T.C.

SELUK NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TARH ANABLM DALI
ORTAA TARH BLM DALI

BYK SELUKLU DEVLETNN DOU

POLTKASI

Yasemin AKYOL

YKSEK LSANS TEZ

Danman
Yrd. Do. Dr. Sefer SOLMAZ

Konya-2013

ii

iii

iv

NSZ
Ouzlarn Knk boyuna mensup Seluk Beyin Cende gelerek burada
oluturduu kk siyasi teekkl, daha sonra Maverannehir ve Horasana gelen
torunlar Turul ve ar Beyler tarafndan Trk-slam tarihi iinde son derece
nemli bir yer igal eden byk bir imparatorlua dnmtr. Trklerin Mslman
olmasndan sonra Karahanllar ve Gaznelilerin ardndan ayn corafyada nc
byk devlet olan Byk Seluklu Devleti, kendinden sonra kurulan Trk-slam
devletlerine bir model tekil ettii gibi, takip ettii devlet politikas ile yaad
yzyla da damgasn vurmutur.
Bilindii gibi devletlerin politikalar,

genellikle kurulular srasnda

oluturulur ve uzun vadede snrlar tesindekilere kar duruunu ifade eder.

Dandanakan Savann hemen ardndan bir araya gelen Seluklu reisleri
kazandklar topraklar feodal esaslara gre paylatktan sonra bu yeni devletin genel
politikasn belirlemilerdir. Bu politikaya gre; Seluklular devleti bir yandan i ve
d tehditlere kar korurken, te yandan da yeni topraklar fethederek tebaasna yeni
yurtlar temin edecekti. Seluklu sultanlar bunun iin batda plan-programl bir fetih
politikas takip ederken, douda da genellikle gven ve asayiin mutlak surette
devam iin aba sarf etmilerdir. Seluklu sultanlar izledikleri politika sayesinde
devletin dou hudutlarnda bulunan dnemin byk devletlerinden olan Karahanllar
ile Gaznelileri tabiiyetleri altna almlardr. Bylece Seluklu Devleti snrlar
inden Akdeniz kylarna kadar uzanan byk bir imparatorlua dnmtr.
Seluklu sultanlar ykselme dneminde snrlarn kendilerine tabi devletlerle
evrelemek suretiyle imparatorluu koruma eklinde bir politika takip etmilerdir.
almamzn konusu Byk Seluklu Devletinin dou politikas olduu iin;
ncelikle dou politikasnn esaslar, Seluklu sultanlarnn takip ettikleri dou
politikalar, doudaki devletlerle askeri siyasi ilikiler erevesinde ekillenmitir.
Bu alma drt blmden olumaktadr. Birinci blmde Seluklu Devletinin
kurulu sreci, dou politikasnn esaslar ve Seluklu sultanlarnn takip ettii dou
politikalar anlatlmtr.
kinci blmde Byk Seluklu Devletinin dou politikas erevesinde
Gazneliler, Karahanllar ve Karahitaylar ile ilikileri incelenmitir.

nc blmde de Seluklu Devletinin vassal devletlere kar takip ettii

dou politikas ve dou politikas erevesinde vasal devletlerle olan ilikileri
zerinde durulmutur.
Drdnc blmde ise, Dou Politikas erevesinde Trkmenler ele
alnmtr. Seluklu Devletinin Kpaklar, iiller ve Ouzlar ile ilikileri dou
politikas asndan incelenmitir.
almam boyunca bilgi ve tecrbesiyle yol gsteren ve almamn
tamamlanmasna byk katks olan danmanm Yrd. Do. Dr. Sefer SOLMAZa
teekkr bir bor bilirim. Ayrca bu almam esnasnda yardm ve desteklerini
grdm Prof. Dr. Mustafa DEMRC ve Do. Dr. Mehmet Ali HACIGKMENe
teekkrlerimi sunarm.

KONYA 2013

Yasemin AKYOL

vi

T.C.
SELUK NVERSTES

rencinin

Sosyal Bilimler Enstits Mdrl

Tezin Ad

Ad Soyad
Ana Bilim /
Bilim Dal
Danman

Yasemin AKYOL
TARH/ Ortaa Tarihi

Numaras: 094202021002

Yrd. Do. Dr. Sefer SOLMAZ

Byk Seluklu Devletinin Dou Politikas
ZET

Orta Asyada kurulan nc byk Trk-slam devleti olan Byk Seluklu

Devletinin dou politikasnn temelleri devletin kurulu dneminde atlmtr.
Dandanakan Zaferinden sonra toplanan Merv Kurultaynda devlet feodal esaslar
erevesine hanedan yeleri arasnda paylalmtr. Bu paylamda dou blgeleri
ar Beye verilmitir. ar Bey bir yandan doudaki topraklar korurken, te
yandan da fetih hareketleriyle snrlarn geniletmitir. ar Beyin bu dnemdeki
faaliyetleri Byk Seluklularn dou politikasnn esaslarn oluturmutur.
Kuruluundan itibaren ynn batya dnen Byk Seluklu Devleti, douda sadece
gven ve asayiin salanmasna nem vermitir. Bunu temin etmek iin de
Karahanllar, Gazneliler, Gurlular, Karahitaylar, Harezmahlar ve Ouzlar ile
mcadele etmilerdir. Bu da devletin dou politikasnn temelini oluturmutur. Bu
politikann devam olarak ykselme dneminde vasal devletlerle evrilerek snrlar
korunmutur. Fetret devrinde ise kurulu dneminde ar Beyin stlendii grevi
Melik Sancar stlenmitir. Bu dnemde Karahanllar ve Gazneliler kesin olarak
tabiiyet altna alnmtr. Douda bir takm tehlikelerin belirmesi zerine Sancar,
sultanl dneminde devletin arlk merkezini douya kaydrarak, vasal devletleri
daha sk kontrol altnda tutmutur. Alnan btn bu tedbirlere ramen, Byk
Seluklu Devleti doudan gelen Karahitay ve Ouzlarn saldrlar sonucunda
yklmtr.

vii

T.C.
SELUK NVERSTES

rencinin

Sosyal Bilimler Enstits Mdrl

Ad Soyad
Ana Bilim /
Bilim Dal
Danman

Tezin ngilizce Ad

Yasemin AKYOL
Numaras: 094202021002
TARH/
Ortaa Tarihi
Yrd. Do. Dr. Sefer SOLMAZ
Great Seljuck Empire in Eastern Policy

SUMMARY
The foundations of east policy of the Great Seljuck Empire which was the
third largest Turkish-slamic state established in central Asia was laid during
establishment period. At the Merv Congress gathered after the Victory of
Dandanakan the state was shared among the members of the dynasty within the
feodal rules. With this sharing East regions were given to Cagri Bey. On the one
hand Cagri Bey protected eastern fields, on the other hand he enlarged the
frontiers with conquests. The activities of Cagri Bey during this period
contitutes the rules of eastern policy of the Great Seljuk Empire. Great Seljuk
Empire which turned is attention to the West, paid attention only to confidence
and peace in the East. In order to obtain this it strugged with Karahanli state,
Ghaznevids, Gurlu state, Karahitays, Harzemsah state and Oghuzs. This
constitutes the east policy of the state. As a continiation of this policy, during
the rise of the state thefrontiers were protected by the conversion of vassal
states. During the unproductive period Melik Sancar undertook the duty of
Cagri Bey. During this period Karahanli state and Ghaznevids were
nationalized. After the appearance of some threats in the East Melik Sancar
changed the central governing to the East and controlled the vassals sitrictly.
Despite all these prcautions the Great Seljuk Empire was demolished by the
Karahitay and Oghuzs attacks coming from the East.

viii

KISALTMALAR
b. : bin
bk. : baknz
C. : Cilt
ev. : eviren
DA : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi
haz. : hazrlayan
A : slam Ansiklopedisi (Milli Eitim Bakanl)
EF : stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
mad.: madde
MEB : Mill Eitim Bakanl
s. : sayfa
S. : Say
TDAV : Trk Dnyas Aratrmalar Vakf
TDV : Trkiye Diyanet Vakf
TTK : Trk Tarih Kurumu
vd.: ve dierleri
yay.: yaynlar, yaynlayan

ix

NDEKLER
Bilimsel Etik Sayfas .. ii
Tez Kabul Formu ... iii
nsz ............. iv
zet .... vi
Summary ... vii
Ksaltmalar ........... viii
GR ...... 1
I. KONUNUN NEM VE SINIRLANDIRILMASI .... 2
II. ARATIRMADA TAKP EDLEN METOT VE TEKNKLER ...... 3
III. KAYNAKLAR VE ARATIRMALAR .. 4

BRNC BLM
BYK SELUKLU DEVLETNN KURULUU VE DOU POLTKASI
I. DEVLETN KURULUUNA KADAR SELUKLULARIN KISA
TARHSEL SREC ...... 12
II. SELUKLULARIN HORASANA GE VE GAZNELLER LE
MCADELELER ........ 18
A. NESA ZAFER (HSAR-I TAK) VE MUHTARYETN KAZANILMASI ... 18
B. SERAHS ZAFER VE DEVLETN KURULUU ....... 20
C. DANDANAKAN ZAFER VE BAIMSIZLIIN LAN EDLMES ... 21
1. Merv Kurultay ve Devletin Dou Politikasnn Tespiti ... 25

III. BYK SELUKLU DEVLETNN DOU POLTKASINI

BELRLEYEN ESASLAR .. 27
A. TOPRAKLARI YNETMEK VE TEKLATLANDIRMAK ... 27
B. MEVCUT TOPRAKLARI KORUMAK VE YEN FETHLERLE
SINIRLARI GENLETMEK .. 28
C. BATIDAK FETHLERE DESTEK OLMASINI SALAMAK ..... 30
IV. BYK SELUKLU SULTANLARININ TAKP ETT DOU
POLTKALARI .. 31
A. TURUL BEY ..... 31
B. ALP ARSLAN .. 32
C. MELKAH .. 32
D. BERKYARUK .. 33
E. MUHAMMED TAPAR .... 34
F. SANCAR ... 34

KNC BLM
DOU POLTKASI EREVESNDE BYK SELUKLU DEVLETNN
DOUDAK DEVLETLERLE LKLER
I. GAZNELLER .... 37
A. DOU POLTKASI EREVESNDE ASKER VE SYAS LKLER..37
1. Belhin Zapt ........ 37
2. Czcn, Badgis, Huttalan ve Toharistann Zapt .... 39
3. Melik Alparslann Gazne Seferi ..... 40
4. Tirmizin Zapt ..... 40

xi

5. Melik Alparslann II. Gazne Seferi ..... 41

a. ar Bey ile Gazne Sultan Ferruhzd Arasnda Yaplan Bar ..... 42
6. ar Bey le Gazne Sultan brahim Arasnda Yaplan Bar ..... 42
7. Sultan Melikahn Gazne Seferi .. 43
a. Sultan Melikah le Gazne Sultan brahim Arasnda Yaplan Bar ..... 44
9. Melik Sancarn Gazne Seferi ....... 45
a. Melik Sancar le Gazne Hkmdar Behram ah Arasnda Yaplan Anlama
. 47
10. Gaznelilerin Seluklu Devletinin Vassal Haline Gelmesi .... 48
11. Sultan Sancarn Gazne Seferi .... 49
B. DOU POLTKASI EREVESNDE K HANEDAN ARASINDA
YAPILAN SYAS EVLLKLER ...... 50
1. Sultan Alp Arslann Olu le Sultan brahimin Kznn Evlilii ... 50
2. Sultan Melikahn Kz le Sultan brahimin Olunun Evlilii ..... 50
II. KARAHANLILAR .... 51
A. DOU POLTKASI EREVESNDE ASKER VE SYAS LKLER.51
1. Bat Karahanllarn Tirmizi gali ....... 51
a. ar Bey le Tamga Han Arasnda Yaplan Bar ..... 53
2. Sultan Alp Arslann Bat Karahanllar zerindeki Seferi ...... 54
a. Seferin Nedenleri ..... 54
b. Seferin Sonular ...... 55
3. Sultan Melikahn Bat Karahanllar zerine Seferi ...... 56
4. Sultan Melikah le Bat Karahanl Hkmdar Arasnda Yaplan Bar .... 58

xii

5. Sultan Melikahn Bat Karahanllar Tabiiyet Altna Almas ....... 58

6. Sultan Melikahn Dou Karahanllar Tabiiyet Altna Almas . 60
7. Melik Sancarn Bat Karahanllar zerine I. Seferi ........... 61
a. Seferin Nedenleri ...... 61
b. Seferin Sonular ... 62
8. Melik Sancarn Bat Karahanllar zerine II. Seferi ...... 63
9. Sultan Sancarn Bat Karahanllar zerine Seferi .. 64
B. DOU POLTKASI EREVESNDE K HANEDAN ARASINDA
YAPILAN SYAS EVLLKLER ...... 66
1. Alp Arslan ile ah Hatunun Evlilii ... 66
2. Melikah ile Terken Hatunun Evlilii .... 67
3. ie Hatun ile emsl-Mlk Nasr Hann Evlilii ..... 68
4. Melikahn Kz ile Tegin Han Sleymann Evlilii ..... 68
5. Sancar ile Trkan Hatunun Evlilikleri .... 69
III. KARAHTAYLAR ... 70
A. DOU POLTKASI EREVESNDE ASKER VE SYAS LKLER
.... 70
1. Karahitaylar le Byk Seluklularn Vassal Karahanllarn Mcadelesi .70
2. Karahitaylar le Byk Seluklular Savaa Srkleyen Sebepler .... 72
3. Katvan Sava ..... 73
4. Katvan Savann Sonular ... 74
5. Dou Politikas erevesinde Katvan Yenilgisinin Deerlendirilmesi . 75

xiii

NC BLM
DOU POLTKASI EREVESNDE VASSAL DEVLETLERLE
LKLER
I. MAHALL EMRLKLERLE ASKER VE SYAS LKLER ... 77
A. ZYR EMRL ...... 77
B. BVEND EMRL ...... 77
C. HUTTELAN EMRL ....... 78
D. SAANYAN EMRL ... 79
II. GURLULAR ... 80
A. DOU POLTKASI EREVESNDE ASKER VE SYAS LKLER 80
1. Gurlularn Byk Seluklu Devletinin Vassal Haline Gelmesi ........ 80
2. Byk Seluklu Emiri Kuma le Gurlular Arasnda Yaplan Sava .. 80
3. Sultan Sancarn Gurlular zerine Seferi .... 81
a. Seferin Nedenleri ..... 81
b. Seferin Sonular ...... 83
III. HARZEMAHLAR ..... 83
A. DOU POLTKASI EREVESNDE ASKER VE SYAS LKLER
.... 83
1. Harezmin Byk Seluklu Hkimiyetine Gemesi .. 83
2. Sultan Sancarn I. Harezm Seferi ..... 85
a. Seferin Nedenleri .... 85
b. Seferin Sonular ..... 86
c. Harezmah Atszn Sultan Sancara taatini Arz Etmesi ... 87
3. Sultan Sancarn II. Harezm Seferi .... 88

xiv

4. Sultan Sancarn III. Harezm Seferi ... 89

a. Edip Sabirin Sultan Sancar Tarafndan Harezme Eli Olarak
Gnderilmesi .. 89
b. Sultan Sancarn III. Harezm Seferine kmas .... 89
c. Sultan Sancar le Harezmah Atsz Arasnda Yaplan Bar .... 90

DRDNC BLM
DOU POLTKASI EREVESNDE TRKMENLER
I. KIPAKLAR ... 92
A. SULTAN ALP ARSLANIN KIPAK SEFER ..... 92
1. Seferin Nedeni ......... 92
2. Seferin Sonular ...... 92
II. LLER ..... 93
A. SULTAN MELKAH DNEMNDE LLERN SYANI .... 93
1. syann Nedeni ........ 93
2. Sultan Melikahn iiller zerine Seferi ..... 94
3. iiller zerine Yaplan Seferin Sonular .... 95
III. OUZLAR .... 95
A. BYK SELUKLU DEVLETNN OUZLARLA LKLER . 95
1. Byk Seluklu Devleti le Ouzlar Arasndaki lk Anlamazlk ......... 96
2. Emir Kaman Ouzlar le Mcadelesi .... 96
a. Emir Kaman Ouzlara ahne Tayin Edilmesi .......... 96
b. Kama le Ouzlar Arasnda Meydana Gelen Sava ......... 97

xv

c. Savan Sonular ....... 98

3. Sultan Sancarn Ouzlar ile Mcadelesi ....... 98
a. Sultan Sancar le Ouzlar Arasnda Meydana Gelen Sava ...... 98
b. Savan Sonular ....... 99
4. Sultan Sancarn lm ve Byk Seluklu Devletinin Ykl ... 100
SONU ....... 102
BBLYOGRAFYA ...... 105
EKLER ..... 111

GR
Dnyann en kkl milletlerinden olan Trkler, tarih boyunca birok devlet
kurarak binlerce yllk bir devlet geleneine ve kltrel birikime sahip olmular ve
byk bir medeniyet meydana getirmilerdir. Trklerin tarih boyunca kurduklar
devletlere bakldnda bu devletlerin her birinin kendine has hedefleri olduunu ve
bunlar gerekletirmek iin birtakm politikalar gelitirdii grlmektedir.
XI. yzylda Seluk Beyin torunlar Turul ve ar Beyler tarafndan kurulan
Byk Seluklu Devletinin sahip olduu ideal ve takip edilen politika, buna gzel
bir rnek tekil etmektedir.
Turul ve ar Beyler devletleme srecinde birok engelle karlamlar ve
ok etin mcadeleler vermilerdir. Seluklularn kurulduu yzylda ve corafyada
Karahanllar ve Gazneliler adyla iki byk Trk devleti hkm srmekteydi.
Bunlarn varlna ramen Turul ve ar Bey kardelerin ksa zamanda Trk slam
dnyasnn lideri olacak byk bir devlet kurmalar; Seluklu reislerinin doru
tespitleri ve izledikleri doru politikalar sayesinde olmutur. Dedeleri Selukun
lmnn ardndan Maverannehire inen Seluklular, burada eitli skntlar
yaadktan sonra areyi Gaznelilerin hkimiyetinde olan Horasana gemekte
bulmulardr. Gazneliler karsnda Nesa ve Serahs zaferleriyle muhtariyet kazanan
ve devletlerini kuran Seluklular, 1040 ylnda Dandanakan Zaferiyle bu devlete
nihai darbeyi indirerek bamszlklarn ilan etmilerdir.
Dandanakan Zaferinden yaklak bir ay sonra Mervde bir kurultay toplayp
burada sahip olduklar memleketleri kendi aralarnda taksim etmilerdir. Byk
karde ar Bey, Merv merkez olmak zere Horasann bir ksmn; Musa Yabgu
Bust, Herat ve Sistan havalisini; Turul Bey ise, Irak tarafn almtr. Byk bir
zaferin ardndan gerekletirilen Merv Kurultay, Seluklu Devletinin siyas yapsn
ve d politika hedefini belirleyen, devlet olmann temel artlarndan olan
tekilatlanma ve messeselemesinde salam temellerin atld nemli bir toplant
olmutur. Merv kurultaynda akla kavuan ve snrlar izilen konulardan biri de
hi phesiz devletin d politika hedefidir. Burada Horasan ve evresinin ar
Beye verilmesi, devletin dousunun, idaresinden ar Beyin mesul olmas
anlamna gelmitir. Dolaysyla devletin Dou Politikas ar Beyin uhdesine
verilmitir diyebiliriz. Bununla birlikte Sultan unvanyla Seluklu tahtna oturan

Turul Beyin devletin bat topraklarnda hkm srmesi Seluklularn ynn

batya dndn, bat ynnde bir

fetih politikasnn takip edileceini

gstermektedir. Gerekten de Seluklular kurulularndan itibaren bat ynnde

sistemli bir fetih politikas takip etmiler ve bu ynde byk baarlara imza
atmlardr. Byk Seluklu Devletinin bat politikas ve bu yndeki faaliyetleri
ayrntl olarak ele alnrken dou politikas ve bu yndeki faaliyetleri maalesef tam
anlamyla ortaya konulamamtr. te bu almada Byk Seluklu Devletinin
dou politikas ve bu yndeki faaliyetleri ve sonular ortaya konulmaya
allacaktr.
I. KONUNUN NEM VE SINIRLANDIRILMASI
Byk Seluklu Devleti Trk slam tarihi iinde son derece mhim bir yer
igal etmekte olup; asker, siyasi ve kltrel ynlerden kendinden sonra kurulmu
dier Trk-slm devletlerine de rnek tekil etmitir. Bu bakmdan bu devlet birok
aratrmaya da konu olmutur.
Ksaca dnyaya hkim olma ideali olarak tanmladmz Trk Cihan
Hkimiyeti Mefkresi dier Trk devletlerinde olduu gibi Byk Seluklu
Devletinin de temel idealiydi. Seluklu sultanlar bu ideali gerekletirmek iin
hkim olduklar snrlar srekli olarak geniletmilerdir. Kuruluundan itibaren
ynn batya dnen Seluklular, burada sistemli bir fetih politikas gderek
zerinde yaadmz Anadoluyu vatan haline getirmilerdir. Onlarn bu baarlar
ada ve daha sonraki kaynaklar ile gnmz aratrmalarnda fazlaca yer bulmu
olmasna ramen; Seluklularn doudaki faaliyetleri gz ard edilmitir. Hlbuki
Seluklularn douda sistemli bir fetih politikas takip etmek yerine, snrlarn
koruma amal bir politika takip etmesi son derece dikkat ekicidir. Ayrca devleti
ykma gtren felaketler silsilesinin de doudan ba gstermesi Byk Seluklularn
douya ynelik faaliyetlerinin nemini gstermektedir. Bundan dolay onlarn bu
yndeki faaliyetleri tam anlamyla ortaya konulmaldr. nk Trk tarihinde bu
kadar mhim olan bu devletin btn ynleriyle ele alnp aydnla kavuturulmas
gerekmektedir.
Bu alma Byk Seluklu Devletinin doudaki devletlerle olan asker ve
siyasi ilikilerini kapsamas nedeniyle; konuyu, sadece dou politikas olarak
snrlandrmak mmkn deildir. Seluklu Devletinin doudaki devletlerle olan

asker-siyasi ilikileri ve bu yndeki faaliyetleri de ortaya konulmaldr. Bununla

birlikte devletin takip ettii politikann daha kuruluu srasnda ekillenmi olmas
nedeniyle, konunun snrlar iine devletin kuruluu da girmektedir. Seluklu
devletinin dou politikas zaman iinde eitli sebeplere bal deiim gstermi
olduundan, ykla kadar btn dnemlerde takip edilen dou politikas ve bu
yndeki faaliyetleri ele alnmtr. Byk Seluklu Devletinin doudaki ekonomik
ve kltrel faaliyetleri ile ilgili kaynaklarda yeterli bilgilerin olmamas, devletinin
dou politikasn asker ve siyasi faaliyetler temelinde ele almamza ve bu erevede
ekillendirmemize neden olmutur.
II. ARATIRMADA TAKP EDLEN METOT VE TEKNKLER
Aratrmaya konu olan Byk Seluklu Devletinin dou politikas
incelenirken; dou politikasnn ekillendiren esaslar, Seluklu sultanlarnn douda
takip ettii politikalar, devletin, kurulu srecinden balayarak yklna kadar
doudaki askeri siyasi faaliyetleri, doudaki devletlerle ilikileri temel alan bir yol
takip edilmitir.
Aratrmada mmkn olduunca bilimsel metot ve teknikler kullanlmaya
allmtr. Konu ile ilgili bir kaynak taramas yaplarak o dnemden bahseden
kaynaklar tespit edilmitir. Bu kaynaklardan konumuzla alakal grdmz bilgiler
eletiri

szgecinden

geirilerek

kullanlmak

suretiyle

konu

aydnlatlmaya

allmtr.
Ele alnan konuyla ilgili kaynaklarn kullanmnda ise kronolojik sra gz
nnde bulundurulmu, nce ana kaynaklar, sonra birinci elden kaynaklar daha sonra
da ikinci elden kaynaklar kullanlarak bir sonuca ulalmaya allmtr. Ayrca
gnmzde yaplan aratrmalardan da yararlanlmtr.
Konu ile ilgili kaynak ve aratrmalarn hemen hemen tamamna yakn
grlmeye allm ve kullanlan btn kaynak ve aratrmalar dipnotlarda ve
bibliyografyada gsterilmitir.

III. KAYNAKLAR VE ARATIRMALAR

A. KAYNAKLAR
1. Azim, Azim Tarihi
XII. yzyln Suriyeli tarihilerinden olan Eb Abdullah Muhammed el-Azim
1090 ylnda Halepte domutur. nceleri ders okutarak hayatn devam ettiren
Azim, daha sonra devrin tannm tarihilerinden es-Semni ve bn Askir ile
grmtr. Tarihe dair eser yazan mellifin bugne kadar ulaan tek eseri;
iinde Seluklular hakknda nemli bilgiler barndran ve dnyadaki tek nshas
Trkiyede olan Azim Tarihi1dir.
Eser, genel vekyinme trnde olup, Hz. demden balayarak Abbasi
Halifesi el-Muktefi Liemrillah devrinin sonuna kadar cereyan eden eitli olaylar
kapsamaktadr. Mellifin 1160 ylna kadar devam ettiini ifade ettii eseri 11431144 yllna kadarki olaylar kapsamaktadr ki, bu durum eserin 17 yllk olaylar
ksmnn kaybolduunu gstermektedir.
slam tarihi iin son derece nemli eserde Karahanllar, Gazneliler,
kuruluundan itibaren Byk Seluklular, Kirman, Irak, Trkiye ve Suriye
Seluklular ilgili nemli bilgiler mevcuttur. Ali Sevim eser zerinde alm ve
Seluklular dnemiyle ilgili blmlerine ait Arapa metinleri Trkeye tercme
edip, notlar ve aklamalaryla birlikte yaynlamtr.
2. Ravendi, Rhat-s-sudr ve yet-s-srr
Muhammed b. Ali b. Sleyman er-Ravendi, 1181 ylnda Irak Seluklu
sarayna girmi; 1202 ylnda yazmaya balad Rhat-s-sudr ve yet-s-srr2
adl eserini iki- yl iinde tamamlamtr. Seluklularn 1194 ylnda randa
iktidar kaybetmesi zerine mellif, eserini Anadolu Seluklu Sultan I. Gyseddin
Keyhsreve ithaf ederek, bizzat taktim etmitir.
Rhat-s-sudr ve yet-s-srr balangtan 1194 ylna kadar zellikle Irak
Seluklu tarihini anlatan esasl bir monografidir. Bununla birlikte eserde Byk
Seluklu Devletinin siyasi tarihi hakknda da detayl bilgilerin verilmesinden dolay
1
2

Azim, 2006.
Ravendi, 1957.

nemli bir kaynak niteliindedir. zellikle Seluklularn doudaki asker ve siyasi

faaliyetleri ile ilgili son derece nemli bilgilere yer verilmesi nedeniyle ou yerde
bu eserden yararlanlmtr. Eser Ahmet Ate tarafndan Trkeye tercme edilmitir.
3. Sadruddn Ebul Hasan Ali bn Nsr ibn Ali el-Hseyn, Ahbr ddevlet is-Selukyye
Sadruddn Ebul Hasan Ali bn Nsr ibn Ali el-Hseynye ait olduu kabul
edilen bu Arapa eserin hakiki mellifi henz kesin olarak tespit edilememitir.
Eserin iki yerinde Sadruddn Ebul-Hasann isminin zikredilmesi, tarihileri eserin
ona ait olduu dncesine sevk etmitir. Muhtemelen mellif VI. asrn sonunda ve
VII. asrn ilk eyreinde yaam, eserini de 622/1225 ylndan sonra telif etmitir.
Seluklu devrinin en mhim tarihlerinden biri olan bu eser zellikle devletin
kuruluu, asker ve siyasi faaliyetleri hakknda nemli bilgiler vermektedir. Bu
bakmdan almamz boyunca yararlandmz kaynaklardandr. Seluklu tarihini
aydnlatlmas bakmndan nemli bir kaynak niteliinde olan Ahbr d-devlet isSelukyye3 Necati Lgal tarafndan Trkeye evrilmitir.
4. bnl Esr, el-Kmil fit- trih
bnl Esr 1160 ylnda Cizrede dnyaya gelmitir. yi bir eitim ald
anlalan mellif, 1233 ylnda Musul da vefat etmitir. Birok eseri arasndan elKamil fit-trih4 adl eseri onu slam dnyasnn en nemli tarihisi yapmtr.
12 ciltten oluan bu eser yaradltan 1231 ylna kadar geen olaylar ihtiva
eder. bnl Esr eserinde gnmze kadar gelememi birok kayna kullanmtr.
Bu sebeple kendi zamanndan nceki ksmlar ok deerlidir. Bununla birlikte
Seluklularn siyasi, din ve kltrel tarihi hakknda nemli bilgiler veren ortaan
temel kaynaklarndandr. Btn almamz boyunca bolca istifade ettiimiz bu eser
Byk Seluklu Devletinin kuruluundan yklna kadar gerek asker gerekse
siyasi tarihini aydnlatan temel kaynaklardandr. Seluklu Devletinin dou
politikasnn ortaya konulmasna yardmc olacak bilgilerin mevcudiyeti almamz
asndan da eseri deerli klmaktadr. Eser Trkeye tercme edilmitir.
5. Aleddin Ata Melik Cveyn, Tarih-i cihanga
3
4

Hseyni, 1943.
bnl Esr, 9, 10, 11: 1987.

1226 ylnda Badatta doan Aleddin Ata Melik Cveyn, rann nl

ailelerinden birine mensup olup, atalar Abbasiler dneminde vezirlik yapmtr.
Ailesinden baz kimseler Sultan Sancar dneminde ktiplik yapmtr. Gen yata
Moollarn ran valisi Argunun yannda ktip olarak almaya balayan Cveyn,
Hlagunun 1256 ylnda rana gelmesinden sonra ona katlm ve yanndan hi
ayrlmamtr.
Cveyn en nemli eseri olan Tarih-i cihangay5 1252 ylnda yazmaya
balam ve 1259da tamamlamtr. Bu eser, btn Seluklu tarihi iin nemli
bilgiler barndrmaktadr. Eserde zellikle Sultan Sancar dnemiyle ilgili deerli
bilgiler olmas nedeniyle almamzda yararlandmz kaynaklar arasnda yer
almtr. Farsa kaleme alnan eser Trkeye tercme edilmitir.
6. el-Bundr, Zubdat al-nusra va nuhbat al-usra
Hayat hakknda ok fazla bilgi bulunmayan Bundarinin asl ad; Feth b. Ali b.
Muhammeddir. Aslen sfahanl olan Bundr Suriyeye gelerek Eyyubilerin
hizmetine girmitir.
Bundr Eyyubilerin hizmetinde bulunduu srada hemerisi olan madadnin
ssl ve anlalmas g olan Nusrat el-fetre usrat el-katra adl eserine eitli
eklemeler yapmak ve sadeletirmek suretiyle Zubdat al-nusra va nuhbat al-usra 6
adn vermitir. Mellif eserin ba ksmna Seluklularn ilk devirlerine ait yazl
kaynaklardan edindii bilgileri koymutur. Btn almamzda yararlandmz
eserde, zellikle Sultan Sencer dnemiyle ilgili deerli bilgiler bulunmaktadr.
Bununla birlikte eser, Irak Seluklu tarihi iin de son derece nemli bilgiler ihtiva
etmektedir. Byk Seluklu tarihi aratrmalarnda kaynak nitelii tayan bu eseri
Houtsma 1889 ylnda Leidende yaynlamtr. Kvameddin Burslan tarafndan
Trkeye tercme edilen eser, Irak ve Horasan Seluklular Tarihi ad ile 1943
ylnda stanbulda baslmtr. Bizde almamzda bu tercmeyi kullandk.
7. bnl Adm, Bugyett taleb f tarihi Haleb
bnl Adm 1192 ylnda Halepte dnyaya gelmi ve tahsilini burada
yapmtr. Eyyubi devrinin nde gelen limlerinden olan mellif, 1212 ylnda
5
6

Cveyni, 1988.
Burslan, 1943.

Halepteki bir medresede mderrislik yapmtr. Daha sonra kadlk, Eyyubi

hkmdarlarna vezirlik ve elilik grevlerinde bulunan bnl Adm 1262 ylnda
Kahirede vefat etmitir.
bnl Admin eserlerinden Bugyett taleb f tarihi Haleb7 adl eseri Seluklu
tarihi iin son derece nemli bir kaynaktr. bnl Adm bu eserinde, Halep tarihi ve
topografyasna dair bilgiler verdikten sonra, Halepte yaayan ve buraya urayan
nemli kiilerin hayatlarn anlatmtr. Siyasi tarih ve kltr tarihine dair nemli
bilgiler sunan mellif, Seluklu devlet adamlarnn hayat hikyelerine de yer
vermitir. Bu bakmdan Seluklu tarihi aratrmalarnda bavurulacak kaynaklar
arasnda yer almtr. almamzda ar Bey ve olu Alp Arslann doudaki
faaliyetleri konusunda faydalanlmtr.
Eserin Seluklu devlet adamlarnn biyografileriyle ilgili olan ksmnn hem
Arapa metni, hem de tercmesi Ali Sevim tarafndan yaynlanmtr.
8. Gregory Abul-Farac Bar Hebraeus, Abul Farac Tarihi
Abul Farac Tarihi XIII. yzyl melliflerinden Bar Hebraeus, yani Yahudi
olu, (tabib Ahrann olu) diye anlan Gregory Abul Farac tarafndan kaleme
alnmtr. Eserini Sryanice olarak yazan mellif, daha sonra bu eseri Arapaya
tercme etmitir.
Abul Farac Tarihi8, kronolojik ve tarihi bir ansiklopedi nitelii tayan bir
vekyinmedir. 1284 ylna kadar meydana gelen olaylar ele alan eser blmden
olumutur. lk blmnde, Trklerin Anadoluya aknlarn ve faaliyetlerini anlatan
mellif; eserin ikinci ve nc blmlerinde kilise tarihini anlatmtr. Eserde
Byk Seluklu Devletinden ksaca bahsedilmitir. zellikle kurulu dneminde
Seluklularn faaliyetleri hakkndan yararlandmz kaynaklardandr. Bu eser mer
Rza Dorul tarafndan Trkeye evrilmitir.
9. Redd-dn Fazlullah, Camit-tevrih
Redd-dn Fazlullah, 1240 ylnda dnyaya gelmitir. lhanllarda Abaka ve
Keyhatu dneminde eitli grevlerde bulunduktan sonra, Gazan Han dneminde

7
8

bnl Adim, 1982.

Abul Farac, 1945.

vezir olmutur. Gazan Hann lmnden sonra gzden den Redd-dn Fazlullah
1318 ylnda olu ile beraber idam edilmitir.
Redd-dn Fazlullah, Camit-tevrih9 adl eserinde Trk kavimlerine en
eski devirlerinden itibaren yer vermi ve bu durum eserin deerini artrmtr.
Trkiye Seluklu Devletinin Moollarla ilikileri konusunda temel kaynaklardan
biri olan eserde, Byk Seluklu Devleti tarihine de yer verilmitir. Mellif, Seluklu
Devletinin kuruluuyla sonulanan ilk Seluklu beylerinin faaliyetlerini anlattktan
sonra, Turul Bey zamanyla devam edip, Irak Seluklularnn son Sultan II.
Turula kadar eserini getirmitir. Bu bakmdan Camit-tevrih konumuz itibariyle
kaynak niteliindedir. Seluklularn gerek kurulu hikyesini anlatrken gerekse de
asl konumuz olan doudaki faaliyetlerini anlatrken yararlandmz kaynaklar
arasnda yer almtr. Eserin ilk nce Seluklular ile ilgili ksmlarnn Farsa metni
Ahmet Ate tarafndan yaynlanmtr. Daha sonra da Seluklular ile ilgili ksm
Trkeye tercme edilmi olup biz; Redd-dn Fazlullah, Camit-tevrih
Seluklu Devleti. Erkan Gksu, H. Hseyin Gne tercmesinden yararlandk.
10. Ahmed b. Mahmud, Seluk-nme
Seluk-nme10 Trke olarak II. Selim dneminde 974-977/1566-1570
yllarnda Ahmed b. Mahmud tarafndan kaleme alnmtr. Eser son derece sade bir
dille ve iirsel bir anlatmla yazlm olup, Seluklu tarihinin klasik kaynaklarndan
faydalanlarak meydana getirilmitir.
Eser, Byk Seluklu Devletinin kuruluundan balayarak yklna kadar
geen hadiseleri anlatmas nedeniyle; almamzn tamamnda istifade ettiimiz
kaynaklar arasnda yer almtr. Bu eserde Byk Seluklu Devletinin doudaki
askeri ve siyasi faaliyetleri hakknda deerli bilgiler mevcut olup; bu bilgileri yeri
geldike kullanmaya altk. Seluk-nme'de daha ok Byk Seluklulara yer
verilmekle birlikte Irak, Kirman ve Anadolu Seluklular hakknda da ksa bilgiler
mevcuttur. Eserin iki nshas gnmze kadar gelmitir: bir tanesi Bodleian Oxford
ktphanesinde, dieri de Edirne Badi Efendi ktphanesinde no: 2314te
bulunmaktadr. Bu eser yaynlanmtr. Ahmed b. Mahmud, Seluk-nme, haz.
Erdoan Meril, stanbul. 1977.
9

Reidd-Din Fazlullah, 2010.

Ahmed b. Mahmud, I-II. 1977.

10

11. Mneccimba, Cmiud-dvel

Asl ad Ahmed b. Ltfullah olan mellifimiz 1632 ylnda Selanikte
domutur. Mevlevi olan Ahmed b. Ltfullah mneccimbalk grevinde
bulunduundan bu isimle anlmtr.
Mneccimba, eserini sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Paann emriyle
kaleme almtr. Arapa olarak kaleme alnan Cmiud-dvel11, yaradltan 1672 yl
sonuna kadar gelen bir genel tarihtir. Seluklular ile ilgili fazlaca bilginin yer ald
eserden, zellikle Seluklularn tarih sahnesine kma srecinin anlatld ksmdan
istifade edilmitir. Eserin Arapa metninin yayn ve Trke tercmesi Ali ngl
tarafndan yaplmtr.
B. ARATIRMALAR
Yukarda bahsetmi olduumuz kaynaklarn dnda almamz dorudan ya
da dolayl olarak ilgilendiren ve eserlerine sklkla bavurduumuz tarihiler de
bulunmaktadr. Bunlardan biri M. Altay Kymen, bir dieri brahim Kafesoludur.
Seluklu Devletinin kuruluu, dou politikas, doudaki devletlerle ilikileri ve bu
yndeki faaliyetleri konularnda zellikle, Mehmet Altay Kymenin Seluklu Devri
Trk Tarih12i, Alp Arslan ve Zaman13, Turul Bey ve Zaman14, Byk Seluklu
mparatorluu Tarihi I15, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi kinci mparatorluk
Devri. II,16; Byk Seluklu mparatorluu Alp Arslan ve Zaman. III17 adl eserlerine
sklkla bavurduk. brahim Kafesolunun, Sultan Melikah Devrinde Byk
Seluklu mparatorluu18, Seluklu Tarihi19, adl eserlerinde de konumuzla ilgili
deerli bilgilere rastladk. zellikle Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu
mparatorluu adl eseri, Sultan Melikah dneminde devletin dousunda meydana
gelen hadiseleri ortaya koymak bakmndan faydalandmz nemli bir almadr.

11

ngl, 1986.
Kymen, 1963.
13
Kymen, 1972.
14
Kymen, 1976.
15
Kymen, 1979.
16
Kymen, 2011a.
17
Kymen, 2011b.
18
Kafesolu, 1953.
19
Kafesolu, 1972
12

10

Bunlarn dnda Osman Turann, Seluklular Tarihi ve Trk slam

Medeniyeti20 adl eseri gerek Seluklularn tarih sahnesine kma konusunda gerekse
de devletin kuruluundan sonra douda meydana gelen olaylarn aydnlatlmasnda
bavurduumuz eserler arasnda zikredilebilir. Yine Erdoan Merilin, Byk
Seluklu Devleti (Siyasi Tarih)21 ve Mslman Trk Devletleri Tarihi22 adl
almalar Seluklularn siyasi tarihine k tuttuu iin tezimizi olutururken
bavurduumuz kaynaklar arasnda yer almtr.
Cihan Piyadeolunun, Seluklularn Kurulu Hikyesi ar Bey23, Gne
lkesi Horasan Byk Seluklular Dnemi24 adl almalarndan Turul ve ar
Bey kardelerin Seluklu Devletini kurma srecinde yaptklar mcadeleleri ve
devletin kurulmasndan sonra doudaki devletlerle olan ilikilerin aydnlatlmasnda
yararlandk. Ayrca W. Bartholdun, Mool stilasna Kadar Trkistan25, lk
Mslman Trkler26 ve Sergey Grigorovi Agacanovun, Seluklular27 adl
almalarndan da faydalandk.
Bununla birlikte konumuzla ilgili grdmz Mehmet Altay Kymenin,
Byk Seluklu mparatorluunda Ouz syan (1153)28 adl makalesi Sultan Sancar
dneminde vuku bulan ve devleti ykma gtren son derece mhim bir hadisenin
ortaya

konulmasnda

bize

yardmc

olan

almalar

arasndadr.

Osman

zgdenlinin, Yeni Paralarn Inda Kurulu Devri Seluklularnda Hkimiyet

Mnasebetleri Hakknda Baz Dnceler29 ve Ali Sevimin, bnl-Cevzinin El
Muntazam Adl Eserindeki Seluklularla lgili Bilgiler30 isimli makaleleri de
konumuzla ilgili faydalandmz almalardandr. B. Zahoderin, Seluklu
Devletinin Kuruluu Srasnda Horasan31 adl makalesinden, Turul ve ar Bey
kardelerin Horasan a gemeleri ve burada Gazneliler ile yaptklar mcadeleleri
anlatrken istifade ettik.
20

O. Turan, 1997.
Meril, 2005.
22
Meril, 2011.
23
Piyadeolu, 2011.
24
Piyadeolu, 2012.
25
Barthold, 1981.
26
Barthold, 2008.
27
Agacanov, 2002.
28
Kymen, 1947.
29
zgdenli, 2002.
30
Sevim, 2005b.
31
Zahoder,1995.
21

11

almamz boyunca yukarda belirttiimiz kaynak ve aratrmalarn dnda

yararlandmz baka kaynak ve aratrmalar da mevcut olup, onlar bibliyografya
ksmnda gsterilmitir.

12

BRNC BLM
BYK SELUKLU DEVLETNN KURULUU VE DOU
POLTKASI
I. DEVLETN KURULUUNA KADAR SELUKLULARIN KISA
TARHSEL SREC
Trklerin tarih boyunca kurduklar devletlerden en nemlilerinden biri, hi
phesiz Byk Seluklu Devletidir. Seluklular; Ortaada Trk ve slam
dnyasna getirdikleri yenilikler, kurallar ve tekilatlar ile kendisinden sonra kurulan
Trk devletlerine rnek tekil etmitir. Trk tarihi iin son derece nemli olan bu
devletin kurucusu ve devlete ismini veren Seluk Bey kaynaklardan anlald zere
24 Ouz kabilesinden Knk boyuna mensuptu32. Seluklularn bilinen en eski atas
Dukak (Tukak) Beydir33. Dukak Bey Ouz Yabgu Devletinde idar, siyasi, asker
nfusa sahip bir ahsiyet olup; cesareti, kuvveti, ileri grll ve devlet
ilerindeki baarlarndan tr Temr-Yal (demir yayl)34 lakabyla anlmtr.
Kaynaklardaki ifadelerden anlald zere Dukak Bey Ouz Devleti iinde mhim
bir yer igal etmekteydi. yle ki, Ouz Yabgusu nemli devlet ilerini Dukak Beye
danmadan halletmezdi35. Ancak bir gn Yabgu Dukaka danmadan bir Trk
topluluuna kar sefere kalkm, bunu duyan Dukak ok kzm, Ouz Yabgusuna
ar szler syledii gibi, grz ile Yabgunun bana vurmak suretiyle onu attan
drmtr36. Onun bu hareketi karsnda Yabgu, Dukak Beyin ldrlmesi
emrini vermise de; Dukakn etrafnda gl bir topluluun varl sebebiyle bu
emir yerine getirilmemitir37. Daha sonra devlet adamlarnn ve kumandanlarn araya
girmesi ile Dukak ve Ouz Yabgusu barm ve bu mnasebetle bir len
dzenlenmitir38.

32

Reidd-Din Fazlullah, 2010: 71; Kafesolu, 1972:4; O. Turan, 1997: 54 Alptekin,1988: 96;
Uluay, 1975: 22; Smer,1999: 90; Divitiolu, 2000: 62; Meril, 2002:101; zaydn, 2004a:364;
Barthold, 2008: 19; Meril, 2011a: 43.
33
Kymen,1963: 23;Alptekin, 1988: 95; Meril vd.1999: 86.
34
Abul Farac, 1945: I, 292; Ahmed b. Mahmud, I:1; bnl Esr, 9, 1987: 361; Kafesolu,1972: 4;
ngl, 1986: 1; Sevim,1999: 566; Meril vd.1999: 86; Divitiolu, 2000: 62; Meril, 2002: 101;
zaydn, 2004a: 364; Meril, 2011a: 43; zgdenli, 2012a: 24.
35
Kymen, 1963: 23; Hasan,1986: 12; zaydn,2004a: 364; Tekin, 2012: 75.
36
Kafesolu, 1972: 6; ngl, 1986: 2; Tekin, 2012: 75.
37
Hseyni, 1943: 1; Kafesolu, 1972: 6; ngl, 1986: 2; Tekin, 2012: 75.
38
Kafesolu, 1972: 6; ngl, 1986: 2; Tekin, 2012: 75.

13

Dukak Bey in takriben 90039 yllarnda Seluk adn verdii bir olu dnyaya
gelmitir. yi bir ekilde yetien Seluk 17-18 yalarna geldii zaman Dukak Bey
vefat etmitir40. Zeks ve kabiliyeti sayesinde ksa srede Yabgunun dikkatini
eken Seluk ise Sbalk (ordu komutanl) grevine getirilmitir41. Sba olarak
devletin askeri kanadn temsil eden Seluk un gn getike devlet iinde durumu
kuvvetlenmi, bu durum bata Yabgunun kars Hatun olmak zere devlet ileri
gelenlerinin kskanlna sebep olmutur42. Seluk, Hatunun kkrtmalar sonucu
Ouz Yabgusunun kendisine cephe aldn sezince, ldrlmekten korkarak
muhtemelen 961 ylnda yakn adamlar ve kabilesi ile birlikte Cend ehrine
gelmitir43.
Baka bir gre gre Ouz Yabgusu ile Seluk un arasnn almasnn
nedeni; Yabgu Barann olu Aliyi Yabgu atad gibi, torunu ah Melike de
yabguluk yolunu amasdr. Oysa Ouz Devletinde bakanlk sistemi bir hanedana
ait olmad gibi, Yabgu seimle belirlenmekte ve kimse veraset yolu ile veliaht
olarak belirlenmemekteydi44. Dolaysyla Seluk Barann, olu Aliyi yabgulua
varis gstermesine itiraz etmi; ancak Yabgu ile girdii mcadeleyi kaybederek
Cende g etmitir.
Ravend ise Selukun Cende gne sebep olarak; yer darl ve otlaklarn
yetersizliini45 gstermektedir. Her ne kadar Ravend Seluk ve ailesinin ekonomik
nedenlere bal olarak46 Cende g etmi olabileceini sylese de Yabgu ile Seluk
arasnda yukarda anlatld gibi bir husumetin olmas ve bu nedene bal olarak
Selukun Cende gelmesi olaylarn geliim seyrine bakldnda daha kuvvetli
grnmektedir. nk Seluk Cende geldikten sonra aada da anlatlaca zere
39

Kymen, 1963: 24; Kymen, 1979a: 8; Tekin, 2012: 75.

Kymen, 1963: 24; Kafesolu, 1972: 7; Kafesolu, 1976: 802; Kymen, 1979a: 8;Alptekin, 1988:
95; Divitiolu, 2000: 65; zaydn, 2004a: 364; Tekin, 2012: 75.
41
bnl Esr, 9, 1987: 361; Kymen, 1963: 24; Kymen, 1979a: 8; ngl, 1986: 2; Hasan,1986: 12;
Alptekin,1988: 96; O. Turan, 1997: 64; Toysal, 2007: 8; Piyadeolu, 2011: 20; Meril, 2011a: 43;
Tekin, 2012: 75.
42
bnl Esr, 9, 1987:361; Alptekin,1988: 96; Meril vd, 1999: 86; zaydn, 2004a: 364-365; Meril,
2011a: 43-44.
43
Hseyni, 1943: 2; Ahmed b. Mahmud, 1977, I: 5; Kymen, 1963: 24; Kafesolu,1972: 8; Uluay,
1975: 33-34; Kafesolu,1976: 802; Hasan,1986: 12-13; ngl, 1986: 2-3; O. Turan; 1997: 66; Meril
vd. 1999: 86; zaydn, 2004a: 364-365; Toysal, 2007: 9; Barthold, 2008: 21; Meril, 2011a: 43-44;
Demir, 2011: 37; Piyadeolu, 2011: 20; zgdenli, 2012a: 30.
44
Divitiolu, 2000: 66-67.
45
Ravend, 1957: 85.
46
Gnmz tarihilerinden brahim Kafesolu da Seluk Beyin Cende gn ekonomik nedenlere
dayandrarak yer darl ve otlak skntsn gstermitir. (bk. Kafesolu, 1972: 7-8)
40

14

ilk i olarak nfusunu artrmak ve gcne g katmak iin Mslmanl kabul etmi
ve ilk frsatta Ouz Devletinin vergi tahsildarn kovmak suretiyle Cenddeki Ouz
hkimiyetine son vermitir.
Cend; konum itibari ile slam lkeleri ile Trk kabilelerinin birletii bir u
ehri idi47. Seluk Bey, Cende birlikte yaamak zorunda olduklar halkn dinini ve
adetlerini benimsemedikleri takdirde tecrit edilmi kk bir topluluk olarak
kalacaklarn beraberindekilere anlatm ve Mslman olmaya karar verdiini
bildirmitir48. O daha sonra Buhara ve Harezm gibi slam lkelerinden din adamlar
istemi

ve

mahiyeti ile

birlikte Mslman olmutur49.

Seluk

Bey

ve

mahiyetindekilerin Mslmanl semesi zelde Seluklu tarihi genelde ise Trk

tarihi asndan bir dnm noktas niteliindedir.
Mslman olduktan sonra itibar daha da artan Seluk Bey, ilk i olarak Cende
gelen Ouz Devletinin tahsildarlarn bir Mslman ehrinin kfirlere vergi
vermeyeceini ileri srerek kovmutur50. O, daha sonra Yabgu tarafndan gnderilen
kuvvetlerle arparak Yabgunun buradaki hkimiyetine son verdii gibi Cendde
mstakil bir beylik kurmutur51.
Selukun Cende geldii srada blgede Karahanllar, Gazneliler ve Samaniler
olmak zere byk devlet vard. Bunlardan Samaniler ve Karahanllar
Maverannehirde stnl salamak iin mcadele halindeydiler. Zaman iinde
hreti yaylan Seluk Karahanl-Saman savalarnda yardm aranan bir kuvvet
haline gelmiti52. Gerekten de Seluk bu mcadelelerin birinde Samanilerin
kendisinden yardm istemesi zerine olu Arslan kumandasnda gnderdii bir
kuvvet ile Karahanllara kar baar salanmtr53. Bunun zerine Samanler, devlet
snrlarn dier Trk aknlarna ve Karahanllara kar korumasna karlk Seluklu
Ouzlarna Buhara ile Semerkant arasnda yer alan Nur kasabasna yerleme izni

47

Kymen, 1963: 24; Kafesolu,1972: 8; Kafesolu,1976: 802; zaydn, 2004a: 364-365; Barthold,
2008: 21 Meril, 2011a: 43-44.
48
Abul Farac, 1945: 292-293; Kafesolu,1972: 8-9; Kafesolu,1976: 802; zaydn, 2004a: 364-365;
Piyadeolu, 2011: 20; Tekin, 2012: 76-77.
49
Kafesolu,1972: 8-9; Kafesolu,1976: 802; zaydn, 2004a: 364-365; Demir, 2011: 37.
50
Uluay, 1975: 33-34; Hasan, 1986: 12-13; Alptekin, 1988: 96; Meril vd. 1999: 86; Toysal, 2007:
9; Meril, 2011a: 43-44; zgdenli, 2012a: 32, Tekin, 2012: 77.
51
zaydn,2004: 364-365; Meril,2011: 43-44; Tekin, 2012: 77.
52
O. Turan,1997: 68.
53
Kafesolu, 1972: 9-10; Kafesolu, 1976: 803; O. Turan,1997: 68-69.

15

vermitir54. Nur kasabas civarndaki otlaklara Aslan idaresindeki Trkmenler

yerlemiti55. Bundan sonra Seluk Bey ile ilgili kaynaklar, 100 yan gekin Cend
ehrinde ldn haber verir56. Yine kaynaklarda Selukun drt ya da be57 olu
olduundan sz edilir: Mikail, Arslan srail, Yusuf, Musadr58. Seluk Beyin
oullarndan Mikail daha babasnn salnda vefat etmi; onun, ocuklar olan
Turul ve ar Beyler dedeleri tarafndan yetitirilmitir59.
Seluk Beyin lmnden sonra Cend ehrini terk eden ar ve Turul
Beylerin, amcalar Aslan Yabgu ile olan mnasebetleri mehuldr60. Ancak Arslan
Yabgunun Samani Devletinin yklmasndan ve Nasr Hann 1013te lmnden
sonra Ali Teginin61 Buharada yeni bir devlet kurmasna kadar Maverannehirde
olaylarn inkiafn beklemesine karlk; Turul ve ar Beyler ilk olarak
Maverannehire Buhara civarna g etmilerdir62. Burada Maverannehir
hkmdar lek Nasrn kendilerine dmanca davranmalar zerine Bat Karahanl
Hkmdar Bura Hann lkesine snmlardr63. Turul ve ar Beylerin
sndklar Karahanl Hkmdar Bura Hann niyeti Seluklulara kar pek de
mspet olmamtr64. Seluklu reisleri Turul ve ar Beyleri eline geirip onlardan
kurtulmak isteyen Bura Han, bir eliyle onlar huzuruna davet etmitir. Seluklu

54

Kymen, 1963: 26-27; Kafesolu, 1972: 9-10; Kafesolu, 1976: 803; Kymen, 1979a: 34-35; O.
Turan,1997: 69; Meril,2002: 102; Meril, 2011a: 44-45; Piyadeolu, 2011: 28; Piyadeolu, 2012: 33;
zgdenli, 2012a: 32-33.
55
Kafesolu, 1972: 10; Kafesolu, 1976: 803; Meril,2002: 102; Meril, 2011a: 44-45.
56
bnl Esr, 9, 1987: 362; Kafesolu, 1972: 11; ngl, 1986: 2-3; Hasan,1986: 12-13; Alptekin,
1988: 97; zaydn, 2004a: 364-365; zgdenli, 2012a: 33.
57
Faruk Smer, Seluk Beyin Mikail, Arslan srail, Yusuf, Musa ve Yunus olmak zere be olunun
olduundan bahsetmektedir (bk. Smer, 1999: 91)
58
Abul Farac, 1945: 292-293; Reidd-Din Fazlullah,2010: 71; Kafesolu, 1953: 1; Alptekin, 1988:
97; Sevim, 1999: 566; Divitiolu, 2000: 68; Meril,2002: 103; Meril, 2011a: 44-45; zgdenli,
2012a: 31; Tekin, 2012: 38.
59
ngl, 1986: 3; Alptekin, 1988: 97; Meril,2002: 103; Meril, 2011a: 44-45; zgdenli, 2012a: 32;
Tekin, 2012: 38.
60
Alptekin, 1988: 98.
61
Karahanl hkmdar Yusuf Kadir Hann kardei ve Harun Bura Hann olu olan Ali Tegin,
Maverannehirin Karahanl hkimiyetine gemesinde nemli rol oynamtr. Nasr lig Han
zamannda Semerkand valiliine atanmtr. Nasrn lmnden sonra kardei Mansur Arslan Han
Karahanllarn bat ksmn kendi ynetimine alm, bu durum Mansur ile Ali Tegini kar karya
getirmitir. ki taraf arasnda meydana gelen atma Ali Teginin aleyhinde sonulanmtr. Mansur
Arslan Hann eline esir den Ali Tegin 1016-1021 yllar arasnda hapiste tutulmutur.1021 ylnda
Mansur Arslan Hann elinden kurtulmay baaran Ali Tegin Buharay ele geirip Karahanl devletine
kar isyan bayran amtr. Ali Tegin ksa srede Maverannehirde Karahanllar tehdit eden
nemli bir g haline gelmitir (bk. Necef, 2005: 298-317).
62
Tekin, 2012: 83.
63
Kymen, 1963: 32; Kafesolu, 1972: 12-13; Kafesolu, 1976: 803; Kymen, 1976: 3-4; Kymen,
1979a: 97; Alptekin, 1988: 98; Tekin, 2012: 83.
64
Alptekin, 1988: 98.

16

reisleri Bura Hann bu tutumundan phelendikleri iin onun huzuruna ayr ayr
gitmeyi kararlatrmlar; Hann yanna nce Turul Bey gitmi, ar Bey ise
tedbir amacyla payitahta iki fersah mesafede bir yere yerlemitir65. Bura Han,
huzuruna gelen Turul Beyi tutuklatm, ar Beyin zerine de bir kuvvet
gndermitir66. Durumdan haberdar olan ar Bey bir basknla Karahanl ordusunu
yenilgiye uratarak 13067 civarnda Karahanl komutann esir alm, esirler ve
kymetli hediyeler karlnda kardei Turul Beyi kurtarmtr68. Bundan sonra
ar Bey Kardei ile birlikte yeniden Maverannehire dnmtr69. Burada da
Buhara hkimi Ali Tegin iki kardee kar sava hazrlna balam idi. Bu durum
zerine Turul Bey bir ksm kuvvetleri ile le ekilirken; ar Bey de Rum
gazasna kmtr (1016-1021)70. ar Bey Rum gazasndan bol miktarda ganimetle
dnm, Onun bu baarsn duyan Turul Bey ise ekilmi olduu lden karak
kardeinin yanna gelmitir71. ar Beyin hem askeri kudretini gstermek, hem de
ganimet elde etmek bakmndan baar ile sonulanan Rum gazasndan sonra
Maverannehirde her iki kardeinde nfuz ve itibar artmtr. Bu durum, bata
amcalar Arslan Yabguyu telalandrm ve bu toplanmalarnn Maverannehir ile
Trkistan hkmdarlarnn tepkisini zerlerine ekeceini syleyerek onlardan
glerini datmalarn istemitir. Her ne kadar amcalarnn tavsiyesine uyan iki
kardein kuvvetlerini datt ne srlse72 de bu durum olaylarn geliim seyri ile
rtmemektedir. nk Turul ve ar Beyler dedelerinin lmnden sonra
amcalar Arslan Yabgudan ayrlarak mstakil hareket etmilerdir. Bununla birlikte
onlar kuvvetlerini datmak yerine, bir sreliine kendilerini unutturmak iin
hareketsiz kalm olmaldrlar.

65

Tekin, 2012: 83.

bnl Esr, 9, 1987: 362; Kymen, 1963: 32; Kafesolu, 1972: 12-13; Kafesolu, 1976: 803;
Kymen, 1976: 3; Kymen, 1979a: 97-98; Hasan, 1986: 13; Alptekin, 1988: 98; Meril, 2011a: 45;
Tekin, 2012: 83.
67
Kymen, 1963: 32; Piyadeolu, 2011: 29.
68
bnl Esr, 9, 1987: 362; Kymen, 1963: 32; Kafesolu, 1972: 12-13; Kafesolu, 1976: 803;
Kymen, 1976: 3; Kymen, 1979a: 97-98; Hasan, 1986: 13; Alptekin, 1988: 98; Meril, 2011a: 45.
69
Kymen, 1976: 3; Alptekin, 1988: 98.
70
Kymen, 1963: 32-33; Kafesolu, 1972: 12-13; Kafesolu, 1976: 803; Kymen, 1976: 3; Kymen,
1979a: 98; Alptekin, 1988: 98; Meril vd.1999: 87; Meril, 2002: 104; Meril, 2011a: 45; Piyadeolu,
2011: 29; zgdenli, 2012a: 34; R. Turan, 2012a: 95; Tekin, 2012: 83.
71
Kymen, 1976: 3; Alptekin, 1988: 98.
72
Kymen, 1963: 34; Kymen, 1979a: 107; Alptekin, 1988: 98; Tekin, 2012: 84.
66

17

Arslan Yabgu Karahanl Ali Tegin ile birleerek onun Buharay ele
geirmesine yardmc olmutu (1020-1021)73. Yusuf Kadir Hann kaanln
tanmayarak isyan eden Ali Teginin Arslan Yabgu ile ittifak Maverannehire
hkim olmak isteyen Karahanl ve Gazneli Devletleri iin byk bir engeldi74. Bu iki
devletin hkmdar Yusuf Kadir Han ile Gazneli Mahmud 1025 ylnda Semerkand
yaknlarnda bir araya gelerek Ali Teginin Maverannehirdeki hkimiyetine son
verilmesi ve Arslan Yabgunun idaresindeki Trkmenlerin Horasana nakledilmesi
hususlarnda anlama yapmlardr75. Arslan Yabgu ve Ali Tegin bu iki byk
devletin kuvvetlerine karlk mukavemet edemeyeceklerini anlayarak Buharadan
llere ekilmilerdir76. Sultan Mahmud, anlama artlarn hemen uygulamaya
koymu ve bu srada llere ekilmi olan Arslan Yabguyu bir eliyle huzuruna
ararak onunla grm, onun ileride kendisi iin tehdit oluturacak kuvvette
olduu kanaatine vararak onu, hile ile yakalatm ve daha sonra Hindistandaki
Kalincar Kalesine hapsetmitir (1025)77. Arslan Yabgu yedi yllk bir esaretten sonra
bu kalede lmtr (1032).
Kaynaklarda, Turul ve ar Beylerin Seluklu ailesinin bana gemelerinin
ancak amcalar Arslan Yabgunun Gazneli Sultan Mahmud tarafndan esir
edilmesinden sonra mmkn olduu ifade edilmektedir. Yukarda da belirtildii gibi
Turul ve ar Beyler zaten amcalar Arslan Yabgudan ayr hareket etmilerdir.
Nitekim Arslan Yabgunun esaretinden sonra Turul ve ar Beylerin liderliini
kabul etmeyen Yabgulular Gazneli topraklarna (Horasan) snmlardr. Hatta
Turul ve ar Beylerin amcalar Arslan Yabgunun esaretine hi ses
kartmamalar ve onun kurtarlmas iin hibir ey yapmamalar da iki tarafn
arasnn hi de iyi olmadn gstermektedir78.

73

Meril vd.1999: 87; Meril, 2002: 104; Meril, 2011a: 45.

Meril, 2002: 104; Meril, 2011a: 45; Piyadeolu, 2011: 34.
75
Piyadeolu, 2012: 35.
76
Meril, 2011a: 45; Meril, 2002: 104; O. Turan, 1997: 92; Meril vd.1999: 88; Tekin, 2012: 82.
77
Reidd-Din Fazlullah,2010: 78; Ravendi, 1957: 89; Ahmed b. Mahmud, 1977:I, 7-8; Kymen,
1963: 30-31; Kymen, 1976: 4; Kymen, 1979a: 87; Grn, 1984: 301; Alptekin, 1988: 99; O. Turan,
1997: 92; Smer, 1999: 95; Meril, 2002: 104; Smer, 2004: 366; Barthold, 2008: 22-23; Meril,
2011a: 45; Demir, 2011: 41; Piyadeolu, 2012: 35; Tekin, 2012: 82.
78
Kymen, 1963: 34; Tekin, 2012: 85.
74

18

II. SELUKLULARIN HORASANA GE VE GAZNELLER LE

MCADELELER
A. NESA

ZAFER

(HSAR-I

TAK)

VE

MUHTARYETN

KAZANILMASI
Arslan Yabgunun esaretinden sonra onun mttefiki olan Ali Teginin de
balangta Turul ve ar Bey kardeler ile mttefik olmaya alm, ancak onlar
buna itibar etmeyince politika deitirerek onlara dmanca bir tutum sergilemitir.
Hatta Seluklu ailesini paralamak iin Yusuf Ynal kendi safna ekmeye alm,
baarl olamaynca da onu ldrtmtr. Buna tepki gsteren Turul ve ar Beyler
de onun zerine kuvvet gndererek amcalarnn cn almlardr. Bu durum ve baz
gelimelerin sonucunda Turul ve ar Bey kardeler Harezme g etmilerdir.
1032 ylna gelindiinde ise artlarn artk deitii grlmektedir. Gaznelilerin
muhtar Harezm valisi Altuntan hcumuna kar Seluklular ile Ali Tegin mttefik
olmulardr79. 1032 ylnda Debusiyye Savanda len Altuntan yerine geen olu
Harun Gaznelilere kar isyan ederek bamszln ilan etmitir80. Harunun Gazneli
Mesuda kar Ali Tegin ile yapt ittifaka Seluklular da dhil etmesi Turul ve
ar Beylerin siyasi hayatta artk Arslan Yabgu kadar itibar sahibi olduklarn
gstermektedir. Ancak 1035 senesinde Ali Teginin lm Seluklular zor durumda
brakmtr81. Seluklular eskiden olduu gibi Buhara evresinde kalamazlard;
nk Ali Teginin oullaryla aralar daha babalarnn salndan beri akt82. te
taraftan Harezmde kalmazlard; nk amansz dmanlar ve Gazneli Devletinin
tabii mttefiki olan ah Melik frsat beklemekteydi83. Sz konusu edilen ah Melik
1034 ylnda Seluklular ani bir basknla perian etmi, 7-8 bin kiiyi ldrm,
mallarn yamalamt84. Tm bunlara bir de Harezm hkimi Harunun Nisan 1035
tarihinde Gazneli veziri Ahmed b. Abdssamedin dzenledii bir suikast sonucu
ldrlmesi eklenince Seluklular iin Harezmde kalmak artk daha da tehlikeli bir
79

Kymen, 1976: 4-5.

Piyadeolu, 2011: 36; Piyadeolu, 2012: 37.
81
Kymen, 1976: 4-5.
82
Kymen, 1963: 37; Kymen, 1976: 4-5; Kymen, 1979a: 161; Divitiolu, 2000: 84.
83
Mevdudi, 1971: 104; Kymen, 1963: 39; Kymen, 1976: 4-5; Kymen, 1979a: 161; Divitiolu,
2000: 84
84
bnl Esr, 9, 1987: 364; Kymen, 1963: 37; Kafesolu, 1972: 19; Kymen, 1976: 4-5; Kafesolu,
1976: 805; Alptekin, 1988: 100; O. Turan, 1997: 95;Smer, 1999:101; Divitiolu, 2000: 83; Meril,
2002: 105; Meril, 2011a: 46; zgdenli, 2012b: 36.
80

19

hal almtr85. nce mttefikleri Ali Teginin daha sonrada Harunun ldrlmesi ile
iyice zor duruma den Seluklular 1035 Maysnda Ceyhunu geip kendileri iin
daha gvenli grdkleri Horasana girmilerdir86. Merv Serahs ve Ferave blgesine
yerlemilerdir. Turul ve ar Beyler Horasana gelince derhal Gazne Sultan
Mesuta hitaben Gaznelilerin Horasan divan reisi Sr ye bir mektup gndererek
askeri hizmet

karl konduklar yurdun kendilerine verilmesi ricasnda

bulunmulardr87. Sr tarafndan merkeze bildirilen bu durum ve Seluklularn

talepleri bata Sultan Mesud olmak zere birok kii tarafndan aknlkla
karlanmtr. Sultan Mesud, lkesine giren ve devleti iin byk bir tehlike olarak
grd Seluklularn bu ricasn reddetmitir88.
Sultan Mesut bununla kalmayp 1035 baharnda Beg-Tod kumandasnda
byk bir orduyu Seluklular zerine gndermitir89. Beg-Tod ilk nce
Seluklular gafil avlayarak bozguna uratm, onlarn btn mallarn ele geirip,
pek ok esir almtr90. Ancak Gazneli ordusu ganimet taksimi ile megulken, ar
Bey ani bir basknla Gaznelileri 1035 Temmuzunda Hisar- Tak mevkiinde mthi
bir hezimete uratmtr91. Gazneli Devleti gibi byk bir devlete kar zafer kazanan
Seluklular, ok fazla da ganimet elde etmilerdir. Savatan sonra Seluklu reisleri
Sultan Mesuda tekrar mektup yollayarak canlarn ve mallarn korumak maksadyla
savatklarn bildirmiler ve sultandan zr dileyip eski taleplerini yinelemilerdir92.
Bu zafer sonrasnda eliler vastas ile iki taraf arasnda anlama salanm, Sultan
Mesud Seluklu reislerine hilat sancak ile birlikte bir menur gndererek Nesay
Turul Beye Dehistan ar Beye ve Feraveyi nan Yabguya ikta ederek her
birine Dihkan93 unvan vermitir94. Bir devletin toprak btnln ihlal etmi gayri
85

Piyadeolu, 2011: 38; zgdenli, 2012a: 37.

Kymen, 1963: 39; Kafesolu, 1972: 22; Kymen, 1976: 6; Kafesolu, 1976: 806; Kymen, 1979a:
161; Grn, 1984: 303; Smer, 1999: 102.
87
Grn, 1984: 303; O. Turan, 1997: 96; Meril, 1989: 63; Meril, 2011a: 46; Demir, 2011: 43;
Piyadeolu, 2011: 47; Piyadeolu, 2012: 38; zgdenli, 2012b: 43; Tekin, 2012: 92.
88
Grn, 1984: 303; O. Turan, 1997: 96.
89
Grn, 1984: 303; Alptekin, 1988: 100-101; Sevim, 1993a: 184; O. Turan, 1997: 96; Smer, 1999:
104; Divitiolu, 2000: 89; Smer, 2004: 367; Meril, 2011a: 46; Demir, 2011: 45; Piyadeolu, 2011:
50; Piyadeolu, 2012: 38; zgdenli, 2012b: 43.
90
Grn, 1984: 303; O. Turan, 1997: 96; Sevim, 1993a: 184; Divitiolu, 2000: 89; Demir, 2011: 45;
zgdenli, 2012b: 43.
91
Ravendi, 1957: 93; Reidd-Din Fazlullah,2010: 84-85; Grn, 1984: 303; Sevim, 1993a: 184; O.
Turan, 1997: 96; Divitiolu, 2000: 89.
92
Kymen, 1963: 43; Grn, 1984: 303; O. Turan, 1997: 97; Piyadeolu, 2011: 53; zgdenli,
2012b: 44; Tekin, 2012: 93-94.
93
Geni topraklara sahip olan, bir veya birka kyn idaresinden sorumlu asilzade snfna denir.
(Ayrntl bilgi iin bk. Smer 1994: 289)
86

20

meru bir kuvvet olan Seluklular, bu zafer ile birdenbire zerinde yaadklar
topraklarn sahibi meru bir kuvvet haline gelmilerdir. Bununla birlikte Seluklu
reislerine Sultan Mesud tarafndan gnderilen hkimiyet alametleri ile muhtariyet
kazanan Seluklular Gazne topraklarnda devletleme srecini balatm oluyordu.
B. SERAHS ZAFER VE DEVLETN KURULUU
Nesa Zaferi ile muhtariyet kazanan Seluklular ksa bir sre sonra tekrar
faaliyete gemiler, aknlarn Belh ve Sistana kadar geniletmilerdir95. Ayrca
Seluklu reisleri Harunun kardei Harezm hkimi smail Hamdan ile dostluk
kurarak siyasi yalnzlktan da kurtulmulardr96. Seluklularn bu faaliyetlerinde
rahatsz olan Sultan Mesud ise Suba kumandasnda 15.000 kiilik bir orduyu
Seluklularn zerine gndermitir (1036)97. Sultann bu hareketi karsnda
endielenen Seluklular, sultana bir eli gnderip; yaplan istila ve aknlardan mesul
olmadklarn,

idaresi

altndaki

halkn

okluundan

bulunduklar

blgeye

smadklarn, bu sebeple Merv, Serahs ve Baverd ehirlerinin askeri hizmet

karl kendilerine verilmesini bildirmilerdir98. Bu talepleri karsnda Sultan
Mesuddan mspet bir cevap almayan Seluklular, aknlarna eskisinden daha
iddetli olarak devam etmiler, bu aknlar durdurmak iin gnderilen Suba ise
Seluklular ile savamaya cesaret edememi, yalnz savunma gayesi ile hareket
ederek vilayet vilayet dolamtr99. Sultan Mesud ise bu tarihlerde devleti iin
tehlike arz eden Seluklulara kar sefer yapaca yerde Hindistan a sefere
kmtr100. Sultann Hindistanda olmas, 1037 knn bastrmasyla Suba hareket
edemez hale gelmitir101. 1038 ilkbaharnda Hindistan seferinden dnen Sultan
94

bnl Esr, 9, 1987: 365; Zahoder, 1955: 522; Kymen, 1963: 43; Kafesolu, 1972: 23-24;
Kafesolu, 1976: 807; Kymen, 1976: 8; Kymen, 1979a: 225; Grn, 1984: 303; Alptekin, 1988:
100-101; Meril, 1989: 63; Sevim,1993: 184; O. Turan, 1997: 97; Smer, 1999: 104; Divitiolu,
2000: 90; Smer, 2004: 367; Sevim, 2005a: 39; Meril, 2011a: 46; Demir, 2011: 45; Piyadeolu,
2011: 54; Piyadeolu, 2012: 38; zgdenli, 2012b: 44; Tekin, 2012: 94.
95
Kafesolu, 1972: 24.
96
Kymen, 1963: 44-45; Kafesolu, 1972: 24; Kafesolu, 1976: 807; Grn, 1984: 303; zgdenli,
2012b: 45.
97
bnl Esr, 9, 1987: 366; Zahoder, 1955: 523; Kymen, 1963: 45; Kymen, 1976: 10; Grn,1984:
303; O. Turan, 1997: 98; Smer, 1999: 104; Demir, 2011: 46; Piyadeolu, 2011: 56; Piyadeolu,
2012: 38; zgdenli, 2012b: 45; Tekin, 2012: 95.
98
Kymen, 1963: 45; Kymen, 1976: 10; Grn,1984: 304; O. Turan, 1997: 98; Smer, 1999: 104105; Alptekin,1988: 101; Divitiolu, 2000: 91; Demir, 2011: 46; Zahoder, 1955: 523; Piyadeolu,
2011: 56; Piyadeolu, 2012: 38; zgdenli, 2012b: 46; Tekin, 2012: 95.
99
bnl Esr, 9, 1987: 367; Smer, 1999: 105.
100
Kymen, 1963: 46; Kafesolu, 1972: 24; Alptekin, 1988: 101; O. Turan, 1997: 99; Smer, 1999;
105; Demir, 2011: 46.
101
O. Turan, 1997: 99; Demir, 2011: 46.

21

Mesud, Subana Seluklulara kar taarruz emrini vermitir102. Suba, Sultandan

ald emir zerine Niaburdan harekete gemi ve Serahs civarnda iki ordu
karlamtr103. Sabahtan akama kadar sren savata ar Beyin byk gayretleri
sayesinde Gazne ordusu ar bir yenilgiye uratlm, saysz esir ve ganimet
Seluklularn eline gemitir (Mays 1038)104.
Seluklularn kazandklar bu zaferin en mhim neticesi, Horasanda Gazne
hkimiyeti sona ererken; burada yeni bir Trk devletinin kuruluyor olmasdr. Bu
zaferden sonra Seluklu reisleri eski Trk devlet anlayna ve ananesine uygun
lkelerini blmlerdir. Buna gre; Turul Bey e devletin hukuki ve fiili reisi
olarak Niabur, ar Beye Merv, Musa nan Yabguya ise Serahs vilayeti
verilmitir105.
Bundan sonra Turul Bey vey kardei brahim Yinal Niabura gndermi
ve ehri teslim almasn istemitir. brahim Yinal Subann malubiyetinden on iki
gn sonra Niabura girmi, burada Sultan Mesud adna okunan hutbeyi sultan l
muazzam unvanyla Turul Bey adna evirmitir. Bu olaydan gn sonra Turul
Bey Niabura gelerek Sultan Mesudun tahtna oturmutur106.
C. DANDANAKAN ZAFER VE BAIMSIZLIIN LAN EDLMES
Gazneli Sultan Mesud, Seluklular karsnda kaybettii iki savatan sonra
blgedeki siyasi ve asker itibar ciddi ekilde sarslmt. Seluklularn devleti iin
byk bir tehlike olduunu anlayan Sultan Mesud, bizzat Seluklular zerine
yrmeye karar vermitir. Bu amala 300 sava fili ile desteklenen 50.000 svari ve
piyadeden kurulu bir ordu107 ile Belhe gelmitir108. Suba kumandasndaki bir
102

O. Turan, 1997: 99; Demir, 2011: 46; zgdenli, 2012b: 47.

bnl Esr, 9, 1987: 367; Kafesolu, 1972: 24; Alptekin, 1988: 101; Grn,1984: 304; O. Turan,
1997: 99; Smer, 1999: 109; Meril,2002: 106; Meril, 2011a: 46-47; zgdenli, 2012b: 47.
104
bnl Esr, 9, 1987: 367; Kymen, 1963: 46; Kafesolu, 1972: 24; Grn,1984: 304; Alptekin,
1988: 101; Meril,1989: 68; O. Turan, 1997: 99; Smer, 1999: 109; Meril,2002: 106; Smer, 2004:
367; Meril, 2011a: 46-47; Demir, 2011: 46; Piyadeolu, 2012: 39; zgdenli, 2012b: 47.
105
Kafesolu, 1972: 24; Hasan, 1986: 16; Alptekin, 1988: 102; Sevim, 1993a: 184; O. Turan, 1997:
99; Smer, 1999: 109; Meril,2002: 106; Smer, 2004: 367; Sevim, 2005a: 40; Meril, 2011a: 47;
Demir, 2011: 46-47; zgdenli, 2012b: 47.
106
bnl Esr, 9, 1987: 367; Zahoder, 1955: 523; Meril, 1989: 68; Alptekin,1988: 101; O. Turan,
1997: 99; Smer, 1999: 109; Smer, 2004: 367; Reidd-Din Fazlullah,2010: 88; Demir, 2011: 47;
;Piyadeolu, 2011: 64; zgdenli, 2012b: 48-49; Tekin, 2012: 100.
107
Osman Turan, Gazneli ordusunun 70.000 svari ve 30.000 piyadeden olutuunu belirtmektedir.
(bk. O. Turan, 1997: 103).
108
Kafesolu, 1972: 25-26; Uluay, 1975: 41; Kafesolu, 1976: 807; Sevim, 1993b: 456; zgdenli,
2012b: 50.
103

22

orduyu Herata baka bir orduyu da Merv zerine gndermitir109. Sultan Mesudun
bylesine byk bir ordu ile hareket etmesi, Seluklulara kar kesin zafer kazanma
niyetinde olduunu gsterdii gibi, Seluklularn gcnden de ekindiine iaret
etmektedir.
Sultan Mesudun Belhe geldii tarihlerde ar Bey de Tlekn, Faryap ve
apurgan taraflarnn fethiyle meguld110. 1039 Martnda ar Beyin emrindeki
on Trkmen atls Sultan Mesudun bulunduu Belhe kadar gelmi ve hatta sultann
bir filini srp gtrmlerdir. Trkmenlerin bu cretkrln renen Sultan Mesud
artk daha fazla beklemeyerek hareke gemitir111.
Sultan Mesudun gl bir ordu ile zerlerine geldiini renen ar ve
Turul Beyler ile Musa Yabgu Serahsa gelip sava hazrlna balamlardr112.
Burada yaplan bir sava meclisinde Turul Bey bata olmak zere Seluklu
babular gl Gazne ordusuna kar savaacak gte olamadklarn ileri srerek
Rey, Crcan, Cibal ve ardndan da Azerbaycan taraflarna ekilme teklifinde
bulunmular113. Fakat ar Bey Horasann asla terk edilmemesini, baka bir
blgede tutunmann ok zor olduunu, Gazne ordusu karsnda nc kez zafer
kazanacaklarn ileri syleyerek savamay teklif etmitir114. ar Beyin bu
teklifinin dier Seluklu reisleri tarafndan kabul edilmesi zerine Seluklu ordusu
ile 50.000 kiilik Gazne ordusu Talhab yresinde kk apl bir savaa tutumutur.
Mays 1039da yaplan bu sava ar Beyin btn gayretlerine ramen
Seluklularn yenilgisi ile sonulanm, Seluklu kuvvetleri llere ekilmek zorunda
kalmtr115. Bu sava Seluklarda moral bozukluu ve korkuya neden olurken,
Gazneliler zerinde olumlu bir etki yaratm, Sultan Mesudun gveni yerine
gelmitir.
Seluklu reisleri aldklar bu malubiyetten sonra bir araya gelerek Gazne
ordusuna

109

kar

dzenli

muharebeden

vazgeip

ete

savana

dnmeye

Sevim, 1993b: 456; O. Turan, 1997: 103.

Sevim, 1993a: 184-185; O. Turan, 1997: 103; Sevim, 2005a: 3940; Piyadeolu, 2012: 41.
111
O. Turan, 1997: 103; Smer, 1999: 110; Piyadeolu, 2011: 67; Piyadeolu, 2012: 42.
112
Sevim, 1993a: 184-185; Sevim, 1993b: 456; Piyadeolu, 2012: 42.
113
Kymen, 1976: 15; Sevim, 1993a: 184-185; Sevim, 1993b: 456; O. Turan,1997: 103.
114
Sevim, 1993a: 184-185; Sevim, 1993b: 456; O. Turan,1997: 104; Piyadeolu, 2012: 42.
115
Sevim, 1993a: 184-185; Sevim,1993b: 456; O. Turan,1997: 104; Sevim,2005: 39- 40; Demir,
2011: 47; Piyadeolu, 2011: 68; zgdenli, 2012b: 51.
110

23

kararlatrmlardr116. Bu amala Seluklular scaklarn bastrmas ile sk sk

llerden kp Gazne ordusuna ani basknlar yapmlar, su kuyularn tahrip ederek
Gaznelileri susuz brakmlardr117. Scaklarn bastrmasna, Seluklularn ani
basknlarna, susuzlua yiyecek ve ot skntsnn da eklenmesi Gazne ordunu nemli
lde sarsmtr. Bu durum Sultan Mesudu Seluklular ile sulh yapmaya
zorlamtr. Nitekim Gazneli vezir Ahmed b. Abdssamedin gayretleriyle 1039
tarihinde Seluklularn igal ettikleri Merv, Niabur ve Serahs ehirlerini
boaltmalarna karlk; Nesa, Ferave ve Baverdi almalar, Gazne ordusunun da
Herata ekilmesi artyla geici bir bar anlamas yaplmtr118.
Bu geici bar her iki tarafn da iine gelmitir. Heratta yaz geiren Sultan
Mesud ve ordusu iyice dinlenmi; Seluklular ise kendilerine yeni katlmlarn
olmas ile kuvvetleri artmtr. Nitekim bir sre sonra Sultan Mesud hazrlklarn
tamamlayp Seluklulara kar tekrar harekete gemitir. Sultan Mesudun amac,
giderek glenen Seluklulara kar kesin darbe indirip onlar Horasandan atmak
veya kendisine tabii hale getirmekti. Turul Beyi yakalamak gayesi ile Niabura
gelen Sultan Mesud burada elle tutulur bir baar elde edememi, buradan hareketle
Serahsa gelmitir119. Serahsta bu dnemde ciddi bir ktlk yaanmaktayd120. Bu
nedenle Gazne ordusu skntl bir duruma dm, devlet erkn ve askeri rical otu
bol olan Herata dnlerek burada birka gn kalp hazrlklar yapldktan sonra
Seluklular zerine gidilmesini teklif etmilerse de Sulan Mesud ikna olmayarak
Merve doru hareket etmitir121. Sultan yolda askerlerin perian haline bakp, Bu
ordu mahvolmutur dedii halde yoluna devam etmi, biraz sonra yiyecek ve yem
sknts, susuzluk ve scaa bir de Seluklularn hcumlar katlnca Gazne ordusu
iyice perian olmutur. Bu hali gren Sultan Mesud, Merv zerine yrme kararnn
isabetsizliini anlamsa da i iten gemitir. Daha kts ordu da honutsuzluk ve
itaatsizlikte ba gstermitir122.

116

zgdenli 2012b: 51.

O. Turan,1997: 104; Sevim, 1993b: 456; Smer, 1999: 111.
118
zgdenli, 2012b: 51-52.
119
Ahmed b. Mahmud, 1977: I, 26; Smer, 1999: 112; Piyadeolu, 2011: 79; zgdenli, 2012b: 52.
120
Grn, 1984: 304 305; Smer, 1999: 112; zgdenli, 2012b: 52.
121
Grn, 1984: 304 305; Smer, 1999: 112; Meril, 2002: 107-108;Smer,2004: 368; Piyadeolu,
2011: 82; zgdenli, 2012b: 52.
122
Sevim, 1993b: 457; Smer, 1999: 112.
117

24

Bu sralarda Seluklularda ise byk bir korku hkimdi. Turul Bey, Crcan
istikametinde ekilmek ve hatta icap ederse Rey ve Cibal taraflarna gmek oradaki
Trkmenler ile birlemek kararndayd. Seluklu reisleri tarafndan kabul gren bu
gr ar Bey yine reddetmi, lden gelen ve bu sebeple yorgun olan Gazneli
ordusuna kar baarl olacaklarn, ekilmenin ve baka yerde tutunmann
zorluklarn belirtmitir123.
ar Beyin grleri dier Seluklu reisleri tarafndan da benimsenmitir.
Bylece savamaya karar veren Seluklular arlklarn 2000 atl ile geriye
gndermilerdir.

Bri

Tekin

ve

Ynalllarn

nc

olarak

gnderilmesi

kararlatrlm, 1500 atldan oluan bu nc kuvvet Gazne ordusu ile 22 Mays 1040
tarihinde karlamtr124. Seluklularn nc birliini uzaklatrmay baaran Gazne
ordusu btn geceyi sava hazrl iinde geirmitir. Ertesi gn iki taraf savaa
savaa Dandanakan Kalesinin nne kadar gelmitir. Burada iki ordu sava
dzeninde kar karya gelmi ve sava btn iddeti ile akama kadar srmtr125.
Sava srasnda Gazne ordusundan 370 gulam Seluklular tarafna gemi, bunu
takiben Seluklularn iddetli bir hcumu ile Gazne ordusu bozguna urayarak
dalmtr (23 Mays 1040)126. Sultan Mesud, 100 svari ile muharebe meydann
terk ederek glkle kurtulurken; Gazne ordusunun btn hazineleri, mallar,
silahlar, Seluklularn eline gemitir127. Dandanakan Kalesinin nnde Sultan
Mesudun urad bu kt malubiyet, ayn zamanda byk Seluklu Devletinin de
tam bamszln mjdelemekteydi.
Turul ve ar Beyler ile nan Yabgu savatan hemen sonra secdeye vararak
bu byk zafer iin Allaha kretmilerdir128. Sava alannda adr ve taht kurup
Turul Beyi sultan ilan etmiler ve btn beyler onu Horasan hkimi olarak

123

Kymen, 1963: 52-53; Grn, 1984: 304 305; Sevim,1993a: 184; O. Turan, 1997: 105;
Sevim,2005: 39- 40; Piyadeolu, 2011: 85; Tekin, 2012: 104-105; zgdenli, 2012b: 53.
124
Kymen, 1963: 52-53; Leventolu, 1971: 22; Meril, 2002: 107-108; Demir, 2011: 449.
125
Grn, 1984: 294; Alptekin, 1988: 103; O. Turan.1997: 105; Smer,2004: 368.
126
Ahmed b. Mahmud, I:27; Grn, 1984: 304305; O. Turan.1997: 105; Meril, 2002: 107-108;
Smer,2004: 368; Agacanov, 2006: 91-92; zgdenli, 2012b: 54.
127
Ahmed b. Mahmud, I:26; O. Turan.1997: 105; Smer,2004: 368; zgdenli, 2012b: 54; Tekin,
2012: 106.
128
Mevdudi, 1971: 158; O. Turan, 1997: 106; Piyadeolu, 2011: 89.

25

selamlamtr129. Bylece Turul Bey yeni kurulan bu Trk devletinin ilk hkmdar
olarak Seluklu tahtna oturmutur.
Turul ve ar Beyler Dandanakan Kalesi nnde dnemin artlar gz nne
alndnda muazzam ve iyi donanml yakn zamana kadar korkun ve yenilmez
olarak addedilen Gazneli ordusunu ar bir yenilgiye uratmlardr. Bu savatan
sonra Gazne Devleti yava yava zlmeye balarken, yine ayn corafyada Trk
tarihinde nemli bir yere sahip olan Byk Seluklu Devleti bamszln ilan
etmitir.
Seluklu reisleri bu byk zaferi tebli maksadyla Karahanl hkmdarlarna,
Buharada Ali Tekin oullarna, Bri Tekine ve btn Trkistan byklerine
mektuplar gndermilerdir130. Bunlarn dnda Abbasi halifesine de bir fetihname131
(zafernme) gndererek Dandanakan Zaferini haber verdikleri gibi halifeye de
ballklarn bildirmilerdir. Horasan halk da bir sene boyunca vergiden muaf
tutulmutur132.
1. Merv Kurultay ve Devletin Dou Politikasnn Tespiti
Dandanakan Zaferinden yaklak bir ay sonra Seluklu reisleri Mervde
toplanan bir kurultayda devletin tanzimi iin baz kararlar almlardr. Bylece
devletin tesis safhas sona ermi, tanzim safhas balamtr133.
Seluklu reislerinin katld bu byk kurultayda Turul Bey barol oynam;
kurultay alnca eline bir ok alan Turul Bey byk kardei ar Beye bu oku
vererek krmasn sylemitir. ar Bey bir oku kolayca krm, ok says e
knca krmakta zorlanm ve nihayet Turul Bey in uzatt drt oku kramamtr.
Turul Bey Seluklu ailesi arasnda birlik ve beraberliin nemini belirtmek maksad
ile yapt bu hareketin ardndan: birlik halinde kalmadklar takdirde tek bir ok gibi
kolaylkla yenileceklerini, Seluklu ailesinin birleik oklar gibi beraberce yaamalar

129

Kymen, 1963: 53; Mevdudi, 1971: 159; O. Turan, 1997: 106; Piyadeolu, 2011: 89; Tekin, 2012:
107.
130
Kymen, 1963: 53; Mevdudi, 1971: 159; O. Turan, 1997: 106; Piyadeolu, 2011: 89; Tekin, 2012:
107; zgdenli, 2012: 55.
131
slam ve Trk-slam devletlerinde fethedilen beldeleri, kazanlan zaferleri haber veren mektup ve
fermanlarla bu fetihleri anlatan tarihi eserlerin genel addr (Ayrntl bilgi iin bk. Aksoy, 1995: 470472).
132
O. Turan, 1997: 106; Mevdudi, 1971: 159; Demir, 2011: 49.
133
Kymen, 1963: 54-55.

26

halinde hi kimsenin kendilerini yenemeyeceini ve cihan fethedeceklerini

sylemitir. Bu konumadan sonra sra devletin taksimi meselesine gelmitir134.
Kurultayda alnan karar gerei; byk karde ar Bey, Merv merkez olmak
zere Horasann bir ksmn alm; Musa Yabgu Bust, Herat ve Sistan havalisine
tayin edilmi; Turul Beye ise, Irak taraf verilmitir135. Merv kurultaynda devlet,
feodal esaslarna gre e blnm, Turul Bey Sultan sfat ile Niaburda; ar
Bey Melik ve ordu komutan sfat ile Mervde; nan Bey ise Yabgu unvan ile
Herat ta ikamet edecekti136. Bylece her bir Seluklu reisi kendi blgelerinde hutbe
okutmak, para bastrmak, kaplarnda nevbet aldrmak, balarnda etr tamak gibi
hkimiyet unsurlarna sahip olmakla beraber Sultan Turul Beye feodal bir ba ile
balanacaklard. Bu sebeple hutbede nce Turul Beyin ad zikredilecekti ve o be
vakit nevbet aldrd halde dier Seluklu reisleri nevbet ile yetineceklerdi.
Bununla birlikte nemli bir hkimiyet alameti olan para bastrmak konusunda esnek
davranlm, hanedan yeleri paylarna den corafyalarda kendi adna bastrdklar
paralarda byk sultan olarak hkimiyetlerini tandklar Turul Beyin adn
zikretmek zorunda deillerdi. Seluklu reislerinin sahip olduklar blgelerde kendi
namlarna para bastrmas, Turul Beyin hkmdarln tanmak suretiyle i
ilerinde mstakil hareket ettiklerini gstermesi bakmndan nemlidir137.
Genel olarak bir deerlendirme yaptmzda Dandanakan Zaferinin ardndan
gerekletirilen Merv kurultay, Byk Seluklu Devletinin siyas yapsn ve d
politika hedefini belirleyen, devlet olmann temel artlarndan olan tekilatlanma ve
messeselemesinde salam temellerin atld nemli bir toplant olmutur. Nitekim
Turul Bey bu kurultaydan sonra Ebl-Kasm Buzcanyi Seluklu Devletinin ilk
veziri olarak atam; bylece sivil tekilatn ba olan vezirin tayiniyle devletin
nemli bir kurumu da tamamlanmtr138.
Merv kurultaynda netletirilen ve snrlar izilen konulardan biri de hi
phesiz devletin d politika hedefi olmutur. Devletin bat topraklarnn Sultan
olarak kabul edilen Turul Beye verilmesi; Byk Seluklu Devletinin ynn
134

Ravendi, 1957: 101; Yazczade Ali, 2009: 47; Mevdudi, 1971: 159; Kymen, 1976: 17; Tekin,
2012: 109.
135
Ravendi, 1957: 102; Reidd-Din Fazlullah, 2010: 95-96; Kymen, 1963: 54 55; zgdenli,
2002: 547; zgdenli, 2012b: 55; Tekin, 2012: 39.
136
O. Turan, 1997: 107; Tekin, 2012: 112.
137
O. Turan, 1997: 107; zgdenli, 2002: 562.
138
Kuu, 2010: 642.

27

batya dndnn ve devletinin bat ynnde genileme siyaseti gdeceinin bir

gstergesidir. O halde Merv kurultaynda fetih faaliyetlerini temel alan bat
politikasnn esaslar belirlenmitir diyebiliriz. Ancak devletin bat ynnde sistemli
bir fetih politikas takip etmesinin yolu arkasndan (doudan) emin olmasndan
gemekteydi. Bu sebeple devletin dou hudutlarnn ynetimi her bakmdan iyi bir
komutan olduu anlalan ar Beye verilmitir. ar Bey devletin kurulu sahas
olan Horasan ve evresine hkim olarak, burada Seluklu hkimiyetinin tesisi iin
alacakt. Bununla birlikte teden beri Horasana hkim olmak isteyen Karahanllar
ve yine bu blgeye tekrar hkim olmak isteyen Gazneliler ile mcadele ederek
devletin dou hudutlarnn gvenliini salayacakt. u halde devletin takip ettii
dou politikasnn Horasan ve evresinde Seluklu hkimiyetinin tesisi ve komu
devletlerin saldrlarna karlk devletin korunmas ynnde ekillendiini
syleyebiliriz.
Merv kurultaynda belirlenen dou politikasnn temeli; dou hudutlarnn
gvenliinin tesisi ve bu ynden gelecek tehditlere kar devletin korunmasdr. Bu
politika, Seluklu devletinin kuruluundan yklna kadar hkm sren sultanlar
tarafndan baz deiiklikler gsterse de temelde ayn kalmtr.
III. BYK SELUKLU DEVLETNN DOU POLTKASINI
BELRLEYEN ESASLAR
A. TOPRAKLARI YNETMEK VE TEKLATLANDIRMAK
Seluklular, Gazneliler Devletine kar st ste indirdikleri darbelerle
Horasanda bamsz bir devlet kurmay baarmlardr. Bundan sonra bir araya
gelen Seluklu reisleri, devleti feodal esaslara gre e blmlerdir. Her bir
Seluklu reisinin grevi yeni fetihlerle devletin hudutlarn geniletmenin yannda
hkimi olduklar blgeleri de ynetmekti.
Konumuz asndan nemle zerinde durduumuz devletin dousu, Melik
sfatyla ar Beye verilmiti. ar Beyin hkimi olduu blgelerde idar-siyasi
dzenlemeleri hakknda bilgi azdr. Ancak onun, Merv merkez olmak zere
Seluklularn kurulu sahas olan Horasana hkim olarak burada yar mstakil bir
ynetim kurduu bilinmektedir. Sultan olan kardei Turul Beye feodal bir ba ile
bal olmak artyla, hkimi olduu blgelerde; hutbe okutmak, para bastrmak,

28

kapsnda defa nevbet aldrmak, banda etr tamak gibi hkimiyet unsurlarna
sahip olan ar Bey, meliklii sresince Horasanda Seluklu hamiyetini tesis iin
uramtr. Zaten Merv kurultaynda esaslar belirlenen dou politikasna gre ar
Beyin buradaki grevi; Seluklu hkimiyetini tesis etmek ve devleti bu ynden
gelecek tehlikelere kar korumakt. u halde ar Beyin Gaznelilerden aldklar
Horasanda Seluklu otoritesini tesis etmek suretiyle bir takm dzenlemeler
yaptn sylersek yanlm olmayz. nk devlet olmann temel artlarndan olan
tekilatlanma ve messeseleme yaplmazsa bu blgede Seluklu hkimiyetinin
kalcl salanamazd. ar Beyin faaliyetleri sayesinde Turul Bey, doudan
emin bir ekilde hareket etmitir. Bu durum Seluklu Devletinin ksa srede
bymesini salamtr.
Turul Beyin vefatnn ardndan Seluklu sultan olan Alp Arslan, devletin
dou hudutlarnn ynetimini kendine bal emirlere ve daha sonra hanedan
yelerine vermitir. Sultan Melikah dneminde de bu uygulamann devam ettii
anlalmaktadr. Berkyaruk zamannda ise dou hudutlarnn ynetimi konusunda
Turul Bey dnemindeki gibi bir uygulama takip edilerek bu dnem devlet iinde
ba gsteren saltanat mcadelelerini frsata dntrmek isteyen dou komularna
kar bir tedbir alnmtr. Berkyaruk kardei Sancar Horasana melik tayin ederek
burann ynetimini ona vermitir. Melik Sancarn Berkyaruk dneminde balayan
Horasan meliklii Berkyaruktan sonra Seluklu sultan olan kardei Muhammed
Tapar dneminde de devam etmitir. Muhammed Taparn vefatnn ardndan
Seluklu sultan olan Sancar Horasan kendine merkez yaparak devletin dou
hudutlarnn ynetimini elinde bulundurmutur.
B. MEVCUT TOPRAKLARI KORUMAK VE YEN FETHLERLE
SINIRLARI GENLETMEK
Seluklu Devleti kuruluundan itibaren ksa srede genilemesinin en nemli
sebebi takip ettii fetih politikasdr. Yukarda da ifade edildii gibi Seluklu Devleti,
Merv kurultaynda feodal esaslara gre blnm ve Seluklu reisleri hkimi
olduklar blgeleri ynetmekle birlikte fetih faaliyetlerinde bulunmakla da
grevlendirilmilerdi.
Kurulu dneminde devletin dou hudutlarnn ynetimini elinde bulunduran
ar Bey, burada sistemli bir fetih politikas takip ederek Horasandan Gaznelileri

29

uzaklatrmay baarmtr. Daha sonra Gazneliler ile bir bar anlamas imzalayan
ar Bey, onlarn yeni fethedilen blgelerde bir tehlike oluturmasnn nne
geerek, devletin dou hudutlarnn gvenliini temin etmitir.
Turul Beyin vefatndan sonra Seluklu Sultan olan Alp Arslan ynn
batya dnerek batda fetih faaliyetlerine arlk vermiti. Ancak o devletin dou
hudutlarnda mevcut Seluklu hkimiyetinin korunmasna da zen gstermitir. Alp
Arslan, dneminde Seluklu Devletinin snrlarn tehdit eden iki nemli Trk
devleti olan Gazneliler ve Karahanllar ile evlilik yoluyla akrabalk kurmak suretiyle
bar tesis etmitir. Bylece devlete kar bu ynden gelecek saldrlar nlenerek
hudutlar koruma altna alnmtr.
Seluklu Sultan Melikah dneminde devletin takip ettii dou politikasnda
bir takm deiiklikler olmutur. Sultan Melikah, devleti douda kuzeyden gneye
uzanan Seluklulara tbi devletlerle evreleyerek koruma altna alma eklinde yeni
bir politika belirlemitir. O, saltanat sresince bu politikay hayata geirmek zere
zellikle Maverannehirde fetih faaliyetlerinde bulunmutur. Melikah bu fetih
faaliyetleri sayesinde Dou ve Bat Karahanllar devletlerini Seluklulara tbi hale
getirmitir. Bu suretle douda oluturmay amalad dou gvenlik eridi byk
lde tamamlanmtr. Ayrca Karahanllarn Seluklu Devletine tbi olmasyla
birlikte devletin hudutlar ine kadar dayanmtr.
Melikahn ani lm ve arkasndan gelen taht mcadeleleri yznden
Seluklu Devleti bir buhran dnemi geirmesine ramen, bu dnem devletin dou
hudutlar bu sarsntdan ok etkilenmemitir. Bunda ar Beyden itibaren douda
tesis edilen dzenin etkisi byktr. Ancak Berkyarukun Horasan valiliine
getirdii kardei Sancarn da etkisini gz ard etmemek gerekir. Gerek Sultam
Berkyaruk dneminde gerekse de Sultan Muhammed Tapar dneminde Horasanda
melik olan Sancar, babas Melikahn takip ettii dou politikasnn tamamlaycs
olmutur. O, Karahanllarn Seluklu Devletine tbiyetlerinin devamlln
salamakla kalmam, Gaznelileri de kendisine tbi hale getirmitir. Bylece
Seluklu Devletinin snrlar iine Gazneliler de dhil olmutur.
Kuruluundan itibaren ynn batya dnen ve bat arlkl bir politika takip
eden Seluklu Devleti, Sancarn sultan olmasndan sonra bu politikay terk ederek
ynn douya dnmtr. Sancar, devletin merkezini daha douda yer alan Merve

30

tamak suretiyle ncekilerden farkl olarak dou politikasna arlk verileceinin ilk
sinyalini vermitir. O, daha melikliinden itibaren douda tesis ettii dzeni
korumak ve devletin mevcut snrlarna tecavz engellemeye ynelik bir politika
takip etmitir. Ancak Katvan bozgunu Seluklu Devletinin mevcut snrlarnn ok
gerisine atlmasn ve dou politikasnn ilerliini yitirmesine neden olmutur.
Grlecei zere Seluklu sultanlarnn hemen hepsi devletin dousunda
mevcut snrlarn korunmasna ynelik tedbirler ald gibi; devletin bu ynde
genilemesi iinde fetih faaliyetlerinde bulunmulardr. Dolaysyla mevcut snrlarn
korunmas ve yeni fetihlerle snrlarn genilemesi Seluklu Devletinin dou
politikasnn temel esaslarndan biri olmutur.
C. BATIDAK FETHLERE DESTEK OLMASINI SALAMAK
Dandanakan savayla birlikte Horasana hkim olan Seluklular ayn zamanda
dou ran corafyasnn kaplarn da Trkmenlere amlard. Pek ok Trkmen
boyunun kalabalk kitleler halinde ran corafyasna girmesi sonucu, pek tabi olarak
yeni kurulan devlet iinde bir takm sorunlar da beraberinde getirmiti.
Seluklu Devletinin temel sorunu; kendilerine katlan bu kalabalk Trkmen
kitleleri ile yerleik ran unsuru arasnda atmalarn yaanmas sonucu bu
Trkmenlerin daha batya gnn salanmasyd. Turul Bey dneminden itibaren
Trkmenlerin Azerbaycan zerinden onlarn yaam artlarna daha uygun olan
Anadolu corafyasna g etmelerini salamaya ynelik fetih faaliyetinde
bulunulmutur. O halde Seluklu sultanlarnn batya ynelik fetih faaliyetlerinin
temelinde kalabalk Trkmen kitlelere yeni yurtlar temin etmek ve g yollar
zerinde Trkmenlere ynelik mukavemetleri krmak olduunu syleyebiliriz.
Seluklu sultanlar batya ynelik fetih hareketini sistemli bir ekilde
yapabilmelerinin yolu doudan emin olmaktan gemekteydi. Sultan Turul Bey,
devletin dou hudutlarnda gvenliin temini iin burann ynetimini kardei ar
Beye vererek arkasndan emin bir ekilde batda fetih faaliyetinde bulunmutur. Alp
Arslan ise devletin dou hudutlarnn ynetiminde sadk emirler ve hanedan yelerini
kullanarak buradan gelecek tehlikeleri nlemeye almtr. Ayrca douda devleti
iin tehdit oluturan devletlerle (Karahanllar ve Gazneliler) evlilik yoluyla akrabalk
kurarak dounun gvenliini temin etmitir. Sultan Melikah ise douda kendisine

31

tbi devletlerle bir gvenlik eridi kurmak suretiyle bu ynden gelecek tehlikelere
kar devletini koruma altna alarak batdaki fetih faaliyetlerine devam etmitir.
Grld gibi devletin takip ettii dou politikas batdaki fetihlerin sistemli ve
dzeli bir ekilde devam etmesine ynelik ekillenmitir.
IV. BYK SELUKLU SULTANLARININ TAKP ETT DOU
POLTKALARI
A. TURUL BEY
Byk Seluklu Devletinin ilk sultan olan Turul Bey, zamannda devletin
dou politikas Merv merkez olmak zere Horasann ynetimini elinde bulunduran
ar Bey tarafndan yrtlmtr.
Seluklu devletinin bat taraflarnn ynetimini elinde bulunduran Turul Bey,
bu ynde sistemli bir fetih hareketine girimiti. Turul Beyin baty fetih faaliyet
blgesi olarak belirlemesinde bu dnem orta ve bat ran corafyasnda Seluklulara
kar koyabilecek nemli bir siyasi teekkln bulunmamas ve yeni kurulan
Seluklu devletine byk kitleler halinde Trkmen glerinin yaplmasyd. Seluklu
lkesine giren bu Trkmenlerin yerleik ran unsuru ile sorunlar yaamas ve bu
durumun devlete zarar vermesi nedeniyle Trkmenlerin daha batya g etmesini
salamak iin batya ynelik sistemli bir fetih hareketi balamtr.
Turul Beyin batya kar yrtt bu fetih hareketinin amacna ulaabilmesi
iin devletin dousundan emin olmas gerekmekteydi. Bu sebeple devletinin
dousunun ynetimi her bakmdan iyi bir komutan olan Melik ar Beye
verilmiti. ar Bey, kendisine verilen topraklarda adeta mstakil bir hkmdar gibi
hareket etmi; ancak kardei Turul Beyin de hukuken stnln kabul etmitir.
O, devletin dou ksmnda Seluklu hkimiyetinin yerlemesini ve devletin doudan
gelecek tehlikelere kar korunmasna ynelik bir siyaset takip ederek, Sultan Turul
Beyin batda rahat hareket etmesini salamtr.
Dou politikasn elinde bulunduran ar Bey, devletin dou hudutlarnda
gven ve asayiin temini iin Karahanllar ve Gazneliler ile mcadele etmitir.
Horasan Seluklulara kaptran Gaznelilerin bu corafyaya yeniden hkim olma
teebbsleri ar Bey tarafndan krlm olup, bu devlet Horasandan tamamen

32

uzaklatrlmtr. Yine Horasan zerinde emelleri olan Karahanllar da ar Bey

tarafndan olu Alp Arslan araclyla durdurulmutur. O halde bu dnem devletin
dou siyasetinin Karahanl ve Gazneli devletlerine gre ekillendiini, sz konusu bu
devletlerin Seluklularn hkimiyet alanlarna saldrlarn nlemek suretiyle
dounun gvenliini temin edildiini ve doudan emin olan Turul Beyin batda
rahata hareket ettiini syleyebiliriz.
B. ALP ARSLAN
Seluklu Devletinin dousunun ynetimini elinde bulunduran Melik ar
Beyin vefat zerine yerine olu Alp Arslan gemiti. Turul Beyin vasal olarak
bir sre dounun ynetimini elinde bulunduran Alp Arslan, Turul Beyin vefatnn
ardndan Seluklu sultan olmutur. Alp Arslann hkmdar olmasyla birlikte dou
ve batnn ynetimi onun idaresinde birlemiti. Bu da dou ve bat politikasnn tek
bir elden ynetimi anlamna geliyordu.
Alp Arslan sultanl boyunca batda fetih, douda asayii temin amal bir
siyaset takip etmitir. Bunun sebebi ise; babas ar Beyin krk be yl nce Bizans
topraklarna yapt aknlar srasnda kefedilen Dou Anadolu yaylalarnn
Trkmenler iin uygun yerleim alan olmasdr139. Alp Arslan da tpk amcas
Turul Bey gibi hkimiyeti altndaki Trkmenlerin Azerbaycan zerinden
Anadoluya g etmesini salamak iin ynn batya dnmtr. Bununla birlikte
dou politikas da gz ard edilmemi, devletin dou hudutlarnda mutlak suretle
gven ve asayii salamaya ynelik tedbirler alnmtr. nk onun batdaki fetih
faaliyetlerini rahata yrtebilmesi iin doudan emin olmas gerekiyordu.
Alp Arslan devletin dou hudutlarnda Karahanl ve Gazneli devletlerinin
saldrlarn nlemek ve bu suretle douda gvenlii temin etmek iin, bu devletlerle
evlilik yoluyla akrabalk kurmak suretiyle bar tesis etmitir. Ayrca devletin dou
hudutlarnn ynetimini gvenilir emirlere ve hanedan yelerine vererek douda
asayii temin etmitir.
C. MELKAH
Seluklu Sultan Alp Arslan dneminde douda devleti megul edecek ok
mhim hadiseler olmamasna ramen; olu Melikahn saltanatnn balangcndan
139

Kafesolu, 2004: 527.

33

itibaren douda glkler ba gstermitir. Bir taraftan Karahanllar, dier taraftan

Gazneliler Alp Arslann lmn frsat bilerek Seluklu Devleti arazisini igale
girimilerdir. gal edilen blgeleri tekrar geri alan Melikah, bu devletlerin talepleri
zerine onlarla sulh yapm, bylece bir nevi devletin dou hudutlarnda gvenlii
temin etmitir.
Bundan sonra iki defa douya bizzat sefer tertip eden sultan, bu seferleri
neticesinde Dou ve Bat Karahanllar devletlerini kendisine tbi hale getirerek
devletin dousunu; kuzey-doudan, gney-douya doru hilal eklinde vasal
devletlerle evirme siyasetinin ilk temelini atmtr140.
Melikah dneminde Byk Seluklu Devletinin dou ve bat hududunun
onlara tbi devletlerden oluan bir kordon ile evirerek bu devletin tesinden gelecek
tehlikelere kar devleti emniyet altna alma politikas gdlmtr.
Melikah dnemindeki d politikann ncekilerden bir fark da gulam
sistemine gre yetimi kumandanlara ve rs kabile reislerine fetih vazifelerinin daha
fazla verilmesidir. Sonu itibari ile Melikah zamannda dou ve bat siyasetini bir
esasa baland, buna gre devletin emniyetini salama ve hudutlarn geniletme
grevini genellikle Seluklu ve Trk soyundan vasal hkmdarlara brakld bu
konuda douya da bat kadar nem verildii sylenebilir141.
D. BERKYARUK
Berkyaruk dnemi dou politikas Turul Bey dnemi dou politikasyla
birok bakmdan benzerlik arz eder. Turul Bey dneminde Melik ar Beyin
stlendii grevi Berkyaruk dneminde onun tarafndan Horasana tayin edilen
Sancar stlenmitir.
Sultan Berkyaruk devri, Seluklu Devletinin saltanat mcadeleleri ile geen
son derece alkantl bir dnemidir. O, byle bir dnemde Horasann idaresini
kardei Sancara vermekle; babas Melikah zamannda Seluklu Devletine tbi olan
Karahanllar ve uzun sredir bar halinde olduklar Gazneliler devletlerinin Seluklu
Devletinin iine dt bu nazik durumdan faydalanmalarnn nne gemek
istemitir.
140
141

Kymen, 1963: 223.

Kymen, 1963: 223.

34

Melik

Sancarn

doudaki enerjik

tutumu;

Gaznelilerin

Seluklulara

kaptrdklar Horasan tekrar ele geirme umutlarn krmtr. Yine Seluklu

Devletinin iine dt karklklardan faydalanarak Maverannehirde Seluklu
hkimiyetine son veren Karahanllar, Sancar tarafndan tekrar itaat altna alnarak
Sultan Melikahn douda izledii politika korunmaya allmtr.
Sultan Berkyaruk dneminde devletin bat blgeleri saltanat mcadelelerine
sahne olurken, devletin dou hudutlarnda Melik Sancar sayesinde gven ve asayi
temin edilerek bu ynden gelecek tehlikelerin nne geilmitir.
E. MUHAMMED TAPAR
Sultan Berkyarukun lm zerine Seluklu Sultan olan Muhammed Tapar,
Berkyaruk zamannda Horasana melik tayin edilen kardei Sancar yerinde
brakmtr.
Seluklu Devletinin dou hudutlarnda gven ve asayii Sultan Berkyaruk
dneminde temin etmi olan Melik Sancar, Muhammed Tapar dneminde Gazneliler
Devletini Seluklulara tabi hale getirmitir. O, bylece babas Melikah zamannda
temelleri atlan dou politikasn gelitirerek devam ettirmitir.
Melik Sancarn baarl ynetimi sayesinde douda tam bir huzur ve gven
ortam salanm, bu durum Seluklu tahtna oturan Muhammed Tapara devletin
bat blgesinde taht mcadeleleri dolaysyla bozulan Seluklu nizamn yeniden ina
etme frsat vermitir.
F. SANCAR
Kardei Muhammed Taparn lm zerine Seluklu sultanln yeeni
Mahmudun elinden alan Sancar, melik olarak hkimi bulunduu Dou randan
ayrlmam, bylece devletin arlk merkezleri Bat randan tekrar kurulu sahas
olan Dou rana gemitir142. Seluklu Devletinin merkezleri Bat randaki Rey ve
sfahan iken, nce Niabur, sonra da doudaki Merv olmutur. Bunda Sancarn uzun
yllar devletin dousunda meliklik yapmas etkili olduu gibi; doudan gelebilecek
her trl tehlikenin devleti ykma gtrebilecek bir kuvvette olduunun dnlmesi
de etkili olmutur. Sancar Seluklu sultan olduktan sonra kendinden nceki
142

Kymen, 1963: 225.

35

sultanlarn aksine, devletin bat blgelerinin ynetimini yeeni Mahmuda brakarak

ynn douya dnmtr. Seluklu Devletinin dou politikas meliklik dneminde
Sancar tarafndan bizzat tanzim edildii iin, bu dnemde herhangi bir deiiklie
uramamtr.
Sancarn Seluklu sultan olmas ile dou ve bat siyaseti Alparslan ve
Melikah dnemlerinde olduu gibi yine tek hkmdar elinde toplanmtr. Bu
dnemde dou politikasnn esas gvenilmez vasallar itaat altnda tutarak devletin
dou hudutlarnn emniyetini salamak eklinde olmutur.
Seluklu sultanlarndan Melikahn takip ettii ve Sultan Sancarn
tamamlad, Byk Seluklu Devletini doudan ve batdan vasal devletlerle
evreleyip bir emniyet emberi oluturmak eklinde formle edilen, devlet
politikasnn dou aya ilk imtihann baar ile vermitir. inde iki asra yakn
hkm srdkten sonra buradan srlp karlan Trk-Mool karmas Karahitaylar,
1128 ylndan itibaren Dou Karahanl Devletine kar hcuma gemiler ancak;
Kagar civarnda yaplan savata bozguna uramlardr. Bylece Byk Seluklu
Devletine kar dou hudutlarndan yneltilen ilk hcum daha vasal devlet
hudutlarnda krlmtr. Sultan Sancar, vasalnn kazand bu zaferden kendisi
kazanmasna sevin duymutur.
Dou emniyet sistemi ikinci imtihann birincinin aksine baar ile
verememitir. Aada da ayrntlaryla anlatlaca zere Seluklu sultan Sancarn
bizzat Karahitaylar ile Katvan sahrasnda girdii mcadeleyi kaybetmesi imdiye
kadar hi malubiyete uramam olan Byk Seluklu Devleti sultan Sancarn
itibarn derinden sarsmtr. Katvan yenilgisinden sonra douda ve Maverannehir
de Seluklu Devletine tabii devletler yerine hudutlar Seluklu Devleti payitahtnn
hemen tesinden balayan mstakil devletler kurulmaya balamtr. Bylece
devletin dou politikas gerei oluturduu gvenlik emberinde ciddi gedikler
almtr.
Katvan bozgunundan ilk istifade eden Harezmah Atsz olmutur. Bu
bozgundan sonra Sultan Sancar ve Seluklu Devletinin toparlanamayacan
dnen Atsz Horasan istilaya balamtr. Ancak Sancar, Atszn Horasan
istilasnn ardndan bir yl gemeden Harezme sefer yapacak kadar kuvvetlenmitir.
Bununla beraber Atsz ise Harezme yryen Sancarn karsna kma cesaretini

36

gsterememitir. Katvan bozgunundan yararlanan bir baka vasal devlet olan

Gurlular da Herat ehrini almtr. Grld gibi dou emniyet sistemi bir defa
bozulduktan sonra olaylar birbirini takip etmi, Sancar Harezme tekrar bir sefer
daha tertip etmek zorunda kalm ve Atszn itaatini eklen de olsa temin etmitir.
te yandan Herata hkim olan Gurlular Seluklularn bir baka vasal olan Gazneli
Devleti ile ihtilafa dm, aralarndaki mcadelede Gazneliler yenilirken Gurlular
kuvvetlenerek bamszlklarn ilan etmi ve hkmdarlar sultan unvann almtr.
Sancar, vasal iken bamszln ilan ederek Seluklular ynnde genileme siyaseti
gden ve gneydou emniyet sisteminin yklmasn salayan Gurlular zerine bir
sefer tertip etmitir. Bu sefer neticesinde kazand zaferle hem sarslm olan
itibarn tamir etmi, hem de Gurlular Devletini tekrar Seluklu Devletinin vasal
haline getirmitir143
Seluklu Sultan Sancar gerek meliklii gerekse de sultanl dneminde
devletinin dou hudutlarnn gvenliini temine alm, devleti doudan gelecek
tehlikelere kar korumak maksadyla kuzey-doudan gney-douya doru vasal
devletlerle evrelemise de Seluklu Devletinin sonunu hazrlayan g yine
doudan belirmitir.

143

Kymen, 1963: 228-230.

37

KNC BLM
DOU POLTKASI EREVESNDE BYK SELUKLU DEVLETNN
DOUDAK DEVLETLERLE LKLER

I. GAZNELLER
A. DOU POLTKASI EREVESNDE ASKER VE SYAS
LKLER
1. Belhin Zapt
Dandanakan Zaferinin ardndan toplanan Merv kurultaynda, Seluklu
Devletinin dou blgesinin ynetimi Melik ar Beye verilmiti. Dier Seluklu
reisleri144 gibi Melik ar Bey de hi vakit kaybetmeden hkim olduu sahay
geniletmek iin faaliyete gemitir. ar Bey ilk i olarak kendi fetih faaliyet
blgesinde yer alan ve Gazneliler iin son derece nemli bir ehir olan Belhi zapt
etmek iin harekete gemitir.
Belh konum itibariyle Horasann en dou noktas ve Gaznelilerin bakentine
en yakn beldedir145. Ayrca Belh, Gaznelilerin Horasan corafyasnda elde kalan son
toprak paras ve Gaznelilerin Horasan faaliyetleri iin nemli bir st
konumundadr146. te bu sebeplerden Belhin zapt, Seluklular iin; Gaznelileri
Horasandan tamamen karmak, blgede stnl elde tutmak ve Gaznelileri bask
altnda tutarak Horasan tekrar ele geirme umutlarn krmak anlamna geliyordu.
Ayrca bu dnemde dounun gvenliinin salanmas eklinde formle edilen dou
politikasnn uygulanabilmesi iin Gaznelilerin Seluklu Devleti iin tehdit
oluturmamas ve Horasanda ykc faaliyetlerde bulunmamalar iin de Belhin
alnmas zaruri idi. Horasana tekrar hkim olmak isteyen Gazneliler iin ise Belhin,
kaybedildii takdirde Horasann tekrar ele geirilmesinin mmkn olamayacann
ifadesiydi.
144

Merv kurultaynda alnan karar gerei; byk karde ar Bey, Merv merkez olmak zere
Horasann bir ksmn alm; Musa Yabgu Bust, Herat ve Sistan havalisine tayin edilmi; Turul
Beye ise, Irak taraf verilmitir. (bk. Ravendi, 1957: 102; Reidd-Din Fazlullah, 2010: 95-96;
Kymen, 1963: 54 55; zgdenli, 2002: 547; zgdenli, 2012b: 55; Tekin, 2012: 39.).
145
Piyadeolu, 2011: 111.
146
Piyadeolu, 2011: 111.

38

Hem Seluklular hem de Gazneliler iin nemli olan Belhi, zapt etmek
amacyla harekete geen ar Bey evval 432 (Haziran-Temmuz 1041)147 byk bir
orduyla birlikte ehrin nne kadar gelmitir. ar Beyin Belh nlerinde grlmesi
zerine ehrin valisi Sultan Mesuddan yardm istemitir. ar Bey ise, ehrin valisi
Altuntaka bir mektup yazarak Gaznede senin iin tama edilecek bir ey kalmad;
sahibin olan Sultandan da hayr yok. Dnya nasl dnyorsa sen de yle dn ve
Allahn nusreti nereye giderse sende oraya git148 demitir. ar Beyin bu
ifadesinden anlalaca zere Dandanakan sava, Gazneliler ve Seluklular iin bir
dnm noktas olmu; savan ardndan Gazneli Devletinin itibar byk lde
sarsld gibi blgedeki gcn de yitirmitir. Seluklular iin ise Dandanakan
Sava adeta bir kurtulu yeniden dou anlamn tamaktadr. Dnemin gl
devletleri arasnda saylan Gazneli Devletini yenilgiye uratarak byk bir baar
salamlar, bu da onlara yeni katlmlarn olmasyla giderek glenen ve blgede
gleri hissedilen siyasi bir teekkl haline gelmelerine neden olmutur.
Seluklularn, ksa zamanda ar Beyin Gazneli Devletinin bir valisine yukardaki
ifadeleri ieren bir mektup yazmas da bunun bir gstergesidir.
Altuntak ise Gaznelilerin Belhe verdii nem ve bakentten yardm geleceini
bilmesinden dolay; ar Beyin mektubuna ve onu getiren eliye iltifat etmeyerek,
elinin hapsolunmasn emretmitir149. ar Beyin ehri kuatmaya balams
zerine Sultan Mesud, kendisinden istenen yardm talebine karlk; Hacip Altunta
idaresinde bir orduyu Belhin yardmna gndermitir150. Ayrca olu Mevdd
idaresinde oluturduu baka bir orduyu da destek amacyla Belhe doru yola
karmtr (Muharrem 432 / Eyll 1040)151. Altunta idaresindeki Gazne ordusu
daha ehre ulamadan ar Beyin ani basknna maruz kalarak bozulmu ve
Altunta kaarak cann glkle kurtarmtr152. Mevddun idaresindeki ordu
Belhe yaklat srada ar Bey bu orduyu karlam, nc birlikler arasnda
yaplan sava ar Beyin kazanmas zerine Gazneli ordusu geri ekilmek
zorunda kalmtr153. Bu srada Sultan Mesudun154 lm haberini alan Mevdd taht

147

Piyadeolu, 2011: 111.

Hseyni, 1943: 9.
149
Hseyni, 1943: 9; Piyadeolu, 2011: 113.
150
Piyadeolu, 2011: 113.
151
Meril, 2004: 431.
152
bnl Esr, 2013: 163; Hseyni, 1943: 9; Piyadeolu, 2011: 113.
153
Hseyni, 1943: 9; O. Turan, 1997: 109; Piyadeolu, 2011: 114; Piyadeolu, 2012: 46.
148

39

ele geirmek zere Belhin nnden ayrlarak Gazneye dnmtr. Bu gelime

zerine yardm alma midi krlan Belh valisi Altuntak ehri ar Beye teslim
etmek zorunda kalmtr155.
ar Beyin Belhe hkim olduktan sonra ehirde ne gibi dzenlemeler yapt
konusunda kaynaklarda net bir bilgi yoktur. Ancak idari anlamda bir takm
deiiklikler yapt gl bir ihtimaldir. Belhin Seluklu Devletinin hkimiyetine
girmesiyle Gazneliler Horasanda nemli bir askeri stn kaybederken; Seluklular,
dou politikas gerei devletin dou hudutlarn mutlak suretle geniletmekle birlikte
blgede gven ve asayiin salanmasna ynelik nemli bir adm atmtr.
2. Czcn, Badgis, Huttalan ve Toharistann Zapt
ar Bey hkimiyet sahas olan Horasanda Gaznelilerin, Byk Seluklu
Devleti iin bir tehlike oluturmasn nlemek ve snrlarn geniletmek amacyla
faaliyet gstermekteydi. Belhin Seluklu hkimiyetine getii srada Gazne Sultan
Mesudun lmesi zerine Belhi kurtarmak iin gelen Mevdd, taht ele geirmek
amacyla Gazneye dnmek zorunda kalmtr. Gaznelilerin iine dt bu
karklk, Seluklularn iine yaram, douda daha rahat hareket ederek snrlarn
geniletmilerdir.
Devletin dousunda faaliyet gsteren ar Bey Belhin zaptndan sonra hi
vakit kaybetmeden Gaznelilerin hkimiyetindeki; Czcn, Badgis, Huttalan ve
Toharistan beldelerini kolaylkla fethetmitir156.
Kaynaklarda ar Beyin Czcn, Badgis, Huttalan ve Toharistan beldelerinin
fethiyle ilgili ok fazla bilgi yoktur. Ancak buralarn fethinin Belhin zaptndan sonra
gerekletii ve Seluklularn devletin dou blgelerinde tutunmak, siyasi bir g

154

Sultan Mesud, ar Beyin Belhi kuatmas ve Hacip Altunta idaresindeki orduyu yenilgiye
uratmas zerine Seluklulara kar yle bir korkuya kaplmtr ki Gaznede dahi oturamayarak
asker toplamak bahanesi ile btn hazinelerini ve hapiste bulunan kardei Muhammedi yanna alarak
Hindistana doru yola kmtr. Ancak Sind Nehrini getikten sonra kleleri isyan etmi, orduyu da
beraberlerinde srkleyip hazineyi yamalamlar, Mesudu bir kaleye hapsedip kardei Muhammedi
sultan ilan etmilerdir. Daha sonra Mesud kleleri tarafndan ldrlmtr(bk. bnl Esr, 2013:
163; Uluay, 1975: 42; O. Turan, 1997: 109; Azim, 2006: 4.).
155
Hseyni, 1943: 9; O. Turan, 1997: 109; Piyadeolu, 2011: 114; Piyadeolu, 2012: 46.
156
O. Turan, 1997: 109; Piyadeolu, 2012: 46; zgdenli, 2013: 123.

40

olarak var olmak adna yaptklar anlalmaktadr. Bununla birlikte Toharistan157 ve

Czcnn158 Belh ehrine yakn olmas da buralarn fethini zaruri klm olmaldr.
3. Melik Alparslann Gazne Seferi
Gazneliler Devletinde yaanan taht mcadelesini kazanarak tahta oturan
Mevdd, devlet iinde durumunu kuvvetlendirdikten sonra Seluklularla ilgilenme
frsatn bulmutur. Sultan Mevdd ar Beyin Gazneli Devleti ynnde snrlarn
geniletmesi ve blgede ciddi bir g haline gelmesini kendisi iin tehlike olarak
grmtr. Ayrca Sultan Mevdd, Seluklulara braklan topraklara tekrar hkim
olarak Gazneliler Devletinin eski gcn ve ihtiamn geri kazandrma
niyetindeydi159. Nitekim Sultan Mevdd eski topraklarn Seluklulardan geri alma
dncesini hayata geirmek iin uzun sre beklemesine gerek kalmamtr. 1043
ylnda ar Beyin hastalanmas zerine Sultan Mevdd Gazne ile Horasan
arasndaki ilk merkez olan Belhe saldrmtr160. Hastalndan dolay Gaznelilerin
bu ani saldrsna karlk veremeyen ar Bey, bu mesele ile ilgilenmesi iin henz
14 veya 15 yalarnda olan olu Alp Arslan grevlendirmitir161. Alp Arslan
Gazneliler zerine kt bu seferinden baar ile dnmtr. ar Bey olunun bu
galibiyetine ok sevinmi ve hatta sevincinden iyilemitir. ar Bey, daha sonra
Tirmiz, Kubadiyan, Vah, Kunduz ehirlerini ve btn Toharistann ynetimini olu
Alp Arslana vermitir162.
4. Tirmizin Zapt
ar Bey hastalndan kurtulduktan sonra olu Alp Arslan ile birlikte
yeniden fetih faaliyetlerine devam etmitir. O, ilk i olarak Horasan'n savunmas
bakmndan nemli bir komumda bulunan Tirmiz zerine yryp ehri kuatt163.
ar Bey ehri kuattktan sonra ehrin valisi mehur tarihi Eb'l-Fazl elBeyhakye bir mektup gndermitir. O, mektubunda Gazneli Devleti'nin
hkimiyetinin artk sona erdiini, bu sebeple Gazneden kendisine bir yardm
157

Belhin dou taraf ile Ceyhun Nehrinin gney kylarnda yer alr (Piyadeolu, 2012: 24).
Belh blgesinin bat ksmnda yer almakta olup, Belh ehrini Mervur-rza balayan yol zerinde
bulunmaktadr (bk. Piyadeolu, 2012: 24)
159
Piyadeolu, 2011: 116.
160
Piyadeolu, 2011: 116.
161
O. Turan, 1997: 109; Demir, 2011: 52; Piyadeolu, 2011: 116.
162
bnl Adim, 1982: 21;Kymen 2011a 4; Sevim, 1993a: 185; O. Turan, 1997: 109; Sevim, 2005a:
41; Piyadeolu, 2011: 110; Piyadeolu, 2012: 47-48; Tekin, 2012: 114.
163
Sevim, 1993a: 185.
158

41

gelmesinin ok da mmkn olmayacan bildirerek kalenin teslimini istemitir164.

Durumu takdir eden vali Beyhak Gazneden kendisine bir yardm gelmeyeceini
anlam olacak ki Tirmiz'i ar Bey'e teslim ederek Gazne'ye dnmtr165.
Ceyhun Nehrinin te yakasnda bulunan ve blgenin nemli ehirlerinden biri
olan Tirmiz ehri de ar Beyin hkimiyetine girmitir. Tirmizin fethi Douda
gvenliin salanmas ve doudan gelecek tehlikelere kar devletin korunmas
eklinde formle ettiimiz dou politikasnn ar Bey tarafndan uygulandnn
nemli bir gstergesidir. Yukarda da ifade edildii gibi ehir, dardan gelecek
tehlikelere kar blgenin korunmas bakmndan nemli bir yer igal etmektedir.
5. Melik Alparslann II. Gazne Seferi
Gazne Sultan Mevddun 1049 ylnda lmnden sonra tahta Abdrred
gemiti. Sultan Mevddun Turul adndaki hcibi yeni Sultan Abdrredin de
gvenini kazanarak Hcibl-hccb tayin edilmiti166. Turul srekli olarak
Horasana giderek buradan Seluklularn kartlmas konusunda sultana telkinde
bulunmutur167. Nitekim bir sre sonra Sultan Abdrred Turulu bir miktar askerle
Horasana gndermitir168. Turul nan Yabgunun hkimiyet blgesinde faaliyet
gstermi ve nan Yabguyu malup ederek onun Herata kadar ekilmesini
salamtr169. O, bu baarsnn ardndan Sultan Abdrrede haber gndererek
yardmc kuvvetler istemitir. Ancak gelen yardmc kuvvetlerle iyice glenen
Turul bu gcn Gazneliler aleyhinde kullanmaya karar vermi ve igal ettii
yerleri brakarak Gazneye dnmtr170. Turul Gazneye gelince sultan esir alarak
ldrm ve hkimiyeti ele almtr171. Ancak onun bu hkimiyeti ok uzun
srmemi, Gazneli kumandanlardan Hrhz (Krgz) kar harekete geerek Turulu
ldrp Gazne tahtna Ferruhzd karmtr172.
Gaznelilerin iine dt bu karklktan faydalanmak isteyen ar Bey
derhal bu yne bir sefer tertip etmi, ancak Gazneli komutan Hrhz karsnda
164

Sevim, 1993a: 185; Piyadeolu, 2011: 117.

Sevim, 1993a: 185; Piyadeolu, 2011: 117.
166
Piyadeolu, 2011: 117.
167
Piyadeolu, 2011: 117.
168
O. Turan, 1997: 127; Piyadeolu, 2011: 117.
169
O. Turan, 1997: 127; Piyadeolu, 2011: 117.
170
O. Turan, 1997: 127; Piyadeolu, 2011: 117.
171
O. Turan, 1997: 127-128; Sevim, 1993a: 185; Piyadeolu, 2011: 117.
172
O. Turan, 1997: 128; Sevim, 1993a: 185; Piyadeolu, 2011: 118.
165

42

malup olmutur173. ar Beyin bu malubiyeti Horasan Seluklulardan geri

almak isteyen yeni Gazne sultann da umutlandrm olacak ki Sultan Ferruhzd
byk bir orduyu blgeye sevk etmitir. Seluklularn nemli komutanlarndan biri
olan Klsar Gazne ordusunu durdurmak iin harekete getiyse de bunu
baaramayarak esir dmtr174. Tm bu gelimeler zerine Melik Alp Arslan
babas ar Beyden Gazneliler zerine yrmek iin izin almtr. Alp Arslan
Gazneliler ile yapt sava kazanm ve hatta nde gelen birok komutan esir
almtr175.
Ferruhzd bu yenilginin ardndan aralarnda Klsarn da bulunduu Seluklu
esirlerini serbest brakmtr.
a. ar Bey ile Gazne Sultan Ferruhzd Arasnda Yaplan Bar
Melik Alp Arslann 1053 tarihinde Gaznelileri yenilgiye uratmas zerine iki
taraf arasnda bir anlama yaplmtr. Anlama nl tarihi Ebul-Fazl Beyhak
tarafndan kaleme alnmtr. Kaynaklardaki ifadeye gre; anlama iki tarafn
birbirlerinin topraklarna saldrmama koulunu iermektedir176.
ar Bey Gazneliler ile imzalad bu anlamayla bu ynden gelebilecek
tehlikelere kar hkimiyetindeki topraklar koruma altna alm oluyordu. Baka bir
ifadeyle snrlar karlkl olarak gvence altna alnmtr. Snrlarn gvenlii ve
douda asayiin salanmas bu dnemde Seluklularn takip ettii dou politikasnn
en nemli ayan oluturuyordu. Bu sebeple Gazneliler ile imzalanan bu anlama
dou politikas erevesinde mhim yer bir yer igal etmitir.
6. ar Bey le Gazne Sultan brahim Arasnda Yaplan Bar
Gazne Sultan Ferruhzd 1059 ylnda vefat etmi yerine kardei brahim
gemitir. brahim Gazne tahtna oturduktan sonra Seluklular ile aralarndaki
mevcut bar srdrmekten yana bir politika takip etmitir. Nitekim tahta kar
kmaz ilk i olarak ar Bey ile yeni bir anlama yapmtr.

173

O. Turan, 1997: 128; Sevim, 1993a: 185; Piyadeolu, 2011: 118.

O. Turan, 1997: 127-128; Piyadeolu, 2011: 118.
175
Kymen, 1972: 6; Kymen 2011a 4; Sevim, 1993a: 185; Piyadeolu, 2011: 118.
176
bnl Esr, 9, 1987: 442-443; Ahmed b. Mahmud, I, 1977: 48-49; Dames, 1979a: 746; O. Turan,
1997: 128; Piyadeolu, 2011: 118.
174

43

Karlkl toprak btnlnn korunmas ve birbirlerinin topraklarna

saldrlmamas esasna dayanan bu anlamayla, Hinduku dalar iki devlet arasnda
snr kabul edilmitir177. Kaynaklarda bu anlamayla ilgili ok fazla bilgi yoktur.
Ancak yukardaki ifadelerden de anlalaca zere bir nceki anlamayla ierik
olarak benzerlik arz etmektedir. Bu durumda bir nceki anlamann artlarnn byk
lde kabul edildiini syleyebiliriz. Bu anlamayla Seluklular doudaki gven ve
asayiin salanmasnda nemli bir sorun tekil eden Gazneli Devletinden 50 yl
kadar kurtulmulardr.
7. Sultan Melikahn Gazne Seferi
Seluklu Sultan Alp Arslann ani lm ve onun ardndan Seluklu Devleti
tahtna gen yataki olu Melikahn gemesi Gaznelileri harekete geirmitir.
Gazneliler Byk Seluklu Devletinin iinde bulunduu bu nazik durumu kendileri
iin bir frsat olarak grmler ve Seluklu Devleti hudutlarna tecavz etmekte
hibir mahsur grmemilerdir.
Gaznelilerin niyeti Seluklulara kaptrdklar Horasan geri almakt178. Bu
amala harekete geen Gazneliler 1073 ylnn Ocak aynda Melikahn amcas
Emirl-mera lakab ile anlan Osmann idaresindeki Toharistann iilkent
(Sakalkent) ehrini yamalayp Osman da esir almlardr179. Gazneliler ehri
yamalamakla kalmayp Osmann hazinelerini de ele geirip ykl bir ganimet ile
onu Gazneye gtrmlerdir.
Gaznelilerin iilkenti yamalayp Emirl mera Osman esir ettikleri
srada, Kirman Meliki Kavurd Seluklu tahtna Melikahtan daha ok layk
olduunu ileri srerek isyan etmiti180. Bu sebeple sultan nce saltanat iin tehlike
oluturan amcasnn zerine yrmek zorunda kalmtr. Melikah, amcas Melik
Kavurd ile girdii mcadeleyi kazand gibi onu yaynn kirii ile bodurmak
sratiyle ldrmtr. Saltanatnn emniyetini salayan Melikah Gazneliler zerine
yrmeye karar vermitir. Ancak Gazne Sultan brahim, Melikahn lkesine bir
sefer dzenlemesinden korkup; sultann Heratn gneyindeki sfizarda konaklad
177

Kymen, 1963: 222; Kymen, 1972: 7; Kafesolu, 1972: 31; Kafesolu, 1976: 809; Smer, 2004:
369; Kymen 2011a 5; zgdenli, 2012c: 75.
178
zaydn, 2004b: 54-55.
179
bnl Esir, 1987: 81; Mevdudi, 1971: 261; Kafesolu, 1953: 20; Alptekin, 1988: 130; zaydn,
2004b: 54-55; Demir, 2011: 87; Piyadeolu, 2012: 59; Tekin, 2012: 191.
180
zaydn, 2004b: 54-55.

44

srada kendisine Seluklu emirleri adna sahte mektuplar gndererek uygulad bir
plan ile sultan bu seferinden vazgeirmitir181. Melikahn Gazneliler zerine sefer
dzenlemesi ile ilgili Seluk-Nmede de benzer bir malumat vardr. Buna gre:
Melikah Gazne tarafna ynelmi, Gazneyi Sultan brahim in elinden almaya niyet
etmitir. Sultan brahim ise bunu haber ald zaman zaman Melikah zerinden
uzaklatrmak iin bir hileye bavurmutur182. Melikahn beylerinin her birine
mektuplar yazp haber ve selam ettikten sonra Melikah bizim elimize vermek iin
ileri srdnz gzel gr ve tedbir beenilmitir. nallah bundan sonra ok fayda
ve kazanlar grebiliriz183 demitir. Bu mektubu Elfic adnda bir gulamna vererek
mektubun bir ekilde Melikahn eline gemesini salamasn emretmitir184. Elfic
mektubu kendisine emredildii gibi Sultan Melikahn eline gemesini salamtr.
Melikah mektubun ieriini rendii zaman beylerin ikiyzllnden ve
kendisine ihanet etmesinden korkarak bu seferden vazgemitir. Bylece Gazneli
Sultan brahim Melikahtan hile ile kurtulmutur.
a. Sultan Melikah le Gazne Sultan brahim Arasnda Yaplan Bar
Sultan Melikahn Gazneliler zerine sefer tertiplemesi Gazne Sultan
brahimi yapt yanltan dndrmeye fazlasyla yetmitir. O hile ile Sultan
Melikah seferden dndrmse de Seluklular ile aralarnda var olan barn
bozulduunun farkndayd. Bu sebeple Seluklular ile bozulan barn tesisi iin
hemen harekete gemitir.
Sultan brahim, ilk olarak Melikahn amcas Osman serbest brakmtr.
Ayrca Melikaha muazzam hediyeler gndererek sulh talebinde bulunmutur
(1073)185. Sultan brahimin sulh talebi Melikah tarafndan kabul edilerek, douda
gven ve asayi yeniden salanmtr. Bu dnemde Seluklu Devletinin Gaznelilere
kar bar yanl bir politika takip etmesi Sultan Melikahn ynn batya dnmesi
ve bu ynde fetih faaliyetinde bulunmas ile alakaldr. Melikah devletini dou
ynnden gelebilecek tehlikelere kar korumak iin zellikle Gazneliler ile bar
yanls bir siyaset takip etmitir.

181

zaydn, 2004b: 54-55.

Ahmed b. Mahmud, I:34-35.
183
Ahmed b. Mahmud, I:34-35.
184
Ahmed b. Mahmud, I:34-35.
185
Hseyni, 1943: 40; O. Turan, 1997: 200; zaydn, 2004b: 55; Demir, 2011: 87; Tekin, 2012: 191.
182

45

9. Melik Sancarn Gazne Seferi

Byk Seluklu Devleti, Gaznelileri Dandanakan Savanda malup ettikten
sonra onlarn hkim olduu sahalarda kurulmakla birlikte, Seluklular Gaznelilere
son veremedikleri gibi tbi bir devlet ekline de sokmamlardr. Bu durum; Turul
Bey, Alp Arslan dneminde byle olduu gibi Seluklu Devletinin douda ve batda
en geni snrlara ulat Melikah dneminde de byle olmutur.
1059 ylnda Gazne tahtna oturan brahim hkmdarlnn ilk yllarnda ileri
gelen devlet adamlarnn tavsiyeleri zerine Byk Seluklu Devleti ile uzun sre
devam edecek olan bir bar yapmtr. brahimin krk yl akn hkmdarlk
dneminde her iki tarafnda karlkl olarak riayet ettii bu anlama zaman zaman
Gazneliler tarafndan ihlal edilmitir. rnein Emir-i Emiran Muhammed b.
Sleymann Berkyaruka kar isyan etmesindeki en nemli etken brahimden
maddi ve manevi destek almasyd186. Gaznelilerin Seluklulara kaptrdklar
Horasan tekrar ele geirme umutlar zaman zaman canlanmtr. Zira Seluklulardan
koparlacak topraklarda hutbenin kendi adna okunmas artyla brahimin
Muhammed b. Sleyman desteklemesi bu dncenin bir rndr187. Fillerle
desteklenen Gazne ordusunun himayesinde ilerleyen Muhammed b. Sleymann
yenilip gzlerine mil ekilmesi ve bu olaydan iki yl sonra Gazne hkmdar
brahimin vefat etmesi ile Sancarn188 doudaki enerjik tutumu Gaznelilerin
Horasan ile ilgili emellerinin tekrar aa kmasn nlemitir. Bylece GazneliSeluklu ilikisi uzun bir sre bar ve skn iinde gemitir. Ancak iki devlet
arasndaki bu bar ve skn ortam Gazne Sultan III. Mesudun lm ve ondan
sonra oullar arasnda ba gsteren saltanat mcadelesine Melik Sancarnda dhil
olmas ile bozulmutur.
Gazne Sultan III. Mesudun 1115 tarihinde lmnden sonra yerine olu
irzad gemitir189. Ancak Sultan III. Mesudun dier olu Arslanah 1116 ylnda
sultanln ilan edip, Gaznedeki kardei irzad zerine yrmtr190. Gazne
186

zaydn, 2001a: 122.

bnl Esr, 10, 1987: 222; zaydn, 2001a: 122.
188
Seluklu Sultan Berkyaruk, amcas Aslan Argun ile girdii saltanat mcadelesinde yannda yer
alan ve desteini grd kardei Sancar daha sonra Horasana melik tayin etmitir. Melik Sancar
kardeleri Berkyaruk ve Muhammed Taparn saltanatlar dneminde Horasann ynetimini elinde
bulundurmutur (bk. Reidd-Din Fazlullah,2010: 147; Ravendi, 1957: 141).
189
Dames, 1979a: 746; zaydn, 1990: 141; Demir, 2011: 142.
190
zaydn, 1990: 141; Demir, 2011: 142.
187

46

yaknlarnda irzad ile Arslanah arasnda 1116 ylnda meydana gelen savata
irzad yenilerek ldrlmtr191. Arslanah, Gazne tahtna oturduktan sonra
kardelerinin saltanat davasna kalkmasn nlemek iin onlar hapsettirmitir192.
Ancak Arslanahn kardelerinden Behramah hapisten kaarak Horasana Melik
Sancarn yanna snmtr193. Sancar, Arslanaha eli ile haber gnderip
kardeinin hakkn gzetmesini istemi, fakat o Sancarn szlerine kulak
asmamtr194. Bunun zerine Sancar, Behramah Gazne tahtna karmak iin
harekete gemi ve Gazne zerine bir sefer hazrlna girimitir195. Sancarn
zerine doru bir sefer hazrlnda olduunu haber alan Arslanah, kendi
akbetinden

korkarak
196

bavurmutur

Byk

Seluklu

Hkmdar

Muhammed

Tapara

. Sultan Muhammed Tapar da kardei Sancara eli ile bir mektup

gndererek Arslanah ile anlamasn ve onun lkesine saldrmaktan vazgemesini

istemi; yalnz Muhammed Tapar eliye u talimat vermeyi de ihmal etmemitir:
Eer onun yola ktn hatta kmak zere olduunu grrsen ona mani olma,
mektubu da verme. nk bu onun azmini krar ve onu zayflatr. Hlbuki ben
kardeimin deil Gazneye btn cihana hkim olmasn isterim.197 Eli, Sancarn
yanna geldiinde onun askerlerinin Gazne seferine hazrlanm olduunu ve
ordusunun bana nde gelen kumandanlarndan Emir neri getirmi olduunu
grmtr198. Sancar, Behramah ile birlikte yrye geip Busta geldiklerinde
Sicistan hkimi de onlara katlmtr199. Arslanah ise, kalabalk bir orduyu Sancar
zerine sevk etmi; ancak bu ordu Seluklular karsnda tutunamayarak malup
olmutur200. Arslanah bu malubiyetten sonra Emir nere haber gndererek
Sancar bu seferden vazgeirdii takdirde kendisine yksek meblalar vermeyi teklif
ettiyse de ner buna raz olmamtr201. nerden umduu yardm bulamayan

191

zaydn, 1990: 141; Demir, 2011: 142.

bnl Esr, 10, 1987: 401; zaydn, 1990: 141.
193
bnl Esr, 10, 1987: 401; Dames, 1979a: 746; zaydn, 1990: 141; Demir, 2011: 142.
194
zaydn, 1990: 141.
195
bnl Esr, 10, 1987: 401; zaydn, 1990: 141; Demir, 2011: 142.
196
bnl Esr, 10, 1987: 401; zaydn, 1990: 141; Demir, 2011: 142.
197
bnl Esr, 10, 1987: 402; zaydn, 1990: 141; Demir, 2011: 143.
198
bnl Esr, 10, 1987: 402; zaydn, 1990: 142.
199
bnl Esr, 10, 1987: 402; zaydn, 1990: 142.
200
bnl Esr, 10, 1987: 402; zaydn, 1990: 142; Demir, 2011: 143.
201
bnl Esr, 10, 1987: 402; Demir, 2011: 143
192

47

Arslanah Sancar bu seferden vazgeirmek iin annesi Mehd-i Irak202 gnderip bu

savaa mani olmasn istemitir203. Ancak bundan da bir sonu alamamtr.
Emir nerden sonra bizzat savaa girmeye karar veren Sancar, Gazne
istikametine doru hareket etmi, Busta geldii srada Arslanaha gnderdii
elinin

bir

kaleye

hapsedildiini

renmi

bunun

zerine

harektn

hzlandrmtr204. Gazneye bir fersah mesafede yer alan ehrabad sahrasnda iki
taraf arasnda meydana gelen savaa 30.000 svari ok sayda piyade ve 120 fille
katlan Arslanah, sayca Seluklu ordusundan ok stn olmasna ramen sava
kaybetmitir205.Melik Sancar 25 ubat 1117206 tarihinde Gazneye girerek
Behramah Gazne tahtna oturtmutur.
Melik Sancara malup olan eski Gazneli Sultan Arslanah ise Hindistana
kaarak tekrar asker toplamaya balam, Sancarn krk gn kald Gazneden
ayrlmas zerine geri dnmtr207. Behramah, kardeinin zerine geldiini
renince Bamiyana kaarak Melik Sancardan yardm istemitir208. Gazneye bir
ay kadar hkim olan Arslanah, Sancarn Belhten gnderdii ordunun yaklamas
zerine savaa girmeden kamtr209. Kardei Behramah ile Sancarn askerleri
tarafndan takip edilen Arslanah himaye eden halk korkuya kaplp onu Sancarn
komutanna teslim etmitir210. Komutan Arslanah Seluklu Meliki Sancara teslim
etmek istemise de, Behramah ileride kendisi iin tekrar sorun yarataca
endiesiyle kardeini bodurmu babasnn Gaznedeki trbesine defnettirmitir
(1118)211.
a. Melik Sancar le Gazne Hkmdar Behram ah Arasnda Yaplan
Anlama
Melik Sencer III. Mesudun lmnn ardndan oullar arasnda balayan
saltanat mcadelesinde Behramah destekleyerek onun Gazne tahtna oturmasn
202

Bu hatun Byk Seluklu Sultan Melikahn kz Sancar n da kz kardeidir. Gazne Sultan

brahimin olu Mesud ile evlendirilmitir (bk. Hseyni, 1943: 40; zaydn, 2004b: 55; Demir, 2011:
87; Tekin, 2012: 191.).
203
zaydn, 1990: 142; Demir, 2011: 143.
204
bnl Esr, 10, 1987: 402; zaydn, 1990: 142; Demir, 2011: 143.
205
zaydn, 1990: 142; Demir, 2011: 143.
206
bnl Esr, 10, 1987: 403; zaydn, 1990: 142.
207
bnl Esr, 10, 1987: 404; zaydn, 1990: 143.
208
bnl Esr, 10, 1987: 404; zaydn, 1990: 143; Demir, 2011: 144.
209
bnl Esr, 10, 1987: 404; zaydn, 1990: 143; Demir, 2011: 144.
210
bnl Esr, 10, 1987: 404; zaydn, 1990: 144; Demir, 2011: 144.
211
bnl Esr, 10, 1987: 404; zaydn, 1990: 144; Demir, 2011: 144.

48

salamtr. Bundan sonra Melik Sancar ile Gazne Sultan Behramah arasnda 25
ubat 1117 tarihinde bir anlama yaplmtr. ki taraf arasnda yaplan bu anlamaya
gre;
1. Behramah, atas Mahmud b. Sebktekinin tahtna tek bana oturacak,
2. Hutbede srasyla Halife Mustahzirin, Sultan Muhammed Taparn, Melik
Sancar in ve nihayet Sultan Behramahn ad zikredilecekti212.
3. Behramah Sancare her gn iin 100 dinar hara deyecek, bir Seluklu
memuru bu mebla tahsil etmek iin Gaznede ikamet edecekti213
Melik Sancar Gaznede krk gn kadar kalm, Behramah tahtna iyice
yerletikten sonra hkimiyet blgesi olan Horasana dnmtr.
10. Gaznelilerin Seluklu Devletinin Vassal Haline Gelmesi
Melik Sancar Gazne seferi sonrasnda Gazne tahtna oturan Behramah ile bir
anlama imzalam ve bu anlamann artlar gerei Gazneliler Devletini
Seluklularn vasal haline getirmitir. Vasallk statsndeki bir devlet hkmdar
metb hkmdarn ismini hutbede zikretmek ve metb hkmdara vergi vermekle
mkellefti214. Behramah Melik Sancar ile imzalad anlamayla bu artlar kabul
ederek Seluklularn yksek hkimiyetini tanmtr.
Anlamaya gre yeni Gazne Sultan, hutbede srasyla Halife Mustahzirin,
Sultan Muhammed Taparn, Melik Sancarn adn zikrettikten sonra kendi adn
zikredecekti. Bu da Behramahn siyasi manada Byk Seluklu Devletinin
hkimiyetini tand anlamna gelmektedir. Yine ayn anlamada Behramahn
Seluklulara vergi demeyi kabul etmesi de Gazneliler Devletinin artk Seluklu
Devletinin vasal haline geldiini gstermektedir.
Melik Sancar Gazneliler Devletini Seluklu Devletinin vasal yaparak devletin
dou hudutlarnda siyasi istikras ve asayii bozacak teekkllerden birini etkisiz hale
212

Ravendi, 1957: 164; zaydn, 1990: 143; bnl Esr, 10, 1987: 403; zaydn, 2004c: 581; Demir,
2011: 143.
213
Ravendi, 1957: 164; Reidd-Din Fazlullah,2010: 168; zaydn, 1990: 143; Demir, 2011: 143.
214
Vasal devlet hkmdarlar hutbede metb hkmdarn ismini zikretmek ve vergi vermek gibi
mkellefiyetlerin dnda para bastrmak, metb nezdinde tbi hkmdarn oullarndan birini
bulundurmak, metb hkmdarn seferlerine katlmak gibi mkellefiyetleri de vardr (bk. Kymen,
2011a: 6). Anlamada yer almasa da Behramah bastrd sikkelerde halifeden sonra Sancarn ismini
zikretmi nemli askeri seferlerde Seluklularn yannda yer almtr ( bk. zgdenli, 2013: 266).

49

getirmi oluyordu. O, babas Sultan Melikah zamannda ekillenen ve devleti vasal

devletlerle evirmek suretiyle koruma altna almak eklinde gelime gsteren dou
politikasn bir adm teye tamtr.
11. Sultan Sancarn Gazne Seferi
Sancarn Horasan meliklii srasnda Byk Seluklularn hkimiyetini
tanm olan Gazneli hkmdar Behramah, Sancarn Seluklu Sultanl
dneminde onun batdaki ilerle215 uramasn frsat bilerek itaatten kmtr.
Behramahn yllk 250.000 dinar tutarndaki vergiyi dememesi, halka kt
davranmas Seluklu Sultan Sancar on sekiz yllk bir aradan sonra Gazne zerine
bir sefer tertip etmeye mecbur brakmtr216.
Austos/Eyll 1035 tarihinde Gazne zerine hareket eden Sultan Sancar kn
bastrmas askerin souktan ikyet etmesine ramen seferi yarda kesmeyerek
yoluna devam etmi ve Gazne nlerine kadar gelmitir217. Behramah, Seluklu
Sultan Sancarn bu mevsimde byle bir sefer yapmayaca dncesi ile herhangi
bir askeri hazrlk yapmamt218. Gazne nlerine kadar gelip karargh kuran Sultan
Sancar ise, Behramaha Emir Cevher ile haber gndererek huzura gelip itaat arz
etmesini istemitir219. Behramah, Sultan Sancara bal olduunu, yllk vergileri
zamannda deyeceini bildirmise de; sultann kendisini ldreceinden korkarak
onun huzuruna kmad gibi Gazneden de Hindistana kamtr220. Bunun zerine
Sultan Sancar, Gazne ehrini zorla ele geirip yamalatmtr221. Sancar,
Behramaha

215

Gazneden

gnderdii

mektubunda

kamasndan

dolay

onu

Irak Seluklu Sultan Mahmudun lm zerine Seluklu Devletinin bat blgeleri karmt.
Sultan Sancarn izni alnmadan Irak Seluklular tahtna Mahmudun olu Davud geirilmi, bu
duruma amcas Mesud itiraz etmiti. Davud ve Mesud arasndaki taht mcadelesine Selukah da
dhil olmu, bir sre sonra Sultan Sancar bu karkl dzeltmek amacyla batya doru hareket
etmitir ( bk. Meril, 2011a: 67-68).
216
Ahmed b. Mahmud, II:48; Kymen, 2011a: 307; Alptekin, 1988: 175; Meril vd. 1999: 105;
Meril, 2002: 152; zaydn, 2004: 509; Meril, 2005: 111; Ayan, 2007: 89; Meril, 2011a: 68;
Demir, 2011: 157; Yakupolu, 2012: 161-162.
217
bnl Esr, 11, 1987: 36; Ahmed b. Mahmud, II:48; Hseyni, 1943: 65; Alptekin, 1988: 175;
Meril, 2002: 152; zaydn, 2004: 509; Meril, 2005: 111; Ayan, 2007: 89; Meril, 2011a: 68;
zgdenli, 2013: 265-266.
218
Meril, 2005: 111; Piyadeolu, 2012: 78; Yakupolu, 2012: 162.
219
bnl Esr, 11, 1987: 36; Alptekin, 1988: 175; Hseyni, 1943: 65; zaydn, 2004: 509;
zgdenli, 2013: 266.
220
bnl Esr, 11, 1987: 36; Kymen, 2011a: 308-309; Alptekin, 1988: 175; Meril vd. 1999: 105;
zaydn, 2004: 509; Demir, 2011: 158; Piyadeolu, 2012: 78.
221
Kymen, 1963: 129; Kymen, 2011a: 309; Ayan, 2007: 9.

50

knamtr222. Behramah ise cevabi mektubunda zr dileyip, balln bildirmi ve

kendisinden korktuu iin katn sylemitir223. Behramahn af dilemesi
karsnda Seluklu Sultan Sancar, onu affederek lkesini ona iade etmitir.
Gazne seferi neticesinde Sultan Sancar Gaznelileri bir kez daha itaat altna
almtr. Behramah bu tarihten vefatna kadar Seluklu tabiiyetinden hi
ayrlmamtr.
B. DOU POLTKASI EREVESNDE K HANEDAN ARASINDA
YAPILAN SYAS EVLLKLER
1. Sultan Alp Arslann Olu le Sultan brahimin Kznn Evlilii
Alp Arslan olu Arslan-h Gazne Sultan brahimin olu ile ayn zamanda
sultan, kzn bu hkmdarn olu evlendirmitir224. Kaynaklarda bu evlilik ile ilgili
detayl bilgi yoktur. Ancak Osman Turan, bu evliliklerin Melikahn Terken Hatun
ile evlendii srada olduu yani dn merasimlerinin ayn olduu ve sz konusu bu
evliliklerin 1065 ylnn Eyll aynda gerekletiini ifade etmektedir225.
Seluklu Sultan Alp Arslann ayn anda hem Karahanllar ki Terken Hatun
Karahanl idi- hem de Gazneliler ile evlilik yoluyla akrabalk tesis etmesi konumuz
asndan son derece dikkat ekicidir. Alp Arslan Seluklu Devletinin dou
politikasnn iki nemli ayan oluturan Gazneliler ve Karahanllar ile evlilik
yoluyla akrabalk kurmak suretiyle blgede bar tesis etmeye almtr. Bununla
birlikte bat politikasna arlk verildii bu dnemde doudaki iki nemli devlet ile
evlilik yolu ile akrabalk kurularak sz konusu bu devletlerin birlikte hareket ederek
Seluklular iin bir tehdit oluturmas nlenmitir.
2. Sultan Melikahn Kz le Sultan brahimin Olunun Evlilii
Gazne Sultan brahim ile Seluklu Sultan Melikah arasnda 1073 ylnda bir
bar yaplmt. Yaplan bu barn uzun sreli olmas ve iki hanedan arasnda
akrabalk ba kurularak ilikilerin kuvvetlenmesi iin, Sultan brahim Melikahn
222

Kymen, 1963: 129; Kymen, 2011a: 309; Alptekin, 1988: 175; Demir, 2011: 158.
bnl Esr, 11, 1987: 36; Kymen, 1963: 129; Kymen, 2011a: 309; Alptekin, 1988: 175;Ayan,
2007: 9; zgdenli, 2013: 266.
224
O. Turan, 1997: 158; zgdenli, 2013: 143,
225
O. Turan, 1997: 158.
223

51

kz Mehd l-Irak diye anlan Gevheri olu Mesud a istemitir.226. Kaynaklardaki

ifadelerden anlalaca zere Sultan Melikah da bu evlilik teklifini onaylayarak
kzn Mesud a vermitir.
Bu dnemde bat odakl bir politika takip eden Sultan Melikah douda
devletini tehdit edecek hadiselerin yaanmasn nleme ve devleti doudan gelecek
tehlikelere kar koruma temelinde ekillenen dou politikasnn nemli bir ayan
oluturan Gazneliler ile ilikilerinde bar odakl bir politika takip etmitir. Bu
sebeple Gazneliler ile evlilik yoluyla akrabalk kurarak barn devaml olmasn
salamtr. Bylece bu ynden gelebilecek ve devleti iin tehdit oluturabilecek
saldrlar nlenmeye allmtr.
II. KARAHANLILAR
A. DOU POLTKASI EREVESNDE

ASKER VE SYAS

LKLER
1. Bat Karahanllarn Tirmizi gali
1040 Dandanakan Zaferinden sonra toplanan Merv kurultaynda devlet feodal
esaslara gre e blnm, ar Bey, Merv merkez olmak zere Horasann bir
ksmn alm; Musa Yabgu Bust, Herat ve Sistan havalisine tayin edilmi; Turul
Beye ise, Irak taraf verilmitir227. Melik sfatyla devletin dou topraklarnn hkimi
olan ar Beyin faaliyet alan: Belh, Czcn, Badgis, Huttal, baz Toharistan
ehirleri

ve

Harezm

idi228.

Bundan

dolay

433

(1040-1041)te

merkezi

Maverannehirde olan Bat Karahanllar229 kuran Tamga Han brahimin

Seluklular nezdindeki muhatab Ceyhun boylarnn batsna hkim olan Melik ar
Beydi230.
Bat Karahanllar ile Seluklular arasnda yaanan mcadelelerin esas; daha
nce Karahanllar ile Gazneliler arasnda yaanan mcadelelerin bir benzeri ve
devam niteliindedir. Seluklular daha nce Gaznelilerin hkimiyetinde olan
226

Hseyni, 1943: 40; zaydn, 2004b: 55; Demir, 2011: 87; Tekin, 2012: 191.
Ravendi, 1957: 102; Reidd-Din Fazlullah, 2010: 95-96; Kymen, 1963: 54 55; zgdenli,
2002: 547; zgdenli, 2012b: 55; Tekin, 2012: 39.
228
Hunkan, 2011: 320
229
Tamga Han brahim tarafndan kurulan Bat Karahanllar Devletinin snrlar balangta sadece,
Semerkand, Buhara, Ke, vs. ehirlerini ihtiva eden merkezi Maverannehir ile aaniyan ve Huttal
blgesini kapsyordu (bk. Hunkan, 2011: 258).
230
Hunkan, 2011: 320.
227

52

Tirmiz, aaniyan, Huttal, Kubadiyan gibi gney bat Maverannehiri hkimiyeti

altnda tutmaya alrken, Bat Karahanllar ise buralar Seluklulara brakmama ve
hatta frsat olursa Horasana geerek stratejik neme sahip Belhi231 ele geirme
niyetindeydi232.
Bu srada Melik ar Bey ile tek bana mcadeleyi gze almayan Gazne
Sultan Mevdd, Bat Karahanl hkmdar Tamga Han brahim233den yardm
istemi, dahas ran ve Irak corafyasnda hkm sren i Bveyh Devletiyle de
Seluklulara kar bir ittifaka girimiti234. Tamga Han brahim, Melik ar Beyin
faaliyetlerine kar kendisinden yardm isteyen Gazne Sultan Mevdda olumlu
cevap vermitir. Bylece Seluklulara kar Gazneliler, Bat Karahanllar ve i
Bveyhlerden oluan l bir ittifak kurulmutur. Ayrca Sultan Mevdd ittifaka
dhil olan devletlere Seluklulardan koparlacak Horasan ehirlerinin datlacan
vaat etmitir235.
1049 ylnda Tamga Han, Sultan Mevdd ve Bveyh Devletinden Isfahan
hkimi Eb Klicr ar Beye kar harekete gemitir. Ancak Sultan Mevdd
harekt srasnda vefat etmi ordusu da perian olmutur (1049)236. Dier mttefik
Isfahan hkimi Eb Klicr ise girdii lde ordusunun byk bir ksmn
kaybedince geri dnmek durumunda kalmtr237 brahim mttefiklerinin bana
gelenlerden habersiz Tirmizi igal etmitir. Tirmizi igal edip yamalayan Tamga

231

Belh, Horasan hatta Trkistan medeniyetinin en eski ehirlerinden biri olarak kabul edilmektedir.
Konum itibariyle Horasann en dou noktas ve Gaznelilerin bakentine en yakn beldedir. Baz
tarihiler tarafndan Horasann en byk ehri olarak kabul edilmektedir. Ayrca Czcn, iilkent,
Bamiyan, Huttelan, Meyhene, Toharistan vs. nemli ehirlerde Belh blgesinde yer almaktadr (bk.
Piyadeolu, 2012: 22-23).
232
Hunkan, 2011: 320.
233
Baz Kaynaklarda Seluklulara kar Gazne Sultan Mevdd ile ittifak yapan kiinin Arslan Han
olduu ifade edilmektedir (O. Turan, 1997: 127; Piyadeolu, 2011: 119; zgdenli, 2013: 125). Bat
Karahanllarn kurucu brahimin kardei Muhammed, 1037-1040 tarihlerinde Fergana blgesinin
merkezlerinden zkende bulunuyordu. Ferganadaki baz ehirlerde baslan sikkelerde Arslan Han
unvannn yer almasndan dolay, Bat Karahanllarn kurucusu ve hakannn Muhammed; hakanln
merkezinin de zkend olduu kabul grmtr. Ancak nmizmatlarn yapt almalar Arslan Han
unvannn Muhammede deil, Dou Karahanllarn kurucusu Sleyman b. Yusufa ait olduu;
Muhammedin ona tbi olarak zkend de oturduunu ortaya koymutur. Oysa brahim 1037-1038
ylnda balatt Maverannehiri ele geirme harektn 1041-1042 ylnda tamamlayarak merkezi
Maverannehir (Semerkand, Buhara, Ke, vs.)de Bat Karahanl Devletini kurmutur. u halde Bat
Karahanl Devletinin kurucusu Bri Tegin, Tamga Bura Kara Hakan, Byk Tamga Han ve
kaynaklarda Semerkand hkimi olarak geen brahim b. Nasrdr (bk. Hunkan, 2011: 257-258)
234
Piyadeolu, 2011: 119.
235
Piyadeolu, 2011: 119.
236
Kymen, 1972: 5 - 6; O. Turan, 1997: 127; Kymen 2011a: 4.
237
Piyadeolu, 2011: 119.

53

Han harektna devam ederek Ceyhunu geip Belhe ynelmitir238. Belhde bu

srada Melik ar Beyin olu Alp Arslan239 bulunuyordu. brahim Alp Arslan
karsnda bir baar salayamayarak geri dnmtr. Ceyhunun dou kysnda
ordughn kuran Tamga Han bu srada Sultan Mevddun vefat ve dier mttefik
Isfahan hkimi Eb Klicrn, geri dnmesi ile yalnz kalan brahim, Melik ar
Bey ile bar yolunu semitir240.
a. ar Bey le Tamga Han Arasnda Yaplan Bar
Melik ar Beye kar giritii mcadelede yalnz kalan ve Melik Alp Arslan
karsnda bir baar salayamayan Tamga Han brahim, ar Bey ile anlama
yolunu semitir.
ar Bey Tamga Han brahimin bar isteini kabul ederek ileri gelen
adamlarndan iki atl ile Ceyhunu geerek Hann yanna varmtr241. Rivayete gre
ikisi bir taht zerine oturmu ve yemekte sohbet ederek yaptklar grme bir bar
anlamas ile sona ermitir242. Anlamann ieri bilinmese de baz kaynaklarda ar
Beyin, Tamga Han brahimin Horasan ve dier Seluklu topraklarna
saldrmamas kouluyla bar yapt ifade edilmektedir243. Bu dnem Seluklularn
takip ettii dou politikasn devleti bu ynden gelecek tehlikelere kar korumak ve
bu suretle blgede asayii temin etmek eklinde ifade edebiliriz. Bu cmleden
hareketle Seluklularn dou politikasna yn veren Melik ar Beyin Tamga Han
ile yapt anlamann, Seluklu topraklarna yaplan saldrlar nlemeye ynelik
artlar ierdiini syleyebiliriz.

238

Hunkan, 2011: 320-321.

ar Bey, olu Alp Arslann Gaznelilere kar baarlarndan tr ona Belh merkez olmak zere
Toharistan, Vah, Velvalic ve Kubdiyann idaresini vermiti (1043) (bk. Piyadeolu, 2011: 117;
Hunkan, 2011: 321).
240
Hunkan, 2011: 321.
241
Hseyn, 1943: 20; Ahmed b. Mahmud, I, 1977: 48; Hunkan, 2011: 321.
242
Hseyn, 1943: 20; Ahmed b. Mahmud, I, 1977: 48; Hunkan, 2011: 321.
243
Kymen, 1972: 5 - 6; Kymen 2011a 4; Alptekin, 1988: 109; O. Turan, 1997: 127; Piyadeolu,
2011: 119.
239

54

2. Sultan Alp Arslann Bat Karahanllar zerindeki Seferi

a. Seferin Nedenleri
Byk Seluklu Sultan Alp Arslan244 1072 sonbaharnda 200.000 kiilik
byk bir ordu ile Maverannehir taraflarna Bat Karahanllar zerine bir sefer tertip
etmitir245. Alp Arslan Maverannehir seferine zorlayan sebep damad ve Bat
Karahanl hkmdar emsl-Mlk Nasr Han246 ile oullar Harizm Meliki Arslan
Argun ve Toharistan Meliki Ayaz arasnda meydana gelen savalard247. Zira Han ile
Alp Arslann olu Harezm Meliki Arslan Argun veya Toharistan Meliki Ayaz
arasnda muharebe hi eksik olmuyordu. Nasr Hann Trkistan tarafnda bulunduu
bir srada Ayaz, Buhara ve Semerkant taraflarna aknlar yapm, bu istila haberi
zerine dnen Nasr Han Ayazn askerlerini bozguna uratt gibi, askerlerin bir
ksmn da esir alarak ldrtmtr248. Nasr Han bununla da kalmayarak Alp
Arslann kz olan karsn kardeine yardm etmekle, aleyhinde casusluk yapmakla
sulam ve onu dverek lmne sebep olmutur249. Kznn lmne son derece
zlen Alp Arslan hem Nasr Han cezalandrmak hem de blgede bozulan nizam
dzelmek iin byk bir sefer hazrlna balamtr.
Alp Arslann Trkistan seferinin sebebi ile ilgili olarak S. G. Agacanov; Bat
Karahanl hkmdarnn Fergana ve Maverannehirin Sr-derya evresi ve
blgesinde siyasi egemenliinin artmas ve bu durumun da Alparslann siyasi
onurunu incittiini sylemektedir250. Verilen bu bilgi de doru kabul edilebilir. Bu
dnemde devletin takip ettii dou politikas gerei douda gven ve asayi temin
edilmeli, devletin dou hudutlarnda Byk Seluklu Devletinin gcne kar
244

Alp Arslan; Byk Seluklu Sultan Turul Beyin 8 Ramazan 455 ( 5 Eyll 1063 ) Cuma gn
vefat etmesinden sonra Seluklu Devletinde ba gsteren saltanat mcadelesinde rakiplerini bertaraf
ederek Seluklu tahtna oturmutur. Abbasi halifesi de 9 Nisan 1064te Badadta Sultan Alp Arslan
adna hutbe okutarak, onun sultanln tasdik etmi ve ona Adud ed-Devle (Devletin yardmcs,
dayana), Ebu Suca gibi lakaplar vermitir. (bk. Meril,2002: 119; Meril, 2005: 42).
245
bnl Esr, 10, 1987: 78; bnl Adim, 1982: 23; Reidd-Din Fazlullah,2010: 120-121; Burslan,
1943: 45; Barthold, 1981: 391; Grn, 1984: 283; Alptekin, 1988: 127-128; O. Turan, 1997: 189;
Gen, 2002: 704; Sevim, 2005b: 540; Barthold, 2008: 290.
246
emsl-Mlk Nasr Han, Bat Karahanl hkmdar Tamga Han brahimin olu olup, babasnn
fel olarak hakanlktan feragat etmesi zerine 1068 ylnda onun yerine tahta oturmutur (bk. Hunkan,
2011: 274)
247
Grn, 1984: 317; Alptekin, 1988: 127-128; O. Turan, 1997: 189; Meril, 2002: 130; Kafesolu,
2004: 529; Demir, 2011: 83.
248
Alptekin, 1988: 127-128; O. Turan, 1997: 189; Demir, 2011: 83; Tekin, 2012: 172.
249
Abul Farac, 1945: 325; Alptekin, 1988: 127-128; O. Turan, 1997: 189; Demir, 2011: 83; Tekin,
2012: 172.
250
Agacanov, 2006: 146.

55

koyacak gte hibir siyasi teekkl bulunmamalyd. nk bu dnemde Alp Arslan

ynn batya dnmt. Batda rahat hareket etmenin yolu doudan emin olmaktan
gemekteydi.
b. Seferin Sonular
Alp Arslan 1072 ylnn sonbaharnda yukarda sz edilen nedenlerden tr
kalabalk bir Seluklu ordusu ile Ceyhun Nehrini aarak Maverannehiri fethetmek
iin harekete gemitir251. Ordusunu ina ettii sal kprlerle 24 gnde Ceyhun
nehrinden karya geiren Alp Arslan Karahanl lkesinde ilerlemeye balam ve
hatta Buharaya kadar ulamtr252. Karahanl topraklarnda ilerleyen ve hibir
mukavemet ile karlamayan Seluklu ordusuna yalnz Ceyhunun te kysndaki
Barzam Kalesi direniyordu253. Burann hkimi Yusuf Harizm Seluklu ordusuna
daha fazla direnemeyeceine karar verince bir suikast planlamtr254. Yusuf son gece
ikili ve arkl bir elencenden sonra kars ve ocuunu ele gemesin diye
ldrm ve ertesi gn teslim olmutur255. Yusuf Harizm Sultann huzuruna
karld zaman ayaklarn pmek bahanesi ile yere kapanm ve izmesine
gizledii bayla Alp Arslan ile yannda bulunan Gevher Ayini yaralamtr256.
Bunun dnda Alp Arslann Yusuf Harizmi tarafndan yaralanmasn bnl Esir
yle anlatmaktadr: Yusuf el Harizm iki gulamn refakatinde sultann tahtnn
yanna gtrld. Sultan drt kazk aklarak el ve ayaklarnn bunlara balanmasn
emretti. Yusuf el Harizm: Ey muhannes! Benim gibi bir adam byle mi ldrlr?
dedi. Sultan bu sze ok kzd ok ve yay alp iki gulama serbest brakn unu
dedikten sonra Yusufa bir ok att, fakat isabet ettiremedi. Hlbuki o gne kadar
att ok hedefinden hi amamt. Bunu durumu frsat bilen Yusuf hemen Alp
Arslan zerine saldrd. Sultan tahtnda oturuyordu. Yusufun zerine doru geldiini
grnce ayaa kalkp tahtndan inmek istedi, bu srada aya srt ve yzkoyun
dt. Bunun zerine Yusuf sultann zerine ulland ve yannda bulunan ban
Alp Arslann brne saplad.257 Alp Arslan ald yarann etkisi ile ancak 4 gn

251

Agacanov, 2006: 146.

O. Turan, 1997: 189; Tekin, 2012: 172.
253
Alptekin, 1988: 127-128; O. Turan, 1997: 190; Demir, 2011: 83.
254
Alptekin, 1988: 127-128; O. Turan, 1997: 190; Demir, 2011: 83.
255
O. Turan, 1997: 190; Alptekin, 1988: 127-128.
256
Reidd-Din Fazlullah,2010: 121-122; Ravendi, 1957: 119; Alptekin, 1988: 127-128; O. Turan,
1997: 190; Demir, 2011: 83; Tekin, 2012: 172.
257
bnl Esr,1987: 78.
252

56

yaam258 ve 25 Kasm 1072 tarihinde ehit olmutur259. Yusuf Harezm ise Ermeni
asll bir hizmeti tarafndan bana topuz vurularak ldrlmtr260. Cesedi askerler
tarafndan paralanmtr.
Sultan Alp Arslann lm ile Trkistan seferi yarda kalm, bu durum en ok
Bat Karahanllar sevindirmitir. nk Alp Arslann byk bir ordu ile bu yne
sefere kmasnn tek manas Bat Karahanllarn blgedeki hkimiyetine son
verilmek istenmesidir. emsl-Mlk Nasr Han Alp Arslann ani lm ile lkesi ve
hkimiyeti iin byk bir tehlikeden kolayca kurtulmutur. Ayrca Alp Arslann
lm ile Seluklu Devletinin iine dt karklklar frsata eviren emslMlk Nasr Han, Seluklu hudutlarnda tecavze balamtr.
3. Sultan Melikahn Bat Karahanllar zerine Seferi
Alp Arslann ani lm ve gen yata Sultan olan Melikahn, amcas Kavurt
ile mcadele etmesi, Bat Karahanllar harekete geirmitir. Bat Karahanl
hkmdar emsl-Mlk Nasr derhal harekete geerek 1072 ylnn Aralk aynda
Tirmize girmi, para ve kymetli eyalar Semerkanta naklederek o civar haraca
kesmitir. emsl-Mlk Nasr bununla da kalmayarak bu srada Belh valisi Ayazn
Crcana gitmesinden faydalanarak Belh zerine yrm ve buray da
yamalayarak Tirmize dnmtr. Nasrn, Belhe brakt askerleri ile Belhin
ayak takm arasnda atmalarn olmas zerine; emsl-Mlk Nasr geri dnerek
ehrin atee verilmesini emretmitir. Ancak ehrin ileri gelenlerin huzura gelerek af
dilemesi zerine tccarlarn mallar ve byk bir ganimet verilmesi karlnda
onlar balamtr261.
emsl-Mlk Nasrn bu hareketinden Czcanda iken haberdar olan Ayaz,
1073 ylnn Ocak aynda Belhe dnerek buray itaat altna alm ve 10.000 kiilik
bir kuvvetle Tirmize emsl-Mlk Nasr zerine yrmtr262. ki taraf arasnda
meydana gelen savata Ayaz malup olmu, askerlerinin bir ksm ldrlm bir
ksm da Ceyhun Nehrini geerken boulmutur263.

258

Alptekin, 1988: 127-128; O. Turan, 1997: 190.

Kafesolu, 1972: 61;Kafesolu, 1976: 819; Grn, 1984: 317; Alptekin, 1988: 127-128.
260
Hseyni, 1943: 37-38; Hasan, 1986: 34-35.
261
bnl Esr, 10, 1987: 81; Kafesolu, 1953: 19-20; Hunkan, 2011: 325; Piyadeolu, 2012: 58.
262
bnl Esr, 10, 1987: 81; Kafesolu, 1953: 20; Hunkan, 2011: 325; Piyadeolu, 2012: 58.
263
bnl Esr, 10, 1987: 81; Kafesolu, 1953: 20; Hunkan, 2011: 325; Tekin, 2012: 191.
259

57

Seluklu sultan Melikah ise bu sralarda amcas Kavurd isyan264 ile

uramaktayd. Sultan saltanat iin ciddi bir tehlike olan Kavurdu bertaraf ettikten
sonra hudutlarna tecavz eden devletlerle ilgilenme frsat bulabilmi ve ancak
bundan sonra ynn douya evirebilmitir. Sultan, ilk olarak emsl-Mlk Nasr
tarafndan zapt edilen Tirmiz zerine hareket etmek iin devlet merkezi sfahanda
hazrlklara balamtr265. Bu srada kardei Ayazn lm haberini alan Melikah
sava hazrlklarn tamamlayarak Tirmiz zerine yrmtr266. Sultan Herata
vard zaman emsl-Mlkten bir mektup alm, mektupta; Tirmiz lkesinin ve
civarndaki kalelerin kendisinde kalmasnn ve mevcut dostluun salamlatrlmas
isteniyorsa

da

bu

memleketlerin

kendisine

terk

edilmesinin

icap

ettii

267

yazmaktayd . Buna karlk sultan sratle Belhe ulam, burada ehrin ileri
gelenleri zaman zaman yama ve tahribatta bulunan emsl-Mlk Nasrn
askerlerini Melikaha ikyet ederek onu sava iin tahrik etmilerdir268. Sultan
buradan hareketle Tirmize ynelmi bir ksm askerle Emir Savtegini ise nc
olarak, Semerkanttan gelecek yardmc kuvvetlerin yollarn kesmek zere Ceyhun
kenarlarna yollamtr269. Savtegin yolda Karahanl ordusunu malup ederek nehre
dkm, bylece emsl-Mlkn kardeinin270 mdafaa ettii Tirmiz yardm alma
midini yitirmi bir ekilde Seluklu ordusu tarafndan muhasara edilmitir271.
Seluklu ordusunun iddetli hcumlar karsnda ehir halk aman dilemi; emslMlkn kardei Tirmizi Sultan Melikaha teslim etmek zorunda kalmtr.
Seluklular ehre girdikten sonra Sultan Melikah, emsl-Mlkn kardeini
affederek serbest brakmtr272. Sultan ehrin tamir ve tahkim edilmesi, surlarn

264

Kirman Meliki Kavurd Alp Arslann lm zerine onun veliaht olarak Seluklu tahtna oturan
Melikahn sultanlna kar karak isyan etmitir. Melik Kavurd, Melikaha hitaben yazd
mektupta Ben byk kardeim, sen kk oulsun. Ben senden daha ziyade kardeim Alp Arslann
mirasna laym diyerek niyetini aa vurmutur. ki taraf Hemedan civarnda 1073 ylnda kar
karya gelmi, meydana gelen savata vezir Nizaml-Mlkn gayretleri sayesinde Melik Kavurd
yenilgiye uratlmtr. Melikahn zaferi ile neticelenen bu sava sonunda Melik Kavurd ve oullar
esir edildii gibi Kavurd yaynn kirii ile bodurularak ldrlmtr. Bylece Melikah saltanat
iin mhim bir tehlikeyi ortadan kaldrmtr (bk. Hseyni, 1943: 39;Burslan, 1943: 48;Reidd-Din
Fazlullah, 2010: 126; O. Turan, 1997: 199; Akyol ve Kara, 2012a: 136; Tekin, 2012: 191).
265
Kafesolu, 1953: 28.
266
Kafesolu, 1953: 28.
267
Kafesolu, 1953: 28; Hunkan, 2011: 326.
268
Kafesolu, 1953: 28; Hunkan, 2011: 326.
269
Kafesolu, 1953: 28, Alptekin, 1988: 132.
270
emsl-Mlk Nasr Tirmizi zapt ettikten sonra burada kardei Tamga Han Hzr b. brahimi
brakmt (bk. Hunkan, 2011: 326).
271
Kafesolu, 1953: 28-29
272
bnl Esr, 10, 1987: 92-93; Kafesolu, 1953: 29; Alptekin, 1988: 132; Hunkan, 2011: 326-327.

58

yeniden yaplmas, hendeklerin derinletirilmesini emrederek Semerkanda doru

yola kmtr273. Melikahn amac emsl-Mlk ile hesaplamak idi.
Emir Mikail idaresindeki nclerin Semerkant hudutlarnda grlmesi zerine
durumun nezaketini kavrayan emsl-Mlk, payitahta ekilmeye ve bar istemeye
mecbur kalmtr274.
4. Sultan Melikah le Bat Karahanl Hkmdar Arasnda Yaplan
Bar
Seluklu Sultan Melikah, emsl-Mlk ile hesaplamak zere Semerkanda
doru hareket ettiini haber alan emsl-Mlk Seluklularn gcnden korkmu
olmal ki sultandan bar talebinde bulunmutur. Hatta Melikah bara raz etmesi
iin vezir Nizamlmlke yalvarm ve bu arada Tirmize saldrd iin de zr
dilemitir275. Karsnda savaacak bir g bulamayan sultan, emsl-Mlkn bu
bar teklifini kabul ederek geri dnmtr.
Melikahn emsl-Mlkn bar teklifini kabul etmesinde Nizamlmlkn
etkisinin yannda; kendisinden aman dilemi birine kar sava yapmann ve bouna
kan dklmesinin yanl olduu kanaatinin de etkisi vardr. ki hkmdar arasnda
yaplan barn ayrntlar hakknda kaynaklarda herhangi bir bilgi yoktur. Ancak bu
barn Sultan Melikahn emsl-Mlkn zrn kabul edip affetmesi esasna
dayand ortadr.
5. Sultan Melikahn Bat Karahanllar Tabiiyet Altna Almas
Bat Karahanl hkmdarlarndan Han Ahmed b. Hzr276 devri hanedan ve
brokrat-ulema arasndaki atmann zirveye trmand, bunun sonucunda Seluklu
Devletinin Maverannehirde Bat Karahanl hkimiyetine son verdii dnemi
yanstmaktadr. Gen ve tecrbesiz olarak Bat Karahanl tahtna oturan Ahmed Han
tebaasna kt muamelede bulunuyor ve ahalisinin servetini msadere ediyordu277.
273

bnl Esr, 10, 1987: 92-93; Kafesolu, 1953: 29

Kafesolu, 1953: 29
275
bnl Esr, 10, 1987: 93; Kafesolu, 1953: 29; Hunkan, 2011: 327.
276
Bat Karahanl hkmdarlarndan emsl-Mlk Nasr kulun hastalna yakalanarak lm
zerine yerine kardei Tamga Han Hzr b. brahim gemitir (1080). Seluklu istilas ncesinde bat
Trk kaanlnn son mstakil hakan olan Tamga Han Hzr b. brahimden sonra yerine olu
Ahmed b. Hzr gemitir. Ancak Ahmed b. Hzrn Hangi tarihte Bat Karahanl tahtna oturduu
bilinmemektedir (bk. Hunkan, 2011: 280-282).
277
Kafesolu, 1953: 119; O. Turan, 1997: 210; Akyol ve Kara, 2012a: 142.
274

59

Bununla birlikte ulema ile de geinemeyen Ahmed Han, Kdl-kudad Ahmed b.

Sleyman ldrtmt278. Ahmed Hann bu tutumu halkn hanedana olan gvenini
ve desteinin ortadan kaldrmt. zellikle zenginliinden dolay Ahmed Handan
korkan afii fakihlerden Ebu Tahir b. Alek ticaret ve hac bahanesiyle
Maverannehirden ayrlarak sfahana, Melikahn huzuruna gelmi ve Ahmed
Han Sultana ikyet ederek onu Maverannehiri zapt etmeye tevik etmitir279.
Ayrca bu dnemde Ahmed Hann kt ynetimi altnda ezilen Maverannehir halk
da Melikaha gizlice mektuplar yazarak ondan yardm istemilerdir.
Bat Karahanllarn iine dt bu durumundan yararlanmak isteyen
Melikah, Ahmed Han ile ilgili ikyetlerin artmas zerine H. 481 (1088- 1089)280
senesinde Maverannehire hareket etmitir. Horasandan bir miktar daha asker
toplayarak Ceyhunu gemi, Buhara istikametinde ilerleyerek yol boyunca getii
yerleri almtr281. Daha sonra Buharay muhasara ile zapt etmitir282. Buradan
hareketle Semerkant zerine yryen Sultan Melikah, ehrin nne gelerek burada
karargh kurmutur283. Bu srada Ahmed Han da bo durmayarak zerine gelmekte
olan Melikaha kar tedbir almtr. Ahmet Han ehrin surlarnn her bir burcuna
yalnz o burcu korumakla mkellef birer komutan koymutur284. Sultan Melikah
daha nce ehrin halkna mektuplar gndererek onlara yardmda bulunmay ve onlar
iinde bulunduklar bu zulm ortamndan kurtarmay vaat etmiti285. Bu sebeple
Melikah ehri muhasaraya balad zaman ehir halk da sultana ierden maddi
yardmda bulunmutur286. Melikahn muhasarann iddetini artrd bir srada elAyar burcunun komutan Buharada, Melikaha esir den olunu kurtarma
midiyle korumakla mkellef olduu burcun mdafaasnda gevek davranm ve
burcun dmesini kolaylatrmtr287. Seluklu askerlerinin sur zerinde grnd
srada Ahmed Han mcadeleyi brakarak ehirdeki evlerden birine snmtr288.
278

zaydn, 2001b: 408; Meril vd. 1999: 98; Meril, 2011a: 58-59
bnl Esr, 10, 1987: 154; Kafesolu, 1953: 119-120; Gen, 2002: 706; Hunkan, 2011: 328.
280
Kafesolu, 1953: 120; O. Turan, 1997: 211; Meril vd. 1999: 98; Gen, 2002: 706.
281
bnl Esr, 10, 1987: 154; Kafesolu, 1953: 120; Tekin, 2012: 194.
282
bnl Esr, 10, 1987: 154; Kafesolu, 1953: 120; Akyol ve Kara, 2012a: 142; Tekin, 2012: 194;
Hunkan, 2011: 328.
283
bnl Esr, 10, 1987: 154; Kafesolu, 1953: 120; Hunkan, 2011: 328.
284
bnl Esr, 10, 1987: 154; Kafesolu, 1953: 120; Barthold, 1981: 394; Barthold, 2008: 293 -294
285
bnl Esr, 10, 1987: 154
286
bnl Esr, 10, 1987: 154
287
bnl Esr, 10, 1987: 154; Kafesolu, 1953: 121; Barthold, 1981: 394; Barthold, 2008: 293-294;
Hunkan, 2011: 329.
288
bnl Esr, 10, 1987: 154; Kafesolu, 1953: 121; Hunkan, 2011: 329.
279

60

Sakland evde Seluklu askerleri tarafndan ele geirilen Ahmed Han esir edilerek
sfahana gnderilmitir289.
Sultan Melikah, Semerkand zapt edip Ahmed Han esir ettikten sonra
Harezm Amidi Ebu Tahiri burann idaresi ile grevlendirmitir290. Bylece
Melikah Bat Karahanl Devletini kendisine tbi hale getirmitir.
Seluklu Sultan Melikahn Bat Karahanllar zerine sefer tertip etmesindeki
ama, Ahmed Hann kt ynetimi karsnda ezilen halk kurtarmann yannda;
onun bu dnemde tasarlad dou politikasn da uygulamakt. Seluklu Devletinin
gcnn zirveye kt bu dnemde Melikah devletini d tehditlere kar koruma
iin zellikle douda kuzeyden gneye doru uzanan kendisine tbi devletlerle
evrelemek suretiyle bir hat oluturmak istemitir. Sultan Melikah douda bylesine
bir gvenlik emberi oluturmas iin Bat Karahanllarn iine dt karklklar
bir frsat olarak grm ve bu yne bir sefer tertip ederek bu devleti kendisine
balam ve tasarlad gvenlik emberinin ilk halkasn oluturmutur.
6. Sultan Melikahn Dou Karahanllar Tabiiyet Altna Almas
Byk Seluklu Sultan Melikah douda kurmay hedefledii gvenlik
emberine Dou Karahanllar da dhil etmek niyetindeydi. Bu amala Semerkand
kuatp Ahmed Han esir ederek Bat Karahanllar itaat altna aldktan sonra
Kgara291 doru hareket etmitir292.
Sultann Kgara doru yry srasnda Talas hkimi Krhan itaat altna
alnd gibi Isk Glnn batsndaki Balasagun ve Takentin kuzeyindeki sficab
hkmdarlar da Melikaha tabi olmular ve vergi vermeyi taahht etmilerdir293.
Dou Karahanl topraklarna doru harektna devam ederek zkente kadar
gelen sultan, buradan Dou Karahanl hkmdar Bura Kara Hakan Hasana eliler

289

bnl Esr, 10, 1987: 154; Kafesolu, 1953: 121; Kymen, 1963: 124; Meril, 1976: 797;
Barthold, 1981: 394; O. Turan, 1997: 211; zaydn, 2001b: 408; Gen, 2002: 706; Meril, 2005: 81;
Barthold, 2008: 293 -295; Meril, 2011a: 58; Hunkan, 2011: 329.
290
bnl Esr, 10, 1987: 154; Kafesolu, 1953: 121; Hunkan, 2011: 329.
291
Kgar ve Balsgun Dou Karahanl Devletinin merkezleridir (bk. Hunkan, 2011: 372).
292
bnl Esr, 10, 1987: 155; Kafesolu, 1953: 121; O. Turan, 1997: 211; Akyol ve Kara, 2012a: 142;
Hunkan, 2011: 382.
293
Kafesolu, 1953: 121; Kafesolu, 1972: 68; Kafesolu, 1976: 829; Gen, 2002: 706; Tekin, 2012:
195.

61

gnderip kendi adna hutbenin okunmasn ve sikkenin baslmasn istemitir294. Aksi

halde zerine yryeceini bildirerek Bura Kara Hakan Hasan tehdit etmitir295.
Bura Kara Hakan Hasan Sultan Melikahn isteklerini yerine getirdii gibi bizzat
sultann huzuruna karak ona itaatn arz etmitir296. Bu seferi ile Byk Seluklu
Sultan Melikah, Dou Karahanl Devletini de kendisine tabi klarak sfahana
dnmtr ( H. 482/10891090)297.
7 Melik Sancarn Bat Karahanllar zerine I. Seferi
a. Seferin Nedenleri
Fetret devrindeki298 taht mcadelelerine bir ara Sancarn299 dhil olmasn ve
hkimiyet blgesinden uzaklamasn frsat bilen Bat Karahanl hkmdar Kadir
Han Cibrail b. mer, Seluklularn Maverannehir hkimiyetine son vererek
Horasana kadar Seluklu lkesini ele geirmek istemitir300.

294

bnl Esr, 10, 1987: 155; Kafesolu, 1953: 121; O. Turan, 1997: 211; Hunkan, 2011: 383; Akyol
ve Kara, 2012a: 142.
295
bnl Esr, 10, 1987: 155.
296
bnl Esr, 10, 1987: 155; O. Turan, 1997: 211; Hunkan, 2011: 383; Tekin, 2012: 195.
297
Kafesolu, 1953: 122; zaydn, 2001b: 408; zaydn, 2004b: 56; Akyol ve Kara, 2012a: 142.
298
Byk Seluklu Sultan Melikahn 19 Kasm 1092 tarihinde ani lmnn ardndan devleti
derinden sarsacak bir i karklk ba gstermitir. Bu karkln sebebi birka taht iddiacsnn
saltanat mcadelesine girmesidir. Bu mcadele resmi veliaht Berkyarukun yerine Melikahn ei
Teken Hatunun olu Mahmudu Seluklu tahtna karmak istemesi ile balamtr. Daha sonra bu
mcadeleye Terken Hatunun gayretleriyle Melikahn kardei Tutu da katlmtr. Terken Hatun ve
olu Mahmudun vefat etmeleri zerine saltanat nndeki iki nemli engeli atlanm olan Berkyaruk,
1095 tarihinde amcas Tutu ile yapt sava kazanmtr. Bu savata Tutu yenilerek hayatn
kaybetmitir. Tutuun bertaraf edilmesinden ksa bir sre sonra Berkyaruk, saltanatna kar isyan
eden dier amcas Arslan Argun ile mcadele etmek zorunda kalmtr. 1097 tarihinde Arslan
Argunun bir klesi tarafndan ldrlmesiyle son bulan bu isyandan sonra Berkyaruk, dier bir
amcas ihabd-devle Teki ile ar Beyin torunlarndan Emir-i emirn Muhammed b.
Sleymann isyanlar ile uram, bu rakiplerini de bertaraf ettikten sonra 1097 ylnda lkenin her
tarafnda hkimiyetini kurmay baarmtr. Ancak bu durum ok uzun srmemi, Berkyarukun
saltanatna kar Gence Meliki kardei Muhammed Tapar isyan etmitir. Berkyaruk Muhammed Tapar
mcadelesi iki kardein karlkl anlamalar ile son bulmutur (bk. bnl Esr, 10, 1987: 199-271;
Reidd-Din Fazlullah,2010: 141-151; Alptekin, 1988: 143-153; Meril, 2005: 85-96; zaydn,
1988: 514-515). Melikahn lmnden sonra yaanan bu taht mcadeleleri devleti derinden sarst
iin bu dnem Seluklularn Fetret Devri olarak adlandrlmtr.
299
Seluklu Sultan Berkyaruk kendisine kar isyan eden amcas Arslan Argun karsnda yannda yer
alan ve yardmn grd kardei Sancar, Horasana melik tayin etmitir. (bk. Reidd-Din
Fazlullah, 2010: 147; Ravendi, 1957: 141; Alptekin, 1988: 149; Meril, 2005: 88; Meril, 2011b: 292;
Demir, 2011: 117; Akyol ve Kara, 2012b: 147-148.) Horasan Meliki Sancar Berkyaruk-Muhammed
Tapar mcadelesinde z kardei Muhammed Tapar desteklemitir. Berkyaruk karsnda girdii
ikinci mcadeleyi kaybeden Muhammed Tapar, Horasana Sancarn yanna gitmiti. Muhammed
Tapar Horasan Meliki Sancar ile anlaarak onu, bu srada Badadda bulunan ve hasta olan
Berkyarukun zerine gitmeye ikna etmitir (bk. Meril, 2005: 93). Bylece Horasan Meliki Sancar da
taht mcadelesine dhil olmutur.
300
zaydn, 2001a: 120; Meril, 2005: 105; Piyadeolu, 2012: 74.

62

Bat Karahanl Hkmdar Kadir Hann Horasan Meliki Sancarn, kardei

Muhammed Tapar ile Badada bulunduklar srada Seluklu lkesinin dou
hudutlarn istila hrs daha da artm, bu amala Sancar in emirlerinden
Gndoduyu kendi safna ekmitir. Gndodu ile srekli haberleen Kadir Han,
Gndodudan Sancarn hasta olduu haberini alm; bu durumu frsata evirmek
isteyen Kadir Han, hemen harekete gemitir. Kadir Han Gndodudan Sancarn
hasta olduu ve derhal harekete gemesi gereini iaret eden mektubu alr almaz
100.000 kiilik bir ordu ile Sancar in hkimiyet blgesi zerine yrmtr301. Bu
srada yakaland hastalktan kurtulan Sancar Kadir Hann hareketini haber alnca
onu karlamak iin 5.000 svari ile Belh ehrine gelmitir. Sancar Belhe geldiinde
Kadir Han Cibrail b. mer ile aralarnda be gnlk bir mesafe kalmt ki, buraya
kadar yannda getirdii Gndodu, kaarak Kadir Han Cibrail b. mere
snmtr302. Kadir Han ile ittifak yapan Gndodu, Tirmize giderek oray ele
geirmitir. ki ordunun birbirine yaklat srada Melik Sancar, Kadir Hana eliler
gndererek daha nce verdii szleri tutmasn istemitir303. Fakat Kadir Han buna
kulak asmamtr. Bunun zerine Sancar Kadir Han casuslar aracl ile adm
adm takip ettirmi ve nihayet bir gn Kadir Hann Belh civarnda ava kt
haberini almtr304. Sancar Emir Bozkuu Kadir Han yakalamak zere
grevlendirmi, Emir Bozku ksa sreli bir atmadan sonra Kadir Han ve
Gndoduyu ele geirmitir305. Huzura getirildiinde yer pp zr dileyen Kadir
Hann mazeretini kabul etmeyen Sancar, onun derhal ldrlmesini emretmitir
(Mays-Haziran 1102)306. Melik Sancar daha sonra Tirmizi kuatarak buray ele
geirmitir.
b. Seferin Sonular
Melik Sancar Kadir Han Cibrail b. mer zerine tertip ettii sefer sonrasnda
Karahanl lkesini yeniden tekilatlandrmtr. Sancar saraynda yetimi olan

301

bnl Esr, 10, 1987: 293; zaydn, 2001a: 120; zaydn, 2004: 508.
zaydn, 2001a: 121; zaydn, 2004: 508; Hunkan, 2011: 332.
303
bnl Esr, 10, 1987: 293; zaydn, 2001a: 120-121 zaydn, 2004: 508; Hunkan, 2011: 332;
Piyadeolu, 2012: 74.
304
zaydn, 2001a: 121; zaydn, 2004: 508; Hunkan, 2011: 332; Piyadeolu, 2012: 74.
305
zaydn, 2001a: 121; zaydn, 2004: 508; Hunkan, 2011: 332; Piyadeolu, 2012: 74.
306
zaydn, 2001a: 121; zaydn, 2004: 508; Demir, 2011: 141; Hunkan, 2011: 332; Piyadeolu,
2012: 74.
302

63

yeeni II. Muhammed b. Sleyman307 Bat Karahanl hkmdar ilan edip

kendisine tbi klmtr (1102)308. Arslan Han unvan ile Bat Karahanl hkmdar
ilan edilen II. Muhammed b. Sleyman bir sre sonra Karahanl hanedanndan mer
Han tarafndan Semerkanttan uzaklatrlmsa da Melik Sancarn mdahalesi ile
mer Han bozguna uratlmtr309. Yine 1103 ylnda ayn hanedana mensup olan
ve Sagun (Sar) Bey unvanyla tannan Hasan b. Ali ile Arslan Han mcadeleye
girimi ve Arslan Han Sancarn yardm ile bu skntdan kurtulmutur310.
Sultan Melikah zamannda oluturulmu dou gvenlik emberi Kadir Han
tarafndan krlmak istenmi ve hatta Seluklularn Horasan hkimiyetine bile gz
dikilmitir. Bunda hi phesiz Seluklularn bu dnemde iinde bulunduu
karklklar etkili olmutur. Ancak Sultan Berkyaruk Seluklularn dou
hudutlarndaki devletlerin saltanat mcadelesinden yararlanarak hudutlarda tecavz
edeceini daha nce kestirmi olmal ki; Horasann idaresini kardei Sancara
vermitir. Bylece Seluklu Devletinin bats saltanat mcadelelerine sahne olurken
douda, Melik Sancarn baarl ynetimi ile asayi salanm olup bu ynden
gelecek tehlikeler Sancar tarafndan engellenmitir.
8. Melik Sancarn Bat Karahanllar zerine II. Seferi
Horasan Meliki Sancar, Berkyaruk devrinde isyan etmesi nedeniyle Bat
Karahanl Hkmdar Kadir Han Cibrail b. meri ldrm ve Maverannehiri
yeniden tekilatlandrarak II. Muhammed b. Sleyman Arslan Han unvan ile
Semerkanta tayin etmiti311. Bundan sonra Maverannehir ile yakndan ilgilenen
Sancar

Karahanl

Hanedanna

mensup

mer

Hann,

Muhammed

Han

Semerkanttan uzaklatrmas zerine harekete gemi ve mer Han malup ederek

onu ldrmtr312. Yine Sagun Bey adndaki bir ahsn kalabalk bir ordu ile
Muhammed Hann lkesine saldrmas zerine Muhammed Han Sancardan yardm

307

Annesi Melikahn kz Melik Sancarn da kz kardeidir. Ayn zamanda Sancar II. Muhammed b.
Sleymann damaddr (bk. Hunkan, 2011: 332)
308
Prtsak, 1977: 266; zaydn, 2001a: 121; zaydn, 2004: 508; Meril, 2005: 105; Demir, 2011:
141.
309
zaydn, 2001a: 121; zaydn, 2004: 508.
310
zaydn, 2001a: 121; zaydn, 2004: 508; Demir, 2011: 141.
311
Kymen, 1963: 124; Prtsak, 1977: 266; Meril, 1976: 798; zaydn, 1990: 137; zaydn, 2001a:
121; Gen, 2002: 707; zaydn, 2004: 508; Meril, 2005: 105.
312
zaydn, 1990: 137.

64

istemi ve Sancarn gnderdii askerler sayesinde Sagun Beyi yenilgiye uratarak

bir hayli ganimet elde etmitir (1109 )313.
Muhammed b. Sleyman, kazand bu son zaferden sonra bir hayli
zalimlemi; halkn malna el uzatm, ehirleri tahrip etmi ve hatta Sancarn
emirlerini hie sayacak kadar kstahlamtr314. Muhammed b. Sleymann bu
davranlarndan tr Sancar, 1113-1114 tarihinde hazrlad byk bir ordu ile
Muhammed Han zerine yrmeye karar vermitir315. Bunu haber alan Muhammed
Han ise; korkuya kaplarak Sancarn ileri gelen emirlerinden Emir Kuma ve
Harezmah Kutbed-Din Muhammede mracaat ederek Sancar ile aralarnda
bozulan mnasebetin dzeltilmesi konusunda onlardan yardm istemitir316. Onlarn
ricalar zerine Sancar, sarayna gelip el-etek pmek artyla Muhammed Han
affetmeyi kabul etmitir317. Fakat Muhammed Han korkusundan Sancarn huzuruna
gitmeye ekinmitir. Bununla birlikte Sancar, Ceyhun Nehrinin bat kysnda at
zerinde iken, dou kysnda onun karsna gelen Muhammed Han atndan inip yer
pmek suretiyle Sancardan af dilemitir318. Bylece aralarndaki anlamazla son
veren Muhammed Han ve Melik Sancar lkelerine geri dnmlerdir.
Daha sonraki yllarda da yine baz anlamazlklar meydana gelmise de
Sancarn Horasan Meliklii ve Seluklu sultanl sresince Bat Karahanllar
Byk Seluklu Devletini metb tanmaya devam etmilerdir.
9. Sultan Sancarn Bat Karahanllar zerine Seferi
Byk Seluklu Devletinin Horasan Meliki Sancar tarafndan Arslan Han
unvan ile Bat Karahanl tahtna getirilen Muhammed b. Sleyman mrnn son
yllarnda hastalanarak fel olmu bu yzden devleti, olu ve naibi emsl-Mlk
Nasr Han ile birlikte ynetmeye balamt319. Bu srada emsl-Mlk Nasr Han
mderris fakih e-erif el-Eref el Alevi tarafndan babasnn yerine gemesi iin

313

Meril, 1976: 798; zaydn, 1990: 139; zaydn, 2001b, 409.

bnl Esr, 10, 1987: 397; zaydn, 1990: 139; Demir, 2011: 141.
315
zaydn, 1990: 140; Demir, 2011: 141.
316
bnl Esr, 10, 1987: 397; zaydn, 1990: 140; Demir, 2011: 141.
317
bnl Esr, 10, 1987: 397; zaydn, 1990: 140; Demir, 2011: 141.
318
bnl Esr, 10, 1987: 397; zaydn, 1990: 140; Demir, 2011: 142.
319
Kymen, 2011a: 159; Meril vd. 1999: 105; zaydn, 2001b: 409; Meril, 2002: 152; Gen, 2002:
708; zaydn, 2004: 509-510; Meril, 2005: 112; Meril, 2011a: 68; Demir, 2011: 158; Hunkan,
2011: 334.
314

65

tevik ve tahrik edilmitir320. Bu durum emsl-Mlk Nasr Han tarafndan kabul

edilmemi olacak ki, Semerkandda e-erif el-Eref el Alevinin tevikiyle bir isyan
km ve emsl-Mlk Nasr Han ldrlmtr321. Bu isyan ve olunun lmn
haber alan Arslan Han Muhammed, Trkistanda bulunan dier olu Ahmed b.
Muhammedi asiler zerine gnderirken metb Sultan Sancardan322 da yardm
istemitir323. Trkistandan gelen Ahmed e-erif el-Eref el Aleviyi ldrmek
suretiyle isyan bastrmtr324.
syann bastrlmas ile Seluklu Sultan Sancarn gelmesine sebep olacak
durum ortadan kalkmt. Arslan Han, Sultan Sancara bir eli gndererek isyann
olu tarafndan bastrldn ve olunun kendisinin yksek hkimiyetini tandn
bildirmi ve ondan Horasan a dnmesini rica etmitir325. Arslan Hann bu ekilde
haber gndermesi bu srada Ceyhunu gemi olan Sancar ok kzdrm ve o
gelimelerin sonucunu beklemeyi uygun grerek bir sre av ile oyalanmtr326. Av
srasnda tam donanml on iki kii Sultan Sancar ldrmek istemi, ancak
yakalanarak sularn itiraf etmilerdir327. Sultan sulular ldrdkten sonra Arslan
Han Muhammed ile hesaplamak iin derhal Semerkand zerine yrmtr. Baka
bir gre gre ise, Sancar n Semerkanta sefer yapmasnn sebebi; Arslan Hann
olu Ahmedin, bamsz hareket etmeye meyletmesi ve evresindeki Trk kabileleri
ile temasa geip, onlarn zerinde stnlk kurmaya almasn engellemek olarak

320

Hunkan, 2011: 334.

Kymen, 2011a: 160; zaydn, 2001b: 409; Meril, 2002: 152; zaydn, 2004: 509-510; Meril,
2005: 112; Meril, 2011a: 68; Demir, 2011: 158; Hunkan, 2011: 334; Yakupolu, 2012: 159.
322
Byk Seluklu Devleti Sultan Muhammed Taparn 1118de lm zerine yerine kk yataki
olu Mahmudun gemesini bu srada Horasan meliki olan Sancar itiraz etmi ve 14 Haziran 1118
tarihinde sultanln ilan ederek yeeni Mahmudu bertaraf etmek iin harekete gemitir. Sancar
1119 tarihinde Save civarnda yeeni Mahmud ile girdii mcadelede baar salayarak Byk
Seluklu Devleti tahtna oturmutur. Bununla birlikte yeeni Mahmudu da affederek onu Irak
Seluklu sultan ve kendisine veliaht ilan etmitir. Son olarak Halife el-Msterd Billhn 4 Eyll
1119 tarihinde Mahmud adna okunan hutbeyi kaldrp, hutbeyi Sancar adna okutmas ile onun
sultanl halife tarafndan da tasdik edilmitir. (bk. bnl Esr, 10, 1987: 437; Kymen, 1979b: 487;
Meril vd. 1999: 104; Divitiolu, 2000: 122; zaydn, 2004: 508; Smer, 2004: 370; Meril, 2011b:
293; Akyol, 2012: 169; Yakupolu, 2012: 155; Akyol, 2012: 169).
323
Kymen, 2011a: 160; Meril, 2002: 152; Meril, 2005: 112; Meril, 2011a: 68; Demir, 2011: 158;
Hunkan, 2011: 334; Yakupolu, 2012: 159.
324
Kymen, 2011a: 160; Meril, 2002: 152; Meril, 2005: 112; Meril, 2011a: 68; Demir, 2011: 158;
Hunkan, 2011: 334.
325
Kymen, 1963: 125; Kymen, 2011a: 161; Demir, 2011: 158; Hunkan, 2011: 334; Yakupolu,
2012: 159.
326
zaydn, 2004: 509-510; Kymen, 2011a: 161; Hunkan, 2011: 334.
327
Hunkan, 2011: 334-335.
321

66

gsterilmektedir328. Neticede Sultan Semerkand zapt ederek devlet hazinesine el

koymutur (1130)329
Bu arada bir kaleye snm olan Arslan Han da esir eden Sancar, zaten hasta
olan bu adam af dilemesi zerine Merve kznn330 yanna gndermitir331. Arslan
Han ksa bir sre sonra lm ve Mervde kendi yaptrd medreseye gmlmtr
(1132)

332

. Arslan Hann olu Ahmed 1132 ylna kadar Sultan Sancarn

hkimiyetini tanmamtr333. Sultan Sancar Karahanl tahtna srasyla; Sagun (Sar)

Bey unvanyla tannan Hasan b. Ali, Ebul-Muzaffer brahim b. Sleyman ve II.
Mahmud b. Muhammedi geirmitir334.
B. DOU POLTKASI EREVESNDE K HANEDAN ARASINDA
YAPILAN SYAS EVLLKLER
1. Alp Arslan ile ah Hatunun Evlilii
ah Hatun, Karahanl Yusuf Kadir Hann kzdr. 1025 ylnda Yusuf Kadir
Han ile Gazneli Mahmud arasnda gerekleen Semerkand335 Anlamas sonrasnda
ah Sultan Gazneli Mahmudun olu ile szlenmitir. Bylece iki hanedan arasnda
evlilik yoluyla akrabalk kurulmak istenmitir. Ancak Sultan Mahmudun ld
gne kadar nian gereklememitir. Gazneli Devletinde iktidar Mesuda geince
1031-1034 yllar arasnda Kgarda bulunan Gazneli eliler ah Hatunu Sultan
Mesuda istemilerdir. Sultan Mesud ile ah Hatunun evlilii konusunda
kaynaklarda herhangi bir bilgi yoktur. Ancak sz konusu bu evlilik gereklemi
olmaldr. nk ah Hatun Dandanakan Savanda Seluklular tarafndan esir

328

Gen, 2002: 708; Ayan, 2007: 7.

Reidd-Din Fazlullah, 2010: 168; Kymen, 1963: 125; Kymen, 2011a: 161; zaydn, 2001b:
409; Gen, 2002: 708; Meril, 2002: 152; zaydn, 2004: 509-510; Meril, 2005: 112; Meril,
2011a: 68; Yakupolu, 2012: 159.
330
Seluklu Sultan Sancar in ei Terken Hatun ayn zamanda Arslan Han n kzdr. (bk. Kymen,
2011a: 161)
331
Kymen, 2011a: 161; Meril, 2002: 152; Meril, 2005: 112.
332
Meril, 2002: 152; Gen, 2002: 708; Meril, 2005: 112.
333
Meril, 2002: 152; Meril, 2005: 112; Demir, 2011: 158.
334
Meril, 1976: 798; Meril, 2002: 152; zaydn, 2004: 510; Meril, 2005: 113; Hunkan, 2011:
335.
335
Yusuf Kadir Han ile Gazneli Mahmud 1025 ylnda Semerkand yaknlarnda bir araya gelerek Ali
Tegin in Maverannehirdeki hkimiyetine son verilmesi ve Arslan Yabgunun idaresindeki
Trkmenlerin Horasana nakledilmesi hususlarnda bir anlama yapmlardr. (bk. Piyadeolu, 2012:
35)
329

67

olarak ele geirilmitir. Daha sonra sz konusu bu hatun ar Beyin olu Alp
Arslan ile evlendirilmitir336.
Alp Arslan ile ah Hatunun hangi tarihte evlendii bilinmemekle birlikte, E.
N. Necef, ah Hatun ile Alp Arslan arasnda yaplan evlilikle iki hanedan arasnda
akrabaln temeli atldn belirterek bu evliliin iki hanedan arasnda yaplan ilk
evlilik olduuna iaret etmektedir337. . S. Hunkan ise, emsl-Mlk Nasr Hann338
Alp Arslann kz ile evlendikten sonra Yusuf Kadir Hann kzyla da Alp Arslann
evlendiini bildirmektedir339.
Alp Arslan ile ah Hatun evlilii siyasi karlar gzetilerek yaplm olup iki
hanedan arasnda akrabalk kurularak, Seluklularn Bat Karahanllarn hkimi
olduu Maverannehire ynelik aknlarnn340 nne geilmek istenmitir.
Seluklular ise teden beri Horasana hkim olmak isteyen Karahanllar ile evlilik
yoluyla akrabalk kurarak iki hanedan arasnda bar tesis etmeye almtr.
Bylece Bat Karahanllarn Horasan Seluklularn elinden almaya ynelik
teebbslerinin nne geilmek istenmitir.
2. Melikah ile Terken Hatunun Evlilii
Terken Hatun341 Bat Karahanl hkmdar Tamga Han brahimin kzdr342.
Alp Arslan 1065 tarihinde olu Melikah Terken Hatun ile evlendirmitir. bnl
Esr dnn Mervde yapldn, bylece iki hanedan arasnda dostluk ve birliin

336

Necef, 2005: 326.

Necef, 2005: 326.
338
emsl-Mlk Nasr H. 460 (1067-1068) tarihinde Bat Karahanl tahtna oturmutur (bk. Hunkan,
2011: 274). Nasr Hann, Alp Arslann kz ile evlilii saltanat dneminde olduuna gre sz konusu
bu evlilikler 1068 senesinden sonraki bir tarihte olmaldr. Bununla birlikte Nasrn Alp Arslann kz
olan karsn ldrmesi zerine Alp Arslann 1072 tarihinde Bat Karahanllar zerine bir sefer tertip
etmesi gz nnde bulundurulsa bu evliliklerin 1068-1072 tarihleri arasnda gerekletiini
syleyebiliriz.
339
Hunkan,2011: 322.
340
Babas ar Beyin lm zerine Horasan Meliki olan Alp Arslan Bat Karahanl topraklarnda
saldr ve yamada bulunarak ar Bey zamannda Tamga Han brahim ile yaplan anlamay
bozmutur. Tamga Han bir taraftan Alp Arslann bu saldrlarna karlk verirken, dier taraftan da
Halife Kim Biemrillaha 1061 ylnda eli gndererek Alp Arslann lkesinden el ekmesi,
saldrlara son vermesi iin yardm istemitir. Bu srada Seluklularn tahakkmnde olan halife onun
bu ricasn kabul etmise de hilat ve lakaplar gndermekten baka bir ey yapamamtr. Alp Arslann
Seluklu sultan olmasndan sonra Maverannehire ynelik Seluklu saldrlar oullar Harizm
Meliki Arslan Argun ve Toharistan Meliki Ayaz tarafndan srdrlmtr (bk. Hunkan, 2011: 321322)
341
Baz kaynaklarda Terken Hatunun Tamga Han brahimin kardei sa Hann kz olduu ifade
edilir (bk. Hunkan, 2011: 322).
342
bnl Esr, 2013: 295; O. Turan, 1997: 160.
337

68

salandn ifade eder343. Bu cmleden Alp Arslann olu Melikah Bat

Karahanl Hanedanna mensup Terken Hatun ile evlendirmesindeki gaye ortaya
kmaktadr.
Alp Arslann takip ettii dou politikas batdaki fetih faaliyetlerini
desteklemeye ynelikti diyebiliriz. Yani o, Seluklu sultan olduktan sonra ynn
batya dnm, zellikle Anadoluya ynelik fetih faaliyetlerine younluk vermitir.
Ancak ynn batya dnmesi iin doudan emin olmas gerekirdi bu sebeple
doudaki devletlerle bar salamaya odakl bir politika takip etmitir. Bu dnem
devletleraras ilikilerde barn tesisi ve devam iin en etkili yol hanedanlar
arasnda yaplan siyasi evliliklerdi. Alp Arslan da bu yolu tercih ederek daha sonra
kendisine veliaht tayin edecei Melikah Karahanl soyundan Terken Hatun ile
evlendirmitir.
3. ie Hatun ile emsl-Mlk Nasr Hann Evlilii
Byk Seluklu Sultan Alp Arslan kz ie Hatunu Bat Karahanl
hkmdar emsl-Mlk Nasr Han (1068-1080) ile evlendirmitir344. Bylece iki
hanedan arasnda evlilik yoluyla akrabalk kurulmutur.
ie Hatun ile emsl-Mlk Nasr Hann evlilii Nasrn saltanat srasnda
gerekletiine gre bu evlilik, onun saltanatnn balad 1068den sonraki bir
tarihte olmutur. Alp Arslan Seluklu sultan olduktan sonra ynn batya dnm
bu yndeki fetih faaliyetlerine arlk vermiti. Bu yzden devletini dou ynnden
gelecek tehlikelere kar koruma ynnde gelitirdii dou politikasnn nemli bir
ayan temsil eden Karahanllar ile evlilik yoluyla akrabalk kurarak bar
salamtr. nk Karahanllarn Horasana sahip olma idealleri Alp Arslann
batdaki ilerle megul olduu bir srada yeniden depreebilirdi. Douda gvenliin
salanmas ve bu hanedann Seluklular iin bir tehdit oluturmasn nlemek iin
kzn Nasr Han ile evlendirerek bara dayal bir politika takip etmitir.
4. Melikahn Kz ile Tegin Han Sleymann Evlilii
Bat Karahanl hkmdar Tegin Han Sleyman, Seluklu Sultan Melikahn
kz ile evlendirilmitir. Kaynaklarda bu evlilikle ilgili herhangi bir bilgi yoktur.
343
344

bnl Esr, 2013: 295.

Hunkan, 2011: 322.

69

Ancak, Tegin Han Sleymann 1096-1097 ylnda Seluklu Sultan Berkyaruka

itaat arz ederek Bat Karahanl tahtna getirildiini ve bu srada Melikahn kz ile
evli olduu bilinmektedir345.
Melikahn kz ile Karahanl Tegin Hann evlilikleri, iki hanedan arasnda
gerekleen dier evliliklerde olduu gibi siyasi karlar gzetilerek yaplm olup,
ilikilerin dzeltilmesine yneliktir.
5. Sancar ile Trkan Hatunun Evlilikleri
Kaynaklarda Trkan Hatun olarak geen bu kadn Bat Karahanl Arslan Han
Muhammed b. Sleymann kzdr. Muhammed b. Sleyman ise Tekin Han
Sleymann Melikahn kz olan hatundan doan oludur. Muhammed b.
Sleyman babasnn lmnden sonra Maverannehirde tutunamam, Merve
giderek orada ikamet etmitir346. Horasan Meliki Sancar, itaatten ayrlan ve
Seluklular iin bir tehdit oluturan Bat Karahanl hkmdar Kadir Han Cibrili
ldrdkten sonra Karahanl tahtna ayn zamanda yeeni olan Muhammed b.
Sleyman getirmitir.
Sancar Bat Karahanl tahtna getirdii Muhammed b. Sleymann kz Trkan
Hatunla bir evlilik yapmtr. Bu evliliin ne zaman yapldyla ilgili kaynaklarda
herhangi bir bilgi yoktur. Ancak bu dnem Bat Karahanllarn Seluklu Devletinin
vassal haline geldiini gz nnde bulundurursak, bu evliliin iki hanedan arasnda
yaplm dier evliliklerden farkl olduunu syleyebiliriz. Sancar Bat Karahanl
tahtna getirdii yeeni olan Muhammed b. Sleymann kz ile evlenmek suretiyle
onun Seluklu Devletine olan balln artrmak istemi olmaldr.

345
346

Hunkan, 2011: 288.

Hunkan, 2011: 291.

70

III. KARAHTAYLAR
A. DOU POLTKASI EREVESNDE ASKER VE SYAS
LKLER
1.

Karahitaylar

le

Byk

Seluklularn

Vassal

Karahanllarn

Mcadelesi
Karahitay Devleti, kuzey inde iki asra yakn Liao adyla hkm sren
Kitan Devletine Curcenler tarafndan son verilmesi zerine batya doru g eden
Ktaylar tarafndan kurulmutur347.
Karahitaylarn slam dnyas ile ilk temaslar 1128 ylnda olmutur. Kitan
Devletinin son hkmdarnn kardei Yeh-l Ta-shih beraberinde kk bir
toplulukla batya doru g etmi, Bat Moolistanda birok boyun desteini
saladktan sonra Trkistana (Kagar ve Hoten) doru ileri harekta gemitir.
Dou Karahanllarn348 hkimiyet blgesine doru ilerleyen Yeh-l Ta-shih,
Kgara birka konak mesafeye kadar yaklamtr. Ancak bu dnem Dou
Karahanl Devletinin banda bulunan Arslan Han Ahmed b. Hasan Yeh-l Tashihnin zerine yryerek onu malup etmi, birok adamn da ldrmtr.
Arslan Han Ahmed b. Hasann bu baars metb Sultan Sancar ok sevindirmi
ve Arslan Hann bu zaferini halifeye bildirmitir349.
Dou snrlarndan Byk Seluklu Devletine doru gelmekte olan ilk byk
tehlike onlara tbi Dou Karahanllar tarafndan krlm oluyordu. Bu da Sultan
Melikah dneminden bu yana Byk Seluklu Devletini douda ve batda
kendisine tabii devletlerle evrelemek suretiyle devleti koruma altna alma
siyasetinin ne kadar da isabetli olduunu gstermesi bakmndan nemli bir
hadisedir.
Yeh-l Ta-shih Dou Karahanllar karsnda baarsz olunca Kuzeye doru
hareket ederek Yeniseydeki Krgz blgesine gelmi, buradaki boylarla savaarak

347

Meril, 2002: 153; Meril, 2005: 114; Kymen, 2011a: 323; Hunkan, 2011: 341-342; zgdenli,
2013: 270.
348
Dou Karahanl Devleti Bura Kara Hakan Hasann saltanat srasnda Seluklu Sultan
Melikahn bu yne bir sefer tertip etmesi sonucunda Seluklularn yksek hkimiyetini tanmtr.
(bk. bnl Esr, 10, 1987: 155; O. Turan, 1997: 211; Hunkan, 2011: 383; Tekin, 2012: 195.).
349
Kymen, 2011a: 324; Hunkan, 2011: 342-343.

71

gney dou istikametine dnm ve orada mil ehrini kurmutur350. Burada

muhtelif Trk boylarnn katlmyla saylar 40.000 ulaan byk bir kalabalk
haline gelmilerdir351. Dou Karahanl hkmdar Han brahim b. Ahmed352 ile
hkimiyeti altnda bulunan Gebe Karluk ve Kangl Trklerinin aralarnn
almas, daha dorusu sz konusu bu Trk kabillerinin itaatten karak, isyan
etmeleri, halkn mallarn ve hayvanlarn yamalamalar sonucu bu kabileler
karsnda baar salayamayan Han, areyi Yeh-l Ta-shihden yardm istemekte
bulmutur353. Han brahim b. Ahmedin yardm talebini kabul eden Yeh-l Ta-shih,
hibir engelle karlamadan Balsgna gelerek Dou Karahanl topraklarn ele
geirmitir (1130)354. Bundan sonra Balsgn'a iyice yerleen Yeh-l Ta-shih
Hanlar Han anlamna gelen Gr Han unvann alm, Han brahim b. Ahmede
ise daha aa bir rtbe olan lig Trkmen unvann vermitir355. Bylece slam
corafyasnn en dou ucunda yer alan ve bu ynden gelecek tehlikelere kar slam
corafyas arasnda set oluturan Dou Karahanl Devleti bu misyonunu kaybetmi
oluyordu. Baka bir ifadeyle bata Byk Seluklu Devleti olmak zere slam
lkeleri artk Karahitaylarn istilasna ak hale gelmitir.
Bundan sonra Gr Han ynn batya dnm, hkimiyetini Maverannehir
ynnde geniletmek suretiyle Bat Karahanl Devletini tehdit eder hale gelmitir.
Bu srada Bat Karahanl lkesinde de Karluklarn sebep olduu bir takm
karklklar sz konusuydu. Bu durumu frsata eviren Gr Han Bat Karahanl
topraklarna girerek Ferganay ele geirmitir. Gr Han ile mcadele etmek iin
harekete geen Sancar tarafndan Bat Karahanl hkmdar tayin edilen Mahmud
b. Muhammed, 1137 ylnda Hucend yaknlarnda yapt sava kaybederek
Semerkanta kamtr356.
nce Dou Karahanl Devletinin Karahitay istilasna maruz kalmas; daha
sonra da Bat Karahanl Devletinin Karahitaylarn batya doru ilerlemesine mani
olamamas Byk Seluklu Devleti iin yaklamakta olan byk bir tehlikenin ilk
350

Kymen, 2011a: 325; Hunkan, 2011: 343.

Kymen, 2011a: 325-326; Hunkan, 2011: 343.
352
Dou Karahanl hkmdar Arslan Han Ahmed b. Hasan vefat edince yerine Balsgnda bulunan
olu brahim b. Ahmed gemitir (bk. Hunkan, 2011: 343).
353
Kymen, 2011a: 326; Hunkan, 2011: 344.
354
Kymen, 2011a: 326; Hunkan, 2011: 344; zgdenli, 2013: 271.
355
Hunkan, 2011: 344.
356
bnl Esr, 11, 1987: 83; Meril, 2002: 153; zaydn, 2004: 510; Meril, 2005: 114; Hunkan,
2011: 345; Yakupolu, 2012: 160; zgdenli, 2013: 271.
351

72

emareleriydi. Seluklu Sultan Melikah zamannda balatlan ve olu Sancar

tarafndan tamamlanan devletin dou hudutlarndaki devletleri tbi hale getirerek
Seluklu Devletini bu ynden gelecek tehlikelere kar koruma eklinde formle
edilen dou politikasnda; Dou Karahanllarn Karahitaylar lkesine davet etmesi
ile ciddi bir gedik alm, bunu Bat Karahanl yenilgisi takip etmitir.
2. Karahitaylar le Byk Seluklular Savaa Srkleyen Sebepler
Seluklu Sultan Sancar son on yl iinde Karahitaylarn batya doru
yaylma siyasetini dikkatle takip etmekte ve kendisi iin bir tehlike olarak
grmekteydi. zellikle Bat Karahanl hkmdar Mahmud b. Muhammedin
1037de Karahitaylar karsnda yenilgiye uramas ve Sultan Sancardan yardm
istemesi zerine Seluklu Sultan bu yne bir sefer dzenlemeye karar vermitir.
Sultan hkimi olduu Horasan, Sicistan, Gazne ve Gur hkmdarlar ile dier blge
ve ehir hkimlerini yanna davet ederek, 100.000den fazla atldan oluan byk
bir ordu hazrlamtr357. Bu srada Bat Karahanl lkesinde de bir takm karklar
ba gstermi, Karluklar Bat Karahanl hkmdar Mahmud b. Muhammede kar
isyan etmilerdir. Bu gelime zerine zaten hazrln yapm olan Sultan Sancar
1141 ylnn ilkbaharnda Maverannehire doru harekete gemitir. Seluklu
Sultan Sancar Semerkanda geldii srada onun gazabndan korkup kaan
Karluklar ise Maverannehiri terk ederek Gr Hana snmlardr358.
Karluklarn Gr Hana snmas hadisesi Seluklular ile Karahitaylar kar
karya getirmitir. Sancar Semerkanda iken Karahitay hkmdar Gr Handan bir
mektup almtr. Gr Han mektubunda kendine snan Karluklarn susuz
olduunu bu bakmdan affedilip memleketlerine dnmelerine izin verilmesini
istemitir359. Sancar cevabi mektubunda Gr Hann bu isteini reddettii gibi,
diplomatik slubun dna karak memleketinin geniliinden, askerlerinin

357

Kymen, 2011a: 327; Hunkan, 2011: 345; zgdenli, 2013: 272.

bnl Esr, 11, 1987: 83; Reidd-Din Fazlullah,2010: 173; Kymen, 2011a: 327; Alptekin, 1988:
117; Smer, 1999: 134; Ayan, 2007: 12; Yakupolu, 2012: 160. Karluklarn Gr Hana iltica etmeleri
ile ilgili Osman zgdenli unlar sylemektedir: Sultan Sancar Karluklara kar faaliyete gemitir.
Sancar karsnda zor durumda kalan Karluklar sultana itaatlerini sunarak 5000 at, 5000 deve ve
50.000 koyun vermeyi teklif etmiler; ancak bu esnada Karluklardan bir topluluk kaarak Gr Hana
iltica etmi ve onu Sancar ile savaa tevik etmilerdir (bk. zgdenli, 2013: 272).
359
bnl Esr, 11, 1987: 83; Kymen, 2011a: 328; Alptekin, 1988: 117; Demir, 2011: 160;
Yakupolu, 2012: 160; zgdenli, 2013: 272.
358

73

okluundan ve savalndan bahsederek onu slam kabule davet etmi, aksi

halde sonunun kt olacan bildirmitir360.
Seluklu Sultan Sancarn mektubunda Gr Han Mslman olamaya davet
etmesi aksi takdirde sonunun kt olacan bildirmesi aslnda bu seferin Karluklar
zerine deil de Karahitaylar zerine yapldn ortaya koymaktadr. Sultan Gr
Hana

gnderdii

mektubunda

ordularnn

okluundan

ve

vasflarndan

bahsetmekle Gr Hana aka meydan okumutur. Bu tavr Sultan Sancarn

kendisine ne kadar gvendiini ve Gr Han da ciddi bir g olarak grmediini
ortaya koymaktadr.
3. Katvan Sava
Gr Han, Seluklu Sultan Sancarn cevabi mektubundaki tehditkr tutumu
karsnda hi vakit kaybetmeden sava hazrlklarna balam ve yaklak 100.000
kiilik bir ordu ile bu srada Semerkanda bulunan Sultan Sancar zerine
yrmtr.
100.000 kiiden mrekkep Seluklu ordusu ile sayca ona denk Karahitay
ordusu Semerkand yaknlarnda Katvan sahrasnda 9 Eyll 1141361 ylnda
karlamlardr. Karahitay Hkmdar Gr Han ordusunu ksma ayrarak
dman ordusunun evresini kuatmak suretiyle imha etmeyi amalam, Seluklu
Sultan Sancar ise ordusunu sava dzeninde sralayarak; orduyu, iki cenah ve bir
merkeze ayrmtr. Seluklu ordusunun merkezinde Sultan Sancar yer alrken, sa
kanad Emir Kama, sol kanadn da Sistan Hkimi Tceddin Ebul-Fazl Nasr
komuta etmekteydi362. Savan balamas ile Karahitay ordusu Seluklu ordusunun
evresini sarmaya balamtr363. Savan devam eden blmnde Sancar btn
gayret ve maharetini kuatmadan kurtulma ve sava kendi lehine evirmek iin
kullanmtr. Ancak kuatmadan kurtulamayan Seluklu ordusu geri ekilmeye
balam, yaanan kargaada Seluklu ordusunu Karahitaylar Damgan yaknlarnda

360

bnl Esr, 11, 1987: 83; Alptekin, 1988: 117; Kymen, 2011a: 329; Hunkan, 2011: 346;
zgdenli, 2013: 273.
361
bnl Esr, 11, 1987: 83; Ahmed b. Mahmud, II:51; Yazczade Ali; 2009: 93; Kafesolu, 1972:
83; Kymen, 2011a: 330; Barthold,1981: 406-407; Alptekin, 1988: 117; Meril vd. 1999: 106; Meril,
2002: 153; zaydn, 2004: 510; Meril, 2005: 114; Azim, 2006: 80; Agacanov, 2006: 271; Ayan,
2007: 13; Barthold, 2008: 306-307; Demir, 2011: 160.
362
Kymen, 2011a: 331; Alptekin, 1988: 177; Agacanov, 2006: 272.
363
Kymen, 2011a: 331; Alptekin, 1988: 177; Agacanov, 2006: 272.

74

bir da geidinde sktrmtr364. Sultan Sancarn ordusu ok zayiat vermi;

30.000365 kadar askeri ldrlmtr. Karahitaylar tarafndan evrilen Sancar ise,
yannda yz kadar svari ile sava meydanndan kam ve nce Tirmize oradan
da Belhe gitmitir366. Muharebeyi kazanan Gr Hann eline bata Sultan Sancarn
kars Trkan Hatun, Emir Kama, Tceddin Ebul-Fazl Nasr ve oullar olmak
zere pek ok esir gemitir367
4. Katvan Savann Sonular
Seluklu Sultan Sancar, Katvan sahrasnda 9 Eyll 1141 tarihinde Karahitay
hkmdar Gr Han karsnda ok ar bir malubiyet almtr. Ordusunun byk
bir ksmn kaybetmi, bata ei Trkan Hatun olmak zere pek ok kii Gr Hann
eline esir dmtr.
imdiye kadar girdii hibir muharebeden malubiyetle ayrlmam olan
Sancarn Gr Han karsnda yenilgiye uramasnn belki de en nemli sebebi;
onun kendisine ok gvenmesi ve ordusunun okluu karsnda gurura kaplp Gr
Hann ciddiye almamasdr. Bununla birlikte mer Soner Hunkan, Sancarn
ordusunda anlamazlklar olduu iin malup olunduunu ifade etmektedir368. Bu
cmleyi destekler nitelikte Mehmet Altay Kymen de, Sancar hakknda Gr Hana
snan Karluklarn u ifadelerine yer verir: Horasan ve Maverannehir halk
Sancar idaresinden memnun deildir. Ve talih ondan yz evirmitir, askerleri
kendisine muhalefet halindedir, kumandanlar arsnda fikir ayrlklar vardr.369 Bu
cmleden hareketle Sancarn ordusunda bir anlamazln olduunu ve bu
anlamazln gzle grlr bir ekilde fark edildiini syleyebiliriz. Ordu iindeki
uyumsuzluklar,

kumandanlar

arasndaki

anlamazlklar

elbette

savan

kaybedilmesinde nemli bir etkendir. Ancak Katvan yenilgisindeki en nemli etken

Sancarn daha bu sefere karken Gr Han karsnda yenilecei ihtimalini gz
nnde bulundurmamasdr. Bunu Gr Hana gnderdii mektupta ona aka
meydan okumasndan anlayabiliriz.
364

Agacanov, 2006: 272.

Kymen, 2011a: 331; Uluay, 1975: 81; Hasan, 1986: 81; Meril, 2002: 153; Ayan, 2007: 14
366
Reidd-Din Fazlullah,2010: 174; Uluay, 1975: 81; Kymen, 2011a: 350: 331-332; Alptekin,
1988: 177; Ayan, 2007: 14.
367
bnl Esr, 11, 1987: 84; Ravendi, 1957: 170; Reidd-Din Fazlullah,2010: 175; Hseyni, 1943:
65-66; Kymen, 2011a: 332; Uluay, 1975: 81; Alptekin, 1988: 177; Ayan, 2007: 14
368
Hunkan, 2011: 347
369
Kymen, 2011a: 328.
365

75

Katvan yenilgisi Seluklu Devleti iin nemli sonular dourmutur.

ncelikle Sultan Sancar Ceyhun nehrinin tesinde kalan arazisini kaybetmi ve
Trkistan ilk defa olarak putperest bir kavmin hkimiyetine girmitir. Bu durum,
burada yaayan Ouzlarn batya doru g etmesi sonucunu dourmutur. Katvan
savann ardndan Sultan Sancar toparlanma imkn bulamadan vasal devletlerin370
isyanlar ile kar karya kalmtr.
Sultan Sancar toparlanma imkn bulduktan sonra Karahitaylar ile bar
yapmtr. Ei Trkan Hatun iin 500.000, Emir Kama iin 100.000 ve dier
emirler iin ykl miktarda fidye deyerek onlar esirlikten kurtarmtr371.
5. Dou Politikas erevesinde Katvan Yenilgisinin Deerlendirilmesi
Katvan Savan dou politikas erevesinde deerlendirmeden nce bu
dnem Seluklu Devletinin takip ettii dou politikasn bir gz atalm. Sancar daha
Horasan meliklii srasnda, babas Melikahn balatt Seluklu devletini
kuzeyden gneye doru uzanan Seluklulara tbi devletlerle evrelemek ve bu
suretle devleti doudan gelecek tehlikelere kar korumak eklinde takip ettii dou
politikasn devam ettirerek tamamlamtr. Kardei Muhammed Taparn lmesi
zerine Seluklu tahtna oturan Sancar devletin bat blgelerinin ynetimini yeeni
Mahmuda brakarak ynn douya dnmtr. Bu dnem dou politikasnn
esasn vasal devletleri itaat altnda tutmak suretiyle devletin dou hudutlarnda
emniyeti salamak olmutur.
Sultan Melikahn balatt ve olu Sultan Sancarn tamamlad dou
politikas ilk imtihann baar ile vermitir. 1128 ylnda Dou Karahanllar tehdit
eden Karahitaylar Kagar yaknlarnda yenilgiye uratlm, bylece Byk
Seluklu Devletine kar dou hudutlarndan yneltilen ilk hcum daha vasal
devlet hudutlarnda krlmtr. Dou emniyet sistemi ikinci imtihann birincinin
aksine baar ile verememitir. Sancarn Katvan sahrasnda Karahitaylara
yenilmesi sonucu douda oluturulan emniyet sistemi krlmtr. Bunun sonucunda
370

Katvan yenilgisinin ardndan ilk Harezmah Atsz harekete gemi, Seluklularn bakenti Mervi
savala ele geirerek ehri yamalayp devlet hazinesine de el koymutur. (bk. Kymen, 2011a: 336337; Alptekin, 1988: 177-178; Meril, 2005: 115; Demir,2011: 161Yakupolu, 2012: 161;
Piyadeolu, 2012: 79-80) Sancar tarafndan Seluklu Devletine tbi hale getirilen Gurlular da Katvan
yenilgisini ardndan Seluklu topraklarna saldrm, Herat alarak Belhe kadar ilerlemilerdir. (bk.
bnl Esr, 11, 1987: 144; Kymen, 2011a: 353; zaydn, 2004: 510; Demir, 2011: 162; Yakupolu,
2012: 162).
371
O. Turan, 1997: 244.

76

bata Seluklu Devleti ve sonrasnda slam corafyas doudan gelecek her trl
tehlikeye ak hale gelmitir.
Katvan sava sonras Maverannehirin putperest bir kavmin eline gemesi,
Ouzlarn bat doru g etmesi sonucunu dourmutur. Ouzlarn batya doru
g etmek suretiyle Seluklu Devletine girmeleri bir takm sorunlar da
beraberinde getirmitir. Hatta Byk Seluklu Devletini ykma gtren Ouz
isyanna neden olmulardr.
Katvan Sava Seluklu Devletinin dou politikasnn temeli olan gvenlik
sisteminin yklmasna neden olmutur. Bundan sonra bu ynden gelecek tehditlere
kar ak hele gelen devlet; yine bu ynden gelen Ouzlar tarafndan yklmtr.

77

NC BLM
DOU POLTKASI EREVESNDE VASSAL DEVLETLERLE
LKLER
I. MAHALL EMRLKLERLE ASKER VE SYAS LKLER
A. ZYR EMRL
Takriben 927 ylndan 1090a kadar Hazar Denizi eyaletlerinden Crcan ve
Taberistanda hkm sren Deylemli bir hanedan olup, adn kurucular
Mardvcin babas Ziyr b. Vardnahtan almtr. Ziyrlerin beinci hkmdar
olan Minirh, Gazneli Mahmuda 50.000 dinar vergi vermeyi kabul ederek onun
yksek hkimiyetini tanmtr372.
Seluklular 1040 ylnda Dandanakan savandan sonra hkimiyet alanlarn
geniletmek iin fetih faaliyetlerine girimilerdi. Byk Seluklu Sultan Turul
Beyin fetih faaliyet blgesinde bu dnem Gaznelilerin elinde olan Taberistan ve
Crcan blgeleri girmekteydi. O 1041 ylnda harekete geerek Crcan istikametine
bir sefer dzenlemitir. Turul Bey Ziyrleri 50.000 dinar vergi vermek ve adna
hutbe okutmak suretiyle tbiyetine almtr373. Bylece Turul Bey hem
Gaznelilerin hkimiyet alann daraltmak suretiyle blgedeki hkimiyetini
glendirmitir. Bununla birlikte Ziyrleri tbiyet altna alarak daha nce
Gaznelilere verilen vergiyi kendisine evirmek suretiyle nemli bir gelir elde
etmitir.
Uzun sre Seluklulara bal kalan Ziyrler, 1090 ylnda Batnilerin reisi
Hasan Sabbh tarafndan yklmtr374.
B. BVEND EMRL
Bvendler, Taberistanda 700 yl hkm sren ranl bir slalenin addr. Bu
slale Kaysya, spahbandya, Kinhvrya olmak zere byk ubeye
ayrlmtr. Kaysya ubesinin iktidar 666dan 1006ya kadar devam etmi,

372

Meril, 1986:622.
Meril, 1986:623, Alptekin, 1988: 106; O. Turan, 1997: 110; Demir, 2011: 52.
374
Meril, 1986:623.
373

78

bundan sonra Taberistan

ve

blgesinde spahbandya

ubesinin

iktidar

balamtr375.
Turul Beyin 1041 ylnda Taberistan ve Crcan istikametine yapt seferde
Ziyrler ile birlikte Bvendleri de tbiyeti altna almtr376. Bu srada
Bvendlerin ikinci ubesi olan spahbandya iktidar idi. Bvendler Turul Beye
vergi vermek ve onun adna hutbe okutmak artyla siyasi olarak Seluklulara bal
hale gelmilerdir.
C. HUTTELAN EMRL
Samaniler Devletine vergi vermek suretiyle bal olan Huttelan emirlii sz
konusu bu devletin yklmasndan sonra Gaznelilerin hkimiyetine girmitir377.
Seluklu Sultan Turul Bey zamannda devletin dou blgelerinden mesul olan
Melik ar Bey, Gaznelilerin hkim olduu blgelerde fetih faaliyetinde
bulunmu, Czcn, Badgis, Huttalan ve Toharistan beldelerini fethetmek suretiyle
Gaznelilerin buralardaki hkimiyetine son vermitir378. Bylece Huttelan emirlii
Gaznelilere vermekle ykml olduu vergiyi Seluklulara vermek suretiyle bu
devlete tbi olmutur.
Turul Beyin 1063 ylnda vefat etmesi zerine Byk Seluklu Devletinde
saltanat mcadelesi379 ba gstermitir. Bu durumu frsat bilen Huttelan emiri,
devletin bana geen yeni hkmdara kar isyan etmitir380. Huttelan Emirinin

375

Kprl, 1979: 354.

Alptekin, 1988: 106; O. Turan, 1997: 110; Demir, 2011: 52.
377
Barthold, 1981: 620.
378
O. Turan, 1997: 109; Piyadeolu, 2012: 46; zgdenli, 2013: 123.
379
Evlatsz olan Byk Seluklu Sultan Turul Bey mrnn son gnlerinde yeeni, ar Beyin
olu, Sleyman veliaht yapmt. Turul Bey ar Beyin lm zerine Sleymann annesi ile
evlenmiti. Turul Beyin Sleyman kendisine veliaht tayin etmesinde muhtemelen onun annesi ile
olan evlilii etkili olmutur. Turul Bey in lm zerine vezir Amidl-Mlk el-Kndur sfahanda
bulunan Sleyman Reye getirmi, sultan olarak Seluklu Devleti tahtna karmtr. Horasan
blgesinin ynetimini elinde bulunduran Alp Arslan ve onun yan sra Turul Beyin vefat srasnda
isyan halinde bulunan Kutalm ile Musa nan Yabgu, emir ve ehzadelerden bir ksm Sleymann
sultanln tanmamlardr. Kutalmn Rey ehrine hareket etmesi vezir Amidl-Mlk elKnduryi Alp Arslan tarafna gemek ve ondan yardm istemek zorunda brakmtr. Alp Arslan ile
Kutalm arasnda Rey yaknlarnda meydana gelen savata Alp Arslan galip gelerek Kutalm
ldrmtr. Kutalm isyannn bastrlmasnn ardndan Alp Arslan Rey ehrine girerek Seluklu
tahtna oturmutur (bk. bnl Esr, 10, 1987: 43; Meril, 2002: 119; Meril, 2005: 41-42; Kymen,
2011b: 4; R. Turan, 2012b: 115.)
380
bnl Esr, 10, 1987: 46; Kymen, 1972: 76; Kymen, 2011b: 40.
376

79

isyan vasallk stats gerei Seluklu sultanna demek zorunda olduu yllk
harac dememesinden kaynaklanmtr381.
Byk Seluklu Sultan Alp Arslan H. 456 (1063/1064) ylnda yukarda
belirtilen sebeplerden tr Huttelan emiri zerine bir sefer tertip etmitir382.
Kalenin dan tepesinde ve mstahkem bir mevkide olduunu gren Sultan Alp
Arslan, kale nnde durup Huttelan emiri ile savamsa da bundan bir sonu
alamamtr. Kuatma srasnda Alp Arslan bizzat kendisi savaa katlm, atndan
inerek daa trmanmtr. Ordusunun da kendisini takip etmesi zerine daha etkili
bir sava yapmak mmkn olmutur. Kale hkiminin askerlerini savaa tevik
etmek iin surlardan birinin burcuna kt srada sultann askerlerinden birinin
att ok isabet etmi ve lmne sebep olmutur. Bylece Alp Arslan kaleyi
fethetmi ve vasallk statsne son vererek burasn lkesine katmtr383
D. SAANYAN EMRL
Alp Arslan Seluklu Sultan olduktan sonra ilk i olarak itaatten km
emirler zerine yrmek oldu. Tpk Huttelan emiri gibi Saaniyan emiri Musada
Turul Beyin vefatnn ardndan Seluklu Devletinde yaanan kargaay frsat
bilerek isyan etmitir.
Musann isyann haber alan Sultan Alp Arslan derhal bu yne hareket
etmitir. Sultann yaklatn haber alan Saaniyan emiri Musa ise yanna yiit
erlerden oluan bir ordu alarak sarp bir dan tepesinde bulunan bir kaleye
kmtr384. Alp Arslan, buraya gelir gelmez savaa balam, leye kalmadan
askerler kaleye kp; kaleyi zorla ele geirmi, Musay ise esir etmilerdir385.
Musa cann kurtarmak iin trl vaatlerde bulunmusa da Sultan ldrlmesini
emretmitir. Bylece Saaniyan da Huttelan gibi vasallk statsnden mahrum
braklarak Seluklu topra haline getirilmitir.
Alp Arslann Huttelan ve Saaniyan emirliklerine son verilmesini dou
politikas erevesinde yle deerlendirebiliriz. Alp Arslan gerek babasnn
salnda gerekse de onun vefatndan sonra bata Horasan olmak zere Seluklu
381

bnl Esr, 10, 1987: 46; Kymen, 1972: 76; Kymen, 2011b: 40; Piyadeolu, 2011: 54.
bnl Esr, 10, 1987: 46-47
383
bnl Esr, 10, 1987: 47; Kymen, 1972: 76; Kymen, 2011b: 40.
384
bnl Esr, 10, 1987: 47; Kymen, 1972: 76; Kymen, 2011b; 41.
385
bnl Esr, 10, 1987: 47; Kymen, 1972: 76; Kymen, 2011b; 41.
382

80

Devletinin dou ynnde hkimiyetini geniletmesi ve fethedilen blgelerde

Seluklu hkimiyetinin yerlemesi iin uramtr. nk bu suretle doudaki
devletlerin Seluklular iin bir tehlike oluturmasn engelleyebilirdi. Oysa bu iki
emir ilk frsatta Seluklu hkimiyetinden kurtulmak istemitir. Ynn batya
dnmek isteyen Alp Arslan ise arkasn bu isyankr emirlere dnemezdi. O bu
sebeple itaatten ayrlm Huttelan ve Saaniyan emirlerinin blge hkimiyetlerine
son vermek suretiyle Seluklu hkimiyetinin yerlemesini salamtr.
II. GURLULAR
A. DOU POLTKASI EREVESNDE ASKER VE SYAS
LKLER
1. Gurlularn Byk Seluklu Devletinin Vassal Haline Gelmesi
Gurlular, Afganistann Gur diye adlandrlan ulalmas zor ve dalk bir
blgesinde yaadklarndan, bu blgeye atfen Gurlular ya da Gurler olarak
adlandrlmlardr386. Trk387 ya da ran388 asll olduklar sylenen Gurlular
putperest bir kavim iken, XI. yzylda slamiyet i kabul etmiler ve XII. yzyln
ortalarnda devletleraras siyasi ilikilerde rol almaya balamlardr.
Gaznelilerin yapt seferler sonucunda bu devletin hkimiyeti altna giren
Gurlular Gazneliler Devletinin zayflamas zerine Seluklu Devletinin vasal
haline gelmilerdir389. Her yl hediyeler gndermek suretiyle sadk bir vasal olarak
uzun sre kalan Gur hkmdar, Sancarn sultan olmasndan sonra 1121 ylnda
Seluklu hkimiyetine kar bakaldrmsa da Sancarn gnderdii kumandanlar
tarafndan tekrar itaat altna alnmtr390.
2. Byk Seluklu Emiri Kuma le Gurlular Arasnda Yaplan Sava
Byk Seluklu Sultan Sancarn Katvanda urad yenilginin ardndan
Gur hkmdar Kutbddin Muhammed b. Hseyin, Seluklu Devletinin iine
dt bu durumdan faydalanmak istemitir. O, Sultan Sancarn ald bu
386

Alptekin, 1988: 179

Kymen, 1963: 131
388
Alptekin, 1988: 179
389
Kymen, 1963: 131; Alptekin, 1988: 179
390
Kymen, 1963: 131
387

81

malubiyetten sonra bir daha eski gcne kavuamayacan dnm olmal ki,
hi vakit kaybetmeden Seluklu hudutlarna doru saldrya gemitir. 1147 ylnda
harekete geen Kutbddin Muhammed Seluklu Devletinin hkimiyetindeki Herat
ehrini alarak Belhe kadar ilerlemitir391.
Sultan Sancar Gurlularn Seluklu hudutlarna saldrdklarn ve Herata
hkim olduklarn rendii srada, devleti iin daha mhim olan Harezmah Atsz
meselesi ile meguld. Yani bu srada Sultan Sancara kar biri Harezmah Atsz,
dieri Gurlular olmak zere iki cephe birden almt. Seluklu sultan Gurlular
meselesi ile ilgilenmesi iin Emir Kuma grevlendirmitir. Emir Kuma,
komutasndaki bir ordu ile Gurlular zerine hareket etmitir. Ancak, iki taraf
arasnda meydana gelen savata Emir Kuma malup olarak geri dnmtr392.
3. Sultan Sancarn Gurlular zerine Seferi
a. Seferin Nedenleri
Katvan savann ardndan Seluklu Devletinin dou hudutlarnda faaliyete
Geen Gurlular, Emir Kuma idaresinde gnderilen Seluklu ordusu da
durduramamt. Bundan sonra Gurlularn Seluklu Devletinin vasal olan
Gaznelilere kar faaliyete getiini gryoruz. Gur hkmdar Kutbddin
Muhammed b. Hseyinin halefi Seyfeddin Sr Gazneli hkmdar Behramah
malup ederek Gazneye hkim olmutur (1148)393. Hindistana ekilen ve burada
asker toplayan Behramah bir sre sonra tekrar geri dnerek bu srada Gazneye
hkim olan Gur hkmdar Seyfeddin Sr ile savaarak onu malup
etmitir(1149)394. Behramah, esir olarak ele geirdii Seyfeddin Sryi de idam
etmitir.
Seyfeddin Srnin lm haberine alan ve bu duruma ok zlen Kardei
Alddn Hseyin395, Srnin intikamn almak iin Behramah zerine bir sefer

391

bnl Esr, 11, 1987: 144; Kymen, 2011a: 353; zaydn, 2004: 510; Demir, 2011: 162;
Yakupolu, 2012: 162
392
Kymen, 2011a: 357; Meril vd. 1999: 106; Meril, 2002: 154-155; Meril, 2011a: 70;
Yakupolu, 2012: 162; zgdenli, 2013: 279.
393
zgdenli, 2013: 279.
394
Kymen, 2011a: 367; zgdenli, 2013: 279.
395
Seyfeddin Sr Gazne zerine sefere karken yerine kardei Bahaddn Sam brakmt. te bu
Bahaddn Sam kardeinin lm haberini alnca intikam almak zere Gazne zerine bir sefer tertip
etmitir. Ancak yolda vefat etmitir. Bahaddn Samda Gazne seferine karken yerine kardei

82

tertip etmitir. Alddn Hseyin Behramah ile girdii mcadelede onu Sistana
ekilmeye mecbur etmitir. Bundan Behramahn bar tekliflerini kabul etmeyen
Alddn Hseyin onunla girdii savata baar saladktan sonra hcumla
Gazneyi zapt etmitir. Alddn Hseyin396 yedi gn boyunca ehri yakp ykm,
hatta son Gazne sultanlarnn kemiklerini mezarlarndan karp yaktrmtr. Tabii
bu srada ehirde yama ve katliam da yaplmtr397.
Alddn Hseyin Behramah yenilgiye uratarak Gazneye hkim olduktan
sonra Seluklu Devletinin tbiyetinden karak istiklalini ilan etmitir. O, bunu
demekle ykml olduu yllk harac Sultan Sancara gndermeyerek
gstermitir. Sultan zaten kendisine tbi bir devletin izin almadan yine kendisine
tbi bir baka devlete kar fetih ve istilaya girimesini ho karlamamt. Bir de
buna Gur hkmdarnn yllk harac gndermemesi eklenince sultan, bu yne bir
sefer tertip etmeye karar vermitir398.
Byk Seluklu Sultan Sancar, hazrlklarn tamamladktan sonra itaatten
kan Gurlulara kar harekete gemitir. Seluklu ordusu Heratn dousunda ve
buraya drt gnlk mesafede yer alan Mrbta geldikleri srada Gurlular,
Seluklularn zerlerine geldii haberini alarak hazrlklara balamlardr399.
22 Haziran 1152 tarihinde Seluklu ordusu ile Gur ordusu kar karya
gelmitir. Gur hkmdar Alddn Hseyin savatan bir gn nce ordusunun
arkasnda kalan araziyi batakla evirmek suretiyle sava srasnda askerlerin
kamasn engellemek istemitir400. Gur hkmdar Sultan Sancar karsnda zafer
kazanacandan o kadar emindi ki, yannda Sancar balatmak iin gmten bir
zincir dahi getirmiti401. Sultan sanar ordusunu sava nizamna sokarak Gurlular
zerine sevk etmi, kendisi de yksek bir yere karak sava ynetmitir402.
Gurlular Seluklu ordusu karsnda biraz mukavemet etmilerse de, Seluklu

Alddn Hseyini brakmt. Alddn Hseyin kardeinin yolda ldn renince Gazne
seferine kendisi kmtr (bk. Kymen, 2011a: 369).
396
Gazne ehrini yakp ykmasndan dolay Alddn Hseyine Cihansuz (cihan yakan) lakab
verilmitir (bk. Kymen, 1963: 132; Dames, 1979b: 827; Kymen, 2011a: 372; zaydn, 2004: 510).
397
Kymen,2011b: 370-372.
398
Kymen, 2011a: 374-375; zaydn, 2004: 510.
399
Kymen, 2011a: 376; zgdenli, 2013: 279.
400
Kymen, 2011a: 378; zgdenli, 2013: 279.
401
zgdenli, 2013: 279.
402
Kymen, 2011a: 379

83

hcumlar karsnda bozguna uramlardr. Gur ordusunun nemli bir ksm imha
edilmi, Gur hkmdar Alddn Hseyin de Seluklular eline esir dmtr403.
b. Seferin Sonular
Sultan Sancarn Gur hkmdar Alddn Hseyin ile yapt sava sonras
Gur lkesi yeniden Seluklu Devletine balanmtr. Esir edilen Gur hkmdar
Merve gnderilmi, burada bir sre kalan Alddn Sultan Sancarn gvenini
kazanmay baarm ve affedilerek lkesine gnderilmitir404. Gurlular bu tarihten
Sultan Sancarn vefatna kadar Seluklu Devletine bal kalmtr. Bu savan en
mhim neticesi; Katvan yenilgisinden sonra Sultan Sancarn ilk byk ve kat
neticeli zaferi olmas sebebiyle sultann sarslan itibarn geri kazandrmasdr.
III. HARZEMAHLAR
A. DOU POLTKASI EREVESNDE ASKER VE SYAS
LKLER
1. Harezmin Byk Seluklu Hkimiyetine Gemesi
1017 ylnda Gazneli Sultan Mahmud tarafndan zapt edilen Harezmin
idaresi Altuntaa verilmiti405. Altunta lmne kadar (423/1032) Harezm'i ok
iyi ynetmi, fakat yerine geen olu Harun zamannda Gazneliler ile olan iyi
ilikiler bozulmutur. Babas Mahmudun vefat zerine Gazne tahtna oturan Sultan
Mesud,

Cend

Emiri

ah

Melik'i

Altunta

ailesini

bertaraf

etmekle

grevlendirmitir. ah Melik, 12 ubat 1041 tarihinde Harezm kuvvetlerini

bozguna uratarak baehir Grgen'e girmi ve Sultan Mesud adna hutbe
okutmutur. Altunta ailesinin son temsilcisi smailde 29 Mart 1041 tarihinde
Seluklulara snmtr406.
Seluklularn eskiden beri dman olan ahmelikin407 Harezmi istilas
Seluklular rahatsz etmiti. ar Bey, yanna Harezmah smaili de alarak
403

Kymen, 1963: 133; Uluay, 1975: 82; Alptekin, 1988: 180; Meril, 2002: 155; Meril, 2005: 118;
Meril, 2011a: 70; Yakupolu, 2012: 162.
404
Kymen, 1963: 133; zgdenli, 2013: 280.
405
Taneri, 1988: 228.
406
Kafesolu, 1972: 31; Kafesolu, 1976: 809; Grn, 1984: 306307; Alptekin, 1988:105106; O.
Turan, 1997: 109-110; Demir, 2011: 52.
407
ah Melik 1034 ylnda Seluklular ani bir basknla perian etmi, 7-8 bin kiiyi ldrm,
mallarn yamalamt. (bk. bnl Esr, 9, 1987: 364; Kymen, 1963: 37; Kafesolu, 1972: 19;

84

ahmelik zerine hareket etmi ve onu Harezmden uzaklatrmtr. Ancak bir sre
sonra ahmelikin ayn blgede faaliyete gemesi zerine Turul ve ar Beyler
1043 ylnn baharnda bu yne bir sefer tertip etmilerdir. rgen civarnda
kuatlp malup edilen ahmelik, Gaznelilere snmak zere le ekilmitir.
Harezm halknn Seluklulara itaat arz etmesiyle buras Seluklulara bal bir eyalet
haline gelmitir. brahim Yinaln kardei Erta tarafndan takip edilen ahmelik ise
Mekran taraflarnda yakalanarak ar Beye teslim edilmi ve bir sre sonra
tutulduu hapishanede lmtr408.
Seluklular dneminde idari adan Horasana bal olan Harezm, Sultan
Melikah dneminde resmen Tatdar409 Anutegin Garcai tasarrufuna verilmi
olmakla birlikte fiilen merkezden gnderilen bir vali tarafndan idare edilmitir.
Anu Tegin Garcai saraydan ve hkmdarn yanndan hi ayrlmam, Harezm
onun naibi saylan Kpak asll Ekinci (kinci) b. Kokar tarafndan
ynetilmitir410.
Sultan Berkyaruk zamanna kadar nemli siyasi hadiselere sahne olmayan
Harezm, bu dnemde devrin gl emirlerinden Kodan ve Yarukta'n
mdahalesiyle karlamtr. Bunun zerine Sultan Berkyaruk, Emr-i Dd411
Habei b. Altuntak' Horasan valiliine getirerek bu iki emiri cezalandrmakla
grevlendirmitir. Habei Harezmi asilerden temizledikten ve burada otoriteyi tesis
ettikten sonra Ekinci b. Kokarn lm ile boalan Harezm valiliine Tatdar
Anu Tegin'in olu Kutbddin Muhammed'i Harezmah unvanyla getirmitir
(l097). Bylece 1231 ylna kadar hkm srecek olan Harezmahlar hanedannn
temeli atlm oldu. Kutbeddin Muhammed vergilerini vaktinde deyerek hayat

Kymen, 1976: 4-5; Kafesolu, 1976: 805; Alptekin, 1988: 100; O. Turan, 1997: 95;Smer,
1999:101; Divitiolu, 2000: 83; Meril, 2002: 105; Meril, 2011a: 46; zgdenli, 2012b: 36).
408
Kafesolu, 1972: 31; Kafesolu, 1976: 809; Grn, 1984: 306307; ngl,1986: 11; Alptekin,
1988: 106; O. Turan, 1997: 109-110; Smer,2004: 369; Agacanov,2006: 116; Piyadeolu, 2011: 115;
zgdenli, 2012c: 75; Tekin, 2012: 113
409
Seluklu saraynda hkmdar yemekten nce veya sonra ellerini ykarken ya da abdest alrken
nne leen ve ibrik getiren grevliye denir. (bk. Uzunarl, 1984: 84)
410
Taneri, 1988: 228; zaydn, 2001a: 123.
411
er ilerin dndaki davalara (rf davalar) bakan Divan- Mezlimin reisine denir. Divan-
Mezlim Trkiye Seluklularnda daha da gelimi olup ve Emir-i Dd, Adliye Bakan ve Hapishane
Mdr grevlerini ifa etmektedir. (etin, 1992: 86-87)

85

boyunca Seluklulara sadakatten ayrlmam ve lene kadar Seluklulara tbi

kalmtr412.
2. Sultan Sancarn I. Harezm Seferi
a. Seferin Nedenleri
Sancar, Seluklu Sultan Berkyaruk tarafndan Horasana melik tayin
edildikten sonra Harezmi hkimiyet blgesine katm, bu srada burada vali olan
Kutbddin Muhammed'i kendisinin yksek hkimiyetini tanmas artyla yerinde
brakmtr. Kutbddin Muhammed, valilii boyunca gerek meliklik gerekse de
sultanlk dneminde Sancara itaatten ayrlmamtr. Sancara sadakatle bal kalan
Kutbddin Muhammedin 1128 ylnda lm zerine Sultan Sancar olu Atsz
Harezmah yapmtr413.
Harezmah olduu srada 29 yanda ve Seluklu Devleti payitaht Mervde
yetimi kltrl bir delikanl olan Atsz, balangta babas gibi Sultan Sancara
sadakatle bal idi414. Sultan Sancarn birok seferinde yannda yer alarak
yararllklar gsteren Atsz Cveyniye gre; sultan bir suikast teebbsnden de
kurtarmtr. Yine Cveyni; Atsz ile Sancarn arasnn almasna sebep olarak;
Sultan Sancarn Atsz kskanan ve ekemeyen komutanlarn szlerinin etkisi
altnda kalarak Gazne seferi srasnda Atsza souk davranmas ve onun sefer
dnnde izin isteyerek lkesine dnmesini gstermitir415.
Kaynaklarda, Atszn Harezme dndkten sonra isyan ettii ifade edilse de,
olaylarn geliim seyrine bakldnda Atsz isyan etmemitir. Bununla birlikte
Cend ve Manglak havalisini fethetmesi ve civardaki gebelere kar stnlk
salamas ve bu hareketleri Sultan Sancardan izin almadan yapm olmas, Sancar
tarafndan isyan olarak deerlendirilmitir416. Zira Karahanllar ve Gazneliler gibi
tbi devlet statsne sahip siyasi teekkller metb hkmdardan izin almadan
kendi devlet arazilerini geniletmek, nc bir devlete sava amak, bar yapmak
gibi haklara sahipken; Atsz gibi bir genel valinin tm bunlar yapabilmesi iin

412

bnl Esr, 10, 1987: 222-223; Taner, 1988: 228; zaydn, 2001a: 123-124;.
Kymen, 2011a: 311; Meril,2002: 152; Meril, 2005: 113.
414
Kymen, 2011a: 311-312.
415
Cveyni, 1988: 7.
416
Ayan, 2007: 10; akmak, 2012: 253.
413

86

Sultan Sancardan izin almas gerekmekteydi417. Atszn mstakil veya tbi bir
devlet hkmdar gibi davranmas yani; Sancardan izin almadan hareket etmesi
sultan ok kzdrm ve onu bu yne bir sefer dzenlemeye sevk etmitir. Sultan
Sancarn Atsza kar tavr almasnda etkili olan kumandanlar, hi phesiz
sultann Atsz zerine bir sefer tertip etmesinde de etkili olmulardr. Ayrca bu
dnemde Seluklu Devletinin dou hudutlarnda Karahitaylarn etkili olmas
sebebiyle sultan bu yne bir sefer tertip etmek niyetindeydi. Bu sebeple arkasnda
itaatten km bir vali brakmak istememesi onun bu sefere kmasnda etkili
olmutur.
Sultan Sancar Eyll 1138 tarihinde Atsz cezalandrmak iin Harezm
zerine yrmtr418. Atsz Sultan Sancarn kendisine kar byle bir sefer
dzenleyeceini tahmin etmi ve sultan ile savamak iin hazrlanmtr. Bunu
Sultan Sancarn ordusuyla beraber Belhe geldii srada, Atszn isyan emarelerini
azaltaca yerde artrmasndan ve ordusuyla birlikte harekete gemesinden
anlayabiliriz419. Atsz zerine gelmekte olan Sancara kar kuvvetlerini Hezresbe
yakn bir yerde toplarken, Seluklu ordusunun hareket kabiliyetini zorlatrmak iin
civardaki su bentlerini aarak etraf batakla evirmitir420. Sultan Sancar ve
ordusu 16 Kasm 1138 tarihinde Hezresb kalesi karsna gelmi ve sultann
ordusu sava dzeni almtr. Savan balamasndan itibaren bir saat gemeden
Atszn ordusu bozulmu ve Atsz da sava meydanndan kamtr421.
b. Seferin Sonular
Sultan Sancar ile girdii mcadeleyi kaybeden Atsz, l ve esir 10.000e
yakn kayp vermitir. Sancarn eline geen esirler arasnda Atszn olu Atl da
vard. Sultan Sancarn huzuruna getirilen Atl derhal ldrld422. Sultan Sancarn
bu hareketi onun Atsza kar ne kadar kzgn olduunu gstermekle birlikte; Atsz
ile aralarnn bir daha dzelmemesinin temel nedeni olacaktr423. Zira olu Atln
417

Kymen, 2011a: 313.

Cveyni, 1988: 7; Barthold, 1981: 405-405; Barthold, 2008: 305; zaydn, 2004: 510; Ayan,
2007: 1011; Demir, 2011: 159; Yakupolu, 2012: 160; akmak, 2012: 253.
419
Kymen, 2011a: 318.
420
Meril,2002: 153; Meril, 2005: 113-114; Kymen, 2011a: 318.
421
Kymen, 2011a: 318.
422
bnl Esr, 11, 1987: 69; Cveyni, 1988: 7; Kymen, 2011a: 318; Barthold, 1981: 405-405;
Meril,2002: 153; zaydn, 2004: 510; Meril, 2005: 114; Barthold, 2008: 305; Demir, 2011: 159;
Yakupolu, 2012: 160.
423
Kymen, 2011a: 318.
418

87

ldrlmesine ok zlen Atszn bundan sonra Sultan Sancara kar hareketleri

olunun intikamn almaya ynelik olacaktr. Sultan Sancar douda beliren Karahitay
tehlikesi karsnda arkasnda asi bir emir brakmak istemedii iin kt bu seferde
son derece stratejik bir hata yaparak (Atl ldrerek) arkasnda kendisine dman
bir emir brakm oluyordu. Bunda elbette Sancar bu sefere tevik eden Atsza
dman baz komutan ve devlet erknnn etkisi byktr.
Sultan Sancar zaferin ardndan herhangi bir mukavemet ile karlamadan
Harezmi istila ederek itaat altna almtr. Daha sonra Harezmin idaresini yeeni
Muhammed Taparn olu Melik Gyaseddin Sleymana vererek Merve
dnmtr424.
c. Harezmah Atszn Sultan Sancara taatini Arz Etmesi
Melik Gyaseddin Sleymannn Harezm valilii fazla uzun srmemitir.
Sultan Sancarn buradan ayrlmasndan ksa bir sre sonra harekete geen Atsz,
Sleyman bozguna uratmak suretiyle onu Harezmden uzaklatrmtr425. Sultann
Harezmde tesis ettii dzeni bozarak blgeye yeniden hkim olan Atsz hi vakit
kaybetmeden Seluklu Devletine kar faaliyete gemitir. O, Seluklularn nemli
merkezlerinden Buharay zapt ile Sultann buradaki valisini426 ldrm ve ehrin
hisarn da tahrip etmitir427. Atszn bu hareketi Seluklu Devletinden intikam
almak amacyla yaptn syleyebiliriz.
Atszn Buharadaki faaliyetlerinden sonra Sultan Sancarn nasl bir tedbir
ald malum deildir. Ancak Sultann Harezm zerine bir sefer hazrlna
girimesinden ekinen Atszn Sultan Sancarn hkimiyetini tekrar tandn
gryoruz. yle ki Atsz, 27 Mays 1141 tarihinde byk bir yeminle Sancara
itaatini arz etmitir428. Bu srada douda beliren ve Maverannehiri tehdit eden
Karahitay tehlikesi yznden Seluklu Sultan Sancar, Atsz zerine bir sefer
dzenleyip cezalandrmak yerine onu itaat altnda tutmay uygun bulmutur.

424

bnl Esr, 11, 1987: 69; Barthold, 1981: 405-405; Kymen, 2011a: 319-320; Meril,2002: 153;
zaydn, 2004: 510; Meril, 2005: 114; Barthold, 2008: 305; Demir, 2011: 159; Yakupolu, 2012:
160; akmak, 2012: 254.
425
bnl Esr, 11, 1987: 69; Cveyni, 1988: 7; Demir, 2011: 159; Yakupolu, 2012: 160.
426
Atszn Buharay zapt ettii srada burann valisi; Zeng b. Ali idi (bk. Kymen, 2011a: 321).
427
Kymen, 2011a: 320-321.
428
Meril, 2002: 153; Meril, 2005: 114; Demir,2011: 159; akmak, 2012: 254.

88

3. Sultan Sancarn II. Harezm Seferi

Sultan Sancarn Katvanda Karahitaylara kar ald malubiyeti frsata
dntrp harekete geenlerden ilki Harezmah Atsz olmutur. Atsz ilk olarak
Serahs ele geirmi daha sonra Sancarn bakenti Merv zerine yrm, halkn
direniine ramen ehre hkim olmu, burada bulunan Sultan Sancarn hazinelerini
ve birok limi Harezme gtrmtr ( 20 Ekim 1141 )429. Ertesi yl Niabur zerine
yryen Atsz ehir halkna haber gndererek hkimiyetinin tannmasn istemitir430.
ehir halk bu durumu kabul etmise de hutbeden Sancarn adnn kaldrlp Atszn
adnn zikredilmesi honutsuzlua sebep olmu, bunun zerine hutbe tekrar Sultan
Sancar adna okunmutur431.
Sultan Sancar ise Katvanda ar bir yenilgi almasna ramen bir yl iinde
kuvvetlerini yeniden toplam; Atszn bu genileme siyasetini nlemek iin Harezm
zerine bir sefer tertip etmitir432. Niaburu ele geiren Sancar, Harezme ynelmi
bu blgenin merkezi Grgeni kuatmtr433. Sancar ile savamaya cesaret
edemeyen Atsz ise bu ehre snm, ancak Seluklu askerinin buray ele
geireceini anlaynca Sultan Sancardan af dilemitir434. Sancar tarafndan af edilen
Atsz Mervde ele geirdii Seluklu hazinesini geri verdii gibi, Sancara tabi
olmay da kabul etmitir435.
Sultan

Sancarn

Katvan

yenilgisinin

ardndan

Seluklu

Devletinin

hkimiyetindeki blgeleri istila eden Atsz affetmesi son derece dikkat ekicidir.
Sancarn Atsza kar bu tutumunu Katvan savann Seluklu Devletine ok ar
bir darbe vurmasnda ve devletin henz tam manasyla toparlanamamasnda aramak
gerekir. Bununla birlikte bu dnemde Gurlularn da Horasanda faaliyete gemesi
Sancarn Atsz yaptklarna ramen affetmesinde etkili olduunu syleyebiliriz.

429

Kymen, 2011a: 336-337; Alptekin, 1988: 177-178; Meril, 2005: 115; Demir,2011:
161Yakupolu, 2012: 161; Piyadeolu, 2012: 79-80.
430
Alptekin, 1988: 178; Meril, 2005: 115; Yakupolu, 2012: 161.
431
Kymen, 2011a: 342; Alptekin, 1988: 178; Meril, 2005: 115.
432
Reidd-Din Fazlullah,2010: 176; Meril vd. 1999: 106; Meril, 2005: 116; Yakupolu, 2012:
161; akmak, 2012: 254.
433
Meril vd. 1999: 106; Meril, 2005: 116; Yakupolu, 2012: 161.
434
Reidd-Din Fazlullah,2010: 176; Cveyni, 1988: 9; Meril, 2005: 116.
435
Kymen, 2011a: 344; Alptekin, 1988: 178; Meril vd. 1999: 106; Meril, 2005: 116; akmak,
2012: 254.

89

4. Sultan Sancarn III. Harezm Seferi

a. Edip Sabirin Sultan Sancar Tarafndan Harezme Eli Olarak
Gnderilmesi
Sultan Sancar, Harezmah Atsz zerine dzenledii ikinci seferden sonra her
ne kadar onun itaatini salamsa da Atsz bir sre sonra tekrar eskisi gibi
davranmaya balamtr. Onun muhalefet ve isyan halinde olduunu fark eden
Seluklu Sultan Sancar, dnemin tannm airlerinden Edip Sbiri elilik
vazifesiyle Harezme gndermitir. O bu suretle Atsz kontrol altnda tutmay
amalamt436.
Bir sre Atsz nezdinde kalan Edip Sbir, Harezmahn iki Btnyi Sultan
Sancar ldrmek zere Horasana gnderdiini renmitir. Edip Sbir bu iki
Btnyi tarif ve sultan durumdan haberdar eden bir mektubu Merve Sultan
Sancara gndermitir. Edip Sbirin mektubu sayesinde bir meyhanede yakalan iki
Btn hemen orada ldrlm, sultan da bu suikast giriiminden kurtulmutur.
Atsz ise gnderdii fedailerin amalarna ulaamadan ldklerini ve bunun Edip
Sbirin ihbar sayesinde olduunu renince airi Ceyhun nehrine attrmak suretiyle
cezalandrmtr437. Atsz, bu hareketi ile metb Sultan Sancar yeniden karna
almtr. Bu durum zaten teden beri iyi olmayan Sultan Sancar, Harezmah Atsz
ilikisinin yeniden bozulmasna ve sultann nc kez bu yne bir sefer tertip
etmesine neden olmutur.
b. Sultan Sancarn III. Harezm Seferine kmas
Harezmah Atszn Edip Sbiri ldrmesi hadisesi elbette Sultan Sancar
tarafndan kabul edilebilir bir davran deildi. Bu duruma ok kzan Sultan Sancar
asi Harezm valisini yaptklarndan tr cezalandrmak iin bu yne bir sefer daha
tertip etmitir.
1147 ylnn sonbaharnda Harezme doru harekete geen Sultan Sancar,
yaklak iki ay sren bir muhasaradan sonra Hezresb Kalesini zapt ederek
Grgene ynelmitir438. Grgenin Seluklu ordusu tarafndan kuatlmas zerine
436

Cveyni, 1988: 9; Kymen, 2011a: 345-346; Meril, 2005: 116; Demir,2011: 162; akmak, 2012:
254.
437
Cveyni, 1988: 9; Kymen, 2011a: 346; Alptekin, 1988: 178; Meril vd. 1999: 106Meril, 2005:
116; Demir,2011: 162.
438
Cveyni, 1988: 9; Kymen, 2011a: 348; Alptekin, 1988: 178; Meril, 2005: 116; Demir,2011: 162;
zgdenli, 2013:277.

90

aresiz kalan Atsz, Ahu-pu (ceylan derisi giyen) lakabyla mehur bir dervii
Sancara arac gndererek af dilemitir439. Atszn bu hareketi Harezmin merkezi
Grgene dayanan Seluklu ordusu karsnda mukavemet gcnn olmadn
gstermektedir. Sultan Sancarn huzuruna kan Ahu-pu ona nasihatler ettikten
sonra, ehir halk adna efaatte bulunmutur. te yandan Atsz da Sultan Sancara
elilerle birlikte hediyeler gndermitir. Sultan Sancar, Atszn bar teklifini huzura
gelerek sadakat yemini etmesi ve yer pmesi art ile kabul etmitir440.
c. Sultan Sancar le Harezmah Atsz Arasnda Yaplan Bar
Sultan Sancar ve Harezmah Atsz arasndaki gerginlie son veren bar 2
Haziran 1148 tarihinde yaplmtr. Sultan, Atsz huzura gelerek yer pmesi art ile
af edeceini bildirmiti. Sultan Sancar ile Atsz Ceyhun nehri kysnda
grmlerdir. Atsz, sultann huzuruna geldii zaman atndan dahi inmemi sadece
sultan ba ile selamlamtr. stelik Sancar buluma yerinden ayrlmadan, o
sultandan izin almaya gerek grmeksizin dnp gitmitir. Sultan Sancar Atszn
atndan inip yer pmemesine ve sadece ba ile selamlamasna ramen onu affederek
Merve dnmtr441.
Sultan Sancarn isyanlarna ramen Atsz affetmesi Seluklu devletinin
iinde bulunduu durum ve Atszn konumu ile ilgilidir. Katvan malubiyetinden
sonra Maverannehirin Karahitaylarn eline gemesi burada yaayan Ouzlarn
Seluklu lkesi Horasana gelmelerine neden olmutur. Bu g hareketi elbette bir
takm sorunlarnda beraberinde getirmitir. Bunula birlikte Gurlularn Horasan ele
geirme teebbsleri Sultan Sancarn Horasan ile yakndan ilgilenme sonucunu
dourmutur ki; bu durum sultann Atsza kar daha barl bir politika takip
etmesine neden olmutur. nk bu dnem Atsz, Seluklular ile Gayr-i Mslim
Trkler arasnda tampon bir blgenin hkimi idi ve kuzeyde henz slamiyeti kabul
etmemi Trkler ile savaarak onlarn gneye inmelerini engellemekteydi442. Atszn
devlet iindeki bu konumu ve Horasann bu dnemki nazik durumu Sultan Sancarn
Atsza kar affedici bir politika takip etmesinin en temel sebebidir.
Sultan Sancar kez Harezme sefer dzenlemesinin belki de en nemli
sonucu Atszn giriecei her isyan teebbs karsnda Seluklu ordusunu
439

Kymen, 2011a: 349; Meril, 2005: 116; zgdenli, 2013:277.

Kymen, 2011a: 350; zgdenli, 2013:278.
441
Kymen, 2011a: 350; Meril, 2005: 116 - 117; zgdenli, 2013:278.
442
Meril, 2005: 117.
440

91

karsnda

bulacan

anlamasdr.

Sultan

Sancar

karsnda

baar

salayamayacana kanaat getiren Atszn bundan sonraki srete herhangi bir isyan
teebbs yoktur.

92

DRDNC BLM
DOU POLTKASI EREVESNDE TRKMENLER
I. KIPAKLAR
A. SULTAN ALP ARSLANIN KIPAK SEFER
1. Seferin Nedeni
Byk Seluklu Sultan Alp Arslan 1065 ylnda byk bir ordu Kpaklar
zerine bir sefer tertip etmitir. Alp Arslann bu seferi tertip etmesinin nedeni Hazar
denizinin dousunda giderek glenen Kpaklarn kfir Trkler ile birleerek etraf
ve tacirleri yama etmeleriydi443.
Alp Arslan Hazar denizi kenarndaki Manglakta Kpak reisi ile girdii
mcadele onu yenilgiye uratarak itaat altna almtr. Alp Arslann gazabndan
korkan Kpaklarn pek ou ailelerini ve mallarn brakarak Hazar denizinde bir
adaya snmtr. Alp Arslan bundan sonra Cende ynelmitir. Ouzlardan sonra
burada hkm sren Cend Han444 sultan uzak mesafeden ve hediyelerle
karlayarak itaatini arz etmitir. Bu sebeple sultan Cend Hanna dokunmamtr.
Ancak Cend havalisinin idaresini olu Melikaha vermek suretiyle burasn Seluklu
Devletine balayarak seferini tamamlamtr.445.
2. Seferin Sonular
Alp Arslann asayii temin amacyla kt bu dou seferi sonucu Seluklu
ordusunun eline pek ok mal ve bol miktarda ganimet gemitir. Bu seferin en
nemli sonucu ise; Hazar denizinden Takente kadar olan topraklarn byk bir
ksmnn Seluklu hkimiyetine girmesidir. Yine baz Trk kavimleri ve son Hazar
bakiyelerinin Derbendi aarak Kafkaslardan gneye inmeleri de Alp Arslann bu
seferinin verdii sarsnt ile ilgilidir446.
Cend Hannn Alp Arslana itaat bildirmesi ile blgede Seluklu hkimiyeti
salanmtr. Seluklu sultanlarnn bundan sonra bu yne bir sefer tertip etmemesi
blgede
443

Seluklu

hkimiyetini

tehdit

edecek

hadiselerin

O. Turan, 1997: 161; zgdenli, 2013: 145.

Osman Turan Cend hannn Kpak olduunu ifade eder ( O. Turan, 1997: 161).
445
O. Turan, 1997: 161
446
O. Turan, 1997: 161; Kafesolu, 2004:528.
444

yaanmadn

93

gstermektedir. Yalnz Sultan Sancar zamannda Harezmah Atszn Kpaklarla

mcadele ettiini ve Cende hkim olmak suretiyle onlar blgeden uzaklatrdn
biliyoruz.
II. LLER
A. SULTAN MELKAH DNEMNDE LLERN SYANI
1. syann Nedeni
Seluklu Sultan Melikah, 1089 ylnda Karahanllar zerine dzenledii bir
sefer sonucu Dou ve Bat Karahanllar devletlerini Seluklu Devletinin vassal
haline getirmitir. Fakat ayn yln sonlarna doru Semerkand havalisinde bulunan
iillerin isyan ile karlamtr. syann sebebi, Melikah tarafndan Semerkanda
vali tayin edilen Harezm amd Ebu Tahir ile iil askerlerinin anlamazla
dmesiydi447.
Osman Turan ise iillerin isyanna sebep olarak, sultann sofrasn amamasn
gstermektedir. Trk tresi gerei sultan cihan leminin babasdr ve devrin
hkmdarlar ona tbi olmulardr. Bu sebeple onun babalk efkati, cmertlii ve
sofrasnn genilii de o nispetle byk olmaldr. Ancak Melikah Maverannehir
seferi srasnda bu Trk tresinin icabn yapmam olacak ki; iiller arasnda
Sultan bize sofrasnda bir lokma yemek vermedi. eklinde szler dolamtr448.
Kaynaklarda iillerin isyanna sebep gsterilen bu ifadeleri yle
deerlendirebiliriz. Seluklu Sultan Melikah 1089 ylnda kt Maverannehir
seferinde Dou ve Bat Karahanllar Devletlerinin hkmdarlarn kendisine tbi
klmak suretiyle Karahanl lkesi Seluklu Devletinin hkimiyetine girmitir. Trk
tresi gerei hkmdar hkimiyeti altndaki halka sofrasn amal onlara ziyafetler
vermeliydi. Bu, onun babalk vazifesinin449 gereiydi. Sultan Melikahn bunu
yapmamas zellikle iillerin honutsuzluuna yol amtr. u halde, iillerin
Seluklu hkimiyetinden duyduu honutsuzluu Melikahn Semerkanda vali
olarak brakt Ebu Tahire yanstmalar iki taraf arasndaki anlamazln nedeni
gsterilebilir.
447

bnl Esr, 10, 1987: 155; Kafesolu, 1953: 122; zaydn, 2001b: 408; Gen, 2002: 706.
O. Turan; 1997: 212; O. Turan, 2000: 105.
449
Trk tresi gerei hkmdarlar milletin ve tebaasnn velisi veya babas saylmtr.
Hkmdarlarn, halka ziyafet vermeleri ve bu srada saray eyalarn yama ettirmeleri, halkn refah
sevilerini ykseltmeleri, halka hizmet etmeleri ve tebaasn koruyup gzetmeleri gibi grevleri
yapmalar onlarn babalk vazifesinin bir gerei idi. (bk. O. Turan, 2000: 102-125).
448

94

2. Sultan Melikahn iiller zerine Seferi

iiller ile Ebu Tahir arasnda yaanan anlamazlklar yle bir noktaya
gelmitir ki; iillerin reisi Aynd-devle Ebu Tahirin zerine yrmek suretiyle
onu Semerkanddan uzaklatrmtr. Melikah Semerkandda yaanan karklklar
ve Ebu Tahirin buradan ayrlarak Harezme dndn renince yeniden bu yne
bir sefer dzenlemeye karar vermitir. Bu srada Aynd-devle yaptklarndan tr
Melikahn gazabna uramaktan korkmu, bu yzden Dou Karahanllardan yardm
istemitir. Dou Karahanl hkmdarnn450 kardei Atba ehrinin hkimi Yakup
Teginden yardm istemitir. Bu yardm talebi karsnda Semerkanda gelen Yakup
Tegin, bir sre sonra Aynd-devle ile anlamazla dnce onu ldrmtr451.
iillerin balatt isyan hareketine Yakup Teginin de dhil olmas ve
Aynd-devlenin ldrlmesi ile isyan yeni bir boyut kazanmtr. Melikahn
hedefinde artk Semerkanda hkim olan Yakup Tegin vardr. Melikahn banda
olduu Seluklu ordusu Buharaya geldii srada Yakup Tegin Fergana zerinden
kendi ehri olan Atba ehrine kamtr452. Sultan Melikah ise ileri harektna
devam ederek ikinci kez Semerkanda girmek suretiyle duruma hkim olmutur.
Bundan sonra ehrin idaresini sekin komutanlarndan Emir nere veren Sultan,
Dou Karahanl hkmdarna haber gndererek kardei Yakup Tegini yakalayp
huzura getirilmesini istemi ve zkente doru hareket etmitir453. Sultan
Melikahn ikinci kez zkente gelmesi zerine korkuya kaplan Dou Karahanl
hkmdar kendisine snan kardei Yakup Tegini454 Melikaha teslim edilmek
zere gndermitir. Ancak bu srada Kan kalesi hkimi Turul b. Ynaln
Kgara saldrd ve han yenilgiye uratarak saltanatna son verdii haberi
gelmitir455. Bu gelime zerine Melikah bir ara bizzat Turulun zerine gitmeyi
dndyse de bu fikrinden vazgeerek Turul b. Ynala kar mukabil bir kuvvet
bulundurmak amac ile Yakup Tegin ile anlamaya karar vermitir456.

450

Bu srada Dou Karahanl Devletinin banda Tamga Han Hasan b. Sleyman bulunuyordu (bk.
Hunkan, 2011: 383-384).
451
bnl Esr, 10, 1987: 155; Kafesolu, 1953: 122; zaydn, 2001b: 408; Gen, 2002: 706; Hunkan,
2011: 383.
452
bnl Esr, 10, 1987: 155; zaydn, 2001b: 408; Gen, 2002: 706.
453
bnl Esr, 10, 1987: 155; Kafesolu, 1953: 122; zaydn, 2001b: 408; Gen, 2002: 706.
454
Yakup Tegin askerlerinin isyan etmesi ve hazinesini yamalar yznden Kgarda bulunan
kardei Tamga Han Hasana snmtr (bk. Hunkan, 2011: 383).
455
bnl Esr, 10, 1987: 156; Kafesolu, 1953: 123; Gen, 2002: 706; Hunkan, 2011: 384.
456
bnl Esr, 10, 1987: 156-157; Kafesolu, 1953: 123; Gen, 2002: 706.

95

3. iiller zerine Yaplan Seferin Sonular

iillerin balatt isyann byyerek Semerkanda bulunan Seluklu valisinin
buradan ayrlmasna ve Seluklu sultannn burada tesis ettii dzenin bozulmasna
neden olmutur. Sultan Melikah ikinci kez Semerkanda girmek suretiyle burada
yeniden

Seluklu

hkimiyetini

salamtr.

Semerkand

valiliine

nemli

komutanlarndan Emir neri getirerek bozulan dzen ve asayi temin edilmitir.

Sultan Melikah iillerin isyanna karan Atba ehrinin hkimi Yakup
Tegini cezalandrmak istemise de bu srada beliren Turul b. Ynal tehlikesine
kar onu kullanmay uygun bulmutur. Yakup Tekin Sultan Melikah tarafndan
Turul b. Ynal ile mcadele etmekle grevlendirilmitir. Bu ekilde Maverannehir
ilerini dzene koyan Sultan burada daha fazla bulunmann heybet ve ihtiamn yok
edeceini dndnden bakent sfahana dnmtr.
Sultan Melikahn bu ikinci seferinin en mhim neticesi Maverannehirde
yeniden Seluklu hkimiyetinin tesis edilmesi ve bylece devletinin dou
hudutlarnn gvenliinin salanmasdr.
III. OUZLAR
A. BYK SELUKLU DEVLETNN OUZLARLA LKLER
Ouzlar, Byk Seluklu Devletinin kurulmasndan sonra byk kitleler
halinde batya doru g etmek suretiyle bu yeni devletin hkimiyetindeki topraklara
girmilerdir. Bu yeni g hareketi yerleik ran corafyasnda ciddi bir rahatszlk
yaratmtr. Bu durumu dikkate alan Seluklu sultanlar Ouzlar Azerbaycan
zerinden Anadoluya ynlendirmeye gayret etmilerdir457.
Sultan Melikah zamannda devlet iinde ciddi bir ounluk olan Ouzlarn
boy beylerinin ocuklar saraya alnarak memlk458 sistemine gre eitilmiledir.
Bu suretle kalabalk Ouz kitlesinin devlete olan ball glendirilmek
istenmitir459.
Sultan

Sancar

zamannda

Maverannehirde

Karahanl

Devletinin

himayesinde mhim bir Ouz kitlesi bulunmaktayd. Bunlar Sancarn Katvan

457

zgdenli, 2012c: 59.

Esir veya kleler arasndan seilen, zel eitimden geirildikten sonra hkmdarn muhafz
birliine alnan ve zamanla aristokrat bir snf oluturan cretli askerlerdir (bk. Kzltoprak, 2004: 8790).
459
zgdenli, 2013: 280.
458

96

savanda malup olmasnn ardndan Maverannehire hkim olan Karahitaylarn

himaye ettii Karluklar tarafndan blgeden karlmlardr. Bu Ouzlar batya
doru g etmek suretiyle Horasann mhim merkezlerinden Belh havalisinde
ylmaya ve burada ok daha eski tarihlerden beri yaamakta olan Ouz
topluluklarna katlmaya balamlardr460.
Bu dnemde Ouzlar, -ok ve Boz-ok olmak zere iki byk kola
ayrlmlard; -oklarn banda Tuti Bey, Boz-oklarn banda ise Korkut Bey
isimli babular bulunmaktayd. Genellikle hayvanclkla uraan Ouzlar,
dorudan doruya sultan Sancara bal olup kendi beyleri tarafndan idare edilmekte
ve her yl 24.000 koyunu vergi olarak sultana gndermekteydiler461.
1. Byk Seluklu Devleti le Ouzlar Arasndaki lk Anlamazlk
Katvan savandan sonra balayan glerle Belh havalesinde Ouz nfusu
art gibi, bunlar kontrol altnda tutmakta glemitir. Seluklular ile Ouzlar
arasndaki ilk anlamazlk; onlardan her yl alnan verginin tahsili srasnda olmutur.
Vergi tahsildarnn koyunlar tahsil ederken glk karmas, kanunsuz hareket
etmesi, hatta Ouzlara kar kimsenin sylemeye cesaret edemedii szler sarf
etmesi ve rvet istemesi yznden Ouzlar tahsildar ldrmlerdir462.
Ouzlarn Byk Seluklu Devletinin memurunu ldrmeleri ve vermekle
ykml olduklar vergiyi vermemeleri hi phesiz devlete kar bir ayaklanma
olarak alglanabilir. Ancak, bu durum Sultan Sancardan bir sre saklanmtr463.
2. Emir Kaman Ouzlar le Mcadelesi
a. Emir Kaman Ouzlara ahne Tayin Edilmesi
Ouzlarn vergi memurunu ldrmesi hadisesi sultann maiyeti ve saray hnslr464 tarafndan bir sre saklanmsa da; Belh valisi Emir Kaman payitaht
Mervde bulunduu srada mesele ona almtr. Bylece Ouzlar ile Seluklu
memuru arasnda geen hadisenin kapanma ihtimali varken, devletin birinci derece
460

Grn, 1984: 326; Yakupolu, 2012: 162; zgdenli, 2013: 280-281.

Ravendi, 1957: 172; Kymen, 2011a: 406; Grn, 1984: 326; Yakupolu, 2012: 162; Tekin, 2012:
225; Ayan, 2007: 21-22; zgdenli, 2013: 281.
462
Ravendi, 1957: 173; Reidd-Din Fazlullah, 2010: 179-180; Kymen, 1947: 167-168; Kymen,
1963: 300; Kymen, 2011a: 407; Demir, 2011: 168; Yakupolu, 2012: 162-163.
463
Kymen, 2011a: 407.
464
Byk Seluklu sultanlarnn mutfaklar iin gerekli malzemeyi salayan grevliye denir.
(Uzunarl, 1984: 36).
461

97

ricaline yani Emir Kamaa aksettirilmesi hadisenin yeni bir boyut kazanmasna
neden olmutur465.
Emir Kama, Sultan Sancarn huzuruna karak Ouzlarn istila peinde
kotuklar iddiasyla onlarn kard hadiseden sultan haberdar etmitir. Emir
Kama466 bununla kalmam, Ouzlarn kendi vilayetine yaknln ileri srerek
Ouzlar zerine ahne tayin edilmesini ve buna karlk saray mutfana onlarn ylda
verdii 24.000 koyun yerine 30.000 koyun vereceini vadetmitir467. Emir Kaman
bu teklifi Sultan Sancar tarafndan kabul edilmitir.
b. Kama le Ouzlar Arasnda Meydana Gelen Sava
Bir sre sonra payitahttan Belhe dnen Emir Kama, Ouzlara bir ahne
gndererek len tahsildarn diyetini istemitir. Ancak Ouzlar dorudan doruya
Sultan Sancara bal olduklarn kimsenin emri altna girmeyeceklerini ileri srerek
gelen ahneyi kovmulardr. Bunun zerine Belh valisi Kama ile olu Aleddin Ebu
Bekir 10. 000 kiilik bir ordu ile Ouzlarn zerine yrmtr. Kama ile bir
muharebeyi gze almayan Ouzlar ise onun yanna gelerek adr bana 200 dirhem
vergi vererek bulunduklar yerde braklmalarn teklif etmiler ancak; bu teklif
Kama tarafndan reddedilmitir468.
Ouz Beyleri, Kamaa yaptklar teklifin reddedilmesi zerine btn Ouzlar
toplayarak Kaman karsna kmlardr. ki taraf arsnda yaplan sava Ouzlar
kazanm, Belh valisi Kama ile olu Aleddin Ebu Bekir sava srasnda hayatn
kaybetmitir469.

465

Kymen, 2011a: 408.

Emir Kama Belh vilayetinin valisi olmasna ramen hudutlar iinde yaayan Ouzlar zerinde
herhangi bir yetkisi yoktu. Ouzlar boy beylerinin idaresinde Seluklu sultannn ahsna balydlar
(bk. Kymen, 2011: 406).
467
Reidd-Din Fazlullah,2010: 180; Ravendi, 1957: 173-174; Kymen, 1947: 167-168; Kymen,
1963: 300; Kymen, 2011a: 408; Meril, 2002: 155-156; zaydn, 2004, 510; Meril, 2005: 118119.
468
Ahmed b. Mahmud, 1977,II:77-78; bnl Esr, 11, 1987: 154; Reidd-Din Fazlullah,2010: 180;
Ravendi, 1957: 174; Yazczade Ali, 2009: 95-96; Kymen, 1947: 167-168; Kymen, 1963: 300;
Grn, 1984: 326; Meril, 2002: 155-156; Meril, 2005: 118-119; Piyadeolu, 2012: 82; Yakupolu,
2012: 163.
469
bnl Esr, 11, 1987: 156; Reidd-Din Fazlullah, 2010: 180; Ravendi, 1957: 174; Kymen,
1947: 167-169; Kymen, 1963: 300; Meril, 2002: 155-156; zaydn, 2004: 510; Meril, 2005: 118119; Ayan, 2007: 23; Piyadeolu, 2012: 82; Yakupolu, 2012: 163; Tekin, 2012: 225.
466

98

c. Savan Sonular
Seluklu Devletinin bir valisinin Ouzlar ile girdii mcadelede baarsz
olmas ve hayatn kaybetmesi bu savan en nemli sonucudur. nk bu hadise
devletin ne kadar ciddi bir tehlikeyle kar karya olduunu gstermitir.
Emir Kaman Ouzlar ile yapt savan bir dier nemli sonucu ise;
Seluklu Devleti ile Ouzlar arasnda var olan gerginliin bir kat daha artmasdr.
Yani Ouzlar, Seluklu Devleti iin halledilmesi gereken ciddi bir sorun haline
gelmitir. Bylece Ouzlar ile Seluklu Sultan kar karya gelmitir.
3. Sultan Sancarn Ouzlar ile Mcadelesi
a. Sultan Sancar le Ouzlar Arasnda Meydana Gelen Sava
Ouzlarn Emir Kama ile yaptklar sava kazanmalar ve bu emir ile olunun
savata hayatlarn kaybetmeleri, Sultan Sancar Ouz meselesi ile yakndan
ilgilenmeye sevk etmitir. Sultan Sancar evresindeki kumandanlarn teviki ve
zellikle Emir Meyyed Ay-Abann470 srar neticesinde Ouzlar zerine bir sefer
tertip etmitir.
1153 ilkbaharnda Sancar kalabalk bir Seluklu ordusu ile Ouzlara kar
yrye gemitir. Sultan Sancarn 100. 000 kiilik bir ordu ile zerlerine geldiini
haber alan Ouzlar derhal sultana bir eli gndererek, hkmdarn ahsna itaatten
geri kalmadklarn, fermanlar gereince hareket ettiklerini, Kaman ocaklarna
kastettii iin aile ve ocuklarn korumak amac ile zaruri olarak kar koyduklarn
bildirmiler. Ayrca Kama ile olunun lmne diyet olarak da, 100. 000 dinarla
1000 Trk klesi vermeyi teklif etmilerdir471.
Sultan Sancar soydalar zerine kt bu seferden dnmek istemise de
evresindeki komutanlar buna mani olmulardr. Ordu Merv-Belh istikametinde
ilerleyerek Ouzlara yaklat srada onlar kadn ve ocuklar ile Sultan Sancara
yalvararak karlamlar, af dilemiler ve sultana adr bana yedi batman gm
demeyi teklif etmilerdir. Sultan ikinci kez seferden vazgeip dnmek istediyse de
etrafndaki kumandanlar buna yine mani olmulardr472.
470

Emir Kaman torunu olan bu ahs, Kaman Ouzlar ile yapt savata lmesi zerine Belh
valiliine getirilmitir (bk. Kymen, 2011a: 411).
471
Reidd-Din Fazlullah,2010: 181; Ravendi, 1957: 175; Kymen, 1947: 169; Kymen, 1963: 300;
Kymen, 2011a: 410; Agacanov, 2006: 303; Demir, 2011: 169; Tekin, 2012: 225.
472
Reidd-Din Fazlullah,2010: 181; Kymen, 1947: 169; Kymen, 1963: 300; Kymen, 2011a:
410-411; Agacanov, 2006: 303; Demir, 2011: 169; Piyadeolu, 2012: 83.

99

40.000 adr halk nfusuna sahip olan Ouzlarn son teebbslerinin de sonu
vermemesi zerine, onlar mal ve hayvanlarn adrlarn etrafna bir sur gibi dizerek
mdafaa ekilmilerdir. Nihayet 1153 baharnda iki taraf arasnda Belh hudutlar
iinde yaplan savata Ouzlar 100.000 kiilik Seluklu ordusunu hcumla
pskrttkten sonra, onlar dar bir boazda sktrarak tam bir bozguna
uratmlardr. Seluklu ordusu gibi byk bir ordunun Ouzlar tarafndan yenilgiye
uratlmasnn belki de en nemli nedeni: ordu iinde honutsuzluun olmas ve
Meyyed Ay-Abaya kar ordu iinde gizli veya aktan aa husumet
beslenmesiydi. Buna karlk savamaktan baka areleri kalmayan Ouzlar ise,
lmne savamlar ve bir btn olarak mcadele etmilerdir. Bu savata Sancarn
ordusunun byk bir ksm ldrld gibi, Sultan Sancar da Ouzlarn eline esir
dmtr473.
b. Savan Sonular
Seluklular ile Ouzlar arasnda meydana gelen savan en nemli sonucu; hi
phesiz Sultan Sancarn Ouzlar tarafndan esir edilmesi ve Seluklu lkesinde
Ouz istilasnn balamasdr.
Sancarn esaretiyle Seluklu Devleti geici de olsa fiilen sona ermitir.
Ouzlarn elinden glkle kamay baaran vezir Fahrl-Mlk, Sultan Sancarn
yeeni Muhammed Taparn olu Sleyman Niaburda sultan ilan ederek adna
hutbe okutmutur (1153). Ancak btn kumandanlarn desteini almayan Sleyman
vezir Fahrl-Mlkn lmyle bu destekten de mahrum kalnca Horasan terk
ederek Crcana gitmitir (1154). Sleymann Horasandan ayrlmasndan sonra
kumandanlar,

Sancarn

yeeni

ve

Karahanl

hanedanndan

Arslan

Han

Muhammedin olu Mahmud Han Sancara vekleten tahta karmlardr474.

Bu srada Ouzlar da Horasan istilaya koyulmulardr. Ouzlarn ilk hedefi
Sultan Sancarn hazinesinin de bulunduu payitaht Merv ehri olmutur. Ancak
Mervden nce yollar zerinde bulunan Bauru yama edip ok sayda insan
katletmilerdir. Daha sonra Merv ehrine gelen Ouzlar buray igal edip iki ay kadar
yamalamlardr (ubat 1154). Bundan sonra Tus-Mehed istikametine dnen

473

Reidd-Din Fazlullah,2010: 182; Aksarayl Kerimddin Mahmud, 1943: 117-118;Kymen,

1947: 172; Kymen, 1963: 300-301; Kymen, 2011a: 412-413; Uluay, 1975: 83;Meril, 2002: 156;
Meril, 2005: 119; Agacanov,2006: 306; Meril, 2011a: 71; Piyadeolu, 2012: 83; Tekin, 2012: 225.
474
bnl Esr, 11, 1987: 157; Kymen, 1947: 172; Kymen, 1963: 301; Kymen, 2011a: 413;
Uluay, 1975: 83; Meril, 2002: 156; zaydn, 2004: 511; Meril, 2005: 119; Tekin, 2012: 225-226

100

Ouzlar, 1154 yl Kasmnda Tus ve Mehed ehirlerini igal ederek yamalamlar

ve ok sayda insan ldrmlerdir. Ouzlar istila hareketlerine devamla 1154 ylnn
Aralk aynda Niaburu; 1155 ylnn Kasm aynda ise Meyheneyi istila ve yama
ederek Merv ve Belh havalisine ekilmilerdir475.
Seluklu Devletinin Ouzlar karsnda ald malubiyet ok ac sonular
dourmutur. Seluklu hkimiyetindeki Horasan Ouz istilasyla harap olmutur.
Horasanda Ouzlarn yaratt kargaa yaklak yl srm, Sultan Sancarn
yerine geen Sleyman ve Mahmudun bu durumu engellemek iin Ouz beylerine
kar mcadele etmilerse de onlara kar bir baar salayamamlardr.
Ouzlarn Horasan istilas srasnda onlarn elinde esir bulunan Sultan Sancar
ise, kaynaklarda ifade edildiine gre; tam bir esir hayat yaam, gndzleri bir
sultan gibi tahtna oturan Sancar geceleri ise kamasn nlemek iin demir bir kafese
konulmutur. Sancar yldan fazla sren esirlik hayatnda ok strap ekmitir.
Esaretinden bir yl sonra Ouzlarn sultana kar kt muameleleri daha da artm,
Sancar daha ok demir kafes iinde tutulmu ve hatta a braklmtr. Sultan
kendisine reva grlen bu muameleler karsnda ok alayarak bu kavmin elinden
kurtulmak iin gece gndz Allaha yalvarmtr476.
Sancarn yldan fazla sren esareti 1156 ylnda son bulmutur. Sancarn
Ouz esaretinden kurtarl bazen Meyyed Ay-Aba, bazen de made d-din Ahmed
b. Bekr Kumaa atfedilmektedir477. Kaynaklarda ifade edildiine gre; Meyyed
Ay-Aba Sancar korumakla grevli bir ksm Ouz askerini nan-pare ( ikta ) vaadi
ile kendi safna ekmitir. Bir gn sultan korumak sras bu askerlere geldiinde
onlar sultanla birlikte av bahanesiyle Ceyhunun kysna gelmiler, daha nce
hazrlanm bir kaykla Sancar nehrin teki yakasna geirilmi ve bylece esaretten
kurtarlmtr478.
4. Sultan Sancarn lm ve Byk Seluklu Devletinin Ykl
Sultan Sancar esaretten kurtulduktan sonra o dnem iin Horasann bakentine
dnen Tirmize gelmitir479. Burada kendisine tabii olmu veya olmam devletlere

476

Cveyni, 1988: 12; Kymen, 1963: 301; Kymen, 2011a: 416-417.

Agacanov, 2006: 321.
478
Reidd-Din Fazlullah,2010: 186; Ravendi, 1957: 179; Kymen, 2011a: 456; Agacanov, 2006:
321; Ayan, 2007: 37-38; Piyadeolu, 2012: 92-93.
479
Agacanov, 2006: 321; Ayan, 2007: 37-38.
477

101

birer mektup gndererek esaretten kurtulduunu ve tekrar Seluklu sultan olduu

bildirmitir480. Sancar bir sre sonra da payitaht Merv e gitmitir.
Sancar Merv e geldiinde yalanm ve yaadklarndan dolay ruhen km
durumdayd. Askerleri dalm, hazinesi boalm olan sultan, devletini yeniden
diriltmek konusunda bir ey yapamamtr. Bununla birlikte devleti her bakmdan
felakete srkleyen Ouzlara kar bir ittifak kurulmak istenmise de bundan bir
sonu alnamamtr. Saltanatnn sonlarna doru Ouzlar tarafndan yenilgiye
uratlarak esir edilen ve ok kt bir muameleye maruz kalan Sultan Sancar,
1157481 ylnda 72 yanda olduu halde aclar iinde vefat etmitir. Cenazesi
Mervde salnda yaptrd Ahiret Yurdu adn verdii muhteem trbesine
defnedilmitir482. Sancarn lm ile de Byk Seluklu Devleti resmen ve fiilen
sona ermitir.

480

Reidd-Din Fazlullah,2010: 187; Kymen, 1963: 307; Kymen, 2011a: 460; Meril, 2005: 121;
Piyadeolu, 2012: 93.
481
bnl Esr, 11, 1987: 187; Reidd-Din Fazlullah,2010: 187; Cveyni, 1988: 14; Kymen, 1963:
308; Kymen, 2011a: 465; Hasan, 1986: 82; Meril, 2005: 121; Piyadeolu, 2012: 93; Yakupolu,
2012: 164.
482
bnl Esr, 11, 1987: 187; Meril, 2005: 121.

102

SONU
Trklerin anayurdu olan Orta Asyada gerek slam ncesinde gerekse
slamiyetin kabulnden sonra nemli Trk devletleri kurulmutur. Orta Asyada
kurulan Trk-slam devletlerinden birisi de Byk Seluklu Devletidir. Onlardan
nce de bu corafyada Karahanl ve Gazneli devletleri bulunuyordu. Tarihsel
srelerinde Byk Seluklularn daha tarih sahnesine kmadan nce bu devletlerle
ilikileri olmutur. Seluklular zellikle Gazneliler ile yaptklar mcadeleler
sonucunda onlarn topraklarnda devletlerini kurmulardr. Bundan sonra Byk
Seluklularn tabiiyet altna aldklar Karahanllar ve Gazneliler ile ilikileri devam
etmitir. Bu devletlerle olan ilikiler Byk Seluklularn dou politikasnn nemli
bir ayan tekil etmitir. Dier ayan ise Seluklularn son dnemlerinde Gurlular,
Karahitaylar, Harezmahlar ve Ouzlar olan ilikiler belirlemitir.
Dandanakan Zaferinin hemen ardndan Mervde yaplan kurultayda feodal
anlayn bir sonucu olarak devletin bat blgelerini kendisine brakan Sultan Turul,
Merv merkez olmak zere dou blgelerinin idaresini kardei ar Beye vermitir.
ar Bey melik ve ordu komutan sfat ile idaresi altndaki topraklarda Turul
Beye bal olmak art ile mstakil hareket etmitir. O hkimi olduu topraklarda
adna hutbe okutmak, para bastrmak, gnde 3 defa nevbet aldrmak ve etr tamak
gibi bir takm hkimiyet alametlerini de kullanmtr. ar Beyin grevleri arasnda
hkim olduu topraklar ynetme ve korumann yannda yeni fetihlerle snrlarn
geniletmek de vardr. ar Beyin bu grevleri gz nne alndnda devletin
dou politikasnn ona havale edildii anlalmaktadr. Bu dnemde ar Bey kimi
zaman doudaki devletlere kar egemenlik mcadelesi iinde olmu ve bu
devletlerle anlamalar yaparak doudaki snrlarn gvenliini salamtr.
Kurulu dneminde douda gven ve asayiin salanmasna dikkat edilmi,
devlet bat ynnde fetih hareketine arlk verdii iin, douda buna engel olacak
durumlarn yaratlmamasna zen gsterilmitir. Bu dnemdeki dou politikas
komu devletlerle anlamalar imzalanarak bu ynde gelecek tehditlerin nne
gemek eklinde formle edilmitir.
Alp Arslan dneminde Byk Seluklu Devleti yeniden yaplandrlm,
Turul Bey dnemindeki sistem terk edilerek dou ve bat politikas tek bir
hkmdarn yani Alp Arslann uhdesinde birlemitir. Bu durum ayn zamanda
devletin ayr ayr yrtt dou ve bat politikalarnn tek elden idaresi anlamna

103

gelmektedir. Alp Arslan babasnn vefatndan sonra onun veliahd olarak yerine
gemi ve bylece meliklii srasnda douyla yakndan ilgilenme ansna sahip
olmutur. O meliklii srasnda douda temin ettii gven ve asayiin Seluklu
sultan olduktan sonra da istikrarl bir ekilde devam etmesine zen gstermitir.
nk Alp Arslan da amcas gibi ynn batya evirerek yeni yurtlar fethetmeyi
amalamtr. Bu nedenle Alp Arslan dnemdeki dou politikas, Turul Bey
dneminde douda salanan asayiin korunmasna ynelik olmutur.
Alp Arslann 1072 ylnda bir suikast sonucu ldrlmesi zerine gen yataki
olu ve ayn zamanda veliaht Melikah tahta oturmutur. Melikah, saltanatnn
bandan itibaren dou komularnn Seluklu ynnde genileme siyaseti gtmesi ve
bunun sonucunda douda gven ve asayiin ortadan kalkmasndan dolay bu blge
ile yakndan ilgilenmek zorunda kalmtr. Bu nedenle ilk seferini de bu yne
yapmtr. Melikah byk bir imparatorluk haline getirdii devletini, snrlar
tesinden gelecek tehlikelere kar korumak iin, vasal devletlerle evreleyerek
topraklarn koruma altna alma politikas gtmtr. Bu politika sonucunda
doudaki devletler tabiiyet altna alnarak Seluklu Devletinin dou ynnde
koruma kalkan oluturulmutur. Bylelikle Melikah dnemi dou politikas da
kendiliinden ortaya kmtr.
Sultan Melikahn lmnden sonra yaanan taht mcadeleleri yznden
Byk Seluklu Devleti hayli ypranm, devlet adeta bir fetret devri yaamtr. Bu
dnemde Sancarn Berkyaruk tarafndan Horasan melikliine tayin edilmesi ile
birlikte devletin dou topraklarnda yeniden asayi ve gven temin edilmitir. Dou
blgesinin ynetiminin Sancara verilmesi ayn zamanda devletin takip ettii dou
politikasnn da bu melikin uhdesine verilmesi anlamna gelmektedir. Fetret devri
dou politikas kurulu devri dou politikas ile bu bakmdan benzerlik
gstermektedir. Kurulu dneminde ar Beyin slendii grevi fetret devrinde de
Sancar slenmitir. Bylelikle Sancar, babas Melikah dneminde takip edilen ve
devleti vasal devletlerle evrelemek eklinde formle edilen siyaseti douda devam
ettirerek vasal devletlere yenilerini eklemitir.
Uzun bir meliklik dneminin ardndan sultan olan Sancar, dier Seluklu
sultanlarndan farkl olarak ynn douya dnm ve devletin arlk merkezini
daha douda yer alan Merve tamtr. Bunda Sancarn uzun sre douda meliklik
yapmas etkili olduu gibi, bu dnemde Seluklular tehdit edebilecek tehlikelerin
dou ynnden gelmesi ihtimali de etkili olmutur. Sancar dnemi Byk Seluklu

104

Devletinin takip ettii dou politikas gvenilmez vasallar itaat altnda tutarak
doudan gelebilecek tehlikelere kar devleti korumak ynnde olmutur.
Sancar gerek meliklii gerekse de saltanat dneminde Byk Seluklu
Devletini doudan ortaya kacak tehlikelere kar koruma ynnde bir politika
takip etmise de, devletin yklna sebep felaket yine doudan gelmitir.
Karahitaylar karsnda Byk Seluklu Devletinin ald ar malubiyet adeta
sonun balangc niteliindedir. Bu malubiyet gerek Sultan Sancarn gerekse de
Byk Seluklu Devletinin prestijini byk lde zedelemitir. Bundan sonra
douda sular durulmam, Ouzlarn isyan Sancar bunlar zerine bir sefer
yapmaya zorlamtr. Sancarn Ouzlar ile girdii mcadeleyi kaybetmesi ve onlarn
eline esir dmesiyle Byk Seluklu devleti fiilen yklmtr.
Sancar yl kadar sren esaretinin ardndan tekrar Byk Seluklu
Devletinin bana geip devleti yeniden tekilatlandrmak istemise de bu pek
mmkn olmamtr. Sal da pekiyi olmayan Sultan Sancar, esaretten
kurtulduktan bir sre sonra vefat etmitir. Bylece yaad yzyla damgasn vuran
Byk Seluklu Devleti sona ermitir.

105

BBLYOGRAFYA
Abl-Farac, Gregory Bar Hebraeus (1945), Abl-Farac Tarihi, ev. mer
Rza Dorul, C. I, TTK yay., Ankara.
Agacanov, Sergey Grigorovi (2002), Seluklular, ev. Ekber N. Necef-Ahmet
R. Anberdiyev, tken Neriyat, stanbul.
Ahmed b. Mahmud (1977), Seluk-nme, ev. Erdoan Meril I-II, stanbul.
Aksarayl Kerumeddin Mahmud (1943), Seluki Devletleri Tarihi (Msameret
al-ahyar adl Farsa tarihinin tercmesi), ev. Nuri Genosman, F. N. Uzluk,
Ankara.
Aksoy, Hasan (1995), Fetihname mad., DA, C. 12, stanbul, s. 470-472.
Akyol, Hasan (2012), Irak Seluklular, Seluklu Tarihi El Kitab, (Editr:
Refik Turan), Grafiker yay., Ankara, s. 169-215.
Akyol, Hasan-Erol Kara (2012a), Melikah Dnemi (1072-1092), Seluklu
Tarihi El Kitab, (Editr: Refik Turan), Grafiker yay., Ankara, s. 135-144.
Akyol, Hasan-Erol Kara (2012b), Fetret Devri (1092-1117), Seluklu Tarihi
El Kitab, (Editr: Refik Turan), Grafiker yay., Ankara, s. 145-153.
Alptekin, Cokun (1988). Byk Seluklu Devleti Doutan Gnmze
Byk slam Tarihi, (Editr: H. Dursun Yldz), C. 7 a yay., stanbul, s. 95-183.
Ayan, Engin (2007). Byk Seluklu mparatorluunda Ouz syan, stanbul.
Azim (2006), Azim Tarihi. (Seluklular Dnemiyle lgili Blmler), yay. Ali
Sevim, TTK yay., Ankara.
Barthold, W. (1981), Mool stilasna Kadar Trkistan, haz. H. Dursun Yldz,
stanbul.
Barthold, W. (2008), lk Mslman Trkler, ev. M. A. Yalman, T. Anda, N.
Uurlu, stanbul.
Burslan, Kvameddin (1943), Irak ve Horasan Seluklular Tarihi (Zubdat AlNura va Nuhbat Al-Usra Tercmesi), Maarif Matbaas, stanbul.
Cveyn, Aleddin Ata Melik (1988), Tarih-i Cihanga, ev. Mrsel ztrk
C. II, Kltr ve Turizm Bakanl yay., Ankara.
akmak, Mehmet Ali (2012), Haremzahlar Devleti, Seluklu Tarihi El
Kitab, (Editr: Refik Turan), Grafiker yay., Ankara, s. 251-268.
etin, Kenan (1992), Seluklu Messeseleri ve Medeniyeti Tarihi, Erzurum.

106

Dames, M. Longwarth (1979a), Gazneliler mad., A, C. 4, MEB yay.,

stanbul, s. 742-748.
Dames, M. Longwarth (1979b), Guriler mad., A, C. 4, MEB yay., stanbul
826-830.
Demir, Mustafa (2011), Byk Seluklular Tarihi, Sakarya.
Divitiolu, Sancar (2000), Ouzdan Selukluya (Boy, Kanat ve Devlet), Eren
yay., stanbul.
Gen, Reat (2002), Karahanllar Tarihi, Genel Trk Tarihi, (Editr: Hasan
Celal Gzel-Ali Birinci), C. II, Yeni Trkiye yay., Ankara, s. 694-716.
Grn, Kamuran (1984), Trkler ve Trk Devletleri Tarihi, 2. Bask, Bilgi
yay., Ankara.
Hasan, brahim Hasan (1985), Siyasi-Dini-Kltrel-Sosyal slam Tarih, ev.
smail Yiit, C. 5. stanbul.
el-Hseyn, Sadruddn Ebul Hasan Ali bn Nsr ibn Ali, (1943), Ahbr ddevlet is-Selukyye, ev. N. Lugal, TTK yay., Ankara
Hunkan, mer Soner (2011), Trk Kaanl (Karahanllar) stanbul.
bnl Adm (1982), Biyografilerle Seluklular Tarihi Bugyett-taleb fi tarihi
Haleb (Semeler). (ev. notlar ve aklamalar Ali Sevim), TTK yay., Ankara.
bnl Esr (1987), el-Kmil fit-tarih tercmesi, ev. Abdlkerim zaydn, C.
9-11, stanbul.
bnl Esr (2013), el-Kmil fit-tarih Byk Seluklu Devleti Tarihi Siyasi
Sosyal Ekonomik, ev. Murat Temelli, Ark Kitaplar, stanbul.
Kafesolu, brahim (1953), Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu
mparatorluu, EF yay., stanbul.
Kafesolu, brahim (1972), Seluklu Tarihi, MEB yay., stanbul.
Kafesolu, brahim (1976), Seluklular, Trk Dnyas El Kitab, Trk
Kltr Aratrma Enstits yay., Ankara, s. 801-831.
Kafesolu, brahim (2004), Alparslan, DA, C. 2, TDV yay., Ankara, 526530.
Kprl, M. Fuad (1979), Bvend mad., A, C. 2, MEB yay., stanbul, s.
354-355.
Kymen, M. Altay (1947), Byk Seluklu mparatorluunda Ouz syan
(1153), Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, C. 5 S. 2,
Ankara, 159-186.

107

Kymen, M. Altay (1963), Seluklu Devri Trk Tarihi, Ayyldz Matbaas,

Ankara.
Kymen, M. Altay (1972). Alp Arslan ve Zaman, MEB yay., stanbul.
Kymen, M. Altay (1976), Turul Bey ve Zaman, MEB yay., stanbul.
Kymen, M. Altay (1979a), Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, C. I, Gven
Matbaas, Ankara.
Kymen, M. Altay (1979b). Sencer, A, C. 10, MEB yay., stanbul, 486-493.
Kymen, M. Altay (2011a). Byk Seluklu mparatorluu Tarihi kinci
mparatorluk Devri, C. II, TTK yay., Ankara.
Kymen, M. Altay (2011b), Byk Seluklu mparatorluu Alp Arslan ve
Zaman, III, TTK yay., Ankara.
Kzltoprak, Sleyman (2004), Memlk mad., DA, C. 29, stanbul, s. 87-90.
Kuu, Aye Dudu (2010), Byk Seluklu Devletinin Suriye, Filistin ve
Msr Politikasna Dair Baz Tespitler, Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S. 27, s. 637664.
Leventolu, Mahsar (1971), Trk Seluklu Sultan Alp Arslan, Ankara.
Meril, Erdoan (1976), Karahanllar, Trk Dnyas El Kitab, Trk Kltr
Aratrma Enstits yay., Ankara s. 794-799.
Meril, Erdoan (1986), Ziyrler mad., A, C. 13, MEB yay., stanbul, s.
622-624.
Meril, Erdoan (1989), Gazneliler Devleti Tarihi, TTK yay., Ankara.
Meril, Erdoan, Yldz, H. Dursun, Sevim, Ali (1999), Mslman Trk
Devletleri Tarihi (Osmanllar Hari), stanbul.
Meril, Erdoan (2002), Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, Genel Trk
Tarihi, (Editr: Celal Gzel, Ali Birinci) C. 3, Yeni Trkiye yay., Ankara, s. 101158.
Meril, Erdoan (2005), Byk Seluklu Devleti (Siyasi Tarih), Ankara.
Meril, Erdoan (2011a), Mslman Trk Devletleri Tarihi, TTK yay., Ankara.
Meril, Erdoan (2011b), Seluklular (Makaleler), stanbul.
Mevdudi (1971), Seluklular Tarihi C. I, ev. Ali Genceli, Hilal yay., Ankara.
Necef, N. Ekber (2005), Karahanllar, Selenge yay., stanbul.
ngl, Ali (1986), Mneccimba Ahmed Dede Efendinin Camid-Dvelinin
Tenkitli Metin Neri ve Tercmesi, Doktora Tezi, stanbul niversitesi Edebiyat
Fakltesi, stanbul.

108

zaydn, Abdlkerim (1988), Berkyaruk mad., DA, C. 5, stanbul, s. 514516.

zaydn, Abdlkerim (1990), Muhammed Tapar Devri Seluklu Tarihi (498511/ 1105-1118), TTK yay., Ankara.
zaydn, Abdlkerim (2001a), Sultan Berkyaruk Devri Seluklu Tarihi (485498/ 1092-1104), stanbul.
zaydn, Abdlkerim (2001b), Karahanllar mad., DA, C. 24, TDV yay.,
stanbul, s. 404-412.
zaydn, Abdlkerim (2004a), Seluk Bey, DA, C. 36, TDV yay., Ankara,
s. 364-365.
zaydn, Abdlkerim (2004b), Melikah, DA, C. 29, TDV yay., Ankara, s.
54-57.
zaydn, Abdlkerim (2004c), Muhammed Tapar, DA, C. 30, TDV yay.,
stanbul, 579-581.
zaydn, Abdlkerim ( 2004), Sancar, DA, C. 36, TDV yay., Ankara, s.
507-511.
zgdenli, Osman G. (2002), Yeni Paralarn Inda Kurulu Devri
Seluklularnda Hkimiyet Mnasebetleri Hakknda Baz Dnceler, Belleten,
LXV (say 243 ten ayn basm), s. 547-570.
zgdenli, Osman G. (2012a), Seluklularn Kkeni, Seluklu Tarihi El
Kitab, (Editr:Refik Turan), Grafiker yay., Ankara, s. 19-38.
zgdenli, Osman G. (2012b), Byk Seluklu Devletinin Kuruluu,
Seluklu Tarihi El Kitab, (Editr: Refik Turan), Grafiker yay., Ankara, s. 39-56.
zgdenli, Osman G. (2012c) Turul Bey Dnemi, Seluklu Tarihi El
Kitab, (Editr:Refik Turan), Grafiker yay., Ankara, s. 57-86.
zgdenli, Osman G. (2013), Seluklular (Byk Seluklu Devleti Tarihi
(1040-1157), C. I, SAM yay., stanbul.
Piyadeolu, Cihan (2011), Seluklularn Kurulu Hikyesi ar Bey, Tima
yay., stanbul.
Piyadeolu, Cihan (2012), Gne lkesi Horasan Byk Seluklular Dnemi,
Bilge Kltr Sanat yay., stanbul.
Prtsak, Omelyan (1977), Karahanllar mad., A, C. 6, MEB yay., stanbul, s.
251-273.

109

Rvend, Muhammed b. Ali b. Sleyman, (1957), Rhat-s-sudr ve yet-ssrr, (ev. Ahmet Ate), C. I, TTK yay., Ankara.
Redd-dn Fazlullah (2010), Camit-tevrih Seluklu Devleti, ev. Erkan
Gksu, H. Hseyin Gne), TTK yay., stanbul.
Sevim, Ali (1993a), ar Bey mad., DA, C. 8, TDV yay., stanbul, s. 183186.
Sevim, Ali (1993b), Dandanakan Savamad., DA, C: 8, TDV yay., stanbul,
456-457.
Sevim, Ali (1999) Bugyett taleb fi Tarihi Halebdeki lgin Kaytlar, XII.
Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, TTK yay., Ankara.
Sevim, Ali (2005a), ar Bey, Makaleler, yayna hazrlayan E. Semih
Yaln, Sleyman zbek, C. III, Berikan yay., Ankara.
Sevim,

Ali (2005b), bnl-Cevzinin el-Muntazam Adl Eserindeki

Seluklularla lgili Bilgiler, Makaleler, yayna hazrlayan E. Semih Yaln,

Sleyman zbek, C. II, Berikan yay., Ankara.
Smer, Faruk (1994), Dihkan mad., DA, C. 9, TDV yay., stanbul, s. 289290.
Smer, Faruk (1999), Ouzlar (Trkmenler) TarihleriBoy TekilatDestanlar, TDAV yay., stanbul,
Smer, Faruk (2004), Seluklular mad., DA, C. 36, TDV yay., stanbul, s.
365 - 371.
Taneri, Aydn (1988), Harizmahlar mad., DA, C. 16, TDV yay., stanbul, s.
228-231.
Tekin, Arslan ( 2012 ). Seluklu Tarihi, Kariyer yay., stanbul.
Turan, Osman (1997). Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, Boazii
yay., stanbul.
Turan, Osman (2000), Trk Cihn Hkimiyeti Mefkresi Tarihi, C. I-II,
Boazii yay., stanbul.
Turan, Refik (2012a) Trklerin Anadoluya Aknlar ve Malazgirt Zaferinden
nce Anadolu da Trk Varl, Seluklu Tarihi El Kitab, (Editr: Refik Turan),
Grafiker yay., Ankara, s. 87-115.
Turan, Refik (2012b). Malazgirt Fatihi Alp Arslan, (Editr: Refik Turan),
Seluklu Tarihi El Kitab, Grafiker yay., Ankara, s. 115-119.

110

Toysal, Alper Tunga (2007), Turul Bey Dnemi Seluklularn Dini Siyaseti,
Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
Kayseri.
Uluay, aatay (1975), lk Mslman Trk Devletleri Tarihi, Ankara.
Uzunarl, smail Hakk (1984), Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, TTK
yay., Ankara.
Yakupolu, Cevdet (2012), Sultan Sancar Devri, Seluklu Tarihi El Kitab,
(Editr: Refik Turan), Grafiker yay., Ankara, s. 153-166.
Yazczade Ali (2009). Tevarih-i Al-i Seluk (Ouzname-Seluklu Tarihi), haz.
Abdullah Bakr, stanbul.
Zahoder, B. (1995), Seluklu Devletinin Kuruluu Srasnda Horasan
Belleten, XIX/76, Ankara, s. 491-527.

111

EKLER

Ek 1: Byk Seluklu Devleti haritas