............

. .
,~: t . '~.·

VAKIFLAR UMUM MUDURL0G0 NE~~iYATI

VAKIFLAR DERGlSl
Metinden hari~ 103 Reslm, ·tO PIAn ve Krokl, 11 fotokoplyl hhldlr.

Sa v 1: VI

TIPKI BASIM

PYS VAKIF SiSTEM MATBAASI • ANKARA - 2006

BAHA MATBAASI- tSTANBUL- 1965

 15 VE 16. ASIRLARDA EYALET-1 RLJM
TAYYlB OOKBlLGlN
Rum kelimesi memleket, bolge anla-
mmda Roma lmparatorlugunun hakimi-
yetini telmihan, bazan biitiln Anadolu'ya,
XV. ve XVI. asularda ise daha k~iik ve
muayyen bir mmtakaya del~let ediyorJu.
. Bu cografi JStilahm kullamh~ yerlerini
XIV. am sonlanndan itibaren kronikleri-
mizde takip ettigimiz zaman goriiriiz ki,
ROm, Memleket-i ROm miinhaman Si-
vas,. Tokat ve Amasya bOlgesini i~aret ve
tayin etmekte idi. Mesela Ne~ri, Kad1
Burhaneddin'in hukOmet tesisinden bah-
sederken «Sivas'ta bir sOretle emir olub
ROm'u bilkillliye kabza-i tasarrufunda kd-
nu~tl», Y1ldmm Bayezid'in bu havaliyi
zaptetmesi miinasebeti ile de «Muhassal ·
Hiinkar Sivas ve Tokat'1 ve Amasya'yt
fethedip, bilkiilliye mecmu-u ROm'~
taht-1 hiikOmete getirdi» demektedir. A-
~tk Pa~a-zade Erzurum ve Erzincan'1 zik-
rettigi halde, Kara Yusu£ o~lu lskender'in
·«ROm'a gelip Kazova'ya» indigini soyle-
mekle Tokat'J, b~ka bir vesileyle Kara
. Yol.~gtin . ~glunun ROm'~. gelip -~lyan <;e-
lebi tekkesine kondugunu bildirmekle de
Amasya'yt, yani bu tekkenin bulundugu
Mecit6zii'yii Vilayet-i ROm olarak anlat-
mak istemistir. Bu mmttkada koyliilerin
bugiin bile, eskiden mevcut olup da son-
radan ortadan kalkmts bulunan, civarla-
nndaki koy yerlerinden, Oren'lerden
«Rumluk» diye bahsetmeleri, bu havali-
nin eski sakinlerine gore adlandmldiklan
ve bunun hala bu sekilde ya~ad1gt hak-
kmda bize bir fikir vermektedir.
Son amlara kadar biitiin Osmanb
lmparatorlugu'nun saltanat devri boyun-
ca ROm eyaletinin ~ekirdegi ve esast olan
Sivas-Tokat-Amasya bolgesi ROm keli-
mesinin cogra£1 bir xsttlah olarak oteden
beri zaman zaman Anadolu'nun daha ge-
nis bir k1smmx iklim-i ROm, Memleket-i
ROm gibi ifade ve tazammun etmesinden
dolay1 bir aytrma yapdarak ~ok defa
«ROmiye-i sugra» adm1 tas1mts ve bu rom-
taka idari bir teskilat obrak taazzuv edin-
ce de «Ey~let-i Rtlmiye-i Sugra>> diye ta-
nmmi~ttr.
Bilindigi gibi, Osmanh Devleti ku-
rulu~ devrinde sancak teskilatmm iistiin-
de askeri bir birlik olarak evvela Rumeli
ve Anadolu Eyaletleri, hemen onu taki-
ben de Ertena ve Kadt Burhaneddin Hif.
kOmederinden sonra Osmanhlara ge¢en
bu bolgede ROmiye-i Sugra Eyaleti t~k­
kiil etmisti. Bu eyaletin baslang•~ta, yani
XV. asrm birinci yansmda te~kilatxnm
biraz vuzuhsuz ve gayr-1 miistakar oldu~
gu diisiiniilebilir. Fetret Devri'nde ve Qe-
lebi Sultan Mehmet zamanmda, bahsetti-
gimiz. bu belli·b~h sehirlerin, b~ka b~­
ka kuvvetli ve niifuzlu ·beylerin, ailelerin
idare ve tasarrufunda olup tam ve mute-
canis bir birlik halinde heniiz geli~medigi
bir ktsJm tarihi vak'al!ardan anla~1lmak­
tad1r. Ancak bu asnn birinci yansmdan
ba~layarak bir ~ehzade sancag1 seklinde
miimtaz bir vaziyet alan Amasya, ROm
Vilayeti'nin merkezi mesabesindedir ve
ROm Beylerbeyisi · burada oturmaktadu.
Nitekim A~1k Pa~a-zade Murad II devrin-
de Rum Beylerbeyisi H1z1r Aga'dan bah-
setmektedir ki, bu zat Fatih Sultan Meh-
met'in evlenmesi miinasebetiyle Dulkad1r
oglu Siileyman Bey'e gonderilen Amasya
Beyi idi ve bu kronikimizin Rum ayanla-
n dedigi Amasya e~rafmm hatunlann1
Mara~'a goriiciiluge gotiir:mii~tii.
Murad II. nin saltanatt sonlanna dog-
ru ROm Vilayeti, artxk bu devirde iyice
 52 T A YYlC G0KBlLGlN
'lmparaitorluga baglanan Canik ve <;orum
Bolgelerini de i<;ine almak s\lretiyle geni~­
ledi. Daha sonra da buna Karahisar-1
$arid havalisi eklendi. Maamafih XVI.
am ba~lanna ait bir ktstm tahrir defter-
led R\lm Eyaleti'ni, <;orum ve Bozok
havalisini hari<; tut-arak, be~ livadan mii'-
rekkep gosterm~kte, Tokat ile Sivas'1 ay-
m sancak dahilinde, keza Sonisa-Niksar'1
tek bir sancak halinde, digerlerini de A-
masya, Canik, Karahisar-t Hasan Draz
• yani Karahisar-1 Sarki' olarak bildirmek-
tedir, buna Vitay.et-i R\lm-1 Kad1m de-
mekte, yani XV. amda mevcut olan eya-
let taksimatmt anlatmaktadtr. 0 zaman
bt be~ .sancakta 28 kaza (kadthk bolgesi)
bulunuyordu. Sonra Safavtler ve Mem-
1\lkler ile sava~lardan elde edilen yerlerle
evvdce F atih zamamnda feth edildigi
.halde o vakte kadar adeta miistakil hi~
sancak .h alinde idare olunan .Trabzon'un
da ilavesiyle, on livadan miirekkep bir
eyalet halini almt~ti. «Vilayet-i R\lm-1 ha-
dis» d~ye tahrir defterlerinde tavsif edi-
lef\ muahhar sancaklar, sekiz kadthk ha-
linde Kemah, ii<; kazadan ibaret bulunan
Bayburc, yine ii<; kazadan ibaret Gerger,
Kahta ile birlikte Malatya, nihayet iki ka-
dthk mmtakast halinde Divrigi ve Daren-
de livalan idi.
<;orum ve Bozok livalanmn ne «ka-
di'm», ne «hadis» R\lm eyaletinde goste-
rilmemi~ olmalan, sadece bu fihristini
nakl ettigimiz, 921 tarihli tahrire ait bir
hususiyet olsa gerektir ve bu 11 yaz1ctsmm
her hangi bir sebep ve mecb\lriyet tahtm-
da bunu boylece ~emalandtrmt~ olmasm-
dandlr. Yoksa daha XV. as1r tahrirlerin-
de bile a~ag1da i~aret ettigimiz ve<;hile bu
bOlgeler bu eyalet statiisiinde yer alml~ ve
oylece kaydedilmi~lerdir. Bu idari taksi-
mat hemen hemen XVI. aSJr boyunca de-
vam etmi~. fakat, Trabzon ile Malatya
gibi biribirlerinde.n ~ok uzak yerlerin aym
eyalete baglanmast bittabi tathikatta ve
pratik baktmdin pek ~ok gii~liigfr dogu-
racagt cihetle, sonradan bu sancaklar ba~­
ka tiirlii bir idarl taksimat altma ahnmt~­
Jardtr ki, Malatya ve te.vabii yeniden te-
~ekkiil eden Dull(adzr Eyaleti livalarm-
dan olmu~. Karahisar-1 $ark!,. Kemah,
Bayburt, yine muahharen te~kil olunan
Erzurum Eyaletine baglanm1~ ve XVI.
am sonlanndan itibaren Trabzon livas1
da Batum ve Gonye sancaklan ile birlikte
ayn bir eyalet viic\lda getirmi~lerdir. Bu-
nun hudutlan, eskiden oldugu gibi, yine
R\lm eyaleti smulan i~inde kalmt~ olan
Canik livast'na kadar uzanan biitiin Do-
gu Karadeniz sahillerini ihtiva etmektey-
di. Esasen bir livanm miidvir beylerbe-
yiliklerden birine bagh olmas1 veya ondan
ayiJlmast vaziyetin icaplanna gore degi~­
mekte ve o s\lretle ayarlanmaktayd1. Bu-
nun tipik bir misalini, 967 ( 1559) tarihin-
de, Mal-atya ve Bozok sancaklannm eski-
den beri Rc:lm Beylerbeyiligi'ne tabi iken
bu mada vaki bir hizmet yani b~r sefer
dolaylSiyla Dulhadtr eyaletine bagland1g1
(Miihimrrie Defteri'nin ifadesi ile <<seniin
iizerine e~mek emrolunmu~tur»), fakat
sonra bu mesele hallolunca tekrar Rtlm
Beylerbeyiligi'ne ilhak edildigi yolunda
Dull(adtr Beylerbeyiligi'ne gonderilen e-
mirde goriiyoruz. Bununla beraber Trab-
zon ve Karahisar-1 Sarki' sancaklannm
970 tarihinde kat'i bir ~ekilde R\lm Bey-
lerbeyiligi'nd~n aynhp diger Beylerbey-
liklere ilhak olundugu ve bu yiizden be-
rat ve mektuplardan resmi' olarak has1l .
l:>aglanan gelirin azalmasm1 vesile yapa-
rak Ram Beylerbeyi Hasan Pa~a'nm Di-
van'a bu yolda bir muracaatta bulundu-
gunu biliyoruz. Aym su:etle bir .liva .da-
hilinde goriilen ve o ~ekllde tahnr edtlen
kaza, nahiye, divan, cemaat gibi idari, as-
ker!, kaza1 veya etnik taksimatm ba~ka
-bir tarihte az ~ok degi~tigi veya bu tiirlu
taksimatm ve boliinmii~ par~alann b~ka
ba~ka suretlerle ifade edildigi, ya-hut
da diger bolgelerin i~inde vey~ ?nlar-
la birlikte miital~a olundugu vaktdtr. Bu
hususta R\lm Eyaleti'ne ait mevcut en es-
ki tahrir defterlerini inc~lemek ve bunla-
n mukayese etmekle bu vaktayt tesbit
mfunkiin olmaktadtr. Nitekim, Fatih Sul-
tan Mehmet'in ilk sep.elerinde yap1lm1~
olan ve ~ift .:..•!" bennak .!ll:...
kanununun tadilini hedef tuttugunu be-
yan eden Tokat vilayeti tabileri, buraya
miilhak ve muza£ olan
c.':i
(~~LA., •i,...I}J C .;..'uj ..:..~'Jj)
 15 VE 16. ASIRLARDA EYALET-l ROM
mmtakas1 yukanda zikrettigimiz ~e~itli
idar1, kaza1 veya etnik taksimat1 bize ak-
settirmektedir. Burada ccVilayet-i Tokat»
tahirini bu tarihte yani 859 (1455) de A-
masya'yt hari~ tutan .fakat Sivas'1 ihtiva
eden bir sancak. ve Rilm Eyaleti'nin ba~h­
ca livas1 ~eklinde anlamak l.az1mdu. Oy-
le goruniiyor ki, bu tahrir defterinin di-
~mda kalan diger Rum Eyaleti bolgeleri,
Amasya, Canik, Niksar, Osmanc1k ve sa-
ire gibi yerler hir ve iki sancak halinde
aynca yaz•lmt~ ve hepsi birden Rum Eya-
letini te~kil etmi~ti. $imdi 859 tahririni
inceledigimi7. zaman gordugiimiiz man-
iara §Udur: Tokat'a bagh irili ufakh bol-
geler iffin nahiye, divan, vilayet, cemaat
olmak uzere dort tlirlu taksimat tst1laht
· kullamlmaktad1r. Tokat, Turhal, Sivas,
Zile gibi yerler nahiye olarak deftere ge~­
mi~. fakat, bu sftretle tesmiye edilcnler a-
rasma Cincife 4&...~.. Erkilet .:X"; 1
Gebnugad .)1:.~ Komanat · .:..\:.. ,•
(hugtinkfr Gomenek. koyu, Antikite'deki
Comana Pontica); Huseyin-ova (Alaca),
Ylld1z (YJld•zeli), Tozanlu _,l;lj;
(buglinku Tozanh nahiyesi) gibi yerler
ise «vilayet» olarak gosterilmi~lerdir.
$\.iphesiz ki, buradaki «vilayet-i Koma-
nah> veya ccvilayet-i Y •ld1z» v.s. tabirleri
tevilayet-i Tokat» gibi tela~ki olunamaz-
lar. Yani beriki bir sancak · birligini, hat-
ta, daha fazlastm i~aret ettigi halde oteki-
ler, bize gore, dar, kucruk ve miinferit hi-
rer bolgeyi kapladtklan halde, ya ba~la­
nnda idarl veya askeri bir vazifeli hulun-
masmdan, yani ba~h ba~ma bir zearnet
veya timar mmtakast olmasmdan dolay1,
yahut da sonradan· yaztlmt~ hulundukla-
nndan otthii hu ·tesmiye seklini alml§lar-
dJ·r. Selim II devrinde dahi Trabzon liva-
sma bagh yerler ya hir kaza, ya bir nahi-
ye olarak gosterildikleri halde, Arhavi'ye
bagh hazt ku~i.lk yerlerin (Yaguhiyet
~.>'~ ve lskele) hirer vilayet yazll-
mast ve yanlannda da «hari~ ez defter
yafte ~tid» izahatmm gori.ilmesi hizi bu
· kanaate sevk etni.ektedir.
u~iin~ii 1stdah divan taksimatJdtr ki,
hu bir kts1m koylerin hir arada ve maruf
bir merkez etrafmda idari ve kazal hir
. birlik olarak. mutalaa edildigi ve muay-
53
yen hir nahiyeye tabi gosterildigi manasl
~tkmaktadtr. Anadolu Eyaleti'nde ~ok
daha muabhar devirlerde bile yedi divan
kazas1, on iki divan kadthgt buna misal-
dir. 859 tarihinde ise bahis mevzuu mm-
takada Kazabad .)~IJ~ ve Venk .:;.·J
adh yerlerin (birincisi bugiinku Kazova
yani Pazar nahiyesi, digeri de bugi.lnkii
Almus kazasma bagh Fenk koyu) divan
olarak ve Tokat nahiyesine hagh goste-
rildiklerini goriiyoruz (Divan-1 Kazabad
tabi-i Tokat, Divan-t Venk -tabi-i mcz-
b(lr). Maamafih XV. am sonlannda ar-
ttk lu gibi kli~il.k bolgeler i~in de Vita-
yet vc Divan yerine nahiye taksimatt kul-
lamlmt~, ancak 859 da cemaat taksimatt
tsttlaht ile bildirilen Turhal Ytirukleri Ce-
maatt, 890 stqlarmda da ( etrak-i Turhal)
olarak etnik ve idarl ozelligi m·ahfuz tu-
. tulmu~, aynca bu tatihte eyalet i~erisine
Er:nir Seyitler, lnall{l gibi cemaatler, et-
rak-i Sivas, etrak-i Buzurk gihi ayn etnik
birlikler de ithal edilmi~tir.
· Filhakika bu, Bayezid II devrinin
ba~lanna ait olan defrerde bazt vilayet-i
Rum'u tahrir ettigini bildiren tahrir-
emini Taceddin ve ka.tip Muhiddin, bir
evvelki Umur Bey defterinden aynlarak
onun tasnif ve taksimat ~eklini degi~tir­
mi~, muhtelif mahalleleri ayn ve mii'sta-
kil hirer birlik halinde miitalaa etmek ci-
hetini iltizam eylemi~tir. Mesela, Umur
Bey'in Me~hed-ahad .)~' . . ,....:.. ve lcac1
~~~ 'yi (hugtinkti Zil_e'ye ve Mecito-
zu'ne bagh nahiye ve koyler) tek bir na-
hiye olarak yazdtrmasma mukabil, Ta-
ceddin Bey bunlan ayn nahiyeler gibi
gostermi~, bundan ba~ka (Yeni miislti-
man) 1, (K1zll-Kumbet) ve (Mecitozu)yii'
yeni hirer nahiye gihi bunlar arasma itha).
ctmi~. diger taraftan Zile ~ehrini nahiye-
lerinden ayn olarak fakat, Sivas nahiyesi-
ni ~ehri ve hatta Havik ~,'!.. (hugi.in-
ku Hafik) ve Harktin .)}"? (bugunku
Zara kazasm~n Beypmar nahiyesindeki
eski Hargiin) koyii' )ile hirlikte, Kad-
bad't Ezine Pazan (hugiinku Pazar nahi-
yesi) ile beraber olmak iizere farkh bir
taksimata tahi tutmu~tur. ·
XV. am R11m .Eyaleti tabrirlerin-
de idari t~ksimat olarak kaz~ Jsttlaht ge~-
 T AYYIB Gl)KBli.GIN
memekte ve ~i.iphesiz ki bu hal, buralar-
da kadt bulunmamasmdan degil, ancak
nefs-i ~ehir ile koyler ve nahiyelerin be-
lirtilmesinin kafi gori.ilmesinden ve kaza
mefbumundan ziyade liva ve serasker-
lik ve ze~met mmtakasmm pratik ba-
ktmdan ih tiyaca daha ~ok tekabul etme-
. sinden ileri gelmi~ olabilirdi. Bunun!a be-
raber, XVI. astr ba~lanndan itibaren id~­
rt ve kazai bir taksimat halinde kaza ta-
birinin umum1 ~ekilde kullamldtgt ve
bolge il tahrirlerinde bu i.initenin daha
fazla goz onii'nde bulunduruldugu soyle-
nebilir. Nitekim bu devirde Rtlm Vilaye-
ti idar1 ve hatta mali taksimat olarak ka-
zalara boli.inmekte ve ondan sonra bu ka-
zalar muhteli£ nahiyelere aynlarak daha
dedi toplu bir statuye baglanmaktadlf:
Mesela 926 tarihini ta~tyan «Mucmel-t
mahst)lat-t reayay-t R\i~» tahriri bu vila-
yetteki yerlerden on ~irini kaza halinde
teker teker ele almt~, bunlar arasmda liva
taksimatmt ikinci pl~nda tutmu~tur.
Hadd-i zaunda hirer sancak itibar olunan
Karahisar-1 Sark1, Niksar ve Sonisa gibi
yerlere de idar1, mali baktmlardan birin-
ci derecede bir unite vasft tamnmt~tlr.
Bu tahriri yapan Mehmet bin l?rahi~
adh tahrir eminine gore, bu eyaletm belh
ha~h saydtgt bu on bir kaz~ ~unlar~1r :
Sivas, Tokat, Zile, Turhal, Karah1sar-1
Sarkl, Koyiuhisar, Bayramh (yani bugi.in-
ki.i Ordu mmtakast), Sonisa (Ta~ova),
Niksar Arttkabad, Ktr~ehri. Bunlar ara-
smda -:nesela Tokat kazas1 evv~lce bura-
ya baghhgx sarih bir ~ekilde belirtilme-
yen ~u veya bu tiirli.i bi.rer idari 1~t1la~la
gosterilmi~ butiin mucav!r.m~hallen (Cm-
cife, Venk, Komanat, Kaftrm, Gelmugad,
Tozanlu, Ytldtz, KaZa.bad) birer nahiye
olarak ihtiva ediyordu. Zile kazas1 ise bu-
gi.in ktsmen ~r~m ve ~ozgad vilayetleri~
ne tabi ohm tanht yerlen (Halk-thas, Yem
musliiman, Me~hedabad, Icact, Ozii-~ava­
gt, Ku~-ta~ nam-1 diger '0~-ta~, Ka.rahtsar-t
Behram~ah, Ktztl-Kumbet, Hi.iseym-~bad)
kendi kadthgma bagh hirer nahiye olarak
toplamaktaydt. Bmia mukabil Mecitozu'-
nun Ktz11-Kumbet'ten aynlarak Turhal
kazasl i~inde mutalaa edildigini gori.iyo-
ruz. Bu misalleri ~ogaltmak kabildir. Ke-
za yine bti devirde, bu eyaletin bir sancagt-
m te~kil eden Trabzon'da, XV. asu idart
taksimatmm aksine, evvela kazalar, bun-
dan sonra nahiye ve diger taksimat halin-
de mutalaa ve tahrir edilmi~ti ki, bunlar
da Trabzon, Rize, Atina, Arhavi, Of,
Hem~in, Kortun, Torul kazalan idi. Her
birinin muhtelif nahiyeleri ve vil~yet ta-
bir edilen ve bir zeamet mmtakasma te-
kabiil eyleyen bolgeleri, kaleleri mevcut-
tu.
. Canik Livast, Malatya sancagt ve di-
gerleri de bu stlr~tle yaztlm1~, asken, i-
da.rl, mall taksimat da bu turli.i bir tasni-
fe tabi tutulmu~lard1. Zaten bu tarihler-
deki Rtlm Eyaleti stati.ilerini bize tanttan
tahrir defterleri, gudi.ileri maksat ve gaye
goz oni.inde bulundurularak, idare, asker-
lik, maliye adamlarma gorevlerinde sth-
hatli ve huktlk1 i~ yapabilmelerini sagla-
mak maksadt ile haztrlandtklan cihetle
mi.icmel veya mufassal, dirlikler (haslar,
zeamet, timar ve malikaneler ) veya va-
ktflarml bildiren, seraskerlik bolgeleri ta-
yin ve mi.ikelleflerini tesbit eden defterler
hirer ana rehber kitaplan idi ve ~ok defa
i~lcrinde munderi~ kanunnameleri vastta-
styla vazifelerinde ilgililere l~tk tutan ve
yol gosteren diisturlardt ve her biri de bi-
rinci planda ~nla~tlmas1, a~tklanmast iste-
nen hususlan belirtmekte idi. Bu ciimle-
den olmak iizere, zamanla bu eyalet hu-
dutlan i~inden yeniden tesbit edilen veya
eskiden ~u veya bu sebeple unutulmu~ o-
lan yahut da luzum gorulerek ilhak edi-
len cemaatlerin ve muhtelif nahiyelerin
ihdas ve boylece tahrir edildikleri olurdu.
Mesela, XV. astr ikinci yansmda Yeni-11
namtyla te~ekki.il eden ve R\im Eyaleti'ne
ilhak edilen bir kazayt mi.icaviri bulunan
Gugercinlik, Alacahan,' Gi.iriin, A~udi na-
hiyeleri ile birlikte ve kanunnamesi ile
beliren ihtiya~ uzerine ayn bir ~ekilde sta-
tu kazanm1~ olarak gori.i'Yoruz ki, bu hali,
bu eyaletin bu amlarda ge~irdi~i degi~ik­
likler baktmmdan enteresan btr vakta o-
larak kabu letmek laz1md1r.
Rtlm Eyaletinin asker1 statiisi.i ~oyle
ozetlenebilir: Beylerbeyi idaresinde yuka-
nda saydtgtmlz sancaklar i~in hirer m1r-
 15 VE 16. ASJRLARDA EYALET-1 ROM
liva, her sancakta mUteaddit serasker ve
.yine asker! bir ~ahsiyet olan zaim, bunla-
ra bagh crbab-1 timar, kalelerde ise dizdar,
kethUda ve mustahflzlar asker! kadroyu
te~kil ediyordu. Miihim yerlerin sancak
beyinden ba~ka seraskeri de mevcuttu!
Sivas ve Trabzon bu gibi yerlerdi. Trab-
zon'daki serasker, XV. asu ba~lannda,
m1ralay riitbesinde idi. Sancak beyine m1-
ralay tesmiye edildigi de vlli idi, lsken-
der Bey gibi. Halbuki serask~rler ~ok de-
fa ya bir zalm veya alelade bir timarh idi.
Fatih devrinde R\tm Eyaleti'nin bir
k1smmda mevcut seraskerliklerin ~oyle
dagtttldtgt goriilmektedir: Amasya miis-
takil bir scraskerlik bolgesi say~ldtgt hal-
de Tokat, Ytldtz ve Tozanlu ile birlikte
tek bir seraskerlik, Gavurni (Kakirni,
~imdiki Almus), Osmanctk, Cirimli ma
Karahisar (<;arum. Karahisar-1 Behram-
~ah yani bugtlnkii Kara Magara nahiye-
si), lskilip ayn hirer seraskerlik itibar o-
lunmu~tu. Yavuz Sultan Selim devrinde
Trabzon livasmda hemen her nahiyede,
mesela Trabzon kazasma bagh Siirmene
ve Ma~ka nahiyelerinde, Yomru'da hirer
serasker bulunmakta idi ve her biri muh-
telif yerlerde ve biiyUkliikte serbest ti-
marlara sahipti. Keza Of, Rize, Torul da-
. hi bu gibi yerlerdi ve buralarda seraskerlik
yapmak iizere timarlar verilmi~ti. Bazan
bir d.izdara mU•lkiyet s\tretiyle bir yerin
verildigi de olurdu. Su kaytt bu hususta
bize bir fikir vermektedir. <iBag~e-i orta
hisar der nefs-i Rize ber m\tceb:i hiiccet-i
ernin-i ·Trabzon der tasarruf-1 Mehmed
aga bin llyas dizdar-1 kale-i Rize ber
vech-i mulkiyet mutasarnf ·olub, o~iir ve
riis(im t~leb olunmayan.
Eyaletteki kalelere gelince, kadim
R\im Vilayetinde XV. amda ~u kaleler
goriinmektedir: Padi~ah ve $ehzade san-
cagmda Hargiin, Mede~ ( o zamanki Ka-
firni, bugiinkii Almus mmtakasmda), ·
Tokat, Tozanlu (Tozanh nahiyesinde),
Amasya, Turhal, lskilip, Osmanctk, Ce-
amle ve Karahisar-1 Demii'rlii (<;arum
mtn~akasmda); Canik livasmda Samsun
ve Onye; Karahisar-1 $arkt'de be~ kale.
f:Udis R\tm Vilayetinde T rabzon sanca-
gmda Trabzon, Ak~akale (Ak~a abad'da),
5S
Rize, A~agx ve yukan Hem~in kaleleri~
Arhavi, Kise, <;ani~a (Giimii~hane), Ko-
yas, Tirebolu, Giresun, Gorele kaleleri
mevcu~t~. Bunlann i~inde mesela Ak~a­
k::tlc gtbx tamamen bali bulunan . oldugu
ve Tircbolu'da eski bir kalenin mevcudi-
yeti anla~tldtgt gibi, ~ok az muhaflz1 bu-
lunan veya kalabahk bir ktt'a halinde
miirettebatt olanlar da vardt. Tokat, Si-
vas, T rabzon kaleleri ~bu tiirlU olanlardtr.
Her kalenin erleri, vazifelileri o sancak
dahilinde timarlar almaktadtr. Fakat mus-
taHtz saytlarak diger timarlt sipaMden
aynlmaktayd1. Bu hususta bir fikir ver-
mck iizere Yavuz Sultan Selim devrinde
Canik, Karahisar-x Sarkl ve Trabzon mm~
takalanndan miirekkep R\tm Eyaleti'nin
ii~ livasmda 17 zaim ve 1167 sipahiye -ki
bun lard an 371 i berat-1 humayun ve 795 i
beylerbeyi beratt ile timarlanna tasarruf
ediyorlardt- mukabil 14 dizdar, 14 kethu-
da, 491 mustahftz bulundugunu zikret-
mekle yctinecegiz. .
Osmanh lmparatorlugu'nun devlet
ve idare hayattnda arazi ve niifus tahrir-
Icrinin ne derecede biiyiik bir ehemmiyet
ta~td1g1 ve bu tahrirler. vasxtas1 ile bugiin
dde ettigimiz bilginin enginligi, teferru-
att mallimdur. 0 zaman biitiin te~kilat
kademelerine vazifelerinde 1~1k tutan, ay-
m zamanda herkese hak ve vecibelerini
kesin bir ~ekilde hattrlatan bu defterler-
den Ram Eyaletinin XV. ve XVI. asular-
daki statiisiinii, varltgmt, canlt ve canstz
biitiin mevclidiyetini, zenginliklerini ve
her tiirlU ozelliklerini ogrenebiliyoruz.
Soyle ki, Yavuz Sultan Selim devrinde
tahrir ve tesbic·edilen, Kanuni'nin ilk de-
virlerinde de mevcut oldugu anla~tlan ve
en geni~ hudutlannda bulundugu Slfada
R(lm Eyaleti ~oyle bir durum arz etmek-
tedir :
43 kaza, 46 kale (42 tanesi timarh, 4
tanesi ulOfeli), bir beylerbeyi ve 9 sancak
beyi. 37 ~ehir ve kasaba, 6447 koy, 3759
mez.raa, 256 ~iftlik, 154 cemaat, ~09 ktt'a
zemin, 9 memleha, 1 firOze madeni (ls-
pir'de), 447 k1~lak ve yaylak, lO imaret,
93 cami, 216 mes~it, 79 hamam, 1 thea
(Havza'd'a), 35 mcdrese, 14 bxkac, 257
56 TAYYID GOKUIJ.GIN
himk_ah ve zaviye, 1 ka1enderhana, 3 be·
desten, 13 muallim-haue,. 17 kervan-saray,
1129 di.ikkan, 12 boya-hane, 1 boza-hane,
158 kit'a bag ve bah~e. e6 degirmen, 43
kad1, 5 miralay, 86 zaim, '3810 sipahi, 46
dizdar, 40 kethiida, 2335· kale mustahfJZI
(1021 timarlt, 114 ulMeli), 7 to~u. 1 ka-
pudan, 2 azep-agast, 1008 azep neferi ya-
ztlmt~ vc cem'an 215503 nefer miikellef
tesbit olunmu~tur. Bunun avanzdan muaf
( J ;I,~ ~;. , tr t.;. ) olanlan yani sadat,
imam, hatip. mii'ezzin, zaviyedar gibi
kimselerle miitekaid sipahi veya sipahi-
zadeler, sayyadlar, ~eltiik~. ~ahinci, mii-
sellem, e~ki.inci.i, canbaz, meremmet~i,
kopriicii, derbend~i, tuzcu, ehl-i berat, fi-
ruze madcni ve ~ab-hane hademesi ve bu
kabil kimseler -ki bu geni~ eyalette mik-
darlar1 12 777 neferdi- harili tutulursa, ava-
nz hanesi olarak 100 073 mi.isliiman ha-
nesi, bunlarm 38 489 u mi.icerreddi, 54 718
gebran .hanesi ve bunlann 8 983 miicer-
redi ile 2030 bivesi mevcut bulunuyordu.
Bu devredeki biiti.in eyaletin geliri ise altt yiik, kale mustahflzlan timarlanmn
mi.ikellef niifustan, koylerden cizye ve
mukataalardan, divani ve malikane hisse- . sek, padi~ah haslanntn nc kadar geni~ bir
lerinden vc mi.isellemlere muaflara ait o-
lanlardan mi.irekkep olmak i."zere 363 yi.ik
ve 20 818 akc;e, yani 36 320 818 aklieyi bu-
luyorduki, bizim hesaylanmJZa gore o za-
manki ak~enin bugi.inkii degerini 50 ku-
ru~ kabul edersek, 1 816 040 900 kr~. yani
18160 409 lira demektir. Maamafih bu en
ihtiyath hesapur. Baz1 ahvalde bir ak~e­
nin i~tira ktymetinin bugiinkii hir liraya
da tekabiH ettigi de oluyordu.
Bu varidatm dagd1~ ~kli ve nisbe-
tine gelince: Padi~ah haslan ·ba~ta gel-
mektedir. Cizye ve mukataalarla birlikte
padi~ah haslanmn yek~nu 73 yiikii mute.
caviz, yani 7 340 114 ak~eyi buluyordu.
Gen;i bundan daha fazla olan ziiema ve
sipahiyan timarlan hastlatt 183 yiik
(18 307 523) ak~e idi, fak;1t bunun 86 za-
im ve 3 810 sipahlye taksim edildigi dii-
~i.ini.iliirse, umumi varidatm arslan pay1
Padi~ah'a aynlmt~ demckti. Soylemege
liiztlm yoktur ki, Padi~ah haslanntn bir
ktsmt A."V. aSJr ikinci yansmda ~ehzade
haslan halinde tahrir edilmi~ti. Zira o za-
man Amasya'da oturan ~ehzadenin mas-
raflan bu haslar gelirinden Odenmekte
idi.
Mesela 890 da Tokat ~chrinin muka-
taalan ve iktisadi rustlmu ile biiti.in geliri
(360 100 akcse) ~ehzade haSSl bulunuyor-
du. Bittabi Amasya ve bu eyaletin diger
yerlerinde de bu tiirlii gelirler ya tama-
men veya ktsmen ~ehzade haslanna dahil-
di. Ancak Yavuz Sultan Selim devrinden
sonrad1r ki, bu tahrirlerin yaptld1g1 esna-
da biitiin Ram Eyaleti hanedana ait vari~
dat padi~ah haslan arasmda gosterilmi~,
tir. Bu konuda diger bir misal olmak i.ize·
re, Trabzon ~ehri gelirlerinden miihim
bir lpsmmm en fazla varidat getiren
Trabzon iskdeleri mukataasmm dellali-
ye, ~ehir ihtisabt, ~emihane ve
sairenin padi~ah haslan olarak tefrik edil-
digini ve bunlann senede 759 378 akcseyi
huldugunu zikretmek miimkiindiir.
Bu tarihlerde beyJerbeyi hassi yedi
yiik, sancak beyleri haslan yektlnu yirmi
ise ancak 89 800 ak~e tut~ugunu royler-
y<;r tuttugu anla~1hr. Bundan sonra en
fazla .gelir 57 yiik ile yani 5 714 819 akcse
ile evkaf, emlak ve evlathk vak1flarmm
varidattdtr. Yukanda sayllan bildirilen
cami, mescit, imaret, muallimhane ve za-
viyelerin ~oklugu goz oniine altmr ve ka~
dim Rtlm Vilayetindc otedenberi devam
edegelmekte olan evladltk vak1flanna bu
tarihte de geni~ mikyasta bir hak ve mu-
afiyet tanmd1g1 dii~il'niiliirse, bu faslldaki
varidatm nisbeten biiyi,ik bir yektln tut-
masmt tabii gormek icap eder.
Bu husustaki misalleri ~ogaltmak,
her sancagrn muhtelif gelir kaynaklanm
miifredatt ile nakl etmek ve bunlardan
ne miktarmm kimlere ve hangi stmf as-
keri veya idari kadroya tefrik edilmi~ ol-
dugunu· .s;1ymak miimki.in oldJ..lgu gibi,
eyalet beylerbeyi i1e sancak beylerine de
nerelcrden ve ne miktarlarda dirlik ve
gelir tevcih edildigini tafsilen anlatmak
kabildir. Ancak, biz, m1rlivalann haslan
varidau ol:trak, ~ehirlerden baz1 mukataa
gelirleri ile birlikte umumiyetle ispen~e
 15 VE 16. ASIRLARDA EYALET-1 .ROM
ve niyabet resimleri has1latmt, daha baza
munzam vergilere de tasarruf ettiklerini
zikr ile iktifa edecegiz.
· Bu eyaletin arazi hukuku ve tasarru-
fu meselesi otedenberi durulan ve mtina-
ka~a edilen bir konu olmu~, malikane ve
divan1 ad1 ile iki ttirlu tasarrufun en tipik
~eklinin ·bu mm~akada mevcut oldugu, bu
sist{'min ge\irdigi istihalder ve yaytldtgt
sahalar hakkmdaki geni~ misallerle, Sa-
ym Orner Ll1tfi Barkan tarafmdan vak-
tiyle ortaya konmu~tu. Biz bu hususta me-
selenin mahiyeti ve ihdas1 ve kanunna-
meltrde mevcut bununla ilgili htikiimleri
izah ve mtinaka~a etmiyerek sadece baz1
. tatbikat sekillerine ve bilhassa gerek ma-
li kane ve gerek divan! hisselerine tasar-
ruf eden e~has ve miiesseselerin hiiviyeti-
ne, aralarmdaki miinasebetlere ktsaca te-
mas edecegiz.
Bilindigi gibi, ROm Eyaleti hakkmda
bu tiirlu tasarruf ~ekline ilk temas eden
ve meseleyi olduk\a vuzuha kavu~turan,
bu eyaleti XVI. :tSlC ikinci yansmda "tah-
rir etmi~ olan Trabzon sancak beyi Orner · bir sava~ yapugmt bildirdigi ve Horos og-
Bey olmu~tur. Onun bir tahrir defrerinin
basma ge~irdigi bu izaha gore, bu eyalet-
te bu nevi arazinin rakabelerinin bazt
ayana -k~ bu sl1rede bu havalide bir tur-
lii ·roprak aristokrasisi olarak tesekkiil et- banisi yine bu Pir Ahmed Bey'dir. Ez-
mi~ ve daha uzun miiddet mevcut kal-
mt~lardtr- remlik edilmis oldugu, yaln1~
Rumeli'de bazt vuzera ve iimeraya rem-
lik edildigi gibi, biitun hukuku ve rus~­ . Hanzar koyi.i, malikanesi Mehmed Bey
mu ve vectbeleri ile verilmi~ olmadtgl
i~in. haract ve o~rl ropraklarda oldugu gi-
~i, bu nevi araziden de harac; ve riisOm
ahnmakta oldugu anlasJimaktadtr. Yani,
bu gibi miilk sahipleri topraklanm ken-
dileri islemeyip, topragm iizerinde ya~a­
yan reayaya kiralamts vaziyette oldukla-
nndan, reaya bu nevi miilk topraklarm
her tiirlii rii'sOm ve haracm1 -harac-1 mu-
. vazzaf, harac-1 mukaseme- devlete yani
onun ·temsilcisi olan zalm ve sipahiye ver-
dikten ba~ka, aynca bir hisse de toprak
~irast (Trabzo~ sancak beyinin ifadesi
ile ccicar-1 arz deyii») olarak malikane sa-
hibine odemektedir ve Orner Bey buna
«o~r-u maliHne dedikleri budur» demek-
tedir.
57
$imdi, Divan1-Malikane sisteminin
XV. amda Eyalet-i Rilm'daki tatbikatmt
bazt misaller iizerinde inceleyelim:
. ~vv~la s~nu belirtelim ki, bir koY.iin
~1vam h1sses1 tamamcn veya ktsmen bir
tt~a~a yani bir veya mi.i~tere.ken birl<a~
kt~l~ll~ tasa.rrufla~mda bulundugu gibi,
mahkane htsselen de tiidii ~ekillerde bo-
Ji~niiyo_r•. bir ~ahsm m~likane miilkii vey:.
btr tes1sm vakft yahut da dogrudan dog-
ruya evlathk vakft olabiliyordu . .Mesela,
890 tarihlerinde, bugtinkii Zara kazasmm
TOdiirge koyii• malikanesinin yiiz · hisse-
den 67 hissesi Kutluhisar Beyi'nin, geri
kalan 33 hissenin 2 hissesi Pir Ahmed
Bey'in, bir hissesi Htztr Pa~a'nm, 1 hisse-
si de Emir Veled k1zmm idi. Divan! his-
sesine gelince, tamammm burada iki ma-
likane hissesine sahip olan Pir Ahmed
Bey'in hassa timan 9ldugu goriilmektedir.
Dmeradan olan, miiverrih Ali'nin, <;clebi ·
Sultan Mehmed'in, Siileyman <;elebi
kuvvetleri ile Yeni~ehir'de <;aktrpman ci-
vannda kar~tla~ttgt zaman kahramanca
lu Ahmed Bey, Horos-zade diye kaydet-
tigi bu zat, bu devirde bu bolgede bir~ok
koylere bu suretle tasarruf etmekteydi.
Bugiin Tokat'taki Horos-oglu ham'mn
cum:le, Sivas'a bagh lmaret koyii malika-
nesi, Sivas'taki bir medreseye vakfoldugu
halde, butiin divan! hissesine, Hafik'te
evladma ait iken, tamam divan1sine, yine
Hafik'te Emre koyii malikanesi reayanm,
yani koy halkm1? oldugu halde divantsi-
ne hassa timan seklinde sahipti. Bir~ok­
lanm adamlan vasttasayla tasarrufunda
bulunduruyordu ( der dest-i Yahya nO-
ker-i Pir Ahmed Bey, der dest-i Seyh Ah-
med noker-i Ahmed Bey, der dest-i Bay- .
ram Hoca noker-i Pir Ahmed Bey ve sa-
ire). Diger taraftan bu zatan gerek kendi-
sine, gerek karde~ine ait bu bolgede muh-
tdi£ koyleri de bulunmaktayd1. Mesela,
Sivas'ta Ahsa koyii bu ti.irlii bir tasarruf
~ekline tabi idi ki, bu ti.irlii olanlara cciki
ba~tan tasarruf» deniliyordu ve bunun
birc;ok tatbikat ~ekillerini stralamak miim-
ktindlir. $u halde, gerek divani, gerekse
 58 TAYYlll GClKBILGlN
malikane olarak bir adamm elinde muh-
teli£ koyler mevcuttu. Bu tarihte Hac1 Ali
veled-i Altunta~ admda birisinin Hafik'te
Karavira11, Liip~ek, Usluta~ ve Seyh-dam1
koylerine malikane suretiyle, Pir Ahmed
Bey'in de divan! hisselerine tasarruf ettlk-
lerini, bunun diger bir misali olarak, zik-
retmek yerinde olur. Malikaoe hissesi.nin
«vakf-1 am» oldugunun, yani reayaya ait
bulunmasma diger bir ~eklinin misalini
de yine Bayezid II devrinde Kazabad
.,)~' J~ nahiyesindeki Reis koyiinde
goriiyoruz. Burada malikane «tamam
vakf-1 am» du. Ancak Mevlana Semer-
kandl'nin ~ocuklan lbrahim, lshak ve
Ahmed'in tasarrufundadu. Divan! hisse-
si ise, tamamen lshak <;avu~ admda biri-
ne ber vech-i zeamet tevcih edilmi~tir.
Bu koye bagh bir mezraa da keza aym ~e­
kildedir ve burada malikanenin . «tabi-i
malikane-i karye-i mezbfir» diye malika-
ne hissesinin bu mezraanm malikane sa-
hiplerine ait bulundugunun belirtilmesi
kayda deger bir ozellik arz eder. Burada-
ki lshak <;avu~'un yine ber vech-i zeamet
suretiyle bu mmtakada ba~ka koylere de
sahip bulundugunu ilave etmek ist~riz.
Nitekim Kazova'nm ba~ka bir koyiiniin
divanlsi bu ~ekilde ona verilmi~. malika-
nesinin de «vakf-1 evlad-1 Mustafa veled-i
Y1lduzlu an k1bel-i merh~m Sel~k Ha-
tum> oldugu kayd edilmistir. Su halde
hiiviyetini s1hhatli olarak bilemedigimiz
Sel~k Hat~ tarafmdan Yllduzlu oglu
Mustafa'ya evlathk vak£1 olarak verilen
bu koy boyle bir malikane sekli goster-
mektedir. Maamafih Hicri VIII. asuda
bugiinkii Y1ld1z-lli kazasmm Ylld1z koyii
mmtakasmda yerle~tikleri, hakimiyet ve
niifuzlanm Tokat'a, Kazova'ya kadar ge-
ni~lettikleri anla~1lan Emir Mahmud <;e-
lebi ailesinin -ki Sel~uk Hatun'un da bu
· aileden bulundugu tahmin edilebilir- bir-
~ok koylerde malikaneye sahip olduklan
da goriilmektedir. Bu dimleden olarak
Kazabad'a bagh <;o~e .)J~ karyesinde
malikanenin sekiz hisseden ii~ sehmi,
Tokat'-taki Hac1 lvaz Pasa vakfmm ii~
hissesi Emir Ahmed «:;elebi bin Mahmut
<;elebi hissesi idi. Divanisi ise, ayn bir 0-
zellik arz etmek uzer,e «her tarik-i ser-
best» Sehzade caimine ait bulunuyordu.
· Bu camiin Sehzade Bayezid tarafmdan
(Bayezid 11) Amasya'da. veya ba~ka bir
yerde tesis edilen camilerden biri olmast
laz1mdu. Keza, Kazabad'a baglt Giird.i
koyiiniin de aym surette hem malikane-
nin 5/8 hissesi, hem de tamamile divani
hissesi yine bu. Emir Mahmut <;el~bi oglu
Emir Ahmet Qelebi'ye aiui. Padisah hiik-
mii ile kendisi, o suada miitekaid bulun-
dugu cihetle, sefer vaki olduk~a eskiincir
vermek suretiyle divan! hukukuna muta-
sarnftl.
Diger taraftan, baz1 malikanelerde
ccbi tar1ki'l-istishab ':-''--=-~I J!)•! » yani
otedenberi sahip ve malik bulunmak su-
retiyle bir tiirlii tasarru£ ~eklinin mevcu-
diyetine -mesela Kazabad'a tabi bir yerde
malikanenin l/4 iiniin bu suretle Tokat'-
taki Veled-i Kabih1· zaviyesi'ne ait vakfm
oldugu- baztlarmda ise Zile'nin Dani~­
mend Bah~ayi~ k1~las1 ye Kara-diken mez-
. raast divanisinin Zile za1mi hassas1, mali-
kan~sinin de c<tam miilkiyet iizre» Ahmet
kethiida evlatlar1, Seyh Hasan evladt ve
Hac• Rah~ayi~ ogullan H1ztr ve lsa'mn
tasarrufunda bulunmas1 gibi bir hususi-
yet arz eden m.alikane ~ekillerine rastlan-·
maktad1r. Bu son kay1tta gorulen «tam
miilkiyet iizere» kaydmm ger~ekten ba~ka
yerlerdeki gibi biitiin hukuku ve riisumu
ile tasarruf ~ekli olup olmad1g1 miinaka-
~a konusu olabilir. Malikaneler, bir klsmt-
na k1saca temas ettigimiz, tiirlii tatbikat
~ekil ve hususiyetleri gosterdigi gibi, di-
van} tasarruflann da mef~z, gayr-1 mef-
ruz hisselere, serbest ve serbest olmayan,
hatta sadcce mukataalarda rastlanan ber
vech-i iltizam rl;,l ~~ JJ timar tevcihi
~ekilleri mevcuttur. Meseta Kaza~ad'a ·
bagh Dimurta koyii' {Tokat'ta) ve Kale-
cik (bugiinkii Kalayc1 koyii) divanisi «be-
tarik-i mef~z» ~ehzade hass1dtr; yine Ka-
zabad'a bagh Olcayto koyii fiiSlf divanisi
Hiiseyin veled-i Hasan ~ey Tozanlu ti-
man, diger yarlSl ise, «ber vech-i zeamet
Tava~i Ali Bey timand1r, fakat mef~z
degildir» diyerek tasrih olunm~tur. Mef-
ruz ve serbest divan} ~ekline bir misal o-
larak Kazabad'a tabi Alicik ~:.~ kO-
 15 VE 16. ASIRLARDA EYALE1'-I ROM
yiinii arz etmek isterim. Bu miinasebet
ile, evvda, ~unu belirtmek laz1md1r ki,
koyi.&:n tesmiyesi sakinlerinden birine gore
adlandmlm1~tlr. <;unkii 890 t~ririnde
koy sakinlerinin baitnda Mahmut veled-i
Alicik yaztlmt~tlf. Kurucusu vefat etmek-
le beraber oglu o mada hayatta idi ve ko-
yiin kurulmast veya bu namla tesmiyesi
ancak XV. am ortalarmda vuku bulmu~
demektir. Bu koyiin malikanesi Tokat'ta-
ki hang~htn vakfl oldugu halde, di-
vaninin ntsfl mefraz olarak ~ehzadc ~a­
vu~larmdan Bozdogan'm timart, diger ya-
nst onuo karde~i Ali'nin idi. Fakat Ali'-
nin c~kiinci bulundugu, serbest o1madtgt
da kaytthdtr. Bu koydeki 39 miikellef ne-
ferin ~ehir riisamu ile behrcdcp .bag, bag-
~e, bostan, gevvare ve bad-i heva'dan ah-
nan haklar hastl.t mstf niyabet resmi ile
birlikte 2 845 ak~edir. Bunun mefrt1z his-
scsi 1 498, gayr-1 mefrt1z yani serbest ol-
mayan ktsnu ise, evvelkinin 151 ak~e
noksamyla, 1347 ak~edir. Bu misalde ~ift
ve ·cebe· resminden -ki ~ft resmi 57, nim
~ift 28, bennak 18, cebe 13 ak~e gorul-
mektedir ve bu 39 miikelleften 11 miicer-
rct hari~ tutulursa be~er adedi ~ift ve
nim, bir tanesi bennak, 17 tanesi ise cebe
yaztlmt~u. ve. bu boliinii~iin ~e.kli koylin
sosyal ve ekonomik durumunu belirtmek-
tedir- elde edilen 666 ak~enin 101 ak~esi
riisumdan elde edilen niyabet-i msfldir,
30 mud o1arak takdir edilcn bugday ve
arpa bedeli 1400 ak~e ile bag, bag~e ve
.bostandan 700, gevvareden 30 ve bad-i he-
va'dan 150 ak~e ile birlikte, mefrt1z ve
gayr-1 mefrt1z hisseler yekanunu t~kil et·
mekte idi.
Divan! ve malikane sisteminin cari
bulundugu bu bolgede bir~ok koylerde
hassa ve malikane ~iftlik ·o1arak iki tiirlii
~iftlik bulundugunu, bunlarm· riistlmu-
nun da, burada izah ve tafsili miimkiin
olmayacak derecede, o1duk~a kan~1k bir
~kilde tahakkuk .ve tafsil edildigini, bazi
yerlerde mesel~ Zile'de zaviydere ait ~ift­
likler bulundugtmu, bun1ann padi~ahm
hukiimleri ile muaf bu1unduklarmt da
bilvesile zikr etmek l~ztmdtr.
Padi~ah ve ~ehzadelere mensup kim-
seler, ~mparatorlugun her devrinde oldu-
59
gu gibi, Ram Eyaletinde de timarlar al-
mt~lardt. Mesela XVI. as1r ba~larmda
Ma~ka bo1gesinde Sultan Sehin~ah'm gu-
Iamlanndan Mustafa veled-i Musa'nm
Sultan Murad'm (yani ~ehzade Ahmed'in
oglu) gulamt <;erkes Cafer, Sultan Kor-
kud'un gu1amt Yusuf'un timarlan vardr.
Bilindigi gibi, $ellln~ah Konya'da, Murat
·Bursa'da, Korkud Teke-lli'nde ve Mani-
sa'da bulunuyorlardt. Halbuki adamlan
Ram Beylerbeyiligi mmtakasrnda timar
almr~lardt . Timarltlar arasmda babast ze-
amet •tasarruf edenler veya serasker, mir:i-
lay ~ocuklan olan1ar bulundugu gibi,
~eyh, abda~ fakih, dervi~ o1anlar veya
bun1ara herhangi bir suretle mensup o-
1an1ar da go~ulmektedir. Zalm olup da
olenlerin ogullanna. ziyadesiyle timar ve-
rilmesi de teamul icab1 idi. V ~ bu husus-
ta ilgHilere stk stk hiikm-ii hiimayun gon-
derilirdi.
Reayanm, Ram · eyaletinin kadim
saricaklannda cari olan divanl-malikme
m~cllcfiyctlcri bu sayd1klamruzdan bar
ka, bir de resm-i ganem ve eger varsa,
resm·i asiyab't -yine hmta ve ~air olmak
ii'zere- kapsamaktaydt. Huistiyan reaya
ise gebran, veya zimmiyan, bunun yamn-
da her niifus, mi.icerretler de dahil olmak
iizere, 25 ak~e. bivelerden 1 Iak~e cizye
miikellefiyeti altmda idi. Bu eyaletin
Trabzon sancagt bu ttirlii bir sisteme tab~
olmadtgt i~in orada iki b~l.t tasarrufa ve-
ya ayn ayn divan! ve malikane tasarruf-
1art mevcut degildi. Huistiyan reaya is-
pen~e resmini 25 ak~e, b~tina resmini ise
15 ak~e Odemekteydi. Yeni miisliiman o-
1anlara ise bazr milsaadeler bah~edildigi,
ezciimle, resm-i bennak her yerde 18 ak~e
oldugu halde, bu gibilerden 12 ak~~ al.tn- ·
dtgs da goriilme.ktedir. Huistiyan rdyi-
dan timar alanlara bilhassa Trabzon liva-·
smda s1k stk rastlanmaktadtr. Mesel.i
Androniko Coni admda bir rumun yarar
yigit oldugu, ktztlba~tn <;ani~ (Giimii~-·
bane) kalesine tasa.r rufu suasmda gayreti
goriildiigu cihetle, o~iirden ve riisQmdan
af edilmi~. kendisine, Ma9ca'da bir de ti-
mar verilmi~ti. Ked Arhavi kazasmda
Rumeli'den getirilmis ·huistiyan marto1os-
lara bazz vazifeler mukabilinde, ~tic.
60 TA YYIII GOKfllLGIN
Abaza kafirlerinden htfz etmek maslaha-
tt i~in» hara«;tan ve ispen~eden a£ edilerek
defter harici yerlerden kendilerine timar
verilmi~ti. Diger taraftan, kale azepler bo-
liigunde kayult rumlar da bulunmaktadu.
XVI. ::~:s~r ba~lannda Hanyel, Kalyoros
adh iki rum mimann Trabzon kalesi a-
zebler bOli.igiine mensup planlar gibi
Yomra'da timarlan vardt. Ancak bunlar.
azeb boliigiine ilhak edilmemi~lerdi. Sa-
dece, Trabzon kalesinde tamirat oldugu
vakit \agmlmakta, hizmet gormekte, di-
ger zamanlarda ise Yomra'da timarlan
dahilinde oturmaktaydtlar. Huistiyan re-
ayanm bazt hizmetler kar~thgmda harac;
vermeyerek avanzdan da mua£ ve musel-
lem olduklannm diger bir misalini Gire-
sun kalesinde gormekteyiz: Bunlar, Gire-
sun'un a~agt hisanm muhafaza ediyor ve
sandal ile ulak hizmeti .goriiyorlardt. Ge-
mileri ile zahire getiriyorlardt ki, bunlar-
dan, yiyecekleri i~in olanlardan resim
vermez, geri kalanlardan adet uzere gum-
riik resmi oderlerdi. Giresun, Tirebolu,
Gorele gibi sahil kalelerine XVI. asud~
ekseriya kendiliklerinden bir\ok reaya da
hari\ten geliyor ve -tahrirlerde eskiler ile
yeniler aynhyordu. Bu dt~ardan gelenle-
rin bir kxsmt sakinlere hizmet ettikleri,
fakat bu durumun agxrltgt yani sosyal ve
ekonomik giic;ltiklerden kurtulmak i\in
yava~ yava~ miisliiman olduklan da goriil-
mektedir. $iiphesiz ki, lmparatorlugun
umum1 kolonizasyon siyaseti ve emniyet
ve asayi~in muhafazasx rriecb~riyetleri bu
bolgeden de bazan Rumeli'ye Mora'ya
sfrrgiinlerin yaptlmasmt emrediyordu ki,
bu tiirlii olanlan da klsmen takip edebili-
yoruz. A ym suretle, baz1 ahvalde bazt mu-
kelldiyetlerden muaf ve miisellem o1 an·
lar alelade raiyet haline geliyorlardt ki,
bunlan da tahrir kayttlanndan ogren-
·mekteyiz.
ROm Eyaletinin, bilhassa kad1m
ROm Vilayetinin XV. am l;>oyunca idare,
askerlik sahasmda, ilim ve kllitiir haya-
tmda rol oynayan· onemli ~ahsiyetlerini,
bunlarm tesislerini ve bu miiesseselerin
faaliyet seyrini ogrenebilmek bize bir~ok
baktmlardan 1~1k tutmaktadu. Ancak
bunlardan tam ve sthhatli bilgi alabilmek
i<;in mahallinde incelemeler, bilhassa her
tiirlii kitabelerle bu malOmatt tamamla-
malar, mevcutsa vakfiyelerle kar~lla~ttr­
malar yapmak zarureti mevcuttur. Mese-
la 859 da T okat'ta goriilen hankah-t Ahi
Pa~a. 890 tahririnde mevcut, zaviye-i Ahi
Pa:a, bu zat namma 765 de tanzim edi-
lcn vakfiye ile daha fazla bir aydxnhga
kavu~makta, onun seyyidtil-me~ayih
t:l.:.ll ~- Mehmet Muhiddin oldugu
ve Ahi Pa~a adtyla ~ohret aldtgt, yine To-
kat mahalleleri arasmda en eski tahrirler-
de goriilcn Ce!J1aleddin Hoca mahalle-
sinde yaptmhgt zaviyesi, camii ve hama-
mt bulundugu anla~tlmaktadu. Bugiin
Mustafa hamam1 diye amlmaktadtr ki,
son senelerde tamiri esnasmda Ertena Bey
devrinde Hac1 Ahmet admda birinin za-
viyesine ait bir kitabenin bulunmast da
ona yeni bir hikcet ilave etmektedir. Di-
ger bir misal arz edelim: Tokat livasmm
ehemmiyetli · bir nahiyesi ve kalesi olan
buglinkii• Cincife mezarhgmda bizim bir
incelememiz esnasmda meydana \tkardt-
gtmtz kitabeler, 859 tahrir kayttlarmda
kendilerinden s1k stk bahsedilen ve muh-
telif ycrlerdeki malikanelerine ve tesisle-
rine ait hilgi alman $eyh. Hasan Bey'in
huviyetini, ~ahsiyetini ve vefat tarihini
bildirmek, ailesinden daha bir~k kimse-
]eri tamtmakla bu devre ait bilgilerimizi
3rttmnaktadtr. Bu aileye ait bir hazirede
-ki $eyh Hasan Bey turbesi burada bu-
luHmaktaydt- 873 tarihini ta~tyan_ fakat
y\1k an taraflan kmlmt~ olan -':1".!.11 ..1. ·-:''
~1fatlanm da ta~tyan mezar ta~lan vardtr.
Bunlar Akkoyunlulann Tokat'a tecavuz-
leri esnasmda butlin ailenin imha edildi-
gini gostermektedir. 890 tarihinde de bu
ha..:liseyc bir telmih yaptlmakta, Kazabad
uahiyesinde bir yerc: iki ba~tan tasarruf
eden bir kimsenin «ellerinde olan berat- ·
hrt Tokar vuruldugu zaman zayi olmu~>>
dcnilmektedir. Sonradan bu aileden $iik-
rnlbh Bey Cincife zaimi olarak goriil-
mektedir. Bu misalleri ~ogaltmak, To-
bt't.aki Kabili-zadelere ait tesisleri, Zile-
de-ki $cyh EylUk. zaviyesini -ki bugiinkii
Sihaylik koyii haline gelmi~tir- ve daha
bir~foklanm tahrir kayltlan ve vakfiyeler,
kimbelerle mukayese suretiyle tammak,
izah ve tafsil etmek bugiin miimkiindur.
 15 VE 16. ASIRLARDA EYALET-1 ROM
Boylece XV. amdaki Rum Eyaletin-
dc mevcut sosyal, e.konomik ve kultiird
biinyeyi anlamak kabil olabilmektedir;
ay01 Sl!retle ~ehirlerin o devirdcki umuml
g~riinii~lerini, mahalleleri, sakinleri, san'-
at ve mesleklcri, hUlasa bir~ok hususiyet-
leri ile tamyabiliyoruz ki, gerek bunlar-
·dan, gerek o zaman mevcut olup da bu-
giin isimlcrini mahallen yapug1rn1z tct-
kiklerden k1smen aydmlatmaga muvaf-
61
fak olduklanm1zdan burada, bu tcbligin
dar ~er~evesi i~inde bahs etmek imkaruru
bulanuyor, ancak yakm gelecekte ne§rini
iimit ettigimiz bu eya.Iete ait tahrir def-
terinin onsoz, metin ve ha~iyelerinde bu-
nu tecri.ibeye ~~~~acagJmlzt · belirtmek is-
tiyoruz. Bu ve buna benzer inceleme ve
yaymlar sayesindedir ki, tarihimizin bir
v~hesi daha fazla tenevviir edebilecektil.