Tanzimat'tan Sonra

Osmanl~Devleti Niifusu

NUFUS

ta yeni fethedilen yerler olmak iizere

biitiln imparatorluk topraklarlnda say~mlarve yazlmlar yap~brd~.
Devletin
(Irgiitlenmeanin de temeli olan tlmar
sisteminin
bir
geregi
olan
bu
saylm
ve
ymmlar
vergi ve aka toplammn ba$-

~ u r Akbayar
i
Osmanl~Devleti'nin niifusu (Izellikle 19. yy'da icte ve dqta en cok ilgi ceken konularden biri olmugtur. Bunun
ba$l~canedeni parwlanma siirecine girmi$ olan imparatorlukta niifus cogonluguna dayanarak toprak elde etme mucadelesidir. Bu yoldaki cabalar 1878
Berlin Antlqmasi'yla elde edilen (Inemli clkarlara ragmen durmanug, bu kere
imparatorlugun anavatanl saydabilecek
Anadolu'ya yayllm~gve millet statiisiine sahip iki cemaatin (Once Ermeniler
sonra Rumlar) miicadelesi gittikge giip
lenmigtir. Bu durum imparatorlugun
son bulmaslna kadar siiriip gitmigtir.

1239

Tonzimot'tan Sonro Osmonlr Devleti Nufusu

Osmanl~Devleti ise 19. yy baglarlndan itibaren niifus konusuna geleneksel kallplannln dlglnda ilgi duymaya
baglam~gsada bu alanda harcanan Fabalar ~ g i t lengeller
i
yiiziinden bir (Ilciide b q a n l ~olabilmigtir. Modern anlamdaki ilk nufus saylml iseancak 18W'da
tamamlanabiimistir.

once

Tanzimat'tan
Say1m1arve Niifus

NUFUS SA Y I M l N l N O N E M I : ionzimol ':;a sonro devlel sisteminin yenilennresi yolundaki qobolorrn sonundo n"fu soyrmr do
gundetne geld;. l843'le imporo~orluksrnrrlard iqinde yo$apn erkek h~Oslumannujzs ile cizye mmQkelle/igoyrrmuslimlerin fesbiti
srrosmdn birqok giivliikle kar~rlo$rldr.Ozellikle devlele kaqt y~klimllilukleriniyerine getirmekten ko~tnong*ebe ogrerlerinin
direnmesi ve tuzr gUc1iikler nedeniyle soyrm soglrklr olmodr. Korokqili Agireri.

1I
Ii

1830 Saylmlna Gore Anadolu ve Rumeli'deki

Toplam Erkek NYfus
Dinsel-Etnik Grup

Anadolu

Rumell

Toplam

l ~ c adayanaDyd~.Bu flzden "haneWyi

1 986 027
513 448
2 501 425
birim olarak ahyor ve yalnuca erkek
Reaya (H~ristiyan)
366 625
ells46
ii76T7~
ntifusa dayamyordu. 16. yy'da en yayK~pti
7 143
29 532
36 675
gln ve olduk- diizenli bi$imde silrdiiYahudi
5 338
11 674
17 012
riilen bu sayun ve yazlmlar 17. yy'm
Ermeni
16 743
3 566
20 309
baglarlndan itibaren yap~lamam~g,
yalToplam
2 383 876
1 369 766
3 753 642
nlzca diizensb bi$imde de olsa "yoklama"1arla yetinilmistir.
Bu saytm ve yaum defterleri Osmanl~
fmparatorlugu'nun 16. yy'daki niifusu I d h a nufus saylml yapllmaln~karar- rurdular. Bu yllzden hie saytm yapllmai$5n de cok (Inemli birer kaynakm.
l q t l r d ~ Hula
.
uygulamaya konulan bu yan yerler oldugu gibi pek mkmeriezdiye kadar bu defterle-ri niUus agsmdan kararln gerekleri Anadolu'da ve Rume- de de gergek niifusun altlnda sayllar ordelerlendirm tek tarihqi olan 0. L. li'deki topraklarin bir b(Iliimilnde taya qktl. HDkiimet de bu yuzden ne
Barkan, Kanuni'nin tahta c~k~glndan (Anadolu, Karaman, Adana. Sivas, saylmln ba$ar~s~nda:s67 eai, ne de sosonra bqlanan ve 1530'da bitirilen tah- Trabzon, Kars, Clldlr. Cezair-i Bahr-i nu~larln!aqklad~.Ancak Ubicini gihi
rirlere dayanarak o donemde impara- Setid, Rumeli ve Silistre eyalerlerinde) b a n Bat111ara~tlrmacllardevlet yetkitorlugun Anaciolu ve Rumeli nufusunu yerine getirilebildi. 1831'de saylm so-' lilerinden ozel olarak elde ettikleri bilnuclann~degerlendirmek amac~ylaCe11.357. 365 olarak hesaplamlgtlr.
0.i.Bzrkai-1 tarihci F.Braudel'in aynl ride Nezareti kuruldu. Bilyiik blciide
yllzyllln sonlmna dogru Osmanh impa- 1830 sonlannda tamernlanan saylmda
ratorlugu'nun tilm niifusu icin verdigi yalnlz erkek niifus sayilnug, din esasl20-22 W
J 000 rakamln~da elestirerek na dayall olarak kabaca etnik azellikbu donemde niifusun 30-35 OO(i 000 do- leri ve ig giic durumlar~belirlenmisti;.
1844 Sayunlna Gore
laylannda olmas~gerektigini belirtir.
Saylma iligkin olarak 1fJ3I.de kaleme
Osman!~
Imparatorlugu'nun
17. ve 18. yy'larda Osmanlr fmpara- al!nml$ icmal defterine gbre Anadolu'.
Niifusu
torlugu nilfutunu haaplarnaya yaraya- da ve Rumeli'de saylm yapllan yerlercak birinci & r e kaynaklann &a yll- deki toplam niifus yaklag~k7 500 000
Avrupa:
ziicden ciddi Lehminler bile yapllama- olarak gbziikmektedir (Tablo 1).
1800000
maktada. Ancak tlmar sisteminin boSaylm yapllamayan yalerde daha Trakya
zu!mas~, cift 'mzms, bliyilk kacgun gi- .sonra da bu y6ndeki twbbiisler sllrdii- Rumeli
2 700 000
bi olaylar yiiziinden koylerin bogaldl- rillmilpiir. Ornegin Erzurum ve Van'- Bulgaristan
3OOOOM)
a, kentlere gtqun arttlb ileri siiriilebi- daki saylm 1836'da yapllm~gt~r.
Arnavutluk
1 20C 530
lir. Seyahatnameler, kronikler gibi kayBosna-Hersek
1 10Q000
naklardan ise daha cok cqitli kmt ve Tanzimat'tan Sonra
Eflak
2 6&i OJI
kasabalann nufuslarlna il$in bilgiler
derlenebilmekte, bunlar da yazanln Osmanl~Devleti'nin Niifusu W d a n
1400000
amaana, yetenekine ve tahmin giiciine
Tanzima!'!an sonra bzellikle devletin S~rbistan
10 0 0 3
bag11olarak Onemli farkhl~klargoster- ydnetim sisteminin yenilenmesi yolun7M) OOq
mektedir.
daki gabalar. yeni bir sivil ve askeri bii- E w Adalan
15 5aOOM)
18. yy sonlarlndan bdayarak gele- rokrasinin olu$turulmas~,mali alanda- Avrypa top lam^:
neksel kabugundan qkmak zorunda ki dilzeniemeler niifus saylmlnln bnekalan Osmanll Devleti 19. yy tiqla:~n- mini yeniden gilndeme getirdi. 1843'te
da a r t ~ kyeni bir vergi, askerlik ve yd- ordonun yeniden diizcnlenmesinin ge- Anadolu
10 700 OCj
netim diizeni ihiiyaa icerisine girince is- regi olarak d r imparatorlukta yqayan Suriye-lrak
4450OM)
ter istemez bunlara temel olacak yeni erkek Milsluman niifusla cizye miikelArabislan
900000
saylm i;;;emlerine de ilgi duymaya b q - kfi gayrimilslim niifusun tesbiti karar16 050 000
lastlrlldl. Serasker Rlza Pqa'nln bncii- Asya Toplam#:
lad^.
1826'da kaldlrllan Yeniceri 0czg1'- lilk ettigi bu saylm yeni vergiler konanln yerine kurulan irsikir-i Mansure-i c a b , ya da niifusun cokluguna gore Afrika:
2000000
Muhammediye insan ve vergi potansi- vergi salmacag! yolundaki yaygln soy- Mls~r
yelini tespit etme geregini de ortaya FI- lentiler yiizilnden bircok yerde direnip Trablusgarb-Fizan
600 000
kard~.Ilk kez 1828-1829Osmanh- Rus le kars~land.Ayrlca saylm kapsamlna
1200000
savql s w n d a !sanbul'da karneye allnmaya calq~lanve her donemde dev- Tunus
38 0 0 ~
baglanan ekmegin dagltlml amac~yla lete karg~yiikiimliiliikleriniyerine getir- Afr!ba Toplanu:
35 35L 000
yap~lansaytmdan sonra 1830'da olug- mekten silrek!I haclnan g e e b e agiret- GENEL TOPIAM:
tumlan (Izel bir meclis tilm imparator- ler de (Inemli bir direnme o d a g ~olug-

w-

Asl~ndasaylm Osmanl~Devleri'nin
yabanc~oldugu bir kavram degildi. 15.
yy'ln ikinci yarlslndan baglayarak ba$-

TABLO 1

NiJFUS
Tonzimot'lon Sonro Osmanlr Devleli Niifusu

g,ilere dayanarak bu saylrnla ilgili d6kiimler ortaya koymu$lardlr (Tablo 11

ve 1V).
Ds:a daha sonraki pllarda yerel
amash da olsa bazi saylm teybbiislerinde bulunmu$. bunlar daancak kumen bapnb olmu$tur.

.-'

Ceride Nezareti'nin kurulmas~ndan

sonra her eyltlete ve baa sancaklara nufus naz~rlar~,
kazalara niifus memurlarl, sonralar~nahiyelere rnukayyidlcr tayin edilmesi, bbylece .'c@m-billm gibi
niilusla ilgili kay~tlarlndilzenli ve siirekli bicimde lutulmas~yolundaki amac
da genelde isteniie!! seviyede gercekleqmemisti. Ceride-i Niifus Nezarai'nin
kaldlrllmaslndan senra t a p tqkilatl
Once Tahrir-i Emlik idardcrinc, klsa
bir siirede Ah-] Asker idarelerine baglanarak as11 illevini yitirdi.
Bu arada &zeIlikle vilayet yOnetimindcki basarllarlyla tanlnan Midhat Pa$a'nln 18W6a Tuna Vilayeti'nde daha

mesini saghmk icin bnemli bir de tedbir getirilmi$ti.Sicile yazllan her ki~iye
bir nlkfus tukeresi veriliyor, bundan
boye devletle olan her tlirlU iliqkide bu
tezkerenin gbterilmai zorunlulugu gctiriliyordu. Kaydolmayanlar icin aynca para ve hapis cezalar~Ongor01ilyordu.
Oldukp bawl11 bi$mde uygulanan
bu saylm sonunda OsrnanL Devleti ilk
kez genel ve gllvenilir bir i.iifvs bilgisine sahip dabildi. D(ucnli bir nSf&kaylt sistemi kurabildi. 1318 (1900)'de yapnlanan biu kanun, 1881 n i m n a m e sini prmi ~III
uyplamanu~
&
I$I&Ialtlnda yeniledi. 1320 (1902)'de yeni bir kanun ve ek nizamnamelerle niifusla ilgili iqlemler daha da aynnth bicimde kurallara bag land^. Hcmcn ard~ndanda
1321 (1903)'de yeni bii e n e l nilfus sap m n a @@la.
Bu da a n d 1907'de

'7-

q*. ,"n
.p'

:.
f

I'liiifus Say~mve Kay~tSisteminin Kurulrnas~

'

,>

, ,,,
-

'

TABLO 3

1844 Saylmlna Gore Osmanh Imparatorlugu Niifusunun

Etnik ve Dinsel Dagllun~
Avrupa
TSrk
Rum
Errneni
Yahudi
Slav
Rumen
Arnavut
Tatar
Arap
SOryani ve Keldani
DOni

KOri
TOrkrnen
Gingene
Dlnsel Daollun:
MhslBman
Rum-Ort~doks
Katolik
Mumi

l~ Dcvlcti'nin son bulmaona kadar bir

daha ncocl nlYus s a w yamha&. Ce

dlR BUYUK C&: Osmanlt Devleri'nde wanan en bilylik g&lerden biri de S?lkan
mq1sanunda y;ptdr. Kaybedilen ropoprakbda yawyn Muslilmanlann cogu g&
ermek zonmnda kaldr. Bunun yanr rrra Girii'len ve diger adolordan g 4 eden binlerce
~ ~ I l i m do
a nAnadolu)a prlyii. Balkan g(lFmen1erilstanb~rlsokaiknnda.

Asya

Afrika

2100000 107W000
100CC30 l ~ c i %
400MM 2M0000
70000
80000
8 200 000
4,000.000
1500000
16000
20000
SGOO00 3800000
235 000
30 000
1 000 000
85 000
214000

4550000 12650000
10 000 OCO 3 000 000
640 000
260 000
70 000
80 W O

3800000

Toplam
12 800 000
2 000 000
2400000
150 000
6 200 000
4MM000
1 500 000
36 000
4700000
235 000
30 000
1000300
85 000
214 000

21000000
13 000 000
900000
150 O W

sonra da Bddat Vilayeti'ndegerpklytirdigi nilfus saylml her baklmdan Brnek allnacak nitelikteydi. Nihayet
1868'de kaldnlan Meclis-i VBIP'nln yetine olu$turulan iki yeni medisten Eiri
olan Sdra-VI
Devlet'e nilfusla il~iliko,~
nular~diizenlerne yetkisi de verilml:!i.
1855'ten sonra Rusya'dan Osmanh illkesine dogru bqlayan gwerin yarattlg~hlzll niifus hareketleri, 187l'de son
geklini alan Idare-i Umumiye-i Vilayit
Nizarnnamesi'nin ta$ra tegkilatlnda
meydana getirdigi degifiuikler yeni bir
kaylt ve sayun sistemini zorunlu klbyordu.
once eski kayltlarln lslah~yolunu denemeyi diisiinen Sflra-y~Dcvlet bwdan
govenijii ve hlzlt bir sonuq almgayacag~anlap:lnca 1874'te yeni bir hiifus
saylml yap~lmaslnlkararlqtirdl. Aynca yaylnladlb nimnameyle szyiiil
ydne!imini, yeni kay~tsisiemini ve nilfur memurlann~ngOrevlenni [spit e!ii. Avn~YII Abdiilaziz'in' fermanlvla
onayianan bu kararlar hlda gelis; ic
ve dl$ olaylar yiizilnden uygulaniaya
konulmad~.Abdiilaziz'in 1876'datahttan indirilrnesi, I. Me$rutiyetlin ilan~.
1877-78Osmanll-Rus Sam$], ydlndan
gelen kitle halindcki gbqkr nufus saylminln yapllinasrn~hem imklnslz, bir
baklma da anlarnslz kllacak nelismeler
- .
oldu.
~~

~~7

-~

~~~

n d niifusa il'ikin oiarak &ill-i NUfus

~darrsi'nin 1914 ylbna ili.jkin olarak
derledigi veriler isc ancak 1920'de yaylnlanabildi.

~~.~~
~~

lrnparatorlugun hic olmarra ic dorzmu belli bir istikrara Kavwunca saylm

konusu yeniden niindeme neldi. Temei
sorun yine nrdunun asker,devletin vergi ihtiyaclnln dilzeeli olarak karpllanmas~yd~.
11. Abdiilhamid bu amada
1881'de WOslilman erkek nufusun saylm gdrevini tiaibiye Naareti'ne verdi. 1857'de cizye yerine konulan
Badelat-IAskenye miikeUefi Hlrirtiyanlarln saylml gtirevi de Dahiliye Nezareti'ne b ~ r a k ~ lBu
d ~ konu
.
da dnemliydi.
Zira H:ris;iyan cemaatler miirnkun 01dugu kadar az bedel Odemek i ~ (vern
gi Onceleri eemaatler taraflndan topland~glndan)saplarlnl siirekli eksik gosteriyorlardl. Devlet saylml dogrudan ustlenince bu gibi durumlar da bnlenecekti. Konuyla ilaili nizamnamevi hai~rlarnakla G r e v i Silra-y~Devlei 1874 nizamnamckri~de dikkate alarak tek bir
nizamname (Sicill-i Niifus N i a m e .
sij hanrlad~.11. Abdiilhamid 5 Temmuz
i8811de bu nizamnameyi onaylayarak
v(lriirl(i#e
- kovdu.
. 1882'de yaollmava
-. bqlanan saym ancak l W d a tamamIanabildi. Sonuclar ise 1b)f'te aclihndl. Sistemin tcrneli sicile kaylttl.l(aynta kizinin y q ~ Rziksel
,
Ozellikleri, medeni ve sosva!
-, !urumunu ihtiva eden
bilgiler yer ahyordu. Saylmn bir ezelligi ilk defa kdlnlan da kapsamna almaslg;. TOm nufusun s i d e kaydedil-

TABLO 4

1877 Devlet Salnamesi'ne Gore Niifusun

Vilayetlere Dabllm
Vilayet
Edirne
Tuna
Sof~a
S6:znik
Bosna
Hersek
Manastlr

NMus

Girit
Aydln

222 841
372 022

Ankara

282 794

Konya
Kastamon~
Sivas
Trabzon
-

DiY-ir

410 393
422 906
406 388
336
141
--.
432 832
233 629
184 900

NHue

Bast

135 000

hkMa

Van

Vllayet
Cezair-i Bahr-i 5Md
Hudavendiigar
~arnuret~l-~ziz
Suriye
Adana
Halep
TraMusgarp

652 R76
907 774
350 180
393 029
1 01 3 568
193 248
539 154
187 513

Basra
Yemen
tiicaz
istanhttl
istanbul (BaQh5 Kazal
Kaza-i Emaa Mutasarr~tllg~izmit Mutasarnfl@
Canik Mutasarr~flld~
d e l i ~ & n kutasarnfitQ~
B e y ~ Hulisarrrfllg~
t
KudSs Mutasarnfllgl
- -

--

'

Toplam:

13 863 048

177 982
365 985
147 4 ~ 0
202 000
204 372
296 760
1 310WO
1 604 471
395 524
266 000

17M M n l

19317
27 217
76 09s
129 929
.-.
110 OOO
120WO
130 OM)