MLL MCADELE DNEMNDE TRK - ERMEN VE GRC

LKLER
Uzman Cemal AVCI*
A- Trk - Ermeni likileri
Yllarca Osmanl mparatorluu iinde tam bir huzur ortamnda
yaamaktayken, devletin zayflamas ile emperyalist lkelerin kkrtmalarna maruz kalan Ermeniler, Birinci Dnya Sava'nda
Ruslarn ve Bat'l mttefiklerinin tevik ve yardmlaryla silahl kuvvetler oluturmular, hem evrelerinde yaayan Mslman halka
zulm etmiler, hem de cephelerde savaan Trk ordusunu cephe
gerisinden vurmulard.
Ermenilerin yaptklarna karlk gerekli tedbirler alnm ve
uygulanmt. Ancak Avrupa ve Dnya kamuoyunda bu nlemler
sanki bir soykrm gibi gsterilmi, Ermenilerin yaptklar gzard
edilerek Ermeniye acma duygusu yerletirilmiti. Sevr Antlamasyla,
Dou Anadolu'da byk bir Ermeni Devleti kurulmas kabul edilmi,
bu amala yaplan almalar Dou Anadolu'nun Mslman Trk
halknn ayaklanarak dmana kar mcadeleye balamasna neden
olmutu 1 .
arki Anadolu Mudafaai Hukuk Cemiyeti'nin kurulup Erzurum'da
bir kongre dzenlemesi Ermeni tehlikesi karsmda yre halknn tepkicini en gzel ekilde anlatmaktadr. O kongre ki, Milli Mcadele'nin
temel talarndan biri olacaktr.
Bilindii gibi 1877-1878 Trk-Rus Sava sonrasmda Kars,
Ardahan ve Batum vilayetleri (elviye-i selase) harp tazminat olarak
Ruslara terkedilmiti. Ruslarn btn gayretlerine ramen Trklk
uurunu yok edemedii bu blge, Boleviklerle imzalanan Brest-Li
* Atatrk Aratrma Merkezi Uzman.
1 Bu konuda bkz. Sadi Koa, Tarih Boyunca Ermeniler ve Trk Ermeni likileri,
Ankara 1967; Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, Ankara 1983; Azmi Ssl, Ermeniler
ve 1915 Tehcir Olay, Ankara 1990; Abdurrahman ayc. "Trk-Ermeni ilikilerinde
Gerekler" Tarihi Gelimeler iin Trkiye'nin Sorunlar Sempozyumu
(Dn-Bugn-Yarn),
TTK Yayn, Ankara 1992 s. 75-115.

CEMAL AVC

tovsk Anlamas (3 Mart 1918) gereince yaplan halk oylamas

sonucunda Trkiye'ye katlmt. Ancak bu durumun yaratt sevin
uzun srmemi Mondros Mtarekesinin imzasndan sonra bu blge
de tahliye edilmek zorunda kalnmt. Bu ekilde elviye-i selase
tekrar Ermeni ve Grc kontrolne girmi oldu. Hemen akabinde de
Mslman halka eziyetler balad.
Uzun yllar Ruslarn kontrolnde alan, Bolevik ihtilalinden
sonra da Tanak Partisi idaresinde, hem Trk snrna, hem de Ermeni
igalinde kalan Mslman Trk ahaliye kar basknlar tertip etmeye
ve byk katliamlar yapmaya balayan Ermeni eteleri, 1920 ylnn
bamda da Fransz igali altndaki Kilikya'da bir alma sava balatmlard2.
Ermeni saldrlar ve yaptklar katliamlar Mustafa Kemal tarafndan Dnya Devletleri nezdinde protesto edilmiti. 22.3.1920
tarihli protestoda, Ermenilerin Mslmanlara yaptklar zulmler
anlatlyor, yaptklar saldrlar ve saldr hazrlklar belirtilerek
bunlara engel olunmas isteniyordu3.
Trkiye'nin bu protestosuna ilgi gsteren tek devlet olan Amerika
Birleik Devletleri, General Harbord bakanlndaki bir heyeti Anadolu'ya gnderecek, bu generalin yapt aratrmalar sonunda Trklerin hakl olduu ortaya kacak ve bu ynde bir rapor hazrlanarak
Amerika Birleik Devletleri Hkmeti'ne sunulacaktr4.
1920 ylnda Ermeni sorunu, ayn dmana kar savamakta
olan Trkiye ile Sovyet Rusya arasnda en nemli sorunlardan biri
olarak duruyordu. Sovyetler nasl olsa ele geirecekleri Ermenistan'
en geni topraklaryla muhafaza etmek istiyor, Trkiye ise Ermenistan'a Misak- Milli snrlar dahilinde olan bir kar toprak vermeye
yanamyordu. Bu durum birinci Moskova grmelerinin baarszla
uramasnda ba neden olarak kendini gsterecektir.
2 Bkz. Zeki Baar, Ermenilerden Grdklerimiz, Ankara 1974; Fahrettin Krzolu,
Kars li ve evresinde Ermeni Mezalimi (1918-1920), Ankara 1970; Veysel Erolu, Ermeni
Mezalimi, stanbul 1978; Yakn Tarihimizde Van Uluslararas Sempozyumu, 100 Yl niv.
Yayn, Ankara 1990; Kasm Ener, ukurova Kurtulu Savanda Adana Cephesi, Ankara
1970; Cezmi Yurtsever, Ermeni Terr Merkezi Kilikya Kilisesi, stanbul 1983.
3 Atatrk'n Tamim Telgraf ve Beyannameleri IV, Atatrk Aratrma Merk.
Yayn, Ankara 1989, s. 281-282.
4 Bkz. Birinci Kafkas Kolordusunun 1918 Ylndaki Hareketleri ve Grdkleri (General
Harbord Bakanlndaki Amerika Heyetine verilen Rapor suretidir), Erzurum 1335 (1919),
15. Kolordu Matbaas; Seil Akgn, General Harbord'un Anadolu Gezisi ve Ermeni Meselesine Dair Raporu, Kervan Kitaplk, stanbul, 1981.

MLL MCADELEDE TRK-ERMENI VE GRC ILIKILERI

iddetlenen Ermeni saldrlar karsnda srarla kuvvet kullanlmasn isteyen Dou'daki kuvvetlerin komutan Kzm Karabekir
Ankara tarafndan aylarca engellenecek ancak Ermeniler zerine
harekat kanlmaz hle gelince 20 Eyll'de sava karar alnacaktr.
Yusuf Hikmet Bayur, Ordumuzun Haziran balarnda Ermenistan'a saldrmasnn Mustafa Kemal tarafndan engellenmesini u
askeri sebebe balyor: "Haziran banda Ermenistan'a saldrlsayd,
u olacakt: Yunan saldrsn nerede ve ne vakit, ayn zamanda bir
sr i ayaklanmalar da nasl ve yine ne vakit durduracamz belli
deilken, kalatmz binbir ykm iinde, son dayanamz olacak
olan ark Ordusu'nu Ermenistan ilerine gndermi olacaktk." 5
Ayrca bu sralarda Kafkaslarda bulunan ngiliz igal birliklerinin
varl da Ermenistan harekatnn ertelenmesinde nemli rol oynamtr. ngiliz igal birliklerinin Kafkaslardan ayrlmasndan sonra
Ermenistan zerine harekat iin daha rahat karar verilebilmitir.
Mdahalenin ertelenmesinde siyasi ynler de mevcuttu. Bunlardan en nemlisi Sovyetlerle yaplan Moskova gremelerimn akbetini kt ynde etkilemesi endiesiydi.
Sovyet Dileri Komiseri ierin ise Mustafa Kemal'e gnderdii mektubunda Ermenilerle Trkiye arasnda arabuluculuk yapmay
teklif ediyordu.
Ancak durum gstermiti ki, byle devam ettike ne Ermeni
saldrlar kesilecek, ne de Sovyetlerle Trkiye arasnda bir anlamaya
varlabilecekti.
Byk Millet Meclisi 7 Temmuz'da gnderdii bir nota ile Ermenilerin Oltu ilinden ekilmelerini istemi, onlar ise Oltu'nun bir Ermeni
ili olduunu belirterek ekilmemiler, bununla da kalmayp mezalimlerine devam etmilerdi. Ayrca Trkiye'nin dou illerini igal etmek
iirt Avrupa'dan eitli Ermeni gruplarndan para toplanmasna balanmt.
Sovyet ynetimi de Trklerin Sovyetlerden nce davranarak
Ermenistan' inemelerine engel olmak amacyla ve Ermeni ynetimini memnun eder dncesiyle 10 Austos'ta Tanak Ermenistan'la
bir anlama imzalyordu. Bu anlama ile Sovyetlerle Anadolu ara5 Yusuf Hikmet Bayur, "Kuvay Milliye Devrinde Atatrk'n D Siyasa ile lgili
Baz Gr ve Davranlar", Belleten, Trk Tarih Kurumu Yay., C: XX, Say: 80, Ankara
1956, s. 670. '

CEMAL AVC

snda bulunan kara ve demiryolu balants Ermenilerin kontrolne

braklyordu6.
Artk anlalmt ki, Sovyetlerle Anadolu arasndaki przlerin
ortadan kaldrlmas, yardm iin gerekli kara ve demir yolunun almas ve Ermeni saldrlarnn durdurulmas iin tek zm kalmt;
o da Erivan'daki Tanak Ermeni Hkmeti'ni silah zoruyla yola
getirmek. Bu arada, Moskova'da temaslar yapmakta olan Trk heyeti,
Lenin'den, Trkiye'nin bu konuda serbest hareket etmesini salayacak
gvenceyi almt. Lenin'in szleri Anadolu'nun Ermeniler zerine
yapaca askeri harekatta Sovyetlerin olaya karmayaca eklinde
bir gvenceydi7.
1. 1920 Ermenistan Harekat
Haziranda yaplmas planlanm olup ierin'in mektubu zerine ertelenen Ermenistan zerine harekat iin artlarn uygun olduuna
kanaat getiren Ankara Hkmeti 20 Eyll'de saldr karar ald.
Ancak sava balatmakla sulanmak istemeyen Trkiye ilk davrann
Ermenilerden gelmesini bekledi8. Bu arada Grclerin, tarafsz kalmalarnn salanmas iin de giriimlerde bulunuldu. 24 Eyll'de byk
bir Ermeni saldrs balad. Bu saldrya Trk ordusunun cevab
28 Eyll'de kar saldr eklinde oldu ve Sarkam alnd. 30 Eyll'de
de Oltu ve Ardahan arasmdaki Merdenek kasabas ele geirildi9.
Bu sava srerken Ermeniler iki tarafl siyasi giriimlerde bulunuyorlard. Giriimlerden biri tilaf Devletleri nezdinde olmu ve onlardan
Yunan ordusunun Anadolu ilerine yryerek zerlerindeki basky
hafifletmelerini istemilerdi. Giriimlerden bir dieri Sovyetler nezdinde olmu ve Moskova'dan Trk saldrsnn durdurulmasn istemilerdi.
Ermeniler, tilaf Devletlerinden aradklarn bulamayacaklard.
Sovyetler ise: "Sovyet ynetiminin Trk ilerlemesini durdurabileceini
ve gerekirse Trkiye'deki Ermeni topraklarnn bir ksmnn boal6 Yusuf Kemal Tengirek, Vatan Hizmetinde, Kltr Bakanl Yay. Ankara 1981,
s. 156.; Trk stiklal Harbi C: 3. Dou Cephesi, Genel Kurmay Bakanl Yayn, Ankara
1965, s. 133-134.; Stefanos Yerasimos, Trk Sovyet likileri, Gzlem Yaynlar, stanbul
1979, s. 165.
7 Tengirek, a.g.e., s. 158-159.
8 Salahi Sonyel, "Kurtulu Sava Gnlerinde Dou Siyasamz", Belleten, C: XLI,
Say: 164, Ankara 1977, s. 685.
9 Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara
1989, s. 325.

MLL MCADELEDE TRK-ERMENI VE GRC

ILIKILERI5

tlmasmn salanabileceini, ama Erivan ynetiminin Sevr Antlamasndan vaz geerek Sovyetlerin tilaf Devletlerine kar Mustafa
Kemal'e yardm gnderebilmeleri iin ahtaht-Nahvan demiryolunu
geici bir sre ile geri vermeleri gerektiini bildiriyordu" 10 .
Ancak, Tanak Ermeni ynetimi Sovyet nerilerini dikkate alacaklarna, ngilizlerle oyun evirmeye alyorlard. Bu arada kurulmasna allan Ermeni-Grc pakt da sonu vermeyince Ermeniler
yalnz kalmt.
Bir ay sresince takviye gren Trk ordusu 28 Ekim'de tekrar
saldrya geti. 30 Ekim'de Kars Kalesi ele geirildi. Kars Kalesi'nin
dmesi, Ermeni savunma sisteminin anahtarnn dmesi anlamna
geliyordu. Kalede ok sayda silah ve cephane ele geirildi. Kars'
alan Trk ordusu Gmr'ye saldrmaya balam ve Erivan yakutlarna kadar ilerlemiti. Ermeniler 6 Kasm'da mtareke iin bavurdular. Dou Cephesi Kumandanl'nm ileri srd artlar Ermenilerce kabul edilince ertesi gn mtareke ilan edildi. Dou Cephesi
Kumandanl'nm Ermenilerce kabul edilen artlar yleydi: Ermeni
ordusu Gmr'y boaltaak Arpaay rmann 15 km. dousuna
ekilecek; bar grmeleri srasnda Trk ordusu, Gmr Kalesi'rd,
demiryolunu ve kentin 10 km. derinliindeki evresini igal edecek,
genel dzeni ve halkn gvenliini salayacaktr.
7 Kasm tarihli bu mtarekeden sonra 8 Kasmda Byk Millet
Meclisi'nin bar artlar Ermenilere iletildi 11 . Bu bar artlar zet
olarak yleydi:
1- Trk-Ermeni snrnn saptanmas: Halk, milletlerin kendi
kaderlerini kendilerinin tayin etmeleri ilkesi gereince kendi istikbalini
bizzat tayin etmeye arlacaktr.
2- Trkiye komu soyun zgr olarak gvenlik iinde gelimesi
iin her trl yardmda bulunacak.
3- Yanlar, yurttalarnn ve mallarnn bir yerden dier bir yere
tammalarma izin verecek.
4-, Trkiye harb-i umumi srasnda kendi topraklarndan g
eden Ermenilerin yurtlarna dnerek yerlemelerini ve uygar lkelerdeki aznlklara tannan haklardan yararlanmalarn taahht eder.
10 Salah Sonyel, Kurtulu Sava ve D Politika II, Trk Tarih Kurumu Yayn,
Ankara 1986, s. 28.
11 Atatrk, a.g.e., s. 326.

CEMAL AVC

5- Trkiye, kendi gvenlii iin Ermenistan'n fiili gvence

vermesini talep eder 12 . Bu bar koullarna 9 Kasm'da yenileri eklendi
ve 24 saat iinde kabul edilmesi istendi.
#

Bu koullar yleydi: ok sayda silah, mermi, tat arac ve

tren Trkiye'ye teslim edilmeli, Ermeni ordusu 7 Kasm 1920 tarihli
brakmada saptanan hattn dousuna, Erivan-Gmr demiryolu
zerindeki ras istasyonundan Gke Gl'nn Kuzeybat kysna
kadar uzanan kesime ekilmeli; Trkiye Grcistan'dan Ermenistan'a
silah karlmasn nlemek amacyla Gmr-Tiflis demiryolu zerindeki Sanain ve Karaklis karakollarn kontrolne almal1?.
Ermeniler bu koullara kar kyorlard. Koullarn Gmr'de
toplanacak bir konferansta ele alnmasn isteyerek zaman kazanmaya
alyorlard. Bu arada Sovyetlerin yaptklar arabuluculuk teklifini
de kabul etmemilerdi.
Zaten Ermenilere gvenmeyen ve Erivan' da igal ederek Ermeni
sorununa kkten zm bulmak isteyen Trk ordusu, 11 Kasm'da
yeniden yrye geti. Agin ve Ani igal edildikten sonra, daha nce
kendilerine bildirilen artlar kabul ederek tekrar bar isteyen Ermenilerle 17 Kasm'da yeni bir barkma imzaland. Bu brakma ile her
iki taraf da Gmr'deki bar konferansna katlmay kabul ediyordu.
2. Gmr Bar Antlamas
26 Kasm-2 Aralk 1920 tarihleri arasnda gerekleen Gmr
Konferans sonrasnda 2 Aralk 1920'de Gmr Bar Antlamas
imzaland.
Bu Konferans iin ierin'in Trk Ermeni grmelerinde arabulucu olarak atad G. Mdivani 28 Kasm'da Gmr'ye geldiinde,
"Karabekir, ona Ermenilerin tm Trk koullarn kabul ettiklerini,
bylece Sovyet arabuluculuuna gerek kalmadn, bununla birlikte
bu durumun Trklerle Sovyetler arasndaki grme olanaklarn
engellemediini syler" 14 .
Gmr Antlamas'nm ierii zetle yleydi: Trkiye daraltlm snrlar ierisinde Ermenistan'n bamszln tanyor, evvelce
Osmanl snrlar haricinde olup da bu anlama ile Trkiye'ye kalan
12 Kazm Karabekir, stiklal Harbimiz, 2. Basm, Trkiye Yaynevi, stanbul 1969,
s. 843-844.
13 Sonyel, Kurtulu Sava ve . . . a.g.e., s. 33.
14 Yerasimos, a.g.e., s. 199.

MLL MCADELEDE TRK-ERMEN

VE GRC

ILIKILERI7

ve zerinde Trkiye'nin tarihi, rki ve hukuki alakas gayri kabil-i

inkar bulunan arazinin gelecei iin eer Erivan hkmeti isterse ahalii
asliyenin tamamen avdetini mmkn klmak iin Anlamann tasdikinden itibaren sene bekledikten sonra buralarda halk oyuna
bavurulmasn kabul ediyordu 15 . Ermenistan ise, Sevr Antlamasn
tanmayarak Avrupa'daki temsilcilerini geri armay ve tilaf Devletlerinin temsilcilerini bu devletler Kemalist Trkiye ile Bar Antlamas imzalayncaya dek Erivan'a sokmamay kabul ediyordu.
Ayrca Ermeni ordusu 1500 ere indiriliyor ama jandarma gc snrlandrlmyor, Ermenistan'n Trkiye'ye kar dier devletlerle yapt
tm antlamalar kalrlyordu. Anlamaya gre, Trkiye'deki Ermenilerle, Ermenistan'daki Mslmanlarn dier yurttalar gibi eit
haklardan yararlanmalar; iki lke arasnda en erken vakitte diplomatik ilikiler, telgraf ve telefon ulamlarnn kurulmas kabul ediliyordu.
Trk koruyuculuu altnda yerel zerklik verilecek olan tur ve Nahvan illeri ileride self-determination ilkesine gre kendi kaderlerini
yine kendileri karara balayacaklard. Buralar Ermeni saldrsna
urar ve yardm isterse, Trkiye askeri yardmda bulunacakt. Antlamann dier maddeleriyle; Ermenistan'n silah it{al etmeyecei,
her iki tarafn birbirinden sava denei istemeyecei, Antlama'nm
bir aya kadar onaylanaca; Trk Ordusu'nun, Ermeni Ordusu'nun
Antlamada saptanan sayya indirildii anda, Ermeni topraklarn
boaltaca, karar altma ahmt 16 .
Gmr Antlamas, 18. maddesi uyarnca bir ay iinde onaylanmas beklenirken ertesi gn Sovyetlerin destei ile Ermenistan
hkmetini ele geiren Bolevikler tarafndan kabul edilmeyince
yrrle girememitir. Ancak Trk kuvvetleri saptanan snrn da
tesinde igal ettikleri yerleri ve kimi ulam noktalarn tutmutu.
Bylece, 3 Mart 1918 Brest-Litovsk Bar Antlamasyla elde edilip
de 30 Ekim 1918'de Mondros Silah Brakmasyla terk edilen topraklarn Ermenistan tarafnda olanlar geri alnm oluyordu.
Bu sava, hem Dou'dan gelebilecek bir saldr ihtimalini ortadan
kaldrarak, Trk Ordusu'nun gcnn byk ksmn Bat Cephesine
kaydrmasn salam, hem de bundan sonra yaplacak olan ikinci
Moskova grmelerinde Trkiye'ye gl bir konum kazandrmtr.
15 Karabekir, a.g.e., s. 1098; Sonyel, Kurtulu Sava ve...

a.g.e., s. 34.

16 smail Soysal, Tariheleri ve Aklamalar ile Birlikte Trkiye'nin Siyasal Antlamalar, I. Cilt (1920-1945), Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara 1983, s. 19-23.

CEMAL AVC

B- Trk - Gc likileri
Bolevik ihtilalinden sonra Grcistan da dier Kafkas Devletleri
gibi Rusya idaresinden ayrlmt. Ancak Bolevik Sovyet ynetimi
glendikten sonra Kafkasya'daki kk devletleri birer birer ele
geirip buralarda yanda Bolevik ynetimler meydana getiriyordu.
Azerbaycan ve Ermenistan'da Bolevik ynetimler kurulmu
sra Grcistan'a gelmiti. Ancak Grcistan'n Anadolu iin byk
nemi vard. Misak- Milli snrlar iinde bulunan Ardahan ve Artvin
Grcistan idaresi altnda idi. Ayrca yine Misak- Milli snrlar inde
bulunan Batum da ngilizlerin igalleri altnda iken 1920 ylnn
Temmuz'unda ngilizlerin buralar terketmeleri zerine Grcistan
tarafndan igal edilmiti.
Azerbaycan ve Ermenistan'n Sovyetletirilmesi zerine srann
kendilerine geldiini anlayan Grcistan Hkmeti derhal Anadolu
ile temasa geerek, Sovyet Rusya'ya kar Anadolu'nun yardmn
istemeye balad. Bu arada Batum'un Sovyet igalinden korunmas
iin geici olarak Trk ordular tarafndan igal edilmesi de Grcistan
istekleri arasndayd. Sovyet ordularnn Grcistan' igale balamalar
zerine (20 ubat 1921), 21 ubat 1921'de Anadolu Hkmeti tarafndan Grcistan'a verilen bir nota ile Misak- Milli snrlar iinde
bulunan Ardahan ve Artvin'in boaltlmas istendi. Bu istek kabul
edilerek Ardahan ve Artvin Trkiye'ye terk edildi. Grcistan Hkmeti'nin Sovyet ordular nnde zaman kazanmak iin nerdii
"Batum un geici olarak Trk ordularnca igali" ise kabul edilmeyerek Misak- Milii snrlar iinde bulunan bu ehir Kzm Karabekir
kumandasndaki Trk kuvvetlerince kaytsn ve artsz igal edildi.
(11 Mart 1921)
Bu arada Grc Menevik Hkmeti, Sovyet baksna dayanamayp yenilgiyi kabul ederek Batum'un Sovyetlere terk edildiini
de kapsayan bir bar antlamas imzaladktan sonra Grcistan'
terk etti. Bylece Grcistan'da Bolevik Hkmeti kurulmu oluyor,
hem de son Menevik Hkmet Batum'u Sovyetlere brakm oluyordu. Bu srada Sovyet ordular Trk igali altnda bulunan Batum
kylarna dayanmlard. Sovyet ve Trk ordular arasnda sava
kmasna neden olabilecek bu gelime; 16 Mart 1921 tarihli TrkiyeSovyetler Birlii Dostluk ve birlii Antlamas ile yattrlmtr17.
17 Batum'da kar karya gelen Trk ordusu ile Kzlordu arasnda zc ve kanl
hadiseler meydana gelmitir. Kazm Karabekir'e 20 Martta cereyan eden Batum hadiseleri

MLL MCADELEDE TRK-ERMEN

VE GRC

ILIKILERI9

Moskova Antlamasyla, Trkiye.ile Sovyetler arasndaki Grcistan

sorunu, Ardahan ve Artvin'in Trkiye'ye, Batum'un Sovyetler'e
verilmesi eklinde zmlenmitir.
C- Kars Konferans ve Trkiye ile Ermenistan, Azerbaycan ve
Grcistan Arasnda Dostluk Antlamas
Kars Konferans 16 Mart 1921 tarihli Trk-Sovyet Dostluk
Antlamas'nda yer alan hkmlerin yeni Sovyetletirilmi federe
devletler durumunda olan Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistan tarafndan da kabul edilmesi amacna ynelikti.
Ankara Hkmeti'nin Kzm Karabekir bakanlnda bir heyet
tarafndan temsil edildii bu konferans 26 eyll 1921'de balamt.
13 Ekim'e kadar sren konferansta, Rus delegeleri Ermenilere mhimce
bir kazan salayarak onlar memnun etmeye alyorlard. Bolevik
olmakla Tanaklardan fazla birey elde edemediklerini dnen Ermeniler zgndler. Rus delegeleri 10 verstlik bir arazi olan Kulp tuzlamn Ermenilere verilmesi sizin iin bir zarar olmaz fakat Ermenilere
byk iyilik olur diye hi olmazsa bu araziyi istiyorlard. Fakat
Kzm Karabekir bu ve buna benzer istekleri reddetti. Sadece Erivan'da yaanan alk ve sefaletin giderilmesine yardmc olmak amacyla
bir miktar erzak, sr ve baz imendifer malzemesi gnderilmesine
karar verildi 18 .
13 Ekim 1921 tarihli Kars Antlamas, gerek Trkiye'nin snrlar,
gerekse koyduu ilkeler bakmmdan, yedi ay nce Moskova'da imzalanan Trk-Sovyet Antlamas'nn bir benzeridir. Bu Antlama'nm
Trkiye asndan en byk nemi Moskova Antlamasnda izilen
snr ve ilkelerin Ermenistan, Grcistan ve Azerbaycan adna da kabul
edilmi olmasdr.
Bu antlama ile de eski antlamalar geersiz iln ediliyor, Misak
Milli snrlar kabul ediliyor, snr zerinde Azerbaycan koruyuculuunda Nahcivan blgesi kuruluyordu. Ayrca, Boazlar rejimi Moskova Antlamasndaki duruma getirilmi, imzac devletlerin birbirleri aleyhindeki eylemlere izin vermeyecekleri hkm getirilmi; tutuk hakknda Batum'daki Kazm Bey'den gelen bilgi yledir: "Grcler bizim Baruthane
klasndaki mfrezemize taarruz etmiler, bir Krmz Svari Alay da yardm etmi.
Blmz Kzllara teslim olmu fakat kmilen ehit edilmi. Taburun dier blkleri
Mahmudiye tabyasnda bulunmakta imi. Geceleyin Kpr civarndaki (oruk nehri
zerinde) mfrezemize iltica etmiler". (Karabekir, a.g.e., s. 874).
18 Karabekir, a.g.e., s. 946-947.

CEMAL AVC

lularm geri verilmesi, ticaret ilikileri ve konsolosluk hizmetlerine

ait hkmler yer almtr: 19 Yukarda bahsettiimiz konular Moskova
Antlamasnda da yer almaktayd.
Kars Antlamasnn, Moskova Antlamasnda yer almayan hkmleri yerel mahiyetteydi. Bu hkmlere gre; Grcistan ile Trkiye
arasnda snr blgeleri halklarnn yazlk ve klk otlaklardan yararlanmalarna karlkl olarak izin verilmekteydi. (Madde 7-8), Ayrca
imzac devletler bu antlamann imzasndan sonra alt aylk bir sre
iinde 1918 ve 1920 savalar mltecileri hakknda zel bir anlama
yapmaya karar verirler (Madde: 14), sava nedeniyle ilenen cinayetler iin taraf uyruklar yararna tam bir genel af ilan edilmesi de
kabul edilmitir. (Madde: 15) 20 .
Bu Antlama Ermenileri memnun etmek amacyla Rusya'nn
istei zerine Erivan'da teati edilecekti. Nitekim onaylanan belgeler
11 Eyll 1922 gn Erivan'da teati edilerek yrrle girmitir.

19 Soysal, a.g.e., s. 39-40.

20 Soysal a.g.e., s. 41-47.