T.C.

BABAKANLIK DEVLET ARVLER GENEL MDRL Osmanl Arivi Daire Bakanl

Yayn Nu: 11

MUSUL KERKK LE LGL ARV BELGELER

(1525 1919)

ANKARA 1993

Proje Yneticisi smet BNARK Devlet Arivleri Genel Mdr

Proje Sorumlular Necati GLTEPE Devlet Arivleri Genel Mdr Yardmcs Necati AKTA Osmanl Arivi Daire Bakan

Hazrlayanlar smet DEMR Uurhan DEMRBA Hac Osman YILDIRIM Hseyin ARSLAN Hamza AKIR Ali Osman INAR Mcahit DEMREL Aye EMECEN Glen ERGUN Aye EROL Nuran KOLTUK Mehmet TOPAL

Bilgisayar Dizgi - Mizanpaj nder BAYIR

MUSUL KERKK LE LGL ARV BELGELER

(1525 1919)

NSZ

Yeni bir yzyln eiinde bulunduumuz bugnlerde uygarlklar ve kltrler beii olan Ortadou, gerek sahip olduu yeralt kaynaklarnn zenginlii ve bolluu, gerek ktann kavuma noktasndaki konumunun salad stratejik nemi sebebiyle, tarihin her dneminde olduu gibi yine btn dnyann ilgisini zerinde toplamaya devam etmektedir. Trkiye, Ortadou corafyas iinde yer alan bir lke olmaktan baka, Osmanl Devletinin yzyllar boyu bu blgeyi ynetmi olmasnn getirdii tarih sorumluluk ve Trkiye snrlarnn dnda kalan Trk unsurunun varl gibi nedenlerden dolay, blge ve blgenin sorunlar ile iie olmaya devam etmektedir. Bu bakmdan Ortadou corafyasnn bir paras olan Musul-Kerkk blgesinin, Trkiye iin tad coraf, tarih ve etnik zelliklerinden dolay ayr bir nem gsterdii sylenebilir. Kald ki, Musul-Kerkk blgesi Misk- Millye dahil olduu halde, sonradan Trkiye snrlarnn dnda kalmtr. Saylan nedenlerden tr Trkiye iin zaten nemli olan MusulKerkk blgesinin, son yllarda yaanan gelimeler ve blgede oluan statko ile beraber, btn dnyann dikkatini zerinde toplad grlmektedir. Dnya gndeminde nemli bir yer igal eden Musul-Kerkk (Kuzey Irak) blgesinin, Trk devleti ve milleti ile olan tarih ve etnik balarnn vurgulanmas bir zorunluluk olarak grlmektedir. Zaten yaklak bin yldr Trk nfusunun yaad ve ynettii bir blgenin sorunlarn

gemiindeki gerekler gz nnde bulundurulmadan zmek de mmkn deildir. Bu kitap ile blgenin, zellikle Osmanl Devletinin son yllarndaki durumunun salkl bir ekilde tespit edilip, o gnden bugne yansyan sorunlarnn temellerine birinci elden kaynaklara dayanarak inilmesini salamak ve bu sorunlara deiik ve geni kapsaml bir bak as getirmek amalanmtr. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivinde bulunan Musul-Kerkk blgesi ile ilgili belgelerin bir ksmnn topluca yayn ile, bu blge zerinde Osmanl Devletinin ynetim tarzn, devlethalk ilikilerinin ne ekilde gelitiini, ok deiik rk ve din unsurlarn bir arada yaad bir blgede, bu unsurlarn tmne; dinine ve rkna bakmakszn yaplan eit ve dil muamele sonucu i barn nasl salanm olduunu, blgenin kalknmas iin yaplan eitim ve imr almalarn, ayrca Ortadounun yerli halklarnn d gler tarafndan birbirine drlme abalarn grmek, deerlendirmek ve gnmzde gelien olaylar da daha salkl olarak yorumlamak imkn bulunacak; ayrca konu ile ilgilenen aratrmac ve uzmanlara da her zaman faydalanabilecekleri bir kaynak eser sunulmu olacaktr. Bu eseri hazrlayan Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl personelini tebrik eder, almann ilgililere yardmc ve yararl olmasn dilerim.

Dr. Ycel EDL Babakanlk Mstear

VI

SUNU Musul-Kerkk blgesi, zerinde bulunduu corafyann Anadolu ile Asya ve dolaysyla Avrupa ile Asya arasnda tarih bir yol ve gei mevkii zellii tamas, iinde yer ald Mezopotamya blgesinin daha ilkalardan beri dnyann en nemli kltr ve medeniyetlerinin doup gelitii ve yaad ok nemli bir merkez olmas ve sahip olduu yeralt kaynaklarnn zenginlii ile her zaman iin ilgi oda ve cazibe merkezi olmutur. lkalarn en nemli medeniyetlerinden ikisi olan Asur ve Babil burada kurulmu ve yaamtr. Kerkk ehri Asurlular tarafndan kurulmu, Musul ise yine bu uygarln din merkezi olmutur. lka dnyas iinde nemli bir merkez olan Musul-Kerkk blgesi, slm medeniyeti iinde de messiriyetini korumaya devam etmitir. Hz. mer zamannda slm topraklarna katlan Musul-Kerkk, Emev ve Abbas devletlerinin belli bal ehirlerinden ikisi durumundayd. * Musul-Kerkk blgesinin Trk tarihi asndan da olduka nemli bir yeri vardr. zellikle Trklerin Anadoluya yerlemeleri ve buray vatanlatrmalar srasnda Musul-Kerkk nemli bir s vazifesi grmtr. Arap milliyetilii gden Emevlerden sonra hkim olan Abbasler zamannda, Trklerin devlet iindeki messiriyetlerinin artmas, Musul-Kerkk zerindeki nfzlarnn da artmas sonucunu getirmitir. Abbas Devletinin asker yapsnda ok nemli mevkilerde grev yapan Trk komutanlar, bu sayede geni bir evre ve faaliyet sahas kazanmlardr. Trklerin Araplardan ayr yerleim birimlerinde birarada yaamalar sayesinde asimilasyon tehlikesi ortadan kalkm ve bylece blgede Trk nfusu hzla artmaya balamtr. Nitekim, zaman iinde bu ekilde bir altyap kuran Trkler, yava yava devletleme yoluna gitmiler ve sonunda Abbas halifesine bal olsa

VII

da, Musul-Kerkk blgesinin de snrlarna dahil olduu ilk Trk devleti olan Tulun Devletini kurmulardr. Trkistan Trklerinin batya ynelmeleri ve Turul ve ar beylerle balayp Alparslan ile sonulanan Anadolu zerine aknlar, buray bir Trk lkesi haline getirirken, bu Trkleme hdisesinden, yol zerindeki Musul-Kerkk de nasibini alm ve blge bir Trk yurdu haline gelmitir. Byk Seluklu Devletinden sonra, Osmanl Devleti hkimiyetine kadar geen sre iinde Musul-Kerkk blgesinde Irak Seluklular, Zengiler, Erbil Atabeylii, Karakoyunlu, Akkoyunlu ve Safevler gibi bir ok Trk devleti kurulmu ve bu devletlerin hkimiyetleri dneminde de Trkistandan gelmeye devam eden Trkmenler sayesinde blgedeki Trk nfusu nemli miktarda artmtr. Bu dnem iinde Mool istilas ve Timurun aknlar ile de nemli sosyal deiiklikler ve alkantlar yaanmtr. * Yavuz Sultan Selim tarafndan 1517 ylnda Osmanl lkesine katlan Musul ve Kerkk ehirleri, sahip olduklar konum ile gittike artan bir nem kazanmlar ve Kanun Sultan Sleyman dneminde Musulun eyalet haline getirilmesi kararlatrlmtr. * Musul-Kerkk blgesi, XIX. yzyldan itibaren, coraf konumu ve yeralt zenginlikleri ile yabanc glerin dikkatini ekmeye balam, Birinci Dnya Savandan sonra ngiliz ve Franszlar iin mutlaka ele geirilmesi gereken bir blge haline gelmitir. Nitekim bu yolda faaliyete geen ngiltere, Osmanl Devletinin savan maluplar arasnda yer almasndan istifade ederek, Musul-Kerkk blgesi zerinde hkimiyet kurmak iin her trl yolu denemekten kanmamtr. Galip olmann verdii avantajlar kullanarak, asker adan durumunu salamlatrdktan sonra blge halkna da kendini kabul ettirmenin yollarn arayan ngiltere, blgenin etnik ve din yapsnn
VIII

eitliliini kullanp, yzyllardr cidd bir problem olmadan Musul ve civarn yneten Osmanl Devleti ile halkn arasn aarak hedefine ulamann yollarn aramtr. Bu dorultuda Trk olmayan Mslman ve gayr-i Mslim unsurlar arasna ayrlk dncesi yerletirilmeye allm; Trk olmayan unsurlara milliyet, Mslman olmayanlara da din propagandas yaplarak, hemen hemen bin yldr Trk topra olan bu blge, Osmanl Devletinden koparlmaya allmtr. ngilizlerin bu propagandasndan etkilenen halkn bir ksm ile baz menfaat sahipleri ngilizlerle ibirliine girmiler ve tebaas olduklar Osmanl Devletine kar mcadeleye balamlardr. Fakat blgenin saduyulu ve devlete sadk ahalisinin ounluu bu oyuna gelmeyerek, Osmanl Devleti ynetimi altnda yaamak istediklerini bildirmiler, hatta kimi zaman devletin kontrol dna dahi karak, ngilizlere kar silahl mcadeleye girimilerdir. Doudan batya akan Trk topluluklarnn yerletikleri Musul blgesinde ayrca Krtler, Araplar, Sryanler, Keldanler, Yakubler ve Ermeniler gibi eitli din ve milletlerden toplumlar da yaamaktayd. Bu toplumlarn din ve milliyet farkllklar ne srlerek Osmanl Devletine kar kkrtlmalar daha kolay olduundan, ngilizler zellikle bu konu zerinde durmulardr. Blgede yaayan Trk unsurunun devlete kar nemli bir problem karmam olmasndan dolay, zellikle ahali ile ilgili problemler zerinde younlam olan Osmanl vesikalarnda fazla yer igal etmedii grlmektedir. Trkiye Cumhuriyetinin bugnk snrlarnn byk lde belirlenmi olduu Lozan Konferans grmeleri srasnda da Musul konusu uzun tartmalara sahne olmu, ancak bu konferans sonunda Musulun stats ile ilgili kesin bir sonu alnamadndan, konunun Lozan Konferansndan sonraki bir tarihte sonuca balanmas kararlatrlmtr. Nitekim Musul blgesi, 1926 ylnda yaplan Ankara Antlamas ile, petrol retiminden Trkiyeye bir takm haklar
IX

tannmakla birlikte, ngiliz mandas altnda kurulan Irak Devletine braklmtr. Bu kitap ile yzyllar boyu Trklerle meskn olup, Trk devletleri tarafndan ynetilen Musul blgesinin Osmanl Devleti ynetiminin son yllarnda sahip olduu sosyal ve etnik yap, blgenin yaad problemler, din ve mill aznlklarn durumu, ahali ile devlet arasndaki mnasebetler, yabanc glerin oynad oyunlar ve halkn bunlara kar gsterdii tepki ve mcadele, Osmanl Devleti tarafndan blgeye gsterilen hassasiyet ve ahalinin devlete ball gibi konularn ortaya karlmasna; ayrca Musul-Kerkk blgesinin tarihine geni adan bak imkn salanarak gnmzdeki durumun daha gereki bir ekilde deerlendirilmesine allm ve konu ile ilgilenen aratrmaclara yardmc olmak gaye edinilmitir. * Kitap ana blmden meydana gelmitir: Birinci blmde, Musul-Kerkk blgesinin coraf durumunun, etnik yapsnn ve tarihesinin anlatld Giri ksm bulunmaktadr. kinci blmde, belgelerin zet ve transkripsiyonlar, belgelerde geen baz nemli terimlerle ilgili aklamalar, ahs ve messese adlarnn yerlerinin belirtildii ndeks ve Giri ksm iin faydalanlan kaynaklarn verildii Bibliyografya blmleri yer almtr. Bu blmde, nce belgelere kronolojik sraya uygun olarak verilmi belge sra numaras ve belgenin muhtevasn ifade eden bir balk, daha sonra da keli parantez iinde italik yaz ile belgenin zeti verilmitir. zetin altnda belgenin hicr ve milad tarihleri bulunmaktadr. Tarihlerde belgede bulunmad halde, herhangi bir yanl anlamaya meydan vermemek iin sonradan eklenen ksmlar keli parantez iinde gsterilmitir. (Mesel belgede yalnzca 86 diye verilen tarihin ba tarafna [12] eklenip [12]86 eklinde okunmasnn salanmas gibi). Daha sonra, belgenin transkripsiyonuna yer verilmitir.
X

Belgelerin sralannda olduu gibi, ayn belgenin iindeki vesikalarn sralannda da kronolojik sra gzetilmi olup, transkripsiyon ve fotokopiler bu sraya gre dizilmitir. eitli sebeplerden dolay okunamayan kelimeler yanyana noktalar eklinde (.....) ifade edilmi, okunmas tereddtl olan kelimeler iin parantez iinde soru iareti (?) kullanlm ve kelimenin hemen yannda Osmanlca yazl da verilmitir. Orijinal metinde eksik braklan kelimeler tamamlanarak ilve edilen ksm keli parantez iinde gsterilmitir. Ayn ekilde belgelerde deiik ekillerde yazlm baz mahalli isimlerden, tutarllk salanmas asndan, kullanm en yaygn olan seilmi ve kelimenin bu ekli, belgenin orijinaline sadk kalnarak yazlan kelimenin yanna yerletirilmitir. (Piter [Biter] rneinde olduu gibi. ) Kanunnmelerde geen vergi ile ilgili terimler italik harflerle dizilmitir. Kitapta yer alan baz belgelerin ait olduklar dosyann evrak saysnn ok fazla olmasndan ve bu evraklardan bazlarnn kitabn konusu ile alkal bulunmamasndan dolay, dosyadaki btn vesikalarn yaynlanmas yerine, konu ile ilgili en nemli belgeler seilmi ve bu tr belgeler kimlik ksmnda belgenin orijinal dosyas iindeki yerini belirleyen Belge sra numaras ile belirtilmilerdir. Metin transkripsiyonlarnda, transkripsiyon kurallar btnyle uygulanrken, zet ve bilgi metinleri gibi dz yazlarda ise, okuma zorluu karmamas asndan daha sade bir traskripsiyon sistemi uygulanmtr. Belgelerin fotokopilerinin yerald nc blmde, nce belge sra numaras, sonra konu bal ve fotokopi verilmi; en sona belgenin arivde bulunduu fon ve numaray belirten kimlik yazlmtr. Ayrca bu blme, Irak Trkmenlerinin yaad blgeleri gsteren bir de harita eklenmitir.

XI

Eserin hazrlanmasnda emei geen Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl personeline teekkr eder, eserin ilgililere yararl ve yardmc olmasn dilerim.

smet BNARK Devlet Arivleri Genel Mdr

XII

KISALTMALAR
A. AMD. A. MKT. MVL. A. MKT. A. MKT. UM. BEO. Bkz. BOA. DH. H. DH. UM. DH. KMS. DH. MU. DH. SN. THR. DH. SYS. DH. FR. DUT. nr. s. Y. MTV. Y.A. HUS. Y.A. RES. Y.E.E. M. S. Ra. R. Ca. C. B. . N. L. Za. Z. Sadret med Kalemi Sadret Mektb Kalemi Meclis-i Vl Sadret Mektb Kalemi Sadret Mektb Kalemi Umm Vilyet Bb- l Evrak Odas Baknz Babakanlk Osmanl Arivi Dhiliye Nezreti Hukuk Dhiliye Nezreti dre-i Ummiyye-i Dhiliyye Mdriyyeti Dhiliye Nezreti Kalem-i Mahss Mdriyyeti Dhiliye Nezreti Muhbert- Ummiyye Mdriyyeti Dhiliye Nezreti Sicill-i Nfs Tahrrt Kalemi Dhiliye Nezreti Siys Ksm Dhiliye Nezreti ifre Kalemi Dosya Usl rde Tasnifi Numara Sayfa Yldz Mtenevv Marzt Yldz Sadret Huss Marzt Yldz Sadret Resm Marzt Yldz Ess Evrk Muharrem Safer Rebu'l-evvel Rebu'l-hr Cemziyel-evvel Cemziyel-hir Receb abn Ramazan evvl Zil-kade Zil-hicce

XIII

NEREDLEN BELGELERN OSMANLI ARV'NDE BULUNDUKLARI FONLARA GRE DAILIMI A. DEFTER FONLARI I. Tapu-Tahrir Defterleri, nr. 195, 308, 660, 998 II. Mhimme Defterleri, nr.35, 49 III. Mliye Nezreti Vridt Defterleri, nr. 2221, 2538 IV. Meclis-i Vkel Mazbatalar, nr. 3/14, 70/73, 71/37 B. BELGE FONLARI I. Dhiliye Nezreti Evrk 1. Dhiliye Nezreti Hukuk Kalemi, nr. 43/323117, 53/35 2. Dhiliye Nezreti Kalem-i Mahsus Mdriyeti, nr. 3/34, 50-2/25, 50-3/25 (belge sra nr.51), 50-3/25 (belge sra nr.27, 31, 35, 59, 63, 64), 50-3/25 (belge sra nr. 78/1, 79, 80, 81), 50-3/25 (belge sra nr. 85, 86, 87), 53-1/19, 53-3/65, 57-2/23 3. Dhiliye Nezreti Muhbert- Umumiye dresi, nr. 19-2/36, 42/57 4. Dhiliye Nezreti dre-i Umumiyye-i Dhiliye Mdriyeti, nr. 72/12, 78-2/23, E-40/1, E-40/86, E-48/30 5. Dhiliye Nezreti Sicill-i Nfs Tahrrt Kalemi, nr. 40/93, 60/68 6. Dhiliye Nezreti Siys Ksm, nr. 26/2-3 (belge sra nr. 27, 28, 29, 30, 34, 35), 26/2-8, 108/16 7. Dhiliye Nezreti ifre Kalemi, nr. 55-A/225, 56/344, 71/232, 92/314 4/68, 15/56, 16/73, 65/7,

16

MUSUL-KERKK LE LG L AR V B ELGELER

II. rdeler 1. rde Dhiliye, nr. 12/L. 1324, 20/Ca. 1316, 26/. 1310, 53/S. 1310, 64292, 80492, 87615, 87807 2. rde Evkf, nr. 8/Z. 1324 3. rde Hukuk, nr. 37/Ra. 1325 4. rde Huss, nr. 29/. 1319, 104/.1319 39/L. 1324, 46/Z. 1319, 69/L. 1313,

5. rde Mliye, nr. 12/M. 1324, 42/. 1325 6. rde Meclis-i Mahss, nr. 2846, 3799, 3888 7 rde r-y Devlet, nr. 2257 III. Dosya Usul rde Tasnifi, nr. 66-2/4-20, 66-2/4-22 IV. Hatt- Hmyn Tasnifi, nr. 20700-D, 22350, 36182-C V. Sadret Evrk 1. Sadret med Kalemi, nr. 27/3 2. Sadret Mektb Kalemi, nr. 61/93, 170/12, 187/76 3. Sadret Mektb Kalemi Meclis-i Vl, nr. 5/24, 26/34 4. Sadret Mektb Kalemi-Umm Vilyet, nr. 70/96 VI. Yldz Evrk 1. Yldz Esas Evrk, nr. 36/139-81(1-2), 36/139-81(3-4) 2. Yldz Mtenevv Marzt, nr. 31/35, 180/117, 182/1 61/36, 66/60, 72/43, 74/39,

3- Yldz Sadret Huss Marzt, nr. 207/15, 392/71, 425/9, 501/103

243/23, 258/95,

311/50,

4. Yldz Sadret Resm Marzt, nr. 35/14, 77/82, 87/1, 89/47, 98/40

16

GR

17

NDEKLER
Sayfa NSZ ..............................................................................................................V SUNU .................................................................................................................... VII KISALTMALAR .................................................................................................... XIII NEREDLEN BELGELERN OSMANLI ARVNDE BULUNDUKLARI FONLARA GRE DAILIMI................................................XV NDEKLER ..................................................................................................... XVII

I. B L M GR
A- Musul Vilayetinin Coraf Konumu, dar ve Nfus Yaps ....................................................................................................... 3 I - Musul Sanca ......................................................................................... 4 II - Kerkk Sanca ....................................................................................... 7 III - Sleymaniye Sanca............................................................................... 9 IV - 1877-1907 Yllar Arasnda Musul Blgesinin Nfus Durumu ............ 11 a- 1877-78 Musul ve Civarnn Nfus Durumu ..................................... 11 b- 1881/82-1893 Genel Nfus Saym.................................................... 12 c- 1895 Nfus Saym ............................................................................. 13 d- 1897 Nfus Saym............................................................................. 13 e- 1906/7 Nfus Saym.......................................................................... 14

17

18

MUSUL-KERKK LE LG L AR V B ELGELER

B- Musul-Kerkk Blgesinin Tarihi .............................................................. 14 I - slm Fthtndan nce Musul Blgesi .............................................. 15 II - slm Fthat ........................................................................................ 15 III - Musulda lk Trk Devleti (Tulunler) Hkimiyeti ............................... 16 !V - Musul Blgesinde Byk Seluklu Hkimiyeti .................................... 17 V - Irak Seluklu Devletinin Ortaya k ................................................ 19 VI - Zengiler Devrinde Musul....................................................................... 20 VII - Erbil Atabeylii ..................................................................................... 22 VIII - Musulda Karakoyunlu-Akkoyunlu Dnemi ......................................... 23 IX - Safevler Dneminde Musul.................................................................. 24 X - Musulun Osmanl Hkimiyetine Girmesi ............................................ 24 XI - Osmanl Devleti Ynetiminde Musul.................................................... 25 XII - I. Dnya Savanda Irakn ngilizler Tarafndan gali ....................... 30 XIII - Lozan Konferans .................................................................................. 40 XIV - Ankara Antlamas ................................................................................ 46 C- Genel Deerlendirme ..................................................................................51

II. B L M
A- BELGELERN ZET VE TRANSKRPSYONU Belge sra nr. 1 2 3 4 Sayfa 932 Tarihli Musul Kanunnamesi ............................................................59 946 Tarihli Musul Kanunnamesi. ...........................................................69 965 Tarihli Musul Kanunnamesi ............................................................76 983 Tarihli Musul Kanunnamesi ............................................................93

18

GR

19

5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

Musul'da Menzil Beygirleri Dururken Halkn Binek Hayvanlarnn Alnp Ulaklara Verilmemesi ...................................... 104 ehr-i Zol'da Beylerbeyinden Baka Kimsenin Timar ve Gedik Tevcihinde Bulunamyaca...................................................... 104 Belbs Aireti'nin Erbil ve Civarnda sknlar ................................... 105 Kasm Paa'nn Mutasarrfla Tayininden Musul Halknn Memnuniyeti........................................................................................ 107 Sincar Dandaki Airetlerin sknyla Blgenin Mukataa Haline Getirilmesi ve ammr Urbnnn Cezalandrlmas ............... 109 Musul'un Alku Kyndeki Keldan Katolik Kilisesinin Mal Varlna Yaplan Mdahalenin nlenmesi ................................. 112 Milli ve arkiyanl Airetleri ile Mardin Airetleri Arasndaki Hayvan Hrszlklar Meselesinin Halledilmesi................. 114 Musul'daki Yezidlerin Mslmanlarn Kendilerine Zulm Yapt Yolundaki ddialarnn Aslsz Olduu ................................... 116 Musul'daki Fransa Konsolosunun Osmanl Tebeasndan Baz Kiileri Himayesi ......................................................................... 118 Musul Blgesindeki Baz Airetlerin Vergilerine Yaplan Zamma Tahamml Edip Edemeyeceklerinin ncelenmesi................... 120 Msy Layerd'in Musul ve Badad Taraflarnda Kaz Yapmasna Baz artlarla zin Verilmesi ............................................. 121 ammr Aireti'nin Kylere Verdii Zararn nlenmesi in Airete eyhlmeayih Tayin Olunan eyh Hecer'e Verilecek Maan Temini..................................................................... 122 Musul Eyaletinin hale Olunacak Varidat........................................... 124 Sleymaniye Sanca'ndaki Kaza, Nahiye ve Airetlerden Elde Edilen Gelirler.............................................................................. 133 Zbar Nahiyesinin Islah ve irvan Nahiyesindeki dar Kargaann Sona Erdirilmesi in darelerinin Birletirilmesi....................................................................................... 140 Musul'da kamet Eden Sryn Yakubler ile Sryn Katolikler Arasndaki Kilise, Arazi ve Mezarlklar ile lgili Anlamazlklarn Giderilmesi .............................................................. 144 Musul Vilyetindeki Ktlk Nedeniyle Arpa ve Budaydan Vergi Alnmamas ................................................................................ 154

17 18 19

20

21

19

20

MUSUL-KERKK LE LG L AR V B ELGELER

22 23

Musul'da Kadim Srynler ile Sryn Katolikler Arasndaki Kilise Anlamazlnn Giderilmesi ...................................156 Musul'daki Sryn Katolik Kiliselerinin Zorla Zabtedilip Kadim Srynlere Verildiine Dair Fransa Sefreti'nin ddiasnn Asl Olmad.......................................................................158 Badad ve Musul Dahilinde Asayiin Salanmas ...............................160 Berzenclerle Talabanllar Arasndaki Anlamazln Giderilmesi............................................................................................164 ran'dan Osmanlya Snan Hemavend Ekiyasnn Kabul ve sknlar............................................................................................166 Musul'daki Keldn Katolik Patrikhnesi Salonunun Tura ile Sslenmesine zin stei ..................................................................167 Srynler Arasndaki Kilise Anlamazlnn Giderilmesi .................169 Berzenclerle Talabanllar Arasnda Kerkk'de Meydana Gelen Olaylara nayak Olanlarn Mahkmiyeti ve Halka Zulm Yapan Fris Kablesinin Cezalandrlmas .............................172 Cahil ve Vahi Mizal Olan Hemavendlilerin Terbiye Edilmeleri in sknlarnn Salanp Kurulacak Mektebler Araclyla Eitilmeleri .......................................................................176 Musul, Mardin ve Hakkri'ye Sevkedilen Hemavendlilerin Karklk karmalar htimaline Kar Hududdan Uzak Yerlerde skn Edilmeleri .....................................................................179 Sleymaniye'de Askerlere Saldran Biderlilerden Sulu Olanlarnn Yakalanmasyla Asayiin Saland.................................184 Sevkolunduklar Vilyetlerden Kaan Hemavendlilerin Yakalanmalar .......................................................................................187 Musul'da Airet Saldrlarna Kar Alnan Tedbirlerin Bildirilmesi ...........................................................................................190 Musul Dahilinde Petrol Gaz Aranmas mtiyaznn Hazne-i Hssa Nezreti'ne Verilmesi ..................................................191 Yezidlere slmiyeti Anlatmak zere Grevlendirilen Hocalarla Birlikte Musul'a Gideceklerin Maa ve Harcrahlarnn denmesi.....................................................................192 Musul Dahilinde skn Ettirilecek Hemavendlilerin Tohumluk ve Dier htiyalarnn Karlanmas...................................193 Musul'un irkat Emlk- Hmyn ubesini Yamalayan Anze ve Duleym Airetlerinin Takibi...................................................195

24 25 26 27 28 29

30

31

32 33 34 35 36

37 38

20

GR

21

39 40 41 42 43

Biter Aireti'nin Ekiyalk Faaliyetlerine Kar nlem Alnmas ............................................................................................... 196 Musul'dan Zahire hracnn Yasaklanmasna Lzum Olmad............................................................................................... 202 Airetlere Zulm Yapmakta Olan Ferhan Paa Oullarnn taat Altna Alnmas ............................................................................ 204 Ehl-i Snnet Mezhebini Kabul Eden Sarl ve ebek Taifesi Reislerinin dllendirilmeleri ................................................. 207 slmiyeti Kabul Eden Yezid ve i Taifesi ile ebek Kylleri in Mescid ve Mektep nasyla Hoca ve Mderris Tayini.................................................................................... 208 Musul, ehr-i Zor ve Sleymaniye'de Maarifin lerlemesi in Alnacak Tedbirler ........................................................................ 219 Airetlerin Tecavzlerine Kar irkat'te Asker Kuvvet Bulundurulmas .................................................................................... 223 ehr-i Zor Sancann Adnn Kerkk Olarak Deitirilmesi ....................................................................................... 224 Tecavzlerine Devam Eden Bider Airetine Kar Gerekli Tedbirlerin Alnmas ............................................................................ 226 Kerkk ve Sleymaniye Sancaklarndaki Karkln Giderilmesi........................................................................................... 228 Kerkk ve evresinde sayii Salamak zere Ferik Abdullah Paa'nn Musul'a Gnderilmesi ............................................ 231 Kerkk ve Sleymaniye Sancaklarndaki Airetler Arasnda Karkla Sebep Olanlarn Buralardan Uzaklatrlmas ................................................................................... 232 Musul'daki Mevali Harabesinin skn Maksadyla Airetlere Verilmesi ............................................................................. 242 Hemavend Aireti'nin Ekiyalk Faaliyetlerinin nlenmesi ................ 245 Musul'daki Airet Kavgalarna Son Verilmesi..................................... 247 Musul'un Zahire htiyacnn Karlanmas ........................................... 249 Musul Dahilinde Serkelii Adet Edinen Airetler in Kkl Tedbirler Alnmas Gerektii .................................................... 255 Musul'daki Keldn Kilisesinin Yeniden ns ................................... 269 Musul'a Gelerek ltica steinde Bulunan Hemavendlilerin Kabul .................................................................................................. 274 Musul'da Snayi Mektebi ile Hastahane nas .................................... 275

44 45 46 47 48 49 50

51 52 53 54 55 56 57 58

21

22

MUSUL-KERKK LE LG L AR V B ELGELER

59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78

letmeye Verilecek Badat ve Musul Petrol Rezervlerinin Yeniden Belirlenmesi ...........................................................................276 Airet Anlamazlklarndan Dolay Musul'da Mahkm Bulunanlarn Afv .................................................................................281 Tahriri Yaplan Surta Nahiyesinin Nfusu ve Yeni Vergi Sistemi ..................................................................................................288 ngiltere Konsolosu ile Yzba Hanri Ponri Salamon'un Musul'u Ziyaret Amalar .....................................................................290 Badat, Musul ve Basra Vilyetlerinin Mal, Mlk ve Asker Ynden Islah ............................................................................292 Musul ve Badat Kmr Madenleri mtiyaznn Hazne-i Hssa'ya Verildii .................................................................................301 Sleymaniye'de Bulunan emseddin Molla Grni Cmii'nin Tamiri..................................................................................302 Musul'daki Byk Kprnn Tamiri ....................................................304 Airet Saldrlar Sonucu Oturulamaz Durumda Bulunan Akra Dahilindeki Kylerin Emlk- Hmyuna Katlmas...................306 Seldos Nahiyesi Ahlsinin Karapapak Aireti'nin Zulmnden ikyeti ..............................................................................310 syanclarla likisi Olduu Anlalan ngiltere'nin Musul Viskonsolosu Vibliki'nin Baka Bir Yere Nakli ...................................312 El-Cezire'de Ahlden Zorla Harac Toplayan ammr Aireti'nin Bu Tr Faaliyetlerinin nlenmesi.......................................317 Alku Ahlsinin Mal ve Hayvanlarnn Kurtarlmas ..........................322 Musul'a Yaplacak Tuz Naklinin Gvenliinin Salanmas.................324 Musul'a Bal Yz Krk Kyn Eski Defterlere Kaydedilmesi ........................................................................................325 Serdet Ahlsinin ran Hkmdar zzetullah Han'n Tecavzlerinden Korunma stei ..........................................................330 Barzan eyhinin Yakalanmas in Musul Vilyetine Yardmda Bulunulmas .........................................................................332 Telafer Halk Arasndaki Kan Dvalarnn Kaldrlmas.....................335 Musul'un Genel Tahriri Tamamlanamadndan Nfusa Kaydolunmayanlara Ceza Uygulanamayaca......................................339 Muhacirlere Yapld Gibi Musul'daki Airetlerin sknlarna da tina Gsterilmesi ..........................................................343

22

GR

23

79 80 81 82 83

Musul'daki Airetlerin sknnda Merhametin Gzden Uzak Tutulmamas ............................................................................... 344 Kerkk Sulama Kanal Harcamalarnda Yolsuzlua Ad Karanlarn Sorgulanmas ................................................................... 345 Ermenilerin Sevkiyat Esnasnda Yezidlerle Birlikte Yolculara Saldrdklar ......................................................................... 349 Musul-Sincar ve Musul-mdiye Arasnda Telgraf Hatt nas.. .................................................................................................. 350 Musul'da Cahil Halkn Eraf ve Airet Reisleri Tarafndan Hkmet Aleyhine Kkrtld ve Jandarma Tekiltnn yiletirilmesi Gerektii........................................................................ 353 Musul Vilayeti Vergisinin Maden Para Olarak Toplanamayaca ................................................................................. 379 Musul Dahilinde Yaplacak Yol ve Kpr Masraflar in Vilyet Btesinde Aktarma Yaplmas ............................................... 382 Kerkk Snayi Mektebi Masraflar in Vilyet Btesinde Aktarma Yaplmas .............................................................................. 384 Dman Saldrlar Nedeniyle e Sknts ekilen Musul'da Ynetimin Askeriyeye Verilmesi stei ............................... 385 Musul'daki Arap, Rum ve Ermeni Aileleri in Para Gnderildii ......................................................................................... 388 ngilizlerin Van Havalisindeki Siyas Teebbsleri ............................. 389 mdiyelilerin Osmanl daresi Altnda Yaama stekleri .................... 390 ngilizlerin Badat, Musul, Kerkk ve Civarnda Ahl ve Airetleri Osmanl Devletine Kar Ayaklandrma Giriimleri ............................................................................................ 392 ngilizlerin Milli Aireti'ni Elde Etme abalar ................................... 397 ngilizlerin Sleymaniye'yi gale Kalkmalar zerine Buradaki Arap ve Krtlerin Osmanl daresini stemeleri ................... 399 Pamrini Kyne Saldran ngilizlere Kar mdiye Airetlerinin Birletii.......................................................................... 402 Musul Halknn Blgedeki ngiliz Grevlileri ldrdkleri ve Osmanl Ynetimini stedikleri ....................................................... 404 Zor Arap Hkmetinin ngilizlere Kar Osmanl Devleti'nden Yardm stei................................................................... 407

84 85 86 87 88 89 90 91

92 93 94 95 96

23

24

MUSUL-KERKK LE LG L AR V B ELGELER

B- BELGELERDE GEEN TERMLERE DR AIKLAMALAR .......................................................................................411 NDEKS .................................................................................................417 BBLYOGRAFYA ..............................................................................453

III. B L M
BELGELERN FOTOKOPLER ......................................................457 MUSUL-KERKK HARTASI ..........................................................735

24

GR

25

BLM GR

25

GR
MUSUL VLYETNN CORAF KONUMU, DAR VE NFUS YAPISIOsmanl Devleti idaresindeki Musul vilyeti, douda ran, kuzeyde Diyarbekir, gneyde Badad, batda am, kuzeybatda ise Halep vilyetleri ve Zor sanca ile evrelenmiti. Olduka lman bir iklime sahip olan Musul-Kerkk blgesi ok eitli tarm rnlerinin yetitirilmesi ve hayvanclk iin gayet uygun zellikler gstermektedir. Blgeden geen Dicle, Huser, Gazer, Hebzel ve Zab nehri gibi akarsular tarm ve hayvanclk dnda iktisad hayat zerinde de olumlu etkiler yapmaktadr. Bundan baka bata petrol olmak zere yeralt kaynaklarnn zenginlii blgenin her zaman iin ilgi oda olmasna sebep olmutur.

*
aldran sava ve zaferinden sonra rana tbi bir ok Krt ve Trkmen boylarnn itat altna alnmasn salamak iin dris-i Bitlis, Musul blgesine gnderilmi ve buradaki beyler taltif yolu ile Osmanl Devletine balanmt. Dier taraftan ah smailin Diyarbekiri almak iin vazifelendirdii Kara Han zerine gnderilen Karaman Beylerbeyisi Hsrev Paa, Kohisar yaknnda yaplan savata galip gelerek ran kuvvetlerinin tamamen blgeden ekilmesini salam, bir ok kale ile Sincar, Musul ve Urfay Osmanl topraklarna katmt (1516). Musulun eyalet haline getirilmesi Kanun Sultan Sleymann 1534 Badad seferinden sonra olmutur. lk idar tekiltta Musul eyaleti, paa sanca olan Musul sanca ile Bacvanlu, Tikrit, Eski Musul, Horen ve Bana livalarn iine alr. Beylerbeyisinin yllk 680.000 ve mirlivalarnn 200.000-220.000 aka deerinde haslar olup, eyalet snrlar iinde 224 zemet ve timar bulunuyordu (1595).

28

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

ran ile Osmanl Devleti arasnda zaman zaman meydana gelen savalar neticesinde Musul eyaletinin snrlarnda deiiklikler olduu gibi bu savalar haricinde Osmanl Devletinin kendi i tasarruflar ile de Musul eyaletinin snrlarnn deitii grlmektedir. Musul 1850de eyaletten mutasarrfla tahvil olunarak Badad eyaletine balanm fakat 1878de yeniden vilyet ekline dntrlmtr. tarihli salnmeye gre Musul vilyeti, sancaa ayrlm olup bu sancaklar ile sancaklara bal olan kazalar ve nahiyeler aada verildii gibidir

MUSUL SANCAI Musul (Merkez kaza): eyhan ve Aayir-i Seba olmak zere iki nahiye ve 506 kye sahiptir. Musulun iinde 7714 hane, 23 han, 2677 dkkn ve maaza, 36 hamam, 129 cmi ve mescid, 12 medrese, 6 eczahane, 1 mekteb-i rdiye, birer tane Keldn, Sryn ve Musev okulu ve sbyan mektebi, 4 tekke ve zaviye, 17 kilise ve manastr, 3 kla, 9 karakolhne, 1 patrikhne, 1 hastahane, 135 deirmen, 2 matbaa ve 3 emlk- seniyye komisyonu bulunmaktadr. mdiye Kazas: Gneyinde Hakkri sanca, kuzeyinde Duhok, dousunda Zibar, batsnda Zaho kazalar olup ehrin etraf sur ile evrilidir. Zibar ve Musul kaps olmak zere iki kaps mevcuttur. Mslman, 1007 Katolik, 221 Yahudi ve 28 Protestann yaad kazann 200 hanesi vardr. Ahlsi ziraat ve hayvancln yannda ipek kozacl da yapmaktadr. Maden ynnden de olduka zengin olan mdiyede demir, kmr, kurun ve bakr madeni bulunmaktadr. Akra Kazas: Musulun dou tarafnda bulunan bir kalenin eteinde kurulu olan kazann dou ve bat taraflar yksek dalarla evrili olup, gneyde Zibar kazas ile snrdr. Kalenin kaps olduu gibi etraf da duvarlarla evrilidir. Kazada bulunan tahmin 1000 hanede erkek nfus olarak 4921 slm, 1747 Katolik ve 494 Yahudi meskundur.

28

GR

29

Halkn byk blm yazn yaylalara kp, sonbaharda tekrar kazaya dnmektedir. Yaylalarda esas ileri olan hayvanclktan baka ba ve bahecilik ile de uramaktadrlar. Merkezde 2 tekke, 1 cmi, 1 hamam, 7 mescid, biri Keldn dieri Sryn-i Kadimlere ait 2 kilise ve 1 havra bulunmaktadr. Surci adyla anlan bir nahiye ve 200 kye sahiptir. Zibar Kazas: Douda Revanduz, batda mdiye, gneyde Akra, kuzeyde

emdnn ile snrdr. Yksek dalarla kuatlm olan kazann ierisinden Zap nehri geer. slm, 113 Katolik, 76 Musev erkek nfusu olup irvan ve Mezuribla adl iki nahiye ve 180 kye sahiptir. Ahlsi umumiyetle ziraatle megul ise de yksek dalarla evrili olan kazann tarma ak topra az olduundan fakir olan halkn bir blm geimlerini salamak iin gebelik yapmaktadr. Duhok Kazas: Dousunda Akra, batsnda Zaho, kuzeyinde mdiye ve Zibar kazalar, gneyinde ise eyhan nahiyesi bulunmaktadr. Kazada hayvanclk ve ziraat nemli yer tutar. ok eitli meyve ve sebze yetitirilir. Ayrca ipek bcekilii ve ipekilik de nemli geim kaynaklarndandr. Ahlsini Doski, Erg, erifan, Artui, emkan ve Benani airetleri tekil eder. Artui aireti gebedir ve 300 haneden meydana gelmektedir. Resm okulun bulunmad Duhokta on bir adet sbyan mektebi mevcuttur. Bunlardan yedisi slm, ikisi Hristiyan ve Keldn, ikisi de Musev sbyanlarna mahsustur. Mekteplerde 250 slm, 75 Hristiyan, 43 Musev ocuu eitim grmektedir. Mslman ocuklar tahsillerini Arapa, Farsa ve Trke, Hristiyan ve Musevler ise kendi dillerinde yaparlar. Duhokun iki nahiyesinden Mezurinin 130, Etrafehir nahiyesinin ise 90 ky vardr. haneli bir kaza olan Duhokta 4921 slm, 1747 Katolik, 494 Musev erkek nfus olup 140 dkkn ve maaza, 7 han, 61 deirmen, 365 anbar, 4630 ba, 451

29

30

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

bae, 19696 tarla, 45 cmi ve mescid, 10 zel okul, 1 idadiye, 4 tekke ve zaviye, 2 kilise ile manastr ve 1 hastahane bulunmaktadr. tarihli salnmede kazada 4570 Mslim, 75 Yezid, 1558 Hristiyan ve 425 Yahudi olmak zere toplam 6618 hanenin bulunduu kaytldr. Zaho Kazas: Kuzeyde Van ve Bitlis, batda Diyarbekir vilyetleri, gneyde Duhok ve mdiye kazalar ile snrldr. Kazada 1830 hanenin yannda 145 dkkn, 4 han, 1 hamam, 28 deirmen, 138 anbar, 532 ba, 307 bae, 16 cmi ve mescid, 2 medrese ve ktphane, 5 manastr ve kilise, 1 telgrafhane bulunmaktadr. 1786 slm, 25 Ermeni, 31 Katolik, 324 Keldn, 542 Musev erkek nfusa sahiptir. Maden ynnden zengin olan Zahodan petrol ve kmr kartlr. Petrol, Emlk-i hmyn nmna iletilmektedir. tarihli salnmede Zahonun nfusu hakknda u bilgiler verilir: Kaza 5000 nfuslu olup Yahudi 500, Hristiyan 700, kalan nfus ise slmdr. Kaza merkezinde 500 hane, 80 dkkn, 1 ar, 3 han, 1 cmi, 1 mescid, 1 kilise, 1 havra ve 1 hamam bulunmaktadr. tarihli salnmede de Selifan adyla anlan bir nahiyesinin olduu ve 109 kye sahip bulunduu kaytldr. Sincar Kazas: Musul ehrinin batsnda yer alan Sincar, Dicle-Frat nehirleri havzasnn ortasndadr. Telafr nahiyesindekiler de dahil 2048 hane, 580 dkkn, 26 deirmen, 2300 bae, 22821 tarla, 2 tekke ve zaviye ile 400 emesi bulunmaktadr. Kazada 17 ky vardr. Kylerin bir ksm Yezidlerle meskndur. Hayvanclk ve baclk yapld gibi hayvanclk yaplan kylerin ahlsi ekseriyetle gebe olup ilkbahardan gz mevsimine kadar hayvanlarn otlaklara gtrrler. Arazisi verimli olan Sincarda ok eitli tarm rnleri yetiir. Sincarn nfusu, erkekler baz alnarak yaplan tahrirde 4271 slm, 4 Katolik, 2352 Yezid olarak tespit edilmitir.

30

GR

31

KERKK SANCAI Musul vilyetinin dousunda yer alan Kerkk sanca; kuzeyden Sleymaniye sanca ve ran, gney ve doudan Badad vilyeti, batda ise Musul ve Hakkri sancaklar ile snrdr. Arazisinin byk blm ovalardan meydana gelmektedir. Batdan Dicle nehri, kuzeyden de Zab nehri bu bereketli topraklar sular. Diyale ve Zab- Esfeli sular da Kerkkten geer. Topraklarn ovalk ve sulak olmas sebebiyle tarmclk gelimi olup halkn refah seviyesi de olduka yksektir. retilen tarm rnleri Badad, Basra, Van ve Diyarbekire ihra olunmaktadr. Kerkk sanca merkez kaza da dahil alt kazaya ayrlmtr. Bunlar Kerkk (merkez kaza), Revanduz, Erbil, Salhiye, Kysancak ve Rniye kazalardr. Kerkk sanca 1309 (1892) senesi ortalarna kadar resm yazmalarda ehr-i Zor olarak geerken, bu ismin Zor Mutasarrfl ile olan benzerliinin bir ok idar karkla sebep olmasndan dolay deitirilmesine karar verilmi ve 1310 (1893) tarihli bir irde-i seniyye ile Kerkk isminin kullanlmasna balanmtr. 3 Kerkk (Merkez kaza): Sancak merkezi Kerkk ehri olup doudan Sleymaniye, kuzeyden Kysancak ve Erbil kazalar, batdan Musul sanca, gneybatdan Badad vilyeti, gneydou tarafndan da Selhiye kazas ile snrdr. Kerkk ehrinde 12461 slm, 229 Keldn, 381 Musev erkek nfus bulunur. ehirde 5000 hane, 1 hkmet kona, 11 karakolhne, 1 kale, 36 cmi ve mescid, 7 medrese, 15 tekke ve zaviye, 12 han, 1282 dkkn ve maaza, 8 hamam, 15 sbyan mektebi, 1 mekteb-i rdiye, 12 frn, 15 su deirmeni, 3 kilise, 1 havra, 1 eczahane, 1 bedesten, 1 hastahane, 30 kuma ve bez destgh, 11 ipi krhanesi vardr.

Zor mutasarrfl kuzeyden Diyarbekir ve Halep, batdan yine Halep ve Suriye, doudan Musul ve Badat, gneyden Biralam lyle evrelenmitir. Sancak nceleri Urban airetlerinin ekiyalk ss olarak kulland, intizam ve emniyetten mahrm bir blge iken Serdar- Ekrem mer Paa, Urban tenkil ederek blgede dzeni salamtr. Zor nceleri Halep vilyetine bal iken daha sonra mstakil bir sancak haline gelmitir. Merkezi Frat sahilinde Deyrizor kasabas olup Deyr, Aare, Resul-ayn, Elbukkemmal adl 4 kaza, 4 nahiye ve 148 kye sahiptir.

31

32

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Kerkk ehri Kale, Karyaka ve Kurye adl ksma ayrlmtr. Kale ile Kurye arasnda kn sular azgnlaan bir akarsu mevcut olup zerinde Nafiz Paann yaptrd on alt gzl bir kpr bulunmaktadr. Tarm sektrnn gelimilii Kerkkn blgede vazgeilmez merkez haline gelmesine yol amtr. Tarmn yannda Kerkk deyince akla nce petrol gelir. Bundan baka tuz, mermer ve zift kmr kaynaklar da bulunmaktadr. Kerkk ehrinin nfusu ounlukla Trk olup en fazla Trke konuulur. Bununla birlikte az miktarda Arap ve Krt de vardr. Kylerde umumiyetle Trkler yaamaktadr. Bu kylerin en bykleri Tesayn, Beir, Tazehurmatu kyleridir ki iki yzer haneleri bulunmaktadr. Kylerden bir ka tanesinde yaayan Arap airetleri gebedir. Kerkke bal toplam 352 ky bulunmaktadr. Revanduz Kazas: Kerkk livasnn kuzey ynnde yer alr. Kazann Balek, Biradost ve Deyre namlarnda nahiye ve 282 ky bulunur. Kaza merkezinde 3550 nfus (kadn ve erkek) yaamaktadr. Ayrca 800 hane, 1 cmi, 2 mescid, 1 mekteb-i rdiye, 2 mekteb-i sbyan, 170 dkkn, 1 hamam, 1 deirmen 2 han vardr. Ahlsinin ounluu slm olan Biradost nahiyesinin bir ka kynde Keldn ve Yahudi bulunmaktadr. Halk Trke ve Krte konumaktadr. Salhiye Kazas: Kerkkn gneydousunda yer alan kazann merkezi Salhiye kasabasdr. Kasaba ovada kurulmu olup topra ok verimlidir. Merkezinde 1088 hane, 2500 nfus (kadn ve erkek), 1 hkmet kona, 2 cmi, 2 medrese, 2 tekke, 2 hamam, 35 deirmen ile 1 telgrafhane bulunmaktadr. Ahlsinin ounluu Trk olmakla beraber kylerinde Arap ve Krtler de yaamaktadr. Salhiye kazasnda ok eitli tarm mahsul retilmektedir. Ayrca petrol ve tuz ynnden de ok zengindir. Kysancak Kazas: Kysancak kazas Kerkk livasnn kuzeydousunda yer almaktadr. aklava ve Balsan nahiyeleriyle birlikte 120 kye sahip olan kazann 1 hkmet kona, 1 cmi, 10 mescid, 6 mekteb-i sbyan, 3 medrese, 3 tekke, 1420 hane, 8 deirmen, 3 hamam bulunur. Toplam nfusu 4200 civarndadr.

32

GR

33

Kysancakta ahl ttn tarm ve ticareti ile geimini temin etmekte; ayrca Zab nehri zerindeki Tak iskelesi de kaza iin ok byk nem tamaktadr. Rniye Kazas: Kerkk livasnn kuzeydou tarafnda yeralan kazann merkezi Rniye kydr. Vezine, Kehne, Lahican, Mirkan, Navdest, aver, Betvin, Nazin, Hulkan, anaran nahiyeleri ile 250ye yakn ky ve mezray iine alr. Merkez kazada 1 mescid, 1 hkmet kona, 15 dkkn ve 80 hane vardr. ounluunu Krtlerin tekil ettii 150 kadar nfusa sahiptir.

SLEYMANYE SANCAI Sleymaniye sanca, Musul vilyetinin nc livas olup coraf olarak kuzeyden rann Serdet, doudan Bana ve Merbuvan, gneyden Kerkke bal Salhiye ve batdan Kerkk kazalaryla snrdr. Sancaktan birok ay ve rmak gemektedir. Zulm suyu, Divane Tancer, Bziyn, Diyale, Tinal aylar ile Zab nehri bunlardan bazlardr. Sleymaniye (Merkez kaza): Sleymaniye ehri livann merkezi olup kuzeyde Kysere ve gneyde Jajile dalarnn arasnda yer alr. hane, 44 cmi ve medrese, 1 mekteb-i rtiye-yi mlkiye, 1 rdiye-yi askeriye, 7 han, 952 dkkn, 1 hastahane, 2 kilise, 34 deirmen, 1 hkmet kona ve 8 hamama sahiptir. Yaklak 8703 Mslim ve 260 gayr-i Mslim erkek nfusun bulunduu Sleymaniye ehrinin ahlsinin ekserisi ticaret ve zanaatla megul olmaktadr. Bziyn Kazas: Bziyn kazasnn idare merkezi Kerkk ile Sleymaniye arasnda bulunan ememl kydr. Kyde 1 asker kla, 1 telgrafhane, 1-2 dkkn ve kahvehane ile 70 hane bulunmaktadr. Kazaya ismini veren ky, Tenbal ynnde ufak bir ky olup ahlsi Hemevend Airetine mensuptur.

33

34

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Merge Kazas: Merge kazasnn idare merkezi Merge kydr. Kazada 1 hkmet kona, 5 cmi, 15 dkkn ve 500 hane mevcut olup Surta ve Biter olmak zere iki nahiyesi vardr. Biter nahiyesinde yar gebe Biter Aireti yaar. ehr-i Pazar Kazas: ehr-i Pazar kazas Sleymaniyenin kuzeydou ynnde olup, idare merkezi Setik kydr. Glanber Kazas: Glanber kazas Sleymaniyenin gney ve gneydou ynlerini evrelemitir. dare merkezi lice ky olan Glanberin merkezinde 1 hamam, bir ka mescid ve medrese vardr. Kazaya adn veren Glanber karyesi ran snrnda yer alr. Kazada meskn Cf Aireti, Osman Paann Glanber kaymakaml esnasnda yerleik hayata geirilmi ve reislerine maa balanarak grev verilmitir. Osmanl Devletinde nfus tahriri zerinde ehemmiyetle durulmutur. Shhatli nfus saymnn devletin asker ve mal siyasetlerinin belirlenmesinde nemli bir yeri olduu aktr. Ayrca Osmanl Devletinin muhtelif dinlere mensup ve ayr kltr zellikleri gsteren topluluklar bnyesinde barndrmas sebebiyle bu topluluklara gtrlecek hizmetlerin tesbitinde saym neticesi ortaya kan nfus zelliklerinin dikkate alnd grlmektedir. Saymlarda umumiyetle erkekler nazar- dikkate alnmaktadr. Bunun da sebebi Osmanl toplumunda kadnlara nisbetle erkeklerin sosyal fonksiyonlarnn daha fazla olmasdr. Fakat bu durum kadnlarn hi saylmad anlamn tamaz; nk baz dnemlerde kadnlarn da nfus istatistiklerinde yer aldna rastlanmaktadr. Dier taraftan Musul gibi halknn bir blm gebe ve yar gebe olan vilyetler ve sancaklarda nfus saym ksm olarak yaplmtr. Resm nfus istatistiklerinde Trk, Krt ve Arap gibi Mslman nfusun, milliyetleri gznne alnmakszn Mslman ad altnda kaydedildikleri halde gayr-i Mslim ahlnin milliyetlerine ve dinlerine gre Musev, Ermeni, Sryn gibi ayr ayr yazldklar grlmektedir. Aada muhtelif tarihlerde Musul vilyetinde yaplm nfus saymna it istatistik bilgiler verilmitir.

YILLARI ARASINDA MUSUL BLGESNN NFUS DURUMU Musul ve Civarnn Nfus Durumu

34

GR

35

Sancak Musul Sleymaniye

Nfus 145291 124790

Kaza Duhok, Zaho, Akra mdiye Barban, ehr-i Pazar Cf Aayiri, Glanber Merge, Karada

Hille

70000

Divaniye, Sehmare ambe, Necefieref Hindiye

ehr-i Zor Ammare

127060 257330

Erbil, Rniye, Revanduz Islahiye, Kysancak Ammare

1881/82-1893 Genel Nfus Saymna Gre Musul Vilyeti4 Mslim Rum Ermeni Katolik Yahudi Musul(Merkez)27881 Duhok Akra Zaho Zibar Sincar Kerkk Salhiye Erbil Rniye Kysancak Revanduz 4834 6183 1655 2610 3442 22008 9559 10677 5389 8680 11147 205 134 359 340 2 243 157 620 45 441 9716 11637 5434 9019 11506 1 45 1742 170 228 76 2809 496 283 543 57 692 Protestan 74 7072 6636 2426 2743 3442 22694 TOPLAM 31502

Saymdaki rakamlara kadnlar dahil deildir.

35

36

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Sleymaniye 14556 Glanber Merge ehr-i Pazar Bziyn mdiye 6313 6320 5330 4408 13601 164593 3

54

218 59 35

14828 6372 6355 5330

26 1213 121 4286

4463 28 102 14963 176111

45

7082

Nfus Saym Musul slm Keldn Sryn Katolik Ermeni Protestan Rum Yahudi 63962 1322 1159 4482 83 135 13 2388 Kerkk 73909 1117 1854 Sleymaniye 40267 54 433 TOPLAM 178138 1322 1159 5653 83 135 13 4675

Yezd 5358 5358 ____________________________________________________________ Musul sanca Kerkk sanca Sleymaniye sanca Toplam nfus 78892 76880 40754 196526

Nfus Saym

36

GR

37

Erkek Mslim Rum Ermeni Katolik Protestan Marunler TOPLAM 179831 13 74 43551 34793355 1158 194670 Genel Toplam: 205013

Kadn 6987

1192 10343

1906/7 Nfus Saymna Gre Musul Vilyeti Musul (merkez) ______________________ Mslim Greek Ermeni Ermeni Katolik Protestan Keldn Yakub Yahudi Yezid _________ TOPLAM 43775 1 45 3882 74 719 1024 2071 2830 ______ 54421 Kerkk _______________________ Mslim Rum Ermeni Katolik Yahudi _________ TOPLAM 67458 2 788 1758 ______: 70006

Sleymaniye ___________________________ Mslim Ermeni Katolik 36929 56

37

38

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Yahudi __________ TOPLAM

336 _______ 37321

Musul Vilyeti Toplam: 161748

MUSUL-KERKK BLGESNN TARH Musul, Ortadounun nemli bir noktasnda yer almas sebebiyle ok eitli kltr ve medeniyetlerin bulutuu bir blge olmutur. nsanlk tarihinin ilk yazl belgeleri bu blgede ortaya karlm, insanlarn kalabalktan tekiltl topluma geite oluturduklar bilgiler ilk olarak yine bu blgede meydana gelmitir. slm Fthtndan nce Musul Blgesi Milttan nceki yllarda Musul blgesinin de iinde bulunduu Mezopotamya zerinde ok nemli uygarlklar kurulduu bilinmektedir. Bunlarn en nemlileri Asur ve Babil uygarlklardr. Asur Devletinin merkezi olan Ninova; Dicle nehrinin karsnda ve dou ynnde, Musulun yanbandadr. Ninova ehrini kuran Ninova veya Ninos, Asurlularn hkmdar olup 52 sene hkmran olmutur. Asur Devleti yaklak 1300 yl varln srdrmtr. Kerkk ehrini bina eden Asur Hkmdar Sartnabaln (M.. 800 ylnda) bu ehre Kerhsuluh adn verdii tarih kaynaklarda rivayet edilmektedir. Keldncede Kerh ehir anlamna gelmektedir. Suluh ise Sartnabalin esas ismidir. Asurlulardan sonra Babil Devletinin blgeye tamamiyle hkim olduu grlmektedir. Fakat Babilin hkimiyeti Pers tecavzleri karsnda uzun srmemi ve Musul-Kerkk blgesi Perslilerin eline getikten sonra buraya ok kalabalk ekilde Pers nfusu iskn ettirilmitir. skenderin igaline de marz kalan Musul blgesi ahlsi, Hristiyanln ortaya kndan sonra bu dine yneldi. Hristiyanln nfuz etmi olduu Musul, II. yzyln bandan itibaren Asurlularn din merkezi olan Ninovann yerini ald.

38

GR

39

slm Ftht Halife Hz. mer zamannda Medine Devletinin snrlar Arabistan dna tam ve Anadoluya kadar seferler dzenlenmitir. Hz. merin komutanlarndan Utba b. Farkat komutasnda Dicle-Frat havzasna yaplan seferler neticesinde 642 tarihinde Musul fetholunduu gibi yine ayn sene iinde Iyaz b. Ganem komutasndaki Mslmanlar Kerkk ve civarn ele geirdiler. Mslmanlar ahlye bask yapmayp isteyenlerin istedikleri yere g edebilecekleri veya isterlerse blgede kalabilecekleri hususunda serbestlik tandlar. Musulun ynetimine tayin edilen Harsama, buraya Araplar yerletirip onlara ev ve toprak vererek Musulu asker bir ehir haline getirdi. Daha sonra bir sre Emevlerin ynetimi altnda kalan Musul, Emev Halifesi II. Mervann Msrda ldrlmesi ve Ebul-Abbas Abdullahn halife seilmesi ile Abbas Devletinin kurulmas (750) zerine bu devletin hkimiyeti altna girdi. EbulAbbas Abdullahn Musula vali olarak tayin ettii, kardeinin olu brahim b. Yahyann ehirde byk bir katliam yapt bilinmektedir (751). Musulun 868 ylnda Hric igaline urad fakat ksa bir sre sonra Halife elMutemed tarafndan geri alnd grlmektedir. tarihinde Halife Mutemed, Trk kumandan Asategini Musul vilyetine vali tayin etmi, fakat Asategin Musula kendi gitmeyip vekleten olu Edgtegini yollamtr. Ancak Musul halknn onu istememesi zerine Edgtegin Musuldan ayrlmak zorunda kalmtr. Musullular bu arada Yahya b. Sleyman kendilerine emir olarak semilerdi. Asategin ertesi sene Heysem b. Abdullah Musula vali tayin ettiyse de Heysem de Musul halk karsnda tutunamayarak geri dnmek zorunda kald. Daha sonra shak b. Eyub kumandasnda Musula gnderilen 20.000 kiilik kuvvet de baar kazanamad. Bir mddet sonra Musulda yamac Krt airetleri tehlikesinin ortaya kmas zerine Halife Muktefi, Hemdnlerden Hseyinin kardei Ebul-Hayca Abdullah Krtlerin zerine gnderdi ve Ebul-Hayca 905 tarihinde Krtleri itaat altna alarak reisleri Muhammed b. Bilale ba edirdi.

39

40

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Abbaslerden sonra Musul blgesinde 929-996 tarihleri arasnda Hemdnler, 996-1096 yllar arasnda da Ukayllerin hkm srd grlmektedir.

Musulda lk Trk Devleti (Tulunler) Hkimiyeti Msr ve Suriyede Abbas halifesine bal olarak kurulan ilk Trk devleti olan Tulun Devletinin kurucusu Ahmed b. Tulun aslnda paral bir askerdi. Ahmed b. Tulun, Msrda ksa srede byk bir ykselile Trklerin etrafnda topland ahsiyet haline gelerek Abbas Devleti iinde etkisini gittike arttrm, hatta devletin bir ksm vergilerini bile toplamaya balam ve Fustat ehrine de hkim olmutu. Ahmed, 884te Suriye seferinde ldnde Suriye ve Irak blgesi tamamen Tulun Devletinin hkimiyet sahas iindeydi. Ahmedin yerine olu Humareveyh geti. Ahmed b. Tulun ile Abbas Naibi el-Muvaffak arasndaki mcadele Humareveyh zamannda da devam etti. Naib, olu Ahmedi Suriyeye Humaraveyh zerine gnderdi ve iki tarafn kuvvetleri Dmak ile Remk arasnda Tavvahin denilen yerde 885te karlatlar. Ahmed bozguna urayarak bar yapmak zorunda kald. Humaraveyh ise Musula hkim olarak Msr, Suriye ve Anadolu blgesine kadar vali olarak tannmtr (886). Tulun Devleti 905 ylna kadar yaam ve Abbas Halifesi Muktefinin kardei Muhammed b. Sleyman tarafndan ortadan kaldrlmtr.

Musul Blgesinde Byk Seluklu Hkimiyeti Doudan hzla batya doru genileyen Byk Seluklu Devleti, Abbas Halifelii zerinde de byk tesirler yaratyordu. Turul Bey, Halife Kaim biEmrillahn ars zerine Horasandan Badada gitmi ve burada iken Musul ve civarndaki Muzar blgesini Arap Emiri Kurey b. Bedran b. Mukallid b. Mseyyeb el Ukaylnin elinden almtr. Turul Bey, 1057 senesinde halifenin kzyla evlendi ve kendisine yedi kat hilat giydirilerek zabtettii yerlerde saltanat hukuku hari olmak zere istedii gibi

40

GR

41

hkm srmesine msaade eden bir fermn ve Sultanl-merk vel-marib nvan verildi ve ayn yl Musulun idaresini brahim Ynala brakt. brahim Ynal ok gemeden Fatmler ile Halife Kaim bi-Emrillahn Trk komutanlarndan Arslan Besasirinin teviki ve destei ile isyan etti. Turul Bey, brahim Ynaln zerine gitmek iin Badadtan ayrld anda Besasiri Badada girerek (1058) hutbeyi Fatm Halifesi el-Mustansr adna okuttu. Turul Bey bunun zerine Alparslan, Kavurd ve Yakutnin yardmlaryla Reyde brahimi yakalatt ve yaynn kirii ile bodurduktan sonra Badada dnerek halifeyi tekrar makamna oturttu (1060). Turul Beyin vefatyla Byk Seluklu tahtna oturan Alparslan, Musulun idaresini erefd-devle Kureye vermiti (1067). Alparslann 1079da katledilerek ehit olmas zerine yerine geen olu Melikah, Vezir Nizamlmlkn damad Fahrd-devle Muhammed b. Cheyr tarafndan Mervan Devleti zerine sefer iin ikna edilmi, hazrlanan orduya da Artuk Bey ve Arap Emiri Seyfd-devle komuta etmiti. Sava neticesinde Diyarbekir ve Meyyafarikin ele geirilmi, bylece Mervan Devleti ortadan kaldrlmt (1084). Bu savatan sonra Sultan Melikah, Mervan Devletinin yannda yer alan Musul Emiri erefd-devle Mslim zerine yryp Musulu alm, fakat Tekiin isyan yznden Musulu tekrar Mslime brakmak zorunda kalmsa da ok gemeden Mslim yenilgiye uratlm ve Musula Kasmd-devle lakabyla tannan Aksungur tayin edilmiti. Melikahn lmnden sonra ortaya kan taht mcadeleleri, Melikahn kardei Tutuun Reyde yaplan sava esnasnda ldrlmesiyle son buldu ve Berkiyaruk Byk Seluklu tahtna oturdu (1095). Sultan Berkiyaruk Musul emiri olarak Krboay tayin etti. Krboann emirlii Berkiyaruk tarafndan Hallar zerine seferle vazifelendirilmesi ile daha da nem kazanmtr. Hallar Antakyaya girip Trk ve Mslman halk kltan geirdikten sonra Antakya nlerine gelen Krboann idaresindeki birleik Seluklu ordusu, Suriye emir ve meliklerinin geimsizlii yznden Hallara kar baarl olamad. Krboa kuvvetlerini Musula ekmek zorunda kald ve Hallar bundan sonra Kudse kadar ilerleyerek buray igal ettiler (1099). Sultan Berkiyaruka kar Gence vlisi olan kardei Muhammed Tapar isyan etmi ve Azerbaycan dahil Reye kadar ilerlemeyi baarmt. Irak emirleri Berkiyaruk

41

42

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

safna geerken dier kardei Sencer, Muhammed Tapar tarafn tutmu, Hemedanda yaplan savata Tapar, Berkiyaruk karsnda yenilgiye uram, veziri Meyyedlmlk esir alnm ve ldrlmt (1101). Tapar ve Sencer tekrar toplanarak Badada yrdler ise de Halife Muztazhirin araya girmesi ile antlama salanmt. Bu antlamaya gre Berkiyaruk sultan, Tapar melik olarak tannyordu. Muhammed Tapar Arran, Azerbaycan, Diyarbekir, el-Cezre ve Musula hkim olmasna ramen ok gemeden tekrar sultanlk iddiasnda bulunmutu. Antlamann bozulmas zerine iki taraf arasnda meydana gelen savata Tapar yine yenilerek katysa da Berkiyarukun hastalanmas sebebiyle yeni bir antlama yaplmt. Buna gre; Byk Seluklu Devleti ikiye blnyor, Muhammed Tapar Azerbaycan, Diyarbekir, el-Cezre, Musul ve Suriyede sultan olarak tannyordu. Irak Seluklu Devletinin Ortaya k. Berkiyarukun lmnden sonra Muhammed Tapar, Badad zerine yryerek Seluklu Sultanln ele geirdi ve Musulun idaresini Fars ile Huzistanda bamsz bir ekilde hkm sren Emir avl Sakavuya verdi. Ancak Musul hkimi krm bu tayinden memnun kalmayarak Sakavuya kar ayaklandysa da ldrld. Bunun zerine Musul ileri gelenleri krmn olu Zengiyi Musul hkimliine getirdikten sonra Trkiye Seluklu Sultan I. Klarslana haber gndererek Musulu teslim edeceklerini bildirdiler. avl ile I. Klarslan Haburda karlatlar, Klarslann Habur nehrinde boulmasyla (1107) avl Musula gelerek idareyi ele ald; ancak hkimiyeti uzun srmedi. Muhammed Tapara itaatsizlik gsterdiinden dolay grevden alnarak yerine Mevdud tayin edildi. Mevdud ayn zamanda Hallara kar cihat ile vazifelendirilmi ve Taberiyede Kuds Hal kraln bozguna uratmt (1113). Fakat Emir Mevdud, amda cuma namazn klarken bir Btn tarafndan ldrld. Muhammed Tapar, Musul idaresini Aksungur el-Porsukye verdi, Aksungur da Hallara kar mcadele ettiyse de byk baarlar elde edemeden grevden alnd. Muhammed Taparn lm zerine tahta geen Sencer, Byk Seluklu Sultanl iin mcadele ettii Mahmudu damat edinerek sultan nvanyla devletin bat ksmn idaresine verdi. Bylece kendisinin de sultan- azm nvanyla tahta oturmasyla Irak Seluklu Devleti ihdas edilmi oluyordu (1118). Mahmud, Irak Seluklu Devleti sultan olduunda on-ondrt yalarndayd. Musul, el-Cezre ve Azerbaycan meliki olan kardei Mesudun atabeyliini Ay Aba

42

GR

43

Cy Bey yapyordu. 1120de Mesud ile Cy Bey Mahmuda kar isyan ettiler. Aksungur Porsuk isyan bastrmak iin Esedabda gnderildi. syan bastrlm fakat Mesud ile Cy Beye bir ey yaplmayp Musulun idaresi Cy Beyden alnarak tekrar Aksungur Porsukye verilmiti (1122). Mahmudun 1131de lm zerine yerine olu Davud geti. Fakat Davuda ramen Mesud, Irakta sultanln ilan etmiti. Dier yandan Fars ve Huzistan Meliki Selukah da taht mcadelesine itirak etmi, Halife Msterit, Mesud ve Selukah arasnda ittifak oluturup antlama salamt. Antlamaya gre Mesud sultan, Selukah veliaht olmulard. Sultan- Azm Sencer, mttefik glere kar Iraka sefer tertip edip Dineverde 1132de yaplan savata galip geldi. Mesud ise kat. Sencer yeeni Turulu Irak Seluklular tahtna oturttu (1132). Fakat Turul sultanl boyunca kendine muhalif Davud ve Mesuda kar mcadele etti, iki sene sonra da ld. Irak Seluklu Sultan Turulun lm ile tahta Mesud oturdu. Yeeni Davudun isyann nlemek iin de onu kz ile evlendirdi. Abbas Halifesi Msterid baz Trk komutanlaryla ittifak yapp Mesuda kar harekete gemi (1135), fakat Daymerk adl yerde Mesuda esir dm, askerler Mesudun safna gemiler; daha sonra ise halife bir Btn tarafndan ldrlmt. Turulun lm ile Irak Seluklular tahtna geen Mesuda kar Abbas Halifesi Msterid ve daha sonraki Halife Raidin oluturduklar ittifaklar neticesiz kald. Sultan Mesudun 1152de lmesi zerine Irak Seluklular tahtna Melikah b. Mahmud oturdu. Fakat onu sultanlk iin yetersiz bulan emirler kardei Muhammedi sultan ilan ettiler. Abbas Halifesi Muktefi, kendi iktidarn salama almak asndan Sleymanah Muhammede kar kullanmak istiyordu. Fakat Muhammed, Musul Hkimi Mevdudun yardmyla halifenin hazrlad orduyu malup ederek Sleymanah esir etmi ve Badad da kuatmt. Kuatmann devam ettii srada halife, ehzde Melikah, Arslanah ve Atabey ldenizi Cibal blgesinde ayaklandrd. Bu durum karsnda Sultan Muhammed kuatmay kaldrarak isyanclar zerine yrmek zorunda kalm, Melikah ise Hemedan terk etmiti. Muhammed 1159da Hemedanda lmtr.

Zengiler Devrinde Musul Byk Seluklu Sultan Melikahn kumandan olan Zengi, Aksungurun olu olup Irak Seluklu Sultan Mahmud tarafndan 1127de Musul vlisi olarak tayin

43

44

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

edilmidi. Atabey Zengi, Musulda kuvvetli bir ordu kurmaya gayret gstermi ve evresini hkimiyet altna almak iin Diyarbekir ve Suriye taraflarna seferler dzenleyerek Sincar, Habur, Harran ve Nusaybini ele geirip Halebde hkimiyet salamt. Zengi, Hallarla Halep iin mcadele edip Artuklular ile bar tercih etmi ise de (1130) daha sonra Artuklularn hkimi bulunduklar Gneydou Anadolu, ehr-i Zor ve Kuzey Suriye zerinde de hkim duruma geldi. Daha sonra Brileri de hkimiyeti altna alp Hallara ait Esarib kalesine hcumla, Kuds kraln burada ar bir yenilgiye urattarak Urfay zabtetti (1144). Zengi, Seluklu Sultan Mahmudun olu Alparslan himayesine alp 1146da Mesud ile antlama yapmsa da Caber kalesi kuatmasnda ldrlmt. Atabey Zengi ldnde Musul merkez olmak zere el-Cezrenin idaresini Seyfeddin Gazi almt. Seyfeddin Gazi, Mardin Artuklu Hkmdar Hsameddin Timurtan ald Dara kalesini antlama yoluyla geri alm, kardei Nureddin ile birlikte Hallara kar da mcadele etmi ve 1148de lmt. lmnden sonra yerine kardei Kutbeddin Mevdud getiyse de emirlerin Nureddin Mahmudu atabey yapmak istemelerinden dolay Kutbeddin ile Nureddin arasndaki antlama neticesinde Nureddin Sincar Kutbeddine terk ederek, karlnda Hms ve Rakkay ald (1149). Kutbeddin Mevdudun 1170te lmnden nce yerine II. madeddin Zenginin gemesini vasiyet etmi olmasna ramen atabeyliin II. Seyfeddin Gaziye verilmesi zerine madeddin, Nureddin Mahmudu yardma arm ve Nureddin Musula girmiti (1170). II. Seyfeddin Gazi yaplan antlamaya raz olup Musulu ald, madeddine de Sincar brakt. Antlamaya gre Seyfeddin Gazi ile madeddin, Nureddine bal olacakt. Selahaddin Eyyub 1174te Dmaka hkim olunca, Seyfeddin Gazi, Musulda tehlike oluturaca fikriyle Selahaddine kar sefere kt. Fakat Seyfeddin Gazi, Halebin gneyinde Olbal el-Trkmanda 1176da yaplan savata Musula geri ekilmek mecburiyetinde kald ve drt ay sonra da ld. Seyfeddin Gazinin lmnden sonra vasiyeti zerine kardei zzeddin Mesud Musul atabeyi oldu. Bu srada Musul zerindeki ihtiraslarndan vazgemeyen Selahaddin Eyyub, 1182de Sincar zabtederek Musulu muhasara ettiyse de

44

GR

45

alamad. madeddin ile Selahaddin arasnda varlan antlama gereince, Halep Selahaddine terkolunurken Sincar madeddine braklyordu. Selahaddinin Musulu nc muhasaras da netice vermeyince ve zzeddin Mesud Selahaddin ile baa kamayacan anlaynca antlama yoluna gidildi. Antlamaya gre; zzeddin Mesud, Selahaddin Eyyubye tabi oluyor, ehr-i Zor ile Zap arasndaki topraklar Mesuda braklyordu. zzeddin Mesudun 1193te lmnden sonra yerine olu Nureddin Arslanah geti. Nureddin Arslanahn 1211 ylnda lm zerine yerine atabey olarak olu elMelik el-Kahir zzeddin Mesud gemi, devlet ilerini gulm Bedreddin Lulu stlenmiti. zzeddin Mesud yedi sene atabeylik yaptktan sonra gulm Lulu tarafndan ldrld ve Lulu tarafndan Nasreddin Mahmud Musul Atabeyi yapld. Nasreddin Mahmudun (1221-23 veya 1233-34)de lmesiyle Musuldaki Zengilerin hkimiyeti sona ermitir. Erbil Atabeylii Bir Trkmen babuu ve atabeyliin kurucusu olan Zeyneddin Ali Kk b. Beytegin, ayn zamanda Musul atabeylerinden madeddin Zenginin kumandanlarndan idi. Zengi, 1131de Erbili ele geirdiinde buray Zeyneddin Ali Kke teslim etmiti. Erbilin yannda ehr-i Zor, Tikrit ve Sincara hkim bir durumda olan Zeyneddin Ali, hayatnn sonuna doru bu blgeleri Musul Atabeyi Kudbeddin Mevduda brakarak Erbile ekilmiti. Kudbeddinin 1168de lmesiyle yerine geen olu Muzafereddin Gkbr, Erbil Vlisi Mcahideddin Kaymaz ile anlamazla dmt. Kaymaz, Gkbry zorla atabeylikden uzaklatrp Zeyneddin Yusufu atabeylik makamna oturtmusa da idareyi fiilen yrten Kaymazn ksa sre sonra tevkif edilmesiyle Zeyneddin Yusuf, Selahaddin Eyyubye tbi olmutu. 1190da da tekrar atabeylik makamna oturan Gkbr, Selahaddin Eyyubye mracaatla Erbilin kendisine verilmesini istedi. Selahaddin Erbile ek olarak ehr-i Zor, Karabeli ve Kfak derbendini de Gkbrye verdi. Bylece lmne kadar Selahaddine bal kalan Gkbr ondan sonra hkim olduu yerlerde Eyyublerden zerk bir ynetim tatbik ettiyse de Zengilere kar Eyyublerle ittifak yapmt. Bedreddin Lulu ile mcadele eden Gkbr, Moollarn ilerleyii karsnda Lulu ile mcadeleye son verdii gibi Halife Nasr li-Dinillahtan yardm talebinde bulunmasna ramen Halifenin kendisine yeterli yardm yapmamasndan

45

46

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

dolay, Moollarn nnden Badada kaan Celaleddin Harezmaha tbi oldu. Moollar, Harezmahn ardndan Erbile girdilerse de ksa sre sonra blgeyi terketmek zorunda kalmlard. Zengilerin, Musul Atabeylii zerindeki hkimiyeti Atabey Nsreddin Mahmudun lm ile sona erdi. Mahmud lmeden nce Erbilin halifeye teslimini vasiyet etmi ve 1232 ylnda da vefat etmiti. 1231den itibaren Musul idaresini Bedreddin Lulu mstakil olarak yrtt. Lulu, Mool istilasnda Musulu tahrip olmaktan kurtarmak ve hkmeti Moollara teslim etmemek iin Hulgu ile ittifak yapp ona tabi olmu(1243), fakat Lulunun olu Malik Salih smailin ayn siyaseti takip etmemesi ve Memlklu Sultan Baybars ile Moollara kar ittifak yapmas zerine Musul 1261de yama edilip Malik Salih de Moollar tarafndan ldrlmt. Musulda Karakoyunlu-Akkoyunlu Dnemi Mool istilas ncesi Mavernnehr ve Horasan taraflarnda bulunan Ouz boyundan Karakoyunlular, Mool istilas esnasnda Frat ve Diclenin yukar vadilerine g edip yerlemilerdi. Karakoyunlu Airetinin en nfzlu kolu olan Baharl Kolu Reisi Bayram Hocaolu, Karakoyunlu Devletinin kurucusu olup Celyirlilerden Sultan veys zamannda onun hizmetinde bulunmutu. Sultan veysin 1365te lhanllardan alarak ilhak ettii Musulu Bayram Hocaolu daha sonra zabtetmiti. Sultan veysin vefatndan sonra Celyirlilere bal kalmak zere Musul, Erci ve Sincar nce Bayram Hocaolu, sonra olu veya yeeni Kara Mehmed idareleri altnda bulundurmular, Hocaolu ve Kara Mehmed, Memlk Sultan Berkuk adna hutbe okutarak Timura kar Memlklara yaknlamlard. Kara Mehmed 1390da beylik mcadelesi iinde ldrld. Yerine geen Kara Yusuf Bey, Celyirliler ile birlikte Timura kar mcadele ettiyse de yakalanarak hapsedildi. Fakat bir mddet sonra am Naibi eyh Mahmud tarafndan kurtarld. senesinde Musula Hseyin Bey adnda bir naib brakan Timur kendisi ile ittifak yapp Anadolu ve Suriye seferine itirak eden Akkoyunlu Devleti kurucusu Kara Ylk Osmana Diyarbekir eyaletini verdi. Kara Ylk Osman, Mardini 1409da alp ksa sre sonra da Musula hkim duruma geldi. Ayn sene iinde de Artukoullar Devleti ortadan kaldrld.

46

GR

47

senesinde melikler arasnda meydana gelen ihtilaflardan dolay bir ok yerleim alanlar baslp yama edilen blgenin asayi ve istikrar, Musul Hkimi Cihangir b. Ali Bey Trkmnnin vefatndan sonra tekrar saland. Fakat be sene sonra Akkoyunlu Uzun Hasan Bey ortaya karak nce Musul vilyeti ve havalisini ele geirdi ve vefatndan sonra da Musul srasyla olu Halil ve ayn slaleden Yakupah, Ali Bey ve Rstem Mirzann idareleri altnda kald.

Safevler Dneminde Musul smail Safev, ilerinde Musullu boyunun da bulunduu Trkmen oymaklarnn yardmyla Akkoyunlu hkimiyetine son verdikten sonra, el-Cezre blgesini ele geirip buray Avar boyundan Ahmed Beyin idaresine vermiti. Mardin merkez kazasna bal nahiye olan Kohisarda Osmanl kuvvetleriyle Safevler arasnda meydana gelen sava, ran hkimiyetinde bulunan blgenin Osmanl idaresine gemesiyle neticelendi (1516). Ertesi sene de Hsnkeyf, Musul, Kerkk, Urfa ve Rakka kaleleri fethedildi.

Musulun Osmanl Hkimiyetine Girmesi Yavuz Sultan Selim, Safevlerle yaplan aldran Savanda elde edilen zaferden sonra, ran snrn gvenlik altna almak maksadyla, dris-i Bitlisyi, daha nce ah smaile ballk bildirmi Krt ve Trkmen emirlerinin Osmanl Devletine tbi olmalarn salamak iin, blgeye gndermiti. Nitekim dris-i Bitlis buralarda ok baarl almalar yapmt. Osmanl Devletine tbi olan emirlere, oturduklar yerler yurtluk ve ocaklk olarak ikta edilmi, buradaki airetlerin Osmanl Devletine tbi olmalar salanmt. Kanun Sultan Sleyman, Tebriz seferinde Hemedan ve Kirmanah yolunu takip edip Cebel- Hamrin, Slkn ayr ve Leylandan geerek 1534te Kerkk ehrine girdi. Kerkk, Osmanl idaresine girmeden nce de Trkmenlerin elinde bulunduundan Gkyurt olarak adlandrlm ve resm kaytlara byle gemitir. Kanun Sultan Sleyman Kerkkte yirmi sekiz gn kald. Ayn sene iinde Kanunnin Badad seferi ve Badadn fethiyle Musul blgesinde Osmanl hkimiyeti kesinletirilerek alt sancak ihtiva eden eyalet merkezi yapld. Baz kaynaklarda verilen bu bilgiye karlk 1312 tarihli Musul salnmesinde 1090 (1679-

47

48

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

80) ylnda Musulun eyalet olduu ve sanca ihtiva ettii belirtilmektedir. Ayn salnmeye gre 1090 ylnda Irak blgesinde mevcut eyaletler ve livalar yledir: Badad Vilyeti: Hkmet-i mdiye, liva-y Hille, liva-y Kabayil, Urbn- Beriyye, liva-y Dertenek, liva-y Kasr- irin, liva-y Zaho, liva-y Semerat, liva-y Tikrit, liva-y Bacvan, liva-y Zenkabd, liva-y Cesan, liva-y Aterocak, liva-y Harirdmek, liva-y Arca, liva-y Kzlarbad, liva-y Altunkpr, liva-y Hemrin, Hkmet-i Mhrban . Eyalet-i ehr-i Zor: liva-y Kzlca, liva-y Erbil, liva-y Sahran, liva-y Zengene, liva-y Karada, liva-y Semamek, liva-y Dlkran. Eyalet-i Musul: liva-y Eski Musul, liva-y Kean, liva-y Hevren (Horen)(?). Dier yandan Mustafa Nuri Paa, Musulun Osmanl Devleti hkimiyetine girmesinden hemen sonra eyalet eklini aldn belirterek padiah III. Murad devrine tekabl eden tarihte Musul eyaletine bal sancaklar Musul sanca (Paa sanca), Bacvanlu, Tikrit, Eski Musul, Horen, Bana olarak gsterir. Ayn kaynak Musul beylerbeyisinin yllk 680.000 ve mirlivalarnn 200.000-220.000 aka arasnda haslar olduunu ve blgede 224 zemet ve timar bulunduunu belirtilir. Osmanl Devleti Ynetiminde Musul ylnda Badad merasndan Bekir Subann halk tahrik ederek isyan kartmas ve Badad Vlisi Yusuf Paay idam ettirmesi zerine, Subaya gereken cezay vermek iin Diyarbekir Vlisi Hfz Ahmed Paa maiyyetindeki Kerkk Beylerbeyisi Bostan Paa Badad zerine gnderildi. Suba Osmanl ordusunun geldiini haber alnca ah Abbasa Badad kendisine teslim edip adna hutbe okutarak, para bastracan bildirmi, bu srada Badada gelen Hfz Ahmed Paa grd iddetli mukavemet karsnda ehir dna ekilmek zorunda kalmt. Dier taraftan Badadn ah Abbasa teslim edilmemesi artyla Bekir Subaya Badad vilyeti idaresinin verilmesinin garanti ve vaat edilmesi ve bu ynde irde kmasndan dolay Suba, teklifi ve emri uygun bulmu ve bylece blgedeki durumun dzelmesi zerine Hfz Ahmed Paa Diyarbekire geri ekilmidi.

48

GR

49

Bekir Subann Badad vliliini kabul etmesi ve blgeden Hfz Ahmed Paann ekilmesi ah Abbas harekete geirmiti. ah Abbas, Bekir Subadan Badadn teslimini istemi ise de bu teklifin kabul edilmemesi zerine Badad muhasara altna ald. Ahlnin alk, susuzluk ve hastalk sebebiyle direnecek gc kalmadndan ehir, ah Abbasa teslim edildi. ah Abbas, Badada girer girmez Bekir Suba ve kardelerini, Badad kadsn ve ahlden 4.000 kiiyi katlederek Kerkk zerine de asker sevketti. Bu arada elinde fazla kuvvet bulunmayan Bostan Paa da Diyarbekire ekildi. Kerkk kalesi de muhkem vaziyette olmadndan ah Abbasa bal kuvvetler tarafndan kolayca zabtedildi. ah Abbas Kerkk de ele geirdikten sonra Musula yneldi ve ok ksa srede buray da ele geirerek Musul vliliini erkes Hseyin Paann elinden alarak komutanlarndan Kasm Hana verdi. senesinde Kpr cihetindeki muharebede Karaman Vlisi Vezir Hasan Paa maiyyetindeki Osmanl ordusunun ran kuvvetlerini malup etmesi zerine Kerkk ehri Bostan Paa tarafndan tekrar geri alnm, ayn sene iinde de Hfz Paann Badad geri almak iin giritii teebbs baarsz kalmt. Bu arada Kerkk zerine yeni bir ran saldrs daha olmu ve Vezir Hasan Paa ehit olmutu. 1629da ran seferine memur Serdar- Ekrem Hsrev Paa, Zap nehrini geerken suyun cokun olmas sebebiyle bir ok asker ve mhimmat ykl hayvann boulmalarna aldrmayarak sefere devam edip, Glanber kalesini yeniden ina ettirerek ehr-i Zor zerine yneldi. Buradaki ran kuvvetleri daha nceden ekilmi olduklar iin ehr-i Zor kolayca ele geirildi ve Arnavudolu Mustafa Paaya verildi. tarihinde Hsrev Paann Badadtan Musula dn esnasnda ran kuvvetleri Glanber kalesine kar hcuma getiler ve Arnavudolu Mustafa Paa toplar Kerkke gnderip kendisi de arkadan gelmekte iken Sernarda ran kuvvetleriyle yaplan savata ehit dt. Bu olaydan sonra ehr-i Zor tekrar Safevlerin eline geti ve Hsrev Paa da Musula geri ekilmek zorunda kald. Hsrev Paa burada bulunduu sre iinde Musul kalesini tahkim ettirip ehri sur iine aldrtt. 1638de Badad seferine kan Sultan IV. Murad, mdiyeye geliinde mdiye Hkimi Kubad Bey tarafndan trenle karland. Kubad Beyin bu hareketi Sultan Murad olduka memnun ettiinden mdiyeyi hayat boyu Kubat Beye ihsan etti.

49

50

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Maberzab, emamek, Dirdavud, ncesu, Altnkpr, Gktepe menzillerinden Kerkke gelen Murad Han, eyaletin idaresini Kay Mehmed Paaya verdiyse de ok gemeden halkn ikyetde bulunmas zerine paay grevden ald. ah Abbas Sultan Muradn geldiini haber alr almaz Badad kalesini tahkim ve takviye etti. IV. Murad, Badad yaknlarnda Samra kazasnda karargh kurup ehrin btn giri-klarn kontrol altna ald ve Badad krk gn kuatma altnda tuttu. Bu srada atrd lamlar vastasyla kalenin bir ksmn yktrarak ehre giri iin yol atrmay baard ve neticede Badad teslim ald. Bylece ah Abbas tehlikesi uzaklatrlarak blge tekrar Osmanl hkimiyetine geti ve 1639dan beri bugnk eklini koruyan Trk-ran snrnn tesbit edildii Kasr- irin Antlamas imzaland. Musul blgesinden muhtelif blgelere ska g hadisesi olduu grlmektedir. ran tecavzlerinin yannda zaman zaman meydana gelen depremler ve kuraklklar yznden ortaya kan ktlk sebebiyle de halk baka blgelere gmek zorunda kalmtr. Mesel 1667 senesinde Musulda meydana gelen iddetli bir deprem ok byk zararlara neden olmutur. Yine 1711 senesinde ktlk yaanm ve ekili alanlar ekirge istilsna uramtr. Devlet zaman zaman yaanan bu gibi ktlklar karsnda tedbirini almakta gecikmemi, halkn zahire gibi zaruri ihtiyalar baka vilyetlerden karlanm ve ahlnin urad zarar mmkn olduu kadar telafi edilmitir. senesinden itibaren Musulun idaresi yerli ailelerinden ve eraftan Abdlcelil ailesine mensup vlilere verilmeye balanm ve ilk olarak Abdlcelilzde smail Paa vali olarak tayin olunmutur. Bu vali Musulda bir ok slhata teebbs etmi ve bunlar gerekletirmeye muvaffak olmutur. senesinde yine Abdlcelilzde ailesinden Hseyin Paaya Musul vlilii yannda vezirlik rtbesi de verilmitir. ylnda ah Tahmasb, anszn Osmanl topraklarna saldrarak veziri Nergis Han Musulu ele geirmek iin gnderdi. Hseyin Paa, Nergis Hana kar iddetle direnerek ranllar ar bir yenilgiye uratt. Dier taraftan Kerkk ve Erbil zerine ayrca sevkolunan ran kuvvetleri de Musulda uradklar hezimete benzer ekilde malup olarak geri ekilmek zorunda kalmlard.

50

GR

51

ran kuvvetlerinin Osmanl topraklarna girmesini sava sebebi sayan Osmanl Devleti hemen harekete geti ve Moral Topal Osman Paa 170.000 askerle yola karld. ehr-i Zor Mutasarrf Mirmiran Ali Paa, Kysancak Mutasarrf Babanlu Ahmed Paa, Savicbulak Mutasarrf Rz Paa da ordu-yu hmyuna itirak etmilerdi. 1734te Badada varan Serasker Topal Osman Paa burada ranllar ar bir yenilgiye uratt. Fakat Badad Vlisi Ahmed Paann zahire yokluunu bahane ederek geri dnmesi zerine, aniden hcuma kalkan Nadir ah kuvvetleriyle Kerkk civarnda yaplan muhaberede ehit dt. ylnda Nadir ah, byk bir kuvvetle Irak snrn aarak Kerkk ve Erbile kar taarruza geti. Gcnn yettii lde bu taarruza kar direnen Kerkk halk, yaplan kanl arpmalar sonunda byk zararlar meydana gelmesi yznden, rz, namus ve canlarnn temint altnda olduuna dair sz aldktan sonra Nadir aha teslim olmak zorunda kalmlard. Fakat ranllarn verdikleri szde durmayp ehri yamalamaya balamalar zerine galeyana gelen ahl ellerine geirdikleri ta ve sopalarla ran askerinin zerine saldrp onlar ehir dna atmaya muvaffak oldular. Dier yandan Nadir ah Musula yakn bir mevkide karargh kurup, ehrin etrafnda 12 tabya ile bir takm metrisler yaptrm ve Musul mftsne bir mektup gndererek bouna kan dklmeden Musulun teslimini istemiti. Vali Hseyin Paann halk Kzl Cmiye toplayarak durumu anlatmasna ramen, halkn ehri mdafaa karar ald grlm, bunun zerine Hseyin Paa, Musul surlarn tamir ettirmi ve ehrin etrafnda hendekler kazdrmt. Nadir ahn top atei ile hcuma getii taaruz alt gn srd. Fakat Musul halknn iddetli direnii karsnda netice alamayacan anlayan Nadir ah geri ekilmek zorunda kald. Dier taraftan Musul vlisi ve cebhe seraskeri olan Hasan Paa airet ve oymak beylerini yanna alarak nce Bana Hkimi Salih Han malup, Banay da tahrip etmiti. Hasan Paann daha sonra Sine Hkimi Hsrev Han kumandasndaki ran ordusuna kar sevkettii Carh Mehmed Paa da parlak bir zafer kazanmt (1777).

51

52

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

senesinde Musul ehrinde byk bir karklk ortaya kt. Musul Vlisi Abdlfettah Paann Trablus vilyetine gitmesi zerine yerine vekil tayin olunan amcas Ahmed Aaya kar baz airet reislerinin isyana teebbs etmeleri Musul halkn iki frkaya ayrd. Halkn bir ksm Ahmed Aay, bir ksm ise airet reislerini desteklediler. Bu iki frka arasnda meydana gelen atmalar esnasnda ok sayda kadn ve ocuk katledildi. Daha sonra vali tayin olunan Abdlcelilzdelerden Mehmed Emin Paazde Sleyman Paa memleketin iinde bulunduu halin slhna gayret sarf etmi ve iyi sonular almt. ylnda Vali Ahmed Paa ile ahl arasnda baz ahslarn gayretleri ile ortaya kan ihtilaf neticede iddete dnt ve Ahmed Paa ahl tarafndan katledildi. Hadisenin bastrld. ylnda Musul Vliliine getirilen nce Bayraktarzde Mehmed Paa ilk olarak, mdiye mutasarrfl grevinde bulunup, devlete kar istikll dvasna kalkan Krd smail Paay Musul ahlsinden toplad askerler ile malup etti. Dier yandan Revanduzda devletten ayr hareket eden Revanduz beyini ve blgede zaman zaman isyana kalkan airetleri slh iin grevlendirilen Red Paa, Badad Vlisi Ali Paa ve Musul Vlisi Mehmed Paa ile birlikte Revanduz'a gidip isyanc beyi tutuklayarak Badada gtrmt. Osmanl Devletine itaat etmek istemeyen ammr aireti ve Sincarda bulunan Yezidleri tekrar itaat altna almak iin fitne karanlarn tesbit edilip cezalandrlmalar gerekiyordu. Besire denilen mevkide ammr aireti eyhleri ele geirilerek mal ve eyalarna el konulup Musula gnderildiler. Daha sonra Mardin muhasara altna alnd ve isyanclar alt haftalk direniten sonra teslim olmak zorunda kaldlar. ylnda Musul eyaleti mutasarrflk, 1862 ylnda da Kerkk sancak olarak Badada balanmtr. 1878 ylnda Musul tekrar vilyete tahvil olunarak Kerkk (ehr-i Zor) da Musul vilyetine ilhak edilmitir. stanbulda duyulmasndan hemen sonra harekete geildi ve Abdlcelilzdelerden Mahmud Paaya Musul vlilii verilerek olay ksa srede

52

GR

53

Dnya Savanda Irakn ngilizler Tarafndan gali Osmanl Devleti, Birinci Dnya Savana resmen girmeden evvel ngilizlerin Basra krfezinden Irak istil iin Hindistanda hazrlk yaptklar yolunda istihbarat alnmaktayd. 1914 Ekim aynda, Basra krfezindeki Abadan petrol tesislerini korumak iin Bombaydaki 6. ngiliz Frkasnn 16. Piyade Livas vazifelendirilmiti. Yavuz ve Midilli gemilerinin Sivastopol ve Odesay bombalamasyla meydana gelen durumdan sonra ngiltere 1914 Kasm aynda Osmanl Devletine harp ilan ederek zikrolunan birliklerine hareket emri verip attlarap azndaki Fav mevkiini igal etti. Irak ve Havalisi Kumandan Cavit Paa, Badadtan iki taburu ve Bedreden de bir taburu Basraya sevkederek, ngiliz gambotlarnn attlarap nehrinden ilerlemelerini engellemek iin Basrann gneydousunda bir set yaptrmt. ngilizler 14-15 Kasm 1914 tarihleri arasnda Seyhan civarndaki Osmanl mevzilerine taarruz ederek buray igal ettiler. Bunun zerine Basray mdafaa imkan kalmadn anlayan Osmanl kuvvetleri 19-20 Kasmda Basra ehrini boaltarak geri ekilmek zorunda kaldlar. ehrin ileri gelenlerinden bazlarnn Basrann Trkler tarafndan boaltldn haber vererek ngilizleri igal iin ehre davet etmeleri zerine Basra, ngiliz birliklerince igal olunmutur. Basradan ekilen Osmanl kuvvetlerinin bir ksm Sevkulsuyuh istikametinden Frat vadisine dier bir ksm attlarap zerinden Kurna'ya doru ekildiler. Bu zc durum stanbulda byk bir teessr uyandrm, Irak ve havalisi Kumandan Cavit Paa Irak askerlerinin cesaret ve metanet gstermediklerinden ikayetle srarla Trk askeri talep etti. Hem bu istein yerine getirilmesi hem de Basrann geri alnmasna hazrlk tekili gayesiyle stanbuldan iki piyade, iki makinal tfek bl ile Halep civarndaki 12. Kolordunun 35. Frkasndan bir alay piyade ve bir makinal tfek blnn Irak cephesine sevki emrolunmutu. Erkn- Harbiye Reisi Enver Paa, Irakta yerli halktan oluturulacak mcahitlerle ngiliz igaline kar mcadele etmek dncesiyle Arabistanda bulunan bn Suud ve bnrrede memurlar ve hediyeler gnderdi. Basra Mebusu Talib Beyi de bu ie memur tayin etti. Fakat gelimeler Enver Paann planlad gibi olmam, ngilizler 9 Aralk 1914de Korna'y da igal etmiler ve burada bulunan 38. Frka Kumandan Albay Suphi Bey ile 45 subay ve 989 er esir dmt. Bunun zerine

53

54

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Dhiliye Vekaletinde airet ve muhacir ileriyle megul Kurmay Binba Sleyman Asker Bey Iraka gnderildi. Sleyman Asker Bey de Enver Paa gibi ngiliz kuvvetlerine kar airet ve mcahitlerden mteekkil birliklerle kar koyabilecei fikrindeydi. Bu arada ngilizler Iraktaki 6. ngiliz Frkasnn gcn az bulduklarndan Msrdan 12. ngiliz Frkasn da Iraka sevketmilerdi. Cavit Paa, Korna'nn ngilizlerin eline gemesine yolaan sava hakkndaki raporunda airet neferlerinin kamalar, Arap askerlerinin silahlarn terketmeleri ve Trk askerlerinin azl sebebiyle sava kaybettiklerini ve iki taburla atra-Ammare hattna ekildiini beyan etmektedir. Ocak 1915 tarihinde Sleyman Asker Bey, yarbayla terfien Cavit Paann yerine Irak ve havalisi Kumandanlna tayin olundu. Sleyman Asker Bey Zbeyr Muharebesinde (20 Ocak 1915) ayandan yaraland halde kumanday terketmedi. Fakat her ihtimale kar Asker Bey yerine 1. Kuvve-i Seferiye Kumandan Yarbay Kzm Karabekirin acele Badada gitmesi emrolunmutu. Asker Bey ngilizlerin her halkrda Basradan atlabileceine inanarak hazrlklarn hzlandrd. 12-14 Nisan 1915 tarihinde Suaybe Bercisiyye ormanl etrafnda meydana gelen arpmalarda ngilizlerin stnlk salamalar zerine intihar etmi, yerine Albay Nureddin Bey tayin edilmiti. Bu harekattan sonra Ammare ve Nasriyye dm, bylece ngilizlere Badad yolu da almt. Eyll 1915de Badad vilyetinin kaza merkezlerinden ve byk bir asker ehemmiyete sahip olan Kutul-Ammarenin, banda General Townshendin bulunduu ngiliz birlii tarafndan drlmesi Badad byk bir tehlike ile kar karya brakmt. Kutul-Ammarenin ngiliz kuvvetlerinin eline dmesinden sonra General Townshend, Badada doru yrye geti ise de Selmanpakda Trk kuvvetlerince karlanarak (22-23 Kasm 1915) byk bir bozguna uratlm, kuvvetlerinin tebirini kaybetmi bir halde Kutul-Ammareye geri ekilmek zorunda kalmt. ngiliz birliklerini kurtarmak iin bir ngiliz kolordusunun Basradan kuzeye doru gnderildiini haber alan Enver Paa anakkaledeki ngilizlerin ekilmesinden istifade ederek buradaki 2. ve 6. Piyade frkalaryla Mstakil Svari Livasndan

54

GR

55

olumak zere 13. Kolordu tekili ile bir ksm birliklerin Badada sevki ve Mareal Von der Goltz Paann 6. Ordu Kumandan sfatyla Badadta ie balamasn emretmiti. Bununla beraber 18. Kolordunun da hemen Hasankaleden Badada sevkedilmesi ve 9. Kolordu Kumandan Vekili Miralay Ali hsan Beyin 13. Kolordu Kumandan tayin olunarak acilen Badada hareket etmesi tebli edildi. Kutul-Ammareye kapanm bulunan ngiliz igal kuvvetleri, Von der Goltz Paann idaresi ve Ali hsan Beyin ksa zaman zarfnda dzensiz bulunan Osmanl birliklerini disipline ederek ortaya koyduu taktik neticesinde ok az zayiatla perian edildi. 7 Mart 1916da balayan arpmalar Sabis mevkiinde younlam, sadece ngilizler bu mevkide o gn 1000 l brakmlard. Harekat gn devam etti. stn idare ve disiplin anlay ile hareket etmenin sonucu zafer kazanlm, ngilizler binlerce l ve yaralnn yannda nemli miktarda silah ve mhimmatlarn terkederek douya doru ekilmilerdi. Bu savata Trk kuvvetlerinin zayiat 268 ehit ve 962 yaral olarak tesbit edilmiti. Martta Zemzir Muharebesinde Sabis zaferinin tesiri ve okusu hemen kendini gstermi, ngiliz kuvvetleri ellerinde bulundurduklar tepeleri terkederek geri dnmlerdi. Zemzir yenilgisi ngilizlerin iyice zayflamasna sebep olmu, alnan tedbirler neticesi Kutul-Ammarede kapal bulunan ngiliz kuvvetleri ala maruz kalm, uakla erzak temini yoluna gitmilerse de erzaklar Trklerin eline gemiti. Bunun zerine ihtiyalarn Dicle nehri zerinden gemiyle tedarik etmeyi denedilerse de ierisinde 5000 Askeri iki ay besleyecek miktarda erzak bulunan gemi, Trk askerleri tarafndan ele geirilmiti. Townshend, erzak yetitirme operasyonunun fayda vermediini grnce 25 Nisan 1916 gn 6. Ordu Kumandanlna teslim artlarn mzakere etmeyi teklif etti. 26 Nisanda balayan mzakereler neticesi 29 Nisanda 5 general, 481 zabit ve 13100 den ibaret olan ngiliz kuvvetleri kaytsz artsz teslim olmay kabul ettiler. ngiliz kuvvetlerinin teslimi ile blgede Trkler lehine kurulan dengeden fazla istifade edilemedi. Yaz scaklarnn balamasndan dolay ngilizlerin yeni kuvvetler temin etseler bile uzun mddet harekete geemiyecekleri fikrinden yola klarak Enver Paann emri ile 13.Kolordunun 6. Frkas Badaddan ran snrna sevkolunduu gibi bununla iktifa edilmeyerek Dicle boyunda yalnz 18. Kolordunun 51. ve 52. frkalar ile 35. ve 45. frkalar braklarak 13. Kolordunun 2. Piyade frkas ve Mstakil Svari Livas Kutul-Ammare cebhesinden rana gnderilmiti. Mhim

55

56

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

miktarda kuvvetin rana sevkedilmesine gereke olarak ngilizlere yardm maksadyla randan Hanikine doru ilerleyen Rus Baratof Kolordusunun durdurulmas gsterilmi, bylece blge Osmanl glerinden arndrlm, nemli geitler ve kavak noktalarnn kontrolu zayflamt. ngilizler blgede doan bu boluu iyi deerlendirerek Basrada beklettikleri Hindistan kuvvetleriyle ileri safta bulunan birliklerini takviye ettikleri gibi daha etin artlar iin erzak ve mhimmat tedarikine baladlar ve ok gemeden Badad 11 Mart 1917 tarihinde ngiliz kuvvetleri tarafndan hibir mukavemetle karlamadan igal edildi. Badadn kolaylkla igal olunmas ngilizlere moral kazandrm, bir yl nce uradklar felaketin zerlerinde brakt tesiri bertaraf ederek Iraktaki dengeyi lehlerine dndrmeyi baarmlar ve daha ileri giderek 7 Mays 1918de Kerkk de rahatlkla ele geirmilerdi. Btn bu hadiseler zerine ttihat ve Terakki Hkmeti Ekim 1918 tarihinde istifa etti. Talat, Enver ve Cemal Paalar lkeyi terketmek zorunda kaldlar. ttihat ve Terakki Komitesinden ynetimi devralan Yaver-i Ekrem Ferik Ahmet zzet Paa, sadrzam sfatyla bakumandanlk ve Erkn- Harbiye riyasetini de uhdesine ald (14 Ekim 1918) ve hkmet ilk i olarak mtareke yapmaya teebbs etti. Kutul-Ammarede muhasara edilmesinden dolay teslim olmay kabul eden ve Bykadaya getirilen General Townshendin araclyla ngiltereye mracaat edilerek Limni adasnn Mondros Limannda bulunan Agamennon ismindeki ngiliz zrhlsnda mtareke artlar grld. Mzakerelerde ngiltereyi Akdeniz Bakomutan Visamiral Arthur Calthorpe ve Osmanl Devletini Bahriye Nazr Rauf, Hricye Mstear Reat Hikmet ve Erkn- Harp Kaymakam Sadullah beyler temsil etmiti. 30 Ekim 1918 tarihinde imza olunarak onaylanan Mondros Mtarekesi, 25 maddeden meydana gelmektedir. Ordu 31 Ekim 1918 leden sonra geerli olmak zere mtareke akdedildiine dair emri, Erkn- Harp Riyasetinden ald zaman ngilizlerin ar basks altnda bulunduundan mtarekeyi olumlu karlam ve birliklerde ferahlama meydana gelmiti. nk ordu, imzalanan mtareke ile ngilizlerin asker hareketlerini tatil edeceklerini ve 6. Ordunun elinde bulunan hatt gemeye teebbs etmeyeceklerini zannediyordu. Mtareke emrinin alnmas Zaho istikametinde balayan geri ekilmenin durdurulmasna imkn vermi, Musuldan Zahoya doru geriye yollanan kararghn ikinci kademesi ve baz geri hizmet birlikleri tekrar Musula getirilmiti. Cerablus Mfrezesi vastasyla demiryolunun Cerablus blgesinde sklmesinden

56

GR

57

vazgeilmi ve Musul-Derbesiye arasndaki 6. Depo Alay, Sincar Mfrezesinin yerine braklmt. Ordu Komutan Ali hsan Paa mtarekeye uyulmas iin bir taraftan kendi birliklerine uyarc emirler verirken dier taraftan da ngilizlerle grme ve protokol yollar aramaktayd. Bu srada 6. Ordu birlikleri Rakka- Deyr-i Zor- Miyadin- SincarTelafer- Hamamalil- Byk Zap mansb- Gveyr kprs- Dibeke- KadhaneTaktak- ememl- Sleymaniye- Halice hatt zerinde bulunmaktayd. 6. Ordunun karsndaki ngiliz kuvvetleri ise Ane- Elhaza- Gayyare kuyular- AltnkprKerkk- Tuzharmatu- Salhiye- Hanikin hattnda bulunuyordu. Ali hsan Paa mtareke zerine, dmanln ortadan kaldrlmas gerekesiyle bara kadar, olduklar yerde kalmalarn ve iki taraf arasndaki arazinin tarafsz blge saylmasn mektupla General Marshalla teklif etti, Marshall da cevap olarak mtarekenin yedinci maddesine gre lzum grd stratejik noktalarn igal hakkna haiz olduunu, on altnc maddeye gre de Irakta bulunan Trk birliklerinin teslimi gerektiini bildirdi. Bunun zerine Ali hsan Paa da mttefiklerin emniyetini tehdit edecek hi bir durum olmadndan yedinci maddenin tatbikinin mmkn olmad, Irak snrnun atmalar yoluyla deil, diplomatik yolla tesbit olunmas gerektiini ve birliklerin teslimi hakkndaki teklifin kabul olunamayaca beynnda bulundu. ngilizler 1 Kasm 1918 gn ahlye zulm yapld iddiasyla Gayyareden Musula 20 km. mesafedeki Hamamalile kadar ilerlemiler ve yaplan protesto zerine ngiliz Irak leri Ktalar Komutan General Cassel harekt durdurmutu. Cassel, mtarekeden haberi olmadndan dolay harekt balattn ve Hamamalili terk etmeyeceini bildirdi. Ayrca 2 Kasmda Musulu igal etmek iin emir aldn ve Trk birliklerinin be mil geriye ekilmelerini, asayii temin iin bir Trk muhafz birliinin Musulda braklmasn da Ali hsan Paadan rica etti. Ali hsan Paa mektubu getiren Yarbay Listmana mtarekede Musulun igali iin bir hkmn bulunup bulunmadn bilmediini, bir karkla meydan vermemek iin ktalar Musulun iki kilometre gneyine ekebileceini, ngilizlerin de Trk ktalarndan 5 kilometre daha uzakta bulunmas gerektiini ve Musulun tahliyesi hakknda bir emir gelirse o vakit dosta tahliye iini konuabileceini syleyip ardndan da bu durumu stanbula bildirmiti.

57

58

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Btn bu iyi niyetli temennilere ve davranlara ramen ngilizler, 3 Kasm 1918 gn balattklar ileri harekta, Musul kprsnn dou ksmn ve ehrin kuzey ile bat k noktalarn tutmak suretiyle devam ettiler. General Cassel de Musuldaki Alman konsolosluk binasna yerleip, Diclenin dousunda ve Musulda bulunan Trk ktalarnn yerlerinde kalmalarn istedi. ngiliz generalinin bu istekleri mecbur olarak kabul edilmi, bu suretle 3 Kasm 1918de Musul ehrinde Trk ve ngiliz birlikleri birlikte bulunmaya balamlard. Ayn gn General Marshalln Badadtan yazd mektubu getiren General Cabel, General Casselin sylediklerini tekrar ederek teslim meselesini konu edince, Ali hsan Paa sertleerek teslim meselesini kesinlikle reddederim, ben intihar eder, ktalar size teslim etmem diyerek konunun nemini ortaya koymutu. Kasmda Musula giren ngilizler o gnden beri ehirden, hi bir Trk ktasnn ve nakliye kafilesinin kmasna izin vermeyip, Musul ve civarnda Hristiyanlara tecavzde bulunulmas ve bu tecavzlerin devam halinde Musulu igal edeceklerini ileri srdler. Bir taraftan da 6. Ordu blgesindeki ngiliz esirlerinin durumunu yerinde grmek zere bir ngiliz subaynn Nusaybin, Demirkap ve Nimetlide yapt incelemelere dayanarak General Fanshawe orduya yazd raporda Trk ordusunun elindeki ngiliz esirlere iyi baklmam olduunu ileri srerek, bar artlarnn ve ellerindeki Trk esirlerine yaplacak muamelenin Trk tarafnn tutumuna bal olduunu sylemiti. leri srlen bu iddialar aslnda Musulun igali iin aranlan bahanelerden baka bir ey deildi. Kasm 1918 gn ngiliz Irak Ordusu Bakomutan General Marshall, 1. ngiliz Kolordusu Komutan General Kop, 18. Tmen Komutan General Fanshawe, Irak Siyas Memuru Yarbay Wilson ve 6. Ordu Komutan Ali hsan Paann da itirakyla ngiliz kararghnda uzun tartmalar yapld. General Fanshawe, Musulu igal iin ald emrin ak olduundan bu emri yerine getirmeye mecbur olup, buna itaat edilmedii takdirde Musula zorla gireceini ve bu takdirde mtarekeyi 6. Ordunun bozmu olacan ve o zaman her trl harekt ve icraatta serbest kalacan sylemi ve Ali hsan Paa da durumu stanbula rapor halinde bildirmiti. Ayn gnn akam General Marshall yine ok ar artlar ihtiva eden bir yazy Ali hsan Paaya gnderdi. Ali hsan Paa yazy okuduktan sonra Osmanl Harbiye Nezretine istifasn verdiini, yerine baka birisinin tayin edilinceye kadar ngilizlerle mzakerelere ordu kurmay bakannn katlacan ve en kdemli yetkili olan 2. Tmen komutannn kendisine veklet edeceini syledi. Bu davran karsnda

58

GR

59

Marshall, Ali hsan Paann 8 Kasm 1918 gn Musulu terk etmesini, aksi takdirde mtarekenmenin on altnc maddesini tatbik edeceini bildirdi. Ali hsan Paa bir taraftan tahliye iin genel kararghtan emir beklemekle beraber dier taraftan verilen mterek kararn protesto altnda tatbikine geilmesi iin gerekli emri vermiti. Ordu ise 15 Kasm 1918 gnne kadar diplomatik yollardan yaplacak teebbsler neticesi Musulu boaltmamay mit ediyordu. Mterek kararn yrrle girecei 8 Kasmda ngilizler 6. Orduyu g durumda brakmak ve ekilmeyi kolaylatrmak iin tecavzlere balamlar, ayn gn bir ngiliz ktas hkmet konandaki Trk bayran indirerek yerine ngiliz bayra ekmi ve ehirdeki btn Osmanl bayraklar da gnderden indirilmiti. Musuldaki uaklara ve telsiz telgraf istasyonu ile cephaneliklere el konulmu, sonuta btn basklara ramen Musulun boaltlmasna balanm, bir piyade taburu ile iki batarya ve bir ksm arlklar Musuldan Nusaybine doru yola karlmt. Ali hsan Paa, Dadayl Halit Bey ve 2. Tmen Kumandan Air Beyi 15 Kasm gnne kadar kalmak zere Musulda brakarak 9 Kasmda Nusaybine hareket etti. Ayn gn stanbuldan Musulu tahliye emri alnm ve Binba Halit (Akmansu) ngiliz kararghna giderek Musulun boaltlmas iin gereken emri aldklarn, General Marshall ile kararlatrld gibi boaltmaya devam edileceini tebli etmi, 15 Kasm 1918 leye kadar da Osmanl ktalar Musulu terketmilerdi. Sleymaniye ve Revanduzdaki ktalarn bu tarihten sonra Anadoluya gemelerine izin verilmiti. ngilizler, Musul vilyetinin bir ok kazalarnn boaltlmasnda iki taraf arasnda kararlatrlan artlara uymayarak depolardaki silah ve yiyeceklere el koymak ve bir an evvel vilyeti igal etmek maksadyla buradaki Trk ktalarn karmaya alarak, Semil, Zaho, Telafer, Hokne ve veynat gibi depolar igal ettiler. Air Bey ile ngilizler arasnda yaplan en son antlamaya gre tahliye ileminin 30 Kasm 1918 tarihine kadar devam etmesi kararlatrld. Dier taraftan ngilizler Musul vilyetindeki btn Trk memurlarn vazifelerinden alarak vilyet snr haricine kardlar. Ayrca Musul ve Badad ahlsinden henz terhis olunmam erler terhis olunarak istek zerine bunlarn isim listeleri ngilizlere verildi. Kasm 1918de eyh Mahmud isminde bir ahs ahlsinin byk ounluu Trk olan Sleymaniye, Kerkk, Tuzhurmatu, Kifri, Zaho, Bana, Revanduz, Duhok,

59

60

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Nebiyunus, Erbil, Altnkpr ve Sinay nfuz sahas iine alan ngiliz himayesinde bir Krt Hkimlii kurmutu. ngilizler bu blgede Trke konumay dahi yasaklamlard. Dnya Savann neticesinde Almanlarn mttefiki olan Osmanl Devleti malup iln edilerek elde kalan son Anadolu topraklarnn byk bir ksm da igale maruz kalmt. Nihayet 16 Mart 1920 tarihinde stanbula emperyalist devletlerin askerleri km ve payitaht igal olunmutu. stanbulun igali zerine Meclis-i Mebusan fesh olundu ve yelerinin bir ksm ngiliz askerlerince tutuklanarak srgne gnderildi. Bu srada kaabilen mebuslar, Anadoluya geip yurdun drt bir tarafndan gelen milletvekilleri ile beraber, 23 Nisan 1920de Ankarada Byk Millet Meclisini oluturarak Mustafa Kemal liderliinde Mill Mcadelenin organize ve idaresini stlendiler. Anadoluda igal kuvvetlerine kar verilen mcadelenin yan sra, daha nce ngilizler tarafndan Mondros Mtarekesine bile aykr olarak haksz yere igal edilen Musul vilyetini tekrar elde edebilmek iin eitli planlar tatbik edildi. Zaten blge ahlsinin ounluunun Trk ve Krtlerden mteekkil olmas, Anadolu Trkleriyle kltrel balarn kurulmasnda kolaylk salamt. Anadoludaki gelimeler, ksa srede Musul vilyetinde de bir takm hareketlerin balamasna yol at ve seri ayaklanmalar patlak verdi ve ngilizler karakollarn Revanduzdan on sekiz mil gneybatya kaydrmaya mecbur oldular. ngilizler, Musulda uygulanacak ynetim biimini oluturmada yredeki kabiliyetli, nfuzlu insanlardan istifade etmeyi mit etmiler, fakat halk iinde gerek ngiliz idaresine gerekse ngiliz tahakkmnde kurulacak kukla bir idareye kar sert bir tavr sergilemiti. Erbil, Kerkk ve Sleymaniyedeki Trkmenler kurulmas dnlen Krdistana balanp bir Krt ynetimi altna girmek istememiler, Musuldaki Krtler de Arap idaresini kabullenmemilerdi. Bu karklk iinde, ngilizlere kar sk sk saldrlar gerekletirilmi ve Yzba Salmon ve Albay Leachman adl iki subay ldrlmt. Bu arada Mustafa Kemal yredeki airet reisleriyle temasa geti. Airet reisleri iinde mstesna bir mevkiye sahip eyh Ajimi el Sadn, mtemadiyen Ankara hkmetiyle temas halinde bulunmaktayd. Araplar iinde muhtelif hiziplerin yannda Trk hkimiyetine geri dnerek bir Arap-Trk commonwealth kurmak isteyenler ile mutlak bamszlkta srar eden gruplar da vard.

60

GR

61

Iraktaki ngiliz grevlileri, ngiliz ynetimi gzcl altnda Byk Millet Meclisi ile grmelerde bulunmay nerdiler, bu neri, ngiliz Smrgeler Bakanlnca desteklendi. Dileri Bakan Lord Curzon arada salam bir esas bulunmadna deinerek bu grmelerin yaplmasna kar kt. Iraktaki ngiliz Yksek Komiseri Sir Percy Cox, Kral Faysaln saygnlnn arttrlmas ve tahtnn gvence altna alnmas gerektiini savundu, ayrca Ankara Hkmeti ile Fransa arasnda yaplan grmelerle artan Fransz etkinliini krmak iin ngilterenin de Ankara ile grmelere balamasn gerekli grd. tilf kuvvetleri ile grme yaplacan daha nceden gren Ankara Hkmeti, konferans masasnda kullanlabilecek kozlar salamak iin Aralk 1921de asker sevkedilip Revanduz ele geirildi. ngilizler, Byk Millet Meclisi planlar ile ilgili bir ok varsaym zerinde duruyorlar ve Mustafa Kemalin Iraktaki ngiliz idaresini devirmek iin Haziran 1922de zel bir komite kurduunu iddia ediyorlard. General Townshendin Ankaray ziyaret ederek Trk hkmet yetkilileriyle grmesi diplomatik alanda Ankarann baars olarak addedilmi ve ngiltere ile bar umudu doduu izlenimi yaratlmt. Fakat ngilterede Yunan yanls siyasetin mimar Lloyd Georgeun, 4 Austosta Avam Kamarasnda Ankara Hkmeti aleyhine yapt konuma ve Londraya gnderilen iyi niyet elisi Dhiliye Nzr Ali Fethi (Okyar) Beye Lord Curzonun taknd tavr ngilizlerle antlama umuduna byk bir darbe indirmiti. te taraftan zdemir Bey komutasnda Trk birlii Musul blgesindeki harektna baaryla devam edip, 31 Austos 1922de Derbent Muharebesinde ngilizleri ciddi ekilde hezimete uratt ve Eyll ortasndan itibaren aklava kazasna gelerek Musul ile irtibat salad. Anadoluda baar ile devam eden mcadele, Musul hattndaki airetleri ngilizlere kar cesaretlendirmiti. Sleymaniye, Kerkk ve Musul blgesi halk, ballklarn bildirmek iin, vergilerini Ankaraya gndermeye balamlard. Blgede Trkler lehine deien denge ngilizleri, Sleymaniyeyi terketmeye mecbur etti airetler ehre girerek duruma hkim oldular. ngilizler blgedeki baarszln telafisi iin eyh Mahmudu devreye soktular. Mahmudun devreye girmesi airetleri bld, bir ksm airetler Trklerin yannda mcadeleyi

61

62

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

yelerken dier bir ksm airetler mahall muhtariyet elde etmenin mmkn olabilecei dncesiyle eyh Mahmudun himayesini tercih ettiler. Bu yolla Mahmud Sleymaniyeye girmeye muvaffak olmu fakat buradaki tavrlar ile ksa srede btn taraflar rahatsz etmeye balamt. Irakta ilerin ktye gittiini grnce kendilerine dost grnen airetler ile bir toplant yapmak isteyen ngilizlerin gayesi bu toplantnn sonunda airetlere bamszlklarn kazandrp eyh Mahmudu da devletin bana geirmekti. Fakat eyh Mahmudun Mustafa Kemal ile irtibata geip anlamak zere olduunu haber alan ngilizler bu defa devreye Seyyid Tahay sokmaya kalktlar ve Badada arp yksek komiser ile grtrdler. Seyyid Taha, Trkleri Revanduzdan karp airetleri yanna alabileceini beyan etmiti. Bu srada Siirtten hareket eden Ali Bey, Musul snrn aarak baarl bir ekilde ilerlemekte ve Trkiye'ye taraftar airetleri silahlandrmaktayd. Musul ulemas, ngilizlerin blgede yapacaklar seimin boykot edilmesi gerektiine dair fetva karmlar, fakat ingiliz Irak hkmeti karlk olarak bunlarn ileri gelenlerini srgne gndermiti. Fevzi Paa 7 Eyll 1922de Dou ve el-Cezre cepheleri komutanlarna ektii telgrafta Musulu elde etmenin tek yolunun silahl mcadele olduunu belirtmiti. Bunun iin de airetler ve yerli halktan kuvvet tedarik olunarak zdemir Bey Mfrezesi takviye edilmi ve mdiye-Sleymaniye hatt zerinden Musul-Kerkke taarruzla grevlendirilmiti. Bu srada Bat Anadolu ve Boazlar blgesinde kuvvet bulundurulmas gerekli olduundan sz konusu kuvvetler batya kaydrld. Lozan Konferansnn toplanmas ile asker yntemlerden bir sre iin vaz geilip diplomasi yolu ile meselenin zm Londra gibi Ankaraya da daha mnasip gelmiti. Lozan Konferans mzakereleri devam ederken Musuldaki ngiliz ve Arap birlikleri 8 Nisan 1923te biri eytanboaz dieri Serderya istikametinden iki koldan harekete geti. Bu vaziyet zdemir Beyi ok nazik bir konuma getirmi ve Hakkri ile irtibat kesilmiti. Bu durumda zdemir Bey rana ekilmeyi uygun bulmu ve ran makamlar silahlarna el koyarak Trk mfrezesinin Trkiyeye gemesine izin vermiti. Bylece 1922de balayan Trk asker harekt son bulmutu. Lozan Konferans

62

GR

63

Kasm 1922 gn svirenin Lozan ehrinde balayan mzakerelerde Musul meselesi, 26 Kasm 1922 tarihindeki oturumda gndeme gelmiti. Konferans'ta Lord Curzonun Trkiyenin dou snrn ele almaktan kanarak Trkiye-Irak meselesini gndeme getirmesinin sebebi, Iraktaki durumun belirsiz ve karmak bir halde bulunmas, buradaki ngiliz menfaatlerinin tehlikeye girmesi ve ABD.ile Fransa gibi devletlerin de blgede menfaat aramaya balamalaryd. Ayn gnk oturumda smet Paann ortaya koyduu Trk tezi Misak- Millde belirtilen millet ilkesine, etnik, cograf, tarih, siyas ve ekonomik sebeplere dayandrlp ngilizlerin ne srd tezlerin geersizliini ispat ediyordu. smet Paa Musulda nfusun byk ounluunu tekil eden Trk ve Krtlerin Arap ve dier unsurlardan ayr olarak ayn rktan geldii ve Turan kkenli olduklarn ngiliz kaynaklarna dayanarak uzun ifadelerle anlatm, nfus bakmndan Krt ve Trklerin blgede oluturduklar ounluk ilm verilere dayanlarak ortaya konmutu. Musulun coraf zellikler itibaryla da Anadolunun ayrlmaz bir paras olduunu, Anadolu ile bir ok ynlerden irtibatl bulunduunu ve ngilizlerin blge halknn serbest olarak kaderlerini tayin edecek plebisite kar kmasnn da Trk tezinin doruluu anlamna geldiini izah etmiti. Curzonun himayecilik ve mandaclk konusundaki iddialarna da ak cevap veren smet Paa; Osmanl Devletine ait olan Irak hakknda yaplan andlamalarn hibir hkm olmadn ve blgede yaplan oylamann asker bask ve iddet altnda yapldn, halkn reyini serbestce izhar edemediini, Irak ve Musulun asker zoruyla alnmasnn umum harpten beri ilan edilen prensiplere aykr olduu, Musulun mtarekeden sonra igal olunmasnn ise hibir ekilde izah edilemeyip herhangi bir sebebe dayandrlamayacan, Musulun mukadderatnn zmirin, stanbulun, Trakyann, Adana, Urfa ve Antep'in mukadderatyla ayn olduunu ve bu ehirlerin mtarekeden sonra ve mevcut antlamalar hilafna igal edildiini sylemiti. Lord Curzon, smet Paann savunmasn dinledikten sonra Misak- Mill gibi bir vesikann harbi kazanm bir millete takdim edilemeyeceini belirtmi ve Ankara Meclisindeki Krt milletvekillerinin iinde Revanduz ile Sleymaniyeden gelmi olanlarn bulunup bulunmadn, bunlarn bir seim neticesinde mi Ankaraya geldiklerini sorduktan sonra Musul meselesinin bu tr tartmalarla fazla srncemede kalaca, meselenin biran nce zme kavumas iin bir hakeme havale edilmesinin

63

64

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

uygun olduunu ve bu hakemin de Cemiyet-i Akvam olabileceini syledikten sonra bu teklife ne zaman cevap verileceini sormutu. smet Paa bu soru ve yaplan teklife, Mevcudun drtte biri kadar olan kavme memleketin balanamayaca, zira meclisteki Krt mebuslarnn millet tarafndan seildii halde bugne kadar Musul ahlsinin kendi mmessillerini seip meclise gnderemediklerinden dolay meclisde yer alamadklar, bu sebeple szkonusu durumun Trkiyede Krtlerin temsil edilmedii eklinde aklanmamas gerektiinden bahisle, hal byle iken Lord Curzon'un seimi neden kabul etmediini anlamadn; bir milletin kimin tarafndan ve ne tarzda idare edilmek anlalmak istenirse, usuln ahlye kendi mukadderat hakknda fikrini olduu; ayn millete Emir Faysal nasl seecei sorulduu halde, kimi sorulmad; meseleyi hakeme veya Cemiyet-i Akvama gndermenin istedii sormak istedii uygun

grlmedii ve vatann Musul gibi mhim bir parasnn btn kaynaklaryla bir hakemin fikrine braklamayaca eklinde cevap vermiti. Kasm gn ngiliz temsilcilerinden Tyrrell ile gren smet Paann Trkiyenin fakir bir lke olduunu ve Musul petrollerinden pay istediini ifade etmesi zerine Tyrrell, tatmin edici bir antlama imzaland takdirde ngiltere'nin Trkiyeye her trl ekonomik yardm yapaca, fakat bar antlamasnn hazrlanmasnda petrol veya mal yardmn pazarlk konusu yaplmamas gerektiini belirtti. Bu tarihten itibaren de Trkiyenin Musul zerinde hak iddiasndan vaz gemesi artyla Musul petrol kaynaklarndan veya gelirlerinden hisse verilmesi imknlarn aratrmak iin Trk delegasyonu ile ngiliz petrol uzmanlar arasnda grmeler yaplmaya baland. Aralk 1922de Trk ikinci delegesi Rz Nur Bey, Curzon ile zel olarak grerek Musulun Trklere brakld takdirde her bakmdan ngilizlerin memnun edilecei ve ihtilaf konularnda Ankarann lml davranarak derhal antlama salanabilecei, hatta Sovyetlerle olan ilikileri kesmeye hazr olduklarn beyan ettiyse de Lord Curzon bu teklifleri pek scak karlamad. Musul meselesinin zel mzakereler yoluyla halledilemeyecei aa knca meseleyi 23 Ocak 1923 tarihinde Arazi Komisyonuna getiren Curzon, Musuldaki petrol kaynaklarnn ngiliz tezi ile ilgili olmadn ve meselenin bir hakem heyetine havalesinin en uygun yol olduunda srar edip ayn gn de Cemiyet-i Akvama

64

GR

65

mracaat mektubu yazd. Mektupta, Misakn 11. maddesinin ileme konmas gerektiini ve Trklerin uzlamaz tutumlar sebebiyle blgede sava tehlikesi olduunu bildirerek cemiyetin toplanmasn istemiti. Dier yandan toplantya itirak eden delegelerle grerek Trklerle konumaya gerek kalmad ve konferansa nihayet verildiini aklad. Musul meselesinin; Lozan Konferasnda halledilemiyecei anlaldktan sonra Lord Curzon, talyan ve Fransz delegelerinin srarlar zerine bu konunun daha sonraki bir tarihte Trkiye ile ngiltere arasnda grlmesine dair bir maddenin antlama metnine konulmasna raz olmutu. Sonuta Trkiye ile Irak arasndaki snrn Lozan Antlamasnn yrrle konulmasndan itibaren on iki ay zarfnda tayin olunaca art antlama metnine dahil edilmi, antlama salanamad takdirde konunun Cemiyet-i Akvama gtrlmesi kararlatrlmt. Fakat ngiltere bu maddelerin geerliliinin tespit edilen sre iinde statkoya riayet olunacann ve sz konusu arazide hi bir deiiklik yaplmayacann taahht edilmesine bal olduunu hatrlatm ve bu konular Lozan Antlamasnn 3. maddesinde kayt altna alnmtr. Bylece Musul meselesinin grlmesi Lozan Antlamasndan sonraya braklm oluyordu. Trkiye ile ngiltere arasnda Musul meselesi hakknda Lozan Antlamasnn 3. maddesi erevesinde ngrlen ikili temaslar 19 Mays 1924 gn stanbulda Kasmpaadaki eski Bahriye Nezreti binasnda balad. Hali Konferans diye isimlendirilen bu toplantlara Trkiye adna Meclis Bakan Ali Fethi Bey, Diyarbekir Mebusu Fevzi Bey, Ordu Mebusu Faik Bey, Hricye Hukuk Maviri Nusret Bey ve Yarbay shak Avni Bey katlm, ngiliz heyetine ise Sir Percy Cox bakanlk etmiti. lk gn, Trk heyeti snrn Musulu Trkiyeye brakacak ekilde belirlenmesinin rk, coraf ve tarih gereklerin gerei olduu tezi zerinde durmakla beraber toplant sresince ortaya konulan fikirler iki tarafn istekleri arasnda uurumlar olduunu ortaya kard. kinci grme 21 Maysta yapld ve Fethi Bey Musulun Osmanl ynetimi zamanndaki snrlar gznnde bulundurularak Trkiyeye devrini istedi. Cox ise buna karlk Musul ehri dahil olmak zere Frat nehrinin iki sahilini de talep etmiti.

65

66

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Mays gnndeki nc oturumda; Cox'un Musulun yansra Hakkri vilyetine bal Beytebab, lemerik ve Revanduz kasabalarn da talep etmesi zerine Fethi Bey, ne srlen talepleri kabule ayan bulmayarak ngiliz heyetine yeni bir harita takdim edeceini belirtti. Haziran tarihli grmede; Cox Frat nehrinin iki yakas ve Musul ehri dahil Hakkriye bal sz konusu merkezin kendilerine verilmesi gerektii ve bu ynde Londradan talimat geldii, Trkler eer bu talepleri kabul etmezse en doru yolun meseleyi Lozanda alnan karar gerei Cemiyet-i Akvama gtrmek olduunu belirterek bu konunun grlmesi iin taraflar mzakereye davet etti. Ali Fethi Bey bu davete icabet yetkisi olmadn beyan etmi, bylece hi bir netice elde edilemeden Hali Konferans 5 Haziranda tatil edilmiti. ngiltere, Cemiyet-i Akvam Umum Katipliine mracaat ile Musul meselesinin ilk toplant gndemine alnmasn istedi. Umum Katiplik bu talebi kabul ederek keyfiyeti Ankaraya bildirdi. Bunun zerine hkmet, Cemiyet-i Akvamdaki mzakerelere katlmak iin Ali Fethi Beyle mavir olarak Mnir, Salih, shak Avni beylerden mrekkep heyeti 10 Eyll 1924de Cenevreye gnderdi. Ali Fethi Bey, 24 Eyll 1924 gnk genel toplantda Musulun aidiyetini gerektiren coraf, rk, iktisad, asker, siyas ve demografik sebebleri eitli ngiliz ve Fransz kaynaklarndan deliller getirerek izah ettikten sonra burann kaderinin tayini iin en kestirme yolun halkoyuna bavurmak olduunu belirtti. ngiliz delegesi Lord Palmur, Trk heyetinin savunduu fikirlerin aslnda ngilizlerin grlerini teyid ettiini, bu durumda kendilerinin ortaya koyduu taleplerin pratie geirilmesinden baka yol olmadn sylemi, bunun zerine Ali Fethi Bey de tekrar sz alarak snr meselesinin Musulun mukadderatndan ayrlamayaca ve Trk taraf iin asl meselenin snrn Musulun gneyinden mi kuzeyinden mi ekilecei meselesi olduunu ifade etmiti. Eyll 1924 tarihli ikinci genel kurulda, yine ayn mevzular mzakere edilmi ve ertesi gnk oturumda, Cemiyet-i Akvam Irak zerinde ngiliz mandasn kabul etmiti. Cemiyet, iki devletin iddialarn dinledikten sonra durumu hem ngiliz ve Trk hkmetleriyle hemde Musulda halk temsilcileri ile grmek ve durumu yerinde tahkik etmekle grevli bir soruturma komisyonu kurulmasn 30 Eyll

66

GR

67

1924te karara baland ve komisyon bakanlna da Kont Teleki getirildi. Komisyonun Iraktaki incelemelerine ngiliz ve Trk uzmanlar yardmda bulunabilecekti. Komisyon almalar devam ederken ngilizler, Irakta entrikalar evirmeye balayarak komisyona zorluk kardklar gibi kuzeye doru yeni topraklar igal ediyorlard. Musulda halkn Trkiye lehine yapt nmayiler ngilizleri hayli kukulandrm, snrda statko tehlikeye maruz kalnca konsey, Brkselde yapt toplantda 29 Ekim 1924 gn ald kararla geici olarak bir snr tanm ortaya koymu, statkoya uygun olup Brksel Snr diye anlan bu snr geici olmasndan dolay Trkiye tarafndan da kabul edilmiti. Konsey ayrca meseleyi izlemek ve nerilerde bulunmak zere sve, spanya ve Uruguay temsilcilerinden meydana gelen zel bir komite kurdu. Soruturma Komisyonu plebisitin, taraflarn oy birlii ile olabilecei gibi hususlarda hazrlad raporunu 16 Temmuz 1925te Konseye sunmutu, ancak ngilizler bu rapora da pek itibar etmediler. zel komitenin tavsiyesi zerine konsey, 19 Eyll 1925te Lahey Adalet Dvnndan bu raporun Lozan Antlamasnn 3/2. maddesine istinaden hukuk dayana hakknda gr istedi. Doktor Tevfik Rt 8 Ekimde Dvn bakitbetine gnderdii telgrafta; meselenin siyas olup, Lozann 3/2. maddesinin hakemlik niteliindeki bir karar gerektirmedii, bu durumda Trkiyenin Dvna temsilci gndermeyeceini beyan etti. Dvn, 21 Kasm 1925 gn ald kararda konseye u grleri bildirdi: Cemiyet-i Akvamn Lozann 3/2. fkras uyarnca alaca karara taraflarn uymas mecbur olacak ve bu karar Trkiye ile Irak arasndaki snrn kesinlikle tesbit olunduunu gsterecektir. Kararn oybirlii ile alnmas gerekecek, taraflarn delegeleri oylamaya katlacak, ancak onlarn oylar oybirliinin hesabndan saylmayacaktr. Konseyin, 8 Aralk 1925 tarihli oturumunda Trkiye byle bir tefsire kar kmt. Konsey, zel komitenin raporunda ileri srlen gerekeler ve tavsiyeleri benimseyerek Trkiyenin Lozann 16. maddesiyle snrlarnn tesindeki

67

68

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

topraklardan vazgetii eklinde bir yorumla 16 Aralk 1925te son kararn vermiti. Bunun zerine Tevfik Rt alnan kararn hkmetinden ald yetkilere de son verdiini aklamt. Konsey kararnn ilk maddesinde, konseyin Brkselde kabul ettii statkonun Trkiye-Irak arasndaki snr olarak kabul edildii beyan edilmekteydi. ve. 4. maddelerinde ise, ngiliz Hkmetinin manda ynetimini 25 yl daha srdrmek zere Irak ile yeni bir antlama yapp konseye sunmas; Trkiye ile bu snrn iaretlenmesi; ngiliz Hkmetince Trkler lehinde idar dzenlemelere gidilmesi ve soruturma komisyonunun tavsiyelerinden hareketle halk yattrc ve koruyucu, ayrca blgede ticarete canllk getirici tedbirlerin alnmas istenmekteydi. Bu kararn oylanmasna Trkiye itirak etmemi, Dr. Tevfik Rt konsey bakanna gnderdii yazda; konseyin uzlatrc rol oynamadn, bir devletin hkimiyet haklarnn sz konusu olduu bir meselede o devletin rzas alnmadan verilen bir kararn onun haklarn ortadan kaldrmayacan bildirmiti.

Ankara Antlamas Trkiye 1926 ylnda ngiltere ile yeniden grmelere balad, bu snr uyumazl, taraflarn statkoyu kabul etmesiyle sona ermiti. 5 Haziran 1926da Ankarada imzalanan antlama, iki gn sonra yani 7 Haziran 1926da T.B.M.Mde tasdik olunarak kabul edildi. Sz konusu antlama 3 fasldan olumaktadr; Birinci Fasl: Trkiye ile Irak Arasndaki Hudut Madde 1: Trkiye ile Irak arasndaki hudut Cemiyet-i Akvamn 29 Ekim 1924 tarihli toplantsnda kararlatrld ekilde (Brksel Snr izgisi) kesinlemitir. Madde 2: Son fkras sakl kalmak zere 1. maddede tesbit edilmi hudut bu antlamaya bal 1/250000 lekli harita zerinde gsterilmitir. Metin ile harita arasnda aykrlk vukuunda metin geerli olacaktr.

68

GR

69

Madde 3: 1. maddede tasrih edilen hudut hattn arazi zerinde belirlemek zere bir Hudut Komisyonu kurulacak, bu komisyon Trkiye Hkmetince tayin olunacak iki yetkili ve ngiltere ile Irak hkmetleri tarafndan beraberce tayin edilecek iki temsilci ile uygun grd takdirde svire Cumhurbakannca svire vatandalar arasndan seilecek bir bakandan oluacaktr. Komisyon en ksa srede ve en ge bu antlamann yrrle konulmasndan balayarak alt ay iinde toplanacak ve ounluun alaca karara btn taraflarn uymas mecbur olacaktr. Tahdid-i Hudut Komisyonu her durumda bu antlamadaki tarifleri pek yakndan takibe gayret edecek, komisyonun masraflar Trkiye ile Irak arasnda eit olarak taksim olunacaktr. lgili devletler komisyonun vazifesini yapabilmesi iin gerekli yerleme, ii, malzeme ile ilgili btn mevzularda gerek dorudan doruya gerekse mahall makamlar eliyle yardm etmeyi taahht ederler. Sz konusu devletler bundan baka komisyonca konulacak nirengi noktalarna, hudut iaretlerine kazk ve almetlere riayet etmeyi taahht ederler. Hudut iaretleri birinden dieri grlebilecek surette yerletirilecek ve zerlerine numara konulacaktr. Bunlarn mevkileri ile numaralar bir harita zerinde gsterilecektir. Hudut belirleme kesin zabtnamesi ve buna ekli harita ve vesikalar nsha olarak tanzim edilecek ve bunlardan ikisi hemhudut devletlerin hkmetlerine ve ncs, aslna uygun tastiklenmi suretleri Lozan Antlamasna imza koyan devletlere tebli edilmek zere,Fransa Hkmetine verilecektir. Madde 4: 1. madde mucibince Iraka terkedilen arazideki ahlnin tabiiyyeti Lozan Antlamasnn 30-36. maddelerine dayanlarak halledilecektir. Taraflar Lozan Antlamasnn 31, 32 ve 34. maddelerinde kaytl, seme hakknn bu antlamann yrrle konulduu tarihten balayarak on iki ay mddetle geerli olabileceini kararlatrmlardr. Bununla beraber Trkiye, ahlden seme haklarn Trkiye uyruu iin kullananlarn ibu haklarn tanmak hususunda hareket serbestisini muhafaza eder.

69

70

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Madde 5: Taraflardan herbiri 1. maddede belirlenen snr hattnn kesin ve bozulmaz olduunu kabul ederek bunu deitirmeye matuf her trl teebbsten saknmay taahhd eder.

kinci Fasl: Trkiye ile Irak Arasndaki yi Komuluk Mnasebetleri Madde 6: Taraflar bir veya birka silahl kiinin snr mntkasnda yamaclk veya ekiyalk yapmak maksadyla giriecekleri hazrlklara, sahip olduklar btn vastalarla kar koymay ve bunlarn snrdan gemelerine mani olmay karlkl olarak taahhd ederler. Madde 7: 11.maddede zikredilen yetkili memurlar snr mntkasnda

yamaclk veya ekiyalk yapmak iin bir veya birka silahl kiinin hazrlklarda bulunduklarn haber aldklarnda ihmal etmeden birbirlerini haberdar edeceklerdir. Madde 8: 11.maddede zikredilen yetkili memurlar, bulunduklar yerlerde

yaplm olabilecek btn yamaclk ve haydutluk fiillerinden karlkl olarak birbirlerine haber vereceklerdir. Haberdar edilecek memurlar ellerindeki btn vastalarla sz konusu fiillerin fillerinin snrdan gemelerine mani olmaya gayret edeceklerdir. Madde 9: Silahl bir veya birka kii snr mntkasnda bir cinayet veya crm iledikten sonra dier snr mntkasna iltic ederse orann, bu kiileri silahlar ve yama ettikleri eya ile birlikte, uyruu bulunduu tarafa teslim etmesi mecburdir. Madde 10: Antlamann ibu faslnn tatbik mntkas Trkiyeyi Irakdan ayran btn snr ile bu snrn iki yannda 75 km. derinliinde bulunan mntkadr. Madde 11: Antlamann ibu fasln tatbik etmekle grevli yetkili memurlar unlardr: Umum ibirliini tanzim ve alnacak tedbirlerin mesuliyeti kendilerinde olmak zere; Trkiye tarafndan asker snr kumandan, Irak tarafndan Musul ve Erbil mutasarrflar; mahall bilgilerin ve acil tebligatn teatisi iin Trkiye tarafndan vlilerin uygun grmesi ile tayin edilecek memurlar; Irak tarafndan Zaho, kaymakam; mdiye, Zibar, Revanduz kaymakamlardr.

70

GR

71

Trkiye ve Irak hkmetleri gerek on nc maddede zikrolunan Dimi Hudut Komisyonu marifetiyle ve gerek siyas yolla birbirini haberdar ederek, idar sebeplerden dolay yetkili memurlarn listesini deitirebileceklerdir. Madde 12: Trkiye ile Irak memurlar dier taraf uyruundan olup, kendi topraklar zerinde bulunan airet beyleri, eyh veya teki azalar ile resm veya siyas mahiyete sahip her trl haberlemeden kanacaklardr. Taraflar snr mntkasnda dier devlet aleyhine ynelmi hibir propaganda tekiltna ve topluluuna izin vermeyeceklerdir. Madde 13: Antlamann bu faslnn hkmlerinin icrasn kolaylatrmak ve genellikle snr zerinde iyi komuluk mnasebetlerini srdrmek zere zaman zaman Trkiye ve Irak hkmetleri tarafndan karlkl olarak tayin edilecek, eit sayda memurlardan mrekkeb bir Dim Hudd Komisyonu kurulacak ve en az alt ayda bir kere ve durum gerektirdii takdirde daha sk olarak toplanacaktr. Sra ile Trkiye ve Irakda toplanacak olan bu komisyon, antlamann bu faslnn hkmlerinin icrasna mteallik ileri ve ilgili snr mntka memurlar arasnda anlamazla sebebiyet veren, dier her trl snr meselelerini dosta zmek vazifesiyle mkellef olacaktr. Komisyon bu antlamann yrrle girdii tarihi takib eden iki ay zarfnda ilk olarak Zahoda toplanacaktr. nc Fasl: Genel Hkmler Madde 14: Her iki lke arasnda ortak karlar sahasn geniletmek maksadyla, Irak Hkmeti bu antlamann yrrle konulmas gnnden itibaren 25 sene mddetle, 14 Mart 1925 tarihli mtiyaz Mukavelenamesinin 30.maddesi mucebince Turksh Petroleum Kumpanyasndan, petrol ihra edebilecek olan irketlerden veya ahslardan, tekil edilecek olan muavin irketlerden salanan gelirlerin %10unu Trkiye Hkmeti'ne deyecektir. Madde 15: Trkiye ve Irak, dost devletler arasnda geerli bir sulularn

iadesi antlamas yapmak zere ak mzakerelere girimee karar vermilerdir. Madde 16: Irak Hkmeti kendi lkesinde ikamet eden ahslar bu antlamann imzasna kadar Trkiye lehindeki dnce ve siyas hareketlerinden dolay tedirgin etmemei ve onlara en geni manada bir genel af tanmay taahhd eder.

71

72

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Bu konuda verilmi mahkeme kararlarnn hepsi geersiz kabul edilecek ve srdrlmekde olan btn kovuturmalar durdurulacaktr. Madde 17: Bu antlama tasdiknamelerin teatisinden itibaren yrrle girecektir. Antlamann ikinci fasl antlamann yrrle girdii tarihten itibaren on sene mddetle yrrlkte kalacaktr. Antlamann yrrle girdii tarihten itibaren iki sene sonunda taraflardan her biri sz konusu fasl kendi asndan feshetmek hakkna sahip olacaktr. Keyfiyet, feshin bildirildii tarihten itibaren bir sene sonra geerli olacaktr. Madde 18: Bu antlama taraflarca tasdik edilecek ve tasdiknameler sratle Ankarada teati edilecektir. Antlamann tasdiklenmi suretleri Lozan Antlamasn imza eden devletlere gnderilecektir. Ek: Bu fasl Trkiye ile Irak arasnda snr hattnn Cemiyet-i Akvamn 29 Ekim 1924 tarihli toplantsnda kararlatrlm gzergha gre tespit olunan kesin eklini aklamaktadr. Antlamann imza edilmesinden sonra ayn gn ngiltere Bykelisi Sir Ronald Sharl Lndzey ve Irak Temsilcisi Nuri Said Paa tarafndan Hricye Vekili Tevfik Rd Beye yazlan notada 14. maddeye atfla, antlamann yrrle konulmasn takib eden on ay zarfnda Trkiye Hkmeti szkonusu olan yllk paylarn sermayeye tahvil etmek isterse Irak Hkmetine bu talebini bildirecek ve Irak Hkmeti bu ihbar zerine otuz gn iinde o madde hkmnn tamamyla yerine getirilmesi iin Trkiye Hkmetine 500 bin ngiliz Liras deyecektir. Trkiye Hkmeti, sz konusu yllk payn bir nc tarafn demeye hazr olabilecei fiyattan daha fazla olmamak zere Irak Hkmetine satn alma frsat vermeden elinden karmamay taahhd ettii ve bu notalarn antlamann tamamlayc parasn oluturmasn kararlatrdklarn tebli etmiti. Hricye Vekili Tevfik Rd Bey de Sir Ronald Sharl Lindzey ve Nuri Said Paaya, tarafna gnderilen notay senet saydn bildirmiti.

GENEL DEERLENDRME

72

GR

73

Ortadouda nemli bir mevkide yer alan Musul-Kerkk blgesi tarihin her dneminde nemli uygarlklarn doup yayld, muhtelif milletlerin ve devletlerin yaad bir corafya olmutur. Musul-Kerkk Trk tarihinde de ok nemli bir yere sahiptir. Abbas Devleti hkimiyeti srasnda Musul ynetimine birok kere Trk idareciler tayin olunmu ve bunlarn zamannda Trkmen oymaklar kalabalk ekilde blgeye yerlemilerdi. Byk Seluklu Devletinin hkimiyetine girdikten sonra Musul, hereyi ile Trk kltrnn nfz sahasna dahil olmutu. Seluklulardan sonra Trklerin hkimiyeti devam etmi, srasyla Timur, Akkoyunlu ve Karakoyunlu Trk devletleri blgeyi ellerinde tutmulard. Osmanl Devleti, Musul blgesini Yavuz Sultan Selim zamannda idaresi altna almt. Blge ran snrnda yer almasndan dolay asker adan stratejik neme haiz olmasnn yansra tabi kaynaklarnn zenginlii ile de Osmanl Devletinin en hassas ve mmtaz blgelerinden biri olma zelliini tamaktayd. Yeralt zenginliklerinin banda petrol ve kmr gelmektedir. Osmanl Devleti ynetiminde bu madenleri arama ve iletme imtiyaz Hazne-i Hssaya verilmiti (Bkz. Belge nr. 35, 59, 64). Trkler Musulu idareleri altna aldktan sonra, burada bulunan deiik rk ve dinlere mensup insanlar dnce ve inanlarn yaamada serbest brakmlardr. Bu bakmdan Trkler yzyllar boyu bu unsurlarla birlikte yaamt. Devlet blgeye gtrlecek hizmetlerde hi bir ayrm gzetmemi, adeta btn tebeann hizmetkr olmutu. Kitapta bulunan belgelerde de grlecei gibi Osmanl Devletinin son dnemlerinde gtrlen hizmetler arasnda, Kerkk sulama kanal yapm (Belge nr. 80), Kerkk Sanayi Mektebi iin zel bte yaplmas (Belge nr. 86), sanayi mektebi ve hastane inas (Belge nr. 58) vb. faaliyetler saylabilir. Ayrca ktlk, kuraklk ve sel gibi afetlerin verdii sknty bertaraf etmek ve halkn maduriyetini gidermek iin devlet her trl yardm ve kolayl gstermiti (Belge nr. 21, 40, 54). Devlet otoritesi altna girmek istemeyen ve feodal sosyal zelliklerini muhafaza eden gebe airetler, zaman zaman yerleik halkn huzurunu bozucu hareketlere kalkmakta; devlete vergi vermemek iin direnmekte ve frsat bulduka yamaclk yapmakta ayrca kendi aralarnda da srekli mcadele ederek birbirlerine saldrmaktaydlar. Devlet, asayii temin ve sosyal yap olarak olduka geri durumda bulunan airetlerin hayat tarzlarn deitirmek iin tedbirler almt. Bu maksatla

73

74

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

blgeye, halk yakndan tanyan idareciler tayin olunmu, bara hizmet eden ve devlete problem yaratmayan airet reisleri mkafatlandrlrken aksi hareket edenler ise cezalandrlmt (Belge nr. 16, 19, 24, 25, 29, 32, 33, 34, 37, 39, 41, 45, 47, 48, 52, 53, 55, 67). Devlet, airetler aras nizam temin etmek ve vergi tahsilini dzene koymak iin gebe ve yar gebe airetlerin isknna gayret gstermi, iskn edilen airetlere geimlerini salamalar amacyla toprak tahsisi dahil her trl yardm yapm, eitim ve retimleri iin mektepler amt (Belge nr. 30, 31, 33, 37, 51). sknlar srasnda airet mensuplarnn devletle olan balarn zedeleyecek hareketlerden kanlmasna da zen gsterilmitir (Belge nr. 78, 79). Mesel airetlerin vergilerine yaplan zammn onlar skntya sokmayacak seviyede tutulmasna allmt (Belge nr. 14). Musul-Kerkk blgesinde Trk, Arap ve Krt gibi Mslman halklarn yan sra, Sryn, Keldn ve Musev gibi gayr-i Mslim halklar da bulunmaktayd. Bunlar Mslmanlara nisbetle ok czi nfusa sahip olmalarna ramen yzyllar boyu Osmanl Devleti tarafndan himaye edilmiler ve vatandalk haklarndan eit ekilde istifade etmilerdir. Hatta devlet adaleti temin iin gerektii zaman gayr-i Mslim tebeay Mslmanlara kar korumu, din hayatlarnda serbestlik tanm, din kurumlarn oluturulmasna bizzat madd katk ve yardmda bulunmutur (Belge nr. 10, 12, 55, 71, 88). Bu yzden gayr-i Mslim cemaatler grdkleri muamele karsnda zaman zaman devlete ballklarn muhtelif yollarla gstermilerdir (Belge nr. 27). Gayr-i Mslim tebea arasnda zaman zaman din bir takm ihtilaflar meydana gelmekteydi. Buna Kadim Srynler ile Katolik Srynler arasndaki, mevcut kiliselerin hangi cemaate ait olaca meselesi rnek olarak verilebilir. Osmanl Devleti bu konuda hi kimseyi incitmeden en adil ekilde meselenin zm iin gayret gstermi ve neticede bu konu Meclis-i Mahssda grlerek karara balanmt (Belge nr. 20, 21, 23, 28). Devlet belli dnemlerde gerek tebea arasndaki asayii temin edecek, gerekse blgeye getirilecek hizmetlerin halka ulatrlmasnda kolaylk salayacak ekilde geleneksel idar mekanizmay yenileme veya slh yoluna gitmitir. Bu gibi sebeplerle Zibar nahiyesi kaymakamla dntrlm (Belge nr. 19), Musul ve Basrann vilyet haline gelmesiyle Badadn mlk ve mal yapsnn zayflad, airetlerin

74

GR

75

takibinde glk kt iin Musul ve Basrann mutasarrflk haline dntrlerek, Badada balanmas kararlatrlmt (Belge nr. 24). Bunlardan baka devletin Musul blgesi ile ilgili faaliyetleri arasnda; blgede Trke eitim ve retim seviyesinin ykseltilmesi, Musul, Kerkk ve Sleymaniyedeki rdiye mekteplerinin slh ve ibtidiyye mekteplerinin saysnn arttrlmas, ky, nahiye ve kazalardaki okullarn ilerini grecek bir maarif mdr tayini ile maarif heyeti tekili (Belge nr. 44), Kerkk ile civarndaki kylerde ekiyann tedibinde vali ve mutasarrfn acizlik gstermesinden dolay Ferik Abdullah Paann Musula gnderilmesi (Belge nr. 49), Badad, Musul ve Basra vilyetlerinin gelirlerinin dmesi, vergilerin toplanmasnda zorluk ekilmesi, mukataa bedellerinin zamannda denmemesi, nfus saymnn airetlerin uygunsuz tutumundan dolay salkl yaplamamas ve bunlarn yannda memurlarn grevlerini yapmakta samimi olmamalar yznden, Tehizt- Askeryye Nzr Hac Akif Paa bakanlnda bir komisyon kurularak meselelerin zm iin gereken tedbirlerin alnmas (Belge nr. 63), Akra dahilinde airetlerin basknlar ile oturulamaz durumda olan ve ahlsi g etmi elli drt kyn Emlk- Hmyna katlmas ve buralara gebe airetlerin iskn ynnde irde karlmas (Belge nr. 67) gibi hususlar saylabilir. Musul-Kerkk blgesi zengin yeralt kaynaklarna sahip olduu iin her zaman d glerin ilgi alan olmutur. Blgenin etnik yapsn yakndan bilen ngiltere, Krt, Arap ve dier unsurlar kkrtp Osmanl Devletine kar ayaklandrarak, devletin buradaki otoritesini sarsmaya almt. Bu ama dorultusunda ngiltere Musul Viskonsolosu Viblikinin, Hemvend Aireti iinde dolaarak onlar devlete kar kkrtt anlalm, bunun zerine Vibliki blgeden uzaklatrlmtr (Belge nr. 69). ngilizler bir taraftan blgeyi igal ederken dier taraftan Krtlerin menfaati iin burada bulunduklarn syleyerek eyhleri ve reisleri ele geirmeye gayret etmi, Seyyid Tahaya Cezre-Rumiye arasnda beylik vaadinde bulunmu, adamlarna gizlice silah ve mhimmat yardm yapm (Belge nr. 91) Simkoyu Trk kuvvetlerine saldrmas iin tevik etmi, ve bu kiiye Rumiye, Deyleman ve Hoy havalisini vaad ederek buralara Ermeni ve Nastrlerileri yerletirmeye almlard (Belge nr. 89). Bir ngiliz yzbas Milli Airetini kendi taraflarna ekmek iin grevlendirilmi, bu amala Viranehire gelmiti (Belge nr 92).

75

76

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Fakat ngilizlerin Musul blgesindeki halklar Osmanl hkimiyetinden koparp kendi saflarna ekme teebbsleri byk lde neticesiz kalm, uyguladklar muamele halk tarafndan tepkiyle karlanmt (Belge nr. 91). Trklerin Sleymaniyeyi boaltmasndan sonra buradaki Krtlerin lideri eyh Mahmud, ngiliz desteinde bamszlk ilnna kalkm, fakat bir mddet sonra ngilizlerin oyununa geldiini anlaynca tutumunu deitirerek ngilizlerle mcadeleye girimi ve bir ok ngiliz asker ve memurunu esir almt. Bu dnemde ngilizlerle ibirlii yapan Arap ve Krtlerden bazlar daha sonra bu davranlarndan pimanlk duyarak, Osmanl idaresini istediklerini bildirmilerdi (Belge nr. 93). Sleymaniye halk gibi mdiye ahlsi de ngilizlerin basklarna tahamml edemiyerek, bir ok ngiliz askerini ldrm, cephanelerine el koymu ve Osmanl idaresi altnda yaamak istediklerini beyan etmilerdi (Belge nr. 90). Blgeye gelen Amerika heyetine de ahl Osmanl idaresi altnda yaamak yolundaki isteklerini bildirmilerdi (Belge nr. 94). Musul ehrinde ngiliz ibirlikileri ahlnin sert tepkisi ile karlam, gnderilen ngiliz vali ldrlm, halk Osmanl Devletine mracaat ederek ngilizlere kar silahlanmak istemi ve byk bir hasretle Osmanl ynetiminin tekrar blgeye hkim olmasn beklediklerini belirtmilerdi (Belge nr. 95). Trk tarihinde her zaman iin nemli roller oynam olan Musul-Kerkk blgesine ait belli bir dnemin vesikalarnn topluca neri ile hem blgenin gemiine k tutulmak istenmi, hem de yine bu blge zerinde gnmzde meydana gelen olaylarn tarih ve sosyal sebeplerinin anlalmasna katkda bulunulmaya allmtr. Kitabn, ayn zamanda Musul-Kerkk blgesi tarihi ile ilgilenen aratrmaclar iin de faydal olabilecek kaynak bir eser olmasna gayret gsterilmitir.

76

BLM BELGELERN ZET VE TRANSKRPSYONU

-1998 Numaral ve 932 (1525-1526) Tarihli Tapu Tahrir Defteri ve Kanunnamesi Hakknda Bilgi 682 sayfadan oluan bu defterde Diyarbekir vilyetine bal livalarn muhasebe icmal kaytlar bulunmaktadr. Defterin 60-64. sayfalar arasnda Musul Kanunnamesi yer almakta, 72-90 sayfalar arasnda ise Musulla ilgili dier bilgiler bulunmaktadr. Bu bilgiler defterde u sraya gre yer almtr: Musul merkezindeki her mahalle ayr ayr ele alnarak, mahallelerin "hane" ve "mcerred" kaytlaryla vergiden muaf olan "imam", "mezzin" ve "pir-i fanler"in saylar kaydedilmitir. Ayrca, "Cemaat-i Ermine" ad altnda bu mahallerde bulunan Ermeniler ile Yahudiler de zikredilmi ve bu blmn sonunda genel dkm yaplmtr. Buna gre "nefs-i Musul"'daki durum yledir: Mahalle _______ 17 3 20 Hane _______ 1138 553 1691 Mcerred ________ 138 85 223

slm Ermeniler ve Yahudiler TOPLAM

Bu kaytlardan sonra Musul genelindeki padiah ve mirliva haslar belirtilerek sonunda bunlarn yekn dkm yaplmtr. Daha sonra Musul'daki timar ve zemet erbab kaytlar bulunmaktadr. Burada "hane", "mcerred" ve "hslt" ile ilgili bilgiler yer almaktadr. Bunlarla ilgili dkm yledir.

ZET VE TRANSKRPSYON

81

Ky Mera Cemaat slm hane Ermine hane slm mcerred Ermine mcerred HASILAT

73 88 3 1566 30 604 15 724.083 guru

Bu bilgilerden sonra Musul livasndaki vakflar ele alnmtr. Vakflarn bulunduu yerler ve hsltlar ile bu hsltlardan yaplan masraflarn genel kaytlar tutulmu ve sonunda da yekn mahsl karlmtr. Buna gre Musul livasnn genel mahsul deeri 152.304 gurutur. Defterin 90. sayfasnda Musul livasnn muhasebesi yaplm, Kanunname ile bu ksmn transkripsiyonu kitapta verilmitir.

Kanunname Defterde yer alan kanunnamede pazarda satlan at, katr ve dier yk hayvanlarndan, tartya vurulan mallardan, deniz yolu ile getirilen bal, ya, peynir gibi maddelerle koyunlardan alnacak vergi oranlar, kavun, karpuz gibi yemilerden vergi alnmamas, asayii temin ile grevli olan kiilerin dkkn sahiplerinden vergi ad altnda uslsz tahsilat yapmamalar, Musul livas dahiline sonradan yerleen airetlerden alnacak vergi miktar, satlan kuma, iplik ve maden eyalardan cins ve kalitelerine gre alnacak vergiler, kyllerin mallarn lmeye gelen grevlilerin halktan kanun d vergi ve isteklerde bulunamayaca, pazarda sata karlan eitli mallardan alnacak damga ve har tutarlar gibi konular yer almaktadr. Ayrca kanunnamenin icml ksmnda Musul kazasndaki kyler, kaleler, cemaatler, medreseler, kervansaraylar, cmiler, iftlikler ve resm grevlilerin saylar ile timar, has, zemet hsltlar kaydedilmitir. 932 (1525-1526)

81

82

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

932 TARHL MUSUL KANUNNAMES

Knnnme-i Liv-i Musul Ber-mceb-i Knn- Osmn Diyarbekir Der-beyn- bzr- esb ve ester ve devbb

Der-vilyet-i

Yzde be ake alandan alnurm. Hliy iki yzde be ake ann dahi nsf alandan ve nsf satandan alna. Der-beyn- kapandr Nl ubr etse her kilor bana iki ake kapandr alnurm ve satlsa drd ake kapandr alnurm. Nlden alnmak hilf-i knndur, alnmaya. Zr kapana koyulmaz ve tr yknden ake ve rub alnurm. Hliy bidat olman, ref olundu. Ve kapana gelp satlan ecnsdan at ve katr yknn her cinsinden iki yz dirhem alnurm ve deve yknden yz doksan dirhem alnurm ve merkeb yknden yz dirhem alnurm, yine ol zre kaydolundu. Der-beyn- bc- sefne Summak ve bal ve ya ve penr ve bdem ve syir bunlara nisbet fevkih ksmndan at ve katr ve merkeb yknden bir ake ve bir mankur alnurm ve bir mankur gemi harc in ve bir mankur mellh alurm. Ve iki mankur ahnedr alup, mads mr in alnup ve kavun ve karpuzdan nesne alnmazm. Ve galleden at ve katr yknden rub ki alt mankur olur ve merkeb yknden buuk ake alnurm. Ve arbdan at ve katr ve merkeb yknden rub alnurm ve penbeden at ve katr ve merkeb yknden dokuz mankur alnurm ki bir ake ve bir mankur olur, ol alna. Ve yemi ykn adrmayup, hkim men eyleye ve baz anm cnib-i arkden kassb getrp sudan gemiyle ubr eder olsa koyun bana rub ake vermek knn olup, zikrolunan rub akenin sls gemi mellhlarnn ve slsn tamga in alnurm. Hliy tamga-y anm in iki ake, biri satandan ve biri alandan takdr olunmudur. Bu slsn mahsb idp, ol bir akeden aaa varla. Der-beyn- asesiyye

82

ZET VE TRANSKRPSYON

83

ol dkknlar ki demr kilid ile kilidlenp asesiyye her dkkndan ayda bir ake alna ve her kz olandan asesiyye dey be ake alnurm, hilf- knndur, alnmaya. Ve asesler aham vaktinde susuz kimesnelerden beer ake alurlarm. Aham vaktinde susuz dutulan kimesneden nesne alnmak hilf- knndur, alnmaya. Ve sulu dutulan kimesnelerden belie cerme alnsa, cyiz ve belie alnan akeden dutan asesler rin ala; dutulandan alnmaya. Amm yatsu namzndan sonra uksuz gezen dutulup, teft olmak vardr. Der-beyn- ulush-i Liv-i Musul Liv-i mezbrenin kadm uluslarndan yzde bir koyun zekt ve hricden gelp mtemekkin olan uluslarndan dahi yzde bir ganem zekt alurlarm, yine ol zre alna. Ve liv-i mezbrenin haracn cem etmee varan kul, knndan ziyde nesne alurmu, knndan hric nesne almaya. Der-beyn- tamga-i siyh Bir top Balebek'den bir buuk ake tamga-i siyh ve simsr dokuz mankur alnurm, yine ol zre mukarrer klnd. Ve her dlbendden bir ake tamga alnurm. Delll satlman simsr alnmaz. Vesyir a bez ve rengmiz gelp satlur olsa yiirmide bir ake alna ve rgez iplik kuakdan bir mankur ve kuak ki on iki aa ola iki mankur alna. Ve ibriim rgezden ann zf alna. Ve kurs bakrdan ubr etse yiirmi iki pre alnurm ve satlsa krk beer ake tamga alnurm. Ve bakr abdanl ubr etse at ve katr yknden krk akede bir ake ve satlsa yiirmide bir ake alna ve deve yknden eer satlsa ve eer ubr etse bir buuk at hesbnca alna ve merkeb yknden nsf alna. Ve sakat, khne bakr dan krkda bir tamga verirlermi ve ubr etse seksende bir alnurm ve naldan eer satlsa yiirmide bir ake ve ubr etse krkda bir alna. Ve bundan evvel dakkkiye dey her Balebek'den dokuz mankur alnurm, yine eyle alna. Ve mankur belik ve alts cret-i dakkkiye imi, alna. Amm zikrolunan mankur ki belik imi, bidat olman ref olundu.

Der-beyn- bzr- rite

83

84

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Ol iplik bzrnda youn iplikden nesne alnmazm, yine alnmaya. Ve ince iplik ki Balebek ve dlbend in imi. Her hrugden ki drt buuk Osman akesidir bir mankur alnurm ve youn denilen iplik ol iplik imi ki ngisi ve drt ve be akeye satlurmu, andan nesne alnmazm. Ve beden tecvz idp dahi ziydeye satlursa inceden addolunup, ana gre drt buuk akede bir mankur alnurm, yine eyle alna. Ve cullh kuyusundan ayda iki ake alnurm, hilf- knn olman ref olnd. Der-beyn- kassr ki gzrlkdr Bundan evvel bir kaftanlk bezden alt mankur alnurm. Bir mankur sls belik in mads kendnn creti imi. Hliy belie alnan bir mankur ve sls bidat olman, ref olundu. Ve Balebek'den bir ake ve alt mankur alnurm. mankuru belie ve mads kendnn creti imi. Ve dlbendden bir buuk ake alnurm, mankuru belik in ve mads kend creti in alnurm. Hliy belie alnan mankur bidat olman ref olundu. Der-beyn- resm-i ahneg Resm-i ahnelik dey yiirmi kellede bir kelle alnurm ve kurnn gallelerin ldklerinde eer sancak belerinin subasdr ve eer siphlerdir be-on at yemlerlermi. Hliy resm-i ahneg hilf- knndur, ref olund. Ve ky hsl llnceye dein siphnin bir atna yem ve bir demisine yemek vermek lzmdr. Dahi ziyde taleb etmeyeler ve ihtisb ve ceryim ahvli knnnme-i kllde kaydolunmudur. Der-beyn- cmus Bundan evvel her cmusdan on yedi ake alnurm, ref olund. Amm karye-i Kfir'z-zemn'da ve karye-i B[Baika]'da olan cmuslar ber-vech-i makt kaydolunmudur. Zikrolunan iki kyden ber-vech-i makt ne ise alnup, dahi ziyde alnmaya. Ve sir kurlarda beden ve ondan dahi ziyde olur ise alnmaya. Zr resm-i bennk balanmdr. Ve dahi bundan evvel yunddan ve inekden ve dii merkebden baz rsm alnurm. Knn- Osmn'de bu asl nesne olmaman ref olundu ki resm-i bennk balanmdr, resm-i bennk alna. Der-beyn- bc- ubr ve tamgavt

84

ZET VE TRANSKRPSYON

85

Bir kle nl ubr etse iki bin ake olsa altm ake alnurm ve eer drt bin ake olsa yz yiirmi ake alnurm ki yzde ake olur ve eer satlur olsa ann zf alnurm, yzde alt ake olur. Ve Yezd ve eer K akmie yk gelse ve eer gep gider olsa, her at ve katr yknden yz yetmi be Osmn ake alnurm ve satlur olsa yzde alt ake alnurm. Ve Freng ve Bursa akmiesi olandan dahi, bu slb zre alnurm. Ve uka yk ubr etse at ve katr yknden iki yz ake alnurm. Vesyir kuma satlsa yzde be ake ve ubr etse yzde ake alnunurm. Ve ketn yknden eer at ve katr yk ubr etse yine ol zre alna. Ve bu mezkrtn deve yk ubr etse at ve katr yknn bir buuu alnurm ve merkeb yk ubr etse, at ve katr yknn nsf alnurm. Ve harr ubr etse at ve katr yknn yz yetmi be ake ve deve yknden bir buuk hesb zre alna ki be yz elli be ake olur. Ve merkeb yk ubr etse at ve katr yknn nsf alnurm. Ve harr satlur olsa, bir tuman ki sekiz yz dirhemdir, her tumanda yedier Osmn ake alnurm.Ve rengn elvn ibriim ubr etse yzde ake bc alnurm ve satlsa yzde alt ake tamga alnurm. Ve eker yk ubr etse at ve katr yknden yz elli Osman akesi ve deve yknden iki yz yiirmi be ake ki bir buuk olur, ve merkeb yknden at ve katr yknn nsf alnurm ve Hsnkeyf abyisi ubr etse her abyi bana nm ake bc- ubr alnurm. Ve satlsa bir pul alnurm. Ve Msr abyisi ubr etse yzde ake bc alnurm. Eer satlsa yzde alt ake bc almurmu. Ve Mardin ve Hsnkeyf sofundan ubr etse her sof bana rub bc alnurm. Eer satlsa her sof bana bir buuk ake bc alnurm. Ve Mardin muhayyeri ubr etse her birinden bir ake bc alnurm ve eer satlsa iki ake tamga alnurm. Ve attara mteallk olan tr ksmnn at ve katr yknden yz ake ve merkeb yknden ann nsf alna. Ve deve yknden yz elli ake alnurm ve satlsa yzde alt ake tamga alnurm. Ve kalay ve nidr ve srb ve tu[n] ve bak ve pulad ve tutya ve lden ve bunlara nisbet ne kim vardr, ubr etse kymete dutlup yz akede ake bc alnurm. Ve satlsa yzde alt ake tamga alnurm. Ve demr ve sabun ve hnna ubr etse at ve katr yknden yiirmi be ake bc alnurm. Ve deve yknden otuz yedi buuk ake bc alnurm. Ve merkeb yknden on iki buuk ake alnurm. Ve satlsa yzde yedi ake alnurm. Ve nal ve mh ubr etse yzde ake bc alnurm ve satlsa yzde alt ake alnurm. Ve kepenek yk ubr etse bin sevbden rub bc alnurm ve satlsa her birinden bir buuk tamga alnurm. Flfl ve zencebil ve ceviz ve karanfil ve darn ve anzarutdan ubr etse kymete dutlup yzde ake bc- ubr alnurm ve satlsa yzde alt ake tamga alnurm. Ve kalem gelse at ve katr yknden ki her yk

85

86

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

yiirmi drt bin aded ola, elli ake bc- ubr alnurm. Ve deve yknden yetmi be ve merkeb yknden yirmi be ake alnurm. Ve satlsa yine bu slb zre alnurm. Ve Badad inisi ubr etse krk inide bir ini alnurm ve satlsa yiirmi inide bir ini alnurm. Ya ve bal ve penr ve em-i asel ve bekmez ve bdm ve mevz ve summak ve nardenk ve koz ve muhalleb yemii ve birin ve hurma ve bunlara nisbet ne kim vardr ubr etse yzde ake bc alnurm. Ve satlsa yzde alt ake tamga alnurm. Ve bu mezkrt kelek ile geldii vakit satlsa ve geer olsa bc alnmayup yzde alt ake tamga alnurm. Ve ugn ve nemek ubr etse yiirmide bir tamga alnurm ve satlsa krkda bir ake alnurm. Ve ehre kavun ve karpuz gelr olsa bevb bir karpuz ve kapandr bir karpuz ve muhtesib dahi bir mikdr ake alup ve tamgac dahi on drtte bir ake alurmu. Ve deve cerb dey sancak beyleri dahi iki evlek bostandan iki ake alurmu. Bu vechile bidat olduu sebebden ref olunup, tamgaya balanup ykde bir kavun ve karpuz yknden bir ka[r]puz tamga in tayn olundu ve bostanlardan r zre behreleri shib-i arza tayn olund. Ve hricden ya yemi gelp satlsa, on drtte bir ake alnurm. Ve hyar ve ter-meyve yknden nesne alnmaz. Ve sebzevt ksmndan yiirmide bir tamga alna. Zr kuyudan kz ile ve rgad ile su ekp zirat ederlermi. Ol sebepden yiirmide bir baland ve bundan evvel liv-i Musul'un kylerinden gelen zegrek ve nohud ve mercimek ve bakla ve [l]bye ve soan ve zeytn cinsinden on drtte bir ake tamga alnurm, amm shib-i arza balanup minbad Musul kylerinden bu bidat alnmaya. Ve hricden gelr olsa knn- kadmleri zre alna. Ve liv-i Musul kullarndan penbe ile kncdden tamga vermezlermi. Yine ol zre alnup dahi ziyde alnmaya. Ve odun yknden gayr kelekden on beer ake alnurm. Yine ol zre mukarrer klndu. Ve hricden gelen geen cmusun ham gnnden ubr etse her cmus gnnden bir buuk ake alnurm. Ve satlsa yine ol zre alna. Ve dibgat olmu gn ve sahtiyn hricden gelp satlsa yedi akede bir ake alnurm. Hliy yzde be ake kaydolundu. Ve hricden gelen ynden ve kldan onda bir alnurm. Hliy yzde be ake alnmak zre mukarrer olundu. Ve Bulgr ubr etse her birinden bir buuk ake bc alnurm. Ve satlsa her dnesinden ake tamga alnurm, yine eyle alna. Tetimme-i Muhsebe-i Kaz-i Musul Ceman Liv ve Kaz-i Musul Nefs

Kl

Kur

86

ZET VE TRANSKRPSYON

87

3 Mezri 105 Dekkkn bb 68

2 Cemat 32 Boyahne ve Humbara ve Debbahne bb 4

120 lekh 31 Krbnsaray bb 1

Zevy bb 8 Cevmi bb 2

Medrese bb 1 Mescid bb 15 iftlik 6 Neferen 7087 Minh Hneh-i gayr-i avrz Neferen 580

Muallimhne bb 2 Bae kta 1

Mrliv 2

Kd 1

Zuam 2 Talebe 1 Huffz 4

Cebelyn 6 Hatb 2 Nzr 2

Siphyn 90 Eimme 15 eyh 3

Mderris 1 Mezzin 10

87

88

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Mtevell 7 Pr-i fn ve zuam ve mil ve mall ve mecnn 64

Sdt 27 Hademe-i Zevy 29

Muf 25 Dizd[r] 3

Mstahfizn- Kl 192 Kethud 3

el-Bk Hne-i avrz ve mcerredn Neferen 6507

Hne 5341 slmiyye 4759 Ermine 582

Mcerredn 1166 slmiyye 1086 Ermine 80

Hsl maa evkf ve emlk ve iftlik 1507390 Minh

Hsh-i pdih- lem-penh an tamga-i gn ve sahtiyn ve tamga-i anm ve simsriyye Hsl Maa'l-gayr 263249 1

Hsh-i mrliv Nefs Kur Mezra 20 Cemat 24 Hsl 344469 1

88

ZET VE TRANSKRPSYON

89

Baz hsh-i mrliv-i Sincar ve Bekirbey [ Nefs 1 4 8 Hsl 89054 Emlk Kur 8 Hsl 7842 ] Kur Mezri lekh 31

Timarh-i zem ve erbb- timar Kur 72 Mezri 88 Hsl 641672 iftlikh Kur 4 Hsl 8800 Kta [ 26 Cemat 1

Evkf- zevy ve cevmi ve mescid ve medrese Kur 12 Mezri 9 Hsl Maa hises-i kur 152304 BOA. Tapu-Tahrr Defteri, nr. 998/60-64, 90 Dekkn 68 Cemat 2

-2195 Numaral ve 946 (1539-1540) Tarihli Tapu Tahrir Defteri ve Kanunnamesi Hakknda Bilgi 147 sayfadan oluan bu defterin 1 ve 3. sayfalar arasnda Musul ve Ana livalarnn muhasebesi, 7 ve 9. sayfalar arasnda ise "Musul Kanunnamesi" yer almaktadr. Kitapta bu ksmlarn transkripsiyonu verilmitir.

89

90

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

11. sayfadan itibaren Musul livasnn mufassal defteri balamaktadr. Bu ksmda nce Musul merkezinin mahalle mahalle mirliva haslar dkm yaplm ve her mahallenin sonunda o mahallenin "ift", "bennk" ve "mcerred" durumu belirtilmitir. 28. sayfada Musul merkezindeki Yahudi, 29 ve 34. sayfalar arasnda ise Ermeni cemaatinin nfusu verilmitir. Buna gre Musul'da 83 Yahudi ve 698 Ermeni nfus bulunmaktadr. 34. sayfann yarsndan itibaren buraya kadar yaplan Musul merkezinin mufassal dkmnn genel hsl karlmtr. 35. sayfada ise yarm ve tam iftlik olarak muhtelif ahslar uhdesine verilen zemin kaytlar yer almaktadr. 36 ve 57. sayfalar arasnda Musul dahilinde padiah hass olarak kaydolunan ky ve cemaatlerin, 58 ve 70. sayfalar arasnda mirliva hass olarak kaydolunan ky ve cemaatlerin, 70 ve77. sayfalar arasnda zemet olarak kaydolunan ky ve cemaatlerin, 78 ve 101. sayfalar arasnda timar olarak kaydolunan ky ve cemaatlerin, 102 ve 115. sayfalar arasnda vakf olarak kaydolunan ky ve cemaatlerin kaytlar bulunmaktadr. 116 ve 144. sayfalar arasnda ise Musul livasnda padiah ve mirliva hass olarak kaydolunan muhtelif uluslarn ayr ayr nfusu, bunlarn ift, bennk ve mcerred durumlar ile buralarn genel hsllar; yani gelirlerinin toplam cins cins yekn olarak verilmitir. 142 ve 147. sayfalar arasnda Musul livasnda bulunan vakflarn gelirgiderleri kaydedilmitir. Kanunname Defterde yer alan kanunnamede ise sras ile at ve katr satlarndan, pazara getirilip satlan bal, ya, peynir, kavun, karpuz gibi yiyeceklerden, ehirdeki dkknlar korumakla grevli bekiler iin dkkn sahiplerinden, cins ve kalitelerine gre satlan kuma ve ipliklerden alnacak vergi oranlarndan; ayrca kanunnamenin

90

ZET VE TRANSKRPSYON

91

son ksmnda belediye grevini yapan muhtesiblerin yasad vergilerle halka zulm yapt yolundaki ikayetler zerine, bunu ortadan kaldran dzenlemelerden bahsedilmektedir. 946 (1539-1540)

946 TARHL MUSUL KANUNNAMES

Mrliv 1 Cebelyn 3 Kur 52

Muhsebe-i Liv-i Musul Kd Zam 1 5 Kala 2 Mezri 126 ehir 1 lek 55 Neferen 8789 Fi'l-asl 6497 Mslim 6469

Siphyn 67 Kasaba 1 Cemat 25

Ez-ziyde 2292 Gebr 2320

Hne 5516 Fi'l-asl 4019 ez-Ziyde 1497

Mcerred 953 Fi'l-asl 763 ez-Ziyde 190

Hne 1649 Fi'l-asl 1428 ez-Ziyde 221

Mcerred 671 Fi'l-asl 287 ez-Ziyde 384

91

92

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Hsl 2261887 Fi'l-asl 1503029 Ez-Ziyde 758858

Minh Hsh-i hazret-i pdih- lem-penh 467066 Fi'l-asl 256709 Ez-Ziyde 210357 Fi'l-asl 500000 Hsh-i Mrliv-i Musul 733901 Ez-Ziyde 233901

Hsh-i brhim Bey Mrliv-i Zaho ez-Ziyde738138 83022 Evkf 204760 Fi'l-asl 150477 Ez-Ziyde 54283 Hric ez-Defter 35000

Der-tasarruf- Zam ve Erbb- Timar

Fi'l-asl 595843

Ez-Ziyde 142295 Be-cihet-i tekml-i iltizm- siphyn- liv-i mezbr 24500 el-Bk 117795

Knnnme-i Liv-i Musul Der-beyn- bzr- esb ve ester ve devbb Bu mezkrt satlsa sbka yzde be ake alnurm. Defter-i atkde nsf ref olunup iki yzde be ake kaydolunman defter-i ceddde dahi iki yzde be ake bc kaydolundu. Nsf alandan ve nsf satandan alnup, ziyde alnmaya.

92

ZET VE TRANSKRPSYON

93

Der-beyn- kapandr Kapana gelp satlan ecnsdan at ve katr yknden her cinsden iki yz dirhem alnup ve deve yknden yz doksan dirhem alnurm ve merkeb yknden yz dirhem alnurm, ger ola geldi zre ibk olund. Ve Nl ubr etse ve tr yk ubr etse defter-i atkde resm-i kapan merf kaydolunman defter-i ceddde dahi merf kaydolund. Der-beyn- bc- sefne Summak ve bal ve ya ve penr ve bdm ve sir bunlara nisbet fevkih ksmndan at ve katr ve merkeb yknden dokuz mankur alnurm ki bir ake bir mankur olur. Zikrolan dokuz mankurun bir mankuru gemi harc in ve bir mankuru gemiciler in ve iki mankur ahnedrlk alnup mads mr in alnur ve kavun ve karpuz gese nesne alnmaz ve galleden at ve katr yknden alt mankur alnur ve merkeb yknden drt mankur alnur ve arbn at ve katr ve merkeb yknden alt mankur alnur. Ve penbenin at ve katr ve merkeb yknden dokuz mankur alnur ve kassblar ark cnibinden koyun getrp, gemi ile ubr eder olsa koyun bana rub ake vermek knn olup ve zikr olan rub akenin sls gemicilern ve slsn tamga in alnup, badehu her koyun bana bir ake alnmalu oldukda bu slsn hesb idp, kusrunu alurlarm ki cmle bir koyuna bir ake olur. Ger vech-i merh zre alnup ziyde alnmaya. Der-beyn- asesiye ol dkkn ki demr kilid ile kilitlenp, asesler bekliye. Her dkkndan ayda birer ake alna ve mahalltda olan dkknlardan ve dezghlardan ki ases beklemiye. Anlardan resm-i asesiye alnmaz ve gece ile dutulan sarhodan ve hrsuzdan ki asesler dutmu ola subalar ne mikdr cerme alursa r-i asesiye vereler. Gndzn vki olan cerimde asesin medhli yokdur. Der-beyn- tamga-i siyh Bir top Balebek'den bir buuk ake tamga-i siyh ve dokuz mankur simsr alnurm. Geri ola geldii zre mukarrer klnd ve her dlbendden bir ake tamga alnup simsriyye alnmaz. Ve syir ak ve rengn bez gelp satlur olsa yiirmi akeden bir ake alnur ve rgez iplik kuakdan bir mankur alnur ve ol kuak ki on iki zira ola, iki mankur alnur ve ibriim rgezden anun zf alnur ve kurs bakr ubr etse yiirmi iki buuk ake alnur ve satlsa krk be ake alnur. Ve bakr

93

94

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

avadanlk ubr etse at ve katr yknden krk ake alnur ve satlsa yiirmi akeden bir ake alnur ve merkeb yknden at ve katr yknn nsf alnur ve deve yknden bir buuk at hesbnca alnur ve sakat ve khne bakr yk ubr etse seksende biri tamga alnur ve satlsa krkda biri alnur. Ve tiftik satlsa yiirmide bir ve ubr etse krkda bir alnur ve bundan evvel dakkkiye dey Balebekden dokuz mankur alnurm, mankuru mr in ve alt mankuru cret-i dakkkiye dey alnup mr in alnan mankur bidat olman defter-i atkde ref olunmudur, ger alnmaya. Der-beyn- bzr- rite Bzra gelen iplik ki youn olup ngisi be akeden ekse satlsa ol makleden resim alnmaz imi, geri alnmaya ve ngisi be akeye ve be akeden ziydeye satlandan drt buuk akede bir mankur alnugelmein, olgeldii zre ibk olnd. Der-beyn- kassr Bundan evvel gzrlar[dan] bir kaftan bezinden alt mankur alnurm. Bir mankur sls belik in, mads kend creti in defter-i atkde mr in alnan bir mankur ve sls bidat olman ref olunmu. Ve Balebek'den bir ake ve alt mankur alnup mankuru mr in mads kendi cretleri in ve dlbendden bir buuk ake alnurm. mankuru mr in mads kend cretleri in defter-i atkde mr in alnanlar bidatdr dey ref olunman, defter-i ceddde dahi merf kaydolund. Der-beyn- bc- ubr ve tamgavt Bir kelle nl ubr etse iki bin akeye olsa altm ake bc- ubr alnur ve drt bin akeye olsa yz yiirmi ake alnur ki yzde ake olur ve satlsa ann zf alnur ki yzde alt ake olur. Ve Yezd ve K akmie yk gelse eer yk amayup gep gider olsa at ve katr yknden yz yetmi be ake alnur ve satlsa yzde alt ake alnur. Ve Frenk ve Bursa akmesi ubr etse ve satlsa bu slb zre alnur. Ve uka yk ubr etse at ve katr yknden iki yz ake alnur ve syir akmie etseki(?) [

] ubr etse yzde ake ve satlsa yzde be ake alnur ve ketn

yknden dahi kezlik alnur ve bu mezkrtn deve yknden ubr etse at ve katr bir buuk alnur ve merkeb yk olsa at ve katr yknn nsf alnur. Ve harr yk ubr etse Yezd akmie gibi alnur ve satlsa bir batman ki sekiz yz dirhemdir, yedi ake

94

ZET VE TRANSKRPSYON

95

alnur. Ve rengn ibriim ubr etse yzde ake bc alnur ve satlsa yzde alt ake tamga alnur. Ve eker yk ubr etse at ve katr yknden yz elli ake ve deve yknden iki yz yiirmi be ake ve merkeb yknden yetmi be ake bc alnur. Ve Hsnkeyf abyisi ubr etse her abyiden yarm ake ve satlsa bir ake ve bir pul alnur. Ve Msr abyisi ubr etse yzde ake alnur ve satlsa yzde alt ake tamga alnur. Ve Hsnkeyf ve Mardin sof ubr etse her sof bana rub ake bc alnur. Ve satlsa bir buuk ake tamga alnur. Ve Mardin muhayyeri ubr etse her birinden bir ake bc alnur ve satlsa iki ake tamga alnur ve attara mteallk tr ksmnn at ve katr yknden ubr etse yz ake ve deve yknden yz elli ake ve merkeb yknden elli ake bc alnur ve satlsa yzde alt ake tamga alnur ve kal ve nuadr ve bak ve pulat ve tutya ve lden ve bunlara nisbet ne kim vardr ubr etse kymete dutulup yzde ake bc ve satlsa yzde alt ake tamga alnur. Ve demr ve sabun ve hnna ubr etse at ve katr yknden yiirmi be ake ve deve yknden otuz yedi buuk ake ve merkeb yknden on iki buuk ake alnur ve satlsa yzde yedi ake alnur .Ve nal ve mh ubr etse yzde ake alnur ve satlsa yzde alt ake tamga alnur. Ve flfl ve zencefil ve karanfil ve darn ve ceviz yk ubr etse kymete dutulup, yzde ake alnur ve satlsa yzde alt ake tamga alnur. Ve kalem gelse at ve katr yk gibi drt bin aded olur, elli ake bc- ubr alnur ve deve yknden yetmi be ake ve merkeb yknden yiirmi be ake alnur. Ve Badad inisi ubr etse krk inide bir ini alnur ve satlsa yiirmi inide bir ini alnur . Ve ya ve bal ve penr ve em-i asel ve pekmez ve bdm ve mevz ve summak ve nardenk ve fndk ve koz ve pirin ve hurma ve bunlara nisbet ne kim vardr ubr etse, yzde ake ve satlsa yzde alt ake alnur ve bu mezkrt kelek ile gelse eer satlur ve eer ubr eder bc alnmayup yzde alt ake tamga alnur. Ve ugn ve nemek ubr etse yiirmide bir ve satlsa krkda bir alnur. Ve kavun ve karpuz yknden bir karpuz vey sagr bir kavun tamga alnur. Ve hricden ya yemi gelp satlsa o[n] drt akede bir ake alnur. Ve hyr ve acur yknden nesne alnmaz. Ve sebzevtdan yiirmi akede bir ake tamga alnur ve odun keleinden gayr kelekden on be ake alnur. Ve Musul kylerinden gelen zegrek ve nohud ve mercimek ve bakla ve lbiye ve soan ve zeytn cinsinden mukaddem on drt akede bir ake tamga alnurm. Defter-i atkde ref olunman defter-i cedde dahi merf kaydolundu. Min bad Musul kylerinden bu bidatlar alnmaya ve hricden gelr olsa knn- kadmleri zre alna ve ham cmus gni ubr etse her gnden bir buuk ake alnur ve dibgad olmu gn ve sahtiyn hricden gelp, satlsa yzde be ake tamga alnup ziyde alnmaya ve hricden gelen ynden

95

96

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

ve kldan yzde be ake tamga alnup, ziyde alnmaya ve Bulgr ubr etse her dnesinden bir buuk ake ve satlsa her dnesinden ake tamga alnur. Bu mezkrtdan kadmden vech-i merh zre bc ve tamga alnugelp ve defter-i atkde dahi bu minvl zre mukayyed olman defter-i cedde dahi ol geldii zre ibk olnd. Der-beyn- ihtisb Nefs-i Musul'da muhtesib olan nice drl bidatlar eyleyp fukarya fevkal-had zulm ve taadd eylermi. Hliy vki olan bidatlar ref olunup, knn- Osmn zre yazld kymetdr olup, dirhem ile satlan metadan eksk satandan dirhem bana bir ake cerme alna ve her mla marifet-i kd ile nice defa narh virilrse bir mikdr narhelik alnup ziyde nesne alnmaya ve dirhem ile satlmayup az kymetlden hline gre bir mikdr cerme alna ve ekmekcilern ve aclarn kabn ve kacan temiz dutmayanlardan hllerine gre birer mikdr cermeleri alnur. BOA. Tapu-Tahrr Defteri, nr. 195/1-9

-3308 Numaral ve 965 (1557) Tarihli Tapu Tahrir Defteri ve Kanunnamesi Hakknda Bilgi 194 sayfadan oluan bu defter, Musul livasnn mufassal kaytlarn ihtiv etmekte olup, Sultan I. Sleyman zamannda K Mirlivas Hayreddin tarafndan dzenlenmitir. Defterin giri ksmnda Musul livasnn muhasebe icmali bulunmaktadr. Bu icmale gre Mslman ve Hristiyan ahlnin nfus dkm yledir: Mslman nfs: Gebrn nfs: 8824 3437

Defterin 5-14. sayfalar arasnda Musul livasnn kanunnamesi yer almaktadr.

96

ZET VE TRANSKRPSYON

97

15. sayfadan itibaren defterin mufassal ksm balamakta olup, bu ksmda nce Musul merkezindeki mirliva hass olan slm,Yahudi ve Ermeni mahalleleri ayr ayr kaydedilerek her mahallenin sonunda o mahallelerin toplam erkek nfsuyla bunlarn "ift", "bennk" ve "mcerred" durumlar belirtilmitir. 38. sayfada, Musul merkezinin buraya kadar yaplan mufassal dkmnn genel hsl karlmtr. Buna gre Musul merkezindeki erkek nfusun dalm; Mslman: Ermeni: Yahudi: 1846 692 105

olarak kaydedilmitir. Ayrca, bu ksmda Musul merkezinin mirliva hass olarak toplam geliri cins cins yekn olarak belirtilmitir.: 38-47. sayfalar arasnda mirliva haslar, 48-94. sayfalar arasnda padiah haslar, 94-113. sayfalar arasnda yine mirliva haslar, 159-175. sayfalar arasnda Musul sdtnn emlk dkm, (Bunlar arasnda 162. sayfada Haremeyn-i erifeyn, 166. sayfada Yunus(a.s.) mezar vakfnn dkm de yer almaktadr.) 176. sayfada ise Musul evkfnn icmali yaplmtr. 177. sayfadan 192. sayfann sonuna kadar da vakflarn gelir ve gider dkm karlmtr. Kanunname Kanunname giriinde Musul halknn durumundan bahsedilerek, bundan nceleri ahlnin ar vergilerle zulme uratld, bu sebepten baka yerlere g edenler olduu, bundan byle bu tr haksz uygulamalarn kaldrld, vergilerin herkesin gz nnde dil bir ekilde alnaca aklanmaktadr. Buna gre; pamuk, aa ve sebzelerden alnacak vergi miktarlar ayr ayr belirtilmitir.

97

98

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Daha sonra iftilerin iledikleri topraa iyi bakmakla ykml olduklar, kendi yerlerini brakp baka yerlerde alamayacaklar gibi baz kurallardan bahsedilmi ve topra ileyenlerden arazinin durumuna gre alnacak vergiler belirtilmitir. Bu ksmdan sonra evlenecek kz ve dul kadndan alnacak evlilik vergisi miktar ile Mslim ve gayr-i Mslimlerden alnacak muhtelif vergiler, Musul livasndaki yerli halk ile sonradan gelip yerleenlerden alnacak vergi miktarlar, pazarda satlan muhtelif giyecek ve gda maddelerinden alnan vergilerle Mslman olmayanlardan alnan cizye miktarlar bulunmaktadr. 965(1557) 965 TARHL MUSUL KANUNNAMES cml-i Muhsebe-i Liv-i Musul Mrliv 3 Siphyn 76 Kur 143 Cemat-i ulust 45 Kd 3 Cebelyn 3 Mezri 298 ehir 1 Neferen 12261 F'l-asl 9248 ez-Ziyde ani'l-asl 3013 Minh Mslmnn Gebrn Zam 9 Kala 2 lek 58 Kasaba 1

98

ZET VE TRANSKRPSYON

99

Hne 7488 Fi'l-asl 5835 ez-Ziyde ani'l-asl 1653

8824 Mcerredn 1336 Fi'l-asl 922 ez-Ziyde ani'l-asl 414

Hne 2609 Fi'l-asl 2068 ez-Ziyde ani'l-asl 541

3437 Mcerredn 828 Fi'l-asl 423 ez-Ziyde ani'l-asl 405

Mahslt Maa cizye-i gebrn ve tife-i Dmen 4005918 Fi'l-asl 2267255 ez-Ziyde ani'l-asl 1738663 Minh Cizye-i Gebrn beher nefer F sitte ve erban 128000 Fi'l-asl 92300 Ez-Ziyde ani'l-asl 35700 Hsh-i atk-i hazret-i pdih- lem-penh 1043812 Fi'l-asl 629539 Ez-Ziyde ani'l-asl 414273

Hsh-i cedd-i hazret-i pdih- lem-penh 624726 Fi'l-asl 228350 Ez-Ziyde ani'l-asl 396376

Hsh-i mrliv-i Musul 364288 Fi'l-asl 327557 Ez-Ziyde ani'l-asl 36731

Zikrolan muhsebe yazlup ve cmleleri gibi bi't-temm balanup dergh- muallya

99

100

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

teslm olunmazdan evvel Musul sanca tebdl olunup, yz yetmi bin ake ile verilmein icml ve mufassal defterlerine yz yetmi biner ake zre kaydolunmudur. Tetimme-i hsh-i mrliv-i ehr-i Zol ber-vech-i iltizm 150000 Fi'l-asl Ez-Ziyde 73832 ani'l-asl ber-vech-i iltizm 76168

Hsh-i mrliv-i Tikrit Fi'l-asl 50630 220511 Ez-Ziyde ani'l-asl maa nhiye-i Suyabasan(?) [ ve det-i anm tife-i Dmen ki der-liv-i mdiye 169881

Hsh-i mrliv-i Zaho 200000 Fi'l-asl Ez-Ziyde 60000 140000

Tetimme-i hsh-i mrliv-i Nusaybin 59573 Fi'l-asl Ez-Ziyde 6894 ani'l-asl 22706 ani'l-asl Ez-Ziyde an-hric 29973

Tetimme-i hsh-i mrliv-i Eski Musul 13676 Fi'l-asl 6540

Der-tasarruf- Bedirbe hkim-i vilyet-i Cezre 6540 Fi'l-asl 13676

100

ZET VE TRANSKRPSYON

101

Der-tasarruf-i zuem 268573 Fi'l-asl 210384 Ez-Ziyde ani'l-asl 58189 Fil-asl 33430 maa hric ez-defter 24759

Der-tasarruf- siphyn ve cebelyn- liv-i mezbr 472942 Fi'l-asl 259707 Ez-Ziyde ani'l-asl maa-hric 213235

Fi'l-asl maa-hric ez-defter 87702 125533

Evkf- liv-i Musul 324750 Fi'l-asl 218165 Ez-Ziyde ani'l-asl 106585

Bah be-cihet-i tekml-i ] siphyn [ 18438 El-bakiyye sahh'z-ziyde 194797

Emlk-i liv-i mezbr Fi'l-asl 19860 29739 Ez-Ziyde

Zemnh ve devlb-i muf ber-y mezarha-i mmzdegn ve der-dest-i sdt Fi'l-asl 4900 7740 Ez-Ziyde ani'l-asl 2840

ani'l-asl 9879 Be-cihet-i inam-horn 700

Knnnme-i Liv-i Musul ber-mceb-i Knn- Osmn

101

102

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Der-beyn- ahvl-i rey Bundan akdem reynn gallesi zarr olup, iki buday bir arpa takdr olunup, ziyde bah alnup reyya fevka'l-hadd zulm u taadd olup, bu sebep ile ekser terk i diyr idp ve baz mfls ve muhtc halk olup, hliy ol bidatlar ref olunup, behre bbnda iki vech behre alnmak tayn olund. Her kangs ile iki cnib yetr ise cyizdir. Biri budur ki rey taifesi klliyen hsllarn getrp ky kurbunda bir mahalle harman idp, llp eer bede bir ve eer altda bir ve eer yedide bir takdr olan behrelerin llp budaydan buday ve arpadan arpa teslm idp, ziyde nesne taleb etmeyeler ve vki olan behrelerini akreb bzara ileteler ve akrep bzar dahi oldur ki bir gnlk yer ola ve eer bir gnden ziyde olur ise reynn iletmee borcu yokdur ve ky kurbuna getrp bir yerde harman itmee ciz olurlar ise anlar gibiler kendler bildii gibi altda bir kaydolan alt yn ve yedide bir kaydolan yedi yn yup, shib-i timar olan iinden bir yn ihtiyr idp, mukaddem ol behreyi raiyyet getrp ky kurbunda dkp, aasna teslm eyliye ve aaya behre komak in ky halk dahi bir mahfz ev vey bir anbar bulverp, badehu kend mahsllerin nice dilerler ise eyleyeler ve galle in ake alnmayup, ayn ile her cinsden cins galle alna.

Der-beyn- behrect- rey ehir halknn galleleri altda bir ve kur halknn hums zre penbe ri altda bir ve bostanlar r zre ve aa meyvalar yedide bir ve zm tekegi-i slmiyyesinin yz tekekde drt ake ve keferelerinin altar ake baland ve nhiye-i mezkrenin sebzevt r zre kaydolundu. Der-beyn- ift ve nm ift Bir iftlik oldur ki yz dnm ola ve her dnmn eni ve uzun yrmek admyla krk adm yer ola ve yz dnm denilen yer evsat'l-ahvl yerdir ve ol yer ki l yer olup su basar yer olup her yl eklr zemin ola, o seksen dnm yer ola ol yer ki edn yer ola, ol yz elli dnm yer ola ve bunlar dahi ekilen yerdr, yer ki olan(?) [

] deildir.

102

ZET VE TRANSKRPSYON

103

Der-beyn- iftiyn Bir ift ve nm ift balanan kimesneler dahi knn budur ki zerlerine balanan yerlerin boz koyup har yerde zirat itmeyeler. Meer ki zerlerine yazlan yerleri temm ekdkden sonra varup har yere ve har kyde zirat idp, ziydece renberlik etmek murd olsa ann gibilere aalar mni olmayalar ve tekrr behre taleb etmeyeler. Her ne yerde ekerler ise shib-i arza behresin vire ve kend yazlu yerin koyup, har toprakda zirat eder olursa, nn gibilerden tekrr behre taleb olunur, etmeyeler. Amm mukaddem gayri yerde ekmeye dey tenbh etmek lzmdr. Bade't-tenbh taleb olunur ve aaya dahi lzmdr ki ol kimseye kend kynde yer bula. Bulunmayup nr olsa raiyyet gayri yerde eker, ann gibilerden taleb olunmaz. Der-beyn- ift-bozan Bir kimesne zerine yazlan zemni kdir iken bozup terk idp, boz kalsa ol yerde aaya behre ve resm-i zemn hsl olmasa ann gibilerden resm-i ift ve boz behre taleb olunur. Amma ol balanan yeri, aas olan kimesne hara tapuya virp, veya gayri kimesne zirat idp, ol zeminden aaya resm-i zemn ve mahsl hsl ola. Ol vakit resm-i ift ve boz behre taleb olunmak cyiz deildir. Meer ki knn zre ekilmeyp ey-i kall nesne olur ola ann gibilerden dahi hesbnca ala. Ol dahi hara tapuya vermemi hricden eker olduklar takdrcedir. Ol yer tapuya verilse katan terk eden kimesneden nesne taleb etmek yokdur. Hemn resm-i bennk ve rgdiyye alnur. Ve unlara ki fakr u fka galebe idp veya fet-i semv irp vey talana urayup fakr'l-hl ve muhtc halk olup ifte kdir olmayup ifti bozulmu olsa ann gibilerden tekrr behre ve resm-i ift alnmaya. Hemn resm-i bennk ve rgdiyye alnup shib-i timar olan yerini kime dilerse vire ve bennkdan ve mcerredden sonra dahi zirate kdir olan kimesne ki aasndan yer tapuya alm olmya. Ann gibiler har yerde ve har toprakda zirat etdikde shib-i raiyyet olan benm raiyyetimsin dey tekrr behre alur imi, hilf- knndur, alnmaya. Ann gibiler zerine ift ve nm ift kaydolandandr. Ol dahi bade't-tenbh lzmdr. zerine ift yazlan dahi yeri olmayup ciz kalsa aa dahi yer bulmasa andan dahi tekrr behre taleb etmek yokdur. Bennk ve mcerred olan kimesne gayri yerde ev yapup otursa ol kimesneye cebridp, sen gayr yerde oturma elbette g yerne gel dey cebr idp evin ve barkn ykdrmak yokdur. Hemn aasna resm-i bennk ve rgdiyye ve resm-i mcerred vermek borcu vardr ve rgdiye dahi olu oldu takdrce alnur. Mcerred ise alnmaz.

103

104

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Der-beyn- resm-i arsiyye Kz olan ere verilse altm ake arsiyyesi vardr. Nsf erbb- timara ve nsf- har sancak beyine balanmdr. Ve dul avrat ere verilse otuz ake alnur. Ann dahi nsf sancak beyine ve nsf shib-i timara balanmdr ve arsiyye dahi kza mteallkdr. Atas kimin raiyyeti ise resim anndr. Ve kz olan her ne yerde nikh olur ise olsun raiyyet shibinindir. Ve dul avrat kimin topranda nikh olur ise anndr. Der-beyn- rsm- ift ve ispen ve resm-i bennk ve resm-i mcerred ve rgdiyye Tamm ift yazlan Mslmnlardan elli ake resm-i ift alnup ve nm ift olandan yiirmi be ake alna ve her hneye gn rgdiyye balanmdr ve her gn ikier ake takdr olunmudur ki hneye altar ake olur. Gerek ise gn aalarna rgadlk ileyp gerek ise akesin ala ve rgadlk iledirse ake almya ve kefere tyifesine resm-i ift balanmayup, ispen balanmdr. Her harc-gzra yiirmi be ake ve evlsnden altar ake dahi rgdiyye alnur. Mcerredden rgdiyye alnmaya. Ve bir kimesne kend ziyde yer eker olsa resm-i zemn l yerden iki dnme bir ake ve edn yerden dnme bir ake resm-i zemn vire ve hricden gelp zirat iden dahi ol minvl zre resm-i zemn vere ve bennkdan ve mcerredden ift srmee sonradan kdir olan kimesne eer aasndan ift ve nm ift zemn tapuya alup zirat eder ise, knn zre resm-i ift vere. Resm-i bennk ve mcerred vermeye ve tapuya yer dutmayup kh unun ve kh bunun yerin srp aalk yerde zirat etmeyp ann gibiler resm-i bennk ve mcerred resmin vereler. Zr, aaya resm-i zemn hsl olmayup, resm-i bennk ve mcerred zyi olmak lzm gelr ve aalk yer eken kimesne dahi ol vakit resm-i bennk ve resm-i mcerred hals olur ki resm-i zemn ve resm-i bennkdan ve rgdiyye ve resm-i mcerredden ziyde ola. Ol vakit anlar alnmayup, resm-i zemn alna. Ve unlar ki bu rsmdan hals olmak in bir mikdr- cz zirat idp ve resm-i bennk ve resm-i mcerredden ziyde olmaya. Anlardan resm-i bennk ve resm-i mcerred ve rgdiyye alna. Amm bir kimesnenin zerine kaydolmu yerinde eker olsa aalar andan resm-i zemn taleb etmeye. Zr ol kimesne ol yerin resm-i iftin ed eyler, yer shibine mteallkdr. Ne vechile kavl idp ekdirirse ol vech zre olur. Erbb- timara ann gibilerden nesne yokdur. Ve kimesnenin yeri olmayup, aalk yer srer olsa resm-i zemn aasna vere. Ve ift ve nm ift yazlan kimesnelere sen iki vey

104

ZET VE TRANSKRPSYON

105

vey dahi ziyde ift ile zirat edersin dey aalar tekrr resm-i ift taleb etmeye ki resm-i ift arza balanmdr, kze balanmamdr. zerine balanan yeri zirat etdikden sonra her ne yerde renberlik idp zirat eder olsa eyleye. Der-beyn- resm-i klak- anm Resm-i klk balanan yerlere hricden bir sr koyun gelp klasa, bir l koyun ala ve zamn- klak dahi itibr- zemherredir. Zemher[r]de kimin yerinde bulunsa ol ala. Ve kend topranda oturan kimesnelerden alnmaya. Hricden gelenden alna ve baz tyife gayr sancakda klar olsa benm sancam demisin dey makt resm-i klk alnur imi; hilf- knndur, alnmaya. Klaknda zemherrde her kande bulunursa ol ala ve sri dahi yz koyundur.

Der-beyn- rsm- anm Rey tyifesine iki koyuna bir ake resm-i anm alnmak zre kaydolundu. Ve oban bei alnmaya, ref olundu. Der-beyn- zenbre Her petee iki ake alnmak zre kaydolundu. Ol minvl zre alna ve bir raiyyet petei har siph toprana iletse nsfn shib-i arz ve nsfn shib-i raiyyet ala. Der-beyn- resm-i klakyn Bir kimesne bir kimesnenin timarnda klasa alt ake resm-i klk alalar. Ol dahi olu olur ise alt ake alna. Mcerred olsa resm-i dd ake alnur. Ve klayan kimesne kladu yerde zirat eder olsa, resm-i zemn virp, resm-i klak virmeye. Ve klak olan kimesne dahi yla dek resm-i klak virp yldan ziyde olur ise resm-i bennk alna. Der-beyn- resm-i siyb Tamm yl dner siybdan altm ake resm-i siyb ve alt ay dnerden otuz ake resm-i siyb baland ve ay dnenden on be ake alna.

105

106

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Der-beyn- det-bn Bir kimesnenin davar bir kimesnenin ekinine girp ziyn eylese ziynln tazmn etdirdikden sonra davar shibine be aa urup be ake crmn alalar. Amm makt etmeyeler. Der-beyn- rgdiyye-i ehirlyn ehir tyifesinden rgdiyye alnmak hilf-i knn olman ref olund. Ve her hneye on iki ake resm-i bennk ve mcerredlerine altar ake resm-i mcerred kaydolundu. Ve her hneden ve her mcerredden subalar ikier ake alurlar imi; hilf- knndur, alnmaya.

Der-beyn- ahneg Resm-i ahneg yiirmi kellede bir kelle alnurm ve kurnn gallelerin ldkleri vakitde eer sancak beylerinin subalardr ve eer siphlerdir, be on at yemlerler imi. Hliy resm-i ahneg hilf-i knn olman ref olund. Ve ky llnceye dek siphnin bir atna yem ve bir demisine yemek virmek lzmdr. Dahi ziyde taleb etmeyeler. Ve yemek dahi raiyyet ne yerse ol dahi an yiyp bana un bun getrn demeye. Der-beyn- ulush-i liv-i Musul Liv- mezkrenin kadm ulustndan yzde bir koyun zekt ve hricden gelp mtemekkin olan uluslardan dahi yzde bir koyun zekt alurlar imi. Yine ol minvl zre alna ve liv-y mezbreye hric cem etmee varan hdvendigr kullar ikier akeden ziyde nesne alurlar imi. Knn zre ikier akelerin alup dahi ziyde nesne taleb etmeyeler. Der-beyn- cmusiyeler Bundan evvel her cmusdan on yedi ake alnurm, ref olund. Fe-amm karye-i Kfir-Zamn'da ve karye-i Ba[Baika]'da olan cmuslar ber vech-i makt kaydolmudur. Zikrolan iki karyelerden ber vech-i makt zre alup dahi ziyde alnmaya ve syir kurlardaki beden ve ondan dahi ziydece olmazsa alnmaya. Zr

106

ZET VE TRANSKRPSYON

107

resm-i bennk balanmdr. Ve dahi bundan evvel yunddan ve inekden ve dii merkebden baz rsm alnurm. Knn- Osmn'de bunlar olmayup hemn resm-i bennk balanmdr. Resm-i bennk alna ve dii koyundan dahi baz rsm alnurm. Hliy det-i anm balanmdr. Hemn det-i anm alna. Der-beyn- bc- ubr ve tamgavt Bir kelle nl ubr etse kymeti iki bin ake olsa altm ake alnurm. Eer drt bin akeye olsa yz yiirmi ake alnurm ki yzde ake olur ve eer satlursa ann zf alnurm ki yzde alt ake olur. Ve Yezd ve eer K akmie yk gelse eer yk amayup gep gider olsa her at yknden ve katr yknden yz yetmi be Osmn ake alnurm. Ve satlur olsa yzde alt ake alnurm. Ve Freng ve Brusa akmiesi dahi bu slb zre alnurm ve uka yk ubr etse at ve katr yknden iki yz ake alnurm. Ve syir kuma satlsa yzde be ake alnurm ve ketn yknn at ve katr yk ubr etse yine ol minvl zre alnurm ve bu mezkrtda deve yk ubr etse yine ol minvl zre alnurm, at ve katr yknn bir buuu alnurm ve merkeb yk ubr etse at ve katr yknn nsf alnurm. Ve harr yk ubr etse at ve katr yknden yz yetmi be ake ve deve yknden bir buuk at yk hesb zre alnurm ki be yz elli be ake olur ve merkeb yk ubr etse at ve katr yknn nsf alnurm. Ve harr satlur olsa bir batman ki sekiz yz dirhemdir, bir batmanda yedi Osmn akesi alnurm ve rengn elvn ibriim ubr etse yzde ake bc alnurm ve satlsa yzde alt ake tamga alnurm. Ve eker yk ubr etse at ve katr yknden yz elli Osmn akesi ve deve yknden iki yz yiirmi be ake ki bir buuk at yk hesb zre olur. Ve merkeb yknden at ve katr yknden nsf alnurm. Ve Hsnkeyf abs ubr etse her abyi bana yarm ake bc- ubr alnurm ve satlsa bir ake ve bir pul alnurm. Mardin ve Hsnkeyf sofundan ubr etse her sof bana yarm ake bc- ubr alnurm ve satlsa bir ake ve bir pul alnurm. Mardin ve Hsnkeyf sofundan ubr etse her sof bana rub bc alnurm ve satlsa her sofdan bir buuk ake alnurm. Ve Msr abyisi ubr etse yzde ake bc alnurm ve satlsa yzde alt ake tamga alnurm Mardin muhayyeri ubr etse her birinden bir ake bc alnurm ve satlsa iki ake tamga alnurm. Ve attara mteallk olan tr ksmndan at ve katr yknden ubr etse yz ake ve merkeb yknden nn nsf ve deve yknden yz elli ake alnurm ve satlsa yzde alt ake tamga alnurm. Ve kalay ve nidur ve srb ve tu[n] ve bak ve pulad ve tutya ve lden ve bunlara nisbet nekim vardr, ubr etse kymete dutulup, yzde ake bc alnurm ve satlsa yzde

107

108

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

alt ake tamga alnurm ve Bulgr ubr etse her dnesinden bir buuk ake bc alnurm ve satlsa her dnesinden ake tamga alnurm, yine ol minvl zre alna. Ve demr ve sabun ve hnna ubr etse at ve katr yknden yiirmi be ake bc alnurm ve deve yknden otuz yedi buuk ake alnurm ve merkeb yknden on iki buuk ake alnurm ve satlsa yzde alt ake alnurm ve nal ve mh ubr etse yzde ake bc alnurm ve satlsa yzde alt ake alnurm. Ve kebkeb ubr etse bin dnesinden dir[hem] bc alnurm ve satlsa bin dnesinden bir buuk ake tamga alnurm. Flfl ve zencebil ve ceviz ve karanfil ve darn ve anzarut ubr etse kymete dutulup yzde ake bc- ubr alnurm ve satlsa yzde alt ake tamga alnurm. Ve kalem gelse at yknden ki her yk yirmi drt bin aded ola, elli ake bc- ubr alnurm ve deve yknden yetmi be ake ve merkeb yknden yiirmi be ake alnurm ve satlsa yine bu slb zre alnurm. Ve Badad inisi ubr etse krk inide bir ini alnurm ve satlsa yiirmi inide bir ini alnurm ve bal ve ya ve penr ve em-i asel ve bekmez ve bdem ve mevz ve summak ve nardenk ve koz ve muhalleb yemi ve birin ve hurma ve bunlara nisbet nekim vardr, ubr etse yzde ake bc alnurm ve satlsa yzde alt ake tamga alnurm ve bu mezkrt kelek ile geld mahalde satlsa ve eer geer olsa bc alnmayup yzde alt ake tamga alnurm ve ugn ve nemek ubr etse yiirmide bir ake tamga ve satlsa krkda bir ake tamga alnurm. Ve hricden ya yemi gelp satlsa on drtte bir ake alnurm. Ve ehre kavun ve karpuz gelr olsa bevb dey bir karpuz ve kapandr bir karpuz ve muhtesib dahi bir mikdr ake alup ve amgac dahi on drtde bir ake alurm. Ve hakk- cerb dey sancak beyleri dahi iki evlek bostandan iki ake alurm. Bu cmle bidat olduu sebepden ref olunup tamgaya balanup kavun yknden bir kavun ve karpuz yknden bir karpuz tamga in tayn olund. Ve bostanlardan r zre behreleri shib-i arza tayn olund Ve hyr ve terzi yknden nesne alnmaya. Ve sebzevt ksmndan yiirmide bir tamga alna. Zr kuyudan kz ile ve rgdlar ile su ekp zirat ederlermi. Ol sebepten yiirmide bir baland ve bundan evvel liv-y Musul kylerinden gelen zegrek ve nohud ve mercimek ve bakla ve lbiye ve soan ve zeytn cinsinden on drtte bir ake tamga alnurm. Amm shib-i arza behresin vermezler imi. Hliy shib-i arza balanup minbad Musul kylerinden bu bidat alnmaya ve hricden gelr olsa knn- kadmleri zre alna. Ve liv- mezbre kurlarndan penbe ile kncdden tamga alnurm. Yine ol minvl zre mukarrer klnd. Ve Bhizn ve Ba[Baika] nm karyeler kadmden penbe ile kncd'den tamgasn virmezler imi; anlardan dahi penbe ve kncd tamgas alna ve her kelekden be ba odun alnurm, yine ol minvl zre

108

ZET VE TRANSKRPSYON

109

alnup, dahi ziyde alnmaya. Ve odun keleinden gayri kelekden on be ake alnurm, yine ol minvl zre mukarrer klnd. Ve hricden gelp geen cmusun hm gninden ubr etse her cmus gninden bir buuk ake alnurm ve satlsa yine ol minvl zre alna. Ve dibgt olmu gn ve sahtiyn hricden gelp satlsa yedi akede bir ake alnurm. Hliy yzde be ake kaydolundu. Ve hricden gelen ynden ve kldan onda bir alnurm. Hliy yzde be ake alnmak zre kaydolundu.

Der-beyn- bazr- ester ve esb ve devbb Sbka yzde be ake alandan alnurm. Hliy iki yzde be ake nsfn alandan ve nsfn satandan alna. Der-beyn- kapandr Nl ubr etse her kellesinden iki ake kapandr alnurm ve satlsa drt ake kapandr alnurm. Nlden alnmak hilf- knndur, alnmaya. Zr kapana urulmaz ve tr yknden alt ake ve bir rub alnurm. Hliy bidat olman ref olund. Ve kapana gelp satlan ecnsdan at ve katr yknden her cinsden iki yz dirhem alnurm ve deve yknden yz doksan dirhem alnurm ve merkeb yknden yz dirhem alnurm. Yine ol minvl zre mukarrer klnd. Der-beyn- bc- sefne Summak ve bal ve ya ve penr ve bdm ve syir bunlara nisbet fevkih ksmndan at ve katr ve merkeb yknden bir ake ve bir mankur alnurm. Bir mankur gemi harc in ve bir mankur fellh alrmu ve iki mankuru ahnedr alup mads mr in alnup kavun ve karpuzdan nesne alnmazm ve galleden at ve katr yknden rub ki alt mankur olur ve merkeb yknden buuk ake alnurm. Ve arbn at ve katr yknden rub alnurm. Ve penbenin at ve katr ve merkeb yknden dokuz mankur alnurm ki bir ake ve bir mankur olur, ol alna. Ve yemi ykin aarlar imi. Amayup hkim olan men eyleye. Ve baz anm ki cnib-i arkden kassb koyun getrp sudan gemi ile ubr eder olsa koyun bana rub ake vermek knn olup zikrolan rub akenin sls gemi fellhlarnn ve slsn tamga in alnurm. Hliy tamga-i anm in iki ake, biri satandan ve biri alandan takdr olunmudur. Bu slsn mahsb idp ol bir akeden aaa varla.

109

110

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Der-beyn- asesiye ol dkkn ki demr kilid ile kilidlenp ases bekler imi. Her dkkndan ayda bir ake alna ve her kz olandan asesiye dey be ake alnurm, hilf-i knndur, alnmaya.Ve asesler aham vaktinde susuz kimesneden be ake alnurm. B-gnh dutulan kimesneden nesne alnmaya ki hilf-i knndur. Ve sulu dutulan kimesnelerden belie cerme alnsa, belie alnan akeden dutan ases rin ala, dutulandan alnmaya. Amm yatsu namazndan sonra ksuz gezen dutulup teft olmak vardr. Der-beyn- kassr Ki gzrlukdur. Bundan evvel bir kaftan bezinden alt mankur alnup bir mankur ve sls belie olup mads kendnn creti imi. Hliy belie alnan bir mankur ve sls bidat olman, ref olundu. Ve Balebekden bir ake ve alt mankur alnurm. mankur belie ve mads kendnn creti imi ve dlbendden bir buuk ake alnurm. mankur belik in ve mads kend creti in alnurm. Hliy belie alnan mankur bidat olman ref olund. Der-beyn- tamga-i siyh Bir top Balebekden bir buuk ake tamga-i siyh ve dokuz mankur simsr alnurm, yine ol minvl zre mukarrer klnd. Ve her dlbendden bir ake tamga alnur. Delll ile satlman simsr alnmaz ve syir ince bez ve rengn gelp satlur olsa yiirmide bir ake alna. plik kuak ki rgez ola. rgezsinden bir mankur ve kuakndan ki on ve on iki aa ola iki mankur alna ve ibriim rgezsinden ann zf alna. Ve kurs bakr ubr etse yiirmi iki ake yarm alnurm. Satlsa krk be ake tamga alnurm ve bakr avadanlk ubr etse at ve katr yknden krkda bir ake alna ve satlsa yiirmide bir ake alna ve deve yknden eer satlsa ve eer ubr etse bir buuk at hesbnca alna ve merkeb yknden at ve katr yknn nsf alna ve sakat ve khne bakrdan krkda bir ake tamga virrler imi ve ubrdan seksende bir ake alnurm. Ve tiftik satlsa yiirmide bir ve ubr etse krkda bir ake alna. Ve bundan evvel dakkkiye dey her Balebekden dokuz mankur alnurm, eyle alnmaya ve mankur belik imi ve alts cret-i dakkkiye imi, eyle alnmaya. Zikrolan mankur ki belik imi, bidat olman ref olund. Amm alt mankur ki cret-i dakkkdr, an dakkk ala.

110

ZET VE TRANSKRPSYON

111

Der-beyn- bzr- rite Evvel iplik bzrnda youn iplikden nesne alnmaz imi, yine alnmaya. Ve ince iplik ki Balebek ve dlbend in imi. Her ahrhden ki drt buuk Osman akesidir, bir mankur alnurm. Yine ol minvl zre mukarrer klnd. Ve youn dutulan iplik ol iplikdir ki ngisi , drt ve be akeye satlur olsa andan nesne alnmaz imi ve beden tecvz idp dahi ziydeye satlur olsa inceden addolunup drt buuk akeden bir mankur alnurm, yine yle alna. Ve cullh kuyusundan ayda iki ake alnurm, hilf- knn olman ref olund. Der-beyn- ihtisb Bu hussda dahi ziyde bidatlar olur imi. Hliy knn- Osmn zre eksk satandan dirhem bana bir ake cerme alup ve ylda nice defa marifet-i kd ile narh verilrse narhelik alnup ziyde nesne alnmaya ve dirhem bana birer ake alnan dahi dirhem ile satlandandr. Az kymetl nesnelerden deildir. Bir mikdr kymetine gre alna. Der-beyn- Meyhne Bir yk arbdan bir bardak suba alup ve drl drl bidatler alnurm, alnmaya. Meyhneye gelen arb meyhneci her niceye alursa bir ol kadar ziydeye satar. Der-beyn- ceryim Raiyyet kimin ise cermeyi ol alur. ehirlerde old dey sancak beyi dahletmeye, erbb- timara nsf cerme-i rey balanmdr. Ve nsf- har sancak beyine balanmdr. Serbest olunan timarlarn nsf- herisine dahi dahl etmeyeler ki zemete temm balanmdr. Meer siysete mstehak olmu ola ann gibilere siyset etmek sancak beyine mteallkdr. Ve sancak beyi dahi siyset lzm olanlara har yere alup gitmeyp gnhna gre siyset anda eyleye ve siyset bedeli ake alnmaya ve siyset olandan cerme alnmaya ve bir kimesne kan eylese, gan olsa drt yz ake ve evsat'l-hl olsa yz ve edn olsa iki yz ake cerme alna ve gz karandan ve el drenden bu itibr zre ganden iki yz ve evst'l-hl olandan yz elli ve edndan yz ake cerme alna ve ok ve kl ve haner ve gnder ve bak ve bunlarun emsli lt- harb yarasndan bu itibr zre yz elli ve yz seksen ake alna. Fukar ile aniydan berber alnmaya ve bunun gibilere hall hline ve

111

112

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

gnhna gre siyset olmak dahi vardr. Siyset olsa nesne alnmaya ve di karandan l ve evsat ve edn itibrnca yz ake ve seksen ve elli ake alna. Siyset yokdur ve ba yarup, kan karandan otuz ake ve kara bereden yiirmi ake alna ve urdan ve harmden cerme alnmayup gnhna gre siyset oluna. Meer itd gnh cz ola, ana gre cerme alna. Erbb- timardan ve ahl-i bertdan cerme alnmak hilf-i knndur, alnmaya. Anlarn cermeleri tedb ve gmldir. Ve gnhlar ziyde olsa mansblar alnmakdr, eyle oluna. Ve eer ber-mceb-i er ve'lrf siyset olacak ahvl olursa, bade'l-arz oluna. Ve zin edenden ergen olsa bu itibr zre iki yz ve yz elli ve yz ake alna. Der-beyn- cizye-i gebrn Liv-i mezbrenin cizyesi knn- pdihye muhlif baz keferenin harclar otuzar ve otuz beer ve krkar ve krk beer ve ellier ve altmar ake alnmala rey mbeyninde ihtilf- kesre oldu ecilden, arz- ekv eylediler ki fukarmuzun harc ziyde ve aniymzn harc noksan zre alnmala bize fakr u fka tr olup, ahvlimiz mkedder olmudu, dedikleri ecilden Defter-i cedd-i hkniye knn- pdih zre her nefere krk altar ake harc vaz olunup, minbad adlet zre cem olunup kimesneye zulm ve taadd eylemeyeler ve haraclar ml- mryi cem etdiklerinden sonra kendler in harc-gzr kefereden ve tfl- n-bli olanlardan mblaa ake alup ve nice rzgrdan mrd olmu keferenin harcn mevcdundan almala nice karyeler harb olup perkende olmulardr. Bu huss pye-i serr-i lya arzolundukda minbad knn- pdihden tecvz eylemeyp mr in harclar cem olundukdan sonra, haralar kendler in birer pre alup bir akesin emni ve bir akesin ktibi mutasarrf ola ve bundan gayri bir ake ve bir habbe almayalar. Eer alurlar ise hkim'l-vakt olanlar men eyleyeler. Men ile memn olmayanlar yazup dergh- muallaya arzeyleyeler. Ve baz kdlar dahi imz akesi dey haraclardan mblaa ml alurlar imi. Knn- pdihye muhlif olman ref olundu ki minbad imz akesi dey haralardan nesne almayalar dey fermn olund. BOA. Tapu-Tahrr Defteri, nr. 308/1-14

112

ZET VE TRANSKRPSYON

113

-4660 Numaral ve 983 (1575-1576) Tarihli Tapu Tahrir Defteri ve Kanunnamesi Hakknda Bilgi 287 sayfadan oluan bu defter, Musul livasyla ilgili mufassal tapu tahrir kaytlarn ihtiv etmektedir. Defterin 2-8. sayfalar aras "Musul Kanunnamesi"'ne ayrlmtr. 10-17. sayfalar arasnda ise Musul livasndaki ky ve mezralar ile bunlarn gelirlerine yer verilmitir. 20. sayfadan itibaren Musul'un mufassal defteri balamaktadr. Bu ksmda nce Musul merkezinin mahalle mahalle mirliva haslar dkm yaplm ve her mahallenin sonunda o mahallenin "ift", "bennk" ve "mcerred" durumu belirtilmitir. 52. sayfann sonunda ise bunlarn dkm yaplmtr. Buna gre: slm: Ermeni: Yahudi: 2204 812 145

53. sayfada Musul merkezi ile ilgili resim ve mahsltn hsl karlm; 54227 sayfalar arasnda srasyla padiah, mrimrn, mirliva haslar ile zemet ve timar olarak kaydolunan ky ve cemaatlerin ayr ayr ift ve bennk ve mcerred durumlar cins cins yekn olarak verilmitir. 228'den 272. sayfaya kadar Musul livasndaki vakflarn kaytlar ile bunlarn gelir ve giderleri; 227. sayfadan itibaren de Musul livasnda bulunan sdtn emlk kaytlar yer almaktadr. Kanunname Kanunnamede tahl, pamuk, sebze, meyve ve zm balarndan, ift, nm ift ad altnda ekili ve sulanan tarlalardan alnan vergilerden baka iftilerin topra ilemeleri ile ilgili hkmler bulunmaktadr. Mslmanlar ve gayr-i Mslimler iin konulmu muhtelif vergiler, ahlnin durumu, asker ve mlk grevlilerin halka nasl davranmalar gerektiine dair hkmler, koyunculuk ve arclk yapanlardan alnacak vergiler, kamuya ait klaklarda klayanlarn deyecekleri cretler, bakasnn ekinine zarar verenlerin verecekleri ceza miktar gibi hususlar yer almaktadr.

113

114

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

983 (1575-1576)

983 TARHL MUSUL KANUNNAMES Knnnme-i Liv- Musul ehir halknn galleleri altda bir ve kur halknn hums zre penbe r altda bir ve bostanlar r zre ve aa meyveleri yedide bir ve zm tekei Mslmnlarn yzde drt ake ve kfirin altar ake alnur ve sebzevtdan r alnur. Der-beyn- ift ve nm ift Bir iftlik yz dnmdr. Ve her dnmn eni ve uzunu yrimek admyla krk adm hesb zre ve yz dnm denilen yer evsat'l-ahvldir. Ve ol yer ki su basar l ve her yl ekilr ola seksen dnm bir iftlikdir. Ve edn olan yer ki yz elli dnm bir iftlikdir. Bu tafsl ekilr yerdedir, brke olan deildir. Der-beyn- iftiyn Bir ift ve nm ift balanan kimesneler yerlerin boz koyup har yerde zirat etmiyeler. Meer zerlerine balanan yerleri temm ekp varup har toprakda zirat idp ziydece renberlik murd ideler. Anlar men etmeyeler ve tekrr behre taleb etmiyeler. Fe-amm kend yazlu yerlerin koyup har toprakda zirat edenlerden tekrr behre taleb olunur. Bu dahi gayri yerde ekmeye dey tenbh oldukdan sonradr ve shib-i arz lzmdr ki anun gibi kimesneye kend kynde yer bula. Bulunmayup nr oldukda har yerde ekse boz behre taleb olunmaz. Der-beyn- ift-bozan Bir kimesne zerine yazlan zemne kdir iken, terk idp boz kalsa shib-i arza behre ve resm-i zemn hsl olmasa anun gibilerden resm-i ift ve boz behre taleb olunur. Fe-amm ol yerin shib-i arz hara tapuya virp vey gayri kimesne zirat idp ol zemnden resim ve mahsl hsl olsa, ol vakit resm-i ift ve boz behre taleb olunmak cyiz deildir. Meer ki knn zre eklmeyp ey-i kall nesne olur olsa, ann gibilerden dahi hesbnca ala. Ol dahi tapuya verilmeyp, hricden eker olduklar takdrcedir. Ol yer tapuya verilse terk eden kimesneden kata nesne almak yokdur. Ancak resm-i bennk ve rgdiyye alnur. Ve anlar ki fakr u fka galebe idp vey fet-i semv irip vey talana urayup, fakr'l-hl ve muhtc halk olup ifte kdir

114

ZET VE TRANSKRPSYON

115

olmayup ifti bozulmu olsa, ann gibilerden tekrr behre ve resm-i ift alnmaya. Ancak resm-i bennk ve rgdiyye alna. Shib-i arz yerini kime dilerse vire. Ve bennk ve mcerredden ki sonradan zirate kdir ola ve shib-i arzdan tapuya yer alm olmaya, ann gibiler har yerde ve har toprakda zirat etdikde shib-i raiyyet olan benim raiyyetimsin dey tekrr behre almaya. Bu huss zerine ift ve nm ift kayd olunandandr. Ol dahi bad-et-tenbh lzmdr. zerine ift yazlan dahi yeri olmayup ciz kalsa shib-i arz dahi yer bulmasa andan dahi tekrr behre taleb etmek yokdur. Bennk ve mcerred olan kimesne gayri yerde ev yapup otursa ol kimesneye cebr idp har yerde oturma, elbette g yerne gel dey evin ykdrmak yokdur. Ancak evl olduu takdrce resm-i bennk ve rgdiyye alnur. Evl olmasa resm-i mcerred alnur. Der-beyn- Resm-i arsiyye Kz olan, ere verilse altm ake arsyesi alnur. Nsf erbb- timara ve nsf- har sancak beyine dey kaydolunmu ve dul avrat ere verilse otuz ake alnur. Ann dahi nsf sancak beyine ve nsf siphye dey kaydolunmu ve arsye kza mteallkdr. Atas kimin raiyyeti ise resim anundur. Ve kz olan her ne yerde nikh olursa olsun raiyyet shibinindir. Ve dul avrat kimin topranda nikh olursa anundr. Der-beyn- rusm- ift ve ispen ve resm-i bennk ve mcerred ve rgdiyye Temm ift yazlan Mslmnlardan elli ake resm-i ift alnur ve nm ift olandan yiirmi be ake alnur ve her hneye gn rgdiyye balanmdr ve her gn ikier ake takdr olunmudur ki altar ake olur. Gerekse gn rgadlk etdirsn gerekse akesin alsun ve kefere tayifesine, resm-i ift balanmamdr. spen tayn olunmudur. Her harc-gzra yiirmi be ake ve mzevvicinden altar ake dahi rgdiyye alnur. Mcerredinden alnmaz ve bir kimesne kend yerinden ziyde yer eker olsa l yerden iki dnme bir ake ve edn yerden dnme bir ake resm-i zemn vire. Ve hricden gelp, zirat eden dahi ol minvl zre resm-i zemn vire. Ve bennk ve mcerredden ift srmee sonradan kdir olan kimesne temm ift vey nm ift zemn tapuya alup zirat ederse knn zre resm-i ift vire. Resm-i bennk ve mcerred virmeye. Ve tapuyla yer dutmayup baz kimesnelerden yer alup srp, shib-i arz yerinde zirat etmiye, ann gibiler resm-i bennk ve mcerred vireler. Ve shib-i arz yerinde eken kimesne dahi ol vakit bennk ve mcerred

115

116

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

resminden hals olur ki vird resm-i zemn, bennk ve mcerred ve rgdiyye resminden ziyde ola. Ol vakit, anlar alnmayup resm-i zemn alna. Resm-i zemn eksik olursa, bennk ve mcerred ve rgdiyye resmi alna. Fe-amm bir kimesnenin zerine kaydolunmu yerde har kimesne ekerse yer shibi resm-i iftin virdikden sonra tekrr zirat idenden resm-i zemn taleb olunmaya, zr yer, shibine mteallkdr. Ne vechile kavl idp ekdirrse ol vech zre olur. Erbb- timara bu makleden nesne yokdur. Ve ift ve nm ift yazlan kimesnelere sen iki vey vey dahi ziyde ift ile zirat idersin dey shib-i arz tekrr resm-i ift taleb itmeye ki resm-i ift arza balanmdr. kze balanmamdr. Der-beyn- ahvl-i rey Behre alnmak bbnda iki vechile alnmas tayn olunmudur. Biri budur ki rey tyifesini klliyen hsllarn getrp kylerinde bir mahalle harman idp llp bede ve altda ve yedide bir takdr olunan behrelere budaydan ve arpadan ve gayriden aynyla her cinsden teslm iderler. Ve vki olan behrelerin akreb bazara ileteler. Akreb pazar oldur ki, bir gnlk yer ola. Bir gnden ziyde olursa reyy tacz etmiyeler ve ky kurbuna getrp bir yerde harman etmee cz olsalar, ol vakit bede ve altda ve yedi[de] bir kaydolunduu zre be ve alt ve yedi yerde yun yup shib-i timar iinden bir yun ihtiyr idp ala ve rey cmleden mukaddem ol behreyi dkp teslm eyleye ve shib-i timar behre komak in ky halk dahi bir mahfz ev vey anbar bulup badehu kend mahsllerin nice dilerlerse eyle ideler.

Der-beyn- resm-i klak- anm Resm-i klk balanan yerlere hricden bir sr koyun gelp klasa bir l koyun alna ve zemn- klak itibr- zemherredir. Ol vakit kimin yerinde bulunsa ol alur ve kend topranda oturan kimesnelerden alnmaya, hricden gelenden alna. Ve baz tyife har sancakda klar olsa benim sancam demisin dey makt resm-i klak alnurm, hilf-i knndur alnmaya. Klanda zemherrde her kande bulunursa ol alur. Ve sri dahi yz koyundur. Der-beyn- rsm- anm

116

ZET VE TRANSKRPSYON

117

Rey tyifesine iki koyuna bir ake rsm- anm alnmak zre det-i kadmdir. oban bei alnmaz. Der-beyn- zenbr Her peteke iki ake alnmak zre kaydolunmudur, eylece alna. Ve bir raiyyet petei har siph toprana iletse nsfn shib-i arz ve nsf- harn shib-i raiyyet alur. Der-beyn- resm-i klakyn Bir kimesne bir timarda klasa, evl olursa alt ake resm-i klak alna. Mcerred olursa resm-i dd ake alna ve klayan kimesne kladuu yerde zirat eylese det zre resm-i zemn virp resm-i klk alnmaya ve klak olan kimesne yla dek resm-i klk virp yldan ziyde olursa resm-i bennk alna. Der-beyn- resm-i siyb Temm yl dner siybdan altm ake ve alt ay dnerden otuz ake ve ay dnerden on be ake resm-i siyb alna. Der-beyn- det-bn Bir kimesnenin davar eknlke girp ziyn eylese, zarr tazmn etdirdkden sonra davar shibine be aa urup be akesin alalar, amm makt itmeyeler.

Der-beyn- rgdiyye-i ehirlyn ehirl tifesinden resm-i rgdiyye alnmayup her mzevvic hneden on iki ake resm-i bennk ve her mcerredden alt ake resm-i mcerred alnur. Der-beyn- ahneg Resm-i ahneg dey yiirmi kileden bir kile alnurm ve mahsl ldklerinde sancak beinin demleri ve siphlar be on at yemin alup reyy tacz iderlermi. Hilf- knn olman, ref olunmudur dey Defter-i atkde mukayyeddir. Fe-amm ky llnceye dek siphnin bir atna yem ve bir demine yemek virmek lzmdr dey kaydolunmudur.

117

118

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Der-beyn- bc- ubr ve tamga Bir kelle nl ubr itse kymeti iki bin ake olsa altm ake alnurm. Eer drt bin akeye olsa yz yiirmi ake alnurm ki yzde ake olur ve eer satlursa anun zf alnurm ki yzde alt ake alnur. Ve Yezd ve K akmie yk gelse yk amayup gep giderse her at ve katr yknden yz yetmi be Osmn ake alnurm ve satlur olsa yzde alt ake alnurm. Ve Freng ve Brusa akmiesi dahi bu slb zre alnurm ve uka yk ubr itse at ve katr yknden iki yz ake alnurm. Ve syir kuma satlsa yzde be ake alnurm. Ve ketn ile at ve katr yk ubr itse yine ol minvl zre alnurm. Ve bu mezkrtdan deve yk ubr itse yine ol minvl zre alnurm. At ve katr yknn bir buuu alnurm ve merkeb yk ubr etse at ve katr yknn nsf alnurm. Ve harr yk ubr etse at ve katr yknden yz yetmi be ake ve deve yknden bir buuk at yk hesbnca alnurm ki be yz altm iki ake olur ve merkeb yk ubr etse at ve katr yknn nsf alnurm ve harr satlur olsa bir batman ki sekiz yz dirhemdir, yedi Osmn akesi alnurm. Ve rengn elvn ibriim ubr etse yzde ake bc alnurm ve satlsa yzde alt ake tamga alnurm ve eker yk ubr etse at ve katr yknden Osman akesiyle yz elli ake alnurm. Ve deve yknden iki yz yiirmi be ake ki bir buuk at yk hesb olur ve merkeb yknden at ve katr yknn nsf alnurm. Ve Hsnkeyf abyisi ubr etse her abyi bana yarm ake bc- ubr alnurm ve satlsa bir ake ve bir pul alnurm. Mardin ve Hsnkeyf sof ubr etse her sof bana rub bc alnurm ve satlsa her sofdan bir buuk ake alnurm ve Msr abyisi ubr etse yzde ake bc alnurm. Ve satlsa yzde alt ake tamga alnurm. Mardin muhayyeri ubr etse her birinden bir ake bc alnurm ve satlsa iki ake tamga alnurm. Ve attara mteallk olan tr ksmndan ubr etse at ve katr yknden yz ake ve merkeb yknden ann nsf ve deve yknden yz elli ake alnurm ve satlsa yzde alt ake tamga alnurm. Ve kalay ve nidr ve srb ve tu[n]c ve bak ve pulad ve tutya ve lden ve bunlara nisbet ne kim vardr ubr etse kymete dutulup, yzde ake bc alnurm ve satlsa yzde alt ake tamga alnurm. Ve Bulgr ubr etse her dnesinden bir buuk ake bc alnurm ve satlsa her dnesinden ake tamga alnurm. Ve demr ve sabun ve hnna ubr etse at ve katr yknden yiirmi be ake bc alnurm ve deve yknden otuz yedi buuk ake alnurm ve merkeb yknden on iki buuk ake alnurm ve satlsa yzde elli ake alnurm. Ve nal ve mh ubr etse yzde ake bc alnurm ve satlsa yzde alt ake alnurm. Ve kebkeb ubr etse bin danesinden rub bc alnurm, satlsa her bininden bir buuk ake tamga alnurm. Flfl ve zencebil ve

118

ZET VE TRANSKRPSYON

119

ceviz ve karanfil ve darn ve anzarut ubr etse kymete dutulup yzde ake bc- ubr alnurm ve satlsa yzde alt ake tamga alnurm. Ve kalem gelse at yknden ki her yk yiirmi drt bin aded olsa elli ake bc- ubr alnurm ve deve yknden yetmi be ake ve merkeb yknden yiirmi be ake alnurm ve satlsa yine bu slb zre alnurm. Ve Badd inisi ubr etse krk inide bir ini alnurm ve satlsa yiirmide bir ini alnurm. Ve bal ve ya ve penr ve em-i asel ve bekmez ve badem ve mevz ve summak ve nardenk ve koz ve muhalleb yemi ve birin ve hurma ve bunlara nisbet nekim vardr, ubr etse yzde ake bc alnurm ve satlsa yzde alt ake tamga alnurm ve bu mezkrt kelek ile geld mahalde satlsa ve eer geer olsa bc alnmayup yzde alt ake tamga alnurm ve ugn ve nemek ubr etse yiirmide bir ake tamga ve satlsa krkda bir ake tamga alnurm ve hricden ya yemi gelp satlsa on drtte bir ake alnurm ve ehre kavun ve karpuz gelr olsa bevb dey bir karpuz ve kapandr bir karpuz ve muhtesib dahi bir mikdr ake alup ve tamgac dahi on drtte bir ake alurmu ve hakk- cerb dey sancak beyleri dahi iki evlek bostandan iki ake alurmu bu cmle bidat olduu sebepden ref olunup tamgaya balanup, kavun yknden bir kavun ve karpuz yknden bir karpuz tamga in tayn olund. Ve bostanlardan r zre behreleri shib-i arza tayn olund. Ve hyr ve terzi ykinden nesne alnmaya. Ve sebzevt ksmndan yiirmide bir tamga alna. kz ve rgadla kuyudan su ekp, zirat etdikleri sebepden ve bundan evvel Musul kylerinden gelen zegrek ve nohud ve mercimek ve bakla ve lbiye ve soan ve zeytn cinsinden on drtte bir ake tamga alnurm. Amma shib-i arza behresin vermezlermi. Hliy, shib-i arza balanup, minbad Musul kylerinden bu bidat alnmaya ve hricden gelrse knn- kadmleri zre alna. Ve liv-y mezbre kursndan penbe ile kncdden tamga alnurm, yine mukarrer klnd. Ve Bhizn ve Bika[Baika] nm karyeler kadmde bu tamgay virmezler imi, anlarn dahi tamgas alna. Ve her kelekden be ba odun alnurm, ol alna ve dahi ziyde alnmaya. Ve odun keleinden gayri kelekden on be ake alnurm yine mukarrer klnd. Ve hricden gelp geen cmusun ham gnnden ubr etse her gnden bir buuk ake alnurm. Ve satlsa kezlik eyle alnur. Ve dibgat olunmu gn ve sahtiyn hricden gelp satlsa yedi akeden bir ake alnurm. Hliy yzde be ake kaydolund ve haricden gelen ynden ve kldan onda bir alnurm. Hliy yzde be ake alnmak zre kaydolund. Defter-i atkde mukayyeddir.

119

120

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

At ve katr ve devbb satlsa sbka yzde be ake alandan alnurm. Hliy iki yzde be ake nsf alandan, nsf satandan alurlar. Der-beyn- kapandr Nl ubr etse her kellesinden (?) [

] iki ake kapandr alnurm ve

satlsa drt ake alnurm. Nl kapana urulmazm. Ol sebepden alnmak hilf- knndr. Ve kapana gelp satlan ecnsdan at ve katr yknden her cinsden iki yz dirhem alnurm ve deve yknden yz doksan dirhem alnurm ve merkeb yknden yz dirhem alnurm. Yine ol minvl zre mukarrer klnd dey mukayyed der Defter-i atk. Der-beyn- bc- sefne Summak ve bal ve ya ve penr ve bdm ve syir bunlara nisbet fevkih ksmndan at ve katr ve merkeb yknden bir ake ve bir mankur alnurm. Bir mankur gemi harc in ve bir mankurn fellh alurm ve iki mankur ahnedr alup maads mr in alnup kavun ve karpuzdan nesne alnmazm. Ve galleden at ve katr yknden rub ki alt mankur olur, ve merkeb yknden buuk ake alnurm. Ve arbn at ve katr yknden rub alnurm ve penbenin at ve katr ve merkeb yknden dokuz mankur alnurm ki bir ake ve bir mankur olur. Ve yemi ykn aarlar imi, hkim olan men idp,adrmaya. Ve cnib-i arkden kassb koyun getrp sudan gemiyle ubr eder olsa koyun bana rub ake virmek knn olup zikr olunan rub akenin sls gemi fellhlarnn ve slsn tamga in alnurm. Hliy, tamga-y anm in iki ake biri satandan ve biri alandan takdr olunmudur. Bu slsn mahsb olup ol bir akeden aaa varla. Der-beyn- asesiye ol dkkn ki demr kilid ile kilidlenp ases bekler, her dkkndan ayda bir ake alnur ve sulu dutulan kimesnelerden cerme alnsa ol cerme akesinden ases rin ala, dutulandan almaya. Amm yatsu namzndan sonra ksuz gezen dutulup, teft olmak vardr. Der-beyn- kassr Ki gzrlkdr. Bundan evvel bir kaftan bezinden alt mankur alnup bir mankur ve sls belie olup, mads kendnn creti imi. Belie alnan bir mankur ve sls ref olunmudur. Ve Balebekden bir ake ve alt mankur alnurm.

120

ZET VE TRANSKRPSYON

121

mankur belie mads kendnn creti imi. Ve dlbendden bir buuk ake alnurm. mankuru belik in ve mads kend creti in alnurm. Belie olan mankur bidat olman ref olunmudur dey kaydolunmu, der Defter-i atk. Der-beyn- tamga-y siyh Bir top Balebekden bir buuk ake tamga-y siyh ve dokuz mankur simsr alnurm. Yine ol minvl zre mukarrer klnd. Ve her dlbendden bir ake tamga alnur. Delll ile satlman simsr alnmaz. Ve sir ince bez ve rengn gelp satlur olsa yiirmide bir ake alnur. plik kuak ki rgez ola rgezsinden bir mankur ve kuakndan ki on ve on iki aa ola. ki mankur alna ve ibriim rgezsinden anun zf alna. Ve kurdan (?) [

] bakr

ubr etse yiirmi iki ake alnurm

satlsa krk be ake tamga alnurm. Ve bakr avadanl ubr etse at ve katr yknden krk da bir ake alna ve satlsa yiirmide bir ake alna ve deve yknden eer satlsa ve ger ubr etse bir buuk at hesbnca alna ve merkeb yknden nsf at hesbnca alna ve sakat ve khne bakrdan krkda bir ake tamga verirlermi. Ve ubrdan seksende bir ake alnurm. Ve tiftik satlsa yiirmide bir ve ubr etse krkda bir ake alnur. Ve bundan evvel dakkkiye dey her Balebekden dokuz mankur alnurm belik ve alts cret-i dakkkiye imi. Hliy alt mankur cret alnmak zre mukayyed, der Defter-i atk. Der-beyn- bzr- rite nce iplik ki Balebek ve dlbend indir. Her ahrhden ki drt buuk Osman akesidir bir mankur alnurm. Youn iplikden nesne alnmazm ve youn oldur ki ngisi ve drt ve be akeye satlsa be akeden tecvz idp dahi ziydeye satlsa inceden addolunup, drt buuk akeden bir mankur alnur. Ve cullh kuyusundan ayda iki ake alnurm, ref olunmudr dey mukayyed, der Defter-i atk. Der-beyn- ihtisb Eksik satandan dirhem bana bir ake cerme alna. Ve ylda nice defa marifet-i kd ile narh verilse narhelik alnup ziyde nesne alnmaya ve dirhem bana birer ake alnan dahi dirhem ile satlandandr. Az kymetl nesnelerden deildir. Kymetine gre birer mikdr alna. Der-beyn- cerim

121

122

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Raiyyet kimin ise cermeyi ol alur. ehirlerde old dey sancak beyi dahl etmeye, nsf cerme-i rey erbb- timara balanmdr. Nsf sancak beyinindir. Serbest ol timar iken nsf- herisine dahi dahl etmeyeler, meer siysete mstehak olmu ola. Siyset etmek sancak beyine mteallkdr ve siyset lzm olan kimesne har yere alup gitmeyp mahallinde gnhna gre olmak gerekdir. Ve siyset bedeli ake alnmaya ve siyset olandan cerme alnmaya ve bir kimesne kan eylese gan olsa drt yz ake, evsat'l-hl olsa yz ve edn olsa iki yz ake cerme alna ve gz karandan ve el drenden bu itibr zre gan olsa iki yz ve evsat'l-hl olandan yz elli ve edndan yz ake cerme alna ve ok ve kl ve haner ve gnder ve bak ve bunun emsli alt- harb yarasndan bu itibr zre yz elli ve yz seksen ake alna ve di karandan l ve evsat ve edn itibrnca yz ve seksen ve elli ake alna; siyset yokdur. Ve ba yarup kan karandan otuz ake ve kara bereden yiirmi ake alna ve urdan ve harmden cerme alnmayup crmne gre siyset oluna. Erbb- timardan ve ahl-i bertdan cerme alnmak hilf- knndur. Anlarn cermeleri tedb ve gmldr ve gnhlar ziyde olsa mansblar alnmakdr. Ve eer bermceb-i er ve rf siyset olacak ahvl olursa bade'l-arz oluna ve zin edenden ergen olsa bu itibr zre iki yz ve yz elli ve yz ake alna. Der-beyn- cizye-i gebrn Liv-y mezbre keferesinin cizyesi mukaddem ziyde alnmala rey mbeyninde ihtilf olup aniy ve fukarmz itibr olunmaz dey ikyet etmiler imi. Ol sebepden, her nefere krk altar harc vaz olunup minbad bu vechile cem olunup ve harcler ml- mrden mad harcden ve n-bli olanlardan ve hayliden mrd olmu keferenin harcn mevcd olanlardan almala nice karyeler harb olup, pye-i serr-i lya arzolunup minbad mr in alnan harcdan mad kendler in birer pre alup bir akesin emin ve bir akenin ktib mutasarrf ola. Ve kuzt imzlar in ziyde ake alurlar imi. Alnmamak zre fermn- l vrid olman, deftere kaydolundu dey mukakayyed, der Defter-i atk. Bu tafsl tahrrinden sonra iki defa cls- hmyn vki olmudur. Der-beyn- cmusiyn Bundan evvel her cmusdan on yedi ake alnurm, ol ref olunmudr. Ancak karye-i Kfir Zamanda makt kaydolmudur. Ve syir kurda ondan ziyde olmazsa

122

ZET VE TRANSKRPSYON

123

alnmaya ki resm-i bennk balanmdr. Ve dii koyundan dahi sbka baz rsm alnurm. Hliy, det-i anm kayd olunmudur dey mukayyed, der Defter-i atk. Der-beyn- ulush-i liv-i Musul Liv-i mezkrenin kadm ulustndan yzde bir koyun zekt ve hricden gelp mtemekkin olan uluslardan dahi bir koyun zekt dey alnur ve liv-y mezbreye hric cemine varan hdvendigr kullar knn zre ikier ake alalar, ziyde almayalar. BOA. Tapu-Tahrr Defteri, nr.660/2-9

-5MUSUL'DA MENZL BEYGRLER DURURKEN HALKIN BNEK HAYVANLARININ ULAKLARA VERLMEMES [Musul'da menzil beygirleri bulunduu halde ases taifesinden baz kimselerin tccar ve halkn binek hayvanlarn ulaklara vermek suretiyle zulm yaptklar yolunda meydana gelen ikayetler zerine; bunun derhal nlenmesi ve halkn incitilmemesi hususunda Musul kadsna yazlan hkm.] 27 B 986 (29 Eyll 1578) Sultan Yusuf nm kimesneye verildi. Musul kdsna hkm ki; kaz-i mezbrda olan tccr tyifesi ve syir halk dem gnderp ases tyifesinden Abdlhlk ve Al ve Addr ve Muharrem nm kimesneler menzil brgrleri var iken mcerred celb ve ahz in davarlarmuz ulaa virp dyima rencde etmekden hl deillerdir dey tazallum etdikleri ecilden buyurdum ki, vardukda kaz-i mezbrda menzil brgrleri olup ihtiyc yo iken davarlarn alup yklerin yerde koyup zulm u hayf ederlermi. Men u def idp min bad mezbrlar ol vechile rencde etdirmeyesin. (Yevmi'l-isneyn f 27 Receb sene 986)

123

124

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

BOA. Mhimme Defteri, n. 35. hk. 642

-6EHR- ZOL'DA BEYLERBEYNDEN BAKA KMSENN TIMAR VE GEDK TEVCHNDE BULUNAMAYACAI [ehr-i Zol'daki beyler nceleri timar, gedik arz ve beylerbeyinin grecei dier ilere karmazlarken, Kzlba ile olan dmanlktan sonra bunlarn timar ve gedik arzna kalkp zarara sebep olduklar yolunda beylerbeyinden gelen ikayet zerine; bundan sonra beylerbeyinden baka hi kimsenin timar ve gedik tevcihi yapamayaca hakknda ehr-i Zol beylerbeyisine yazlan hkm.] 6 B. 991 (26 temmuz 1583) ehr-i Zol belerbeyisine hkm ki; Mektb gnderp ehr-i Zol'a tbi olan beler mukaddem timara ve gedke ve belerbei gricek husslara karmazlar iken, hlen Kzlba ile mbeynde advet olandan ber tl ve btl beyleri hussen imdi itat eden Kzlba beleri knndan haberdr deiller iken mcerred tahrk ile reydan baz kimesnenin kimini timara ve kimini gede ve kimini dahi ibtiddan timara arzetmeleri ile havss- hmyndan ve syir erbb- timarn timarlarnda raiyyet kalmayup ekser eli emirli olup havass- hmyn ve zam ve erbb- timarn timarlarna kll zarar mterettib ] asla belerbei tarafna iltift ve mrcat olduundan mad adeten (?) [ etmezler min bad mer ve syir itat eden belerin arz ile kimesnenin sanca verilmeyp ve ibtid zemet ve gedk ve belerbei arz olmaynca syir belerin arz ile verilmemek bahsna arz etdin ecilden buyurdum ki ............ vardukda bu bbda mukayyed olup belerbelie tbi olan merya ve gayra dem gnderp tenbh eyleyesin ki, min bad lzm'l-arz olan husslar ve gedkleri belerbeiler tevcih edp belerinin arz olmaynca mernn ve gayrinin arzlar ile kimesneye gedk tevch olunmaya. Receb'l-mrecceb sene 991) BOA. Mhimme Defteri, nr.49, hk. 510

124

ZET VE TRANSKRPSYON

125

-7BELBS ARET'NN ERBL VE CVARINDA SKNLARI [Snn-afi mezhebine mensup, dindar ve cesur bir topluluk olan Kysancak'n Belbs Aireti'nin Tebriz taraflarna saldrda bulunarak Acemlerin mallarn yamalamay, kz ve olanlarn esir etmeyi adet edindikleri; ranllarn alm olduklar tedbirlerin sonu vermedii, ancak Badad'a vali olan Ali Paa'nn ran'da n kazanmak dncesiyle Erbil ve Ky blgesine gelen airet zerine saldrarak evlerini yama etmesinden sonra, Osmanldan rken airetin ran tarafna gemesi zerine yaplan giriimlerle Belbsllarn eski yerleim yerleri olan Erbil'e getirilip yerletirildikleri ve bu durumun ran'n istillarnn sona erdirilmesine yardmc olacana dair Davud imzasyla gnderilen tahrirt.] 23 S. 1238 (9 Kasm 1822) Veliyy'n-niem Kysanca'nn umde-i ayirinden Belbs Areti yedi sekiz bin atlu ve tfenkiden ibret Snn ve afiiyy'l-mezheb cer ve cesr, dindr ve gayyr, kuvvetli bir ahm- hamiyyet-ihtim olmalaryla herbr atlu ve tfenkcileri Tebriz ve ol havlye apavul u ylgar ve Acm- bed-encmn emvl ve bent bennlerin dest-zede-i gret ve esr[et] etmei kendlere itiyd ve ir edinmiler. Merhm Sleyman Paa vaktinde raniyn bu tyifenin dest-brd ve eb-hnlarndan bir derece zr u zebn ve mdfaa ve muhrebelerinden hayret-zede ve mabn olmulard ki Tebriz ve mlhakt olan kurnn etrf ve eknflarnda muhfaza in mteaddid kuleler bin ve dernlarnda tfenki vaz ve v ile hfz u hrsete itin edegelmiler iken yine yed-i tasallutlarndan halsa tedbr edemeyp bi'l-here ran h bu aretin tedb ve men tenklleri in tarafeynden asker tayn olunmak hussunu merhm- mrun-ileyhe tevzhan tahrr ve istida etdikde egeri def-i maraznda Krdistan mutasarrfna tedbleri huss yazld dey cevb tahrr ve gelen elisini ide ve tesyr etdi. Ancak aret-i mezkre ran in let-i kaviyye ve akdem-i mehmm- harbyyeden olduklar itikdyla zr-i destden kendlere rabet ve itibr vererek raniyn koz kabuuna komular iken merhm- mrun-ileyhden sonra Badad Vlsi Ali Paa merhm mdde-i mezkrenin hsn-i kubh ve hcnet ve mahzrn derk

125

126

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

edemeyp ve bu bbda merhm- mrun-ileyhin tark-i savb ve nasihtn deinmeyp hemn ran'da bir ad vereyim ve kendlere bir hidmet gstereyim sevdy hmiyle Erbil ve Ky havlsine yaylma gelmiler iken Badad'dan zerlerine ylgar ve Erbil etrfnda alnmalar sehl baz hnelerini nehb u gret etmekle ol gnden ber Osmanludan rkp, her end Krdistan Paalar kendi nef ve takviyeleri zmnnda aret-i mezkrenin ber tarafa telf ve celblerine say u tedbr etmiler ise dahi yanamayup Acem topranda b-n [u] er glibne get er edegelmeleriyle aret-i mezkrenin esbaklar gibi bu tarafa celb ve sancak- mezkrede v ve isknlar raniynn tev-i zihn ve zaf u vehinlerini mstelzim old vsl- derece-i imtihn oldndan kendlere Erbil ve ol havlde mevk ve mezri tahss olunarak tergb ve bi-inyeti'l-lhi Tel bir hnesi ran mahllind[e] buraklmayup cmlesi mev-y kadmlerine celb ve v etdirildii b-havl- Rabbn raniynn kat- py- tasallut ve istllarna bir esbb- kaviyye oldnn ilm vesle-i arz- bendegnem olmudur.nallahu Tel led erefi'l-vusl muht- ilm-i lem ar-y hidvneleri buyurulduk da ol bbda ve her hlde emr fermn lutf u ihsn devletl inyetl mrvvetl merhametl atfetl veliyy'n-niam kesr'l-cd ve'l-kerem efendim sultanm hazretlerinindir. f 23 S. sene 1238 BOA. Hatt- Hmyn, nr. 36182-C

-8KASIM PAA'NIN MUTASARRIFLIA TAYNNDEN MUSUL HALKININ MEMNUNYET [Musul mutasarrflnn tekrar Kasm Paa'ya verilmesinden dolay menuniyet ve ballklarn belirtir, Musul'un ileri gelenlerinin mahzar.] 1246 (1830-1831) Musul ahlsi kullarnn arz- mahzarlar budur ki Musul Mutasarrf devletl el-Hc Ksm Paa hazretleri kullarnn cmle ahl ve raiyyet hakknda efkat ve mrvveti derkr ve raiyye-perver old zhir ve ikr ve memleketin hric ve dhili ve gerek cnibi seniyy'l-cevnib-i zllullhi tarafndan memr old husstn gerei gibi temiyet ve icrsnda liykat ve iktidr beddr olduundan cmlemiz kebr sagrimiz tarafndan rz ve hond olarak ibu bin iki yz krk alt senesinde vuk bulan tevcht- evket-simt- mlknede

126

ZET VE TRANSKRPSYON

127

Musul eyleti yine mutasarrfmz mrun-ileyh hazretleri kullarna inm u ihsn- hmyn buyurulmu olduu tebrini hv eref-sudr olan emr-i sm vrdunda cmle Musul ahlsi ydeyn misill suver-i mcebi's-srr iderek ale'l-umm memnniyetimize mcib olup bir hlet itmein eylet-i merkmenin paa-y mrunileyh kullarna tevch ve ihsn buyurulduu mahz kermet-i mlkneden n bir keyfiyyet olarak vcibe-i zimmet-i ubeydnemiz olan istidme-i eyym- mr devlet ve istizde-i hengm- fer u hamet-i hne-i ediyyesi zre ebn-rz mdvemet ve itigl zre olmala inallahu Tel cmlemiz mlen ve bedenen aur- Devlet-i Aliyye'de sarf- makderet idp paa-y mrun-ileyh hazretleri kullarn bi'l-muzede evmir-i aliyye-i mlkne infznda bezl-i nakdne-i vcd ideceimizin arz u i'lm bis-i arz- ubdiyetimiz olmudur.Bk emr fermn lutf u ihsn ve merhmet li men-leh'l-emrindir.

ed-d li'd-Devlet-i Aliyye bi'd-devm es-seyyid Mehmed Kdzde ed-d li'd-Devlet-i Aliyye bi'd-devm el-hc Mustafa, n'ib-i sbk

ed-d li'dDevlet-i Aliyye bi'd-devm es-seyyid brhim Abdullahzde ed-d li'd-Devlet-ied-d Aliyye bi'd-devm Mehmed Esad n'ib hlen

Bende Mahmud Mralay Musul Hlen li'd-Devlet-i Aliyye bi'd-devm es-seyyid Esad K'im-i makm, nakb'l erf- sbk bi-Musul ed-d li'd-Devlet-i Aliyye bi'd-devm Mehmed Emn mtevell

ed-d li'd-Devlet-i Aliyye bi'd-devm es-seyyid el-Hc smil el-mevlhlfe bi-Musul ed-d li'd-Devlet-i Aliyye bi'd-devm Mehmed Tayyib el-mtevell

ed-d li'd-Devlet-i Aliyye bi'd-devm es-seyyid Muhammed el-mft yevm-i izn bi-Musul ed-d li'd-Devlet-i Aliyye bi'd-devm Ahmed mderris bi-Musul

ed-d li'd-Devlet-i Aliyye bi'd-devm Abdlgafr el-hatb

127

128

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

ed-d li'd-Devlet-i Aliyye bi'd-devm Mahmud mderris bi-Musul ed-d li'd-Devlet-i Aliyye bi'd-devm Abdullah min (?) mderrisn- Musul Bende Esad veled-i Derv siph Bende Sleymn veled-i Selm, siph

ed-d li'd-Devlet-i Aliyye bi'd-devm Abdullah mderris

ed-d li'd-Devlet-i Aliyye bi'd-devm Abdullah mderris

Bende Abdlgafr veled-i Mustafa tcir Bende Mehmed veled-i Yunus, siph Bende Sleymn veled-i Mr-eyh (?), siph mtevell

Bende Zunn veled-i Cdir tcir

Bende Mustafa veled-i Slih, siph ed-d li'd-Devlet-i Aliyye bi'd-devm Mehmed erif

Bende Selim dizdr- kala tcir

Bende Mahmud veled-i Hamuza, tcir Bende Emin veled-i Osman tcir

Bende Cdir veled-i Hseyin,

BOA. Hatt- Hmyn, nr. 20700-D

-9-

128

ZET VE TRANSKRPSYON

129

SNCAR DAINDAK ARETLERN SKNIYLA BLGENN MUKATAA HALNE GETRLMES VE AMMR URBNININ CEZALANDIRILMASI [Sincar dandaki verimli araziye airetlerin yerletirilip blgenin bir mukataa haline getirilerek Sivas Miri Hafz Paa'ya verilmesi, ammr Urbnnn cezalandrlmas ve Amasya sancandan tertip edilen redif askerlerinin mansre usl dzenlenmesi hussunda grevlendirilen Miralay Hseyin Bey ve brahim beylerin baz yerlerden ake almalar meselesinin aratrlmas ve her sene Darbhne-i mire'den dendii halde son olarak Keban madeninin durumu nedeniyle verilemeyen sermaye akesinin, daha sonra maden usl muhasebesi grlmek zere yine Darbhne-i mire'den denmesi hususunun defterdar efendiye havale edilmesi hakknda sadr olan irde.] 1253 (1837-1838) Seniyy'l-himem behiyy'-iyem inyetl, atfetl olum efendim hazretleri sr- teveccht- kudsiyyet-yt- hazret-i cihn-dr ile Sincar da gilesi ber- taraf olarak mahall-i merkmda bulunan ayirin irde buyurulduu mahalle isknlar lzimeden ise de cebel-i mezkrun mnbit ve mahsldr olmas cihetiyle mrrn ve brnin sye-i evket-vye-i hazret-i cihn-bnde selmetle gzrlarna medr olmak ve hem dahi cebel-i mezbr hl kalmamak zre yine ayir-i merkmenin cebel-i mezkra nakl ve isknlaryla ilerine bir mnsib mtesellim nasb ve tayn olunmas ve kendilerine sia- hl geldikde iktizs vechile zammolunmak zre imdilik yirmi otuz bin guru bedel takdriyle bir muktaa hkmne konulmas ve yhd ayir-i merkmenin irde buyurulduu mahalle tavattun etdirilmesi ve ol havlde baz harekt- n-marziyyeye ictisr etmekde olan ammr Urbnnn dahi tedbleri esbbnn istihsline mbderet eylemesi istiznn hv Amasya sancandan mretteb olan askir-i redfenin mansre usl zre tanzm ve tahrri in bu taraftan gnderilen Mralay Hseyin Bey bendeleriyle kendi tarafndan tayn eyledii brahim Bey'in baz mahallerden ake ahzeyledikleri istihbr ve tahkk klnm ise de tekrr mahallerinden bi't-tahkk istirdd ve kendilerinin tedbleri hussuna ibtidr eyleyeceini ve medin-i hmyn- ahnenin hsn-i idresi zmnnda beher sene Darbhne-i mire'den it olunan bin kise sermyeyi bu sene-i mbrekede Keban maden-i hmynun keyfiyyet-i hliyyesi mnsebetiyle ahzedememi idnden badehu hitmnda maden uslu

129

130

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

vechile muhsebesi ryet olunmak zre mezkr bin kise akenin Darbhne-i mire 'den it olunmas ve Diyarbekir'de olan askir-i muntazamann tayntlarnn idresinde baz derece takayyud olunmadn tahkk eylemi olduundan bu esnda Diyarbekir'e sebkbrca azmet edecei husstn muhtev Sivas Mri atfetl Hfz Paa hazretlerinin vrd eden end kta tahrrt manzr- l buyurulmak zre mersl- sy- atfleri klnd. Mr-i mrun-ileyhin sret-i irndan mstebn olduu vechile cebel-i mezkrun mnbit ve mahsldr olmasna nazaran ahlden hulvv lyk olmayacandan ol vechile yine ayir-i merkmenin oraya nakl ve isknlaryla ilerine mnsib ve mutemed bir mtesellim nasb ve tayn idp ilerde iktizsna gre zamm olunmak artyla imdilik otuz bin guru bedel ile bir muktaa itibr olunmak zre kendisine ihle klnmas ve istzn eyledii ammr Urbnnn dahi tedp ve terbiyelerine mbderet eylemesi hussunun tarafna tahrr olunmas ve mm-ileyh Mralay Hseyin Bey bendeleriyle brahim Bey'in ol vechile ake ahzna cesretleri mugyir-i rz-y l olduuna ve keyfiyyetini mrun-ileyh tekrr tahkk ve taharr eylemekde idne binen bundan byle vki olacak irna gre icr-y iktizs hk-py- hmyn- hazret-i cihndrden istzn olunacandan ol vechile cevbnme yazlmas ve zikrolunan bin kise ake sermyenin badehu maden usl vechile muhsebesi ruyet olunmak zre sret-i itsnn Darbhne-i mire defterdr atfetlu efendi hazretlerine havlesiyle cb ve iktizsna baklmas husslar muvfk- irde-i seniyye-i hazret-i cihndr buyurulur ise ir ment- himmet-i behiyyeleridir.

Marz- bende-i mstedmleridir ki Resde-i enmil-i tevkr olan i bu emirnme-i seniyyeleriyle tahrrt- mezkre atabe-i felek-kevkebe-i cenb- hilfet-penhiye bi't-takdm meml-i lihze-i meli ifze-i hazret-i pdih buyurularak ir- safneleri vechile art- mezkr zre imdilik mezkru'l-mikdr bedel ile mahall-i mezkrun bir muktaa itibr olunarak kendisine ihlesi ve ammr Urbn dahi tek durmaz ve edebsiz bir kable olduklarndan terbiyelerine mbderet eylemesi hussunun tahrr buyurulmas ve mm-ileyh Hseyin Bey ve brahim Bey'in ol vechile hareketleri mugyir-i rz-y l olduundan devletl serasker paalar senverlerine dahi bildirerek iktizsnn icrs ve ana gre cevbnme yazlmas ve zikrolunan sermye akesi hussunun dahi mrun-ileyh defterdr efendi muhlislerine havlesi irde-i seniyye-i ahne buyurulmu ve tahrrt- mezkre ide klnm olmala ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir.

130

ZET VE TRANSKRPSYON

131

BOA, Hatt- Hmyn, nr. 22350 - 10 MUSUL'UN ALKU KYNDEK KELDN KATOLK KLSESNN MAL VARLIINA YAPILAN MDAHALENN NLENMES

[Musul'un Alku kynde bulunan Keldn Katolik milletine it Mar

Hermez Manastr'nn rahip ve fukarasna mahsus alt aded deirmene baz kimseler tarafndan mdahale olunarak vergi istendii yolunda Katolik patrii tarafndan yaplan ikyet zerine; bu gibi patriklie dahil kiliselerin mal varlna bakalar tarafndan mdahale olunmamas ve eski haliyle korunmas hususu patrik ve nezretindeki Keldn patriine verilen beratlarn artlarndan olduundan, gereinin yaplmas iin deirmenler hakknda aklayc bilgi verilmesi ve beratta yazl artlarn yerine getirilmesine dair Musul Vlilii'ne gnderilen kime.] 18 M. 1262 (16 Ocak 1846)

Katolik milleti patriinin Bb- l'ye bi't-takdm b-fermn- sm savb- keriye havle buyurulan bir kta takrri melinde Musul eyleti kursndan Alku nm karyede kin millet-i mezkreye mahsus Mar Hermez tabr olunur Keldn manastrnn rehbn ve fukarsna mahss akrtdan olmak zre manastr- mezbrun civrnda ve Musul'un cnib-i garbnda Benerliye nm mahalde kin cemke tabr olunur iki kta ve yine Musul'un cnib-i arknda ve Alku ve Bozaye beyninde vki drt kta ki ceman alt kta deirmenler mezkr manastrn teden ber emlk ve akrtndan iken baz kimesneler taraflarndan mdhale olunmakda ve hisse-i vergi dahi tarh ve mtalebe klnmakda olduu beynyle mdhale-i vkann meni ve vergi mutlebesiyle tazyk olunmamalar bbnda bir kta emr-i l its hussu istid olunmakdan n kuyda lede'l-mrcaa bu makle patriklie dhil kiliselere mteallk ba ve bae ve iftliklerine ve tarla ve ayrlarna ve manastrlarna ve deirmenlerine ve kiliseler in mumhnelerine ve bunun emsli byt ve dekkn ve ecr- msmire ve gayr- msmirelerine ves'ir kiliselerine vakfolan eya ve davarlarna taraf- hardan mdhale olunmayup ber mutd- kadm zabtolunmas stanbul ve tevbii Katolik patrii ile zr-i nezretinde olan Keldn Katolik patrii

131

132

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

yedlerine verilen berevt- liyede mnderic urtdan id ve mezkr deirmenlere kimesne tarafndan mdhale olunmamak zre emr-i l itsnda beis grnmeyp fakat mezkr deirmenler ne vakit ihds olunmudur ve emslinden vergi alnmakda mdr keyfiyyeti buraca mehl id Dvan- Hmyn Kalemi'nden ve Musul eyleti Tanzmt- Hayriyye'den mstesn olarak dhilinde bulunan kffe-i vridt altm iki senesine mahsben kapu kethds efendi bendeleri taahhdiyle mteveff Tayyar Paa'nn hn-i haytnda uhdesine maktan ihle klnm id vridt muhsebesinden muhrec der-kenrlardan nmyn olmala bu sretde badehu vrd edecek cevba gre cb icr klnmak zre zikrolunan deirmenler fi'l-asl manastr- mezbrun vakf dhilinde midir yohsa mukaddem harn taht- tasarrufunda olup muahharan kilise-yi mezkre mi vakfolunmudur, yohsa mceddeden mi ihds klnmdr ve imdiye dein vergi tarh ve tevziyle istihsl olunmu mudur ve emslinden s'ir kilise vakf var mdr, olduu halde emsline ne vechile mumele olunmakdadr keyfiyyetin lykyla bi't-tahkk ber-vech-i zh ir zmnnda vl-i lhk atfetl Esad Paa hazretlerine emirnme-i smleri tastriyle tesviyesi muvfk irde-i aliyyeleri ise bade't-tastr cevb vrduna dein evrk vrdt muhsebesinde hfz etdirilecei malm- devletleri buyuruldukda emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir. F 18 Muharrem sene [12]62 Mhr es-Seyyid Abdurrahman Nfiz

Musul Vlsi'ne Musul eyleti kursndan Alku nm karyede kin Keldn Katolik milletine mahss Mar Hermez tabr olunur manastrn civrnda ve Musul'un cnib-i garbsinde Benerliye nm mahalde cemke tabr olunur iki kta ve yine Musul'un cnib-i arksinde ve Alku ve Bozaye beyninde vki drt kta ki ceman alt kta deirmenler teden ber manastr- mezbrenin ruhban ve fukarsna mahss emlk ve akrtndan iken bu esnda baz kimesneler taraflarndan mdhale olunmakda ve hisse-i vergi dahi tarh ve mtlebe klnmakda olduu beynyla mdhale-i vkann meni ve vergi mutlebesiyle tazyk olunmamas hussu diryetl katolik patrii tarafndan b-takrr istid olunup kuyda lede'l-mrcaa bu makle patriklie dhil

132

ZET VE TRANSKRPSYON

133

kiliselere mteallk ba ve bae ve iftliklerine ve tarla ve ayrlarna ve manastrlarna ve deirmenlerine ve kiliseler in mumhnelerine ve bunun emsli byt ve dekkn ve ecr- msmire ve gayr- msmirelerine vesir kiliselerine vakfolan ey ve davarlarna taraf- hardan mdhale olunmayup ber-mutd- kadm zabtolunmas patrik-i mm-ileyh ile zr-i nezretinde olan Keldn Katolik patrii yedlerine verilen berevt- liye urtunda mnderic bulunmu id ve Musul eyleti dhilinde bulunan kffe-i vridt altm iki senesine mahsben maktan ihle klnm olduu der-kenrlardan mstebn olmasyle badehu cb icr klnmak zre zikrolunan deirmenler fi'l-asl manastr- mezbrun vakf dhilinde midir yohsa mukeddem harn taht- tasarrufunda olup muahharan kilise-yi mezbre mi vakfolunmudur, yohsa mceddeden mi ihds klnmdr. Ve imdiye dein vergi tarh ve tevziyle istihsl olunmu mudur ve emslinden sir kilise vakf var mdr, olduu halde emsline ne vechile mumele olunmakdadr keyfiyyetin istilm hussu mliye nazr devletl paa hazretleri taraflarndan b-takrr ifde ve inb klnm olmala mecbl u meftr olduklar keml-i mehmm- esny ve fetnet-i ztiyeleri iktizs zre zikrolunan deirmenlerin ber-minvl-i muharrer tahkkiyle urt- kadmelerinin tatarruk- halelden vikyesine ber-vech-i zh bu tarafa ir ve tenmki hussuna himmet buyurmalar siyknda kime.

BOA. A.MKT, nr. 61/93

- 11 MLL VE ARKYANLI ARETLER LE MARDN ARETLER ARASINDAK HAYVAN HIRSIZLIKLARI MESELESNN HALLEDLMES

[Tayyar Paa'nn lmeden nce Milli ve arkiyanl airetlerinden

ald koyunlarn bedelinin, geride brakt mallarndan alnarak dier hayvanlarla birlikde sahiplerine verilmesi hususunda emir verildii; ancak bu srada isyanda bulunan Milli ve arkiyanl airetlerinin de Mardin airetlerindan hayvan ve sair mallar aldklar; bu olaylar zerine Milli ve arkiyanl airetlerinden geri alnan hayvanlarn satlarak parasnn Mardin airetlerine verilmesi, Tayyar Paa'dan alnan hayvanlarn da

133

134

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

telef olmamas iin bekletilmeden satlmasnn uygun grld Musul vlisi ve Maliye nazr tarafndan bildiriliyorsa da, ncelikle her iki tarafdan alnan hayvanlarn mikdarn belirtir defterlerin hazrlanp gnderilmesi gerektiinden, vliye bu konuda emir verilmesinin uygun grldne dair Meclis-i Ahkm- Adliye mazbatas.] 29 Z. 1263 (8 Aralk 1847)

Musul vlsi sbk atfetl paa hazretlerinin Meclis-i Vl'ya it buyurulan bir kta tahrrt melinden mteveff Tayyar Paa'nn Mill ve arkiyanlu aretlerinden ahz etmi olduu malm'l-mikdr hayvntdan anm esmn mteveff-y mrun-ileyhin muhalleftndan bi'l-istf sir mevcd bulunan hayvnt ile berber kmilen ashbna red ve its hussuna dir tastr buyurulan tahrrt- smyenin vuslnden bahisle aret-i merkme vd-i isynda olarak muahharan Mardin ayirinden bir takm hayvnt ve emvl-i sire nehb gret etmi olduklarndan bunlara mukbil slif'z-zikr anm esmn ve hayvnt- sire-i mevcdenin mezkr Mardin ayirine its veyhd hayvnt- merkme fruhtyla esmn- hslas mteveff-y mrun-ileyhin vridt defterine bi'l-kayd muhalleft hkmnde tutularak ashbna verilmesi inh ve istzn olunmu ve keyfiyyet Mliye nzr devletl paa hazretleriyle lede'l-muhbere zikrolunan Mill ve arkiyanlu aretleri isyn zre bulunduklarndan kethdlar vl-i mrun-ileyh tarafna gelmekden imtin eyledikleri tahrrt- merkmede beyn olunmasyla bu hle gre hayvn- merkmenin kendlere reddi mnsib olmayup tahrrt- mezbrede gsterilen kk- sn vechile hayvnt- merkmenin fruhtyle bahsnn mezkr Mardin ayirinden Mill ve arkiyanlu aretlerinin gasbeyledikleri hayvn vesireye mukbil Mardin ayirine its mnsib grnr ise de hayvnt ve emvli masbe-i mezbre ne mikdrdr. Tahrrt- mezkrede tasrh olunmam olduundan badehu cbna baklmak zre bunlarn ve mrr'z-zikr Mill ve arkiyanlu aretinden ahzolunan hayvnt- merkme durduka telef olaca mefd- inhdan anlaldndan anlarn dahi hemen fruht ve esmn tevkf ile mikdr ve kemiyyetlerini mbeyyin baka baka olarak ber-vech-i mfredt defterlerinin mahallinden celb ve irsli mnsib gibi mtebdir-i htrlar olduu nzr- mrunileyh hazretleri taraflarndan beyn ve izbr olunmu olup, vk sret-i ira gre evvel-i emirde Mill ve arkiyanlu aretinden alnm olan hayvntn baka ve aret-i merkmenin Mardin aretlerinden gasbeyledikleri hayvnt ve emvl-i

134

ZET VE TRANSKRPSYON

135

sirenin baka olarak mikdr ve kemiyyet ve bahlar bilinp badehu ana gre icr-y tesviyesine baklmak iktiz-y hlden bulunduundan ber-minvl-i merh Mill ve arkiyanlu aretlerinden mteveff-y mrun-ileyhin ahzeyledii hayvntn telefden vikyeten hemen marifet-i er-i erfle frht olunarak esmn nezdlerinde bi't-tevkf mikdrn ve aret-i merkmenin Mardin ayirinden gasbeyledikleri hayvnt vesirenin kemiyyet ve bahlarn mbeyyin ayru ayru iktiz eden defterlerinin ber-vech-i mfredt tanzm ve irsli hussunun bemirnme-i sm vli lhk atfetl paa hazretlerine emr ir buyurulmas Meclis-i Vl'da dahi tezekkr klnm olmala muvfk- irde-i seniyye-i veklet-penhleri buyurulur ise icr-y cb bbnda emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir. F 29 Z. sene [12]63 BOA. A. MKT. MVL, nr. 5/24 Meclis-i Ahkm- Adliyye

- 12 MUSUL'DAK YEZDLERN MSLMANLARIN KENDLERNE ZULM YAPTII YOLUNDAK DDALARININ ASILSIZ OLDUU

[Musul'da bulunan Yezidlerin, Mslmanlarn kendilerine zulm

yapp mal ve eyalarn aldklar yolundaki iddialarnn aslsz olduu; Yezidler'in itaat altna alnmasndan nce byle olaylar meydana gelmise de bu blgenin altm drt senesinden beri Tanzmt- Hayriyye diresinde bulunmasndan dolay, btn tebeann can, mal ve rz gvenliinden emin olarak yaadklarna dair Musul Vilyetinden gelen mazbata.] 27 S. 1265 (22 Ocak 1849) Musul'da olan Yezd tifesi haklarnda ehl-i slm tarafndan drl mezlim vuka gelmekde ve emvl ve eylar nehb gret olunmakda ve hatt yedlerine ml girdii hlde katl vesir thmetle mttehemdir denilerek, alnmakda olduu rivyet klnm olduundan bahisle i-gneg-i keyfiyyetin ber-vech-i zh b-mazbata ir hussunun emr-i revnak-trz- hme-i mefhretimiz olan emirnme-i sm-i veklet-

135

136

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

penhleri mel-i mel itimli malm- kernemiz olmu ve bu havl mukaddemleri mstesn olmak ve tife-i merkme dahi pek de dire-i itat ve inkiydda bulunmamak cihetleriyle bu makle baz mertebe uygunsuzluklar vuka geldii istim olunmu ise de Rabbimiz Tel ve tekaddes hazretleri vel-nimet bminnetimiz vel-nimet lem-pdihmz efendimiz hazretlerini il kymi's-sa serr-i gerdn-masr-i mlknelerinde ber-karr buyursun. Muhassent- asryye-i cenb- gt-sitnleri sr- cellesinden olmak zre bu havl geen altm drt senesi martndan itibren dhil-i dire-i Tanzmt- Hayriyye olduu cihetle kffe-i mevdd- er-i erfe ve cez knnnme-i mnfesine tevfkan ve efkr- dile-i hazret-i hilfet-penhye tatbkan icr olunup kimesneye bir gne renci ez ve cevr teadd vuka gelmeyp herkes ml ve cn ve rzlarna emn olarak kend kr u kesbiyle ve zirat u hrsetiyle megl bulunduu ve tife-i merkmeye dahi tebea-i sire nazaryla baklarak mazallahi-tel katl-i nfs ve azv-i thmet-i mstehcene yle dursun hi birisine bi-gayr-i hakk mumele-i tahkriyye bile icr olunmad malm- mel mevsm- rahmneleri buyurulmak zre ibu mazbata-i bendegnemiz tahrr ve takdm-i p-gh- mekrim iktinh- Sadret-penhleri klnm olman ol bbda ve kffe-i hlde emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir. F 27 S. sene [12]65 Bende Bende el-Abd'd-d Mr-i Eylet-i Musul Ali Akar Defterdr [mhr] el-mft [mhr]

el-Abd'd-d Nib [mhr]

Bende Ser-ktib-i Emvl [mhr] ve azlarn mhrleri

Bende Ktib-i Tahrrt [mhr]

BOA. A. MKT, nr. 170/12

136

ZET VE TRANSKRPSYON

137

- 13 MUSUL'DAK FRANSA KONSOLOSUNUN OSMANLI TEBEASINDAN BAZI KLER HMAYES

[Musul'da bulunan Fransa konsolosunun Osmanl Devleti

tebeasndan ve Musul yerlilerinden baz kimseleri himaye etmek maksadyla, patent kad verdii haber alndndan, verilen emir zerine bu katlarn toplatld; ayrca Musul'daki Fransa ve ngiltere konsolosluklarnda alan Musul yerlilerinden baz grevlilerin vergilerini dememeleri, sefretlerinin de bu vergilerin tehirini istemeleri zerine bu konuda ne yaplmas gerektiinin bildirilmesine dair Musul Vlilii'nden gelen tahrirat.] 9 Ca. 1265 (2 Nisan 1849)

Marz- ker-i kemneleridir ki, Musul'da bulunan Fransa konsolosu, tebea-i Devlet-i Aliyye'den ve Musul yerlsnden baz kesna himyet gareziyle birer patent vermi olduu rivyet klnm idnden, mukrin-i shhat olduu takdrde yle yolsuzlukla vermi olduu kdlarn ger aldrlmasna ve muhlefet eder ise sefretiyle kararladrlmak zre keyfiyyetin irna mbderet-i kernem hussu f 27 Receb sene [12]65 trhiyle bu kerre hme-pr-y tazm olan bir kta fermn-nme-i sm-i Sadretpenhlerinde emr u irde buyurulmu olup konsolos- mm-ileyhin kesn- merkmeye yle birer kd verdii mukaddemce taraf- kernemden bi'l-istihbr bu keyfiyyet, muhede ve usl-i dveliyyeye mnf id tercmnna ol vakit nzikne anladlarak n kesdirilp verilmi olan kdlarn birer ikier tedrcle ou toplatdrlarak ksr kalan bir ka ktas dahi ger aldrlmak zre bulunduu halde ibu fermnnme-i smleri eref-vrd edp, iki gn zarfnda anlar dahi toplatdrlarak cmlesinin arkas aldrlm ve bu keyfiyyet istihbr olunduu vakit hk-i py- llerine arz u inh olunmamas nki kesn- merkmenin cizyelerini ve vergiden hisse-i musbelerini edda vesir cihet-i tbiiyyetde bir teredddleri ve zikrolunan kdlarn toplanlmas emrinde olan teblgt- cizneme de konsolos- mm-ileyhin muhlefet ve srr vuk bulmadndan n bu hussun tahkiyesi zmnnda hk-i py- l-i veklet-penhlerini tacz etmemekliim mtlaasndan

137

138

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

cb eylemi olduu ve Musul'da mukm Fransa ve ngiltere konsoloslarnn rey-y Devlet-i Aliyye'den ve Musul'un yerlsnden olarak hidmetlerinde bulunan ktib ve tercmn ve yasaklaryla hademe-i sirelerinin altm drt senesi vergisinden drt bin gurudan ziydece hisse-i musbeleri olup, taleb olundukda vakt-i mstesnda o misill hidmetcilerinden vergi alnmad beynyla imdi bunlar in mahallelerinden tefrk olunan hisse-i verginin verilp verilmemesi zmnnda bir kerre sefretlerine li-ecli'l-mrcaa imdilik tehrini ifde eylemeleriyle ibu verginin memleket ve mahalltdan aranlmas ve herkesin hl u tahamml ve emlk u arz ve ticret-i vkalarna gre komuca tesviye ve taksm olunmas uslnden idnden bahisle hademe-i merkmenin bulunduklar mahallt vergi-yi muhassasalarnn ikmli hussu mahallt- mezbreden aranlaca cevben kendlere bildirilmi ve hademe-i merkme hisse-i vergileri hakknda dahi iktiz-y hlin savb- kerneme emr ve ir vbeste-i irde-i seniyyeleri bulunmu id muht- ilm-i l-i veklet-penhleri buyuruldukda emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir. F 9 Ca. sene [12]65 Vl-i BOA. A. MKT, nr. 187/76 Eylet-i Ali Akar Bende Musul

- 14 MUSUL BLGESNDEK BAZI ARETLERN VERGLERNE YAPILAN ZAMMA TAHAMML EDP EDEMEYECEKLERNN NCELENMES

[Musul blgesi ahalisinin dedikleri vergi miktarnn dier yerlere

gre daha dk olmasna ramen, mir mallar vergilerine zam yaplan Herki ve Otoi airetlerinin bu zamm deme glerinin olup olmadnn grlerek neticenin bildirilmesine dair Musul ve Krdistan eyaletlerine yazlan ukka.] 26 Ca. 1266 (9 Nisan 1850)

138

ZET VE TRANSKRPSYON

139

Musul ve Krdistan vllerine Musul eyleti ayirinden Herki ve Otoi aretlerinin ml- mrsi hadd- nisbndan dn olduundan Herki Areti'nin ml- mrsi olan elli iki bin guru zerine yirmi bin be yz ve Otoi Areti'nin ml-i mrsi bulunan yirmi yedi bin be yz gurua dahi on drt bin guruun zamm olunduu eylet-i merkme defterdr efendi tarafndan inh olunduu beynyla cbnn icrsna dir Mliye Nezret-i Cellesi'nden takdm klnan takrr Meclis-i Vl'ya verilerek Musul ve Krdistan eyletleri dhilinde kin ayir ve ekrd ve ahl-i sirenin vergileri mahall-i sireye kysen haff olup zamm ve ilveye tahamml meml ise de zikrolunan zemyim keyfiyyeti yalnz defterdr- mm-ileyh tarafndan ir klnm olmasna ve sye-i evket-vye-i cenb- cihn-drde hond-i ahl kaziyyesi mltezim bulunmasna mebn ibu aretler vergilerinin hakkaten zamma tahamml var mdr ve bu zamm memnnen kabl ederler mi. Evvel-i emrde keyfiyyetin savb- vllarndan ve Krdistan vlsi devletl paa hazretleri tarafndan istilm ve istir olunarak badehu iktizsna baklmas tensb ve hk-i py- hmyn- hazret-i hneden istzn olunarak irde-i seniyye-i cenb- mlkne dahi bu merkezde mteallk ve erefsudr buyurulmu ve mcebince keyfiyyet vl-i mrun-ileyh hazretlerine bildirilmi olmala ber-mantk- emr fermn- hazret-i hne vl-i mr ve defterdr- mm-ileyhim ile muhbere ve mzkere olunarak karr- keyfiyyetin irna himmet buyurmalar siyknda ukka. F 26 Ca. sene [12]66 BOA. A. MKT. MVL, nr. 26/34

- 15 MSY LAYERD'N MUSUL VE BADAD TARAFLARINDA KAZI YAPMASINA BAZI ARTLARLA ZN VERLMES

[Antika aratrmak maksadyla Musul ve Badat taraflarnda

bulunan Msy Layerd'in karaca eski eserlerin ihracna msaade

139

140

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

edilmesi yolunda ngiltere Sefreti'nin izin istedii; ancak eski eserlerin Osmanl topraklar dna karlmas doru olmadndan, karlacak eyalarn Osmanl Devleti'ne braklmas, kaz srasnda Osmanl Devleti'nden ehliyetli bir memurun bulundurulmas ve buna benzer baz artlarla kazya izin verilmesi hususunda Fethi Paa'nn bilgilendirilmesi uygun grlyorsa da verilecek emre gre hareket edileceine dair tezkire.] 7 S. 1267 (12 Aralk 1850) Tezkire-i Smiye ngiltere Devleti tebeasndan Msy Layerd antika taharrsi zmnnda Musul ve Badad taraflarnda olduundan, bulaca sr- kadmenin ihrcna msade olunmas ngiltere Sefreti tarafndan istid olunduundan ol bbda devletl Fethi Paa hazretleriyle muhbereyi mil tezkire manzr- l buyurulmak in takdm klnd. Trh liminin mifth- manevsi makmnda olan sr- kadmeyi unun bunun karup hrice gtrmesi n- mel nin- Devlet-i Aliyye'ye mnsib ve lyk ey olmadndan bu mddenin memniyyet-i klliyesi ve sye-i muvaffakiyyet-vye-i hazret-i hnede yaplm olan mzenin ilerledilmesi hakknda ittihz ve iln tasavvur olunan karr ve nizmn hkm ilersne cr olmak umr- tabiyyeden bulunduuna ve ngiltere Sefreti'nin ibu istids bundan evvelce vuk bulmasna nazaran bu bbda bir iliiklik olmamak in mm-ileyh ngilterelnn antika ihrcna tezkire-i mezkrede muharrer olan urt ile msade olunmas ve bu sreti ngiltere Elisi Msy Kayanet dahi muvfk- maslahat grp, fakat tasavvur olunduu zre yalnz ay in ruhsat verilmesi nki imdi k olduundan i grlemeyecei cihetle pek az olacandan biraz temdd olunmas ifde olunup nki karlacak eydan taraf- Devlet-i Aliyye'ye dahi terk olunaca ve fi'l-hakka k mevsimi allamayacandan bu kadar mddet kf olamyaca cihetle bu mddetin temddinde beis olamyacandan alt ay in ruhsat verilmesi ve bu ngilterelnn antika ihrcyla itigli esnsnda taraf- Devlet-i Aliyye'den bir ehliyyetli memr birlikte bulunur ise ann sret-i ameliytn ve ne makle eyler kardn grmek ve renmek fideleri hsl olacandan mmkin olduu hlde icr-y cbna himmet olunmak zre bu kaziyyenin dahi mrun-ileyh Fethi Paa hazretlerine bildirilmesi mnsib gibi mlhaza klndysa da ol bbda her ne vechile

140

ZET VE TRANSKRPSYON

141

emr fermn- hazret-i ehen-h eref-snh buyurulur ise ana gre harekete mbderet olunaca beynyla tezkire.

BOA. A. AMD, nr. 27/3

- 16 AMMR ARET'NN KYLERE VERD ZARARIN NLENMES N ARETE EYHLMEAYH TAYN OLUNAN EYH HECERE VERLECEK MAAIN TEMN

[ammr Aireti'nin Musul kyleri ahlsine yapt zarar ve ziyan

nleme amacyla bu airete eyhlmeyih tayin olunan eyh Hecer'in kendisine aylk iki bin kuru maa verildii takdirde grevini yapaca bildirildiinden, eyhe aktan maa verilmesinin hazineye zarar verecek olmasndan dolay maal askerden yirmi ikisine izin verilerek maalarnn eyhe tahsis olunmasnn uygun grld, bu konuda gerekenin yaplmasna dair Musul Mutasarrfl'na gnderilen ukka.] 22 L. 1267 (20 Austos 1851)

Musul Mutasarrfna Geende Musul defterdr izzetl efendinin tevrd eden tahrrtyla melff mazbata hlsa-i melinde ammr Areti'nin Musul kurs ahlsi haklarnda vuka gelen keyd ve mazarratlarnn indif zmnnda aret-i merkme zerine Badad tarafndan eyh'l-meyih tayn olunmu olan eyh Hecer bi't-temn celbolundukda kendsine ehriye iki bin guru ma tahss olunduu hlde Musul'un kffe-i kur ve nevhsi ayir-i merkme ve Urbn- sirenin keyd ve mazarratlarndan muhfaza olunarak ahl ve fukardan bir hell alnur ise aynen reddedeceinin bi'l-beyn taahhd hv bir kta sened dahi vermi olup, buna akdan ma tahssi hasr- hazne-i celleyi mcib olacandan el-yevm mstahdem olan nefert- muvazzafann yirmi iki neferine ruhsat verilerek yerlerine eyh-i

141

142

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

merkmun tevbit tahrr ve cb eden malar eyh-i merkma tahss olunmas bi't-tensb ol vechile cb icr olunduu ir klnm olmakdan n keyfiyyet Meclis-i Vl'ya lede'l-havle asl matlb dahi oralarn istihsl-i syi ve emniyyeti idnden sye-i evket-vye-i hazret-i hnede ayir vesirenin hsn-i inzibtlar esbbnn istikmliyle husl-i syi ve huzr- tebea mdde-i ehemmesine bezl-i makrr olunmasnn tarafnza bildirilmesi tezekkr klnm olmala ber-minvl-i muharrer iktiz-y hlin icrs hussuna himmet ve itin eylemeniz siyknda ukka.

BOA. A.MKT. UM, nr. 70/96

- 17 MUSUL EYALETNN HALE OLUNACAK VARDATI

[Varidat ihale olunacak Musul eyaletinin 67, 68 ve 69 senelerindeki

gmrk, damga, boyahane, kelek, kantar, hnta, bc- bazar, kaykyan, kasabhane, adet-i anam, sazlk ve orman rsumlar ile dier varidat.] 1269(1852-1953)

Pusula-i Mezd Altm sekiz senesinden itibren Hazne-i Celle'den iltizm olunacak vridt, hazne mltezimi veyhud vekli tarafndan idre olunmak ve fakat ifrztnn asl mltezimi tarafndan hara ihlesine mes gsterilmek ve gerek aslna ve gerek ifrztna dir mnzaa zuhrunda asl mlteziminin davsna baklup gayrs tarafndan arzuhl takdm klnur ise hukk nazaryla baklarak cnib-i hazneden tanlmamak ve asl mltezimiyle beynlerinde faysal verilmek ve olmad sretde eri erf marifetiyle riyyet olunmak nizmndan olduundan nizm- mezkr ile ihtikrlk sretiyle elden ele gememek ve hibir sretle gadr ve taaddi vuka

142

ZET VE TRANSKRPSYON

143

getrlmemek fkras tasdr olunacak zabt emr-i erfine derc olunaca zrde muharrer vridtnn der-uhdesine tlib bulunanlarn malmlar olmak ve ana gre pey srmek in ibu mezd pusulasna erh verildi. Musul Eyletinin Rusm Vridt: Vridt- merkmenin inh olunduu zre be senelik olarak ihle olunduuna dir sarhaten bir gne kayd bulunamamala erh verildi. Nefs-i Musul Kazs: Zikrolunan gmrkler ile merbtt bulunan rsmtn senevsine bir yk seksen be bin guru zamm klnd mahallinden inh olunarak Meclis-i Muhsebe-i Mliyye'ye bi'l-havle der-dest-i mzkere bulunmu ve irdesi snhunda keyfiyyetin mahalline bildirilecei der-kr olmala erh verildi. Altm yedi senesinden itibren sinn ihlesi tesviye olunan: Bedel Guru 723750 122500 126500 97850 34700 16000 12000 21500 12000 1200 52000 1350 ________ 1221350

Gmrk ve bb'l-cisr rsmu Tamga rsmu Boyahne rsmu Kelek rsmu Kantr rsmu Bakklt rsmu Sku'l-hnta rsmu Bzr- sm ve nhs rsmu Kaykyn rsmu Dekkkn rsmu Bezirciyn ve helvaciyn rsmu Mavi Arslan ve Hamza ve Tahzud adalarnn orman rsmu

143

144

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Kezlik altm yedi senesinden itibren be senelik olarak esnf zerine ihle olunduu inh olunan: Rsm- merkme altm sekiz senesinden bi'l-itibr orman- mezbr arzsine yirmi be binden mtecviz kavak fidan gars etmek ve be senede hsl olacak kavaklar kat ve kkleri yerinde kalmak ve mceddeden be bin kavak fidan dikp cnib-i mrye terk etmek ve bedeli olan mebla- mezbru sene be-sene tediye etmek zre mltezim-i sbk Hanna zmm uhdesine maktan ihlesi hussuna dir mahallinden vrid olan mazbata ve Meclis-i Muhsebe-i Mliyye karr mcebince rsm- merkme ber-minvl-i muharrer be sene ihlesinden sarf- nazarla sene-i merkme mahsben vridt- sire srasnda mzyede-i aleniyyesine bi'l-icr takarrr edecek bedel ile ehl-i slmdan tlibi uhdesine ihlesi hussu evil-i Ra. sene [12]68 trhinde Musul mutasarrfna tahrrt- nezret-penh tastriyle evrk hfz klnd.

Nakkrn rsmu Bedel Guru 3600

Naalacyn rsmu Bedel Guru 1200

Dolap rsmu Bedel Guru 14000

Karagz ve Kasine karyelerinin orman rsmu Guru 8075 ___________ Yekn Guru 27875 _____________________________________________ Yekn Guru 1434225 Kirihne rsmu Bedel Guru 1000

144

ZET VE TRANSKRPSYON

145

Altm sekiz ve dokuz senelerine mahsben sinn ihle olunduu kezlik inh olunan:

Tahms rsmu Bedel-i sbk Guru 10200 2200 -_______ 8000

Sku'l-hayl ve Vezziye-i rite rsmu Bedel-i sbk Guru 45950 3150 -_______ 42800

evrik rsmu Bedel-i sbk Guru 16000 1000 -_______ 15000

Kbtiyn mrsi Bedel-i sbk Guru 3500 500 -______ 3000

Orman rsmu Bedel-i sbk Guru 10000 3500 -______ 6500

Mahall tenzli R. sene [12]68

Mr hamm cr Bedel-i sbk Guru 1700 50 _______ 1750

Kassbhne rsmu Bedel-i sbk Guru 82050 4750 _______ 86800

Mahall zamm R. sene [12]68

145

146

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

det-i anm mrriyye-i cisr rsmu Bedel-i sbk Guru 20000

Orman rsmu Bedel-i sbk Guru 875 Kzfahra karyesi orman rsmu 475 ullu karyesi orman rsmu 260 ihvana karyesi orman rsmu 1600 Zimav karyesi orman rsmu ______ 3210 340 Mahall zamm ______ R. sene [1]268 3550

det-i anm rsmu Bedel-i sbk Guru 130000 9000 Mahall zamm ________ R. sene [12]68 139000

Sazlk rsmu Bedel Guru 1000 2500 Mahall zamm _______ R. sene [12]68 3500

______________________________________________ Yekn Guru 322610 Bedelt- sbk 3790 Mahall mzyedesi zamm _______ R. sene [12]68 326400 3500 Mceddeden makta rabt ________ olunan sazlk rsmu 329900

Guru 14140 10350 Mahall tenzli -______R. sene [12]68 3790

146

ZET VE TRANSKRPSYON

147

Duhok nhiyesi det-i anam rsmu Bedel-i sbk Guru 11500 1500 _______ 13000 Mahall R. sene [12]68 Boyahne rsmu Bedel-i sbk Guru 3000

_______________________________________ Yekn Guru 14500 1500 ______ 16000

Bedelt- sbk Mahall mzyedesi zamm R. sene [12]68

Telafer nhiyesi Deirman cr Tamga rsmu Bedel-i sbk Guru 12000 1000 _______ 13000 Bc- bzr rsmu Bedel-i sbk Guru 7000 2500 _______ 9500

Bedel-i sbk Guru 4500 1500 _______ 6000 det-i anm, anm rsmu Bedel-i sbk Guru 4500 . . . Mahall zamm ______ R. sene [1]268 4500

________________________________________

147

148

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Yekn Guru 28000 5000 ______ 33000 Bedel-i sbk Mahall zamm R. sene [1]268

Akra kazs Bc- bzr rsmu Bedel-i sbk Guru 28000 1000 -______ 27000 Mmhne rsmu Bedel-i sbk Guru 2000 .. -______ 2000 Kassbhne rsmu Bedel-i sbk Guru 3500 .. -______ 3500

Debbahne rsmu Bedel-i sbk Guru 2000 .. -______ 2000

Etmekhne rsmu Bedel-i sbk Guru 3500 .. -______ 3500

Nalbendn rsmu Bedel-i sbk Guru 1250 .. -______ 1250

Kelek ceme rsmu Bedel-i sbk Guru 1000 .. -______ 1000

Hn ve kebbciyn rsmu Bedel-i sbk Guru 1000 .. -______ 1000

det-i anm rsmu Bedel-i sbk Guru 75500 2990 -______ 72510

148

ZET VE TRANSKRPSYON

149

Boyahne rsmu Bedel-i sbk Guru 12750 .. Mahall mzyedesi tenzli -______ R. sene [12]68 12750 __________________________________________ Yekn Guru 135000 3990 -______ 131010 Bedelt- sbk Mahall mzyedesi noksn R. sene [12]68

Dvudiye kazs det-i anm rsmu Bedel-i sbk Guru 15100 300 Mahall tenzli -______ R. sene [12]68 14800

Zaho kazs Bc- bzr rsmu Bedel-i sbk Guru 11100 2900 Boyahne rsmu Bedel-i sbk Guru 2000 .. Kassbhne rsmu Bedel-i sbk Guru 3000 ..

149

150

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

_______ 14000 Tamga rsmu Bedel-i sbk Guru 3000 1500 _______ 4500

_______ 2000 det-i anm rsmu Bedel-i sbk Guru 32000 1000 _______ 33000

_______ 3000

Mahall zamm R. sene [12]68

___________________________________________ Yekn Guru 51000 5400 _______ 56500 Bedel-i sbk Mahall zamm R. sene [1]268

Mizivri kazs det-i anm rsmu Bedel-i sbk Guru 22900 1390 _______ 24290 Boyahne rsmu Bedel-i sbk Guru 6500 .. _______ 6500 Kassbhne rsmu Bedel-i sbk Guru 500 . . Mahall zamm _____ R. sene [12]68 500

______________________________________ Yekn Guru 29900 1390 _______ Bedelt- sbk Mahall mzyedesi zamm R. sene [12]68

150

ZET VE TRANSKRPSYON

151

31290 ___________________________________________________ Yekn Guru 1845435

Bedelt- sbkas

1221350 Altm yedi senesinden itibren sinn ihle -__________ olunan gmrk ve sire rsmu bedelt Guru 624085 27430 12790 Mahall mzyedesi zemyimi 14640mahall mzyedesi __________ R. sene 1268 -____noksn R.sene [12]68 636875 12790 3500 Ber-vech-i bl mceddeden ihlesi __________ gsterilen saz rsmu 640375

Tlibinin adem-i zuhruna mebn emnete bralan Dvudiye kazsnn det-i anm rsmu Bedel-i sbk Guru 60000 ______________________________________________________ Yekn Guru 700375 BOA. ML. VRD, nr. 2221

- 18 -

151

152

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

SLEYMANYE SANCAINDAK KAZA, NAHYE VE ARETLERDEN ELDE EDLEN GELRLER

[ehr-i Zor eyaletinin Sleymaniye sancanda bulunan ve tahriri

tamamlanmam olan kaza, nahiye ve airetlerden elde edilen asker iane, damga vergisi, r, rsum, gmrk ve boyahane gelirleri.] 1271 (1854-1855)

Liv-i mezbrun ine-i askeriyyesine dir cerde muhsebesinden mevrd ilmhaberde sarhat olmadndan zre terkm olunmam olmala erh verildi.

Liv-i mezbrda skin ve mtemekkin nfs- zkrun esmsi imdiye kadar tahrr olunmam olduklarndan ne mikdr nfs- zkr old cerdece malm olamam olmala erh verildi. ehr-i Zor Eyletinde Kin Sleymaniye Sanca Maa Sernar Sleymaniye kazs Guru [Pre] 69643 - 10 125100 322220 14 237500 28570 15089 _______ ___ 798123 4

Karada kazs Guru 70702 202875 119000 ....... ...... ...... ________ 392577

Bziyn kazs Guru 19078 73500 ...... ......

_______ 92578

Surta kazs Guru Pre 30658 18

Merge kazs Guru Pre 21596 12

Biter kazs Guru Pre 20027 6

152

ZET VE TRANSKRPSYON

153

106050 ....... ....... ....... _______ ___ 136708 18

27500 ...... ...... ...... _______ ___ 49096 12

17675 ...... ......

10

...... _______ ___ 37702 16

Glanber kazs Guru Pre 15867 83703 9 ...... ...... ...... ...... _______ ___ 99570 9 Alya(?) [

Srck kazs Guru 34562 120000 ....... ....... ....... ....... ________ 154562 Zendzengne nhiyesi Guru 11884 18750 ...... ...... ...... ...... _______ 30634

ehr-i Pazar kazs Guru Pre 14529 15 18065 ...... ...... ...... ...... _______ ___ 32594 15 Delu nhiyesi Guru Pre 10990 2 23000 ...... ...... ...... ...... ______ ___ 33990 2

]nhiyesi

Guru Pre 4958 17 32850 ...... ...... ...... ...... ______ ___ 37808 17

Zalvav nhiyesi Guru Pre 2898 7 11615 ...... 1

Selbartu nhiyesi Guru 1291 3300. . . . . . ......

Pirydi nhiyesi Guru Pre 1852 7 ......

153

154

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

...... ...... ...... ______ ___ 14513 8

...... ...... ...... _______ 4591

...... ...... ...... ______ ___ 1852 7

Grge nhiyesi GuruGuru 1230 ...... ...... ...... ...... ...... _______ 1230 Sernar Kendaac nhiyesi Guru Pre 1347 15 1500 ...... ...... ...... ...... ______ ___ 2847 15

ivan nhiyesi Guru 14022 1500 ...... ...... ...... ...... _______ 15522 Kala-i Sebke nhiyesi Guru Pre 2608 5 ...... ...... ...... ...... ...... _______ ___ 2608 5

ubukkala nhiyesi 5268 13626 ...... ...... ...... ...... _______ 18894

ayasebz nhiyesi Guru Pre 2047 17 2000 ...... ...... ...... ...... _______ ___ 4047 17

Geyveceremle nhiyesi Guru Pre 2244 10 ......

Kasrk nhiyesi Guru Pre 3620 12 5500

Acalar nhiyesi Guru Pre 12074 18 ......

154

ZET VE TRANSKRPSYON

155

...... ...... ...... ...... ______ ___ 2244 10

...... ...... ...... ...... ______ ___ 9120 12

...... ...... ...... ...... ______ ___ 12074 18

Asker nhiyesi Guru Pre 3325 10 31310 ...... ...... ...... ...... ______ ___ 34635 10

Balkkaylun nhiyesi Guru Pre 6218 5138 16321 12 ...... ...... ...... ...... ______ ___ 22539 12 6

Gelle Ulalu nhiyesi Guru ...... ...... ...... ...... ...... ______ ___ 5138 6 Pre

ebek nhiyesi Guru Pre 6680 13 9178 ...... 18

Havun nhiyesi Guru 6785 6025 11 17000 ...... ...... ...... ...... _______ 23785 Sebul nhiyesi Guru Pre 12214 3 8395

Serav Mrbd nhiyesi Guru Pre 13100 ...... ...... ...... ...... ______ ___ 19125 11

...... ...... ...... ______ ___ 15859 31

Alan nhiyesi Guru Pre 16951 11 33233

Berkir nhiyesi Guru Pre 3659 9 2000

155

156

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

...... ...... ...... ...... ______ ___ 50185 11

...... ...... ...... ...... ______ ___ 20609 3

...... ...... ...... ...... ______ ___ 5659 9

Ciftn nhiyesi Guru Pre 8848 12 5000 ...... ...... ...... ...... ______ ___ 13848 12

Penirin nhiyesi Guru Pre 6906 10 12500 ...... ...... ...... ...... ______ ___ 19406 10

Kzlca nhiyesi Guru 22509 ...... ...... ...... ...... ...... _______ 22509

Teratul nhiyesi Guru Pre 15651 9 14000 ...... ...... ...... ...... ______ ___ 29651 9 Gavre Areti GuruGuru 51250 ......

Cf Areti Guru 328000 ...... ...... ...... ...... ...... _______ 328000 Mendm Areti Guru 35875 ......

Gelli Areti Guru 15375 ...... ...... ...... ...... ...... _______ 15375 smail zeyr Areti 17937 ......

156

ZET VE TRANSKRPSYON

157

...... ...... ...... ...... _______ 51250

...... ...... ...... ...... _______ 35875

...... ...... ...... ...... _______ 17937

Kevzere Areti Guru Pre 6021 15 ...... ...... ...... ...... ...... ______ ___ 6021 15

Mezrenk Areti Guru Pre 3843 10 ...... ...... ...... ...... ...... ______ ___ 3843 10

Kfirve Areti Guru 4100 ...... ...... ...... ...... ...... _______ 4100

Kelkevn Areti Guru Pre 3843 10 ...... ...... ...... ...... ...... ______ ___ 3843 10

Menkr Areti Guru 5125 2562 ...... ...... ...... ...... ...... _______ 5125 2562

Mmibene Areti Guru ...... ...... ...... ...... ...... _______

(.......)dr Areti GuruGuru

ekmirn Areti Guru

emrn Areti

157

158

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

4100 ...... ...... ...... ...... ...... _______ 4100

15375125 ...... ...... ...... ...... ...... _______ 15375125

...... ...... ...... ...... ...... _______

Sanbaz Areti Guru Pre 3843 10 ...... ...... ...... ...... ...... ______ ___ 3843 10 Cevbenkre Areti GuruGuru 615 5125 ...... ...... ...... ......

Dumihran Areti Guru Pre 41845 2 ...... ...... ...... ...... ...... ______ ___ 41845 2 Dvude Areti Vergisi ber-mceb-i muhsebe sene [12]70 5050 Ar vridt sene [12]71 . . . . . . Rusm vridt sene-i m[ezkr] . . . . . . Gmrk ve meydn- gll ve bc- bzr ve kantar rsmu . . . . . . Etrf- ehr boyahneleri

...... . . . . . . Emneti hslt _______ _______ 61510175 ________________________________________________

158

ZET VE TRANSKRPSYON

159

Yekn Guru Pre 1032045 12 1055198 441220 237500 28570 15089 _________ ____ 2809623 16 BOA. ML. VRD, nr. 2538 10 14

Vergisi r vridt Rusm vridt Gmrk ve tevbii rsm vridt Etrf- ehr boyahnesi Emneti

- 19 ZBAR NAHYESNN ISLAHI VE RVAN NAHYESNDEK DAR KARGAANIN SONA ERDRLMES N DARELERNN BRLETRLMES [Musul'a bal olup, verimli topraklara sahip olduklar halde reislerinin basks altnda vahet bir halde bulunan ve devletin adl kanunlarndan faydalanamayan Zbar halknn slhyla bu yerlerin bayndr hale getirilmesi, Revanduz snrlar dahilinde bulunup "aa" ve "yukar" olmak zere iki ksma ayrlan, bir taraf Revanduz'a dier taraf Musul'a bal Akra'ya mlhak irvan nahiyesinin ahlsini bu karklktan kurtarmak iin her iki mahallin bir idareye balanmas, irvan ve Zbar nahiyeleriyle mnasebeti olan dier nahiyelerin idarelerinin birletirilerek Musul'a tbi Zbar kaymakaml adyla bir kaymakamlk tekil edilmesi ve ortaya kacak mdr, ktib ve krtasiye masraflarnn karlanmas hususunda Maliye Nezreti'ne izin verilmesine dair Badad Vilyeti dare Meclisi'nin, r-y Devlet Mlkiye Diresi'ne havale ettii mazbata zerine sdr olan irde.] 1 M. 1296 (26 Aralk 1878)

159

160

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

1170

Badad Vilyeti dre Meclisi'nin r-y Devlet'e havle buyurulan f 12 abn sene [1]295 ve f 30 Austos sene [12]94 trhli ve on be numaral mazbatas Mlkiye Diresi'nde krat ve mtlaa olundu. Hulsa-i meli: Musul sancana mlhak Zbar nhiyesi alt nhiyeyi ve cmlesi yz seksen sekiz karyeyi ve bu karyede bin sekiz yz u kadar hneyi ve bir ok arz-i mnbiteyi hv ve zirat ve imra mstaidd iken ahlsi imdiye kadar mteferrik ve hl-i vahet ve belhetde ve reslerinin taht- esret ve tahakkmnde bulunduklarndan ahl-i merkmenin slh- hlleri ile oralarn tahsl-i umrn ve smn, nhiye-i mezkrenin kim-i makmla tahvline mtevakkf olduu gibi mezkr Zbar'la ehr-i Zor'a tbi Revanduz'un huddu dhilinde bulunan irvan nhiyesi uly ve sfel nmyla ikiye mnkasm olup bir ciheti Revanduz'a ve bir taraf Musul'a tbi Akra'ya mlhak olduundan orada bulunan ve mrdler tabr olunan ahlsinin tefrika ve ihtilfdan kurtarlmas her iki mahallin bir idreye rabtna ment bulunduu cihetle zikrolunan irvan ve Zbar'a mnsebeti olan nhiyelerin tevhd-i idresiyle mezkr kim-i makmln Musul'a tbi olmak zre Zbar Kimi makml nmyla tekli lzmu ehr-i Zor ve Musul mutasarrflklaryla cereyn eden muhbere netcesinden anlalm ve lede'l-muvzene kim-i makmlk heyetinin tekli ehr drt bin yz guru masraf ihtiyrna mtevakkf olup bundan el-yevm mevcd bulunan bir mdrle ktib ma ve krtasiye bahs olan sekiz yz yirmi guru bade't-tenzl mceddeden daha bin iki yz seksen guruun tahssine ihtiyc grnyor ise de u teklt ve slhtn istikblen celbedecei mamriyyet vstasyla tezyd eyleyecek vridt, masrift- mezkreye tekbl edecei gibi sir sretle de fevid-i mlkiyye hsl olaca beynyla mebla- mezbrun doksan be senesi bdesine idhliyle berber haznece kabl ve icrtna teebbs olunmak zre mezniyyet its ifdesini mutazammndr. Siyk- ira nazaran mezkr Zbar nhiyesinin kim-i makmla tahvli mevkiin ve ahvl-i ahlnin gsterdii lzma mebn olduu anlalm olmala mezkr kim-i makmlk in Zbar nhiyesinin muhassest- kadmesi olan mebli bade't-tenzl fazla tahssi iktiz eden slif'z-zikr bin iki yz seksen guru sene-i

160

ZET VE TRANSKRPSYON

161

hliyye nihyetine kadar fevka'l-de tertbinden ve doksan be sene-i mliyyesi ibtidsndan itibren muvzeneye idhlen tesviye olunmak zre mezkr kim-i makmln tekli zmnnda vilyet-i mezkreye mezniyyet its ve haznece f-y muktezsnn dahi Mliye Nezreti Cellesi'ne havlesi tezekkr klnman,ol bbda emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir. F 23 Zil'l-hicce sene [1]295 ve F 6 Knn- Evvel sene [1]294

r-y Devlet

Ali Bey Meznen Beyrut'da

Avn'r-refk

Mehmed Celleddin

Ahmed zzeddin

Yanko

Atfetl efendim hazretleri, Badad Vilyeti dre Meclisi'nin mazbatas zerine r-y Devlet Mlkiye Diresi'nin leffen arz u takdm klnan mazbatas melinden mstebn olduu vechile Musul sancana mlhak Zbar nhiyesi yz seksen sekiz karyeli yani bin sekiz yz hneyi cmi alt nhiyeyi hv ve bir ok arz-i mnbiteyi muhtev olup zirat ve imra mstaidd iken ahlsi mteferrik ve kavnn-i adliyye-i devletden gayr-i mstefd olduklarndan slh- hlleriyle oralarn tahsl-i umrn ve smn, nhiye-i mezkrenin kim-i makmla tahvline mtevakkf olduu gibi mezkr Zbar ile ehr-i Zor'a tbi Revanduz'un huddu dhilinde bulunan irvan nhiyesi uly ve sfl nmyla ikiye mnkasm olup bir ciheti Revanduz'a ve bir taraf Musul'a tbi Akra'ya mlhak olduundan oralarda bulunan ve mrdler tabr olunan ahlnin tefrika ve ihtilfdan kurtarlmak in bir idreye rabt ve zikrolunan irvan ve Zbar'a mnsebeti olan nhiyelerin tevhd-i idresiyle Musul'a tbi olmak zre Zbar Kimi makml nmyla tekli ehr drt bin guru masraf ihtiyrna mtevakkf olup, bundan el-yevm mevcd bulunan bir mdrle ktib ve krtasiye bahs olan sekiz yz yirmi guru bde't-tenzl mceddeden daha bin iki yz seksen guruun tahssine

161

162

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

ihtiyc grnyor ise de u mkilt ve slhtn istikblen celbedecei mamriyyet vstasyla tezyd edecek vridt, masrift- mezkreye tekbl edecei gibi sir sretle de fevid-i mlkiyye hsl olacandan masrif-i mezkrenin kablyle sene-i hliyye nihyetine kadar fevka'l-de tertbinden ve doksan be sene-i mliyyesi ibtidsndan itibren muvzeneye idhlen tesviye olunmak zre mezkr kim-i makmln tekli zmnnda mahalline mezniyyet its ve haznece f-y muktezsnn dahi Mliye Nezret-i Cellesi'ne havlesi tezekkr olunmu ise de ol bbda irde-i seniyye-i hazret-i milk-dr her ne sretle mteallk ve eref-sudr buyurulur ise infz- hkm-i celline mbderet olunaca beynyla tezkire-i senver terkm olundu, efendim. F selh-i Zi'l-hicce sene [12]95

Marz- ker-i kemneleridir ki, Resde-i dest-i tazm olan ibu tezkire-i smiye-i Sadret-penhleriyle mazbata-i marza manzr- hmyn- hazret-i pdih buyurulmu ve sret-i muharrerenin ber-mceb-i istzn f-y mukteziyt mteallk ve eref-sudr buyurulan emr fermn- hmyn cenb- ehen-h mantk- cellinden olarak mazbata-i mezkre savb- sm-i hidvlerine ide klnm olmala ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F Gurre-i Muharrem sene [12]96

BOA. rde r-y Devlet, nr. 2257

- 20 -

162

ZET VE TRANSKRPSYON

163

MUSUL'DA KAMET EDEN SRYN YAKUBLER LE SRYN KATOLKLER ARASINDAK KLSE, ARAZ VE MEZARLIKLAR LE LGL ANLAMAZLIKLARIN GDERLMES

[Musul'da ikamet eden Sryn Yakubler ile Sryn Katolikler

arasnda uzun sredir devam eden kilise, arazi ve mezarlklar zerindeki anlamazlklarn giderilmesi iin Dvn- Hmyn Kalemi'nden muhtelif tarihlerde bir ok defa fermn yazld halde konunun zmlenmemesi ve ikayetlerin devam etmesi, son olarak iki cemaat arasnda akdedilecek mukavele lyihasn gnderen Fransa Sefreti'nin de olaya karmas zerine durumun Meclis-i Mahss'da incelenerek; Tahire Kilisesi ile Mar Behnm Manastr'na ait zeytinliklerin Sryn Katoliklere, Mar Toma Kilisesi'nin ise Yakublere braklmasna karar verildii, Bahika [Baika] ky ile Bmon denilen mahalde bulunan zeytin aalarnn taksimi, buradaki kabristanln mtereken kullanlmas ve Sryn Katoliklerinin Sryani Yakublere it arazi zerinde yaptklar iki kilise hakknda gereken tahkikatn yaplmas iin bir komisyon kurulmas, bu komisyon azalar arasnda anlamazlk karsa durumun hkmete bildirilmesi ve hkmet tarafndan nc hakem sfatyla dorudan gnderilecek ahsn meseleyi kesin bir ekilde halledecei hususlarnn iki cemaat reisine ve gereken makamlara iletilmesi hakknda Meclis-i Mahss tarafndan Musul Mutasarrf Nzm Efendi'ye gnderilen fermn msveddesi.] 7 S. 1296 (31 Ocak 1879)

Bb- l Nezret-i Celle-i Hriciyye Tercme Odas Makm- Nezret-i Celle-i Hriciyye'ye f 31 Tern-i Evvel sene 1878 trhiyle Fransa Sefreti'nden vrid olan takrrin tercmesidir. Nefs-i Musul'da kin kiliselerin tasarruf mddesi bin sekiz yz otuz yedi senesi nizmnmesi hilfna olarak Sryn Katolik ile Sryn Yakbler beyninde bir

163

164

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

takm ihtilft ve mnzata sebebiyyet vermi ve tedbr-i vsia-i sulhiyyeye mrcaatla bu misill hlt- mteessifenin men-i tekerrrne almak ve alkadrnn n ve haysiyyetlerini vikye ile berber ihtiyct- sahhalarn ikml etmek muktez-y hlden bulunmu olmala Fransa ve ngiltere sefrleri devlet-i metbalarndan aldklar mezniyyet zerine keyfiyyeti bi'l-etrf tedkk ve mtlaa eyledikden sonra iki cematin emlk ve hukkunu katiyyen tayn edecek tde muharrer mukvele lyihasnn bir kta fermn- l ile tasdki hussun Bb- l'ye teklf etmeklie karr vermilerdir. fermn- l-i mezkrun eref-sudru akbinde mevki-i icrya vaz olunmas in Musul Mutasarrfl'na evmir-i lzme its lzm gelr.

Sryn Yakbler ile Sryn Katolikler beyninde mnzaun-fh olan kiliselerle emlk- sirenin tasarrufu mddesini fasl u tesviye eylemek zre akdolunacak mukvelenme lyihasnn tercmesidir: Evvelen: Thire Kilisesi'yle "Mar Ahdmi" mlhkt ve ey-y mevcdesiyle berber mnhasran Sryn Katoliklerin ve Mar Toma Kilisesi'yle tepede kin "Thire " mlhakt ve ey-y mevcdesiyle berber mnhasran Sryn Yakblerin mlk olacakdr. Sniyen: Bahika[Baika] karyesinde Bmon nm mahalde bulunan zeytn aalarnn kymeti Fransa ve ngiltere konsoloslar tarafndan takdr olunacak ve tarafeyn nsf hisselerini muhfaza etmek isterler ise mahall-i mezkr ikiye taksm ve tahdd olundukdan sonra her cemat nsf hissesine mlik olacakdr. ki cematden biri kendi hissesini terkedecek olur ise ol hlde dier cemat kendsine tekml arsa in takdr ve tayn olunan bedelin nsfn tediye ve itya mecbr olacakdr. Kilise Yakblerin mal olacakdr. Slisen: Sryn Katolik veyhd Sryn Yakblerin el-yevm mezkr kiliselerde mlik olduklar makbirin hakk- tasarrufunca bir gne itirz vuk bulmamak in ngiltere ve Fransa konsoloslarndan mrekkeb bir komisyon makbiri mezkrenin defterini tanzm ederek, gerek bunlara ve gerek her iki cematin kabristnlarnda bulunan mezrlara keml derece hrmet ve riyet edilecekdir. bu cedvel drt nsha olarak tanzm ve biri Sryn Yakb patriine ve dieri Katolik Sryn Patrii Monsenyorini'ye ve biri Fransa ve dieri ngiltere konsolatolarna

164

ZET VE TRANSKRPSYON

165

tevd olunacakdr. ki cematin kilise veya kabristnlarnda mtereken makbiri bulunan Katolik veyhd Yakb familyalar kem-fis-sbk mevtlarn bil-mni makbir-i mezkrede defnedebileceklerdir. Rbian: Fransa ve ngiltere konsoloslarndan mrekkep bir komisyon Sryn Katoliklerin mceddeden in etdikleri iki aded kilisenin Sryn Yakblere id arz zerinde bin olunduuna dir olan iddinn shhat ve adem-i shhatini tahkk eyleyecekdir. Eer Yakblerin iddilarnda hakl olduklar tahakkuk eder ise konsoloslar arz-i mezkrenin kymetini takdr edecekler ve ft- muhammene Katolik Patrii Monsenyorini marifetiyle anlara ve anlar tarafndan dahi makbz senedi mukbilinde olarak Sryn Yakb patriine tediye olunacakdr. Fakat Yakblerin iddilar b-ess olduu komisyonca sbit olur ise arz-i mezkre bihakkn Sryn Katolik cematinin emlkndan addolunarak Katolikler hi bir tazmnt vermeyeceklerdir. Hmisen: "Bhircn" nm mahalde vki Mar Behnm Manastr'na id olan zeytnluklar Sryn Katoliklerin emlki olduundan ibu mukvelenmenin kabl gnnden itibren kendlerine verilecek ise de bunlar geen seneler in bir gne tazmnt taleb edemeyeceklerdir.

Bb- l Nezret-i Celle-i Hriciyye Mektb-i Hriciyye Odas Aded

Umr- Adliyye ve Mezhebiyye Nezret-i Cellesi'ne Devletl efendim hazretleri, Sryn Yakbler ile Sryn Katolikler beyninde kiliseler ile emlk- sirenin sret-i tasarrufuna id olan baz mevdd hv Fransa ve ngiltere sefretleri tarafndan mtereken kaleme alunup Bb- l'ye tebl olunan lyihann tercmesi leffen savb- devletlerine irsl klnmala lyiha-i mezkrenin mevdd- mnderecesi

165

166

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

bi't-tedkk vki olacak mtlaa-i aliyyelerinin ir hussuna himmet buyurulmas siyknda tezkire-i senver terkm olundu, efendim. F 23 Zi'l-kade sene 1295 ve F 6 Tern-i Sn sene [12]94

Safvet

Bb- l Nezret-i Celle-i Hriciyye Dvn- Hmyn Aded Sryn Yakblerle Sryn Katolikler beyninde mnzaun-fh olan kiliselerle emlk- sirenin sret-i taksmine dir baz mevdd hv Fransa ve ngiltere sefretleri tarafndan mtereken kaleme alnup Bb- l'ye takdm olunmu olan lyiha, mtlaa gzr- kemternem oldu. bu mevddn kablyle veyhd dier sretle mnzaa-i mevcdenin hall u fasl lzmu der-kr olup u kadar ki bu bbda vuk bulacak teebbst ve icrtda lyiha-i mezkrede mnderic olduu zre ngiltere ve Fransa konsoloslarnn hkim sfatn almalarnn kabl vey reddi vkely fihm hazertnn r-y sbitesine mtevakkf umrdan olmasyla bu bbda birey denemeyeceine ve bu hussa dir olan mtlaa-i kemternem bundan ibret bulunduuna nazaran icr-y iktizs ment- irde-i aliyye-i safneleridir. Ol bbda emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir. F 23 Zi'l-hicce sene [12]95 F 6 Knn- Evvel sene [12]94

[Mhr]

Atfetl efendim hazretleri, Nefs-i Musul'da mtemekkin Sryn Yakblerle Sryn Katolikler beyninde kilise ve makbir ve arz mddelerine dir sinn-i vefreden ber srnmekde olan ihtilft ve mnzatn hall tesviyesi in imdiye kadar Dvn- Hmyn

166

ZET VE TRANSKRPSYON

167

Kalemi'nden tevrih-i muhtelife ile mteaddid fermn- l isdr klnm olduu ve en sonra cemiyyet-i sulhiyyede dahi telf ztl-beyne bi'l-ikdm alld hlde tarafeynin iskt ve ikn ile sulhen tesviye-i maslahatn resi bulunamam ve ale'ttevl iki tarafdan vuk bulan mstediyt ve ikytdan n muahharan bu mdde hakknda Fransa Sefreti cnibinden makm- Nezret-i Celle-i Hriciyye'ye bir takrr verilp hlsa-i melinde Fransa ve ngiltere sefrleri devlet-i metbalarndan aldklar mezniyyet zerine bu mddenin mahallince bi'l-etrf tedkkiyle iki cematin emlk ve hukkunu katiyyen tayn etmek in bir mukvele lyihas tanzm ve bu lyihann b-fermn- l tasdkini Bb- l'ye teklf etmek hussuna karr verdikleri ve fermn- lnin eref-sudru akbinde mevki-i icrya vaz olunmas in Musul Mutasarrfl'na evmir-i lzime its lzm gelecei tebl ve lyiha-i mezkre dahi be mddeden ibret olarak takrr-i mezkr zeyline ilveten tahrr edilmi olduundan mezkr takrr ve lyihann bir varakada muharrer tercmesi ve bunun zerine makm- Nezret-i Hriciyye'den Umr- Adliyye ve Mezhebiyye Nezreti makmna yazlm olan tezkire ile Dvn- Hmyn Belikilii tarafndan verilmi olan mzekkire takmyla leffen ve bu defa Hriciye Nezret-i Cellesince Musul Mutasarrfl'na hitben kaleme aldrlm olan fermn- l msveddesi ile maan arz u takdm klnm ve blda beyn olunduu zre mevdd- muhtelefunfh-i mezkrenin buraca tesviyesi bir hayli seneden ber srncemede kalmasndan mad mukaddem her naslsa Bb- l'nin malmtyla nevam zmnen devleteyn-i mezkreteynin karrna talk edilmi olan u mdde zerine Londra ve Paris kabinetolarnn mttefikan beyn etdikleri sret-i tesviyyenin hricinde gidilmesi bir takm mkilt mcib olaca cihetle mcerred teebbst- vkalarna mdhale rengi verilmeksizin sret-i tesviye-i mezkrenin dorudan doruya temiyyet ve tervci muvfk- maslahat grnm ve fermn- mezkr msveddesi bu sretde kaleme alnup eeri baz cihtca icr olunacak takdr ve tahmn husst devleteyn-i mezkreteynin konsoloslarna terk olunmu ise de mezkr konsoloslarn bu kablden olan mevdd hakknda emsl olmamak zre muhammen sfatyla hkmetin daveti zerine bu ie teebbs eylemelerinde ve bu tark ile gile-i mezkrenin def olunmasnda bir mahzr- hakk mtlaa olunmam olmala mezkr msveddenin medll ve ibresi irde-i seniyye-i hazret-i pdihye tevfuk eyledii hlde zikrolunan emr-i lnin isdrna ve ol sretle tesviye-i maslahata ibtidr olunaca beynyla tezkire-i senveri terkm klnd, efendim. F 19 Muharrem sene [12]96

167

168

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Marz- ker-i kemneleridir ki, Zver-i dest-i tazm olan ibu tezkire-i smiye-i Sadret-penhleriyle msvedde-i mezkre ve evrk- sire manzr- dekyk- mevfr hazret-i pdih buyurulmu ve maslahatn ehemmiyyeti cihetle bir kerre de Meclis-i Hss- Vkel'da tedkkiyle netce-i karrn b-mazbata arz ve istzn olunmas mteallk ve erefsudr buyurulan irde-i seniyye-i cenb- ehen-h mantk- mnfinden olarak zikrolunan msvedde evrk- sire ile berber sy- sm-i saflerine ide klnm olmala ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 20 Muharrem sene [12]96

Nefs-i Musul'da mtemekkin Sryn Yakblerle Sryn Katolikler beyninde kilise ve makbir ve arz mddelerine dir sinn-i vefreden ber srnmekde olan ihtilft ve mnzatn sulhen tesviyesi in tarafeynin iknna allm ise de kbil olamamasndan ve muahharan Fransa Sefreti cnibinden makm- Nezret-i Hriciyye'ye b-takrr resm bir sret-i tesviye beyn ve bunun Musul'da bulunan Fransa ve ngiltere konsoloslarndan mrekkeb bir komisyon marifetiyle icrs taleb ve der-miyn olunmas zerine ol sretle kaleme aldrlm olan fermn- l msveddesi makm- Sadret'in f 19 Muharrem sene [12]96 trhli tezkiresi ve evrk mteferrias ile huzr- evket mevfr- hazret-i pdihye takdm edilmesi zerine maslahatn ehemmiyyetine mebn bir kerre de meclis-i ciznemizde tedkkiyle netce-i karrn b-mazbata arz ve istizn hussuna irde-i isbet-de-i cenb- milk-dr eref-mteallk buyurulmu olduundan cb- keyfiyyet miyne-i bendegnemizde mevki-i bahs u mtlaaya konuldu. Vka ibu mevdd- muhtelefu'n-fhnn byle srncemede kalmasndan ise bir an evvel kesilip bitrlmesi ez-her-cihet hayrl grndne ve bunun mahzrdan slim bir sretle hsl edilmesi hakknda cereyn eden mzkertn netcesi ve Nezret-i Hriciyye tarafndan vki olan teebbs ve ikdm eseri olarak komisyon- mezkrun konsoloslardan terkbi teklfinin tadle anlarn intihb ve ire edecekleri b-taraf ehl-i vukfdan tekl edilmesi ve trh-i teklinden aya kadar mevdd- mebhsu'n-anh

168

ZET VE TRANSKRPSYON

169

in beyne'l-az ittihd hsl olamaz ise Bb- l'ye bi'l-mrcaa taraf- hkmetden nc hkem sfatyla ve dorudan doruya tayin klnacak memr tarafndan katiyyen bir karr verilerek hall-i mesele olunmas sretlerine ngiltere ve Fransa sefretlerinin muvfakatlar istihsl edilmi olduuna binen buna gre mezkr fermn- l msveddesi tashh ve bir nsha-i mbeyyezesi leffen arz u takdm klnd. Umr- dhiliyyeye konsoloslarn mdhalesi ciz deilse de her naslsa vaktiyle konsoloslar ie kardrlm ve anlarn vestetiyetle bu mddenin tedkk ve tesviyesi in sefretlere vad dahi verilmi olduundan ve imdi baka yolda sret-i tesviye bulunmas mkil grnmi idnden bi'z-zarre buna muvfakat gsterilmi olup maamfh komisyon- mezkr azsnn ngiltere ve Fransa konsoloslarnn ire edecekleri zevttan tayn olunaca fkrasnn dahi ibu fermn- lde tasrh olunmayp taraf- Sadretden huss bir mektb ile Musul Mutasarrfl'na bildirilmesi tezekkr olunmu olmala ve evvelki tezkire-i marza evrk- mteferriay muhtev olduundan yine takmyla marz- p-gh- evket-penh- cenb- ehriyr klnmala ol bbda ve ktbe-i ahvlde emr-i fermn hazret-i veliyy'l-emr efendimizindir. F 6 S. sene [12]96 [Mhrler] Hayreddin, Ahmed Esad, Osman Nuri, Ahmed Vesim, Aleksandri, Said, Ali, Muhammed Kani, Sava, esSeyyid Mustafa Vehbi, Mehmed Tahir Mnif, Abdlhalim.

Atfetl efendim hazretleri, Nefs-i Musul'da mtemekkin Sryn Yakblerle Sryn Katolikler beyninde sinn-i vefreden ber mnzaun-fh olan kilise ve arz ve makbir mddelerine dir bu defa Meclis-i Mahss'da cereyn eden tedkkt hv tanzm olunan mazbata ve bu bbda Musul Mutasarrfl'na hitben kaleme alnup tadl edilen fermn- l msveddesi evrk- mteferria ile berber meml-i nazar- evket eser-i cenb- cihn-bn buyurulmak zre leffen arz u takdm klnmala yine her ne vechile emr fermn- hmyn- hazret-i ehen-h mteallk ve eref-sudr buyurulur ise infz- hkm-i mnfine ibtidr olunaca beynyla tezkire-i senver terkm klnd, efendim.

169

170

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

F 6 S. sene [12]96

Marz- ker-i kemneleridir ki, Resde-i dest-i tazm olan ibu tezkire-i smiye-i Sadret-penhleriyle melff mazbata ve msvedde evrk- mteferria ile berber manzr- hmyn- hazret-i pdih buyurulmu ve mazbata-i mezkre mnderectnn icr-y cbt mteallk ve eref-sudr buyurulan irde-i seniyye-i cenb- milk-dr mantk- mnfinden olarak zikrolunan mazbata ve msvedde evrk- mteferriasyla savb- sm-i safnelerine ide klnm olmala ol bbda emr fermn hezret-i veliyy'lemrindir. F 7 S. sene [12]96

Fermn- l Msveddesi (Rtbe-i sniye ashbndan Musul Sanca Mutasarrf Nzm Efendi zde uluvvuhuya hkm:) Nefs-i Musul'da mtemekkin Sryn Yakbler ile Sryn Katolikler beyninde bir mddetden ber srnmekde olan ihtilft ve mnzatn hall tesviyesi in tarafeynden ale't-tevl vuk bulan istidlar zerine keyfiyyet bi'l-etrf tedkk ve mtlaa ve tarafeynin yedlerinde bulunan senedt muyene olunarak iki cematn emlk ve hukkunun tayniyle berber mnzat- mezkrenin katiyyen fasl hasm lzm gelmi olduundan Thire Kilisesi'yle Mar Ahdmi mlhkt ve ey-y mevcdesiyle berber mnhasran Sryn Katoliklerin ve Mar Toma Kilisesi'yle yine tepede kin Thire mlhakt ve ey-y mevcdesiyle berber mnhasran Yakblerin mlk olmas ve Bahika [Baika] karyesinde Bmon nm mahalde bulunan zeytn aalarnn kymeti b-taraf ehl-i hbre tarafndan takdr olunarak tarafeyn nsf hisselerini muhfaza etmek istedikleri halde mahall-i mezkr ikiye taksm ve tahdd olundukdan sonra her cemat nsf hissesine mlik olmas ve iki cematden biri kendi hissesini terkedecek olur ise dier cemat kendisine tekml

170

ZET VE TRANSKRPSYON

171

arsa in takdr ve tayn olunan bedelinin nsfn tediye ve itya mecbr bulunmas ve kilise Yakblerin ml olmas ve milleteyn-i mezkreteynin el-yevm mezbr kiliselerde mlik olduklar makbirin hakk- tasarrufunca bir gne iddia vuk bulmamak zre b-garaz ehl--i vukfdan mrekkep bir komisyon marifetiyle makbir-i mezkrenin defteri tanzm olunarak, gerek bunlara ve gerek her iki cematin sir makbirine keml-i derece hrmet ve riyet olunmas ve ibu defterin bir nshasnn taraf- hkmete teslm klnmas ve iki cematn kilise veya kabristnlarnda mtereken makbiri olan Katolik veyhd Yakb familyalar kem-fi's-sbk mevtlarn bil-mni makbir-i mezbreye defneylemesi ve blda gsterilen sretde teekkl edecek komisyon marifetiyle Sryn Katoliklerin mceddeden in etdikleri iki aded kilisenin Sryn Yakblere id arz zerine bin olunduuna dir olan iddinn shhat ve adem-i shhati tahkk olunarak, eer Yakblerin iddilarnda hakl olduklar tahakkuk eder ise arz-i mezkrenin tahmn ve takdr olunacak fit Katolikler tarafndan tediye olunmas ve Yakbler haksz olduklar sbit olur ise arz-i mezkre bi-hakkn Sryn Katolik milletinin emlknden addolunarak hi bir gne tazmnt verilmemesi veya Hercn nm mahalde vki Mar htm Manastr'na id olan zeytnlkler Sryn Katoliklerin ml olduundan kendilerine it olunmas ve gemi seneler in bir gne tazmnt taleb olunmamas husslarna karr verilerek komisyon- mezkrun tanzm ve takdm edecei mazbatann taraf- hkmetden tasdk klnmas ve trh-i teekklnden aya kadar blda beyn olunan mevdd in komisyonun azs beyninde ittihd hsl olamaz ise Bb- l'mize bi'l-mrcaa taraf- hkmetden nc hkem sfatyla ve dorudan doruya tayn olunacak memr tarafndan katiyyen bir karr verilerek hall-i mesele olmasn bi't-tensb keyfiyyet taraf- eref-i pdihneme arz ile lede'listzn ol vechile icrsna irde-i seniyye-i mlknem taallukuyla ol bbda emr-i hmyn- hnem eref-snh eylemi olman mcebince Dvn- Hmyn'umdan ibu emr-i cell'l-kadrim sdr ve tisyr olundu. Sen ki mutasarrf- mm-ileyhsin keyfiyyet-i emr irde-i seniyyemi cemateyn-i mezkreteyn ressna ve sir iktiz edenlere tebliyle tarafeynden bir gne sud ve kyl u kl vuka getrlmemesi husslarna mezd-i itin ve sarf- makderetle keyfiyyeti bu tarafa ira mbderet eyleyesin. Tahrren f'l-yevm.

BOA. rde Meclis-i Mahss, nr. 2846

171

172

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

- 21 MUSUL VLYETNDEK KITLIK NEDENYLE ARPA VE BUDAYDAN VERG ALINMAMASI

[Badad vilyetindeki zahire ktlndan dolay ran'dan ve Basra

yoluyla Hindistan'dan ve dier yerlerden gelecek yabanc mahsullerden alnan ithalat vergisinin arpa ve budaydan alt ay sreyle alnmamasna dair daha nce verilen karara ayn blgede bulunmas ve burada da zahire ktl ekilmesi sebebiyle Musul'un da dahil edildiine dair irde.] 19 L. 1296 (6 Ekim 1879) Telgrafnme An: Kerkk l: Der-sadet [Trh]: 16 Eyll sene [12]95 Numara: 3354

Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne ran'dan ve Basra tarkiyle Hindistan'dan vesir mahallerden gelecek mahslt- ecnebiyyeden alnagelen idhlt resminin hnta ve arden alt ay mddet in alnmamas b-telgrafnme-i sm irde buyurulduu beynyla keyfiyyetin lzm gelenlere tebl ve iln Badad Vilyet-i Cellesi'nden f 25 Austos sene [12]95 trhli telgrafnmede ir olunup, halbuki buraya henz byle bir emir gelmediinden ve Musul Rsmt Nezreti'nin henz resmen teekkl etmemesinden dolay o cihete Badad'a olan merbtiyyet imdilik bk demek olmasyla ve Musul vilyetinde Irak'dan madd olup bu zarret Badada ne derecede ise burada da o mertebede ve belki daha ziyde bulunmasyla Badad Rsmt Nezreti'nden bura rsmt

172

ZET VE TRANSKRPSYON

173

memrlarna da o yolda talmt vrdu beklenilmi ise de gelmemi ve Badad'dan olunan sul ve tekde dahi cevb alnamam olduuna ve buraca yevmen-fe-yevmen zehir eksilp ve meml olunan yerlerden de gelemeyp hsl olan galnn mazallahu Tel ilerde kahta mncer olmasndan korkulmakda bulunmu idne binen ve merhameten bu mufiyetin htta-i Irakiyye'den madd olan bu vilyete dahi it ve ihsn buyurulmasn keml-i ehemmiyyetle istid olunur. F 12 Eyll sene [12]95 Vl-i Musul Feyzi

Atfetl efendim hazretleri, Badad vilyetinde kllet-i zehyirden n fitnn tezyd etmesi cihetiyle ran'dan ve Basra tarkiyle Hindistan'dan vesir mahallerden gelecek mahslt- ecnebiyyeden alnagelen idhlt resminin hnta ve arden alt ay mddet in afv hussuna dir geende bi'l-istzn eref-taalluk eden irde-i seniyye-i hazret-i pdih hkm-i celli vilyet-i mezkreye ir ve oraca icr-y cbna ibtidr olunmu ise de htta-i Irakiyye'den madd olan Musul vilyetinde dahi yevmen-feyevm zehirin tenkus etmesi ve meml olan yerlerden gelememesi hasebiyle bundan hsl olan galnn Hud-nekerde ilerde kahta mncer olaca mlhazasna mebn Badad vilyetince msade buyurulan mddet-i mufiyetden Musul'un dahi hissedr edilmesi lzmuna dir Musul Vilyeti'nden gelen telgrafnme leffen arz u takdm klnm olmala ber-mceb-i inh f-y muktezs hakknda her ne vechile irde-i seniyye-i cenb- ehriyri mteallk ve eref-sudr buyurulur ise mantk- mnfinin icrsna ibtidr edilecei beynyla tezkire-i senver terkm olundu efendim. F 18 L. sene [12]96 rif

Marz- ker-i kemneleridir ki, Resde-i dest-i tazm olan ibu tezkire-i smiye-i veklet-penhleriyle melff telgrafnme manzr- hmyn- hazret-i pdih buyurulmu ve ber-mceb-i istzn

173

174

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Badad vilyetince msade buyurulan mddet-i mufiyyetden Musul'un dahi hissedr edilmesi mteallk ve eref-sudr buyurulan irde-i seniyye-i cenb- mlkne mantk- mnfinden olarak mezkr telgrafnme savb- sm-i hidvlerine ide klnm olmala ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 19 L. sene [12]96 Bende [imza]

BOA. rde Dhiliye, nr. 64292

- 22 MUSUL'DA KADM SRYNLER LE SRYN KATOLKLER ARASINDAK KLSE ANLAMAZLIININ GDERLMES [Musul'da Kadim Srynler ile Sryn Katolikler arasndaki kilise anlamazlnn giderilmesi iin r-y Devletce Kadim Srynlere ait kiliselerden Katoliklere verilen yerlerin yine Srynler'e iadesi kararlatrlarak 1293 tarihinde fermn gnderilmi olmasna ramen, 1296 tarihli emr-i l ile sz konusu kiliselerin tekrar Katoliklere idesinin Kdim Srynilerin iddetli ikyetine sebep olduundan, "Bir mezheb erbabna it meabid zerinde ol mezhebi terkedenlerin hakk- mdahalesi olamamak" kural gerei bu konuda 1293 tarihli fermn hkmnce ilem yaplmasnn Musul Vilyetine bildirilmek zere Dhiliye Nezreti'ne ve 1296 tarihli emr-i linin kaydnn silinmesi hususunun da Dvn- Hmyn Kalemi'ne havalesi hakknda Meclis-i Vkel mazbatas.] 4 B. 1302 (19 Nisan 1885)

Meclis-i Vkel mzkertna mahss zabt varakasdr

174

ZET VE TRANSKRPSYON

175

Trh: Arab: 29 C. sene [1]302 Rm: 3 Nisan sene [1]301 Nevi: Mazbata Hlsa-i Meli Musul'da Sryn-i kadmler ile Sryn Katolikler arasnda mtekevvin kilise mnzaasnn sret-i fasl u tesviyesi hakknda Adliye Nezreti'nden vuk bulan ir zerine r-y Devlet Dhiliye Diresi'nden kaleme alnan mazbata krat olundu. Meli; mezkr Sryn-i kadmler ile Sryn Katolikler beyninde tahadds eden ibu kilise mnzaas hayli vakitden ber srnp nihyet r-y Devletce Sryn-i kadmlere mahss kiliselerden Katoliklere ifrz edilen mahallerin yine Srynlere idesi kararladrlarak bin iki yz doksan trhinde fermn- l sdr olduu hlde her naslsa mevki-i icrya konulamam ve muahharan doksan alt trhinde verilen emr-i l hkmnce de mevcd kiliselerden ikisi mstakillen Katoliklere verilmi ise de bu sret dier tarafn tedd-i ikytn istilzm eylemi olduundan ve bir mezhebin mabedi o mezhebde bulunanlara id olmak lzm gelp, eeri Katolikler Yakblerden ayrldklar vakit Yakblere mahss kiliselerden Katoliklere hisse verilmi ise de bu tedbr Katolikler'in mabedleri olmad cihetle sret-i muvakkatada ittihz olunup, imdi ise bunlarn da muntazam kilise yapdklarndan dolay tefrk edilen hisseye ihtiylar kalmadndan slif'z-zikr doksan trhli fermn- l hkmne tevfk-i mummele olunmas lzm gelecei beynndan ibrettir.

Karr Vka ibu mazbata'da gsterildii zre Sryn Katoliklerin kendleri in muahharan kilise in etmi olmalarna nazaran Yakblere mahss olup muvakkatan evvelce bunlara verilmi olan kiliseden istin hsl olacana ve maahaz bir mezheb erbbna id mebid zerinde ol mezhebi terkedenlerin hakk- mdhalesi olamamak kide-i meriyye iktizsndan idne binen sret-i karr mnsib grnmekle ber-mceb-i mazbata doksan trhli fermn- l hkmnce f-y mumele olunmasnn Musul Vilyeti'ne irnn Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne ve ahren eref-sdr olan slif'l-beyn doksan alt trhli emr-i l kaydnn terkni

175

176

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

hussunun dahi Dvn- Hmyn Kalemi'ne havlesinin b-mazbata-i mzeyyele arz ve istzn kararladrld.

BOA. Meclis-i Vkel Mazbatas, nr. 3 / 14

- 23 MUSUL'DAK SRYN KATOLK KLSELERNN ZORLA ZABTEDLP KADM SRYNLERE VERLDNE DAR FRANSA SEFRET'NN DDASININ ASLI OLMADII

[Musul'da Sryn Katoliklerin kiliselerinin mahall hkmetce zorla

zabtolunarak Kadim Sryanilere teslim edildiine ve meselenin halline kadar kiliselerin kapatlmas isteine dair Fransa Sefreti'nin takrir gnderdii hususundaki Hricye Nezreti tezkiresinin meclisce grlerek yaplan aratrma neticesinde, durumun Fransa Sefretinin iddia etdii ekilde olmayp, Musul'daki anlamazlk konusu olan kiliselerin 96 senesinde Katoliklere verildii ve kendilerine ait kilise yaplmas ile bu kiliselere ihtiyalar kalmadndan, sz konusu kiliselerin kadim Srynlere teslimi hususundaki 93 tarihli emrin iletilmesi kararnn alnd ve bu durumda ngiltere'nin de mdahalesine meydan verilmemesi iin gereken tedbirlerin alnmasnn kararlatrld hakknda Meclis-i Vkel mazbatas.] 7 Za. 1302 (18 Austos 1885)

Meclis-i Vkel mzkertna mahss zabt varakasdr Zabtnme Rakam: 289 Trh:

176

ZET VE TRANSKRPSYON

177

Arab: 5 Za. sene [1]304 Rm: 4 Austos [1]301 Nevi: Tezkire Hulsa-i Meli Musul'da Sryn Katoliklerin kiliselerinin hkmet-i mahalliyyece cebren zabt ile Sryn-i kadmlere teslm olnd hakknda baz ifdeyi ve iin fasl u tesviyesine dein kiliselerin muvakkaten seddi talebini hv Fransa Sefreti'nden verilen takrr tercmesinin gnderildiine dir Hriciye Nezret-i Cellesi'nin makm- sm-i Sadretle muhbert mil tezkiresi mezkr tercme ile berber krat olundu.

Karr Muhbert- vkadan mstebn olduu ve esn-y mzkerede zh edildii zre Musul'da Sryn-i kadmler ile Sryn Katolikler arasnda mnzaal olan malm'l-ism kiliseler doksan alt trhinde tasdr buyurulan emr-i l mcebince Katoliklere tahss edilmi ise de muahharan r-y Devletce icr klnan tedkkt cbnca Sryn Katolikleri tarafndan kendlerine mahss kilise yaplarak mnzaal kiliselere ihtiylar kalmad cihetle mrruz'z-zikr doksan alt trhli emr-i lnin terkn-i kaydyla doksan trhinde eref-tasdr buyurulan emr-i l hkmnn ibk ve icrs kararladrlm ve bu sret Meclis-i Vkelca da tensb olunarak bi'l-istzn irde-i seniyye dahi ol merkezde eref-sdr olmu olduuna ve mahallince kiliselerin teslmi bu karra mbten olup, sefretin ir gibi mumelt- cebriyye vuk bulmad Dhiliye nzr paa hazretlerinin ifdt- vkasndan anlalm ise de iin ez ser-i nev tedkkiyle gerek sefret-i mrun-ileyhnn ve gerek ie karmas melhz id nezret-i murn-ileyhnn cevb- ahrinde beyn olunan ngiltere Sefreti'nin mdheltna meydn verilmemesi lzmeden bulunduuna binen badehu cb mzkere olunmak zre evvel-emirde doksan trhinden ber bu ie dir olan emr-i l ve evrk- sirenin meclisce li-ecli'lmtlaa evrk odasnca buldurularak sretlerinin its kararladrld. BOA. Meclis-i Vkel Mazbatas, nr. 4 / 68

177

178

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

- 24 BADAD VE MUSUL DAHLNDE ASAYN SALANMASI

[Badad ve Musul dahilindeki airetlerin ekiyalk faaliyetlerinin

nlenmesi ve asayiin salanmas iin, Kerkk taraflarnda bulunan Berzencler ile Talabanllar arasndaki dmanln ortadan kaldrlmas; Musul ile Basra vilyetlerinin eskiden olduu gibi birer mutasarrflk halinde Badad'a balanmas ve Hemavendler'den Osmanl Devleti gibi rahatsz olan ran ile bir mukavele imzalanarak bu airetin tecavzlerinin nlenmesi hususlarnda Mbeyn-i Hmynda kararlar alnd ve bu maksatla airetlerin mizacn ve blgenin durumunu iyi bilmesi dolaysyla blgeye Asker Tefti Komisyonu kinci Bakan smail Paa'nn bakanlnda bir heyetin gnderilmesi hakknda irde.] 11 S. 1304 (9 Kasm 1886)

Yldz Saray- Hmynu Bakitbet Diresi Sadret'e gnderilen tezkirenin sretidir Badad ve Musul vilyetleri dhilinde baz harekt- ekvet-krneye cret etmekde olan ayirin def-i mazarrt in iktiz eden tedbrin ittihz memriyetiyle ol taraflara izm irde-i seniyye-i hazret-i hilfet-penh iktiz-y lsinden olan Mr smail Paa hazretlerinin sret-i hareketine dir etrfl bir talmt kaleme alnarak arz u takdm klnmas dahi cmle-i irdt- seniyye-i cenb- pdihden bulunmu olmala ol bbda. F 11 Safer sene [1]304 ve F 28 Tern-i Evvel sene [1]302

Aslna mutbkdr Abd- memlkleri Sreyya

178

ZET VE TRANSKRPSYON

179

Yldz Saray- Hmynu Bakitbet Diresi Tezkire-i Sadret Sreti Badad ve Musul vilyetleri dhilinde bulunan ayirin def-i mazarrt in lzm'l-ittihz olan tedbrin mzkeresi zmnnda b-irde-i seniyye-i cenb- pdih bugn Mbeyn-i Hmyn- cenb- mlknede ve taht- riyset-i senverde teekkl eden komisyondan kaleme alnan mazbata leffen arz u takdm klnmala ol bbda. F 10 Safer sene [1]304 ve Sadr- azam F 27 Tern-i Evvel [1]302 Kmil

Hmi sretidir Resde-i dest-i tazm olan ibu tezkire-i smiye-i Sadret-penhleriyle melff mazbata manzr- l buyurulmu ve ol bbda eref-sdr olan irde-i seniyye-i mlkne mazbata-i mezkreye zeyl terkmiyle tebl olunarak zikrolunan mazbata ide klnm olmala ol bbda. F 11 Safer sene [1]304 ve F 28 Tern-i Evvel sene [1]302 Aslna mutbkdr Abd-i memlkleri Yldz Saray- Hmynu Bakitbet Diresi Komisyon Mazbatas Sreti Badad ve Musul vilyetleri dhilinde baz ayirin ahl haklarnda vuka gelen harekt- ekvet-krneleri u aralk ehemmiyyet-i mahssa hsl etmekle bu hlin devmndan mlken ve siyseten melhz olan mehzir ve mazarrtn defi in ittihz iktiz eden tedbrin mzkeresi zmnnda eref-snh ve sudr buyurulan emr fermn- hazret-i hilfet-penh mcebince bi'l-ictim cb- hl ve maslahat Ser-ktib-i Hazret-i ehriyr

Sreyya

179

180

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

mevki-i bahs ve mtlaaya konuldu. Vukt- mahalliye hakknda istihsl olunan malmta gre Kerkk cihetince Berzencler ile Talabanlular beyninde zuhr eden mnzaann netcesi syi-i memleketin ihlli derecesine vsl olmamakla berber Hemavend Aretinin mctemian ve ayir-i sirenin mteferrikan baz ahvl-i bgyneleri vuk a gelmekde bulunmala bunlarn ceveln-ghlarnca temn-i istikble slih bir tedbr-i slim vaznda iki tark olup anlarn biri buradan bir heyet-i fevka'l-de izmyla ana tevd-i slht olunmak ve dieri idre-i mahalliyyeyi ikdr ile istihsl-i maksad klnmak sretleri olduundan u iki sretden birinin rchn bahsinde tet-i efkr ve mlhazt olundukda nki ahvl-i hzra-i mahalliyye her yerde olabilecek vukt- diyeden ve ann meni ise hkmet-i mlkiyyenin vezifi mutdesinden iken yle bir heyet-i fevka'l-de tayn ve izm klnsa htta-i Irakiyyece bir mesele-i dhiliyyenin vcdunu ihss etdirecei cihetle nazariyyt- hriciyyede ehemmiyetle manzr olacandan mad vlt- mahalliyyenin vezifine mevd olan icratn vsta-i diere tevdinde baz ihtilf ve mkilt dahi zuhr edeceinden ve bu cmle ile berber buradan gidecek memrun Musul ve Badadca slik olaca meslek-i icrt oralarn memrn-i mlkiyye ve meclis-i idresiyle karrladrlmak ihtiycnda bulunacana gre matlb olan slhtn ess yine hkmt- mahalliyyenin vukf ve rsna merbtiyyetden kurtulamayacandan memr- mahss izmndan ise htta-i Irakiyye idre-i mlkiyyesinin temmi-i intizm ve izlesi mltezim olan sr- ekvetin imhsna muktez tedbir-i slhiyyenin vaz ve icrs husslarnn Badad vilyetinde bulunacak vlnin yed-i iktidrna tevdi ve Musul ve Basra vilyetleri Badad'n tetimmt- tabiiyye-i mlkiyyesinden olarak Altnc Ordu-y Hmyn'un dire-i askeriyyesi oralar dahi mtemil bulunluduundan mukaddem Musul ve ehr-i Zor ve Basra havlsi birer sancak olmak zre Badad vilyetine merbt iken muahharan tefrk ile mstakil vilyet ittihzndan dolay Badad'n hkmet-i mlkiyye ve ahvl-i mliyyesi zaafa derek ayirin takb ve mdfaalar emrinde ihtilf ve subt hudsu meydnda olan sr- ekvetin bir sebeb-i mhimmi olmala mlhaktyla Musul vilyetiyle Basra vilyetinin kem-fi's-sbk birer mutasarrflk hlinde Badad vilyetine ilhk slht- mutasavverenin mevkf- aleyhi denilecek derecede muktez grndnden ibu tekltn dahi ol sretle icrs ve verilen zhta nazaran ran Devleti dahi Hemavendlilerin harekt- tecvz-krnelerinden muztar olarak bunlarn iki tarafca def ve tenklleri in bir mukvele akdini teklf etmekde bulunduundan bunun da Bb- lce bi'l-mzakere inikd essna baklmakla berber htta-i Irakiyyece matlb olan slhtn mahallince hsl olacak vukf ve tebeyyn edecek lzm zerine

180

ZET VE TRANSKRPSYON

181

icrs ve sevk ve iml-i asker icb etdikde ana dahi mrcaat olunarak syi-i mahallnin taht- mahfziyyetde tutulmas in her ne yaplmak lzm gelr ise fiiliyytna ibtidr olunmas ve vilyete tbi sancaklar memrn-i mlkiyye ve askeriyyesinin slhtn iktizsna gre azl ve tebdli lzm gelenleri hakknda knn diresinde mumele olunmak zre vilyet ve mriyyete mezniyyet verilmesi tezekkr klnd ise de ktbe-i ahvlde emr fermn hazret-i veliyy'l-emr efendimizindir. F 10 Safer sene [1]304 ve F 27 Tern-i Evvel sene [1]302

Sadr- azam Kmil

Yver-i Ekrem ve Nfia Komisyonu Resi Nmk

Yver-i Ekrem Dervi

Yver-i Ekrem Hssa Mri Rauf Badad Nakb'lErf Selman

Teft-i Asker Komisyonu Res-i Snsi smail Hakk Ayndan Emin

r-y Devlet Tanzmt Diresi Resi Mahmud Kuren-y Hazret-i ehriyrden Mahmud

bu mazbata-i hussiyye manzr- dekyk-nr- hazret-i hilfet-penh oldu. Mukaddemce dahi emr fermn buyurulduu zre Teft-i Asker Komisyon- lsi Res-i Snsi smail Paa hazretlerinin ahvl-i mahalliyyeye ve emzice-i aire vukf ve malmt cihetiyle bu iin mrun-ileyhe ihlesi muvfk- hl ve maslahat olacandan maiyyetine cb eden memrlarn intihb ve tayniyle mrun-ileyhin mahall-i memriyyetine izm ve Berzencler'in Slle-i Thireden bulunmalar hasebiyle haklarnda icr edilecek mumeltn adl ve hakkniyete tammyla muvfakatine be-gyet itin ve dikkat edilmesi hussunun dahi mrun-ileyhe tavsiyesi ve ranlunun tenkl-i ekiy zmnnda akdini teklf eyledii mukvelenmenin hlen ve istikblen menfat-i devleti temne kfil olacak sretde

181

182

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

olmasnn dahi p-i nazar- ehemmiyyet ve itinya alnmas muktez-y emr fermn- hmyn- hazret-i hilfet-penhden bulunmu olmala ol bbda. Aslna mutbkdr F 11 Safer sene [1]304 ve F 28 Tern-i Evvel sene [1]302 BOA. Y. A. RES, nr. 35/14

Abd-i memlkleri Sreyya

- 25 BERZENCLERLE TALABANLILAR ARASINDAK ANLAMAZLIIN GDERLMES

[Berzencler ile Talabanllar arasnda meydana gelen baz

olaylardan dolay, asayii salamak zere Asker Tefti Komisyonu kinci Bakan smail Paa'nn Musul'a gnderilmesi ve bakanlnda bir Dvn- Harb kurularak olaylara mdahale edilmesi hususunda Meclis-i Vkel mazbatas.] 13 R. 1304 (9 Ocak 1887)

Meclis-i Vkel mzkertna mahss zabt varakasdr. Trh-i Arab: 13 R. sene [1]304 Trh-i Rm: 28 Knn- Evvel sene [1]302 Nevi: rde-i hussiyye

Hlsa-i Meli Berzenclerle Talabanlular beyninde yeniden baz vukt zuhr etmekde olduundan bahisle hfz- syi in tedbr-i lzimenin srat-i icrs hakknda

182

ZET VE TRANSKRPSYON

183

Musul Vilyeti'nden vrid olan iki kta telgrafnmenin takdmini mutazammn tezkire-i marza manzr-i l buyurularak bu i in evvelki karr vechile Teft-i Asker Komisyon- lsi Res-i Snsi smail Paa hazretleri hemn izm klnmak zre paa-y mrn-ileyhin oraya vslnde kendi riyseti tahtnda bir dvn- harb tekliyle cb edenleri taht- muhkemeye alarak kide-i adl ve hakkniyyete tevfkan icr-y mumele edeceine dir bir fkra ilvesiyle talmt- mezkrenin arz u takdmi hakknda eref-sdr olan irde-i seniyyeyi mbelli tezkire-i hussiyye krat olundu.

Karr Slif'z-zikr Berzenclerle Talabanlular beynindeki mnzat ve vuktn tekerrr ve tevlsi baz mertebe-i syi-i mahallyi mnhl grnd cihetle paay mrun-ileyhin bir an evvel mahall-i memriyyetine izm ve talmt- mezkrenin ol sretle tashhiyle nsha-i mbeyyizesinin b-mazbata arz u takdmi tezekkr klnd.

BOA. Meclis-i Vkel Mazbatas, nr. 15/56

- 26 RAN'DAN OSMANLIYA SIINAN HEMAVEND EKYASININ KABUL VE SKNLARI

[ran'a firar eden Hemavend ekiyas reislerinden Naki Kadir ile iki
yz kadar atlnn geri dnme isteklerinde bir hile sezilse bile; Osmanl Devleti'ne snanlarn geri evrilmesi uygun olmayacandan, bunlarn kabul ve isknlarnn nerelere yaplaca hususunda Musul Vilyeti'ne tebligat yaplmasnn Dhiliye Nezretine bildirlmesi ve Seraskerlik'e de malumat verilmesi hususunda Meclis-i Vkela mazbatas.]

183

184

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

15 Ca. 1304 (9 ubat 1887)

Meclis-i Vkel mzkertna mahss zabt varakasdr

Manzr- l-i cenb- Sadret-penh buyurulmudur. Trh: Arab: 12 Ca. sene [1]304 Rm: 25 Knn- Sn sene [1]302 Nevi: Tezkire

Hulsa-i Meli ran'a firr eden Hemavend ekiys ressndan Nak Kdir ile iki yz kadar atlnn dehlet arzsunda bulunmalar zerine, Musul Vilyeti'nden istifsr- mtlaa olunduuna ve ekiy-y merkmenin dehlet-i vkalar Civnmrin sanasndan iler geldiine dir baz ifdeyi hv Altnc Ordu-y Hmyn Mriyyeti'nden mebs telgrafnme sretinin gnderildiini mutazammn f 7 Ca. sene [1]304 trh ve 488 rakamlu tezkire-i serasker mezkr telgrafnme sretiyle berber krat olundu.

Karr bu telgrafnmede eeri, merkm Nak Kdir ile iki yz kadar adamn dehletleri Civnmrin sanasna hamlolunmakda ise de zr-i cenh- saltanat- seniyyeye iltic edenlerin adem-i kabl muvfk- n- l olamyacana ve Hemavendlerden bizim tarafa geleceklerin hudda bad mahallerde tavtn ve isknlar karr- vki iktizsndan bulunduuna binen dehlet arzsunda bulunan ehs- merkmenin kabl-i dehletleriyle nerelerde isknlar mnsib olacann bildirilmesi zmnnda Musul Vilyeti'ne icr-y teblgt olunmasnn Dhiliye Nezreti'ne ir ve inb ve taraf- Seraskerye dahi cevben malmt its tezekkr klnd.

184

ZET VE TRANSKRPSYON

185

BOA. Meclis-i Vkel Mazbatas, nr. 16 / 73 - 27 MUSUL'DAK KELDN KATOLK PATRKHNES SALONUNUN TURA LE SSLENMESNE ZN STE

[Haleb'de bulunan Sryni Katolik Patriklii'ne hediye edilen

turann gnderildii ve Musul'daki Keldn Patrikhnesi salonunun da turayla sslenmesi isteine izin verilmesi hususundaki Adliye ve Mezahib Nezreti tezkiresi zerine sdr olan irde.] 20 Ca. 1304 (14 ubat 1887) Adliye ve Mezhib Nezreti Mezhib Mdrlii Huzr- sm-i cenb- Sadret-penhye Marz- ker-i kemneleridir ki, Haleb'de bulunan Sryn Katolik Patriklii'ne ihsn buyurulan tur-y hmyn geende irsl klnm idi. Musul'daki Keldn Katolik Patrikhnesi salonu'nun tur-y garr-y cenb- mlkne ile tezynine msade ve bir ktasnn da ihsn klnmas istid olunmu olmala ol bbda istihsl- msade-i seniyye-i hazret-i pdihye himem-i aliyye-i hazret-i veklet-penhleri yn buyurulmak bbnda emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir. F 8 Cemziye'l-ul sene [1]304 ve F 21 Knn- Sn sene [1]302

Nzr- Adliyye Bende Cevdet

Bb- l Dire-i Sadret med-i Dvn- Hmyn

185

186

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Devletl efendim hazretleri, Musul'daki Keldn Katolik Patrikhnesi salonunun tur-y garr-y cenb- mlkne ile tezynine msade-i seniyye-i hazret-i ehen-hnin yn ve bir ktasnn dahi ihsn buyurulmas istid olunduu beynyla icr-y cbna dir Mezhib Nezret-i Cellesi'nin tezkiresi leffen arz u takdm klnmala ol bbda her ne vechile irde-i seniyye-i cenb- ehriyr mteallk ve eref-sudr buyurulur ise infz- mantk- lsine ibtidr edilecei beynyla tezkire-i senver terkm olundu, efendim. F 18 Cemziye'l-ul sene [1]304 F 31 Knn- Sn sene [1]302

Sadr- azam Kmil

Marz- ker-i kemneleridir ki, Resde-i dest-i tazm olan ibu tezkire-i smiye-i Sadret penhleriyle melff tezkire manzr- l ve ber-vech-i istzn icr-y cb makrn- msade-i seniyye-i hazret-i pdih olarak tezkire-i marza ide klnm olmala ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 20 Ca. sene [1]304 ve F 2 ubat sene [1]302

Ser-ktib-i Hazret-i ehriyr Bende Sreyya

BOA. rde Dhiliye, nr. 80492

- 28 -

186

ZET VE TRANSKRPSYON

187

SRYNLER ARASINDAK KLSE ANLAMAZLIININ GDERLMES

[Musul'da Kadim Srynler ile Sryn Katolikler arasnda doksan

ve doksan alt senelerinde verilen emirlere ramen, kesin olarak zmlenemeyen kilise anlamazlnn halledilmesi iin Meclis-i Mahss'da bir kez daha yaplan grme sonunda; sz konusu drt kilisede Katolikler tarafndan yaplan tamirat masraflar aranmamak artyla Byk Thire Kilisesi'nin Katoliklere, dier nn ise Kadim Sryanilere tahsisi kararlatrldndan, bu hususun Katolik Patrii Azeryan Efendi'ye bildirilmesinin Musul Vlilii'ne teblii ile Dhiliye ve Mezahib nezretlerine de bilgi verilmesine dair Meclis-i Mahss mazbatasnn takdimi hakknda Yldz Saray Bakitbet Diresi'nin tezkiresi.] 24 B. 1304 (18 Nisan 1887)

Bb- l Meclis-i Mahss Reb'l-evvel sene [1]304 trhli mazbata-i marza sretidir. Musul'da Sryn Yakblerle Sryn Katolikler beynindeki kilise mnzaasnn ber-taraf edilmesi in imdiye kadar r-y Devlete ve meclis-i ciznemizce mkerreren kararladrlan sver-i tesviyeye bazan Sryn Yakbler ve bazan dahi Sryn Katolikler tarafndan itirz olunmu ve bu cihetle mnzaa-i vka devm edegelmi olduuna mebn ie nihyet verilmek zre mnzaun-fh olan malm'l-ism drt kiliseden birinin Katolikler'e tahssiyle nn Sryn-i Kadmlerde ibks hakknda meclis-i ciznemizce cereyn eden mzkere zerine Musul ve Diyarbekir vilyetlerine icr klnan teblgta cevben Diyarbekir Vilyeti'nden gelen telgrafnme ile tahrrt Sryn-i Kadm patrikinin varaka-i mahtmesiyle berber miyne-i ciznemizde mtlaa olundu. Tedkkt- vkaya gre; ibu kiliseler krk sene kadar Yakblerle Katolikler'in taht- itirkinde olup,

187

188

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

hatta mukaddem Thire ve Mar Toma kiliseleri ortalarndan dvr kede edilerek bi't-taksm tarafeyne tahss edilmi olduu hlde bunlarn mnhasran Yakblere id olmas lzmuna dir doksan trhinde r-y Devlet'den verilen karr zerine sudr eden emr-i l mevki-i icrya konulmu ise de bu sret Katoliklerin ikyetini ve ngiltere ve Fransa sefretlerinin tavassutunu mcib olarak doksan alt trhinde ibu kiliselerin ikier ikier tarafeyn beyninde taksmiyle teferrutnn bir komisyon marifetiyle tesviyesi karr-gr olarak bu karr hv bir emr-i l it buyurulmu ve mcebince kiliseler taksm edilmi olduu hlde mnzaa ve ihtilf ber-taraf olmadkdan baka Yakbler r-y Devlet karrna mebn sdr olan emr-i lnin hkm sefretlerin tesr-i mdheltyla tagyr edildiinden bahisle ikyetde srr etmi olduklarndan Adliye Nezreti makmndan vuk bulan ira binen yine r-y Devletce doksan alt trhli emr-i lnin hkmne mrcaat olunmas muvfk- maslahat addedilmi olup vka r-y Devlet'in doksan trhinde vermi olduu karrn mebny'n-aleyhi bir mezhebten ayrlan bir tifenin o mezhebe id mebid ve tessta mrekete hakk olamamas kidesi ve bir de Katoliklerin muahharan kendlerine dier kiliseler in etmi olmalar kziyyesi olup ancak Sryn-i Kadmlerden Katoliklerin esn-y iftirknda kide-i mebhseye muvfk teebbstda bulunulmadkdan baka sret-i musaddakas ire olunan elli drt trhli bir kta ibr hcceti mnderectna gre Sryn-i Kadmler mahkeme-i eriyye marifetiyle mezkr kiliseleri Katolikler ile mnsefeten beynlerinde bi't-terzi taksm etmi ve tarafeyn krk sene kadar o yolda mtereken bunlarda icr-y yin ve det eylemi olduklarndan ve bir cematdan klliyetl olarak iftirk edenlerin kilise ve emkin-i siredeki haklarndan vazgemedikleri ve buna devlete de bir ey denilemedii Rumlarla Bulgarlar ve Bulgarlarla Katolikler arasnda olan emslinden nmyn idnden ve Katoliklerin muahharan dier kiliseler insyla mterek kiliselere ihtiycdan vreste kalmalar hakk- itirklarn skta sebep olamayacandan r-y Devlet'in mezkr doksan trhindeki karrnda isbet grlmemi ise de r-y Devlet'in karr- ahri yine itirki tasvb yolunda bulunmu olduundan artk i hkmen faslolunmu add edilebilr ise de doksan senesinden ber verilen karrlar yekdierine mugyir olarak tarafeyni bi'l-mnvebe bir defa hakl ve mtekiben haksz karmak gibi ahvl ve icrat- mtebyineye sebep olmu ve binen-aleyh Musul'da efrd takrben mtesv bulunan iki cemat arasnda bu yzden tekevvn eden niz epeyce ilerlemi olmasna nazaran maslahatn bir sret-i telfiye ile bitrlmesi mnsib grnm olduuna ve mezkr drt kiliseden Thire Kilisesi'nin, Katoliklere ve dier nn Sryn-i Kadmlere

188

ZET VE TRANSKRPSYON

189

tahssi hlinde Katoliklerin rzs in Katolik Patriki Azeryan Efendi tarafndan beyn- tavassut olunup bu sret dahi cb- hl ve maslahata muvfk grnmesine binen patrik-i mm-ileyhin istihsl-i muvfakat zmnnda ber-vech-i marz vilyet-i mrun-ileyhya tebligt- lzme icr klnm ise de zikrolunan varaka mnderectna nazaran mm-ileyhin bu srete dahi muvfakat etmek istemedii anlalm ve karr- marz ise tarafeyn beynindeki mnzaaya nihyet verilmesi maksdna mbten olmakla berber iktiz-y maslahata dahi muvfk bulunmu olduundan, zikrolunan kiliselerde Katolikler tarafndan vuk bulan tamrtn masrf Katolikler tarafndan aranlmamak zre Byk Thire Kilisesi'nin Katoliklere ve dier nn dahi Sryn-i Kadmlere tahssi devlete tensb olunduunun patrik-i mm-ileyhe tebliyle bu karr diresinde cbnn icrs zmnnda Musul Vilyeti'ne teblgt- mnsibe icrsnn Dhiliye Nezreti'ne havlesiyle Mezhib Nezreti'ne dahi malmt its bi'l-ittihz zikrolunarak mezkr telgrafnme ve tahrrt ile patrikin varakas leffen arz u takdm klnd ise de ol bbda ve ktbe-i ahvlde emr fermn hazret-i veliyy'l-emr efendimizindir. Yldz Saray- Hmynu Bakitbet Diresi

Musul'da Sryn Yakblerle Sryn Katolikler beyninde zuhr etmi olan kilise mnzaasna nihyet verilmek zre mnzaun-fh olan drt kiliseden birinin Katoliklere ve dier nn dahi Sryn-i Kadmlere tahss ve esbb- mcibesi hakknda Meclis-i Vkel'dan tanzm olunan mazbatann takdmine dir resde-i dest-i tazm olan f 29 Reb'l-evvel sene [1]304 trhli tezkire-i smiye-i Sadretpenhleri melfftyle manzr- l olmu ve ber-vech-i tezekkr ve istzn mumele-i lzmenin icrs hussuna irde-i seniyye-i cenb- pdih erefmteallk buyurularak zikrolunan tezkire-i smiye-i fahmnelerinin dahi badehu takmyla ide klnaca emr fermn buyurulmu olmala ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 24 Receb sene [1]304 ve F 6 Nisan sene [1]303

Ser-ktib-i Hazret-i ehriyr Bende Sreyya

189

190

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

BOA. Meclis-i Mahss, nr. 3799

- 29 BERZENCLER LE TALABANLILAR ARASINDA KERKK'DE MEYDANA GELEN OLAYLARA NAYAK OLANLARIN MAHKUMYET VE HALKA ZULM YAPAN FRS KABLESNN CEZALANDIRILMASI

[Talabanl Abdssamed'in Berzencler tarafndan ldrlmesiyle,

Kerkk'te Talabanllar ile Berzencler arasnda arpmalar meydana geldii, her iki taraftan da arpmalara sebep olanlarn kree mahkm edilmeleri yolundaki dvn- rf kararnn uygulanmasna dair Bakitbet tezkiresi ile ammrllar'dan Fris Kablesi'nin Musullular'n koyunlarn aldklar ve "hh" adyla ahlden para ve saire topladklar yolunda ikyet olduundan bunlarn zerine kuvvet gnderildii takdirde hem ahlnin ikyetlerinin giderilmesinin, hem de koyun vergisinin kesintiden kurtarlarak fazla miktarda tahsil edilmesinin mmkn olaca hakknda Islahat Memuru Mir smail Hakk'nn telgraf.] 14 . 1304 (8 Mays 1887)

Kerkk'de slhta memr Mr smil Paa'dan gelen telgraf.

Kerkk'e vusl- kernemle berber itit- mehdeye mebn idre-i rfiyye ilnna mbderet ve Hemavendller'in ahz u giriftleri tedbrine msraatla tekessr eden bir ok husst ile berber Berzenclerle Talaba[n]lu beynindeki katl davsnn dahi tahkktna mberet klnm idi. cr klnan tahkkt ve tedkkt neticesinden Talabanlu Abdssamed'in keyfiyyet-i katli Berzencler tarafndan vuka geldii ve muahharan tarafeyn Kerkk civrnda yekdierine tfenk atdklar anlald. Her iki vuktda bir hayli kesn z-medhl olduu istidll olunursa da asl bd-i fesd ve mnzaa olanlarn mahkmiyyetleriyle iktif gile-i itia kfi

190

ZET VE TRANSKRPSYON

191

olaca mlhaza olunarak binen-aleyh Abdssamed'in keyfiyyet-i katlinden dolay Berzenclerden ve tarafeyn birbirlerine tfenk endaht etdiklerinden n dahi Berzenclerden iki ve Talabanlular'dan drt ki ceman iki tarafdan dokuz kimesnenin knnen er sene mddet krek cezlaryla mahkmiyyetleri Dvn- rfce der-dest bulunduunun atabe-i gerdn mertebe-i hazret-i ehriyrye arzn istirhm eylerim,fermn. F 21 Nisan sene [1]303 Yver-i Ekrem ve Memr- Islahat Mr smail Hakk

2- Vrd etmidir (Bakitbet'e) Esn-y rhda Musul'da bulunduum iki gn iinde verilen mstediytdan ammrllar'dan Fris Kablesi, Musullular'n be bin kadar anmn ahz u nehb eyledikleri anlalmas zerine aret-i merkme resi Ferhn Paa'ya vesy-y lzime f edilmi idi.Paa-y mm-ileyhden alnan cevbnmede menhbt- mezkrenin emr-i istirddnca baz azr serd ve ir eylemesinden n Badad ve Musul vilyetleriyle lede'l-muhbere alnan cevbnmelerde aret-i merkme hakkndaki ikyeti teyd ile bunlar Badad vilyeti ahlsine ve Musullular'a sl-i dest-i hasr etdikleri ve Ferhn Paa'nn ol bbdaki ir kable yn olduu ir olunmas ve merkm Fris'in Zor cihetinde bulunmas cihetiyle Haleb Kumandanl'na icr klnan teblgt zerine Zor'daki askir-i hneden hisseyledii harekt- tehddiyyeye merkm Fris dayanamayarak Mardin'e gelmi olan Diyarbekir vlsi nezdine derhl azmet ve husst- vkann tesviyesini deruhde edercesine harekt- caliyye ire eyledii vl-i vilyet ile bu kerre edilen muhbere sretinden istidll olunmudur. ammr Areti'nin mevcd bunca anmnn asl nisbet kabl etmedii hlde drt seneden beri her nasl ise sret-i maktada kendlerinden cz bir rsmun bir ok klfet ve masrif ihtiyriyle alnmakda olduu lede'ttahkkt anlald. Aret-i merkmeden buradan bir ucbe olu dahi bu kerre gerlerden bir oban katleyledii gibi bir hayli anm ve yz elli lira nukdunu ve ey-y siresini ald gerler tarafndan ikyet olunmudur. Eeri ammrl

191

192

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Abdal Kerim'in vcdunun kaldrld zamandan ber hh nmyle ake alamamak aret-i mezkrece on sene kadar imtidd etmi ise de bunlar Musul cihetinde iki seneden ber yine ahl-i mutadan hh nmiyle bir ok ake ve sire almakda olduklar tahkk klnm olup aret-i merkmenin ibu tasdt ve harekt- vkalarna karu bir eser-i intibh gsterilmek hlen ve istikblen mnsib olacana ve sye-i hnede Hemavend gailesi nihyet bularak buralardaki itigl derecesi tehevvn etmi olduuna mebn Musul cihetindeki mahallere bir alay svri gnderilr ve Badad cihetinden dahi bir mikdr asker karlur ve zten Zor cihetinde evvelce asker bulunduundan oradan da bir tehdd gsterilr ve Diyarbekir'den dahi bir alay svri Diyarbekir vlsi refkatiyle Nusaybin taraflarna hareket etdirilr ise hem unun bunun istidsnda bulunduklar menhbt istirddna hem de bu srada anm rusmunun sret-i maktadan kararak bir hayli fazla ile berber suhletle tahsline medr olaca meml olduu vrid-i htr- kernem olmu ve sret-i hlde makm- Sadret-i Uzmya arzedilmi ise de tedbr-i marzann fs her hlde vbeste-i rey ve irde-i celle-i fahmneleridir, fermn. F 24 Nisan sene [1]303 Yver-i Ekrem-i Hazret-i ehriyr ve Memr- Islht Mr smail Hakk

Vrd etmidir. Bakitbet'e. Berzencler'le Talabanllar beynindeki davnn ikml edilmi olan evrk- tahkkas zerine lhk olacak karr mutazammn takdm klnan f 20 Nisan sene[1]303 telgrfnme-i kernemin cevb- eref-nisbna muntazr bulunduundan bu bbda bir irde-i isbet-de-i cenb- cihan-dn olduu hlde ltfen muktezsnn emr u inbs niyz olunur,fermn. Fi 26 Nisan sene [1]303 Yaver-i Ekrem-i Hazret-i ehriyr ve Memr- Islht smail Hakk

192

ZET VE TRANSKRPSYON

193

Bakitbet'den yazlan cevb telgraf Nisan sene [1]303 Berzencler ile Talabanllar beynindeki dav zerine lhk olan karrn istzn olduu vechile icrs emr fermn buyurulmudur. Ol bbda. F 26 Nisan sene [1]303 Sreyya

BOA. Y.E.E, nr. 36/139-81, 1-2

- 30 CAHL VE VAH MZACLI OLAN HEMAVENDLLERN TERBYE EDLMELER N SKNLARININ SALANIP KURULACAK MEKTEPLER ARACILIIYLA ETLMELER

[Yz elli haneden meydana gelen Hemavendlilerin chil ve vahi

mizal olmalarndan dolay bulunduklar mevkide yllardr ldrme, yakp-ykma ve soygun olaylar meydana getirdikleri; Sleymaniye sanca kylerine verdikleri zararlar nedeniyle kylerin harap olduu; ahlsinin dalp bir ksmnn ran'a g etmesiyle Sleymaniye sancann yllk gelirinin ok azald, ziraatla uramayp geimlerini ekiyalkla salayan bu airetin verdii zararn haddi hesab olmadndan zerlerine asker gnderilerek silahlaryla birlikte ele geirilip Musul'a sevk olunduklarna dair Kerkk'te bulunan Islahat Memuru Mir smail Paa'nn telgraf zerine; Hemavendlilerin Musul'da nceden toplandklar yerlerden uzak mahallere yerletirilerek silahlarnn toplanmas ve terbiyeleri iin mektepler yaplarak uygunsuz hl ve hareketde bulunmamalar maksadyla yeterli miktarda jandarma gzetiminde tutulmalarna dair Bakitbet'ten Mir smail Paa'ya gnderilen telgraf.] 25 . 1304 (19 Mays 1887)

193

194

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Kerkk'de slhta memr yver-i ehriyrden Mr smail Hakk Paa'dan Bakitbet-i Celle'ye gelen telgraf.

Badad'dan Musul vilyetinin mntehy huddu olan Razda'ya kadar mmtedd olan htta-i Irakyye'deki ahlnin mhede klnan ahvl-i perniyyet itimli arzolunmu idi.Hricden kendlerine iltihk eden ekiydan mad sahhu'l-bk Hemavendler yz elli hneyi terkb eden drt be tifeden ibret olup bunlar teden ber zulmet ,cehl ve ndnde kalarak essen vahiyy'l-mizc olduklarndan evld babasna itat ve babas evldna efkat etmek ne demek olduunu fark ve temyz etmezcesine her biri kendi bana mnferiden [ve] mctemian icr-y ekvet ve tifeler yekdierine advetle mtemdiyen birbirlerini katl ve nehb etdikleri gibi sinn-i vefreden ber bu havlde katl-i nfs ve tahrb ve ihrk- kur ve yolcu ve krbnclar soyup, itlf ile haklarnda gn gn mezlim ve fezyih icr ve ahl-i meskneyi yama ederek bu yzden hudd- raniyye'ye muttasl Sleymaniye sancann alt yz kadar karyeleri klliyen ve Kerkk sancann baz kyleri ksmen harb olup, ahlsi terk-i vatan ile uraya buraya ve bazs ran'a nakl ve hicret mecbriyyetinde bulunmu olmalarndan Sleymaniye sancann yetmi ykden mtecviz bulunan vridt- seneviyyesi refte refte on yedi yke kadar tedenn etmi ve turuk ve mebir emniyyeti bsbtn muhtell olarak med-od eden Badad postalarnn muhfazas in berberinde l-ekall yz elli ve daha ziyde askir-i hne bulundurulmudur. Kerkk'e muvsalat- kernemde bunlardan yirmi be hnesi Hemavend Abdullah Aa refkatiyle Surta Mdrl'nde ve yirmi be hnesi de alt bin bu kadar guru ma ve taynt its ile zabtiye kablinden olarak Mahmud Aa refkatinde taht- temnde grlerek kendlerine allmayup, Abdullah Aa'nn Musul vilyetinde Mesnedgl Mdrl'ne becyi-i memriyyeti icr klnarak Mahmud Aa da yzbalk ve birderi mlzmlk hizmetiyle Musul'da istihdm olunmak zre hne ile berber kend kendlerine Musul'a gitmekde olduklar gibi kusr yz hnesi de el-yevm Musul'da mevcddur. Ekiy-y marza zirat ve felhet gibi hi bir kesb kra meyl u slk etmeyerek taayy ve idrelerini ekvet ve mezlim yolunda arayarak mtemdiyen fenlk etmekde olmalarna mebn gerek ahl ve yolcu ve krbnclara ve gerek nehb etdikleri postalarla zerlerine her vakit askir sevkiyle ihtiyr olunan masrifden hsl olan ve zarar u hasrn hadd u pyn olmayup, imdiye kadar bir ferdinin bile kimse tarafndan der-destine muvaffak olunamamak dahi oluk ocuklarn aret iinde

194

ZET VE TRANSKRPSYON

195

mteferrikan saklayarak tek balarna kalup pr silh ber-girde hayvanlara rkib olduklar halde dada ayrda dolamalarndan iler gelmidir. kerleri en evvel ihtif etdikleri ilelerini buldurmak in iktiz eden tedbr-i taharriyye istimliyle buldurularak kendlerinin dahi teshl-i ahz u giriftlerine medr olmak in hricden asker getrmeksizin on birinci frka mevcduyla dalarda mnsib noktalar ile geidleri sedd bend edilp ve ceveln-ghlarna da svr askir-i hne ile ayir atlusu sevk ve takb edilp, eeri karu durup, askerden be alt nefer mecrh ve ehd olmu ise de sye-i kudret-vye-i hazret-i ehriyrde mcerred muvaffakiyyet-i celle-i hilfet-penh sr- mekresinden olmak zre cmlesi elde edilp silhlar alnarak takm takm Musul'a sevk olunmulardr. Bunlardan bazlar da teslm-i nefs ve silh etmek sretiyle dutulmu ve bu kablden olanlar ise takbt ve tazykt- askeriyyeye dayanamayarak bir hayli gnler dolaup, yorulduklarndan ve arz- istmndan baka kendleri in re-i nect olmadn anladklarndan iler gelmidir. Ekiy-y merkme iinde drt be ve daha ziyde adam katletmemi bir ferd bile olmayup, env- fezyih-i hn-rzneye cret-yb olarak cmleyi cn ve [ma]ldan b-zr etdikleri cihetle sye-i syi-vye-i cenb- cihn-bnde bir mddet-i kalle zarfnda cmlesi ahz u girift olunup, Musul'a sevk ile serbest-i syi ve huzr avdet ve ahlsi tr u mr olan kyler keml-i srr ve inbistla karyelerinin yeniden imr in akn akn gelerek servet ve mamriyyet ricat etmekde olduunu grnce umm ahl ve bery ek zr-i mesrr u mahzziyyetle davt- temd-i evket-i zllu'l-lhyi tekrr ale't-tekrr ref-i kabl-gh- cenb- perver-digr etmekdedirler. Binen-aleyh bunca nfsun mezlim-i tahamml-ferslarndan reh-yb olmalarna lutfen ve tfeten yn ve erzn buyurulan msadt ve muvaffakiyyt- celle-i ehriyrnin hsl etdii ecr-i cezl derecesi hk-py- hazret-i hilfet-penhye n-kbil-i arz ve beyn olduuna ve esbb- marzaya mebn bunlarn bild- badeye tebdleri hakknda vuk bulan istzn- kemterneme cevben Sadret-i Uzm'dan bu kerre kede-i silk-i mestr buyurulan f 3 Mays sene [1]303 ak telgrafnmede bunlarn silhlar topladlmak ve karyeleri in mekteb yaplmak ve ilerine mikdr- kf jandarma tayn olunmak buraca isknyla slhlar muktez-y irde-i hikmet-de-i hazret-i ehriyr iktiz-y cellinden olduundan bu bbdaki mtlaa-i memlknenin arz ir buyurulmudur. bu fermn- cell-i hazret-i ehriyrnin tenfz ve icrsndan mad kerleri in tasavvur olunur hi bir deer ve istihkk olmayup ancak sinni yetmie yetmi olan kerlerinin eben-an-cedd nimet-i ehriyr ile perverde ve perveri-yb olmu bir bende-i atk ve kemter-i

195

196

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

sddk- hilfet-penh olduum cihetle mehdt ve ttlt- kemternemin derecesini hakk vechile bu kadar arz ve ifdeye cret-yb olabildiimden ve ekiyy merkmenin fezyih-i vkalaryla berber tekrr mahallerine redd ve avdet edecek olurlar ise uralar elden kmasna bir hl-i pern ve itia dr olaca rev-i hlden istidll olunduundan u hle nazaran icr-y cb marzdur, fermn. F 5 Mays sene [1]303 Memr- Islht Yver-i ehriyrden smail Hakk

Mbeyn-i Hmyn Bakitbeti'nden Kerkk'de Islahat Memru Mr smail Paa Hazretleri'ne kede olunan telgrafnme sretidir.

F 5 Mays sene [1]303 Hemavendlilerin oraca isknlar hakknda eref-sdr olan irde-i seniyye-i cenb- mlkne byle yz elli hne halknn vatan- melflarndan icls enzr- ecnibde pek irkin grnecei mtlaa-i seniyyesine mbten olmasna mebn bunlarn silhlar topladlmak ve terbiyeleri in mektebler yaplmak ve bir gne uygunsuz hl ve hareketde bulunmamalar in mikdr- kf jandarma veya askir-i hne taht- nezretinde bulundurulmak ve daha sir iktiz eden tedbr-i siysyye ve lzme f klnmak ve'l-hsl sye-i mrn-vye-i cenb- tc-drde esbb- slh ve temeddnleri istihsl ve istikml olunmak zre Musul vilyetinin Hemavendliler'in ceveln-gh ittihz eyledikleri mahallere bad cihtnda mctemian vey mteferrikan v ve isknlar emr fermn buyurulmudur. Ol bbda. F 7 Mays sene [1]303 Sreyya BOA. Y. E. E, nr. 36/139-81, 3-4

- 31 MUSUL, MARDN VE HAKKR'YE SEVKEDLEN HEMAVENDLLERN KARIIKLIK IKARMALARI HTMALNE KARI HUDUTDAN UZAK YERLERDE SKN EDLMELER

196

ZET VE TRANSKRPSYON

197

[Musul, Mardin ve Hakkri'ye sevkedilen Hemavendlilerin, bu

civarda karklk karmalar ihtimaline kar hudutdan uzak yerlerde iskn edilmelerinin daha uygun olaca yolunda Islahat Memuru smail Paa'nn telgrafnamesi zerine, durumun Meclis-i Mahss'da grlerek; szkonusu Hemavendlilerin ocuklarnn dier ahl ocuklar gibi talim ve terbiyelerine zen gsterilmek kaydyla Sivas, Konya, Adana ve Ankara vilyetlerinde iskn edilmeleri iin gerekli ilemlerin yaplmasnn ilgili dairelere bildirilmesi hususunda irde.] 14 Za. 1304 (4 Austos 1887)

Huzr- adlet-nr- Sadret-i Uzm'ya, Vilyetimiz olan Musul vilyeti airinden olup, teden ber derece-i ekvet ve habset ve melanetleri msellem-i enm olan Hemavend eirrsnn istslleriyle vilyetimiz ahlsini cevr ve zulmlerinden rehyb edilmek zre eref-rz-i sudr ve snh buyurulan irde-i inyet de-i zllu'l-lhnin infz zmnnda vilyetimize gelmi olan Yver-i Ekrem Mr devletl smail Paa hazretleri kuvveden file sl etdii tedbr-i messire ve efkr- sibe vstasyla sye-i evket-vye-i hazret-i zllu'l-lhde eirr-y mahzle-i mezkrenin cmlesini istsl ve merkez vilyet tevkfhnesine irsl olunduklar em-i ibtihc ve meserretle mhede edilmi olduundan ekiy-y mezkrenin nire-i bay u udvnlaryla efideleri bryn ve hne-i medeniyyetleri yanan fukarnn b- zll-i adletle reyyn olup, izdiyd- mr evket ve icll tezim-i satvet ve miknet ikbl-i hilfet-penhnin ediyesi ekeffi ibtihl ile ref-i kabl-gh- Rabb- mtel klnm ve klnmakda bulunmu ve ekiy-y rezle-i mezkre cezir-i badeye tard ve tebdleriyle emsllerine ibret-i messire edilmeleri meml ve muntazr iken eirr-y mebhsenin bir mikdr vilyetimize hem hudd olan Mardin ve bir mikdr da merkez vilyetimizin kazlarnda iskn ve vlarna ve aret-i mezkreden bir mikdrnn dahi nefs-i vilyetimizde zabtiyelik ile istihdmlarna merkez vilyete emr verildii iidilmi ve arz u beyndan mstan olduu zre ekiy-y mezkre ekvet-i mstemirre ashbndan olup bu havlde v olunacaklar ise havl-i mezkrede bulunan sebk mazn ahlyi ir ederek devir-i mteaddide-i ekvet tekl ile emr-i ekvetleri evvelkinden ziyde olaca ve zten ekiy-y merkmenin Musul'dan sekiz gn mesfet budunda iken vuktlarndan Musul'a hsl olan zarar ve ziyn ve etdikleri

197

198

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

ceryim ve fezyih mstani-i tarf ve beyn olup, Musul civrnda iskn ve v olunurlar ise bizlere ne derecede zarar ve gadr hsl olaca nezd-i mel-vefd-i hidvi azamlerinde msellem olduu gibi bu defa icr edilen harekt- askeriyye ve ittihz edilen tedbr ve ihtiyr olunan on bin lira raddelerinde olan masrif ke-enlem-yekn hkmnde beyhde ve heb olaca misill ahl ve fukar pern olacaklar tab olup, ol vakit telf-i m-ft mkilt- adde ile def olunabilecei emsl-i kesresi delletiyle mberhen olmala ve bunlar cezir-i badeye gnderilmezler ise yine mahall-i kadmlerine tedrcen avdet edecekleri phesiz bulunmala ltfen ve cmle-i ahlye merhameten eirr-y mezkrenin Trablusgarb ve emsli olan mahall-i badeye icllar hussuna msade-i aliyye-i hidiv-i efhamleri yn buyurulmak bbnda ve herhlde emr fermn hazret-i veliyy'lemrindir. F 19 evval sene [1]304 ve F 27 Haziran sene [1]303 [Musul mahalle meclis azlar, imamlar ve muhtarlarnn mhrleri]

Telgrafnme Mahall-i rsli: Kerkk Mevridi: Der-aliyye Trh: 15 Temmuz sene [1]303 Numara: 477

Makm- mualla-y Sadret-i Uzm'ya Hemavendlerden yz krk drt hnesi Musul'a, otuz hnenin dahi irde-i cellelerine tevfkan Mardin'e ve krk alt hnenin dahi Hakkri'ye sevk olunduklar f 30 Haziran sene [1]303 telgrafla arzolunmu idi. Bunlarn bu havl ahlsi haklarnda icr etdikleri mumele-i itisfkrne malm- efhamleri olduundan badem buralara gelp szld tekerrr etmemek zre ber-vech-i emr-i l Anadolu vilyt-

198

ZET VE TRANSKRPSYON

199

pdihnenin mnsiblerine isknlarnn icrs mcerred tertb ve tensb-i l-i hazret-i veklet-penhlerine ment ve mutavakkf olman ol bbda. F 14 Temmuz sene [1]303 Yver-i Ekrem, Memr- Islht smail Hakk

Bb- l Meclis-i Mahss

Hemavendler'den yz krk drt hnesi Musul'a ve otuz hnesi Mardin'e ve krk alt hnesi dahi Hakkri'ye sevk edilmi ise de bunlarn ahvl-i malmeleri cihetiyle bad-ezn bir szld daha karlmamak in Anadolu vilyt- hnesinin sir mnsib mahallerine sevk ve isknlar hakknda memr- slht smail Paa tarafndan mebs telgrafnme miyne-i bendegnemizde lede'l-mtlaa vka bunlarn hudda uzak mahallerde bulundurulmalar hasbe'l-maslaha daha muvfk olacana mebn topluca bulundurulmayup, kaz ve nevhye mteferrikan taksm edilmek ve ocuklarnn ahl-i sire etfli gibi tedrs ve talm ve terbiyelerine itin olunmak zre bunlardan yz hnesinin Sivas ve yirmi hnesinin Konya'ya ve elli hnesinin Adana ve elli hnesinin dahi Ankara vilyetlerine sevk ve isknlar zmnnda mumele-i lzmenin icrs hussunun id olduu devire tebli bi'ttensb slif'l-beyn telgrafnme arz ve takdm olundu ise de ktibe-i ahvlde emr fermn hazret-i veliyy'l-emr efendimizindir. F 13 Zi'l-kade sene [1]304 F 22 Temmuz sene [1]303 Sadr- azam Mehmed Kmil [Salih] Serasker Ali Sib b. brahim eyh'l-slm Ahmed Esad Efendi r-y Devlet Resi rif Paa n-mzc Dhiliye Nzr Mnir Mehmed

Bahriye Nzr Hasan Hsn b. Hseyin Adliye Nzr

Hriciye Nzr

Mliye Nzr

199

200

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Mehmed Said Evkf- Hmyn Nzr Mustafa

Ahmed Cevdet Ticret ve Nfia Nzr Mustafa Zhdi Paa Sadret Mster Mhr

Mehmed Zhdi Marif Nzr Mnif

Meclis-i Vkel'nn ibu mazbatas ve melff telgrafnme manzr- l olmu ve ber-vech-i tezekkr ve istzn icr-y cb hussuna irde-i seniyye-i cenb- pdih eref-mteallk buyurularak mezkr telgrafnme ide klnm olmala ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 14 Zi'l-kade sene [1]304 ve F 23 Temmuz sene [1]303

Ser-ktib-i Hazret-i ehriyr Bende Sreyya

Bb- l Dire-i Sadret med-i Dvn- Hmyn

Devletl efendim hazretleri, Musul ve Hakkri vilyetlerine gnderilmi olan Hemavendlerden yz hnesinin Sivas ve yirmi hnesinin Konya ve ellier hnesinin dahi Adana ve Ankara vilyetlerine sevk ve isknlarna ve teferrutna dir memr- slht devletl smail Paa hazretlerinin telgrafnmesi zerine Meclis-i Mahss- Vkel'dan kaleme alnan mazbata melffuyla arz u takdm klnm olmala ol bbda her ne vechile emr irde-i seniyye-i cenb- milk-dr eref-snh ve sudr buyurulur ise infz- mantk- mnfine ibtidr edilecei beynyla tezkire-i senver terkm olundu efendim. F 13 Zi'l-kade sene [1]304

200

ZET VE TRANSKRPSYON

201

F 22 Temmuz sene [1]303

Sadr- azam Mahmed Kmil

Marz- ker-i kemneleridir ki: Resde-i dest-i tazm olan ibu tezkire-i smiye-i Sadret-penhleriyle Meclis-i Vkel'nn melff mazbatas ve telgrafnme manzr- l olmu ve ol bbda erefsdr olan irde-i seniyye-i cenb- pdihnin tezyliyle mezkr mazbata ve telgrafnme ide klnm olmala ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 14 Zi'l-kade sene [1]304 ve F 23 Temmuz sene [1]303

Ser-ktib-i Hazret-i ehriyr Bende Sreyya

BOA. Meclis-i Mahss, nr. 3888

- 32 SLEYMANYE'DE ASKERLERE SALDIRAN BTERLLERDEN SULU OLANLARININ YAKALANMASIYLA ASAYN SALANDII

[Sleymaniye sancanda Redif Kaymakam Zekeriya Bey'le

emrindeki askerlere kar ekiyalk hareketlerine giritiklerinden dolay korkup ran'a kaan bin haneye yakn Biterlilerin kylerine getirildikleri ve ellerinde martini silah bulunanlar ile sulu olanlarnn yakalanarak Sleymaniye kumandan ve mutasarrf vekiline teslim edildiine ve asayiin salandna dir Musul Vlilii'nden alnan telgrafn takdimi hususunda Sadret tezkiresi.] 17 S. 1305 (4 Kasm 1887)

Telgrafnme

201

202

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Mahall-i rsli: Revanduz Trhi: 20 Tern-i Evvel sene [1]303 Makm- Sadret-i Uzm'ya, Evvelce arzolunduu zre tevahhula ran'a giden bin hneye karb Biterller vesil-i lzme ile celbedilerek kylerine avdet edilmi ve cmlesi sye-i kudretvye-i hazret-i pdihde dire-i inkiyda alnm olmala berber dier hdise zuhr etmeyecek bir yolda eslihann istirddna ve vakada z-medhil olanlarn istintakna teebbs olunmu idi. Mcerred nfz- messire-i hazret-i hilfet-penh ile cb- hl ve mevkie mnsib ittihz olunan tedbir diresinde yedlerinde Martini eslihas mevcd olanlardan bir takm bu kerre istirdd klnd gibi ibtid-y meselede askir-i hneye silh endahtyla cinyet-i azmede bulunan maznnlardan end nefer cnd- hne satvetiyle ele getrlerek taht- tevkfe alnmdr. Avn- Hakkla sye-i hazret-i mlknede bu yoldaki teebbst ve icrat zerine iti bsbtn zil olarak ve civrdaki air-i sire de db- tbiiyyeti taknarak ummen yerl yerne dalm ve leh'l-hamd syi temmyla avdet etmidir. Ele getrlen ehsn icr-y muhkeme ve tayn-i mczt zmnnda id olduklar mehkim-i nizmiyyeye irsli ve istirdd olunan ve olunacak olan eslihann da mevki-i lzmeye isbli in gerek der-dest olunan cnler ve gerek silhlar Sleymaniye kumandan ve mutasarrf vekline teslm ve tevd etdirilmi ve ciht- lzme-i sire in de mm-ileyhe talmt verilerek mehd olan syi zerine buradan merkez-i vilyete avdet ve hareket olunmudur. Memrin-i mahalliyye ve askeriyyenin s-i hareket vuk bulan ve hudd zerinde her nevi ehemmiyyeti ve civr airine de siryetle cesmeti meydnda bulunan mesele-i mezkrenin sefk-i dimya meydn bralmakszn u hl-i nakl inklb ve sret-i tesviye-i iktisb mahz muvaffakiyyet-i seniyye-i hazret-i zllu'l-lhnin sr- aliyyesinden olduunu arza cesret eylerim. F 15 Tern-i Evvel sene [1]303 Vl-i Vilyet-i Musul Tahsin

Bb- l

202

ZET VE TRANSKRPSYON

203

Dire-i Sadret med-i Dvn- Hmyn 3 Geende Sleymaniye sancanda Redif Kim-i makm Zekeriya Bey'le refkatindeki askir-i hne hakknda harekt- ekvet-krnede bulunmu olan Biterller'den ran'a gidenlerin cmlesi sye-i kudret-vye-i hazret-i pdihde kylerine avdet etdirilerek dire-i inkyda alnm olmakla berber yedlerindeki esliha-y emriyyeden bir takmnn istirdd ve vakada medhli olanlarn ele gerlerek tevkf olunmu olmas zerine ayir-i sirenin ummen yerlerine dalup syi takarrr etmi ve cnlerin icr-y muhkemt ve tayn-i mczt memrn-i mahalliyyeye tavsiye ve tebl edilerek merkez-i vilyete avdet olunmu olduuna dir Musul Vlilii'nden alnan telgrafnme manzr- l buyurulmak in arz u takdm klnd efendim. F 17 Safer sene [1]305 ve F 22 Tern-i Evvel sene [1]303

Sadr- azam Mehmed Kmil

BOA. Y. A. HUS, nr. 207/105

- 33 SEVKOLUNDUKLARI VLYETLERDEN KAAN HEMAVENDLLERN YAKALANMALARI

[Sivas ve Konya'ya sevkolunan Hemavendlilerden bir ksmnn

kaarak Musul ve Kerkk taraflarna gelmeleri zerine katklar blgelere asker ve airet atllarndan oluturulup gnderilen mfrezelerin bunlar takibe aldklar, Dakuk mevkiinde meydana gelen atmada len ve yaralananlarn isimlerinin belirlenip arzedildiine dair Musul Vlisi Faik'in telgraf sureti.]

203

204

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

2 B. 1305 (15 Mart 1888)

Sretdir ubat sene [1]303 Hemavend ekiysndan Ahmed Aa ile Mahmud ine mukaddem maktlen ve Hemavend gvvrelerinden der-dest olunan be neferden birinin ismi Mirza Ly bu da Cfl Hasan Bey'in adamdr, dieri Kke Veli ve birisi Hamid Bazynl, Red Abdurrahman ve Eb Sabahl Muhammed ve dier refki Salih'dir. El-yevm Kerkk Hapishnesi'ne teslm olunmulardr. Dier Kerm Kdir dahi bundan iki gn mukaddem Kim-i makm Ali Hayzar Bey mfrezesiyle vuk bulan muhrebede mecrhen der-dest olunup ememl Hkmeti'ne teslm olunmudur. Ve Tarfk civrnda vuk bulan muhrebede katlolunan Hemavendler'den ve Revend Frkas'ndan biri Ali Abdrrezzak ve Remvend Frkas'ndan Kadir Ahmed Ab'nn mahdmu Ali ve gvvrelerinden Ahmed Bze ve Hemavendler'den de nn cenzesi yerde grlm ise de isimleri bilinemedii ve mecrhlar dahi elde edilemedii cihetle isimleri bilinemeyp ve dier muhrebtda da bir gvvre kpr ttnda gark olup telef edildii gibi dier teleft- mecrhn haklarnda irt da var ise de isimleri malm olmad cihetle ir olunmad kumandanlklarn jurnali zerine marzdur. F 28 ubat sene [1]302 Aslna mutbkdr f 1 Mart sene [1]304 1456 Sretdir ubat sene [1]302 mahkm Hame Cn'n avanesindendir. Hemavendliler'e iltihk terf-i devletleri cihetle eref-vrdundan evveldir. Sye-i mlknede Hemavendler tezyd-i kuvvet etmek deil hayatlarn muhfaza in tela dmlerdir. Nakb Seyyid Mustafa Efendi seksen sdt ve bir o kadar da zabtiye ile el-yevm takbe kmdr. Askir ve zabtiye mfrezeleri takbdedir. Bi-inyeti'l-lhi Tel elde olan teebbst- ceddenin sr- hayriyyesi karben arzolunur. F 29 ubat sene [1]302 Mutasarrf- Sleymaniye Ferik Ali

204

ZET VE TRANSKRPSYON

205

Thir Aslna mutbkdr f 1 Mart sene [1]304

1456 Vilyt- malme-i hnelerine sevk olunan Hemavendliler'den imdiye kadar otuz iki Sivas'dan ve dokuz neferin dahi Konya mrettebtndan ki ceman krk bir ahsn firren Musul ve Kerkk cihetlerine savuduklar lede'l-muhbere vliliklerinden cevben alnan iki kta telgrafnmeden anlalmas zerine sye-i hnelerinde u mikdr- kallin tezyd-i kuvvet ve tevs-i ekvetlerine meydn kalmamak zre lzm gelecek tedbir ve vesit-i mahalliyyeden bahisle ahz u giriftleri lzmu cb edenlere bildirilmi idi. Bu kerre Musul vilyetiyle Kerkk Kumandanl'ndan ve Sleymaniye Mutasarrfl'ndan cevben alunup da birer sret-i muhrecesi manzr- hikmet-mevfr- cenb- ehriyrleri buyurulmak zre merbtan arz ve takdm klnan kta telgrafnmede sye-i muvaffakyyet-vye-i cenb- ehen-hlerinde Hemavend firrlerinden imdiye kadar sekiz ve gvvrelerinden drt ki ceman on iki neferi elde edildikleri ve kusrunun ahz u giriftleri emrinde de telgrafla verilen talmt- memlknem vechile her tarafa askiri hnelerinden ve ayir atlusundan tertb ve sevk olunan mfrezeler vstasyla takibta keml-i germ ile devm olunmakda id nmyn olmu ve her hussda tecell eden muvaffakiyyt- mehsin-gyt- cenb- hilfet-penhleri cmle-i cemle ve cellesinden olmak zre bir mikdr- czden ibret olan kusrunun dahi ahd- karbde kmilen elde edilecekleri eltf- ilhiyyeden kaviyyen meml ve muntazr bulunmu oldun malmt olmak zre arzeder isem de ol bbda ve ktbe-i ahvlde emr fermn ve ltf u ihsn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 1 Receb sene [1]305 ve F 1 Mart sene [1]302

Kullar smail Hakk bin Mehmed erf

205

206

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

1456 Sretdir Dakuk mevkiinde Hemavendler'le vukbulan msdemede maktl ve mecrh olanlar esm ve hreti Ferik Ali Paa hazretlerinden sorulmu idi. Bugn alnan cevbda Hemavend firrlerinden Ahmed Aa ile Mahmud Cete [ine] daha evvel maktl olduu gibi anlara pey-rev olan dier ekiydan der-dest olunan drt neferin esmsi Mirza Ll[Ly] ve Kk Veysi [Kke Vel] ve Hlid Ba Bazynl [Hamd Bazynl] Red Abdurrahman ve Ebu Sabahl Mehmed, Slih olduu ve mrr'l-arz Dakuk msdemesinde katlolunan Hemavendlerden ve Revend Frkas'ndan Ali Kdir Abdrrezzak ve Remvend Frkas'ndan Kdir Ahmed olu Ali ve avenesinden Ahmed Pze [Bze] ile asl Hemavendler'den adamn cenzeleri bulunmu ise de bu ahs ile mecrh olup berberce gtrlenlerin esmsi bilinememi ve bir de aveneden mechl'l-ism birisi Kpr nehrinde garikan fevt olmu olduu marzdur. F 27 ubat sene [1]302 Vl-i Musul Fik Aslna mutbkdr. F 2 Mart sene [1]304 BOA. Y. MTV, nr. 31/35

- 34 MUSUL'DA ARET SALDIRILARINA KARI ALINAN TEDBRLERN BLDRLMES

[Musul ahlsinden bir topluluun verdii arzuhlde, airetlerin

saldrlarn arttrarak halkn mal ve hayvanlarn gaspettikleri; bunlarn cezalandrlmamas, ahlnin mal ve hayvanlarnn ide edilmemesi halinde hayvan sahiplerinin airetlere karlk verecei ve bunun da durumu ktye sokacann belirtilmesi zerine bu tr olaylarn nn almak amacyla asker sevkine emir verilmesi yolunda Musul Vlilii'nden gelen telgraf zerine gerein ne olduu ve ne gibi tedbirler alndnn bildirilmesine dair irde.]

206

ZET VE TRANSKRPSYON

207

4 C. 1306 (5 ubat 1889)

Yldz Saray- Hmynu Bakitbet Diresi

Mev-i menhbe ashbndan mrekkeb bir cemiyyetin dire-i hkmete gelerek ilerinden iler gelenlerden verilen arzuhl sretinin nakliyle bunlarn ifdelerine gre ayirin taaddiyt tekessr etmekle bunlar cez-y sezlarn grmez ve ahl de emvl ve mevsine dest-res olmaz ise ayir cesretlerini ilerletdike ashb- mev de dire-i edebde tecvze cretle meselenin kesb-i cesmet edecei meczm bulunduundan i bu derecede iken n alnmak zre seran asker sevkine emir verilmesi ifdesine dir f 24 Knn- Sn sene [1]304 trhiyle Musul Vilyeti makmndan taraf- sm-i Sadret-penhleri'ne kede klnm olan bir telgrafnmenin sreti manzr- l olarak hakkat- hlin ve bu mdde hakknda ne yolda tedbr ittihz klnm olduunun arz- atebe-i uly klnmas eref-sdr olan emr irde-i seniyye-i cenb- pdih iktiz-y lsinden bulunmu olmala ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir.

F 4 Cemziye'l-hir sene [1]306 ve F 24 Knn- Sn sene [1]304

Ser-ktib-i Hazret-i ehriyr Bende Sreyya

BOA. rde Dhiliye, nr. 87807

- 35 MUSUL DAHLNDE PETROL GAZI ARANMASI MTYAZININ HAZNE- HSSA NEZRET'NE VERLMES

207

208

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

[Musul'da padiah'a ait arazide ok miktarda petrol gaz

bulunduundan Musul vilyeti dahilinde gerek padiahn emlk zerinde gerekse dier yerlerde petrol gaz madeni aranmas imtiyaznn Hazne-i Hssa Nezreti'ne verilmesine irde buyurulduu hususunda Yldz Saray Bakitbet Diresi'nin tezkiresi.] 5 C. 1306 (6 ubat 1889)

Yldz Saray- Hmynu Bakitbet Diresi Musul vilyeti dhilinde bulunan emlk- mahssa-i cenb- cihn-bn dernunda kesretle petrol gaz madenleri zuhr etmekde olmasna mebn umm Musul vilyeti dhilinde gerek emlk- seniyye dernunda ve gerek sir cihetlerde petrol gaz madeni taharrsi ve iletmesi imtiyznn mnhasran Hazne-i Hssa-i hne nmna verilerek ale'l-usl cb eden fermn- lnin tasdr ve its Hazne-i Hssa Nezret-i Cellesi'nin tezkire-i marzas zerine eref-sdr olan irde-i seniyye-i cenb- pdih iktiz-y lsinden bulunmu olmala ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 5 Cemziye'l-hir sene [1]306 F 25 Knn- Sn sene [1]304 Ser-ktib-i Hazret-i ehriyr Bende Sreyya BOA. rde Dhiliye, nr. 87615

- 36 YEZDLERE SLMYET ANLATMAK ZERE GREVLENDRLEN HOCALARLA BRLKTE MUSUL'A GDECEKLERN MAA VE HARCIRAHLARININ DENMES

[Musul vilyetinde bulunan Yezidler'e slmiyetin kurallarn

anlatmak zere, Mehat tarafndan grevlendirilen hocalarla birlikte

208

ZET VE TRANSKRPSYON

209

gidecek olan Binba Abdlkadir ve Kolaas Mehmed Hilmi efendilerin maalarnn, bu greve atanma tarihlerinden itibaren denmesi isteinin; mesafenin uzun olmas sebebiyle uygun grlerek ilemin ona gre yapld, ayrca geciken harcrahlarnn da verildiine dair Sadret tezkiresi.] 9 C. 1308 (20 Ocak 1891)

Bb- l Dire-i Sadret med-i Dvn- Hmyn 1 Musul vilyetinde bulunan Yezdler'e akid-i slmiyye telkni zmnnda bermantk- emr fermn- hmyn bb- vl-y Mehat-penhden tayn klnan hce efendilerle berber gidecek olan Binba Abdlkadir ve Kolaas Mehmed Hilmi efendilerin harc- rhlar in muhbert cereynyla bunlarn azmetleri teehhr eylemekde id mesm- l olduundan mezkr harc- rhn hemen it etdirilmesi emr fermn buyurulduunu mbelli tezkire-i hussiyye-i devletleri alnd. Mmileyhimya harc- rh verilecei cihetle tahss edilen malarn oraya trh-i muvsaltlarndan itibren tesviyesi iktiz edp ol bbda Dhiliye Nezret-i Cellesi'nin ir zerine lzm gelen devire icr-y teblgt olunduu halde bunlar malarnn trh-i memriyetlerinden itibr edilmesini istid etmi olduundan nezret-i mrun-ileyh ile devir-i mezkre beyninde muhbert cereyn ederek bud- mesfeye mebn ber-vech-i istid icr-y cb nezretin ir- ahri zerine tensb ve tebl klnm ve tahkk edildiine gre slif'z-zikr malarn ol vechile mumelesi f ve harc- rhlarn dahi it edildii anlalm olmala hk-py- hmyn- hneye arz mtemenndr efendim. F 9 Cemziye'l-hire sene [1]308 F 8 Knn- Sn sene [1]306 Sadr- azam Mehmed Kmil BOA. Y. A. HUS, nr. 243/23

209

210

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

- 37 MUSUL DAHLNDE SKN ETTRLECEK HEMAVENDLLERN TOHUMLUK VE DER HTYALARININ KARILANMASI

[Hemavendlilerin, alt kable halkndan birer kiinin Kerkk'de

srekli kefil olarak bulundurulmak artyla isteklerinin kabul edilerek Bziyn kasabasnda isknlarna izin verildii; Kerkk'e gelenlerle kylerde iskn olunanlara tohumluk ve idareleri iin gereken yirmi yedi bin kuruun vilyet mallarndan denmesi ve ikamete karar vermi olan alt reise biner kuru maa verilerek bunlardan Red Haydar, Hseyin Aziz Aa ve Devletyar'n blk aal ve yardmclna tayinleri ile on kiinin zabtiyelikte grevlendirilmelerinin uygun grldne dair Meclis-i Vkel mazbatas.] 9 Za. 1308 (16 Haziran 1891) Meclis-i Vkel mzkertna mahss zabt varakasdr Trh-i Arab: F 3 Za. sene [1]308 Trh-i Rm: F 29 Mays sene [1]307

Hulsa-i Meli Hemavendliler'in mrekkeb olduklar alt kable halkndan birer kii sret-i dimede kefl makmnda Kerkk'de bulundurulmak zre kabl- dehletleriyle Bziyn kazsnda isknlar hakknda bi'l-istzn eref-mteallk buyurulan irde-i seniyye-i cenb- pdih ve masrf emvl-i vilyetden tesviye olunmak zre mm-ileyhimin ne mikdr tohumlua ihtiyclar olduunun ir Musul vilyetine tebl olunmas zerine res-y mm-ileyhimden Kerkk'e gelmi olan alt kii ile kylerde iskn edenlere tohumluk ve idreleri in ihtiylarna gre its lzm gelen tahmnen altm binkyye hnta ve otuz bin kyye arin esmn olan yirmi yedi bin guruun tesviyesiyle ihtiyr- ikmet etmi olan alt nefer resya dahi biner guru ma its ve Kerkk'de ikmete memr resdan Red Haydar'n muvfakati vechiyle Sleymaniye'de zabtiye blk aalnda istihdm ve akrabsndan on neferin dahi silk-i zabtiyyeye idhli ve Hemavendler'in dier frkas resi Hseyin

210

ZET VE TRANSKRPSYON

211

Aziz Aa'nn zabtiye blk aas ve Devletyar'n blk aas muvini tayni hakknda cevben gelen F 27 Mays sene [1]307 trhli telgrafnme mtlaa olundu.

Karr Sret-i ira nazaran slif'l-beyn zahrenin esmn olan yirmi yedi bin guruun emvl-i vilyetden tesviyesiyle, alt nefer resya dahi biner guru ma tahssi ve mm-ileyhimin blk aalyla muvinliine taynleri ve on neferin zabtiyelikde istihdm mnsib ve fevidi mcib grnm olduundan mcebince icr-y cbnn ber-mazbata istzn kararladrld.

BOA. Meclis-i Vkel Mazbatas, nr. 65/7 - 38 MUSUL'UN RKAT EMLK-I HMYN UBESN YAMALAYAN ANZE VE DULEYM ARETLERNN TAKB

[Anze ve Duleym airetlerinden iki- bin atlnn Musul'un irkat

Emlk- Hmyn ubesi'ne hcum ederek ahlyle arptklar ve ok miktarda koyun, ksrak ve eitli mallar gasbettikleri ve bu mallar amiye taraflarna karmalar ihtimali zerine szkonusu blgeye yeterli miktarda asker sevkedilerek yollarnn kesilip, aldklar mallarn geri alnmas ve bu duruma meydan verenlerin cezalandrlmalarnn Altnc Ordu Miriyeti ve Badad'a telgrafla bildirildii hakknda Musul Emlk-i Hmyn Komisyonu'ndan gelen yaz zerine Hazne-i Hssa Nezreti'nin tezkiresi.] 14 N. 1309 (12 Nisan 1892)

Hazne-i Hssa-i hne Aded 69

211

212

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Musul vilyetinde vki irkat Emlk- Hmyn ubesi'ne Anze ve Duleym ayirinden iki- bin atluy mtecviz bir frka hcm ederek muhfaza-i can ve ml in temr-i sk- gayret ve ihtimm eden zrr ve ahl ile frka-i mezkre beyninde iki sat kadar imtidd eden mcdelede zrrdan on nefer maktl ve altm-seksen nefer mecrh vuk bulduu ve kur-y mezkre ahlsinden gasbolunan koyunlarn mikdr henz lykyla anlalamam ise de btn tecemmltlaryla berber ey-y sireleri ve yz aded cins ksraklaryla pek ok kz ve inekleri A'nzellerin yed-i gasbna gedii ve menhbt- mezkrenin miye cihetine aurlaca tab bulunmasna mebn buna meydn kalmamak zre mevki-i malmeye bir kuvve-i kfiyyenin hemen sevkiyle bunlarn hatt- ricatlerinin kesdirilmesi ve menhbtn kmilen istirdd ve bu hlin vukuna sebebiyet verenlerin der-dest olunarak knnen tayn-i mcztlar zmnnda Altnc Ordu-y Hmyn Mriyyeti ve Badad Vilyet-i Celleleri'ne de telgrafla vesy-y lzmenin f olund Musul Emlk- Hmyn Komisyonu'ndan vrid olan 25 ve 26 Mart sene [1]308 trhl iki kta telgrafnmede bildirilmi ve zt- maslahatn ehemmiyyeti cihetiyle cb- hlin icrs hussu Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne bildirilmi olduu marzdur. Ol bbda emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir. F 14 Ramazan sene [1]309 ve Nzr- Hazne-i Hssa F 30 Mart sene [1]308 Bende Mikil BOA. Y. MTV, nr. 61/36

- 39 BTER ARET'NN EKYALIK FAALYETLERNE KARI NLEM ALINMASI

[Ekiyalklaryla tannan Biter Aireti'nin, ran airetleriyle bir

olup uzun sredir saldrganlkta bulunduklar, cezalandrlmamalarndan cesaret alarak bir ksmnn Rniye kazasna bal Menkr, Revne ve Sseni airetleriyle birleerek Sleymaniye'ye saldrdklar, dier bir ksmnn ise ran Hkmeti'ne bal Herki Alan Kablesi'yle birleerek

212

ZET VE TRANSKRPSYON

213

Sleymaniye'deki ehr-i Pazar kazasnn baz kylerini yakp yktklar; cezalandrlmalar iin asker sevki hakknda padiaha ve Seraskerlik'e daha nce mracaatda bulunulduysa da airetlerin bulunduklar dan k mevsiminde asker harekete msait olmamas sebebiyle hareket emri alnamad, fakat saldrya uram olan huklular'in intikam almak zere hazrlkta bulunduklarnn haber alnd ve hudut boyunda bir katliam meydana gelebilecei ihtimalinden dolay Mirliva Fazl Paa kumandasnda asker sevki iin izin verilmesine dair brahim Dervi ve akir mhrl ariza.] 6 L. 1309 (4 Mays 1892)

Bb- l Dire-i Sadret med-i Dvn- Hmyn

ekvet ve fezht ile melf olan Biterliler'in bir takm kurya taarruzla kffe-i bytu ihrk ederek ey-y mevcdeyi gasb ve gret eylemi olduklar gibi bunlarn cretleri Rniye kazs ayirinin dahi hkmete karu harekt- serkenede bulunmalarna sebep olmakda olduundan ve haklarnda tedbt- mukteziyye icr klnmayacak olur ise mehzir-i adde melhz idnden bahisle kuvve-i askeriyye sevkiyle tedb in mezniyet its Musul vilyetinden evvel ve hir ir klnd gibi bu sret Altnc Ordu-y Hmyn Mriyyet-i Cellesi'nden dahi teyd ve tekd olunmu ve cnib-i ahlden de bu bbda bir ok ikyt vuk bulmakda bulunmu olup taraf- vl-y Serasker ile cereyn eden muhbereden anlaldna gre mriyyet-i mrn-ileyhca tertb olunan kuvve-i askeriyyenin sevki arz ve istzn olunmu olduundan ol bbda her ne vechile emr fermn buyurulur ise hkm-i lsi infz olunur efendim. F 27 Ramazn sene [1]309 F 12 Nisan sene [1]308

Sadr- azam ve Yver-i Ekrem Cevad

213

214

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Diyarbekir'de Drdnc Ordu-y Hmyn Mriyyeti'nden mevrd ifre telgrafnme sretidir. C. 13 Nisan sene [1]308 emr-i lleri Hamdiye Alaylar teklt in Diyarbekir'e azmet ederken telakk olundu. Emr ir buyurulan aretler Drdnc Ordu-y Hmyn mntkas dhilinde deildirler. cizleri bu ordu mntkasndaki ayirden tekl olunacak Hamdiye Alaylarnn tekltyla memr ve megl bulunduumdan bi't-tab bu ordu mntkas hricindeki ayirden vsta ve hizmet-i ciznemle Hamdiye Alaylar tekl olunmamdr. Vka, keml-i muvaffakiyyet ve ulviyyet-i cenb- ehriyr srndan olarak Haleb ve Musul cihetlerinde bulunan ayir civrnda bulunup, Hamdiye Alaylar tekli sretiyle mazhar- iltift- cenb- hilfet-penh olan Arab ayirinin mazhariyyetini grp evklenerek kendilerinden de alaylar tekli istidsyla taraf- cizye mrcat eylediler. Fakat blda dahi arzedildii vechile cizlerinin bu hussdaki memriyyet ve hizmet-i ciznem burada ve mntkasndaki ayire mnhasr olduu ve b-huss baka ordular diresinde bulunan ayirlerden de alaylar tekline teebbs olunsa, mensb olduklar devir kumandanlarnn inkisr ve ibirrlarn mcib olaca gibi ibu teklt- askeriyye aleyhinde bulunanlar zten k- mkiltdan hl kalmamakda olduklarndan maksada kardrlacak fesdt, budiyet-i mesfe mniasyla men olunamayaca da anlald cihetle bunlardan Hamdiye Alaylar tekli teebbstna cret edemedim. Maamfh tevkt icrsndan da geri kalnmad. te u tafsltdan da malm- lleri buyurulduu vechile Biterliler'le, Rniye kazs ayirinden Hamdiye Alaylar tekl edilmi olup-olmad ve bunlarn teebbst- serkenelerinden ibret bulunduu cizlerince mechldr. Ordu mntkasndaki ayir terbiye ve slhlar hussunda bu iki seneye gelinceye kadar kuv-y khire ve zbta-i askeriyye ve mlkiyyeyi hayli yormu olduu hlde sye-i muvaffakiyyet-vye-i hazret-i pdihde Hamdiye Alaylar'nn tekltna balanal icr klnan teklf ve tevk syesinde bugn takdre sez bir hl-i mutvaat ve hsn-i hidmete nil olmu ve bu mddet zarfnda nazar- dikkate arpacak hi bir hareketde bulunmam olmalar kffe-i ayirin sret-i slhn ireye kf ise de Piter[Biter]liler'in hussiyyet-i hli buna msid olup olmad hakknda bir ey diyemem. Hakkat-i hlin mntkasnda bulunduu Ordu-y Hmynca bilinecei bedh olmala arz- hakkat- hle msraat olunur, fermn. F 16 Nisan sene [1]308 Drdnc Ordu Mri Zeki

214

ZET VE TRANSKRPSYON

215

Aslna mutbkdr

Yver-i Ekrem kullar Dervi

Musul Vilyeti'nden mevrd ifre telgrafnme sretidir.

C. 18 Nisan sene [1]308 Biter Areti, Sleymaniye sanca dhilinde kin Merge kazs mlhktndan Biter nhiyesini tekl eden serke bir cemiyyetdir. Nhiyeleri hudd- raniyye'ye mlsk ve kendileri de bir takm ran ayiriyle mttefik bulunduklar cihetle birka seneden ber icr edegeldikleri harekt- serkene zerine mumele-i tedbiyye grmediklerinden btn btn mararak geen sene eyllnde Rniye kazsna merbt Menkr, Revne ve Sseni aretleriyle bir ksm Sleymaniye'ye ve dier ksm Hkmet-i raniyye'ye tbi Herki Alan Kablesi'yle birleerek ekseriyet Sleymaniye dhilindeki ehr-i Pazar kazsna rci huklu ve Byk ve Kk Barl karyelerine hcmla kffe-i bytu ihrk ve mllarn nehb etmiler idi. Bunun zerine kuvve-i askeriyye sevkiyle tedbleri vcbu vaktiyle makmt- liyyeye ve cihet-i askeriyyeye arz u tebl ve defet- mteaddide ile tekd klnm ise de air-i merkmenin skin olduklar ciblin fasl itda harekt- askeriyyeye gayr-i msid bir sretde karla mesdd bulunmas cihetle harekt- askeriyye ilkbahara talk olunmu olmaladr ki tahrk-i asker hakknda emir alnamad. Ancak gadr-dde olan hukler de hkmete istf-y hukkdan meys olunca anlar da bi'l-ictima ahz- sre kym gibi huddca bir hdise zuhrunu mstelzim bir hareket-i intikm-cuyneye mheyy bulunduklar anlalup bu hle meydn verilmemesi in ilerine biraz asker sevkiyle men-i hdist olunmas yolunda vilyetce ittihz olunan tedbir ve harekt- askeriyyenin biraz daha tehri hlinde tesrt pek mahdd kalacandan air-i merkme byle bir hcm vukundan ihtirzen dim cenk-cyna ve hkmete karu serkene bir hlde devm etmekde bulunduklar irt- mtemdiyye-i mahalliyyeden mstebn olunmudur. u hlde bunlarn vcib'l-icr olan tedbtnn bir an evvel icrs ehemmiyyeti bu aralkda ziyde teyd etmidir. Bu bbda lzim'l-ittihz olan tedbir ise satvet-i askeriyye icrsyla istirdd- menhbta teebbsden ve serkelikleri

215

216

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

tezhr edenlerin cidden tedblerinden ibrettir. Mrliv Mehmed Fzl Paa'nn kumandasnda slh- ayir zmnnda Musul'da tecemm etmekde olan askir-i hnenin Sleymaniye sancandan ie balayacak ise bu iin anlara havlesi ve baka noktadan icrata mberet eyleyecek ise mevcdlar alt yz olmak zre iki tabur piyde askir-i hnenin yz elli esterl ile izm hlinde husl-i maksad temn edecei ve Rniye ayiri Menkr ress ile Balhas aretleri'nden ibret olup hudd- rniyye zerindeki Rniye kazsnda skin bulunduklar marzdur, fermn. F 19 Nisan sene [1]308 Musul Vlsi Keml Aslna mutbkdr. Yver-i Ekrem kullar Derv

Piter[Biter]liler bir takm kurya taarruzla kffe-i bytu ihrk eylemi olduklarndan ve bunlarn cretleri Rniye kazs ayirinin dahi harekt- serkenelerine sebebiyyet verecei cihetle haklarnda tedbt- mukteziyye icr klnmaz ise mahzir-i adde zuhru melhz bulunduundan kuvve-i askeriyye sevkiyle tedbleri Musul vilyetiyle Altnc Ordu-y Hmynlar Mriyyeti'nden evvel ve hir ir ve tekd olunmu ve bu bbda cnib-i ahlden ikyt vuk bulmakda bulunmu olup, mriyyet-i mrun-ileyhca tertb olunan kuvve-i askeriyyenin sevki hussu atabe-i uly-y mlknelerinden istzn edildii serasker paa kullaryla bi'l-muhbere anlalmasna nazaran ol bbda istzn irde-i seniyye-i cenb- ehen-hlerini hv cnib-i Sadret'den takdm olunup, manzr- l buyurulan tezkire-i hussiyye baktib paa kullar tarafndan f 13 Nisan sene [1]308 trhli tezkire ile komisyon- kernemize tevd ve bu huss hakknda Drdnc Ordu-y Hmynlar Mri Zeki Paa kullar mukaddem baz marztda bulunmu olduundan ibu Piter[Biter]liler miynnda Askir-i Hamdiye Alaylar'na yazlm olanlar bulunup bulunmadnn ve bunlarn asker sevkedilmeksizin nush u pend ile dire-i itate idhlleri mmkin olup olmyacann ve'l-hsl bunlar hakknda ne yolda mumele edilmek lzm geleceinin seran mr-i mrun-ileyh ile muhbere olunarak b-mazbata arz- huzr- l klnmas eref-sdr olan irde-i seniyye-i hazret-i mlkneleri iktiz-y lsinden bulunduu

216

ZET VE TRANSKRPSYON

217

tebl klnmasyla ber-mantk- emr fermn mr-i mrun-ileyh ile cereyn eden muhbere cevbnda Piter[Biter]liler'le Rniye kazs, Drdnc Ordu-y Hmynlar mntkas hricinde olduu in Piteliler'den Altnc Ordu-y Hmyn marifetiyle Hamdiye Alaylar tekl edilp edilmedii ve bunlarn harekt- serkeneleri neden ibret id kendsnce mechl olduu ve ordu-y mezkr mntkas dhilinde tekl olunan Hamdiye Alaylar zbitn ve efrd ise hl-i mutvaat-krde ber-devm olup, anlardan clib-i nazar- dikkat olacak hi bir hl ve hareket zuhr etmedii baz tafslt derc ile beyn olunmasyla mezkr Piter[Biter]liler kang liv ve kaz dhilinde ve ne cihetlerde skin olup Rniye kazs dhilindeki ayir kang aretler id ve bunlar hakknda tedbt icrs ne gibi tedbr ittihzna mtevakkf olduu Musul vilyetinden istilm klnmd. Cevben alnan ifreli telgrafnmenin sret-i mahllesinde Piter[Biter] Areti, Sleymaniye sanca dhilinde kin Merge kazs mlhktndan Piter[Biter] Nhiyesi'ni tekl eden serke bir cemiyyet olup, nhiyeleri hudd- raniyye'ye mlsk ve kendleri de bir takm ran ayiriyle mttefik bulunduklar cihetle bir ka seneden ber icr edegeldikleri harekt- serkene zerine mumele-i tedbiyye grmediklerinden btn btn marp geen sene eyllnde Rniye kazsna merbt Menkr, Revna ve Ssin aretleriyle bir ksm Sleymaniye'ye ve dier ksm Hkmet-i raniyye'ye tbi Herki Alan Kablesi'yle birleerek, ekseriyet Sleymaniye dhilindeki ehr-i Pazar kazsna tbi huklu ve Byk ve Kk Bri karyelerine hcmla kffe-i buytu ihrk ve mallarn nehbetmelerinden dolay zerlerine kuvve-i askeriyye sevkiyle lzm- tedbleri evvel ve hir makmt- liyyeye ve cihet-i askeriyyeye ir klnm ise de tahrk-i asker hakknda henz bir emir alnamad ve halbuki gadr-dde olan huklu'lar hkmete istf-y hukkdan meys olunca anlar da bi'l-ictim ahz- sre kym gibi hudd boyunda bir hdise zuhrunu mstelzim harekta hazrlandklar beynyla slh- ahvl-i ayir hakknda Mrliv Fzl Paa kullarnn kumandasnda olarak Musul'da tecemm etmekde olan askir-i hnelerinin Sleymaniye sancandan ie balayacak ise bu iin kumandan- mmileyhe havlesi ve baka noktadan icrata mberet klnacak ise mevcdlar alt yz olmak zre iki tabur piyde ile yz elli esterlnn sevk ve izmyla Piter[Biter]liler'in tedbleri lzm gelecei gsterilmi ve hasar-dde olan huklular'n ahz- intikm zmnnda Piter[Biter]ller zerine hcm edp de bunlarn mttefikleri bulunan ranllar da muvenetlerine itb eyledikleri hlde hudd boyunda bir muktele-i azme zuhru ve bundan bi'l-hire devlete bir gile hudsu melhz olduuna ve slh- ahvl-i ayir zmnnda Musul'da askir-i hazret-i

217

218

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

hneleri tecemm etmekde olduu anlaldna binen mm-ileyh Fzl Paa kullarnn kumandas tahtnda olarak mikdr- kf kuvve-i askeriyye sevkiyle emvl-i menhbenin istirdd ve harekt- serkenede devm edenlerin tedbleri hlen ve maslahaten mnsib olaca mtebdir-i htr-i ksrnemiz olmu ise de nezd-i ilhm vefd-i mlknelerinde de rehn-i tasvb buyurulduu hlde serasker paa kullarnn arz ve istzn vechile iktiz-y hlin fs zmnnda Bb- l'ye irde-i seniyye-i mlknelerinin tebli her hlde rey-i cihn-pr-y ehen-hlerine mtevakkf olarak mezkr iki kta telgrafnmenin sret-i mahlleleri merbtan ve tezkire-i marza ideten takdm klnmdr. Ol bbda ve ktibe-i ahvlde irde ve fermn hazret-i veliyy'l-emr efendimizindir. F 6 evval sene [1]309 ve F 21 Nisan sene [1]308 Kullar brhim Dervi bin brhim Kullar kir Kullar Mehmed akir bin Mehmed

BOA. Y. A. HUS, nr. 258/95

- 40 MUSUL'DAN ZAHRE HRACININ YASAKLANMASINA LZUM OLMADII

[Musul'da yamurlar ve ekirge hasar nedeniyle zahire fiyatlar

arttndan, yeni mahsln derecesi belli oluncaya kadar darya zahire karlmasnn yasaklanmas isteniyorsa da; yaplan aratrmalarda zahirenin yeterli olduu ve vurguncular tarafndan zahire depolanan anbarlardan bir ka tanesinin atrlmas halinde fiyatlarn decei anlaldndan, darya zahire karlmasnn yasaklanmasna lzum olmadna dair Meclis-i Vkel mazbatas.] 10 M. 1310 (4 Austos 1892)

218

ZET VE TRANSKRPSYON

219

Meclis-i Vkel mzkertna mahss zabt varakasdr Trh-i Arab: F 10 Muharrem sene [1]310 Trh-i Rm: F 22 Temmuz sene [1]308 Hulsa-i Meli Musul vilyeti ve havlsinde emtrn nzl etmemesi ve ekirge hasr cihetiyle fit- zehyir kesb-i gal etmi olduundan bahisle mahslt- ceddenin derecesi taayyn edinceye kadar hrice zahre karlmasnn taht- memniyyete alnmasna dir vilyet-i mezkreden vuk bulan ir zerine keyfiyyetin evvelemirde Musul'daki asker kumndn tarafndan tahkk olunmas hakknda sebkeden teblgta cevben cnib-i Seraskerye mebs tezkire melffuyla krat edildi.

Karr Zikrolunan tezkirede Musul asker kumndnyla muhbere-i mahremneye mahss ifre olmamak cihetiyle keyfiyyet Altnc Ordu-y Hmyn Mriyyeti'nden lede'l-istifsr alnan telgrafnmenin gnderildii der-miyn edilmi ve mezkr telgrafnmede ise havl-i merhne mahslt geri bir dereceye kadar afta uram ise de el-yevm mevcd olan zehyir idre-i mahalliyeye kf mikdrda olup, maamfh baz erbb- ihtikr tarafndan zahre iddihr olunan anbarlardan birer dnesi adrld takdrde zahre fitnca vuk bulan gal-y riznin derhl mndefi olaca gsterilmi olmasna ve u hlde vilyet-i mezkrece zahre ihrcnn menine lzm grnmemesine binen ana gre vilyet-i mezbreye cevb tahrrinin ve erbb- ihtikrn icr-y mumeltna mahal verilmemesinin dahi ilve-i teblgt klnmasnn Dhiliye Nezreti'ne havlesi tezekkr klnd. Cevad Mehmed Cemleddin [ve dier azlarn imzlar] BOA. Meclis-i Vkel Mazbatas, nr. 70/73 Rz

219

220

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

- 41 ARETLERE ZULM YAPMAKTA OLAN FERHAN PAA OULLARININ TAAT ALTINA ALINMASI

[Musul'dan Badad'a kadar olan yerlerde ve ksmen Cizre

havalisinde bulunan Urban ve airetlerin, reis ve eyhlerinin sadakatlerinden dolay isknlarna balanld, fakat ammr Aireti'nden birka kableye reislik eden Ferhan Paa oullarnn nasihat ve ihtarlar dinlemeyip airetlere zulmlerini srdrmeleri zerine; bunlarn itaat altna alnmalar iin Badad alaybeyi refakatinde kfi miktarda svari tayin ve sevkine izin verilmesi hususunda Musul Kuvve-i Islahiyye Kumandan Ferik mer Vehbi Paa'nn istei zerine Seraskerlik tezkiresi]. 10 S. 1310 (3 Eyll 1892)

Umm Erkn- Harbiyye Diresi 217 Musul'da bulunan Kuvve-i Islhiyye Kumandan Ferik mer Vehbi Paa hazretlerinden vrid olan telgrafnmede Musul'dan Badad'a kadar olan mahallerde ve ksmen Cizre havlsinde hayme-nin olan Urbn ve ayirin umm res ve meyhi nezdine gelerek arz- dehlet ve ahl-i mutia ve skine misill her gn teklf-i emriyyenin tesviyesiyle iskn hussuna muvfakat eylediklerinden bir tarafdan isknlarna mberet olunmu ise de ammr Areti'nden bir ka kableye riyset eden ve teden ber nn nimet-i cenb- hilfet-penh ile perverde olan Ferhn Paa Oullar'nn imdiye kadar bi'd-defet icr klnan nesyih ve ihtrt adem-i isg ile gelmemeleri ve yazlan eylere de cevb vermemeleri u srada s-i tesr hsl edeceinden ve mezlim-i vkalarndan dolay ayirce bunlardan nefret hsl olmu bulunmas hasebiyle, merkmlarn taht- itata alnmas in taburlar sevkiyle, bir takm klfet ve masraf ihtiyrna mahal olmayup, yalnz altm mevcdlu esterli blyle res-y ayirden cb edenler gnderildii ve bunlarn Badad cihetine firrlarn men etmek zre Badad vilyeti alaybeyi refkatiyle mikdr- kf svri dahi bi'l-muhbere tayn olunacak mevkie sevkolunduu halde tfenk

220

ZET VE TRANSKRPSYON

221

patlamakszn merkmlarn arz- dehlet ve teslmiyyet edecekleri der-kr bulunduundan ve austos gyesinde imdi bulunduklar mahalden hareketle ln mesfe-i badesine gitmeleri de det-i melfelerinden bulunduundan bahisle icr-y cb istzn olunmu olmala ol vechile muktezsnn fs zmnnda mezkr kumndnla mezniyet its hussunun atebe-i uly-y cenb- cihn-bnye arzyla istzn bbnda emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir. F 8 Safer sene [1]|310 ve F 18 Austos sene [1]308 Erkn- Harbiyye-i Ummiyye Reisi Vekli Ferk brahim Edhem bin Mehmed Erkn- Harbiyye-i Ummiyye Diresi nc ubesi Mdri Mralay Menemenlizde es-Seyyid mer Kmil Erkn- Harbiyye-i Ummiyye Diresi nc ubesine Memr Binba Ahmed Rfat

Makm- Serasker Mektb Kalemi

Devletl efendim hazretleri, Musul'da bulunan Kuvve-i Islhiyye Kumndn Ferik mer Vehbi Paa'dan vrid olan telgrafnmede Musul'dan Badad'a kadar olan mahallerde ve ksmen Cizre havlsinde hayme-nin olan Urbn ve ayirin umm res ve meyihi nezdine gelerek arz- dehlet ve ahl-i muta ve skine misill her gne teklf-i emriyyenin tesviyesiyle iskn hussuna muvfakat eylediklerinden bir tarafdan isknlarna mberet olunmu ise de ammr Areti'nden bir ka kableye riyset eden ve

221

222

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

teden ber nn nimet-i cenb- hilfet-penh ile perverde olan Ferhn Paa Oullar'nn imdiye kadar bi'd-defet icr klnan nesyih ve ihtrt adem-i isg ile gelmemeleri ve yazlan eylere de cevb vermemeleri u srada s-i tesr hsl edeceinden ve mezlim-i vkalarndan dolay ayirce bunlardan nefret hsl olmu bulunmas hasebiyle merkmlarn taht- itata alnmas iin taburlar sevkiyle bir takm klfet ve masraf ihtiyrna mahal olmayup yalnz altm mevcdlu esterli blyle res-y ayirden cb edenler gnderildii ve bunlarn Badadcihetine firrlarn men etmek zre Badad vilyeti alaybeyi refkatiyle mikdr- kf svri dahi bi'l-muhbere tayn olunacak mevkie sevk olunduu halde tfenk patlamakszn merkmlarn arz- dehlet ve teslmiyyet edecekleri der-kr bulunduundan ve austos gyesinde imdi bulunduklar mahalden hareketle ln mesfe-i badesine gitmeleri de det-i melfelerinden bulunduundan bahisle icr-y cb istzn olunmu olmasna mebn ol vechile muktezsnn fs zmnnda mezkr kumndnla mezniyyet its hakknda Erkn- Harbiyye-i Ummiyye Diresi'nden terkm olunan mazbata leffen arz u takdm klnm olmala ol bbda emr irde-i hikmet-ifde-i cenb- hilfet-penh ne merkezde eref-efz-y snh ve sudr buyurulur ise mantk- mnfi infz olunaca beynyla istzna ibtidr klnd. Ol bbda emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir. F 10 Safer sene [1]310 ve F 20 Austos sene [1]308

Serasker Bende Rz

BOA. Y. MTV, nr. 66/60

- 42 EHL- SNNET MEZHEBN KABUL EDEN SARILI VE EBEK TAFES RESLERNN DLLENDRLMELER

222

ZET VE TRANSKRPSYON

223

[Ehl-i snnet mezhebini kabul ederek itikadlarn dzelten Sarl

Taifesi Reisi Koca Ali'nin, sonradan slmiyet'e aykr davranlar grld takdirde kesilmek artyla aylk bin kuru maa ve drdnc rtbeden Mecd nian ile dllendirilmesi ve yine itikadn dzeltmi olan ebek reislerinden Hasan ve Hseyin aalara da drdnc rtbeden Mecd nian verilmesine dair Meclis-i Vkel mazbatas.] 23 S. 1310 (16 Eyll 1892)

Meclis-i Vkel mzkertna mahss zabt varakasdr Trh-i Arab: 23 S. sene [1]310 Trh-i Rm: 2 Eyll sene [1]308 Hulsa-i Meli Frk- dlleye mensb Sarl nm tifenin resi bulunan Koca Ali, Zor sancana tbi ve Musul mlhktndan be ki ceman sekiz karye-i cesme ahlsiyle bu kerre merkez-i vilyete gelerek arz-y vicdnleriyle arz- ihtid etdikleri beynyla mm-ileyhe bin guru mala drdnc ve evvelce tashh-i itikd eden ebek ressndan Hasan ve Hseyin aalara kezlik Drdnc Mecd nin- z-nlar its hakknda Musul Vlsi Osman ve Kuvve-i Islhiyye Kumandan Ferik mer Vehbi paalar tarafndan vrid olan telgrafnme krat olundu.

Karr Ahl-i merkmenin peyder-pey mezheb-i ehl-i snneti kabl ile tashh-i itikd etmeleri muhassent- asriyye-i hazret-i hilfet-penh sr- mekresinden olarak sret-i ir mnsib grnm olduundan bad-ezn slmiyyet ve sfat- ubdiyyet ve sadkate mnf bir hl ve hareketde bulundu takdrde kat olunmak artyla bermceb-i ir mm-ileyh Ali Aa'ya ehr bin guru mala drdnc ve mmileyhim Hasan ve Hseyin aalara da kezlik drdnc rtbelerden birer kta Mecd

223

224

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Nin- z-nlar its ile taltfleri hussunun b-tezkire arz ve istzn tezekkr klnd. Cevd Rz [ve dier azlarn imzlar]

BOA. Meclis-i Vkel Mazbatas, nr. 71/37

- 43 SLMYET KABUL EDEN YEZD VE TAFES LE EBEK KYLLER N MESCD VE MEKTEP NASIYLA HOCA VE MDERRS TAYN

[Kendi istekleriyle slmiyeti kabul ettiklerini bildiren bir ksm

Yezid ve iler ile ebeklilere slm dininin kaidelerini retmek maksadyla, ikamet ettikleri kylere mescid, mektep, abdesthane, hoca ve kapclar iin birer oda inas; ocuklarna slmn artlarn lykyla retip, din terbiye verecek muallimler ve eyh Adiyy Medresesi'nde devaml retim ile megul olacak bir mderris tayini; tayin edilecek hocalarn Krte ile Arapaya aina olmalar ve ahlnin mizacn iyi bilmeleri dolaysyla ayn blgeden seilmelerinin daha mnasib olaca hususlarnda Musul Kuvve-i Islahiyye Kumandan mer Vehbi ile Musul Meclisi'nden alnan mazbata zerine durumun Meclis-i Mahss'da grlerek mescidler ile mekteplerin inaat masraflarnn Musul Maarif hissesinden denmesi; muallim, mderris ve talebelere verilecek maan da o blgeye gnderilen heyet-i tefhmiyye maalarndan karlanmas hususlarnn Musul Vilyeti, Dhiliye ve Maarif nezretlerine bildirilmesine dair irde.] 30 S. 1310 (23 Eyll 1892)

Telgrafnme Mahall-i irsli: Musul Trhi: 7 Austos sene 1308 Numara: 3541

224

ZET VE TRANSKRPSYON

225

Huzr- sm-i Sadret-penh'ye Cenb- Rabb- mennn ehriyr-i kesr'l-sr ve tc-dr- diynet-ir velnimet-i b-minnetimiz, pdihmz, efendimiz hazretlerinin envr- refet ve adlet-i hnelerini il-hiri'z-zamn mefrik-i ibdda lema fen buyursun. Mesir ve muvaffakiyyt- celle-i hsrevneleri sr- bhiresinden olmak zre nice asrlardan ber tark-i dallete slik olmakdan n diynetlerine hale'l-tr olan ve istihsl-i hidyetleri zmnnda mteaddid heyetler tarafndan pek ok teebbsta mrcaat olunmusa da muvaffakiyyet hsl olmayan eyhn ve Sincar'da skin seksen karyeden ibret Yezd ve tifesiyle otuz karyeden ibret bulunan ve yine bu gibi akyid-i btlaya zhib olmu olan eyhler taraf- cizden vki olan teblgt hsn-i telkk ve arz-y vicdniyyeleleriyle eref-i slmiyyete mazhar olmak niyyet-i hlisasyle ileri gelenleri dnk cuma gecesi Musul'a gelmi ve dn-i mbn-i slmiyyetin eref u n ve sadetini ire etmek ve bu bbdaki arzlarnn bir kat daha temn ve istikrrn mcib olmak zre meyih ve ulem tehll ve tekbr-hn olduklar ve bir yanda mska terennm sz- hubr olduu hlde keml-i itizz ve ihtirmla resm-i istikblleri icr olunduu gibi bu gn ale's-sabh dire-i hkmete meduvven gelmi olan bi'l-cmle erkn ve memrn-i vilyet ve mer ve zbitn- askeriyye ve erf- vch ve mutebern- memleket ve bir cemm-i gafr ahl hzr bulunduu ve bir tabur askir-i hne saf-beste-i selm olarak bir tarafdan mska takm mar- Hamd ile terennm-sz- srr olduu hlde mft efendi tarafndan bunlara yegn yegn tefhm ve telkn-i dn-i mbn olunarak kendleri de kalben ve lisnen kabl etmeleri zerine zaman ve mevkie mnsib taraf- ciznemden bir nutk rdndan sonra mft efendi tarafndan du-y hazret-i pdihyi mutazammn bir du krat olunmasn mtekib umm tarafndan pdihm ok yaa zemzemei meserret-efzsn sl-i kablgh- rabb-i mtel eylemilerdir. Tife-i merkme res ve iler gelenlerinin kffesi nezd-i cizde misfir olduklarndan haklarnda riyet ve levzm-i mihmn-nevzi f olunmakda bulunduu ve enbiy-y z-nn merkd-i mnevverelerinde kurbanlar zebholunarak fukarya tevz edildii ve bu gn cuma namz bu misfirlerle berber memleket hricinde vki enbiy-y z ndan Neb t aleyhi's-selmn cmi-i nr-lmiinde eds ve ol merkad-i mbrekde dahi du-y tezyd-i mr evket-i cenb- hilfet-penh tekrr ve tezkr mukarrer bulunduu arzolunur. F 7 Austos sene [1]308 Kuvve-i -Islhiyye Kumandan

225

226

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Ferik mer Vehbi

Musul Vilyeti Mektb Kalemi Aded: 64 Huzr- l-i hazret-i Sadret-i Uzm'ya Dn-i mbn-i slm kable mheyy bulunduklar Frka-i Islhiyye Kumandan Ferik mer Vehbi Paa hazretleri tarafndan ekilp, manzr- l buyurulan telgrafnmede ir olunan Yezdlerin nezdine cb kadar hce izm ve skin olduklar mahalde cmi ve mektib ins muktez-y irde-i seniyye-i hilfetpenhden olmala bunlarn ihtids katiyyen tebeyyn eyledii hlde oralarda mescid ve mektib ins in keyfiyyetin bi'l-etrf mzkeresiyle b-mazbata arz ve inhs eref-vrid olan 5 Austos sene [1]308 trhli telgrafnme-i sm-i Sadretpenh'lerinde irde ve fermn buyurulmudur. Kumandan- mrun-ileyh hzr olduu hlde meclis-i ciznemizce cereyn eden mzkere netcesinde, kabl-i slmiyyetle mesd ve merref Yezd tifesiyle Musul'un cnib-i arksinde ahlsi frak- dlleden bulunan ve kezlik dn-i mbn-i slm kabl eden ebek karyelerinden yek dierine kurbiyyet ve mnsebet-i mevkiiyyeleri mescid ve mektib insna elverili olan ve mevkileri tayn klnan on bir karyede birer havli ve iinde biri mescd ve dieri mekteb ve ncs hoca ve bevvbn ikmetine mahss kebr oda ile bir sagr oda ve bir abdesthneden ibret olmak zre on bir direnin krgr olarak yirmier binden iki yz yirmi bin guru masrafla ins ve dim sretde bulunup, onlara karu lisn- mnsib ve slb- hakimne ile icr-y vaaz u nesyih ve ed-y salt- hamse ile etfllerinin talm ve terbiyesi in on bir muallim-i evvel ve ol mikdr muallim-i sn ve on bir nefer de bevvb ve eyh Adiyy hazretlerinin medfn olduu mahalde bulunan medresede dahi sret-i dimede icr-y tedrs-i ulm- liyye ile megl bulunmak zre haysiyyetli bir mderris ve yirmi nefer talebenin bulundurulmas ve bunlarn temn-i idreleri zmnnda mderrise, ehriye bin ve muallim-i evvellere drder [yz] ve muallim-i sn hocalara ikier [yz] ve talebelere yzer ve bevvblara otuzar guru malar tahss ve tayn olunacak hceler lisn- Krd ve Arabye in ve dekik-i siysiyyeye dn

226

ZET VE TRANSKRPSYON

227

ve hakik-i dniyyeye vkf ve mizc u tavr u mivrlaryla malmt- mahalliyeye rif zevtdan olmas ve Der-sadet'den gnderilecei irde buyurulan hceler bunlarn lisn ve emzicelerine ve malmt- mahalliyyeye kem-yenbag vukf- tmlar olmamasndan ve bu kadarck ma ile buraca idreleri mkil olup, bir takm masraf ihtiyryla irslinden bir fide hsl olamyaca emsli delletiyle msbet olup ve Musul vilyetinde bu sfat ile muttasf hceler bulunduu ve ol mikdr malarla tedriki kbil olduu cihetle buradan intihb ve tayn ve irslleri hlinde bunlarn kabl- slmiyyet ve rh- hidyetde isbt ve metnet-i dniyyelerini mcib olaca bi'l-etrf teemml ve tedebbr ve kumandan- mrun-ileyh ile bi'l-istire meclis-i ciznemizce tensb ve mtlaa klnarak mektib ve mescid in olunacak mahallerin tayn-i mevkileriyle masarif-i iniyye ve matn mikdrn mbeyyin tanzm olunan pusula leffen huzr- cell-i Sadret-penhleri'ne arz u takdm klnm ve icr-y cb mtevakkf- emr irde-i celle-i fehmet-penhleri bulunmudur. Ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 27 Muharrem sene [1]310 ve F 8 Austos sene [1]308 Ed-d Vekl-i Vl Nib-i Musul es-Seyyid Yusuf Sdk [ve vilyet meclisi azlarnn mhrleri]

Telgrafnme Mahall-i irsli: Musul Trh: 8 Austos sene 1308 Numara: 3565 Makm- cell-i Sadret-i Uzm'ya Austos sene [1]308 Yezd tifesiyle ebeklilerin dn-i slm katiyyen sret-i kablleriyle mersim-i telkniyye fs 7 Autos sene [1]308 trhli telgrafla arzolunmu idi. Mektib ve mescid ins mddesi de Meclis-i dre-i Vilyetce

227

228

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

lede'l-mzkere Yezd tifesi in mevki-i lzme ve mnsibede alt bb cmile yedi mekteb ve ebekliler in de kezlik be cmi ve be mekteb ins muktez olduu ve bunlarn lisnna vkf bura ulemsndan muktedir muallimler de bulunduu hlde hricden muallim celb ve irsli ulem-y mahalliyyenin inkisr- kulbn mcib olaca cihetle imdilik buraca intihb ve tayn olunacak muallim-i evvellere drder ve snlere ikier yz ve bevvblara otuzar ve tife-i merkmenin kabesi makamnda olan eyh Adiyy hazretlerinin trbe-i erfesi ittislindeki medresede geceli gndzl tahsl-i ulm etmek zre celbolunacak yirmi nefer talebenin de beherine ehr yzer ve tayn olunacak muallime ehr bin guru ma tahssi meclis-i mezkrun cmle-i mukarrertndan ve yaplacak cevmi ve mektib masrift- iniyyesi ikiyz yirmi bin ve muallimler mat da ehr on bin be yz altm gurudan ibret olup bu da ilerde hsl olunacak fevid ve muhassent- azmeye nisbetle, sye-i merhamet-vye-i hilfet-penhde istiksr olunur derecede olmadndan masrift- merkmeden bir ksmnn memriyetlerinden hi bir fide ve muhassent grlmeyen heyet-i tefhmiyye malarndan ve noksan kalan meblile masrift- iniyyenin dahi atiyye ve inyet-i cenb- ehriyr olmak zre tesviyesine istihsl-i msade-i seniyye ile mevsim mrrundan evvel emr ve inata mberet etdirilmek zre telgrafla emr ve mezniyyet its ve bu bbda meclis-i idre-i vilyetden tanzm klnan mazbata da posta ile der-dest-i takdm olduu marzdur. F 8 Austos sene [1]308 Kuvve-i Islhiyye Kumndn Ferik mer Vehbi Yezdlerle ebeklerin skin olduklar mahallerden yekdierine kurbiyyet ve mnsebet-i mevkiiyyeleri cihetiyle mekteb ve mescid insna elverili olan karyelerde in olunacak mescid ve mektibin masrift- tamriyyesiyle dim sretde bulundrlacak olan muallim ve bevvblarn ehr muhassest: n Olunacak Mescid ve Mektibin Mahalleriyle Masrift Guru Mescid ve Mekteb __________ __________________ 20000 1 eyhan nhiyesinden Baika nm karyede 20000 1 eyhan nhiyesinden Bahzni nm karyede

228

ZET VE TRANSKRPSYON

229

20000 20000 20000 20000 ______ 120000 100000 _______ 220000

1 1 1 1 ________ 6 5 ________ 11

eyhan nhiyesinden Baezra nm karyede eyhan nhiyesinden Htave-i Kebr nm karyede eyhan nhiyesinden Geriyean nm karyede eyhan nhiyesinden Aynsufna nm karyede

ebek kursnda in olunacak olan

Mderris ve Muallim ve Bevvblarn ehr Muhassest Muhassest Guru __________ 1000 2000 4400 2200 330 ______ 9930 Malar Guru _______ 1000 100 400 200 30 _______ "

Aded _______ 1 20 11 11 11 _______ "

eyh Adiyy nm mahallde bulunacak mderris Mahall-i mezkrda dim sretde bulunacak talebe Beher mekteb in muallim-i evvel Beher mekteb in muallim-i sn Beher mekteb in bevvb

Guru _________________ Yekn 229930 Yalnz iki yk yirmi dokuz bin dokuz yz otuz gurudur F 8 Austos sene [1]308

229

230

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Numara: 98

Makm- sm-i cnib-i Sadret-penh'ye Marz- ker-i kemneleridir ki, Dn-i mbn-i slm kabl eden eyhn ve Sincr'da bulunan Yezd ve a tifesiyle ebekliler in ins muktez-y irde-i seniyyeden olan cevmi-i erfle mektib hakknda Meclis-i dre-i Vilyetce cereyn eden mzkert ve ol bbda verilen karrn netcesi f 8 Austos sene [1]308 trhli telgrafnme-i kernemde arzolunmu idi. Bu kerre meclis-i mezkrdan tanzm klnan mazbatada aynen ve leffen takdm-i huzr- sm-i cenb- veklet-penhleri klnm olmasyla icr-y cb merhn- msade-i celle-i fahmneleri olman ol bbda fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F [15] Muharrem'l-harm sene [1]310 ve F 9 Austos sene[1]307 Bende Kuvve-i Islhiyye Kumandan Ferik mer Vehbi An Musul Telgrafnme Mahall-i irsli: Musul Numara: 4879 Trhi: 31 Austos sene 1308 Makm- cell-i Sadret-i Uzm'ya C. f 30 Austos sene [1]308. Yezdlerin skin olduu Sincar kazsyla eyhn nhiyesinde tessine lzm gsterilen mektib ibtid olup, tertbt- marza vechile hceleri de bi't-tayn izm olunarak tedrst ve cematlerde ed-y salvat olunmakda olduu marzdur.

230

ZET VE TRANSKRPSYON

231

F 31 Austos sene [1]308

Ferik mer Vehbi

Bb- l Meclis-i Mahss 571 Musul vilyeti mlhaktndan kur-y malmede skin Yezdler ile frak- dlleye mensb ahl-i sirenin tashh-i itikd etdiklerine dir Frka-i Islhiyye Kumandan Ferik mer Vehbi Paa tarafndan kede olunup manzr- l buyurulan telgrafnme zerine bunlarn nezdine cb kadar hce izm ve skin olduklar mahalde mescid ve mektib ins hakknda eref-sdr olan irde-i seniyye-i hazret-i hilfet-penh hkm-i celline tevfkan sebkeden ira cevben kumandan- mrunileyhden vrid olan tahrrt ile melff mazbata ve iki kta telgrafname miyne-i bendegnemizde krat olundu. Mellerinden mstebn olduu vechile ahl-i merkmenin iler gelenleri hkmet-i mahalliyyeye mrcaatla tashh-i itikd ve mezheb-i ehl-i snnete ittib edeceklerini ifde etmeleri zerine mft-i belde tarafndan kendlerine tefhmt ve telkint- lzme icr ve haklarnda levzm-i ihtirmiyye f olunduu beynyla bunlarn skin olduklar kur-y malmeden on bir karyede bir mescid ve mekteb ve hce ve bevvb odasyla teferrutnn krgr olarak ins zmnnda ceman iki yz yirmi bin guruun its ve daim icr-y vaaz u nasht ve ed-y salt ile ocuklarnn talm ve terbiyesi in on bir muallim-i evvel ve on bir muallim-i sn ve on bir bevvb ile eyh Adiyy Medresesi'nde sret-i dimede tedrst ile megl olmak zre bir mderris ve yirmi nefer talebenin bulundurulmas ve bunlarn temn-i idreleri in mderrise ehr bin ve muallim-i evvellere drder yz ve muallim-i snlere ikier yz ve talebenin beherine yzer ve bevvblara otuzar gurudan ceman ehr dokuz bin dokuz yz otuz guruun tahssi ve ibu tahsstn bir ksmna mukaddem ahl-i merkme nezdine memr edilmi olan heyet-i tefhmiyye malarnn karuluk tutulmas ve tayn olunacak hcelerin lisn Krd ve Arabye in ve emzice-i ahlye vkf zevtdan mahallince intihb ve tayn olunmas lzmu der-miyn klnm ve ahl-i merkmenin u sretle akid-i btldan udl ve frka-i nciye-i ehl-i snnete duhl etmeleri asr- mehsin hasr- hilfet-penhye iktirn eden mesir-i celle-i b-nihyeye bir lhka-i cemle olarak ir- vki essen mnsib grnm ise de zikrolunan mekteblerin mektib-i

231

232

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

ibtidiyyeden olaca ahren olunan istilma cevben gelen telgrafnmeden anlalmasna ve ibtid mektebler in yalnz birer muallim tayn olunmakda bulunmasna nazaran ibu ibtid mektebleri in dahi yalnz birer muallim tayni kf olup, muallim-i sn ve bevvb istihdmna mahal olmadndan zikrolunan mescid ve mektib vesirenin masrif-i iniyyesi bulunan iki yz yirmi bin guruun vilyet-i mezkrenin yz yedi senesi nihyetine kadar olan hisse-i marifi bakysndan tesviyesi ve muallim ve mderris ve talebe malar olan ehr ceman yedi bin drt yz gurudan mezkr heyet-i tefhmiyye malar bulunan drt bin yedi yz guruun bi't-tenzl st taraf olan iki bin yedi yz guruun dahi mm-ileyhimin ie maberetleri trhinden itibren seneleri marif hissesinden its zmnnda vilyet-i mezkreye mezniyyet verilmesinin Dhiliye Nezreti'ne havlesi ve Marif Nezreti'ne de tebl-i mdde edilmesi mttehiden bi't-tezekkr slif'l-beyn tahrrt ve mazbata ile telgrafnmeler leffen arz u takdm klnmala ol bbda ve ktbe-i ahvlde emr fermn hazret-i veliyy'l-emr efendimizindir. F 27 Safer sene [1]310 F 6 Eyll sene [1]308 Sadr- azam ve Yver-i Ekrem Ahmed Cevd Adliye Nzr Hseyin Rz eyh'l-slm Cemaleddin Efendi Bulunmad Bahriye Nzr Hasan Paa Bulunmad Serasker Mehmed Rz

Hriciye Nzr ve r-y Devlet Res Vekli Mehmed Said

Dhiliye Nzr Halil Rfat bin brahim

Meclis-i Vkel'ya Memr Cevdet Paa Bulunmad Marif Nzr Ahmed Zhdi

Tophne-i mire Mri Mustafa Zeki bin Ali Mliye Nzr Ahmed Nazif

Evkf- Hmyn Nzr Abdullah Glib Ticret ve Nfia

Sadret Mster

232

ZET VE TRANSKRPSYON

233

Nzr Hseyin Tevfik

Mehmed Tevfik

Bb- l Dire-i Sadret med-i Dvn- Hmyn 571

Devletl efendim hazretleri, Musul vilyeti dhilinde kur-y malmede skin Yezdler ile frak- dlleye mensb ahl-i sirenin tashh-i dn ve itikda mheyy bulunduklarna dir Frka-i Islhiyye Kumandan Ferik sadetl mer Vehbi Paa hazretleri tarafndan kede olunup manzr- l buyurulan telgrafnme zerine, bunlarn nezdine cb kadar hce izm ve skin olduklar mahallde mescid ve mektib ins hakknda eref-sdr olan irde-i seniyye-i hazret-i hilfet-penh mantk- lsine tevfkan sebkeden ira cevben kumandan- mrun-ileyhden gelen tahrrt ve melff ile telgrafnmeler Meclis-i Mahss- Vkel'da lede'l-kre ol bbda cereyn eden mzkerenin netcesini hv kaleme alnan mazbata melfflaryla arz u takdm klnm olmala mnderect hussunda her ne vechile irde-i seniyye-i cenb- hilfet-penh erefmteallk buyurulur ise mantk- lsi infz edilecei beynyla tezkire-i senver terkm olundu efendim. F 27 Safer sene [1]310 F 6 Eyll sene [1]308

Sadr- azam ve Yver-i Ekrem Cevad

Marz- ker-i kemneleridir ki, Resde-i dest-i tazm olup, Meclis-i Mahss- Vkel'nn mazbata-y marzas ve melfflar ile manzr- l buyurulan ibu tezkire-i smiye-i Sadret-penhleri

233

234

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

zerine mcebince irde-i seniyye-i hazret-i hilfet-penh mteallk ve eref-sudr buyurulmu olmala ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 30 Safer sene [1]310 ve F 9 Eyll sene [1]308

Ser-ktib-i Hazret-i ehriyr Bende Sreyya

Heyet-i tefhmiyye malar Hazne-i Celle'den muhasses ise oraya da malmt verilmesi muktezdir. Bir de bu heyet imdi lavedilmi demek olduundan heyet-i mezkre nereden intihb olunmu ise oraya da tebli muktez olduundan bi't-tedkk cb icr olunmak zre ibu msvedde teehhr etmemek in takdm klnd, fermn.

BOA. rde Dhiliye, nr. 53/S. 1310 - 44 MUSUL, EHR- ZOR VE SLEYMANYE'DE MAARFN LERLEMES N ALINACAK TEDBRLER

[Musul, ehr-i Zor ve Sleymaniye'deki rdiye mekteplerinin

slh, yeni ibtidiyye mekteblerinin inas, eyhan ve ebekler'de yeni kurulan mekteplerin idaresi, muhtelif okullara muallim yetitirmek zere eyh Adiyy Medresesi'nde renim gren talebelerin eksikliklerinin tamamlanarak bunlardan istifade yoluna gidilmesi, kaza, nahiye ve kylerdeki okullarn ilerini yrtecek bir maarif mdr ve muavini tayini ile maarif heyeti tekili; Irak ktasndaki Trke eitim ve retim seviyesinin ykseltilmesi, vilyet maarif hissesinden Der-sadet'e gnderilen parann byk bir ksmnn birka seneliine mahalline terki hususlarnda Musul Vliliince gnderilen tahriratn incelenerek uygun grld ve padiahn tastikinden sonra durumun Maarif Nezreti'ne havale edilmesine dair brahim Dervi ve akir imzal takrir.]

234

ZET VE TRANSKRPSYON

235

22 Ca. 1310 (12 Aralk 1892) Musul Vilyeti Mektb Kalemi Aded 215 Mbeyn-i Hmyn Bakitbet-i Cellesi'ne Devletl efendim hazretleri, Cenb- Rabb- gird-gr- hurd-i maarf-i hakkt fk- fezil-i cihnda ve evc-i al-y fazl u irfnda cereyn ettike ve eia-i fitb- ulm ve kemlt- cemiyyet-i muhtereme-i beeriyyetde drahan olduka ukh u evket-i hne ve mr fiyet-i cenb- mlkneyi sbit ve pyidr buyursun. Memlik ve buldnn zeryi-i bdn ve terakkiyt ve esbb- umrn ve mamriyeti marif ve sanyi ve rubu mesknun baz ktat ve memlik-i mtemeddinesinin bir derece-i le'l-l vuslnn zeria-i mstakillesinin ulm ve kemlt olduu cihetle sye-i marifvaye-i cenb- pdihde envr- marif ve enva- sanyi ile Memlik-i Mahrsa-i hne'nin her ciheti ne derece hisse-yb ve tenvr buyurulmu ise htta-i cesme-i Irakiyye hussan Musul vilyeti o nisbette fenn-i sllem-i terakkiytn ilk kademesinde kalmdr ve belki daha tedenn etmidir ki, Musul'un cbt- mevkiiyyesinin ezher-cihet hiz-i ehemmiyyet id vel-siyemm ran ile hemhudd olmas ve burada akyid-i fside ve iyyeden bir kable ve aret olmayup kffesi ehl-i snnetten ve mezheb-i Hanef ve fiden olup ve hatta ebek ve Yezd aretlerinin sye-i cenb- mlknede akyid-i tlalar tashh olunup yalnz eia-i neyyir-i marifin tesirtyla efide ve kulb- ksiyelerinin mnevver olmasna ihtiylar old ve bu vilyetde bu sretle envr- ems-i marif tevs ve tamm buyurulur ise her hlde hudd- hkniyyede metma-i enzri matf olan ecnibin temylne bir sedd-i mmnaat ve bir perde-i menba- mukvemet husl bulaca ve eeri Musul vilyeti snf- slis itibr edilmesinden dolay bu na kadar nazar- ehemmiyyete alnmam ve terakkiyt vesil u vesitinin istihsline sarf- mesi ve ikdm edilmemi olup fakat arzsinin vusat ve kuvve-i inbtiyyesinin metnet ve nefseti ve ahlsinin fart- zekvet ve kbiliyyeti mlbesesiyle czi bir himmet ile birinci snf vilyt- hneden madd edilmesine ve gbta-bah-y memlik u vilyt- sire olmasna kbiliyet-i mevkiiyyesinin fevka'l-de msid olduu hveyd ve ikrdr. nki ahl-i mesknesinin ksm- kllsi den ibret olan

235

236

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Badad vilyetiyle ran arasnda bulunan ve Musul vilyetine mlhak ve hudd- raniyye'ye karb olan elviye ve nevh ve kazlar ahlsinin ve skin ve seyyr air-i kabilin cmlesi mezheb-i Hanef ve fi'iden olup kendleri bir dereceye kadar marif ve sanyi ile hisse-yb edilr ve iyyet akde-i gayr-i merasnn bu taraflara siryetine mstaidd olan yollar istihkmt- ulm ve marifle seddolunur ise kendlerinden ve gerek ecnib cniblerinden baz ri ve ihtillt ve ihtilftn adem-i vukuyla berber hasbe'l-mevki ahl-i merkmeden mdd ve manev istifde ve bu hlde Badad ve Musul havlsiyle zikrolunan air ve kabilin ahvli hliye ve hzra ve istikbliyye ve tiyelerinin bu sretle temn edilecei beddrdr. Bu esbb- mstakille-i terakkiyyenin istihsli ve vdi-i vahiyyet ve bedeviyyetde ve zulmet-i ndn ve cehletde kalan baz air ve kabilin ulm u marifle meydn- medeniyyet ve cemiyyet-i mmtaze-i beeriyyete sli mektib-i rdiyye ve ibtidiyye ve sbyniyyenin tess ve tadliyle mmkin olabileceinden ve bu da devlet ve ahlnin bir mddet-i kalle zarfnda bir fedkrne inyet ve muventn ibzl ve sarfyla vcda geleceinden, evvel-i emrde Musul ve ehr-i Zor ve Sleymaniye mekteb-i rdiyyelerinin slhyla bir ka aded mekteb-i ibtidiyyenin mceddeden ins ve eyhan ve ebeklerde b-irde-i seniyye-i cenb- hilfetpenh in olunan mekteblerin hsn-i idresi ve eyh Adiyy Medresesi'nde mektib-i sireye lzmu olan muallim yetidirilmek zre tedrs etdirilmekde olan talebe efendilerin ikml-i nevksyla anlardan muntazr ve mutasavver bulunan istifde-i matlbenin temni ve kaz ve kasabt ve nevh ve kurda sbyn mekteblerinin muntazam bir hlde bulundurulmas iktiz eyledii gibi bu havl umr- marifinin bir mihver-i lyknda cereyn etmek zre muktedir ve mstaidd bir marif mdriyle muvininin tayni ve erbb- fazl u iktidrdan mrekkeb bir de heyet-i marifin tekli ve bu vesle-i hayriyye ile vd-i fakr ihtiycda kalan ve makmt- liye ve devir-i sireye mrcaata mecbr olan ulem ve fuzel-y mahalliyyenin idre-i ielerinin bir derece-i refh ve vusata tavsli derece-i vcbda grnmdr. bu slht- mutasavvere-i marzann hayyiz-i husl ve imkna vusl mebli-i klliyyenin sarfyla vcda gelebilecei ve bu vilyet hisse-i marifin bakyda kalan ve el-yevm kalmakda olan mebli-i klliyye vakt zamnyla elde edilir ve hisse-i mezkreler Der-sadet hissesine ifrz ve irsl edilegelen mebli-i malmenin bir ka sene muvakkat sretiyle buraya terkolunur ise sye-i terakkiyt-vye-i hazret-i pdihde ahd- karbde bu maksadn husl bulaca beddr olduundan tasavvurt- marzann mevki-i fiil u icrya vaz ve byle Memlik-i Mahrsa-i hne'nin her cihetini tenvr ve hisse-yb eden asr- marif-hasr- mlknede eia-i ems-i

236

ZET VE TRANSKRPSYON

237

marifin bu havlye de ner tammi ve nevkstn tetmmi zmnnda cbnn emr irdesi b-mazbata makm- cell-i Sadret-i Uzm ile Marif Nezret-i Cellesi'ne arz klnm olmala ol bbda ve ktbe-i ahvlde emr fermn hazret-i men-leh'lemrindir. F 20 Reb'l-hir sene [1]310 ve F 29 Tern-i Evvel sene [1]308 Musul Vlsi Bende [....]

Musul vilyetince marifin istihsl-i esbb- terakksi in ittihz muktez olan tedbri hv Musul Vilyeti'nden vrid olup lede'l-arz manzr- marif-nur- hazret-i hilfet-penhleri buyurulan tahrrt baktib paa kullarnn f 23 Tern-i Sn sene [1]308 trhli tezkire-i hussiyyesiyle tevd buyurulmasyla mtlaagzr- kernemiz old. Hulsa-i muhteviyt Musul ve ehr-i Zor ve Sleymaniye mekteb-i rdlerinin slhyla bir ka aded mekteb-i ibtidnin mceddeden ins ve eyhan ve ebeklerde mantk- emr fermn- hmynlarna tevfkan in olunan mekteblerin hsn-i idresi ve mektib-i sireye lzmu olan muallimleri yetidirilmek zre eyh Adiyy Medresesi'nde tedrs edilmekde olan talebenin ikml-i nevksyla anlardan muntazr ve mutasavver bulunan istifdenin temni ve kaz ve nevh ve kurdaki mekteblerin tanzm-i ahvliyle umr- marifin mihver-i matlbda cereyn zmnnda muktedir ve mstaiddbir marif mdriyle muvininin tayni ve erbb- fazl u iktidrdan mrekkep bir de heyet-i marifin tekli ve bu maksad- hayr-marsadn sha r-y husl olmas in vilyet hisse-i marifinden Der-sadet hissesine ifrz ve irsl edilegelen mebliin bir ka sene muvakkat sretiyle mahalline terki husstndan ibret olup, sret-i ir envr- ulm ve marifin taammm-i intir kaziyye-i margbesine mnatf ve mnhasr olan efkr- mel-disr- hazret-i ehen-hlerine muvfk olduu gibi zten kta-i Irakiyye'de Trke ulm ve marifin terakksi hlen ve istikblen pek ehemm ve elzem ve bu maksadn huslide ir- mahall vechile hisse-i marifin kmilen olamaz ise hi olmazsa bir byk ksmnn vilyete terkine mtevakkf id bedh ve msellem olduuna binen bunun ol vechile mahalline terkiyle berber istenilen marif mdri ve muvininin tayni ve terakk-i marife cidden hdim olacak bir de heyetin tekli lzmu miyne-i kernemizde bi't-tezekkr mttehiden tensb ve tasdk klnm olmala nezd-i marif vefd-i cenb- hilfet-i uzmlarnda dahi rehni tasvb buyurulduu takdrde ber-vech-i marz iktiz-y hlin fs hussunun

237

238

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Marif Nezreti'ne irde ve fermn buyurulmas merhn- msade-i mekrim-de-i cenb- mlkneleri olarak tahrrt- mezkre ideten arz u takdm klnmdr. Ol bbda ve ktbe-i ahvlde irde ve fermn hazret-i veliyy'l-emr efendimizindir. F 22 Cumde'l-l sene [1]310 ve Kullar Kullar F 30 Tern-i Sn sene [1]308 brahim bin brahim Dervi BOA. Y. MTV, nr. 72/43 - 45 ARETLERN TECAVZLERNE KARI RKAT'TE ASKER KUVVET BULUNDURULMASI akir

[ammr Aireti reislerinden Ali Abdrrezzak'n irkat Emlk-

Hmayunu dahilindeki Surne kyn basarak halkn mallarn yamalamas ve Badad taraflarndaki ammrlar ile dier kablelerin de bu gibi tecavzde bulunabilecekleri ihtimaline kar, Musul Vilyeti'nin istei zerine irkat'a svari mfrezesi gnderilmesi hususunun On kinci Frka Kumandanl'na bildirildiine dair Seraskerlik tezkiresi.] 9 B. 1310 (27 Ocak 1893) Makm- Serasker Mektb Kalemi Huss Altnc Ord-y Hmyn Mriyyeti'nden vrid olan telgrafnmede ammr Areti ressndan Ali Abdrrezzak'n irkat Emlk- Hmyn dhilinde Srne karyesine hcm ve ahlsinin anm ve mevlerini gasb ile savuduu gibi Badad havlsindeki ammrlarn avdetlerinde daha bir takm fenlk zuhr melhz bulunduu ve zten sir kabilin dahi ahlye itle-i dest-i mazarrat etmekde bulunduklar beynyla irkat'da bir kuvve-i kfiye lzm- ikd Dhiliye Nezreti'nin irna atfen Musul Vilyeti'nden ehemmiyyetle ir klnmas zerine

238

ZET VE TRANSKRPSYON

239

bu ile mtensib kuvvetde svrden bir mfreze-i askeriyyenin sevki ve mtecsirlerin terbiyesine baklmas lzmunun On kinci Frka Kumandanl'na bildirildii ir olunmu olmala muht- ilm-i l buyurulmak zre arz- malmta ibtidr klnd. Ol bbda emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir. F 9 Receb sene [1]310 ve F 16 Knn- Sn sene [1]308

Serasker Bende Rz

BOA. Y. MTV, nr. 74/39 - 46 EHR- ZOR SANCAI ADININ KERKK OLARAK DETRLMES

[Zor ve ehr-i Zor sancaklarnn isimlerindeki benzerlik dolaysyla

kan karkln nlenmesi iin Zor sanca adnn eski ad olan Deyr'e evrilmesi, merkez idaresinin Deyr kasabas olmas cihetiyle uygun ise de, Zor kasabasnn hududu dahilindeki yerlerin birletirilmesiyle bir vilyet tekil edilmesi ve Zor adnn bu vilayete verilmesi dnldnden burasnn isminin deitirilmeyip, ehr-i Zor sancana eski ad olan Kerkk adnn verilmesine dair r-y Devlet Dhiliye Diresi'nin mazbatas zerine sdr olan irde.] 26 . 1310 (15 Mart 1893) r-y Devlet Dhiliye Diresi Aded 2886

Dhiliye Nezreti'nden takdm olunup, r-y Devlet'e havle buyurulan 20 Receb sene [1]310 trhli tezkire Dhiliye Diresi'nde krat olundu.

239

240

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Melinde Zor ve ehr-i Zor sancaklarnn isimlerinde olan mbehet hasebiyle birine id olan muharrert ve mektb ekseriy sehven dierine nakl ve sl olunmakda olduundan ve bu hlin mahzr ve mazarratyla berber u iki sancan merkezlerine teden ber Deyr ve Kerkk nmlar yerlemi bulunduundan vuk bulmakda olan yanllklarn men ve izlesi zmnnda iki sancakdan birinin nm- kadmiyle tevsmi istzn olunmudur. Zor sancann nm- kadmi olan Deyr'e tahvli merkez idresinin Deyr kasabas olmas cihetiyle de mnsib ise de Zor kasabasnn hudd- tabiyyesi dhilindeki yerler toplanarak orasnn bir vilyet tekli hakkndaki lzm ve tasavvurun icrs hlinde nmnn ktaya nisbeti iktiz edeceine gre imdilik liv-i mezkrun tahvli nmndan sarf- nazarla ehr-i Zor sancann nm- kadmi olan "Kerkk" ismiyle yd olunmas makrn- msade-i seniyye-i hazret-i pdih buyurulduu hlde devir-i merkeziyye ile vilyta icr-y teblgt olunarak gazetelerle de iln etdirilmesi hussunun Dhiliye Nezreti'ne havlesi tezekkr klnd. Emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir. F 12 abn sene [1]310 ve F 17 ubat sene [1]308 r-y Devlet [Mhr] [Dier azlarn mhrleri] Bb- l Dire-i Sadret med-i Dvn- Hmyn 2270 Devletl efendim hazretleri, Zor ve ehr-i Zor sancaklarnn isimlerinde olan mbehet hasebiyle birine id olan muharrert ve mektb ekseriy sehven dierine nakl ve sl olunmakda olduundan bu drl mahzra mahall kalmamak zre ehr-i Zor sancann nm- kadmi olan Kerkk ismiyle yd olunmas makrn- msade-i seniyye-i cenb- Dhiliye Diresi Resi Akif

240

ZET VE TRANSKRPSYON

241

milk-dr buyurulduu hlde mumele-i lzmesinin fs hussunun Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne havlesi tezekkr klndna dir r-y Devlet Dhiliye Diresi'nin mazbatas arz u takdm klnm olmala ol bbda her ne vechile irde-i seniyye-i hazret-i hilfet-penh eref-snh ve sudr buyurulur ise mantk- mnfi infz edilecei beynyla tezkire-i senver terkm klnd efendim. F 25 abn sene [1]310 F 2 Mart sene [1]309 Sadr- azam ve Yver-i Ekrem Cevad Marz- ker-i kemneleridir ki, Resde-i dest-i tazm olup, melffuyla berber manzr- l buyurulan ibu tezkire-i smiye-i Sadret-penhleri zerine mcebince irde-i seniyye-i cenb- hilfet-penh eref-sudr buyurulmu olmala ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 26 abn sene [1]310 ve F 3 Mart sene [1]309 Ser-ktib-i Hazret-i ehriyr Bende Sreyya BOA. rde Dhiliye, nr. 26/ . 1310

- 47 TECAVZLERNE DEVAM EDEN BTER ARET'NE KARI GEREKL TEDBRLERN ALINMASI

[Biter Aireti'nin yaplan nasihatlara aldrmayarak tecavzlerine

devam etmesi ve en son olarak ehr-i Pazar ve Merge kazalarna saldrp ehr-i Pazar kylerinin ahlsini iveglliler aleyhine kkrtmalar neticesi, iveglliler'in korkup ran hududuna ekildiklerinden bahisle; ehr-i Pazar kazas merkezinin Sivil adndaki Raca kyne nakli ve

241

242

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Sleymaniye'deki Osmanl askerlerinden bir taburun oraya sevki ve bu tr saldrlara kar gereken tedbirler bir an evvel alnmaz ise pek ok kyn harap ve ahlsinin perian olaca yolunda Sleymaniye dre Meclisi'nden gelen tahrirt zerine durumun Meclis-i Mahss'da grlerek gereinin yaplmas hususunda kararlar alndna dair Sadret tezkiresi.] 24 R. 1312 (25 Ekim 1894)

Bb- l Dire-i Sadret med-i Dvn- Hmyn 1534

Vahet ve hunetleri malm olan Biter Areti'nin fezyih-i mtevliyeleri cmlesinden olmak zre bu kerre ehr-i Pazar ve Merge kazlar kur ve muktaatna yaylarak tasalluta kym eylemelerine binen aret-i merkmenin ehr-i Pazar kurs ahlsini iveglliler aleyhine tahrke ibtidr etmelerinden ve nesyih-i vka kr-ger-i tesr olamayup, ivegllilerin dahi mukvemete iktidrlar olmamas cihetle ran hudduna ekilmekde bulunmalarndan dolay ehr-i Pazar kazs merkezinin Sivil nmndaki Raca karyesine nakli ve Sleymaniye'deki askir-i hneden bir taburunun oraya sevki lzmu Sleymaniye Meclis-i dresi'nden ahren alnan telgrafnmede ir klnup, iin tehri bir takm kurnn harbn ve ahlsinin pernn mcib olaca cihetle cbnn msraaten icrs hakknda Musul Vilyeti'nden gelen telgrafnme sretinin leffiyle Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden mebs tezkire Meclis-i Mahss- Vkel'da lede'l-kra der-miyn olunan lzm ve ehemmiyyete nazaran cbnn srat-i icrs hussunu taraf- vl-y Serasker'ye ve nezret-i mrn-ileyhya havlesi tezekkr ve tensb klnm olmala ol bbda her ne vechile emr fermn buyurulur ise hkm-i mnfi infz olunur, efendim. F 24 Reb'l-hir sene [1]312 F 12 Tern-i Evvel sene [1]310 Sadr- azam ve

242

ZET VE TRANSKRPSYON

243

Yver-i Ekrem Cevd

BOA. Y. A. HUS, nr. 311/50

- 48 KERKK VE SLEYMANYE SANCAKLARINDAK KARIIKLIIN GDERLMES

[Sdt- Berzencye reisleri arasndaki anlamazlklardan dolay

Sleymaniye ve Kerkk sancaklarnda ortaya kan karklklarn nlenmesi ve asayiin salanmas iin bu sancaklarda sulular himaye etmek ve istedikleri mahkumlar serbest brakmak gibi faaliyetlerde bulunanlarn blgeden karlmalar, Musul vilayet merkezinin Kerkk'e nakli, Musul'un mutasarrfla, Rniye kazasnn ise Kysancak'a balanarak mdrle dntrlmesi, Biterzd adnda bir nahiye tekili, Merge kazas merkezinin Merge Biteri'ne nakledilerek burada bir taburluk kla inas, Jandarma Kumandan Osman Paa'nn deitirilmesi, ahlnin elinde bulunan "martini" tfenklerinin toplatlmas ve yapmnn yasaklanmas hususlarnda blgeye gnderilen Tefti-i li Komisyonu azasndan Mirliva brahim Paa'nn lyihas ile ilgili Sadret tezkiresi.] 14 . 1313 (30 Ocak 1896)

Bb- l Dire-i Umr- Dhiliyye Mektb Kalemi Aded [Trh]: F 5 Tern-i Sn sene [1]311 Numara: 8401

243

244

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Musul Vilyeti'nden gelen ifre'nin hallidir ems-i sabh Sdt- Berzencye ress hakknda devlete ittihz kararladrlacak karr teahhr eyledikce orada vaka-i ciniyye eksik olamayup, sye-i hnede istihsl edilmi olan huzr ve rahat bunlarn yznden mbeddel-i ri olacandan ve brahim Paa tarafndan arzolunan muslaha be-on gn sonra Seyyid Ahmed'in demi katl sretiyle hkmsz kaldndan tekerrr-i hdista meydn verilmemek ve orada syi itia mbeddel olmamak zre mumele-i marzann tesrine msade buyurulmas ehemmiyyetle arzolunur, fermn.

Bb- l Dire-i Umr- Dhiliyye Mektb Kalemi Aded 3447 Huzr- l-i hazret-i Sadret-penh'ye Marz- ker-i kemneleridir ki, Sdt- Berzencye ress aralarnda tahadds eden tezd ve ihtilft netcesi olarak Sleymaniye sanca dhilinde vuk bulan serkene harekt ve mugyir-i merz sir hltn menine ve syi-i mahalliyyenin istikrrna id tedbrin tayn ve ir zmnnda eref-mteallk buyurulan irde-i seniyye-i cenb- hilfet-penh zerine mukaddem izm klnan tahkk memrlarndan Teft-i Asker Komisyon- lsi azsndan Mrliv saadetl brhim Paa cnibinden bi'l-it merbtuyla berber leffen takdm klnan 20 Eyll sene [1]311 trhl lyiha mtlaasndan karn-i ilm-i sm-i Sadret-penhleri buyurulaca zre, Kerkk ve Sleymaniye sancaklarnda itin zuhruna menfi-i ztiyyeleri in cehele-i ahlyi ifle yol bulmu olan res-y mahalliyye sebebiyyet verdiklerinden ve bunlar erbb- cinyeti himye ve istedikleri mahbslar tahliye ve ahlyi rencde ile berber ktl ve cidl ve nehb-i emvl gibi fezyih-i cesmeye mcseret eylediklerinden res-y mm-

244

ZET VE TRANSKRPSYON

245

ileyhimden, malm'l-esm kesnn havl-i mezkreden kaldrlmas ve cbt- mevkiiyyesine binen Musul vilyeti merkezinin bidyet-i tekltda old vechile Kerkk'e nakliyle sekenesi mut ve mnkd olan Musul'un mutasarrfla ve Kysancak kazsna ilhk olunmak zre Rniye kazsnn mdrlie tahvli ve bundan baka Biterzd nmyla da bir nhiye daha tessi ve Merge kazs merkezi Merge Biteri'ne naklolunarak orada bir taburluk bir kla ins ve bir tabur askir-i hne ikd, slht- matlbenin husln istilzm eyleyecei gibi Jandarma Kumandan Osman Paa'nn tebdli ve Kerkk ve Sleymaniye sancaklarnda ahl yedinde bulunan Martini tfenklerinin toplatdrlmas ve imlinin meni ve Martini takldi tfenklerin toplatlup debboylarda mahfz bulunan ksmyla ve bir tarafdan toplatdrlacaklaryla eski tfenkleri hmil olan jandarmann teslhi lzmeden olduu gsterilmi ve kaldrlmas istenilen resnn isim ve hret ve derece-i maznniyyetleri paa-y mm-ileyhin, mahallinden ekdii telgrafnme ve vilyetle cereyn eden muhbere zerine makm- nezretden yazlan 29 Tern-i Evvel sene [1]311 trhl tezkirede muharrer olup, gerek tezkire-i mezkre ve gerek ibu mery Berzencyye'ye mteallk sir evrk, Meclis-i Hss- Vkel'ca der-dest-i tezekkr ve tedkk bulunmu olduundan lyiha-i mebsn-anhnn dahi anlarla birledirilerek cbnn fs ment- rey-i rezn-i sm-i fahmneleridir. Ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 21 Receb sene [1]313 ve Nzr- Umr- Dhiliyye F 26 Knn- Evvel sene [1]311 Bende Mehmed Memdh

Bb- l Dire-i Sadret med-i Dvn- Hmyn 1986 Atfetl efendim hazretleri, Sdt- Berzencye ress beyninde tahadds eden tezd ve Sleymaniye sanca dhilinde vuk bulan iti ve harektn meniyle idme-i syi zmnnda tahkkt- lzme bi'l-icr iktiz eden tedbrin ittihz ve ir hakknda ber-mantk-

245

246

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

emr fermn- hmyn- cenb- hilfet-penh sebk eden teblgta cevben Musul Vilyeti'nden mebs mazbata ve telgrafnmelerin ve tahkk memrlar tarafndan verilen lyihalarn leffiyle icr-y cbn mil, Dhiliye Nezret-i Cellesi'nin tezkireleri Meclis-i Mahss- Vkel'da lede'l-kre cereyn eden mzkert mutazammn kaleme alnan mazbata melfflaryla arz u takdm edilmi olmala mnderect hussunda her ne vechile irde-i seniyye-i hazret-i hilfet-penh erefmteallk buyurulur ise mantk- lsi infz edilecei beynyla tezkire-i senver terkm olundu. efendim. F 14 abn sene [1]313 F 17 Knn- Sn sene [1]311

Sadr- azam Rfat

BOA. Y. A. RES, nr. 77/82

- 49 KERKK VE EVRESNDE SAY SALAMAK ZERE FERK ABDULLAH PAA'NIN MUSUL'A GNDERLMES

[Kerkk ve evresindeki kylerde ortaya kan ekiyann baz

ldrme ve hrszlk olaylar meydana getirdii, bu olaylarn Sleymaniye sanca ve vilyetin dier yerlerine de sramas ihtimali varken vali ve mutasarrfn acizlik gsterdii anlaldndan; vilyet ilerini yrtmek ve sayii salamak zere Diyarbakr'da bulunan Ferik Abdullah Paa'nn Musul'a gnderilmesi, Sadrete gerekli tedbirlerin alnmas ve Musul Vlilii'ne mnasib birinin atanmas hususlarnda sdr olan irde.] 28 L. 1313 (12 Nisan 1896) Yldz Saray- Hmynu Bakitbet Diresi 10965

246

ZET VE TRANSKRPSYON

247

Kerkk kasabas ile civrnda kin kurda bir takm ekiy zuhr ederek bu yzden katl ve nehb gibi baz fezyih vuka geldii ve mtecsirlerinin der-dest edilmesi ve sver-i sire ile tedbr-i mnia ittihz olunmas lzmeden iken Kerkk mutasarrfnn bu hussda eser-i acz gsterdii ve bu hlin Sleymaniye sancayla vilyetin ciht- siresine dahi siryetinden korkulmakda bulunduu vl-i vilyetin mesliyetden teberr eder sretde kede eyledii telgrafnmede muharrer olup, oralarn der-kr olan ehemmiyyetine ve hfz- syiin elzemiyyetine binen refkatinde bulunan zevt Diyarbekir'de brakarak srat-i fevka'l-de ile Musul'a azmetle idre-i umr- vilyeti derhde etmesi ve bir tarafdan mrru'z-zikr telgrafnmede mahk olan mevdd hakknda cilen tahkkt- lzme icr ile hsl olacak netceye dir it-y malmt etmekle berber dier tarafdan dahi tedbr-i mukteziyye ittihz ederek syi-i mahalliyyenin halelden vikyesine sarf- mezd-i say ve itin eylemesi in Diyarbekir'de bulunan Ferik Abdullah Paa hazretlerine emr-i ser it ve bu bbda Bb- lce cb eden tedbr-i sirenin ittihz ve icr klnmas ve Musul Vilyeti Vllii'ne dahi muktedr ve mustakm bir zt dnlerek arz ve istzn olunmas eref-sdr olan irde-i seniyye-i cenb- hilfetpenh iktiz-y cellinden olmala ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 28 evval sene [1]313 ve F 31 Mart sene [1]312

Ser-ktib-i Hazret-i ehriyr Bende Tahsn

BOA. rde Huss, nr. 69/ L. 1313

- 50 KERKK VE SLEYMANYE SANCAKLARINDAK ARETLER ARASINDA KARIIKLIA SEBEP OLANLARIN BURALARDAN UZAKLATIRILMALARI

[Kerkk ve Sleymaniye sancaklarndaki airetler arasnda

karkla sebep olan Cfl Mahmud ve dier sulularn Trablusgarb, am, Konya ve kodra ehirlerine srlerek bunlara mnasip birer maa verilmesi, baz idarecilerin deitirilmesi, Musul vilyeti merkezinin

247

248

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Kerkk'e nakli, Rniye kazasnn Kysancak kazasna balanmas, Biterzd adnda bir nahiye tekili, Merge kazasnda kla inas ve ahlnin elinde bulunan "martini" tfenklerinin toplattrlarak imalat ve elde bulundurulmas yasana devam edilmesi; ayrca Kerkk'den Badad, Musul ve Sleymaniye taraflarna giden tccarlara tecavzde bulunan ekiyann bu tr faaliyetlerini nlemek ve asayii salamak iin Miralay Rz Bey kumandasnda bir kuvvet sevkedilmesine dair kararlar alnd hususundaki Meclis-i Mahss mazbatasnn takdimi hakknda Sadret tezkiresi.] 1 M. 1315 (2 Haziran 1897) Bb- l Meclis-i Mahss F 18 Zi'l-hicce sene [1]313 trhli mazbata-i marza sretidir Cf Areti vchundan Mahmud ve birderi Osman paalar beyninde mtehaddis ihtilfdan dolay ayir ve milel-i muhtelife zimmetinde bulunan milyonlarca matlbt- emriyye istf olunamamakda ve oralarca nfz-i hkmet lykyla cereyn edememekde olduundan mukaddem ir olunduu zre mmileyhimnn ayir arasndan karlmas ve tedbr-i sire icrs lzmuna dir Musul vilyeti vl vekli ve kumandan paa tarafndan vrid olan telgrafnme miyne-i bendegnemizde krat olundu. Malm- l buyurulduu ve 14 abn sene [1]313 trhli mazbata-i mtekaddime-i kemternemizde muharrer olduu vechile Sleymaniye ve Kerkk sancaklarnda baz esbb ve arzdan mtevellid tahrkt ve tesvlt eseri olarak zuhr eden ahvl ve cidl u ktlin men-i tekerrr-i vuk zmnnda mevvik-i fesd ve msebbib-i cinyt olanlardan Nakb Mustafa Efendi ile eyh Marf'un Badad'a ve Der-sadet'de bulunan Mft-i sbk Seyyid Mehmed Efendi ile Belediye Resi Ahmed Efendi'nin ve Cfl mm-ileyh Mahmud Paa'nn Trablusgarb'a ve Kerkkl Mehmed Ali ve Mehmed Rauf efendilerle Sleyman Bey'in am'a muvakkaten izmlaryla her birine mnsib mikdr malar tahssi ve mm-ileyh Osman Paa'nn Glanber Kazs Kim-i makml'ndan azliyle Konya vilyetinde bir kaz kim-i makmlnda ve Kerkk zabtiye taburundan aa karlm olan Yzba Veled ve Hesp Emni Ali efendilerin kodra'da istihdmlar ve Musul vilyeti merkezinin Kerkk'e nakli ve dhil-i

248

ZET VE TRANSKRPSYON

249

vilyetde yerlden ve kifyetsiz takmdan bulunan kim-i makm ve mdrlerin ve Sleymaniye sanca jandarma zbitnnn tebdlleri ve Rniye kazsnn Kysancak kazsna ilhk olunmak zre nhiyeye tahvli ve Biterzd nmyla dier bir nhiye tekli ve Merge kazs merkezi Merge Biterine naklolunarak orada bir kla insyla bir tabur askir-i hne ikmesi ve Sleymaniye ve Kerkk sancaklarnda ahl yedinde bulunan Martini tfenklerinin sret-i ummiyyede toplatdrlmas teebbsnden sarf- nazarla esliha-i askeriyyenin her kimin elinde bulunur ise bulunsun ahz u zabt nizm- mahss iktizsndan olmasna mebn memniyyet-i vkann devm- meriyyetine ve imltnn menine itin edilmesi arz ve istzn klnm ve bu sret mukaddem eref-sdr olan irde-i seniyye-i cenb- hilfetpenh hkm-i lsi vechile Musul havlsine izm klnan tahkk memrlarnca ve Meclis-i dre-i Vilyetce gsterilen lzma mstenid olduu gibi vilyet-i mezkre vl vekli mrn-ileyhin, mm-ileyhim Mahmud ve Osman paalarn ayir arasndan karlarak dier mahallde ikmet etdirilmesi mevki ve maslahat cbndan bulunduuna dir vki olan ir dahi bunu meyyid bulunmu olduundan sver-i marza nezd-i lde rehn-i tasvb olduu hlde blda esmsi muharrer olan res evvel-i emirde slb- hakmne ile merkez vilyete celbolunarak mahall-i mezkreye izm olunmas ve husst- sirenin f-y mukteziyyt zmnnda taraf- Seraskerye ve Dhiliye ve Mliye nezretlerine teblgt- lzme icr klnaca ve slif'l-beyn telgrafnme mazbata-i marza sretiyle maan arz u takdm klnd muht- ilm-i l buyuruldukda ol bbda ve ktibe-i ahvlde emr fermn hazret-i veliyy'l-emr efendimizindir.

Umm Erkn- Harbiyye Diresi Drdnc ubesi Badad'da Altnc Ordu-y Hmyn Mri Receb Paa hazretlerinden mevrd f 29 Mart sene [1]313 trhl ifreli telgrafnmenin halli sretidir. C. f 27 Mart sene [1]313. Tccrlarn mrcaat skn ve karyelerinin tehdd veya dr- tazyk olmasndan deil Kerkk'den Badad ve Musul ve Sleymaniye cihetine doru dire-i emniyyetde olarak serbest-i ticretlerini muhfaza edemedikleri ve ticret kafilelerinin aralkda Salhiye ve Tuz ve Hurmatu ve Dakuk ve havlsinde baz ekiy frkalar tarafndan emtialarna icr-y mazarrat ve ekvet

249

250

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

etmelerinden n bu hussun emr-i tashh ve temni in ise ordu zbta ve memrn-i mlkiyyeyi yok bilerek muttasl icr-y fedkrde ve bu ahvlin muhfaza urunda f-y gayretden bir an hl kald yokdur. Hemavendlerin tehdd altnda tutularak dim zerlerinde bir nfz icrsyla tedrcen slhna bakmak ve ahl-i mutia hline koyabilmek ve Talabnlerin eyhleri riyset ve marifetleriyle yapageldikleri ekvete nihyet ve cebr u tahakkmlerine hitm vermek ve Dade[Dvude] Areti'nin ard aras tkenmez haydudluklarna ve ebn-y sebli bunlarn yedd-i gasb ve tecvzlerinden tahls eylemek ve buna mmsil ahvl-i muzrra cmlesinin katiyyen hitm ve netce vermek in vilyet merkezinin dire-i vilyet hricinden kaldrlarak merkez-i tabsi olan Kerkk'e nakli ve klliyetli ekiy ceveln-gh olan Salhiye kazsna mahall ehemmiyyetiyle mtensib bir kim-i makmn cilen intihb ve tayni ide-i syi ve devm- emniyyet in vcib'l-icr bir tedbrdir. Musul vilyetinin mzmince olan bu inzibatszlna ve ahvl-i ekvet-krnesine artk nihyet verilmek zre vaktiyle cb- hlin icrsna msade buyurulmas elzemdir. Ol bbda.

Umm Erkn- Harbiyye Diresi Drdnc ubesi

Badad'da Altnc Ordu-y Hmyn Mri Receb Paa hazretlerinden mevrd f 29 Mart sene [1]313 trhli ifreli telgrafnmenin halli sretidir. C. 28 Mart sene [1]313. Vilyetden cz ve kll iler in taleb edilegelen asker her-br verile gelmekdedir. Musul vilyetindeki ester-svr ile iki alay svr ve piyde frkasnn slsnndan ziydesi vilyetin tede berde mteaddid ilerde bulunmakda ve bi'l-hassa u aralk tadd- anm ile megl olmakdadr. Ordu ile vlt arasnda asker sevki hussunda cereyn edecek muhbere ve mumele mufassal irdt- seniyye-i cenb- ehriyr ile tahdd ve tayn buyurulmu olduu ve bu bb tarafeyn in bir hatt- hareket malm ve muayyen olduu halde, vller mercilerine mrcaat etmeyerek ve kavid-i mevzaya riyet eylemeyerek, her-br orduca tereddd mcib bir sretle mrcaatla asker istemekdedir. Cf ile Talabnlerdeki Dvude Areti'nin menhbtnn istirdd edilmesi ve Dvudelilerin Badad muvrede ve muvsalasnn tacz ve gretlerinden kurtarlmas ve bu Dvudelilerin sir air

250

ZET VE TRANSKRPSYON

251

frkalaryle akd-i ittihd ederek ve Talabnlere icr-y mukteleden men olunmalar ve Plnlerle Kurblar beynindeki mnzaann ber-taraf edilmesi, Sleymaniye tark-i ticretinin baz ekvet frkalarnn yed-i zulmnden rehs ve daha sir bu gibi ahvlin tashhi ve mtecsirlerin darb ve tenkli in muhtelif trhlerde ayr ayr olarak vilyetden asker taleb edilmesi zerine bu kuvvetli ve cemiyyetli aire ve mteaddid mahallerde bulunmu olan bu msellah frkalara karu gnderilecek askerin tek tk deil n- l ve asker diresinde topluca bir asker kolunun tertb ve izmna lzm- kat olduu ve bu hussda merciine arzla mezniyet-i lzmesinin istihsl buyurulmas keyfiyyet[i] cevben bildirilmi idi. Bu ahvle karu asker talebi hakknda yazageldikleri telgrafnmelerinde de szldszca ve sedszca tabrlerinin istimli det hkmne girmesi ve kendilerine id ve rci bir i in n-be-mahal bu bbda bulunmalar ol bbdaki emr-i mahssa mutbk ve harekt- askeriyye de muvfk olmayacandan n- lye lyk sretde hsn-i tesviyesi ve ekvetde musrrne devm edeceklerin, katiyyen darb ve tedbleri zmnnda Mralay Ali Rz Bey kumandasyla be yz piyde ve iki yz kuvve-i rkibe ile iki da topundan mrekkeb bir kuvvetin bu ahvlin cmlesine memr buyurulmas maslahatdan grlm ve imdiden ihzr hussu da ihtiyt ve frka kumandanlna bildirilmi olmala seran sevki emr ve mezniyetinin itsna msade ve vltnn da badem asker sevki hakkndaki kideye tatbk-i harekete itin eylemeleri esbbnn istikmline inyet buyurulmas bbnda.

Umm Erkn- Harbiyye Diresi Drdnc ubesi 456 Marz- ker-i kemneleridir ki, Tccrdan yirmi iki imz ile Kerkk merkezinden kede edilen telgrafnmede o havl ayir ve ekiy tarafndan abluka altna alnm gibi bir hlde olmasndan dolay cn ve mllarndan emniyyetleri mnselib olduu gibi yollar mnkat ve umr ticriyyeleri sekte-dr olup, bu ise klliyen pernlklarn mcib olaca beynyla istid-y madelet olunmu ve Musul vilyetinden vrid olan telgrafnmede dahi Kerkk ve Sleymaniye sancaklarnda bir ok ayir-i muhtelife-i seyyre ve mesknenin eksersi Martini ve Martini takldi tfenklerle mcehhez bulunduklar in oralarda ayir mnzat eksik olmadndan ve Rurv Frkas'yla ayir-i

251

252

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

sirenin kuvv-y mtecvireye ve baz kavfil-i ticriyyeye taarruza baladklarndan ve sir ahvl-i syi-ikenneden bahisle u fenlklarn izlesiyle emniyyetin idmesi esbbnn istikmli in sunf- selseden mrekkeb bir kuvvet sevkine bi'l-muhbere Altnc Ordu-y Hmyn Mriyyet-i Cellesi'nden lzm gsterildii beyn ve izbr klnm olmasyla keyfiyyet mriyyet-i mrnileyhdan lede'l-istifsr cevben vrid olan iki kta telgrafnmenin birinde kuvvetli ve cemiyyetli ayire ve mteaddid mahallerde bulunmu olan msellah frkalara karu gnderilecek askerin n- l ve asker diresinde topluca tertb ve izm lzmeden olmasna binen ekvetde musrrne devm edeceklerin katiyyen darb ve tedbleri zmnnda Mralay Ali Rz Bey kumandasnda olarak be yz piyde ve iki yz kuvve-i rkibe ile iki da topundan mrekkeb bir kuvvetin sevki lzmu beyn ve dierinde dahi bu gibi ahvl-i muzrrann cmlesine hitm ve netce verilmek in vilyet merkezinin dire-i vilyet hricinden kaldrlarak merkez-i tabsi olan Kerkk'e nakli ve klliyetli ekiy ceveln-gh olan Salhiye kazsna mahall ehemmiyyetiyle mtensib bir kim-i makmn cilen intihb ve tayni ide-i syi ve devm- emniyyet in vcib'l-icr bir tedbr id der-miyn klnm olduu gibi vch ve tccrdan yirmi bir imz ile Kerkk merkezinden ahren kede edilen dier telgrafnmede dahi memleketleri ayir tarafndan muhsara ve emvlleri nehbolunarak, ticret ve ziratlar muattal kaldndan ve ifdt- sireden bahisle istikrr- syiin cidden ve cilen resine baklmazsa hicrete mecbr olacaklar beyn ve ifde olunmu olduundan ber-mceb-i ir merkez-i vilyetin tebdli ve Salhiye kazsna kim-i makm tayni hussu Bb- l cnib-i smsince cb icr olunacak mevddan bulunduundan bu bbda mumele-i cbiyyenin icrsyla berber ide-i syi zmnnda kuvve-i mebhse-i cundiyyenin tertb ve sevki tensb buyurulduu takdrde bunun in dahi iktiz eden irde-i seniyye-i cenb- pdihnin istihsl ve tebli hussunun huzr- sm-i Sadret-penhleri'ne izbr Erkn- Harbiyye-i Ummiyye Diresinden ifde olunarak mriyyet-i mrn-ileyhnn slif'z-zikr telgrafnmelerinin sret-i mahlleleri leffen takdm klnm olmala muktezsnn icr ve emr inb buyurulmas merhn- msade-i aliyye-i dver-i efhmleridir. ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 16 Zi'l-kade sene [1]314 ve Serasker F 6 Nisan sene [1]313 Bende Rz

252

ZET VE TRANSKRPSYON

253

Umm Erkn- Harbiyye Diresi Drdnc ubesi 574 Marz- ker-i kemneleridir ki, Kerkk ve Sleymaniye sancaklarnda ayir-i muhtelife tarafndan baz kavfil-i ticriyyeye vuk bulan taarruzun ve bunlarn yekdieriyle etdikleri msdemtn men ve izlesiyle syiin idme ve istikrr in Mralay Ali Rz Bey kumandasnda olarak be yz piyde ve iki yz kuvve-i rkibe ile iki da topundan mrekkeb bir kuvvetin sevkiyle berber, merkez-i vilyetin tebdli ve Salhiye kazsna kim-i makm tayni Altnc Ordu-y Hmyn Mriyyet-i Cellesi'nden cevben vrid olan telgrafnmede lzm gsterilmi ve merkez-i vilyetin tebdli ve Salhiye kazsna kim-i makm tayni hussu Bb- l cnib-i smsince cb icr olunacak mevddan bulunmu olduundan bu bbda mumele-i cbiyyenin icrsyla berber ide-i syi zmnnda kuvve-i mebhse-i cndiyyenin tertb ve sevki tensb buyurulduu takdrde bunun in dahi iktiz eden irde-i seniyye-i cenb- pdihnin bi'l-istihsl tebl buyurulmas lzmuna dir f 6 Nisan sene [1]313 trhiyle huzr- sm-i Sadret-penhleri'ne takdm klnan tezkire-i kernemin henz emr-i cevbsi eref-vrd etmemi ve mriyyet-i mrn-ileyhdan bu kerre gelen telgrafnmede bu bbda Musul vilyetinden ve kumandanlndan sret-i musrrne ve mstacelede vuk bulmakda olan irt ve mrcat- mkerrere zerine bu i in Krk Sekizinci Alay'n birinci taburundan yz yirmi ve alay- mezkrun ikinci taburundan krk ve Krk Yedinci Alay'n drdnc taburundan da yz krk piyde ile yz doksan ester-svr ve Otuz Altnc Svri Alay'ndan dahi altm svri ki ceman yedi yz elli mevcdlu bir kuvvetin bir de da topu ilvesiyle mmileyh Mralay Rz Bey kumandasyla lzm gelen mahallere sevk ve izm eylemek zre evvel-i emirde muvakkaten Takuk noktasnda ictima ederek cilen syiin idesi her neye mtevakkf ise cbnn icrsna bi'z-zarre emir verildii der-miyn olunmu ve Dhiliye Nezret-i Cellesine de cevben beyn- keyfiyyet klnm olmala ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 23 Zi'l-kade sene [1]314 ve

Serasker

253

254

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

F 13 Nisan sene [1]313

Bende Rz

Bb- l Meclis-i Mahss 10 Sleymaniye ve Kerkk sancaklarnda baz esbb ve arzdan mtevellid tahrkt ve tesvlt eseri olarak zuhr eden ahvl ve cidl u ktlin men-i tekerrr-i vuku zmnnda mevvik-i fesd ve msebbib-i cinyt olanlardan Nakb Mustafa Efendi ile eyh Marf'un Badad ve Der-sadet'de bulunan Mft-i sbk Seyyid Mehmed Efendi ile Belediye Resi Ahmed Efendi'nin ve Cfl Mahmud Paa'nn Trablusgarb'a ve Kerkkl Mehmed Ali ve Mehmed Rauf efendilerle Sleyman Bey'in am'a muvakkaten izmlaryla her birine mnsib mikdr malar tahssi ve Glanber Kazs Kim-i makml'nda bulunan Osman Paa'nn azliyle Konya vilyetinde bir kaz kim-i makmlnda ve Kerkk Zabtiye Taburu'ndan aa karlm olan Yzba Veled ve Hesp Emni Ali efendilerin kodra'da istihdmlar ve Musul vilyeti merkezinin Kerkk'e nakli ve dhil-i vilyetde yerlden ve kifyetsiz takmdan bulunan kim-i makm ve mdrlerin ve Sleymaniye sanca jandarma zbitannn tebdlleri ve Rniye kazsnn Kysancak kazsna ilhk olunmak zre nhiyeye tahvli ve Biterzd nmyla dier bir nhiye tekli ve Merge kazs merkezi Merge Biterine naklolunarak, orada bir kla insyla bir tabur askir-i hne ikmesi ve Sleymaniye ve Kerkk sancaklarnda ahl yedinde bulunan martini tfenklerinin sret-i ummiyyede toplatdrlmas teebbsnden sarf- nazarla esliha-i askeriyyenin her kimin yedinde bulunur ise bulunsun ahz u zabt nizm- mahss iktizsndan olmasna mebn memniyyet-i vkann devm- meriyyetine ve imltnn menine itin edilmesi meclis-i bendegnemizce bi'ttezekkr 18 Zi'l-hicce sene [1]313 trhinde b-mazbata arz ve istzn klnm idi. Taraf- Serasker'den bu kerre vrid olup, miyne-i kernemizde krat olunan iki kta tezkirede Kerkk ve Sleymaniye sancaklarnda ayir-i muhtelife tarafndan baz kavfil-i ticriyyeye vuk bulan taarruzun ve bunlarn yekdierine etdikleri msdemtn meni in Mralay Rz Bey'in kumandasnda olarak bir kuvve-i askeriyyenin sevkiyle berber Musul vilyeti merkezinin Kerkk'e nakli ve Salhiye kazsna bir kim-i makm tayni lzmu Musul vilyetinin ve kumandanlnn

254

ZET VE TRANSKRPSYON

255

irtna atfen Altnc Ordu-y Hmyn Mriyyeti'nden bildirildii der-miyn klnm ve irt- vkaya nazaran merkez-i vilyetin nakli muktez grnm olduundan ber-mceb-i ir evvel-i emirde merkez-i vilyetin Kerkk'e nakli ile vl-i vilyet tarafndan lzm gelen mahaller bizzat get gzr ve tahkkt- mkemmele ve filiyye icr olunarak oralarca men-i ri ve takrr-i syi in ne gibi tedbr-i essiyye ve inzibtiyye ittihz ve icrs cb edeceinin ir hussunun vilyet-i mezkreye teblinin Dhiliye Nezreti'ne havlesi ve taraf- Serasker'yeden malmt its bi't-tezekkr mezkr tezkireler mazbata-i marza sretiyle berber arz u takdm klnd ise de ol bbda ve ktbe-i ahvlde emr fermn hazret-i veliyy'l-emr efendimizindir. F Gurre-i Muharrem sene [1]315 F 21 Mays sene [1]313 Sadr- azam brahim b. Halil Rfat Serasker Mehmed Rz eyh'l-slm Mehmed Cemleddin Efendi Bahriye Nzr Hasan Hsni Adliye Nzr Abdurrahman Paa n-mzc r-y Devlet Resi Mehmed Said Hriciye Nzr Ahmed Tevfik Dhiliye Nzr Mehmed Memdh Tophne-i mire Mri Mustafa Zeki Mliye Nzr Ahmed Nazif Evkf- Hmyn Nzr Abdullah Glib Ticret ve Nfia Nzr Mahmud Celleddin Sadret Mster Mehmed Tevfik Marif Nzr Ahmed Zhdi

Bb- l Dire-i Sadret

255

256

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

med-i Dvn- Hmyn 10 Atfetl efendim hazretleri, Kerkk ve Sleymaniye sancaklarnda ayir-i muhtelife tarafndan baz kavfil-i ticriyyeye vuk bulan taarruzun ve bunlarn yekdierine etdikleri msdemtn meni in Mralay Rz Bey'in kumandasnda olarak bir kuvve-i askeriyyenin sevkiyle Musul vilyeti merkezinin Kerkk'e nakli ve Salhiye kazsna bir kim-i makm tayni Musul vilyet ve kumandanlnn irtna atfen Altnc Ordu-y Hmyn Mriyyeti'nden bildirildiine dir taraf- vl-y Serasker'den vrid olan tezkire zerine cereyn eden mzkertn netcesini mutazammn Meclis-i Mahss- Vkel'dan kaleme alnan mazbata melffuyla berber arz u takdm klnm olmala ol bbda her ne vechile irde-i seniyye-i hazret-i hilfet-penh erefmteallk buyurulur ise mantk- mnfi infz olaca beynyla tezkire-i senver terkm klnd efendim. F Gurre-i Muharrem sene [1]315 F 21 Mays sene [1]313 Sadr- azam Rfat BOA. Y. A. RES, nr. 87/1 - 51 MUSUL'DAK MEVL HARABESNN SKN MAKSADIYLA ARETLERE VERLMES

[mar edilip elli hanelik bir ky haline getirilen Musul'daki Mevl

harbesi arazisinin, baz kiiler tarafndan bo olduu gerekesi ile satlmas, ahlnin emeklerinin boa gitmesi ve l hayatna geri dnmelerine sebep olacandan, ayrca airetlerin iskn hem mlk, hem de idar ynden faydal grldnden; bu arazinin yarsnn ziraatle megul olan ahlye, dier yarsnn ise buraya gelecek olanlara tevik maksadyla bedava verilmesi hakknda Sadret tezkiresi.] 1 C. 1315 (28 Ekim 1897)

256

ZET VE TRANSKRPSYON

257

r-y Devlet Mlkiye Diresi Aded 605 Dhiliye Nezreti'nden bi't-takdm r-y Devlet'e havle buyurulan 19 Zi'lkade sene [1]314 trh ve be yz seksen dokuz numaral tezkire Musul Vilyeti Meclis-i dresi'nin melff mazbatasyla beraber Mlkiye Diresi'nde krat olundu. Mellerinde, Musul'a be sat mesfede kin Mevl harbesi, Cubder Areti'nden Abdlcdir ve rfeks taraflarndan on be bin guru sarfyla bir kuyu hafredilerek imr edilmi ve el-yevm elli hneyi cmi bir karye hline gelmi olmala berber arzsi daha ol kadar hne istbna kf olduu hlde ahlden bazlar tarafndan mezkr arzye mahll denilerek mzyedeye karld cihetle ahl-i merkme tasarruf senedtn henz almaa muvaffak olamam ve mezkr arz bi'l-mzyede krk bin guruda tlibi uhdesinde bulunduundan hadd-i nisbna vuslnde erbb- servetden birisinin uhdesine geerek ahlnin oray imr in sarfetdii emekler heb ve kendleri yine hl-i bedeviyyete ricata mecbr olarak bu da ayir-i seyyrenin temylt- iskniyyelerinin izle edecei tab bulunmu olduundan tahmnen on be bin atk dnmden ibret olan karye-i mezkre arzsinden el-yevm ahl-i merkmenin ziratle igl etdikleri nsfnn ale's-seviyye kendlerine taksmi ve nsf- dierinin dahi bi't-tevk gelecek dier ahlye meccnen tefvzi ve fakat ellerindeki arzyi bi'l-hire una buna fer ile aranlan fevid zyi olmamak in arz-i mezbrenin kimseye fer olunamayup, yalnz tapu nizmnmesinde gsterilen tabakt- akribe intikl edebileceinin senedt- hkniyyeye derci lzmu gsterilmidir. Muktez-y maslahat lede'l-mzkere zikrolunan arznin ber-vech-i ir ahl-i merkmeye taksm ve tefvzi muvfk- maslahat olup, ancak hukk- tasarrufiyyenin cbt- tabiyyesinden olan bey u fern katiyyen meni ciz olamayacandan hem bu cihet muhfaza edilmek ve hem de arz-i mezbrenin ol vechile tefvzinden beklenilen iskn- ayir mddesi temn edilmi olmak zre tapu nizm-nmesinde muayyen tabakt- akribe intikl etmek ve fakat trh-i tefvzinden itibren on sene zarfnda hara satlamamak artyla ibu arznin ahl-i merkmeye ale'l-infird tefvziyle usl ve nizm vechile iktiz eden senedt- hkniyyenin its hussunun Musul Vilyeti'ne irnn Dhiliye Nezreti'ne havlesi ve Defter-i Hkn Nezreti'ne malmt its tezekkr klnd. Ol bbda emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir.

257

258

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

F 7 Muharrem sene [1]315 ve F 27 Mays sene [1]313

[r-y Devlet Resi ve azlarnn mhrleri]

Defter-i Hkn Nezreti Encmeni Aded 92 Marz- ker-i kemneleridir ki, Musul'a be sat mesfede Mevl harbesi arzsinin tapu nizmnmesinde muayyen tabakt- akribe intikl etmek ve trh-i tefvzinden itibren on sene zarfnda hara satlamamak artyla ahlye tefvzi hakknda, r-y Devlet Mlkiye Diresi'nden takdm klnup leffen irsl buyurulan mazbata mnderectna id mtlaann istifsrn mutazammn eref-vrid olan 3 Haziran sene [1]313 trhli ve elli drt numaral tezkire-i smiye-i cenb- Sadret-penhleri encmen-i nezrete lede'l-havle mezkr harbe, Cubder Areti'nden Abdlcdir ve rfeks taraflarndan imr edildii ve on be bin atk dnmden ibret olan karye-i mezkre arzsinden el-yevm ahl-i merkmenin ziratle itigl etdikleri nsfnn kendlerine taksmi ve nsf- dierinin dahi bi't-tevk gelecek dier ahlye meccnen tefvzi mnsib olaca cmle-i marzt- mahalliyyeden olmasna ve bu misill ayir-i seyyrenin tavtn ve iskn mlken ve idreten fevid ve muhassent mstelzim olaca der-kr bulunmasna nazaran ve baz emsline tevfkan mazbata-y mezkre mnderectnn kabl ve isf ment- rey-i sm-i cenb- Sadret-penhleri idnden cevben arz Kuyd- Hkniyye Kalemi'nden yazlan der-kenr zerine encmen-i mezkrdan ifde ve mezkr mazbata ideten takdm klnmala ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 15 Cemziye'l-evvel sene 1315 ve Nzr- Defter-i Hkn F 30 Eyll sene 1313 Ali Rz

Bb- l Dire-i Sadret

258

ZET VE TRANSKRPSYON

259

med-i Dvn- Hmyn 1552 Atfetl efendim hazretleri, Musul'a be sat mesfede kin Mevl harbesi Cubder Areti'nden Abdlcdir ve rfeks taraflarndan on be bin guru sarfyla bir kuyu hafredilerek imr edilmi ve el-yevm elli hneyi cmi bir karye hline gelmi olduundan tahminen on be bin atk dnmden ibret olan karye-i mezkre arzsinden el-yevm ahl-i merkmenin ziratle igl etdikleri nsfnn tapu nizmnmesinde muayyen tabakt- akribe intikal etmek ve fakat trh-i tefvzinden itibren on sene zarfnda hara satlamamak artyla ale'l-infird ahl-i merkmeye ve dier nsfnn bi't-tevk gelecek ahlye tefvziyle usl ve nizm vechile iktiz eden senedt- hkniyyenin its hussunun Musul vilyet-i behiyyesine teblinin Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne havlesi ve Defter-i Hkn Nezret-i Cellesi'ne malmt its hakknda r-y Devlet Mlkiye Diresi'nden kaleme alnan mazbata nezret-i mrun-ileyhdan cevben vrid olan tezkire ile berber arz u takdm olunmu olmala, ol bbda her ne vechile irde-i seniyye-i cenb- hilfet-penh eref-snh ve sudr buyurulur ise mantk- lsi infz olunaca beynyla tezkire-i senver terkm olundu efendim. F Gurre-i Cemziye'l-hire sene [1] 315 F 16 Tern-i Evvel sene [1]313 Sadr- azam Rfat BOA. Y. A. RES, nr.89/47

- 52 HEMAVEND ARETNN EKYALIK FAALYETLERNN NLENMES

[Musulda bulunan ve ekiyalklaryla tannan Hemavend

Airetinin vilyet dahilinde senelerdir meydana getirdii karklk ve zulm ortadan kaldrmak amacyla; araziyi ve airetlerin mizacn bilen Seyyar Topu Alay Miralay Bekir Beyin kumandasnda Badaddan bir kuvvet oluturulmas ve bu kuvvetin, Salhiye taraflarndaki geitleri korumakla grevli yz mevcutlu bir mfreze ve Musuldaki Ester

259

260

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Svari Blnden bir mfreze ile birlikte grevlendirilmesi hususunda Altnc Ordu Miriyetine izin verilmesine dair Sadret tezkiresi.] 20 Ra 1316 (8 Austos 1898) Makm- Serasker Mektb Kalemi Atfetl efendim hazretleri, Musul vilyeti dhilinde skin ve cinyt- mteaddide kyla melf olan Hemavend Areti'nin bi'l-ictim civrlarnda her mkellefiyyete mnkd ivan air-i mutasna hcmla ondan ziyde karyelerini ihrk ve mikdr mechl nfslarn sret-i gaddrnede katl cerh ve emvl u mevlerini gasb nehb etdikleri Bziyn kazs dhilindeki ivanlardan alt karye ahlsi bunlarn errinden mevlarn terk ile firra mecbr olduklar ve Hemavend Frkas gnden gne ekvet ve ahl-i mutaya tasallut ve taarruz tezyd eylemekde bulunduu mahallerinden alnan telgrafnmelerden anlald beynyla bunlarn harekt- bgyne ve ahvl-i hunrzhneleri nihyet vermek ve taht- gasblarnda olan karyelerdeki tebea-i sdka-i hneyi kurtarmak ve bu gibi mezlim ve mesvye itirk in bunlara iltihk eden bir takm serserleri tedmr etmek ve Musul vilyetinin bunlar yznden bunca senelerden ber dr olduu iti ve mezlime essl ve cidd bir sretde katiyyen htime ekmek zre Musul vilyeti dhilindeki sunuf- askeriyyeden lzm hissolunduka muvakkat olarak tezyd-i kuvvet eylemek ve esn-y terbiye ve tenkllerinde teye, berye iltic ve kablleri kapularnn seddi in baz airden de birer mikdr atlular celb ve terfk olunmak artyla Badad'dan drt-be yz mevcdlu bir kuvve-i seyyrenin tertbi ile kumandanlna vaktiyle bi'd-defet Hemavendlerin takbleri ilerine memr mfrezelerle berber bulunarak o havl arzsiyle emzice-i aire vkf ve bu ilerde kifyet ve iktidr msellem olan Seyyr Topu Alay Mralay Bekir Bey'in tayni ve tertbt- mezkrenin ikmli zmnnda Hemavendlerin ceveln-ghlarnn bir cihetini tahdd eden Salhiye taraflarndaki geidleri muhfaza ve o cihetde vuk bulacak sarkndlklar men ile berber takb kuvvetlerine cbnda istind hidmetini f etmek zre Akra ve Zbr cihetlerinde bulunan yz mevcdlu mfrezenin Musul'a celbiyle ibu mfrezenin ve Musul'daki Krk Yedinci Alay'n ikinci taburuyla oradaki ester-svr blnden altm mevcdlu bir mfrezenin bu ie memr edilmesi Altnc Ordu-y Hmyn Mriyyeti Vekleti'nden mevrd telgrafnmelerde ir olunmu ve Kuvve-i Seyyre

260

ZET VE TRANSKRPSYON

261

Kumandanl'na tayni lzm bildirilen mm-ileyh Mralay Bekir Bey'in knyesi blsnda bir gne merht olmad Topu Diresi'nden ifde klnm olmasyla ber-mceb-i ir ekiy-y merkmenin terbiye ve tenklleri in mm-ileyh Bekir Bey'in kumandasnda olarak Badad'dan drt-be yz mevcdlu bir kuvve-i seyyre tertbi ve Salhiye cihetlerindeki geidleri muhfaza ve vuk bulacak sarkndlklar men ile berber takb kollarna istind hidmetini f etmek zre slif'z-zikr yz mevcdlu mfreze ile Krk Yedinci Alay'n ikinci taburu'nun ve Musul'daki estersvr blnden altm mevcdlu bir mfrezenin bu ie memr edilmesi zmnnda veklet-i mrn-ileyhya mezniyyet its hussunun atebe-i uly-y mlkneye arz ile istzn Erkn- Harbiye-i Ummiyye Diresi'nden ifde klnm olmala ol bbda emr fermn- hmyn- cenb- hilfet-penh her ne merkezde eref-snh ve sudr buyurulur ise mantk- mnfi infz olunaca beynyla istzna ibtidr klnd. Ol bbda emr irde efendim hazretlerinindir. F 20 Reb'l-evvel sene [1]316 ve F 27 Temmuz sene [1]314 BOA. Y. MTV, nr. 180/117

Serasker Rz

- 53 MUSUL'DAK ARET KAVGALARINA SON VERLMES

[Musulda ivan Airetinin muhtelif kylerini yakp-ykan,

ahlsinden bir ounu ldrp, mal ve hayvanlarn gasbeden Hemavend ekiyasna gereken cezann verilmesi iin Badad, Akra ve Zbardaki mfrezelerin grevlendirilmesi; ayrca Hemavendlilerden intikam alnmas maksadyla byk bir kalabalk oluturan ivan ve eyh Bizini airetlerinin ileri gelenlerinin cezalandrlarak Musulda sknetin salanmas hususunun On kinci Frka Kumandanl Vekaleti ile Kerkk sanca dare Meclisinden bildirildiine dair Seraskerlik tezkiresi.] 1 Ca. 1316 (17 Eyll 1898)

261

262

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Makm- Serasker Mektb Kalemi Atfetl efendim hazretleri, Musul vilyeti dhilinde skin ve cinyt- mteaddide kyla melf olan Hemavend Areti'nin, ivan Aret-i mutasna hcmla ondan ziyde karyelerini ihrk ve mikdr mechl nfslarn sret-i gaddrnede katl cerh ve emvl mevlerini gasb u nehb etmeleri zerine bunlarn tecvztndan tebea-i sdka-i mlknenin kurtarlmasyla berber bu gibi mesvye itirk eden serserilerin tedmri ve Musul vilyetinin bunlar yznden dr olduu itia esasl bir sretde nihyet verilmek zre erit-i muharrere dhilinde Badad'dan drt-be yz mevcdlu bir kuvve-i seyyrenin tekl ve bunun kumandanlna Seyyr Topu Alay Mralay Bekir Bey'in tayni ve tertbtn ikmli zmnnda Akra ve Zbr cihetlerinde bulunan yz mevcdlu mfrezenin Musul'a celbiyle ibu mfrezenin ve Musul'daki Krk Yedinci Alayn ikinci taburuyla oradaki ester-svr blnden altm mevcdlu bir mfrezenin bu ie memr edilmesi evvelce Altnc Ordu Mriyyeti Vekleti'nden bildirildii gibi ivanlarn ahz- sr in byk bir cemiyyet tekl etmelerine mebn ktl ve hasra nihyet verilmek zre ya telf-i beynleri ve yhud n ayak olanlarn tedb ve terbiyeleri in hkmete cidd bir slht ve icrta teebbs olunmas hakkndaki ir- ahr zerine sebkeden muhbere netcesinde dahi slif'l-arz tedbr-i askeriyyenin kem-kn ittihzna lzm gsterilmesine mebn ol vechile icr-y cb zmnnda veklet-i mrun-ileyhya mezniyyet its ve ibu tedbr-i askeriyyenin ittihzndan bi'l-istifde icrs lzmu cmle-i irdan olan slhtn icrtna teebbs olunmas in iktiz-y hlin msraaten fs keyfiyyetinin de Bb- l'ye emr fermn buyurulmas f 13 Austos sene [1]314 ve f 3 Eyll sene [1]314 trhlerinde istzn ve istirhm olunmu idi. Ahren veklet-i mrunileyhdan gelen telgrafnmede ise ivan ve eyh Bizn aretleri, Hemavendlilerin, Berbd ve Muzak karyelerini muhsara etdikleri Hemavend ressnn ifdesine atfen Sleymaniye Mutasarrfl'ndan bildirilmi ise de icr edilen tahkktdan mezkr karyelerin air-i merkme taraflarndan muhsara edilmeyp bi'l-aks Hemavendlilerin bu karyelerde toplanarak iki yz kadar atlunn ivan veya Zbr kazlarndaki karyeler zerine hcm edecekleri anlald gibi ol mikdr atlnn Kerkk'e iki buuk sat mesfedeki karyelere hcmla bir tarafdan karyeleri ihrk

262

ZET VE TRANSKRPSYON

263

etmekde olduklar, karyeler zerinden kan dumanlarla teeyyd eyledii beynyla Hemavendlilerin teden ber fenlkdan ve bir takm hyel ve desyise mrcaatla bu gibi ikytdan ger durmadklar ve evvelki hcmlarnda ivan'dan on alt karyeyi ihrk eyledikleri ve bu hl ile braklacak olur ise o havlyi harb edecekleri ve bu iin n alnmak in imdiye kadar icr edilen nesyih tesr etmediine nazaran bunlarn kuvve-i askeriyye ile serian terbiyeleri ve u miynda ivan ve eyh Bizn tarafndan n ayak olanlarn dahi tedbi, hdisenin men-i tevessi emrinde re-i mnferid hkmnde grld On kinci Frka Kumandanl Vekleti'yle Kerkk Sanca Meclis-i dresi'nden bildirildii beyn olunmu olmala sret-i ira ve istizn- mesbk- kerneme nazaran emr fermn- hmyn- hazret-i zllu'l-lh her ne merkezde eref-snh ve sudr buyurulur ise mantk- lsi infz olunaca beynyla istzna ibtidr klnd. Ol bbda emr irde efendim hazretlerinindir. F Gurre-i Cemziye'l-evvel sene [1]316 ve F 6 Eyll sene [1]314

Serasker Rz

BOA. Y. MTV, nr. 182/1

- 54 MUSULUN ZAHRE HTYACININ KARILANMASI

[Musulda hasat mevsiminin kurak gemesi ve seneden beri bu

havaliye dadanan Sn bceinin yapm olduu tahribattan dolay verimin dt ve zahire fiyatlarnn artt, yemeklik ve tohumluk tedarikinde zorluk eken halkn baka yerlere g etmee balad, bunun nlenmesi iin civar ehirlerden zahire almn kolaylatracak yollara bavurulduu srada, Bitlis ve Diyarbekir gibi evre vilyetlerden zahire ihracnn yasaklanmasnn halk arasnda zntye neden olduu; artan ihtiyacn karlanmas iin zahire ihracna msade edilmesi yolunda Musul Vliliinin telgraf zerine Diyarbekir'dan Musula zahire ihrac

263

264

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

yasann kaldrlmas hususunda Meclis-i Mahss mazbatas zerine sdr olan irde.] 24 Ca. 1316 (10 Ekim 1898)

Telgrafnme Geldii mahal: Musul Trh: 25 Austos 1314

Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne C. 23 Austos sene [1]314. Bu sene hkm-ferm olan kuraklk, mevsim-i hasd geinceye kadar devm ederek, sonralar dahi temn feyz-i mezrta kifyet edecek derecede buralarda yamurlar yad gibi seneden ber Musul ve havlsini istl eden ve bu sene tevs-i dire-i siryet eyleyen sn bceinin tesrt- eddesi zehirin terakk-i fitn intc eylemi olduu ve sene ekdiklerini alamayan bir ok kur halk bu sene klliyen istitatdan derek yiyecek ve ekecek zahre tedrikinden ciz kaldklar cihetle taraf taraf nakl-i hneye baladklar in ahvl-i ziratn temn-i istikbli zmnnda izmna msade buyurulan Haleb nmne tarlas mdri ve heyet-i mahssa marifetiyle ve ahlnin derece-i ihtiycn tayn edecek tahkkt- amka icrsyla hlen ve istikblen umr- ziratn temni ve dier tarafdan civr mahallerden zahre celbini teshl eyleyecek tedbre tevessl ile zahre fitnn tenzl ve tehvni sretiyle tadl-i zarrete allmakda ve ilcat- hzraya nazaran emr-i maet ve zirate istitatdan mahrm olan sunf- zrra yemeklik ve tohumluk itsnca msade-i mahssa istihsli vcb- kati altnda grnmekde bulunduu hlde Bitlis ve Diyarbekir gibi vilyt- mtecvireden buraya zahre ihrcnn taht- memniyyete alnmas zarretin edid-i lmna giriftr olan zrr ve ahlnin husl- yes ve ftruyla zehirin terakk-i kymeti ve halkn tedd-i zarretini istilzm eyleyeceinden ve bu hl merhim-i seniyye-i hazret-i hilfetpenhye ve cbt- maslahata muvfk olamayacandan, mtecvir olan vilytdan buraya ihrc- zehir mddesinin serbest bralmas hussuna msade buyurulmas meclis-i idre-i vilyet karryla marzdur.

264

ZET VE TRANSKRPSYON

265

F 25 Austos sene [1]314

Vl Mr rif

Bb- l Dire-i Umr- Dhiliyye Mektb Kalemi Aded 2490 Huzr- l-i hazret-i Sadret-penh'ye Mstacel Marz- ker-i kemneleridir ki, Mlhaktnn mahsl ihtiyctna kfi olmayan Siird'den Musul'a gtrmek zre Musullu bir tcirin zahre mbyaa etdii ve oradan zahre ihrcnn meni muktez bulunduu Bitlis vilyeti makmndan bildirilmesiyle, sonralar leh'l-hamd yamurlar yaarak feyz u bereket hsl olduu hlde vilyete hricden zahre celbi ihtiyc henz zil olmam mdr? Seran ir Musul Vilyeti'ne yazlarak cevben alnan 15 Austos sene [1]314 trhli telgrafnme leffen takdm klnd. Mtlaasndan rehn-i ilm-i sm-i Sadret-penhleri buyurulaca zre bu sene de kuraklk devm etmekle berber seneden beri Musul havlsine mstevl olan sn bceinin tesrt- muhribesi, zehirin terakk-i fitn ve binen-aleyh yemeklik ve tohumluk tedriknden cz kalan bir ok kur halknn taraf taraf nakl-i hne etmelerini cb eylemekde ve civr mahallerden zahre celbini teshl edecek tedbre tevesslle zahre fitnn tenzl ve tehvni sretiyle telfi-i mfta allmakda olduu esnda Bitlis ve Diyarbekir gibi vilyt- mtecvireden zahre ihrcnn taht- memniyyete alnmas halkn meysiyyetini ve tedd-i zarretini mcib olaca beyn ve ihrctn serbest bralmas lzmu ityn edilmidir. Bitlis vilyetinden zahre kartlmamak istenilmesi ve Musulca oradan baka bir mahalden celb-i zahreye imkn kalmamas, Diyarbekir vilyetinin mahall-i mtecvireye zahre ihrc hussuna adem-i muvfakatndan inbis ettiine ve bu bbda mukaddem cereyn

265

266

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

eden muhbert, malm- l-i fahmneleri olduuna binen u halde gerek Musul ve gerek Bitlis vilyetlerince gsterilen ihtiyca ve vki olan irt- mtenkzeye nazaran iktizsnn tayn ve emr inbs ment- msade-i aliyye-i Sadretpenhleridir. Ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 24 Reb'l-hr sene [1]316 ve F 30 Austos sene [1]314 Nzr- Umr- Dhiliyye Bende Memdh

Bb- l Meclis-i Mahss 1375 Siird'den Musul'a gtrmek zre bir tcirin zahre mbyaa eyledii ve oradan zahre ihrcnn meni muktez bulunduu Bitlis Vilyeti makmndan bildirilmesi zerine sebkeden ira cevben Musul Vilyeti'nden vrid olan telgrafnmenin leffiyle Dhiliye Nezreti'nden mebs tezkire miyne-i bendegnemizde krat olundu. bu tezkirede Musul vilyetinde bu sene dahi kuraklk devm etmekle berber seneden ber o havlye mstevl olan sn bceinin tesrt- muhribesi, zehirin terakk-i fitn mstelzim olarak, bu cihetle yemeklik ve tohumluk tedrikinden ciz kalan bir ok kur halknn taraf taraf nakl-i hne eyledikleri ve civr mahallerden zahre celbini teshl edecek tedbre tevessl ile zahire fitnn tenzl ve tehvni sretiyle telfi-i m-fta allmakda olduu esnda, Bitlis ve Diyarbekir gibi vilyt- mtecvireden zahre ihrcnn taht- memniyyete alnmas halkn meysiyyetini ve tedd-i zarretini mcib olaca ve bin-bern ihrctn serbest braklmas lzmu Musul Vilyeti'nden bildirilp, Bitlis vilyetinden zahre karlmamak istenilmesi ve Musulca oradan baka bir mahalden celb-i zahreye imkn kalmamas Diyarbekir Vilyeti'nin mahall-i mtecvireye zahre ihrc hussuna adem-i muvfakatndan inbis eyledii beyn olunmu ve Musul ve havlsinde esbb- marzadan dolay etrfdan zahre celbi hussunda hsl olan lzm ve ihtiyc yn- dikkat olduu gibi makm- vilyetden mukaddem vuk bulan beynt ve irt ile dahi meyyed bulunmu olduuna ve eeri Diyarbekir vilyetinden zahre ihrcnn meni hakknda Diyarbekir Vilyeti'nden vuk bulan arz

266

ZET VE TRANSKRPSYON

267

ve ir zerine mcebince irde-i seniyye-i hazret-i pdih eref-mteallk buyurulmu ise de Diyarbekir ve havlsine muahharen nzl eden brndan dolay sr- feyz bereket hsl olduu gibi Diyarbekir vilyeti, Mamret'l-azz ve Sivas gibi birer cesm zahre anbar tlkna yn olan iki vilyet ile hemhudd ve Sivas vilyetinden hrice karlacak pek ok zahre mevcd olmasna gre bu iki vilyetden Diyarbekir'e her vakit istenildiinden fazla zahre celbi kbil olacana ve zahreye ihtiyc katiyyen mtehakkk olan Musul vilyetine ise Diyarbekir'den baka mahalden zahre celbi pek mkil bulunduuna binen, Diyarbekir vilyetinden zahre ihrc memniyyetinin refi tezekkr ve tensb ve slif'z-zikr tezkire leffen arz u takdm klnmala makrn- msade-i seniyye-i hazret-i hilfet-penh olduu hlde f-y muktezs zmnnda, Diyarbekir Vilyeti'ne teblgt ve icr ve Musul Vilyeti'ne malmt its bbnda ve ktibe-i ahvlde emr fermn hazret-i veliyy'l-emr efendimizindir. F 4 Cemziye'l-evvel sene [1]316 F 9 Eyll sene [1]314 Sadr- azam Halil Rfat Serasker Mehmed Rz eyh'l-slm Mehmed Cemleddin Bahriye Nzr Hasan Hsn Adliye Nzr Abdurrahman r-y Devlet Resi Mehmed Said Hriciye Nzr Ahmed Tevfik Dhiliye Nzr Mehmed Memdh Tophne-i mire Mri Mustafa Zeki Evkf- Hmyn Nzr Abdullah Glib Sadret Mster Mehmed Tevfik Mliye Nzr Read Marif Nzr Ahmed Zhdi Ticret ve Nfia Nzr Mahmud Celleddin

267

268

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Bb- l Dire-i Sadret med-i Dvn- Hmyn 1375

Atfetl efendim hazretleri, Musul vilyetince devm eden kuraklkdan ve esbb- sireden n zahre fitnn terakk etmesine ve Musula Diyarbekir vilyetinden baka mahalden zahre celbi pek mkil bulunduuna mebn zuhra gelen subetin ref ve izlesi zmnnda Diyarbekir vilyetinden hrice zahre ihrc memniyyetinin refi lzmuna dir Meclis-i Mahss- Vkel'nn mazbatas melffuyla arz u takdm klnm olmala mnderect hakknda her ne vechile irde-i seniyye-i hazret-i hilfet-penh erefsnh ve sudr buyurulur ise mantk- mnfi infz edilecei beynyla tezkire-i senver terkm klnd, efendim. F 4 Cemziye'l-evvel sene [1]316 F 9 Eyll sene [1]314 Sadr- azam Rfat Marz- ker-i kemneleridir ki, Resde-i dest-i tazm olup, Meclis-i Mahss- Vkel'nn mazbata-y marzas ve melfflar ile manzr- l buyurulan ibu tezkire-i smiye-i Sadret-penhleri zerine mcebince irde-i seniyye-i cenb- hilfet-penh eref-sudr buyurulmu olmala ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 24 Cemziye'l-evvel sene [1]316 ve F 29 Eyll sene [1]314 Ser-ktib-i Hazret-i ehriyr Bende Tahsin

BOA. rde Dhiliye, nr. 20/ Ca. 1316

268

ZET VE TRANSKRPSYON

269

- 55 MUSUL DAHLNDE SERKEL ADET EDNEN ARETLER N KKL TEDBRLER ALINMASI GEREKT

[Hemavend, ivan ve eyh Bizini airetleri arasndaki anlamazln

Sleymaniye ve Kerkk Heyet-i Sulhiyyesi bakanlnda, airet usullerine gre zmlenerek barn saland; bu konuda hizmetleri grlen airet reisleri ve asker kumandanlarn dllendirilmelerine izin istendii, ancak mlk memmurlarn idaredeki beceriksizlikleri ve tedbirsizlikleri yznden bu anlamann bozulduu; serkelii adet edinen airetlerin ellerinde "Martini" marka mkemmel taklit silahlar bulunduundan blgedeki jandarma kuvvetinin asayii salamaya yeterli olmad, huzurun salanmas iin ilk tedbir olarak len Musul Vlisi Arif Paa'nn yerine mnasip birinin atanmas hususunda Dhiliye Nezreti'nin tezkiresinin takdim edildiine dair Sadret tezkiresi.] 24 . 1316 (7 Ocak 1899)

Musul Vilyeti Mektb Kalemi Aded

Mslaha senedinin sretidir Biz ki, Hemavend ve ivan ve eyh Bizni airinin koha ve ileri gelenlerindeniz. Bu baharda tahadds edip, imdiye kadar imtidd eden mnkaa ve mnzaann usl-i aire tevfkan temiyyet ve mslahas in memren gelen Sleymaniye ve Kerkk Heyet-i Sulhiyyesi nezdinde toplanup muvcehe olduk. Ess mnzaadan bed ile bu gne kadar tarafeynden vuk bulan katl-i nfs ve min haysi'l-mecm zarr u ziyn ve her gne telefiyt davs der-miyn olundu. Nfsdan vuk bulan zyit umm mutebernn rz ve muvfakatlaryla rtbeleri birbirine takas olund. Ziy- emvl ve mev fkras dahi bir nisbet-i mtesviyede aded mahsb edildi. Bu iki fkradan dolay fazla ve noksan, hak ve diyet olsun olmasn birbirimizin rz ve muvfakat ve heyetin tensbi ile bi't-takas her gne

269

270

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

dav ve muhsemeden sarf- nazarla birbirimizi ibr ve iskt eyledik. Ancak evvel ve hir menhbtdan yz aded takld tfenk ve drt res ksrak Hemavendller nezdinde fazla-i hisb kalmayarak ivanlulara redd ve idesi mert olduundan yirmi bir gn zarfnda ide ve teslm olunmak zre keml-i safvet-i kalb ile icr-y mslaha ve msfaha etdik. Bu sretle mnakid mslahann tahkm ve devm ve syiin hsni muhfazas in erit-i tiye dahi karr-gr olmudur. yle ki, birincisi; badem tarafeynden hi biri hukk ve mesil-i mziyeye mteallk bir gne dav ve itb ve hitbda bulunmamak, ikincisi; haf ve cel hrszlk ve ekiylk sretleriyle tarafeynden hi bir kimse tecvz ve taarruz etmemek, ncs; tarafeynden krvn ve meslih-i ztiyesi in birbirinin hudduna gelp-gidenlere asl taarruz olunmakszn muhfaza ve himye etmek, drdncs; tarafeynden her kangs bu eritin hilfna icr-y mumele ve nakz- ahd u peymn ederse ey kts hkmetin en ar mczt ve tertbine rz olmak ve bi't-tab sevk olunacak kuvve-i askeriyye ve zabtiyye ve yhd heyet-i sirenin yevmiyye masrftn ve zbitn ve efrdn muayyentn ve bir gne harc- rh takdr ve its cb ederse onun da kffesini tediye eylemekdir. Bu sret-i mslaha tarafeyni temn eylediinden herkes kem-kn yerl yerinde kr u kesbinde tavattun ve tavaggul ile du-y tasarruf ve muvaffakiyyet-i hazret-i zllu'l-lhyi tezkr ve tekrr eylemek zre ibu sened-i resmyi bi't-temhr takdm eyledik. F 15 Cemziye'l-evvel sene [1]316 ve F 14 Eyll sene [1]314 Pohtehne Mdri Mehmed Slih Sernr'da eyh Bizni Red Abdlvahhb brhim Aa Karyesi'nin Muhtar erif Celil Kelemkuh Karyesi'nin Muhtar Red Hac Beyhan'da Mehmed Ali Ali Beynlu Muhtar Koha Dvud

Fakih Mrz Muhtar

Hemavend Ressndan

Remvend Resi

270

ZET VE TRANSKRPSYON

271

Koha Osman Revend Resi Ali Hasan Setebeser Resi Kviz

Hasan Aziz Aa Hufrevend Resi Mehmed Haydar Heml Resi Ali el-Fettah

Aziz Haydar Revend Resi Fakih Sleymn

bu senede sret-i inikd muharrer mslaha, marifet-i ciznemizle icr edilmi ve hkm-i mslaha diresinde hsn-i muvlt ve ittifkn idme ve muhfazas ve aksi hlinde erit-i ceziyyenin kabl tarafeynce deruhde edilmi olduu tasdk klnur. F 15 Cemziye'l-evvel sene [1]316 ve F 14 Eyll sene [1]314 Cf Airi Resi Mahmud Glanber Kim-i makm Osman Ali Kerkk Mftsi es-Seyyid Hasan Smih Kerkk dre Azsndan Ahmed Refet Kerkk Jandarma Binbas Hasan Smi bin Yusuf Sleymaniye Nakbi es-Seyyid Mustafa

Musul Vilyeti Mektb Kalemi Aded Kerkk ve Sleymaniye Heyet-i Sulhiyyesi'nin raporu sretidir. Hemavend ve ivan ve eyh Bizni aretleri arasnda mtehaddis mnzaa ve muktelenin air usl vechile sulhen tesviyesine memr buyurulduumuzdan biavnihi Tel cbt- sulhiyyeye balanld. Tarafeyni, bde'l-istim sye-i madeletvye-i hazret-i ehriyrde sret-i mslaha gerei gibi husl-pezr olmala tarafeyn

271

272

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

bir yere toplanlup, msfaha-i ihvn-krneleri bi'l-icr her gne dav ve husmetleri ref ve bundan byle keml-i muvlt ile vakti geirilp davt- hayriyye-i tc-drye ve hsn-i rm ve syie inhimk ve itiglleri ahdolunup, ale'lkide erit-i mslaha, sened-i resmye rabtla sretleri elviye-i idesine takdm olunmudur. Hemavendller tarafndan yirmi bir gn zarfnda yz tfenk ve drt res ksran ivanlulara teslmi art- mslahadan olmala bundan elli tfenk ve ksrak marifetimizle tahsl ve ivanlulara teslm olunup makbuz senedi mslaha senedine rabtedilmidir. imdi bu sretle bin-y maslahat vaz edilmi ve taht- temne alnm ise de mslahann tetimme-i erkn ve idme-i hkm in baz cbt vardr ki, hkmetce ittihz her hlde muhassent mcibdir. Ez-cmle ivanlulara reddolunacak esliha ve ksrakdan elli bir tfenk ve bir ksrak hitm- vadede verilmek zre Hemavendliler imhl olunduklarna ve kazca da muzyaka-i klliyyeden dolay kuvve-i askeriyye ile icr-y tahslt emri verildii iidildiine ve tahslta klncaya kadar redd-i esliha vadesi de hull edeceine ve tesr-i istirdd in Hemavend reslar da muvenet istediklerine gre, emr-i tahslt miynnda onun da tahsli hussunun kaz kim-i makmyla mfreze kumandanna tebli ve bir de Hemavendllerin essen ve neslen res-y asliyyelerinden Hseyin Aa'nn evvelce bulunduu Kerkk Jandarma Yzbal'n Kerkk'ce mutahassl advetinden dolay f edemeyerek Hemavendler iine gelmi ve elli-altm hne taalluktn bana toplad gibi essen Hemavend riyseti onun hakk bulunduu cihetle, sir Hemavend ressnn alacaklar ma mukbilinde grecekleri ii hepsinden ziyde icrya muktedir olmakla berber, hl-i yesde bralrsa kendsnn kabnda olmayan dier resnn ma almalarna ramen ihll-i maslahat mstelzim harekta teebbs mlhaza olunmu olduundan, onun da yzbalna mukbil res iddine idhliyle muayyentnn riyset mana tebdli lzmunun arz ve inhs ve mnzaa-i zileden dolay mahall-i mteferrikaya dalan ahlnin mevlarna avdetleri in bir temnt olmak ve tesr-i tecvztla inzibt halelpezr olan Acalar Emlk- Hmyn dresi de rabt- evveliyyesini bulmak zre hl-i hzrda Acalar'daki yz kiilik mfrezeden krk kiinin ayasebze'de ikd ve ksr altm kiinin kem-kn Acalar'da ibks cbnn merci-i mahssuna ir muvfk maslahat grndn mbeyyin ibu raporumuz bi't-tanzm takdm klnd. F 15 Cemziye'l-evvel sene [1]316 ve F 19 Eyll sene [1]314

272

ZET VE TRANSKRPSYON

273

Cf Airi Reisi Bende Mahmud Kerkk Mftsi es-Seyyid Hasan Smih

Glanber Kim-i makm Osman Ali Kerkk dre Azsndan Ahmed Refet

Sleymaniye Nakbi es-Seyyid Mustafa

Kerkk Jandarma Binbas Hasan Smi bin Yusuf

Musul Vilyeti Mektb Kalemi Aded Kerkk Heyet-i Sulhiyyesi'nin takrri sretidir Hemavendlerle ivanlularn telf-i beynlerini mutazammn olan evrk dnki gn takdm-i huzr- l-i mutasarrf- ekremleri klnm idi. Muslahann devm in essl bir tedbr ittihz muktez olmasna binen bu bbdaki mtlaa-i ksra-i ciznemizi 19 Eyll sene [1]314 trhli mtekaddem rapora zeyl olmak zre arza cret eyleriz. yle ki; Bziyn Kim-i makm izzetl Abdlkdir Paa'nn idresi sehl dier bir kazya bi't-tahvl Hemavend veya ivanllardan birinin ilerde yekdieri aleyhinde hasmne harekete teebbs takdrinde derhl satvet-i askeriyye iresiyle menine mezniyyeti hiz olmak zre, mezkr Bziyn Kim-i makml'nn mer-y askeriyyeden muktedir bir zt uhdesine tevdi ve refkatine de askir-i rkibeden yz mevcdlu bir mfreze terfki ve maa-haz Kerkk Jandarma Taburu'nda mstahdem iken Talabanlerle beynlerinde zuhr eden mnzaadan dolay evvelki sene terk-i hidmet eyleyen Hemavend ressndan Yzba Devletyr ve Mlzm Emin aalarn dahi rtbe-i hliyeleriyle Sleymaniye Jandarma Taburu'nda istihdm gibi tedbrin ittihz ve icrs hlinde bu sret idme-i sulh ve mslemetin teydine yardm edeceine nazaran icr-y cb merhn- rey-i l-i mutasarrf- ekremleridir. Ol bbda emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir. F 23 Eyll sene [1]314 Mft ed-d es-Seyyid Hasan Smih Az Bende Ahmed Refet

273

274

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Musul Vilyeti Mektb Kalemi Aded 120 Dhiliye Nezret-i Cellesine Devletl efendim hazretleri, Evvel-i bahardan beri yekdieri haklarnda k- tecvzt ve taaddiytdan hl kalmayan Hemavendler ile ivan Areti'nin telf-i beynleri icr klndna dir telgrafla mcmelen vuk bulan arz u ira cevben resde-i dest-i tazm olan 23 Eyll sene [1]314 trhli telgrafnme-i l-i nezret-penhlerinde tedbr-i vka pek mnsib ve sib olduundan netcenin bir an evvel arz u inbs irde buyurulmu ve icr-y mslahaya memr edilen heyet tarafndan Kerkk ve Sleymaniye mutasarrflklarna verilp, bu kerre vrd eden mslaha senedi ve heyet-i sulhiyyenin raporu ve Kerkk memrlarnn mtlaanmesi sretleri leffen takdm klnmdr. Mslaha senedinin hulsa-i mnderect ,Hemavend ve ivanllarn geenki mnzaalarnda tarafeynden katlolunan nfsun diyetleri takas ve emvl-i menhbe dahi yekdieriyle mahsb edilerek birbirinin zimmetini ibr ettikden ve ivanllardan Hemavendlilere gemi olan yz tfenkle drt ksran istirdd taahhd edildikden sonra res-y tarafeyn msfaha ve mslaha etdiklerini ve f-m-bad tarafeynden hi birisi dierinin hukkuna tecvz etmemek ve iki taraf adamlaryla kfilelerine taarruz olunmayarak muhfaza ve himye edilmek ve mslaha-i vka hilfnda hareket eden taraf, mesliyyet-i edde-i knniyyeden baka zuhr edecek hareket zerine hkmetce sevkolunacak kuvve-i askeriyye ve gnderilecek memrnin kffe-i masriftn tazmn eylemek eritini de tarafeyn ress mttehiden kabl eylediklerini beyndan ve heyet-i sulhiyyenin mtlat dahi mslaha-i mnakidenin teydiyle idmesini temn in Hemavendlilerin ivanllara verecei yz tfenkle drt ksrakdan yars istirdd olundndan dier nsfnn da Bziyn kazsnca tahslta bakacak mfrezenin muvenetiyle istirdd ve vaktiyle jandarma yzbas iken terk-i memriyyetle areti iine girmi olan Hemavendl Hseyin Aa'nn dier Hemavend resleri gibi Sleymaniye Ml Sanduku'ndan verilmek zre

274

ZET VE TRANSKRPSYON

275

ehr bin guru ma itsyla Hemavendler iinde ikmet etdirilmesi ve Acalar'da bulunan yz mevcdl mfreze-i askeriyyeden altm neferinin, imdilik ivan nhiyesindeki ayasebze mevkiinde ikme ve krk neferinin kem-kn Acalar'da ibks cb edecei ihtrndan ve Kerkk sancandan giden sulh memrlarnn ilvei mtlaalar da Bziyn kim-i makmnn dier sehl'l-idre bir kazya nakliyle oraya mer-y askeriyyeden kumanda ve idreye muktedir birisinin kim-i makm tayni ve Hemavend ressndan olup, Hseyin Aa ile berber terk-i hidmet eyleyen Jandarma Yzbas Devletyr ve Mlzm Emin aalarn Sleymaniye Jandarma Taburu'nda rtbeleriyle istihdm lzmundan ibretdir. Tarafeyn-i muhsimeynin beyn olunan eritle akd-i mslaha ile ide-i musfat etmeleri o havl emniyyet ve rhatnn takrrine medr olacandan mslaha-i vkann halel-pezr olmamasn temn edecek tedbirin teydi ve erit-i mukarrerenin tarafeynce muhfazasn ve emn u syi-i mahallnin her sretle idmesini kfil vesilin istihsli ve ivanllara id olup, Hemavendlilere gemi olan tfenklerden henz istirdd olunmayan elli aded tfenk ile bir ksran, mfreze-i askeriyyenin satvetiyle istirdd Kerkk ve Sleymaniye mutasarrflklarna ve On ikinci Frka Kumandanl Vekleti'ne ve Acalar'daki yz mevcdlu mfrezenin altm neferinin ilkbahra kadar temn-i syie medr olmak in ayasebze mevkiine nakli ile krk neferin Acalar'da ibks ve ememl'deki bir tabur askir-i hnenin dahi u srada orada beksna lzm- hakk bulunduundan mezkr taburun da imdilik alkonulmas, Altnc Ordu-y Hmyn Mriyyet-i Cellesi'ne tebl ve ir ve muhtc- arz u istzn olan cbt- sire bakaca cnib-i l-i nezret-penhlerine ve makm- vl-y Serasker'ye izbr klnm ve vilyetce ittihz edilen tedbrin imdilik bu sretle semere-bah olmas muvaffakiyyt- seniyye-i hazret-i hilfet-penh sr- cellesinden bulunmu olmala ol bbda emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir. F 29 Cemziye'l-evvel sene [1]316 ve F 3 Tern-i Evvel sene [1]314 Musul Vlsi Mr Bende es-Seyyid Mehmed rif

Musul Vilyeti

275

276

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Mektb Kalemi Aded 124 Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Devletl efendim hazretleri, Sye-i kudret-vye-i hazret-i pdihde icr-y mslahalarna muvaffakiyyet hsl olan ve tafslt arza-i mahssa-i ciznemle cnib- sm-i nezret-penhlerine arz u ir klnan Hemavend ve ivan ve eyh Bizni aretlerinin telf-i beynleriyle erit-i sulhiyyenin kararladrlmas ve tarafeyn yedindeki menhbtn istirdd ve air-i mezkre ressna nesyih-i lzmenin bi'l-icr emniyyet ve istirhat- ummiyyenin teyd ve istikmli zmnnda taraf- ciznemden vuk bulan teblgt ve vesy zerine Sleymaniye cihetinden Cf Airi Resi sadetl Mahmud ve Glanber kazs Kim-i makm Osman paalar ile Sleymaniye Nakbi fazletl Mustafa Efendi ve Kerkk cihetinden Mft-i belde fazletl Hasan Efendi ve Meclis-i dre-i Liv azsndan Ahmed Bey ve Kerkk Jandarma Taburu Binbas Hasan Aa Bziyn kazs merkezi olan ememl'e azmet ve bir mddet ikmetle vesy-y mesbka ve talmt diresinde iltizm eyledikleri tedbr-i hekmne ile ess muslaha tayn ve tarafeynin emniyyet ve rhatlar ide ve takrr edilerek ref-i muhsamt ve men-i hdist husslarnda say ve ikdmlar grlm olduuna ve bu havlce res-y air ile mtehayyizn ve erfdan icrat- hkmetde hidemt memdhalar mhid olanlarn taattuft- seniyyeye mazhariyyetleri emsli in bd-i tevk olaca gibi, hkmetce defeavid ve muhassent istilzm eyleyeceine mebn mm-ileyhimin ve bir mddetden ber ememl'de rm-sz mfreze-i askeriyye kumandan Binba Hac Emin Efendi'nin temn-i inzibt emrinde hsn-i hidmeti irt- mahalliyye ile musaddak olduundan ann dahi birer ftihr Madalyasyla taltfleri ve nezdi smi-i safnelerinde rehn-i tasvb olduu halde cizleriyle f-y vazfede ikdm ve messi ve mslahaya id muhbertn srat-i cereynnda gayret ve reviyyeti grlen mektb-i vilyet sadetl Remzi Beyefendi hazretlerine de birer altun Liykt Madalyas ihsn hussuna dellet-i aliyye-i dvernelerinin b-dir buyurulmas bbnda emr fermn hazret-i men-leh'lemrindir. F 29 Cemziye'l-evvel sene [1]316 ve F 3 Tern-i Evvel sene [1]314 Musul Vlsi Mr

276

ZET VE TRANSKRPSYON

277

Bende es-Seyyid Mehmed rif

Bb- l Dire-i Umr- Dhiliyye Mektb Kalemi Aded 3389 Huzr- l-i hazret-i Sadret-penh'ye Marz- ker-i kemneleridir ki, Yekdieri aleyhinde tecvzta kym eden Hemavend ve ivanllarn telf-i beynleri zmnnda mahall mutasarrflklarna vuk bulan ir zerine memrn-i sulhiyye bi't-tayn merkez ittihz edilen Bziyn kazsna gnderilerek, Hemavend ve ivanllarla, ivan'a iltihk eden eyh Bizn aretlerinin usl-i aire tevfkan imdilik muslahalar bi'l-icr cbt- sulhiyyeyi mutazammn evrkn der-dest-i isr bulunduu, mezkr mutasarrflklar ile memrn-i mm-ileyhim tarafndan ir edildiine ve bu da cmle-i muvaffakiyyt- celle-i cenb- pdihden bulunduuna dir, Musul Vilyet-i Cellesinden gelen telgrafnme 23 Eyll sene [1]314 trhli tezkire-i ciz ile takdm klnm idi. Evrk- merkmenin gnderildiini ve erit-i sulhiyye ile ittihz klnan tedbr-i askeriyyenin tafsltn ve baz ifdt mutazammn vilyet-i mrn-ileyhdan bu kerre tevrd eden 3 Tern-i Evvel sene [1]314 trhli tahrrt dahi melfftyla huzr- l-i Sadret-penhleri'ne takdm klnmdr. Ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 22 Cemziye'l-hire sene 1316 ve F 26 Tern-i Evvel sene 1314 Nzr- Umr- Dhiliyye Bende Mehmed Memdh

Umm Erkn- Harbiyye Diresi Drdnc ubesi 1577 Marz- ker-i kemneleridir ki,

277

278

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Yekdieri aleyhinde tecvzta kym eden Hemavend ve ivanllar ile ivan'a iltihk eden eyh Bizn aretleri arasnda takarrr eden erit-i sulhiyye ile ittihz klnan tedbr-i askeriyyenin tafsltn mutazammn Musul Vilyeti'nden Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne mebs tahrrtn, nezret-i mrn-ileyhnn ol bbdaki tezkiresiyle maan irsl buyurulduu beyn- lsiyle f-y muktezsn mir erefvrid olan f 2 Tern-i Sn sene [1]314 trhl ve bin yz yirmi bir numaralu tezkirei smiye-i Sadret-penhleri zerine cihet-i askeriyyeye taalluk eden mevdd hakknda Altnc Ordu-y Hmyn Mriyyet-i Cellesi'nden b-telgrafnme-i ker istifsr- mtlaa klndndan, cevb vrdunda iktiz-y hl f edileceinin cevben taraf- sm-i dver-i efhmlerine iryla cihet-i mlkiyyeye id mevdd hakknda da muktezs f buyurulmak zre tezkire-i mezkrenin takmyla ide ve takdmi Erkn- Harbiyye-i Ummiyye Diresi'nden ifde olunarak tezkire-i mezkre takmyla matviyyen ide ve takdm klnm olmala ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 6 Receb sene [1]316 ve F 8 Tern-i Sn sene [1]314 Serasker Bende Rz Bb- l Dire-i Umr- Dhiliyye Aded Musul Vilyeti'nden Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne mevrd telgrafnme halli Zvvr- rniyye menhbtnn istirdd in Mralay Red Bey'in kumandasyla daha bir bln sevki hussunun kararladrld ve Kerkk mutasarrfnn dahi mr-i mm-ileyhle birlikde bulunmasnn tebl klnd 28 Tern-i Sn sene [1]314 trhli telgrafla arzolunmu idi. Kerkk sancann ahvl-i hzras cbnca, kendsnn merkezden tebd ciz olamayacandan ve bu iin mstakillen mr-i mm-ileyh uhdesine kalmas cb- maslahata daha muvfk olaca frka kumandanl vekletinden bildirildiinden bahisle, yalnz mr-i mmileyhle bulunmak zre liv tabur aasnn izm mutasarrf- livnn ir zerine karrladrlm ise de eyh Bizn Areti Aas Red ile avanesi Kysancakl Hamd Aa'nn anmn nehb ve ademlerinden yedi nefer katl ve bir kan hayyen ve yz kadar tfenkleriyle maan der-dest eyledikleri ve eyh Biznlilerden bir nefer maktl

278

ZET VE TRANSKRPSYON

279

olduu ve geende akdedilen mslaha hilf olarak Hemavendliler bi't-tecemmu ivanllar zerine hcm eden ivan'n karyesini kurun altna aldklar Kerkk ve Sleymaniye mutasarrflklarndan bildirilmesine binen bi'l-muhbere mriyyet-i celleden alnan telgraflarda vuktn hn-i zuhrunda tedbr-i ahsiyyeye mrcaat etmeyen mutasarrflarn aczinden bahisle, mezkr Hemavend ve ivanllarn tecvztnn tedbr-i muvakkateden olmak zre evvelce gnderilen heyet-i sulhiyye marifetiyle alnm ve bu iki aret iinin essndan tashhi resine baklmak emrinin istihsli ir olunmakda olup, ancak mslahaya tevessl olunmak ayir-i sireyi martmakdan baka bir fide hsl edemiyecei ve mslahann husl farz olunsa bile devm edemeyecei geenki mslahann nakzyla ve ahvl-i mliyenin hudsuyla malm olduundan ve denildii gibi Kerkk, Sleymaniye mutasarrflarnn umr- inzibtiyyedeki aczleri dahi kbil-i inkr olmadndan mriyyet-i mrn-ileyhnn ir vecihle bu ahvl essndan tashh edilmek zre satvet-i cndiyye ve mehbet-i askeriyye gsterilmesi ve her iki liv idresinin eydi iktidra tevdi muktez ise de icr-y cb merhn- irde-i celle-i nezret-penhleridir, fermn. F 10 Knn- Evvel sene [1]314 Muvin Hamdi

Bb- l Dire-i Umr- Dhiliyye Mektb Kalemi Aded 4220

Huzr- al-i hazret-i Sadret-penh'ye Mstacel Marz- ker-i kemneleridir ki,

279

280

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Kerkk sanca memrn-i mlkiyyesinin adem-i idre ve s-i tedbrlerinden istifde etmekde olan air beyninde hilf- marz-i l bir takm fenlklar zuhr ve devm etmekde ve bunlara memrn-i mezkre tarafndan nazar- b-kayd ile baklmakda olduuna dir taraf- vl-y Serasker'den takdm klnan tezkirenin irsliyle iktizsnn f ve inbs lzmunu mutazammn enmil-i zb-i tazm olan 13 Knn- Evvel sene [1]314 trh ve bin yz krk iki numaralu tezkire-i smiye-i Sadret-penhleri mtlaa-gzr- ciz oldu. Zvvr- rniyye menhbtnn istirdd in Mralay Red Bey'in kumandasyla daha bir bln sevki kararladrlp, Kerkk mutasarrfnn dahi birlikde bulunmas hakknda vuk bulan teble cevben liv-i mezbrun ahvl-i hzras cbnca kendisinin merkezden tebd ciz olamayacandan ve bu iin mr-i mm-ileyh uhdesinde kalmas cb- maslahata evfak olaca frka kumandanl vekleti'nden bildirildiinden bahisle, liv tabur aasnn izm mutasarrf- livnn ir zerine tensb edilmi ise de eyh Bizn Areti Aas Red ile avanesi yine nehb gret ve katl-i nfsa cret etdikleri Kerkk ve Sleymaniye mutasarrflklarndan bildirilmesiyle bi'l-muhbere aret iinin essndan tashhi aresine baklmas ve mutasarrflarn f-y vazfede hakkyla ihtimm gstermemekde bulunduu Altnc Ordu-y Hmyn Mriyyet-i Cellesi'nden ir edilmekde olup, ancak mslahaya tevessl air-i sireyi martmakdan baka bir netce hsl etmeyecei ve mezkr livlar mutasarrflarnn umr- inzibtiyyedeki aczleri kbil-i inkr olmad Musul Vilyeti'nden alnup tevd buyurulan tezkirenin idesiyle berber takdm klnan 10 Knn- Evvel sene [1]314 trhli telgrafnmede izbr olunmudur. Musul vilyetinin ahvline dir evvel ve hir cereyn eden muhbertdan malm- l-i fehmet-penhleri buyurulduu zre, oralarda beyne'l-ayir muktelt ve mnzat mtevliy'l-vuk olarak mslaha huslne bi'd-defet tevessl edilmi iken bir netce hsl olmayup zamn- kall zarfnda mcdelt yine ser-nm-y zuhr olmakda ve Hemavend ve ivanllar ile ivan'a iltihk eden eyh Bizn aretleri arasnda takarrr etdii 23 Eyll sene [1]314 ve 26 Tern-i Evvel sene-i m[ezbr] trhlerinde arz ve ir klnan sulh ve itilfn mbeddel-i ekvet ve ihtilf olmas da buna meyyed bulunmakdadr. te u haller cibyet-i emvle kadar tesr etmekle vridt- mahalliyye seneden seneye tedennye yz tutduu ve tahslt mddesi de ol nisbetde sekte-dr olduu, oraya memren azmet ve avdet eden heyet-i teftiyyenin verdii lyiha muhteviytndan da mstebn olmala keyfiyyet Meclis-i Mahss- Vkelca dahi nazar- teemml celbeylemi idi. Mutasarrflarn aczinden bahsolunmakda ise de mutasarrflarn umr inzibtiyyede vesit-i icriyyesi jandarmalardan ibret olacana ve serkelii

280

ZET VE TRANSKRPSYON

281

itiyd eden airin ellerinde Martini takldi mkemmel esliha mevcd bulunduuna ve istiml etdikleri u tfenkler Musul dhilinde yaplmakda ve hatta civr vilyetlere bile hafiyyen nakl ile satlmakda olduuna baklnca cehlet sikasyla miynelerinde temdd-i ihtilfa ve nehb u katl ve itlfa alm aretler halkn, dire-i slh ve sknete irc in jandarma vstasyla icr olunacak nmyi cidd ve dim bir sretde medr- istikrr- syi olamayacandan ve Musul Vlsi Arif Paa'nn geende irtihli vuka gelerek tedbr-i sibe ittihz emrinde mutasarrflarn tebdlinden evvel oras bir vlye muhtc bulunduundan, Musul vilyetince muhlif-i rz-y br ve ehriyr ahvlin izlesiyle berber emvl-i devletin dahi eyd-i igtisbdan alnmas her neye mutavakkf ise ehemmiyyet ve mstaceliyyet-i maslahat iktizsnca emr inbs ment- rey-i l-i Sadret-penhleri'dir. Ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 19 aban sene [1]316 ve F 21 Knn- Evvel sene [1]314

Nzr- Umr- Dhiliyye Bende Mehmed Memdh

Bb- l Dire-i Sadret med-i Dvn- Hmyn 1341 Kerkk sanca memrn-i mlkiyyesinin adem-i idre ve s-i tedbrinden istifde etmekde olan ayir beyninde hilf- marz-i l bir takm fenlklar zuhr ve devm etmekde ve bunlara memrn-i mezkre tarafndan nazar- b-kayd ile baklmakda olduuna dir taraf- vl-y Serasker'den vrid olan tezkirenin irsliyle iktizsnn f ve inbs Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne yazlm idi. Ayir-i merkme beyninde zuhr etmekde olan yolsuzluklarn esbb- mcibesinden bast temhdiyle nehb u katl ve itlfa alm olan ayir-i merkmenin dire-i salh ve sknete irc in evvel-i emirde vlden hl bulunan Musul vilyetine mnsib bir ztn tayni lzmunu hv nezret-i mrun-ileyhnn tezkiresi melfflaryla arz u takdm

281

282

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

klnman ol bbda her ne vechile emr fermn buyurulur ise, mantk- celle infz olunur, efendim. F 24 aban sene [1]316 F 26 Knn- Evvel sene [1]314

Sadr- azam Rfat

BOA. Y. A. HUS, nr. 392/71

- 56 MUSUL'DAK KELDN KLSESNN YENDEN NSI

[Musul'un Re's'l-kr mahallesinde harab bir durumda bulunan

"Mar Karyakos [Mar Karbakos]" isimli Keldn kilisesinin yeniden inasna izin verilmesi hususunda Musul Keldn patrik vekilinin isteinin incelendii; etrafndaki ziraata ait araziye tecavz etmemek ve kimseden zorla para toplamamak artyla gereken ruhsatn verilmesi iin Dvn- Hmyn Kalemi'ne havalesine karar verildii hakknda Sadret tezkiresi.] 24 L. 1316 (7 Mart 1899) Keldn Patriklii Aded Nefs-i Musul'da Re's'l-kr Mahallesi'nde ins istid olunan Keldn kilisesi in ine verecek olanlarn esmsiyle mikdr- ineyi hv defterdir. Guru ___________________ 30000 15000 5000 Kilise evkfndan Patrikhne cnibinden Kilisenin cematinden Beyn

282

ZET VE TRANSKRPSYON

283

_____ 50000 Yalnz elli bin gurudur

_________________ 1500 Sleyman Yunus Efendi 1500 Hce Numan ammas Alus 1250 Hce Abdlahad Kas-Cercis 750 Hce Seman Benna ____ 5000

F 7 Haziran sene [1]314

ed-d Keldn Patrii Nib-i Ummsi el-Matran Yusuf lya Hayyat

Keldn Patriklii Aded Nefs-i Musul'da Re's'l-kr Mahallesi'nde Keldn cematine mahss olmak zre tlen yirmi sekiz ve arzen on be ve irtifen on iki metre arde olarak ins istid olunan kilisenin keif varakasdr.
Tlen Arzen Umkan Metre Kyye Yekn Guru Metre Metre vey mkaab guru irtifen Metre 86 aded 6 1 1 3 3 an " 258 18 2 2 " 516 36

Ksmlarn Tarifi: Temeller Dvarlara id temellerin hafr Direklere id temellerin hafr d kire ve ta ile olan inat: Dvarlarn temelleri Direklerin temelleri Dvrlar Kubbeler

86 aded 6 86 28

1 1 1 1

3 3 12 15

" " " "

258 18 1032 420

30 30 30 30

" " " "

7740 540 30960 12600

______ Kap ve pencereler iin tenzli Kire ile sva: Dvrlara 86 " 12 metro mrebba " 2064 an metre kyye 28 30__840

283

284
Kubbelere

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

28 28 kyye 500 150 90 720 61416 Eski kiliseden hsl olacak enkzn esmn tenzli 11416 50000 guru Yalnz elli bin gurudur. 3000 300 " " 15 15 " " 420 420 2 7 " " 840 2940

Mermer tayla deme aded Mermer direkleri Kap Pencere 6 2 8

Kire ve ta ile olan intn beher metre mkaabn esmn Guru 7 15 7 ____ 30 Pre 20 20 Tan beher metre mkaab esmn Kirecin esmn

" El creti ____ "

F 7 Haziran sene [1]314 ed-d Keldn Patrii Nib-i Ummsi el-Matran Yusuf lya Hayyat Belediyece grlmdr F 27 Temmuz sene [1]314 Belediye mhendisi Bende smail Hakk

r-y Devlet Mlkiye Diresi Aded 2715

284

ZET VE TRANSKRPSYON

285

Musul ehrinde Re's'l-kr Mahallesi'nde kin ve Mar Karyakos [Mar Karbakos] nmyla marf Keldn Kilisesi'nin harb olmasna mebn hedmiyle mceddeden insna ruhsat its hakknda, Musul Keldn patrii vekl-i ummsi tarafndan vuk bulan istid zerine icr klnan tahkkt hv Musul Vilyeti dre Meclisi'nden tanzm ve irsl olunup, Dhiliye Nezreti'nden b-tezkire tevd olunan mazbata ve evrk- mteferrisnn takdmiyle f-y muktezs ifdesini mutazammn Adliye ve Mezhib Nezreti'nin 16 Receb sene 1316 trh ve be yz krk bir numaral tezkiresi ve melfft Dvn- Hmyn Kalemi'nin mzekkiresiyle r-y Devlet'e havle buyurulmala Mlkiye Diresi'nde krat olund. r- mahallye nazaran mezkr kilisenin tlen yirmi ve arzen on ve irtifen sekiz metreden ibret olan kubbeleri mil-i inhidm olmasyla hedm olunarak kilise havlisinden tlen be ve arzen metrelik bir mahall ilvesiyle tlen yirmi sekiz ve arzen on be ve irtifen on iki metre olmak zre tecdden in ve enkz esmnndan mad sarf iktiz eden elli bin guruun otuz bin guruu kilise evkfndan ve on be bin guruu patrikhneden ve be bin guruu dahi kilise cematinin erbb- yesr tarafndan tesviye ve f olunaca ve mahalle-i mezkrede slm hneleri mevcd ise de mlsk olmad gibi civrnda dahi cmi-i erf ve hayrt ve mberrt ve kl- hkn bulunmad ve Keldn cematinden nefs-i Musul ehrinde bin otuz dokuz nfs- zkr bulunduu ve bir gne mahzr olmad anlalm ve nefs-i Musul ehrinde Mar Karyakos [Mar Karbakos] nmyla Keldn cematine mahss olmak zre kilise ins in ruhsat hv emr-i l sdrna dir kayd bulunamad gsterilmi olduundan bi'l-istzn makrn- msade-i seniyye-i cenb- pdih olduu hlde, zikrolunan mikdr zirlar tecvz edilmemek ve masrif-i iniyye ber-minvl-i muharrer tesviye olunup bu vsta ile kimseden cebren ake ahz ve yhud suver-i sire ile tazyk ve izc olunmak gibi hlt vuka getirilmemek zre ruhsat hv emr-i l sdr hussunun Dvn- Hmyn Kalemi'ne havlesi ve Adliye ve Mezhib ve Dhiliye nezretlerine malmt its tezekkr ve keif ve ine defterleriyle resim leffen takdm klnd. Ol bbda emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir. F 5 Ramazan sene [1]316 ve r-y Devlet F 5 Knn- Sn sene [1]314 [ve dier azlarn mhrleri] Resi Mehmed Said

285

286

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Bb- l Dire-i Sadret med-i Dvn- Hmyn 3072 Atfetl efendim hazretleri, Musul ehrinde Re's'l-kr Mahallesi'nde kin Mar Karyakos[Mar Karbakos] nmyla marf Keldn Kilisesi'nin harb olmasna mebn bi'l-hedm mceddeden insna ruhsat its Musul Keldn patrik vekli tarafndan istid olunmu ve mezkr kilisenin mil-i inhidm olan kubbelerinin hedmi ve kilise havlsinden tlen be ve arzen metrelik bir mahall ilvesi ile tlen yirmi sekiz ve arzen on be ve irtifen on iki metre olmak zre mceddeden in ve enkz esmnndan mad, sarf iktiz eden elli bin guruun otuz bin guruu kilise evkfndan ve on be bin guruu patrikhneden ve be bin guruu dahi kilise cematinin erbb- yesr tarafndan tesviye ve f olunaca ve mahalle-i mezkrede slm hneleri mevcd ise de mulsk olmad gibi civrnda cmi-i erf ve hayrt u mberrt ve kl- hkn bulunmad ve Keldn cematinden nefs-i Musul ehrinde bin otuz nfs- zkr bulunduu ve ol bbda bir gne mahzr olmad ve mezkr kilisenin ins in ruhsat hv emr-i l sdrna dir kayd ve malmt olmad ir- mahallden anlalm olduundan sret-i istid makrn- msade-i seniyye-i hazret-i pdih buyurulduu hlde Dvn- Hmyn Kalemi mzekkiresinde gsterildii vechile zikrolunan mikdr zirlar tecvz edilmemek ve masrif-i iniyye ber-minvl-i muharrer tesviye olunup, bu vesle ile kimesneden cebren ake ahz vey suver-i sire ile tazyk ve izc olunmak gibi hlt vuka getirilmemek zre ruhsat hv emr-i l sdr hussunun kalem-i mezkre havlesi ve mumele-i mteferrisnn icrs tezekkr edildiine dir r-y Devlet Mlkiye Diresi'nin mazbatas melfflaryla arz u takdm olunmu olmala ol bbda her ne vechile irde-i seniyye-i hazret-i pdih mteallk buyurulur ise mantk- celli infz edilecei beynyla tezkire-i senver terkm klnd efendim. F 24 evval sene [1]316 F 23 ubat sene [1]314

Sadr- azam Rfat

286

ZET VE TRANSKRPSYON

287

BOA. Y.A.RES, nr. 98/40

- 57 MUSUL'A GELEREK LTC STENDE BULUNAN HEMAVENDLLERN KABUL

[Musul'a gelerek iltic isteinde bulunan Hemavendlilerin

isteklerinin kabul ve Adana'da kendilerine verilmekte olan yevmiyelerin aynen denmesine dair irde.] 13 . 1319 (25 Kasm 1901)

Yldz Sary- Hmynu Bakitbet Diresi 5947

Musul vilyetine gelen ve tfet u merhamet-i seniyyeye iltic eyleyen Hemavendlilerin kabl- dehletleri ile kendilerine Adana'da it olunmakda olan yevmiyenin kem-kn its Musul Vl Vekleti'nden vuk bulan arz u ir zerine eref-sudr buyurulan -i seniyye-i cenb- hilfet-penh cb- lsinden olmala ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 13 abn sene [1]319 ve F 11 Tern-i Sn sene [1]317

Ser-ktib-i Hazret-i ehriyr

287

288

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Bende Tahsin

BOA. rde Huss, nr. 29/. 1319

- 58 MUSUL'DA SANY MEKTEB LE HASTAHANE NASI

[Masraflar Dicle nehri zerindeki kpr gelirlerinden karlanmak

zere Musul'da bir sanyi mektebi ile bir hastahane inas iin Musul Vlilii'ne izin verildiine dair irde. ] 30 . 1319 (12 Aralk 1901)

Yldz Sary- Hmynu Bakitbet Diresi 6639

Baz emsli vechile ins ve badehu idresi masrifine Musul ehri p-ghnda cereyn eden Dicle nehri zerine mebn kprnn hslt karuluk ittihz olunmak zre Musul'da nm- nm-i hazret-i hilfet-penhye olarak bir mekteb-i sanyi ile hastahne ins in Musul vilyetine mezniyyet its vilyet-i mezkre meclis-i idresinin -y telgrfsi zerine eref-sudr buyurulan irde-i seniyye-i cenb hilfet-penh cb- lsinden olmala ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'lemrindir. F 30 abn sene [1]319 ve

Ser-ktib-i Hazret-i

288

ZET VE TRANSKRPSYON

289

F 28 Tern-i Sn sene [1]317

ehriyr Bende Tahsin

BOA. rde Huss, nr. 104/. 1319

- 59 LETMEYE VERLECEK BADAD VE MUSUL PETROL REZERVLERNN YENDEN BELRLENMES

[Badad ve Musul'da bulunup aratrma ve iletme yetkisi Hazne-i

Hssa'ya it olan petrol ve neft madenlerinin ran'n Zevab ehrinde bulunan petrolden nce iletmeye alnmasyla Hindistan ticaretinin elde edilmesi, petrol temin yollarnn kesilmemesi ve ran ile rekabetin ibirliine dntrlmesi gibi bir ok menfaatler salanacandan, buralarn bir an nce iletmeye alnmasnn Msy Rozo tarafndan Hazne-i Hssa'dan talep edildii ve teklif verildii, fakat Badad demiryolu iin o taraflarda aratrma yapan Alman memurlar tarafndan verilen bilgilere gre, Musul petrol madenlerinin Rusya petrol madenleriyle rekabet edecek dzeyde olduu belirtildiinden verilen teklifin kabul edilmeyerek buralardaki madenlerin rezervlerine gre iletme artlarnn yeniden belirlenmesi hususunda Sadret tezkiresi.] 2 Za. 1319 (10 ubat 1902) Hazne-i Hssa-i hne Emlk- Hmyn dresi Aded 26 Tern-i Sn sene 1901/ 14 . sene 1319 trhiyle ve Rozo imzsyla Hazne-i Hssa-i hne Nezreti'ne verilen istidnmenin sretidir.

289

290

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Musul ve Badad havlsinde bulunan petrol madenlerinin iletilmesi iki buuk sene mukaddem mevki-i mnkasaya vaz edilmi ve zerimde takarrur eylemi idi ise de imdiye kadar bunun meriyyet-i ahkm hussuna bir irde-i seniyye-i hazret-i pdih eref-mteallk buyurulmad. u mddet zarfnda mezkr menbiin deerini fevka'l-hadd tenks edecek bir hl vuk bulmudur. yle ki: Fransa Marif Nezreti Murahhas Mhendis Msy Morgan tarafndan ran'da vuk bulan taharriyt netcesinde "Zevb" ehri cenbunda zengin petrol menbii bulunmu ve bu menbi-i rniyye'yi iletmek in bir irket teekkl etmi olduunu haber aldm. Zevb havlsi, Basra krfezine Musul ve Badad taraflarnda bulunan menbi-i Osmniyye mevkiinden daha ziyde karbdir. Zt- l-i nezret-penhlerince de haf deildir ki, menbi-i mezkrenin iletilmesi tab Musul ve Badad petrollerine kar bir rekbet tevld edecekdir. Yine malm- devletleridir ki, ran'da bulunan u petrol menbii "Ktvaysi"'ye kadar mmtedd olup petrol hslt hemen masrafsz denecek derecede cz bir cretle "Krn" nehri ve "attu'l-kbn" vstasyla Basra Krfezi'nde bulunan Kbn'a sevk edilebilr. Vka ran'da bulunan petrol meselesine olup bitmi nazaryla baklamaz. Fakat o hussda itigl eden irket Musul ve Badad civrnda bulunan Osmanl petrollerinden istifde edilmee balanmazdan mukaddem teesss eder ve ie balarsa elbette ki Hindistan'n u kalem ticretini elde edecek ve Osmanl petrollerinin mahreclerini seddeyleyecekdir ve yet Zevb petrollerinden mukaddem Musul ve Badad petrolleri ihrctna bed mberet edilirse, Hindistan'n u kalem ticretini elde etmek kolay olacakdr. Hl ve mevki Osmanl petrol menbiinin nefini istilzm eder bir srete inklb ederse Zevb hrct irket-i mstakbelesi u hli nazar- dikkat ve itibra almaa mecbr olacak ve kazanlan u ksm ticreti elde edebilmekdeki mkilt derp-i mlhaza ederek Osmanl petrollerini iletmek in teekkl eden irkete rekbet etmekden ise annla ittihd etmesi evl bulunacakdr. Zannedersem bunu nazar- dikkat-i smlerine arzetmek kfdir. yet bu servet-i tabiyyenin kymet-i hzrasndan bir ksm- mhimminin gib olmamas matlb ve mltezem ise hemn Musul ve Badad petrolleri iletilmee balanmak lzmu gayr-i kbil-i redd cerh bir hakkat olarak telakk edilmelidir.

Hazne-i Hssa-i hne Aded

290

ZET VE TRANSKRPSYON

291

7 Marz- ker-i kemneleridir ki, Umm madin hakknda taraf- sm-i dver-i azamlerince tedkkt icrs muktez-y irde-i seniyye-i hazret-i hilfet-penhden bulunmasna binen iml ve ihrc imtiyz Hazne-i Hssa-i hne'de bulunan petrol ve neft madenleri in cereyn etmekde olan tedkkt netyicinin savb- sm-i fahmnelerine arz u ir edilmedikce bir mumele-i katiyye icr olunmamas hme-pir-y tazm olan 3 Knn- Sn sene [1]317 trhl ve elli drt numaralu tezkire-i smiye-i asaf- efhmlerinde emr izbr buyurulmudur. Badad ve Musul vilyetleri dhilinde bulunup, taharrsiyle iletilmesi imtiyz Hazne-i Hssa-i hne'ye it buyurulmu olan petrol ve neft madenleri hakknda mukaddem Hazne-i Hssa mhendislerince icr ettirilen tahkkt ve andan sonra da Avrupa'dan celbolunan Mhendis Msy Jakrez tarafndan vuk bulan kefiyyt neticine ve skenderun petrol madeninin iletme mukvelenmesiyle bu bbda sebkeden mumelt mutazammn olup, Orman ve Madin Nezret-i Cellesi'nden celbedilen evrk muhteviytna ibtinen zuhr eden talebler ile mzkere ve akd-i mukveleye giriildikde bunlardan Msy Rozo mezkr petrol menbiinden ihrc olunacak ham mahsln masrif-i ihrciyye vesiresi kendsne rci olmak artyla yzde onu Hazne-i Hssa'ya it olmak ve hazne hissesini dilerse aynen ve dilerse beher tonilato in tayn olunan ve be senede bir icr edilecek tedkkt- hesbiyyenin gsterecei hl ve netceye gre tadl edilebilinecek olan yarm Osmanl altunu fit zerinden istf eylemek ve hisse-i mebhse hi bir vakit senev iki bin Osmanl altunundan dn olmamak ve mteahhid ile makmna kim olacak irket menbi-i mezkreye mteallk kffe-i husstda Devlet-i Aliyye'nin kavnn ve nizmt- hliye ve mstakbelesine tammla tevfk-i harekete ve mhendis ve ustabadan mad lzmu olan memrn ve ameleyi tebea-i Osmniyye'den ve bulunduu mahaller ahlsinden intihb ve istihdma mecbr bulunmak ve menbi-i mezbre hakkndaki kefiyyt- ibtidiyyeyi mukvelenin imz olunduu trhden itibren dokuz mh zarfnda bi'l-f ie mberet edp etmeyeceine dir hazneye mddet-i mezkre nihyetinde resmen cevb- kat vermek ve iletme hakk krk sene devm eylemek artlaryla kable muvfakatini beyn etdii gibi Nemlizde sadetl Tahsin Paa hazretleri ise beher tonilato ham petrole tayn edilen yarm Osmanl lirasnn otuz gurua tenzli ve mukvelenmenin kesb-i katiyyet etdii trhden itibren ameliyta mberet in verilen bir senelik ruhsat ve msadenin bir sene daha temddi ve petrol yataklarnn

291

292

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

mehrici zerinden tark ve demiryolu geirilmesi cb etdii hlde bundan tevelld edecek zarar u ziynn hazneye tahmli ve mukvelede mezkr cez-y nakdlerin vakt u zamn ile adem-i tesviyesi takdrinde haznenin fesh-i mukveleye olan hakk ve salhiyetinin bir ka defalar ihtrt icr edilmek art zerinde takydi ve yaplacak ebniye ve emkinin msakkaft vergisinden istisns gibi menfi-i hazne ve ahl ile bi'l-vch gayr-i kbil-i itilf grlen artlarn kabln teklf eylemi olmasyla Msy Rozo'nun teklft menfaat- hazne nokta-i nazarndan daha mnsib grlerek keyfiyyet 13 Tern-i Sn ve 13 ubat sene [1]314 trhlerinde atebe-i ulyy hazret-i tc-drye arzolunmu idi. Ahren 16 Mays sene [1]316 trhinde Kerkk nakb'l-erf kim-i makm sbk es-Seyyid Abdssettr ve Dr'-afaka kimy muallimi Halid efendilerle Berlin'de kin Deutsch Ottomanische Mandeli sendikalar vekli tebea-i Devlet-i Aliyye'den Msy Corciyani taraflarndan bir Alman sendikas nmna mrcaat olunarak tayn ve takdr klnacak bir bedel-i maktadan mad hslt- sfiyyeye haznenin dahi itirk etdirilmesi artnn derc ve ilvesiyle madin-i mebhsenin iletilmesi hakknn doksan sene mddetle kendi uhdelerine ihlesi istid edilmesi zerine tedkkt- lzmeye ibtidr klnd bir srada mezkr madenler hakknda tahkkt- fenniyye fs in hazne maden mhendisi Msy Grosskopf b-irde-i seniyye-i mlkne havl-i mezbreye izm edilmi olmasyla mm-ileyhin netyic-i kefiyytna intizren zevt- mm-ileyhim ile giriilen mzkert tehr edildii gibi Msy Grosskopf'un bi'l-avde it eylemi olduu lyiha zerine dahi madin-i mezkreden lyk olduu vechile istifde edilmek maksadyla yeniden tahkkt ve tedkkta ibtidr olunmu iken zt- sm-i cenb- Sadret-penhlerince bi'l-cmle madin hakknda tedkkt icrs yolunda eref-sdr olan irde-i seniyye-i cenb- hilfet-penh mantk- mnfi taraf- sm-i dver-i azamlerinden hazneye tebl buyurulmas zerine haznece tedkkta devm edilmemi ve Nemlizde sadetl Tahsin Paa hazretleri ile Msy Rozo taraflarndan ahren verilen arzhllerde evvelce der-miyn etdikleri teklf ve erit diresinde madin-i mebhsenin kendilerine ihlesi istid edilmi olup, Msy Rozo'nun istidnmesinde clib-i nazar- dikkat ve ehemmiyyet baz ifdt mnderic olmasyla bir sreti manzr- sm-i fahmneleri buyurulmak zre leffen takdm klnman ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 27 evval sene [1]319 ve F 24 Knn- Sn sene [1]317 Nzr- Hazne-i Hssa Bende

292

ZET VE TRANSKRPSYON

293

Ohannes Bb- l Dire-i Sadret med-i Dvn- Hmyn 1311/1 Memlik-i hne'de bulunan madin hakknda taraf- kemternemden tahkkt icrs emrinde eref-mteallk buyurulan irde-i seniyye-i hazret-i hilfet-penhleri zerine Badad ve Musul vilyetleri dhilinde bulunup iml ve ihrc imtiyz Hazne-i Hssa-i hne'de bulunan petrol ve neft madenlerine dir cereyn etmekde olan tedkkt netcesi taraf- bendegneme bildirilmedike mumele-i katiyye icr olunmamas hazne-i mrun-ileyh nezret-i aliyyesine lede'l-ir madin-i mezkreye zuhr eden tliblerden Msy Rozo ile ihrc olunacak ham mahsln masrifi kendsine rci ve yzde onu Hazne-i Hssa-i hne'ye id olmak vesire gibi baz eritin kararladrldn ve Nemlizde Tahsin Paa dahi tlib-i imtiyzlar miynnda bulunmu ise de der-miyn eyledii erit muvfk- menfaat- hazne olmadn ve Abdssettr ve Halid efendiler ile Msy Corciyani taraflarndan bir Alman sendikas nmna mrcaat ve tedkktna mbderet olunmu olduu hlde ir- mesbk- kemternem zerine tedkkta devm edilmemi olduunu hv nezret-i mrun-ileyhdan cevben gelen tezkire huzr- mekrim-nr- cenb- zllu'l-lhlerine arz u takdm klnd. Slif'l-arz madenlerin servetleri derece-i gyede olup, hele Musul'daki petrol madeni Rusya petrol madenlerine mudil belki fik olduu ve bunlar iledii takdrde Rusya petrollerine tammiyle rekbet ve binen-aleyh kll menfaat hsl olaca Badad Demiryolu hakknda icr-y tahkkt in ol havlde get gzr etmi olan Alman memrlarnn verdikleri malmtdan mstebn olmasna mebn madenlerin servet-i hzralarna gre erit-i nfia karrladrlmak in netce-i tedkktdan malmt its nezret-i mrunileyhya tebl ve izbr olunmu olduu muht- ilm-i lem-r-y cenb- cihnbnleri buyuruldukda ol bbda ve ktbe-i ahvlde emr fermn hazret-i veliyy'lihsn pdihmz efendimiz hazretlerinindir. F 2 Zi'l-kade sene [1]319 ve Sadr- azam F 28 Knn- Sn sene [1]317 BOA. Y. A. HUS, nr. 425/9 Kullar Said

293

294

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

- 60 ARET ANLAMAZLIKLARINDAN DOLAYI MUSUL'DA MAHKM BULUNANLARIN AFVI

[Musul vilyetiyle civarnda yerlemi olan airetler arasnda

senelerden beri meydana gelen olaylardan dolay maznun ve mahkm olan airet mensuplarndan isimleri belirtilenlerin pimanlk duymalar zerine, umum hukuk erevesinde afvolunduklarna dair irde.] 12 Z. 1319 (22 Mart 1902)

Huzr- l-i cenb- vilyet-penhye Sinn-i addeden ber beyne'l-ayir vuk bulan msdemelerinden dolay mttehim bulunan cerim ashb sye-i merhim-vye-i hazret-i hilfet-penhde nm- nm-i hazret-i pdihye olarak pey-der-pey arz- istmn ve dehlet etmi ve ehs- merkmenin esmsi ibu takrrde bast ve beyn klnm ve bunlarn kabl- istmn ve dehletleri def-i vahetlerine ve syiin istikrrna hdim olacak efkr ve niyyt- hazret-i tc-dr sr- bhiresinden bulunmu olmala cbnn icr ve kabl- dehletleri esbbnn istihsli vbeste-i rey-i l-i vilyet-penhileridir, fermn. F 2 Knn- Sn sene [1]317 Alaybei Vilyet-i Musul Bende Avni

bu defterde muharrer'l-esm ehsn yn- afv-i l olduklar tasdk olunur.

Fi 3 Knn- Sn sene [1]317

294

ZET VE TRANSKRPSYON

295

Musul Vlsi erif Ahmed Red Varto Areti reslarndan smail Aa ve rfeklar Bu dahi Ali Aa

[Nib, Muvin, Defterdr, Mektb, Mft ve dier azlarn mhrleri] irkat aavtndan Osman Bafki Aa

ve rfeklar

Silfn aavtndan Abdi Gazle ve mahdumlar

Artu Areti Resi Muhammed Hac Hamza

Neyneva Karyeli Seyyid Mehmed Sleyman

Erg Areti Resi emanl Hseyin Aa bin Ali Aa

Atru Areti'nden Hasan Mustafa

Atru Areti'nden Musto bin Mustafa

Yezd milletinden Murad Kano

Neyneva karyeli Seyyid Halil bin Sleyman

Hurkili Hasan Sadu Aa

Hamdun Areti Resi smail eme

Musullu Mustafa Eyyb

Badereli Yezd Temir Mrz

Babire karyesi ileri gelenlerinden Yezd Hzr eyh Abdal

Doski Areti ressndan Abbn Aa bin Temir Aa

Badereli Yezd Osman Cndi

295

296

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

kft Enduvan karyeli Abdi bin Osman

Doski Areti ressndan smail Aa bin Reo Aa

Hurki karyeli Mustafa Halid

Doski Areti ressndan Tahir ev

Hurki karyeli Muhammed Abdullah

Musullu Yunus bin Ahmed el-Molla

Balta karyesi Resi Necr bin Selim Aa

Musullu Mekkvi Mahalleli Hseyin Sayydi

Kelek karyeli Sadk Sleyman

Zeynva karyesi Aas Hzr Mahmud

Cabr Areti Resi, Eski Musul karyeli Hasan Muhammed

emsihaz karyesi Resi Abdullah Azzo

Tay Areti ressndan Slih Serhan Aa ve merkmlarn refk ve erkleri

Emlk- Hmyn Hezrift karyeli Ali Abdullah Zeyneb

ere karyesi Resi Muhammed Verdik Aa

Cabr Areti ressndan eyh Fazl

Zeynva karyesi Resi Muhammed Yunus bin Ali Gazal

Krd Areti Resi Kkl Aa ve mahdmlaryla rfeks

Musullu

Gebirto karyesi

Musullu

296

ZET VE TRANSKRPSYON

297

Abdlhamid bin Hac Znn

Resi Yezd Mrz Ali

Muhammed bin eyh Ahmed

Hatra karyesi Resi Yezd Ali Aho Namo

Bu dahi Yezd Namo Reo

Musullu Muhammed Ali bin Hzr Kassb

kft Enduvan karyesi Resi Ahmed Msrhan

Eb Seyf karyesi ileri gelenlerinden Ubeyd Salih

Bu dahi Hamo bin Hamo

Bu dahi Muhammed Saffn

Musullu Ahmed Leli Bblbeyz

Badere karyesi ileri gelenlerinden Yezd Hasan Fakr

Bu dahi lyas Murad

Musullu Abdlhamid bin Hac Znn

Dehkn karyesi Aas Yezdn bin Hasan

Zeyrek Kablesi ressndan Hasan Cihngir ve rfeklar

Akdn Areti Resi eyh Necr bin Halct

Musullu Mer Hasan hide

Gergeri Areti ressndan Ahmed Aa ve birderleriyle mahdmlar

Bot Areti ressndan Yunus ve Abdlkadir Aalar

Neyneva karyesi ileri gelenlerinden Hasan Safer Aa

297

298

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Kevln karyesi Resi Red smail Aa

Kelek karyesi Resi Red Aa bin Ahmed Efendi

Kaym karyesi Aas Ali Aa bin Halil Aa

Artu Areti Resi Abdlhdi Efendizde Ahmed Efendi

Zefyete karyeli Ali bin Hseyin

Bot Areti'nden Salih Hallo

Yldz Saray- Hmynu Bakitbet Diresi 9585 Musul vilyetiyle havlsinde mutavattn ve cerim-i mtenevvia ile maznn ve mttehem ve mahkm ayir, res ve efrdndan isimleri melff defterde muharrer bulunanlarn bu kerre merkez vilyete gelerek arz- dehlet ve istid-y merhamet etdiklerinden mm-ileyhimin hukk- ummiyyeden dolay afv- lye mazhariyyetleri Musul Vilyeti'nin arz u ir zerine eref-mteallk buyurulan irde-i seniyye-i cenb- hilfet-penh cb- lsinden bulunmala ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 12 Zi'l-hicce sene [1]319 ve F 9 Mart sene [1]318 Ser-ktib-i Hazret-i ehriyr Bende Tahsin

298

ZET VE TRANSKRPSYON

299

Cerim-i mtenevviadan dolay taht- zn ve ithmda bulunan res-y ayir ve ehsn esmsi.

Artu Areti Resi Kim-i makm Hac Bey ve birderleriyle mahdmlar

Hcn Kablesi ressndan Taha Hzr ve rfeklar

Melhdan Kablesi ressndan Muhammed Tahir ve rfeklar

Mizivri Areti Resi Muhammed Ahmed Aa

Mizivri Areti aavtndan Hasan Halim Aa

Zemmar Emlk- Hmyn ubesi mzrilerinden mer Musto Aa ve birderleriyle mahdmlar

erhan Areti Resi Mrz Aa Bin Muhammed Aa

erhan aavtndan Muhammed Yakub Aa

Melkan Resi Temur Aa bin Sleyman

Herki Areti Resi Koca Aa

Herki aavtndan Osman ve Muhammed ve Asker ve Zhir Aalar

Mizivri aavatndan Abbo Hac Neb Aa

Artu Areti ressndan ahin Cnd

Bu dahi Slih Aa d

Bu dahi Abdullah sa ve Ahmed Levend

299

300

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Musullu Necftzde Hac Muhammed Aziz Bey

Mmzdn ressndan Musto AbboHasan ve birderi Hac ve Abdi ve Abdrrezzak Simo

Bu dahi Ali Emin ve Muhammed Emin ve Haydmso

Musullu Abdullah eyh Bizn

Erg Areti ressndan Selim Aa bin Mahmud Aa

Ayir-i Seba ressndan Cercer Abdullah Aa bin Abdurrahman

Musullu eyyl'l-alemzde Muhammed eyh Ahmed

Gelein karyesi Resi smail Hme ve mahdmu

Kadkent karyeli Seyyid Yahya bin Seyyid Ali

eyhke karyesi Resi Yezd Dervi Hasan

Ayir-i Seba aalarndan Rufyeli smail Aa bin Salih

Bahteme karyesi Resi Yezd Aziz Kim

Musullu Tazde Yakub Efendi

BOA. rde Huss, nr. 46/ Z. 1319

300

ZET VE TRANSKRPSYON

301

- 61 TAHRR YAPILAN SURTA NAHYESNN NFUSU VE YEN VERG SSTEM

[Sleymaniye sanca dahilindeki Surta nahiyesinin 1319 senesi

Mslim ve gayr-i Mslim erkek nfusu ile tahrir sonunda tahsis olunan yeni vergi sistemini ve bir defaya mahsus olmak zere alnacak tahrir masraf ve aceze vergisini gsterir cetvel.] 17 M. 1324 (13 Mart 1906)

Nezret-i Umr- Mliyye Maa Tahrr Vergi dre-i Ummiyyesi Aded

Musul vilyeti mlhaktndan olup bu kerre tahrri hitm bulan Sleymaniye sancana mlhak Mamre-i Hamd kazsna tbi Surta nhiyesinin yz on dokuz senesinden itibren tahss klnan cedd teklfiyle atkinin ve bir defaya mahss olmak zre ahz mukarrer olan masrif-i tahrriyyesiyle aceze vergisi in tahssi cb eden karuluun mikdrn mbeyyin hulsadr.

301

302

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Nev-i mrettebt

Mceddeden icr klnan tahrr - mce Kable't-tahrr muhassas bince terettb eden olup [1]318 senesinden Mlhazt Tahakkuk eden Tahakkuk eden [1]319 senesinden itibren lav lzm fazla noksan itibren tahsli lzm gelen teklf gelen teklf-i cedde. Guru PreGuru Pre Guru

Pre Guru Pre Arzi ve arsalarn binde drt hesabyla 30 16.397 vergisi Kymeti yirmi binden dn olan " hesbyla 710 mesken hnelerin binde be vergisi Kymeti yirmi binden ziyde olan " mesken hnelerin binde sekiz hesbyla vergisi

Akrt ile r vermeyen arznin 5.240 binde on hesbyla vergisi 25 Erbb- href ve sanyiin binde elli 10.382 hesabyla temettu vergisi 20

25

41.743

"

9.012

Binde be

5 hisse-i 297 Yzde be hesbyla marif inesi

1.874

20 1.577nisbetle aceze

mesken vergisine vergisi karulu olmak zre tahss olunan. Guru 30

Gayr- mslim nfs- zkrun 3 bedelt- askeriyyesi Yzde alt hesbyla techizt- 10 askeriyye tertbi

74 1.987

" 30 " 15

-2.379 " 45.997

74

" 20 392

Hazine-i Celle'ye id bedel-i" r ve -icre- zemn ve muktaa YEKN 13 35.089 Verginin ilk taksidiyle berber 30tahsli 5.803 lzm gelen masrift- tahrriyye yz on dokuz senesi in 3tahsli40.893 lzm gelen

-3

74

" 5 10.982

Mrettebt- Noksan Pre Guru 2 10.908

Tahrr-icedd mcebince sebt-i defter edilen nfs- zkr cml 1391

Kadm nfs- zkr

Mslim Gayr- mslim cml Mslim Gayr- mslim 1389 2 3366 3366

302

ZET VE TRANSKRPSYON

303

Hesb sahh ve kayda muvfkdr. F 5 Temmuz sene [1]321 Mmeyyiz imz BOA. rde Mliye, nr. 15/M. 1324 Baktib imz

- 62 NGLTERE KONSOLOSU LE YZBAI HANR PONR SALAMON'UN MUSUL'U ZYARET AMALARI

[ngiltere konsolosunun Mardin'e gitme fikrinden vazgeip, Lankair

Alay'nn nc Taburu'ndan Yzba Hanri Ponri Salamon ile birlikte Musul civarndaki baz eski eserleri grmek istediklerini beyan ederek Musul'a gittikleri; bunun gerek sebebinin, Almanlar gibi burada bir konsoloshne ap, ticaretlerini geniletmek ve Vezne ile ran hududundaki durum hakknda bilgi almak olduunun Diyarbekir Vilyeti'nden bildirildiine dair Dhiliye Nezreti'nin tezkiresinin takdimi hususunda Sadret tezkiresi.] 13 S. 1324 (8 Nisan 1906) Bb- l Dire-i Umr- Dhiliyye Tesr-i Mumelt ve Islht Komisyonu Aded 342 Huzr- l-i hazret-i Sadret-penh'ye Marz- ker-i kemneleridir Evvelce Mardin'e gideceini beyn eden ngiltere konsolosu, Lankair Alay'nn nc Taburu'nda yzba olan Hanri Ponri Salmon'un Diyarbekir'e vrd zerine Mardin'e gitmekden sarf- nazarla her ikisi zevceleriyle ve kelekle Musul'a gitdikleri

303

304

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

ve mm-ileyhim Musul civrnda baz sr- atka greceklerini sylemilerse de Almanlarn Musul'da ticretlerini tevs ve konsoloshne tess etmelerinden dolay orada bir ngiliz Konsoloshnesi de ihdsn tedkk edecekleri haber verildii ve bu yzbann orada ketm etmedii sfat- askeriyyesine ve u gnlerde dier bir ngiliz zbitinin de geleceine gre o tarafdaki sevkiyt- askeriyyeden ve Vezne ve hudd- raniyye ahvlinden malmt almak maksadnda bulunduklar Diyarbekir Vilyet-i Aliyyesi'nden alnan telgrafnmede bildirilmi olduu Tesr-i Mumelt Komisyonu ifdesiyle marzdr. Ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 10 Safer sene [1]324 ve F 22 Mart sene [1]322

Nzr- Umr- Dhiliyye Bende Mehmed Memdh

Bb- l Dire-i Sadret med-i Dvn- Hmyn 361

Evvelce Mardin'e gideceini beyn eden ngiltere konsolosu,Lankair Alay'nn nc Taburu'nda yzba olan Hanri Ponri Salmon'un Diyarbekir'e vrd zerine Mardin'e gitmekden sarf- nazarla her ikisi zevceleriyle ve kelekle Musul'a gitdikleri ve mm-ileyhim Musul civrnda baz sr- atka greceklerini sylemiler ise de Almanlarn Musul'da ticretlerini tevs ve konsoloshne tess etmelerinden dolay orada bir ngiliz Konsoloshnesi de ihdsn tedkk edecekleri haber verildii ve bu yzbann orada ketm etmedii sfat- askeriyyesine ve u gnlerde dier bir ngiliz zbitinin de geleceine gre o tarafdaki sevkiyt- askeriyyeden ve Vezne ve hudd- raniyye ahvlinden malmt almak maksadnda bulunduklar Diyarbekir Vilyeti'nden alnan telgrafnmede bildirilmi olduunu hv Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden alnan tezkire leffen arz u takdm klnmdr, efendim. F 13 Safer sene [1]324

304

ZET VE TRANSKRPSYON

305

ve F 25 Mart sene [1]322

Sadr- azam Ferid

BOA. Y. A. HUS, nr. 501/103

- 63 BADAD, MUSUL VE BASRA VLYETLERNN MAL, MLK VE ASKER YNDEN ISLAHI

[Badad, Musul ve Basra'da askere alnacaklarn toplanamad,

airetler arasnda meydana gelen arpmalardan dolay ordunun deta seyyar hale geldii, vilyetlerin gelirlerinin gn getike dmesi yznden asker tahsisatn alnamad, vergi toplama hususunda yrtlen tahminlerin doru kmad ve bakayann denmesinde suistimaller meydana geldii, Ammare ve Mntefik sancaklar dahilindeki byk mukataann ikier-er sene mddetle doru drst denmeyen bedellerle airet reislerine verilip bunlarn nfuzlarnn artmasna sebep olunduu, Musul vilyeti dahilindeki airetlerin hemen hepsi silahland ve nfus kaytlarnn tutulamad ve btn bunlarn temelinde vilyetlerin mlk ve mal memurlarnn bir ksmnn ehliyetsiz olmasnn bir ksmnn da grevlerini yapmamalarnn yatt yolunda Altnc Ordu Kumandanl'nn beyan zerine; Techizt- Askeriye Nazr Hac Akif Paa bakanlnda bir komisyon kurularak alnacak tedbirlerin kararlatrlmas hususundaki Sadret tezkiresi zerine sdr olan irde.] 11 L. 1324 (28 Kasm 1906) Umm Erkn- Harbiyye Diresi nc ubesi Altnc Ordu-y Hmyn Kumandanl'ndan mevrd f 30 Temmuz sene [1]322 trhli tahrrtn sretidir.

305

306

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Altnc Ordu-y Hmyn'un hl-i faliyyete sli hakkndaki emr-i l-i cenb- sipeh-drlerinin ulviyyetini bi't-takdr hkm-i lsinin infz muktez-y ubdiyyet ve lzime-i hamiyyet ve sadkatden olmak cihetiyle bu emr-i ehemmin teyessr-nm-y husl olmas in ibrz- mes ve ikdmt ger durulmamakda olup, ancak unu arza cesret olunur ki, htta-i Irakiyye'yi tekl eden Badad ve Basra ve Musul vilyetlerinden her sene ordu-y hmyna alnmakda olan kura efrd cz olup temn-i maksad ve maslahata gayr-i kf olmakla berber bu vilyet dhilindeki air arasnda mtevliy'z-zuhr olan ve gitdike tevs-i dire ile baz kur ve kasabta da siryet etmekte bulunan itidan dolay hkmet memrlarnn gstermekde olduklar lzm zerine l-yenkat noktadan noktaya mfrezeler sevkolunmala ordu-y hmynun kuvve-i mevcdesi det seyyr bir hlde kalup, bu yzden iki taburun ve hatt ekser mntkalarda bir taburun mctemian bulundurulmas derece-i istihleye varm ve bu sevkiytdan dolay askir-i hnenin giriftr olmakda olduklar metib ve mezhime ve rze-bend-i ihtimm olan terbiye-i askeriyyenin dr olmakda bulunduu inhille ilveten masrif-i askeriyyenin tekessrne karu vilyt- mezkrenin vridt gn be gn tenkus ve muzyaka-i mliyyesi tezyd etmekde bulunmasyla ordu-y hmynun muhassest alnamamakda ve hatt bir mfreze en yakn bir mahalle sevk edilinceye dein idre hussunca hayli mkilt ve subt ekilmekde bulunmudur ki, u ahvl-i messife ordu-y hmynun hl-i hzrdaki tedennye uramasna sebeb-i mstakil olduu mstan-i arz ve zhdr. Esbb- mezkrenin menei lede't-tedkk u sretle zhir ve iyn olmudur ki, bu vilyetin memrn-i mlkiyye ve mliyyesinin bir ksm umr- idreye gayr- vkf olup meslih-i devleti mecr-y tabsine terk etmi ve ksm- har menfi-i ztiyyelerinin istihslinden baka birey dnmeyerek mumelt- idreyi s-i istimltla kardrm olmalarndan dolay airin tavtni " zrrn terfh ve tatmni", "emvl-i devletin tahsl ve temni" arznin kbiliyyet ve istidd vechile tezr ve tamri gibi umr- mhimme, vd-i ihmle dm ve emri zirat keyfe-m-ittifak oluruna ve zrr ve airin yed-i ihtiyrna braklm olmasyla evvel kuvve-i inbtiyyesi imra olan kbiliyyet-i fevkal-desi msellem-i enm bulunan htta-i Irakiyye'nin ksm- azam acnacak bir hle varm olup, ite ezcmle Hindiyye kazsnn hslt- sireden baka yalnz eltikden olmak zre senev otuz bin lira vridt var iken ihmlt ve s-i istimlt netcesi olarak imdi eltikden klliyen mahrm braklup vridt- ummiyyesi alt yedi bin liraya tenezzl etmi ve bu kaznn cz bir himmetle hl-i sbkna irc mmkin iken aranlmamakda bulunmudur. Sniyen emvlin emr-i cibyeti in ittihz edilmi olan tahmn ve

306

ZET VE TRANSKRPSYON

307

zra usl sret-i mera ve slimede cereyn etmeyip, memrn-i idesi menfi-i ahsyyelerine hidmet eden zrrn hsltn pek dn ve hidmet etmeyenlerin mahsltn pek efzn tahmn vey zra etmekde bulunmalarndan dolay hslt fhi bir sretle gsterilmekde olan ayir tark-i ind ve temerrde slk ederek kimi zirat terk ile teki beriki airin itle-i dest-i taadd ve tecvz etmekde kimi zirat edebildii hslt hazneye bir ey vermeksizin kaldrup hukk- hazneyi zimmetine geirmekde ve kimi zrann adem-i icrs in harekt- gayr-i marziyye iresiyle mmnaat gstermekde ve u sretle vridt tenkus etmekle berber tahakkuk eden mikdrn ksm- kllsi bakyda kalmakda ve bu yzden zrann cebren icr etdirilmesi ve bakynn tahsl edilmesi in bir ok masrif ve mkilt ihtiyriyle kuv-y askeriyyenin sevkine mecbriyet hsl olmakda bulunduu bedhdir. Slisen, baz memrlar air ve zrr zimmetinde kalup cedvilde baky gsterilmekde olan mebliden tahsl etmekde olduklar mikdrn bir ksmn derceyb ederek ve airin okur yazar olmamalarndan bi'l-istifde mesel bin guruluk bir makbza bedel yz guruluk bir makbz vererek u sretle bakynn bir ksm tahsl edilmi olduu hlde yine baky gsterilmekdedir ki ayirin tediye-i baky emrinde ire edegeldikleri taannd ve bu taanndden dolay asker sevkine husle gelen mecbriyet u s-i istimltn eseri olduu meydandadr. Rbian, Ammre ve Mntefik sancaklarnda her biri be on bin ve daha ziyde nfsu cmi olan muktat- cesme ikier-er sene mddetle ve bedelt- makta ile birer aret resine ihle ve ilzm edilmekde olup, bu res dahi iltizm etdii muktaay mlikne ve hkimne bir sretle idre ederek, efrd- ayiri keyfe m-ye kullanmakda ve hatta habs pranga-bend katl-i tecrn gibi cezlarla mczt ederek kendine bend ile hkmete yanadrmamakda ve semen-bah ile iltizm etdii muktaann hsltndan kazanmakda olduu klliyetli paradan itir etmekde olduu esliha-i memna ile teslh eylemekde ve cbnda ire-i nfz in ayir-i mcvereye itle-i dest-i tecvzle berber iltizm mddetinin inkizsnda muktaay terkden imtin ile hkmete kar harekt- gayr- marzyye icrsyla muktaay det sret-i cebriyyede tekrr istedii bedel ile iltizm etmekde bulunmudur. Hmisen, Musul vilyeti dhilindeki ayir kmilen denilecek derecede esliha-i memna ile msellah olarak yekdierine ve ebn-y seble ve kur ve kasabta itle-i dest-i taarruz ve tecvz eylemekde ve hkmetin evmirine hakkyla inkyd etmemekde olmalarndan dolay on ikinci frka dhilindeki askir-i hne bir gn bile rahat gremeyip, takb vesir husstyla uramakda ve airin ve bunlara iktiz etmekde olan kur ve kasabt ahlsinin esliha-i memna ile msellah

307

308

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

bulunmalar tahrr-i nfsun lykyla adem-i icrsna ve kura bakys mikdrnn klliyetl bir yekn tekl etmesine ve hele redf zbitnnn f-y vazfe in katiyyen imkn bulunmamasna sebeb-i mstakil olmakdadr. mdi u ahvl-i esef-itiml birer sretle slh ve tadl edilmedike ordu-y hmynun matlb- l diresinde hl-i faliyyete sli muvaffakiyyeti tammiyle myesser olamayaca bedh olup, binen-aleyh erbb- iktidr ve emniyyetden bir heyet-i slhiyyenin tekliyle evvelen memrn-i mlkiyye ve mliyyenin ahvlleri tahkk ve tedkk edilerek muktedir olmayanlarla ahlk- fside erbbndan olanlarn tebdlleri, sniyen emvl-i devletin emr-i cibyet ve tahslinin bir sret-i slimeye ifryla hem haznenin hem de ahl ve zrrn hukk- meralarnn taht- mazbtiyyet ve emniyyete alnmas, slisen imr ve istidda kbiliyeti der-kr olan bu arz-i vasann imr ve tezri esbbnn istikmliyle ayirin tavtn ve tatmn edilmesi; rbian kuvvet istimliyle esliha-i memnann katiyyen toplatdrlmasyla ahl ve ebn-y seblin taarruzt ve tecvztdan muhfazas, hmisen esliha-i memnann toplatdrld hlde cemi sn olacak olan kura bakysnn bir sret-i ciddiye ve faliyyede celb ve silh altna alnmas, sdisen tahrr-i nfsun sret-i slimede icrsyla bunca nfs- mektme ve gayr-i muharrerenin idhl-i defter klnmas sbian mrr'l-arz muktat- cesmenin topdan olarak iltizmnn meniyle mfredt olarak kk ve mteferrik ser-krlara ilzm edilmek sretiyle res-y ayir nfzunun izlesi esbb istikml buyurulduu halde bu vilyetin mlen ve mlken kbil-i tarif olamayacak bir derece-i terakkye vsl olaca gibi ordu-y hmynun dahi sye-i kudret-vye-i hazret-i hilfet-penhde matlb- l diresinde hl-i faliyyete sl edilecei der-kr bulunmu ve icr-y cb her hlde rey-i rezn-i isbet karn-i cenb- Serasker'lerine ment ve mtevakkf bulunmala ol bbda.

Umm Erkn- Harbiyye Diresi Drdnc ubesi 1849 Marz- ker-i kemneleridir ki, Altnc Ordu-y Hmyn'un hl-i faliyyete sli zmnnda ordu-y hmyn mezkr kumandanlna sebkeden teblta cevben bu kerre vrid olup, Badad ve

308

ZET VE TRANSKRPSYON

309

Basra ve Musul vilyetleri hakknda clib-i nazar- dikkat baz mtlat hv bulunan tahrrtn bir sreti manzr- sm-i Sadret-penhleri buyurulmak zre leffen takdm klnm olmala ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 25 Receb sene 1324 ve F 31 Austos sene 1322 Serasker Bende Rz

Bb- l Dire-i Umr- Dhiliyye Mektb Kalemi Aded 3124 Huzr- l-i hazret-i Sadret-penh'ye Mhimdir Marz- ker-i kemneleridir ki, Zver-i dest-i tefhm olan 4 Eyll sene [1]322 trhli ve iki bin krk dokuz numaralu tezkire-i smiye-i Sadret-penhleri cevbdr. Altnc Ordu-y Hmyn'un hl-i faliyyete ifr zmnnda mezkr ordu-y hmyn kumandanlna sebkeden teblgta cevben vrid olup Badad, Basra ve Musul vilyetleri hakknda clib-i nazar- dikkat mutlat muhtev bulunan tahrrt sretinin gnderildiine dir taraf- vl-y Serasker'den bi't-takdm vki olacak mtlaa-i ciznin arz ve inbs zmnnda tevd buyurulan tezkireye melff slif'z-zikr tahrrt sretinde ordu-y hmynun hl-i faliyyete sli emrinde ibrz- mesden geri durmamakda ise de vilyt- selse-i mezkreden her sene ordu-y hmyna alnan kura efrd cz ve temn-i maksada gayr-i kf olmakla berber beyne'l-air kesr'l-vuk olan msdemttan dolay ordu-y hmynun kuvve-i mevcdesi det seyyr bir hlde kalarak askir-i hne bu yzden bir hayli metib ve mezhime giriftr olduklar gibi ordunun muhassest alnamayarak idre hussunda da fevka'l-de mkilt ekilmekde olduu ve bu ahvl vilyt- mezkre memrn-i mlkiyye ve mliyyesinin vezif-i mevdalarna lykyla bakmamakda ve cibyet-i emvl hussunda ittihz edilen tahmn ve zura usllerinin sret-i slimede cereyn etmemekde ve bakynn tahsli emrinde de bir ok s-i istimlt vuka getirilmekde olmasndan ve Ammre ve Mntefik sancaklar dhilindeki muktat-

309

310

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

cesmenin ikier-er sene mddetle ve bedelt- makta ile air ressna ihlesiyle bunlarn tezyd-i nfs ve cretlerine sebep verilmekde ve Musul vilyeti dhilindeki air kmilen denilecek derecede esliha-i memna ile msellah olarak bu yzden de env- mehzr hudse gelmekde bulunmasndan ileri geldii beynyla bir heyet-i slhiyye tekl ve izmyla memrn-i mlkiyye ve mliyyenin ahvli bi'ttahkk erbb- iktidr ve istikmetden olmayanlarn tebdli ve emvl-i devletin tahsl ve cibyeti sret-i slimeye ifr olunarak hukk- hazne ve ahlnin temni ve umrna derece-i kbiliyyeti ikr olan havl-i mezkredeki airin iskniyle arz-i vasann lykyla zer ve imr ve kuvvet istimliyle efrd- air yedindeki eslihai memna kmilen toplatdrlarak ahlnin tecvztdan muhfazasyla berber kura bakysnn celb ve cemi ve tahrr-i nfsun sret-i slimede icrsyla efrd- mektmenin zhire ihrc ve muktat- cesmenin topdan iltizmnn meniyle mteferrik sretde ihle edilerek res-y airin kesr-i nfzlar esbbnn istikmli hlinde ordu-y hmynun da matlb- l diresinde hl-i faliyyete sli mmkin olabilecei der-miyn klnmdr. Malm- sm-i Sadret-penhleri bulunduu zre Badad, Basra ve Musul vilyetlerince tahkkt ve tedkkt icrs zmnnda evvel ve hir mteaddid heyetler gnderildii gibi bir buuk sene mukaddem dahi Mrliv Veli Paa'nn riyseti altnda bir heyet izm klnm olup, mezkr heyetler tarafndan verilen evrk ve levyihde ve zikrolunan vilyetlerden tevrd eden muharrertda emzice-i ahlye ve ihtiyct- mahalliyyeye nazaran lzm'l-icr ve mmkin't-tatbk olan mevdd yegn yegn tadd ve zh edildii ve ez-cmle on be sene mukaddem Nfia Nezreti Fen Mvirlii'nde bulunan Msy Gln dahi Irak havlsine izm ile masrif-i seferiyyesine mukbil mebli-i klliyye verilp, avdetinde oralarn kbiliyyet-i umrnna dir bir lyiha it etmi olduu ve yeniden gnderilecek heyetin netce-i tedkkt da tedbr-i mezkreye mncer ve anlar tekrra mnhasr olarak fide-i zide temn edemiyecei cihetle masrif-i klliyye ihtiyryla yeniden o taraflara heyet-i tahkkiyye izmna mahall grlememekdedir. u kadar ki, ordu-y hmynun hl-i faliyyete sl edilememesi kumandanlkca vilyt- selse-i mezkre memrn-i mlkiyye ve mliyyesinin vazfelerini lykyla f etmemekde olmalarna atfedilmekde ise de Veli Paa riysetindeki heyetin netce-i tahkkt mutazammn verdikleri lyihada oralardaki mlkiye ve mliye memrlarnn iktidarszlklaryla teksl ve msmahalarndan bahsedilmekle berber idre-i askeriyye hakknda dahi yn- nazar- tahkkt ve bast- mtlat olunarak ordu-y hmyn mer ve zbitn ve efrdnn zevbt- nizm ve revbt- intizmlarnn muhtell bulunduu ve ordu-y hmynun u hlde terki tiyen mcib-i

310

ZET VE TRANSKRPSYON

311

mehzr olaca cihetle ordu-y hmynun slhna ve muhfaza-i nizm ve intizmna tevessl edilmesi vecibden bulunduu ityn edilmi ve bu hakkatin dire-i celle-i askeriyyece de tebeyyn etdii mezkr ordu-y hmynun hl-i faliyyete getirilmesi esbbna tevessl delletiyle anlalmdr. Htta-i Irakiyye'de beyne'l-air zuhr eden msdemt ve ititn devm cidden clib-i nazar- dikkat ve hiz-i ehemmiyyet bulunduu cihetle ahvl-i mezkrenin meni zmnnda bir an evvel tedbr-i lzmeye tevessl edilmesi mhim ve muktez olup keyfiyyet evvel ve hir arz ve izbr klnm olduundan evvelce gnderilen tahkk heyetleri tarafndan verilerek devir-i idesinde bulunmas tab olan evrk ve levyihin cem ve tedkkiyle netyicine gre bir an evvel cb- hlin icrsna tevessl edilmesi rey-i sm-i Sadret-penhleri'ne mtevakkf bulunmu ve mrsel tezkire melffuyla ideten takdm klnmdr. Ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 22 abn sene [1]324 ve Nzr- Umr- Dhiliyye F 27 Eyll sene [1]322 Bende Mehmed Memdh Bb- l Dire-i Sadret med-i Dvn- Hmyn 2848

Devletl efendim hazretleri, Badad ve Basra ve Musul vilyetleri hakknda baz mtlat hv Altnc Ordu-y Hmyn Kumandanl'ndan vrid olup, taraf- vl-y Serasker'den btezkire tevd klnan tahrrtda Altnc Ordu-y Hmyn'un temn-i faliyyeti hussunda tesdf edilen mkilt zikr ve beyn olundukdan sonra htta-i Irakiyye'yi tekl eden slif'l-arz vilyetde mstahdem memrn-i mlkiyye ve mliyyenin bir ksm umr- idreye gayr-i vkf ve bir ksm s-i istimle mnhemik olmalaryla idre-i umr hl-i tabsine terk etmelerinden dolay vilyt- mezkrenin tezyd-i mamriyyetine hidmet edecek olan tavtn-i ayir ve imr- arz ve terfh-i zrr mddelerine ehemmiyyet verilmemekde ve bin-bern ahlce yevmen fe-yevmen tezyd etmekde olan ihtiyc sebebiyle emvl-i emriyye dahi cibyet edilmemekde olduu ve bu hlin devm el-yevm mehir olan sr- umrnn klliyen zil ve

311

312

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Hazne-i Celle in kll zarar hsl olaca ityn ve htta-i mezkrenin temn-i umrn hakknda baz mtlat der-miyn edilmi olup, ol bbda sebkeden ira cevben Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden gelen ve melffuyla arz u takdm klnan tezkirede imdiye kadar vilyt- mezkreye bir ok heyetler izm olunmasna mebn icr olunan tahkkt ve tedkkt hv it eyledikleri levyih devir-i idesinde mahfz olmak lzm gelp, yeniden heyet-i slhiyye izmnda bir fide-i zide mutasavver olmadndan levyih-i mezkrenin cemiyle ahvl-i mahalliyyeye vukf ve malmta mstenid olan mnderectna gre ne misill tedbr ittihz lzm ise ana tevessl edilmek zre icr-y cb gsterilmi ve havl-i mezkrede terakk-i zirat ve mamriyyete medr olacak tedbrden biri dahi enhrca icrs mukarrer olan ameliyyt- nfia olup, ez-cmle Hindiyye seddesinin ameliyyt in bi'l-istzn eref-mteallk buyurulan irde-i seniyye-i hazret-i mlkneye tevfkan Bank- Osmn'den yz bin lira istikrz ve Avrupa'dan dahi mtehasss bir mhendis celbedilmi olmala ibu vilyetlere id evvel ve hir tevrd eden levyih ve evrk- sirenin celb ve cemiyle havl-i mezkrenin slh- ahvli ve temn-i esbb- umrn zmnnda ne misill tedbr ittihz lzm geleceini kararladrmak ve memrn-i mlkiyye ve mliyye vesiresinin tercim-i ahvlini bi't-tedkk iktizs bildirilmek zre Techzt- Askeriyye Nzr devletl Hac Akif Paa hazretlerinin riysetinde bir komisyon tekli ve ahvl-i mahalliyyeye vukflar cihetiyle r-y Devlet Mlkiye Diresi azsndan atfetl Zhdi ve Talib ve Hazne-i Celle-i Mliyye Tahslt Mdri Rfat Beyefendiler hazertnn ibu komisyona az taynleri tensb edilmi olmala ol bbda her ne vechile irde-i seniyye-i cenb- hilfet-penh eref-mteallk buyurulur ise mantk- mnfi infz edilecei beynyla tezkire-i senver terkm klnd, efendim. F 13 Ramazn sene [1]324 ve F 17 Tern-i Evvel sene [1]322

Sadr- azam Ferid

Marz- ker-i kemneleridir ki, Resde-i dest-i tazm olup, melfflaryla berber manzr- l buyurulan ibu tezkire-i smiye-i Sadret-penhleri zerine mcebince irde-i seniyye-i cenb-

312

ZET VE TRANSKRPSYON

313

hilfet-penh eref-mteallk buyurulmu olmala ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 11 evval sene [1]324 ve F 14 Tern-i Sn sene [1]322

Ser-ktib-i Hazret-i ehriyr Bende Tahsin

BOA. rde Dhiliye, nr. 12/ L. 1324

- 64 MUSUL VE BADAD KMR MADENLER MTYAZININ HAZNE- HSSA'YA VERLD

[Musul ve Badad civarndaki kmr madenlerini iletme yetkisi

Hazne-i Hssa'ya verildiinden, gerekli ilemlerin yaplmas hususunda sdr olan irde.] 13 L. 1324 (30 Kasm 1906)

Yldz Sary- Hmynu Bakitbet Diresi 6221

Musul ve Badad havlsindeki kmr madenleri imtiyz Hazne-i Hssa-y hne'ye ihsn buyurulduundan mumele-i lzmenin fs eref-sudr buyurulan

313

314

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

irde-i seniyye-i cenb- hilfet-penh cb- lsinden olmala ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 13 evvl sene [1]324 ve F 16 Tern-i Sn sene [1]322

Ser-ktib-i Hazret-i ehriyr Bende Tahsin

BOA. rde Huss, nr. 39/ L. 1324

- 65 SLEYMANYE'DE BULUNAN EMSEDDN MOLLA GRN CMNN TAMR

[Sleymaniye'deki emseddin Molla Grani dier adyla Kilise

Cmii'nin, frtnadan hasar gren ksmlarnn tamiri hususunda Evkf- Hmyn Nezreti'nin mracaat zerine, masraflarnn yz yirmi iki senesi btesinden karlanarak, gereken onarmn yaplmas hakknda sdr olan irde.] 15 Z. 1324 (30 Ocak 1907)

r-y Devlet Mliye Diresi Aded 1789

314

ZET VE TRANSKRPSYON

315

Evkf- Hmyn Nezreti'nin 17 Reb'l-hir sene [1]324 trhinde r-y Devlet'e havle buyurulan 13 Reb'l-hir sene [1]324 trh ve iki yz doksan alt numaralu takrri melffuyla berber Mliye Diresi'nde krat olundu. Mel-i takrrde Sleymaniye'de vki emseddin Molla Grn nm- dier Kilise Cmi-i erfi'nin evvelki ve sonraki frtnalarda hasrzede olan mahallerinin kefi bi'l-icr, tamrt- mukteziyye sm Mecd on dokuz guru hesbyla alt bin seksen gurula vcda gelecei anlalm olduundan tamirt- merkmenin tamrt memru marifetiyle emneten icr in mebla- mezkrun yz yirmi iki senesi bdesinden sarf istzn klnmdr. Tamrt- merkmenin icrs lzm tahtnda olduu ve kide-i tasarrufta bi'rriye kefinden noksanyla ve keml-i metnet ve rasnetle vcda getrlmek artyla emneten icr klnaca anlalm ve lede't-tedkk kef defterleri usl- mttehazaya muvfk grnm olduundan ber-mceb-i istzn f-y muktezsnn nezret-i mrun-ileyhya havlesi tezekkr ve kef defteri leffen takdm klnd. Ol bbda emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir. F 8 Receb sene 1324 ve F 15 Austos sene [1]322 r-y Devlet [Mhr] [r-y Devlet Mliye Diresi Resi Mehmed Nuri ve komisyonun dier azalarnn mhrleri]

Bb- l Dire-i Sadret med-i Dvn- Hmyn 2270

Devletl efendim hazretleri,

315

316

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Evkf- Hmyn Nezret-i Cellesi'nin r-y Devlet'e havle olunan takrri zerine Mliye Diresi'nden tanzm ve leffen arz u takdm klnan mazbatada Sleymaniye'de kin emseddin Molla Grn nm- dier Kilise Cmi-i erfi'nin baz mahallerinin tamri zmnnda ber-mceb-i kef sarf lzm gelen Mecd on dokuz guru hesbyla alt bin seksen guruun yz yirmi iki senesi bdesinden tesviyesiyle tamrt- mezkrenin emneten icrs hussunun nezret-i mrunileyhya havlesi lzmu gsterilmi olmala ol bbda her ne vechile emr fermn- hmyn- hazret-i hilfet-penh eref-snh ve sudr buyurulur ise mantk- celli infz edilecei beynyla tezkire-i senver terkm klnd, efendim. F 17 Receb sene [1]324 F 23 Austos sene [1]322

Sadr- azam Ferid

Marz- ker-i kemneleridir ki, Resde-i dest-i tazm olup, melfflaryla manzr- l buyurulan ibu tezkire-i smiye-i Sadret-penhleri zerine mcebince irde-i seniyye-i cenb- hilfet-penh eref-sudr buyurulmu olmala ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 15 Zi'l-hicce sene [1]324 ve F 16 Knn- Sn sene [1]322 Ser-ktib-i Hazret-i ehriyr Bende Tahsin BOA. rde Evkf, nr. 8/ Z. 1324

- 66 MUSUL'DAK BYK KPRNN TAMR

[Musul'daki byk kprnn tamiri hakknda yaplan mracaatn

r-y Devlet Maliye Diresi'nde grlp, harcanacak parann yz yirmi iki senesi btesi ierisinde yer alan "inaat ve tamirat" tertibine

316

ZET VE TRANSKRPSYON

317

dahil edilmek zere mahall emvalden denmesi hususunda alnan karar zerine sdr olan irde.] 26 S. 1325 (10 Nisan 1907) r-y Devlet Mliye Diresi Aded 125 Mliye Nezreti'nin r-y Devlet'e havle buyurulan iki bin drt yz krk yedi numaralu 12 Muharrem sene [1]325 trhli tezkiresi Mliye Diresi'nde krat olundu. Melinde Musul cisr-i kebrinin icr edilen kefi mcebince Mecd on dokuz guru hesbyla elli sekiz bin alt yz yetmi dokuz guru otuz pre ile tamrine mezniyyet its evrknn leffiyle Musul vilyetinden b-tahrrt ir olunmas zerine bi'l-muhbere Ticret ve Nfia Nezreti'nden alnan tezkire-i cevbiyyede evrk- mezkrenin fenne muvfk ve ey-y muharrere fitnn mutedil id izbr olunmasna mebn mebla- mezbrun yz yirmi iki senesi muvzenesine dhil bulunan int ve tamrt tertbinden mahsbu icr olunmak zre emvl-i mahalliyyeden sarf istzn klnm ve tervc-i ir mnsib grlm olmala bermceb-i istzn icr-y cb hussunun nezret-i mrun-ileyhya havlesi tezekkr olundu. Ol bbda emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir. F 15 Safer sene 1325 ve F 17 Mart sene [1]323 r-y Devlet [Mhr] [r-y Devlet Mliye Diresi Resi Mehmed Nri ve komisyonun dier azalarnn mhrleri]

317

318

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Bb- l Dire-i Sadret med-i Dvn- Hmyn 656 Devletl efendim hazretleri, Mliye Nezret-i Cellesi'nin r-y Devlet'e havle olunan tezkiresi zerine Mliye Diresi'nden tanzm ve leffen arz u takdm klnan mazbatada, Musul cisr-i kebrinin ber-mceb-i kef Mecd on dokuz guru hesbyla elli sekiz bin alt yz yetmi dokuz guru, otuz pre sarfyla tamri ve mebla- mezbrun yz yirmi iki senesi muvzenesine dhil bulunan int ve tamrt tertbinden mahsbu icr olunmak zre emvl-i mahalliyyeden tesviyesi hussunun nezret-i mrun-ileyhya havlesi lzmu gsterilmi olmala ol bbda her ne vechile irde-i seniyye-i cenb- hilfet-penh eref-mteallk buyurulur ise mantk- lsi infz edilecei beynyla tezkire-i senver terkm klnd efendim. F 24 Safer sene [1]325 F 26 Mart sene [1]323 Sadr- azam Ferid

Marz- ker-i kemneleridir ki, Resde-i dest-i tazm olup, melffuyla berber manzr- l buyurulan ibu tezkire-i smiye-i Sadret-penhleri zerine mcebince irde-i seniyye-i cenb- hilfet-penh eref-mteallk buyurulmu olmala ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 26 Safer sene [1]325 ve F 28 Mart sene [1]323

Ser-ktib-i Hazret-i ehriyr Bende Tahsin

BOA. rde Mliye, nr. 42/ S. 1325

318

ZET VE TRANSKRPSYON

319

- 67 ARET SALDIRILARI SONUCU OTURULAMAZ DURUMDA BULUNAN AKRA DAHLNDEK KYLERN EMLK-I HMYNA KATILMASI

[Musul vilyetine bal Akra kazas dahilinde olup airetlerin

saldrlarndan dolay ahlsi dalan ve oturulamaz durumda bulunan elli drt kyn Emlk-i Hmyn'a katlmasyla, o civarda dank halde bulunan pek ok airetin iskn ve Nastrlere kar Mslman nfusun artmas gibi faydalar elde edileceinden bahisle; buralarn Hazne-i Hssaca satn alnmasnn Musul Vilyetince istenmesi zerine bedelinin hesaplanarak gereinin yaplmas hususunda sdr olan irde ile ilgili Bakitbet tezkiresi.] 11 Ra. 1325 (24 Nisan 1907)

Yldz Sary- Hmynu Bakitbet Diresi 1403

Musul vilyetine mlhak Akra kazsyla mlg Zbr kazs arasnda vki olup el-hlet hzihi Akra dhilinde kalan elli drt para karyenin ayirin tecvzt- vkasndan dolay ahlsi dalarak el-yevm gayr- meskn bir hlde kald ve emsli kur ve mezride olduu gibi bunlarn emlk- hmyn- hazret-i ehriyr miynna idhliyle imr olunmas o civrda bulunan gayr- meskn bir ok ayirin iskn ile mtenaim-i huzr ve megl- felhat olmalarn istilzm edecei ve civr kurnn dahi sebeb-i umrn ve tefeyyz olaca ve o civrda bulunan Nastrlere kar nfs- Mslimenin de artmas misill muhassent- addeyi d bulunaca cihetle bunlarn Hazne-i Hssa-i hnece mbyaas Musul Vilyet-i Aliyyesi'nden arz ve istzn klnm ve bedeli beyne'l-hazneteyn mahsb edilmek zre ber-vech-i arz ve istzn f-y muktezs hussuna irde-i seniyye-i cenb- hilfet-penh eref-

319

320

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

mteallk buyurularak Hazne-i Hssa- hne Nezret-i Aliyyesi'ne tebl klnm olmala ve kur-y mezkrenin esmsini hvi defter leffen irsl klnmala ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 11 Reb'l-evvel sene [1]325 ve F 11Nisan sene [1]324 Ser-ktib-i Hazret-i ehriyr Bende Tahsin

Kur-y mahlleden olduklar gerek vaktiyle b-defter-i mahss makm- vilyete bildirilen ve gerek hl-i hzrda hliy's-sekene ve zirat edilmeyen kur ve mezriin deer-i hakk ile dnmlerinin mekdrini mbeyyin defteri: Deer-i Hakk Dnmler Esm-i Kur ve Mezri Mlhazt ______________________________________________________________ 15002925Harbe-i Bl karyesi 22005000Harbe-i Zr " 4501500Gne Temrili " 19004935Hamekend 21504000Meleke Hac 10003500Nevde Harbe 7502516 Eldere 15006000Mmelyn 6502025Derin Hce 4002000 Batura 5502500Keremkeb 4002000Mmdavude 5002375Gltenr Kedn 6001200 Haneki 7502560Bjira Mahmr 10002325 Rekve " " " " " " " " " " " " "

320

ZET VE TRANSKRPSYON

321

7502985 Kmeni " 1600 3612 Brve-i Fakk- l 5002646 Serv Kn 12004528Hriyn Mmkerd " 20004754 Gr " 9501400Keremkn Muhyn " 25008963Ma beyn b-Rek " 6003300 320011267 15003200 Necm Kilib Laleli " " " " " " Dzn " " karyesi " " " " " " " " " " " "

"

17004519 Kilinisyn 9502500Kell Mmkerd 6502900 Mkde 12500 5000 4001800 emesil 10003190Mr Blyn 9503100 Trek 6002500 Bsy 6002025 Bey 15004000 Sephl 8005000Kubenderi 9502000Mmhalfe 6003000emeshk 4001500 Kene 8003175Mr Kveder 6002500Ciln Arbk 4502063Ciln Amedn 300 774Seyln Slih 7002595 Semln

"

19008525 Bnyte " 25009946Makili Pemern Kaladeyr 8003000 Horoz " 16006000 Gevrnik 7002500b Umar 250950 Ekl-i Kebr " " "

"

321

322

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

6002076 Kekn 4001500 Kfiye 2501200Ekl-i Sar 55400 183804

" " " Yekn Yalnz elli drt adet kur ve mezridir.

BOA. rde Huss, nr. 37/ Ra 1325

- 68 SELDOS NAHYES AHLSNN KARAPAPAK ARET'NN ZULMNDEN KAYET

[Musul Frkas'ndan Miralay Besim Bey kumandasndaki bir

mfreze ile idare olunan ran hududundaki Seldos nahiyesinin Mslman ve Mslman olmayan ahlsi, Karapapak Aireti aalarnn zulmnden ikayet ettiinden ve Hakkri Mutasarrfl'nca da Miralay Besim kumandasndaki mfrezenin kaldrlmas ve nahiyenin Ano kazasna balanmas veya bir kaza olarak idare edilmesi teklif edildiinden; konunun asker ynnn Altnc Ordu Kumandanl'na bildirildii, fakat inzibatn temini ve ilhak meselesinin Musul Vlilii'nin tezkiresine bal olduu yolunda Harbiye Nezreti'nin Dhiliye Nezreti'ne tezkiresi] 27 R. 1327 (18 Mays 1909)

Telgraf F 28 Nisan sene [1]325 Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne

322

ZET VE TRANSKRPSYON

323

Musul Frkas'ndan Mralay Besim Bey kumandasnda on be neferlik ester svr bir mfreze ile idre olunmakda olan ve yz elli pre karyeden ibret bulunan Seldos nhiyesinin Mslim ve gayr-i Mslim Msev ahlsi ummiyyetle ilerindeki Karapapa[k] Areti aavtndan on, on iki kadar cebbirenin zulm ve taaddlerinden ekv ile ya dier nevh-i mlhaka gibi mazhar- adlet ve emniyyet edilmelerini veyhd cebbirenin kll-i yevm artmakda olan mumele-i itisf-krnelerine tahammlleri kalmadndan ran'a iltihka mecbr olduklarn nhiye-i mezkre mtehayyiznndan Molla brahim Sddk Ulem nm zt merkez-i livya gelp keml-i sz ve gdzla ifde etmi ve bu bbdaki irt- resmiyyede ifde-i vkay meyyed bulunmu olduundan arz-y ummye tebean zikrolunan nhiyenin ya Ano kazsna ilhken veyhd ayrca bir kaz itibriyle mstakillen vilyete idre edilmesi ve Mralay Besim Bey'in mfrezesiyle birlikde oradan kaldrlmas lzmu Hakkri Mutasarrfl'ndan ir olunmudur. Frka-i askeriyyece olan malmta nazaran Ano kazsnn eyhre karyesinden Hoder nhiyesine kadar Drdnc Ordu ve mezkr eyhre karyesine Seldos, Lahican ve mahall-i siresinin Altnc Ordu mntkas olmak zre tayn edildii cihetle, bu bbda bu vilyetce bir ey denilemeyeceinden ahlnin temn-i istirhat emrinde Altnc Ordu Kumandanl vstasyla lzm gelen ktata teblgt icr etdirilmesi arzolunur, fermn. F 26 Nisan sene [1]325 Vl Vekli Kumandan Mrliv Yver

Umm Erkn- Harbiyye Diresi nc ubesi 695

Hulsa: Seldos nhiyesi Mslim ve gayr-i Mslim ahlsinin dier nevh gibi mazhar- adlet olamamalarna ve Ano kazsna rabtyla Mralay Besim Bey mfrezesinin kaldrlmasna dir vki olan ikyt hakknda.

Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne

323

324

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Marz- kerleridir. F 29 Nisan sene [1]325 trhli ve yz krk alt numaralu tezkire-i fahmneleri cevbdr. Hudd- raniyye'deki Seldos nhiyesinin Mslim ve gayr- Mslim ahlsi Karapapak Areti aavt taaddiytndan ve dier nevh-i mlhaka gibi mazhar- adlet ve emniyyet olamamalarndan ikyetle Mralay Besim Bey maiyyetindeki mfrezenin kaldrlmas ve nhiye-i mezkrenin Ano kazsna ilhken ayrca bir kaz itibryle mstakillen idre edilmesi husst hakkndaki teklfinden cihet-i askeriyyece icr olunabilecek aksmnn evvelce de Hudd- raniyye Havlsi Kumandanl'nda bulunmasndan ve binen-aleyh havl-i mezkreye ve emzice-i ahlye vukf- tmm olmasndan dolay ahlnin temn-i istirhatyle hkmete sndrlmas emrinde cbnn icrs bu kerre taraf- acizden Altnc Ordu Kumandanl'na telgrafla ir edilmi ise de ikyt ve teklf-i mezkreden temn-i inzibt ile nhiyenin Ano'ya ilhk keyfiyyeti umr- mlkiyyeye id ve merbtiyyeti hasebiyle Musul Vilyetince tezekkre lyk mevddan bulunduu gibi hudd ahlsinin evvelce ran'a meyli esbbndan biri de memrnin teseyyb ve sy-[s-] idreleri olduundan memrn-i mm-ileyhimin taraf- mukbildeki ran memrninden daha dilne icr-y vazfe ile ahlnin hkmete sndrlmasna son derecede itin eylemeleri hussunun mahalline emr tebli ment- rey-i l-i dverleridir. Ol bbda emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir. F 27 Reb'l-hir sene 1327 ve F 4 Mays sene 1325

Harbiye Nzr Bende [imza]

BOA. DH.MU, nr.19-2/36

- 69 SYANCILARLA LKS OLDUU ANLAILAN NGLTERE'NN MUSUL VSKONSOLOSU VBLK'NN BAKA BR YERE NAKL

324

ZET VE TRANSKRPSYON

325

[ngiltere'nin Musul Viskonsolosu Vibliki'nin Hemavendliler

ierisinde dolaarak Barzan eyhiyle grmek istemesinin bir maksada dayand; zira daha nce ele geirilen asilerin ifadelerinden de isyanclarla mnasebeti olduu anlaldndan, bu gibi konsolos ve ecneblerin serbestce dolamalarna msaade edildii takdirde bu havalide asayiin salanmasnn mmkn olamayaca yolunda Musul Vali ve Havalisi Kumandanl'ndan alnan telgraf zerine, durumun ngiltere Sefreti'ne bildirildii ve gelen cevabta konsolosun baka bir mahalle nakline karar verilerek yerine Msy Grik'in tayin edildii hususunda Musul Vilyeti'nden gnderilen ifre.] 20 M. 1328 (1 ubat 1910)

Bb- l Dhiliye Nezreti Muhbert- Ummiyye Diresi kinci ube

Musul vlsi ve havlsi kumandanlndan alnan 17 Eyll sene [1]325 trhli ifre telgrafnme sretidir. ngiltere Devlet-i fahmesinin Musul viskonsolosu ehr-i temmuzda kelekle Badad'a gelmidi. Bir ka gn ikmeti mtekib Salhiye tarkiyle Musul'a gideceini ve Salhiye'ye muvsalatnda Bziyn tarkiyle Sleymaniye'ye gitmek arzsunda bulunduunu Salhiye'deki tabur kumandanlna beyn etmi ve mmileyh tarafndan sret-i hatt- hareketi ordu kumandanlnda bulunduum esnda ir olunmu ve yollarn u sradaki emniyyetsizliine mebn mezkr tarkin takbi maslahaten ciz olamayaca bi'l-vsta cevben bildirilmi idi. Badehu Kerkk'e giderek bir ka gn rmdan sonra ememl tarkiyle Sleymaniye'ye ve oradan da Bna ve Serdet cihetlerine gitdii gayr-i resm haberi alnm idi. O cihetlerde de bir hayli doladkdan sonra Barzan slerinin tenkli maksadyla hareket eylediim tarki takben Erbil'e ve oradan Kerdmmke ve sonradan Akra'ya geldii ve Barzan'a kadar gelmek arzsunda ise de her ne esbba mebn ise gelmeyerek avdet etmi ve mahall-i avdetine dir bir malmt alnamayup mdiye istikmetiyle Tabri'ye doru hareket

325

326

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

etmi olaca aleb-i ihtimlden bulunmu ise de memrnin bu bbda hi bir tarafa malmt vermemeleri mcib-i istirb olup badem bu gibi hareket edeceklerin hatt hareketleri hakknda malmt- lzme fs hussunun tammen ir vilyet vekletine yazlmdr. Konsolos- mm-ileyhin u srada isynda bulunan Hemavendler iersnde dolaarak Mertiyyet aleyhine kymda sbit olan Barzan eyhiyle grmek zre gelmesi ve bu sretle geleceini akdemce Barzan eyhi Abdsselm'a yazm olmas elde edilen mektblar melinden anlalm olduu gibi eyh-i merkm tarafna da zerine sevk olunacak askere mdfaa-i nefse mecbr olduundan bu cihet hakknda makmtca izhr- hakk in muvenet olunmasna dir 11 Austos sene [1]325 trhli yazm olduu mahtm varakas gnderilmek zre iken firr ederek terkeyledii evrk miynnda bulunmudur. teden ber de mm-ileyh ile muhbere-i dimede bulunduu der-dest edilmi olan slerin ol bbdaki alnan ifde-i evveliyyeleri delletiyle sbit bulunmala mm-ileyhin zamn- Mertiyyet-i dilede bu havlce esbb- gzr anlalmadan ve hkmetce bir kayd ve malmta tbi tutulmadan ve muvenete muhtc kalmadan bu gibi konsolos ve ecneblerin hareketde serbest ve salhiyetdr brakld takdrde zten hisse-i marifden mahrm kalm olan bu havlce syiin idmesi gayr-i mmkin ve her dim haleldr olaca ve tyen dahi teskni pek mkil bir reng-i siys tekl edecei mtlaa-i cizden bulunmala tedbr-i cile ittihzna msraat buyurmalarna hasbe'l-vazfe arza mcseret eylerim, fermn.

Bb- l Nezret-i Hriciyye Umr- Siysiyye Mdriyyet-i Ummiyyesi Devir ve Vilyt Kalemi Aded 756

Hulsa: Musul ngiltere konsolosunun get gzrna dir cevben

Dhiliye Nezret-i Aliyyesi'ne Sadetl efendim hazretleri,

326

ZET VE TRANSKRPSYON

327

Musul ngiltere konsolosunun ihtrt- vkaya ramen Bziyn ve Akra civrnda dolamakda ve ne gibi maksd takb etmekde olduuna dir Musul Vilyeti'nden alnan telgrafnme sretinin leffiyle vrid olan 24 Eyll [1]325 trhli ve 737 numaralu tezkire-i vl-y nezret-penhleri ile bu bbda eref-vrid olan tezkirei smiye zerine ngiltere Sefreti'ne teblgt- mukteziyye f klnm idi. Mmileyh konsolosa vesy-y lzme f olunduu ve maa haza kendisinin har mahalle nakline mukaddem karr verilmi olduu ngiltere maslahat-gzr tarafndan cevben beyn klnmdr. Emr irde efendim hazretlerinindir. F 19 Zi'l-kade sene 1327 ve F 19 Tern-i Sn sene 1325

Hriciye Nzr Rfat

Bb- l Dire-i Sadret Tahrrt Kalemi 2799 Dhiliye Nezret-i Aliyyesi'ne Sadetl efendim hazretleri, ngiltere Devleti'nin Musul konsolosunun dhil-i vilyetde bir ok mahallerde doladkdan sonra Barzan eyhi ile grmek arzsunda ve merkm ile muhbertda bulunduu Harbiye Nezret-i Aliyyesi'nden geende ir olunmas zerine Hriciye Nezret-i Cellesi'ne teblgt f edilmi idi. Bu kerre alnan cevbda mm-ileyh konsolosa vesy-y lzme f klnd maa-haz kendisinin har mahalle nakline karr verilmi olduu ngiltere maslahat-gzr tarafndan ifde olunduu inb ve Harbiye Nezret-i Aliyyesi'ne de malmt it edilmi olmala vilyete de teblgt icrsna himmet olunmas siyknda tezkire-i hulsver terkm klnd. F 23 Zi'l-kade sene [1]327 F 23 Tern-i Sn sene [1]325

Sadr- azam

327

328

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Hilmi

Dhiliye Nezreti Muhbert- Ummiyye Diresi ube: 2 Evrk nr: 2799 Trh: 26 Zi'l-kade sene [1]327 26 Tern-i Sn sene [1]325

Musul Vilyet-i Aliyyesi'ne Musul ngiliz konsolosunun dhil-i vilyetde bir ok mahallerde doladkdan sonra Barzan eyhi ile grmek arzsunda ve merkm ile muhbertda bulunduu Harbiye Nezret-i Aliyyesi'nden ir olunmas zerine Hriciye Nezret-i Cellesi'ne teblgt- lzme lede'l-icr, mm-ileyh konsolosa vesy-y mukteziye f klnd maa-haz kendisinin har mahalle nakline karr verilmi olduu ngiltere maslahatgzrnn ifdesine atfen nezret-i mrun-ileyhden cevben inb ve Harbiye Nezret-i Aliyyesi'ne de malmt it edildii b-tezkire-i smiye izbr buyurulmala malmt olmak zre beyn- keyfiyyete ibtidr olundu. ol bbda.

Dhiliye Nezreti Muhbert- Ummiyye Diresi ube: 2 Evrk nr: 792 Trh: F 2 Knn- Evvel sene [1]325

Musul Vilyeti'ne ifre C. 17 Eyll sene [1]325. Tahrrtla bildirildii zre Musul ngiliz ser-konsolosunun mahall-i hara nakline karr verildii sefretin cevbna atfen Hriciye Nezreti'nden bildirilmidir.

328

ZET VE TRANSKRPSYON

329

Bb- l Dhiliye Nezreti ifre Kalemi Musul Vilyeti'nden Vrid Olan ifre C. 26 Tern-i Sn sene [1]325. ngiltere Musul sbk Viskonsolosu Msy Vibliki'nin geen pazar gn Diyarbekir tarkiyle hareket eylemi ve yerine tayn klnan Msy Grik bir ka gn evvel muvsalatla emr-i mahssunun vrduna dein vekleten idre-i umra mberet eylediini b-takrr bildirmi olduu marzdur. F 19 Knn- Sn sene [1]325 Vl ve Kumandan Fazl vrdu BOA. DH. MU, nr. 42/57

- 70 EL-CEZRE'DE AHLDEN ZORLA HARC TOPLAYAN AMMR ARET'NN BU TR FAALYETLERNN NLENMES

[El-Cezre'de ahlden zorla harc toplamak ve vergi almadan

koyunlarn baka bir mahalle sevkedilmelerine engel olmak gibi faaliyetlerle adeta mstakil bir hkmet eklinde davranan ammr Aireti'ne kar, hayvanlarnn emniyetinin salanmas hususunda defalarca Irak Hatt Kumandan Nzm Paa'ya mracaat edildii halde bir netice elde edilemediinden bahisle; bu hususda kanun muamelenin yaplmas talebine dair anam tccarndan Mustafa ile arkadalarnn telgraflar zerine ammr Aireti'nin tedibi iin kararlatrlan tertibatn bir ka gne kadar uygulanaca hakknda Harbiye Nezreti'nin tezkiresi ]

329

330

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

27 Z. 1328 (30 Aralk 1910)

Telgrafnme Mahreci: Musul Numara: 8787 Trhi: 5 Knn- Evvel sene [1]326

Meclis-i Mebsn Resi Ahmed Rz Bey hazretlerine El-Cezre sahrsnda cevelen-gh- ekvet ittihz ile bir hkmet-i mstakille misill hkimiyyetini bil-mezhim f eyleyen ve v-esaf gyet cz bir kuvve-i askeriyyenin sevkiyle tedbleri mmkin olduu hlde her ne hikmete mebn ise ihml edilen ak-i ammr ressnn geen sene Musul devir-i aliyyesince derece-i sbta vardrdmz alt bin liralk nkd ve mev-i masbemizin hkmetce istirdd edilmediinden cret alarak bu kerre Suriye havlsine sevketmekde olduumuz iki yz binden mtecviz anmmzn bc rsmtn istf etmek in mezkr anmmz, mevmizi oradan men ile tehdd ve tazykleri altna almlardr. Bu mezlime karu evvel ve hir istimdd etdiimiz Htta-i Irakiyye Kumandan- Ummsi Nzm Paa hazretlerinden bir efat gremiyoruz ve grmek mdinde deiliz. Kime arz- ekv edelim. Efrd- milletin u zamn- Mertiyyetde ayn- muhit iinde iki cihetin teklfiyle tbi tutulmas ve kuvve-i icriyyenin bu derece nazar- msmaha ile bakmas Knn- Ess'ye bir latmadan baka ne ile tevl olunur. Hukk- mtekbile cbn idrk etdiimizden masb emvlimizin istihls ve Bilbc'da taht- muhsaraya alnan anmmzn yoluna devm vesilinin istikmli knn nmna taleb olunur.

[Anm Tccr Mustafa ve dier anm tccrlarnn isimleri]

330

ZET VE TRANSKRPSYON

331

Telgrafnme Mahreci: Musul Numara: 8914 Trh: 9 Knn- Evvel sene [1]326 Musul mebslar Fzl ve Dvud efendiler hazertna Drdnc defa olarak Altnc Ordu Kumandanl'na yazlan telgrafn sretidir. El-Cezre'yi istikll-gh- ekvet ittihz ile hakk- hkimiyyete mlik bir hkmet-i khire misill reydan harc istihsl eyleyen ammr ekiysnn menleriyle emvlimizin muhfazas sretinde Osmanllk haysiyyetinin muhfazas in cbtna karu ihtiyr edilmekde olan ihml ve nizmna bu kerre Suriye ve havlsine sevketmekde bulunduumuz iki yz binden mtecviz anmmzdan cebren aldklar bin lirann tetimmesi olarak mecm rsmlarn almadkca yol vermeyerek el-n bir tazyk ve tehddleri altna alma intc etdiinden bir drl aklmz ermiyor. Biz bir hkmeti tanyoruz; muhfazamz hukk- mtekbile noktasndan zt- devletlerinden istiyoruz. Bu ferydmza da iltift buyurulmayacaksa ve hi olmaz ise nereye mrcaat edeceimizi tayn buyurunuz. ammr res-y tgiyyesi tarafndan sevki men edilmekde olan anmmzn muhfazas hakknda Nzm Paa'ya blda mestr telgraf dahi kede etmekle istid-y adlet etdiimizden bi'l-infil hod-be-hod Musul'da Dvn- rfce muhkememizin icrs lzmuna Musul vlsi ile asker kumandanlna emr verdi. Yarn tevkfimiz maznndur. Musul'daki Dvn- rf ise yalnz Barzan mddesine mnhasr ve bir memleketde idre-i rfiyye iln ancak Meclis-i Mill karr zerine irde-i pdihye ment iken Nzm Paa'nn bu bbdaki hareket-i knn-ikennesini neye hamletmek lzm ise efendilerimiz tayn buyursun. Acab db- milliyesini muhfaza ederek ve habl-i metn-i Mertiyyet'e sarlarak iddi-y hukk eden bir mazlmun hedef olaca mumele ve bu ise adlet-i knniyye nerede kalr evketmeb efendimiz Knn- Ess'yi tebclen hilfnda zerre kadar hareket buyurma tecvz etmediine evrk- havdis millete tebr ediyor. Nzm Paa'nn emvlimizi imrr- menhbtmz istirdd edecei yerde bu mumelesi arkamzda sedd-i henn demek olan Meclis-i Millmizi ve Knn- Ess hkmn dnmemekde olduunu

331

332

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

gsteriyor. Hakkmzda u hakrt- zlimneyi pervsz olarak icr ediyor. Geen sene mehkim-i adliyyece isbta vardrdmz alt bin liradan gayr bu sene dahi gasbolunan bin liramzn mkft bu mudur? Her noktas clib-i nazar- dikkat ve garbet olan u mumelta karu vecib-i sera-i knniyyenin icrsn Musul makinesi banda bekliyoruz, efendim. [Anm Tccrndan Mustafa ve dier anm tccrlarnn isimleri]

Telgrafnme Mahreci: Musul Numara: 8914 Trh: F 9 Knn- Evvel sene [1]326 Dhiliye Nzr Talat Beyefendi hazretleri'ne Drdnc defa olarak Altnc Ordu Kumandanl'na yazlan telgrafn sretidir. El-Cezre'yi istikll-gh- ekvet ittihz ile hakk- hkimine mlik bir hkmeti khire misill reydan harc istihsl eyleyen ammr ekiysnn menleriyle emvlimizin muhfazas sretinde Osmanllk haysiyyetinin muhfazas cbtna karu ihtiyr edilmekde olan ihml ve betet bu kerre Suriye ve havlsine sevketmekde bulunduumuz iki yz binden mtecviz anmmzdan cebren aldklar bin lirann tetimmesi olarak mecm rsmlarn almadkca yol vermeyerek el-n tazyk ve tehddleri altna alma intc etdiinden bir drl aklmz ermiyor. Biz bir hkmeti tanyoruz. Muhfazamz hukk- mtekbile noktasndan zt- devletlerinden istiyoruz. Bu ferydmza da iltift buyurulmayacaksa ve hi olmaz ise nereye mrcaat edeceimizi tayn buyurunuz. ammr res-y tgyyesi tarafndan sevki men edilmekde olan anmmzn muhfazas hakknda Nzm Paa'ya blda mestr telgraf dahi kede etmekle istid-y adlet etdiimizden bi'l-infil hod-be-hod Musul'da Dvn- rfce muhkememizin icrs lzmuna Musul vlsi ile asker kumandanna emr verdi. Yarn tevkfimiz maznndur. Musul'daki Dvn- rf ise yalnz Barzan mddesine

332

ZET VE TRANSKRPSYON

333

mnhasr ve bir memleketde idre-i rfiyye iln ancak Meclis-i Mill karr zerine irde-i pdihye ment iken Nzm Paa'nn bu bbdaki harekt- knn-ikennesi neye hamletmek lzm ise efendilerimiz tayn buyursun. Acab db- milliyyesini muhfaza ederek ve habl-i metn-i Mertiyyet'e sarlarak iddi-y hukk eden bir mazlmun hedef olaca mumele bu ise adlet-i knniyye nerede kalr. evketmeb efendimiz Knn- Ess'yi tecmlen hilfnda zerre kadar hareket buyurma tecvz etmediine evrk- havdis millete tebr ediyor. Nzm Paa'nn emvlimizi imrr, menhbtmz istirdd edecei yerde bu mumelesi arkamzda sedd-i henn demek olan Meclis-i Millmizi ve Knn- Ess hkmn dnmemekde olduunu gsteriyor. Hakkmzda u hakrt- zlimneyi pervsz olarak icr ediyor. Geen sene mehkim-i adliyyece isbta vardrdmz alt bin liradan gayr, bu sene dahi gasbolunan bin liramzn mkft bu mudur? Her noktas clib-i nazar- dikkat ve garbet olan u mumelta karu vecib-i seri-i knniyyenin icrsn Musul makinesi banda bekliyoruz, fermn. [Anm Tccrndan Mustafa ve dier anm tccrlarnn isimleri]

Umm- Erkn- Harbiyye Diresi nc ubesi 2160 stanbul Hulsa-i mel: ammr airinin tedbi in makarr bulunan tertbtn bir ka gne kadar mevki-i icrya vaz edileceine dir. Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Devletl efendim hazretleri, F 9 Knn- Evvel sene [1]326 trh ve iki bin doksan dokuz numaral tezkire-i czye zeyldir. Anm tccrndan Mustafa ve rfeksnn anm bc rsm istf edilmedikce ammr Aretince imrrna msade edilmemekde olduuna dir makm- cizye vrid olup, sreti bundan evvel leffen tisyr klnan telgrafnme zerine bu bbda tedbr-i sera icrsyla masbtnn istihls ve anmn temn-i

333

334

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

mrr hakknda Altnc Ordu Kumandanl'na icr edilen teblgta cevben vrid olan f 11 Knn- Evvel sene [1]326 trhl ve ifreli telgrafnmede ammr airinin tedbi in yaplan ve bir ka gne kadar mevki-i icrya vaz mukarrer bulunan tertbtn Musul'dan tevrd eden mebhs ikyt da hall ve fasl edecei ir klnm olmala ol bbda emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir. F 27 Zi'l-hicce sene [1]328 ve F 16 Knn- Evvel sene [1]326 Harbiye Nzr [imza]

BOA. DH. SYS, nr. 26/2-3, belge sra nr. 27, 28, 29, 30, 31, 34, 35.

- 71 ALKU AHLSNN MAL VE HAYVANLARININ KURTARILMASI

[Musul yaknlarnda "Alku" adndaki Sryn Katolik ky

ahlsinin eya ve hayvanlarn alp papazn tehdid eden Musullu Mehmed el-Decg ve arkadalarndan birinin yakalanp mahkemeye sevkedildikleri, dierlerinin de aranmakta olduuna dair Musul Vlilii'nden Dhiliye Nezreti'ne ekilen telgraf.] 21 N. 1330 (3 Eyll 1912)

Dhiliye Nezreti Muhbert- Ummiyye Diresi ube: 1 Trh: 18 Austos sene [1]328

Musul Vilyeti'ne Telgraf

334

ZET VE TRANSKRPSYON

335

Musul kurbunda Alku nmndaki Sryn Katolik karyesi ahlsinin ey ve hayvant Musullu Mehmed el-Decg ve avenesi tarafndan gret ve karye papasnn tehdd edildii haber verildiinden mtecsirlerinin seran takb ve der-desti ve magsbtn istirddyla ve b-emr-i l-i hazret-i nezret-penh ashbna idesi ile keyfiyyetin inbs.

Telgrafnme Mahreci: Musul Numara: 12526 Trh: 22 Austos sene [1]328 Aded: 83 Dhiliye Nezreti'ne C. 18 Austos sene [1]328 kinci ube bu srada bu tecvzn vuku esbb takbtn netcesinde tavzh edecekdir. Jandarma diresince mtecsir dalan ahsdan biri der-dest ve mahkemeye teslm edildi. ki arkada da taharr olunmakdadr. Yedi merkeb ve ufak tefek eydan ibret olan masbtn zhire karlmas esbb eldedir. Kylnn ifdesi zerine mahkemece der-destlerine lzm gsterilecek ehs derhl der-dest olunacakdr. Buras tutulan Arabn medhldr olmadna dir kyl nmna istid verildii srada papaslarna da sylemi idim. Takbta devm olunmakdadr. Netcesi arzolunur, fermn. F 21 Austos sene [1]328 Musul Vlsi Tahir BOA. DH. H, nr. 53/35 - 72 MUSUL'A YAPILACAK TUZ NAKLNN GVENLNN SALANMASI

[ammr Aireti'nden Mehmed bin Abdlkerim oullarnn, Musul

Dyn- Umumiye Anbar'na tuz getirmek iin Bevre memlehasna gnderilen devecilerin nn keserek tm erzak ve eyalarn aldklar,

335

336

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

haksz yere gei vergisi tahsil ettikleri ve bir deveciyi ldrdkleri yolunda Dyn- Umumiye Mdriyeti'nin ikyeti zerine, gerekli nlemlerin alnmasna dair Dhiliye Nezreti'nin Musul Vilyeti'ne gnderdii tahrirat.] 20 M. 1331 (29 Aralk 1912)

Mliye Nezreti Kalem-i Mahss Aded 1574/92 Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Devletl efendim hazretleri, Musul Duyn- Ummiyye Anbar'na tuz celbi in Bevre memlehasna izm klnan takrben bin devenin nne ammr ayirinden Mehmed bin Abdlkerim oullar geerek kffe-i erzk ve eyy aldkdan ve her kfileden hh nmyla bin be yz guru mrriyye resmi de tahsl etdikden sonra kendi beynlerindeki mnzaa dolaysyla devecilerden Mehmed bin Hac Csim'i katl eyledikleri ve devecilerin erzksz kaldklarna gre bo olarak avdet etmeleri muhtemel id ve yet ayirin taaddiyt byle devm ederse bir daha tuz celbedilememesi melhz bulunduu ve keyfiyyetin vilyete de ir olunduu Musul Duyn- Ummiyye Mdriyyeti'nden b-telgrafnme bildirilmi ve iin ehemmiyyeti mstan-i zh bulunmu olduundan bahisle msebbiblerinin zhire ihrcyla tecziesi ve emr-i mnkaltn temn-i selmeti esbbnn istikmli Duyn- Ummiyye Mdriyyet-i Ummiyyesi'nin iltimsna atfen komiserliinden izbr ve keyfiyyet Harbiye Nezret-i Cellesi'ne de ir klnm olmala iktiz-y hlin f ve netcesinin inb buyurulmas ment- himem-i aliyye-i nezret-penhleridir. Ol bbda emr fermn hazret-i men-leh'lemrindir. F 18 Muharrem sene [1]331 ve F 15 Knn- Evvel sene [1]328 Mliye Nzr Nmna Mster [imz]

336

ZET VE TRANSKRPSYON

337

Dhiliye Nezreti Muhbert- Ummiyye Diresi ube: 2 Evrk Numaras: 1180 Trh: 17 Knn- Evvel sene [1]328 Musul Vilyeti Vekleti'ne Telgraf Musul Duyn- Ummiyye Anbar'na tuz celbi in Bevre memlehasna gnderilen devecilere vuk bulan taarruzt ve mtecsirler hakknda ne yapldnn serian inbsyla berber emr-i mnkaltn temn-i selmeti ve bu gibi hdistn men-i tekerrr esbbnn da istikmli.

BOA. DH. SYS, nr. 26/2-8

- 73 MUSUL'A BALI YZ KIRK KYN ESK DEFTERLERE KAYDEDLMES

[Musul vilyetine bal olup, yz yirmi senesinde tahriri

yenilenmeyen yz krk kyn, otuz seneye yakn bir zamandr doumlm gibi halleri kayt edilemediinden, ahl ve hkmetin vergi, askerlik ve buna benzer ilerde zor durumda kald; bu durumun devam etmemesi iin sz konusu kylerin u andaki durumlarnn yeni tahrir yaplana kadar eski defterlere kaydedilmesi hususunda Sicill-i Nfs dre-i Ummiyesi Tahrrt Kalemi'nin Musul Vilyeti'ne gnderdii tahrirat.] 26 Ra. 1331 (5 Mart 1913)

Musul vilyetine verilecek tahrr-i nfs masrafnn havlenmesi hangi trhde it buyurulduunun beyn.

337

338

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Havlenme trhi 23 Hazran sene [1]328 olup, 28 m[ezkr] trhli tahrrta leffen vilyete gnderilmidir, efendim.

Musul Vilyeti Nfs Nezreti Aded 63 Huzr- sm-i cenb- vilyet-penhye Vilyet-i celleleri merkez kazsna merbt olup, geen yz yirmi senesinde icr edilen tahrrde komisyon tarafndan tahrri tecdd edilmeyerek atkde kalan yz krk karyenin otuz seneye yakn mddetden beri vefeyt ve tevelldt gibi vuktlar yrdlmedii cihetle ahl ve hkmetin bir ok ileri pek mkil bir hlde kald ve bu mddet zarfnda hemn tevelldd ve mektmtlar alnmadndan kur-y mezkre deftirinde erbb- esnn dahi kalmad anlalm ve bu ise min klli'l-vch gayr-i ciz ve itin ve ehemmiyeti hiz bulunmu olduundan, yet bu sene zarfnda icrs mutasavver bulunan tahrr-i umm emri verilemeyecek ise nakl-i mekn, seyhat- fer ve intikl gibi ahlye id meslihin ve tark-i amele-i mkellefe vergisiyle mumelt- askeriyye vesire misill hkmet-i seniyyeye rci husstn bir mddet daha sektedr olmamas in kur-y mezkre ile sir mlhaktdaki kurnn deftir-i atkas zerine mi, yoksa ayrca tutulacak birer msvedde defterleri zerine mi vukatlarnn yrtlmesi cb edecei ve birer msvedde defterine yrtlecek ise bunlarn kimler tarafndan tasdki muktez bulunduu emrinin Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden istihsl buyurulmas ment ve mtevakkf- emr fermn- sm-i cenb- devletleridir. Ol bbda. F 23 Hazran sene [1]328 Musul Vilyeti Nfs Mdriyyeti

Musul Vilyeti Mektb Kalemi Aded

338

ZET VE TRANSKRPSYON

339

112 [Hulsa]: Nfs vukt ve sireye dir leffi 1 Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Devletl efendim hazretleri, Merkez-i vilyete merbt olup, geen yz yirmi senesinde icr edilen tahrrde komisyon tarafndan tahrr-i cedd edilmeyerek atkde kalan yz krk karye ile mlhaktdaki kurnn deftir-i atkas zerine mi, yoksa ayruca tutulacak bir msvedde defterleri zerine mi vuktn yrdlmesi ve bunlarn kimler tarafndan tasdk edilmesi cb edecei hakknda Nfs Mdriyyeti'nden yazlan takrr aynen ve leffen takdm klnm olmala iktizsnn emr ve ir buyurulmas bbnda emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir. F 24 Receb sene [1]330 ve F 26 Hazran sene [1]328

Musul Vlsi Bende Tahir

Sicill-i Nfs dre-i Ummiyyesi Tahrrt Kalemi Evrk nr: 364 Dosya nr: 4319 Trh: 19 Temmuz sene [1]328

Hulsa: Nfs vuktna dir

Musul Vilyet-i Cellesi'ne 26 Hazran sene [1]328 trh ve 112 numaral tahrrt- devletleri cevbdr. Vilyet-i cellelerince mceddeden tahrr-i nfs- ummiyye der-dest-i icr

339

340

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

bulunduuna nazaran tahrrin ikmlinden evvel vuktn yrdlmesine mahal grlemediinden Sicill-i Nfs Mdriyyeti ifdesiyle beynna mberet klnd, ol bbda. [mz]

Musul Vilyeti Mektb Kalemi Aded 268 Hulsa: imdiye kadar yaplmayan yz krk karye vukt hakknda Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Devletl efendim hazretleri, Sicill-i Nfs dre-i Ummiyyesi ifdesine atfen eref-mevrd 23 Temmuz sene [1]328 trh ve iki yz dokuz numaral tahrrt- nezret-penhlerine arza-y cevbiyyedir. Ahvl-i hzra mnsebetiyle tahrr-i nfsun sene-i tiyeye talki nezret-i cellelerinin 3 Knn- Sn sene [1]328 trh ve on sekiz bin yz krk bir numaral telgrafnmesi ahkmndan olduuna ve otuz seneden ber yrdlmeyen ve mumelt- askeriyye ve mlkiyyece bir ok mkilt ihds eden merkeze mlhak yz krk karye vuktnn deftir-i atka veyhd ayrca tutulacak cedd msveddeler zerine mi icrs muktez bulunduunun irdesi Nfs Mdriyyeti ifdesiyle arzolunur. Ol bbda emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir. F 18 Safer sene [1]331 ve F 13 Knn- Sn sene [1]328

Musul Vlsi Vekli Mrliv Mehmed Esad bin Halil

340

ZET VE TRANSKRPSYON

341

Sicill-i Nfs dre-i Ummiyyesi Tahrrt Kalemi Evrk nr: 759 Dosya nr: 4319 Trh: 20 ubat sene [1]328 [Hulsa]: Nfs vuktna dir Musul Vilyet-i Behiyyesi'ne 13 Knn- Sn sene [1]328 trh ve 268 numaral tahrrt- vllar cevbdr. Vilyet-i behiyyelerinde tahrr-i nfs icr olunacana gre bildirilen kur nfsunun msvedde defterlerine nakli tekellft mstelzim olacandan oralara id vukt- nfsiyyenin deftir-i atkada yrdlmesi zarr id Sicill-i Nfs dre-i Ummiyyesi ifdesiyle beyn olunur, ol bbda.

BOA. DH. SN-THR, nr. 40/93

- 74 SERDET AHLSNN RAN HKMDARI ZZETULLAH HAN'IN TECAVZLERNDEN KORUNMA STE

[ranllarn mal ve nfuslarna taarruz ettiklerinden bahisle ran

Hakimi zzetullah Han'n ktlnden "slmiyet" adna muhafazalarn isteyen Serdet mfts ve ahlsinin Dhiliye Nezreti'ne gnderdikleri telgraf zerine Musul Vilyeti'nden alnan bilgiye gre; zzetullah Han'n ark nahiyelerinin Osmanl idaresi altnda bulunduu sralarda Savibulak'da uzun mddet itibarsz kalmas sebebiyle Osmanl Hkmeti'ne dman olduu ve tecavzlerinin buna dayand, siyas bir deiiklik olmad srece de u anda ran snrlarna dahil olan Serdet

341

342

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

halknn hukuklarnn vilyetce korunamayacana dair Musul Vlilii'nin mtalaasn havi telgraf.] 12 N. 1331 (15 Austos 1913) Telgrafnme Mahreci: Mamre Numara: 168 Trh: F 29 Temmuz sene [1]329 Dhiliye Nezreti'ne Serdet ve havlsi vaktiyle Sleymaniye hkmrn olan Bbn paalarnn idre-i hkmetleri tahtnda bulunduu trhen sbitdir. Bbn hnednnn inkrzyla Sleymaniye sanca dorudan doruya Hkmet-i Osmniyye'ye iltihk etdirildii hlde bi'l-cmle tevbi dahi ayn iltihka tbi olduu halde memrn-i Osmniyye'nin teseyyb ve ahvl-i l-kaydneleri yznden ran, frsat-i fuzl mdhltlarna Serdet'i Memlik-i raniyye addna geirmee muvaffak oldular. Ka sene evvel hakik-i mstemirre tezhr ederek Saltant- Osmniyye mlkn istirdd etdiyse de her naslsa geen kdan beri ran boyunduruu tekrr boynunuza geirildi. Hkmet-i Osmniyye'ye olan itatimiz ranllar gcendirmi bir arz- edd-i kalbe bis olmu olmaldr ki mlmza kanat etmiyerek nfsumuza da taarruz olunuyor. Mslmnz, makm- hilfete merbtuz. Halfe-i slm mlk cihetinden olmasa bile slmiyyet noktasndan bizi muhfazaya mecbrdur. ran'n hkim sfatyla zerimize tasallut etdii muhteris zzetullah Han'n men-i err her neye mtevakkf ise icrsn adlet-i slmiyyet-perver dvel-i muazzamann refet-i vicdniyyelerinden istirhm eyleriz. Serdet Mftsi Abdlkerim Umm Ahl Nmna Mehmed Sz Resi Ahmed Umm Tccr Nmna Mevld Krk Ressndan Bbil Aa Bezzz Nmna Emin

342

ZET VE TRANSKRPSYON

343

Dhiliye Nezreti Trh: 1 Austos sene [1]329 Evrk Umm Numaras: 93

Musul Vilyeti Vekleti'ne Telgraf Abdlkerim ve rfeks imzlaryla Mamre'den ekilen 29 Temmuz sene [1]329 telgrafnme kopyas grlerek mnderectna nazaran mtlaalarnn inbs.

Bb- l Dhiliye Nezreti ifre Kalemi Musul Vilyeti'nden Alnan ifre C. 1, vusl 2 Austos sene [1]329, 253 ak telgraf kopyada mnderic husstn shhati Kolordu'dan Harbiye Nezreti'ne tafslt arzedilen Bet hdisesiyle de meyyeddir. Nevh-i arkiyyenin iglimizde bulunduu sralarda her drl metmii sedd edilerek Savibulak'da uzun mddet mahrm- ch kalan zzetullah Hn'n tabatyla Hkmet-i Osmniyye'ye dman olmas ve muhfaza-i sadkat ve meveddet edenlere tecvz ve taadd eylemesi vukt- criye ile de mertebe-i sbta varmaktadr. Zevt- mteaddiyyenin ran topranda bil-vsta vilyete muhfaza-i hukklar imknsz bulunduuna binen nezret-i cellelerince tedbr-i siysiyyenin ittihzndan ve hlin tebeddlne dellet buyurulmakdan baka bir sret-i tesviye bulunamayaca mtlaasnda bulunduum marzdur. F 2 Austos sene [1]329 Vl Vekli Esad

BOA. DH. SYS, nr. 108/16

343

344

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

- 75 BARZAN EYHNN YAKALANMASI N MUSUL VLYETNE YARDIMDA BULUNULMASI

[Musul vilyetince Barzan eyhinin yakalanmas iin balatlan

harekta yardm edilmesi maksadyla, masraflar vilyete karlanmak zere Van'dan iki tabur ile birlikte top ve mitralyz gnderilmesi iin emir verildii; ancak sz konusu parann vilyete denmesinin mmkn olmad, k mevsimi ve yollarn kt olmas sebebiyle de sevkiyatn durdurulmas isteinde bulunulduu, bunun zerine parann Harbiye Nezreti'nce dendii ve sevkiyatn zaruri olduu yolunda Dhiliye Nezretinden Van Vilyeti'ne ekilen ifre.] 13 R. 1332 (11 Mart 1914)

Bb- l Dhiliye Nezreti ifre Kalemi Van Vilyeti'nden Gelen ifre Mstaceldir Musul vilyetince Barzan eyhinin tedbine tevessl edildiinden Van'dan da iki taburun yarn tahrki lzmu Harbiye Nezret-i Cellesi'nden frka kumandanlna ir buyurulmu ve bu iki taburla top ve mitralyzn Musul hudduna kadar sevki lekall be bin liraya mtevakkf bulunduundan bugn parann verilmesi lzmu frkadan bildirilmidir. Mevcd sanduk otuz bin gurudan ibret olup, anm tadd mnsebetiyle umm tahsildrn da vazfe-i tadd ile megl olduklarndan nisan ibtidsna kadar bu vilyetce tahslt imkn yokdur. Frkaya mensb tabur ve hudd blkleriyle jandarma alaynn otuz bin lira matlblar vardr. Vilyete yalnz erzk- askeriyyenin temni resine bakldndan mevz- bahs harekt- askeriyyeye be pre verilmesi imkn olmadn frkaya cevben yazdm. Sevkiyyt- askeriyyenin tehrinden katiyyen mesl olunacandan bahisle mrcaatlarn tekrr

344

ZET VE TRANSKRPSYON

345

etdiler.Van-Musul huddu sekiz gn olup iki taburla toplarn yalnz masrf- nakliyyesi iki bin lira rddesindedir. Binen-aleyh harekt- askeriyyeyi tehr etmemek in on bin lirann telgrafla itsna msade buyurulmas ehemmiyetle msterhamdr. F 25 ubat sene [1]329 Vl Tahsin

Bb- l Dhiliye Nezreti ifre Kalemi Van Vilyeti'nden vrid olan ifredir K mevsiminin iddetle icr-y ahkm etdiinden ve asker arasnda hastalk hkm-ferm olduundan bahisle Barzan eyhine id harekt- tedbiyyenin mstakillen Musul Kolordusunca icrs kbil olup olmad vilyeti mrunileyhdan sorulmu idi. Alnan cevb "Barzan eyhi ltf-i Hakkla On kinci Kolordu'nun himmetiyle yaknda cez-y sezsn bulacakdr"dan ibretdir. u hlde buradan iki taburun u aralk sevki doru deildir. Arzyi katiyyen grdm, kim-i makmlarla da bu defa muhbere etdim. Takuravya ve Humaru nhiyelerinden gemek imkn yokdur. Bugn taburlar buradan hareket etse yirmi gnde, bir ayda emdinn'a vsl olabilecekdir. Yollarda ky konak yokdur. Bu hasta asker yollarda krlr, yazk olur. Barzan eyhi katiyyen bu tarafa geemez. Gese bile emdinn'da Gevr'da birer tabur ayrca hudd blk askerleri vardr, kamak imkn yokdur. Binen-aleyh mdm ki Musul vilyetince de buradan asker sevkine lzm kalmamdr. Der-dest-i hareket bulunan iki taburun hi deilse daha yirmi gn tehri sevki askerin shhat ve selmeti nmna msterhamdr. Bu hussu resen Enver Paa hazretlerine de mrcaat etdim. Arz ve ahvle ve askerin shhatine vukf- tmmeme istinden vuk bulan marztmn nazar- ehemmiyyete alnmasn istirhm ederim. F 25 ubat sene [1]329 Vl Tahsin

345

346

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Verilen emri geri almyorlar. ki bin lira gndermidir. Sevkleri zarrdir.

Dhiliye Nezreti Trh: 26 ubat sene [1]329

Van Vilyeti'ne (ifre) 25 ubat sene [1]329. ki telgrafnza cevbdr. ki bin lira ile temni mmkin olduu Harbiye Nezreti'nden bildirilmesine mebn o mikdar para gnderilmidir. Verilen emri geri almyorlar sevkleri zarrdir. [imz] Hasan Fehmi BOA. DH. KMS, nr. 3/34, Belge sra nr. 32, 33. - 76 TELAFER HALKI ARASINDAK KAN DAVALARININ KALDIRILMASI

[Tamam Trklerden oluan drt bin hanelik Sincar kazas Telafer

nahiyesi halk arasnda asrlardan beri sregelen kan davalarnn; birbirlerinden kz aldrlp verdirilmek suretiyle ortadan kaldrlmas yoluna gidildii, bu giriimden olmak zere bir olaydan dolay Musul Hapishanesi'nde gzaltna alnanlarn serbest braklmas ve kanun takibatn ertelenmesi hususunda Sadret'den Adliye Nezreti'ne gnderilen tezkire.] 16 L. 1332 (7 Eyll 1914)

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye

346

ZET VE TRANSKRPSYON

347

Mdriyyeti Huss: 1020

Hulsa: Telafer karyesi ahlsi hakknda Melff / 4 Huzr- l-i cenb- Sadret-penh'ye.

Marz- ker-i kemneleridir. Sincar kazsna tbi bir nhiye merkezi olan Telafer karyesi ahlsinin milliyetlerini ve ayn zamanda dt ve anant- kadmelerini muhfaza etmi gyet cer ve cesr Trklerden ibret olup bu halk arasnda teden beri kan davs cri olduu cihetle yekdieriyle dima niz etmekte olduklarndan ve bu cmleden olmak zre geen sene zuhr ederek tevess etmi olan bir vakadan dolay nhiyenin ileri gelenlerinden yz on bir ahsn cihet-i adliyyece cinyetle ithm olunarak haklarnda ahz u girift mzekkireleri sdr olmu ve kuv-y mevcde-i mahalliyye ehs- mezkrenin der-destlerine kf olmad gibi bu cihet vesit-i muhtelife ile temn edilse bile skn- mahallnin henz teesss etmekde olduu u srada bu ahz u girift emirlerinin infz nhiye dhilinde umm bir herc [] merc tevld ve ahl arasndaki advet-i kadmeyi gayr-i kbil-i izle sretde tedd ile byk bir gile hudsuna sebep olaca muhakkak ve hkmetce gsterilecek cebr iddetin fide yerine mazarrat tevld edecei emsl-i addesi delletiyle rehn-i mertebe-i sbt olmasna gre cehl gaflet iinde bulunan bu halkn vesit-i leyyine ve mnsibe ile celb ve rabt, vilyetce eslem tark grlmekde bulunduundan bahisle ahl-i mahalliyye beynindeki advetin tekerrr-i zuhruna ve skn- mahalliyyenin haleldr olmasna meydn braklmamak zre, nhiye-i mezkre ahlsinin cerim-i sbkalarndan n haklarnda icr edilmekde olan takibt- knniyyenin tecli ve mevkf bulunanlarn muvakkaten tahliyeleri lzmu Musul Vilyeti'nden vrid olan tahrrt ile ifre telgrafnmede izbr klnmas zerine mevkf bulunanlarn adedi ile isimlerinin ve esbb- mevkfiyyet ve maznniyyetleri neden ibret olduunun inbs cevben bildirilmi idi. Vilyet-i mrun-ileyhdan ahren gnderilen iki kta defter ile slifz'z-zikr tahrrt ve telgrafnmenin sretleri leffen takdm klnm olduundan ber-mceb-i ir mazhar- afv- l olmalarna msade-i celle-i Sadretpenhleri'nin yn buyurulmas bbnda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 11 evvl sene [1]332

347

348

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

ve F 20 Austos sene [1]330

Dhiliye Nzr Nmna Mster [imz]

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyyeti Musul Vilyeti'nin 2 Haziran sene [1]330 trhli ve 129 numaralu tahrrtnn sretidir Sincar kazsna tbi bir nhiye merkezi olan Telafer kasabas, el-Cezre l ortasnda kin ve drt bin kadar hneyi muhtev olup ahlsi bu havlnin idre-i Osmniyye'ye intiklinden evvel yerlemi gyet cer ve cesr Trklerden ibrettir. Bunlar aradan bu kadar medd bir zamnn mrr etmi olmasna ve etrfn Araplar ve Krdler ve Yezdlerle meskn bulunmasna ramen imdiye kadar milliyetlerini ve ayn zamanda dt ve annt- kadmelerini muhfaza eylemilerdir. Bu itiydt cmlesinden olmak zre yek rk ve yek lisn ve yek mezheb olan bu halk arasnda teden beri kan davs cr olup bu yzden sekene-i mahalliyye bu gne kadar yekdieriyle dim niz ve cidl hlinde bulunmu ve hkmete takb olunan meslek-i ihml ve l-kayd ile baz memrnin s-i istimlt ve irtikbt bu det-i seyyieye kudret-i devm vermidir. u hlin devmndan hlen ve tiyen tevelld edecek mehzr gn-gn meydanda olduu in geenlerde yine byle bir mnzaann hudsu zerine iki ksm olan ahl yekdieriyle bardrlm ve hkmetin meslek-i madelet-krsi zerlerinde hsn-i tesr hsl iderek o trhden imdiye kadar da d ve ahs vekyiden baka bir hdise zuhr etmemi iken geen sene zuhr ve memrn-i mahalliyyenin tama ve irtikb yznden tevess etmi olan bir vakadan dolay nhiyenin iler gelenlerinden yz on bir ahsn cihet-i adliyyece cinyetle ithm edilerek haklarnda ahz girift mzekkireleri sdr olduu ir- mahalliyyeden anlald. Kuv-y mevcde-i mahalliyye ehs- mezkrenin der-destine kf olmad gibi bu cihet vesit-i muhtelife ile temn edilse bile skn- mahalliyyenin henz teesss etmekde olduu u srada bu ahz u girift emirlerinin infz nhiye dhilinde umm bir herc [] merc tevld ve ahl arasndaki advet-i kadmeyi n-kbil-i izle sretde tedd ile byk bir gile hudsuna sebeb olaca

348

ZET VE TRANSKRPSYON

349

muhakkak olduundan ve hkmete gsterilecek cebr iddetin fide yerine mazarrat tevld edecei emsl-i addesi delletiyle rehn-i mertebe-i sbt olmasna gre cehl ve gaflet iinde yuvarlanan bu halkn vesit-i leyyine ve mnsibe ile celb ve rabt vilyete eslem tark grlmekde bulunduundan ahl-i mahalliyye beynindeki advetin tekrr zuhruna ve sknet-i mahalliyenin haleldr olmasna meydn braklmamak zre nhiye-i mezkre ahlsinden cerim-i sbkalarndan dolay haklarnda icr edilmekte olan takbt- knniyyenin tecli ve bu yzden mevkf bulunan kesnn tiyen tahakkuk edecek hle gre haklarnda mumele icr olunmak zre muvakkaten tahliyesi muvfk olur. Bu sretle mznin hesbt- mevveesine yekn ekilmesi tarafeyn bardrlmak ve bir kasaba dhilinde asrlardan beri yekdieriyle muhrib bulunan ahlnin ileri gelenleri arasnda kz alp vererek adavt- kadmeyi shriyyet sretiyle karbet ve muhdenete kalbetmek mmkn olup ez-cmle bir mnzaa meselesinden dolay el-yevm merkez-i vilyetde bulunan iki taraf muhsm ress celb ile icr olunan teblt zerine her ikisi kzlarn yekdierine vermee ve bu sretle beynlerinde peyd-y shriyyete karar vermi olmalarndan bu sretle teesss edecek muhdenet devm ettii hlde kasabai mezkre dhiline mnhasr olmak zre bir afv- umm iln sretiyle advet-i kadmenin bsbtn ref izlesi cihetine gidilmek zre imdilik nhiye-i mezkre ahlsi hakkndaki takbtn tecli ve mevkf bulunanlarn muvakkaten tahliyesi vesilinin istikmline msade buyurulmas sevk-i maslahatla istirhm olunur ol bbda. Mukbele olunmudur. Aslna mutabktr Esad

Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyyeti ubesi: Aded: Musul Vilyeti'nden gelen 14 Haziran sene [1]330 ifre telgrafnmenin sretidir.

349

350

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Haziran [1]330.Tahrrtla mufassalan arzolunduu zre Telafer nhiyesi ahlsi beyninde asrlardan beri mevcd bir det-i seyyieye tebean ve mtevliyen kan dklmesine sebep olan mnzat ve ihtilfta tarafeynden yekdierine kz aldrup verdirilmek sretiyle nihyet verilmek zre vki olan teebbst netce-i matlbeye iktirn etmek zre olduundan bir mnzaadan dolay el-yevm Musul Hapishnesi'nde mevkf bulunan Telaferllarn muvakkaten imdiden tahliyeleri ve Telafer ahlsi hakkndaki takibt- knniyyenin de tecli esbbnn istikml ve ir. Mukbele olunmudur. Aslna mutbkdr Esad

Dire-i Sadret Umr- driyye Kalemi Evrk Numaras: 1020 Trhi: 16 evval [1]332 25 Austos [1]330 Adliye Nezret-i Cellesi'ne Sincar kazsna tbi Telafer nhiyesi ahlsinin cerim-i sbkalarndan n haklarnda icr edilmekde olan takbt- knniyyenin ne gibi esbbdan dolay tecili ve mevkf bulunanlarn muvakkaten ihl-y seblleri mnsib olacana dir Musul Vilyeti'nden vuk bulan ir hk ve mevkfnin add ve esmsi ile esbb- mevkfiyyet ve maznniyyetleri hakknda sebkeden istifsr zerine mrsel defterlerin ve evrk- mteferriann gnderildiini mutazammn Dhiliye Nezret-i Cellesi'nden vrid olan 20 Austos [1]330 trhli ve 1020 numaralu tezkire ile melfflarnn sretleri matviyyen savb- llerine irsl klnmala mtlaa-i aliyyelerinin inbs siyknda. ret-i aliyye-i mster mcebince. BOA. DH. H, nr. 43 / 323117

- 77 -

350

ZET VE TRANSKRPSYON

351

MUSUL'UN GENEL TAHRR TAMAMLANAMADIINDAN NFUSA KAYDOLUNMAYANLARA CEZA UYGULANAMAYACAI

[Musul vilyetinin tahrir yaplan yerlerinde kendilerini nfusa

kaydettirmemi olanlarn, mahalle veya ky ihtiyar heyetlerinden getirecekleri ilmhaberle kaydolunmalar gerektii halde, sebepsiz olarak kaydolunmayanlar hakknda yeni nfus kanunu gerei para cezasnn uygulanp-uygulanmayaca hususunda Musul Nfus Mdriyeti'nin tahrirat zerine; vilyetin tahriri henz tamamlanmadndan bu cezann verilemeyecei hakknda Sicill-i Nfs dre-i Ummiyesi'nin Musul Vilyeti'ne gnderdii tahrirat.] 9 Ca. 1333 (25 Mart 1915)

Musul Vilyeti Nfs Mdriyyeti Aded 302

Sicill-i Nfs dre-i Ummiyye Mdriyyet-i Cellesi huzr- smsine Atfetl efendim hazretleri, Malm- sm-i safneleri buyurulduu vechile Musul vilyetinin tahrr-i ummsi icr ve ikml edilmedii cihetle nfsun bir ksm tahrr-i atkde ve bir ksm ceddde ve ksm- azam yani ins ve zkr olarak nfs- ummiyyenin tahmnen onda yedi buuu tahrr hricinde kalm ve hatt geen yz yirmi iki senesinde son defa icr olunup, ikml olunmayan tahrr-i ummde kayda geen nfs kmilen msvedde hlinde durmakda bulunmudur. Binen-aleyh bu kerre mbella 30 Tern-i Evvel sene [1]330 trhli knn- muvakkat ile tasdk edilen ve tahrr-i nfs icr ve ikml olunan mahaller ahlsinden olup da kendilerini sicill-i nfsa kaydetdiremememi olan zkr ve insn mensb olduklar mahalle vey karye heyet-i ihtiyriyyesinden getirecekleri ilmhaber zerine kaydlar icr olunur. Ancak kendilerini bil-zr kaydetdirmemi olanlar on nc mdde mcebince mumele

351

352

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

olunur. Mfdndan ibret bulunan nfs knn- ceddinin dokuzuncu mddesi ahkmna gre Musul vilyetinden hric-i tahrr kalan zkr ve ins hakknda on nc mdde ahkmnn tatbk edilip, edilmemesi istznna cret olunur. Ol bbda emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir. F 31 Knn- Evvel sene [1]330 Musul Nfs Mdri Bende el-Emir Ahmed Muhammed Musul Vilyeti Mektb Kalemi Aded Huss: 299 Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Devletl efendim hazretleri, Musul vilyetinin nfs- ummiyyesi onda yedi buuk nisbetinde tahrr hricindeki air-i gayr-i muharrere ve seyyreden mrekkeb olduuna nazaran bilzr kendilerini sicill-i nfsa kaydetdirmeyenlerden cez-y nakd ahzn mbeyyin nfs knn- ceddinin dokuzuncu ve on nc mddelerinin buraca tatbkine imkn olmad anlalmakda ise de mevdd- mezkrenin tenfz ve icrs muvfk grlmedii gibi adem-i tatbki evmir-i mbelleaya mugyir grlm olduundan bu bbda yaplacak mumelenin inbsna msade buyurulmas nfs mdriyyeti ifdesiyle istirhm olunur. Ol bbda emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir. F 19 Reb'l-evvel sene [1]333 ve F 22 Knn- Sn sene [1]330

Musul Vlsi Bende [mz]

Sicill-i Nfs dre-i Ummiyyesi Tahrrt Kalemi Evrk nr: 489 Dosya nr: 6562

352

ZET VE TRANSKRPSYON

353

Trh: 7 ubat sene [1]330 Musul Vilyeti Nfs Mdriyyet-i Behiyyesi'ne, 31 Knn- Evvel sene [1]330 trh ve 302 numaralu tahrrt- behiyyeleri cevbdr. Tahrri icr ve ikml olunan mahallerdeki nfs- mektmeden bil-zr kendisini kaydettirmemi olanlardan cez-y nakd istf olunaca nfs knnunun dokuzuncu ve on nc mddeleri iktizsndan olmasna ve Musul vilyeti tahrri ikml edilmemi bulunmasna binen tebl-i ahr vechile meclis-i idre mukarrert ile kayd ve tescl olunacak zkr ve insdan cez-y nakd alnmas lzm gelmeyecei tab bulunmudur, efendim.

Musul Vilyeti Mektb Kalemi Aded Huss: 319 Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Devletl efendim hazretleri, Nfs knn- ceddinin dokuzuncu ve on nc mddelerinin buralarca tatbk olunup, olunmamasn mstafsir 22 Knn- Sn sene [1]330 trhli ve iki yz doksan dokuz numaralu tahrrt cevbnn tesr-i its tekrr msterhamdr. Ol bbda emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir. F 16 Reb'l-hir sene [1]333 ve F 18 ubat sene [1]330 Musul Vlsi Vekli Mektb Bende [mz]

Sicill-i Nfs dre-i Ummiyyesi Tahrrt Kalemi Evrk nr: 1335

353

354

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Dosya nr: 6562 Trh: 24 ubat sene [1]330 Musul Vilyet-i Behiyyesi'ne 22 Knn- Sn sene [1]330 trh ve 299 huss numaralu tahrrt- behiyyeleri cevbdr. Vilyet-i behiyyelerinin tahrri ikml edilmemi olmasna binen kayd ve tescl edilecek nfs- mektmeden cez-y nakd ahz lzm gelmeyecei tabdir, ol bbda.

Sicill-i Nfs dre-i Ummiyyesi Tahrrt Kalemi Evrk nr: 27 Dosya nr: 6562 Trh: 12 Mart sene [1]331 Nfs knn- ceddinin dokuzuncu ve on nc mddelerinin oralarca tatbk olunup, olunmayacana dir Musul Vilyeti'nin 18 ubat sene [1]330 trh ve 319 numaralu tahrrtna der-kenr. Musul Vilyeti'nin ibu tahrrtnda beyn olunan 22 Knn- Sn sene [1]330 trhli tahrrta 24 ubat sene [1]330 trhinde cevb yazlm olmala kaydna iret edilerek dosyasnda hfz lzm gelirse de ol bbda.

BOA. DH. SN-THR, nr. 60/68

- 78 MUHACRLERE YAPILDII GB MUSUL'DAK ARETLERN SKNLARINA DA TNA GSTERLMES

[Musul vilyetindeki airetlerin isknlarna muhacirlere gsterilen

itinann aynen uygulanmas hususunda On kinci Kolordu'nun istei ile ilgili olarak, vilyetin dncesinin bildirilmesine dair skn- Aayir ve Muhacirin Mdriyeti'nden Musul Vilyeti'ne gnderilen ifre.]

354

ZET VE TRANSKRPSYON

355

3 Za. 1333 (12 Eyll 1915)

Bb- l Dhiliye Nezreti skn- Ayir ve Muhcirn Mdriyyeti 74 Musul Vilyeti Vekleti'ne ifre Vilyet dhilindeki airin temn-i isknlarna muhcirn misill mazhar- muvenet olmalarna dir On kinci Kolordu Vekleti'nden makm- vilyete vuk bulan teblgt hakkndaki mtlaanzn telgrafla muvazzahan ir. F 30 Austos sene [1]331 Nzr Nmna Subhi

BOA. DH. FR, nr. 55 A/225

- 79 MUSUL'DAK ARETLERN SKNINDA MERHAMETN GZDEN UZAK TUTULMAMASI

[Musul'daki baz airetlerin belirlenen yerlerde iskn edilmelerinin

uygun grld, ancak airet erkekleri harbe sevkedildii takdirde geride kadn, ocuk ve ihtiyarlarn kalaca gznne alnarak, tedbirlerin ona gre alnmas ve halkn hkmete balln salayacak

355

356

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

merhametin esirgenmemesi hususunda Dhiliye Nezreti'nden Musul Vilyeti'ne gnderilen ifre.] 1 Z. 1333 (10 Ekim 1915)

Bb- l Dhiliye Nezreti skn- Ayir ve Muhcirn Mdriyyeti statistik ubesi 654/83 Musul Vilyeti'ne ifre C. 23 Eyll [1]331. Air-i mezkrenin On kinci Kolordu Kumandanl'yla bi'l-muhbere zikredilen mahallerde isknlar muvfkdr. Air erkekleri harbe sevkedildii sretde, kalacaklar kadn, ocuk ve ihtiyrlardan ibret olacana gre hayvantn rehin makmnda tutulmasna hcet kalmayaca gibi bu mumelenin maks netce vermesi meml-i kavdir. Binen-aleyh air-i mezkre hakknda mtebassirne ittihz- tedbr edilmekle berber efrdn hkmete merbtiyyetlerini ve bi'n-netce mes-i fedkrne iktitfn mcib olacak mumele-i tifet-krnin dir edilmemesi ensebdir. F 27 Eyll sene [1]331 Nzr Nmna Subhi BOA. DH. FR, nr. 56/344

- 80 KERKK SULAMA KANALI HARCAMALARINDA YOLSUZLUA ADI KARIANLARIN SORGULANMASI

356

ZET VE TRANSKRPSYON

357

[Kerkk sulama kanal harcamalarnda sulu olduklar tesbit edilen

Kerkk eski Mutasarrf Avnullah el-Kzim, Nafia eski Mdr Frankiya ve kanaln hafriyatna memur Hristofidis efendilerin soruturmalarnn, heyet-i teftiiye muavinlii odasnda Mlkiye Mfettii Mnir Bey ve dier memurlarn huzurunda yaplacana dair Dhiliye dare-i Ummiye Mdriyeti'nin Maliye Nezreti'ne gnderdii tahrirat.] 7 Ra. 1334 (13 Ocak 1916)

Mliye Nezreti Muhsebe-i Ummiyye Mdriyyet-i Ummiyyesi Teft Kalemi Numara: Umm: 100563 Huss: 236 Der-Sadet F 24 Knn- Evvel sene [1]331 Hulsa: Kerkk irv kanal sarfiytnda vuka getirilen s-i istimlt hakknda. Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Kerkk irv kanal sarfiytnda vuka getirilen s-i istimltda alkadar olanlarn derece-i mesliyyetlerinin tayni in Musul vlsinin riyseti tahtnda mliye ve nfia mfettilerinden mrekkeb olmak zre bir komisyon tekliyle tahkkt- mukteziyye icrs tensb olunarak bu bbda vilyet-i mrn-ileyhya teblgt icr olunmala berber Nfia Nezret-i Cellesi'ne de malmt it olunduu 2 Tern-i Sn sene [1]329 trh ve iki yz doksan dokuz numaral tezkire ile nezreti cellelerine arzedilmi ve mezkr tahkktn imdiye kadar ikml edilmi olacandan bahisle evrk- tahkkann bir an evvel irsli hakknda sebkeden ira cevben Musul Vilyet-i Aliyyesi'nden alnan 31 Temmuz sene [1]330 trhli telgrafnmede tahkkta memr komisyon azsndan her birinin hayllet eden baz mevni ve megili hasebiyle bu iin tedkk ve ruiyyetine vakt ve imkn bulunamad beyn olunmas zerine tahkkt ve tefttn mnferiden icrs lzmu

357

358

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Mliye Mfettii Alber Frayd Bey'e tebl olunmu idi. Mfetti-i mm-ileyh tarafndan icr klnan tedkkt ve tahkkt netyicini mutazammn olarak bu kerre vrid olan 3 ve 4 numaral lyihalarn netce-i tedkkinde mezkr kanal in Kerkk Ml Sanduku'ndan vuk bulan sarfiyt on bin liray mtecviz bulunduu hlde bunun nsfndan ziydesini yolsuz sarfiyyt ve ihtilst tekl etmekde olduu gibi drt bin lira kymetindeki lt ve edevtn Kerkk Mutasarrf- sbk Avnullah elKzim Bey tarafndan hod-be-hod sipri olunduu ve irv mumeltnn Nfia Mdr-i Umm-i sbk Frankiya Efendi tarafndan murkabe olunmad ve kanaln hafr ameliyytna memr edilen Hristofidis Efendi'nin dahi ihtilst delil-i mddiyye ile sbt bulduu anlalm ve cereyn- hl mm-ileyhim haklarnda takbt- knniyye icrsn mstelzim bulunmu ise de evrk- tahkkikiyyenin ciheti adliyyeye tevdi mm-ileyh Avnullah el-Kzim Bey ile Frankiya ve Hristofidis efendilerin memrn muhkemt hakkndaki knn- mahssa tevfkan isticvblarnn icrsna mtevakkf olup maa-haz meseleye mezkr lyihalar ess ittihz olunaca cihetle bu bbda nezret-i celleleriyle Nfia Nezret-i Cellesi'nden tayn buyurulacak memrnin mfetti-i mm-ileyh Alber Frayd Bey ile terk-i mes eylemeleri derece-i vcbda grlerek ol bbdaki lyiha ve teferrutnn leffiyle keyfiyyet nezret-i mrun-ileyhya ir klnm olduundan nezret-i cellelerince de tensb buyurulacak ztn tayniyle isim ve sfat- memriyyetinin ve isticvbtn icrsna hangi trhde ve nerede mberet olunacann ir buyurulmas temennsiyle arz- ihtirm olunur efendim. Mliye Nzr Vekli Nmna Bende Ahzde Hasan Tahsin

dre-i Ummiyye-i Dhiliyye Mdriyyeti Evrk Numaras: 863 Trh: 28 Knn- Evvel sene [1]331 Umr- Mlkiyye Heyet-i Teftiyyesi Mdriyyet-i Aliyyesi'ne Kerkk irv kanal sarfiytnda vuka getirilen s-i istimlt hakknda icr klnan tahkkt ve tedkkt netyicini hv Mliye Mfettii Alber Frayd Efendi tarafndan gnderilen lyihalarn netce-i tedkkinde mezkr kanal in Kerkk Ml

358

ZET VE TRANSKRPSYON

359

Sanduku'ndan vuk bulan sarfiyyt on bin liray mtecviz bulunduu hlde bunun nsfndan ziydesini yolsuz sarfiyyt ve ihtilst tekl etmekde olduu gibi drt bin lira kymetindeki lt ve edevtn Kerkk Mutasarrf- sbk Avnullah el-Kzim Bey tarafna hod-be-hod sipri olunduu ve irv mumeltnn Nfia Mdr-i Umm-i sbk Frankiya Efendi tarafndan murkabe olunmad ve kanaln hafr ameliyytna memr edilen Hristofidis Efendi'nin dahi ihtilst delil-i mddiyye ile sbt bulunduu anlaldndan ve cereyn- hl mm-ileyhim haklarnda takbt- knniyye icrsn mstelzim ise de evrk- tahkkiyyenin cihet-i adliyyeye tevdi mm-ileyhimin memrn muhkemt hakkndaki knn- mahssa tevfkan isticvblarnn icrsna mtevakkf olup, maa-haz meseleye mezkr lyihalar ess ittihz olunaca cihetle bu bbda nezret-i celle ile Nfia Nezret-i Cellesi'nden tayn olunacak memrnin mfetti-i mm-ileyh Frayd Bey ile terk-i mes eylemeleri derece-i vcbde grlerek ol bbdaki lyiha ve teferrutnn leffiyle nezret-i mrun-ileyhya ir- keyfiyyet olunduundan bahisle icr-y cb Mliye Nezreti Veklet-i Cellesi'nden alnan tezkirede izbr olunmala mlkiye mfettilerinden birinin intihbyla isminin ve isticvbtn icrsna ne vakit ve nerede mberet olunacann ir zmnnda ibu mzekkire Umr- Mlkiyye Heyet-i Teftiyyesi Mdriyyet-i Aliyyesi'ne tevd klnd.

Bb- l Dhiliye Nezreti Umr- Mlkiyye Heyet-i Teftiyyesi Mdriyyeti Aded 1790 dre-i Ummiyye-i Dhiliyye Mdriyyet-i Aliyyesi'ne 28 Tern-i Evvel sene [1]331 trhli ve 4680 numaralu mzekkire-i aliyyeleri cevbdr. Kerkk irv kanal sarfiyytn li-ecli't-tahkk Mliye ve Nfia nezretlerinden tayn olunacak memrn ile terk-i mes eylemek zre Mlkiyye Mfettii Mnir Bey intihb ve mm-ileyhimin ictim ve isticvbt- mukteziyye icrs in heyet-i teftiyye mdr muvinlii odas tahss klnm ve knn- snnin ikinci cumaertesi gnnden itibren Mnir Bey f-y vazfeye mde bulunmu olduunun beynyla teyd-i ihtirm olunur, efendim. F 30 Knn- Evvel sene [1]331 (Mhr)

359

360

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

(mz)

dre-i Ummiyye Dhiliyye Mdriyyeti Trh: 31 Knn- Evvel sene [1]331

Mliye Nezreti Veklet-i Cellesi'ne Muhsebe Mdriyyet-i Ummiyyesi'nde muharrer 24 Knn- Evvel sene [1]331 trhli ve 236 numaralu tezkire-i aliyyeleri cevbdr. Kerkk irv kanal sarfiyytn tedkk in veklet-i celleleriyle Nfia Nezret-i Cellesi'nden tayn olunacak memrn ile terk-i mes eylemek zre nezret-i ciziyyece mlkiyye mfettilerinden Mnir Bey intihb ve mm-ileyhimin ictim ve isticvbt- mukteziyye icrs in heyet-i teftiyye mdr muvinlii odas tahss klnm ve knn- snnin ikinci cumaertesi gnnden itibren Mnir Bey f-y vazfeye mde bulunmu ol bbda.

BOA. DH. UM, nr. 78-2/23

- 81 ERMENLERN SEVKYAT ESNASINDA YEZDLERLE BRLKTE YOLCULARA SALDIRDIKLARI

[Ermenilerin, sevkiyat esnasnda Sincar taraflarndaki Yezidlerle

birleerek yolculara saldrdklar yolunda Zor Mutasarrfl'ndan gelen haber zerine; buradaki Yezidlerin mikdar ile Ermenilerle birleip birlemediklerinin bildirilmesi ve tecavzlerinin nlenmesi iin gerekli tedbirlerin alnmas hususunda Dhiliye Nezreti Emniyet-i Umumye Mdriyeti'nden Musul Vilyeti'ne gnderilen ifre.] 17 Ra. 1335 (11 Ocak 1917)

360

ZET VE TRANSKRPSYON

361

Bb- l Dhiliye Nezreti Emniyyet-i Ummiyye Mdriyyeti ube: 2 Umm: 3628 Musul Vilyeti'ne (ifre) Liv dhilinde gerek sevkiyyt esnsnda ve gerek suver-i sire ile firr eden Ermenilerin l tarkiyle Musul huddunu geerek Sincar cihetlerindeki Yezdlere iltihk ve iltic ile anlar tarafndan himye edilerek yolculara tecvztda bulunduklar Zor Mutasarrfl'ndan bildiriliyor. Oralardaki Yezdlerin mikdrnn ve Ermenilerle birlep birlemediklerinin inbs ve men-i tecvzleri hakknda tedbri lzime ittihz. F 29 Knn- Evvel sene 1332 Nzr Talat

BOA. DH. FR, nr. 71/232

- 82 MUSUL-SNCAR VE MUSUL-MDYE ARASINDA TELGRAF HATTI NASI

[Musul-Sincar ve Musul-mdiye arasnda haberlemenin temini

iin tesis edilecek telgraf hatt inasna; blgenin nemi gznne alnarak bir an nce balanlmas gereinin Musul Vlilii'nden bildirildiine dair Dhiliye Nezreti'nin Posta, Telgraf ve Telefon Nezreti'ne gnderdii tezkire.] 10 L. 1333 (21 Austos 1915)

361

362

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Musul Vilyeti Mektb Kalemi Aded Huss: 1 Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Devletl efendim hazretleri, dre-i Ummiyye-i Dhiliyye Mdriyyeti ifdesiyle eref-vrid olan 2 Tern-i Evvel sene [1]330 trh ve doksan be bin yz altm ve drt yz yirmi sekiz numaral tahrrt- aliyye-i nezret-penhlerin Sincar kazsdenda telgraf hattnn ins in sene-i cedde bdesine muhassest- lzme idhl olunduu emr ve ir buyurulmu ve kaznn ehemmiyyet ve nezketi nokta-i nazarndan Sincar'da bir telgrafhnenin tessi elzem bulunmu ve zten sene-i hliye bdesi tasdk-i lye iktirn etmi olmala ehemmiyyeti msellem olan Sincar-Musul aras telgraf hattnn bir an evvel temddi esbbnn istikmline msade buyurulmas Sincar Kim-i makml'nn ir zerine marzdur. Ol bbda emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir. F 2 Cemziye'l-evvel sene [1]333 ve F 5 Mart sene [1]331

Musul Vlsi Vekli Nmna Bende Ahmed Selim

Dhiliye Nezreti dre-i Ummiyye Evrk umm numaras: 19 Trhi: 24 Mart sene [1]331 Posta ve Telgraf ve Telefon Nezreti Veklet-i Cellesi'ne 29 Eyll sene [1]330 trhli ve 518 numaralu tezkire-i aliyyeleri cevbdr. Nezket ve ehemmiyyet-i mevkiiyyesi der-kr bulunan Sincar kazsnda telgraf hatt ins in sene-i cedde bdesine muhassest- lzme idhl olunduu evvelce bildirilmi olduundan ve bdenin ahren tasdk-i lye iktirn eylediinden bahisle kaz-y mezkr ile Musul arasnda tess olunacak telgraf hattnn bin an evvel temddi

362

ZET VE TRANSKRPSYON

363

lzmu Musul Vilyeti'nden bu kerre de ir klnmala iktizsnn tesr-i fs mtemenndr. Ol bbda.

Telgrafnme Mahreci: Musul Numara: 12434 Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Telgraf merkezinin mdiye'den pek uzak bulunmas yznden ehemmiyyet-i mevkiiyyesi mstan-i zh olan mdiye kazsyla temn-i muhbert taassr etmekde olduundan ir- sbk vechile telgraf hattnn mdiye'ye kadar temddi esbbnn istikml buyurulmas. 3 Austos sene [1]331 Vl Vekli Haydar

Dhiliye Nezreti dre-i Ummiyye Evrk umm numaras: 267 Trh: 8 Austos sene [1]331 Posta ve Telgraf ve Telefon Nezreti Veklet-i Cellesi'ne Ehemmiyyet-i mevkiiyyesi mstan-i zh olan mdiye kazsyla temn-i muhbert in telgraf hattnn mdiye'ye kadar temddi hussuna Musul Vilyeti'nden alnan telgrafnmede lzm grlm olmala iktizsnn fs mtemenndr. Ol bbda.

BOA. DH. UM, nr. 72/12

- 83 -

363

364

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

MUSULDA CAHL HALKIN ERAF VE ARET RESLER TARAFINDAN HKMET ALEYHNE KIKIRTILDII VE JANDARMA TEKLATININ YLETRLMES GEREKT

[Musulda karakolhne yaplan kyler halknn, bunlarn yem,

saman ve sair ihtiyalarn karlamaya tahamml edemeyerek daldklar, yerli halktan oluan jandarmann en kk bir vazifeyi bile rvetsiz ve zulmsz yapmad, Musulda defterdar ve muhasebecilerden baka btn mal memurlarnn yerli ve ehliyetsiz olmalarndan dolay hazinenin zarara uratld, Erbilden baka Musul kazalarnda evkf tekilat olmadndan vakfolunan emlk ve akaratn zamanla hoca ve eyhlerin eline getii, harman olmad iin mltezimlerin mahsl tefti edemedikleri, bu sebeple aar ihalesini eraf ve karc baz kimselerden bakasnn istemedii; Hemavend ve Biter aalarnn, kyleri aralarnda paylap istedikleri kadar pey srdkleri ve r ile anam rsmunu bir hkmete ve bir de kendilerine ait olmak zere iki kat aldklar, doum, lm ve cinayetlerin muhtarlar tarafndan hkmete bildirilmeyip, muhtarlarn cinayetlerde "hun" adyla bir pay aldklar ve buna benzer olaylara dair Kysancak Kads smail Hakk Efendinin gnderdii lyiha zerine Musul halknn cahil olup ilkel bir hayat srd ve eraf tarafndan daima hkmet aleyhinde kullanld, hkmetin de jandarmay her ite kullandndan bahisle; seferberlikten sonraki buhranl dnemlerde jandarma iin bir dzenlemeye gidilemeyeceinden, mntka mfettiliinin kurulmas gibi baz tedbirlerin bir an nce alnmas gerektiine dair Musul Jandarma Alay Kumandan Kaymakam Mehmed Sdknn tahrirat ile lyihada belirtilen konularn aratrldna dair Musul Vlilii'nden Dhiliye Nezreti'ne gnderilen tahrirat.] 14 Za. 1335 (1 Eyll 1917)

Zbta

364

ZET VE TRANSKRPSYON

365

Evvel zbta; Zbta denilen ey buralarda yok gibidir. smen var, cismen ke'lademdir. Hatt zbta nmna mevcd olan jandarma kuvvetinin vcdu adem-i vcduna mraccahdr. nki vcdlar dorudan doruya ahl ve dolaysyla ve bi'n-netce hkmet hakknda mahz- mazzarratdr. Zr bir kerre jandarma teklt- ceddesi buralarda hemn icr olunmam gibidir. Nefert bi'l-umm hem mteaddid olmak artyla mteehhildirler. Her birinin banda bir sr oluk ocuk, tabdir ki bunlar nefer mayla idre edemeyeceklerdir. Ve nitekim byledir. Byle olunca da teye beriye saldrarak vazfelerini s-i istiml edeceklerdir, nitekim de ediyorlar. Bugn bunlarn s-i istimlt o dereceyi bulmudur ki insan teessfle memzc hayretlere garkeder. Kk, byk ehemmiyyetli ehemmiyyetsiz herhangi bir vazfeyi s-i istiml ederler. Hatt celb tebli gibi en d bir vazfe ile bir kye giden jandarma neferi hidmet tabr-i mahall yani cerme nmna bir ey almadka karyeden kmaz yolculara ve postaya terfk edilen nefert mahall-i maksda varncaya kadar yolda her rast geldii kyly tecrm eder. Hele son teklt mcebince muayyen ve mteaddid kylerde karagolhneler tess olundu ki, u tarz teklt buralarda pek gayr-i tab ve pek muzrr olmudur. Zr merkez kazda kumandan muvcehesinde fenlkdan ekinmeyen nefert hcr kylerde vah ve chil halk arasnda neler yapmazlar. Nitekim de yapyorlar. Karagolhne tess olunan kyler halkndan bir haylisi bunlarn yem, saman ve levzm- sirelerine tkat yetiremedikleri in kylerini bi't-tahliye teye beriye dalmlardr. Hele hepsi firr etdirmek istedikleri pre ve sireyi vermeyenler hakknda sahte jurnal ve zabt varakas tutmak vesire vesire gibi fenlklar hasr ve tadda gelmez. drenin ekl-i hzr- mertsine ramen bu havl zbtas det Yenieri Oca'n tenzr ediyor. Bunun indr ki, ekser ahvlde memrne ve hatt kim-i makmlara bile tahakkm ediyorlar. Ky muhtarlarnn resm mhrlerini zbta diresinde sret-i dimede bulundurarak mahkeme ve devir-i sireden verilen evrk hemn orada erhle ide etdiklerini ve bir kim-i makmn ikmetghna fhie ve rak gtrerek kim-i makm sefhat leminde tutduklarndan bahisle meclis-i idre'de tehre kadar cret-yb olan jandarmay bu nmku'l-hurf u bir iki sene zarfnda mhede etmidir ki bunlar iddimn en ruhlu delilindendir. Denilecek ki, nin tedb olunmuyorlar, acab kavnn ve nizmt- hzrann tatbk-i ahkm kf gelmiyor mu, ale'l-huss mer ve kumandanlar ve res-y mlkiyyenin vcdu jandarmann yolsuzluklarn zmin olmuyor mu? Bunlara verilecek cevb hayrdr.

365

366

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

nki, fi'l-hakka birok jandarma kumandanlar ve efrd tebdl ve tedb olunuyorsa da fenlk kalkmyor hl bk, hatt tenkus bile etmiyor. Belki,bil-aks tezyd ediyor, neden? Zr muhtin ahlsi ummen ahlksz ve baka yerlerde erbb iffetle gayr-i aff olanlar arasnda yzde, onda gibi bir nisbet aranr ve bulunursa da Irak'da bunu aramamaldr. nki bulunmaz efrd ve zbitn ise hemen ummen yerlilerdir. Ne Yapmal Yerli jandarmay ummen koup, yerine asker ikme etmeli ve hatt mmkin olursa bunlarn yerine ikme olunacak askeri de Anadolu'dan celb etmelidir. Bu mmkin olmayup da teklt- hzra ibk edilecek olursa zbitn ve kumandanlarn behemehl yerli olmamasna itin olunmaldr. Baka drl her ne yaplsa ve btn mansyla Avrupa-vr teklt icr olunsa efrd ve zbitn yerli olduka b-fide ve belki de imdi olduu gibi muzrdr.

Mliye Zbta bahsinde arzolunduu vechile buralarda defterdr ile muhsebecilerden mad ml memrlar ummen yerli, terbiye-i ictimiyye ve ahlk nokta-i nazarndan tahte's-sfr derecede olduklar gibi tahslce de hidirler. En ziyde tahsl grm olanlar asker baavuluundan yetimedir. Ahlye gelince, husst- sirede olduu gibi sanyi ve ziratde dahi hl kurn- l hayt yaamaktadrlar Ziratde pulluk vesire kullanmak yle dursun, daha araba istimli ve hatt araba ne ekil ve kabldedir bilmezler. Ekini ekildii tarlada dp, samann hayvan srtnda uvalarla tarlar. Kezlik ekini orakla bimesini henz renememiler, elle yolarak deste yaparlar. Bundan baka ekini denle dmesini bir trl dnemiyorlar. Ya hayvan gezdirerek hayvan ayayla veyhd cincir dedikleri kaba ve gyet ibtid bir letle dyorlar. Anadolu ve Rumeli'de olduu gibi kyllerin ummuna mahss bir harman yerleri olmayup, herkes ekinini, ekinin ekildii tarlada dp kaldrr. Mltezim in zrrn harmanlarn teft ve murkabe edebilmek imkn yokdur. Bunun indr ki, mltezimler harman mevsiminde iltizm etdikleri kylere gitmezler; nki gitseler de fidesi yokdur. Harman bitdikden sonra giderler. Ar, (pkne) tabir etdikleri yemin vermek uslyle tahsl ederler. Nsn ahlk pek dkn olduundan pek suhletle yemin iiyorlar. Drl drl hiyel desyise

366

ZET VE TRANSKRPSYON

367

tevessl ederek mltezimi izrr ediyorlar. Bu cihetden ar ihle zamn erbb- nmsdan kimse tlib olmuyor. nki bi'n-netce mutazarrr oluyor. u sretle ar ksm- azam itibryla z-nfz erf ve erbb- tagallb iltizm ediyor ve bu sretde bunlar nfzlar syesinde zrrn ocan bsbtn sndrd gibi ahlden alamadklar bahnesiyle zimmetlerinin ksm- kllsini hkmete tediye etmiyorlar. Bylece hukk- emriyye muzaf bir sretde ziya uruyor. Bu bahs fikrimce pek mhim olduu in bir az daha tafslt vereyim: Dier bir tabirle erbb- nfz ve tagallb, tagallblerini mukaddemleri yalnz ahlye kar istiml ederler imi. imdi ise hem ahl ve hem de hazne-i hkmete kar kullanyorlar. u sretle tagallb denilen menhs ey baka bir ekilde olmak zre Irak'da hl beksn muhfaza ediyor. Bziyn ve Mamre kazlar gibi yerlerde be yz lira deerinde bir kyn ar on-onbe liraya gider. nki Hemavend ve Biter dedikleri aret aalar bir kye istedii kadar bir pey srer artk onun zerine kimse pey sremez. Beynlerinde rekbet de yokdur. Kyler essen aralarnda taksm olunmudur. teden beri birisi dierinin musallat olduu kye mdhale etmez. Sonra bu mtegallib aalar r, bir hkmet bir de kendilerine id olmak zre iki kat tahsl ederler. Anm da byle. Bre ahl hem hkmetin hem aalarn hissesi olmak zre anm rsmunu da iki kat vermek mecbriyyetindedirler. Netce itibriyle hkmet in pek cz bir ey tahassl eder ki, ite meydnda Irak'n arzsinin kuvve-i inbtiyyesi ve enhr feyz feyz, hulsa btn servet-i tabiyyesiyle Anadolu'nun en d bir kazsnn verdii vridt burann bir livs veremiyor. Hi bir ile gle snat ve ziratla itigl etmeyp, yalnz seneden seneye bir ka karyenin arn zimmetine geirmek veyhd anm vesire memriyyeti gibi muvakkat memriyyetlerle ahl ve hazneyi soymak in oturmu aalara buralarda ok tesdf olunur. Zmem-i atkadan dolay kendi tezkiyesi bozuk olan bu bedbahtlar her sene bir nm- mster vey dierlerinin kymetsiz arzsini temnt gstermek gibi hiyel desyise mrcaatla ar iltizmndan vazgemezler. Sonra temnt gsterdikleri arz kymetsiz olduu gibi kymetli olsa bile bunlarn arzsini ahlden kimse satun alamaz. Mzyedeye kd vakit kimse pey sremez, nihyet hazne nmna tefevvz olunursa da bundan da istifde yokdur. Yine shipleri tasarruf eder. te resm kuyd meydnda. imdi bi'l-hssa Kysancak ve Rniye kazlarnda hazne

367

368

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

nmna tefevvz olunmu birok arz ve enhr vardr. Hazne bunlarn hangisinden ka pre istifde ediyor? Sonra ba ve bae ar; bu da hubbt arnn ayndr, hi fark yokdur. Baelerin meyvesinden r alnmaz, emlkne dedikleri vergi ile iktif edilr. Baka yerlerde bi'l-hssa Anadolu'da bunlardan r alnd hlde burada alnmamasnn esbbn anlayamadm. htiml ki, teml-i kadmin idmesinde hkmete bir hikmet var!! Anm: Anm'a gelince bu da bir takm s-i istimlta marz kalmakdadr. Anm tadd memrluuna da ber-mutd blda arzolunan ydigrlar tayn olunurlar. Bir ka defalar tahsldrlara yapdrldysa da essen ahl-i mahalliyye seviye-i ahlkiyyece yekdieriyle hem-hl olduklarndan bundan dahi istifde olunamad. Bu havlde gern tabr etdikleri air-i seyyre oka bulunur. Bunlar seyyr olduklar in bunlarn anm rsmu pein olarak alnr. Artk tadd memrlarnn insfna kalmdr. stedikleri kadar alrlar ve hkmete pek cz birey verirler. Sonra hn-i taddda bir kayaba, bir tepe, l olmu bir ky (buralarda ekseriyen kyler tahliye olunarak bo kalr, ahlsi gerler baka yerlere dalrlar) gibi mevhm yerler ve mevhm ehs nmna koan keserler. Bundan maksadlar anmn adedini ok gstererek hrszlklarn setretmekdir. Hl bu ise bade't-tahsl ve bi-itibr't-tahakkuk sbkndan bir ok noksan!! Biter aalarndan olup, Bziyn Kazs Kim-i makml'nda bulunan Resl Aa yz yirmi dokuz senesinde tadd memru olmu idi ki, mm-ileyh o sene anmn sbkndan yetmi seksen bin fazla gstermi ve ibu hidmeti vilyete inh ve vilyetce yn- memnniyyet ve taltf grlerek kendisine nin bile getirdilmi idi. Fakat hn-i tahslde mstahselesi itibriyle sbkdan elli altm bin resi noksan km, nki arzolunduu sretle bir takm mevhm emkine ve ehs nmna tadd ve koan kesme tarkiyle ziyde gsterilmi idi. Bundan baka baz kyler vergi kuydunca l yani bodur. Veyhd henz tahrr olunamamdr. Fakat nefs'l-emrde ky meskndur. te bu gibi kylerden hem emlk vergisi alrlar ve hem de bunlarn anmn tadd ederler. Ve bi't-tab rd kayd etmeyerek ml memrlar der-ceyb ederler. Bundan baka air-i mutadan otlakiyye vesire gibi arun endzesi olmayan baz vergiler de tahsl olunur. Bunlar

368

ZET VE TRANSKRPSYON

369

da deveden kulak olarak rd kaydedilir. Ksm- mtebksi ml memrlarnca taksmta urar. Hele turuk bedelt tuhaf ve pek sehl bir sretde s-i istimle urar. Essen bu havlde nfs hemn yzde on nisbetinde bile muharrer deildir. Muharrer olanlarn tark bedelt da devede kulak tabrine m-sadak oluyor. Yine a heriflerden birisi tahakkuk memrluuna tayn ediliyor, mkellefnin kimisini diri diri ldryor, kimisini all ve sakat gsteriyor. Bu sretle bu da hie iniyor. Denilecek ki, nmuslu memrlar gnderilsin. te byle memrlar bulmas buralarda mstahyel gibidir. Temettu vergisi de yukarki teklf gibi bin drl yolsuzluklarn kurbn olarak heder olup gidiyor. Hulsa memrnin tekdiyye tevkftndan baka her nev rsm ve teklf buralarca s-i istimle marz kalmak tehlikesinden masn deildir; ve's-selm. Sebebi Sebebi memrnin yerli olmalar ve yerlilerin skt- ahlkleri, cehletleri, gayr-i red olmalardr. Bunda teklt- hzramzn intizmszlna da byk bir hisse ayrmak iktiz eder ki, ite lyihamn m-sabaka leh ve umdesini bu tekl eder.

Buna re Bunun resi ar behemehl tahmse rabtetmek, anm ya btn btn ilg ederek bunun bedelini baka cihetden ahlye tahml etmelidir ki, bu huss dvel-i ecnebiyye ve bi'l-hssa Rusya tarafndan mstemlektda tatbk olunuyor ve pek gzel netceler elde ediliyor. Veyhd da bakaca bir sret-i mstahseneye rabtolunmaldr. Bundan baka mmkinse ml memrlarnn gurebdan vilyet ar yerlerden tayn olunmas ve bi't-tahss ml mdrlerinin hem tahsl itibryla yksek olmamasna ve hem de yerliden olmamasna itin etmek. Bidyet-i Mertiyyet'de ml mdrleri ummen yabanclardan tayn olunmu iken bi'l-hare man azl ve hkmetin mesleinde devamszl ve ale'l-huss hkmet-i merkeziyyenin gavil-i mhimme ile uramas ve sk sk tebeddlta marz kalmas gibi hlt yznden zikrolunan yabanclar birer ikier dalarak yine kadrodan tardolunan yerli cehele ve

369

370

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

srikler birer sretle eski mevkilerini igl etmiler. u hlde yabanc memrlarn buralara gelmesi, gerek tezyd-i ma ve gerek usl-i cebr, hulsa her neye mtevakkf ise yapup bir an evvel bu derdlere re-sz olmal bunda hkmet-i seniyye ne kadar fedkrla katlanrsa haznede o nisbetde menfaatdr olur.

Dhiliye Bu havl bad ve vahet-gh olduu in olmaldr ki, bu taraflara muktedir kim-i makmlar gelmiyor. Kim-i makmlar ekseriyyetle nhiye mdrliinden, kitbetden hulsa meslekden yetime ve hatt Trkeyi bile lykyla bilmeyenlerdir. (Bu bbda ahren nerolunan memrn knnundan sonra yine gayr-i mezn nhiye mdrleri tayn olunmakdadr).Devlet ve millet bunlardan hayr beklememelidir. nklbdan sonra da bunlarn byle res-i idrede kalmas yn- hayret ve hatt sezy teessfdr. Bir iki misl rd ile bu bahsi tatvl etmeyeceim. yz otuz senesinde Bziyn'da bulunduum srada kesb-i katiyyet etmi bir cez ilmnn tenfzine kim-i makm mmnaat ediyordu. Sirkat mddesinden bir sene mddetle mahkm olan Ndir nmnda bir adam kasabaya geldiinde kim-i makmn evine misfir olmu idi. Zbta bunun mahkmen arda doladn grr ve habseder. Bundan dolay kim-i makm kpe binmi ve hatt tahliyesine muvaffak olamaynca mebslara ref-i ekv etmi idi. imdi bulunduum kazda dahi bu sene yaz mevsiminde hapishne yoklamasnda bir haftadr tevkfsiz bulunduklarn ve mahkemede hibir evrklar olmadn bi't-tahkk anladm iki kiiyi tahliye etmemle kim-i makm- kaz tarafndan tekdrta dr olmu idim. Garibi udur ki, senin hapishne yoklamasna ne hakkn var diyordu. Kavnn ve nizmt- devlete bu kadar b-gne olan zevtn res-i idre-i kazda bulunmas mceb-i telehhf deil midir? Bu bahisde unu da zikretmeden gemeyeceim: Kim-i makmlar meclis-i idre azlarn muhlif bulduklar baz mevdda meclis toplayup aznn reyine mrcaat etmeksizin elden karr yazdrarak, meclis-i idrenin resm mhryle mhrleyerek, tenfzi cihetine gidiyorlar ki, bu hukk- mevzaya deil, hukk- tabiyyeye bile muhlifdir. Bu kabl karrlarn tenfzi ve hatt tanzmi tecvz edilmemeli ve iddetle men edilmelidir.

370

ZET VE TRANSKRPSYON

371

Ben seneye yakn oldu ki, bu havldeyim. Yl balarnda ky ve mahalle muhtarlarnn tebdl ve tecdd edildiine tesdf etmedim. Essen, buralarda resm muhtarlk tekli ve resm mhr hakk etdirilmesi Mertiyyetle balyor. Evvelce muhtarlk vazfesini khe nmn verdikleri kylerin ileri gelen adamlar f ederler. Ve bunlar intihb ve tebdle marz kalmayup l-ynazel dim ve evld bir riyset igl ederler. Daha dorusu bu usl bir teklt- mahssa ve bir fikr-i intizm-krne ile hkmet tarafndan yaplm bir ey olmayup, mrr- ezmn ile anarinin tevld etdii tagallbn zde-i tabiyyesidir ki, kyde en nfzlu olan adam iddi-i riyset etmi, kendisini res tanyan ky halk onun veftnda yerine olunu icls ediyor, daha dorusu olu kendisi cls ediyor. te imdi yine eski hldir. Yalnz bu khelerin eline birer mhr verilmidir. Fark bundan ibretdir. Bunlar tevelldt, vefeyt, nakl-i mekn gibi nfs vuktn hkmete ihbr etmezler. Mnkeht vukunda kendi avidlerini almaa bakarlar. zinnmesiz nikh kyanlar hkmete bildirmezler. Cinyet vukunda hkmete malmt vermek yle dursun fil tarafndan hn tabr etdikleri bir cerme alarak andan kendi paylarn temn etmee alrlar. Nfs: Nfs meselesine gelince, denebilir ki nfsun buralarda henz tess etmedii iddi olunsa mblaa olmaz. Fi'l-hakka nfs memrluklar varsa da nefs-i kasabalarn bile nfs-i ummiyyesinin yzde yirmisi henz tahrre girmemidir. nki ne muhtar belli ne imm ve ne de mesliyyet var. Eimme ve muhtarlar vukt katiyyen vermezler. El-yevm muharrer olan nfs da katiyyen doru deildir. Hi bir kimse bulamazsnz ki sinn-i hakiksinde yazlm olsun. Meclis-i idre ve mahkemeler ekser evktn takdr ve tashh-i sinn mesiliyle igl ve iza ederler. Acaba nin byle, acaba Krdistan ve Irak da Arnavutluk gibi mi? H smme h temn ederim ki bir iki aret ki bunlarn tedbi de gyet kolaydr istisn edilirse Irak ahlsi Anadolu ahlsinden daha mutdirler. Byle kuzu gibi bir halk iinde bu yolsuzluklar neden? Alkadar olan memrnin ehliyetsiz ve diryetsiz ve iffetsizliindendir. Yoksa her sene martda muhtarlk intihbt icr ve muhtarna en tab bir vazfelerini yapdrmak o kadar g bir ey deildir. Netekim bu nmku'l-hurf bunu tecrbe bile etdim. yle ki; buraya geldiimde nefs-i kasabada bile nikh in izinnme almaa tenezzl etmiyorlard. Mstakil mdde-i umm bulunmamasna ramen mtemd

371

372

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

takbt ve usanmaz bir gayretle lehl-hamd bunun nn almaa muvaffak oldum. El-yevm merkezde byle ey yokdur ve tde de olmayacakdr.

lmiyye ve Adliyye Pek yakn zamnlara kadar kdlar da dier memrn ile hem-hl imiler yani meslekden yetime vey zde-i iltims yerli hceler imi. Bi'l-hare makm- meht el-hakk l-yenkati ve msmir bir meslek-i falne takb ederek kuzt kmilen tebdl etdi. Bugn eski ydigrlardan bir dne bile kalmamdr. Hepsi medreset'lkuzt meznlardr.

Adliyye: Kdlar ki bidyet mahkemelerine riyset ediyorlar, karlrsa adliyye de yerli nehiller ve mrtekibler elindedir. Hele az nmyla mtegallibe-i ahlden tayn olunan zevtn u yirminci asr- medeniyyetle nasl kbil-i tevfk olacana aklm ermiyor. Hulsa bu havlnin kazlarnda adliyyenin vcduyla ademi msv gibidir. Bu bahsi, uzun ve esbb- mcibeli lyihalarla merc-i idine arzetdiim gibi teebbst- resmiyyeye girierek teklt- adliyye icrsn dahi istirhm etdim. md ederim ki bu yaknlarda teklt icr olunsun.

Evkf Evkf meselesi en ziyde teemmle alnmaa yeste bir meseledir. Erbil'den mad Musul vilyeti kazlarnda evkf memrluu teklt yokdur. Halbuki, evkf vardr, amm pek garbdir. Ashb- hayrt ve hasent bir ok emlk ve akr vakfederler. Ve fakat tescl falan bilmezler. Bundan dolaydr ki mrr- eyymla bu evkf hcelerle eyhlerin sekeniyyeti ve mekkeli oldukdan bakaca vakfiyyetini de zyi ederek mlke inklb eder. Bi'l-here mevkf- aliyye olanlar evkf- mezkreyi kendi zerlerine tapuya rabtederler, ve yhd keyfe-m-ye tasarruf ederler.

372

ZET VE TRANSKRPSYON

373

Bir evkf memrluu tekli in tarafmzdan vki olan teebbst maa'tteessf mmkin olamad. Evkf teklt olmayan yerlerin evkfna, en yakn yerlerin evkf memrlar tarafndan baklacak denildi. Halbuki baklmyor ve baklamaz. Buna filen ve mddeten imkn yok gibidir. Netekim byle oluyor. Bu kadar evkfn mevcdiyyetine ramen cmi ve medreselerde birer hasr bile bulunmuyor. Bu cihete hkmet-i seniyyenin nazar- dikkatini celbederim.

Defter-i Hkn Tapu mumelt da buralarda henz rueym hlindedir. Kadastro uslnn Memlik-i Osmniyye'nin ummuna temline dein hl-i hzrnda kalaca zarr olan bu messeseler dahi mmkinse yerli memrlardan nez olunmal. Bu cihet mmkin olmazsa behemehl tapu memrlarnn cz olan malarna bir mikdr zammiyyt icr olunmaldr.

Mtlat- Ummiyye Metn-i lyihada iret olunduu vechile bu cihetlerdeki yolsuzluklarn n yle mfettilerle falan alnmak imkn sahsndan ok ve pek ok uzakdr. nki mfettiler uradklar bild ve kasabtda azam bir hafta kadar ancak ikmet edebilrler. Bu kadarck bir mddetde memleketin ahvl-i ummiyyesini nasl ve nereden anlayacak ve hem de mfettilerin saha-i teftleri evrk ve deftire mnhasr kalyor. Bunlarn hricindeki memrnin mumelt- ummiyye ve ahsiyyelerine nfz edemiyorlar ve edemezler. Buralarda s-i istimltn nn almak metinde bir nebze arzolunduu vechile ehil ve aff memrlar tedriki ve baz memrnin matna zammiyt icrsdr. Mesel, ml mdrleri gibi sret-i dimede nakd ile oynayan bir memru ne keflet meselesi ve ne de teft s-i istimlden men edebilir. Hadd-i ztnda ar ve nzik bir hussun idresine mvekkil klnan bir zta sekiz yz guru vermek deta bilerek onu s-i istimle sevketmekdir. Ale'l-huss Irak ahlsi gibi hamiyyet-i vataniyye hakkiyyesinden kf derecede hisse-mend olamayan halkdan olursa kys buyurulsun.

373

374

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Mumelt- askeriyyeden bahsolunmad. nki, vukt bu ciheti hkmet-i seniyyenin nazar- ttlna btn belgtiyle arzetdi. Ancak ube ressyla jandarma kumandanlarnn yerli olmas bunun esbb- mhimmesindendir. F 28 Knn- Evvel sene 1332 Kysancak Kim-i makm Vekli Kd smail Hakk

dre-i Ummiyye-i Dhiliyye Mdriyyeti Evrak nr: 83 Trh: 6 Mart sene [1]333

Nzr Talat Paa Hazretleri'nden Umm Jandarma Kumandan Mralay Rsim Bey'e Musul vilyeti ahvli hakknda gnderilen lyihann sreti melff bir fkrasnda jandarma teklt icr olunmayan o cihetlerde, jandarma nefertnn vazfelerini ne sretle s-i istiml etmekde olduklar ve karagolhne yaplan kyler halkndan bir haylisinin bunlarn yem, saman ve levzm- sirelerine tahamml edemeyerek teye beriye daldklar beyn edilmi ve keyfiyyet clib-i nazar- dikkat ve hiz-i ehemmiyyet grlm olmala, seran bi't-tahkk cbnn icr ve netceden malmt its siyknda tezekkr terkm olundu.

Nzr- mrun-ileyhden Mliye Nzr Cvid Bey'e Lyihann sreti melff bir fkrasnda Musul vilyetinde defterdr ile muhsebecilerden mad bi'l-umm ml memrlarnn yerli ve n-ehl olmalarndan ve tadd- anm memriyyetlerine de hep bunlardan tayn edilmekde

374

ZET VE TRANSKRPSYON

375

bulunmasndan dolay Hazne-i Celle'nin ne derecede mutazarrr olmakda bulunduu beyn klnm ve keyfiyyet clib-i nazar- dikkat bulunmu olmala iktizsnn fs siyknda tezkire-i senver terkm olundu efendim.

Nzr- mrun-ileyhden Evkf- Hmyn Nzr Vekli Ms Kzm Efendi Hazretleri'ne Lyihann bir fkrasnda Erbil'den mad Musul vilyeti kazlarnda henz evkf teklt icr olunmad ve ashb- hayrt ve hasent tarafndan vakfolunan emlk ve akrt tescl olunmamasndan dolay mrr- eyym ile bir takm hce ve eyhlerin mekeli oldukdan baka bi'l-hire vakfiyyetini de zyi ederek mlkiyyete inklb etmekde olduu beyn edilmi olmala bi't-tahkk iktizsnn fs buyurulmas bbnda.

Nzr- mrun-ileyhden Musul Vlsi Bedir Bey'e Kysancak kazs Kds smil Hakk Efendi tarafndan irsl klnan melff lyihada mnderic mevdd, id olduu nezretlere ir ile nazar- dikkatleri celbedilmi olduundan bu bbdaki mtlaa-i vllarnn inbs ve mm-ileyhe tedkkt- vkasndan dolay nezret nmna beyn- memnniyyet edilmesi tebl olunur efendim.

Sret Hsl olan frsatdan bi'l-istifde jandarma hakknda bir ka sz syleyeceim: 1- Terh-i maraz ve esbb- marazda pek sath-bn davranlmdr. yle olmas da zarrdir. nki, meslein kendine mahss bir i yz vardr ki bunu grebilmek ya jandarma olmak vey jandarma olanlardan birisiyle tevhd-i fikr terfk etmekle kbildir. Ne benden ve ne de arkadalarmdan jandarma ahvline dir bir fikr-i amel alndn grmedim ve bilmiyorum.

375

376

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

2- Vilyet jandarmasnn marz bulunduu hl-i hzr yalnz bu muhtin icr etdii tesr-i ifsd-krne veyhd yalnz mstesn olarak kendisine inhisr eden bir vaziyyet-i mteaffine deildir. Belki de heyet-i ictimiyyemizin marz bulunduu emrz- mzmine-i idriyyenin merkezden uzaklk hasebiyle henz bir tedv uzadlamam olan bu alayda grlen bir safhasdr. Lyiha, herhlde salhiyetdr bir makmdan verildiine ve cz kll fikr-i slh ess tekl edeceine nazaran ikml-i noksann yanl dncelerden, grglerden tasfiyesini lzm gryorum. nc mddeyi ikiye ayrarak heyet-i ictimiyyeye rci olup, def ve izlesi umm miynnda mmkin olabilecek ksmn terk ile srf muhte rci ksmn terh edeceim. Jandarmal lyihada gsterildii derecede deilse de meslein cbt- tekliyyesine mnfi bir halde gsteren esbb yalnz jandarmada aramak doru deildir. Esbb- hakkiyyeyi byle bilmek in vilyetin erit-i haytiyye ve ekl-i ictimiyyesini anlamak lzmdr. Bu anlalmazsa jandarmaya hasren yaplacak tedbr-i slhiyye, kuvve-i inbtiyyeyi iddetle imh edici menfeleyi hiz topran muttasl tohumunu deidirmee benzer. Vilyetin erit-i haytiyye ve ictimiyyesi anlalrsa bi't-tab slht temn edilmek in esbb- tedfiyye dnlr ve bulunabilr. Bu vilyetde ahl iki ksmdr: 1-Aret hlinde olup, kendi resleri vstasyle hkmeti grenler. 2- Zaf ve raiyye hlinde olup, erf vstasyla hkmeti grenler. Birinci mdde jandarmann ancak silhyla alkadardr. Binen idr bir tems yokdur. kinci mddeye gelince: Raiyye olup, erf vstasyla hkmeti grenler dedim. Burada hkmet hi bir vakit dorudan doruya kyl ile hl-i temsda bulunmadndan yekdierine snamamdr. Her teklfi fazla ve ar grnm ve gsterilmidir. Bi'l-hssa mkellefiyyet-i askeriyyeye snamamdr. O derecede ki sene askerlie be on sene mahkmiyyeti dim terch etmilerdir. Bi'n-nisbe hiz-i irfn ve rif-i nizm olan erf ki her tarafda olduu gibi tamamyla sanat ve terakkiyt- sire-i fenniyyeden mahrm olan bu muhtde, zengin olmann yegne

376

ZET VE TRANSKRPSYON

377

resi olan iki tarkde serbest kalmak in bu vaziyyetden bi'l-istifde derhl araya girerek hkmetle ahl arasnda vsta-i tems olmulardr (........) taraf- mezkre: 1- Ekser teklifini bi'l-vsta cibyet eden hazneye vestat kendilerine hasretmek. 2- Yegne sermye-i servet olan arzyi istimlk ve iftlii kendilerine has bir menba- vridt hline ifr etmek. Birinci mddenin mbten-ileyhi olan ikinci mddeyi temn etmek in ahlnin hkmete kar vahetini idme ve hkmetin ahlye teklfi vki olduka ahlyi himye etmek sretiyle temn-i maksada s olan erf saylerinin mukbili olarak az bedel vey hi bedel vermeyerek btn arzyi yed-i istimlklerine geirdiler. Haznede vsta-i cibyet oldular. te bu muvaffakiyyeti dorudan doruya jandarma vstasyla istihsl etdiler. Bugn erf, vesil-i mtenevvia ile memrn-i hkmeti, dolaysyla da hkmeti elde tutuyorlar. Elde tutduklarn, hkmeti ahl aleyhine tahrk ve sonra da ahlyi hkmete kar himye sretiyle hisseddiriyorlar.

Vilyetin bugnk vaziyyeti: 1- Kmilen arz beer-onar ky hlinde erfn yed-i temellkndedir. 2- Her ky shibi kendisine rci kylerin arn kendisinden madsna iltizm etdirmez. 3- Her ky shibi karyesindeki kylleri arzsuna gre aldrup samak in hkmetle tehdd eder. 4- Her ky shib-i arzye merbt olmad cihetle hnesi eysn merkebine ykleyip savumakda beis grmeyen ahlyi karmamak ve bi'n-netce kendi karyesini ziratsiz brakmamak in ahlyi hkmete kar himye ediyor gibi grnr. Bu himye de asker firrlerinin der-destine mni olmak, der-dest edilmilerini birer sretle tahliye etdirmek, teklf-i hkmetin hsn-i tevz ve tahslini iklen ahlnin ykn tahff etmek, hulsa menfaat-i hkmeti ahl lehine tahdd ve taklle almak cihet-i adliyyenin hkm ve mumeltn kendi hesbna olmazsa akm brakmak gibi eklde tezhr eder. Hatt bu husst temn etmek

377

378

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

in hem de muhtc olmadklar hlde erfdan her birisinin evld vesir akribinden birini det css vey konsolos kablinden pek d malarla devire memr olarak tayn etdirmilerdir. Binen-aleyh bu vilyetde hkmetin f etdii vazfenin eksersi tadd etdiim mddelere rci erf entrikalardr. Hkmetin,her emrini ancak k- tehdd ile f edebildii in bu mesilin kmilen cihet-i icriyyesi jandarmadr. Bunun in erf kh jandarmann lehinde kh aleyhinde davranarak icbt- menfaati takb eder. Lehinde bulunduu vakit kbil-i zhr ve tahkk olamayacak sretde jandarmaya gayr-i mer menfaatler gsterir. Aleyhinde bulunduu zaman ise derhal ikence, irtikb, hetk-i rz davlaryla jandarmay zlim gsterir. Jandarma bidyet-i teekklnden beri u sretle sfiyyet-i meslekiyyesini zyi etmidir. Fesdla meb olan muht iinde dim entrikaya let olarak f-y vazife eden jandarmalar bazen erfn ifsdtna mni olmak isterlerse bin dalavire ile mttehem mevkiinde braklarak dr- cez olmalar maneviyyta da hkim olunca irfndan, hiss-i vatandan, takdr-i vazfeden mahrm ancak korku sevkiyle hareket jandarmalar gizli menfaatlere ve biraz daha cretini artrarak gizli grdkleri her yerde temn-i menfaate ve jandarmalkda tecrbe grdke mesv-i ahvlinde tezyid-i crete almlardr. Burada dier bir hl de vardr ki; jandarmalar in deta mbah derecesini almdr. Yem, yiyecek meselesi: Ekseriyeti aret olan vilyetin takib etdii misfir-perverlik hssas cb olarak yem, yiyecek bedeli almay fevka'l-de zl addediyorlar. Hatt bu mesele vaktiyle alayca mntka mfettiliine arzedilerek icb istzn olunmu verilen cevbda efrdn yem bedeli vermedii yerlerde mandan kat edilerek say- mr kayd emrolunmu ise de nazariyyt derecesini gemesi mmkin olmayan bu usl de gayr-i kbil-i tatbk kalmdr. Ahl katiyyen yem bedeli almaz, fakat jandarma aleyhine yrmek istedii vakit let-i hcm yapar. Akb-i Mertiyyet'de icr edilen tekltdan alayn istifdesi seferberlik ilnyla heb oldu. yleki: 1. Alayn nsfndan fazla inzibta alk efrd elden kd. 2. Bunlarn yerlerine askerlikden mtevahhi, hatt- harp kakn, vatansz ikml efrd nmyla bi'z-zarre idhl edildi. Bunlar jandarmal muvakkat bildiklerinden ve ayn zamanda frsat addetdiklerinden asker olmak dolaysyla gib etdikleri

378

ZET VE TRANSKRPSYON

379

ticretlerini jandarmalkla telfye koyuldular. Elbise, echize verilmemesi malarnn yz on gurudan ibret olmas seyyita sebeb-i izdiyd oldu. Buna ilveten bi'l-hssa bu muhtde hkmetin ekl-i muhtelife-i idriyyesinin kffesine vsta-i tatbk olan jandarmalar ksmen kesret-i muhilln netcesi zbitsiz ksmen zbitinden on-onbe sat uzak mesfelerde keyfine gre dolamasnn tevld etdii l-yetenh frsatlar nazar- dikkate almak lzmdr. Esbb- hakkiyyeyi bervech-i bl bir nebze terhden sonra lyiha mnderectna rc ediyorum. 1. Musul'da zbta yokdur demek doru deildir. Zir ki ancak kuvvetle kim ve hkim olan hkmetin gz nnde bulunan mevcdiyyetini mnhasran jandarma tayor. 2. Belki cismi isminden fazladr. nk eyym- sulhda kolordularn mzheretiyle ancak i grlebilirken seferberlik netcesi en muntazam silhlar edinen air ve ahlnin bir ka misli mkellefiyetlere kar mutvaatn kendisinden muntazr olmayan faliyyet ve fedkrlklarla jandarma tek bana temn ediyor. 3. Vcdlarnn, ahl ve hkmetin hakknda mahz- mazarrat olduu mtlaas da muvfk deildir. nk seyyit meslekde deil mesleine mensb ehsda ve hakk ile vazifenin adem-i tekbl ve tedlndedir. Jandarmaln lavyla yaplacak herhangi tekilta intisb edecekler ayn menbiden alnan ahsiyyetlerdir. Lzm- tekbl-i hakk ve vazfe orada da mevcdiyet-i tabiyyesini gsterecekdir. 4. Nefertn bu muhtde mteehhil ve oluk ocuk shibi olmas bekr olmasna mreccahdr. Mteehhil olursa ma kifyet etmeyeceinden ahlnin mlna gz dikeceklerdir. Mteehhil olmazsa ma fazla olacandan zbitinden dim uzak kylerde keyf dolad ve kylerde han vesire olmadndan kylnn ailesiyle ayn odada yataca cihetle nmusuna gz dikecekdir. Kyl nazarnda ise nmus mla mreccahdr. Binen-aleyh evlilik ehven-i zarardr. 5. Dier tadd edilen seyyit da gsterildii derecede deildir.Byk mikysda ifrt-perestlik vki olmudur. Jandarmalar celb makmnda pre almyorlar. Hkmeti grmek istemeyen ahl veriyor. Karagol tekiltna irz doru deildir. Her blk mntkas altm-yetmi sat tl ve arznda bulunan byle yerlerde herbiri merkezden idre bi't-tab gayr-i mmkindir. Karagol tekl edilen kylerde efrda

379

380

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

yem, yiyecek vesire yetidirilmediinden dolay kylnn dald meselesi katiyyen gayr-i vkidir. Karagollar malmdur ve bidyet-i teklinden beri de mamren mevcddur. 6. Sahte jurnal ve zabt varakas tutulduundan dolay mehkimde hi bir jandarma mahkm olmadna nazaran bu hl vki ise bile pek ndirdir. 7. Memrn ve kim-i makmlara tahakkm cihetine gelince: bunun dorudan doruya aksiyle kabl lzm gelir. Jandarmann mikdrtna bi-temmih hkim olan res-y mlkiyye salhiyyet hricindeki husst- meslekiyyede bile mir vaziyyetindedirler. 8. Ky muhtarlarnn resm mhrlerinin ky shibleri nezdinde tutulduu vkidir. Fakat zbta direlerinde tutulduu btn mansyla gayr-i vkidir. 9. Bir kim-i makmn hnesine fhie gtrlerek bi'l-hare tehr edildiini resm ve gayr-i resm iitmedim.Fakat kim-i makmn fhie getirmek in blk kumandann let etmek istediini ve bir kim-i makmn da maiyyetindeki jandarmann hemiresiyle alkadar olduundan blk kumandanyla ihtilf tahadds etdii vkidir.Fakat bunlar tarafeynin seyyit- ahsiyyelerinden olduuna nazaran mtlat- ummiyyede varolmamas gerekdir. Tedb cihetine gelince: Jandarmann muhfaza ve ide-i nezheti in pek ok tedbt yaplmdr. Kendim ve selefim zamannda yzlerce esas jandarma ikml, tard ve hapse, birok zbitn mczta marz brakld gibi, vkfne pek ok tedbr-i idriyye de yaplmdr. Bunlarn yksek tesrleri de vkidir. Fakat elbisesini bile kendisi tedrik eden jandarmalarn evrk- nakdiyye netcesi malarnn bede bir tenezzl riyz bir vaziyyet-i menfiyye ihds etmidir ki fennin rakam ile tahdd etdii bu vaziyyetle mcdele malbiyyetle ancak kbil-i tefsrdir. Etmein kyyesi krk gurua satld yerde otuz guru mala otuz gn idre klfeti mant da hayretde brakr. Dier uabt- hkmetin ayn derecede mtezhir seyyitna ramen cezdaki emsline kar jandarmann tark-i ciddiyyetde takb etdii meslek-i cez msmaha ile alkadar olmadn gsterir.

380

ZET VE TRANSKRPSYON

381

Yaplacak tedbr-i mtekbile-i slhiyye: 1. Yerli jandarmalarn yerine asker ikmesi bir mesele-i ictimiyyedir. Bu gnn yapaca ey deildir. 2. Yerli zbitndan cb edenlerin pey-der-pey tebdlleri arzolunuyor. Bu gn in asl tedbr slhtda deil, grlen seyyitla mcdelededir. Bu mcdeleyi temn etmek in evvelce de f sene trh ve numara ile arzetdiim vechile mntka mfettiliinin ihys bunun temni hlde: 1- Ortada ahvl-i hzra-i fevka'l-denin ihds etdii megil-i gayr-i mtenhiye ile idreten yorulmam bir makm- teft vcd-pezr olacak, ale'ttemd nazar- mrkabe ve teftini her tarafa infz edecekdir. Seyyitn esbbn izle in tecziye yoluna gitdii gibi hl-i hzrn tevld etdii mkilt teebbst- filiyye ile ber-taraf etmee alacakdr. 2- Her yerde ordunun mzyakasyla karlaarak muntazaman takb edilemeyen ie meselesine muvfk ekl-i cereyn temn ve muhfaza edecekdir. 3- Efrd, ordu ve ahl nazarnda irkin gstermee balayan kyfet fersdeliine nihyet vermek in debboyu gerek mahall ve gerek sir mahallerden celbedilen kuma vesire ile faliyyete sevkedecekdir. 4- Zor Alay'nn da ilhk hlinde her iki alayn mterek'l-alka olduklar ordu, hidemt- ummiyyesinde byk menfaatler temn edecek bir sretde ibrz- mevcdiyyet eylemesini tevld edecekdir. Bi'l-hssa iki alayn mtesnid kuvvetleri syesinde ordu in el-Cezre'deki seyyr airden binlerce vesit-i nakliyye kesretli ya ve koyun ahz ve tedrik edebilecekdir. Ve jandarmann faliyyeti u sretle yksek mikysda mehd olunca umm miynnda kendisinden sdr olduu hlde istisnen nazar- dikkate vaz olunan teferru seyyit da fevid-i kesresine kar mehzr-i mahddesi derecesinde kalacakdr. Jandarmann seferberlikden beri f etdii hdemt- mhimmenin hulss: Tedkkt ve tetebbutda netce-i hakkiyyeye vusl, destir-i ilm fen ile mecr-y b-tarafde sevk-i efkr ile mmkindir. Binen-aleyh vilyetde zbtann vcd vey adem-i vcduna kanat hsl edebilmek in jandarmann fidesiyle mahzrunu mukyese etmek lzm gelir. Mevcdt ve mkevvent- mddiyye ve

381

382

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

maneviyyeden hibirisinin kavnn-i tabiyye hricinde hi bir hilkat-i mahssa-i istisniyyesi olamayaca meselesi tecdden iddidan mstan bir kide-i sbitedir Binen-aleyh jandarmada fide mahzr knnuna tbidir. Biri dierinden ziyde vey msv herhlde fidesi var mahzru da vardr. u hlde hakkate vusl in bunlar mukyese lzmdr. Mtlaada imsk edilen bu ciheti biz vekyi-i resmiyyeden mehz misllerle zh ederek bu noksan da ikml etmei bi'l-mnsebe muvfk grdk. Mikys- zh olarak jandarmann teklt- asliyye itibryla mkellef olduu vazfe vhid-i kys itibr olunmudur. Jandarma tekltnda nazar- itibra alnan ale'l-de muhfaza-i syi ve bunu muhill ekvet-i diye ile mcdeledir. Bunun fevkinde tebrz eden ictim syi-ikenlikler ordunun mdhalesini cb eden ihtill kablinden addolunmudur. Bu vilyetde hkmete kar her nevi muhlefet dim hl-i ictimde tezhr eder. Bu sebebledir ki sulh zamnnda bile ordu dim jandarma ile byk mikysda terk-i mesye mecbr olur. Ve bi'n-netce talm ve terbiyesi sektedr olduundan da ikyet eder idi. Seferberliin ilnyla berber jandarma bu yk belki yz misliyle omuzunda tamaa mecbr kald. Yz misliyle dedim, nki ahlnin tevahh etdii teklif-i diyyeye teklf-i harbiyye inzimm etdi. Teklf-i harbiyyenin ekl-i tatbki hissiyyt mtevahhieyi teden beri zaf grdkleri hkmete kar tehyc ve tahrk in teklf-i diyyenin yz misli bir sebep tekl ediyor idi. Buna kuvvelerin tefvtn de ilve etmek lzmdr. nki meydn- harbe silh ve cebehne karmak in giden air, ktat-i muntazama derecesinde esliha-i cedde ve bol cebehne ile tecehhz etmiler, buna mukbil, jandarmann silhlar alnarak yedlerine kymet-i harbiyyeden mahrm akar almaz eski tfenkler verilmi idi. Jandarmann nsf da mdde-i mahssunda arz edildii zre d ikml efrdyla mbdele olunmu idi. Lede'l-mukyese jandarma ancak bir aret adamna mukbele edebilecek dereceye tenezzl etmi iken tdeki vekyi-i fedkrne ile jandarma yine muhtindeki be yz bin nfs areti hkmete inkyda icbr edebilmidir. 1- yz otuz iki senesinde Cf Aret-i mhimmesinin hkmeti istihffen etrf istl etmeye balayan savletkrne tecvztn def in gnderilen yz kadar mevcdlu jandarma son sistem silhlarla mcehhez yz ak ile erefli bir msdemede bulunarak mhim teleftla tedb-i katlerine muvaffak oldu.

382

ZET VE TRANSKRPSYON

383

2- Sulh zamnnda be alt yz kadar svr ve ester-svrla yaplabilen Cf tahslt kez pek az jandarma ile mkemmelen f edildi. 3- Her sene bir tabur bir ka top ile gidildii hlde tahsltnn icrsna imkn bulunamayan senedi, Gelli Areti'nin markl o havlye yakn olan Rus cebhe-i harbine aksedecek kadar bir ifrd gstermee balam idi. Aretin inkyd ve tahsltn temn vazfesi jandarmann hamiyyetinden intizr olundu. Ve mmkin mertebe istiml-i silha braklmamas da matlb idi. Gnderilen otuz mevcdlu mfrezenin kumandan eref ve nms- hkmeti arete pek parlak gstermek sretiyle takb etdii hatt- hareket ve tedbr-i idriyye ile emslinin zf kadar tahslt f ve aretin inkyd- mutlakn da temn etdi. 4- Bu sene ibtidsnda ran vesir istlya urayan Van havlsinden gelen ayir-i ekrd miynnda byk mikysda ihtille mteveccih bir ittihd- mefsedetkrne ser-zede-i zuhr oldu. Lede't-tedkk Rus ihtilli ve Ordu-y Hmyn'un da Badad'dan ricati hasebiyle her iki hkmetin de o kadar icr-y tesr edemeyeceklerine kanat hsl etdikleri bir zamn- msdefeti mdiyle her iki hkmet arasnda det b-taraf bir mntka hlini alan Hakkri'de toplanarak, Krdistan emellerine hidmet etmek fikriyle btn ayir-i muhcirenin ictima ve etrf yama ederek ekilmee karr verdikleri anlald. emdinnl Seyyid Abdullah Efendi'nin vaktiyle hkmetden alup, airine verdii silhlar toplamak bahnesiyle mezkr air miynna giderek ittifk- ummyye ve hatt yerli airin de temn-i itirklerine propoganda yapmas ve Musul'a avdet ederek, ilesini alup, kaarken yakalanmas meselesinin iyzn teyd etdi. Mukaddeme-i fesd, ikk Aretinin riysetinde Herki Bezde frkalarnn ittihd ve etrfa salvermeleriyle balad. Cesret ve metnet-i hrikalar bencillik ve silhrlkleri teden beri vekyi ile sbit ve mehr olan bu air-i mttefikann uzun menzilli Rus esliha-i ceddesiyle mcehhez bin muhrib kadar karmalar ve seneden beri mteaddid muhrebta itirkle usl-i harbde meleke hsl etmi olmalar her hlde mhim ktat- askeriyye sevki lzmunu zarret derecesine getiriyor idi. Fakat ordudan bir nefer tefrki mmkin olmad ve meselenin de tehrine imkn bulunmad cihetle bu himmet airden istine sretiyle jandarmadan beklendi. Jandarma bu vazfeyi on gnde f etdi. Ustdan bir ka yz kii itlf ve mtebkisini kmilen eslihlaryla muhsara ve teslme icbr ederek, sret-i katiyyede ihtille nihyet verdi. Bu gne kadar icr edilen air tedbtnda bu sretle netce-i mutlaka istihsl edildii vki deildir. Jandarma bu vazfeyi kymetsiz silhlarla mcehhez iki yz jandarma ve usta

383

384

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

mtemyil bin be yz kadar perkende aretle en mdhi ve sarp dalarda f etdi. Mehr Bedirhn Abdrrezzk ile Seyyid Taha'nn dehletlerinin bu tedb akbine msdefeti clib-i nazar- dikkat olsa gerekdir. 5- Her neferi ancak ekiy misill takb ve hatt birok msdemeler netcesinde der-destle bir ka jandarma muhfazasnda hatt- harbe kbil-i sevk olan bu muht firr bakysndan son iki sene zarfnda (27105) nefer der-dest ve hatt- harbe sevkedilmidir. Seferberliin ilk senesinde der-dest edilp de muntazaman kayda gemeyen ksm da ilve olunursa, (50000) kiiye bli olur. 6- Her bl dier alaylarn taburlar kadar vsi olan alay mntkasnda kffe-i uabt- hkmetden hibirisinin jandarmasz en d bir i bile grememesi ve binen-aleyh devire rci btn umrun kuvveden file ukde-i iktirnnn mutlaka jandarma olmas, jandarmay bir sehp ve hkmeti de mnhasran ona istind etmi bir heykel-i hkimiyyet hlinde gsterir ki sehpnn adem-i vcduna kanat, hkmetin de skt- filiyyet-i hkimesini izmna davet eder. 7- Dim mstaceliyetle mukayyed olan ordu menzil-i hidemt- ummiyyesinde jandarmann ummiyyet itibryla atletinden bu gne kadar ikyet vki olmamdr. O hidmet ki, hasbe'l-muht, en kk teferrutna varncaya kadar, jandarmaya azm klfetlerle alkadar eder. 8- Vilyetin behemehl jandarmann nezret ve refkat-i filiyyesiyle ancak kbil-i temn olan mnkalt- ummiyye-i ticriyye vesiresini l-yetenh mesfelere kadar jandarma uhde-i emniyyetde tar. 9- Memlekete dim mstevl olan ekirgenin itlf, tahslt- ummiyyenin fs, anm tadd, ar muhfaza ve cibyeti filiyyt itibryla dorudan doruya jandarmaya rcidir. 10- Jandarma, bu tadd edilen vezifi f etmek in imdiye kadar (49) ehd, (50) mecrh vermidir. Bu kemiyyet fedkrla olduka mhim kymet-i takdriyye tekl eder. 11- imdiye kadar, (20) zbit, (32) silh endzn harp madalyasyla taltf edilmesi ordu hidemt- ummiyyesinde mesbk jandarma faliyyetine burhn- cel tekl edecek bir yekne bli olmudur.

384

ZET VE TRANSKRPSYON

385

bu tadd olunan yekn, azm klfet ve megliyyet jandarmadan knn- asli tekltn bekledii vezif-i asliyyenin ki mala nisbet edilmidir. belki de bir ka yz misline bli olduundan hi bir jandarmay bir gece merkezde bulundurabilmek mmkin olmuyor. Hatt senede iki defa hull eden ayd- mbrekede bile jandarma ilesine hasretdir. Binen-aleyh jandarmay bir satlik talm ve telkn-i vazfe imkn bile bulunamyor. Hatt cezen habs edildii halde ikml-i mddet-i mahbsiyyetine imkn bulunamayarak efrd ekseriyyetle bi'z-zarre darba tahvlen tahliye olunuyor. Efrdn yirmi drt satde sekiz satlik hakk- istirhtinden sarf- nazar bir ka ayda bir gecelik hakk- istirhti bile tanyamayacak ve hapis cezs tatbkine msade bulunamayacak derecede skan vezif-i ummiyye iinde zbitnn nezret-i mtemdiyyesi bi't-tab mnselib olur ki; bu vaziyyetde f-y vazfe eden bir ube-i icriyye ehs- mensbesi seyyitla tammen ml ml olsa bile sebeb kasd u amd deil belki cb- hl ve zamndr. Byle olmakla berber, jandarma heyet-i idriyyesi tafsl edildii vechile jandarmay kat murkabe altnda bulundurabilir. Jandarmay muht itibriyle marz derecelerde alkadr eden l-yetenh umr mdhi bir mahzr tevld ediyor ki o da her neferin vazfe deidike emr ve mir deitirmesidir. Yolcu ile giderse yolcunun, tahslta giderse tahsldrn, ekirge itlfna giderse zirat memrunun ilh. her vazfeye gitdike bir nev ahsn emrine tbi kalmamas ve onlar memnn etmedii takdrde derhl cez-dde olmas, o muhtelif mirlerden ald mtenevvi emirlerin gn-gn mesleklere rci olmamas jandarmay her vazfede tebdl-i his ve meslee mecbr ediyor ki artk kendisinde sfiyet ve sammiyyet-i meslekiyye kalmamas acaba mmkin olabilir mi[?] Jandarma kumanda heyeti her atldka kirlenen tfenk gibi her memriyyete gitdike paslanan jandarma heislerini temizlemekle megldr. Jandarmann vazfe-i asliyye-i knniyyesini katre hlinde brakan bahr- azm-i megliyyet, bir de hak ve vazfe meselesi tevld ediyor. Hak ile vazfenin tekbl ve msvt iktiz-y knn- tabatdr. Bununla mcdele abesle kbil-i tarfdir. Halbuki vazfe, u sretle min cihetin add- n-mtenhye ile tezyd ederken hak da add- fhie ile tenkus etmidir. Jandarma ka guru alrken ka guru almaa balad tarfe muhtc deildir. Jandarmann hukku nmna vki her teebbs ordu ve vilyetce n-kbil-i ittihm mkiltla tebrz ediyor. Jandarmann iesi in devletce tanzm edilen kavnn bile hakk- kaz ve icrdan det mahrmdur. nki knnun cihet-i mlkiyye ve askeriyyeden jandarmaya temn etdii muveneti gremiyor. Ancak

385

386

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

jandarma heyet-i idriyyesinin det ictihd- mahssuyla elde edebildii menbi-i tliye ile tedvr-i maksad olunabiliyor. Sleymaniye jandarma taburu kumandan mutasarrfn tahakkmne kar szland in marz kald ibirr- edd btn tabur efrdnn rzkna kadar uml peyd ediyor. El-yevm Sleymaniye memrnin hi bir ma terkmde kalmad hlde jandarma henz ubat man alamam bulunuyor. Memleketin kuvve-i icriyyesi olmak hasebiyle knnun itin-y mahssla jandarmada arad vakar ve izzet-i nefs-i meslekyi, cihet-i mlkiyye en kk hiddet ve arz-y tahakkmlerine fed etmekde beis grmyorlar. Onun bu hssay zyi etmesinden mtehassl boluun ciddiyyet-i umr- devlete bir hafre-i skt tekl edeceini takdr etmek istemiyorlar. Netekim bugn Sleymaniye mutasarrf, tabur kumandann vezif-i asliyye hricinde ve rtbesiyle gayr-i mtensib ve memrn-i tliye-i kazya id erzk nakliytna varncaya kadar istihdm sretiyle gy bir itb ikencesi siyset-i muriznesini takb ediyor. u sretle manen ve mddeten baltalanan bir ahsiyyet-i meslekiyyede shhat ve fiyet-i tmme-i idriyye beklemek gayr-i zann ve mantk bir ucbe-i fikriyye tekl eder. Matn kymet-i marzas ienin tesdf etdii mkilt, tdeki acib nazariyyeyi tevld ediyor. Vcdun mftakir olduu gd-y fenn zerine hesb edilen man noksniyyeti farzen vcdun kalori ihtiycn tenzl gibi fenn bir tuhaflk tekl ediyor. te bu vaziyyet jandarmalar s-i istimle sevkederse hak ile vazfenin tesv-yi zarret-i tabiyyesinin mevld- riyzsi nazaryla bakmak cb eder. Jandarma heyet-i idresi buna kar da bir kuvve-i suniyye sarfediyor. Ve her hlde yzde seksen muvaffak oluyor. Fide ve mahzrun mukyesesi maksadyla dermiyn edilen bldaki tafslt jandarmann vcduyla adem-i vcduna vhid-i kysi muvzene olabilir. 31 Temmuz [1]333 Musul Jandarma Alay Kumandan Kim-i makm Mehmed Sdk

Harbiye Nezreti Umm Jandarma Kumandanl Diresi

386

ZET VE TRANSKRPSYON

387

Aded-i Huss: 3927 Cevb dre-i Ummiyye-i Dhiliyye Mdriyyeti Trh: 10 Mart [1]333 Umm nr: 9844 Huss nr: 1

stanbul Mel: Musul vilyeti dhilinde jandarma teklt hakknda Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne

Devletl efendim hazretleri, Musul vilyeti ahvli hakknda gnderilen lyihann jandarmaya mteallk fkartna dir telkk edilen emr ir- nezret-penhleri diresinde cb edenlere teblgt- lzme f olunmu idi. Bu mnsebetle mahallinden vrid olan raporun bir sreti leffen takdm-i huzr- l-i nezret-penhleri klnd. Rapor baz hakyk muhtev olup gerek Musul'da ve gerek vilyt- sirede jandarma teklt nokta-i nazarndan takb edilmek lzm gelen esst dahi diremizce malm olmala berber bu bbda hlen bir kymet-i tatbkiyyeyi hiz olmayan mlhazt- nazariyyeden ictinb ile mtlat- tiyeyi bir kerre daha nazar- dikkat-i safnelerine arzeylerim: Jandarma, seferberlikden evvel dahi maksad- tekl ve tessinden uzakladrlm ve binen-aleyh jandarma teklt ve tenskt hibir yerde matlb- gyeye vsl olamam idi. Jandarma hereyden evvel selmet ve syi ve emniyyet-i memleket nmna vaz ve tessinden maksd olan ekle irc edilmek ve binen-aleyh bu essa muhlif olan fikr ve ictihdlara marz braklmamak ihtiycndadr. Seferberlik nihyet bulduu zaman, memleket pek mkemmel bir jandarma ihtiyc karusunda kalacakdr. Jandarmann, ess itibriyle brakld vaziyyet-i mevvee, temn-i tekemmlne mni olduu gibi sulh ile berber hull edecek buhranl zamanlarda bu esstn tanzmi gayr-i kbildir.

387

388

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Hulsa, jandarmann maksad- tess ve tekline muhlif olan hdemt ve teferrut in hkmete cb gibi tedbr ittihz olunmak ve teklt vcda getrlmek zre f 10 Mart sene [1]333 trh ve ube 1, ksm 1/ 192 numara ile takdm olunan arzada mnderic levyih-i knniyye ve nizmiyye diresinde jandarmaya verilecek eklin imdiden takrr ve tesbti lzmunun arzna msraat klnur. Ol bbda emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir.

F 18 Zi'l-kade sene [1]335 ve F 6 Austos sene [1]333

Umm Jandarma Kumandan Mralay Rasim

Musul Vilyeti Mektb Kalemi Aded Huss: 182 Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Marz- ker-i kemneleridir, Evrk Mdriyyeti'nden yz seksen numarasyla murakkam 2 Temmuz sene [1]333 trhli tahrrt- aliyye-i nezret-penhlerine cevbdr. Kysancak Kds smil Hakk Efendi tarafndan makm- smlerine takdm olunup, irsl buyurulan lyiha 24 Temmuz sene-i m[ezkr] trhinde vusl bulmudur. Kd-i mm-ileyh bundan akdem veft etmidir. Maa-haz mezkr lyihada mnderic mevdd hakknda mahallince ve devir-i mteallkasnca tedkkt icr etdirilmekde olmala hsl olacak netyic ilve-i mtlaa ile badeh arzolunacakdr. Ol bbda emr fermn hazret-i men-leh'l-emrindir. F 14 Zi'l-kade sene [1]335 ve F 1 Eyll sene [1]333 Musul Vlsi Haydar

388

ZET VE TRANSKRPSYON

389

BOA. DH. UM, nr. E-40/1

- 84 MUSUL VLYET VERGSNN MADEN PARA OLARAK TOPLANAMAYACAI

[Musulun

ihtiyacn

karlamak

iin

istenilen

parann

gnderilmemesinden dolay, vilyetin vergisini maden para olarak toplamaya kalkan Musul Vlisi Memdhun bu hareketinin kanuna aykr olduu ve devlete msaade edilmedii takdirde hi bir yetkilinin kendi istei dorultusunda vergi toplama hakkna sahip olmad yolunda Maliye Nazr Talat'n Musul vlisine gnderdii ifre.] 13 M. 1336 (29 ekim 1917)

Mliye Nezreti Duyn- Ummiyye ve Mumelt- Nakdiyye Mdriyyeti Mumelt- Nakdiyye Kalemi 1968 Numara: Umm: 6048 Huss: 96

Dhiliye Nezret-i Cellesi cnib-i smsine Mhim ve mstaceldir Marz- ker-i kemneleridir, Musul vilyetinde vergi tahsltnn bir nisbet-i muayyene diresinde maden para ile icrs hakknda Altnc Ordu-y Hmyn Kumandanl'ndan karr istihsl edilerek mlhakta ve memrn-i mliyyeye vilyetce tebl olunduuna ve teferrutna dir dre-i Ummiyye-i Dhiliyye Mdriyyeti ifdesiyle alnan 21

389

390

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Tern-i Evvel sene [1]333 trhli ve 11931/38 numaralu tezkire-i aliyye-i nezretpenhleri mtlaa-gzr- ciz old. id olduu nezretin emr-i mahssn istihsl eylemeksizin kumandann tezkire-i tahrriyyesine istinden hilf- emr knn harekete ictisr eden vlnin azli cb eder. Defterdra katiyyen bu mumeleye itirk etmemesini telgrafla tebl eyledim. Halkdan vergisini nakden tahsle mecbriyyet yalnz bir knn ile olmak lzm gelp yoksa memrn-i mlkiyye ve askeriyyenin keyf ve ind karrlaryla ahlnin izrr olunamayaca pek tab olduundan, teblgt- vkann katiyyen tatbk edilmemesi lzmunun seran mahalline tebl buyurulmas bbnda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 27 Tern-i Evvel sene [1]333 Mliye Nzr [mz]

Bb- l Dhiliye Nezreti ifre Kalemi Mahreci: Musul Trh: 28 Tern-i Evvel [13]33 Mstaceldir

C. 23 . 10. [13]33. e-i ummiyye in istenilen iki yz elli bin lira meskkt madeniyye gnderilmedii gibi, vilyetin akdemce ber-tafsl-i marz ihtiyctn tevs etmek zre ittihz ve tebl klnan tedbr-i cilenin icrs da Mliye Nezreti'nce men buyurulmasndan dolay en mukaddes bildiim nezd-i sm-i vatanperverlerinde mahcb olmamak zre bu erit dhilinde Musul vilyetini idre edemeyeceimin arzyla afvm istirhm eylerim. F 28 Tern-i Evvel sene [1]333 Vl Memdh

390

ZET VE TRANSKRPSYON

391

Memlik-i Osmniyye'nin yalnz bir vilyetinde istisn sretde vergi tahsline devletce msade edilmeyeceini anlamak lzmdr. Mkilt tabdir. Musul'da mbyat in Mliye Nezreti'nin e Mdriyyet-i Ummiyyesi'ne elli bin lira verilecekdir. Vazfeye devm eylemesine dir Telgraf dre-i Ummiyye'ye 37/483 F 29 . 10 . [1333]

dre-i Ummiyye-i Dhiliyye Mdriyyeti Evrak nr: Mliye: 12 Musul: 125 Trh: 29 Tern-i Evvel sene [1]333 Mstaceldir Nzr Talat Paa'dan Musul Vlsi Memdh Bey'e ifre

C. 28 Tern-i Evvel sene [1]333. Teklf-i emriyyenin nakden tahsli ancak bir knn ile olmak lzm geleceinden ve memleketin yalnz bir vilyetinde istisn sretde vergi tahsline devlete msade edilmeyecei tab bulunduundan evvelce de buyurulduu zre nakd tahsltdan katiyyen mcnebet lzmdr ve aksi hl mcib-i mesliyyetdir. drede grlen mkilt tabdir. Mbyat in Mliye Nezreti'nden e Mdriyyet-i Ummiyyesi'ne elli bin lira verilecekdir. Vazfeye devam etmeniz tavsiye olunur.

BOA. DH. UM, nr. E-40/86

391

392

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

- 85 MUSUL DAHLNDE YAPILACAK YOL VE KPR MASRAFLARI N VLYET BTESNDE AKTARMA YAPILMASI

[Musul vilyetine ait yol ve kprlerin yapm iin vilyetin

olaanst zel bdesine konan tahsisatn tamamen harcand, asker nakliyat dolaysyla yapm gereken yollar iin de bir miktar paraya ihtiya olduu encmen kararyla bildirildiinden, btede aktarma yaplmasna izin verildiine dair sdr olan irde.] 14 Ra. 1336 (28 Aralk 1917) Bb- l Dhiliye Nezreti Umr- Mahalliyye-i Vilyt Mdriyyeti Umm: 6207 Huss: 854 Huzr- sm-i cenb- Sadret-penh'ye Marz- ker-i kemneleridir, Vilyete id turuk ve mebirin masrif-i iniyyesi in vilyetin sene-i hliye fevka'l-de muvzene-i hussiyyesine mevz tahsstn tammen sarf edilp nakliyyt- askeriyyenin temni zmnnda ins ehemm ve elzem olan turuk ve mebir in daha be yz elli bin guru tahssta ihtiyc bulunduundan bahisle bdede mnkale icrsna encmen karryla Musul vilyetinden lzm gsterilmi ve bu hussa dir tanzm olunan irde-i seniyye lyihas leffen arz u takdm edilmi olmala f-y muktezs ment- msade-i smiye-i fahmneleridir. Ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 10 Reb'l-evvel sene [1]336 F 25 Knn- Evvel sene [1]333

Dhiliye Nzr Mehmed Talat

392

ZET VE TRANSKRPSYON

393

rde-i Seniyye Bb- l Dhiliye Nezreti Umr- Mahalliyye-i Vilyt Mdriyyeti Huss: 1906 Musul vilyetinin bin yz otuz senesi fevka'l-de muvzene-i hussiyyesinin altnc faslndan iki yz on dokuz bin drt yz yirmi ve dokuzuncu faslndan yz krk bin ve onuncu faslndan elli bin ve on birinci faslndan yz krk bin be yz seksen, ki ceman be yz elli bin guruun bi't-tenzl yz bin guruunun mezkr muvzenenin birinci "vilyet yollar masrif-i iniyyesi" faslna ve iki yz elli bin guruunun da ikinci "kprler masrif-i iniyyesi" faslna naklen ilvesine mezniyyet verilmidir. Bu irde-i seniyyemizin icrsna dhiliye nzr memrdur. F 14 Reb'l-evvel sene 1336 F 29 Knn- Evvel sene 1333 Mehmed Red Sadr- azam ve Dhiliye Nzr Mehmed Talat BOA. DUT, nr. 66-2/4-20

- 86 KERKK SANY MEKTEB MASRAFLARI N VLYET BTESNDE AKTARMA YAPILMASI

[Kerkk Sanyi Mektebi masraflarnn karlanmas iin Musul

vilyetinin normal ve olaanst zel bdeleri arasnda aktarma yaplmasna izin verildiine dair irde.] 23 Ra. 1336 (6 Ocak 1918)

393

394

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Bb- l Dhiliye Nezreti Umr- Mahalliyye-i Vilyt Mdriyyeti Umm: 6450 Huss: 12 Huzr- sm-i cenb- Sadret-penh'ye Marz- ker-i kemneleridir, Kerkk Sanyi Mektebi masrif-i ummiyyesinin temn-i tesviyyesi zmnnda vilyetin sene-i hliye d ve fevka'l-de muvzene-i hussiyyeleri beyninde mnkale icrsna encmen karryla Musul vilyetinden lzm gsterilmi ve bu hussa dir tanzm olunan irde-i seniyye lyihas leffen arz u takdm klnm olmala ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 19 Reb'l-evvel sene [1]336 F 3 Knn- Sn sene [1]334 Dhiliye Nzr Mehmed Talat

rde-i Seniyye Bb- l Dhiliye Nezreti Umr- Mahalliyye-i Vlyt Mdriyyeti Huss: 42 Musul vilyetinin sene-i hliye fevka'l-de muvzene-i hussiyyesinin onuncu faslndan on be bin guruun bi't-tenzl d muvzene-i hussiyyesinin on altnc faslnn ikinci mddesine naklen ilvesine mezniyyet verilmidir. Bu irde-i seniyyemizin icrsna Dhiliye nzr memrdur. F 23 Reb'l-evvel sene 1336 F 7 Knn- Evvel sene 1334 Sadr- azam ve Dhiliye Nzr Mehmed Talat Mehmed Red

394

ZET VE TRANSKRPSYON

395

BOA. DUT, nr. 66-2/4-22 - 87 DMAN SALDIRILARI NEDENYLE E SIKINTISI EKLEN MUSULDA YNETMN ASKERYEYE VERLMES STE

[Musul vilyetinde ie sknts ekildii, Salhiye kazasnn

tamam ile Kerkk kazasnn bir ksmnn dman igali altnda bulunmasndan dolay mahsl ynnden en verimli bu iki kazadan istifade edilemedii, Erbil kazas hari, Sleymaniye livas ve dier kazalarn mahsullerinin az olduu, Diyarbakr ve Mamretlaziz vilyetlerinden yaplacak ie nakillerinin de yamurlar nedeniyle sekteye urad ve bundan byle ie skntsyla mcadeleye kudret ve kabiliyeti olmad gerekesiyle vilyetin idaresinin askeriyeye verilmesi yolunda Musul Vlisi Memdh Bey'in telgraf zerine; amacnn memuriyyetden istifa olup olmadnn aka bildirilmesine dair Dhiliye Nezretinin ifreli telgraf.] 10 Za. 1336 (17 Austos 1918) Bb- l Dhiliye Nezreti ifre Kalemi Mahreci: Musul Trh: 14. 8. [13]34 Vilyetin geen sene geirdii ie muzyakas sebebiyle zirat sbkndan noksan olup mahsltn nev nems itibriyle telf edilecei md olunuyordu. Dmann mays zarfnda vuk bulan taarruzundan sonra Kerkk'den ekilmi ise de Salhiye kazs temmen ve Kerkk kazs ksmen taht- iglinde kaldndan ve Kerkk'n yedimizdeki ksm- mtebksi o srada zyita dr olduundan en mahsldr iki kazdan istifde edilememekdedir. Bu mays igli Kerkk livsnn dier kazlaryla Sleymaniye livsnda skn ve syii ihll ederek hl-i sbkna irc tedbri ittihz edildii srada mahsltn idrk etmi olmasndan Mliye

395

396

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Nezreti'nin mezniyetiyle Kerkk Mutasarrfl'nn gsterdii tar usl tatbk edilmekde olup, Erbil kazs mahslt mstesn olmak zre dier kazlarn essen hslt czdir. Sleymaniye livs in imkn diresinde emnet usl takb olunmakda ise de mahslt essen pek az olduundan istifde mahdddur. Merkez livsnda ise emnet usl takib edilmekde olup r mikdrnn tahakkuku harmanlarn tammen kalkmasna muallakdr. kinci mbyaann iltims emri merkez ve mlhakta tebl edilmi olup r ile birinci mbyaadan alnacak mikdr,ordu ile memrn ve muhtcn ve messestn iesini temn edemeyeceinden Diyarbekir ve Mamret'l-Aziz vilyetlerince memrn ve sire ile oralardaki menzilin ihtiyc tenzl edildikden sonra kalacak ksmn cziyyetle berber iddihr ve nakle balanld zaman yamurlar nzl ederek emsli delletiyle sevki kesb-i subet eyleyeceinden ve kuvve-i askeriyye bi'z-zarre tezyd edileceinden vilyet bu sene de ie mzyakasna marzdur. Ayirden mteekkil bu muhitde harmanlar kalkup da her ferd iddihrtn defnetmesi ile pazarlardan yaplacak mbyaa ile ihtiycn temni imkn olmadnn anlalmas zerine her ferdin zahre mddehirlerinden erzk alup askeri ie etmesi teklfine marz kalacak vilyetin bu sreti fs ire-i kudrete ve taharr ve tazyke tevakkuf edp bu ise kavnn-i mevzaya gayr- muvfk bulunduundan mentk- harbiyyede drt seneden beri en mkil vazyyetleri alan mahallerin idresiyle mkellef olarak ilesiz geirdiim hayt- diyeden mnbais klfet ve zarret mnsebetiyle bu ekle girecei mtehakkk ie mkiltyla kavnn-i mevza fevkinde mcdeleye kudret ve kbiliyyetim olmayup imdiden vuk bulacak ahvlin arzn daha muvfk hamiyyet bulduumdan ahlnin ahvl-i hussiyyesiyle vaziyyet-i askeriyye ihtiyc- tyi bit-takdr tedbr-i ieyi ittihz etmek ve takayyudt- mevzadan dolay ienin kesb-i mkilt eylediini der-miyn edememek zre bu vilyet idre-i mlkiyyesinin cihet-i askeriyyeye tevdi zarretini memriyyetimi fed ile hlisne arza mcseret eylerim. Austos sene [13]34 Musul Vlsi Memdh

dre-i Ummiyye-i Dhiliye Mdriyyeti Mrseli: Nzr smil Bey Mrseln-ileyhi: Musul Vlsi Memdh Bey Evrk Kalemi numaras: 139

396

ZET VE TRANSKRPSYON

397

Trhi: 18 Austos sene [13]34 ifre C. 13 Austos sene [1]334. Maksadnz memriyyetden istif ise vzhan ir. B emr-i nezret-penh BOA. DH. UM, nr. E-48/30

- 88 MUSULDAK ARAP, RUM VE ERMEN ALELER N PARA GNDERLD

[Vilyet dahilinde bulunan Arap, Rum ve Ermeni aileleri iin

Harbiye Nezretinden beyz bin kuruluk havalename gnderildiine dair Dhiliye Nezretinden Musul Vilyeti'ne gnderilen ifre.] 25 M. 1337 (31 Ekim 1918)

Bb- l Dhiliye Nezreti Air ve Muhcirn Mdriyyet-i Ummiyyesi Muhsebe ubesi Huss: 31731 Musul Vilyeti'ne ifre Yz otuz drt Arab, Rum ve Ermeni ileleri in be yz bin guruluk havlenme Harbiye Nezreti'nden Onikinci Kolordu Ahz- Asker Heyeti Riyseti'ne gnderilmidir. F 31 Tern-i Evvel sene [1]334 Nzr Nmna

397

398

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Hamid

BOA. DH. FR, nr. 92/314

- 89 NGLZLERN VAN HAVALSNDEK SYAS TEEBBSLER

[ngilizlerin Simkoya, Rmiye, Deyleman ve Hoy havalisinde,

Seyyid Tahaya da Cizreden Rmiyeye kadar olan yerlerde beylik vererek bunlar o blge ynetimine musallat edip Nastr ve Ermenileri maksatlarna uygun yerlere yerletirdikten sonra Krtleri de bunlarn esaretine vermeye altklar yolunda Van Vliliinden gelen ifre telgraf zerine Dhiliye Nezreti'nin Sadret'e gnderdii tezkire.] 23 L. 1337 (22 Temmuz 1919) Dhiliye Nezreti Kalem-i Mahss Mdriyyeti 22 Temmuz sene [1]335 Sadret'e tezkire ngilizler'in Van ve havlsinde baz teebbst- siysiyyesine dir vilyet-i mrun-ileyhden mevrd f 21 Temmuz sene [13]35 trhli ifre telgrafnmenin bir sreti leffen takdm klnm olmala ol bbda.

Bb- l Dhiliye Nezreti ifre Kalemi Mahreci: Van Trh-i kedesi: 21 Temmuz sene [13]35 Kaleme vrdu: 21 M[ezkr]

398

ZET VE TRANSKRPSYON

399

Mahreci: Van ifre Telgrafnme 1- Nastrler mdiye cihetlerine muvakkaten iskn in ngilizler tarafndan ksmen Musul'a kadar getirilmidi. ngilizler'in o havlde kesr-i nfzlarndan olacak, tekrar Bakbe cihetlerine izm eyledikleri snin ifdesinden anlald. 2- ngilizler'in son teebbsleri Simko'ya, Rmiye, Deyleman ve Hoy havlsini, Seyyid Taha'ya da Cizre'den Rmiye'ye kadar olan yerlerde beylik vererek her ikisini zerimize teslt olunduu ve bunlar bizimle urarken, Nastr ve Ermenileri istedii yerlere yerletirerek bi'l-hire Krdleri bunlarn rbka-i inkyd ve esretlerine vermek olduu anlalyor. 3- Seyyid Th'nn ngilizleri dilgr etdii tahakkuk ederse bu planlar da kendliinden akm kalur. Tahakkuk etmezse teebbslerinde devm ihtimline karu da elden gelen btn tedbre zten tevessl edildii. F 17 Temmuz sene [13]35 Vl Haydar BOA. DH. KMS., nr. 50-2 /25

- 90 MDYELLERN OSMANLI DARES ALTINDA YAAMA STEKLER

[mdiyelilerin, ngilizlerin basklarna tahamml edemeyerek

burann siyas memur yardmcs ve alay kumandanyla drt askerini ldrdkleri, silah ve cebhanelerini ele geirdikleri ve "Cemiyet-i Muhammediye" adna gnderdikleri mektupta, Osmanl livas altnda yaamak istemeleri sebebiyle kaymakam, olamad takdirde asker veya hi olmazsa bir jandarma gnderilmesi, aksi takdirde lemerik hududuna g edeceklerini Van vlisine bildirmeleri zerine; mdiyelilere, Osmanl Devletinin bu tr olaylara rza gstermeyeceini

399

400

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

ileteceine dair Van Vlisi Haydar'n Dhiliye Nezretine gnderdii ifre telgraf.] 24 L. 1337 (23 Temmuz 1919) ifre Telgrafnme Bb- l Dhiliye Nezreti ifre Kalemi Mahreci: Van Trh-i kedesi: 23 Temmuz sene [13]35 Kaleme vrdu: 24 M[ezkr] Gyet mstaceldir mdiyeliler ngilizler'in tazyktna tahamml edemeyerek memr- siysyi ve muvinini ve bir alay kumandanyla drt nefer askerini katl ve esliha ve cebehne anbarlarn zabt ve tevz mtebk kuvvetlerini Duhok'a kadar tard ve takb etmidir. Cemiyyet-i Muhammediyye nmna Pervari Ml Mdri Mehmed Slih f 17 Temmuz sene [13]35 mektbunda bu vakay ibl ve mdiyeliler'in liv-y Osmn altnda yaamak istediklerinden kim-i makm ve mmkin olamad takdrde asker vey hi olmazsa bir tek nefer jandarma gnderilmesini ric ve Devlet-i Aliyye'ce hareketleri tasvb edilmezse, lemerik hudduna nakl edeceklerini beyn ediyor. Devlet-i Aliyye'nin byle vakyia rzs olmyacan bildireceim ve rahat durmalarn nashat edeceim. F 23 Temmuz sene [13]35 Van Vlsi Haydar

[Derkenr] Katiyyen ciz deildir. Byle bir hareket-i mecnnnenin devmndan tevelld edecek vehmet-i azme izhdan mstandir Tedbr-i messire ve cile ittihzyla behemehl sret-i katiyyede meni zmnnda cevb ve Sadret-i Uzm'ya arz- malmt

400

ZET VE TRANSKRPSYON

401

Gyet mstaceldir

BOA. DH. KMS, nr. 50-3/25, belge sra nr. 51 - 91 NGLZLERN BADAD, MUSUL, KERKK VE CVARINDA AHL VE ARETLER OSMANLI DEVLETNE KARI AYAKLANDIRMA GRMLER

[ngilizlerin, igal srasnda mukavemet greceklerini anladklar

yerlerde Krt milleti menfaatna almakta olduklarn syleyerek eyhleri ve reisleri elde etmeye altklar, ngiltere siyas hakimlerinin airetleri Osmanl'ya kar ayaklandrmak iin her trl tedbire bavurduklar, Seyyid Taha'ya Cezre-Rmiye arasnda beylik vaad ederek kendisine silah ve hayvan verdikleri, Simko'yu Osmanl hududuna saldrmas iin kandrmaya altklar, Erbil ve Revanduz airetleri reislerine maa verdikleri, fakat onlarn bunu kabul etmedikleri, Erbil'de on iki cmiyi hastalk zuhurunu nlemek bahanesiyle kapattklar; bu olaylar zerine Musul halknn ngilizlerden nefret ettii yolunda Van Vlilii'nin Dhiliye Nezreti'ne gnderdii ifre telgraflar]. 5 Za. 1337 (2 Austos 1919)

Bb- l Dhiliye Nezreti Kalem-i Mahss Hriciye Nezret-i Cellesi cnib-i lsine, Mahremdir Marz- ker-i kemneleridir, Seyyid Taha Efendi'nin ilesini almak zre Rmiye'den Akra'ya gitdii ve res-y airden Simko'nun Devlet-i Osmniyye'ye kar temyl artd ve Irak'da

401

402

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

karklk zuhr etdii ve ngiltere ile Japonya ve Amerika arasnda kat- mnsebt derecesinde ihtilf zuhrunun ran'da ve Irak'da y zerine Memlik-i Osmniyye ve raniyye'de skin Krdlerin ummiyyetle Hkmet-i Seniyye'ye kar meyilleri tezyd eyledii Van Vilyeti'nden istihbr ve ir klnm olmakla ol bbda emr fermn hazret-i veliyy'l-emrindir. F 5 aban sene [1]337 ve F 6 Mays sene [1]335

Dhiliye Nzr nmna

ifre Telgrafnme Bb- l Dhiliye Nezreti ifre Kalemi Mahreci: Van Trh-i kedesi: 8 Mays sene [1]335 Kaleme vrdu: 10 M[ezkr] C. 4 Mays sene [1]335. (1) Teveccht- fahmnelerine arz- minnetdr ederim. (2) ngilizler hsn-i kabl deilse bile mukvemet greceklerini hissetdikleri yerlere dorudan doruya sokulup yerlemektedirler. Mukvemet greceklerini anladklar yerleri igl in Krd milliyyeti menfaatine almakda olduklarna dir meyih, ulem ve resy ikn ve itm ile temn-i hsn-i kablleri in dahi tavst etmekdedirler. emdnn ve Oramar'a ve Guyn'a nfz etmek in Barzan eyhini ve hafdi eyh Mahmud ve Bedirhn Ahmed Fik'i tavstleri buna delldir. Hatt Oramar gibi sadkatleri olmasa bile Nastrler nezdinde pek ziyde olduu cihetle ngilizlere hi bir vechile emniyyet edemeyecei malm olan Oramar Areti ressna yazdklar mektblarda ilerine girmesine msade edildii takdrde muvakkaten hviyyetini ketme mecbr olduklar byk bir zt oraya getireceklerini ve grdkden ve emniyyet hsl etdikden sonra o zt tantacaklarn ve fevka'l-de memnn olacaklarn bildiriyorlar ki hviyyeti ketm edilen o byk ztn Revanduz ngiliz memr- siyssi olduu tahakkuk etdi. Bedirhnlerden Ahmed Fik'in ngilizlerin Krd milleti komedyasna aldanmas bu sretle sbit olmasna binen Bedirhnlerin de ngiliz hesbna almaya ikn ve itm edilmeleri ihtimlini

402

ZET VE TRANSKRPSYON

403

nazar- dikkate alm ve arzetmidim. Maamfh ngilizlerin girdikleri yerlerde ibtid avm- ns memnn edecek harektdan sonra sret-i katiyyede yerlemek istediklerini ve meyih ve ulem ve resya ehemmiyyet vermemekde btn gelenlere bed mumelede bulunmakdadrlar. Hristiyanlar Mslmler'e terchle btn ahl-i slmiyyeyi gcendiriyorlar. Ahren Irak'da bu yzden karklklar zuhr etdii ve ahl-i slmiyyenin silhlarn toplamaa tehlk gsterdiklerini mevskan haber aldm. ngiltere ile Amerika ve Japonya arasnda ihtilf zuhru sahh olmasa bile sdece uy btn ayiri mde drerek bize daha ziyde samimiyyet gstermelerini iltizm etdi. htilf tahakkuk etse ngilizin bu havlde Irak'da nfzu kalmayaca ve ngiltere'nin mzheretinden baka kuvvetleri olmamas ve resnn yekdierine katiyyen emniyyet etmemelerini ve en dsinden en byne kadar btn ayir ve res-y ayirin takaddm hastalna mbtel olmalar hasebiyle bir noktada ittifk etmeyecekleri meczm olan en mfrid Krd milliyet-perverlerinin de tammen lehimize dneceine emn bulunduumu arzederim. F 6 Mays sene [1]335 Vl Haydar Son fkradaki man anlalamad tavzh edilmesinin vilyete ir Kalem-i Mahssa F 12 m[ezkr]

ifre Telgrafnme Bb- l Dhiliye Nezreti ifre Kalemi Mahreci: Van Trh-i kedesi: 31 Mays sene [13]35 Seyyid Taha Efendi'nin ilesi Simko'nun nezdine geldii halde kendsnn ngilizler tarafndan devletler arasnda k- fesd eden muzrr bir ahs thmetiyle Londra'ya gnderildiine dir evvelce verilen haber Musul'dan yeni gelen bir s tarafndan teyd olunup Seyyid Taha Efendi'nin evvel ok eyler vad eden

403

404

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

ngilizlerin, kendsn ngiltere hesbna almaa kandrdklar ve muvaffak olmadklar cihetle tecrd ve tagrb edildii anlalyor. Tamk-i tahkkt ediyorum, netcesini arzederim. F 28 Mays sene [13]35 Vl Vekli Haydar

ifre Telgrafnme Bb- l Dhiliye Nezreti ifre Kalemi Mahreci: Van Trh-i kedesi: 21 Temmuz sene [13]35 C. 14. 7. [13]35. ngilizlerin Van huddunda kuvve-i igliyyeleri yokdur. Hakkri hudduna muttasl mdiye ve Revanduz ve Zaho kazlarnda hkim-i siysleri vardr. Bizim tarafmzdan katiyyen tahd vuk bulmad ve eser-i husmet gsterilmedii hlde ngiliz hkim-i siysleri ayiri aleyhimize ayaklandrmak in her drl tedbre tevesslde kusr etmiyorlar. Ayir ressna tahrknmeler gnderdikleri gibi Seyyid Taha'ya, Cezre ile Rmiye arasnda beylik vad ediyor ve klliyetli mavzer, top, makineli tfenk ve hayvant veriyor. Simko'yu da huddumuza taarruz in kandrmaa alyorlar. mdiye memr- siyssi Cdir ayir ressna gnderdii beynnmeleri mfevknden ald emre msteniden yazdn beyn ediyor. Doru ise bugn hereyi yapabilmek mevkiinde bulunan ngiltere'ye bu kadar sefele-perverlik yakmaz. ngiltere Hkmetiyle mmessillerinin bu bbda malmtlar yokdur. Kend hesblarna sefk-i dimya sebebiyyet verebilecek tahrktda bulunan memr- siysleri d komitaclara yakan bu hareketlerinden meni cb eder. Van vilyetinden hkmet-i merkeziyyenin arzsuna tevfuk etmeyecek hareket sdr olmyacan temn ve fakat her zaman vaktinde vaziyyetden haberdr ve tenvr edilmekliim elzem olduunu bu vesle ile de arzeylerim. F 15 Temmuz sene [13]35 Vl Haydar

404

ZET VE TRANSKRPSYON

405

ifre Telgrafnme Bb- l Dhiliye Nezreti ifre Kalemi Mahreci: Van Trh-i kedesi: 6 Austos sene [13]35 Kaleme vrdu: 7 M[ezkr] Erbil'den gelen Vanl Mustafa Efendi zrdeki malmt veriyor. 1- Umm Musul halk ngiliz'den mteneffirdir. 2- eyh Mahmud Kerkk'le Sleymaniye arasndadr. ngilizler'in zerine sevk eyledikleri drt yz mzraklsndan drt nefer kurtulmu, mtebksi maktl dmtr. 3- Erbil ve Altnkpr ve bi'l-hssa Dizeyi Areti bu sene katiyyen ar vermemilerdir. Mahslt kaldrdkdan sonra eyh Mahmud'a iltihka karar vermilerdir. 4- ngilizler Kysancak'a ve Mamre'ye hl girememilerdir. 5- Seyyid Taha ngiliz memr- siyssinin davetine icbetle Badad'a giderken Erbil'de Kk Monla'nn evinde ictim eden Erbil aalar ngilizin kendsne verebilecek parann azamsini vermee mde olduklarndan bahisle dmen-i dninin teklftn kabl ile slm arasna nifk samamasn ric etmilerse de kabl etmemesi zerine tahkr edilmilerdir. Seyyid Taha bundan avdetde umm ahl ve ayirin nefretini kazanmdr. 6- eyh Mahmud, Seyyid Taha'y davet in alt svr gndermidir. Seyyid Taha bi'r-rz nezdine gelmezse cebren gtrmee teebbs edecekdir. Celbden maksad slm arasna tefrika k etmemek in almakdr. Bu cidden mcib-i krndr. 7- ngiliz, btn Erbil ve Revanduz ayir ressna ayda yz yetmier ma rupye vermekdedir. Erbil aalar ve res-y ayir ngilizin nezret ve malarn

405

406

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

kabl etmiyor ve her teebbsne mni olmaya alyorlar. Evvelce de Erbil'de mevcd olan Hac Red ve Ali Paa partileri imdi mttefikdirler. 8- ngiliz, Erbil'de mevcd on iki cmiden onuna hastalk zuhrunu men veslesiyle seddetmidir. Maksad Mslmnlarn ikide birde ictimsn ve suhletle murkabeleri temn olunacakdr. 9- Erbil'den Van'a kadar bi'l-hssa Erbil ve Revanduz ve emdinn ayir ulem ve sdt, Seyyid Taha'nn hareketini muvaffakiyytna duhn olmulardr. teln ve Hkmet-i Seniyye'nin

10- emdinn kim-i makm fen hlde hastadr. Kendsne Kengr'ya [ankr] nakl ile vekleti eyh Muslih'e tevd etmei dnyorum. Buna karr vermek in eyh Muslih hakknda biraz daha tahkkt icrsna lzm grlyor. Yanna koyacak muktedir bir jandarma zbiti aryorum. F 2 Austos sene [13]35 Vl Haydar

BOA. DH. KMS, nr. 50-3/25, belge sra nr. 27,31, 35, 59, 63, 64

- 92 NGLZLERN MLL ARETN ELDE ETME ABALARI

[ngilizlerin Milli Aretini elde etme giriimlerinden olarak;

Sleymaniye ngiliz siyas hakimi ile Urfa'dan gelen bir yzbann Viranehir'i ziyaret ettikleri yolunda Diyarbekir Vliliinden gelen ifre telgrafname zerine, Dhiliye Nezretinin Sadrete gnderdii tezkire.] 4 Z. 1337 (31 Austos 1919)

406

ZET VE TRANSKRPSYON

407

ifre Telgrafnme Bb- l Dhiliye Nezreti ifre Kalemi Mahreci: Diyarbekir

Zeyl 27 Mays sene [13]35 ve 230 ifreye. Sleymaniye ngiliz hkim-i siyssinin Deyrik'den Diyarbekir'e gelerek, Viranehir'e gedii Urfa'dan gelen ngiliz yzbasnn Viranehri ziyret etmesine nazaran ngilizlerin Milli Areti'ni elde etmek zre mtemdiyen ve musrrne tahrktdan hli kalmadklar anlalmakda olduu marzdur. F 29 Mays sene [13]35 Diyarbekir Vl Vekli Mustafa Ndir

Dhiliye Nezreti Kalem-i Mahss Mdriyyeti Trh: 31 Austos sene [1]335 Huzr- l-i hazret-i Sadret-penh'ye Sleymaniye ngiliz hkim-i siyssinin Deyrik'den Diyarbekir'e gelerek Viranehir'e gedii ve Urfa'dan gelen ngiliz yzbasnn Viranehir'i ziyret etmesine nazaran ngilizlerin Milli Aretini elde etmek zre mtemdiyen ve musrrne tahrktdan hl kalmadklar Diyarbekir Vilyeti'nden bildirilmekle ber-y malmt arzolunur.

BOA. DH. KMS, nr. 53-1/19 - 93 -

407

408

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

NGLZLERN SLEYMANYE'Y GALE KALKIMALARI ZERNE BURADAK ARAP VE KRTLERN OSMANLI DARESN STEMELER

[Osmanl asker kuvvetinin Sleymaniye'den ekilmesinden sonra

istiklliyetini iln eden eyh Mahmud'a ngilizler tarafndan gvence verildii, fakat daha sonra szlerinde durmayarak Sleymaniye'ye ngiliz bayra ekip, yz ky yakp-ykarak eyh Mahmud'un nfzunu krma yoluna gittikleri; buna tahamml edemeyen eyh Mahmud'un kuvvet toplayarak Sleymaniye'yi ngilizlerden temizledii, btn Arap ve Krtlerin Osmanl Hkmeti aleyhine nceden yaptklarna piman olarak Osmanl idaresini istedikleri yolunda Sleymaniye'den gelen bir zabitin ifadesi zerine Erzurum Vlilii'nin Dhiliye Nezreti'ne gnderdii telgrafn arz tezkiresi.] 10 S. 1338 (4 Kasm 1919)

Erzurum Vilyeti Mektb Kalemi Onbeinci Kolordu Kumandanl'nn 12. 9. [13]35 ve 308/1110 numaralu tezkiresi sretidir. Sleymaniye'den gelen ve eyh Mahmud yannda Sleymaniye'nin sktuna yani 18 Haziran sene [1]335 trhine kadar bulunan esir bir zbitimizin verdii malmt ber-vech-i t arzolunur: 1- Ktat- Osmniyye Sleymaniye mntkasndan ekildikden sonra eyh o havlde istikllni iln etmi ve teklt yapm, ngilizlerin Kerkk'de bulunan memrlar eyh Mahmud'un ahvlinden ve tekltndan haberdr oldukdan sonra Sleymaniye'ye giderek hkmetim sizin istiklliyyetinizi tebrk etdiinin ve sulh konferansnda tammiyyet ve hkimiyyet-i mlkiyyenizi temn edeceinin tebline memrum demi ve grm bir mddet sonra Badad hkimi ve Irak mntkas kumandan bulunan memrlar tayyre ile Sleymaniye'ye gelmi ve eyh Mahmud ile grerek Sleymaniye'de bir hkim-i siys bir mliye memru bulunmak ve ebediyyen nakz- ahd etmemek artlaryla teklt ve tensktna ve hukk ve eref-i

408

ZET VE TRANSKRPSYON

409

milllerine mdhale ve tecvztda bulunulmayaca mstakil tanlaca kararladrlm. Sleymaniye'ye bu memrlar geldikden sonra erite riyet edilmemi, eyh Mahmud aleyhine ihtill kartmak ve eyh Mahmud'un kesr-i nfzuna almak fikir ve mesleinin takbine balanm, Sleymaniye'de ngiliz bayra ekilmi kaz ve nhiyelere ngiliz memrlar gnderilmi bu mumelelere eyh Mahmud tahamml edemeyerek hazrlkda bulunmu ve 26 Mays sene [1]335'de ngiliz memr ve askerleri aleyhine hareket ederek bunlar esr etmi, Sleymaniye'deki esrleri kurtarmak zre gnderilen ngiliz kuvvetini Nasluca'da malb etmi, otomobil, mitralyz, silh, cebehne, erzk klliyetli olarak itinm etmi, badehu Kerkk'e doru ilerileyerek, cemm haldeki ngiliz kuvvetini muhsara ve malb etmi, bundan sonra Kerkk etrfndaki muhrebe kesb-i iddet etmi. ngilizler'in mtemdiyen kuvvetlerinin artmas ve yevmiye, 12 tayyre ile ve top ve mitralyzlerle icr etdikleri iddetli atelere cebehnelerinin bitmesi hasebiyle mukvemet ederek 18 Haziran sene [1]335'de eyh Mahmud, kuvvetini tezyd in ran hudduna ekilmi olduundan ngilizlerle Sleymniyye'ye tekrr girerler. eyh Mahmud'un 300 pre kyn tahrb ve yama ederler ve eyh Mahmud isminde Sleymaniyeli dier bir Mslmn ehd ederler. Bu muhrebelerde eyh Mahmud ngilizler'den 150 otomobil, 4000 tfenk, 12 mitralyz, 500 katana ve ester, 37 yk gm pre, 40 ruble itinm etmi 2500 teleft verdirmi. eyh Mahmud vakasndan evvel Musul vilyetine bir frkalar varm bu vaka ile bir frka daha getirmiler, airin kuvve-i maneviyyesi iyi imi. Btn urbn ve ekrd evvelce Hkmet-i Osmniyye aleyhine yapdklarna ndim imi. Hkmet-i Osmniyye'yi ok arzu ediyor ve ngilizlerden mteneffir imiler. 2- eyh Mahmud, kuvvet aldkdan sonra Sleymaniye'yi ngilizler'den alarak Kerkk'e doru ileriledii istihbr klnm, 25. 8. [13]35 trhinde arzedilmidir. 3- Erzurum, Trabzon, Van vilyetilerine arzedilmitir. Erzurum Vilyeti Mektb Kalemi Aded Umm: 6313 Huss: 919

Hulsa: ngilizlerin Sleymaniye ve havlsindeki ahvl ve harekt hakknda.

409

410

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Mahremnedir Dhiliye Nezret-i Cellesi'ne Devletl efendim hazretleri, ngilizlerin Sleymaniye ve havlsindeki ahvl ve harekt hakknda baz malmt hv On Beinci Kolordu Kumandanl'ndan alnan 12 Eyll sene [1]335 trhli ve 308/1110 numaralu tezkirenin bir sreti manzr- l-i nezret-penhleri buyurulmak zre leffen takdm klnd. Ol bbda emr fermn hazret-i men-leh'lemrindir. F 18 Eyll sene [1]335 Erzurum Vlsi Bende es-Seyyid Mehmed Red

Dhiliye Nezreti Kalem-i Mahss Mdriyyeti Trh: 4 Tern-i Sn sene [1]335 Sadret-i Uzm'ya Mahrem ngilizlerin Sleymaniye ve havlsindeki ahvl ve harektna dir baz malmt hv On Beinci Kolordu Kumandanl'ndan gnderilp Erzurum Vilyeti'nden b-tahrrt irsl klnan tezkirenin sreti manzr- sm-i Sadret-penhleri olmak zre leffen arz u takdm klnm olmala ol bbda. BOA. DH.KMS, nr. 50-3/25, belge sra nr. 78/1, 79, 80, 81

- 94 PAMRN KYNE SALDIRAN NGLZLERE KARI MDYE ARETLERNN BRLET

[ngilizlerin mdiyenin Pamrini kyne saldrarak eyh

Bahaeddin Efendi ile biraderini gzaltna almalar zerine; Hac Red

410

ZET VE TRANSKRPSYON

411

Bey ve mdiye dahilindeki airetlerin birleerek ngilizlere kar arptklar ve ahlnin Musula giren Amerika heyetlerine Osmanl Devletini istedikleri yolunda beyanatda bulunduklarna dair Van Vali Vekaletinden alnan telgraf.] 12 S. 1338 (6 Kasm 1919)

ifre Telgrafnme Bb- l Dhiliye Nezreti ifre Kalemi Mahreci: Bitlis Trh-i kedesi: 9 Eyll sene [13]35 Mstaceldir C. 4 Eyll sene [13]35. Ermenilerin Siird sanca hudduna tecvzleri vki olmad ve yalnz Diyarbekir'in Cizre kazsnn Berbn karyesine 22 Austos sene [13]35 trhinde ngiliz tayyresi ile atlan bombadan karye mescidinin harb olduu ve ngilizlerin Ermeni ile muhtelit bin be yz kadar bir kuvvetinin tayyre ile Gelikyan'a ihtiml-i tecvz rnak Kim-i makml'nn cmle-i irndan ise de bu kuvvetin ne kadar ngiliz ve ne kadar Ermeni id malm olmad Siird Mutasarrfl Vekleti'nden bildirilmidir. Bu bbda Van Vilyetince malm bir cihet var ise huzr- smlerine arz edilmi olaca tab ise de tecvzn evveln mdiye ayiri hakknda vki olmasna ve efrd- ayirin bir ksmnn Van cihetine savuduklar rnak Kim-i makml'nn Eyll sene [13]35 telgrafla marz- ir cbndan bulunmasna mebn keyfiyyetin vilyet-i mrn-ileyhdan istilm buyurulmas. F 8 Eyll sene [13]35 Vl Vekli Vehbi

Dhiliye Nezreti Kalem-i Mahss Mdriyyeti Trh: F 9 Eyll sene [1]335

411

412

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Van Vilyeti'ne ifre Austos sene [1]335. Gy ngilizlere iltihk eden bin be yz mtecviz Ermeni svrlerinin mdiye airini inhizma uratarak bir ksmn teslme, mtebksini Van cihetine hicrete mecbr etdikleri rnak Kim-i makml'nn irna atfen Bitlis Vilyetinden bildiriliyor. Mhiyet-i meselenin neden ibret olduunun ve ne yapldnn muvazzahan ve seran ir.

ifre Telgrafnme Bb- l Dhiliye Nezreti ifre Kalemi Mahreci: Van Trh-i kedesi: 5 Tern-i Sn sene [13]35 Kaleme vurdu: 6 M[ezkr] C. 9 Eyll sene [13]35. ngilizlerin mdiye'de Pamrini karyesini tahrb ve eyh Baheddn Efendi ile birderini gtrerek Musul'da tevkf ve daha baz tecvzt icr eylemeleri zerine geende Hac Red Bey ve dier mdiye dhilindeki ayir birleerek ngilizlerle baladklar msdeme netcesinde ngilizlerden drt yz kadar asker ve bir mikdr mekkr hayvnt itlf ve yedi yz koyun iki top itinm edilmi ve Krdlerden otuz nfs zyi olmudur.

2- Musul'a giren Amerika heyetlerine ahl ummen Devlet-i Aliyye'yi istediklerini ve ummen ayn hissiytla mtehasss olduklarn bildirmilerdir. 3- ngiliz askerleri miynnda Ermeni kuvvetinin mevcdiyyetine dir malmt olmad mahallerinden alnan raporlardan anlalmdr. F 11-9 sene [13]35 Van Vl Vekli Necib

412

ZET VE TRANSKRPSYON

413

BOA. DH. KMS, nr. 53-3/65

- 95 MUSUL HALKININ BLGEDEK NGLZ GREVLLER LDRDKLER VE OSMANLI YNETMN STEDKLER

[Musulda ahlnin Akra, mdiye ve Erbili ngilizlerden ve

ngilizlere hizmet eden yerlilerden temizleyerek mahall idareler kurduklar, halka kt muamelelerinden dolay deitirilen Musulun ngiliz Vlisi Peymann yerine tayin olunan kiiyi de Akra siyas hkimi, tercman ve muhafzlaryla birlikte ldrdkleri ve emdinan Kaymakamlna, btn bunlar slm dini ve Osmanl Hkmeti'ne hizmet iin yaptklarn bildirerek kendilerine silah, cebhane ve ehliyetli zabit gnderilmesini istedikleri; ayrca Osmanl Devleti'nden son derece memnun olduklar ve tekrar Osmanl ynetimini hasretle bekledikleri yolunda da haberler alndndan, bu mracaatlarn cevapsz braklmasnn Musul ahl ve airetleri arasnda krlmaya sebep olacana dair Van Vliliinden Dhiliye Nezretine gnderilen telgraf.] 4 Ra. 1338 (27 Kasm 1919)

ifre Telgrafnme Bb- l Dhiliye Nezreti ifre Kalemi Mahreci: Van Trh-i kedesi: 29 Tern-i Sn sene [13]35 Kaleme vrdu: 30 M[ezkr]

413

414

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

13. 11. [13]35 ifreye lhkadr. Musul ve Akra hkim-i siyslerinin ora ahlsi tarafndan katledildiini ber-y malmt arzetmi idim. Bu defa alnan malmt- cedde-i mevskaya nazaran ahlye bed mumelesinden dolay ngiltere hkmet[in]e tebdl olunan Musul ngiliz Vlsi Peymn'n yerine tayn olunan zt devren Barzan'a gelp Barzan eyhi Ahmed Efendi ile bade'l-mlkt avdet ederek refkatindeki Akra hkim-i siyssi ve tercmn ve elli dokuz kiiden ibret muhfzlaryla berber Barzan'n Brekbern karyesi civrnda katl edilmilerdir. Bunun o civr ayiri ressnn ittifkyla bir kym maksadyla da yapld anlalmdr. Barzan eyhi mm-ileyh Ahmed Efendi ile Barzan ve Zbr ve irvan civr ayiri ress tarafndan civriyyet hasebiyle emdnn Kim-i makml'na yazlan mteaddid mektblarda keyfiyyet hikye edilerek bunlarn dn-i slm ve Hkmet-i Osmniyye'ye bir hidmet emeliyle ve ngilizleri oralardan karmak maksadyla yapld ve ellerinde kf mikdrda silh ve cebehne olsa senelerce topraklarn mdfaa edebilecekleri ve fakat silhlarnn az ve cebehnelerinin bsbtn mefkd bulunduunu beyn ederek bir mikdr cebehne gnderilmesini szili bir lisn ile istirhm ediyorlar. Keyfiyyet ber-y malmt arzolunur. Hkmetce bunlarn bu taleblerinin tervci bi't-tabi mmkn deil ise de bu mrcaat bsbtn cevbsz brakmak bi'l-hssa bu son zamanlarda Osmanllardan fevka'l-de izhr- hond ve tahassr etdikleri hakknda mevsk haberler alndndan idre-i Osmniyyenin avdetini tehlkle bekleyen Musul ahl ve ayiri zerinde inkisr mcib olacandan bu bbda nokta-i nazar- smlerinin sratle emr irn istirhm ederim. F 22 Tern-i Sn sene [13]35 Vl Midhat ifre Telgrafnme Bb- l Dhiliye Nezreti ifre Kalemi Mahreci: Van Trh-i kedesi: 29 Tern-i Sn sene [13]35 Kaleme vrdu: 30 M[ezkr]

414

ZET VE TRANSKRPSYON

415

Tern-i Sn sene [13]35 telgrafnmeye lhkadr. Musul havlsinde kymn gnden gne bymekte olduu ve Musul'dan ahlnin dalara ekilmekde bulunduklar ve Akra, mdiye, Revanduz ve Erbil'in ngilizlerle hidmetlerinde bulunan yerlilerden tathr edilerek mahall idreler tekli ile icr-y hkmet edildii ve fakat tanzm-i umra kbiliyetli kimseler olmadklarndan idreyi tensk ve tedvr in memr gnderilmesini hkmetimizden ric etmekde olduklar, emdnn Kim-i makml'ndan bildiriliyor. Cebehne ve silh ve kendlerini idre edecek zbit gnderilmesi hakknda Musul ahl ve ayiri tarafndan vuk bulan mutlebt ve istirhmtn mtevliyen tekd edilmekde olduu ve emdnn'da bunun in adamlarnn intizrda bulunduu ve ngilizlerin ehl-i kym tenkl in Musul'dan klliyetli kuvvet ihzr ve tahrk etdii hlde hareket eden ktatn geriye celbedildii ve imdilik yalnz tayyrelerle istikft yaparak baz kasabt ve byk kury bombardman etdirdii kezlik emdnn Kim-i makml'ndan bildirilmekde olduu ber-y malmt arzolunur. F 27 Tern-i Sn sene [13]35 Van Vlsi Midhat

BOA. DH. KMS, nr. 50-3/25, belge sra nr. 85, 86, 87

- 96 ZOR ARAP HKMETNN NGLZLERE KARI OSMANLI DEVLET'NDEN YARDIM STE

[Zor sancann mlhakatyla birlikte ngilizlerden kurtarld,

Musulun da ngilizlerden temizlenebilmesi iin Osmanl Hkmetinin para ve asker yardmna ihtiyalar bulunduu hakkndaki Zor Arap Hkmet Kumandanlnn tahrirat zerine; durumun zorluu sebebiyle gerek mal ve gerekse asker bakmdan imdilik yardmda bulunmann mmkn olmad, ancak kendileriyle daima fikirbirlii iinde

415

416

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

bulunduklar yolunda Diyarbekir Vlilii'nce verilen cevaba dair Dhiliye Nezreti'nin Sadret ve Harbiye Nezreti'ne gnderdii tezkire.] 5 R. 1338 (28 Aralk 1919) ifre Telgrafnme Bb- l Dhiliye Nezreti ifre Kalemi Mahreci: Diyarbekir Trh-i kedesi: 26 Knn- Evvel sene [13]35 Kaleme vrdu: 27 M[ezkr] Hkmet-i Arabiyye'nin Zor hkim-i siyssiyle maiyyetini tevkf etdii ve ngilizlerin tayyre ile yapdklar taarruz tesrsiz kald ve oralarda Hkmet-i Osmniyye'nin muvenet-i askeriyyesine ihtiy bulunduu Zor'dan gelen bir ztn ifde eyledii ve Hayce [Hvice] nhiye mdrinin azmetle f-y vazfe etmesi in Arab ayirinin mrcaat zerine ngiliz memrlar tarafndan terk ve tahliyesi hlinde gidp f-y vazfeye mbereti hussunun mdre tebl ve mcib-i ikyet ve sud bir hdise vukuna meydn braklmamasna da teebbs edildii Mardin Mutasarrfl'nn iryla ber-y malmt arzolunur. F 23 Knn- Evvel sene [13]35 Vl Fik l ifre Telgrafnme Bb- l Dhiliye Nezreti ifre Kalemi Mahreci: Diyarbekir Trh-i kedesi: 25 Knn- Evvel sene [13]35 Kaleme vrdu: 25/26 M[ezkr] Btn Zor livs mlhaktyla berber zabt ve ngilizlerin Badad'a tbi Dleym kazsna tard edildiinin ahlye tebr ve iln ve Musul vilyetinin dahi

416

ZET VE TRANSKRPSYON

417

tahlsi in mikdr- kf mebli irsl ve asker sevk ve izmyla kendsine malmt its ve Zor'daki ngilizlerin cmlesin btn vesit-i harbiyyeleriyle esr etdiine dir Zor Hkmet-i Arabiyye Kumandanl'ndan ald tahrrta ne yolda cevb itsn istzn eden Mardin Mutasarrfl'na malm olan ahvl-i mkile sebebiyle ne ml ne asker muvenet imkn olmayup ancak Hkmet-i Osmniyye'nin kulb- ummiyyesi btn cihn- slmiyyet ile dim hem-fikr-i vahdet ve dim duhn kuvvet ve muvaffakiyyet olduu yolunda cevb verilmesi yazlm olmala ber-y malmt arzolunur. F 25 Knn- Evvel sene [13]35 Vl Fik l

Dhiliye Nezreti Kalem-i Mahss Mdriyyeti Evrk umm numaras: 361 Trh: 27 Knn- Evvel sene [13]35 Huzr- sm-i cenb- Sadret-penh'ye Mstacel ve mahremdir Harbiye Nezret-i Cellesi'ne Zor livsyla mlhktndaki ngilizlerin Dleym kazsna tard edildikleri ve Zor'daki ngilizlerin cmlesi btn vesit-i harbiyyeleriyle esr alnd gibi Musul vilyetinin de tahlsi in mikdr- kf pre ve asker irsl edildikleri ve izm hakknda Zor Hkmet-i Arabiyyesi Kumandanl'ndan Mardin Mutasarrfl'na yazlan tahrrta ne sretle cevb it edildiine dir tafslt hv Diyarbekir Vilyeti'nden alnan telgrafnmenin sreti (Harbiye-leffen savb-i l-i nezretpenhlerine tisyr klnd. Ol bbda) manzr- sm-i Sadret-penhleri olmak zre leffen takdm klnm ve Harbiye Nezret-i Cellesi'ne de ir- keyfiyyet edilmi olmala ol bbda.

Dhiliye Nezreti Kalem-i Mahss Mdriyyeti Trh: 28 Knn- Evvel sene [1]335

417

418

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Sadret-i Uzm'ya ve Harbiye Nezret-i Cellesi'ne Gyet mstaceldir 27 Knn- Evvel sene [1]335 trhli ve 8777 numaral tezkire-i cizye zeyldir: Zor hkim-i siyssiyle maiyyetinin Hkmet-i Arabiyye tarafndan tevkf edildii ve ngilizlerin tayyre ile yapdklar taarruzun tesrsiz kald ve oralarda Hkmet-i Osmniyye'nin muvenet-i askeriyyesine ihtiyc bulunduu Zor'dan gelen bir zt cnibinden ifde edildii Mardin Mutasarrfl'ndan ir olunduuna dir tafslt hv Diyarbekir Vilyeti'nden alnan telgrafnmenin sreti dahi (Harbiye'ye-leffen tisyr klnmdr. Ol bbda) manzr- sm-i Sadret-penhleri olmak zre leffen takdm klnm ve keyfiyyet Harbiye Nezret-i Cellesi'ne de bildirilmitir. Ol bbda.

BOA. DH. KMS, nr. 57-2/23

418

BELGELERDE GEEN TERMLERE DR AIKLAMALAR

Arza Kk rtbelerde bulunanlarn bir st veya byk rtbede bulunan makamlara yazdklar yaz. Avrz Olaanst hallerde halktan toplanan vergi. Bu vergi daha sonra olaanst hallere mahsus olmaktan km ve devaml toplanr hale gelmitir. Bac Genellikle vergi anlamnda kullanlan bir tabir. Zaman zaman ehirlere mahsus bir alm-satm vergisi anlamnda kullanld da olmutur. Beliki Divn- Hmyn kalemlerinden Beliki veya Dvn Kaleminin efi. Resm nvan Beliki-i Dvn- Hmyn idi. Bu kalem Divnda grlen evrak gereken yere gnderir ve Divn sicillerini tutard. Bundan baka ferman ve beratlar burada yazlr, yabanc devletlere ve aznlklara ait eitli konular incelenir, antlama metinleri, kanun, nizamname ve talimatnameler burada saklanrd. Beliki, reislkttabtan sonra btn Divn- Hmyun kalemlerinin en byk amiriydi. Cizye slm hukukunun geerli olduu lkelerde gayr-i Mslim tebeaadan alnan ba vergisi. Cizye vermekle mkellef olan gayr-i Mslimler her bakmdan devletin mutlak himayesinde kabul edilir, dinlerinde, detlerinde, gnlk yaaylarnda, sanat ve

BELGELERDE GEEN TERMLERE DR AIKLAMALAR

421

ticaret hayatlarnda tamamen serbest braklrlard. Osmanl Devletinde cizye senede bir defa sadece erkeklerden olmak zere yksek, orta ve dk olarak tespit edilmi ayr birim zerinden alnrd. Cizye vergisi 1856 ylnda Islhat Ferman ile uygulamadan kaldrld. Dvn- Hmyn Osmanl Devleti'nde bugnk kabineye mudil olan tekilat. Birinci ve ikinci derecedeki siyas, idar, asker, er', mal iler ile her eit ikyet ve dva burada grlr, karara balanrd. Dvn- Hmyn'dan kan karar ve emirler, defterlere kaydedilerek berat ve ferman eklinde yaymlanmtr. Duyn-u Ummiyye Osmanl Devletinin btn i ve d borlar iin kullanlan tabir. Gittike byyen d borlarn denmesinin mmkn olmadnn 1875 ylnda aklanmas zerine, alacaklarnn tehlikeye dmesinden korkan Avrupa devletlerinin giriimiyle 1880 ylnda kurulan Duyn- Ummiyye daresi, devletin vergi gelirlerini bnyesinde topmalaya balamt. Devletin egemenliini ortadan kaldran bu kurum cumhuriyet ile ortadan kaldrlmtr. Ferman Bir iin yaplp yaplmamasn padiah adna emreden yaz. Konusunu; mhim hususlar, imtiyazlar ve fevkalde bir memuriyetin tevcihi tekil eder. Dvn hat ile yazlr ve turalanr. Tanzimat'tan sonra kullanlmas muayyen meselelere inhisar etmi ve yerini irde uslne brakmtr. Hatt- Hmyn Padiahlarn kendi el yazlar ile bir maslahat zmnnda sdar ettikleri yazlar. Genellikle sadrzamlarn telhis ve takrirleri zerine yazlrken Sultan II. Mahmud zamannda bu ekil terkedilerek arz tezkirelerine Mabeyn Baktibi vastas ile padiah adna cevab yazmak, yani irde tarz usul ittihaz olunmutur. Hazine-i Hassa Padiahlarn ahs gelir ve giderlerine ait ilerle ilgili tekiltn ad. Bu tekilt, Tanzimattan sonra bu isimle anlr olmutur. Sarayn btn harcamalar bu hazineden yapld gibi, padiaha ait tm ahs gelirler de bu hazine de toplanrd. Hccet

421

422

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

dar veya hukuk herhangi bir konuda kadnn huzurunda dzenlenen belge tr. Hkm Divn- Hmyn'dan ferman eklinde yaymlanan karar ve emirlerin dier ad. Fermanlar, ilgili makama gnderilmeden nce divn ve mliye defterlerine ...hkm ki ifadesi ile kaydolunmutur. ltizam ve Mukataa Devletin kendisine ait vergi gelirlerini toplama hakkn muayyen bir bedel karlnda ahslara ihale etmesine iltizam, iltizama verilen gelir kaynana ise mukataa denir. Mukataay alan kimseye o maln mlkiyeti deil, sadece daha nceden tespit edilmi olan vergi gelirini toplama hakk, bir miktar pein denmek kaydyla ihale edilirdi. ltizam sistemi zaman iinde bozulmu ve Tanzimat ile birlikte kaldrlmtr. rde -i Seniyye Padiahn emri. ferman, berat, hatt- hmyn gibi yaz trleri yerine Tanzimat'tan sonra getirilmi usuldr. Osmanl diplomatiinde (belge ilmi) deiik yazma ekli olarak grlmektedir. spene Mslmanlardan alnan ift resmine karlk gayr-i Mslimlerden alnan vergi. spene vergisi bulua ermi btn gayr-i Mslim tebeaadan alnrd. 1849 ylnda yrrlkten kaldrlmtr. Kaime Byk makamdan kk makama gnderilen resm belge. Kapan Yiyecek ve giyecek maddelerinin toptan satld yerler.

Lyiha Zaman zaman devlet grevlilerinin lke meseleleri ile ilgili olarak hazrlayp, tespit ve zmleri ifade ettikleri belgeler. Mbeyn

422

BELGELERDE GEEN TERMLERE DR AIKLAMALAR

423

Sarayda, Harem Diresiyle d daireler arasnda bulunan ksm. II. Mahmud'un son zamanlarndan itibaren sarayn dars ile her trl haberleme ve irtibatn temin ve idare eden daire. Meclis-i Mahss Nzrlar ve baz komisyon- l reislerinin sadrzam bakanlnda toplanmasyla oluan zel ve mhim meseleleri grp karara balayan ve bu karar bir zabtla Sadret'e bildiren meclis. Meclis-i Vl Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliyye adl kuruluun ksa ad. Devletin yapaca reformlar iin gerekli nizmnmeleri hazrlamak, memurlarn yarglanmasyla uramak ve gerekli grlen devlet ilerinde gr bildirmek zere 1837 ylnda kurulmutur. Meclis-i Vkel Sadrzam vekillii altnda eyhlislm ve nzrlardan oluan ve devletin i ve d siyasetine ve nemli konulara ait iler hakknda karar veren meclis. Bu tabirin yerine Meclis-i Hs, Meclis-i Hss- Vkel tabirleri de kullanlmtr. Narh Bir mal veya hizmet iin, ilgili resm makamlarn tespit ettii fiat. Bu sistem XIX. yzyl sonlarna kadar Osmanl Devletinde de bir ok mal ve hizmet iin uygulanmtr. Narh tespitinde kad, esnafn eyh ve kethda gibi grevlileri ile grr ve fiat ondan sonra belirlenirdi. Fiat tespitinde hem alcnn hem de satcnn haklarnn korunmasna dikkat edilirdi. Narhn kontrol sadrazmn grevleri arasndayd. ar-pazar gezerek fiat ve kaliteyi kontrol eden grevlilere ise muhtesip denilirdi. Nezret Son dnem Osmanl idar tekiltnda bugnk bakanlk karl olarak kullanlmtr. Nezretlerin banda bulunan idarecilere nzr denilmitir. Sadret Bugnk "Babakanlk"n karl olup nezretler ve mstakil idarelerle padiah arasndaki maruzat ve emirlerin arz veya tebliini salayan ve nzrlarn yetkili olmadklar konularda mracaat ettikleri makam.

423

424

MUSUL-KERKK LE LGL ARV BELGELER

Seraskerlik Sadrzamdan baka vezirlerden birinin orduya kumanda ettii zaman kendisine verilen nvan. Mahmudun 1826 ylnda Yenieri Ocan kaldrdktan sonra kurduu Askiri Mansre-i Muhammediyye adl ordunun bana komutan olarak serasker tayin edilmeye balanmtr. Bb- Serasker de denilen bu makamn kurulmas ile sadrzamlarn serdr- ekrem olarak ordunun banda sefere gitmeleri gelenei terkedilmiti. Bylece Seraskerlik makamnn nfuz ve nemi gittike artm. 1908den sonra daHarbiye Nezaretine dntrlmtr. ukka Esasen

Arapa

para

anlamna

gelen

bir

kelime

olup,

Osmanl

terminolojisinde mektup anlamnda kullanlmtr. Byk makamdan kk makama yazlan resm belgelerde mektup yazld anlamnda terkm-i ukka-i semver klnd eklinde kullanlmtr. ra-y Devlet ylnda Meclis-i Vlnn ilgasyla kurulan ve bugn Dantay diye anlan kuruluun ilk ekli ra-y Devlet, memurlarn yarglanmas, emeklilik ileri, devlete ait her eit inaat ve tamirat, her trl maden imtiyazlar, nizamname ve talimatlarn incelenmesi ve onaylanmas, her eit dvalara ait kararlara yaplan itirazlarn incelenmesi gibi bir ok ilere bakard. Tahrr Yazmak, kaydetmek anlamna gelen bu kelime, Osmanl Devleti'nde yeni zaptedilmi bir blgenin arazisini tescil ve topran mlkiyet ve tasarruf sistemini ve vergi nisbetlerini tayin ve tesbit maksadyla yaplan kayt ilemine denir. Tahrirat Taradaki veya lke dndaki vilyet, sefaret vs.ye bal dairelerden gelen yazlar iin kullanlan bir tabir. Tezkireden ayrdedici bir zellii mhrl olmasdr. Tezkire

424

BELGELERDE GEEN TERMLERE DR AIKLAMALAR

425

Genel anlamda ayn ehir ve kasabada bulunan resm daireler arasnda yaplan yazmalara verilen isim. Mhrsz olup kaleme alan makamn imzasn tar. Sadret'in mlk ilere dair sunduu tezkirelere arz tezkiresi denilmektedir. Tura Padiahn imza ve alameti olarak kullanlan nian. Tura ahidname, ferman, berat, nme-i hmyun gibi vesikalarn ba taraflarna nianc veya tevki denilen grevli tarafndan ekilirdi. lk nceleri sadece padiahn ve babasnn ad bulunan turalara daha sonralar deiik ssleme ve szler eklenmitir.

425

NDEKS
Abadan petrol tesisleri 30 Abbn Aa bin Temir Aa, Doski Aireti reislerinden 282 Abbas Devleti 16, 51 Halifelii 17 halifesi 16 Abbo Hac Neb Aa, Mizivri aavtndan 286 Abdal Kerim, ammrl 174 Abdi, Mmizdin reislerinden 287 Abdi bin Osman, kft Enduvan karyeli 283 Abdi Gazle, Slfani aavatndan 282 Abdullah, eyh Bizini, Musullu 287 Abdullah, mderris, Musul'da 108, 109 Abdullah Aa, Hemavendli 177 Abdullah Azzo, emsihaz Karyesi Reisi 283 Abdullah Efendi, emdinanl 373 Abdullah Glib, Evkf- Hmyn Nzr 217, 241, 253 Abdullah sa, Artu Aireti reislerinden 286 Abdullah Paa, Ferik 53, 231, 232 Abdurrahman Nfiz 113 Abdurrahman Paa, Adliye Nzr 240, 253 Abdlcdir, Cubder Aireti'nden 242, 244 Abdlcelil ailesi, Musul erafndan 27 Abdlcelilzde smail Paa, Musul Valisi 27 Abdlfettah Paa, Musul Valisi 29 Abdlgafr veled-i Mustafa, tcir, Musul'da 108, 109 Abdlhadi Efendizade Ahmed Efendi, Artu Aireti Reisi 285 Abdlhlk, ases tifesinden 104 Abdlhalim, Meclis-i Mahsus azs 151 Abdlhamid bin Hac Znn, Musullu 284 Abdlkadir, binba 192 Abdlkadir Aa, Bot Aireti reislerinden 284 Abdlkadir Paa, Bziyn Kim-i makm 259 Abdlkerim, Serdet Mfts 331 Abdrrezzak, Bedirhn 374 Abdrrezzak Simo, Mmizdin reislerinden 287 Abdssamed, Talabanlu 173 Abdsselm, Barzan eyhi 313 Abdssettr, Kerkk nakb'l-erf ve sbk kim-i makm 279, 280 Acm 106 Acem 106 Acemler 105 aceze vergisi 288 acur 75 db- milliye 319 Adana 41, 180, 182, 183, 274 Addr, ases tifesinden 104 det-i anm 79, 86, 103, 124, 127, 128, 129, 130, 131, 133 Adliye Nezreti 157, 170, 335 ve Mezhib Nezreti 167, 271 Agamennon, ngiliz zrhls 34 aa 62, 77 meyveleri 94 Acalar 136, 258, 261 Emlk- Hmyn dresi 258 anm 61, 89, 174, 223, 318, 320, 321, 333, 356, 357, 358, 359 rsmu 129, 174, 353, 356, 357 Tadd Memrluu 357 tadd 375 tccrlar 318, 320, 321 ahl-i bert 92, 102 slmiyye 394 Ahmed, mderris, Musul'da 108 Ahmed, Sz Reisi 331

NDEKS Ahmed Aa, Gergiri Aireti reislerinden 284 Ahmed Aa, Hemavend ekiysndan 187 Ahmed Aa, Musul Vali vekili 29 Ahmed b. Tulun, Tulun Devletinin kurucusu 16, 17 Ahmed Bey, Avar boyundan 24 Ahmed Bey, Meclis-i dre-i Kerkk azsndan 262 Ahmed Cevd, Sadr- azam ve Yver-i Ekrem 216 Ahmed Cevdet, Adliye Nzr 183 Ahmed Efendi, Barzan eyhi 405 Ahmed Esad, Meclis-i Mahss azs 151 Ahmed Esad Efendi, eyh'l-islm 182 Ahmed Faik, Bedirhn 393 Ahmed zzeddin, r-y Devlet azs 142 Ahmed Levend, Artu Aireti reislerinden 286 Ahmed Msrhan, kft Enduvan karyesi reisi 284 Ahmed Nazif, Mliye Nzr 217, 241 Ahmed Paa, Badad Valisi 28 Ahmed Paa, Musul Valisi 29 Ahmed Refet, Kerkk dare azasndan 257, 259, 260 Ahmed Rfat, Erkn- Harbiyye-i Ummiyye Diresi nc ubesi'ne memur Binba 205 Ahmed Rza Bey, Meclis-i Mebsn Resi 318 Ahmed Tevfik, Hriciye Nzr 241, 253 Ahmed Vesim, Meclis-i Mahsus azs 151 Ahmed Zhdi, Marif Nzr 217, 241, 253 Ahmet zzet Paa, Yaver-i Ekrem, Ferik 33 akid-i slmiyye 192 akrt 113, 353, 365 ake 61, 62, 63, 64, 65, 66, 72, 73, 74, 75, 79, 81, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 94, 95, 97, 98, 99, 101, 102, 103, 110, 111, 174 Akb-i Mertiyyet 368 Akif, r-y Devlet Dhiliye Diresi Reisi 225 Akkoyunlu 23, 24, 51 akmie 74

427

Akra 5, 11, 12, 54, 129, 141, 143, 246, 248, 306, 307, 313, 314, 392, 404, 406 hkim-i siysisi 405 akreb bazar 81, 96 Aksungur, Kasmd-devle 18, 19, 20 Alan nahiyesi 137 Alber Frayd Bey, Maliye mfettii 346, 347 Aleksandri, Meclis-i Mahsus azs 151 Alya nahiyesi 135 Ali, ases tifesinden 104 Ali, Meclis-i Mahsus azs 151 Ali Abdullah Zeyneb, Hezarift karyeli 283 Ali Abdrrezzak, ammr Aireti reislerinden 223 Ali Aa bin Halil Aa, Kaym karyesi aas 285 Ali Aa, Sarl Cemaati Reisi 208 Ali Aa, Varto Aireti reislerinden 282 Ali Aho Namo, Hatara Karyesi Reisi 284 Ali Akar, Musul Valisi 117, 119 Ali Bey, r-y Devlet azs 142 Ali bin Hseyin, Zeyfete karyeli 285 Ali Efendi, Kerkk Zabtiye Taburu Hesp Emni 233 Ali Efendi, Hesp Emni 239 Ali el-Fettah, Hemil Reisi 257 Ali Emin, Mmizdin reislerinden 287 Ali Fethi (Okyar) Bey, Dhiliye Nzr 39, 43, 44 Ali Hasan, Reevend Reisi 257 Ali Hayzar, Kim-i makm 187 Ali hsan Bey, 9.Kolordu Kumandan Vekili, Miralay 32 Ali hsan Paa, 6. Ordu Kumandan 34, 35, 36 Ali Paa, Badad Valisi 29 Ali Paa, Badad Valisi 105, 106 Ali Paa, ehr-i Zor Mutasarrf, Mir-i Mirn 28 Ali Paa Partisi, Erbil'de 397 Ali Rza, Defter-i Hkni Nzr 244 Ali Sib b. brahim, Serasker 182 Alku karyesi 112, 113, 322, 323 Alman konsolosluk binas, Musulda 35 memrlar 276, 280

428

MUSULKERKK LE LGL ARV BELGELER Arca livas 25 arclk 93 Arif Paa, Musul Vlsi 250, 255 267 Arif Paa, r-y Devlet Reisi 155, 182 ariza 196 Arnavudolu Mustafa Paa 26 Arnavutluk 361 arpa 81, 96 arsye 95 Arran 18 Arslan Besasiri, Kaim bi-Emrillahn Trk komutanlarndan 17 Arslanah 20 arun endze 358 Arthur Calthorpe, Visamiral, ngiltere Akdeniz Bakomutan 34 Artuk Bey 18 Artuklular 21 Artui Aireti 5 arzuhl 190, 279 Askir-i Hamdiye Alaylar 200 redfe 110 sr- atka 291 kadme 121 Asategin, Halife Mutemedin Trk komutan 16 syi 165, 186, 255 ases 72, 73, 89, 90, 101, 104 asesiye 62, 89, 101 siyb 85, 97 Asker, Hereki aavatndan 286 Asker nahiyesi 136 Asur Devleti 15 Asurlular 15 air 110, 160, 162, 163, 178, 185, 186, 190, 200, 201, 205, 206, 220, 233, 234, 237, 238, 240, 241, 246, 257, 262, 266, 267, 268, 285, 286, 293, 294, 295, 297, 298, 299, 307, 324, 341, 345, 358, 369, 372, 374, 387, 394, 395, 400, 402 air-i ekrd 373 muhcire 373 Aair-i Seba nahiyesi 4 air-i seyyre 242, 244, 357 air reisleri 395

sendikas 279, 280 Almanlar 37, 290, 291 Alparslan 17 Alparslan, Sultan Mahmud'un olu 21 Altnc Ordu Kumandanl 162, 292, 293, 296, 299, 310, 311, 312, 319, 320, 322, 380 Miriyeti 166, 195, 197, 200, 203, 223, 237, 238, 240, 245, 246, 248, 261, 264, 267, Altnkpr 25, 27, 34, 37, 396 Amasya sanca 110 Amerika Birleik Devletleri 41, 294, 392 heyetleri 55, 294, 392,402, 404 Ammare 11, 32, 292, 294, 297 Ana livas 69 Anadolu 15, 17, 37, 38, 39, 41, 182, 355, 356, 357 seferi, Timurun 23 Trkleri 38 anari 360 anbar 6, 81, 202 Ane kuyusu 34 Ankara 38, 39, 40, 41, 42, 44, 46, 50, 180, 182, 183 Antlamas 46 Hkmeti 38, 39 Meclisi 41 Antakya 18 Antep 41 antika 121, 122 anzarut 65, 87, 99 Anze Aireti 195 Anzeliler 195 araba 355 Arab 216 Arabistan 15, 31 Arap 8, 9, 11, 16, 31, 38, 40, 41, 53, 54, 323, 337, 388, 399 airetleri 8, 198, 407 idaresi 38 lisn 211 Arap-Trk commonwealth 38 Arapa 6, 208 Arazi Komisyonu 42

NDEKS ar 140, 270, 353, 356, 359, 357, 367, 375 aclar 75 Air Bey, 2. Tmen Kumandan 37 airet 29, 31, 38, 174, 177, 187, 197, 220, 227, 245, 255, 261, 265, 267, 281, 292, 356, 361, 366, 368, 373 airetlerin iskn 52, 297, 306, 307, 343 Ano kazas 310, 312 at 60, 70, 100 Aterocak livas 25 Avam Kamaras 39 Avni, Cemiyet-i Akvamdaki mzakerelerde mavir 44 Avni, Musul Alaybeyi 281 Avnullah el-Kazim, Kerkk eski mutasarrf 345, 347, 348 Avn'r-refk, r-y Devlet azs 142 Avrupa 299, 355 Ay Aba Cy Bey, Mesudun atabeyi 19 ayaklandrma 395 Aynsufna karyesi213 Azerbaycan 18, 19 Azeryan Efendi, Katolik Patrii 169, 171 Aziz Haydar, Remvend Reisi 257 Aziz Kim, Bahteme karyesi Reisi 287

429

Bb- l 112, 145, 147, 148, 149, 150, 153, 163, 202, 232, 237, 238, 248 Baban hnedn 330 paalar, Babanlu Ahmed Paa, Kysancak Mutasarrf 28 Bbil Aa, Krk reislerinden 331 Bbil Devleti 15 Bb'l-cisr rsmu 125 bc 64, 66, 74, 75, 87, 88, 92, 98, 99, 321 rsmt 318 bc- bazar 124, 129, 131 sefne 61, 72, 89, 100 ubr 64, 65, 74, 87, 88, 98, 99 Bacvan livas 3, 25 bdm 61, 65, 72, 75, 88, 89, 99, 100 Baezra karyesi 213 ba ve bae ar 357

baecilik 5, 6, 7, 66, 112, 357 Badad 3, 7, 8, 17, 18, 20, 23, 25, 26, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 35, 53, 121, 123, 154, 155, 156, 160, 161, 162, 163, 174, 176, 195, 204, 205, 206, 220, 223, 233, 234, 236, 239, 245, 246, 247, 248, 276, 277, 278, 280, 292, 293, 296, 299, 313, 373, 396, 408 ahalisi 37, 173 inisi 65, 74, 88, 99 demiryolu 276, 280 eyaleti 4 kalesi 27 kmr madenleri 301 petrolleri 277 postalar 177 Rsmt Nezreti 154, 163, 220 seferi, Kannnin 25, 27 Vilyeti dre Meclisi 141, 143 bah 81 Bhizn karyesi 88, 100 Bahriye Nezreti binas 43 Bahika [Baika] karyesi 86, 88, 100, 144, 146, 152, 213 Bahzni karyesi 213 Bjira Mahmr karyesi 308 bakr 4 avadanlk 62, 73, 90, 101 Bakklt rsmu 125 bakla 65, 75, 88, 100 Bakbe 390 bal 60, 61, 70, 72, 74, 88, 89, 99, 100 Balebek 62, 63, 73, 90, 101, 102 Balek nahiyesi 8 Balkkaylun nahiyesi 136 Balsan nahiyesi 9 Bana livas 3, 9, 25, 29, 37, 313 Bank- Osmn 299 Brve-i Fakk- l karyesi 308 Barban 11 Barzan 312, 313, 319, 321, 405 sleri 313 airet reisleri 405 eyhi 313, 315, 316, 332, 333, 334, 393

430

MUSULKERKK LE LGL ARV BELGELER Berkiyaruk 18, 19 Berkuk 23 Berzencler 160, 162, 164, 165, 172, 173, 175 Besim Bey, Musul Frkas'nda Miralay 310, 311 Besire 30 Beir ky, Kerkkte 8 Bet hdisesi 331 Betvin nahiyesi 9 bevb 65, 88, 99 Bevre memlehas 324, 325 bevvb 88, 210, 211, 212, 213, 214, 215, 216 beylerbeyi 104 beylik 54, 389, 390, 392, 395 Beytebab 44 bez destgh 8 Bezirciyn ve helvaciyn rsmu 125 Brekbern karyesi 405 Bmon 144, 146, 152 bak 64, 74, 87, 91, 99, 102 Bilbc 318 Biradost nahiyesi 8 Birinci Dnya Sava 30, 37 birin 65, 88, 99 Biter aalar 353, 356, 357 kazas 134 Aireti 10, 196, 199, 201, 226, 227, 353 Biterliler 184, 185, 186, 197, 198, 200, 201 Biter nahiyesi 10, 199, 201 Biterzd nahiyesi 228, 229, 232, 234, 239 Bitlis 6, 10, 201, 249, 250, 251 vilyeti 251, 252, 403 Boazlar blgesi 40 Bombay 30 bostan 65, 88, 94 Bostan Paa, Kerkk Beylerbeyisi 25, 26 Boyahne 66, 116, 133, 140 rsmu 125, 128, 130, 131, 132 boz behre 82, 94, 95 Bozaye 112, 113 Briler 21 Brusa akmiesi 64, 86, 98 Brksel 45, 46, 47 Snr izgisi 47

Bsy karyesi 309 Basra 7, 30, 31, 33, 53, 154, 155, 160, 162, 163, 292, 293, 296, 299 Krfezi 30, 277 Ba[Baika] 86, 88 Bika[Baika] 100 Bakitbet 172, 174, 175, 176, 307 Bat Anadolu 40 Btn 19, 20 Batman 74, 87, 98 Batura karyesi 308 Baybars 23 Bayram Hocaolu, Karakoyunlu Devletinin kurucusu 23 bzr- esb ve ester ve devbb 61, 72, 89 rite 63, 73, 90, 102 sm ve nhs rsmu 125 Bziyn ay 10 kazas 10, 12, 134, 193, 194, 245, 261, 262, 263, 313, 314, 356, 359 Kim-i makml 259 bedel-i makta 279 bedesten 8 Bedir Bey, Musul Valisi 365 Bedirhn 393 Bedre 30 Bedreddin Lulu, zzeddin Mesud'un gulam 22 belik 62, 63, 73, 90, 101, 102 behre 81, 82, 83, 88, 94, 95, 96, 99, 100 behrect- rey 82 Bekir Bey, Seyyr Topu Alay Mralay 245, 246, 248 Bekir Suba, Badad merasndan 25 Bekirbey 68 bekmez 65, 88, 99 Belbs Aireti 105, 106 Belbsllar 105 belediye 70 Benani Aireti 5 Benerliye 112 bennk 69, 76, 83, 84, 93, 95, 96 ve mcerred resmi 96 Berbd karyesi 248 Berkir nahiyesi 137

NDEKS buday 81, 96 Bulgr 66, 87 Bulgarlar 171 bde 142, 302, 303, 351, 382, 383 Bnyte karyesi 309 Byk Br karyesi 199, 201 Byk Millet Meclisi 38, 39 Byk Seluklu Devleti 17, 18, 19, 51 Byk Thire Kilisesi 169, 171 Byk Zap 34 Bykada 34

431

Cabel, General 35 Caber kalesi 21 Cdir ayiri ress 395 Cdir veled-i Hseyin, tacir, Musul'da 109 Caf Aireti 10, 11, 138, 236, 373 tahslt 373 Cfl Hasan Bey 187 cmi 4, 5, 6, 8, 9, 10, 273, 362, 392, 397 cmus 63, 65, 86, 103 gni 88, 100 cmusiyn 103 Carh Mehmed Paa 29 Cassel, General, ngiliz Irak leri Ktalar Komutan 35 css 367 Cvid Bey, Maliye Nzr 364 Cvid Paa, Irak ve Havalisi Kumandan 30, 31 cebehne 372, 400, 404, 405, 406 Cebel-i Hamrin 24 cebelyn 67, 70, 78, 80 Celaleddin Harezmah 23 Celyirliler 23 Cemat-i ulust 78 Ermine 59 Cemal Paa 33 Cemaleddin Efendi, eyh'l-islm 216 Cemiyet-i Akvam 42, 43, 44, 45, 47, 50 Umum Katiplii 44 Cemiyyet-i Muhammediyye 390, 391 Cenevre 44 Cerablus blgesi 34

Mfrezesi 34 Cercer Abdullah Aa bin Abdurrahman, Aayir-i Seba reislerinden 287 cerb 65 Cerde Muhsebesi 133 cerme 62, 73, 75, 90, 91, 92, 101, 102, 103, 354, 361 cerme-i rey 91, 102 Cesan livas 25 cetvel 288 Cevad, Meclis-i Vkel azs 203 Cevad, Sadr- azam ve Yver-i Ekrem 197, 208, 218, 225, 227 Cevmi 66, 68 Cevbenkre Aireti 140 Cevdet, Adliye Nzr 168, 217 ceviz 65, 74, 87, 99 cez knnnmesi 117 Cezre 54, 392, 395 Cibal blgesi 20 Ciftn nahiyesi 137 Cihangir bin Ali Bey Trkmn, Musul Hkimi 24 Ciln Amedn karyesi 309 Ciln Arbk karyesi 309 cincir 355 Civnmr 166, 167 Cizre 204, 205, 389, 390, 402 cizye 77, 92, 103, 119 cizye-i gebrn 78, 79, 92, 103 Corciyani, Berlin'de Deutsch Ottomanische Mandeli Sendikalar Vekili 279, 280 cullah kuyusu 63, 91, 102 Curzon 42 cls- hmyn 103

aldran sava 3, 24 anakkale 32 anaran nahiyesi 9 rgez 90, 101 iplik kuak 62, 73 ar 6 avl Sakavu, Fars ve Huzistan Emiri 19 ayasebz nahiyesi 136, 258, 261

432

MUSULKERKK LE LGL ARV BELGELER Dara kalesi 21 Darbhne-i mire 110 defterdr 111 darn 65, 74, 87, 99 davar 97, 104 Davud 106 Davud, Musul mebusu 319 Davud, Sultan Mahmudun olu 20 Dvude Aireti 140, 235, 236 Dvudiye kazas 133 Daymerk 20 Dzn karyesi 309 Debbahne 66 rsmu 130 debboy 230 defter-i atk 72, 73, 75, 98, 100, 101, 102, 103 cedd 72, 73, 75, 92 Defter-i Hkn Nezreti 243, 244 defterdr 117, 353, 355, 364 deirmen 4, 6, 7, 8, 9, 10, 112, 113, 114 cr 129 dekkn 66, 68, 112, 114 dekkkn rsmu 125 delll 90 Delu nahiyesi 135 demir 4, 64, 74, 87, 99 Demirkap 36 demiryolu 278 deprem 27 Der-aliyye 181 Der-sadet 211, 219, 221, 222, 233, 239 Derbent Muharebesi 39 Derbesiye 34 Derin Hce karyesi 308 Dertenek livas 25 Dervi, Yver-i Ekrem 163, 198 Dervi Hasan, eyhke karyesi Reisi 287 det-bn 85, 97 devbb 100 devlb 81 deveciler 324, 325 Devlet-i Aliyye 108, 119, 121, 122, 278, 391, 404 Devlet-i Osmniyye 392

ayrlar 112 ekirge hasr 202, 203 istils, 27 itlf 375, 376 emanl Hseyin Aa bin Ali Aa, Erg Aireti Reisi 282 ememl 10, 34, 261, 262 Hkmeti 187 emeshk karyesi 309 emesil karyesi 309 erkes Hseyin Paa, Musul Valisi 26 eme 7 ift 69, 76, 82, 83, 84, 93, 94, 95, 96 bozan 82, 94 iftiler 77, 82, 93 iftlik 66, 67, 68, 82, 94, 112, 366 oban bei 85, 97 krm, Musul Hkimi 19 lek 70, 78 lekh 66, 68 lemerik 44, 390, 391 ugn 65, 75, 88, 99 uka 64, 74, 98 ullu karyesi 127

Dadayl Halit Bey 37 Dade[Davude] Aireti 235 da topu 236, 237, 238, 239 Dhiliye dare-i Umumiyye Mdriyeti 346 Dhiliye Nezreti 31, 154, 156, 158, 166, 167, 171, 193, 196, 203, 208, 216, 223, 224, 225, 227, 230, 234, 239, 240, 242, 243, 244, 250, 252, 255, 260, 262, 265, 268, 271, 274, 290, 292, 299, 310, 311, 314, 315, 321, 322, 323, 324, 327, 328, 330, 332, 338, 341, 342, 344, 346, 350, 351, 352, 353, 379, 380, 386, 388, 389, 390, 392, 397, 399, 404, 407 Emniyet-i Umumye Mdiriyeti 349 Dimi Hudud Komisyonu 49 dakkkiye 62, 73, 90, 102 Dakuk 187, 189, 235 damga 60, 124 vergisi 133

NDEKS Devletyr, Hemavend reislerinden, Yzba 193, 194, 259, 261 Deyleman 54, 389, 390 Deyr 224 Deyr-i Zor 34 Deyre nahiyesi 8 Deyrik 398 dezgh 72 dvn- harb 164, 165 Dvn- Hmyn 153 Belikilii 149 Kalemi 113, 144, 148, 156, 158, 269, 271, 272, 273 Dvn- rf 172, 173, 317, 319, 320, 321 Dmak 17, 21 dibgat olunmu gn 65, 75, 88, 100 Dibeke 34 Dicle 3, 6, 7, 15, 23, 33 nehri kpr gelirleri 275 Dicle-Frat havzas 15 Dinever 20 Dirdavud menzili 27 dirhem 61, 64, 72, 74, 75, 87, 89, 91, 98, 100, 102 dii koyun 86, 103 merkeb 63, 86 Divane ay 10 Divaniye 11 Diyale ay, 7, 10 Diyarbekir 3, 6, 7, 18, 20, 24, 26, 111, 174, 197, 231, 232, 249, 250, 251, 252, 253, 290, 291, 317, 386, 398, 402 Valilii 397, 407 vilyeti 59, 61, 170, 251, 252, 253, 254, 290, 291, 398, 409 Dizd[r] 67 Dizeyi Aireti 396 Dou cephesi 40 Dolap rsmu 126 Doski Aireti 5 den 355 Dlkran livas 25 dnm 94 Drdnc Ordu-y Hmyn Miriyyeti, 197, 200, 311

433

Duhok 4, 5, 6, 11, 12, 37, 128, 391 Dumihran Aireti 139 Dyn- Ummiyye Mdriyyet-i Ummiyyesi 324 dkkn 4, 6, 7, 8, 9, 10, 70, 72, 89, 101 dlbend 62, 63, 73, 90, 102 Dleym Aireti 195 kazas 408 dvel-i ecnebiyye 359

Ebul-Abbas Abdullah, Abbas Halifesi 16 Ebul-Hayca Abdullah 16 ecneb 312 eczahane 4, 8 Edgtegin 16 ehl-i snnet 207, 216, 220 e'imme 67 Ekl-i Kebr karyesi 309 Sar karyesi 309 ekin 355, 356 ekmekciler 75 Ekrd 400 eknlk 97 el-Cezre 18, 19. 21. 24, 317, 319, 320, 371 l 336 sahrs 318 cephesi 40 el-Emir Ahmed Muhammed, Musul Nfus Mdr 340 el-Matran Yusuf lya Hayyat, Keldn Patrii Nib-i Ummisi 269, 271 el-Melik el-Kahir zzeddin Mesud, Musul Atabeyi 22 el-Mustansr, Fatm Halifesi 17 el-Mutemed, Abbas halifesi 16 el-Muvaffak, Abbas Naibi 17 Eldere karyesi 308 Elhazar kuyusu 34 Emevler 16 Emin, Ayn Meclisi azs 163 Emin, Mmizdin reislerinden 287 Emin, Serdet bezzzlarndan 331 Emin Aa, mlzm, Hemavend reislerinden 259, 261

434

MUSULKERKK LE LGL ARV BELGELER esliha-i cedde 372 Ester Svari Bl, 245 ekiy 164, 166, 176, 178, 180, 189, 231, 233, 235, 236, 246, 374 ekiylk 48, 184, 196, 245, 256 erf 209, 262, 353, 356, 366, 367, 368 Etmekhne rsmu 130 Etrafehir nahiyesi 6 evkf 67, 71, 362 memrluu 362 teklt353, 364 Evkf- Hmyn Nezreti 302, 303 Evkf- zevy 68 evlek 65 Evrk Mdriyyeti 379 evrk- nakdiyye 370

Emin veled-i Osman, tcir, Musul'da 109 Emir Faysal 42 emlk 67, 68, 77, 112, 113, 119, 145, 147, 148, 153, 353, 357, 362, 365 vergisi 358 Emlk- Hmyn 6, 54, 306, 307 Emlk- Seniyye Komisyonu 4, 191 emperyalist devletler 37 emvl-i emriyye 299 enbiy-y z-n 209 encmen 383, 385 Enver Paa 31, 32, 33, 334 Ermine 60, 67 erbb- timar 68, 71, 83, 84, 91, 92, 95, 96, 102, 105 Erbil 7, 8, 11, 12, 22, 23, 25, 28, 37, 38, 49, 105, 106, 313, 353, 362, 364, 386, 392, 396, 397, 404, 406 aalar 396 airetleri reisleri 392 Atabeylii 22 sadt 397 ulemas 397 Erci 23 Erg Aireti 5 Erkn- Harb Riyaseti 33, 34 Erkn- Harbiyye-i Ummiyye Diresi 206, 238, 246, 264 erkek nfus 288 Ermeni mahallesi 76 svrleri 403 Ermeniler 6, 11, 12, 13, 14, 54, 59, 69, 93, 349, 350, 388, 389, 390, 402, 404 Erzurum 400 Valilii 399 vilyeti 401 Esad, K'im-i makm, eski nakb'l- erf, Musul'da 108 Esad Paa, Musul Valisi 113, 332 Esad veled-i Derv, siph, Musul'da 109 Esarib kalesi 21 Esedabd 19 Eski Musul livas 3, 25 esliha 295, 297 ve cebehne anbarlar 391

Fahrd-devle Muhammed b. Cheyr, Nizamlmlkn damad 18 Fik, Musul Valisi 187, 189 Faik Ali, Diyarbekir Valisi 407, 408 Faik Bey, Ordu Mebusu 43 Fakih Sleymn, Reevend Reisi 257 Fanshawe, General, ngiliz 18. Tmen Komutan, 36 Fris Kablesi 173, 174 Fars 19, 20 Farsa 6 Fatmler 17 Fav mevkii, attlarap blgesinde 30 Fazl, Musul Mebusu 319 Fazl, Musul Vali ve Kumandan 317 Fazl Paa, Mirliva 196 fellh 89, 100 Ferhn Paa 174 Ferhn Paa Oullar 204, 206 Ferid, Sadr- azam 292, 300, 303, 306 Ferik Ali Paa 187, 189 fermn 144, 145, 148, 149, 150, 151, 152, 156, 157, 158, 162, 163, 164, 169, 171, 175, 178, 179, 181, 183, 184, 189, 191, 192, 196, 198, 200, 202, 205, 206, 210, 211, 214, 216, 218, 221, 222, 223, 225, 226, 227, 229, 230, 232, 234, 238, 239,

NDEKS 240, 243, 244, 247, 249, 252, 253, 254, 260, 262, 263, 264, 266, 268, 272, 274, 275, 279, 280, 281, 285, 291, 303, 327 Fethi Paa 40, 121, 122 Fevzi Bey, Diyarbekir Mebusu 43 fndk 75 Frat nehri 23, 44 vadisi 30 frn 8 Frankiya Efendi, sabk Nafia Umum Mdr 345, 347, 348 Fransa 39, 41 Hkmeti 47 Konsolosluu118 konsolosu118, 119, 146, 148, 150, 151 Sefreti 144, 145, 147, 148, 150, 158, 159, 170 sefiri 145, 148 delegeleri 43 etkinlii 39 kaynaklar 44 Frayd Bey, Maliye mfettii 348 Freng 64, 86, 98 Frenk 74 Fustat 17 Flfl 65, 74, 87, 99

435

Galan, Nfia Nezreti Fen Mvirlii'nde memur 298 galle 61, 63, 72, 81, 82, 94, 100 ganem 62 Gavre Aireti 138 gayr-i Mslim 10, 11, 53, 77, 93, 288, 310, 311 cemaatler 53 Gayyare 35 kuyular 34 Gazer nehri 3 gzrluk 63, 73, 90, 101 Gebrn 70, 78 nfs 76 gei vergisi 324 gedik 104

Gelle Ulalu nahiyesi 136 Gelli Aireti 138, 373 Gelikyan 402 gemi fellhlar 89, 101 harc 61, 72, 89, 100 gemiciler 72 Gence 18 Geriyean karyesi 213 Gevr 334 Gevrnik karyesi 309 gd-y fenn 377 g 27 gebe airetler 52, 54 gerler 174, 357 Gktepe menzili 27 Gkyurt 24 gn 88 gnder 91, 102 Greek 14 Grik, ngiltere'nin Musul Viskonsolosu 313, 317 Grosskopf, hazne maden mhendisi 279 Gne Temrili karyesi 308 gureb 359 guru 111, 125, 128, 129, 132, 140, 142, 143, 194, 207, 208, 210, 212, 214, 216, 242, 244, 261, 270, 271, 272, 273, 278, 302, 303, 304, 305, 333, 370, 383, 385, 388 Guyn 393 Glanber kalesi 26 karyesi 10 kazas 10, 11, 12, 134 Kim-i makml 233 Gltenr Kedn karyesi 308 gmrk 124, 132, 133 rsmu 125, 140 gm pre 400 Gneydou Anadolu 21 Grge nahiyesi 135 Gveyr kprs 34

Habur 19, 21 hce 215, 361, 365

436

MUSULKERKK LE LGL ARV BELGELER Haneki karyesi 308 Hanikin 33, 34 Hanna 125 Hanri Ponri, Lankair Alay'nn nc Taburu'nda Yzba 290, 291 hapishne 360 Harbe-i Bl karyesi 308 Harbe-i Zr karyesi 308 harc 62, 92, 103, 317, 320 harc-gzr 83, 95 harcc 92 harm 92, 102 Harbiye Nezreti 36, 310, 315, 316, 317, 325, 331, 332, 333, 334, 388, 407, 408 har 60 Haremeyn-i erifeyn 77 Hricler 16 Hriciye Nezreti 145, 148, 149, 150, 158, 159, 315, 316 harr 64, 74, 87, 98 Harirdmek livas 25 harman 81, 96, 353, 356 Harran 21 Harsama, Musulda ynetici 16 hs 25, 60 Hasan Aa, Kerkk Jandarma Taburu Binbas 262 Hasan Aa, ebek Aireti reislerinden 207, 208 Hasan Aziz Aa, Hemavend reislerinden 257 Hasan Cihngir, Zeyrek Kabilesi reislerinden 284 Hasan Efendi, Kerkk'te mft 262 Hasan Fakr, Badere karyesi ileri gelenlerinden 284 Hasan Fehmi 334 Hasan Halim Aa, Mizivri Aireti aavtndan 286 Hasan Hsn, Bahriye Nzr 182, 217, 240, 253 Hasan Muhammed, Cabur Aireti Reisi 283 Hasan Muhammed, Mmizdin reislerinden 287 Hasan Mustafa, Artu Airetinden 282 Hasan Paa, Karaman Valisi 26

Hac Akif Paa, Techizt- Askeriyye Nzr 54, 292, 300 Hac Bey, Artu Aireti Reisi 286 Hac Emin Efendi, ememl'de Binba 263 Hac, Mmizdin reislerinden 287 Hac Muhammed Aziz Bey, Musullu, Necftzde 287 Hac Red Bey 397, 402, 403 Hallar 18, 19, 21 Hafz Ahmed Paa, Diyarbekir Valisi 25, 26 Hfz Paa, Sivas Mri 109, 111 hkim-i siys 395 hakk- cerb 88, 99 Hakkri 4, 7, 40, 44, 179, 181, 182, 183, 373, 395 Mutasarrfl 310, 311 Haleb 3, 21, 22, 31, 167, 198 Kumandanl 174 nmne tarlas mdr 250 Halfe-i slm 331 Halice 34 Hali Konferans 43 Halid Efendi, Dr'-afaka Kimya Muallimi 279, 280 Halil, Uzun Hasann olu 24 Halil Rfat, Sadr- azam 217, 253 Halit (Akmansu), Binba 37 halkoyu 44 ham cmus gni 65, 75 hamam 4, 5, 6, 8, 9, 10 Hamamalil 34, 35 Hamdi, Musul Vali Muavini 266 Hamekend 308 Hamd Aa, Kysancakl 265 Hamd mar 209 Hamdiye Alaylar 197, 198, 200 Hmi 161 Hamo bin Hamo, Ebu Seyf karyesi ileri gelenlerinden 284 Hamza adas 125 hn 4, 6, 8, 10, 130 haner 91, 102 hne 4, 6, 8, 9, 10, 71, 78, 83 hne-i avrz 67 hneh-i gayr-i avrz 66

NDEKS Hasan Paa, Musul Valisi 29 Hasan Sadu Aa, Hurkili 282 Hasan Safer Aa, Neyneva karyesi ileri gelenlerinden 284 Hasan Smi bin Yusuf, Kerkk Jandarma Binbas 257, 259 Hasan Smih, Kerkk Mfts 257, 259, 260 Hasan hide, Musullu 284 Hasankale 32 Hsh-i brhim Bey, Zaho Mirlivs 71 Hsh-i mrliv-iMusul 79 Tikrit 79 Zaho 80 hastahane 4, 6, 8, 10 inas 52 hatb 67 havass- hmyn 105 havra 5, 6, 8 Hayce [Hvice] nahiyesi 407 Haydar, Musul Valisi 352, 379 Haydar, Van Valisi 390, 391, 394, 395, 397 Haydmso, Mmizdin reislerinden 287 hayme-nin 204, 205 Hayreddin, K Mirlivas 76 Hayreddin, Meclis-i Mahss azs 151 hayvanclk 3, 4, 5, 7 hazne 123, 124, 142, 143, 218, 278, 280, 295, 299, 353, 356, 357, 359, 3664, 366, 367 mltezimi 124 Hazne-i Hssa 52, 191, 195, 276, 277, 278, 280, 301, 307 mhendisleri 278 Nezreti 191, 195 Hebzel nehri 3 Hemavend aalar 353 Aireti 10, 54, 162, 174, 245, 246, 247, 255, 257, 262, 263, 264, 265, 267, 356 ekiyas 180, 247 firrleri 188, 189 gvvreleri 187 resleri 248, 258, 261 Hemavendliler 160, 163, 167, 173, 176, 179, 180, 181, 182, 183, 187, 188, 189, 193,

437

194, 235, 246, 248, 256, 258, 259, 260, 261, 265, 274, 312, 313 Hemdnler 16 Hemedan 18, 20, 24 Hemrin livas 25 Hercn mahalli 153 Herki Alan Kablesi 196, 199, 201 Herki Aireti 120 Herki Bezde frkalar 374 hetk-i rz 368 Hevren (Horen) livas 25 heyet-i slhiyye 295, 297, 299 marif 221 sulhiyye 260, 261, 265 tahkkiyye 298 tefhmiyye 208, 212, 216 teftiyye 267, 348, 349 Heysem b. Abdullah, Musul valisi 16 Hms 21 hnna 64, 74, 87, 99 hnta 124, 194 Hristiyan 5, 6, 35, 76, 394, Hristiyanlk 15 hrsz 73 Hsnkeyf 87 abyisi 64, 74, 87, 98 sofu 64, 74, 98 kalesi 24 Htave-i Kebr karyesi 213 htta-i Irakiyye 155, 162, 163, 176, 220, 293, 294, 298, 299 hyar 65, 75, 88, 99 Hzr Mahmud, Zeynava karyesi Aas 283 Hzr eyh Abdal, Babire karyesi ileri gelenlerinden 282 hilfet 117, 160, 162, 164, 178, 180, 204, 207, 210, 212, 215, 216, 217, 218, 221, 222, 225, 226, 229, 231, 232, 234, 241, 245, 247, 250, 253, 254, 262, 274, 275, 277, 279, 280, 281, 285, 296, 303, 304 makm 331 Hille livas 11, 25 Hilmi, Sadr-azam 315 himayecilik 41 Hindistan 30, 33, 154, 155, 277

438

MUSULKERKK LE LGL ARV BELGELER Hseyin Aa, Hemavendl airet reislerinden, Kerkk'te jandarma Yzbas 258, 261 Hseyin Aa, ebek Aireti reislerinden 199, 200, 207, 208 Hseyin Aziz Aa, Hemavend Aireti reislerinden 193, 194 Hseyin Bey, Miralay 110, 111 Hseyin Bey, Musulda Timurun naibi 23 Hseyin Paa, Musul Valisi 28 Hseyin Rza, Adliye Nazr 217 Hseyin Sayydi, Musullu Mekvi Mahalleli 283 Hseyin Tevfik, Ticret ve Nfia Nzr 217 Hsrev Han, Sine Hkimi 29 Hsrev Paa, ran Serdar- Ekremi 26 Hsrev Paa, Karaman Beylerbeyisi 3 Hz. mer 15

ticareti 276 Hindiyye kazas 11, 294 seddesi 299 hisse-i marif 222 Hoder nahiyesi 311 Hokne deposu 37 Horasan 17, 23 Horen livas 3, 25 Horoz karyesi 309 Hoy 54, 389, 390 hh 173, 174, 324 hn 353, 361 Hriyn Mmkerd karyesi 308 Hristofidis Efendi, Kerkk Sulama Kanal Hafriyat Memuru 345, 347, 348 hubbt ar 357 hudd- hkniyye 220 Hudd- raniyye Havlsi Kumandanl 312 Hudut Komisyonu 47 Huffz 67 hukk- emriyye 356 hukk- hazne 297 hukk- mtekbile 320 hukk- ummiyye 285 Hulgu 23 Hulkan nahiyesi 9 Humareveyh 17 Humaru nahiyesi 334 Humbara 66 hums 82, 94 hurma 65, 75, 88, 99 Hurmatu 235 Huser nehri 3 Huzistan 19, 20 hccet 171 Hkmet-i Arabiyye 407, 409 Hkmet-i raniyye 199, 201 Hkmet-i Osmniyye 332, 400, 405, 407, 408, 409 hkmet-i seniyye 326, 359, 362, 363, 392, 397 Hsameddin Timurta, Mardin Artuklu Hkmdar 21 Hseyin, Hemdnlerden 16

Irak 17, 18, 20, 25, 28, 30, 31, 33, 34, 35, 38, 39, 40, 41, 43, 45, 47, 48, 49, 50, 154, 219, 298, 355, 356, 361, 392, 394, 400 ahlsi 361, 363 cephesi 31 emirleri 18 hkmeti 40, 47, 49, 50 memurlar 49 Seluklu Devleti 19, 20 ve havalisi Kumandanl 31 rgdiyye 83, 84, 85, 88, 95, 96, rgdiyye-i ehirlyn 98 rgadlk 83, 95, 99 slh 178, 222, 235, 299, 371 slh- air 199 slht 11, 27, 142, 143, 162, 163, 178, 198, 221, 222, 230, 235, 248, 299, 366, 371 Islahiye 11 tr 61, 64, 72, 74, 87, 89, 99 Iyaz b. Ganem, Kerkk ele geiren Mslmanlarn komutan 15

ine-i askeriyye 133 ie 381, 385, 386, 387 ie meselesi 371

NDEKS e Mdriyyet-i Ummiyyesi 381, 382 bn Suud 31 bnrreid 31 brhim, Musul ahalisinden 108 brahim Bey 110, 111 brahim bin Halil Rfat, Sadr- azam 240 brahim bin brahim Dervi 222 brahim bin Yahya, Musul Valisi 16 brahim Dervi 202, 219 brahim Edhem bin Mehmed, Erkn- Harbiye-i Ummiyye Reisi Vekli 205 brhim Paa, Teft-i Asker Komisyonu azs, Mrliv 228, 229 brahim Ynal 17 ibriim rgez 62, 73, 90, 101 ibtidiyye mektepleri 53, 219 icml defteri 79 idadiye 6 idre-i Osmniyye 336, 405 idre-i rfiyye 173, 319, 321 dre-i Ummiyye-i Dhiliyye Mdriyyeti 348, 351, 380 idhlt resmi 154, 155 dris-i Bitlis 3, 24 iftihr madalyas 263 ihtill 400 ihtisb 63, 75, 91, 102 ldeniz, Atabey 20 lhanllar 23 lice ky 10 iltic 49, 246 iltizm 71, 79 lyas Murad, Badere karyesi ileri gelenlerinden 284 madeddin Zengi, Musul Atabeyi 19, 20, 22 mdiye 4, 5, 6, 11, 12, 25, 27, 49, 79, 313, 350, 352, 389, 395, 402, 403, 404, 406 airi 402, 403 memr- siyssi 395 mutasarrfl 29 madiye-Sleymaniye hatt 40 mdiyeliler 54, 390, 391 mmzdegn 81 imr 295, 299, 307 mtiyaz Mukavelenamesi 50

439

imz akesi 92 nce Bayraktarzde Mehmed Paa, Musul Valisi 29 ince bez 90, 101 iplik 63, 90, 102 ncesu menzili 27 inek 63, 86, 195 ngiliz 38, 122, 393, 394, 396, 397 askerleri 37, 38, 40, 404 bayra 36, 399, 400 birlikleri 30, 32,40 esirler 35 gambotlar 30 heyeti 43, 44 idaresi 37, 38, 39 ibirlikileri 55 igal kuvvetleri 31, 32 karargh 36, 37 katlar 38 kaynaklar 41, 44 ktas 36 kolordusu 32, 36 Konsoloshnesi, 117, 118, 291 kuvvetleri 31, 32, 33, 34, 400 liras 51 mandas 45 memr- siyssi 396 menfaatleri 41 memrlar 400, 407 petrol uzmanlar 42 Smrgeler Bakanl 38 tahakkm 38 tayyresi 402 tezi 42 uzmanlar 45 ynetimi 38 zbiti 291 ngilizler 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 41, 42, 44, 45, 54, 389, 390, 391, 392, 393, 395, 397, 398, 399, 401, 402, 403, 404, 405, 406, 407, 408, 409 ngiltere 30, 34, 39, 42, 43, 46, 54, 158, 313, 392, 394, 395 Hkmeti 38, 45, 46, 47, 395, 405 maslahat-gzr 315, 316

440

MUSULKERKK LE LGL ARV BELGELER skender 15 skenderun petrol madeninin iletme mukvelenmesi 278 slm 5, 6, 7, 8, 13, 59, 67, 93, 192, 207, 208, 209, 210, 211, 212, 214, 330, 331, 396, 405, 408 hneleri 60, 272, 273 mahallesi 76 mcerred 60 sbyanlar 5 smil , Musul ahalisinden 108 smail Aa bin Reo Aa, Doski Aireti reislerinden 283 smail Aa bin Salih, Air-i Seba aalarndan, Rufye karyeli 287 smail Aa, Varto Aireti reislerinden 282 smail Hakk Efendi, Kysancak Kads 353, 363, 365, 379 smail Hakk, Islahat Memuru, Mir 173, 175, 176, 179, 180, 182, 183, 189 smail Hakk, Musul Belediye Mhendisi 271 smail Hakk, Teft-i Asker Komisyonu Reis-i Snsi 163 smail Hme, Gelein karyesi reisi 287 smail Paa, Asker Tefti Komisyonu kinci Bakan 160, 164, 165 smail Safev 24 smail eme, Hamdun Aireti Reisi 282 smail zeyr Aireti 138 smet Paa 41 spanya temsilcileri 45 ispen 83, 95 stanbul 29, 30, 35, 36, 37, 41, 113, 321 istidnme 276, 279 istikrz 299 sve temsilcileri 45 svire 47 igl 392, 393 kuvvetleri 38 kodra 232, 233, 239 talyan delegeleri 43 ithalat vergisi 154 tilf kuvvetleri 39 ttihat ve Terakki Hkmeti 33 Komitesi 33

Sefreti 121, 122, 150, 159, 170, 312, 314 siyas hakimleri 392, 395, 396 Musul konsolosu 118, 119, 145, 146, 148, 150, 151, 290, 291, 314, 315, 316 ngilterel 122 ipi krhanesi 8 ipek bcekilii 4, 5 iplik 60, 70, 91 bzr 63, 90 kuak 90, 101 irde 110, 141, 154, 160, 180, 181, 183, 184, 190, 194, 200, 208, 218, 224, 225, 226, 229, 231, 234, 237, 238, 241, 245, 249, 252, 254, 266, 273, 274, 275, 276, 277, 281, 292, 301, 304, 307, 382, 384 irde-i hussiyye 165 seniyye 155, 159, 161, 165, 172, 215, 235,279, 280, 285, 299, 300, 304, 306, 307, 385 ran 3, 4, 7, 9, 24, 26, 27, 28, 33, 40, 105, 107, 154, 155, 166, 176, 177, 185, 186, 220, 312, 330, 332, 373, 392 airi 196, 199, 201 Devleti 160, 163 hkimiyeti 24 huddu 10, 24, 51, 177, 199, 201, 220, 226, 227, 290, 291, 310, 400 Hkmeti 196 kuvvetleri 26 makamlar 40 memrni 312 ordusu 29 saldrs 26 seferi 26 h 106 raniyn 106 ranllar 28, 105, 164, 201, 330 shak, Cemiyet-i Akvamdaki mzakerelerde mavir 44 shak Avni Bey, Yarbay 43 shak b. Eyub 16 iskn 52, 178, 180, 181, 182, 183, 194, 206, 242, 344, 345 iskn- air 243

NDEKS zmir 41 zzeddin Mesud, Musul Atabeyi 21 zzetullah Han, ran Hakimi 330, 331, 332

441

Jajile dalar 10 Jakrez, Avrupal mhendis 278 jandarma 323, 353, 354, 355, 363, 365, 366, 367, 368, 371, 372, 373, 374, 375, 376, 377, 378 Heyet-i driyyesi 375, 376, 377 teklt 353, 354, 364, 372, 377, 378 Japonya 392, 394 jurnal 35

Kabayil livas 25 kabil 220, 223 kable 220 Kadastro usl 362 Kd 67, 70, 77, 91, 102, 361, 362 kadm uluslar 62, 86, 103 Kadhane 34 Kadim Srynler 53, 156, 169 Kfir Zaman karyesi 63, 86, 103 Kfirve Aireti 138 Kfiye karyesi 309 kaftan 73 bezi 63, 90, 101 kahvehane 10 Kaim bi-Emrillah, Abbas Halifesi 17 Kim-i makmlar 359, 360 kime 112, 114 Kkl Aa, Krd Aireti Reisi 283 Kala 8, 70 Kala-i Sebke 136 kal 74 kalay 64, 87, 99 Kale, Kerkkn bir ksm 8 kalem 65, 74, 87, 99 Kmil, Sadr- azam 161, 163, 168, 184 kan dvs 335, 337 kantr rsmu 124, 125 Knn- Ess 318, 319, 321 Knn- Osmn 61, 63, 75, 81, 86, 91

Kanun Sultan Sleyman 3, 24, 76 knnnme-i kll 63 Kapan 72, 89 kapandr 61, 65, 88, 89, 99, 100 Kara Han 3 Kara Mehmed, Karakoyunlu 23 Kara Yusuf Bey, Karakoyunlu 23 Kara Ylk Osman, Akkoyunlu Devletinin kurucusu 24 Karabeli 22 Karada 11, 134 Karada livas 25 Karagol tekilt 369 karagolhne 4, 8, 353, 354, 364, 369, 370 Karagz karyesi 126 Karakoyunlu 23, 51 karanfil 65, 74, 87, 99 Karapapak Aireti 310 aavt 310, 311 krbnclar 177 Krbnsaray 66 karpuz 60, 61, 65, 70, 72, 75, 88, 89, 99, 100 Krn nehri 277 Karyaka, Kerkkn br ksm 8 karyeler 88 kasabhane 124 Kasm Han, ah Abbasn komutanlarndan 26 Kasm Paa 107 Kasmpaa 43 Kasine karyesi 126 Kasr- irin Antlamas 27 livas 25 kassb 61, 72, 89, 101 Kassbhne rsmu 127, 129, 131, 132 kassr 63, 73, 101 K akmie 64, 74, 86, 98 katr 60, 70, 100 ktib 119 katl-i nfs 177 Katolik 4, 5, 6, 7, 12, 13, 112, 146, 153 Ermeni 14 patrii 113 Sryanler 53 Katolikler 157, 169, 170, 171, 172 kavaklar 125

442

MUSULKERKK LE LGL ARV BELGELER hapishnesi 187 Heyet-i Sulhiyyesi 255, 257. 259 irv (sulama) kanal 52, 345, 346, 347, 348, 349 Jandarma Taburu 259 kalesi 24 Kumandanl 188 livs 7, 8, 9, 13, 177, 230, 234, 237, 238, 261, 265, 386 Ml Sand 346, 347 memrlar 260 mutasarrf 231, 265, 266 Mutasarrfl 260, 261, 265, 267, 386 Sanyi Mektebi 52, 384 Sanca Meclis-i dresi 247, 249 sanca memrn-i mlkiyyesi 266, 268 Kean livas 25 Kene karyesi 309 keif ve ine defterleri 272 Kekn karyesi 309 ketn 64, 74, 87, 98 Kethud 67 Kevzere Aireti 138 Kbtiyn mrsi 127 Kfak derbendi 22 Kfri 37 kl 66, 75, 88, 100 kl- hkn 272, 273 kl 91, 102 Klarslan I 19 Krk Sekizinci Alay 238 Krk Yedinci Alay, Musul'da 239, 246, 248 ksrak 195 kla 4, 228, 230, 233, 234, 240 klak 84, 93, 97 klak 85, 97 kta-i Irakiyye 222 ktat- Osmniyye 399 ktlk 27, 52 kyye 194, 270, 370 Kzfahra karyesi 127 Kzl Cmi, Musulda 28 Kzlba 104, 105 beleri 105

Kviz, Setebeser Reisi 257 kavun 60, 61, 65, 70, 72, 75, 88, 89, 99, 100 Kavurd 17 Kayanet, ngiltere Elisi 122 kaykyan 124 Kaykyn rsmu 125 Kay Mehmed Paa 27 Kzm Karabekir, I. Kuvve-i Seferiyye Kumandan, Yarbay 31 kebbciyn 130 Keban madeni 110 kebkeb 87, 99 Kehne nahiyesi 9 Keldn 5, 6, 8, 9, 13, 14, 53, 112 cemati 270, 272, 273 Katolik milleti 112, 113 Katolik patrii 113, 114 Katolik Patrikhnesi 168 kilise cemati 272, 273 kilise evkf 269, 272, 273 kilisesi 269, 272 manastr 112 okulu 4 Patrii Nib-i Ummsi 269, Patrikhnesi 167, 272, 273 sbyanlar 5 Keldnce 15 kelek 65, 75, 88, 99, 100, 124, 291 ceme rsmu 130 rsmu 125 kelle 63, 86, 89, 98 Kelkevn Aireti 139 Kell Mmkerd karyesi 309 Kengr 397 kepenek 65 Kerdmmke 313 Kerhsuluh, Kerkkn Asurlulardaki ad 15 Kerkk 7, 8, 9, 10, 12, 13, 14, 15, 24, 26, 28, 30, 33, 34, 37, 38, 39, 40, 53, 160, 162, 172, 181, 187, 188, 193, 194, 224, 225, 228, 229, 231, 232, 233, 234, 235, 236, 237, 239, 240, 241, 248, 258, 265, 266, 313, 345, 385, 386, 396, 399 halk 28

NDEKS Kzlca livas 25 nahiyesi 137 Kzlarbd livas 25 kile 98 Kilib karyesi 308 Kilinisyn karyesi 308 kilise 4, 5, 6, 8, 10, 53, 269, 270, 272 ins 272, 273 Kirihne rsmu 126 Kirmanah 24 Koca Aa, Herki Aireti Reisi 286 Koca Ali, Sarl Taifesi Reisi 207 Kohisar 3, 24 koha 255, 360 Koha Dvud, Ali Beynlu Muhtar 256 Koha Osman, Fakih Mirza Muhtar 257 komitaclar 395 konsolos 367 konsoloshne 290, 291 Kont Teleki, Soruturma Komisyonu Bakan, Macar 45 Konya 180, 182, 183, 187, 188, 232, 233, 239 Kop, I. ngiliz Ordusu Komutan, General 36 koyun 61, 62, 72, 85, 86, 89, 97, 101, 103, 173, 195, 317, 371, 403 vergisi 173 koyunculuk 93 koz 65, 75, 88, 99 khne bakr 62, 73 Kmeni karyesi 308 kmr 4, 6, 52 Kpr ciheti 26 nehri 189 kprler ina masraflar 384 Ky 105 havlsi 106 ky ihtiyar heyetleri 339 muhtrlar 354, 370 kyl 323 Kysancak 7, 8, 9, 11, 12, 105, 106, 228, 229, 232, 234, 239, 357, 396 Kysere 10 Kral Faysal 38 Kubad Bey, mdiye Hkimi 27 Kbn 277

443

Kubenderi karyesi 309 Kudbeddin Mevdud, Musul Atabeyi 22 Kuds 18 Hal kral 19, 21 kuma 60, 70, 87, 98 destgh 8 kuraklk 27, 52, 250 Kurey b. Bedran b. Mukallid b. Mseyyeb el Ukayl, Arap Emiri 17 kurdan bakr 101 Kurna 30, 31 kurs bakr 62, 73, 90 kurun 4 Kurblar Cemati 236 Kurye, Kerkkn bir ksm 8 Kutbeddin Mevdud, Musul Atabeyi Zengi'nin olu 21 Kutul-Ammare 32, 33 Kuvve-i Seyyre Kumandanl 246 Kuyd- Hkniyye Kalemi 244 kuzt 103, 361 Kuzey Suriye 21 Kk Br karyesi 199, 201 Kk Monla, Erbil ahalisinden 396 kncd 65, 88, 100 Krboa, Musul Emiri 18 Krd smail Paa, mdiye Mutasarrf 29 Krdistan 38, 120, 361, 373 mutasarrf 106 paalar 106 Krt 8, 11, 53, 54, 390, 393, 394, 402, 403 airetleri 16 boylar 3 emirleri 24 Hkimlii 37 lisn 9, 208, 211, 216 mebuslar 42 milletvekilleri 41 ynetimi 38 Krtler 9, 16, 38, 41, 42, 54, 120, 337, 389, 390, 392, 399, 403 ktphane 6 Ktvaysi 277

444

MUSULKERKK LE LGL ARV BELGELER mahkeme-i eriyye 171 Mahmud, Caf Aireti Reisi 233, 234, 257, 259, 262 Mahmud, Irak Seluklu Sultan 20, 21 Mahmud, Kuren-y Hazret-i ehriyr 163 Mahmud, Mralay, Musul'da 108 Mahmud, mderris, Musul'da 108 Mahmud, Sencerin damad 19 Mahmud, r-y Devlet Tanzimat Diresi Reisi 163 Mahmud Aa 177 Mahmud Celleddin, Ticret ve Nfia Nzr 241, 253 Mahmud ine 187 Mahmud Paa, Abdlcelilzdelerden, Musul Valisi 29 Mahmud veled-i Hamuza, tacir, Musul'da 109 mahzar 107 makineli tfenk 395 ml memrlar 353, 358, 359, 364 mdrleri 359, 363 ml- mr 92, 103, 120 Malik Salih smail, Bedreddin Lulunun olu 23 mliye mfettileri 346 Mliye Nzr 114, 115 Nezreti 120, 141, 142, 143, 234, 304, 305, 346, 348, 349, 381, 382, 386 Mmdavud karyesi 308 Mmelyn karyesi 308 Mmhalfe karyesi 309 Mmibene Aireti 139 manastr 4, 6 mandaclk 41 mankur 61, 63, 72, 73, 89, 90, 91, 100, 101, 102 mansre usl 110 Mar Ahdmi 145, 152 Mar Behnm Manastr 144, 147 Mar Hermez Manastr 112, 113 Mr htm Manastr 153 Mar Karyakos [Mar Karbakos], Keldn kilisesi 269, 271, 272 Mar Toma Kilisesi 144, 145, 152, 170

lden 64, 74, 87, 99 Lahey Adalet Dvn 45 Lahican 9, 311 Laleli 308 Lankair Alay 290, 291 Layerd, ngiltere tebeasndan 121 lyiha 145, 147, 148, 228, 230, 267, 279, 298, 299, 347, 348, 353, 362, 364, 366, 369, 377, 379, 383 Leachman, Albay 38 Leylan 24 Limni adas 34 lira 318, 319, 320, 346, 347 Listman, ngiliz Yarbay 35 liykt madalyas 263 Lloyd George 39 Londra 39, 40, 44, 394 kabinetosu 149 Lord Curzon, ngiltere Dileri Bakan 38, 39, 40, 41 Lord Palmur, Lozanda ngiliz delegesi 44 Lozan 40, 44 Antlamas 43, 45, 47, 48, 50 Konferans 40, 43 lbiye 75, 88, 100

marif 219, 220, 221, 222 hissesi 216, 219 Marif Nezreti 208, 216, 219, 221, 222 Maberzab menzili 27 Ma beyn b-Rek karyesi 308 maden 110, 111 maden para 380 Makili Pemern Kaladeyr karyesi 309 Mamre 331, 356, 396 Mamre-i Hamd kazas 288 Mamret'l-azz 253, 386 Mbeyn-i Hmyn 160, 161 Bakitbeti 219 maden eyalar 60 para 379 maaza 4, 6, 8 mahall idreler 404, 406 mahkeme 354, 360

NDEKS Mardin 21, 24, 30, 64, 87, 174, 179, 180, 181, 182, 290, 291 airetleri 115, 116 muhayyeri 64, 74, 87, 99 Mutasarrfl 407, 408, 409 sof 74, 98 Marshall, ngiliz Irak Ordusu Bakomutan, General 34, 35, 36 Martini tfenkleri 184, 185, 228, 230, 234, 237, 240, 255, 267 Marun 13 masrif-i ihrciyye 278 iniyye 383, 384 matbaa 4 Mavernnehr 23 Mavi Arslan adas 125 mavzer 395 mazbata 117, 161, 162, 165, 170, 183, 184, 202, 206, 207, 210, 212, 214, 215, 216, 218, 221, 224, 225, 230, 231, 233, 234, 240, 241, 242, 244, 254, 271, 273, 275, 303, 305 mebir 383 Mecd 302, 303, 304, 305 nin 207, 208 Meclis-i Ahkm- Adliyye 115, 116 Meclis-i Hss- Vkel 149, 230 meclis-i idre 275, 354, 360, 361 Meclis-i Mahss- Vkel 151, 157, 159, 165, 166, 172, 183, 184, 202, 203, 207, 217, 218, 226, 227, 230, 233, 241, 254, 267 Meclis-i Mebusan 37 Meclis-i Mill 319, 321 Meclis-i Muhsebe-i Mliyye 124, 125 Meclis-i Vl 115, 116, 120, 123 Meclis-i Vkel mazbatas 156, 158, 164, 193 medeniyyet 220 Medine Devleti 15 medrese 4, 6, 8, 9, 10, 66, 68, 211, 362 medreset'l-kuzt 361 mehkim-i nizmiyye 185 adliyye 320, 321 Mehmed, Serdet ahalisinden 331 Mehmed Ali, Hac Beyhan'da 256 Mehmed Ali, Kerkkl 233, 239

445

Mehmed rif, Musul Valisi, Mir 262, 263 Mehmed bin Abdlkerim oullar 324 Mehmed Celleddin, r-y Devlet azs 142 Mehmed Cemleddin, Meclis-i Vkel azs 203 Mehmed Cemleddin Efendi, eyh'l-islam 240, 253 Mehmed el-Decg, Musullu 322, 323 Mehmed Emn, Musul ahalisinden 108 Mehmed Esad, Musul ahalisinden 108 Mehmed Esad bin Halil, Musul Vali Vekili 329 Mehmed Fzl Paa, Mrliv 196, 199, 201 Mehmed Haydar, Hufrevend Reisi 257 Mehmed Hilmi Efendi, Kolaas 192 Mehmed Kdzde, Musul ahalisinden 108 Mehmed Kmil, Sadr- azam 182, 186, 193 Mehmed Memdh, Dhiliye Nzr 230, 241, 253, 264, 268, 291, 298, Mehmed Nri, r-y Devlet Mliye Diresi Reisi 303, 305 Mehmed Paa, Musul Valisi 29 Mehmed Rauf Efendi, Kerkkl 233, 239 Mehmed Red 384, 385 Mehmed Reid, Erzurum Valisi 401 Mehmed Rza, Serasker 216, 240, 253 Mehmed Said, Hriciye Nzr ve r-y Devlet Re's Vekli 183, 217, 240, 272 Mehmed Slih, Pervari Ml Mdr 391 Mehmed Slih, Pohtehne Mdr 256 Mehmed Sdk, Musul Jandarma Alay Kumandan, Kim-i makam 353, 377 Mehmed Sleyman, Nifre karyeli 282 Mehmed akir bin Mehmed 202 Mehmed erif, mtevelli, Musul'da 109 Mehmed Tahir Mnif, Meclis-i Mahss azs 151 Mehmed Talat, Sadr- azam ve Dhiliye Nazr 383, 384, 385 Mehmed Tayyib, Musul ahalisinden 108 Mehmed Tevfik, Sadret Mstear 217, 241, 253 Mehmed Zhdi, Mliye Nzr 183

446

MUSULKERKK LE LGL ARV BELGELER mescid 4, 5, 6, 8, 9, 10, 66, 68, 208, 210, 211, 212, 213, 215, 216, 217 meskkt- madeniyye 381 Mesnedgl Mdrl 177 Mesud, Sultan Mahmudun kardei 19, 21 meyih 393, 394 Mehat 192, 361 Mertiyyet 313, 314, 318, 319, 321, 359, 360 metre 270 metrisler 28 Mevl harbesi 242, 243, 244 Mevdud, Musul Hkimi 19, 20 mevz 65, 75, 88, 99 Mevld, Serdet tccarlarndan 331 meydn- gll rsmu 140 meyhne 91 meyve 93 Meyyafarikin 18 mezd pusulas 124 Mezhib Nezreti 168, 171 mezheb-i ehl-i Snnet 215 mezheb-i Hanef 220 Mezopotamya 15 Mezrenk Aireti 138 Mezuri nahiyesi 5, 6 Mr Blyn karyesi 309 Mr Kveder karyesi 309 mr-i mrn 93 mr 61, 72, 89, 92, 100, 103, 125 hamm cr 127 mrliv 67, 68, 70, 77 Mrz Ali, Gebirto Karyesi Reisi 284 mh 65, 74, 87, 99 Msr 16, 17, 31 abyisi 64, 74, 87, 98 Midhat, Van Valisi 405, 406 Midilli gemisi 30 Mikil, Hazne-i Hssa Nzr 196 Mill Mcadele 38 Milli Aireti 54, 114, 115, 116, 397, 398 milliyet 335, 337 Mirkan nahiyesi 9 mirliva haslar 69, 76, 77, 93

mektib 178, 208, 211, 212, 213, 214, 215, 216, 217 ins 210, 212, 215 mekteb-i ibtidiyye 220, 221, 222 rdiye 4, 8, 10, 220 sbyan 8, 9 Meleke Hac karyesi 308 melik 18 Melikah 18, 20 Melikah b. Mahmud, Irak Seluklu Sultan 20 mellh 61 Memlik-i raniyye 330 Mahrsa-i hne 219, 221, 280 Osmniyye 362, 381 Memdh, Dhiliye Nzr 252 Memdh Bey, Musul Vlsi 286, 379, 382, 387 Memlklar 23 memrn-i askeriyye 380 mliyye 293, 295, 297, 298, 299, 300, 380 mlkiyye 235, 293, 295, 297, 298, 299, 300, 380 Osmniyye 330 menbi-i rniyye 276 Osmniyye 277 menfi-i hazne 279, 280 Mendm Aireti 138 Menemenlizde mer Kmil, Erkn- Harbiye-i Ummiyye Diresi nc ubesi Mdr, Miralay 205 Menkr Aireti 139, 196, 199, 201 menzil beygirleri 104 Merbuvan 9 mercimek 65, 75, 88, 100 Merge 10, 11, 226 Biteri 228, 230, 234, 240 kazas 134, 199, 201, 228, 230, 232, 234, 239 muktaat 227 mermer 8 Mervan II, Emev halifesi 16 Mervan Devleti 18

NDEKS Mirza Aa bin Muhammed Aa, erefhan Aireti Reisi 286 Misak- Mill 41 mitralyz 332, 333, 400 Miyadin 34 Mizivri kazas 132 Mool istilas 23 Moollar 22 Molla brahim Sddk, Seldos nahiyesi ileri gelenlerinden 310 Mondros Liman 34 Mtarekesi 34, 38 Monsenyorini, Katolik Sryn Patrii 146 Moral Topal Osman Paa 28 Morgan, Fransa Marif Nezreti Murahhas, Mhendis 276 Mkde karyesi 309 Mmhne rsmu 129 Ms Kzm Efendi, Evkf- Hmyn Nzr Vekili 364 Msev ahl 310 Muallimhne 66 muavin irketler 50 mufassal defter 76, 79, 93 muhalleb 88 yemi 65, 99 Muhammed, Herki aavatndan 286 Muhammed, Irak Seluklular Sultan 20 Muhammed, Musul ahalisinden 108 Muhammed, Sultan Mesud'un kardei 20 Muhammed Abdullah, Hurki karyeli 283 Muhammed Ahmed Aa, Mizivri Aireti Reisi 286 Muhammed Ali bin Hzr Kassab, Musullu 284 Muhammed bin Bilal, Krt reislerinden 16 Muhammed bin Sleyman, Abbas Halifesi Muktefinin kardei 17 Muhammed bin eyh Ahmed, Musullu 284 Muhammed Hac Hamza, Artu Aireti Reisi 282 Muhammed Kani, Meclis-i Mahsus azs 151 Muhammed Saffn, Ebu Seyf karyesi ileri gelenlerinden 284

447

Muhammed eyh Ahmed, eyyal'lmhimzde 287 Muhammed Tahir, Melhdan Kabilesi reislerinden 286 Muhammed Tapar 18, 19 Muhammed Verdik Aa, ire karyesi Reisi 283 Muhammed Yakub Aa, erefhan aavatndan 286 Muhammed Yunus bin Ali Gazal, Zeynava karyesi Reisi 283 Muharrem, ases tifesinden 104 muhasebe icmal defteri 59 icmali 76 Muhsebe Mdriyyet-i Ummiyyesi 349 Muhsebe-i liv-i Musul 66, 70 muhtarlar 353, 361 muhtarlk 360 intihbt 361 muhtesib 65, 70, 88, 99 muktaa 53, 109, 110, 111, 292, 294, 295, 297 mukvelenme 278 Muktefi, Abbas Halifesi 16, 17, 20 Murad III 25, 93 Murad IV 27 Murad Kano, Yezd milletinden 282 Musev 5, 6, 8, 11, 53 okulu 4 sbyanlar 5, 6 Mustafa, anm tccr, Musul'da , 317, 318, 321 Mustafa, Evkf- Hmyn Nzr 183 Mustafa, Musul ahalisinden 108 Mustafa Efendi, Sleymniye nakbi 233, 239, 257, 259, 262 Mustafa Eyyb, Musullu 282 Mustafa Halid, Hurki karyeli 283 Mustafa Kemal Paa 38, 39, 40 Mustafa Ndir, Diyarbekir Vali Vekili 398 Mustafa Nuri Paa 25 Mustafa Vehbi, Meclis-i Mahss azs 151 Mustafa veled-i Salih, sipah, Musul'da 109 Mustafa Zeki, Tophne-i mire Mri 217, 241, 253

448

MUSULKERKK LE LGL ARV BELGELER kalesi 24, 27 kanunnamesi 59, 69, 93 kaps 4 Kolordusu 333 kmr madenleri 301 kprs 35 kyleri 65, 75, 88, 100 kyleri ahalisi 122, 123 livs 3, 8, 13, 25, 60, 65, 69, 70, 76, 77, 79, 93, 141, 143 livs mufassal defteri 69 maarif hissesi 208 mekteb-i rdiyyeleri 220, 222 meselesi 40, 41, 42, 43, 44 mirliva hass 69 mutasarrf 125 Mutasarrfl 107, 123, 142, 145, 148, 149, 151, 228 mfts 28 Nfs Mdriyyeti 339 petrol madenleri 42, 276, 280 Rsmt Nezreti 154 sdt 77 sanayi mektebi 275 sanca 3, 8, 13, 25, 79, 141, 143 surlar 28 ulemas 40 vlsi 200, 274, 346 Vali ve hvlisi Kumandanl 312, 313 Valilii 29, 112, 118, 169, 185, 186, 190, 219, 231, 232, 249, 275, 310, 322, 325, 330, 331, 344, 350, 353 vilyeti 3, 7, 9, 11, 14, 16, 24, 25, 37, 117, 155, 156, 158, 162, 163, 165, 166, 167, 171, 176, 177, 179, 188, 190, 191, 192, 194, 195, 197, 199, 200, 201, 203, 208, 211, 215, 217, 220, 221, 223, 227, 229, 230, 232, 233, 235, 237, 238, 239, 240, 241, 243, 244, 245, 246, 247, 248, 251, 252, 253, 254, 263, 264, 265, 267, 268, 274, 280, 281, 285, 288, 292, 293, 295, 297, 305, 307, 312, 313, 314, 316, 317, 324, 325, 326, 327, 328, 329, 330, 331, 332, 333, 334, 336, 338, 339, 340,

Mustafa Zhdi Paa, Ticret ve Nfia Nzr 183 Musto Abbo, Mmizdin reislerinden 287 Musto bin Mustafa, Artu Aireti'nden 282 Musul 3, 4, 5, 6, 7, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 21, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 30, 34, 36, 38, 39, 40, 41, 42, 44, 51, 52, 53, 54, 55, 59, 66, 69, 75, 76, 93, 100, 104, 112, 113, 116, 117, 118, 119, 120, 121, 123, 124, 140, 141, 148, 150, 151, 152, 154, 156, 157, 158, 159, 160, 161, 168, 169, 170, 171, 172, 174, 176, 178, 179, 180, 181, 182, 183, 187, 188, 191, 198, 199, 201, 202, 203, 204, 205, 207, 209, 210, 214, 215, 219, 220, 228, 231, 232, 233, 234, 242, 243, 244, 245, 246, 249, 250, 251, 252, 254, 267, 269, 270, 271, 272, 274, 275, 276, 277, 278, 290, 291, 292, 296, 299, 304, 313, 318, 319, 320, 321, 322, 344, 350, 351, 352, 353, 369, 374, 378, 379, 381, 389, 394, 402, 403, 404, 406, 407 ahlsi 29, 42, 107, 190, 405, 406 airi 180, 405, 406 Atabeylii 23 beylerbeyisi 25 cisr-i kebri 304, 305 defterdr 123 Duyn- Ummiyye Anbar 324, 325 Duyn- Ummiyye Mdriyyeti 324 Emlk-i Hmyn Komisyonu 195, 196 Ermeni cemaati 69 evkf 80 evkafnn icmali 77 Eyleti 3, 25, 30, 112, 113, 114, 120, 124 Eyleti'nin rusm vridt 124 hkim-i siysisi 405 Hkimlii 19 halk 16, 29, 77, 353, 392, 396 Hapishnesi 335, 338 hatt 39 ileri gelenleri 107 kads 104

NDEKS 341, 342, 343, 344, 345, 346, 349, 350, 352, 362, 364, 377, 380, 381, 382, 383, 384, 385, 388, 400, 408 Vilyeti dre Meclisi 212, 214, 234, 242, 250, 271 yerlileri 118, 119 Kerkk blgesi 3, 15, 51, 53, 55 Musullu boyu 24 Musullular 16, 173, 174 Mutemed, halife 16 Muzafereddin Gkbr, Erbil Atabeyi 22 Muzak karyesi 248 Muzar blgesi 17 Muztazhir, Halife 18 mbyat 381, 382 Mcahideddin Kaymaz, Erbil Valisi 22 mcerred 67, 69, 71, 76, 78, 83, 84, 85, 93, 95, 96, 97 mderris 67, 211, 213 Meyyedl-mlk, Muhammed Taparn veziri 18 mft 117, 209, 215 mhrbn 25 mlkiyet 365 mltezim 353, 356 Mnif, Marif Nzr 183 Mnir, Cemiyet-i Akvamdaki mzakerelerde mavir 44 Mnir Bey, Mlkiye Mfettii 345, 348, 349 Mnir Mehmed, Dhiliye Nzr 182 Mntefik 292, 294, 297 mrriyye resmi 324 mrriyye-i cisr rsmu 127 msakkaft vergisi 279 Mslim 6, 10, 13, 14, 70, 77, 288, 310, 311, 394 nfs 307 Mslman 4, 11, 15, 18, 53, 76, 78, 83, 93, 94, 95, 116, 306, 310, 331, 397, 400 nfs 76, 306 Mstahfizn- Kl 67 mstakil mdde-i umm 361 Mstakil Svari Livas 32, 33 mstemlekt 359 Msterid, Abbas Halifesi 20 mtegallib aalar 356 mtegallibe-i ahl 362 mtesellim 110, 111 mtevell 67 mzyede-i aleniyye 125 mze 122 mezzin 67

449

Nib 118 nal 62, 65, 74, 87, 99 nalbendn rsmu 130 nalacyn rsmu 126 Namo Reo, Yezd 284 Nadir ah 28 Nfia mfettileri 346 Nezreti 346, 347, 348, 349 Nafiz Paa 8 nahiye mdrleri 359 nakd tahslt 382 Nak Kdir, Hemavend Aireti reislerinden 166, 167 Nakkrn rsmu 126 Nmk, Yver-i Ekrem ve Nfia Komisyonu Reisi 163 nardenk 65, 75, 88, 99 narh 75, 91, 102 narhelik 75, 91, 102 Nasr li-Dinillah, Halife 23 Nsreddin Mahmud, Musul Atabeyi 22, 23 Nasriyye 32 Nasluca 400 Nastrler 54, 306, 307, 389, 390, 393 Navdest nahiyesi 9 Nzm Efendi, Musul Mutasarrf 145, 152 Nzm Paa, Htta-i Irakiyye Kumandan 317, 318, 319, 320, 321 Nazin nahiyesi 9 Neb t Aleyhi's-Selm Cmii 210 Nebiyunus 37 Necefieref 11 Necib, Van Vali Vekili 404 Necm karyesi 308 Necr bin Selim Aa, Balata karyesi Reisi 283 nemek 65, 75, 88, 99

450

MUSULKERKK LE LGL ARV BELGELER Orman ve Madin Nezret-i Cellesi 278 Ortadou 14, 51 Osman, Herki aavatndan 286 Osman, Musul Vlsi 207 Osman Ali, Glanber Kim-i makm 257, 259 Osman Bafki Aa, Varto Aireti reislerinden 282 Osman Cndi, Badereli, Yezd 282 Osman Nuri, Meclis-i Mahss azs 151 Osman Paa 10 Osman Paa, Cf aireti ileri gelenlerinden, Glanber Kazas Kim-i makm 233, 234, 239, 262 Osman Paa, Musul Jandarma Kumandan 228, 230 Osmn ake 63, 64, 86, 87, 91, 98, 102 Osmanl 11, 25, 33, 105, 166, 390, 392, 405 altunu 278 asker kuvveti 30, 32, 37, 226, 399 bayraklar 36 birlikleri 32 Devleti 3, 4, 10, 24, 25, 28, 30, 37, 41, 51, 52, 53, 54, 55, 121, 390, 402 Devleti tebeas 118 hkimiyeti 25, 27, 54 hududu 392 Hkmeti 43, 55, 330, 399, 404, 407 idaresi 24, 54, 330, 399 kuvvetleri 30 liras 278 mevzileri 30 petrolleri 277 toplumu 11 topraklar 3, 28, 121 Osmanl ynetimi 43, 55, 404 Osmanllk haysiyyeti 319, 320 otlakiyye 358 otomobil 400 Otoi Aireti 120 Otuz Altnc Svri Alay 239 oymak beyleri 29

Nemlizde Tahsin Paa 278, 279, 280 Nergis Han, ah Tahmasbn veziri 28 Nevde Harbe karyesi 308 Nl 61, 64, 74, 86, 89, 98, 100 nm ift 82, 83, 84, 93, 94, 95 nikh 83, 361 Nimetli 36 Ninos 15 Ninova 15 nidr 64, 74, 87, 99 Nizamlmlk 18 nohud 65, 75, 88, 100 Nureddin Arslanah, Musul Atabeyi 22 Nureddin Bey, Albay, Irak ve havalisi Kumandan 31 Nuri Said Paa, Irak temsilcisi 51 Nusaybin 21, 36, 37, 80, 174 Nusret Bey, Hariciye Hukuk Maviri 43 nfs 76, 178, 255, 260, 294, 297, 327, 328, 329, 330, 339, 340, 341, 342, 343, 358, 361, 373, 403 knn- ceddi 340, 341, 342, 343 kanunu 339, 341 memrluklar 361 Mdriyyeti, Musul 327, 329, 341 nfs- ummiyye 340 nfus saym 54 ngi 63, 73, 91, 102

odun 65, 88, 100 kelei 75 Ohannes, Hazne-i Hssa Nzr 279 ok 91, 102 Olbal el-Trkman 21 On Beinci Kolordu Kumandanl 399, 401 On kinci Kolordu Kumandanl 334, 344, 345 Ahz- Asker Heyeti Riyseti 388 orak 355 Oramar 393 Aireti ress 393 Ordu-y Hmyn 198, 293, 373 orman 124 rsmu 125, 127

kz 88, 195

NDEKS mer Musto Aa, Zimar Emlk- Hmayun ubesi muzarilerinden 286 mer Vehbi Paa, Kuvve -i Islhiyye Kumandan, Ferik 204, 205, 207, 208, 210, 212, 214, 215, 217 r 65, 82, 90, 94, 99, 133, 356, 357, 386 r-i asesiye 73 r vridt 140 zdemir Bey 39, 40 Mfrezesi 40

451

polis 70 Posta Telgraf ve Telefon Nezareti 350, 351, 352 Protestan 4, 12, 13, 14 pulad 64, 74, 87, 99 pulluk 355 pusula-i mezd 124

Padiah haslar 69, 76 emlk 191 pkne 356 Plnler Cemati 236 Pamrini karyesi 402, 403 pamuk 77, 93 papaz 322, 323 para 62, 103, 140, 173, 219, 271, 305, 332, 333, 339, 354, 379, 396 Paris kabinetosu 149 patent 118 patrikhne 4, 269 payitaht 37 pekmez 74 penbe 61, 65, 72, 88, 89, 100 r 82, 94 Penirin nahiyesi 137 penr 60, 61, 70, 72, 74, 88, 89, 99, 100 Percy Cox, Irak'taki ngiltere Yksek Komiseri 38, 43 Persliler 15 petek 85, 97 petrol 3, 6, 8, 9, 42, 52 gaz 191 ihrac 50 kaynaklar 42, 276, 278 meselesi 277 ve neft madenleri 276, 277, 278, 280 pey 124, 353, 356, 357 Peyman, Musul ngiliz Valisi 404, 405 pirin 75 Pirydi nahiyesi 135 plebisit 41, 45

raiyyet 81, 91, 95, 97, 102, 366 Rakka 21, 24, 34 Raniye 7, 9, 11, 12, 196 199, 201, 228, 229, 232, 234, 239, 357 airi 197, 198 Rsim Bey, Mralay, Umum Jandanma Kumandan 364 Raid, Abbas Halifesi 20 Rauf, Yver-i Ekrem ve Hssa Mri 163 Rauf Bey, Bahriye Nzr 34 Razda 176 rey 81, 92, 96, 97, 103, 105, 119, 320 Receb Paa, Badad'da Altnc Ordu-y Hmyn Mri 234, 235 redif zbitn 295 askerleri 110 Rekve karyesi 308 Remk 17 Remvend Frkas 189 Remzi Bey, Musul vilyet mektupusu 263 renberlik 82, 84, 94 rengn bez 73, 90, 101 elvn ibriim 64, 74, 87, 98 resm-i anm 85 arsiyye 83, 95 asesiye 72 siyb 85, 97 bennk 63, 64, 83, 84, 85, 86, 95, 96, 97, 103 ift 82, 83, 84, 94, 95, 96 dd 85, 97 rgdiyye 98 kapan 72 klk 84, 85, 97 klak- anm 84, 97 klakyn 85, 97

452

MUSULKERKK LE LGL ARV BELGELER Ronald Sharl Lindzey, ngiltere Bykelisi 51 Rozo, Petrol iletmecisi 276, 278, 279, 280 Rmiye 54, 389, 390, 392, 395 rub 61, 64, 74, 87, 89, 99, 100, 101 ruble 400 Rurv Frkas 237 Rum 12, 13, 14, 163, 388 Rumeli 355 Rus Baratof Kolordusu 33 cebhe-i harbi 373 esliha-i ceddesi 374 ihtilli 373 Rusya 359 petrol madenleri 276, 280 res 393, 394 res-y air 394, 396 mlkiyye 355 Rstem Mirza 24 rsm 63, 84, 124, 125, 132, 133, 174, 322, 358 rsm- anm 85, 97 ift 83, 95 rsm vridt 140 rdiye mektepleri 53 rdiye-i askeriyye 10

mcerred 83, 84, 85, 95, 98 ahneg 63, 86, 98 ahnelik 63 zemn 82, 84, 85, 94, 96, 97 Resl Aa, Baziyan kazas Kim-i makam 357 Res'l-kr Mahallesi, Musul'da 269, 270, 271, 272 Read, Mliye Nazr 253 Read Hikmet Bey, Hariciye Mstear 34 Reid, Kalemkuh karyesi Muhtar 256 Reid Abdlvahhb, eyh Bizni Aireti'nden 256 Reid Aa bin Ahmed Efendi, Kelek Karyesi Reisi 285 Reid Bey, Miralay 265, 266 Reid Haydar, Hemavend reislerinden 193, 194 Reid smail Aa, Kevilan karyesi Reisi 285 Reid Paa 29 Revend Frkas 187, 189 Revanduz 5, 7, 8, 11, 12, 29, 37, 38, 39, 40, 41, 44, 49, 141, 143, 185, 406 ayir reisleri 396 beyi 29 ngiliz memr- siyssi 393 sdt 397 ulems 397 Revne Aireti 196, 199, 201 Rey 17, 18 Rfat, Hariciye Nazr 315 Rfat, Sadr- azam 231, 241, 245, 254, 260, 268, 273 Rfat Bey, Hazne-i Celle-i Mliye Tahslt Mdr 300 Rza, Adliye ve Mezahib Nazr 208 Rza, Meclis-i Vkel azas 203 Rza, Serasker 223, 238, 239, 247, 249, 264, 296 Rza Bey, Mralay, Otuz Altnc Svri Alay Kumandan 233, 236, 237, 238, 239, 240, 241 Rza Nur Bey, Lozan Mzakerelerinde ikinci delege 42 Rza Paa, Savicbulak Mutasarrf 28

Said, Meclis-i Mahsus azs 151 Said, Sadr- azam 280 Sabis zaferi 32 sabun 64, 74, 87, 99 Sadret 117, 119, 144, 149, 150, 151, 159, 160, 161, 168, 175, 178, 180, 181, 184, 185, 190, 192, 200, 209, 210, 211, 214, 215, 218, 221, 226, 228, 229, 231, 233, 237, 238, 242, 244, 245, 251, 252, 254, 255, 263, 264, 266, 268, 269, 290, 292, 296, 297, 298, 300, 304, 306, 335, 336, 383, 384, 389, 397, 398, 401, 407, 408, 409 tezkiresi 185, 276 Sdt 67, 81 Sdt- Berzencye reisleri 228, 229, 230 sdtn emlk kaytlar 93

NDEKS Sadk Sleyman, Kelek karyeli 283 Sadullah Bey, Erkan- Harp Kaymakam 34 Safevler 24, 27 shib-i arz 367 arz 65, 82, 85, 88, 94, 95, 96, 97, 99, 100 raiyyet 83, 85, 95, 97 timar 81, 83, 96 Sahran livas 25 sahte jurnal 370 sahtiyn 65, 68, 75, 88, 100 sakat ve khne bakr 90, 101 Salahiye 7, 8, 9, 12, 34, 235, 237, 238, 240, 241, 245, 246, 313, 385, 386 Salih, Cemiyet-i Akvamdaki mzakerelerde mavir 44 Salih Aa d, Artu Aireti reislerinden 286 Salih Hallo, Bot Aireti'nden 285 Salih Han, Bana Hkimi 29 Salih Serhan Aa, Toy Aireti reislerinden 283 Salmon, Yzba 38 Saltant- Osmniyye 330 Samra kazas 27 sanat 366 sanyi 219, 220, 355 mektebi 52 Sanbaz Aireti 139 sancak 105 beyi 83 Sarl tifesi 207 Sartnabal, Asur Hkmdr 15 Sava, Meclis-i Mahss azs 151 Savibulak 330, 332 sazlk 124 rsmu 128, 132 Sebul nahiyesi 137 sebze 93 sebzevt 65, 77, 88, 94, 99 seferberlik 353, 368, 369, 372, 374, 378 Sehmare kazas 11 sel 52 Selahaddin Eyyub 21, 22 Selbartu nahiyesi 135 Seluklu ordusu 18

453

Sultanl 19 Seluklular 51 Selukah, Fars ve Huzistan Meliki 20 Seldos nahiyesi311 Selifan nahiyesi 6 Selim, kale dizdar 109 Selim Aa bin Mahmud Aa, Erg Aireti reislerinden 287 Selman, Badad nkib'l-eraf 163 Selmanpak 32 Semamek livas 25 Semerat livas 25 Semil deposu 37 Semln karyesi 309 Sencer 18, 19, 20 senedt- hkniyye 243, 244 Sephl karyesi 309 Ser-ktib-i emvl 118 Serasker 167, 197, 203, 206, 227, 234, 240, 241, 262, 266, 268, 296, 297, 299 Seraskerlik 196, 204 tezkiresi 223 Serav Mrbd nahiyesi 137 serbest-i ticret 234 Sernar 26, 134 Sernar Kendaac nahiyesi 136 Serderya 40 Serdet 9, 313, 330 sermaye akesi 110, 111 Serv Kn karyesi 308 servet 178 servet-i tabiyye 356 Setik ky 10 sevb 65 Sevkulsuyuh 30 Seyfeddin Gazi II, Musul Atabeyi 21 Seyfd-devle, Arap Emiri 18 Seyhan 30 Seyln Slih karyesi 309 seyyr air 371 Seyyid Ahmed 229 SeyyidHalil bin Sleyman, Nifre karyeli 282 Seyyid Mehmed Efendi, mft-i sbk 233, 239 Seyyid Mustafa Efendi, Nakb 188

454

MUSULKERKK LE LGL ARV BELGELER summak 61, 65, 72, 75, 88, 89, 99, 100 Suphi Bey, 38. Frka Kumandan, Albay 31 Surci nahiyesi 5 Suriye 16, 17, 19, 20, 318, 319, 320 emir ve melikleri 18 seferi, Timurun 23 Surne ky 223 Surta Mdrl 177 nahiyesi 10, 134, 288 Suyabasan nahiyesi 79 Slle-i Thire 164 Sleyman Asker Bey, Irak ve Havalisi Kumandan, Yarbay 31 Sleyman Paa 106 Sleyman Paa, Abdlcelilzdelerden, Musul Valisi 29 Sleyman veled-i Mir-eyh, sipah, Musul'da 109 Sleyman veled-i Selim, sipah, Musul'da 109 Sleymaniye 7 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 34, 37, 38, 39, 41, 53, 54, 133, 134, 176, 184, 186, 194, 196, 199, 201, 226, 227, 228, 229, 230, 231, 232, 233, 234, 237, 238, 239, 240, 241, 262, 288, 303, 313, 330, 376, 386, 396, 399, 400, 401 Heyet-i Sulhiyyesi 255, 257 dre Meclisi 226 ngiliz siyas hakimi 397, 398 Jandarma Taburu 259, 261, 376 kumandan 185 Ml Sand 261 Mekteb-i Rdiyyesi 219, 220, 222 mutasarrf 188 Mutasarrfl 188, 248, 260, 261, 265, 267 tark-i ticreti 236 Sleymanah 20 Slkn ayr 24 sn bcei 249, 250, 251, 252 Snn 105, 106 srb 64, 87, 99 Sreyya, Ser-ktib-i Hazret-i ehriyr 161, 164, 169, 172, 179, 183, 184, 191, 192, 218, 226 sr 84, 97

Seyyid Taha 40, 54, 374, 389, 390, 392, 394, 395, 396, 397 Seyyid Yahya bin Seyyid Ali, Kadkent karyeli 287 sbyn mektebleri 4, 5, 8, 221 snat 356 sicill-i nfs 341 dre-i Ummiyyesi 328, 329, 339, 340 dre-i Ummiyyesi Tahrrt Kalemi 326 Mdriyyeti 328 Siird 40, 251, 252, 402 Mutasarrfl Vekleti 402 silh 373, 394, 400, 404, 405, 406 silhrlk 374 Simko, airet reisi 54, 389, 390, 392, 394, 395 simsr 62, 73, 90, 101 simsriyye 68, 73 Sina 37 Sincar 209 da 109, 110 Kim-i makml 351 Mfrezesi 34 nahiyesi 3, 6, 7, 12, 21, 22, 23, 30, 68, 208, 215, 335, 349, 350, 351 siph 98 siph 63, 67, 70, 71, 78, 80, 86, 95, 98 topra 85, 97 Sivas 180, 182, 183, 187, 188, 253 Sivil nmndaki Raca karyesi 226, 227 siyset 91, 92, 102, 103, 162 bedeli 91, 102 etmek 91 soan 65, 75, 88, 100 Sovyetler 42 Sku'l-hayl rsmu 126 hnta rsmu 125 su deirmeni 8 Suaybe Bercisiyye ormanl 31 suba 63, 73, 85, 86, 91 sulularn iadesi 50 sulh konferans 399 Suluh, Asur Hkmdr Sartnabalin esas ismi 15

NDEKS Srck kazas 134 Sryn 11, 13, 53, 158 Katolikler 144, 145, 146, 147, 148, 150, 151, 152, 153, 156, 157, 158, 159, 169, 170, 172 okulu 4 Yakbler 144, 145, 146, 147, 148, 150, 151, 152, 153, 170, 172 kadmler 5, 157, 159, 170, 171, 172 Katolik Patriklii 167

455

b Umar karyesi 309 fi 105, 106, 220 ah Abbas 25, 27 smail 3, 24 Tahmasb 28 ahin Cnd, Artu Aireti reislerinden 286 ahnedrlk 61, 72, 89, 100 ahneg 86 ahrh 63, 90, 102 ar 194 ak 373 kir 202 aklava kazas 9, 39 am 3, 19, 232, 233 ambe 11 amiye 195 ammr Aireti 30, 122, 123, 173, 174, 204, 206, 223, 317, 321, 322, 324 eyhleri 30 ekiys 319, 320 reisleri 318, 319, 320 Urbn 110, 111 arb 61, 72, 89, 91, 100 arkiyanlu Aireti 114, 115, 116 atra-Ammare hatt 31 attulkbn 277 attlarap 30 nehri 30 aver nahiyesi 9 ebek karyeleri 205, 208, 210 nahiyesi 137 ebekliler 208, 212, 213, 214, 219, 221 ehirlyn 85

ehr-i Pazar 11, 12, 18, 134, 196, 199, 201, 226, 227 muktaat 227 ehr-i Zol belerbeyisi 105 ehr-i Zor 7, 11, 21, 22, 26, 30, 79, 104, 105, 133, 134, 141, 143, 162, 219 Eyleti, Eyyubler 22 Mekteb-i Rdiyyesi 220, 222 Mutasarrfl 142 ekvet 197, 236 eker 64, 74, 98 ekmirn Aireti 139 em-i asel 65, 74, 88, 99 emamek menzili 27 emdnn 5, 334, 393, 406 Kim-i makml 397, 404, 405, 406 sdt 397 ulems 397 emrn Aireti 139 emkan Aireti 5 emseddin Molla Grni Camii 302, 303 er-i erf 124 erefd-devle Kurey 18 erefd-devle Mslim, Musul Emiri 18 erif Ahmed Reid, Musul Valisi 282 erif Celil, brahim Aa karyesi Muhtar 256 erifan Aireti 5 evrik rsmu 126 eyh 67, 204 eyh Adiyy 211, 213 Medresesi 208, 211, 216, 219, 221, 222 Trbesi 212 eyh Ajimi el Sadn 38 eyh Bahaeddin Efendi, madiyenin Berbin kynden 402, 403 eyh Bizn 267 airetleri 247, 248, 255, 257, 262, 263, 264 eyh Fazl, Cabur Aireti reislerinden 283 eyh Hecer, ammr Aireti eyhl-meyihi 122, 123 eyh Mahmud, Barzan Aireti Reisi 37, 39, 54, 393, 396, 399, 400

456

MUSULKERKK LE LGL ARV BELGELER Thire 146, 152 Kilisesi, Musulda 144, 145, 152, 170, 171 tahkk memrlar 229 tahkkt- fenniyye 279 tahms rsmu 126 tahrr-i atk 340 nfs 295, 297, 326, 328, 329 tahrrt 288, 324, 326, 327, 336, 339, 346, 351, 353, 409 tahsldr 357, 376 Tahsin, Ser-ktib-i Hazret-i ehriyr 232, 254, 274, 275, 285, 300, 301, 304, 306, 307 Tahsin, vali 333, 334 Tahzud adas 125 Tak iskelesi, Kysancakta 9 takrr 219, 302 Taktak 34 Takuravya nahiyesi 334 Talat Paa, Dhiliye Nzr 33, 320, 350, 364, 382, 379 Talabanler 235, 259 Aireti 160, 162, 164, 165, 172, 173, 175, 236 Talabanl Abdssamed 172 talebe 67 Talib, r-y Devlet Mlkiye Diresi azsndan 300 Talib Bey, Basra Mebusu 31 tamm ift 83 tamga 61, 62, 64, 65, 66, 72, 73, 74, 75, 86, 87, 88, 89, 90, 98, 99, 101 rsmu 125, 129, 131 tamga-i anm 61, 68, 89, 101 gn 68 siyh 62, 73, 90 tamgac 65, 88, 99 Tancer ay 10 Tanzmt- Hayriyye 116, 117 tapu 82, 83, 84, 94, 95, 96, 362 memrlar 363 nizmnmesi 243, 244 Tarfk 187 tarm 7

eyh Mahmud, am Naibi 23 eyh Marf 233, 239 eyh Muslih 397 eyhan 4, 5, 208, 209, 214, 215, 219, 221 eyhler 209, 235, 311, 353, 362, 365, 392 eyhre karyesi 311 eytanboaz 40 a tifesi 214 208, 209, 220 iyye 220 rnak Kim-i makml 402, 403 ifre 313, 349 telgrafnme 303, 313, 349, 386, ihvana karyesi 127 ikk Aireti 374 irkat Emlk- Hmyn ubesi 195, 223 irvan 5, 141, 143 ayiri 405 it Aleyhisselm Camii 210 ivan 248, 257, 261, 265, 267 Aireti 245, 247, 248, 256, 258, 259, 260, 261, 262, 263, 264, 265, 267 nahiyesi 135 iveglliler 226, 227 huklu karyesi 199, 201 huklular 196, 199 r-y Devlet 141, 156, 157, 159, 170, 171, 224, 225, 242, 271, 302, 303, 304, 305 Dhiliye Diresi 157, 224, 225 Mliye Dairesi 302, 303, 304, 305 Mlkiye Diresi 141, 143, 242, 243, 244, 271, 273, 300 ukka 120, 121, 123

tadd memrlar 357 tadd- anm memriyyetleri 364 Tabri 313 Taberiye 19 tabya 28 Taha Hzr, Hcn Kabilesi reislerinden 286 Tahdid-i Hudut Komisyonu 47 tahl 93 Tahir, Musul Valisi 323, 327 Tahir ev, Doski Aireti reislerinden 283

NDEKS sektr 8 rnleri 3, 7 tarla 6, 7, 112, 355, 356 Tavvahin 17 Tayyar Paa 113, 114, 115 tayyre 400, 406, 407, 409 Tazehurmatu ky, Kerkkte 8 tife-i Dmen 78, 79 tebea-i Devlet-i Aliyye 118 Osmniyye 278 Tebriz 105, 106 seferi, Kannnin 24 tekdiyye tevkft 358 teklf 358, 366 teklf-i diyye 372 emriyye 204, 206, 382 harbiyye 372 tekek 82 Teki 18 tekke 4, 5, 6, 7, 8, 9 Telafer deposu 37 nahiyesi 6, 34, 129, 335, 336, 338, 339 nahiyesi ahlsi 338 telgraf hatt 350, 351, 352 Telgraf dre-i Ummiyyesi 381 telgrafhane 6, 9, 10 temm ift 96 temettu vergisi 358 Temir Mrz, Badereli Yezd 282 Temur Aa bin Sleyman, Melgan Reisi 286 Tenbal 10 ter-meyve 65 Teratul nahiyesi 138 tercman 118, 119 teruzi 88, 99 Tesayn ky, Kerkkte 8 Tesr-i Mumelt Komisyonu 291 teklt- adliyye 362 Tevfik Rd Bey, Hariciye Vekili 45, 46, 51 tezkire 121, 159, 160, 166, 191, 195, 203, 204, 218, 225, 226, 228, 231, 233, 240, 241, 242, 245, 255, 268, 269, 271, 290,

457

292, 296, 299, 305, 310, 317, 349, 397, 401, 407 tezkire-i serasker 166 ticret 119, 240, 241, 375, 368 kafileleri 235 Ticret ve Nfia Nezreti 305 tiftik 73, 90, 101 Tikrit livas 3, 25 timar 4, 25, 59, 60, 69, 85, 91, 93, 97, 102, 104, 105 timarh-i zuem 68 Timur 23, 51 Tinal ay 10 tohumluk 194, 250, 251 tonilato 278 top 332, 333, 395, 400, 403 Topal Osman Paa, ran seferi Seraskeri 28 Townshend, ngiliz Generali 32, 33, 34, 39 Trablus vilayeti 29 Trablusgarb 181, 232, 233, 239 Trabzon 400 Trakya 41 tura 167 Turul Bey 17, 18, 20 Tulun Devleti 16, 17 tuman 64 tun 64, 87, 99 Turan 41 Trek karyesi 309 Turksh Petroleum Kumpanyas 50 turuk 358, 383 Tutu 18 tutya 64, 74, 87, 99 tuz 8, 9, 235, 324, 325 Tuzhurmatu 34, 37 tccar 233, 236, 237 tfenk 205, 256, 258, 260, 261, 265, 267, 373, 376, 400 Trk 8, 9, 11, 18, 37, 41, 53 birlii 34, 39 delegasyonu 42 esirleri 36 hkimiyeti 38 heyeti 43, 44 Hkmeti 39, 45, 47, 49, 51

458

MUSULKERKK LE LGL ARV BELGELER ust 374 Utba b. Farkat, Hz. merin komutanlarndan 15 Uzun Hasan Bey 24

idareciler 51 ktalar 35 kuvvetleri 31, 32, 34, 39, 54 kltr 51 memurlar 37, 49 mfrezesi 40 ordusu 36 tarihi 51, 55 tezi 41 uzmanlar 45 -ran snr 27 Trke 6, 8, 9, 37, 222, 359 eitim ve retim 53, 219 Trkiye 40, 42, 43, 45, 46, 47, 48, 49, 50 Byk Millet Meclisi 46 uyruu 48 Irak meselesi 40 Irak snr 46 Trkler 8, 16, 30, 33, 39, 42, 44, 51, 52, 54, 335, 337 Trkmen 24, 38 babuu 22 boylar 3 emirleri 24 oymaklar 24, 51 ttn tarm ve ticareti 9 Tyrrell, ngiliz temsilcilerinden 42

cret 277 cret-i dakkkiye 62, 73, 90, 102 mer-y Berzencyye 230 veynat deposu 37 veys, Celyirlilerden sultan 23 zm 93 tekei82 94

ur 92, 102 Ukayller 16 ulak 104 ulem 209, 212, 221, 310, 393, 394 ulush-i Liv-i Musul 62, 86, 103 uluslar 86, 103 Umr- Adliyye ve Mezhebiyye Nezreti 147, 149 Umr- Mlkiyye Heyet-i Teftiyyesi Mdriyyeti 347, 348 umr- ticriyye 237 Urbn 123, 205, 400 Urban- Beriyye 25 Urfa 3, 21, 41, 397, 398 kalesi 24 Uruguay temsilcileri 45

vakfiyyet 365 vakf 60, 69, 70 vakflar 77, 93 Van 6, 7, 332, 333, 373, 389, 395, 397, 402 Vali Vekaleti 402 Valilii 389, 392, 404 vilyeti 333, 334, 393, 395, 400, 402 Musul huddu 333 Vanl Mustafa Efendi 396 vridt 124, 125, 143 Vehbi, Bitlis Vali Vekili 403 Veled, Kerkk Zabtiye Taburu'nda Yzba 233, 239 Veli Paa, Mirliva 297, 298 veliaht 20 vergi 39, 52, 53, 93, 112, 113, 114, 118, 119, 120, 140, 292, 317, 325, 326, 358, 379, 380, 381 kuydu 358 oranlar 70 sistemi 288 Vezine nahiyesi 9 Vezne 290, 291 Vezziye-i rite rsmu 126 Vibliki, ngiltere Musul Viskonsolosu 54, 312, 317 Viranehir 54, 398 Von der Goltz Paa, Mareal, 6.Ordu kumandan 32 vurguncular 202

NDEKS yk 400 yn 65, 75, 88, 100 Wilson, ngiltere Irak Siyasi Memuru, Yarbay 36

459

Yakub Efendi, Musullu Tazde 287 Yakbler 14. 152, 153, 157 ya 60, 61, 70, 72, 74, 88, 89, 99, 100, 371 yamaclk 48 Yahudi 4, 5, 6, 9, 12, 13, 14, 59, 69, 93 cemaati 69 mahallesi 76 Yahya b. Sleyman, Musulda emir 16 Yakupah 24 Yakut 17 Yanko, ura-y Devlet azs 142 yar gebe 52 yasak 118, 119 ya yemi 65, 75, 88, 99 Yavuz gemisi 30 Yavuz Sultan Selim 24, 51 yem bedeli 368 yemi 88 yk 61, 89, 100 Yenieri Oca 354 yeralt zenginlikleri 52, 54 yerli air 374 jandarmalar 355, 371 Yezd 64, 74, 86, 98 akmie 74 Yezdn bin Hasan, Dehkn karyesi aas 284 Yezd 13, 209 Yezdler 6, 7, 14, 30, 116, 117, 192, 208, 210, 212, 213, 214, 215, 217, 220, 349, 337, 350 Yldz Saray Bakitbet Diresi 169, 191 youn iplik 63, 90, 102 yol ve kprlerin yapm 382 yund 63, 86 Yunus, sipah, Musul'da 109 Yunus(A.S.) mezar vakf 77 Yunus Aa, Bot Aireti reislerinden 284 Yunus bin Ahmed, Musullu 283 Yusuf Paa, Badad Valisi 25

zabt varakas 157, 159, 165, 166, 203, 207, 354, 370 zbta 354, 355, 369 diresi 354 zahre 27, 203, 249, 250, 251, 253, 254, 297 ihrc 251, 252 mddehirleri 387 yokluu 28 Zhir, Hereki aavatndan 286 Zaho 4, 5, 6, 11, 12, 25, 34, 37, 49, 131 deposu 37 Zalvav nahiyesi 135 Zap nehri 3, 7, 5, 9, 10, 22, 26 zviye 4, 6, 7, 8 zeamet 4, 25, 60, 69, 91, 93, 105 erbab 59 zegrek 65, 75, 88, 100 zekt 62, 86, 103 Zekeriya Bey, Redif Kim-i makm 184, 186 Zeki Paa, Drdnc Ordu Mri 198, 200 zemn 81, 94, 96 zemherr 84 Zemzir Muharebesi 32 zenbre 85 zencebil 65, 74, 87, 99 Zendzengne nahiyesi 135 Zengene livas 25 Zengiler 20, 22 Zenkabd livas 25 Zevb, ran'da bir ehir 276 havlsi 277 hrct irket-i mstakbelesi 277 petrolleri 277 Zevy 66, 67 Zeyneddin Ali Kk b. Beytegin, Erbil Atabeyliinin kurucusu 22 Zeyneddin Yusuf, Erbil Atabeyi 22 zeytun 65, 75, 88, 100 aalar 146, 152 zeytunluk 147, 153

460

MUSULKERKK LE LGL ARV BELGELER Arap Hkmeti Kumandanl 407, 408, 409 hkim-i siyssi 407, 409 Mutasarrfl 7, 349, 350 Zulm suyu 10 Zunn veled-i Cdir, tcir, Musul'da 109 zuam 67, 70, 77, 80 Zbeyr Muharebesi 31 Zhdi, ura-y Devlet Mlkiye Diresi azsndan 300 zrr 293 Zvvr- rniyye 265, 266

zmem-i atka 357 Zbr 4, 5, 12, 49, 141, 143, 246, 247, 248 airet reisleri 405 halk 141 Kim-i makml 141, 143 nahiyesi 53, 141, 142, 143, 307 zift kmr 8 Zimav karyesi 127 zin 92, 103 ziraat 4, 5, 355, 356 Zor 3, 174, 207, 224, 225, 407, 408, 409 Alay 371

BBLYOGRAFYA

ALTUNDA, inasi, Tolunlular, A, c. XII/I, MEB., stanbul 1974 ARMAOLU, Fahir, 20. Yzyl Siyas Tarihi, Trkiye Bankas Yaynlar Ankara 1984 Belgelerle Trkiye Cumhuriyeti, Uluslararas Temelleri, Lozan-Montr, Trkiyenin Komularyla mzalad Balca Belgeler (Derleyen: Reha Parla), Lefkoa 1987 BOSTAN, dris, Zor Sancann mar ve Islah ile Alakal Layha, Osmanl Aratrmalar, stanbul 1986 DANMEND, smail Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi c. II, III, IV, Trkiye Yaynevi, stanbul 1972 DARKOT, Besim, Musul, A, c. VIII, stanbul 1960 Devlet Salnmesi 1324 Devlet Salnmesi 1325 Devlet Salnmesi 1334 Devlet Salnmesi 1336 Dstur, Tertib III, C. VII JAESCHKE, Gotthard, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, (ev: Cemal Kprl), TTK, Ankara 1986 ___________________, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, TTK, Ankara 1970

BBLYOGRAFYA

463

KAFESOLU, brahim, Atabeylikler, Trk Dnyas El Kitab c. I, TKAE, Ankara 1992 ____________________, Erbil Atabeylii, Trk Dnyas El Kitab c. I, TKAE, Ankara 1992 ____________________, Kk-bri, A, c. VI, MEB, stanbul 1955 ____________________, Seluklular, Trk Dnyas El Kitab c. I, TKAE, Ankara 1992 KARACAN, Ali Naci, Lozan, Milliyet yaynlar, stanbul 1971 KARAL, Enver Ziya, Osmanl Tarihi c. VI, VIII, TTK, Ankara 1962 KARPAT, Kemal H, Ottoman Population 1830-1914 Democraphic and Social Characteristics, The Universtiy of Wisconsin Press, USA 1985 Lozan Bar Konferans Tutanaklar Belgeler Takm 1, c. I, Kitap 1/Takm 2, c. I, Kitap 1, (eviren Seha L. Meray) ASBF, Ankara 1972 Lozan Konferans, 1922-23, Konferansta Tezekkr Olunan Senedt Mecmuas Takm 2, c. I, stanbul 1341 MERL, Erdoan, Tolunlular, Trk Dnyas El Kitab c. I, TKAE, Ankara 1992 _______________, Mslman Trk Devletleri Tarihi, . Edebiyat Fakltesi Yayn, stanbul 1985 aatay),

Mustafa Nuri Paa, Netyicl-Vukut 4 cilt (Sadeletiren: Neet TTK, Ankara 1979 Musul Meselesi, Yakn Tarihimiz c. II, 1962 KE, Mim Kemal, stanbul 1977 Musul Meselesi Kronolojisi

1918-1926,

TDAV,

Peev brahim Efendi, Peev Tarihi c. I, II, (Hazrlayan: Bekir Stk Baykal), TC. Kltr Bakanl Yayn, Ankara 1981

464

MUSULKERKK LE LGL ARV BELGELER

RASONY, Laszlo, Tarihte Trklk, TKAE Yayn, Ankara 1988 SABS, Ali hsan, Harp Hatralarm, Birinci Dnya Harbi c. II, III, Nehir Yaynlar, stanbul 1990 Sadruddin Ebul Hasan Ali bn Nasr bn Ali el-Hseyin, Ahbard-Devle s Selukiyye (eviren: Necati Lgal), TTK, Ankara 1943 Salnme-i Musul 1308 Salnme-i Musul 1310 Salnme-i Musul 1312 SAM, emseddin, Kmsul-Alm c. V, VI, stanbul 1314 SREL, Ziya Arif, ngilizler Musulu Nasl Aldlar, Yakn Tarihimiz, c. I, 1962/1 SONYEL, Salh R., Trk Kurtulu Sava ve D Politika II, TTK, Ankara 1986 SOYSAL, smail, Trkiyenin Siyasal Antlamalar c. I, TTK, Ankara 1983 ENZEN, Vasfi, Osmanoullarnn Varlklar ve II. Abdlhamidin Emlk, TTK, Ankara 1982 Trk stiklal Harbi Mondros Mtarekesi ve Tatbikat I, TC. Genelkurmay Bakanl Yayn, Ankara 1992 UZUNARILI, smail Hakk, Anadolu Karakoyunlu Devletleri, TTK Ankara 1969 Beylikleri ve Akkoyunlu-

_________________________, Osmanl Tarihi c. II, III/1, III/2, IV/1, IV/2, TTK, Ankara 1954 OK, Bahriye, slm Tarihi, Emevler-Abbasler, MEB, Ankara 1983 YNAN, M. Halil, Trkiye Tarihi, Seluklular Devri, . Edebiyat Fakltesi Yayn, stanbul 1944

BBLYOGRAFYA

465