67

LK MSLMAN-TRK DEVLETLER N N S YAS,

KLTREL VE MEDEN YET TAR H ZER NE

Do.Dr.Ahmet Turan YKSEL*

ABSTRACT
ON THE POLITICAL AND CULTURAL HISTORY OF THE
FIRST MUSLIM- TURKISH STATES
As a result of the contacts of the Turks with the Muslims, the Turks
adopted Islam and then Muslim-Turkish states and dynasties were founded.
Among the first Muslim-Turkish states are the Khanids of Idil (Volga) Bulgar,
the Karahanids, the Ghaznawids, the Tulunids, the Sajids and the Ikhshidids
during the Abbasid Caliphate. These first Muslim-Turkish states played a great
role in their regions. In this way, they have contributed much to the political
and cultural life in spite of the fact that there happened some politicial conflits
among them.
The Khanids of Idil (Volga) Bulgar became muslims through the
commercial relations with the muslim traders. The Karahanids are important
because they produced the first literal samples of Islamic-Turkish culture. As far
as the Islamization of the Indian region, the Ghaznawids should be reminded.
The Tulunids and the Ikhshidids had the great reputation in the history of
Muslim Egypt. On the other hand, the Sajids that dominated the region of
Azerbayjan had the influence on the Islamization and the Turkishization of the
region in question. But it is difficult to define how and to which degree they
affected in this matter.
Trkler, mslman olmalar ndan sonra ba ta Karahanl lar olmak zere,
siyas a dan oldu u kadar, kltr ve medeniyet tarihi a s ndan tarihte nemli

S.."lhiyat Fakltesi "slm Tarihi Anabilim Dal retim yesi.

68

4LK MSLMAN-TRK DEVLETLER4N4N TAR4H4 ZER4NE

izler b rakan devletler kurmu tur. Bu al mada bu devletlerden "til (Volga)

Bulgar Hanl , Karahanl lar, Gazneliler, Toluno ullar , Sco ullar ve "h diler
zerinde durulacakt r. Sz konusu devletlerin ana hatlar yla siyas tarihlerinden
sonra kltr ve medeniyet tarihleri ele al nacakt r. Bu ekilde, sz konusu alt
devlet erevesinde ve belirli bir oranda Trk tarihinin 7-13. yzy llar
aras ndaki dneminin siyasi, kltrel ve medeniyet tarihleri a s ndan toplu bir
panoramas ortaya konulabilecektir. Ayr ca bu devletlerin bu ekilde ele
al nmas , sz konusu dnemde siyasi olarak "slm dnyas ndaki paralanmaya
kar l k, bir ba ka a dan kltr ve medeniyet alan nda e itli geli melerin ve
zenginle menin sa land n n grlmesine katk sa layacakt r.
I. T L1 (VOLGA) BULGAR HANLI I (VII-XV. YZYIL)
1. Men#ei, Kurulu#u ve Siyas Tarihi:
"slm dinini resm olarak kabul eden ilk Trk devleti olup, hkmdarlar
Almu Han, yani Emir Cafer b. Abdullah da ilk Mslman-Trk hkmdar
olarak bilinmektedir.
Bu devlet, Trk as ll olduklar son yap lan ara t rmalarla kesinlik kazanan
Bulgarlar2 taraf ndan kurulmu tur. Baz de erlendirmelere gre de, Trk
valilerince M s r, Azerbaycan blgesinde kurulan ve yar ba ms z MslmanTrk devletlerinden sonra kurulan ilk Mslman-Trk devletidir. Bu zelli iyle,
ilk Mslman-Trk devleti olarak kabul edilen Karahanl lardan nce
gelmektedir.
Bulgarlar n Urall , Fin, Slv ve Mo ol olabilecekleri ileri srlm se de,
Wambery, G.Feher, G.Nemethin ara t rmalar yla Trk as ll olduklar kesinlik
kazanm t r. Bulgarlar n Gney Rusya bozk rlar na 469dan sonraki Hun
dalgalar ndan biriyle ula m olduklar bilinmektedir.3 Bulgarlardan isim olarak
ilk defa, 4824 y l nda Do u Gotlar na kar yap lan sava ta Bizans "mparatoru
Zenona yard m etmeleri sebebiyle bahsedilmi tir. Bu s rada Bulgar lkesinin,
1

"til, ayr ca "dil tarz nda da yaz lm ve bu devletin ismi "dil Bulgar Hanl olarak da ifade
edilmi tir. Bu konuda bkz. Nadir Devlet, "slmiyeti Resmen Kabul Eden "lk Trk Devleti: "dilBulgar, Do u tan Gnmze Byk "slm Tarihi, Konya, 1994, IX, 313; Ahmet Ta a l, "dil
Bulgar Hanl , D"A, "stanbul, 2000, XXI, 472. Ayr ca Hanl k yerine Devlet kullan larak, "til
(Volga) Bulgar Devleti eklinde de ifade edilmi tir. (Erdo an Meril, Mslman-Trk
Devletleri Tarihi, "stanbul, 1985, s. 15)
2
Akdes Nimet Kurata gre Bulgarlar, "dil (Volga) havzas nda ya ayan bir Trk kavmidir.
(Bulgar, "A, "stanbul, 1961, II, 781) Di er taraftan Bulgarlar, Bat Hun Devleti iindeki Trk
kavimlerinden birisidir. (Nuri Yce, Bulgar, D"A, "stanbul, 1992, VI, 390)
3
"brahim Kafeso lu, Trk Milli Kltr, 5. bsk., "stanbul, 1988, s. 185.
4
Bir anlat ma gre 480 y l nda sz edilmi tir. Bkz. Jean-Paul Roux, Trklerin Tarihi, ev. Galip
stn, 5.bsk., "stanbul, 1997.

Do. Dr. Ahmet Turan Yksel

69

k smen Kafkasyadaki Kuban nehri ile Tuna ve Azak Denizi havalisindeki

bozk rlardan ibaret oldu u ifade edilmektedir.5
Bulgarlar tarihte ilk nce Byk Bulgarya (Bulgar) Devletini kurdular.
Bu devlet 665den sonra kom u Hazar Hakanl taraf ndan paraland . Bu
paralanmadan sonra Asparuh (Esperih)in idaresindeki kalabal k Bulgar
kitleleri 668de Tunaya do ru ynelmi ve Balkanlara girerek 681de Tuna
Bulgar Devletini kurmu tur.6 Tuna Bulgarlar zamanla Slavlar ile kar t lar ve
Boris Han n 864de Ortodokslu u kabul etmesiyle H ristiyan oldular ve
zamanla Slavla arak kendi z dillerini unuttular.7
Di er taraftan, byk o unlu unu Otuz-Ogurlar n (Utigur) olu turdu u
nemli bir k s m Bulgar toplulu u Orta "til yani "til (Volga) ve Kama (olman)
nehirlerinin birle tikleri blgeye ekilmi lerdi.8 Bu ekilmenin VII.yy. sonu ile
VIII.yy. ba lar nda olmas muhtemeldir. Blgeye gelen Bulgarlar, yerli halk ile
III.yy.dan beri burada bulunan di er Trk topluluklar n da ynetimleri alt nda
birle tirerek, blgeyi sratle Trkle tirmi ler ve "til (Volga) Bulgar Hanl n
kurmu lard r. "lk dnemleri hakk nda her ne kadar elimizde kesin bilgiler yoksa
da, kurulu undan itibaren vergi demek suretiyle 354/965 y l na kadar Hazar
Hanl na ba l kald klar bilinmektedir. Bu tarihte Hazar Hanl y k lm ve "til
Bulgar Hanl da mstakil bir hanl k haline gelmi tir.9
Bulgar tccar n Hazar lkesinde, Hrezmde ve Smn lkesinde
mslman tcirlerle temaslar , Hrezmlilerin de ticret amac yla onlar n
topraklar na gitmeleri sonucunda, Volga blgesinde "slm dini yay lmaya
ba lam t .10 Bu geli me, 287/900lerde Bulgarlar aras nda "slm dininin nemli
lde yay lmas ve kabul edilmesi gibi nemli bir sonucu ortaya karm t r.
5

Nesimi Yaz c , "lk Trk-"slm Devletleri Tarihi, Ankara, 1992, s. 64.

Meril, a.g.e., s. 15; Ta a l, "dil Bulgar Hanl , D"A, XXI, 472.
7
Yce, Bulgar, D"A, VI, 390. Rasonyi, Tuna boyunda kurulan devleti Kk Bulgaristan
eklinde isimlendirmektedir. (Tarihte Trklk, 3. bsk., Ankara, 1993, s. 92) Buna kar l k, "bn
Fazlan n haklar nda bilgi verdi i, dan man ve ktip olarak iinde bulundu u heyetin
gnderildi i Bulgar devletini ise Byk Bulgaristan (A.g.e., s. 93) ve Trk Bulgaristan
(A.g.e., s. 94) eklinde isimlendirmektedir. Di er taraftan Akdes Nimet Kurat, Bulgar
devletlerini, Do u Avrupa Trk Devletleri ierisinde ve Kama (ulman) Bulgarlar Devleti
ba l alt nda incelemektedir. (Trk Dnyas El Kitab , Ankara, 1976, s. 748)
8
Buras bir anlat ma gre, gnmzde Kazan blgesi olarak ifade edilmektedir. (Bkz. Ta a l,
"dil Bulgar Hanl , D"A, XXI, 472.) Bir di er anlat ma gre de bugnk Tatarlar n ve
uva lar n ya ad klar topraklard r. (Bkz. Yce, Bulgar, D"A, VI, 390)
9
Meril, a.g.e., s. 16; Yaz c , a.g.e., s. 68.
10
Bir anlat ma gre "slm lkesine kom u olmamakla beraber Bulgarlar n devlet dini olarak
mslmanl kabul etmelerinde Hrezmli tcirlerin rol ok byk olmu tur. (Hakk Dursun
Y ld z, Trklerin Mslman Olmalar , Do u tan Gnmze Byk "slm Tarihi, Konya,
1994, VI, 27)
6

70

4LK MSLMAN-TRK DEVLETLER4N4N TAR4H4 ZER4NE

Bu srete Bulgar Han Selkeyin o lu Alm (Almu ) Han n11 mslman

olmas yla "til Bulgarlar devlet olarak "slm dinini kabul etmi lerdir. Tarihi
anlat mlara gre Alm Han, 308/920 veya 921de Abbasi Halifesi Muktedir
Billaha, "slmiyeti kabul ettiklerini bildirerek, kendisinden mslman limler
ile mescit ve kale in a etmek zere mimarlar gndermesini talep etmi tir. Bu
arada Alm Han, ismini Emir Cafer b. Abdullah olarak de i tirmi tir.12
Bu iste e olumlu cevap veren Halife Muktedir Billah, aralar nda nl
seyyah "bn Fazlan n da bulundu u bir heyeti Ba dattan gndermi tir. Sz
konusu heyet 12 Muharrem 310/12 May s 922de Bulgar lkesine ula t . " te
bu tarihten itibaren Bulgar lkesi, Abbasi halifeli ine ba l bir mslman yurdu,
Bulgarlar ise Do u Avrupada "slm dininin temsilcileri olmu tur.13
Sikkelerden anla ld na gre Emir Caferden sonra yerine o lu Mikail
gemi tir. "til (Volga) Bulgar Devleti, XIII. yzy l n ortalar na do ru, 634/1236
veya 635/1237de Mo ollara yenilerek Alt n Orda Hanl na ba land . Bu
tarihten sonra zaman zaman Alt n Orda Hanl na kar mcadele edip
yeniden ba ms zl klar n kazanmaya al m larsa da, buna muvaffak
olamam lard r. Nihayet 802/1399da Ruslar n, ba kentleri Bulgar ehrini
tahrip etmelerinden sonra bir daha toparlanamam lar ve da lm lard r.14
Byk Bulgarya Devletinin paralanmas yla birlikte ba layan dnemde
bir k s m Bulgarlar n, Kaman n kuzeyinde Kazan nehri boyunca g ederek bu
blgeye yerle tikleri ve buralar tamamen Trkle tirdikleri grlmektedir.
Nitekim 841/1437de kurulan Kazan Hanl n n esas nfus Bulgar-K pak
kar m mslman halktan olu uyordu. Ayr ca Ogur Trkesinin bir lehesini
konu an uva lar n da, eski Bulgarlar n torunlar olduklar kabul
edilmektedir.15
Bylece "til (Volga) ve Kama (olman) nehirlerinin birle ti i blgeye
gelerek ilk ba ms z Mslman-Trk devletini kuran "til (Volga) Bulgarlar ,
burada tam olarak bilemedi imiz bir tarihten itibaren Hazarlar n idaresine
11

Zekeriya Kitap ya gre bu Bulgar Hakan n n ismi Bilge Var Hand r ve "slmi kaynaklara
gre Alm veya "lteber Hand r. ("lk Mslman Trk Hkmdar ve Hakanlar , 2. bsk., Konya,
195, s. 208)
12
Meril, a.g.e., s. 16; Yaz c , a.g.e., s. 68.
13
Ta a l, "dil Bulgar Hanl , D"A, XXI, 473.
14
Meril, a.g.e., s. 16-17.
15
Ta a l, "dil Bulgar Hanl , D"A, XXI, 473. Rasonyin belirtti ine gre, mesel son
zamanlarda Kovalevskiye gre bugnk uva lar, onlar n torunlar d r. (Bkz. Tarihte Trklk,
s. 95). Hatta Bulgarlar aras nda konu ulan Bulgarca dilinin, bugnk uva aya ok yak n
oldu u ifade edilmektedir. (Bkz. Bahaeddin gel, "slmiyetten nce Trk Kltr Tarihi, 3.bsk.,
Ankara, 1988, s. 264.) uva lar hakk nda geni bilgi iin bkz. Nuri Yce, uva lar, D"A,
"stanbul, 1993, VIII, 388-392.

Do. Dr. Ahmet Turan Yksel

71

girmi tir. Hazarlar n y k l ndan sonra da 354/965-635/1237 y llar aras nda

237 sene ba ms z kalm lard r. Bundan sonra Alt n Orda Hanl na
ba lanarak, XV.yzy l n ortalar na kadar varl klar n korumu lard r.
2. til (Volga) Bulgar Hanl343 Dnemi Kltr ve Medeniyeti:
Bulgarlar hakk nda en geni bilgileri derlemi olan "bn Fazlan n16, "slm
dininin blgeye yeterince girmesinden nceki dneme ait tespitlerine gre,
devletin ba nda bir hkmdar bulunmaktayd . Eski bir Trk gelene inin
devam olarak da, resm merasimlerde hkmdar n yan nda han m da yer
al rd .17 Hkmdar ile kar la an herkes aya a kalkar ve ba ndaki kalpa
kar rd .18 Kad n-erkek ili kileri, ahlak prensiplere uymak art yla byk
oranda serbestti. Mesel, kad nlar ve erkekler hep beraber nehre girip birlikte
y kan rlar, birbirlerinden kamazlar; bununla beraber herhangi bir ekilde zina
etmezlerdi. nk zina onlara gre en byk sulardand .19 Nitekim bu
serbestlik erevesinde adam ldrme, fuhu ve h rs zl n cezas n n lm
olmas dikkat ekicidir.20
Di er taraftan aile ili kileri ve verset uslnn "slm esaslara uygun
olmad grlmektedir. Bu a dan bak ld nda erkek ocu u dedesi bytr,
len babaya ocuklar de il karde i vris olurdu.21
Ba l ca g da maddeleri dar , at eti22, etli arpa orbas ve bal k23; iecekleri
ise bal ikisi ve bu day ile arpadan yap lan bir iki olup, k m z tan y p
tan mad klar konusunda elimizde kesin bir bilgi yoktur.24
Bulgarlar, IV/X.yzy l n ba nda di er Trk kabileleri gibi gebe idiler,
ancak k sa zamanda yerle ik hayata gemi lerdir. Tar ma elveri li topraklar

16

Kafeso lu "til Bulgarlar hakk nda en gvenilir bilgileri "bn Fazlan n verdi ini ifade ederken
(Trk Milli Kltr, s. 196), Kitap , "bn Fazlan n eserinde Trklere haks zl k yapt n ve
Ch z n Trkler hakk ndaki s cak ve samimi yakla m n onun eserinde bulman n mmkn
olmad n sylemektedir.("lk Mslman Trk Hkmdar ve Hakanlar , s. 213) "bn Fazlan n,
Bulgarlar hakk ndaki tespitleri iin bkz. "bn Fazlan, Seyahatnme, ev. Ramazan Se en,
"stanbul, 1995, s. 47-68.
17
"bn Fazlan, a.g.e., s. 49.
18
"bn Fazlan, a.g.e., s. 58.
19
"bn Fazlan, a.g.e., s. 61.
20
"bn Fazlan, a.g.e., s. 60, 61.
21
"bn Fazlan, a.g.e., s. 59.
22
"bn Fazlan, a.g.e., s. 57.
23
"bn Fazlan, a.g.e., s. 58.
24
Yaz c , a.g.e., s. 73.

72

4LK MSLMAN-TRK DEVLETLER4N4N TAR4H4 ZER4NE

ekerek, ayn yzy l n ikinci yar s nda usta birer ifti olduklar n gstermi lerdir.
Dar , bu day ve arpa yeti tirdikleri ba l ca rnleri olu turmaktad r.25
Orta "til blgesi, kuzey blgelerini Hazar Denizi, "ran, Kafkaslar, Trkistan
ve Orta Asyaya ba layan byk kervan yollar zerinde bulunuyordu. Bu
sebeple ticret, Bulgarlar aras nda hayli yay lm t r. Hatta Kama ile "til
nehirlerinin birle ti i yerden 100 km kadar gneyde, bugnk Kazan n 115
km gneyinde "til k y s nda bulunan ve nfusu 50.000 oldu u ifade edilen
ba kent Bulgar26 ehri, III/IX-VII/XIII. yzy llarda Do u Avrupan n en nemli
ticret merkezi konumundayd . Bu ticret s ras nda e itli krkler, at ve kei
derileri, ayakkab , ok, k l , z rh, koyun, s r, bal k tutkal , ceviz, balmumu, bal
ve Slav kleler ihra edilirken; dokuma kuma , silah, lks e yalar ve keramik,
yani anak-mlek ithal edilmi tir.
Kuyumculukta da ileri giden "til Bulgarlar n n bu alandaki ustal klar ,
"svee kadar btn bat Slavlar zerinde etkili olmu tur.27
Ba kent Bulgar ehrinin nemli bir ticaret merkezi oldu u dnemde,
ayr ca Suvar, Biler, Gke-Tav ve Etre gibi ehirlerin kuruldu u grlmektedir.
zellikle Bulgar ehrinde in a edilen Han Camii, Do u Trbesi, Ak Saray, Kara
Saray, Han Saraylar , Kk Minare, Byk Minare ve Han Kabri gibi eserler
"til Bulgarlar n n mimaride olduka ilerlemi olduklar n gstermektedir.28
e itli ilimlerde kom ular Ruslara gre hayli st seviyede olan "til
Bulgarlar aras nda yeti en ilim adamlar iinde Bulgar ehri kad s Numan b.
Yakub el-Bulgar (l.559/1164) ve Trhul-Bulgar adl
eserinden
bahsedilmektedir. Ancak sz konusu eser bize ula mam t r. "simleri bize kadar
ula an ulem aras nda Kad Ebul-Al Hamid Bulgar ve rencisi Davud b.
Sleyman Saksin de zikredilebilir.29
"slm ordular ile do rudan hi temaslar olmadan, zellikle Hazar,
Harezm ve Smn tcirlerle ticar ili kiler sonunda mslman olan "til
Bulgarlar , Abbasi halifeli inin paralanma srecine girdi i ve merkezin byk
lde g kaybetti i bir dnemde Abbasi idaresine en az ndan manevi destek
sa lam lard r. Bunun yan s ra o dnemdeki di er mslman devletlerle ili ki
iinde olmu lar ve "slm dininin yay lmas konusunda da faaliyetlerde
bulunmu lard r.

25

Meril, a.g.e., s. 17.

Bu ehrin pln hakk nda bkz. Kurat, Bulgar, "A, II, 792.
27
Meril, a.g.e., s. 18.
28
Yaz c , a.g.e., s. 75-76. Bu eserler hakk nda bkz. Kurat, Bulgar, "A, II, 792-793. Bulgar ehri
hakk nda ayr ca bkz. Devlet, a.g.e., IX, 326-334.
29
Yaz c , a.g.e., s. 75.
26

Do. Dr. Ahmet Turan Yksel

73

II. KARAHANLILAR (225-609/840-1212)

1. Karahanl3lar3n Men#ei, Kurulu#u ve Siyas Tarihi:
Do u ve Bat Trkistanda hkm srm olan bir Mslman-Trk
devletidir. Dnem olarak "til Bulgar Devletinden sonra kurulmu ise de,
tarihteki yeri ve tesirleri, kltr ve medeniyet tarihine katk lar d nld nde,
ilk byk Mslman-Trk devleti olarak tan mlamak yanl olmayacakt r.
Karahanl lar tabiri, bu devleti kuran slale mensuplar n n isimlerinde s k
s k geen ve kuvvetli anlam na gelen Kara kelimesinden dolay verilmi tir. Bu
ekliyle bu ismi ilk defa V.V.Grigorev kullanm t r. Grigorev, 1874te yazd bir
makalede bu devlete Karahanl lar Devleti ad n vermi ve bundan sonra bu
isim yayg n olarak kullan lm t r. Ancak bunun d nda bu devlete "lek Hanlar,
Trkistan Uygurlar , Trkistan Hakanlar , el-Hkniyye, el-Hniyye, l-i
Afrsiyb30 gibi isimler de verildi i grlmektedir.31
Karahanl lar n men ei konusunda farkl nazariyeler ileri srlm tr.
Bunlar aras nda Karahanl lar konusunda nde gelen isimlerden olan Omelyan
Pritsak taraf ndan ileri srlen gr ra bet bulmu idi. Bu gr e gre
Karahanl lar, Karluk hanedan na ba l kabul ediliyordu.32
Ancak Karahanl lar zerinde nemli ve ciddi ara t rmalar yapan Re at
Gen, bu konudaki gr ler aras nda, V.V.Barthold, V.Minorsky ve Faruk
Smer taraf ndan ileri srlen Karahanl lar devletinin Ya malar taraf ndan
kurulmu oldu u eklindeki nazariyenin kesinlik kazand n ifade etmektedir.
Gene gre de Ya malar, Uygurlar n bir kolu veya onlara ba l bir
topluluktur.33 Burada, Karahanl lar n men ei konusunda Genin gr ne
kat ld m z belirtmek istiyoruz.
Uygurlar n bir kolu veya onlara ba l bir topluluk olan Ya malar,
225/840 y l nda tkendeki Uygur Devletinin K rg zlar taraf ndan
y k lmas ndan sonra bat ya g etmi lerdir. Ka gar blgesine gelerek buralar
Karluklardan alarak yurt edinmi lerdir. Daha sonra "li vadisine de yay lm lar

30

Re at Genin tespitine gre, Karahanl hkmdarlar kendilerini Alp Er Tongan n neslinden

kabul ettikleri iin, bu Trk hkmdarlar n n "ranl lar n Sehnmelerinde Afrsiyb olarak
adland r lm olmas ndan dolay bu slleye li Afrsiyb gibi bir ad verildi i de bilinmektedir.
Omelyan Pritsak, Alp Er Tonga ad ndaki Tonga sznn Tamga ad ile ilgili oldu unu ileri
srm se de bu do ru de ildir. (Karahanl lar, Do u tan Gnmze Byk "slm Tarihi,
Konya, 1994, VI, 138-139). Afrsiyb konusunda geni bilgi iin bkz. Tahsin Yaz c ,
Efrsiyb, D"A, "stanbul, 1994, X, 478-479.
31
Omelyan Pritsak, Kara-Hanl lar, "A, "stanbul, 1967, VI, 251-252.
32
Pritsak, Kara-Hanl lar, "A, VI, 252.
33
Gen, a.g.e., VI, 139-140.

74

4LK MSLMAN-TRK DEVLETLER4N4N TAR4H4 ZER4NE

ve devletin di er nemli merkezi olan Balasagun blgesini de ele

geirmi lerdir.34
Karahanl slalesinin bilinen ilk hkmdar Bilge Kl Kad r Hand r.
204/819 tarihinden itibaren Mverunnehirde hkm srd bilinmesine
kar l k, gerek saltanat ve gerekse de faaliyetleri hakk nda hibir bilgi
bulunmamaktad r. "ki o lu Bazr Arslan ve O ulcak Kad r Han ile O ulcak
zaman nda Bazr Arslan n o lu Satuk Bu ra Kara Han, devletin kurulu
dnemindeki nemli isimlerdir. Satuk, Karahanl lara s nm olan Eb Nasr
isimli bir Smn ehzadesi veya "slm sf vaizleri ile kar la m ve mslman
olmu tur. Bundan sonra amcas na kar ba latt
iktidar mcadelesini
kazanarak devletin ba na gemi tir. Bu ekilde siyas hakimiyetini sa lad ktan
sonra, hakim oldu u blgelerde "slm dinini resmen ilan etmi tir. Yakla k
olarak 333/944-945 tarihinde mslman olan Satuk, Abdlkerim ismini
alm t r. Onun hakk nda kaynaklar n Mcahit, ve Gazi gibi unvanlar
kullanmas , mslman olmayan Trkler aras nda "slm dinini yaymak iin hayli
mcadele etti ini ortaya koymaktad r.35
Abdlkerimden sonra o lu Bayta Arslan Han (Sleyman) dnemi,
"slmiyetin yay lmas a s ndan nemlidir. Zira Sleyman, mslman olmayan
muhaliflerine kar mcadele etti i gibi, btn Karahanl Devletinin "slma
girmesini sa lam t r. Nitekim 349/960da, Karahanl lar n hakim oldu u
blgelerde ya ayan Ya ma, Karluk, i il ve Tuhs gibi Trk topluluklar ndan
olu an 200.000 ad rl k bir Trk toplulu u mslman olmu tur.36
Bu
ekilde ba layan yeni dnemden itibaren Karahanl lar,
Mverunnehir blgesinde hakimiyet sa lamak amac yla Smnlerle, Horasan
blgesinde hakimiyet sa lamak amac yla da Gaznelilerle mcadele iinde
olmu tur. Bu arada Karahanl hanedan iinde iktidar mcadeleleri
grlmekteydi. Hatta bu mcadelelere zaman zaman Gaznelilerin
mdahaleleri sz konusu olmaktayd .37

34

Gen, a.g.e., VI, 142.

Gen, a.g.e., VI, 143-144. Barthold konuya farkl bir a dan bakmaktad r. Ona gre
Karahanl lar n mslman olmalar konusunda ancak efsanevi rivyetler mevcuttur. Bu
efsanevi rivyetlere gre "slmiyeti ilk kabul eden Abdlkerim Satuk Bu ra Hand r. Bkz.
V.V.Barthold, Mo ol "stilas na Kadar Trkistan, Haz. Hakk Dursun Y ld z, Ankara, 1990, s.
272.
36
Gen, a.g.e., VI, 144.
37
Yaz c , a.g.e, s. 81.
35

Do. Dr. Ahmet Turan Yksel

75

Karahanl lar Devletinin siyas tarihinde 433/1041-1042 senesi nemlidir.

Zira bu tarihte Karahanl lar, Bat Hanl (Bat Karahanl lar Devleti) ve Do u
Hanl (Do u Karahanl lar Devleti) olmak zere ikiye ayr lm t r.38
Bunlardan Bat Hanl n n devlet merkezi nce zkend, daha sonra
Semerkand ehri idi. Bat Hanl
Hocende kadar Bat Ferganay ve
39
Mverunnehri iine al yordu. 609/1212de Hrezm ahlar n Semerkand
fethi ile son bulmu tur.40
Do u Hanl na gelince Balasagun siyas ve asker merkezi, Ka gar ise
din ve kltrel merkezi idi. Talas, "sfcb, Sa , Do u Fergana, Yedisu, Yarkend
ve Hotan blgelerini iine al yordu.41 536/1141de Karah taylar n hakimiyetine
giren bu hanl k, i kar kl klar ve isyanlar eklinde geli en olaylar sonucunda
607/1210-1211de son bulmu tur.42 Bu devletin s n rlar iinde 435/1043te
Bulgar ile Balasagun ehirleri aras nda ya ayan 10.000 ad rdan olu an bir
Trk toplulu u mslman olmu tur.43
Bu iki kolun yan s ra Fergana Hanl ndan da bahsedilmektedir. Buna
gre Karahanl Devletinin 1042de ikiye blnmesinden sonra Fergana bir sre
Bat Karahanl larda kald . Daha sonra Do u Karahanl lar n hakimiyetine
geen Ferganada, Karah taylar n 1141de Mverunnehri istila etmelerinden
sonra merkezi zkend olmak zere ba ms z bir Karahanl devleti daha
kurulmu tur. Bu hanedan hakk ndaki bilgilerimiz de olduka s n rl d r. Hatta
840/1212den sonra tamamen kesilmektedir.44
2. Karahanl3lar Dnemi Kltr ve Medeniyeti:
Karahanl lar dneminde devletin ba nda bulunan hkmdar, Tanr
taraf ndan ba lanan baz zelliklere sahiptir. Bir ba ka ifadeyle kut, yani
devlet, baht, hkmranl k hakk sahibidir ve idare etme hakk Trk
hkmdar na bir lutf olarak ba lanm t r. Bu sebeple de hkmdar,
Tanr n n yeryzndeki temsilcisi durumundad r.45 Nitekim Yusuf Has Hcibin
belirtti i gibi, bu dnemde Trk hkmdar n n g n alt ndaki btn lkelerin
ve insanlar n tek hakimi telakki edilmesi yayg n bir inan idi. Bununla birlikte
38

Meril, a.g.e, s. 25.

Meril, a.g.e., s. 25.
40
Gen, a.g.e., VI, 158.
41
Yaz c , a.g.e., s. 84.
42
Pritsak, Kara-Hanl lar, "A, VI, 262.
43
Meril, a.g.e., s. 25.
44
Yaz c , a.g.e., s. 87. Bu arada in kaynaklar na gre Karahanl lar n tarihi konusunda bkz.
Nuraniye Hidayet, in Kaynaklar na Gre Karahanl lar (840-1231), (Yay nlanmam Yksek
Lisans Tezi), Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 1992.
45
Gen, a.g.e., VI, 164.
39

76

4LK MSLMAN-TRK DEVLETLER4N4N TAR4H4 ZER4NE

Trk hkmdar , kesinlikle insan st bir varl k olarak grlmemi tir. Zira o
nce Tanr ya, sonra da Tr46, yani kanun yoluyla idaresi alt ndakilere kar
sorumludur ve bu sorumluluklar n yerine getirebildi i srece hkmdar olarak
kalabilir.47
Bu a dan bak ld nda hkmdar n ba l ca grevi halk n refah n
sa lamak; try dzenlemek ve lkenin dirlik ve birli ini sa lamak; dzenli bir
sava gc bulundurup fetihler yapmak ve halk ile ili kileri dzenlemektir.
Buna ba l olarak da paran n ayar n korumak, adaleti hakim k lmak ve
yollar n emniyeti sa lamas gereklidir. Buna kar l k halk n da kanunlara
uymas , vergileri demesi, hkmdar n dostuna dost ve d man na d man
olarak gerekenleri yapmas gereklidir.48
Yusuf Has Hcibin bu ekilde ifade etti i temel esaslar n, a m zdaki
devlet-millet anlay ve iki kurum aras ndaki hak ve sorumluluklar a s ndan
olduka anlaml ve geerli oldu unun alt n izmek gerekmektedir.
Karahanl lar dnemi, Trklerin mslman olma srecinin, byk
kitlelerin mslman olmas yla Trk tarihinde yeni bir dneme girdi i devredir.
Bu yeni dnemin en dikkat eken zelli i, Trklerin "slm medeniyetine
katk ya ba lam olmas ve Trk-"slm kltr ve medeniyeti ad alt nda ilk
rnlerin ortaya kmaya ba lamas d r.
Karahanl hkmdarlar , "slm dinini kabul etmekle kalmam , hakim
olduklar blgelerde e itli yollarla "slmiyetin yay lmas iin aba
gstermi lerdir. Bu maksatla, ok say da cami, medrese, kervansaray ve
hastane gibi messeseler tesis etmi lerdir. Bu faaliyetler sonucunda Ka gar,
Balasagun, Semerkand ve Buhara birer ilim ve kltr merkezi olarak
geli mi tir. " te bu merkezlerde Trk-"slm kltr ve medeniyetinin ilk rnleri
ortaya kmaya ba lam t r.49
Bu rnler aras nda zikredilmesi gereken rneklerden birisi Satuk Bu ra
Han Destan d r. Bu destan, Karahanl lar n ilk mslman hkmdar Satuk
Bu ra Kara Han n mslman olmas ve "slm dinini yayma al malar ; ailesi
ve kermetlerinden bahseden, mill-din karakterli bir eserdir. Bu destan n
46

Kanun manas na al nan ve asl nda bozk rlarda fiiln ya anan hayat n zamanla hukuk-sosyal
de er kazanm davran lar n ihtiva eden tr, eski Trk sosyal hayat n dzenleyen normlar
btn idi. Orhun kitbelerinde geti i ekliyle, Trk devleti tr hkmlerine dayal bir
kurulu tu. Adalet, iyilik, e itlik ve insanl k trnn anayasa hkmnde de i mez prensipleridir.
Bkz. Kafeso lu, a.g.e., s. 233-235.
47
Gen, a.g.e., VI, 166. Kr . Yusuf Has Hacip, Gnmz Trkesi "le Kutadgu Bilig Uyarlamas ,
Haz. Fikri Silahdaro lu, 1. bsk., "stanbul, 1992, s. 166, 173, 438, 474, 475
48
Gen, a.g.e., VI, 166-169. Kr . Kutadgu Bilig, s. 246, 429, 430, 439-440, 444, 446-447.
49
Yaz c , a.g.e., s. 94.

Do. Dr. Ahmet Turan Yksel

77

elimizde bulunan ve olduka da ge bir dnemde istinsah edilmi nshalar

Tezkire-i Satuk Bu ra Han ismini ta maktad r. Eser bu ekliyle Trke
mensur bir Menk b Mecmuas d r.
Bu destana gre Hz.Peygamber, Mirac esnas nda Satuk Bu ra Han n
ruhu ile gr m tr. Bu gr mede Hz.Peygambere, onun kendisinin
vefat ndan as r sonra dnyaya gelerek Trkistanda "slm dinini yayaca
sylenmi tir. Satuk do du u zaman yer sallanm , kaynaklar kaybolmu , bahe
ve ay rlar ieklerle dolmu tur. Dnyaya geldi inde onun mslman olaca n
anlayan falc lar ldrmek istemi ler, ancak annesi taraf ndan kurtar lm t r. 12
ya nda iken kendisine H z r gelmi ve din nasihatlerde bulunmu tur.50
Destan n bu zellikleri gz nne al nd nda, Hz.Peygamberin do umunda
meydana geldi i ifade edilen harikulde haller ve ocuklu undaki di er baz
olaylarla benzerlik ta maktad r.
Bu dnemin bir di er rn, Manas Destan d r. XI-XII. yzy llarda
olu an ve 400.000 m sradan meydana gelen bu destan, Karahanl lar
dneminde suba , yani ordu komutan olarak grev yapan Manas n, "slm
dini ad na mslman olmayanlarla yapt mcadeleyi konu edinmektedir.51
Karahanl lar dneminin zerinde durulmas gereken iki nemli rn,
Kutadgu Bilig ve Dvn Lugtit-Trk dr.
Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hcib taraf ndan manzum olarak ve Ka garHkniyye lehesi ile yaz lm ve 462/1069-1070 y l nda tamamlanm t r.
Mellif bu eseri, Ka gar hkmdar Tabga Bu ra Kara Hakan Eb Ali Hasan
b. Sleyman Arslan Karahana sunmu tur.52
Kutlu olma bilgisi, hkmranl k bilgisi, siyas hakimiyet bilgisi, devlet
olma ve devletli olma bilgisi gibi anlamlara gelen Kutadgu Bilig, insana her iki
ynde gerekten kutlu olmak, mutlu ya amak iin gerekli olan yolu gstermeyi
ama edinmi tir. Bu a dan eserin temelinde kmil insan kavram yer
almaktad r.
Eser, insanlara mutluluk yolunu gsterdi inden bir nasihatnme zelli i
ta mas yan nda, devlet adamlar na ideal bir devlet idare sistemini gstermeyi

50

Bkz. Necla Pekolcay, "slm Trk Edebiyat , "stanbul, 1967, I, 15-19.

Geni bilgi iin bkz. Pekolcay, a.g.e., I, 19-26. Manas Destan n n tamam iin bkz. Manas
Destan , ev. Abdlkadir "nan, "stanbul, 1992. Bir anlat ma gre bu destan, Trklerin bozk r
hayat n anlatan ve Alpler devrinin tipik kahraman Manas n destan d r. Bkz. Kafeso lu, a.g.e.,
s. 320. Manas Destan ndaki ahlak anlay
konusunda bkz. Seyit Ahmet Atak, Manas
Destan nda Ahlak Anlay , (Yay nlanmam Yksek Lisans Tezi), Pamukkale niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, Denizli, 1999.
52
Pekolcay, a.g.e., I, 40-41
51

78

4LK MSLMAN-TRK DEVLETLER4N4N TAR4H4 ZER4NE

de hedefledi inden bir siysetnme olarak da de erlendirilebilir.53 Bu a dan

Seluklu veziri Nizmlmlk (1018-1092) taraf ndan yaz lan Siysetnmeden
nce telif edilmi olup, ayr bir de er ta maktad r.
Yusuf Has Hcib, eserinde drt temsil ki iyi konu turmu tur. Bunlar ayn
zamanda drt unsuru temsil etmektedir:
1. Kn-To d : Hkmdar olup, do ru yol ve adaleti temsil eder.
2. Ay-Told : Vezir olup, sadet ve devleti temsil eder.
3. gdlmi : Vezirin o lu olup, ak l ve mant

temsil eder.

4. Odgurm : Vezirin zhit karde i olup, k beti, yani dnyan n sonu ile
hayat n tkeni ini temsil etmektedir. Bu haliyle Odgurm dnya nimetleri ve
zevklerini bo ve de ersiz bulmaktad r.
Eserde, eski Trk kltrnn izleri ile "slm dininin Kurn- Kerm ve
Hadis olmak zere iki temel kayna ndan ula an esaslar n uyumlu bir biimde
kayna t r lm oldu u grlmektedir. Ba ar l bir Trke ile yaz lm eserde
yabanc kelimelere ok az yer verilmi tir. Kutadgu Bilig, byk lde din,
ahlak, hukuk, sosyal, siyas ve pedagojik problemler zerinde d nen, yeri
geldike ayn konularda gerekli nasihatleri yap p hikmetleri s ralayan didaktik
bir kitapt r. 1825te ilim dnyas na kazand r lan eser zerinde bu tarihten
itibaren yerli ve yabanc bilim adam taraf ndan ok say da ara t rma
yap lm t r.54
Ka garl Mahmudun eseri olan Dvn Lugtit-Trk, 466/1074te
tamamlanm ve mellif taraf ndan 470/1077de Ba datta Abbasi halifesi
Mukted Billaha takdim edilmi tir. Abbasi halifesine sunulmu olmakla
beraber, Do u Karahanl kltr havzas na ait bir rndr.55
Trk milletinin yceli ini anlatmak, Trk dilini zellikle Araplara
retmek, Trk dilinin glenmesini sa layarak Arap dili kar nda bozulmas n
53

Bir anlat ma gre Kutadgu Bilig ismi, Cengiz Hana nispet edilen devlet idare felsefesine,
nasihatlere ait esere de verilmi tir. Yusuf Has Hacib, kitab na Kutadgu Bilig ismini kendisi
verdi ini kaydetmi se de, mukaddimesinden anla ld na gre evletili e ait Sehname-i
Trk ler ondan nce vard ve Yusuf Has Hcib bu eseri yeni bir ekilde tasnif etmi tir. Bkz.
A.Zeki Velid Togan, Umum Trk Tarihine Giri , 3.bsk., "stanbul, 1981, s. 84. Kutadgu
Biligte ortaya konulan devlet idaresi konusunda bkz. Mehmet Kand r, Kutadgu Bilige Gre
Devlet "daresi, (Yay nlanmam Yksek Lisans Tezi), S..Sosyal Bilimler Enstits, Konya,
1990. Kutadgu Biligin yeni bir tahlili konusunda ise bkz. Abdurrahman Kaplan, Yusuf Has
Hacib ve Eseri Kutadgu Biligin Yeni Bir Gzle Tahlili, (Yay nlanmam Yksek Lisans Tezi),
A..Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 1996.
54
Bkz. R.Rahmeti Arat, Kutadgu Bilig, "A, "stanbul, 1967, VI, 1038-1047; Pekolcay, a.g.e., I,
41-47; Ahmet Cafero lu, Karahanl lar Devri Trk Edebiyat , Trk Dnyas El Kitab , Ankara,
1976, s. 406-408; Yaz c , a.g.e, 96-100.
55
Yaz c , a.g.e., s. 100.

Do. Dr. Ahmet Turan Yksel

79

nlemek ve Trkenin di er dillerden stn oldu unu ortaya koymak amac n

ta yan eser, isminden de anla laca zere Trk dillerinin bir nevi divan d r.
Bu ekliyle de Trk ive ve a z malzemesini iine alacak bir szlk olarak
d nlm tr. Btn bunlar n yan s ra eser, bir btn olarak Trk tarih ve
co rafyas ile Trk dili ve kltr iin tam anlam yla bir hazine zelli ini
ta maktad r. Eserde ayr ca Trklerin bulunduklar yerler ile ili ki iinde
olduklar millet ve lkeleri gsteren bir Trk dnya haritas n n bulunmas da,
nemini art rmaktad r. Dvn Lugtit-Trk, ilk defa Kilisli Rifat (Bilge)
taraf ndan 1915-1917 tarihleri aras nda 3 cilt halinde yay mlanm t r.56
Karahanl lar dneminin bir di er rn, Edib Ahmed b. Mahmud
Ykneknin Atabetl-Haky k (Hakikatlerin E i i) isimli eserdir. Bu eser,
klasik edeb Trke ile XII.yzy lda yaz lm olup, konu ve edeb tr olarak
Kutadgu Biligin bir devam niteli indedir. Trk-"slm kltr sahas nda ferd
ahlak hakk nda ve tamamen din bir perspektifle yaz lm , manzum bir
nasihatnmedir. Bu zelli iyle de, bir vaaz ve ahlak rislesi niteli ini
ta maktad r. Trk Dil Kurumu taraf ndan 1951de yay mlanm t r.57
Bu dnemin zerinde durulmas gereken bir di er rn, Hoca Ahmed
Yesevye nispet edilen Dvn- Hikmet tir. Pr-i Trkistan lakab yla tan nan
ve Trkler aras nda tarikat kuran ilk Sf olan Ahmed Yesev, 442/1050de Bat
Trkistan n Sayram kasabas nda do mu tur. Daha sonra 7 ya nda Yesi
ehrine gelmi ve 561/1166da burada vefat etmi tir.
Ahmed Yesevye nispet edilen Dvn- Hikmet, onun syledi i hikmetli
manzmelerin XV-XVI.yzy lda toplanm eklidir. Bu sebeple eserde, onun
hikmetlerinin yan s ra, mritlerine ait olan manzmelerin de toplanm olmas
ok byk bir ihtimaldir. Bu a dan bu hikmetlerin hangisinin Ahmed
Yesevye ait oldu unu tespit etmek olduka zor gzkmektedir.
Arapa ve Farsa bildi i halde hikmetlerini Trke syleyen Ahmed
Yesevnin hikmetlerinde dervi li in faziletleri, din-ahlak menk beler, byk
mslman
ahsiyetleri metheden manzmeler, dnyadaki durumdan
yak nmalar, ahiret ahvli ile ilgili hususlar yan nda din duygulara ba l l k
konular i lenmi tir.
Ahmed Yesevnin kurucusu oldu u Yesevlik tarikat nce Seyhun ve
Ta kent yresiyle Do u Trkistanda yerle mi tir. Bundan sonra
56

Bkz. Pekolcay, a.g.e., I, 48-51; Cafero lu, a.g.e., s. 406; Meril, a.g.e., s. 31;Yaz c , a.g.e., s.
100-102; Mustafa S.Kaalin, Dvn Lugtit-Trk, D"A, "stanbul, 1994, IX, 446-449. Farkl
bir de erlendirmeye gre bu eser, hem henz pagan olan Trk halk n n bir gelenek ve
grenekler ansiklopedisi, hem de Trk dilindeki bir halk edebiyat ve kltr ansiklopedisidir.
Bkz. Roux, a.g.e. s. 113.
57
Bkz. Pekolcay, a.g.e., I, 51-58; Cafero lu, a.g.e., s. 408-409; Yaz c , a.g.e., 102-104.

80

4LK MSLMAN-TRK DEVLETLER4N4N TAR4H4 ZER4NE

Mverunnehir ve Hrezm sahalar na, XIII. yzy lda ise Anadoluya kadar
ula m t r. Daha sonraki dnemlerde Nak bendlik Yesevli in nemini
azaltm ise de, tatbikatlar ve erkn bak m ndan ondan etkilenmi tir. Ayr ca
Ahmed Yesevnin Yunus Emre zerinde de etkili oldu u bilinmektedir.58
Btn bunlardan sonra Karahanl lar siyas, din, kltrel ve medeniyet
tarihi a s ndan u ekilde de erlendirilebilir:
a) Bu dnem, Trkler aras ndan kitlesel "slmla ma dnemidir.
b) Trk-"slm kltr ve medeniyetinin ilk rnlerinin ortaya kt
dnemdir.

bir

c) Karahanl lar, hkim olduklar blgelerin "slmla mas yan nda

Trkle mesi konusunda da etkili olmu lard r. O uz boylar n n Orta Asya
steplerinden kalkarak "ran ve Anadolu ilerine kadar yay lmalar nda Karahanl
Devletinin varl nemli bir rol oynam t r. O uzlar n ve Seluklu Devletinin
ilk tarihi Karahanl ve Gazneli devletlerinin s n rlar iinde geli mi tir.
d) Karahanl lar, Orta Asya kltr ile Seluklular aras nda tam bir gei i
olu turmu lard r. Nitekim Seluklu mimarisinde ve a a i lemecili inde grlen
ssleme motifleri Karahanl lardan gelmi tir.
e) Karahanl s n rlar iinde yer alan ve devletin bat s n r kabul edilen
Talas ehri, iktisad ve din a dan nemli bir konuma sahipti. Nitekim burada
ok miktarda ticret kolonisi bulunmaktayd . n Asyadan gelen mslman
tccar ve kervanlar bu blgede grlmektedir. Bir ok ticret yolunun birle ti i
bir kav ak durumunda olan Talas, ayn zamanda Orta Asyada "slm dininin
bir s rama tahtas konumundayd .
III. GAZNEL LER (352-582/963-1186)
1. Men#ei, Kurulu#u ve Siyas Tarihi:
Gazneli Mahmudun Yemnud-Devle lakab na nispetle Yemnler ve
babas na nispetle de Sebk Tegnler denilen Gazneliler, temeli Alp Tegin
taraf ndan at l p Horasan, Afganistan ve Kuzey Hindistan topraklar nda hkm
sren bir Mslman-Trk devletidir. Devletin kurucusu olan Gazneliler
hanedan ise bu ismi ba ehir Gazneden alm t r.

58

Ahmed Yesev ve Dvn- Hikmet hakk nda bkz. Pekolcay, a.g.e., I, 65-75; Cafero lu, a.g.e., s.
409-410; Yaz c , a.g.e., s. 104-105; Fuad Kprl, Trk Edebiyat nda "lk Mutasavv flar, 4.bsk.,
Ankara, 1981, s. 27-180; Kemal Erarslan, Ahmed Yesev, D"A, "stanbul, 1989, II, 159-161;
Kemal Erarslan, Dvn- Hikmet, D"A, "stanbul, 1994, IX, 429-430. Ahmed Yesevnin
Hikmetleri iin bkz. Ahmet Yesev (Hikmetleri), Haz rlayan: "brahim Hakkulov, eviren ve
Sadele tiren: Erhan Sezai Toplu, "stanbul, 1995.

Do. Dr. Ahmet Turan Yksel

81

Gazneli Devletinin temelini atan Alp Tegin, Smn Devletinin Horasan

ordular komutan olarak grev yapan nemli bir ahsiyetti. Gittike nfzunun
artmas sebebiyle devlet merkezi Buharadan uzakla t r lm ve 350/961de
Ni aburda Horasan valisi olarak greve ba lam t r. Ayn senede Smn
Emri Abdlmelik b. Nhun lm ve yerine Mansur b. Nhun gemesiyle
birlikte merkezle ili kileri daha da bozulan Alp Tegin, 352/963te beraberindeki
kuvvetle Do u Afganistanda bulunan Gazne ehrine geldi. Burada hkm
sren ve mahalli bir hanedanl k olan Levikleri Gazne ehrinden uzakla t rd ve
buraya hakim oldu. Alp Teginin buraya hakim olarak ba ms z bir beylik
kurmas yla da Gazneli Devletinin temeli at lm oldu.59
Alp Teginden sonra i ba na gelen en nemli ahsiyet, en ok gvendi i
ahsiyetlerden birisi olan Sebk Tegindir. 367-387/977-997 y llar aras nda
hkm sren Sebk Tegin, Gazneliler hanedan n n kurucusudur. Zira ondan
sonra devletin ba na geen hkmdarlar, onun soyundan gelmi tir.
Sebk Tegin dneminde Gazneli hakimiyeti Toharistan, Zabulitan, Gr
ve Belucistana kadar geni lemi tir. Hatta bu dnemde Hindistan zerine
seferler dzenlendi i de bilinmektedir.
Sebk Teginin lm zerine o lu "smail veliaht olarak tahta km t r.
Ancak di er o lu Mahmud bu durumu kabul etmeyerek, "smail ile taht
mcadelesine giri mi tir. Bu mcadelede ba ar l olan Mahmud, 388/998de ve
28 ya nda iken Gaznede devletin ba na gemi tir.60
Gazneli Mahmud, ahsiyeti ve ilim adamlar , air ve ediplere gsterdi i
yak n ilginin yan nda bir ok sanat eserinin te ekklnde byk rol olan bir
devlet ba kan d r. Ayr ca "slm dininin yay lmas amac yla Hindistana yapt
seferler ile n yapm t r.
Gazneli Mahmud, Smnler taraf ndan tan nmayan Abbasi Halifesi
Kdir Billaha eliler gndererek, onun ad na hutbe okutmu tur. Halife de
kendisine Yemnd-Devle ve Emnl-Mille lakab ile birlikte hakimiyet
almetlerinden olan hilat, ta ve bayrak gndermi tir. Bu mnasebetle
389/99961 y l nda Gaznede byk bir tren icra edilmi tir. Halifenin bu
iltifat na kar l k Gazneli Mahmud, "slm dinine yard m etmek ve "slm
d manlar n skp atmak maksad yla her y l Hindistana sefer dzenleyece i

59

Meril, Gazneliler, D"A, "stanbul, 1996, XIII, 480-481.

Bkz. Meril, Gazneliler Devleti Tarihi, Ankara, 1989, s. 7-13.
61
Bir di er anlat ma gre bu hadise 390/1000 y l nda gerekle mi tir. ("brahim Kafeso lu,
Mahmud Gaznev, "A, "stanbul, 1957, VII, 175.
60

82

4LK MSLMAN-TRK DEVLETLER4N4N TAR4H4 ZER4NE

eklinde sz vermi tir.62 Gazneli Mahmudun faaliyetleri sebebiyle Halife daha

sonra ona Nizmd-Dn ve Ns rul-Hak unvanlar n da vermi tir.63
Gazneli Mahmud, verdi i sz gere ince 390/1000 senesinden itibaren
418/1027 senesine kadar Hindistan zerine toplam 17 sefer gerekle tirmi tir.
Bu seferler sonucunda Hindistan n nemli bir k sm fethedilmi tir. Fethedilen
yerlerde "slm dininin yay lmas iin gerekli faaliyet yerine getirilmi tir.
Hayat boyunca hi yenilgi grmeyen ve mslman hkmdarlar
aras nda ilk defa Sultan unvan n kullanan Gazneli Mahmud dneminde
Hindistan seferleri d nda di er nemli fetihler de gerekle tirilmi tir. Nitekim
bu konuda Sistan ve Hrezmin fethi, Grlular ile yap lan mcadele dikkat
ekmektedir. Ayr ca Horasan blgesinde hkimiyeti ele geirmek amac yla
Gazneli-Karahanl mcadelesi de ayr bir neme sahiptir.
Gazneli Mahmud 421/1030da ld zaman, Smnlere ba l bir
beylik olarak devrald Gaznelilerin s n rlar , bat da Azerbaycan s n rlar ndan
do uda Hindistan n yukar Ganj vadisine, Orta Asyada Hrezmden Hint
Okyanusu sahillerine kadar ula an byk bir devlet haline gelmi tir.64
Gazneli Mahmudun yerine k sa bir sre kk o lu Muhammed sultan
oldu. Ancak babas n n lm s ras nda "ran seferinde olan Mesud, ordunun da
deste i ile karde ini ma lup ederek, 412/1030da 32 ya nda hkmdar oldu.
Abbasi Halifesi Kadir Billah ona Ns ru Dinillah, Hfizu Ibdillah ve
Zhiru Halifetillah unvanlar n vermi tir.65
Babas gibi hayat seferlerle geen Sultan Mesud dneminde de
Hindistan seferleri nemli bir yer tutmaktad r. Bunun d nda Karahanl lar,
Hrezm ahlar ve Seluklular ile mcadele de dikkat ekmektedir.
Sultan Mesud, henz byk bir devlet olmayan Selukluklular
Horasandan karmak iin ok mcadele etti. Fakat 428/1037 ve 429/1038de
Seluklu a r Bey kar s nda Gazneli ordusu iki defa yenilgiye u rad . Bu
ekilde Horasanda Gazneli hakimiyeti sona ermi oldu. Sultan Mesud,
Hindistana yapt seferlerde ba ar l olmas na ra men Seluklular kar s nda
byk bir ba ar elde edemedi. Nihayet Tu rul Bey ile 431/1040da
62

Meril, a.g.e., s. 13-16.

Meril, Gazneliler, Do u tan Gnmze Byk "slm Tarihi, Konya, 1994, VI, 254.
64
Bkz. Meril, Gazneliler, D"A, XIII, 481-482; Mslman-Trk Devletleri Tarihi, s. 37-38; M.
Longworth Dames, Gazneliler, "A, "stanbul, 1964, IV, 743-744. Gazneli Mahmud ve dnemi
hakk nda farkl tespitlerde bulunan Barthold, onun saltanat n n daha bilinmeyen ynleri
oldu unu iler srm tr. Ona gre Sultan Mahmudun binlerce tebas yaln z Siilik suundan
de il, a r vergiler sebebiyle de helak olmu tur. Ayr ca onun asker seferleri halk iin sadece
seflet sebebi olmu tur. Bkz. Mo ol "stilas na Kadar Trkistan, s. 307.
65
Yaz c , a.g.e., s. 114.
63

Do. Dr. Ahmet Turan Yksel

83

Dandanakanda kar la t ve gren sava ta a r bir yenilgiye u rad . Sultan

Mesud, glkle Gazneye ekilip arkas ndan Hindistana gitmek istemi se de,
buna muvaffak olamam t r. Zira 432/1041de bir ayaklanma sonucu tahttan
uzakla t r ld ve ldrld, karde i Muhammed devletin ba na getirildi.66
Dandanakan sava , Gaznelilerin byk bir devlet olma zelli ini
yitirmesi67 ve buna kar l k Seluklular n byk bir devlet olma yolunda nemli
bir engeli a malar anlam na gelmektedir. nk bu galibiyetten sonra Tu rul
Bey, Horasan Emiri olarak kabul edilmi tir. Ayr ca iki devlet aras nda yirmi y l
sreyle sava lar meydana gelmi tir. Bu dnemde Gazneliler Horasan ,
Seluklular da Gazneyi ele geirmeye al m larsa da, iki taraf dan hi birisi
ba ar l olamam t r.68
Sultan Mesuddan sonra Gaznelilerde saltanat mcadelesi birbirini takip
etmi tir. Nihayet son sultanlar Hsrev Melik Gazneyi, Pencap blgesini ve
Lahoru ele geiren Grlular taraf ndan esir al nd ve bylece 582/1186da
Gazneli Devletine son verildi.69
2. Gazneliler Dnemi Kltr ve Medeniyeti:
Gaznelilerde sultan devlet ynetiminde mutlak bir ekilde hakim idi ve
Allah n yeryzndeki glgesi say l yordu. Hkmdar saray "ran gelene i
esas al narak te kilatland r lm t . Sarayda s k protokol kurallar uygulanmakta
ve sultan n halk ile do rudan temas engellenmekteydi. Saray te kilat nda di er
Mslman-Trk devletlerinde bulunan grevliler bulunmaktayd . "dari yap da
ise Dvn- Vezret70, Dvn- Rislet71,, Dvn- Arz72 ve Dvn- Berd73 gibi
divanlar bulunmaktayd .
Adliye te kilat nda yarg i lerini her ehirde bulunan kad lar yrtyordu.
Kad lar n yan s ra her eyalette bir kd lkudt bulunurdu. Kad lar n drst
grev yapmalar n sa lamak amac yla onlara yksek cret denmi tir. Bu

66

Meril, Gazneliler, D"A, XIII, 482.

Bartholdun anlat m na gre Dandanakan sava , Gaznelilerin Horasandaki hakimiyetine
ebediyyen son vermi tir. Bkz. A.g.e., s. 323.
68
Dandanakan Sava ve sonular hakk nda bkz. Ali Sevim, Dandanakan Sava , D"A,
"stanbul, 1993, VIII, 456-457.
69
Meril, Gazneliler Devleti Tarihi, s. 91.
70
Ba nda vezir bulunan, mali ve genel idari i lerlerle ilgilenen divand r.
71
Ba nda Shib-i Dvn- Rislet bulunan, sultan n eyaletler ve di er devletlerle haberle mesini
sa layan divand r.
72
Ba nda r z bulunan ve gnmzdeki Milli Savunma Bakanl n n benzeri bir grev yapan
divand r.
73
Dvn- " rf da denilen, devletin i haberle mesi ile gizli haber alma grevini yerine getiren
divand r.
67

84

4LK MSLMAN-TRK DEVLETLER4N4N TAR4H4 ZER4NE

arada halk n ikayetlerinin dinlendi i Dvn- Mezlime Gazneli sultanlar

bizzat ba kanl k yapm t r.
Di er Mslman-Trk devletleri gibi gl bir asker te kilata sahip olan
Gaznelilerde kara ordusu olduka nemliydi. Sultan Mahmud dneminde
muhtemelen say lar 100.000 civar nda olan Gazneli ordusu Trk, Hint ve
Tacik gibi farkl unsurlardan meydana geliyordu. Ayr ca orduda en fazla 1700
kadar fil de bulunmu tur.74
Byk bir siyasi gcn temsilcileri olan Gazneliler dnemi, kltr ve
medeniyet a s ndan da yksek bir seviyede ve parlak gemi tir. Ehl-i snnet
mensuplar olarak iyi bir e itim gren Sultan Mahmud ve ayn zamanda iyi bir
hattat olan Sultan Mesud, kendi saraylar nda devrin en byk simalar n
toplamaya al m lar, airlere ve ulemaya hrmet ve sayg gstermi lerdir.
Ayr ca kom u lkelerden airleri kendi lkelerine a rm lard . Nitekim Sultan
Mahmudun saray nda 400 airin bulundu u eklindeki rivyet mbala al
kabul edilse bile, iir ve edebiyata verilen nemi gstermesi a s ndan dikkat
ekicidir. Ehl-i snnet inanc n ta yan Gazneli sultanlar , Si Bveyhler ve
Karmatler ile devrin di er putperest inan sahipleri ile mcadele etmi lerdir.
Sultan "brahim, her y l bizzat bir Kuran istinsah eder; onu sadaka ve di er
hediyelerle birlikte Mekkeye gnderirdi.75
Gaznelilerde devletin resmi dili Arapa olup, ilmi eserler de Arapa
yaz lm t r. Buna kar l k saray ve orduda Trke konu ulmaktayd . Di er
taraftan Farsan n da geli mesi sa lanm t r.
Bu dnemin en nemli airi, Shnme mellifi Firdevsdir. Firdevs,
eserini 389/999da nce bir Emire, sonra da baz de i ikliklerle 400/1009da
Sultan Mahmuda takdim etmi tir. Firdevsnin d nda Trk as ll Minuihr ve
Ferruh ile Melik -Suar Unsur de nemli isimlerdendir. Nitekim Sultan
Mesud, 21 Eyll 1031de Gaznede kutlad Ramazan Bayram nda byk bir
kabul resmi ve e lence tertip ettirmi ; bu s rada Sair Unsurye 1000 dinar
mkfat vermi tir.
Tasavvuf alan nda da geli melerin grld Gazneliler dneminde
Ni aburda Eb Abdurrahman es-Slem ile Abdlkerim b. Hevzin el-Ku eyr;
Herat ehrinde ise Eb "smail Muhammed el-Ensar bu sahada nde gelen
isimlerdendir.
Gazneliler dnemi tarih yaz c l bak m ndan da parlak gemi tir. Bu
sahada nemli isimlerden olan Eb Nasr Utb, Sebk Tegin ve Sultan Mahmud
dnemini ele ald Kitbul-Yemn adl bir eser telif etmi tir. Ayr ca Zeynl74
75

Bkz. Meril, Gazneliler, D"A, XIII, 482-483.

Meril, Mslman-Trk Devletleri Tarihi, s. 40-41.

Do. Dr. Ahmet Turan Yksel

85

Ahbr mellifi Gerdiz ve Trh-i Beyhak mellifi Ebul-Fazl el-Beyhak

Gazneliler devrinin nde gelen tarihilerindendir. Farsa yaz lan ve otuz cilt
oldu u ifade edilen Trh-i Beyhaknin az bir k sm gnmze kadar
gelmi tir.76 Trkler hakk nda Tafdll-Etrk al Siril-Ecnd adl bir risale
yazm olan "bn Hassl da, bir sre Gaznelilerin hizmetinde al m t r.
Gazneliler dneminin nemli isimlerinden birisi de, Ortaa n en byk
alimlerinden ve ok ynl bir ahsiyet olan Eb Reyhan el-Brndir. Sultan
Mahmudun, Hrezmin fethinden sonra hocalar ile birlikte Gazneye getirdi i
Brn, Sultan Mahmud ile birlikte Hint seferlerine kat lm t r. Kitbut-Tahkk
m lil-Hind isimli eseri Hindlar n inan ve adetlerini tarafs z olarak inceleyen
ilk "slm eserdir. Bu eserde Hindistan n co rafyas , ilm ve din hayat
hakk nda da geni bilgi bulunmaktad r. Brn tarih, dinler tarihi, matematik,
trigonometri, jeoloji, co rafya, botanik, fizik, astroloji, ve t p alanlar nda pek az
gnmze kadar gelebilmi yz seksen kadar eser telif etmi tir.77
"slm devletlerinin ilm hayat nda nemli yer tutan medreseler Byk
Seluklular zaman nda te kilatlanm
ekliyle bilinirse de ilk medreseler XI.
yzy l ba lar nda Gaznede kurulmu tur. Nitekim Beyhak yye, Sadiyye, Eb
Sad el-Esterbd ve Eb "shak el-"sferyn adlar n ta yan drt medrese
Sultan Mahmud dneminde kurulmu tur.78
Gaznelilerden gnmze intikal eden sikkeler bu devletin para bas m yla
ilgili faaliyetleri konusunda bilgi vermektedir. Sultan Mahmud zaman nda
Lahorda zerinde Arapa ve Sanskrite yaz lar bulunan Hint paralar
tengeler bas lm t r. Sultanlar ayr ca Abbasi halifeleri tarz nda dinar ve
dirhemler de bast rm lard r.79
Gazneliler dnemi mimari faaliyetler a s ndan da dikkat ekmektedir.
Kurulu unda kk bir merkez olan Gazne, Sultan Mahmud zaman nda "slm
ve Hint medeniyetlerinin birle ti i nemli bir ehri haline gelmi tir. Pek ok
mimari eserle donat lan ve Asyan n en byk kltrel merkezlerinden biri
haline gelen Gazne ehri, Byk Seluklu mimarisi ve sanat nda etkili oldu u
gibi, Hindistanda geli ecek olan "slm-Trk sanat na da temel olu turmu tur.
Bunun yan s ra Gney Afganistanda Bst ehrinin kar k y s nda, Hilmend
nehri kenar nda in a edilen ordugah ehri Le ker-i Bzrda bulunan Ulu Cami
ve Frans z arkeologlar taraf ndan yap lan kaz larla ortaya kar lan Saray, bu
76

Beyhak, eserinin dili ve edebi de eri konusunda bkz. Nasser Akhlaqui, Ebul-Fazl Beyhak:
Tarihi ve Tarihinin Dili ve Edeb De eri, (Yay nlanmam Doktora Tezi), "stanbul niversitesi
Edebiyat Fakltesi Arap ve Fars Filolojisi Krss, "stanbul, 1978.
77
Yaz c , a.g.e, s. 121.
78
Ara Altun, Gazneliler, D"A, XIII, 485.
79
Meril, Gazneliler, D"A, XIII, 483.

86

4LK MSLMAN-TRK DEVLETLER4N4N TAR4H4 ZER4NE

dnemin nemli eserlerindendir. Bunlara ilave olarak Sultan Mahmudun

Gaznenin kuzeyinde in a ettirdi i Bend-i Mahmudi bugne kadar varl n
korumu ve kullan lm t r.80
Btn bunlardan sonra Gazneliler siyas, din, kltrel ve medeniyet
tarihi a s ndan u ekilde de erlendirilebilir:
a) Gazneli devlet te kilat nda "slm messeselerinin yan nda, "slm n
kabulnden nceki Trk kurumlar da grlmektedir. Bu sebeple Gazneliler,
Trk-"slm devlet te kilat sentezinin en iyi temsil edildi i ilk Trk
devletlerinden
birisidir.
Nitekim
Seluklu
veziri
Nizml-Mlk,
Siysetnmesinde s k s k onlar n devlet te kilat ndan rnekler vermi tir. Bu
zelli i ile de Gazneliler, hi phesiz kendinden sonra kurulan Mslman-Trk
devletlerine rnek olmu tur.
b) Kuzey Hindistan fetihlerine yol aarak, "slm dinine Pencapta gl
bir dayanak noktas sa lam lard r. Bu ekilde de daha sonraki Hindistan
fetihlerine zemin haz rlam lard r.
c) Hint dnyas kltryle do rudan temas kuranlar olarak tarihe
gemi lerdir.
d) Hindistanda "slm dininin yay lmas n sa lamakla, bu blgede
Kutbler (603-608/1206-1211), Babalabanl lar (665-689/1266-1290), Kala
Sultanl
(594-938/1197-1531), Tu luklular (720-8171320-1414) ve
Baburlular (933-1275/1526-1858) gibi Mslman-Trk devletlerinin
kurulu una zemin haz rlam lard r. Ayr ca Gaznelierden as rlar sonra
gnmzde Pakistan n kurulmas nda birinci derecede etken olmu lard r.
Dolayl olarak da Benglade in ortaya k da ayn a dan de erlendirilebilir.
e) Si Bveyhler, Karmatler ve putperestlerle mcadele ederek, ehl-i
snnet inanc n n savunucusu olmu lard r.
f) Sultan Mahmud ve Mesud haf zalarda halk kahramanlar olarak
yerle mi lerdir. Hatta Sultan Mahmud daha sonraki "ran edebiyat nda adalet
ve insaf timsali me hur bir hkmdar olarak yer alm t r.

80

Meril, Gazneliler Devleti Tarihi, s.93-94. Gazneliler dnemi devlet te kilat ve kltr
hakk nda geni bilgi iin bu konuda yap lan iki tez al mas ndan yararlan labilinir. Bunlar
Gller Nuho lu, Beyhaki Tarihine Gre Gaznelilerde Devlet Te kilat ve Kltr,
(Yay nlanmam Doktora Tezi), "stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, "stanbul, 1995;
M.Hanefi Palab y k, Gazneli Devleti Saray Te kilat , (Yay nlanmam Doktora Tezi), Atatrk
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Erzurum, 1996.

Do. Dr. Ahmet Turan Yksel

87

IV. TOLUNO ULLARI (254-292/868-905)

1. Men#ei, Kurulu#u ve Siyas Tarihi:
Tulunler ve Tolunlular da denilen ve Ahmed b. Tolun taraf ndan
M s rda kurulan Toluno ullar , daha sonra Suriye ve Filistine kadar nfzunu
geni leten ve Abbasi hilfetine ismen ba l ilk Mslman-Trk devletidir. Bu
sebeple "til (Volga) Bulgar Hanl , Karahanl lar ve Gazneliler gibi tamamen
ba ms z olmay p, yar ba ms z bir karaktere sahiptir.81
Abbasilerin hilafete gemesinde, Horasanda ba layan Abbs ihtilalinde
yer alarak nemli rol oynayan Trkler, gerek orduda ve gerekse de devlet
hizmetinde de i ik kademelerde grev alm lard r. Bu grev alanlar ndan birisi
de M s r valili idir. Toluno ullar n n kurucusu olan Ahmed b. Tolun, bu
dnemde grev yapan Trk valilerinden birisidir.
Devletin kurucusu olan Ahmed b. Tolunun babas Tolun, Dokuz O uz
Trklerindendir. Buhara as ll olup, 200/815-816da Smn valisi Nuh b. Esed
taraf ndan Buharadan Ba datta bulunan halife Memna gnderilmi tir.
Tolun k sa zamanda halifenin saray nda ve komutanlar aras nda itibarl bir
konuma ykselmi tir.82
Ahmed b. Tolun 220/835de Ba datta do mu ve ertesi sene babas ile
birlikte Samerrya gitmi tir. Ahmedin burada iyi bir din ve asker e itim
grd bilinmektedir. 240/854de babas lnce halife Mtevekkil babas n n
komutanl k ve beylik grevini Ahmede vermek istedi. Ancak o Samerrda
kalmay tercih etmi tir. Zira siyas olaylardan uzak kalmak ve s n r boylar ndaki
gaza faaliyetlerine kat lmay arzu etmekteydi.
Bu maksatla Tarsusa gelen Ahmed, burada hem asker tecrbesini
art rm ve hem de e itli lkelerden gelen alimlerin ilim meclislerine kat larak
din ilimlerde onlardan faydalanm t r.
Muhtemelen 248/862de Samerrya dnen Ahmed, halife Mstanin
gvenini kazanm , sarayda sz geen nfzlu kimseler aras na girmi tir.
252/866da halife Mstanin azledilip Vs ta srld dnemde onunla
birlikte Vs ta gitmi tir. Bu dnemde yeni halife Mutezin annesi Kabhan n,
Mstani ldrmek zere i birli i teklifini reddetmi tir.

81

Yar ba ms z Trk-"slm devleti ifadesini Nesimi Yaz c kullanmaktad r. Bkz. "lk Trk-"slm
Devletleri Tarihi, s. 41.
82
Kz m Ya ar Kopraman, Toluno ullar , Do u tan Gnmze Byk "slm Tarihi, Konya,
1994, VI, 56.

88

4LK MSLMAN-TRK DEVLETLER4N4N TAR4H4 ZER4NE

Halife Mutez, devlet idaresinde byk bir nfz elde eden ve ayn
zamanda Ahmedin vey babas olan Bay k Beyi83, merkezden uzakla t rmak
d ncesiyle M s ra vali tayin etti. Ancak M s ra gitmek istemeyen Bay k Bey,
Ahmedi vekil s fat yla yani nib olarak M s ra gndermek istemi tir. Siyas
kar kl klar n hkm srd Samerrdan uzakla mak isteyen Ahmed, bu
teklifi kabul ederek 254/868de M s ra gitmi tir.84 Ahmed b. Tolunun Fustata
ula mas yla mslman M s r tarihinde yeni bir devir ba lad . Zira M s r,
Toluno ular dneminde tarihteki en parlak devirlerinden birisini ya am t r.85
Ahmed b. Tolun, M s rda hakimiyeti ele geirmek ve nfzunu yaymak
konusunda kar la t problemleri a maya muvaffak olmu tur. Bu arada hilafet
merkezinde kan kar kl klar sonunda Bay k Bey, M s r valili inden azledildi
ve arkas ndan 256/870de ldrld. M s r valili i, Ahmedin kay npederi olan
Yarch86 et-Trkye verildi. Yarch da M s ra gitmeyip, Ahmedi nibi olarak
M s rda b rakt . Ayn zamanda Berk ve "skenderiyenin idaresini de elinde
bulunduran Yarch, buralar n idaresini de Ahmede vermi tir. Bu ekilde
M s r n tamam na hakim olan Ahmed, idar a dan hayli glenmi oldu.87
Halife Mutezin ldrlp 257/870de Mutemidin halife olmas yla
birlikte Ahmed idarede daha da glenmi tir. Zira yeni halife M s r n Beytlml
ve Berd te kilat n n sorumluluk ve idaresini; arkas ndan da Sam n idaresini
Ahmed b. Toluna vermi tir. Bu ekilde 260/873 y l nda Ahmed b. Tolun,
M s rda tek ba na hakim bir idareci haline gelmi tir.88
Bu dnemde hilafet merkezi Basra evresindeki Zenc isyan ve Fars
blgesindeki Saffrlerle me gul olmaktayd . Ahmed bu durumdan
yararlanarak ba ms zl n elde etmi tir. Nitekim Zenc isyan sebebiyle
kendisinden maddi destek isteyen halifeye, istedi i miktardan daha az
yard mda bulunmu tur. Bunun zerine Musa b. Bo a el-Kebr komutas nda
260/873de M s ra gnderilen Abbasi ordusu ba ar s z olmu tur. Bu geli me
Ahmed b. Tolunun siyas hayat nda bir dnm noktas n olu turmaktad r. Bu
tarihten itibaren kuvvetli bir orduya sahip olmu ; ismen halifeye ba l olmas ve
Cuma hutbelerinde halifenin ad n n zikredilmesi ile sikkeler zerinde halifenin

83

Bir anlat ma gre ismi Bayakbak eklindedir. Bkz. Sinasi Altunda , Tolunlular, "A,
"stanbul, 1974, 12/I, 430.
84
Hakk Dursun Y ld z, Ahmed b. Tolun, D"A, "stanbul, 1989, II, 141.
85
Meril, Mslman-Trk Devletleri Tarihi, s. 5.
86
Bir anlat ma gre ismi Barhuhdur. Bkz. Altunda , Tolunlular, "A, 12/I, 430.
87
Meril, a.g.e., s. 5-6.
88
Y ld z, Ahmed b. Tolun, D"A, II, 142.

Do. Dr. Ahmet Turan Yksel

ad n n bulunmas
ba lam t r.89

89

d nda ba ms z bir hkmdar gibi hareket etmeye

265/878de D ma k valili ine tayin edilen Ali b. Amcur et-Trk,

Ahmede tabi olup, hutbede onun ad n zikredece ini beyan etti. Bu dnemde
H ms ve Hama valilerinin de ayn yolu takip ettikleri grlmektedir.90
Bu geli meler sonucunda Ahmed b. Tolun, 265/879da ilk defa kendi
ad na sikke bast rd . Paralar zerinde Halife Mutemidin ismi yan nda onun
ismi de zikredilmi tir.91
Ahmed b. Tolun, Tarsus zerine yapt bir seferde yenilmesi zerine
hastalanm ve 270/884de M s rda vefat etmi tir.92 Devrinin hkmdarlar
aras nda nemli bir yere sahip olan Ahmed b. Tolunun 1693 y ll k idarecili i
zaman nda M s r, tarihinin en parlak devirlerinden birisini geirmi tir.
Ahmed b. Tolundan sonra yerine geen o lu Humreveyh, 270283/884-896 y llar aras nda hkm srd. Humreveyh, kendisi gibi Trk
olan Musul valisi "shak b. Kundac k, Sco ullar ndan Muhammed el-Af in,
Halife Muvaffak ve Muvaffak n o lu olan ve daha sonra Mutezid ad yla halife
olacak olan Ahmed ile Suriyede mcadele etmi tir.94
277/886da Muvaffak ile yap lan antla ma sonunda Humreveyh M s r,
Suriye ve Anadolu s n r blgelerinde 30 y l sreyle vali olarak tan nm t r. Buna
kar l k y lda 300.000 dinar vergi demeyi kabul etmi tir.95
279/892de halife olan Mutezid, Humreveyhin k z Katrun-Ned ile
evlendi. Bylece Toluno ullar ile Abbasiler aras nda dostane ili kiler geli me
gstermi tir. Bunun bir gstergesi olarak Mutezid, F rattan Berkya kadar
olan yerlerin idaresini Humreveyhe vermi tir. Ayr ca saltanat almetlerinden
olan hilat, k l , ta ve kemer gndermi tir.96
Humreveyh dneminde Bizansl larla yap lan mcadele sonunda s n rlar
Toroslara, Musul hari Cezre ve bat da Bingaziye kadar ula t .97 Humreveyh,
Suriyeye yapt bir sefer s ras nda 283/896da kleleri taraf ndan ldrld.98
89

Yaz c , a.g.e., s. 43.

Y ld z, Ahmed b. Tolun, D"A, II, 142.
91
Meril, Mslman-Trk Devletleri Tarihi, s. 6.
92
Kopraman, a.g.e. VI, 63.
93
Y ld za gre Ahmed b. Tolunun idarecili i on be y l srm tr. (Ahmed b. Tolun, D"A, II,
143)
94
Yaz c , a.g.e., s. 44.
95
Altunda , Tolunlular, "A, 12/I, 433.
96
Kopraman, a.g.e., VI, 65.
97
Yaz c , a.g.e., s. 44.
98
Meril, a.g.e., s. 9.
90

90

4LK MSLMAN-TRK DEVLETLER4N4N TAR4H4 ZER4NE

Humreveyhden sonra 10 y ll k srede Toluno ullar da lma ve k

devresini ya am t r. Ondan sonra s ra ile yerine geen o ullar Cey ve Harun
ile Seyban b. Ahmed b. Tolun devletin birli ini koruyamad lar. nce Suriyede
Karmatlerle mcadelede ba ar l olunamam , arkas ndan da devlet eski
gcnden ok ey kaybetmi tir.
Nihayet Abbasi halifesi Mktefnin, Muhammed b. Sleyman el-Ktib
komutas nda gnderdi i ordu, nce Suriyeyi ele geirmi , sonra da Fustata
girerek 292/905de Toluno ullar hanedan na son vermi tir. Hilafet ordusu
Fustatta byk bir tahribat yapm t r. Ahmed b. Tolunun kurdu u el-Kat
ehri ve Ahmed b. Tolun Camii d nda di er eserler tamamen tahrip
edilmi tir.99
2. Toluno4ullar3 Dnemi Kltr ve Medeniyeti:
Toluno ullar zaman nda M s r yeniden bir canlanma, ilerleme ve refah
devri ya am t r. Bu devlet temelde, kuvvetli bir orduya ve lkenin iktisadi
bak mdan kalk nmas na dayanmaktayd . Ayr ca ticret de son derece
geli mi ti.100
Ahmed b. Tolun dneminde mevcudu 100.000 olan Hassa Ordusunun
esas unsurunu Trkler ve Sudanl zenciler olu turmaktayd . Bu kara ordusu
yan nda 100 para gemiden meydana gelen bir deniz gcne sahiptiler.
Donanma iin Dimyat ve "skenderiyedeki tersaneler yenilenmi 101, Akkada bir
deniz ss tesis edilmi tir.102
Toluno ullar M s rda Abbasileri geride b rakacak ekilde geli me
gsteren bir saray te kilat kurmu lard r. Yaz malar srdren Divnul-"n
ba ta olmak zere Divnul-Cey ve Divnul-Harac gibi divanlar yeniden
dzenlenmi tir. Emniyeti sa lamakla grevli olan Surta te kilat ile Berid
te kilat na son derece nem verilmi tir.103
"mar faaliyetleri aras nda Ahmed b. Tolun'un Fustat d nda kurdu u elKat ad ndaki ehir ile, burada in a etti i saray, cami ve drul-imre dikkat
ekmektedir. 876-879 y llar aras nda in a edilen Ahmed b. Tolun Camii104
bugn de varl n srdrmektedir.105
99

Bkz. Meril, a.g.e., s. 9; Kopraman, a.g.e., VI, 65-69; Altunda , Tolunlular, "A, 12/I, 434435.
100
Meril, Mslman-Trk Devletleri Tarihi, s. 9-10.
101
Kopraman, a.g.e., VI, 75.
102
Altunda , Tolunlular, "A, 12/I, 436.
103
Bkz. Kopraman, a.g.e., VI, 70-72.
104
Jean-Paul Roux, bu caminin, Mtevekkilin Samerda yapt rd
Ulu Caminin yerel
gereklere uyarlanm bir rne i oldu una i aret ederek, mimarideki benzerlikten hareketle

Do. Dr. Ahmet Turan Yksel

91

Toluno ullar dneminde M s rda ziraat n yan nda keten ve ynl

dokuma ile pamuklu ve ipekli dokumac l geli mi tir. Ayr ca sabun ve eker
sanayii, maden i letmecili i, silah yap m , ssleme ve kk el sanatlar nda
nemli ilerlemeler grlm tr. Afrikadan gelip M s r ve Suriyeden geen
ticret yollar n n canl tutulmas na gayret gsterilerek, i ve d ticretin
geli mesi sa lanm t r.106
Bu dnemde resm dilin Arapa olmas na kar l k, edebiyat ve muskiye
merakl olan Ahmed b. Tolun Trke iirler yazm t r. Ahmed b. Tolun ve di er
hkmdarlar n yak n ilgisi sebebiyle de bu dnemde M s rda zellikle
edebiyat, tarih, din ve felsef ilimlerde byk geli meler meydana gelmi tir.
Dvanul-"n dan dolay da yaz sanat geli mi tir.
Tarih alan nda "bnd-Dye diye me hur olan Ahmed b. Yusuf b.
"brahim nde gelmektedir. Bu tarihi Ahmed b. Tolun ve Cey in
biyografilerini yazm t r. Din ilimlerde ise Safi ulems ndan Reb b. Sleyman
el-Murd ile Haneflerden el-Men mellifi Eb Cafer et-Tahv me hurdur.
Din ilimler yan nda felsefe, t p ve cedel sahalar nda da geli meler
grlmektedir. Bu sahalarda "skenderiye Mektebi ile Ahmed b. Tolunun
doktoru olan Sad b. Nevfel en-Nasrn nde gelmektedir.107
Btn bunlardan sonra Toluno ullar siyas, din, kltrel ve medeniyet
tarihi a s ndan u ekilde de erlendirilebilir:
a) M s rda kurulan yar ba ms z Mslman-Trk devletlerinin ilki olan
Toluno ullar sayesinde M s r, "slm fetihlerinden sonra ilk defa ba ms z bir
devlet olmu tur.
b) Temelde askeri g zerine tesis edilmi yabanc bir hakimiyeti temsil
etmelerine ra men, her a dan M s r iin parlak bir dnemin temsilcileri
olmu lard r.
c) Toluno ullar , grn teki ihti am na ra men kuvvetini kaybeden
Abbasiler dneminde gl valilerin merkezi idarenin zay fl ndan
yararlanarak ba ms z idareler kurabildiklerinin nemli bir i aretidir.
d) Toluno ullar , halk Trk olmayan bir blgede kurulan bir MslmanTrk devleti olarak tarihte iz b rakm ve bu ekilde kendinden sonra Trkler
taraf ndan kurulan idarelere zemin haz rlam lard r.

Toluno ullar ve "h dlerin Abbasilerin rn olduklar n ifade etmektedir.(Trklerin Tarihi, s.

108)
105
Meril, a.g.e., s. 10.
106
Yaz c , a.g.e., s. 46-47.
107
Bkz. Kopraman, a.g.e., VI, 76-77; Yaz c , a.g.e., s. 48.

92

4LK MSLMAN-TRK DEVLETLER4N4N TAR4H4 ZER4NE

e) Sleyman el-Ktib komutas ndaki hilafet ordusunun Fustatta yapt

byk tahribatla, Ahmed b. Tolun Camii d ndaki pek ok eseri ortadan
kald rmalar gz nne al nd nda, Toluno ullar dneminde M s r n imar
a s ndan da olduka geli mi oldu u ortaya kmaktad r. Nitekim Ahmed b.
Tolun Camii bunun en gzel rneklerinden bir tanesi olarak hala varl n
sdrmektedir.
V. SCO ULLARI (276-317/890-929)
1. Men#ei, Kurulu#u ve Siyas Tarihi:
Eb Ubeydullah Muhammed el-Af in taraf ndan Azerbaycanda kurulan
ve Sciler de denilen Sco ullar , zellik ve karakter olarak Toluno ullar na
benzemektedir.
Halifeli in Abbasilere gemesinden sonra devlet hizmetinde grlen
isimlerden bir tanesi de, Muhammed el-Af inin babas Ebus-Sc Divdd b.
Yusuf b. Divdest108dir. U rusana as ll olan Ebus-Sc, muhtemelen Halife
Memun dneminde 207/822de U rusanan n fethinden sonra lkesinden
ayr lm t r. Mutas m dneminde 222/837de Bbek isyan n bast rmakla
gnderilen orduda, kk bir birli in komutan olarak grev alm t r.
Mtevekkil dneminde ise, 242/856da, Tarku Mekke valili ine tayin
edilmi tir. Bu valilik, Irak ile Mekke aras ndaki hac yolunun gvenli ini
sa lamaktan sorumlu idi. Asker ve idar alanlarda de i ik grevler stlenerek
40 y l kadar hizmet eden Ebus-Sc, 266/879da Cundi purda vefat
etmi tir.109
Ebus-Sc n iki o lundan birisi olan Eb Ubeydullah Muhammed elAf in110, Samerrda do mu ve baz devlet hizmetlerinde bulunmu tur.
Babas n n uzun sre devlet kademelerinde grev yapm olmas sebebiyle, az
da olsa tecrbe sahibi oldu u sylenebilir. Babas n n lmnden sonra da
266/880de Tarku Mekke ve Harameyn valisi olarak tayin edilmi tir. 276/890
y l na kadar, Abbasilerin hizmetinde e itli i kar kl klar n ortadan
kald r lmas nda grev stlenen Muhammed el-Af ini, bir anlamda bu
ba ar lar n kar l nda Halife Muvaffak, Azerbaycan valili ine tayin etmi tir.

108

Divdd Farsada dev vermi , Divdest ise dev elli manas na gelir. (Cl. Huart, Scler,
"A, "stanbul, 1966, X, 16).
109
Yaz c , a.g.e., s. 50-51. Kr . Hakk Dursun Y ld z, Sco ullar , Do u tan Gnmze Byk
"slm Tarihi, Konya, 1994, VI, 81-87.
110
Huarta gre ismi Eb Ubeyd Muhammed Af in olup, Ebus-Sc n de il, Saffrlerden
Yakub b. el-Leysin o ludur. Bkz. Scler, "A, X, 16.

Do. Dr. Ahmet Turan Yksel

93

276/890 y l nda gerekle en bu tayin, Sco ullar devletinin kurulmas yla

sonulanm t r.111
Muhammed el-Af inin Azerbaycan valisi oldu u dnem, siyas olarak
merkez idarenin iyice zay flad ve mahalli hanedanlar n ba ms z hareket
etmeye ba lad klar bir dnemdir. Nitekim M s rda, zerinde durdu umuz
Toluno ullar , Cezre ve evresinde Hamdanler, Mverunnehirde Smnler
ve muhtelif hanedanlar hkm srmekteydi.
Muhammed el-Af in, Azerbaycandaki valilik grevine ba lad ktan sonra,
bu blgede skneti sa lamaya al mas yan nda, Emevler dneminde
fethedilen ve Dvin merkez olmak zere bir eyalet haline getirilen; bu dnemde
yeni bir tak m geli melerin ya and Ermeniyeyi de yak ndan takip etmi tir.
Bu srete Muhammed el-Af inin Ermeniye hakimi Simbat ile mcadelesi 11
y l srm tr. Ba ar l bir idarecilik sonunda Muhammed el-Af in, 288/901de
Azerbaycandaki bir veba salg n nda vefat etmi tir.112
Kendileri ve dnemleri hakk nda olduka s n rl bilgilere sahip oldu umuz
Sco ullar n n ba na Muhammed el-Af inden sonra, o lunun devletin ba na
gemesi vasiyetine ra men, el-Af inin karde i Ebul-Kas m Yusuf zorla
gemi tir. Dnemin Abbasi halifesi Mutezid bu de i ikli e mdahale etmemi
ve onun idarecili ini tan m t r. Hatta Yusuf, 289/902de Erdebilde bast rd
dirhem zerine kendi ismini yazd rm t r.
Yusuf dneminde Ermeniyenin byk bir blm fethedildi. Ancak
Simbat n yerine geen o lu A ot zaman nda, fethedilen yerler k smen geri
al nm t r. Nihayet Yusuf, 302/914te kesin zafer elde etmi ve bu ba ar s ndan
dolay kendisine, 304/916da Rey valili i de verilmi tir. Arkas ndan Kazvin,
Zencn ve Ebheri fethetmi tir. Bu arada Abbasi halifesi Muktedir Billah
taraf ndan 296/909da Yusufun Azerbaycan ve Ermeniye valili i resmen
tan nm t r. Buna kar l k Yusuf, y ll k 120.000 dirhem vergi demeyi kabul
etmi tir.
Yusufun Halife ile aralar ndaki ili ki zaman zaman bozulmu ve 307310/919-922 y llar aras nda Ba datta hapsedilmi tir. Ancak Bahreynde
ba layan Karmat isyan kar s nda halife, tavsiye zerine Karmatler zerine
Yusufu gndermeye karar vermi tir. Bunun zerine Halife Muktedir,
314/926da Yusufu, Azerbaycan ve Ermeniye valili i de dahil olmak zere
geni yetkilerle btn do u blgesine vali olarak tayin etmi tir. Fakat

111
112

Yaz c , a.g.e., s. 51-52. Geni bilgi iin bkz. Y ld z, a.g.e, VI, 88-96.
Yaz c , a.g.e., s. 52-53. Geni bilgi iin bkz. Y ld z, a.g.e, VI, 96-107.

94

4LK MSLMAN-TRK DEVLETLER4N4N TAR4H4 ZER4NE

Karmatlerle 315/927de Kfe nnde yap lan sava ta esir d en Yusuf,

esaretin sonunda idam edildi.113
Genlik y llar n Mekkede geiren Yusufun iyi bir e itim ald , Arap dili
ve kltrne vk f oldu u ve devrin edeb evreleri ile iyi ili kiler kurdu u
anla lmaktad r.114
Yusufun lm zerine ye eni Ebul-Msfir Feth b. Muhammed elAf in, Halife Muktedir Billah taraf ndan 315/928 y l nda Azerbaycan ve
Ermeniye valisi olarak tayin edildi. 2 y l sren valili i dnemindeki siyas ve
asker faaliyetler konusunda kaynaklar herhangi bir bilgi vermemektedir.
Nihayet 317/929da zehirlenerek ldrlmesi zerine Sco ullar n n blgedeki
hakimiyeti sona ermi tir. Geri ondan sonra o lu Ebul-Feracdan
bahsediliyorsa da, onun Azerbaycana vali tayin edildi i hakk nda kaynaklarda
bir ifadeye rastlan lmam t r.115
2. Sco4ullar3 Dnemi Kltr ve Medeniyeti:
Dnem olarak M s rda hkm sren Toluno ullar ile "h dler aras nda
yer alan bir Mslman-Trk devleti olan Sco ullar n n siyas, asker, kltr ve
medeniyet tarihi a s ndan byk bir hakimiyet ve faaliyet gsterdiklerini
sylemek mmkn de ildir. Ancak iktisad a dan blgelerinde bir canl l k
oldu u, hanedn mensuplar n n kendi adlar na bast rd klar alt n sikkelerden
anla lmaktad r.
Muhammed el-Af in zaman nda devlet merkezinin Mera a olmas na
kar l k, Yusuf dneminde Erdebil devlet merkezi durumundayd . Trk tarihi ve
Azerbaycan blgesinin "slmla mas yan nda zellikle Trkle mesi a s ndan
Sco ullar n n nemli rol oynad klar bilinmektedir. Ancak bu konuda ne
kadar rol oynad klar n tespit etmek zordur.116
VI. HFDLER (323-358/935-969)
1. Men#ei, Kurulu#u ve Siyas Tarihi:
Ak itler de denilen ve Muhammed b. Tu el-"h d taraf ndan M s rda
kurulan "h dler, daha sonra Suriyeye hakim olan ve Toluno ullar gibi Abbasi
hilfetine ismen ba l olan bir Mslman-Trk devletidir.
Toluno ullar n n y k lmas ndan sonra M s r, 30 y l boyunca Ba data
ba l olmak zere, halifelerin tayin etti i valiler taraf ndan idare edilmi tir. Bu
113

Yusuf dnemi iin bkz. Huart, Scler, "A, X, 17; Y ld z, a.g.e., VI, 107-134.
Yaz c , a.g.e., s. 54.
115
Y ld z, a.g.e., VI, 135.
116
Y ld z, a.g.e., VI, 135-136.
114

Do. Dr. Ahmet Turan Yksel

95

sebeple 292-323/905-935 y llar aras ndaki zaman Valiler Devri olarak

bilinmektedir. Bu dnemde 13 devrede 8 vali grevlendirilmi tir.117
Bu dnemde M s r, Abbasiler ve Fatimiler olmak zere iki kuvvetli g
aras nda bulunuyordu. Her iki halifelik de do u ve bat da "slm dnyas n n
liderli i iin mcadele etmekteydiler. Bu srete Si Fatimi tehlikesi kar s nda
Abbasi halifeli i, M s rda kuvvetli bir idarenin bulunmas n gerekli gryordu.
Zira bu idare, bat da Fatimilerin ilerlemesine kar koyacak; ayr ca daha sonra
Suriyede yeni ortaya kan Bedev hanedanlar zerinde kontrol elinde
bulunduracakt . " te bu ortamdan Muhammed b. Tu yararlanm t r.118
Devletin kurucusu olan Muhammed b. Tu 119, iki nesilden bu tarafa
Abbasilerin hizmetinde bulunan Fergana as ll asker bir Trk ailesinden
gelmektedir. Zira Halife Mutas m Ferganadan ok say da Trk getirtmi ti.
Bunlardan bir tanesi de, "h dlerin atas olan Cuff (Ceff) idi. Mutas m
dneminde kendisine Samerrda bir ikta verilmi tir. Cuffun o lu Tu ,
M s rda Ahmed b. Tolunun hizmetinde grev alm , Sam ve Taberiyye valili i
yapm t r. 294/906da halife taraf ndan hapsedildikten sonra ldrlm tr.120
"h dlerin kurucusu Muhammed b. Tu , 269/882de Ba datta
do mu ; babas n n grevi sebebiyle devlet idaresi iinde yeti mi , hatta bir sre
Taberiyyede babas na vekalet etmi tir. De i ik yerlerde grevlendirildikten
sonra 321/933de M s ra vali tayin edildi i grlmektedir. Ancak bu s rada
Samda bulundu u iin fiil olarak grevine ba layamam t r. Bundan sonra
Halife Rzi Billah taraf ndan M s ra ikinci vali olarak tayin edildi inde,
324/935de grevine ba lam t r.
Abbasi halifesi taraf ndan ayn zamanda Divnul-Harc n idaresi de
verilen Muhammed b. Tu , halife ile iyi ili kiler tesis etmi tir. Bunun neticesi
olarak Halife Razi Billah, 328/939da121 Muhammede hakimiyet almeti olmak
zere hilat ve hediyeler gnderdi. Ayr ca el-"h d122 unvan n da vermi tir.
Bu unvan, Fergana meliklerinin unvan olup, bu dilde Melikl-Mulk
anlam na gelmekteydi. Di er taraftan bu unvan n prens veya hkmdar

117

Bu dnem hakk nda geni bilgi iin bkz. Kz m Ya ar Kopraman, Ih idler, Do u tan
Gnmze Byk "slm Tarihi, "stanbul, 1994, VI, 182-193.
118
Meril, Mslman-Trk Devletleri Tarihi, s. 11.
119
Tu c veya Toga kelimesinin manas kaynaklarda Abdurrahman olarak verilmektedir. Bkz.
Kopraman, a.g.e., VI, 196.
120
Kopraman, a.g.e., VI, 196. Bir di er anlat ma gre ise Tu , hapiste eceliyle lm tr. Bkz.
Ahmet A raka, "h dler, D"A, "stanbul, 2000, XXI, 551.
121
Bir di er anlat ma gre 326/938 veya 327/939 y l nda Halife Rzi Billah "h d unvan n
vermi tir. Bkz. A raka, "h dler, D"A, XXI, 551.
122
"h d ve anlam konusunda bkz. A raka, "h d, D"A, "stanbul, 2000, XXI, 550-551.

96

4LK MSLMAN-TRK DEVLETLER4N4N TAR4H4 ZER4NE

anlam nda Farsa bir unvan oldu u, So d ve Ferganan n "ranl hkmdarlar

taraf ndan kullan ld da sylenmektedir.
Hakimiyet almetleriyle birlikte bu unvan n da verilmesi, Muhammed b.
Tu un buradaki varl
ve gcnn tescili anlam na gelmesi yan nda, bu
devletin kurulu u a s ndan da nemli bir geli me olarak de erlendirilebilir.
Muhammed b. Tu un valili e ba lad
M s rda kar la t
problemlerden birisi Mazeralerdir. "ran as ll bir aile olan Mazeraler,
Toluno ullar ndan sonra M s r n idaresinde byk lde sz sahibi
olmu lard . Muhammed, Abbasi veziri Ebul-Fethin deste iyle bu ailenin
nfzunu ortadan kald rm t r. Bu ekilde glendikten sonra Emrul-mer
Muhammed "bnr-Rik ile mcadeleyi kazanarak, Suriyeyi idaresi alt na
alm t r. Ancak Muhammed, "bnr-Rikten sonra Suriyenin kuzeyinde ve
Cezre blgesinde hakimiyet kurmaya al an Hamdnlerle kar kar ya
gelmi tir. Nihayet 334/945de Hamdn sultan Seyfddevle ile bir antla ma
yap ld . Buna gre, H ms n gneyinden itibaren H ms ve Halep d nda
Suriyenin geri kalan k s mlar "h dlerin idaresine b rak ld . Bu yerlerin
yan nda Muhammed, Mekke ve Medinenin idaresini de eline alm t r.123
Muhammed b. Tu , Seyfddevle ile yap lan bu antla madan sonra
335/946da vefat etmi tir. Yerine geen o ullar Ebul-Kas m Uncur (On
Uygur) (335-349/946-960) ve Ebul-Hasan Ali (349-355/960-966) sadece
eklen hkmdar olarak devletin ba nda yer alm lard r. Bu iki dnemde
devletin gerek idarecisi, Muhammed b. Tu un Nbe (Sudan) li klesi124
Ebul-Misk Kfur idi. Hatta Muhammed onu saltanat nibi olarak tayin etmi ti.
Kfur, Alinin lmnden sonra do rudan kendi ad na M s rda tek hakim
olmu tur.125
Kfurun 22 y ll k hakimiyeti dneminde ite ve d ta nemli baz
problemlerle kar la lm t r. "te "smil propagandas ve tah l retiminin
azl ndan kaynaklanan ekonomik problemler; d ta ise Karmatler, Sudanl lar,
Hamdnler ve Fatimilerin artan bask lar kar s nda kal nm t r. Bu
problemlerin stesinden gelmeyi ba aran Kfur mahir bir siyaseti, anlay l ,
zeki, ak ll ve dahi bir idareci olarak tavsif edilmektedir. Ayr ca onun zenginli i
ve cmertli i de dillere destan olmu tur.126

123

Muhammed b. Tu dnemi hakk nda bkz. Meril, Mslman-Trk Devletleri Tarihi, s. 11-12;
Kopraman, a.g.e., VI, 199-206.
124
Bir di er anlat ma gre Habe li bir had m idi. Bkz. C.H.Becker, "h dler, "A, "stanbul, 1968,
5/II, 945.
125
Yaz c , a.g.e., s. 58.
126
Meril, Mslman-Trk Devletleri Tarihi, s. 13.

Do. Dr. Ahmet Turan Yksel

97

Kfurdan sonra Ebul-Hasan Alinin o lu Ahmed (357-358/968-969)

ba a getiyse de, zay f idaresi ok k sa srd ve "h d idaresine Fatimiler
taraf ndan son verildi. Zira vezir Ebul-Fadl Cafer b. el-Furat, kt bir devlet
adam yd ve M s rda hayat her a dan bozulmu tu. Nihayet Fatimi halifesi
Muiz Lidinillah n Cevher komutas nda gnderdi i ordu, 358/969da Fustata
girdi ve "h d hakimiyetine son verdi. Bylece 34 y l hkm sren Ih id
Devleti son bulmu tur.127 "h dlerin bu ekilde sona ermesi, toplumda
huzursuzlu un hakim oldu u devletlerin k betleri konusunda bir fikir vermesi
a s ndan da nem arzetmektedir.
Nitekim bu devletin y k lmas , s radan bir hanedan de i ikli i de ildir.
Zira bu tarihten sonra M s r, Hicaz, Yemen ve Suriyede Abbasi hakimiyeti
sona ermi tir. Bu blgelerde hutbe Fatimiler ad na okunmaya ba lam t r.
Ayr ca Fatimiler devlet merkezlerini M s ra nakletmi ler; M s r ve Yak nDo unun siyas ve sosyal yap s nda byk de i iklikler meydana gelmi tir.
Fatimilerin bu blgedeki hakimiyeti 200 y l srdkten sonra, Zengler
taraf ndan tekrar Abbasilere geebilmi tir.
2. h#dler dnemi Kltr ve Medeniyeti:
Ih idler dneminde M s r, Toluno ullar dneminde oldu u gibi
geli meye devam etmi tir. Hatta Fatimiler dneminde M s rda e itli ilim ve
sanat alanlar nda grlen geli melerin sa lam temelleri bu devrede at lm t r.
Dolay s yla M s r topraklar nda kltr ve medeniyet alan nda ya anan
ilerlemede Ih idlerin de nemli bir yeri sz konusudur.
"darede Abbasi hilfetine eklen ba l olan "h dler, halifelere sembolik
miktarda bir para gnderiyorlard . Bir ba ka ifadeyle yar ba ms z bir karaktere
sahip olan "h dler, ba ms zl klar n n simgesi olarak sikkelere kendi isimlerini
yazd rm t r. Bunlara rnek olarak 329/940-941de Muhammed b. Tu un
kestirdi i sikkelere kendi ad n yazd rmas verilebilir.128
"h dler dneminde Trkler ve muhtelif rklardan meydana gelen
ordunun say olarak olduka nemli bir miktara ve 400.000e ula t
nakledilmektedir. Bununla birlikte ordu, kurucusu Muhammed b. Tu un tesis
etti i dzeni uzun sre koruyamam t r. Di er taraftan donanma da nem
ta maktayd . Muhammed b. Tu , Ravza adas ndaki tersanenin bir k sm n
Fustata nakletmi ve burada gemi imal edilmi tir. Olu turulan donanmadan

127
128

Kopraman, a.g.e., VI, 212-213.

Kopraman, a.g.e., VI, 215.

98

4LK MSLMAN-TRK DEVLETLER4N4N TAR4H4 ZER4NE

Suriye seferleri ile Nbelilere kar yap lan seferlerde, K z ldeniz ve Nil nehrinde
faydalan lm t r.129
"mar faaliyetleri a s ndan bu dnemde M s rda yap lan eserlerin hi
birisi gnmze ula amam t r. Muhammed b. Tu , Ravza adas nda KasrlMuhtr ad verilen bir saray ve bahe yapt rm t r.130 Ayr ca Kfur da saraylar,
iki cami, bir tane hastane ve Kfriye baheleri in a ettirmi tir.131
Bu dnemde M s rda zellikle tar m alan nda olumlu geli meler
grlmemektedir. Sulama kanallar ve setlerinin yeterince tesis edilmemesi
sebebiyle istenen seviyede retim gerekle memi tir. " ve d ticretteki
durgunlu a ra men dokumac l k, a a ve maden i ili inde nemli geli meler
ya anm t r. Nitekim geometrik desenli dokumalarla, zerinde ku ve hayvan
resimleri bulunan e itli renklerde dokumalar; zerinde "h dler devri Abbasi
halife ve vezirlerinin isimleri yaz l olan kuma paralar gnmze kadar
gelmi tir.
"lim ve d nce hayat nda ise, nceki dnemlerdeki geli meler devam
etmi tir. limler ve edipler, hkmdarlar ve yksek dereceli devlet adamlar
taraf ndan desteklenmi ve te vik edilmi tir. "lm faaliyetler, Toluno ullar
dneminde oldu u gibi henz medreselerin kurulmam olmas sebebiyle Amr
b. el-s ve Ahmed b. Tolun camilerinde, emirlerin ve idarecilerin evlerinde
gerekle tiriliyordu. Ayr ca Fustatta kurulan Skul-Varrkn (Kitap lar
ar s )deki dkkanlarda kitap sat ld
gibi, ilm mzakere ve tart malar
yap lmaktayd .
Bu dnemde din ilimlerde f k h alan nda Sfi ve Mlik mezhepleri
yayg nla m t r. Muhammed b. Tu dneminin kad s olan Eb Bekir b.
Haddd (l.344/955), Sfi fukahs n n nde gelen ismidir.
Znnn el-M sr (l.245/859) ile ba layan tasavvuf hareketin,
Toluno ullar dneminde oldu u gibi, Ih idler devrinde de geli erek devam
etti i grlmektedir.
Arap dilinde "bnl-Velld ve Eb Cafer en-Nehhs; t p ve cedel
sahalar nda "skenderiye Patri i Sad el-B trk me hurdur. Nitekim Sad,
Aristonun Kitbul-Hayavn isimli eserini Arapaya tercme etmi tir.
Tarih alan nda ise bu dnemde me hur tarihi yeti mi tir. Bu
tarihiler ve eserleri unlard r:
a) "bn Yunus es-Sadaf (l.347/958). Bir tanesi M s rl lar n asl na, di eri
de M s ra gelen yabanc lara ait olmak zere iki tane eser telif etmi tir.
129

Yaz c , a.g.e., s. 60.

A raka, "h dler, D"A, XXI, 552.
131
Meril, a.g.e., s. 13.
130

Do. Dr. Ahmet Turan Yksel

99

b) Muhammed b. Yusuf el-Kind (l.350/961). Me hur eseri KitbulVult vel-Kudtt r. Ayr ca Fustat ehri hakk nda bir H tat yazm t r. Daha
sonra bu konuda eser yazan Makriz ve "bn Dokmak gibi alimler, bu eserden
geni lde faydalanm lard r.
c) Hasan b. "brahim b. Zolak (l.285/898). "bn Zolak olarak bilinen
mellif, Muhammed b. Tu un biyografisini yazm t r. Ayr ca el-Kindnin
Kitbul-Vult vel-Kudt n tamamlam ve Fustat hakk nda bir eser daha telif
etmi tir.132
Btn bunlardan sonra "h dler siyas, din, kltrel ve medeniyet tarihi
a s ndan u ekilde de erlendirilebilir:
a) M s rda kurulan Mslman-Trk devletlerinin ikincisi olan "h dler,
Toluno ullar n n y k lmas ndan sonra, Ba data do rudan ba l valiler
dnemindeki karga ay sona erdirmi ; Toluno ullar dneminde oldu u gibi,
M s rda sa l kl bir ortam yeniden tesis etmi tir.
b) "slm dnyas n tehdit eden Si Fatimiler kar s nda nemli bir g
olarak grev stlenmi lerdir. Bu arada siyas anlamda Fatimiler kar s nda
muvaffak olamam larsa da, Fatimiler dneminde kltr ve medeniyet
alan nda grlen geli menin temelinde nemli rol oynam lard r.
c) Toluno ullar dneminde ba layan geli me, "h dler zaman nda da
her alanda devam etmi tir. zellikle tarih alan nda nemli eserler verilmi tir.
Sonu olarak, Trklerin mslman olmas ndan sonra ba layan tarihi
srete, devlet kurma gelene inin devam etti i grlmektedir. "lk MslmanTrk devletleri eklinde tan mlanan ve zerinde durmaya al t m z bu
devletler, siyas tarih a s ndan Abbasilerin otoritelerinin zay flad dnemde,
"slm dininin samimi bir mntesibi olarak, i ve d tehlikelere kar "slm
dnyas n n koruyucular olmu lard r. Yine siyas tarih a s ndan, Toluno ullar
rne inde grld gibi, farkl milliyet ve inan sahiplerinin ya ad M s rda
da hkimiyet sa lam lard r. Bunun gerekle mesinde idarede ba ar l olmalar
nemli bir unsurdur. Ayr ca bu devletler, kltr ve medeniyet tarihi a s ndan
byk bir neme sahip olmu lard r. Zira hkim olduklar topraklarda sosyal,
ilm ve iktisad geli meleri gerekle tirmi lerdir. Bu ekilde, gnmze kadar
gelen zengin "slm kltr ve medeniyetinin geli mesine byk katk
sa lam lard r. Genel anlamda topluca bir bak sunmaya al t m z bu ve
di er devletler zerinde yap lacak daha geni
al malar, tarihin
ayd nlanmas nda phesiz olduka nemli bir rol oynayacakt r.

132

Bu dnemdeki ilim ve d nce hayat iin bkz. Kopraman, a.g.e., VI, 218-221; A raka,
"h dler, D"A, XXI, 552.