SOVYET TRKOLOJS VE BRNC TRKOLOJ

KURULTAYI

Ahmet BURAN*

ZET
Dou bilimi iinde gelien Trkoloji daha sonra
bamsz bir bilim alan haline gelmitir. Trkoloji tarihi
iinde Sovyet Trkolojisinin ok nemli ve zel bir yeri
vardr. arlk dneminde balayan Trkoloji almalar,
Sovyetler Birlii dneminde artarak devam etmitir.
Sovyet Trkolojisinin nemli kilometre
talarndan biri de 1926 ylnda Bakde yaplan Birinci
Trkoloji Kurultaydr. Bu kurultayn Sovyetler Birlii
snrlar iinde, Moskovann destei ile dzenlenmesinin
nemli sebepleri vardr. Bu kurultay sebepleri gibi
sonular bakmndan da olduka nemlidir. zellikle
Sovyetlerdeki Trk topluluklarnn Latin ve ardndan Kiril
alfabesine gei sreci, Sovyetlerdeki Trkologlarn
pantrkist sulamalarna maruz kalarak ldrlmeleri
bu kurultayn dourduu sonulardan bazlardr. Bu
balamda, Trkiyede ve dnyada Trkoloji alannda
meydana gelen gelimelerin nemli bir blm de Bak
Trkoloji Kurultay ile ilgilidir.
Anahtar Kelimeler: Trkoloji Kurultay, Sovyet,
Bak, Trk, Trke.

*
Prof. Dr., Frat niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat
Blm, aburan@firat.edu.tr

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/3 Spring 2009
Sovyet Trkolojisi ve... 431

SOVIET TURCOLOGY AND THE FIRST TURCOLOGY

GENERAL ASSEMBLY

ABSTRACT
Turcology evolving from Orientalism has later
become an independent field of science. Soviet
Turcology has a particularly significant and special place
in the history of Turcology. Turcology studies beginning
in the Tsardom period accelerated in The Soviet Union
period and in this period many works were produced.
One of the most important mile stones of Soviet
Turcology is The First General Assembly of
Turcology which was held in Baku in 1926. There are
some significant reasons why this general assembly was
organized within the borders of the Soviet Union with the
support of Moscow. This general assembly is also very
important in terms of its results as well as its reasons.
Especially, the process of transition to Latin Alphabet
and successively to Cyrillic Alphabet in Turkish
communities in the Soviets and the murders of some
Turcologists living in Soviets by exposing them to
panturkist accusations are some of the outcomes
emerged from this general assembly. In this context, an
important part of developments in Turcology field in
Turkey and in the world is related to BAKU GENERAL
ASSEMBLY OF TURCOLOGY.
Key Words: General Assembly of Turcology,
Soviet, Baku, Turk, Turkish.

1. Sovyet Trkolojisi
Sovyet Trkolojisinin temelleri arlk dneminde atlmtr.
zellikle ar Deli Petro dneminde, siyasi ve asker gelimelere bal
olarak Trklere ve Trk diline ilgi artmtr. Bu dnemde Trkenin
pratik olarak retilmesi ve tercmanlar yetitirilmesi ynnde
kararlar alnmtr. Rus arnn Trkler, Araplar ve Farslar ile ilgili
politikasnn bir gerei olarak, zellikle de 1711 Prut seferi dolaysyla
Trke, Farsa ve Arapa bilen kiilere ihtiya duyulmutur. 1. Petro,

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/3 Spring 2009
432 Ahmet BURAN

Trke (ve Tatarca), Arapa ve Farsa bilen tercmanlar yetitirilmesi

iin 1716 ve 1724 yllarnda yazl emirler vermitir1.
Rus arnn Trklerle ile ilgili konularda danmanln
yapan eski Budan Voyvodas Dimitri Cantemir, arn bu
ynlendirmelerine bal olarak 1716 ylnda Osmanllar hakknda bilgi
veren ncrementa atque Decramenta aulae Othomanicae adl
Latince bir eser yazmtr. D. Cantemir, Deli Petronun ran seferine
(1722) katlm ve Derbendde grd bir takm yaztlar toplam,
Kazan valisi Saltkov da yine Deli Petronun emriyle eski Bulgar
ehirlerindeki mezar kitabelerini tespit ve tercme etmitir.
Bilimler Akademisinin (1724-1725) Deli Petro tarafndan
kurulmas ile birlikte genel olarak dou bilimleri, zel olarak da
Trkoloji almalar ivme kazanmtr. Akademinin kurucular
arasnda yer alan Alman bilgini Gottlieb S. Bayer, Trkoloji ile de
ilgilenmi Yenisey yaztlarnn bir blm zerinde alm ve
Ebulgazi Bahadr Hann ecere-i Trknden bir blm Latinceye
evirmitir. Daha sonra birok aratrmac Ebulgazinin eseri zerinde
almalar yapmtr; A. G. Tumanskiy ecere-i Trk yaymlam,
Kononov daha sonra bu eseri tercme ederek yeniden basmtr.
1870li yllarda Holdermannn gzetimi altnda Trk leheleri
zerine nemli almalar yaplm, Tatarcann ilk grameri . Giganov
tarafndan yazlmtr.
Moskova, Kazan ve Harkov niversitelerinde ve 1819da
yeniden kurulan St. Petersburg niversitesinde de Dou Dilleri
Blm alm; bu blmlerdeki almalarda Trk dili aratrmalar
zel bir yer almtr.
Petersburg niversitesi Profesrlerinden Josef Julian
Sekowaki ilk zgn Trk dili klavuzunu hazrlamtr. Ayn
niversitede Georges Rhasis bir Franszca-Trke szlk (1828)
yaymlamtr.
Sovyet Trkolojisi de dnyadaki dier lkelerdeki Trkoloji
almalar gibi dou biliminin iinde doup geliti. Deiik amalar
olsa da yaplan aratrmalar Trklk bilimine nemli katklar salad.
Dnyadaki en gl Trkoloji merkezleri arasnda, aratrmalarn
says ve nitelii bakmndan Sovyet Trkolojisi hep n sralarda yer
ald.
19. yzyln ortalarndan itibaren St. Petersburg dou
biliminin nemli merkezlerinden birisi haline geldi. Bu ylarda St.
Petersburg Dou Dilleri Fakltesinde dou biliminin A. K.

1
Hasan Eren, Trklk Bilimi Szl, TDK Yay., Ankara 1998, s. 83

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/3 Spring 2009
Sovyet Trkolojisi ve... 433

Kazamberg, V. P. Vasiliyev, K. F. Golstinsky, . N. Berezin, A. O .

Muhlimsky, A. V. Popov, D. A. Hvalson, V. V. Griroryev gibi birok
nemli ismi bir arada bulunuyordu2.
19. yzyln sonlarna doru V. P. Rozenin oryantalizmin
teorik dzenleyicisi ve yneticisi olmasyla balayan srete St.
Petersburg niversitesi Dou Dilleri Fakltesi dou biliminin
dnyadaki en nemli bilimsel merkezi oldu. Rus oryantalizminin
dnya apnda n kazanmasn salayan . P. Minayev, V. V.
Barthold, N. Y. Marr, P. K. Kokovtsov, F. S. Oldenburg, F. .
erbatsky, V. A. Jukovskiy, A. E. Smidt, I. Y. Krakovskiy, V. M.
Alekseyev, I. A. Orbeli, A. N. Samoylovi, S. E. Malov, M. P.
Melioransky gibi, bazlar Trkolojinin de nemli isimleri arasnda yer
alan aratrmaclar burada yetitiler.
Rusyada dou bilimi almalarndan bamsz yaplan
Trkoloji almalarn Mirza Mehmet Ali Kazm Beyin (A.
Kazenbek) Genel Trk-Tatar Grameri (1839) adl almasyla
balatmak mmkndr. L. Z. Budagovun karlatrmal szl de
(1869-1871) kendi alannda yazlan ilk szlktr3. Daha sonra bu iki
aratrmacnn at yolda Radloff yrm ve Radloffun yazd
eserler Trkolojinin ana kaynaklar haline gelmitir. Onun Trk
dilinin tarihsel metinleri, Trk lehelerinin sesbilgisi, szvarl ve
tasnifi zerine yapt almalar olduka nemlidir. Radloff Sovyet
Trkolojisinin kurucusu saylr. O Trk dilini bir btn olarak
grd iin, Trk dilinin kollar iin nareie terimini kullanmtr.
Radloffun lmnden sonra Sovyet Trkolojisinde nareie=lehe
teriminin yerini yazk=dil terimi alm ve artk Sovyet
Trkolojisinde Trk leheleri terimi yerine Trk dilleri terimi
kullanlmtr. Trk leheleri yerine Trk dilleri teriminin
kullanlmas, Sovyetlerde uygulanan siyasal politikalarn bir
sonucudur. Farkl konuma dillerini yaz dili haline dntrme ve her
yaz dilini kullanan topluluu ayr bir millet haline getirme projesi,
Leninin milliyetler politikasnn bir paras ve bl-parala-ynet
siyasetinin bir aracdr.
Radlofftan sonra Samoylovi de Trk dili ve leheleri
zerine nemli almalar yapm, Trk lehelerinin nemli bir
tasnifini ortaya koymutur. Carl Saleman, V. D. Smirnov, V. A.
Maksimov, Melioranskiy, V. A. Gordlevskiy gbi Trkologlar Seluklu

2
A. N. Kononov, P. M. Melioransky ve Sovyet Trkolojisi, Sovyetskaya
Turkologiya, S. 1, Moskova 1970, s. 16-18.
3
Trkoloji almalarna Toplu Bir Bak ve devlerimiz (Yaz Kurulu),
TDAY-Belleten, (1960), s. 1-21.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/3 Spring 2009
434 Ahmet BURAN

ve Osmanl dnemi eserleri zerine de almlardr. F. E. Kor da

Bat grubu Trk leheleri ile Trk lehelerinin tasnifi zerinde
alm, yaynlar yapmtr.
1917 Ekim devriminden sonra zellikle Moskovada, St.
Petersburgda (Leningrad), Kiev ve Takentte dou bilimleri ve
Trkoloji ile ilgili merkezler ve eitim kurumlar alm ve ok
sayda uzman yetitirilmitir. 1926 ylnda Bakde yaplan Birinci
Uluslar Aras Trkoloji Kurultay da alnan kararlar, sonular ve
etkileri bakmndan olduka nemlidir. Bu dnemde kan ilk ve en
nemli eser N. Samoyloviin Kratkaya Uebnaya Grammatika
Sovremennogo Osmansko-Tureckogo Yazka adl eseridir. T. .
Grunin ve Kononov da Trkenin grameri konusunda alm ve
kitaplar yazmlardr. zellikle Kononovun eitli Trk leheleri ve
genel Trk dili alannda yazd gramerler nemlidir. Grammatika
Sovremennogo Tureckogo Litereturnogo Yazka, (1956) ve
Grammatika Yazka Tyurskix Runieskix Pamyatnikov VII-IX (1980)
adl eserleri gramer bakmndan nemlidir. Kononov, Rusyada Trk
dili zerine yaplan almalarn tarihi zerine de alm ve bu
konuyla ilgili kitaplar yaynlamtr. Kononov ve Murzayev ayrca
onomastik konusu zerinde de durmu ve Trke yer adlarn
incelemilerdir. N. K. Dimitriev de Trk dilinin yaps zerine
aratrmalar yapm ve Trk lehelerinin tamam ile ilgilenmitir.
M. S. Mihaylov, S. S. Mayzel, E. V. Sevortyan, E. Piekarski,
N. . Amarin, V. G. Egorov, M. . iraliyev, E. R. Teniev gibi
aratrmaclar da Trk leheleri, Trk dilinin fonetii, karlatrmal
grameri, azlar ve szlklk konularnda almlardr. Sevortyan
Trkenin etimolojik szln hazrlam, N. A. Baskakov, Trk
leheleri zerinde alm, Nogay ve Karakalpak Trkeleri ile ilgili
yaynlar yapmtr. Onun eski ve yeni Trk dili ve leheleriyle ilgili
Tyurskie Yazki (Moskova 1960) adl eseri Trk dilinin btnn ele
alan derli toplu bir almadr.
K. K. Yudahin, L. Budagov, N. F. Katanov, N. P. Drenkova,
V. . Rassadin, K. M. Musayev, S. G. Klyatorniy, D. D. Vasilyev, .
A. Batmanov, V. A. Nikonov, E. M. Murzayev, H. S. Hocayev, B. S.
obanzade, V. Y. Butanayev, Z. Bnyadov, dris Mead-Zaman
Hasanov, A. Baytursunov, K. Tnstanov, Gaspral smail Bey, G.
Mamedtai Olu Arasl, V. A. Gordlevskiy, Artur Rudolfovi Zilfeld-
Simumyagi, Yu. S. Hudyakov, P. P. vanov gibi burada adn
saydmz ve sayamadmz bir ok Trkolog Trk dilinin eitli
alanlar ile ilgili ok nemli almalar yapmtr.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/3 Spring 2009
Sovyet Trkolojisi ve... 435

2. Birinci Trkoloji Kurultay

Tarihi ok eskilere dayanan Oryantalist almalarn
sonularn deerlendirmek zere 1873te Pariste bir Dou bilimciler
Kongresi toplanm idi. Bu kongre her ylda bir dnyann deiik
bir lkesinde toplanmakta ve dou bilimciler bir araya gelerek bir
anlamda yaplan almalar ve gelinen noktay deerlendirmekte
idiler. Dou bilimi iinde artk bamsz bir alma alan haline gelen
Trkoloji iin 1900l yllarn bandan beri ayr bir kongre
dzenlenmesi fikri, Trk soylu olan ve olmayan Sovyet Trkologlar
ile Avrupal, zellikle de Alman ve Macar Trkologlar arasnda
olumaya balamt. Bu fikir, ilk kez Samoylovi tarafndan 1913te
ortaya atlm, fakat yeterli madd destek bulunamad iin hayata
geirilememiti. Bolevik ihtilalinden sonra, oluan yeni artlar ve
siyasi durumun etkisiyle, zellikle 1920li yllarn bandan itibaren,
bir Trkoloji kongresi/kurultay yapma dncesi yeniden gndeme
gelir. Samoyloviin de aralarnda bulunduu bir grup dou bilimci St.
Petersburgda, bir toplant yaparak bu konuyu etraflca grrler.
Trk topluluklarnn Latin alfabesine gemesini isteyen Merkezi Rus
hkmeti de bu kongreyi destekler. Gerek Rus merkezi ynetiminin
adamlar gerekse obanzade, Hocayev, Aamaliolu gibi Latin
alfabesi taraftar olan Trk soylu Trkologlar, kurultay balamadan
nce halk arasnda Latin alfabesinin kabul ynnde almalar
yaparlar.
Bu arada bata Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetinin
Cumhurbakan M. Emin Resulzade ve Mirze Bala Memmedzade
olmak zere kimi aydn ve devlet adamlar bu kurultaya kar
kmakta idiler. Moskovann pantrkist ve dman ilan ettii Enver
Paa da bu kurultayn toplanmasn istemeyen kiiler arasndayd.
Bak Trkoloji Kurultaynn hazrlklar 1924 ylnda
balamtr. Kurultay hazrlklar iin bir hazrlk kurulu oluturulmu
ve bakanlna Gabiyev, sekreterliine ise Ali Yusufzde
getirilmitir.
26 ubat-6 Mart tarihleri arasnda yaplan Kurultay, Alman
ve Trk heyetlerinin nerileriyle Wilhelm Radloff ile Gaspral smail
Beye ithaf edilmi ve Tarih, Etnografya, Dillerin Akrabal, Trk
Dilleri, ml (Orfografi), Terminoloji, Alfabe, Edebiyat Dili, Derslerin
Metodu, Memleket Tantm, Edebiyat Tarihi ve Kltrel Kazanm gibi
12 seksiyonda 17 oturum halinde yaplm ve 38 bildiri sunulmutur4.

4
Bk. 1926 Bak Trkoloji Kurultay Tutanaklar (26 ubat 6 Mart 1926),
eviren: Prof. Dr. Kmil Veli Nerimanolu, Aktaran: Prof. Dr. Mustafa ner, TDK
Yay., Ankara 2008, s. 13-14.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/3 Spring 2009
436 Ahmet BURAN

Trkoloji Kurultayna toplam olarak 131 delege katlmtr.

Bu delegelerin 93 Trk, 38i dier halklardan idi. Kurultay yeleri
hem uluslara hem de blgelere gre seilmiti. Buna gre:
Azerbaycandan 6, Nahvandan 1, Tekilat Komitesinden 15,
Grcistandan 1, Ermenistandan 1, Acaristandan 1, Trkistandan 4,
Krmdan 3, Tataristandan 6, Bakurdistandan 3, Kazakistandan 3,
zbekistandan 6, Trkmenistandan 4, Krgzistandan 2, Oyrot
Vilayetinden 1, Yakutistandan 3, Kalmuk Vilayetinden 1,
uvaistandan 2, inin Uygur Blgesindenden (Dou Trkistan) 1,
Abhaziyadan 1, Hakasiyadan 1, Karaaydan 1, Kuzey Kafkasyann
Trkmen Vilayetinden 1, Bilimler Akademisinden 3, Dou Bilimciler
Cemiyetinden 2, Takent niversitesinden 1, Leningrad
niversitesinden 1, Kuzey Kafkas cra Komitesi Milletler Sovetinden
2, Ufa HMKden 1, RSFSR Milletler Sovetinden 4, SSR MK
Milletler Sovetinden 1, Gney Azerbaycandan 2 kii davet edilmi
idi5.
Kurultay yelerinin bir blm de kiisel olarak davet
edilmiti6. Bunlar; Azerbaycandan 2, Tataristandan 2, Kuzey
Kafkasyadan 2, Moskovadan 2, Ukraynadan 1, Leningraddan 4,
Krmdan 2, Dastandan 2, Zakafkasyadan 2, Ermenistandan 1,
zbekistandan 4, Bakurdistandan 2, Trkiyeden 3, Almanyadan
2, Macaristandan 1.
Kurultay yelerinin mesleklere gre dalm ise yle idi: 3
bilimler akademisi yesi, 18 profesr, 5 doent, 2 hekim, 1 diplomat,
1 hukuku, 22 retmen ve eitimci, 4 edebiyat, 14 redaktr ve
gazeteci, 2 renci, 17 politikac, 42 delegenin meslei belli deil. 19
delege zel davetli, dierleri cemiyet temsilcisi idi. Katlmclarn
tamama yakn erkeklerden oluuyordu, sadece Ayna Sultanova
adnda bir bayan vard.
Kongrede Trkiye Trklerini Mehmet Fuat Kprl,
Hseyinzde Ali Turan ile smail Hikmet Ertaylan temsil etmitir.
Alman delegeler Theodor Menzel, Paul Wittek, W. Radebolddan
olumakta idi. Hseyinzde Ali Turan notlarnda 16 ubat 1926da
stanbuldan hareket ettik. Fuat Kprl, Etnografya Mzesi mdr
Mesaro, Leningrad profesrlerinden Barthold, Strasbourgdan
profesr Menzel ile beraberdik7 diyor. Bu bilgilerden Paul Wittek,
Julies Mszros, Theodor Menzel, Vasilij V. Barthold gibi bir ksm

5
Adil Mehemmed Olu Babayev, Elimizin ve Elmimizin Soygrm, Bak
2003, s. 23-24
6
Adil Mehemmed Olu Babayev, age., s. 24
7
Ali Haydar Bayat, Hseyinzde Ali Bey, Ankara 1998, s. 63

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/3 Spring 2009
Sovyet Trkolojisi ve... 437

batl Trkologlarn Trk heyetiyle birlikte Bakye gittikleri

anlalmaktadr.
Kurultaya onur yesi olarak davet edilen Eli Bey
Hseyinzade, N. Marr ve A. V. Lunaarski bakanlk divan yeliine
seilmilerdi. F. Kprl, A. E. Krmski, N. N. Poppe, L. Ligeti, N.
Amarin gibi nemli dou bilimcilerin ve Trkologlarn davet edilmi
olmas kurultaya byk bir deer katm ve kurultayn uluslararas
itibarn da arttrmt.
Kurultaya katlan nemli Trkologlarn sunduu
bildirilerden bir blm yle idi:
V. V. Barthold, Trk halklarnn bugnk durumu ve
yaplmas gerekenler.
S. F. Oldenburg, Trk halklar arasnda yurtseverlik
almalarnn yntemleri.
A. A. Mler, Trk halklarnn tasviri sanat hakknda.
F. Kprlzade, Trk halklarnn edebi dillerinin geliimi
hakknda.
A. N. Samoylovi, Trk dili aratrmalarnn bugnk
durumu ve yaplmas gerekenler.
B. S. obanzade, Trk lehelerinin aratrlmasnn
bugnk durumu.
B. S. obanzade, Bilimsel terminoloji sistemi hakknda.
H. Zeynall, Trk dillerinde bilimsel terminoloji hakknda.
A. R. Zilfeld-Simumyagi, Trk dillerinde bilimsel terim
yapma yollar.
S. Y. Malov, Eski Trk dilleri aratrmalarnn bugnk
durumu ve baz tespitler.
F. Aazade, Trk dillerinde dzyaz.
N. F. Yakovlev, Trk halklarnn sosyal ve kltrel
artlarna gre alfabe sisteminin kurulmas.
C. Memmedzade, Trk halklarnn alfabeleri hakknda.
Kemanov, Trk dillerinin retimi yntemleri.
N. N. Poppe, Trk dilleri ile Altay dillerinin akrabalnn
tarihi ve ada durumu.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/3 Spring 2009
438 Ahmet BURAN

H. eref, Arap ve Latin sistemli iftler ve onlarn Trk-

Tatar halklar iin uygulanmas.
T. Menzel, Balkan Trk edebiyat aratrmalar ve
sorunlar.
L. V. erban, mlann temel prensipleri ve bunlarn sosyal
deeri
L. V. erban, Ana dili retiminde yeni yntemler.
R. Y. Aaryan, Trk ve Ermeni dillerinin karlkl
ilikileri.
eitli uluslardan ve blgelerden gelen ve yaplan
tartmalara katlan aada adlar verilen bilginler de gr ve
nerileriyle Kurultaya nemli katklarda bulunmulardr. Bu
delegelerin adlar, geldikleri yer ve mensubiyetleri yledir: T.
Menzel, Y. Radebold (Alman), Y. Messaro (Macar), . Omarov, B. S.
Suleyev (Kazak), H. Oayev (een), Zifeld-Simumyagi (Eston), M. P.
Pavlovi (Yahudi), M. P. Petrov (uva), H. S. Hocayev, Rehim, .
Serdi (zbek), G. E. Sedi (Tatar), E. Canbeyev (Nogay), . Manatov
(Bakurt), N. Nedim (Krm), N. G. Katanov (Hakas), D. Korkmazov
(Kumuk), H. K. Kosiyev (Kalmuk), Z. K. Malsatov (ngu), Y. B.
Tomaevski (Rus).
Kurultayda tartlan konular u balklar altnda toplanabilir:
1. Alfabe sorunu
2. Yazm sorunu
3. Terim sorunlar
4. retim yntemleri
5. Akraba ve komu dillerin karlkl ilikileri
6. Edebi dil ve ortak edebi dil sorunu
7. Kk dil teorisi ve Trk dilinin tarihi sorunlar
Bak Trkoloji Kurultaynda Trkln ve Trkolojinin bir
ok sorunu tartlm ve eitli neriler sunulmutur. Trkiye heyeti
bakan M. F. Kprlnn konumalar byk yank uyandrm ve
delegelerin nemli bir ksmn heyecanlandrmtr. Kprl,
Trklerin ve Trkenin birlii konusuna vurgu yapm ve ortak bir
Trk edebi dilinin mmkn olabileceini sylemitir. Samoylovi de
Kprlnn szlerini destekler mahiyette bir konuma yapm ve

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/3 Spring 2009
Sovyet Trkolojisi ve... 439

Trk dilinin bir btn olduunu, farkl biimlerdeki konuma

dillerinin Trkenin leheleri olduunu sylemitir8.
Kurultayda tartlan konularn banda alfabe konusu
gelmektedir. Moskova ve Moskovann gnderdii merkezi temsil
eden delegeler ile H. S. Hocayev, B. S. obanzade gibi nde gelen
kimi delegeler Trk topluluklarnn Latin alfabesine gemesini
isterken, bata G. eref ve dier Tataristan delegeleri olmak zre,
delegelerin bir blm Arap alfabesinin devamndan yana idi.
Yakovlev ve Jirkov gibi delegeler Rus/Kiril alfabesinin kabul
edilmesini nerirken Kazakistan delegesi Kasm Tnstanov9 da
kendisi tarafndan hazrlanan yeni ve farkl bir alfabenin kabuln
istiyordu.
Sovyet ynetimi esasen Trk halklarnn Kiril alfabesine
gemesini istemekte idi. Ancak byle bir dayatmann yarataca
tepkiyi dikkate alan yneticiler bir gei stratejisi ve sreci
belirlediler. Buna gre nce Latin alfabesine gei gndeme
getirilecek, batl devletlerin tepkisi bylece ortadan kaldrlacak ve
daha sonra Kiril alfabesine geilecekti. Kiril alfabesine gei bu
kurultayda gndeme getirilmekle birlikte ok da srar edilmemiti.
Kurultayda esas tartmalar Arap alfabesi ile Latin alfabesi taraftarlar
arasnda yaanmtr. Sonu itibariyle Latin alfabesi taraftarlar galip
gelmi ve grlerini kabul ettirmilerdir.
Yazm konusunda da eitli tartmalar yaand. Kurultay
delegelerinin byk bir blm, fonetik yazmdan yana idiler.
Kurultay yelerinin ou konuulduu gibi yazmak gerektii fikrinde
olmakla birlikte, yine de ihtiyaca gre morfolojik ve tarihi-geleneksel
yazm zelliklerinden yararlanlmas gerektii de vurgulanmtr.
Terim sorunlar zerinde de nemle durulmutur. zellikle
terimlerdeki Arapalama, Farsalama, Bat dillerinin etkisi,
Trkeleme gibi konular tartmalarn odan oluturmutur.
obanzadenin bu konudaki tespitleri kurultay yelerine yol gsterici
olmu ve terim sorununun, genel Trk dili, Arap-Fars dilleri ve
Avrupa-Rus dilleri kaynakl olarak zlebilecei fikri
benimsenmitir. htiya halinde baka dillerden yararlanma yolu ak
olmakla birlikte esas olarak terimlerin Trke olmas ve gerektiinde
eski Trk dillerinden de yararlanlmas gerektii vurgulanmtr.

8
Adil Mehemmed Olu Babayev, age., s. 27-28.
9
Babayev, Kasm Tnstanovun Kazakistan delegesi olduunu ve Bak
Kurultaynda bu alfabenin kabul edilmesini istediini yazmaktadr. Tnstanov ayn
zamanda Krgzcann alfabesini ilk hazrlayan kiidir.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/3 Spring 2009
440 Ahmet BURAN

retim yntemleri konusunda, zellikle ana dili

retiminde Avrupa standartlar ile geleneksel yntemlerin
birletirilmesi fikri kabul grmtr. Akraba ve komu diller
arasndaki ilikilerin durumu ortaya konulmu ve zellikle Altay
dilleri arasndaki ilikiler zerinde durulmutur.
zellikle Kprlnn konumasyla dikkat ektii ortak
yaz dili konusu da zerinde nemle durulan hususlardan olmutur.
Ortak edebi dil yannda, ortak iletiim dili konusu da tartlm,
bunun mmkn olaca birok kurultay delegesi tarafndan
benimsenmitir.
Trk dilinin tarihi sesbilgisi, yapbilgisi, szvarl ve cmle
bilgisinin eksiksiz olarak ortaya konulmas, karlatrmal tarihi
gramerinin yazlmas, etimolojik szlklerinin hazrlanmas
konusunda ibirlii yaplmas ve birlikte allmas kararlatrlmtr.
Trk tarihi, corafyas, ana yurdu, etnografyas ve sanat konusunda
konumalar yaplm ve nemli tartmalar yaanmtr.
Bak Trkoloji Kurultaynda alfabe, yazm, terminoloji,
tarihi metinlerin yaynlanmas, ada lehe ve azlar ile ilgili
derleme almalarnn yaplmas, szlk, gramer, yayn ve yaplan
almalarn tartlaca yeni kurultaylarn dzenlenmesi gibi birok
konuda bildiriler sunulmu ve tartmalar yaplmtr.
Uzun tartmalardan ve yorucu almalardan sonra kurultay
tamamlanmtr. Kurultayn sonu bildirgesinde aadaki hususlar
tespit ve tavsiye edilmitir:
1. eitli yerlerde Trkoloji merkezleri kurulmal.
2. Bu Trkoloji merkezlerinin grevleri unlar olmal:
a. Trkoloji ile ilgili her trl malzemenin
toplanmas, yaynlanm olanlarn mikrofilmlerinin alnmas
b. Btn yerli el yazmalarnn toplanmas ve
mikrofilmlerinin alnmas
3. Btn yerli Trkoloji merkezleri bir birleriyle iliki iinde
olmal, her konuda yardmlamaldr.
4. Trk bilim adamlarnn bilimsel almalara etkin olarak
katlm salanmal.
5. Bu protokollerin, kurultay tutanaklarnn basm iin
Azerbaycan heyetinden obanzade, Zilfeld ve Cabiyevden oluan
kiilik bir komisyon oluturulmas.
6. kinci kurultay iki yl sonra Semerkandda toplansn.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/3 Spring 2009
Sovyet Trkolojisi ve... 441

3. Kurultayn Etkisi ve Sonular

1920li yllarda Trkiye, Almanya ve Rusya Trkolojinin
merkezi olmak bakmndan bir rekabet iinde idiler. Trkiyede 1924
ylnda Trkiyat Enstits kurulmutu ve iinde Fuat Kprlnn de
bulunduu bir grup aydn Trkiyede bir Trkoloji
Kurultay//Kongresi dzenlemek istiyorlard. Bu arada daha nce
Almanyada 1916 ylnda Berlinde Trk Kavimleri Kongresi adyla
bir kongre dzenlenmiti ve Almanya Trkoloji kurultayna da ev
sahiplii yapmak istiyordu. Btn bu rekabet ortamnda Sovyet
Rusya, kendisini yakndan ilgilendiren Trklk meselesinde inisiyatifi
Almanyaya veya Trkiyeye kaptrmamak niyetinde idi. Moskova,
Bakde toplanmasn uygun bulduu Trkoloji kurultayn istedii
gibi ynlendirebileceini dnyordu. Ayrca, daha sonra meydana
gelen olaylardan, Moskova ynetiminin, Sovyet vatanda olan ve
olmayan Trkologlarn dnce ve niyetlerini renmek; onlarn
Sovyet sistemine ve anlayna aykr, zararl dncelerinin ortaya
kmasn salamak ve o dncelerin sahiplerini ortadan kaldrmak
gibi gizli bir amacnn olduu da anlalyor!
Bak Trkoloji Kurultay Trk dnyas corafyasnda ve
dnyadaki Trkoloji merkezlerinde geni yanklar uyandrm,
Trkoloji almalarna ilgiyi arttrm ve Kurultay hakknda gazete ve
dergilerde ok sayda yaz yazlmtr. Kurultay vesilesiyle zel olarak
Trkolojinin, genel olarak da Trkln gncel ve tarihsel sorunlar
yeniden gndeme gelmi, tartlm ve zm nerileri retilmeye
balanmtr. Trkiye bata olmak zere eitli lkelerde Trkoloji ile
ilgili toplantlar dzenlenmesi daha sk ve ciddi olarak dnlmeye
balanmtr. Bu kurultaydan sonra Sovyetlerdeki Trk topluluklarnn
hemen hepsi srayla Latin alfabesine gemitir. Kurultayn
Sovyetlerdeki nemli sonularndan biri de, bu kurultayda alnan
kararlar dorultusunda terimlerin, yani bilim dilinin Rusa olmaya
balamasdr10. Rusa artk homo soviyetikusun ve dnya
Proleteryasnn ortak dili hedefine doru ynelmitir.
Trkiyede Trk Tarih Kurumu, Trk Dil Kurumu ve Dil ve
Tarih-Corafya Fakltesi gibi Trkolojinin bilimsel kurumlar ile bu
kurumlarn 1932 ylndan itibaren yaplmaya balanan Tarih ve Dil
Kurultaylar ile kan sreli yaynlar da Trkiyeyi Trkolojinin
merkezi haline getirmenin kkl bir dncesi olsa gerektir. teden
beri var olan Trk dilini, edebiyatn, tarihini, corafyasn, folklor ve

10
1926 Bak Trkoloji Kurultay Tutanaklar (26 ubat 6 Mart 1926),
eviren: Prof. Dr. Kmil Veli Nerimanolu, Aktaran: Prof. Dr. Mustafa ner, TDK.
Yay., Ankara 2008, s. 18.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/3 Spring 2009
442 Ahmet BURAN

sanatn aratrma ve bilimsel olarak ortaya koyma dnce ve istei,

biraz da Bak kurultaynn etkisiyle eyleme dnmtr. Bak
Trkoloji kurultayn dikkatle izleyen Atatrk, bu kurumlar
olutururken bir yandan Trk dilinin ve tarihinin bilimsel yntemlerle
aratrlmasn salamak isterken dier yandan da Trkolojiyi
oryantalizmin ve emperyalizmin amalarna hizmet eden bir bilim dal
olmaktan karp milli ve yerli bir bak asna kavuturmak
istemitir.
Trkoloji Kurultaynn ikincisinin, iki yl sonra, 1928de
Semerkandda yaplmas kararlatrlmt. Ancak bu mmkn olmad.
1927 ylnda Krmda, 1928 ylnda Semerkandda ve 1930 ylnda da
Almatda mla Konferanslar dzenlendi. Nihayet 1936 ylnda
Akabadda dzenlenen Trkmenoloji Kongresi yle Bak Trkoloji
kurultay ile balatlan sre btnyle tersine evrildi. Bu kongrede,
alfabe, yazm ve Marksist-Leninist klasiklerin evrilmesi ve
yaygnlatrlmas konular grlm ve Kiril alfabesine gei
ynnde grler benimsenmitir. Bu kongreyle birlikte Latin
alfabesini isteyen Trk aydnlar ve Trkologlar tasfiye edilmeye,
tutuklanmaya balanm ve Trkiye ile Rusya arasnda 1920li yllarda
balayan Trkoloji alanndaki bilimsel ibirlii, 1928 ylnda
Trkiyenin de Latin alfabesine gemesinden sonra 1930lu yllarda
terk edilmitir!.
Bakde yaplan Kurultay sonrasnda Latin alfabesini
kullanmaya balayan Trk topluluklar, Akabadda 1936 ylnda
yaplan Trkmenoloji kongresinden sonra Kiril/Rus alfabesine
geirilmilerdir. Bak Trkoloji Kurultaynda alfabe konusu uzun
tartmalara neden olmutu. Latin alfabesi taraftarlar daha ounlukta
idi ve grlerini kurultaya kabul ettirmilerdi. Bu kurultay ile birlikte
Sovyetlerdeki Trklerin Latin alfabesine gemesi Trkiyedeki Latin
alfabesine geme dncesini de hzlandrm ve Trkiye de 1928
ylnda Latin alfabesine gemitir.
Daha nce, Trk-Sovyet Dernei adyla Sovyetler Birlii
iinde ubeler amas sz konusu edilen Trk derneinin, Bak
Trkoloji Kurultayndan hemen sonra, Ankara ile Moskova arasnda
yaplan bir anlamayla faaliyetleri Trkiye Cumhuriyeti ile
snrlandrlmtr.
Kurultayn en feci sonularndan biri de Trkologlarn
tutuklanmalar, ikencelere maruz kalmalar, srgn ve hapis
cezalarna arptrlmalar ile kurunlanarak ldrlmeleri olmutur.
Bu tutuklanmalarn Trkoloji kurultay ile ilikisinin bata, B. S.
obanzade olmak zere, Kurultaya katlan ve daha sonra tutuklanp
sorgulanan Trkologlara yneltilen sorulardan anlamak mmkndr.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/3 Spring 2009
Sovyet Trkolojisi ve... 443

rnein, 3-5 Mart 1937 tarihleri arasndaki sorguda, sorgucu er,

tutuklu obanzadeye :
-Siz Azerbaycanda, zbekistanda ve baka
cumhuriyetlerde pantrkist faaliyetlerde bulunmak iin Trkoloji
merkezleri kurdunuz mu?
-Yok!
- Doru sylemiyorsunuz. O halde neden bu ie baladnz
ve dier cumhuriyetlere neden gidip geliyordunuz?11
Bak Trkoloji Kurultayna katlan Trk soylu Sovyet
vatandalarnn byk bir blm repressiya kurban olmu ve
1937-1938 yllarnda kuruna dizilerek ldrlmlerdir. Hatta bu
kym ylesine ilerlemitir ki, Trk soylu olmayan Samoylovi,
Zilfeld gibi bilim adamlarnn yannda kurultaya katlan ancak
Trkolog olmayan . Barahov, H. Cebiyev gibi aydnlar da
ldrlmlerdir.
Btnyle kurultaya bal olmasa da kurultayn tetikledii
nemli bir husus da pantrkist sulamasnn yaygnlamas ve Trk
aydnlarnn tutuklanp ldrlme gerekesi haline gelmesidir. Bu
balamda, Trk dili, tarihi ve edebiyat ile ilgilenmek, Trk halk
kltrne ait folklor deerlerini derlemek ve destanlar zerine
almak pantrkist olarak sulanmak iin yeterli olmutur. Sadece
alanlar deil, 1920li yllardan itibaren destanlar, halk kltr ve
hatta edebi eserlerdeki tipler bile sulanarak mahkeme edilmilerdir12.
Bu balamda, Dede Korkut, Manas, Krolu, Kobland Batr, Er-
Sayn, ora-Batr, Alpam gibi destanlarla ilgilenen ve onlar
yaynlayanlar bask altna alnm, pantrkist, sistem kart ve halk
dman olarak sulanm; bir blm hapis ve srgn cezalarna
arptrlrken bir blm de kurunlanarak ldrlmlerdir.

11
Adil Mehemmed Olu Babayev, age., s. 31.
12
Celal Gasmov, Repressiyadan Deportasiyaya Doru, Bak 1998, s. 39-
42.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/3 Spring 2009
444 Ahmet BURAN

KAYNAKA
Trkoloji almalarna Toplu Bir Bak ve devlerimiz (Yaz
Kurulu), TDAY-Belleten, (1960), s. 1-21.
1926 Bak Trkoloji Kurultay, Tutanaklar (26 ubat-6 Mart
1926), eviren: Prof. Dr. Kmil Veli Nerimanolu, Aktaran:
Prof. Dr. Mustafa ner, TDK. Yay., Ankara 2008.
BABAYEV, Adil Mehemmed Olu, Elimizin ve Elmimizin
Soygrm, Bak 2003.
BAYAT, Ali Haydar, Hseyinzde Ali Bey, Ankara 1998.
EREN, Hasan, Trklk Bilimi Szl, TDK Yay. Ankara 1998.
GASIMOV, Celal, Repressiyadan Deportasiyaya Doru, Bak 1998.
KONONOV, A. N., P. M. Melioransky ve Sovyet Trkolojisi,
Sovyetskaya Turkologiya, S. 1, Moskova 1970, s. 16-18.

Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic
Volume 4/3 Spring 2009