Milliyet

ın okurlarına armağanıdır
Milliyet Mil yet iyet M ye)
Milliyet Mil yet ye t M ye
Milliyet Mil yet ye t M
Milliyet Mil yet yet M
Milliyet Mil yet yet M
Milliyet Mil yet yet M ye
Milliyet Mil yet yet M ye
Milliyet Mil yet iıiet M ae
Mil iyet Mil yet yet M ye
Mil iyet Mil yet ye t M
Mil iyet Mil yet ye t M
Mil iyet Mil yet yet M y*
Mil iyet Mil yet yet M ye;
Mil iyet Mil yet yet M ye
Mil iyet Mil yet yet M s*
Mil iyet Mil yet yet M ye
Mil iyet Mil yet yet M «e
Mil iyet Mil yet yet Mi ye
Mil iyet Mil yet ye t M ye
Mil iyet Mil yet yet M ye
Mil iyet Mil yet ye t M yet
Mil iyet Mil yet yet M yet
Mil iyet Mil yet yet M yel
Mil iyet Mil yet yet M yel
Mil iyet Mil yet yet M yel
 ÖNSÖZ
Oğuz Türklerinin Bozokiar kolundan Günhan boyuna bağlı Kayı aşireti, Söğüt ve Domaniç
taraflarına geldiği zaman, başlarında Gündüzalp oğlu Ertuğrul (Erdukrul) Bey bulunuyordu. O’-
nun oğlu olup adını kurduğu devlete veren Osman Bey, babası gibi Selçuklu Devleti’nin bir
Uç Beyi’ydi (1281). Bu aşirete, daha Ertuğrul Bey zamanında (1231) Söğüt kışlık, Domaniç yaz­
lık yurt olarak verilmişti. Böylece XIII. yüzyılın son dörtte biri içinde doğmuş bulunan Osmanlı
B eyliği’nin ilk başkenti, hatta ilk şehri, bu küçük Söğüt kasabasıydı.
Bugünkü Bilecik iline bağlı bir ilçe merkezi olan bu yerin eski Türk kaynaklarında “Söğütçük”
adıyla geçtiği ve Ortaçağlar’dan başlayarak bir yerleşim merkezi olarak mevcut bulunduğu bi­
linmektedir. Ertuğrul Gazi’nin türbesi de bu ilçede bulunmaktadır.
Doğu Roma - Bizans İmparatorluğunun başkenti İstanbul, 1204 yılında IV. Haç Ordusu ta­
rafından ele geçirilip bir Latin-Katolik İmparatorluğu kurulunca, İznik’te Laskarisler bir prens­
lik kurmuş ve Bizans Hanedanı Paleologoslar’dan Mikhael, bu küçük devleti entrika ile ele ge­
çirdikten sonra, 1261’de İstanbul’u geri alarak, Bizans Devleti’ni ihya etmişti. Bu sırada Ku­
zeybatı Anadolu’da bulunan ve Osmanlılarca Tekfur (*) diye anılan şehir ve kale sahibi Rum
Beyleri, İznik Devleti’ne bağlıydı ve varlıklarıyla istilâlara karşı güçlü bir savunma gücü oluş­
turuyorlardı. Esasen Latin İmparatorluğu nüfuzunun Batı Anadolu’ya yayılamamasının en önemli
etkeni de onların bu durumuydu.
Paleologoslar’ın 1261 yılında İstanbul’u tekrar ele geçirip Latin İmparatorluğu’na son ver­
melerinden sonra ve özellikle merkezden malî ve gerektiğinde askerî yardım göremez hale gel­
meleri üzerine bu Tekfurlar zamanla imparatorun egemenliğini yalnız ismen tanıyan, ancak
onlardan emir almayan, her türlü davranışlarında serbest derebeylikleri olmuşlardı. Ancak, mer­
kezle olan bağları gevşedikçe güçleri de azalmış ve müşterek bir savunma sistemi oluştur­
maktan da çıkmışlardı.
Genç, dinamik, yayılma gücü ve hevesi bulunan Osmanlı Beyliği'nin ilk avını, en zayıfların­
dan başlamak üzere, bu Tekfurların oluşturması doğal ve mukadderdi. Nitekim, OsmanlIların
ilk tarihi olayı demek olan ilk askeri hareketi, 1284 tarihinde İnegöl Tekfuru ile Ermeni Derben­
di çatışmasıdır. Ertesi yıl veya bir yıl daha sonra İnegöl’ün 12 km. uzağında, Emirdağı etekle­
rinde bulunan Kuluca Hisar'm bir gece baskını ile ele geçirilm esi ise OsmanlIların ilk fethidir.
Bunu, 1288 yılında Eskişehir yöresinde ve Porsuk Suyu üzerinde bulunan Karaca Hisar’ın fet­
hi izler. 1298 yılında ise Bilecik, Yarhisar ve İnegöl alınmış, bu suretle Osmanlı Beyliği birçok
şehirleri olan bir devlet haline gelmişti.
Bundan sonra 1300 yılında Yenişehir’in fethi ile Osmanlı toprakları İznik Gölü’nün güney
kıyılarına ulaşmış ve burası Osmanlı Devleti’nin Söğüt’den sonra ikinci başkenti olmuştur. An­
cak, bu genç devlet hâlâ bir metropol arayışı içindeydi ve buna Bursa adaydı. Nitekim, 1326
yılına kadar OsmanlIlar Kuzeybatı Anadolu’da 24 yerleşik yer ele geçirdikleri halde, ancak Bur-
sa’nın fethi üzerine başkent buraya nakledilmiş ve Edirne’nin fethine kadar —kısa bir ara ile —
başkent olarak kalmıştır.
OsmanlIlar, öbür Türkler gibi, sahip oldukları yerlerde kurdukları dini ve sosyal müessese-
lerie buralara kendi damgalarını vurmuşlardır.
Söğüt’de Ertuğrul Gazi’ye ait olduğu bilinen —sonradan temeline kadar değişip
yenilenmiş — tek kubbeli ve tek minareli kare planda bir cami vardı. Şehrin 2 km. kuzeyinde
ve Bilecik yolu üzerinde bulunan Ertuğrul Gazi Türbesi, kurşun kaplama kubbeli ve tuğla du­
varlı olup birçok onarım görmüştür. Söğüt’de Orhan Gazi tarafından da bir cami yapılmışsa
da bundan günümüzde h içbir iz mevcut değildir. Çelebi Sultan Mehmed’in yaptırdığı camiden
özgün bölüm olarak ise yalnız minaresi günümüze gelmiş, kalan bölümü tamamen çağdaştır.
OsmanlIlar, aldıkları yerlerdeki kiliselerin en büyüğünü camie çevirir, öbürlerini Hıristiyan
uyruklarına bırakırlardı. Nitekim, 1331 yılında İznik alındığı zaman, Hıristiyanlıkta Hz. İsa’nın
uluhiyetini ve teslis akidesini resmen tespit ve tescil eden İznik Konseyi toplantısının 19 Ha­
ziran 325 tarihinde açılışının yapıldığı Aya Sofya K ilisesi’ni (* *) camie çeviren Orhan Gazi, bu­
na b ir medrese eklemiş ve yaptırdığı imaretin açılışında muhtaçlara kendi eliyle çorba dağıt­
mıştı (***). İznik, fethinden sonra —kısa bir süre de olsa— Osmanlı Devleti’ne başkentlik et­
miştir.
Orhan Bey, Osmanlı Devleti’nin önceki başkenti Yenişehir’de de —bugün ancak bir mina­
resi ilk durumda bulunan ve Ulu Cami diye anılan— bir cami yaptırmıştır. Bursa ise, bilindiği
gibi, Türkler tarafından camiler, medreseler, imaretler, saraylar, türbeler ile donatılmıştır. Bir­
çok şehzadeden başka, Fatih’e kadar gelen bütün padişahlar burada gömülüdür. İstanbul’da
gömülen ilk padişah ise, yine bilindiği gibi, bu şehrin fatihi olan Sultan II. Mehmed’dir.
 Türkler, aldıkları şehirleri dinî ve diğer sosyal müesseselerle donattıkları gibi, rasyonel bir
imar ve iskân politikasıyla gittikçe büyüyen ye kalabalıklaşan şehirler haline getirmişlerdir.
Bu, Bursa’dan sonra başkent olan Edirne ve İstanbul için olduğu gibi Rumeli ve Anadolu’da
alınıp İmparatorluğa katılan Belgrad, Bosna, Sofya, Budin, Üsküp, Manastır, Selanik, Ankara,
Kütahya, Aydın, Erzurum, Konya, Kastamonu, İzmir, Amasya, Sivas, Kayseri, Tokat, Malatya,
Bağdat, Halep, Şam, İskenderiye, Kahire vb. için de öyle olmuştur. Elde mevcut ve devlet ar­
şivlerinde saklanan Osmanlı İmparatorluğu'na ait arazi ve nüfus tahrir defterleriyle mahallî kadı
sicillerinin incelenmesinden, İmparatorluğa katılan bütün yerleşik yerlerde nüfusun ve buna
koşut olarak her türlü rantın hızla arttığı, dinî ve diğer sosyal müesseselerin yaygınlaştığı, ti­
carî faaliyetin yoğunlaştığı, refah düzeyinin yükseldiği anlaşılmaktadır. Sırbistan, Macaristan,
Mora vb. gibi nüfusunun büyük çoğunluğunu Hıristiyanların oluşturmakta devam ettiği yer­
lerde bile, büyük şehirlerde Türk nüfusunun, Türk ve İslâm kültürünün hâkim bulunması ve
bu durumun bu şehirlerin Osmanlı coğrafyasından silinmesine kadar sürmesi dikkat çekici
b ir olgudur ve bu olgu bu şehirlere, onlar kaybedilene kadar —hatta bazılarına kaybedildikten
hayli zaman sonra da— süren birer Türk şehri hüviyeti kazandırmıştır. Balkanlar’da, hâlâ sayı­
sı milyonla ölçülen bir Türk - İslâm varlığı mevcutsa bu, yüzyıllar boyu Türk hüviyetiyle yaşa­
mış şehirlerin bulunmuş olmasının sonucudur. Şunu da unutmamak gerekir ki, Makedonya,
Tesalya, Epir, Bulgaristan vb. bölgeler, I. Murad devrinden başlayarak b ilin çli ve sistem li b ir
biçimde Anadolu’dan getirtilen " Göçer Evli” ler, yani Yörük aşiretleriyle iskân edilmiştir. Yani,
buralardaki Müslüman nüfusun kaynağı ihtidalar değil, iskânlardır.
Öte yandan Irak, Suriye ve Kuzey A frika’daki büyük şehirlerde de resmî ve hâkim dil, Türk-
çeydi. Bu gibi şehirlerde yaşayan yerleşik ve yerel halk, Türkçeyi b ilir ve konuşurdu. Yöresel
d iller ise, daha çok kasabalarda ve kırsal alanlarda hâkim durumdaydı. Bağdat, Basra, Halep,
Şam, İskenderiye, Kahire, Trablus, Bingazi, Cezayir, Tunus vb. bu şehirler arasında sayılabilir.
Mekke, Medine, San’a, Kudüs gibi şehirlerde de Türkçe konuşan pek çok kimse yaşıyordu.
Nitekim, Yavuz ve Kanuni devrinde yaşamış olan ve Deli Birader lâkabıyla anılan Bursalı şair
Gazâlî, ömrünün sonlarına doğru Mekke'ye gidip orada yerleşmiş, Türkçe olarak yazdığı şiir­
leri ve tatlı sohbetleri dolayısıyla burada şöhret ve dost sahibi olmuş ve ölene kadar burada
yaşamıştır. Bu olay da bize o devirde Türk d ili ve kültürünün Hicaz’ın büyük şehirlerinde asla
yabancılanmadığını göstermektedir.
Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz ki, Türkler fetih yoluyla elde ettikleri şehirleri bir yandan
Türk nüfusunun iskânı, öbür yandan kurdukları cami, medrese, imaret, dârüşşifa vb. kültürel
ve sosyal müesseseler aracılığıyla hızla Türkleştirdikleri gibi, Türk fetihlerinin doğal ve gele­
neksel sonucu olarak rantın artması, ticarî faaliyetin yoğunlaşması, refah düzeyinin yüksel­
mesi ve çok âdil ve ekonomik gelişmeyi engellemeyen vergi sistemleri sayesinde bunların hızla
büyüyüp kalabalıklaşmasına sebep olmuşlardır. Saraylar, su yolları, kervansaraylar, kapalıçar-
şılar g ib i resmî imar faaliyetlerine, ekonomik durumu olumlu yönde gelişen halkın da gittikçe
daha geniş ölçüde katılmasıyla yeni yeni evler, konaklar, hanlar, hamamlar, mescitler, sıbyan
m ektepleri (ilkokullar), tekkeler vb. meydana getirmeleri, bu şehirlerin aradan yüz yıl geçme­
den çok geniş ölçüde daha bayındır duruma gelmelerini sağlamıştır.
Bunun en parlak ve tipik örneği ise, 1453 yılında fethedilip Osmanlı İmparatorluğu’nun so­
nuna kadar başkent olarak kalmış olan İstanbul’dur.
Ayrıca şunu da belirtmek gerekir ki, Osmanlı şehirlerinde, oralarda yaşayan çeşitli mez­
heplerdeki Hıristiyanlar ile Yahudi'lere ait mabet, okul, yetimhane ve bunun gibi dinî, kültürel
ve hayrî müesseselerin serbestçe varlığına tanık olmaktayız. Bu da, Osmanlı yönetimi sırasın­
da Türklerin gayrimüslim cemaatlerin dinî ve kültürel varlıklarının devamına izin vermedikleri­
nin ve onların bu gibi müesseselerini ortadan kaldırmış olduklarına dair sonradan ileri sürül­
müş maksatlı ve yersiz iddia ve propagandalarının doğru olmadığının en reddedilmez kanıtıdır.
“ Osmanlı Şehirleri” adını verdiğimiz ve MİLLİ SINIRLARIMIZ İÇİNDE BULUNANLAR ve MİL­
Lİ SINIRLARIMIZ DIŞINDA KALANLAR başlıklı iki bölüm halinde sunduğumuz bu eser, bir
zamanlar Osmanlı Devleti yönetim i altında bulunan şehirlerin siyasî, sosyal, ekonomik ve kül­
türel yaşamlarını gereğince ayrıntılı ve sağlam bildiğim iz kaynaklardan ve zengin bir resim hâ­
zinesinden yararlanılarak ele almaktadır.
Konuyu dağıtmamak için, Osmanlı İmparatorluğu sınırlarının en geniş olduğu çağda As­
ya, Afrika ve Avrupa Türkiye’sindeki şehirlerin genel anlamda tarih içindeki yerlerini ayrıntılı
belirtm ek yerine, sadece Osmanlı yönetimi sırasındaki gelişmelerini genel hatlarıyla vermeye
çalıştık. Böylece toplumumuza bir yenilik getirmiş sayılırsak m utluluk duyarız.
Pars TU Ğ LA CI

( ') Kelimenin aslı Ermenice “ Takavor” olup “ Taçlı" anlamındadır. Bunlar, imparatorluğa bağlı yöresel krallıklar gibiy­
diler.
( ' ' ) Resimlere tapma akidesini kabul eden konsey de 781 tarihinde burada toplanmıştır.
I ' " ) O sırada İznik’te bulunan öbür üç kiliseye dokunulmamış ve Rum cemaatine bırakılmıştır. Bunlar Kaimesis, Ayios
Tritanas kiliseleriyle adı tespit edilememiş olan diğer b ir kilisedir.
 MİLLÎ SINIRLAR İÇİNDE
BULUNANLAR
lıçarşısı bulunuyordu. Şehrin çevresin­
ADANA (Eski adları: Antiokhe- (1083). Selçuklular Maveraünnehir ta­ de surlar yoktu.
raflarından gelen Oğuz boylarını ova­
ia ad Pyramos; Attanai, Adaneion, An-
ya yerleştirdiler. Gelen Türkler Selçuk­ Özellikle tarım alanında Âdana’da
tiokheia ad Sarum).
lularla birlikte Saimbeyli, Kayseri ve göze çarpan gelişme,Sadrazam Köp­
Çukurova tarihinin ilk devirlerin­
Maraş ile Antakya’ya yerleşen Erme­ rülü Mehmed Paşa ve oğulları zama­
den beri insanların yerleştikleri bir böl­
nilerle savaştılar. Önce Ani bölgesi ile nında hızlanmıştır. Fakat Köprülü’leri
ge olan Adana’ya ilk islâmi akın, 638
yılında Kumandan Halid bin Velid ta­ Kafkaslar’da yaşayan Ermenilerin bir izleyen tarihlerde imparatorluktaki ge­
rafından yapıldı. Ardından Ebu Ubeydbölümü Selçuk istilâsına karşı koya- rileme, ili de etkisine almakta gecik­
mayarak Prens Rupen yönetiminde medi. Adana Şer’i Mahkeme sicillerin­
ve Muaviye (648) onu izledi. 704 yılın­
güneye indiler. den, XVIII. yüzyılın ortasında salgın
da da il, İslâm devletine katıldı. Ancak,
Emevî - Abbasî çekişmesinden, Doğu Ramazanoğulları 1377-1517 yılları hastalıklara bulanmasıyla ekonomi ve
Roma (Bizans) yararlandı. Adana ve arasında merkezi Adana olmak üzere, tarımın tümüyle bir çıkmaza girdiği öğ­
çevresi kısa bir süre bunların eline bir beylik kurdular. Adını aşiret başka­ renilmektedir.
nı Yüreğir'in oğlu Ramazan Bey’den al­ Tarım alanındaki çöküntü ve buna
geçti. Halife Mansur zamanında burası
yeniden İslamların eline geçti. dıysa da, beyliğin gerçek kurucusu Şa- karşılık devlete verilecek vergiler,
habeddin Ahrneci Bey’dir. borçlar 1777-1786 yılları arasında ka­
Adana ve çevresinin Islâm Türk Pir Mansur’un Ramazanoğlu Bey- rışıklıklara yol açmış, böylece, devle­
grupları tarafından iskânı Abbasiler liği’nden kendi isteği ile ayrılmasından tin otoritesi zayıflamıştır. Nitekim,
devrinde başlar. Türkler büyük gruplar
sonra Adana, Halep Beylerbeyliği’ne 1787 yılında Payaslı Küçük Alioğlu
.halinde Horasan ve Türkeli’nden geti­bağlandı. Yavuz Sultan Selim’den son­ devlete başkaldırmış ve 1793’de ise
rilerek Çukurova’ya yerleştirildiler.ra ilden geçen ilk padişah Kanuni Sul­ Toroğlu Alibey Tarsus çevresinden
Bunlar uç beyleri olarak Araplarla bir­
tan Süleyman oldu. Kanunî 1536 yılın­ akıncılar gönderip Adana şehrini dört
likte BizanslIlara karşı savaşıp akınlar-
da ovada konaklamış, Misis ile Ceyhan ay yönetiminde tutmuştur.
da bulundular. M.S. 758 yılında Bizans
arasındaki yörede avlanmıştır. Bir ara devlete başkaldıran Mısır
imparatoru Konstantin 100 bin kişiyi Bağdat seferine çıkan IV. Murad, Valisi Kavalal; Mehmed Ali Paşa’nın
aşkın ordusuyla M isis’i almaya geldi.
1638 yılında Adana’dan geçmiş ve Va­ oğlu İbrahim Paşa tarafından işgal edi­
Türk mücahitleriyle karşılaştı. Bizans­
kıf Sarayı’nda misafir edilmiştir. Yeni­ lerek, 1833 yılında Kütahya Antlaşma­
lIların korkarak geri dönmesiyle Çuku­
çeri ocaklarını disipline sokarak kısa sın la Mısır’a verilmiş olan Adana, da­
rova Uç Beyi Horasanlı Yahya b. Ceb­ bir süre imparatorluğun duraklamasını ha sonra 1840 Londra Antlaşması'yta
rail, Adana ve Misis şehirlerini yeniönleyen Sultan Murad devrinde bölge tekrar OsmanlIlara geçti.
baştan onardı. ekonomisi yeniden düzelmeye başla­ İbrahim Paşa tarıma önem vermiş,
dı.
Halk hikâyelerinin kahramanı Bat­ ■işçi yevmiyelerini, yaşayışlarını yeni­
ta! Gazi’nin, bu devirlerde Çukurova’­ XVII. yüzyılın ikinci yarısında Ada­den düzenlemiştir. Kıbrıs’tan buğday,
da yaşadığı söylenir. na’dan geçmiş olan Evliya Çelebi arpa cinsleri ile Suriye ve Mısır’dan şe­
Çukurova’nın tam olarak Türklerin ker kamışını Adana’ya getirmiştir. Ge­
(1871), şehir hakkında oldukça geniş rileme devrinde, yönetimde görülen ak­
eline geçmesi, Abbasi Halifesi Man- bilgi verir. O sırada Adana’nın iki ka­ saklıklar yüzünden XIX. yüzyılın başın­
sur’un oğlıi Halife Mehdi devrinde pılı ve yedi kuleli, bir tarafı Seyhan ile, dan itibaren Çukurova’da yeniden yer
başlayıp .Harun Reşid ve onun oğlu öteki kenarı hendekler aracılığıyla ko­ yer derebeyler türemiş ve bunların ara­
Muhammed devrine rastlar. runan bir iç kalesi vardı. Şehir kalenin' sındaki çatışmalar halkın huzurunu ka­
1071 Malazgirt Savaşı’ndan sonra batı ve kuzey taraflarında uzanıyor, çırmıştır. Tarsus’ta Keloğlu Mehmed
Adana, Anadolu Türklerinin eline geç­ hepsi de kerpiçten olmak üzere 8 bin Ağa, KaraisalI’da Menemencioğulları,
ti. Melikşah devrinde ise, Çukurova 700 evi, beşi büyük olmak üzere 70 ca­ Kozan’da Kozanoğulları bölgesel de­
S e lçuklularının yöne tim in e girdi misi, 130 dükkânı, 17 hanı ve bir kapa- rebeylik kurmuşlardır.
Devrin padişahı, Derviş ve Cevded
Paşaların emrindeki İslâh Tümeni’ni
Çukurova’ya göndererek Ali Küçüko-
ğulları ve Kozanoğulları'nın derebey­
liklerine son vermiştir. 1865 yılından
itibaren göçebe aşiretlerin bir bölümü
Ceyhan, Osmaniye, Bahçe ve Kadirli
taraflarına zorla yerleştirildiler. Yerleş­
mek istemeyenlerin bir bölümü Suri­
ye’ye kadar gitti. Çukurova’ya yerleşen
halka devlet parasız toprak ve fidan da­
ğıtarak bunların tarımla uğraşmaları­
nı sağladı.
II. Mahmud devrinde başlayan ye­
ndik hareketleri, 1839’da Sultan Abdül-
mecid’in Tanzimat Fermanı’ndan son­
ra daha da çok artmıştır. 1856 Paris
Antlaşması ile başlayan Batılılaşma
arzusu Adana’da da kendini göster­
miştir. Bu arada çıkan ayaklanmaların
bir bölümü bastırılabilmiştîr. Ancak,
1856 Paris Antlaşması hükümlerince
ADANA: Acem Kahvehanesi.
dış devletlerden alınan borç para, ge­
 reği gibi kullanılmamış, bu yüzden
yurtta ve Adana’da yarattığı ferahlık
çok kısa sürmüştür.
Osmanlı İmparatorluğu, 1878 Ber­
lin Kongresi’nden sonra hızla elinde­
ki toprakları kaybetmeye başladı. 14
Temmuz 1908 günü II. Meşrutiyet’ln
İlânından bir yıl sonra 13 Nisan 1909’
da Hınçak ve Taşnak Ermeni komite­
cileri yurdun birçok ilinde olduğu gibi
Adana’da da karışıklık çıkardılar. 31
Mart Olayı'nın hemen ikinci günü ya­
pılan Ermeni ayaklanmasına halk “ Er­
meni Patırdısı” der. Adana Ermeni
ayaklanması XII. yüzyılda Çukurova’­
da hüküm süren Kilikya Ermeni Kral-
lığı’nı yeniden canlandırmak ve bu böl­
gede erkin bir yönetim kurmak ama­
cıyla yapılmıştır. Bu amaca erişebil­
mek için de Avrupa devletlerinin-dik­
katini çekebilecek her türlü çareye
başvuruyorlardı. Ancak bunu başara­
madılar. Adana Valisi Cemal Paşa, du­
ruma hâkim oldu.
OsmanlIlar döneminde ilk önce
Konya, (Malatya, Şam ve Halep vilayet­
lerine bağlı kalan Adana, 1 Aralık 1848
tarihinde vilayet merkezi oldu. Vilayet
olmadan önce ilçe durumunda bulu­
nan Adana’nın Yakapınar (Misis) adlı
bir bucağı ve 95 köyü ile 56 mahallesi
vardı. Köylerin 68’i il merkez bucağı­
na ve 27'si Yakapınar bucağına bağlı­
dır. İlçe merkezlerinde 120 mahalle bu­
lunmaktaydı. Ayrıca merkez ilçesinin
1871 tarihinde kurulmuş bir belediye­
si vardı.
XIX. yüzyılın son devirlerinde Ada­
6
na kazasının 6 nahiye ve 391 köyü var­ ile Bulgur Madeni’nde altınlı gümüş
dı. Nüfusu ise 93 bin 955’i bulmaktay­ yatakları çıkmıştır. Gülek Boğazı’nda
dı. 1842 yılından itibarenmadençıkartılma-
XVIII. yüzyıl sonunda Adana’daya başlanmış, Mısır Valisi Mehmed Ali
meydana gelen taun hastalığından Paşa tarafından açılan bu madenin
dolayı çok sayıda kimsenin öldüğü, müdürlüğüne Polini adlı bir kişi atan­
pek çok kimsenin ailesini başka yer­ mış. Adana’ya bağlı Mıhlı adlı yerde çı­
lere götürdüğü, bu tarihlerde halkın karılan bakır madeninin işletilmesi
perişan ve yoksul düştüğü, bundan ya­ İbrahim Usta adlı birine verilm iştir
rarlanan şehir esnafı ve zanaatkâriarın, (1882). 1819 yılında Karaisalıoğlu Dağ-
köylülerin mallarını zorla alarak, değer­ ları’nda bol miktarda demir madeni bu­
lerini vermeyip, kanunsuz birçok kâr lunmuştur (Haziran 1819).
eide ettikleri, Hazine-i Evrak’ta mevcut Evliya Çelebi “ Seyahatnamesi"n-
9 Ağustos 1785 tarihli bir belgeden öğ­ de, Adana’da 22 medrese (ortaokul),
renilmektedir. 1829 yılında Tatarlar’ın 2 dârülhadis (lise), bir de dârülkura(//â-
buraya yerleştikleri, daha sonra No- hiyat Fakültesi) bulunduğundan söz
gay’ların geldikleri (1869) ve bu göç­ eder. Ziya Paşa ve Abidin Paşa’nın ça­
menlere hükümetçe araziler verildiği lışmalarıyla Adana’da okul sayısı art­
görülmektedir. XIX. yüzyılın sonunda tırılmış ve Cumhuriyet’ten önce ilko­
vilayetin toplam nüfusu 403 bin 439'u kul sayısı 60’a, ortaokul sayısı 7’ye
bulmaktaydı. ulaşmıştır.
Adana’da Kaymakamlık, daha son­ XIX. yüzyıldan itibaren şehrin ba­
ra Valiiik il merkezi içinde idi. Ayrıca yındır hale getirilmesine çalışılmış ve
Memleket Tabipliği (1865), Telgraf Hat­ 1883 ve 1885 yılllarında bataklıklar ku­
tı Merkezi (1869), Islahhane ve Hasta- rutulmuştur. Daha sonra Yumurtalık
hane (1873), Zabıta Dairesi (1877), Hü­ Limanı tem izletilm iş ve bu işlem için
kümet Konağı (1877), yeni bir Telgraf­ Ispiraki Assani Efendi adlı kişiye im­
hane (1882 - 1883) kurulmuştur. tiyaz verilm iştir (1883). Şehrin su bas­
kınlarından korunması için Seyha
Bugün Akdeniz Bölgesi’nin en Nehri kenarındaki sed inşa edilmiş
önemli beldesi ve Türkiye’nin dördün­ (1893), Seyhan Nehri üzerinde bulunan
cü büyük şehri olan Adana ilinin 13 il­ on dört gözlü büyük taşköprü onarıl­
çesi, 29 bucağı ve 23 belediyesi. 55 mış (1845), yine Seyhan Nehri üzerin­
merkez mahalle muhtarlığı ile 730 köy deki bir başka köprünün 1864 yılında
muhtarlığı bulunmaktadır. onarımı yapılmıştır.
Osmanlı döneminde Adana'da Adana ve çevresinde çeşitli çağla­
devlet tarafından işletilen Bereketli ra ait kalıntılara rastlanır. Burada es­
Maden’deki gümüşlü kurşun madeni ki eserler arasında 1836 yılında Meh-
 med Ali Paşa tarafından yıktırılıncaya rı, İstanbul’dan Anadolu’ya giden ve Milli mücadelede Yunanlılar tara­
kadar, batı tarafından şehre bakan bir Sapanca Gölü’nün kuzeyinden geçen fından işgal edilen (25 Mart 1921) şe­
tepe üzerinde, surları burçlarla dona­ büyük yol üzerinde kurulmuştur hir, aynı yıl 21 Haziran’da kurtarıldı.
tılm ış bir Bizans şatosu yer alırdı. Sakarya Nehri’nin önemli bir bölü­ Adapazarı, bugün Marmara bölge­
Adana’nın 1889 yılına göre modern mü, yüzyıllarca önce, o tarihlerde var sinde, Sakarya il merkezi olan şehir-
yapıları kapalıçarşılar, bedesten ve olmayan, Adapazarı’nın batısında ve
Tavuklar Köprüsü mevkiinde ayrılan
belediye binası mevcuttu. Adana’da
bir kolü da yalaşık şimdiki yatağında
son yüzyılda 18 cami, 37 medrese, 8
akmakta idi. Birinci kol, şimdi Beşköp-
tekke, 2 Ermeni kilisesi, 1 Latin kilise­
rü adı ile anılan eski Jüstinyen Köp-
si, 1 Protestan mabedi, 28 Türk ilko­
kulu, 1 Rüştiye mektebi, 2 Rum kız ve
rüsü’nün altında akmakta ve Sakarya’­ ADIYAMAN (Eski adı: Hısn-
nın bu iki kolu arasındaki kara parça­ Mansûr)
erkek okulu, bir Gregoryen Ermeni
okulu vardı. Adana’daki mevcut okul­ sı ve İstanbul’u Anadolu’ya bağlayan Güneydoğu Anadolu’nun orta Fırat
lardan yedi adet iptidai mektebi (ilko­ şose üzerinde civar köylülerin toplan­ havzasında yer alan ve tarihi 6000 yıl
dıkları muvakkat bir pazar kurulmak­ evveline kadar uzanan Adıyaman’ın
kul) 1879 yılında yaptırılarak eğitime ta idi. Aynı yol üzerindeki İnler Köyü’-
başlanmıştır. Daha sonraları bu okul­ nde de kurulagelen bu pazarlar zaman­ sosyal yapısı Cumhuriyet dönemine
kadar kapalılık göstermiş ve çevre ile
lardan bir kısmı yatılı hale getirilm iş­ la sürekli bir içerik kazanarak, pazara
tir (1894). gereği kadar ilgi kuramamıştır. Şehir
gelen esnaf burada sürekli evler, dük­ merkezinde yer alan höyükte yapılan
Adana’da Osmanlı dönemi yapıla­ kânlar yapmak suretiyle yerleşmiş ve
yüzeysel araştırmalar, Adıyaman’daki
rından hâlâ ayakta duran şu eserler önce bir köy, sonra nahiye, bir kaza,
anılmaya değer: Ulu Cami Külliyesi ilk yerleşmelerin Kalkolitik Çağ’a ka­
büyük bir şehir ve nihayet bir vilayet dar gittiğini göstermektedir. Sırasıyla
(Ramazanoğlu Halil Bey tarafından merkezi meydana çıkmıştır.
1513’te inşasına başlanıp oğlu Pfrî H itit (M.Ö. 1900-200), Mitanni, Urartu,
Nitekim, Adapazarı’nda Tığcılar, Sami uyruklu Babil, Asur, İran Med ve
Mehmed Paşa tarafından 1541 yılında Semerciler, Hasırcılar, Tuzla, Çıracılar,
Pers, İskender, Kommagene (M.Ö. 69
tamamlanmıştır)\ Ramazanoğulları Papuççular adını taşıyan yerler önce
Türbesi, Ulu Cami’nin bitişiğinde - M.S. 72) yönetimlerinde bulunan şe­
bu sanat sahiplerinin yerleşmiş olduk­ hir, M.S. 324 yılından itibaren Bizans
olup, Ramazanoğlu ailesi için cami ile
ları yerlerde kurulmuş olup şehrin es­ İmparatorluğu yönetiminde kaldı. Bu
birlikte yaptırılmıştır (1541). Ulu Cami’­
ki bir adı da Tığcılar’dı. arada İslâm - Türk egemenliklerine de
nin doğusunda cami ile birlikte Ra­
Sultan Orhan zamanında Karamür­ giren şehir, sürekli olarak Bizans ve
mazanoğlu Pîrî Paşa tarafından med­ sel Alp, Akçakoca, Konuralp, Akyazı,
Arap egemenlikleri arasında el değiş­
rese yaptırılmıştır (1540). Abdullah Ha­ Hendek ve Karasu ile birlikte Adapa-
tirdi. 1065 yılında bir süre için doğu­
şan Ağa tarafından 1558 yılında yap­ zarı’nı da BizanslIlardan zap'tetmiştir. dan gelerek, güneye yerleşen Ermeni-
tırılan Haşan Kethüda Camii (Haşan lerin eline geçti ve Ortaçağ boyunca
Evliya Çelebi, “ Seyahatnamesi” nde,
Ağa Camii); Abdürrezzak Antaki tara­ Adapazarı’ndan söz etmemekte, Char­ önemli bir merkez oluşturdu. Daha
fından 1742 yılında yaptırılan Yeni Ca­ les Texier, "Küçük Asya” adlı eserinde sonra Selçukluların nüfuzu altına gi­
mi (Dikdörtgen planlıdır); Ramazanoğ­ Adapazarı’na Justinianos Köprüsü’n- ren şehir, çok geçmeden Haçlıların is­
lu Halit Bey tarafından yaptırılan Yağ den geçilerek gidildiğini kaydetmek­ tilâsına uğradı ve XII. yüzyıl ortasında
Camii veya Eski Cami (1501). Yağ Ca­ tedir. Selçuklular tarafından geri alındı. Su­
mii bitişiğindeki medrese, Mestanzâ- Justinianos Köprüsü 429 metre riye ve Hısn-Keyfa (Artukoğulları) hü­
de Hacı Mahmud Ağa tarafından 1682 uzunluğunda, sekiz kemerlidir. Üstü kümdarlarının ve daha sonra Eyyûbi-
yılında yaptırılan Mestanzâde Camii; büyük kaldırım taşlarıyla döşenmiş, lerin eline geçti. XIII. yüzyıl ortasında
Gencizâdeler tarafından yaptırılan Ye­ sağlam halde bulunan bu köprünün Hulagu’nun saldırısına uğradı, aynı
şil Mescit (1746 - 1748);Cuma Fakih doğu bölümüne düşen ve önce Sakar­ yüzyıl sonlarında Mısır Memlûk hü­
tarafından 1541 yılında yaptırılan ve ya Nehri’nin aktığı altı gözün altı, şim­ kümdarlarının eline geçti. Bu yörele­
1891 yılında onarım gören Cuma Fa­
di münbit tarlalar halinde ve tarım ya­ re Türk oymaklarının yerleştirilmesi
kih Mescidi; Savcıoğlu Hacı Mustafa pılmaktadır. çok daha önceden başlamakla bera­
tarafından 1548 yılında yaptırılan Ke- Batıdaki iki gözün altından, Sapan­ ber, Dulkadırlıların kuvvetli devirlerin­
meraltı Camii; Ramazanoğlu Halil Bey
ca Gölü’nün sularını Sakarya’ya boşal­ de kesinleşti. Son olarak 1516’da bü­
tarafından yaptırılan Tuz Hanı Mesci­
tan Çark Suyu geçmektedir. Adapaza- tün bu yöreyi Yavuz Sultan Selim Os­
di (1497), Ali Dede Mahallesi 82. So-
rı’nda bu köprüden başka tarihî hiçbir m a n lI İmparatorluğu sınırları içine al­
kak’ta bulunan ve Ali Dede adına
yapıt yoktur. dı. Bu tarihten sonra sınır şehri olmak­
Rakka Valisi Mehmed Paşa tarafından Adapazarı, bir belgeye göre, 1536 tan çıktığı için, kalesi de zamanla büs­
yaptırılan Ali Dede Mescidi (1704); Ulu yılında köy halinde iken 1646 yılında bütün harap oldu. Türkler, resmî yazı­
Cami Mahallesi’nde Ulu Cami’ye 60 nahiye olmuş, 1658 tarihinde Sapan­ larında Hısn-Mansûr adını kullanmakla
metre uzaklıkta Ağcabey adlı bir Türk­ ca kazasının bir nahiyesi olan Akyazı’­ beraber, buraya kökü kesin olarak belli
men Ağası tarafından yaptırılan (1489) ya bağlanarak tekrar köy olmuş, bu olmayan Adıyaman adını vermişlerdir.
Akça Mescit; Alemdar el-hac Musta­ devrede Adapazarı, Tığcılar Köyü adı­ XIX. yüzyılın sonlarında kasabanın
fa Haşan Ağa tarafından Başocak Ma­ 8 bin kadar bir nüfusu vardı ve iyi yol­
nı taşımakta devam etmiştir.
hallesi’nde 86. Sokak’ta yâptırılan 1692 yılında kadılık, 1742’de nahi­ ları olmaması sebebiyle, dış dünya ile
Alemdar Mescidi (1748); Pîrî Paşa ta­ ye ve 1837’de kaza haline gelmiş ise bağlantısı asgariye inmiş sapa bir ka­
rafından yaptırılan ve büyük saat ku­ de, önce bağlı bulunduğu Sapanca ka­ saba durumuna düşmüştü. Adıyaman
lesinin karşısında bulunan Çarşı Ha­ zası merkezi Adapazarı’na nakledile­ 1841 yılında ilçe oldu ve mütesellim-
mamı (1529)\ XVI. yüzyılda Çarşı için­ rek 1837 tarihli belgeye göre, Adapa­ likle yönetildi. 1849 yılında Sancak ha­
de büyük saat kulesi karşısında bulu­ zarı “ Maa-Sapanca Kazası" adını al­ line getirilerek Diyarbekir’e bağlandı.
nan ve Kel Haşan. Paşa tarafından Bu tarihlerde, Besni, Kâhta ve Siverek
mıştır. 1852’de İzmit Sancağı’na bağ­
1850 yılında onartılan Adana Bedeste­ lı bir kazanın merkezi olmuş ve 1869’ ilçeleri de Adıyaman Sancağı’na bağ­
ni anılmaya değer eserdir. da belediye teşkilatı da kurulmuştur. lı bulunuyordu. 1859 yılında, Malatya
XIX. yüzyıl sonlarında şehrin nüfusu 4 Sancak olunca Adıyaman yeniden il­
bin kadardı. Bu nüfus içinde yerliler çe haline getirildi. Yakın yıllara kadar
kadar, Balkan ve Kafkas göçmenleri, bu idari kuruluşta kalan Adıyaman, 1
Çerkezler, Gürcüler, Ermeniler ve Aralık 1954’te dört ilçeden oluşan ye­
Rumlar da vardı. XX. yüzyılın başında ni bir ilin merkezi durumuna getirildi.
ADAPAZARI (Eski adları: Ada, nüfusu 25 bini aşan Adapazarı’nın Cumhuriyet döneminde uzun bir süre
Tığcılar) önemli bir tarım ticaret merkezi hali­ Malatya’nın bir ilçesi olarak kaldığın­
Çok eski tarihi olmayan Adapaza­ nin aldığı görülür. dan ayrı bir tarihe sahip olamamıştır.
7
 Adıyaman’da Cumhuriyet’ten ön­
ce, şim diki belediye binası yanında
“ Esnemez” Medresesi iie Uiu Cami’e
bitişik ve 20 kadar ahşap hücreden
oluşan “ Ulu Cami Medresesi” bulun­
maktaydı.
Cumhuriyet’ten önce şehirde “ sa-
ko” diye adlandırılan erkek ceketleriy­
le yelek, kıl dokumadan yapılan kışlık
şalvarlardan oluşurdu. Bunun yanı sı­
ra kadın kıyafetleri prenenli çarşaf ve
peçeden ibaretti. Kadınların çoğu bu
çarşafların altına fistan denilen bir tür
entari giyerlerdi.
Adıyaman’da mimarî eserler ara­
sında birçok cami, eski yapılar bulun­
maktadır. XIX. yüzyıl sonlarında ilde
yaşayan Protestanlar için bir kilise
(1871), Süryaniler için Süryani Mahal­
lesinde bir kilise (1874), Görik Köyü’n-
de ise masrafları Malatya Piskoposu
tarafından karşılanmak üzere Ermeni
Katolik kilisesi (1889) ile Meryemana
K ilise sin in yeniden yapımına, (1910),
Martiros Mersi Süryani Yakubî Kilise­
s i’nin ise onarımma (1906) hükümet­
çe izin verilmiştir.
Adıyaman’daki mimarî eserler ara­
sında yer alan en önemli yapılar şun­
lardır: Kab Camii, Ulu Cami, Sıratut Ca­
mii, Çarşı Camii (Hacı Abdülgani Ca­
mii), Yenipınar Camii, Eskisaray Camii
(İbrahim Bey Camii).
Kab Camii, Adıyaman Çarşısı ile
Hükümet Konağı arasında, kendi adıy­
la tanınan mahallede bulunan yapının
kitabelerine göre 1768 yılında yapıl­
dıktan sonra 1923 yılında Hacı Meh­
med Ali tarafından yeniden yaptırıl­
mıştır. Dikdörtgen planlı yapı üç kıs­
ma ayrılır. Birinci kısım, önünde son
cemaat yeri bulunan cami, İkincisi ise,
camiin batısındaki yazlık kısım ve yaz­
lık kısmın kuzey köşesinde camiden
ayrı olarak yapılan minaredir.
Camiin beden duvarları ve son ce­
maat yeri kemerleri tümüyle kesme
taştandır. Esas ibadet yerinin üzerini,
kasnaktan itibaren bağdadî sıvalı ah­
şap bir kubbe örter. Mihrap ekseni
üzerinde, boyuna uzanan dikdörtgen
şeklindeki esas ibadet yeri girişinde
sekizgen iki ayak ve bu ayaklar üzerin­
de, üç sivri kemerle ayrılarak esas iba­
det yeri kare hale getirilm iştir.
Ulu Cami, Adıyaman’ın en merke­
zî yeri olan çarşı içindedir. Bazı belge­
lere göre Dulkadiroğullarindan Alâüd-
devle tarafından yaptırılmıştır. Bugün­
kü yapı 18S3’te eski camiin yıkılarak
yeniden yapılmış hali olup, 1902’de
büyük bir onarım görmüştür. Kitabe­
sine göre, 1902’de Mehmed Fevzi ta­
rafından onarılan cami, XIX. yüzyıl ti­
pik yapısıdır.
Dikdörtgen plandaki yapının kuzey
cephesinde, bütün cephe boyuna uza­
nan yedi dikdörtgen payeli son cema­
at yeri bulunmaktadır. Yapının kesme
taştan yapılan beden duvarları cephe­
lerde üçgen alınlıklarla sona ermekte­
dir. Yapı, ortada sekiz kenarlı dört aya­
ğın taşıdığı büyük bir kubbeyle, dört
köşede dört küçük kubbe ve büyük
kubbenin dört yanında ve büyük kub­
beler arasında bir haçın kolları biçi­
8
minde tonozlardan oluşur. Camiin, biri
kuzeyde, diğer ikisi batı ve doğu kö­
şelerde bulunan üç kapısı vardır.
Sıratut Camii, Sıratut M ahallesi­
nde ve Cumhuriyet Caddesi üzerinde
yer alır. Hacı Mehmed inan tarafından
yeniden yaptırılan dikdörtgen planlı
camiin yerinde, daha önceleri başka
bir cami bulunduğu bilinmektedir.
Çarşı Camii (Abdülgani Camii), çar­
şı içinde bulunduğundan bu adla anı­
lır. Ancak yaptıranın adına izafeten
“Abdülgani Camii” olarak anılan, bu
yapı, 1557 yılında inşa edilmiş, 1640 yı­
lında Hacı Mehmed b. Seyfeddin Ftı-
zauilah tarafından, son olarak da 1957
yılında Cami Yaptırma Derneği tarafın­
dan onartılmıştır.
Tam birdiktörtgen olan ibadet ye­
rinin ortasında dört dikdörtgen ayağın
taşıdığı ahşap bir kubbe ve bu kubbe­
nin çevresinde bölümler düz ahşap du­
varlarla örtülmüştür. Camiin beden du­
varları beyaz köfeki taşından olup, ke­
narlarda payandalarla desteklenerek
daha da kuvvetlendirilmiştir. Beden
duvarlarındaki hizasındaki son cema­
at yerine açılan cümle kapısı, dikdört­
gen bir niş içindedir ve çevresi rozet­
lerle bezenmiştir.
Eskisaray Camii (İbrahim Bey Ca­
mii), aynı adla anılan ve şehrin batısın­
da bulunan mahalledeki yapının kita­
besine göre 1638 yılında İbrahim Bey
tarafından inşa edildiği anlaşılmakta­
dır. Bugünkü yapıda, sadece doğu
cephesinin bir bölümü ile güney cep­
he ilk yapıya attir. Diğer cepheler ya­
pılan onarımla değiştirilm iştir. Bu ca­
mi, Adıyaman camileri içinde mihrabı
en zengin görünüşe sahip olanıdır.
Mihrap nişi yarım silindirik ve taştan
yapılmıştır.
Adıyaman ili sınırları içerisinde
halkın halen ziyaret etmekte oduğu
birçok türbe vardır. Bunların en ünlü­
sü Abuzer Gaffari Türbesi ile Zel Kö-
yü’ndeki Şeyh Abdurrahman Erzin­
can! Türbesidir.
ADİLCEVAZ
Buraya hâkim olan Urartular'a ka­
dar uzandığını belirten kaynaklar bu­
lunmaktadır (M.Ö. 2000). M.Ö. 600 yı­
lında iranlılar’ın istilasına uğrayan
Adilcevaz, bir süre onların yönetimin­
de kaldı. M.Ö. 330 yılında Büyük İsken­
der tarafından fethedildi ve Makedon­
yalIların egemenliğine girdi. VII. yüz­
yılda buralara kadar gelen Hz. Ömer’­
in ordusu, Adilcevaz’ı zaptetti ve İsla-
miyetin buralarda yayılmasını sağladı.
1040 yılına kadar Araplar ile BizanslI­
lar arasındaki savaşlara sahne olan
Adilcevaz, 1050 yılından itibaren Sel­
çuklu akınlarına uğradı. Tuğrul ve İb­
rahim Yınal Bey’ler tarafından istilâ
edildi. 1071 yılında Selçuklu İmpara­
toru Alparslan, Bizans imparatoru Di-
ogenes’i Malazgirt Ovası’nda esir ala­
rak yörenin kesin olarak Selçuklu top­
raklarına katılmasını sağladı. Bu hâki­
miyet 1230 yılına kadar sürdü.
Yavuz Sultan Selim’in 1514 yılında­
ki Çaldıran seferi ile Osmanlı egemen­
liğine giren Adilcevaz, 1557 yılında Ka­
nunî Sultan Süleyman’ın yaptığı sefer­
le sadakatini tekrarladı. I. Dünya Sa-
vaşı’ndan önce 23 Mayıs 1915 tarihin­
de Ruslar’ın eline geçti. Birkaç kez el
değiştirdikten sonra 1917 yılı sonun­
da Ruslar’ın çekilmesiyle yıkık bir du­
rumda iken alındı (23 Mart 1918). Ah­
lat ilçesine bağlı bir bucak iken, Cum­
huriyet devrinde kaza merkezi yapıla­
rak B itlis ’e bağlandı.
Bir höyük üstüne kurulmuş olan ve
Ortaçağ’dan bu yana önem kazanma­
ya başlayan Adilcevaz'ın, bu çağda bir
surla çevrili olduğu anlaşılmaktadır.
Adilcevaz, çevresindeki diğer yerler gi­
bi, çeşitli çağlara ait kalıntılarla uzun
bir geçmişin izlerini taşır. Kasabanın
ortasında halkın “ Kümbet" dediği hö­
yüğün çevresinde bulunan parçalar­
dan, buranın eski biryerleşme merkezi
olduğu anlaşılır.
Adilcevaz’ın iki kalesi olup, kaleler­
den biri Van Gölü kıyısında, sarp ka­
yalar üzerinde kurulmuş, diğeri de Kef
Dağı üzerinde bulunmaktadır.
Adilcevaz Kalesi, Azerbaycan şah­
larından İran Şahı Taceddin Alişân ta­
rafından yaptırılmıştır. Birçok hüküm­
darın eline geçtikten sonra 940 yılın­
da kalede sığınmış bulunan Acemler,
Osmanlı baskısına dayanamayarak ka­
lenin anahtarını bizzat Süleyman
Han'a teslim etmişlerdir. Kalenin ilk
hâkimi Zâl Paşa’dır.
Van Gölü kıyısında yer alan kale,
kesme taşlardan yapılmış, iç ve dış ka­
le olmak üzere iki bölümden meyda­
na gelmiştir. Bir demir kapısı olup, bir­
biri içine, üç katlı, kuvvetli bir yapıdır.
38 kulesi ve üç kapısı bulunan kalenin
içinde, üstü toprakla örtülü daracık 70
ev, Süleymanhan Camii, cephane
mahzeni, buğday ambarları, su sarnıç­
ları, mehterhane kulesi, kale muhafı­
zı dizdarının bir evi bulunduğu bilin­
mektedir.
Kalenin ayakta kalan surlarında,
Bizanslılar’a ve Selçuklular'a ait ki­
tabelerle koyun kabartmaları görü­
lür. Bugün yıkık durumda olan kalenin
Selçuklular devrinde onarıldığı, batı
ucundaki kitabede yazılıdır. Kalenin
Ahlat yolu üzerindeki kapısında bulu­
nan diğer kitabede, Sultan Cihan Şah
yazısı açıkça seçilir.
Kef Kalesi, Van Gölü’nün kuzeyba­
tı kıyısındaki, Adilcevaz’ın 5 kilom et­
re kadar kuzeyinde, eski bir Urartı ken­
tinde yer alan kaledir. 550 metre yük­
seklikte sarp bir tepe üzerindedir. Üç
kapısı vardır. Sağlam, büyük taşlarla
inşa edilm iştir. Dörtköşe şeklindedir.
Kuzeyi kayalar üzerinde yükselir. Li­
mana bakan kulelerinde Osmanlı dö­
neminde büyük şayka topları, 76 adet
balyemez topu, 300 adet kârgir ev bu­
lunduğu bilinmektedir.
Adilcevaz, çeşitli çağlara ait mima­
rî eserlerle uzun bir geçmişin izlerini
taşır. Bu eserler arasında iki cami ile
günümüzde izi kalmayan Hatuniye
Medresesi ve Celâleddin Harzemşah
Türbesi sayılabilir.
Eski Cami (Ulu Camii), PaşaCami-
i’nin üstündeki yolun solunda bulunur.
XVI.-XV. yüzyıl yapısıdır. Cami kuzey-
güney doğrultusunda uzanan, yanya-
na dizili beş tonozdan oluşur. Camide
orta ayağa doğru çekilmiş sade bir
minber vardır. Döşeme topraktır.
Mihrap çıkıntısı oldukça yıpran­
mıştır. Mihrap nişi aksından batıya
doğru 0.20 m. kaymıştır. Mihrap çıkın­
tısı üstünde nereden getirildiği bilin­
meyen bir kitabe görülmektedir. Mih­
rap üstüne rastlayan tepe penceresi,
öbürlerinden bir taş sırası daha yük­
sektedir.
Eski Camiin tarihi, yapım özellik­
leri, kapı, pencere, mihrap gibi öğele­
rin profilleri gözönünde tutularak
XIV.XV. yüzyıl olarak saptamlmıştır.
Cami, eski plan kuruluşu, üç şahınlı
şeması ile yörede bilinen diğer cami
ve mescitlerden çok değişik havada­
dır. Paşa Camii, Adilcevaz Kalesi yığı­
nının batısında, Adilcevaz’a girişte, yo­
lun sağ altında, Zâl Paşa tarafından
yaptırıldığı sanılmaktadır (Yaklaşık
XVI. yüzyıl). Cami, 11.92x11.92 metre­
lik, kare bir iç hacimle 11.72x4.00
m.’lik son cemaat yerinden oluşur. Ka­
palı kısım ortada dört sütuna oturtul­
muş dokuz tane kubbeyle örtülüdür.
Bunları taşıyan iki merkezli ve ince
yontulmuş on iki kemer, sütunlara ve
duvarlardaki sade profilli üzengilere
oturmuştur. Son cemaat yerinin sağı
ve solu kapalıdır. Üç kubbeli olduğu,
izlerden görülmektedir. Minaresi, ba­
ADİLCEVAZ: Paşa'camii
tı duvarının kuzey alanını kapsayacak
biçimde yerleştirilm iştir. Tabanda üç
cephede beyaz taşa işlenmiş, kûfî ya­
zılı, kare panolar vardır.
Adilcevaz Kohoz (Zâl Paşa) Hanı,
Adilcevaz - Erciş arasındaki Yolçatı
(Kohoz) Köyü'nde bulunan ve bölgede
Beylik yapan Zâl Paşa tarafından XVI.
yüzyılda yaptırıldığı tahmin edilmekte­
dir.
Yarısı harap olan han, kuzey-güney
yönünde uzanan uzunca dikdörtgen
bir plana sahiptir. Tamamı kesme taşla
yapılan beden duvarları düz bir toprak
damla örtülüdür. Kalıntılara göre dik­
dörtgen olan planı, içeride iki sıra
halinde ve kuzey-güney doğrultusun­
daki payelerle üç nefe ayrılmaktadır.
Yapının tek bezeme öğesi kuzey duva­
rına konmuş olan taşlar üzerindeki
motiflerdir.
Adilcevaz Akçayuva (Zayzak) Köyü
kümbeti, Akçayuva Köyü’nün güneyin­
deki bir yamaçta yer alır. XIV. veya XV.
yüzyılda yapıldığı tahmin edilmektedir.
A ltta kare, üstfe ise 12 kenarlı gövde­
li kümbet, içten silindirik bir plana sa­
hiptir. Tamamı kesme taştan yapılmış
beden duvarlarının iki ayrı renkte olu­
şu, üst bölümlerin sonradan eklendi­
ği kanısını yaratmaktadır.
Dört cephe ortasında yer alan açık­
lıklardan en bezemeli olanı, güneyde­
ki penceredir. Yarısı geçiş sahası için­
de, yarısı on iki kenarlı gövdesi üzerin­
de kalan pencerenin çevresi, dört ke­
narda iki sıralı mukarnaslarla süslen­
miştir. Doğu cephedeki açıklığın üst
silmesi üzerinde bir insan başı ve iki
rozet bulunmaktadır.
AHLAT (Eskiadları: Erm. Khlat;
Ar. Hilât, Yun. Khliat; Batı kaynaklar­
da: Chelat)
Van Gölü kenarında yükselen va­
dilerle yarılmış taraça düzlüğü üstün­
de dokuz mahalle halinde kurulmuş­
tur.
M.Ö. 900 yıllarında Urartular’ın bu
havalide yaşadığı^ıilinmekte ve Ahlat’­
ın kuruluş tarihi bu yıllara dayandırıl­
maktadır.
XI. yüzyılda Ahlat’ın, Türkler’in Ana­
dolu’yu fethi sırasında önemli bir uğ­
rak yeri olduğu görülmektedir. Birçok
kez Türk boylarının ve oymaklarının iş-
galine uğramış, özellikle Alpars­
lan’ ın Malazgirt seferinde önemli bir
rolü olmuştur. Bu dönemde Selçuk
imparatorluğu’nun hükümranlığını ka­
bul etmiş olması dolayısıyla Merva-
noğlullarinın eline bırakılmıştır. Ah­
lat’ı daha önceleri de birkaç kez alma­
ya girişen Eyyûbiler, 1207 yılında ele
geçirmeyi başarmışlar ve Celâieddin
Harzemşah 1228-1229 yıllarını içine
alan uzun bir mücadele döneminden
sonra şehri Eyyûbiler’den geri almış­
tır.
Ancak bir süre sonra Harzemşah
da şehri terketmek zorunda kalmış ve
Ahlat yeniden Eyyûbiler’in eline geç­
miştir. Bir süre İlh a n lI Devleti egemen­
liğinde kalan Ahlat, daha sonra Kara-
koyunlu Türkmenlerinin eline geçmiş­
tir. Sonraları Akkoyunlu Hükümdarı
Uzun Hasan’a Karakoyunlu Beyi Ci­
hangir’i öldürtmüş ve ülkeyi zaptet­
miş, Ahlat da arada Akkoyunlu ege­
menliğine Q\rm\şt'u(1461-1470). Şehir,
Akkoyunlu Devleti’nin yıkılışından
(1473) sonra kısa bir süre Safevî ege­
menliğine girmişse de, Yavuz Sultan
Selim’in Çaldıran Savaşı (1517) ile İs­
mail Safevî’yi yenilgiye uğratması so­
nucu Osmanlı imparatorluğu toprak­
larına katılmıştır. Ahlat’ın bundan son­
ra İran’a karşı olan savaşlarda üs ola­
rak kullanıldığı görülür.
Osmanlı Yönetimi sırasında Bitlis’­
te egemen olan Şeref Han sülâlesi, za­
man zaman Ahlat’ı yağma etmiş ve bu
durum, Cumhuriyet'e kadar sürmüş­
tür.
I. Selim'in ölümünden sonra yeri­
ne geçen Kanunî Sultan Süleyman,
büyük bir ordu ile Acem’e girip Revan, v
Gence, Nahçivan, Tebriz, Hoy, Me-
rend, Rumiye ve Dumbiii bölgelerini
fethedip dönerken Van ve buraya bağlı
yetmiş adet kaleyi de ele geçirmiştir.
Daha sonra Van Gölü kenarındaki Ah­
lat’a gelen padişah, Ahlat’ın geliştiril­
mesi için Koca Zâl Paşa ile Koca Mi­
mar Sinan’ ı burada bırakıp sağlam bir
kale yapmalarını emretmiştir.
Ahlat, küçük bir ilçe olmasına kar­
 şılık, müzesi, arkeolojik kalıntıları ve
değerli mimarî eserleriyle Türk sana­
tının önde gelen merkezlerinden biri­
dir.
Ahlat’ta Osmanlı döneminin en
önemli mimarî eseri, Kanunî Sultan
Süleynrahim&izzatölçülerinibelirttiği
üslûptaZâl Paşa eliyle yapılan yapıdır
(H. 965/1557). Göl kenarında, dörtgen
şeklinde bir kaledir.
Yıkık Ahlat içinde büyük kubbeli ve
oldukça eski birçok cami vardır.
Ahlat’ta mimarî eser niteliğinde üç
tane camiden söz edilebilir. Emir Ba­
yındır Camii iki kubbe mahallesinin
güney ucunda olup, Bayındır Kümbe-
t i’nin bitişiğinde bulunur ve 1477 yılın­
da mimar Baba Han (Can) tarafından
Rüsdem oğlu Emir Bayındır adına ya­
pılmıştır. İskender Paşa tarafından Mi­ AKÇAŞEHİR: Akçakoca Bey (MECMUA-I TEVASİR-İ OSMANİYE).
mar Sinan’a 1584 yılıda yaptırılmıştır. sanat eserlerinin bulunduğu birçok
Kadı Mahmud Camii, Ahlat Kalesi için­ kümbet veya türbe türünde pek çok ya­ AKÇAŞEHİR (Eski adları: Dia,
de olup, İskender Paşa Camii karşısın­ pıya rastlanılmaktadır. Bunlardan XIII. Diapoiis, bugün Akçakoca)
da bulunur ve kadı ailesinden Gazi Ka­ yüzyılda yapılan Ahlat Alimoğlu Küm­ M.Ö. 1200 yılı dolaylarında Ana­
dı Mahmud tarafından 1597 yılında beti (Yarım Kümbet), Mirza Bey Türbe­ dolu’ya gelen Traklar, Akçakoca’­
yaptırılmış dikdörtgen bir yapıdır. ya ilk yerleşenlerdir. Buraya Bitin-
si, Çifte Kümbetler, Dede Maksud
XVII. yüzyılda Yavuz Sultan Selim ya, Roma ve Bizans dönemlernide Dia
Türbesi, Emir Ali Türbesi, Haşan Pa­ veya Diapoiis adı verildi. 1323 yı­
tarafından yaptırılan ve Kanunî Sultan dişah Kümbeti XIII. yüzyıl), Usta Şakirt
Süleyman tarafından büyütülmüş ola­ Kümbeti (Ulu Kümbet; yöredeki küm­ lında Kocaeli Fatihi Akçakoca Bey,
rak yeniden inşa ettirilen kale içinde betlerin en büyüğü olan yapıt; 1273), şehri alarak şehrin adı d eğiştiril­
üçyız elli ev, cami, hamam, han ve yir­ Şeyh Necmeddin Türbesi (Havaî Baba: di ve şehre, fetheden kişinin adi
mi kadar dükkân vardı. Kale, Muş Va­ 1222), Harabeşehir Köprüsü anılmaya verildi. 1323-1692 yılları arasında Bo­
liliğ in in merkeziydi. lu Sancak B eyliği’ne bağlı voyvodalık
değre mimarî eserlerdir.
ilçede, Selçuklular dönemine ait olarak yönetildi. 1692 yılında Sancak
Ahlat, bugün Doğu Anadolu’da, Beyliği kaldırılarak Bolu’nun yönetimi
Bitlis iline bağlı ilçe merkezi olup, idarî voyvodalara bırakıldı. Ancak Akçaşe-
bakımdan Merkez bucağı dışında bir hir Voyvodalığı, Bolu Voyvodalığina
bucağa ayrılır. Merkez bucağa 14, Ova- bağlı kaldı. 1811 yılında Akçaşehir
kışla bucağına ise 11 köy bağlıdır. Voyvodası merkezi Bolu’da bulunan ve
Ahlat’ta, yaklaşık 1000x500 met­ II. Mahmud’un emri ile kurulan Bolu-
relik bir alanı kaplayan "Meydanlık Safranbolu “ Viranşehir” Has Voyvoda-
Kabristanı” mezartaşları, şekil, ölçü lığ in a bağlanarak, yönetim halk tara­
ve süsleme açısından tüm mezartaş- fından seçilen Âyânlara devredildi.
larının en eskisi ve en önemlisi ola­ 1864 yılında eyaleti kaldıran ve yerine
rak kabul edilmektedir. Tarihi b ili­ illeri getiren bir nizamnamenin yürür­
nen ilk mezartaşı prizmatik sanduka lüğe girmesi ile Kastamonu vilayeti,
biçiminde yapılmış bir la h ittir (1158). Bolu Mutasarrıflığımın, Göynük kaza­
Bununla birlikte XI. yüzyıldan XVI. yüz­ sına bağlı Düzce ve Akçakoca, birle­
yıla kadar değişik tipte ve süslemele­ şik bir bucak biçiminde nahiye olarak
ri değişik mezartaşları da bulunmak­ yönetildi. 1870 yılında Düzce’nin Göy­
ta d ır nük’ten ayrılarak Bolu’ya bağlı kaza
Ahlat ve çevresindeki mezartaşla- durumuna getirilm esi ile Akçaşehir,
rı ile etnografik eserlerden oluşan Ah­ bucak oldu. Bu yönetim 64 yıl sürdü.
lat Müzesi’nde Selçuk devrine ait, üs­
23 Haziran 1934 tarih ve 2529 sayılı ka­
tü bitki ve hayvan desenleri ya da ge­ nunla Akçakoca bucağı, ilçe yapıldı.
I W * S m $ l K m m fl I 8 m & ii l'% m $ ' t ig f . 't ]
iv . mTm. <• i E « .: « S » «. i «Ti T1 ometrik şekillerle süslü yüzlerce me­ Bugün Bolu iline bağlı ilçe merkezidir.
zar taşı bulunmaktadır. ___ İlçeye bir mil uzaklıkta, defne ve in­
!> ı r ^ m n v : c ir ağaçlarıyla örtülü bir kayalık üze­
I il u m rinde bulunan, muhtemelen Osmanlı-
lar’ın yaptığı kaleden Sakarya’nın de­
' »*î|: nize döküldüğü yere kadar bütün kıyı
’l! AKÇAABAD görülebilir. Kalenin kuzey tarafındaki
Osmanlı döneminde Trabzon eya­ kayalıklararasındagizli birkapısı var­
letine bağlı bir kaza merkezi olan ve dır. Kale doğusundaki yüksek kayalık­
yakın zamana kadar polathane olarak lar içindeki mağaraya sandalla girilir.
adlandırılan Akçaabad'da 1867 tarihin­
de vergilendirmeye esas olmak üzere
yazım yapılmış ve buna göre vergi uy­
gulamasına başlanmıştır. Kazaya bağlı
Keşişhane Köyü’nde Aya Todori adlı
bir Rum (1860) ve Mayor Köyü’nde de AKDAĞMADENİ
AHLAT: Haşan Padişah Kümbeti bir Ermeni ( i 863) kilisesi inşa edilmiş­ Adını yakın zamana kadar işle til­
(Restorasyon projesi; güney cephe / tir. mekte olan maden ocağından alan il­
Akçaabad, bugün Doğu Karadeniz çe, Osmanlı İmparatorluğu dönemin­
RÖLÖVE ve RESTORASYON DERGİSİ, kıyısında Trabzon iline bağlı ilçe mer­ de Ankara vilayeti Yozgat Sancağina
S: 1, Ânk. 1974) kezi kasabadır. bağlı ilçe merkezi idi. Bu yüzyılın ba-
10
şında ilçenin toplam nüfusu 55 bin 645
idi. Bunun büyük bir bölümünü Müs-
lümanlar, geri kalanını da Ermeniler,
Rumlar ve Çingeneler oluşturmaktay­
dı. Bu yüzyılda ilçede karışık bir halk
kalabalığı yaşadığından okul yönün­
den de zengin sayılabilirdi. Toplam
okul sayısı 9, öğrenci sayısı ise binin
üstündeydi. Burada Rumların 2, Erme-
nilerin 4 özel okulu vardı.
Çok verimli olan ve gümüş kur­
şun elde edilen maden ocağı, Osmanlı
İmparatorluğu döneminde devletçe
üretilmekteydi. 1841 yılında yayınla­
nan bir iradeyle, madenin üretim şek­
li v p diğer hususları esasa bağlanmış­
tır.
XIX. yüzyıl sonunda ilçede 2 cami,
2 medrese, 2 Ermeni ve 3 Rum kilise­
AKHİSAR: Hükümet Konağı (1319).
si bulunmaktaydı. Bu Rum kiliseler­
den Gaçah Mahallesi’nde bulunanı Ortadan pandantifli büyük kubbesi, iki geçti.
1873 yılında inşa edildi, diğer iki k ili­ yanda, üçer küçük kubbesiyle erken Aksaray XIV. yüzyıl sonunda Os­
seden Halk Köyü’ndekinin 1908 yılın­ devir Osmanlı mimarisi örneklerinden manlI Devleti’ne katıldı ise de (1398),
da onarımı yapıldı. Abdurrahman Kö- sayılabilirse de kesin bir şey söylene­ 1402 yılında yapılan Ankara Savaşin-
yü'ndeki Ayios Konstantinos Kilise­ mez. Camiin karşısında yıkılmakta dan sonra bir süre daha Karamanoğul-
si ise harap durumda olduğundan ye­ olan yapı, medresesidir. larinın eline geçti. XV. yüzyıl başların­
niden yapımına hükümetçe izin veril­ Yeni Cami, 1517 yılında yapılmış­ da kısa süren Karamanoğulları ege­
di (1905). İlçenih belediye teşkilâtı tır. 1913 depreminde şerefesine kadar menliği sırasında Dülgadiroğullarinın
1862 yılında kuruldu. yıkılmış, sonradan onarılmıştır. da saldırısına uğrayan Aksaray, sonun­
Akdağmadeni, bugün İç Anadolu’­ Sarı Ahmed Paşa Camii (Paşa Ca­ da Osmanlı sınırlarına katılarak bir
nun Orta Kızılırmak Bölümü’nde Yoz­ mii), bir söylentiye göre, Akhisarlı Sa­ sancak merkezi oldu. Halkın bir bölü­
gat iline bağlı, ilçe merkezi kasaba­ rı Ahmed Paşa tarafından yaptırılmış­ mü Fatih Sultan Mehmed tarafından
dır. tır. Camiin doğu ve batı taraflarında­ İstanbul'a getirilerek yeni alınmış bir
ki pencerelerdeki camlar, Türkiye’de' şehrin bir semtine yerleştirildi. Sem­
kurulan cam fabrikasının ilk ürünleri te "Aksaray” adi; verildi. Evliya Çele­
olmakla ayrı bir özellik taşır. 1904 yı­ bi "Seyahatnâmesi” nde Aksaray’ın
onarım gören cami, revaklı ve fe­ tarihinden, kalesinden, cami, medre­
AKHİSAR (Eski adları: Thyate- lında rahtır. Sütunsuz kemerler üzerine otur­ se, hamam ve diğer mimarî eserlerin­
ira, Thyatire, Thyatira, Pelopia, Apol- den ayrıntılı olarak söz eder.
tulmuş tek kubbesi vardır.
lonidea, Apollonie, Doedye, Doide) İmparatorluğun son döneminde
Paşa imareti ve Paşa Hamamı ile
İç Batı Anadolu’da, Klasik Çağ’da
Emetli Camii, Zeynelzâde Kütüphane­ Aksaray, Konya Vilayeti’ne bağlı bir
Lidya (Lydia) bölgesi olarak bilinen yö­ mutasarrıflık idi. 1814 yılında Aksa­
si Osmanlı dönemi yapılarıdır.
rede yer alan bir Klasik Çağ şehri olan ray’a bağlı Boynuinceli aşiretinden De-
Akhisar, M.Ö. 195’te Bergama Kralı At- lilbaşı Küçük Hüseyin adlı kişinin dev­
talos I. tarafından kuruldu ve Kraliçe lete karşı isyan ettiği, üzerine asker
Apollonis’in adına izafeden “Apolloni- gönderildiği hakkında Kayseri ve Bo-
dea" adını aldı. zok Mutasarrıfı Salih Paşa’nın Sadare­
XIV. yüzyıl sonunda Osmanlı İmpa­ AKSARAY (Eski adları: Kurşa- te gönderdiği ve Hazine-i Evrak’ta mev­
ratorluğu sınırlarına dahil edilen Akhi­ ura, Archelais Garsaura, Coionia, Arc- cut tahrirattan anlaşılmaktadır. Bu ta­
sar, imparatorluğun düşüş dönemin­ haelais, Taxara, Akserâ, Aksara, Da- rihlerde Aksaray Mutasarrıflığıma Bos­
de, 15 Haziran 1918’de Yunan kuvvet­ rü ’z-Zater, Dârü'l Cihad) na Valisi SilahdarAli Paşa atanmıştır
leri tarafından işgal edildi. Dört yıl son­ Aksaray ve onu saran topraklar Hi- (15 Kasım 1815).
ra kısmen yanmış ve yıkılmış bir du­ titler, Asurlar, Frigyalılar, Kapadok-
rumda geri alındı (6 E y lîl 1922). yalılar, İranlIlar, Selçukîler, Romalılar, Aksaray bir süre, Koçhisarve Arap­
Bugün Ege Bölgesinde, Manisa BizanslIlar zamanında da büyük mer­ sun kazalarını içine alan bir vilayet
iline bağlı ilçe merkezidir. kezlerden biriydi. XI. yüzyılda, Selçuk­ merkezi olduysa da, sonradan bu vila­
Akhisar’da bugün ayakta kalabilen lular döneminde, Kutalmış b. Süley­ yet kaldırılarak kazalar yeniden Niğde’­
yapıların büyük bir böiümü, Osmanlı man Bey, Haşan Bey ve arkadaşları ye bağlandı.
dönemi mimarî eserleridir. Burada Eyüp, Osman, Abdurrahman, Çavuldur 1859 yılında Tatarlar’dan "Nogay"
mevcut cami ve diğer eserlerden baş­ Çaka vb. tarafından Türk egemenliği kabilesi Rusya’dan Anadolu’ya göç et­
ka diğer dinlere mensup m illetlerin altına girdi. Selçuklu Devleti başken­ mişti. 1271 kişi Niksar, Canbulad bo­
ibadetleri için de 1870 yılında bazı yer­ ti Konya’yı Kayşeri’ye bağlayan işlek yu Aksaray’a yerleştirilmişlerdir. 1873
lere Lâtin kiliseleri inşa edilmiştir. yollar ayrıca Niğde ve Külek Boğazı yılında Aksaray ve yöresinde çok az
Şehrin eski çağlardan kalma kale­ yolu üzerinde canjı bir merkez oldu. yağmur yağmasıyla büyük bir kıtlık
si XIV. yüzyıla kadar ayakta durmaktay­ Şehrin adını, Türk egemenliği altında başgöstermiş, hayvanların çoğu telef
dı. Ancak bu yüzyddan sonra Osman­ bulunduğu dönemlerde burada yaptı­ olmuş, bin kişi açlıktan ölmüştür.
lI egemenliğine girdikten sonra sınır­ rılan ak taşlı bir saraydan aldığı ileri Aksaray’da gerek Selçuklu döne­
lardan uzak kaldığı için onarılamamış sürülür. Selçuklular devrinde Aksaray minde, gerekse Osmanlı döneminde
ve ortadan kalkmıştır. oldukça gelişti. Özellikle II. Kılıçars- oldukça önemli sayıda ve değerde
Akhisar ilçesinin orta bölümünde lan, buraya büyük binalar, saraylar, eser vardır. Selçuklu dönemi eserleri
Roma dönemine ait bir mezarlık bulun­ medreseler, zaviyeler, kervansaraylar olarak en ünlüsü Aksaray Ulu Cami
maktadır. Tepe mezarlığının doğusun­ yaptırdı. adıyla anılan camidir. Çarşı içinde, Ulu
daki moloz yığınları taşıtılarak absitli Selçuklu Devleti yıkıldıktan sonra Cami Mahallesinde, Selçuklu Sultam
salon tem izletilm iştir (1969). (1308) Aksaray, Eretna Devleti ve onun I. Mesud tarafından yaptırılmıştır. Kızıl
Fethiye Camii (Akhisar Uluca- yerini alan Kadı Burhaneddin Devleti Minare Camii (Eğri Minare) halen Şam­
m //nin kesin yapımı bilinmemektedir. ile Karamanoğulları arasında elden ele lı Mahallesi’nde, ününü renginden ve
11
minaresinin eğriliğinden almış olup, I.
Alâeddin Keykubad zamanında Ah­
med b. H ilf b. Nusraddin tarafından
1221-1236 yılları arasında yaptırıldığı
tahmin edilmektedir. Hashas Çeşme­
si, Karamanoğulları devrinde yaptırıl­
mıştır. Yine Karamanoğulları devrinde
AKSARAY: Ağzı Kara Han
12
İbrahim Bey tarafında Karamanoğlu İb­
rahim Bey Değirmeni “ Mukbilaga”
yaptırılmıştır. Eski Hamam II. Kılıçars-
lan tarafından yaptırılmış olup Sofular
Mahallesi’nde yer alır. 1940-1941 yılla­
rında ambar olarak kullanılmıştır. Nev­
şehir - Aksaray yolu üzerinde Hoca
Mesud b. Abdullah tarafından yapımı­
na başlanan, hol bölümü Alâeddin
Keykubad (1231), avlusu II. Gıyaseddin
Keyhüsrev’in saltanatının ilk yılında ta­
mamlanan (1237) Ağzıkara Han (Hoca
Mesud Kervansarayı) dikdörtgen planlı
olup içinde kara bir avlusu bulunmak­
ta ve kervansarayın iki kitabesi mev­
cuttur. Aksaray - Kayseri yolunda II. Kı-
lıçarslan tarafından yaptırılan (1156-
1192) Alay Hanı, Anadolu’da ilk sultan
hanı olarak ortaya çıkmıştır. Haşan Da­
ğı eteklerinde, Helvadere Kasabasinın
2.5 km. güneybatısında bulunan As-
hab-ı Kehf Hanı (Kara Han)’nın duvar­
ları kesme taştan yapılmıştır. Kılıçars-
lan Kervansarayı ise, 36 metre uzunlu­
ğunda, 31 metre eninde olup, iki katlı
olarak yapılmıştır. II. Kılıçarslan tarafın­
dan ticaret merkezi olarak kurulan Ak­
saray'da Gelverili sarraf Hacı Bodos ve
manifaturacı Mutafyan Mihran Efendi
tarafından 1325 yılında inşa ettirilen
Sarraf ve Mutafyan Hanı iki katlı ola­
rak kesme taştan yaptırılmış son ör­
neklerdendir.-!!. Keyhüsrev tarafından
Aksaray’ın 35 kilometre uzağında bu­
lunan ve tarihî Tyana, Archelais yolu
üzerinde bulunan hanın çok azı ayak­
tadır. I. Alâeddin Keykubad tarafından
1229 yılında Konya - Aksaray yolu üze­
rinde yaptırılan Manak Hanı, büyük bir
yangın geçirerek önemli ölçüde hasar
görmüşse de sonradan onarılmıştır.
Üresin Hanı (Tepesidelik Hanı) Aksa­
ray’dan Kayseri’ye giden yolun solun­
da, Aksaray’a 22 kilometre uzaklıkta­
dır. II. Kılıçarslan tarafından yaptırılan
Şifahane-Tımarhane’nin duvarlarının
bir bölümü ve temeli kalmıştır. 1406 yı­
lında Beylerbeyi Ali Bey Çelebi tara­
fından yaptırılan Aksaray Kalesi olduk­
ça harap durumdadır. Ulu Cami ve Be­
desten surun içinde idi. Yaprakhisar
Köyü’ndeki Zincirli Kale’nin kalıntıla­
rı günümüze kadar gelmektedir.
Selçuklular devrinde yapılan köp­
rülerden ise, Akköprü, Başköprü, Der-
bağlar Köprüsü, Kalınlar Köprüsü (II.
Abdülhamid zamanında onarım gör­
dü). Nakkaşmahallesi Köprüsü anılma­
ya değer. Yine Selçuklu eserlerinden
Beramunî Medresesi (1229), Hacı Yu­
suf Mescidi (Cıncıklı Mescid), Şeyh
Hamid-i Velî Mescidi ve Türbesi, Ali-
paşa Türbesi, Baydıhatun Türbesi,
Bayrambaba Türbesi, Bekârsultan Tür­
besi, Çaputbaba Türbesi, Hallac-ı
Mansur Türbesi, Hashasbaba Türbesi,
Hırkalısultan Türbesi, Kılıçarslan Tür­
besi, Şeyhhamza Türbesi gibi yapıla­
rın bir bölümü ayakta, bir bölümü ise
harap durumdadır.
Osmanlı dönemi yapıları olarak
XVI. yüzyılda yaptırılmış olan Pirali Ca­
mii ile Feriştahhatun Camii ve XVIII.
yüzyılda yaptırılan Nakkaş Camii, Ak­
saray ilçesi Osmanlı dönemi camile­
ridir.
Osmanlı döneminde yaptırılan di­
ğer eserler; XVI. yüzyılda yaptırılmış
olan BedrimuhtarTürbesi, Yusufhakiki
Türbesi, Beramuniyye Medresesi, Be­
desten, Piralisultan Türbesi ile XIX.
yüzyılda yaptırılmış olan Kadıoğlu
Medresesi’dir.
Aksaray bugün iç Anadolu’da Niğ­
de iline bağlı ilçe merkezi olup, Koç-
hisar Gölü’ne 30 kilometre uzaklıkta­
dır. Merkez, Acıpınar, Güzelyurt, Sul-
tanhanı, Taşpınar, Yeşilova bucakları
vardır.
AKŞEHİR (Yun. Philomelion,
Ar. Belde-i Beyza, halk dilinde: Ak
Şehr, Aşar, Ahşar, Ahşehir)
Akşehir’in tarihteki yeri H ititle r’in
bölge üstünde egemenlik kurdukları
ilk dönemden bu yana izlenebilmekte­
dir. Bugün Akşehir’in üstüne kurulmuş
olduğu topraklar tarihin birçok döne­
minde görkemli uygarlıkların gelip
geçtiği yerlerdir. Akşehir Konya’nın
ayrılmaz bir parçası gibi, bütün tarih
boyunca siyasî kaderini Konya'nınki-
ne uydurmuş bulunmaktadır. Konya
ile Akşehir, birçok kez İslâm orduları­
nın istilâsına uğramıştır. Bir Bizans
kenti olan Konya, İslâm devletlerinin
sınır kentlerine yakın olduğu için gü­
neyden kopan her istilâ hareketi ilk so­
luğu Konya ve Akşehir’de alırdı. Uzun
süre Abbasîlerin egemenliğinde bulu­
nan Akşehir Kutalmışoğlu Süleyman
Bey tarafından Selçuk Devleti’ne bağ­
landı (1077). Daha sonra Akşehir, Kon­
ya ile birlikte Boğazlar’dan geçerek ge­
len Haçlı ordularının yolu üstünde kal­
dı. Konya Anadolu Selçuklu Hüküm­
darlığı yıkılıncaya kadar başkent ola­
AKŞEHİR: Nasreddin Hoca Türbesi (1900).
rak kalmış, Akşehir de ona bağlı bir deleye giriştiler. Bu mücadele de Yıl-
yerleşme merkezi olarak önemini sür­ dırım’ın zaferiyle sonuçlandı. Akşehir’­
dürmüştür. Bu arada bir sınır kenti du­ de Aksak Timur’un torunu Mehmed-
rumunda olduğu için el değiştirdiği de Mirza, Bursa'da tutuklu bulunan Alâ­
olmuştur. 1276 yılında Eşrefoğulları, eddin Bey’in oğlu Mehmed Bey’i kur­
1327 yılında da Hamidoğulları, daha tararak, Konya çevresinde yeniden Ka-
sonra Karamanoğulları eline geçtikten ramanoğullarina istiklâl verinceye ka­
sonra OsmanlIlara geçti. dar, 11 yıl OsmanlIların egemenliği al­
OsmanlIlar 1374 yılında Hamido- tında kaldı. Fatih Sultan Mehmed 1466
ğullarindan Akşehiri, Beyşehir’i,Sey­ yılında Konya’yı ve Karamanoğullari-
dişehir, Yalvaçve Karaağaç’ı satın al­ na ait bütün toprakları kendi toprakla­
dıktan sonra Karamanoğullarinın baş­ rına kattı. Bu tarihten sonra Akşehir de
kenti olan Konya’yı da tehdit eder ol­ diğer kentler paralelinde bir gelişme
muşlardır. Karamanoğulları buna kar­ gösterdi ve ilerledi.
şılık Osm anoğullariyla iyi geçenme- Osmanlı imparatorluğu’nun çöküş
yi tercih etmişlerdir. İki beylik arasın­ devrine rastlayan XIX. yüzyılın ilk ya­
da kız alınıp verilmiş, çeşitli zamanlar­ rısında Akşehir bir kez daha istilâya
da ittifaklar kurulmuştur. Ancak Kara- uğradı (1882). Bir Mısır ordusu Akşe­
manoğullarinın siyaseti her zaman bu hir’e kadar ilerledi ve kış aylarının bü­
çizgide kalmamış, zaman zaman Os- yük bir bölümünü burada geçirdi. Kı­
m anoğullarina karşı ittifaklar da yap­ şın şiddetine dayanamayan Mısır as­
mışlardır. kerleri kentin camilerine sığındılar. Bu
I. Murad devrinde Karamanoğulları askerlerin bir bölümü Akşehir’de öldü
Beyliği’nin başında bulunan Alâeddin ve Baştekke önündeki mezarlığa gö­
Bey, Murad’ın kızı Nefise Sultan’la ev­ müldüler. 1883 yılı ilkbaharında Mısır
lendi ve karısına mihir olarak Ilgın, Ak­ ordusu kentten ayrılmıştır.
şehir ve bütün mülhakatıyla Aksaray’ı Kurtuluş Savaşinda Akşehir'in
verdi. Bu da 1381 yılında Hamidoğul- önemli bir rolü vardır. Mustafa Kemal
ları elinde bulunan Akşehir’in bu tarih­ Paşa, ilkin 10 Aralık 1921 'de buraya ge­
ten üç yıl önce, yani 1378 yılında bu lerek ilgililerden bilgi almıştır. Büyük
kez Karamanoğullarinın elinde bulun­ Taarruza ilişkin planın esası da 10 Ara­
duğunu göstermektedir. I. Murad, Ak­ lık 1921 gecesi saat 10.00 ile 23.00 ara­
şehir’i satın aldıktan sonra, kızının da sında Akşehir'deki belediye binasında
mihri olan bu kenti sınırları içine da­ hazırlanmıştır. Mustafa Kemal Paşa
hil etti. I. Murad’ın Macaristan seferi­ 1922 yılı içinde Akşehir’e bir kez da­
ne çıkması durumu bir kez daha değiş­ ha gelerek yine tarihî odada taarruz
tirdi ve fırsattan yararlanan Karama- planı ve ordunun gereksinimini ince­
noğulları aradaki anlaşmayı bozarak lemiştir. Bu arada taarruzun Ağustos
Beyşehir, Karaağaç ve Yalvaç’ı ele ge­ ayında yapılması da karar altına alın­
çirdiler. mıştır,
Yıldırım Bayezid 1390 yılı sonların­ XIX. yüzyıl sonlarında gelişen Ak­
da Konya’ya yaptığı bir saldırıyla ken­ şehir’e civardan gelen göçmenler yer­
ti ele geçirdi ve Osmanlı topraklarına leştirilerek bunlara toprak verilmiş ve
kattı. Konya seferi dönüşünde de Ak­ nüfus ceridelerine kaydedilmişlerdir.
şehir, Niğde ve AkSaray Osmanlı 1862 yılında ilçede bulunan üç köye
topraklarına katıldı. Yıldırım yerleştirilen göçmenlerin 181 hanede
Bayezid Karamanoğullarindan aldığı 119 nüfus olduğunu Hazine-i Evrak’ta
yerlerin yönetimini Timurtaş’ bıraktı. bulunan bir belgeden öğrenmekteyiz.
Böylelikle Akşehir de Tim urtaş’ın ve­ Ayrıca aynı yıl Nogay Tatarları da bu­
layeti altına girmiş oldu. raya getirilerek yerleştirilmişlerdir.
Karamanoğulları aradan bir yıl geç­ 1891 yılında Şumnu ve Rusçuk muha­
meden Yıldırım Bayezid’e karşı müca­ cirleri Akşehir’e getirtilerek yerleştiril­
13
 mişler ve bunların kurdukları köyler­ bugünkü çiftehamam yaptırılmıştır. Er­ tim i altına aldı. OsmanlIlara karşı di­
den birine “Hamidiye” diğerine ise meni Cemaati tarafından ise, XX. yüz­ renmiş olan Karamanoğulları, Mısır
“Mamure” adı verilmiştir. yılın başında semtin yüksekçe bir yer­ Memlûk S ultaninin egemenliğini ta­
Akşehir; camileri, türbeleri, medre­ de bulunduğu için " Yukarı Hamam" nıdılar.
seleri, mescitleri, hamamları ve çeş­ adıyla anılan Orta Hamam’ın mimarı Sahile olan yakınlığı sebebiyle Kıb­
meleriyle, İslâm uygarlığının en güzel Mıgırdiç Usta (Kalfa) tarafından yaptı­ rıs, bu bölgede gittikçe artan bir önem
örneklerinden birini sergileyen ilçele- rılmıştır. kazandı. 1332 yılında Lâzkiye’den de­
rimizdendir. Camiler; Selçuklu döne­ Osmanlı dönemi türbeleri de şun­ niz yolu ile Alanya’ya gelen Merakeş-
minin en önemli yapıtlarını oluşturur. lardır: Şeydi Yunus Türbesi, Türabi li ünlü gezgin ibn Batuta, burasının Ka-
Bugüne kalanları şunlardır: 1226 yılın­ Türbesi, Yağlı Dede-Şeyh Eyyüp Tür­ ramanoğlu Yusuf adında bir bey tara­
da!. Alâeddin Keykubad hükümdarlığı besi. Akşehir - Konya yolu üstünde fından yönetildiğini yazmaktadır. Aynı
zamanında, Muhtesip Eminüddin Ha­ ve Akşehir’in Reis Bucağina bağlı Yi- gezgin Alanya’dan Mısır’a kereste ih­
cı Haşan tarafından yaptırılan "Güdük lan Yusuf Köyü’nde bulunan Yılan Yu­ raç edildiğini de belirtir.
Minare Camii"; 1213 yılında inşa edil­ suf Köprüsü ilçede kayda değer tek Alanya ile Kıbrıs’ın ilişkilerinin çe­
dikten sonra I. Alâeddin Keykubad ta­ önemli köprüdür. şitli olduğu bilinmektedir. Ermeniler
rafından onarımı yaptırılarak genişle­ İlçede islâmi yapılardan başka tarafından kuşatılan Kızkalesi’nde (Go-
tilen "Ulu Cami". Şeydi Mahallesinde 1859yılındabirki- rigos) Kıbrıslı'ar bir üs kazanmışlardı.
XIV. yüzyıl yapılarından olan “ Ko-lise yapılmıştır. Bu olay, Türk beylerini telâşlandırdı.
çaş Köyü Cam/7” nin haziresinde Yu­ Akşehir, bugün Konya iline bağlı Karamanoğulları ile merkezleri Antal­
nus Emre adına bir mezar taşı bulun­ ilçe merkezidir ve nüfusun küçük bir ya olan Tekeoğulları arasında bir ant­
makta ve yakınındaki tarihsiz bir me­ yüzdesini Yugoslavya ve Yunanistan’­ laşma yapıldı. Buna göre, Kıbrıs'ın is­
zar taşının da Tapduk Emre’ye ait ol­ dan gelen göçmenler oluşturmaktadır, tilâsı hedef tutuluyordu. Biryandan bu
duğu iddia edilmektedir. ilçeye bağlı bir merkez bucak dışında bağlaşıkların faaliyetlerini önlemek,
Akşehir’de 17 tane mescidin var­ iki bucağı vardır. (Reis ve Tuzlukçu bu­ öte yandan da kendi Haçlılık çabası­
lığından söz edilebilir. Ancak bunların cakları). nı tatmin için Kıbrıs Kralı I. Pierre, An­
bir bölümü tümüyle yıkılmış, bazıları­ talya’ya bir sefer düzenledi ve şehri 24
nın yeri neyenisi yapı İmiş, kimisi de ha­ Ağustos 1361’de Tekeoğlu Beyinden
rabe haline gelmiştir. Sağlam durum­ teslim aldı. Alanya BeVi’nden ise, vergi
da olanları ise "Altın Kalem Mescidi”, ödeyeceği ve kralın sancağı altına gi­
"Mahmud Hayran/Ferruhşan Mesci­ ALÂİYE (Eski adları: Korakesi- receği sözünü aldı. Ancak, bu olayın
d i”, " Kalaycı M escidi”, "Kızılca Mes- on Coracesium, Golanoros Kondelor, üzerinden daha bir yıl bile geçmeden
c'ıd", “ Küçük Ayasofya Mescidi", “ Ki- Kalonoros bugün Alanya) Alanya’dan kalkan sekiz kadırga, An­
ieci M escidi” d\r. Bu eski şehir bazen Kilikya, bazen talya’yı geri almak üzere Teke Bey’in
Medreseleri lağveden ve kapatan de Pamphylia (Pamfilya) bölgesine ait sonuçsuz kalan girişimine destek o l­
yasanın uygulandığı tarihe kadar Ak­ şehirler arasında sayılmaktaydı, ilkça­ mak üzere hareket etti.
şehir’de 21 tane medrese bulunmak­ ğa ait bazı kalıntılar Ortaçağ’da yapı­ Müneccimbaşinın yazma eserinde
taydı. Bunların en önemlileri şunlardır: lan kalelerde kullanılmıştır. Alanya Beyliği'nin sona erişi ve Os­
Müftü Salim Medresesi, Hacı Mehmed Selçuklu Sultanı Gıyasüddin Key- manlIlarla olan ilişkileri şöyle özetle­
Efendi Medresesi (1793), Güllü Daire hüsrev l’in Antalya’yı almasından son­ nebilir: "Alanya emirleri ana tarafından
Medresesi, Şeker Ağazâde Ahmed ra Akdeniz sahillerindeki ilk Türk üs­ Selçuklu soyundandır. Bazıları bunla­
Efendi Medresesi. Taş Medrese adlı sü elde edilmiş oldu. 1219 yılında Key- rın Selçuklu emirleri soyundan geldik­
medrese ise günümüzde Taş Eserler kavus iin ölümü, 1210 yılında saltanat lerini söylerler. Bunlardan ancak ikisi­
Müzesi olarak kullanılmaktadır. kavgası yapan ve yenilen kardeşi I. nin adı biliniyor. Lâtif Bey yerine göz
Bir müze görünümünde olan Akşe­ Keykubad’ın hapisten kurtulmasına ve diken Karamanoğulları Beyliği dışın­
hir’de ve çevresinde çok sayıda türbe çıkmasına sebep oldu. Keykubad, sul­ da öteki bütün komşularınca bey ola­
ve mezar bulunmaktadır. Tahrip ve yok tan olduktan sonra ilk olarak buraya rak tanındı. Karamanoğulları'na kar­
edilen bazı önemli mezar ve türbeler “ Alâiye" adını verdi. 1300 yılında Sel­ şı kendisini desteklerler amacı He kı­
şunlardır: Yarenler Mezarlığı, Seyyid çuklu Sultanlığinın parçalanması üze­ zın: Osmanlı vezirlerinden Mehmed
Mahmud-i Hayrani Türbesi civarında­ rine, başşehir Konya’nın denetimi ile er-Rumî’ye verdi. Lâtif Bey’den son­
ki mezarlık, İğdelik, Çöğrülük, Arablar, birlikte arslan payı Karamanoğulları’ ra yerine oğlu Kılıç Arslan Bey geçti
Öksürüktaşı, Kerpiçlik, Çayboyu, Hı- na düştü. Doğu uçlarında belirtilm iş ve Gedik Ahmed Paşa yönetimindeki
dırlık mezarlıkları, Nasreddin Hoca olan bu gazi soyu, birçok dağ kalele­ Osmanlı kuvvetlerinin Karamanoğlu
Mezarlığindaki taşlar, Taş Medrese rini, Toros silsileleri üzerindeki çeşit­ Beyliği’ni ortadan kaldırıp Alanya’yı da
karşısındaki Hanikâh, Tabakhane Mes­ li geçitleri ve zaman zaman Alanya’yı 1471 yılına kadar elinde tuttu. Kılıç
cidi, Maruf Köyü Türbesi, Kozağacı ve da içine alan güney kıyı şeridini dene­ Arslan direnişin boş olduğunu anlayın-
Nadir köyleri mezarlıkları.
Akşehir'de Osmanlı dönemi cami­ 4»
leri olarak dört cami sağlâm durumda
bulunmaktadır. Bunlardan yazıtına gö­
re, 1337 yılında tamamlanan ve Çarşı
içinde bulunan "Ambarlar Kerim-
İplikçi Camii", 1510 yılında yapıldığı
tahmin edilen “ İmaret Camii (Haşan
Paşa Camii)”. Akşehir’de mimarî eser
niteliği taşıyan üç çeşme bulunmak­
tadır. Bunlar ibre Çeşmesi, Musalla
Çeşmesi, Mustafa Bey Çeşmesi ve Fa­
tih Devresi Su Hâzinesidir.
Bir su kenti olan Akşehir’de beş ta­
ne hamamın varlığı bilinmektedir. Bun­
lardan Meydan Hamamı 1329 yılında
Subaşı Emir Şerafeddin Ahmed tara­
fından yaptırılmıştır. Orta Hamam-
Mavras Hamamı ise Avlonyalı Ferid
Paşa’nın Konya Valiliği sırasında 1906
yılında eski hamam yıktırılarak yerine ALANİYE: Selçuk Tersanesi ve Kulesi (Kroki: Bedri Kökten - 1940).

14
 ca teslim oldu. İlk önce Rumeli’ye ora­
dan da M ısır’a sürüldü ve yine Mısır'­
dan İran'a sürgün olarak giderken yol­
da öldü".
Alanya ilk kez ünlü Piri Reis’in Ak­
deniz A tlasinda (1523’te tamamlan­
mıştır) gösterilmektedir. Bu eser Ka­
nunî Sultan Süleyman'a ithaf edilmiş­
tir. Süleymaniye Camii de haritada ka­
lenin üst bölümünde resmedilmiştir.
Piri Reis tersane ve limanı övmekle
birlikte güney rüzgârları esmeye baş­
ladığı zaman buranın tehlikeli olaca­
ğına dikkati çekmiştir.
Evliya Çelebi, 1671-72 yıllarında
Alanya’ya geldiği zaman burası Ada­
na Beylerbeyliğine bağlı bir paşa ta­
rafından yönetilen sancağın başşehri
olduğunu, Kızılkule’ye hayran kaldığı­
nı, buranın gerektiğinde 2 bin kişiyi ba­
rındıracak kapasitede olduğunu belir-
tir.ipsalalıAhmed Paşa’yı 1817’de Alâ­
iye Mutasarrıfı, 1818’de de Alâiye San­
cak Beyi olarak görüyoruz.
XIX. yüzyılda Konya Vilayeti’ne
bağlı Adalia (Teke) sancağının kazası
olan Alanya’ya, 1837 yılında Hacı Emin
Paşa atandı ve Konya ile birlikte bu­
rasını da yönetti. Yine bu yüzyılın so­
nunda kazanın toplam nüfusu 37 bin
civarında idi. Toplam 186 köyü vardı.
Nahiyeleri ise Manavgat ve Döşeme-
altı kasabaları idi.
Osmanlı imparatorluğu’nun son
döneminde ilçede bayındırlık hareket­
leri de göze çarpar. Kazada 32 cami,
birkaç türbe ve 9 medrese, 5 Rum Or­
todoks kilisesi vardı. Ayrıca Müslü-
manlar için 10 ilkokul, Rum Ortodoks-
lar için biri kız ve biri erkek olmak
üzere İk i ilkokul bulunmaktaydı. Bu
Türk okullarından ikisi 1897 yılında ta­
mamlanarak padişahın adına izafeten
"Ham idiye” adını almıştır.
İlçenin dağlarında kömür madeni
de çıkartılmaktaydı. 1844 yılında kö­
mür çıkarma imtiyazı bir iradeyle Mı­
sır Valisi’ne verilmiştir.
Alanya ilçesinde ilk ve ortaçağ me­
deniyetlerinden kalma birçok eser var­
dır. Ayrıca Yukarı Kale’de çok iyi du­
rumda, kubbeli biçimde eski bir Bi­
zans kilisesi bulunmaktadır.
İlçede Selçuklu ve Osmanlı döne­
minden kalma birçok yapı günümüze
kadar varlıklarını korumuştur. Bunlar­
dan Alara Hanı, Alara Çayinın sol ya­
kasında olup I. Alâeddin Keykubad ta­
rafından yaptırılmıştırf7237-7232), Şa­
rapsa Hanı (Şerefzâ) ise 1236-1246 yıl­
ları arasında Gıyasüddin Keyhüsrev II.
tarafından; Alara Köşkü (Hamamlı Ka­
sır); Alâeddin Keykubad tarafından;
Oba Köyü Medresesi Mahmud Alâed­
din Ali Bey zamanında (1373) yapı\m\ş-
tır. Diğer yapılar ise şöyle sıralanabi­
lir: Gülefşanköyü Camii (Karamanoğ-
lu Mahmud Bey Camii), 1373 yılında
Bedreddin Mahmud b. Alâeddin b. Yu­
suf tarafından yaptırılmıştır. Sultan
Alâeddin tarafından yaptırılan Kale Ca­
mii (Süleymaniye Camii) ise, 1231 yı­
lında tamamlanmış olup, şehir surla­
rının ikinci bölümünde yer alır. Akşe-
be Sultan Mescidi ve Türbesi 1230 yıl­
larından kalma bir eserdir.
Alanya Tersanesi, Alâeddin Keyku­
bad I., Alâiye’yi alınca, Akdeniz tica­
retini geliştirmek, Selçuklu savaş filo ­
sunu kurmak amacıyla bu tersaneyi in­
şa ettirdi. Tersane, Kızılkule’nin güne­
yinde ve beş gözlüdür. Duvarları sert
kesme taştan, kemer ve kubbeleri tuğ­
ladan yapılmıştır. Kapısı üzerindeki ki­
tabede yapım tarihi yoktur. Tersanenin
ve Kızılkule’nin 1226 yılında yapılmış
olması muhtemeldir. Kapının iki yanın­
da biri muhafızlara ait, biri cami ola­
rak kullanılan iki oda vardır. Gözlerin
ön duvarlarının kalınlığı 1.50, her gö­
zün genişliği 7.70, derinliği 42.30 met­
redir. Gözler arasında geniş kemerli
kapılar yer alır. Anadolu Selçuklulari-
nın bazı tersaneler yaptırdığı biliniyor­
sa da günümüze sadece Alanya Ter­
sanesi kalmış ve bu yapı son yıllarda
onarılmıştır.
ALAŞEHİR (Eski adları: Phila-
deipheia, Philadelphia, Neokasereia,
Neokaiseria, Caesereia, Alaşar).
Batı Anadolu’da, Lidya (Lydia) böl­
gesinde yer alan bugünkü Alaşehir’in
yerinde klasik çağda Philadelphia ad­
lı bir merkez bulunmaktaydı. Daha
sonra bu şehir VII. yüzyıla kadar He­
lenistik, Roma, Bizans çağlarını tüm
olaylarıyla yaşadıktan sonra Arap sal­
dırılarına uğramaya başladı. X. yüzyı­
la kadar bu saldırılara rağmen kent,
Araplar tarafından ele geçirilemedi.
Burası ilk kez Türklerin eline Sel-
çukoğulları’nın Anadolu’ya giriştikle­
ri ve yerleşme sırasında Kutalmışoğlu
Süleyman Bey taraf ından ele geçirildi
(1075). 1098’de BizanslIlar tarafından
geri alınan şehir, daha sonraki yıllar­
da Anadolu'ya gelen Haçlı ordularının
yenilgiye uğramasıyla Batı Anadolu yi­
ne Türklerin eline geçti. 1107’de yeni­
den Bizans topraklarına katıldıysa da,
bölge 1109’da Selçukluların savunma
merkezi oldu. Şehir bir ara Bizans'tan
ALAŞEHİR: Genel görünüm.
ayrılan zorba Theodoros adlı şahsın
yönetiminde kaldı. 1309 yılında Kütah­
ya Valisi Germinyalı Beyi Ali Şiroğlu
I. Yakub tarafından kuşatıldıysada Bi­
zans imparatoru’nun şehri savunma
amacıyla gönderdiği takviye askerle­
ri ve yeniçeri serdarı olan bir kazadır.
Şehir kesin olarak Türk egemenliğine
1335’te Aydınoğlu Umur Bey’in şehri
ele geçirmesiyle girdi. Aydınoğullari-
nın koruyuculuğu sonucu, bütün Ana­
dolu’da Türk istilâsından kurtulan tek
şehir olan Alaşehir, Osmanlı Padişa­
hı Yıldırım Bayezid tarafından 1391 ’de
ele geçirilerek Osmanlı topraklarına
katıldı. 1402’de Timur istilâsına uğra­
yan ve sonra da Cüneyd Bey’in eline
geçen şehir, II. Murad döneminde ke­
sin Osmanlı egemenliğine girdi. Fetih­
ten sonra halkı dağılmaya başladı ve
eski önemini yitirerek Aydın livasına
bağlı bir kaza oldu.
1671’de Alaşehir yine Aydın San-
cağina bağlı 300 akçelik kethüda ye­
ri ve Yeniçeri serdarı olan bir kazadır.
XVIII. yüzyıl ortalarında şehrin nüfusu
7-8 bin kadardı. 1890 tarihinde ise nü­
fusu 22 bini bulmuştur. 1914’te nüfus
35 bin oldu.
1919 yılı Mayıs’ında İzmir’e çıkan
Yunan kuvvetleri Alaşehir’i işgal etti.
Üç yıl süren işgal 1922 yılı Eylül’ünde
son buldu. Yunan kuvvetleri geri çeki­
lirken, şehrin büyük bir bölümünü ya­
kıp yıktı.
Bügün Ege Bölgesi’nde, Manisa
ilinin ilçe merkezidir.
XIX. yüzyıl sonunda burada 10 çe­
şit kadar sanayi dalında fabrika ve
imalâthane faaliyet halindeydi. Bura­
da kurşun madeni de işletilmekteydi.
1867 yılından günümüze dek Manisa
iline bağlıdır. 1904 yılında İnegöl adlı
bir bucağı ve 76 köyü vardı.
Şehirde, bugüne kadar gelebilen
eserlerin çoğunluğu Selçuklu ve Os­
manlI dönemine aittir, ilçeye bağlı Kı­
zıl İlyas Mahallesine Rum Mektebi'nin
yapımına (1875) Osmanlı H üküm etin­
ce izin verilm iştir.
Kurşunlu Camii Saruhanoğullarin-
15
 dan Seyfeddin Bey tarafından 1496 yı­
lında Kula’da yaptırılmıştır. Caminin
bitişiğinde Seyfeddin Bey’in mezarı
bulunmaktadır.
Şeyh Sinan Camii, 1445-1465 yılları
arasında Mahmud Faik b. Şeyh Sinan
tarafından yaptırılmıştır. Selçuk mima­
risi tarzında inşa edilen cami, o dev­
rin şaheserlerindendi.
Yıldırım Bayezid Camii, Bayezid’-
in Alaşehir'i zaptını takiben yaptırılma­
sına başlanmıştır (1390’dan sonra). An­
kara Savaşinın çıkması üzerine örtü
kubbesi yapılmadan bırakılmıştır. Ca­
minin ve medrese ile hamamının
1131 • 1718 yılına ait bir belgede, ca­
mi mütevellisi tarafından onarıldığı ya­
zılıdır. Bu onarımdan sonra pencere­
ler içeri doğru genişletilmiş, minare di­
bine ikinci bir kapı yapılmıştır.
Minarenin kısa küp bölümü de ilk
yapısındadır. Evliya Çelebi, caminin ilk
yapısının aslı ile havuzdan söz etmek­
tedir. Cami, II. Abdülhamid devrinde
de onarılmıştır (1895).
Kurşunlu Han, Hatuniye Külliye-
si’ndendir. Hüsnüşah Sultan’ın yaptır­
dığı han pek çok onarım görmekle bir­
likte aslına göre pek değişmemiştir. H.
1020’deki (1611) depremde harap o l­
muş, bunun üzerine onarım görmüş,
1053 (1643)tarihinde de büyük bir ona­
rım görmüştür.
Kurşunlu Han, kervansaray olarak
yapılan binanın Semiz Ali Paşa veya
Gedik Ali Paşa vakfından olduğu,
1535-1548 yılları arasında inşa edildi­
ği sanılmaktadır. Kemerli dehlizler ha­
len dükkân olarak kullanılmaktadır.
Vacidiye Medresesi " Demirkapı” ,
Germiyanoğulları Beyliği emirlerinden
Mübarizeddin b. Savcı tarafından Ala­
şehir Hıristiyanlarından alınan cizyey­
le yaptırılmıştır (1314). Büyük bir tek
kapıdan kubbeli bir dehlize, sonrada
medrese avlusuna girilmektedir. Eyva­
nın bir bölümünde medrese müderris­
lerinden Abdülvacid’in sandukası bu­
lunmaktadır.
AMASRA (Eskiadı Amastris)
S.35 - Amasra, İskender'in Pers se­
ferinden sonra kendisi, kumandanla­
rı ve askerleri Pers kızları ile evlendik­
lerinde, Iranlı Darius(Dâra)’nın karde­
şinin kızı olup, kumandanlardan Kra-
teros’un karısı olmuş, sonra Ereğli
(Herakleia) Tyran’ı Dionysiosil’le ev­
lenmiştir. Bu sırada Amasra’yı yeniden
, kurmuştur.
Am astris’in yönetiminden sonra
Pontus, sonra da Roma yönetimi altı­
na girdi. Roma imparatorluğu’nun iki­
ye ayrılması üzerine 395’te Doğu Ro­
ma sınırları içinde kaldı.
Bizans’ın kuruluşundan yıkılışına
kadar, Anadolu kıyılarının önemli şe­
hirlerinden biri oldu. Bunun sebeple­
ri, merkez İstanbul’a hem denizden,
hem karadan bağlantısı olan bir kale
ve iskeleye sahip olmasıydı.
Xl-Xlll. yüzyılların sonlarına kadar
16
sönük devir geçiren şehre, Kutalmış-
oğlu Süleyman Bey’in kumandanla-
rın'darvEmîr Karategin, kesin olarak bi­
linmemekle birlikte birkaç kez saldır-
dıysada, kaleyi almayı başaramadı. I.
Haçlı seferi sırasında şehir, i. Aleksi-
os Komnenos tarafından askerî üs ola­
rak tahkim edildi. XII. yüzyılın sonu ile
XIII. yüzyılın başında, Türklerin eline
geçmesine az kaldığı halde Bizans’tan
kopmayan, yalnızca iki rakip haneda­
nın mücadelesine sahne olan Amas­
ra, altmış yıldan fazla İznik İmparator­
luğu topraklan içinde kaldı. Bu devir­
de Türk sınırlarına kıyı boyundan ve
karadan en yakın bir kale olması ba­
kımından şehirde hiçbir yeni yapıma
girişilemedi. 1270 yılından sonra Ce-
novalılar, Bizans’a yaptıkları yardım
karşılığı olarak Amasra’yı aldılar. Bun­
dan sonra şehirde az da olsa canlılık
başgösterdi. Amasra Kalesi’nin içi za­
manla tümüyle Cenovalı tüccarlar ve
onların aileleriyle doldu. Kale dışında
ise yerli Ortodokslar, yani Bizans uy­
ruklu eski halk oturmaktaydı.
Şehir, Cenovalılar’ın ele geçirme­
sinden az sonra, ilk zamanlarındaki de­
ğerini kaybetmeye başladı ve Ceneviz­
liler, OsmanlIlarla yaptıkları uzlaşma­
ya güvenerek kaledeki olağanüstü ön­
lemleri kaldırdı ve geniş yönetim kad­
rosunu kıstılar. 1350-55 yılları arasın­
da Orhan Bey zamanında kurulan dost­
luk, I. Murad’ın saltanatı sırasında da­
ha da kuvvetlendirildi. Yıldırım’ın hü­
kümdar olması ile dostluk bozulmadı.
AMASRA: (XIX. yüzyıl ortaları).
Batı Karadeniz çevresinde egemen
Candaroğulları Beyliği üzerine pek çok
sefer yapılmasına karşılık, Amasra’ya
ilişilmedi.
Yıldırım Bayezid, Ankara Meydan
Muharebesi’nde yenilince, Anadolu’­
nun kaderi üzerinde söz sahibi olan Ti­
mur kaldı. Cenevizliler, Timur’la da ya­
kınlık kurdular. Burada Osmanlı yöne­
timince tanınan tüm ayrıcalıklar Timur
tarafından da tanındı ve böylece Amas­
ra, Fetret Devri’nin sonuna kadar da
Cenova kolonisi olarak kalabildi. XV.
yüzyılın başlarından itibaren, Anado­
lu ’nun geleceğini, OsmanlIların elin­
de görerek şehri boşaltmaya başladı­
lar. II. Murad devrinde Amasra gene
Cenevizlilerde kalmakla birlikte iki
devlet arasında Amasra’yı ilgilendire­
cek önemli bir olay geçmedi. 1449 yı­
lında Cenovalılar, Karadeniz kolonile­
ri ile ilgili nizamnamede önemli deği­
şiklikler yaparak Amasra’yı Kefe’den
ayırıp Galata’ya.bağladılar.
Fatih Sultan Mehmed, saltanatının
ilk yıllarında, Cenevizlilerin iki yüzlü
tutumlarını gördüğünden, dostluklar
bozuldu. Cenevizlilerin Amasra'yı ıs­
rarla korumak isteyişlerinin asıl sebe­
bi, bu iskeleyi Kuzey Karadeniz ile İç
Anadolu arasında bir üs olarak kullan­
maları idi. Cenevizli korsan-tacirler,
Kefe ve Sudak’ta yakaladıkları Tatar
esirleri Amasra’ya getirerek burada
Türk esir tacirlerine devrederlerdi. Bu
durum ilk bakışta OsmanlIların da işi­
ne yarar görünmekteyse de, işi azıtan
Cenovalı gemiciler, Anadolu kıyıların­
dan ele geçirdikleri köylüleri başka
yerlere esir olarak götürmeye başla­
yınca Osmanlı Hükümeti işe el koy­
mak gereğini duydu.
Amasra’nın stratejik değerini çok
iyi bilen Fatih, şehri Ekim 1461’de ku­
şatarak hiçbir güçlükle karşılaşmadan
teslim aldı. Bu dönem, 450 yıldan faz­
la sürdü. Osmanlı İmparatorluğu’nun
Duraklama Devri içerisinde, Kuzey Ka­
radeniz kıyılarında ve nehir boyların­
da yaşayan ve Rus Ç arlığinın gözeti­
minde bulunan Kazaklar, şayka deni­
len küçük gemilerle Osmanlı kıyı ka­
sabalarını, köylerini vurmaya başladı­
lar. IV. Murad devrinde bu konu büyük
bir sorun haline geldi. Receb Paşa ko­
mutasındaki donanma, bunları yok et­
mek için uzun süre çalıştıysa da tam
bir başarı elde edemedi.
Kalabalık olmayan, asılları EflâniIi
halkın, en beliergin geçim kaynakları
denizcilik, bağ, bahçe tarımı olmakla
birlikte, ancak halkın geçimini sağla­
yabilecek çaptadır. Kasabayı güney­
den saran dağların cüsseli ağaçlarla
örtülü oluşu, halkı ağaç işçiliğine, tek­
ne yapımına heveslendiren başlıca et­
kendir. Bütün evler oradaki adı
“ çandı” olan ahşap yapılar olup, faz­
la keresteye gerek gösteren bu tip ev­
lerin yapımı için çevre ormanları sü­
rekli hasar görmüştür. Evliya Çelebi,
buradan söz ederken, havan, dibek,
öreke ve benzeri tahta gereçler üzerin­
de bir zanaat kolu oluşturulduğunu
yazmaktadır.
H. 886’da (1481) yılda elli bin du­
 ka altını geliri olan büyük bir vilayet
halinde örgütlendirilen Kastamonu'­
nun küçük bir nahiyesi olarak unutu­
lan Amasra, XVII. yüzyıl sonlarına doğ­
ru Bolu Voyvodalığina bağlandı. H.
1258’de (1868) bir nahiye olarak Bar­
tın’a katıldı. Bu arada, Amasra kazası­
nın, Gölpazarı, Zerzene, Tefen, Hisa-
rönü, Yenice vb. gibi daha birçok kaza
ile birlikte 1280 yılının sonundan
1284’e kadar Bolu Mülhak Mutasarrıf­
lığı, Ereğli Sancağı sınırları içerisinde
düşünüldüğünü, ancak bu sınırlama­
nın yalnızca kömür havzası ile ilgili ol­
duğunu Dilâver Paşa Nizâmnâmesi­
nden anlıyoruz. Nizâmnâme, Amasra
ile birlikte on dört kazanın halkını kö­
mür ocaklarında çalışmaya zorunlu
tutmaktadır. 1890yılındaAmasraolduk-
ça imar gördü. Bartın’la ulaşımını ko­
laylaştıran 17 kilometrelik karayolu
açıldı, kasabaya da yeni okullar, bina­
lar yapıldı. Aynı yıllarda, Küçük Li-
man’daki ilkokul (bir ara rüştiye) bina­
sının, şimdiki hükümet konağının, te­
mizlik gereksinmelerini karşılamak
üzere, çalışamaz duruma gelen eski
hamamın yerine Sağırosmanoğlu aile-
since yeni hamamın ve iskele başın­
daki Fevkâni iskele Camii’nin yapım­
ları tamamlandı. 1901 yılında Amasra,
Bartın’ın tek nahiyesi olarak gösteri­
lir. XX. yüzyılın ilk yıllarında Amasra b ir
ara gerilemeye başladı. Zira, buharlı
gemilerin varlığı, Amasra ticaretinde
gerilemeye yol açmıştır.
M illî Mücadele yıllarında, Amasra,
İnebolu - Ankara ulaşımına denk bir
başka bağlantı ucu oluşturmamakla
birlikte, Ankara Hükûmeti’ne ilk gün­
den başlayarak katılmış ve yardımcı ol­
muştur. Cumhuriyet’in ilânından son­
ra, Amasra, önceden olduğu gibi, Bar­
tın kazasına bağlı bir nahiye (bucak)
olarak kalmıştır.
XIX. yüzyıl ortalarına kadar İktisa­
dî yönden vasat olan Amasra’da kö­
mür üretiminden sonra gelişme o l­
muştur. Nitekim, buranın ekonomisin­
de büyük bir yeri olan kömür, 1843 yı­
lında çıkartılmaya başlamış, 1889 yı­
lında ise Teke önünde işletilen bu kö­
mür madeninin Rıza Paşa adlı birine
ihale edilmiştir.
İlçeyle çevresinde tarih öncesi bu­
luntulara rastlanmaktadır. Amasra, da­
ha çok ilkçağ ve Ortaçağ eserleri ba­
kımından zengin sayılır.
Bizans’la birlikte gelişen Hıristi­
yanlık, başka şehirlerde olduğu gibi,
Amasra’da da bazı kuruluşların açılma­
sına yol açmış, ancak bunlardan iki ki­
lise dışında ötekileri zamanımıza kişi­
liklerini belli edecek biçimde geleme­
miştir. Şehrin eski büyük kiliseleri,
Türklerden önce, Cenova yönetimi al­
tında kalmış veya yıkılmaya bırakılmış­
tır.
Amasra’da halen yıkık durumda
bulunan Bedesten, M.S. I. yüzyıldan
kalma bir gymnasiumdur. Amasra’nın
eyalet merkezi olduğu dönemde res­
mî bina olarak kullanılmıştır. 120 x 45
m. boyutlarındaki bina, 1968 depre­
minde yıkılmıştır. Bedesten’in güney­
batısında, alçak tepenin üzerinde ilk­
çağlardan kalma Amastris Akropolü,
Kral Sarayı, resmî binalar ve tiyatronun
güzel taşlardan yapılmış kemeri vardır.
Amasra’da Bizans zamanında ya­
pılış, şehrin iki adasından birini tama­
men diğerini de kısman saran bir ka­
le vardır. Bu iki ada birbirine " Kemere"
adı verilen tek gözlü bir köprü ile bağ­
lanmıştır. Kale, yıkık durumda olma­
yıp, oldukça iyi bir görünümdedir. Bu­
rayı koloni haline getiren Cenovalılar,
bu eseri kendilerine mal etmek iste­
mişler ve burçlara kendi armalarını ta­
şıyan kitabeler yerleştirmişlerdir. Ka­
le, Osmanlı imparatorluğu zamanında,
Bolu Voyvodası Yusuf Bey tarafından
1772 yılında onartıldı.
Sormagir Kalesi de Bizans devrin­
den kalmadır. Kalenin, bir ada olan
Boztepe yöresini çeviren kemeri, bir
köprü ile Amasra’ya bağlanır.
Amasra’da Roma devrinden kalma
tek köprü, Kemerdere Köprüsü’dür.
Amasra'ya ulaşan Kuş Kayası Kabart-
m asinda geçen Roma dağ yolunun
düzlüğe inmeden geçilen son köprü­
südür. Tek gözlü taş köprü, 2 bin yıl­
dan beri sağlam durmaktadır.
Fatih Camii, Fatih Sultan Mehmed
tarafından kiliseden camie çevrilen ya­
pıdır. Kilise özellikleri tümüyle kaybol­
muş, yeni pencereler açılmış, kapı yer­
leri değiştirilm iştir. Bu yapı, H. 1305
(1887) yılında iyi bir onarım görerek ça­
tısı, tavanı mahfilleri yenilenmiştir. H.
1293-1300 (1876-1882) yılları arasında
camie asılmış çok güzel levhalar dik­
kati çeker.
Amasra’da kiliseden camie çevri­
len diğer bir yapı da "K ilise M escidi"
dir. Bizans devrinde duvarları özel bir
teknikl,e yapılmış olan binanın duvar­
larında resimler bulunmaktadır. Mih­
rap bölümünde yer alan resimde, Hz.
İsa’nın göğe çıkışı tasvir edilir. Yapı,
Fatih Camii ile aynı planda olup, da­
ha küçüktür. 1960 yılına kadar harap
bir halde durduktan sonra aynı yıl ona­
rım gördü. Üzeri çatı ile örtülüdür.
AMASYA (Eski adı: Ameseia).
Amasya tarihi M.Ö. 2 bin yılına ka­
dar uzanan ve çok sayıda eski uygar­
lığın kalıntılarını taşıyan bir ildir.
Amasya topraklarına yapılan Müslü­
man akınları I. Velld devrinde, 707 yı­
lında Emir Müslime yönetimindeki
Arap.orduları ile başlar. Abbasîler dev­
rinde de birkaç kez Abbasîlerle Bizans­
lIlar arasında el değiştiren şehir,
1075'te Danişmend Beyliği’nin eline
geçti. Haçlı seferlerinden sonra ise
hükümet merkezi oldu. Moğallara kar­
şı Harzemşahlarla birleşen Selçuklu­
lar, şehri tımar olarak Harzemlerden
Emir Bereket’e verdiler (1231). 1341 yı­
lına kadar süren ilhanlı egemenliği sı­
rasında Anadolu’nun önemli merkez­
lerinden biri oldu ve Rum vali naipleri
tarafından yönetildi. 1300 yılında İlhan­
lIlara, 1331’de de Eretna Devleti'nin eli­
ne geçti. 1360 yılında Kutluşah’ın ölü­
mü üzerine oğlu Şah Geldi Paşa hü­
kümdar olarak bağımsız Amasya Bey­
liğ in i kurdu. Şah Geldi Paşa, Amasya’­
yı almak isteyen Kadı Burhaneddin ile
Kazova’da yaptığı savaşta(1382) ölün­
ce yerine oğlu Fahreddin geçti. Fah-
reddin Ahmed Bey, Kadı Burhaneddin
ve şehri almak isteyen diğer beylikle­
re karşı Osmanlı Devleti ’ndenyardımıis-
tedi. Bunun üzerine I. Murad’ın Amas­
ya'ya gönderdiği oğlu Yıldırım Baye­
zid Amasya vilayetinin Osmanlı ülke­
sinden olduğunu her tarafa bildirdi.
Bayezid’in Edirne’ye gitmesi üzerine
Amasya’nın yönetimi tekrar Ahmed
Bey’e bırakıldı ve kendisine Amasya
Beylerbeyi unvanı verildi (1389). Bun­
dan yararlanan Kadı Burhaneddin,
Amasya üzerine yürüdü. Anadolu’ya
dönen Yıldırım’ın Kadı Burhaneddin
ile yaptığı “ Kırk D ilim " savaşında Os­
manlI Ordusu yenilince, Burhaneddin
Amasya’nın asıl şehir bölümünü ele
geçirdi (1392).
Kadı Burhaneddin’in Tokat’a git­
mesinden yararlanan Emir Ahmed,
şehri OsmanlIlara teslim ederek
Amasya’yı bir Osmanlı şehri haline ge­
tirdi (1393)... Bir süre sonra Bayezid,
şehri geri alarak civar kasabaların sur
ve iç kalelerini onartarak oğlu Meh­
med Çelebi’yi buranın Sancak Beyli­
ğine atadı. 1395’te Amasya Beylerbeyi
Fahreddin Ahmed ölünce yerine Mus­
tafa Bey atandı. Amasya’yı almak için
fırsat bekleyen ve birçok kez savaşma­
yı gerektiren Kadı Burhaneddin, Ti-
murtaş Paşa yönetimindeki ordu kar­
şısında tutunamadı ve Malatya’ya doğ­
ru çekildi. Timur’un Anadolu'da yayıl­
ma siyaseti sırasında OsmanlIlar do­
ğu sınırlarına giren Amasya’nın valili­
ğine Şehzade Mehmed Çelebi’yi gön­
derdiler (1398). Mehmed Çelebi, Anka­
ra’ya doğru ilerleyen Timur’a karşı koy­
mak üzere harekete geçti (1402). Bu
arada Amasya vali vekilliğine Yakut
Paşa getirildi. Bayezid’in yenilgisi üze­
rine Timur, Amasya Valiliğine Taced-
din Kara Devle' Şah’ı atadı. Ancak
halk, Yakut Paşa’yı tutmakta direnin­
ce, Amasya’nın biri şehre ve kaleye, di­
ğeri de şehrin dışına ve dolaylarına ba­
kan iki valisi oldu.
Halkın Timur’a şikâyetleri devam,
edince Ahmed Paşa’nın oğlu Şah Gel­
di ikinci kez atandı. Devlet Şah’ın zu­
lümlerini sürdürmesi üzerine Çelebi
Mehmed Amasya’ya gelerek Osman­
cık’ta yaptığı savaşta Devlet Şah’ı öl­
dürüp, bağımsız olarak Amasya Emir­
liğ in e getirildi. Şehir, 1413’e kadar
çevrenin merkezi ve faaliyetlerin hare­
ket noktası oldu. Çelebi Mehmed, Os­
manlI tahtına çıkınca yerine Yörgüç
Paşa’yı bıraktı. Amasya’daki büyük yer
sarsıntısından (1415) yararlanan Kara-
tatarlarve Kastamonu Beyinin karışık­
lık çıkarması üzerine Sultan Çelebi
Mehmed, buraya gelerek onları Rume­
li’ye sürdü (1418). Şehzade Mehmed
(Fatih Sultan Mehmed) Amasya Vali­
liğine getirildiği sırada (1437) sekiz ya­
şında olduğundan ilk eğitim ini bura­
da gördü. Amasya Beylerbeyi Hızır Pa­
şa ve diğer Amasya beyleri, istanbui-
17

VEZİR KÖPRÜ
îO
l SARAYCIK
GÜMÜŞ MADEN
HAMAMÖZÜ
AMASYA
bj
VİLAYETİ i ÇORUM
M EÇİD Ö ZÜ
ORTA KOY
un alınmasına katıldıkları için (1453)
Eretna oğlu Ali Bey buranın valiliğine
atandı. İstanbul’un alınmasından son­
ra Fatih, şehzadesi Bayezid’ i Amasya
Valisi yaptı. Fatih’in ölümü (1481) üze­
rine padişah olan Bayezid, Amasya
Şehzadesi Ahmed’i yolladı. Valiliği
1512 yılına kadar süren Şehzade Ah­
med, Sultan Bayezid Camii’ni, medre­
se ve imarethanesini yaptırdı. Iranlı bil­
ginlere çok değer veriyordu. Bundan
yararlanan hekimi Iranlı Kutb Şirvan?
ve nişancısı Ahmed Camî, Şah İsma­
il’ in propagandasını yapıyorlardı.
Amasya ve çevresinde Şii ayaklanma­
larının başlaması üzerine, isyan eden
(1510) Şah Kulu’nuyakalamaya memur
edilen Şehzade Ahmed yenilince çev­
reye Şiilerin elebaşısı Şah Kulu ege­
men oldu. Bu sırada tahta geçmek için
İstanbul’a giden Şehzade Ahmed,
Amasya’yı oğlu Murad’a bıraktı. Mu-
rad’ın valiliği sırasında Şahkulu’nun
emriyle Zünnun Halife ve Celâl Baba
bir baskınla buralara egemen oldular.
Yavuz Sultan Selim padişah olunca
Mustafa Paşa’yı Amasya’ya gönderdi
ve şehri geri aldı. Taht iddiasında bu­
lunan Ahmed, bu sırada Amasya’ya
baskın yaparak saltanatını ilân ettiy­
se de, bir hile ile İstanbul’a çağrılarak
öldürülünce Amasya Beylerbeyliği’ne
Şadi Paşa atandı. Eyaletin merkezi Si­
vas’a nakledilince Amasya ona bağlı
bir sancak (liva) merkezi haline getiri­
lerek Rüstem Bey’e verildi (1518). Ka­
18
J/i"o V
KEDİRLİ 1
LADİK KAZA:
TERS AKAN CAY
TURNİK
AMASYA « Ç l^ T
ZARE^--- -—J
MERKEZ KAZASI
EZİNE PAZARI
’ S'/'Os'!, •
V VER AY
nun? Sultan Süleyman devrinde, 1538
yılında, Amasya bağımsız bir sancak
haline getirildiyse de sonra Mehmed
Çelebi’ye verilerek tekrar Sivas'a bağ­
landı. Kanunî, 1555 yılında İranlIlarla
Amasya A n tla şm a sı’ nı im zaladı.
Amasya Valiliği’ne 1557’de kardeşi Se­
lim ile savaşan ve İran'a kaçan Şehza­
de Bayezid atandı. Daha sonra sırasıy­
la Şehzade Murad ve Sinan Paşa bu­
raya vali olarak atandılar. Ayaklanma­
ların ve eşkıya çetesinin gittikçe yayıl­
ması üzerine Amasya’ya Hüseyin Pa­
şa gönderildi (1596). Ancak, saraya ya­
pılan yanlış şikâyetler yüzünden
Amasya Kalesi’ne hapsedilen Hüseyin
Paşa, kaçarak ayaklananlar arasına ka­
tıldı. Hüseyin Paşa’yı saraya gönder­
mesi şartıyla kendisine Amasya Bey­
liği verileceği söz verilen Karayazıcı,
isteneni yapınca Amasya Sancak Be­
yi oldu (1599). Altı yıl süren karışıklık
devresinde şehrin yönetimi ayaklanan­
ların eline geçti. Başedilemeyen asi
elebaşılarına vezirlik, beylerbeyilik, pa­
şalık rütbeleri verilerek dağıtılmaları
yoluna gidilince Tahir Bey, Amasya
Sancak Beyi oldu. Ardından İbrahim
Bey, şehri basıp, yönetimi ele geçirdi
(1603). Amasya’da devam eden bu ka­
rışıklıklara ancak Kuyucu Murad Paşa
son verebildi (1608). Bu tarihten son­
ra hareketsiz geçen şehrin tarihi, M il­
lî Mücadele sırasında yeniden canlan­
dı. Sivas Kongresi’nin kararları Amas­
ya’da alındı (21 Haziran 1919) ve İstan­
SAMSUN
KARAABDAL
ZANA
/ KURU ÇAY
bul Hükümeti tem silcileriyle Anadolu
Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti heyet tem­
silcileri arasında yapılan görüşme bu­
rada sürdürüldü (20-23 Ekim 1919).
XIX. yüzyıl sonlarında Amasya’da
en önemli sanayi dallarından biri do­
kumacılıktı. Amasya’da 2 bin 500
el tezgâhında, Merzifon’da ise 3 bin el
tezgâhında kadın ve genç kızlar evle­
rinde dokumacılık yaparlardı. Yine bu
yüzyıl sonunda Amasya’da 967 okul­
da 7 bin 990’ı erkek, 850’si kız olmak
üzere 8 bin 840 öğrenci öğrenim gör­
mekteydiler.
Amasya nüfusunun Cumhuriyet’­
ten önceki devresi ile ilg ili rakam ve
bilgiler ciddî bir sayıma dayanmamak­
ta ve tahminlerden ileri gitmemekte­
dir. 1876 tarihinde yapılan genel tah­
rirde 13 ilçeli AmasyaSancağı’nın nü­
fusu 102 bin 782 kişi olarak tespit edil­
miştir. Sancak silah altında asker
grupları bulundurmayıp, iki redif tabu­
runa sahipti. Redif taburlarının kur­
mayları da sancağın merkezinde ika­
met ederlerdi.
Amasya Sancağı bir mutasarrıf, ka­
zalar 7 kaymakam, nahiyeler ise 51
müdür tarafından yönetilirdi.
XIX. yüzyılda çeşitli yerlerden göç­
menler getirtilerek Amasya sancak
merkezine ve ona bağlı birçok ilçe ve
bucaklara yerleştirilmişlerdir. 1835 yı­
lında Kabartay Hanedanı’ndan Amas­
ya’ya gelen 50 kişilik bir kafile, Argo­
na kazasına yerleştirilerek bir süre
aşar ve diğer tekâliften muaf tutuldu­
lar. 1846’da Amasya Sancak Beyliği’-
ne Sivas Mutasarrıfı Seyyid Ahmed Pa­
şa atanmıştır (26 Mayıs). 1891 yılında
ise Rumeli, Kırım ve Batum göçmen­
leri getirtilerek Gümüşhacıköyü kasa­
basında iskân edildiler ve bunların is­
kân edildikleri yere Beylek Çayırı adı
verildi. Gümüş Madenine bağlı Merzi­
fon, Merzifonabad, Gümüş, Gümüşha-
cıköyü, Zeytin ve Kabakoz kazaları bir
iradeyle Amasya Sancağı’nabağlandı
ve buraları için bir müdür ve muavin­
leri atandı (1841). 1849 yılında birçok
aşiretler merkezde iskân edildiler.
Sancağa 1866 yılında memleket tabip­
liği kuruldu.
Amasya Sancağı ve çevresinde
Osmanlı döneminde zengin maden ya­
takları bulunmaktaydı ve bunlarrn bir­
çoğu XIX. yüzyıldan itibaren işlefme-
ve açılmıştı. Amasya'ya bağlı Doğan-
tepe bucağına bağlı Zara yakınında çı­
karılan madenlerin külçelerinin zengin
gümüş ve kurşunu ihtiva ettiği görü­
lerek Mayıs 1811 yılında işletmeye
mıştı.
Amasya, çevresindeki ve Suluova’­
daki höyüklerden toplanan seramik
parçalarına göre, Kalkolitik, Eski Tunç,
Hitit, Frig, İskit, Yunan-Helleniseik,
Roma-Pontus, Bizans devirlerini yaşa­
mıştır.
Amasya Kalesi: Harşane Dağı üze­
rinde, Pontus Kralı Mitridates tarafın­
dan yaptırılmıştır. Evliya Çelebi, tepe­
deki yapının 5 köşeli bir kale olduğu­
nu, içinde eski stilde bir saray ile ba­
rut depoları ve sarnıçlar bulunduğunu
yazmaktadır. M.Ö. 69 yılında tahrip edi­
len kalenin onarımı önce Romalılar ta­
rafından, sonra Danişmend Ahmed
Gazi I. Mesud, I. Alâeddin Keykubad
tarafından yaptırılmıştır. Kalede zin­
danlar, Sultan Bayezid’in yaptırdığı ha­
pishane vardır.
Nerkis Mahallesi’nin batısında ise
Enderun Kalesi bulunmaktaydı. Dört
kapısı olan kalenin Nerkise bakan ka­
pısı (Nerkis Kapısı), Alçak Köprü önün­
deki saray kapısı, İmaret Köprüsü ya­
kınındaki Meydan Kapısı’dır. Eskiden
kale duvarları, kral sarayları ile kral me­
zarlarını kapsamaktaydı. Bugün bu sa­
rayın bulunduğu terastan ve destek
duvardan başka bir şey kalmamıştır. I.
Mesud, kaleyi onartmış ve burada ca­
mi, medrese ve hamam yaptırmıştır.
Suluova’ya bakan, kuzey boğazının
sonunda boğazın iki tarafında karşılıklı
olarak yaptırılan Erguma Kalesi’nin Er-
guma Amas tarafından yaptırıldığı sa­
nılmaktadır. Diğer kaleler olarak Balos
Kalesi, Kelkis Kalesi, 1075 yılında Da-
nişmendler’den Abdullah Gazi tarafın­
dan Pontus Kalesi, Semendu (Zemen-
du) Kalesi, Kızlar Sarayı ile Osmanlı
şehzadelerinin yaptırdıkları ve 1734,
1825 yıllarındaki depremlerde yıkılmış
olup, bugün ancak bazı bölümlerinin
kalıntıları duran Büyük Saray, şehrin
en eski yapılarındandır. Şehrin arkeo­
lojik yapıları olarak Kral Mezarları (Ka­
ya Mezarları veya Mağaralar) M.Ö. II.
yüzyıla ait olup, Bizans devrinde şapel
olarak kullanıldı. Osmanlı döneminde
zaman zaman eşkıyanın sığınak yeri
oldu.Yine III. yüzyıl yapısı olan Mer­
divenli Kaya Tüneli ile Ferhat Su Yo­
lu anılmaya değer arkeolojik yapılar­
dır.
Amasya, mimarî değeri olan birçok
cami, han, hamam ve medrese ve köp­
rülere sahiptir. Fethiye Camii Bizans­
lIlar devrinde İmparator Fokas tarafın­
dan kızı Eirene adına yaptırılmış olup,
1116’daDanişmendlilerden Fatih Gi­
ray tarafından camie çevrilmiştir. 1883
ve 1939'da onarım görmüştür. Gıya-
süddin Keyhüsrev zamanında veziri
Ferruh Bey tarafından 1237-1247 yılları
arasında yaptırıldığı ileri sürülen Bur-
malı Minare Camii 1590 ve 1602’de
onarım görmüştür. Kıble duvarına d i­
key uzanan üç nefli bir plan göster­
mektedir. Düzenli kesme taştan yapıl­
mış olan cami, dıştan kuzey cephesi
ortasında biraz yana kaymış olan por-
tal, bunun doğusunda cepheye bitişik
sekizgen kümbet ve batı tarafında,
sonradan buraya eklenmiş burmalı mi­
nareyle dikkati çekmektedir. Gerek
kümbetin, gerek minarenin kapıları
cami içinde, daha önce mahfilin bu­
lunduğu bölüme açılmaktadır. Bugün
Amasya Müzesi olarak kullanılmakta
olan ve adını kümbet bölümündeki çi­
nilerden aian “ Gökmedrese Camii”
ise, 1267 yılında Amasya Valisi Sey­
feddin Torumtay tarafından yaptırıl­
mıştır. Amasya’da ayakta kalan en eski
Osmanlı eseri olan ‘‘Gümüşlü Ca­
m ii", 1326’da Taceddin Mahmud Çe­
lebi tarafından yaptırılmış olan kare
planlı bu cami, 1491, 1612, 1688 ve
1721 yıllarında değişik kişiler tarafın­
dan onartılmıştır. Arka arkaya iki kub­
beli ve kubbelerden biri cami, diğeri
tekke ve hücrelerinin de çilehane ola­
rak kullanıldığı bilinen “ Çilehane Ca­
m ii", 1413 yılında Yakub Paşa tarafın­
dan yaptırılm ıştır. “ Bayezid Paşa
Cam ii" ise, XV. yüzyılda Bayezid Pa-
şa’nın vezir olduğu sırada mimar Ebu
Bekir Mehmed b. Hamatü’l-Müşeymeş
tarafından yaptırılmıştır (1415). Daha
sonra 1799 yılında Şeyh Hacı Ahmed
Efendi tarafından bu cami bitiğişine
bir kütüphane yapılmıştır. Bu kütüpha­
ne 1871 yılında onarım görmüştür. Bu­
güne kadar birçok kez onarım görmüş
olan bir cami de Şah Geldi Paşa tara­
fından 11372) yaptırılan “ Saraçhane
Camii” dir. Sultan II. Bayezid adına
Şehzade Mehmed Bey tarafından
1486’da yaptırılmaya başlanan “Sultan
II. Bayezid K ülliyesi" 5 yılda tamam­
lanmıştır. Cami, medrese, imaret ve
şadırvandan oluşan Külliye (1485-1490)
Osmanlı mimarisinin karakteristik ör­
neklerindendir. Büyük depremlerde
bozulan yapı, Abdullah oğlu Yakub ve
Zekeriya oğlu Zeyneddin adlı mimar­
lar tarafından onarılmıştır. Yapının ku­
zey cephesinde, yeşil mermer sütun­
lar üzerine oturan beş sivri kemerin ta­
şıdığı beş bölümlü ve beş kubbeli bir
son cemaat yeri vardır. Camide yan
mekânlar bağımsız hücreler halinde
olmayıp, ibadet mekânına dahil edil­
mişlerdir.
Tamamı mermerden yapılmış min­
beri ile tanınmış olan “ Mehmed Paşa
Camii", 1486’da Mehmed Paşa tarafın­
dan yaptırılmıştır. Cami ile birlikte mi­
safirhane (Tabhane), imaret ve medre­
se de yapılmıştır. Kuzey cephede ye­
di tane sekizgen sütuna dayanan altı
bölümlü ve her bölümün üzerini kub­
belerin örttüğü bir son cemaat yeri var­
dır. Minberi Amasya nın olduğu kadar
Türk mimarisinin de en güzel taş min­
berinden biridir.
“ K iiarî Süleyman Ağa Camii",
1489’da Kilarî Süleyman Ağa tarafın­
dan yaptırılmıştır. Tek kubbelidir. Son
cemaat yeri ile birlikte dikdörtgen bir
plan oluşturur. Esas ibadet mekânının
tamamen kesme taştan olmasına kar­
şın son cemaat yerinde tuğla ile taş
birlikte kullanılmıştır. XV. yüzyıldan
sonra geçirdiği büyük bir depremle ha­
rap olunca, onarımlarla yenilenmiş ve
bu onarımlarda da tuğla kullanılmıştır.
“ Şamlar Camii", Danişmend Melik Ga­
zi tarafından yaptırılan külliyenin bir
binası idi. Amasya’da, tek kubbeli bir
cami, mektep ve medreseden meyda­
na gelen külliyenin camii yıkılınca ye­
rine Kapı Ağası Ayas Ağa külliyeyi
yaptırmıştırfJ495j. Cami, kare planda
ve tek kubbelidir. Beden duvarları mo­
loz taştan yapılmıştır. Cami avlusunu
üç taraftan çeviren medrese odaları
ise bir ucu kısa olan “ U” planlıdır. Bu
külliyenin mektebi doğu uçtadır. Os­
manlI medreselerinde görülen bağım­
sız dershane binası Ayas Ağa Medre-
s is i’nde yoktur. Bazı mendereselerde
olduğu gibi buradadacamidendersha-
ne olarak da yararlanıldığı sanılır. “ Pa­
zar C am ii" de denilen “ Pir Mehmed
Çelebi Camii” n'\r\ ise 1495 yılında ya­
pılmış olduğu sanılmaktadır.
Amasya’da bugün Murad Camii
adıyla anılan caminin XV.-XVI. yüzyıl­
da yapıldığı sanılmaktadır. Tek kubbe­
lidir. Kare planlı ve tek kubbe ile örtü­
lü esas ibadet mekânı önünde kapılı
bir son cemaat yeri bulunur. 1502 yı­
lında Abdullah Paşa tarafından yaptı­
rılan “ Sofular Camii", 1971’de Vakıf­
lar Genel Müdürlüğü’nce onartılmıştır.
XV. yüzyılda yapılmış olduğu ileri sü­
rülen “ Temenna M escidi" kare planlı­
dır. “ Hatuniye Camii" ise, Sulan II. Ba­
yezid’in karısı Bülbül Hatun tarafından
1510 yılında yaptırılmıştır. Bütünü dik­
dörtgen planda yapılmıştır. Kafkasya’­
nın Karabağ ve Şirvan şehirlerinden
gelen muhacilerler tarafından, Kara-
bağlı Şeyh Hacı Hamza-i Nigârî adına
yaptırıldığı için Şirvanlı Camii de deni­
len “Azeriler Cam//” nin yapımına
1887’de başlanıp 1895’te bitmiştir. Ca­
mi kare planlıdır. Kuzey cephede dört
sütunlu ve üç kemerli son cemaat ye­
ri bulunur. Bugün doğu cephede bu­
lunan türbe, camiden sonra yapılmış­
tır. Köprülü Mehmed Paşa tarafından
1660 yılında yaptırılmış olan Köprülü
Mehmed Paşa Camii, zaman zaman
gördüğü onarımlarla XVIII. yüzyıla ka­
dar orijinal durumu ile gelebilmiş ise
de, 1939 depreminde tamamen yıkıl­
mış ve yerine 1948'de bugünkü cami
yapılmıştır. 1249 yılında Yörgüç Rüs-
tem Paşa tarafından yaptırılan “ Yör-
19
güç Paşa C am ii" 1946’da halkın yar­
dımı ile tekrar yapılmıştır. Çelebi Meh­
med Camii 1411 yılında Sultan II. Mu­
rad tarafından yaptırılmıştır. “ Taced-
din İbrahim C am ii" 1452’de, "Alaca
Minare M escidi” 1501’de, "Kara Mus­
Medrese Adı_______________________
Halife Medresesi (Yüksekokuldur)
Doğsakiye Medresesi
Torumtay Medresesi-
Alaca Yahya Medresesi
Yakub Paşa Medresesi
Hüsamiye Medresesi
Hızır Paşa Medresesi
Abdullah Paşa Medresesi
Sultan Beyazid Medresesi (Yüsekokuldur)
Kadı Medresesi
Küçük Ağa Medresesi (Yüksekokuldur)
Mehmed Paşa Medresesi
Büyük Ağa Medresesi
Atabey Medresesi
Osman Çelebi Medresesi
Yörgüç Paşa Medresesi
Burma Minare Medresesi
Fevziye Medresesi
Fatımiye Medresesi
Osmaniye Medresesi
Sungurlu Medresesi
Bekir Paşa Medresesi
Narlıbahçe Medresesi
Keşifiye Medresesi
Fahmiye Medresesi
Hayriye Medresesi
Tayyar Paşa Medresesi
Benderli Medresesi
Çöplüce Medresesi
Hacı Hamza Efendi Medresesi
Tekke Medresesi
Kapancızâde Medresesi
Saraçhane Medresesi
Mehmed Bey Medresesi
Mesudiye Medresesi
Sofular Medresesi
Amasya’daki eski eserler içinde en
tanınmış olan “ Amasya Dârüşşifası",
1308'de ilhanlı hükümdarlarından Ol-
cayto Hüdâbende’nin karısı llduş (Yıl­
dız) Hatun adına, Anber b. Abdullah ta­
rafından yaptırılmıştır. Plan bakımın­
dan eyvanlı medrese tipine giren eser,
gördüğü iş nedeniyle “ Bimarhane-
Tımarhane” adını almıştır. Akıl hasta­
larının müzikle tedavi edildiği ilk ku­
ruluşlardan biri olan yapıyı, Evliya
Çelebi, “ Miskinler Tekkesi" olarak ad­
landırır. Zamanında hem hastanede,
hem de tıp medresesi olarak kullanı­
lan yapıda öğrenciler, hekimlik bilgi­
lerini teorik olarak öğrendikleri gibi öğ­
retim üyeliği de yaparlardı. Bu yapıda
Anadolu Selçuklularının özgün başlık­
larından başka, ilk defa olarak Türk üç­
genlerinden oluşan ters dönmüş sü­
tun başlıkları da kullanılmıştır. 1939
depreminde çok zarar gören yapı,
1945’de onartılmıştır. Kapuağası Hü­
seyin Ağa’nın yaptırttığı “ Kapı Ağası
Medresesi" ise Türk mimarisinde bir
istisna oluşturan, sekizgen plandır.
Kapuağası Hüseyin Ağa bir bedesten
ve çarşı da yaptırmıştır. Bugün kütüp­
hane olarak kullanılmakta olan bir
20
tafa Paşa Camii" ise, 1577 yılında yap­ rım görmüştür. "Abide Hatun Cam ii"
tırılm ıştır. "Bozacı C a m ii’, “ Çay ise XVII. yüzyılda Sadrazam Kara Mus­
C a m ii” ve "S o fu la r C a m ii"nin ne tafa Paşa’nın karısı Abide Hatun tara­
zaman yapıldığı kesin olarak bilinme­ fından yaptırılmıştır. Amasya’nın med­
mektedir. "Hacı Haşan Camii” ise reseleri kuruluş tarihleri ve kurucula­
1714 yılında yaptırılmış, 1871’de ona­ rının adları ile aşağıda gösterilmiştir:
Kuruluş Tarihi Kurucunun Adı
1225 Mübareziddin Halife Alp (Hilfetgazi)
1233 Emir Nureddin Doğsak
1267 Seyfeddin Torumtay
1337 Emir Şah Geldi Paşa
1412 Yakub Paşa
1453 Şeyh Hüsameddin Hüseyin Halveti
1465 Atabeyoğlu Hızır Paşa
1485 Abdullah Paşa
1486 II. Beyazid
1494 Molla Vildan Çelebi
1494 Ayas Ağa
1494 Hızır Paşaoğlu Mehmed
1488 Kapuağası Hüseyin Ağa
1526 Emir Nasreddin Atabey
1526 Şeydi Alizâde Hacı Osman
1634 Yörgüç Paşa
1705 Hafız Haşan Efendi
1738 Kazasker İbrahim Efendi
1740 Fatma Hatun
1736 Hacı Kara Osman Efendi
1749 Sungurzâde Hacı Mehmed Ağa
1750 Bekir Beyzâde Hacı Osman Bey
1753 Hafız Süleyman
1761 Hacı Mehmed Kâşif Efendi
1791 Hacı Abdurrahman Efendi
1795 Türidizâde Hacı Ali Ağa
1803 •Tayyar Mahmud Paşa
1813 Benderli Hacı Hafız Fevzullah
1818 Aşçızâde Hacı Mehmed Ağa
1894 Hacı Hamza Efendi
1832 Akşehirli İsmail Efendi
1842 Hacı Hüseyin Zeki Efendi
1882 Hacı Mahmud Efendi
1890 Kurt Beyzâde Mehmed Bey
? Sultan II. Mesud
1892 Hacı Mustafa Ağa
medrese de II. Bayezid Medresesi’dir. Efendi, Mansurbaba, Pir Abdurrahman
Amasya’da XIX. yüzyılda önemli bir Çelebi, Sefa Paşa Hatun, Mevlevihane,
olay, meşhur şair Ziya Paşa’nın bu Pir Mehmed Çelebi, TaşköprülÖ, Na-
şehrin mutasarrıfı oluşudur. Ziya Pa­ suhbaba, Taceddin, Torumtay, Yediler,
şa, Amasya’da bazı imar işleri yaptır­ Tekirdağlıbaba, Ayşe Gazi, Yakub Hal­
mış, son yıllarda yıktırılan bir saat ku­ veti, Tımarhane Evliyası, A rif Efendi,
lesi inşa ettirm iştir. Yörgüç Paşa, Cümudar, Abdurrah-
Amasya’nın mimarisi bakımından manbaba.
önem taşıyan türbeleri şunlardır: il merkezine 35 km. uzaklıkta,
Akbilek, Hacı Hamza Efendi, Os­ Amasya - Turhal karayolu üzerindeki
man Bey, Alagözbaba, Hacı Hamza “ Ezine Pazar Hanı” Dere M ahallesi­
Bey, Acem Ali, Ebuishak Çelebi, Ha- nde, Bakırcılar Çarşısı’nın arkasında­
bib Karamani, Ali Çelebi, İskender Me- ki, 1758’de Amasya Mutasarrıfı Rahta-
mi Çelebi, Hüseyindede, Fahreddin van Hacı Mehmed Paşa tarafından Mi­
Cevheri, Efrumiye Bamu, Hilfetgazi, mar Mehmed Kalfa’ya yaptırılan " Tas
Kadılar, Emir imam, Hoca Sultan, Ka­ Han", II. Bayezid’in kapı ağası Hüse­
ya Evliya, Ambarlı Evliya, Dersitamam, yin Ağa tarafından 1483’de yaptırılmış
Kadempaşa, Üçler, Recep Çelebi, Ku­ olan "Amasya Bedesteni", Köprülü
tup,:. Oruçbey, Selâmet Hatun, Kurt­ Mehmed Paşa tarafından 1669’da yap­
boğan, Ehli Hatun, Sultan Mesud, Gül- tırılmış olan “ Gümüşhacıköy Bedes­
çiçekhatun, İbikbaba, Sinan Efendi, teni", Kara Mustafa Paşa vakfından
Kemal Paşa, İksjrli Baba, Şah Geldi, olan “ Merzifon Bedesteni” Amasya
Gümüşlüzade, idnecizade, Şirvani, mimarisinin diğer örneklerindendir.
Mehmed Paşa, îltekin, Şehzadeler, Yörgüç Paşazâde Mustafa Bey tarafın­
Muslihiddin, inekler, Şehzadegâh, dan 1436 yılında yaptırılmış olan
Mustafadede, Bektaşbaba, Şehitler, " Mustafa Bey Hamamı” soyunmalık,
MalatyalI Sofi, Pervaneler, Şeyh Hüsa- soğukluk ve halvet olmak üzere başlı­
meddin, Melikgazi, Pir ilyas, Şeyh Ze- ca üç bölümden oluşmuştur. Ayrıca
keriya, Memidede, Pir Sinan, Saçlı "Yıldız Hamamı” (Hatuniye Hamamı),
 "Hızır Paşa Hamamı", “ Kumacık Ha­
mamı”, "Yukarı Hamam”, "Büyük Ha­
mam”, "Kara Mustafapaşa Hamamı”,
"Çifte Hamam”, “ Tuzpazarı Hamamı"
gibi birçok hamam vardır.
Şehir merkezini Hatunya Mahalle-
s i’ne bağlayan ve bugünkü TC Ziraat
Bankası’nın karşısında yer alan “Alçak
Köprü”, Roma devrine ait moloz taşlı
ve Arnavut kaldırımlı köprü üzerine ku­
rulmuştur. Köprünün ayakları Selçuk­
lular devrinde, ahşap bölümü ise XIX.
yüzyılda Amasya Mutasarrıfı Ziya Pa­
şa tarafından yaptırılmıştır. “ Çağlayan
Köprüsü” ise Amasya - Turhal yolunun
5. kilometresinde Eğitim Tugayı’na sa­
pan yerdedir. Amasya’yı Eğitim Tuga­
yı’na, Çorum, Mecitözü, Göynücek, Or-
taköy’e ve köylerine bağlar. Daniş-
mendlerden İltekin Gazi tarafından
yaptırıldığı için bu köprüye “iltekin Ga­
zi Köprüsü” veya "Ç alak-Ç alık
Köprüsü” de denmektedir. XI.-XII. yüz­
yılda yapıldığı sanılan bu köprü 70
metre uzunluğunda, 4 metre genişli­
ğinde olup, tuğla ve taş aralarının pe­
riyodik olarak dizilmesi tekniği ile ya­
pılmış ve OsmanlIlar devrinde harçlı
moloz taşlarla restore edilm iştir. Be­
şi birbirine eşit 6 yuvarlak kemer gö­
züne sahiptir. İhsaniye Mahallesi Şam-
lar bölümü ile Bayezid Paşa mahalle­
lerini birbirine bağlayan “ Kuş Köprü"
veya “ Tunç Köprü", taştan yapılmış
olup dört yayvan gözüne sahiptir. Sel­
çuklulardan Sultan Mesud’un kızı
Hondi Hatun tarafından yaptırılmıştır.
Ancak bugün aslına uygun olarak ona-
rılmadığından köprü özgünlüğünü yi­
tirm iştir
ANAMUR (Eski adları: Anemu-
rium, Anamur, Rum. Anemureon)
Anamur, sırasıyla Fenikeliler, Hitit-
ler, M.Ö. XV. yüzyılda Asurlular’a, Bü­
yük İskender’in ölümü ile (M.Ö. 334) de
Selefkuslar’a geçti. 395 yılında Bizans
mülkü oldu. İslam Ordusu, buraya ilk
kez VII. yüzyılda Halife Ömer zamanın­
da geldi ve tüm yöre fethedildi. Daha
sonra IX. yüzyılda Halife Mansur zama­
nında geldi ve tüm yöre fethedildi. Da­
ha sonra IX. yüzyılda Halife Mansur
zamanında Abbasiler döneminde İs­
lam grupları buraya yerleşmeye baş­
ladılar. Buraya Türkler’in ilk gelişi
XI-XII. yüzyıllara rastlar. Anamur’a ge­
len Oğuz ailesi, Oğuzların Üçok bo­
yundandır. Bunlar Gülnar (Anaypazarj)
üzerinden gelerek Anamur’a yerleşti­
ler (1235). Boyun başı Yahşi Bey’in
Anadula’da Araplar tarafından öldürül­
mesiyle oymak, Göksu’nun Batı ya­
kasına yerleşti ve buraya “Gülnarha-
tun” adı verildi.
Şehir Karamanoğlu Mehmed Bey
tarafından fethedilerek Karamanoğlu
Beyliği’ne bağlandı. Karamanoğlu İb­
rahim Bey tarafından kale onarıldı ve
“ Mamuriye K alesi" adını alarak içine
bir cami inşa edildi. 1859 yılında kadar
Anamur adı ile, merkezi Nasreddin’de
olmak üzere bir beyliğin (zeamet) var­
ANAMUR: Deniz kıyısı (XIX. yüzyıl yarısı).
lığı bilinmektedir. Bu tarihte Anamur
adı ile bir kaza teşkilâtı kurularak bu­
günkü Anamur'a taşındı. Bu dönemde
Anamur, Adana vilayetinin Silifke San-
cağı’na bağlıydı ve 96 köyü vardı. 1891
yılı kaynaklarına göre şehir nüfusu 16
bin 815 kişiydi. 1915 yılında Silifke
Sancağı, Adana vilayetinden ayrılarak
bağımsız bir sancak haline getirildi.
1925 yılında mülkî idarenin yeniden ör­
gütlenmesi sırasında, ilçe olarak İçel
vilayetine bağlandı.
XIX. yüzyıl sonunda burası modern
bir kent haline getirildi ve ilçeye ilk kez
telgraf hattı 1887 yılında çekildi.
Anamur Kalesi (Mamuriye Kalesi),
Anamur’da çeşitli devirlerden kalma
eserlerin başında gelir. İlçe merkezin­
den 6 kilometre uzaklıktadır. XIV. yüz­
yıl başında Karamanoğlu tarafından
onarılan kaleye bu sebeple “ Mamuri­
ye” Kalesi denildi. XV. yüzyılda yeni
ekler yapıldı. XVI. yüzyıl ortalarında ve
XVIII. yüzyıl sonlarında OsmanlIlar ta­
rafından yeniden onarılarak ekler ya­
pıldı.
Kalenin üzerleri mazgal ve siperler­
le işlenmiş, alt kısımları etek şeklin­
de genişleyen duvarlar ve burçlar,
çeşitli taşlar ve kuvvetli bir horasan
harcıyla yapılmış, yer yer ahşap hatıl­
larla bağlanmıştır. Birbirinden yüksek
duvarlarla ayrılmış üç bölümden olu­
şur.
Dış kalenin kuzeyinde Karaman
Beyi Mahmud tarafından yaptırılan ca­
minin temelleri üzerinde, XVI. yüzyıl­
da OsmanlIlar tarafından yaptırılan
cami ile önünde çeşmesi bulunmak­
tadır. Bazı kaynaklar, kaleyi, Büyük İs­
kender’in inşa ettiğini ileri sürerler.
Kilikya Ermeni Kralı II. Levon za­
manında Anamur Kalesi, Prens Halga-
min’in yönetimindeydi. Kale, Selçuklu
Sultanı Alâeddin tarafından Ermeniler-
den alıdı ise de (1219-1236) III. Levon
1284'te kaleyi geri aldı. Daha sonra
Haçlılar XII. yüzyıl ve XIII. yüzyılda ka­
leyi onardılar,
Anamur ilçesindeki eski eserlerin
çoğunun Karamanoğulları ve Selçuk­
lular devirlerinden kaldığı bilinmekte­
dir. Ancak kitabeleri olmadığından
tarihleri kesin olarak saptanamamak­
tadır. Mimarî eser olarak göze çarpan
en önemli eser "Kale Cam/7” dir. Aynı
yol üzerinde iki yapı daha vardır. Biri­
sinin hamam, diğerinin han olduğu sa­
nılmaktadır. Üzerinde tarihini ve yap­
tıranının adını belirten bir kitabe bu­
lunmamasına karşılık Karamanoğlu
Alâeddin Bey zamanından kaldığı söy­
lenebilir. Bugün depo olarak kullanı­
lan bu yapının üzeri beşik tonozla
örtülüdürve yer yer onarım görmüştür.
“Alâeddin Camii” ise, 1261-1262 yılla­
rında Alâeddin Keykubat tarafından
yaptırıldığı sanılan tek kubbeli bir ya­
pıdır. “ Çarşı Cam ii" ve “ Akmescid",
İslâmî devre ait diğer eserlerdir.
ANKARA (Eski adları: Ankyra,
Ancyra, Ancora, Engürü, Anker, An-
kas, Aghuridha, Enguriya, Ancras,
Beldet-i Selasil)
Şehir, içinden Engürü Suyu’nun
(Ankara Çayı) geçtiği ovanın bir kena­
rında kurulmuştur. İlkçağ tarihçilerin­
den bazıları Ankara bölgesine yerle­
şen Galatların Mısırlılarla yaptıkları bir
savaşı ve bu savaşta elde ettikleri bir
çapayı söz konusu ederek Ankara adı­
nın çapa anlamına gelen “A ncir” den
çıktığını yazmışlardır.
Onlara göre şehir Galatlar tarafın­
dan kurulmuştur. Galatların Anadolu'­
ya geçişi M.Ö. 278 yıllarına rastlar. Son
arkeolojik buluşlar Ankara adının, Eti-
ler’den önce Anadolu'da yaşayan in­
sanlar tarafından konulduğunu ve An­
kara sözünün “A nk" kökünden türedi­
ğini ileri sürer. Çeşitli dönemlerde,
Frigler, H ititle r ve birçok kavimlerin
yerleşim yeri olan Ankara, Roma İmpa­
ratorluğu ikiye ayrıldığı sırada Anka­
ra Doğu Roma İmparatorluğu’nun elin­
de kaldı. Şehir 931’de Tarsus’tan ge­
len Arapların istilâsına uğradı. Ancak
956’da Tarsus’un Bizans imparatoru
Nikiforos Fokas II. tarafından alınma­
sı ile bu tehlike ortadan kalktı.
Malazgirt’te Bizans Ordusu Selçuk
Sultanı Alparslan’a yenilip imparator
esir alınınca, Anadolu Türk akıncıları­
na açıldı. Ankara’nın birkaç yıl sonra
(1073) Türklerin eline geçtiği kabul edi­
lir. Haçlılardan Raimond deTaylouse,
1101’de Ankara’yı alarak şehirdeki
21

BEYPAZARI I,
İ ^
'2 $ r ANKARA SUYU^7,\^>3 ■
PORSUK ÇAYI
SİVRİHİSAR
SAKARYA
küçük Türk garnizonu askerlerini kılıç­
tan geçirdi.
Ankara, daha sonra önce Daniş­
mend Hükümdarı Emir Gazi’nin (1127),
sonra oğlu Mehmed Gazi’nin ve niha­
yet Selçuk Hükümdarı I. Mesud’un eli­
ne geçti (1143). Mesud ölünce (1155)
bu bölgeye oğlu Şehinşah egemen ol­
du ise de, II. Kılıçarslan buraları zap­
tetti. Kılıçarslan’ın saltanat yıllarında
Ankara sakin yaşadı. Daha sonra Kılıç-
arslan yurdunu oğulları arasında pay­
laştırdı. Bu bölüşmede Ankara, Muhid-
din Mesud’a düştü. Fakat Rükneddin
Süleyman sultan olunca Ankara’yı
uzun süren bir kuşatmadan sonra al­
dı ve Mesud’u çocuklarıyla birlikte öl­
dürttü.
Moğolların Anadolu’yu istilâsı sıra­
sında, diğer Selçuklu şehirleri gibi An­
kara da sarsıldı. Bununla birlikte kuv­
vetli bir kalesi olduğu için Kösedağı’-
nda Moğollara yenilen Gıyaseddin
Keyhüsrev, Ankara’ya kaçtı. II. Key-
hüsrev, 1250’de Ankara Kalesi’ni
onarttı. Bu sıralarda Selçuk hükümdar­
larının nüfuzu kalmamıştı. Mahallî bey­
ler Moğallara bağlanmışlardı. Bu de­
vir uzun sürmedi, Ankara’nın bu dö­
nemde Ahiler tarafından yönetildiği
sanılmaktadır. Şehir, 1308 yılında llha-
nîlerin eline geçti. Ankara Kalesi’ndeki
bir kapının üzerinde bulunan 1330 ta­
rihli ilhanî Kitabesi bu çağa ait bir
emirdir. Ilhanîler Anadolu’yu geniş yet­
kili beylerle yönetiyorlardı. Bunlardan
biri de Eretna Beyi para bastırmıştır.
Şehir bir süre de bunların egemenliği
22
KIZILCAHAMAM
(YABANABAD)
ÇUBUK
y /J
7/^
_ HAYMANA
(YABANABAD^.
altında kaldı. Bundan sonra başlayan
karışık çağda ise Ankara’nın kimin yö­
netiminde olduğu bilinmemektedir.
Bu sırada şehirde Ahilerin bulunduğu
ileri sürülür.
Osmanlı Devleti’nin gelişmesinde
Ahiler önemli bir rol oynadı. Hatta Ye­
niçeri ordusunun kurulmasında da
Ahiliğin etkisi oldu. Karamanlılarla Os­
m a n lIla r a ra s ın d a k i uzun r e k a b e t didiş­
mesinde Ahiler OsmanlIların tarafını
tuttular. Osman Gazi’nin kayınbabası
Şeyh Edebali, o sıralarda Ahi uluların-
dandı. Bir süre sonra I. Murad Osman­
lIla r d a n ayrılan Ankara’yı savaşsız ele
geçirdi (1360).
Ankara Meydan Savaşı’nda Timur
tarafından esir alınan Yıldırım, oğulları
Musa ve Mustafa, bir süre Ankara Ka-
lesi’ne kapatıldı (1402). Timur’un çekil­
mesinden sonra Anadolu’da sürege­
len karışık çağda, Ankara birçok kere
sahip değiştirdi. 1403 yılında Mehmed
Çelebi, 1404 yılında İsa Çelebi, 1406
yılında Süleyman Çelebi’nin eline geç­
ti. 1411” de Mehmed Çelebi, kaleyi Ya­
kub Bey’den aldı. Karışık çağ bitince
Ankara, sınırlardan uzak sakin b ir şe­
hir olarak kaldı.
XVII. yüzylıda bu bölgede başla­
yan Celâlî ayaklanmaları sırasında
birkaç kez eşkıya baskınına uğraya­
rak büyük bir bölümü yandı. Celâlîler-
den özellikle Kalenderoğlu Mehmed
Paşa, bu bölgeye çok zarar verdi. Bir
zamanlar Beylerbeyliği merkezi olan
Ankara, bu dönemde çok sönük bir
ÇANKIRI
INALLİ BALLI
KALACIK
KONUR
v „ - , .../
/
YAHSI HAN
KESKİN \ t
ANKARA
VİLAYETİ
devre geçirdi. Şehrin surları içinde
600, dışında ise 6 bin kadar kerpiç ev
vardı. Tahıl ve meyve yetiştirilen, ko­
yun, özellikle Ankara keçisi (Tiftik ke­
çisi) beslenen bir yörenin alım-satım
merkezi oldu. XIX. yüzyılın başlarında
Ankara’da 10 bin kadar dokumacı ça­
lışmaktaydı. Ankara keçilerinin yumu­
şak ve parlak tüylerinden sof ve şâlî
denilen kumaşlar dokunarak, bunlar,
önce İstanbul’a, oradan da Mısır ve Av­
rupa’ya ihraç edilirdi.
Sancak olarak Ankara, Osmanlı
Devleti’nin Anadolu toprakları üzerin­
deki idare teşkilâtı içinde Anadolu
Eyaleti’nin bir sancağı idi. Ankara San-
cağı'nın Kanunî zamanındaki aslî şekli
ve unvanı, hiçbir değişikliğe uğramak-
sızın, XIX. yüzyılın ilk yarısına kadar
sürdü. II. Mahmud devrinde, merkezi­
yetçiliğin kuvvetlendirilmesi amacıy­
la, 1836’da Müşirlikler kurularak Ana­
dolu eyaleti üç müşirliğe bölündü ki,
bunlar Ankara, Aydın ve Hüdavendigâr
(Bursa) Müşirlikleri idi. Böylece Anka­
ra Sancağı, Ankara, Çankırı, Kastamo­
nu, Viranşehir ve Çorum sancakların­
dan oluşan bir m üşirlik oldu. Daha
sonra Sultan Abdülaziz devrinde, Fran­
sız yönetim teşkilâtı örnek alınarak, 13
Safer 1280 (30 Temmuz 863) tarih ve
22 bin 132 sayılı Meclis-i Vâlâ iradesiy­
le eyalet merkezi haline getirildi. An­
kara vilayeti, merkez Ankara olmak
üzere, Ankara, Bozok ve Kayseri Liva­
larından oluşmuştu. Liva, son olarak
II. Abdülhamid (1876-1909) devrine ait
bir Ankara Salnâmesi’nde Ankara vi­
 layetinin, Ankara, Yozgat, Kırşehir ve
Kayseriye adlı dört sancaktan ibaret
olduğu görülür.
Birara M ısır Valisi Mehmed Ali Pa-
şa’nın orduları tarafından 1833’te ele
geçirilen şehrin surlarının bir bölümü
onarıldı. Kısa bir süre sonra da kur­
tuldu. Şehir bu sıralarda, bölgenin
önemli gelir kaynağı “ s o f” ticaretinin
merkeziydi.
Ankara’nın çöküntü sebeplerinden
en önemlisi ticaretin gerilemesi, tif­
tiğin Afrika ve Amerika’ya kaçırılıp
orada da üretilmesi (evvelce yasak
idi!) ve üst üste gelen kuraklık ve kıt­
lıktır. Bir de büyük yangın, eski şeh­
rin büyük bir kısmını mahvetmiştir.
XIX. yüzyılda şehrin İktisadî duru­
mu gerilemiştir. Dokumacılık ve boya­
cılık önemini kaybetm iştir. Ocak
1815’te Ankara’da önemli bir veba has­
talığı başgöstererek 1500’den fazla in­
san ölmüştür. Yine aynı yüzyılda ile
bağlı Beyanâbî kazasında meydana
gelen sıtma hastalğı.çok kısa bir sü­
rede ilin birçok yerlerine dağılmış ve
bu salgın hastalıkta da halkın çoğu öl­
müştür (1887).
1830 tarihinde yapılan nüfus sa­
yımında Ayaş, Murtazâabâd, Arap­
sun, Haymantsteyn, Şorba, Çukurâ-
bâd, Yabanâbâd ve Yörügân kazaları
ile Sufla ve Bâlâ nahiyelerinden olu­
şan bölgenin sancak merkezi olan An­
kara, II. Mahmud devrinde birçok san­
cakları da bünyesine aldı.
XIX. yüzyıl sonunda Ankara merkez
ANKARA: Yerli Müslüman erkeği, Hıristiyan ve Müslüman
-sancağı, Kuzey’de Kastamonu vilaye­
ti, Güney’de Konya vilayeti, Batı’da zanaatkârlar (XIX yüzyıl ikinci yarısı).
Bursa vilayeti ve Doğu’da Kırşehir san­ Sancağın güney-batı kesiminde, Protestan tapınağı ve b ird e Rum Or- <
cağı ile çevrelenmişti. Bu dönemde kaplıca ve şifalı suların çokluğundan todoks manastırı vardı. Bu kiliselerden
merkez-sancakta 283 bin 133 kişi ya­ dolayı “ Haymana” (Galatia Salutaire) Keçiören’de bulunan Aya Yani adlı ki­
şamaktaydı. Sancak İdarî bakımdan 11 adı verilmişti. Şehir civarında şifalı su­ lise, yıkık durumda olduğundan 1888
kazaya ayrılmıştı. Bunlar 1-Ankara, 2- ların bir bölümü bağlantılarla şehre ge­ yılında yapımına hükümetçe izin veril­
Çubuk, 3- Ayaş, 4-Beypazarı, 5- Nallı­ tirilm iştir. Örneğin, 1889 yılında Elma­ miştir.
dağ Suyu, şehre 1.5 saat uzaklıktaki bir
han, 6- Sivrihisar, 7- Mihalıççık, 8- Hay­ Şehirde Türk okullarından başka
mana, 9- Yaban-Abâd, 10- Bâlâ, 11- başka kaynak suyu sayılabilir. 11 Hıristiyan okulu vardı.
Zir. Ayrıca Cheik-Bezenli, Charbe, Ya­ Gayrimüslim halkın Ankara şehrin­ Şehre 30 Nisan 1850 tarihli bir
banlı, Gunguzu ve Uruş olmak üzere de 4 Ermeni Katolik kilisesi, 2 Rum ki­ onayla Ankara Piskoposluk Dairesi’nin
beş de nahiyesi vardı. lisesi, 2 Ermeni Gregoryen kilisesi, bir kurulmasına karar verilmiştir.
Ankara, XIX. yüzyıl sonunda gü­
müşle karışık kurşun madenleri ve ba­
kır yatakları ile ün yapmıştı. Bunlardan
başlıcaları uzun süre devlet tarafından
işletilm iştir. Bu madenler, Akdağ ma­
deni, Denek madeni (Gümüşlü kur­
şun), Moalic madeni (kil), Elmadağ ba­
kır ve gümüşlü kurşun madeni. Ancak
bu madenlerin işletilmesine 1870 yı­
lında son verilmiştir. 1890 yıllarına
doğru Hassa-i Bai Balia yakınlarında
çok iyi kalitede olduğu anlaşılan lin­
yit yatakları bulunmuş, ancak bu ve
varlıkları bilinen daha başka madenler
bu yüzyılda birçok olanaksızlıklar se­
bebiyle işletilmeye açılamamıştır.
1860 yılından sonra Ankara vilaye­
ti, civar bölgelerde elde edilen ürün­
lerin toplanıp dağıtıldığı bir pazar ol­
muştur. Bu tarihten önce, AnkaralI ta­
cirler tarafından satın alınan tiftik ta­
ranır ve yumaklar haline getirilerek dı­
şarı ihraç edilirdi. 1880 yılından son­
ra Ankara’da bazı hammaddelerin ih­
racına da başlanmış ve bu durum yer­
ANKARA: Ankara keçisi. li sanayii tamamen öldürmüştür. 1890
23
 yılında uzman kişiler bizzat kendileri
pazar yerine gelerek, tiftik , yün ve af­
yon gibi maddeleri satın alarak imalât­
hanelere yollarlardı.
1794 yılında Ankara’da bulunan pa­
muk ipliği mukataası Şah Sultan uh­
desinde idi ve pamuk ipliği mukataası
rüsumunda değişiklikler yapılarak bu
yerlerden tahsili ile Şah Sultan’a gön­
derilmesi için Ankara’ya bağlı kaza na­
iplerine emirler gönderilmiştir.
İlde, 1847 yılında büyük bir kıtlık
başgöstermiş, ülkenin birçok yerinden
hükümet emirleriyle yardım gönderil­
miştir. 1886 yılında Ankara’nın vergi
sisteminde değişiklikler olmuştur.
XIX. yüzyıl sonunda Ankara bölge­
sinde yaşayan Türklerle Kafkaslardan,
Arnavutluk ve ski Galya’dan gelen aha­
linin dinî inançlarında, gelenek ve gö­
reneklerinde büyük benzerlik vardı.
Bölgede yaşayan ve gayrimüslim
halkın büyük bir çoğunluğunu oluştu­
ran Ermeniler, Ankara vilayetine Sivas,
Iran ve Kafkasya yakınlarından gelmiş­
lerdi.
Şehirde yaşayan Yahudilerin sayı­
ları önemsenmeyecek kadar azdı. Kaf­
kasyalIlar 1865 yılından sonra Yozgat
ve Kayseri sancaklarına yerleşmişler­
dir.
1890 yıllarında Ankara vilayetinin
belli başlı sanayi dalları şöyle idi: An­
kara pamuklu ve yünlü kumaşlar, ke­
çi kılından yapılan koyu kahverengi,
kalın ve dayanıklı kuşaklar, boyacılık,
güherçile ve barut.
Osmanlı Düyûn-ı Umumiyesi’ne
ait gelirlerin yönetimiyle uğraşmak
üzere Ankara’da bir başmüdürlük, Yoz­
gat ve Kayseri şehirlerinde ise birer
müdürlük kurulmuştu.
Eldeki 11 Ağustos 1887 tarihli bir
belgeye göre, Ankara ile diğer yerler­
de bulunan tiftik keçilerinden alınmak­
ta olan verginin düşürülmesi hakkın­
da 1887 yılında bir irade çıkmıştır.
AnkaralI madenciler yurdun çeşitli
yerlerinde maden ocaklarını işleterek
elde edilen madenleri yurt içine sat­
makta veya dış piyasalara ihraç etmek­
teydiler. Linyit kömürü, demir cevhe­
ri, krom, bakır, kurşun, manganez, ci-
va, çinko, antimuan, betonit, kireç ta­
şı, mermer, kaolin, diotoit, bor tuzla­
rı, pirit, kükürt, sodyum borat, asbest,
perlit, alçı taşı, pomza,barit bunların
arasındadır.
1892 yılında şehir demiryolu ile İs­
tanbul’a bağlanmış ise de kalkınama-
mıştır. XX. yüzyıl başlarında şehrin
nüfusu tahminen 30 bin kişi idi.
1917’de çıkan yangında çok sayıda ev
yanmıştır.
Birinci Dünya Savaşı yenilgi ile
son bulunca, Mustafa Kemal’in çevre­
sinde birleşen kuvvetler, Ekim 1919’da
düşünüldüğü gibi, İstanbul’a ve Batı
illerine yakın olan Ankara’yı yeni dev­
lete merkez seçtiler. Anadolu ve Ru­
meli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Heyet-
i Temsiliyesi, başlarında Mustafa Ke­
mal olduğu halde Ankara’ya geldi (27
Aralık 1919). M illet Meclisi, 23 Nisan
1920’de Ankara’da toplandı. Böylelik­
le, Ankara, Türkiye Büyük Millet Mec­
24
lisi hükümetinin fiilî merkezi oldu.
1921 yazında Sakarya’yı aşarak Anka­
ra’nın güneybatısına inen Yunan kuv­
vetleri, kanlı savaşlardan sonra bozgu­
na uğratıldı. 20 Ekim 1921’de Türkiye
ile Fransa arasında Ankara Antlaşması
imzalandı. 24 Temmuz 1922’de imza­
lanan Lozan Antlaşması ile Misak-ı
M illî sınırlarına kavuşuldu ve saltanak
kaldırıldı. 13 Ekim 1923’te Ankara'nın
devlet merkezi olduğu bir kanunla sap­
tandı ve iki hafta sonra da (29 Ekim
1923) Cumhuriyet ilân edildi.
Tarihi çok eskilere dayanan Anka­
ra, buna bağlı olarak kültür yönünden
özellikleri olan bir ildir. Klasik Çağda
Galata (Galatia) adı ile tanınan İç Ana­
dolu Bölgesi’nin merkezinde yer alan
bugünkü Ankara kentinin içinde yapı­
lan çeşitli kazı ve araştırmalar, kentin
tarih öncesi çağlardan günümüze ka­
dar iskân görmüş bir alanda kurulmuş
olduğunukesinlikleortayaçıkarm akta­
dır.
OsmanlIlar döneminde Ankara’da­
ki arkeolojik çalışmalara XIX. yüzyılın
sonlarında başlanmış, 26 Ağustos
1895 yılında Alman Arkeolog Dr. Egur-
te, coğrafyacı ve etnograf E. Oberhum-
mer ve araştırmacı H. Zimmer adlı ki­
şilere 1896 yılında Ankara dahilinde to-
pografik araştırmalar yapmaları ve
kendilerine gerekli kolaylık gösteril­
mesi için hükümetçe ilgililere emirler
verilmiştir.
XIX. yüzyıl sonunda Ankara’da bir­
çok iptidaiye, rüşdiye ve idadiye mek­
tepleri açılmıştır. Nitekim, 1890 yılın­
da yapılan bir istatistikte Ankara'da
Müslüman okullarının sayısı 1.026’ya
ulaşmıştı.
Şehirde, Çubuk Suyu vadisinde
Kalkolitik ve Eski Tunç Çağları’na ait
buluntular, Ankara’nın 60 kilometre
güneyinde Gâvurkale’de, H itit çağına
ait buluntular, Ankara’nın güneyinde­
ki Karaoğlan, Hacılar höyüklerinde ve
Gâvurkale’de yapılan kazılar sonucu
Frig Çağı’na ait buluntular ile Roma,
Bizans Çağı’nâ ait buluntular mevcut­
tur.
S elçuklu su lta n ları Ankara'yı
önemli bir askerî üs saydıklarından,
yalnız kale duvarlarının onarımıyla il­
gilenmişlerdir. Bundan ötürü Ankara,
Selçuk eserleri bakımından Konya, Si­
vas ve Erzurum’dan çok fakirdir. Sel­
çuklu eseri olarak Ankara Kale içinde
bir tek Selçuklu Camii bulunduğu ba­
zı kaynaklarda belirtilir. Ankara Çayı
üzerinde bulunan Ankara’nın en eski
köprüsüyle (Akköprü), Alâeddin Camii
ve Arslanhane Camii bu devirlerden
kalmadır.
Augustus Tapınağı, Hacıbayram
Camii’nin hemen yanında yer alır. Bu
tapınağın Heilenistik Çağda ve M.Ö. II.
yüzyılda yapıldığı anlaşılmaktadır, ilk
kez 1926-1928 yıllarında bu tapınakta
Alman arkeologlar tarafından araştır­
ma yapılmış daha sonra 1939 yılında
Türk Tarih Kurumu adına kazılar yapı­
larak olumlu sonuçlar alınmıştır.
Direkli Yol, Ulus Meydanı’ndan Zi­
raat Fakültesi’ne giden cadde açılır­
ken, Augustus Yolu’yla Çankırıkapı
arasındaki direkli yola ait baştaban ile
birlikte yapılmış büyük bir frize ait par­
çalar bulunmuştur. Sütun başlıklarının
ö z e llik le rin d e n Hadrianus (M.S.
117-138) devrinde yapıldığı anlaşılan
direkli yol ve öteki Roma eserleri üze­
rinde yapılan kazılarda bazı Frigya ve
Roma çağına ait yazıt parçaları bulun­
muştur.
Gordion (Yassı Höyük); Ankara’nın
bir ilçesi olan PolatlI’ya ve oradan Yas­
sı Höyük köyüne giderek Sakarya Neh­
ri kıyışında, Frigyalıların başkenti olan
ve M.Ö. VIII. yüzyılda kurulan Gordion
şehri görülür. Yapılan kazılar sonunda
Frigya - Pers devrinden kalma eserler
bulunmuş olup, bu eserler Ankara Ar­
keoloji Müzesi’nde sergilenmektedir.
Julianus Sütunu, Ulus’ta Hükümet
Meydanı’nda yer alır. Halk arasında
"Belkıs Minaresi” olarak da adlandı­
rılır. Roma İmparatoru Julianus’un 362
yılında Ankara'dan geçişini anmak İçin
dikildiği sanılmaktadır.
Türk Tarih Kurumu adına yürütülen
1938-1943 yılları arasındaki kazılarda,
Ulus’la Dışkapı arasında, Çankırı Cad­
desi üzerinde, imparator Caracalla ça­
ğında (M.S. II. yüzyıl sonu III. yüzyıl ba­
şı) yapıldığı bilinen Roma hamamları
bulunmuştur. Hamamda insan elinden
daha büyük ve yılan tutan bir elin bu­
lunması buranın, simgesi yılan olan
sağlık tanrısı Asklepios adına yapıldı­
ğı kanısını verir.
Ankara Kalesi, Ankara’nın ortasın­
da, yalçın bir tepe üzerinde yer alır. Ka­
lenin yapım tarihi kesin olarak bilinme­
mektedir. Bazı tarihler, tarih öncesi de­
virlerde kalenin bulunduğu yerde in­
sanların yaşadığını yazar. Bazıları da
kalenin H ititle r tarafından yapıldığını
söyler. Bir başka söylentiye göre ise,
kale, Ankara şehrini kuran Frigya Kralı
Midas tarafından yaptırılmıştır. Roma­
lılar, Galatya’yı ele geçirdikleri zaman
Tektosa’lar Ankara Kalesi’ne sığınmış­
lardı. Bu olay kalenin M.Ö. II. yüzyıl­
da varolduğunu kanıtlar. Harun-ür-
Reşid’in saldırıları sırasında Mutasım’-
ın ordularının kaleye girmesiyle yıkı­
lan surları isaurialı III. Leon’un onart­
tığı bilinmektedir. Bu arada üst kale­
nin duvarları da yükseltilmiştir. 805 ve
859’da kale duvarları onartılmıştır. I.
Aiâeddıri de kaleyi onartmış, II. Key-
kâvus ise bazı yeni eklemeler yaptır­
mıştır (1249-1250):
OsmanlIlar kaleyle ilgilenmişler,
ancak şehrin dış duvarlarını genişlet­
mişlerdir. Mısır Valisi Mehmed Ati Pa-
şa’nın oğlu İbrahim Paşa, Anadolu iç­
lerine kadar gelmiş ve bu arada Anka­
ra Kalesi’ni de ele geçirerek dış duvar­
larını onartmıştır.
Dış kalenin 20 kulesi sağlam ola­
rak kalmış, 15’i Cumhuriyet devrinde
esaslı bir onarım görmüştür. Dış kale­
ye iki kapıdan girilir. Evliya Çelebi,
“ Seyahatnâmesi"n<ie “ yüksek b ir te­
penin zirvesinde beyaz taştan yapıl­
mış, dört katlı, metin ve yüksek bir
kale" olduğunu vurgular.
H itit Anıtı, H itit devrine ait bir ka­
lıntıdır. Bir kaya kabartması biçiminde
olup, Ankara’nın 60 kilometre aüney-
 batısında bulunur. Kayanın üzerinde
sivri Külâhlı bir ilâh oturmakta ve elin­
de ne olduğu anlaşılmayan bir şeyi ile­
ri doğru uzatmaktadır.
Ankara, gerek Selçuklu ve Osmanlı
dönemlerinden kalma eserler, gerek--
se Cumhuriyet döneminde yapılan
modern yapılarla ilginç bir mimarî gö­
rünüme sahiptir.
Arslanhane Camii ve hemen he­
men tamamen yenilenmiş olan Saraç
Sinan ile Alâeddin camileriyle çok az
örnek veren Selçuk dönemi camileri
hakkında genel hükümlere varmak
güçtür. Arshanhane Camii mihrabı tek
örnektir. Ahşap camiler grubu çini mo­
zaik malzeme kullanımıyla dikkati çek­
mektedir.
Alâeddin Camii, içhisar Mahallesi’n-
de, Aktaş Sokağı’nın başında, Zindan-
kapı’dan girince solda yer alır. Minber
kitabesine göre, burada ilk yer alan ca­
mi, 1178 tarihlidir. XIV. ve XV. yüzyıl-,
larda ve daha yakın tarihlerde yapılan
onarımlarla temel kişiliğini yitirmiştir.
Minberin de XIII. yüzyılda onarıldığı ANKARA: Hacı Bayram Camii (XIX. yüzyıl).
anlaşılmaktadır. Planı uzunlamasına
dikdörtgen ve son cemaatlidir. Son ce -. mileri çok kalabalıktır. Osmanlı döne­ Dış görünüşü oldukça sade olan bu
maatte birbirinden farklı mermerden mi cami ve mescitleri yüzyıllarına ve yapı, eğimli bir kayanın üstüne inşa
sekiz adet antik sütun ve sütun başlı­ kişiliklerine göre şöyle sıralanabilir: edilm iştir. Duvarlarının alt kısm ıtaş,
ğı, müezzin ve kadınlar mahfili çıkma­ XIV. ve XV. yüzyıl düz ahşap tavanlı üst kısmı kerpiç,iç konstrüksiyonu ah­
sını taşır. Arazi eğimi sebebiyle, cami, kerpiç cami ve mescitlerden, ana ka­ şaptır. Çatı bugün kiremit örtülüdür.
yüksek taş kaide üstünde yer alır. Ha- rakterini koruyanlar: Ahi Elvan Camii, Dört sahınlı bazilikal plana sahiptir,
rim, ahşap tavanlıdır ve yenilenmiştir. Eyüp Mescidi, Geneği Mescidi, Hacı içerde ahşap olan düz örtü sistemi bu­
Arslanhane veya Ahi Şerafeddin ivaz Mescidi, Kulderviş Mescidi, Mol­ gün üstü boyalı on iki ahşap sütun ta­
Camii, 1290 yılında Ahi ustalarından la Büyük Mescidi, Örtmeli Mescit, rafından taşınır. Mermer sütun başlık­
Şerafeddin tarafından yaptırılmış ve Poyracı Mescit, Sabunî Mescit. Yeni­ ları korint ve dor tipi, Roma devri dev­
Samanpazarı'nda, Arslanhane Mahal­ lenmelerle ana karakterini kısmen yi­ şirme malzemesidir. Tavan konsolla­
lesinde bulunmaktadır. Çok sade bir tirm iş olanlar: Ahi Tura Mescidi, Ahi rı, yan sahınlarda tek, ortada çift kat­
dış görünüşü vardır. Taş duvarlıdır. Yakub Mescidi, Balaban Mescidi, Bo­ tır. Güzel işçiliğiyle dikkati çeker.
XIII. yüzyılda yenilenen camiin planı yacı Ali Mescidi, Direkli Camii, Gecib Eyüp Mescidi, Dörtyol’da Sarıca
uzunlamasına beş sahınlı bazilikal tip­ Mescidi, Hacettepe Camii, Hacı Arap Sokak ile Kümbet Sokağinın kesiştiği
tedir. Tek şerefeli minare camiin ku­ Camii, Hacı Doğan Mescidi, Hacı Se- yerde bulunan ve örnekleme yoluyla,
zeydoğu duvarına b itişiktir ve taş ka­ yid Mescidi, Hemhüm Mescidi, Rüs- XIV. yüzyıl sonunda veya XV. yüzyıl ba­
re tabanlı, silindir tuğla gövdelidir. Ca­ tem Nail (Dindin) Mescidi, Şeyh izzed- şında tarihlenmiştir. Tabanı taş, duvar­
mi içerde, nefis bir işçiliğe sahip, düz din Mescidi. ları kerpiçtir. Üstü kiremit çatıyla ör­
ve ahşap tavanla örtülüdür. Ahi Şera- XV. yüzyıl taş-tuğla cami ve mes- tülüdür. Planı enine asimetrik dikdört­
feddin’in türbesi, camiin kuzeydoğu­ cidleri ise: Karacabey Camii, Abdülka- gen biçimindedir. Minaresi bulunmaz.
sunda bulunur (1330). dir Isfahanî(Tabakhane Mescidi);XVI. Geneği Mescidi, Oğuzlar Mahalle­
Selçuklu dönemi olarak Ankara'da yüzyıl taş-tuğla cami ve mecsitleri: Mi­ sinde, Ulucanlar Caddesi’yle Oluk So-
iki köprü bulunmaktadır. Bunlardan mar Sinan’ın yaptığı Cenabi Ahmed kağinın kesiştiği yerde bulunur. XIV.
Akköprü, 1222 yılında Selçuklu Anka­ Paşa Camii, Hallaç Mahmud Mescidi, yüzyıl sonuna veya XV. yüzyıl başına
ra Valisi Kızılbey tarafından, bugün An- Kurşunlu Cami; XVII. ve XVIII. yüzyıl tarihlenir. Tabanı moloz taş, üstü ker­
kara-lstanbul yolunun başlangıcında­ kerpiç, taş-tuğla cami ve mescitleri: piç malzemedendir. Planı uzunlaması­
ki Akköprü semtinde, Çubuk Çayı üs­ Ağaç Ayak Camii, Celâl Kaddanî Mes­ na dikdörtgendir. Mescidin batı cep­
tüne yaptırılmıştır. Köprü bazalt taşın­ cidi, Çiçeklioğlu Camii, Devdıran Mes­ hesinde bulunan son cemaat yeri son­
dan yapılmıştır. Arada mermer antika cidi, Eskicioğlu Camii, ibadullah Ca­ radan kerpiç duvarlarla kapatılmıştır.
devşirme taşların da kullanıldığı görü­ mii, Hacı Bayram Camii, Hacı ilyas Ca­ Hacı İvaz veya Helvaî Mescidi, Ha­
lür. Süssüz olan köprüde antik taşla­ mii, Hacı Musa Camii, İki Şerefeli Ca­ cı ivaz Paşa tarafından 1423 yılında
rın üstünde Yunanca, Latince yazılar mi, Kağnı Pazarı Camii, Leblebicioğ- yaptırılmıştır. Dikdörtgen planda ve
göze çarpar. lu Camii, Mukaddem Camii (Yeni Ca­ beden duvarları kerpiç olan mescit, ah­
Çeşnigir Köprüsü, Ankara-Kırşehir mi), Ramazan Şemseddin Camii, Sa­ şap tavanlı ve alaturka kiremitlidir. Es­
yolunda, Kılızırmaküstünde bulunur. raçlar Camii, Sarıkadı Mescidi, Telli ki Ankara evlerini andırır. Mihrap, be­
Antik malzemeyle yapılan Selçuklu Mescit, Yeşil-Ahi Mescidi, Zeynelâbi- den duvarlarından hafif çıkıntılı ve al­
eserin, kızıl renkli yontma taştan inşa din Mescidi, Zincirli Cami. çıdandır. Nişi beş kenarlı ve üzeri bin-
edildiği anlaşılmaktadır. Boyu 110 XIX. ve XX. yüzyıl başı kerpiç, taş- dirmeliklidir. Kenarları burmaiı bir çiz­
metre, eni 5.80 metredir. Köprünün tuğla cami ve mescitleri ise: Hamidi- giyle çevrilmiş olan nişin iki köşesini,
esası sivri kemerli tek bir gözdür. ye Camii, Kayabaşı Camii, Koyun Pa­ altıgen kenarlı sütunçe süsler. Mih­
OsmanlIlar zamanında Ankara’da zarı Mescidi, Mehmed Çelebi Mescidi, rap nişinin üzeri içi geçme m otifler ile
yapılmış, çeşitli devirlere ait pek çok Misafir Fakih Mescidi, Şükriye Camii, süslenmiş ve mihrâbın üç kenarını do­
cami, türbe, medrese ve hamam var­ Tabakhane Camii, Taceddin Camii, Ye­ laşan üç bordürle çevrilmiştir. En dış­
dır. Bunlardan XIV. ve XV. yüzyıla ait nice Mahalle Camii. ta yazıtlı bir bordür, ikinci sırada geo­
olanlar belirgin Selçuklu etkisi taşı­ Ahi Elvan Camii, 1291 yılında, Sa- metrik geçmelerle süslü bir bordür,
maktadır. manpazarinda, Ahi Arap M ahallesi­ üçüncü sırada ise bitki ve çiçek mo­
Günümüze kalan Selçuklu devri nde, Koyunpazarı Sokağinda, Elvan tifleri ile süslü bordür vardır. Mihrabın
camilerine oranla Osmanlı dönemi ca­ Mehmed Bey tarafından yaptırılmıştır. üst kenarlarında iki sırapalmet yer alır.
25
 Direkli Camii, dikdörtgen planlıdır.
Bu yaının yanında birtakım ek yapılar
bulunmaktadır. Bir kaya üzerindedir.
Mihrap nişi altı kenarlı ve köşeleri sü-
tunçelidir. Niş içinde âyet yazılı bir ya­
zıt kuşağı kenarları dolaşır. Niş üzeri
bindirm eliklidir. Mihrabı iç içe iki bor­
dür çevreler.
Eskicioğlu Camii, Ankara’da han­
gi tarihte yapıldığı bilinmemekle bera­
ber 1905’te onarım gördüğü belgeler­
de mevcuttur. Dikdörtgen planda, ker­
piç duvarlı basit biryapıdır. Mihrap nişi
bindirm eliklerle yukarı doğru sivrilir.
Duatepe (Hacettepe) Camii’nin ke­
sin yapım tarihi bilinmemektedir. Ka­
pı üzerindeki yazıtta onarım gördüğü
kaydedilmektedir. Dikdörtgen planda
kerpiç duvarlı, önünde ahşap tavanlı
bir son cemaat yeri olan yapının üst
örtüsü yenilenmiştir. Minaresi bulun­
mayan yapının giriş kapısı üzerindeki
mermerde dört satırlık yazıt bulunur.
Hacı Arap Camii, enine dikdörtgen
planda ve iki kısımlı camidir. Düz ah­
şap tavanlı basit yapının içinde iki
mihrap vardır. Sağ mihrap şekil ve dü­
zen bakımından soldakine benzemek­
le beraber daha basit ve tek bordürlü-
dür.
Hacı Bayram Velî Camii, XIV. yüz­
yılın ikinci yarısında yaşayan Hacı
Bayram Velî adına mimar Mehmed b.
Ebubekir Hamdanî tarafından 1427 yı­
lında yaptırılmış, XVI. yüzyılda Mimar
Sinan tarafından onarılmıştır. 1714 yı­
lında Hacı Bayram Velî’nin torunların­
dan Mehmed Baha Efendi tarafından
onarıldı. Cami dört köşeli ve kiremit
damlıdır. Yapının ibadet mekânı, alt
pencere sıralarına kadar mavi-beyaz
Kütahya çinileriyle kaplıdır. Camiin
önündeki türbede Hacı Bayram Velî
yatar. 1803 yılında yeniden onarılmış­
tır.
Hacı Musa Camii, 1421 yılında Şe-
rafeddinzâde Musa tarafından yaptırıl­
mıştır. Boyuna uzanan büyükçe dik­
dörtgen planlı olan camiin beden du­
varları zemindüzeyindenitibaren ker­
piçten yapılmış ve ahşap tavanlıdır.
Camiin kuzeyindeki son cemaat yeri,
iki direk ile desteklenir. Kuzeybatıda
da bulunan minarenin tabanı kesme
taştandır. Pabuç bölümünden sonra
tuğla olarak devam eder. Minare göv­
desi yenilenmiş ve biraz daha yüksel­
miştir. Cami, 1923 yılında Vakıflar Ge­
nel Müdürlüğü tarafından onarılmıştır.
iki Şerefeli Camii, 1674 yılında Re­
sul Efendi tarafından yaptırılmıştır.
Eğimli bir arazide, boyuna dikdörtgen
planlıdır. Doğu kenarına bitişik mina­
resi iki şerefelidir. Yapının planı ger­
çekte düzgün bir dikdörtgen değildir.
Minare doğu kenarda beden duvarla­
rından çıkıntı yapar, kare tabanı kes­
me taştandır. İkinci bir kapı ile esas
ibadet mekânına girilir. Yapının beden
duvarlarında iki sıra halinde pencere­
ler açılmıştır. Mihrabı kıble duvarının
ortasındadır.
Kayabaşı Camii, büyük bir kayalı­
ğın üzerinde kurulduğu için bu adı al­
ınıştır. Bugün tümüyle yeni olan cami-
n çok eski olduğuna dair söylentiler
26
/ardır. Altı taş, üstü kerpiç olan beden
Juvarları kırmızı bir çatı ve ahşap ta­
vanla örtülmüştür. Camiin önünde Ba­
rok üslûpta taştan bir de çeşmesi var­
dır.
Kızılbey Camii, 1210-1219 tarihle­
ri arasında Kızılbey tarafından yaptırıl­
mış olup, Ankara’daki ilk Selçuk eser­
lerindendir. 1299 yıında I. Yakup Bey’in
emriyle, Ebubekiroğlu Dülger Meh-
'med tarafından onarıldı. Cami minber­
lerinin parçaları halen Etnografya Mü-
zesi’ndedir.
Leblebicioğlu Camii, Ankara Müf­
tüsü Kantarzâde Mustafa Bey ve oğul­
ları tarafından 1713 yılında yapılmış
olup büyük dikdörtgen planlıdır. Mih­
rap, mekânı çok yüksek olmasına rağ­
men tavana kadar devam eder. Ahşap
tavanı ince çıtalarla karelere ayrılmış­
tır. Nişi, en dışta Kelime-i Tevhid, onun
içinde örgülü ve en içte de Ayet-ül Kür-
sî yazılı üç bordür çevreler.
Molla Büyük Camii, XV. yüzyıl ese­
ri olup, kim tarafından yapıldığı b ilin ­
memektedir. Dikdörtaen planlıdır. Du­
varları kerpiçtendir, içerde Kıbleye pa­
ralel iki nef halindedir. Camiin mihra­
bı oldukça ilgi çekici özelliklere sahip­
tir. Mihrap nişi beş kenarlı ve her ke­
nar, boyuna dikdörtgen panolarla süs­
lüdür.
Mukaddem Camii, Çelebi Sultan
Mehmed zamanında II. Murad adına
1450 yılında yaptırılmış olup dikdört­
gen planlıdır. Kerpiç duvarlı ve ahşap
tavanı olan yapının Kıble duvarı üze­
rindeki mihrap, alçıdan ve niş üzeri
bindirm eliklidir. Mihrap üç bordürle
çevrilmiştir.
Tabakhane Camii’nin yapım tarihi
bilinmemektedir. Ancak kapı üzerinde
bulunan 1900 tarihli yazıttan Şükrü ad­
lı bir hayırsever tarafından onarıldığı
anlaşılmaktadır. Boyuna dikdörtgen
planda ve kalın kerpiç duvarlarla yapı­
lan camiin bugün birçok yanı tümüy­
le değişmiştir.
Taceddin Camii, ilk kez Kanunî
Sultan Süleyman devrinde Celvetî ta­
rikatı için tekke olarak yapılmıştır. Bo­
yuna dikdörtgen planlıdır. Tamamen
kesme taş kaplama olarak yapılan be­
den duvarlarındaki pencereler ve ka­
pı kemerlerinin şekli, şimdiki yapıtın
çok geç devre ait olduğunu gösterir.
Sultan Abdülmecid devrinde onarıla­
rak yenilenen camiin Kıble yönünde
Taceddin İbrahim ve oğlunun gömü­
lü olduğu bird e türbe bulunmaktadır.
Camiin türbe yönüne açılan pencere­
sinin üzerinde 1863 tarihi kayıtlıdır.
Zincirli Camii, bugün Anafartalar
Caddesi’nde bulunur; Şeyhülislâm An-
karavî Mehmed Emin Efendi tarafın­
dan 1685’te yaptırılmıştır. Boyuna dik­
dörtgen planlıdır. Duvarları kerpiç o l­
masına karşın Cumhuriyet’ten sonra
yapılan onarımda dış duvarlar tama­
men tuğla ile kaplanmıştır. Aralarına
konan beton hatıllarla tuğla kaplama
sağlamlaştırılmıştır. Batı kenarında
esas ibadet mekânının beden duvar­
larına bitişik olarak yapılan minareni-
nin tabanı kesme taştandır. Kuzey
cephede son cemaat yeri kemerlerinin
üzerinde kadınlar mahfiline açılan iki
sıra pencerenin birinci sıradakiler dik­
dörtgen ve sivri kemer alınlıklı, ikinci
sıradakiler ise küçük ve alçı şebekeli­
dir. Yapının minberi ayrı bir özelliğe
sahiptir. Üzerinde aşı boyalı nakışlar
vardır. Minberin merdiven altı panola­
rında geometrik geçmeler ve kenar
pervazlarında bol bol sarı, kırmızı ve
nefti yeşil ve siyah renkli lâle, karan­
fil, gelincik motifleri ve bazı bölümler­
de de fırıldak m otifler ve rozetler kul­
lanılmıştır. Cami, 1811 ve 1876 yılların­
da onarılmıştır.
Karacabey Camii veya İmaret Ca­
mii, Sümer Mahallesi, Samsun Sokak’-
ta bulunan külliyenin camiidir. B itişi­
ğindeki türbe, kitabeye göre, 1440 yı­
lında Karacabey tarafından, camiin
vakfiyesi olarak yapılmıştır. Taş ve tuğ­
la karışımı biryapıdır. Camiin planı, ka­
palı avlu ve namaz kılınan eyvan b içi­
mi bölüm, yan odalar ve son cemaat
yerinden oluşur. Yan odalar zaviye ola­
rak da kabul edilir. 1892 depreminde
büyük yangın gören yapı, 1938 yılında
izzet Karacabey’in çabalarıyla onarıl­
mıştır. Son cemaat yeri, arası ahşap
hatıllı beş sivri tuğla kemerli cepheye
sahiptir ve beş kubbeyle örtülüdür. Mi­
nare tabanı yarıya kadar kesme taşlı,
yarıdan sonra tuğladır. Tuğla bölüm,
minarenin pabuçluk bölümünü oluştu­
rur. Camiin portalindeki Arapça kita­
beler giriş kapısı üstünde ve ayrıca iki
yanında yer alır.
Cenabî Ahmed Paşa Camii (Yeni
Camii), Kanunî döneminde Ankara
Beylerbeyliği yapmış olan Cenabî Ah­
med Paşa tarafından 1565-1566 yılla­
rında inşa edilmiştir. Kesme taş duvar­
ları, kubbeleri kurşun kaplı klasik Os­
manlI yapılarındandır. Kuzeydoğusun­
da Azimi Türbesi ve Cenabî Ahmed Pa­
şa Türbesi yer alır. Bu cami Mimar Si­
nan’a atfedilmektedir.
Planı kare mekân üstüne tek kub­
belidir. Son cemaat yeri üç kubbeli
olup yanları açıktır. Kare tabanlı, silin­
dir gövdeli ve tek şerefeli minare kes­
me taştan örülm üştür ve harimin ku­
zeybatısında yükselir. Mihrap mermer
ve stalaktit nişlidir.
KurşunluCamii, Samanpazarinda
Anafartalar Caddesi üstünde, Daracık
Sokağı’nın köşesinde bulunur. Klasik
Osmanlı yapısı olan bu camiin kimin
tarafından yaptırıldığı bilinmemektedir.
Kuzey bölümündeki son cemaat yeri
ile birlikte dikdörtgen bir plan oluştu­
rur. Temel platformu kesme blok taş­
lardan, cami duvarları ise moloz taş­
lardan yapılmış ve tuğla hatıllarla des­
teklenmiştir.
Ağaç Ayak Camii, Ulucanlar Ma­
hallesinde, Ulucanlar Caddesi üstün­
de bulunur. 1705 yılında tarihlenen ya­
pının, su basmasına kadar moloz taş
malzeme, onun üstünde ahşap hatıllı
ve tuğla kerpiç duvarlıdır. Planı kare­
ye yakın uzunlamasına dikdörtgendir.
Camiin ön cephesi ortasında sade bir
giriş kapısı, iki yanında birer dikdört­
gen penceresi vardır. Cami, ahşap
minberi, boyalı nakışlarıyla dikkati
çeker.
 Boyacı Ali Mecsidi, mimari tarzı ve
malzemesinden, XIX. yüzyılda yapıldı­
ğı sanılan bir yapıdır.
Devdiran Mescidi, çok küçük ve
basit bir mescit olup mihrap, mesci­
de göre oransızdır.
Din Din Mescidi, XVII. yüzyıl mi­
mari özelliklerini taşımakta olup, Rüs-
tem Nail adında biri tarafından yaptı­
rılmıştır. Enine dikdörtgen planlı ve be­
den duvarları kerpiçtendir. Kuzeyinde
iki yapıya ait olmayan ahşap kadınlar
mahfili vardır.
Gecib Mescidi, 1443 yılında yaptı­
rılmıştır. Yaptıranı belli olmayan yapı­
nın yanından geçen cadde alçaltılmış
olduğundan mescit bir platform üze­
rinde kalmaktadır.
Hacı Doğan Mescidi, dikdörtgen
planda basit bir yapıdır. Duvarındaki
mihrabı oldukça güzeldir. Kim tarafın­
dan ve kaç tarihinde yaptırıldığı bilin­
memektedir.
Hallaç Mahmud Mescidi, Abdullah
b. Ali tarafından 1545 yılında yaptırıl­
mış, daha sonra yapılan bazı eklenti­
lerle özelliğini kaybetmiştir. 1878’de
kurşunları sökülmüş, 1950-1955’te de
onarım gören kare plandaki küçük
mescidin beden duvarları tümüyle mo­
loz taştandır. Taşlar arası kırmızı bir
harç ile derz yapılmıştır. Kıble duvarın­
daki mihrap dikdörtgen nişli ve bindir­
meliklidir.
Hemhüm Mescidi, boyuna dikdört­
gen planda, kerpiç duvarlı ve çok ba­
sit, sanat değeri olmayan bir yapıdır.
Koyun Pazarı Mescidi, XIX. yüzyıl­
da yapılmış olup, boyuna dikdörtgen
planda, ahşap tavanlı ve kerpiç duvarlı
çok küçük ve basit bir yapıdır.
Kurtuluş Mescidi, Kul Derviş adın­
da biri tarafından yaptırılmıştır. Boyu­
na dikdörtgen planlı, beden duvarları
kerpiçten olan yapı, bugün harap du­
rumdadır.
Misafir Fakitı Mescidi, dikdörtgen
planda ve çok basit bir yapıdır.
Poyracı Mescidi, basit ve dikdört­
gen planda bir yapıdır. 1948’den son­
ra yeniden onarılmıştır. Eskiden tek­
ke olduğu bilinmektedir.
Saraç Sinan Mescidi, Selçuklu hü­
kümdarlarından II. Gıyaseddin devrin­
de El Hac Siraceddin tarafından 1288
yılında yaptırılmıştır. Bitişiğindeki tür­
be ile birlikte enine dikdörtgen bir plan
oluşturur.
Sarıkadı (Mimarzâde) Mescidi, ba­
zı bölümlerdeki eski izlerden XVIII.
yüzyıl veya XIX.yüzyıl içinde yapıldığı
tahmin edilir. Boyuna dikdörtgen plan­
da ve oldukça büyük ölçüdedir.
Şeyh Izzeddin Mescidi, boyuna
dikdörtgen planda duvarları kerpiçten,
küÇük bir yapıdır. Üst örtüyü oluştu­
ran ahşap tavan, Ankara’daki geç Sel­
çuklu veya erken Osmanlı camilerinin
özelliklerini taşır.
Tabakhane Mescidi, Abdillkadir Is­
fahanı adında biri tarafından 1570 yı­
lında yaptırılmıştır. Boyuna dikdörtgen
planlıdır. Kuzey cephede beden duvar­
ları yontma, diğer cephelerde ise mo­
loz taştandır. 1963 onarımında sol yan
duvarının köşe sıvaları altında 1570 ta­
rihi okunur.
Yeşil-Ahi Mescidi, Ahi Hüsamed-
din tarafından 1349-1392 yıllarında
yaptırılmıştır. Boyuna dikdörtgen plan­
da, kuzey cephe hariç, diğer üç cep­
hesi kerpiç duvarlardan yapılmıştır. Ta­
van ortasında pervazlarla çerçevelen­
miş altıgen bir göbek bulunur. Son ce­
maat yeri doğu ve batı duvarlarının
uzantısı ile bu duvarlar arasına kon­
muş, kesme taştan iki paye ile üç bö­
lüme ayrılır.
Telli Hacı Halil Mescidi, Hacı Ha­
li! Efendi adında biri tarafından 1759
yılında yaptırılmıştır. Kareye yakın dik­
dörtgen planlıdır. Mihrap tavana kadar
yükselir. Minaresi ahşaptır.
Zeynelabidin Mescidi, Zeynelabi-'
din adında bitişiğindeki türbede gö­
mülü biri tarafından yaptırılmıştır. Ka­
reye yakın dikdörtgen planda taş te­
meller üzerinde kerpiç duvarlı olarak
yapılan mescidin ahşap tavanı ile ça­
tısı yenilenmiştir.
Çoğu XV. - XVI. yüzyıl Osmanlı tür­
belerinden ibaret olan Ankara türbeleri
çatı örtüleri ve plan tipleri açısından
çeşitli gruplara girerler. Taş ve tuğla
malzeme kullanılmıştır. Osmanlı döne­
mi türbeler tiplerindeki bu yapıların ad­
ları şöyle sıralanabilir: Yörükdede Tür­
besi, Kesikbaş Türbesi, Hacı Bayram
Türbesi, Karacabey Türbesi, Cenabî
Ahmed Paşa Türbesi, Karyağdı Türbe­
si, Osman Fazıl Paşa Türbesi, Saraç
Sinan Türbesi, Azimi Türbesi, Zeyne-
lâbidin Türbesi, Taceddin Türbesi.
Hacı Bayram Camii’nin mihrap du­
rumuna bitişik, cami ile Fazıl PaşaTür-
besi arasında bulunan Hacı Bayram
Türbesi 1429 yılında yaptırılmıştır. Ka­
re planlı, sekizgen tamburlu ve üstü
kubbeyle örtülüdür, iki tabla halinde
kemer altında yer alan arabesk zeminli
neshî yazıda, Arapça şu sözler yazılı­
dır. "Eğer dünya bir kişi için devam et­
seydi, onda ebedî kalacak kişi ancak
Allah'ın Resulü (Muhammed) olurdu."
Ankara’nın özellikle XVI. yüzyıldan
itibaren önemli bir ticaret merkezi ol­
duğunu, yöreden yapılan, sayısı kaba­
rık hanlar göstermektedir.
Mevcut örneklere göre, Ankara
hanlarının büyük bir avlu çevresinde
iki katlı olduğu, ön cephede dükkân­
ların sıralandığı söylenebilir. Üçüncü
kata, ancak arazinin eğimli olması ha­
linde rastlanmaktadır. Ankara’nın belli
başlı hanları şöylece sıralanabilir: At-
tarbaşı Hanı, Ağazade Hanı, Kurşun­
lu Hanı, Yeni Han, Pirinç Hanı, Çengel­
li Han, Çukur Han, Sulu Han, Taş Han,
Bakır Han, Tuz Han, Pembe Han, Ka­
bama Hanı.
Kurşunlu Han’ın bitişiğinde ve Zaf-
ran Han’ın yanında bir de bedesten
mevcuttur. Çevredeki hanların bollu­
ğu ve bedestenin varlığı, bu semtin
önemli bir ticaret merkezi olduğunu
göstermektedir.
Tuz Hanı, Mimar Cafer adlı bir kişi
tarafından yaptırılmıştır. Hanın XVI.
yüzyıl yapılarından olduğu sanılmak-
tadır.Çengel HanıAtpazarı’nda olup, ki­
tabesinde 1522-1523 yılında yaptırıldı­
ğı anlaşılmaktadır. Rüsdem Paşa Vak­
fı’ndan olduğuna dair sicillerde kayı-
lar vardır.
Bakır Hanı da Atpazarindadır.
Karaca Paşa’nın oğlu Ahmed Çeleoi
tarafından yaptırılmıştır. 1462-63 tarihli
tahrîr defterinde "Akçaoğlu Kervan­
saray" denilen bir hanın Ahmed Çelebi
Vakfı olduğuna dair bir kayıt vardır.
Ankara’nın önemli eserlerinden bi­
ri olan bir bedesteni vardır.
Mahmud Paşa Bedesteni, Atpaza-
rinda, kalenin güneybatısında, Kur­
şunlu Han’a bitişik olan ve bugün Ar­
keoloji Müzesi olarak kullanılmaktadır.
Fatih Sultan Mehmed’in veziri Mah­
mud Paşa tarafından 1460 yılında yap­
tırıldığı sanılmaktadır. Ön cephede üç
sıra tuğla hatıllı, moloz,taştan yapılmış
bir eserdir. Üstü kurşun kaplıdır. Çatı
altında iki sıra kirpi saçak vardır. Çe­
şitli yangınlar geçiren yapı, 1881 yılın­
da yangından sonra terkedilmiş, ancak
1933 yılından itibaren onarılmıştır.
Planı klasik bedesten tipindedir.
Ortada uzunlamasına dikdörtgen
planlı, duvarları taştan, kurşun kaplı,
içten tuğla örgülü on kubbe ile örtülü
bir yapıdır. Kubbeler iki sıra halinde
beş bölüm oluşturur. Ortadaki kubbe
sekiz dilim li ve tekdüzeliği bozar. Du­
varlar iki sıra taş, bir sıra tuğla örtülü­
dür. Kubbeli kapalı salon, karşılıklı si­
metrik yerleştirilen, üstü beşik tonozlu
102 dükkândan oluşan arasta ile çev­
rilmektedir. Bedestene doğuda iki uç­
ta birer, kuzeyde ortada bir, batıda bir
kapıyla girilir.
XV. - XVII. yüzyıllardan bugüne ka­
dar Ankara hamamları moloz taş üstü­
ne sıva beden duvarları, tuğla kemer,
tonoz ve kubbe sistemleriyle tipik Os­
manlI örneklerinden ayırdedilmez.
Planda da soyunma odaları, ılıklık, hal­
vet ve halveti kuşatan odalar, üç - dört
eyvan, Osmanlı dönemi hamamların­
da görülen geleneksel düzene uyar.
Bugün kullanılan eski Ankara hamam­
ları şunlardır: Karacabey Hamamı ve
Şengül Hamamı.
Bu yapılardan başka, Ankara'da
birçok kışla, okul, hastane ve mekte­
bin açıldığına veya onarıldığına
Hazine-i Evrak’taki belgeler tanıklık et­
mektedir. Akköprü’de inşası tamamla­
nan kışlanın törenle açılışının yapıldığı
(20 Aralık 1804), yanmış bulunan kış­
lanın yeniden onarıldığı (Ocak 1844),
Ankara’da mevcut hamam, çeşme ile
su mecralarının onarıldığı (1845), yıkık
köprülerin onarıldığı (1845), vali kona­
ğının 1848 yılında onarıldığı, yeni bir
vilayet binasının yapımının 1851 yılın­
da tamamlandığı, Sultan Murad’ın Kı­
zılırmak üzerineyaptındığıÇaşnigirKöp-
rüsü’nün ihaleye veri.erek yaptırıldığı
(1852), Kasaba-ı Zîr kazasına bir
hükümet konağı inşa edildiği, 1868 yı­
lında Rüşdiye Mektebi açıldığı, Anka­
ra’nın su yollarının onarımına sarfedil-
mek için pazar yerlerinde satılacak za­
hireden geçici olarak vergi tahsil edil­
diği (1884), Ankara’nın su yolları için
demir boruların getirtilerek, GÜrryük
Vergisi'nden muaf tutuldukları, Anka­
ra Hükümet Konağinın 1896 yılında
onarıldığını biliyoruz.
ANTAKYA
Cilâlı taş çağlarına kadar uzayan
çok eski bir yerleşme merkezi olan An­
takya, Amanos Dağları ve Amik Ova-
sı’nın başlıca zenginlik kaynağı olması
sebebiyle komşularının tutkularını
kamçılayarak, zaman zaman saldırıla­
ra uğramıştır. 5000 yıl öncesine kadar
tarihî derinliği uzanmaktadır. H ititliler
ile başlayan bu tarih, daha sonra Pers,
MakedonyalIlar ile sürmüş, bunu As­
ya imparatorluğunu kuran Selevkosla-
rın bu bölgedeki egemenliği izlemiştir.
Uzun süre Roma(M.Ö. 64-M.S. 396), Bi­
zans (396-633) ve Arap (638-968) yöne­
timinde kalan şehir, 1085 yılına kadar
Bizans imparatorluğu’na bağlı bir dü-
kalık halinde yönetildi. Bizans İmpa-
ratoru’nun Konya Selçuklularına yeni­
lerek Anadolu ile bağlantılarını kesme­
si üzerine bağımsızlığını ilân etti, an­
acak, kısa bir süre sonra Kutalmışoğlu
;Süleyman’ın yönetimine girdi. Bu sı­
ralarda yöre, Haçlı savaşlarına sahne
olmaya devam etmiştir.
Halep Selçuklularından Alparslan’­
ın ölümü üzerine Suriye’deki emirler
bağımsızlıklarını ilân ettiler, bunlar
arasında Antakya Emiri Yağ-ı Siyan da
vardı. Yağ-ı Siyan zamanında da Antak­
ya haçlıların saldırılarına uğradı, 1097
yılında Kudüs’ü ele geçirmek üzere İz­
nik’ten yola çıkan haçlılar, Artah (Es­
ki Reyhanlı) önüne kadar geldiler. Bu­
rayı ele geçirdikten sonra Demirköp-
rü yönünde ilerleyerek bu köprüyü de
ele geçirdiler ve Antakya’ya saldırıla­
ra giriştiler. Kent 9 ay kuşatmaya da-
yandıysada, kent içindeki bazı Erme-
nilerin ihaneti ile açılan kapısından
haçlılar içeri girince kent teslim ola­
rak haçlıların yönetimine girdi.
Bundan sonra aralıklı olarak Antak­
ya'yı almaya gelen Müslüman ordula­
rının yaptıkları savaş uzun süre sonuç­
suz kaldı. Sonunda bölge, Türk Mem­
lûklarının eline geçti, ancak zaman za­
man Franklarla Memlûklar arasında el
değiştirdi.
1260 yılında Moğal Hükümdarı Hü-
lagû’nün oğlu Başmut, Halep üzerine
yürüyerek Selâhaddin’in oğlu Turan
Şah’ı yenip yönetimi ele aldı. 1264 yı­
lında ise, Moğolların çekilmesiyle yö­
renin yönetimi Müslümanlara geçti,
yalnız kıyılarda Frankların yönetimi
sürdü. 1267 yılında Franklarla birleşen
Moğollar, Baybars ile yaptıkları savaş­
ta yenilince Antakya ve yöresindeki
şatolar tümüyleTürkMemlûklarınıneli-
ne geçti. Baybars devrinde Antakya'­
da Habib Neccar Camii yapıldı.
Türk Memlûklarından sonra yöne­
tim, Çerkeş Memlûklarının eline geç­
ti ve XIV. yüzyılda Timurlenk yöneti­
minde de bir süre kaldıktan sonra
Türkmenlerin Serkand'a gitmesiyle yö­
netim yeniden Çerkeş Memlûklerinin
eline, en son 1516 yılında da Osman­
lIlara geçti.
1833-39 yılları arasında Mısırlı
Mehmed Ali Paşa şehri aldı, bu devir­
de MakedonyalIlardan kalan son eser­
ler de yıkıldı ve surların dış tarafları­
na, yıkılan binalardan alınan taşlarla,
büyük kışlalar inşa edildi._________
28
ANTAKYA: Mezarlık ve surlar (XIX. yüzyıl ilk yarısı).
Osmahlı imparatorluğu zamanında
Arabistan vilayeti adı altında Haleb'e
bağlı bir kaza olarak yönetilen Antak­
ya, Birinci Dünya Savaşı sonunda, 27
Ekim 1918’de ingilizler tarafından iş­
gal edildi ve bir yıl sonra da Fransız-
lara bırakıldı. 1921 yılında yapılan An­
kara Antlaşması’yla Fransızlar Hatay’a
yarı bağımsızlık tanıdılar ve burayı iç
işlerinde serbest bıraktılar. Bunun üze­
rine Türk hükümetinin girişimleri so­
nucu, Hatay 23 Temmuz 1939 günü
anavatana katıldı.
XIX. yüzyıl sonunda da kaza olan
Antakya, bir kaymakam ve 4 müdür ta­
rafından yönetilen 4 nahiyeye ayrılmış
olup, 310 köyü vardı. Şehrin nüfusu 62
bin 850 kişiydi .
XIX. yüzyıl sonunda kazada 42
okulda 1.248 öğrenci öğrenim gör­
mekteydi. Bu yüzyılda ilçede bir hükü­
met konağı, bir kışla, 24 cami, 28 mes­
cit, 2 tekke-, 10 medrese, 3 kilise, bir
sinagog, 2 hamam ve 117 çeşme bu­
lunmaktaydı.
Şehrin nüfusu 1840 yıllarından
sonra buraya yerleştirilen göçmenlerle
artmaya başlamıştır. Nitekim, 1845 yı­
lında Reyhanlı aşireti, 1883 yılında da
Çerkeş göçmenleri getirilerek Amik
Ovasina yerleştirilmiş, bunlara ev ve
tarla verilmiştir.
Antakya, uzun tarihin sayısız zen­
ginlikleriyle doludur, il ve ilçe merkez­
lerinde 89, bucak ve köylerde 323 ol­
mak üzere toplam 412 cami vardır. En
eski olanı Habib Neccar Camii’dir.
Antakya Kalesi, Antakya’da Habib
Neccar Dağı ile Asi Nehri arasında,
M.Ö. 300 yıllarında, Büyük İskender’­
in genaıellerinden I. Selefkos tarafın­
dan yaptırılan kale, Selefkoslar, Roma­
lılar, BizanslIlar, Haçlılar, Selçuklular
ve OsmanlIlar tarafından kullanılmış­
tır. Çok deprem ve tahribat görmüştür.
Yıkılan yerleri zaman zaman yeniden
yapılmıştır. Kalenin 5 kapısı vardır. Ku­
zeyde Halep Kapısı, batıda Köprü Ka­
pısı, kuzeybatıda Köpek Kapısı, güney­
de Şam Kapısı, doğuda Demirkapı.
Kale surlarının kalınlığı 2.70 met­
re, yüksekliği 10 metreye yakındır.
20-30 metrede bir kule bulunuyor. Ku­
leler 5 katlıdır. 24 bin gözetleme yeri
olan kale 12 kilometre uzunluğunda­
dır.
Eski adı "Cisir Hadidi” olan Demir-
köprü, Antakya - Halep yolunun 20. ki­
lometresinde Asi Nehri üzerindedir.
Haçlı seferlerinde büyük değer kaza­
nan köprü, sık sık onarılmış olup bü­
yük bir bölümü OsmanlIlardan kalma­
dır.
Aziz Petrus Kilisesi, Reyhanlı yo­
lu üzerinde, şehre 2 kilometre uzaklık­
tadır. Hz. İsa’nın havarilerinden Aziz
Petrus tarafından yer altında bir ma­
ğara olarak kurulmuştur. Dünyanın ilk
kilisesi olması bakımından pek büyük
tarihî değer taşır. Mağaranın içinde
mozayik kalıntılarına rastlanmaktadır.
Mihrabın sağındaki, kayalar arasından
sızan suyun şifalı olduğuna inanılır.
Habib Neccar Camii, Ortaçağ ya­
pısı bir kilise iken sonradan camie çev­
rilmiştir. Minaresi XVII. yüzyılda yapıl­
mıştır. İçinde bazı Hıristiyan azizleri­
nin mezarları da bulunmaktadır.
Şehirde yalnız Harbiye, Samandağ
ve Antakya’da Habib Neccar, Şer köy­
de Şeyh Ahmet-ül Kuseyrî, Kırıkhan’­
da Beyazid-i Bestamî, Samandağ’da
Hıdır Aleyhisselâm Türbesi ile Haşan
Basri türbeleridir. Haşan Basri Türbe­
si, 1848 yılında onarılmıştır.
Antakya’da pek çok eski han var­
dır, çoğu sabun yapımevi olarak kul­
lanılmaktadır. Abdullah Şeyhoğlu, Sıt­
kı Aselcioğlu, Ali Otken, İsmail Kusey­
rî, Osman M istik sabun evleri birer
handır.
Bunların içinde en önemlileri olan
Kurşunlu Hanı, Uzunçarşı ile Yemeni­
ciler arasındadır. Depo ve dükkân ola­
rak kullanılmaktadır. 1660 yılında So-
kullu Mehmed Paşa tarafından yapılan
hanın iki kapısı, avlusunun güneydo­
ğu köşesinde, minareli küçük bir mes­
cidi bulunmaktadır.
Payas’taki Sokullu Mehmed Paşa
Camii ve külliyesi ile birlikte kervan­
sarayı ve Belen bucağındaki Yavuz
Sultan Selim Kervansarayı yörenin ün­
lü ilgi çekici eserleridir.
Şehirde, 1870 yılında Nasırîler için
bir cami ve mektep, ayrıca İngiliz mek­
tebi inşa edilm iştir (1891).

KALAMAKİ
J & fi
KASTELLORİZO
y- ı z z . . P İ ? » j £ t ), ^ ^
MEİS ADASI
ANTALYA (Eski adları: Attale-
ia, Atalia, Atale, Adalin, Adalya, Ata-
liyye, Etaliyye, Sattalia)
Kendi adını taşıyan körfezin için­
de en büyük yerleşme merkezidir. An­
talya, antik bölgelerden Kilikya’nın
batısını, Pamfilya’nın tamamını, Gü­
ney Psidya’yı, Isauria’nın güneydoğu
ve Likya’nın doğusunu içine almakta­
dır. 1120’de BizanslIlar tarafından zap-
tedilen şehir, 1207’de Selçuklu Sultanı
I. Gıyaseddin Keyhüsrev tarafından ku­
şatıldı ve Kıbrıs K ralinın Kumandanı
Gautier de Montbeliard’ın kaleye yar­
dıma koşmasına rağmen, burası Türk­
lerin eline geçti. Bu dönemde Ertokuş
Bey Antalya subaşılığına getirildi. Sel­
çuklular döneminde Venedik gemici
ve tacirlerine Antalya’da bazı haklar ta­
nındı. Her ne kadar 1215’te Gautier de
Montb6liard Kıbrıs’tan getirdiği kuv­
vetlerle şehri ele geçirip Türkleri kılıç­
tan geçirdiyse de, Antalya, I. Keyhüs­
rev tarafından geri alındı. XIII. yüzyıl
sonlarında Selçuklu Devleti sona erin­
ce İsparta ve Antalya arasındaki top­
raklar Teke aşiretinin bir kolu olan
Hamidoğullarinın egemenliğine girdi.
Antalya’yı ele geçiren llyasbeyoğlu
Dündar Bey, buranın yönetimini, kar­
deşi Yunus Bey’e bıraktı. Yunus Bey’in
oğulları, Antalya’da hüküm sürdüler.
Hamidoğullarinın bu ikinci kolu Teke-
oğulları adıyla da anılır. Kıbrıs Kralı Pi-
erre, 1361’de Antalya’yı ele geçirdiyse
de, Tekeoğullarindan Mehmed Bey,
jC ji |
, % S f l AKs^ aL „
f^TAŞAĞIL % f e ç >
ALAİYE
>' /
fe1 o y 'A
ANTALYA VİLAYETİ N-
' ^ 4
1373’de şehri geri aldı. Bunun oğlu Os­ mektedir. ■
man Bey zamanında Antalya, Yıldırım XIX. yüzyılda Osmanlı İmparatorlu­
Bayezid tarafından Osmanlı egemen­ ğu’nun bırakmak zorunda kaldığı top­
liği altına sokuldu. Yıldırım Bayezid, raklardan gelen göçmenlerin yerleşti­
buranın yönetimini Firuz Bey’e verdi rildiği Antalya, sözü geçen yüzyılın
(1391). Ancak Antalya’nın OsmanlIla­ ikinci yarısında Konya vilayetine bağ­
ra geçişi konusunda kaynaklar tek bir lanan bir sancağın (Teke) merkezi o l­
tarih göstermemektedir ('Oruç Bey ve du. Birinci Dünya Savaşindan önce bu
Neşrî’ye göre 1389-1392; Ibni Kemal’e sancak, adı geçen vilayetten ayrılarak
göre 1391.) bağımsız bir sancak haline girdi. Mü­
Ankara Savaşindan sonra (1402) tareke döneminde şehir, bir aralık İtal­
Teke ve Karamanoğullarinın Antalya’­ yanların işgali altındaydı, İtalyanlar,
yı ele geçirme girişim leri boşa çıktı. Antalya halkına, kendilerini Türk dos­
Antalya, Anadolu eyaletinin Teke San- tu olarak göstermeye çalışıyorlardı. Bu
c a ğ in a merkez oldu (Elmalı ile birlik­ amaçla, Yunan işgali bölgesinden An­
te.) II. Bayezid devri sonlarında şehza­ talya’ya gelen göçmenlere ve yoksul
de Korkud, bu sancağın başında halk tabakalarına çeşitli yardımlarda
bulunuyordu. Babası ölünce tahta çı­ bulunuyor, ayrıca yollar ve okullar açı­
kan Selira’e«karşı (Yavuz) burada ayak­ yorlardı. Ç iftçiyi ve taciri kendi tarafı­
landı. Alanya ise Fatih döneminde na çekmek isteyen İtalyanlar, gerekli
1471 yılında Gedik Ahmed Paşa tara­ kredileri vermek üzere Banco di Ro-
fından alınmıştı. ma’nın Antalya’da şubelerini açmak­
XVII. yüzyılın ikinci yarısında An­
tan geri durmadılar. Ancak şehir çok
talya’yı gezen Evliya Çelebi, üç yanı geçmeden boşaltıldı Ve 9 Temmuz
bahçelerle çevrili şehrin kale içinde 1921 tarihinde Anadolu Hükümeti’ne
dar sokaklı, 3 bin evli dört mahallesi, bağlandı. Cumhuriyet’in ilânından
kale dışında ise, kuzeyde 20 Türk, 4 sonra ise Antalya vilayeti kuruldu,
Rum mahallesi bulunduğunu, çarşının Antalya, XIX. yüzyıl sonunda Kon­
surlar dışında yer aldığını, limanın 200 ya vilayetinin sancağı durumundaydı.
parça gemi alacak büyüklükte olduğu­ İdarî bakımdan beş kaza ve dokuz na­
nu yazar. hiyeye ayrılırdı. Toplam köy sayısı 549
Osmanlı Devleti’nin Abdülmecid idi. Sancak toplam nüfusu 224 kişiy­
devrinde (1847) çıkarmaya başladığı di (1890). Bu nüfusun 15 binini Yörük-
salnamelerde (bugünkü anlamıyla yıl­ ler oluşturuyordu. Yörük kelimesi,
lık) Antalya, Konya’ya bağlı olması se­ yürüyenler anlamına gelirdi. Bunlar kı­
bebiyle “ Teke Sancağı” adıyla geç­ şı ovalarda, yaz aylarını ise yayla adı
29
verilen yüksek platolarda geçirirlerdi.
Nitekim Hazine-i Evrak’ta mevcut 1840
tarihli bir'belgeden Antalya Kalesi için­
deki reayanın çoğalması sebebiyle ka­
le içindeki yerlere iskânları yetersiz
olduğundan, sur dışında bir mahalle
kurulması ve oraya bir kapı açılması
ve kiliselerinin onarılması hakkındaki
yazıdan, buraya sürekli değişik dinler­
den, değişik yerlerden insanların ge­
lerek yerleştikleri anlaşılmaktadır.
Antalya şehri, körfezin ortasında,
dik bir kayalığın üzerinde kurulmuştu
ve mutasarrıflık buradaydı. Üç surla
çevrili olan kentin çok heybetli bir gö­
rünüşü vardı. Bu surların alt bölümle­
rinde bulunan geniş çukurlar. Düden
Çayinın sularıyla dolar ve şehir, bu su
hendekleriyle korunurdu.
XIX. yüzyıl sonunda Antalya San-
cağinda eğitim ve öğretim faaliyetle­
ri, 2 bin 600 öğrencinin devam ettiği 50
okulla sürdürülürdü.
M.S. 1207 yılında Selçuklu Hüküm­
darı Gıyaseddin I. Keyhüsrev’in bu böl­
geyi ele geçirmesiyle Antalya’da Müs­
lüman Türk kültürü dönemi başlar.
Günümüze kadar kalan camiler,
medreseler ve kütüphaneler bu dö­
nemdeki eğitim ve kültür faaliyetleri­
nin eseridir.
Antalya’da gerek Selçuklular, ge­ içinde yer alan Kırgöz ve Evdir hanla­ Kuyucu Murad Paşa tarafından yaptı­
rekse OsmanlIlar döneminde merkez rı vardır. İkinci bölümde Konya-Bey- rılan Kuyucu Murat Paşa Camii (1570),
ve ilçelerde 60'dan fâzla medresenin şehir-Seydişehir üzerinden sahile inen XVII. yüzyılda yapıldığı sanılan dikdört­
bulunduğu bilinir. Bagün pek çoğu ha­ yol üzerindeki Eynif Ovasinda yer alan gen planlı Şeyh Sinan Camii ve Türbe
rap olup yok olmuş bu yapıların için­ Tol Hanı bulunur. Üçüncü bölümde ise si, Tekeli Memed Ağa’ya maledilen ve
de 1250 yılında Selçuklu Veziri Ka- Antalya’dan başlayarak Adana’ya ka­ XVIII. yüzyılda yapıldığı öne sürülen
ratay tarafından yaptırılan medresey­ dar uzanan sahil yolu üzerinde bulu­ Tekeli Mahmudpaşa Camii, Varsaklı
le, ElmalI’daki OsmanlIlar döneminde nan hanlar yer alır. Antalya il sınırları Camii.
Ömer Paşa tarafından yaptırılan med­ içinde Pazarcık, Kargı. Alara, Şarapsa
rese, sağlam olarak kalmıştır. hanarı vardır. Alara Hanı (H. 629)
Bugün Akdeniz bölgesinin batısın­ Sultan Alâeddin Keykubad; Evdir- Ha­
da, Klasik Çağ'da “ Pamfilya” (Pamp- nı, İzzeddin Keykavus I. (1210-1219);
hylia) adı ile anılan yörede, Köprüsuyu Kırgöz Hanı, Burdur-Antalya yolu üze­ ARABGİR (Eskiden Daskuze,
(Eurymedon) Çayinın batı kıyısında ve rinde Keykubad oğlu Keyhüsrev (H. bugün Arapkir)
Antalya ilinin 48 kilometre doğusuna 644); Şarapsa Hanı, II. Gıyaseddin Key­ İlçede yapılan arkeolojik araştırma­
düşen, bugün Balkız Köyü’nün yerin­ hüsrev (H. 1236-1246) tarafından yap­ lar sonucu, Anakaya’ya kazılmış Grek­
de kurulan önemli bir klasik kenti olan tırılmıştır. çe bir kaya mezarı yazıtı bulunmuş
Aspendos (Espendus: Belkıs Harabe­ Antalya'da, Selçuklu dönemi eser­ olması dolayısıyla ilk çağlarda iskân
leri), klasik çağ kenti idi. Karain mağa­ lerini içinde bulunduran yapı toplulu­ durumunda olduğu kanısı ortaya çık­
rası paleolitik, mezeolitik, neolitik ve ğu şunlardır: Çok kubbeli Ulu Cami maktadır.
,Roma kültür tabakalarını vermekte, (1219-1236, Ulu Cami Medresesi (XIII. Ortaçağ’da, Ermeni prensleri, İran­
Türkiye’de en sürekli yerleşme yeri yüzyıl), Atabey Armağan Medrese­ l I l a r ve BizanslIlar arasında elden ele
olarak kabul edilmektedir. si (1239), Mevlevihane (XVIII. yüzyıl), geçen şehir, sonunda Araplar tarafın­
M.Ö. VIII-VII. yüzyıllarda Yunanis­ Zincir Kıran Mehmed Bey Türbesi dan fethedilerek XI. yüzyıl sonunda
tan’dan Doğu yönüne gelişen göçte, (1377), Nigâr Hanım Türbesi ve Yivli Selçukîler tarafından işgal edildiyse
Yunanlılar Pamfilya’ya gelerek, Pere, Minare Hamamidır. Medrese olarak de XV. yüzyıl başında Timur istilası
Aspendos, Side, Sillyon gibi şehirleri Karatay Medresesi, Selçuklu Veziri sonrası OsmanlIlara katıldı. Kanunî
kurmuşlardır. Buralarda yapılan arke­ Abdullah oğlu Emir Celâleddin Kara­ Sultan Süleyman teşkilâtında Sivas
olojik araştırma ve kazılar sonucu, tay tarafından 1250 yılında yapılmış eyaletine bağlı bir sancak merkezi ol­
agora, ana caddeler, gymnasion, ha­ olup halen Karadayı Sokağindadır. du. 1834 tarihinde Mezraa eyaleti mer­
mam, kapılar, mezarlıklar, çeşme, sta- Mescid ve türbeler olarak Selçuklu dö­ kezi olunca Arabgir buna bağlı bir kaza
dion, surlar, su yolları, tapınak,tiyatro nemi eserleri şunlardır: Ahi Yusuf haline geldi. 1847’de Diyarıbekir’den
ve bazilika kalıntılar ortaya çıkarılmış­ Mescidi ve Türbesi (1249), Şeyh Şüca- ayrılan Mamuretülaziz (Elaziz), bağım­
tır. eddin Türbesi (1238). sız mutasarrıflığına, 1878'de aynı adlı
Selçuklu ve Osmanlı dönemi eser­ Osmanlı dönemi yapıları şunlardır: vilayete, sonunda yeni bölünmeye gö­
leri arasında en önemli yeri, bölgenin Muratpaşa Mahallesi’nde yer alan XVI. re, Malatya vilayetine bağlı bir kaza
en tanınmış eseri olan “ Yivli Minare yüzyıla ait Balibey Cami (Paşa Camii), oldu. Fakat bugünkü Arapkir, eskisi­
K ülliyesi" dır. Cumanum Camii (Hesapçı Sokağı’- nin yerinde değildir. XIX. yüzyılın ilk
Antalya’daki Selçuklu hanlarını üç nda, esası V. yüzyılda yapılmış, bir ki­ yarısında Malatya’da olduğu gibi, şe­
bölüme ayırmak mümkündür. Birinci­ liseden dönüştürülmüş; II. Bayezid’in hir halkı buraya birkaç kilometre uzak­
si Konya-Beyşehir-Eğridir-Isparta üze­ oğlu Şehzade Korkut'un Antalya Vali­ lıkta bulunan bağlar arasına yerleşti­
rinde Antalya’ya inen yol üzerindeki liğ i sırasında verdiği emirle batısına ler. Sonuçta, eski Arabgir tümüyle bı­
hanlar. Burdur ile sınırları içinde bu­ b ir minare eklemek suretiyle meyda­ rakılarak, onun yerine, süratle gelişen
lunan Susuz Han’dan sonra, bu yol na getirilm iştir; 1470-1509), mimarı ve başka bir belde kuruldu.
üzerinde bulunan ve Antalya il sınırları kesin tarihi bilinmeyen İskele Camii, Akdeniz kıyısındaki ülkelerde oldu­
30
ğu gibi hatta Amerika’ya gitmek sure­
tiyle, sergüzeşte katılan Arabgirlilerde
olmuştur.
Çemişgezek Kalesi (Eski adı: Hi-
erapolis;Çımışgadzak), Fırat Nehri’nin
doğu kıyısında, Dzopats eyâletinde,
Arabgir’in Maşkert Köyü karşısındayer
alan kaledir. Bizans İmparatoru loan-
nes Tzimitshes burada doğduğundan,
kasaba ve kale adını bu kişiden almış­
tır. Kale, tarih boyunca birçok kez ku­
şatılmış, kent ve kale uzun kanlı sa­
vaşlara sahne olmuştur. 14,74 yılında
Memlûklar uzun bir savaştan sonra ka­
leyi ele geçirerek halkını esir atmışlar
ve beraberinde götürmüşlerdir.
Halen Arapkir’de biri sağlam diğer­
leri harap durumda olan 5 cami bulun­
maktadır. Bu yapılarda Osman Paşa
Mahallesi nde bulunan Şeyh Haşan
Bey Camii, 1902 yılında onarılmıştır.
Gümrük Emini Osman Ağa ise, 1817
yılında ilçede b.ircami, mektep ve çeş­
me yaptırmış, Çurnikie denilen yerde
ise Eren Camii yakınında bir medrese
inşa edilm iştir (1761).
Kantarcı (Decde Hanı). Yukarı Dec-
de ve Aşağı Decde köyleri yakınında,
Arabgir - Divriği karayolunun solunda,
küçük bir tepenin eteğinde halkın Kan­
tarmış Hanı veya Decde Hanı diye an­
dığı han, XIII. yüzyıl sonları ile XV.
yüzyıl başlarına tarihlenmektedir. Ha­
nın kuzeybatı köşesi sel tahribatı so­
nucu yıkılmıştır. Dikdörtgen bir sahayı
kaplayan hanın planını kesin olarak
saptamak mümkün değilse de, kalan
kesim, yapının bütünü hakkında fikir
vermektedir.
. Moloz taşla inşa edilen yapının ba­
tı duvarı, belirli bir yüksekliğe kadar
ayaktadır.
Onar Dede Mezarlığı, ilçeye bağlı
Onar Köyü’nde, batıdadır. Daha önce
taş duvarken, son yıllarda onarılmış­
tır. Mezarlık çevresinde kaya tem elle­
ri, antik bir kule kalıntısı vb. buluntular,
buranın yerleşmesinin binlerce yıllık
kültür birikim inin son halkası olduğu
kanısını vermektedir. Çok eski mezar
taşları yanı sıra, çeşitli tip te Selçuklu
mezartaşları bulunmuştur. Bazı bulun­
tular sonucu mezarlığın 1773 yılında
onarıldığı anlaşılmaktadır.
Onar Dede Mezarlığinda yatan in­
sanların ve Şeyh Haşan Oner’in Bayat
Türkmenlerinden bir oymağı oluştur­
dukları ve büyük ihtimalle XIII. yüzyı­
lın ilk yarısında, yani “ Yayılma Krizi”
nin sonlarında Horasan’dan gelmiş ol­
dukları düşünülebilir.
Arabgir (Arapkir), bugün Doğu Ana­
dolu’nun Yukarı Fırat bölümünde, Ma­
latya iline bağlı ilçe merkezidir.
ARDAHAN (Eski adları: Gögare-
ne, OogarĞne, Gugarkh, Kukark)
Ortasından Kura (Gür, Kuruçay)'
nın geçtiği bir ovada yükselen aynı
adı taşıyan kalenin eteğinde kurulmuş
olan kasaba, Osmanlı döneminde Tür­
kiye’nin doğu sınırlarını koruyan Arda-
ARABGİR: Eski Arabgir’de Şeyh
Haşan Bey Camii
han Kalesi’nin Selçuklular tarafından
yapıldığı ve Osmanlı döneminde de
sürekli olarak Kullanıldığı bilinir.
i. Selim tarafından fethedilen Arda­
han, Çıldır eyaletinde sancak beyinin
merkezi oldu. Beyin hası 300 bindi.
Sancakta 8 timar, 87 zeamet vardı.
Alaybeyi, çeribaşısı, kale ağası, ikiyüz
kalfa neferleri burada kalmaktaydı. Be­
yinin cebelileri ile bin kadar askeri bu­
lunmaktaydı.
1555 yılında yeniden inşa edilen
kale, XIX. yüzyıl başında Alevî çete ve
Rus saldırılarına karşı korunamayacak
durumda olması üzerine esaslı birona-
rımdan geçirildi (1827). Bir yıl sonrada
Ruslar’ın Gümrü’de toplanmaları üze­
rine Ardahan Kalesi’nin korunması
için buraya büyük miktarda asker ve
malzeme yığıldı. 1878 Berlin Anlaşma­
sı ile Rusya’ya geçen Ardahan, I. Dün­
ya Savaşı sırasında bir süre Türk
kuvvetleri tarafından ele geçirildi ve
daha sonra Bresk-Litovvsk Anlaşma-
sı’yla tekrar Türkiye sınırları içinde kal­
dı. Cumhuriyet’in il yıllarında bir il mer­
kezi durumunda idi. 1926 yılında Kars
iline bağlandı.
Ardahan tarihi, çoğunlukla Kars ta­
rihiyle pareleldir.
Ardahan, bugün Doğu Anadolu’­
nun Kuzeydoğu kesiminde, Kars iline
bağlı ilçe merkezi kasabadır. (Yüzölçü­
mü: 1241 km 2.)
ARTVİN (Eski adları: Haspasus,
Acampsis, Çoruh.)
Kuruluş tarihi belli değildir. Bi­
zans, Gürcü, Ermeni, Selçuklu, Saltuk,
Moğol (İihanlı), Karakoyunlu, Timur,
Akkoyunlu, Safevîleriri elinde bulunan
Artvin, Büyük Selçuklular zamanında
İbrahim Yınal ve Kutalmışoğlu Süley­
man Bey’ ler, Bizans üzerine yürürken
Selçuklu egemenliğine sokmuşlardır.
Fatih Sultan Mehmed, 1461’de
Trabzon ve çevresini fethettikten
(1461) ve Torul Beyliği’ni de ortadan
kaldırdıktan (1479) sonra Macahel
(Acara), Şavşat ve imerhey (Meydancık
kesimi) Atabeylerini Osmanlı Devle­
ti, itaati altına aldı. Bu beylikler, vergi
vermek suretiyle önce Trabzon Sanca-
ğı’na, sonra Gönye (Batum yakınların­
da) kalesinde bulunan sancağa, daha
sonrada 1535yılında kurulan Erzurum
eyaletine bağlandı.
Yavuz Sultan Selim’in Trabzon Va­
liliği sırasında bölge tamamen Osman­
lI egemenliğine girdiyse de Yavuz’un
valilikten ayrılmasıyla Atabeylerden
bazıları tekrar kendi egemenliğini kur­
dular. Ancak beyler arasında Osman­
lI egemenliğine bağlı kalanlar oldu.
Kanunî Sultan Süleyman'ın İran sefe­
rinde son Atabey II. Keyhüsrev, İran ta­
rafını tutunca Kanunî, Kara Ahmed
Paşa’yı Yukarı Çoruh illerinin fethiyle
görevlendirdi.
III. Murad devrinde Erzurum Bey­
lerbeyi Lala Mustafa Paşa, Ahıska Se­
fe ri sırasında Ç ıld ır Z a fe ri’ ni
kazanınca, merkezi Ahıska olan Çıldır
eyaleti kuruldu (1578). Bu eyalete Ar­
danuç, Macahel (Acara), Livana (Art­
vin), Nıfs-ı Livana (Artvin-Yusufeli
arası), Pert-Eğerek (Yusufeli-Ersis ara­
sı), Şavşat (Merkez ve Mirya bucağı),
İmerhey (Meydancık kesimi) ve Kiskim
(Yusufeii'nin yukarı kesimi) sancakları
bağlandı.
1828 Osmanlı-Rus Ahıska Savaşı’
nın başlaması sırasında, Batum, Poti,
Çürüksu, Ahıska, Azgur, Ahılkelek,
Hertvis (Hırtıs), Kars, Kağızman ve Do-
ğubeyazıd gibi müstahkem mevkiler,
Türkler'in elinde idi. ancak bu savaş­
lardan sonra Çıldır eyaletinin merke­
zi olan Ahıska, Ruslar’a terkedilince,
Çıldır eyaleti teşkilâtı bozuldu ve mer­
kezi Oltu olan Çıldır Sancağı kurula­
rak Erzurum eyaletine bağlandı.
Eyaletler vilayet adını alınca, Art­
vin, 1865’ten 1878’e kadar Livana San-
cağinın merkezi olarak kaldı. 93 Har­
binden (1877-1878) sonra Kars, Arda­
han, Batum Sancakları, Rusya’ya bıra­
kıldı. Bölgede 43 yıl sürecek Rus ege­
menliği başlamış oldu. Bu sürede Rus
Çarı ile çariçesi yaz aylarını geçirmek
üzere oturmaya A rtvin’e gelirlerdi. 3
Mart 1918 tarihinde Brest-Litovsk Ba­
rışı ile şehir OsmanlIlara geri verildiy­
se de, Mondros Mütarekesine göre
ingilizler'in eline geçti. 1918 yılından
7 Mart 1921 tarihine kadar Gürcistan
sınırları içerisinde bırakıldı. 43 yıllık bir
ayrılıktan sonra 16 Mart 1921 Mosko­
va ve 13 Ekim 1921 Kars Barış antlaş­
malarına göre Türkiye topraklarına
katılan Artvin, 7 Temmuz 1921 tarihin-
31

+ + + ♦ + •*■ "^
MARADİT
BORÇKA
MURĞUL
ARTVİN VİLAYETİ /
de tiva, 1923 yılında il, 1933 yılında Ri­
ze'ye bağlı ilçe, 1936 yılında tekrar
Çoruh adı ile il olduğ. 1956 yılında ilin
adı tekrar A rtvin’e çevrildi.
Tarih boyunca Anadolu’ya geçiş
yollarından birininüzerindebulunan Art­
vin, çok zengin bir kültüre sahip olup
bu kaynaklar henüz gereğince, bilim ­
sel yöntemlerle incelenmemiştir.
Artvin’ in OkumuşlarfBose/f.lköyü
önünde “Şad-Berda" (Şad-Berdi) adlı
eski bir şehir kalıntısı ve kalesi ile ki­
lise yıkıntısı bulunmaktadır.
Türkler’in kesin olarak kaldığı XV.
yüzyıla kadar Gürcü ve Ermenilerin
elinde bulunan A rtvin’de, bu dönem­
lerden kalma tarihî yapılar dikkati çe­
ker.
"Tbet K ilisesi” Şavşat ilçesinin
Cevizli köyünün kayalık kesiminde bu­
lunmaktadır. Kilise yaklaşık olarak 900
metrekarelik bir alanı işgal etmektedir.
Serbest haç planında yapılmıştır. Ki­
lise, Gürcistan Krallığı dahilinde yapıl­
mış olan bütün kileselerin aynıdır.
Buna göre kilisenin bugün var olma­
yan kubbesinin de Selçukî tarzını an­
dıran öteki kiliselerin kubbesine
benzediği görülmektedir. Kilise, 60 yıl
öncesine kadar cami olarak kullanıl­
mıştır.
"ilhan K ilise si" Yusufeli ilçesinin
Dağyolu köyündedir. Turizm Bakanlı-
ğı’nca restore edilmiştir. "Altıparmak”
“(Barhal) Kilisesi", Yusufeli ilçesinin
Altıparmak köyündedir ve halen cami
olarak kullanılmaktadır. “ Dört Kilise",
BERTA
uy'jji
ARDANUŞ I
SİRYA
Tahtakale köyündedir. "H am am lı"
(Dolisane) Kilisesi, il merkezine bağlı
Ortaköy bucağının Hamamlı köyünde­
dir.
"Ferhatlı Kalesi” (Ağıza-Ahıza), Ar­
danuç ilçesinin Ferhadlı köyündedir.
Ferhad ile Şirin’in aşkına sahne oldu­
ğundan bu adı almıştır.
"Artvin Kalesi", Artvin Köprübaşı
mevkiindedir. Müstahkem bir kale
olan bu yapı, X. yüzyıldan kalma bir
eserdir. A rtvin’e uzaklığı 5 kilometre­
dir. Çoruh Nehri’ne kuşbakışı bakar.
937 yılında Bagradlı Kralı Büyük Oşet
tarafından yaptırılmıştır. Kalıntıları
üzerine OsmanlIlar, XVI. yüzyılda şim­
diki kaleyi yeniden yapmışlardır. Çe­
şitli zamanlarda onarım görmüştür.
Ardanuç Kalesi, Ardanuç ilçesinin
eski merkezlerinden Adakale’nin üs­
tünde geniş bir alan üzerinde kurul­
muş doğal bir kaledir. Bu kale de
Bagradlılar, (Pakraduni) tarafından ya­
pılmış olup, yapım tarihi kesin olarak
bilinmemektedir. Livana-Artvin kesi­
minde, iki yıl sonra, 1551 yazında, Ata-
beglerden alınarak Osmanlı toprakla­
rına katılmış ve Ardanuç Sancağı ku­
rulmuştur.
Ortaköy-Hamamlı Köyü Kilise Ca­
mii, vilayete bağlı Ortaköy bucağının
Hamamlı köyündedir. Bagradlılar Kö-
ropolat'ı (Emiri) Sımpat I. (923-958) ta­
rafından kilise olarak inşa ettirilm iş ve
XIX. yüzyılın sonlarında camiye çevril­
miştir.
Zeytinlik Merkez Camii, Zeytinlik
İMERHAV
MİRYA
ii>U®
ŞAVŞAT
MERKEZ KAZASI
bucağının merkezinde yer alır. 1857 ta­
rihinde, Aşağı ve Yukarı Türbeler diye
adlandırılan türbelerden sökülen kes­
me taşlarla inşa edilmiştir. Dikdörtgen
planlı, ahşap tavanlı, dıştan kiremit ça­
tıyla örtülüdür. Ana mekâna iç içe dik­
dörtgen silmeler içine alınmış basık
kemerli kapıdan girilmektedir. Minare
son cemaat yerinin kuzey-doğu köşe­
sinde yer almaktadır.
Zeytinlik-Aşağı Türbe: Zeytinlik bu­
cağında, Çoruh Nehri kıyısında yer
alan, Yukarı Türbe ile aynı tarihlerde
yapıldığı ve Selçuklu dönemi eseri ol­
duğu tahmin edilen türbenin kitabesi
bulunmamaktadır.
Plan ve malzeme açısından Yuka­
rı Türbe ile benzerlik gösteren, kare
planlı ve kubbelidir. Türbeye kuzey
cepheden basık kemerli bir kapıdan gi­
rilmektedir.
Zeytinlik bucağının Oçibet mevki­
inde, yüksek bir tepesi üzerinde ise
Uçurum Kenarı (Yukarı) Türbe bulun­
maktadır. Plan ve malzeme açısından,
eserin Selçuklu devrine ait olması
ihtimali kuvvetlidir. Kare planlı ve kub­
beli olan türbe, bugün harap durum­
dadır.
Zeytinlik-Oruçlu Köyü Camii: 1907
yılında Ali Hamza b. İsmail Çoruh ta­
rafından yaptırılmış olup, dikdörtgen
planlı, ahşap tavanlı ve dıştan kiremit
çatıyla örtülüdür. Yapıya kuzeyden ba­
sık kemerli kapıdan girilmektedir. Du­
varları moloz taş örgülü olup, köşeler­
de ise kesme taş kullanılmıştır.
 Ardanuç ilçesinde, İskender Paşa
Camii, Süleyman Paşa, Hatice Hanım
ve Ali Paşa türbeleri önemli yapılardır.
Artvin iline bağlı ilçeler ve çevre­
deki diğer yapılar şuniardır: Arhavi
Merkez Camii, Ulukent Köyü Camii,
Ortacalar, Merkez Camii, Dikyamaç
Köyü Camii, Borçka, Muratlı Köyü
Merkez Camii, Hopa Aşağı Sundura
Mahallesi Camii, Orta Hopa Mahalle­
si Camii, Çamiıköy Camii, Sugören
Köyü Camii, Şavşat Kemalpaşa Camii,
Söğütlü Mahallesi Camii, 'Yusufeli
Dağyolu (işhan) Köyü Kilise Camii,
Öğdem Merkez Camii, Altıparmak Kö­
yü Kilise Camii.
Belgelere dayalı bilgiler olmamak­
la birlikte İslâm dinini kabulünden
sonra Artvin'de ufak çapta cami ve
mescitler yapıldığı- veya eski H ıristi­
yan tapınaklarının cami olarak kulla­
nılmaya başlandığı söylenebilir. Ancak
İslâmî eserlerin büyük bir çoğunluğu
1551 fethinden sonraki yıllara aittir.
Köprülü köyünde kârgir konak kalın­
tısı ve kemerli-kubbeli türbe, kalan
eserlerdir. Zor-Mustafa Bey’in orada
bir camii yaptırdığı söylenmektedir.
Balcıoğlu Camii, Dere Mahallesi,
Balcıoğlu Sokak’ta bulunur. Artvin­
li Usta Reis oğullarından Haşan Ağa
tarafından yıktırılan eski caminin ye­
rine, 1921 tarihinde yaptırılmıştır. Ka­
re planlı, ahşap tavanlı, dıştan kiremit
çatıyla örtülü yapının kitabesi bulun­
mamaktadır.
Çarşı (Merkez Camii), Çarşı Mahal­
lesi, Direkdibi Sokak’ta bulunan bu ya­
pının temellerindeki çökme sonucu,
1953 yılında yıktırılmıştır. 1862-1863 ta­
rihinde yapılan, 1953 yılında yıktırılan
ve 1954-56 yılları arasında yeniden yap­
tırılan şimdiki camiin minaresi, eski
camiden kalmadır. Yeni cami, kare
planlı, tek kubbeli, önünde revak, son
cemaat yeri bulunan ve kesme taştan
inşa edilmiş bir camidir.
Çayağzı (Salih Bey) Camii, 1792 ta­
rihinde Livana Sancak Beylerinden
Salih Bey tarafından yaptırılmıştır.
Cami, dikdörtgen planlı, ahşap tavan­
lı, dıştan kiremit çatıyla örtülüdür, öon
cemaat yeri yapıya sonradan eklen­
miştir. Kare planlı ana mekâna, son ce­
maat yerinden basık kemerli bir kapı­
dan girilmektedir. Ana mekâna giriş
kapısının üzerinde, taştan, sekiz satır­
lık kitabe vardır.
Orta Cami, Orta Mahallesi, Cami
Sokak'ta yer alır. Yanındaki tarihî çeş­
me kitabesinde 1783 tarihi görülmek­
teyse de, camiin, çeşmeden sonra ya­
pıldığı anlaşılmaktadır. 1971’de yeni­
den onarılmıştır. Kare planlı, ahşap va-
tanlıdır. Dıştan üzeri kiremit çatıyla ör­
tülüdür. Son cemaat yeri bulunma­
maktadır. Camie kuzeyden basık ke­
merli kapıdan girilmektedir. Camiin
kuzeybatı köşesinde yer alan minare
rüzgârdan yıkılan ahşap minarenin ye­
rine 1960 yılında kesme taştan yeni­
den inşa edilmiştir.
Çarşı Hamamı, Çarşı Mahallesi,
Hamam Sokak’ta bulunur. Muhteme­
len XVIII. yüzyılın başlarında haç plan­
lı, dört eyvanlı ve dörtköşe hücreli ola-
rak klasik Osmanlı hamam tipinde in­
şa edilmiştir. Hamam ahşap soyunma-
lık bölümünün yıkılması üzerine 1963
yılında betonarme olarak yeniden in­
şa edildi.
Ortaköy Cuma Camii, Ortaköy bu­
cağının Cami Mahallesi’nde yüksek
bir tepe üzerinde, XIX. yüzyılın sonla­
rında, yıkılan eski bir kilise kalıntısı
üzerine inşa edilmiştir. Enine dikdört­
gen planlı, ahşap tavanlı ve dıştan çin­
ko kaplı çatıyla örtülüdür. Ana mekâ­
na son cemaat yerinden iki kapı ile gi­
rilmektedir.
Gerek Çoruh Irmağinın, gerekse
deniz kıyısındaki Arhavi ve Hopa ilçe­
lerinde denize karışan irili ufaklı dere
suları üzerine kurulmuş eskiden kal­
ma kârgir kemer köprülere çokça rast-
lanmaktadır. Bunlardan Murgul Çayi-
nın Çoruh’a kavuştuğu yere yakın bö­
lümündeki büyük kemerli köprünün
günümüze tek kemeri ile ayağı kalmış­
tır.
Borçka’nın İçkale Deresi’nde ise,
Demirciler köyünün merkez mahalle­
si olan ve eski adıyla Mamanat’dafDe-
mirciter) yer alan tek kemerli sağlam
bir köprüdür. Bu köprünün yaklaşık
1723 yıllarında aynı mahallede ya­
şayan Osman Paşa tarafından yaptırıl­
dığı söylenilmektedir.
Artvin, bugün Karadeniz Bölgesi’-
nin doğu bölümünde yer alan bir ildir.
AVANOS
Uzun süre Bizans egemenliğinde
bulunduktan sonra Selçuklu egemen­
liğine giren Avanos, daha sonra Os­
manlI topraklarına katıldı.
Bugün iç Anadolu’nun Orta Kızılır­
mak bölümünde Nevşehir iline bağlı
ilçe merkezi olan kasabada bulunan
Sarı Han Kervansarayı mimarî değer
taşıyan önemli bir eserdir. 1249 yılın­
da Izzeddin Keykavus II. tarafından
yaptırılmış olup, Kayseri - Aksaray yo­
lundadır. En göz alıcı Selçuklu kervan­
saraylarından biridir. Planı da bütün
elemanlarıyla sultan hanlarının klasik
şemasına uygundur. Avlunun sağında­
ki hücrelerden ikisinin kapıları, avlu­
ya bakan cami kapısı ve hol portali,
süslemelerin toplandığı gösterişli ele­
manlardır.
AYASULUG (Eski adları: Ephese,
Ephesus, Ephesos, Hagios, Theolo-
gos. Bugün: Selçuk)
Küçük Menderes’in alüvyonları, ır­
mağın döküldüğü az derin denizi dol­
durunca Efes şehri burayı bırakarak,
güneybatıda şimdiki şehir kalıntıları­
nın bulunduğu yere taşındı. Bununla
beraber ırmağın alüvyonları Efes’in ye­
ni yerini de deniz kıyısından uzak bı­
rakmış ve sonunda şehir sönükleşmiş-
tir. Ortaçağ başlarında, Bizans hâkimi­
yeti altında eski Efes’in yerine kurulan
bir DaşKa şehir gelişti. BizanslIların bu­
raya verdikleri ad, Ayios Thöologos’
dur (burada gömülmüş olan havari io-
annes’in sanı olan Theologos'tan). ital­
yanlar bu adı, Altoluogo (yüksek yer)
biçiminde çevirdiler.
Anadolu’nun Selçuklu Türkleri ta­
rafından fethinden sonra Ayasulug bir­
kaç kez el değiştirdi ve Konya Selçuk­
lu saltanatının düşmesinden sonra Ay-
dınoğlu Hızır Bey’in eline geçti ve Ha­
vari loannes’in adını taşıyan kilise ca­
mie çevrildi. Ortaçağ’da, şehir Vene­
dik ve Cenovalılarla sürekli ticaret ya­
pıyordu. Şehirde, Venedik ve Cenova
Konsolosları bulunmaktaydı. Şehir
1391 yılında Yıldırım Bayezid tarafın­
dan ele geçirildi. Ankarâ Savaşindan
sonra Timur, 1402’de Ayasulug’ta ka­
rargâh kurdu ve Türk beylerini buraya
çağırdı. Kısa bir süre sonra şehir Çe­
lebi Mehmed tarafından yeniden Os­
manlI egemenliğine katıldı. Oğlu II.
Murad, mahallî sergerdelerin tâzima-
tını kabul etmek üzere, Ayasulug’a gel­
diği sırada, şehir onarıldı. Osmanlı dö­
neminin ilk zamanlarında Alasulug
şehri, Anadolu eyaletinin Aydın San-
cağı’na bağlı bir kaza halinde idi. Bu­
nunla beraber kalesi, Kaptan Paşa’ya
ait olan, İzmir Sançağina tabi bulunu­
yordu. Bu devirde İzmir’in gittikçe ge­
lişmesi ve sahilde Kuşadasinın Aya-
suiug’a ait mahallî faaliyeti kendine
çekmesi sonucu şehir gittikçe gerile­
di ve burası sıtmalık bir çevre içinde
köy haline geldi. Evliya Çelebi XVII
yüzyılda şehrin harabe halinde oldu­
ğunu, kale içinde 20 ve dışında ise
ancak 100 kadar toprak örtülü ev bu­
lunduğunu söyler ye kapısı üzerinde
Aydınoğullarindan İsa Bey’e ait bir ki­
tabeyi taşıyan büyük bir camiden söz
eder. Şehir, zamanla bataklıklar orta­
sında küçük bir köy haline geldi. Vila­
yet teşkilâtı sı/asında burası, Aydın vi­
layeti dahilinde/İzmir Sancağinın Ku­
şadası kazasına bağlı bir nahiye oldu.
Nahiye merkezi Ayasulug’un doğu­
sunda, Çirkince adlı büyük bir Rum
köyü bulunmaktaydı.
1914’te Ayasulug adı “ Selçuk"a
çevrildi. Yunan işgali sırasında tahrip
edilen Selçuk, Cumhuriyet’ten sonra
gelişme göstererek bayındır hale ge­
tirildi. Bugün İzmir iline bağlı ilçe mer­
kezidir.
Selçuk'ta bulunan eserler, Anado­
lu Selçuklu Devleti’nin yıkılmasından
sonra kurulan beyliklerden Aydınoğul-
ları devrine (1300-1403) aittir. _
İsa Bey Camii, Aydınoğlu İsa Bey
tarafından 1375yılında yaptırılmıştır.
Cami, Artemis Mabedi ile Hagios lo-
annes Thealogos Kilisesi arasında idi.
Mimarı Dimiskioğlu Ali’dir. Uç kapılı
olan yapının ortasında büyük bir şadır­
van vardır. Kubbelerin iç bölümü Sel­
çuk çinileri ile kaplıdır. 48.68 x 56.53
metrelik dikdörtgen bir alandadır. Av­
lu planı dikdörtgene yakındır. Üç tara­
fından revaklar yer alır. Dikdörtgen
olan yapının ortasında sekizer metre
aralıkla tek sıra oluşturan dört granit
direk vardır. Mihrapla giriş üzerine
rastlayan kısmın üzerinde yan yana iki
33

AYAŞ: Bünyamin Camii
kubbe vardır. Kareden kubbe yuvarla­
ğına, çiniden mukarnaslı köşeler ve
moazik gibi işlenmiş pandantiflerle
geçilmektedir. Kıble duvarında bulu­
nan sivri kemerli bir kapı da hareme
geçit verir. Avlu ile cami hareminin bir­
leştiği köşelerde önce tuğladan iki mi­
narenin yükseldikleri sanılır. Bunlar­
dan bir tanesi 1934’te yıkılmadan kur­
tarılmış ve bugün ayakta kalabilmiştir.
Kale Camii’nin XVI. yüzyıla ait
olduğu sanılmaktadır. Kale içinde bu­
lunan yapının, kare bir planı vardır. Ha-
-’len harap durumdadır.
Ishakbey Camii, Aydınoğulları dev­
rine aittir. Aydın-İzmir yolu kavşağın­
da bulunan yapı, kare mekânın üzeri­
ni tromplu bir kubbe örter. Önündeki
son cemaat yeri sonradan eklenmiş­
tir. Minare avlunun dışındadır.
Alparslan Mescidi, kare planlı, kub­
beli küçük bir yapıdır.
İshakpaşa Mescidi’nin XVI. yüzyıl­
da yapıldığı sanılmaktadır. Moloz taş
ve tuğladan yapılmıştır. Üzeri kubbeyle
örtülüdür. Kenarları 6.5 metre olan ka­
re planlı küçük bir yapıdır.
Selçuklu Türbesi, Aydınoğulları
devrinden kalma bir yapıdır. Kesin ya­
pım tarihi bilinmemekle beraber, yapı
tuğla ve taştan sekizgen gövdesi ve ön
giriş mekânıyla dikkati çeker. Giriş kıs­
mı bir niş şeklindedir. İki yanında pen­
cereler bulunur. İç kısımda mihrap kö­
şelidir.
Şehabeddin Türbesi, kare planlı
34
AYAŞ
Hitit, Frif, Grek ve Roma devirleriy­
le Bizans egemenliğinde bulunduktan
sonra, Türkler tarafından yerleşim yeri
oldu. Bu bölgeye gelen Türklerin Oğuz
boyları olduğu, köylere verilen Bayat,
Afşar,Peçenek, Karkın adlarından an­
laşılmaktadır. Ayaş adının Türkler ta­
rafından verildiği sanılmaktadır. Türk­
lerin merkezde Karakaya yöresine yer­
leşerek birtakım bayındırlık çalışmala­
rına giriştikleri, Kırkevleri ve Karaka­
ya Kaplıcasinı yaptırdıklarını, sonra­
dan yerleşme alanlarını Ayaş Çayı’na
doğru genişleterek burada Eski Cami
yaptırdıkları bilinmektedir. Karakaya
yöresinde Kırkevleri ve Kaplıca’yı iç i­
ne alan bir kalenin de varolduğu anla­
şılmaktadır.
OsmanlIlar zamanında Ayaş bölge­
si toprakları gelir kaynaklarından bir
bölümü padişah hâzinesi ve yüksek
dereceli memurlar için alıkonduktan
sonra kalan bölüm savaşlarda yararlık
gösterenlere Timar ve Zeamet adıyla
dağıtılmaktaydı.
1558 yılında sancak merkezi olan
Ayaş, 1864 yılında vilayet olan Anka­
ra’nın bir ilçesi oldu. 1870 yılında
“ idare-i U m um iye-i V ilayet
Nizamnamesi” ile ilçelerin altında na­
hiyelerin bulunması kararına uygun
olarak Ayaş ilçesine Güdül nahiyesi
bağlandı.
Osmanlı döneminde Ayaş'ta eği­
tim öğretim oldukça ilerlem işti. XIX.
yüzyılda Sıbyan mektepleri ve medre­
selerin çokluğu ile dikkati çekmektey­
di. Ayaş Rüşdiyesi’nin 1869 tarihli
küçük bir yapıdır. Üzeri sonradan ya­ Maarif-i Umumiye Nizamnamesi'nin
pılmış olan basık bir konik çinko kub­ koyduğu kurallara göre, 1871 yılında
beyle örtülüdür. Mihrabı sadedir. Bu açıldığı sanılmaktadır. 1900 tarihli Ma­
yapının XVI. yüzyıla ait olduğu sanıl­ arif Salnamesi, Ayaş’ta 8 medrese, 2
maktadır. iptidai mektep ve bir rüşdiye mekte­
isabey Hamamı, Aydınoğlu İsa Bey binin bulunduğunu kaydetmektedir.
tarafından XIV. yüzyılın ikinci yarısın­ Ayaş, tarihî eserler bakımından ol­
da yaptırılmıştır. Dikdörtgen planlı ya­ dukça zengin ilçelerden biridir. Ancak
pı, haçvarî 4 eyvanlı, köşe hücreli ha­ eserlerin çoğunun yazıtları bulunma­
mamlar grubuna girer. Soyunma yeri dığından devirlerini tespit etmek
yıkılmıştır. mümkün olamamıştır.
XIX. yüzyılın ikinci yarısından son­ Bünyamin Camii ve Türbesi’nin
ra, XX. yüzyılın başlarına kadar, yani kim tarafından ve hangi tarihte yaptı­
Sultan Abdülaziz ve II. Abdiilhamid de­ rıldığı bilinmemektedir. Dikdörtgen
virlerinde, Ayasulug’ta çeşitli ülkeler­ planda ve beden duvarları oldukça
den bilim adamlarına arkeolojik araş­ yüksektir. Yapı, 1862 yılında İsmail Sa­
tırmalar yapabilmeleri için Osmanlı dık Kemal Paşa, 1955 yılında Vakıflar
Hükümeti’nce izin verilmiştir. Örneğin, Genel Müdürlüğü’nden yardım alan
Alman arkeolog VVode'nin bu yörede Bünyamin Camii Onarma Derneği’nce
kazı yapma imtiyazının uzatılması (7 onarıldı.
Ağustos), İngiliz arkeolog Mr. Hood’a Camiin türbesi yol düzeyindedir.
kazı yapma izni verilmesi (15 Mayıs Hacet penceresi üzerinde, türbede
1883), AvusturyalI arkeologlara bura- Şeyh Bünyamin-i Ayaşî’nin gömülü ol­
dan-çıkardıkları eski eserleri yurt dışı­ duğu yazılmaktadır. Camiin kuzeydo­
na götürmelerine izin verilmiş olması ğusunda bulunan türbeye cami içinde­
(28 Aralık 1897), Dr. Benderhoff’un yö­ ki küçük bir kapı ile girilir. Türbe, ka­
netiminde kazı yapılmasına izin veril­ re planlıdır.
mesi (22 Ocak 1899) ve yine bu yöre­ Büyük (Ulu) Cami, Sinanlı Köyü’n­
de çeşitli fertler veya kurumlarca ar­ de Elhac Sinan b. Hacı Osman tarafın­
keolojik kazılarla ilgili evvelce verilmiş dan 1547 yılında yaptırıldı. Enine dik­
olan izin süresinin bir yıl daha uzatıl­ dörtgen planda kıble duvarına dikey,
masına (16 Nisan 1901) ilişkin belge­ ağaç direkler ve kirişlerle ayrılmış beş
ler, yukarıda belirtilen zaman parçası nefli camiin beden duvarları ağaç ha-
içinde Ayasulug’ta yoğunlaşan kazı fa­ tıllı ve kerpiçten yapılmıştır.
aliyetleri hakkındasomut bir fikir ver­ Şeyh Muhiddin Camii, enine dik-
mektedir. dörtgen planda olup, beden duvarları
kerpiçten, mekânı ahşap tavanlı ve ki­
remitli bir çatı örter. Kim tarafından
yaptırıldığı bilinmemektedir. Kuzeydo­
ğudan beden duvarlarından yükselen
esas minaresi ve şerefe altı sarkıtları
ahşaptır. Eski minarenin harap olma­
sı sebebiyle 1968 yılında kuzeydoğu
köşesine yeni bir minare yaptırılmıştır.
K illik Camii, Elhac Veli b. Hızır ta­
rafından 1560 yılında yaptırılmıştır. Bü­
tünüyle enine dikdörtgen planda, ah­
şap ve kirem itli bir çatı ile örtülüdür.
Moloz taştan olan beden duvarlarında
taşlar arası kireçli bir harç tabakasıy­
la derz yapılmıştır. Camiin kuzey cep­
hesini giriş kapısının iki yanında, bir
bölümü boyunca kapatan ahşan kadın­
lar mahfili özgündür.
Eski (Ulu) Camii’n, Ayaş’ta Cumhu­
riyet Alaninda, Selçuklular devrine ait
olduğu ve muhtemelen XIII. yüzyıl so­
nunda yapıldığı tahmin edilmektedir.
Selçuklular döneminde Ankara’da ya­
pılan camilerle büyük benzerlik gös­
termektedir. 1840 yılında onarılan ca­
miin mihrabı, uzunlamasına planlı ca­
miin kısa Kıble duvarı üzerinde ve gi­
rişin solunda yer alır.
Tekke Türbesi günümüzde yıkık
durumdadır. 1865 yılında Hacı Rüstem
Ağa tarafından onarılmıştır.
Çarşı Çeşmesi, Büyük Camiin ya­
nında yer alır. işlemesi sarımsı bir taş­
tan yapılmıştır.
Hasanefendi Çeşmesi, XIX. yüzyıl­
da Hacı ilyas b. Haşan Efendi tarafın­
dan yaptırılmış olup Dispanser Çeş­
mesi adıyla da bilinmektedir.
Mahkeme Çeşmesi, Sinanlı Köyü’n­
de yer alır ve 1585 yılında Hacı Davud
tarafından yaptırılmıştır.
Ayaş Kaplıcası, Etiler, Selçuklular
ve OsmanlIlar tarafından işletilm iştir.
Buraya çeşitli dönemlerde ikamet ve
dinlenme yeri olarak birçok banyo ve
evler yapılmıştır.
Kırkevler Kaplıcası, Selçuklular dö­
neminde yaptırılmış olup çok sayıda
odası bulunmasından bu adı aldığı an­
laşılmaktadır. Kesme taşlarla yaptırı­
lan ve yer yer tuğlalara da başvurulan
yapıda günümüzde iki aije barınmak-
tad ır.Paşa Hamamı,günümüzde“ Be!e-
diye Hamamı” olarak da adlandırıl­
maktadır. XVI yüzyılda Mimar Hayred-
din tarafından onarılmıştır.
Ayaş, bugün iç Anadolu’nun Yuka­
rı Sakarya bölümünde Ankara iline
bağlı ilçe merkezi kasabadır.
AYAZMEND
Osmanlı döneminde Aydın vilaye­
ti İzmir Sancağı Bergama kazasına
bağlı nahiye merkezi küçük bir kasa­
ba olup M idilli A dasinın karşısında,
Bergama’nın 4 kilometre doğusunda
ve Ayvalık’ın 2 kilometre güneyindey-
di. Nahiyeleri vilayetin kuzeybatı ucun­
da, güneyden Dikili ve doğudan Kozak
nahiyeleri ile sınırlı, kuzeyden Hüda-
vendigâr vilayetinin Karasi Sancaği-
na bağlı Ayvalık kazasıyla sınırlıydı.
AYDIN (Eski adları: Heliupolis,
Uentheia, Seleuceia, Antiocheia, Pol-
yontheia, Arymna, Kaisareia, Caesa-t
rea, Trales, Tralleis, Güzelhisar, Aydın-
güzehisar)
Ege kültürünün bütün özelliklerini
taşıyan bir kenttir. Tarihi akışı içinde,
Proto-Hitit, H itit, İyonya, Lidya, Pers,
Asur, Urartu, Helenistik, Roma, Bi­
zans, Selçuklu ve sonunda Osmanlı
uygarlıklarının birbirleri içinde erime­
siyle bugünkü halkın yaşantı biçimi ve.
hayat görüşü meydana gelmiştir.
M.Ö. 395 yılından itibaren Doğu
Roma İmparatorluğu’nun sınırları için­
de kalan Aydın, Selçuk Türkleri’nin
Anadolu akınlarına başlamasına dek
Bizans egemenliği altında kaldı. Bu
akınları durdurmak isteyen Bizans İm­
paratoru, ordusunu Türkler'e karşı çı-
kardıysa d a (1071), Malazgirt Savaşin-ı
da yenilince, Türkler Anadolu’yu iş­
gale başladılar. Aydınoğulları da bu
Türk boylarından biri olarak Ege kıyı­
larını ele geçirip buralara yerleşti (XI.
yüzyıl). Bu yayılmayı enellemek iste­
yen AvrupalIlar, Türkler’e karşı sefer­
berlik ilân etti. Bunun sonucu 1096-
1099 yılları arasında Haçlılarla savaşan
I. Kılıçarslan’ın ölümü üzerine Ege böl­
gesi haçlıların, daha sonra Sultan Me­
sud tarafından 1177 yılında Türkler’in
eline geçti. Aynı yıl Manuel tarafından
tekrar işgal edildiyse de 1186’da yeni­
den ele değiştirdi ve II. Kılıçarslan’ ın
eline geçti. 1270 yılından itibaren Men-
teşoğullarinın egemenliğine girdi. Ya-
kup Bey tarafından Ege’ye gönderilen
Aydınoğlu Mehmed Bey, buralara da­
ha önce gelip yerleşen ve Hıristiyan­
lığı kabullenen fakat Türkçe konuşan
yerli Türk boyları ile ilişkiler kurdu. Bir-
gi, 1307’de alındı ve hükümet merke­
zi oldu. Daha sonra Karacasu, Bozdo­
ğan, Atça, Köşk, Sultanhisar, Aydın
(Tralleis), Aydın Aydın Beyliği’ne geçti.
Bizans’tan kalan Aydın Kalesi onarıla­
rak asker yerleştirildi. Mehmed Bey,
bu şehre babasının adını vererek Ay-
dıngüzelhisarı yaptı. Aydınoğlu Meh­
med Bey’in ölümü üzerine (1333) Umur
Bey, Aydın Bey’i oldu. Daha sonra sı­
rasıyla beyliğin başına Hızır (1348-
1366), Mehmet Bey’in küçük oğlu İsa
Bey geçtiler.
Osmanlı Padişahı Yıldırım Baye­
zid, Aydınoğulları üzerine yürüyünce,
İsa Bey savaşı kabul etmeyerek 60
kentini, 300 kalesini ve 70 bin askeri­
ni, topraklarını Bayezid’e bırakınca Ay­
dın çevresi bir eyalet olarak Osmanlı
Devleti’ne bağlandı (1390) ve Şehzade
Ertuğrul’un V aliliği’ne bırakıldı. Timur
Ordusu’nun Osmanlı birliğini dağıtma­
sıyla (1402) İsa Bey’in oğlu Musa Bey,
Timur’un yardımı ile Aydın Beyliği’nin
başına getirildi. Bu arada Aydıngüze-
hisarı kentleri ile birlikte, Timur Or­
dusu’nun yağmasına uğradı. Musa
Bey’in ölümüyle (1402) yerine oğlu II.
Umur, Aydın Beyi oldu. Daha sonra yö­
netimi Cüneyt aldı.
Çelebi Mehmed ile tekrar bütün­
leşmeye çalışan Osmanlı Devleti’ni
Aydınoğulları Beyi Cüneyt, 1425 yılı­
na dek uğraştırdı. II. Murad devrinde
Aydın çevresi yeniden alındı ve bir
sancak olarak Osmanlı Devleti’ne ka­
tıldı. 1461’de yapılan idare değişikli­
ğiyle Aydın, Kütahya’ya sancak olarak
bağlandı. Osmanlı İmparatorluğu du­
raklama devrinde (1579), Aydın çevre­
sinde eşkıya çeteleri türedi. Aydın ve
diğer kentler sık sık yağmalandı. Halk
korkusundan kentlerinin çevrelerini
surlarla çevirdi. 1607 yılında Halep Va­
lisi Dişlek Hüseyin Paşa tarafından bu
yörede huzur sağlandı.
Daha sonraları bu isyanlar devam
etti. 1752 yılında Aydın ve Saruhan
sancaklarındaki isyanlar bastırıldı.
1811 yılında yapılan İdarî değişiklikle
Aydın, eyalet merkezi oldu. İsparta, İz­
mir, Manisa, Antalya, Muğla sancak­
ları Aydın’a bağlandı. 1826 yılında
yeniçireciliğin kaldırılmasından sonra
çıkan karışıklıkları, eyalet merkezine
vali olarak ataılfen Çengeloğlu Tahir
Paşa bastırdı. 1845 yılında Aydın ilin­
deki aşiretler iskân edildiler. Bunlar­
dan alınan otlakiye, yaylakiye ve
kışlakiyeler vergiye çevrildi. Halktan
alınan ağnâm vergisinin bu aşiretler­
den de alınması için emir verildi.
Tanzimat’ın ilânından sonra 1845
yılında yapılan İdarî değişiklikte ise,
Aydın tekrar sancak haline getirildi.
Vali Karaosmanoğlu Yakub Paşa’nın
görevine son verildi. 1847’de İse Ay­
dın, tekrar eyalet, Yakub Paşa ise vali
oldu. 1850’de Halil Paşa, vilayet mer­
kezini İzmir’e nakletti. Osman Paşa’-
yı da A ydın Kaymakamı olarak
gönderdi. 1864 Vilayet Nizâmnâmesi’
ne göre Aydın eyaleti, vilayet olunca,
Aydın Sancağı, Saruhan Sancağı,
Menteşe Sancağı yeni il’e bağlandı ve
ilin merkezi de İzmir olarak bırakıldı.
Aydın ili 1867 yılından sonra İzmir’e
bağlı sancak ve mutasarrıflık olarak
kalmış ve Yunanlıların işgaline dek
sürmüştür.
1868 yılında Ayhan Sancağı’ndabir
Ticaret Mahkemesi kuruldu. 1879 yı­
lının Mart ve Mayıs aylarında Aydın
ilindeki göçmenler devlet çiftliklerine
ve diğer Hazine arazilerine yerleştiril­
diler. 1883 yılında Aydın’da İslahat ya­
pıldı. 1887 yılında ise resmî belgelerin
korunması için bir arşiv kuruldu. 1890
yılında Aydın’da Çayyüzü mevkiinde
yerleşen göçmenlerin kurdukları ma­
halleye “ Hamidiye” adı verildi.
1850 yıllarından sonra uzun süre­
den beri sahip olduğu zenginlik ve üs­
tünlüğü İzmir’e bırakmak zorunda
kalan Aydın ilinin zengin olduğu sıra­
larda 60 bini bulan nüfusu 1890 yılla­
rında 36 bin 250’ye düşmüştür.
XIX. yüzyıl sonunda Aydın’da 7’si
orta, 26’sı ilk olmak üzere 33 okul ile
920 erkek, 182 kız öğrenci vardı. Müs-
lümanlara ait olan ortaokul M aarifin
teşvikiyle kurulmuştur. 1904 yılında
yeniden yaptırılmıştır. İlkokullar ise,
camilerin hemen yanında kurulurdu.
Bunlar şeyhülislama bağlı olup, vakıf­
lardan sağlanan gelirlerle yaşatılırdı.
1887 yılında Aydın ili içindeki Ayas kö­
yü çocuklarına ait bir okul yapımına
izin verilm iştir. Ortodoks Rumların
okulları bu dine bağlı zengin kişiler ta­ fından yürütülür, naibler bu konu üze­ disine yerel makamlarca gerekli kolay­
rafından yapılan bağışlar sayesinde rindeki kararlarını açılamak için hem lık gösterildi. Aynı şekilde bir yıl son­
kurulmuş olup masrafları aynı yoldan bidayet hükümlerinden hem de İslâm ra araştırmalar yapmak için gelen Al­
karşılanırdı. 1900 yılında Aydın’a bağ­ hukukundan (Şeriat) yararlanırlardı. man arkeolog Dr. Budanç’a da kolay­
lı Gülbahçe Köyü Rum Kız Mektebi de Aydın Sancağj'nda İzmir’e bağlı lık sağlandı. Bunu Alman Dr, Kannen-
bir onarım görmüştür. Katolik rahiple­ olarak çalışan bir müdüriyet kurulmuş berg ile Dr. Potz’a yapılan kolaylıklar
rinin erkek çocukları için kurdukları ve Nazilli, Bozdoğan,, Akça-Karahayıt, izledi (1896). AvusturyalI araştırmacı­
okul, bir yangınla yok olmadan önce Değirmencik ve Söke'de bulunan ida­ lar da o tarihlerde incelemelerde bu­
çok sayıda öğrenciyi barındırmaktay­ reler buraya bağlanmıştı. Her kaza lunmak üzere Aydın’a geldi. 1898 yılın­
dı. 1868 yılında Fransız rahibelerinin merkezinde toplam 5 tane Türkçe iç da Karasu kazası yöresinde bulunan
Aydın’da bir kız okulu açmalarına hü­ haberleşmeyi sağlayan telgraf istasyo­ eski Afrodisias şehri harabelerinde
kümetçe izin verilmiştir. Fransız rahi­ nu kurulmuştu. Müze-i Hümâyûn adına kazılar yapıldı.
beleri tarafından kız talebeleri için Aydın ve M -zilli’de Osmanlı Ban- 1899 yılında Alman arkeologlarının
kurulan okula her din ve milletten öğ­ kası’nın birer şuoesi açılmıştı. 1882 yı­ yaptıkları kazı sonucu buldukları taç
renci kabul edilirdi. lında Aydın’da kadınlara mahsus bir parçalarının müzehaneden geçirilme­
Yahudi okullarının bakımı sinagog­ hapiishane yaptırılmıştı. sine hükümetçe izin verildi. Milas ka­
lar tarafından karşılanmaktaydı. Ay- Aydın ili, Milet, Didima, Priene, Af- zasında çıkan eski eserlerin teşhiri
dın’dâ Birunâbâd'da kurulmuş olan rodisias, Tralleis gibi birçok antik kül­ için Çinili Köşk’ün sol yanında bit yer
Musevi Ziraat Okulu, 1904 yılında Ak­ tür merkezlerini içinde bulunduran bir kurulmasına karar verildi (1899).
hisar’da Çakıroğlu Ç iftliği’nde yeniden şehirdi. Bu sebeple Osmanlı dönemin­ Aydın ili, özellikle mimarî sanatlar
kurulmuştur. 1909 yılında ise Aydın’- de özellikle yabancı arkeologlar Aydın yönünden zengin bir potansiyele sa­
da istasyon civarında bir Musevi oku­ ve çevresinde kazılar yapmışlardır. hiptir. Ancak Selçuk ve Beylikler dö­
lu inşa edilm iştir. 1882 yılında Fransa Hükümeti adına neminde yapılan eserlerin bir bölü­
XIX. yüzyıl sonunda Aydın Sanca­ Fransız konsolosunun arkeolojik kazı­ mü yangın ve deprem sonucu ortadan
ğı nüfusu yaklaşık 30 bin kadardı. Ay­ lar yapma teklifi hükümetçe kabul kalkmıştır. Bazıları ise onarılarak bu­
dın Sancağı ile merkez kazası bir vali, edildi (1882). 1892 yılında ise Alman­ güne değin varlıklarını sürdürebilmiş­
kazalar 4 kaymakam, nahiyeler ise 9 ların yaptıkları kazıların kontrolü için tir. Bu eserler, camiler, medreseler,
müdür tarafından yönetilirdi. Bu 14 Müze-i Hümâyûn Müdürü Aydın yöre­ kervansaraylar, hanlar, türbeler ve köp­
memur İzmir vilayetinin başında bulu­ sinde görevlendirildi. Aynı yıl Ber­ rülerdir. Aydın ilindeki camilerin en
nan valiye bağlıydılar. Her merkezde, lin Müzehanesi direktörlerinden Cari önemlileri Veysipaşa Cami, Üveys Pa­
idare başkanlarının yanı sıra bir idare Humann, Aydın Sancağı içersinde es­ şa Camii, Eski-Yeni Cami, Ramazan-
meclisi de görev yapardı. 1888 yılında ki eserler buldu, 1893 yılında ise Os­ paşa Camii, Cihanoğlu Camii, Süley­
Aydın’daki Belediye Başkanı Ahmet manlI Hükümeti adına yapılan kazı man Bey Camii’dir. Bunlardan başka
Efendi, Başmühendis ise Kalust Efen­ masrafları hükümet tarafından öden­ İlyas Ağa Camii, Şemsi Paşa Camii,
di idi. di. 1895 yılında İslâm sanatı uzmanı Al­ Ahmed Gazi Camii, İlyas Bey Camii,
Müslüman halkın din işleri müftü, man Dr. F. Şarre, bazı incelemelerde Haşan Çelebi Camii, Çerkez Musa Ca­
kadılar, mollalar imam ve naibler tara­ bulunmak üzere Aydın’a geldi ve ken­ mii, Ağaçarası Camii (Ahmed Paşa Ca­
36
mii), Akmescid, Semerci, Hacısoftaoğ-
lu, Kozdibi, Mekkelimescid, Bamyacı-
hoca (Mesudiye) Camii, Kemer Camii,
Turuncu Camii gibi camiler önemli ca­
miler arasında sayılabilir.
Ağaçarası Camii (Ahmed Paşa Ca­
mii), 1658 tarihinde yapılmış, onarım-
la yenilenmiştir. Eski özelliklerini ta­
şımaktadır. Dışarıdan kiremit çatılı,
içeriden kubbeli bir yapıdır.
Ahmed Gazi Camii, XIV. yüzyıl or­
talarında, Menteşoğullarından ibrahi-
moğlu Gazi Ahmed Bey tarafından
yaptırılmıştır. Eski Çine’dedir.
Cihanoğlu Camii, Aydın merkez il­
çesinde, Köprülü Mahallesi’ndedir.
1756 yılında Cihanoğullarından Abdü-
laziz Efendi tarafından yaptırılmıştır.
Cami dışında medrese, türbe ve çeş­
meden oluşmuş bir yapı topluluğudur.
Cami, ilin Türk barok ve rokoko üslû­
bunda yapılmış en önemli yapısıdır.
Cami kuzeydeki son cemaat yeri
il’e birlikte boyuna uzanan dikdörtgen
plandadır. Asıl ibadet mekânı ise ka­
re olarak düzenlenmiştir. A lt bölümü
Selçuklu, üst bölümü ise Türk tarzı mi­
marisine uygun bir şekilde yapılmış­
tır. Kurtuluş Savaşı sırasında çok za­
rar gören bu yapı 1950 yılında onarıl­
mıştır.
Çerkez Musa Camii, Magnezya Ka­
lesi içindedir ve Çerkez Musa adlı bi­
ri tarafından XV. yüzyılda yapıldığı sa­
nılmaktadır. Büyük ve enine dikdört­
gen planda olan yapı, günümüzde ha­
rabe halindedir. Camiin içi kare plan­
dadır. Zengin bezemelere sahip olan
bu yapı, yer yer eski özelliklerini y itir­
miştir. 1899 depreminde minaresi ha­
sar görmüş, sonradan yapılan minare,
yapıyla çelişki halindedir. Mihrap ni­
şi beş kenarlı ve niş köşeleri burmalı
iki şütunce ile süslüdür.
İlyas Ağa Camii Söke’deolup, 1802
yılında İlyas Ağa tarafından yaptırıl­
mıştır.
İly a s Bey Camii, Aydın ili sınırı
içinde, ilkçağ’ın Miletos kenti yıkıntı­
ları arasında yapılmış değerli bir Türk
sanat eseridir. Menteşoğlu İlyas Bey
tarafından 1404 yılında yaptırılmıştır.
Yapı, tek kubbenin örttüğü ufak bir
eserdir. Sağında tuğla bir minare yük­
selir. Kare mekândan kubbe yuvarla­
ğına geçiş, içleri mukarnas dolgulu
tromplarla sağlanmıştır. Camiin pen­
cerelerinin iç yüzeylerindeki mermer,
üzeri oyularak kakma parçalarla süs­
lenmiştir.
Ramazanpaşa Camii, Üveys Paşa’-
nın kardeşi Ramazan Paşa tarafından
1594’te yaptırılmıştır. Merkezde yer
alır. Klasik Osmanlı tarzında yapılan
bu cami, 1899 depreminde yıkıldı,
1901’de Sökeli Hacı Halil Paşa tarafın­
dan yeniden yaptırıldı. 1920-1921 yıl­
larında Aydın, Yunanlılar tarafından iş­
gal edilince diğer binalarla birlikte bu
cami de hasar gördü ve Vakıflar Genel
Müdürlüğü’nce onarıldı. Tek kubbeli
ve kare planlıdır. Kaidesi kare, pabuç
bölümü sekizgendir.
Şemsi Paşa Camii (Ağaçlararası)
veya “ Kırmızı Minare” , 1659 yılında
Şemseddin Ahmed Paşa’nın oğlu Ah-
--- la---------
AYDIN: Zeybeklerin dansı (XIX. yüzyıl ikin ci yarısı).
med Paşa tarafından yaptırıldı. Kare
planlı ve tek kubbeli olan yapının mi­
naresi kırmızı tuğladan yapılmıştır. Gü­
nümüzde son cemaat yeri bulunma­
maktadır.
Süleyman Bey Camii, Mehmed Pa-
şa’nın torunu ve Cezayir Beylerbeyi
Mustafa Paşa’nın oğlu Süleyman Bey
tarafından Mimar Sinan’ın kalfaların­
dan olduğu söylenen bir mimara yap­
tırılm ıştır (1683). Mehmed Paşa’nm
başlattığı camiin yapımı Süleyman
Bey’e tamamlatılmıştır. Klasik Osman­
lI tarzında olan bu yapı, 1899 depre­
minde ve düşman işgali sırasında tah­
rip oldu. Camiin minaresi de 1954-1958
yıllarında Vakıflar Genel Müdürlüğü ta­
rafından restore edildi. Bütünüyle bo­
yuna dikdörtgen planda olan yapının
ibadet mekânı karedir. Avlusunun çev­
resinde, yontma taşlardan yapılmış
ihata duvarı vardır.
Üveys Paşa Camii, Aydın merkez
ilçededir. Üveys Paşa taraf ından 1568
tarihinde yaptırılmıştır. Kare palanda
ve tek kubbeli olan bu yapının beden
duvarları üç kademe halinde yükselir.
Kuzeybatı köşede camiin beçlen duvar­
larına bitişik olan minarenin tabanı ka­
re plandadır.
Yavuzköyü Şemsi Paşa Camii,
1621 yılında Ahmed Şemsi Paşa tara­
fından yaptırılmıştır. Kare planlı ve tek
kubbelidir. Son cemaat yeri ile birlik­
te tamamı, boyuna uzanan bir dikdört­
gendir.
İlde en önemli Osmanlı eseri olan
çeşme, 1773 yılında Abdullah Paşa’nın
kızı Atike Hanım tarafından yaptırılan
“ Atikehanım Çeşmesi"dir.
Aydın ilindeki başlıca hamamlar,
Cemal Bey Hamamı, Gümrükönü Ha­
mamı, Paşa Hamamidır. Bunlardan
Paşa Hamamı Nasuh Paşa Küliiyesi
içinde yer alır.
Cemal Bey Hamamina halk arasın­
da “ Bey Hamamı" da denir. 1763 yılın­
da Cemal Bey tarafından yaptırılmış­
tır. Değişik bir planı olan hamamın dış
duvarları tümüyle moloz taştandır. Ka­
pı kemerinin üzerinde hamamın kita­
besi bulunur.
Gümrükönü'nün (Çifte Hamam)
XVI. yüzyılda yapıldığı sanılmaktadır.
Kim tarafından yaptırıldığı bilinme­
mektedir. Bu yapının planı “ L” şeklin­
dedir. Kadınlar ve erkekler bölümleri
yan yana yapılmış, kadınlar bölümü er-
keklerinkinden biraz daha küçük tutul­
muştur. Kadınlar soyunmalığı kare
planlıdır.
Paşa Hamamı, Nasuh Paşa Külli-
yesi’nin son yapısıdır. Selçuk! mima­
rî tarzındadır. Batı uçta ve medreseye
bitişiktir. Osmanlı hamamları içinde
değişik sıcaklık planı göstermektedir.
Kirpi saçaklarla sonuçlanan sıcaklık
duvarları üzerini tek bir kubbe örtmek­
tedir. Enine uzanan ve iki bölümden
oluşan hamamın zemini yol yüzeyin­
den yükselir. Yıkılan özgün soyunma-
lığın yerine 1954 yılında yeni birsoyun-
malık yapılmış ve betonarme bir üst
örtü ile kapatılmıştır.
Aydın ilindeki başlıca han, Nasuh
Paşa Külliyesi’nin üçüncü yapı zinci­
ri olan Zincirli Han’dır. Nasuh Paşa’-
nın Aydın Muhassılı bulunduğu sıra­
da 1699-1707 yılları arasında yapılmış­
tır. 28 x 23 m. boyutundaki dikdört­
gen bir avlunun çevresindeki iki katlı
ana blokla, avlunun güneydoğu köşe­
sinden geçilen ikinci küçük avludan
oluşmaktadır.
Arpaz Kalesi, Doğu Anadolu'dan
Menderes Ovasina gelen Türkler ta­
rafından kurulmuştur. Osmanlı döne­
minde önemini koruyan eski bir site
haline gelmiştir. Kale içindeki bir Türk
Beyi tarafından yaptırılan korunma ve
savunma bakımından çok elverişli bir
şato bulunmaktadır.
37

Koçarlı ilçesinin aynı adı taşıyan
köyünde bulunan “ Cincin” Kalesi, Ci-
hanoğullarından Cin Bey tarafından
yaptırılmıştır. Surların büyük bir bölü­
mü, kale zindanı, nöbetçi ve gözetle­
me kulelerinden bir bölümü ayaktadır.
Küçükada’daki (Güvercin Ada) kalesi
1834 yılında OsmanlIlara geçmiştir.
OsmanlIlar zamanında adalardan ge­
lecek saldırılara ve korsanlara karşı sa­
vunma kalesi olarak kullanıldığı için
“ Korsan K alesi" adını da taşır.
Öküz Mehmed Paşa Kervansarayı,
Kuşadası Iskelesi’nin karşısında bir
kale görünümünde olup 1618 yılında
Sadrazam Mehmed Paşa tarafından
yaptırılmıştır. Günümüzde otel olarak
kullanılmaktadır.
Kiliseler olarak, 1876 yılında Aydın
İlindeki Rum kilisesinin onarıldığı
(1876) Aydın'da, Koca-ı Cedid bucağın­
da bir Rum kilisesi (1887) ile Kol ka­
sabasında başka bir Rum kilisesinin
yaptırıldığı (1895) bilinmektedir.
Köprüler olarak Aydın ilinde 1860
yılında Haşan Çavuş tarafından yaptı­
rılan Çavuş Köprüsü, Cuma Mahallesi
batısında, Tabakhane Deresi’nin kıyı­
sından geçen yolun sağında ilhanoğ-
lu Köprüsü, XIV. yüzyıla ait Karacasu
kasabası içinde kasabanın Çarşıyaka
- Karşıyaka mahalleri arasındaki derin
vadi üzerinde yaptırılan tek gözlü Ka­
racasu Köprüsü anılmaya değer yapı­
lardır.
Aydın ilindeki başlıca kümbetler,
Alihan ve Eğrikümbet’tir.
Aydın ilindeki başlıca külliyeler,
Cihanoğlu Abdülaziz Külliyesi ile Na­
suh Paşa Külliyesi’dir. Cihanoğlu Ab­
dülaziz Külliyesi, cami, medrese ve şa­
dırvandan oluşan bir külliye olup, 1756
yılında yaptırılmıştır.
Nasuh Paşa Külliyesi ise, Cumhu­
riyet Mahalesi’nde, Cihanoğlu Külliye-
s i’nin güneyinde yer alır. Paşa
Hamaıjnı, Osman Ağa Medresesi, Zin­
cirli Han ve mescitten oluşmaktadır.
Aydın ilindeki m escitler, Hacı
38
bu çağlarda ve genellikle bu yörede et­
kin bir biçim almıştır. Sonraları Hıristi­
yanlığın yaygınlaşmasıyla gene ilk ki­
lise ve manastırların kurulduğu başlı­
ca bölgelerden biri Ayıntab ve yöresi
olmuştur.
Hazreti Ömer zamanında, Ganem
b. İlyas komutasındaki İslâm orduları
H icret’in 17’nci yılında Ayıntab yöre­
si ve Hatay’ı BizanslIlardan aldılar. Su­
riye ve Antakya yöresi çarpışmasız ele
geçirildi. j
Emevîler zamanında Ayıntab’a, gü­
neyden gelen Arap kabileleri yerleşti­
rildi. Helen-Latin karması Hıristiyan
kültürünü benimsemiş ve çeşitli mez­
heplere ayrılmış halklar ise, iç işlerin­
de yarı bağımsız yaşantılarını sürdür­
düler. Arap kaynaklarında Ayıntab adı
“ D ülük" olarak geçmektedir.
Abbasî halifelerinin güçleri azalın­
ca, Ayıntab yöresi; Türk, Arap, Hıris­
tiyan halk toplulukları, iç işlerinde ba­
ğımsız, din işlerinde ise Mısır Tolunoğ-
lu Devleti (688-905), Mısır Fatimîleri
(968-1022), Halep ve Musul Atabeyle­
Ömer Dede Mescidi ile Nasuh Paşa ri ve Türk beyleri yönetiminde, yaşam­
Külliyesi içerisindeki mescittir. larını sürdürdüler. Haçlı seferleri sıra­
Hacı Ömer Mescidi, Hacı Ömer ta­ sında (1189-1192) Kudüs Krallığı, An­
rafından yaptırılmış olup, boyuna dik­ takya Hıristiyan Krallığı (1096-1268) ve
dörtgen plandaki mescidin ibadet Kilikya Ermeni Krallığı (1080-1375), Ur-
mekânı, kareye yakın dikdörtgendir ve fa Latin Kontluğu (1098-1146), Maraş
tek bir kubbe ile örtülmüştür. Senyörlüğü kuruldu. Bu Hıristiyan
Aydın ilinde Cihanoğlu Abdülaziz Krallıklar, Ortadoğu'nun merkezinde
Külliyesi kapsamında barok üslûpta bulunan Ayıntab yöresini çepeçevre
şadırvan vardır. sarmış bulunuyordu. Haçlılar merkez­
Aydın’da çoğu yakılarak veya yıkı­ de yer alan Ayıntab yöresini ele geçir­
larak yok olan türbelerden bir bölümü mek için kısa aralıklarla birçok saldı­
şunlardır: İsmail Türbesi, Ahi Bayram rılar düzenlediler. Ayıntab Türkleri, Ge­
Türbesi, Ç iftlik Türbesi, Alihan Baba nellikle başka halklardan yardım gör­
Türbesi, Atike Hânım Türbesi’dir. meden Haçlı saldırılarını püskürttü.
Ali Han Baba Türbesi, Aydınoğul- Haçlılar, Ayıntab yöresinde yer yer
larindan kalma en eski Türk yapısı egemenlik kurdukları zamanda, birçok
olup, XV. yüzyılda yapıldığı sanılır. Tür­ kale ve tahkimli şehir ve kaleler kur­
bede Ali Han Baba gömülüdür. Moloz dular. Ayıntab Türkleri bu şehir ve ka­
taştan yapılan beden duvarlarında yer leleri ilk fırsatta teker teker geri aldı.
yer tuğla kullanılmıştır. Selçuklular döneminde, Ayıntab
Türkleri, kentlerde ve köylerde ayrı ayrı
örgütlenmişlerdi. Tarım ve hayvancı­
lıkla uğraşan Türkmen oymaklarının
her birinin yaşadığı tarım alanları bel­
li idi. Kentteki esnaf örgütleriyle sıkı
AYINTAB (Eski adları: Beda, Bi- bir işbirliği içinde üretim ve tüketim
da, Diba, Diva, Siba, Daba, Heba, Tu- yönetilirdi. Her oymağın başı olan bey,
lub, Dolicheunus, Doliche, Doluk, Dü- her tarım ailesinin koruyucusu idi.
lük, Telük, Telııpa, Hatap, Hamtap, 7e- Kentlerde de yöneticiler, askerler, il­
luch, Dolikhe, Ayıntap. Gaziayıntab. miye sınıfı, memurlar, esnaf ve vakıf
Bugün: Gaziantep veya halk arasında kuruluşlarıyla meşgul aileler oluşturur­
kısaca: Antep). lardı. Her aile belli bir örgüte bağlı idi.
ilk insan topluluklarının yaşadığı Ayıntab yöresinde iç işlerinde ba­
ve ilk uygarlıkların geliştiği Anadolu, ğımsız olan küçük Türkmen beylikle­
Mezopotamya ve Mısır’ı birbirine bağ­ ri ve şehir siteleri, demokratik bir ha­
layan kara ulaşımı Ayıntab’dan geçti­ va içinde yaşarlardı. Bunlar, dış tehli­
ği için kent, her dönemde çevredeki kelere karşı koyabilmek için, çevredeki
gelişmiş kentlerle yakın ilişkide bulun­ en güçlü İslâm devletlerine dayanmayı
maktaydı. M.Ö. 1200-700 yılları arasın­ uygun görürlerdi. Ayıntab Türkleri dı­
da, bağımsız H itit kentlerinden olan şişlerinde, 1086-1150 yıllarında Halep
Hatti Krallığı, “ Karkamış” da kurul­ ve Şam Atabeyliği’ne, 1150-1210 ve
muştu. “ Dülük” , yüzlerce yıl ilk çağın 1243-1260 yılları arasında Musul Ata-
en önemli dinî merkezlerinden biri ol­ beyliği'ne, 1273-1430 yılları arasında
muştur. Bunun gibi, Asur, İran, Helen, Memlûk İmparatorluğu’na, 1430-1515
Roma kültürleri Ayıntab ve yöresini yıllarında Maraş Dülkadiroğlu Anado­
derin bir biçimde etkilemiş ve eserler lu Beylerbeyliği’ne, 1515-1516 yılların­
sıralanmıştır. Helen din yapısı, tabiat da yeniden Memlûk Devleti’ne bağlı
kuvvetlerine dayanan dinî özellikler, olarak yaşadılar. Bu dönemde, Ayıntab
 ve Kilis kentleri Türk-İslâm kültür mer­ için, Ayıntab kenti, birçok kez kuşatıl­ ge yapılmaya elverişli olmadığını an­
kezi olarak ün yaptı. Ayıntab bu devir­ dı. Kent halkı zaman zaman ayaklan­ layan ingilizler, halktan topladıkları si­
de, ticarî canlılık yönünden "Küçük mak zorunda kaldı. 1789’da Daldaban- lahları tekrar gizlice Türklere vererek
Buhara” adıyla anılmıştır. Bu zaman­ oğlu Mehmed Ali Paşa kuşatması, Irak’a çekilmişlerdir. 20.10.1919’da
da Ayıntab’da yüksek öğretim yapan 1803’e kadar süren Kalender Paşa ku­ başlayan İngiliz boşaltması 5.11.1919’
okullar olduğu, Doğulu kaynaklarda şatması, 1804 ve 1819 Halep Valisi Ça- da son buldu. Bölge Fransızlara dev­
belirtilmektedir. panoğlu’nun yağmaları, 1824’te Fevzi redildi. İlk Fransız temsilcileri, Gazian­
1516 yılında Yavuz Sultan Selim Paşa, 1840’ta Macuncu Paşa kuşatma­ tep kentine 29 Ekim 1919’da geldi. 5
komutasındaki Osmanlı Ordusu, Ayın- ları, ünlü devlet - halk çatışmaları ola­ Kasım 1919 günü de Fransız birlikleri
tab yöresine geldiği zaman Türk hal­ rak anılmaktadır. ile Ermeni taburları şehre girdi ve bü­
kı orduyu sevinçle karşıladı. Ayıntab Osmanlı yö n e tic ile ri, Ayıntab yük bir geçit töreni yaptılar. Eskiden
Kalesi muhafızı Yunus Bey, kalenin gençlerini zorla İran, Kafkas, Rus, Ye­ beri bölge ile ilgilenen Fransızlar, Tan­
anahtarını 20 Ağustos 1516'günü tö ­ men, Balkan savaşlarına gönderince zimat Fermanindan sonra Ayıntab’da
renle, Anadolu Türklerini temsil eden Türk mahalle ve köyleri halkı, eşkıya­ yaşayan Katolik Ermeni topluluğunun
hükümdara teslim etti. Kilis yakınların­ lık ve azınlık çetelerinin saldırılarına koruyucusu kesildiler. 1879’daSen Jo-
da Mercidabık Meydan Savaşinda Os­ açık bırakıldı. Böylece iç güvenlik iyi­ sef (Saint Joseph) Okulu’nu açıp,
m a n lI Ordusu yanında yer alan Ayın- ce bozulunca Osmanlı yönetimindeki kilise yaptırmışlar, bu kez de Ingilizle-
tab Türkleri, candan savaşarak Os­ Türk olmayan halklar, bu kıtlık yılların­ rin çağrısı üzerine Güney Anadolu’yu
m a n lI birliğine katkıda bulundu ve da Ayıntab yörelerinde âni yağmalar işgal etmişlerdir, işgal süresince Er-
Ayıntab yöresinde, artık, Osmanlı yö­ yönettiler. Bu saldırılar aralıklarla meniler, sömürge ve Kilikya Devleti
netimi başladı. Cumhuriyet dönemine kadar sürmüş­ kurma hayalleri içinde iken, Türk halk
Osmanlı Devleti de diğer Türk-İs­ tür. kitleleri, hızla örgütlenerek savaş ha­
lâm devletleri geleneklerine uyarak XVII. zırlığına girmişti. Nitekim 4 Eylül
yüzyılda, Kilis çevresinde,
Ayıntab yöresi halkının iç işlerine ka­ Canbolatoğlu ailesinden gelen vali ve 1919’da Sivas Kongresi’nin toplandı­
rışmadı. II çevresi şehirlerinde ticaret paşalar, Osmanlı Devleti’ne karşı za­ ğı ve Kongre’nin Mustafa Kemal Paşa
ve sanayi gelişmeye devam etti. Bu de­ man zaman ayaklandılar. Bunlardan komutasında bir temsil heyeti seçtiği
virde zengin vakıf kuruluşları, esnaf Hüseyin Paşa ile Ali Paşa, Osmanlı haberi geldi. Ayıntablılar tek ümidin
birlikleri, sosyal yardım kurumlan, Devleti’nden ayrı bir devlet kurma gi­ bu yeni devlette olduğunu gördüler ve
medreseler düzenli olarak çalıştı. Köy rişiminde bulundu. Ayrı para bastırıp, var güçleriyle bu yönelişi destekledi­
aşiret ve oymak örgütlerinin de bu dü­ hutbede adlarını okuttular. Canbolato- ler. Bundan böyle Ayıntab halkının
zen içerisinde gelişip zenginleştiği ğulları çevresinde Türk olmayan top­ bağlı olduğu siyasî kuruluş, Sivas
Ayıntab, Şer’i Mahkeme sicillerinden luluklar birleşti, Ayıntab Türkleri, Os­ Kongresi’nin seçtiği Kuva-yı Millîye
öğrenilmektedir. Vakıflar yoluyla med­ m a n lI’d a n yana oldu. Çok kanlı savaş­ Heyeti oldu. 12 Ekim 1919’da Anado­
reseler, kitaplıklar, hanlar bedestenler, lar verildikten sonra, Ayıntab Türkle­ lu ve Rumeli Hukuk-u Millîye Cemiyeti­
çarşılar, kasteller, hamamlar, su yol­ rinin de pek çok şehit vermesi paha­ nin Ayıntab şubesi kuruldu. Yalnız
ları, camiler gibi toplum hizmetine ya­ sına bu girişim yok edildi ve Osmanlı Ayıntab kentinde 27 ayrı Kuva-yı Mil­
rarlı kuruluşlar ve binalar meydana ge­ birliği korundu. lîye örgütü arka arkaya faaliyete geç­
tirildi. Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa ayak­ ti. Bu 27 semt örgütü bir araya gelerek
XVII. lanmasında da Ayıntab halkı, çok acı Heyet-i Merkeziye’yi meydana getirdi.
yüzyıl başlarında, OsmanlIlar,
sürekli savaşların masraflarını karşıla­ çekme pahasına, Osmanlı yönetimini Heyet-i Merkeziye, içte ve dışta Ayın-
mak için her geçen yıl halktan daha desteklemeye devam etti. Mehmed Ali tab halkının tem silcisi idi.
fazla vergi almaya başladılar. Vergiler Paşa, oğlu İbrahim Paşa komutasında­ Ayıntab savunması, fedakârlık ya­
halkın malî gücünün üstüne çıktığı za­ ki orduyu Güney Anadolu’ya gönder­ rışıdır. Örneğin, Ayıntab kentinin 40 ki­
manlar oidu. Fakat Osmanlı Devleti sa­ mişti (1832-1839). Bu ordu 8 yıl durma­ lometre kuzeyinde Besni’nin Elif köyü
vaşlara son vermedi, halktan zorlu ver­ dan Ayıntablı, Kilisli, Hataylı, Çukuro- Höcüklü muhtarlığının topraklarında
gi alma yolunu seçti. Anadolu üzerin­ valı Türk gençlerini askere almak için hayvancılıkla geçinen köy ağası Molla
den yapılan transit ticaretinden de el­ uğraştı. Güney Türkleri, Mehmed Ali Karayılan, aşiretini toplayarak, serve­
de edilen gelirler azaldı. Ekonomik ve Paşa’ya boyun eğdikleri takdirde m il­ tini de silah ve cephaneye yatırarak sa­
sosyal düzeni bozulan Anadolu halkı, lî birlik ve beraberliğin Arap kültürü et­ vaşa katılmış ve 20 Ocak 1920 günü
yer yer ayaklandı. Bu ayaklanmalara kisi altında bozulacağını sezmişler ve Maraş’a takviye giden bir Fransız sü­
‘‘Celâliİsyanları" denmiştir. Yeniçeri­ direnmişlerdir. Mısırlılar bir kez 400 vari takımı ile cephane kafilesine sal­
lerin dükkân ve evleri basmaları, gü­ Ayıntablıyı kılıçtan geçirerek cezalan­ dırıya geçmiş ve onları yenilgiye
venliğin bozulması, Anadolu halkını, dırmışlar ve halka zaman zaman zul­ uğratmıştır.
ayaklanmaları desteklemek zorunda metmişler, ama direnci kıramamışlar­ 21 Ocak 1920 günü başlayan ve 22
bıraktı. Ayıntab yöresinde gerek yeni­ dır. gün süren Maraş savaşları, 11-12 Şu­
çerilerle gerekse çeşitli mezheplere Mısırlılarla Ayıntab Türk kuvvetleri bat 1920’de Fransız birliklerinin çekil­
bağlı halk arasında çetin kavgalar o l­ arasında en önemli savaşlar, Ayıntab mesiyle son bulmuştur. Şubat - Mart
du. Ekonomik durum daha da bozulun­ - Birecik karayolu üzerinde Mezar Ge- 1920 aylarında Kilis'ten Ayıntab’acep­
ca halk, dağlara ve ıssız yerlere çekil­ ç id i’nde ve Orulköyü çevresinde ol­ hane ve kuvvet gönderen Fransızlara
di. Yollar üstündeki köy ve kasabalar muştur. karşı birçok saldırılar düzenlenmiştir.
ıssızlaştı. Ticaret ve sanayi hızla geri­ Osmanlı Devleti’nin son yıllarda Yapılan birçok saldırılarda, Fransız Or-
ledi. Kentlerdeki vakıf kuruluşlar ba­ iyice zayıf düşmesi ve yanlış politika­ dusu’naağır kayıplar verdirilmiştir. 1
kımsız kaldı. Medreselerin sayısı azal­ sı yüzünden XIX. yüzyılın ikinci yarısın­ Nisan 1920 günü Ayıntab kenti içinde
dı ve eğitim-öğretim bozuldu. Türk çift­ da Ayıntab Türkleri ile Ermenilerin iliş­ savaşlar başladı, 6 Şubat 1920 günü­
çisi ve esnafı her geçen yıl daha yok­ kileri bozulmuş ve yüzyıllardan bu ya­ ne kadar aralıklarla sürdü. Fransız kuv­
sul düştü. na sürdürülen, birlikte yaşama ahen­ vetleri, Ayıntab kentini 4 kez kuşattılar,
1610-1838 yılları arasında Ayıntab gi büyük oranda ortadan kalkmıştır. Bu 80 bin top mermisi attılar, 8 bin bina­
kentinde birçok esnaf ve halk ayaklan­ yüzden zaman zaman kıyasıya savaş­ yı harap ettiler, 7 bin kişiyi öldürdüler.
ması oldu. Şer’i Mahkeme sicilleri, Os­ lar olmuştur. Bu durum Kurtuluş-Sa- 17 Nisan 1920, 25 Nisan, 2 Mayıs, 22
m a n lI yönetiminin aldığı yanlış karar­ vaşı sonuna kadar sürmüştür. Mayıs günlerinde Fransızlarla yapılan
ların belgeleriyle doludur. Birinci Dünya Savaşinda Osman­ çarpışmalarda, çok sayıda şehit veril­
Osmanlı Devleti’nin gerek dış siya­ lI Devleti yenik düşünce, 15 Ocak 1919 miş, her defasında Fransız askerleri
set gerekse ekonomi politikası sonun­ tarihinde İngilizler Ayıntab yöresinin püskürtülmüştür. 21 Kasım 1920’de
da düzen alabildiğine bozuldu. Savaş­ önemli noktalarını işgal ettiler. Ayın- Fransız Generali Goro komutasındaki
lar devam ediyordu. Vergi gücü kalma­ tab kenti de bu işgalin altına girdi. 5 bin kişilik tümenle kente saldırı ol­
yan Ayıntab halkından vergi toplamak Çukurova ve Anadolu’nun sömür­ du. 2 1 K a s ım ile 6 Ş u t^
39
 ri arasında Fransızlar kenti sürekli
bombaladılar. Fransız kuşatması,
kentteki Türk halkının aç kalmasına
sebep oldu. Cephane de tükenmişti.
Ankara Hükümeti de kuvvetlerin bir el­
den toplanması için kentin teslimini
uygun bul.uyör. Ayıntab kenti içi Türk
kuvvetleri, içerden dışarıya doğru yap­
tıkları bir saldırı ile kentten dışarı çı­
karak Ankara Hükümeti kuvvetlerine
katıldılar. 6 Şubat 1921’de Fransızlar­
la geçici bir mütareke yapıldı. Kentte
savaşlar son buldu. Türk mahalleleri­
nin yönetimi yine Türklerde kaldı, hu­
kuk yönünden Ayıntab kenti, Fransız-
lara teslim edilmiş sayıldı. İki yıl sü­
ren Fransız işgali 20 Ekim 1921 tarihli
Ankara itilafnamesi kararlarına göre 25
Aralık 1921 tarihinde son buldu. 1923
yılında il oldu, ilk valisi Hüsnü Çakır’-
dır.
Fransızlara karşı kahramanca sa­
vaşan Ayıntab’a 6 Şubat 1921 tarihin­
de çıkarılan 93 sayılı kanunla “Gazi-
ayıntab” adı verildi.
XIX. yüzyıl sonunda, Ayıntab kaza­
sı bir kaymakam ve 9 müdür tarafından
yönetilmekteydi. 8 nahiyeye ayrılmış
olup, 346 köyü vardı.
Ayıntab şehir nüfusu 86 bin 988 ki­
şiydi.
Kaza merkezinin nüfusu ise 43 bin
150 kişiydi.
Bu yüzyılda, zeytin ağaçları ve bağ­
larla çevrili bir tepenin üzerinde ve ge­
niş meyve bahçeleri arasında kurulan
Ayıntab şehri, tüm vilayetin en güzel
yerlerinden biridir.
Şark şehirlerinde dışarıdan bakış­
ta göze çarpan ihtişama karşılık, bun­
ların içlerinin çoğu zaman büyük bir
kargaşa içinde olmasına rağmen Ayın-
tab şehri bütünüyle refaha ulaşmış
varlıklı bir şehirdi. Avrupai bir tarzda
inşa edilmiş binaları, Fransız rahiple­
rinin kurdukları manastır. Amerikan
Koleji ve özellikle zevkle inşa edilen
yeşillikler arasındaki evleri ve özenle
yapılan yolları ile Ayıntab’ın insana hu­
zur veren bir görünümü vardı.
XIX.yüzyıldaAyıntab’da tarım ürün­
leri, çeşitli hububatlar, tütün, kuru-
üzüm, mahmudiye otu, yün ve keçi kı­
lıydı.
Endüstri ürünleri ise pamuklu ku­
maşlar ve keçi derisinden marokenler­
den ibaretti.
İlin diğer ithalât maddeleri şunlar­
dı: Bakır ve demir eşya, petrol, demir,
bakır, kalay, pencere camı, yerli doku­
macılığın ihtiyacını karşılayacak be­
yaz ve renkli pamuk ipliği, çuha bezi,
ipekliler ve Avrupa’da dokunan çeşit­
li kumaşlar.
XIX. yüzyıl onunda şehirde 36 ca­
mi, 57 mescit, 21 medrese, 4 tekke, 5
kilise, bir manastır, bir Amerikan ko­
leji ve bir sinagog vardı. Sivil ve aske­
rî yapılar ise bir hükümet konağı, bir
hastane, bir kale, 13 hamam, 31 hanı,
31 fırın, 1965 dükkân, 3 bin 815 pamuk­
lu dokuma fabrikası, 40 boyahane, ta­
bakhane, maroken yapımcısı ve 6 bin
500 evden oluşmaktaydı.
Ayıntab’da ilk arkeolojik araştırma­
lar 1878-1881 yıllarında İngiliz G.
40
Smith’in öncülüğünde, Karkamış’ta bı ve cephesi beyaz, siyah ve kırmızı
yapılan araştırmalar oldu. Buradan çı­ mermer plaka mozayiklerle süslüdür.
kan eserler üç c ilt kitap halinde bilim Avlusunda da moyazik mermer döşe­
dünyasına tanıtıldı. Daha sora 1881 - me vardır.
1892 yıllarında Almanlar, 1907-1911' Ömeriye Camii, şehrin güneybatı-
de ingilizler tarafından araştırmalar ya­ şındadır. 739 yılında Islâm Halifesi Hz.
pılmıştır. Ömer veya İbn-i Abdülaziz tarafından
Ayıntab Kalesi, Gaziantep’in kuze­ yaptırıldığı sanılmaktadır. 1786 yılında
yinde, Bizans İmparatoru Justinianus onarılmıştır.
tarafından 527-565 yıllarında yaptırıl­ Şirvanî Camii, şehrin güneybatısın­
mıştır. Yuvarlak biçimdedir. Çevresi 30 daki Düğmeci Mahallesi’ndedir. Yapıl­
metre eninde, 10 metre derinliğinde dığı tarih belli değildir. Seyid Mehmed
bir koruma hendeği ile çevrilidir. 26 ku­ Şirvanî tarafından yaptırılmıştır. 1681
le ve burçla güçlendirilmiştir. Kapı üs­ yılında onarılmıştır.
tündeki mermer levhada, Kanunî Tahtanî Camii, Şekeroğlu Mahalle­
Sultân Süleyman tarafından onarıldığı s i’ndedir. 1572 yılında onarıldığı, bir
yazılıdır. Cümle kapısından girildikten yazıtında yazılıdır. 1804 yılında tekrar
ve köprü geçildikten sonra ana kale­ onarılmıştır. Süslemeli bir camidir.
ye gelinir. Kapı kemeri üzerinde Mısır Gaziantep ve Kilis kentleri binler­
Sultanı Kayıtbay’ın kaleyi onarışını ce yıldır, coğrafî konumu gereği tica­
gösteren bir yazıt göze çarpar. ret kentleridir. Bu sebeple birçok
Kale içinde Mehmed Gazali’nin çarşı, bedesten, pazar ve dükkân, bu
türbesi, 40 kadar ev, bir cami ve bir ha­ kentlerden çok eskiden beri olagel­
mam vardı. miştir. Uzun Çarşı ve Kale civarında
Evliya Çelebi, kaleden söz eder­ bulunan Lala Mustafa Paşa Bedeste­
ken, kale muhafızlarının görev başın­ ni, Kuyumcular ve Kadri Paşa bedes­
dan ayrılmayacaklarını, kalenin düş­ tenleri, savaşlarda yıkılmıştır. 1781’de
man saldırılarını karşılayacak güçte ol­ Darendeli Hüseyin Paşa tarafından
duğunu anlatır. yaptırılan, beş kapılı 80 dükkânlı Zen-
İslâmlığın ve Türklüğün Anadolu’­ cirli Bedesten, bugün hal olarak kul­
ya ilk yayılış yerlerinden biri olduğu lanılmaktadır. Arasa denen yerde, Ha­
için en eski eserlerin, bugün kalabilen­ cı Osman Atay tarafından yaptırılan 72
leri, Gaziantep ve yöresinde bulunur. dükkânlı, iki bölümlü bedestene, Ke­
Kentte, bugüne gelen 32 adet es­ mikli Bedesten denilmektedir. Sayıla­
ki cami vardır. Bunların adları şunlar­ bilecek bedesten ve çarşılar şunlardır:
dır: Ömeriye, Boyacı, Kadı, Kemaleddin, Tabakhane Çarşısı, KeçenhaneÇarşısı,
Şeyh Fethullah, Hacı Nasır, Alidda, Pi­ Büyük Buğday Pazarı, Salababa Ağzı,
şirici, Ahmed Çelebi, Hüseyin Paşa, Uzun Çarşı, Arasa Çarşısı, imali Paza­
Nuri Mehmed Paşa, Alinacar, Eyüpoğ- rı, Bıçakçılar Çarşısı, Patlacılar Bedes­
lu, Handaniye, Kanalıcı, Ayşehacı, Be­ teni, Kuyumcular Çarşısı, Oturakçılar,
kir Bey, Kozluca, Çınarlı, Tekke Bos­ Kelleci Pazarı, İplik Pazarı, Karagöz ve
tancı, Seyid Mehmed Şirvanî, Şahve- Alaybey çarşıları, Sabancı, Kazancı
li, Ömer Şeyh, Karagöz, Karatarla, Nuri Çarşısı, Hudarcı Pazarı, Direkçiler, Ha­
Ali, Ağa, Alaybey, Kozanlı, İhsanbey, sırcılar Pazarı, Kavaflar, Haratlar, Av­
Kabasakal, Kılınçoğlu. rat Pazarı, Bakırcılar Çarşısı, Kundura­
XV. cılar Çarşısı, Kalealtı Pazarı.
yüzyıl başlarında Osmanlı yö­
netimine girmeden önce Ayıntab’da Şer’iye Mahkemesi sicillerinde
129 cami, 20 hamam ve birkaç saray çeşmelerle ilg ili birçok vakıf kuruluş­
vardı. Bugün Gaziantep’te eserlerin en larının adı geçmektedir. Eskiden kal­
eskisi Türk Memlûkları devrine ait olan ma çeşmelerin bazıları şunlardır:
1357 tarihli “ Boyacı Cam ii"dir. Os- Pişirici Kasteli, Demirci Kane, Gavri
manlılar’dan kalan “ Ömeriye, Alinacar Çeşmesi, Kale Kapısı Çeşmesi, Deve­
ve Eyüpoğlu” camilerinin özgün şekil­ ci Kasteli, Nuribey Çeşmesi, Çatalçeş-
leri, Memlûklar devrine aittir. Hemen me, Ayık Çeşme, Gümüş Kastel, Ah­
hepsinin yapımında kesme taş kulla­ med Çelebi Çeşmesi, Şeyh Camii Şa­
nılan Gaziantep camileri, plan ve süs­ dırvanı, Kozluca Camii Şadırvanı, Tah­
leme bakımından değişiktir. “ Kozluca talı Çeşmesi, Eyüpoğlu Çeşmesi, Ha­
Camii, Yeni Camii, Kılınçoğlu Camii, mam Gazali Çeşmesi, Arasa Çeşme­
Bekirbey C am i, Ayşehacı Camii, Pa­ si, Kumandan Çeşmesi, Tekye Camii
zaryeri Mescidi” , plan bakımından tek Çeşmesi, Mencek Kasteli, Bekirbey
nefli camiler grubuna girer. Üzeri to ­ Şadırvanı, Kadı Mahir Efendi Kasteli.
nozla örtülü olan bu camilerin bazıla­ Ayıntab’da 100’den fazla hamam
rına son cemaat yeri eklenmiştir. bulunduğu Şer’iye Mahkemesi sicille­
Kadı Kemaleddin Camii, 1358 yılın­ rinde kayıtlıdır. Hamamların çoğu, içi
da, Kadı Kemaleddin tarafından yap­ mermer döşemeli göbek taşları, kur­
tırıldığı sanılmaktadır. Camide sert naları, fırınları, dinlenme yerleri, kubbe­
taş, mermer renkli süslemeler dikkat leriyle birer mimarî sanat eseridir.
çekicidir. Tahta olan minberinin sanat Osmanlı döneminden bugüne gelen
değeri büyüktür. Minberde 12 kollu yıl­ başlıca hamamlar şunlardır: Şıh Ha­
dızlardan oluşmuş geometrik şekiller mamı, Keyvan Hamamı, Sultan Hama­
yer almaktadır. Çiniyle kemerindeki mı, Gazali Hamamı, Pazar Hamamı,
yazıt, 1575 tarihini taşımaktadır. Büyük Paşa Hamamı, Dutlu Hamam,
Şeyh Fethullah Camii, 1520 yılın­ Çıkrıkçı Hamamı, Naiboğlu Nakib Ha­
dan önce, Şeyh Fethullah adına yap­ mamı, Tabak Hamamı, İki Kapılı Ha­
tırılmıştır. Mimarî bakımdan Ayıntab'ın mam, Tüffah Hamamı, Eski Hamam,
en değerli camisidir. Minberi, mihra­ Ayıntab ve Kilis kentlerinde birçok
 han ve kervansaray vardır. Hanların
hemen hepsi taştan yapılmış, kemer­
li ve çoğu iki katlıdır. Bir avlunun çev­
resinde sıralanmış odalar, sütunlu ko­
ridorlardan, ahırlardan, ambarlardan
meydana gelmiştir. Ayıntab’daki han­
lar şunlardır: Tuz Hanı, Belediye Ha­
nı, Kürkçü Hanı, Emir Ali Hanı, iki
Kapılı Han, Lala Mustafa Paşa Hanı,
Yüzükçü Hanı, Eski Gümrük Hanı, Ka-
ranazlar Hanı, Hışva (Koza) Hanı, Es­
ki Maarif Hanı, Mecidiye Hanı, Tütün
Hanı, M illet Hanı, Hasırcı Hanı.
İl sınırları içinde 100’den fazla ka­
le kalıntısı vardır. Ayakta kalabilmiş
başlıcaları: Fırat Nehri üzerindeki
Rumkale, Rayanda Kalesi, Kiriş (Ho-
rus) Kalesi, Tilbaşar Kalesi, Altıntaş
Kalesi, Gaziantep Kalesi, zarif yapılı bir
kale olarak dikkati çeker.
Yöredeki eski köprülerin en önem­
lisi Nizip-Belkısharabeleri yakınında­
ki Fırat Köprüsü’dür. Araban’da, Kara­
su üzerinde bulunan Sultan Murad
Köprüsü, Gaziantep’te Manoğlu Köp­
rüsü, Tilbaşar Köprüsü, Habeş Köprü­
sü, eski köprülerin ünlülerindendir.
Şehirde, 1812 yılında önemli bir
deprem olmuş, bu deprem sonucu bir­
çok camilerle evler yıkılmıştır. 1823 yı­
lında yeni bir deprem daha olmuş, bu
depremde de birçok yapı zarar gör­
müştür.
1800 yılında Kapıcıbaşı Nur Ali oğ­
lu Hüseyin Ağa’nın, Müezzin Mehmed
Paşa Camii bitişiğinde yaptırdığı med­
reseye müderris atandığı, eski Tarla
Mahallesi’nde Nuri Mehmed Paşa Ca­
mii bitişiğinde Nur Ali Ağaoğlu Hüse­
yin Ağa’nın bir medrese yaptırdığı
(1812), kaza merkezine bir Protestan ki­
lisesinin yaptırıldığı (1868), Halep Vi­
layeti Jandarma Alayı Kumandaninın
Ayıntab kasabasında yeniden yaptır­
dığı medreseye "Harriidiye" adının ve­
rildiği, 1903 yılında bir hastane ile kız-
mektebinin yaptırılarak padişahın adı
ile "Hamidiye” olarak adlandırıldığına
dair Hazine-i Evrak’ta belgeler mevcut­
tur.
Günümüzdeki adıyla Gaziantep bu­
gün, Güneydoğu Anadolu (Batı İç Bö­
lümü) bölgesinde bir il merkezidir.
AYVACIK
Osmanlı döneminde bağımsız ola­
rak yönetilen Biga Sancağinda, kaza
merkezi bir kasaba. Menderes Nehri’-
ne dökülen bir çayın kenarında ve bir
dağın eteğinde kurulu bu küçük kasa­
banın XIX. yüzyıl sonunda nüfusu 2 bin
500 kadardı, 2 cami ve bir de rüşdiye
mektebi bulunmaktaydı.
Kasabanın civarı bağ ve bostanlar-
la çevriliydi. Kaza merkez Ayvacık San-
cağinın güneybatısında ve Midilli
A dasinın karşısında, iki tarafı deniz­
le çevrili olan kasaba 76 köyden oluş­
makta; toplam 4 bin 220 ev ve 17 bin
529 nüfusluydu. Bu nüfusun yalnız 150
kadarı Rum, kalanı, diğer dinlere men­
suptu. Başlıca ürün olarak buğday,
arpa ve diğer hububatla palamut, zey­ kının çoğu, Türkçe bilmediğinden hü­
tin ve üzüm yetiştirilirdi. Bağ ve zey­ kümetle olan işlerinin çözümlenmesi
tin c ilik oldukça gelişmişti. Ayrıca el için bir tercüman, resmi olarak görev­
işleri sanatı olarak da gümüş kabzalı lendirilm işti (1842).
bıçak-çatal takımları yapılmakla ünlüy­ Kentin iç ve dışında toplam 11 ki­
dü. Kaza merkezi ve köylerinde toplam lise ve çok sayıda şagel (küçük kilise)
olarak 27 cami ve mescit, 74 mektep, bulunmaktaydı. Ayvalık'ta yalnız 4 Ka­
3 tekke, 3 kilise, 33 değirmen bulun­ tolik ailesi kaldığında, M idilli Adası’n-
maktaydı. dan zaman zaman gelen bir Katolik ra­
Ocak 1822 tarihinde kazada isyan hip tarafından bakımı sürdürülen bir
eden bir bölüm reayanın hükümetçe küçük kilise daha vardı.
mal ve mülklerine el konulduğu, eldeki XVIII. yüzyılda, aslında Türkler’in
belgelerden anlaşılmaktadır. çoğunluk bulunduğu bir çevrede, Yu­
nanistan’dan gelen göçmenlerin yer­
leştiği bir şehir olarak gelişen Ayva-
lık'ın nüfusu 2 bin kişi idi. 1901 yılın­
da ilçe toplam nüfusu 30 bin kişiyi bul­
maktaydı.
AYVALIK (Eski adı: Kidoniai) XIX. yüzyılda ilçede bir postahane,
Bazı tarihçiler, Hititler (Etiler), Frig- bir telgrafhane bulunmaktaydı.
ler ve Lidyalıların yerleşim yeri olan Kurtuluş Savaşinın ilk direnme
bugünkü Ayvalık’ın tarihinin XIV. yüz­ kurşunu, Ayvalık’ta atılmıştır. 28 Ma­
yıla, bazıları ise XV. yüzyıla kadar geri yıs 1919 günü karaya çıkan Yunan kuv­
gittiğini kabul ederler. XV. yüzyılın ilk vetlerine, Ayvalık’ta bulunan 172. Alayı
yıllarında Ege kıyılarını ele geçirmeye silahla karşı koymuş, Yarbay Ali Bey
başlayan Türkler 1430 -1440 yılları ara­ (Ali Çetinkaya) komutasındaki m illî
sında Ayvalık’a hâkim yerler ve Cun­ kuvvetten Üsteğmen Fahri Bey şehit
da (Alibey) Adasinı alarak Osmanlı olmuştur. Bu karşı koyma, başarı ile
topraklarına kattılar ve buralara üsler yürütülmüş, Ali Bey’in Ayvalık bölge­
kuruldu. Kasaba, o zaman limana hâ­ sinde savaş cephesi kurması üzerine
kim bir tepe üzerindeydi. Bu liman, gü­ sırası ile Soma ve Akhisar’da millî cep­
nümüze kadar önemini korumuş ve heler kurulmaya başlanmıştır. 3.5 yıl
1851 yılında temizlenmiştir. düşman işgalinde kalan Ayvalık, 15 Ey­
XVIII. yüzyılda Türkler çoğunluktalül 1922 günü özgürlüğe kavuşmuştur.
iken, Yunanistan’dan buraya gelen Ayvalık, halen, Balıkesir iline bağ-
göçmenlerin yerleştiği bir şehir olarak lı bir ilçe merkezidir.
gelişme göstermiştir. Çevrede bulu­ Eski bir Osmanlı yerleşim merke­
nan Alibey Adası, 9 bin kişilik bir Rum zi olan Ayvalık’ta yaşayan Müslüman
nüfusuna sahipti ve buradaki Rum Or­ ve Rum ahali için, birçok cami ve k ili­
todoks kiliseleri ve okullar, Midilli Ada- se yaptırılmış, daha sonraları bir bö­
sı’na bağlıydı. Ayrıca 1820 yılında lüm kiliseler camie dönüştürülmüş­
tanınmış bir gymnasiuma (akademiye) tür. 1868 yılında kaza merkezinde Aya
da sahipti. XIX. yüzyıl ikinci yarısında Yani (loannes) adlı bir Rum kilisesi in­
Ayvalık, Hüdavendigâr vilayetine bağiı şa edilmiş (1868), Aya N ik o la (Nikola­
bir kaza merkezi idi. os) Kilisesi’nin onarımı yapılmış (1869)
XIX yüzyılda Yunan ayaklanmasına Aya Vasil ve Profitis iliya (Elias) ma­
katılan (1820) Ayvalık Rumlarinın bir halleleri arasında Hekim Simon’un
bölümü, Tavaslı Osman Ağa tarafın­ mülk arsası üzerine iki Rum mektebi
dan 1821 yılında yakalanarak cezalan­ yaptırılarak (1911) eğitime başlamıştır.
dırıldı. Bir bölümü ise evlerini yakıp Hamidiye (Minareli) Camii, Sakar­
adalara yerleşti. Ancak 10 yıl sonra ya Mahallesi II. Abdiilhamid tarafından
bunların evlerine dönmelerine izin ve­ yaptırılmıştı. Kareye yakın planlıdır.
rildi ve bunlara ait emlâk mazbataları Kırmızı kesme taştan yapılmıştır.
kendilerine iade edildi (1831). Daha Yeni Cami, Hayreddin Mahallesi’n­
sonra da Rum reayaya ekonomide bir de, kiliseden dönüştürülmüş (XIX. yüz­
takım ayrıcalıklar tanınarak belirli bir yıl), bütünü dikdörtgen planlı, üzeri ça­
miktarda vergi alındı (1833). Bura hal- tı ile örtülmüştür. İk i yanda bulunan
giriş bölümleri sekiz sütunludur.
AYVALIK: Çınarlı Camii (Eski Ayios Ali Bey Camii (Çınarlı), Hamdi Bey
Nikolaos K ilise si). Mahallesi’nde Rum halkı tarafından ki­
lise olarak yaptırılmış (XIX. yüzyıl),
Cumhuriyet döneminde camiye dö­
nüştürülmüştür. Bütün ile dikdörtgen
planlı olan bu yapı, iç mekânında bir
Yunan haçını andırmaktadır.
Kilise Camii, ismet Paşa Mahalle­
s i’nde yerli Rumlar tarafından kilise
olarak yaptırılmış (XIX. yüzyıl), 1928 yı­
lında ise camie dönüştürülmüştür.
Dikdörtgen planlı olan yapı ile son
dönem mimarî anlayışının getirdiği Av-
rupaî bütün elemanlar bulunmaktadır.
Giriş bölümünde İyonik başlıklı, 4 sü­
tunlu bir revak yer alır. Kilisenin çan
kulesi, yapı camie çevrilirken, saat
kulesi haline dönüştürülmüştür.
~~~ 41
BABAY-I ATÎK (Bizans devrinde:
Bulgarophygon; Yun. Bulgaros; Bulg.
Phygon. Bugün: Babaeski).
VllIOfllI. yüzyıllarda Bizans İmpa­
ratorluğu’nun Thrake bölgesinde bir
istihkâm ve piskoposluk merkeziydi.
812’de Bulgar Çarı Krom tarafından
zaptedilerek tahrip edilen şehir Os­
manlI imparatorluğu sınırlarına katıl­
dıktan sonra, "Babay-ı A tik ” adını al­
dı. Evliya Çelebi buradan şöyle söz et­
mektedir:
' “ Madyan oğlu Yâhko zamanından
beri bayındır bir kale ve büyük bir şe­
hir idi. Sonra Sırp, Bulgar ve Hersek­
lile r birleşip İstanbul’u yıkmaya gider­
ken bu şehri de yıkmışlardır. Sonra Sa-
ru Saltuk Bey, Pravadi yakınında vefat
edince eski vasiyeti üzerine cenazesi
yedi adet tabuta konarak her biri bir
tarafa götürülürken Edirne Kralı da ‘Bu
adam bizdendir’ diye Saltuk’un naaşım
getirip bu Baba-eski’de gömdürmüş­
tür. İşte buna dayanarak kasabaya ‘Ba­
ba Eski’ denilmiştir. O şeref ile gün­
den güne gelişmiştir. Vize Sancağı hu­ BABAESKİ: Babaeski Camii (1911).
dutlarında halkı bütün vergilerden ha­ lerinin yanmalarından dolayı yeniden re boyunda olan köprü 5 gözlüdür. Ke­
riç güzel b ir mıntıka ve yüz e lit akça- inşalarına; Natali köyünde Aya Yorgi mer şekilleri sivridir. Köprünün 4 aya­
lık kazadır. Bin altmış adet bağ ve bah­ (H. Georgios) adlı kilise yapımına ğından her biri içinde hafifletme göz­
çeleri, baştan başa kızıl kirem it örtü­ (1874) izin verilmiştir. leri açılmıştır. Kemerler doğrudan doğ­
lü alçaklı, yüksekli kârgir binaları olup, ruya temele oluşturulmuşlardır. Köp­
yirmi mihrabdır." Fatih Camii, Fatih Sultan Mehmed rü kornişleri, korkuluk taşları dış yüz­
XX. tarafından 1467 yılında yaptırılmıştır.
yüzyılın başında altı mahalle­ leri ile birleştirilmiştir. Bu taşlar yer yer
den ve çevresi ile 43 köyden oluşan ‘‘Küçük Cami” , "Eski Cami” de denir. tek ve çift taş halinde olup, yükseklik­
Babay-ı Atîk’in 1919 yılında yapılan bir Edirne - İstanbul yolunun karşı yöre­ leri 1.10 m.dir.
sayımına göre, genel nüfusu 1968 ki­ sinde, Aylı Çeşme’nin yanındadır. Ka­
şiydi. re planlı bir ibadet mekânı ve bunun
kuzeybatı köşesinde minare ve muh-
Babay-ı A tik (Babaeski), bugün des son cemaat yerinden oluşur. Du­
Trakya’da Kırklareli iline bağlı ilçe varları kesme taş ve iri moloz taşlarla
merkezi kasabadır. yapılmıştır. Camiin doğu, batı ve gü­
Babaeski’de mimarî değer taşıyan ney cephelerinde, yuvarlak kemerli BAFRA (Eski adları: Bafira, Ga-
camiler ve köprüler bulunmaktadır. Ev­ dörder pencere açıklığı vardır. Minare zelon, Paure).
liya Çelebi, “ Seyahatnâme"sinde ilçe­ tabanı altı sıra pencereleri boyunca Klasik çağda, Pontus adıyla anılan
deki mimarî eserlerle ilgili olarak şöyle yükselir. Kare taban üstündeki kısa bir bölgede yer alan ve Kızılırmak kıyıla­
söz etmektedir: ‘‘Şehrin doğu girişin­ geçiş bölümünden itibaren çok yüzlü rında modern Bafra ilçe merkezinin ye­
de ve su kenarında A li Paşa Camii, Sü­ gövde başlar. Düzgün kesme köfeki ta­ rinde kurulduğu bilinen Bafira, daha
leyman Han vezirlerinden Semiz A li şından yapılmış minare, tek şerefeli, sonraki çağlarda Gazelon ve Paure
Paşa adı ile tanınmış tedbirli b ir vezir sivri kurşun külâhlıdır. Beyaz badana­ adıyla da anıldı. Burada yapılan araş­
yaptırmıştır. Medrese, imaret, han ve lı duvar yüzeylerindeki tek süsleme, tırmalarda bakırçağ, Hitit, Roma ve Bi­
dükkânların hepsi A li Paşa tarafından pencereleri ve mihrabı kuşatan kalem zans çağlarına ait çanak çömlekler bu­
yaptırılmıştır. Bu camiin mimarı da ko­ işleridir. İçerdeki bu kalem işleri ve şe­ lunmuş olmasından dolayı, buranın
ca mimar Sinan’dır. Çarşının içinde refe altındaki yelpaze görünüşlü süs­ çok eski biryerleşim yeri olduğu sap­
Fatih Sultan Mehmed Han Camii’nin leme XVIII-XIX. yüzyıllardaki onarım- tanmıştır.
yüksek b ir minaresi vardır. XVII. yüzyılda, Bafra, Canik Sanca-
lar sırasında Avrupai etkilerle yapılmış
Bunlardan başka yedi mescid, ye­ olabilir. ğı’na bağlı subaşılıktı. Yüz elli akçeli
di çocuk mektebi, yedi han, yüz kadar bayındır ve köyleri olan bir kaza idi.
Cedid Ali Paşa Camii, Semiz Ali
dükkân, bir aşevi, bir hamamı, üç adet Paşa tarafından medrese, imaret, han Başlıca serdarı vardı. Bu yüzyılda Baf­
tekke ve çarşı içinde hayat suyu akan ve dükkânlarla birlikte yapılmıştır. ra yakınında nehrin üzerinde çam di­
bir çeşmesi vardır. Bu çeşmenin tari­ 1879 yılında esaslı bironarımdan geç­ rekleri ile bir büyük köprü, iki cami, iki
hi ‘Hâtif-i gayb didi tarihini / Çeşme-i miştir. hamam ve bir küçük çarşısı bulunmak­
Selsebil âb-ı hayat' sene 932. taydı.
Sultan Murad Köprüsü, IV. Murad
Bu kasabadan geçen Ergene Nehri tarafından Mimar Kasım Ağa’ye 1633 XIX. yüzyılda Canik Sancağina
kolu üzerinde Çoban Deli Kasım Ağa yılında yaptırılmış olup, Babaeski De- bağlı kaza merkezi olan Bafra'nın Sa­
Köprüsü adı ile yedi gözlü büyük b ir resi’nin üzerindedir. İstanbul - Edirne hil Mahallesi’nde Rum cemaatlar için
köprü vardır. Aya Vasil adlı bir Rum kilisesi yapıl­
karayolu bu köprüden geçtiğinden, dö­
Sarı Saltuk Baba ziyaret yeri ve şeme bölümü son yıllarda daha daya­ mış (1871) ve Kanyalaka köyündeki ha­
Şeyh Mahmud Şühûdi Türbesi burada­ nıklı hale getirilm iştir. Mermer yazıtın rap Aya Hralyos adındaki Rum kilise­
dır.” si yeniden inşa edilm iştir (1871).
yanlarında birer büyük rozet ile lale ve
XIX. yüzyılın sonlarında burada ya­ çiçek m otifleri vardır.
şayan Hıristiyan dinine mensup top­ Sinanlı (Mehmed Paşa) Köprüsü,
luluklar için Osmanlı Hükûmeti’nce ki­ Sokullu Mehmed Paşa tarafından Mi­
lise onarımı yapımlarına izin verilmiş­ mar Sinan’a yaptırılmıştır. Mimar Si­
tir. Hazine-i Evrak’ta mevcut belgeler­ nan’ın köprülerinin en ünlüsü ve gü­
den 1883 yılında Meryem Ana ve Aya zelidir. Alpullu - Hayrabolu yolunda ve BALIKESİR (Es*. Paieo-Kastro,
Tanaş (Hagios Atanasios) Rum kilise­ Ergene Nehri üzerindedir. 123.80 met­ Mizya, Mysia, Mysi; Eskihisar).
42

/
e d r e m İ d" k ö r f e z i
f ^ ^ A R M U D OVA /
% ^ < GÖ M fÇ U '
» ’ A’V
BALIKESİR
VİLAYETİ
Kesin olmamakla beraber Balıke­
sir’in Prehistorik devirlerinden beri is­
kân gördüğü ileri sürülür. Balıkesir do­
laylarında tarihte ilk kez adı geçen şe­
hir Agiros’tur. Zamanla Balıkesir ilinin
kapladığı bölge, Eski Çağ tarihinde
Mizya (Mysia, Mysi) olarak anılırdı.
Mysia bölgesi, Hititlerden sonra sıra­
sıyla, Friglerin, Lidyal ıların, Perslerin,
Büyük İskender’in, Bergama Krallıği-
nın ve Romalıların eline geçti. Bölge
VII. yüzyıldan sonra islâmlar tarafın­
dan tanınmaya başlandı. İstanbul’u iki
kez kuşatan Islâm orduları Mysia’dan
geçtiler.
1204 yılında bir süre Haçlıların eli­
ne geçen bölgede Türk akınları sürdü.
XII. yüzyılın sonlarında, Balıkesir böl­
gesi (Mysia) Türklerin eline geçti. Do-
ğu’dan birçok Türkmen aşireti gelerek
bu bölgeye yerleşti ve burayı Türkleş­
tirdi. Bugün, Balıkesir ili ve yöresinde
görülen Avşar, Kınır, Salurve Bayat gi­
bi köy ve yer adları Oğuz boylarından
kalmadır. XII. yüzyılın sonlarında Mysi-
a'da Karasi Beyliği kuruldu. Bu beyli­
ğin yarım yüzyıl kadar süren egemen­
liğinden sonra bölge, Osmanlı Türkle­
rin in oldu.
1243 tarihindeki Köse Dağ yenilgi­
sinden sonra, Anadolu Selçukluları bir
daha toparlanamadılar. Bu sıralarda,
Batı Anadolu'da Bizans’ın zararına sa­
vaşmakta olan Selçuklu uç beylerin­
den birçoğu bağımsız beylikler kurdu­
lar.
Danişmend Gazi’nin soyundan Ka­
MARMARA DENİZl
'REME (KAPUDAĞ)
* » $ 1 BANDIRMA
\
-"- --------- \ KERESUn/ KONAK PINAR -------
—'GÖLCÜK
b. V -
•^SINDIRGI
S— '
lem Bey’in oğlu Karasi Bey de Bizans’­
tan birçok yer aldı. Mysia ve dolayla­
rına sahip oldu ve bir beylik kurdu (tah­
minen 293). Balıkesir, beyliğin merkezi
oldu. Karasi Bey’den sonra beylik iki­
ye bölündü. Merkezi Balıkesir olan bö­
lümün başına babasının yerine Demir
Han geçti, iyi bir devlet adamı olma­
yan Demir Han’dan halk da memnun
değildi. Bunun üzerine halk Karasi
devlet adamlarından Hacı İl Bey’le söz­
leştiler. Orhan Bey’in yanında bulunan
Demir Han’ın kardeşi Dursun Bey’i ça­
dırdılar. Dursun Bey, Orhan Bey’den
yardım istedi. Orhan Bey de Dursun
Bey’i yarıma alarak Balıkesir üzerine
yürüdü. Demir Han, güçlü bir kale olan
Bergama’ya kaçtı. Orhan Bey, karde­
şi ile anlaşmaya varması için Dursun
Bey’i Bergama’ya gönderdi. Ancak,
Dursun Bey kaleden atılan bir okla öl­
dürüldü. Bunun üzerine Orhan Bey,
Balıkesir de dahil olmak üzere Karasi
B eyliğinin büyük bir bölümünü ülke­
sine kattı (1345) ve oğlu Süleyman Pa-
şa’yı Hacı il Bey’le birlikte buraların
yönetimine atadı. Bergama halkı, De­
mir Han’ı Orhan Bey’e anlaşmaya zor­
ladı. Orhan Bey’e sığınan Demir Han,
Bursa’ya gönderildi, iki yıl sonra da ve­
badan öldü.
Bu olaydan sonra Karasi B e y liğ i­
nin kuzeybatısındaki bir bölüm toprak­
larına bu aileden Süleyman Bey ege­
men oldu. Karasi Beyliği’nin Osman­
lIlar tarafından zaptı I. Murad zamanın­
da tamamlandı (1361). Osmanlı Devle­
SİMAV NEHRİ TJTv5^ .
SİMAV GÖLÜ
ti, Karasi B e yliğ in i almakla birçok kı­
yıya ve oldukça kuvvetli bir donanma­
ya sahip oldu. Bu sayede OsmanlIla­
rın Rumeli’ye geçmeleri kolaylaştı. De­
ğerli Karasi devlet adamları da Osman­
lI Devleti hizmetine alındılar.
Osmanlılar zamanında K aıasi (Balıke­
sir), merkezi Kütahya olan Anadolu
Beylerbeyliğine bağlı bir sancak mer­
kezi idi. Karasi Sancağı Marmara kıyı­
larına yakın yerlerde, doğudaki bir bö:
lüm toprak dışında, hemen hemen
şimdiki il topraklarını kaplamaktaydı.
Bigadiç, Mende, Hore, Sındırgı, Fırt
(Susurluk), Kozakma'a, Feslegân, Baş-
Gelenbe, Balya-ivrindi, Kemer-Edremit
(Burhaniye), Ayazmend (Altınova),
Şamlı, Karacalar Karasi'nin kazaları
idi. 1786'da Ayvalık kazası da Balıke­
sir'e bağlandı.
Karasi Sancağı, 1818 yılında yeni­
den oluşan Hüdâvendigâr-Kocaelieya-
letine, 1841’de Kocaeii'nden ayrılan
Hüdâvendigâr (Bursa) vilayetine bağ­
landı. 1845 tarihinde Manisa ile birleş­
ti, ayrı bir vilayet kuruldu. Vilayet mer­
kezi Manisa idi. Ancak bir sûre sonra
Karasi Sancağı, yine Hüdâvendigâr vi­
layetine bağlandı. 5 Haziran 1881 (7
Receb 1298) gün ve 3229 sayılı Meclis-
i Mahsusa İradesiyle Biga, Balıkesir'e
katılarak “ Karasi Vilayeti" oluşturuldu.
Yeni vilayetin ilk Valisi Reşad Paşa idi.
Karasi vilayeti, II. Meşrutiyet’in ilânın­
dan sonra bağımsız mutasarrıflık ha­
line getirildi. 1894'te EFKÂR adlı 15
günlük bir risale yayınlandı (15 Ocak).
43
 1923 yılında bütün sancaklar vilayet
haline getirilirken Karasi de vilayet ol­
du. 1926 yılında bir kanunla Karasi de­
yimi kaldırılarak " Balıkesir" adı ay­
nı ilin de adı oldu.
Balıkesir, XV. yüzyıla kadar, 11 şeh­
zade sancağından biri idi. Bu bakım­
dan da Anadolu’nun önemli şehirlerin­
den sayılırdı.
Millî Mücadele devri başlarında
Ayvalık Cephesi (20 Mayıs 1919) ve 9
Haziran 1919’da da Soma Cephesi ku­
ruldu ve Balıkesir Redd-i ilhak Cemi­
yeti, vatanı Yunanlılara karşı korumak
için asker toplama kararı aldı (24-25
Haziran 1919). 28 Haziran 1919’da Ba­
lıkesir’de bir kongrş toplandı. Bu
kongre sonunda, İstanbul’daki siyasî
temsilcilerine Millî Mücadele’nin ama­
cını açıklayan bir protesto bildirisi
gönderildi (13 Temmuz 1919). 1920 yı­
lının Mart - Nisan aylarında başlayan
Anzavur ayaklanması genişlemiş, An-
zavur Ahmed, Gönen ve Bandırma’yı
ele geçirdikten sonra Balıkesir’e doğ­
ru ilerlemişti. Susurluk yakınlarında
Çerkez Edhem komutasındaki m ilis­
lerle karşılaşan Anzavur’un kuvvetle­
ri dağıldı. Gâvur İmam komutasında
Gönen ve Balya üzerinden gelen âsi­
ler de Parti Pehlivan komutasındaki
m illî kuvvetlerce yenilgiye uğratıldı.
Çerkez Edhem bütün bölgeyi âsiler­
den temizlemiş, fakat Yunan Ordusu’-
nun ilerlemesi durdurulamamıştı. Şe­
hir, 30 Haziran 1920’de Yunanlılar ta­
rafından işgal edildi. İşgal altında acı
günler geçiren Balıkesir, ancak 6 Ey­
lül 1922’de kurtarıldı.
Atatürk, orduyu denetleme ve ku­
racağı siyasî parti hakkında, halkla gö­
rüşmek üzere, Eskişehir, İzmit, Bursa
ve İzmir’i kapsayan bir ge/i.ye çıkmış
ve bu arada Balıkesir’e de uğramıştır
(14 Ocak 1923 - 7 Şubat 1923).
Balıkesir, bugün, Batı Anadolu’da,
Güney Marmara, İç Batı Anadolu ve BALIKESİR: Bir çeşme (1892).
Ege bölümleri üzerinde uzanan ildir.
(Yüzölçümü: 14 bin 292 km2). anıtsal çeşme, 21 medrese binası, 6 re sahip Balıkesir yöresi, arkeolojik ka­
XIX. yüzyıl sonlarında merkez - ka­ Selçuklu hamamı ve 1 bedesten. lıntıları bölgenin oldukça eski bir yer­
za Balıkesir, Karasi Sancağı’na bağlı Mevcut bu yapılardan hapishane, leşim yeri olduğunu belgelemektedir.
olup yaklaşık sancağın tam ortasında 1861 yılında inşa edildi. Hastane bina­ Şehrin civarında ve bağlı olduğu ilçe
yer alıyordu. İdarî bakımdan 7 nahiye­ sı ise 1862 yılında yapılan tadilatlarla ve bucaklarda hâlâ birçok kale yıkın­
ye ayrılmıştı. Bunlar, Balya, İvrindi, genişletildi. Rüşdiye binası 1865 yılın­ tılarına rastlanılmaktadır.
Gebze, Fırat Bâlâ. Nahiyelere toplam da tamamlanarak eğitime açıldı. Balıkesir, tarih bakımından zengin
423 köy bağlıydı. 1884 yılında Yeniköy Burada yaşayan Hıristiyan dinine olduğu kadar, birçok eski medeniye­
arazisinde Hezargrad göçmenleri ge­ mensup halk için de devletçe mevcut tin de kalıntılarına sahiptir. Selçuklu
tirilerek yerleştirildiler. 1889 yılında kiliselerin onarımına veya nüfusa gö­ ve Osmanlı dönemlerinden kalma ise,
Balıkesir’e getirilen bir başka göçmen re yetersiz kaldığı hallerde ise yeni ki­ ilin çeşitli semtlerinde 25 cami, türbe
kafilesine, hükümetçe cami ve mektep lise ve okul yapımına izin verilmiştir. ve hanlar vardır. Ancak, bunların için­
inşa edildi. 1891 yılında ise Salihli Çeş­ Buna örnek olarak, 1901 yılında Ayfa- de ilk yapıldığı biçimini koruyabilmiş
me adlı araziye yerleşen göçmenlerin kir Mahallesi’nde Rum cemaatine ait olanı pek azdır. Bunlar Osmanlı döne­
kurdukları köye “ M ecidiye” adı veril­ olan kilisenin arsasına kız - erkek için minin ilk zamanlarında görülen üslûp­
di. bir okul yapılmış, Kırkağaç kasabası­ tadır. Camiler arasında en önemlileri
Balıkesir merkez - kaza ve şehrin­ na bağlı Büyük Muş Mahallesi’ndeki “ Aiarkuyu”, “ Aziziye”, Eminaga”,
de toplam 522 okui vardı. Bunların 31’i Ermeni kilisesinin onarımı yapılmış, “ Hacıaii", “ Kavukçupaşa” , “ Kaya-
yüksek, 6’sı ikinci dereceden, 485’i de Geron kazasında Badran Öreni adlı b e y ", “ M e c id iy e ” , “ O k ç u la r” ,
birinci derecedendi. Okullarda toplam mahalle bir Ermeni kilisesi inşa edil­ "Yıldırım" ve“Zağanospaşa" camileri­
6 bin 520 öğrenci olup, bunların 6 bin m iştir dir.
375’i erkek, 145’i de kızdı. Balıkesir’de 1848 ve 1849 yılların­ Balıkesir’de Ahmed Vefik Paşa
1890 yıllarında şehirde yer alan da bir aba fabrikasının bulunduğunu, Meydaninda, çarşı içinde bulunan ve
önemli yapılar ise şunlardı: Hükümet Demirkapı adlı yerde ise alçı madeni­ Fatih’in vezirlerinden Zağanos Mehmed
konağı, belediye binası, askerî depo­ nin iş le tilm e y e açıldığını (1869) Paşa tarafından yaptırılan medrese,
lar, sivil okul binası, devlet lisesi bina­ Hazine-i Evrak’ta mevcut belgelerden imaret, cami ve hamamdan oluşan ya­
sı ve hapishane. Ayrıca 91 cami ve öğrenmekteyiz. pı topluluğu, 1461 yılında yapılmıştır.
mescit, eski saat kulesi,.1 imaret, 2 Zengin bir tarihe ve tarihî değerle­ 1577 yılında meydana gelen deprem­
44
de camiin minberi, yapma direkleri, iki
kubbesi, dıştaki beş kubbe ve şerefe­
si hasara uğradı. Yapıtın ilk yapılışın­
dan sadece kuzeykapı üzerinde ve iç
bölmede yazıt bulunmaktadır. Cami­
lerle diğer sosyal hizmete ait binala­
rın onarımı için İstanbul’dan Mahmud
Ağa adında bir mimar gönderildi ve Pa­
şa Camii’nin gerekli onarımı yapıldı.
1897 yılının Ocak ayında meydana ge­
len depremden sonra is-e, fazla hasar
gören cami, bir süre için kapalı tu tu l­
du Merkezden gönderilen 11 Temmuz
H. 1318(1900) tarihli yazıdan anlaşıldığı­
na göre, birkaç keşif yapıldı, sonunda
Mutasarrıf Ömer Ali’nin çalışmalarıy­
la cami, temelden yapılarak yeniden
ibadete açıldı (1904).
Kareye yakın, dikdörtgen planlı ya­
pıt, üç yanından geçen caddelerin dü­
zeyinden 2 metre yüksekte büyükçe
bir platform oluşturan toprak üzerin­
dedir. Minberi ünlü olup Türk zevkinin
sade güzelliğini yansıtır. Zağanos Pa-
şa’nın türbesi camiin avlusundadır.
Yıldırım Bayezid Camii (Eski Ca­
mi), Yıldırım Bayezid tarafından yap-
tırıidı. Balıkesir’deki en eski Osmanlı
yapısıdır. Zağanos Paşa Camii yapılın­
caya kadar ilin en büyük camii idi.
1557 depreminde hasar gördü ve mi­
naresi tamamen yıkıldı. Sonraları ona-
rıldıysa da XIX. yüzyılın başlarında yi­
ne bakımsızlıkta harap oldu. 1819 yı­
lında onarıldı, 1897 depreminde ise sa­
dece çatısı çöktü. Bir süre sonra ye­
niden onarıldı (1899). 28.20 x 24.17 m.
boyutunda, kuzey-güney yönünde, bo­
yuna uzanan düzenli dikdörtgen planlı
camiin kuzey cephesinde kalan son
cemaat yeri dışta tutulacak olursa,
ibadet mekânı iç te n 21.90 x 24.30m.
boyutundadır.
Yıldırım Bayezid Külliyesi’nden
olan medrese, büyükçe bir avlu için­
de yer alır ve Yıldırım Cam ii’nin çev­
resinde bulunur. H. 1312 (1894) depre­
minde yıkıldıktan sonra yeniden yapı­
lan bu yapı, on iki hücreden oluşmak­
tadır. Cami avlusu ortasında ve kuzey
kapısının karşısında ise şadırvan yer
almaktadır. Büyük bir bölümü yeniden
yapılmış olmakla birlikte, havuzun eski
ve orijinal durumu hâlâ özelliğini ko­
rumaktadır. Sekiz kenarlı mermer şa­
dın/an havuzun köşeleri yarım silindirik
sütunlar biçimindedir.,
Misafirhane (imaret) ise camiin ku­
zey doğuşundadır. Cami ile birlikte ya­
pılmıştır. Özgün durumu ile ayakta kal­
mıştır. Beden duvarları moloz taştan
yapılmıştır. 6.45 genişliğindeki orta
mekân iki bölümden oluşmakta ve iki
yanında 3.70 m. genişlikte, üzerleri to­
nozla örtülü bağımsız tabhaneler ya­
ni yan mekânlar yer almaktadır.
Umurbey Camii, ünlü Timurtaş Pa-
şa’nın oğlu Umurbey tarafından yap­
tırılmıştır. Sülüs yazı ile mermer üze­
rine oyulmuş, üç satırlık bir kitabesi
vardır. Kitabe, 1412 tarihli olup, cami­
in sanat değeri fazla değildir. 1635 ve
1925 yılllarında olmak üzere iki kez
onarım gören kare planlı yapının be­
den duvarları kesme taş ve tuğla sıra­
larından oluşur. Son cemaat yeri yok­
tur.
Yeşilli Cami, Balıkesir’de çarşı
içinde, ilk yaptıranı bilinmeyen, Küiâp-
çızâde Mustafa Çelebi tarafından onar­
tılan yapının (1785) önünde bulunan
çeşme Şeyh Ahmed Efendi tarafından
yaptırılmıştır. Enine dikdörtgen plan­
lı olan cami, altında bodrumu bulun­
duğundan, caddeden dört basamak
merdivenle çıkılan yüksekliktedir. Son
cemaat yeri önceleri açıkken, sonra­
dan kapatılmıştır. Dikdörtgen planlı
ibadet mekânı, son cemaat yerinde ol­
duğu gibi ahşap tavanlıdır.
Karaoğlan Camii, aynı adlı mahal­
lede, Karaoğlan adındaki savaşçı tara­
fından XIV. yüzyılda yaptırılmış, 1908
yılında, yeniden onarılarak ilk karakte­
rini yitirm iştir.
Hacı Kaya Camii (Alankuyu Camii),
Alankuyu Karesi Türbesi arkasında bu­
lunur. İlk yapısı Hacı Kaya tarafından
1863 yılında yaptırılmış, H. 1313(1895)
yılındaki depremde yıkılan cami, ona­
rılarak 1907 yılında yenilenmiştir. Ka­
re planlı yapının beden duvarları çeşitli
dönemin izlerini taşır. Temel üzerinde
bir sıra kesme taş, üç sıra tuğladan
meydana gelen duvarlar, camiin ilk ya­
pılışına aittir.
Kaya Bey Camii, Hacı Umur Bey
Mahallesi’nde bulunup Kasım Bey oğ­
lu Kaya Bey tarafından H. 876’da(1471)
yaptırılmıştır. 1915 yılında büyük bir
onarım görmüştür. Avlu duvarının dı­
şında bir de küçük çeşme bulunan ca­
miin yanında Üç Pınarlı Oğlu Türbesi
ile Ayas Paşa Oğlu mezarı bulunmak­
tadır
İbrahim Bey (Hacı Arifağa) Camii,
Alaca Sbkağinın başında bulunur. İlk
yapısı Zağanos Paşa oğlu Mehmed
Çelebi tarafından yaptırılan (1465),
ikinci kez Yahşi Bey oğlu İbrahim Bey
tarafından yenilenen (1739) ve en son
Hacı Arifağa tarafından onartılan
(1900) kare planlı yapının beden duvar­
ları kesme taştan yapılmış, üst örtü ah­
şap ve kiremitli birçatı ile kapatılmış­
tır.
Kara isaBey’in türbesiZağanospa-
şa Camii’nin yakınlarında bulunmak­
tadır. Balıkesir’deki diğer türbeler ise
şunlardır: “ Ç Pınar Türbesi” , “ Paşa
Sultan Türbesi", “ Sinan Bey Türbesi",
Zağanos Paşa Türbesi”, “ Garipler
Türbesi” , “ Sutaksim Kümbeti.”
Bölgede OsmanlIlardan kalma bir­
çok mescit, medrese ve han vardır.
Mescitler arasında sözü edilmeye de­
ğenleri "Hamza" ve “ Oruçbey” mes­
citleridir.
İldeki hanlar arasında en-önemlile-
ri "Hasanpaşa Ham", "iiyaspaşa Ha­
nı", "Hadımağa Hanı”, “ Mustat'apaşa
Hanı" ve “ Hacı Halil Ağa Hanı"dır. “ İt-
yaspaşa Hanı"nın 72 odası, 1 de mes­
cidi vardır.
“ Yıldırım Hamamı", XVI. yüzyılda,
"Sağlık Hamamı" ise XVII, yüzyılda ya­
pılmış oiup Osmanlı siviı mimarisinin
ilk zamanlarında görülen özellikleri ta­
şır.
BANDIRMA (Eski adları: Pa-
normos, Panormus, Panorme, Panor-
mes, Palorme, Pale Orme, Palorine,
Panderme, Panderma).
Bandırma’nın kuruluş tarihi bilin­
memekle beraber Kapıdağ Yarımada-
sindaki tarihi Kyzikos şehrinin kuru­
luşu ile ilgili olduğu bilinmektedir. Ka­
saba içinde yapılan hafriyatta rastla­
nan bir memer lahidin Hıristiyanlıktan
çok önceki zamanlara ait bir eser ol­
duğu anlaşılmakta ve M.Ö. 8-10. yüz­
yıl Sizik ile aynı zamanda kurulmuş
olduğu sonucu çıkarılmaktadır. Şehrin
eski adı olan " Panormos" kelimesi,
“ Emniyetli Liman" anlamına gelmek­
tedir. Haçlı seferlerinden sonra bu ad
türlü şekillere girmiştir. Eski çağlarda
Bandırma, Misin bölgesinde bulun­
makta iken, sonradan bu bölgenin bö­
lünmesi üzerine kuzey bölümleri kü­
çük Misia adını almış, daha sonra, Kü­
çük Frigya olarak değişmiştir.
Anadolu’da ilk Türk devletini kuran
Kutalmışoğiu Süleyman Bey, 1076yılın-
da Kyzikos’ia birlikte Aydıncık ve Pa-
normos’u da fethetm iştir. 1106 yılın­
da buraya saldıran Türkler, Bursa ve
Apollonia’yı yağma ederek Panormos
üzerine yürüdüler, fakat ardı arkası ke­
silmeyen Haçlı seferleri karşısında, za­
afa uğrayan Türkler geri çekilmişler ve
k a s a b a B iz a n s lIla r ın eline geçmekle
beraber, havalinin bir bölümü Türkle­
rin elinde kalmıştır. XIII. yüzyılın son
yıllarında Selçukluu ümerasından Uç
Beyleri bağımsızlıklarını ilân ettikleri
sırada Karesi Beyi de o havaliyi ba­
ğımsız bir emaret halinde yönetmeye
başladı. Merkezi Balıkesir olan bu
emaret, Çanakkale şehirlerini, bu ara­
da Karabiga ile birlikte bazı şehirleri
ellerine geçirmişler ve bir donanma
oluşturmuşlardır. Emaret, Sultan Or­
han zamanında Osmanlı yönetimine
geçince, Osmanlı ümerasından Kara­
cabey, o zamanlar küçük bir balıkçı kö­
yü halinde bulunan Bandırma ile Ay­
dıncık havalisini zaptetti. XVI. yüzyıl
sonlarında bir süre İstanbul - Galata
kadılığına bağlı kalan Bandırma, 1830
yılında Erdek kazasının Kapıdağ nahi­
yesine bağlandı.
Tanzimat-ı Hayriye’nin ilânına ka­
dar Voyvodalıkla yönetilen Bandırma,
o tarihten sonra mülkî idare taksima­
tı değişikliğinde Erdek kazasına bağ­
lı bir nahiye oldu. 1874 tarihinde bü­
yük bir yangın görerek tümüyle harap
oldu. Bandırma’nın tarihî eserlerinden
olan Haydar Çavuş Camii de bu yan­
gında yandı ancak, halkın yardımı ile
yeniden kârgir olarak yaptırıldı. Os­
m a n lI - Rus Muharebesinden sonra
Rumeli’den gelen göçmenlerin iskânı
ile büyüyen Bandırma, XIX. yüzyıl so­
nunda Hüdâvendigâr vilayeti Karesi
Sancağı Erdek kazasına bağlı iken,
1880 yılında kaza oldu ve bu tarihten
itibaren sürekli gelişme gösterdi. Bi­
rinci Dünya Savaşı sırasında Çanakka­
le Boğazı'nın kapanması yüzünden as­
kerî ve İktisadî büyük önem kazandı ve
nüfus daha da arttı. 1911 yılında bura­
ya Fransız Hükûmeti’nce birde konso-
45
 loşluk kuruldu (1911).
Bandırma’nın tarihiyle ilg ili bazı
kaynak eserlerde, tarihî bilgiler pek az­
dır. Bandırma, Evliya Çelebi ‘Seyahat-
r7âme"sinde şöyle anlatılmaktadır:
“Anadolu eyaletinde, Bursa Sancağı’-
na bağlı olup, yüz elli akçelik kazadır.
Bir hâkimi de gümrük eminidir. Yeni­
çeri serdarı, sipahi kethüda yeri, muh-
tesibi, bacdârı, ankibi, ayan ve eşrafı
vardır. Rum denizinde büyük b ir tica­
ret iskelesidiri. On iki mahallesi olup,
on yedi de mihrabı vardır. Binaları al­
çaklı yüksekli, kiremit örtülü, süslü ev­
ler olup, Rum denizinin kıyılarında ku­
rulmuştur. iskele başındaki gümrüğü
yetmiş yük akçe kiraya verilir. Çocuk
mektebi, derviş tekkeleri ve hamamları
vardır. Çarşısında bütün sanatkârlar
varsa da bedesteni yoktur. Hazret-i Sü­
leyman’ın hatunu Belkis, kâh burada,
kâh Edincik şehrinde otururdu” der.
İlçeye bağlı Edincik (Aydıncık), Os­
manlIlar döneminde birçok olaylara
sahne olmuştur. OsmanlIların Rume­
li fetih hazırlıkları Edincik kıyılarında
"Kaşkızak” adı ile anılan yerde başla­
mış, sallar burada yapılmıştır. Eski nü­
fus kayıtlarında Edincik adı “ Aydın­
cık” olarak geçmektedir. Evliya Çele­
bi, buranın Rumların söylentisine gö­
re, Süleyman Aleyhisselâm tarafından
yaptırıldığını söyler. Konstantin, Fatih
ve diğerleri İstanbul’u bayındır etmek
için tüm yüksek sütunları, değerli mer­
merleri buradan getirmişlerdir, çeşit­
li somaki, zenburî, yergâni sütunları ve
renkli cilâlı taşları olup, bunları taşı­
yıp diğer beldeleri bayındır ederlerdi.
Bandırma’nın ekonomisinde lima­
nın büyük katkısı vardı. Bu liman Ege
Bölgesi’ni İstanbul’a bağlayan yol üze­
rinde Güney Marmara’nın tek limanıy­
dı. Osmanlı döneminde de önemini
korumuştur. 185^ yılında ilk kez Ban­
dırma iskelesine\ vapur işletilmeye
başlanıldı. Daha sonra buraya yeni bir
rıhtım ve iskele inşası düşünülerek
1882 yılı sonunda yapımına başlanıl­
dı ve 1902 yılında tamamlandı.
Bandırma’da öğretim-eğitim haya­
tı, II. Selim’in buraya sürgün olarak
yolladığı Haydar Çavuş’un kendi adıy­
la yaptırdığı camiin bitişiğindeki med­
rese ile başlar. Şehir halkının toplum­
sal, kültürel, ekonomjk alanlarda kal­
kınması, boş zamanlarını değerlendir­
mesi ve yeni gelirler sağlaması ama­
cıyla, el sanatlarına önem vermişler­
dir.
Osmanlı döneminde, Rum ve Er­
meni cemaatlerinin yaşadığı ilçede,
camiler dışında birçok kilise ve okul­
lar yaptırılmıştır. Edincik kazası, iz-
mavlu köyüne Aya Konstantin adlı
Rum Kilisesi (1863), ilçe merkezi Orta
Mahallesi’ne, Surp Manyas Ermeni Ki­
lisesi (1865), Eğridere’ye bağlı Devle-
nosel köyüne Aya Yorgi, Edincik
merkezine Aya N\ko\a (1874), Bandır­
ma içine (yanan kilise yerine yenisi)
(1888) ve Edincik’in Kelek köyüne bi­
rer Rum kilisesi (1894). Pereme köyü­
ne bir Rum okulu (1911) yapılmıştır.
İlçede mevcut Osmanlı dönemine
ait mimarî yapılar şunlardır:
46
Haydar Çavuş Camii, Bandırma is­
kelesi yöresinde, Haydar Çavuş adlı
bir hayırsever tarafından yaptırılmıştır
(XIX. yüzyıl başı). 1873 yılında yanan
cami, halk tarafından Mimar Kemaled­
din Bey’in planına göre yenilenmiştir.
Tek kubbeli ve kare planlı yapı, sade
bir mimarî anlayışla yapılmıştır.
Edincik Ulu Cami, Edincik’in ku­
zeybatısında Narin Abdullah tarafın­
dan 1382 yılında yaptırılmıştır. Klasik
Ulu Cami planlı olmayıp, dikdörtgen
planda sade bir yapıdır. Beden duvar­
larında kullanılan blok kesme taşların,
antik bir yapıttan getirildiği anlaşıl­
maktadır. İbadet mekânı içinde kuzey­
de iki ahşap sütun üzerine kurulmuş
ahşap mahfil yer alır.
Edincik Kız Dede Türbesi, Hisar
Mahallesi’nde, Hacı Yakuboğlu Veli-
bey adına yaptırılmıştır (H.816/1413).
Kesme taştan yapılan beden duvarla­
rı üzerinde açılan kapı ve pencerele­
rin söveleri tek parça mermerden olup,
alınlıkları sivri kemerlidir. Türbe için­
de mermerden bir lâhit bulunmaktadır.
Edincik Semiz İlyas Minaresi,
Kümbet Mahallesi’nde bulunur ve Ayi­
ne Hatun tarafından yaptırılmıştır (H.
108311672). Minarenin tabanı kesme
taştandır, geçiş bölümü geniş, mina­
renin kalın gövdesi tuğladandır.
Edincik, bugün Balıkesir iline bağlı
ilçe merkezidir. Marmara Denizi kıyı­
sında İstanbul’dan sonra ticarî ve stra­
tejik önemi büyük olan bir limandır.
BARTIN (Eski adı: Parthenis,
Parthenios, Bartinî, Onikidivan, Nehr-i
Bartın İskelesi).
Özellikle Amasra yerleşim bölge­
lerinin 3 bin yıllıkbirtarih yaşamları bu­
lunmaktadır. Bartın adını, “ Parthe­
nios’’ adlı ırmaktan alır. Parthenios mi­
tolojide, Sular Tanrısidır. Kelimenin
Yunanca anlamı “ Genç bâkire” olup
Tanrıça Athena’nın bir sıfatıdır. Bu se­
beple Athena kültürünün çok eski çağ­
larda buraya yerleştiği sanılmaktadır.
İlkçağda başta Fenikeliler olmak üze­
re Miletoslu ve Megaralı gemiciler ta­
rafından Zonguldak kıyılarında kurulan
ilk siteler (polis), şehirler şu adları ta­
şıyordu: Herakleia, Tieion, Parthenios,
Sesamos, Kromna, Kytoros, Herakle­
ia, bölgenin en büyük merkezi duru
mundaydı. M.Ö. VII. yüzyılda Kimme
akıncıları tarafından yağmalanan şe
hir, daha sonra Lidya ve Pers egemen
liğine girdi. M.Ö. IV. yüzyılın son çey
reğinde burası Büyük İskender’in ita
ati altına giren şehirler arasında yer al
dı. Şehir, Romalılar tarafından askeri
ve ekonomik sebebiyle önem kazan­
dı.
Bölge, ilk kez 798-799 yıllarında Ab-
dülmelik komutasındaki Müslüman
akınlarına hedef oldu. Yörede görülen
ilkTürk komutanı Kutalmış oğlu Süley­
man Bey’in emrindeki Emir Kara Tigin
idi. 1084’te Eflani’yi zaptederek, Ulus,
Bartın, Devrek üzerinden kıyıya indi.
1118-1143 yıllarında yeniden Bizans
topraklarına katıldı ve kıyı müstahkem
mevkileri birer üs olarak takviye edil­
di. Şehirde, XIII. yüzyıldan itibaren Sel­
çuklu akınları görülür. Son Selçuklu
S ulta n ı II. Gıyaseddin Mesud
(1283-1298) zamanında Bartın, Arıt çay­
ları vadileri de Çandaroğulları Beyliği’-
nin sınırları içindeydi.
Yıldırım Bayezid (1389-1402),
1395'de Bartın’ı Çandaroğullarından
alarak kendi topraklarına kattı. Amast-
ris’te ise halk çekilmiş, kalede görev­
lilerden ve Ermeni tüccarlarından baş­
ka kimse kalmamıştı. Kiliselerin ka­
panması ile Amastris Piskoposluğu da
son buldu. Bu dönemde Bartın, bir
yandan kereste alıcılarının,diğer yan­
dan iyi at müşterilerinin uğradığı bir
 panayır havasındaydı. Taraklıborlu ve
Bartın çevrelerinde en iyi cins doğan
ve şahin yetiştirilip, av için Cenevizliler
eliyle Avrupa’ya ihraç ediliyordu. Bü­
tün çevre Osmanlı topraklarına katıl­
masına rağmen, yalnız Amasra Os­
manlI yönetimi dışındaydı ki, burası da
Fatih Sultan Mehmed tarafından
1460’da fethedildi. Kanunî devrinden
itibaren Onikidivan (Bartın), Amastri
kadılarına gönderiien sayısız ferman
günümüzde arşiv belgeleri arasında
bulunmaktadır. Belgelerin çoğunda
Bartın’ın adı “ Nehr-i Bartın İskelesi”
olup, çevresiyle birlikte “ Oniki divan
Kadılığı” diye anılmaktadır. Bartın 80 -
ğazinda ve Amastri limanlarında yüz­
yıllar boyu Haliç Tersanesi’nin küçük
çaptaki gemi siparişleri yapılmıştır.
Teknelerin, ayan ve mütegallibelere
ihale suretiyle yaptırıldığı, bu yüzden
halkın zarar ve haksızlık gördüğü, şi­
kâyet belgelerinden anlaşılmaktadır.
XVIII. yüzyıl başlarında Bartın’ın
başlıca özelliği, pazarcılıktı. XIX. yüz­
yıl başlarında Bartın’ın yönetimi, Ereğ­
li ayanı Hacı ismailoğlu’na bırakılmış­
tır. Hacı İsmailoğlu aynı zamanda kı­
yının ünlü ve zengin bir armatörü ola­
rak çevrede yelken gem iciliğinin iler­
lemesine büyük katkıda bulunmuştur.
1826’da Yeniçeri Ocağinın kaldırılma­
sı ve 1827 Navarin yenilgisi, Hacı İs-
m ailoğlu’ndan önce halka zulmeden
voyvodaları yeniden harekete geçirdi.
Amasra ayanı ibiş Ağa ve diğerleri yö­
reyi ataşe ve kana boğdular.
1839’da yeniden oluşturulan Viran­
şehir Sancağı, Bolu ile Amasra arasın­
da kalan bölgeyi içine alacak şekilde
geniş tutuldu. 1869’da Bartın, Bolu
Mutasarrıflığıma, AmasraBartın’abağ-
landı.
XIX. yüzyıl sonunda kazada devlet
tarafından işletilen üç ormanın toplam
yüzölçümü 425 kilometrekare idi. 1869
yılında kasabanın su sorunu çözüm­
lenmiştir. Kasım 1869’da şehre getiri­
len su, çeşitli yerlere' konulan çeşme­
ler aracılığıyla halka ulaştırılmaktadır.
İlçenin ekonomisinde büyük bir yeri
olan kömür, 1843 yılında çıkarılmaya
başlandı.
XIX. yüzyıl sonunda, kazada 4’ü
medrese, biri ortaokul, 62’si sıbyan
mektebi olmak üzere toplam 67 okul
vardı. Bu okullardan Amasra’da olanın
Receboğlu Ömer tarafından 1847 yılın­
da, Bartın’da olan iki mektebin ise
1868^ve 1907 yıllarında yaptırıldığını
Hazine-Î Evrak belgeleri kanıtlamakta­
dır.
XIX. yüzyıl sonunda Kastamonu
layeti Bolu Sancağina bağlı bir kaza
olan ve Amasra adlı bir nahiyesi ile 58
köyü bulunan Bartın’ın toplam nüfusu
52 bin 319 kişiydi. İlçe merkezinin nü­
fusu ise 8 bin 677 kişiydi.
Bartın, özellikle Amasra, zengin ar­
keolojik kaynaklara sahiptir.
Osmanlı imparatorluğu zamanında
Bartın’da yaşayan Rum milleti için
1868 yılında Aya Nikolaos adlı bir kili­
se yapılmış, ayrıca harap durumda
olan bir kilise de yeniden inşa edilmiş­
tir (1869).
Bartın’da altı cami (Arap Camii, Or­
ta Cami, Aşağı Cami, Kemerköprü Ca­
mii, Hacı Mehmed Camii ve Yukarı Ca­
mi) ve dört mescit bulunmaktadır.
Arap Camii, Mustafa Ağa adlı biri
tarafından yapılmış olup, yapım yılı bi­
linmemektedir. Minaresi tuğla ile ya­
pılmış ve üzeri sıvanmıştır.
Aşağı Cami, 1913 yılında yaptı­
rılmış olup, tavanı ahşap kubbelidir.
Minaresi diğer camilere oranla en
zarif ve en uzun olanıdır. 72 basamak­
la minareye çıkılır. 1968 yılındaki dep­
remde şerefeye kadar olan bölüm yı­
kılmışsa da yeniden onarılmıştır.
Hacı Mehmed Camii, minaresiz
olarak yapılmış olup yapım yılı bilin­
memektedir. 1898 yılında yanmış, Hacı
ıVlehmed’in torunu Mustafa Faik tara­
fından yeniden yaptırılmıştır. Daha
sonra da Bartınlı Ahmedçik adlı bir kişi
tarafından iki şerefeli bir minare eklen­
miştir.
Kemerköprü Camii, Kemerköprü’-
ye yakın bir yerde yaptırılmıştır. 1878
yılında selden yıkılmış, aynı yıl halkın
yardımıyla yeniden inşa edilmeye baş­
lanmış ve 1893 yılında minareli kârgir
bir cami halinde ibadete açılmıştır.
Orta Cami, Mustafa Yahya Ağa ta­
rafından yaptırılmıştır. 1846 ve 1897
yıllarında yangınlarla harap olmuş, hal­
kın katkısıyla yeniden kârgir olarak in­
şa edilmiştir.
Halen Bartın’da iki tarihî hamam
bulunmaktadır. Bunlar, Kent Hamamı
ve Somaklıoğlu Hamamidır. Bugün
yalnız Kent Hamamı çalışır durumda­
dır.
Kent Hamamı, 1747 yılında Çalı-
koğlu İbrahim Ağa tarafından kentin
merkezî yerinden, Asma’ya giden yol
üzerinde yaptırılmıştır. Giriş mahalli­
ne alçak üç taş basamaklı zeminle inil­
mekte, burada kesme taş döşeli geniş
bir yerle, ortada mermerden fıskiyeli
bir havuz bulunmaktadır. Havuzun ça­
tısındaki yerde iç içe iki ahşap kapı­
dan halvete girilir. Halvet bölümü ge­
niş olup bir oda, on bir köşeli göbek
taşı bulunmaktadır. Tavan bölümü
kubbelidir.
Somaklıoğlu Hamamı, 1883 yılında
Somaklıoğlu Hacı Mustafa tarafından
yaptırılmıştır. Kemerköprü’nün kente
giriş bölümünde, yolun sağındadır.
1936 yılında Filyos - Zonguldak de­
miryolu yapılana kadar geçen süre
içinde bir transit ticaret merkezi olan
Bartın’da bu ihtiyacı karşılamak ama­
cıyla iki büyük han yapılmıştır.
Dervişoğlu Hanı, 1901-1902 yılların­
vi­da Dervişoğlu Ali ve Osman kardeşler
tarafından yaptırılmış, bugün depo
olarak kullanılmaktadır. Giriş bölü­
münde bulunan kapının kemeri yuvar­
lak "blup, bu kemerin üzerinde taşlar­
da 27 Temmuz 1317 (1899) tarihinde
yapıldığı yazılıdır. Birinci katta yedi,
ikinci katta dokuz oda vardır.
Taşhan, 1832-1835 yılları arasında
Hacı Ali ve Hacı Hüseyin Ağa kardeş­
ler taraf ından yaptırılmıştır. İki kat üze­
rine moloz taşı ve tuğladan yapılmış­
tır. Girişteki ön kapının üstü yuvarlak
kemerli, kapı boşluğunun eni, 2.45 m.,
yüksekliği, 2.25 m.’dir.
Asma Köprüsü, 1889 yılında Hacı
Osman Paşa tarafından Bartın Boğaz
yolu üzerinde yaptırılmıştır. 1957’de
Karayolları tarafından betoranme ola­
rak onarılmıştır. 30 metre boyunda, 8
metre genişliğindedir.
Kemerköprü, 1787 yılında Çalıkoğ-
lu İbrahim tarafından Kokaksu’yu Bar­
tın ’a bağlayan Kocanaz Deresi üzeri­
ne yapılmıştır. Sivri kemerli üç ayak
üzerinde taştan harçla oturtulmuş çok
sağlam bir köprüdür. 1957 yılında Ka­
rayolları tarafından onarılmıştır.
Bartın’da, Aşağı Cami’e yakın bir
alanda, mermerden sekiz sütun üzeri­
ne oturtulmuş, kubbeli ve alt bölümün­
de 25 santimetre derinliğinde yalak
bölümü bulunan bir şadırvan vardır.
Bartın, bugün Karadeniz Bölgesi’n-
de Zonguldak iline bağlı ilçe merkezi­
dir. Aynı adı taşıyan akarsuyun ağzın­
dan 10 kilometre kadar içerde kurul-
BAŞKALE (Eski adı: Elbak, Al-
bak).
Osmanlı İmparatorluğu dönemin­
de tarihi kalesiyle bir savunma merke­
zi olan Başkale, 1800’de Nurullah ad­
lı bir Beyin emri altında idi. İsmail Pa­
şa aracılığı ile 1847’de yapılan baskın­
da, kale, bu şahsın elinden alındı. Os­
manlI imparatorluğu’nun son yıllarına
kadar Hakkâri Sancağina bağlı olan
Başkale’de, bir kale, kale camii, türbe­
ler, medreseler yer almaktadır. Köyün
tepesinde kalesi, içinde de iç kale bu­
lunurdu. Burası aynı zamanda kale ca­
mii idi. Şimdi sadece batı duvarının bir
penceresi durmaktadır. Suru pekiştir­
mek için güney-batı köşesine yarım
daire planlı bir burç yükseltilip, cami
düzeyine gelince minare olarak kulla­
nılmıştır. Camiin 300 metre kadar gü­
neyinde, yamaçta, birbirine çok yakın
üç türbe vardır.
Merkez bucağa bağlı Örenkale’de
(Pizan), Osmanlı dönemine ait bir Med­
rese bulunmaktaydı. Medresenin sol
kanadı Süleyman Paşa, sağ kanadı ise
Hüsrev Paşa tarafından yaptırılmıştır.
Selçuklu tipi medreselerinden plan iti­
bariyle ilham alınarak yapılan bu yapı,
yine plan ve yapı özelliklerine göre,
XIII. yüzyıl yapılarıyla çok büyük ben­
zerlik arzeder.
ilçe merkezinde 1880 yılında bir
kışla yapılmıştır.
Başkale, bugün, Van iline bağlı il­
çe merkezidir.
BAYBURD (Eski adları: Paper-
tum, Baiberdon, Papert, Bayberd, Ba-
berd, Paypert, Payport, Pairpurth, Ba-
iburt, Bâbirt, Pâpirt, Baybird, Sımpa-
davan).
Eski bir yerleşme merkezi olan
Bayburd, Ortaçağ’da, özellikle ilhanlı­
47
 lar Devri’nde, kültürel bakımdan geliş­
miş bir şehirdi.
Eski çağlarda Sâmi ve Art kavim-
lerinden olmayan Haldîler’in yaşadık­
ları bölgede kuruldu. " Dede Korkud”
masallarında da Bayburd’tan söz edi­
lir. En parlak devri, M.Ö. 400 yıllarıdır.
Doğu Roma İmparatoru Justinianos ta­
rafından onartılan ve kalesinin yıkın­
tıları bugün de görülen Bayburd, Türk­
lerin Anadolu’da ilk fethettikleri yerler­
den biridir. Tuğrul Bey zamanında, Sel­ 1 .S t*
çuklular, Ermeniler oturduğu yöreyi iş­
gal ettikleri sırada (1055) bir kol, Ço­
ruh nehri ve Parhar dağlarına kadar bü­
tün bölgeyi ele geçirdi. Malazgirt Sa­
vaşindan (1071) sonra, 1200 yılına ka­
dar Erzurum’da hüküm süren Saltuko-
ğullarina, zaman zaman Danişmendo-
ğulla rina bağlı kaldı. Bir ara Trabzon
İmparatoru Aleksis I. Komnenos’un
kumandanı Th. Gabras tarafından zap-
tedildiyse de, daha sonra Danişmend-
oğlu Melik Gazi’nin kardeşi İsmail ta­
rafından geri alındı.
Bayburd’un asıl gelişmesi Erzurum
Meliki, Selçuklu Mugis al-Din Tuğrul BAYBURD: Şehir ve kale (XIX. yüzyıl ilk yarısı).
Şah ile oğlu Ruknaddin Cihanşah
(1200-1230) zamanında oldu. i. Alâed­ Bayburd’un kesin olarak Osmanlı de yeni oluşturulan Erzurum Beyler­
din Keykubad zamanında Anadolu’da devletine katılması, Çaldıran Sava­ beyliği (26 Eylül - 3 Ekim 1535) Meh­
politik birlik k u r u lu r k e n Bayburd, Er­ şindan sonradır (1514), Yavuz, Çaldı­ med Han’a verilince, onun yönetimin­
zurum ile birlikte merkeze bağlandı ran Savaşı sonunda Erzurum’a döner­ deki Bayburd - Kemah Sancağı, “ Pa­
(1230). II. Gıyaseddin Mesud devrinde ken, görevlendirdiği Bıyıklı Mehmed şa Sancağı" oldu. Erzurum Beylerbey­
para bastırılmış ve Ulu Cami inşa edil­ Ağa’dan Bayburd’un anahtarlarını al­ liği kurulduğu sırada harap durumda
miştir. Moğol istilâsı sırasındada Bay­ mıştır (25 Eylül 1515). Buranın yöneti­ olan Erzurum şehri, yeni şenlenmek-
burd’un Anadolu S elçuklulariria bağ­ mi Kızıl Ahmed oğlu Mirza Bey’in yö­ te olduğundan, ilk beylerbeyiler Bay­
lı kaldığı bilinmektedir. Bayburd’un netimine veri İdi. M İrza Bey’in ölümün­ burd’ta oturmaktaydılar. Bu durum,
Selçuklular devrinde başlayan geliş­ den sonra Nasuh Bey Bayburd ve Er­ 1548 yılına kadar sürdü.
mesi, İ l h a n l I l a r devrinde, Tebriz- zincan sancaklarının beyliğini üstlen­ Bayburd, 1551 yılına kadar Erzu­
Trabzon yolunun buradan geçmesi so­ di. Gerek Mirza Bey’den, gerek Nasuh rum eyaletine bağlı bir sancak olarak
nucu daha da arttı. Venedik ve Cene­ Bey’den “ Bayburd Sancağı Beyi" ola­ kaldı. Bu tarihten sonra Erzurum San-
viz kervanları burada güvenli bir konak­ rak söz edilmesi, merkezin Bayburd ol­ cağinın kazası haline getirildi. XVII.
lama yeri buldular. Marko Polo Doğu’- duğunu göstermektedir. Böylece Bay­ yüzyılın ortalarında ise yine adı geçen
ya giderken burada konaklamıştır. İl ­ burd’un bir sınır bölgesi olarak ayrı bir eyaletin bir livası oldu. 1516-1518 ta­
hanlIlar zamanında Emir Mahmud ta­ İdarî özelliğe sahip olduğu anlaşılmak­ rihli kayıtlara göre, Bayburd Sancağı,
rafından yaptırılan Mahmudiye ve Er­ tadır. XVI. yüzyılın ortalarına doğru Do­ Bayburd, K elkit, Sadak, Kovans,
zurum Valisi Ceiâleddin Hoca Yakud ğu Anadolu’nun sınırında bulunduğun­ Tercan-ı Ulyâ (Yukarı Tercan) ve
tarafından yaptırılan Yakutiye Medre­ dan, sancaklık özelliğini korumuştur. Tercan-ı Suflâ (Aşağı Tercan; iç Ter­
sesi, zamanın birer bilim ve kültür yu­ Ondan ötede olan yerler Osmanlı yö­ can) bucaklarından meydana gelmek­
vasıdır. Son İlhanlI hükümdarı Abusa- netimine alınınca sancağın fonksiyo­ teydi. XVII. yüzyılda sancaklıktan çıka­
id ’in adına para basılışı, o zaman Bay- nu giderek ortadan kalkmış, bu durum, rılan Bayburd’un, 1516 yılında şehir
burd'ta gümüş madenlerinin işle tild i­ İdarî bakımdan Bayburd’un kaza hali­ toplam nüfusu 2 bin 477; 1520’de 4 bin
ğini göstermektedir. ne gelmesine sebep olmuştur. 935, 1530’da 3 bin 231 kişiydi.
XIII. yüzyılda gelişen Âhilik, Bay­ Bayburd Sancağı, Erzurum Beyler­ 1817 yılında Sürmene kazası eşkı­
burd çevresinde de yayılmıştır.Abusa- beyliği kuruluncaya kadar zaman za­ yasının hücum ve yağmalarına uğra­
id ’in ölümünden sonra Bayburd, Erzu­ man Diyarbekir’e, zaman zaman da yan Bayburd, Osmanlı - Rus Savaşı’
rum, Erzincan ve Gümüşhane ile bir­ Rum Beylerbeyliğine (Rûm-ı Hadîs) nda (1818) Rus işgaline uğradı. Rus
likte Cezayiroğullarina geçti. Bir sü­ bağlanmıştır, bağlanmıştır. 1517 yılın­ Generali Paskeviç’in yönetimindeki
re sonra Erzincan hâkimi Ertanaoğulla- da düzenlenen ve Osmanlı İdarî düze­ askerler, kale içinde bulunan mahal­
rı’ndan Mutahharten tarafından alındı. nini gösteren bir defterde Bayburd le ve camileri yaktılar. Rus Ordusu’nun
Bu durum, 1352 tarihinde, Gıyased- Sancağinın, Kemah, Kiğı, Çemişgezek ilerlemesi üzerine, halk millî bir savun­
din Mehmed adına bastırılan paralar­ ve Ispir sancakları ile birlikte Diyarbe- ma oluşturup şehrin güneyindeki Hart
dan anlaşılmaktadır. Kadı Burhaned­ kir Beylerbeyliğine, 30 Mayıs 1520 ta­ Ovası bataklıklarından yararlanarak
din zamanında, Akkoyunlu beylerin­ rihli Karaman-Rum tahrir defterlerinde düşmanı çekilmeye zorladılar. Bay-
den Kutlu Bey’in oğlu Ahmed Bey ta­ ise, Rum Beylerbeyliğine bağlı oldu­ burdlu Zihnî’ nin ünlü “ Hart Destanı’’
rafından zaptedilmiştir(7467J. Otlukbe- ğu görülmektedir. 22 Temmuz 1353 ta­ bu olaydan kaynaklanmaktadır.
li zaferinden “ 1473) sonra, Fatih Sul­ rihinde akdedilen divanda Bayburd ve XX. yüzyılın başlarında ve XIX. yüz­
tan Mehmed tarafından Osmanlı ülke­ Kemah sancakları tekrar Diyarbekir yılın sonlarında Bayburd, bir sancak
sine katılan Bayburd’ta, bu dönem­ Beylerbeyliğine bağlanmıştır. Kanunî’- merkeziydi. Ancak bu tarihten sonra
de Akkoyunlu ve Safevîler’in etkinlik­ nun Irakeyn seferi sırasında (1534), Ke­ 19 Rebiülevvel 1305 (5 Aralık 1887) ta­
lerinin sürdüğü görülmektedir. Aynı mah ve Bayburd sancakları birleştiri­ rih ve 4000 sayılı Meclis-i Mahsus ka­
dönemde Bayburd, Şiîlik ve Safevîlik lerek önce İran'a, daha sonra da Os­ rarı ile, önceleri Erzurum Sancağina,
kavgalarına sahne olmuş, bu sebeple manlIlara katılan Dülkadirli hanedanın­ daha sonra Erzurum vilayetinin Erzin­
I. Selim, Trabzon Valisi iken (1508), dan Alâüddevle Bey’in torunu ve Şah- can Sancağina bağlı bir kaza durumu­
Bayburd’a kadar uzanan bir sefere çık­ ruh Bey’in oğlu Mehmed Han’a verildi. na getirildi. Bu tarihte Erzurum’un ku­
mıştır. Bir yıl sonra, bu seferden dönülürken zeybatısında yer alan Bayburd’un top-
48
lam nüfusu 58 bin 313 kişiydi. Evliya Çelebi’nin “Seyahatname” trompları belli olan kubbesi ile dikka­
I. Dünya Savaşı sırasında ikinci kezsine göre kale, yalçınkaya üzerine ti çeker.
Rus ve Ermeni istilâsına uğradı. 16 beşgen şekilde şeddâdî tarzda yapıl­ Yapının girişinde yer alan kitabe­
Temmuz 1916’da başlayan düşman is­ mıştır. ye göre cami, 1517 yılında Ferahşad
tilâsı, 21 Şubat 1918’de Türk Ordusu’- XVI. yüzyıla ait tapu-tahrir defter­ Bey tarafından yaptırılmıştır. Akkoyun­
nun ve milis kuvvetlerinin ileri hareket­ lerine göre Bayburd’ta 2 cami, 9 mes­ lu sülalesinden Ferahşad Bey, Yavuz
leri ile kurtuldu. Kurtuluş Savaşı baş­ cit, 4 medrese, 5 zaviye, 1 hankâh, 2 Sultan Selim’in Erzincan’a geldiği sı­
larında, Şeyh Eşrefin çıkardığı isyan, muallimhane, 2 hamam vardı. Ancak rada Otlukbeli yöresindesavaşanOs-
Halid Bey kuvvetleri tarafından bastı­ bu eserlerin çoğu, harap durumdadır. manlı kuvvetlerine önemli yardımda
rıldı. XIX. yüzyıl sonlarında Bayburd’ta bulunmuş, bunun üzerine Kanunî’nin
Bayburd, Erzurum iline bağlı iken 11 cami, 83 medrese, 1 rüşdiye, 25 sıb- de bir temlikhâne ile tasdik ettiği bir
1927 yılında Gümüşhane ilinin bir il­ yan mektebi, 8 Ermeni sıbyan mekte­ bölüm arazisi kendisine bağışlanmış­
çesi durumuna getirildi. bi ve 2 Ermeni manastırı, 1 Ortodoks tır.
XVI. yüzyılda Bayburd ve çevresin­ Rum sıbyan mektebi ve bir kilisesi var­ Topluluğun güney batı bölümünde
de ekonomik hayatın temeli tarım ve dı. Ayrıca bir kaymakamlık binası,, 1 cami hizasında, avlu duvarı kalıntıla­
hayvancılığa dayanmaktaydı. XIX. yüz­ askerî depo, cezaevi, 3 hamam, 15 çeş­ rının hemen dışında bulunan hamam,
yıl sonlarında Bayburd’ta tarım alanın­ me, 481 dükkân, 40 han, 177 değirmen, bugün ahır olarak kullanılmaktadır.
da üretilenlerin başında tahıl, keten to­ 3 keten tohumu öğütücüsü, 19 fırın, Camiin kuzeyinde yer alan “ L” bi­
humu, fasulye, bezelye, soğan, laha­ 1 tabakhane, 2 sabun imalâthanesi, bir çim li, tek katlı bir yapı olan medrese
na, şalgam, her türlü meyve gelirdi. Şe­ kumaş boya evi ve 1 Rum imalâtha­ kuzeyde, doğu - batı doğrultusunda
hirde sanayi tesisi olarak bir adet bo­ nesi bulunuyordu. yan yana, ocaklı üç mekânın uzantısı­
yahane vardı. Ayrıca ilçeye bağlı bir­ ilçedeki telgraf ve postahane1882 nı doğuda kuzey - güney doğrultusun­
çok köyde de boyahane ve şahnane gi­ yılında onarılmış, Kadızâde Mahallesi’­ da iki dikdörtgen mekân kesmektedir.
bi küçük sanayi kuruluşları bulunmak­ nde Murahhashane yöresindeki kilise­ Böylece, yapı, kuzeydoğu köşesinde
taydı. nin onarımı yapılmış (1904), kazaya bir bakıma avluyu sınırlamaktadır. Ka­
Buradaki demirciler, demir ve diğer bağlı Peşki Köyü’ne (1858) ve Kalur pılar üç kademeli, çok yüzeyde nişle­
madenleri işletmekte büyük ustaydı­ Mahallesi’ne (1859) birer Rum kilise­ rin içine açılmıştır.
lar. Cevahirciler ve kuyumcular savat­ si yapılmıştır. XVI. yüzyılda Bayburd’taki mescit­
lanmış gümüşten her türlü süs eşya­ Halihazırda ayakta duran yapılarda, lerin başlıcaları şunlardı: Feracullah
sı yapıp satarlardı. Bunlar çoğunluk­ Bayburd ilçesinde önemli tarihî eser Mescidi, Ahi Ahmed-i Zencânî Mesci­
la enfiye kutusu, broş, kol düğmesi, olarak “ Bayburd Bedesteni” ve Gök- di, Bekâr Çelebi Mescidi, Hoca Ali
saat kutusu vb. eşyalardı. çedere, Çayıryolu, Çatalçeşme köyle­ Mescidi, Hasaniye Mescidi, Kadızâde
Bayburd, birtakım istilâlar görme­ rindeki Akkoyunlulardan kalma mimarî Mescidi, Kadı Mahmud Mescidi, Şeyh
sine karşın, Ortaçağ’da özellikle İlhan­ kalıntılar gösterilebilir. Hayran Mescidi, Singâh Mahallesi
lIlar devrinde, kültürel bakımdan geliş­ Bayburd Bedesteni, Ulu Camiin Mescidi.
miş birşehirdi. İlhanlı Hükümdarı Sul­ doğusunda ve çarşı içinde, birbiri ile XVI. yüzyılda Bayburd’daki medre­
tan Olcaytu zamanında Erzurum vali­ bağlantısı bulunmayan iki bölümden selerin en önemlileri Yakutiye, Mah­
si bulunan Hoca Yakut, Erzurum’da ol­ oluşur. Yapının civarı 39 dükkân ile mudiye, Museviye ve İkbaliye medre­
duğu gibi burada da Yakutiye Medre- çevrili olduğundan, dışarıdan yalnız seleridir.
sesi’ni yaptırmıştır. Yine ilhanlı umu­ ana kapının bulunduğu kuzeydoğu kö­ Yakutiye Medresesi, İlhanlı hü­
mî valilerinden Fahreddin Emir Mah­ şesi görülebilmektedir. kümdarlarından Sultan Olcaytu Hüdâ-
mud da, Mahmudiye Medresesini in­ Çatalçeşme Camii, bugün harap bende zamanında (1304-1316), Hoca
şa ettirm iştir. durumda ve kubbesi çökmüştür. Avlu Yakut adına yaptırılmıştır. Bugün hü­
Bayburd Kalesi, Bayburd’un kuzey duvarları kısmen ayaktadır. Minaresi kümet konağına yakın bir yerdedir.
kesiminde oldukça dik kayalar üzerin­ düzenli kesme taş kürsüsü ve tuğla Oldukça eski bir yerleşme merke­
de bulunur. Kalenin ne zaman ve kim­ gövdesine karşılık yapının kendisi, gi­ zi olan Bayburd, eski Türk yaşayış ve
ler taraf ından yapıldığı kesinlikle bilin­ riş kapısı çevresi dışında moloz taşla geleneklerini korumuş, özellikle Türk
memekle birlikte, Ermeni kaynakların­ yapılmıştır. Basık kemerli, düzgün taş halk edebiyatına değerli ürünler veren
da kale hakkında bilgi veren tarihçiler, işçiliği gösteren kapıdan, kare ana me­ ozanlar yetiştirm iştir.
kalenin M.Ö. III. yüzyılda da var oldu­ kâna girilir. İlçede, bugün eski önemini kaybet­
ğunu yazmaktadır. Romalılar devrinde Çayıryolu Camii, yakın zamanda miş olan deri işleri, yünlü dokumalar,
yapılan bu kale Bizans İmparatoru örülmüş moloz taş duvarının çevrele­ halıcılık, kilim, değerli süs takıları ve
Justinianos tarafından onartılmıştır. diği avlunun güneyinde, moloz taşlı, maden işleri yapımı, eskiden Bay­
Selçuklular zamanında kale, Erzu­ basit kapılıdır. Basit kapıdan içeri gi­ burd’un önemli ihraç mallarını oluştu­
rum’u kuzeyden, Trabzon’dan gelecek- rilince, ortası yan kısımlardan 40 cm. ran uğraşlardı.
saldırılara karşı koruyabilmek için ya­ kadar daha alçak, enine uzanan bir me­
pılmıştı. Kalenin iki kapısı vardır. Bah­ kânla karşılaşılır. Akkoyunluların ku­
çelerin bulunduğu doğu yanına açılan rucularından Tur Ali Bey oğlu Fahred­
ve üç kat demirden yapılmış olan “ De- din Kutlug Bey’e maledilen yapı, çe­
mirkapı”, batıya açılan “ Nöbethane şitli değişiklikler ve onarımlar görmüş­
Kapısı” adını taşımaktadır. Nöbetha­ tür. En büyük tahrip, Şah Tahmasb'ın BAYEZİD (Bugünkü adı: Doğu
ne kapısının sol yanındaki beş satır­ 1548-1549’da yöreyi yağmalaması sı­ Bayazıt)
lık kitabede, Erzurum Meliki Mugis-al- rasında olmuştur. Yapı, 1550 tarihin­ Selçuklu dönemine kadar uzun sü­
Din Tuğrul Şah devrinin ihtişamı par­ de onarım görmüştür. . re Arap yönetiminde bulunan Bayezid,
lak cümlelerle dile getirilmiştir. Bir ka­ Burada Kutlug Bey’e ait olduğu tah­ Ermenilerle iyi ilişkilerini sürdürdü. Da­
nıya göre, Fatih tarafından Tire’den min edilen türbe, basit sekizgen görü­ ha sonraları BizanslIların elinde bulu­
Bayburd’a sürülen 3 bin kişi kale nü­ nüşlü, camiin 30 metre doğusunda yer nan Bayezid, Alparslan’ın ilk batı se­
fusunu çoğaltmış, Kanunî Sultan Sü­ alır. Kubbesi yıkık olan yapıda firuze feri sırasında, 1064 yazında Kars böl­
leyman devrinde halk, surların dışına çini süslemeden söz edilmekte ise de, gesi ve Ağrı Dağı, çevresiyle birlikte
taşmıştır. bugün hiçbir iz görülmemektedir. Bizans’tan alınarak Selçuklulara bağ­
Kale içindeki “ Ebülfetih Camii” Gökçedere Camii, aynı adlı köyde lı Ani Şeddadîleri B eyliğine (1064 ■
sur dışındaki çevresinde, mahkeme-i yapılan bir külliye düzeni içinde top­ 1200) verildi. 1207’de Ani Atabegleri
şeriye, boyahane, değirmen gibi kuru­ lanmış olarak görülür. Cami, toplu­ eline, 1382'de Cengizliiere, 1358 yılın­
luşlar olan ‘Zahir Efendi Camii” , Ka- luğun güneydoğusunda yer alır ve tek da da İlh a n lIla r a varis olan Calayırlıla-
dızâde Mehmed Çelebi Camii, Şengül kubbelidir. Dıştan iki renkli düzgün ra geçti. Eski Kale (Daryunkhisar) yı­
Bey Camii en ünlü yapılardandır. kesme taş işçiliği, tuğla minaresi ve kıldığından, Yukarı Aras bölgesi hâki-
49
mi olarak Ani’de oturan Calayırlı Şeh­
zade Bayezid Han, 1374’de Ahlat - Van
bölgesinde Aras boyuna saldıran Ka-
rakoyunlu Bayram Hoca (1366-1380)
ordusuna karşı, şimdiki Yenikale ke­
siminde sağlam bir kale yaptığından,
buraya Bayezid Kalesi denilmeye baş­
landı. 1392’de Karakoyunlular, 1386’da
Timur’un eline, 1406’da tekrar Karako-
yonlulara geçti. 1469’daAkkoyunlula-
ra bağlandı. 1502 Şarur savaşında Ak-
koyunluiarı yenen Safevîler, burayı da
76 yıl yönettiler. Çaldıran’a giden Os­
manlI Ordusu 20 Ağustos 1514’te Sa-
rısu boyunda Danasazı (Şıhlı Gölü) ya­
kınında konaklarken, Bayezid Kalesi
halkı gelerekSelim’e bağlılıklarını bil­
dirdiler. 20 Haziran 1534’te Bingöl’de
konaklayan Başvezir İbrahim Paşa’ya
kale anahtarını getiren Sünnîliğe bağ­
lı yerler arasında Bayezid de vardı. Eleş-
gird ile birlikte Bayezid, 1578’de açılan
Iran seferi başında Van Beylerbeyliği
sancak beyleri tarafından 1578 baharın­
da fethedilerek bir sancak halinde
Van’a bağlandı. Silvan bölgesinden, Zi-
lan kolundan Bısyanlı ve Sıpkanlı aşi­
retleriyle, Kara Behlüi Bey, 1590 yılla­
rında Bayezid’in “ Oca/f//” sancak beyi
oldu.
1744’de Afşârlı Nadir Şah’ ın saldı­
rısı sırasında soyu kesildiği anlaşılan
Bayezid ocaklığı kaldırıldı, yerine İs­
tanbul’dan atanan sancak beyleri gel­
di. Bunların en önemlisi, Yeni Kale ke­
simini yontma taşla çevirerek, içerisin­
de Ishak Paşa Sarayı, camii, hamamı
ve külliye medresesi gibi, Anadolu’­
nun son büyük sanat şahaserlerini
Ahıskalı mimarlara yaptıran Atabegli
Ishak Paşa’dır.
1821-22 yıllarında son İran-Kaçarlı
akınları, Bayezid’in çok mal ve can
kaybına yol açtı. Ruslar ilk olarak
1828’de bu bölgeyi işgal ederek, 1830
baharında çekildiler. 1854’deki ikinci
Rus işgali, 1856 Paris A ntlaşm asiyia
son buldu. Osmanlı - Rus Savaşı (1877
• 1878) başlamadan Erzurum ilinin Ba­
yezid Sancağı: 1- Merkez, 2- Karakili- BAYEZİD: ishak Paşa Camii (1880).
se (Karaköse), 3- Diyadin, 4- Batnos ve
5- Eleşkird kazalarına ayrıldı. 15 Ekim XIX. yüzyılda Bayezid’in toplam nü­Ishak Paşa tarafından yaptırılmıştır
1877 Alacadağ bozgunu üzerine Türk fusu 52 bin 544 kişi idi. Bu yüzyılın so­ (1784). Tarihçesi henüz yeteri kadar
Ordusu Erzurum’u korumak üzere ge­ nunda sancağa bir hükümet konağı ile araştırılmadığından kesin ve doğru bil­
ri çekilince, Bayezid de Ekim 1877’de bir mahkeme kışlası yapılmış (1863), giler yoktur.
Ruslar tarafından işgal edildi ve 13 Kostar Köyü’ndeki harap Ermeni kilise­ Saray, eski Bayezid kasabasının
Temmuz 1878’de imzalanan Berlin si onarılmıştır (1859). ortasında yükselen üç tarafı dik bir te­
A ntlaşm asina göre geri verildi. Rus­ Bayezid’te kale ve İshakpaşa Sara­ pe üzerinde kurulmuştur. Birçok bö­
lar çekilirken, buradan ve Van’dan ge­ yı, önemli yapılardır. lümlerde teraslar oluşturulmak yoluyla
len Ermenileri de birlikte alarak, Gök- Bayezid Kalesi, Ağrı Dağı karşısın­ çeşitli yapıların bir düzeyde yayılma­
çegöl’ün batısında yeni kurulan ve Ye­ da, kayalar üzerine inşa edilm iş olup sı sağlanmıştır. Ayrıca altında yer yer
ni Bayezid (Nova Bayazıt) adını verdik­ IV. yüzyılda yapıldığı sanılmaktadır. yüksek bodrumlar da vardı. Saraya do­
leri kasabaya getirdiler. Kalede ölüm mahkûmlarının indirildi­ ğudaki tepeden açılan bir kapıdan gi­
1898 yılında Alman arkeoloğu ği, penceresiz bir zindan da vardır. Bu rilir. Saray, iki katlı ve 366 odalı olarak
Rohrbach, Bayezid’de arkeolojik araş­ zindanda bir süre Fransız ajanı A. inşa edilm iştir. Topkapı Sarayı ile ya­
tırmalar yapmış, bunun için de kendi­ Jaubert hapsedilmiştir. Kalenin tam- kın benzerliği olduğu ileri sürülen bu
sine gerekli izin hükümetçe verilmiş, karşısında Karaburun adlı bir kayanın saray, çok muntazam işlenmiş kesme
her türlü kolaylık gösterilm iştir. tepesinde Paşa Sarayı denilen iki katlı taşlardan yapılmış, üstünün düz dam
14 Nisan 1914’te bir kez daha Rus bir konak yapılmıştır. Bazı tarihçilere şeklinde olduğu sanılmaktadır. Başta
işgaline uğrayan Bayezid halkı, Van ve göre, 1401 yılında Yıldırım Bayezid ta­ kapılar olmak üzere bütün saray zen­
Erzurum'a doğru kaçmış, kalanlar ise rafından kalenin surları onarılmıştır. gin kabartma süslemelerle bezenmiş­
perişan olmuştur. 14 Nisan 1918’de XIX. yüzyıl sonunda Bayezid’te 13 tir.
Rus döküntüsü ve Ermeniler Bayezid’- cami ile 5 Gregoryen Ermeni kilisesi Sarayın önünde kapalı bir son ce­
ten tamamen çekilmişlerdir. vardı. maat yeri bulunan cami, tek kubbeli­
Bugün, Yukarı Murat - Van bölü­ ishakpaşa Sarayı, ili. Selim devrin­ dir ve beden duvarları sarayın iki katı
münde Ağrı iline bağlı ilçe merkezidir. de Çıldır Valisi Haşan Paşa’nın oğlu yüksekliğindedir. Terasın köşelerinde
50
 piramid biçimli kuleler yükselir. Cami­
in üst örtüsünü oluşturan yüksek ba­
samaklı kubbe, Türkistan’daki kubbe­
leri andırmaktadır.
Plan şemasına göre camiin kubbe
tarafında, dış duvarların kenarına ya­
pılmış olan sekizgen türbe, Selçuklu
türbe mimarisine uygun olarak iki kat­
lıdır. Alt kat cesedin gömülü bulundu­
ğu yer olup, buraya cenazelik veya
mumyalık denilmektedir. Dıştan tümü
ile kesme taştan yapılan cami ve tür­
benin pencere kenarları ve bazı yüzey­
leri zengin bitki motifleri ve mimari
elemanlarla süslenmiştir.
BAYINDIR
Osmanlı döneminde Aydın’a bağ­
lı kaza merkezi idi. Kaza, XIX. yüzyıl­
dan itibaren genişlemeye başlamış ve
burada ilk nüfus sayımı1849 yılında ya­
pılmıştır. Daha sonra buraya birçok
yerden gelen göçmenler yerleştirilmiş,
bu göçmenlerden bir kısmının kurduk­
ları köy e “ Hamidiye” adı verilm iştir
(Eylül 1887). Burada 1902 yılında Rüş-
diye Mektebi’nin onarımı yapılmış,
1912 yılında da kazadaki kilise avlusu­
nun harap olan mektebi, ek inşaatlar­
la genişletilm iştir.
BAYINDIR: Selçuklu Kümbeti
(XIX. yüzyıl sonları).
BERGAMA: Genel görünüm (XIX. yüzyıl ortaları).
BERGAMA (Eski adları: Perga-
mon, Pergamum).
Bergama'nın kuruluşu, Ege mede­
niyetinin başlangıcına ait efsanelere
karışacak kadar eskidir. Uzun süre
Perslerin, İskender’in, Galatların, Ro­
ma ve BizanslIların egemenliği altın­
da bulunan Bergama, 716’da Arap is­
tilâsı sırasında, Müslim b. Abdülmelik
tarafından tahrip edildi. III. Leon dev­
rinde (717-741), yeni kurulan Bizans as­
kerî eyaletine katıldı. Şehrin etrafı bir
sur ile çevrildi. III. Haçlı seferinde tah­
rip edilen şehirde Manuel Komnenos
1.(1143-1180) zamanında yeniden kal-’
kınma dönemi başladı. Şehir 1306 yı­
lında Karesioğullarinın eline geçerek,
Balıkesir’den sonra ikinci büyük mer­
kez oldu. Bergama Emiri Yahşi Han’­
ın ölümünden sonra(1341), Orhan Bey
devrinde-OsmanlIlar tarafından işgal
edildi. Kısa sürede büyük bir onarım
gördü. Bir bahçede bulunan 3 mermer
küpten çıkan altılar Bursa’ya götürül­
dü. Osmanlı Devleti’nin ilk hâzinesi,
bu oldu. Bu küplerden ikisi Ayasofya
Müzesi’nde, biri Paris Louvre Müzesi­
nde bulunmaktadır. Ankara Savaşi­
ndan (1402) sonra, şehir Timur tarafın­
dan yağmalandı. İslâmî eserler dışın­
da her yer hazine bulmak amacıyla
tahrip edildi. XIV. ve XV. yüzyılda kal­
kınan Bergama, “ Bakırçay” ovasında
genişledi. Camiler, medreseler, bina­
lar yapılarak kültür merkezi durumuna
getirildi. 1829 yılında bir yağmur son­
rası gelen çekirge istilâsı sebebiyle
bütün ürünler telef oldu ve kaza hal­
kının birçoğu başka yerlere göç etmek
zorunda kaldı. 1919 yılında Yurvan iş­
g a lin e uğrayan Bergama, Eylül
1922’de geri alındı ve buraya Yunanis­
tan’dan gelen Türk göçmenleri yerleş­
tirildi.
Çok zengin arkeolojik buluntulara
sahip olan Bergama'da, günümüze ka­
dar gelmiş olan birçok yapı da mevcut­
tur. XIX. yüzyılın ikinci yarısından iti­
baren Alm^nlara (1879), Fransızlara
(1881), tekrar Alman lara(1886), kazı yap­
ma ruhsatı verilmiş, bu kazılar sonun­
da Osmanlı Hükümeti, büyük bir gafa
düşerek değerli tarih hâzinelerini 20
Ekim 1886 gün ve 3683 Meclis-i Mah­
sus kararıyla, Berlin Müzesi’ne nakli­
ne izin vermiştir. Almanlar, bu fırsat­
tan yararlanmayı çok iyi bilerek 1907
yılına kadar kazı çalışmalarını sürdür­
müşler, bu arada yine birçok sayısız ta­
rih hâzinesini yurt dışına taşımayı ba­
şarmışlardır. Osmanlı Devleti’nin ya­
bancı arkeologlara tanıdığı haklar ve
kolaylık gösterilmesi hakkındaki irade­
ler Hazine-i Evrak’ta mevcuttur.
Yurt dışına götürülen en önemli
eserlerden biri de, Bergama’dan sökü­
lerek Berlin’de monte edilen şimdi
Berlin’in doğu kesiminde kalan Zeus
Tapınağidır. Bergama Krallarından il.
Evmenes hükümdarlığı (M.Ö.197-159)
tarafından yaptırılmıştı. 5 basamaklı
bir podyum üzerinde, iki kat halinde
yükselen bu yapı, M. Abdülhamid’in
saltanatı yıllarında parçalar halinde
Berlin’e taşınmış ve özel olarak yaptı­
rılan “ Pergamorı Museum"da (Berga­
ma Müzesi) restore edilerek monte
edilmiştir. Daha sonra da kabartma
heykellerin bir parçası Ingiltere’de bu­
lunmuştur.
Bergama, “ C icim ” ve “ S ili" adıy­
la anılan dokum aları ve aslı
“ Türkmen" ile "Yörük” olan halıları ile
ünlüdür. Bergama dokumaları, XIV. ve
XVII. yüzyıllar arasında Avrupa’ya ih­
raç edilen Batı Anadolu halılarının ço­
ğu bur yörenin özelliğini taşır. XIX. yüz­
yıl sonlarında bu yörede, tezgâhsız ev
yoktu. Bergama halıları, Selçuk halıla­
rının XVII. yüzyıldaki devamıdır. Eski
Bergama halıları, Selçuk halılarında ol­
duğu gibi, geometrik ve geometrik bir
şemada verilmiş bitki m otifidir. Geç
devir Bergama halılarında, ortada bü­
yük bir madalyon, alt ve üst kenarlar­
da ikişer madalyondan ibaret bir şema
görülmektedir.
Arkeolojik yapılarda olduğu gibi,
XV. yüzyıldan itibaren de islâmi döne­
mi yapılarının bol olduğu bir yöredir
Bergama.
Osmanlı dönemi yapılarından Ye­
şilli Cami, 1907 yılında onarım gör­
müş, şehir XIX. yüzyılda bayındar ha­
51
le getirilerek, eski su yollan yeniden
onarılm ıştır (1898). Burada yaşayan
Rumlar için de yine bu yüzyılda bir
okul yapımına, D ikili’de bulunan oku­
lun da onarımına (1899) hükümetçe
izin_ verilmiştir.
İlçede mevcut yapılardan önemli­
leri şunlardır:
İncirli Mescidi, Hatib Paşa oğlu Hi-
betullah Çelebi tarafından XV. yüzyıl­
da yaptırılmıştır. Bergama’nın anayol­
dan sapan çarşı içine yakın, Rüşdiye
Mektebi Caddesi’ndedir. Yapı, bakla-
valıkuşağaoturanharicen sekiz köşeli
kasnaklı tek kubbelidir. Yüzler bir taş,
bir tuğla ile kabaca işlenm iştir. Mih­
rap, özensiz yapılmış ve çeşitli onarım-
lar gördükten sonra bugünkü durumu­
na gelmiştir. Dört sıra istalâktitlidir.
1965 yılında mescide zikzaklı tuğla ile
bir minare eklenmiştir.
Kurşunlu Camii, 1435 yılında Safi
oğlu Hacı Hasarı tarafından yaptırıl­
mıştır. Bergama Müzesi’ne ve HüküJ
met Dairesi’ne yakın tek kubbeli bir ya­
pıdır. Sağır kubbe kasnağı sekiz köşe­
lidir. Camiin kitabeli olan asıl kapısı
yandadır. Kubbe, baklavalı kuşakla du­
varlara oturur. Yuvarlak minaresi kes­
me taştandır. Mihrap basit bir çerçe­
ve içindedir.
Yıldırım Camii (Ulu Cami), kalenin
bulunduğu tepenin güney eteğinde,
Bergama Çayinın kenarında ve Tekye
Boğazina giden yolun başında yer alır
(1398-1399), Şehrin en büyük camii
olan bu yapının planı kareye yakındır
ve dört ayak üzerine dokuz kubbesi
olarak inşa edilm iştir. Camiin kitabe­
si, enkaz halindeki binadan 1905 yılın­
da bulunarak çıkarılmıştır. Cami kub­
beleri, kesme taştan dişli dört ayağa
ve duvara oturmaktadır. Camiin m ih­
rabı geniş ve zengindir. Yedi sıra ista-
lâktitli bir yaşmak ve etrafında sular
bulunmaktadır. Minber, basit mermer
yanlıklar üstünde, sekiz köşe, yıldız ka­
bartma korkulukludur. Minberin kapı­
sı, zengin rûmî süslemelerden sonra
dilim li bir taçla bitmektedir.
Minare, yapı ile bir bağ bulunma­
dan, batı cephesinin ortasına yakın bir
yerde binaya bitiştirilm iştir. 1956 yılın­
da yeniden inşa edilm iştir. 1905 yılın­
da eski minare temeli üzerine yaptırı­
lan minare, 1949 yılında bir rüzgârla yı­
kılmıştır.
Debbağhâne Hamamı, Yıldırım Ca­
m ii’nin karşısında. Bergama Çayinın
sağ kıyısında yer aiır. inşa tarzı ve süs­
lemesi, XIV -XV. yüzyıllara aittir. Ha­
mam, 1842 yılında derenin taşmasıy­
la yıkılmış ve bir daha yapılmamıştır.
Geniş bir soğukluktan serin bir mahal­
le girilir. Bu bölüm bir kubbe ve bir to ­
nozla, onların doğusu da büyük bir
kubbe ile örtülüdür. Serin bölümün
kubbesi çökmüştür.
Küplü Hamam, İncirli Mescid’in
bânisi Hatib Paşa oğlu Hibetullah Çe­
lebi tarafından yaptırılmıştır|6 Haziran
1427). Ece Mahallesi’nde yer alan ha­
mamın soğukluğu çatılıdır. Bugün
kubbesi yoktur.Soğukluk ortadan bir
kemerle ayrılmış iki eşit olmayan bö­
lümden oluşur. Göbek taşı 6 köşelidir.
52
Üstünde bir tepe camii, on altı dilim
bir helezon kubbe ile örtülüdür.
Hibetullah Medresesi, Bergama’da
ilk devirde yapılmış medreseler arasın­
da sadece II. Murad devrinde yapılan
medreselerden biridir. Hatib Paşaoğ-
lu diye bilinen Hibetullah Paşa tarafın­
dan yaptırılmıştır.
Umurbey Medresesi, Timurtaş Pa- [* /
şa’nm oğlu Umur Bey tarafından yap­
tırılmıştır. 1 3
XIV. yüzyıldan itibaren XIX. yüzyı­
la kadar kendilerine özgü nitelikleri ile
çok maksatlı olarak hanlar yapılmış ve
kullanılmıştır. 1870 yıllarında büyük
yangında ortadan kalkmış olan hanlar­
dan bugün, çeşitli onarımlarla günü­
müze gelmiş pek çok han vardır.
Çukur Han, Bergama’da halen
ayakta duran en eski handır. Saraçlar
arastası ile Şeftali Sokağı arasında yer
alır. XV. yüzyıla ait olduğu tahmin edil­
mektedir. iki katlıdır, ortadaki geniş av­
lu etrafına sıralanmış han odaları ve iki
katlı hayat bölümü altta dört köşeli
ayaklara oturan tonoz, üste iki paye ile
duvardaki kemerle bağlanır.
Han, 1870 yılında yangınla harap
olmuş, sel baskınlarından etkilenmiş
ve birçok kez onarım görmüştür.
Taş Han, Hatib Paşa oğlu Hibetullah
tarafından vakıf olarak 1432 yılında
yaptırılmıştır. Küplü Hamam’ın karşı­
sında ve Rüşdiye Mektebi Caddesi’­
ndedir. 1870 yangınından sonra deği­
şime uğramıştır.
Tek katlı, geniş kemerli, tonozlu bir
eyvan ile başlayan hanın iki tarafında
peyke yerleri vardır. Avlu üç taraftan
revaklıdır. Direkler ve başlıklar, Berga­
ma harabelerinden getirilm iştir. Avlu
çevresinde irili ufaklı on üç hücre var­
dır. Hepsi tonozludur.
Koyun Köprüsü, 1383 yılında Fele-
küddinoğlu Evne Bey tarafından yap­
tırılmıştır. Bergama’ya 5 kilometre
uzaklıkta, Bergama - Soma karayolu
üzerinde yer alır. Koyu renkli kumta-
şından yapılan köprünün kemerli iki
gözü vardır. Kemerler muntazam, alın­ BEYPAZARI: Akşemseddin
lar biraz daha kaba kesme taştandır. Camii
Orta kemer onarım görmüştür. Korku­
luklar, üstü kemerli kesme taştan ya­ şi hükümetçe yakalanarak cezalandı­
pılmıştır, Kitabenin bazı yerleri istik­ rılmıştır.
lâl Savaşinda Yunanlılar tarafından Beypazarı ilçesi, XVII. yüzyıl Os­
tahrip edilm iştir. Bergama’da bir de m a n lI mimarî tarzının özelliklerini ta­
bedesten vardır. şıyan eserlere sahiptir. Selçuklu Dev­
Bergama bugün, Ege Bölgesi’nin l e t i n d e n kalma tek yapı olan Sultan
kuzeybatı kesiminde, İzmir iline bağlı Alâeddin Camii, 1887 yılından önce
turistik bir ilçe merkezidir. yanmış, daha sonra yeniden o n a r ılm ış ­
t ı r (Mart 1887). Halen ilçede, her ikisi
de Sadrazam Nasuh Paşa tarafından
yaptırılmış bir cami ve bir han vardır.
Kurşunlu Camii’nin XVII. yüzyılın
başlarında yaptırıldığı sanılmaktadır.
Bazılarına göre, giriş kapısı üzerinde­
BEYPAZARI (Eski adı: Laga- ki beş satırlık kitabede bulunan 1684
nia). tarihi, onarım tarihidir. 1882’de yanan
Yerleşim bölgesi olarak tarihi cami, 1886’da Hacı Lâtif adlı bir hayır­
M.Ö.lere kadar inmektedir. 1853-1863 sever tarafından onarılmıştır.
yılları arasında Bursa iline bağlı (Hü- Tümüyle dikdörtgen fakat esas
davendigâr Sancağı) bir bucak merke­ ibadet mekânı bakımından 22.5 x 22.5
ziydi. 1868 yılından sonra Ankara liva­ kare planlı olan camiin tümü kesme
sına bağlı ilçe merkezi oldu. İlçede taştan yapılmıştır. Camiin yapılmış ol­
1816 yılında malî işlerini karıştıran ve duğu arazinin eğimli olması dolayısıy­
halkın vergi işlerine karışan birkaç ki­ la Kıble cephesi diğer cephelerden da­
 ha yüksektir. Temelden itibaren kes­
me taş duvarlar klasik devir Türk mi­
marisinin özelliğini taşır. İç mekânı be­
yaz badanalı bir sıva tabakası ile kap­
lı olan camide fazla bir özellik yoktur.
Nasuh Paşa Hanı (Beypazarı-Sulu
Han), Beypazarı Çarşısı içinde 1613 ta­
rihinde Nasuh Paşa tarafından yaptı­
rılmıştır. Kapısındaki yazıta göre (H.
1336) Kaymakam Hurşid Bey tarafın­
dan onarılmıştır. Han; klasik Osmanlı
şehir içi hanları biçiminde yapılmış
olup, kareye yakın dikdörtgen planda
ve iki katlıdır. Hemen hemen yıkıntı
haline gelmiştir.
Tekke Köyü Kara Davud Türbesi,
Beypazarindan Ankara yönünde Tek­
ke Köyün’dedir. Kare planlıdır. Türbe­
ye doğru yönden 080 m. enindeki ka­
pıdan girilir. Her dört iç köşede özgen-
gi seviyesinde başlayan çıkıntılar, yük­
seldikçe birer sivri kemer oluşturur.
Yapının dış yüzü, ince yonu kaplama­
dır. Taş sıraları eşit değildir. Yapının
Kara Davud’a ait olduğu birkaç söylen­
tiden ibarettir.
Beypazarı, bugün iç Anadolu Böl­
gesinin Yukarı Sakarya kesiminde,
Ankara iline bağlı bir ilçe merkezidir.
BEYŞEHİR (Eski adları: Karaia,
Karamanie).
Şehrin, Anadolu Selçuklu sultan­
larından Alâeddin Keykûbat tarafından
kurulduğu sanılmaktadır. Nitekim lbn-i
Bibi, bu sultanın Kayseri’den Antalya’­
ya giderken, Konya’dan geçtikten son­
ra yolda Beyşehir Gölü kıyısında cen­
netten güzel biryerde konakladığını ve
burasını çok beğenerek bir şehir ku­
rulmasını emrettiğini yazar.
Anadolu Selçuklu Devleti’nin yıkıl­
masından sonra, Anadolu Beylikleri
devrinde Hamidoğullarinın eline ge­
çen Beyşehir ve çevresi, sık sık Kara-
manoğullarinın saldırılarına uğradı.
Osmanlı Padişahı i. Murad’ın, oğlu Yıl­
dırım Bayezid’e, Germiyanoğlu Şah
Çelebi’nin kızı Devlet Hatun’u alması
sırasında burası, Yalvaç, Akşehir, İs­
parta ile birlikte Osmanlılar’a geçti.
Yıldırım Bayezid’in 1402 yılında yapı­
lan Ankara Savaşinda Timur’a yenil­
mesinden sonra Karamanoğullarinın
eline geçen Beyşehir, Çelebi Sultan
Mehmed tarafından kesin olarak Os­
manlI snırları içine alındı. XVII. yüzyıl
ortalarına doğru, güneyde Bozkır’a ka­
dar uzanan Sancak bölgesinin merkezi
oldu. Sancağa bağlı Seydişehir halkı
1826 yılında uğradıkları çekirge istilâsı
sebebiyle kıtlığın başgöstermesi üze­
rine şehri terketmek zorunda kaldılar­
sa da sonradan yerlerine geri döndüler
(1827).
Bugün Konya ilinin Akdeniz bölge­
si sınırları içinde kalan kesiminde il­
çe merkezi olan Beyşehir’de, Selçuk­
lular devrinde ve daha sonra yapılmış
Türk mimarisinin birçok örneği bulun­
maktadır. Bunlardan bazıları günümü­
ze kadar, birçok onarım geçirerek
ulaşmış, bazıları ise tümüyle yıkılmış­
tır.
Beyşehir Kalesi, şehrin Içşehir Ma­
hallesi’nde, evlerin bitimindeki kapı
günümüze kalmıştır. Kapı kemerlerinin
üstündeki üç kitabeden, soldaki esas
yazıtta, "Süleymanşehir ism ini alan bu
mübarek belde, din ve dünyanın yar­
dımcı büyük Padişah Gıyaseddin ve
dünya fatihi Keykâvusoğlu Mesud za­
manında büyük emir Eşrefoğlu Sey­
feddin Süleyman tarafından 687 sene­
sinde yapılmıştır" denilmektedir. Di­
ğerleri ise I. Ahmed ve IV. Murad’ın
1615 ve 1633 tarihli onarım kitabeleri­
dir.
Şehirdeki bedesten, Eşrefoğlu Ca­
m ii’nin kuzeybatısında, 35 metre uzak­
lıkta, içerisi payeli, dışı dükkânlıdır.
Bazı kaynaklarda “han” diye geçmek­
tedir. Üslûbundan OsmanlIlar zamanı­
na ai: olduğu anlaşılmaktadır. 1451
yılında Çavuşoğlu adlı kişi tarafından
onarılan bedesten, tümüyle kesme
taştan yapılmış olup, günümüzde ha­
rap durumdadır.
Demirli Mescit, şehrin batısında iç-
şehir Mahallesinde, Eşrefoğlu Camii’
ne yakındır. XIII. yüzyılın ikinci yarısın­
da yapıldığı tahmin edilmektedir. Ka­
reye yakın dikdörtgen planlı mescidin
girişi, alışılagelmişin tersine, mihrap
ekseni üzerinde bulunmayıp, yanda
batı yöndedir.
Büyük Hamam (Eşrefoğlu Hama­
mı), Eşrefoğlu Camii’n kuzeybatısında
bulunur. 1297 yılında yapıldığı sanıl­
maktadır. Büyük bir bölümü toprağa
gömülmüş ve oldukça harap durumda­
dır. Kadınlar ve erkeklere mahsus ç if­
te hamam olarak inşa edilmiştir.
Soyunma bölümünün büyük kubbesi
duvarlara ve köşelere, üçgen kesitli
plaster şeklinde zemine kadar inen
ayaklara dayandırılmış, sivri kemerli
tromplara oturtulmuştur.
Eşrefoğlu Camii, Eşrefoğlu Süley­
man Bey tarafından 1297 yılında yap­
tırılmıştır. Selçuklu sanatını zengin ve
gösterişli bir biçimde sürdüren yapı,
uzunlamasına dikdörtgen bir planda,
altı sıra halinde mukarnaslı başlıklı 48
ağaç üzerine mihraba dikey uzanan ki­
rişlerle yedi nefe sahiptir. Camiden
içeri girilince, portalden 4 metre uzak­
lıktaki tümüyle sırlı tuğla ve çini mo­
zaikle kaplanmış, sivri kemerli bir iç
portalden orta nefe geçilmektedir. Ta­
van kirişle ri konsolların araları
renkli kalem işleri ile süslüdür. Tümü
ile firûze, lacivert ve mor renkli moza­
ik çinilerle kaplı olan mihrap, Konya
ve çevresindeki diğer çinili mihraplar­
dan daha büyüktür.
Eşrefoğlu Süleyman Bey Kümbe­
ti, aynı adlı camiin doğu duvarına bi­
tişiktir. Emir Seyfeddin Süleyman
tarafından yaptırılmıştır(1301). Kesme
taştan sekizgen gövde üzerine içten
kubbe, dıştan konik bir çatı ile örtülü
olarak yapılmıştır. Üst katta ortada üç
sanduka yer almaktadır. Bunlardan or­
tadaki Eşrefoğlu Emir Seyfeddin Sü­
leyman’a, solundaki oğluna, sağındaki
ise karısı Sultan Hatun’a aittir.
Kubadâbâd Sarayı, Beyşehir Gölü
kıyısında, Sultan Alâeddin Keykûbad
tarafından 1227 tarihinde yaptırılmış­
tır. Sarayın planlanması ve yapımı için
vezir Sadeddin Köpek görevlendiril­
miştir. 5 bin 200 metrekarelik alana ya­
yılan sarayın çevresi surlarla çevriliydi.
Saray kalıntılarında yapılan kazılar so­
nunda, Selçuklu çağına ait pek çok
eser bulunmuş, çok değerli çiniler el­
de edilmiştir.
Kızılören Hanı, Beyşehir yolu üze­
rinde i. Gıyaseddin Keyhüsrev adına,
1206 yılında, Emir Kutluh tarafından
yaptırılmış üç nefli geniş, kapalı holün
önünde kenarları taşan ve iki yanda ey­
van biçiminde dörder revaklı geniş bir
avlu ile köşeleri dolduran tonozlu dik­
dörtgen birer oda ve ileri fırlamış iki
katlı geniş cephesi ile değişik bir pla­
na sahiptir.
Kuruçeşme Hanı, Beyşehir yolu
üzerinde, Keyhüsrev b. Kılıç Arslan ta­
rafından yaptırılmıştır.
Kandemir Mescidi, Kızılören Han’a
yaklaşık 400 metre uzaklıktadır. Emir
Kandemir mamuresinin bir parçası
olarak yapıldığı düşünülmektedir. Mih­
rabı, uzunlamasına planlı yapının kısa
kıble duvarlarında yer alır.
Kız Kulesi, Beyşehir Gölü’ndeki
adanın üzerindedir. Yer yer bir, iki, üç
katlı korunaklı bir şatodur. Bugün dö­
külmüş olan mavi Selçuklu çinileriy­
le kaplıdır.
Şeyh Cemaleddin Türbesi, hangi
tarihte yapıldığı bilinmemekle beraber,
yılında müştemilatıyla birlikte onarıl­
mıştır (Şubat 1894).
Taş Medrese, Beyşehir’de Esrefoğ-
lu Camii’nin batısında bulunur. İlhanlı
beylerinden İsmail Ağa tarafından yap­
tırılan medreseden, bugün yalnızca
portali ile kubbeli odası kalmıştır.
Beyşehir Köşkü Köyü Mescidi,
XIV. yüzyıla ait olduğu sanılır. Beyşe­
hir - Kıreli şosesi üzerinde, Değirmen
mevkiinden 7 kilometre içerdedir. Köy­
lüler tarafından "Nasuh Bey Camii" di­
ye adlandırılmaktadır. Mescit, dıştan
dışa yaklaşık 13.65x15.60 m. boyutun­
da ve Kıble yönünde uzanan, düzgün
bir plana sahiptir. Yapı, 1967-1969 yıl­
ları arasında Vakıflar Genel Müdürlü-
ğü’nce genel bironarımdan geçmiştir.
BİGA (Eski adları: Pegae, Pigas,
Sidene/Menbalar, Boğaz Şehri).
Eski "Pegae” nin yerine kurulan Bi­
ga, M.Ö. 334 yılında Büyük İskender ta­
rafından Makedonya K rallığina katıl­
mış, daha sonra Bizanslılar’ın eline
geçmiştir. BizanslIlar tarafından bayın­
dır hale getirilen Biga’ya XVI. yüzyıl
başlarında Andronikos Palaiologos,
Türkler ile savaşmak üzere bir tür pa­
ralı asker olan Katalanlar yerleştirildi.
Ancak bunlar bir süre sonra kendileri­
ni serbest olarak yönetmeye başladı­
lar. Daha sonra Osman Gazi’nin Kara-
boğaadlı bir kumandanı, yörenin alın­
53
ması işi ile görevlendirildi. Biga, 1364 taniye şehri, BigaSancağı’nın merke­ menliği altına girmiştir. Tarihte ilk si­
yılında Osmanlı Devleti’ne bağlanarak zi idi. 1881 yılında Biga, Karasi yasi egmenlik kuran devlet olarak
bugünkü adını aldı. Ünlü Timurtaş Pa- vilayetine bağlanınca, şehir de Kara­ Etiler burada görülmektedir. Eti Devle­
şa’nın oğlu Gazi Umur Bey, Biga'daca- si Sancafy’na bağlandı. Bu durum Ka- t i ’nin M.Ö. 1200 ylında yıkılması üze­
mi, medrese ve şadırân yaptırdı, impa­ rasi’nin Bursa vilayetine bağlanma­ rine şehir, Frigya yönetimine ve kısa
ratorluğun son yıllarında Biga, yolları­ sına kadar sürdü ve 1888 yılında şehir, bir süre sonra da Lidya’nın eline geç­
nın güvensizliği sebebi İle ticaretten tekrar Biga Mutasarrıflığı’na geçti. Mu­ m iştir. M.Ö. 546 yılında Lidyalılar’ın
yararlanamaz duruma geldi ve bundan tasarrıflıkta bulunan dinî otoriteler, Persler tarafından yenilmesi üzerine
da zarar gördü. Müslümanlar için müftü, kadı, naib ve Pers İmparatorluğuma katıldı. Persler’-
XIX. yüzyıl sonunda Mutasarrıflıkimam, Ortodoks Rumlar, Bulgarlar, in de M.Ö. 344’te Büyük İskender ta­
olan Biga’da 6 bin kişilik bir ordunun Gregoryen Ermeniler için kendi cema­ rafından yenilmesiyle İskender’in yöne­
genel karargâhı bulunmakta idi. atlerinden seçilen dinî liderlerdi. timine girdi. M.O. I. yüzyılda Romalı­
Bu yüzyılın sonunda Biga’ya Mer­ Biga, bugün Marmara bölgesinin lar tarafından yönetilmekte olan bu
yem Ana adlı bir Rum kilisesi (1871) ile Güney Marmara bölümünde, Çanakka­ topraklar M.Ö. 1395 yılında Roma Im-
bir Ermeni mektebi (1893) yaptırılmış, le iline bağlı ilçedir. paratorluğu'nun parçalanması üzerine
mevcut bir Ermeni kilisesi de onarıl­ Bizans’ın yönetiminde kaldı.
mıştır (1891). BizanslIlar doğudan ve batıdan sü­
Osmanlı döneminde Biga’da en rekli saldırılara uğradıklarından şehir­
çok buğday, arpa, yulaf, mısır, üzüm lerde kale yapımına önem verirlerdi.
ekilirdi. Zeytinliklerin kapladığı alan Bu arada şimdiki B ilecik’in doğusun­
1517 hektardı. Kaza merkezi yakınla­ BİGADİÇ da, Hamsu ve Dabağhane derelerinin
rında altın madeni çıkarılırdı. Lapseki Osmanlı imparatorluğu dönemin­ vadileri arasında, bir kaya çıkıntısı üze­
yakınlarındaki Kori ve Derindere’de de Bursa vilayetine bağlı olan Bigadiç, rinde “ Belekoma Kalesi” ni yaptılar. Bi­
çinko ve bakır yatakları vardı. Astyra Karasi Sancağı’nın güney doğusunda zans’ta da da Ortacağ’da çok yaygın
adı verilen altın madeni bir Ingiliz şir­ yer alırdı. Kuzey batıda Balıkesir Mer­ olan feodalite yürürlükteydi. Ülke Tek­
keti tarafından işletilirdi. Pazarköy kez kazası, kuzey doğuda Bursa Mer­ fur denilen beyler arasında bölünmüş­
nahiyesinde bulunan simli kurşun ma­ kez Sancağı, güney ve güney batıda tü.
deninin ihale ile işletilm esine (1889), Sındırgı kazası ile sınırlandırılmıştı. Na- Bithyniabölgesi içinde bulunan Bi­
bunlardan üç adedinin Madam Buka- ipesi yoktu. Yine bu yüzyılda kazada hü­ lecik, Müslümanlar’ın Anadolu’yu al­
m ili’ye dokuz yıl süreyle ihale edilme­ kümet konağı, belediye binası, posta malarına kadar Bizans egemenliğinde
sine (1891) karar verilm iştir. Avlonya ve telgraf idaresi binalarının dışında 8 kaldı. Muaviye devrinde (673-678) Müs­
kazasında ise gümüş madenleri 1818 cami, 2 medrese, 1 tekke, 125 çeş­ lümanlar Bithynia’yı istila ettiler. Bu is­
yılında işetmeye açılmıştır. Bundan me, 4 hamam, 4 han, 1 gazino, 12 tilâdan sonra, başta Bilecik olmak
başka diğer madenler Amerikan Kon­ kahve, 82 dükkân, 4 fırın, 13 tabakha­ üzere Söğüt, Bozüyük, Müslümanlar’ın
solos Yardımcısı M. Frank Alvert tara­ ne bulunmaktaydı. Ev sayısı ise 726 idi. İstanbul önlerinde Bizanslılar'ayenil­
fından işletilmekteydi. Mutasarrıflı^ 1827 yılında büyük bir çekirge istilası­ melerine kadar Emeviler’in elinde kal­
aynı zamanda zengin demir yatakları­ na uğrayan şehir, büyük bir kıtlık çek­ dı, yenilgiden sonra yeniden Bizans’ın
na da sahipti. m iştir. eline geçti.
Düyûn-ı Umumiye idaresi, Biga’ya XIX. yüzyıl sonunda Bigadiç’te 569 Halife Harun Reşid zamanında
bağlı Ayvcacık’ta bir Tuzla’yı işletmek­ öğrencili 24 okul bulunmaktaydı (2 (9797) Bithynia bölgesinin öteki şehir­
teydi. 1 Mart 1890 - 28 Şubat 1891 ta­ medresede 18 öğrenci; 22 öğretim ku- leri gibi Bilecik de Abbasîlerin eline
rihleri arasında Tuzla’dan gelir 436 bin rumunda 551 öğrenci). Bu yüzyılda Bi­ geçti. Bizans Imparatoriçesi Elrene
219 kuruştu. gadiç, İdarî bakımdan 51 köye bölün­ Harun Reşid’in bütün tekliflerini kabul
Mutasarrıflıkta kurulan modern an­ müştü ve toplam nüfusu 12 bin 805 ki­ edince antlaşma yapıldı ve Bilecik, ye­
lamda fabrikalardan ilki, Ayvacık Kay­ şi idi. niden Bizans egemenliğine geçti.
makamı tarafından gerçekleştirilen, İlçede Kanunî vezirlerinden Kasım Bizans’ın doğu sınırlarını tehdit
Küçükkuyu'daki yağ imalâthanesi idi Paşa’nın yaptırdığı cami ünlüdür. Ay­ eden Selçuk Türkleri’ni Anadolu’dan
ve bu imalâthanede buharla çalışan rıca bir de kimin tarafından yaptırıldı­ çıkarmak ve İslâmiyet’i ortadan kaldır­
makineler vardı. İlçede ilk büyük un ğı bilinmeyen, plan ve yapısı bakımın­ mak amacıyla 1071 tarihinde IV. Roma-
fabrikası 1882 yılında kurulmuş, ancak dan son dönem mimarî örneklerinden nos Diogenes doğuya giderken
yollarının yetersizliği sebebiyle uzun olan “ Yeşilli Cami” vardır. Bu camiin Bicelik'e gelmiş ve buradan Eskişe­
süre faaliyetten uzak kalmıştı'. kuzeydeki sütunlu son cemat yeri ve hir’e geçmiştir. Ancak 26 Ağustos
Mutasarrıflıkta, el sanatları daha kuzeydoğu köşedeki minare tabanı, 1071 yılındaAlparslan’ayenilince Ana­
çok Rumlar, Ermenilerve Yahudiler ta­ plandan ayrı düşünüldüğünden düzen­ dolu’nun kapıları Türkler'e açılmış ol­
rafından uygulanmaktaydı. Nalbantlık, li bir haç plan oluşturur. Haçın kolla­ du. Bu tarihten sonra Kutalmışoğlu
göçebe yaşayan çingenelerin mesle­ rında ikişer sütunun taşıdığı yan Süleyman Şah yönetmindeki Türk or­
ği idi. Mutasarrıflığın ticaret hayatı gelirler ve yarım silindirik mihrap nişi duları, düzenli bir biçimde Anadolu'­
Kale-i Sultaniye’de (Çanakkale) yoğun­ ile ahşap tavan, son dönemin tipik mi­ nun fethine giriştiler. 1078 yılında
laşmıştı. marî özelliklerindendir. Kuzey’de altı Süleyman Şah İznik’i de fethederek bu
Mutasarrıflık olarak Biga, İdarî ba­ sütunlu bir son cemaat yeri bulunmak­ şehri başkent yaptı. Genişleyen Ana­
kımdan 5 kazaya, 8 nahiyeye, 438 kö­ tadır. dolu Selçuklu Devleti’nin sınırları için­
ye bölünmüştü. Biga’ya Dimetoka, Bigadiç, bugün Marmara Bölgesi’ de bu tarihlerde Bilecikde bulunuyor­
Çan, Kara Biga nahiyeleri bağlıydı. Bu nin Güney Marmara kesiminde Balıke­ du. 1092 tarihinde Büyük Selçuklu Sul­
yüzyılda Biga’nın nüfusu 44 bin 738 ki­ s ir’e bağlı ilçe merkezidir. tanı Melikşah’ın ölümü üzerine Süley­
şi idi. man Şah’ın oğlu I. Kılıç Arslan, İznik'e
1883 yılında Biga Sancağı’na ait gelerek yönetimi ele aldı.
bazı çiftliklerde gerekli tahkikat yapı­ Selçuk Türkleri İstanbu’u tehdit et­
larak, buralara göçmen yerleştirilm e­ mekteydiler. İmparator Mihail Dukas,
sine karar verilmiş, ancak yerli halkla Selçuklular ile başa çıkamayacağını
çıkan anlaşmazlık dolayısıyla Riisdem BİLECİK (Eski adları: Agriiium, anlayınca Hıristiyan âleminden yardım
Efendi görevlendirilmiştir. Göçmenler Belekoma). istedi. Avrupa’dan toplanan Haçlı kuv­
için Osmanlı Ovası’nda “ Teşvikiye", Daha çok batıdan doğuya, Trakya’­ vetleri Isanbul’a gelerek i. Aleksios
“ Osmaniye" ve "Tevtikiye" adlı üç köy dan Anadolu yakasına karşı çeşitli ül­ Komnenos tarafından Anadolu Sel­
kurulmuş, aynı yıl Kafkasya’dan göç ke ordularının yolu üzerinde bir uğrak çuklu Devleti’nin başkenti üzerine
eden halk buralara yerleştirilm iştir. yeri olduğu için, Bilecik, tarihin birçok gönderildiler. 19 Haziran 1097 tarihin­
1876-1881 tarihleri arasında Kale-i Sul­ devirlerinde ve birçok devletlerin ege­ de Iznik'i kuşatıp aldılar. Nikomedia
54
(İzmit) ve İznik’ten gelen yollar, Sakar­
ya Nehri kenarlarında birleşiyordu. Bu­
radan biraz sonra nehri terk ederek
güneyde bir vadi içinde Bilecik’ten ge­
çip Eskişehir’e varmaktaydı. Haçlı kuv­
vetleri Bilecik’ten geçmek zorundaydı­
lar. 26 Haziran’da İznik’i terkettiler. Sa­
karya Köprüsü kenarında birleşmek
üzere iki ayrı kol halinde ilerlediler. Bu
köprü kenarında Lefke (Osmaneli) adı­
nı taşıyan köyde, Haçlı kumandanları
ile tanışmak üzere bir toplantı yaptı­
lar. 28 Haziran’da B ilecik’ten geçerek
Eskişehir’e vardılar. Bilecik bu tarih­
te yine BizanslIların eline geçti ve Os­
man Bey’in almasına kadarda Bizans
egemenliğinde kaldı.
Oğuzların Kayı boyuna mensup
olan Osmanlı İmparatorluğu’nun kuru­
cusu Osman Bey’in babası Ertuğrul
Bey’in Anadolu’ya gelişi hakkında bir­
çok söylenti vardır. Ertuğrul Bey’in üç
oğlu vardı. Gündüz Bey, Sarıbatı
(Sarıbatı-Savcı) ve Osman Bey.
Osmanlı Devleti’nin kurucusu Os­
man Bey, Köse Mihal’in haber verme­
si üzerine, Belekoma Tekfuru’nun
hazırladığı bir suikastten kurtulunca,
bu kaleyi tekfurdan aldı.
Bilecik Kalesi, BizanslIlardan 1299
yılında alındı, ancak ay ve günü kesin
olarak belli değildir. Olaylar yaylaya
çıkma mevsiminde cereyan ettiğine
göre, fethin yaz başında olması düşü­
nülebilir.
Osman Gazi, Bilecik’i fethettikten
sonra burayı kendine merkez edindi ve
şehrin kadılığına da kayınbabası Şeyh
Edeball’yi getirdi. Şehir ve havalisini rafından büyük ilgi görmüştür.
ailesinin geçimine ayırdı, oğlu Alâed­ Şehir önceleri tepenin üzerinde bu­
din Paşa ile annesini buraya yerleştir­ lunan kalenin civarında kurulmuş, kar­
di. Şeyh Edebali B ile c ik ’te imar şı tepede Şeyh Edebali’nin Türbesi’-
işlerine girişti, birçok ev ve dükkân nin, onun biraz altında Orhan Gazi Ca­
yaptırdı. Osman Gazi de B ilecik’te bir mii ve bir medresesinin bulunması se­
cami ve bir ev yaptırdı. Fakat bunların bebi ile kuzeybatıya doğru büyümeye
ikisi de Yunanlılar tarafından Kurtuluş başlamıştır. Daha sonra şehir her yön­
Savaşı’nda yakılmıştır. de gelişmiş, Aşağı imaretler ve Tabak­
Bilecik, Yıldırım Bayezid devrine hane mahalleleri meydana gelmiştir.
kadar Osmanlı yönetiminde kaldı. Bir taraftan Türk mimari tarzında ev­
1402 Temmuz’unda Yıldırım’ın Timur’a ler, camiler ve medreseler yapılırken,
yenilmesi üzerine, iki ay kadar Timur’­ daracık sokaklar, her sokak başında
un egemenliğine geçti, Fetret Devri’- bir mescit, çıkık ve geniş saçaklı ev­
nde Çelebi Suitan Mehmed tarafından ler ve kafesli pencereler, şehrin belli
yeniden Osmanlı egemenliği altına başlı özellikleri olmuştur.
alındı. Bilecik’te fetihten sonra bir hayli
II. Rum kalmıştır. Şehir büyüdükçe Türk­
Bayezid ile Şehzade Cem arasın­
daki saltanat kavgasının Bilecik’in çok ler ile Rumlar ayrı ayrı oturmak gere­
yanında cereyan ettiği ve Yavuz Sul­ ğini hissetmişler ve ayrı ayrı mahalle­
tan Selim’in Iran seferine giderken ge­ ler oluşturmuşlardır. Osman Gazi, Or­
nel yol üzerinde bulunan Bilecik’te or­ han Gazi ve Aşağı Camilerin etrafın­
dusu ile konakladığı tarih kaynakların­ da evler yapılmaya başlanmış, bu su­
ca belirtilir. retle kale ve civarı Islâm mahalleleri
Gerek Romalılar, gerekse Bizans­ olarak kalmıştır. Rumların ise bir bö­
lIlar zamanında Bilecik, il merkezinin lümü civar köylere gitmiş, diğer bölü­
küçük bir yerolduğu tahmin edil­ mü ise bugünkü Bilecik merkezinin'
mektedir. Fakat çok eskiden beri bü­ bulunduğu yere yerleşmişlerdir. Za­
yük ve genel bir yol olarak kullanılan man geçtikçe ayrı mahallelerde oturan
ve İstanbul şoşesi olarak anılan İstan­ iki toplum arasında ekonomik ilişkiler
bul - Bağdad kervan yolu üzerinde bu­ fazlalaşmış, sosyal ilişkiler gelişmiş
lunması, adının çok eskiden beri bilin­ ve kaynaşma başlamıştır. Şehir yavaş
mesini sağlamıştır. Bilecik, Osmanlı yavaş yukarı mahalleye çıkmış ve bun­
Türklerinin eline geçtikten sonra bir­ dan sonra devlet yapıları ve evler bu­
denbire önem kazandı. Osman Gazi’- raya inşa edilmiştir. Şehrin genellikle
nin fethettiği ilk önemli kale olması ve sakin, ancak ipekçilik ve dokumacılık
Şeyh Edebali’nin türbesinin burada alanında hareketli yaşantısı Kurtuluş
bulunmasının sonucu olarak halk ta­ Savaşı’nda Yunanlıların şehri işgaline
55
 kadar sürmüştür.
1921 yılı başlarında Yunanlılar
kez Bilecik’e girdilerse de, ikisinde de
Türk kuvvetleri önünde kasabayı bıra­
kıp, çekilmek zorunda kaldılar. Birinci
ve İkinci İnönü Savaşları Söğüt’ün az
güneyinde, İnönü Köyü civarında ce­
reyan etti. 1921 yazında Bilecik, Yu­
nanlılar tarafından işgal edildi, yakıl­
dı. Birkaç cami harabesinden başka
hiçbir şey kalmadı. Yüksekte olan ye­
ni mahallede Bilecik yeniden kuruldu.
Şehir 6 Eylül 1922 günü Türkler tara­
fından geri alındı.
Osmanlı imparatorluğu’nun ilk yıl­
larında önceleri merkezi Kütahya'da
bulunan Anadolu eyaletinin Sultanö-
nü (Sarayönü) Sancağı’na bağlı bir ka­
za idi. 1858 tarihli "Vülât-i zâm ve
Mutasarnfın-ı K irim ile Kaymakamla­
rının vezâifini Şâmil Talimatı” na göre,
Osmanlı Devleti ülkesi eyâlet ve elvi-
ye (livalar, sancaklar) ve kazalara bö­
lündü. Bu talimata göre Bilecik, 1885
yılında Hüdâvendigâr (Bursa) vilayeti­
ne bağlı bir liva haline geldi. Livaya
"Ertuğrul" adı verildi. Bu durum, 1924
yılına kadar sürdü.
1890 yılllarında İdarî bakımdan 6
nahiyeye ayrılmıştı. Bunlar. Bilecik,
Küplü, Pazarcık, Yarhisar (llyasbey),
Lefke (Osmaneli), Göl pazarı olup 176
köyü vardı. Toplam nüfusu 96 bin
283’tü.
Bilecik’te bir Rum Ortodoks pisko­
posu vardı. Sancağın idare meclisin­
de başpiskoposluğu temsil ederdi. Bir
Ermeni papazı da yine idare m eclisi­
nin kendisine verdiği yetkiye dayana­
rak kendi cemaatinin davalarına bakar­
dı. Yine Bilecik şehrinde “ Naib" baş­
kanlığında bir “ Bidayet Mahkemesi",
“Asliye, Islah ve Ağır Ceza" mahkeme­
leri olarak görevlerini sürdürürdü.
Müdde-i umumî (savcı) vekili bir mah­
kemece atanırdı.
Şehirde, tarım ve tezgâh işleri ol­
dukça gelişmişti. Bu arada ünlü ipek
kadifeleri dokunurdu. XVIII. yüzyılın
başlarından itibaren ipek ticaretinin
merkezi olan Bilecik’te “İpek Han", bu
ilin ipek ticaretinde büyük yer aldı ve
yüz yıl kadar Düzoğulları’na aitti. 1890
yılında ise bir Ermeni ailesine geçti.
1892 yılında da on yedi bin kuruş mas­
rafla Mahallî Efkâr Komisyonu ve ida­
re Meclisi azasından bir kişiyle Mec-
tis-i Efkâr müdürlerinden oluşan bir
heyet marifetiyle bu han onarılmıştır.
Burada dokunan dokuma maddeleri
ise, 1881 yılında gümrükten muaf tu­
tulmuşlardır.
Bilecik’in folkloru yaklaşık Osman­
lIlardan günümüze kadar değişmeyen
oyunları, figürleri ve motifleriyle de­
vam etmektedir. Bölgede en çok tanı­
nıp sevilen oyunlar ‘Kralın Kızı"\ıe 'Sö­
ğ ü t’ün Erenleri" dir.
“ Kralın Kızı": Yarhisar Tekfuru’nun
Nilüfer Hatun (Holophira veya Olive-
ra) adında bir kızı vardır. Bu kız Bile­
cik Tekfuru ile nişanlıdır. Günün birin­
de, Osman Gazi'nin yakışıklılığı ile dil­
lere destan olan oğlu Orhan Bey, Yar­
hisar Tefuru’nun sarayı önünden ge­
çerken Nilüfer Hatun’un kuyudan su
çektiğini görür. İkisi bir anda birbirine
ikiâşık olurlar ve karşılıklı name söyler­
ler.
"Söğüt’ün Erenleri": Btleçik Tek­
furu, Yarhisar T ekfuru’ nun kızı Ni­
lüfer Hatun’la evlenecektir. Bu düğü­
nü fırsat bilen tekfurlar, Osman Gazi’-
ye bir tuzak hazırlarlar. Yapılacak dü­
ğüne Osman Gazi’yi de davet edecek­
ler ve alınacak tertibatla onu yok ede­
ceklerdir. Osman Gazi, bu tuzağı dos­
tane ilişkiler içinde bulunduğu Har-
mankaya Tekfuru Köse Mihal’den öğ­
renir ve bir plan hazırlar. Bu plan ay­
nen uygulanır. Yapılan çarpışma so­
nunda Çakırpınar’daki düğün dağıtılır.
Bilecik Tekfuru öldürülür ve gelin Ni­
lüfer Hatun, Orhan Bey tarafından ka­
çırılır. Bu arada bir de türkü söylenir.
“ Söğüt erenleri, çevirin gidenleri
Ne güzel baş bağlıyor Söğüt’ün gü­
zelleri" diye.
Bilecik’te Osmanlı imparatorluğu
döneminde birçok yapılar meydana
getirilmiş, bunlardan bir bölümü günü­
müze kadar gelebilmiş, bir bölümü ise,
Yunan işgali sırasında tahrip edilmiş­
tir.
Bilecik Kalesi’nin bedenleri yok ol­
muş, doğu yüzünde kayaların boş yer­
lerini dolduran duvar parçaları günü­
müze kalmıştır.
Orhan Gazi Camii, XIV. yüzyılda Or­
han Gazi tarafından yaptırılmıştır.
16.50 x 17.50 m. arasında değişen be­
den duvarlarının oluşturduğu kareye
yakın altyapı, 9.50 m. yüksekliğe kadar
çıkar. Bu kitlenin üzerine sekiz köşeli
alçak ve kasnak ve yarım yuvarlak kub­
be oturur. Kareye yakın dikdörtgen
planı ve mekân konstrüksiyonu bakı­
mından tek üniteli olan cami tipine gir­
mekte ve iç mekân oluşumu bakımın­
dan değişik bir durum göstermektedir.
Kaba taş duvarlar ve çıkıntılı kirpi sa­
çaklarla sona eren az eğimli çatıyı, or­
ta bölümde basık bir kasnak ve kub­
be örter. Kubbe üzeri kurşunla kaplan­
mış olduğundan, halk Kurşunlu Cami
olarak tanımaktadır. Cami, 1895 ve
1902 yıllarında onarım görmüştür.
Osman Gazi Camii ise, eski Bile­
c ik ’in kuzeybatı kesiminde, vadi için­
deki platforma kurulan ve Orhan Ga­
z i’nin babası adına yaptırılan bir yapı­
dır. istiklâl Savaşı'nda harap olan ca­
miin kuzey duvarı ile minaresi ve avlu
duvarlarından bir bölümü ayaktadır.
Dikdörtgen planlı ve ahşap tavanlı o l­
duğu sanılmaktadır. Sade bir yapı ola­
rak yapılan beden duvarlarında moloz
taş kullanılmıştır. Cami, 1847 yılında
onarım görmüştür.
Emirler Camii, ilin doğusunda, aynı
adı taşıyan mahallede yer alır. XVIII.
yüzyıl yapısıdır. Yapının az bir bölümü
günümüze kadar gelebilmiştir.
Vezirhan Köprülü Mehmed Paşa
Camii, Bilecik’in 16 kilometre batısın­
da, Bilecik - İzmit yolu üzerinde küçük
ilçede, anayolun kıyısında, 1665 yılın­
da Köprülü Mehmed Paşa tarafından
yaptırılmıştır. Dikdörtgen planlı camiin
beden duvarları kesme taştan yapılmış
olup, duvarlar kirpi saçaklarla sonuç­
lanır. Camiin Mimar Sinan’a ait oldu­
ğu ileri sürülmekte ise de, sadece
cümle kapısı üzerinde 106 H. (1655) ta­
rihinden başka bir kayıt bulunama­
maktadır.
Orhan Gazi İmareti, eski Bilecik’­
in doğu ucunda, Orhan Gazi devrinde
yapılmıştır. Yapı, yarı yarıya yok ol­
muştur. Orta eksen üzerindeki mekân
duvarları ayaktadır. Orta eksendeki
yan yana iki kubbeli bölümden mey­
dana gelen orta bölüm, büyük bir ke­
merle birbirine birleşmekte ve kuzey-
güney yönünde uzanan dikdörtgen
mekânı meydana getirmektedir. Bu iki
bölümün de üzerini tuğla kubbeler ört­
mektedir.
Ertuğrul Gazi Türbesi, yol üzerin­
deki tarihî mezarlığın başında bulu­
nan, Osmanlı Devleti’nin kurucusu, Er­
tuğrul Gazi’ye aittir, ilk olarak III. Mus­
tafa tarafından onarılmış (1757), daha
sonra 1887 ve 1890 yıllarında onarım-
larlayapı sağlamlaştırılmıştır. Altıgen
planlı türbenin beden duvarları, bir sıra
taş, iki sıra tuğladan ve taşlar arası di­
key konumda derzli olarak yapılmış
olup, saçak silmeleri düz, mekânı ör­
ten kubbe ise kurşunla kaplıdır.
Şeyh Edebali Zaviyesi ve Mal Ha­
tun Türbesi, eski Bilecik’in kuzeyinde,
Orhan Cami’nin üzerindeki tepede bu­
lunan ve Osman Gazi’nin vasiyeti üze­
rine Orhan Gazi tarafından yaptırılan
bir yapı topluluğudur (XIV. yüzyıl), ilk
yapılan zaviye, çeşitli etkenlerle orta­
dan kalkmış, Osman Bey’in eşi Mal
Hatun Türbesi yanında yeniden yapıl­
mıştır. Aynı zamanda Şeyh Edebali’nin
türbesi de bulunan zaviye, mescit,
türbe ve dergâhtan oluşan bir yapı
kompleksi halindedir. -
Edebali Türbesi ve dergâh aynı ya­
pı içinde olup, Mal Hatun Türbesi,
bunların doğusunda kare planlı ayrı bir
yapıdır.
Rüsdem Paşa’nın yaptırdığı “ Vezir­
han Kervansarayı" ile Gölpazarı’nda
Mihal Gazi’nin torunlarından Mihal
Bey tarafından yaptırılan “ Taşhan Ker­
vansarayı", önemli kervansaraylardır.
Tarihî köprüler ve diğer eski eser­
ler şunlardır: Rüsdem Paşa tarafından
Mimar Sinan’a yaptırılan 'Taşköprü”,
Bilecik’in Vezirhan köyü yakınında Ka­
rasu üzerinde “ Rüsdem Paşa Köprü­
sü", Söğüt’te “ Koyunlu Köprüsü’', Sö­
ğüt ilçesinde " Said Bey Çeşmesi"
(1919), bundan başka ilçedeki “ Ferhad
Paşa", "Çarşı", " Orta Hamam", “ Er­
tuğrul", "Kadın”, “ Mezar" çeşmeleri­
nin de tarihî değeri vardır.
Gölpazarı’ndaki “ Horhor Çeşme­
s i”, Bayraktar Dede önündeki ve Zafer
Sokağı başındaki çeşmeler, II. Abdül-
hamid tarafından idadî (lise) olarak
1903 yılında yaptırılan "Hamidiye ida­
disi", şimdi Ertuğrul Gazi ilkokulu’dur.
Giriş kapısında Abdülhamid’in tuğra­
sı olup çok değerlidir.
Yukarıdaki yapıların dışında, bura­
da yaşayan Hıristiyan ahali için Akça­
şehir köyünde “ Hagios Elias” adlı bir
Rum kilisesi yaptırılmıştır (1868).
 BİTLİS (Eski adları: Badlis, Bed-
lis, Betlis, Bidlis, Bateş; Pağeş, Pağiş,
Kudama).
B itlis ’in ilk kez ne zaman kuruldu­
ğu ve adının nereden geldiği, kesjn
olarak bilinmemektedir. Şehrin M.Ö.
700 yılında Mitani Urartular tarafından
kurulduğu, belgeler ve eski kaynalar-
dan anlaşılmaktadır. B itlis’in yöresel
önemi ilk kez Büyük İskender’in dik­
katini çekmiştir. İskender’in Badlis ad­
lı bir kumandana veya kölesine, bura­
da zaptedilmesi olanak dışı olan bir
kale inşa ettirilmesi emrini verdiği söy­
BİRECİK: Akşemseddin Camii (XIX. yüzyıl yarısı). lentiler arasındadır. Şehir M.Ö. 600 yı­
lında Romalılar tarafından istilâya uğ­
radı.
Serasker Hâfız Paşa komutasındaki
BİRECİK Orta Çağ’ın Bizans kaynaklarında
Türk Ordusu, Birecik’ten birkaç saat
Asûrîierin çivi yazılı kitabelerinde uzaklıkta, Fırat Nehri’nin sağ sahilin­ Bitlis Boğazı’nın adı geçmektedir. Ay­
adı geçen “ TU” (Tepe) ■ Bursip veya deki tepelerde yer tuttu. O zaman Türk rıca Bitlis, Ermeni yaşamında önemli
Masrip’in bugünkü Birecik’in bulundu­ Ordusu yüzbaşı rütbesinde bulunan bir rol oynamıştır. "Pağeş”, adına Er­
ğu yerde olması gerekir. Aramî Eti’le- Mareşal Moltke’nin önerileri dikkate meni kaynaklarında sık sık rastlan-
rin “ Birtha” , Asurlular’ın “ Karsulmanı alındı ve 24 Haziran’da meydana gelen maktadır. Şehir, 641 yılında Halife
Asaria”, Med ve Babilter’in “ Elbiria” çarpışmada, İbrahim Paşa kumanda­ Ömer komutasındaki lyaz tarafından
adını verdikleri Birecik, tarihin ilk de­ sında bulunan Mısırlılar’ın zaferi ile so- zaptedildi. Kısa süre sonra Bizans yö­
virlerinden itibaren Fırat havzasında- nuçlandıysa da, 1841 Londra Antlaş­ netimine girdi. Emevîler zamanında
kimedeniyetve yerleşme merkezlerin­ masıyla yeniden Osmanlılar’a verildi. Muaviye, X. yüzyılda Abbasîler taraf ın-
de!? biri olarak göze çarpar. Birecik, Osmanlı Devleti’nde Urfa’- dan ele geçirildi. XI. yüzyılda Selçuk­
Birecik Kalesi, eski çağların en ya bağlı en eski kazalardan biriydi. lular, sonra sırasıyla Moğol, Şerefoğul-
önemli ticaret yolu olan İpek Yolu’nun 1919 yılında İngilizler tarafından işgal ları, Karakoyunlu, Akkoyunlu (1429)
üzerinde ve Fırat Nehri kenarında ku­ edildi. Daha sonra 10 Şubat 1920’de Safevî dönemlerini yaşadı. 1514 yılın­
rulmuş ticaret yollarına hâkim bir ka­ şehre giren Fransızlarla savaş baş­ da Yavuz Sultan Selim tarafından Os­
ledir. M.Ö. 2000 başlarında H itit Fede­ ladı ve 10 Temmuz 1920’de düşman manlI ülkesine katıldı. Bundan sonra
rasyonu elinde bulunan şehir, Eti-Mısır Urfa’ya çekilmek zorunda kaldı. Cum­ B itlis, birkaç kez iranlılar’la OsmanlI­
ve Mezopotamya devletleri ilişkilerin­ huriyetin ilânından (1923) beri Urfa’ya lar arasında el değiştirdi. 1683 yılında
de önemli roller oynadı. Tarihî bilgile­ bağlı bir ilçe olarak yönetilen Birecik’­ kesinlikle Osmanlı İmparatorluğu sı­
re göre kale, M.Ö. 840 yılında Asurlu- te, eldeki belgelerden 1800 yılında bü­ nırları içinde kaldı. Önceleri Erzurum
lar’ın baskınına uğradı. eyaletinin Muş Sancağı’na bağlı bir ka­
yük birkolerasalgını başgösterdiği an­
Birecik Nehri, ticaret önemi dola­ laşılmıştır. za olarak yönetilen Bitlis, sonradan Si­
yısıyla zaman zaman Eti, Asur, Roma irt, Muş ve Genç sancaklarıyla birlik­
Birecik’in en dikkati çeken tarihî
ve Araplar arasındaki çekişme ve sa­ yapılarından biri, kısmen doğa ve kıs­ te büyük bir il haline getirildi (17 Şu­
vaşma alanlarına sahne olmuştur. men de insan eli ile yöreyle bağlantı­ bat 1882).
Araplar tarafından 638 yılında fethedi­ sı tümüyle kesilmiş, oval biçiminde ve XIX. yüzyılın sonlarına gelinceye
len Birecik, kısa süre sonra Bizanslı- yaklaşık 56 metre yüksekliğinde kireç kadar, gerek mahallî beylerin hükmü
lar’ın eline geçti. 788 yılında Harun Re- taşından bir tepe üzerine yaptırılan ve altında, gerekse Osmanlı Devleti'nin
şid tarafından Bizanslılar’dan geri al- bugün yıkık bir durumda bulunan ka­ valilerinin yönetiminde, Türk, Kürt, Er­
nıdı, Gazneliler’in, Dandanakan Sava- lesidir. Kalenin bulunduğu tepe, Fırat’­ meni ve Yakubî gibi çeşitli unsurlar,
şı’nda (1040) yenilmesinden sonra Bü­ ın hemen yanında ve nehrin dar kaya­ B itlis’te normal bir yaşam sürdürmek­
yük Selçuklu Devleti sınırlarına giren lık vadilerinden çıkarak güneye doğru teydi. XVIII. yüzyılda bir İtalyan rahibi,
Birecik 1096 yılında yeniden Bizanslı- genişlemeye başladığı yerin biraz aşa­ Katolik propagandası yapmak üzere
lar’ın eline geçti. 1099‘da Urfa kontu ğısında bulunmaktadır. Kale, 3 ve hat­ burada 18 yıl yaşamıştı. 1858 yılında
Baudouin tarafından zaptedilerek ya­ ta 4 katlı, oldukça görkemli kemer­ da Amerikalılar, B itlis’te bir Protestan
rım yüzyıl Franklar’ın elinde kaldı. Bir lerden oluşmuş ve bunların büyük bir misyonu kurmuşlardı. Bu misyonlar,
ara Moğol ve Eyyûbî egemenliğinde bölümü, birçok etkin depremlere rağ­ bütün çabalarına rağmen bölgede faz­
kalan şehirde, iç kale, Memlûklar ta­ men bugün bile sarsılmamıştır. Bazı la yandaş toplayamamışlardır. Yine de
rafından inşa edildi. Akkoyunlu ve Ar- bölümleri XIII. yüzyıla tarihlendirilmek- farklı mezheplere ait kiliselerde ayin­
tukoğulları devletleri aralarında payla­ tedir. Üzerinde 6 adet Arapça kitabe ler tam bir özgürlük içinde yapılmak­
şılmayan bu şehir, 1426 yılında tekrar bulunmaktadır. Bunlardan en eskisi taydı. Buna örnek olarak 1876 yılında
Mısırlılar’ın eline geçti. 1517 yılına ka­ Mısır Memlûk sultanlarından Bereket B itlis’in Muş Sancağı’na bağlı olduğu
dar Mısırlılar'ın elinde kadı. Yavuz Sul­ Han’a (1277-1279) ve en yenileri de sul­ dönemde Tavik Nahiyesi köylerinden
tan Selim’in Mısır seferi dönüşünde tan Kayıtbay’a (1482-1483) aittir. olan Kalhon Köyü’ne yeni bir Ermeni
Osmanlı topraklarına katıldı. 1535 yı­ kilisesi, şehir içinde bir Protestan ki­
XVI. yüzyılın ikinci yarısında Bas­
lında İranlIlar, Urfa ve yöresine sal­ ra ve havalisini korumak için Birecik’­ lisesi (1883) yapılmıştır.
dırırlarken Birecik’i de topraklarına te bir tersane kurulmuştur. XVIII. yüz­ Kurulduğu yıllarda kalabalık bir
kattılarsa da, Kanunî Sultan Süleyman yılda Fırat ve Dicle üzerinde çalışan ır­ kent olan Bitlis, Osmanlı imparatorlu­
tarafından geri alındı. ğu’nun son dönemlerinde eski görke­
mak gemileri, hafif bir filo oluşturur­
Suriye ve Mezopotamya, Türk ege­ du. Bir ara Halep' eyaletine de bağlı mini yitirdi ve daha sonra araya giren
menliğinin altına geçtikten ve Türkler olan Birecik’e 1862 yılında bird e telg­ savaş yılları sırasında iyice küçüldü.
"B ira" halkı arasında sayıca üstünlük raf binası yaptırılmıştır. XIX. yüzyılda B itlis ’e gelen gezginler,
kazandıktan sonra, Arapça adın yeri­ kentin nüfusunun 12 - 30 bin arasın­
ilçede bugün ayakta duran ve gö­
ne,Türkçe,"S/'rec/7(’'adı geçti. Şehir, ya­ rülmeye değer tarihî yapılar şunlardır: da olduğunu kaydederler.
kınlarında, Fırat’ın 45 kilometre batı­ Birecik Kalesi, Şah Cenabeddin Tür­ Birinci Dünya Savaşı sırasında şe­
sında, Nizip civarında, 1839’da meyda­ besi, Ulu Cami, Mahmud Paşa Camii hir, Rus işgaline uğradı. 6 Nisan 1916
na gelen Osmanlı - Mısır savaşının son ve Hamamı, Çarşı Camii, Kethüda Ca­ tarihinde düşman işgalinden kurtuldu.
meydan muharebesi ile ün kazandı. mii. Bu işgal sırasında kent, büyük zarar-
57
lara uğradı,halkınçoğuyerini-yurdunu,
malını-mülkürıü bırakarak düşman is­
tilâsından kaçtı. Bu göçler sırasında
kentin büyük bölümü yıkıma uğradı.
Büyük bir yoksulluk içinde geçen sa­
vaş yıllarından sonra da halkın çoğu
B itlis’e geri döndü.
Kurtuluş Savaşı sırasında Mustafa
Kemal, Kafkas cephesindeki 16. Kolor­
du Kumandanlığını yapıyordu. B itlis’­
in kurtuluşu için çarpışan askerleri
sevk ve idare eden Mustafa Kemal, Ça­
nakkale’nin bir başka örneğini de bu­
rada yaratmıştır.
1929 yılında kaza haline getirilen
şehir, Muş V aliliği’ne bağlandı. Daha
sonra 25 Aralık 1935 tarih ve 2885 sa­
yılı kanunla tekrar il haline getirildi.
B itlis’in, tarihin ilk çağlarından bu
yana önemli bir merkez olduğu anla­
şılmaktadır. Ancak kale kalıntıları dı­
şında çevrede, bu kanıyı destekleye­
cek arkeolojik bulguların varlığından
söz etmek bugün için mümkün değil­
dir.
B itlis’in ünlü kalesi dışında Evliya
Çelebi’nin sözünü ettiği iki kale daha
vardı. Bunlar "Kefender Kalesi" ile
"Hazo Kalesi"dir.
Bitlis Kalesi, Bitlis suyunun kıyı­
sında, sarp bir kayanın üstünde yar
alır. Kalenin Büyük İskender’in emriyle
yapıldığı söylenmektedir. Doğudan ba­
tıya dörtgen biçiminde uzanmaktadır.
Doğu yanında yüksek bir burcu vardı.
Önceleri buradan öldürülmesine karar
verilen suçluların atıldığı ileri sürül­
58
mektedir.
Kale, yüzyıllar boyunca sayısız
olaylara sebep olmuş, çeşitli dönem­
lerde birçok kez kuşatılmış veya el de­
ğiştirmiştir. Kale güçlülüğü ile, sahip­
lerine güvenilir bir koruma sağlamış­
tır. 1965-1970 yılları arasında restore
edilmiştir, içinde tarihî dükkânlara ait
duvarlar, bir hamam kalıntısı, 2 havuz
vardır.
Bitlis, Selçuklu ve Osmanlı dö­
nemlerinden kalma eski eserleriyle mi­
marî açıdan zengin bir kent durumun­
dadır. Bitlis’te nispeten sağlam kalmış
ve günümüze dek varlığını sürdürebil­
miş mimarî eserler mevcuttur.
Selçuklu dönemine ait, üç cami ile
medrese ve birkaç türbe ile birkaç
mescidin varlığından söz edilebilir.
B itlis Ulu Camii,çarşı içinde, Bit­
lis çayının batı kıyısında bulunan ve
Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey’e bağlı
Mervanoğulları Sülâlesinden Embul
Muzaffer Mehmed b. el-Muzaffer b.
Reşid tarafından 1153 tarihinde yaptı­
rılmıştır, Cami, birçok onarım görmüş­
tür. Pencereleri, son cemaat yeri, he­
lalar ve minare, sonradan eklenmiştir.
Camiin kitabesi kûfi yazı ile yazılmış
ilginç bir karakterdedir. Katebeden el­
de edilen bilgiye göre cami, B itlis ’in
erken yapılarındandır ve Anadolu’nun
da eski camilerinden sayılır. Duvarla­
rı kesme taştan örülmüştür, çok sade
bir görünümü vardır. Planı eski duru­
mu ve yeni ekleriyle birlikte “ U” biçi­
mindedir. Avlu, camiin kuzeyinde, mi­
nare kuzeybatıköşeşindedir.
Gökmeydan Ihlâsiye Camii (Molla-
san-ı Banukî Camii), Selçuklular tara­
fından 1216 yılında yaptırılmış olup
Emir Şemseddin tarafından 1590 yılı-
da onarım görmüştür. Binasına ait taş­
ların bir bölümü Ahlat ilçesinden ge­
tirtilm iş ve Birinci Dünya Savaşı’ndan
sonra B itlis’te valilik yapan Kâzım Di­
rik tarafından onartılmıştır. Cami ile
birlikte inşa edilen medresg, bugün
XVI. yüzyılda gördüğü onarım sonucu
bir Osmanlı eseri durumundadır.
Kureyşi Camii, B itlis’in batı yaka­
sında, Zeydan Mahallesi’nde, kendi
adı ile anılan Kureyşî semtinde bulu­
nur ve bironarım lason halinj almıştır
(1810). İlk bakışta, aslî halini koruyan
bölümle, muhdes bölümler birbirinden
ayırdedilmektedir. Aslî bölüm Kıble
duvarında, B itlis ’teki yapılardaki gibi
mihrap çıkıntısı vardır. Bunun doğu­
sunda bir, batısında iki sade pencere
göze çarpar. En batıdaki pencere türbe­
ye aittir. İbadet mekânı kareye yakın
yamuk plandadır. Ortadan kuzey batı­
ya kaymış bir ayak ile, duvarlar arasın­
da kurulu dört kemer, hacmi, birbirin­
den farklı dört üniteye böler.
B itlis’te bugün Selçuklu dönemi­
ne ait ayakta kalmış iki medrese var­
dır.
Hatibiye Medresesi, Bitlis’in güne­
yinde, Kurtalan yolu üstünde ve Alem­
dar Köprüsü’nü geçince yolun güney
kıyısında bulunur. Bir küllliyat görünü­
mündedir (XVI. yüzyıl). Yazıtı yoktur.
 .Yapı “L” biçimindedir. Kapıdan kare
lanlı merkeze girilir. Yapının içinde ol­
dukça temiz ve düzgün bir işçilik gö­
rüldüğü halde mimarî bir süsleme yok­
tur.
İhlâsiye Medreresi (Gök Medrese),
Gökmeydan İhlâsiye Camii içinde
1216 yılında Selçuklular tarafından
yaptırılmış, Emir Şemseddin tarafından
onarım görmüştür (1589). Kitabe, Emir
Şemseddin’e aittir. Önce cephesi Kıb-
le'ye bakan bu yapı, Bitlis’in en güzel
eseridir. Kareye yakın dikdörtgen plan­
da inşa edilmiştir.
Begiye Mescidi (Hacıbekiye Mes­
cidi) Es\i Çarşı’da, Bitlis Deresi’nin
doğu kıyısında bulunur ve Emir ibra-
himoğliı Emir Mehmed tarafından
1444 yılında yaptırılmıştır. Küçük bir
külliyenin bir bölümünü oluşturur. Tek
üniteli bir mescit olup kızıl-kahverengi
taştan yapılmıştır.
Memi Dede Mescidi, Kurtalan yo­
lunda, Alemdar Köprüsü’nü geçince
yolun güney kıyısında bulunur ve Me­
mi Dede adına yaptırılmıştırf7572). İki
yapıdan oluşur. Bunlardan biri asıl
mescit, diğeri üst bölümü yok olmuş
bulunan “Şehitlik Kümbeti”dir. Mes­
cit, kahverengi, düzenil blok taştan ya­
pılmıştır. Düz damlı, küp biçimi bir küt­
le halindedir ve küçük bir yapıdır.
Şeyh Seyyidi İbrahim Mescidi, ilin
doğusunda Kürüm Sokağı’nda bulunur
ve Şeyh Seyyid İbrahim adına 1621 yı­
lında yaptırılmış olup, dikdörtgen bir
blok oluşturur.
Şehitlik Türbesi,Kurtalan yolunda­
ki Alemdar Köprüsü’nden doğuya kıv­
rılınca köşede, Memi Dede Mescidi’y-
le birlikte yapılmıştır. Üstü açık kümb-
bet (XVI. yüzyıl sonu.)
Şeyh Garib Türbe ve Zaviyesi, ilin
güneyinde, Kurtalan yolundaki Alem­
dar Köprüsü’nden sonra gelen soka­
ğın kuzey yanında Şeyh Garib adına
yaptırılmıştır. 1632 yılında Hadımağası
Mehmed tarafından yenilendiği bilin­
mektedir. Türbenin üstünde, yapının
ikinci katını oluşturacak biçimde"So/-
taniye Camii" oturtulmuştur. Karakte­
ristik kızıl-kahverengi Bitlis taşından
düzenli bloklarla yapılmıştır.
Şeyh Tahir-i Gürgî Türbesi, Bitlis
ilinin güneybatısında,Zeydan Mahal­
lesi’nde bulunur ve Abdal Han tarafın­
dan Tahir-i Gürgî adına 1665 yılıda yap­
tırılmıştır. Türbe, dıştan oniki kenarlı
prizma, içten de silindir biçimde bir ya­
pıya sahiptir.
Üç‘ Bacılar anonim türbesi, II. Şe-
refhan’ın kızları adına yapılmıştır. Dik­
dörtgen bir plan üstüne ve Bitlis’in ti­
pik taşından düzenli yontma bloklar­
la inşa edilmiştir.
Veli Şemseddin Türbesi, XV. yüz­
yılın ilk yarısında yaptırılmış, küp bi­
çimi iki bölümden oluşur.
Ziyaeddin Han Türbesi, Gökmey-
dan’da, İlhasiye Medresesi çevresinde
toplanmış yapılardan tam karşıya dü­
şer ve I. Ziyaeddin Han adına 1394 yı­
lından sonra yaptırılmıştır. Oldukça
büyük küp biçimi bir yapısı olduğu an­
laşılmaktadır. Köşelerin pahlanmasıy-
la tepede onikigen plana geçilmiştir.
BİTLİS: Şehir vs kale (XVI. yüzyıl).
Bitlis’te bulunan Osmanlı dönemi­
ne ait mimarî eserlerde yöresel etki­
nin yanı sıra, Selçuklu döneminin et­
kinliği de göze çarpar. Bununla birlik­
te Osmanlı dönemi de kente damga­
sını vurmuştur.
Alemdar Camii, Bitlis'in güneyin­
de Maksud Paşa tarafından yeniletilen
camidir (1784). Kıble cephesi dere ta­
rafında daha derine inildiğinde yük­
sek, sokağa bakan cephesi ile alçak,
sade bir yapı görüntüsündedir.
Ayn el-Barit Camii (Soğukpınar Ca­
mii), Gazioğlu Abdurrahman tarafın­
dan Bitlis’in doğu yakasında, İnönü
Mahallesi’nde 1665 yılında yaptırılmış­
tır. Camiin asıl yapısı düz damla örtü­
lü kübik bir kuruluştur. Batı cephesi iki
katlı düzendedir. 1721 yılında Hızır Ağa
tarafından onartılmıştır. Harimi olduk­
ça düzenli kare planlıdır.
Dört Sandık Camii, kimin tarafın­
dan yaptırıldığı kesin olarak bilinme­
mektedir. 1543 veya 1553 yılında yap­
tırıldığı tahmin edilmektedir. Dış gö­
rünüş bakımından sade düz toprak
damlı, kübik biryapıdır. Kızıl kahveren­
gi yontma taş blokları ile yapılmıştır.
Gökmeydan Camii, Bitlis’te Hükü­
met Konağı kuzey doğusunda, aynı ad­
lı semtte, kitabe ve minaresinde, Ata­
türk’ün ve Kâzım Paşa’nın adı da anı­
larak 1924 yılında yaptırılmıştır. Güney
- kuzey doğrultusunda dikdörtgen bir
yapıdır.
Kızıl Cami, Bitlis’in merkezinde,
Bitlis Çayı’nın doğusunda, Ulu Cami’e
yakın bir yamaç üzerinde Kızıl Mes­
cit Mahallesi’nde, ilk olarak 1120 yılın­
da, Bitlisli Hüseyin ağa b. Alâeddin ta­
rafından, ilk onarımı (1507) Kâzım b.
Hacı Mehmed tarafından, ikinci ona-
rımı 1696’da yaptırılmıştır. Camiin son
onarımı, Rus işgalinden hemen son­
ra 1918 yılında yapılmıştır. Yapı, üzeri
toprak, damla örtülü, düzenli kesme
taş duvarları olup, dikdörtgene benze­
yen bir harim ile, onun kuzeyinde ge­
rekli ek yapılardan oluşur.
Sultaniye Camii, Kurtalan’a giden
yolun kuzey kenarında, alt katında
Şeyh Garib Türbe ve Zaviyesi bulunan
iki katlı yapının alt katindadır. Cami,
kapıda 1928 ve mihrabda bulunan ya­
zıta göre de 1884 yılında yapılmıştır.
Batı tarafındaki muhdes giriş bölü­
münden geçilerek varılan harim, doğu
- batı doğrultusunda dikdörtgen bir
plana sahip, ortasında kare planlı bir
ayak, doğu duvarında bu ayakla aynı
düzeyde bir plaster bulunmaktadır.
Şeyh Haşan Camii, Kömüs semtin­
de Haydar Ağa adlı bir kişi tarafından
yenilenmiştir (1725). Kızıl kahverengi
taşıyla, düzenli bloklardan yapılmış,
doğu - batı doğrultusunda uzanan dik­
dörtgen bir kütle meydana getirir.
Taş Camii, Taş Mahallesi’nde, Hü­
kümet Konağı’nın batısında bulunur.
XVII. - XVIII. yüzyılları arası yapılan ca­
mi, kızıl kahverengi düzenli blok taş­
larla yapılmış kübik bir yapıdır.
Hüsrev Paşa Hamamı, Kale dibin­
de, eskiden Hüsrev Paşa Çarşısı diye
anılan yerde, Beylerbeyi Hüsrev Paşa
tarafından 1517 yılında yaptırılmıştır.
Kuzey - güney doğrultusunda uzanan
ince uzun dörtköşe bir blok oluştur­
maktadır.
Anonim Han, ilin güneyinde, Alem­
dar Köprüsü'nden doğuya doğru gelen
yolun kenarında, Hatibiye Medresesi
ile Sultaniye Camii ve Şeyh Garib Tür­
besi arasında bulunup, Ağa Çan oğlu
Can Usta tarafından yapılmıştır. Gü­
ney cephesi iki katlı ev görünümünde,
üst katı gerçekten ev olan dörtkö'şeli,
düz toprak damlı bir yapıdır.
Papşin Hanı (Hüsrev Paşa Hanı),
Beylerbeyi- Hüsrev Paşa tarafından
-XVI. yüzyıl sonunda yaptırıldığı sanıl­
makta olup, yazıtı yoktur. Güney - ku­
zey doğrultusunda uzanan dikdörtgen
bir plana sahiptir.
Yine Hüsrev Paşa tarafından yap­
tırıldığı sanılan (XVI. yüzyıl) “Başhan",
Bitlis - Tatvan yolunda bulunur ve ha­
nın beden duvarlarının tamamı kesme
taştan yapılmıştır.
El Aman Hanı, Bitlis - Tatvan yolu­
nun yarısında, Muş devlet yolu kavşa­
ğının batısında Rahva Düzü adlı bir
bozkırda bulunan kervansaraydır
(1502). Hüsrev Paşa tarafından yaptı-
59
 rıldığı sanılmakta olup çevresindeki
dükkân, cami, medrese ve hamam yok
olmuştur.
Hazo Hanı, 1626’da yenilenmjş
olup, doğu-batı yönünde uzun bir dik­
dörtgen plana sahiptir. Kızıl kahveren­
gi düzenli yontulmuş taşlarla yapılmış­
tır.
Aşağı Kale Mescidi (Kalealtı Mes­
cidi), Aşağı Kale Köprüsü’nün kuzeyin­
de, ilin merkezi denebilecek bir yerde
bulunur. XVII -XVIII. yüzyıllar arası ya­
pıldığı sanılmaktadır. Küp biçiminde­
dir. Dışarda asıl ibadet bölümüyle
muhdes giriş holü kesinlikle birbirin­
den ayırdedilebilmektedir.
Bitlis’te bulunan Osmanlı dönemi­
ne ait türbelerin ortak özelliği, mima­
rî yönden daha zengin çalışmaların
ürünü olmalarıdır. Gerek yapısal bi­
çimlendirme, gerekse bezemelerinin
biçimlendirilmesinde Selçuklu döne­
mine kıyasla daha özenli çalışmalar
yapıldığı gerçektir.
Hoca Haşan Türbe ve Zaviyesi, ilin
güneyinde mezarlık alanında bulunur
ve 1882 yılında yapılmıştır. Çeşitli za­
manlarda yapılan eklemlerle özelliği­
ni bir ölçüde yitirmiştir.
Küfrevl Türbesi ve Tekkesi, ilin do­
ğusunda, İnönü Mahallesi’nde bulunur
(1898). Yapı, Küfrevîailesine ait kona­
ğın bahçesinde, evin güney tarafına bi­
tişik olarak kurulmuş bir ziyaretgâh
topluluğu biçimindedir. Taşların derz
araları pek belli değildir ve çok düzgün
bir görüntü verir.
Nuhiye Türbesi, 1700 yılında Nu- BODRUM: Bodrum Kalesi (XIX. yüzyıl ikinci yarısı).
hiye Medresesi’nin doğusunda yapıl­
mıştır. Kuzey - doğu doğrultusunda,
kareye yakın dikdörtgen plan üstüne BODRUM (Eskiadları: Halikar- rum Kalesi toplarla tahkim edildi ve
inşa edilen türbenin güney yüzünde nassos, Halicarnassus, Alikarna, Bed- içine muhafız yerleştirildi.
bir kapı, öteki üç yüzünde de birer pen­ ro, Peterium). 1770 yılında Rus donanması ku­
cere bulunmaktadır. Bodrum’un bilinen tarihi M.Ö. 1200 mandanı Amiral Orlof, Bodrum'a sal-
Saidiye Türbesi, Hersan Mahalle­ yılına kadar uzanmaktadır. Heredot’a dırdıysa da bu saldırısı sonuçsuz kal­
si’nde karakolu olan Nuhiye Medrese­ göre; kentin ilk yerli ha'kı, kökeni Kar- dı. 1824 yılında Türk donanması Yunan
si kalıntılarının batı bölümünde ve lar'dan olan Lelsgler ve Pelasglar’dı. ayaklanmasının bastırılmasında bu­
Mehmed Said Han adına 1723’ten son­ Kent, Kroizen’den gelen göçmen ka­ lunmak üzere Bodrum ve istanköy’de
ra yaptırılmıştır. Bitlis’in tipik taşlarıy­ filesinin başında bulunan Anthes ta­ toplanarak buradan harekete geçti.
la, düzenli yontulmuş bloklardan inşa rafından M.Ö. 1200 yılında kuruldu. II. Abdülhamid devrinde Bodrum
edilen bina, gerçekte küp biçimidir. M.O. 546 yılında Pers egemenliğine Kalesi, bazı siyasî tutuklularla azılı
Seyyid İbrahim Türbesi, Seyyid İb­ girdi. haydutların kapatıldığı bir hapishane
rahim Mescidi'nin batısında,Abdullah XI. yüzyılın sonlarında Türk ege­ işlevini gördü. Birinci Dünya Savaşı’-
b. Seyyid İbrahim adına 1781 yılında menliğine giren kent, adının Tanrıver- nda bir Fransız savaş gemisi, Bod­
yaptırılmıştır. Küp biçimi gövde üstün­ miş olduğu anılan bir Türk beyinin yö­ rum’u topa tuttu, fakat halkın karşı
de, sekizgen tanburve piramid biçimi netimindeydi. Bununla birlikte birkaç koyması sonucu hiçbir şey elde ede­
külahtan oluşan bir dış kuruluşu var­ kez Bizans’a bağlandı. XIII. yüzyılın meden çekilip gitmiştir (1915).
dır. Küp biçimi bölümde prizma biçi­ ikinci yarısında yeniden Türk beyleri­ XIX. yüzyıl sonunda Aydın vilayeti
mindeki tanbura geçiş tertibi biraz de­ nin egemenliğine girdi. Kent, 1414 yı­ Menteşe Sancağı’na bağlı olan Bod­
ğişiktir. lına kadar Menteşe Beyliği’nin elinde rum’un nahiyesi yoktu. İdarî bakımdan
Mimarî bezeme olarak, kapının üs­ önemli bir yer olarak kaldı. Bu tarihte 29 köye bölünmüştü. Askerî açıdan
tündeki makara geçmeli lentodan ve Rodos şövalyeleri, Osmanlı Hükümda­ Milas’a bağlı idi. Kaza toplam nüfusu
külah eteğindeki silmeli kornişten söz rı Çelebi Mehmed’in izniyle Bodrum’u 14 bin kişi idi. Burada yaşayan Rum­
edilebilir. elde ettiler. Şövalyeler Bodrum’u de­ lar için, 1872 yılında Gümüşlü köyüne
Şeyh Uryânî Mahmud Türbesi (Çıp­ niz kıyısına yaptıkları bir kaleyle sa­ Meryem Ana adlı bir Rum kilisesi, il­
lak Dede Türbesi), İnönü Mahallesi’­ vunmaya elverişli bir hale getirdiler. çe merkezine Aya Nikola (1873) ile
nde, Şeyh Mahmud adına 1834 yılın­ Mehteşe Hükümdarı İlyas Bey, şöval­ Aya Yorgi Kilisesi (1901) inşa edilmiş­
dan önce yaptırılmıştır. Güney - kuzey yelerin bu hareketini engellemek iste­ tir.
doğrultusunda dikdörtgen planlı bir diyse de girişimi sonuçsuz kaldı. Fa­ Geçmişin izleri Bodrum’un kül­
kütleye sahiptir. tih’ in kumandanlarından Mesih Paşa, tür birikiminde görülmektedir. İlçede
Rodos’u kuşattığı sırada Bodrum’a da Halikarnassos’tan başka Mindos (bu­
saldırdı, ancak kaleyi ele geçiremedi. günkü Gümüşlük), Termera (bugünkü
Bundan sonra 1522 yılında Kanunî Sul­ Akçaalan), Telmissos (bugünkü Güri-
tan Süleyman Rodos Adası'nı ele ge­ ce), Kadyanda (bugünkü Aşağıgöl),
çirdi, o sırada Bodrum da yeniden fet­ Theangela(bugünkü Etrim) antik kent­
hedildi. Deniz kıyısında bulunan Bod­ leri vardı.

60
 Bodrum Kalesi, Rodos şövalyele­
ri tarafından mimar Heinrich Schlegei
Holt’un eliyle, eskiden Zephyria adı ve­
rilen yarımada üstüne yapılmış ve in­
şasında Mausolos anıt mezar taşlarıy­
la rölyefler yapılmış (1415-1437), Kanu­
nî Sultan Süleyman devrinde de bazı
eklemeler yapılmıştır.
Timur, Rodos şövalyelerinin İzmir’­
deki kalesini yıkınca Şövalye Naillac,
OsmanlIlardan izin alarak, bu kaleyi
Menteşe Bey’i ilyas Bey’in karşı koy­
masına rağmen yaptırmıştır.
Kalenin "Arslanlı Kule"sini Ingiliz-
ler, “İspanyol Kulesi"ni Ispanyollar
yaptırmıştır. Kaleye önce Sen Pedro
adı verilmiş, sonra bu ad Latinceye
çevrilerek Peterium halini almıştır. Ka­
le, denizden karaya doğru yükselen üç
bedenle çevrilmiştir. Kaleye bir dış ka­
pıdan girilir.Bunun üstündeki Yunan­
ca yazılı mermer yazıtta kale düzeni­
ne uymayanların ceza göreceği ihtar
edilmektedir.
Kalenin altında, herhangi bir saldırı
anında kullanılmak üzere çok büyük
sarnıçlar ve mahzenler yapılmıştır. Bu
mahzen ve sarnıçlar gerçekte Bodrum
Yarımadası’nın hemen tümünü sarar.
Kalenin üst bölümündeki doğu şeddi
üstünde açılmış bir niş içinde, elinde
yay ve bayrak tutan, mermer bir azize
kabartması bulunmaktadır (1462).
1846 yılında kaledeki bazı heykel­
ler çıkartılarak başka yere nakledilmiş,
1857 yılında da mermer taşlardan bir
kısmı İstanbul’a gönderilmiştir.
Küçük bir kasaba niteliğini çağlar
boyunca koruyan ve daha çok deniz­
ciler için müstahkem bir mevki oluş­
turan Bodrum’da mimarî eser niteliği
taşıyan çok sayıda yapı yoktur. Evliya
Çelebi’ye göre, Bodrum Kalesi’ndeki
kilise, sonradan Kanunî Sultan Süley­
man’ın emriyle camie çevrilmiştir.
Bundan başka Kızılhisarlı Mustafa Pa­
şa da Bodrum’da bir cami inşa ettir­
miştir. Kaptan-ı Derya Cafer Paşa BOLU: Yıldırım Bayezid Camii (XIX. yüzyıl).
(Bodrumlu) medrese ve hamam gibi
birkaç hayrat yaptırmıştır. XVII. yüzyıl eline ne zaman geçtiği kesin olarak bi­ üzerine (1402) Anadolu birliği dağıldı
kaptan-ı deryalarından Memiş Paşa linmemektedir. VIl-IX. yüzyıllarda İs­ ve O sm anlIların karışık devri başladı
ise, burada su kemeri ve çeşme yap­ tanbul’a doğru ilerleyen İslâm orduları (1402-1413). Bu devrede Küçük Şehza­
tırmıştır. Bolu ile pek fazla ilgilenmediler. Ana­ de Mehmed Çelebi, Bolu Dağları’na sı­
Mustafakemalpaşa Camii, Kızılhi- dolu Selçuklularının en parlak devirle­ ğındı. Bolu Sancağı Anadolu’da Moğol
sar Mustafa Paşa tarafından 1723 yı­ rinde Bolu’yu ele geçirdikleri tahmin istilâsına uğramayan bir bölge oldu.
lında yaptırılmıştır. Mustafa Paşa, ter­ edilebilir. Ancak bu konuda da kesin Timur’un Anadolu’dan çekilmesinden
sane yaptırmak için Bodrum’a geldi­ bir bilgi yoktur. Bununla birlikte XI. sonra Şehzade Mehmed Celebi Os­
yüzyıl sonlarında Anadolu fâtihi Kutal- manlI tahtını ele geçirdi.Onun ölümün­
ğinde bu camii yaptırmıştır. İlçede
mışoğlu Süleyman Şah’ın bir ara Bo­ den sonra başa geçen II. Murad ise
“Saldırşah Horasanî Türbesi”, “Kub­
beli Türbe”, “Mustafa Paşa Türbesi” lu’yu ele geçirdiği söylenir..O zaman­ Şehzade Mustafa ayaklanması sebe­
ve "Dedeler" türbesi bulunmaktadır. lar Bolu, Türklerin elinde pek fazla kal­ biyle İsfendiyaroğtilları ile Bolu sınırı
madı. I. Haçlı seferinden sonra yeni­ üzerinde savaşmak zorunda kaldı. Ön­
den Bizans egemenliğine geçti. So­ ce İsfendiyaroğlu Osmanlı sınırını
nunda Osman Gazi’nin komutanların­ geçti ve Bolu ve Taraklı taraflarına gel­
dan Konur Alp, Bolu’yu Osmanlı top­ di. Bolu’yu kuşattı. Bunun üzerine II.
raklarına kattı. Orhan Gazi zamanında Murad isfendiyarilerin karşısına çık­
buraya da uğrayan İbn Batuta adlı ün­ mak üzere Bolu’ya geldi. Yanında İs-
BOLU (Eski adları: Bithynium, lü Arap gezgini, bu bölgede Türklerin fendiyarlılardan Kasım Bey de vardı.
Cla udiopolis, Hadria nopolis). yaşadığını ve Ahiliğin kuvvetli bir teş­ Bu durum pek çok isfendiyarînin Os­
Bolu’nun tarihi çok eski çağlara kilât halinde olduğunu belirtir. m anlIlara geçmesine sebep oldu. Bu­
uzanır. Hitit, Frigya, Lidya krallıklarıyla Konur Alp, Bolu’yu fethettikten nun üzerine Isfendiyar Bey, Bolu ku­
Pers ve Makedonya imparatorlukları­ sonra buranın ilk valisi oldu. Ancak şatmasını bırakarak şehrin önünde sa­
nın egemenliği altında kaldıktan son­ kendisi sürekli padişahla birlikte oldu­ vaşmayı kabul ettiyse de savaşı kay­
ra Romalıların egemenliğine girdi. ğundan buranın yönetimini yakın arka­ betti. II. Murad’ın Bolu’da basılmış bir
İmparator Hadrianus tarafından bayın­ daşı Sungur Şemsi Bey’e bıraktı. Yıl­ sikkesi vardır.
dır hale getirildi. Bolu’nun Türklerin dırım Bayezid’in Timur’a yenilmesi Bolu XV. yüzyılda, Osmanlı Devle-
61
ti’nin Anadolu’nun kuzeybatısındaki beyliği’ne bağlı idi. XVI. yüzyılda tüm Daha birçok asiler Bolu halkına be­
topraklarında Ceneviz Devleti’ne ait Anadolu’da olduğu gibi, Bolu’da da yö­ lâ kesilmişlerse de, bunların çoğu ya­
Amasra Kalesi ile Candaroğulları (İs- netim bozuldu. XVI. yüzyılın ikinci ya­ kalanarak idam edilmişlerdir.
fendiyaroğulları)’na ait Sinop ve hava­ rısında bütün Anadolu’yu saran med- O sm anlIların gerileme devrinde
lisinden dolayı bir serhat şehri görü­ resile ayaklanları Bolu’da da görüldü (1683-1792) Bolu voyvodalık olarak yö­
nümündeydi. Fatih, Amasra’yı Cene­ ve uzun süre devam etti. Kanunî’nin netildi. Bu süre içinde de aşırı vergi­
vizlilerden almak üzere 1461’de yaptı­ son yıllarında medreseli (Suhte) ayak­ ler ve eşkıya baskınları bölgeyi huzur­
ğı seferde donanmayı denizden gön­ lanmaları daha da arttı. II. Selim dev­ suz etti. Voyvodalık li. Mahmud’un em­
derirken, kendisi de karadan Akyazı - rinde, Kefe’den İstanbul'a çok miktar­ riyle kaldırıldı (1811). Yerine Bolu - Vi­
Bolu yolu ile Amasra’nın gerilerine va­ da kürk ve yağ getiren gemiler Sinop’­ ranşehir Sancakları adı altında bir mu­
rır. Amasra fethedildikten sonra bazı ta karaya vurunca Bolu ve Samsun hal­ tasarrıflık kuruldu.
nahiyeleri Bolu Sancağı’na katılır. Si­ kı tarafından yağmalandı. Bolu’da yö­ ili. Selim’in ıslahat hareketlerinden
nop’taki Candarlı Beyliği’ne mensup netimin bozulması Şemsi Ahmed başlıcası olan Nizam-ı Cedid, Bolu
bulunan Kızıl Ahmed Bey, Bolu San- Bey’in valilik devrine rastlar, isfendi- Sancağı’nda da iki bölüm halinde Voy­
cağı’nın yönetimiyle görevlendirildi. yaroğullarından Şemsi Ahmed Paşa, voda Hacı Ahmed oğlu İbrahim Ağa ta­
Candarlı Beyliği’ne son verilip bu top­ Kanunî devrinde Bolu’ya gelmiş ve Bo­ rafından kuruldu (1803). Daha sonra
raklar OsmanlIlara katıldıktan sonra lu Sancağı kendisine zeamet suretiy­ Nizam-ı Cedid askerlerine birde kışla
Candar Beyi İsmail Bey’in oğlu Ha- le verilmiştir. Bolu’ya geldikten sonra yaptırıldı. Ancak burada, ayaklanmalar
san’a da Bolu Sancağı verildi. lll.Murad’a rüşvet veren ve “Bu suretle sürdü. Bunun sonucu Voyvoda İbra­
XVI. yüzyılda Anadolu’da şehzadeatalarımın öcünü aldım ” diyen Şemsi him Bey, yakalanarak cezalandırıldı ve
sancakları iki dereceye ayrıldı. Bolu Ahmed Paşa, birdenbire parlayarak Bolu’da yapılan İslahat hareketleri Ka­
ikinci derece şehzade sancaklarından- Bolu’dan Şam Beylerbeyliği’ne, ora­ bakçı Mustafa ayaklanmasıyla son
dı, li. Bayezid devrinde Bolu Sancağı’- dan Anadolu Beylerbeyliği’ne, sonra buldu. Daha sonra Bolu’da yönetim iyi­
na Şehzade Süleyman (Kanuni Sultan Rumeli Beylerbeyliği’ne yükseldi. Da­ ce bozuldu. Bu durum İstanbul hükü­
Süleyman) atandı (1509). Ancak mer­ ha sonra ise, oradan alınıp padişahın metinin dikkatini çekti. Bolu’nun Ana­
keze yakın bir beldeye Şehzade Selim’- danışmanı oldu. Şemsi Paşa’dan son­ dolu’dan İstanbul’a giden yolların ilk
in oğlunun (Yavuz Sultan Selim) gel­ ra gelen zalim ve şiddetli valiler Bolu’­ merkezi olması da önemli bir konuy­
mesi Amasya Valisi Şehzade Ahmed da kötü bir yönetim uyguladılar. Bun­ du. Bu durumu gözönüne alan II. Mah­
tarafından hoş karşılanmadı ve yaptı­ lardan Bolu Sancak Beyi Abdi Paşa, mud, Voyvodalığı Bolu’dan kaldırdı ve
ğı itiraz üzerine Şehzade Süleyman Kı­ halkın şikâyeti üzerine IV. Murad tara­ Muhassıllığın Mutasarrıflığa çevrildi­
rım'da Kefe Sancağı’na gönderildi. fından Konya’da öldürüldü. ğini bildiren bir ferman Bolu’ya gön­
Şehzade Süleyman’ın valiliği Isfendi- IV. Mehmed devrinde Bolu ve Ge­ derildi. 1815 yılında Bolu Sancağı Kas­
yaroğullarından Haşan Bey’den sonra, rede'de çeteler türedi. Bunlardan pa­ tamonu Sancağı’na bir iradeyle bağ­
Sinan Paşa 'dan önce gelir. ra sorunu yüzünden ayaklanan Gürcü landı. Boiu’ya ilk mutasarrıf olarak Ali
1692 yılına kadar sancak beyliği Abdülnemi, bir aralık İstanbul’a kadar Paşa vezirlik rütbesiyle atandı. Bolu’­
olarak yönetilen Bolu, merkeze bağlı gitmiş, daha sonra Mudurnu ve olay­ ya atanan ikinci mutasarrıf ise, Hüs­
eyaletlerden biri olup Anadolu Beyler- larını da yağmalamıştır. rev Paşa’dır(1825).Bolu’nun bu devir-
62
de 19 ilçesi vardı. Hüsrev Paşa, Bolu’­
da kaldığı süre içinde pek çok yararlı
iş yaptı. Bu arada hükümet konağının
da yapımına girişti.
Bolu’da tarih boyunca birçok yan­
gın, depremler ve salgın hastalıklar
başgöstermiştir. Depremler yalnızca
Bolu’da değil, çevre kasaba ve köyle­
rinde de büyük hasara sebep olmuş­
tur. Şehirde 1853 yılında büyük çapta
çiçek hastalığı zuhur etmiş, bunun
üzerine İstanbul hükümetince, aşı,
ilaçlar ve görevliler Bolu’ya gönderil­
miştir. 1865 yılında da Ocak ve Tem­
muz aylarında halk arasında frengi
hastalığı büyük boyutlara ulaşmıştır.
XIX. yüzyıl sonunda sancak olan
Bolu Sancağı, şu kazalardan oluşuyor­
du. Bolu merkez kazası, Çağa, Kıbrıs­
çık,Mengen,Geredfe, Viranşehir, Tarak­
lı, Borlu, Yenice, Yedi Divan, Ulus
(Amasra), On İki Divan, Hızırbey İli,
Ereğli, Konuralp, Dodurga nahiyesi,
Mudurnu kazaları.
Bolu şehriyse 12 mahalleden oluş­
maktaydı.
Tanzimat’tansonraKastamonu eya­
letine bağlanan Bolu, 1864’te çıkarılan
il sistemine göre oluşturulan Kasta­
monu ilinin bir sancağı oldu. Daha
sonra 1909 yılında çıkarılan bir ferman­
la da Mutasarrıflık haline getirildi (25
Haziran 1909).
XIX. yüzyıl sonunda sancağın i!
merkezinin toplam nüfusu 52 bin
369’du. Bu yüzyılın sonunda şehir il ve
merkezinde 170 okul bulunmaktaydı
ve bunların 15 tanesi medrese, 3 tane­
si orta dereceli okul, 152 tanesi ilko­
kuldu.
Sancağın il merkezi olan Bolu,
Kastamonu vilayetinde bulunan tüme­
ne bağlı bir tugayın ve tugay komuta­
nı liva ile onun Erkân-ı Harb’inin genel
karargâhıydı. Tümen Komutanı Ferik’-
in karargâhı Kastamonu’da bulunmak­
taydı.
Bolu’da sık sık meydana gelen is­
yanlar sonucu, şehre giriş ve çıkışlar
sıkı bir kontrol altına alınmıştır.
Hazine-i Evrak’ta mevcut 1847 ve 1848
tarihli belgelerden Bolu’ya girip çıkan
yabancı uyrukluların isim listesi ve ge­
liş maksatları bir deftere kaydolun-
muştur.
Bolu geçiş yolları üzerinde oldu­
ğundan birçok uygarlıkların izlerini ta­
şır. Bunların içinde en etkin olanı ön­
ce Selçuklu, sonra Osmanlı uygarlık­
larıdır. Daha eski uygarlıklara ait 1847
yılında Akkaya adlı yerde yapılan bir
kazıda çok eski devre ait sikkeler bu­
lunmuştur.
Bolu mimarisinin özelliği, dinî ya­
pıların çok olmasıdır. Dinî yapılar için­
de de camiler ve türbeler ağır basar.
Bolu ormanlık bir yöre olduğu için iri
ağaç gövdelerinden yapılan ve “ Çantı"
veya “ Çandı” adı verilen evler, mima­
risinin bir başka özelliğini oluşturur.
Anadolu’da birçok kent ve kasaba­
da olduğu gibi, Bolu’da Türklerin eli­
ne geçmesinden sonra, İslâmiyetin
yaygınlaştırılması amacıyla cami yapı­
mının hız kazandığı anlaşılmaktadır.
Buraya 1803-1804 yılında yedi-sekiz
yüz nefer iskân edebileck bir kışla
Bağdat Caddesi’ne yakın Çifteler kö­
yünde inşa edilmiştir..
Eskiçağa Camii, Yıldırım Bayezid
devrinde yaptırılan iki camiden ayak­
ta kalanıdır. Küçük bir cami olup, bü­
yük bir mimari değeri yoktur. Sonra­
dan onarım görmüştür.
Ferhad Paşa Camii, Evliya Çelebi
“ Seyahatname" sinde sözü geçen ca­
midir. Ön cephesinde dükkânlar oldu­
ğundan yan sokağa açılan bir kapıyla
içine girilmektedir. Ahşap çatılı olup
üstü kiremit kaplıdır. Yan kapısındaki
sundurma antik sütun başlıklarına da­
yanır. Tuğla işçiliği çok ustacadır. Bir­
birine bitişik, klasik iki kemerli bir çeş­
mesi vardır.
Gazi Süleyman Paşa Camii, adını
yaptıranından alan tek kubbeli ve tek
minareli bir yapıdır. Yanında bir de ha­
mamı vardır. Bolu’daki Osmanlı döne­
mi mimarî eserlerinin en güzellerinden
biridir. En sağlam durumda olan eser
de bu camidir.
Kadı Camii (Şamsi Paşa Camii), bu­
gün il meydanında Hürriyet Caddesi’-
nde bulunmaktadır. Demirtaş Paşa oğ­
lu Mehmed Bey tarafından yaptırılan
(XVI. yüzyıl) bu camiin bitişiğinde ka­
dılık bulunduğundan bu adı almıştır.
Dikdörtgen planlıdır. Tamamı kesme
taştan yapılmıştır. Cümle kapısının ah­
şap kanatları, Osmanlı kündekâri işçili­
ğinin güzei örneklerindendir. Yapıtın
doğu cephesinde iki sıralı pencere bu­
lunmaktadır. Duvarlar düz kesme taş­
tan yapılmıştır. Son cemaat yeri yıkıl­
mıştır. Ancak izleri ve sütun tabanları
ayaktadır. Mihrap yeri beş cepheli ve
dışa taşkın bir biçimdedir.
Karaçayır Camii, Evliya Çelebi
“ Seyahatnâmesi’’ adı geçen diğer bir
camidir. MimarSinan’ın eseri olduğu
ileri sürülmektedir. Kitabesinde yapım
■tarihi H. 979 (1571) yılı olarak belirtil-
Ulu Cami (Paşa Camii), Yıldırım Ba­
yezid zamanında ahşap olarak inşa
edilmiştir. Bir yangın geçirmiş ve ye­
niden inşa edilmiştir. Çift minareli ve
tek kubbelidir. Klasik Osmanlı mima­
risi özellikleri taşır. 1944 depreminde
hasar görmüş, ancak sonradan onarıl­
mıştır.
Bolu Ilıca Camii, il merkezinin gü­
neyinde, kente 5 kilometre uzaklıkta­
ki llıca’da bulunur ve Isfendiyaroğlu
Kızıl Ahmed Bey’in oğlu Musa Paşa ta­
rafından yaptırılmıştır (1510-1511). Ca­
mi, klasik ölçülere sahiptir. Kare plan­
lı, kubbeli tek hacimli küçük bircami-
dir. Moloz taştan yapılmış olan beden
duvarları üzerinde sadece cümle kapı­
sı kesme taştan yapılmış olup, beden
duvarlarından hafif çıkıntı meydana
getirmektedir. 1949 depreminde hasar
görmüş, eski ölçülere uyularak 1960
yılında yeniden yapılmış ve eski kita­
be bozulmadan yeni yapıya monte
edilmiştir.
Yeni Cami, H. 953 (1546) yılında Ka­
nunî Sultan Süleyman tarafından yap­
tırılmış olup tek minareli bir camidir.
1944 depreminde hasar görmüş, daha
sonra da bakımsızlıktan biçimini tü­
müyle kaybetmiştir.
İmaret Camii, Saraçlar Camiinin
güneydoğusunda bulunur ve Kızıl Ah­
med Bey soyundan, İstanbul Üsküdar
Şemsi Paşa’da cami ve türbesi bulu­
nan Şemsi Ahmed Paşa adına yaptırı­
lan kompleksin ayakta kalan bölümü
cami ve medrese XVI. yüzyılda yapıl­
mıştır. Dikdörtgen planlı cami, beden
duvarları düzenli dörder sıra tuğla ha­
tıllar arasında, bir sıra taştan meyda­
na gelmektedir. Büyük bir yapı oldu­
ğu halde zamanla büyük bölümü yok
olmuş, sadece cami ve yanında iki kat­
lı medrese kalıntıları kalmıştır.
Karaköy (Cuma) Camii, il merkezi­
nin batısında, 7 kilometre uzaklıkta
bahçeler içindedir ve Musa Paşa oğ­
lu Mehmed Bey’in annesi tarafından
yaptırılmıştır ('7562-7563^. Yapıda iki ki­
tabe ve iki tarih bulunmaktadır. Cami­
de son yıllarda sadece cuma namazı
kılındığı için "Cuma Camii" adıyla anıl­
maya başlamıştır. Bütünü ile dikdört­
gen planda moloz taş duvarlardan ya­
pılmış olan beden duvarları üzerini ki­
remitli bir çatı örtmektedir. Camiin her
cephesinde ikişer penceresi bulun­
maktadır. Camiin cümle kapısı ve ka­
pı üzerindeki çini kitabe dikkat çek­
mektedir.
Bolu Tabaklar Camii, ilin batı giri­
şinde Hürriyet Caddesi üzerinde bulu­
nur ve 1897 yılında yapılmıştır. Dik­
dörtgen planlıdır. Sarı bir sıva ile kap­
lanmış olan duvarlar, geç dönem mi­
marî özelliklerini taşır.
Saraçhane Camii, Belediye Meyda-
m’nda bulunur. Silahtar Mustafa Ağa
tarafından 1750 yılında yaptırılmıştır.
Bazı kaynaklara göre, bu yapıt Mimar
Sinan’a ait olup, harap olduktan son­
ra Mustafa Ağa tarafından yenilenmiş­
tir.
Bütünü ile dikdörtgen olan cami­
in moloz taştan yapılmış olan beden
duvarlarında taşlar arasına atılmış tuğ­
la hatıllarla duvarların dayanıklılığı artı­
rıldığı gibi, yapıtın cephe görünüşüne
de renk katılmıştır. Kiremitli kırma çatı
ile kaplı üst örtü içte ahşap tavanlıdır.
Kuzeybatı köşede yer alan kare tabanlı
minarenin, tabanı kesme taştan, pa­
buç ve gövdesi tuğladan yapılmıştır.
Üçgen düzeylerle kareden silindirik
gövdeye geçilmekte olup, şerefe altı
kirpi saçakla genişletilmiştir. Cami,
Bolu’da mevcut saat kulesi ile birlik­
te 1838 yılında onarım görmüştür.
Yıldırım Bayezid Camii, il merke­
zinde bulunur ve ilk kez Yıldırım Ba­
yezid (I) tarafından yaptırılmış (1382),
daha sonra 1891, 1892, 1894, 1897,
1899 ve 1908 yıllarında onarılmış, 1944
yılı depreminden sonra da esaslı bir
onarım görmüştür.
Büyük bir alanı kaplayan camiin ta­
mamı dikdörtgen planda olup, ibadet
mekânı büyük bir kare oluşturmakta ve
tek kubbe ile örtülmektedir. Kuzey ve
kuzeydoğuda bulunan minareler, son
cemaat yeri üzerinde şişkin karınlı pa­
buç bölümünü ve bunun da üzerini iki
yuvarlak fitilin oluşturduğu frizi izle­
yen daha içeriden yüksek ve çok ke­
nar! ı minare gövdesi yükselir. Şerefe
63
 eğimli, çıkıntılarla genişlemektedir.
Şerefe korkulukları ajurlu olarak işlen­
miştir.
Bolu’da dinî eserlerin yanı sıra ve
bu tür eserlere vakıf sağlamak amacıy­
la yaptırılmış birçok hamam vardır.
Eskiçağa Hamamı, Yıldırım Baye­
zid dfevrinde yaptırılmış, küçüktür ve
büyük bir mimarî değeri yoktur. Son­
radan restore edilerek kullanılır hale
getirilmiştir. Göynük Hamamı (Süley­
man Paşa Hamamı), Gazi Süleyman
Paşa tarafından yaptırılmıştır. Mudur­
nu Hamamı, Yıldırım Bayezid tarafın­
dan mimar Ömer b. İbrahim'e yaptırıl­
mıştır. (H .791/1388)). İki halveti, yedi
kurnası vardır. Halvetlerin taş üstüne
oyma nakışları ve çok ince hesaplar­
la açılmış ışık delikleri hamama bir şa­
heser niteliği kazandırmaktadır.
Yine Yıldırım Bayezid tarafından
Ömerb. İbrahim’e yaptırılan ikinci ha­
mam ise, büyük kubbeli bir soyunma
yeri olan Orta Hamam’dır. Bütün bir
taştan yontulmuş, her bir yüzünde
“bademli’’ işleme yapılmış değişik şa­
dırvanı dikkati çeker. Kubbe geçişleri
değişik ve zengindir.
Tabaklar Hamamı, Sokullu Meh­
med Paşa tarafından iki bölümlü ola­
rak yaptırılmış olup içi mermer kaplı­
dır. Sonradan eklenen derme çatma
ahşap bölümleri yıktırılmış ve hamam
kullanılmaya 1962 yılında başlanmış­
tır.
Şehre, bir geçiş yeri olması sebe­
biyle birçok kale yaptırılmışsa da bun­
ların hemen tümü bugün yıkık durum­
dadır, içlerinde yalnız Akçakoca’nın 3
kilometre batısında bulunan ve Cene­
vizlilere karşı yapıldığı için “Ceneviz
Kalesi” olarak adlandırılan kale, Os­
manlIlar tarafından restore edilerek bir
savunma kalesi durumuna getirilmiş­
tir. Kuzey tarafından bir kapısı vardır.
Bütün sahile hâkim durumdadır.
Bolu ve çevresindeki akarsular üs­
tünde birçok köprünün varlığına tanık­
lık eden gezginler vardır. Ancak bun­
lardan yalnız Konuralp Köprüsü günü­
müze kalabilmiştir. Efeteni Gölü'ne
dökülen çayın üstünde bulunan bu
köprü mermerden yapılmıştır. Yapım­
da harç kullanılmamıştır. Üç kemerli
olup, kemerlerinin uzunluğu 13’er met­
redir.
Anadolu’nun diğer bölgelerinde ol­
duğu gibi Bolu’da da türbeler yaşadık­
ları devirlerde çevrelerini sosyal ve
ekonomik yönden etkileyen kişilerin
gömülü olduğu yapılardır. Bolu’daki
türbelerin çoğunun kime ait olduğu bi­
linmemektedir.
Akçakoca Türbesi, Baba köyünde,
denize hâkim bir tepe üzerindedir. Çi-
visiz olarak birbirine yontularak kenet­
lenen ağaç kütüklerinden yapılmıştır.
Akşemseddin Türbesi, Fatih’in ho­
cası Akşemseddin’in gömülü olduğu
türbe olup H. 864 (1459) yılında yapıl­
mıştır. jnşaatında kesme taş kullanıl­
mıştır. Üstü kubbeyle örtülmüştür. Ye­
ri Göynük’tedir. Zaman zaman hasar
gören bu yapı, 1960 yılında restore
edilmiştir.
Aşağı Tekke Türbesi, 1884 yılında
64
moloz taşından sekiz köşeli olarak ya­
pılmış olup, içinde, kim olduğu bilin­
meyen dört kişj gömülüdür.
Diğer türbeler ise şunjardır: Aslı-
heddin Türbesi, Bıçaklı Ömer Dede
(Ömer Sebbin) ve Sungurlar Erenler
Türbesi’dir.
Cumhuriyet'in ilânına kadar Muta­
sarrıflık olan Bolu, 1923 yılında Cum-
huriyet’in ilânından sonra il oldu. İlk
kazaları da Mudurnu, Göynük, Düzce
ve Gerede idi. Daha sonra Akçakoca,
Seben, Mengen, Yığılca ve Kıbrısçık
da ilçe haline getirildi. Son mutasar­
rıf Ahmed Fahreddin Bey, Bolu’nun ilk
valisidir.
BOR (Eski adları: Baris, Borüs,
Tuvanna).
Bor'un en eski bilinen tarihi Hitit-
ler zamanına kadar uzanır. Şimdiki Ke-
merhisar bucağının yerinde “Tyana
Şehri”nin de bulunduğu bilinmektedir,
Bor adı Hititçe ve Frigçe kökenli “Ba­
ris” kelimesinden türemiştir. Anlamı
surlarla çevrilmiş bölge beyinin kona­
ğıdır. Hititlerden sonra da Frigler ve
daha sonra Kapodokya Krallığı kasa­
baya hâkim olmuştur. Doğu Roma
İmparatorluğu’nun yönetimine geçen
Bor, bir ara Abbasîler tarafından alın­
mış, bu devirde adı ‘Tuvanna” olmuş­
tur.
Bor ilçesinin tarihini Evliya Çelebi,
“Seyahatnâme"sinde şöyle anlatmak­
tadır: “Bor ilçesi Kılıç Aslan izzeddin
b. Mesud tarafından fethedilmiştir.
599 tarihinde Danişmendlilerin yardı­
mı ile Rumların elinden alınmıştır. Sel­
çukluların duraklama devrinde bu ka­
leyi kâfirler ele geçirip, Bor’u harap et­
mişlerdir. Sonra Hacı Bektaş Velî’nın
teşviki İle Orhan Gazi burayı fethettiy-
se de, fetihten sonra Karamanoğlu İb­
rahim Bey’in eline geçti. Yıldırım Ba­
yezid tarafından Konya eyaletinde Niğ­
de Beyi Sancağı’na bağlandı.”
Osmanlı yönetimine kesin olarak
Fatih Sultan Mehmed devrinde geçen
Bor’da Şehzade Mustafa’nın öldüğü
söylenir.
Osmanlı döneminde Niğde iline
bağlı kasaba olan Bor’da XVI ve XVIII.
yüzyıllar arasında barut değirmeni
ve fabrikaları mevcuttu. Bu fabrikalar,
yıllar boyu Osmanlı Devleti’nin en
önemli barut gereksinimini karşılamış­
tır. Akşehir, Koçhisar, Develi, Kayse­
ri, Şarkışla, Cırlavuk, Kemerhisar kü-
herçilehanelerinden getirilen onbinler-
ce kantar küherçileden, Bor barut fab­
rikalarında perdahlı, perdahsız, top ve
tüfek barutu yapılırdı ve İstanbul’a
sevkedilirdi.
Bor’da bulunan kale ve şehir varo­
şundan Evliya Çelebi, "Seyahatname"-
sinde ayrıntılı olarak söz ederken llyas-
lı Camii, çarşı yanında “Eski Cami",
“Sokullu Vezir Camii", “Çayırlı Camii",
“Orta Mahalle Camii”, “Sofya Mahalle­
si Camii", kale içinde “Gözlü Sultan”,
“Kesbî Mustafa Efendi”, “Esad Efen­
di Tekkesi", “Şeyhî Himm et Efendi
Tekkesi” ile “Sarı Balık Tekkesi”r\'\n
bulunduğunu, çarşı içinde Sokullu
Mehmed Paşa Hamamı'nın çok ferah
bir hamam olduğunu anlatır.
Obruk Hanı, Obruk köyü yakınla­
rında, Selçuklu devri yapısıdır ve II. Kı­
lıç Arsian’ın veliahtlığı zamanında ya­
pılmıştır. Aksaray’la Konya arasında
uzanan yolda, hem bir askerî karargâh,
hem de kervansarayların sağlıkla gidip
geldiği bir konaklama yeriydi.
Kervansaray’ın yapımında gayrî İs­
lâmî çağın eski yapılarındaki taşlar ve
yapı parçalarından yararlanılmıştır.
Bor'da kale ve handan başka, Ka­
ramanoğlu Alâeddin’in yaptırdığı Sul­
tan Alâeddin Camii, Ramazanoğulla-
rından Pirî Paşa tarafından yaptırılan
camilerle, Karamanoğlu İbrahim Bey
vakfından bir çiftehamam ve haznedar
Tavasi Haşan Ağa’nın yaptırdığı yeni
hamam gibi değerli mimarî eserler var­
dır. Sarı Ali Camii ile Sarı Saltuk Tür­
besi anılmaya değer diğer yapılardır.
Bor, bugün İç Anadolu’nun güney­
doğusunda, Niğde iline bağlı ilçe mer­
kezidir.
BOZDOĞAN
Genel görüşünü ile orta zaman
devrinin niteliklerini ve özelliklerini ko­
ruyan Bozdoğan’ın M.S. XIII. yüzyılda
Türkler tarafından kurulduğu tahmin
edilmektedir. XIV. yüzyılda Aydınoğul-
ları Hükûmeti’nin ileri kasabaları ara­
sında sayılan Bozdoğan, Türklerin Bi­
zans egemenliğine son vermesinden
sonra askerî amaçlarla oluşturuldu ve
buraya yerleşen Doğanbeyli veya Boz-
doğanlı aşiretinin adı verildi. Esasen
vaktiyle, Anadolu’da yerleşmiş olan
Türk boyları arasında Bozdoğanlı adı­
nı taşıyan büyük bir boy olduğu ve
bunların yerleştikleri alana alışılagel-
diği üzere kendi boy ve beyliklerinin
adını verdikleri de bilinmektedir. Aşağı
yukarı 800 yıllık uzun bir ömre sahip
bulunan Bozdoğan, Tanzimat’tan son­
ra yapılan İdarî örgütte kaza oldu. Bi­
rinci Dünya Savaşı’nda ve mütareke
yıllarında sık sık Ahmed Molla ve De­
mirci Mehmed çetelerinin baskınları­
na uğradı. Kasabayı bu çetelere ve
düşmana karşı koruyan Yörük Ali Efe,
çevrenin bir kahramanı olarak tanın­
maktadır. Ali Efe, Aydın civarını Millî
Mücadele yıllarında düşman kuvvetle­
rine karşı korumuştur.
Bozdoğan, tarihî eserler bakımın­
dan zengin sayılabilir. Örtülü ve Ko­
naklı köylerindeki sarnıçlar Selçuklu­
lar devrine aittir. Selçuklular zamanın­
da yaptırılmış olan “Kemer Köprüsü”
de ilçenin mimarî eserlerindendir. Çar­
şı Camii, Pabuççuoğlu Camii, Hıdır
Baba Camii, Baltacıoğlu Camii, Os­
manlI devrine ait olan camilerdir. Ak-
çay Suyu üzerinde, tarihî bir kıymeti
olan Mermer Köprü ile kasaba yakın­
larında çeşitli höyükler vardır. Çarşı
yanındaki küçük bir mezaklıkta Bozdo-
ğan Voyvodası Ali Bey ve karısının me­
zarlarıyla Madran Dağı yöresindeki bir
tepede Hıdır Baba ve okçu kumanda­
nı mezarları vardır.
Bozdoğan, bugün Aydın iline bağ­
lı ilçe merkezidir.
BOZOK (Bugün: Yozgat).
Yozgat ve çevresi çok eski çağlar­
dan'beri sürekli yerleşme merkezi ol­
muştur. Ancak, Yozgat’ın kuruluşu ye­
nidir. Yozgat’ın Antik Tavium’un yerin­
de g e liştiği ile ri sürülmüştür.
Yozgat sırasıyla, Hitit, Frigya, Lid-
ya, Met, İskender, Kapadokya, Galat
yönetimlerinde bulundu. Daha sonra
Galat egemenliğine son veren Roma­
lılar yöreyi kendi yönetimine aldılar.
Roma’nın bölünmesi üzerine de Bi­
zans egemenliği başladı. 1071 yılında
yapılan Malazgird Savaşı’ndan sonra
Danişmend Gazi'ye bırakılan Sivas ili­
ne bağlı olarak kaldı. Danişmendlile-
rin bakenti Kayseri’yi almaları üzerine
de Kayseri’ye bağlandı. II. Kılıçarslan’-
ın Danişmend egemenliğine son ver­
mesi üzerine Yozgat çevresi, XII. yüz­
yıldan sonra Selçuk egemenliğine gir­
di. Daha sonra Kadı Burhaneddin’in
1393 yılında Akkoyunlu hükümdarı
olan Osman Bey tarafından öldürül­
mesi üzerine SivaslIlar, ülkelerini Yıl­
dırım Bayezid’e teslim ettiler. Yıldırım
ileTimur arasında1402 yılında yapılan
Ankara Savaşı’ndan sonra, bölge ye­
niden Osmanlı Devleti topraklarına Çe­
lebi Mehmed tarafından bağlandı. Ya­
vuz Sultan Selim, Çaldıran Savaşı’-
ndan dönüşte, Kayseri ve Bozok san­
caklarını Dulkadirli beylerinden Şahsu-
varoğlu Ali Bey’e verdi.
XV. yüzyılda Kızılkoca oğullarının,
XVI. yüzyılda ise mehdilik iddiasında
bulunan Celâl’in, Baba Zünnü’nün ya­
rattığı karışıklıklar devletin bu dönem­
de çok güçlü olması sebebiyle bastı-
rılabildi. Ancak, devletin güçsüz dev­
rinde ise Celâli isyanları özellikle yol
güzergâhı olan yerlerde yerleşmeyi
güçleştirmiştir.
1553 yılından itibaren Bozok San-
cağı’nın başında Murad, Ahmed, Me-
miş, İsa, Çerkez Haşan, Sunullah, İb­
rahim, Mamaluoğlu Ömer, Tokmak Ha-
sanpaşazâde Ahmed gibi kişiler bu­
lunmuştur. Daha sonra bölge Çapano-
ğullarının egemenliğine girdi.
il merkezinin bulunduğu şehrin
XV;ii. yüzyılda Çapanoğulları tarafın­
dan kurulduğu sanılmaktadır. Teke
aşiretine bağlı olan bu topluluk, Güney
Anadolu’ya gelerek Maraş - Ayıntab
dolaylarına yerleştiler. Bunların bir bö­
lüğü^. Çopur veya Çapar Koca diye anı­
lan Ömer Ağa’nın önderliğinde sürü­
lerine iyi otlaklar arayarak Bozok yö­
resine geldiler. Önce Yozgat ile Yer­
köy arasında Sarayköyü’nü kurdular.
Daha sonra da Yozgat’ın temelini at­
tılar. O dönemde burası Bozok Sanca-
ğı’nın Kızılkoca bucağına bağlı bir köy­
dü. Bu köyün şehirleşmesi, Ömer
Ağa’nın oğlu Ahmed Paşa tarafından
sağland ı Daha sonra sırasıyla Musta­
fa Bey,''Süleyman Bey Yozgat’ta vali­
lik yaptılar. Süleyman Bey zamanında
eşkıya ve aşiret yolsuzlukları önlendi.
1787 Osmanlı - Rus Savaşı’nda asker
göndererek, İstanbul'un et ve zahire
gereksinimini de sağladı. Hacıların gü­
venle yolculuk etmeleri için Misis
Köprüsü’nü yaptırdı. Ruslar tarafından
Serasker Mustafa Paşa’nın pusuya dü­
şürülmesiyle ordusunun zor duruma
düşürülmesi karşısında asker toplaya­
rak yardıma koştu, NapolĞon’un Mısır
kuşatması sırasında Nizam-ı Cedid’in
kuruluşunda önemli hizmetleri oldu.
1813 yılında yine Süleyman Bey zama­
nında, Halep’te halkı rahatsız eden şa­
kilerin 18 kadarını idam ettirdi. Süley­
man Bey’in ölümü (1813) üzerine Yoz­
gat bağımsız bir sancak olarak dahi bı­
rakılmadı. Muhassıllığına Kayseri San­
cağı Mutasarrıfı Maraşlı Ali Paşa atan­
dı. Daha sonra tanzimata kadar Sivas
eyaletinin 8 sancağından biri olarak
Bozok Sancağı, tanzimattan sonra An­
kara eyaletinin 5 sancağından biri ol­
du. Cumhuriyet’ten sonra TBM M ’nin
25 Haziran 1927 tarihli ve 630 sayılı ka­
rarıyla adı Yozgat’a çevrildi.
Cumhuriyet’ten önce, Bozok’ta
eğitim-öğretim önce medrese ve ma­
halle mektepleri dışında yalnız il mer­
kezinde bir ortaöğretim yapılan okul
bulunmaktaydı. 1858 yılında Bozok’a
bir Rüşdiye Okulu, 1892 yılında iki
Rum mektebi yapılmıştır.
Arkeolojik yönden oldukça önem­
li bir bölge olan Bozok’un çevresinde
yapılan arkeolojik araştırmalar sonun­
da, Boğazköy, Alişar, Alacahöyük,
Çengeltepe kazıları yapılmış, bu kazı
sonucunda birçok yerleşim alanları,
evler, mezarlar ve birçok yapı bulun­
muştur. Bu yapılardan Sarıkaya (Ter­
z ili Hamam) Romalılara aittir. Bu ha­
mamın kapı ve pencereleri şimdi de
bellidir. Taşların üzeri sanat değeri
son derece yüksek kabartma öküz
başları, çeşitli resim ve mozaiklerle
süslenmiştir.
Bozok, eski eserler yönünden de
son derece zengin bir birikime sahip­
tir. Bu eserler arasında Anadolu mima­
ri tarzını ve zerafetini yansıtan Çapa­
noğlu Camii’nin özel bir yeri vardır.
Çapanoğlu Camii (Büyük Camii),
Cumhuriyet Meydam’nda bulunmakta­
dır. 1779 yılında Çapanoğulları’ndan
Vali Ahmed Paşa oğlu Bozok Valisi
Mustafa Bey tarafından İç Cami ve ona
ek olarak da kardeşi Bozok Valisi Sü­
leyman Bey tarafından 1794 yılında
Dış Cami yaptırıldı. Dış Cami’in boya­
larıyla kurşunları 1901 yılında yaban­
cı bir ustaya yaptırılmıştır. Camiin taş­
ları Kırşehir’in Şamallahhan, Zekere,
Çağdeli, Çarma köyleriyle Bozok’un
Büyüknefes köyündeki eski harabeler­
den getirtilmiştir. Cami, bir avlu için­
de inşa edilmiştir. Doğu ve batı yüz­
lerinde birer anıtsal kapısı bulunan
çevre duvarları ile kuşatılmıştır. Doğu­
da camie bitişik türbeden başlayarak,
avlunun güneydoğu, güney ve güney
batı bölümleri sonradan yer yer demir
parmaklıklarla çevrili bir hale dönüş­
türülmüştür. Camiin ilk bölümü asıl
cami harimidir. Plan bakımından ilk
devir Osmanlı camilerinin tipini andı­
rır. Dikdörtgen olan harim planının ku­
zey kısmı, iki büyük ayakla sınırlan­
mıştır. Geriye kayan büyük kare bölüm
kocaman bir kubbe ile örtülüdür. Kö­
şelerden yarım kubbe biçimli tromp­
larla bu kubbeye geçilmiştir.
Camiin bugünkü cümle kapısı, re­
vakın kubbeli orta bölmesine açılır. Ay­
rıca bu yüzün doğu ve batı uçlarında
birer yan kapı daha açılmıştır. Harimi,
bol pencereleri, yüksek kubbesi ile fe­
rah bir mekândır. Büyük kubbenin içi,
sonradan yenilenmiş olan Barok üs­
lûpta yaprak, çiçek, vazo motifleriyle
süslenmiştir. Ana mekânda, devrinin
en parlak temsilcileri olarak mihrap ve
minber görülmektedir. Kıble duvarı dı­
şında zarif profillerle bir çıkıntı yapan
mihrap nişi, içerde açık kahverengi,
sarımsı beyaz ve yeşil mermer bloklar­
la örtülmüştür.
Divanlı Köy Camii, IV. Mehmed za­
manında Kaptan-ı Derya Mustafa Paşa
tarafından H.1188 (1774) tarihinde yap­
tırılmıştır.
Bu camilerden başka Höşyar Ka­
dın Camii, Köseyusuflu Köyü Camii’­
nin de varlıkları bilinmektedir.
Saat Kulesi, Cumhuriyet Meydanı’-
ndadır. 1897 yılında Bozok Belediye
Başkanı Ahmed Tevfikzâde tarafından
yaptırılan eser, kesme taştandır. Şakir
Usta’nın eseri olan bu yapının üzerin­
de herhangi bir yazıt yoktur. Kule 7
katlı ve 4 köşelidir. En üst katın dört
yönünde birer saat ile üst kısmında
büyük bir çan bulunmaktadır.
Çapanoğlu Sarayı, Bozok Hükümet
Konağı’nın bitişiğinde, şimdi pazaryeri
olarak kullanılan geniş alanın içinde
yer alır. XVII. yüzyılın son yarısında Ça­
panoğlu Süleyman Bey tarafından yap­
tırılmıştır. Birçok dairesi, çok değişik
avlu ve bahçeleri bulunmaktaydı. Sa­
ray çok değerli eşyalarla da donatıl­
mıştı. Saraydan günümüze bazı temel
kahntıları ile harem dairesi havuzların­
dan çevresi mermer döşeli iki havuz
kalmıştır.
Şehirde, Selçuklular zamanında
yapıldığı ileri sürülen Karamağara
Köprüsü (Kesikköprü) ileYavuz Sultan
Selim’in Mısır seferinde yaptırdığı söy­
lenilen Konak Suyu üzerindeki Kara-
bıyık Köprüsü çevrede bulunan köprü­
lerin en eskilerindendir.
Bozok’daki medreseler Köseyusuf-
oğlu Köyü Medresesi ile Demirli Med-
resesi’dir. Köseyusufoğlu Köyü Medre­
sesinden günümüze yalnızca temel
taşlarıyla, kütüphane binası kalmıştır.
Demirli Medrese ise Çapanoğlu Ah­
med Paşa tarafından Yozgat Palas
O teli’nin yerine yapılmıştır.
Bozok’taki başlıca türbeler,Çandır
Kümbeti, Çapanoğlu Türbesi, Hayıras-
lan Kümbeti, Durali Baba, Görpeli Tür­
besi, Nöbeti Baba, Muşallim Kalesi
Türbesi, Osmanlı Türbesi ve Şeyhle­
rin Türbesi’dir.
Osman Paşa Tekkesi (Emirci Sul­
tan Zaviyesi), Emirci Sultan tarafından
65
Ziyaret Pazarı denilen yerde kurulmuş­
tur. Kayseri ve Kırşehir’den Sivas ve
Amasya’ya giden yollar üzerinde bir
konak yeri olan zaviye XIII. ve XIV. yüz­
yıllarda oldukça parlak bir dönem
yaşamıştır. Cumhuriyet döneminde
(1925) zaviye tarihe karışmıştır.
Muşallim Kalesi:'Selçuklu sultan­
larından II. Gıyaseddin Keyhüsrev za­
manında yapıldığı (1236-1246) sanılan
kalenin aşağısında Muşallim adlı kü- J®
çük bir yerde yapıldığı, bir camiin av­
lu duvarında bulunan kitabeden anla­
şılmaktadır. Günümüzde sadece hara­
besi kalan bu kale, etrafı dağlarla çev­
rilen ovanın doğu ve batısındaki her iki
yakaya da hâkimdir. Ovanın güneydo­
ğu kıyısında kaleden aşağı yukarı 10
kilometre uzakta gümüş maden oca- §§§||
ğı ile Akdağ bulunmaktadır.
Kare şeklinde tek parça olduğu,
demir bir kapısının bulunduğu, dış va­
roşunda bin kadar bağ ve bahçeli, kâ-
gir eski tarz Türk evlerinin bulunduğu
Evliya Çelebi’nin “Seyahatnâmesi"r\-
de belirtilmektedir.

B U R D U R (Halk dil: Buldur; es­

ki adları: Limnobria, Limobrama, Poly-
dorion, Bzostas, Tirkemiş).
Tarihi Neolitik devre kadar giden
il topraklarının büyük bir bölümü an­
tik “Pisidia” bölgesinin sınırları için­
de yer alır. Bölge, eski çağlarda “Lim­
nobria’’ Orta Çağ’da “Polydorion", do­
ğudan gelen Türkmen aşiretlerinin
yerleşmesinden sonra Selçuk Devle­ BURDUR: Saat Kulesi
ti zamanında, önce "Tirkemiş”, sonra
“Burdur" adını almıştır. Temürtaş tarafından Antalya’da yaka­ beylik yeniden kurulduysa da, 1430 yıl­
Şehir, M.Ö. XVII. yüzyıl başlarında lattırılarak öldürüldü. Böylece Hamid- larında kesinlikle Osmanlı toprakları­
Asur, daha sonra Eski Hitit, M.Ö. VII. oğulları Beyliği de bir süre için dağıl­ na katıldı.
yüzyılda Frig, Lidya, Pers, İskender, dı. Dündar Bey’in oğulları, Temürtaş’- Hamidoğulları ülkesi, OsmanlIlara
Bergama Krallığı, Roma ve Bizans ın Mısır’a kaçmasından (1327) sonra, geçtikten ve Burdur’un Anadolu Bey­
imparatorluğu egemenliğinde kalmış­ beyliğin başına geçtiler. Bu arada is- lerbeyliğinin ilçe merkezi olarak Kü­
tır. hak Bey, babasının kanından davacı tahya’ya bağlanmasından sonra, ken­
ilde Türklerin varlığı 1075 yılında olarak Temürtaş’ın M ısır’da öldürül­ di haline terk edildi ve eski önemini yi­
başlar ve 1120’ye kadar aralıksız de­ mesine neden ofdu.lshak Bey Eğridir’- tirdi. Bu devirde bölgede önemli siyasi
vam eder. 1120 yılında karşı saldırıya de, Mehmed Bey de Gölhisar’da bey olaylarda geçmedi. Sadece Şah Kulu
geçen Bizans, Uluborlu’yu geri alır. idiler. Burdur’da' muhtemelen bir oğ­ Baba Tekeli’nin ayaklanması, bölge ta­
Burdur ilinde Türkler, özellikle lu veya torunu bulunuyordu. Bu yıllar­ rihinde bir hareket sayılır. Şah Kulu,
1211’den sonra büyük yoğunluk kazan­ da Burdur, Antalya ile yaptığı ticaret Şehzade Korkud’un Manisa’ya gitme­
dılar. Bu tarihten itibaren Bizans’la an­ sayesinde gelişen bir şehir görünü­ si üzerine harekete geçerek Antalya
laşma yapılmış, doğudan gelen Türk- mündeydi. Türkmenler halı-kilim doku­ üzerine saldırdı, daha sonra ayaklan­
menler, Bizans sınırlarına saldırmayıp dukları gibi, Dalaman Çayı aracılığıy­ masını genişletip tüm Teke yöresini
il topraklarına yığılmışlardır. Böylece la da kereste ticareti yapıyorlardı. Ay­ ele geçirdi. Burdur önlerinde, Anado­
XIII. yüzyılın ilk yarısında Antalya - nı yıllarda Bizans ile olan ticareti ise lu Beylerbeyi Karagöz Paşa’nın Komu­
İsparta - Denizli arasında yoğun bir Çardak ve Akhan sağlıyordu. tanı Nokta ile yaptığı savaşı kazandı
Türkmen nüfusu birikir. Anadolu’da OsmanlIların yüksel­ ve Burdur’u ve birçok ili yağmalama­
Türmenlerin nüfus üstünlüğünü el­ mesi, beyliklerin ise sabit kalması sından sonra İran’a kaçtı.
de ettikleri Burdur’da mahallî beyler, dengeyi bozmuştu. OsmanlIlar, zaten XVII. yüzyıldan sonra'Burdur’da
Mehmed Bey’in yönetimindeydiler. akraba oldukları Hamidoğulları Beyli­ Çelik Mehmed Paşa ve evlatlarının nü­
Mehmed Bey’in hile ile öldürülmesin­ ği’ne değil de Karamanoğulları ile bir fuz kazandığı görülür. Bir Türkmen yur­
den sonra yöre, önce Ali Bey’in, son­ mücadeleye girişmişlerdi. Bu çatışma­ du olan Burdur’da, eskiden beri “Bey"
ra da ilyas Bey’in oğullarının yöneti­ da Hamidoğulları Beyliği, OsmanlIla­ lerin ayrıbir önemi olmuştur. Çelik Pa­
mine girdi. Bunların en büyüğü Dün­ rın yanında yer aldı. 1357 yılında Bur- şa, 1740 yıllarında Burdur’da oturuyor­
dar Bey idi. Dündar Bey, günümüzde dur’un bir bölümü ve Yalvaç, İsparta, du. Daha sonra oğlu ve sülâlesi de bu­
Hamidoğulları olarak anılan beyliğin Eğridir, Akşehir, I. Murad tarafından 85 rada oturmayı sürdürdü. Bu yıllarda
en önemli kişilerindendi. 1299 yılında bin altına Hamidoğlu Hüseyin Bey’den “Ayanlık" ve “Mütesellimlik” sebebiy­
Ulucami’nin minaresini yaptırdı. Bur­ satın alındı. Beyliğin tam olarak Os­ le bölgede nüfuzlu aileleier arasında
dur ili tümüyle bu beyin yönetimindey­ manlI yönetimine geçmesi ise, Yıldı­ cereyan eden şiddetli çatışmalar görü­
di. 1326 tarihine kadar beyliğin başın­ rım Bayezid’in 1391 seferi sırasında lüyordu. Bunlardan EğridirÂyanı Yılan-
da bulunan Dündar Bey, Anadolu Valisi gerçekleşti. 1403’te Timar sayesinde lıoğulları ile Çelik Paşa oğlu Ahmed

66
Paşa arasındaki çatışma en önemlisi­
dir. Burdur, bu tarihlerde Hamid ve Te­
ke Sancağı mütesellimliği arasında
paylaşılmıştı. Çeiikpaşazadelerle Çilo-
ğulları arasındaki çatışmalar, "Fetret
Olayı"nın doğmasına sebep olmuştur
(1839).
Osmaniılar döneminde Burdur’da
devlet tarafından önemli sayılabilecek
hiçbir eser yapılmadı. Ancak II. Baye­
zid’in oğlu Şehzade Korkud, Hamid ve
Teke’de vali iken, kendi hekimi olan
Hamzaoğlu Ali’nin Çeşmedamı olarak
adlandırılan çeşme binasını yaptırdı­
ğı, kitabesinden anlaşılmıştır (1501).
Osmanlı şehzadelerinden Yıldırım Ba­
yezid ve II. Selim, Kütahya’da Beyler­
beyi olarak bulunmuşlardır.
İstanbul Topkapı Sarayı Evrak Ha-
zinesi’nde bulunan Hicrî 929 - Miladî
1522 tarihli Defter-i Mufassal Liva-i Ha-
mid’de Burdur merkez, ilçe ve köyle­
rinin kimin zeamet ve tımarında bulun­
duğu, hasılat, ev, vergi mükellefi adedi
göçebe yörük cemaatlerinin durumu
ve vergi sistemleri, akar suların kulla­
nışı, aşar ve ağnam vergileri gösteril­
miştir. Buna göre Burdur, Tirkemiş il-,
cesinin merkezi idi. Ağlasun, Gölhisar,
İncirli (Bucak) ilçesi, Erle (Yeşilova) na­
hiyesi ve Acıpayam nahiyesi köyleri­
nin bir bölümü Burdur’a bağlıydı. Bur­
dur merkezinde ve sur içinde yeni Mes­
cit, Çukur ve Cami adında üç Müslüman
mahallesi, sur dışında Rum ve Erme-
nilere ait bir mahalle vardı. Karasenir,
Manastır (Necati) ve Yenice mahalle­
leri ise sur dışında küçük köyler ola­
rak gösterilmişti. Bu tarihte Burdur
merkezinin geliri 20 bin 238 akça idi.
Bundan başka aşar ve göğeri vergi ola­
rak da 13 bin 337 akçe gelir sağlanmış­
tı. yine aynı tarihte Burdur merkezin­
de ihtisab Ağalığı (Belediye Teşkilâtı)
davardı. Bu defterde Burdur merkezi,
ilçe, nahiye ve köylerindeki göçebe yö-
rüklerin büyük bir bölümünün Tirke-
miş’ten gelme ve Tirkemiş’e bağlrol-
dukları belirtilmişti. Defterden öğrenil­
diğine göre, II. Selim’in padişah olma­
sından sonra, Burdurlu biri Uzunçar-
şı’da bir çeşme yaptırmış ve bunu Sul-
tan’a armağan etmiştir. OsmanlIların
en parlak çağı sayılan Kanunî Sultan
Süleyman, II. Selim ve II. Murad devrin­
de Anadolu’nun, özellikle Burdur ve
dolaylarının gerek asayiş, gerekse hal­
kın yaşam düzeyi bakımından olduk­
ça bozuk bir durum gösterdiği yine bu
defterden anlaşılmaktadır.
Yıldırım Bayezid tarafından Os­
manlIlara katılan Burdur, 450 yıl Kütah­
ya vilayetine bağlı kalm ış, 1839 ile
1850 yılları arasında ise Konya vilaye­
tine bağlanmıştır. 1872 yılında sancak
olan Burdur’da debbağhaneler ve yağ­
haneler vardı. 1305 salnâmesinde be­
lirtildiğine göre burada 5 bin 213 ev,
648 dükkân, 6 değirmen, 7 yağhane, 34
debbağhane, 4 han, 6 hamam, 24 ca­
mi ve 26 bin 600 nüfus vardı.
XIX. yüzyıl sonunda Burdur, İdarî
bakımdan 2 kaza, 1 nahiye ve 129 kö­
ye ayrılmıştı. Bu devirde toplam nüfu­
su ise 150 bin civarındaydı.
Bu yüzyılda tarım ve hayvancılık,
komşu sancaklara kıyasla oldukça ge­
lişmişti. Toprağı verimli olduğundan,
tüm imkânsızlıklara karşın, bol miktar­
da ürün elde edilirdi. Halıcılık, çarşaf
ve alaca olarak adlandırılan bir tür ku­
maş yapımı, bölge sanayiini oluşturur­
du.
1914 yılının 3 Ekim gecesi Burdur’­
da çok şiddetli bir deprem olmuş, 1500
kadar insan ölmüştür. Yenice ve Ce­
mil Mahallesi’ndeki bütün binalar yı­
kılmış, öteki mahallelerdeki yapıların
çoğu ağır hasar görmüştür.
I. Dünya Savaşı sonunda Burdur
italyanlarca isaal edildi ve şehrin or­
tasında Italyan Merkez Kumandanlığı
kuruldu. Yunan kuvvetleri Aydın-Nazil-
li yönünde ilerlerken, Burdar’da Kuva-
yı M illi’ye kuruldu. Burdur 1920 yılın­
da müstakil mutasarrıflık (Liva) oldu.
Konya vilayetinden ayrılarak doğrudan
doğruya hükümet merkezi İstanbul’a
bağlandı.
1918 yılında devletin güçsüzlüğü
Anadolu’nun her yanında eşkıyanın tü­
remesine yol açtı. Burdur merkezi ve
köylerinde de Kaz Ahmed ve çetesi
dehşet saçmaya başlamış, bunun üze­
rine Kuvayı Milliyeciler bunları yaka­
layıp, hapsetmişler, daha sonra da öl­
dürmüşlerdir.
Nazilli bölgesinde Demirci Meh­
med Efe ve çetesi, Yunan Ordusu’na
karşı cephe kurmuştur. Burdur, Kuva-
yı Milliyecileri halktan topladıkları si­
67
lah, cephane ve yiyecek, giyecek mad­
delerini askerlerle birlikte cepheye
göndermişlerdir. Erzurum ve Sivas
kongrelerinden sonra Burdur, Kuvayı
Milliyecileri Müdafaa-i Hukuk Cemiye­
tin e bağlandı. 19 Mart 1920 tarihinde
Burdur Müftüsü Halil Hulusi Efendi,
mebus seçilerek Ankara’ya gönderildi.
Cumhuriyet’in kurulmasından son­
ra Burdur, il haline getirildi ve ilk vali
Faik Bey oldu.
Tarihi çok eski devirlere dayanan
Burdur ili ve çevresi, kültür açısından
da zengin bir geçmişe sahiptir. Yapı­
lan araştırmalarda Burdur ve yakınla­
rında Cilalı Taş Devri’nden beri insan­
ların oturduğu anlaşılmaktadır.
Burdur, Osmanlı mimarisi bakımın­
dan camiler, medreseler, türbeler, han­
lar, odalar ve hamamlar olarak ayrı
başlıklar halinde incelenebilecek zen­
ginliktedir.
Divanbaba Camii, Değirmenler Ma­
hallesi’nde yer alır. Minare kitabesine
göre 1775 yılında Timurzâde Hacı Sü­
leyman tarafından yaptırıldığına dair
kayıt vardır. 1914 depreminde yıkılmış,
1919’da yenilenmiş, 1971 depreminde
yeniden zarar görmüşse de onarılmış­
tır.
Tabakhane Camii, Gazi Caddesi’n-
dedir ve (Lalabalaban) adıyla da anılır.
1429 tarihli bir vakfiyeye göre Abdul­
lah oğlu Hızır Bey tarafından, Eğridir’-
deki Şeyhülislâm Berdaî zaviyesine
^akfodilmiştir. ------
Taş Camii, Yenice Mahallesi’nde
olup, Hacı Mola Ali tarafından 1782 ta­
rihinde yaptırılmıştır. Avlusunda, Bur-
dur’un ilk mutasarrıfı Mirimiran Mu-
hammed İzzet Paşa yatmaktadır. 1914
depreminden sonra ahşap olarak ye­
niden yapılan yapı, 1971 depreminde
tekrar hasar görmüştür.
Şeyh Sinan Camii, Sinan Mahalle­
sin de yer alır. H. 1190 (1776) tarihli
vakfiyeye göre aynı adla anılan med­
rese ile birlikte, Çelik Mehmed Paşa
tarafından yaptırılmıştır.
Karasenir Camii, Karasenir Mahal­
lesi’nde yer alır. 1914 depreminde za­
rar gören yapı, daha sonra ağaç karkas
olarak yapılmış, 1971 depreminde ye­
niden hasar görmüştür. Minaresi ve ki­
tabesi yoktur.
Saden (Aşağı Dilbaba) Camii, De­
ğirmen Mahallesi’nde yer alır. Camiin
kapısı üstünde 1862 tarihli bir kitabe
vardır. 1914 depreminden sonra çatı­
sı karkas olarak yapıldı ve 1971 yılın­
da yapı yeniden onarım gördü.
Manastır Camii, Necatibey Mahal-
lesi'ndedir. Yapımı kesme Burdur ta­
şından 1922 yılında, halkın yardımıy­
la yapılmıştır.
Hecin (Hecin Dede ■ Hecin Baba)
Camii, 1875 yılındayapılmış, 1914 dep­
reminde yıkılmış, 1930’da ise ahşap
karkas olarak yeniden yapılmıştır.
Selimoğlu Camii, Arap Selimoğlu
tarafından yaptırılmıştır. Minare önce
ahşap sonra taştan yapılmıştır. 1971
depreminde de zarar görmüştür.
Eskiyeni Cami, Üçdibek Mahalle­
si’nde olup Mehmed Kethüda tarafın­
68
dan yaptırılmıştır. 8 köşeli bir kubbe­
si vardır ve renkli çiçeklerle süslen­
miştir.
Uiucamii, Pazar Mahallesinde, Pa­
zar Düzlüğü’nde, Burdur’a hâkim bir
tepe üzerinde yapılmıştır. Hamidoğlu
Dündar Bey tarafından 1299 yılında
yaptırılmıştır. 1914 depreminde yıkılan
minarenin üzerinde görülen kitabede
M. 1300 tarihli vardır. Cami, zamanla
hasar görmüş, ancak 1749 yılında Çe­
lik Mehmed Paşa, binayı yeniden
onartmıştır. 1914 depremine kadar
üzeri dam olan cami, 1919'da kesme-
taş ve çatı ahşap karkas biçiminde hü­
kümet tarafından yeniden yapılmıştır,
içinde yarım kubbe vardır. Kuzeydeki
büyük giriş kapısı ceviz ağacından ya­
pılı olup üzerinde âyetler yaızılıdır. Ca­
mi içindeki minber, sanat tarihi bakı­
mından önemlidir.
Burdur’da mevcut çeşmelerse şun­
lardır: Çeşmedamı Mahallesi’nde bu­
lunan aynı addaki ‘‘Çeşmedamı Çeş­
mesi", Yavuz Sultan Selim ’in kardeşi
Şehzade Korkud’un hekimi Hamzaoğ-
lu Ali tarafından H. 940 (1533) tarihin­
de yaptırılmıştır. Zülâli Çeşmesi, 1566
tarihinde II. Selim’in bendelerinden
Zülâli tarafından yaptırılmıştır. Kınalı-
zâde Burhan Bey Çeşmesi, Eskiyeni
Camii önünde olup, 1760 tarihlidir.
Şehirdeki Tabak Hamamı, I. Murad
ve Yıldırım Bayezid’in akıncılarınndan
Lâlâ Balaban adına olup, 1429 tarihli
vakfiyeye göre Ümeradan Abdullahoğ-
lu Hızır Bey tarafından Eğridir’deki
Şeyhülislâm Berdai zaviyesine vakfe-
dilmiştir. Hoca Bali Hamamı, 1582 ta­
rihli vakfiyeye göre Hoca Bali Musli-
hiddin tarafından yaptırılmıştır. Yeni­
ce Hamamı, Selimoğlu Hacı Ömer ta­
rafından 1867 tarihinde yaptırılmıştır.
Eskiyeni Hamamı ise 1803 tarihinde
Mehmed Kethüda tarafından, bitişiğin­
deki camiyle birlikte yaptırılmıştır.
Osmanlı döneminde Burdur şehir
merkezinde çok sayıda medrese var­
ken, günümüze ancak bir tanesi gele­
bilmiştir. “Pirkuizâde Medresesi" ola­
rak anılan medrese, bugünkü Burdur
müze binasının yerindeydi. 1839 yılın­
da varlığı bilinen Abdullahefendi Med­
resesinden hiçbir iz kalmamıştır.
Burdur’da ilk kütüphanenin ‘Mu-
zafferiye Kütüphanesi"olduğu sanılır.
Burdur Müftüsü Küçük Şeyh Mustafa
Efendi tarafından yaptırılan kütüpha­
nenin yazma eserler bakımından zen­
ginliği dikkate değer.
ilk Halk Kütüphanesi’nin kurucu­
su Sadrazam Derviş Mehmed Paşa’dır.
Sonradan Burdur Müftüsü Şeyh Mus­
tafa Efendi, Sazenzade Hacı İsmail
Ağa ve Emini Bit-î Süleyman vakıfları
ile kitap mevcudu zenginleştirilmiştir.
1875’te Burdur Hapishanesi bün­
yesinde bir hastane inşa edilmiş, 1898
yılında şehirde Hamidiye Ipdiai Kız
Mektebi açılmış, 1901’de Rum cema­
atine mahsus Panaya Kilisesi ile ya­
nında bir mektebin onarımı yapılmış,
aynı yıl Rum kilisesi yanındaki mekte­
bin onarımından vazgeçilerek yeniden
yapımına başlanmıştır.
BURSA (Eski adları: Prusia, Pru-
sias).
Şehrin kuruluşu hakkında eldeki(
bilgiler yeterli değildir. Bazı bulgular­
dan, şehrin yaklaşık M.Ö. 1000 yılların­
da kurulduğu anlaşılmaktadır. Yine
M.Ö. 1000 yıllarında yaşamış olan Hz.
Süleyman’ ın Bursayı gördüğü efsane­
sine dayanılarak şehrin bu tarihlerde
kurulduğu sanılmaktadır.
Roma İmparatoru Traianus zama­
nında Bursa Valisi olan genç Plinius’a
göre şehir, Kartaca Komutanı Anibai’-
in Kartaca’dan kurtulup Bitinia Kralı
Prusias’a sığındığı zaman verdiği plan
üzerinde Prusias tarafından kurulmuş­
tur.
Bursa’da Bizanslılar’a ait eserler
bugün yok gibidir. Buna sebep olarak,
Bursa’nın o devirde Hikaia (İznik) ve Ki-
zikos (Edincik) gibi ünlü şehirler ara­
sında bulunması ve Ortaçağ’dan itiba­
ren ve özellikle Türk egemenliğinden
sonra Bursa gelişirken eski binalara
ait malzemenin yeni yapılar için geniş
ölçüde kullanılması gösterilebilir.
İran Sasani ..Hükümdarı Husrev
Perviz, Bizans İmparatoru Herakleios
ile savaştan sonra Bursâ'yı almış, fakat
Rumeli’den gelen Türkler’in yardımı ile
Bizansiılar şehri yeniden kurtarmışlar­
dır.
Abbasi halifesi Harun Reşid’in or­
duları, Söğütçük kasabasına kadar gel­
miş ve İmparatorla yaptıkları anlaşma­
yı yenileyip geri dönmüşlerdir.
Bursa, 924 yılında Hamdanoğlu sü­
lâlesinden Seyfüddevle tarafından ku­
şatılmıştır.
1071 yılında Selçuk Sultanı Alpars­
lan ile Bizans Imparatoru’nun yaptığı
Malazgirt Savaşinda Bizans yenilmiş,
Sultan Melikşah’ın görevlendirdiği Ku-
talmışoğlu Süleyman Şah, İznik, Edin­
cik ve Bursa’yı fethetmiştir. 1097 yılın­
da İznik’in tekrar Bizans’ın eline geç­
mesi üzerine Türkler, Bursa’yı tümüy­
le zaptedip yağmalamışlardır.
1107 yılında Sultan Kılıç Arslan’ın
ölümünden sonra şehzadeleri arasın­
da çıkan anlaşmazlıklar sırasında şe­
hir, Türkler’in elinden çıkmıştır. Sultan
Şehinşah b. Kılıç Arslan’ın saltanatı
döneminde 1113 yılında, ümerâdan
Mengülük, Gündoğmuş, Mehmet ve
Oğrat yönetimindeki Türk kuvvetleri,
Bursa ve Marmara’nın tüm güney kı­
yısını tekrar almışlarsa da, imparator
Aleksis Komnenos, Anadolu’ya geç­
miş ve Uludağ dolaylarında yapılan sa­
vaşlar sonunda Türk kuvvetleri çekil­
mek zorunda kalmıştır. Daha sonra
Alaşehir’de yapılan barış anlaşmaşı
gereğince, Marmara sahillerinin yöne­
timi Bizans İmparatoru’na verilmiştir.
Bundan sonra Osmanlı Devleti zama­
nına kadar Bursa, İznik, Bilecik, Dim-
boz, İnegöl, Kestel, KİJe, Atranos (Or­
haneli), Mihalıç (Karacabey), Kirmas-
tı (M. Kemalpaşa) Bizans tekfurlarının
olmuştur.
Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk yıl­
larında Osmanlı Devleti’nin kurucusu
olan Osman Bey’in 1302 yılında İznik
ve Bursa dolaylarında görünüp, bu şe­
hirleri uzaktan baskı altında tuttuğu-
 MARMARA DENİZİ
1 (/ \
\ ) ^ - Ş
r - ^ -
<fe \ ''Vr',
BURSA (BRUSA)
VİLAYETİ
nu, Bizans kaynaklan dile getirmekte­
dir.
1315 yılında Osman Bey, Bursa do­
laylarında 2 kale yaptırarak, birincisi­
ne yeğeni Aktimur’u, İkincisine de
ümerâdan Balaban Bey’i muhafız bı­
raktı. Osman Bey’in Bursa’yı kuşatma­
sı on yıldan fazla sürdü, Osman Bey,
tahtı oğlu Orhan Bey’e bıraktıktan
sonra 1326 yılında Söğüt’te öldü. 1321
yılında tahta geçen Orhan Bey, aynı
yıl, Mudanya, Gemlik ve Attanos’u ala­
rak karargâhını Pınarbaşı alanında kur­
du ve kuşatmayı sıklaştırdı. Savaştan
kurtulamayacağını anlayan Bizans tek­
furu, Köse Mihal’in aracılığı ile teslim
oldu. Tekfur’un adı eski yazmalarda
Bursu, Bersak, Barşak, Busak şekille­
rinde görülmektedir. Bursa, 6 Nisan
1326 yılında Türkler’in egemenliğine
girdi.
Bursa’yı aldıktan sonra yerli halkı
adaletle yöneten Orhan Bey, Bursa’nın
fethinden önce ölerek Söğüt’e gömü­
len babası Osman Bey’in vasiyetini ye­
rine getirip, bir süre sonra lahti Bur-
sa’ya getirdi ve Türkler’in “Gümüşlü
Kümbet" dedikleri (uzaktan kubbesi
güneş vurduğunda gümüş gibi parıl­
dayan) bir kilise veya şapeli türbeye
çevirerek, içine gömdü. Orhan Gazi’­
nin de türbesi aynı kilisenin diğer bir
parçasının bölünmesi suretiyle mey­
dana geldi.
Bizans İmparatorluğu zamanında
kale içinde kalan ve kale dışındaki ma­
halleleri ile pek az yer tutan Bursa,
U fîx
BÜYÜK YENİKÖY
f o. .'. 'V j - '- \
^ / % H A N G A Z İ KAZASI
' MUDANYA KAZASI GEMLİK KAZASI /
r ■•- ı
Yvx
J g T & i" - '
APOLYOND GÖLÜ I Vv
K IR M A S I!--------İ | ULUDAĞ (
(MUSTAFA KEMAL PAŞA) ( \
' "' ' ''
' ORHANİLİ K A Z A S l'',..
HARMANCIK
Türkler’in fethinden sonra önem ka­ Hüdâvendigâr, Bursa Kalesi’ndeki ca­
zandı. Bizans devrinde Marmara hav­ mi ile Çekirge’deki cami-zaviye-med-
zasının en büyük şehri olan Iznik’in ye­ rese birleşimi olan kompleksi yap­
rini aldı. Osmanlı Devleti’nin ilk para­ tırdı (Türk sanatında olan yapının o
sı da 1327 yılında bu kentte basıldı. Ye­ çağdaki adı, "Kaplıca imareti” idi) Sul­
niden kurulurcasına büyütülen kente, tan Murad’ın oğlu Bayezid için, kale
her taraftan halk taşınarak yerleştiril­ içindeki Şehadet Camii karşısında bu­
di ve kale içindeki saraylarında yaşa­ lunan sarayda, Mevlânâ Neşrî’ye gö­
yan Osmanlı hükümdarları zamanında re, 1381, Bitlisli idris’egöre 1378 yılın­
yavaş yavaş bugünkü Bursa oluşmaya da yaptığı düğün, Bursa tarihinde
başladı. Orhan Bey, kale içindeki ma­ önemli bir olaydır.
nastırı camie çevirtmekten başka, iki 1389 Kosova Savaşindan sonra
de mescit yaptırdı. devam eden akınlardan kazanılan çe­
Orhan Bey’den sonra gelen hü­ şitli ganimet ve paralar, Yıldırım Baye­
kümdarlar zamanında daha çok büyü­ zid döneminde, Bursa’nın bayındırlık
yen ve bu hükümdarlar ile devrin üme­ çalışmalarına harcandı. Bayezid, 12
râ ve ulemanın yaptırdığı hayır eser­ payeli ve 20 kubbeli “ Ulu cam i” ile
leri ile süslenen Bursa, XVI. yüzyıl so­ medrese, imaret, dârüşşife, ilkokul,
nunda, Anadolu'nun her bakımdan en han, hamam ve zaviye yaptırdı.
büyük şehirlerinden biri ve kıtanın her
tarafından gelen bilimadamları ve 1402 yılındaki Ankara Savaşindan
şeyhlerin yerleştiği bir yer oldu. sonra Bursa şehri, akına gelen Timur
XIV. kuvvetleri tarafından yağma edilerek
yüzyıl içinde Yasavî ve Suhra-
vardî tarikatlarının türlü kolları ile Ak- ateşe verildi. İç kale ile Yıldırım Baye­
barî ve Abu İshak Kazrunî tarikatları­ zid’in hâzinesi de ele geçirildi, ilk Os­
nın etkisinde kalan Bursa’daXVI.-XV. manlI padişahları dönemine ait resmî
yüzyılları içinde de Suhravardt tarika­ belgeler ile o devirlerde yazılan eser­
tının başka şubeleri ile Rufâî tarikatı­ lerin büyük bir bölümü de yok oldu.
nın bir şubesi ve Kazrunî tarikatının Bu olaydan sonra yeniden onarılan
müridleri olan hankahlar ve zaviyeler Bursa, fetret devrinde Bayezid’in şeh­
kuruldu. Başta padişahlar olmak üze­ zadeleri arasındaki anlaşmazlık sıra­
re, ümerâ ve ulemanın çoğu tarikat sında, Isa, Mehmed, Süleyman çelebi­
bağlısı olduklarından halk da tarikat­ lerin ve sonunda Mehmed Çelebi’nin
lara girdi. Bundan dolayı şehir, muta­ eline geçerek onun devlet merkezi ol­
savvıfların etkisi altında kalan bir şe­ du. Mehmed Çelebi’nin kardeşi Mus­
hir oldu. tafa Çelebi ile Rumeli dolaylarındaki
1360 yılında padişah olan I. Murad savaşları s ı r a s ı n d a Karamanoğ-
69
lu Mehmed Bey, Bursa’ya saldırarak
şehri aldı ve kuleyi kuşattı. Fakat Ha­
cı İvaz Paşa’nın koruduğu kaleyi ala­
mayan Karamanlı hükümdarı, bir ay
kuşatmadan sonra çekilirken şehri
yağmaladı, kale dışını yaktırdı.
Çelebi Sultan Mehmed, bağımsız­
lığını tam elde ettikten sonra Bursa
şehrinin imarına başladı. Yeşil Cami
ve türbeyi, ünlü medrese ve imaretini
yaptırarak şehrin onarımına katkıda
bulundu. _ _ __
Bursa için en büyük felâketlerden
biri, 1429 yılında görülen veba salgı­
nıdır. Bu salgında binlerce kişi, bu ara­
da Emir Sultan ve Molla Fenari, hayat­
larını kaybettiler.
İstanbul’un 1453 yılında alınmasın­
dan sora, başkentin bu kente taşınma­
sıyla Bursa’nın hiçbir siyasî önemi kal­
madığı gibi, kültür merkezi olma bakı­
mından da değeri azaldı.
II. Bayezid’in tahta geçişi sırasın­
da kardeşi Cem Sultan Bursa'ya gelip
18 gün padişahlık yaparak adına para
bastırmışsa da, bir süre sonra kentten
ayrılmak zorunda kalmıştır. Daha son­
ra Avrupa’da ölen Cem Sultan, baba­
sı Fatih Sultan Mehmed’in yaptırdığı
Muradiye Türbesi'ne gömüldü. Aynı
türbede II. Bayezid’in iki oğlu Selim ve
Alemşah yatmaktadır. Yavuz Sultan
Selim padişah olunca kardeşi Korkud
ile arası açılmış, Korkud’un Bursa’daki
Saray-ı Âmireden silah istemi, Bursa-
lıiarca geri çevrilmiştir (Aralık 1511).
Ocak 1512 yılında Ahmed de, Bursa’­
ya hükmetmek istemiş, başaramamış­
tır. Yavuz Sultan Selim, N isan 1512 yı­
lında Ankara’dan Bursa’ya gelerek,
kardeş kavgalarına burada son verdi.
Bu sebeple Bursa mahkemesi matem
için üç gün kapatıldı. Yavuz bu kardeş­
leri için türbe yaptırmış, Bursa’da pa­
ra bastırmıştır.
Kanunî Sultan Süleyman’ın hasta­
lığının Yeni Kaplıca Suyu’nun yardımı
ile iyileştirilmesi sonucu, Yeni Kaplı­
ca adı altında bir hamam kazanmıştır.
I. Ahmed devrinde Bursa, Kalen-
deroğlu’nun başında bulunduğu Celâ-
lilerin saldırısına uğradı. Celâliler, şeh­
ri yağmaladılarsa da tutunamayarak
geri çekilmek zorunda kaldılar. Şehri
korumak için Yeşil - Tatarlar -Şehre-
küstü arasında bir duvar yapıldı (Şim­
di sadece Tatarlar Köprüsü bölümün­
de İzleri kalmıştır.)
1642 yılında Bursa’da bir kilise ola­
yı meydana gelmiştir. Yapılan bir kili­
senin kapatılmasına kadı karar verin­
ce kargaşalık çıkmış, İstanbul’dan fer­
man gelince kilise tekrar açılmış ve or­
talık yatışmıştır.
1649 yılında Celâli Abaza Haşan
Paşa Bursa’ya kadar gelmiş ve şehir,
birçok zarardan sonra kurtarılabilmiş-
tir.
Avcı Sultan İV. Mehmed, Mayıs
1659 yılının Ramazan ayında, berabe­
rinde Hırka-i Şerif’i de getirerek Bur­
sa’ya gelmiş, üç ay kalarak ıslahat yap­
tıktan sonra İstanbul’a dönmüştür.
II. Mustafa devrinde Ulu Cami ola­
70
yı meydana gelmiştir. Kadir Gecesi na­ tan Abdülaziz ve Sultan V. Mehmed’-
mazı cemaatle kıldıran imama, bunun ten başka Bursa’ya törenle seyahat
doğru olmadığı iddiasıyla saldıran bir eden veya türbeleri ziyaret amacıyla
grup halk, imam Abdurrahim Efendi’- kimse gelmemiştir. 1860 yılında gelen
yi korumak isteyen bir kişinin ölümü­ Abdülaziz, Tahtakale - Maksem arasın­
ne sebebiyet vermiş, olay bekçilerin daki Tahir Ağa Konağinda konuk ola­
yardımı ile güçlükle bastırılabilmiştir. rak kalmıştır. Bu sebeple Bursa’da pa­
1801 yılında çıkan yangm (Yeşil ra basılmıştır.
Türbe’de), Lodos fırtınasının da etki­ Sultan Abdülaziz'in ziyaretinin
siyle bir günde kale içinin tamamını amacı, yeni ihdas ettiği NİŞAN-I OS-
yaktıktan sonra Kırk Merdiven’den Ya­ M A N İ’nin ik nişanını Osmanlı Devle­
hudilik, Ahmed Paşa, Fenarî, Mantıcı, ti’nin kurucusu Sultan Osman'ın san­
Çarşı, Ali Paşa Mahallesi’ne ve Setba- dukasına asmak ve bu arada Bursa’yı
gezmekti.
şı’nın tepesindeki Karaağaç Mahalle­
1919 yılına kadar İstanbul’dan ata­
si’ne kadar yakıp kül etmiştir. Arsalar
nan valiler tarafından yönetilen Bursa,
birbirine karışmış, bu olay, mahkeme­
o yılın Mart’ında Yunanlılar’ın İzmir’i
leri uzun süre uğraştırmıştır.
işgali üzerine bütün Batı Anadolu’da
1837 yılında Bursa’da ilk ipek fab­
yer yer kurulan Kuvayı Millîye hareket­
rikası açılmıştır.
lerinde faal rol oynamıştır.
Yine 1833 tarihli Hazine-i Evrak’ta 8 Temmuz 1920 yılında Bursa’nın
bulunan bir belgeden Bursa’da imam Yunanlılar tarafından alınması TBMM'
ve muhtar seçimlerinin yapıldığı, mü­ de büyük üzüntüye sebep olmuş, ma­
hürlerinin kazdırılmak üzere kendile­ tem nişanesi olarak, şehir kurtulunca­
rine verildiğini öğrenmekteyiz. ya kadar Meclis kürsüsü üzerine siyah
1855 yılında olan büyük deprem­ bir örtü konmuştur. 26 Ağustos 1922
den Bursa, oldukça büyük zarar gör­ yılında başlayan Büyük Taarruz sonu­
müş, bu arada Ulu Cami, Yıldırım, Şe- cunda 6 Eylül 1922 yılında, İnegöl, Ye­
hadet, Emir Buhari camileri ile birçok nişehir, Orhaneli, Keleş’in, 10-11 Ey-
hamam ve Uzunçarşı yıkılmış, Yeşil lü id e Bursa, Mudanya, Karacabey ve
Cami’de çatlaklar meydana gelmiştir. Mustafakemalpaşa'nın kurtarılmasıyla
6 Eylül 1856 tarihinde hükümetçe alı­ bu örtü törenle kaldırılmıştır.
nan bir kararla Bursa’da meydana ge­
len deprem sırasında harap olan ve ya­ XIX. yüzyıl sonunda Bursa merkez
nan kırk adet tekkede oturan postini- kazası, sancağın kuzeydoğusunda yer
şin, derviş ve fakirlerin bahçe ve avlu­ alırdı. Kuzeyde Mudanya ve Gemlik ka­
larda çadırlar içinde oturduklarından zaları, doğuda Ertuğrul Sancağı, gü­
kış gelmeden bu tekkelerin yapılan ke­ neyde Atanos kazası, batıda Kirmastı
şif gereğince onarılmasına ve bedeli­ ve Mihalıççık kazalarıyla sınırlanmış­
nin devletçe ödenmesine karar veril­ tı. Sancak, 6 kaza, 7 nahiye, 411 köy­
miştir. Bu geniş kapsamlı depremin den oluşmaktaydı.
yaptığı tahribatı ortadan kaldırmak için XIX. yüzyılda ilk kez Bursa’da ka­
devlet, uzun araştırma ve çalışmalar­ zalarının Islâm ve reayasının sayımı
da bulunmuş, 1857 yılında yapılan iş­ 1837 yılında yapıldı. Bu sayımda Islâm
lemler dolayısıyla son durum gözden ve reayalarının erkek nüfusu tespit
geçirilmiştir. Yine aynı yıl Bursa’nın edilmiştir.
geniş bir şekilde keşfi yapılmış ve ye­ ile bağlı Feldar Köyü’nde bulunan
ni imar durumuna göre şehrin harita­ Latin halkının bir yerde birleştirilme­
sı Nihad Bey adlı bir kişi tarafından çi­ sine 1848 yılında karar verilerek bun­
zilmiştir. Bu haritaların çizimi genişle­ lar bir bölgede toplanmış ve geçici ola­
tilerek, şehrin güneydoğu bölgeleri ile rak birçok ihtiyaçları, yakacakları dev­
kuzey-batı doğrultusundaki bölgelerin letçe karşılanmıştır. Şehirde yaşayan
haritaları hükümete takdim edilmiştir Hıristiyan dinine mensup olanlardan
(1858). 1855 yılında meydana gelen Ermeniler’in nüfus sayımı 1853 yılın­
depremin ardından 5 yıl sonra ilde yeni da özel olarak yapılmış, 1865 yılında
bir deprem daha olmuşsa da, bu kez ise toplu olarak tüm ilin sayımı gerçek­
bir zarar meydana gelmemiştir. leştirilmiştir. 1883 yılında Batum'dan
26 Mart 1863 Çarşamba günü Bur- göçmenler getirtilerek Bursa’da iskân
sa’nın Demirkapı Çarşısinda meyda­ edildiler. Daha sonra da göçmenlerin
na gelen büyük bir yangın felâketi so­ buraya gelmesi devam etmiş; Yenişe­
nucunda, iki dükkân ile Uzunçarşı’dan hir’de göçmenlerin kurdukları köye
230 dükkân yanarak zarar görmüştür. “ Yıldırım”, Çakırca Köyü yöresinde
1869 ve 1886 yıllarında ilde iki önemli kurdukları köye “Orhaniye”, Kapaklı
deprem daha meydana gelmiştir. Köyü yöresindeki Cevizlik adlı yerde
Başkentin İstanbul’a taşınmasın­ kurdukları köye “Sultaniye"(1890), Rel-
dan sonra Kütahya’da oturan Anado­ Ipoli adlı mekviinde kurdukları köye
lu Beylerbeyliği’ne bağlı bir sancak ise "Mecidiye" (1892) adları verilmiş­
beyliği olarak yönetilen Bursa, 1841 yı­ tir.
lında vilayet merkezi oldu ve devlet ri­ Bursa vilayetinin XIX. yüzyılda top­
calinin en seçkin kişileri buraya vali lam nüfusu 1 milyon 626 bin 869 kişiy­
olarak gönderildi. Bu ünlü valilerden di. Bu sayının 4/5’ini Orta Asya'dan
Ahmed Vefik Paşa, ilk kez buraya 1888 göç eden Türkmenler, 1071’de Batı
yılında bir tiyatro yaptırmıştır. Anadolu’ya yerleşen Selçuklu Türkle­
XVII. yüzyıldan sonra günümüze ri ve XIV. yüzyılda Bursa’yı "Payitaht"
kadar Osmanlı padişahları arasında, I. yapan OsmanlIlar oluşturmaktaydı.
Ahmed, IV. Murad, IV. Mehmed, Sul­ Bölgedeki Ortodoks Rumlar, Kapı-
 dağı Yarımadası ve çevresindeki ada­
lara dağılmışlardı. Yöredeki Ermeniler,
İran’dan göç eden göçmenlerdi. Bur­
sa ve Gemlik dolaylarına yerleşmişler­
di. Museviler, Anadolu'ya iberik Yarı-
madası’ndan gelen 3 bin kişilik bir top­
luluktu.
Bursa’da yabancı sayısı 18 bin 251,
Ayvalık kazasında ise 1506 kişiydi.
Bunlar ipekböcekçiliği veya ipek tica­
reti ile uğraşan Fransız, Alman, isviçre­
li, AvusturyalIlar ve Amerikalı Protes­
tan misyonerlerle, Fransız din adam­
larıydı. Bursa’ya yerleşmiş Fransızlar
davardı. ___
Vilayet nüfusunun küçük bir bölü­
münü oluşturan Bulgarlar, 1878 Bulgar
- Rus Savaşı sırasında Anadolu'ya sı­
ğınan Pomaklardı. Sayıları 2 bin civa­
rındaydı ve Bursa, Mihalıççık, Gönen
kazalarına dağılmışlardı.
Bölgede “Nizam Ordusu" bulun­
maktaydı. Yalnız “Piedif Ordusu”nun
karargâhı sancağın merkez şehri olan
Bursa’daydı.
Vilayet teşkilâtı 17 Şubat 1868 yı­
lından beri yeni bir düzene konulduk­
tan sonra modernleşmeye başlamış­
tır. Bursa’ya ilk kez demiryolu 1872 yı­
lında yapılmış, bunun için İzmit demir-
yoluyla birleştirilmek üzere Şale İstas-
yonu'nun inşa edilmesine karar veril­
mişti. Halk, hükümetin bu olumlu dav­
ranışından dolayı memnuniyeti belir­
tir bir teşekkürnâmeyi İstanbul’a gön­
dermiştir. Bölgede posta ve telgraf
idaresinin bir idare merkezi, Fransız­
ca ve Türkçe haberleşme yapabilen bir
telgraf istasyonu, Gemlik, Mihalıççık
ve Mudanya’da 3 iç haberleşme büro­
su vardı. Şehirdeki merkez telgraf ve
posta dairesi 1884 yılında yeniden ya­
pılmıştır. Şehre ilk kez elektrik Tem­
muz 1908’de gelmiştir.
Bursa’da XIX. yüzyıl sonunda 1889
okul bulunmaktaydı. Bunların 78'u
medrese, 62’si orta dereceli okul,
1748’i ilkokuldu. Okullarda 38 bin 111’i
erkek, 3 bin 636'si kız, 41 bin 748 öğ­
renci okumaktaydı.
Medreseler “Şeyhu’l Islâm" daire­
sine bağlı dinî eğitim kurumlarıydı. Ulu
Cami Medresesi, değerli el yazması ki­
taplarla zenginleştirilmiş kütüphane­
siyle ünlüydü. Orta dereceli okullar, si­
vil yönetim, askerî yönetim, tarım ve
“Düyûrı-ı Umumiye” dairelerine bağlı
olarak eğitim görürlerdi.
İldeki mevcut okullardan 150’den
fazlası buradaki Hıristiyan dinine men­
sup toplumlara aitti. XIX. yüzyıl ikinci
yarısından itibaren okul yapımına hız
verilmiştir. Bunlara bir örnek vermek
gerekirse: 1865 yılında yanan Ermeni
okulunun yeniden inşasına, bir rüşdi­
ye mektebinin açılmasına (1876), Mu­
danya kazası Tirilya nahiyesine bir
okul yapılmasına(1885), Susığırlık kö­
yündeki Rum okulunun onarılmasına
(1900), Altıparmak Mahallesi’ndeki
Rum okulunun yerine bir başka okul
daha yapılmasına (1903) hükümetçe
izin verilmiştir.
Türk okulları olarak, 1801 yılında
Aydınlık kasabasına bağlı Abdullahoğ-
lu Ilyas’ın yaptırdığı cami (1801), 1847
BURSA: Ulucami (XVIII. yüzyıl).
yılında idadi mektebi, 1857 yılında rüş­
diye mektebi, 1868 yılında bir başka
rüşdiye mektebi, 1869 yılında idadi bi­
nası, 1874 yılında Kepsut nahiyesinde­
ki rüşdiye mektebi, 1890 yılında zira­
at mektebi, 1896 yılında Yalı Çiftliği
köyünde bir mektep, 1900 yılında ida­
di mektep, 1906 yılında Çekirge’de
mektep, 1911 yılında Hasanağa köyün­
deki Reşadiye ilkokulu’nu örnek ola­
rak sayabiliriz.
Bursa’nın kumaş sanayii ipek ve-
pamuk dokumacılığına dayanırdı, ilk
modern dokuma tezgâhı M. Brotte ta­
rafından 1852 yılında Bursa’da kurul­
muştu. Özellikle çamaşır, havlu, bor­
noz, peştemal vb. gibi giysiler bu sa­
nayinin kullanım alanlarıydı. En büyük
pazar İstanbul’du. Buradan Fransa, İn­
giltere ve Avusturya’ya ipekli ve pa­
muklu kumaş ihracatı yapılırdı.
ilin en büyük gelirlerinden biri ise
dutluklar, ipekböceği üretimi ve ipek
imalâthaneleri idi. 1773’te ipekböceği-
nin varlığı bilinen Bursa, bu tarihlerde
yurt dışına ipek satmaktaydı. 1803 yı­
lında dokunmakta olan ipek kumaşla­
ra hükümetçe belirli bir fiyat konmuş­
tu. Bursa’dan İstanbul ve İzmir’e gön­
derilen ipeklerden alınacak rüsûm,
1809 yılında bir genelgeyle belirlen­
mişti. ipeğin çeşitli yerlerden talebi
üzerine hükümet bir emir yayınlayarak,
burada yapılan ipeklerin başka yerle­
re değil de tümüyle İstanbul’a gönde­
rilmesi em redilm iştir(1828). ilde 1835
yılında yabancı sermayenin de katkı­
sıyla bir dokuma fabrikasının kurulma­
sına izin verilmiştir. Ancak, bu fabri­
kanın üretim ve sürekliliği bilinme­
mektedir. 1836 yılında ipekten alınan
rüsûm yeniden belirlenmiş, buna gö­
re İstanbul’a gönderilen ipeklerin her
kıyyesi yetmiş beş kuruş hesabıyla İs­
lâm tüccarlarından yüzde 4, reayadan
yüzde 5 rüsûm alınmasına karar veril­
miştir.. 1840 yılında ise Bursa’da bir
ipek nizamnamesi yayınlanarak, bu iş­
kolunda çalışanların nizamnameleri,
tarifeleri, memur maaşları belirlenmiş­
tir.
Bursa’da yaşayan Ermenilerin ev­
lerinde birçok dokuma tezgâhları bu­
lunmaktaydı. Ancak, evlerde dokunan,
ipeklere öşür verilmediği öğrenilmiş bu
durum ise 1840 yılında yayınlanan ni­
zama aykırı olduğundan, bunlardan da
gerekli Öşür Vergisi’nin alınması için
irade yayınlanmıştır. 1856 yılında hü­
kümet bir bildiri yayınlayarak mevcut
ipek dokumahanelerinin şahıslara sa­
tışına karar vermiştir.
XIX. yüzyılın sonlarında ipek kozası
ve ipek yetiştirilmesi arttığından, hal­
kı bu işkoluna teşvik etmek, aynı za­
manda ipek ürününün ıslahını gerekli
kılmak üzere bir ipek kozası yarışma­
sı sergisi açılarak, yarışçılar ödüllen­
dirilmiştir (1890).
1891 yılında ilin Namazgâh adlı
semtinde büyük bir ipek fabrikası bu­
lunmaktaydı. Bu fabrikanın üretiminin
artırılması amacıyla, onarılarak, yeni
bölümlerin ilavesi hükümetçe gerekli
görülmüştür. 1891 yılında ipek fabrika­
ları devletçe sigorta edilmeye başlan­
mış, nitekim Pertevniyal Valide Sultan
Evkafindan olan ipek fabrikasının si­
gortasına karar verilmiştir.
İpekçiliğin ve dokumacılığın yanı
sıra, Bursa'da sanayi de oldukça ge­
lişmişti. Hazine-i Evrak’ta bulunan bir
belgeden barut yapımının yasaklandı­
ğını öğrenmekteyiz. 1847 yılında il ci­
varında altın madeni bulunarak işletil­
meye açılmış, daha sonra bu maden­
lerin Amerikalı bir madenci tarafından
numuneleri alınmıştır... İlde krom ma­
deni de çıkartılmaktaydı. 1855 yılında
İngiliz Paul adlı şahıs buraya gelerek
maden kömürü aramalarında bulun­
muştur. 1880 yılında krom madeni çı­
kartma işlemlerine hız verildiğinden
şehrin birçok kesimlerinde bu made­
nin üretimi artmıştır (1913).
Bursa’da XIX. yüzyılda bir Kato­
lik piskoposluk bulunmaktaydı. Kütah­
ya, Bilecik, Türkmen ve diğer bölgele-
71
rin kaza haklarına sahip olan piskopo­
sun oturduğ yer, Bursa merkezindeydi.
Bursa, Bilecik ve Kütahya kendi kili­
se ve okullarına sahipti ve Bursa’nın
fazladan piskoposluk sarayı vardı. Bur­
sa piskoposluğu, azizenin anısına, 30
Nisan 1850 günü Papa Pie IX. tarafın­
dan onaylanmış ve buraya Grggoire
Bahadourian 23 Ağustos 1850 günü bi­
rinci piskopos seçilerek göreve baş­
lamıştır.
Bursa ve civarında yaşayan Hıris­
tiyan dinine mensup kişilerin serbest­
çe dinîâyinlerini yapabilmeleri için ye­
terli sayıda kilise mevcuttu. Ancak, za­
manla harap olanların, onarımı ve ye­
nisinin yapımı gerektiği de oluyordu.
Bunlar arasında 1873’te inşa edilen
Rum kilisesi ile 1794’te inşa edilen Er­
meni kilisesi sayılabilir.
Bursa ilinde arkeolojik değeri olan
birçok kaleye rastlanır. Bunlar, Prusa-
lılar, Romalılar, BizanslIlar tarafından,
yaşadıkları yerleşim bölgelerini koru­
mak amacıyla yaptırılan eserlerdir.
Balabancık Hisari, Bursa’nın doğu­
sunda, şehrin kuşatılması için Osman
Gazi tarafından yaptırılmıştır. Batı du­
varı 23.75 metre, kuzey duvarı 15 met­
re kadardır. Batıda kalenin duvarı için­
de gömülü kalmış bir dizi pencere izi
görülür ki, bunların eski Bizans yapı­
sına ait olduğu sanılmaktadır.
Bursa Hisarı, Osman Gazi tarafın­
dan değiştirilerek onarılmıştır. Prusa-
lılardan, Roma’dan, Bizans'tan kalan
kalenin üç yanı sarp uçurumlar üzerin­
de olduğundan savunulması kolaydır.
Duvarları tek katlıdır. Kale XV. yüzyıl­
da, kısa bir süre Timur tarafından ele
geçirilmiş, daha sonra Karamanoğlu
Mehmed Bey’in saldırısına karşı Ha­
cı ivaz Paşa tarafından başarı ile sa­
vunulmuştur. 1418 yılında kalenin, Ba­
lık Pazarı, Zarbhane, Saltanat Kapısı
adları ile anılan doğu girişi, Çeieisi Sut­
tan Mehmed tarafından onarılmıştır.
Kalenin son onarımı 1855 yılı yangının­
dan sonradır.
Bursa Aşağı Hisarı, Orhan Gazi ta­
rafından genişleyen ilin korunması
amacıyla yaptırılmıştır.
Bursa Sarayı (Bey Sarayı), Bursa
Hisarinın iç Kalesi’nde, Orhan Gazi ta­
rafından değiştirilerek yaptırılmıştır.
Daha önce Tekfur Sarayı olan yapı, Or­
han Gazi tarafından o günün gereksin­
melerine göre yeniden yaptırılmıştır.
Yıldırım Bayezid ile Germiyanoğlu’nun
kızının düğünü de burada olmuştur.
Fatih devrinde kullanılmayan saray,
1518 yılında onarım görmüştür. 1671
yılında IV. Mehmed tarafından değer­
li bezemelerle divanhaneler yaptırıl­
mıştır. 1861 yılında sarayın bazı bölüm­
leri ve çevre duvarı henüz durmaktay­
ken bugün saraydan bir eser kalma­
mıştır.
Yeşil ve tarihî Bursa, antik çağlar­
da, Anadolu'nun ve eski adı Bithynia
olarak bilinen bölgenin en ünlü kültü­
rel merkezlerinden biriydi. Bu özelliği­
ni XIV. yüzyıldan sonra, Osmanlı Dev­
leti’nin ilk merkez şehri olarak da ko­
ruyan Bursa, Türk sanat ve medeniye­
tinin en güzel örneklerini bünyesinde­
72
ki tarihî eserlerde yansıtmıştır.
Tarih ve kültür değerlerinin aydın­
lığa çıkarılmasında eski eserlerin ro­
lü ve onları koruyan müzeciliğin öne­
mi Bursa’da yıllar öncesi benimsen­
miştir. Bugün Bursa bir müze şehri gö­
rünümündedir.
Bu müzelerden Bursa Arkeoloji
Müzesi, 27 Ağustos 1904 tarih ve 2 sa­
yılı Maarif iradesi’yle kurulmuş olup,
Türkiye’de kurulan ilk müzelerdendir.
İlde, Romalılardan günümüze ka­
lan tek eser, Batık Hamam adı fle bili­
nen yıkık bir hamamdır.
Bursa’nın uzun yıllar başkent olu­
şu şehre birçok mimarî eser kazandır­
mıştır. Bunların en önemlileri, camiler,
medreseler, türbeler, han ve hamam­
lardır.
Abdal Mehmed Camii, II. Murad
devrinde, Abdal Mehmed’in yakın ar­
kadaşı Başçı İbrahim tarafından yap­
tırılmıştır. Camiin revakı sivri üç ke­
mer ve ayakları üç eşit bölüme ayrıl­
mıştır. Revakın üstü, kurşun kaplı ve
üç kubbe ile örtülüdür. Üst bölümü se­
kiz köşeli kasnaklara oturan oval iki
kubbe örtmektedir. Mihrab, kubbele­
rin oturduğu kemer ayağına yapıldığın­
dan oldukça dardır. Minaresi batıdadır.
1955 yılında geniş bir restorasyondan
geçirilen eserin bazı bölümleri yeni­
lenmiştir.
Abdal Mehmed Mescidi, II. Murad
tarafından 1450 yılında yaptırılmıştır.
Türbeye, Sağır Bursa Kemeri altında,
sivri kemerli, kenarları kapalı ve beşik
tonozlu bir eyvandan geçilerek girilir.
Sekiz köşeli taban üzerine oturtulan
kurşunla kaplı bir kubbe ile örtülüdür.
Saçaklar iki sıra kirpidir. İçinde Abdal
Mehmed’in sandukası vardır.
Abdal Murad Türbesi, Bursa’da ay­
nı adlı tekkenin yanında Abdâl Murad
için yaptırılmıştır. Ahşap çatılı olan
türbe 1933 yılında yangında yok ol­
muştur.
Azer Bey Türbesi, Azer Bey tarafın­
dan 1449 yılında yaptırılmış olup, kub­
be, göbekli baklavalı bir kuşağa otur­
tulmuştur. Duvarlar iki sıra tuğla, bir
sıra kesme taş ve aralarında dikey tek
tuğla ile örüiüdür. Türbenin içinde,
1485 yılında ölen Ubeyd Bey’in meza­
rı ile bir büyük, birkaç küçük mezar var­
dır.
Abdüllatif Mescidi (Zeynîler Ca­
mii) Bursa’da aynı adlı mahallede
Emir Sultan Camii'nin alt tarafında Ab­
düllatif Kudsî Efendi adına 1448’den
sonra yapılmıştır. Cami, üç sıra pen­
cereli, güzel bir yapıdır. Duvarlar iki sı­
ra tuğla, iki sıra moloz taş ile yapılmış­
tır. Kasnakta kesme taş kullanılmıştır.
Acem Reis Mescidi (Arab Camii),
Bursa’da Hoca Bedreddin Mahmud b.
Mehmed-ül Acem tarafından yaptırıl­
mıştır. Fatih devrinde yapıldığı tahmin
edilmektedir. Duvarları üç sıra tuğla
hatıl, bir kesme taştan yapılmış olup,
üstü tek kubbe ile örtülüdür. Orta bü­
yüklükte olan bu cami oldukça havalı
ve orantılı bir yapıdır. Kalkan duvarı­
nın ortasında güzel bir kitabe ve Bur­
sa kemeri vardır. Revak tavanı tonoz­
larla örtülüdür. Mihrapta bulunan altı
sıra sarkıt, sonradan yapılan süsler ne­
deniyle pek seçilememektedir. 1950
yılında harap bir durumdayken Bursa
Eski Eserleri Sevenler Derneği tarafın-
dan 1962 yılında onarılmıştır.
Âhi Haşan Mescidi, Bursa’nın tes­
lim oluşunda burçlara tırmanıp ilk eza­
nı okuyan Şeyh Edebali'nın kardeşinin
oğlu Âhi Haşan tarafından yaptırılmış­
tır. "Sürmeli Mescid", "Tefsîrhân
Mescidi” olarak da adlandırılmaktadır.
Ahmed Dâi Mescidi, 1471 yılında
Edincikli Hızıroğlu Yahşi Bey tarafın­
dan yaptırılmıştır. Revak bölümü, or­
tada dar, yanlarda geniş üç gözden
oluşmaktadır. Yanları beşik, ortası yu­
varlak tonozla ve üç tuğla, bir kesme
taş düzeniyle örtülmüştür.
Ahmedpaşa Medresesi, XV. yüz­
yılın sonlarında, Fatih Sultan Mehmed
tarafından korunan şair vezir Veliyüd-
din b. Ahmed Paşa tarafından yaptırıl­
mıştır. Medrese, 1967 yılındaki onanın­
dan sonra Halk Eğitimi Merkezi'ne
bağlanmıştır.
Aiâeddinbey Camii, Osman Gazi’­
nin oğlu, Orhan Gazi'nin kardeşi Alâ­
eddin Bey tarafından yaptırılmıştır. Ya­
pı tek yarım, yuvarlak, kurşun kubbey­
le örtülüdür. Kare planlıdır. Üç kemerli
bir son cemaat revakı ile tek kubbeli
sahandan ve solda bir minareden mey­
dana gelmiştir. Kubbe, köşelere yer­
leştirilmiş üç büyük panonun oluştur­
duğu on altı köşeli bir kasnak üzerine
oturtulmuştur. Minare sekiz köşeli ta­
ban üzerinde yükselir ve duvara yapı­
şıktır. Şerefesi ilk istalâktitli örnektir.
Petek ve külâh, 1860 yılında yapılan
onarımla yenilenmiştir. Cami, 1645,
1651,1860,1960 yıllarında onarım gör­
müştür.
Alipaşa Camii, Yıldırım Bayezid’in
Vezirlerinden Ali Paşa tarafından yap­
tırılmıştır. Onde beş adet kubbeli re­
vak, iki adet geniş hol, kapalı iki oda
ve iki kubbe yapının tümünü oluştur­
maktadır. Kubbelerden bir kısmı yıkıl­
mıştır. Yalnız ayakta sarkıttı bir kemer
yastığı kalmıştır. 1855 yılındaki dep­
remden en çok zarar gören yapıdır.
Alipaşa Hamamı, Demirli Sokak’­
ta bulunur. Yıldırım Bayezid’in vezirle­
rinden ali Paşa tarafından 1384 yılın­
dan önceki bir tarihte yaptırılmıştır.
Altıparmak Camii, XV. yüzyılın son­
larında Fatih devrinde Hoca Mehmed
Altıparmak tarafından yaptırılmıştır.
Kare planlı olan iç bölüm, sekiz köşe­
li ve üç pencereli kasnağa oturan kur­
şun kaplı kubbe ile örtülüdür. Duvar­
lar üç sıra tuğla, bir sıra kesme taşla
örülmüştür. Mihrap, geniş çerçeveli ve
istalâktit yaşmaklıdır. 1855 yılında mi­
naresi yıkılmış, duvarları çatlamış ve
revakı çökmüştür. Bugünkü görünüm,
1968 yılındaki onarımla sağlanmıştır.
Atpazarı Hamamı, Ahmed Daî Ma­
hallesi’nde, Dayıoğlu Hamamı adı ile
de anılır. Hundî Hatun tarafından yap­
tırılmış olup iki tarafı da aynı olan çift
hamamdır. Soğukluk bölümü sekiz kö­
şeli kasnağa oturan bir kubbe ile ör­
tülüdür. 1684 ve 1759 yıllarında onarım
görmüştür.
 Azabbey Mescidi, 1455 yılında Ab­
dullah oğlu Azab Bey tarafından yap­
tırılmıştır. Revak bölümü, ortada dar,
yanlarda geniş ve yuvarlak kemerli üç
gözden oluşmaktadır. Üzeri yuvarlak
tonozla örtülüdür.
Başçı İbrahim Camii, Bursa'da
Başçı Sokağindadır ve esnaftan Baş­
çı İbrahim tarafından Fatih devrinde
yaptırılmıştır (XVI. yüzyıl). Cami ve
önündeki üçlü revak hizasını aşan bö­
lümler bir-iki yıl sonra eklenmiştir. Av­
lunun cami tarafındaki revak yüzü, üç
tuğla, bir kesme taşla işlenmiştirt. Ca­
mi, 1967 yılında onarım görmüştür.
Mihrap yüzeyseldir.
Başçı İbrahim Hamamı, XV. yüzyı­
lın ortalarında Başçı İbrahim tarafın­
dan yaptırılmıştır. Aynı adlı camiden
1 metre uzaklıkta yer alır. Girişi küçük
eyvan biçiminde ve yüksektir. Soğuk­
luğun üzeri sekizgen bir kasnağa otu­
ran kubbe ile örtülüdür. Hamam, bu­
gün fabrika olarak kullanılmaktadır.
Bayezidpaşa Camii, Yeşil-Emir Sul­
tan yolunda Yahşî Bey oğiu Bayezid
Paşa tarafın d an yapı rı I m ışt ı r
(1415-1416). Mihrap doğrultusu güney­
den doğuya 25 derecedir. 7.05 metre
genişliğinde ve 7.57 metre derinliğin­
de olan harim, altlı üstlü altışar pen­
cereyle aydınlanır. Şerefesi çatı düze­
yinden başlayan minare, sağ köşede­
dir. Yapı 1569 yılında Mustafa b. Meh­
med Vakfiyle onarılmıştır.
Beşikçiler Camii, Sadrazam ishak
Paşa’nın kethüdası Sofu Hacı Sinan
tarafından yaptırılmıştır. Revak bölü­
münde taş ve tuğladan örme dört ayak
sivri kemerlerle birbirine bağlanmak­
tadır. Minaresi devrinin bir simgesidir.
Tuğladan örülmüştür.
Bayezidpaşa Medresesi, Vezir Ba-
yssıû Paj.s tarafından yaptırılmıştır.
Köşeler İri taşlar, yanlar kesme taş ve
OçiO iri tuğ la sıralarla işlenmiştir. Oda­
ların çoğu dairevidir. Medrese, 1934
yılında satılmış, yerine evler yapılmış­
tır.
Bedreddin Mescidi, Çelebi Meh­
med’in kızı Hafsa Sultan tarafından
143 yılında yaptırılmıştır. Boyacıkullu-
ğu Köprüsü yakınında yer alır. Revak
bölümü, ortada dar, yanlarda geniş üç
gözden oluşmaktadır. Üzeri, yanlarda
çapraz, ortada yuvarlak üç tonozla ör­
tülüdür. İçi, kare plana göre yapılmış
ve kurşun kaplı, baklavalı bir kuşağa
oturan kubbe ile örtülüdür. Mihrap
yüksektir. Minaresi batıdadır.
Çakırağa Mescidi, Subaşı Çakır
Ağa tarafından Mecnûn Dede adına
yaptırılmıştır. Tahtakale Çarşısinın ba­
tısında yer alır. Son cemaat yeri dört ör­
me ayak üzerine oturmuş, ortada kü­
çük üç kemerle birbirine bağlanmıştır.
İçi, sekiz köşeli ve bademli kuşağa
oturan, kurşunla kaplı kubbe ile örtü­
lüdür.
Çakır Hamamı, II. Murad zamanın­
da Bursa’da Subaşı, Sekbanbaşı, Ça-
kırcıbaşı görevlerinde bulunan Çakır
Ağa tarafından yaptırılmıştır. Timurtaş-
paşa Türbesi’nin yakınında yer alır.
Kubbeli bir göbek taşı ve iki halvetten
oluşur. Hamamın kesme taş ve tuğla
ile örülmüş olan duvarları 1.3 metre ka-
lınlığındadır. Hamamın çevresindeki
dükkânlar, gelir sağlamak amacıyla
yaptırılmıştır. Girişin tam karşısında,
kemerli bir bölümün arkasında havlu­
ları asmak için ocaklı bir hücre açıl­
mıştır.
Çandarlı ibrahimpaşa Camii, Çele­
bi Sultan Mehmed’in veziri, II. Murad’-
ın sadrazamı Çandarlı İbrahim Paşa ta­
rafından yaptırılmıştır. Başlangıçta
mescit iken, 1615 yılında camie çev­
rilmiştir. Kare planlıdır. Sekizgen kas­
nağa oturan, kurşunla kaplı tek kubbe
ile örtülüdür. Revak bölümünün iki ya­
nı kapalı ve ahşap çatı ile örtülüdür.
Cami, Hoca Muslihiddin ve Mahkeme
Camii adlarıyla da anılmaktadır.
Çekirge Hamamı, 1365-1370 yılla­
rında Çekirge’de yaptırılmıştır. Hama­
ma birkaç basamakla inilir. Koridordan
geçilerek geniş kubbeli ve yanları ba­
samaklı soğukluğa ulaşılır. Bir kapı ile
de ikinci koridora geçilir. Giriş kapısı­
nın alınlığında deniz dalgası motifi gö­
rülür.
Çobanbey Türbesi, Osman Gazi’­
nin oğlu Çoban Bey_tarafından 1324 yı­
lında yaptırılmıştır. Türbe, Balaban Ku-
lesi’nden irgandi Köprüsü’ne kadar
olan alan içinde, kuleye 100 metre
uzaklıkta yer alır. Duvarlar, tuğla ile ya­
pılan düzensiz hatıl ve beslemelerle
destekli moloz taşı ile işlenmiştir.
Kubbe üçgen bir kuşağa oturtulmuş­
tur.
Davudpaşa Hamamı, II. Bayezid’in
sadrazamı Davud Paşa taraf ından 1485
yılında yaptırılmış olup tek olarak ya­
pılan bu yapıtta ilk önce sekizgen
planlı soğukluğa girilir. Burası iki kas-
naklı ve kubbelidir. Kubbe, baklavalı
bir kuşağa oturtulmuştur. Hamam,
1544,1570,1571,1785 ve 1903 yılların­
da onarım görmüştür.
Demirtaş Camii, Yıldırım Bayezid’­
in emirlerinden Kara Timurtaş Paşa ta­
rafından mescit olarak yaptırılmış,
1573 yılında camie çevrilmiştir. Revak­
ların yanları kapalıdır. Öndeki dört yığ­
ma ayak, beş kemerle birbirine bağla­
nır. Camiin en ilginç yanı, tuğladan
örme altı ayağın üzerinde yükselen mi­
naresidir. Ayakların arasındakimermer
şadırvan 1887-1888 yılında onarım gör­
müştür.
Demirtaş (Timurtaş) Hamamı, Yıl­
dırım Bayezid’in emirlerinden, Demir­
taş Paşa’nın oğlu Oruç Bey tarafından
1389 yılında yaptırılmıştır. Kuzeydeki
yedi sıra istalâktitli giriş kapısından on
pencere ile aydınlatılmış olan geniş
soğukluğa girilir. 1552 yılına ait bir bel­
geden hamamın 40-50 yıldır yıkık oldu­
ğu, bu sebeple taşlarının bir bölümü­
nün Rüsdem Paşa tarafından satın alı­
nıp, Yeni Kaplıca’nın inşaatında kulla­
nıldığı kayıtlıdır. Hamamı satın alan
Molla Çelebi Efendi, 1567 yılında ön­
ce burayı on^rtmıştır.
Devlethatun Türbesi, XV. yüzyıl ba­
şında Çelebi Sultan Mehmed’in anne­
si, Germiyanoğlu Yakub Bey’in kızı
Devlet Hatun için yaptırılmıştır. Köşe­
lerde gönye ayaklar, bunların ortaların­
da sütunlar sade sütun başlıkları, se­
kiz tane mermerden sivri kemerleri ta­
şımaktadır. içte otuz iki dilimli helezo-
nî kubbe, dışta yüksek kasnağa oturan
kurşun kaplı külâh, uzaklardan dikka­
ti çekmektedir. Sandukada Besmele,
Âyet-i Kürsî, Devlet Hatun’un kimliği
ve ayak ucunda da 1414 yılında öldü­
ğü yazılıdır.
Duhter-i Şeref Camii, Fatih devrin­
de, Molla Şerefüddin Kırîmî’nin kızkar-
deşi tarafından yaptırılmıştır. Revak
bölümü sivri kemerler ve ayaklarla üç
göze ayrılmıştır. Kalkan duvarlı, yan­
ları kapalı, üzeri tonozludur. Mihrab is­
talâktitli, minber sadedir. Sekiz köşe­
li kasnakta üç penceresi vardır. Mina­
re, batıda silindir şeklinde gövdeli ve
sıvaların döküldüğü yerlerden görüldü­
ğü kadarı ile zencirek motifleri ile kap-
lıdır.1875 ve 1974 yılında onarım gör­
müştür.
Düsturhan (Maksem) Camii, 1479
yılında, Düsturhan adıyla anılan, Yah­
ya Hüseyin oğlu Yahya tarafından yap­
tırılmıştır. iç bölüm 7.5 8 x 7 .1 0 metre
olan cami, baklavalı kuşağın taşıdığı
kurşun kaplı kubbe ile örtülmüştür. On
dört penceresi vardır. Mihrabı çerçe­
veli, beş sıra istalâktit yaşmaklıdır.İ lk
yapıldığı zaman kurşun kaplı olan ca­
mi, Mütevelli Çavuş Saraç Mehmed’­
in kurşunları satmasıyla kiremitle ör­
tülmek zorunda kalmış, ancak 1775 yı­
lında yapılan onarımla cami, tekrar es­
ki haline getirilmiştir. Tuğla ile işlen­
miş olan minaresi, doğudadır.
Ebe Hatun’un türbesi, dört düz
ayak üzerine kemerlere oturtulmuş bir
kubbeden oluşmaktadır. Küçük bir
mermer mezarda Fatih Sultan Meh-
med’i dünyaya getiren Ebe Hatun yat­
maktadır.
Emirsultan Camii, Emir Sultan
adına eşi, Yıldırım Bayezid’in kızı Hon-
dl Fatma tarafından Çelebi Sultan
Mehmed egemenliği sırasında yaptı­
rılmıştır (1366-1429). Eser, 1795 yılın­
da tümüyle yıkılmış, 1804’te İli. Selim
tarafından aynı plan üzerine yeniden
yaptırılmıştır. 1855 depreminde yıkılan
cami, XIX. yüzyıl içinde onarım göre­
rek, yıkımdan kurtarılmıştır. Yapı dik­
dörtgen biçiminde, ahşap kolonlar
üzerinde sivri ve yatay revaklarla çev­
rili bir şadırvan avlusu, avlunun Kıble
yönünde tek kubbeli, dört köşe bir ha­
rem, aksi tarafta yanlarında iki oda bu­
lunan sekiz köşeli bir türbe ve iki mi­
nareden oluşur. Camiin kuzey cephe­
sinin köşelerinde kesme taştan birer
minaresi vardır.
Emirsultan Hamamı, EmirSultan'-
ın eşi Handi Sultan tarafından yaptı­
rılmıştır. Emirsultan Oamii'nin güne­
yinde yer alır. Soğukluğu kubbeli iken,
yıkıldığından ötürü, düz çatı ile örül­
müştür. Hamam, 1622, 1670 ve 1712
yıllarında onarım görmüştür.
Emirsultan Türbesinde 1429yılında
vebadan ölen Yıldırım Bayezid’in da­
madı EmirSultan’ın mezarı bulunmak­
tadır. Şimdiki türbe Sultan Abdülaziz
tarafından 1868 yılında yaptırılmış
olup sekizgen planlıdır.
73
 Eskİ-Yeni (Ördekti) Hamamı’nın ya­
pımı Yıldırım Bayezid tarafından baş­
latılmış, Ankara Savaşindan sonra,
Çelebi Sultan Mehmed tarafından ta-
mamlatılmıştır. Abdi Mehmed Mahal­
lesi’nde, Güzel Kız Sokağinda yer alır.
Kadınlar bölümünün soğukluğu, sekiz
köşeli kasnağa oturan kubbe ile örtü­
lüdür. Ilıklık tek kubbelidir. Hamamın
bugün bazı kubbeleri yıkılmıştır. Bele­
diyece depo olarak kullanılmaktadır.
Eynebey Hamamı, 1674 yılında Eyne
Bey tarafından yaptırılmış olup, Eyne­
bey Medresesi’nin bitişiğinde yer alır.
Eynebey (Subaşı) Medresesi, Sadra­
zam Hüseyin Paşa tarafından 1674 yı­
lında yaptırılmıştır. Ulucami’den Mak-
sem’e çıkan caddenin sağındaki iik so­
kak içindedir. Dokuz odası, bir dersha­
nesi, üst katta bir kütüphanesi vardır.
Revaktaki küfeki taşından yapılmış sü­
tunla on iki tanedir.
Fenarîahmetpaşa Camii, Molla
Fenarî’nin torunu, Sadrazam Fenar!
Ahmed Paşa tarafından XV. yüzyıl so­
nunda yaptırılmıştır. Minaresi sonra­
dan yaptırılmıştır (1803). XVII. yüzyıl
sonlarında Fethiye Hanım tarafından
onartılan cami bugün yeni durumda­
dır.
Filboz Mezarı, 1440 yılında ölen Fil-
bozoğlu Hayreddin’in mezarıdır. Pınar­
başı mevkiinde yer alır.
Geyiklibaba Camii, Orhan Gazi’nin
yanında savaşmış olan Germiyanoğul-
larından Geyikli Baba taraf ından yap­
tırılmıştır. Burada birbirine bitişik ca­
mi ve türbe ile bunlardan birazz ayrı
olan hamam, Orhan Gazi tarafından
yaptırıldı. Binaların bütününe Geyikli
Baba adı verildi. Cami ve türbe 1873
yılında onarım görmüştür.
Tuzpazarinda Çandarlı Hayreddin
Paşa tarafından 1380’de yaptırılan
Hayreddinpaşa Cam ii, 1862 yılında
onarım görmüştür. 3u camiin mina­
resi, sanat bakımından değerli bir eser
olup, çağının mimarî ö ze lliğini taşır.
Küp biçimli olan tabanda b ir sıra kes­
me taş, üç sıra tuğla dizisinden kuru­
lu bir süsleme görülür._____ ___
Girçık Hamamı, Hüdâvendigâr Ca­
mii ile aynı yılda ve onun tamamlayı­
cısı olarak yaptırılmıştır. Hüdavendi-
gâr Camii’nin doğusunda yer alır. Dış­
tan kare planlıdır, içi, hamam bölümü,
beş helâ ve sağ tarafta tonozlu iki oda­
dan oluşmaktadır. Kubbenin yüksek­
liği 1.70 metredir. Kuşağı kabartmalı
ve lale motiflidir. Sekiz köşeli kasna­
ğa oturur.
Gülçiçekhatun Türbesi, I. Murad’-
ın kadını ve Yıldırım Bayezid ile Yahşî
Bey’in annesi Gülçiçek Hatun’un Bur­
sa’da yaptırdığı yapı kompleksinden
sadece günümüze kadar kalanıdır. Bu­
nun 1399-1400 yıllarında yapıldığını
Bursa kadı sicilinden öğreniyoruz. Tür­
benin köşeleri tümüyle taştan, yan du­
varları üç sıra tuğla, bir sıra taştan ya­
pılmış ve içten içe 6.40 metre boyun-
d ab irkare planlıdır. 1938 yılında ona­
rım görmüştür.
Gülruhsultan Türbesi, 1502 yılında
ölen II. Bayezid’in eşi Gülruh Sultan
için yaptırılmıştır.
74
Kare planlı yapıdır. Bedenlerinde
mermer söveli ikişer penceresi vardır.
Sekiz köşeli, dört pencereli kasnak,
kurşun kaplı kubbemle örtülüdür.
Gülşahhatun Türbesi, Fatih’in eş­
lerinden Şehzade Mustafa’nın annesi
Gülşah Hatun’a aittir. Sekiz köşeli yük­
sek kubbe kasnağı, beton kaplı kub­
be ile örtülüdür. Girişte küçük bir ey­
vanı vardır. Mermer kapı sövenin üs­
tünde dokuz dilimli bir taş işlenmiştir.
Duvarlar iki sıra tuğla, tek sıra taş ile
örülmüştür. İçinde mermerden yapıl­
mış iki lahitten birinde Gülşah Hatun,
diğerinde II. Bayezid’in oğlu Şehzade
Ali yatmaktadır.
Hacılar Camii, 1471 yılında Bakkal
Hacı Sinan tarafından yaptırılmıştır.
Bursa’dan hacca gitmek için girişim­
de bulunup da gidemeyen hacı aday­
ları, hac masrafları için ayırdıkları pa­
rayı bu camiin yapımında harcadıkla­
rından camie bu ad verilmiştir. Yan­
ları kapalı, kalkan duvarı oldukça yük­
sek biryapıdır. Revak bölümü, yanda­
kiler geniş, ortadaki giriş gözü dar ve
yüksek üç göze ayrılmıştır. Kemerle­
re kadar iki sıra tuğla, bir sıra moloz
taş, kemerlerden sonra üç sıra tuğla,
bir sıra moloz taşla örülmüştür. Tek
minaresi batıdadır. Barok tipindeki
mermer çeşmesini, 1706 yılında Şib-
lezâde Mehmed Efendi yaptırmıştır.
Mihrab inçe uzun ve istalâktit yaşmak­
lıdır. En önemli bölüm, renkli ahşah
mahfildir.
Hacısevlnç Mescidi, aynı adlı kişi
tarafından Tahtakale’de yaptırılmıştır.
Kare biçimindedir. Yapı basıktır ve
baklavalı kuşak yerden ancak 4 met­
re yüksektedir. Mihrabı dilimli, minberi
yenidir.
Hacıseyfeddin Mescidi, İncirli Ma­
hallesinde bulunur ve günümüze 1487
yılında Mevlânâ Hayreddin tarafından
yaptırılan onarım sonucu ulaşabilmiş­
tir. İki büyük kemeri olan revak, 1962
yılında yeniden yapılmıştır. Kare planlı
olan iç mescit, baklavalı kuşağa otu­
ran kubbe ile örtülüdür.
Hamzabey Camii, Çelebi. Sultan
Mehmed’in başveziri, Fatih Sultan
Mehmed’in elçisi Hamza Bey tarafın­
dan yaptırılmıştır. Önce mescit olarak
düşünülen yapı, 1614 yılında camie
çevrilmiştir, iki yanında tabhane oda­
ları olan bir camidir. Son cemaat ye­
rindeki mermer ayaklar birbirine ke­
merlerle bağlı, ortadaki iki ayak hafif
dışa çıkıktır. Ortayı büyük, yanları iki
küçük kubbe örter. Batıdaki kubbenin
altında 1599 yılında ölen Hocazâde
Mustafa Efendi’nin mezarı yer alır. Ya­
pının tek minaresi sonradan eklenmiş­
tir. Cami, 1959-1962 yıllarında yapılan
onarımlarla kullanılır duruma getiril­
miştir. . -
Hamzabey Zevceleri Türbesi, Ham­
zabey Camii’ne batıdan birleşik olan
ve Hamza Bey’in eşine ait türbedir. Ka­
pının iki yanında birer penceresi var­
dır. Kubbe ile örtülüdür, içinde Ham­
za Bey'in eşinin ve iki kızının sandu­
kaları yer almaktadır.
Haticesultan Türbesi, li. Bayezid’­
in kızı, Kara Mustafa Paşa’nın hanımı
Hatice Sultan için Bursa Subaşısı
Mehmed Bey tarafından yaptırılmıştır.
Çekirge Caddesi’nden kükürtlü kaplı­
casına inen sokağın köşesindedir. Tür­
be kare planlıdır. İçinde, doğuda altı,
batıda üç alçı sanduka yer almaktadır.
Hatuniyesultan TOrbeşj, Fatih Sul­
tan Mehmed tarafından annesi Hü-
mâ Hatun için 1449 yılında yaptırılmış­
tır. Muradiye Camii’nin doğusunda
bahçe içindedir. Ak Türbe ve Hümâha-
tun Türbesi de denilmektedir. Altı kö­
şe planı vardır. Sağır ve kasnağı olma­
yan, kurşunla kaplı kubbe ile örtülü­
dür.
Haydarhane Hamamı, Müftü Ahmed
Paşa tarafından aynı adlı mahallede
yaptırılmıştır. 1952 yılında onarım gör­
müştür.
Hoca Alizâde Camii, 1439 yılında,
Hacı Ömer oğlu Hacı Ali tarafından
yaptırılmıştır. Revakın yanları ve önü
kapalı ve ahşap çatı ile örtülüdür. Du­
varları iki sıra tuğla, bir sıra kesme taş,
aralarında dikey birer tuğla ile işlen­
miştir. Batıdaki minaresi, sekiz sivri
kemerli kitabe, üçgen mermer ve tuğ­
la küp, silindir biçiminde, gövde, üç bi­
lezik, on altı dilimli, beş istalâktitli şe­
refesi ile bir mimarî şaheserdir.
Hoca Tabib Camii (Aynalı Camii),
XIV. yüzyıldaYıldırım Dârüşşifası Mü­
derrisi Hoca Tabib Hüsnü tarafından
yaptırılmıştır.
Cami, tarih boyunca "Hoca Tabib”,
“Çapraz Camii”, “Aynalı Mescid" ad­
larını almıştır. Kuzeydeki kapıdan, ke­
narları yedi metre olan kare planlı, bak-
lavalı kuşağın taşıdığı sekiz köşeli kas­
nak ve kubbe ile örtülü ilk bölüme gi­
rilir. Buradan kenarları 8.2 metre olan
kare planlı, mihrabı zengin baklavalı
kuşağın taşıdığı on altı köşeli kasna­
ğa oturan kubbe ile örtülü bölüme ge­
çilir. Kullanılan malzeme, üç sıra tuğ­
la, bir sıra moloz taştır, ilk kubbeli bö­
lümün revaktan bozularak yapıldığı ka­
lan izlerden anlaşılmaktadır.
Hocataşgın Mescidi, Moila Hüs-
rev’in öğrencisi Taşgın Sûfi tarafından
yaptırılmıştır. Revak ve minarenin ta­
banı iki sıra tuğla ve molozla örtülüdür.
Hüdâvendigâr Camii, Çekirge’de,
I. Murad (Hüdâvendigâr) tarafından
yaptırılan ve nevinde tek olan cami
- medrese karışımı tabhane odalı ya­
pıdır (1363). Padişahın annesi Nilüfer
Hatun’un dileği üzerine BursaOvasi-
na hâkim bir yerde ve kaplıcalara ya­
kın olan Çekirge’de inşa edilmiştir.
Hüdâvendigâr imareti, I. Murad ta­
rafından, Hüdâvendigâr Camii’nin ba­
tısında yaptırılmıştır. II. Abdülhamid
tarafından yeniden yaptırılan imaretin
doğu cephesindeki küfeli söveli ve ba­
sık kemerli geniş kapının üzerindeki
aitı satırlık mermer kitabede, 1906 ta­
rihi görülür. Yapı, 1976 yılında onarım
görmüştür.
Hüdâvendigâr Medresesi, I. Murad
tarafından 1365-66 yılları arasında yap­
tırılmış olup, Hüdâvendigâr Camii’nin
üst katında yer alır. Ortada iki kubbe,
birincisinin altında bir şadırvan bulun­
maktadır. İkincisi mihrab kubbesidir
ve kademeli bir salon oluşturur.
 HüdavendigârTürbesi, Yıldırım Ba­
yezid’in yaptırdığı ve 1389 yılında I. Ko-
sova Savaşı'nda şehit olan !. Murad’a
aittir. Hüdâvendigâr Camii’nin karşı -
sındadır. Kare planlıdır. Ortada sekiz
sütunun taşıdığı kemerlere oturan se­
kizgen kasnak üzerine oturtulmuştur.
Merkezde pirinç parmaklıklı I. Murad’-
ın sandukasının bir tarafında torunu
Süleyman Çelebi, öteki tarafında Yıl-
dırım’ın oğlu Musa Çelebi, pencere ya­
nında Süleyman Çelebi’nin oğlu Or­
han, Hüdâvendigâr'ın oğlu Yakub Çe­
lebi, II. Bayezid'in oğlu Şehzade Meh­
med gömülüdür. 1839 yılında türbenin
yöresine türbedar evleri yaptırılmıştır.
ibni Bezzaz Camii, XV. yüzyılın
başlarında, İbni Bezzaz adıyla anılan
Mehmed b. Mehmed Kerderî tarafın­
dan yaptırılmıştır. Camiin son cema­
at yerine giriş, dar olan orta gözdeki
mermer söveli ve basık kemerli kapı­
dandır. Duvarlar iki tuğla, bir kesme
taş sırasıyla işlenmiştir. Minaresi ba­
tıdadır. Tabanı da duvarlardaki gibi iş­
lenmiştir.
İbrahimpaşa Hamamı, Sadrazam
İbrahim Paşa’nın ilk eşi Hatice Sul­
tan’a gelir olması amacıyla 1485 yılın­
da yaptırılmıştır. Hamama batıdaki
mermer söveli kapıdan girilir. Şimdi
kubbesi yıkık olan soğukluk, geniştir.
Ilıklıkta, ortada, şahane denecek kadar
güzel istalâktitlerle kaplı kubbe, yan­
larda ise gene aynı güzellikte, istalâk-
titli iki yarım kubbe yer almaktadır. İki
halvetten soldaki, sekiz köşeli bir ta­
bana oturan kubbe ile örtülüdür. Sağ­
daki halvet, Istalâktitli kubbe ile kap­
lıdır.
Imaret-i Isabey Mescidi, Bayezid Pa-
şa’nın oğlu İsa Bey tarafından yaptı­
rılmış olup, içi sekiz köşeli kasnak ve
kurşun kaplı kubbe ile örtülüdür.
ıpekhanı Mescldi’nin, kim tarafın­
dan yaptırıldığı bilinmemektedir. Se­
kiz köşeli ve iki katlıdır.
Kadı (Perşembe) Hamamı, İstan­
bul’daki cami ve medresesine vakıf
olan Hacı Hasanzâde Kadıasker Mus­
tafa Efendi tarafından yaptırılmıştır.
Cumhuriyet Caddesi’nden Taya Ka-
dın’a inen yolun köşesindedir. Müte­
velli heyetinin genellikle kadı olmasın­
dan dolayı "Kadı" Hamamı denilmek­
tedir. 1480 yılından önce yaptırıldığı ve
“Hamam-ı Atik" de denildiği bilinmek­
tedir. Hamamın soğukluğunun bir bö­
lümü yıktırılmıştır. Hamamın asıl bö­
lümü üç eyvanlı, köşelerden bağlanan
dört halvetli, merkezi sistemli ve kub­
belidir. Kubbe kasnakları kirpi saçak­
lıdır.
Kara Abdürrezzak Mescidi, XV.
yüzyılda yaptırılmış olup, halk arasın­
da "Kara Mezak" adıyla bilinmektedir.
Kara Abdürrezzak Türbesi, Ali adın­
da biri tarafından 1730 yılında yapılmış
olup, ahşap olan yapının içinde üç me­
zar bulunmaktadır.
Karamustafa PaşaTürbesi, 1483 yı­
lında Cem Sultan’la ilişkisi öğrenildi­
ğinden, zehirletilerek öldürülen Kara
Mustafa Paşa’yaaittir. Hamzabey.Ça-
m ii’nin kuzeyinde, kare planlıdır. Üze­
rini sekiz köşeli kasnak ve kubbe ört­
mektedir.
Karamustafa Paşa Hamamı, Fatih'­
in veziri Kara Mustafa Paşa’nın eşi Ha­
tice Sultan tarafından 1490 yılında yap­
tırılmıştır. Çekirge yolu üzerinde, Ye­
ni Kaplıca’nın karşısında, Bizans dö­
neminden kalma, eski bir yapının üze­
rine yaptırılmıştır. Hamam bölümü es­
ki, diğer bölümleri yenidir. Soyunma-
lık ahşaptır.
Karaşeyh Camii, XVI. yüzyılda ya­
pılan ve uzun yıllar genel kütüphane
olarak kullanılan biryapıdır. Revak bö­
lümü, ortada sivri ve Bursa kemerli,
yanlardakiler yuvarlak kemerli üç göze
ayrılmıştır. Üstü tonozla örtülmüştür,
içi sade, baklavalı kuşak, sekiz köşeli
kasnağı taşımaktadır. Kurşun kaplı
kubbe ile örtülüdür. Minaresi batıda­
dır. Tabanı moloz taş ve tuğla, silindir
biçimindeki gövde yalnız tuğla ile örül­
müştür. Şerefeden sonrası yenidir.
Karıştıran Süleyman Türbesi, İs­
tanbul’un ilk subaşılarından Süleyman
Paşa’ya aittir. Muradiye Hamamı ya­
kınındadır. Türbenin cephesi, iki sıra
tuğla, bir sıra kesme taşla örülmüştür.
Kayan Hamamı, Vezir Koca Meh­
med Paşa tarafından XV. yüzyılın baş­
larında yaptırılmışt». Erkekler bölümü,
kare planlıdır. Ilıklık helezonî kubbe­
lidir. 1561,1581,1767 yıllarında ona­
rım görmüştür.
Kefensüzen Mescidi, XV. yüzyılda
Hoca Mehmed tarafında yaptırılmıştır.
Moloz taşla yapılmıştır. Sekiz köşe
yüksek sağır kasnaklı, mihrap duvarın­
da üst pencereleri bulunan basit bir
yapıdır.
Kozahanı Mescidi, 1491 yılında Ko­
za Hanı içinde yaptırılmış olup, sekiz
cephelidir.
Lalaşahinpaşa Medresesi, Lala Şa­
hin Paşa tarafından 1399 yılında yap­
tırılmış olup, Tophane’ye çıkan cad­
denin solunda, Kavaklı Caddesi’-
ne dönen sokağın köşesinde yer alır.
Girişi mermer sövelidir. Medhal kub­
belidir. Kubbe ve tonoz ayırımı, Bizans
sütun başlıklı iki mermer sütuna otur­
maktadır. Eyvan üzengisinde bir yap­
raklı silme yer almaktadır. 1555,1787,
1818 ve 1968 yıllarında onarım gör­
müştür.
Mahkeme Hamamı, Çandarlı İbra­
him Paşa tarafından 1421 yılında yap­
tırılmıştır. Tuğla ve kesem taştan ya­
pılmıştır. Soğuklukta sekizgen mer­
mer bir havuz bulunur. Göbek taşı se­
kiz köşeli ve renkli mermerle yapılmış­
tır. Hamam, 1490 ve 1593 yıllarında
onarım görmüştür.
Mahmud b. Seyyid Ali Türbesi, Şe-
kerhoca Mescidi’nin arkasında bir sı­
ra tuğla, bir sıra moioz taşla yapılmış,
basit bir yapıdır. XV. yüzyıl sonlarında
yaptırıldığı tahmin edilmektedir.
Mevlevihane Türbesi, mevievî
şeyhlerinin yaitığı türbe olup, sanat
değeri olmayan kârgir bir türbedir.
Mollaarab Camii, 1530 yılında Mol­
la Arab tarafından yaptırılmıştır. Şeh­
rin güneyinde aynı adla anılan semt­
te yer alır. İlk yapıldığında dokuz kub­
beli olduğu saptanmıştır. Bugün iki
kubbeli ve tek minarelidir. 1855 yılı
depreminde yedi kubbesi çöken yapı
bugün kullanılamayacak durumdadır.
Camiin son onarım yılı 1955’tir.
Mollafenarî Camiî, XV. yüzyılda
Molla Şemsüddin Mehmed Fenarî ta­
rafından yaptırılmıştır. Bursa'nın en
yüksek yerinde, kendi adıyla anılan
semtte yer alır. Moloz taşla yapılmış
bir yapıdır. 1606 yılında onarım gör­
müş, 1895 yılında depremden zarar
gördüğünden yeniden iki yıl süren bir
onarım görmüştür. Caminin kapısının
yanında Molla Fenari’nin kölesi Kul
Ahmed’in ve öteki bazı müridlerin me­
zarları yer alır.
Molla HayalîTürbesi, ünlü Mevlânâ
Şemsüddin Ahmed b. Musa’nın türbe­
sidir. Hayalî lakabıyla anılan bu kişi,
Bursa ve İznik’te müderr islik görevle­
rinde bulunmuştur.
Molla Hüsrev Türbesi, Hoca Ali Pa­
şa tarafından yapılmıştır.
Molla Yegân Türbesi, 1503 yılında
yaptırılmıştır. Müslühiddin Türbesi’-
nde Fatih'in hocası Musllhiddin Mus­
tafa Efendi yatmaktadır.
Muradiye Camii, gerek plan, gerek­
se cephe ve dış görüntüsü ile değişik
bir karakterdedir. I. Murad tarafından
yaptırılmıştır. Camiin dış görünüşü,
daha çok bir kervansarayı anımsat­
maktadır. Dört köşe yüksek bir kasna­
ğa oturan kubbesi ve mihrap bölümü­
nün kilise apsisini andıran çıkıntısı,
cephe duvarlarındaki tuğla hatıllı taş
sıralar camie bir Bizans eseri görün­
tüsünü vermektedir. Cami planı, tama­
men Selçuk medreselerinin tipik örne­
ğidir. Merkezî kubbede bulunan ve
sonradan kapatılan tepe penceresi bu­
nu doğrulamaktadır.
Tek olan ve camiin kuzeydoğu kö­
şesinde bulunan minaresi, yerden şe­
refe tabanına kadar 26.50 metre yük­
sekliktedir. Petek ve külâh bölümü yı­
kılmıştır. Tuğlaların çeşitli tarzda ko­
nularak örülmesi ile gövdede zengin
bir dekor yaratılmıştır. Çift zincir, tek
zincir, iki sıra kuş gagası, balık sırtı
motifi, altı sıra istalâklitle şerefeye ge­
çilir.
Cami, 1520,1563,1619,1635,1861,
1869,1905,1963,1975 ve 1976 yılların­
da onarım görmüştür.__
Muradiye Camii,'Muradiye yönün­
de, II. Murad tarafından yaptırılmıştır.
Camiin son cemaat yerinde, dört yığ­
ma ayak ve iki granit sütun birbirine
kemerlerle bağlanmıştır. İki yan çap­
raz tonozla, diğerleri sekizgen kasnak
üzerine oturtulmuş kubbelerle örtülü­
dür.
Yapı, iki büyük kubbe ve yanlarda
kubbe ile örtülü geniş birer tabhane
oluşmaktadır. Kapı ve plastrlar mer­
merle kaplıdır. Duvarlar üç sıra tuğla,
bir sıra moloz taş ve birer dikey tuğla
ile örülmüştür. Doğu ve batıda bulu­
nan kapılar, XX. yüzyılda yapılan cna-
rımlarla açılmıştır. Camiin iki yanda bi­
rer minaresi vardır. Cami, 1594,1623,
1628, 1715, 1781, 1790, 1844, 1849,
1855, 1896, 1902 ve 1903 yıllarında
önemli onarımlar görmüştür.
75
 Muradiye Hamamı, II. Murad tara­
fından, Muradiye Medresesi’nin batı­
sında yaptırılmıştır. Soğukluk, sekiz­
gen çift kasnağa oturan kiremtili kub­
be ile örtülüdür. Sade bir yapıda olan
hamam, 1523, 1634, 1742 yıllarında
onarım görmüştür.
Muradiye İmareti ise, II. Murad ta­
rafından, Muradiye Camii’nin kuzey-do-
ğusunda yaptırılmıştır. Dikdörtgen
planlı salona fırın, ocak ve su kayna­
ğı bağlıdır. Yakın tarihe kadar bir bö­
lümü yıkık, öteki bölümü dükkânlarla
çevrili imarette, 1975 -1976 yıllarında,
Vakıflar Genel Müdürlüğü’nce onarım
çalışmalarına başlanmıştır.
Islâmiyetten sonra Türk toplumun-
da görülen dinî amaçlarla kurulmuş
olan tekkeler, Cumhuriyetin ilanından
sonra kaldırılmıştır. Bursa’da bulunan
belli başlı tekkeler şunlardır: Orhan
Gazi’nin emriyle yaptırılan “Abdalmu-
rad Tekkesi" ve “Abdalmusa” tekke­
si ile Bursa’ya ilk gelenlerden olan
Seyyid Nasır adına yaptırılan zaviyedir.
Birçok sıcak su kaynakları bulunan
Bursa, daha Romalılar döneminde bir
kaplıca merkezi olmuştur. Şehirdeki
temizlik ve sıhhat kuruluşlarını, kap­
lıcalar ve hamamlar olarak ikiye ayır­
mak mümkündür.
Muradiye Medresesi, XV. yüzyılın
başlarında II. Murad tarafından yaptı­
rılmış olup, Muradiye Camii’nin 40
metre batısında yer alır. Ortadan avlu­
ya, kuzeydeki eyvandan girilir. Avlunun
çevresindeki oniki revak ayağından iki­
si mermer sütundur. Ötekiler tuğladan
örülmüştür. Hücreler çapraz tonozla
örtülüdür. 1603 ve 1950 yıllarında ona­
rım gören yapı, bugün Verem Savaş
Dispanseri olarak kullanılmaktadır.
Bursa şehrinde Osmanlı İmpara­
torluğu’nun ilk altı padişahının türbe­
leri bulunmaktadır. İlk ikisi dışında,
ötekiler hemen hemen asıl yapı karak­
terini korumaktadır. Şehir aynı zaman­
da, Mevlûd yazarı Süleyman Çelebi ve
perde oyuncusu Karagöz’ün de ebedî
istirahatgâhı olmuştur.
Muradiye Türbesi; II. Murad tarafın­
dan Muradiye Camii yanında yaptırıl­
mıştır. II. Murad’ın dışında, Cem Sul­
tan, Mustafa Sultan, Fatih’i dünyaya
getiren Ebe Kadın’ın hazireleri burada­
dır. Türbe, kare planlıdır. Orta bölümü
dört ayak ve dört sütun üzerindeki
kubbeden oluşmaktadır. II. Murad’ın
vasiyesi üzerine, kubbenin kilit taşı de­
nilen merkezindeki taş, yerine konul­
mamıştır. Bu daire biçimindeki açık
yerden gökyüzü görülür. Türbe, 1743,
1781,1790,1844 e 1908 yıllarında ona­
rım görmüştür.
Mükrimehatun Türbesi, 1515 yılın­
da Şehinşah’ın eşi, Mükrime Hatun
için yaptırılmıştır. Giriş kesem taştan
yapılmış, küçük eyvanlıdır. Kapı mer­
mer söveli ve kemerlidir. İçi kare plan­
lıdır. Üstü sekiz köşeli kasnak kurşun
kaplı bir kubbe ile örtülüdür. Basit
mihraplı türbe, XVI. yüzyılda çok renkli
kalem işçiliği ile geometrik, arabesk,
asılmış kandiller, bir dizi âyetlerle baş­
tan başa dekore edilmiştir. Güneyde­
ki ve ortadaki sandukalar mermerdir.
76
Birincisi Şehzade Alemşah’ın kızı Fat­
ma Hatun’a, ortadaki Mükrime Ha-
tun’a, kuzeydeki II. Bayezid’in oğlu
Şehzade Korkud’a aittir.
Nalbantoğiu Camii, II. Murad dev­
rinde, Nalbantbaşı olan bir kişi tarafın­
dan yaptırılmış, 1777 yılında yapıya
minber eklenerek camie çevrilmiştir.
Revakın yanları kapalıdır ve üzeri, yan­
larda çapraz, ortada yuvarlak tonozlar­
la örtülmüştür. Tuğla ile işlenmiş mi­
narenin şerefesi beş sıra istalâktitlidir.
Ayrıca birbirine geçirilme on iki köşeli
geometrik motiflerle süslü bilezik, dik­
kati çeker.
Nalıncılar Hamamı, I. Murad tara­
fından 1364-1365 yıllarında yaptırılmış­
tır. "Hüdâvendigâr", “Postaicıiar”,
“Gaile Pazarı”, “ Tahıl Pazarı" ve “Na­
lıncılar" adlarını almıştır. Bugün yıkık
bir durumdadır. Kadınlar bölümü orta-
danr kalkmak üzeredir. Erkekler bölü­
münün on iki köşeli kasnağa oturmak­
ta olan giriş ve soğukluk kubbesi çök­
müştür.
Nasuhpaşa Hamamı, Sadrazam
Mesih Mehmed Paşa tarafından 1477
yılında yaptırılmıştır. Setbaşı Köprü-
sü’ne giden yolda yer alır. Kadınlar bö­
lümü 1588 yılında yıktırılmıştır. Soğuk­
luk, sekizgen kasnağa oturan büyük
bir kubbe ile örtülüdür. Köşe trompları
püskül ve bademli istalâktitlerle süs­
lenmiştir. Sıcaklık altıgen planlıdır. Bu
bölümde beş eyvan görülür.
Orhan Camii, Orhan Gazi tarafın-'
dan Bursa'da yaptırılan iki camiden il­
ki olup, eskiden iç Kale’de bulunurdu
(1337). Camiden bugün bir iz yoktur;
yalnız kilisenin bir bölümü olan ve
1855’te yeniden yapılan türbe durmak­
tadır. Orhan Gazi, babası Osman Ga­
zi’nin Hagios Elios veya Hagios
loannes, veya Davul adlı manastırda
vaftiz bölümü olduğu sanılan Gümüş­
lü Küm betle gömülü olması sebebiy­
le, yanına bu cami kilised en
çevrilmiştir. Yirmi yıl sonra da kendi­
si bu camiye gömülmüştür. Caminin
ilk yapısı hakkında kesin bir bilgi yok­
tur. 1809 yılında onarım gören yapı ay­
nı yerdeki m edrese ile birlikte
onarılmıştır. Orhan Davulu denilen kır­
mızı kılıflı büyük davul, camiin bir
Tak’ında asılıdır. Bu davul, Osmanlı
Devleti’nde çalınan ilk davuldur.
Orhan Camii, Orhan Gazi tarafın­
dan yaptırılan ikinci camidir(1339). Ka-
ramanoğulları’nın istilâsında yıkılan
camiyi, 1417’de Çelebi Sultan Meh­
med onartmıştır. 1865 yılında yeniden
onarılan ve daha sonra depremden za­
rar gören yapı II. Abdülhamid’in emriy­
le 1904 yılında tekrar onarılmıştır.
Can.Me, beş bölmeli bir son cema­
at yerinden girilir. Son cemaat yeri, üç
ortagözlü kubbeli, yan gözleri aynalı
çapraz tonozla örtülüdür. Yapı özelli­
ği bakımından cami, tabhaneli planın
ilk uygulanıldığı yapılardandır.
Kıble, dikdörtgeni kareye dönüştü­
ren kemerler üzerine oturtulur.
Kubbesi dışarıdan sekizgen kas­
naklarla çevrilidir. Minaresi yenidir.
Beden duvarları kirpi saçaklarla biten
tuğla hatıllı kaba moloz taştan yapıl­
mıştır.
Orhangazi Hamamı, XVI. yüzyılda
Orhan Gazi tarafından yaptırılmış olup,
OsmanlIların ilk çifte hamamıdır. Ha­
mamın geliri Tophane’de bulunan, bu­
gün yıkılmış olan medreseye vakfe-
dilmiştir. Hamamın soğukluk ve ılıklık
bölümleri kubbe ile örtülüdür. 1958 yı­
lında yapılan onarımlarla hamam, çarşı
şekline sokulmuş, göbek taşı kaldırıl­
mış, kubbe, kasnak ve saçaklar aslına
uygun olarak işlenmiştir. Hamam,
1584, 1678 ve 1962 yıllarında önemli
onarımlar görmüştür.
Orhangazi Türbesi, Hagios Elios
Kilisesi kalıntısının üzerine yapılan,
Bursa Fatihi Orhan Gazi’ye ait türbe­
dir. Tophane’de, park girişinin sağın­
dadır. Kenarları kare bir plan üzerine
oturtulmuştur. Orhan Gazi’nin ortada­
ki sandukasının çevresi dökme pirinç
parmaklıklarla çevrilidir. Kuzeyinde
Cem Sultan’ın oğlu Abdullah’ın mezarı
ve adları öğrenilemeyen on dört me­
zar daha vardır.
Osmangazi Türbesi (Gümüşlü Küm­
bet), Osmanlı imparatorluğu’nun kuru­
cusu Osman Bey’in (Ölm. 1326)
türbesidir. Topane’de park girişinin so­
lundadır. Sekizgen plana uygun olarak
yapılmıştır. Ortada sedef kakmalı gör­
kemli ahşap sanduka yer alır. Solun­
da oğlu Alâeddin Bey, onun yanında
Hüdâvendigâr’ın oğlu Savcı Bey, sa­
ğında Aspurça Hatun’un oğlu İbrahim
Bey ile adları bilinmeyen on iki mezar
vardır. 1855 yılında yıkılan türbe, Sul­
tan Abdülaziz tarafından, 1863 yılında
yeniden yaptırılmıştır.
Parsbey Türbesi, II. Murad devrin­
de yaşamış, zaviye sahibi Pars Bey’e
aittir. Bursalılarca “Pak Sultan" adı ile
anılan Pars Bey, Abdullah oğlu Bed-
reddin Bey’dir. Türbe, Şehreküstü Ca­
mii bitişiğinde, kârgir duvarlı, ahşap
bir yapıdır.
Reyhanpaşa Hamamı, II. Mahmud'-
un ricali Reyhan Paşa tarafından 1430
yılında yaptırılmış olup, Cumhuriyet
Caddesi üzerinde yer alır.
Saraylılar Türbesi, Muradiye Cami­
i’nin doğusunda, etrafı açık olan tür­
bedir. Cariyeler için yaptırılmıştır. Üç
sıra tuğla, bir sıra kesme taş ve arala­
rında dikey tuğlalarla örtülmüş, birbi­
rine sivri kemerlerle bağlanmış sekiz
ayağın taşıdığı, kare planlı türbenin üs­
tünü sekizgen prizma bir külâh ört­
mektedir.
Sittîhatun (Kanberler) Mescidi,
1459 yılında Oruç Bey’in kızı Sittî Ha­
tun tarafından yaptırılmış olup Tatar-
lık Köprüsü’nün batısında yer alır. Ka­
re planda yapılan iç mescit, baklava-
li kuşağa oturan kubbe ile örtülüdür.
Yanlarda sütunları olan mihrap, yük­
sek, istalâktitli ve zengin çerçevelidir.
Mescidin tek minaresi batıdadır.
Süleyman Çelebi mezarı, Vezir Ah­
med Paşa’nın oğlu ve Mevlûd yazarı
Süleyman Çelebi’ye aittir (1422). Bur­
salI olan Süleyman Çelebi, Yıldırım
Bayezid devrinde Ulucami imamlığı
yapmış ve 1409 yılında “Meviûd"ü yaz­
mıştır.____________________________
 Mezarı Çekirge’ye giden caddenin
solunda, şimdi Orman Dinlenme Ye-
ri’nin bitişik "Dağınık Selviler” olarak
bilinen yerdedir.
Selçukhatun Mescidi, Çelebi Meh­
med’in kızı Selçuk Hatun tarafından
1450 yılında yaptırılmıştır. Revak bö­
lümü üç gözden oluşmaktadır.
Şehadet Camii, I. Murad tarafından
1365 yılında yaptırılmıştır, ilk yapıldı­
ğında payeli ve Ulucami tipinde olan
yapı, 1843 yılında onarım gördü. Ardın­
dan 1855 yılında depremde yıkıldı ve
1892 yılında Mahmud Celâleddin tara­
fından, bugünkü şekliyle yeniden yap­
tırıldıktan sonra 1899 yılında onarım
gördü. Önceleri üç sahınlı, yan sahın-
ları tonozla, orta şahını iki büyük kub­
be ile örtülü, son cemaat yeri dört kü­
çük kubbe ile kaplı iken bugün sade­
ce iki büyük kubbe ile örtülü 31 x 17
metre genişliğindeki orta şahından
oluşmaktadır. Duvarlar, üç sıra tuğla,
bir sıra kesme taşla örülmüştür. Bu­
gün kesme taşlı zarif minaresi, büyük
kemer ve bunların altındaki ikişer pen­
ceresi ve üç tarafında birer kapısı ile
dikkati çekmektedir.
Şehzade Mahmud Türbesi, sekiz
zid'in oğlu Şehzade Ahmed için yap­
tırılmıştır. Kurşunla kaplı bir kubbe ile
örtülüdür. Kuzeyde, dört mermer aya­
ğa oturtulmuş küçük bir revaktan ge­
çilerek türbeye girilmektedir. Sandu­
kalar, II. Bayezid’in oğlu Şehzade Ah­
med (1513), Şehzade Mehmed, oğlu
Şehzade Şehinşah (1511), eşi Bülbül
Hatun, Şehzade Ahmed’in kızı Kamer
Sultan ve II. Bayezid’in kızı Sofu Sul-
tan’a aittir.
Şehzade Mahmud türbesi, sekiz
köşeli, çift kirpi saçaklı üzeri kurşun
kaplı bir kubbe ile örtülüdür. Duvarlar
üç sıra tuğla, bir sıra kesme taşla örül­
müştür. Ufak bir revaktan geçilerek
türbeye girilir. II. Bayezid’in oğlu Şeh­
zade Mahmud’a aittir.
Şehzade Mustafa Türbesi, Kanunî’-
nin oğlu Mustafa için yaptırılmıştır.
Sekiz köşeli gövde kurşunla kaplı kub­
be ile örtülüdür. Türbeyi 1555 yılında
Süleymanoğlu Şah Selim ’in yaptırdı­
ğı kayıtlıdır.
Yeşil Türbe, Bursa’nın doğusunda,
Yeşil Cami’nin yanında Çelebi Sultan
Mehmed’e aittir. Çelebi Mehmed Kül-
liyesi’nin cami, medrese ve imaretin­
den daha yüksek ve kente hâkim bir
bölgesindedir. 1421 yılında yaptırılmış
olup sekiz köşeli yapıdır. Türbenin
kasnağa kadar olan yüksekliği 12 met­
redir. Türbe, adını, içerde 3 metre yük­
sekliğe kadar duvarları kaplayan koyu
yeşil çinilerden alır. Sonraları kaybo­
lan bu çinilerin yerini XIX. yüzyılda fi­
ruze mavisi çiniler aldı. Türbe, 1674,
1764,1864,1867 ve 1904 yıllarında ona­
rım gördü. Son kez 1941-1943 yılların­
da restore edildi.
Şerafeddinpaşa Camii, II. Murad
devrinde Şerafeddin Paşa tarafından
yaptırılmıştır. Orijinal revakı yıkılmış,
ahşap direklere oturan bir çatı ile kap­
lıdır. iç bölüm, kenarları sekiz metre
olan kare planlıdır. Bademli, baklava-
lı kuşağa sekiz köşeli kasnak üzerine
de kurşun kaplı kubbe ile oturtulmuş­
tur. Minarenin tabanı taş ve tuğla, göv­
desi sadece tuğla ile silindir biçimin­
de örülmüştür. Cami 1694 ve 1758 yıl­
larında onarım görmüştür.
Şirinhatun Türbesi, XV. yüzyılın
sonlarında yapılmıştır. II. Bayezid'in
eşi, Şirin Hatun’a aittir. Giriş bölümü
küçük eyvanlıdır. İstalâktitleri dökül­
müştür. Kare plana uygun olarak ya­
pılmıştır. Kubbe dört pencereli, sekiz
köşeli bir kasnağa oturtulmuştur. Mer­
merden yapılmış üç sanduka, güney­
de Ayinşah Sultan’ın annesi, Şehzade
Abdullah’ın eşi Ferahşah Sultan, orta­
da II. Bayezid’in eşi, Şehzade Abdul­
lah’ın annesi Şirin Hatun ve Şehzade
Abdullah’ın kızı Ayinşah Sultan’a ait­
tir.
Tavukpazar Hamamı, II. Murad ta­
rafından XV. yüzyılın başlarında yap­
tırılmıştır. Pirinç Han’ın bitişiğinde yer
alır. Çift hamamdır. Kadınlar bölümü,
erkekler bölümüne göre daha yıkık du­
rumdadır. Kubbeler, baklavalı kuşak,
üçgen dizileri ve istalâktitlerle oturtul-
muştur.'Erkeklerin ılıklığı, sekiz köşeli
kasnağa oturan bir kubbe ile örtülü­
dür. Kubbe kuşağı, ortası bademli, kö­
şeleri altı sıra istalâktitli olarak yapıl­
mıştır. Hamam, 1479,1524,1616,1631
ve 1818 yıllarında onarım görmüştür.
Tuzpazarı Camii, 1479 yılında Ka­
ra Ali Bey tarafından yaptırılmıştır.
Cephesindeki revak, ayaklar ile eşit
aralıklı üç göze ayrılmıştır. Yanlar to­
noz, orta istalâktitli kubb,e ile örtülü­
dür. Camiin giriş kapısı doğudadır. Ka­
re planlı olan iç bölüm, baklavalı ku­
şağa oturan kurşun kaplı kubbe ile ör­
tülüdür. Ön dört pencere ile aydınla­
tılır. Mihrap altı sıra istalâktitlidir. Gü­
neydeki minarenin tuğla işçiliği çok
başarılıdır.
Atatürk Caddesi üzerinde yer alan
Ulucami’nin yapımına Yıldırım Baye­
zid zamanında, Niğbolu Zaferi’nden
sonra (1399) yılında başlanmış ve min­
berdeki yazıta göre, I. Mehmed devrin­
de tamamlanmıştır. Ayaklar üzerine
dayandırılan- kubbelerle örtülen cami­
nin benzerlerine, Ani, Van, Edirne, Fi­
libe ve İstanbul Atik Ali Paşa(Zincirli-
kuyu) ’da ve Piyale Paşa camilerinde
rastlanır.
Üç sıra dörder eşit ayakla mekân
yirmi beş kareye bölünmüştür. Bunla­
rın her biri iki yönde sivri kemerlerle
birbirine bağlanmış ve ortada kalan yir­
mi kare mekân 10.60 metre çapında
kubbelerle örtülmüştür. Paye ve sü­
tunlu düz çatı ile örtülen Selçuklu ca­
milerin kubbeli düzenine çevrilmiş ilk
örneğidir. Sekiz ceviz sütun üzerine
oturan müezzin mahfili 1549 yılında
yapılmıştır. Cami duvarlarının dış
yüzleri, ortalama niş biçiminde kitabe­
lere bölünmüş olup bu kemerli nişle­
rin genişliği iç kemerlerle aynıdır. Bi­
ri kuzeydoğu köşesinde, diğer kuzey­
batıda olmak üzere iki minaresi vardır.
Minarelerin tabanı mermer, gövdeleri
tuğladır. Kuzeybatı köşesindeki mina­
re, cami ile birlikte yapılmıştır. Moğol
Şeyh Bedreddin tarafından 1403 yılın­
da ve Karamanoğlu Mehmed Bey'in
Bursa Kuşatması (1413) sırasında yap­
tırılmıştır. 1855 depreminde zarar gö­
rünce hemen onarımına başlanarak
1858 yılında onarımı tamamlanmıştır.
Döşemeleri ise 1869 yılında yapılmış­
tır. 1494,1503,1511,1563,1670,1727,
1732,1740,1742 yıllarında da onarıla­
rak kalın bir sıva tabakasıyla örtülmüş,
geniş çaptaki kalem işçiliği ile cami­
nin sade havası değiştirilmiştir. Ünlü
hattatların kalemlerinden çıkan yazı­
lar bugün duvarları süslemektedir.
Cumhuriyet döneminde 1951-1959
yılları arasında büyük onarım görmüş­
tür.
Ulucami Hamamı, Bursa’nın en es-
iki hamamıdır. Giriş holü üzerinde bir
helâ bulunmaktadır. Karşıdaki bir ka­
pıdan iç hamam bölümüne girilir. Bu­
rası, yıkanma hücreleri ile çevrelen­
miştir.
Umurbey Camii (Namazgâh), Kara
Timurtaş Paşa’nın oğlu Umurbey tara­
fından yaptırılmıştır (1449-1450). Mih­
rap duvarı, yan korkulukları, iki minbe­
ri, kapıları, döşemeleri beyaz mermer­
den yapılmıştır. Eskiden beş giriş ka­
pısının bulunduğu kayıtlardan anla­
şılmaktadır. Bugün batıdaki minber za­
manımıza kadar sağlam kalabilmiştir.
Sekiz köşeli külâhı, taçlı kapı sövesi
ve basamakları ayakta olmakla bera­
ber doğudakinin sadece iki yanı kal­
mıştır. Son cemaat yeri korint tarzı
başlıkları olan dört mermer sütuna
oturan ahşap çatı ile örtülüdür. Yan­
ları duvarlarla kaplıdır. Camiin içi ah­
şap çatı ile kapatılmıştır. Mihrabın iki
yanında kalın sütunlar ve beş sıra is­
talâktitli yaşmak görülür. Duvarlar üç
sıra tuğla, bir sıra kesme taş ve arala­
rında dikey tuğlalarla örülmüştür. Ba­
tıdaki minare sekiz köşeli ve kitabeli
bir tabana oturtulmuş tuğla bir gövde
ve altı sıra testere dişli şerefeden oluş­
maktadır. Korkuluğu oymalı mermer­
dir. 1627-1628,1795 ve 1825,1898 yıl­
larında onarım görmüştür.
Umurbey Hamamı, II. Murad dev­
rinde Timurtaş Paşa’nın oğlu Umur
Bey tarafından yaptırılmış olup, Umur­
bey Camii’nin güneyinde yer alır. So­
ğukluk, sekiz köşeli bir kasnağın taşı­
dığı kubbe ile örtülüdür. Buradan, ılık-
lıka yedi basamaklı bir merdive/ıle çı­
kılır. Göbek taşının üzeri bir kubbe ile
örtülüdür.
Umurbey Türbesi, 1461 yılında
ölen Umur Bey’e aittir. Umurbey Ca­
mii’nin güneyinde mihrap duvarına
dört metre uzaklıkta yer alır. Kenarla­
rı 4.6 metre olan kare plana uygun ola­
rak yapılmıştır.
Yeşil İmaret de Çelebi Mehmed ta­
rafından yaptırılmıştır. Camiin güney­
doğusunda, Emirsultan’a giden yolun
dönemecindedir. Oldukça harap olup,
çatısı yıkılmıştır. Bugün imaret ve ye­
mekhane bölümlerine ait duvarlar ve
mutfak ayakta kalmıştır. Bu yapı 1812
yılında onarım görmüştür. Medresenin
yakınında oldukça önemli bir yapı ol­
duğu halde bugün mevcut olmayan
Yeşil Han vardı.
77
 Yeşil Medrese, Sultan Çelebi Meh­
med devrinde 1415 yılında yaptırılmış­
tır, Yeşil Cami ile arasında 95 metre
açıklık vardır. Aynı yüzeyde yapılmış­
tır. Büyük ve yüksek bir açık eyvan
dershanesi, iki küçük yan eyvanı, biri
büyük, on üç hücresi bulunmaktadır.
Cepheler ve revak yüzleri moloz
taş ve tuğla ile yapılmıştır. Dershane­
nin kubbesi, sekiz köşeli baklavalı bir
kuşak üzerine oturur, köşeler düz ve
istalâktitlidir. Köşelerinde güzel püs­
küller vardır. Hücrelerin çatısı ahşap­
tır ve kiremitle örtülüdür. Medresenin
kapısı, sivri kemerli eyvan biçiminde-
diri. Derinlemesine çapraz tonozla ör­
tülüdür. 1893 yılında onarım gören ya­
pı, bugün müze olarak kullanılmakta­
dır.
Yeşil Türbe, 1421 yılında I. Meh­
med tarafından yaptırılmıştır. Dış gö­
rünüşü ile sekiz yüzlü, çini kaplı, her
yüzünde mermer pencere ve panolu-
dur. Dıştan tek katlı bir türbe gibi gö­
rünmekte ise de lâhitlerin bulunduğu
salonun altında her mezar için ayrı ol­
mak üzere tonozlarla bölünmüş mezar­
lar salonu vardır. Türbe adını, içinde
kubbe kasnağına kadar yükselen ve
sekiz köşeli plan halinde kesilmiş çi­
nilerle süslü duvarlarından alır. Alt
pencerelerin söğeleri dört köşeli, dar,
kıvrık dal ve çiçek motiflerifyle süslen­
miş çinilerle kaplıdır. Eskiden tümüy­
le çiniden yapılan dış sivri kemer, mi­
mar Parviile tarafından mermer olarak
yenilenmiştir. Türbenin mimarı Hacı
İvaz Paşa, ahşap oymacı Tebrizli Ah­
med bin Hacı Ali, kalem işçiliği nak­
kaşı ilyas oğlu Nakkaş Ali, çinici Meh­
med Mecnûn’dur. Yapı, 1623, 1645,
1684, 1768, 1770, 1775, 1812, 1818,
1825,1863,1907,1941,1943 yıllarında
onarım görmüştür.
Yılanlı (Hanım Kızlar) Türbe, Mu­
radiye’ye giden yol üzerinde bulunur.
Türbe kare planlıdır. İlk yapıldığında
kubbe ile örtülü olan türbe bugün ça­
tıyla kaplanmış ve duvarları yükseltil­
miştir. İçinde dört sanduka vardır.
Osmanlı dönemi toplumsal haya­
tının bir bölümünü yansıtan, sosyal
amaçlı kuruluşlar olarak, bugün özel­
liklerini yitirmiş durumda bulunan Hü­
dâvendigâr imareti ve Muradiye ima­
reti anılmaya değer.
Yıldırım Camii, Bursa’nın doğusun­
da Yıldırım Bayezid tarafından yapımı­
na başlatılmış, Timur saldırısı sırasın­
da (1402) yarım kaldığı için Musa Çe­
lebi tarafından tamamlanmıştır. Cami
iki yanındaki tabhaneleri ile bu tip ca­
milere örnektir. Taş işçiliği, devrinin
en güzel ürünlerini bu camide vermiş­
tir. Ön cephesinde yer alan ayaklar ve
bunları bağlayan kemerler kurşunî
renkli mermerden yığma olarak yapıl­
mıştır. Revak beş tane kubbe ile örtü­
lüdür. Zengin istalâktitli ve sivri tonoz­
la örtülüdür. Merkez kubbesi yüksek­
tir. Duvarlar kesme taşlarla kaplıdır. . yaptırılmış ve 1855 depreminde yıkıl­
Camiin iki minaresi de lodos ve dep-> dığı için 1869 yılında Serasker Rıza Pa­
rem yüzünden yıkılmış, yakın tarihte
betondan yeni bir minare eklenmiştir.
78
Yapı 1563, 1575, 1617, 1635, 1640,
1649, 1669, 1671, 1825, 1847, 1867
yıllarında önem li onarım lar gör­
müş, 1885 yılı depreminden sonra
1886,1893,1894,1898,1899 yıllarında
onarılarak bugünkü halini almış, 1906
yılında ise halıları yenilenmiştir.
Yıldırım Dârüşşifası, 1390-1394 yıl­
ları arasında Yıldırım Bayezid tarafın­
dan yaptırılan ilk Osmanlı hastanesi­
dir. Camiin doğusunda yer alır. Akıl
ve sinir hastalıklarının da hastanede
iyileştirilmesine çalışıldığı bilinmekte­
dir. 1855 yılı depreminde hasar gör­
müş, bir süre baruthane olarak kulla­
nılmıştır. Yapı, 1617,1649,1669,1671
yıllarında onarılmasına rağmen bugün
yıkık durumdadır.
Yıldırım Hamamı, Yıldırım Bayezid
Cam ii’nin batısında yer alır. Küçük ve
tek olan hamamın soğukluğu kare bi­
çimindedir. 1605 ve 1671 yıllarında
onarım görmüştür.
Yıldırım Medresesi, 1399 yılında
Yıldırım Bayezid tarafından yaptırılmış-
olup camiin kuzeybatısında yer alır. 3
metre genişliğindeki kapıdan ortası
kubbeli üç revak bölümüne, oradan
taş ve tuğla ile örülü ayakların taşıdı­
ğı ve uzunlamasına tonozla örtülü yan
revaklarla geçilir. Yapının cephesi kes­
me taştan, yan duvariarı tuğla ve taş­
tandır. 1640, 1649, 1669, 1971, 1825,
1886 ve 1948 yıllarında yapılan geniş
çaplı yapı bir onarımla günümüzde
medrese, dispanser olarak kullanıl­
maktadır._______________ ___
Yıldırım Türbesi, 1406 yılında Yıl­
dırım Bayezid’in oğlu Emir Süleyman
tarafından yaptırılmıştır. Bina Emini,
Ali b. Hüseyin’dir.
10.5 metre kenarları olan kare pla­
na uygun olarak yapılmıştır. Önde, üç
küçük kubbenin örttüğü revak bölümü
görülür. Türbe girişi mermerle kaplıdır.
Duvarlar iki sıra tuğla, bir sıra taşla iş­
lenmiştir. Türbede, ortada Yıldırım Ba­
yezid, sağında oğlu İsa Çelebi, solun­
da bir hanımı ve ayak ucunda kim ol­
dukları bilinmeyen iki kadının sandu­
kaları vardır. Zemin tuğla ile kaplan­
mıştır.
Yıldırım Bayezid öldüğünde, geçi­
ci olarak Akşehir’de, Şeyh Mehmed
Hayranî Türbesi’ne gömülmüş, oğlu
Musa daha sonra babasının mezarını
Bursa’ya naklettirmiştir. 1413 yılında
Karamanoğlu Mehmed Bey, Bursa’yı
kuşatmış, başaramayınca Yıldırım Ba­
yezid’in kemiklerini mezardan çıkarta­
rak yaktırmıştır. Türbe, 1649, 1669,
1825, 1878 ve 1886 yıllarında onarım
görmüştür.
Yiğitköhne Mescidi, 1449 yılından
önce Yiğitoğlu Hacı Ali tarafından yap­
tırılmış olup Cumhuriyet Caddesi ile
Yeniyol’un kesiştikleri kavşakta yer
alır. Minaresi sekiz köşeli, tabanı sllin-
dirik gövdeli ve dört testere dişi ile ya­
pılmış şerefelidir.
Üftade Camii, Üftade tarafından
şa tarafından yeniden yaptırılmıştır.
Son cemaat yeri dört ayaklı, önde üç,
yanlarında birer olmak üzere,.beş ke­
merle birbirine bağlanmıştır. Üstü, or­
tada büyük, yanlarda küçük üç kubbe
ile örtülüdür. Kemerler üzerine sekiz
köşeli ve sekiz pencereli yüksek kas­
nak oturtularak bir kubbe ile örtül­
müştür. Mihrap istalâktitlidir. 1892 yı­
lında onarım gören yapı, 1969 yılında
da Cami Derneği’nce onarılmıştır.
.. Üftade Türbesi, 1580 yılında ölen
Uftade’ye aittir. Üftade Camii’nin do­
ğusunda yer alır, kare planlıdır. 1869
yılında Rıza Paşa tarafından yenilen­
miştir.
Üftade Tekkesi, Kanunî Sultan Sü­
leyman devrinde yapılmış olup, tekke,
mescid ve ev olarak kullanılmaktaydı.
Kuzgunluk semtinde, büyük kestane­
liğin dibinde yer alan ahşap bir evdir.
Alçak bir minaresi vardır. Zemin katı
evin odalarına ayrılmıştır. Üst katında
semahane, bunun güneyinde mescit
bulunur. Tekkenin çilehanesi altta kü­
çük bir odadır. Burada dışı teneke
kaplı bir tahta sandık içinde Hz. Üfta-
de’nin kavuğu, nalınları ve yeleği sak­
lanmaktadır. Bu evde uzun süre Hz. Üf-
tade’nin torunları oturmuştur.
Veled-i Harîr Mescidi, XV. yüzyıl
sonlarında Akbıyık Efendi adına İpek-
oğlu Hoca Dursun tarafından yaptırıl­
mıştır. Bu yapının revak bölümü, orta­
da dar, yanlarda geniş kemerli üç göze
ayrılmıştır. Kalkan duvarı yüksektir.
Veled-i Yaniç Mescidi, Yaniçoğlu
Mahmud Çelebi tarafından 1440 yılın­
da yaptırılmış olup, Ortapazar Cadde-
si’nden, Çırağbey Sokağı'na çıkan yol­
da yer alır. Sekiz köşeli kasnağa otu­
ran kubbe ile örtülüdür.
Yeşil Cami, Çelebi Sultan Mehmed
tarafından başlattırılmış (1413-1421) ve
duvar nakışlarıyla çinileri ölümünden
sonra tamamlanmıştır (1424). Mavimt-
trak yeşil çinilerinden dçlayı bu adı
alan yapının mimari Hacı İvaz, çini us­
tası Mehmed Mecnûn, nakış ustası
İvaz Ali bin Ali, tahta işçisi Tebrizli Ah-
med’dir.
Yapı dikdörtgen bir plan üzerine
düzenlenmiş, tabhaneli cami tipinde-
dir. Mermerden yapılan ön cephe, yep­
yeni bir mimarî anlayış karşısında bu­
lunulduğunu gösterir. Bu ön cephenin
ortasında yazı, hataî ve rûmî şeritlerin
çevrelediği, mukârnasların ve filiz kıv­
rımlarının zenginleştirdiği görkemli
portal yer alır ki, bunun da her yanın­
da iki sıra halinde ve her biri belirli sil­
melerle dikdörtgen çerçeveler içine
alınmış dört pencere vardır. Cephenin
ortasındaki cümle kapısından girilin­
ce sağda ve solda birer dehlize rast­
lanır. Bu dehlizlerden birer dar merdi­
venle hünkâr dairesine çıkılır. Burada
padişahın cemaatle namaz kılmasına
yarayan hünkâr mahfili bulunmakta­
dır. Bu mahfilin içi ve kenarları çok gü­
zel çinilerle kaplanmıştır. Caminin içi
bir dikdörtgen üzerinde arka arkaya
yer almış 12.50 metre çapında iki kub­
be ile, yanlarda yer alan üçer odadan
oluşur.
Cami içindeki bütün duvarlar yer­
den itibaren insan boyunca altı köşe­
li, koyu yeşil, açık ve koyu mavi renk­
te çinilerle kaplıdır. Mavi zemin üzeri­
ne beyaz celî yazıları olan çiniden bir
su devam eder. Hünkâr mahfilinin du­
varları mavi ve yeşil zemin üzerine, bir­
birine dolanmış kıvrık kabartma dallar­
la, tavanı da stilindeki desenlerinin
oluşturduğu büyük bir rozasla süslü­
dür. Camiin minaresi yenidir. Yapının
1552, 1573, 1617, 1623, 1635, 1670,
1684, 1743, 1770, 1773, 1793, 1818,
1825, 1844, 1863, 1867, 1895, 1897,
1899 yıllarında çeşitli onarımlar geçir­
diği şeriye sicillerinden tespit edilmiş­
tir.
Yeşil Hamam, Fatih devrinde Bed-
reddin, Köse Türbedar veya Köse Ali
Paşa tarafından yapıldığı sanılır. 1480
yıllarında yaptırılmış olup, Yeşil Tür-
be’nin batısında yer alır. Soğukluğun
kubbesi sekiz köşeli bir kasnağa otur­
tulmuştur. Buradan tek kubbeli ve yan­
ları tonozla örtülü, eyvanlı göbek taşı­
na geçilir.
Bursa’da kaplıcalar doğaldırlar.
Buralarda sıcak sular havuzlarda top­
lanarak veya musluklardan akıtılarak
kullanılır. BizanslIlar devrinde doğal sı­
cak su dolu havuzlara girilmekteydi.
Türkler ise, bu cins havuzlardan baş­
ka, yıkanmak için ayrıca hamamlar
yapmışlardır. Kaplıcaların şifalı suyu
Uludağ'ın kuzey eteğinden çıkmakta­
dır. Dağ, Bursa ve yöresindeki termal
ve mineral şifalı kaynaklar için bir su
deposu gibidir. Kaplıca tipi hamamlar,
I. Murad tarafından onarılan (yaklaşık
1360) Bizans işi Eski Kaplıca, tümüyle
Türk üslûp ve tekniğiyle yapılan Yeni
Kaplıca ve Büyük Kükürtlü hamamla­
rıdır.
Çekirge bölgesi kaplıcalarının zen­
gin bir tarihi vardır, imparatorluk iki­
ye ayrılmadan önce Romalılar tarafın­
dan, ikiye ayrıldıktan sonra BizanslIlar
tarafından işletilmiştir. Selçuklular ve.
OsmanlIlar burayı almışlar ve XIV. yüz­
yıldan sonra Çekirge Türklerin eline
geçmiştir. Bölgede OsmanlIlar döne­
minde yaptırılan hamamlar, Çekirge
Hamamı, Servinaz Banyoları, Gönlüfe-
rah ve Balçık hamamlarıdır.
Eski Kaplıca, Bursa’nın enbüyük
ve en eski hamamıdır. 1389 yılında
I. Murad tarafından, B iza n s lIla ra
ait kalıntıların üzerine çift hamam
olarak yap tırılm ıştır. 1511 y ılın ­
da II. Bayezid soğukluk bölümü­
nü ekletmiştir. Soğukluk iki kubbe ile
örtülüdür. Ortada ufak bir havuz bulu­
nur. Bunun iki yanında yarım kubbe­
ler görülür, ilk yapıldığında kurşunla
kaplı olan çatısı 1612 yılında kiremit­
le kaplanmıştır.
Yeni Kaplıca’yı, Kanunî’nin veziri
Rüstem Paşa, 1552 yılında yaptırmış­
tır. Bina Emini, Kerim Bey’dir. Soğuk­
luk geniş ve iki kubbeyle örtülüdür.
Buradan ılıklığa geçilir ve ılıklık tek
kubbelidir. Sıcak bölüm ortasındaki
havuz çok güzeldir. Bu havuzda yüz­
mek mümkündür. Sıcak su arslan ağ­
zından akar. Sıcaklığa girişte sağlı sol­
lu ufak kubbelerle örtülü odalardan
sağdakine, halk arasında, havuza çok
sıcak su aktığından dolayı “eşek
terleten” denmektedir. Duvarlardaki kısımları yok olmuştur.
çiniler ve yerdeki mozaikler zamanın Emir Hanı, Orhan Bey tarafından
en güzel örneklerindendir. İç hamam yaptırılmıştır. Ulucami’nin doğusunda
sekiz köşeli bir yıldız düzeni gösterir. yer alır. 1552 yılına kadar Eski Bezazis-
Köşe eyvanları içeri doğru yapılarak tan olarak bulunan han, daha sonra
köşelerdeki üçgenlerden halvet olarak Emir Han adını almıştır. 1958 yangının-
yararlanılmıştır. 1336 yılında Orhan Bey 'da oturulamayacak duruma gelmiş,
tarafından kaplıcaolarakyaptırılan ha­ 1962-63 yıllarında yapılan onarımlarla
mam, XVI. yüzyılda Rüstem Paşa tara­ eski görünümünü tekrar sağlamıştır.
fından hamam ve kaplıcanın birleşti­ Hanın onarım gördüğü diğer yıllar,
rilmesiyle bugünkü biçimini almıştır. 1544, 1634, 1674 ve 1788 yıllarıdır.
Fetihten sonra büyüyen ve geniş­ Fidan Hanı, Sadrazam Mehmed
leyen kentin alışveriş merkezi olan çar- Ağa'nın oğlu İbrahim tarafından XV.
tılar şunlardır: XIV. yüzyılda Orhan yüzyılda yaptırılmıştır. Eskiden Mah-
Bey tarafından yaptırılan “Aynalı Çar­ mudpaşa Hanı olarak bilinirdi, iki av­
şı’ , Demirkapı Çarşısı, Ishak Paşa Vak­ luludur. Hana çarşı tarafından girilir,
fı olarak yaptırılan ve 1618 yılında ona­ ortasında bir havuz ve mescit vardır.
rım gören Gelincik Çarşısı, “Haydar­ 1561,1603,1656,1760 yıllarında ona­
paşa Çarşısı” ile Yıldırım Bedesteni’- rım görmüştür.
nin kuzeyinde bulunan “Sipahi Çarşı­ Geyve Hanı, İvaz Paşa tarafından
sı”. Yeşil Camie gelir sağlamak amacıyla
Kapalıçarşı, Orhan Gazi zamanın­ XV. yüzyılda yaptırılarak Çelebi Meh-
da kurulan, Sahaflar ve Aktarlar çarşı­ med’e armağan edilmiştir. Eskiden
larına eklenen yeni bölümden oluşur. Lonca Han denilen yapı, Demirkapı
1957 yılında yangında yanan çarşı, Çarşası’nda yer alır. İki. katlı olup, alt
yeniden daha çok katlı olarak yapıldı. katında 26, üst katında 30 oda bulunur.
Çarşının kuzeyinde bedesten yer alır. Dört cephesinden de giriş kapısı var­
1855 yılında deprem nedeniyle yıkılan dır. 1647, 1669, 1742, 1773 yıllarında
ve üzerleri açık kalan İvazpaşa, Bakır­ onarım görmüştür.
cılar ve Gelincik çarşıları, klasik takli­ ipek Hanı, Sultan Çelebi Mehmed
di olarak yeniden yapılmıştır. tarafından Mimar Hacı ivaz Paşa’ya,
Yıldırım Bayezid Bedesteni, XIV. Yeşil Külliyesi’ne gelir sağlamak ama­
yüzyılın sonlarında Yıldırım Bayezid ta­ cıyla yaptırılmıştır. Alt katta 39, üst
rafından yaptırılmış olup ilk Osmanlı katta 42 oda olan han, 1515, 1632,
bedestenidir. Ulucami’den Kapalıçar- 1742,1775 yıllarında onarım görmüş­
şı’ya inen yolun sağında yer alır. Altı tür.
örme ayak yuvarlak kemerlerle birbi­ Kapan Hanı, I. Murad tarafından
rine bağlanmış, üzerine, on dört kub­ yaptırılmış olup, bugün yıkık durum­
be oturtulmuştur. Yangından önce ba­ dadır.
tı kapısında “Bezzastan" yazılı olan Koza Hanı, II. Bayezid tarafından
bedesten, 1958 yangınında büyük za­ İstanbul’daki cami ve medresesine
rar görmüş ve çöken 10 kubbesi, 1960 akar olarak 1491 yılında yaptırılmış
yılında yapılan onarımla yeniden yap­ olup, Ulucami ile Orhan Cami arasın­
tırılmıştır. daki alanda yer alır. Mimarı Abdul-ulâ
b. Bulad Şah, inşaat emini Şücca b.
II. Murad’ın evi, Muradiye semtin­ Karaca’dır.
de yer alır. Alt katı bodrum olarak taş Han, iki katlı bir yapıdır. Alt katta
temel üzerine oturtulmuş, üst katı 45, üst katta 50 oda vardır. Kuzeydeki
desteklenmek amacıyla içine ağaç di­ taç kapı, büyük taştan kabartma süs­
rekler konulmuştur. Birinci kata, avu- lerle yapılmıştır. Avlunun merkezinde
ladan bir merdivenle çıkılır. İkinci kat­ mescit yer alır. Sekiz yüzlü olan bu
ta, ortada bir misafir salonu, sağda ye­ mescit, köşelerde sekiz, ortada bir
mek odası, solda yatak odası ve biti­ ayak üzerine oturtulmuştur. Altta bir
şiğinde haremler yer alır. Holün tava­ şadırvan bulunur.
nı krem, yeşil, kırmızı zigzag motifler­ Pirinç Hanı, II. Bayezid tarafından
le süslenmiştir. Yemek odasının tava­ İstanbul’da bulunan cami ve imareti­
nı yeşil kabartma hatlarla karelere bö­ ne gelir sağlamak amacıyla 1508 yılın­
lünmüştür. Ortada arabesk motifli dik­ da Mimar Yakubşah b. Sultanşah ve
dörtgen bir göbek vardır. 1953 yılında Ali b. Abdullah’a yaptırılmıştır. Hanın
onarılan ev, bugün müze durumunda­ üst katı hasara uğramıştır. Doğuya açı­
dır. lan kabartma motiflerle süslenmiş
Transit yolu üzerinde kurulmuş görkemli bir kapısı vardır. Odaları to­
olan Bursa’da, kervanların güvenlik nozludur. Damdaki kurşun kaplamalar
içinde konaklamalarını sağlamak ama­ XVII. yüzyılda sökülüp, yerine kiremit
cıyla birçok mimari önemi bulunan örtülmüştür. Yapı, 1519, 1630. 1644,
hanlar yapılmıştır. Planları Selçuklu 1670,1677 yıllarında onarım görmüş­
tarzının gelişmiş bir örneğini oluştu­ tür.
rur. Genellikle iki katlı, ahşap kapılı ve Tuz Hanı, 1457 yılında Umurbey
geniş avlulu yapılardır. Camii’ne vakıf olarak yaptırılmış olup,
Bâli Bey Hanı, Hamza Bey'in oğlu iki katlıdır. Üstte 18, altta 17 odası var­
Bâli Bey tarafından yaptırılmıştır. Ha­ dır.
len Çekirge’ye giden ana cadde üze­ Osmanlı Türklerinin yaptıkları mi­
rinde bulunan yapı, son yıllarda tama­ marî eserler arasında Nilüfer Suyu
men toprak altından çıkarılıp temizlen­ üzerindeki Nilüferhatun Köprüsü ile
miştir. iki katının büyük bir bölümü Selçukhatun Köprüsü Bursa’nın en
mevcut olan hanın cadde üzerindeki önemlileridir. Nilüferhatun Köprüsü’-
79
nden günümüze bir eser kalmamış ve kalın ayak üstüne oturtulmuş cümle karşı yamacında Hostopraklı mevkiin­
yerine yeni bir köprü yapılmıştır. Sel­ kapısı ile kapalı bölümün aksı üzerin­ de kurulan yeni bucak merkezine Mu­
çuk Hatun’un yaptırdığı köprü, kitabe­ de ve avlunun ortasındadır. hacirin adı verildiyse de, bucağın adı
si ile birlikte sağlam kalmıştır. Köprü­ Hanın hamamı, güneybatı köşede daha sonraları “Hamidiye" olarak de­
nün ortasındaki kitabe kulesinin için­ yer alır, beş bölmeyi kapsayan bir da­ ğiştirildi ve kasabaya Kuzey Kafkasya
deki tarihe göre 1465 yılında yaptırılan ire biçimindedir. Giriş holünün üstü göçmenlerinden Müslüman Nogay
bu eserin diğer adı "Mihraplı Köp- tonozlu, soyunma yerinin üstü kırma yerleştirilerek kasabanın gelişmesi ko­
rü”dür. kubbelidir. İki kurnalıdır. Tam yuvarlak nusunda gerekli önlemler alındı.
Bursa’da bulunan diğer köprüler bir kubbe ile örtülüdür. Birinci Dünya Savaşı sonunda Ki-
şunlardır: Nilüfer Çayı üzerinde, XVII. Ulu Cami (Salihbey Camii) ilçenin likya bölgesinin Fransa işgaline terke-
yüzyılda Abdal Çelebi tarafından yap­ güneydoğu kesiminde, Cami-i Kebir dilmesi kararlaştırılmışsa da, Ekim
tırılan "Acemler Köprüsü”, Gökdere Mahallesi’ndeki bir düzlükte yer alır. 1921’de imzalanan Ankara İtilâfnamesi
üzerinde, 1433 yılında Hacı Sinan ta­ Gri kalker, kesme taştan özenli kalın ile burası TBM M ’ne iade edildiğinden
rafından yaptırılan “Boyacıkulluğu dış duvarlar dikdörtgen bir alanı çevi­ Ceyhan da Seyhan (Adana) iline bağlı
Köprüsü", Gökdere üzerinde, 1442 yı­ rir. Kare tabanlı masif kule, on ikigen bir kaza haline getirildi.
lında, Irgandı adıyla ün salmış, Pir Ali olarak cami duvarı kadar yükselir ve on Ceyhan ilçesi, arkeolojik değer ta­
tarafından içinde 30 dükkânla birlikte ikigen bir külâhla son bulur. Benzeri şıyan eserler, özellikle höyükler açısın­
yaptırılan “Irgandı Köprüsü” ile XIV. Kayseri'deki Huand Hatun (1238) ve dan zengin bir yöredir.
yüzyılda Orhan Gazi’nin eşi adına yap­ Hacı Kılıç (1275) camilerinde görül­ Yılankale’si, Ceyhan Irmağı'nın
tırılan 53.40 metre boyunda, 5.25 met­ mektedir. Değişik ölçü ve şekilli 6 sol kıyısında, Misis’in yaklaşık olarak
re eninde “Nilüferhatun Köprüsü" (bu pencereden güneye 2, kuzeye 1, doğu­ -15 kilometre kuzeydoğusunda, Orta­
köprünün 4 gözü vardır), Çelebi Sultan ya 2, batıya 1 pencere açılmıştır. çağ kalesidir. Yerli halk tarafından
Mehmed zamanında XV. yüzyılda yap­ 1964-65 onarımında çinko ile kaplan­ “Şahmaran (Şamiran) Kalesi" olarak
tırılan Gökdere üzerindeki “Setbaşı mıştır. da adlandırılır. Dört cepheden korun­
Köprüsü”. Bünyan, bugün İç Anadolu Bölge- muş bir tepe üstünde intizamsız planlı
Yukarıda sıralanan Osmanlı döne­ si’nde Orta Kızılırmak bölümünde, olan kalenin çevresi 700 metredir ve
mi yapıları yanında, eğitim ve öğretim Kayseri iline bağlı ilçe merkezidir. yedi büyük, birçok küçük burçla ber-
maksadıyla Hoca Yakub tarafından kitilmiştir. Kapı, yukarı doğru açılır ve
1492 yılında yaptırılan "Darutkûra”, mazgallarla korunur. Burçlar ikişer kat­
Sitti Hatun tarafından yaptırılan “Sitti- lıdır. Kale, yola ve bütün Ceyhan Ova-
hatun i Kanberler M ektebi" (1692 yı­ sı’na hâkim bir durumdadır.
lında onarıldı) ile Demirtaş Paşa’nın to­ Misis Köprüsü, Ceyhan üzerinde
runu Mahmud Bey tarafından yaptırı­ Konstantin (306-337) tarafından yaptı­
lan “Mahmudbey M ektebi" anılmaya rılmış, Justinianus devrinde ve Os­
değer yapılardır. CEYHAN (Eskiadları: Yarsuvat, m a n l I l a r döneminde de onarılmıştır
Urfiye, Hamidiye).
(1661, 1701 ve 1757).
Ceyhan'ın kuruluşu oldukça eski Köprü, 9 gözlüdür. 146 metre bo­
olmakla beraber, Gurgum bölgesinin
yundadır. Köprü başında IV. Mehmed’­
merkezi olmuştur. 1097’de Haçlı Ordu­
in yaptırdığı hanın bir bölüm duvarla­
larının bölgeye girmesinden sonra
rı ve köprünün Ceyhan’a bakan kapı­
BÜNYAN (Tzamandos, Symna- Haçlı Orduları Kumandanı Godefroi de sı ayaktadır.
da, Ariarathia, Bünyan-ı Hamid, Hami­ Bouillon’un buraya inşa ettirdiği kale Kurtkulağı Köyü Camii, ilçeye 30
diye). ve hisarlardan (Yılanlı Kale, Şamiram
kiiometre uzaklıkta, eski Halep kervan
Bünyan kasabasının olduğu yerler Kalesi) biri de Ceyhan’ı çevreliyordu. yolu üzerinde olup Haydar Ağa
çok eski zamanlardan beri insanların Haçlılardan sonra Ceyhan, Mısır
adında bir hayırsever tarafından, 1601
meskûn bulunduğu mahallerdendir. Kölemenleri’nin saldırısına uğradı, so­ yılında yaptırılmıştır.
Kasabanın yakınında, Kayabaşı deni­ nunda Dulkadiroğlu Beyliği toprakla­
len mağaralarda, ilk insanlar tarafın­ rına katıldı. Dulkadiroğlu Beyliği’nin Bu cami, Türk mimarisi içinde ay­
dan meydana getirilmiş sanat izleri Osmanlı topraklarına katılmasından rı yer tutabilecek değerli yapılardan bi­
göze çarpar. Uzun süre Selçuklu ege­ sonra Ceyhan, Sis (Kozan) Sancağı’na ridir. 1659 yılında onarım görmüştür.
menliğinde bulunan ve daha sonra Os­ bağlandı. Yavuz Sultan Selim devrin­ iki bölümden meydana gelen cami­
manlI yönetimine geçen Bünyan’da, de, 1519 tarihinde yayınlanan Sis Li­ in tamamı büyükçe bir dikdörtgen
birçok Selçuklu ve Osmanlı dönemi vası Kanunu’nda, Ceyhan, Kozan San- oluşturmaktadır. Camiin kesme taştan
yapılara rastlanmaktadır. cağı’na bağlı bir hisar olarak belirtil­ çok kalın yapılmış olan beden duvar­
Tuzhisarı Sultanhanı, Kayseri’den mektedir. ları masif görünüşlerine rağmen oran­
Sivas’a uzanan karayolunun 45 km.sin- Osmanlı kaynaklarında Yersibit - ları birbirlerine uygundur. Camiin ku­
de Tuzhisar diye adlandırılan köyün Yarsivat - Yarsuvat adlarıyla kaydedi­ zeydoğu köşesinde, avlu giriş kapısı
içindedir. Bünyan yakınındaki Karatay len Ceyhan’ın halkı, yerli Hıristiyanlar- üzerinde çok büyük fakat o derece id­
Sultan Hanı’ndan (1235), birer konak­ dan ibaretti. dialı bir sanat anlayışı ile yapılan eski
lık uzaklıkta kurulmuştur. XIII. yüz­ XIX. yüzyılın ikinci yarısına kadar minare, bugünkü yeni minare ile bü­
yılda kurulan Selçuklu hanlarının en kışları Hatay ve Çukurova’da kalmak­ yük farklılıklar gösterir.
büyüklerindendir. Konya - Aksaray yo­ ta olan 7 Türkmen oymağının mahallî Havraniye Kervansaray ve Mesci­
lu üzerindeki Büyük Sultan Han ile ay­ hâkimiyeti altında kalan Ceyhan, bu di, Misis Köprüsü’nün doğu ucunda­
nı yılda yapılmıştır (1229). Dıştan ka­ yüzyılın ikinci yarısında tehlikeli du­ ki Selçuklu Kervansarayı’nın yerine IV.
re bir çerçeveye sığdırılmış olan hanın rum alan halk isyanları ile karşılaştı. Mehmed tarafından yaptırılmıştır (H.
geniş bir avlu çevresinde üç yanlı yaz­ 1865’te Kozan isyanı’nı bastırmak üze­ 1070/1659). Günümüzde kervansarayın
lık bölümü ile dikdörtgen kuruluşta ka­ re Derviş Paşa kumandasında gönde­ kuzey duvarı cümle kapısı ayaktadır.
palı kışlak bölümlerinden oluşur. Yaz­ rilen Fırka-i İslâhiye’nin hareket sahası Yazıtları Adana Müzesi’ndedir. Ayakta
lık bölümün ortasında dört ayaklı, ke­ içinde kalan Ceyhan, 1866’da Halep ve kalan bölümünden Selçuklu Kervansa-
mer ve tonozların taşıdığı bir köşk Adana illerinin ve Kozan, Maraş, Urfa rayı’nın blok kesme taşlardan yapıldığı
mescit vardır. Giriş, batı yöndedir. Ka­ ve Zor sancaklarının birleştirilmesi ile anlaşılmaktadır. Kervansarayın tek
pının yanındaki kuleler, alttan kare yeniden Halep iline bağlandı. 1896'da sağlam bölümü olan kapı, sivri kemerli
planlıdır. Duvar yüzleri yontu taşından- mahallî isyanların yeniden başlaması büyük bir niş içindedir.
dır. Dam ve yer döşemeleri de taştan­ üzerine yapılan ıslahat sırasında Yar­ Selçuklu Kervansarayından avlu-
dır. suvat Köyü, bucak merkezi haline ge­ kapısının bulunduğu duvar kalmış ol­
Hanın mescidi, kare planlıdır. Dört tirildi. Bu tarihte Yarsuvat Hisarı’nın masına karşın, OsmanlIlar tarafından
80
 yaptırılan hanın sadece üst örtüyü ta­
şıyan payeler ve kemer kalıntılarından
başka, bütün bölümleri yıkılmıştır.
Mescit, hanın batısındadırve han­
dan ayrı olarak yapılmıştır. Kare plan
üzerine tek kubbeli ve kesme taştan
inşa edilmiş olup bugün harap durum­
dadır.
Ceyhan Ulu Camii, ilçe merkezin­
de geniş bir meydan ortasında bulu­
nur ve Koban göçmenlerinden Nogay-
iar'dan Abdülkadir Ağa tarafından
1868 yılında yaptırılmıştır. Aynı zaman­
da “Abdülkadir Ağa Cam ii” diye de
anılan cami, önceleri üç sıra halinde
Kıble duvarına paralel, beşerden, on-
beş kubbeli tuğla tuğla bir yapı iken,
1946 yılında mevcut camiin ihtiyacı
karşılamamsı yüzünden Kıble yönün­
de genişletilerek iki sıra kubbe daha
eklenip 25 kubbeli hale getirilmiştir.
Tuğladan yapılan beden duvarları,
içte dört sıra halinde sütunların taşı­
dığı kemerlere dayanan kubbelerle ör­
tülmüştür.
Kurtkulağı Kervansarayı, Ceyhan
Kurtkulağı Köyü’nün kuzey kesiminde
bulunur ve Hüseyin Paşa tarafından
1693’ten önce yaptırılmıştır. Adana
Şer’i Mahkemesi sicilleri 105 No.’lu
defterce, Mİ. AhmeŞ tarafından çıkarı­
lan bir fermana göre (1693), eski Ha­
lep yolu üzerinde Kurtkulağı bölgesin­
de bir kale ile bir kervansaray yaptırıl­
ması ve kervanların güvenliğinin sağ­
lanması istenmiştir.
Yapıldığından bir süre sonra M i­
marbaşı Ahmed Ağatarafından kaleile
birlikte onarılan kervansaray, bir kale
sağlamlığında, oldukça sağlam ve ka­
lın duvarlara sahiptir. Büyük bir dik­
dörtgenden oluşan planı doğu cephe­
de, klasik kervansaray mimarîsinde alı­
şılagelmemiş özellikler gösterir. Be­
şik tonozla örtülü giriş eyvanının iki
yanında yer alan odalardan sol taraf­
takiler yıkılmış, sağ taraftakiler ise ol­
dukça sağlam kalabilmiştir. Kervansa­
rayın avlusunda bir çeşme ile bir de
havuz bulunmaktadır.
Durasan Dede Tekke Türbesi, kare
planlı, küçük kârgir bir yapıdır. Kubbe
ile örtülüdür. Kapısı üzerindeki mer­
mer kitabeden anlaşıldığına göre, 1870
yılında onarılmıştır.
CİDE
Osmanlı imparatorluğu yönetimin­
de Kastamonu vilayetine bağlı ilçe
merkezi olan Cide, Kastamonu vilayeti
merkez sancağının kuzeyinde yer alır­
dı. XIX. yüzyıl sonunda Gökalay olmak
üzere bir nahiyesi, 36 köyü bulunmak­
taydı. Kaza toplam nüfusu 40 bin 306
kişi idi. Yine bu yüzyılın sonunda Ci­
de’de 121 öğrencili bir ortaokul, 960
öğrencili 42 ilkokul vardı. Öğrencile­
rin tümü Müslüman’dı.
Cide'nin 10 kilometre batısında,
deniz kıyısında, eski “Kytoros” kenti
üzerinde kurulmuş olan Kidros köyün­
de zengin maden kömür yatakları var­
dı ve bu madenin işletilmesi, devlet
adına Vitallis Paşa tarafından yapıl­
maktaydı.
İlçede, Merzifonlu Kara Mustafa
Paşa tarafından yaptırılan bir cami bu­
lunmaktadır. (XVII. yüzyılın ikinci ya­
rısı) Ayrıca XIX. yüzyıl sonlarında hü­
kümet konağı, belediye meclis bina­
ları dışında 55 cami, 2 tekke, 73 dük-
kânlı bir çarşı, 3 hamam, 10 kahve, 10
fırın, 121 değirmen, 20 hızar, 40 çeş­
me bulunmaktaydı. Bugün bunlardan
çoğu yıkılmıştır.
Cide, bugün de, Kastamonu iline
bağlı bir ilçe merkezidir.
ÇAL (Eski adı: Demirciköy)
Osmanlı döneminde İzmir vilayeti­
nin Denizli Sancağı’na bağlı kaza olan
Çal, Denizli Sancağı’nın kuzeydoğu­
sunda yer alırdı. Kuzeyinde Saruhan
Sancağı, doğuda Bursa vilayeti, güney­
batıda Denizli ve Buldan kazaları ile sı­
nırlanmıştı. Yüzölçümü 1995 kilomet­
rekare idi.
Kazanın Baklan olmak üzere bir na­
hiyesi, 61 köyü vardı. Kaza merkezi,
Demirciköy’de bulunan kaymakam ta­
rafından yönetilirdi. Toplam nüfusu 43
bin 302 kişi idi. XIX. yüzyıl sonunda ka­
zada biri ortaokul olmak üzere, 3 okul,
220 öğrenci vardı. Demirciköy’de hü­
kümet konağı ve karakol binaları dışın­
da bir cami, 4 mescit, 30 dükkân bu­
lunurdu. Çal kazasının en önemli ta­
rım ürünleri üzüm ve afyondu.
Çal, bugün Ege bölgesinin iç Batı
Anadolu kesiminde Denizli iline bağ­
lı ilçe merkezidir.
ÇAPAKÇUR (Çevik, bugün:
Bingöl)
M.Ö. 2000 yılına kadar uzanan ta­
rihi ile Bingöl, birçok kavmin yerleş­
mesine sahne olmuştur.
Bingöl ili Anadolu’nun düşman is­
tilası görmeyen bölgelerinden biridir.
Buranın tarihi daha çok komşu illerin
tarihi ile incelenerek çıkarılmıştır. Er­
zurum, Erzincan, Diyarbakır, Bitlis, Ah­
lat, Van, Tunceli şehirleri eski devirler­
de bir beyliğe veya hükümdara başşe­
hir olmuştur. Bingöl daha çok bu bey­
liklere bağlı otlak olarak tutulmuştur.
M.Ö. 2000 yıllarında Hurrîler, daha
sonra rfititler, M.Ö. 745 yıllarında Urar-
tular, Pers’lerin, Lidyalılar’ın ve Kom-
magene Krallığı’nın yönetiminde bu­
lunan Bingöl, uzun süre Ermenilerle iyi
ilişkiler kurmuş, daha sonra Romalıla­
ra geçmiştir. Hz. Ömer zamanında Su­
riye ve Irak, Arapların eline geçti. 1200
yılına kadar Saltuk Oğulları’nın ege­
menliğinde bulunduktan sonra Alpars­
lan’ın emirlerinden Mengüç Bey tara­
fından Anadolu Selçukluları’na bağ­
landı. Daha sonra Moğollar Anadolu’­
ya saldırdılar. Baycu Noyan, Erzu­
rum’u kuşatarak, Bingöl’ü ele geçirdi.
Kösedağ Savaşı’nda Selçuklular yeni­
lince (1243), Moğollar (İlhanlIlar), bü­
tün Anadolu’yu ele geçirdiler. Bu du­
rum Anadolu’da yeni beyliklerin orta­
ya çıkmasına kadar sürdü. İlk önce Di­
yarbakır’ı ele geçiren Akkoyunlular,
daha sonra Bingöl ve Erzurum’u da al­
dılar. Uzun Haşan Trabzon Rum impa-
ratoru’nun kızı Despina ile evlenip,
Bingöl’ün Genç kazasına Despina için
bir saray yaptırdı. Uzun Hasan'ın Fa­
tih Sultan Mehmed ile arası açılınca,
Otlukbeli Savaşı’nda karşılaştılar.
(1473). Uzun Haşan yenilince, bölge
Osmanlılar’ın eline geçti.
Akkoyunlular devrinde, Muş, Kiğı,
Solhan, Pasinler, eyalet merkezi ve
Genç, küçük memurlar tarafından yö­
netiliyordu. 1473 yılında Akkoyunlu-
lar’ın yönetimine son verilince, İran
Hükümdarı Şah İsmail doğuya saldır­
maya başladı ve Bingöl’ü ele geçirdi.
Yavuz Sultan Selim, Çaldıran Sava-
şı’ndaŞah İsmail’i yenince, Doğu Ana­
dolu’nun birliğini sağlama işini Vezir
Bıyıklı Mehmed Paşa ile tarihçi idris-i
Bitlisfye verdi. Yavuz, Anadolu’nun iç­
lerine kadar yayılan Şiî’liği kökünden
silip atmak istiyordu. 1514 Çaldıran
Savaşı bu işe yardımcı oldu. Çapakçur
Beylerinden Süleyman Bey, OsmanlI­
ların egemenliğini kabul etti ve Bingöl,
kesin olarak Osmanlı yönetimine gir­
di.
1874 yılında yeni bir idari teşkilat
yapıldı. “ Vilayet Nizamnamesi”ne gö­
re 1881 yılında Bitlis vilayeti kuruldu.
Çapakçur ve Genç bölgesi Bitlis vila­
yetine, Kiğı, Dersim bölgeleri Erzin­
can’a vfe Karlıova önce Muş, sonra Var­
to’ya bağlandı.
OsmanlIlar Birinci Dünya Savaşı’-
na girdikten sonra Ruslar, 1915 yılın­
da saldırıya geçerek, Eleşgird, Malaz-
gird ve Pasinler’e kadar ilerledi. Bunun
üzerine halk, Bingöller’i aşarak Varto
ve Karlıova’ya doğru göç etmeye baş­
ladı. Ermeniler, Türk ordusundan ka­
çarak, Ruslara katıldılar. Ruslar, 16 Şu­
bat 1916’da Erzurum’a girdi. Bu olay­
lardan sonra Bingöl, 1917 yılının son­
larına kadar Ruslarla yapılan bir dizi
muharebeye sahne oldu. 7 Aralık
1917’de çıkan Rus ihtilali üzerine Er­
zurum’da yapılan mütareke ile Ruslar
Türkiye’nin doğu illerini, bu arada Bin­
göl’ü de terkettiler.
Cumhuriyet’in ilanından sonra,
1926 yılında Elazığ, 1929 yılında da
Muş illerine bağlanan Bingöl, 1936 yı­
lında il oldu. 1945 yılında da il merke­
zi olan Çapakçur’un adı, “Bingöl" ola­
rak değiştirildi.
1890 yılına kadar Çapakçur adı al­
tında, Bitlis vilayetinin Genç Sancağı’-
na bağlı bir kazaydı. Yeri ise Genç San-
cağı’nın batısında, kuzeyden ve doğu­
dan Genç Merkez Sancağı, güney ve
batıdan ise Diyarbakır vilayetinin ara­
sı idi.
XIX. yüzyıl sonunda buranın nüfu­
81
su 20JDin 800 kişiden oluşmaktaydı.
ilçede arkeolojik yapılar olarak,
Murad vadisi üzerinde Bingöl’e 20 ki­
lometre uzaklıkta, Urartu Kralı’nın Bin­
göl yaylalarını elde tutabilmek amacıy­
la yaptırdığı "Sebiterias Kalesi”, Genç
ilçesinin doğusunda Diyarbük Çayı ile
Monsper Çayı’nın birleştiği yerde,
" Kral Kızı Kalesi”, Kiğı üzerinin batı kı­
yısında, Bağin ve Harput arasında, Bi­
zans İmparatoru tarafından yaptırılan
"Kotarus Kalesi” nin (536) ufak kalın­
tıları mevcuttur.
Bingöl Kalesi, Gönek Irmağı’nın kı­
yısında, Palu’nun doğusunda, Geği’-
nin güneyindedir. 195 ve 995 yılların­
da meydana gelen kale, oldukça zarar
görmüştü. Bazı tarihçilere göre ise
“ Gitariç” Kalesi’nin yerine yapılmıştır.
Eski eserler yönünden pek zengin
olmayan ilde, bu konuda bilimsel bir
araştırma da yapılmamıştır. Genç ilçe­
sinin sürekli yolu üzerinde bulunan iki
tarihi yapının özellikleri ve tarihi kesin­
likle bilinmemektedir. Akkoyunlular
zamanında» kalma olduğu sanılan bu
yapılar, halk tarafından kutsal sayıl­
makta ve ziyaretgâh olarak tanınmak­
tadır.
Kiğı ilçesi ve köylerinde çeşitli ad7
larla anılan cami, türbe ve çeşitli ziya­
ret yerleri bulunmaktadır. Ancak bütün
bu eski eserler ve tarihçeleri hakkın­
da elde mevcut ciddi bir araştırma ve
inceleme yoktur.

ÇARŞAMBA
İlçede Ikiztepe’de yapılan kazılar­
da (1940-1941) buranın çok eski bir yer­
leşim yeri olduğu ortaya çıkmıştır.
Osmanlı döneminde sürekli kaza
merkezi olan Çarşamba, 1862 yılında
Viranşehir vilayetine bağlı iken 1873
yılında Trabzon vilayeti Canik Sanca-
ğı’na bağlandı.
İlçeye bağlı Çaycuma Köyü’ne Aya
Yorgi adıyla (1859), Conkultali Iskele-
si’ne Aya Nikola('7862J, kaza merkezi­
ne ise Metamarfosis adlarıyla (1873) bi­
rer Rum kiliselerinin yapımına Osman­
lI devletince izin verildiğini Hazine-i
Evrak’ta mevcut vesikalardan öğren­
mekteyiz.
Çarşamba, bugün Karadeniz Böl-
gesi’nin Orta Karadeniz kesiminde,
Samsun iline bağlı ilçe merkezidir.
ÇATAK
XIX. yüzyıl sonunda Çatak, Van
Merkez Sancağı’nın güneyinde yer
alırdı. Kuzeyde Gevaş kazası, doğu ve
güdeyde Hakkâri Sancağı, batıda
Moks kazası ile sınırlanmıştı. Berho
(Alacayar), Şiverik, Sultekin, Kaçik, Ez-
dinam olmak üzere 5 nahiyesi, 86 kö­
yü vardı. Bir kaymakam ve 5 nahiye
ÇARŞAMBA: Bir Türk evinde külhan (XIX. yüzyıl yarısı).
müdürü tarafından yönetilirdi. Kazanın
toplam nüfusu 13 bin 630 kişi idi.
Kaza merkezi Tage, bir endüstri
merkezi idi. “ Ş al" adı verilen bir cins
kumaş dokunurdu.
Kaza merkezi Tage, Van’ın 77 kilo­
metre güneydoğusunda kurulmuştu.
Yakın bir dağın tepesinde, Bedirhan ve
Nurullah Bey’lerin 1840 yıllarında ya­
şadıkları bir kale vardı. Yine yakınla­
rında bulunan Zel Kalesi, önem taşı-*
makta idi. Tage’nin 6 kilometre uzağın­
da bulunan, Ermeni azizeleri Hripsime
ve Gaiane adına yapılmış olan güzel
bir kilise bulunmaktaydı.
Çatak’ta XIX. yüzyılda iki bölüm as­
ker konaklamaktaydı, ancak bunların
belli başlı kalacakları yer bulunmama­
sı sebebiyle, halk tarafından müştemi­
latı ile beraber bir kışla yaptırılmıştı.
(1883). Bu konuda Ağtamar Gatoğigo-
su Haçadur Efendi’nin halkı teşvik et­
mek ve askere ziyafet vermek gibi
olumlu çabalarından dolayı kendisine
Osmanlı Hükümeti’nce dördüncü rüt­
beden NİŞAN-I MECİDİ verilmiştir.
(1883).
Bugün Çatak, Van iline bağlı ilçe
merkezidir.
ÇATALCA (Eski adları: Metra
veya Metrai, esk.Yun. Pharsalos, ye­
ni Yun. Pharsala).
Stratejik ve ticari konumu sebebiy­
le arkaik çağlardan itibaren jskan edil­
meye başlandı. Helenler M.Ö. VII. yüz­
yılda "D elta” kıyısı üzerinde önemli
ko lo n ile r kurdular. S ilivri veya
“ Byzantion" da o tarihlerde, kıyıda ve­
ya içerilerde başka koloniler de kurup
kurmadıkları bilinmemektedir. Ancak
Daoneion, Epibate (Selimpaşa), Athyra

82

ISTRANCA DERESİ
(Büyükçekmece olduğu sanılır), Di-
mokraneia (Çöplüce), Halki, Filea gi­
bi yer adları, Trakya’ya ait olduklarını
göstermektedir. Helenier, M.S. II. ve III.
yüzyılda yerli halkla kaynaşmışlardır.
Diğer milletler, daha sonra buraya yer­
leşmişlerdir.
Büyük Türk Hun imparatoru Attila,
447 yılında güçlü ordusuyla Çatalca’-
dan geçip, Büyükçekmece’ye kadar
gelmiş, Bizans’ı vergiye bağlayarak,
geri dönmüştür. Bundan sonra 616 yı­
lında Avar Türkleri, 813 yılında ise Ku­
rum Han kumandasındaki BulgarTürk-
leri Çatalca üzerinden İstanbul’a kadar
geldiler. 1090 yılında, Peçenekler ay­
nı yolu izleyerek, Büyükçekmece’ye
vardılar.
Türklerin Bizans Deltası’na yerleş­
meleri, 1357 yılında, Gelibolu’nun zap­
tıyla başladı. O döneme kadarTürkler,
Trakya’ya yalnız saldırı ve yağma ha­
reketlerinde bulunmak için gelirlerdi.
1372 yılında Çatalca yakınlarındaki İn-
ciyez şehri Sultan Murad tarafından
zaptedildi. Tarih boyunca büyük önem
taşıyan ve Apolyont’un bağlı bulundu­
ğu bu şehir, Türkler tarafından zaptın­
dan sonra kent merkezi haline getiril­
di. Bir yıl sonra Çatalca alındı. Ancak,
Terkos, Çekmece, Silivri kaleleri ve çe­
şitli kuleler (Epivatai/Selimpaşa ve
Apameia kuleleri), BizanslIların elinde
bulunuyordu. Bu sebeple yöre, uzun
süre Türkler tarafından iskân olunama-
dı. Türk nüfusunun düşük olmasının
diğer sebepleri ise, Trakya’daki çok
karacaköy
T'ERKOS
GÖLÜ
MERKEZ KAZASI
4£b>r (gj)^!x
- ÇATALCA
SİLİVRİ BÜYÜKÇEKMECE
'" '" 'ı v KAZASI
BÜYÜKÇEKMECE
sayıda çiftliğin devlete veya devlet ileri
gelenlerine ait olması idi. Buraları fe­
tihten (1453) önceki yıllarda harap ve
terkedilmiş bulunuyordu.
Çatalca, Yıldırım Bayezid’in Anka­
ra Savaşı’nda yenilmesinden sonra,
1402’de Süleyman Çelebi tarafından
Rumeli’deki Marmara Bölgesi’yle bir­
likte Manuel ll’e bırakıldı. Musa Çele­
bi, 1410 yılında Manöel ll’yi yeniden İs­
tanbul surları içine çekilmeye zorlaya­
rak Çatalca’yı ikinci kez Osmanlı top­
raklarına kattı.
Fetihten sonra Silivri, Çatalca,
Çekmece ve Terkos’tan başka Halkis,
Melandias, Daonion, Filea ve Andri’a-
ki adlı Rum kasabalarının geliştiği gö­
rülür. Buraya yerleşen göçmenler da­
ha sonraki tarihlerde gelmişlerdir.
“ Yerli" adıyla anılan Türkler baş­
langıçta şu köylerde oturmaktaydılar:
Anaka/Avren, Yapağcı, Diasorani, Ek-
sinoz, Kalfaköy, Karaca, Karaağaç, Ka­
bakçı, Kalavri, Kızımcalı, Kurfalı, Mu-
ha, Baklalı, Boyalı, Omarlı, Orhanlı, Or-
cun, Papaz, Burgaz, Sarbeyli, Subas-
köy, Sofos, Ciyez, Dursunköy ve Çilin­
gir. Diğer köylerde ise, göçmenler var­
dı. Öte yandan, yerli Türklere paralel
olarak, Silivri, Çatalca ve Büyükçekme-
ce’de de göçmenler bulunuyordu. Ta-
tarlar’ın Kırım’dan ayrılmasından, özel­
likle 1829 Osmaniı-Rus Savaşı’ndan
sonra, buraya çok sayıda Türk göçmen
yerleşti. Türk göçmenlerin çoğunluğu­
nu, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’n-
dan sonra Bulgaristan’dan ve Doğu
TERKOS
's t a n b u l
ÇATALCA VİLAYETİ
Rumeli’den gelenler oluşturmaktaydı.
Bulgarlar, BizanslIlar ile mücade­
lelerine Türklerden çok daha önce
başladıkları ve bu bölgeye VI. yüzyıl­
dan X. yüzyıla dek akınlar düzenledik­
leri halde, Bizans Deltası’nda bir iz bı­
rakmamışlardır. Bulgarların Çatalca
yakınlarındaki Türk çiftliklerine yerleş­
meleri 1768 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan
sonraya rastlar. Kurulan ilk yerleşim
bölgeleri Tarfa, Çanakçı, Dayakadın,
Terkos ve Imrahor olup, bu eski Türk
çiftlikleri Bulgarların Osmanlı sınırla­
rı dışına çıkmalarından sonra, yine ay­
nı sahiplerine verilmiştir. Önemli ve tu­
tucu bir Bulgar köyü olan Küçük Sey-
men Köyü, Bulgar eksarhına bağlı
idi. 1856 yılında, Türk çiftliği haline
gelmiştir. Yoksul Bulgar göçmenleri
1912 yılına kadar Türk çiftliklerinde iş­
çi olarak çalışmışlardır. XIX. yüzyılın
ikinci yarısında, Silivri kazası çevresin­
de Bulgar mahallelerinin varlığı bilin­
mektedir. _ . . ________ _
“ÇataI Dağ”ın eteğinde kurulduğu
için bu adı alan Çatalca’ya, XVII. yüz­
yıl ortasında kırk yıl süren saltanatı bo­
yunca büyük sürgün avlarında dolaşan
IV. Mehmed’in aşırı bir eğilimi vardı.
Vezir Ferhad Paşa, XVI. yüzyılın ikin­
ci yarısında Çatalca’da büyük bir ca­
mi ile bir mektep, bir hamam ve bir
çeşme yaptırmıştır. Halen Ferhad Pa­
şa Suyu denilen bir de su getirmiştir.
1901'de nüfusu yaklaşık 77 bin ki­
şi olan Çatalca, 1865 yılına kadar
“Havas-ı Hümâyûn’’a bağlı kadılıklar­
83
dan biri olarak yönetildi. 1865 yılında terkedildi. <1873). Ferhadpaşa Çeşmesi, Ferhadpaşa
Vilâyet-i Umumîye Nizamnâmesi’nin 1878 yılına kadar, Çatalca Sanca- Camii’nin önünde ve set üstündedir.
İstanbul ve dolaylarında uygulanmaya ğı’nda önemli bir öğretim kurumu yok­ Cami ile birlikte yapılmış olup, klasik
başlamasıyla Çatalca, Kazay-ı Erbaa tu. Çatalca, Silivri ve Büyükçekmece’- üslûptadır.
arasında Meclis-i Idare-i Livây-ı Zabti- de öğretim, camilerin yanında bulunan Hacı Mahmud Çeşmesi, 1885 yılın­
ye’ye bağlandı. İstanbul Valisi, duru­ küçük odalarda sürdürülmekteydi. II. da yaptırılmıştır. Çeşmenin üzerinde­
munda bulunan Zabtiye Müşiri, bölge­ Abdülhamid devrinde öğretim faaliyet­ ki sülüs yazı üslûbundaki kitabenin
nin en büyük yönetim amiri bulunmak­ leri hız kazandı. 1900 yılında, Çatalca'- baş tarafı kaybolmuştur.
taydı. 1870 yılında bir Rüsûmat (güm­ da bir mekteb-i iptidâi ile rüşdiyeden Çatalca Hamamı, XVI. yüzyılda
rük) dairesi yapılmıştır. başka iki de idadî sınıfı açıldı. Aynı de­ yaptırılmış olup bahçesinde eskiden
1876 yılında, kuzeyde Karadeniz,virde Silivri ve Çekmece’de de iptidaî havuzu da vardı, iki basamak merdi­
güneyde Marmara Denizi, batıda Edir­ ve rüşdiye mektepleri vardı. 1912 yılı­ venle çıkılan bölümde bir peyk ile beş
ne vilayeti ve doğuda İstanbul olmak na kadar, her köyde bir sıbyan mekte­ soyunma yeri vardır. Uzun süre kapa-
üzere Çatalca merkez, Silivri ve Büyük­ bi vardı. XIX. yüzyılın ikinci yarısında jı kalan hamam, 1941 yılında Vakıflar
çekmece ilçeleri ve merkeze bağlı Ter­ Çatalc^’da bir Rum mektebi ile bir kız idaresi tarafından onarılarak, özel şa­
kos bucağı ve 82 köyü içine alan bir okulu açıldı. 1907 yılında bir Rum oku­ hıslara satılmıştır.
sancak haline getirilmiştir. Sancağın lunun binası tamamlandı. Balkan Sa­ Çatalca’da, iki başpiskoposluk bu­
mali ve mülki yönetimi, İzmit ve Biga vaşı sırasında Bulgar bombardımanla­ lunmaktaydı. Birçok kilisenin yapımı­
sancaklarıyla biriikte İstanbul Şehre- rında hasar gören okul, daha sonra Va­ na veya harap olanlarının onarımları-
mâneti’ne verilmiştir. Bu yönetim bir li Konağı haline getirildi. na Osmanlı Devieti’nce izin verilmiş­
yıl sonra değiştirilerek Çatalca, bağım­ XIX. yüzyılın «onunda Çatalca’nın tir.
sız bir sancak haline getirilmiştir. Terkos nahiyesine bağlı Çiftlik köyün­ Katırcı Köprüsü, XVIII. yüzyıldan
(1877). de (1893), Çatalca'ya bağlı Oğlaklı kö­ önce inşa edilmiştir. Ancak yapının
. 1898 yılında Çatalca Sancağı dahi­ yünde (1896), Kalikfatya köyünde 1709 yılında onarımını emreden bir ve­
linde hayvan hastalığı ortaya çıktığın­ (1911), birer Rum okulu açılmıştır. sika mevcut olduğuna göre daha eski
dan Nezaretçe ve Meclis-i Hassa-i Vu- Çatalca’da Bizans devrine ait kale­ bir tarihe ait olduğu anlaşılmaktadır.
kelâ’dan kaleme alınan mazbatanın ler, su yolları, kiliselerinin hâlâ bazı te­ Bahşayiş istasyonundan sonra Çatal­
sonucu olarak konuyla ilgili bir irade- melleri günümüze kadar gelebilmiştir. ca istasyonuna yaklaşırken demiryo­
i seniyye çıkarılmıştır. Bunlardan Topuklu Çeşme, Osmanlı lu ile Çatalca kasabası arasındadır.
Balkan Savaşı sırasında Bulgarla­ devrinde de varlığını korumuş ve bu Dört gözlü kârgir ve harap biryapıdır.
rın eline geçen Çatalca kazasının bü­ çeşmeden Çatalca’nın çok sayıdaki İlçenin halen bağımsız belediyesi
tün köy ve mahalleleri de hemen he­ tatlısu kaynaklarından biri akmaktay­ olan Büyükçekmece de, tarihî yapılar
men terk edildi. Trakya'nın alınmasın­ dı. Üstü kapalı üç musluklu bir yapıy­ bakımından oldukça zengindir.
dan sonra, Bulgarlar tekrar kendi ev­ dı. Fatih Camii, Fatih Mahallesi’nde,
lerine dönmek istedilerse de, bu hak Çok eski yıllardan beri bir yerleş­ Cami Sokağı'nda, geniş bir avlunun or­
onlara tanınmadı. Eylül 1913 tarihinde, me merkezi olan bu topraklar üzerin­ tasında, dikdörtgen planlıdır. Ne za­
Türkiye ile Bulgaristan arasında imza­ de pek çok tarihî esere de rastlanmak- man ve kimin tarafından yapıldığı bi­
lanan anlaşma gereği, Bulgaristan’a tadır. Bizans imparatorlarından Anas- linmemektedir.
göç ettiler. tasius’un 507-511 yılları arasında yap­ İmaret Camii, Dizdariye Mahalle­
Orman ve Maadin ve Ziraat Vekâ- tırdığı ve Karadeniz kıyısındaki Evcik si’nde, Hükümet Sokağı üzerindeki bir
leti’nin 1910 yılında yayınlanan ve Av­ mevkiinden Silivri’nin batısındaki Ka- açıklığın arkasındadır. Mimari ve yapı­
rupa’daki Türk topraklarını kapsayan rıncaburnu’na kadar uzanan büyük su­ lış tarihi bilinmemektedir. XIX. yüzyıl­
ayrıntılı istatistiğine göre, Çatalca’nın run kalıntılarına bugün ilçenin çeşitli da yapıldığı tahmin edilmektedir.
toplam nüfusu 93 bin 369 kişiydi. yerlerinde rastlanmaktadır Eldeki kay­ Kasapsinan Camii’nin 1900 yılında
1. Dünya Savaşı’ndan önce, Çatal-naklardan 47 mescit ve camie sahip onarıldığı belgelerce sabittir.
ca’da, ulaşım dar yollardan sağlanır­ olduğu bilinen Çorlu ilçesi sınırları Sokullu Mehmed Paşa Mescidi
dı. Kullanılabilen tek ulaşım aracı iki içindeki en güzel ve en ünlü cami, Fer­ (Köprübaşı Mescidi), Dizdariye Mahal-
öküzlü kağnı arabalarıydı. Bu sebep­ hadpaşa Cam ii’dir. Ayrıca Bizans ve lesi’ndedir. XVI. yüzyıl yapısıdır, ilgi
le uzun kış aylarında, köy ve kasaba­ Osmanlı imparatorluğu’nun burada çekici bir minareye sahiptir. 1962-1963
lar ekmek, kömür ve odun sıkıntısı çe­ yaptırdıkları saraylardan günümüze yılları arasında onarım görmüştür.
kerlerdi. ilk yol yapma girişimi 1880 yı­ eser kalmamış bulunmasına rağmen, Kanuni Sultan Süleyman Çeşme­
lında başlatıldı. Çatalca’yı, Büyükçek­ bunlardan Hünkâr Sarayı, Veli Usta Sa­ si, Dizdariye Mahallesi’nde, Mimar Si­
mece, Silivri ve Karaca’yş bağlamak rayı, Çataloğlu Sarayı, Kadir Ağa Sa­ nan Caddesi üzerinde, Sokullu Meh­
amacıyla başlatılan yolda 18-60 yaş rayı, Haşan Paşazâde Sarayı, Kızlara- med Paşa Mescidi’nin yanındadır. Mi­
arasında bulunan yetişkinlerin tümü ğası.Sarayı’nın adları ve ünleri günü­ mar Sinan tarafından 1566 yılında yap­
çalışmak zorundaydı. Silivri’den Çatal- müze dek gelmişlerdir. Ayrıca yine el­ tırılmıştır. Kanuni, Zigetvar Seferi’ne
ca’ya, Çatalca’dan Karaca’ya ve Bü­ de mevcut belgelerden burada vaktiyle çıkarken, köprü ile birlikte bu çeşme­
yükçekmece Köprüsü’ne doğru, batı 7 tekke, 270 dükkân, çok sayıda çeş­ nin yapılmasını emretmiştir. Klasik üs­
ucundaki Mimarsinan’a kadar üç ayrı me ve hamamın bulunduğu bilinmek­ lûpta ve beyaz mermerden olan çeş­
yol tespit edildi. Yeniköy’den sonraki tedir. me, her biri 6 metre uzunluğunda üç
yol, iyi durumdaydı ve Kovukdere uçu­ Ferhadpaşa Camii, ünlü vezirler­ ayrı kanattan oluşmuştur.
rumundan geçmekteydi. 1911 yılında, den Sadrazam Ferhad Paşa tarafından Meydan Çeşmesi (Enver Paşa Çeş­
İttihad ve Terakki hükümeti tarafından XVI. yüzyılda yaptırılmış olup bu yapı­ mesi), XX. yüzyılın başlarında Enver
Çatalca’dan Küçükçekmece’ye uza­ nın mimarı Mimar Sinan’dır. Kasaba­ Paşa tarafından yaptırılmış olup, kes­
nan yol onartıldı. Birinci Dünya Sava- nın kurulduğu bir tepenin eteğinde ya­ me taştan inşa edilmiştir.
şı’na girildiği yıllarda (1914), Trakya- pılmış olup, önünden geçen yola gö­ Sultan II. Abdülhamid Çeşmesi ve
Istanbul-Edirne arasındaki hükümet re birset üstündedir. Binanın önü, re- Havuzu, II. Abdülhamid’in yirmi beşin­
tarafından yeni bir yol inşa edildi. vaklı üstü kubbe ile örtülüdür. Son ce­ ci cülûs anısı olarak halk tarafından
Sancak dahilindeki araba yollarının maat yeri dört sütun üstüne atılmış ke­ yaptırılmıştır. (1918).
çoğu antik çağdan kalmaydı. XIX. yüz­ merler üstünde üç küçük kubbe ile ör­ Süleyman Ağa Çeşmesi, Fatih Ca­
yıl sonunda, anayol olarak Küçükçek- tülmüştür. Kare plan üzerinde inşa olu­ m ii’nin kuzey-batı köşesinde yer alır.
mece ve Büyükçekmece üzerinden Si­ nan cami, dört duvar üzerinde sekiz Klasik üslûpta, kesme küfeki taşından
livri ve Çorlu’ya giden yollar kullanıl­ köşeli kasnakla ve tek büyük kubbe ile inşa edilmiştir. 1856 tarihli kitabesin­
maktaydı. İstanbul’u Avrupa’ya bağla­ örtülmüştür. den, Yakub Alemdar Ağa ile Hatice
yan demiryolunun yapımından sonra, Cami, 1714, 1723 ve 1894 yılların­ Hatun’un oğlu, Kırım harbinde Yerköy
Silivri üzerinden Trakya’ya giden yol da onarım görmüştür. muharebesinde gazi ve Gözleve şeh-
84
 rinde yirmi altı yaşında şehit olan Sü­ (1020), Nasreddin Muhammed Melik- sivri kemerlidir. Günümüzde sağlam­
leyman Ağa’nın ruhu için annesi tara­ şah Çemişgezek’e çekilerek, orada bir laştırılmıştır. Babalardan birindeki üç
fından yaptırıldığı öğrenilmektedir. beylik kurdu. Yavuz Sultan Selim dev­ selvi motifinden dolayı “Selvili Köprü"
Zeyneb Dudu Çeşmesi, Amirate rinde, 1515 yılında Bıyıklı Mehmed Pa­ diye de anılır.
Camii’nin avlusundadır. Zeyneb Dudu şa, Diyarbekir’le birlikte bu bölgeyi Os­ Sividin Köprüsü, Sividin köyünde,
adıl bir kadın tarafından yaptırıldığı ki­ manlIlara kattı. 1518 tarihinde Diyarbe- Karar Deresi üzerindedir. Selçuklu tar­
tabesinden öğrenilmektedir (1857). kir eyaletine bağlı bulunan sancaklar­ zında sivri tek kemerlidir. Kenar ayak­
Klasik üslûpta inşa edilen çeşme üze­ dan biri olan Çemişgezek, Liva haline ları, iki kıyıdaki kayalara oturtulmuş­
rinde mevlevi sikkesini anımsatan kü­ getirildi ve şehre ait 1518 tarihli Çe­ tur. Yüksekliği 6.50 metredir.
çük bir mermer kitabe yer almaktadır. mişgezek Livası Kanunnamesi yayın­ Cihanşahbey Türbesi, ilçeye giriş­
1959 yılında onarım görmüştür. lanarak, buranın gelir-gider, ekonomi te 1 kilometre kadar uzaklıkta yolun
Büyükçekmece Kervansarayı (Kur­ ve yönetim sistemi karara bağlandı. solundadır. Tam anlamıylaokunup çö­
şunlu Han), Kanuni Sultan'Süleyman XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren zülemeyen kitabesinde “Behlül Beg
devrinde Büyükçekmece Köprüsü’nün Harput vilayetine bağlı kaza merkezi oğlu Mehmed Beg'in ölen ve Tanrı ba­
başında yapılmıştır. Kervansarayın ki­ olan Çemişgezek, daha sonra Diyarbe- ğışlamasına kavuşan iki oğlu... Beg ve
tabesi bulunmamakla birlikte, Mimar kir vilayeti Mamuretülaziz Sancağı’na Cihan Şah BeglH.980 yılında em retti”
Sinan’ın eseri olduğu "Tuhfetü'l- bağlı kaza merkezi oldu. kelimeleri görülmektedir.
Mimarln" ve "Risale-I Tezkiretü’l Bün- XIX. yüzyıl sonunda Çemişgezek Türbe, iç kenarları ortalama 1.41
yan”dan öğrenilmektedir. Kervansaray Dersim Sancağı’nın kuzeyinde yer alır­ metre, dış kenarları 2.01 metre olan
41 x 18.50 metre büyüklüğünde, tuğla dı. Kuzeyde Hozat merkez kazası, do­ sekizgen prizma gövdeli ve üstü sekiz­
hatıllı kesme taştan inşa edilmiş olup, ğuda Pertek kazası, güneyde Harput- gen piramidli bir kârgir yapıdır.
üzeri kırhna bir çatı ile örtülüdür. Son Mezre Merkez Sancağı, batıda Çarsan- ilçeye bağlı Akçapınar bucağı, Ulu­
yıllara kadar harap durumda bulunan cak kazası ile sınırlanmıştı. Ke ıdisine kale köyünde önemi küçümsenemeye­
kervansaray, 1965-1966 yılları arasın­ bağlı 98 köyü vardı. Kazanın toplam cek ölçüde tarihî eserler vardır. Deği­
da Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafın­ nüfusu 11 bin 200 kişi idi. şik açılardan önem taşıyan bu köyde,
dan onarılmıştır. Kaymakamlık ve diğer resmi kuru­ dar sokakların ve özellikle evlerin ya­
Büyükçekmece Köprüsü, Büyük­ luşlar kaza merkezinde idi. Şehrin nı sıra bugün ayakta duran bir cami,
çekmece ile Mimarsinan köyünü bir­ Harput-Mezre’ye uzaklığı 35 kilomet­ bir türbe, bir kilise vardır.
birine bağlayan, deniz ile göl arasın­ re, Horzat’a uzaklığı 25 kilometre idi. Köyde bulunan Ferruh Şad Bey
daki boğazın üzerine MimarSinan ta­ Merkez şehrin toplam nüfusu 4 bin ki­ Türbesi, ayakta kalabilmiş en önemli
rafından 1567 yılında yaptırılmıştır. Ay­ şi idi. eserdir. Kesme taş, moloz taş ve tuğ­
nı yerde, BizanslIlar tarafından yaptı­ Kaza halkı, gezgin ticaretle uğraşır­ lanın kullanıldığı bu yapı, bütünüyle
rılan diğer köprünün göl tarafındaki te­ dı. Sık sık İstanbul ve Halep’e geçen ayaktadır. Yalnız kubbe kaplaması sö­
mel kalıntılarını görmek mümkündür. halk, ticaret sayesinde uygarlık ve re­ külmüş, alttan tuğla kubbe ortaya çık­
Köprü, Sinan’ın yaptığı köprüler ara­ faha kavuşmuş durumdaydı. Evler dü­ mıştır. Dış yüzleri kesme taşlarla kaplı
sında mimari bakımdan en gösterişli zenli ve rahattı. Biri Müslümanlara, bulunan türbe, sekizgen bir plana sa­
olanıdır, inişli-çıkışlı biçimde inşa ötekisi Ermenilere ait olan 2 okul var­ hiptir. XVI. yüzyılın tam ortalarında ta­
olunmuş, kitabe köşküne uzun bir ki­ dı. Ermenilerin birde kilisesi vardı. Bu mamlanmıştır.
tabe konulmuştur. Bu kitabenin köşe­ kiliselerden Toma köyündeki Surp Lu- Meydan Çeşmesi, Ulukale köyün-
sinde Mimar Sinan’ın imzası bulun­ saroviç Kilisesi 1862 yılında, Karaser dç bulunmaktadır. Bütün yüzleri kes-
maktadır. Sinan’ın imzası olan tek eser köyündeki kilise ise, 1872 yılında ya­ me.Jaşlarla kaplanmış bulunan bu il­
budur. pılmıştır. ginç çeşme, yörenin en karakteristik
Haramidere Köprüsü, Büyük ve 11 Zilkade 1299(24 Eylül 1882) ta­ çeşmelerinden biridir. Küçük köşe sü­
Küçükçekmece gölleri arasında Hara­ rih ve 69134 sayılı iradeyle Dersim tunlarına oturan hafif sivri bir kemer­
midere üzerinde yer alır. XVI. yüzyıl vilayetine bağlanan Çemişgezek, bu­ le sonuçlanan beşik tonozlu eyvan
Mimar Sinan eserleri arasında sayıl­ gün Tunceli iline bağlı ilçe merkezidir. şeklindeki bu çeşmede ayrıca dikkati
maktadır. Üç sivri kemeri vardır. Son­ Çemişgezek’te en önemlisi Yelma- çeken, yan duvarların kemerli nişler­
radan yapılan onarımlarda köprü döşe­ niye Medresesi olmakla birlikte, Ci- le hareketlendirilmiş olmasıdır, iki
mesinin eğimi azaltılmıştır. hanşah Beg Türbesi ve Ulukale köyün­ renkli kesme taşlardan yapılmış eyvan
deki eserler, Çemişgezek mimarisi duvarında ise, gene küçük köşe sütun­
için önemli birer yapılardır. larına oturan, sivri kemerli çeşme bö­
Yelmaniye Camii (Medrese Camii), lümü yer almaktadır.
Çemişgezek’te Tepebaşı Mahallesi’n­ Ulukale Camii, Diyarbekir Valisi
de, ilçeye hâkim bir tepede, Timur za­ Yusuf Paşa’nın vakfıdır (XVIII. yüz­
manında Emir Taceddin Yelman b. yıl sonları). Yalın görünüşlü, moloz taş­
ÇEMİŞGEZEK (Çımışgazak, Keykubat b. Halit el-Kürdt tarafından lardan yapılmış binanın Yusuf Paşa
bugün: Çemişgezek). 1274 yılında medrese olarak yaptırıldı. Vakfı olduğu, 1793-1794 yıllarında ya­
Osmanlı yönetiminden önce bura­ Sonradan cami olarak kullanıldığın­ pılan kayıtlardan anlaşılmaktadır.
sı Tağar vadisinde kayalık bir arazi üze­ dan, halk arasında “Medrese Camii" Bugün camie geç devirde eklen­
rinde, Yılandağı eteklerinde kurulmuş­ diye de bilinir. miş bir son cemaat yerinden girilmek­
tu. Savunmaya oldukça elverişli bir Çeşitli zamanlarda yapılan onarım tedir. Mihrap duvarına paralel üç ayak­
noktada bulunmasından dolayı bura­ ve değişmelerin izlerini taşıyan yapı, tan çıkan kemerler doğu ve batı du­
sı bir yerleşim alanı olmuştur. Bizans iki bölümlüdür. Güneydeki ana bölüm, varlarına bağlanmakta, böylelikle ya­
devrinde müstahkem kalelerden biriy­ öğretimin yapıldığı medrese, kuzeyde­ pı, enine dört nefe bölünmektedir.
di. 1085 yılında, Harput merkez olmak ki bölüm ise, öğrenci odaları, aşhane- Sarp kayalıkların eteğinde bulunan
üzere, Eğin, Arapgir, Hanzit bölgesin­ imaret gibi mekânlardır. Ulukale Kilisesi, köyün doğusundadır.
de bulunan Çubukoğlu Beyliği’ne bağ­ Güney bölümü üç sahınlı, boyuna Moloz ve yer yer kesme taşlardan ya­
landı. Sultan Alâeddin Keykubad’ın bir kuruluş görünümündedir. pılmıştır. Tek nefli bu küçük kilisenin
1226 yılında Fırat boylarında, Diyarbe- Çemişgezek Köprüsü (Yusufziya- giriş bölümü yıkıma uğramıştır, diğer
kir Artuklularına ait kalelerin fethine paşa Köprüsü), Çeşmigezek’in 3 km. bölümler ayaktadır.
giriştiği sırada burası da ele geçirildi. yakınında, Tagar Suyu üstünde, Yusuf
Çaldıran Savaşı sonuna kadar Çemiş­ Ziya Paşa tarafından 1807 yılında yap­
gezek Saltuklu hanedanından gelen tırılmıştır. Kesme taş, moloz ve harç
bir ailenin elinde kaldı. Saltuklu Dev­ karışımıdır. 55 metre boyunda, 9.20
leti’nin Anadolu Selçuklularının ege­ metre yüksekliğinde olan köprünün
menliği altına girmesinden sonra kemer açıklığı 16 metredir. Tek gözlü,
85
 ÇERKEŞ eşit sayıda seçilen kişilerden oluşur­ mur tarafından Aydınoğulları’na geri
du. Kaza nüfusu, merkez dahil olmak verildi. Aydınoğulları Beyliği'nin orta­
XIX. yüzyıl sonunda Kastamonu vi­
üzere 42 bin 144 kişi idi. dan kaldırılmasından sonra Osmanlı
layetine bağlı olan Çerkeş kazası, Kan-
Kaza merkezinin nüfusu ise XIX. Devleti’ne bağlandı. Bundan kısa bir
gırı Sancağı’nın kuzeybatısında, Kas­
yüzyıl sonunda 4 bin 680 kişi idi. süre sonra Çeşme halkı, korsanların
tamonu vilayetinin güneyinde yer alır­
Çermik’te arkeolojik buluntulara saldırısından korunmak amacıyla 3 ki­
dı. Nahiyenin merkez şehri olan Kara-
rastlanılmakta olup, bunlar arasında lometre uzaktaki verimli ve fouhkem
caviran, nahiye müdürlüğünün bulun­
en önemlisi Çermik Kalesi’dir. Bu ka­ bir mevkie yerleştirilerek buraya
duğu 2 bin 844 nüfuslu, nüfusunun tü­
le adını, kentin yakınında bulunan Çer- “Çeşmeköy" adı verildi. I. Mehmed
mü Müslüman olan, Çerkeş merkez
mug denilen maden sularından almış­ (1413-1421) devrinde Çeşmeköy sakin­
şehrine 40 kilometre uzaklıkta kurul­
tır. Kale son zamanlara kadar ayakta lerinden Börklüce Mustafa adlı biri,
muş bir yerleşim bölgesi idi. Bağdad,
idi. Müslüman halkın başına geçerek pa­
Iran posta ve kervan yolu üzerinde yer
Ulu Cami, ilçenin batısında, Kale dişahın hükümranlığına karşı çıktı ve
alırdı.
Mahallesi’ndedir. Halk arasında “Ca­ kadınlardan başka her şey için müş­
Çerkeş’in XIX. yüzyıl sonunda Ka- terek mülkiyet hareketini başlattı. Kı­
m ii A tik”, “Cami-i Kebir", “Sultan Alâ­
racaviran, Ovacık (Gelik) ve Bayındır
eddin Selçuki Camii" adları da kullanı­ sa sürede Müslümanların yanı sıra Hı­
nahiyeleri ile 388 köyü vardı. Bir kay­ ristiyan halkın da desteğini sağlaya­
makam ve 3 nahiye müdürü tarafından lır. Ârtuklu devrinden kalan yapıdır. Ya­
pının çok sade bir niş şeklindeki mih­ rak, geniş bir ayaklanma hareketine
yönetilirdi. Toplam nüfusu 56 bin 612 dönüştürdü. Bunun üzerine Padişah
kişi idi. rabı, güney duvarının ortasında biraz
kayıktır ve beş kenarlıdır. Kitabesinde Bayezid Paşa kumandasında bir ordu­
Kaza merkezi Çerkeş’te, kayma­ yu Börklüce Mustafa’nın karşısına gön­
kamlık binası ve diğer resmî daireler, Fahreddin Karaarslan adı geçmekte­
dir. Yapı, Moğol istilasından yıkıldık­ derdiyse de ordunun yenilmesi üzeri­
bir bidayet mahkemesi, bir belediye ne bu kez, Alibey’i yeniden isyancıla­
meclisi, bir nüfus memuru bulunurdu. tan sonra Anadolu Selçuklularından
III. Alâeddin (1302) tarafından onartı­ rın üzerine gönderdi. Ali Bey de yeni­
Çerkeş’te 2’si medrese, 1*1 ortaokul, lerek, az sayıda askeri ile Manisa’ya sı­
6’sı ilkokul olmak üzere toplam 190 öğ­ larak, minare ve vakıf yaptırılmıştır.
Tromptu kubbeli, taş mekânlı ve üç ğınmak zorunda kaldı. Bunun üzerine
rencili 9 okul bulunmaktaydı. Yine bu padişah, Trakya bölgesinde büyük bir
yüzyılda kazada hükümet konağı ve kubbeli son cemaat yeri bulunan ya­
pının doğusundaki bugünkü minare ordu toplayarak 12 yaşındaki oğlu Şeh­
belediye binasından başka cephane­ zade Murad’ı (II. Murad), isyanı bastır­
lik, biri 1634 yılında IV. Murad tarafın­ 1957’den kalmadır.
Çermik Köprüsü (Haburman Köp­ makla görevlendirdi. Bunun üzerine is­
dan yaptırılan 9 cami, 2 medrese, 3 yan kanlı bir şekilde bastırıldı. Mustafa
tekke, 7 türbe, 1 çarşı, 198 dükkân, rüsü), ilçenin batı bölümünde, Sinek
Çayı üzerinde Necmeddin Alpi b. Ti- ile yandaşlan, Karaburun’da yakalana­
5 han, 3 hamam, 635 konut vardı. IV. rak Efes’e gönderildi. Burada idam
murtaş’ın kızı Zübeyde Hatun tarafın­
Murad Camii, 1944 yılında depremden edilerek ölüsü deve üzerinde dolaştı­
yıkılmıştır. Ayrıca ilçede Hidayet Oğ­ dan 1179 yılında yaptırılmıştır. Sinek
Çayı’nın doğu-batı yönünde aşan köp­ rıldı.
lu vakfından 2 han ve kârgir Ulusu Zamanla Çeşme Limanı’nın güven­
Köprüsü ile halen kullanılmakta olan rüde yer yer düzgün kesilmiş aktaş,
yer yer moloz taş ve büyük kemerin­ liğinin sağlanmasıyla Çeşmeköy hal­
2 hamam belli başlı eski eserlerden­ kı yeniden Çeşme koyuna yerleşme­
de de tuğla kullanılmıştır. Üç kemer­
dir. ye başladı. 1493 yılında Bağarası mev­
le teşkilatlandırılmış yapının toplam
Çerkeş, bugün Batı Karadeniz bö­ kiinde yabancılar için büyük bir han in­
lümünde Çankırı iline bağlı ilçe mer­ uzunluğu 107 metre, eni 5.5ff metredir.
Köprü en son 1927 yılında onarılmış­ şa, edildi. 1821 yılında bu han, Sakız
kezidir. Adası’nda bulunan Rum esirler için
tır. Çermik bugün Diyarbakır iline bağlı
bir ilçe merkezidir. hapishane olarak ku lla n ılm ıştır.
1494-1496 yılları arasında II. Bayezid
devrinde ünlü Çeşme Kalesi yaptırıl­
dı ve bu kaleye güvenlik amacıyla Çeş-
meköy’den gelen zengin Türkler yer­
ÇERMİK leştirildi.
Çok eski bir geçmişe sahip olan Çeşme halkının çoğu geçimini ta­
Çermik, Musul Atabegleri’nin, daha ÇEŞME (Eski adlan: Cyssus, Di- rımla kazanırken, birçok kişi de deniz­
sonra Artukoğulları’nın egemenliğin­ mos, Kissu, Kysus, Kasistis, Finikus, cilik ve ticaretle uğraşırdı. Bu durum,
de kaldı. Bu arada Artukoğulları tara­ Stylarion, Krini). Çeşme halkının dış dünya ile sıkı iliş­
fından Haburmar köyü yakınında köp­ Antik çağda Çeşme koyunda,,“Di- kilerde bulunabilmelerine sebep oldu
rü yapıldı. Artuklular, Harput ve Erga­ mos Kissus” veya “Kasistis”, bir baş­ ve bu yöre maddi ve manevi açıdan bü­
ni’den gelen kervanları bu köprü üze­ ka söyleşiye göre de “Finikus" adlı de­ yük gelişme gösterdi. Osmanlı donan­
rinden Siverek-Urfa-Halep’e* gönder­ nizci yerleşim bölgeleri bulunurdu. masının birçok askeri Çeşmeli idi. O
meyi başardılar. Çermik, Yavuz Sultan Bölge, İonia’nın büyük kenti Erytrai’- devirde Ege Denizi’nde faaliyet göste­
Selim’in Mısır seferi sırasında (26 Mart nin iskelesi durumundaydı. Roma dev­ ren Cezayir korsanlarına karşı müca­
1516) OsmanlIların eline geçti. rinde imparatorluk donanması M.Ö. dele ile görevlendirilmişlerdi.
XIX. yüzyıl sonunda Diyarbekir vi­ 190 yılında Antikhos lll’ün donanma­ 1 7 M -İ7 7 5 yılla rı arasında,
layetine bağlı Ergani Sancağı'nın bir sını Çeşme önlerinde bozguna uğra­ Osmanlı-Rus Savaşı'nda, 5-6 Temmuz
kazası olan Çermik, Ergani Sancağı’- tarak Asya’nın fethine girişmiştir. Bi­ 1770 tarihinde, Osmalı donanmasının
nın güneybatısında yer alırdı. Kuzeyin­ zans devrinde Çeşme, sürekli bir ika­ yenilgisiyle sonuçlanan deniz savaşı,
de Mamuratülaziz vilayeti, doğuda Er­ met bölgesi olmuştur. 1380 yılında Ay- Çeşme önlerinde meydana geldi. Sa­
gani merkez kazası, güneyde Diyarbe­ dınoğlu Isa Bey, Çeşme’yi BizanslIlar­ vaş, Osmanlı Devleti’nin, Lehistan’ı,
kir Merkez Sancağı, ile sınırlanmıştı. dan alarak, bir deniz üssü haline ge­ Ruslar’a karşı koruması ve Rus Çari­
Kaza merkezi, Çermik kasabası ise Er­ tirdi. Erytrai’nin başkenti Erythra’yı te­ çesi II. Katerina’nın Osmanlı impara­
gani şehrinin 45 kilometre güneyinde melden yıkarak Kissus bucağına nak­ torluğunun parçalanarak Akdeniz’e in­
ve Diyarbekir’in 75 kilometre kuzeyba­ letti ve buraya, sahilde daha önce kor­ me siyaseti sonunda çıktı. Ruslar, Mo­
tısında kurulmuştu. sanlardan kaçarak koya sığınan gemi­ ra Rumlarını ayaklandırmak amacıyla
Kaza, bir kaymakam, bir nahiye ciler için yapılan çok sayıda çeşmeden Baltık Denizi’ndeki savaş gemilerini,
müdürü ve onların denetimi altında gö­ dolayı “Çeşm e" adını verdi Avrupa’yı dolaşarak Ege Denizi’ne
rev yapan bir idare meclisi tarafından Yıldırım Bayezid’in Anadolu beylik­ gönderdi. İngiliz Amirali Elfinstön ile
yönetilirdi. İdare meclisi üyeleri, kadı, lerini birer birer kendi topraklarına kat­ Ingiliz subayları da Rus donanmasına
çeşitli dairelerin başkanları ve her masıyla Çeşme de el değiştirdi. An­ katıldı. 1770’de Cebelitarık’a hareket
mezhebin ileri gelen kişileri arasında cak, Ankara Savaşı (1402), sonunda Ti­ eden Rus filosunun başında General
 günümüze kadar varlığını korumuştur.
Osmanlı donanması için bir üs olarak
kullanılan kale halen müzedir.
Kanunî Kervansarayı, ilçe merke­
zinde sahil kenarında Kanunî Sultan
Süleyman tarafından Papuççuoğlu
Ali’ye 1528 yılında yaptırılmıştır. Kare­
ye yakın bir iç avlu etrafında sıralanan
iki katlı revak ve odalarla, ön bölüm­
de dışa açılan tek katlı dükkânlardan
müteşekkil olan hanın içte, doğu bö­
lümünde de ahırlar mevcuttur.
Evliya Çelebi, "Seyahatnâme”s\n-
de bu kervansaraydan ayrıntılı olarak
söz eder. Kervansaraya ait kitabe, bu­
gün, ön çephe üzerinde, güneybatı kö­
şesindeki kapı üzerinde yer almakta­
dır. İç kapı yıkılmış olduğundan bura­
ya taşınmıştır. Bu kitabeden, kervan­
sarayın 1528 yılında Kanunî Sultan Sü­
leyman tarafından, Papuççuoğlu Ali’­
ye yaptırıldığı anlaşılmaktadır. Kitabe­
nin aslı şudur: “Emere bilinşa-i haz-el
ÇEŞME:Liman ve şehir (XVIII. yüzyıl sonları). -bina il- masun Sultan-ül berrive’l-bahri
Sultan Süleyman ibn-i Sultan Selim fî
Aleksi Orlov bulunmaktaydı. Ruslar’- şaltma yapmıştır. târihi senete hamse ve selâsin ve ti-
ın Akdeniz harekâtının amacı, Çanak­ ilçeye bağlı Alaçatı kazası da tarım samiye amile âli ibn-i Papuççu.”
kale Boğazı’nı Osmanlı donanmasına ve deniz taşımacılığına elverişli bir yer­ Osmanlı döneminde Çeşme met-
kapatarak Akdeniz’deki bazı küçük di. Buraya 1878 yılında yedi yüz dö­ ropolitliğinin bünyesinde 75 mahalle
adalara sahip olmaktı. Osmanlı-Rus nümlük, denizle kaplı bir araziye rıh­ kilisesi ve 300 şapel (küçük kilise)
donanmalarının Koyun Adaları Sava- tım yapılarak, denizden ayrılmak ve yu­ mevcuttu. Mevcut kiliselerden Aşağı
şı’nda (6 Temmuz 1770) kesin bir so­ karıdan akmakta olan Unuh Çayı’nı da Panayia Kilisesi 1896 yılında, Aya Yor-
nuç alınamadı. Rodos Sancak Beyi Ca­ bir sed çekerek araziye akıtmak sure­ gi Kilisesi 1903 yılında inşa edilmiş,
fer Bey, Çeşme Limanı’na sığınınca, tiyle tarım yapılır duruma getirmek is­ Alaçatı nahiyesinde Ayios Konstanti-
diğer gemiler de onu takip ederek li­ teyen Hacı Hamza adındaki şahsa nos Rum Kilisesi 1901 yılında onarıl­
mana geldi. Şûrây-ı Devlet Nafıa Dairesi’nce yerin­ mıştır.
Ancak, birkaç saat içinde bütün de yapılan keşif üzerine çalışmanın ya­ Çeşme, bugün Ege bölgesinde, İz­
donanma mahvoldu. pılması için ruhsat verilmiştir. Yine mir iline bağlı ilçe merkezidir.
Çeşme, O sm anlIlar döneminde XIX. yüzyılda reayanın zaptedilmiş
önemli bir Rum yerleşme merkeziydi. mallarının kendilerine bırakılarak işle­
Burada Rumların metropolitliği bulun­ tilmesi için izin verilmiştir (1819).
maktaydı. Metropolitliğin merkezi sa-» XIX. yüzyıl sonunda çağdaş ve mo­
yılan Çeşme’de çok sayıda kiliseler in­ dern bir kent görünümünde olan Çeş­
şa edilmişti. Örneğin Çeşme'deki me'nin görünürde ne Antik Çağ, ne de ÇILDIR
"Aylos Haralambos" Kilisesi, Anado­ Ortaçağ ile bağlantısı yoktu. Limanı, ilk olarak Kanunî Sultan Süleyman
lu’mun engörkemli kiliselerinden biriy­ eskiErythariLimanı’nın yerinde kurul­ devrinde Kara Ahmed Paşa komuta­
di. muştu,_______________________ ___ sındaki ordular tarafından alındı. 1535
Burada yaşayan Rumlar, Yunanis­ XIX. yüzyıl sonunda yüzölçümü Amasya Antlaşması gereğince Os­
tan’da başgösteren ayaklanmalara da 507 kilometrekare olan Çeşme kazası­ manlI topraklarına katıldı ve Erzurum
zaman zaman katılmışlar, ilçe içerisin­ nın toplam nüfusu, 28 bin 57 kişi idi. Beylerbeyliği’ne bağlı bir sancak ola­
de de ayaklanmalar çıkarmışlardır. Ör­ Kazanın merkezi, Sakız Boğazı’nın do­ rak örgütlendirildi. 1578’de Ardahan’­
neğin 1822 yılında Çeşme halkından ğu yakasında Kastro kentinin 9 mil gü­ dan Gürcistan’a giren Lala Mehmed
büyük bir bölümü Yunanistan isyanı­ neydoğusunda, İzmir’in 70 kilometre Paşa, ordusunu geriden vurmak ama­
nı desteklemek üzere ilçeden firar et­ batısında, Urla’nın 35 kilometre batı­ cıyla ilerleyen Tokmak Han komuta­
miştir. Bu durum üzerine Osmanlı hü­ sında kurulmuştu. sındaki İran ordusunu Çıldır’da yaka­
kümeti sert tedbirler alarak, firariler­ İlçeye bağlı Alaçatı bucağının on layarak yenilgiye uğrattı. Bu zafer so­
den bir bölümünü yakalayarak idam et­ üç köyü vardı. nunda Gürcistan’ın kesin olarak Os­
miş, yakalanamayanların ise emlak, 1840 yılında Çeşme kazası, Kuşa­ manlI Imparatorluğu’na katılması
emval vesair varlıkları devletçe zapte- dası kazasından ayrılarak, İzmir’e bağlı mümkün oldu ve doğu sınırı üzerinde­
dilmiştir. bir kaza durumuna getirilmiş, 1865 yı­ ki merkezi Ahıska olmak üzere Çıldır
Çeşme’ye 5 kilometre uzaklıkta bu­ lında ise Çeşme, Alaçatı ve Karaburun eyaleti kuruldı. Üç yurtluk ve ocaklık
lunan kaplıcaları, tarihten günümüze kazaları bir idare altına alınarak kaza olmak üzere on üç sancaktan kuruluy­
kadar önemini korumuştur. Osmanlı merkezi olm uştur(1865). 1883 yılında du. Bunlar 1- Olti, 2- Ardahan-ı Büzürk,
döneminde ılıca suları, şifalı özellik­ meydana gelen büyük bir depremde, 3- Hartus, 4- Ardanuç, 5- Hacrek, 6-
leri sebebiyle tanınırlardı. Yaz ayların­ ilçe halkının çoğunluğu evsiz ve açık­ Postuhu, 7- Mahcil, 8- Acere, 9- Penek,
da İzmir, Osmanlı takımadaları, Yuna­ ta kalmış, bunun üzerine hükümet fa­ 10- Ahılkelek, 11- Livana, 12- Şavşad,
nistan ve Mısır'dan gelen hastalar için aliyete geçerek, açıkta kalan halka yar­ 13- Pettegerek.
kalacak çok sayıda yer mevcuttu. Bu dım etmiş ve barınmaları için gerekli Zeamet ve T imar sahipleri beş yüz
yerler iki-üç ay öncesinden hastalar ta­ önlemleri almıştır (1884). elli altı kılıç olup, cebecileri ile birlik­
rafından ayırtılırdı. İlçede Osmanlı dönemi yapıları te Uci bin kişilik seferi bir kuvvet bulu­
ilçe için önemli bir gelir kaynağı olarak Çeşme Kalesi ve Kanunî Ker­ nurdu. Çıldır valileri, sınır valileri yet­
olan Çeşme Limanı’ndaXIX. yüzyıl so­ vansarayı en önemli eserlerdir. kilerini kullandıkları kadar, Gürcistan’­
nunda 4 bin Türk liralık önemli bir ge­ Çeşme Kalesi, II. Bayezid tarafın­ daki yerli prensliklerden Dadyan, Açık-
lir sağlanmıştı. 1891-1892 tarihleri ara­ dan 1494-1496 yılları arasında yaptırıl­ baş, Görül ve Abaza prenslikleri ara­
sında limanda toplam 182 bin 844 to­ mıştır. Kasabanın ortasında bulunan sında anlaşmazlıkları çözmek, sınır an-
najında 2 bin 43 gemi yükleme ve bo­ kale, 1883 yılında onarım görmüş olup, laşmazlıklarında yargıçlıkta bulunmak,
87
prensliklere yeni prensleri atamak, ve 564 işyeri bulunmaktaydı. Sancağa halkın çoğunluğu Türklerden oluşmuş
bunların Osmanlı Devleti’ne ödemeleri adını veren Çıldır bucağı ise, Ardahan 5 bin nüfuslu bir kasaba idi. Her yıl il­
gereken haraç ve vergileri toplayarak İs­ ilçesine bağlı olarak 10 bin Müslüman çe istasyonu yöresinde on günlük bir
tanbul’a göndermekle görevliydiler. nüfuslu bir bucaktı. süreyle sergi açılmaktaydı (1903). ilçe­
İran savaşları süresince Ferhad Paşa’- 1876-1877 Osmanlı-Rus Savaşı so­ ye civar illerden getirilen göçmenler
nın serdarlığında 1578’de üç gün üç nunda önce Ayastefanos, sonra da sayesinde (1911), nüfusu zamanla art­
gece süren savaştan sonra (M eş’ele- Berlin Konferansı kararları ile Rusya’­ mıştır. Balkan Savaşı’nda (7 Kasım
ter) Çıldır’ın Osmanlı topraklarına kal­ ya bırakılan Çıldır, Brest-Litovsk Ant­ 1912), Bulgarların eline geçtiyse de
ması sağlanmıştır. Ferhad Paşa, Gen- laşması gereğince Türkiye’ye geri ve­ tekrar alındı (14 Temmuz 1913). Birin­
ce'yi aldıktan sonra, Tomas, Lori, Ko- rildi (1918). Ancak Osmanlı Imparator- ci Dünya Savaşı sonunda Yunanlıların
ri ve Ahıska kalelerini yaptırarak Çıl- luğu'nun Mondros Mütarekesi’ni ka­ işgaline uğradı (20 Temmuz 1920). Milli
dır’daki savunma düzenini iyice sağ­ bul etmek zorunda kalması (1918), üze­ mücadele sonunda Türk kuvvetlerine
lamlaştırmıştır. İstanbul Antlaşması'y- rine, IX. Osmanlı ordusunun 1914 sı­ teslim edildi (11 Ekim 1922).
la (21 Mart 1590), Çıldır eyaletinin en nırlarına çekilmesiyle Şubat 1919’da 1877 yılında kutulan belediye teş­
geniş sınırları tespit edilmiştir. 26 Ey­ diğer sancaklarla birlikte Çıldır da bo­ kilatı bulunan Çorlu, Osmanlı döne­
lül 1618'de imzalanan Serav Antlaşma­ şaltıldı. Ne var ki, yerli Türk halkı ye­ minde işlek bir konaklama yeri idi. Bu­
sı ise, bu sınırları, özellikle güneyden niden örgütlenerek Batum, Ahıska, raya zamanla yaptırılan eserlerden bir­
daraltmakta, 1535 Antlaşması’nda ka­ Ahılkelek, Ardahan, Artvin, Oltu, Ka­ çoğu günümüze yıkıntı halinde gel­
bul edilen sınırlara yaklaştırmaktaydı. ğızman, Sarıkamış ve Nahçivan bölge­ miştir. Buraya 1873 yılında bir Rum ki­
1621’de Erzurum’da ayaklanan Abaza lerinde oluşturdukları kuvvetlerle lisesinin inşa edilmiş, 1857 yılında ise
Mehmed Paşa, Erzurum’dan başka Çıl­ Kars’ta Güneybatı Kafkas Şuralar bir Rum okulu açılmıştır.
dır eyaletini de erki altına alarak bu­ Cumhuriyeti adı ile bağımsız bir dev­ XIX. yüzyılda adı geçen camiler
radaki yeniçerileri kovmuştur. İran’la let kurmuştur. Bu halk hareketi kısa bir şunlardır: Sultan Süleyman Camii (Sü­
kesin bir barış olan 1639 Kasr-ı Şirin süre sonra 12 Nisan 1919'da İngilizler leymaniye Camii), Fatih Camii, Voynuk
Antlaşması’nda Çıldır’ın durumunda tarafından ortadan kaldırılarak, lider­ Şüca Camii ve Çorlulu Ali Paşa Camii.
bir değişiklik olmamıştır. 1699’dan ler Malta'ya sürüldü. Halk, savunma Bunlardan Fatih Camii, 1892 yılında,
sonra Ruslar’ın Güney Kafkasya ka- örgütlerini bir kat daha kuvvetlendire­ Süleymaniye Camii ise 1883 yılında ve
vimleriyle ilgilenmesi ve bu arada Os­ rek Eylül 1920’de Milli Ordu’yu kur­ 1897 yılında onarım görmüştür.
manlI İmparatorluğu’nun vasatları bu­ du, bölgeyi ele geçirinceye kadar Evliya Çelebi, “Seyahatnâme"s'\n-
lunan Gürcü prensliklerinin Rusya’ya Güreli ve Ermeni saldırılarına karşı de Çorlu kenti ve eserlerinden söz
karşı kaymalarını önlemek amacı ile kendisini savundu. Yeni Türkiye ile ederken, Çorlu Kalesi’nin Madyanoğ-
Çıldır valileri yeni görevler almış ve bu Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birli­ lu Yanko tarafından yaptırıldığını, Edir­
eyalet, Osmanlı Devleti’nde gittikçe ği arasındaki sınır çizgisini kesin ola­ ne Fatihi Hüdâvendigâr Gazi tarafın­
artan bir önem kazanmıştır. Ruslar'ın rak tespit eden 16 Mart 1921 Mosko­ dan şehrin fethedilmesinden sonra ka­
bir yandan Karadeniz kıyılarından, bir va Antlaşması ile Çıldır ilçesinin ku­ lenin yıktırıldığını, şehrin camilerini,
yandan da İran Azerbaycanı üzerinden zey ve kuzeydoğu sınırları bağlandı. mahallelerini ve diğer yapılarını ayrın­
ilerlemeleri ve Hıristiyan Gürcülerin, Çıldır’da, XIX. yüzyıldan itibaren tılı olarak belirtir.
Rus egemenliğini kabul etmeleri üze­ çok sayıda cami, mescit, medrese, ki­ Çorlu’daki eserlerin yapım ve ona­
rine Çıldır, bir kıskaç içine alınmış, bu­ lise ve diğer yapılar meydana getiril­ rım işleri ile ilgili elde mevcut tarihi
nun sonunda, 1829 yılında Ruslar, Er­ miştir. Ayrıca Oltu kasabasında ise bir belgelerden birincisi, Selanikli Pana-
zurum'a kadar bütün eyalet toprakla­ kale bulunmaktaydı. Bu kale 1803 yı­ yoti’nin Çorlu ve Tekirdağ ile havalisin­
rını ele geçirmişlerdir. Eylül 1829’da lında hassa mimarı hulefasından Ha­ deki çeşme ve su yollarının inşa ve
imzalanan Edirne Antlaşması ile Çıl­ fız Ahmed Ağa tarafından onarım gör­ onarımında çalıştırıldığına dair Evasıt-ı
dır eyaleti Ahıska, Poti ve Anapa ile müştür. Rebiül-âhir 1078 (1-10 Ekim 1667), ta­
birlikte Rusya’ya bırakıldı. Bu arada Çıldır ve Kars arasında bulunan Ar­ rihli bir belgedir. Bu belgede Selanik
1829 yılında önce Osmanlı egemenli­ dahan Kalesi ise 1786 yılında Hassa mollasıyla Çorlu ve Tekfurdağı kadıla­
ğinde bulunan Çıldır’da bulunan Vali mimarbaşı Musa Ağa’nın teklifi üzeri­ rına bu yolda emir verilmiştir. İkinci
Selim Paşa halka zulüm yaptığından ne mimar Nuh’a yaptırılmıştır (1786). belgede ise Çorlu’da Arabacı başı Şü-
padişahın emriyle Erzurum Valisi Peh­ Çıldır, bugün Kars iline bağlı, Kars- câüddin Bey Camii'nin onarımına ait­
livan İbrahim Paşa tarafından asılmış Ardahan şosesi boyunda ilçe merke­ tir, üçüncüsü ise Çorlu’ya bağlı Türk-
ve Çıldır halkı birkaç yıl çektikleri acı­ zidir. malı köyündeki ishak Çelebi Mescidi’-
larının karşılığı olarak cemi tekâliften nin onarımına dair olup, Evasıt-ı Mu­
ve reayasının cizyeden muaf tutulma­ harrem 1113 (18-28 Haziran 1701) ta­
sına karar verilmiştir (7 Receb 1230/15 rihli bir hüküm suretidir. Dördüncü
Haziran 1815). _ belge ise Çorlu’da kâin Ebülfetih Sul­
Edirne Antlaşması'ndan sonra ÇORLU (Eski adı: Tzuruion). tan Mehmed Camii’nin onarımına da­
merkezi Oltu olmak üzere yeniden ku­ Marmara bölgesinin diğer kentle­ ir olup, Evasıt-i Şaban 1175 (6-76 Mart
rulan Çıldır Sancağı, Erzurum iline rine oranla kültür yönünden büyük bir 1762) tarihleridir.
bağlandı. Birkaç yıl sonra da nüfus sa­ gelişme gösteren Çorlu adı Ortaçağ’- Osmanlı dömeni yapılarından gü­
yımı yapıldı (1834/35). 1867’de kabul da kurulmuş ve Bizanslılarca İstan­ nümüze kalanlar arasında Mustafa Pa­
edilen “ Vilayât-ı Umumiye Nizamna­ bul’u koruyan bir kale olarak kullanıl­ şa Köprüsü, en sağlam olanıdır. Bu
mesi"ne göre Erzurum iline bağlı Çıl­ mış bulunan "Tzurulon”dan gelir. Os­
köprü, Çorlu istasyonu kuzeyinde,
dır Sancağı, Oltu, Ardahan ve Ardanuç manlIlar zamanında önce 1357’de ele Çorlu Suyu üzerinde olup eski Çorlu
ilçeleri ile 7 bucaklı ve 595 köylü, 6 bin geçirildiyse de, BizanslIlar tarafından Lüleburgaz yolunu bağlamaktaydı.
kadarı Hıristiyan olmak üzere 105 bin geri alındı. I. Murad devrinde, Çandarlı XVII. yüzyılda yapılan çeşme, 1769 yı­
nüfuslu bir sancaktı. Aynı yıl sancağın Kara Halil, Lala Şahin Paşa, Hacı ilbey, lında onarım görmüştür. 5 gözlü çeş­
merkezi bulunan Oltu kasabasında Timurtaş Paşa, Evranos Bey gibi ko­ menin, Mansap tarafında beşgen şe­
emlak ve akar ve temettü vergisi ve mutanlar tarafından kesin olarak da kilde selyaranlar vardır. Halen yalnız
iane-i askeriye olmak üzere belirlen­ Lala Şahin Paşa tarafından alınıp bir tanesi kalmış, diğerleri yok olmuş­
mesi gereken vergiler yirmi altı bin ye­ (1361), surları yıktırıldı. Osmanlı impa­
tur. Çorlulu Ali Paşa Camii, klasik Türk
di yüz yedi kuruş sekiz para olarak tes­ ratorluğu devrinde Rumeli yolları üze­
sanat etkisini gösteren bir yapıdır
pit edildi (1867). rinde önemli bir konak yeri rolünü oy­ (1708).
Sancak sınırları içinde 240 cami ve nadığı için, Çorlu, cami (Süleymaniye),
mescit, 1 medrese, 1 rüşdiye, Türkler han ve ham am larla d o n atıld ı. Çorlu, bugün Marmara bölgesinde
için 49, Hıristiyanlar için ise 13 ilko­ 1876-1877 savaşı sırasında bir süre Ergene bölümü Tekirdağ iline bağlı il­
kul ve 15 kilise, ayrıca 5 hamam, 9 han Rus istilasına uğrayan Çorlu, 1888’de çe merkezidir.
88
 ÇORUM (Eski adları: Niconia, kişilik ordusuyla ele geçirildi. Daniş- 1841 yılında Sivas’tan alınan Ço­
Tchouroum, Tchoroun, Tavium). mendliler zamanında 1071-1174), Haçlı rum, Ankara’ya bağlandı. Bu arada
Binlerce yıldır üst üste birçok me­ Seferleri’ne sahne olan Çorum ve çev­ şehre birçok aşiret getirilerek yerleş­
deniyetin oluşturduğu ilin her tarafın­ resi, II. Kılıçarslan’ ın oğlu Sultan Me­ tirildi (1849). 1864 yılında Çorum San­
da bu uygarlıklardan günümüze kadar sud Konya tahtına geçince kuvvetle­ cağı kaldırılarak Yozgat’a bağlı bir ka­
gelmiş birçok kalıntıya rastlamak nen Selçukluların eline geçti. za şekline dönüştürüldü. Bu arada İs­
mümkündür. Tümüyle bir arkeolojik Çorum’un Anadolu Selçuklu yöne­ kilip, Çankırı Sancağı’na, Osmancık
alan olan Çorum’un her köyünde, her timine geçişi, Haçlı Savaşları sırasın­ Amasya’ya, Sungurlu da Yozgat San-
ilçesinde bir höyük, tümülüs, nekropol da Çorum Valisi Obruna’nın Kılıçars- cağı’na bağlandı. Yozgat bu yıllarda
veya bir yerleşim yeri kalıntılarına rast­ lan'a sığınmasıyla olmuştur. II. Gıya- Ankara’ya bağlı bir sancak merkezi idi.
lamak mümkündür. M.Ö. iki bin yılla­ seddin Keyhüsrev zamanında Çorum 1884 yılında şehre Vidin’den göçmen­
rından başlamak üzere Asurluların, Hi- serleşkerlik (Sancak beyliği) yönetimi­ ler getirtilerek yerleştirildiği gibi, 1891
titlerin, Kimmerlerin, Medlerin, İsken­ ne bağlı olarak kaldı. Daha sonra şeyh­ yılında da kazaya Çerkeş göçmenleri­
der’in, Roma ve Bizans İmparatorlu­ lerin ayaklanması sonucu bir süre de nin kurdukları köylere “Ertuğrul”,
ğu’nun sınırları içinde kalmış, İslami­ şeyhlerin elinde bulunan şehir Moğol “M ecidiye" ve “Osmaniye" adları ve­
yet’ten sonra da Arap akınlarına uğra­ saldırısına uğradı. 1308’de İlhanlIlara, rilmiştir.
mıştır. İslamiyet’in yayılışı sırasında, ondan da Eretna Beyliği’nin yönetimi­ 1894 yılında Çorum, aslında oralı
Emeviler zamanında Arap orduları Bi­ ne katıldı. olan Beşiktaş Muhafızı Haşan Paşa’-
zanslIlarla birçok savaşlar yapmış, hat­ Çorum, Osmanlı İmparatorluğu yö­ nın çabası ile ve Ankara Valisi Abidin
ta İstanbul’u kuşatmışlardır. Emevi hü­ netimine Yıldırım Bayezid tarafından Paşa’nın yardımı ile Ankara’ya bağlı bir
kümdarı I. Muaviye zamanında gönde­ katıldı (1398) ve merkezi Sivas şehri sancak merkezi oldu, Osmancık, İski­
rilen orduda birçok İslam büyüğü ve olan Rum eyaleti (Rumiye-i Suğra) adı lip ve Sungurlu ilçeleri Çorum'a bağ­
Hz. Muhammed’in yakınları vardı. Bun­ verilen eyaletin büyük sancak merkez­ landı. Bu dönemde ilk Çorum Mutasar­
lardan Kereb-i Gazi, Süheyb-i Rumî, lerinden biri oldu. 1402 Ankara Sava- rıfı (Vali) Rüşdü Paşa’dır. 1914 yılına
Ubeyd-i Gazi, kuşatma dönüşünde Ço- şı’ndan sonra kısmen de olsa Çelebi ait salnameye göre, Ankara’ya bağlı bir
rum’da şehit olmuşlardır. Sultan Mehmed’in elinde kaldı. II. Mu­ sancak merkezi olan Çorum’a, İskilip,
Abbasiler devrinde de Çorum bir­ rad zamanında (1423) Amasya'ya bağ­ Sungurlu, Osmancık ve Mecitözü ka­
çok akıniara sahne olmuştur. Selçuk­ lı sancaklardan biri oldu. 1591 yılında zaları ile Hüseyin Abâd (Alaca) ve Kar­
lu Sultanı Alpaslan’ın 1071’de kazan­ Ankara’ya, 1595 yılında da Amasya’ya gı nahiyelerinin bağlı olduğu görül­
dığı Malazgirt zaferi ile Türklere açılan bağlandı. mektedir.
Anadolu, yavaş yavaş Türklerin eline Kâtib Çelebi, “Cihannüma" adlı 1921 yılına kadar Ankara iline bağlı
geçti. Daha sonra Amasya’yı alan Da­ eserinde Çorum Sancağı'na 12 kaza­ bir sancak merkezi olan Çorum, ba­
nişmend Ahmed Gazi’nin amcasının nın bağlı olduğunu yazmaktadır. 1596 ğımsız bir sancak oldu. 20 Nisan 1924
oğlu Çavlı Bey, şehri kuşattıysa da ba­ yılına ait bir mahkeme sicilinde ise 15 gün ve 491 sayılı Kanun’la da il haline
şaramadı. Bunun üzerine şehir, 1075 kazadan da fazla olduğu anlaşılmakta­ getirildi.
tarihinde Danişmend Gazi’nin 30 bin dır. XIX. yüzyıl sonunda kaza merkezi

89
 şehrin toplam nüfusu 12-13 bin kişi idi
ve kazanın 163 köyü vardı. Kaza top­
lam nüfusu ise 36 bin 669 kişiydi.
Kazada bu yüzyılın sonunda 10 ca­
mi, 10 medrese ve bir Ermeni kilisesi
bulunmaktaydı. Okullarda okuyan öğ­
renci sayısı ise 1580 idi.
OsmanlIlar döneminde sanayide
oldukça gelişmiş olan şehirde, Tica­
ret ve Sanayi Odası 1913 tarihinde ku­
rulmuş olup, Türkiye’nin en eski tica­
ret odalarından biridir.
Sosyal alanda da şehrin gelişmiş
olduğunu, burada sportif faaliyetlerin
XIX. yüzyılda da var olduğu, örneğin,
11 Mayıs 1903 yılında ilde bir at yarı­
şının yapıldığı tarafımızca tespit edil­
miştir.
Geniş bir arkeolojik kültüre sahip
olan Çorum’da Selçuklu ve Osmanlı
dönemi yapılardan mevcut olanlar
şunlardır:
Ulucami, Çorum’un en büyük ca-
miidir. Depremden zarar gören bu ya­
pı, Selçuk mimarisi özelliklerini taşır.
Selçuk sultanlarından Alâeddin Key-
kubad’ın azad edilmiş kölelerinden
Hayreddin Nazır tarafından yaptırıldı­
ğı sanılmaktadır. Sonradan getirildiği
anlaşılan minberin, kapısında 1306
Ağustos tarihi bulunmaktadır. 1509 ve
1514 yıllarında büyük depremden za­
rar görmüştür. Bunun üzerine II. Mu­
rad devrinde yeniden yaptırıldı. III. Se­
lim devrinde 1793’teki depremden ye­
niden yıkıldı ve Cebbarzâde Süleyman
Bey ve oğlu Abdülfettah Bey tarafın­
dan bugünkü şekline eriştirildi.
Sinan’ın dokuz kubbeli çatı örtüsü
yerine ahşap çatı örtüsü kullanılmış­
tır. Yapımı 1810 yılında tamamlanan
yapının minaresi 1905 yılında yapılmış­
tır,____________ ___ — -— —-------------
Emir Ahmed Camii, Emir Ahmed
tarafından mescit olarak 1595 yılında
yaptırılmış, yıkıldıktan sonra halk ta­
rafından bugünkü şekli verilmiştir.
Karakeçili Camii, Üçdutlar Mahal­
lesi’nde, 1595 yılında yaptırılmış, 1958
yılında ise bugünkü şeklini almıştır.
Abdıbey Camii, 1647 yılındaAbdul-
lah Bey tarafından yaptırılmış, yıkıldık­
tan sonra bugünkü betonarme şekli­
ni almıştır.
İsahalife Camii, 1595 yılında Isa
Halife adında bir şahıs tarafından ya­
pılmış, 1963 yılında yıkılmış halk ve
devlet katkısıyla yeniden yapılmıştır.
Ümithalife Camii, 1595 yılında ya­
pılmış, 1964’te onarılmıştır. Çorum’da
Pazar Sokağı'ndadır.
Hamid Camii, Hüseyinoğlu Rüs­
tem Bey tarafından 1561 yılında yap­
tırılmıştır.
Şehirde bulunandiğer camiler ise
şunlardır: Gülalibey Camii (1579), Te­
pecik Camii (1595), Sancaktar Camii
(1889) VelipaşaCam ii, Kellegöz Camii
(1908), Kulaksız Camii (1830), Battal
Camii (1916), Hıdırlık Camii, Bahçeli-
evler Camii, Alaca Eski Camii (1763),
Alaca Yeni Camii, Iskilip-Şeyh Muhid-
din Yavsi Camii, İskilip Büyük Camii
(1839), İskilip Yeni Camii, İskilip Hanö-
nü Camii, İskilip Tabakhane Camii (XV.
yüzyıl), Y arg ı-M ih rih atu n C am ii,
90
Osmancık-Koca Mehmed Paşa Camii. üç kişi Darende Kalesi yakınında şe­
Çorum’daki hamamlar erkek ve ka­ hit düşmüştür. Bu kişiler Hudeyde
dınlar için ayrı ayrı yapılmışlardır. Bun­ mevkiinde gömülüdürler. “Meşahir-i
lardan birkaçı şunlardır: Gülnür Hama­ Islâm ” adındaki eserde Hicret’in 100.
mı (1436), Ali Paşa Hamamı (Yeniha- yılında Ömer b. Abdülaziz devrinde, 83
mam), Paşa Hamamı (Taceddin Paşa yılında Abdullah b. Abdülmelik’in bu
Hamamı; 1487), Çavuş Hamamı (1595). yörede Rumlar’la savaşırken Tiranda
Çorum Kalesi’nin Selçuk mimari ve Malatya şehirlerini zaptettiği ve Ma­
özelliğini taşımasına rağmen ne za­ latya harap bir durumda olduğu için
man ve kim tarafından yapıldığı kesin­ halkının Tıranda’ya yerleştiği ve daha
likle bilinmemektedir. Evliya Çelebi sonra Rum eşkıyasının Tıranda'yı
Seyahatnâmesi'nde, Danişmendlilere tahrip ettikleri ve halkın Tıranda’dan
ait olduğu yazılmaktadır. Kale duvar­ tekrar Malatya’ya geri döndüğü yazı­
larındaki Rumca yazılar, kalenin Roma lıdır. Bugün Elsine-i Nasta Darende
veya Bizans çağında yapıldığını, daha halkının bir bölümü,Malatya’dan gel­
sonra Türkler tarafından yenilendiği­ mektedir.
ni göstermektedir. Kalenin asıl girişi Darende H. 150-200 yıllarında Ab-
kuzeyde olup, 2.70 x 3.10 metre boyut­ basîler’in egemenliği altına girdi. Ab­
larında üzeri kalın sac ile kaplanıp bü­ basi hükümdarı, Emir Ömer adlı bir ki­
yük çivilerle perçinleştirilmiştir. Kapı­ şiyi Malatya Valisi, Seyyid Battal Ga­
nın iki yanındaki odalardan biri kuman­ zi, amcası Haşan Gazi, babası Hüse­
dan odası, diğeri zindan olarak kulla­ yin Gazl’yi ordu kumandanlığı sıfatı ile
nılmıştır. bu yöreye gönderdi. Hüseyin Gazi Div­
İskilip Kalesi, 100 metre yükseklik­ riği Kalesi’nde gömülüdür. Haşan Ga­
te üç yanı sarp kayalık üzerinde, dört zi’nin türbesi ise, Darende Kalesi’nin
döşesinde burçları olan surlarla çev­ güneydoğusundadır. Seyyid Battal Ga­
rilidir. Kuzey kapısı girişi elverişli olup, zi’nin torunu Ahmed Danişmend, Nik­
güney cephede de bir kapısı vardır. İki sar’da bir hükümet kurmuş ve H. 360
gizli yoldan biri Büyük Cami, diğeri ise (970) yılında Darende’yi kendi mema-
Tabakhane Mahallesi’ne ulaşmaktadır. likine katmıştır. 600 yılında Selçuklu
Güney cephesinde biri düzgün oyul­ Türkleri, Divriği’yi başkent yaptılar ve
muş iki mağara vardır. Malatya ve Darende’yi kendi toprakları
Koyunbaba Köprüsü, 1486 yılında içine aldılar. Darende’nin Uluviran adlı
yapımına başlanmış, 1491 yılında ta­ mevkiini ‘‘Ovacık nahiyesi" unvanı ile
mamlanmıştır. 250 metre uzunluğun­ tesviye ettikleri eski beratlarda yazılı­
da, 7.5’ metre genişliğinde olan köp­ dır. Daha sonra Darende, Maraş hâki­
rünün 15 gözü bulunmaktadır. mi Zülkadirler’in eline geçti. 784 (1382)
Çorum Saat Kulesi, çarşı içinde yılında Mısır Kölemenleri burasını ve
bulunur ve 1894 yılında Beşiktaş Mu­ Divriği’yi istilâ ederek Darende’yi vila­
hafızı Yedi Sekiz Haşan Paşa’nın giri­ yet yaptılar (1382).
şimleriyle yapılmıştır. 27.50 metre yük­ Darende, Yıldırım Bayezid devrin­
sekliğinde ve her köşesi 2.10 metre de OsmanlIlar, Zülkadiriyeler ve Köle­
uzunluğunda, 5.30 metre çapında bir menler arasında elden ele geçti (1392)
sekizgen üzerine oturmaktadır. Kule­ ve Yavuz Sultan Selim’in sadrazamla­
nin gövde çapı 3.90 metre olup, 24 kö­ rından Sinan Paşa ve Şehsuvaroğulla-
şeli çokgendir. Kuleye 81 basamaklı rı, Mısır seferinde, Darende ve Elbis­
döner merdivenle çıkılır. tan’ı Osmanlı Devleti’ne kattı.
Evliya Çelebi, “Seyahatnâme"sin-'
de, Darende, Kayseri ve Niğde halkı­
nın bir bölümünün Orhan Gazi’nin Bur-
sa’yı fethine katıldıkları (1329), Darne-
de halkını bir bölümünün Bursa’ya is­
ÇÜRÜKSU kan ettirildiği yazılıdır.
Osmanlı döneminde, Hüdavendi- Osmanlı devrinde Darende’de bir­
gâr (Bursa) vilayetinin Karahisar San- çok ümare ve vüzera yetişmiştir. Şeyh
cağı’nda ve vilayetin güneybatısın­ Hamid’in soyundanÂbidln Paşa, Da­
da, Konya ile Aydın vilayetlerinin sınır­ rende’nin Hacılar Mahallesi’nde Dir kâr­
larına yakın bir gölün kenarında yer gir köprü (1756), Hacışeref mekviinde
alan küçük bir şehirdi. bir cami inşa ettirmiş, atası Şeyh Ha­
mid’in camiine bir minare ekletmiştir.
Darendeli Kör Hüseyin Paşa’nın ke­
merlerinin ittisaline mükemmel bir ke­
mer ve peykler yaptırmış, ayrıca çarşı
içinde bir bedesten, köşk, Hacışeref
civarında medrese vardır. Ancak tümü
DAREN DE (Eski adları: Tıryan- harap olmuştur. Aynı aileden ve Da­
dafil / Otuz Yapraklı Gül, Tiranda, De­ rende’de Sadrazam Mühmed Paşa’nın
rende). yaptırdığı medresede müderris olan
"Tarih-i Büiden" adlı tarihte anlatıl­ Şeyh Salih Efendi’ninŞeyhhamid Ca-
dığına göre Hz. Ömer zamanında, es- m ii’nden yarım saat uzaklıkta, Tohma
haptan Ebu Ubeyde, serasker olarak Nehri’nin mecrası yöresinde, örtme
Maraş’ı fethettiği zaman eshaptan Ha- şeklinde bir mağaranın altında çileha-
lid b. Veiid Elbistan ve civarında olan nesi vardır. Çilehane, Cumhuriyet’ten
kalelerin fetihlerine gönderilmiş, Hic­ önce ziyaretgâh olarak kullanılmaktay­
ret’in 20. yılında Elbistan ve Darende dı. 1252 yılında ölen Şeyh İbrahim Ta­
kale ve şehirleri fethedilmiş, eshaptan ceddin Veli’nin mezarı Zaviye Mahal­
lesi’ndedir. Aynı mahallede bir de
mescit yaptırmıştır. Baladan Bey’in da­
madı Abdurrahman Erzlnanî, 1487 yı­
lında ölmüş ve Balaban nahiyesine gö­
mülmüştür. Balabanlar’dan Ebubekir
b. Haşan b. Abdurrahman, mezarının
üzerine mükemmel bir kârgir türbe
yaptırmıştır (1591).
1878 yılında Darende halkı, eski şe­
hirdeki evlerini tahrip ederek, bahçe
damlarına ikamet etmeye başlamışlar­
dır.
XIX. yüzyıl sonunda Sivas vilayeti­
ne bağlı kaza olan Darende, Sivas Mer­
kez Sancağı’mn güneydoğusunda yer
alırdı. 6 nahiyesi, 20 köyü vardı. Top­
lam nüfusu, kaza merkezi dahil olmak
üzere 27 bin 163 kişi idî. Bu yüzyılın
sonunda Darende'de 831 öğrencili 34
okul bulunmakta idi.
İlçenin eski eserleri, hanlar, ha­
mamlar, medreseler ve güzel bir kü­
tüphanedir. Bu kütüphane, birca-
mi ve medrese ile birlikte 1896 yılın­
da onarılmıştır. Yörede daha önce bir­
çok şehir kurulmuş, inşa edilen med­
reseler, camiler ve bedesten harap du­
ruma gelmiş ve bunların bulunduğu DENİZLİ: Pamukkale yakınında kale (XIX. yüzyıl başlan).
bölge "Eskişehir" adı ile anılmaya baş­
lamıştır. si üzerine Germiyanoğulları, Ladik’i 1883 yılında (13 Şubat) Mutasarrıf­
İlçedeki cami ve mescitlerin baş- ele geçirdi. Selçuklu Sultanı kuvvetli lık haline getirilen Denizli'ye 15 Ağus­
lıcaları; Şeyhhamidveli, Hacımüşerref, bir ordu yollayarak Ladik’i tekrar Sel­ tos 1888’de Garbî Karaağaç kazası da
Yeni Ulu, Çarşı ve Mehmed paşa cami­ çuklu Beyliği’ne bağladı. 1365 yılında katıldı. Sancak toplam nüfusu 1894 sa­
leridir, Mescitler ise, Baytar, Cizmir, burası, yeniden Germiyanoğulları ege­ yımına göre 213 bin 987 kişiydi.
Yusufbey, Dane Kale, Taceddin, Mey­ menliğine geçti. Sancakta, altısı ortaokul, onaltısı
dan, Tahtalı, Hayriye, Kihdır, Kalazlar XIV. yüzyıl sonlarında Germiyano-ilkokul düzeyinde, 1765 erkek, 140 kız
adları ile anılırlar. Kale Mescidi’nin bir ğulları arazisinin tümünü Osmanlı ma­ öğrencinin devam ettiği yirmi iki okul
adı da “Köprü Gözü Mescidi”dir. lına katan Yıldırım Bayezid, 1390 yılın­ vardı.
İlçedeki medreselerin başlıcaları; da Denizli’yi de zapdettiyse de, Anka­ İzmir - Aydın demiryolu (yapımı:
Şeyhhamidveli, Mehmedpaşa, Abidin- ra Muhaberesi’nden sonra Batı Ana­ 1889), sancak merkezini 80 kilometre
paşa, Hatuniye Camii Kebiri, Hacıhü- dolu’ya gelen Timur, burada bir süre uzunluğunda, batıdan doğuya uzanan
seyinpaşa, Kale, Yeni Cami, Yusuf Pa­ kaldı (1402) ve bu bölgeyi yeniden Ger- bir doğrultuda katederdi. Sancağın ge­
şa medreseleridir. Ancak bugün bun­ miyanoğulları’na verdi. lişen bir sanayi kolu, merkezde yoğun­
lar harap olmuştur. Varlıklarını ko­ Ladik, Germiyanoğlu Süleyman laşan değirmencilikle, su depoları ile
ruyabilen medreseler ise şunlardır: Şah yönetiminde iken Osmanlı Devleti çalışan 60 çift değirmen taşı vardı,
“Şeyhhamidiveli Camii ve Medresesi”, günden güne kuvvetlenip sınırlarını XIX. yüzyılın sonlarında şehirde,
“Mehmedpaşa Camii ve Medresesi.” genişletiyordu. Süleyman Şah er geç hükümet konağı, kışla ve askeri depo­
Şeyhhamidveli Medresesi’nin ba­ OsmanlIlar tarafından gelecek tehlike­ nun yanı sıra, 20 medrese binası, 6 tek­
nisi, Soğu Oğulları’ndan Müftü Hacı yi sezerek kendini güvenlik altına al­ ke, 4 kârgir cami, 20 ahşap mescit, bir
Mahmud Efendi olup, Şeyhülislâm Ka­ mak için önlemler aradı. Kızı Devlet Ortodoks Rum kilisesi (yapımı: 1858),
ra Halil Efendi’nin öğrencisidir. Hatun’u, I. Murad’ın oğlu Şehzade Ba- bir Gregoryen Ermeni kilisesi, 3 bin
Darende, bugün Doğu Anadolu yezid’e vererek akrabalık kurdu. Kızı­ 300 ev, duvarlarla bir çarşı vardı. Mev­
Bölgesi’nde .Yukarı Fırat bölümünde, na çeyiz olarak verdiği yerler arasında cut idadi mekteplerden biri 1900 yılın­
Malatya iline bağlı ilçe merkezidir. Ladik de vardı. 1428 yılında, tüm Ger- da onarılmış, rüşdiye mekteplerinden
miyan ülkesi ile birlikte Osmanlı Dev­ biri ise 1873 yılında öğretim e açılmış­
leti’ne bağlandı. tır. Ayrıca m evcut hüküm et konağı av­
XVII. yüzyılda Denizli bir liva olma­lusuna 1902 yılında adliye dairesi in­
yıp, Kütahya Sancağı’na bağlı bir ka­ şa edilmiştir.
za durumuna düştü. XVIII. yüzyıl başın­ Kurtuluş Savaşı’nda, Yunan cephe­
DENİZLİ (Eski adları: Leadice- da (1702/703) Denizli bir söylentiye gö­ si Nazilli’ye kadar gelmesine rağmen
ia, Lazkiye, Ladik, Donguziu, Tonguz- re, 12 bin kişinin ölümüne sebep olan Denizli, düşman istilasına uğramadı.
luk, Dengizli). şiddetli bir depremin tahribatına uğra­ Denizli’nin işgal altında olmaması,
Verimli topraklara sahip olan De­ dı. Denizli’ye ait bilgi veren eserle­ Ege’de Kuvayı Milliye teşkilâtı ve cep­
nizli ili tarihi, Anadolu tarihi kadar rin çoğu, Denizli halkının, depremden hesinin kurulmasını sağlamış ve des­
renkli ve eskidir. Milattan önceki ve sonra harap olan şehri terkedip, kale tek olmuştur.
sonraki çağlarda önemli bir yerleş­ dışındaki bağ ve bahçeler arasında ev­ Denizli ili ve civarında Hellenistik
me alanı ve uygarlık yeri olmuştur. Da­ lerini inşa ettiklerinden söz eder. döneme ait pekçok orkeolojik kalıntı
ha sonraları, Denizli toprakları Anado­ XIX. yüzyılın sonunda İzmir vilaye­ bulunmaktadır. Bunların bazıları daha
lu’ya yerleşen Hitit, Frigyalılar ve Lid- tine bağlı bir sancak durumundaydı. sonraki Roma ve Bizans devirlerinde
yalılar zamanında uygarlık merkezi ol­ Sancak, İdarî bakımdan altı kaza ve bir de kullanılmıştır.
duğu gibi bu durumunu Romalılar dev­ nahiyeye ayrılırdı ve toplam 385 köyü Bunlardan en önemlisi “Hierapo-
rinde de korumuştur. vardı. Sancak, sancağın ve merkez - lis”, 17kilometrelikasfalt bir yol ile De­
X III. yüzyıl sonunda Denizli, Sel­ kazanın yönetiminden sorumlu bir mu­ nizli’ye bağlı bulunan antik şehir ka­
çuklu veziri Sahib Ata’nın oğullarına tasarrıf, kazaların yönetiminden so­ lıntısıdır. Çürüksu Ovası’ndan 100
verilerek bir süre bunların elinde kal­ rumlu beş kaymakam ve dört nahiye metre kadar yüksekte bulunan kuzeyi
dı. Sahib Ata’nın vezirlikten azledilme­ müdürü tarafından yönetilirdi. Büyük ÇökeSez Dağı ile kapalı bulunan

91
bir düzlük üzerindedir. Bugün bu böl­ 1252 tarihlerineait mezartaşları mev­ tir. Önceleri iki katlı olarak yapılan bi­
ge Pamukkale olarak adlandırılmakta­ cuttur. nanın ikinci ve üst katı yıkılmıştır.
dır. Hierapolis’in burada kurulmasının Denizli ilinde Selçuklular'dan ve Çardak Han-Abat Kervansarayı, ilin
sebebi dünyaca tanınan şifalı Pamuk­ Osmanlılar’dan kalma dört önemli ca­ Çardak ilçesi yakınlarında olup Sel­
kale Suyu’nun varlığıdır. Makedonya mi vardır. çuklular devrinde yapılmıştır. Sanat iti­
egemenliği sırasında bugünkü şehir Dedeköy Camii, Selçuklular zama­ bariyle Akhan Kervansarayına benzer.
çekirdeğinin atılmış olduğu, daha son­ nında yapılmış bir eserdir. Çal ilçesi­ Bölme kemerlerinde balık, öküz ve in­
raları Bergama Kralı II. Evmenes tarafın­ ne bağlı Dedeköy’de bulunan bu cami, san gibi çeşitli kabartma figürler var­
dan M .0 .190 yılında kurulduğu ve şeh­ bugün harap bir haldedir. dır. Bu kabartmaların Roma şehir ha­
re Mysia Kralı Telefos’un karısı güzel Eski Pazaryeri Camii, Osmanlı dev­ rabelerinden getirilip hana yerleştiril­
Hiera’ya izafeten Hierapolis denildiği rinde yapılmıştır.Çalilçesine bağlı Be- diği anlaşılmıştır. Kervansaray, I. Ala-
anlaşılmaktadır. Kutsal şehir anlamı­ kili bucağı yolu yakınındadır. _____ eddin Keykubad zamanında, 1299 yı­
na geien bu ilk şehir, sonraları deprem İl. Murad devrinde yaptırılan Murad lında Esedüddin Ayaz adında tanınmış
sebebiyle yıkılmıştır. Şehir en güzel Camii, bugün Honaz kasabasında, ha­ bir zengin tarafından yaptırılmıştır.
şekilde Romalılarca yapılmıştır. XIX. rap durumdadır. Denizli ilinde eski dönemlerde ya­
yüzyıl sonunda ve günümüze kadar ya­ Selçuklular zamanında, Çivril ilçe­ pılan sadece bir köprü bulunmaktadır.
pılan kazılarda şehirdeki anıtlar arasın­ sinde yaptırılmış olan Şerbanşah Ca­ Ahmetli Köprüsü diye bilinen bu köp­
da Roma devrine ait hamamlar, sütun­ mii (Savran Camii), bugün ibadete açık rü, Sarayköy ilçesine 15 km. uzaklık­
lu cadde, bazilika, çeşme binası, Apol- durumdadır. tadır. Romalılar zamanında İnşa edil­
lon Tapınağı, Yunanlılardan kalma ti­ D e n iz li’nin sosyol hayatında miştir. Yıkık haldeki köprünün ayakları
yatro, kemerler ve yine Roma devrin­ önemli yer işgal eden imaretlerin en hâlâ görülmektedir.
den kalma bir çevreye yayılan yüzler­ idealini inanç Bey kurmuştur. İnanç İlin kültür hayatını büyük ölçüde
ce lahitten ibaret bir Nekropol bulun­ Bey imareti yalnız misafir, fakir ve aciz­ etkileyen medreselerden günümüze
maktadır. lere yemek dağıtan bir aşevi değil, aynı gelen kalmamıştır. Ancak il merkezi
Denizli ilinde Selçuklular ve Os­ zamanda cami, medrese, hastahane, Pelitlibağ Mahallesi’ndeki Musa Efen­
manlIlar zamanından kalma çok sayı­ darülkura, kütüphane gibi kültür tesis­ di ve Hadimî Ahmed Efendi medrese­
da eser vardır. Konya Selçuklu Sulta­ lerini de içine alan bir külliye idi. leri ile, Musa Mahallesi’ndeki Şirvan­
nı Keykubad’ın oğlu Keyhüsrev zama- Denizli ilinde önemli olabilecek iki lı Şeyh Medresesi en çok sözü edilen­
nındna Denizli’de birtakım imar işleri kervansaray bulunmaktadır. ler arasındadır. Değirmenönü Mahal­
yapıldı. Burada yapılan ilk imar hare­ Akhan Kervansarayı, il merkezine 8 lesi’nde Abdullah Efendi tarafından
keti, kale onarımıdır. Onarımın, 1236 - kilometre uzaklıktadır. Denizli - Afyon 1799 yılında bir medrese yaptırılarak
1246 yılları arasında, Keyhüsrev zama­ - Ankara devlet karayolu üzerindedir. bir müderris atanmıştır.
nında yapıldığı, bugün mevcut kırık bir 1300 yılı ortalarında, Selçuklular zama­ Denizli ilinde bütün eski Türk şe­
kitabeden anlaşılmaktadır. nında Abdullahoğlu Seyfeddin Kara- hirlerinde olduğu gibi, birçok türbe bu­
Denizli’nin büyük mezarlığı, şehrin sungur’un emriyle yapılmıştır. Kervan­ lunmaktadır. Bu türbelerin en önem­
Türkler tarafından fethedildiği dönem­ sarayın doğu yüzü beyaz mermerle lileri şunlardır: Abdi Beg Sultan Tür­
den kalma eski bir mezarlıktı. 1242 - kaplı olduğundan Akhan adı verilmiş­ besi, Ahi Sinan Türbesi, Fatma Yıldız
92
 DERSİM VİLÂYETİ
ZARUK
PULUR (OVACIK)
HAYDARAN (RUŞNEK)
y İ®
o
j ^ H A V K İS /
KERMİL

O ELGAZİ

CERPAZİN,
(BALKAN)

NAZİMİYE

BAŞVARTENİK
o v

HOZAT
(DERSİM) MOHİNDİ
TÜRÜSMEK MAZKİRD
U ŞEKERİK
KERMİLİ
i

PERİ KAZASI
ŞIVAK (ETKER)

VASKOVAN
PERTEK jC 'j o
ü'V o VASKERD

Hanım Türbesi, Mahmud Gazi Türbe­ Anadolu’dauygulanmakistenmesi üze­ manlarında başkaldırdılar. Beylerin
si, Mehmed Gazi Türbesi (1210 yılın­ rine, Erzurum vilayetinden ayrılarak ay­ devlete karşı görev yükümlülükleri de,
da Denizli’nin fethi sırasında şehit rı bir il haline getirildi (1845). Daha son­ bağlılıkları kadar zayıftı. Bunlardan
olan Uç Beyi Mehmed Gazi’ye aittir), ra 7 Razaman 1267 (6 Temmuz 1851) vergi toplamak, asker almak hemen
Server Gazi Türbesi (1210 yılında De­ tarih ve 7106 sayılı 7106 sayılı Meclis-i hemen olanaksızdı.
nizli'nin fethi sırasında şehit olan Ser­Vâlâ kararıyla Harput’a bağlandı. Ar­ Tanzimattan sonra Dersim, Erzu­
ver Gazi’ye aittir), Üçler Türbesi, Yata­dından da Dersim kazalarında nüfus rum vilayetinden ayrılarak, bir il hali­
ğan Baba Türbesi, Yediler Türbesi, sayımı ve diğer sayımlar için emir çı­ ne getirilince (1845), şeyhlik, ocaklık
1902 ve 1905 yıllarında Denizli’de karıldı (1867). Merkezi Hasat olan san­ ve ağalık düzenine bağlı olan bölge
Germiyancğulları’ndan kalma Çifte cakta merkez kazasından başka, Çar- halkı, yeni düzene karşı direndi. Bu di­
Hamam’ın varlığı ve onarıldığı, 1908 yı­ sancak, Çemişgezek, Kızılkilise kaza­ renmeler uzun bir çatışmadan sonra
lında ise yeniden yapıldığı bilinmek­ sı vardı. Sancakların vilayet haline ko­ kırıldı. Dersim halkının silahlarını top­
tedir. nulmasıyla bir süre için vilayet haline lamak için 1000 kadar muvazzaf aske­
getirildi (1880). Sonradan tekrar Mamu- ri,' derbend ve yolları kapamak için 400
retülâziz vilayeti içine alındı, nefer-i âm asker görevlendirildi. Beş
1930’da tekrar il haline getirilen ay süren bu askerlerin görevleri hita­
Dersim’in yerine Tunceli adlı vilayet mında maaş ve masrafları olan 3 bin
kuruldu. Sancak halindeyken Pire Kar- kese altın, hükümet emriyle ödendi
DERSİM yesi’ne Protestan cemaatına mahsus (1851). 1862’de Mamuretülâziz (Elâzığ)
Bölgenin dağlık doğası yüzünden bir kilise yaptırılmış (1893), Sultan vilayetinin kurulmasından sonra Der­
hemen bütün devirler boyunca, Urar- Mahmud tarafından da iki camiin ona- sim, bu vilayetin bir sancağı haline ge­
tu, Asur, Pers, Roma, Bizans, Sasanî, rımı tam amlatılmıştır (1899). tirildi. Bu kez de şeyhler, ağalar ve eş­
Arap ve Selçuklu yönetiminde kalmış­ XIX. yüzyılın ikinci yarısı ile XX. raf, devlet otoritesinin bölgede yerleş­
tır. Hıristiyanlar döneminde ve Müslü­ yüzyılın ilk yarısı arasında Dersim’de- mesine karşı koydu. Bu sebeple Der­
man hâkimiyetinde resmi mezhepler­ ki boyların çeşitli yollardan patlak ve­ sim isyanları yeniden başladı. Uzun
den sapan dinî toplumlar, devlete kar­ ren isyanları meydana gelmiştir. Os­ süren bu isyan geçici de olsa 1885 yı­
şı direnen âsi aşiretler burada barın­ m a n lI imparatorluğu devrinde Dersim lında bastırılabildi. II. Abdülhamid
mışlar; fırsat buldukça çevredeki yol­ bölgesi daima birtakım ayrıcalıklara devrinde buraya müfrezeler, heyetler
ları keserek kasabalara saldırmışlardır. sahipti. XVI. yüzyılda imparatorluğa gönderilerek ve âsileri yola getirmek
Türkler’in bölgeye girmeleri Malaz­ katılınca bölge aşiret reisleri, yurtluk amacıyla içlerinden Hamidiye alayla­
girt Savaşı’ndan (1071) biraz önceye ve ocaklık suretiyle azil ve nasb kabul rı oluşturarak geçici bir sükûn elde
rastlar. Dersim’e yerleşmiş Türk boyla-ı edilmez şekilde aşiret sancak beyleri edilmeye çalışıldı. 1907 yılında geniş
rı arasında Yıva, Ağaçeri, Çavundurur, olarak tanındılar, hatta bazıları “Hükü­ çaplı bir isyan hareketi başladı. II.
Döğer, Çepni ve Eymirler bulunmakta­ met’’ deyimiyle sahip oldukları bölgeyi Meşrutiyet’in ilânı ile bu ayaklanma da
dır. XVİ.yüzyıldaOsmanlı egemenliğine mülkiyet üzere zapt ve tasarruf ettiler. geçici olarak son buldu. Daha sonra
giren Dersim, Diyarbekir Beyliği’ne Bu yüzden devletin güçlü zamanların­ yöredeki aşiretlerin isyanı devam et­
bağlı bir sancaktı. Tanzimat’ın Doğu da otoriteye boyun eğerken, zayıf za­ ti, 1916,1925 ve 1930 isyanları dabas-

93
tırıldı ve 1936 yılından sonra bölgenin
Kalkındırılması işine hız verildi. Müfet­
tiş General Abdullah Alpdoğan, bölge­
nin kalkınması için büyük çaba harca­
dı. Dersim halkı yerli şeyh ve ağaların
nüfus ve etkilerinden bir dereceye ka­
dar kurtarılmış oldu.

DİVRİĞİ (Eski adları: Apbrike,

Nicopolis, Tephrice, Tâphrik-Ğ, Tefrike,
Ebrik, Madınat al-Biyalika, Divkik, Liv-
riki, Divrik).
Hititler devrinde önemii bir yerle­
şim merkezi olduğu bilinen şehrin
Mithridat’ı yenen Pompeus tarafından
kurulmuş Nikopolis’in yerine kaim ol­
duğuna dair ileri sürülen söylentiler
asılsızdır. Nikopolis’in çok daha ku­
zeyde, bugünkü Su-Şehri (Enderes) yö­
resinde bulunduğu tespit edilmiştir.
Bununla beraber, Bizans devrinde
"Tephrice" (Tefrike) denilen bu şehrin,
buna benzer bir ad taşıyan kadim bir
çağ beldesi yerine kaim olmuş bulun­
ması şüphesiz gibidir ve bu beldenin
adı, Grimme tarafından, Hitit aslına ir­
ca edilmektedir.
VII. yüzyıl başında Sasanilerin is­
tilasına uğrayan ve bunların Heraklei-
os tarafından yenilmelerinden sonra,
çok geçmeden Arap ordularının saldı­
rısına ve Malatya, Maraş ve Samsad gi­
bi merkezlere yerleştirilen askeri ko­
lonilerden gelen akınlara hedef oldu.
Malazgirt Savaşı ile Türk egemen­
liğine giren Divriği, 1072 yılında Men-
gücük Gazi’ye verildi ve Kayı, Bayat,
Karaevli, Akevli gibi Oğuz boylarının
yerleşme merkezi oldu. 1142 yılında
Mengücük Gazi’nin oğlu Ishak’ın ölü­
mü ile ikiye ayrılan Mengücük Beyli­
ği, Divriği kolu Süleyman Bey tarafın­
dan kuruldu. Bu beylik bir yandan kül­ DİVRİGİ: Ulucami II. kapısı.
türel gelişme içerisinde iken, öte yan­
dan Anadolu Selçuklu Sultanlığı’na Divriği arasında yenilgiye uğratıp öl­ lına (1516) kadar sürmüştür.
bağlı olarak Hıristiyanlara karşı savaş­ dürmesinden sonra yöreyi egemenli­ I. Selim devrinde Osmanlı mülkü
lara da katılmaktaydı. Bu devirde Ah­ ğine alan Osmanlı Beyi Yıldırım Baye­ ne katılan Divriği, Sivas eyaleiine bağ
med Şah tarafından yaptırılan Ulu Ca­ zid, Divriği Kalesi’ni de Mısırlı Vali İb­ lan an bir sancak merkezi oldu ve da
mi ile Turan Mellk’in yaptırdığı Darüş- rahim Şuhri’nin oğlundan teslim aldı. ha sonra kazaya çevrildi. Düzenin sağ
şifa, Mengücüklerin kültürel gelişme­ Ancak 1401’de Timur’a karşı Memluk landığı yıllarda Divriği, Harput’a Arap
lerinin en güzel örneklerindendir. İmparatorluğu ile anlaşma yaparken kir üzerinden Zara’ya ve Karadeniz kı
Divriği’deki son Mengücük Beyi bu kaleyi yine onlara bırakmak zorun­ yılarına bağlanan yol üzerinde bir mer
Salih’e ait olan kitabede 1252 tarihi da kaldı. Günümüzde Divriği’de mev­ hale rolü oynardı. XVII. ve XVIII. yüz­
vardır. Bu tarihten dokuz yıl önce Ana­ cut bulunan ve 1470 veya 1489 tarihli yılda devlet nüfuzunun zayıflaması,
dolu Selçuklu Sultanlığı Moğol baskısı bir kitabeyi içeren türbede Memluk esasen mevkii itibariyle soyutlanma­
altında eski gücünü yitirmişti ve İlhanlı Sultanı Sayf ai-Din Kayıtbay’ın adını ta­ ya eğilimli bulunan Divriği yöresini,
Hakanı Abaka Han, 1277’de Baybars’a şıyan ve onun devrinde burada bulu­ Ortaçağ'da olduğu gibi fiilen mahallî
karşı yaptığı seferde kent Mengücük- nan bir Mısır Valisi gömülüdür ve bu­ sergerdelerin hükmü altında bıraktı ve
lülerin egemenliğinde değildi. nun yanında da, sonradan inşa veya ih­ şehrin geleceği, buniarın kuvvetlerine
Divriği halkı tarafından büyük say­ ya edilen ve halk tarafından Kantaban ve komşuları ile iyi geçinip geçinme­
gı ile karşılanan Abaka Han, buna rağ­ Camii diye adlandırılan bir cami var­ melerine göre değişik safhalar göster­
men stratejik değeri çok büyük olan dır. Mısır egemenliği sırasında Divri­ di. XVII. yüzyıldan XIX. yüzyıla kadar
Divriği Kalesi’nin yaktırılmasın) istedi. ği, Halep eyaletine bağlı ve az önemli sergerdelerin Divriği’deki eylem ve ha­
Şehir 1301 yılında, son Selçuklu Hü­ bir ileri karakol rolünü oynamış, XV. reketlerini şu şekilde sıralayabiliriz:
kümdarı İli. Keykubat’ın akıncıları ta­ yüzyılın ikinci yarısında Uzun Haşan’- 1697 yılında Cihanbeğli, Keleçorlu, Şa-
rafından yağmalandı. ın savaşlarında ve XVI. yüzyNın başın­ matorlu aşiretleri oymakları Divriği
Anadolu’daki Türk beyliğinin dağıl­ da Şah İsmail’e mensup kuvvetlerin toprağında yurt tutma amacıyla şehir­
mış olduğu bu dönemde Sivas’ın Eret- hareketleri sırasında, mevkiinin sapa- de birçok eylem sürdürmüşler, vatan­
na Oğulları, Divriği’nin de Mısır- lığı yüzünden, saldırılardan masun kal­ daşların topraklarını ve mallarını gas-
Memluk egemenliğine girdiği görülür. mıştır. Divriği’de Mısır egemenliğinin betmişler, 1840 yılında Mahalli Meclis
Kara Yülük Osman’ın 1398 yılında Si­ ne zaman sona erdiği iyi bilinmiyorsa açılmasına ilişkin Sadaret Yasası ile
vas Sultanı Kadı Burhaneddin’i Zara- da, bu egemenlik Mercidabık Zaferi yı­ Padişah tarafından onaylanmış, bun­
94
 dan sonra Akçadağlı çetelerin kan da­
vası bahaneleri ile Divriği köylerini ba­
sarak mal yağmalamış ve kan dökmüş­
ler, Sivas Beylerbeyi Çapanzade Ah­
med Paşa, Divriği halkından zorla pa-
ra toplanmış, Dalyanlu, Umranlu, Rum-
yanlu Cemaatleri, Divriği köylerindeki
eşkiyalık ve cinayetlerinden ötürü, ya­
kalanarak Besni mahkemelerinde yar­
gılanmışlar (1765), Divriği derebeyleri
arasındaki mücadeleyle ilgili olarak
Memiş Paşa’nın oğlu Osman Bey,
Kangal subaşısı Haşan Ağa’yı öldür­
müş (1744), Malikâne Mutasarrıfı Os­
man Ağa, reayaya sürekli baskı ve zu­
lümlerde bulunmuş (1765), Karamah-
mudoğlu Mehmed adlı kişi, halka zu­
lümlerinden dolayı, yakalanarak idamı
emredilmiştir (1854).
XIX. yüzyılın ilk yarısında merke­
zin nüfuzu yeniden kurulunca, şehrin
önemi büsbütün kaybolmuş, bu kez
Divriği yöresi, Dersim Dağları’ndan ka­
çan eşkıyanın saldırılarına uğramıştır.
Bunun üzerine, kaza halkı, şehri terket-
mek zorunda kalmıştır. Nitekim XIX.
yüzyıl sonlarında kaza merkez nüfusu­
nun 5 bin 600 oluşu, bunu doğrula­
m aktadır_________
XIX. yüzyılın sonunda Divriği kaza­
sı, Sivas Merkez Sancağı’nın doğusun­
da yer alırdı. İdarî bölünüşü açısından
9 nahiye ve 125 köye sahipti. Merkez
kaza ile birlikte toplam nüfusu 48 bin
907 kişi idi (1890).
Bugün ilçede ayakta duran Mengü-
cükoğulları’na ait önemli yapılar şun­
lardır:
Kale Camii (Hisar Camii); Bir Men-
gücüklü yapısı olan ve Süleymanoğlu
Şehinşah tarafından mimar Maragalı
Firuzoğlu H a sa n ’a yap tırılan
(1180-1181) eşer, uzun, dikdörtgen bi­
çimindedir. Üç nefli olup biraz daha
geniş olan orta nef, kıbleye dikey uza­
nan bir tonozla, yan nefler dörder pan-
datif kubbe ile örtülüdür. Portal keme­
rinin üstünde uzanan iki satırlık çiçekli
kûfî kitabesi vardır. Bugün ağaç oyma
minberi çeşitli nedenlerle yok edilmiş,
yalnız minberin yan tarafından bazı
geçmelerle kapı sövesinden bir parça
ve eksik olarak kitabesi kalmıştır.
Aşağı Hamam (Hamam-ı Süfiâ, Acı
Hamam, Kayaoğiu Hamamı); Ulu Ca­
mi ve dolaylarındaki eski yerleşme ye­
rine göre biraz batıda ve uzaktadır. XII.
yüzyılda yapılmış, 1667’de onarılmış­
tır.
BekirÇavuş Hamamı, UluCami ile
beraber Ahmed Şah tarafından XIII.
yüzyılda yapılmıştır.
Burma Han Kervansarayı, Divriği-
Erzincan yolunda, Mengücükler döne­
minden kaldığı sanılmaktadır. IV. Mu­
rad tarafından onartılan kervansarayın
XIII. veya XIV. yüzyılda yapıldığı tah­
min edilmektedir. IV. Murad’ın Revan
Seferi’ne giderken burada gecelediği
söylenmektedir.
Dumluca Hanı (Dibiihan): Kasaba­
nın güneybatısında yer alır ve Dumlu­
ca köyündedir. XIII. yüzyıl sonları ile'
XV. yüzyıl başları arasında tarihlenen
han, dikdörtgen planlıdır.
Pamuk Hanı, Divriği’nin 5 kilomet­
re kuzeybatısında, Demirdağ istasyo­
nu yakınında, küçük bir tepenin üze­
rinde bulunur. XIII. yüzyıl sonları ile
XV. yüzyıl başları arasında tarihlenir.
Divriği Kalesi, ilin kuzeyinde, Çal-
tı Irmağı’na bakan kayalığın üzerinde
bulunur ve Mengücükoğuiları’ndan
Süleyman Şah oğlu Ahmed Şah tara­
fından 1236-37 yılları arasında yaptırıl­
mıştır. Yaklaşık ölçülerle, dış kalenin
sur uzunluğu 1 kilometre kadar olup,
iç kalenin iyice yıkılmış bulunan sur­
ları ile bu uzunluk 1.5 kilometreye
ulaşmaktadır. Kalede bulunan en
önemli yapı, Kale Camii'dir.
Ulu Cami ve Darüşşifası (Ahmed-
şah Camii ve Meiiketuran Dârüşşifa-
sı Medresesi): Yapı topluluğundan I.
Keykubad zamanında Mengücük Be­
yi Süleyman Şah oğlu Ahmedşah ta­
rafından 1228 yılında yaptırılan camii
ve aynı yıl karısı Erzincan Emiri Fah­
reddin Behram Şah’ın kızı Melike Tu­
ran tarafından inşaa ettirilen Dârüşşi-
fa ile kendilerine ait türbeden oluşur.
Cami ile ona bitişik darüşşifaların bir­
likte meydana getirdiği dikdörtgen
planlı yapı bloku, Divriği Kalesi'nin bu­
lunduğu kayalık tepenin güneybatı ya­
macında, eğimli bir arazide, kısmen
hafriyat, kısmen doldurma suretiyle
tesviye edilmiş yapay bir düzlükte in­
şa edilmiştir. Bugün şehir içinde ca­
mie eğimli rampa halindeki kavisli
bir toprak yoldan, güney-batı yönden
gelinmekte ve caminin sadece batı ka­
pısı kullanılmaktadır. Minaresi cami­
nin, kuzeybatı köşesinde yapılan silin-
dirik bir payandanın üzerinde ve taba­
nı ile pabuç bölümü cami duvarına bi­
tişik olarak inşa edilmiştir.
Caminin kıble doğrultusunda uza­
nan ve her biri dörder desteğe oturtul­
muş, dört sıra kemer dizisi ile beş şa­
hına ayrılmış olan harimi, muntazam
bir dikdörtgen sahayı kaplamaktadır.
Yapının üstü tonozlu veya kubbeli yir­
mi beş bölümden meydana gelen bir
örtü sistemiyle kapatılmıştır. Orta şa­
hın da mihrap nişinin önündeki bölüm
ile merkezi bölüm birer kubbe ile ör­
tülmüş olup, yan kapılar (b iti kapısı)
orta şahının merkezi bölümünden ge­
çen ve diğeri ile kesişen bir eksen üze­
rine yerleştirilmiştir.
Caminin, kuzey cephedeki cümle
kapısı, Anadolu Türk sanatının benzer­
siz bir örneğidir. Kenarı profilli bir taş
sahanlık ile dış çevre zemininden yük­
seltilen kapı kütlesi, dışarıdan çok içe­
riye doğru çıkıntı yapacak şekilde du­
varlara bağlanmıştır. Sahanlık profili,
kapı çıkıntısının yanlarında geriye dö­
nerek kapının duvarla birleştiği köşe­
lerden itibaren yükselmekte, tepede
tekrar ileri kıvrılarak, ince bir silme
profili ile cephenin son kademesini
meydana getirmektedir. Sahanlığın bu
silindirik profili, kapı kütlesinin duvar­
la birleştiği köşelerde ve sahanlık se­
viyesinin biraz üstünden itibaren ucu­
ca birleştirilmiş, kabartma sekizgen
yıldız motifleriyle süslenmiştir. Kapı
kaidesinin üzerinden itibaren yükse­
len ve iri mukarnaslarla süslü başlık­
lardan sonra bir sütunce demeti hali­
ni alan köşe sütunceleri, cephe yük­
sekliğinin üçte ikisi seviyesinde basit
bir kordon biçimine girdikten sonra
cephenin üst çerçeve sınırını tayin et­
mektedir. Bu köşe süslemelerinin iç
kenarında yer alan iki şerit kapı cep­
hesinin asıl tezyinat kuşaklarını oluş­
turmaktadır. Dıştaki ince kuşağın üze­
ri, zemini bitkisel dolgulu zikzaklarla,
geniş olanı ise, yer yer şerit sınırları­
nı geçen bitkisel ve geometrik phas-
tiklerle süslenmiştir.
Cephenin ortasında, kenarı ince
bir kordon biçiminde süslenmiş sivri
bir kemerle belirlenen kapı nişi, üzeri
sekizgen yıldızlarla süslü bir pah şe­
ridi ile derinleşmektedir. Caminin
cümle kapısının taşa işlenmiş süsle­
mesi başka benzeri bulunmayan bir
eserdir.
Bu yapı topluluğundan olan Darüş-
şifa, caminin güney cephesinde biti­
şik olarak İnşa edilmiş, simetrik bir
plana sahiptir. Bir iç avlu etrafında sı­
ralanan aksiyal üç eyvan ile bunların
aralarında yer alan odalardan ibaret,
kapalı avlulu medreselerin genel plan
şemasına uygun bir yapıdır. Darüşşi-
fanın mimari kompozisyonu içinde yer
alan türbe, ana eyvan ile caminin gü­
ney duvarı arasında kalan, dikdörtgen
köşe odasına tahsis edilmiştir. Türbe­
sinin kuzey duvarında, camiye açılan
iki pencere bulunur. Türbenin içinde
değişik büyüklükte ve malzeme ile ya­
pılmış, üç sıra üzerine dizili, on altı
sanduka görülmektedir. Bu yapı top­
lulukları XVI. yüzyılda Kanunî Sultan
Süleyman devrinde esaslı bir onarım-
dan geçmiş, daha sonra 1747 yılında,
XIX. yüzyılda ve 1823, 1923, 1938,
1940-1945 yıllarında çeşitli onarım ve
tadilatlardan geçirilmiştir.
İlçedeki türbeler ve kümbetler şun­
lardır: Ahiyusuf Türbesi, Dilber Küm­
beti, Emirkamereddin Türbesi, Keman­
keş Nureddin Salih Kümbeti (1240-
1241 tarihli), Sittemelik Türbesi (Şehin­
şah Türbesi; XIII. yüzyıl).
DİYADİN (Eski adı: Daudyana).
Osmanlı döneminde, kaza merke­
zi olan Diyadin, Murat Suyu’nun ve
Trabzon-Erzurum-iran karayolunun
üzerinde yer alırdı. Erzurum’a uzaklı­
ğı 231, Bayezid’e uzaklığı 33 kilomet­
re idi. 3 nahiyeye ve 88 köye bölün­
müştü. Toplam nüfusu 11 bin 158 kişi
idi.
İlçe 1914 yılında düşman saldırısı
ve işgaline uğramış, 14 Nisan 1918'de
işgalden kurtulmuştur.
Yine XIX. yüzyıl sonunda ilçede bir
medrese ve 4 ilkokul olmak üzere 5 öğ­
retim kurumu vardı. İlçe yakınlarında
Üç Kilise adı verilen ve Patrik Noe’nin
gömülü bulunduğu manastırın yer
aldığı bir köy vardı. Bu köyde bulunan
manastır kilisesi, III. yüzyılda yapılmış­
tır. Kilise kütüphanesi son Osmanlı-
Rus Savaşı sırasında hasar görmüştür.
Kazağa 2 cami, bir medrese, 3 kilise
ve bir manastır vardı. Ayrıca 3 han ye
30’a yakın dükkân bulunmaktaydı. İl­
çede sanayi, kıymetli halı dokumacı­
lığı ve keçe yapımına dayanırdı. Tahıl,
sebze ve meyve üretimi, haycancılık
da ileri bir durumdaydı.
Diyadin, bugün Doğu Anadolu Böl-
gesi’nde, Yukarı Murad-Van bölümün­
de Ağrı iline bağlı bir ilçe merkezidir.
DİYARBEKİR (Eski adları:
Amidi, Amida, Hamid, O ’mid, Kara-
Amid, Diarbek, Diyarbekir veya Diya-
rıbekir, Diyarbakır).
Hititliler zamanında kurulduğu sa­
nılan şehir, ilkçağlardan bu yana Hurri-
Mitanni (M.Ö. 3500-1260), Asur (M.Ö.
.1260-775), Urartu (M.Ö. 775-736), tek­
rar Asur (M.Ö. 736-653), İskit (M.Ö.
653-625), Med (M.Ö. 625-550), Pers
(M .Ö. 530-331), İskender (M.Ö.
331-323), Selevkos (M.Ö. 323-140), Part
(M.Ö. 140-85), Armenia (M.Ö. 85-69),
Roma (M.Ö. 69-M.S. 395), Bizans
(395-639), İslam (639-661), Emevi
(661-750), Abbasî (750-869), Şeyhoğul-
ları (869-899), tekrar Abbasî (899-930),
Hamdanî (930-978), Büveh (978-984),
Mervanî (984-1085), başkent (990-1085),
Selçuklu (1085-1095), İnaloğulları (Baş­
kent 1095-1142), N isano ğ ulları
(1142-1185; başkent), Artuklu
(1185-1232), Eyyûbî (1232-1240), Ana­
dolu Selçukluları (1240-1302), tekrar
Artuklu (1302-1394), Timur (1394-1401),
Karakoyunlu (1401-1420), Akkoyunlu
(1420-1507; başkent 1420-1470),Safe-
vî (1507-1515), Osmanlı (1515-1922), gi­
bi birçok egemenliğin altında kalmış,
onların kültürünü almış Diyarbekir ta­
rihini İslam fethinden itibaren ele ala­
rak irdelemek istiyoruz:
Hz. Ömer’in halifeliği (634-644), sı­
rasında Bizans İmparatorluğumda He-
raklius (610-644), bulunuyordu. İslam
orduları 636 yılında yapılan YarmukSa-
vaşı’nda Heraklius ordularını yenerek
Suriye’yi istila etti. Bundan sonra sı­
ra Kuzey Mezopotamya’nın fethine
gelmişti. Hz. Ömer, bu görevi lyaz b.
Gunm’a verdi. İyaz, 8 bin kişilik bir kuv­
vetle harekete geçti. Ordusunda
1000’e yakın sahabe vardı. Ordu, yol
boyunca kaleleri feth ede ede ve ba­
zılarını da barışla alarak Amid (Diyar­
bekir) Kalesi önüne kadar geldi. Ken­
tin kuşatılması uzun sürmedi. Araplar
beş ay kadar kale duvarları dibinde
beklemeye katlandılar. Sonunda sur
dibinde yapılan keşiflerden birinde su­
run Dicle vadisine bakan gizli bir su
kanalının genişletilebileceği ve oradan
içeri sızılabiieceği anlaşıldı. Böylece
Diyarbekir 639 yılında fethedildi. Hal­
kın silahları toplatıldı ama, kendileri­
ne iyi davranıldı. İslam dinini kabule
zorlanılmadı. Hz. Ömer ölünce yerine
Hz. Osman geçti. Bu sırada Elcezire
bölgesi Diyar-Muzar, Diyar-Bekr, Diyar-
Rabia adlarıyla üç amilliğe (valiliğe) ay­
96
rıldı. Diyar-Bekr Amilliği’ne Velid b. Uk-
be getirildi. 24 Haziran 656 tarihinde
Hz. Ali halife oldu. Ali’nin öldürülme­
si (24 Ocak 661). üzerine hilafet Eme-
vîlere geçti. Elcezire bölgesinde bulu­
nan Urfa, Amid (Diyarbekir), Meyyafar-
kin, Mardin, Erzen ve Siirt Emevilere
geçti. 685 yılında halife olan Abdülme-
lik, Cezire ve Diyarbekir Valiliği’ni kar­
deşi Mehmed’e verdi. Bu dönemde
yörede bazı mezhep kavgaları oldu. Bir
ara da Diyarbekir başkent haline ge­
tirildi. Emevileri yıkan büyük ihtilal so­
nunda hilafet ve iktidar Peygamber so­
yundan gelen Abbasîiere geçti. İlk Ab­
basî halifesi Ebii’l-Abbas’tır. Ancak
Elcezire bölgesi halkı ilkin bu halife­
yi tanımadı. Urfa ümerasından ishak
b. Müslim-ül Ukaylî’nin çevresinde bir­
leştiler. Yeni halifenin gönderdiği Har­
ran Amili Musa b. Kâb’ı iki ay kentte
muhasara ettiler. Abbasîler bir tenkil
hareketiyle durumu kendi lehlerine çe­
virdiler. Bundan sonra Mansur, Cezi­
re ve Diyarbekir Valiliği’ne getirildi.
803 yılında Diyarbekir’de Abdüsselâm
adlı bir harici isyan ettiyse de, isyan
bastırıldı. Şehir, 856 yılında BizanslI­
lar tarafından kuşatıldıysa da, muha­
saraya cesaret edemeden geri dön­
mek zorunda kaldılar. Bundan sonra
bir dönem Müslümanlarla BizanslIlar
arasındazaman zaman şiddetli çarpış­
malar oldu. Bizans kuvvetleri Mardin
ve Diyarbekir bölgelerinde soygunlar
yaptı ve birçok esir aldılar. Bu yağma
olaylarında telaşa düşen Bağdad, Di­
yarbekir bölgesi kalelerini savunmak
için pek çok mücahit yolladı.
Halife Mu’tez zamanında (866-869),
Ebu-Fazıi b. Isa ile Abdurrahman b. Sa-
id, Diyarbekir’e amil oldu. 868 yılında
Halife Mu’tez’in Diyarbekir’e tayin et­
tiği Isa b. Şeyh bin Selil-i Şeybânî’ye
karşı halk isyan etti ve bölgede Şeyh-
oğuliarı hâkimiyeti kuruldu. Şeyhoğul-
ları döneminde Diyarbekir, bu devle­
tin merkezi oldu. Halife Muktedir za­
manında Diyarbekir bölgesinde bir
Hamdaniler egemenliği kuruldu. Ham-
daniler devletinin kurucusu Nasır-üd
Devle Hasan’dı. Bu unvan kendisine
halife tarafından verilmişti. Bu kişi 926
yılından beri bölgeye sık sık akınlar ya­
pan BizanslIlara karşı savaştı. Onları
bozguna uğratıp Şamşat’ı geri olarak
döndü. 906 ve 942 yıllarında BizanslI­
lar bölgeye tekrar saldırdılarsa da, ke­
sin bir sonuca ulaşamadılar. 950 yılın­
da görülen BizanslIlar bu kez Amid'i
kuşattılar ve kente hileyle girdiler. Bu
sırada Halep taraflarında bulunan
Seyf-üd Devle de bunlara bir baskın ya­
parak, darmadağın etti. 952 yılında
Rum akıncılar Diyarbekir ovasını yağ­
maladılar, Arkanai (Ergani) Kalesi’ni
zapta giriştiler. Fakat bu da sonuçsuz
kaldı. 978 yılında Irak Hükümdarı bu­
lunan Büveyhoğuliarı’ndan Adudu-d
Devle Diyarbekir’i kuşatarak zaptetti
ve böylece Diyarbekir ile çevresi kısa
bir süre için Büveyhoğulları yönetimi­
ne geçti. 984 yılında şehirde yönetimi
ele geçiren Mervaniler, 100 yıl kadar
bunlar burada hüküm sürdüler. Bu
egemenlik altında iken vilayet, en bü­
yük akını 990 yılında Bizans İmparato­
ru II. Masilelos’tan gördü. Ancak impa­
rator şehri kuşatmadan geri dönmek
zorunda kaldı. 1024 yılında iktidar
Nasr-üd Devle, Ebû Nasır Ahmed b.
Mervan’ın eline geçti ve onun iki hü­
kümet merkezinden biri olan Diyarbe­
kir oldu. Mervan 50 yıl kadar hüküm
sürdü. Mervan’ın zamanı, bölge için bir
barış ve sükûn, bir refah ve mutluluk
çağı oldu. Başta Amid olmak üzere bü­
tün ülke kalkınma ve bayındırlık ham­
leleri yaşadı. Kentin surları yeniden
tahkim ve imar edildi. Dicle Köprüsü
de yeniden inşa edildi. Mervanoğulları
zamanında Diyarbekir bölgesi bilim
adamı, şair ve hekimlerin yerleşim yeri
oldu. Amid kenti de, İslam âleminin
dördüncü derecede gelen bilim ve
edebiyat merkezlerinden biri haline
geldi.
XI. yüzyılın ikinci yarısından itiba­
ren Oğuzların sızması sonucu bölge­
de Selçuklu egemenliği kurulmuştur.
XVI. yüzyılda Osmanlı egemenliği ku­
ruluncaya değin bölgeye Sulçuklular
ve ardından da Akkoyunlular hâkim ol­
muşlardır.
Son yüzyıla gelinceye kadar Diyar­
bekir bölgesi, genişlemekte olan iki
imparatorluğun sürekli çekişmelerine
sahne oldu. Gerileme dönemine giren
her iki imparatorluğun son yüzyılların­
da Diyarbekir de sükûnete ermiştir.
Yavuz Sultan Selim’le Şah İsmail
arasında meydana gelen Çaldıran Sa-
vaşı’nda, Diyarbekir Valisi Ustaculuğ
Muhammed Han da ordusuyla birlik­
te katıldı. Bu savaşta Şah kuvvetleri­
nin yenilgiye uğraması ve Muhammed
Han’ın ölmesi üzerine, bunu fırsat bi­
len Diyarbekir halkı ayaklandı. Muham­
med Han’a bağlı olanlar kentten atıl­
dı. İşi yönetenler bölgede tanınan ve
sevilen Yavuz’un da sevgi ve saygısı­
nı kazanan bilim ve devlet adamı Mev-
lâna İdris-ı Bitlisrye başvurarak Sultan
Selim’e bağlanmak ve Ösmanlı birliği­
ne katılmak istediklerini bildirerek bu
konuda yardım ve aracılığını dilediler.
Bölgede bulunan diğer kalelerdeki boy
beyleri de bu görüşe katılınca idris-î
Bitlisî de onlarla birlik oldu. Durum
Sultan Selim’e bildirildi ve yardım is­
tendi.
Bu ayaklanmayı haber alan Şah İs­
mail, Osmanlı padişahının ordusuyla
İran’dan ayrılmasından sonra Tebriz’e
dönüşünde, Diyarbekir’in yeniden fet­
hi için, Muhammed Han’ın kardeşi Ka­
ra Han yönetiminde büyük bir ordu
yolladı. Diyarbekir yörelerinden kovu­
lan Şah taraftarları (Şahîler) de Kara
Han’a katıldılar. Şah tarafından verilen
emir uyarınca Urfa Hâkimi Turmuş
Bey, ordusuyla yardıma geldi. Mardin,
Hasankeyf, Harput, Ergani tarafların­
da bulunan Safevîler de ona katıldılar.
Diyarbekir kenti kuşatıldı.
Sultan Selim kuşatmanın çok uza­
ması, halkın sürekli yardım istekleri
üstüne, kenti kurtarmak ve sonra İran’ı
tethetmek niyetiyle ilkbaharda hareke­
te karar verdiğini bildirdi. Bu haber,
halkın moralini düzeltti, azmini artırdı.
Kara Han şehri bir an önce almak için
ard arda saldırıyor, surlar dövülüyor,
gedikler açılmaya çalışılıyordu. Halk
da büyük bir azimle bu saldırılara da­
yanıyor, surların zedelenen bölümleri
geceleri sabaha kadar çalışılarak ona­
rılıyordu.
Yavuz Sultan Selim orduları ilkba­
harda harekete geçti. Kemah’dayken
Maraş ve Elbistan bölgesi hâkimi Dul­
kadiroğlu Alaüddevle’nin Diyarbekir
bölgesinin OsmanlIlara geçişini ken­
di varlığı için tehlikeli görerek isyan et­
tiği haberini aldı. Ordu, Dulkadiroğlu’-
nu bastırmak için o yana yöneldi. Bu
haber, Diyarbekir halkını üzdü. Aradan
1 yıllık zaman geçtiği halde, biryardım
gönderilmemişti. Durumu acı bir dil­
le Mevlâna Idris’e bildirdiler. Bu sıra­
da Kürd Bey, ordusunu Şah’tanaldı-
ğı yeni kuvvetlerle düzene sokmuş,
Amid kuşatmasına yardıma geliyordu.
Kara Han, Osmanlı ordusu gelme­
den şehri kesinkes ele geçirmek az­
miyle bütün cephelerden saldırıya
geçti. Mancınıklarla kente binlerce
gülle yağdırdı. Kentin önemli bir bö­
lümü harap, birçok kimse de şehit ol­
duğu halde, halk sonuna kadar dayan­
dı. Kara Han bizzat ordusunun başına
geçerek 12 koldan kentin üstüne yü­
rüdü. Surlar her taraftan dövülmeye
başlandı. Birçok gedik açıldı. Halk ise
aynı azim ve imanla karşı koydu. Her
türlü çareye başvuruluyor, düşman
kuvvetlerinin içeriye sızmasına olanak
tanınmıyordu. Bazı bölümlerde merdi­
ven kurarak sura tırmanabilen Kara
Han askerleriyle boğaz boğaza dövü­
şüyorlardı. Birkaç gün üstüste sürüp
giden bu çetin saldırılar sonuç verme­
yince, Osmanlı ordusunun da yaklaş­
makta olduğu haberi gelince, Kara
Han, iki ateş arasında kalmamak için
kuşatmayı bırakarak Sincar Dağları’na
doğru çekildi. Az sonra Osmanlı ordu­
su göründü. Halk büyük bir sevinç
içindeydi. Surlar Osmanlı bayraklarıyla
süslenerek kentin kapıları, Osmanlı or­
dusuna açıldı. Böylece Diyarbekir, 10
Eylül 1515 tarihinde Osmanlı birliğine
katılmış oldu.
Bu başarısı üzerine Diyarbekirli
olan Bıyıklı Mehmed Paşa, Diyarbekir
eyaleti beylerbeyliğine getirildi. Halk
kendisine "Fatih Paşa” lakabını tak­
tı. Padişah tarafından isim yeri boş bir­
çok ferman, Bitlisli İdris’e gönderile­
rek savaşta yardımları görülen beyle­
re ve aşiret reislerine verilerek ödüllen­
dirilmeleri emderildi. Bir-iki yıl içinde
bütün Güneydoğu Anadolu bölgesinin
fethi.bitirildi. Ustaclu Kara Han’ın ba­
şı kesilerek, Padişah’a gönderildi.
Osmanlı döneminde en geniş ve
en önemli eyaletlerden birinin merkezi
olan Diyarbekir, aynı zamanda doğu­
ya sefer eden orduların da hareket üs­
sü ve kışlası durumundaydı. Öteki eya­
letlere oranla en çok savaşçı çıkaran
beylerbeylerin karargâhı olmuştu. Bu
sebeple Diyarbekir’de Osmanlı döne­
minde oldukça önemli olaylar meyda­
na gelmiştir.
Kanunî Sultan Süleyman Diyarbe­
kir’e gelen ilk Osmanlı padişahıdır. İlk
gelişi birinci İran seferinden dönüşü­
ne rastlar. 27 Ağustos 1535 tarihinde
Tebriz’den hareket eden Padişah, Hoy,
Erciş ve Ahlat üstünden Diyarbekir’e
geldi (20 Ekim 1535; Çarşamba). Diyar­
bekir’de 22 gün kaldı. Kendi buyruğuy­
la 1526 yılında genişletilen iç kalede
incelemelerde bulundu. 5 Ekim 1535
gününe rastlayan Cuma namazını Ulu
C am i’de kıldı. 11 Ekim 1535 Perşem­
be günü kentten ayrıldı.
Kanunî Sultan Süleyman, ikinci
İran seferine giderken yine Diyarbe­
kir’e uğradı. Halep’ten gelirken yolda
hastalanmış, istirahat ve tedavi için
Karacadağ yaylalarında bulunurken,
25 Ekim 1549 günü Diyarbekir’e geldi.
Burada kendisine katılan veziri Ahmed
Paşa’nın düşman ordusunun firarını
bildirmesi üzerine, İran Şahı Tahmasb’-
ın Doğu Anadolu’ya saldırısına karşı­
lık vermek için, Elkas-Mirza’yı bir ta­
kım aşiret kuvvetleriyle akın yaparak
Isfahan, Kum ve Kaşan taraflarının vu­
rulmasına memur etti. Daha önce ver­
diği emir üzerine 1543 yılında Vali Ba­
li Paşa zamanında kente getirtilen
Hamravat suyu tesislerini gezdi. Bol
ve çok nefis olan bu suyun kentin gü­
neybatısında 10 kilometre uzaklıkta
bulunan, Gözeli köyünden buraya ge­
tirilmesinde Padişah’ın gönderdiği Mi­
mar Sinan’ın kalfası Kastamonulu Ka­
sım Çelebi büyük rol oynadı. Padişah,
4 Kasım 1549 tarihinde Diyarbekir’den
ayrıldı.
------------------------------------- “ §7
 IV. Murad 8 Ağustos 1635 tarihin­
de Revan fethinden sonra 11 Eylül’de
Tebriz’e gitti. Eununla Osmanlı ordu­
su, ilki Yavuz Sultan Selim, üç tanesi
Kanunî Sultan Süleyman, beşincisi III.
Murad devrinde olmak üzere altıncı
kez Tebriz’e giriyordu. Dört gün bura­
da kalan Padişah, Eylül sonlarında
Van’a, burnadan da Bitlis üstündren
yoluna devamla 21 Eylül 1635 Pazar
günü Diyarbekir’e geldi. Nikris hasta­
lığına tutulduğundan burada 14 gün
kaldı. Her yerde yaptığı gibi burada da
zorbalıkla ilgili bazı kimseleri idam et­
tirdi. 4 Kasım 1635 tarihinde Diyarbe-
kir’den ayrıldı. Sadrazam ve Serdar-ı
Ekrem Tabanıyassı Mehmed Paşa’ya
sadaret makamına ilaveten Rumeli
Beylerbeyliği de tevcih edilerek ken­
disi Safevî harekâtını takip için Diyar­
bekir kışlağına bırakıldı. Paşa, Bağdad
seferinde hazırlıklarını yapmaya me­
mur edilmişti. IV. Mehmed 1638 yılın­
da Bağdad seferine giderken 3 Eylül
Cuma günü tekrar Diyarbekir’e uğra­
dı ve 10 gün kaldı. Bağdad’ın fethin­
den sonra Padişah 5 Şubat 1639 Cu­
ma günü, Musul üstünden bir kez da­
ha Diyarbekir’e geldi. Bu sırada Diyar-
bekir’de Şeyh Mahmud Aziz Urmevî
adında, namı yaygın bir Nakşibendi
şeyhi vardı. Tebriz yakınlarındaki Ur-
miye kasabasından gelip buraya yer­
leştiği için, Urmiye veya Rumiye Şey­
hi olarak ün salmıştı. Doğu Anadolu’­
ya gelen serdarlar, paşalar vb. erkân
genellikle kendisine uğrardı. Her de­
DİYARBAKIR: Ulucami (VII. yüzyılda Heraclius tarafından inşa ettirilen
diğini seve seve yapacak binlerce mü-
rid ve hayranı vardı. Sultan Murad’ın eski büyük yapı / XIX. yüzyıl sonu).
da teveccühünü kazanmış beraberin­ derilmesi için büyük çaba sarfetti, İs­ aile de başka illere göç etti. Müftü Ha­
de Revan seferine katılmıştı. Dürzî Be­ lam ve reaya vergilerinde birtakım in­ cı Mesud Efendi, Anapa’ya sürüldü. Fi­
yi Manoğlu Fahreddin, Küçük Ahmed dirimler yaptı veya bir bölümünü erte­ rarda bulunan Şeyhzade Mehmed Bey,
Paşa tarafından bastırıldığı zaman, ledi. Bu salgının ardından Aralık Karahocaoğlu Ömer ve Serdar’ın mal­
Bey’in bir akıllı ve kurnaz kızı erkek kı­ 1790’da büyük bir taun salgını baş larına el kondu, idamları için de fer­
yafetine bürünerek, Lübnan’dan kaçıp gösterdi. Salgından dehşete kapılan man geldi. Bu ayaklanma sonucunda
Diyarbekir’e gelmiş ve Şeyh’e sığın­ halk, memleketini terketti. Şehirde kentin nüfusu üçte bire indi, iç kale­
mıştı. Şeyh’in himaye ettiği bu kız, Ekim 1843 yılında bir kolera salgını den valinin attırdığı top ve humbara-
kimyasal yöntemlerle altın yapmayı baş göstermişse de, bu eskisi gibi faz­ lar Şeyhzadeler Konağı’nın önemli bir
bildiğini ileri sürüyordu. la etkili olmadı. bölümünü, Fatih Paşa Camii’nin çok
Şeyhi de buna inandırmıştı. Şeyh, XIX. yüzyıl başlarından itibaren şe­ süslü kapısını ve birçok evleri harap
bu kızı Padişah’a “altın yapmasını bi­ hirde yer yer ayaklanmalar baş göster­ etti. Vali Behram Paşa, Diyarbekir’de
len kız" diye takdim etti. Padişah da meye başlamıştır. Nitekim 1803 yılın­ ancak 5 ay kalabildi. Bir yıl sonra da
altın yapsın diye kıza birçok para ve da meydana gelen bir ayaklanma anın­ Şeyhzade’ Mehmed Bey ve arkadaşla­
malzeme verdi. Ancak Manoğlu’nun da bastırılarak şehir sükûna kavuştu­ rı bağışlandılar. Daha sonra da 1823 yı­
akıllı kızı, aldığı paraları zevk ve eğlen­ ruldu. Ancak 1819 yılında Diyarbekir lında bir Hatt-ı Hümâyûnla şehir dışı­
ce âlemlerinde yemiş, bu arada sah­ eyaletinin Rakka eyaletine katılması na kaçan ayaklanmaya katılanlardan
tekârlığı da ortaya çıkmıştı. IV. Murad ve Behram Paşa’nın sorumluluğuna önde gelenlerin şehre girişine, Iran
bu olay sebebiyle Şeyh’e içerlemişti. verilmesi üzerine, Deli lakabıyla anılan olaylarından sonra serbest bırakılma­
Diyarbekir’e geldiği gün bu kızı ve Behram Paşa, Viranşehir “M illi” aşi- sına karar verildi. 1831 yılında şehirde
onun dünyaya getirdiği iki kız çocuğu­ retlerindendi. Behram Paşa, vali ola­ bir isyan daha çıkmış, ancak Halis Pa-
nu boğdurarak Dicle’ye attırdı. Daha rak geldiğinin üçüncü günü kentin ileri şa’nın şehre gelmesiyle bu isyan kısa
sonra Şeyh’in müridlerinin çokluğuna, gelenlerini huzuruna çağırarak, “Bana sürede sona ermiştir.
nüfuzunun pek yaygın oluşuna, şeyh­ cezalandırılmanız emredilmiştir, sizi
lik postundan hükümdarlık tahtına ge­ öldüreceğim, malınızı yağma ettirip, 1894 yılı Aralık ayında Husrev Pa­
çen örnekler bulunmasına ve Sakarya evlerinizi yıkacağım” gibi sözlerle teh­ şa Mahallesi’nde başlayan kolera sal­
Şeyhi gibi bunun da bir gün isyan ede­ dit edince, Şeyhzade Mehmed Bey, gını kısa sürede etrafa yayılmış, 1895
bileceğine Padişah’ın dikkati çekildi. Müftü Hacı Masud Efendi ve kentin yılı Eylül ayına kadar süren bu afetten
Bu fikirler Padişah’ın da görüşüne uy­ ileri gelenlerinden bazıları halkı kışkır­ büyük çoğunluu İslam olmak üze­
gun düştüğünden Şeyh Mahmud’un tarak ayaklandırdılar. Halk iç kaleyi ku­ re, kent nüfusunun yarısına yakın bir
da idamını emretti. şattı. 13 Temmuz 1819 Pazar günü baş­ miktarı ölmüştür.
XVIII. yüzyıl ikinci yarısından itiba­
layan isyan 26 Ekim 1819 Salı gününe Diyarbekir’de Temmuz 1879’da ku­
ren Diyarbekir bir tür afet bölgesi ol­ kadar sürdü. 101 gün devam eden çar­ rulan jandarma alaylarından birinin ba­
du. Mart 1754’te şehirde büyük bir ko­ pışmalar sonunda civar eyaletlerinden şında Viranşehir’de oturan Milli aşireti
lera salgını çıktı. Bu salgında birçok gönderilen kuvvetlerle isyan bastırıl­ reisi Mahmud oğlu İbrahim Ağa bulun­
insan öldü. Bunun üzerine hükümet, dı. Ön ayak olanlardan birçoğu kaçtı. maktaydı. Sultan Abdülhamid’e kendi­
gerekli tedbirleri alarak hastalığın gi­ Kıtlık sebebiyle yedi-sekiz yüz kadar sini sevdirmiş ve Mirliva rütbesiyle pa­
98
 şalık unvanı almıştı, emrinde, aşiret­
lerden kurulan 20 alay vardı.
İbrahim Paşa’nın emrindeki Hami­
diye alayları, Diyarbekir civarına kadar
saldırıyor, köyleri talan ve yağma edi­
yordu. Sarayın kendisini tutması yü­
zünden devlet kuvvetleri olaylara se­
yirci kalıyor, yapılan şikâyetler sonuç­
suz kalıyordu. Üstelik şikâyet edenler
paşa tarafından çeşitli hakaretlere uğ­
ratılıyordu. Buna dayanamayan Diyar­
bekir halkı, 1905 yılı Temmuz ayında
ayaklandı. Telgrafhaneyi işgal ederek
(ki bu büyük telgrafhane 188Tve 1891
yıllarında onarım görerek daha mo­
dern hale getirilmiştir), Sultan Hamid’-
le doğrudan temasa geçti. İbrahim Pa­
şa ve askerlerinin askerlikten kovul­
masını, Paşa’nın sürdürülmesi ve Ma­
beyindeki Başkâtip Tahsin ile Ordu
Müşiri Zeki’nin bunları korumalarının
önlenmesini istediler. Bu olay, bir
Selâm-ı Şahâne ile birde Heyet-i Tah-
kıkiye’nin gönderileceği sözünün ve­
rilmesiyle kapandı. Gönderilen tahkik
heyeti bir iş göremedi. Yalnız bir süre
sonra İbrahim Paşa Hicaz demiryolu­
nu korumaya gönderildi. O da vekâle­
ti oğlu Hûmüd’a vererek Şam’a gitti.
Buna “Birinci Telgrafhane Oiayı” den­
mektedir. 1907 yılına kadar şehirde
sessizlik hüküm sürdüyse de, Hami­
diye alayları yeniden işi azıttılar. Baş­
ta Ziya Gökalp olmak üzere, şehrin ile­
ri gelenleri toplanarak, telgrafhaneyi
bir kez daha işgal ettiler. 11 gün işgal
altında kalan telgrafhaneden Padi-
şah’a İbrahim Paşa’nm tenkili hakkın­
da birçok telgraf çekildi. Sarayın ısrar­
larına rağmen halk dağılmayınca Bâb-ı
Âlî bir ferman yayınlayarak, İbrahim
Paşa'nın Halep'e gönderileceği ve ge­
rekli soruşturmanın yapılarak gasp
edilen malların halka iade edileceği­
ni bildirdi ve bu işgale son verildi. An­
cak İbrahim Paşa’nın tenkili emri hal­
kın üçüncü kez ayaklanması üzerine
1908 yılında verilebildi.
Meşrutiyet’in ilanından sonra Di­
yarbekir’de gericilik olayları da başla­
mıştı. İstanbul'daki 31 Mart Olayı’nın
haberi duyulmasıyla bu olaylar daha
da artmışsa da, İstanbul hükümetinin
aldığı önlemlerle, ayaklanmalar bastı­
rıldı, Diyarbekir’de gericilik hareketle­
rine sebep olanlar saptanarak, İstan­
bul Divan-ı Harb-i Örfî mahkemelerine
sevkedildiler.
Birinci Dünya Savaşı Diyarbekir’de
pahalılık ve kıtlığa sebep olmuş, şehir,
Van, Bitlis ve Muş’un işgalinden kur­
tulan halkın akın ettiği bir kent olmuş­
tur. Bu arada 1914 yılında çıkan büyük
bir yangın ve 1916 yılında çıkan tifüs
ve kolera salgını sebesiyle halkın bü­
yük bir bölümü ölmüştür.
Milli Mücadele yıllarında Diyarbe­
kir önemli olaylara tanık olmuş, 23 Ni­
san 1920 tarihinde açılan ilk TBMM’ye
Diyarbekir’den 4 kişi milletvekili ola­
rak gönderilmiştir.
Cumhuriyet’in ilanından sonra 20
Nisan 1924 tarihinde 4981 sayılı
Teşkilşt-ı Esâsiye Kanunu'nun 89.
maddesi sancakları kaldırmış ve idari
taksimatı vilayet, kaza, nahiye, kasa­
ba ve köy şeklinde saptamıştır. Buna
göre yapılan yeni düzenlemede o za­
mana kadar mevcut iller il olarak kal­
mış ve Diyarbekir de idari teşkilâtı ile
il haline getirilmiştir.
Türk kültürüne seçkin edebiyatçı­
lar yetiştiren Diyarbekir’de her zaman
bilim ve sanat çalışmaları süregelmiş­
tir.
Diyarbekir’de en eski meslekler­
den biri de kuyumculuktu. Özellikle
XIV. yüzyılda bu şöhreti dillere destan
olan sanatın piri Ahmed Çefebi’ydi
(1533-1601). 1567 yılında Diyarbekir Va-
liliği’ne getirilen Sadrazam Sokullu
Mehmed Paşa’nın oğlu Vezir Haşan
Paşa, kuyumcular için bir kapalı çarşı
ve han inşaatını başlatmış, kuyumcu­
lar çarşısından Ulu Cami’e doğru bir
kol atarak, sonradan Ketenciler adı ve­
rilen çarşıyı da buraya eklemiştir.
Padişah IV. Murad Bağdat’ı aldı­
ğında, “Emâkin-i Mübareke” süsleme­
lerini Diyarbekir’e ısmarlamış ve bura­
ya gelip 71 gün kalarak siparişlerini ku­
yumculara tamamiattırmıştır.
Kuyumculuğun yanında, şehre öz­
gü diğer bir sanat kolu da testiciliktir.
Diyarbekir’de çok eski ve oldukça
canlı bir basın yaşamı vardır. Diyarbe-
kir’in ilk gazetesi 3 Ağustos 1869 tari­
hinde yayınlanan Diyarbekir gazetesi­
dir. ilk Türkçe vilayet gazetesinin Tu­
na vilayetinde 1865 yılında yayınlanan
Tuna gazetesi olduğu ye 1874 yılında
o günkü anılarıyla Türkiye'nin ancak
24 ilinde gazete çıktığı gözönünde tu­
tulursa, Diyarbekir gazeteciliğinin es­
kiliği kendiliğinden ortaya çıkar.
Diyarbekir’de ilk matbaa 1869 tari­
hinde Kurt İsmail Paşa’nın valiliğinde
açılmıştır. Diyarbekir gazetesinin ilk
sayısı da burada basılmıştır. Bu gaze-
ten in yazı işleri m üdürlüğünü
1872’den sonra bir süre Ziya Gökaip'-
in babası Mehmed Tevfik Efendi yap­
mıştır.
Şehirdeki nüfus hareketleri, özel­
likle kırsal alanlardaki insanlar için her
zaman çekici bir yerleşme noktası ol­
muştur. Geçmişte Roma devrinde ilk
saptanan nüfus M.S. 359 yılında 20 bin
kadardı. Daha sonraları 60 bine kadar
yükselmiştir. M.S. 502 yıllarında 80 bi­
ne ve daha sonra 100 bine kadar çık­
mıştır. XVIII. yüzyıldan sonra sık sık
beliren veba, kolera gibi salgın hasta­
lıklar sebesiyle büyük nüfus kayıpları
meydana gelmiş ve ilin nüfusu 1870 yı­
lındaki ilk sayımda 21 bin 372’ye ka­
dar dümüştür.
Osmanlı Düyun-u Umumiyesi’ne
gelen gelirlerin iyi idare edilebilmesi
için, Diyarbekir vilayeti müdiriyet ve
memuriyetlere ayrılmıştı. Bunlar genel
müdürlüğü Siirt’te bulunan bir nezare­
tin denetimi altında çalışırlar, Siirt’in
merkez olarak seçilme sebebi bu böl­
gede bulunan önemli tuzlardı.
Şehirde 1810 yılında maden çıka­
rılmaya başlanmış ve bunun işletme­
si alınan bir kararla hükümete devre­
dilmiştir. Aynı yıl evlerde, dükkânlar­
da kahve dövülmesi, kahve tahmis mu-
kataası varidatı, azalttığından yasak­
lanmıştır. Şehirdeki vergi sistemleri 17
Mayıs 1845’te yayınlanan bir genel­
ge ile belirli düzene oturtulmuştur.
1864 yılında kükürt madeni çıkartıl­
maya başlanılmış, bunun ihalesi Ha­
lil Efendi adlı bir şahşa verilmiştir. Şe­
hirde afyon da üretilmekteydi. Nitekim
5 Ağustos 1879 yılında yayınlanan bir
Meclis-i Mahsusa İradesi’yle afyon
ekenlerden üç yıl süreyle vergi alınma­
ması karara alınmıştır.
Şehirde ilk Ziraat Bankası inşaası-
na 7 Temmuz 1908 tarihinde başlanıl­
mıştır.
XIX. yüzyıl sonunda Diyarbekir vi­
layetinde toplam olarak 1805 okul var­
dı. Bunların 1792’sinde 60 bin 430 er­
kek talebe 1842 hocanın denetimi al­
tında çeşitli derecelerde eğitimlerini
sürdürürlerdi. Geri kalan 13 okulda ise
1081 kız talebe, 34 hocanın başkanlı­
ğında ilk öğretimlerini yaparlardı. Şeh­
re 1896 yılında yatılı idadi mektebi,
1903 yılında Hamidiye Sanayi Mekte­
bi yaptırılmış, 1905 yılında ise Rüşdi­
ye ve İdadi mekteplerinin onarımları
geniş ölçüde tamamlanmıştır.
Diyarbekir vilayetinde XIX. yüzyıl
sonlarında üç maden ocağı işletilmek­
teydi ki, bunlardan biri doğrudan doğ­
ruya devletin elinde ve diğer ikisi ise
şahıslara kiralanmıştı. Devlet tarafın­
dan işletilmekte olan Ergani -Maden
bakır yatağıydı. Bu maden yatağı ve iş­
letmesiyle ilgili bütün ayrıntılar Erga­
ni Sancağı özel nizamnamesinde bu­
lunmaktadır. İşletimi çiftçilere verilen
iki maden yatağı ise, Palu kazası ya­
kınlarında bulunan bakır madeni ve Er­
gani merkez kazasına bağlı olan kur­
şun sülfürü yatağıdır.
Diyarbekir ile Samsun ve İskende­
run arasındaki kara ulaşımı yük hay­
vanları, develer, katır ve at arabalarıy­
la sağlanmaktaydı. Vilayetin deniz kı­
yısında bulunan iki limanına ulaşmak
için Diyarbekir ve Samsun arasında
gerçek uzaklık olan 585 kilometreyi
200 kilometre geçen 144, saatlik bir
mesafe ve Diyarbekir ile İskenderun
arasındaki hakiki uzaklık olan 450 ki­
lometreyi aşan 108 saatlik bir mesafe
sayılmaktaydı. Birinci yo! için her 6 ok­
kalık batman başına 8 kuruş, ikinci yol
içinse, batman başına 6 kuruş öden­
mekteydi. Şehrin bozuk olan yolları ise
çöl kısımları mamur hale getirilerek
1870 yılında ıslah edilmiştir. Şehrin su
ulaşımı, Dicle üzerinden Diyarbekir’­
den Musul'a, Bağdad'a ve hatta Şattü-
larab Nehri’ne kadar devam eder. Ke-
lek’ler aracılığıyla yapılan bu yolculuk,
eğer dönüşte Dicle’yi kıyı boyunca yü­
rüyerek veya at sırtında çıkmak gerek-
meseydi, çok ekonomik olacaktı.
Şehirde, ipekli, pamuklu ve yünlü
kumaşlar ve hatta deri ve maroken
üzerine yapılan işlemeler genç kızla­
rın ve kadınların başlıca uğraşlarıydı.
Kumaş üzerine yapılan işlemeler, bü­
tün Türkiye’de ve hatta İstanbul’da ol­
duğu gibi Diyarbekir’de de dış ülkele­
re ihraç edilmek üzere hazırlanır, bu iş­
lemelerin küçük bir bölümü Mısır ve
İzmir’e gönderilir, geri kalan bütün par­
çalar, Almanya, İngiltere ve Fransa’ya
ihraç edilmekteydi. Genç kızların bü-
99
 tün zevklerinin aktarıldığı oya adı ve­
rilen süsler, Paris, Viyana ve Philadelp-
hia'da yapılan milletlerarası sergiler­
de çok ilgi görmüştür. 1867 tarihinde
Paris’te yapılan bir sergide Türkiye ta­
rafından yollanan oya örneklerini gö­
ren Nottinghamlı büyük bir tacir, bun­
ların büyük bir bölümünü alarak, bu
desenleri yapılan Ingiliz dantellerine
uygulamaya çalışmıştır.
Yurt dışında olduğu gibi şehir mer­
kezinde de el işleri sergileri açılmış­
tır. Ayrıca yapılan sergilere renk kat­
ması bakımından birçok sportif faali­
yetlerde eklenmekteydi. Nitekim 1903
yılında Diyarbekir’de açılan bir sergi­
de at yarışları da yapılması sergiyi da­
ha cazip hale getirmiştir.
Dini otorite olarak, şehirde, Müs­
lüman halkın din başkanları, merkez
sancakta bir müftü, kazaların merkez­
lerinde kadılar ve köylerde imamlardı.
Müslüman olmayan ahali ise, kendi
mezheplerine ait kimselerin başkanlığı
altında dini görevlerini sürdürürlerdi.
Gregoryen Ermeniler bir papaz, Kato­
lik Ermeniler bir piskopos, Protestan
Ermeniler bir rahip, Ortodoks Rumlar
bir piskopos, Katolik Rumlar misyo­
nerler, Katolik Kalde’liler bir başpisko­
pos, Katolik ve Yakubi Süryaniler bir
papaz, Latiler, Kapuşen İtalyanlar ve
Yahudiler bir haham tarafından yöne­
tilirlerdi.
Tarihin ilkçağlarından beri bir yer­
leşim merkezi halinde bulunan Diyar­
bekir, eski eserler açısından da zengin
bir kenttir.
Selçuklular zamanında Diyarbekir
en mamur dönemlerinden birini yaşa­
mıştır. Bununla birlikte kente yapılan
çeşitli saldırılar sonucu bu eserlerin
büyük bölümü harap olmuştur.
UluCam i, kendi adıyla anılan Ulu
Cami Mahallesi’nde, Sultan Melikşah’-
ın buyruğuyla Vali Amiddüdevle tara­
fından onartılarak 1091-1092 yılları ara­
sında yapılmıştır. Daha önce 639 yılın­
da Diyarbekir İslam orduları tarafından
alındığı zaman kentin ortasındaki bü­
yük kilisenin üçte biri, sonra tümü ca­
mi olarak kullanılmış, bu topraklar Bü­
yük Selçuklu Imparatorluğu’na katılın­
ca da cami onarılmış ve yeni biçimi­
ni almıştır. Bu durum, güzel ve çiçek­
li bir kitabede belirtilmektedir. Cami­
nin planı Şam Emeviye Camii’ne bağ­
lanır. Cami, Melikşah’tan sonra çe­
şitli değişikliklerle bugünkü durumu­
nu almıştır. En son 1873 yılında ona­
rılan cami, iki paye sırasıyla mihrap
duvarı boyunca uzanan üç nef, ortadan
geniş ve yüksek bir nefle dikey olarak
kesilmiş, payeler sivri kemerlerle bir­
birine bağlanarak üstte küçük kemer­
lerden ikinci bir dizi sıralanmıştır. Ca­
minin önündeki etrafı çeşitli yapılar­
la çevrili dikdörtgen bir avlusu vardır.
Avludaki şadırvan 1849 tarihlidir.
Kale Camii (Hazret-i Süleyman Ca­
mii, Nasıriye Camii):
Nisanoğlu Ebu Kasım Ali tarafın­
dan, Mimar Hibetullah Elgürgani’ye
1115 yılında yaptırılmıştır. Caminin bi­
tişiğindeki meşhedde, Halid b. Velid’-
in oğlu Süleyman ile Diyarbekir’in
100
Araplar tarafından alınması sırasında
şehit düşen diğer sahabeleri yattığın­
dan, ziyaret yeri olmuştur. Yapının he­
men tümü kesme taştan inşa edilmiş­
tir. Kanunî Sultan Süleyman tarafın­
dan genişletilen cami, çeşitli devreler­
de onarılmıştır. Yapı topluluğuna iki
yerden giriş vardır. Bunlardan biri ba­
tıda, diğeri güneydedir. Caminin batı
duvarına bitişik olan türbe ile arasın­
da geçitler vardır.
Nebi Camii (Peygamber Camii):
Dağ kapısı yakınında bulunur. Akko­
yunlular devrinde (XV. yüzyıl), yaptırı­
lan cami, daha sonra Kasap Hacı Hü­
seyin tarafından yenilenmiştir/?530).
Tasla örtülü, tek kubbelidir. Önünde
iki pembe mermer direkli, üç kemerli,
kubbeli son cemaat yeri vardır. Mina­
resi ve ön cephesi bir sıra kara bir sı­
ra ak taştan yapılmıştır. Son cemaat
yeri üç kubbelidir. Caminin arka cep­
hesinde 1718 yılında yapılmış bir tür­
be vardır. Bu türbelerde Vali Köprülü
Abdullah Paşa’nın karısı Zeyneb ile kı­
zı Leyla gömülüdür.
Safa Camii, Şah İsmail'in dedesi
Şeyh Cüneyd’in tavsiyesi üzerine Uzun
Haşan tarafından XV. yüzyıl ortaların­
da yaptırılan bir Akkoyunlu eseridir.
Cami çinilerinden ve zengin taş süs­
lemelerinden dolayı oldukça ilgi çeki­
cidir. Siyah-beyaz kesme taşlardan ya­
pılmıştır. Dört yalın sütuna dayanan
beş kubbeli bir son cemaat yeri vardır.
Hoca Ahmed Camii (Ayni Minare
Camii): Hacı Ahmed adlı bir hayırse­
ver tarafından 1498 yılında yaptırılmış,
Akkoyunlular dönemine ait bir yapıdır.
Avlusuna minarenin yanındaki bir ka­
pıdan girilmektedir. Küçük avlusunda
minare yükselmektedir.
Şeyh Mutahhar Camii (Kasım Pa­
dişah Camii: Kasım Bey Camii): Akko­
yunlu Sultanı Kasım tarafından 1500
yılında yaptırılmıştır. Minaresi dört ka­
lın ve yal.n sütun üstüne oturur. Göv­
de bölümü siyah-beyaz taşlardan ya­
pılmış ve üzerinde kitabe bulunmak­
tadır. Tek kubbeli olan camii, yalın bir
mihrap ve minbere sahiptir.
İldeki mescitlerin birçoğu yıkılmış,
birçoğu ise bugün yıkılmaya yüz tut­
maktadır. Bugüne kadar kalabilmiş
mescitler şunlardır:
Mervani Mescidi, 1056 yılında Mer-
van oğlu Ahmed tarafından yaptırıl­
mıştır. “Cağaloğlu Mescidi” Ali Paşa
ile Hoca Ahmed mahalleleri arasında­
dır. 1581 yılında Diyarbekir Valisi Ca-
ğalzâde Sinan Paşa veya onun oğlu
olan ve 1604 yılında valilik yapan Meh­
med Paşa tarafından yaptırıldığı sanıl­
maktadır.
Salos Mescidi, Mardin kapısına ya­
kın Gazi Caddesi üzerindedir. XVI. yüz­
yıl Osmanlı yapısıdır.
Kavas-ı Kebir Mescidi, XVI. yüzyıl­
da yaptırılmıştır.
Dabanoğlu Mescidi, Fatih Paşa ile
Nasuh Paşa camileri arasındadır. 1696
yılında Diyarbekir Valisi bulunan Ta-
banzade Mustafa Paşa tarafından yap­
tırılmıştır. XVII. yüzyıl sonlarına ait bir
Osmanlı eseridir.
İbrahim Bey Mescidi, Akkoyunlu
Sultanı Kasım Padişah tarafından yap­
tırılmıştır (XV. yüzyıl sonu).
Türklerin Anadolu’da varlıklarını
duyurdukları tarihten itibaren, Diyarbe­
kir Doğu Anadolu'nun devamli bir kül­
tür merkezi olmuştur. Bunun en kesin
belgesi tarihi bilinen ilk avlusu açık
eyvanlı medreselerin Diyarbekir'de ya­
pılmış olmasıdır. Bu medreselerin sa­
yıları gittikçe çoğalmış, değerli bilim
adamları buralarda ders vermişlerdir.
Zinciriye Medresesi (Sincariye
Medresesi), Eyübiler’den Melik Salih
Necmeddin tarafından, Mimar İsa Ebu
Dirhem’e yaptırılmıştır('779S-7236J. Bu
medrese Ulu Cami’nin batısında ve
yakınındadır. Birinci Dünya Savaşı’na
kadar medrese; daha sonra yoksulu­
lar için barınak olarak kullanılmış,
1934 yılında onarılarak müze haline ge­
tirilmiştir. Zengin taş işlemelerinde
“Zengi” mimarisinin etkileri belli olur.
Açık medreseler içinde iki veya tek ey-
vanlı şemail, tek katlı ve medrese ola­
rak yapılmıştır. Avlusu çok küçültül­
müş revaklı ve açık, tek katlı olan med­
rese siyah bazalt kesme taştan yapıl­
mıştır. Ulu Cami külliyesi içindedir.
Mesudiye Medresesi, Ulu Ca­
mi’nin kuzey kenarında, avlunun do­
ğu bölümünde, revakların arkasında­
dır. Halepli üstad Cafer b. Mahmud’-
un çizimi üzerine Mesud tarafından
1124 yılında inşa ettirildi. İki katlı, açık
revaklı avlu tek eyvanlı biryapıdır. Ta­
mamen kesme bazalttan yapılmış, yal­
nızca büyük eyvan kemerinde beyaz
renkli mermer kullanılmıştır.
Diyarbekir kentinde ve il sınırları
içinde pek çok türbe vardır. Günümü­
ze kadar yıkılmadan ulaşabilenlerden
birkaçı şunlardır:
Sultan Şuca Türbesi: Mardin Artuk-
luiarı dönemine ait olduğu bilinmek­
tedir. 1973 yılında Vakıflar Genel Mü-
dürlüğü’nce onartılmıştır.
Şeyh Yusuf Hamedânî Türbesi:
Şeyh Yusuf Camii avlusundadır. Kes­
me taştan yapılmıştır. Kare gövde üs­
tüne içten pandadifli kubbe, piramid
biçimi çatıyla örtülüdür.
Şeyh Abdülcelil Türbesi, Safa Ca­
mii avlusundadır. Yapım tarihi ve Şeyh
Abdülceiil’in kimliği hakkında bilgi
yoktur. Türbe, kesme taştan yapılmış,
sekizgen gövdelidir. XV. yüzyılın orta­
larında veya XVI. yüzyılın ilk yarısı için­
de yapılmış olduğu tahmin edilmekte­
dir.
Lala Bey Türbesi: Lala Bey Ca­
m ii’nin kuzeydoğu köşesindedir. Ca­
miyle birlikte yaptırılmıştır. Kesme
moloz taşlardan inşa edilmiştir. Kare
bir gövde üstüne kubbe oturmaktadır.
Sarı Saltuk Türbesi, Urfa kapısı do­
laylarında bulunan Gülşenîler Tekke­
si yanındadır. Türbenin tümü kesme
taştan yapılmıştır. Sekizgen bir gövde
bölümü, yüksek bir kasnağı, kiremit­
le örtülü, piramit biçimi bir külahı an­
dırmaktadır.
Karadeniz Türbesi; “Mirseyyaf
Türbesi” de denilir. Hamedanoğulları
döneminin ünlü komutanlarından Sey-
füddevle Ebu Haşan Ali'ye ait olduğu

ileri sürülür. Kesme ve moloz taşlar­
dan yer yer onarılmış olan türbe, şe­
kil değiştirmiştir. Kare gövdeli beşik
tonozla örtülü kubbe, giriş cephesin­
de kapısı solunda bulunan pencere­
den ışık alır. Türbeye yakın geniş ve
karanlık bir yeraltı sarnıcı vardır. Bu
sarnıca halk “Karadeniz" dediği için
türbeye de aynı adı yakıştırm ışlardı.
Anadolu’nun ünlü kalelerinden
“Diyarbekir Kalesi”, Karacadağ’dan
Dicle’ye uzanan geniş bazalt platosu­
nun doğu kenarında, Dicle Vadisi’n-
den 100 m. yükseklikte bir yere kurul­
muştur. Hangi tarihte kurulduğu bilin­
memektedir.
Kale, dış ve iç olmak üzere iki bö­
lümden meydana gelir. Dış kale surla­
rının uzunluğu 5 kilometreden fazladır.
Bu surların kuşattığı alan doğudan ba­
tıya 1700, kuzeyden güneye 1300 met­
reyi bulur. Surların yüksekliği 10-12
metredir. Kalınlıkları da 3-5 metre ara­
sında değişir.
1828 yılında Osmanlı Devleti, Rus-
lar’la Kars’ta savaş halinde olduğun­
dan, gelebilecek bir tehlike karşısın­
da şehrin savunulması bakımından ay­
nı yıl kale onarılarak, esaslı bir şekil­
de tahkim edilmiştir.
Yukarıda sayılan yapılar, genellik­
le Osmanlı dönemi öncesi yapılardı.
Diyarbekir’de Selçuklu döneminden
kalma eserlerin yanı sıra Osmanlı dö­
neminden kalma eserler de vardır.
Bunların da önemlilerini şu şekilde sı­
ralayabiliriz:
Kurşunlu Camii; Diyarbekir fatihi
Vali Bıyıklı Mehmed Paşa tarafın­
dan kentte yaptırılan ilk Osmanlı ese­
ridir (1516-1520). Yapının son cemaat
yeri ve önemli bölümlerinde taş, diğer
kısımlarında düzgün olmayan malze­
me kullanılmıştır. Son cemaat yeri 8
sütuna dayanan 7 kubbeyle örtülüdür.
Bıyıklı Mehmed Paşa’nın mezarı bu ca­
minin doğu tarafındaki hazirededir.
Hüsrev Paşa Camii, Mardin kapısı
yanında, aynı adı taşıyan mahallede
bulunur. Diyarbekir valilerinden İkin­
cisi olan Hüsrev Paşa tarafından yap­
tırılmıştır (1521-1528). İlkin bir medre­
se olarak yapıldığından, adına “Hils-
reviye Medreses/'” denilmiştir. 1728 yı­
lında yapıya minare eklenip cami ola­
rak kullanılmaya başlanılmıştır.
Aziz Efendi Camii’nin, 1591-1620yıl-
ları arasında Şeyh Aziz Mahmud Urme-
v îzamanında yaptırıldığı ve bu adı al­
dığı söylenilmektedir.
Arap Şeyh Camii, Diyarbekir’de Ye­
ni Kapı yakınındadır. 1644 ve 1650 yıl­
larında Diyarbekir’de birer yıl valilik ya­
pan Kara Mustafa Paşa tarafından yap­
tırılmıştır. Bugün şadırvan olarak kul­
lanılan sekizgen yapıdır. Köşelere ko­
nan sekiz ayağın araları, dar sivri ke­
merlerle bağlanmıştır, içerden tuğla
kubbe, dışardan konik bir çatı ile ör­
tülmüştür.
İskender Paşa Camii, Vali İskender
Paşa tarafından 1551 yılında yaptırıl­
mıştır. Birkaç yer dışında siyah - be­
yaz taşlardan yapılmıştır. Önünde şa­
dırvanı, doğusunda türbe bölümü var-
dır. Camii, bugün hafif eğimli beton­
dan bir çatıyla örtülüdür. Camiin Ağus­
tos 1887 yılında onarıldığı bilinmekte­
dir.
Melik Ahmet Paşa Camii, şehrin
batısında, aynı adı taşıyan cadde üs­
tünde bulunur ve Diyarbekirli Melek
Ahmet Paşa tarafından 1587-1591 yıl­
ları arasında yaptırılmıştır. “Tuhfetü'i
-Mi'm ârin" adlı eserde, Mimar Sinan’­
ın eseri olduğu ileri sürülmektedir. Ca­
miin girişi, diğer camilerden ayrılmak­
ta, güney mihrap duvarlarındaki büyük
bir portal camiin altındaki yola geçiş
vererek kuzey bölümündeki avluya
açılmakta, oradan merdivenle camie
çıkılmaktadır. Camiin, içi çini süsle­
meleriyle dikkati çeker. XVI. yüzyıl Os­
manlI çinileri yerden 1 metre yüksek­
likteki duvarlarını kaplar, bunların ya­
nı sıra ince uzun mihrabı tümüyle çi­
ni kaplıdır.
Defterdar Camii, 1594 yılında Def­
terdar Ahmed Paşa tarafından yaptırıl­
mıştır. Siyah kesme taştan fevkânî ola­
rak yaptırılan bu cami, 1679 yılında Va­
li Ahmed Paşa ve 1832 yılında Hacı Ra-
gıp Bey tarafından onarılmıştır.
Nasuh Paşa Camii, Vali Nasuh Pa­
şa zamanında, Fatih Paşa Camii’ne gi­
den yolun üstünde 1606-1611 yılları
arasında, eşi Serviyani Hanım adına
yaptırılmıştır.
Kavass-ı Sağir Mescidi, XVI. yüzyıl­
da Kemaleddin ve Cemaleddin adlı iki
kardeş tarafından yaptırılmıştır. Siyah
kesme taştan yapılan mescidin basit
bir görünümü vardır. Büyük bir sivri ke­
merin içine oturtulmuş, basık kemerli
bir kapıdan avluya girilmektedir.
Molla Bahaddin Mescidi, halk ara­
sında “Kozlu Camii” diye anılır. XVI.
yüzyıldan kalma olduğu bilinen bu ya­
pı, İzzet PaşaCaddesi’nin kuzeyinde,
aynı adı taşıyan mahallededir. Düzgün
dış çizgilere sahip olmayan bu mescit,
basit görünümlü biryapıdır. Bazı yer­
lerinde kesme, diğer kısımlarda moloz
taş kullanılmıştır.
Diyarbekir’de Osmanlı dönemi
medreselerinin büyük çoğunluğu yı­
kıntı halindedir.
Ali Paşa Medresesi, 1534-1537 yıl­
ları arasında Hadım Ali Paşa tarafın­
dan yaptırılmıştır. 20,5x54x1896 met­
re ölçüsündedir. Dikdörtgen avlunun
doğu ve batısına sıralanan tek katlı,
önü eyvanlı beşer odayla avlunun gü­
neyini çevreleyen yarım sekizgen plan­
lı bir açık eyvan dersaneden oluşur.
Mihrabı, bir dörtgen niş içine yerleş­
tirilmiştir. Yarım sekizgen planlı mih­
rap, nişi üstte yarım daireli bir biçim­
de kapanır.
Diyarbekir’de bulunan Osmanlı dö­
nemi türbelerden, mimarî eser niteli­
ğini koruyan birkaç tanesi şunlardır:
Zincirkıran Türbesi, Nasuh Paşa
Camii güneyinde Zincirkıran Ali Paşa
tarafından 1559 yılında yaptırılmıştır.
Tamamen kesme taşlardan özenle ya­
pılan türbenin özellikle dış görünüşü
siyah-beyaz taşların sağladığı hareket­
li bir görünüme sahiptir.
Özdemiroğlu Osman Paşa Türbe­
si, Vali Özdemiroğlu Osman Paşa ta­
rafından 1585 yılında yaptırılmıştır. Fa­
tih Paşa Camii’nin batısındadır. Türbe,
plan şamasıyla klasik Osmanlı mima­
risinin XVI. yüzyılda ulaştığı türbe ya­
pılarıyla sıkı bağlantılıdır. Yapıda be­
zemeye çok az yer verildiği halde,
renkli taş sıralarının sağladığı değişik
görünüş, türbeyi zengin göstermekte­
dir.
İskender Paşa Türbesi, İskender
Paşa Camii doğusunda, bahçe içinde
bulunur ve İskender Paşa ahfadından
Şair Yusuf Raif Efendi ile diğer bazı ki­
şiler için yaptırılmıştır. Yan tarafı siyah
- beyaz taşlarla yapılmıştır.
Arab Şeyh Türbesi, aynı adı taşıyan
camiin kuzeyinde, avlunun içinde,
1644-1650 yılları arasında, Kara Mus­
tafa Paşa tarafından yaptırılmıştır. Tür­
be, bugğün camiin şadırvanı olarak
kullanılmaktadır.
Sahabeler Türbesi, İçkale’de, Ka­
le Camii bitişiğinde, Silahdar Musta­
fa Paşa tarafından 1631-1633 y ı l l a r ı
arasında yaptırılmıştır. Bu türbede k a ­
lenin fethi sırasında şehit düşen se-
habenin gömülü olduğu sanılmakta­
dır. Türbenin içi çinilerle bezenmiştir.
Anadolu’da Selçuklu İmparatorlu­
ğu’nun egemenlik yıllarında düzenli
çalışan bir yol sistemi vardır. O dev­
rin kullanılan bütün yollarında belirli
uzaklıklara, yolun önemine göre, han
ve kervansaraylar yaptırılmıştı. Çeşit­
li yönlerden gelen yolların b i r l e ş t i ğ i
yer olan Diyarbekir ve çevresinde, bir­
çok büyük kervansaray ve han vardır.
Bugün ayakta olanların çoğu Osman­
l I l a r döneminde y a p ı la n d ı r .
Deliller Hanı, Mardin Kapısı girişin­
de, sağda, Hüsrev Paşa tarafından
1527 yılında yaptırılmıştır. Siyah - be­
yaz kesme, moloz taş ve tuğladan ya­
pılan bu yapı iki katlıdır.
Haşan Paşa Hanı, Ulu Camiin do­
ğu girişi karşısında, ana caddede, Os-
manı egemenliğinin üçüncü Diyarbe­
kir Valisi Haşan Paşa tarafından,
1574-1575 yılları arasında yaptırılmış­
tır. iki katlıdır. İki renkli taş sıralarının
yatay olarak kullanılması, yapıyı oldu­
ğundan da uzun göstermektedir.
Çifte Han, Haşan Paşa Hanı’nın
güneyinde, Mardin kapısından gelen
caddenin sağındadır. Kim tarafından
yaptırıldığı ve yapım tarihi bilinme­
mekle beraber, XVI. yüzyıldan kalma
Osmanlı yapısı olduğu kesindir. Yapı­
nın siyah kesme taşlarına karşılık, süs­
lemesi sade başlıkların oturduğu sü­
tunlar, beyaz taştandır.
Diyarbekir’de diğer yapıların yanı
sıra, hamamların da büyük yer tuttu­
ğu görülmektedir. 1869 yılında yayın­
lanan “Diyarbekir Salnamesi”r\öe ha­
mamlar hakkında oldukça ayrıntılı bil­
gi verilir. Günümüze yıkık da olsa ka­
labilen hamamlar şunlardır: Suakar
Hamamı, Mirza Hamamı, Yeni Kapı
Hamamı (1882 yılında yaptırılmıştır),
Maristan Hamamı, Kürtler Hamamı
(1516-1520 yılları arasında yaptırılmış­
tır), Melek Ahmed Paşa Hamamı (1564
-1567 yılları arasında yaptırılmıştır),.
Çardaklı Hamamı, Hüsrev Paşa Hama­
mı, Behram Paşa Hamamı.
Diyarbekir sokaklarında sık sık gö-
101
Tüleo yapılardan biri de çeşmelerdir.
Kentin gördüğü çeşitli devirlere ait bu
çeşmelerin büyük bir çoğunluğu gü­
nümüze Kadar Kalabilmiş Osmanlı dö­
nemi yapılarıdır. 1874 yılında Diyarbe-
Kir’de yayınlanan bir salnamede 130
Kadar çeşmenin varlığından söz edil­
mektedir. Bunlar İKİ grupta toplanmak-
tadır. Birincisi baKımsız çeşmelerdir.
Bu tip çeşmelerin en güzel örnekleri n-
den biri içKale’de Kemerli bölümü ge­
çince Karşımıza çıKan çeşmedir. Halk
arasında içKale Çeşmesi veya “Aslanlı
Çeşme" diye anılır. Üzerinde kitabesi
yoktur. Çeşmenin musluk bölümü ba­
sık bir kemerle içeri çekilmiş, içerde
teKrar dilimli bir Kemere yer verilmiş­
tir. Çeşmeye musluK yerine bir aslan
heyKeli Konmuştur, su bu aslanın ağ­
zından aKmaKtadır. Kesme Kara taştan
yapılmıştır.
Mardin Kapısı’ndan çıKınca solda
kalan ikinci önemli çeşme ise “Hatun
Çeşmesi" veya “Hatun Kastalı”dır. Bu
çeşme de kesme taştan yapılmıştır.
İkinci türde çeşmeler, bir duvara
veya bir yapının cephesine yerleştiri­
len çeşmelerdir. Bunun en eski örnek-
lerinden biri, Zinciriye Medresesi’nin
ön cephesindeki çeşmedir. Bir başKa
örnek de Örfizâde Tekkesi önündeki
EDİRNE (Eski adları: Orestas,
Orestia, Orestias, Uscudama, Adriana-
polis, Adrianopölis, Hadrianupolis,
Hadrianopolis, Edrinus, Edrune, Edri-
nabolu, Endriye).
Osmanlı döneminde bütün tarihî
ve siyasî olayların yaşandığı ve kültür
hareketlerinin oluşup geliştiği bir baş­
kent olarak Edirne, gerek TürK millî ha­
yatında, gereKse TürK-Avrupa ilişkile­
rinde, uzun süre başrolü oynayıp
önemli bir merkez olarak yaşamını sür­
dürmektedir.
Edirne’nin o devirdeki önemi, özel­
likle İstanbul yolu üzerinde oluşundan
gelir. Bu bakımdan Roma devrinde bir
ordugâh-şehir, bir castrum olarak bi­
çimlendirilmiştir.
Sosyal, siyasî, özellikle ekonomik
yönden önem taşıyan bir yerde kuru­
lan Edirne’de eski Trak soylarından bi­
rinin açık bir kent veya bir açık pazar
yeri kurduğu, sonradan burasının Ma­
kedonyalIlar ve Romalılar’la genişleti­
lerek kullanıldığı tarih belgelerinden
anlaşılmaktadır. Bugün Edirne’nin bu­
lunduğu yerdeki bu eski kent, Trak
soylarının en büyüklerinden biri olan
Odrisler tarafından Meriç Nehri’nin
Tunca He birleştiği yerde kurulmuştu.
Sonraları MakedonyalIlar burasını
Orestler’in bir kolonisi yaptılar ve ken­
te Orestia dediler. II. yüzyılda Roma
İmparatoru Hadrianus tarafından yeni­
den kurulan kente, Hadrianopolis de­
nildi. Uzun bir süre de bu adla anıldı.
Edime, M.S. II. yüzyılda kurulduk­
tan sonra türlü yönlerden üstünlüğe
de kavuşur. ÇünKü askerî kuruluşları,
102
silâh yapım yerleri ile önemli bir üs du­
rumuna gelmiştir. Ayrıca Nymehea
adına yaptırılan bir tapınakla da dinî
bir merkez olmuştur. Sonraları İstan­
bul’dan Balkanlar’a doğru uzanan yo­
lun üzerinde önemli bir hareket üssü
olma niteliğini korumuştur. Roma ege­
menliği sırasında kent, daha çok as­
kerî etkinliklere sahne oldu. Diocleti-
anus (284-305) devrinde yeniden kuru­
lan Hemimantos (Haemimontus) eya­
letinin merkezi haline getirilen Edirne’­
de ilk siyasî ve askerî olay, imparator­
luğa sahip olmak için çatışma halin­
de olan Constantinus ile Licinius ara­
sındaki savaştır.
İkinci önemli bir olaysa, 9 Ağustos
378 tarihinde olmuştur. İmparatorluk
memurları Moesia’ya yerleşmiş olan
Gotlar’a baskı yapınca, Gotlar, Alan ve
IHunlar’ın yardımını sağlayarak, İmpa­
rator Valens’in (364-378) ordularını
Edirne yöresinde ağır bir şekilde yenil­
giye uğratmışlardır. Hıristiyanlığın
Trakya’ya ve Edirne’ye yerleşmesi
açıklık kazanmamıştır. Havari Andre-
as’ın bu dolayları Hıristiyanlaştırması
sadece bir efsane ve tahminden iba­
rettir.
Askerî yönü yanında, çevre milet-
lerinin dikkatinden kaçmayan Edime,
yeni saldırılara dayanmak zorunda kal­
mıştır.
Edirne, yeryüzünde en fazla göz di­
kilen, en fazla istilâya uğrayan kentler­
den biridir. Örneğin tarih boyunca
komşusu olan Bulgarlar’ın saldırıları
çeşitli aralıklarla sürüp gitmiştir. Bu
saldırıların ilki, 813 yılında Krum Han
tarafından yönetilmiştir. Bu saldırıda
I. Mikhael komutasındaki Bizans ordu­
ları, Edirne yöresinde ağır bir yengil-
giye uğratılmış, bunun üzerine Krum
Han', yürüyüşünü sürdürmüş, ama bu
ilerleyiş, İstanbul surlarını aşamamış­
tır.
914 yılında Edirne, Bizanslılar’ın
elinde bulunmaktaydı. Bulgarlar, bu
yıllarda, onların Araplar’laolan geçim­
sizliklerini Kendi çıkarlarına kullanma­
yı bildiler. Selânik ile birlikte Edirne’­
yi sınırları içine aldılar (Eylül 914). Fa­
kat Bulgar Çarı Simeon’un (893-927) bu
başarısı, uzun sürmedi. Çünkü Macar-
lar’la anlaşmayı kazançlı sayan Bizans­
lIlar, Kuzey Bulgaristan’ı istilâ ettiler.
Bulgarlar Edirne’den boşaltıldı.
Şehir Osmanlılar’a geçene kadar,
uzun süre Bizanslılar’ın elinde kaldı.
Bu arada birçok olaylara sahne oldu.
Şehrin Bizans’ın elinde bulunduğu
son yıllarda, Bizans ile OsmanlIlar ara­
sında karşılıklı yardımlar oldu.
Umur Bey ve Orhan Bey’in, Bizans
imparatoru Kantakuzinos’a gönderdik­
leri yardımdan sonra, Türkler verimli
Trakya yöresini tanıdılar. Özellikle
Edirne’nin önemini kavradılar,
1353 yılında Süleyman Paşa komu­
tasındaki 20 bin kişilik kuvvetle Dime-
toka’daSırp-Bulgar ordusunu yendik­
leri zaman amaçları, Kantakuzinos ve
oğlu Mathias’ı kurtarmaktan çok, bu­
ralara yerleşme hazırlıklarım tamam­
lamaktı. 1359 yılında kente üçüncü ge­
lişlerinde ise maksatları, kente sahip
olmaktı. Ancak Süleyman Paşa’nın
ölümü bu isteğin gerçekleşmesini en­
gelledi, Türkler kenti boşaltıp geri çe­
kildiler. Bu sırada Rumeli Kuvvetleri
Başbuğluğu’na Murad Bey getirilmişti.
O, Türk ilerleyişini, önce Edirne’nin
çevresiyle ilişkisinin kesilmesi ve da­
ha sonra ele geçirilmesi olmak üzere
iki bölümde tasarladı. Bu plan gerçek­
leşirse, İstanbul’dan gelecek akın, Lü­
leburgaz ve Çorlu’nun alınması ile ön­
ceden engellenmiş olacaktı. Dedea-
ğaç, İpsala, Dimetoka’nın elde edil­
mesi ise, Sırp yardımlarının önünü ke­
secekti. Murad Bey, bu tasarısının
ikinci maddesini Orhan Gazi’nin ölü­
mü ile, 1360 yılında Osmanlı Bey’i olu­
şundan sonra uyguladı.
Lüleburgaz’da toplanan komutan­
lar, Lâlâ Şahin Paşa’nın Edirne üzeri­
ne yürümesine karar verdiler. Yine ay­
nı heyet, Evrenos Bey’den de Hacı ll-
bey’in iki yanını güven altına alması­
nı istedi. Hacı llbey, öncü güçlerle yola
çıktı. Karşısına çıkan Burgaz’ı bir bas­
kınla ele geçirdi. Edirne Tekfuru için
yardım sağlanacak tek millet, Bulgar-
lar’dı. Onlarla birliKte Sazlıdere yöre­
sinde TürKler’i durdurmaya çalışanlar
da başaramadılar ve Tekfur, Sırbis­
tan’a kaçtı. Bunun üzerine Edirne hal­
kı, kale içinde oturma hakkı kendile­
rine bırakılmak koşuluyla, kenti Lâlâ
Şahin Paşa’ya teslim etti. Bundan son­
ra Edirne’de Türk dönemi başladı.
Bu dönemde Edirne, siyasî olayla­
rın bir numaralı sahnesi durumunda
oldu. Kentin yönetimi, ilk önce, akın-
larda büyük emeği geçen Lâlâ Şahin
Paşa’ya verilmişti. Bu dönemde, Edir­
ne, yavaş yavaş, fakat köklü bir geliş­
meye yöneldi. Çirmen, Türk sınırları
içine alınıp burada bir sancak kurulun­
ca, Edirne Kalesi savunma noktası ola­
rak büyük bir değer kazandı. Sefere gi­
den ve seferden gelen Türk birlikleri,
burada dinleniyor ve her türlü ikmal
olanaklarını buluyordu. Böylece fetih­
ler ölçüsünde Edirne, gelişip büyüme­
ye başladı.
Kale, fetih sırasında verilen söz
gereğince Hıristiyan halkın yerleşme
alanı olarak bırakıldığından, Edirne'ye
gelmeye başlayan ve çoğunluğu sipa­
hi ailelerinden oluşan Türkler, kale
çevresinde yeni mahalleler kurdular.
XVI. yüzyıl başlarında Edirne’de
144’ü Müslümanlar’a ait olmak üzere,
170 kadar mahalle bulunmakta idi.
XVIII. yüzyıl ortalarında da mahalle sa­
yısı 160’ı bulmakta idi.
Edirne’nin Türkler döneminde ku­
rulup geliştirilmesinde başlıca metod,
vakıf yolu ile kurulup idare edilmekte
olan imaret sistemi idi.
Edirne kenti böylece kurucu eller­
de oluşup gelişirken, siyasî olaylar da
yeni bir denge içinde gelişti. Edime
alındıktan sonra ilk savaş, Macar Kra­
lı Yanoş komutasındaki Sırp, Boşnak,
Eflak ve Macarlar’dan derlenen Avru­
pa ordusunun Sırp Sındığı’nda yenil­
giye uğratılmasıdır.
Yıldırım Bayezid hükümdar olduk­
tan sonra giriştiği Rumeli savaşları sı-
rasında Edirne’yi merkez edindi. 1402

(HARB SINDIĞI)
r o
j
£E5^k KAz * s T
MERİÇ NEHRİ
EDİRNE VİLÂYETİ
yılında Ankara’da uğranılan bozgun­
dan sonra kent, Osmanlı Devleti’nin si­
yasî yaşamından büyük bir önem ka­
zandı.
Süleyman Çelebi, hükümdarlığını,
Ankara bozgununu izleyen günlerde
Edirne’de ilan etti. Bu sırada Isa Çe­
lebi de, Anadolu’da Çelebi Mehmed ile
çatışma halindeydi. Ulubad yöresinde
yenilgiyi kabul etmek zorunda kalınca,
Bizans Imparatoru’na sığındı. Süley­
man Çelebi’nin çağrısı üzerine de İsa
Çelebi, kardeşinin yanına geldi. Bu iki
kardeş, birliği ile düzenlenen ordu, İsa
Çelebi’nin emrine Verilince, o da yine
Anadolu’ya yürüdü. Orada Çelebi Meh-
med’i, kardeşi ile anlaşmış olarak kar­
şısında buldu. Fakat Anadolu’da top­
lanan bu kardeşler ordusunun Edirne’­
ye saldırıları olumlu bir sonuç verme­
di. Siyaset değiştiren Musa Çelebi,
karşı taraftan bazı birlikler elde ederek
Edirne’yi bastı. Süleyman Çelebi, ken­
di adamları yardımı ile kaçtıysada Ba­
baeski yakınındaki Düğüncülü Köyü’n­
de yakalanarak öldürüldü. Musa Çele­
bi, Temmuz 1413’te ölünceye kadar
Edirne’de saltanat sürmüş ve burada
ilk Osmanlı parasını bastırmıştır.
Musa Çelebi’nin ölümü, Çelebi
Mehmed’in şansını açtı. Saltanatının
bundan sonraki dönemi için o da Edir­
ne’ye geçmiş ve bu kentte ölmüştü.
Çelfebi Mehmed’in ölümünden sonra
Limni Adası’nda tutsak olan kardeşi
Mustafa Çelebi (Düzmece Mustafa),
Imparator Manuel tarafından serbest
f »
a UALAPASA^S>
oy
“ S
o (.
*'
î * ^ . YENİCE
BABAESKİ
bırakılarak Rumeli’ye geçirildi. Bunun yola koyuldu. Bu sefer sırasında, oğ­
anlamı, Osmanlı tahtında II. Murad’a lu Sultan I. Mehmed, hükümdar olarak
karşı bir rakip çıkarmaktı. Mustafa Çe­ Edirne’de kaldı. Varna Savaşı’nı kazan-
lebi de ona göre hareket etti. Edirne’­ nan Sultan Murad, Edirne’ye uğrayıp
de hükümdarlığını ilan etti ve adına bir tekrar Manisa'ya çekildi.
para bastırmaya girişti (1419). Ancak 1445 yılında, Bedesten’de çıkan
II. Murad’ın politikası karşıcında faz­ yangın, Tahiakale'ye yayılma tehlike­
la dayanamadı. Anadolu seferinde ye­ si gösterince, karışıklıktan yararlan­
nilgiye uğradı, kuzeye doğru kaçmayı mak isteyen bazı yeniçeriler ayaklan­
denedi ise de, yakalanıp Edirne’ye ge­ ma girişiminde bulundu. Bunun üze­
tirildi ve Hisar Burcu’nda öldürüldü. rine Murad, yine buraya dönmek zo­
Böylece 1422’de Edirne’ye gelen l|. runda kaldı. Ayaklanmayı bastırdı ve
Murad, kentin onarımı ile uğraştt. yönetimi eline aldı, bir daha da Edir­
Onun zamanında şehir hızlı bir geliş­ ne'den uzun süreli ayrılmadı. Bu ara­
me gösterdi. 1429-1439 yılları arasın­ da oğlunu, Dulkadirli Beyi Süleyman
da, çeşitli yabancı elçi, kurul ve hü­ Bey’in kızı Sitti Hatun ile evlendirdi.
kümdarların uğrağı oldu. Germiyan 1451 yılında da bu kentte öldü. Edir­
Beyi Yakub Bey, ülkesini, kızkardeşi- ne'de doğan Fatih Sultan Mehmed,
nin torunu olan II. Murad’a vasiyet et­ böylece kesin olarak tahta oturdu.
mek üzere Edirne’ye geldi. Onu, Vene­ Fatih, babasının Bursa’da toprağa
dik, Ceneviz, Leh, Fransa kurullarının verilmesinden sonra Karaman seferini
ve Balkan ülkeleri hükümdarlarının zi­ yapıp Edirne’ye geri geldi ve İstanbul
yaretleri izledi. II. Murad, bu parlak ya­ kuşatmasının hazırlıklarına başladı.
şayışı içinde “Ebü’l-Hayrat” ününü al­ 1453 yılında Edirne, gerek askerî, ge­
mış, Edirne de Darüssaltana sıfatına rek siyasî etkinliklerin merkezi oldu.
lâyık görülmüştür. İstanbul’un alınması, Edirne’nin
II. Murad, kenti bir askerî üs olarakhükümet merkezi olarak üstünlüğüne
değerlendirdi ve çeşitli seferleri bura­ gölge düşürdü. Ancak Fatih, çoğu se­
dan yönetmekle şehrin gelişmesine ferlerini bu kentte planlamakta, komu­
katkıda bulundu, ancak Szegedin Ant­ tanlarına da direktiflerini buradan ver­
laşması, padişahın ününe gölge dü­ mekteydi.
şürmüştü. Buna dayanamadı ve tahtı Padişah, Trabzon Rum Devleti üze­
oğluna bırakarak Manisa’ya çekildi. rine hareket ederken, bütün Rumeli ile
Fakat olaylar buna izin vermedi. Bir birlikte Edirne koruyuculuğunu İshak'
Haçlı ordusu Osmanlı sınırını geçmek Paşa’ya bıraktı. Trabzon’un alınmasın­
üzereydi. Murad tekrar Edirne’ye dön­ dan sonra Hükümdar Davit Komne-
dü ve Varna seferini yönetmek üzere nos, Edirne’ye gönderildi, sonra Se-
103
rez’e taşındı. Burada da rahat durma­
yınca idam edildi.
Fatih’in Akkoyunlu seferinde de
Edirne’nin koruyuculuğunu Şehzade
Cem yaptı. Günlerinin çoğunu Edirne’­
de geçiren Fatih, Ragusa, Venedik,
Ceneviz vb. kurul ve elçilerini burada
kabul etti. _______
Şehzade Cem olayının yatışması­
nı fırsat bilen padişah, Edirne’ye ge­
lerek bazı işleri yoluna koydu. Bu ara­
da bazı yeniçeri kıpırdamaları da ol­
muştu, onları da bastırarak kışı Edir­
ne’de geçirdi. Bu tarihden sonra Edir­
ne’ye 1484 baharında II. Bayezid uğra­
mış ve buraya ölümsüzlük kazandıran
cami, medrese, imaret, hastahane gi­
bi yapıların temellerini attırmıştır. Pa­
dişah hemen sonra, Boğdan seferi için
yola çıkmış, aldığı ganimetleri dönü­
şünde, başlatılan binaların yapımı için
kullanmıştır. Seferin başlangıç günle­
rinde yanan Bedesten ve Tahtakale
çarşılarını kârgir olarak yeniden yap-
tırtmıştır.
Ağustos 1530'da meydana gelen< EDİRNE: Selimiye Camii
ve Küçük Kıyamet diye anılan deprem
üzerine II. Bayezid, yine Edirne’ye gel­ manında gerçekleşti. Kanunî hemen canlılık içinde en parlak devrini yaşı­
di. Fakat 15 gün sonra yeni bir deprem hemen bütün kışlarını Edirne'de geçir­ yordu. Ayrıca bu yıllarda şehir, Leh,
oldu. Bunun üzerine Mimar Hayreddin, meyi adet haline getirmişti. Kentin et­ Venedik, Rus, Avusturya, Kazak, elçi
padişah için on beş gün içinde çatma rafında kışlık av alanı da bu sırada ve kurullarını da karşıladı.
ahşap bir konak yaptı. oluşmuştu. 1683 yılından sonraki günler, Edir­
Sultan Selim, daha şehzadeliğinde II. Selim de Edirne'yi seven hüküm­
ne’nin kötü günleri oldu. Kent yine her
kendini göstermişti. Onun Rumeli’ye darlar arasındadır, saltanatının önemli yıl Osmanlı ordularının toplandığı bir
geçmesi padişahı telaşlandırdı, karşı­ bir bölümünü burada geçirmiştir. Ken­ merkez görevinde idi, ama yenilgi ha­
lamak üzere o da Edirne’ye geldi. Ru­ tin en güzel eseri olan Selimiye Camii berleri sık sık çalkalanıyor, Macaris­
meli Beylerbeyi Haşan Paşa’yı da ön­ de, bu sevginin bir armağanıdır. tan’dan, Balkanlar’dan ve düşen Os­
cü kuvvet olarak gönderdi. Ancak Ha­ Padişahlar arasında Edirne’ye uğ m anlI kalelerinden gelen asker ve göç­
şan Paşa, şehzade ile çatışmaktan çe­ ramayan tek hükümdar, ili. Murad’dır. menlerle dolup taşıyordu.
kindi, kente geri döndü. Bunun sonu­ Onun saltanatının son zamanlarında IV. Mehmed, bu acı günlerde ava
cunda Edirne’de düzenlenen bir top­ Kiird Abdal adlı biri türedi, kentin sü­ olan düşkünülüğünden caymamıştı,
lantıda Şehzade'ye Semendire Sanca- kûnunu bozdu. ama yine de ordunun güçsüzlüğü ve
ğı’nın verilmesi kararlaştırıldı. Şehza­ İli. Mehmed, bir süredir uygulan­ yenilgiler, kentin gelişmesini engelle­
de bu buyruğa karşı çıkarsa, eski hü­ mayan padişah seferlerini yeniden uy­ miyordu.
kümet merkezi olan Edirne'de sessiz­ gulamak üzere 1596 Nisan’ında ordu­ II. Süleyman da, Avusturya savaş­
ce oturmasına izin verilecekti. Şehza­ sunun başında Avusturya üzerine yü­ ları sebebiyle Edirne’de oturmak zo­
de bütün önerileri geri çevirince, ve­ rümek için Edirne’ye geldi. runda kaldı ve orada öldü. Yerine ge­
zirleri II. Bayezid’i İstanbul’a geri dön­ Edirne, I. Ahmed devrinde de ilgi çen II. Ahmed’in kılıç kuşanma töreni
meye zorladılar. Bu zorlamalar sonu­ görmeye devam etti. Bu ilginin baş­ de Edirne’deki Eski Camii’de yapılmış­
cunda Selim, padişah oldu. Babası da ta gelen sebebi, Edirne’nin, yüzyılın ilk tır. II. Ahmed seferde iken, eski saray
Dimetoka’ya giderken Söğütlüdere’de yarısında moda haline gelen avcılığın, baltacılığından çıkma Benli Haşan Pa­
öldü. iyi bir uygulama yeri olması idi. Bu şa, Seiimiye Camii’nde toplanan hal­
I. spora bir de Avrupa seferlerinin eklen­ kı ayaklandırmak istedi. Amacı, Şeh­
Selim, Edirne’yi seven bir padi­
şahtı. Kutlamaları Edirne Sarayı'nda mesi, Edirne’yi büsbütün üstün tutu­ zade Mustafa’yı padişah yapmaktı.
kabul etti. Gerek Iran, gerekse Mısır lan bir yer durumuna getirdi. Tunca Olay haber alınarak önlendi, ancak
seferlerinin hazırlıkları da bu kentte üzerinde kayıkla gezme eğlencesi de kent epeyce kargaşalı günler yaşadı.
yapıldı. Iran seferine çıkarken, oğlu I. Ahmed’den kalmıştır. Bu tutkular so­ Aynı yıl içinde II. Mustafa da Edirne’­
Süleyman’ı, Manisa’dan getirterek nucu, Edirne, XVII. yüzyılda, Osmanlı de tahta çıktı ve Eski Camii’de kılıç ku­
Edirne'de koruyucu olarak bıraktı. Mı­ Devleti’nde çıkan politik, askerî ve şandı. Bu padişah da ordunun başın­
sır seferi hazırlıklarında da 1516 kışı­ sosyal olayların büyük bir bölümünün da üç kez sefere çıktı. Türkler’in Be-
nı Edirne’de geçirdikten sonra, yola sahnesi oldu. ga zaferine karşılıkZenta'da yenilgiye
çıktı. Yine Şehzade Süleyman’ı Edir­ 1612’de I. Ahmed’in, 1620’de Genç uğraması üzerine, 1699’da Karlofça
ne koruyuculuğuna bıraktı. En sonun­ Osman’ın Edirne ziyaretleri genellik­ Barışı imzalandı. Edirne, böylece 16
da kendisi de bir Edirne yolculuğun­ le avlanmak içindi. 1634’te Edirne’ye yıldır yaşadığı fırtınalı devri atlatmış
da öldü. gelen IV. Murad, kentteki bütün kah­ oldu.
Kanunî, padişah olunca, ilk seferi velerin yıktırılmasına buyruk vermiştir. Bundan sonra, bir aralık İstanbul’a
olan Belgrad’a, Edirne’den yola çıktı. ’ 1658 yılından sonra Edirne’ye ge­ gelen II. Mustafa, çok sevdiği Edirne’­
Kendisine, önce Edirne medreseleri len IV. Mehmed, zamanının çoğunu bu nin ve avlaklarının özlemini yeneme­
daha sonra da onları örnek tutan Fili­ kentte geçirdi. Şehir onun ilgisiyle ye­ di. Öğretmenliğini yapmış olan Feyzul-
be ve Sofya Medresesi öğrencileri ka­ ni bir gelişim gösterdi. Çevresi gezin­ lah Efendi, onun bu tutkusunu bildi­
tıldılar. ti yerleri, avlaklar ve köşklerle donatıl­ ğinden, Edirne halkının uysallığı ve bu*
Kanunî devri, kentin en çok geliş­ dı. Padişah, özellikle, Merzifonlu Ka­ rada askerî ayaklanmanın olmaması
me gösterdiği dönemlerinden biri ol­ ra Mustafa Paşa ve Köprülü Fazıl Ah­ gibi yönlerini sık sık övünce, padişah
du. Onun giriştiği Avrupa seferlerinin med Paşa’nın çıktığı seferlerde, Edir­ Edirne’ye yerleşti. Devlet yönetimi
önemli bir bölümü de Edirne’de hazır­ ne’den başlayarak katılıyor, kent, sü­ Feyzullah Efendi’ye kalmıştı. Bu tutum
lanmıştır. Şehrin su yolları da onun za­ rekli seferler ve seferlerin getirdiği İstanbul halkının, özellikle ulemâ sını-
104
 finin geçim sıkıntılarına sebep sayıl­ ne’ye doğru hızla ilerlemesi karşısın­ lar da birkaç noktada, Edirne-Kırklareli
dı ve “ Edirne Olayı” diye anılan ihti­ da Edirne yöresinde yeterli savunma hattından sınırı geçiyorlardı. Genelkur-
lâli yarattı. Böylece, iti. Ahmed de Edir­ çalışmaları da yapılmışsa da, Rus iler­ may’ın planı dışında, ikmal işleri bit­
ne’de tahta çıktı. leyişi karşısında tutunmanın olanak­ meden, buradaki savaşla görevli Şark
Edirne ayaklanması, kentin geliş­ sızlığı farkedilmiş, kente duydukları Ordusu erken bir saldırıya geçmiş,
mesini büyük ölçüde etkilemiştir. Es­ büyük sevgi ve bağlılık üstün gelince, Kırklareli - Poloz - Petre taarruzu kısa
ki üstünlüğünü yitirmiş, ancak yeni se­ Serasker Kaymakamı Halil Rıfat Paşa bir savaştan sonra yenilgi ile bitmiş,
ferler için İstanbul ve Anadolu’dan ge­ ve İbrahim Paşa ile Çirmen Kaymaka­ ordu da Vize - Lüleburgaz hattına çe­
len birliklerin konakladığı bir üs duru­ mı Vecihi Paşa, karşı koymanın ancak kilmek zorunda kalmıştı. Bu çekilme,
muna girmişti. şehrin yıkımına yol açacağını anladık­ Edirne kuşatmasının başlangıcı ol­
III. larından, teslim etme kararına vardılar.
Âhmed’den sonra, XIX. yüzyılın muştur. Çekiliş sırasında orduyu dü­
başlarında II. Mahmud’un gezilerine Rus Ordusu, 22 Ağustos günü Edirne’­ zeninde tutmak için çaba sarfeden ka­
kadar, Edirne, uzun yıllar boyunca pa­ ye girdi. Kent az sonra Osmanlı tari­ le kuvvetleri, 25 Ekim 1912 gününden
dişahların uğrak yeri olmaktan çıktı. hinin ağır antlaşmalarından birinin gö­ itibaren kaleye çekilmiş ve savunma­
1806’da İli. Selim yeniliklerini, Edirne rüşme veri oldu. Bu olay, Edirne hal­ ya geçmiştir. Kasım 1912 başlarında
bölgesine getirmek istedi. Yerli halk kını dağıttı. Nüfus bir anda 50 bin ka­ Lüleburgaz - Vize savaşlarından sort-
ve derebeylerinin karşı çıkması üzeri­ dar azaldı ve 100 bine düştü. Hükümet ra, Edirne tamamen kuşatıldı. Bulgar-
ne bu düşüncesinden caymak zorun­ daha fazla boşalımı önlemek için ke­ lar’la Edirne civarında ve Edirne Kale-
da kaldı. sin yasaklar koymak zorunda kaldı. Bu si’nde yapılan uzun ve şiddetli çarpış­
III. Selim ve II. Mahmud devirlerin­ arada şehirde önemli bir salgın hasta­ malar sonunda, şehir, büyük çapta za­
de Edirne’de çiçek aşısı, güllerin aç­ lık başgösterdi. Yapılan araştırmada rar gördü. 25 Mart 1913’te şehir teslim
tığı zaman, genellikle çiçek meraklısı, bu salgın hastalığın, Rus işgalinden oldu. 30 Mart 1913 Londra Antlaşma­
"Aşıcı Hatun, Aşıcı Kadın, Çiçekçi sonra Rus askerlerinin bulundukları sıyla, sınır Midye - Enez hattı kabul
Hanım " adları ile bilinen yaşlı kadın­ kışlalardan çıktığı anlaşıldı ve buna edilmiş, Edirne Türk sınırı dışında kal­
lar tarafından yapılırdı. 50-60 çocuk, ai­ göre gerekli karantina önlemleri alın­ mıştır. Fakat bunlardan hemen bir ay
leleri ile genellikle Mehmedpaşa Ha- dı (1828-1829). sonra, Balkanlılar arasında 2. Bal­
mamı’nda toplanırdı. Bu süre içinde Edirne, kuşatma acısını ikinci kez kan Savaşı başgösterince, Osmanlı
hamamın erkekler bölümü de kadınla­ 93 Savaşı’nda gördü. 20 Ocak 1878 ta­ Ordusu fazla bir dirençle karşılaşma­
ra tahsis edilirdi. Yemekler götürülür, rihinde kent ileri gelenleri, şehri Rus- dan 21 Temmuz 1913’te Edirne'yi geri
soğuk şerbetler hazırlanır, hamamın lar'a teslim etme düşüncesinde birleş­ aldı.
her tarafı güllerle donatılır, türkülerle tiler. Kuşatma 13 Mart 1879’a kadar I. Dünya Savaşı’nda da Edi'rne’nin
çocuklar aşılanırdı. Aşıcı kadınlar aşı­ sürdü. Bu dönemde kentin pekçok bir kısım toprakları ödün olarak Bul-
larını, incir yaprağına sarılı olarak ge­ semti yıkıma uğradı ve salgın hasta­ garlar’a bırakıldı. 22 Temmuz 1920’de
tirirlerdi. Bu kadınlar aynı zamanda lıklar onbinlerce insanı yok etti. Bu de Edirne Yunanlılar’ın eline geçti.
gül, şebboy, sünbül ve lâlenin çeşitli arada Edirne Sarayı, ikinci Rusya işga­ Sevr Antlaşması’nı Osmanlı Hükûme-
türlerini yetiştiren kişilerdendi. linden önce, içindeki cephaneliğin ti’nin kabul etmesiyle, Yunan Hükü­
IV. Murad’ın İstanbul sarayları bah­ berhava edilmesi ile yandı-yıkıldı ve meti, Doğu ve Batı Trakya’yı bir genel
çesindeki gülleri aşılamak için, kalem­ harabe haline geldi. Rus işgalinden valilik haline getirdi ve Edirne’yi bu vi­
leri buradan götürülmek suretiyle bir­ sonra Edirne’ye gönderilen ilk Türk Va­ layetin merkezi yaptığını ilân etti. Da­
kaç aşıcı kadın İstanbul'a getirilmiş­ lisi Rauf Paşa, 11 Şubat 1879’da şeh­ ha sonra Lozan Antlaşması’nda Edir­
ti. re girdi. Rus kuvvetleri birdenbire de­ ne kesin olarak Türkiye sınırlarına gir­
1808’de Rusçuk yaranı ile işbirliği miryolu ile Burgaz Limanı’na çekilmek di. Cumhuriyet döneminde de yapılan
yapan Alemdar Mustafa Paşa, 10 bin durumunda bırakıldılar. Sağlanan ba­ Montreux Antlaşması ile Trakya ve
kişi ile Edirne’ye gelerek burada bulu­ rış havası, Rumeli'den kaçıp gelen 40 Anadolu bütünleştirildi ve 20 Ağustos
nan Sadrazam Çelebi Mustafa Paşa’- bin kadar Türk göçmeninin yerleştiril­ 1938’de Türk Ordusu yeni karar gere­
yı âdeta esir alarak yeniçeri zorbalık­ mesinden doğan sıkıntı ve yoksulluk ğince törenle Edifne’ye girdi.
larını sindirdi, onlarla birlikte İstan­ yüzünden, halkı beklediği mutluluğa Kuruluşu M.S. II. yüzyıla kadar uza­
bul’a yürüdü. getirmedi. nan ve çok eski bir yerleşme yeri olan
1826’da bazı zorunluklarla Yeniçeri Balkan Savaşı’nda, Edirne^Kalesi Edirne, Osmanlı döneminde büyük bir
Ocağı'nın kaldırılması, Edirne esnafı­ önemli rol oynamış ve Edirne kenti gelişme göstermiş ve oldukça kalaba­
nı büyük bir yasa boğdu. Çünkü yeni­ çok acı günler yaşamıştır. Edirne Ka­ lık nüfuslar barındırmıştır. 1700 -1750
çerilerin çoğu Edirneliler’den oluş­ le Komutanı Şükrü Paşa idi. Kale ko­ yıllarında Osmanlı imparatorluğu’nda
muştu. Ocağın eski merkezi olmak­ mutanlığına verilen görev, en çok toprak kayıplarının başlaması sebebiy­
la görevli kentte 12 kadar Bektaşî tek­ 40-50 günlük bir savunma idi. Oysa ka­ le, Batı’da kaybedilen topraklardaki
kesi, yeniçeri zabiti ve serdarlıkları ile ledeki savunma tesisleri, yiyecek ve Romanya, Bulgaristan, Arnavutluk,
kalede Ağa Kapısı bulunmaktaydı. Bu diğer yaşam olanakları yeterli düzey­ Macaristan sakinlerinin doğuya doğ­
yüzden, İstanbul’dan sonra en önem­ de değildi. Buna rağmen yokluk ve sı­ ru göçü ve bunların ilk durak ve yer­
li yeniçeri merkezlerinden biri olan kıntı içinde kale, 160 günlük bir savun­ leşme yeri olarak Edirne'yi seçmeleri
Edirne’de, kurumun dağılışı, patırtı çı­ mayı gerçekleştirmiş ve dünyanın hay­ sonucunda kentte önemli ölçüde bi­
karmaya uygun bir ortam hazırladı. An­ ranlığını kazanmıştır. rikim olmuştur. Edirne’nin, devrin en
cak, Çirmen Mutasarrıfı ve Edirne Mu­ 1877-1878 Osmanlı-Rus Sâvaşı’n- büyük Türk garnizonu durumuna ge­
hafızı Esad Muhlis Paşa’nın çalışma­ dan sonra, Ruslar Edirne'yi terkeder- tirilişi, burada yaşayanların sayısını
ları ve bilginlerden Eskicizade’nin ya­ ken, bütün tabyaları söküp atmışlar ve birden 350 bine ulaştırmıştır. Bu nü­
tıştırıcı tutumlarıyja olaysızca geçiş­ tahrip etmişlerdi. Kalanlar, harap ba­ fusla Edirne, o dönemde Paris, Lond­
tirildi. Ağa Kapısı, İstanbul'da olduğu zı tabya ile cephanelikten ibaret idi. ra, İstanbul ile birlikte dünya ölçüsün­
gibi, şer'i mahkeme haline getirildi. Bu Devletin savaş politikası taarruz esa­ de birinci sınıf bir kent durumuna yük­
arada ocağı yeniden canlandırmaya gi­ sına dayandığı için fazlaca bir hazırlı­ selmişti. XIX. yüzyılda, başlangıçta
rişenler oldu ise de, yine Esad Paşa’- ğa da gerek görülmüyordu. Savaştan 300 bin olan kent nüfusu, yüzyılın or­
nın davranışı ile bastırıldı. Bu arada ba­ ancak 6 ay önce verilen ödenekle tah­ talarında 200 bin ve sonlarında 80 bi­
zı ağalar, başka kentlere sürgün edil­ kim ve silahlandırılması işine girişil­ ne düşmüştür. Giderek bu düşüş 100
diler. miştir. bine varmıştır.
1828-1829 Osmanlı-Rus savaşının Balkan Savaşı, 5 Ekim 1912’de ilân 1835 yılında Edirne kazasında nü­
sonunda, Edirne, Türkler’ce ele geçi­ edildi. Birkaç gün, beklemekle geçti. fus yoklaması yapılmış ve Edirne’de
rilmesinden sonra, ilk kez düşman Bu sırada Osmanlı kuvvetleri, Cesri yaşayan Bulgar, Yahudi, Ermeni ve
baskınına uğradı. Rus ordularının Ay- Mustafa Paşa demiryolu köprüsünü Rumlar’ın durumları tespit edilmiştir.
dos - İ«limye - Yanbolu üzerinden Edir­ atarak Edirne’ye çekiliyorlardı. Bulgar­ Geçmişte Edirne eğitim - öğretim
105
 kurumlan bakımından zengin dönem­ pımına, 1903 yılında Karaağaç’takı geldikleri zarflan Arda Nehri kıyıların­
ler yaşamıştır. Evliya Çelebi, XVII. Rum mektebinin harap olması sebe­ daki Ahırköy mevkiinin güzelliğine
yüzyıl başlarında, Edirne’deki 14 biyle yeniden genişletilerek yapılma­ hayran olmuş ve burada mola verip,
“Mekteb-i Etfal”öen söz etmektedir. sına izin verilmiş, 1907 yılır.da Edirne’­ yemyeşil çayırları üzerinde doya doya
Bunlar selâtin camilerinin yanına ku­ de bulunan ibtidai mekteplerinin ihti­ güreş tutmak istemişlerdi.
rulmuş çocuk okullarıdır. XIX. yüzyıl yaçlarının karşılanması için bir otel ve Aralarında bulunan iki yiğit, daha
sonlarında Edirne’de yasamış olan Ba­ bir gazino inşa edilmiş, 1908 yılında Anadolu topraklarından beri güreşle­
di Efendi’nin “Riyaz-ı Belde-i Edirne” Edirne’de Hıristos Mahallesi’nde bir rini ayıramamış ve her seferinde
adlı el yazma eserinden öğrendiğimi­ mektep inşa edilmiş, 1911 yılında Edir­ “sefer" sebebiyle yarıda kesmek zo­
ze göre, bu dönemde kentte 47 med­ ne Kal’a altında kız ve erkekler için bir runda kalmışlardı. Çayırın ve havanın
rese ile 54 mahalle mektebi kurulmuş­ İngiliz okulu yaptırılmış, bir yıl sonra güzelliği karşısında her ikisi de aşka
tur. Medreselerin her türlü giderleri va- da Edirne’nin Jnoz (= E n e z) kasaba­ gelip “Bu güreşi bu çayırda ayırırız
kıflarca karşılanır, mahalle mekteple­ sında yanan Rum okulu yeniden inşa gayri” demişlerdi. O gün Hıdrellez idi.
rinin masraflarını, mahalle halkının edilmiştir (1912). Yiğitler arasında çok şiddetli bir güreş
vakfı destekler, ayrıca öğrenciler de Osmanlı imparatorluğu dönemin­ başlamış. Bu, havanın kararmasından
devam ettikleri okula aylık, yahut haf­ de ilde giysi geleneği çok zengindir. gece yarısına kadar sürmüş. Boğuşm?
talık ücret öderlerdi. 1882 yılında Vali Bu sebeple bu zengin giysi çeşitleri gece yarısında sonuçlanmış, iki peh­
Kadri Paşa, Rumeli Vilayeti Kanunu’- için gerekli kumaşların dokunulması, livan er meydanında cansız yere yığı­
nun 214’üncü maddesi uyarınca Ce- boyanması, dikilmesi, süslenmesi, lıp kalmışlar. Onların er meydanında
maat-i İslâmiye örgütünü kurarak ma­ Edirne’de ayrı ayrı sanat dallarının or­ can verişleri diğer pehlivanları çok
hallelerde açılan okulların yönetimini taya çıkmasını sağlamıştır. Geçmişte duygulandırmıştır. Hemen orada iki
bu örgüte bağlamıştı. XIX. yüzyıl so­ yüzlerce evde dokuma tezgâhları oldu­ pehlivanı toprağa verirler. Sonra da
nunda Edirne’de 5 Ermeni, 12 Rum, 2 ğu söylenir. yollarına devam ederler. Edirne’nin fet­
Yahudi, 11 Bulgar, 1 İtalyan, 1 Santa Eski Edirne erkek giysileri şunlar­ hinden sonra hayatta kalanlar, er mey­
Maria Avusturya okulu, 1 Fransız oku­ dan oluşurdu: İç gömleği (ten fanila­ danında ölen arkadaşlarının mezarla­
lu bulunmaktaydı. sı), iç donu, mintan, salta, cepken, ye­ rı başına birer taş koymak üzere Ahır-
XVIII. yüzyıldan itibaren Edirne’delek, aba, çuha, potur, kürk, içi koyun köy çayırına giderler. Oraya vardıkla­
inşa edilen veya onarılan mekteplerin postu ile kaplı gocuk, cübbe, bele sa­ rında, arkadaşlarını gömdükleri incir
arşiv belgelerine göre edinilen bilgileri rılan yün kuşak, boyun atkısı. Başlık­ ağacının altından, iki yanından buz gi­
şöyle sıralayabiliriz: lar ise: Takke, sarık, kavuk, külah, yün bi sulu pınarların kaynadığı görülür. O
1762 yılında Edirne depreminden başlık, fes. günden sonra çevre halkı arasında bu­
yıkılan ve kısmen harap olan Sultan Kadın giysileriyse: işlemeli göm­ rası "Kırkların Pınarı" adıyla anılmaya
Murad’ın yaptırdığı mektep onarılmış, lek, entari, yelek, kaftan, şal, hırka, başlandı. Aradan geçen yıllar içinde
1848 yılında Edirne’de bir idadi mek­ ipek, kuşak, tülbent, yemeni, ferace, "Kırkların Pınarı”, >halkın dilinde
tebi açılmış, 1850 yılında bir rüşdiye yeldirme, çarşaf, başatkısı, başörtüsü, “Kırkpınar"a dönüştü.
mektebi, 1868-1870 yıllarında idadi eldiven, bindallı. Bir iç şehir olan Edirne, XVI. ve
mektebi açılmış. 1883 yılında Edirne Edirne, Türk kültür tarihinde sanat XVII. yüzyıllarda daha çok Eflak, Boğ-
vilayetine bağlı İbriktepe Köyü, Rum değeri ve sanat inceliği olan pek çok dan ve Macaristan ticaretine yönel­
halkı için bir mektep yapılmasına izin el sanatları alanında özel bir yer tutar.. miştir. Bu ülkelere özellikle İstanbul’­
verilmiş, 1884 yılında Edirne’de açılan Bu el sanatlarından bazıları şunlardır: dan getirilen kumaşlar satılmış. XVII.
Sanat ve Ticaret Tarım Okulu masraf­ Lake kaplar ve kutular (Edirnekârî), Ta­ yüzyılda da bu durum sürmüş, yal­
ları ödenmiş, 1885 yılında Edirne vila­ lik yazı ve oyucular; hattatlar. nızca ticaret hayatında panayırların
yeti içindeki Havsa kazasında bulunan En eski Edirneli hattat, Fatih dev­ önemi daha da artmıştır. Edirne, Ak­
Rum kilisesi avlusu içindetıir Sıbyan ri şöhretlerinden Yahya es-Sofî’dir. Ce- deniz ile Tuna boyu arasında ticaret
mektebi yapılmasına karar verilmiş, lî sülüs hattatıdır. Zamanımıza kadar yapan bir şehir olmuştur. Edirne, Ak­
kale içjndeki Rum halkına mahsus Hı- saptanabilen hattatların sayısı, aslen deniz ticaret alanında, İstanbul ve İz­
ristos Kilisesi avlusu içinde bulunan Edirneli olanlar için 240’tır. mir limanları yoluyla bağlanmıştır.
okulun yeniden genişletilerek yapımı­ Spor olarak şehirdeki tarihî Kırkpı- Edirne’yi İstanbul’a bağlayan ticaret
na izin verilmiş (1886). Kadriye İdadi nar güreşlerinin oldukça eski bir geç­ karayolu çok işlek olup, bu yol üzerin­
Mektebi, diğer kız mektebi ile birleş­ mişi vardır. Şöyle ki: Türk tarihi; de daima 4-6 kervan bulunurdu. İstan­
tirilerek Kadriye Kız Rüşdiyesi olarak Orhan Gazi’nin kardeşi Süleyman Pa- bul’dan Edirne’ye her gün iki kervan
eğitime geçmiş (1888). Ortaköy kaza­ şa’nın ‘‘Rumeli’ye ilk sıçrama" hare­ kalkardı. Şehir, yabancı mal alırdı —
sında Gökçe Peykâr Köyü’ne, Rum ço­ ketine, yanında kırk gazi olduğu hal­ ki, bunlar genellikle yünlü kumaşlar­
cuklarına/bir okul yaptırılmış (1895), de giriştiğini, bir gece yarısı, sallarla dı— karşılığında, yün, manda derisi ve
aynı yıl Kirişhane adlı yerde bulunan Anadolu yakasından Rumeli’ye geçe­ ipek, balmumu ihraç ederlerdi. XVII.
Aya Konstantin Kilisesi avlusunda rek Bizanslılar’ın elindeki Domuzhisa- yüzyıldan itibaren birçok yabancı
Bulgar Eksarhı’nın mülkiyetinde bulu­ rı’na baskın verdiklerini ve bu kaleyi kuruluş temsilcileri ve tacirleri şehre
nan arsa üzerinde Bulgar cemaati ço­ kolayca ele geçirdiklerini yazar. yerleşmiş, bu yüzyıldan sonra şehirde
cuklarına ait kârgir bir okulun yapımı­ Gün doğuncaya kadar kalenin iş­ canlı bir ticaret başlamıştır.
na ruhsat verilmiş, 1895 yılında Edir­ gali tamamlandıktan sonra karşı kıyı­ Edirne"de bulunan sayısız eski
ne İdadi Mektebi’nin bir şubesi olan lardan gelen takviye kuvvetleri Domuz- eserlerden Edirne Kalesi’nin, Roma
eski Rüşdiye Mektebi onarılmış, 1896 hisarı’na yerleşmişler, kırk öncü gazi imparatorlarından Hadrianus tarafın­
yılında da yatılı hale getirilen Edirne de Rumeli içlerinde yeni baskınlar ver­ dan yaptırıldığı sanılmakta (M.Ö. 177-
İdadi Mektebi’ne bir yatakhane, bir ye­ mek üzere Edirne’ye doğru yola çık­ 138) ve Tunca Nehri kıyısında, bugün
mekhanemle bir mutfak eklenmiş, ay­ mıştır. Halk arasındaki söylentilere gö­ Kaleiçi denilen yörede 360 bin metre-
nı yıl Yıldırım Akmescit Mahallesi’nde re, Süleyman Paşa’nın bu ilk sıçrama kareliK bir yeri kaplamaktaydı. Çevre­
yanan Rum Kız Mektebi’nin yerine ye­ hareketi için seçip yanına aldığı kjrk sindeki surlar 3 metre kalınlığında, 6
nisi yapılmış; Ahi Çelebi kazasına bağ­ gazi de, yiğit ve kahraman kişilerdi. Üs­ metre yükseklikte ve 1 kilometre ka
lı Lagoç Köyü’ndeki Bulgar okulunun telik hepsi de yapılı birer pehlivandı. 1ar uzunlukta idi. Dört köşesinde bi­
yeniden yapımına izin verilmiş (1897). Edirne üzerine doğru yürürken, verdik- rer kulesi, ayrıca dört duvarı üzerinde
Yine aynı yıl Ahi Çelebi kazasında leri'her mola sırasında en büyük eğ­ belirli açıklıkta 12 kulesi, 9 adet de ka­
Karışlı- Kebir Köyü’nde yanan Bulgar lenceleri, aralarında güreş tutmak olur­ pısı vardı. 1867 yılında Vali Hurşit Pa­
okulunun arsası üzerine yeniden bir du. Bu güreşlerle, sefer sırasında çek­ şa, kale duvarlarının yıktırılarak taşla­
okul yapımı için ruhsat verilmiş, 1898 tikleri yorgunlukları unutur ve büsbü­ rının ve yerlerinin satılması, elde edi­
yılında Edirne merkezinde Bulgar ce­ tün zindelik kazanırlardı. Bu kırk gazi, len paraların da hastahane vb. yerle­
maati çocukları için yeni bir okul ya­ Edirne çevresindeki Ahırköy merasına rin onarımına ayrılmasını öngördü. Ka-
106
 7
le yıktırıldı. Bugün, Saat Kulesi tab; lunan ve ayakları kaplayan yazılar, liya Kasım tarafından yaptırılmıştır.
nıy (Büyük Kule) ile Topkapı, Kafeskt XVIII. yüzyıldan XX. yüzyıla kadar, ara­ 12 x 12 metre boyutlarındaki yapının
pı arasındaki bazı kalıntılardan başka lıklarla yazılmıştır. Bunların bir bölü­ şadırvanı basamaklarla nehre iner. Ka­
bir şey kalmamıştır. mü I. Mahmud devrindeki onarımda, pı ve minare soldadır. Camiin altta se­
XVII. yüzyılın ilk yarısında, IV. Mu­diğer bir bölümü ise 1863 yılındaki kiz, üstte al ıt ve kasnaklarda dört pen­
rad devrinde, kentte Türkler’in kurduk­ onarım sırasında eklenmiş olmalıdır. ceresi vardır.
ları cami ve mescitlerin sayısı, ondör- Kesme taş duvarlıdır. Taş ve tuğla ka­ Kasım Paşa’nın mezarı camiin ku­
dü selâtin camii olmak üzere 300 ola­ rışımlı yapılan son cemaat yeri, dört zeybatısında yer alır. Üstü rûmî oymalı
rak saptanmıştır. köşeli 6 sütun üzerine 5 kubbelidir. İki sivri kemerlidir. Kitabesi yoktur. Cami­
Ayşe Kadın Camii, şehrin en doğu minaresinden soldaki tek, sağdaki in minare basamakları ilk Osmanlı tar­
bölümündedir. Çelebi Sultan Meh­ sonradan yapılmış çift şerefeli mina­ zında yani çekirdeksiz ve meşe ağacı
med’in kızı Ayşe Hatun tarafından resi çift yolludur. Cami, 1896 ve 1898 ile kaplıdır.
1468’de yaptırılmıştır. Cami çevresin­ yıllarında onarım görmüştür. Lârîçelebi Camii, Fatih’in özel he­
deki çeşme, abdest muslukları ve se­ Gazi Mihal Camii, Gazi Mihaİ Bey kimi Abdülhamid Lârî Çelebi tarafın­
bil ile birlikte çok çekici bir görüntü­ tarafından, Bulgaristan sınırından ken­ dan 1514 yılında yaptırılmıştır. Kesme
sü vardır. Cami, yandan kapılı ve ah­ te girerken, Gaizi Mihal Bey Köprüsü taştan üç cepheli, revaklı bir camidir.
şap revaklıdır. Kapısı geniş silmeli, dış yanında yaptırılmış (1422) olup tabha- İçinde alçı mihraptakinden başka süs­
mihrabı bir çerçeve ortasında altı sıra neli camilerin güzel bir örneğidir. Av­ leme yoktur. Eşkenar dörtgen başlık­
sarkıtlıdır. Cami, 23 pencere ile aydın­ lusunda bir imaret ile şadırvan vardır. lı on üç mermer sütuna oturur, on bir
latılmıştır. Yapı kesme taştır. 1895 yı­ Gazi Mihal Bey’in mezarı da camiin kubbeli revakı vardır. Depremden za­
lında onarım görmüştür. Kıble yönüne düşer. Minaresi, camiin rar gördükten sonra çatısı ve tavanı ah­
Atik Ali Paş Camii, 1893 yılında sol tarafında, köşe duvarları üzerine şaptan yapılmıştır. Son yıllarda restore
onarılmıştır. oturtulmuştur. edildi. Minaresi son cemaat yerine bi­
Beylerbeyi Camii, Sultan Murad'- Halebî Camii, I. Murad tarafından tişik ve sol taraftadır.
ın Beylerbeyi Yusuf Sinaneddin Paşa kale içinde Kazancılar Kapısı yanında Mezid Bey Camii, Edirne’de 1442
tarafından 1429 yılında yaptırılmıştır. yaptırılmıştır. Edirne'de ilk cuma na­ yılında Mezid Bey adlı bir kahraman ta­
Cami, son yıllarda onarılmıştır. mazının kılındığı camidir. II. Murad dev­ rafından yaptırılmıştır. Önceleri mina­
Cedid Ali Paşa Camii: Babay-ı Atik rinde, yanına birde medrese eklenmiş­ resi yeşil çinilerle kaplı olduğu için bir
(Babaeski) kasabasında bulunan cami, tir. Fatih’in öğretmenlerinden Şera- adı da "Yeşilce Cam//”dir. Tabhaneli
1896 yılında onarım görmüştür. ceddin Halebî’nin ders verdiği medre­ bircamidir. Minaresi camiin sağ tara-
Cesr-i Mustafa Paşa Camii, Cesr-i se olduğundan, Halebî adını almıştır. fındadır. Minarenin ve camiin 1889'da
Mustafa Paşa kasabasında olup, 1885 1751 yılı depeminde harap olmuş, ye­ II. Abdülhamid tarafından onarılması
yılında onarılmıştır. Çelebi Sultan niden onarılmış ise de, XIX. yüzyılda sırasında değişikliğe uğradığı sanıl­
Mehmed Han Camii ise, 1862 yılında çökmüş ve ortadan kalkmıştır. maktadır.
onarım görmüştür. Cesr-i Mustafa Pa­ İkinci Bayezid Camii, Tunca Köp­ Muradiye Camii,'Muradiye Mahal­
şa, bugün Bulgaristan’dadır; adı da rüsü yanında, II. Bayezid tarafından lesi’nde Sarayiçi’ne giden tepe üzerin­
Svilengrad’dır. yaptırılmıştır. Cami çok büyük bir kül­ de olup 1435-1436 yıllarında yaptırıl­
Dar’ül-Hadis Camii, II. Murad za­ liyenin parçasıdır. Cami, klasik tabha- mıştır. Cami tamamen kesme taştan­
manında, kale dışında Manyas kapısı nelidir. Ayrıca darüşşifa, aşhane - ima­ dır. Mihrabı çinilidir. Önemli bir özel­
önüne yaptırılmıştır. Söylentiye göre, reti de vardır. Cami, kemersiz ve sütun- liği de kalem işleridir. Ancak tamamı
Hz. Muhammed, II. Murad’ın rüyasına suzdur. Kubbesi duvarları üstüne otu­ ortaya çıkarılmamıştır, li. Murad tara­
girerek bu camiin yapılmasını istemiş­ rur. İki yanında dokuz kubbeli dörder fından önce Mevlevihane olarak yap­
tir. Medrese şeklinde inşa edilen ya­ odası, birer tabhanesi vardır. Camiin tırılmıştır. Cami, arka arkaya iki büyük,
pı, 1435 yılında bitirildiği ve daha son­ batı yönünde bir hamam ile bir değir­ yanlarda da iki küçük kubbeden oluş­
ra da camie çevrildi. Tek kubbeli ve mi­ men yer alır. Mermerden oluşmuş min­ muştur. Yani bir tabhaneli camidir. Ön­
nareli olarak kurulmuş, 1912 kuşat­ beri ayrı bir değer taşımaktadır. Soma­ deki kubbeli bölüm Türk üçgenleri ile
masında minaresi yıkılmıştır. Cami, ki sütunlara dayalı mahfil, ilk kez bu Bursa örneklerine göre yapılmıştır. Ca­
1859 ve 1865 yıllarında onarım gör­ camide kurulmuştur. Camiin batı yö­ miin süslemeleri oldukça büyük önem
müştür. nündeki Darü’ş-Şifa, 30 metre çapın­ taşımaktadır. Özellikle çini süsleme­
Defterdar Mustafa Paşa Camii, Ka­ da, 6 köşeli bir yapıdır. Kubbeli altı leri çok ünlüdür. Tarihi kayıtlardan mi­
nunî döneminde Defterdar Mustafa odası, sedirli beş sofası vardır. Cami­ naresinin eskiden çinilerle kaplı oldu­
Paşa tarafından Mimar Sinan’a yaptı­ in iki minaresi sağ ve sol tarafta mi­ ğu öğrenilmiştir. Ancak 1751 yılında­
rılmıştır (1576). Duvarları kesme taş ve safirhanelere bitişiktir. 1960’da soldaki ki depremde bu minare yıkılarak yeri­
tuğla karışımıdır. Son cemaat yeri yu­ ve 1970’de sağ ve sol tarafta misairha- ne düz bir minare yapılmıştır. Günü­
varlak, 4 sütun üzerine üç kubbelidir. nelere bitişiktir. 1960’da soldaki ve müzde camiin ancak mihrap ve duvar
1752 yılı yer sarsıntısında kubbesi yı­ 1970’de sağdaki minare kürsüye kadar çinilerinden söz edilebilir. Kırktan faz­
kılmış, 1872 yılında Hacı Ruşen tara­ yıktırılıp yeniden yaptırılmıştır. la türü bulunan Muradiye Camii çini­
fından kubbe yerine çatı yaptırılmıştır. Camiin hünkâr mahfili, birbirine lerinin en büyük özelliği, çoğunun nak­
Eski Cami ve çarşı, çarşı içindedir. sivri kemerlerle bağlanmış, somaki sü­ kaşlar tarafından desen kalıbı hazırlan­
"Ulu Cami" de denilen bu camiin ya­ madan birer birer çizilmiş olmasıdır.
tunlar üzerinde zemin kat pencerele­
pımını Süleyman Çelebi başlattı rinin üst sövesine kadar yükseltilmiş­ Cami, 1859, 1867 ve 1884 yıllarında
(1403), Musa Çelebi devam ettirdi ve tir. Mihrabın sol tarafı da hünkâr mah- onarılmıştır.
Çelebi Sultan Mehmed tarafından ta­ feline ayrılmıştır. Cami, 1859, 1894,
mamlatıldı (1414). 2 bin 116 metreka­ 1895 ve 1898 yıllarında onarım geçir­ Süleçelebi Camii, Hacı Süle adlı
relik dört köşe bir alandır. Camiin ba­ miştir. bir hayırsever tarafından 1560 yılında
tıya, doğuya ve Kıble yönüne açılan üç yaptırılmıştır. İlk yapısı kubbeli olan
kapısı vardır. Ön tarafında bugün de Kadı Bedreddin Camii, kimin tara­ cami, depremden yıkılmasından son­
kullanılan çeşmeler dizilmiştir. Önce­ fından ne zaman yapıldığı bilinmemek­ ra ahşap bir çatı ile örtülmüştür. Zarif
leri, ibadet edeceklerin sıcak su ile ab­ tedir. Aslında tek kubbeli olarak yap­ görünüşlü bir minaresi vardır.
dest almaları için özel bir tesisatı ol­ tırılan cami, 1752 yılındaki büyük dep­ Selimiye Camii (Sultan Selim Ca­
duğu söylenir. Camide II. Murad’ın da­ remden çok etkilenmiş, bir kubbesi yı­ mii), Edirne’nin en büyük camiidir. Mi­
veti üzerine Edirne’ye gelen Hacı Bay­ kılmıştır. Yapılan onarımda üstü çatı mar Sinan, Şehzade ve Süleymaniye’-
ram V eli’ye ait bir kürsü bulunmakta­ ile örtülmüştür. de öğrendiklerini bu camide uygula­
dır. Kadınlar mahfili, 1612 yılında, Fi- Kasım Paşa Camii, Kirişhane sem­ mıştır. 1568 yılında yapımına başlanan
lipeli Ramazanoğlu adında bir kişi ta- tinde, Tunca Nehri kıyısında, Fatih camiin açılma töreni 26 Kasım 1574
rafınöfan yaptırılmıştır. Duvarlarda bu­ devrinde Rumeli Beylerbeyi olan Ev­ Cuma günü yapılmıştır. Sinan burada

107
taşıyıcı ayakları beden duvarlarına yak­
laştırmak suretiyle bu ibadet yeri için
ideal olan mekân bütünlüğünü sağla­
mıştır.
Aynı boyda ince uzun dört minare­
si vardır. Her bir minarede üç şerefe
bulunmaktadır. Harem bölümünde yer
alan minaredeki üç şerefeye üç ayrı
merdivenle çıkılır. Minare ve şerefe
1584 yılında yıldırım düşmesiyle yıkıl­
mış ve yeniden yapılmıştır.
Mimari değerinin büyüklüğü yanın­
da camiin süslemeleri de büyük önem
taşımaktadır. Cami, 1859 yılında bir
onarım geçirmiş, 1877 yılında minaresi
ile diğer yerleri bazı onarımlar görmüş,
1881,1883,1884 ve 1907 yıllarında ye­
niden onarılmış, 1893 yılında ise dört
minaresine de paratöner konulmuştur.
Süleymaniye Camii (Süleymanpa-
şa Camii), Fatih’in ümerâsından, Ru­
meli ve Anadolu Beylerbeyliği görevin­
de bulunan Süleyman Paşa tarafından EDİRNE: Genel görünüm (XVII. yüzyıl sonu).
Mimar Hayreddin’e 1499’dan önce
yaptırılmıştır. Bayezid Camii üslûbun­
da kesme taştan yaptırılmış yüksek, sıcak su akmakta ve cemaat safları lifelerinden Süleyman Efendi’nin keşfi
tek kubbeli bir camidir. Zarif bir mina­ arasındaki vazolarda çiçekler bulundu­ gereğince 210 bin 458 kuruşa sağlam
resi, dört sütun üzerine üç kubbeli bir rulmaktaydı. Yapı, 1859, 1892 ve 1895 bir şekilde bitirilmesine karar verilmiş­
son cemaat yeri vardır. 1752 yılında yı­ yıllarında onarım görmüştür. tir.
kılan yapı, I. Mahmud devrinde esaslı Yıldırım Camii, Yıldırım Mahalle­ Edirne kentinin iki köşesinde ya­
bir onarım geçirmiş, bugün üç kubbeli si’nde, Gazi Mihal Köprüsü batısında ni kuzeydoğu ve kuzeybatısında birer
son cemaat yeri ile minaresi yıkıktır. Meriç ve Tunca nehirleri arasındadır. kule vardır. Günümüzde kuzeydoğu
Şahmelek Paşa Camii, Şah Melek IV. Haçlı savaşlarında Yıldırım Baye­ köşenin kulesi korunmaktadır. Bu ku­
Paşa tarafından 1429 yılında tek kub­ zid tarafından Bizans dönemine ait bir le Bizans İmparatoru “loannis Çimiş-
beli, kesme taş ve tuğla duvarlı olarak yapının temelleri üzerine oturtularak kis Kulesi” adıyla anılmaktadır. Diğe­
yaptırılmıştır. Kapı, mihrap ekseninin yaptırıldı (1400). Duvarları tuğla ve ri ise kuzeybatı köşesinde “llı-Burgu”
sol tarafındadır. Minaresi Balkan Sa- yontma taştandır. Tek şerefeli minare­ adıyla anılan kule, tümüyle yıkılmıştır.
vaşı’nda yıkılmıştır. Alt kat pencereleri si soldadır. Bahçesinde sağda I. Mu- Bundan başka kent yörelerinde şu 5
boyunca duvarlar çiniyle kaplıdır. Bu rad’ın oğlu Şehzade Ahmed ile diğer mevkide kuleler bulunmaktaydı. Bun­
çiniler, Bursa’da Yeşilcami ve türbe­ bir şehzadeye ait şehzadeler türbesi lar: "Yıldırım", "Kum Mahalle", "At Pa­
sinde görülen çinilerle aynıdır. Yapı, yıkık durumdadır. Yanında evvelce bir zarı”, "Kıyık” ve “Kirişhane”dir.
1897 yılında ve son yıllarda onarım aşhane-imareti olduğu, kalan büyük Saat Kulesi, Selimiye Camii’nden
görmüştür. ocak harabesinden anlaşılıyor. sonra Edirne’nin ikinci simgesidir ki,
Sitti Sultan Camii, Duldakiroğlu Hazine-i Evrak’da mevcut bazı bel­ bugün yıkılmak üzeredir. Bu saat ku­
Süleyman’ın kızı ve Fatih’in eşi Sitti geler Edirne’deki kışlalarla ilgili olarak lesinin büyük bir ihtimal ile İoannis Çi-
Sultan (ölm. 1485) tarafından yaptırıl­ aşağıdaki bilgileri vermektedir. mişkis Kulesi’nden çevrildiği tahmin
mıştır (1482). Duvarları kesme taştan 1825 yılında Asakir-i Mansure için edilmektedir. Zira bu kulenin üst kıs­
yapılmıştır. Planı 13.50 m. kenarlı bir 2-3 bin kişi alabilecek kapasitede bir mında XIX. yüzyıl sonuna kadar tuğla­
karedir. Son cemaat yeri yoktur. Tek kışla yaptırılmıştır. Yine 1825 yılında dan harflerle bir kitabe kuşağında
şerefeli minaresi sağdadır. Minberi Edirne'de yapılacak kışlanın planı ve imparator İoannis’in adı okunmakta­
mermerden yapılmıştır. Mihrabı alçı iş­ içine alacağı kişilerin defteri Çermen dır. XIX. yüzyıl sonlarında bu kule üs­
lemelidir. Sitti Sultan’ın 1485 tarihli Mutasarrıfı Esad Paşa tarafından tak­ tüne önce ahşap bir saat kulesi yapıl­
mezarı camiin kıblesindeki bahçesin­ dim edilmiş ve kışlanın bina eminliği­ mış, sonra bu kule güzel bir Batı mi­
de yıkık bir haldedir. ne Tophane Nazırı Sadık Efendi atan­ marisi üslûbunda kârgire dönüşmüş­
üç Şerefeli Camii, Edirne’de, ken­ mıştır. Kışlanın yapımı için Abbas Bey tür. Son depremde çatladığı için bu ku­
tin ortasında II. Murad devri eseridir. görevlendirilmiştirf7S27j. Bu kışla için le belediyece yıktırılmıştır (1954). Bu­
“Yeni Camii", “Cami-i Kebir” ye üç şe­ Haremeyn Müfettişi Izzed Molla tarih gün Bizans kule ile üstünde kârgir sa­
refeli minaresinden dolayı "Üç Şere­ düşürmüştür. Yine 1827 yılında Edir­ at kulesinin bir parçası durmaktadır.
feli Camii” adlarıyla da anılmaktadır. ne Sarayı içindeki Bostancı Kışlası’nın Edirne’de mevcut Rum kiliseleri,
Dıştan dışa 60 x 74 metre ölçülerinde, yeniçeri askerleri hastalarına tahsis genellikle Rum halkının bulunduğu
kareye yakın bir alanı kaplar. Harem ile edilmek üzere onarılması ile ilgili ola­ belli başlı mahallelere yapılmıştı. Bu
avlu eşit bölümde olmayıp, avlu daha rak Çermen Mutasarrıfı Esad Paşa ta­ mahalleler şehirde kale ve şehir çev­
büyük tutulmuştur. Camiin orta kub­ rafından sadarete bir dilekçe yollan­ releri olan "Yıldırım”, “Kıyık”, “Kiriş-
besi güney ve kuzeyde beden duvar­ mıştır. Edirne’de yeniçeri askerleri için hane”, "Atpazarı”, “Çerkef", “Kumma-
larına, yanlarda ise sivri kemerlerle 6 yapımına başlanan kışlanın en kısa za­ halle", “ Yeni imaret" ve zerzavat bah-
metre kalınlığındaki altı köşeli ağır taş manda bütünüyle tamamlanacağı, gü­ çelerindeydi. XIX. yüzyılda ilde 16 Rum
ayaklara biner. Böylece camide kub­ müş anahtarının da gönderildiği Çer­ Ortodoks, 2 Eımeni, 2 Bulgar, 1 Kato­
be altıgen bir tabana oturtulmuştur. men Mutasarrıfı Esad Muhlis Paşa ta­ lik,, 1 Fransız kilisesi bulunmaktaydı.
Rus işgalindeki bir yortu sırasında rafından sadarete bildirilmiştir. Edirne Metropolitlik Kilisesi “Ko-
Baklavalı minarenin külahı, 1913 yılın­ 1838 yılında Edirne’de inşası imisis
bi­ tis Theotoku" (Meryem Ana)
da da üç şerefeli minarenin külahı yık­ ten kışla için Ziver Efendi tarafından adına vakfedilmiştir. Sultan Ahmed’­
tırılmıştır. Kurtuluştan sonra Edirne’­ tarih düşürülmüştür. 1844 yılında Ni­ in saltanatının ikinci yılında Edirne
ye gelen Hacı Adil Bey, bunları onan­ zamiye askerleri için Edirne’de bir kış- Metropoliti Giritli “Athanasios"un har­
mıştır. Camiin kadınlar bölümünde bir ^ la inşa edilmiştir. 1848 yılında Edirne camalarıyla yapılmıştır. Aynı sultanın
şadın/an vardır. Kuruluşta, Eski Camii’­ Kışlası’nın yarım kalan yerlerinin ta­ döneminde 1728 yılında ise yine Atha-
de olduğu gibi, kışın abdestliklerden mamlanması için Ebniye-i Hassa ha­ nasios tarafından kilisenin resim ve
108
tasvirleri yaptırılmıştır. rünün Mimar Hayreddin’in eseri oldu­ köprü için düzenlenen tarih Padişah’a
1833’de yaptırılan Zoodohos Piyi ğu sanılmaktadır. Boyu 78.00 metre, arz edilmiştir.
KNisesi’nin yapının avlusunda Rum eni 6.00 metredir. Ortada bir, iki yan­ Kanunî Sultan Süleyman (Saray)
cemaati hastahanesi bulunuyordu. da dört küçük ve sivri kemer vardır. Köprüsü, Kanun? Sultan Süleyman ta­
1869’da yapılan Profitilya Kilisesi, Şihabcddin Paşa (Saraçhane) Köp­ rafından 1553-1554 yıllarında yaptırıl­
Kummahalle yöresinde, 1834’de yapı­ rüsü, 1451 yılında Vezir Şihabeddin Pa­ mıştır. Terazi Kasrı 1553-1554 yılların­
lan “Ayia Triada Kilisesi", Kıyık yöre- şa tarafından yaptırılmıştır. Edirne’nin da Kanunî’nin emriyle Mimar Sinan’a
sindeydi. kuzeybatısında Sarayiçi yakınındadır. yaptırılmıştır. Bu tarih, Kanunî Köprü­
12 II. Murad’ın köşk ve kent arasında bağ­
Havariun Kilisesi ise 1834 yılın­ sü için de bir tutanak noktası olmuş­
da yaptırılmıştı. lantıyı sağlayabilmesi için yaptırılmış­ tur. Köprü, düzgün köşe planlıdır. Baş­
Kentteki diğer kilise adları ile ya­ tır. Köprünün ilk ve asıl kitabe metni lık kısmı ehram şekillidir. Orta ayak,
pım tarihleri şöyledir: Aya Paraskevi 4 satır halindedir ve 1451 tarihini taşı­ korniş seviyesine kadar dolu bir kitle
Kilisesi (1703), "Ayios ioannis O Prod- maktadır. 1702 yılında II. Mustafa dev­ halinde çıkmaktadır. Köprü gözleri, or­
roos Kilisesi" (1600), “ Taksiarhon rinde onarımdaki kitabesi yerindedir. ta ayağın sağ ve solunda yer almakta
Kilisesi" (1600), Ayios Megalomartis Köprünün boyu 120 metre, genişliği 5 ve eşit bir görümün yaratmaktadır.
Yeorgios Kilisesi, 1616 yılında yaptı­ metredir. 10 gözlüdür. Taşkınlar yü­ Ayaklarda boşaltma gözleri yoktur.
rılan Protomartia Arkhidiakonos Ste- zünden şehir ile Edirne garnizonu Edirne’de Osmanlı devletinin ilk
fanos Kilisesi (1616), Ayios ioannis bağlantısı kesildiğinden köprünün as­ devirlerinden itibaren iki önemli saray
Theoloğos Kilisesi (XIV. yüzyıl), Ye- keri yapılar tarafı 1886-87 tarihinde Vali yapılmıştır. Bunlar Eski Saray (Saray-
nethlion This Theotoku Kilisesi (1701), Izzed Paşa tarafından taş ayaklar üze­ ı Atik) ve Yeni Saray (Saray-ı Cedid)'dir.
Ayios Nikolaos Kilisesi (1600), 1703 yı- rinde 50-60 metre kadar uzatılmıştır. Saray-ı Atik; Edirne’nin fethinden
hda yaptırılan Sotircs Hristu (Hazreti Köprünün sonunda ve kışla tarafındaki dört yıfsonra I. Murad’ın isteği ile yap­
İsa) Kilisesi (1703), Ayii Theodori Kili­ karakol ile kuyunun da 1886-87 yılla­ tırılmıştır. Selimiye Camii’nin yapıldı­
sesi. rında yapıldığı kitabesinden anlaşıl­ ğı tepe üstünde bulunuyordu. Camii,
Edirne, Osmanlılarca alındığı za­ maktadır. yapılırken yıkılmış, sadece hamam kal­
man, kent yalnızca 2 köprü ile iki ya­ Yalnız Göz Köprüsü, Tunca üzerin­ mıştır.
kasına bağlıydı. Daha sonraları köprü dedir. II. Selim devrinde yaptırılmıştır. Saray-ı Cedid, XV. yüzyılda Avru­
sayısı 8 olmuştur. Bunlardan 7 tanesi Tek kemerden ibarettir. pa’da Osmanlı Türkleri tarafından ya­
Tuna üzerinde, 1 tanesi Meriç üzerin­ Meriç Köprüsü (Yeni Köprü), Meriç pılmış görkemli bir yapıdır. Sarayın ya­
deydi. Nehri üzerindedir. 1842 yılında yaptırıl­ pımına II. Murad’ın emriyle 1450 yılın­
Ekmekçioğlu Ahmed Bey (Ahmed mıştır. Karaağaç yolu üzerindedir. II. da başlanmışın 1451 yılında inşaata bir
Paşa) Köprüsü, Tunca üzerindedir. İs­ Mahmud’un emriyle eski ahşap köp­ süre ara verilmişse de yine aynı yıl bu
tanbul’daki Sultan Ahmed Camii’nin rünün yerine başlatılmış, Sultan Me- kez Fatih Sultan Mehmed’in emriyle
mimarı Sedefkâr Mehmed Ağa tarafın­ cid devrinde tamamlanmıştır. Yapı­ inşaatına yeniden başlanmış, daha
dan 1708 yılında yaptırılmıştır. 11 ayak­ mında Demirtaş Kasrı’nın taşları kul­ sonra Kanunî, II. Selim, I. Ahmed, IV.
lı ve 10 kemerlidir. lanılmıştır. 12 sivri kemerden oluşan Mehmed, II. Ahmed ve Mustafa, III. Sü­
Fatih Sultan Mehmed Han Köprü­ köprü ayakları içinde boşaltma gözleri, leyman gibi sultanlar saraya çeşitli dö­
sü 1452 yılında yaptırılmıştır. Tunca köprü ortasında tümü mermerle yapıl­ nemlerde süslemeler ve ekler yaptır­
üzerinde Adalet Kasrı yakınındadır. mış bir tarih köşkü vardır. Köşkün kub­ mışlardır.
Kârgir olan köprünün boyu 34.20 met­ beli tepesi üzerinde önceleri bir güneş 350-360 bin metrekarelik bir alana
re, orta göz açıklığı 8.20 metre, yan sembolü bulunmaktaydı. Ziyer Efendi yayılan saray, Topkapı Sarayı’na örnek
gözler 6.10 metredir. tarafından tertip ve ta’lik hat ile yazı­ olmuştur. Bab-ı Hümâyûn’dan girilen
Gazi Mihal Köprüsü, Edirne’nin ba­ lan köprü kitabesi bu tarih köşküne avlu üzerinde mutfaklar ve baltacı ko­
tı kenarında ve Tunca üzerindedir. Ro­ yerleştirilmişti, istiklal Savaşı’nda Yu­ ğuşları bulunur. Avlu ile Kum Meyda­
malılardan kaldığı ileri sürülmüşse de, nanlılar, köprünün kitabesini yok et­ nı arasında Bâbü’s-Saâde vardır. Onun
Gazi Mihal tarafından tamamen Türk mişlerdir. karşısındaki arz odasından eser kal­
mimarisi üslubunda yenilenmiştir. Meriç Nehri Köprüsü ile ilgili ola­ mamıştır. Kum Meydam’nda Kum Kas­
Önceleri Tunca’nın esas yatağı rak Hazine-i Evrak’ta mevcut belgeler­ rı ve hamamı ile Cihannüma Kasrı bu­
üzerindeki bölümden ibaret bulunan den elde edilen bilgiler şöyledir: lunmaktadır. Harem dairesi sol taraf­
köprünün Tunca yatağında meydana 1768 yılında Meriç Nehri üzerinde­ tadır.
gelen bazı değişiklikler karşısında, ki 273 zira (dirsekten orta parmak ucu­ Saray içinde, Hadaik-i hassada ve
sonradan batıya doğru bazı eklerle na kadar olan uzunluk ölçüsü), uzun­ şehir çevresinde birçok kasır bulun­
uzatılması gerekmiştir. Köprü bugün luğundaki köprünün 78 ziralık kısmı maktaydı.
üç bölümdür. Birinci bölüm, Tunca’nın selden yıkıldığından, yeniden yapılma­ Sarayla ilgili şu belgeler mevcut­
ana yatağı üzerindeki bölümdür. Akın­ sı için Edirne bostanbaşısına, kadısı­ tur:
cı Gazi Mihal Bey tarafından yenilen­ na ve mimarına emir verilmiş, 1798 yı- 1698 yılında sarayın müştemilatı­
miştir. ikinci bölüm Yıldırım Köprüsü lıda yapılan inşa için para gönderilmiş, na ait levazımat-ı inşaiyenin tahmin
bölümüdür. Üçüncü bölüm, birinci ve ikinci köprünün tamamlanması için edilen fiyatları gösterilmiş, 1683’te Va­
ikinci bölümleri birleştiren Sed’dir. Ga­ Darphane’den para yardımı yapılmış lide Sultan için köşk yapılmış, çeşme,
zi Mihal Köprüsü’nün boyu 184.18 (1832), aynı yıl köprünün Kasım ayına hamam gibi inşaatların masrafları he­
metre, genişliği 5.90, açıklığı 8.50 met­ kadar tamamlanması ve işlerin hızlan­ saplanmış, 1735, 1758, 1810, 1827,
redir. Sed Köprüsü’nün boyu 457, açık­ dırılabilmesi için bir miktar para gön­ 1849,1857, 1858,1875 yıllarında ona­
lıklar 2.30-5.00 metre, Yıldırım Köprü­ derilmiş, 1833 yılında biten köprünün rım görmüştür.
sü’nün ise boyu 125 metre, genişliği bazı detaylarının da bitirilmesi. Yapı­ Saray-ı Cedid-i Âmire; Tunca Sara­
5.50 metre olmak üzere toplam 766.18 mı gerçekleştirilen Meriç Köprüsü’nde yı, Hünkâr Bahçesi Sarayı, Edirne
metre boyu, 27 gözü bulunmaktadır. kullanılmak üzere Babay-ı Atik kazası­ Saray-ı Hümâyûnu ve Yeni Saray gibi
1544 yılında köprünün her üç bö­ na iki araba hazırlanıp gönderilen adlar da almıştır. XV. yüzyılda Avrupa’­
lümü de Kanunî Sultan Süleyman dev­ 5 ay süreyle kullanıldığına ve arabacı­ da Osmanlı Türkleri tarafından yapıl­
rinde onarıldı. 1640 yılında da Keman­ lara 1600 kuruş verildiğine dair soru­ mış görkemli bir âbidedir. Saray-ı Ce-
keş Mustafa Paşa tarafından onartıl­ ya yanıt olarak adı geçen kaza mesci- did’in yapımına II. Murad Han emriy­
dı. 1899 yılında yeniden yaptırılarak dince mazbata gönderilmesi emredil­ le 1450 yılında başlanıldı. Selanik’te ci­
"Hamidiye” adını aldı. miş (1840). Köprünün 12 gözünden beş var bir harabeden mermerler nakledil­
Sultan Bayezid Velî Köprüsü, Tun- gözü harap olduğundan onarılması ve di. 1451 yılında inşaata bir süre ara ve­
ca’nın bir kolu üzerindedir. 1484 veya onarım giderlerinin karşılanması ile il­ rildi, yine aynı yıl içinde bu kez Fatih
1488 yılında yapılmıştır. Saraçhane ve gili olarak Edirne idare Meclisi’nce ka­ Sultan Mehmed anşaatı başlattı. Da­
Gazimihal köprüleri arasındaki bu köp­ rar verilmiş, 1843 yılında ikinci yeni ha sonraları Kanunî, II. Selim, I. Ah-
109
med, IV. Mehmed, II. Ahmed ve Mus­
tafa, III. Süleyman gibi sultanlar sara­
ya çeşitli dönemlerde süslemeler ve
ekler yaptırdılar. Ancak bu sarayın
imarıyla en çok IV. Mehmed uğraşmış­
tır.
Saray 350-360 bin metrekarelik bir
alana yayılmıştır. Birinci avlusu yoktur.
Bab-ı Hümâyûn’dan girilen avlu üzerin­
de mutfaklar ve baltacı koğuşları bu­
lunur. Bu binalar İstanbul’da ikinci av­
ludadır. Bâb-ı Hümâyûn Edirne’de ba­
sit bir kapıdır.
Avlu ile Kum Meydanı arasında
“Babü's-Sâade” vardır. Onun karşısın­
daki arz odasından eser kalmamıştır.
Kum Meydanı’nda Kumkasrı ve hama­
mı ile Cihannümâ Kasrı bulunmakta­
dır. Harem dairesi sol taraftadır. Sara­
yın kuzeyini, yani nehrin dirsek oluş­
turduğu tarafın tam sınırını saptamak
imkansızdır.
Saray-ı Cedid’e Bâb-ı Hümâyûn’­
dan girdikten sonra şu bölümler var­
dır: Bab-ı Hümâyûn’da Dergâh-ı Mu-
alla Kapıcıbaşı Ağaları Dairesi, Zülüf­
lü Baltacılar Dairesi, Saray Hapishane­
si (Mücrimler zindanı) ve muhafızları,
Mumcular Dairesi, Yemeklik Dairesi,
Divan kapısında Bevvaban Ocağı, Di­
van kapısında Gedikân Ocağı, Matbah-
ı âmirede Aşçılar Ocağı, Helvacılar (şu­
ruplar, hoşaflar ve halviyyat yapanlar),
Matbah-ı Am ire’de Cinciler Ocağı,
Matbah-ı Am ire’de Kilerciler Ocağı,
Babüssaâde’de Akağalar Dairesi, Ba-
büssaâde’de Ağa Dairesi, Arz Odası,
Kum Kasrı (Sünnet odası bu kasırda­
dır), Demirkapı Bevvaban Ocağı, Kasr-ı
Padişâhî (Hane-i hassa, has oda da de­
nilmektedir. Bu kasrın merkez kısmı
yüksek bir burç gibidir). Kasr-ı Padişâ-
hî’de Hırka-i Saadet Dairesi, Kasr-ı Pa­
dişâhî Sancağ-ı Şerif Şeyhi Dairesi,
Kasr-ı Padişâhî Kütüphane, Kasr-ı Pa­
dişâhî Mescit ve Duagû Odası, Kasr-ı
Padişâhî’de Nöbetçi Ağalar Dairesi,
Enderun-u Hümâyûn Müştem ilâtı,
Çeşme Meydanı’ndaki Kilerli Ağalar
Dairesi, Çeşme Meydanı’ndaki Seferil
Koğuşu (Hamam ve teneffüshane bir­
likte), Çeşme Meydanı’ndaki Hazineli
Koğuşu, Çeşme Meydanı’nda Enderun
Kiieri, Çeşme Meydanı’nda Silâhdar-ı
Padişâhî Dairesi, Çeşme Meydanı’nda
Hazine-i Hümâyûn, Kuşhane Matbahı
Kiier-i Hassa, Mabeyn Camii, Kubbe-
aitı civarında Hazine kethüdası daire­
leri, Kubbealtı civarında Veznedarlar
ve kâtipler daireleri, Kubbealtı civarın­
da Başkapı Guiamı Dairesi, Darüssa-
âde Ağası Dairesi, Harem Ağaları Ko­
ğuşları (mescit ve mektepleri birlikte),
Şehzadeler Mektebi, Kadın Efendiler
Dairesi, Şehzadeler Dairesi, Kalfalar
Dairesi, Hazinedar, İç Hazine, IV. Sul­
tan Mehmed daireleri, II. Sultan Meh­
med daireleri, Hünkâr Sofrası (Sultan
Süleyman Han Sofrası), Valide Sultan
ve cariyeleri dairesi, Hastalar Sofası,
Harem Dairesi çamaşırlığı, Saray için­
de, Hedaik-i hassada ve şehir civarın­
da bulunan kasıdar, mescitler, ha­
mamlar ve köprüler ile birçok meydan­
lar yer almaktaydı.
1698 yılında sarayın eklentilerine
110
ait yapı levazımatının fiyatları tespit
edilmiş, Vaiide Sultan için 1683 yılın­
da yapılan köşkün, çeşme ve hamam
gibi inşaatların masrafları belirlenmiş,
1735 yılında saray bir onarım geçirmiş,
1758 yılında sarayın onarımıyla görev­
lendirilen Yusuf Efendi’ye 50 bin ku­
ruş ödenmiş, 1810 yılında Padişah’ın
sefere çıkması sebebiyle zamandan
yararlanılarak sarayın onarımı yapılmış
ve aynı yıl sarayın onarımında keşfine
memur hassa mimarı halifelerinden
Mustafa ve Ahmed halifelere harcırah
tahakkuk ettirilmiş, 1827 yılında sara­
yın onarımı yeniden yapılmış, 1849,
1857,1858,1875 yıllarında saray birçok
kez onarım görmüş, 1851 yılında ise
Çinili Köşk ile diğer bazı yerleronarıl-
mıştır.
Edirne’de tarihi ve sanat değeri
olan köşkler ve kasırlar ise şunlardır:
Cihannüma Kasrı, Edirne Sarayı
içindeki kasırdır (1452). Sarayın en bü­
yük kasrı olan bu yapı, Fatih tarafın­
dan yaptırılmıştır. Sadeliğine rağmen
gösterişli ve etkili bir yapıdır. 10 oda­
sı, 3 divanhanesi ve hasoda ağalarına
ait koğuşları vardır. Bina, taş ve tuğla
kullanılarak yapılmıştır. Kasrın büyük
kütüphanesi zemin katında bulunmak­
taydı. Tayanının uygun yerlerine süs­
lü ve nakışlı küçük toplar asılmıştı.
Bunların üzerinde, Edirne’yi ziyaret
eden veya sarayda oturan padişahla­
rın adları ve doğum tarihleri yazılıydı.
Özellikle Edirne’de doğan III. Musta­
fa adına yapılıp asılmış olan top, ola­
ğanüstü bir sanat eseriydi.
Demirtaş Kasrı, şehirden uzak De­
mirtaş ovasının Meriç Nehri kıyısında,
Karağaç Köprüsü’nün yanındadır. Ke­
sin yapım tarihi bilinmemektedir. XVIi.
yüzyılda yapıldığı sanılmaktadır. IV.
Mehmed zamanında yeniden onarıl­
mış ve inşa edilmiştir.
Köşkün ortasında bir taşlık vardır.
Divanhaneler taşlığın iki yanında ve
çifttir. Bunlar birer kat yükseklikte ve
taşlığın üzerinde bulunan üst kattaki
odanın iki yanında kanatlar durumun­
dadır. Bu üçlü kompozisyon Edirne ve
Balkanlar’da kendine özgü bir ev tipi
biçiminde XIX. yüzyıla kadar yaşamış­
tır. Köşkün yapı tarzı ahşaptır. Ust kat
dolma duvardır. Alt kat ahşap direkler
arasında tamamen camekândır.
Sultan Mehmed Kasrı (Dolmabah-
çe Kasrı), Edirne Sarayı’nın Tunca üze­
rindeki Değirmen Köprüsü yönünde
bulunan köşkün 1661 yılında yapımı
tamamlanmış, ancak1671 yılındadiğer
eklemeleri bitmiştir. IV. Mehmed’in
Edirne ve İstanbul saraylarında yaptır­
dığı sayısız köşkler arasında en gör­
kemli olanıdır. Köşkün yapımında Ha­
tice Turhan Sultan’ın büyük emeği
geçmiştir. Köşkün önünde o zamana
kadar yapılmamış büyüklükte bir ha­
vuz inşa edilmiştir. Köşk, oldukça bü­
yük bir köşk odası, çeşitli boylarda üç
oda, bir divanhane yani sofa, bir helâ,
bir küçük oda, farklı boy ve uzunluk­
larda geçit ve dehlizler, bir hazne ve
büyük bir hamamdan oluşmaktadır.
Köşkün duvarları dolma ve bağdadî ya­
ni ahşap çatılı, valde taşlığı yanında­
kiler ise kârgir idi.
XVIII. yüzyıl sonu ile XIX. yüzyıl
başlarında şehirde 24 medrese vardı.
Ancak şehirde Fatih döneminden kal­
ma bir medrese kalıntısı vardır. *
Peykler Medresesi, Üç Şerefeli Ca-
m ii’in kuzeyindedir. Dıştan 2 8 x 3 5
metre ölçüsünde bulunan bu medre­
senin 17 hücresi ve yan yana 2 ders­
hanesi vardı. Medreseye biri sokak ta­
rafından, biri karşı soi köşeden, biri de
dershaneler yanında bulunan üç kapı­
dan girilir. Kırmızı-beyaz taşlarla nö­
betleşe örülmüş fakat bugün yıkılmış
olan kemer, basit, sade tablalı mermer
sütunlara dayanmaktadır. Dershane­
lerden biri, revaklar gibi yıkılmıştır.
Kesme taşla yapılmış olan yapı, 1887
yılında onarılmıştır.
Peykler Medresesi, dışında XIX.
yüzyılda varlıkları bilinen medreseler­
den, Üç Şerefeli Camii’in medresesi
1876 yılında, II. Selim Camii’ninki ise
1881 yılında onarım görmüştür.
Edirne’de sayıları oldukça fazla bu­
lunan türbelerin birçoğu ortadan kalk­
mıştır. Halen şehirde 42 medresenin
varlığı bilinmektedir. Bunların dışında
pek çok da yatır vardır.
Beylerbeyi Türbesi, Beylerbeyi Ca­
mii’nin karşısındadır. Geniş bir mezar­
lığın ortasında harabe halindedir. Ya­
pının iki yüzü tamamen yıkılmış olup,
yalnız alt kenarı kalmıştır. Türbe, se­
kiz köşelidir.
Beylerbeyi Hamamı, Beylerbeyi
Camii’nin 200 metre kadar yakınınday­
dı. li. Murad’ın yüksek subaylarından
Yusuf Paşa’nın yaptırdığı söylenir. Çif­
te Hamam'ın camekânı kubbeydi. Bir
zaman harap kaldıktan sonra bir tara­
fı Defterdar Ahmed Paşa tarafından
onartılmıştır. Hamamın bir de havuzu
olup 1920 yılına kadar bayındır idi, da­
ha sonraları harap olmuştur. Hamanın
kubbesinin üçgen küresellerinde altı
sıra iri sarkıt bulunmaktadır. Soğukluk
tepesi camlı kubbelerden ışık alır. Du­
var penceresi görülmemektedir. Yapı,
üç sıra tuğla, bir sıra taş olarak yapıl­
mıştır, yalnız methal cephesi kesme
taşlıdır.
Gazi Mihal Hamamı, II. Murad devri
başlarında yapılmış olan ve Edirne ha­
mamları içinde bilinçli bir plastik araş­
tırma çabası ile yapıldığı kanısını
uyandıran bir çifte hamamdır. Hama-
nın güneydoğudaki ana bölümünde
genel süsleme şeması, ılıklık, Türk üç­
geni, üzerinde helezon yivli kubbe, sı­
caklık, karmaşık üçgen ve mukarnas
köşe bingileri üzerine dilimi! kubbe,
yan sofalarda konsollar üzerinde yivli
yarım kubbeler, halvetlerde Türk üçge­
ni geçit bölümü üzerinde dilimli kub­
beler şeklinde bir sıra takip eder.
Saray Hamamı, Edirne hamamları­
nın en eskisidir. Yapımsal özellikleri
ve bezemesiyle II. Murad devri yapıla­
rından farklı değildir. Selimiye tarafın­
daki güneybatı kapısının Selimiye’nin
inşası sırasında onarım dayapıldığı
ve o zaman yapının başka bölümleri­
nin de yenilendiği anlaşılır.
Topkapı Hamamı, eski kale içinde
ve Topkapısı denilen yerde, harap ve
terk edilmiş durumdadır. 1441 yılında
yapılan hamama "Alaca Hamam" da
denir. Alçı mukarnas bezeme bakımın­
dan sistemli bir düzene sahiptir. Bir­
kaç sıra mukarnas dizisi üzerinde di­
limli kubbe, çoğu hacimlerin örtüsü
olarak kullanılır. Bugün çok harap, kay­
bolmak üzeredir.
Yeniçeri Hamamı, tarihi belli olma­
makla beraber II. Murad çağına giren
bu tek hamam, çok zengin.bir alçı be­
zeme düzenine sahiptir. Ilıklık eyvanın­
da diyagonal olmayan köşe bingileri
ve onlarla birleşen bir duvar konsolu
üzerindeki altıgen dilimli kubbenin be­
zemesi dikkati çeker.
Çifte Hamam, Osmanlı dönemin­
de Edirne’de yapılan han ve kervansa­
rayların sayısı 10-15 kadardır. Bunlar­
dan günümüze kalabilenler "Taşhan”,
“Rüstempaşa Hanı" ve “Ekmekçioğlu
Ahmed Paşa Kervansarayı"dır.
Bu yapılardan Ekmekçioğlu Ah­
med Paşa Kervansarayı (Ayşekadın
Hanı), I. Ahmed’in emri ile Ekmekçioğ­
lu Ahmed Paşa tarafından 1609 yılın­
da yaptırılmıştır. Yapının mimarları,
Sedefkâr Mehmed Ağa ve Edirneli Ha­
cı Şaban’dır. Kesme ve yontma taştan
inşa edilmiştir. Ancak çok bakımsız­
dır.
Edirne’de Sultan Bayezid Dârüşşi-
fası Osmanlı döneminin bu konudaki
önemli bir eseridir. II. Bayezid tarafın­
dan yaptırılan ve külliyeye bağlı bir
hastahane olarak Osmanlı imparator­
luğumda seçkin ve büyük biryeri ojan
bu yapının ana mekânı, altıgen yani
çokgen planlıdır. Üzeri de tek kubbey­
le örtülüdür. Kuzeydoğu kenarına bi­
tişik revaklı bir avlu ile akıl hastalıkla­
rı bölümüne bağlanır. Yapı, 1894 yılın­
da bir onarım geçirmiştir. 1895 yılın­
da da Edirne’ye bu hastaların tedavi­
si için bir doktor atanmıştır.
Burada akıl hastaları Türk musiki­
sinin çeşitli makamlarıyla tedavi edi­
lirdi.
EDREMİT (Eski adları: Adramy-
ti, Pedasus, Andamyttium, Adramytte­
ion, Thebe, Antendros, Antandrus).
İlçe, adını, Burhaniye (Kemer) ya­
kınında, deniz kıyısında, Karataş yöre­
sinde ve bir tepe üzerinde harabeleri
bulunan antik "Adramytteion" şehrin­
den alır. Lidya egemenliğinden sonra
(M.Ö. 422), şehrin adı "Adramytteion"
olarak değişti. Daha son ra AtinalIların
ülkelerinden kovduğu Deloslular tara­
fından işgal edildi.
Klasik Çağ’da Edremit, Behramka-
le’ye giden yolun buradan geçmesi,
kentin stratejik önemini artırmaktaydı.
M.Ö. VI. yüzyıldan sonra bağımsızlığı­
nı yitirerek Midillilerle Pereler arasın­
da birkaç kez el değiştirdi. M.Ö. 546’da
Perelerin, M.Ö. 427’de AtinalIların ege­
menliğine geçti. M.Ö. I. yüzyılda Ro­
ma imparatorluğunun Asia eyaletine
bağlanarak hukukî sorunlar yönünden
Edremit bağımlı kaldı.
1081 yılından sonra İzmir yöresine
yerleşen Türk Beyi Çaka Bey tarafından
işgal edilen şehir, 1115 yılında bir baş­
ka Türk beyi olan Monolykos tarafın­
dan alındı. Bizans İmparatoru Manu-
el I, şehri saldırıdan korumak üzere
takviye etti. XIV. yüzyıl başında şehrin
Türklere karşı savunulması görevi, Fo­
ça’da bulunan Cenevizlilere verildi, an­
cak bu savunma başarısızlıkla sonuç­
landı ve Edremit, Bergama’da hüküm
süren Karasioğulları’nın eline geçti.
Sultan Orhan tarafından Karasioğulları
Beyliği’ne son verilerek Osmanlı top­
raklarına katıldı (1345). 1403 yılında Ti­
mur kuvvetlerini^ Bursa’dan Manisa
üzerine hareket etmesiyle, bir istilâ dö­
nemi yaşadı.
Osmanlı egemenliğinin tam olarak
kurulmasından sonra burası kaza ola­
rak Anadolu eyaletine, sonra da Bur­
sa (Hüdâvendigâr) vilayetinin Karasi
Sancağı’na bağlandı.
XIX. yüzyıl sonunda 3 nahiyesi ve
123 köyü bulunan Edremit’in toplam
nüfusu 50 bin 614 kişiydi. Kaza mer­
kezi Edremit kasabası, sancağın tek
yolu olan ve Akçak Limanı ile Bandır-
ma’yı birbirine bağlayan yol üzerinde
kurulmuştu. Bu yol aynı zamanda Ege
Denizi ile Marmara Denizi’ni de birbi­
rine bağlar durumdaydı.
İlçede yaşayan Rumlar, sürekli
olarak komşu devletlerdeki ayaklan­
malara ayak uydurmuşlar ve onları
desteklemişlerdir. Örneğin, Yunanis­
tan’da meydana gelen ayaklanmada,
buradaki Rumlar da ayaklanmışlar ve
Rum halkın bir bölümü Yunanistan’a
kaçmıştır. Bu durum üzerine Osmanlı
Hükümeti, gerekli önlemleri alarak,
ayaklanmaya katılmak üzere şehirden
ayrılan Rumların mal ve eşyalarına el
konulmuştur (1822). ikinci bir önlem
olarak da şehir içinde bir ayaklanma
meydana gelmesi düşüncesiyle bura­
ya Bursa’dan bin kişilik bir askerî kuv­
veti gönderilmiştir (1823).
Mayıs 1919 tarihinde Yunanlıların
saldırısına uğrayan ilçe, millî kuvvet­
lerin ilk toplanma merkezlerinden bi­
ri olmuş ve 1 Temmuz 1920 günü Yu­
nan ordusunca işgal edilmiştir. Şehir,
işgalden 9 Eylül 1922 tarihinde kurta­
rılmıştır.
Edremit, deprem alanlarından biri
olması dolayısıyla sık sık yer sarsın­
tılarına uğramıştır. Nitekim, 1867 yılın­
da meydana gelen depremde şehir bü­
yük ölçüde zarar görmüştür.
Edremit’te eski dönemlerden beri
eğitim ve öğretime önem verildiği, ar­
şiv kayıtlarından anlaşılmaktadır. Bu­
gün yıkılmış olan “Alemizâde", “Kur­
şunlu”, “Ağacamii" gibi camilerin
medreselerinde iki yüzyıl önce öğre­
tim yapılmaktaydı. İlçeye bağlı Zeytinli
köyüne Han Abdurrahman tarafından
bir mektep yapılmış (1764). Kara Hacı
Ahmed adlı bir kişi de Taylıeli köyün­
de bir okul yaptırmıştır (1836).
İlçe halkı geleneklerine çok bağlı­
dır. Eskiden beri kullanılan yerli giysi­
ler şalvar, üç etek, festen oluşurdu.
Edremitli erkekler, başlarına fes
üzerine mendile benzeyen bir sarık,
sırtlarına çuhadan yapılmış uzun kol­
lu bir cepken, bellerine meşin birsilah-
lık, aynı çuhadan kısa bir don, ayakla­
rına kışın kalçın adı verilen bir deri toz­
luk veya çizme, yazın uzun konçlu yün
çorap ve ökçeleri basık hafif yemeni
veya tulumbacı denilen kundura giyer­
lerdi.
XIX. yüzyılda sanayi bakımından il­
çe ileri bir düzeydeydi. Çeşitli zeytin­
yağı, sabun ve teneke fabrikaları var­
dı. Edremit’te zeytinyağcılık XIX. yüz­
yılın başlarından itibaren gelişmiştir.
1837 yılında ilçe ve bağlı köylerinden
elde edilen zeytinyağdan belirli bir
miktarda vergi alınmaktaydı. Kredi sis­
temi de yine bu yüzyılda işlemektey­
di. Nitekim Yed-i Vahid usulünün fes­
hinden dolayı Edremit’te bazı tüccarın
borçlu oldukları parayı verememeleri
sesebiyle “mukassatan ödemeleri ve
Darbhaneye ait münafi borçlarının ya­
rısının affının uygun olduğunu” bildi­
ren 1834 tarihli bir ferman bulunmak­
tadır.
1893 yılında ise zeytinyağı üretimi­
ni teşvik maksadıyla üreticiler vergi­
den muaf tutulmuşlardır.
Madencilik alanında da gelişen Ed­
remit’te kömür ve simli kurşun ile de­
mir madeni işletilmekteydi.
1862 yılında bakır madeninin kırk
yıl süreyle imtiyazının Maliye Nazırı
Paşa’ya verildiğini, 1882 yılında da de­
mir madeni işletilmesinin Panani Kos-
tanidi adlı bir kişiye verildiğini biliyo­
ruz.
İlçede arkeolojik eserler yanında
Osmanlı dönemi yapıları da mevcut­
tur. XIX. yüzyıl sonlarında kazada 22
cami, 1 medrese, 6 kilise, 1 imalâtha­
ne, 7 sabun imalâthanesi, 9 kumaş bo­
yama atölyesi, 12 tabakhane, 63 değir­
men, 39 fırın, 120 kahvehane, 8 han bu­
lunmaktaydı. Kazaya 1878 yılında bir
Rum kilisesi, Kretle köyüne de bir ki­
lise (1890) yapımına, Meryem Ana Ki-
lisesi’nin yeniden inşasına (1896),
Havran-ı Kebir köyünde bir Rum mek­
tebi yapılmasına('7903J, Avcılar köyün­
deki Rum kilisesinin yeniden yapımı­
na (1907), Rum halkı için b ir’hastane
inşasına (7556.) Osmanlı Hükûmeti’nce
izin verilmiştir. Şehre ilk kez demiryolu
inşaatı 1904 yılında başlamıştır.
Edremit Behram Kale köyü Hüda-
vendigâr Camii, Körfez’de antik Assos
harabeleri yakınındaki Behram Kale
köyünün kayalıkları üzerine Sultan Mu­
rad tarafından yaptırılmıştır (XIV. yüz­
yıl). Bütünü ile dikdörtgen planlı yapı­
nın beden duvarlarında kullanılan an­
tik harabelerden getirilen spoli blok
kesme taşların yanı sıra, moloz taş ve
tuğla malzeme kullanılmıştır. Beden
duvarlarının üst bölümleri bütünüyle
tuğladan yapılmıştır. Sekizgen kasna­
ğın üzerinde yayvan tuğla kubbe yer
alır. Mirap nişi mukarnaslıdır.
Eşref-i Rumî Camii, Eşref-i Rumî
adına yaptırılan cami olup büyük bir
alanı kapsamaktadır. Son dönem mi­
marî özellikleri ile Ermeni ve Rum us­
ta ve mimarları tarafından yapılmıştır.
Kesme taştan yapılan beden duvarla­
111
rı, basamaklar halinde yükselmekte,
dikey ve yatay hatlarla kesilerek bö­
lümlere ayrılmaktadır.
Hekimzâde Mevlâna Yusuf Sinan
(Kurşunlu) Camii, Habiboğlu Yusuf
adında bir kişi tarafından XV. yüzyılda
yaptırılmıştır. Kare planlı, tek kubbe­
lidir. Bütünü ile dikdörtgen plan oluş­
turan camiin doğu yanında minare ta­
banının çıkıntısı yer almaktadır. Tek
kubbelidir. Kubbenin kurşunla örütü-
lü oluşu, ayrıca Kurşunlu Cami adı ile
anılmasına sebep olmuştur.
EĞİN (Ekin. Bugün: Kemaliye).
İlk ve orta çağlarda bazen yerli
sergerdeler tarafından yönetilen, ba­
zen de İran ve Roma devleti arasında
el değiştiren şehir, İslâm hâkimiyeti­
ne girdikten sonra da, Selçuklu Dev-
leti’nden daha önce ve bu devletin za­
yıflamasından sonra, mahallî muhta­
riyete sahip oldu ve kısa devirler ya­
şadı. Timur istilâsından sonra Çelebi
Sultan Mehmed devrinde Osmanlı
İmparatorluğu topraklarına katılarak,
uzun bir süre Sivas eyaletinin Arapgir
livasına bağlı bir kaza merkezi olarak
yönetildi. XIX. yüzyılın ilk yarısında Har-
put’a, 1878’de de Mâmuretülaziz vila­
yetine bağlanan Eğin, Harput’a 60 ki­
lometrelik ve Arapgir’e 28 kilometre­
lik bir yolla bağlıydı. Eğin’e bağlı Ekin
kazası Mâmüretülaziz vilayetinin ku­
zeybatısında olup, kuzeyden Erzurum,
batıdan Sivas vilayetleriyle, güneyden
Arapgir kazası ve doğudan da Dersim
Sancağı ile sınırlıydı. .
“Cihannûma"ve Evliya Çelebi “Se-
yahatnâme”s'\nde, Eğin, bol meyve ye­
tiştirilen, bağlık bahçelik bir kasaba
olarak zikredilir. Evliya Çelebi, Eğin’-
in Sivas eyaletine bağlı bir kaza olmak­
la beraber, köylerindeki reâyanın
tekâlif-i örfiyesinin Malatya muhassı-
lı tarafından toplandığını, kalesinin
Çelebi Sultan Mehmed tarafından alın­
dığını ve orada yaşayan 300 kadar Hı­
ristiyan’ın vergiden muaf tutuldukları­
nı kaydetmektedir.
XIX. yüzyıl sonlarında Eğin’in nü­
fusu 36 bin kadardı.
Nüfusun Müslüman halkı toprak
ve özellikle sürülerinin geliri ile geçin­
mekteydi. Azınlıklar ise sanayi ve tica­
retle uğraşırlardı. Şehirde ince pamuk­
lu bezler, ipekli dokumalar, hamam ta­
kımları, yazma başörtüleri ve mendil­
ler imal edilirdi.
XIX. yüzyıldan itibaren oldukça ge­
lişen Eğin halkının çoğunluğu zengin
olduğundan çok süslü ve görkemli bi­
nalar yapılmıştı. Burada bir rüşdiye
mektebi ve bir Ermeni kilisesi bulun­
maktaydı, bugün bu- yapılar kaybol­
muştur.
Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulu­
şundan sonra, Mustafa Kemal Paşa’-
nın adına izâfeten adı “Kemaliye"ye
çevrilen Eğin, önce Elazığ’a sonra da
Malatya’ya bağlı iken 1938 tarihinde
Erzincan vilayetine bağlı ilçe merkezi
durumuna getirildi.
112
EĞRİDİR (Eski adları: Akritur,
Akrotiri, Eğirdur, Eğirdir).
İlkçağda yerleşim yeri olan ve Or-
taçağ’da piskoposluk merkezi bulunan
Eğridir, 1204 sıralarında II. Kılıçars-
lan zamanında, İsparta ve havalisi ile
beraber, Konya Selçuklularının eline
geçti. Selçuklu sultanlarının, mevkii­
nin güzelliği dolayısıyla, sayfiye ola­
rak ikâmet ettikleri Eğridir’e önem ver­
diler. Nitekim, Hisar’ın inşası Alâed­
din Keykubad l’e atfedilmekte, bugün
mevcut başlıca yapının hiç değilse ilk
şekilleri ile bu devirden kalmış bulun­
dukları kabul olunmaktadır.
Selçuklu Devleti’nin yok olmasın­
dan sonra Eğridir Hamidoğullarinın
kurduğu devlete başşehir oldu. Hami-
doğulları Devleti’nin ikiye ayrılmasın­
dan sonra Dündar Bey'in torunlarına
kaldı. XIV. yüzyılın ikinci yarısından
sonra, Karamanoğullarinın saldırısına
uğradı ve beyler Germiyanoğullarına,
sonra OsmanlIlara başvurarak yardım
istediler.
1381 ’de şehir, diğer birtakım kale­
lerle birlikte, Osmanlı hükümdarı I.
Murad’a barış yoluyla terkedildi, böy­
lece Hüseyin Bey’in ölümünden (1390)
sonra Teke Devleti de sona erdi. Ti­
mur, Anadolu’yu istilâsı sırasında bu­
raya gelerek kendisine boyun eğme­
yen şehri ve halkın sığındığı Nis Ada-
.sı’nı kuşatarak zaptetti ve Eğiridir’i Ka­
ramanoğlu II. Mehmed Bey’e verdi. Bu­
nun zamanında Eğridir’de bastırılan
sikkeler bilinmektedir. Karamanlılar
Eğridir’i 1425’te Hamid-İli’ne katması
ile beraber, OsmanlIlara geri vermek
zorunda kaldılar.
Dağlar ile kuşatılan ve buraya ge­
len yolların kolay savunulabilmesi ve
mevkiin de tahkime elverişli olması sa­
yesinde, Eğridir Hamidoğulları gibi kü­
çük bir devletin hükümranlığı sırasın­
da, oldukça parlak bir hayat sürmüş­
tür. 1332’de burayı ziyaret eden ve Ulu
Camii karşısındaki medresede kalan
Ibn Battuta, şehri çok nüfuslu, güzel
çarşı ve pazarları olan, iyi sulanmış
meyve bahçeleri ile çevrili bir belde
olarak gösterir ve hükümdardan, Dün-
daroğlu ishak Bey’den sitayişle söz
eder.
Osmalı egemenliği altında ise, sı­
nırlarından uzak kalması savunma ih­
tiyacını ortadan kaldırmıştır. Surlar
onarım görmeyerek yıkılmayı yüz tut­
muş ve şehir, sapa durumu yüzünden,
sönmüştür.
XIX. yüzyılın ilk yarısında Eğridir’­
de dördü minareli olmak üzere 32 ca­
mi, 17 mescit, 2 medrese, 2 kilise, 1
kütüphane, 4 hamam, 150 kadar dük­
kân ve 3 han vardı ve I. Dünya Savaşı’-
ndan önce kasabanın nüfusu 5-6 bin
olarak tahmin edilmekteydi.
Akdeniz ve Ege uygarlıklarının kül­
tür değerlerini taşıyan Eğridir’de arke­
olojik buluntular yanında Selçuklu ve
Osmanlı dönemi yapılarından bir bö­
lümü de günümüze kadar gelebilmiş­
tir.
Eğridir İç Kalesi, ilçe merkezinde­
dir. Lidya Kralı Kroisos (Krezüz) döne­
minde, M.Ö. IV. yüzyılda yapılmıştır.
Aşağı yukarı, yapıldığı gibi bugüne ka­
dar dimdik ayakta kalabilen ender ka­
lelerden biridir.
Hızırbey Camii, Selçuklular tarafın­
dan XI. yüzyılda depo olarak yaptırıl­
mışken, Hamidoğullarından Hızır Bey
tarafından cami haline getirildi. “Ulu
Cami" adıyla anılmaktadır. 1815 yılın­
da bir yangın geçiren yapı, onarılarak
1819’da yeniden ibadete açıldı. 1885
yılında ise esaslı bir onarım gördü.
Cami, kesme taştan yapılmıştır, doğu
duvarını surlar oluşturmaktadır.
Ak-Han, Eğ ri d ir- Deri izi i yolunda,
Goncalı’d a d ır, bu sebeple bu hana
“Goncalı Hanı” da denir. Vali Seyfed­
din Karasungurb. Abdullah tarafından
yaptırılmış, holü 1253, avJusu ise 1254
yılında tamamlanmıştır. El Sultanî tuğ­
rası ile başlayan ve Selçuklu sultanı­
na işaret eden kitabede Izzeddin Key-
kavus ll’den ve unvanlarından söz edil­
mekteydi.
Hol bölümünün çok sade mimari­
sine karşılık, avlunun sağda eyvanı ve
ilk kez görülen iki kat odaları ile sol­
daki medresesi zengin bir görünüm ar-
zeder. Mescit, solda hole bitişen kö­
şede tonozlu mekânın üstünde köşe
üçgenlerine oturtulan kubbesi ile dik­
kati çeker.
Çardak Hanı, Alâeddin Keykubad
zamanında, qnun azadlı köle ve emir­
lerinden Esededdin Ayaz b. Abdullah
el-Sahabî tarafından 1230 yılında yap­
tırılmıştır. Eğridir - Denizli yolunda
olan hanın yalnız duvarları kalmış, kare
avlusu ve altı bölümlü beş neften olu­
şan hol planı ile, sultan hanlarının sa­
deleştirilmiş bir benzeridir.
Sivri kemerli yarım tonoz biçimindeki
hol portalinde sivri kemerli kitabe ye­
rinin iki tarafına, plastik birer arslan
heykeii yerleştirilmiştir.
Eğridir Hanı, Gıyaseddin Keyhüs­
rev II zam anında y a p tırılm ış tır
(1237-1238). Eğridir’in 3 kilometre ku­
zeyinde bulunan bu yapı, bugün kap­
lama taşları sökülmüş, çıplak duvarlar
halinde, portalleri yok olmuş, örtüleri
yıkılmış, ayakta kalan duvar ve izlerin­
den sultan hanların planlarına uygun
olduğu anlaşılmaktadır. Kulelerden
bazılarının alt taraflarından iyi cins
blok taş kaplamalar kalmıştır. Mermer
portalin işlenmiş taşlarından birçoğu
kale kapısının duvarlarında kullanıl­
mıştır.
Ertokuş Kervansarayı (Pınarbaşı
Hanı), Mübarizüddin Ertokuş tarafın­
dan 1233 yılında yaptırılmış olup, Eğ­
ridir-Akşehir karayolu üzerindedir. Bi­
na, kuzey-güney yönünde uzanan dik­
dörtgen bir yapı olup “kışlık” kapalı bir
mekân ile "yazlık" bir avlu olmak üzere
iki ana kütleden oluşur.
Dündarbey Medresesi, Selçuklu
Sultanı Gıyaseddin Keyhüsrev II zama­
nında han olarak yapımına başlanmış
(1237), sonradan tamamlanamadığı
için yarım kalmış, 1310 yılında Hami-
doğullarından Dündar Bey tarafından
medrese olarak tamamlanmıştır. Kes­
me taştan iki kat olarak yapılan yapı­
nın orta şadırvanı bulunan bahçesinin
iki tarafında odalar sıralanmıştır. Giriş

EĞRİDİR: Genel görünüm (XIX. yüzyıl)
kapısı karşısında bulunan divanhane­ tarafından karargâh olarak kullanıldı.
nin kemerindeki 1301 tarihli onarım ki­ Anadolu’nun Türklerce işgali sırasın­
tabesinde medreseye çevrildiği yazar. da (1073) Philateros’un eline geçti. Sü­
Babasultan Türbesi (Kümbeti) Eğ­ leyman Şah’ın komutanı Buldacı tara­
ridir’de, Türkistan’ın Duduki kasaba­ fından Türk egemenliğine alındı. Bun­
sında Eğridir’e göç eden Şeyh Meh­ dan sonra birkaç kez Haçlılarla Türk­
med Duduki’ye ait olup, Hamidoğulları ler arasında el değiştirdi. Meyyafarikin
zamanında yapılmıştır. Şeyh Duduki seferinden dönen (1105) Kılıçarslan,
1400 yılllarında öldüğüne göre, küm­ Elbistan’ı alarak veziri Ziyaeddin Mu-
betin de bu yıllarda yapıldığı sanılmak­ hammed’e verdi ve bölgenin ilk valisi
tadır. Sekizgen planlı, üzeri piramidal yaptı. Kılıçarslan’ın ölümü üzerine
çatı ile örtülü ve her kenarı sağır niş­ 1111 ’de Antakya Prensi tarafından zap-
lerle kenarlanmış bir yapıdır. tedilen şehir, kısa bir süre sonra K.As-
Eğridir’in adı hakkındaki halk ara­ lan tarafından geri alındı. Bu tarihte
sında bir söylenti vardır. Buna göre 1114 yılı depreminde oldukça harap ol­
EğridirGölü’nün bulunduğu yergülis- du. 1124 yılında Danişmentiilerin eli­
tanlık çukur bir ova imiş. Bir bahar mev­ ne geçti. Bu dönemde de Antakya
simi, gök gürlemiş, yer kaynamış, prenslerinin saldırılarına uğradı. 1143
yağmurlar yağmış, ovayı seller bastı­ yılında Sultan Mesud tarafından Ana­
ğı için herkes civar dağlara kaçarken, dolu Selçuk sultanlığı topraklarına ka­
bir nine hiçbir şeye aldırmadan yün tıldı ve valiliğine de Kılıçasian getiril­
eğirmeye devam etmekteymiş. Kaçan­ di. Şehir, Selçuklularla Danişmendli-
lar onu uyardıkları halde nine hiç ye­ ler arasında kısa aralıklarla el değiş­
rinden kımıldamadığı için ona “Öyleyse tirdi. Selçuklular devrinde önemli sa­
ne halin varsa gör, eğir dur” diyerek vunma ve kale olan Elbistan’ın sonra­
dağların yamaçlarına çıkmışlar. Nine dan yeri değiştirilerek eski kentin 5 ki­
de sellere kapılıp gitmiş, ovayı basan lometre kadar uzağına kuruldu. Çeşitli
sel suları orada bir göl oluşturmuş. O saldırılara karşı dayandı (1205). Bir ara
günden sonra, gölün de, dağ yamacın­ Moğallar tarafından alman şehirde,
da kurulan yeni obanın adı da “Eğir Moğollar tam hâkimiyet kuramadılar.
Dur” olmuştur. Nitekim Tarklı Oymağı beylerinden
Eğridir, bugün, Akdeniz Bölgesi’n- Halil Bey bölgeyi ele geçirerek beyli­
de (Göller Yöresi bölümü) İsparta iline ğini kurdu (13365 ise de bu beyliğe
bağlı ilçe merkezi kasabadır. Dulkadiroğlu Karaca Bey son vererek
kendi beyliğini ilânetti, Mısır’la Dulka-
diroğulları arasındaki mücadelede
kent, sık sık istilâlara uğradı ve tahrip
edildi. 1353, 1381, 1384 yıllarında
Memlukların, 1399 yılında da ilk olarak
E L B İS T A N (Abtastha, Ablisthe- OsmanlIların eline geçti. 1400 yılında
ene, El Bostan). Timur’un, 1435, 1436, 1471 yıllarında
M.Ö. Dördüncü bin yıldan beri bir Mısır’ın ve 1507 yılında da Şah İsmail
iskân yeri olan Elbistan, Ortaçağ’da ordularının işgaline uğrayan şehir, bu
Arap - Bizans mücadelesinde yıkılan işgaller sırasında oldukça tahrip edil­
Arabbissos Kalesi’nin yerine almıştır. di. Dulkadirli hükümdarı Âİâüddevie
Hıristiyanlık tarihinde, yöresindeki Af­ Bey,hükümet merkezini Maraş’a nak­
şin, Ashab-ı Kehf menkıbesi sebebiy­ ledince, Elbistan önemini kaybetti.
le önemi büyüktür. Halîfe Ömer zama­ Alaüddevle’nin öldürülmesinden son­
nında Müslümanların eline geçen şe­ ra Kanunî Sultan Süleyman’ın kurdu­
hir, Abbasîler döneminde çeşitli akın- ğu ve merkezi Maraş olan Zülkadiri-
lara uğradı. 780 yılında Halife el-Mehdi ye eyaletinin kazası oldu. Bu arada el­
lerindeki araziyi kaybetme korkusuy­
la ayaklanan boy beyleri, Kalender Sul-
tgn’ın Çevresinde toplanarak başkal-
dırdılar. isyan, Sadrazam Damad İbra­
him Paşa tarafından bastırıldı. Yöne­
timde bazı düzeltmeler yapıldı. XVII.
yüzyılda ise isyancı Kalenderoğlu, kuv­
vetlerini Elbistan’a topladı ve Sadra­
zam Kuyucu Murad Paşa’nın üzerine
yürüdü.
Elbistan’da da Kozan ve Dersim’-
de olduğu gibi, devlet otoritesi Tanzi­
mat’a kadar tam olarak kurulamamış,
bu durum Elbistan’ın geri kalması­
na sebep olmuştur. Amik Ovası’nda
kışlayan Türkmen boylarının savaşla­
rı ile de kısmen harap olmuştur. Elbis­
tan’da XIX. yüzyıl başlarında başgös-
teren ayaklanmalardan önemli bir bö­
lümü de Asaf ve Seyfi adlı kişilerin
şehre girerek, halkı katletmeleri, yağ­
maları olmuştur. Bu eşkıya hareketleri
Osmanlı Hükûmeti’nce duyulduğun­
dan, derhal üzerlerine gidilmiş, iki is-
yancıbaşı da yakalanarak öldürülmüş­
tür (1822-1823).
Şehirde 1847 yılında müsellimlik
yerine müdürlüğün, sonra da kayma­
kamlık örgütünün kurulmasıyla asayiş
sağlanabilmiştir. XIX. yüzyılın ikinci
yarısındaki Ermeni ayaklanmalarının
bastırılmasında ve Milli Mücadele’de
Maraş ve Antep’in kurtarılmasında, El­
bistan halkının büyük rolü olmuştur.
XIX. yüzyıl sonunda Halep vilaye­
tinin Maraş Sancağı’na bağlı kaza olan
Elbistan’ın toplam nüfusu 47 bin
715kişi idi. Bu yüzyılda kazada 223 öğ­
rencili 17 okul bulunmaktaydı.
Elbistan ve dolayları Türk asıllı
devletlerin savaşmaları sırastpda ol­
dukça tahrip edilmişse de buğün ba­
zı eserler hâlâ ayaktadır. Örneğin, Ulu­
cami, son zamanlarda tahrip edilen
Candargazi Türbesi, Kemer Hanı, Sel­
çuklu Dârüşşifası, Dülkadir Sarayı, bu­
ranın sayılmaya değer eserleridir.
Ulucami, Emir Mübarizüddin Cavlî’-
nin tarafından Sultan Gıyaseddin Key-
hüsrevadınayaptırılmıştır (1239-1240).
Sonraki onarımlarla eski şeklini kıs­
men kaybetmiştir. Kanunî Sultan Sü­
leyman devrinde yapılan bir onarımla
kubbeli bir Osmanlı camii niteliği ka­
zanmıştır.
Diğer bir büyük cami ise, Dülkadir-
lilerden Şehsuvar Bey’in oğlu Ali Bey
zamanında yaptırılan camidir (1512 -
1522). Çok dikkat çeken yapı, 1515!ten
sonra ülkelerinin OsmanlIlara geçtiği
son beş yıl içinde yapılmış olması ge­
reken, tümü ile Osmanlı üslûbunda bir
yapıdır.Sekizsıramukarnaslı portal ni­
şi üzerinde bulunan Selçuklu kitabe­
nin başka yerden alınarak buraya ko­
nulduğu sanılmaktadır. Bu kitabeye
göre, Gıyaseddin Keyhüsrev II zama­
nında onun emri ile bölgedeki emirle­
rinden Mübarîzüddin Cavlî’nın yaptır­
dığı başka bir yapının kitabesi olduğu
anlaşılmaktadır.
Camide, kare biçiminde dört paye
üzerine oturan sekiz metre çapında or­
ta kubbe çevresindeki dört yarım kub­
be ve köşelerde üç metre çapında bi-
rek küçük kubbe ile tüm simetrik bir
113
merkezî plan şeması görülmektedir. da medreseyle birlikte yaptırılmıştır. timindeki Türk donanması Enez’i ku­
Elbistan, bugün Doğu Anadolu’da Bakımsızlıktan harap olan yapı, 1938 ve şatınca, halkı barış yoluyla teslim ol­
Kahramanmaraş ili ilçe merkezidir. 1968 yıllarında onarılmıştır. du. Daha sonra buraya gelen Fatih, üç
XVIII. yüzyıl klasik Osmanlı mima­ gün kadar kaldı ve kalenin yönetimi
risinin örneğidir. Kare planlı, tek kub­ Murad Bey’e verildi (1456). 1469 Tem-
beli olan ibadet mekânını meydana ge­ muz’unda Venedikli Nlccola da Canale
tiren beden duvarları dört kademe ha­ yönetimindeki deniz kuvvetlerinin Se-
linde yükselir. Kuzeybatı beden duvar­ lânik kıyılarında başlattıkları akın so­
ELMALI larına bitişik olarak yapılan minaresi­ nunda şehir yağmalanarak birçok
Tarihi Tekeoğulları ile başlayan El­ nin tabanı beş kenarlıdır. Her kenarda esir alındı.
malı, Anadolu Selçukluları tarafından süs niteliğinde taş kemerli nişler var­ XIX. yüzyılda da varlığını koruyan
eski Lykia topraklarına yerleştirilen ve dır. Tek bir kubbenin örttüğü ibadet Enez, önemli bir ticaret merkezi idi.
bölgeye kendi adlarını veren Tekeli mekânında kubbe geçişi büyük köşe Enez’in emin ve elverişli bir liman ol­
Türk boyları tarafından kurulmuştur. trompları ile sağlanmıştır. Caminin duğu ve Meriç üzerinde üç yüz kadar
Gerek Teke beylerinin, gerekse ilk Os­ son cemaat yeri ve ibadet mekânı kub­ küçük çapta geminin Edirne’ye kadar
manlI devrindeki Teke Sancak beyle­ besi kalem işleri ile süslenmiştir. sefer yaptığı birçok eserlerde kayıtlı­
rinin bu bölgeyi yaylak olarak kullan­ Ulu Cami, Manavgaziı Ömer Paşa dır. Enez Limanı, 1844 yılında çıkartı­
maları ve hatta bazı tarifi kitaplarında tarafından yaptırılmış olup, “Çarşı lan bir iradeyle temizletilmiş, 1894 yı­
Teke Sancağı’nın merkezi olarak An­ Camii” de denir. lında da Fatih’in Kale içinde bulunan
talya yerine ElmalI’nın gösterilmesi, ilçe merkezinde bulunan Elmalı camii onartılmıştır.
bu kasabanın kuruluşu ile ilgili bulun­ Bey Hamamı’nın yapıcısı bilinmemek­ XX. yüzyıl savaşları ve istilâlar so­
maktadır. Tahminlere göre, XVI. yüz­ tedir. Evliya Çelebi’ye göre, XVI. yüz­ nunda, özellikle Balkan ve I. Dünya Sa-
yıl sonlarına doğru kurulmuştur. yıl sonu veya XVII. yüzyıl başlarında vaşı’ndan sonra gerileyen Enez, Sevr
Elmalı, askerî yollardan uzak kal­ yapılmıştır. Soyunmalık bölümü yan­ Antlaşması ile Yunanistan’a bırakıldı.
mış olmakla fazla gelişmemişse de, mış, yerine bugün yeni bir soyunma- 23 Kasım 1922’de geri alındı. Cumhu­
kendine göre yöresel bir ekonomik fa­ lık yaptırılmıştır. Üç bölümlü ılıklığın riyet döneminde bucak oldu, 1953’te
aliyetin merkezi olmuştur. Osmanlı dö­ üzeri, ortada kubbe, iki yanda aynalı ilçe merkezi haline getirildi. Halen
neminde Anadolu Beylerbeyliğine tonozla örtülmüştür. Haç şeklinde Edirne iline bağlı ilçe merkezidir.
bağlı Teke Sancağı’nın kadılıklarından bir plan meydana getiren sıcaklık ey­ Karadeniz ile Ege Denizi arasında
biri olarak yönetilmiş, daha sonra da vanlarının köşelerinde, pandantifli en kısa ve emin yolun sonunda bulu­
ilçe haline getirilmiştir. 1082 (1671)yı­ kubbelerle örtülmüş dört adet halvet nan Enez, liman şehri olarak büyük rol
lında Elmalı’yı ziyaret eden Evliya Çe­ hücresi, köşelerindeki kapılarla orta oynamıştır. XIV. yüzyıl sonunda bile ol­
lebi, bir dağ eteğinde, yamaçlara ku­ bölüme açılır. dukça önemli bir şehir ve müstahkem
rulmuş olan ilçeden övgüyle söz et­ Elmalı, bugün Akdeniz Bölgesi’- bir liman olan Enez'in, Ege adaları ile
mektedir. Daha sonraki yüzyıllarda El­ nde, Antalya iline bağlı ilçe merkezi­ Trakya arasındaki ticarette büyük bir
malı, İdarî merkezinin Antalya’ya nak­ dir. müdahale merkezi olduğu bilinmekte­
ledilmiş olması ve mevkiinin ana yol­ dir.
lardan sapa kalmış bulunmasından, az XIX. yüzyıl başlarında Enez’de Rumla-
çok zarar gördüğü tahmin edilmekte­ ra ait 14 odalı bir hastane mevcuttu.
dir. 1841 yılına doğru şehrin nüfusu 10 Hastane, Meriç Irmağı’nın kıyısında,
bin civarında idi. ENEZ (Eski adları: Ainos, Enoz, bir tepede yeralırdı. Hastanenin avlu­
Eskiden beri Elmalı, verimli ovadan Inöz). sunda Ayios Yeoryios adına bir kilise
elde edilen hububat ve bakliyatın, dağ­ Hemen her devirde önemli ve müs­ vardı. 1868 yılında mütevelli heyetinin
larda tahtacı aşiretler tarafından ke­ tahkem bir liman şehri olan Enez adı­ aldığı bir kararla hastanenin avlusun­
silen kerestelerin ve çeşitli hayvan na “ Homeros”un “llyada" destanında da, kentin yukarı bölgelerindeki ma­
ürünlerinin toplandığı bir pazar yeri rastlanılmaktadır. Bazı kaynaklarda da halleler için kabristan olarak kullanıl­
hizmetini gördüğü gibi, burada pamuk­ "Ainos”, Odysseus’un arkadaşı, Gune- masına başlanmıştı. Mezarlıktan ve
lu bezler dokunurdu, dericilik de ileri us’un kardeşi ve Trakya şehri Ainos’ heryıl Ayios Yeoryios Kilisesi’nin pa­
gitmişti. ElmalI’da krom madeni de çı­ un ad vericisi (Eponoymos)'u olarak nayır gününde elde edilen gelir, Enez
karılmaktaydı ve zamanın Dahiliye Na­ gösterilmektedir. Antik yazarların Rum Okulu’nun masraflarını karşıla­
zırı Memduh Paşa (1839-1925) bir tez­ eserlerinde ise, Ainos’un önce Aioli- maktaydı.
kire ile dört krom madeninin kendisi­ alılar, daha sonra Mytilene (Midilli) ve Çok eski bir yerleşim alanı oldu­
ne verimesini istemiştir. Kymeliler tarafından bir koloni olarak ğundan, bütün çağların kültürlerini ta­
XIX. yüzyıl sonunda Konya vilaye­
kurulduğu yazılmaktadır. şıdığı görülür. Arkeolojik eser olarak
tinin, Antalya Sancağı’na bağlı olan El­ M.Ö, VI. yüzyıl sonlarında Darius’- Cenevizlilerden kalma kale kalıntıları­
malı, Cumhuriyet’ten sonra 1940 yılın­ un 513 yıllarındaki İskit seferinden na ve tarihî Kral Kızı Köprüsü’ne sahip­
da çıkan bir yangınla harap olduysa da sonraTrakyave Enez, Pres egemenli­ tir.
yeniden imar edilmiştir. ğine geçti. Daha sonra Enez’in, M.Ö. Skolati Manastırı (Theotokos Manas­
Belediyesi 1904 yılında kurulan El­ 415’te AtinalIların Sicilya seferine ka­ tırı), Enez’in doğusunda ve Badem-
malI’ya 1883 yılında bir telgrafhane in­ tıldıkları görülmektedir. Hellenistik köy’ün kuzeyinde, yüksek bir tepe üze­
şa edilmiştir. Çağdaki Mısır’daki Ptolemayosların rinde yaptırılmıştır.
ilçe, tarihî eserler bakımından ol­ egemenliği altına giren şehir, M.Ö. 190 1785 yıllarında onarım gören ma­
dukça zengindir. Tarihî ve mimarî de­ yıllarında Romalılar tarafından bağım­ nastır, 1885 yıllarında, iç mimarisi açı­
ğer taşıyan camileri ayakta kalmış ol­ sızlığa kavuştu. Antik Çağ’da Küçük sından harap durumda idi. Bu manas­
makla birlikte, medreseleri harap ol­ Rhodope bölgesinin başkenti oldu. tır, OsmanlIlar döneminde alınan bir
muş, tasavvuf tarihinde derin izler bı­ Ortaçağ’da Bizans devrinde Se- imtiyaza göre her türlü vergiden mu­
rakan Ommî Sinan ve Ümtoî Vahap tür­ mendirek (Samothrake) ve İmroz ada­ aftı, ancak daha eski tarihlerde, Sultan
beleri yıkılmıştır. XIX. yüzyıl sonunda larını da içine alan bir prensliğin mer­ Mahmud tarafından çıkartılan bir fer­
kazada 20 cami, 3 Rum^l.Ermeni kili­ kezi olan Enez, uzun süre Bizans yö­ mana göre manastır, Edirne’deki Sul-
sesi, 5 hamam, 3 han bulunurdu. Dük­ netiminde kaldı. 1436 yılında dukalık tanmurad Camii’ne 65 bin 180 akçe
kân sayısı 508 idi. Halihazırda Elma­ haline geldi. BiraraGattelusi ailesinin ödemekteydi. Bu para, manastırda ya­
lI’da Eski Cami, Ulu Cami ve Murad Pa­ hâkimiyetinde kaldıktan sonra, 1455 şayan keşiş sayısına göre tespit edil­
şa Camii, sanat bakımından değer ta­ yılında meydana gelen iç çekişmeler mişti Tanzimat'tan sonra Sultan Ab-
şıyan camilerdir. sonucu Türk egemenliğine girmesine dülmecid, İstanbul Patrikhanesi’ne
Eski Cami (Ömer Paşa Camii), Ke­ temel oluşturdu. Fatih’in emri ile yo­ bağlı metropolitliklere beratlar gönde­
tenci Ömer Paşa tarafından 1602 yılın­ la çıkan Kaptan Has Yunus Bey yöne­ rerek eskiden tanınan ayrıcalıkların ve
114
hakların sürdürülmesini buyurdu (ver­
gi, haraç muafiyeti vb.).
Enez Kalesi, Enez kasabasının or­
tasında, henüz sağlam bir halde bulu­
nan bazı yerlerinde Ceneviz armaları
görülen BizanslIlar zamanından kalma
bir kaledir.
Osmanlı döneminde Enez’de, Ayia
Kiryaki, Ayios Dimitrios (2 Nisan - 13
Ekim 1845 tarihinde yaptırılmıştır). Ayi­
os Pavios (Enez’in 1456’da alınmasın­
dan sonra tekke haline getirilerek “Yu-
nusbaba Tekkesi" adını almıştır), Ayi­
os İoannis o Prodmoros (Yahya Pey­
gamber), (XIII-XIV. yüzyıl yapısı), Ayi­
os Konstantinos (1876'da onarım gör­
müştür), Ayios Konstantinos (Enez Ka­
lesi içinde yer alır. 1456’da camie çev­
rilmiştir), Ayios Vasilios, Ayios Yeor­
yios (1811 ’de onarım gördü. 1868 yılın­
da avlusuna bir mezarlık inşa edildi),
Eisodia Tis Panayias (Panayia Keha-
ritomeni, 1802 yılında inşa edilmiştir),
Metamorfosis tu Hristo (Hristos) (1833
yılında onarılmıştır), Odiğitria (Şapeli),
Panayia Taksidyotissa, Pantovasilissa
Profitis ilias (ilyas Peygamber), Taksi-
arkhos, Zoodohos Piyi (1409-1455 yıl­
ları arasında yapılmıştır), adlı Rum Or­
todoks kiliseleri vardır.
Osmanlı döneminden yapı olarak
bugün harap da olsa ayakta duran,
Enez Sahil Kervansarayı Enez’e 7 ki­
lometre uzaklıktadır. Yapım planı, de­
nize dik konumlu uzun bir dikdörtgen
olup, kervansarayın dar cephesi dıştan
dışa 1060 metre, uzun cephesi ise
106.75 metredir. XVI. yüzyıl Osmanlı
mimarisinde inşa edilmiş olduğu görü­
şü hâkimdir.
Yunus Kaptan Türbesi ise, bugün­
kü kasabanın güneyinde deniz yönün­
deki geniş düzlükte rastlanan dağılmış
durumundaki mezarlıklar arasında bu­
lunur. Etrafı moloz taşlardan alçak bir
duvarla çevrili çok ufak, üzeri kubbe
ile örtülüdür. Yapı itibariyle Türk ese­
ri olmayan türbe, Bizans devrine ait
ufak bir mezar binası veya minyatür bir
kilise, bir şapeldi. Türbe haline getiril­
mesi sırasında yapılan tek değişiklik
batıda olan kapışının örülmesi ve yan
duvarında yeni bfr kapının açılması ve
içinde bir sandukanın yer almasıdır.
ERBAA (Eski adları: Herek,
Erek).
Ilçağdan beri bir yerleşim bölgesi
olarak bilinen Erbaa, Roma imparator­
luğu devrinde Niksar’a bağlıydı. Daniş­
mend Gazi veya Melik Gazi tarafından
fethedilerek bölgede Türklerin yerleş­
mesi sağlandı. Bir ara 1140 tarihinde
BizanslIlar tarafından işgal edildi, ikin­
ci kez 1164 tarihinde Bizans hâkimiye­
tine girdiyse de, Selçuklu Sultanı II. Kı-
lıçarslan tarafından geri alındı. Ancak,
bu kez yerli halkın Danişmendli Zün-
nun ve Şehinşah’ı istemelerinden do­
layı başkaldırdılar ve bu fırsattan ya­
rarlanan BizanslIlar bölgeye tekrar gir­
diler. Ancak Zünnun’un Selçuklu sul­
tanı ile temas halinde olduğu ortaya
çıkınca Rumlar çekilmek zorunda kal­
dılar. Kılıçarslan’ın ülkesini iki oğlu
arasında taksimi sırasında Erbaa, Rük-
neddin Süleyman Şah’a düşen toprak­
lar arasında bulundu. Bundan sonra­
ki tarihi genellikle Tokat ve Niksar’ın
tarihine bağlı olarak devam etti.
1285’te Emir Pervane’ye bağlı toprak­
lardan olan Erbaa, 1398 yıllarından ön­
ce bir süre için Eretna Oğullarının elin­
de kaldı. 1402’den sonra Canik'ten ha­
reketle Niksar üzerine yürüyen Kuba-
doğlu’nun saldırısına uğradı.
XV. yüzyılın ortalarına kadar
manlIlarla Doğu Anadolu’da kuru­
lan Türk devletleri arasındaki sınır üze­
rinde bulunan Erbaa, 1473 Otlukbeli
Savaşı’ndan sonra kesinlikle Osman­
lI topraklarına katıldı ve Kaza-i Çardak
adı ile Vilayet-i Rum’a (Rumiye-i Sug-
ra) bağlı Tokat Sancağı kadılıklarından
biri olarak örgütlendirildi. Çardak adı­
nın Erbaa’ya çevrilmesi ise XIX. yüz­
yılda vilayetlerin yeniden teşkilâtlan­
ması sırasında oldu. İlçe merkezi ise
yakın tarihlere kadar en eski adı olan
Herek adıyla anılmakta idi. Tanzimat’­
tan sonra yapılan vilayet teşkilâtında
Sivas vilayetine bağlı Tokat Sancağı’-
nın ilçelerinden biri oldu. İdarî bakım­
dan 7 nahiyeye bölünmüştü. Toplam
nüfusu XIX. yüzyıl sonunda merkez da­
hil olmak üzere 41 bin 900 kişi idi. Ka­
za merkezi Erbaa (Herek), Tokat’ın 44
kilometre güneydoğusunda kurulmuş
küçük bir yerleşim bölgesiydi. Erbaa
- Tokat arası ulaşım ikinci sınıf bir yol­
la sağlanırdı.
İlçeye XIX. yüzyıl sonunda bir hü­
kümet konağı (1869) ve bir evrak mah­
zeni yaptırılm ıştır(1876). Şehrin bele­
diyesi 1868 yılında kurulmuştur.
İlçede İslâmî yapı olarak günümü­
ze kadar gelebilmiş olan en önemli ya­
pı, Silahdar Ömer Paşa Camii’dir. Ak-
çaköy (Fidi) içinde “Eski Camii’4diye
bilinen bu yapı, Silahdar Ömer Paşa ta­
rafından yaptırılmıştır. İçerdeki zengin­
likte kalem işçiliğine karşılık, dış gö­
rünüşü sade ve mimarî değeri azdır.
Yapı duvarları bir sıra kesme taş, üç
sıra tuğla dizisiyle değişik örülmüştür.
Kısa minaresi kuzeybatı köşededir.
Ağaç minber oldukça sadedir. Mihrap
yakınındaki tavan süslemelerinin en
zengin olduğu yerdir. Kadınlar mahfi­
linin üstünde de dikdörtgen bir alana
çıtalarla geometrik süsleme yapılmış­
tır. XVII. yüzyıl sonunda yapıldığı tah­
min edilmektedir.
E R C İŞ (Eski adlan: Arsissa, Ar-
ciş).
Doğu Anadolu’nun en eski yerleş­
me yerlerinden biri olan Erciş, zaman
zaman Arapların, Roma imparatorlu­
ğu’nun, küçük yerli hükümdarların yö­
netiminde kaldı. Bölgeye Türk boyla­
rının büyük ölçüde yerleşmesi ve XI.
yüzyıl ortalarından başlayarak, Selçuk­
luların XIII. yüzyılda İlh a n lIla rın hâki­
miyeti büyük önem kazandı, kentin ku­
zeyinde yaylakları ile ünlü Aladağ hü­
kümdarlarının yazlığı olmuş, Tebriz'­
den Erzurum’a uzanan işlek ticaret yo­
lu Erciş’ten de geçmiş, Erciş Kalesi
yapılmış, Erciş bu bölgenin en büyük
kenti olmuştur.
Tarih boyunca önemini koruyan Er­
ciş, Selçuklu saldırısı başlayıncaya ka­
dar Bizans’a bağlı yerli prenslerin ve
Arap Mervanilerin yönetiminde kaldı.
Tuğrul Bey’in ordusunun eline 1054 yı­
lında geçen Erciş, 1070 yılında Alpars­
lan tarafından fethedildi. 1100 tarihle­
rinden itibaren Erciş, merkezi Ahlat’-
Os­
da olan Sökmen el Kutbî ailesinin eli­
ne geçti. Bir ara 1401 yılında Timur ta­
rafından da işgal edildi.
Osmanlı yönetiminin kurulması,
muhtemelen Kanunî devrinde gerçek­
leşmiştir. Gerçi 1514 seferinde, Yavuz
Sultan Selim’in Çaldıran yürüyüşü sı­
rasında, Bitlis, Adilcevaz ve Erçiş böl­
gesinin savunması Şah İsmail tarafın­
dan Kürd Beg Şereflü’ye bırakılmışsa
da, Osmanlı Ordusu çevredeki kaleler­
le birlikte Erciş’i de işgal etti. Ancak
bu seferin dönüşünde İranlIların bu
bölgeyi kontrol altına aldıkları Kanu-
nî’nin 1534-1536 seferlerini bu bölge­
ye yöneltmesinden anlaşılmaktadır.
1552 yılında, Şah Tahmasp’ın saldırı­
sına direnen İbrahim Bey, ihanet yo­
luyla öldürülünce Erciş tekrar İranlIla­
rın eline geçti, ancak 1554 antlaşma­
sı ile Safevîler bölgeden çekilmeyi ka­
bul edince, Erciş de yeniden kurulan
Van Beylerbeyliğime bağlı bir sancak
merkezi halinde Osmanlı Imparatorlu-
ğu’na katıldı.
Erçiş, öteden beri Doğu Anadolu’­
da yaşayan çeşitli aşiretlerin barındı­
ğı bir bölge oldu. Bu aşiretler zaman­
la birbirine karıştı ve çoğunlukla hü­
viyet değiştirdi. Öreğin, XVI. yüzyılda
bölgede yaşayan ve Türk asıllı olduğu
bilinen Şulu (Sulu) aşireti bugün, Hay-
deran aşiretine karışmış bulunmakta­
dır.
Moğollar zamanında yıllık 74 bin
dinar vergi veren Erciş, Türk - Iran sa­
vaşları sırasında ticaret bakımından
çok gerilemiş ise de bu kez, serhad
kenti olarak askerî bir önem kazanmış
ve kale her zaman kuvvetli tutulmuş­
tur. Kanunî Sultan Süleyman, kaleyi
geniş ölçüde onarttığı gibi buraya Ru­
m eli’den göçürdüğü Boşnak ve Arna­
vut asıllı aileleri de yerleştirmişti.
XIX. yüzyıl sonlarında Van vilaye­
tine bağlı olan Erciş kazası, Van mer­
kez sancağının kuzeyinde yer alırdı.
Kuzey ve kuzeybatıdan Erzurum vila­
yeti, doğuda Pergri kazası, güneyde
Van Gölü, batıda Adilcevaz kazası ile
sınırlanmıştı. Çelebibağ, Gizik, Pirö-
mür, Ağrı, Göze, Gömar olmak üzere
6 nahiyesi, 122 köyü vardı. 1 kayma­
kam ve 6 nahiye müdürü tarafından yö­
netilirdi. Kaza toplam nüfusu 14 bin
774 kişi idi. Kaza merkezi, Ağantz ka­
sabası, Van - Erzurum yolu üzerinde,
Van’a 99 kilometre uzaklıkta kurulmuş­
tu. Ağantz kasabası kurulmadan önce
kaza merkezi, 1840 yılına kadar Erciş
kale kenti idi. Van Gölü’nün taşması
115
 sebebiyle halk daha içerilere göç etti bet, kübik biroturm alık üzerinde inşa mektepleri, bir hamamı, birkaç da tüc­
ve Ağantz kasabası kuruldu. Kasaba­ edilmiştir. Düzgün onikigen prizma car hanı, çarşı ve pazarı vardır. Binden
nın toplam nüfusu 2 bin 179 kişi idi. şekilli gövdenin herbiryüzüne, silme­ fazla meyhanesi olup şarabı ile tanın­
Erciş’in kendi yöresinde tanınmış şa­ lerden oluşan dikdörtgen birer çerçe­ mıştır. Erdek'ten Edincik şehri görü­
rabı vardı ve buradan Van’a meyve ih­ ve işlenmiştir. nür. Denizden on sekiz mil uzaktadır.
raç edilirdi. Karadan bu Kapıdağı Boğazı’ndan çı­
I. Dünya Savaşı sırasında Erciş, 10 kıp gidilir."
Mayıs 1915’te Rus kuvvetleri tarafın­
dan ilk kez istilâ edildi. Her ne kadar XIX. yüzyılın birinci yarısında, 1830
aynı yıl geri alındıysa da, on gün son­ yıllarında Erdek halkı, bağcılık ve ko­
ra Ruslar tekrar gelerek, 1917 sonları­ ERDEK (Eski adları: Aptakh, Ar- zacılık ile tarımla uğraşır ve bir kadı ta­
na kadar burada kaldılar. Erciş Rusla­ tace, Artacie, Artak, Artake, Artaki, rafından yönetilirdi. 3 bin nüfuslu bir
rın ardından çekilen Ermeni çeteleri ta­ Cyzicus, Eçuise, Esquiili, Esçuisse). kasabaydı, işlek olan limanına yalnız
rafından tahrip edildi ve 16 Nisan Erdek yöresine yerleşerek buraya kayıklar uğramaktaydı.
1918’de kesin olarak geri alındı. "Artake” veya "Artaki” adım verenle­ 1831 yılında Galata’ya bağlı Kapı-
Erciş, bugün Doğu Anadolu Bölge- rin kimler olduğu konusunda eski ya­ dağı kazasından ayrılarak merkezi Bur­
si’nin Yukarı Murat - Van bölgesinde, zarlardan alınan kısa bilgilerle şehrin sa olan Hüdâvendigâr Sancağı’na ka­
Van iline bağlı ilçe merkezi kasabadır. adından başka dayamjabilen kaynak tıldı, ancak merkezden uzaklığı ve di­
Eski tarihlerden beri önemli bir yer­ bulunmamaktadır. M.Ö. 361 yılından ğer sebeplerle 1843 yılından sonra
leşim merkezi olduğundan ilçe Doğu önce bütün Kapıdağ ile birlikte Kizikos Kaptanpaşalığa bağlı olarak yönetilen
kültürünün bütün özelliklerine sahip­ egemenliği altına giren Erdek, daha Marmara Adası kazasına bağlandı. Ay­
tir. sonra Roma ve Bizans egemenlikleri nı yıl içinde, ikinci bir değişiklik yapıldı
Erciş Kalesi, Van Golü sularının altında kaldı. ve bu kez, evvelce Marmara Adası Kay­
her yıl belirli zamanlarla yükselip alçal­ Müslüman (Arap,) saldırısı sırasında makamlığıma bağlanan kazalardan Er­
ması yüzünden, XIX. yüzyılda iyice ha­ bir Mesleme b. Abdülmelik orduları ta­ dek kazası, merkezi bir konumda bu­
rap olmuş ve 1841 yılında tümüyle terk rafından işgal edilen Erdek, Mysia’nın lunduğundan “Nezâret-i ahalî ve sair
edilmiştir. Halk içerilere çekilerek çev­ Türklerin eline geçmesi üzerine Türk kazalar misillü m Odir tayini ile makar-
redeki köylere dağılmıştır. Birçok kim­ - Bizans mücadelesinin cereyan etti­ rai kaymakamlığa mezkûr Erdek kaza­
senin elinde kalan kale, Kılıçarslan’a ği alanlardan biri oldu. Bizans impara­ sına n a k il" konusu M eclis-i
geçmiş, daha sonra birkaç kez el de­ torumun daveti üzerine 1304 yılında Er- Muhasebe-i Maliye'ce görüşülerek ka­
ğiştirmiş, Karakoyunlu şahlarından dek’e çıkan Katalanlar, karşılarında bul edildi. Bu kanunla, Erdek, sancak
Kara Yusuf Şah burayı geliştirmiş, an­ Karasi Bey’in kuvvetlerini buldular. Ka­ kaymakamlığı veya liva merkezi mev­
cak Timur burayı yıkmak istemişse de rasi Bey, Moğollardan kaçarak ülkesi­ kiine yükseldi, çevresindeki kazalar Er-
başaramayınca Muş şehrini yıkmıştır. ne sığınan Türklerle Dobruca’dan Ece dek’e bağlandı. O yılarda Imralı Ada-
Kanunî Sultan Süleyman zamanında Halil başbuğluğunda Anadolu’ya dö­ sı’nın da Erdek’e bağlı olduğunu gös­
kale, onarım görmüştür. Ayrıca kale­ nen Sarı Saltuk Türklerini Erdek yö­ teren belgeler vardır. Marmara Kayma­
de yine Kanunî tarafından onartılan resine yerleştirdi. Onun bu faaliyeti kamlığıma bağlanan Erdek; 1843’te ka­
Yusuf Şaf Camii mevcut idi. imparator III. Andronikos’u tedirgin et­ za merkezi yapılmış, 1846 yılında ya­
Gütbâh Kümbeti, Erçiş - Adilcevaz ti ve iki hükümdar arasında 1328 yılın­ yınlanan ilk devlet salnamesinde hü-
şoşesine 1 kilometre uzaklıkta, Kara­ da Pege (Biga)'da yapılan görüşme so­ davendigâr livaları arasında yer almış­
tavuk köyünde bir tepenin eteğinde nunda Demir Han Bey’in Bizans şehir­ tır.
yer alır. Eğimli bir arazi üzerindedir. lerine dokunmaması kabul olundu. Er- Bu kaza 1851 yılında Karasi Sanca-
Gövdeninkesme taşlarından bir bölü­ dek’in bağlı bulunduğu Aiolia ve Tro- ğ ı’na bağlandı. Karasi o tarihte Mani-
mü halen yerli yerinde ise de külâhın as yöresi, Orhan Gazi’nin oğlu Karasi sa’yabağlı bir sancaktı. 1861 yılında
kesme taş kaplaması tamamen dökül­ Beyi Süleyman Bey tarafından fethe­ kaza merkezinden binin üzerinde evin
müştür. Yapının XV. yüzyılın sonları­ dildi (1399). Böylece Erdek’te Türk hâ­ bulunduğu bilinmektedir. Erdek Ka­
na doğru inşa edildiği tahmin edilmek­ kimiyeti başladı. 1345 yılından sonra, tedralimin yapımı bu dönmde son bul­
tedir. bütün Karasi Beyliğiyle birlikte Erdek muş ve inşaat için bir milyon dokuz
Kadempaşa Hatun Kümbeti, Erçiş de Osmanlı egemenliğine girdi. İstan-1 yüz bin kuruş masraf yapılmıştı.
- Van karayolu ile Patnos - Van kara­ bul’un fethinden (1453) sonra teşkilât­ 1873 yılında Hüdâvendigâr, Salna-
yolunun kesiştiği noktada, Erciş’in 12 lanan Bilâd-ı Selâse kadılıklarından bi­ mesi’nde Erdek kazasına bağlı müdür­
kilometre doğusunda yer alır. Yakın za­ ri olan Galata mollalığına bağlanarak lükler şunlardı: Bandırma, Edincik, Gö­
manda önemli bir onarım geçirmiştir. bir naip tarafından yönetildi. nen, Manyas, Paşalimanı, Kapıdağı,
Bu onarım sırasında oturmalığın ve Evliya Çelebi, "Seyahatnâme”sin- Marmara, Emirali (Imrali) ceziresi.
gövdenin taşları yenilenmiş, üst kat ve de Erdek’ten şöyle söz eder: "Fatihi, 1877 yılına ait salnamede, Erdek ve
mumyalık giriş kapıları önünde taş Gazi Orhan oğlu Süleyman Paşa'dır. Bandırma kazaları arasında rekabetin
merdivenler inşa edilmiş, kümbetin İlk kez Rumeli’ye bu Kapıdağı’ndan başladığı göze çarpmaktadır, çünkü
içinde yer aldığı bahçenin etrafı duvar­ geçmişlerdir. Anadolu eyaletlerinde, bu tarihte Bandırmada bir kaymakam­
la çevrilmiştir. Kümbetin onikigen Bursa şehrinde Çelebi Sultan Meh­ lık merkezi olmuş ve Edincik, Gönen,
gövdesi kübik biroturm alık üzerinde med Vakfı mütevellisi tarafından ida­ Manyas müdürlükleri buraya bağlan­
yükselir. Düzgün kesme taşlarla inşa re olunur. İstanbul’a, Galata M ollası’- mıştır.
edilen oturmalığın köşeleri, ortada na bağlı kazadır. Serdarı,kethüdayeri, 1887 yılında Emirali Adası Erdek’­
baklava şekilli bir yüzeyle bunun iki ya­ emini ve muhtesibi olup,müftü ve na- ten ayrılarak Bandırma’ya bağlanmış,
nında birer üçgen yüzey elde edilecek kîbi yoktur. Şehir, deniz kıyısında iş­ Gönen, kaymakamlık haline gelmiştir.
şekilde planlanmıştır. Kitabesine gö­ lek iskeledir. Kıblı tarafı bayırlı dağlar, Karasi, 1888 yılında (Nisan) bağım­
re kümbet, 1458-59 yıllında ölen Emir üstü baştanbaşa bağlıktır. Muhtesip sız Vilayet halinden çıkıp tekrar Hüda-
Yar Ali, Şah Mustafa, Şah Sevik ve an­ ağa defteri ile yirmi yedi bin dönüm vendigâr vilayetine bağlanmıştır.
neleri Kadem Paşa Hatun için yaptı­ bağöşrü verir. Havası ve suyu olduk­ Bu salnamede Bandırma’nın Ay­
rılmıştır. Kümbet Emir Rüstem ibn el- ça güzeldir. Buraların Hazret-i Süley- dıncık ve Manyas olmak üzere iki na­
Emir Devlet Yar tarafından yaptırılmış­ Aman ve Belkıs'ın gülistan yeri olduğu hiyesi bulunduğu bildirilmektedir.
tır. söylenir. Şehir, sekiz mahalledir. Eski 1893 tarihli salnamede Erdek’in ge­
Zortul Kümbeti, Erciş’in 5 kilomet­ yapı, dört köşe, kiremitli, bin adet yük­ nel nüfusu 31 bin 993, merkez ve ka­
re kuzeydoğusunda, Çatakdibi (Zortul) sek evlerdir. Dört mihrap camii vardır. saba nüfusu 7 bin 979 olarak gösteril­
köyünde eski Erciş - Patnos yolunun Yalnız çarşı içindeki camide cuma na­ mektedir. 1898 tarihli salnamede, ka­
sonunda düz bir arazi üzerinde yükse- mazı kılınır. Bir mahalle Müslüman zada 7 bin 262 ev, 15 mahalle, 3 ca­
lir. Yakın zamanda onarım gören küm­ olup diğer mahalleleri Rum’dur. Çocuk mi, 1 mescit, 2 büyük kilise, 10 küçük
116
mabet, 4 otel, 2 hamam, 25 değirmen,
3 zeytin fabrikası, 20 çeşme, 2 mîrî dal­
yan, 1 hükümet konağı, 1 rüşdiye mek­
tebi, 2 iptidai mektep, 518 şakirdi hâ­
vi rüşdî ve iptidai sınıflarına bölünmüş
iki Rum mektebi vardır.
1907 tarihli Hüdâvendigâr salnane-
sinde Karasi’ye bağlı Erdek kazası na­
hiyeleri, Edincik, Paşalimanı ve Mar­
mara’dır.
Erdek, Cumnurıyet’ten sonra 1926
yılında Bandırma’nın nahiyesi olarak
yönetildi, 1928’de tekrar Balıkesir vi­
layet adını alan idare bölümüne bağlı
kaza şeklini aldı, bu değişiklik sırasın­
da Kapıdağı nahiyesi kaldırılarak yarı­
madadaki bütün köyler kaza merkezi­
ne bağlandı ve Paşalimanı nahiyesi da­
ha önce kaldırıldığından Marmara na­
hiyesi, Erdek’in tek nahiyesi oldu.
Erdek kasabası, ahşap yapıları se­
bebiyle, önemli yangınlar geçirmiştir.
1800 yılı başında meydana gelen yan­
gında büyük bölümü kül olmuş, bu
arada Metropolitlik kilisesinin iki kub­
besinden biri yanm ıştır. Haziran
1854’te çıkan bir başka büyük yangın,
Erdek’i baştan aşağı yakmıştır. Bun­
dan sonra kasaba haritası yeniden ya­
pılarak, 23 Eylül 1855’te hükümetin
onayına sunulmuştur. 1917 yılında bir
bakkal dükkânında çıkan yangında ka­
sabanın büyük bir bölümüyle bugün
Cumhuriyet Meydanı olan yerdeki Yalı
Camii tümüyle yanmış, yalnız minaresi
kalmıştır. Minaresi de 1936 yılındaki
fırtınada yıkılmıştır.
Günümüzde eski Erdek şehrinin
konumu hakkında bilgi verebilecek
hiçbir işaret bulunmamaktadır.
Erdek’te bulunan arkeolojik ve eski
eserler şunlardır:
Muhla Kalesi, Erdek’in 5 kilomet­
re kuzeyinde, Ocaklâr Köyü ile Erdek
arasındaki verimli ovayı çeviren tepe­
lerden birinde yer alır. Kale, doğu, ba­
tı, güney yamaçları dik ve kuzeyi arka­
daki dağa yaslanan, ovaya hâkim bir
tepe üzerinde kurulmuştur. Genel gö­
rünüşü itibariyle doğu-batı yönünde
uzanmış, ortalama 200x50 metre boyu­
tunda dikdörtgene benzer biçimdedir.
Kuzeyde bulunan duvar ve harçlar yı­
kılmıştır.
Kalenin içinde, güneydoğu köşe­
sine yakın bir yerde, 10x5x8 m. boyut­
larında, dikdörtgen prizması şeklinde
bir sarnıç vardır.
Seyitgazi Kalesi, Seyitgazi Tepesi’-
nin berzah yönündeki yamacına sarık
şeklinde dolaşan sur kalıntısıdır. 1704
yılında Erdek’e gelen Paul Lucas, bu
kaleden şu cümlelerle söz eder: “Şeh­
rin yanında, denize doğru uzanmış ka­
yalık bir tepe vardır ki, orada hâlâ
muntazam şekilde sıralanmış, sağlam
ve sanatkârane yapılmış dokuz veya
on kadar dört köşe kule görülmekte­
dir”.
Surun kalınlığı 5-6 metre arasında­
dır. Kalenin, birbirinden yaklaşık 80
metrelik muntazam açıklıklarla dizil­
miş, dikdörtgen prizması şeklinde dört
ve en doğuda bulunan iki kapı kulesiy­
le birlikte altı tane burcu vardır. Duvar­
lar, Seyitgazi Tepesi mermerlerinden
yapılmış, taşlar arasında horasan kul­
lanılmıştır.
Çifteoluk Çeşmesi, Ayios Andreas
Kilisesi’nin kalıntısıdır ve Patrikli, io-
akim’in Kizikos metropolitliği sırasın­
da yaptırdığı köşkün bulunduğu, bu­
gün “Ayındrıya"denen tepenin kuzey­
batısında, daha alçak bayırda, küçük
bir koruluktaki yüksek ağaçların göl­
gelediği bir çeşme ve bazı bina kalın­
tıları vardır.
Palata Çeşmesi (Eski adı: Pagat-
hon), Erdek’in 1 kilometre kuzeyinde,
bol sulu bir çeşmedir. Günümüzde Pa­
lata Suyu, açık ve düzgün yollarla kı­
yıya kadar indirilmekte ve deniz kena­
rındaki bir çeşmeden aktarılmaktadır.
Çeşme, bugünkü görünümüyle
yontulmuş, pembe renkli taşlardan ya­
pılmıştır. Cephesinde mihrap şeklin­
de bir kemer mevcuttur. Yalnız yalağın
iki yanında ve çeşmenin üstünde mer­
mer kullanılmıştır. Kenarları korniş
şeklinde yontularak çeşmenin tepesi­
ne kapatılan ve demir bağlarla birbir­
lerine kenetlenen mermerlerden biri­
sinin üzerinde bulunan Yunanca kita­
be, Erdek Müzesi’ne kaldırılmıştır.
Yukarıda belirtilen yapılardan baş­
ka, XIX. yüzyıldan itibaren Erdek’te in­
şa edilen yapılar şunlardır: Erdek San-
cağı’nın Mehlik kasabasının Zac Ma­
hallesi’nde Meryemana (Eylül 1860),
Paşalimanı Adası’nda Meryemana,
Çeltükcü köyüne AyaTanaş, Papuci
köyüne Rum Ortodoks kiliseleri, is-
kopye köyüne ve Paşalimanı Usta köy­
lerine birer Rum mektebi, Erdek He-
rekköyü’ne kilise, inşa edilmiştir. Ekin­
lik köyüne, yanan Rum kız mektebi ye­
niden inşa edilmiştir.
EREĞLİ -Karadeniz Ereğlisi-
(Eski adları: Herakleia Pontike, Hersk-
leia Pontica, Mezropolis, Bartın Ereğ-
lisi, Bander-i Ereğli).
Şehrin kuruluşunda çeşitli söylen­
tiler vardır. Söylentiye göre, Herakles’-
in cehenneme indiği Mariandin’ler ül­
kesinde Likos Deresi ağzındaki Akhe-
rusia Mağarası'nın bulunduğu yerde
kurulmuştur. Kuruluşu M.Ö. 560 yılla­
rına doğru olup, ilk sakinleri Megara-
lılardır. Kısa süre içerisinde güçlü ko­
lonilerden biri olmuştur. M.Ö. IV. yüz-
yıldaTyranlar yönetimine giren şehir­
de büyük gelişmeler başlamıştır. Da­
ha sonra M.Ö. 800-300’de İyon, M.Ö.
266-70'de Pontus, M.Ö. 70- M.S. 395’te
Roma ve M.S. 395-1327 yıllarında Bi­
zans egemenliğinde kalan Ereğli, 1071
Malazgirt Zaferi’nden sonra Kutalmış-
oğlu Süleyman Şah’ın komutanların­
dan Emir Karatigin 1084 yılında bütün
bölge ile birlikte Selçukluların yöne­
timine girdi. Ancak Selçuk ordularının
çekilmesinden sonra, B izanslIlar tek­
rar duruma hâkim oldular. Bu dönem­
de bilinen tek şey XIII. yüzyılda Selçuk
Türklerinin Ereğli ile ticarî ilişkiler kur­
muş oldukları ve bazı Oğuz boy ve oy­
maklarının İlgaz Dağları'nı aşarak Ba­
tı Karadeniz’in iç kesimlerine yerleş­
miş olmalarıdır. Bu arada Ereğli’ye
bağlı tek bucak olan Alaplı'nın da Sel­
çuk Türkleri tarafından kurulduğuna
dair iddialar vardır.
1261-1282 yıllarında Bizans impa­
ratoru olan Paleologos saltanatına göz
dikenleri saf dışı edebilmek için Ce-
nova Cumhuriyeti’nden yardım istedi.
Bu yardımın karşılığı olarak da, Cene­
vizlilere, Batı Karadeniz’in bazı liman­
larında, bu arada Ereğli’de de ticarî ko­
loniler kurma ayrıcalığını verdi. Bunun
üzerine Cenevizliler, 1275 yılında Ereğ­
li, Amasra ve Sinop kalelerine yerleş­
tiler ve bu kentlerin Osmanlı impara­
torluğu topraklarına katılmasına kadar
yaklaşık bir yüzyıl egemenlik kurdular.
Ereğli’nin Türk egemenliğine giriş
tarihi üzerinde çeşitli görüş ve iddia­
lar vardır. Ancak en sağlıklılarından bi­
risi, 1327 yılında Orhan Gazi zamanın­
da Süleyman Bey tarafından zaptedil-
diğidir. Bazı kaynaklarda ise 1380 yıl­
larına doğru şehrin, Cenevizlilerden
para ile satın alındığı belirtilmektedir.
Bundan sonra Osmanlı Türkleri arasın­
da Bender-i Ereğli adıyla anılmıştır.
Şehir, Osmanlı yönetimine geçme­
den önce Orhan Gazi, 1330 yılında
Türk dervişlerini Ereğli’ye göndererek,
kentte bir Türk kolonisi oluşturmuş ve
halkı Müslüman yapmaya başlamıştır.
Bu dervişler, geceleri Göztepe’de ateş
yakarak, denizdeki gemilerin limanı
bulmalarına yardımcı olmuşlardır.
Bunların içinde en ünlüleri Seyyid
Nasrullah Efendi’dir ki, ölümünden
sonra bu tepeye gömülmüştür.
Orhan Gazi’nin Ereğli’de başlattı­
ğı İslâmlaştırma ve Türkleştirme hare­
keti 200 yıldan fazla sürmüş, 1600’iü
yıllarda Ereğli’de nüfusun çoğunluğu
Türkler lehine dönüşmüştür.
Bizans devrinde Ereğli, ünlü Hıris­
tiyan evliyası Ayios Theodorios’un ya­
şadığı yer olarak tanınmıştır.
Ereğli’de ilkçağ’daki büyük yapı­
larından bir bölümü 1452’de Boğaziçi-
ne taşınarak Boğazkesen (Rumeli), Hi-
şarı’nın inşaatında kullanılmıştır. Yine
ilkçağ’dan kalma mermerden yapıl
mış sunî limanı da bu sıralarda kümle,
dolarak kapanmıştır.
XIX. yüzyıla kadar Ereğli, Bolu San-
cağı’na bağlı bir kaza olarak yönetildi.
Kastamonu vilayet haline getirildikten
sonra ise, bu vilayete bağlı Bolu San-
cağı’nın bir ilçesi oldu. Bu yüzyılda
Ereğli, batıda Karadeniz, doğuda Ha­
midiye kazası, güzeyde Bolu ve Düz­
ce kazaları ile sınırlanmıştı. Nahiyesi
yoktu. İdarî bakımdan 63 köye bölün­
müştü. Kaza toplam nüfusu XIX. yüz­
yıl sonunda48bin428 kişi idi. Merkez
nüfusu ise 6 bin 274 kişiydi.
Ereğli kuzey ve güney olmak üze­
re iki mahalleye ayrılmıştı. Güneyde,
Ortodoks Rumlar, kuzeyde Müslüman-
lar yaşardı. Kasabada hükümet kona­
ğı ve belediye binası dışında, denizci­
lerin bir kışlası, karakollar, 10 cami, 1
medrese, 1 halk kütüphanesi, 2 ha-
117
mam, 9 han, 471 dükkânlı bir çarşı, 65
çeşme ve 1255 konut vardı. Bütün
kazada bulunan konut sayısı 8 bin 485,
cami sayısı ise 101 idi. XIX. yüzyıl so­
nunda kaza ve merkezinde 1841 öğren­
cinin devam ettiği 94 okul bulunuyor­
du. Şehirdeki mevcut iki kiliseden bi­
ri 1905, diğeri ise 1907 yılında yapıl­
mıştır.
XIX. yüzyılın ilk yarısında kentte
kömür madeninin bulunması sayesin­
de, kısa bir sürede kalkınmaya başla­
mış ve nüfus da artmıştır.
Ereğli’de kömürün bulunuşu şöy­
le olmuştur:
“ 1827 yılında Osmanlı İmparator­
luk Donanması’nın Navarin’de yakıl- <
masından sonra, Padişah II. Mahmud,
donanmanın yeniden inşa edilmesini
ve o devir gemilerinin en büyük ihti­
yacı olan, en fazla sıkıntısı çekilen ve
genellikle İngiltere’den ithal edilen kö­
mürün aranmasını da bir fermanla em­
reder. Bu ferman üzerine, devrin bah­
riye subayları, terhis olan ve memle­ EREĞLİ: Karadeniz Ereğlisi (XVIII. yüzyıl başı).
ketlerine giden erlere, kömür göstere­
rek, memleketlerinde aramalarını ister­ yıllarında, Kırım Savaşı sırasında, kö­ ğı görevine de Mirliva (Tuğamiral) Di-
ler. Bahriye’de askerlik hizmetini biti­ mür havzası bir sözleşme ile İngiliz lâver Paşa getirildi. Dilâver Paşa iki yıl
ren ve Ereğli'nin hemen yakınındaki ve Fransız şirketlerine verildi. Os­ süren bir inceleme döneminden son­
Kestaneci köyüne dönen Uzun Meh­ manlI donanmalarının kömür ihtiyaç­ ra, kömür madenlerinin işletilmesine
med adlı bir şahıs, bir gün değirmene ları buradan karşılanmıştır. Ereğli'de­ ilişkin 100 maddeden ibaret bir yönet­
un götürür. Değirmenler dolu olduğun­ ki kömür üretimi, amele ve hayvan ek­ melik hazırladı. "Ereğli Kömür Maden-i
dan vakit geçirmek için bir dere kena­ sikliği sebebiyle yeterli değildi. Üreti­ Hümâyûn Nizâmnâmesi” veya “Dilâ­
rına .iner, orada dolaşırken civardaki min artırılması, amele ve hayvanların ver Paşa Nizamnamesi" adı ile anılan
taşlar ve molozlar arasında kendisine bütünü ile mahallinden sağlanamama­ bu yönetmelikte sadece maden işle­
komutanlarının gösterdiği “Siyah Nes­ sı, başka civar kazalardan da celb tenlerin değil, aynı zamanda işçilerin
n e”ye benzeyen taşlar gözüne ilişir. olunmalarının güçlüğü ve bunun gide­ de yasal haklarının korunacağı açık­
Bunlardan birkaçını toplayarak de­ rilmesi için bu kazanın kaymakamlığa landı. Maden ocaklarının kişisel mülk
ğirmenin ocağına atar ve bakar ki, taş­ dönüştürülmesi ile çevresinin geniş­ haline getirilemeyeceği, işçilere, işine
lar yanıyor. Ertesi günü aynı yere giz­ letilmesine bağlı olduğundan, mülga ve liyakatine göre ücret verileceği, üc­
lice gider ve civarda daha geniş bir Viranşehir Kaymakamlığından evvelce ret beğenmezlerse çalışmayabilecek­
alanda arama ve birkaç kazı yapar, Bolu’ya ilave edilmiş olan Çarşamba leri, maden işletenlerin işçilere “ücret­
sonra da topladığı parçaları bir çuva­ ve Bartın kazaları ile birlikte Devrek ka­ lerine mahsuben" yiyecek, giyecek,
la doldurarak köyüne döner. zasının Ereğli’ye ilhakı ile orasının bir vb, vermeleri halinde bu malların alım
O devirdeki yol koşulları sebebiy­ kaymakamlık haline getirilmesi uygun fiyatlarına zam yapamayacakları, ma­
le, kışı köyünde, kimseye bir şey söy­ olduğu, bu madenin müdürlüğüne ye­ denlerde yöre halkının çalışabileceği,
lemeden geçirir, ilkbaharda da kömür di bin beş yüz ve kaza müdürlüğüne Ereğli^de operatör doktor, kömür üre­
örneklerini alarak İstanbul’a götürür. de bin beş yüz kuruş maaşları olup, tim bölgelerinde hekim bulundurulma­
II. Mahmud, kömürün bulunmasına bunun toplamı dokuz bin kuruş kay­ sı zorunluğu gibi çok önemli ve o za­
çok sevinir ve Uzun Mehmed’i 50 al­ makamlık maaşına yeteceğine ve Bo­ man için kabulü zor esaslar getirildi.
tın ve yaşadığı sürece 600 kuruş ma­ lu Sancağı’nda bulunan zabtiye nefer­ Bu dönemde özellikle 1882'de bölge­
aş bağlatarak ödüllendirir. lerinin bir bölümü ayrılarak Ereğli Kay­ de büyük sermayeli yerli, yabancı ve­
Ancak Ereğli Ayanı, Hacı İsmail makamlığı emrine verilmesi ve bu yol­ ya ortak şirketler kurulmaya başlandı.
Ağa, kıskançlıktan veya kendisine ha­ da Hazine’den yeniden tahsisafgerek- 1853 yılında kömür işçilerinin mu­
ber vermeden İstanbul’a gitmesinden meyen, yalnız kaymakamlığa tayini lâ­ ayenelerine bakmak üzere kurulan ka­
kaynaklandığı sanılan bir kin ile, Uzun zım gelen mal kâtibi ile sair kâtipler ile rantina binası da yayınlanan yönetme­
Mehmed’i, İstanbul’da kalmakta oldu­ yeniden maaş verilmesi gerektiği için likle ve yabancı sermayenin kurulma­
ğu Leblebici Han’da kahvesine zehir bu kazaların 1865 yılı Mart’ı itibariyle sından sonra daha modern hale geti­
akıttırarak öldürür. Bolu’dan ayrılıp Ereğli’ye ilhakı ile bu rildi. Kömür çıkarılırken, gerekli aktar­
Uzun Mehmed’in Ereğli’de kömür kaymakamlığın teşkili, kaza ve maden- ma işlemleri için Ocak 1872’de “Oluk"
buluş tarihi 8 Kasım 1829 olarak kabul i mezkûr müdürü olan Faik Bey’in ay­ denilen iskele yapıldı. Yabancı serma­
edilir. Ancak kömür madenlerinin iş­ nı miktar maaşla bu kaymakamlığa yelerle yapılan mukavelenâme, Hassa
letilmeye açılması 2 Receb 1259 tarih atanması için Kastamonu ve Bolu’dan Müşiri Rauf Paşa’nın denetiminde ya­
(29 Temmuz 1843), ve 3874 numaralı alınacak kazalardan dolayı İzmit Mu­ pılmış, bu sözleşmeler bir arzla Padi-
Dahiliye iradesiyle olmuştur. Sultan tasarrıflığına yazı yazılması ve tayini şah’asunulmuştur (1880). Kömürnak-
Abdülmecid çıkardığı fermanda, Ereğli gerekli mal kâtibine emsali gibi maaş li için ise, 1890 yılında bir rıhtım inşa
kömürünün Hazine-Hassa yönetimin­ tahsisi ile seçilip gönderilmesi husu­ edilmiştir. 1908 yılında madende birta­
de işletilmesini, maden alanlarının Va­ sunun da Maliye Nezareti’ne havale­ kım düzenlemeler yapılmış, bunun için
kıflar İdaresi mülklerine dahil edilme­ sini emreden Gurre Muharrem 1^82 ta­ oluşturulan bir komisyon ilçeye gele­
sini ve kira bedelinin de dinî hayır iş­ rih (27 Mayıs 1865), ve 23844 sayılı rek gerekli çalışmalarını yaptıktan son­
lerine tahsis edilmesini yayınladığı bir Meclis-i Vâlâ iradesi yayınlandı. Bun­ ra bir mazbata ile Padişah’ın onayına
fermanla buyurur. Bu ferman üzerine dan sonra Ereğli kömür madenlerinin sunulmuştur.
“Kömür Kumpanyası" adı altında bir işletme hakkı Sultan Abdülaziz’in bir- XX. yüzyıl başlarında Zonguldak ve
ortaklık kuran bir grup İngiliz sarrafı, fermanı ile Bahriye Nezareti’ne veril­ Kozlu’da bulunduktan sonra işletme­
saraya başvurarak kömür madenleri­ di. “Maden-i Hümâyûn Nazırlığı’’ ve ye başlanan kömür ocakları Ereğli
nin işletme imtiyazını alır. 1854-1856 aynı zamanda da Ereğli Kaymakamlı­ adıyla tanınmıştır. Ancak kömür ma-

118
deninin Zonguldak Limanı’m canlan­
dırması, bir süre için Ereğli’nin sönme­
sine sebep olmuştur. Cumhuriyet dev­
rinde Ereğli yeniden kurulan Zongul­
dak vilayetine bağlanmıştır.
Şehrin önemli yapıları, kiliseden
camie çevrilen “Orta Cami" ile iki ka­
le yıkıntısıdır.
EREĞLİ ■ Konya Ereğlisi - (Es­
ki adları: Cybistra, Kybistra, Kibistra,
Herakleia, Heraklea).
Anadolu’nun en eski yerleşim böl­
gelerinden biri olan Ereğli'nin eski adı
"Kyb/'sfra"dır. Bu adın Proto-Hitit dev­
rinden kaldığı ve Hitit İmparatorluğu
devrinde de şehrin, bu federasyona
dahil Tuwana (Tyana) Prensliği’ne bağ­
lı olduğu sanılm aktadır. Tuwana
Prensliği’nin çökmesinden sonra M.Ö.
742 yılından itibaren Asur, M.Ö: 546’da
Pers, M.Ö. 323’te Seleukhos, daha
sonra da M.Ö. 64 yılına kadar Iran, Su­
riye, Anadolu, Makedonya ve Trakya,
Kybistra, Bergama ve Roma imparator­
lukları yönetiminde bulundu. Bizans
devrinde bir piskoposluk olan Ereğli,
kilise tarihinde özellikle “Kuyudaki
Yahya" adı ile tanınan azizin yurdu ola­
rak önem kazandı. Müslüman Araplar
ilk olarak 644 yılında Ereğli önünde gö­
rüldü. 652, 667 ve 715 seferlerinde,
Ereğli Arap saldırılarına uğradı. 797 yı­
lında Bizans tahtına oturan imparato-
riçe İrene, Abbasî halifelerinden
Harun-ür Reşid ile çetin mücade­
lelerde bulundu ve sonunda Ereğli ge­
lirlerini Müslümanlara vermek üzere
Halife ile bir anlaşma yaptı. Her yıl
Araplara300 bin filori veriyordu. Müs-
lümanlar, Ereğli gelirlerini Medine’ye
vakfettiler. Irene'nin tahttan uzaklaş­
tırılmasından sonra yerine geçen Nl-
kefor(872;, bu anlaşmaya uymadı. Bu­
nun üzerine Harun-ür Reşid 806 yılın­
da 100 bin kişilik bir ordu ile Dürub de­
nilen derbendlerden ve Gülek Boğa-
zı’ndan geçerek, Ereğli Kalesi’ni ku­
şattı. Uzun ve kanlı bir savaştan son­
ra kale düştü. İmparator Nikefor yeni­
lince, eski vergiyi kabul etmek zorun­
da kaldığı gibi, ayrıca nüfus başına bir
baş vergisi vermeyi de yüklendi. Bu
831 yılına kadar sürdü. Bizans İmpa­
ratoru olan Teofilos, bu vergiyi ver­
mekten vazgeçip Torosları aşarak Me-
sisa ve Tarsus yöresine kadar geldi.
El-Me’mun bu saldırı üzerine 2 Tem­
muz 831’de Anadolu’ya girdi ve kale­
yi yeniden aldı.
Bizans devrinde büyük bir dinî
merkez oldu. Türklerin 1025 yılından
itibaren birer keşif faaliyetleri çerçe­
vesinde gelişen Anadolu akınları,
1069'da Ereğli bölgesine kadar uzan­
dı, bu durumda akıncı Türk atlılarını
kovalayan imparator, aynı yıl karargâ­
hını Ereğli’ye kurdu. Türk kuvvetleri,
1073’te Aleksios Komnenos komuta­
sındaki bir Bizans ordusunu Kayseri
yakınında ağır bir yenilgiye uğrattı. Bu-
nun üzerine Ereğli’ye çekilen Aleksi-
os, kısa bir süre sonra burasını boşalt­
mak zorunda kaldı. 1077 yılında Kutal-
mışoğlu Süleyman Şah’ın ilerlemesi
sırasında Ereğli Türklerin eline geçti.
Daha sonra uzun süren Haçlı Seferle-
ri’nde, özellikle birinci ve İkincisinde
çok zarar gördü.
Ülkenin, II. Kılıçarslan’ını 11 oğlu
arasında paylaştırılması sırasında,
Ereğli, SencerŞah’a düştü. Gıyased-
din Keyhüsrev’in Alaşehir önünde şe­
hit olmasından sonra çıkan kargaşa­
lıktan yararlanan Levon II, Ereğli'yi iş­
gal etti. Bir süre sonra, Izzeddin Key-
kavuş, burasını yeniden Selçuklu top­
raklarına kattı. Bu dönemden sonra
Ereğli oldukça gelişti. 1243 Kösedağı
yenilgisinin sebep olduğu anarşi sıra­
sında yeniden Ermenilerin saldırısına
uğrayan şehir, Vezir Şemseddin iste-
fani tarafından geri alındı (1246). 1258
yılında Mengü’nün Anadolu’yu taksi­
minde Ereğli, Keykavus ll’ye bırakıldı.
Bir ara yeniden Ermenilerin eline ge­
çen Ereğli, 1276’da kesin olarak Kara­
man Beyliği’ne bağlandı. 1291 yılında
Ereğli Keyhatu tarafından işgal edile­
rek taş taş üzerinde bırakılmamacası-
na tahrip edildi. Bundan sonra Ereğli,
çeşitli Türk emirlerinin saldırısına uğ­
radı. Osmanlı Devleti’nin ilk kuruldu­
ğu yıllarda, çöküntü halinde bulunan
Konya Selçukîlerinin egemenliği altın­
da idi.
Ereğli, ilk kez Yıldırım Bayezid ta­
rafından Ösmanlı Devleti’ne bağlandı
(1389). Yıldırım Bayezid devrinde bir
Osmanlı sancak beyi tarafından yöne­
tiliyordu. Bu yönetim 1402 yılına, ya­
ni Bayezid’in Timur tarafından esir
alınmasına kadar sürdü. 1402’den,
1468’e kadar Ereğli, bu kez Mısır-
Memlûk Devleti ile Karaman Beyliği
arasında savaş alanı oldu. Fatih Sul­
tan Mehmed, Karaman ilini Osmanlı
sınırları içine alırken, Ereğli de alındı
(1467-1468). Fatih, aldığı kalelerin tü­
münü bu arada Ereğli Kalesi’ni de yık­
tırdı. Ancak 1471 yılına kadar Kara-
manoğulları’nın bölgede çıkardıkları
karışıklıkların önü alınamadı. Nihayet,
bu tarihte Ishak Paşa’nın kesin hare­
kâtı sonunda Ereğli Osmanlı egemen­
liğine girdi. Ancak kısa bir süre sonra
Uzun Haşan Bey’in çenginin baş gös­
termesi yeniden bir kaynaşmaya se­
bep oldu ise de, bu kez Rum Mehmed
Paşa, şehrin kalesini yıktırmak sure­
tiyle onu açık bir belde haline koydu
ve Ereğli’nin askerî önemini ortadan
kaldırdı. Sultan Cem olayında şehza­
deyi izleyen II. Bayezid, bir süre Ereğ­
li’de kaldı. 1488 yılında Ereğli, Gülek
Boğazı’nı aşan Memlûk birlikleri tara­
fından yağmalandı. 1516yılında Mısır
fethine giden Yavuz Sultan Selim,
Ereğli topraklarından geçti, ancak
Ereğli’ye uğramadı. Padişah, Mısır'ı al­
dığı zaman güney Mısır topraklarında
fil, gibi çok iri camuslar görmüştü.
Yavuz, büyük Darbzen toplarını çektir­
mek için bunlardan yararlanmayı dü­
şündü. Hayvanları, otlakları bol olan
Ereğli’ye bıraktı ve öldürülmemesi em­
rini verdi. Yavuz devrinde 17-18 tonluk
toplar bu camuslar tarafından çekilir­
di. Evliya Çelebi, “Seyahatnâme"s\n-
de şunları yazmaktadır:
“Bir gün kervanla Ereğli tarafların­
dan geçiyorduk. Yavuz’un vahşileşmiş
camuslarından birisi dağda bize hü­
cum etti. Hepimiz üstüne ok yağdırdık.
Sırtı oklardan kirpi dikenlerine dön­
müştü, buna rağmen bize hücum edi­
yordu."
Osmanlı tarihinde Şehzade Musta­
fa’nın öldürülmesi olayı Ereğli’de ce­
reyan etti (1553). IV. Murad, Bağdad se­
ferine giderken Ereğli’ye uğradı (1638).
XVII. yüzyılda çeşitli celâli olaylarına
sahne olan Ereğli, XVIII. yüzyılda Ça-
panoğulları’nın nüfuzu altına girdi. Bu
ayaklanmalar XIX. yüzyılın başına ka­
dar sürdü. 1817 yılında meydana ge­
len bir ayaklanmada Kaza Naibi Hüse­
yin Efendi isyancılar tarafından katle­
dildi. Bunun üzerine eşkiya takip edi­
lerek yakalanıp cezalandırıldılar.
1832 yılında Mısır kuvvetleriyle iler­
leyen İbrahim Paşa tarafından işgal
edilen Ereğli, Kütahya Anlaşması üze­
rine boşaltılarak, tekrar Karaman vila­
yetine bağlandı (1833). 1868 yılında
Ereğli’de Hassa Piyada Üçüncü Alayı’-
nın dördüncü taburu oturuyordu. Yö­
rede Ereğli Bölüğü ile Ceyhan Nahiye­
si, Karapınar, Sarıkavak, Bulacaklı ve
Keşli aşireti, Evkaf ve Tatar aşireti bö­
lükleri bulunmaktaydı. 1901 yılında
Ereğli demiryoluna kavuşmuştur.
Eski kaynaklardan öğrenildiğine
göre, Ereğli’nin bütün köylerinin öşrü,
“Medine-i Münevvere Vakfı" idi. Kara-
manoğulları ve Anadolu Selçukluları
devrinde de bu böyle idi. 1476 yılında
Fatih adına Karaman eyaletinin vakıf­
larını tespit eden kayıtlarda Ereğli’de
Medine vakıfları açıkça görülmektedir.
Ayrıca kaza tahri r defteri nden öğ renil-
diğine göre Ereğli’de sâdâttan ve es-
hab torunlarından birçok kişi vardı.
Bunlar her türlü vergiden muaftılar.
Bunları Nakib-ül-Eşraf’lar tescil eder­
lerdi. Daha sonra birçok sahte sâdât
türemiş, özellikle IV. Murad bu sahte­
lerin tesbiti ile uğraşmış ve sahtekâr­
larla sahte sicil verenleri cezalandır­
mıştı. Ereğli köylerinde ve toprakların­
da yüzde 95’inin öşürleri “Medine-i Şe­
rife Vakfı’’ idi. Medine Vakfı aşarı, ilk
zamanlarda geniş bir câbi (tahsildar)
tabakasıyla ve mütevelliler tarafından
toplanırdı. Mütevellilerin bunları iltiza­
ma verdikleri de olurdu. Daha sonra
Dar-üs-Saade ağaları tarafından idare
edilmeye başlandı. Bu durum II. Ab­
dülhamid devrine kadar sürdü. Bu de­
virde ise mirablık bedeli, Maarif San-
dığı’na (Özel İdare), aşar ise Maliye’-
ye devredildi. Cumhuriyet döneminde
âşar vergisi bir kanunla lağvedildi.
Ereğli’de, Osmanlı İmparatorluğu’­
nun son dönemlerine kadar birçok ka­
le mevcuttu. Ancak bunlardan günü­
müze çok azının yıkıntıları kalmıştır.
Bu kaleler şunlardır: Asartaşı Kalesi,
Buğdaylı Kalesi, Divie Kalesi (Üçhar-
man Köyü Kalesi), Ereğli Kalesi, Gâ­
vur Kalesi, İki Delikli Kale, Karahisar
Kalesi, Kayasaray Kalesi (Kale-i Min-
dos), Polat Kalesi, Tond Kalesi.
Ereğli ilçesi, Karamanoğulları ve
119
Osmanlı döneminde inşa edilmiş bir­
çok eski esere sahiptir. Ancak strate­
jik konumu sebebiyle her çağda savaş
alanı içinde kalmaktan kurtulamadığı
için bu eserlerin çoğu tahrip edilmiş
ve yıkılıp yok olmuştur.
Ağa Camii (Karamanoğlu Camii),
Halkanıpar bucak merkezinde ibade­
te açıktır. II. İbrahim Bey’in oğlu Meh­
med Bey tarafından yaptırıldığı sanıl­
maktadır. Adi taştan inşa edilen cami­
in beş boğdam (bölüm) halindeki da­
mı, ağaçla örtülüdür.
Aydınkent Camii (ivriz Camii), Hal-
kapınar bucağına bağlı Aydınkent kö­
yünde ibadete açıktır. Karamanoğulla-
rı devrinden kaldığı sanılmaktadır. Kü­
pü muntazam kesme taştan inşa edil­
miştir. Minaresi son camaat yerinin
sağındadır. Ağaç sütunlarından bazı­
larının altında ve camiin önünde Bi­
zans devri sütun başlıkları varcfır. Ca­
miin yapısında da eski bir kilisenin ka­
lıntılarından yararlanılmıştır.
Kayasaray Camii (Kale-i Mindos
Camii), Halkapınar bucağına bağlı Ka­
yasaray köyünde ibadete açıktır. Ka­
ramanoğlu yapısıdır. Cami, çok harap
durumda olduğundan yıkılarak yenisi
yaptırılmıştır. Bizans yapı kalıntısın­
dan alındığı anlaşılan güzel nakışlı bir
taş ve onun altında Kanunî devrinin
sülüsü ile ak bir mermere işlenmiş bir
kitabe bulunur.
Ulu Camii (Cami-i Ereğli, Cami-i
Kebir, Kıble Camii) halen ibadete açık
olup, Camii Kebir M ahallesi’nde,
belediye binasının karşısında yer alır.
Adi taşla inşa edilen camiin üzeri ka­
ra dam ile örtülüdür. Enlemine uzun
bir plan üzerine yapılmıştır. Camiin mi­
naresi son yıllarda Vakıflar Genel Mü­
dürlüğü tarafından onarılmıştır.
Ağalar Mescidi, Boyacıali Mahalle­
si’nde 1551 yılında yaptırılmış olup,
ibadete açıktır. Bugün yok olan Hacı-
hasanefendi Medresesi’nin içinde in­
şa edilmiştir. Mescit ve tabhane, düz­
gün olmayan taşla yapılmış, sağır kub­
beler tuğladandır. Kapı söveleri mor
mermerdendir.
Aydınkent Mescidi (İvriz Mescidi);
Halkapınar bucağına bağlı Aydınkent
köyünde ibadete açık olup bu yapının
minaresi kışa ve ahşaptan yapılmıştır.
Bağdadlı Camii, Kazancı Mahalle­
si’nde olup, 1581 yılında yapılmıştır.
Halen ibadete açıktır. Eski binası bü­
yük değişikliklere uğramış, kitabeleri
atılmış, Bizans kilisesine ait olan na­
kışlı ve haçlı taşı, sol tarafına duvara
yerleştirilmiştir.
Kutuören Köyü Camii, Merkez bu­
cağa bağlı Kutuören köyündedir. 1897
yılında yapılmıştır. Dört tarafı açık mi­
naresinin, son cemaat yerinin ve içi­
nin tüm sütunları ve sütun başlıkları
Kepez Kalesi’nden alınmadır.
Numandede Camii, Ayrancı buca­
ğına bağlı Üçharman köyünde olup,
halen ibadete açıktır. Köyün Melikbey
Mahallesi’nin yukarı bölümünde, Kanlı
Ceviz’in biraz ilerisindedir. Söylentiye
göre bu toprakların fatihlerinden ve
Hz. Ömer’in torunlarından biri taraf ın-
dan yaptırılmıştır. İlk Müşlümanlar bu­
120
“!
em
EREGLİ: Konya Ereğlisi Ulu Camii (1985).
gün yok olan kiliseyi camie çevirerek kapısının üstündeki mermerden dört
namazlarını burada kılmışlardır. satır halinde şu Arapça kitabe okunur­
Eski Hamam’ın (ibrahimbey Hama­ du. "Bu mübarek imareti Süleyman kızı
mı), Karamanoğulları devrinde yaptırıl­ Nâsiha yaptı. Allah her İkisini de affet­
dığı sanılmaktadır. Cami-i Kebir Ma­ sin. Bunu 793 yılı Ramazan’mm evvey-
hallesi’nde, camiin ve Rüstempaşa yeninde yazdı.” Bu kitabe halen Ereğli
Kervansarayının yakınında yer alır. Müzesi’ndedir. Kitabeye göre külliyeyi
1968 yılında onarım görmüştür. Süleyman’ın kızı Nâsiha Hatun yaptır­
Cağaloğlu Hanı (Bedesten), Ereğ­ mıştır (1390).
li’de çarşı içinde, Kasaphalil Cadde­ Osmanlı imparatorluğu’nun son
sinde Şüayp Hanı’nın arkasında yer dönemlerinde Ereğli’de şu medrese­
alır. Üç kapısı vardır. Doğudan uzun­ lerin varlığı bilinmektedir: Akmescid
lamasına yapılan binayı beşikörtüsü Medresesi, Çukur Medrese, Hacıha-
şeklinde bir tonoz örter. Osmanlı dö­ sanefendi Medresesi, Mahaddiszâde
nemi yapısıdır. Medresesi, Nakışlı Medrese. Türbeler
Rüstempaşa Kervansarayı, Ereğli’­ olarak: Bayraktardede Türbesi, Dede-
de belediye binasının sağında ve Ulu bey Türbesi, Helvacıbaba Türbesi,
Cami minaresinin yol aşırı kuzeyinde Mustafabey ve Emetuilahhanım Tür­
ve tam karşısında yer almıştır ve M i­ besi, Şaircemalî Türbesi, Şeyhmuhid-
mar Sinan tarafından yapılmıştır. Kon­ din Türbesi.
ya’nın “Gödene” taşına benzeyen ak Ereğli bugün iç Anadolu Bölgesi’n-
bir taşla inşa edilmiştir. Sinan, bina­ de (Konya bölümü), Konya iline bağlı
da yerden başlayarak sekizinci taştan ilçe merkezidir.
itibaren üç sıra halinde mavimtrak, kır-
mızımtrak taş kullanmak suretiyle bir
tür süs yapmıştır. Taşlar, dikdörtgen
halinde kesilmiştir. Kervansaray, Birin­
ci Dünya Savaşı’nda işgal kuvvetleri
tarafından kullanılmıştır. ERGANİ (Eski adları: Osmani­
İlçede bulunan köprüler şunlardır: ye, Arghana, Argani).
Aydınkent Köprüsü (İvriz Köprüsü; Ka- Ergani’nin kaderi, İslâm devrinde
ramanoğulları devrinde yapıldığı sanıl­ Diyarbekir’in kaderine bağlı kalmıştır.
maktadır), Bayburtlu Köprüsü, Musa- I. Selim’in Çaldıran Zaferi’nden (1514)
köy Köprüsü, Sazgeçit Köprüsü, Ziya- sonra, Ergani, Idris-i Bitlisi’nin delâleti
efendi Köprüsü. ile Bıyıklı Mehmed Paşa’nın aldığı Di­
Şeyhihabüddin Külliyesi, zaviye, yarbekir bölgesi içinde, Diyarbekir
mescit ve türbeden oluşur. Zaviye is­ eyaletine bağlı bir sancak haline geti­
tasyon civarında Kazancı Mahallesi’n- rildi. XVIII. yüzyılın başında, şarabın
dedir. Kalıntılarından külliyenin kub­ kullanılması ve alınıp satılması, şer’-
belerle örtülü bir yapı olduğu tahmin en yasak olduğu halde Ergani kazasın­
edilmektedir. Camii ahşap örtülü idi. dan her cumartesi günü Diyarbekir’e
1921 yılında onarım görmüştür. Cami­ ikişer-üçer yük şarap satılıyordu. Bu
in kuzey köşe bitişiğinde kapalı bir tür­ durum Padişah emriyle yasaklanmış­
be vardır. Ak mermer söveli ve kemerli tır.
 Diyarbekir Valisi Kurt İsmail Hak­
kı Paşa’nın yaptırdığı Harput Şosesi,
bu şosenin Zülfikar Dağı eteğinde ve
Hoşut Ovasinın başından geçmesi se­
bebiyle Ergani halkının 1874-1914 ara­
sında 40 yıl içinde şose üzerindeki Ba-
vur köyüne geçmesine ve eski kasa­
banın ıssız kalmasına yol açmıştır.
XIX. yüzyıl ortalarında Ergani Sanca-
ğinın merkezi, bakır madenlerinin iş­
letilmesi dolayısıyla önem kazanan
Maden kasabasına taşındı.
XIX. yüzyılın sonunda Ergani San-
cağı’nın toplam nüfusu 134 bin 517 ki­
şiydi.
XIX. yüzyılda sancak, i 1 mutasar­
rıf, 3 kaymakam ve 11 müdür tarafın­
dan yönetilirdi. Sancağın, kazaların ve
nahiyelerin merkezlerinde mutasarrı­
fın, kaymakam veya müdürün, kadının
ve diğer başkanların ve her tarikatın
ileri gelenlerinden kurulan bir komi­
tenin denetimi altında çalışan bir de
İdare Meclisi bulunurdu. Sancağa
1881 yılında Çermik nahiyesi de ilave
edilerek, ayrı bir kaza oluşturulmuştur.
Ergani’nin en büyük ünü hemen
yakınındaki bakır madenleridir. Bakır
işletmelerinde halk, büyük oranda ça­
lışma alanı bulmuş, aynı zamanda bu
sanayi yüzünden, şehir oldukça bayın­
dır hale gelmiştir.
Bakır madeni, M.Ö. 2000 yıl önce
de bilinip işletiliyordu. XII. yüzyıl baş­
larından itibaren Araplar taraf ından iş­
letilmişti. Ergani Sancağinda bulunan
maden yatakları biri Ergani merkez ka­
zasından, diğeri Palu kazasından çıka­ min tarafından yapıldığına dair bir kay­
rılmaktaydı. Eskiden beri işletilen ma­ da rastlanmamıştır. Kale, Evliya Çele­
den daha modern usulde işlemlere ta­ bi’nin “Seyahatnâmesi"nde de ayrın­
bi tutulmaya başlamış, 1840 yılında bir tılı olarak ele alınmıştır.
kalhane inşa edilmiştir. Bu madenler Osmanlı dönemi yapıları olarak
için Avrupa’dan mühendisler getirile­ XIX. yüzyıl sonunda Ergani’de beledi­
rek, bunlara devletçe belirli bir maaş ye konağı dışında 3 cami, 10 mescit,
ödenmeye başlanılmıştır (1843). Ma­ 3 Ermeni kilisesi, bir Protestan mabe­
den, tam olarak 1850 yılında devlet ta­ di, 3 han, 3 hamam, 30 çeşme bulun­
rafından işletilmeye açılmış, bunun maktaydı. Bu yapılardan hükümet ko­
için bir mağara daha açılarak, kapasi­ nağı, 1891 yılında İnşa edilmiş, kilise­
te artırılmıştır. Madende bulunan ham lerden ikisi 1818 yılında onarılmış, di­
bakırlar, İstanbul’a gönderilirdi (1880). ğer biri de 1873 yılında inşa edilmiş­
Serbest piyasaya ham bakırın satışı tir.
1882 yılında başlatıldı ve aynı yıl ba­ Ergani, bugün Güneydoğu Anado­
kır madeninin yönetimi hakkında ye­ lu’da Diyarbakır iline bağlı ilçe merke­
ni kararlar çıkarıldı. zidir.
Çıkarılan bakırın yurt dışına da sa­
tışına karar verilerek, Londra’ya ihraç
edilmeye de başlanıldı (1892). 20 bin
ton bakır İngiltere’ye gönderilmek üze­
re maden ocağından İskenderun’a ka­
dar nakli için gerekli görüşmeler yapıl­
mıştır. Madenin civar İllere taşınma­ ERMEN EK (Es*/ adları: Germa-
sında ulaşım zorluklarıyla karşılaşıldı­ nikopolis, Germanik, Ermenak).
ğından 1867 yılında Ergani’de şoşe yol Eski çağlarda Isaurica bölgesinde
yapımına başlanılmıştır. 1875 yılında bulunan Germanikopolis şehri idi. Es­
devlet tarafından madende iki izabe fı­ kiden kalesi Ortaçağ’da Kilikya Erme­
rını inşa edilmiştir. ni tekfurları ile Konya Selçuklularının
ilçe çok eski bir yerleşim merkezi haberleştiği bir geçit yeri idi. Moğol is­
olup, Doğu Anadolu kültürü içerisin­ tilasının başlangıcında bir kısım Türk-
de yoğrulmuştur. Ancak bugüne ka­ menler, başta Karaman oymağı olmak
dar, bir kalenin yıkıntıları gelebilmiş­ üzere, Ermenek sınırlarına sığınmışlar­
tir. dır. 1228’de Alâeddin Keykubad I Erme-
Ergani Kalesi, Ergani yakınında, nek’i zaptederek, subaylarından Ka-
Kolat Dağı’nın yamacında bulunur. Bu­ mar al-Din Lala’yı Ermenek sipahdarı
gün bir yıkıntı halindedir. Kalenin ki­ olarak atadı. Yaklaşık 30 yıl sonra, Er-
121
menek civarında yerleşen Karamanlı sit biryapıdır.
oymağı, Karaman Bey’in yönetiminde Görmel Köprüsü (Ala Köprü)-, XIV. ERZİNCAN (Eski adları: Arzincan,
kaleyi ele geçirdi. Uzun bir süre Kara­ yüzyılda Karamanoğulları tarafından Arzingan, Erzingen, EkĞIĞats, KelitzĞ-
man beyliğinde bulunduktan sonra XV. yaptırılmış olup, Ermenek’in 15 kilo­ ne, KelzĞne, EguĞgh’iats, Yerzinga).
yüzyılın sonunda O sm anlIların eline metre kadar güneydoğusunda, Göksü Erzincan’ın kuruluşu ve Eski Çağ
geçerek İçel Sancağina bağlanan Er­ üzerindedir. Ermenek ile Kazancı bu­ tarihi henüz aydınlanmamıştır. Erzin­
menek, eski önemini yitirdi. XVI. yüz­ cağı Gölnar, Silifke ve Anamur arasın­ can, Ortaçağ'da Arap coğrafyacıları­
yılın tapu kayıtlarında Ermenek kaza­ da bağlantıyı sağlamaktadır. Boyu nın Doğu Anadolu’nu andıkları dört
sı, Mescidli (Camili), Zaviye, Değir­ 62.50, eni 4.80 metre ve büyük kemer erzen’den biridir. Uzun yüzyıllardır
menlik ve Bağarası mahalleleri ile Gar­ açıklığı 21 metredir. Bizans-lran sınırı üzerinde bulunan şe­
gara, Iskeçe - Cemaller, Laması, Ça­ Bıçakçı Köprüsü, XIV. yüzyılda Ka- hir, bu iki imparatorluk arasındaki mü­
vuşlar, Uğurlu, Paşakışlası ve Balku- ramanoğulları tarafından yaptırılmış­ cadeleler sebebiyle gelişememiştir.
san köylerinden ibaretti. Evliya Çele­ tır. Üç kemerlidir. Boyu 89.40, büyük Şehir, 504, 532, 586 ve 591’de Bizans
b iye göre, bağcılık bahçelik kasaba­ göz açıklığı 15.00 metredir, ordularının İran üzerine saldırıları so­
da taş duvarlı 800 ev, 12 cami, 50 dük­ Karamanoğlu Emir Musa Medrese­ nucu savaş alanı içinde kaldı. Müslü­
kân, 3 han, 2 hamam, 6 okul bulunmak­ si (Toi Medresesi), 1339 yılında Emir man Araplar ilk kez 638’de lyaz b. Ga-
taydı. XIX. yüzyıl sonunda buranın nü­ Karamanoğlu Mahmud oğlu Musa ta­ nem komutasında burada gözüktüler.
fusu 6 bin 430 kişi idi. Ermenek önce rafından yaptırılmıştır. Dış ölçüleri Daha sonra Hz. Osman zamanında
Adana vilayetinin İçel Sancağina bağlı 27.75 metre ve 27.30 metre olan med­ 651-653 yılları arasında Habib b. Mes-
iken Cumhuriyet devrinde Konya vila­ rese açık avluludur. Ortalama 8.00 x leme komutasındaki Arap birlikleri ge­
yetine bağlandı. 9.00 boyutunda dörtgen planlı, merke­ çici bir süre için Erzincan’a hâkim ol­
Ermenek’te OsmanlIların ilk dö­ zi açık avlu çevresinde eyvanlar ve ön­ dular. Ancak şehir 686’da yeniden Bi­
nemlerinde Karamanoğulları tarafın­ leri revaklı hücrelerden oluşan klasik zans hâkimiyetine girdi. 756’da Abba-
dan yaptırılmış eserlere rastlanmakta- bir kuruluş şemasına sahiptir. sîler tarafından işgal edildiyse de, kı­
dır. Karaman Bey Zaviyesi, ilçeye bağlı sa süre sorVra Errjneni Mamikon Bağ-
Meydan Camii (Mimar Emin Rüs­ Balkusan (Balbelen) köyünde bulunur. radlı ve Ardzruni’rtin çıkardıkları isyan
tem Paşa Camii), Karamanoğulların- Keykavusoğlu Büyük Sultan Mesud’- sonucu Abbasî hâkimiyeti buradan çe­
dan kalma bir yapıdır. Düz toprak bir un hükümdarlığı sırasında Nuruh oğ­ kilmek zorunda kaldı. Türklerin Anado­
damı ile piramid biçiminde kubbesi lu Kerimüddin Karaman Bey tarafın­ lu’ya gelişlerine kadar şeklen Bizans­
vardır. Kubbe ve tonozları kesme taş­ dan Mimar Hoca Ömer’e yaptırılmış­ lIların yönetiminde kalan Erzincan,
tan sivri kemerler taşır. Yapının mina­ t ı r ^ / / . yüzyıl başları). Kubbeli bir ya­ 1071 Malazgirt Zaferi’nden sonra Sel­
resi binadan ayrı ve oldukça yüksektir. pıdır. Kuzey yüze açılan dikdörtgen bir çuklu Sultanı Alparslan’ın kumandan­
Sipaş Camii’nin Karamanoğulların- kapısı vardır. Üstünde iki kitabe bulu­ larından Emir Mengücek Gazi tarafın­
dan Bedreddin Mahmud Bey’in oğlu nur. dan fethedildi ve 1072’de de .(Alpars­
Ebülfeth Alâeddin Halil Bey tarafından Ermenek bugün Akdeniz Bölgesi­ lan tarafından Mengücek Gazi’ye dir­
yaptırıldığı sanılmaktadır (1306-1349). nde Konya iline bağlı, ilçe merkezi ka­ lik olarak verildi. Erzincan’da kurulan
Dört paye üzerine düz damla örtülü ba­ sabadır. Türk yönetimi ile bölge, Oğuzlardan
122

Bayat, Alkaevli, Karaevli ve Kayı boy­
ları tarafından iskân edildi ve Türkleş­
tirildi. Mengüceklerdevrinde Erzincan
özellikle beylik merkezinin Kemah’tan
buraya taşınmasından sonra Fahred­
din Behram Şah zamanında tarihinin
en parlak devrini yaşadı. Büyük bir ge­
lişme göstererek kültür ve ticaret mer­
kezi haline geldi. 1228’de Erzincan Sul­
tan Alâeddin Keykubad tarafından Da-
vud Şah’ın elinden alınarak Selçuklu
Devleti’ne katıldı. Alâeddin Keykubad
şehre girişte, şehrin duvarlarını kesme
taşlarla yeniden ördürdü. Bir süre son­
ra Moğol hâkimiyetine giren 'şehir, İl­
hanlIlar tarafından gönderilen valiler
tarafından yönetilmeye başlandı. Bu ta­
rihte, bakır ocaklarının işletildiği ve şe­
hirdeki bakır atölyelerinde güzel bakır
işlerinin yapıldığı İbni Battuta ve
Marco Polo gibi gezginler tarafından
anlatılmakîadır .Ebu Said Bahadır Han
zamanında Anadolu Valisi Timurtaş’-
ın Kahire’ye kaçması üzerine, Anado­
lu Valiliği’ne getirilen Şeyh Haşan ara­
sındaki rekabetten yararlanarak,
1343’te Erzincan yöresinde, Karanbüt’-
te, Küçük Şeyh Haşan kuvvetlerini ye-
nilgeye uğrattıktan sonra Doğu Ana­
dolu’ya hâkirp olunca, Erzincan da
onun kurduğu beyliğe bağlandı.
1362’de Eretnasülâlesinden Mutahhar-
ten, Erzincan’ı ele geçirdi. Bunun üze­
rine Eretna oğlu Ali Bey, veziri Kadı
Burhaneddin ile birlikte 1379’da Erzin­
can üzerine yürüdüyse de, Erzincan­
lIların ve Mutahharten’in Akkoyunlu-
lardan yardım alması sonucu Mutah-
harten’in elinde kaldı. 1394’te Kadı
Burhaneddin tekrar Erzincan’a yürüdü,
ancak bu kez de Akkoyunlu aşireti ona
yardım etti. Kadı Burhaneddin’in üçün­
cü saldırısı 1395 yılında oldu. Kadı
Burhaneddin’in öldürülmesi üzerine
bu kez Erzincan Osmanlı Hükümdarı
Yıldırım Bayezid’in tehdidi ile karşılaş­
tı. OsmanlIlara karşı koyamayacağını
anlayan Mutahharten, Timur’un hima­
yesini kabul etti. Buna kızan Yıldırım,
şehri kuşatarak teslim aldı. Ancak Er­
zincanlIların isteğine uyarak Kemah
hariç, Eretna Beyliği topraklarını ken­
dine bağlı kalmak koşuluyla yine ona
bıraktı. 1402’de Timur’un ikinci yürü­
yüşünde Erzincan’a gelmesi üzerine
Mutahharten, yeniden Timur'a hizmet
etti. Ankara Savaşindan sonra Timur
imparatorluğu’na katılan Erzincan, bir
süre sonra Akkoyunlu Devleti’ne bağ­
landı. Akkoyunlu Uzun Haşan Bey,
şehri yeniden onarttı. 1472 Otlukbeli
Savaşindan sonra Erzincan, bir süre
yerli sergerdelerin elind e kaldı.
1501’de Safevî Devleti’nin kurulması
üzerine bu devletin topraklarına katıl­
dı.
Erzincan, 1514’te Çaldıran S efe ri­
ne gidilirken Yavuz Sultan Sel|m tara­
fından kesin olarak Osmanlı İmpara­
torluğu’na katıldı. Sefer dönüşü Ke­
mah Kalesi de 1515’te zaptedilerek
şehrin başka bir devletin müdahalesi­
ne İmkân bırakmadı.
Şehrin yönetimi de Baş Mirahur Bı­
yıklı Mehmed Paşa’ya verildi. 1514 -
1520 yılları arasında Bayburt San­
cağı ile birlikte eyalet olarak değerlen­
dirildi. 26 Eylül-3 Ekim 1535’te, Erzu­
rum Beylerbeyliği’ne katılan Kemah
Sancağinın bir kazası oldu. 1566 yılı­
na kadar bu şekilde devam etti. Bu ta­
rihte Erzurum Sancağina bağlandı.
1516-1518 tarihleri arasında, Erzin­
can’da 1 sancak beyi, 8 zeamet ve
133 timar vardı.
Evliya Çelebi’ye göre, XVII. yüzyıl
ortalarında Erzincan ova ortasında kü­
çük ve alçak duvarlı kalesi içinde 200
kadar ev ile bir cami vardı. Kale dışın­
da ise 1800 kadar ev, 7 cami, 60’tan
çok mescit, 500’den fazla dükkânın,
1 çarşı ve 1 taş bedestenin bulunduğu­
nu belirtir. .
OsmanlIlar döneminde sınırlardan
uzakta bulunmuş olmasına bağlı ola­
rak Erzincan şehri, XIX. yüzyıla kadar
ordular için sadece bir konak yeri ol­
du, daha sonraki Rus istilâları karşısın­
da askerî bakımdan önem kazandı ve
bu sıralarda Erzurum Kalesi’nin koru­
yup kapattığı bir hareket noktası özel­
liğini aldı.
XIX. yüzyılın ikinci yarısında sını­
rın Erzurum’a yanaşması üzerine IV.
Ordu müşirlik merkezi buraya taşındı.
Bu sırada şehir büyümüş ve imar gör­
müştür. Örneğin 1864 yılında Erzin­
can'a su getirilmiş, Cice Boğazinda-
ki kârgir su bendi inşa edilmiş (1868),
Erzincan’dan başlayarak Dersim Dağı
üzerinden geçirilerek Kızılkilise’ye ve
diğer yerlere yollar yapılmış (1871),
1864 yılında şehre bir telgrafhane (bu
telgrafhane 1883 yılında onarım gör­
müştür), büyük bir kışla (1865) ve hü­
kümet konağı (1867, 1873), inşa edil­
miştir.
Fırat’ın (Karasu) kıyısındaki köşk­
leri, çiçek bahçeleri, çilek tarlaları, ır­
makta dolaşan süslü kayıkları, kıyıdaki
gazinoları, türlü derecelerden askerî
okulları ile Erzincan, mamur ve canlı
bir şehir görünümünü kazanmıştır.
XIX. yüzyıl sonunda Erzincan’da
210 cami ve mescit, 35 medrese, 2 rüş­
diye, 9 ilkokul, 18 han, 1550/ dükkân,
3 gazino, 35 kahvehane, 8 hamam, 14
fırın, 145 çeşme, 15 tabakhane, 12 be-
zirhane, 11 boyahane, 1 silah ambarı,
1 askeri tabakhane, 1 aba yapımevi bu­
lunmaktaydı. Yukarıda saydığımız 2
rüşdiye mektebinden biri 1865, diğeri
1883, idadî mektebi ise 1908 yılında
öğretime açılmıştır.
XIX. yüzyılın son yıllarında Erzin­
can şehrinin nüfusu 23 bin iken, 1883
yılında göçmenlerin buraya yerleştiril­
mesi ve IV. Ordu müşirlik merkezinin
buraya taşınması sonucu şehrin nüfu­
su kısa sürede artmıştır.
Kültürel alanda olduğu gibi, İktisa­
dî alanda da gelişen Erzincan'da, 1876
yılında Akmermer madeni, 1879 yılın­
da da Kurşun madeni işletilmeye açıl­
mıştır.
Beyliklerin uğrak yeri olması sebe­
biyle bayındır hale gelen Erzincan, ta­
rih boyunca geçirdiği önemli deprem­
ler yüzünden, özellikle 1011, 1045,
1145, 1251, 1268, 1287, 1374, 1422,
1482,1543,1584,1784,1909ve 1939yıl-
larında meydana gelen depremler so­
_r
nucu, tüm eserler yerle bir olmuştur.
Ayrıca, 1859’da büyük bir fırtınanın ya­
pılara büyük zarar verdiği bilinmekte­
dir.
Erzincan şehrinin, tarihi yapılan yö­
nünden oldukça zengin olduğu bilin­
mektedir. 1939’da meydana gelen dep­
remden sonra günümüze bir tek Ulu
Cami kalabilmiş, bu da birçok defalar
onarıldığından bugüne kadar gelebil­
miştir. Diğer adı “GOlâb Cam ii” olan
Ulu Camii avlusundaki eserlerden hiç­
birisi bugüne erişememiştir. Halilullah
Cami de Halilullah Çelebi Mahallesi’n-
dedir. İsa Çelebi tarafından tamamlat­
tırıldığı söylenilmektedir.
Mescitlerden, Gür-Barak Mescidi,
kendi adını taşıyan mahallededir. Ya­
panı bilinmemektedir. Gündemüciyan
Mescidi, Cami Mahallesi’ndedir.
Medreselerden Atâbek Medresesi,
Dârü’l-ilm Medresesinin kimin tarafın­
dan, hangi tarihte yaptırıldığı bilinme­
mektedir. Melik Fahreddin Medresesi,
Erzincan Hükümdarı Fahreddin Beh-
ramşah Gazi tarafından yaptırıldığı sa­
nılmaktadır. Tatarten (Mutahharten)
Medresesi, 1379-1403 yılları arasında
Mutahharten tarafından yaptırılmıştır.
Abdullah Efendi Medresesi ise Cuma
Mahallesi’nde Müftü Abdullah Efendi
tarafından 1769 yılında yaptırılmıştır.
Zaviyeler ise şöyle sıralanabilir:
Mevlevihane zaviyesi, Haydarihane za­
viyesi, Taharten Bey zaviyesi, Kalen-
derhâne ve Pir Ömer zaviyeleri, Uğur­
lu Mehmed Bey zaviyesi, Veled Bey za­
viyesi (Akkoyunlu beylerbeylerinden
Veled Bey tarafından yaptırıldığı sanıl­
maktadır).
Şehre 1869’da bir cami yapılmış,
Sultan Şeydi Cemâleddin Türbesi ise
1891 yılında onarılmıştır.
Burada yaşayan Hıristiyan dinine
mensup vatandaşlar içinse 1858 yılın­
da bir Ermeni kilisesi, 1859 yılında bir
Rum kilisesi ve 1889’da bir Ermeni
okulu inşa edilmiştir.
Erzincan, 1939 zelzelesinden son­
ra tamanen terkedilmiş ve yeni bir şe­
hir kurulduğundan, tarihî Erzincan bir
ölü şehir olarak toprağa gömülmeye
bırakılmıştır.
Erzincan, bugün Doğu Anadolu’da
aynı addaki ovada, türlü yönlere uza­
nan yolların uğrak yerinde il merkezi-
ERZURUM (Eski adları: Roma-
norum, Garin veya Karin; Kam, Karin-
tis, Karona, Carana, Garnoy, Karaz,
Kalak, Garnoy - Kalak, Kali, Kaiikaia,
Theodosiopplis, Arze, Arzen, Erze, Er-
zen-i Rûm, ’Erzeroum).
Coğrafî konumu ile önem taşıyan
Erzurum, eski çağlardan beri bir yer­
leşme yeri olma niteliğini koruduğun­
dan, gelip geçen tüm kültürler burada
izlerini bırakmışlardır.
Arkeolojik kazılara göre kentin ta­
rihini M.Ö. 4000 yıllarından başlamak­
tadır. Geçen 6000 yıllık zaman içinde
Erzurum, Hurriler, Urartular, Sakalar
123
 (Iskitler), Medler, Persler, Partlarve ha­
lefleri, Romalılar, BizanslIlar, Sasani-
ler, Araplar, Emevîler, Abbasîler, Sel­
çuklular, Moğollar, İlhanlIlar ve halef­
leri, Karakoyunlular, Timurlular, Akko­
yunlular, Safevîler, OsmanlIlar ve Tür­
kiye Cumhuriyeti devletlerinin ege­
menliğinde kalmıştır.
626 yılında Bizans İmparatorluğu
elinde bulunan kente İslam akınları
642 yılından itibaren başlar. Kent 645
yılında Meslemeoğiu Habib yöneti­
mindeki Arap ordusu tarafından işgal
edildiyse de, 653 yılında yeniden Bi­
zans egemenliğine girdi. 662 yılında
bu kez Emevî Hükümdarı I. Muaviye’-
nin gönderdiği yeni İslam ordusu, Er­
zurum’u alarak, burada, Erzincan, Bay­
burt, İspir ve Pasinler’i içerisine alan
bir İslam valiliği merkezi yaptı. 947 yı­
lına kadar bu durum sürdü.
949 yılına kadar süren İslam ege­
menliği sırasında kent, 686’da tekrar
Bizans’ın, 700 yılında Emevîlerin eline
geçti. 837’de Bizans İmparatoru Teo-
filos, kenti ele geçirdiyse de, 840’ta
Araplar tekrar egemen oldular. İslam
egem enliğinin bitim inden sonra,
979’da, Erzurum ovası ile Eleşkird,
bahşiş olarak Ispir ve Oltu bölgeleri­
ne hâkim olan Bağradlı David’e veril­
di. Bağradlı Gürcü Kralı III. David za­
manında şehir yeniden Bizans’a geç­
ti (1001). 1018'de Gürcü kralları ile Bi­
zans arasındaki savaşlarda Pasinler
üzerinden Göle ve Oltu’ya giden impa­
rator, birçok kaleleri aldı, Oltu bu el de­
ğiştirme sırasında harap oldu. VII. yüz­
yıldan itibaren İslamiyet’i kabul etme­
ye başlayan Türkler, özellikle Abbasî
Devleti’nde ordu hizmetleri sırasında
Doğu Anadolu’yu tanımışlardı. XI. yüz­
yılda Batı Türkeli’nde bir devlet kurma
girişiminde bulunan Oğuz beylerinden
Çağrı Bey, 3 bin süvari ile İran üzerin­
den Kafkasya’ya gelmişti. Birkaç yıl
Kafkasya ve Doğu Anadolu’da akınlar
ve yağmalarda bulunan Çağrı Bey, dö­
nüşünde, buralarda kendilerine karşı
koyabilecek bir kuvvetin bulunmadığı
haberini kardeşi Tuğrul Bey’e götürdü
(1018). 1036 ve daha sonraki akınlarda
Türkmen göçmenleri Pasinler’e kadar
ilerlediler ise de, sonra geri çekilmek
zorunda kaldılar.
1048’de Büyük Selçuklu imparator­
luğu’nun komutanlarından İbrahim Yi-
nal (İnal) ve Kutulmuş (Kutalmış), yö­
netimindeki Türk ordusu, Erzen’i bir
hafta kuşatmadan sonra ele geçirerek
tahrip etti. Bundan sonra, Ermeni, Gür­
cü ve Bizans kuvvetleri ile Türkler ara­
sında Pasinler’de yapılan savaşta
Türkler üstün geldi. Ganimetlerin ya­
nı sıra Gürcü Kralı Lipaiit de esir alın­
dı.
1054’te Pasin ovasına kadar gelen
Tuğrul Bey, Erzurum’a kadar uzandıy-
sada kentin surlarının çok sağlam ol­
duğunu gördüğünden kuşatma girişi­
minde bulunmadı. 1057’de Bizans’ın
Erzincan valisi, Erzurum'u almak iste­
yince, Ani şehri krallardan yardım gö­
ren Erzurum, bu saldırıya karşı kendi­
sini koruyabildi. 1058 tarihinde Emir
Yakutî’nin yönetimindeki Türk bey­
124
leri Doğu Anadolu kentlerini ele geçir­
meye başladılar. Bu arada Pasinler ve
Erzurum ovasında bulunan birçok köy
ve kasaba istila ve yağma edildi. Gü­
neydoğu ve Doğu Anadolu üzerinden
İç Anadolu’ya kadar uzanan Türk akın-
ları sırasında bu bölgelerde yaşayan
halkın huzuru bozulmuş, Bizanslmpa-
ratorluğu ve ona bağlı krallıklara kar­
şı güveni azalmıştı. Özellikle krallık ve
prensliklerin kendi aralarında savaş­
maları ve merkezden ayrılmaları Türk
istilâsının kolaylaşmasına, bölgenin
ekonomik bakımdan kötü duruma düş­
mesine sebep oldu. Bu yüzdendir ki,
1066-1067 yıllarında, Alparslan zama­
nında, Aras ve Fırat bölgeleri Türk
akıncılarının kaynaştığı bir yer haline
geldi. Şehir, köy ve kasabalar sürekli
olarak el değiştirdi. Türk akıncıların­
dan bir bölümü Erzurum ve çevresin­
deki köy ve kasabaları ele geçirdiler.
26 Ağustos 1071 tarihinde Malazgirt
Meydan Savaşinda Romen Diogenes
esir düşünce, Bizans ordusunun yok
edilişinden sonra yapılan antlaşmada
Doğu Anadolu, Türkiere verildi. Alpars­
lan da, büyük komutanlarından her bi­
rine Anadolu’nun çeşitli bölgelerini
ele geçirme görevini verdi. Erzurum ve
yöresini ele geçirme görevini de Emir
Saltuk’a vermişti. Kısa bir süre sonra,
Erzurum ve dolaylarında Saltukoğulları
bir beylik kurdular.
Sultan Melikşah zamanında, büyük
başbuğlardan Emir Ahmed, Gürcüle­
re karşı yaptığı başarılı savaşlar so­
nunda üstün gelerek birçok şehir ve
kaleleri ele geçirdi. Bu arada Saltuko-
ğulları sınırları içerisinde'bulunan fa­
kat Saltuk egemenliği dışında kalan
Erzurum’u da, Bizans’ın son valisi Gri-
gor Bakuryan’ın elinden alarak, Saltuk
ülkelerine kattı (1080). Bu olayda Bi­
zans, Doğu Anadolu ve Erzurum’dan
dışarı atılmış, şehir, Saltuk Beyliği’nin
merkezi olmuştur.
1242’de Gürcü ve Ermeni kuvvet­
leriyle işbirliği yapan Moğol komuta­
nı Baycu Noyan, Erzurum’u kuşattı.
Kullanılan neft fıçılarının mancınıklar­
la atılması ile kalede yangınlar çıkarıl­
dı.
1236 yılında İlhanlı Devleti’nin ku­
ruluşundan sonra, 1258’de Bağdad’ı
zapteden Hülagü, Anadolu’nun yöne­
timini, Konya Selçuklu hükümdarları
arasında taksim etti. Erzurum, Bedred-
dln Kılıçarslan’ın payına düştü.
İlhanlı Hükümdarı Akaba Han za­
manında genel içerikli isyanlar arasın­
da büyüKzarar gören şehir, Keyhatu,
zamanında kısmen bayındırlaştı. İsla­
miyet’i kabul eden Gazan Mahmud za­
manındaki bayındırlık faaliyetlerinden
Erzurum da yararlandı. Şehrin doğu­
sunda, Hasankale ile Horasan ilçele­
ri arasında Gazan’ın vezirlerinden Sal-
duzlu Emir Çoban tarafından kendi
adını taşıyan Çobanköprüsü, 1297-
1298 yılları içinde yaptırıldı. Yine
bu hükümdar zamanında Yakutiye
Medresesi inşa edildi (1310). Ebusaid
Bahadır Han zamanında da bugün ha­
rap durumda olan Ahmediye Medrese­
si yaptırıldı (1314).
İlhanlı Devleti’nin yıkılışından son­
ra Erzurum, Toğalıların, 1340-1358’de
Çobanlıların, 1358-1360’da Celayırlıla-
rın, 1360-1387 yıllarında (Eretna) Oğul­
larının eline geçti. 1387 yılında ve
1400 yılında Timur tarafından istila edi­
len kent, bu olaylardan çok zarar gör­
dü. Timur, Ankara Zaferi’ne giderken
ve dönerken yine Erzurum’a uğradı. Bu
arada Erzurum, Karakoyunlular arasın­
da el değiştirdi.
1502’de Erzurum ve çevresi, Safe-
vî Devletinin eline geçti. Bu devletin
kurucusu olan Şah İsmail, Akkoyunlu
Hükümdarı Sultan el Vada’yı 1502’de
ikinci kez bozguna uğrattıktan sonra
Erzurum, Tercan, Bayburd, Kelkit, Er­
zincan ve Kemah taraflarını kesin ola­
rak egemenliği altına aldı. Ama bu
egemenlik uzun sürmedi.
Yavuz Sultan Selim’in Çaldıran dö­
nüşünde Erzurum Beyi Sevindik Bey’e
gönderdiği fetihnamede; Erzurum, Sü­
regel ve Çobanköprüsü’nde zahire, ot
ve hayvan bulundurması yazılıdır. Oy­
sa Sevindik Bey’in kimliği kesin ola­
rak bilinmemektedir.
1520 yılında yapılan bir sayımın
defter kayıtlarında Trabzon,Bayburd ve
Kemah sancaklarının Rum vilayetine
bağlandığı, ispir’in de Bayburd Sanca-
ğı’nın bir kazası bulunduğu görülmek­
teydi. Aynı defterde ispir, Erzurum ve
Tekman bölgelerinin Osmanlı sınırla­
rı içinde olduğu gösterilmektedir. Ger­
çekten, 1517’de Yavuz Sultan Selim’­
in Mısır seferinden dönüşünden son­
ra, Doğu’ya gönderdiği kuvvetli bir or­
du ile bölgeyi baskı altına aldığı ve bu
baskının 1518 yılına kadar sürdüğü, bu
arada Ispir, Erzurum ve Tekman bölge­
lerinin Osmanlı sınırlarına katıldığı gö­
rülmektedir.
Bir vilayet salnamesinde, Şah İs­
m ail’in Erzurum’da 15 yıl hâkim oldu­
ğu kayıtlıdır. Safevîler 1502 tarihinde
Erzurum’u ele geçirdiklerine göre, terk
etmeleri de 1517 yılına rastlar.
Irakeyn seferinde Padişah Kanunî
Sultan Süleyman da Erzurum’dan Do­
ğu’ya ilerledi. Bu sefer dönüşünden
sonra Erciş ve Doğu’da alınan yerler
tekrar İran’ın eline geçti, sınır bölge­
sinde Erzurum adıyla bir beyberbeyli-
ği kurularak başına Dulkadirli Mehmed
Han getirildi.
Erzurum Beylerbeyliği kurulduğu
sıralarda hangi sancakların bağlandı­
ğı kesin olarak bilinmemekte ise de Er­
zincan, Kemâh, Kelkit ve Bayburd’un
Paşa Sancağı adıyla Mehmed Han’ın
yönetimine verildiği; Erzurum, Trab­
zon, Kars, Uçan (Pülümür), Kiğı, Pasin
ve İspir olmak üzere yedi sancağı bu­
lunduğu anlaşılmaktadır. Öte yandan,
Rum Beylerbeyliği’ne bağlı olan Kara-
hisar-ı Şarkî, 1536 tarihinde Erzurum
Beylerbeyliği’ne bağlanmıştır.
1536 yılları başlarında Erzurum
Beylerbeyliğinin sınırları Çoruh ağzın­
dan Ordu’da Bolaman Deresi’ne, bu­
radan Reşadiye, Zara, Koçhisar, Ke­
mâh, Pülümür, Kiğı, Malazgird, Tahir
Geçidi, Pasin Övası, Gürcü Boğazı ve
İspir’den Doğu Karadeniz dağları ara-
 1

1552’de, İran savaşları sırasında tur.

sında kalan yerleri içerisine alıyordu.
Erzurum 1577-1590 yılları arasında­
1534’de birleştirilerek bir sancak Gürcistan’a başarılı bir akın yapan Er­
ki İran savaşlarında Osmanlı Ordusu’-
halinde Mehmed Han’a verilen Kemâh zurum Valisi İskender Paşa, daha son­
nun yığınak merkezlerinden biri oldu.
ve Bayburd Sancakları, Erzurum Bey­ ra Pasinler üzerinden, Erzurum’u isti­ Ordu’nun savaş hazırlıkları, savaş mal­
lerbeyliğinin kurulması ile bu beyler­ laya girişen İ r a n lI la r a karşı çarpışmış­
zeme ve barınma ihtiyaçları burada gi­
beyliğin Paşa Sancağı oldu. Esasen, tır. Pasinler yenilgisinden sonra Erzu­
derildi. 1578’de Erzurum’a gelen Ser­
Erzurum da, 1534 yılında ayrı bir san­ rum’a çekilen İskender Paşa ile İran Or­
dar Lâlâ Mustafa Paşa, öteki vilayet ve
cak olarak Hacı Bey adında birine ve­ dusu Komutanı Tahmasp’ın oğlu İs­
sancaklardan gelen askerî birliklerin
rilmiştir. Hacı Bey’in başka bir sanca­ mail Mirza arasında yapılan savaşta
ğa verilmesinden sonra, Erzurum San- İra n Ordusu üstün gelmiş, Trabzon Va­ toplanmasından sonra, Doğu’ya, İran
cağinın kaldırıldığı sanılmaktadır. lisi Mustafa Paşa ve bazı komutanlar üzerine hareket etti. Bu sefer sırasın­
Ferhad Paşa ve ondan sonra gelen esir düşmüş, bir bölümü de şehit ol­ da, Çıldır, Kars, Keçivan ve Van kale­
Hadım Ali Paşa zamanında şehirve ka­ muştur. Yenilgiden sonra Erzurum Ka­ leriyle Arpaçay Irmağina kadar uzanan
le iskân edilerek bayındır işleri için bü­ les in e çekilen İskender Paşa, iranlı- bölgenih Erzurum Beylerbeyliği’ne
yük çabalar harcandı. Osmanlı ege­ lar’a karşı yeniden savaşmış, ancak bağlandığı görülmektedir.
menliğinin Erzurum’da kesin olarak şehri ele geçirememişlerdir. 1635’de Iran seferine çıkan IV. Mu­
kuruluşundan sonra imparatorluğun Bayezid, Eleşkird ve Pasinler üze­ rad, Yavuz ve Kanunî’den sonra, Erzu­
yıkılışına kadar geçen dört yüzyıllık za­ rinden Erzurum'a dönen Kanunî, şeh­ rum’a gelen üçüncü padişahtır. Şeh­
man içerisinde, başlangıçta kuzeydo­ rin çeşitli ihtiyaçlarıyla meşgul olmuş, rin ihtiyaçlarının giderilmesi ve imarı
ğuda Gürcülere Doğu Iran içlerine, Erzurum Kalesi’nin yeniden onarılma­ konusunda tedbirler almıştır. Bugün
XVIII. yüzyılın ikinci yarısından sonra sı emrini vermiştir. Bu arada Şah ta­ Sığırcık Mahallesi’nde Murdarsu üze­
da Rusya’ya girişilen savaşlarda bir as­ rafından elçi olarak gönderilen Şah rinde bulunan ve onun adını taşıyan
kerî yığınak merkezi otan şehir, bu gö­ Kuiu Akça’yı kabul etmiş ve barış için köprü, bu devirden kalmadır.
revini sonuna kadar sürdürmüştür. ortam hazırlanmıştır. XIX. yüzyılda Erzurum’u derinden
1543’de, Beylerbeyi Musa Paşa ile 1559’da, varisliği öteki kardeşine etkileyen en önemli olay, Osmanlı-Rus
Gürcüler arasında yapılan savaşlarda kaptırıp isyan eden Şehzade Bayezid, savaşlarıdır. Bu savaşlar 1828’de baş­
Gürcüler zor duruma düşmüş, “ Paşa’- İran’a sığınmak maksadıyla Erzurum’a lamış, aralarla 1918’e kadar sürmüş ve
nın isteklerini kabul edeceklerini” bil­ geldi. Beylerbeyi Ayas Paşa’nın Şeh­ Erzurum’un tarihinde olumlu ve olum­
dirmeleri üzerine Oltu’da geriye çeki­ zadeyi karşılayarak kendisine kolaylık suz, unutulmaz izler bırakmıştır.
len Osmanlı kuvvetlerine saldırmışlar­ göstermesi, daha sonra Paşa’nın öl- Ruslar, daha yüzyılın başında 1807
dır. Bu savaşlarda Musa Paşa şehit müne sebep oldu. 1561’de İran’la ya­ -1811 yıllarında Osmanlı sınırlarını zor­
düşmüş, Osmanlı kuvvetleri de büyük pılan anlaşmada, Şehzade Bayezid’in lamaya başlamışlardı, ilk kez Anado­
çapta zarar görmüştür. Daha sonra ye­ geri verileceği, Erzurum’da öldürülece­ lu’ya girip Kars, Ahılkelek ve Ahıska
rine gelen Tememrü Ali Paşa, Gürcü­ ği planlanmış ise de, öldürme olayı kalelerine saldıran Rus orduları, yerli
lere karşı savaşa devam ederek bazı Kazvin’de olmuş ve Erzurum böyle bir halkla Türk kuvvetleri arasında sağla­
kaleleri ele geçirmiştir. acı olaya sahne olmaktan kurtulmuş­ nan işbirliği sonunda her defasında

125
bozularak geri çekilmişti. Daha sonra
1826 - 1827 yıllarında Kafkas Rus Or­
duları Başkomutanı General Paskeviç,
Revan ve Nahçivan hanlıklarını ele ge­
çirip Tebriz ve Erdebii’i istilâ etti. Şu*
bat 1828 Türkmençayı Antlaşması ile
Hazar Denizi’nden Küçük Ağrı’ya ka­
dar bugünkü Iran sınırı kesilmiş ve
Ruslar, Ağrı Dağina kadarki Revan ve
Nahçivan hanlıkları topraklarını ele ge­
çirmiş, Bayezid Sancağinda bile Tür­
kiye’ye komşu olmuşlardı.
II. Mahmud’un soysuzlaşan Yeni­
çeri Ocağı’nı Haziran 1826’dâ kaldır­
ması üzerine Ingiliz - Fransız - Rus
m üttefik donanması 1814 Viyana
Kongresi kararlarına aykırı olarak, is­
tiklâl için ayaklanan Yunanistan’ı
destekledi ve Ekim 1827’de Navarin’-
de Osmanlı Devleti donanmasını yak­
tı. Böylece Osmanlı Devleti, karada ve
denizde tarihinin en zayıf durrriuna
düşmüştü. Bunu fırsat bilen Çar Niko-
iay i.’in fermanı ile Ruslar, 26 Nisan
1828’de Osmanlı Devleti’ne savaş
açarak, Rumeli ve Anadolu cephelerin­
den saldırdılar. ERZURUM: Genel görünüm (1878).

26 Haziran 1828’de beş koldannı ile birlikte Rumeli ve Anadolu cep­ sinda bulunan Rusların 153. ve 156.
Anadolu sınırlarını aşarak ilerleyen helerinden sınırları aştılar. Rus Kafkas alaylarına saldırı kararı aldılar. Yapılan
Rus Ordusu’nun kuvveti 60 bin idi. ordularının mercii, Çar’ınküçükkarde- gece baskını birçok koldan başarısız­
Türklerin ise, çoğu gönüllü ve milis ol­ şi Grandük Mihail Nıkolayeviç, başku­ lığa uğradıysa da, sonuçta Aziziye’de
duğundan, nizamiyesi talimsiz, piya­ mandanı da Lori Ermenilerinden ve Kı­ 9 Kasım sabahı boğaz boğaza yapılan
desi manevra bilmez, süvarisi de disip­ rım Savaşı sırasında Kars cephesinde muharebede, Venk Deresi’ne geçerek
linsizdi. Subay ve kumandan denecek savaşan Loris Melikov’du. Saldıran canını kurtaranlardan başka yakalanan
sevk ve idarecilerden yoksundu. 120 bin askerli Rus Ordusu karşısın­ Rusların tümü öldürüldü ve askerin ya­
Paskeviç kumandasındaki Rus Or­ da, Müşir Katırcıoğlu Ahmed Muhtar nında 400 şehit ve yaralı veren, Kara
dusu, 7 Temmuz 1828’de Kars’ı aldı. Paşa’nın başkumandan olduğu 80 bin Fatma, Hürmüz, Nene Hatun ve Name
Erzurum’dan çıkıp Soğanlı üzerinden kişilik Türk Ordusu vardı. Türk Donan­ gibi dört kadın ve Erzurum halkı da Azi­
10 bin kişi ile Kars’a yardıma gelen Kö­ ması Karadeniz’e hâkimdi. ziye destanında ün aldı. Ruslar, bun­
se Mehmed Paşa, şehrin düştüğünü Müşir Ahmed Muhtar Paşa, Rus­ dan sonra Erzurum'un alınmasından
görünce, Ahıska’ya dönerek burayı sa­ lar’ı 25 Haziran 1877’de Zivin’de, 28 umut keserek kışlak ordugâha geçti­
vunmaya yöneldi. Ancak 28 Ağustos Hazlran'da Halıyazı’da, 25 Ağustos ler. Bundan sonra Rusların bir aylık sı­
1828'de Ahıska da düştü ve oldukça 1877’de Kars’ın doğusunda Başgedik- kı kuşatması sonucu 17-18 Kasım 1877
tahrip edildi. Kışın gelmesi yüzünden lerde büyük bozguna uğrattı ve kendi­ gecesi 7 koldan yapılan saldırıyla Kars
ertesi yıla kalan Rus saldırıları yine sine bu başarısından dolayı "Gazi" un­ Kalesi düşürüldü ve düşman eline
Paskeviç komutasında oldu ve Ruslar, vanı verildi. Ancak, bu arada devlet, geçti.
birçok kale ve ilçeleri fethettiler. Rumeli’nin savunulması ve İstanbul’un Erzurum'da kuşatılmış olarak kal­
25 Haziran 1829-’da Erzurum, Salih tehlikeden kurtarılması ile daha yakın­ mak istemeyen Başkumandan Ahmed
Paşa tarafından Rus komutanına tes­ dan uğraştığından, Anadolu ordusuna Muhtar Paşa, Bayburd’a doğru çekilip
lim edildi. Daha sonra Ruslar Gümüş­ yardımcı ve mühimmat ile kışlık giyim bir seyyar ordu kurmaya ve savunma­
hane ve Şebinkarahisar’ı da işgal et­ dahi gönderemedi. Soğukta çadırlar­ ya hazıranırken, İstanbul'u yaklaşan
tiler. Rumeli’de de kolayca Edirne’ye da hastalanan askerlerden birtakımı­ Rus tehlikesinden korumak üzere ora­
varan Ruslar, burada dikte ettirdikleri nı terhise başlayan ve kışık yaklaşma­ ya çağrıldı. Başkumandan vekâletini
çok ağır şartlı Edime Antlaşmasinı 14 sından muharebe hareketlerinin du­ Müşir Kurt İsmail Paşa’ya bırakarak
Eylül 1829'da OsmanlIlara imzalattılar. raklayacağını uman Gazi Ahmed Muh­ Trabzon üzerinden İstanbul’a gitti.
Bundan habersiz olarak, 28 Eylüide tar Paşa, Alacadağ arkasından Arpa- Edirne’de Ruslarla yapılan 21 Şubat
Paskeviç saldırıya geçti ve Bayburd’u çayinı aşan bir Rus kuvveti ile Şürei- 1878 mütarekesi ile Erzurum’u boşal­
kurtarmaya gelen Trabzon Paşası ko­ den ilerleyen Rus ana kolunun birlik­ tan Türk kuvvetleri, burayı kışı geçir­
lunu yendi. Edirne Antlaşm asina gö­ te hareketi üzerine, 5 Ekim 1877'de mek üzere Ruslara teslim ederek, Bay­
re, 1830 ilkbaharında Ruslar, isteyen Alacadağ bozgununa uğradı. Kars Ka- burt'a doğru çekildi (Mart 1878). 3
Ermenileri de göç ettirerek geri çekil­ lesi’ne çekilerek Erzurum’u korumak Mart 1878 Ayastefanos (Yeşilköy) Ant­
di ve Ahılkelek ile Ahıska başta olmak üzere Zivin yolu ile Deveboynu’na doğ­ laşması ile Ruslar Erzurum’dan çeki­
üzere Çıldır eyaletinin beş sancağı taz­ ru ilerledi. 4 Kasım 1877 Deveboynu lerek, savaş tazminatı yerine Çarlığa bı­
minat karşılığında Ruslar’a bırakıldı. muharebelerini de az ve maneviyatı rakılan Batum (Artvin dahil), Ardahan
Kars, Bayezid, Erzurum geri alındı. bozuk kuvvetleriyle kaybeden Başku­ (Oltu ve Şenkaya dahil) ve Kars san­
Sultan A b d ülaziz devrinde, mandan Gazi Ahmed Muhtar Paşa, caklarına yerleştiler.
1867'den başlanarak Erzurum Kalesi Trabzon’dan gelecek yardımların yetiş­ Birinci Dünya Savaşinda da 14-17
devrin ihtiyaçlarına göre Vauban sis­ mesine güveniyordu. Erzurum’a ilerle­ Şubat 1916’da kuşatılan Erzurum, Rus­
teminde 7 kilometrelik bir çevrede tah­ yen G. Heiman, üç gün mühletle şeh­ lar tarafından yeniden ele geçirildiyse
kimatla güçlendirildi. 2 kilometre uzak­ rin teslimini isteyince, eşrafla görüşen de, Rus Çarliğinin çökmesi ve Rusya’­
taki padişahın adını taşıyan üç kesimli Gazi Ahmed Muhtar Paşa kesin ret ce­ da Bolşeviklerin iktidara geçmesi üze­
Aziziye Tabyası da bitirilerek toplarla vabını verdi, il. Abdülhamid’den gelen rine, tüm cephelerdeki Rus askerleri,
donatıldı. Türklerin iç işlerine karış­ telgrafla da Erzurum'un savunulması evlerine dönmeye başladı. Bu yüzden
mak ve kalkınmasına fırsat vermemek isteniyordu. Komutanlar ve şehir hal­ Ruslar, 18 Aralık 1917 Erzincan müta­
için Ruslar, 24 Nisan 1877’de savaş ilâ­ kı, anlaşarak Aziziye (Topdağı)Tabya- rekesi ile Anadolu cephesinden çeki­

126
lerek, Erzincan, Ahlat, Van’a kadar Dârülmuallim iptidaisi Şubesi’nin ya­ şa oğlu Hüseyin Paşa tarafından en
olan istilâ bölgesinin savunmasını, pıldığını belirtir belgeler, Hazine-i Ev- eski onarım yapılmıştır. Yapı planı, ca­
Rus topçu ve birtakım kumandan ve rak’ta saklıdır. mii Kıble duvarına dikey uzanan yedi
subaylarının yönetiminde Taşnak Er- 1886 tarihli bir resmi dergiden, 4 sı­neften oluşur. Mirap önünde basa­
menilerine bıraktılar. 1918'de yapılan nıfla Askerî Rüşdiye, 3 sınıfla Askerî maklı silmeler ve kavallardan hafif sivri
harekâtta 11 Mart’ta Ermeniler Erzu­ idadi, Kız ilk Mektebi, Rüşdiye Okulu kemerler üzerine oturan büyük, pan-
rum’u boşalttılar ve şehir tam olarak ile kızlara ait 3 iptidai Mektebi, 110 dantifli kubbenin yerinde bugün ahşap
yeniden Türklerin eline geçti. Bundan medrese ve sıbyan mektebinin bulun­ bir kubbe vafdır. Buna bitişik bir ayna
sonra Erzurum Türk Ordusu’nun mer­ duğunu öğrenmekteyiz. tonoz, mukarnaslı kare bir tonoz ve iki
kezi oldu. 30 Ekim 1918’de imzalanan Şehirde bulunan Roma dönemi es­ paralel tonozla beş bölümlü orta nef,
Mondros Mütarekesi’nden sonra İs­ ki eserlerinden çok az kalıntı vardır. ötekilerden daha geniş olarak kuvvetle
tanbul’da kurulan “ Vilayet-i Şarkiye Mevcut eski eserlerin hemen hepsi belirtilmiştir. Batı tarafında mihrap du­
Müdafaa-i Hukuku M illiye Cemiyeti" Selçuk, Beylikler ve Osmanlı dönem­ varına dikey uzanan tonozlarla üç rıef,
Erzurum’da bir şube açmıştı. Cemiye­ lerine aittir. doğu tarafında dikey tonozlu iki nef ve
tin ilk toplantısı 17 Haziran 1919’da Ra- Erzurum Kalesi, 415 yılında, Roma doğu kenarında uzanan altı paralel to­
if Efendi’nin başkanlığında yapıldı. Bu imparatoru Theodosius adına Komu­ nozlu üçüncü bir nef olarak yedi nef
toplantıda, gelecekleri tehlikede bulu­tan Anatolius tarafından yaptırılmıştır. halinde kareye yakın dikdörtgen me­
nan Doğu illeri ile müşterek bir kong­ 1950 metre .yüksekliğindeki bir yerde, kânı meydana getirmiştir. Kare biçi­
bir tepenin üzerinde kurulmuştur. 530
re yapılmasına karar verildi. Verilen bu minde piramidi andıran altı sıra mukar­
karardan sonra “ Erzurum Kongresi’’ yılında General Belisarios ve 591 yılın­ nas dolgulu tonoz, camiin orta ekse­
doğdu. da Heraklios tarafından onarılan kale, ninde en gösterişli bölümüdür. Mihrap
Osmanlı döneminde 1796, 1828 ve
Cumhuriyet’ten sonra ilin idari teş­ duvarının eski olduğu anlaşılmaktadır.
kilâtı çeşitli değişikliklere uğramakla1832 yıllarında onarım görmüştür. Mukarnaslı sade mihrap nişinin etra­
birlikte, Erzurum, toprak genişliği ba­ Erzurum, Selçuklu çağı mimarî fını çeviren geniş dikdörtgen bordür
kımından Türkiye’nin dördüncü büyük eserleri bakımından zengin kentlerden Sivas Ulu Camii’nin eski taş mihrabın­
vilayeti olmaya devam etmiştir. biridir. Eserlerin çoğu son yüzyılın sa­ dan farklı olarak birbirini kesen sekiz­
Saltukoğulları zamanında 120 yıl vaşları, istilâ ve işgaller sırasında yı­ genlerden geometrik örgü motifleri ile
kadar başkent olmuş, OsmanlIların eli­ kılmış ve yarı yıkık halde kalmış ol­ yüksek kabartma biçiminde işlenmiş­
ne geçtikten sonra önemli bir sınır bo­makla beraber, ayakta kalabilenlerin tir. Bunlar daha büyük sekizgenlerle
yu kalesi ve zamanının büyük kentle­ sayısı da az değildir. dörder bordür birbirine bağlanmıştır.
rinden biri durumuna gelmiş bulunan Ulu Cami; Ebu’l Fetih Kızılarslan Bu, Karahanlılardan başlayarak Türk
Erzurum, idare bakımdan', önemli bir Mehmed tarafından 1179 yılında yap sanatının çeşitli bölümlerinde birçok
bölge merkezi olmuştur. 1839’dan son­ tırıldı. Tebriz Kapısı semtindeki cam varyantlar halinde ortaya çıkan bir süs­
raki yeni eyalet teşkilâtı Erzurum’da beş yazıttan öğrenildiğine göre, birçok leme motifidir.
1845’de uygulanmış, Erzurum eyaleti, onarımdan geçerek, günümüze bozul İçkale’nin güneybatı köşesinde bu­
Çıldır, Kars, Bayezid ve Dersim livala­ muş olarak gelmiştir. Camiin ilk adı lunan İçkaie Saat Kulesi, Saltuklular-
rından oluşmuştu. 1864 yeni vilayet nın Atabek olması da, yapıtın Saltuk dan kalmıştır. 1184 yılında yapıldığı sa­
teşkilâtında Çıldır, Kars, Bayezid, Van,lulara ait oluduğunu belirtir. Nasuh Pa nılır. Halk “ Tepsi Minare’’de der. 30.75
Muş, Erzincan sancaklarını içine al­ metre yüksekliğindedir. Dipten sura
mıştır. 1867’de yazım işleri biten Ho­ kadar kesme taştan yapılmıştır. 1877
rasan, Tercan ve diğer kasabalara ait yılında Londra’dan armağan edilen ça­
vergi sistemi belirlenmiş, 1882 yılında lar saat kuleye takılmış ve böylece ya­
Tortum, Ova ve Refahiye adlı üç kaza kın zamana kadar saat kulesi olarak
oluşturulmuş, 1887’de şehir göçmen­ kullanılmıştır.
lerin büyük bir yerleşim yeri olmuştur. Şehirde Selçuk dönemine ait küm­
II. Mahmud zamanında askerî ıslaha­ bet adıyla anılan önemli sayıda türbe
ta paralel olarak yapılan düzenlemede vardır. Bunların bazıları, devrinin sanat
Van, Kars ve Çıldır’ın katılmasıyla Er­ düzeyini simgeleyen yapılardır. Bun­
zurum’da, Redifi Mansure müşirliği ku­ ları şöyle sıralayabiliriz: Ahi Baba
rulmuş, Muş da doğruca Erzurum Fe­ Kümbedi, Cimcime Sultan Kümbedi,
rikliğine bağlanmıştır. XIX. yüzyılın Çifte Minare Medrese Kümbedi, Gü­
sonunda Erzurum, yalnız Erzincan ile müşlü Kümbed, Karanlık Kümbed, Ra-
Bayezid sancaklarım içine almış, da­ bia Hatun Kümbedi, Üç Kümbedler.
ha sonraki yıllarda bu da değişmiştir.
Ahil Baba Kümbedi’nin Narmanlı
Erzurum her çağda önemli bir nü­
fus yoğunluğu merkezi olduğundan Mahallesi’nde, XVI. yüzyıldainşaedildi-
zengin bir öğretim eğitim tarihi yaşa­ ği sanılmaktadır. Doğu kısmı yıkılmış­
mıştır. Osmanlı döneminde bir eyalet tır. Sekizgen bir planı vardır. İçinde
dört adet Selçuklu tipi sanduka vardır.
olan Erzurum’da, camiler ve medrese­
ler eğitim kurullarının başında geliyor­ Cim cim e Sultan K üm bedi’nin
du. XIX. yüzyıl sonunda şehirde “ Sıb- Cumhuriyet Caddesi üzerinde XIV.
yan Mektebi” denilen K) özel ilkokul­ yüzyılda yapıldığı sanılmaktadır. Yakın
dan başka 25 adet sağlam vakıflı med­ zamanlarda yapılan bir onarımla oriji­
rese ve 5 genel kütüphane vardı. nalliği kaybolmuştur.
1868 yılında Erzurum vilayetinde Çifte Minareli Medrese Kümbedi,
rüşdiye mekteplerinin açıldığını, 1873’ Çifte Minareli Medrese yanında XIII.
te Erzurum’da' ı yeni bir idadi mekte­ yüzyılda yapılmıştır. Gövdeyi çeviren,
binin yapımının tamamlandığını, 1890 derinleştirilmiş kemer silmeler halat
yılında bir başka idadi mektebinin biçiminde burmalıdır. Yüzeyleri boş bı-
tamamlanarak eğitime açıldığını, 1892 karılmış mukarnas kornişler, bir sıra­
yılında, Erzurum İdadi Mektebi’nin ye­ ya indirilerek konik külâhageçilmiştir.
niden inşa edildiğini, 1897 yılında Karanlık Kümbed, Derviş Ağa Ca­
İran lIlar tarafından Ezrumu’da bir mii’nin karşısında Sadreddin Türkbeg
nektep açıldığım, 1900 yılında idadi tarafından 1308yılında inşa edilmişi
r lektebinin yeniden onarıldığını ve tir. içten daire, dıştan sekizgen oıup,
1903 yılında ise lağvedilen Erzurum ERZURUM: Yerli Türk (XIX. yüzyıl sonu). üzeri külâh ile örtülmüştür.

127
 Emir Saltuk Kümbedi, XII. yüzyıl­
dan kalma, Saltukoğulları devrine ait
bir eserdir, iki renkli kesme taştan
anıtsal yapısı ve sağlam mimarisi ile
göze çarpar. Bugün kubbeyi andıran
basit bir külâhla örtülüdür. Altta, her
cephesi üçgen bir alınlıkta biten sekiz­
gen, üstte yüksek silindirik tambur
olarak, dıştan iki katlı kümbed, ilk ba­
kışta geç Roman anlatımına benzer
özelliktedir. Bir orta kolona dayanan
çift yuvarlak kemerli sağır pencereler,
alt kenardan birbirine silmelerle bağ­
lanarak, her cephenin ortasında tekrar­
lanır. Sadece, giriş cephesinde bunun
altında, yuvarlak kemerli bir kapı var­
dır. Üst katta üçgen alınlıkları arasın­
daki yuvarlak kemerli nişler içine yılan,
tavşan başı, yarasa, kartal, öküz başı­
nın boynuzları arasında insan kafası
gibi, çeşitli rölyefler işlenmiştir.
Kentin 50 kilometre kadar doğu­
sunda bulunan Selçuklu dönemi yapı­
sı bir köprü, bügün de hizmetini sür­
dürmektedir.
Çobandede (Pasinler) Köprüsü,
Bingöl Çayı ile Hasankale Çayinın bir­
leştiği yerde, Aras Nehri üzerinde, İl­
hanlIlardan Bahadır Han zamanında
Gazan Mahmud’un vezirlerinden Emir
Çoban Saltuk tarafından 1297 yılında
yaptırılmıştır. 7 gözünden biri, 1875’te
kapatılmıştır. Boyu haien 130 metre­
dir. IV. Murad devrinde ve 1727,1872,
1948 yıllarında onarılmıştır.
Selçuklu döneminden kalma üç
önemli medrese vardır.
Sur duvarlarına dayalı olarak yapıl­ Erzurum’da, Osmanlı döneminden nde 1785-1786 yıllarında yaptırılmıştır.
mış olan Çifte Minareli Medrese, yal­ kalma kubbeli ve kubbesiz kırktan faz­ Sağ ve sol duvarı âdi taşlarla, Kıble
nız Anadolu'nun en büyükmedresesi la cami vardı. Ahşap çatı ile örtülü, kır­ duvarı düzgün kesme taşlarla yapıl­
olmakla kalmaz, aynı zamanda mima­ ma taştan yapılan pekçoğunun her­ mıştır. Son cemaat yeri üç kubbelidir.
risi, planı ve süslemeleri bakımından hangi bir sanat değeri yoktur. Derviş Ağa Camii, 1717 yılında Ha­
uyumlu bir bütün halinde tek üslûptan Ali Paşa Camii, Vali Ali Paşa ta­ cı Derviş İbrahim Ağa tarafından yap­
doğmuştur. rafından 1595 yılında yaptırılmış, 1693 tırılmıştır. Haremini tek kubbe, son ce­
Uzun süre medrese, Alâeddin Key- yılında Haşan adlı bir şahıs tarafından maat yerini üç kubbe örtmektedir. Mi­
kubad’ın kızı Hondi Hatun’ave 1253 yı­ onarılmıştır. Avlusunda, taş sütunlu ve naresi tuğladandır. 1845 ve 1904 yılla­
lına mal edilmiştir. Son yıllardaysa, İl­ beşik örtüsü biçiminde kemerli çeş­ rında onarım görmüştür.
hanlIlardan sonra Argun Han’ın ölü­ meler vardır. Gürcükapı Camii, Ali Ağa Mahalle­
müyle 1291’de onun yerine geçen Key- Ayas Paşa Camii, Kanunî Sultan si’nde, Yeniçerilerin başı Zakreci Ali
hatun’un eşi Padişah Hatun tarafından Süleyman devrinde, 1558 yılında Vali Ağa tarafından 1608 yılında yaptırıl­
1290 sıralarında yaptırıldığı ileri sürül­ Ayas Paşa tarafından yaptırılmıştır. Er­ mıştır. 1859 yılında onarım gören ya­
mektedir. zurum’daki en eski Osmanlı eserlerin­ pının Kıble duvarı ile köşeleri düzenli
Yakutiye Medresesi, Sultan Olcay­ dendir. Yapı, 1883 yılında onarım gör­ taşla, öbür bölümleri âdi taşla yapıl­
tu çağında Gazanlı Cemaleddin Hoca müştür. mıştır.
Yakut tarafından 130 yılında yaptırıl­ Bakırcı Camii, III. Ahmed devrinde, Gürcü Mehmed Paşa’ Camii, Sul­
mıştır. Medrese, kapalı (avlusu kubbe Bakırcı Hacı Mustafa Ağa’nın vasiye­ tan Melik Mahallesi’nde, Saltukoğul-
ile örtülü) medrese tipinin en güzel ve ti üzerine, damadı Mustafa Ağa tara­ larından Sultan Melik’in yaptırdığı
en önemli örneklerinden biridir. Özen­ fından 1720 yılında yaptırılmıştır. Mi­ mecsidin yerine Gürcü Mehmed Paşa
le işlenmiş, ölçüleri tam olan portal naresi kırmızı anber taşındandır ve tarafından 1648 yılında yaptırılmıştır.
cephenin ortasındadır. Doğu-batı yö­ sağdadır. Cami, 1902 yılında onarılmış­ İbrahim Paşa Camii, Sultan Mah­
nünde gelişen dört eyvanlı bir yapı tır. mud zamanında 1748 yılında Vali Ha­
olan medrese, bugün askerî depo ola­ Boyahane Camii, Boyahane Mahal­ cı İbrahim Paşa tarafından yaptırılmış­
rak kullanılmaktadır. lesi’nde, aynı adlı hamama bitişik, İl­ tır. Düzenli kesme taşla yapılmıştır.
yas Ağa tarafından 620 yılında yaptı­ Kubbeli, son cemaat yeri vardır. Mina­
Ahmediye Medresesi, ilhanlı ça­ rılmıştır. resi sağ tarafındandır.
ğında Gazi Ahmed b. Ali b. Yusuf ta­ Caferiye Camii, Sultan İbrahim za­ Kadana Camii, Kadana tarafından
rafından yaptırılmıştır (1323). Erzurum manında, Hazine memuru Ebubekir yaptırılan mescidin yerinde, Kadanaoğ-
Çarşısinda Murad Paşa Camii’nin do­ oğlu Hacı Cafer tarafından 1645 yılın­ lu İsmail Efendi tarafından 1751 yılın­
ğusuna düşen medresenin yan kanat­ da yaptırılmıştır. Duvarları kesme taş­ da yaptırılmıştır, içerisindeki tahta sü­
ları yıkılmış, sadece giriş ve esas ey­ tan, köşeleri beyaz kesme taştandır. tunların tahta işlemeli başlıkları çok
vanı ile doğudaki bir odası ayakta kal­ Tuğla kubbeler kurşun örtülüdür. Tek güzeldir.
mıştır. Kapalı avlulu olup avlunun üzeri kubbelidir. Sol tarafında da mezarlar Lala Mustafa Paşa Camii, Mimar
manastır tonozu ile örtülüdür. Avluya olan cami, 1896 ve 1898 yıllarında ona­ Sinan’ın en güzel eserlerinden biridir.
açılan iki eyvanı vardır. Taçkapı harap­ rım görmüştür. II. Selim’in Lalası olan Kıbrıs Fatihi La­
tır. Süslemeleri Yakutiye Medresesi’- Cennetzâde Camii, İsmail Efendi la Mustafa Paşa tarafından Erzurum
ndekine benzer. tarafından Aşağı Yoncalık M ahallesi­ Serdarı bulunduğu yıllarda yaptırılmış­
128
tır (XVI. yüzyıl). Banisinin aaıyıaanııan
cami, güzel mimarisiyle özellikle dik­
kati çekmektedir.
Kurşunlu Camii (Feyziye Camii),
Şeyhülislâm Feyzullah Efendi tarafın­
dan 1700 yılında yaptırılmıştır. Düzenli
kesme taşlarla yapılan yapının son ce­
maat yerine taşan sağdaki minaresi de
kesme taştandır.
Murad Paşa Camii, II. Selim devrin­
de Beylerbeyi Kuyucu Murad Paşa ta­
rafından 1572 yılında yaptırılmıştır.
Mihrabı taştan, mimberi ahşaptandır.
Camiin üç tarafı mezarlıktır. Kıble ta­
rafından da Murad Paşa’nın bir hama­
mı vardır.
Narmanlı Camii, Narmanlı Mahal­
lesi’nde, I. Mahmud zamanında Nar-
manlı Hacı Yusuf Efendi tarafından
1738 yılında yaptırılmıştır. Değişik ton­
larda kül rengi düzgün kesme taştan
yapılmıştır. Yüksek bir kubbe ile örtü­
lüdür. 1900 ve 1902 yıllarında onarım
görmüştür.
Pervizoğlu Camii, Caferzâde Ma­
hallesi’nde, Pervizoğlu Hacı Mehmed
tarafından 1715-16’da yaptırılmıştır.
Düzenli kesme taşla yapılan yapının
son cemaat yeri dört taş öütun üstün­
de yükselen üç kubbeli, haremi tromp
üzerine oturan bir kubbe örtmektedir.
Şeyhler Camii, aynı adlı mahalle­
de, Mehmed Habib Efendi’nin yaptır­
dığı sade mescidin yerine (1719) oğtu
Habib Mehmed Efendi tarafından 1767
yılında yaptırılmıştır. Yapı, iri kesme
taştandır. Sağdaki minaresi de aynı
taşla yapılmıştır. Minarenin küpünün
üstüne taştan bir güneş saati yerleş­
tirilmiştir.
Erzurum’da Osmanlı medeniyeti­
nin günümüze bıraktığı oldukça önem­
li sayıda hamam vardır.
Boyahane Hamamı, Hacı Emin Pa­
şa tarafından 1566-1567 yılları içinde
yaptırılmış olup, çok harap ve terkedil­
miş durumdayken son yıllarda o n a rıl­
mıştır.
Çiftegöbek Hamamı, Yeğenağa
Mahallesi’ndedir. Bakırcı Camii vakfın­
dan olduğu söylenen hamam, plan yö­
nünden Erzurum’un en ilginç hamamı­
dır.
Şehirdeki diğer hamamlar şunlar­
dır: Gümrük Hamamı, Kırkçeşme Ha­
mamı, Lala Paşa Hamamı (Lala Mus­
tafa Paşa tarafından XVI. yüzyılda yap­
tırılmıştır), Murad Paşa Hamamı, Pas­
tırmacı (Fuadiye) Hamamı, Saray Ha­
mamı (1707-1708) yılları içersinde yap­
tırılmıştır), Şeyhler Hamamı, Caferiye
Hamamı (1876 yılında onarım görmüş­
tür).
İlde bugün kalabilen tek Osmanlı
köprüsü, Derviş Ağa Köprüsü'dür.
1703-1704 yılları arasında Derviş Ağa
tarafından yaptırılmış olup, düzgün
kesme taşlarla inşa edilen tek gözlü
bir yapıdır.
İlde, Kurşunlu, Pervizoğlu ve Şeyh­
ler medreseleri Osmanlı dönemi eser­
lerdendir. Şeyhler Medresesi 1760 yı­
lında yaptırılmıştır.
Kentte on iki Osmanlı türbesi var-,
dır.
Ane Hatun Türbesi, Murad Paşa
oaııııı aviusuııuarıvıaıav i lenim m -li
A ne Hatun için 1649 yılında inşa edil­
miştir.
Mahmud Paşa Türbesi, 1794-1795
yılları arasında yaptırılmıştır. Türbede
iki mezar bulunur.
XIX. yüzyıl sonlarında şehirde bu­
lunan bütün yapıların çoğunun ona-
rımları yoluna gidilmiş, bu arada ihti­
yaç duyulan birkaç yapı da yeniden
yaptırılmıştır. Bunlara örnek olarak aşa­
ğıdaki yapı onarımlarını verebiliriz.
1851 yılında inşa edilen Vali Kona­
ğı 1869 yılında onarım gördükten son­
ra 1904 yılında yıktırılmış ve yeniden
yaptırılmıştır. 1862 yılında bir kışla,
1870 yılında bir karakol, 1869 yılında
bir hapishane,1901 yılında yeni birad-
liye binası,, 1864 yılında hastane ola­
rak kullanılan Emin Paşa Konağinın
yetersizliği sebebiyle 1904 yılında Gu-
reba Hastanesi inşa edilmiştir.
E S K İŞ E H İR (Eski adları: Dory-
lee, Dorylaeum, Dorilaeum, Dorilaium,
DoryIĞon, Dorilaion, Dorylaion, Dory-
laum). İlkçağ ve Bizans zamanındaki
adı: Eski Dorylaion).
Eski dönemlerden beri yerleşme
bölgesi içinde yer alan Eskişehir, kül­
tür açısından zengin bir ildir. Şehrin ta­
rihi, Anadolu’da ilk siyasî birliği kuran
Hitit imparatorluğu’na dayanır. Daha
sonra Frigya Krallığı egemenliğine gir­
di. Ardından Lidya, M.Ö. VI. yüzyılda
da Pers imparatorluğu topraklarına ka­
tıldı. İskender’den sonra Bitinya ve Ga-
latyalılar tarafından ele geçirildi. M.S.
I. yüzyılda bölge tümüyle bir Roma ül­
kesi haline getirildi. Roma İmparator­
luğu’nun parçalanmasıyla bütün Ana­
dolu gibi buraları da BizanslIların pa­
ESKİŞEHİR: Ertuğrul Gazi Türbesi
y- s•t------—
------«-- -------- .__ _
sonra, Anadolu Fatihi Selçuklu Kutal-
mışoğlu I. Süleyman Şah’ın başku­
mandanlığındaki Türk orduları bu top­
rakları fethettiler. I. Haçlı Savaşlarinın
en büyük vuruşması da Eskişehir Ova-
s in d a v e Dorylaion’un pek yakınında
oldu. Dorylaion’un Selçuklu Türkleri
tarafından tahribinden sonra, 1175 yı­
lında bir savunma merkezi olmak üze­
re Bizans imparatoru Manuel Komne-
nos tarafından 40 gün içinde yeniden
kuruldu. 1147 yılından itibaren Türkler
Eskişehir Ovasina yerleşmek üzere fa­
aliyete geçtiler. BizanslIların yıkılan
Dorylaion yerine yeni bir kale yaptır­
ması, Selçuklu Sultanı tarafından şid­
detle protesto edildi. Anlaşmazlıklar
son hadde gelince, Bizans için bir teh­
like halini alan Kılıçarslan’ı sustur­
mak üzere İmparator, 1176 yılında ye­
ni bir Anadolu seferine çıkmak zorun­
da kaldı. Miriokefalon da Sultanın kur­
duğu pusuya düşen İmparator, Bizans
için oldukça elverişli bir barış antlaş­
ması ile Alaşehir üzerinden İstanbul’a
döndü. Bu antlaşmaya göre, impara­
tor Dorylaion yerine yaptırdığı tahki­
matı yıktırmayı ve boşaltmayı kabul et­
miş olduğundan Türkler buraya bir sü­
re yıkık ve metruk kalması dolayısıyla
“ Eskişehir” adını verdiler. 1176 sefe­
rinden sonra Eskişehir Ovası, Selçu-
kul egemenliğine girdi ve Sultanönü
adını alan bu bölge, buradaya yerleş­
tirilen uç beylerine verildi. Kayı boyu­
nun Söğüt yöresine yerleştirilmesin­
den sonra, bölgede bu boyun beyleri­
nin etkisi kendisini gösterdi. Osman
Gazi zamanında bugünkü Eskişehir ili­
ni kapsayan kara parçası OsmanlIların
eline geçti (1289). Böylece Eskişehir,
Osmanlı Devleti’ne katılan ilk şehirler­
den biri oldu. 1301 yılında ise Yenişe­
hir’in Osmanlı Devleti için hükümet
merkezi olarak seçilmesi üzerine, ilk
İdarî teşkilât yapılırken Eskişehir’e de
129
Osman Gazi’nin büyük kardeşi Gün­
düz Bey (Alp) getirildi.
Orhan Gazi zamanında yapılan
devlet teşkilâtında Eskişehir, bir kaza
olarak düzenlendi ve Sultanönü San­
ca ğ in a bağlandı. I. Murad devrinde
Germiyan kazasının Osmanlı toprak­
larına katılması üzerine doğan Anado­
lu Beylerbeyliği’ne (merkezi: Kûtapla)
bağlandı. 1402 Ankara Savaşı bozgu­
nundan sonraki dağılma devrinde de
Osmanlı egemenliğinin devam ettiği
şehirlerden biri olarak kaldı. Çelebi
Mehmed’in Anadolu’daki Osmanlı top­
raklarını ele geçirmesi ile Yıldırım’ın
bu şehzadesine tabi oldu. İsa Çelebi’­
nin Mehmet Çelebi’ye karşı giriştiği
mücadelede bir ara Isa Çelebi’nin eli­
ne geçtiyse de, Eskişehirliler hamam­
da yıkanırken Isa Çelebi’yi yakalayıp
boğdular ve böylece Mehmed Çelebi’­
ye olan bağlılıklarını gösterdiler. Eski­
şehir, bu devrede, XV. yüzyıl ortaları­
na kadar şehzadelere verilen sancak­
lardan biri oldu. Fatih’in ölümü üzeri­
ne II. Bayezid ile Cem arasında geçen
mücadelede Eskişehir, Cem'in yenil­
mesi üzerine.ll. Bayezid kuvvetleri ta­
rafından işgal edildi. 1536 yılı Aralık’-
ında Irakeyn seferinden dönen Kanu­
nî Sultan Süleyman, bir süre şehirde
kaldı. Kanunî, kış aylarında Kütahya’­
daki oğlu II. Bayezid’e misafir olarak
geldikçe Eskişehir'e uğrar ve çevresin­
deki ormanlarda sürekli avlar düzen­
lerdi. IV. Murad 1635 yılında Revan se-
ferine ve 1637 yılında Bağdad üzerine
130
giderken iki kez Eskişehir’e uğradı ve
bu yıllarda 7 bin adamı ile çevreyi ha­
raca bağlayan, mehdillk iddiasında bu­
lunan ve Sakarya Şeyhi adıyla anılan
Ahmed adlı kişiyi yakalatarak Konya’­
da öldürttü.
XVIII. yüzyıldan itibaren modern vi­
layetler kurulunca Eskişehir, sancak
beyliği olma niteliğini kaybederek bir
kaza haline getirildi ve Kütahya San­
cağ in a bağlandı. 1768 yılından itiba­
ren ise, önce Kırım'dan, sonra da Ru­
meli’den göç eden Türkler tarafından
iskân edilmeye başlandı.
1648 yılında Eskişehir’i ziyaret
eden Evliya Çelebi, buranın 17 mahal­
leli, 800 dükkânlı bir belde olduğunu
anlatmakta, çarşı ve hanların kaplıca­
lar yöresinde bulunduğunu, mahalle­
lerinin ise kalenin eteğinde kurulduğu­
nu söylemektedir
XIX. yüzyıl ikinci yarısından itiba­
ren demiryolu kavşak noktası halini al­
masıyla büyük önem ve değer kazanan
şehre, 1891 yılında getirilen göçmen­
ler yerleştirilerek kurulan köylere "Se­
lim iye”, "Hayriye’'v e "Hamidiye" ad­
ları verildi, 1892 yılında da Aydos göç­
menleri getirilerek Kavaklıdere adlı bir
mevkie yerleştirildiler ve bunların kur­
duğu köye de "Süleymaniye" adı ve­
rildi. Gerek göçmenlerin yerleştirilme­
siyle nüfusunun artması ve gerekse
demiryolu kavşak noktası halini alma­
sıyla önemi artan şehir, 10 Ocak 1892
yılında sancak merkezi, 1 Nisan 1892
yılında da ikinci sınıf bir vilayet hali­
ne getirildi. Birinci Dünya Savaşindan
önce bir kaza haline gelmişken tekrar
bağımsız mutasarrıflık oldu. Millî Mü-
cadele'de Eskişehir önce Batı Cephe­
sin in önemli (İslerinden biri oldu. 20
Temmuz 1921 yılında Yunan işgaline
uğradı. 2 Eylül 1922 yılında kurtarıldı.
Cumhuriyet’in ilânından sonra, 1925
yılında kendi adını taşıyan vilayetin
merkezi oldu.
Osmanlı İmparatorluğu dönemin­
de birçok şehirden insanın yerleştiril­
diği bir vilayet olan Eskişehir’de, bu­
gün de eski gelenekler hâlâ sürdürül­
mektedir. örneğin, 1893 savaşından
sonra buraya yerleştirilen Kırım Kıp­
çak Türkleri, bazı geleneklerini bugün
de korumaktadır.
Eskişehir’de eski çağlara ait kay­
da değer binalar yoktur. Yalnız Selçuk­
lu devrine izafe edilecek eser, Alâed­
din Camii’dir. XIX. yüzyılın ikinci yarı­
sından itibaren geliştiğinden bu dö­
nemde şehre birçok yapılar inşa edil­
miştir. Örneğin, 1863 yılında şehre bir
müdür konağı (1882 yılında onarım
görmüştür%1B92 yılında bir cami, 1896
yılında bir Gureba Hastanesi ve 1906
yılında da 20 dükkân yapılmıştır. Şe­
hirde bir 1 Rum mektebi ile 2 kilise in­
şa edilmiştir.
Alâeddin Camii, Odunpazarinda-
dır. 1230 yılında Selçuklu Sultanı I. Alâ­
eddin Keykubad tarafından yaptırıl­
mıştır. Taş duvarlı bir binadır. Camiin
üstü kiremitle örtülüdür. Solda bulu­
nan minaresi kalın gövdeli ve tek şe-
refelidir. Yapı, birçok onarımlar gördü­ lar Abdurrahman veAslıhan Bey cami­ kuran Hititlerin (M.0.1900-1200) top­
ğünden ilk şeklini kaybetmiş durum­ leridir. rakları dışında kalmış, sonraları İran’­
dadır.. Abdurrahman Camii (Ulu Cami) da kurulan Pers İmparatorluğu’na geç­
Kurşunlu Cami, şehrin güneyinde Ezine’nin güney kenarındadır. Halk miştir. Makedonya Kralı Büyük İsken­
Kurşunlu Sokak’ta bulunur. Osmanlı arasındaki söylentiye göre camii yap­ der’in Anadolu seferi sırasında M.Ö.
Veziri Gazi Melek Mevlând Mustafa Pa­ tıran Abdurrahman Bey, Karasi imareti 344), Perslerden alınan Fatsa, bir sü­
şa tarafından kesme taştan yapılmış­ yörük beylerindendi. Eldeki kayıtlar­ re İskender İmparatorluğu toprakları
tır. Son cemaat yeri 6 sütun üzerine 5 dan camiin Orhan Gazi zamanında ya­ içerisinde kaldıysa da İskender'in ölü­
ufak kubbe ile örtülmüştür. 1974 yılı­ pıldığı, kurucusunun Danişmendli mü (M.Ö. 323) üzerine kurulan Hele­
na kadar arkeoloji müzesi olarak kul­ Abdurrahman olduğu ve yine Daniş-, nizm Krallıklarından Pontus Krailıği-
lanılan yapı, yurt ve resim galerisi ola­mendli Ayşe Hatun’un da burada bir mn eline geçti. Daha sonra, önce Ro­
rak kullanıma devam etmektedir. imamlık vakfı kurduğu anlaşılmakta­ ma imparatorluğu’na, bu imparatorlu­
Hüsrev Paşa Camii ve Hanı, Eski­ dır. Binanın basit bir moloz cephe ör­ ğun ikiye ayrılmasıyla Doğu Roma
şehir - Bolvadin arasında Han köyün­ tüsü, alçak ve kalın duvarları, üç sıra İmparatorluğu içindeki Bizans’a bağ­
dedir. IV. Mûrad devri sadrazamların­ tuğla bir taştan meydana getirilmiş landı. Fatih’in Trabzon seferi (1461) sı­
dan Hüsrev Paşa taraf ınd an yaptırılmış­pencereleri; yapının Osmanlı devrinin rasında Osmanlı yönetimine geçen
tır (1631). İtinalı birtaş işçiliği ile mey­
ilk eserlerinden olduğunu belli eder. Fatsa, birtakım derebeylerin, kısa sü­
dana getirilen cami, heybetli bir yapı­ Daha sonra değişikliğe uğrayan yapı, reli olarak da Danişmendlilerin, Kadı
dır. Yapının dış duvarlarının örgüsün­ II. Mahmud devrinde, ampir üslûpla ya­ Burhaneddin’in, Canikoğulları, sonra
de türlü Bizans devri taşları ile bir de pılmıştır. da Haznedaroğullarının egemenliğin­
Grekçe kitabe kullanılmıştır. Han ise, Sefer Şah Hamamı, Sefer Şah Ca­ de kaldı.
tamamen yıkılmıştır. Burada ayrıca bir m ii’nin arka tarafında kalır. Kadınlar Kâtib Çeiebi’nin "Cihannüma" adlı
de eski hamam vardır. bölümüne yandaki bir kapıdan girilir. eserinde Fatsa’nın adı, Canik livası ka-,
Kubbeli bir soğukluğu vardır. Kare me­ zaları arasında Satılmış kazası olarak
kândan kubbeye geçiş dışarıdan da geçmektedir. “ Evliya Çelebi Seyahat-
belli olmaktadır. Erkekler bölümüne nâmesi" nde ise, Faça olarak gösteril­
ön taraftan girilmektedir. Eskiden tuğ­ miştir ve buranın Canik Sancağina
la ve taş sıralarla örülü olan bina, bu­ bağlı 300 evli, 1 hanlı, 1 hamamlı, kü­
EZİNE (Eski adları: Neandria, gün kalın bir sıva ile kapatılmıştır. çük çarşılı, bağlık ve bahçelik bir ka­
Ezne-Enay). İlçede, I. Murad devrinde Aslıhan saba olduğu anlatılmaktadır.
Roma İmparatorluğu devrinde, Çal- Bey b. Kemal tarafından yaptırılan ca­ XIX. yüzyılda Samsun Mutasarrıf­
tıkıran Tepesi’nde, “ N eandria" adı ile mi, hamam, mezar ve köprüden oluşan lığıma bağlı kaymakamlık iken, 1920
kurulmuş bir şehirdir. Tarihî “ Sami- bir yapı grubu vardır (1382). yılında Samsun’dan ayrılarak Ordu ili­
n io n " O vasinda kurulmuştur. Daniş- Bu külliyenin camii (Aslıhanbey), nin bir ilçesi oldu.
mendoğuiları, bu yörede bölgeyi boz­ dört duvar üzerine tek kubbeli bir ha- ilçe, deniz kıyısında kurulmuş
guna uğratarak önce kendi adlarına bir rimle çapraz tonozlu, üçlü bir revaktan olması dolayısıyla, önemli birdeniz ti­
köy kurmuşlar, daha sonra Ezine'nin ibarettir. Duvarları kesme taştandır. careti merkeziydi. XIX. yüzyılda Fatsa’­
bulunduğu yerde bir cami yaptırarak Aslıhanbey Hamamı ise camiin ku­ ya dışardan gelen ürünlerin başında
cuma namazlarını burada kılmaya baş­ rulduğu tepenin batısında birden dik­ Ingiltere’den getirilen pamuk, Sovyet-
lamışlardır. Zamanla şehir, cami çev­ leşen vadinin tabanında bulunur. Ha­ ler Birliğimden petrol ve İstanbul’dan
resinde genişlemiştir. mam bir soğukluk, bir ılıklık ve iki hal­ getirilen sömürgelere ait bazı mallar
Orhan Gazi zamanında bölge Os­ vetten ibaret küçük bir binadır. Bütün gelirdi.
manlI topraklarına katıldı. Bu devirden kubbeler beşli köşe üçgenleriyle alçak İlçenin XIX. yüzyıl sonunda toplam
kalmış ve büyük değişikliklere uğra­ duvarla oturur. nüfusu 28 bin 200 kişi idi.
mış bazı yapılarda, Osmanlı mimarisi­ Camiin yaklaşık 500 metre kuzey Kız Kulesi, ilçenin güneydoğusun­
nin izlerini görmek mümkündür. tarafındaki geniş mezarlıkta Âsılhan da, Kont Polemon tarafından yaptırıl­
XIX. yüzyıl sonunda burası Biga Bey’in kabri bulunmaktadır. mıştır, Zamanında bir gözetleme yeri
Mutasarrıflığıma bağlı idi. Biga Muta­ Ezine’nin 3 kilometre kuzeyinde, olarak kullanılmıştır. Bugün için bu
sarrıflığımın güneyinde yer alırdı ve Menderes Suyu üstünde “Sarmusakh” önemini yitirmiştir.
Ege Denizi’ne kadar olan bütün alanı adlı bir köprü bulunmaktadır ki, Aslı-
kaplardı. Kuzeyde Kaie-i Sultaniye han tarafından yaptırılmış, yapıdan bu­
merkezi kazası ve Biga kazası, doğuda gün küçük birer parça kalmıştır.
Bursa vilayeti, güneyde Ayvacık kaza­ Sefer Şah Mescidi, Yıldırım Baye­
sı, batıda Ege Denjzi ile sınırlanmıştı. zid devrinde Mısır’da ve Mısır yolun­
Bayramiç ve Kumkale adlarında iki na­ da öldüğü anlaşılan Sefer Şah’a aittir.
hiyesi, 126 köyü vardı. 1 kaymakam ve Mescidin inşasında Bizans parçaları GARBÎ (ASÎ) KARAAĞAÇ
2 nahiye müdürü tarafından yönetilir­ kullanılmıştır. Küçük mekâniı ve çatı­ (Bugün: Acıpayam).
di. Belediyesi 1886 yılında kurulmuş­ lı bir camidir. Selçuklular devrinde idareten Göl-
tur. Ahi Yunus Türbesi, kasabanın fa­ hisar Sultanlığıma bağlı ve onun bir
XIX. yüzyıl sonunda Ezine kazası­ tihlerinden Ahi Yunus’a aittir. Türbe, parçası halinde olduğundan “ Gölhi-
nın toplam nüfusu 34 bin 368 kişi idi. ana caddede, Sefer Şah Mescidi’nin sar” adı ile anıldığı tapu koçanların­
Günümüzde de önemini sürdüren karşısındadır dan anlaşılmaktadır. Keykavus’un ölü­
Ezine kaplıcası, ilk kez Antigoni tara­ müyle Selçuklu Devleti’nin bozulma­
fından kullanılmış, İskender tarafından ya yüz tutması üzerineuç beylerinden
büyütülmüş, Romalıların eline geçin­ birçoklarının bağımsız çalışmaya baş­
ce şimdiki kaplıca açılmıştır. Kaplıca, ladıkları sırada Hamidoğulları Beyliği’­
1895 yılında onarılmış ve genişletil­ ne, daha sonra da Germiyanoğulları
miş, i. Dünya Savaşinda yıkılmıştır. FATSA (Eski adları: Kuğular, Fa- topraklarına katıldı (783 / 1381).Germi-
Ezine’de daha çok Osmanlı döne­ tısa, Fatista). yanoğlu Süleyman Şah’ın OsmanlIlar­
minden kalma eski eserlere rastlan­ Adı “ Fanize” den (Fanize Bolan’da la akrabalık kurmayı düşünerek kızı
madadır. 1874 yılında Kumkale nahi­ oturan KontPolemonyak bölgesi kral- Devlet Hatun’u Osmanlı Hükümdarı
yesinde bir Rum kilisesi ile Ezine’de larnıdanPolemon'unkızının adıdır) ge­ Murad Hüdavendigâr’ın oğlu Baye-
mevcut kilisenin çan kulesi (1905) ya­ len Fatsa’nın ilk kurulduğu yer, Bola- zid’e vermesi üzerine, çeyiz olarak Ba-
pılmıştır. man Irm ağinın batı kıyısı içlerine ka­ yezid’e verilen bölgede, buralar da var­
Ezine'de Osmanlı döneminden kal­ dar uzanmaktaydı, dı. Bayezid'in Timur’a esir düşmesiy­
ma iki cami dikkati çekmektedir. Bun­ Fatsa, Anadolu’da ilk kez devlet le yeniden Germiyanoğlu Beyliği eli-
131
 ne geçti. Bundan sonra Osmanlı yöne­
timine geçip de vilayet ve sancak teş­
kilâtı kurulana kadar Asi Karaağaç,
Gölhisar kazasına-bağlı bir nahiye ola­
rak kaldı. Osmanlı İmparatorluğu yö­
netimine geçtikten sonra yapılan İda­
rî bölünmeye göre, İsparta’da sancak
kuruluşu ile buraların Konya iline bağ­
lanması üzerine Asi Karaağaç da
İsparta’ya bağlı bir kaza haline getiril*
di (1280 / 1863). Burdur’un güçlü bey­
lerinden Baki Bey padişahtan ferman
çıkartarak Burdur’u sancak haline ge­
tirdi ve coğrafî durumu sebebiyle Gar-
bî Karaağaç kazası da bu sancağa bağ­
landı. Ancak bundan sonra halka ya­
pılan baskı ve zulüm üzerine Kayseri­
li Müderris İlyas Efendi’nin İzmirli di­
ye bilinen oğlu Mehmed Efendi’nin ça­
baları ve ısrarıyla kazanın Burdur’la il­
gisi kesildi, Denizli’ye bağlandı.
XIX. yüzyıl sonunda İzmir vilayeti­
nin Denizli Sancağina bağlı Karaağaç
kazasının merkez kazası olan Acıpa­
yam kaymakamlığının bulunduğu yöre,
daha önce Konya vilayetine bağlı idi.
1891 yılında İdarî bakımdan Denizli
Sancağina bağlı duruma geldi. Nüfu­
su 1195 kişiydi.
Bugün Acıpayam, Denizli iline bağ­
lı ilçe merkezidir ve 1925 kilometreka­
relik bir alanı kapsar.
Acıpayam’da bulunan mimarî eser­
ler merkezden çok, merkeze bağlı köy­
lerde bulunmaktadır. XIX. yüzyılda Acı­
payam’da 1 kaymakamlık konağı, 3
mescit, Ortodoks Rumlarına ait 1 şa­
pel, 2 han, 10 dükkân, 1 hamam, 2 çeş­
me, 2 kahvehane ve 190 ev vardı.
Acıpayam Hükümet Konağı, mer­
kezde bulunan tek mimarî eserdir.
7327/1903 yılında Sağır Kaymakam
diye anılan Aziz Bey tarafından halkın
yardımıyla yapıldı.
Yatağan Baba Türbesi, aynı adlı
köyde, büyük mezarlıkta, Selçuk mi­
mari tarzında yapılmıştır. Türbenin
çevresi bütünüyle çamlarla kaplıdır.
Yazır Köyü Camii, Yazıroğullarına
ait olup, 1802 yılında yapılmıştır. Bu
dönem ahşap camilerin en güzel ör­
neklerinden biridir. İçinde boşluk bı­
rakılmadan bu döneme özgü boyalı na­
kışlar, manzara tasvirleri ve natürmort­
larla süslenmiştir.
Merkeze bağlı köylerde birçok Os­
manlI dönemi cami ve çeşmeler bulun­
maktadır. Bunlar: Hayreddin Camii
(101011601), Abdi Bey tarafından yap­
tırılan Yaka Camii (1026 / 1617), Edir­
neli Mustafa Ağa tarafından yaptırılan
Ağalar Camii (102111612), Hacı Şaba-
lak tarafından yaptırılan Orta Cami
(106511645), Hacı Ali tarafından yap­
tırılan Hacı Aliler Camii (107211661),
Hacı Bayram tarafından yaptırılan Tek-
keönü Camii (1700/1688), Hacı Osman
oğlu Hacı Mehmed tarafından yaptırı­
lan Dere Camii (1215 1 1800) İlyas ve
Müftü Halil tarafından yaptırılan Müf­
tüler Camii (7245/1829), Hacı Hikmet
ve Hacı Osman tarafından yaptırılan
Kavcarlar Camii (1280 1 1863).
İlçeye bağlı Hayreddinler, Karade-
liler, Hacıaliler, Tekkeönü, Karşıyaka
ve Köyaltı çeşmelerini Hayreddin Ba­
132
ba; İki Çeşme, Veliler, Orta Cami, Ha-
cıismailler, Hamzalar ve Cabar çeşme­
lerini Tabak Benli, Hacı Veli ve Veli­
lerin Hacı Ömer Ağa; Yaka Camii, Kav­
carlar, Aşağı Yaka, Mektep çeşmele­
rini de Kadı yaptırmıştın Bugün bu
çeşmeler sağlam olarak durmakta ve
kullanılmaktadır.
Acıpayam’daki medreselerde yer­
leri ve adlarıyla şöyle sıralanabilir: Acı-
payam’dakiler: Yukarı Medrese, Aşa­
ğı Medrese. Kızılhisar’dakiler: Çarşı
Medrese, Kabuklular Medresesi. Ya­
tağan’da: Büyük Menderes, Apâli Za­
de Medresesi, Hacı Karaca Medrese­
si. Kayser’dekiler: Keskinler Medrese­
si, Yaka Medresesi, Veli Medresesi,
Eski Müftü Medresesi, Hayreddinler
Medresesi, Orta Cami Medresesi. Aka-
lan’dakiler: Çarşı Medresesi, Darıveren
Medresesi, Dodurga Medresesi, Dede-
sil Medresesi, Yumurtaş Medresesi,
Karahüyük Medresesi, Karahüyükav-
şarı Medresesi, Güney Medresesi,
Yassıhüyük Medresesi, Yüreğil Med­
resesi, Alâeddin Medresesi, Yazılar
Medresesi, Kocayaka Medresesi, Sa­
tırlar Medresesi, Salda Medresesi.
GEBZE (Eski adları: Libyasa,
Dacybyza, Dacibyza, Dakibyza, Gegbu-
ze, Gebize),
Çok eski çağlardan beri yerleşme
merkezi olduğundan bu çağların kül­
tür kalıntılarını taşıyan Gebze, orta
çağdan kalma eski bir yerleşme yeri­
dir. İlçedeki kalıntılar, Gebze’nin zen­
gin bir Bizans yerleşim yeri olduğunu
kanıtlamaktadır. Haçlı seferleri zama­
nında geçit ve konaklama yeri olmuş­
tur.
OsmanlIlar, Gebzeyi bir ordugâh
kenti olarak kullandılar. Osmanlı dö­
neminin ilk yıllarında Türkler’in eline
geçti, Sultan Orhan Gazi, 1331 yılında
Bizans İmparatoru Sil. Andronikos’u
Maltepe önünde yenerek, birçok stra­
tejik nokta ile birlikte Gebze’yi de al­
dı. Bugünkü Gebze, Sultan Orhan ta­
rafından kurulmuştur. Birkaç kez Türk­
lerle BizanslIlar arasında el değiştir­
dikten sonra, 1420 yılında Çelebi Sul­
tan Mehmed tarafından Osmanlı Impa-
ratoriuğu’na katıldı. Çelebi Sultan
Mehmed’in yıktırdığı eski Gebze Ka­
lesi, içindeki mabed ve binalar bir taş
ocağı halinde kullanılmıştır. Örneğin,
Orhan Camii’nde ve diğer yapılarda es­
ki çağlara ait yazıttı kabartmalı taş,
heykel ve lahit parçaların kullanıldığı
görülür.
Kanunî Sultan Süleyman devrinde
Matrakçı Nasuh’un yaptığı “Beyan-ı
Menazil-i Sefer-i Irakeyn” minyatürle­
ri eski Gebze hakkında fikir vermekte­
dir. Fatih Sultan Mehmed, İstanbul’u
fethettikten sonra burayı bayındır ha­
le getirerek Kocaeli Sancağina bağlı
yüz elli akçelik kaza yapmıştır. Kanu­
nî Sultan Süleyman devrinde, Çoban
Mustafa Paşa, burada oldukça büyük
bir cami yaptırdığından, ona vakıf ola­
rak verilmiştir.
XIX. yüzyılda İstanbul Vilayetine
bağlanan Gebze kazası, doğuda İzmit
Mutasarrıflığı, güneyde Marmara De­
nizi ve İzmit Körfezi, batıda Kartal ka­
zası ile sınırlanmıştı. Gebze ve Darıca
olmak üzere iki nahiyesi, 42 köyü var­
dı. Bir kaymakam, bir nahiye müdürü
tarafından yönetilirdi. Kaza toplam nü­
fusu 19 bin 250 idi (10 bin 650 erkek,
8 bin 600 kadın). Bu yüzyılın sonunda
kazada bulunan okul sayısı 1 medre­
se, 4 ortaokul, 107 ilkokul olmak üze­
re 112 idi.
Kazaya bağlı Hereke nahiyesi ise,
Roma İmparatorluğu çağında yazlık bir
yer, Bizans çağında bir karakol, son­
raları yol üzerinde çok uğranılan bir ko­
nak yeri olmuştur. Orhan Gazi zama­
nında Osmanîı imparatorluğu’na katıl­
mıştır. Bir ara yeniden BizanslIların eli­
ne geçtiyse de, Çelebi Sultan Mehmed
tarafından yeniden alınmış, bu sırada
çok fazla şehit verildiğinden "Heleke",
yani “H e la k"denilmiştir. XIX. yüzyılın
Hereke için en önemli olayı, Alman İm­
paratoru II. W ilhelm ’in ziyaretidir.
XIX. yüzyıl sonlarında kazanın en
önemli gelir kaynağı Hereke Dokuma
Fabrikasiydı. Bu fabrika 1843 yılında
Suitan Abdülmecid devrinde Serasker
Rıza Paşa’nın yardımı ile Ohannes ve
Boğos Dadyan kardeşler tarafından 50
pamuklu ve 25 ipekli tezgâhla işletme­
ye açılmış, yapının tapusu 1845 yılın­
da Sultan Abdülmecid'in üzerine tes­
cil edilmiş, 1891 yılında 100 yeni tez­
gâhla fabrika genişletilmiş, 1894 yılın­
da ise fabrikadan elde edilen ürünler,
ülkenin her tarafına gönderilmeye baş­
lanmış, 1902 yılında ise Kâbe için ge­
rekli görülen halılar Herek fabrikasın­
da dokunuimuştur.
Kazada mevcut arkeolojik ve Os­
manlI dönemi yapıları şöyle sıralana­
bilir:
Hereke Kalesi, Eskihisar, ilçenin
Marmara Denizi kıyısında, aynı adlı kö­
yün bulunduğu yerdedir. Antik çağlar­
da Gebze’nin bağlantısını sağlıyordu.
Kale, birçok tarihî olaylara sahne ol­
muştur. Kale, iç ve dış kale olmak üze­
re iki bölümden oluşmuştur. Dikdört­
gen planlı kale, dördü yarım daire, al­
tısı dörtgen kulelerle sağlamlaştırıl­
mıştır. Yapı malzemesi kaba yontma
taş ve tuğla olup, duvar kalınlıkları 1.50
- 1.60 m. arasında değişir.
İlçede bugüne gelebilen eserlerin
tümü Osmaniı dönemindendir. En
önemlisi, Mimar Sinan’ın planladığı ve
kalfasının inşa ettiği "Çobanmustafa-
paşa Külliyesi”dir.
Gebze Çarşısinın ortasında, Ço­
ban Mustafa Paşa tarafından 1523 yı­
lında Mimar Hüseyin Ağa'ya yaptırılan
cami, medrese, kervansaray, bimarha-
ne, kütüphane, hankâh, paşa odaları,
hamam ve türbeden oluşan bu külliye-
ye Paşa, zengin vakıflar da kurmuştur.
Gebze’de 98 dükkân, bir köy, Eskihi-
sar’da 5 fırından başka Filibe’de değir­
menler, Edirne’de bir han, bu amaca
vakfedilmiştir.
Cami, topluluğun tam ortasındadır.
 Kare planlı olup, üzeri dört tormpun ta­ ta v¥ d ü F tâ v â n îrb irç Itn T iT îrfü T ^ ^ m c u ıu d il d i d iıu ı. ı w ı m ı m w —
şıdığı bir kubbe ile örtülüdür. Duvar Dört köşe bir havuz holün ortasını süs­ nun öldürülmesinden sonra bu bölge,
örgüsü, taş bir taban Üzerine kesme ler. Gelibolu ile birlikte Yakub Ece uhde­
taş ve tuğla dizilerinin birbirini izleme­ Horasanlr Şeyh Hutbeddln Türbe­ sine verildi ve Gelibolu Yarımadası da
siyle oluşmuştur. si, Selçuklu türbelerini andıran kare “Eceabad" adını aldı. Bunun üzerine
Medrese, camiin solundadır, Bir planlı bir yapıdır. Biga’da bulunan Süleyman Paşa, uç
zamanlar burada Zembllli Ali Efendi’­ Malkoçbey Türbesi ise, erken Os­ beylerini Gelibolu’ya geçirdi ve birlikte
nin ders verdiği söylenir. Üç girişi var­ m anlI dönem i yapılarındandır. Bugün getirdiği Türkleri bu kente yerleştire­
dır. Ahşap hatıllı moloz taştan yapıl­ sadece köşe payeleri ve kem erleri ta­ rek Gelibolu’yu bir Türk şehri yaptı.
mış, tuğladan kubbelerle örtülüdür. şıyan sütunlar kalmıştır. Süleyman Paşa, bundan sonra kenti
Dersanesi kare planlıdır. Türk müzeciliğinin önde gelen ki­ tahkim etti. 1357 yılında bir kaza so­
imaret, camiin sağında yer alır. şilerinden Osman Hamdi Bey, Eski- nunda ölünce, türbesi de burada ya­
Türbe avlusundan 2.63 m. yüksekliğin­ hisar’a büyük önem vermiş ve burada­ pıldı. Bizans İmparatoru loannes V. ko­
de, pencereli, moloz taştan yapılmış ki bir köşke yerleşerek zamanının bü­ mutasındaki Haçlı kuvvetlerince zap-
bir duvarla ayrılmıştır. Kervansaray, ca­ yük bir bölümünü burada geçirmiştir. tedilen (14 Haziran 1367) şehir, kısa bir
miin karşısındadır. Kubbeli, dikdört­ Osman Hamdi Bey’in köşkü, onun ölü­ süre sonra Osmanlı Hükümdarı Murad
gen planlıdır. Duvarlar tuğla hatıllı mo­ münden sonra 1910 yılında varisleri ta­ Hüdâvendigâr tarafından kuşatılarak
loz taştandır. Bimarhane, cami avlusu­ rafından satılmış, resim atölyesi ise fethedildi. Bundan sonra Gelibolu, Os­
nun solundadır. Üzerleri kubbelerle ör­ 1945 yılında yanmıştır. Köşkün kayık­ manlI tarihinde bir yandan Rumeli’ye
tülü 10 odadan meydana gelir. Kütüp­ hanesi ve bu resim atölyesinin kalın­ geçişlerde bir üs olmak, diğer yandan
hane ise külliyenin avlu kapısındadır. tıları hâlâ durmaktadır. da Osmanlı denizciliğinin beşiği halin­
Düzenli tuğlaların sıralandığı kesme Kartacalı büyük kumandan Hanni- de gelişmek yönleriyle büyük önem
taş duvarlı iki odadır. bal’in mezarının burada olduğu sanıl­ kazandı. Özellikle Yıldırım Bayezid bu­
Hankâh, külliyenin avlusunda, ker­ maktadır. raya oldukça önem verdi. Boğaz Mu­
vansarayın solundadır. Kubbeli bir zi­ hafızlığı adıyla bir kuruluş meydana
kir yeri ile 10’u çapraz, 2’si beşik to­ getirerek bunun merkezini Gelibolu
nozla örtülü 12 derviş hücresinden olarak seçti ve Saruca Paşa’yı bu gö­
pluşur. Derviş hücreleri kareye yakın reve atayarak Gelibolu’nun bir tepe
dikdörtgen planlı olup her birinin için­ üzerinde bulunan iç kalesini takviye
ce birer ocak ile ikişer gözlü raflar var­ ettirdikten sonra dış kaleyi yıktırdı. Ya­
dır. Paşa odaları, avlunun sağında, pay limanı temizleterek liman ağzına
GELİBOLU (Eski adları: Galli- iki kule inşa ettirdi (Bu liman, gereğin­
cümle kapısının hemen yanındaki kub­ polij Galipoli, Gallipolis).
beli 8 odadır. Kare planlı bu odaların ce, 3 katlı bir zincirle kapatılabiliyor-
6’sında ocak ve raflar vardır. Eski bir yerleşme yeri olan Gelibo­ du).
Türbe, camiin arkasındaki avlunun lu, tarih çağları boyunca, türlü devlet­ Daha sonraki yıllarda Osmanlı İm­
lerin egemenliğinde bulunmuştur. paratorluğu’nun deniz üssü haline ge­
ortasındadır. Çoban Mustafa Paşa bu­
Uzun süre Yunan kolonizatörlerinin len Gelibolu, bir savaş limanı oldu ve
rada gömülüdür. Sekizgen planlıdır.
yerleşme yeri olmuş, daha sonra ön­ burada bir tersane kuruldu. Bu üs ara­
Giriş, bütünüyle mermer kaplıdır.
ce Lydia, ardından da Pers imparator­ cılığı ile Çanakkale Boğazı kontrol al­
Hamam, külliyenin yanındadır.Çif-
luğu’na bağlanmıştır, bundan sonrada tına alındıysa da, düşman filolarının
te hamamdır. Çok düzgün kalker taşın­
dan yapılmıştır. Girişte, kapıların çer­ sırasıyla Mykele Denizi Savaşindan zaman zaman Gelibolu önünden İstan­
sonra M.Ö. 479 yılında Atina’nın, 334 bul’a geçişleri durdurulamadı. 1395 yı­
çevesine özel bir itina gösterilmiş, ka­
yılında ise Iskender’inegmenliğini ka­ lında bir Fransız amirali komutasında­
pı aralıkları mermerden yassı kemer­
lerle örülmüş,üzerine kalkerden sivri bul etmiştir. ki bir müttefik filo, 1396’daTommaso
1305 yılında II. Andronikos’un oğ­ Macenigo komutasındaki Venedik filo­
kemerler yerleştirilmiştir. Soyunma
yeri dikdörtgen planlı olup, üzeri 12 m. lu ve saltanat ortağı Mikhael’in emri su, 1399’da Bouciquar komutasındaki
yüksekliğinde bir kubbe ile örtülüdür. ile Katalanlar’a karşı girişilen bastır­ başka bir filo boğazda durdurulama-
Ilyasbey Camii, Gebze’de Akçako­ ma hareketinde kent, çok tahrip edil­ mış, İstanbul önlerine kaar gelmişler­
ca’nın oğlu ilyas Bey tarafından 1323 di. Bu sırada Cenevizliler tarafından dir.
yılında yaptırılmıştır. Dikdörtgen plan­ kuşatıldıysa dazaptedilemedi. Sonun­
da 1311’de Katalanlar, Gelibolu’yu bo­ Çelebi Sultan Mehmed, Osmanlı
lı, düz ahşap tabanlı bir camidir.
Kervansaray, camiin karşısındadır. şaltmak zorunda kaldılar. Bu savaşlar Devleti’ne hâkim olduktan sonra Ge­
sırasında Tükler’in Gelibolu tarihinde libolu’ya yeniden önem verildi. Kale
Kubbeli, dikdörtgen planlıdır. Duvarlar
ilk kez kendilerini gösterdikleri görül­ yeniden tahkim edildi ve Ankara boz­
tuğla hatıllı moloz taştandır. Cephe
duvarında, tuğla hatıllar birer metre mektedir. Kataianlar’ın müttefiki ola­ gunundan beri atama yapılmayan Bo­
ara ile geçirilmiştir. Giriş 2.40x5.10 m. rak Melik ishak ve Halil Ece komuta­ ğaz Muhafızlığı yeniden kuruldu. 1416
ölçüsünde kesme taştan basık kemer­ sında Türkmenler, Gelibolu’da Bi­ yılında Çalı Bey komutasındaki Türk
lidir. Buradan, yan duvarlarında birer zans’a karşı savaştılar, başbuğlarının denizcileri, Gelibolu önündeVenedik
ocağın yer aldığı kare planlı kubbeli bir öldürülmesi üzerine de Anadolu yaka­ donanması ile büyük birdeniz savaşı
mekâna, oradan da hayvanların ahırla­ sına, Karasi topraklarına çekildiler. verdi. Osmanlı filosu, savaşın ilk saf­
rına geçtiler. 1332 yılında Gelibolu, Aydınoğlu Umur hasını kazandıkları halde, Gelibolu ve
Sultan Orhan Camii, Gebze’de Bey, Saruhanoğlu ile birlikte kuşatıl- çardak kalelerinin himaye ateşlerinden
Menzilhane Mahallesi’nde, 1328 yılın­ dıysa da ele geçirilemedi. 1341 yılın­ uzak düştüklerinden yenilgiye uğra­
da, Sultan Orhan'ın emriyle yaptırıl­ da Umur Bey, bir kez daha liman önü­ dı. Ancak yine de Venedikliler, Gelibo­
mıştır. Camiin yapımında Bizans mi­ ne geldi, bu kez de bir sonuç alama­ lu’ya saldırmaya cesaret edemediler. •
marî parçalarından yararlanılmıştır. dı. Bunu izleyen yıllarda Gelibolu ha­ Gelibolu, Düzmece Mustafa hare­
12.30 m. kenarlı bir kare biçimindedir. valisi Karasi Oğullarindan Bergama ketinde, bu şehzadenin tarafını tuttu.
Yapımında moloz taş ve yer yer tuğla Emiri Yahşi Bey’in çıkartmasına uğra­ Ancak II. Murad, kısa süre içinde bu
kullanılmıştır. Cami, 1775 yılında ona­ dı (1342). 1354’te, Doğu Trakya’da bir­ kaleyi eline geçirerek yeniden tahkim
rım görmüştür. çok kalelerin duvarlarını sarsıntıya uğ­ ve takviye etti. Bu hükümdarın Selânik
Çarşı Çeşmesi, Köprülü Mehmed ratan deprem sırasındaÇimbiKalesin­ seferinde Venedikliler’in saldırısına
Paşa’nın veziri İbrahim Paşa tarafın­ de yerleşen Süleyman Paşa ve komu­ uğrayan Gelibolu, kendisini başarı ile
dan, 1664 yılında yaptırılmıştır. tası altında bulunan Ece Bey ile Gazi korudu. Fatih devrinde ise Kaptan-ı
Menzilhane Hamamı, Orhangazi Fazıl yönetimindeki Türk kuvvetleri, Derya, aynı zamanda Gelibolu Muhafızı
Camii’nin yakınında,1326-1360 yılları surları harap olan Gelibolu Kalesi’ni yetkilerini taşıyordu. Kanunî davrinde
arasında yaptırılmıştır. Giriş holü, tah­ ele geçirdiler ve Gazi Fazıl buraya ku- yapılan örgütlenmede de Gelibolu,
133
Inebahtı, Midilli, Kocaeli, Kariıili, Ro- Gelibolu’yu 1854’te Fransa İmpa­ 1356 yılından beri Türkler’ln elinde
dok, M izistra sancaklarından oluşan ratoru Napolöon ziyaret etmiş, bunun bulunan Gelibolu, önemli bir kültür
Kaptan Paşa eyaletinin merkezi ve der­ için İlçedeki Napolâon'un kalacağı ko­ merkezi ve birikimini de içermektedir.
ya sancaklarından biri oldu ve bu ör­ nak hazırlanmış ve bu konağa irade ile Uzun bir tarih dönemi içinde çoğu yok
gütlenme düzeni, I. Abdülhamid zama­ yeni bir oturma takımı alınmıştır. edilmiş yapıtlar olmasına karşın, bu-
nına kadar sürdü. Bundan sonra ise, XIX. yüzyıl sonunda ilçede bir tica­ ğüne gelebilmiş birçok eser de mev­
Boğaz Muhafızlığı merkezi Çanakkale'-, ret mahkemesi kurulmuş (1866), on yıl cuttur.
ye taşındı ve Gelibolu önemini kaybet­ sonra da telgraf binası inşa edilmiştir Türk denizcilik tarihinde önemli bir
ti. Tersanesi ise Yavuz devrinde İstan­ (1876). Gelibolu, 1826 yılında İlçe ol­ yeri olan Gelibolu’nun OsmanlIlar dev­
bul'a taşınmış olduğundan, ancak do­ muştur. 1830 tarihli bir belgede, hane, rindeki imar faaliyetleri, başlı başına
nanmanın Akdeniz’e yıllık açılışların­ emlâk ve arazilerin müceddeden tah­ bir inceleme konusudur. Tarihî belge­
da bir ikmal üssü olarak kullanılmış­ ririyle tekâlifin tanzimi hakkında bir ler ise, 1102 Recebi (Nisan 1691) baş­
tır. irade çıkarılmış (1830), aynı yıllarda larında Gelibolu naibine yazılan bir
Uzun yıllar siyasî mahkûmlar için halktan alınan vergilerin ağır olması belgede, Gelibolu'da tüocarvesairenin
bir sürgün yeri olarak da kullanılan Ge­ sebebiyle halk, padişaha başvurarak evlerde misafir edilmeyerek hanlarda
libolu, 1854’te müttefik olarak, 1918'de vatandaşın vergi altında ezilmekte ol­ konaklandırılmaları istenmektedir. Bu­
ise istilâcı olarak İngiliz ve Fransız as­ duğunu, haksız tebligat yapıldığını bil­ nun gibi yine Gelibolu naibine H. 1109
kerlerinin işgaline uğradı. 1876 Os­ dirmiş, duruma bir çare bulunmasını (1697-98) yılı sonlarına doğru yazılan
manlI - Rus savaşı sırasında Londra El­ istemiştir (1831). başka birbelgede, Gelibolu’ya bağlı ba­
çiliğinden gelen bir öneri üzerine Os­
manlI Devleti’nin Gelibolu'ya çekilerek
savaşa buradan devam etmesi düşü­
nüldü ve yeniden önemsenir oldu.
İmparatorluğun son yıllarında, 20
bin nüfuslu, Edirne vilayetine bağlı bir
sancak merkezi olan Gelibolu’da 1766
yılında büyük bir deprem olmuş, bu­
rada oturulabilecek bir konak dahi kal­
mamıştır. Bu yüzden burada ikamete
memur edilen Yeniçeri Ağası Ömer
Ağa’nın, ailesi ile birlikte ikameti İz-
nik'e çevrilmiştir (1766). 1863 yılında
da büyük bir yangın gören şehirde yan­
gından zarara uğrayan birçok yapıla­
rın onarımı yapılmış,yangın mahalli öl­
çülerek haritası yapılmış ve gerekli,
imar işlerine hemen başlanmıştır. GELİBOLU: Liman (XIX. yüzyıl ortaları).

13
zı köylerde kesilen ve pişirilen kiremit­ Camii), 1385 yılında Süleyman Paşa ta­ Gelibolu’daki XVI. yüzyıl başların­
lere temas edilmektedir.' Üçüncü bir rafından yaptırılmış, 1846,1876,1890, da yapılan Sinan Paşa Türesi, klasik
belgede ise Gelibolu’da Hoca Şemsüd­ 1889 ve 1891 yıllarında onarım gör­ Osmanlı mimarisi üslûbundadır.
din Mahallesi’ndeki iskenderzâde Ca­ müştür. Bugünkü şekliyle dikdörtgen Balaban Paşa Medresesi, II. Murad
m ii’nin depremde minaresi ile sakatı­ bir plan gösterir. Dış duvarlar kârgir- devlet adamlarından Balaban Paşa ta­
nın harab olduğu ve bina emininin İs­ dir. Camiin kuzeybatı köşesinde bulu­ rafından yaptırılmıştır. Mihaliç Hatib
tanbul’dan gönderilmesine imkân ol­ nan minaresi kesm ejaştandır. Medresesi’nin ise 1442 tarihli bir vak­
maması yüzünden Gelibolu kadısı ile İskenderzâde Camii,Gelibolu’nun fiyeden II. Murad devri başlarında ya­
Gelibolu âyanı Kalyoncuzâde Musta­ Hoca Şemsüddin Mahallesi’nde bulu­ pıldığı sanılmaktadır.
fa marifetiyle onarımının yapılması nur. 1114 tarihinde meydana gelen Sinan Paşa Türbesi ise, İstanbul ve
emredilmiştir. H. 1125 (1713 - 14) yılı depremde minaresi harap olmuştur. Bursa’da görülen klasik Osmanlı tür­
ortalarında Gelibolu.naibine yazılan bir Mehmed Efendi Camii ve Mescidi, beleri üslûbundadır.
belgede, Gelibolu’da Gazi Süleyman Yazıcızâde Şeyh Mehmed tarafından Gelibolu’nun çifte havuz şeklinde­
Paşa Vakfı mülhakatından Cami-i yaptırılmış. 1875 ve 1896 yıllarında ki limanı da oldukça önemlidir.
Atik’in onarımından söz edilmekte ol­ onarım görmüştür. Gelibolu, bugün Marmara bölgesi­
duğu gibi beşinci bir belgede Bolayır’- Telli Çeşme, XVI. yüzyılda İbrahim nin Güney Marmara bölümünde, Ça­
da Gazi Süleyman Paşa evkafından Paşa’nın damadı Gelibolulu Kaymak nakkale iline bağlı ilçe merkezidir.
olup, Gelibolu’da bulunan aynı ca­ Mustafa Paşa tarafından yaptırılmıştır.
miin onarımından söz edilmektedir. Kıvrık dallar, rûmîler, stalaktitli frizler
Osmanlı İmparatorluğu’nun son ve üslûplaştırılmış servi motifleri iie iş­
dönemlerinde bayındır hale getirilen lenmiş zengin bir taş işçiliği vardır.
Gelibolu’ya, 1838 yılında, bizzat padi­ Saruca Paşa Hamamı, çifte ha­
şah tarafından gönderilen yüz elli bin mam türündendir. Arası yatay ve dikey
kuruşla su yolları, köprü ve namaz- örülmüş tuğlalarla derzlenmiş kesme GEMLİK (Eski adları: Cius, Ki-
gâhların yaptırılması emredilmiştir. taşlar kullanılmıştır. Yakub Paşa Ha- os, Chio, G/o, Prusa ad Mare. Haçlılar
m am inın ortası kubbeli, enine sıcak­ devrindeki adları: Civitot, Civetot, Ci-
Şehrin Hükümet Konağı 1865 yılın­ lıklı, çifte halvetli bir plan gösterir. vethot, Civeccoc, Cyvito, Chivecot,
da yaptırılmış, 1878 yılında da daha ev­ Gelibolu Mevlevihanesi, Görice Chivetoc, Chivetot, Chivetoth. Osman­
velce yapımına başlanan hastahane- Köyü’nden Mehmed Efendi tarafından lIlar döneminde Gemilik).
nin inşası, tamamlanarak padişahın mimar Mustafa Ağa’ya, 1656 yılında Oldukça eski bir yerleşim alanı
adına izafeten “Hamidiye” adı veril­ yaptırılmıştır. İç bölümde semâ edilen olan Gemlik, 1326 yılında Osman Ga­
miştir. bir kısım bulunmakta, bu bölümün or­ zi devrinde Osmanlı yönetimine girdi.
XIX. yüzyıl içerisinde inşa edilen ta ekseninde, Kıble duvarında, mihrap Kısa sürede eski ve yeni Türk eserle­
veya onarılan yapıları şu şekilde sıra­ yer almaktadır. Mevlevihaneye ek ola­ rinin toplandığı (köprüler, camiler, ta­
layabiliriz: rak bir aşevi, yoksul ve dervişler için rihi mezarlıklar) bir şehir olarak geliş­
İlçede mevcut idadi mektebinin bir han ve bunların çocukları için bir ti. Evliya Çelebi, “Seyahatnâmesi”nde
onarımı 1894 yılında yapılmış, Cenâ- okul yaptırılmıştır. Yapı, 1906 yılında Gemlik Kalesi’nden ayrıntılı olarak söz
nizâde Hacı İbrahim Efendi Vakfindan onarım görmüştür. eder.
olan otel, yeniden inşa edilmiş, ilçe­ Saruca Paşa Medresesi, II. Murad XIX. yüzyılda ilçenin Pazarköy ve
de bulunan Hıristiyan ahali için yeni devri vezirlerinden Saruca Paşa’nın Cedid olmak üzere iki nahiyesi, 43 kö­
bir kilise (1872), Bergos Köyü’ne emekliye ayrılarak Gelibolu’da bulun­ yü vardı. Kaza, toplam nüfusu 60 bin
(1872), Meğri kazası Çoban Köyü’ne Aya duğu sıralarda yaptırılmıştır. Ayrıca 543 kişi idi.
Yorgi (1873), Yeniköyü’ne Aya ilia Saruca Paşa, burada bir de imaret yap­ İlçeye1883yılında Batum’dan göç­
(1873), Cedid Köyü’ne Aya Mina (1874) tırmıştır. Bugün her iki yapı da mevcut menler getirilerek yerleştirilmiş, bun-
adlı Rum Ortodoks kiliselerinin yapı­ değildir. - lar için ev alanması ve yapımına karar
mına, Galata Köyü’ndeki Rum kilise­
sinin onarımına(1899), Aya Nikola Ma­
hallesi’nde harap olan Rum Kız Oku-
lu’nun yerine bir başkasının yapılma­
sına (1903), Aya Mavro Kilisesi’ne çan
kulesinin inşasına (1904) ve yangın­
da zarar gören Gelibolu Metropoiitli-
ği Daire-i Ruhaniye dahilindeki kilise
ve mekteplerin yeniden yapılmasına
(1908), Osmanlı Hükümeti'nce izin ve­
rilmiştir.
Gelibolu Kalesi, fethinden sonra
birçok onarımlardan geçirilmiştir. Bu­
güne kadar gelebilen kalenin gotik üs­
lûbunda kapısı ile bir köşede bulunan
antik öküz başı motiflerinden ve duvar­
lar arasında bulunan Bizans mimari ka­
lıntılarından, Türkler’den önce de var
olduğu tahmin edilmektedir. Kale,
1767 yılında Kaptan-ı Derya Mehmed
Paşa tarafından onarılmıştır.
Süleyman Paşa Camii, Orhan Ga­
zi dönemindeSüleymanPaşatarafından
Bolayır’da yaptırılmıştır. Basit dikdört­
gen planlı bir yapı olan bu camiin çatı
ve minaresinin üst bölümü sonradan
yenilenmiştir. Cami yanında bulunan
Süleyman Paşa’nın türbesi 1846 yılın­
da, cami ise 1876 yılında, cami ve tür­
be birlikte 1885 yılında onarılmıştır.
Büyük Cami (Gazi Süleyman Paşa
 verilmiştir (1883). Daha sonra bu göç­
menler için bir köy kurularak, köye pa­
dişahın adına izafeten "Hamidiye" adı
verilmiş, birde ibadetleri için cami in­
şa edilmiştir (1886). Ayrıca Armudlu
yöresinde Soğancık çayırı denilen ye­
re de yine başka göçmenler getirile­
rek yerleştirilmiş ve bunların kurduk­
ları köye ‘‘Mecidiye" adı verilmiştir
(1890).
Osmanlı döneminde Gemlik’te bu­
lunan tersane, ilçenin ekonomisi yö­
nünden önemli bir gelir kaynağıydı.
Kaptan-ı Derya Hüseyin Paşa’nın emir­
leriyle inşası yapılan (1792), tersane­
nin bir başkanı, bir amirali ve 2 kapta­
nı ile bir süvari mülazımı bulunmaktay­
dı. 1796 yılında tersane, onarımlar gö­
rerek eksik bölümleri tamamlanmıştır.
Yine bu tarihte Dergâh-ı Âlî gediklile­
rinden Mehmed Emin Ağa tarafından
yaptırılan tersanenin, mimarbaşısı
Mehmed Arif Ağa marifet iylekeşfi ya­
pılmıştır (1796). 1857 yılında onarılan
tersanenin iskelesi yetersiz kaldığın­
dan yenisi 1884 yılında yapılmıştır.
ilçenin diğer bir önemli gelir kay­
nağı ise balıkçılık, zeytinyağı üretimi
ve sunî ipek fabrikalarıydı.
Zeytinlikleriyle olduğu gibi narla­
rıyla da burası ünlüydü. Eskiden sara­
yın ihtiyacı olan narlar da G emlik’ten
karşılanmaktaydı. Padişaha ait burada
nar ağaçları bulunmaktaydı. Gemlik'­
te 1900 yılında taşocaklarından mer­
mer üretimi de yapılmaktaydı.
Gemlik’te Osmanlı Devleti’nden •
kalma birçok yapılar bulunmaktadır.
XIX. yüzyılda kasabaya bir cami inşa
edilmiş (1848), Razan Köyü’nde bulu­
nan cami ise 1891 yılında onarılmıştır.
XIX. yüzyıl sonu İle XX. yüzyılın baş­
larında, burada yaşayan Hıristiyan di­
nine mensup vatandaşlar için inşa edi­
len yapılar şunlardır:
Balıkpazarı M ah allesin d e Aya
Gennadyos Rum Ortodoks Kilisesinin
yapımı (1873), Armutlu Köyü’nde ya­
nan kilisenin yeniden yapılması (1878)
Rum kız okulu (1886), Rum erkek oku
lu (1900), bir Rum kilisesinin yapımı
(1907). Ermeni cemaatinin de ilçedebir
çok kiliseleri bulunmaktaydı. 1890 yı­
lında Çengiler Köyü’nde mevcut bulu­
nan Ermeni kilisesinin yıkık durumda
olmasından dolayı yenisinin yapılma­
sına, Osmanlı Hükümeti'nce izin veril­
miştir (1892).
Gemlik, halen Marmara Bölgesin­
de, Güney Marmara bölümünde, Bur­
sa iline bağlı ilçe merkezidir.
GENÇ
Osmanlı döneminde sancak olan
Genç’in merkez kazası, sancağın ku­
zeydoğusunda yer alırdı. Kuzeyinde
Erzurum vilayeti, doğuda Muş Sanca­
ğı, güneyde Kalb Sancağı, batıda Ça­
pakçur kazası ile çevriliydi. Sancağın
İdarî bakımdan 3 kazası, 2 nahiye ve
360 köyü vardı. Kazaları: Genç (Şehir
136
merkezi Gernik), Çapakçur ve Kobçi-
ya. Nahiyeleri ise Zlketti ve Bitçar’dı.
Sancak bir mutasarrıf, 2 kaymakam ve
5 nahiye müdürü tarafından yönetilir­
di. XIX. yüzyılda sancağın toplam nü­
fusu 66 bin 197 kişi idi. Sancakta eği­
tim, 260 öğrenci ve 6 öğretmenli 6 okul
tarafından yürütülürdü.
Yerleşim yeri dar ve sarp olduğun­
dan, tarıma dayalı uğraşılar geliş­
memiş, bunun yanında hayvancılığa
önem verilmişti. XIX. yüzyılın sonun­
da hayvancılıkla uğraşan birçok kişi
her yıl Urfa, Halep, Diyarbekir’den
Genç Sancağina gelerek hayvan alır­
dı. Sancağın üç kazasında da işletil­
meyen gümüş madenleri bulunmak­
taydı. Kalb kazasında bir de bakır ma­
deni bulunurdu.
XIX. yüzyıl sonunda Genç Sanca-
ğı’nda mevcut birçok yapıların onarı-
mı yapılmış, bazıları ise yeniden inşa
edilmiştir. Bunlardan Rüşdiye Mekte­
bi 1908’de onarılmış, 1891 yılında Ha­
midiye Camii yaptırılmış ve bir de
mektep açılarak “Burhaniye" adı ve­
rilmiştir.
İlçede bulunan en önemli yapı, ilçe
merkezine 3. kilometre uzaklıkta, tepe­
nin yamacında bulunan iki kümbettir.
Yukarı türbesi ise hemen ayakta
olup, dış kaplamaları kesme taş, iç bö­
lümleri moloz örgülüdür. Bu türbede,
cenazelik bulunmamaktadır. Düzenli
kesme taştan yapılan beden duvarla­
rı fazla yüksek olmayıp, dar bir silme
ile biter.
Genç, bugün Bingöl iline bağlı il­
çe merkezi kasabadır.
GEVAŞ (Eski adlan: Vestan,
Vosdan).
Milattan önceki zamanlardan beri
yerleşim yeri olan Gevaş’a Araplar, ilk
kez 639 tarihinde Abdürrahim’in ku­
mandasında girdiler. 641 yılında Van
Gölü ve çevresi, Arap hâkimiyetine
geçti. Daha sonra da Araplar, İranlılar’ı
Nehavent Savaşinda büyük bir yenil­
giye uğrattılar (641). Bundan sonra İran
hem siyasî ve hem dinî bakımdan
Araplar’a tabi olunca, Gevaş’ta oturan
Ermeniler de Iranlılar’latüm bağlarını
keserek Araplar’ın tarafına geçtiler.
Daha sonra burası sürekli olarak Bi­
zans ve Araplar arasında el değiştirdi.
Sonra da uzun bir süre Selçuk yöneti­
minde kalan şehir, Van Sancağina
bağlı bir nahiye idi. Van G ölü’nün gü­
neydoğu kıyılarına2 kilometre uzaklık­
ta, göle dökülen küçük bir derenin sağ
kıyısında yer alan kentin yakınında,
Urartu devrine veSelçuklular’a ait ka­
lıntılar yer alır. Van-Tatvan karayolu­
nun Gevaş ayrımında, Van Gölü kıyı­
sında Selçuklular ve OsmanlIlar dev­
rinde kullanılan bir kale bulunmakta­
dır.
XIX. yüzyıl sonunda kazanın top­
lam nüfusu 13 bin 164 kişi idi. Şehir
merkezi Vestan (Vosdan), kaymakam
ve öteki İdarî kişi ve kurumların bir ara­
da toplandığı yerdi. Kent, eski Artsro-
uniks sülâlesinden gelen Ermeni kral­
larının başkentleri üzerinde kurulmuş­
tu. Vestan’ın merkez nüfusu ise 4 bin
239 kişi idi.
Gevaş ilçesinde Urartular’dan ka­
lan “Hişet Kalesi", Van Gevaş karayo­
lu üzerinde, gölden 200 metre içeride­
dir. Doğu ve B atiya uzanan ovaya ve
göle hâkim bir yerdedir. Urartular’dan
kaldığı, temel yuvalarından ve Selçuk,
Osmanlı sur kalıntılarından anlaşıl­
maktadır. Kalede iç ve dış sur adı veri­
len iki sur bedeni vardı. Doğudaki sur
yuvaları çok sarp bi r kayal ığa rastlar.
Kuzeyde kalenin en yüksek yerinde,
anakaya üzerine düzeltilmiş bir alana
çıkılır. Kalenin kurulduğu tepenin gü-
 neyinde bir su Kaynağı vardır. Kale­
nin suyu buradan sağlanırdı. Kalenin
kuzeydoğusundaki yamaçta, yüksek­
likleri 180 cm ’yi bulan Urartular’dan
kalma pithoslar (büyük künkler) bulun­
muştur. Ayrıca kalenin bütün alanın­
da Urartu ve Selçuk OsmanlIlarından
kalma seramikler de ele geçmiştir.
ilçede Selçuklulardan kalma eski
eserlere rastlanmaktâdır..
Halime Hatun (Celime Hatun)
Kümbeti, Van Gölü’nün doğu kıyısın­
da, Gevaş’ta, Karakoyunlu Türkmen
beylerinden Abdülmelik Izzeddin zama­
nında Halime Hatun adına yaptırıldı
(1358). Bursa kemerini andıran nişler­
le örgütlendirilmiş 12 kenarlı bir yapı
olup, üzeri, konturları palmet biçimli
silmelerle bağlı piramid külâhla örtü­
lüdür. İstiridye biçiminde sonuçlanan
dar ve uzun nişleri çeviren geniş dik­
dörtgen bordürlerden biri, kesişen se­
kizgenlerle dörtlü düğüm motiflerini
sürdürmektedir.
Burada yaşayan Ermenilerin kala­
balık olması dolayısıyla birçok tarihî
Ermeni kilisesinin varlığı bilinmekte­
dir. Bunlardan en önemlisi, bir adacık
üstündeki Ağıtamar Kilisesi’dir. Dış
taş duvarlarını süsleyen kabartmalar
bakımından önemlidir.
Gevaş bugün, Doğu Anadolu Böi-
gesi’nin Yukarı Murat-Van bölümünde,
Van iline bağlı ilçe merkezi kasabadır.
başlanılmış ve 1876 yılında inşaat ta-
GİRESUN (Eski adları: Aretias, vmamlanmış, 1886 yılında daha geniş
Arainesos, Area, Arla, Chalceteris, iskele rıhtımı inşa edilmiştir. Daha
Areos, Cerasus, Cerasonte, Karassun- sonra bayındır hale gelen şehrin 1901
de, Kerasus,Kerassonda, Kerassoun- yılında caddeleri genişletilmiş, yeni
de.Karazonde, Kirezun, Pharnacia, yapılan bir caddeye de padişahın adı­
Farnas, Pharnas). na izafeten "Hamidiye" Caddesi adı
Anadolu uygarlıklarının yaşandığı verilmiştir.
eski bir yerleşme merkezi olan Gire­ Evliya Çelebi, “Seyahatnâmesi"n-
sun, Helen, Roma ve Bizans yönetim­ de.Giresun’dan söz ederken, mevyve-
lerinde uzun süre kalmıştır. Şehir, 1397 si bol ve limanı iyi demir tutar bir şe­
yılında Süleyman Bey tarafından alına­ hir şeklinde tanımlamıştır. Ayrıca bu­
rak Selçuklu İmparatorluğu’na bağlan­ raya gelip, oradan karaya asker döken
dı. Bu fetih haberi Sivas - Kayseri böl­ Kazaklar tarafından şehrin yıkılıp yağ­
gesi hükümdarı Kadı Burhaneddin’e malandığını ve kalenin şehri muhafa­
ulaştırıldığında, Kadı Burhaneddin çok za edecek halde olmadığını kaydeder.
sevinerek davullar çaldırmış ve başa­
rısını kutlamak için Süleyman Bey’e el­ XIX. yüzyıl ortasında kaza olan ve
çiler göndermiştir. Daha sonra Hacı merkez nüfusu 4 bin olan Giresun’un
Emir Bey yönetimine giren Giresun, II. nüfusu aynı yüzyılın sonuna doğru 8
Murad (1421-1451) devrinde Osmanlı bin 840 - 1(Lbin 230 arasında tahmin
ülkesine katıldı. edilmektedir. Kaza merkezinde Konya­
Büyük çoğunluğu Çepniler ol­ lI Mahallesi'ne bir Ermeni kilisesi in­
mak üzere Yüreğir, Alayuntlu ve Bayın­ şa edilmiştir (1857), Birinci Dünya Sa­
dır gibi Oğuz boyları bu bölgeye yer­ vaşindan önce şehrin nüfusu 16 bin­
leştikten sonra tarihin akışı içinde bü- den fazla idi. Burada yaşayan Rum va­
rası da Osmanlı ülkesi oldu. Bu dö­ tandaşlar Panlamış köyünde (1892) ve
nemde de son yıllara kadar süren göç Kasap köyünde (1894) birer Rum kili­
hareketleri olmuştur. Bu aradaGiresun sesi, Katolik cemaati için kabristan
bölgesine de KafKasya'dan göçler ol­ <(1903) ve Çatalköyü’nde Aya Yorgi
muştur. Başka yerlerden Rum ve Er­ {1910) Rum Ortodoks kiliselerinin ya­
meniler de gelmiş ve çok yerde ticarî pımına Osmanlı Hükümetince izin ve­
hayatı ele geçirmişlerdir. rilmiştir.
Giresun, OsmanlIlar döneminde Osmanlı İmparatorluğu toprakları­
günden güne gelişmiş ve Karadeniz’­ na katıldıktan sonra uzun süre Trabzon
in önemli limanlarından biri olmuştur. eyaletine bağlı bir kaza olan Giresun,
1873 yılında Girşsun Limanı inşaatına I. Dünya Savaşina doğru, önce Trab­
137
zon eyaletine bağlı ve sonra bağımsa
bir sancak haline sokulmuş, Türkiye
Cumhuriyeti kurulduktan sonra vilayet
haline konulm uştur,
Giresun erkekleri es<iden elbise
olarak “Aba-Zıpka” giyerlerdi. Başla­
rında siyah başlık, ayaklarında mesça-
pula, bellerinde çerkez kayışı, bunun
üzerinde kama-tabanca, boyunlarında
gümüş hamayıl bulunurdu. Kadınların
eski giysileri çarşaf ve ferace idi. Yüz­
ler peçe ile örtülürdü. Ayaklarında ye­
meni bulunurdu. Düğün ve dernekler­
de ise kadınlar fistan giyerler, belleri­
ne gümüş kemer, başlarına altıntepe-
lik ve boyunlarına beşibirlik takarlardı.
Giresun’da ilk rüşdiye (ortaokul)
Meşrutiyet yıllarında açılmış ve öğre­
time BekirpaşaCaddesi’nde Yeşil Gi­
resun Matbaasinın karşısındaki ahşap
binada başlanmıştır. 1913 yılında bu
rüşdiye idadi (lise) haline getirilmiş,
1916 yılında da kent, Muallim Mekte-
bi’ne kavuşmuştur.
Giresun’da arkeolojik ve eski eser­
lerden bugüne kadar gelebilen eserler
aşağıda sıralanmıştır.
Giresun Kalesi’nin M.Ö. IV. veyaIII.
yüzyılda yapıldığı sanılmaktadır. Kale­
de, Pontus Kralı I. Phamakos’un saray
kalıntısı, denize bakan bölümünde sı­
ğınak olarak kullanılan bir mağara,
XVIII. yüzyıl sonu ile XIX. yüzyıl yapı­
sı camiler ve kilise, Pontuslular tara­
fından kutsal sayılan şifalı “Kufa
'îııyu” vardır.
Evliya Çelebi, “Seyahatnâmesi"n-
de ayrıntılı olarak bu kaleden söz eder. yapılmıştır.
Kalenin 1810 yılında onarımı yapılmış­ Şeyh Kerameddin Camii, Giresun’­
tır. da Şeyh Kerameddin Mahallesi’nde
Aretias Kalesi, Giresun’un kuzey­ bulunur. 1900 yılında Alemdarzâde iz­
doğusunda, Giresun Adasindadır. zet Kaptan’ın emvalinin sülüsünden,
Uzaklardan da göze çarpmaktadır. veresesi tarafjndan hayrat olarak ye­
Grek mitolojisinde yeri vardır. nileştirilmiştir.
Giresun’da tarihî eser olarak nite­
lendirilebilecek 6 kadar cami günü­
müzde mevcuttur. Seyyid Mehmed Pa­
şa Camii, 1903 yılında onarım görmüş,
daha sonra yıkılmış, günümüzde hiç­
bir iz kalmamıştır. GÜM ÜŞHACIKÖY (Eski adla­
Hacıhüseyin Camii, 1594 yılında rı: Kimari, Artukabad, Hacı Nazır Köy,
Çobanoğlu Hacı Hüseyin tarafından Hacıköy).
yaptırılmıştır. Sonraları yıkılan ve 1861 Eski yerleşme yerlerinden olan Gü­
yılında Dizdarzâdelerden Murad Bey müşhacıköy yöresinde kasaba bir sü­
kızı Ayşe Emetullah Hanım hayratı ola­ re Kimari daha sonraları Artukabad ad­
rak bugünkü cami yaptırılmıştır. Mer­ ları ile anılmış, yakın bir tarihe kadar
merden yapılmış bir şadırvanı vardır. Has-Arpalık (Köprülü Mehmed Paşa
Hacımikdad Camii, 1661 yılında Has Arpalığı) şeklinde söylenmiş,
Hacı Mikdad Ağa tarafından yaptırıl­ 1491 yılında Hacı Ahmed Çelebi adlı
mıştır. Giriş kapısı üzerindeki kitabe­ bir kişi burada gümüş madeni nazırı
ye göre, 1889 yılında, Hacı İsmail Efen­ olarak uzun süre kaldığından buraya
di adında biri camii yenilemiştir.- Hacı Nazır köyü, daha sonraları da kı­
Kale Camii, bugünkü hükümet ko­ saca “Hacıköyü" denilmiştir.
nağı yakınındadır. Zarif bir cami olan Osmanlı İmparatorluğu’nun son
bu yapının üzerindeki kitabelerden ilk yıllarında Sivas vilayeti sınırları içinde
kez Dizdaroğlu Emetuliah Hânım tara­ idi ve Amasya Sancağinın batısında
fından 1830 yılında yaptırıldığı, sonra yer alırdı. 1882 yılına kadar nahiye mer­
bu harap olunca 1913 yılında yeniden kezi olan Hacıköy’ün nüfusu gittikçe
inşa ettirildiği anlaşılmaktadır. arttığından kaza merkezi olmuştur
Çekek Camii, Sarı Alemdarzâde ta­ (1883). ilçe, idarî bakımdan 6 nahiye­
rafından yaptırılmıştır. Daha önce ay­ ye, 80 köye bölünmüştü. Toplam nü­
nı yerde 1884 yılında Hortumoğlu ta­ fusu 24 bin 957 kişi idi.
rafından yaptırılan bir mescit vardı. Kaza merkezi Gümüşhacıköy, ya­
Harap oiunca, yerine bugünkü cami kınında bulunan gümüş madenlerin­
den dolayı bu adı almıştı. Kaymakam
burada otururdu. Zamanla maden terk
edilmiştir. Şehir, Amasya - Tosya yo­
lu üzerinde, Merzifon'un 22 kilometre
batısında, Amasya’ya 60 kilometre
uzaklıkta kurulmuştu. Madenin bulun­
duğu kaza merkezinin nüfusu ise 14
bin 800 kişi idi.
XIX. yüzyılda ilçede 12 yüksek fı­
rın vardı. Bu yüzyılın sonunda maden
terk edildiğinden bunlardan bir tane­
si işletmeye devam etmekteydi. Made­
nin tasfiye işlemi sırasında iki devlet
görevlisi bulunur ve gram başına 2 pa­
ra öderdi.
ilçede OsmanlIlar döneminden kal­
ma çeşitli eski eserlere rastlanmakta-
dır. Müslüman öğrenciler için bir rüş­
diye mektebi (1870). bir Rum Ortodoks
kilisesi (1896) ve ilçeye bağlı Gümüş
nahiyesinde Gümüş Nehri üzerinde
padişahın adına izafeten “ Hamidiye"
Köprüsü inşa edilm iştir (1906).
İlçede biri Köprülü Mehmed Paşa
Külliyesi’nden olan iki cami vardır.
Yörgüç Paşa Camii, 1429 yılında
Yörgüç Rüsdem Paşa tarafından yap­
tırılmıştır. İlk-yapılışında ahşap olan GÜMÜŞHANE: Genel görünüm (XIX. yüzyıl İlk yarısı).
cami, 1560 yılında yeniden kârgir ola­
rak inşa edilmiş ve bir mekteple, gelir iların yönetimine giren Gümüşhane, lileri ve en çoğu Gümüşhane’de olmak
sağlamak amacıyla sekiz dükkân ek­ Otlukbeli zaferinden sonra Osmanlı üzere sayıları 25'i bulmakta idi ve yer­
lenmiştir. 1939 depreminde zarar gö­ yönetimine dahil oldu (1473). Bir ara li beyler tarafından işletilirdi. Genellik­
ren yapı, 1946 yılında onarılmış, 1967 tekrar Akkoyunluların egemenliğine le bu ocaklardan elde edilen gümüş­
yılında ise peteksiz olan minaresine girdiyse de, Yavuz Sultan Selim tara­ ten, kurulan darphanede gümüş ve al­
petek eklenmiştir. fından 1514 yılında kesin olarak Os­ tın sikkeler basılırdı. Bugün bile bu
Oldukça büyük bir dikdörtgen manlI İmparatorluğu topraklarına ka­ darphanede basılmış paralardan anti­
oluşturan camiin planı simetrik olarak tıldı. ka olarak saklananlar vardır.
bölümlere ayrılmıştır. Kanunî Sultan Süleyman, Iran se­ Maden ocaklarının işletilmesinden
Köprülü Mehmed Paşa Külllyesi’- feri sırasında (1534) Harşid Vadisi’- sonra Gümüşhane nüfusu günden gü­
ne dahil olan cami, 1660 yılında Köp­ nden aecerken gümüş madenlerinin ne çoğaldı. 1750 yıllarında nüfusun 60
rülü Mehmed Paşa tarafından yaptırıl­ bulunduğu Canca yöresinin imar bine ulaştığı söylenilmektedir. Zaman­
mıştır. 1939 depreminde tümüyle yıkı­ edilmesini emretti. Böylece buraya bir­ la yöre, bir pazar yeri durumunu aldı.
lan camiin yerine bugünkü yenisi ya­ çok ev ve Süleymaniye Camii yaptırıl­ Gümüşhane’nin Trabzon - Iran transit
pılmıştır (1948). Bütünü büyük bir dik­ dı. Burası halen Eski Gümüşhane ola­ yolu üzerinde bulunması bu önemini
dörtgen olan camiin beden duvarları rak anılan yerdir. bir kat daha artırdı. Iran, Hindistan, Su­
moloz taştandır. Evliya Çelebi, "Seyahatnâme”s\n- riye gibi ülkelerden ticaret kervanları
Külliyeye ait arasta, 1669 yılında de, 1647 yılındaki Gümüşhane’yi şöy­ ve tacirler gelerek halı, ipekli şal, ku­
yapılmıştır. Yanyalı Mustafa Paşa’nın le anlatır: "Burada olan gümüş made­ maş, hurma, üzüm, pirinç vs. getirerek
oğlu Ali Rıza Bey tarafından 1900 yı­ ni hiçbir diyarda yok idi. Şehre o za­ altın ve gümüş parayla değiştirdiler.
lında saat kulesi eklenerek bir çarşı man Gümüşhane denilmiş ise de; Madencilik en çok IV. Murad devrinde
haline dönüştürülen yapı, günümüze Defterhane-i Âl-i Osman’da, Canca ya­ gelişti.
kadar gelebilmiştir. Dört kapılı arasta zılmıştır. Bütün ahalisi her türlü vergi­ 1840 yılında Kelkit, Şiran ve Torul
uzun ve dikdörtgen orta yolun iki ya­ den affedilmiş olup, gümüş işletme­ ile birleştirilerek sancak durumuna ge­
nında sıralanmış beşik tonozlu dük­ ye memurdur. Şehir halen OsmanlIla­ tirilen şehir, 1870’te Trabzon vilayeti­
kânlardan oluşmaktadır. rın elinde olup, 70 kadar kimi terk olun­ ne bağlılığı kaldırılarak bağımsız mu­
Külliyenin hamamı ise, 1658 yılın­ muş, kimi işler gümüş madenleri var­ tasarrıflık oldu. 1829 yıllarına kadar
da bitirilmiştir. Kare planlı soyunma- dır. Gümüşhane şehrinin gümüş da­ Osmanlı yönetiminde rahat bir hayat
lık, köşe tromplarla geçişi sağlanan marları 7 koldan, kol kalınlığında da­ süren çevre halkı, Osmanlı - Rus Sa­
büyük bir kubbe ile örtülüdür. marlar olup, hepsi kurşunsuz halis vaşı sırasında ve daha sonraki Osman­
Gümüşhacıköy bugün, Amasya ili­ cevherdir. Bu şehirde, Emin Mahalle­ lI - Rus savaşlarında başka yerlere göç
ne bağlı ilçe merkezidir. si’nde darphane vardır. Fakat bu asır­ etmek zorunda kaldı. Osmanlı İmpara­
da işlemez “Azza nasara derb-i fî torluğu’nun yıkılmasından sonra, ma­
Canca" yazılı birkaç akçası hâlâ yanım- denlerin işletilmesi de durdu, şehir es­
dadır." ki önemini yitirdi. 7 Temmuz 1916 gü­
Kâtip Çelebi de "Cihannüma" ad­ nü Gümüşhane Ruslar tarafından iş­
lı eserinde, gümüş madeninin bol ol­ gal edildi ve 15 Şubat 1918’de düşman
ması dolayısıyla buraya Gümüşhane işgalinden kurtarıldı. 1925 yılında da
GÜMÜŞHANE (Eski adı: Arg- denildiğinden, madenlerin bulunduğu vilayet oldu.
yropolis). bölgenin yakınında mamur ve büyük XIX. yüzyıl sonuna kadar sancak
İlk ve Ortaçağ’ın Gümüşhanesi bir kasabanın bulunduğundan ve bu olan Gümüşhane, 4 kazaya ayrılmıştı.
hakkında kesin bir bilgi yoktur. Yöre­ madenleri kontrol için İstanbul'dan Bunlar; Gümüşhane, Torul, Kerkit ve
nin Protohitit, Hitti, Iran, Roma, Make­ emirler atandığından söz eder. Şirvan'dı.
donya, Roma, Bizans. Emevî, Abbasî, Osmanlı yönetimi sırasında Gü­ Gümüşhane şehir merkezi, XIX.
Bizans, Selçuklular, İlhanlIlar, Akko­ müşhane'deki gümüş madeni ocakları yüzyıl sonunda, iki dağın yamaçlarına
yunlular tarafından sırası ile işgal edil­ açılarak gümüş madeni işletilmeye kurulmuş, Kaniş Nehri’nin suladığı bir
diği görülür. 1467 yılında Akkoyunlu- başlanmıştır. Bu ocakların en önem­ yerleşim bölgesiydi. Eski "Kaniş" ken­

139
tinin yerinde kurulmuştu. Mutasarrıf­
lık ve Ortodoks Rum Başpiskoposlu­
ğu buradaydı. Bu yüzyılın sonunda
şehrin toplam nüfusu 130 bin kadar­
dı. Gümüş madenlerinin işletildiği yıl­
larda kabarık olan nüfus, bu madenle­
rin kapatılması ve 1829 yılındaki büyük
göçten sonra azalmıştır.
XIX. yüzyıl sonunda Gümüşhane
Sancağinda okulsuz köy yoktu. Şeh­
re 1783 yılında bizzat padişahın emriy­
le bir okul yaptırılmış, 1863 yılında da
bir din okulu eğitime açılmıştır.
ildeki madencilik çalışmaları XVIII.
yüzyıl sonuna kadar yoğun bir bi­
çimde yürütülmekteydi. 1797 yılında il­
de çıkartılan gümüş madenleri miktar­
ları tespit edilerek, Maden Emini
Yusuf Paşa tarafından, padişaha
arzedilmiştir. Çalışma yerlerinin yakın­
larında ibadet için cami, kilise gibi ya­
pılar vardı. 1842 yılında maden istatis­
tiği tutularak gelir gider muhasebesi
çıkartılıp bir iradeyle padişaha arzedil­
miştir. XIX. yüzyılın ilk yarısında şehir
halkının büyük çoğunluğu madenler­
de çalışmaktaydı ve bu nüfus civar il­
lerden gelenlerle daha da artmıştır.
Ancak madenlerin kapatılmasından
sonra bu nüfusun azaldığını yukarıda
belirtmiştik. Nitekim, 1848 yılında ye­
ni bir nüfus sayımı yapılarak maden­
de çalışanların miktarı tespit edilmiş­
tir.
Madenlerin işletilmesi gibi, çalı­
şanlar da devlet güvencesi altında idi­
ler. Eazen madenler eşkıya tarafın­
140
dan tecavüzlere uğradı. Nitekim, 1759
yılında madencilerin eşkıya tarafın­
dan saldırıya uğramaları üzerine gerek­
li tedbirler alınmış ve ta ki madenle­
rin kapatılmasına kadar bu önlemler
sürdürülmüştür. Madenler, Trabzon
Valisi’nin emanetin uhdesinde bulun­
makta idi ve bu valiler, çıkarılan ma­
denlerin gelir giderlerinden devlete
karşı sorumluydular, 1840,1842,1844
yıllarında üretim sürekli raporları tutu­
larak hükümete bildirilmiştir.
Şehirde yaşayan Rüm ve Ermeni
toplumlar birtakım ayrıcalıklara sahip­
tiler. Özellikle bunların dinî liderlerine
yerel yönetimde yer verilirdi. Ayrıca
bunlar birtakım vergilerden de muaf
tutulmaktaydılar. Örneğin, 6 Şubat
1913 yılında Rum Metropolitliği topla­
nan vergiden muaf tutulmuştur.
Gümüşhane ve çevresi, tarihin ilk
çağlarından beri İran üzerinden geçe­
rek Asya’nın ticari mallarını Karade­
niz’e ulaştıran kervan yolu üzerindey­
di. Bu yol “İpek Yolu” adıyla anılırdı.
Ulaşım imkânlarının yetersiz olduğu
devirlerde tarihî kervan yolu üzerindeki
hanlar, konaklama mahalleri ve men­
zilleri nedeniyle bölge içerisinde çe­
şitli sosyal, ekonomik ve kültürel de­
ğerlerin mübadelesinde önemli etken
olmuştur.
Şehir bugün, Selçuklu ve Osman­
lI eserleriyle süslenmektedir. Çeşitli
dönmlere mensup yapıların çoğu, Rus
işgali sırasında tahrip edildiği gibi, do­
ğa sebebiyle de tahrip edilenler vardı.
Nitekim, Temmuz 1872 yılında yağan
şiddetli yağmur sonucunda şehirde
çok büyük zarar meydana gelmiş, bir­
çok yapılar yıkılmıştır.
XIX. yüzyıl sonunda kazada 1 kış­
la, 3 tekke, 80 medrese, 97 okul, 131
cami, 95 kilise, 392 değirmen, 2 ha­
mam, 270 han, 160 fırın bulunmaktay­
dı.
Şehirde ve civar ilçe ve köylerinde
bulunan diğer kaleler şunlardır: Can­
ca Kalesi, Edirne Kalesi, Kandil Kale,
Keçi Kale, Kodil Kalesi, Kov Kalesi,
Süme Kalesi, Torul Kalesi.
Şehirde ayakta kalan ve önemli sa­
yılan camilerden en iyisi “Cami-i Ke-
bir"dir. Kanunî Sultan Süleyman tara­
fından Bağdat seferine giderken ver­
diği emir üzerine yapılmıştır. Eski Gü­
müşhane’nin bulunduğu Süleymaniye
Mahallesi’ndedir. Yapı, 1891 yılında
onarım görmüştür.
Ayrıca Bayburt’ta "Yakutiye", "Za-
hitefendi”, “Şingâh", “Ulucami” ile
Gökçedere köyünde Akkoyunlulardan
kalma camilar, tarihî değeri olan eser­
lerdir.
Daltaban Çeşmesi, üzerinde padi­
şahın tuğrası olan bir Osmanlı eseri­
dir. Bayburt’ta Şehit Osman Gazi, Ahi
Emin Zencani, Şeyh Hayran, Sultan Ali
Çelebi, Şadrulşeria, Uzun Gazi, zaviye
 HAKKARİ (Eski adı: Çölemerik).
Şehrin adı, burada yaşayan 12 Pın-
yanış ve 12 Artuşu (Hertuşi) oymağı
birliği 24 oymaklı Akara (Akari, Haka-
rî) boyunun 639 yılında ilk Islâm Arap­
lar geldiği sırada Habur ve Yukarı Zap
başlarında kalabalık oluşlarından,
Hakkâri’ye (Hakkâriter) diye tanımla­
malarından kalmadır. 1054’te Selçuk
yönetiminde bulunan şehre, 1127-1262
yıllarında Musul Atabegleri hâkim oldu­
lar. Atabeg imadeddin Zengi, 1142’de
Aşib Kalesi yerinde Imadiye şehrini
kurup, ordu kışlağı yaptı. 1262’de İl­
hanlIlara bağlanan ve Abbasllerden
geldiğini ileri süren Hakkâri beyleri,
Moğol yazısı- ile temlikhaneler alıp,
beyliklerini yaşattılar. 1349’da Karako-
yunlu Bayram Hoca şehre hâkim oldu.
Üç yıllık Celâyirli işgalinden sonra ye­
niden Karakoyunluların yönetimine
girdi (1366). 1387'de Timur’a, ondan İz-
zeddin Şlr Bey’e, 1405’te de tekrar Ka-
rakoyunlulara geçen şehire, Uzun Ha-
san’ın gönderdiği Sofu Halil ile Arab-
şah beyler, 1468'te Hakkâri beylerini
kırıp Dümbüllü Türkmenleri yerleştire­
rek bölgeye hâkim oldular. Çölemerik'-
teki en güzel sanat eseri olan Meydan
Medresesi, 1472’de biten Akkoyunlu
yapısıdır. 1468’de Hakkâri beylerinden
Gülaboğlu Eseüddin adlı bir genç, Mı­
sır’a kaçarak Kölemenlerin hizmetine
girdi. 1496’da Akkoyunlular içinde bü­
yük karışıklıklar çıktığı sırada, DizfGe-
var) bölgesinden Mısır'a işçi olarak gi­
den Nasturllerin yardımıyla gizlice
Hakkâri’ye gelen Eseüddin, Nasturiler
ve taraftarlarıyla şehre girerek bir bas­
kınla Dümbüllüleri kırıp bölgeye hâkim
oldu. Daha sonra Eseüddin yerine iz-
zeddin Şir geçti (1470-1502), onun ye­
rine de Zahit Bey, vilayetin yönetimini
devraldı (1502/Z ah it Bey, Şah İsmail
Safevl'nin himayesini kabul etti ve ha­
yatının sonuna kadar Iran emrinde kal­
dı. Ölümünden önce ülkesini oğlu
Seyyid Muhammed ve Melik Bey ara­
sında paylaştırdı. Melik Bey, Bay Ka­
lesi’ni merkez edindi. Oğullarından biri
kendisine karşı isyan etti, babasını ya­
kalayıp işkence etmek istediyse de,
Melik Bey başka bir oğlu tarafından
kaçırıldı ve Bitlis’e giderek Şeref Han’a
sığındı. Ancak, 1548 yılında Melik Bey,
Seyyid Muhammed oğlu Yakub Bey ta­
rafından Van’a getirilerek idam edildi.
Bu arada Melik Bey’in beş oğlu da is­
yan halinde Hakkâri Beyliği’nin çeşit­
li köşelerinde bulundular.
OsmanlIlar, bu bölgede sorumlu
bir kişi görebilmek amacı ile Zeynel
Bey’i kumandaya getirdiler. Hakkâri
bölgesi Zeynel Bey’e ocaklık verildi.
Bay bozulduğundan, Çölemerik Kale-
si'ni merkez edinen Zeynel Bey, bura­
yı imar i|e 18 kilometre güneybatıda­
ki Dize (Üzümcü) köyündeki simli kur­
şun ve başka yerdeki üstün vasıflı kü­
kürt ocaklarını işlettirdi. Bütün üreti­
mi Van’da işlenen Hakkâri’deki bu ma­
denlerden, 1571’de Trabzon üzerinden
İstanbul’a 2 bin kantar kükürt gön­
derdi. Yararlıkları görülen Zeynel Bey’­
in dileğiyle Başkale Sancağı, oğlu İb­
rahim’e verildi. 1583 Tebriz Seferi sı­
rasında Merend’de şehid olan Zeynel
Bey’in oğlu yerine Zekeriya Bey geç­
ti. Ancak Van mirimiranı Cafer Paşa,
hükümete Zekeriya Bey hakkında yan­
lış ilgiler verdi ve yerine Zahid Bey’in
getirilmesini sağladı. Fakat aşiretler
bu duruma başkaldırdılar. İsyanı bas­
tırmak için Zahid Bey, bir ordu ile is­
yankârların ve Zekeriya Bey’in üzerine
yürüdü. Zekeriya Bey ise karşı koyma­
dan geri çekildi ve hükümetten, yeni­
den beyliğe getirilmesini istedi. Dev­
rin veziri Cağaloğlu Sinan Paşa bu is­
teği onayladı ve Zekeriya Bey yeniden
yerine döndü. Bu beylik Zekeriya Bey’­
le son bulmuş, 1600 tarihinde son bu­
lan beylikten sonra yer yer birçok is­
yanlar çıkmıştır.
Hakkâri Beyliği ortadan kalktıktan
sonra, halk, çıkan hukuk ve ceza da­
vaları için, Çölemerik’teki hükümet
merkezine kadar gitmeyip, yine kendi
içlerinde oluşturdukları aşiret, kabile
kurumlarında sorunlarını çözümleme
yoluna gitti. Bu durum vilayette kuv­
vetli bir hükümet yönetimi kurulunca­
ya kadar sürdü.
Hakkâri beyleri, Başkale, Çöleme­
rik ve Pervari’de özerk ve bağımsız ola­
rak hüküm sürmüşler, adlarına hutbe
okutmuşlardır. Kendilerini Abbasî ha­
lifelerinin torunları olarak görmüşler­
dir. Hakkâri beyleri, hukuk ve ceza da­
valarını, şeyhülislâm ve kazaskerleri
örnek olarak, yanlarındaki molla ve
141
 seyyidlere fetva verdirerek çözümle­ mülkî teşkilâtında bir aralık vilayet ha­ ka yerlere göçtüğünü, ancak kârgir câ-
mekteydiler. Hükümet, beyleri kaldı­ line konulan ve sonradan Van'a ilhak mi, han ve hamamlar ile harabhâneler
rıp, yerine kaymakamları, mollaların edilen Hakkâri, 1935 yılında yeni bir vi­ içinde Araplar’ın kışladıklarını, fakat
yerine de kadıları gönderince, hükü­ layet şekline dönüştürüldü. kalesinin usta mimar elinden henüz
mete düşman olan beyler, bu düşman­ Hakkâri’ye bağlı Çölemerik’in Ko­ çıkmış gibi olduğunu söyler. Harran,
lıklarını göstermekten çekinmediler. can iş köyünde Mar Şem’un lakaplı Rakka eyâleti (Şimdi Urfa vilayeti) da­
Halk, yeni hukuk kurumlarına değil de, Patrik sülâlesine bağlı Nasturî (Asurî) hilinde çoğunlukla kaza, bazen de na­
tekrar mollalara girip fetva almaya baş­ Hıristiyanlar, beş oymağa ayrılırlardı. hiye şeklinde yönetildiyse de, kaza
ladı. 1915’te isyan eden Nasturîler, Türk or­ merkezi çok kez başka bir yerde bulun­
XVII. yüzyılda Van eyaletine bağlıdularına karşı geldiler. Bu sebeple maktaydı.
olan Hakkâri bölgesinden Hakkâri ve 1915'te Hakkâri’deki Möslümanlar, XIX. yüzyılın sonlarında Harran ka­
Mahmudî "Hükümet", Kotur ile Şatak Rus ve Nasturî mezaliminden kaçarak zasının merkezi Akçakale’nin güney­
(Çatak) ve Möküs sancakları "Ocaklık" dağlara yerleşti. Ancak, Hakkâri’nin batısında Teli al-Arus mevkiinde bulu­
idi. Hepsinin haraçları, Van Kulu’na geri alınmasından sonra Nasturîler, nuyordu. Son yıllarda Akçakale adını
bağlanmıştı. bol silahlarıyla Urmiye bölgesine çe­ aldı. Cumhuriyet döneminde ilçe mer­
Son Ocakla Hakkâri Beyi izzeddin kildiler. kezi Akçakale’ye taşındı. Bugün Gü­
Şir ile Cizreli Bedirhan beyler bir- Nasturîlerin en büyük dinî reisle­ neydoğu Anadolu’da Urfa iline bağlı il­
leşerek 1843’te Tiyarî ve 1846’da Tu- rine Mar Şem’un adı verilirdi. çe merkezidir. Urfa'nın 52 kilometre
hum nahiyelerindeki Nasturîler! kırıp Mar Şem’unlar çuhadan şalvar, lâ- güneyinde, Haydarpaşa - Bağdat de­
yağmaladılar. Osman Paşa, 1847’de ta giyerler, başlarına fes koyarlar, fe­ miryolu üzerinde küçük bir sınır kasa­
gelip her ikisinin "Ocaklık" hakkını sin üzerine de siyah sarık sararlardı. basıdır.
kaldırdı, devlete yardımcı olan Şenbo- Mar Şem’un'ların Koçaniş köyündeki ilçenin en ilginç eseri Islâm Ça-
lu İzzeddin Şir’i, Cizre’de ikamete me­ arazisinden başka, devletten aldığı ğindan kalma ilk camiler tipinde çok
mur kıldı. Daha sonra da 1849 yılında maaşı, aşiretlerden ev başına top­ payeli cami olan Ulu Camii’n dörtkö-
çıkarılan bir irade ile Hakkâri Sancağı ladığı 100 paradan 1 mecidiyeye kadar şe planlı minaresidir. Cami yıkılmış,
ile çevresindeki bazı mahallerden bir olan para gelirinden ayrı olarak, yine sadece bu heybetli minare kalmıştır.
eyalet oluşturuldu. XIX. yüzyıl ortala­ evlerden aldığı bal, pirinç, zahire, tü­ Buradaki evlerin değişik ve buraya öz­
rında Osmanlı Devleti, Doğu Anadolu’­ tün, koyun, keçi de aidat gelirini sağ­ gü bir mimarisi vardır.
nun birçok yerlerinde olduğu gibi, bu­ lamaktaydı. Bunların Çölemerik’e 80
raya da asker göndererek, fiilî hâkimi­ kilometre uzaklıkta, kavak ağaçları ara­
yet kurdu. Ancak, 1853’te Ruslar Türk- sında kârgir küçük bir kiliseleri vardı.
fere savaş açınca, Dağıstan’da Şeyh Hakkâri’de şehrin girişinde iki katlı bir
%
Şamil ile bağlantılı bulunan Şemdinlili medrese vardır. Kitabesine göre H. HOPA
Seyyid Taha, düşmana karşı cihad ilân 1112 (1700-1701) ’de yaptırılmıştır. Bu Osmanlı döneminde, Tanzimat’tan
etti. Ölünce kardeşi Şeyh Salih, halkı, kârgir medresenin bazı kısımları yıkıl­ sonra (1839) kurulan kazalardan biri
Ruslarla karşı savaşa teşvik etti. Fa­ mıştır. olan Hopa, uzun yıllar Rize Sancaği­
kat, Van Valisi Seiim Paşa’ya düşman Yakın devirlere kadar pek az tanı­ na bağlı kaldı. Sancakların kaldırılma­
olan Cizre’deki düşük izzeddin Şir’i, nan bir yöre durumunda olan Hakkâ­ sından sonra (1924) Rize vilayetine
Ruslar elde ederek, isyan çıkarttılar. ri’de, tezgâh dokumacılığı dışında sa­ bağlandı. 1936 yılı başında Artvin il
Yezidî ve Nasturîlerle birleşen İzzed­ nat etkinliği yoktu. merkezi ile yeni bir Çoruh vilayeti ku­
din Şir, 1854’te Musul ve Bitlis’e kadar Şehrin en görkemli yapıları arasın­ rulunca, Hopa ilçesi de, bu yeni ile
işgal ile yağmada bulundu. Başıbozuk­ da Çölemerik Kalesi gelir. bağlandı. Daha sonra Artvin ilinin ilçe
lar kumandanı Diyarbekirli Hacı Timur merkezi durumuna getirildi.
Ağa ile gönüllüler, 1855 ilkbaharında
asileri tenkil ettiler. Bunun üzerine şe­
hirde önemli ölçüde ağırlıklarını sür­ HARRAN (Romalılar tarafından
düren Nasturiye aşireti, Osmanlı Dev­ adı: Carrhae veya Hellenopolis, Arran.
letince elde edilmek istenildi. Bunun Bugün: Akçakale). HOZAT
üzerine aşiretin ileri gelenlerine arma­ M.Ö. 5000 - 4000 yılları arasında Tunceli’nin orta kesiminde ve es­
ğanlar gönderilerek reisleri ile görüş­ Huriler tarafından kurulan şehrin adı kiden Çemişgezek’! içine alan bu böl­
meler yapıldı. Bu görüşmelerden son­ çivi yazıtlarında “Harranu" olarak ge­ ge 655’teki Islâm fethine kadar Ro­
ra aşiret reisleri devlete bağlı kalacak­ çer, Bu adın yol anlamına gelmesi, yö­ malıların elinde kaldı. Bu tarihte Arap­
larını bildirdiler. Bu durum, Hakkâri renin ticaret açısından önemli bir yer lar tarafından alınan bölge, Kalikala
Mutasarrıfı Mehmed Nazım tarafından olduğunu belirtir. Bazı kaynaklara gö­ (Erzurum) şehrine bağlandı. Bu arada
bir yazı ile hükümete arzedildi ve Nas- re İbrahim Peygamber (M.Ö. XVIII. yüz­ 686-700 ve 751-756 yılları arasında kı­
turî reislerine de hükümete ve devle­ yıl) Ur’dan Canaa’ya giderken ailesi ile sa sürelerle Bizans işgalinde kaldı.
te bağlılıklarından dolayı ikinci Rütbe­ birlikte bir süre Harran’da oturmuştur. 837’de yeniden BizanslIların, 840’da
den N İŞ A N -IÂ LÎverildi (1862). 1865’te M.Ö. 612-200 yıllarında Asurlular’ın, yeniden Arapların, 1062’de de Selçuk­
Van Sancağı içinde Hakkâri’nin Albak, M.Ö. 54 yılında Bâbil ve Med devlet­ luların egemenliğine girdi. Bundan
Çölemerik, Gevar, Beytüşşebab, Çal- lerinin, daha sonra da Roma Devleti’­ sonra Erzincan Melikleri Mengücükle-
Tiyari, Şimdinan (Şemdinli) ve Kotur nin egemenliği altında kaldı. Romalı­ ri 1118 yılına kadar Hozat ve çevresi­
adlı kazaları, Büyük Erzurum Vilayeti­ lar şehri Arap akınlarına karşı koruya­ ni yönetiminde tuttular. 1234-1308 yıl­
ne bağlandı. 1876’da vilayet haline ko­ madıklarından terkettiler ve 744-750 ları arasında Selçukluların yönetimin­
nuldu. Van vilayetinin kurulması üze­ yılları arasında Emevî Halifesi III. Mer- de Malatya vilayetine bağlı kaldı.
rine bu vilayete bağlanan Hakkâri, van, Harran’ı başkent yaptı. Bundan 1401-1507 yılları arasında Akkoyunlu­
1880 yılında yeniden vilayet haline ge­ sonra da burası Islâm kültür ve uygar­ lar, 1505-1516’da da Safevîlerin yöne­
tir ile r e k ^ Kasım) vali atandı ve bir yıl lık merkezi olarak gelişti. İlk İslâm üni­ timine giren şehir I. Selim’in 1516'da
sonra da şehre telgraf hattı çekildi versitesi de Harran’da kuruldu ve bir­ Çemişgezek’te Safevî hâkimini öldür­
(1881). 1887 yılında ise sancak haline çok ünlü bilim adamı, bu üniversite­ mesi üzerine Osmanlı topraklarına ka­
getirildi ve Van vilayetine bağlandı. den yetişti. Şehir XIII. yüzyılda Moğol tıldı ve bölge Pir Hüseyin Bey’e
Birinci Dünya Savaşı sırasında, istilâsı sırasında geniş tahribata uğra­ “ocaklı" sancak halinde verildi. Kanu­
1914 sonbaharında Iran Azerbaycan’ı dı. Osmanlı imparatorluğu’na I. Selim nî devrinde, Pir Hüseyin Bey’in oğul­
üzerinden Rus saldırısına uğrayan devrinde katılan (1516) Harran, bu dö­ ları sancağı bölüşerek Çemişgezek,
Hakkâri’nin büyük bölümü, 1915 ilkba­ nemde harap bir durumdaydı. Evliyâ Macinger (Mazgirt), Pertek ve Sağman
harında istilâya uğradı ve 1918 başla- Çelebi, buranın Bedevî Arapları tara­ kollarına bölündü. 1854’te buralarda­
rında geri alındı. Türkiye Cumhuriyeti fından tahrip edilerek, nüfusunun baş­ ki ocaklı beylikleri de kaldırılıncaya ka­
142
dar, Melkişîler ve Alevî Seyyidleri, ka­ leri güçlenmiş, Anadolu’nun her yerin­
palı ve uğraksız olan Hozat ve çevre­
İSPARTA (Eski adları: Baris, Sa- de camiler, medreseler, hanlar ve ha­
barta, Is-Barita, Hamidabad; Sporada, mamlar yapılmaya başlanmıştır. Ana­
sinde halkı yönettiler. 1516 yılından
Eis Barida, Saport, Sparte). dolu’da asayiş ve huzur sağlanmış,
1875 yılına kadar bazen Erzurum’a,
İsparta ve çevresinin geçirdiği ta­ İran’dan, Türkistan’dan, Kırım’dan, Mı­
sonra sürekli Diyarbekir vilayetine
rihî devirler içinde; Etiler, Frigyalılar, sır’dan ve Irak’tan birçok bilgin Ana­
bağlı kalan bölgede ilk kez Harput -
İyonlar, Lidyalılar, MakedonyalIlar, Se- dolu’ya göç ederek Türk kültürünü ve
Hozat yolunu, Vali Kurd İsmail Hakkı
lefküsler, Romalılar, Araplar, Selçuk­ Türk dilini Anadolu’ya yerleştirmeye
Paşa yaptırdı (1868-1870).
lular, Hamidoğulları ve Osmanoğulla- başlamışlardır. Tarihçilerin deyimi ile
1875’te yalnız sancak ve 1879’da vi­
rının bıraktığı kültür birikimi, bugün­ Malazgird Anadolu’nun kapısı, Gelen­
layet olan Mamuretülaziz’e (Elaziz),
kü İsparta ilinde yaşamaktadır. dost Zaferi ise “Tapusu”öur.
“Çarsancak Kazası” içinde Hozat da
İsparta ve çevresi, O rtaçağlar’da Anadolu Selçuklu Devleti’nin XIII.
bağlandı. 1881-1920 arasında Dersim
Islâm devletleriyle B izanslIlar arasın­ yüzyıldan itibaren çöküntü halinde
Sancağı’nın merkezi oldu. İlk Dersim
daki savaşlarda faai bir rol oynadı. 774 oluşu yüzünden Selçuklu Devleti, İl­
Mutasarrıfı Çemişgezekli Fikri Paşa,
yılında Abbasîler dönem inde İslâm or­ hanlI Devleti’ne vergi verir bir beylik
1881-1890 arasında, kendi adı ile anı­
duları İsparta’yı alm ayı başardılarsa durumuna düştü. Bunun üzerine bu
lan mahallede beylik yapılar, evler ve
da b ir süre sonra B izanslIlar bu yöre­ yöreye yerleştirilen Türkmen beylerin­
çarşıyı kurdurdu. 1885 yılında ise mer­
yi geri aldılar. Islâm devletlerinin bu den Hamid Bey, çevredeki boylardan
kez kasabada bir mahalle kurularak bu
savaşları X. yüzyıla dek sürdü. birçoğunu etrafına toplayarak “ Hami-
mahalleye padişahın adı (Hamidiye)
İslâm akınlarının son dönemlerin­ doğulları Beyliği”nin temellerini attı ve
verilmiştir.
de uç bölgelerine yerleştirilen Türkler Hamid Bey’in torunu, İlyas Bey’in oğ­
Hozat, bugün Tunceli iline bağlı bir
ve Selçuklu Devleti’nin sahneye çıkı­ lu Feleküddin Dündar Bey’in çalışma­
ilçedir.
şı Anadolu’nun geleceği için önemli larıyla önce Uiubolu’da sonra da Eğ­
Hozat ilçesinin kendine özgü bir
tarihsel olayların başlangıcı oldu. Ma­ ridir’de olmak üzere Hamidoğulları
folklor kültürü vardır. İlçede Karaca Zi­
lazgirt Zaferi, Bizans gücünü kırarak, B eyliği’nin kuruluşu sağlanm ıştır
yareti olarak anılan adak yeri bulun­
tüm Anadolu kapılarının Türklere açıl­ (1300). Beyliğin kuruluşundan sonra
maktadır. Bu ziyaret Karaca yönünde­
masına yol açmıştı. Bizans tarihçile­ Feleküddin Dündar Bey, Eğirdir’i imar
dir. Söylentiye göre bu ziyarette Sarı-
rinin kayıtlarına göre, Anadolu’nun bü­ ederek oraya Felekâbâd adını verdiği
saltuk Baba’nın bir pabucu bulunmak­
yük bir bölümü 1084 yılında Türklerin gibi, beyliğin sınırlarını da Yalvaç, Asî,
tadır. Özellikle felçli hastalar burayı zi­
eline geçmiş bulunuyordu. Bununla Karaağaç, Keçiborlu, İsparta ve Burdur
yaret eder ve bu pabucu felçli organ­
birlikte, İsparta’nın ne zaman Türkler taraflarına kadar genişletti. Daha son­
larına sürmek suretiyle şifa dilerler.
tarafından alındığı konusu açık değil­ ra Gölhisar, Korkuteli ve Antalya’yı ala­
dir. Ancak, 1082 yılında Süleyman Şah rak bu bölgelerin yönetimini kardeşi
tarafından alındığı ileri sürülmektedir. Yunus Bey’e bıraktı, böylece Hamido-
Bazı kaynaklar ise, İsparta kentinin ke­ ğullarinın Teke kolu da kırılmış oldu.
sin olarak 1204 yılında Anadolu Sel­ Ancak, daha sonraları Dündar Bey de
çuklu Sultanı İli. Kılıçarslan zamanın­ diğer Anadolu beylikleri gibi, çok geç­
ILGIN (Eski adları: Tyragium, da alındığını yazmaktadır. meden, görünüşte de olsa, ekonomik
Tugragion, Tyriaium). Bu devirdi, nispeten daha iç taraf­ ve siyasî bakımdan İlhanlIların nüfusu
Uzun bir süre Roma ve Bizans ege­ ta bulunan Atabey’in bir kültür merkezi altına girdi. İlhan lIlara ait vergi kayıt­
m enliğinde kalan ilçe, Selçuklulara olduğu görülmektedir. Selçukluların larından bu durum açık olarak anlaşıl­
(1071), 1467 yılında da O sm anlIlara Atabey’de meydana getirdiği en önem­ maktadır.
geçti. Haçlı seferleri yolu üzerinde bu­ li yapıt Atabey Medresesi olmuştur. 1316 yılında Ebu Said Bahadır Han,
lunduğundan zaman zaman yağma ve Bu kuruluş değerini yakın zamanlara İlhanlı hükümdarı olunca, Anadolu
tahrip edildi. İlçede 1866 yılında büyük kadar korumuştur. beylikleri, merkeze karşı ayaklanma
bir deprem meydana gelerek birçok İsparta ve çevresinin Ortaçağlar’­ belirtileri göstermeye başladılar, duru­
yapıyı tahrip etti. İlçenin hükümet ko­ da yaşadığı en önemli siyasî olay, Mir- mu düzeltmek amacıyla gönderilen ve
nağı ve telgrafhanesi 1887 yılında yap­ yo Kefalon (Miryo Fatlın) Savaşı ve bu­ Anadolu Valiliği’ne atanan Timurtaş,
tırıldı. nun sonuçları olmuştur. Gelendost il­ önce Konya’yı daha sonra da Hamide-
I. Alâeddin Keykubat ve OsmanlI­çesi bu savaşın yapıldı yerdir. Malaz- li'ni alarak kaçan Dündar Bey’i öldürt­
lar zamanında imar edilen llgın’da Çu­ gird Savaşindan 105 yıl sonra yapılan tü (1324). Bu olaydan kısa bir süre son­
kur Cami, şadırvan, 1966 yılında res­ bu savaşı BizanslIlar, Türkleri kesin ra bu Anadolu valisi, merkeze karşı
tore edilerek kapalı çarşı haline geti­ olarak Anadolu’dan atmak üzere aç- ayaklanıp Anadolu’yu terkedince Dün­
rilen kervansaray ve bedesten, 1576 yı­ mışlardı. Türkler, Bizans ve diğer Haçlı dar Bey’in oğlu Hızır Bey, Hamidoğlu
lında Lala Mustafa Paşa tarafından orduları ile birlikte 844 bin kişiyi bu­ Beyliğini tekrar düzene koydu. Hızır
yaptırılan külliye, Türklerin llgın'a ver­ lan Avrupa ordularını, 82 bin kişilik bir Bey'den sonra beyliğin başına Nec-
dikleri önemi gösterir. Lala Mustafa orduyla 17 Eylül 1176 tarihinde yenmiş meddin Ishak geçti.
Paşa tarafından yaptırılan Ilgın Camii ve Anadolu’da var olma savaşını kesin Hamidoğulları Beyliği bir süre son­
ve Haşan Bey Camii 1902 yılında ona­ olarak kazanmışlardır. ra Karamanoğullarinın güçlenmesiyle
rılmıştır. Kazanılan bu zaferden 4 gün son­ bu beyliğin saldırılarına uğramaya baş­
Ilgın’daki eserlerden Lala Mustafa ra, 21 Eylül 1176 tarihinde, Türklerin ladı. Bu dönem Osmanlı Devleti'nin ilk
Paşa Camii, önemli, kubbeli büyük bir Bizans Devleti ile yaptığı Gelendeâbâd yıllarına rastlıyordu. Bir yandan Os­
yapıdır. Etrafından külliyesi vardır. II- (Gelendost) Antlaşması, Bizans Dev­ manlI Devleti’nin diğer yandan Kara-
gın’da ayrıca Selçuklular döneminde leti’nin millî varlığını ve onun millî manoğullarimn siyasî çıkarlarının bu
yapılan ve bugün hâlâ kullanılan meş­ damgasını Anadolu’dan kaldırmıştır. beylik üzerinde çatışması, beyliğin li­
hur kaplıca vardır. 1296’da Alâeddin Gelendost’taki Sultaniye Kasrindaki deri Kemaleddin Hüseyin Bey'in Os­
Keykubad tarafından kurulmuş, Sahib Bizans İmparatoru Manuel Komnenos manlI egemenliğini kabul etmesine
Ata Ali b. Hüseyin tarafından 1267’de ile Türk Selçuklu Sultanı Kılıçarslan yol açtı. Yıldırım Bayezid’in, Germiyan-
büyütülmüştür. Akşehir yolu başında arasında imzalanan Gelendost Antlaş­ oğlu’nun kızı ile evlenmesinden son­
Kaplıca Dağı eteğindedir. Kitabesi ması sonucunda, Türkler Anadolu’nun ra bazı topraklar çeyiz olarak Osman-
ikinci yapıma aittir. 1838’de Hacı Nu- batısında bulunan Bizans kuvvetlerin­ lılar’a geçti, bu düğün sırasında I. Mu­
man Efendi tarafından onartılmıştır. de ticaret yapmak, koloniler kurmak ve rad, Kemaleddin Hüseyin Bey’in elçile­
camiler yaptırmak olanağına kavuşu­ riyle görüşerek Ham idili’nin bazı top­
yorlardı. raklarının Osmanlı Devleti’ne satılma­
Bu tarihî olaydan sonra, Anadolu’­ sını önerdi. Bu öneri önce olumlu kar­
da Anadolu Selçuk Devleti’nin tem el­ şılanmadı, ancak I. Murad’ın Kütahya’-
143

KEÇİBORLU
P
v f \
SURDUR
İSPARTA VİLÂYETİ
ya gelmesini kendisine yönetilmiş bir
hareket olarak kabul eden Hüseyin
Bey, İsparta, Karaağaç, Beyşehir, Sey­
dişehir ve Yalvaç ilçelerini 80 bin al­
tın karşılığında Osmanlı Devleti’ne
satmaya razı oldu. 6 ilçenin Osmanlı-
lar’a geçmesiyle sonuçlanan bu satış
işlemi, her iki tarafça atanan kadılar
marifetiyle ve hukuki bir biçimde tes­
cil edildi ve adı geçen ilçelere Osmanlı
yönetimi ve askerî memurlar yerleşti­
rildi (1380).
Osmanlı topraklarına katılan bu
yerlerden sonra, Hüşeyin Bey, elinde
kalan yerlerde de OSmanlı egemenli­
ğini kabul etmek zorunda kaldı. 1389
yılında da bunun belirtisi .olarak Ko-
sova Savaşina katıldı. Öte yandan, pa­
dişah, savaşa giderken yeni sancağın
yönetimini Kutlu Bey’e bıraktı. Kutlu
Bey’in Isparta’ta yaptırmış olduğu ve
kendi adıyla anılan ünlü camii zama­
nımıza dek ayakta kalmıştır.
Osmanlı Devleti’nin Yalvaç ve Bey­
şehir yörelerine sahip olması Kara-
manoğulları ile sınır komşusu olmaları
sonucunu doğurdu. Bu komşuluk iliş­
kileri daha çok düşmanca bir yol izli­
yordu. Gerçekten I. Murad’ın Balkan
Yarımadasinda olmasından yararlan­
mak isteyen Karaman Beyi Alâüddin
Ali Bey, 1386 yılında Beyşehir yöresi­
ne saldırdı. Balkanlardan dönüşte
Anadolu’ya geçen I. Murad, 1387 yılın­
da Karaman Devleti’ni yenerek Kara-
manoğullarinın saldırısını bir süre ön­
lemiş oldu. Ancak, Kosova Savaşin­
144
/ HOYRAN
/ (KUNDAKLI)
/ 5j'yp- oj
HOYRAN
GÖLÜ
BARLA
l/O*' ° \
CÜAİ'5
AGROS
(ATABEY)
EĞRİDİR
İSPARTA
i \
dan sonra Osmanlı tahtında meydana
gelen değişiklikten yararlanmak iste­
yen Karamanoğulları, tekrar Hamidi-
li’ne saldırdılar.
Padişah oluşunu izleyen günlerde,
Anadolu’nun birliğini tamamlamaya
önem veren Yıldırım Bayezid, Hamidi-
li’ne yürüyerek burayı tekrar Osman-
lılar’a kazandırdı ve bu beyliği 1390 yı­
lında, oğlu İsa Bey’e verdi.
Timur’un Anadolu’yu istilâsı sıra­
sında Hamidili’ne ait Akşehir, Yalvaç,
Beyşehir ve Seydişehir Karamanoğul-
larina verildi ise de, bu topraklar 1415
yılında Çelebi Mehmed zamanında yi­
ne Osmanlılar’a bağlandı. Ama bu bağ­
lanma da Karamanoğlu - Osmanlı tar­
tışmasını önleyemedi. Zaman zaman
iki devlet arasında sürekli el değişti­
ren Hamidili, sonunda II. Murad zama­
nında kesin olarak Osmanlılar’a katıl­
dı, sancak beyliğine de Şarapdar ilyas
Bey atandı. Ancak sancağın kuzey yö­
releri, II. Mehmed zamanında Osmanlı
Devleti’ne katıldı. Hamidili’nin kesin
olarak Osmanlılar’a katılmasından
sonra İsparta, sancağın merkezi oldu
ve bu İdarî görev Eğridir ile birlikte yü­
rütülmüştür.
İsparta’nın Hamidili Sancağinın
merkezi olarak önem kazanması daha
çok Kanunî devrinden itibaren başladı.
Gerçi II. Bayezid devrinde yapılan sa­
yımlarda İsparta’ya ait açık bilgilere
rastlanmamaktadır, ancak Kanunî’nin
EĞRİDİR
GÖLÜ
g ö lü
PAVLO
AYVALI ÇAYI
/
(CEBEL)
saltanatının son dönemlerinde yapılan
sayımlar, İsparta’nın sosyal ve ekono­
mik durumunu(açıklâm aktadir.
Bu tapu defterleri aracılığı
ile şehrin nüfusunun tarımsal, ekono­
mik gelişmeleri ve askerî durumunu
takip etmek olanağı vardır. Özellikle
1522 yılı sayımının sonuçlarına göre,
İsparta’nın merkez nüfusu ortalama'8
bin kişi civarında olup şehir 16 Müs­
lüman ve 1 Hıristiyan (Gebran) mahal­
lesinden oluşuyordu. Dokumacılık,
bağcılık, boyacılık son derece geliş­
miş bulunuyordu. İdarî, askeri görev­
lerin tımarlarının yanında, kentte pa­
dişah “Hasları" da vardı.
Şehir, şahsiyetli sancak beyleri dö­
nemlerinde önemli imar faaliyetlerine
sahne oldu. Firdevs Bey zamanında
Mimar Sinan tarafından yaptırılan ca­
mi ve bedesten, bu devrin önemli eser­
leridir.
Yine bu resmî devlet kaynakların­
dan anlaşıldığına göre Hamidili San-
cağinın XVI. yüzyılın sonlarından iti­
baren asayişi bozulmaya başlamış ve
"Suhte İsyan”ları ile uzun süre uğraş­
mak zorundakalınmıştır. Bukonudage-
rek sancaktan merkeze, gerekse di­
vandan sancağa yazılan yazılar, olay­
ları aydınlatmakta ve alınan önlemler
hakkında bilgi vermektedir. Toprak yö­
netiminin bozulması Osmanlı Devleti’­
nin ekonomik yaşamını felce uğratmış
ve bundan Anadolu halkı büyük zarar
görmüştür. Bu durum aynı zamanda
ordu düzenini de bozmuştu, bu bo­
zukluk İsparta’da da açık olarak görül­
mektedir. 1571 tarihli emirden anlaşıl­
dığı gibi, hizmete çağrılan piyadelerin
hiçbiri görevi başına gelmemiş, bir kıs­
mı kaybolmuş, bir kısmı firar etmiş ve
sancağın yayaları 200 kişiye düşmüş-
Devlet bu asayiş sorununu çözmek
için çeşitli kararlar almak zorunda kal­
dı ve asayişi bozanların küreğe konul­
masını emretti, fakat bu,tür hareket­
ler devletin bozulmakta olan durumu­
na paralel bir gelişme gösteriyordu.
Gerçekten bu yüzyılın sonlarında ve
XVIII. yüzyılın başlarında görülen “Ce­
lâli İsyanları" ye bu ayaklanmaları iz­
leyen “Büyük Kaçgunluk Devri”nde,
İsparta büyük zarar görmüş ve İspar­
ta - Akşehir çemberi bu ayaklanmala­
rın sonunda, ekonomik yönden gerile­
meye başlamıştır.
Bu ayaklanmaların önüne önüne
geçmek amacıyla görevlendirilen Ku­
yucu Murad Paşa’nın asayişi düzene
koyma ve Celâli ayaklanmalarını bas­
tırma hareketi, kısa bir süre sonra
İsparta’nın tekrar eski düzeyine kavuş­
masına yol açtı.
Şehirde daha önce meydana gelen
ayaklanmaların yanında sık sık meyda­
na gelen deprem ve su baskınları gibi
âfetler de çeşitli zararlara yol açmış­
tır. 1706 yılında İsparta’yı ziyaret eden
Fransız gezgin Paul Lucas, kenti, yün,
deri ve afyon ticareti ile zengin bir kent
olarak nitelerken, deprem ve su bas­
kınlarından çok zarar gördüğünü be­
lirtmektedir. 1780 yılında Gölcük kra­
ter gölünün taşması ile meydana ge­
len büyük bir sel Tekke ve Yaylazâde
mahallelerini tümüyle tahrip etmiştir.
İsparta, XVIII. yüzyılın sonlarına doğ­
ru Halil Hamid Paşa’nın yardımıyla ye­
ni ve önemli tesislere kavuştu. 1887-
1888 Konya Salnâmesi’ne göre; İspar­
ta’da 7’si minareli 7’si minaresiz 14 ca­
mi ve 64 mescit, 8 Rum, 1 Ermeni kili­
sesi vardı. Bunların en büyük ve güzel­
leri Kutlu Bey Camii ile Firdevs Bey
Camii idi.
1908 yılında II. Meşrutiyet’in ilânı
üzerine, ülkenin her köşesinde yapıl­
dığı gibi, İsparta’da da büyük gösteri­
ler yapıldı.
İsparta, Tanzimat’ın ilânından son­
ra yapılan eyalet teşkilâtına kadar Ha­
midili Sancağinın merkezi olmakta
devam etti, fakat eyalet teşkilâtının
kaldırılıp vilayet teşkilâtına yapıldığı
sırada Konya’ya bağlandı. 1867 yılın­
da yeniden sancak haline getirildi.
1891’de de Hamidâbâd adını aldı. 1894
tarihli Devlet Salnâmesi’ne göre Hami-
dâbâd Sancağı Konya vilayetine bağ­
lı bulunuyor ve 46 köyü kapsıyordu.
Cumhuriyet’in ilânından sonra burası
İsparta vilayetinin merkezi oldu.
XIX. yüzyılın sonlarına doğru (1872
- 1882) yapılan arazi ve nüfus sayımla­
rına göre 6 bin 660 hanede 33 bin 110
nüfus bulunmaktaydı. İsparta’da mev­
cut 28 mahalleden Temel, Kemer, Ça­
vuş, Emre ve Zemyan mahalleleri
Rumlar’ın, Acemler Mahallesi de Er-
meniler’in sayılıyordu.
İsparta ili, eğitim ve öğretim bakı­ Ayasofya’ya benzer kârgir ve çok kub­
mından köklü bir geçmişe sahiptir. beli olarak yeniden yapılmasına karar
Selçuklular’ın Anadolu’ya yerleşme­ verilmiş, adının da “Hamidiye Camii”
siyle birlikte kurulan birçok kültür mer­ olması için izin alınmış ve hemen yık­
kezleri arasında İsparta da önemli bir tırılarak yenisinin yaptırılmasına baş­
yer tutmaktadır. Buna Atabek Medre­ lanmıştır. Yerli, doğal olarak çıkan ve
sesi örnek gösterilebilir. 1224 yılında “O ttaşı" denilen taştan sütunlar,
yapımı tamamlanan bu medrese, Sel­ “Köfeki” taşından beden duvarları ile
çuklular devrinden başka OsmanlIlar iki yılda cami yapılmıştır. 1904 yılında
zamanında da kuramsal bilimler yanın­ bitirilerek Ramazan başında ibadete
da pozitif bilimlerin de öğreniminin ya-, açılmıştır.
pıldığı bir yüksek okul olarak görevi­ Hacı Abdi Camii (İpek Pazarı Ca­
ne devam etmiştir. mii); çarşı civarında, tek kubbeli ve
Osmanlılar’ın son dönemlerinde, üzeri kurşun kaplı kârgir olup, Hacı Ab­
Cumhuriyet’ten önce Konya vilayeti­ di Ağa tarafından yaptırılarak, 1569
ne bağlı bir sancak merkezi olan İspar­ yılında ibadete açılmıştır. 1725 ve
ta, eğitim hizmetleri yönünden geri ve 1782 yıllarında onarırri görerek bâzı ek­
terkedilmiş durumda idi. lentiler yapılmıştır. Avlusunda bir şa­
XIX. yüzyılda, İsparta'da idadî Mek­ dırvan ve ahşaptan iki katlı bir son ce­
tebi, ilk kez “Rüşdiye" olarak 1860 yı­ maat yeri ve bir muvakkithane ve kâr­
lında şimdiki orduevinin bulunduğu gir helâları yapılmıştır.
yerde, ahşap ve üstü kiremitli olarak Cami kubbesinde, depremden Ve
yapılmıştır. Biri yazlık, biri kışlık2 bü­ yıldırım düşmesinden meydana gelen
yük dershane, 1 büyük salon ve 7 oda­ yarık ve çatlaklar yüzünden 1890 yılın­
dan ibaretti. 1875 yılında da bu okulun da halkın bağışlarıyla onarımdan geç­
yazlık dershane kısmı ayrılarak, “Sa­ miştir.
di'ye Mektebi” adıyla ilkokul yapılmış­ Firdevs Bey (Ferdevs Paşa) Camii
tır. veya Mimar Sinan Camii, Tuzpazarı
Bundan başka şehirde 1874 yılın­ yöresindedir. Kanunî Sultan Süleyman
da eğitime açılan İnas Rüşdiyesi (Kız döneminde, İsparta mütesellimi bulu­
Ortaokulu), 1905 yılında açılan öğret­ nan Firdevs Paşa tarafından, 1569 yı­
men okulu, 1902’de yeniden hizmete lında yaptırılmıştır. Tek kubbeli ve kâr-
açılan ayrı bir idadî mektebi bulun­ girdir. Üzeri kurşun kaplıdır. Köfeki ta­
maktaydı. şından yapılmıştır. Batı yönünde bir
Değişimlere uğramakla birlikte minaresi vardır. Bu camie “Sinan
İsparta’nın köylerinde eski giysi gele­ Camii” de denilmektedir.
nekleri sürdürülmektedir. Abdi Paşa (Peygamber) Camii’nin
Giyim-kuşam her sınıf halk için de­ (halk arasında "Kavaklı Camii” de de­
ğişiktir. Ulema ve eşraf kış günlerinde nir), 1783 tarihinde yaptırıldığı, mihrap
kürk ve çuha çakşır giyerlerdi. Ayak­ üzerindeki mermer taştaki 1196, kapı­
larında yerli yemeni veya ayakkabı bu­ daki kitabede yazılı 1197 tarihlerinden
lunurdu. Yazın yağmurluk ve cübbe gi­ anlaşılmaktadır. Dört duvarı kârgirdir.
yerlerdi. Başlarında daima sarık bulu­ Duvarların iç yüzü ve mihrap koyu ma­
nurdu. Tanzimat’tan sona pantalon ce­ yi, yeşil çiçekler resimlerini gösterir.
ket, palto, potin, kaloş, iskarpin giyil­ İstanbul’daki Valide Camii’nin süsle­
meye başlanmış, sarıklar çıkarılarak melerini andırır çinilerle süslüdür. Bu
fes giyilmiştir. Ancak, esnaftan bir de­ sebeple “Çinili Camii" de denilmekte­
likanlı evlenir veya mesleğinae “usta” dir. Çatısı dam, son cemaat yeri ahşap,
mertebesine çıkarsa, fesin üzerine sa­ kiremitlidir. 1832 yılında camiin çürü­
rık sarar ve sakal bırakırdı. yen bir direği değiştirilmiş, 1879’dada
İsparta ilçe merkezinde 1908 yılı onarılarak sıva boyaları yenilenmiştir.
verilerine göre 15 cami, 44 mescit, 1 Batı yönündeki köfeki taşından yapı­
mevlevihane, 5 tekke, 1 yetimhane, 10 lan minaresi çinilerle süslüdür. 1888
medrese, 500 cilt değerli eser bulunan yılında depremden harap olan şerefe­
bir kitaplık, 10 kilise, 41 okul, 6 ha­ den yukarısı onarılmıştır.
mam, 9 han, 3 şadırvan, 1 bedesten, Ferahiye (Derviş Paşa) Camii, Ana­
370 çeşme, 600 dükkân, 1 tabakhane, dolu Valisi eski sadrazamlarından Der­
6 kiremithane, 40’tan çok gülyağı çı­ viş Paşa tarafından yaptırılmıştır. Çarşı
karan imbikhane, 5 halıhane, 40 kadar içinde bulunan yapı, ahşaptır. Yüksek­
kahvehane, 1 hastahane, 1 eczane bu­ te yapıldığından merdivenlerle çıkılır.
lunmaktaydı. Altında bir şadırvan vardır. 1816 yılın­
İsparta yöresinin Selçukluların eli­ daki çarşı yangınından sonra Vali Der­
ne geçmesinden (1204) Hamidoğulla- viş Paşa tarafından yaptırılmıştır. 1851
rı dönemine kadar geçen süre içinde yılında çarşının ikinci kez yanmasıyla
yapılan cami yoktur. Camiler Hamid- cami, yeniden yapılmış ise de günü­
oğuliarı ve OsmanlIlar döneminde ya­ müze kalamamıştır.
pılmıştır. Hızır Bey Camii, Keçeci Mahalle­
Kutlu Bey Camii (Ulu Cami)’ri\n si’nde bulunur. Hamidoğulları Devle­
1382 yıllarında İsparta’nın OsmanlIla­ ti’nin kurucusu Feleküddin Dündar
ra geçmesinden sonra yapıldığı sanıl­ Bey’in ölümünden sonra yerine geçen
maktadır. İsparta’daki camilerin en es­ oğlu Hızır Bey adına yaptırılmıştır.
kisi ve tarihi değeri olanıdır. Üzeri top­ Dört duvarı taştan, içi ahşap, çatısı
rak damla örtülüdür. Tuğladan iki şe­ toprak damdır. Minaresi köfekiden ya­
refeli minaresi vardır. 1899 yılında ona­ pılmıştır. 1881 yılında, üzerindeki dam
rım görmüştür. Bu onafımda, II. Abdül- yıkılarak, duvarları biraz daha yüksel­
hamid’in tahta çıkışı münasebetiyle, tilmiş ve çatısı kiremikle örtülmüştür.
145
1887 yılındaki depremde minaresi ha­
rap olmuştur. 1911 yılında yeniden
onarım görmüştür.
Meydanlık Camii, Yaylazâde Ma­
hallesi’nde, Meydanlık denilen yerde­
dir. Eskiden mevcut “Karabelâ Mesci-
di"nin mahalle halkı tarafından geniş­
letilip onarılmasıyla 1899 yılında, Mu­
tasarrıf Hüsnü Bey zamanında yaptı­
rılmıştır. Duvarları kârgir, çatısı ahşap­
tır. Minaresi uzun bir süre yapılama­
mış, daha sonra ahşap bir minare yap­
tırılmıştır.
İsparta'daki tarihi medreselerin
başlıcaları; Sadiye Medresesi, Şakirzâ-
de Medresesi, Harabizâde Medresesi,
Haşan Efendi Medresesi, Müfti Efen­
di Medresesi, Mehdioğlu veya Müfti
Medresesi’dir.
Sadiye Medresesi, İsparta’daki
medreselerin en eskisidir. Çelebiler
Mahallesi'ndedir. Bu medrese 1280 yı­
lında Süleyman oğlu Seyid Süleyman
tarafından kârair olarak yaptırılmıştır.
Süleyman Efendi’nln mezarı medrese
içindedir.
Şakirzâde Medresesi, Sadrazam
Halil Hamid Paşa’nın annesi Zeyneb
Hanım tarafından 1793 yılında yaptırıl­
mıştır. Kapısındaki kitabede, medrese­
nin 1207 tarihinde yapıldığı ve adının
"Madart Halil Hamid Medresesi" oldu­
ğu yazılıdır.
Harabizâde Medresesi’ne, “Çubuk-
çuzade Medresesi” de denilmektedir.
Abdi Paşa Camii yanındadır. 1783 yı­
lında cami ile birlikte yapılmıştır, ilk
yapısı ahşap ve toprak damlıdır. Ancak
zamanla harap olduğundan 1812 yılın­
da onarılmış ve çarşıda 11 dükkân ya­
pılarak buraya vakfedilmiştir.
Haşan Efendi Medresesi, 1738 yıl­
larında Hamid ve Teke sancakları mu­
tasarrıfı olan Çelik Mehmed Paşa ta­
rafından kurulmuştur. Birinci katta 8
hücre, ikinci katta bir dershane vardı.
Medreseye adını veren müderris Ha­
şan Efendi, Fıkıh ve Tefsir bilimlerin­
de üstaddı.
İsparta’da OsmanlIlar dönemine
ait bir de bedesten vardır.
il içinde, adı anılacak 3 köprü
mevcuttur. Bunlar; Sütçüler - Çandır
Köyü yolu üzerinde Köprübaşı mevki­
inde, Selçuklular döneminde yapılan
Sütçüler Köprüsü (Uzunluğu 65 m., ge­
nişliği 5 m.) Uluborlu’da Eski Ulubor­
lu’nun bulunduğu yerde, 1289 yılında
yaptırılan Cirimboiu Köprüsü, moloz
taşlarla yapılmıştır. Apollonia eski
kenti ile karşı dağı birleştirir. Eni 2.5
m., uzunluğu 4 m., yüksekliği 20 m.'dir.
Anamas Köprüsü, Eğridir’in Yeni­
ce bucağının 3 km. kadar doğusunda
Zindan Deresi denilen yerde Aksu Ça­
yı üzerinde Roma devrinde yapılmış
olup kemerli bir köprüdür. Yontma taş­
lardan harçsız olarak yapılmıştır.
Isparta’d a 8 ’i Rum,1’i Ermeni kilise
si olmak üzere 9 tane kilise vardı. Rum
kiliseleri; Ayanikola (1650), Ayayorgi
(1794), Cebrail (1805), Yenikilise (1865),
Ayafilos (1844) ve Ayastati adlarını ta­
şırdı. Ermeni kilisesi 1875 yılında ya­
pılmıştı.
İsparta’da 3 tane eski şadırvan
146
İSPARTA: Şehrin bir bölümü ile Toros dağlarının doğusundan
bir görünüm (XIX. yüzyıl ilk yarısı).
vardır. Bunlardan birincisi Hacı Abdi
veya Halil Hamid Paşa Camii avlusun­
da, İkincisi çarşı içinde Lahna Pazarı
denilen yerdeki Ferahiye Camii altın­
da, üçüncüsü, Ulu Cami veya Kutlu
Bey Camii önündedir.
UluCam i önündeki şadırvan, Mu­
tasarrıf Tahsin Paşa zamanında, Hükü­
met Konağı yapılırken, malzemesi ha­
zırlanmış, konak bittikten sonra halkın
yardımıyla yapılmıştır. Şadırvan, mer­
merden kubbeli olarak 1877 yılında
yaptırılmıştır.
Karpuz Çeşmesi, dört yanında
muslukları bulunan büyük bir çeşme­
dir. İsparta'ya su getiren Kepeci Hacı
Mustafa Ağa tarafından, Halil Hamid
Paşa adına yaptırılmıştır. Kitabesinde
Halil Hamid Paşa tarafından 1767 ta­
rihinde yaptırıldığı manzum olarak ya­
zılmıştır.
Yıiankıran Çeşmesi, Selçuklu dö­
neminden kalma tek eserdir. Isa oğlu
Muhammed adında bir hayırsever ta­
rafından 1135 yılında Sülübey Mahal­
lesi’nde yaptırılmıştır. Üzerinde biri
Arapça, biri Farsça olmak üzere iki ki­
tabesi vardır. Son yıllarda yenileştiril­
miştir.
ç ifte Hamam, İsparta’da halk ya­
rarına yapılmış; hamamlardan halen
mevcut 6 hamamdan en büyüğü ve
önemlisidir. Hacı Abdi ve Halil Ham­
di Paşa Camii karşısında bulunan “Er­
kek Hamamı” ve “Yeni Hamam" adla­
rı verilen Çifte Hamam’dır. Külhan ve
kazanları bir olduğu halde, hamam, biri
erkeklere, diğeri daima kadınlara mah­
sus olmak üzere iki bölümdür, ikisinin
de kapısı ayrıdır. Her ikisinde de ikişer
musluk, 8’er kurna, ikişer soğukluk, bi­
rer şadırvan, birer göbektaşı vardır. Bu
hamamı, Sav Köyü’nden Dalboyun oğ­
lu Hacı Ahmed Ağa adlı birinin, 1691
yılında yaptırdığı tahmin edilmektedir.
Bey Hamami; Hükümet Konağı ci­
varındadır. Bu hamamın Erkek Hama-
m indan çok önce, beylerden biri tara­
fından yaptırıldığı sanılmaktadır. Ha­
mam, biri sıcak, biri soğuk su akıtan
ikişer musluklu 8 kurna, iki soğukluk
ve camekân ile bir şadırvandan oluş­
muştur. Kubbe, Erkek Hamamı kubbe­
lin d e n daha alçak ve basıktır.
Karaağaç Mahallesi Ham am inın
yapısı Bey Hamamı’na benzer. Ancak
yeri çukurdur. Şimdiki suyunu Emine
Hatun adlı bir hanım vermiştir. Yapı­
lış tarihi bilinmemektedir.
Keçeci Hamamı, Keçeci Mahalle­
si’nde Hamidoğullarindan Dündar
Bey’in kardeşi Hızır Bey tarafından
1284 veya daha sonraki bir-iki yıl için­
de yaptırılmıştır.
İsparta’daki başlıca hanlar; Kerim
Paşa, Antalyalıoğlu, Hatiboğlu, Alay-
beyoğlu, Pamukhanı, Vakıfhan, Keres-
tehanı ve Nalbantham’dır.
İsparta’da 1848 yılında mevcut bir
kışla onarım görmüş, 1819 yılında ise
İsparta’daki vezirlere ait bir sarayın mi­
mar kalfası Seyid Abdülkadir atanarak
kendisine harcırah verilmiştir.
İsparta merkezindeki başlıca tür­
beler şunlardır: Pir Efendi Sultan (Pir-i
Mehmed Halife), Sultan, Şeyh Alâed­
din Efendi (Aldan Efendi), Hace-i Sul­
tanî (Abdülkadir Geylânî), Gökveli Sul­
tan (Şeyh Receb), Sıtma Dedesi, Hızır-
abdal Sultan, Teberdar Mehmed Dede,
Yavruzâde (Kılıcî), Hacı Hüseyin Efen­
di, Tavganalı Şeyh Hacı Mehmed Nu­
ri Efendi, Beşkazalı Osman Zühtü
Efendi, Ateşzâde Şeyh Hacı Mehmed
Efendi, Yedi Şehitler.
Pir Efendi Sultan Türbesi, Nâmaz-
gâh yöresindedir. Pir Efendi Sultan’-
ın asıl adı “Hamid-i Piri Mehmed Ha-
///e"dir. Türbenin üzerindeki kitabeden
bu kişinin 1553 yılında öldüğü anlaşıl­
maktadır. Halk arasında kendisinin
pek çok kerametleri ve olağanüstü
güçleri bulunduğuna inanılarak türbe­
si ziyaret edilirdi. Türbede bulunan bir
“ yeşil direği” kucaklayan delilerin akıl­
landığı söylenirdi. Deli türbeye götü­
rülür, önce Pir Efendi “ nefes” eder,
sonra orada hazırlanmış ilaçlarla bir
“ sürgün ilacı” içilirdi. Daha sonra da
boynuna bir zincir takılarak yeşil direk
kucaktatılırdı. Günümüzde buraya halk
arasında “ Bimarhane" veya “ Dârüş-
şifa ” yurdu denilmektedir.
ISTANOS (İstanoz).
Osmanlı döneminde, Konya vilaye­
tinde Teke Sancağinın merkez kaza­
sı olan Antalya kazasında nahiye mer­
kezi, Antalya’nın yaklaşık 60 kilomet­
re kuzeybatısında, bir çayın kenarında
küçük bir kasaba olup, 3 bin kişi ya­
şamaktaydı. Yeri ve havası güzel bir
mevkide bulunduğundan yazın, Antal­
ya’dan hava değişimi veya dinlenme­
ye gelenlerin yerleştikleri bir yerdi.
İstanoz nahiyesinin merkezden
başka 43 köyü vardı. Batıdan Burdur
Sancağiyla sınırlıydı. Toplam nüfusu
bin kişi kadardı. Burada Nisan 1836’da
nüfus sayımı yapılmıştır.
İHSANİYE
1942 yılına kadar köy durumunda
olan ihsaniye, bu tarihte bucak mer­
kezi, 1959 yılında da ilçe haline geti­
rilmiştir. Ancak, yerleşim yeri itibariyle
buraya Osmanlı döneminden kalma
birçok mimarî eser yapılmıştır.
Döğer (Düğer) Kervansarayı, XV.
yüzyıl yapısıdır. Üsküdar-iznik-Yenişe-
hir-Akbıyık-Pazarcık-Bozhöyük-inönü,
Koiburcu-Saka-Düğer-Akören-Çay-
Akşehir'den geçen yol üzerinde bulu­
nan bu yapıyı kimin yaptırdığı bilinmi­
yor. Kervansaray, dikdörtgen planlıdır,
iki bölüm ve iki katlı oluşu değişik bir
görünüme sahiptir. Birinci bölümün
beden duvarları ile üst örtüsü kesme
taştan, ikinci bölümün tümü moloz
taştan yapılmıştır.
Herdenebaharbaba Türbesi, ilçeye
bağlı Osman köyünde bulunur. XIII.
yüzyıl yarısında yaptırıldığı tahmin edi­
len yapı kalıntılarının tümü kesme taş­
tandır. Ölü gömülen yer, altta ve dik­
dörtgen planlıdır. Beden duvarları her
iki yanda birer üçgen payanda ile des­
teklenmiştir.
Sayababa Türbesi, ilçeye bağlı
Gazlıviran köyünde bulunur. İki katlı­
dır. Mumyaiık bölümü toprak içine gö­
mülüdür. XIII. yüzyılın ikinci yarısında
yapıldığı sanılan yapı, dikdörtgen plan­
da, payandalarla desteklenmiştir. Be­
den duvarları kesme taştan, üst örtü­
sü basit tonozdur. Tonoz önündeki ey­
van kemer yer yer yıkılmıştır.
İhsaniye, bugün Ege Bölgesi’nin
içbatı Anadolu bölümünde, Afyonka-
rahisar iline bağlı ilçe merkezidir.
İMÂDÎYE (Amâdîye).
Osmanlı İmparatorluğu dönemin­
de Van vilayetinin Nakârî Sancağinda
vilayet ve sancağın güneyinde kaza
merkezi bir kasaba idi. Van’ın 15 kilo­
metre güneyinde ve Musul’un 80 kilo­
metre kuzeyinde güzel bir yerdi. XIX.
yüzyıl sonunda nüfusu 5 bindi ki, bun­
ların 1900'ü Yahudi, 600’ü Geidartî ve
arta kalanların çoğu ise Müslümandı.
Şehirde seksen dükkânı içeren bir çar­
şısı bulunmaktaydı. Kalesi çok eski
olup, Atabey Devleti’nin kurucusu
Umâd-iddin -i Zengi tarafından yaptı­
rılmıştı. İlçe, 5 kaza ve 366 köyden
oluşmaktaydı. Toplam nüfusu 23 bin
940 idi.
Osmanlı Imapartorluğu’nun son
yıllarında Van vilayetine bağlı olan şe­
hir, 1891 yılında Musul vilayetine bağ­
lanmıştır.
Bugün Irak’ta, Musui’un kuzeyinde
bir şehirdir.
İNCESU
Burası eskiden kervanlar için men­
zil yeri idi. Daha önce kasabanın bu­
lunduğu yerin çok yakınında "Kara-
taş” adlı bir köy vardı. Merzifoniu Ka­
ra Mustafa Paşa, 1670 yılında bu nok­
tada kervanların dinlenebilecekleri ve
güvenle konaklayabilecekleri büyük
bir kervansaray inşa ettirdi, yanına bir
cami ve bir hamam ekletti. Bu tarihte
bir köy olarak kurulan İncesu, zaman­
la çevre halkının buraya yerleşmesiy­
le gelişti. XIX. yüzyılın başında bucak
merkezi, aynı yüzyılın sonlarında, An­
kara vilayetinin Kayseri Sancağina
bağlı kaza merkezi durumuna getiril­
di.
Kazada, Karamustafapaşa Küiliye-
si dışında, Selim Bey tarafından inşa
ettirilmiş güzel bir cami (XIX. yüzyıl so­
nu), vâdide kayalara oyulmuş birçok
mağara ve birkaç Bizans yapı kalıntı­
sı vardı.
Kayseri’nin 16 kilometre güneyin­
deki Saraycı kasabası yakınında bu
yüzyılda "Viranşehir” adı verilen kalın­
tılar mevcuttu. Bazı yazarlara göre bu­
rası, Aziz Gregorios’un memleketi
olan “ Nazianzos" şehriydi.
Karamustafapaşa Külliyesi, ker­
vansaray, çarşı, cami, medrese, tab­
hane ve hamamdan oluşur.
Külliyenin ana yapısı kervansaray­
dır. Cephesi kuzey-doğuda, yola para­
lel olarak düzenlenmiş, bir yanı ker­
vansarayın güney-batı duvarına daya­
lı, diğer yanı cami avlusunun bir kena­
rını kuşatan arasta (çarşı) da aynı yö­
nü korumuştur.
Cami, Kıble yönünde güneye doğ­
ru döndürülmüş, külliyenin batısını
oluşturan medrese ile tabhane yapıları
camiin uzunlamasına ekseni esas ola­
rak yerleştirilmiştir. Cami avlusu dik­
dörtgen biçiminde olmayıp, güney du­
varı kırık, asimetrik bir düzen gösterir.
Cami, üç gözlü son cemaat yerinin
gerisinde tek kubbeli, pembeye çalar
bej rengi yerel taşla inşa edilmiştir.
Kubbe sekizgen, yüksek kasnakla çev­
rilmiş, kasnağın köşeleri sivri kubbe­
li sekizgen ağırlık kuleleriyle kuvvet­
lendirilmiştir. Camiin mihrabı dışta çı­
kıntı yapmayan, tepesi beş dilimli ya­
rım kubbe biçiminde beş köşeli bir
niştir. Sade bir bordürle çevrilidir. Min­
beri ve kürsüsü taştandır.
Cephenin sağ tarafında kapısı sön
cemaat yerine açılan minarenin göv­
de ve petek bölümü çok köşeli, şere­
fe altı ile korkuluğu oymasızdır. Sivri
küiâhı taştan inşa edilmiştir.
Çarşı, kervansarayın batısında, 11
metre enindeki sokağın iki yanına yer­
leştirilmiş dükkânlardan oluşan aras­
ta (çarşı), 77.80 metre uzunluğundadır.
Kuzeyden itibaren 13 dükkân, sonra
kervansaraya geçit veren kapı, yine
5 dükkân, dipte yola doğru çıkıntı
yapan ve aşhane olduğu sanılan yapı
yer alır.
Hamamı, tek kubbeli, soyunma bö­
lümü, soğukluk, sıcaklık ve külhanıy­
la, yol seviyesinin yükseltilmesiyle bir
buçuk metre kadar toprağa gömülmüş
olması dışında orijinal biçimini korur
ve kullanılır haldedir. Kesme taştan in­
şa edilmiştir. Batı duvarının ortasında
bugün merdivenle inilen bir ön hacim­
den kubbeli soyunma bölümüne giri­
lir. Pandantiflere oturan kubbe dışta
çok yüksek sekizgen bir kasnakla çev­
rilmiş, iç hacim kasnağa açılan dört
kemerli pencereyle aydınlatılmıştır.
Soğukluk bölümü iki yanı yarım kub­
belerle beslenen altıgen kasnaklı kü­
çük bir kubbeyle örtülmüştür.
Kervansaray avlusunun üç yanı re­
vakla çevrilidir. Arkasını devreye ver­
miş olan güney-doğu duvarı, dıştan pa­
yandalarla ve ayrıca, külliyenin suyu­
nu sağlayan ve ilçeye adını veren İn­
cesu Deresi’nin üstünde üç gözlü ola­
rak inşa olunan su kemeri aracılığı ile
desteklenmiştir. Avlunun bu yanında,
üstü boydan boya beşik tonozla örtü­
lü sekiz gözlü revak yerinde durmak­
tadır.
M edrese, kü lliyen in güney­
batısında, kuzeye doğru hafifçe açılan
dikdörtgen biçiminde duvarla çevrili
alana yerleştirilmiştir.
Talebe hücreleri, arkaları külliye­
nin batı duvarına dayalı şekilde bir di­
zi halinde düzenlenmiş, önünde iki
gözlü bir revak bulunan kubbeli ders­
hane, yedi hücreli sıranın ucuna konul­
muştur. Düz toprak çatılı hücrelerin
kapı ve pencereleri avluya açılır. Taş
kubbesi pandantiflerle oturan kapalı
dershanenin dört penceresinden ikisi
revak tarafında, diğer ikisi karşılıklı
yanlardadır. Tek kapısı kuzeyde, ders­
hane revakının yanındadır. Bugün İn­
cesu Hapishanesi olarak kullanılmak­
tadır.
 Tabhane, medresenin alt tarafında,
külliyenin batı girişini oluşturan beşik
tonozlu geçidin kuzeyinde bulunur.
Orijinal biçimi çok değişmiş, bazı bö­
lümleri yıkılmıştır. Asimetrik bir plan
düzenine sahiptir. Binaya XIX. yüzyıl­
da bir kat daha çıkılmıştır.

İNEBOLU (Eski adları: Abono-

tikos, Aboneteikhos, Abonuteihos,
Abana, lonopolis).
Çok eski bir yerleşim yeri olan ine­
bolu, Grekler’in Sağlık Tanrısı Askle-
pios’un kehaneti ve sahte peygamber
Pafiagonyalı Aleksandros ile tanınır­
dı. Roma İmparatoru Marcus Aurelcios
devrinde atfı "lonopoiis” olarak değiş­
tirildi ve şehirde Roma devri boyunca
sikkeler basıldı. 65 metrelik bir yarla Umumiye acentesi bulunmaktaydı. Ay­ Abdülhamid devrinde Gotik bir üslûpla
denizden geçenlerden gizlenmiş olan rıca 2 cami, 3 tekke, 1 medrese, 1 onarılan Cuma Camii, Salı Hamamı ve
şehir, Yıldırım Bayezid tarafından Os­ kütüphane, 1 hastahane, 2 Rum kili­ kervansaray, Osmanlılar’ın İnegöl’e
manlI ülkesine katıldı (1397). sesi, 1 Ermeni kilisesi, 9 han, 2 ha­ verdiği değeri ve şehrin ulaşım bakı­
XIX. yüzyıl sonunda İnebolu, Os­mam, 1 pazar, 200 dükkân, 50 mağa­ mından arzettiği önemi gösterir. Os­
manlI döneminde Kastamonu vilaye­ ra, 15 değirmen, 4 fırın, 10 kahvehane, manlI döneminde İnegöl, İç Anadolu’­
tinin, Merkez Sancağina bağlı kazası 25 hızar ve 16Ç)0 ev bulunmaktaydı. yu Bursa’ya, dolayısıyla Marmara Böl­
durumundaydı. Sancağın kuzeydoğu­ Bütün kazada toplam 13 bin 103 hane, g esin e bağlayan bir kervan yolu üze­
sunda yer alırdı. Kuzeyden Karadeniz, 150 cami, 9 tekke, 4 medrese, 5 kilise, rindeydi. Menzil mahallelerinden biri
doğudan Sinop Sancağı, güneydoğu­ 25 han, 892 dükkân bulunurdu. de İnegöl’ün güneydoğusuna rastla­
dan Taşköprü ve Kastamonu kazaları, İlçenin hükümet konağı 1869 yılın­ yan Ortaköy idi. Bu köydeki iki katlı
güneybatıdan Daday kazası, batıdan da, hapishanesi 1875’de yaptırılmış, metruk kervansaray, o devirden kalma­
Cide kazası ile çevriliydi. Küre ve Aba­ kadınlara ve erkeklere mahsus olmak dır.
na adlı iki nahiyesi, 70 köyü vardı. Mül­ üzere iki hastahanenin yapımına ise XIX. yüzyıl sonunda İnegöl, Bursa
kî âmir olarak bir kaymakam ve iki na­ 1882 yılında başlanılmış, mevcut Rum vilayetinin Ertuğrul Sancağina bağlı
hiye müdürü bulunurdu. İlçenin top­ kiliselerinden Erkedus köyündeki kazası durumundaydı. Sancağın gü­
lam nüfusu 67 bin 034 kişiydi. Rum kilisesinin yapımı 1858 yılında ta­ neybatısında yer alırdı. İnegöl, Yenice
Kaza merkezi İnebolu, Kastamonu mamlanmıştı. ve Domaniç adlı üç nahiyesi, 105 kö­
vilayet merkezine 90 kilometrelik yol­ Kurtuluş Savaşı sırasında inebolu, yü vardı. Nüfusu 60 bin 316 kişiydi.
la bağlıydı. Sırrı Paşa tarafından 90 Ecevit Geçidi’ni aşarak Karadeniz’i en Kazada 2'si yüksek düzeyde, 2’si
metre uzunluğunda bir dalgakıran yap­ kısa ve emin yoldan Ankara’ya bağla­ orta düzeyde, 62’si sıbyan mektebi dü­
tırıldı. Kasabanın 5 mahallesi vardı. En yan şose sayesinde eski değerini bir zeyinde 66 okul bulunmaktaydı. Kasa­
önemli mahallesi “Pazar" adını taşır­ süre korudu. bada hükümet konağından başka 7 ca­
dı. Bütün ticaret burada yoğunlaşmış İnebolu, bugün Batı Karadeniz bö­ mi, 2 mescit, 1 büyük bedesten, 1
durumdaydı. Beş yıl İçinde iki kez ya­ lümünde, Kastamonu iline bağlı ilçe eczane, 7 ipek iplik fabrikası, 7 fırın,
nan çarşısı, XIX. yüzyıl sonunda yeni-' merkezidir. 13 tabakhane, 30 kahvehane, 305 dük­
den tas olarak inşa edildi. kân, 20 mağaza, 1374 ev ardı. Çitli Ma­
İnebolu, OsmanlIlar devrinde Bo­ den Suyu,_kaynağı, kendisine bağlı 65
lu, Kastamonu ve Çankırı’nın başlıca köyü olan İnegöl, kaza merkezi sınır­
limanıydı. Paflagonyalılar zamanından ları içindeydi.
beri aralıklarla işletilen Küre'nin bakırlı Çitli Maden Suyu'nun ünü Sultan
piritlerinden İnebolu’da mangallar ve İNEGÖL (Eski adları: Ankedo- Abdülaziz zamanında başlamıştır. İne­
mutfak eşyaları imal edilerek yurdun ma, Angelokome). göl'ün 11 kilometre doğusunda, Çitli
her tarafına ve büyük ölçüde dış ülke­ İnegöl'ün hangi tarihte ve ne gibi köyü yöresinde, ova seviyesinden 30
lere satılmaktaydı. XIX. yüzyıl sonun­ şartlar altında kurulduğuna dair tarihî metre daha yüksekte çıkan, hekimler­
da ilçede kömür madeni de bulunmak­ bir bilgi yoktur. Bizans devrinde tek­ ce önerilen şifalı maden suyu, 1867 yı­
taydı. furluk merkezi durumunda olan İne­ lında Faik Paşa’nın girişimiyle ciddi
Kasabanın ticaret merkezi, daha göl’ün adı “Ankedoma" veya “Ange- bir şekilde işletilmeye açıldı. 1881 yı­
çok azınlıkların oturduğu nehrin sağ lokome”yd'\. 1847 yılında ilçede yapı­ lında İstanbul'da Dellasude Eczanesi­
kıyısındaki mahalleler ortasındaydı. lan kazılarda eski sikkelerin bulunma­ nin sahibi Georges Dellasude, suyun
Sol kıyıdaki mahalleler, Müslümanlar­ sı, çok eskiden bir yerleşim yeri oldu­ satış özel iznini aldıysa da, Bursa Va­
la meskûndu. Türk-Müslüman tüccar­ ğunu kanıtlamıştır. lisi Ahmed Vefik Paşa, Bursa Hasta-
ların ticaret bölgesinde yazıhaneleri Kasaba, Osmanlı Türklerinin eline hanesi’ni ortak ettirmiştir.
vardı. XIX. yüzyıl sonlarında İnebolu’­ 1298 yılı Mayıs ayında geçti. Osman II. Abdühlamid de bu su ile ilgilen­
ya, Avusturya-Macaristan İmparatorlu­ Gazi’nin kumandanlarından Turgul Alp miş, kimyagerlere analizini yaptırmış­
ğu ve Rus gemileri uğramaktaydı. Bu yönetimindeki bir süvari birliği tarafın­ tır.
canlı ticaret sayesinde inebolu kala- dan kuşatılarak ele geçirilmiştir. Da­ İnegöl dağlarının meşe, kestane ve
Jbalık bir kasaba olmuştu. 1895 yıiı sa­ ha sonra ilçeye Fatih Sultan Mehmed’­ köknar ormanları, bir zamanlar Osman­
yımında kasabanın toplam nüfusu 8 in sadrazamlarından Ishak Paşa, Kara­ lI Donanmasindan başka Bursa ve Bi­
bin 849 kişiydi. man Isyaninı bastırmak üzere ordu­ lecik’in kereste ve odun ihtiyacını kar­
Kaza merkezinde birinci derecede suyla İnegöl'den geçerken burada bir şılamaktaydı.
bir mahkeme, bir ticaret odası, bir be­ cami yaptırmıştı. Kaza endüstrisinin en büyük yeri
lediye binası, bir postane, bir Düyûn-ı Yıldırım Bayezid’in yaptırdığı ve II. orman ürünleri, bunun dışında ise ma­
148
denleriydi. İlk kez ilçede 1867 yılında
maden çıkartılmaya başlanılmış, Do­
maniç nahiyesinden çıkarılan Krom
madeninin işletilmesi 1879 yılında bir
Italyan’a verilmiştir. Üretilen 50 bin ton
krom madeni, Gemlik Limanı’ndan ih­
raç edilirdi.
Coğrafî konumu gereği, çok eski
çağlardan beri yerleşim merkezi olan
bir bölgede yer alan İnegöl ilçesinin
kültürü de tarihî özellikler gösterir.
İnegöl ilçesinde bulunan eski eser­
ler Osmanlı dönemine aittir.
İnegöl’ün Kurşunlu Abideleri; Kur­
şunlu kasabasının merkezindeki cami
ve onun tuğladan yapılmış zarif mina­
residir. Uzaktan yarattığı siluetiyle in­
sanı cezbeden bu bina, asfaltın güne­
yine ve yolun hemen yakınına rastla­
masına rağmen, sanat tarihi yönünden
bugüne dek hiçbir yerde tanıtılmamış-
tır.
Bu binanın Murad Hüdavendigâr
veya Yıldırım Bayezid devrine, yani
XIV. yüzyılın sonuna rastlayan bir ta­
rih içinde yapıldığı ihtimali mevcuttur.
Yıldırım Camii (Cuma Camii); Yıl-
dıım Bayezid devrinde ibadete açılmış
olup, bütünü ile yıktırıldıktan son­
ra Sultan Abdülhamid devri mimarisi­
ne uygun olarak yüksek pencereli, Go­
tik sivrisi kemerli ve ortası fenerli tarz­
da inşa edilmiştir. Kare planlıdır.
Salı Hamamı (Yıldırım Bayezid Ha­
mamı); Yıldırım Bayezid devrinde yap­
tırılmıştır. Yıldırım Camii’nin kuzeyin­
de yer alır. Kubbeli bir soğukluk ve iki
halvetten oluşan küçük bir tek ha­
mamdır. Bugün de kullanılan yapı,
1875 yılında onarılmıştır.
Sinanbey Hamamı; geniş boyutlu
bir yapıdır. Tahta giriş holünden, üzeri
kubbeli bir geçitle ayrılır. Hücreler, ke­
narı 2.80 metre olan dört köşe ve üze­
ri kubbe ile örtülü bölümlerdir. Bina­
nın dışı sade ve süslemesizdir.
Karacabey Kervansarayı, orta bü­
yüklükte bir yapıdır. Yapı özelliği ola­
rak, arası boş çift kat tonozla kaplıdır.
Üst tonoz, yapıyı sıcağa ve soğuğa kar­
şı korur. Yapı günümüzde harap bir du­
rumdadır.
Ortaköy Kervansarayı; köyün batı­
sında, kapısı güneye nazır, kesme taş
ve tuğladan yapılmış, oldukça harap
bir yapıdır. Bir kesme kefeki taşı sıra­
ları arasında iki sıra dikey, iki sıra ya­
tık nizamlı oldukça güzel yapılmış bir
duvar konstrüksiyonu bulunmakta ve
sökülmüş yerlerinden de arka bölümü­
nün dahi aynı malzeme ve yapı şeklin­
de olduğu anlaşılmaktadır. Kervansa­
rayın planı derinliğine oluşmuş, orta
bölüm daha geniş ve yanlar biraz da­
ha dar yapılmak suretiyle üç tonoz ve
üçerden 9 takviye kemeriyle kapatıl­
mıştır.
ishakpaşa Külliyesi; Fatih Sultan
Mehm^d’in sadrazamı Ishak Paşa ta­
rafından yaptırılan cami, medrese, kü­
tüphane ve türbeden oluşur.
ishakpaşa Camii, 1476 yılında yap­
tırılmıştır. Tabhane odaları vardır. Plan
bakımından Bursa Hamzabey Camii’-
ne benzer. Kemerler üç tuğla bir taş­
la, duvarlar düzgünce moloz taşı ve iki
sıra tuğla ile örtülüdür. Hanönü Camii; Ağzıbüyük köyün­
H. 1293 (1876) yılında onarımınaden bir kişi tarafından ahşap olarak
başlanarak 1877 yılında onarımı ta­ yaptırılmıştır. Kubbesi yoktur, tavanı
mamlanan camiin Arapça onarım vak­ oyma işlemelidir, değişik tarzda pen­
fiyesine göre, "Fakirlere mesken ve cereleri vardır.
mekân, uğrayıp gelenler, misafir ve Şeyh Muhittin Yavsi Camii; Ebusu-
mukim Müslümanlara.... konak ve ud’un babası Şeyh Yavsi tarafından
melce olarak kurulmuştur” yazılıdır. tek kubbeli olarak yaptırılmış, daha
Camiin kütüphanesinde XV. yüzyılda sonra Ebusuud tarafından büyütülerek
102 kitap olduğu bilinmektedir. bir türbe eklenmiştir. Cami son yıllar­
İshakpaşa Medresesi, camiin şa­ da onarım görmüştür.
dırvan avlusunun kuzey tarafında, üç Tabakhane Camii, Şeyh Habib ta­
kollu bir yapıdır. Cami ile bağlantısı rafından XV. yüzyılda yaptırılmıştır.
yoktur. Arada olması gereken duvarlar Cami duvarları taş, kubbesi ahşaptır.
yıkılmış, şadırvan avlusunun iki yanı Kapısı yontma taş ile süslenmiştir. Ya­
açık kalmıştır. Medrese, 10 hücre, 1 pı 1914 yılında onarım görmüştür.
dershane ve önlerindeki revaktan mey­ Uludere Camii; yaklaşık 110 yıllık
dana gelir. Dershane kapısı üzerinde­ bir cami olup, mezarı yanında bulunan
ki bir kitabeye göre, H. 887 (1482), ta­ Şeyh Şeydi Mahmud tarafından yaptı­
rihine doğru yapılmıştır. Bu medrese rılmıştır.
plan itibariyle İznik’teki Süleymanpa- ilçede tarihi çok eski olan yeraltı
şa Medresesi’ni andırır. Duvarları mo- tipi “Deri Ham am ı" ile Fatih Sultan
lozumsu taşla ve tuğla hatılla, cami ve Mehmed devri hamamlarından "Sabah
türbedeki konstrüksiyona benzer. Hamamı” vardı. XIX. yüzyıl sonlarında
Türbe, camiin güneybatısındadır. varlığı bilinen iki medresenin yapım­
Türbe aslında, II. Murad’ın zevcele­ ları 1892 yılında tamamlanmış, bunlar­
rinden olup, sonra İshak Paşa’ya ni- dan birine “Hamidiye", diğerine de
kâhlanan Tecünnisa Hatun’a aittir. "Osmaniye” adları verilmiştir.
Türbenin içindeki Ishak Paşa sanduka­ iskilib Kalesi, üç yanı sarp kayalık
sı hafif oyma kitabe ve yapraklı sular­ üzerinde ve 100 metre yükseklikte,
la süslüdür. Türbe köşegen planlı, tuğ­ dört köşesinde burçları olan surlarla
la ve taş duvarlar ile yapılmış, kubbe­ çevrili bir kaledir. Yalnız kuzey kapısı
si kasnaksız basit bir yapıdır. elverişlidir. Kale içinde sol tarafta bir
zindan bulunur ve halk tarafından dol­
durulmuştur. İki gizli yoldan biri ile Bü­
yük Cam i’e, diğeri ise Tabakhane Ma­
hallesi olmak üzere iki ayrı yere çıkıl­
dığı söylenir. Kalenin ilk ne zaman ve
kimin tarafından yaptırıldığı bilinme­
İSKİLİB (Eski adı: Bloacium). mekle beraber, esasının Hititler’e ait
Osmanlı devrinde İskilib, Kastamo­ olduğu sanılmaktadır.
nu vilayetinin Merkez Sancağı’na bağlı
durumdaydı, iskilib kazası, Kastamo­
nu vilayeti ile Merkez Sancağı’nın
güneydoğu ucunda yer alırdı. Kuzey­
de Tosya kazası, doğuda Sivas vilayeti,
güneyde Ankara vilayeti ve batıda Çan­ İSKENDERUN (Eski adları:
kırı Sancağı ile çevriliydi. Nahiyesi Myriandrus, Alexandria ad issum,
yoktu. Bir kaymakam ve bir kaymakam Alexandreia Myriandos, Alexandreia
yardımcısı tarafından yönetiliyordu. Scabiosa, Alexandria Minör, Alexand-
Kaza nüfusu 43 bin 490 kişiydi. rette, Alexarıdretta, iskandarapuna, İs-
Galatia prenslerinin kraliyet ika­ kandarun, Iskandariya).
metgâhı olan eski Bloacium kenti üze­ M.O. 333 yılında Büyük İskender
rinde kurulmuş olan kasabada, bahçe­ veya ondan az sonra Antigones tara­
ler içinde antik sütun ve sütun başlık­ fından "Aleksandreia” adıyla kuruldu.
ları ile kaidelerine rastlanırdı. Kasaba­ Sonraları şehre İskender’in adıyla ku­
da ve kazada 108 cami, 6 tekke, 6 med­ rulan başka şehirlerden ayırmak için
rese vardı, iskilib’te hükümet konağı buna "Küçük İskenderiye” (Alexand-
ve belediye binasından başka, 5 kütüp­ ria Minör),, "Aiexandretta” veya “Alex-
hane, 1 pazar, 510 butik, 2 han, 4 ha­ andria ad issum” denildi. İslâm-Bizans
mam, 18 çeşme, 3 su kaynağı, 18 ta­ çekişmesinde birkaç kez el değiştiren
bakhane, 63 değirmen, 6 fırın, 10 kah­ ve bir ara Haçlılar’a geçen İskenderun,
vehane, 1770 ev bulunmaktaydı. Kaza­ XVI. yüzyılın ilk yarısında Osmanlı ege­
da 1380 öğrencinin devam ettiği, 6 menliğine girdi ve özellikle Halep’in li­
yüksekokul, 1 ortaokul ve 55 ilkokul manı oldu. XIX. yüzyıl sonlarında nü­
düzeyinde olmak üzere toplam 62 okul fusu 8 bin kadar tahmin edilmekteydi.
vardı. Şehrin ticarî hayatı Osmanlı yöneti­
Kazada devlet tarafından işletilen minden sonra oldukça gelişti. Daha
9 tane orman vardı. sonra Osmanlı Devleti’nin genişleme
ilçede Osmanlı dönemi yapılardan devrinde Halep şehri ve dolayısıyla
bir bölümü hâlâ ayaktadır. Bunlar: Kuzey Suriye’nin iskelesi olunca, bü­
Büyük Camii; 1839 tarihinde Mimar yümeye başladı. XVII. yüzyılda liman­
Çoçiikoğlu Haşan tarafından kârgir da 200 kadar Frenk ve Müslüman kal­
olarak yaptırılmıştır. Camiin içinde çini yonunun demirli olduğu Evliya Çele­
üzerine kûfi yazıyla yapılmış âyetler bi, “Seyahatnâmesi”nde yazılıdır.
vardır. Mihrap çinilerle süslenmiştir. XIX. yüzyılın 2. yarısına kadar, es-
149
ki doğu ticaretinin önemini kaybetme­
si sebebiyle geriledi. 1822'de şiddetli
bir deprem şehri harap etti. İskende­ ısBş .' iiffi
run, Belen kazasına bağlı küçük bir
köy durumuna düşmüştü. 1880 yılları M N N |İ »Ssllfe
civarında İskenderun nüfusunun 3 bin
olduğu tahminine bakılırsa, köy hali­
nin oldukça uzun sürdüğü kanısı uyan­
maktadır. İskenderun, Kuzey Suriye’­
den başka Irak ve Güneydoğu Anado­
lu ticaretini kendine çekti, XIX. yüzyıl
sonlarına doğru ticarî bakımdan geliş­
meye başladı. 1913 yılında İskende­
run'un. bir şube hattı ile (İskenderun- İSKENDERUN: Liman (XVIII. yüzylı başları).
Toprakkale) ana demiryoluna bağlan­
ması ve küçük deniz araçlarının yana­ de Belen ve İskenderun’dan ayrıntılı Dâr’us-Saltanat'il Âliye, Dâr-us Salta-
şabileceği birtakım iskelelerin inşa öTarak söz eder. "Seyahatnim e”de, nat-us Seniyye, Dâr-Cll Hilâfe, D erili­
edilmesi, liman faaliyetlerinin artaca­ Belen’in nüfusunun 3 bin olduğunu, ye, Der-i Devlet, Der-i Saadet, Dersaa-
ğı ümidini doğurmuştu. İlçede 1851 yı­ top menzilli bir yoldan uzakta bulunan det, Konstantiniyye, Konstantiniyye-i
lında bazı yabancılar tarafından da ya­ "Bakras" Kalesi’nin bulunduğunu, il­ Mahrusi diye geçer.
pılan limanlar ticarette önemli bir rol çede bir c a m i, han ve hamamın da Tarihî kaynaklara göre; İstanbul
oynamışlardı. Gümrük binası ise daha var olduğunu belirtir. şehrinin en eski adı "Buzantion" da­
eski idi ve 1891 yılında onarılarak faal Seyahatnâme’de İskenderun Kale- ha sonraki telâffuzlara göre “Byzanti-
hale getirilmişti. Suriye’nin Osmanlı si’nden söz ederken, kaleyi ilk kez Bü­ on”dur. M.Ö. 658 yılında, bugünkü
İmparatorluğundan kopması ve Kuzey yük İskender’in yaptırdığını, Sultan Topkapı Sarayinın bulunduğu yerde
Suriye ticaretinin Halep-Humus demir- Ahmed devrinde vezir Nasuh Paşa’nın bir şehir kuran Megara Kralı Byzas (Vi-
yoluyla Trablus Şam’a kaydırılması, burada sağlam bir kale yaptırmaya zasj’ın adına izafeten bu adı almıştır.
şehrin ekonomisini genişletti. başladığını, ilçenin nüfus yoğunluğu İstanbul’un bulunduğu yerlerin ilk aha­
ilçeye bağlı Belen bucağı, bir za­ çoğunlukla Frenk ve Rumlar tarafın­ lisi Hind-Avrupa aslından olup, Balkan
manlar ilçe durumundaydı. Buranın ta­ dan oluşturulduğundan, cami, han, ha­ Yarımadasinın doğu kısmında yaşa­
rihi de oldukça eskilere dayanmakta­ mam, çarşı ve pazar gibi şeylerin bu­ yan Traklar idi. Frigyalılar ve Misyalı-
dır. Belen yöresi, XIII. yüzyılın ikinci lunmadığını, ancak meyhanelerin bol lar ise, Anadolu topraklarında yaşıyor­
yarısında Mısır Memlûkleri’nin ve XVI. olduğunu belirtir. lardı.
yüzyıl başlarında OsmanlIların eline Gerek Belen, gerekse İskenderun, M.Ö. 340 yılında MakedonyalI Filip,
geçmiştir. Makbul İbrahim Paşa’nın XIX. yüzyıldan itibaren gelişmeye baş­ M.Ö. 333 yılında da İskender tarafın­
kumandasındaki Osmanlı ordusunun lamış, kazaya bağlı Kayır Av nahiyesin­ dan kuşatılan İstanbul, alınamadı. 324
M ısır’a giderken buradan geçtiği de petrol gazı işletilmeye açılmış yılında Roma İmparatoru I. Constan-
(1523), bilinmektedir. Yakın zamanlar­ (1890), iskeleye bir karantina binası tinus tarafından şehir alındı ve 325 yı­
da geçidin özellikle Halep ve Antakya yaptırılmış (1868), su arklarının onarı- lında yeniden yapılmaya başlandı.
yollarının ayrıldığı doğu kısmına "Top mı yapılmış (1847), göller, bataklıklar 330 yılında Roma İmparatorluğu’nun
Boğazı" denilmişti. ve sazlıklar kurutulmuş (1868-1879), İs­ başkenti olan şehir Roma’nın ikiye bö­
Ortaçağ kaynaklarında adı geçme­ kenderun yolu güzergâhında bulunan lünmesinden (395) sonra, bu kez Bi­
yen Belen’in Kanuni devrinde kurul­ köprülerin onarımları yapılmıştır. zans’ın başkenti oldu. Haçlı ordusu ta­
muş oiduğu söylenir. Halep ili salna­ ilçeye 1901 yılında erkek ve kızla­ rafından 1204 yılında kuşatılarak alın­
melerinden birinde (190211903) verilen ra mahsus olmak üzere iki adet ilko­ dı ve 1204-1261 yılları arasında Latin
bilgiye göre, 1552 yılında Iskenderun- kul (iptidai mektebi) inşa edilmiş, 1904 İmparatorluğu’nun, 1261 yılında ise Bi­
Halep yolu için yeni bir güzergâh bu­ yılında ise bu okullardan kız öğrenci zans İmparatoru Mlkhael Paleologos’-
lunarak, şimdiki kasabanın bulunduğu mektebine Padişah’ın adı (Hamidiye) un şehri almasıyla yeniden Bizans’ın
yerde Kanunî tarafından, cam,i han ve verilmiştir. başkenti oldu.
hamam yaptırılıp, buraya 250 derbend- ilçede yaşayan Hıristiyan dinine İstanbul. Avarlar, Islavlar, Bulgar­
çi yerleştirilmiş ve buraya "Derbend-i mensup cemaatlerin serbestçe dinî lar, Ruslar, İranlIlar, Latinier, Araplar
Cebel-i Bakrâş ma'a Iskandarûn" adı âyinlerini yapmaları için kilise onarı- ve OsmanlIlar tarafından birçok kez
verilmiştir. Birkaç yıl sonra, yine hü­ mı yapımlarına Osmanlı Hükümetince kuşatılmıştır. Türk ve İslâm tarihi ba­
kümdarın izniyle, etrafta birer saatlik izin verilmiştir. Buna örnek olarak bir kımından ayrı bir önemi vardır, zira bu
mesafede bulunan topraklar, rekabe- Katolik kilisesinin yapımı (1855 ve fetihle Müslümanların, dolayısıyla
si mirîye ait olmak ve öşürden muaf 1889), Kapuçin rahiplerine bir kilise in­ Türklerin en önemli ideallerinden biri
tutulmak koşulu ile, buraya yerleşen­ şa edilmesi (1896), ilçedeki Rum Ka­ gerçekleşmiştir.
lere dağıtılmış ve 65 hanelik bir yere tolik kilisesinin çan kulesinin yapılma­ Arapların seferleri (655): Güçlü bir
“Ayn al -teli ve mezraası" adı verilmiş­ sı, Ermeni milleti içinse 1871 yılında donanmaya sahip olan Araplar, Mısır
tir. Yine aynı sâlnâmeye göre, Adana bir kilise ve okul inşa edilmesi, mev­ ve Suriye sınırından itibaren Rumlara
Sancağı'nı yöneten Abdurrahman Pa- cut kilisenin onarılması (1892), vb. karşı saldırılar düzenlemeye başladı­
şa’nın yardımıyla civardan getirtilen İskenderun, bugün, Hatay iline lar. Saldırılar İstanbul’un Çanakkale
nüfus sayesinde burası kasaba haline bağlı ilçe merkezi, şehir ve limandır. Boğazinın kuşatılmasıyla yeni bir
getirildi ve 1802 yılında Beylan adı ile boyut kazandı. Halife Osman devrin­
kayıtlara geçti. de Suriye Valisi bulunan Muaviye’nin
Kasaba, önemli bir yol üzerinde düzenlediği sefer, birdeniz savaşı ni­
bulunmasından başka, doğal güzelli­ teliğindeydi. Araplar bu savaşta Bi­
ği ile de sivrilmişti. zanslIları bozguna uğratmalarına rağ­
XIX. yüzyıl sonunda Beylan, Halep İSTANBUL men, kesin bir sonuç elde edemediler.
vilayeti, doğudan Kilis kazası, güney­ Roma (330-395), Bizans (395-1453), Yezid iie Ebu-Eyyüb’un seferi
den Harem ve Antakya kazaları, batı­ ve Osmanlı (1453-1922), imparatorluk­ (668-669): İmparator Konstans’a karşı
dan İskenderun kazası ile çevriliydi. larına başkentlik yapan İstanbul’un isyan eden Saborios’a yardım etmek
Bir nahiyesi ve 48 köyü vardı. Toplam adı,Osmanlı Devlet Arşivi (Hazine-i Ev­ üzere Muaviye, 668’de Fadâlet İbni
nüfusu 10 bin 765 kişiydi. İlçede top­ rak) belgelerinde Âsitâne, Âsitane-i Ubeyd-il-Ensâri kumandasında bir kuv­
lam 7 okul bulunmaktaydı. Saadet, Asbltane-i Âliyye, Belde-i Tay- vet gönderdi. Ancak bu kuvvet yerine
Evliya Çelebi “Seyahatnâmesi”n- yibe, D ir-ı Saadet, Dâr'us-Saltana, vardığında Saborlos öldü, Bizans’ta
150
 ZEKERİYA
Is t a n bu
'<? MAKRIKÖY
AYASTAFANOS
v BtJ*G A Z /? « iv
gerginlik yatışmıştı. Muaviye, İstan­
bul’u kuşatmaya Yezid’i görevlendir­
di. Araplar 669 yılı baharında İstan­
bul’u kuşattı, ancak kuşatmanın uza­
ması üzerine vebadan ve hummadan
büyük kayıplar vererek geri dönmek
zorunda kaldılar. Yezid ile birlikte Ibni-
Abbâs, ibnl Ömer, Ibn-üz-Zübeyr ve
Ebu-Eyyûb Ansarî gibi Islâm dünyası­
nın önemli kişileri de İstanbul’a gel­
mişlerdi. Bu sefersırasında Ebu-Eyyûb
Ansarî öldü ve vasiyeti üzerine surla­
rın hemen dışına gömüldü. Mezarı İs­
tanbul’un fethi sırasında Fatih’in ho­
cası Akşemseddin tarafından buluna­
rak. üzerine bir türbe ve bir cami yap­
tırıldı (Eyüb Camii).
674-680 yılları arasında Araplar, İs­
tanbul’u hedef alan sonuçsuz akınlar
gerçekleştirdiler. Arap akınları Muavi-
ye’den sonra da devam etti. 715 ve 717
yıllarında yapılan Arap akınları da ba­
şarısızlıkla sonuçlandı.
Emevîlerin imparatorluk başkenti­
ne karşı giriştikleri teşebbüsler Mes-
leme’nin seferiyle son buldu, fakat
Anadolu akınları devam etti. Harunü’r
Reşid’in (781) seferi Arapların İstan­
bul üzerine son seferleridir. Harun, Üs­
küdar’a kadar ilerlemiş ve şehri hara­
ca b C ’amış, sonuçta yine İstanbul alı­
namamıştır.
IV. yüzyılın ikinci yarısından XII.
yüzyıl başlarına kadar çeşitli devirler­
de doğudan batıya doğru geniş çapta
üç büyük Türk akını oldu. Böylece Av­
rupa'ya gelen çeşitli Türk bovlarının
M AH M U D ŞEVKET PAŞA
j ^ y i ___
ÖMERLİ I
o\
r^B Ü Y Ü K A D A MOLLA FENARİ
V SEDEF
tümü Bizans İmparatorluğu ile temas
ettilerse de aralarında özellikle, dördü,
İstanbul'u yakından tehdit etmek ve­
ya doğrudan kuşatmak suretiyle, ge­
rek Bizans tarihi, gerek kendi tarihle­
ri bakımından önemli sonuçlar doğu­
ran olaylara sebebiyet vermişlerdir. Bu
devletler sırasıyla, Hunlar (374-375 yıl­
ları seferleri), Avarlar (558 ve 616, 626),
Bu\gar\ar (811), Peçenekler’dirfX/. yüz­
yıl akınları).
Osmanlı kuşatmaları: OsmanlIlar
XIV. yüzyıl boyunca İstanbul’la sürekli
ilgilendiler. Orhan Bey ve I. Murad de­
virlerinde surların önüne kadar gelen
kuvvetler, 1340 yılında İstanbul kapı­
larına dayandı. Buna karşı koymak
amacıyla Bizans İmparatoru, Aydın
Bey tarafından gönderilen 4 bin Türk-
meni hizmetine almıştı. Orhan Bey, ka­
yınpederi VI. loannes Kantakuzenos,
(1341-1355) ile barış içinde yaşadı. Or­
han Bey zaman zaman ordusuna İstan­
bul önünde geçit resmi yaptırmış,
1375 yılında şehir I. Murad tarafından
zaptedilmek tehlikesiyle karşı karşıya
gelmiştir.
İstanbul’un alınması için ilk güç­
lü kuşatma Yıldınm Bayezid tarafından
gerçekleştirildi. Kosova Zaferi’nden
sonra Balkan devletleriyle anlaşma yo­
luna giden Yıldırım Bayezid, İstanbul'a
karşı sert bir politika izlemeye başla­
dı. 1391 yılında İstanbul surlarına ka­
dar büljün Bizans köylerini zaptetti. İs­
tanbul'u kuşatarak, 7 ay süren bu ku­
şatmada surları, karadan ağır bir bas­
ŞİLE KAZASI
\ <
DEĞİRMEN
ÇAYIRI
TAŞKÖPRÜ
(KARAYAKUBLU)
kı altında bulundurdu, İstanbul’un Ha­
liç ile olan bütün ulaşım ve haberleş­
mesini de kestirdi.
Bayezid’in ikinci kuşatması Çanda-
roğlu Ali Paşa ve Paleologoslardan VII.
İoannes’in de katılmasıyla oldu. 1395
yılının yaz ayları boyunca devam etti.
Padişah, Gelibolu’dan gelen gemilerin
de kuşatmaya katılmalarını emretti.
Fakat kale yıkan toplar henüz kullanıl­
madığından, kuşatmanın sonucu alı­
namadığı gibi, denizden başlatılan ku­
şatma da başarılı olamadı.
1396 Eylül’ünde Haçlılar’ın yenilgi­
siyle biten Niğbolu Zaferi’nden sonra
Bayezid, İstanbul’u almaya kesin ola­
rak karar verdi. Önce Tlmurtaş Paşa-
zâde Yahşi Bey’i Şile’yi almakla görev­
lendirdi ve Boğaziçi’nde Güzelcehisar’ı
(Anadoluhisarı)yapt\rdı\. Bundan son­
ra II. Manuel’den şehrin hemen tesli­
mini istedi, istek reddedilince, İstan­
bul kuşatması yeniden şiddetlendi
(1397). Her ne kadar, Venedik, Papa, In­
giltere ve Aragon kralları ile Rus Ça-
rı’ndan yardım görüldüyse de, bunla­
rın İstanbul’u kurtarmaya yetmeyece­
ğini anlayan II. Manuel, durumu kur­
tarmak için iki çareye başvurdu. Ön­
ce Türkler tarafından sevilen VII. loan-
nes’i saltanata ortak ilan etti. Böyle­
ce halkı ve Osmanlı taraftarlarını ka­
zandı. Sonra da İstanbul’da bir Türk
mahallesi ile bir cami ve bir mahkeme
kurulması isteğini kabul etti. Bayezid,
anlaşmaya razı olarak kuşatmayı kal­
dırdı. Kuşatmanın kalkmasından sonra
151
Göynük ve Taraklı Yenicesinden bir
kısım Türkmen İstanbul’da iskân edil­
di. Kiliseden çevrilen bir cami kendi­
lerine verildi. Ancak Ankara Muhare­
besinden (1402) sonra bu halkın İstan­
bul’dan çıkarılarak, Tekirdağ civarına
gönderildikleri ve XVI. yüzyılda orada
kurdukları "Göynüklü Mahallesi”nde
yaşadıkları bilinmektedir.
Bayezid devrinde son İstanbul ku­
şatması 1400 yılında II. Manuel ile Bo-
ucicaut’un, Padişah’ın doğu seferinde
bulunduğu sırada Şile’yi ve İstanbui-lz-
mit arasındaki bazı kaleleri zaptetme­
lerine karşılık başladı. Ancak yaklaşan
Timur istilâsı üzerine, bu girişim de so­
nuçsuz kaldı.
Bayezid’in ölümünden sonra oğlu
Musa Çelebi, babasının önceleri Bi­
zans’a karşı izlediği siyaseti tekrarla­
mak isteyerek, 1411 yılında Bizans’ı
kuşattı. Musa Çelebi de babası gibi, İs­
tanbul’u karadan ve denizden kuşat­
mak isteyerek, bir donanma kurdu. Fa­
kat deniz kuvveti, Yassıada yakınında
yapılan bir çarpışmada yenildi. Öte
yandan, II. Manuel, çevredeki köyleri
yakmış, halkı şehrin içine toplamıştı.
Musa Çelebi ortağını karasurlar kar­
şısındaki bir tepe üzerinde '(Fatih
devrinde Otağtepe) kurdu. Kaledeki-
lerin yaptığı bir çıkış hareketi sırasın­
da Bizans hazinedarlarından Lukas
Notaras'ın kardeşi Türk kuvvetlerinin
eline esir düştü. İmparator, durumun
önemini anlayarak Bursa’da bulunan
Çelebi Mehmed ile anlaşmak istedi. İs­
tanbul’a gönderilen Gebze Kadımı Faz-
lullah ile bir anlaşma yapıldı. Musa
Çelebi, Incügez’de kardeşi Çelebi Sul­
tan Mehmed’i yendi, fakat İstanbul ku­
şatmasına devam edemedi. Karadan
İstanbul’u kuşatan kuvvetlerini geri
çekmek zorunda kaldı, li. Murad dev­
rinde İstanbul, altıncı kez kuşatıldı. Bu
kuşatma öncekilere göre çok daha çe­
tin ve zorlu oldu. 24 Ağustos 1422’de
yapılan kuşatmada, Bizans kuvvetleri­
nin etkin ve başarıyla karşı koymaları
üzerine kuşatma kaldırıldı.
II. Murad bir daha İstanbul'u kuşat­
madı, İmparator II. M anueiin yerine İSTANBUL: Zerzevatçı (XIX. yüzyıl sonları).
geçen İmparator VIII. loannes Paleo-
logos ile bir anlaşma imzaladı (22 Şu­ nın bu kesiminden elde edilebiliyordu. deniz Boğazinda karşılıklı iki kale yap­
bat 1425). Buna göre, İmparator yılda Bu kaleler, Trakya Rum köylüleri için tırarak Akdeniz Boğazinı kapadı. Son­
300 bin akçelik bir vergi ödeyecek, fa­ sığınak idi. ra Karadeniz Boğazı için de Yıldırım
kat Misivri, Terkos gibi yerleri ve Var- Bayezid’in yaptırdığı Güzelcehisar’ın
dar bölgesini muhafaza edecekti. II. Mehmed tahta çıktığında en bü­
(Anadoluhişarı) tam karşısında, Boğaz­
II. Murad, 3 Şubat 1451 günü Edir­ yük düşüncesi İstanbul’u almaktı. Ona
kesen H isarinı (Ftumelihisarı) yaptır­
ne’de ölünce, 18 Şubat 1451’de yeri­ göre Anadolu ve Rumeli ancak bu yol­
dı. Gelibolu’da bir tersane kurarak, do­
ne geçen büyük oğlu II. Mehmed, İs­ la birbirlerine bağlanabilirdi. Padişah
nanmasını hazırladı.
tanbul’u almak için çalışmalara başla­ tahta çıkışından sonra BizanslIlarla ilk
Rumelihisarinın yapımı sırasında
temas, Edirne’ye tebrik için gelen XII.
dı. Bizans’ta bir süre önce saltanat de­ arazi yüzünden birtakım çatışmalar
ğişikliği olmuş, ölen imparatorun ye­ Konstantinos’un elçileriyle yapıldı. çıktı. Damad isfendiyarzâde Kasım
rine oğlu Drageses (Dıraçlı) diye de ün Daha sonra Şehzade Orhan için veri­
Bey’in hayvanları Bigados Kulesi civa­
kazanan XII. Konstantinos Paleologos len verginin artırılması konusunda bir
rında otlarken, tarla sahibinin müda­
geçmişti (6 Kasım 1449). Bu sırada Bi­ Bizans elçisi geldi.
halesi üzerine çıkan bir çatışmada iki
zans İmparatorluğu, Osmanlı İmpara­ Bizans’ın Fethi (6 Nisan 1453-29 taraftan çok kişi öldü ve yaralandı (Ha­
torluğu’nun gittikçe genişlemekte Mayıs 1453): ziran 1452). Bunu haber alan Fatih, Ye­
olan toprakları arasında sıkışıp kalmış­ niçeri O cağinın Ağa'dan sonra gelen
tı. Bütün imparatorluk, Marmara kıyı­ Fatih, İstanbul'u alma kararını Ka­ büyük âmiri Kul Kethüdasina yanına
sındaki Silivri Kalesi. Vize ve Misevri raman Seferi’nden dönüşünde aidi, ilk yeter sayıda asker alarak bu köylüleri
gibi bazı kasabalarla İstanbul’dan iba­ iş olarak ordusunda kuvvetli bir topçu cezalandırmasını emretti ve bu emri
retti. Silivri, Vize gibi kaleleri Bizans sınıfı kurdu. Çeşitli büyüklükte yüzler­ yerine getirildi. Bu olay üzerine İmpa­
elinde tutuyordu. Çünkü şehrin karnı­ ce top döktürttü. Karadeniz ve Akde­ rator muharebeden kaçınmanın müm­
nı doyuracağı tarım ürünleri Trakya’­ niz boğazlarını kapatmak için önce Ak­ kün olmadığına hükmederek, İstanbul
152
surlarının kapılarının örülmesini em­
retti. İstanbul'da bulunan Türkier tu­
tuklandı, fakat üç gün sonra serbest
bırakıldı. Dukas’ın yazdığına göre
imparator, Fatih nezdine sefirler gön­
derdi ve kendisine; “Madem ki ne ara­
mızda akdedilen sulhun kutsiyeti ve
ne de size olan hürmetim, sizi harb ar­
zularından vazgeçiremiyor; bütün
ümitlerim Cenab-ı Hak'tadır. Eğerirade-
i İlâhiye, bu şehrin size verilmesine
mâtuf ise buna kimse mâni olamaz.
Eğer o size sulh his ve arzuları ilham
ederse, bunu bütün kalbimle kabul
edeceğim. Bana gelince, ben şehrin
kapılarını kapalı bulunduracağım ve
oradaki halkı bütün kuvvetimle müda­
faa edeceğim ” dedi. Fatih, bir savaş
ilânı olan bu mesajı kabul edip, Bizans
İmparatorluğu ile harb halinde olduğu­
nu ilân etti.
Fatih, İstanbul kapılarının kapan­
ması suretiyle savaşın başlamasından
sonra, Rumelihisarı’nın inşaatının bit­
mesine kadar o bölgede kaldı. 28
Ağustos 1452’de, Rumelihisarı’ndan
hareketle 10 bin süvari ile İstanbul
önüne geldi. Maiyeti ile beraber bütün
surları, müstakbel top mevzilerini, sal­
dırı şeklini inceledi. Bu suretle iki gün
kale önünde kaldıktan sonra 1 Eylül
1452’de Edirne’ye hareket etti. Donan­
ma da Gelibolu üssüne döndü. Fatih,
İstanbul surlarını inceledikten sonra
daha önceki kuşatmaların neden ba­
şarılı olmadığını inceledi ve şu sonu­
ca vardı: 1- Kaleyi karadan ve denizden
kuşatmak lâzımdı; 2- Surları yıkacak
kudrette bir topçu kuvveti gerekliydi.
Denizden kuşatmak için gerekli do­
nanma, Baltaoğlu Süleyman Bey yöne­
timinde Gelibolu tersanelerinde vesa-
ir yerlerde hazırlanmıştı. Topçu sınıfını
ve yeni top dökme işini Fatih, top mü­
hendisi olan Saruca Bey ve Mimar
Mtıslihiddin’e verdi. Bu sırada Orban
(Urbani) adlı Macar bir top dökücü
ımparator’un takdirsizliğinden ve ken­
disine verilen çok az ücretten dolayı
üzülerek şehri terketmiş ve Fatih’e;
başvurmuştu. Fatih, kendisine hıTat
giydirdi, yüklü de bir maaş bağladı.
Böylece Macar top ustası, Saruca ve
Muslihiddin Bey’lerin maiyetine verildi
ve Şahî denilen büyük topun yapımı­
na başlandı. Ancak bu dökülen top ha­
talı olması sebebiyle işe yaramadı. Bu­
nun üzerine, bundan sonra daha bü­
yük topyapımınabaşlandı. Bazı kaynak­
lara göre Küçükçekmece’de hazırla­
nan topun talim atışında 1848 metre
gibi bir menzil uzaklığı bulunan top
düştüğü yerde de büyük bir çukur aç­
mıştı.
Fatih, bütün 1452-1453 kışını ku­
şatma hazırlıklarıyla geçirdi. Bilgi al­
mak amacıyla, İstanbul’dan gelen tüc­
carları sorguya çekiyor, İstanbul’a ca­
suslar gönderiyordu. Diğer taraftan as­
kerî bilgi ve deneyimi olanlarla sürek-
'i görüşmelerde bulunarak, kuşatma­
nın ayrıntılarını saptamaya çalışıyor­
du. Kuşatma başlamadan önce Gala­
ta Cenevizlileri, Edirne’de bulunan Sul­
tan nezdine bir heyet göndererek, sa­
dakatlerini ve mevcut ittifak anlaşma­
sının yenilenmesini rica ettiler. Fatih
bu talebi kabul etti. Buna karşılık ken­
dilerinden şehre yardım etmemeleri is­
tendi. Onlar da bunu vaadettiler.
Bu arada İmparator Konstantinos
da bütün kışı savaş hazırlıkları ile ge­
çirmişti. Surların zayıf noktalarını
onartmış, surun iç taraflarını kuvvet­
lendirerek, hendekler temizletilmiş,
kapılar ördürülmüş, tali kapılar hazır­
latılmış, burçlar arasındaki siperler dü­
zeltilmiş, cephane vesair malzeme ile
şehrin 6 aylık iaşesine yeter derece­
de erzak biriktirilmişti. Yiyecek mad­
deleri ve etlik hayvanlar şehre nakle­
dilmişti. Adalar tahkim edilmiş, Mora
despotlarına başvurularak, kendilerin­
den yapdımcı kuvvet ve buğday isten­
mişti. Cenevizliler, Fatih’le olan anlaş­
malarını yenilemekle birlikte İmpara-
tor’a kendisini desteklemeyi vaadetti­
ler ve içinde 500 asker bulunan büyük
bir gemi göndereceklerini bildirdiler.
İmparator 26 Mart 1453’te Venedik’e
bir sefir göndererek, Fatih’in savaş ha­
zırlıklarından Cumhuriyetlere bilgi ver­
di. Ayrıca Avrupa hükümetlerine mu­
rahhaslar gönderen İmparator, onlar­
dan yardım istedi ve Doğu ve Batı kili­
selerinin birleşmesi konusunu ele al­
dı.
Bunun üzerine 11 Kasım 1452’de
Yerollmo Morosini komutasında bir
kadırga Karadeniz'den Boğaz’a girdi
ve İstanbul’a geldi; 2 Aralık 1452’de Ja-
cobo Cocco’nun kadırgası Trabzon’­
dan gelerek İstanbul’a girdi; Girit’ten
yiyecek ve şarap yüklü 8 Venedik ge­
misi İstanbul’a geldi; 12 Aralık 1452’de
Kardinal Isodor ve Sakız Başpiskopo­
su Leonardo, yanlarında 50 mancınık
çı ve ayrıca Sakız’dan sağladıkları 150
mefer ile yiyecek dolu bir Ceneviz ka­
dırgası ile İstanbul’a geldi; 26 Ocak
1453’te biri 1200 tonluk, diğeri 800 ton­
luk iki savaş gemisiyle beraberinde
400 zırhlı ve 300 diğer er ve birçok sa­
vaş âletleri olduğu halde Sakız Cene­
vizlilerinden Glovanni Glustlnlanl İs­
tanbul’a geldi. Giustiniani, İmparator
tarafından kabul edilip, kendisi başku­
mandanlığa getirildi; Giustiniarii’hin
kadırgaları ile beraber Maurizlo Con-
teano komutasında 2 Sakız gemisi de
geldi.
Çeşitli devletlerden gelen yardım
kuvvetleriyle Bizans savaş gücü 300
bin kişiyi bulmuştu. Gemi olarak Ce­
neviz, Venedik Flantenella Bizans ve
diğer müttefiklerden gelenlerle birlikte
toplam 39 gemi vardı. Bunların içine
20 Nisan’da Akdeniz’den gelen 3 Ce­
neviz ve bir Bizans gemisi dahildi.
İstanbul’un fethine katılan Türk or­
dusu şu sınıflardan oluşuyordu: 12 bin
Kapıkulu piyadesi; 2 bin 400 Kapıku­
lu süvarisi, 2 bin topçu, cebeci, hum-
baracı, 20 bin azap, 40 bin Anadolu ve
Rumeli vilayetleri askerleri olmak üze­
re toplam 76 bin 400 asker. Karaman,
Teke, Aydın, Menteşe, Saruhan bölge­
leri askerleri ve Isfendlyaroğlu Kasım
Bey muhasaraya katılmışlardı. Sırp
Kralı Georgi Brankoviç, Fatih’in tale­
bi üzerine bir süvari kuvveti ve bir mik­
tar lâğımcı göndermişti. Cihad ilânı
üzerine orduya, maiyetlerindeki mev­
cutlarıyla katılan Akşemseddin, Molla
Güranî, Molla Hüsrev, Kara Şemsed-
din-l Sivas! gibi din adamları vardı.
Şehrin alınmasını sağlayan Türk top­
çusu, ağır top ve muhtelif çapta batar­
yalardan oluşuyordu. Kuşatmaya ka­
tılan Türk donanması, Baltaoğlu Sü­
leyman Bey komutasında 12 kadırga,
70 kalite ve 20 küçük gemiden mürek­
kepti. İstanbul kuşatmasında kullanı­
lan harb donanmasından başka ayrı­
ca Karadeniz’den mermi yapmak
üzere granit taşı vb. yüklü 300 kadar
taşıt gemisinden oluşan bir filo da gel­
mişti. Edirne’den hareketle İstanbul’a
gelen (5 Nisan 1453) Türk ordusu, sur­
ların 2.5 mil uzağında ordugâh kurdu.
6 Nisan Cuma günü ordu, surlara 4 sa­
at (756 metre) kalıncaya kadar yaklaş­
tı. Türk ordusunun kuşatma düzeni
şöyleydi: 1- Sağ kanatta Anadolu Or­
dusu komutanı Beylerbeyi Ishak Pa­
şa ve Mahmud Paşa’nın bölgesi, Yal­
dızlı K apı’dan Topkapı’ya kadardı; a)
Yedikule civarı: Şair Ahmed Paşa
kuvvetleri (sonradan Karaman birlikleri
de katıldı); b) Silivrikapı’da bulunan
kuvvetler; c) Mevlevihane Kapısı: Ad-
nî Mahmud Paşa kuvvetleri (sonradan
bu kuvvetlere Aydın bölgesi kuvvetle­
ri de katıldı); 2- Merkez’de Topkapı-
Edirnekapı bölgesinin Edirnekapı dı­
şında kalan bölümündeki asıl taarruz
cephesi. Topkapı bölgesi, Karaman!
Mehmed Bey yönetimindeydi. Fatih,
Sadrazam Halil Paşa ve bütün Kapıku­
lu birlikleri de bu bölgede bulunmak­
taydı: 3 -Sol kanat: Rumeli Ordusu Bey­
lerbeyi Karaca Bey bölgesi, Edirneka-
pı’sı dahil Haliç’e kadar olan bölgedey­
di; 3) Edirnekapısı ve civarı: Isendiyar-
oğlu Kasım Bey tarafından; b) Eğrika-
pı ve civarı: HersekzAde Ahmed Paşa
kuvvetleri bulunmaktaydı. 4- Yedek:
Ordu gerisinde ve Rumeli’den gelecek
bir tehlikeyi önleyecek şekilde mevzi-
lenmişti. 5- Beyoğlu bölgesi: Komuta­
nı Zağanos Mehmed Paşa idi. Beyoğ­
lu sırtlarından Kasımpaşa’ya kadar
olan bölgede, Haliç ve limanın Gala-
ta ’dan Ayvansaray’a kadar olan kısmı
da bu kuvvetler tarafından denetleni­
yordu. Karargâhı Okmeydanı’ndaolan
Zağanos Mehmed Paşa, ayrıca Has-
köy ile karşı kıyı arasında köprü kur­
makla da görevlendirilmişti. 6- Genel
karargâh: Padişah’ın altın sırmalarla
süslü, kırmızı çadırı genel karargâhtı.
Topkapı’da Tekfur Sarayı'nı ve civarı­
nı en iyi şekilde görecek bir tepe üze­
rinde kuruldu. Burası, Fatih’in babası
tarafından da daha önce karargâh ola­
rak kullanılmıştı. Bugünkü Maltepe
Hastanesi'nin bulunduğu yerdeydi.
Otağ-ı Hümâyûn’un etrafında Kapıku­
lu birlikleri, o zamanın âdetine göre hâ­
le şeklinde yer almışlardı. Merkezde
Yeniçeri piyadesi, Kapıkulu süvarile­
rinden sağda sipahi ve sağ ulufeciler
ve garipler, solda silahdar ve sol uiu-
fecilerle garipler bulunurlardı. Merkez
hattının önünde topçular mevzilenmiş-
ti. Karargâhın etrafına bin hendek ka­
zılmış ve şarampollerle tahkim edil­
mişti.
153
 Kuşatma sırasında topçu birlikle­
riyle büyük toplar, Vlaherna Sarayı
Edirnekapı.Topkapinın karşısında, en
büyük top ımparator’un yeni onarttığı
Edirnekapı bölgesinde, daha sonra
Topkapı önüne taşınmıştı. Bu topun
her iki tarafında iki adet 150 librelik(7
kilo) gülle atan 2 top konmuştu. Top­
lar için mevziler ve mancınıklar için
atış yerleri hazırlandı. Domuz damları
kuruldu, lağım muharebesi yapılacak
yerler belirlendi.
Bizans İmparatoru 2 Nisan’da, zin­
cirin gerilmesini emretti. Bu zincir ilk
kez 718 yılında imparator III. Leon ta­
rafından Arapların İstanbul’u kuşatma­
ları sırasında kullanılmıştı.
6 Nisan’dan 11 Nisan’a kadar Türk
ordusu kuşatma tertiplerini tamamla­
dı. 11 Nisan’da topçunun mevzilerine
yerleştirilmesi ve batarya mevzilerinin
tahkimi işi bitirildi. 9 Nisan’da Bizans
müttefik donanması, zincir hattı geri­
sinde, 10 büyük gemi Amiral Antoni-
o’nun komutasında olduğu halde mev­
ki aldı. Kuşatma başlamadan önce,
Fatih, Vezir Mahmud Paşa’yı sefaret­
le kaleye gönderdi ve Imparator’dan
kalenin teslimini istedi, ancak teklif
reddedildi. Bunun üzerine 12 Nisan’­
da kalenin muhasara topçusu ile bom­
bardımanına başlandı. Donanmada 12
Nisan 1453’te İstanbul önüne geldi.
Diplokionion’da (Kabataş) demirledi.
Bu donanmanın kalenin çok yakının­
dan geçişi, Bizans’ın moralini bozdu.
Top atışları sağırdı. Büyük toplar gün­
de en çok 7-8, gece 2 kez ateş edebi­
liyordu. Öteki toplar ise aralıksız ateş
ediyordu. Kuşatmanın 10. günü kızan
büyük toplardan biri patladı. Civarda­
ki insanların çoğunu öldürdü. Bunun
üzerine Fatih, topların her atıştan son­
ra yağlanmasını emretti. Gerekli olan
yağ, Galata’daki Cenevizlilerden sağ­
landı. Bombardıman, şehir,halkının
moralini bozmuştu. Buna rağmen her
gece muharipler, kadın, erkek, çocuk,
açılan gediklerin, yıkılan surların ona-
rımına çalışıyorlardı.
İSTANBUL: Börekçi (XIX. yüzyıl sonları).
18 Nisan'da yeni bir saldırı başla­ başta imparator olmak üzere şehir hal- rine, Fatih, Baltaoğlu Süleyman Bey’i
dı. Yapılan bombardıman sonucunda ty Marmara surlarına çıkmışlar ve ce­ görevinden azlederek yerine Hamza
Bayrampaşa Deresi bölgesinde, ön su­ reyan edecek olan savaşı seyre hazır­ Bey’i atadı. Bundan sonra toplanan sa­
run bir bölümü ile iç surun iki burcu lanmışlardı. Fatih de maiyeti ile birlik­ vaş meclisi durumu görüştüyse de
yıkıldı. 18 Nisan taarruzu devam eder­ te Zeytinburnu’na gitmiş ve sonucu başta Zağanos Paşa olduğu halde di­
ken, Fatih, donanmasına da liman ağ­ beklemeye başlamıştı. İki donanma ğer komutanlar kuşatmanın devamını
zını kaplayan zincire hücum ve zorla sabah saat 10.00’a doğru Yeşilköy’ün istediler. Bunun üzerine donanmayı
limana girme emrini verdi. Ancak, bu­ batısı açıklarında karşılaştı. Düşman Haliç’e indirmek için hazırlıklar yeni­
rada düşmanın gemilerinin karşı koy­ gemileri göğe sınıfından yüksek bor- den gözden geçirildi. Bu görev usta
ması sonucu demir yerine çekilmek dalı, büyük gemilerdi, ilk çarpışmada, mühendis ve gemicilere verildi. Do­
zorunda kaldı. Fatih, Haliç’te bulunan Türk Donanması çekilmek zorunda nanmanın nakline 21 Nisan’da hız ve­
düşman donanmasını yok etme yolla­ kaldı. Bu durumu seyreden Fatih, atı­ rildi, 22 Nisan’da bütün hazırlıklar ta­
rına koyuldu ve bunun için donanma­ nı denize sürerek, kendilerini yeniden mamlandı. Aynı günün akşamı, ortalık
nın bir bölümünü karadan Haliç’e in­ saldırıya şevketti ve gemidekiler yeni­ karardıktan sonra beşik şeklinde ha­
dirmeye, bunlarla Haliç surlarını taz­ den saldırıya kalktılar. Yedikule önle­ zırlanan kızaklar denize indirildi. Tec­
yike, yapılmakta olan inşaatını temine rinde yeniden savaş başladı. Türk de­ rübe için iki küçük gemi bu kızaklar
ve Haliç’te müttefik donanmayı iki ta­ nizcileri müttefik gemilerini sıkıştırdık­ üzerine bağlandı. Gemiler halatlarla
raftan baskı suretiyle işe yaramaz ha­ ları bir sırada çıkan lodostan yararla­ karaya çekilerek kızak üzerine oturtul­
le koymaya karar verdi. Hazırlıklara 19 nan gemiler Türk gemilerinin arasın­ du. Makara ve borcurgatlara insan ve
Nisan’da başlandı. Papa tarafından İs­ dan geçerek Marmara kıyısındaki şe­ hayvan koşularak bu iki hafif gemi Ha­
tanbul’a yardım için gönderilen üç Ce­ hir limanlarından birine çekilmeyi ba­ liç’e nakledildi, bu denemenin başa­
neviz gemisinin imha edilmesi Balta- şardılar. Türk Donanması da demir ye­ rılı olduğu görüldü, bundan sonra di­
oğiu Süleyman Bey’e emredildi. Bal- rine döndü. 20 Nisan’da İstanbul’a yar­ ğer gemilerin nakline başlandı. Bir ge­
taoğlu, 18 gemi ile yola çıktı. Bir yar­ dım için gelen düşman filosuna yapı­ cede Kasımpaşa’ya 10-15 gemi indiril­
dımcı filonun geldiği haber alınınca lan saldırının başarılı olamaması üze­ di. Cenevizliler başlarında Cocco oldu-
154 ,
Ou halde, Haliç'te Türk gemilerine sal-
dırdılarsa da, Türk Donanması'nın ba­
şarısıyla sonuçlandı (28/29 Nisan).
Bütün hazırlıklar tamamlandıktan
sonra surlara üçüncü kez saldırı baş­
ladı ve ilk harekette 13 Mayıs'ta bom­
bardımanlar başladı. 16 Mayıs'ta Türk
Ordusu lağım muharebelerine girişti.
Surun yarım mil kadar uzağından açıl­
maya başlayan bir lağım, surun altına
kadar ilerletildi. 18 Mayıs'ta Türk Or­
dusu gece inşa edilmiş olan mütehar­
rik kuleleri cepheye sokarak'bunlarla
surları yıkmaya ve şehre girmeye ça­
lıştılar. Gerek açılan lağımlarla, gerek­
se kurulan kulelerle düşman surlarına
büyük gedikler açılmaya başlanıldı. 25
M ayıs günü, kuşatmanın en müthiş
günlerinden biri oldu. Topçu ateşi ara­
lıksız sürdü. Şehrin surları bir ok yağ­
muru altında idi. Bundan sonra Fatih,
komutanları toplayarak olumlu bir so­
nuç alamamanın sebeplerini araştırdı.
Sadrazam Halil Paşa, kuşatmanın kal­
dırılmasını istediyse de, Zağanos Pa­
şa bir genel saldırıya geçilmesini tek­
lif etti. Bu teklif, Turhan Bey, Akşem­
seddin, MOlla Gürani tarafından des­
teklendi. Ayrıca yardım İçin Venedik
Donanması’nın da yaklaştığı haberi
gelmişti. Bunun sonucu olarak 29 Ma­
yıs 1453 günü genel hücuma karar ve­
rildi. 1 6 - 1 7 - 2 6 - 2 7 Mayıs günleri sü­
rekli kaleleler bombalandı. Ancak, 29
Mayıs genel hücum günü beklenmek­
teydi. Fatih, bir Macar yardımcı ordu­
sunun gelmekte olduğu hakkındaki
haberlerin yanlışlığını ve büyük bir Ve­
nedik Donanması'nın yola çıktığı ve
Sakız'a geldiği hakkındaki şayianın
asılsız olduğunu anladıktan sonra 29
Mayıs'ta kararı uygulamak üzere do­
nanma komutanlarını, vezir, beylerbeyi
ve yüksek rütbeli subayları toplayarak
kendilerine emirlerini tebliğ etti. Bun­
dan sonra komutanlarına hücum em­
ri verdi.
Hamza Bey’in emrinde bulunan
donanma, Marmara Denizi kıyısında­
ki surlarla ok menziline kadar yaklaşa­
cak, ok, tüfek ve top ateşiyle surlar
üzerindeki savunucular sıkıştırılacak,
düşman erlerinin başka cephelere yar­
dım için gitmelerine meydan verilme­
yecek, bazı noktalarda gemiler kıyıya
yanaşarak zırhlı erleri karaya çıkara­
caklar ve bunlar merdivenlerle kaleye
çıkmaya çalışacaklardı.
Zağanos Paşa kuvvetleri, Haliç’in
iki kıyısını bağlayan köprüden geçerek
Haliç surlarına saldıracak ve bu konu­
da Haliç’teki Türk filosundan yardım
görecek; Karaca Paşa komutasındaki
Rumeli ordusu hendeği geçerek dere
kenarındaki surun yıkık bölümüne yak­
laşarak orada savunucuları etkisiz du­
ruma getirecek ve sura çıkarak şehre
girmeye çalışacaktı.
lanak Paşa ile Mahmud Paşa, her
biri kendi alaylarını alarak, hendeği
aşacaklar.üçüncü tâli kapının(sigma)
yanındaki surlara çıkmaya çalışacak­
lar ve bu hareketlerini kemankeşler,
topçular ve tüfekçilerle himaye ede­
ceklerdi.
Saruca ve Halil Paşa kuvvetleri
kendi alaylarıyla padişahın kuvvetleri­
nin iki yanında yer alacaklar, surun yı­
kılmış olduğu noktadan (Topkapı ku­
zeyindeki büyük gedik) Fatih’in, doğ­
rudan doğruya komuta ettiği kuvvet­
lerin surun üzerine çıktığını, İtalyanla­
rın yenildiğini ve kuvvetlerin şehre gir­
mek için yola çıktığını gördükleri an­
da, kendi karşılarındaki düşman kuv­
vetlerini şiddetle vuracaklar ve bunla­
rın asıl hücum noktasındaki kuvvetle­
re yardım etmesini önleyeceklerdi. Fa­
tih, bundan sonra komutanlarına der­
hal birbirlerinin yanlarına gitmelerini,
maiyet subaylarına ve birliklerine emir­
lerini tebliğ etmelerini, daha sonra din­
lenmelerini emretti. Türk Ordusu'nun
saldırıya karar vermiş olduğu şehirde
duyuldu. Halk, şehirden kaçmaya baş­
ladı. 28 Mayıs günü Türk Ordusu için
umumi saldırı hazırlık günü idi. Sabah­
tan akşama kadar surların önünde 200
merdiven, taş, mazgal yerine kullanı­
lan içi toprak dolu fıçıları ve çuvalları
yerlerinden sökmek için uzun çengel­
ler, merdivenle sura tırmananları ko­
rumak için büyük kalkanlar, hendekleri
doldurmak için demetler ve sayısız ok
hazırlandı. Topçu ateşi aralıksız sürdü.
Ateş Topkapı'dakl Lykos vadisine inen
sırt üzerindeki gedik mahallinde yo­
ğunlaştırıldı. Gedik büyütüldü. Fatih,
maiyeti ile birlikte Dlploklonlon’a git­
ti. Donanmaya saldırı şeklini emretti.
Daha sonra Sllahtarağa'dan dolaşark
surların önüne geidi. Haliç'ten Marma­
ra'ya kadar olan bütün cepheleri geze­
rek, gedik yerlerini inceledi, birlikleri
denetledi. 20 Cemazielâhlr 857'de Salı
günü (29 Mayıs 1453) T ürk birlikleri da­
ha önce kararlaştırılan savaş düzeni ve
planlara göre saldırıya geçtiler. Taar­
ruz İle beraber ordunun bütün mehter­
haneleri, harp havası çalmaya başla­
dılar. Hücum kolları “Allah, Allah” se­
daları İle surlara saldırdılar. Asıl sal­
dırı bölgesi, Topkapı’nın 350 metre ku­
zeyinde ve 71 numaralı burç ile 73 nu­
maralı burç arasında açılan gediğe kar­
şı yapılıyordu. Tâli kuvvetler Topkapı
güney bölgesine Silivrikapı civarına,
gediğin kuzeyine saldırarak muhafız­
ları tespit edeceklerdi. Birinci saldırı
hafif silahlı birlikler tarafından yapıl­
dı. Bu saldırıda surun bir bölümü tah­
rip edilmişti. İkinci saldırı iyi donatıl­
mış, kargı ve kalkanları olan Anadolu
piyadesi tarafından yapıldı. Askerler
hendeği aşarak, dış surlara yaklaştılar
ve merdivenleri dayayarak sura çıkma­
ya çalıştılar. Fatih, geride bu manza­
rayı seyrediyor, kendisi de zaman za­
man cepheye yaklaşarak birlikleri teş­
vik ediyor, onları yeni birliklerle takvi­
ye ediyordu. Bu saldırıları topçu ate­
şi izledi ve açılan gedikten 300 kişilik
bir kuvvet içeri girmeyi başardı, ishak
ve Mahmud Paşalar da kendi maiyet­
leriyle birlikte Belgrad Kapısı'na kar­
şı harekete geçtiler, fakat gedikten
içeri girmeyi başaramadılar.
Fatih, bu saldırılarda savunucula­
rın yorulduklarını farkettiğinden son
darbeyi vurmaya karar verdi. Bunun
için yedek kuvvetlerle Yeniçerilere sal­
dırı emrini verdi. Padişah, birlikleri biz­
zat hendeğe kadar şevketti. Saldırıyı
himaye edecek olan okçuları ve tüfekli
erat, sapancıları orada tutarak düşma­
nı bir atış baskısı altında bulundur­
maları ve öteki birliklere de suru zapt
emrini verdi. Bu atış baskısının en yük­
sek dereceye geldiği bir anda 12 bin
Yeniçeri saldırıya başlama emrini al­
dı.
imparator, bütün Bizans soyluları
maiyetinde olduğu halde Topkapı sur­
larındaki mücadelelerde yer alıyordu.
Bu saldırıda, Bizans’ın önde gelen bir­
çok soylusu yaralandı veya öldürüldü.
Hücum kollarının birinin başında bu­
lunan Ulubatlı Haşan adlı iri yarı ve
kuvvetli bir Yeniçeri, kalkanını sol eliy­
le başının üzerinde tutarak ve sağ elin­
de kılıcı olduğu halde, surun üzerine
çıkmayı başardı. Otuz kadar arkadaşı
da kendisini izledi ve bunlardan on se­
kizi aşağı düşürüldü. Yara almasına
rağmen Ulubatlı Haşan I kalkanını si­
per ederek diğerlerinin de sura çıkma­
sına yardım etti. Sur savunucuları az
olduğundan Ulubatlı Hasan’ın tırman­
ması önlenemedi. Ulubatlı Hasan’abü-
yükblrtaşın isabetiyle aşağı yuvarlan­
dı. Askerler şarampolü açtılar. İki sur
arasındaki alana girdilerve buradaki sa­
vunucuları geri püskürttüler. İmpara­
tor yanında maiyeti olduğu halde Avar-
lar Kapası'na doğru gerilemek zorun­
da kaldı. Şehrin düşmeye başladığını
anlayan birçok kimse Haliç’teki do­
nanmaya yetişip canlarını kurtarmaya
çalışıyorlardı. İmparator, Türklerin
şehre girmekte olduklarını ve artık hiç­
bir umut kalmadığını görünce canını
kurtarmak için aynı yolu tuttu. Bu sı­
rada Odun Kapısı’nın savuncusu olan
Theophilos Paleologos da kaçarken
Imparator’a rastlayıp Türklerin Haliç
tarafından da şehre girdiklerini haber
\ ?rdi. İmparator, Zeyrek tarafında Bi­
zans askerleriyle birlikte yukarı doğru
çıkmakta olan Türk askerleriyle çarpış­
maya başladı. Bu çarpışmada yarala­
nıp yere düşen bir askeri gözüne kes­
tirerek ona saldırdı. Ancak, yaralı yiğit
yerinden fırladı ve imparator'u bir dar­
bede öldürdü. En önde bulunan müt­
tefiklerin bir bölümü bu kapıdan şeh­
re girdikleri ve kapıyı kilitlediklerinden
dışarda kalan BizanslI erler birbirleri­
ni ezdiler veya Türkler tarafından öldü­
rüldüler. Topkapı’ya doğru kaçanlar bu
kapıyı da kapalı buldular ve büyük bir
sıkışma sonucu öldüler. Bu arada
burçlar üzerinde birbirini müteakip
Türk bayrakları çekiliyordu. Yeniçeri­
ler, şarampol siperi yanındaki ilk bur­
cu zaptettikten sonra buraya Fatih’in
bayrağını dikmişlerdi. Buradan aşağı
inerek şehre girdiler.
Topkapı’nın ve daha sonra surların
gerisinde ilerleyen Türk birliklerinin di­
ğer kapıları açmaları üzerine Türkler
bu kapıdan bir sel gibi şehre girmeye
başlamışlardı. Kaçabilenler gemilere
binerek uzaklaştılar, kaçamayanlar
esir edildiler. Türk Ordusu’nun şehre
girdiği haberi çok çabuk yayılmıştı. Şe­
hir halkı geceyi kiliselerde dua ederek
geçirmişti.
Padişah, öğleye doğru bütünüyle
 alındığını ve artık direnmenin kalma­
dığını öğrendikten sonra şehre girme­
ye karar verdi. Hükümdar maiyetinde
vezirleri, beylerbeyi, ulema ve ümera­
sı olduğu halde muhteşem bir alayla
hareket etti. Alayın önünde hassa sek­
banlar, etrafında solaklar, sağda alay
elbisesi giymiş sipahiler, solda silâh­
tarlar yürüyordu. Bunlarla beraber ye­
niçeri ve diğer kapıkulu piyade ve sü­
varileri bulunuyordu. Fatih, kapıdan
içeri girince bu zaferi kendisine bah­
şettiğinden dolayı T an riya şükür ve
askerlerini tebrik etti. Şehrin büyüklü­
ğü, güzelliği ve umumî binaların çok­
luğu ve azameti, padişah üzerinde bü­
yük bir tesir yaptı. Alay, bu tarzda şehri
geçerek Ayasofya’ya geldi. Fatih, ma­
bedin kapısının önünde attan inerek
içeri girdi. Maiyetinde bulunan imam­
lardan birine ezan okumasını emretti.
Kendisi de ilk namazını kıldı. Bu su­
retle Ayasofya camie çevrildi. Fatih,
camiin mimarî kıymetine zarar verilme­
mek şartıyle camie çevrilmesini ve ilk
cuma namazının burada kılınmasını
emretmişti.
Fatih ikinci gün tekrar şehre girdi,
maiyeti ile beraber şehri gezdi, şehrin
en güzel bir mevkii olan Bayezid’de
şimdiki İstanbul Üniversitesi binasının
bulunduğu yerde, kendisi için bir sa­
ray yapılmasını emretti. Bizans ricali­
ne ait olan evleri kendi vezirlerine, ko­
mutanlarına ve maiyetine hediye etti.
Fatih, şehre girdiği günden itibaren
şehrin imar ve iskânını düşündü. Da­
ha sonra ordusuna Okm eydaninda
büyük bir ziyafet ve hediyeler verdi, ilk
cuma namazını bir cami haline kon­
muş olan Ayasofya’da kıldı. Subaşılı-
ğa Süleyman Bey atandı ve surların ta­
miriyle, şehrin imarında görevlendiril­
di. Müsellem ve yaya beyleri dolduru­
lan hendeğin temizlenmesi ve eski ha­
line konması görevini aldı. Kadılığa
Kadı Celâlzâde Hıdır Bey Çelebi geti­
rildi.
Fatih, İstanbul’da 20 gün kaldıktan
sonra Edirne’ye döndüyse de İstan­
bul’un nüfusunun artırılması ile ilgi­
lendi. Osmanlı imparatorluğu halkın­
dan kim gelip kendi arzusu ile İstan­
İSTANBUL: Saka (XIX. yüzyıl sonları).
bul'da oturmaya razı olursa, tuttuğu o
mülke sahip olacaktı. Bunun ilan edil­ ■aa yaptırılan kuleye 1350 yılında VI. çalışıldı. Bu amaçla başta padişah ol­
mesi üzerine birçok kişi İstanbul'a yer­ loannes Kantakuzinos tarafından iki mak üzere vezirler de büyük çaba gös­
leşti. Ayrıca M ahmud Paşa, daha son­ kule ilave edilmişti. terdiler. Bu sayede kudretli olanlar,
ra Rum Mehmed Paşa, Karaman ve Surların imparatorların tören kapısı şehrin çeşitli semtlerinde cami, med­
Konya ahalisinin bir bölümünü, 1470 olan Altıkapı (Yaldızlı Kapı)’nın iki ya­ rese, imaret, han, hamam, darüşşifa,
yılında Ishak Paşa, Aksaray halkını İs­ nındaki ana kuleler (pylon)in iç yanı­ bedesten vb. gibi binalar yaptırdılar.
tanbul’a naklettiler. Zağanos Paşa da na Fatih Sultan Mehmet tarafından üç 1457 yılından sonra Edirne’de büyük
Semendirek, Taşoz halkının bir bölü­ kuleli bir duvar çevrilmek suretiyle bir zararlar doğuran yangından sonra Fa­
münü İstanbul’a getirdi. Fatih, bunlar iç kale, bir hisar haline g e rilm iş tir. tih, İstanbul’u Osmanlı Devleti’nin sal­
için bedestenler, çarşılar, pazarlar, ker­ Yedikule Hisarı böylece b’ Türk kale­ tanat merkezi yaptı. Büyük bir impa­
vansaraylar yaptırttı. Fakat yapılanlar sidir. Sadece dış ara^y jakan tarafı ratorluğun başkenti haline gelen şe­
da İstanbul’un iskânına yetmediğin­ Bizans’tır. hir, bundan sonra her bakımdan kal­
den fethedilen Hıristiyan ülkelerinden Şehrin imar hareketlerinin hızlan­ kındı. İstanbul’da Vefa adlı semtte,
alınan esirler getirilerek İstanbul etra­ dırılmasını emreden padişah, bir taraf­ Şeyh Ebül Vefa için bir cami yatıran
fındaki köylere yerleştirildi ve arazi iş­ tan da Hıristiyan halkla ilgilenip, kili­ Fatih, şehrin dışında, eshabdan Ebu
lettirildi. selerden bir kısmını onlara bıraktı ve Eyyub El Ensarî için, ilk kez Fatih’in
Fatih, İstanbul’un su işleri ile de II. Anastasios'tan boşalan patriklik hocası Akşemseddin tarafından keş­
uğraştı. Şehre getirilen sulardan bir makamına birinin seçilmesini emret­ fedildiği söylenilen mezarı yanına İs­
bölümü halka ait çeşmelere, diğer bö­ ti. Surlar onarıldı. Fetihten sonra imar tanbul'un ilk selatin camii olan Eyüp
lümü Fatih Camii'ne ve saraya verildi. hareketlerinin yanı sıra ticaret hayatı­ Cami (1458-1459)’ni yaptırdı. Daha son­
Ayasofya onartıldı ve bir minare eklen­ nın canlandırılmasına, şehrin bilimsel ra buna medrese ve imaret de eklene­
di. II. Theodosius zamanında 413 yılın- ve toplumsal hayatının geliştirilmesine rek semt manevî bakımdan büyük

156
önem kazandı, iki kule eklenerek “Ye- Mütevekkil Alallah Muhammed ile am­ imtiyazlar yenilendi. Fransa ile ilk
dikuie” adıyla anılmaya başlanan yapı, cazadelerini ve bazı diğer kimselerle dostluk anlaşması 1532 yılında ve ilk
devlet hâzinesi olarak kullanıldı. Fatih, bilgin, mimar, mühendis ve zanaat sa­ kapitülasyon anlaşması ile 1535 yılın­
şehrin bir tepesi üzerinde Yeni Cami hibinden, Hıristiyan ve Yahudi sanat­ da İstanbul’da Venedik ile barış anlaş­
denilen Fatih Camii’ni (1463-1470) in­ kârlardan oluşan bin kadar Mısırlıyı İs­ ması imzalandı. 1562 tarihinde de
şa ve etrafına da tabhane, darüşşifa ile tanbul'a getirtti. Hıristiyan sanatkârla­ Avusturya imparatoru ile 8 yıllık bir
Semaniye medreselerini kurdu. Fatih’­ ra İstanbul’da Memlûk Sultanı Kansu saldırmazlık anlaşması yapıldı.
in veziri Mahmud Paşa, kendi adına bir Gavrî Medresesi’ne benzeyen bir med­ Kanunî zamanında İstanbul'da şâ-
cami, medrese, imaret ve hamam in­ rese yaptırmak isteyen Yavuz, Memlûk rap içilmesi yasaklandı. Kanunî’nin oğ­
şa ettirdi. Gedik Ahmed ve Karamanî Devleti’nin tarih ve teşkilâtına dair bü­ lu II. Selim babasının Zigetvar Seferi
Mehmed Paşalarda bunun gibi sosyal tün kitapları da İstanbul’a getirdi. De­ sırasında ölümü üzerine 27 Eylül 1566
kurumlar oluşturdular. İstanbul’un en niz işlerine de önem veren Yavuz, Ha­ tarihinde İstanbul’da Osmanlı tahtına
işlek yerindeki Kapalıçarşı çekirdek liç’te önce Bizans tersanesinin bulun­ çıktı. Bu dönemde İstanbul’daki Gala­
bedestenleri etrafında zamanla mey­ duğu yerde, Fatih’in yaptırdığı eski ter­ ta dahil kahvehane, bozahane ve mey­
dana gelmiştir. Bitpazarı, Atpazarı ve saneyi genişleterek, 300 inşaat tezgâhı haneler kapatıldı (20 Mayıs 1567). 19
bedesten yanında olan çarşı ve pazar­ alacak duruma koydu. 21 Eylüi 1520’de Eylül 1569’da Yahudi Mahallesi’nde çı­
lar da bu sırada kurulmuştur. Bundan Çorlu civarında ölen Yavuz’un ölümü kan yangında büyük kayıplar verildi.
başka Zeytinlik adı verilen yörede Top- gizli tutulmuş, cenazesi İstanbul’a ge­ Sel im devri nde Ay asofya Cam i i, M im ar
kapı Sarayı (Saray-ı Cedid-i Amire) in­ tirilerek büyük tören yapılmış ve nama­ Sinan’a onartıldı. II. Selim devrinde İs­
şa edildi (1462 veya 1467-1478). 1472 zı Fatih Camii’nde kılındıktan sonra, tanbul’da yapılan ilk anlaşma, 24 Ha­
yılında tamamlanan Çinili Köşk de Fa­ o tarihlerde Mirza Sarayı denilen şim­ ziran 1567’de Venedik Cumhuriyeti ile
tih devrinde yaptırıldı. diki Sultan Selim Camii’nin yanınadef- kapitülasyonların yenilenmesidir. Bun­
nedilmiştir. dan sonra 17 Şubat 1568 tarihli Avus­
Fatih zamanında İstanbul, biri sur Kanunî Sultan Süleyman devrinde turya Anlaşması gelir. Lehistan ile
dahilinde olmak üzere 4 kadılığa ayrıl­ (30 Eylül 1520 - 5/6 Eylül 1566) İstan­ olan barış anlaşması, 21 Temmuz
dı. Sur dahilindeki, İstanbul kadılığı, bul hızla kalkınarak büyük bir başkent 1568’de yenilendi.
Eyüp dolaylarındaki ve Büyükçekme- haline geldi. Kanunî’nin yaptırdığı ilk II. Selim’in ölümü üzerine oğlu III.
ce, Küçükçekece ve Çatalca ile Siliv­ eser, Sultanselim Camii’dir (1521). Murad tahta geçti (22 Kasım 1574).
ri’nin dahil olduğu kadılık, haslar ka­ Şehrin birdenbire büyümesi ve nüfu­ 1575 Mayıs’ında cülûsu tebrik ve ba­
dılığı (Havass-ı Konstaniiniye), öteki sunun hızla artması bazı önemli sorun­ rışı yenilemek üzere Iran elçisi Tok­
kadılıklar Galata ve Üsküdar kadılıkları lar doğurdu. Bu sebeple Rumeli ve mak Han İstanbul’a geldi ve padişahın
idi. Eyüp ile birlikte bunlara "bilâd-ı se- Anadolu’dan gelenlerin İstanbul’a yer­ huzuruna çıkarak İran Şahı’nın kıymet­
lâse kadılıklar” denirdi. 1481 yılında leşmesi bir süre için yasaklandı. Ka­ li hediyelerini sundu. 12 Kasım 1577’de
Mısır’a karşı sefere çıkan Fatih, Geb­ nunî ayrıca cami, medrese, dârûşşifa, İstanbul göklerinde bir kuyrukluyıldız
ze yolunda Sultançayırı’nda hastalan­ tabhane, dârülhadis ve imaretten mey­ göründü ve bu, Iran Şahı’nın öleceği­
dığı için İstanbul’da önemli olaylar dana gelen Süleymaniye Külliyesi’nin ne yorumlandı. 12 Ekim 1579 günü So-
meydana geldiyse de ayaklanan Yeni­ de banisiydi. XVI. yüzyılda padişah ar­ kullu Mehmed Paşa bir meczup tara­
çeriler, ishak Paşa’nın çabasıyla bas­ tık Anadolu beyleri mevcut olmadığın­ fından öldürüldü. 1582 Mayıs’ında
tırıldı. Yeniçeriler eski sarayda bulu­ dan, Türk asıllı kızlarla evlenmek g«F Şehzade Mehmed’in sünnet düğünü
nan Şehzade Korkud Çelebi’yi (Baye- leneğinden kopmaya başladılar. İstan­ yapıldı. 9-10 Şubat 1588 günü Mevlid
zid ’in oğlu) babasına vekâleten tahta bul saraylarına Rus, Alman, Hırvat, Ma­ Kandili münasebetiyle III. Murad mi­
çıkardılar. Bu sıralarda İstanbul’dan car, PolonyalI, Romen, Boşnak ve Bul­ narelerde kandil yakılmasına dair ya­
aldığı mektup üzerine yola çıkan Ba­ gar esirler alınıyordu. Vezir ve beyler­ zılı bir emir verdi. 2 Nisan 1589 günü
yezid, Üsküdar’a geldi (20 Mayıs 1481), beyleri de padişaha hoş görünmek Doğancı Mehmed Paşa’nın öldürülme­
22 Mayıs 1481'de de tahta çıkan II. Ba­ için alınan esirlerin en güzellerini ken­ sine yol açan Kapıkulu ayaklanması
yezid devrinde İstanbul’da belirli bir disine takdim ediyorlardı. İstanbul Ka- oldu. Aynı yıl İstanbul’da büyük bir
sükûn görülmekle birlikte, birbirini iz­ nunî’nın 1521,1522,1526,1529,1532, yangın çıktı. Bitpazarı, Gedikpaşa Ha­
leyen yangın, deprem ve sel gibi âfet­ 1534, 1537, 1538, 1541, 1543, 1548, mamı ve birçok mescid yandı. Olaydan
ler meydana geldi. II. Bayezid, 1501 yı­ 1553 ve 1566 tarihlerinde olmak üze­ sonra İstanbul’da 2 ay süren veba sal­
lından 1507 yılına kadar süren camii­ re on üç kez büyük törenlerle ordusu­ gını görüldü (15 Ekim 1590). 1591 yılı
ni (Bayezid Camii) ve civarında med­ nun başında zafere çıktığına şahit ol­ ortalarında ve sonunda İstanbul’da iki
rese, mektep ve imaretini yaptırdı. du. İstanbul’un XVI. yüzyılda gördüğü Yeniçeri ayaklanması oldu. 1592 yılı
II. Bayezid devrinde en şiddetli ilk büyük şenlik Sadrazam İbrahim Pa- Nisan sonlarında Ayasofya civarında
deprem 14 Eylül 1509 günü başladı. 40 şa’nın Muhsin® Hatun ile 22 Mayıs büyük bir yangın çıktı. Aynı yıl büyük
gün sûren ve Küçük Kıyamet (Kıyamet- 1524 tarihinde evlenmesidir. Bu şen­ bir veba salgını başgösterdi. 23 Ocak
i Suğra) denilen depremde 109 cami, lik on beş gün sürmüş, gelin, masrafı 1593’te Sipahiler ulufelerini alamadık­
mescid, 1070 ev yıkıldi. Şehir içinde Kanunî tarafından ödenmek suretiyle ları için başkaldırıp saraya ve divana
minare kalmadı. Surlar büyük tahrip inşa edilen İbrahim Paşa Sarayı’na gö­ saldırdılar, ancak isyan bastırıldı.
gördü. Saray-ı âmire kapılarından bir türülmüştür. 1539 yılı Receb ayının III. Murad’ın ölümünden sonra III.
bölümü de yıkıldı. Fatih Camii, darüş­ 15’inde İstanbul Kanunî’nin oğulları Mehmed İstanbul'a gelerek Osmanlı
şifa ve imareti,.Semaniye medresele­ Şehzade Mustafa, Mehmed ve Selim’- tahtına çıktı (15 Ocak 1595). Aynı gün
rinden bazıları da zarar gördü. Kara­ in sünnet düğünü şenliklerine şahit ol­ saraydaki 19 şehzade boğdurularak öl­
man semti yerle bir oldu. Bayezid Ca- du. Kanunî döneminde en önemli bi­ dürüldü. 30 yıldan beri bırakılan bir ge­
mii’nin kubbesi hasar gördü. Bayezid lim hareketi, Sahn-ı Süleymaniye Med­ leneği tekrar dirilten II. M e h m d , or­
depremden sonra aldığı geniş çaplı resesinin ve dârülhadisin kurulmasıy­ dusunun başında sefere çıktı. Haço-
çalışma faaliyetleriyle şehri bayındır dı. İstanbul’a kahve ilk önce 1555 yı­ ve Meydan Savaşı’nı kazandıktan son­
hale getirme yolunda büyük çaba har­ lında Halep ve Şam yolu ile gelmiş ve ra büyük bir törenle İstanbul’a döndü.
cadı. Tahtakale’de kahvehaneler açılmıştır. Zamanında İstanbul’un en büyük sa­
Yavuz Sultan Selim devrinde, İs­ Kanunî devrinde İstanbul’da ilk yapı­ nat anıtlarından biri olan Yeni Camİ’-
tanbul’da çıkan büyük bir yangın, lan antlaşma, 1521 yılında Venedik nin temel atma töreni yapıldı (9 Nisan
Çemberlitaş civarında bulunan Tavuk- Cumhuriyefi’ne önceden verilen kapi­ 1598). Venedik, Fransa, Hollanda, Le­
pazarı’ndâki Atik Ali Paşa evkafına ait tülasyonların yenilenmesi hakkını ve­ histan ve İngiltere ile çeşitli tarihler­
dükkânları kül etmiş ve Gedikpaşa Ha- rendir. Bundan sonra Raguza Cumhu­ de yeni anlaşmalar imzalandı.
mamı'na kadar yayılmıştır. Mısır sefe­ riyeti ile olan ticaretin anlaşması ge­ Kanunî devrinden beri Osmanlı sa­
rini başarıyla sonuçlandıran I. Selim lir. 20 Eylül 1528 tarihinde Fransa ve rayına girerek, özellikle Safiye Sultan
Kahire’deyken Abbâsî halifesi El- Katalanlar’a verilen Mısır’daki ticarî sayesinde büyük nüfuz kazanan ve
157
rüşvet karşılığında memuriyet temin
eden Kira adlı Yahudi kadın, iki oğlu
ile birlikte sipahiler tarafından öldürül­
dü (1 Nisan 1600).
III. Mehmed’in ölümünden sonra
yerine oğlu I. Ahmed tahta çıktı (22
Ocak 1603). 14 gün sonra yeni padişah
sünnet edildi ve bu münasebetle bü­
yük eğlenceler düzenlendi. İstanbul
şehri bir padişahın sünnet düğününe
ilk kez şahit oluyordu. I. Ahmed padi­
şah olduğu zaman bir istisna olarak
kardeşi Şehzade Mustafa’yı (I. Musta­
fa) öldürtmedi. İstanbul, böyle bir ola­
ya da ilk kez tanık oluyordu.
24 Ekim 1604’te Sultan Ahmed’in
bir oğlu doğdu (Şehzade II. Osman).
Bunun üzerine İstanbul’da 7 gün 7 ge­
ce donanma yapılması emredildi.
Ocak 1606’da yıllık çuhadarı zama­
nında verilmeyen Yeniçeri ve ertesi
gün ulûfelerini alamayan Sipahiler
alaklandıiar. İsyan bastırıldıysa da
ocaklılar yeniden ayaklandıkları için
padişah Şubat’ın ikinci günü kırmızı el­
biseler giymiş jolduğu halde, Sultan
Bayezid Köşkü’ne çıkarak, vezirleri, bö­
lük ağalarını ve kâtipleri getirtip azar­
ladı ve sorumlular cezalandırıldı. Pe-
çevî, tütünün ilk defa 1609 yılında İn­
giliz Donanması tarafından İstanbul’a
getirildiğini haber verir. 1609 yılı Ha­
ziran ayı ortalarında, Sadrazam Kuyu­
cu Murad Paşa, Saruhan ve Menteşe
taraflarında Celâlilikle meşgul Yusuf
Paşa’yı kandırarak İstanbul’a getirtip
Üsküdar ordugâhında kafasını kestirdi.
4 Kanunusani 1 6 l0 ’da törenle At
Meydaninda bir cami inşasına baş­
landı (Sultanahmed Camii). 1610 yılın­
da Temmuz ayının 22. günü ilk defa
olarak, İstanbul’da hazırlanan Kâbe ör­
tüsü Mekke’ye doğru yola çıkarıldı. 27
Temmuz 1612’de Şehzade Murad’ın
(IV. Murad) doğması ile törenler düzen­
lendi. Aynı yıl Kâbe’nin yenileri ile de­
ğiştirilen örtüsü ile su oluğu ve yine
yenileri ile değiştirilen Hz. Muham- İSTANBUl: Aşureci (XIX. yüzyıl sonlan).
med'in türbesinin duvarındaki bir mü­
cevher ve türbe kapısı İstanbul’a ge­ linin 24 Ocak günü şiddetli soğukjar devrinde 18 Şubat 1623 günü Lehistan
tirilip, Hazine’ye konuldu. 1613 yılı yüzünden Haliç dondu. 6 Şubat’ta Üs­ ile bir anlaşma imzalandı. I. Mustafa’­
Ağustos ayında içki yasağı konularak küdar ile İstanbul’un arası da buz bağ­ nın tahttan indirilmesi üzerine IV. Mu­
meyhaneler kapatıldı. 1614 yılında ilk ladı, halk karşıdan karşıya yaya olarak rad geçti (10 Eylül 1623). İstanbul’da
defa olarak İstanbul’a Hollanda’dan bir geçti. Denizyolu kapandığından İstan­ Sipahiler, ülûfe yüzünden ayaklandı­
elçi geldi. 1616 yılında İstanbul’da otu­ bul’da kıtlık ve pahalılık başladı ve ek­ lar. Sonunda Defterdar Yahni-Kapan
ran Iran elçisi, Yedikule’ye hapsedil­ m eğin'75 dirhemi bir akçeye, etin ok­ Abdüikerim Paşa hapsedildi ve üzün­
di. 9 Haziran 1617 günü yapımı tamam­ kası 15 akçeye fırladı, tüsünden öldü. 1625 yazında Bayram­
lanan Sultanahmed Camii, büyük bir II. Osman, Hotin seferine gitmek paşa vebası diye anılan müthiş bir
törenle açıldı. üzere 8 Mayıs 1621’de Davudpaşa Or- veba salgını İstanbul’u kasıp kavurdu.
!. Ahmed, saltanatının on dördün­ dugâhina çıktı 18 Mayıs 1622’de Genç Ölü sayısı günde bine yükselince Ok-
cü yılında ölünce (22 Kasım 1617) ay­ Osman’a karşı Yeniçeriler ayaklandı­ meydaninda duaya çıkıldı. Ağustos
nı gün i. Mustafa tahta çıktı. Böylece lar ve Genç Osman öldürüldü (20 Ma­ 1626’de Ingiliz elçisi İstanbul’a geldi.
babadan oğula geçen saltanat, kardeş­ yıs 1622). II. Osman devrinde İstanbul’­ 1628 yılı Temmuz başlarında, İstan­
ten kardeşe geçmiş oldu. I. Ahmed da Fransa, Venedik, İran ve Ingiltere bul’da bir Sipahi ayaklanması olduy­
devrinde İstanbul’da, Fransa, Venedik, ile anlaşmalar yapılmıştı. sa da bastırıldı. 25 Haziran 1630’da İs­
Hollanda, İngiltere, Iran, Transilvanya I. tanbul’da şiddetli birfırtınaçıktı, 10Şu-,
Mustafa’nın ikinci saltanatı karı­
(Erdel) Prensliği, Macar beyleri ve şıklık içinde geçti. Genç Osman'ın ka­ bat 1632’de yeniden bir Sipahi ayak­
Avusturya ile anlaşmalar imzalandı. tilini arayan Yeniçeriler ve Sipahilar24 lanması oldu. Bunları tahrik eden ikin­
Aklî dengesi yerinde olmadığı gö­ Aralık 1622 tarihinde isyan ettiler. 21 ci Vezir Receb Paşa idi. Sipahiler ayak­
rülen I. Mustafa tahttan indirilerek ye­ Ocak 1623’te Davud Paşa yakalanarak lanarak padişahı ayak divanına çıkar­
rine i. Ahmed’in 14 yaşındaki oğlu Yedikule’de idam edildi. Şubat 1623’te dılar. Sadrazamla birlikte 17 devlet
Genç Osman getirildi (2 6 Şubat 1618). Sadrazam Mere Hüseyin Paşa’nın sey­ adamının başını istediler. Çaresiz ka­
Aralık 1618’de tam ayarlı yeni akçe ve yid olan bir kadıyı sebepsiz yere fala­ lınca Hafız Paşa kendilerine verildi ve
onarlık Osmanî basılması kararlaştırıl­ kaya yatırması üzerine İstanbul ulema­ onlar tarafından öldürüldü. Recep Pa­
dı. 10 kesme sermaye verilen Bekir sı ve medrese öğrencileri ayaklanarak şa sadrazam oldu. Tokat’ta bulunan
Efendi, darphane nazırı oldu. 1621 yı- Fatih Camii’nde toplandı. I. Mustafa Hüsrev Paşa idam edildi. Bu durum is­
e ___ ____________
158
 tanbul zorbalarının yeniden ayaklan­ kusuyla şekere el konuldu. IV. Meh­ Mustafa Paşa komutasındaki Türk Do­
masına sebep oldu (12 Mart). Bunun med, parlak bir törenle Eyübsultan nanması, yanında ele geçirdiği Malta
sonunda defterdar, Yeniçeri ağası ve Türbesi’nde kılıç kuşandı. Ertesi gün gemileri ve esirlerle İstanbul Limanı’-
muhasib öldürüldü. Yeniçeri Ağası Kö­ cülus bahşişi için Cinci Hoca’dan beş na girdi. XVII. yüzyıl Osmanlı Impara-
se Mehmed Paşa bütün bu işlerin Re- yüz kuruş bir kese ve bir buçuk kuruş torluğu’nun fütuhat devrinin durduğu,
ceb Paşa’nın başının altından çıktığ- bir altın hesabıyla iki yüz kese yardım içeride asayişin bozulduğu ve orduda
nı padişaha açıkladığında, padişah istendi. Vermediği için kendisi tutuk­ isyanların başladığı, hükümdarlık oto­
zorbaları dağıttıktan sonra Receb Pa- landı, 6 bin kese tutan malı müsadere ritesinin azaldığı bir devir oldu. XVII.
şa’yı idam ettirdi (18 Mayıs 1632). 1633 edildi. Ele geçen parası, yüksek ayarlı yüzyılda Üsküdar, büyük bir şehir ha­
Eylül’ün 2. cuma günü Cibali semtin­ olduğundan, halk arasında ilgi gördü line geldi. III. Mehmed’in annesi bura­
de büyük bir yangın çıktı ve hızla şeh­ ve “Cinci Akçesi" diye ün kazandı. da büyük bir cami ve kervansaray yap­
re yayıldı. Eylül 1633 (16 Eylül)'te pa­ Sultan İbrahim’in tahttan indirilmesi tırdı. Kızkulesi, dört köşe bir surla çev­
dişahın emri ile kahvehaneler kapatı­ ve idamı dolayısıyla çıkarları elden gi­ rildi, tahkim edildi ve toplarla tabya
larak tütün içme yasağı kondu ve içen­ den kimseler Sipahileri tahrik ettiler. edildi, boğazın güvenliğine ayrıldı.
lerin idam edileceği ilân edildi. 10 Ey­ 18 Ekim 1648’de Sipahi ayaklanması 1688’de Şarap ve Tütün Vergisi alın­
lül 1633’te yatsı namazından sonra fe­ olduysa da, Yeniçeri kuvvetleri olayı maya başlanarak Hazine’ye gelir sağ­
nersiz sokağa çıkma yasağı konuldu. bastırdı. 300 kadar acemi Sipahi öldü landı ve ilk kez bakır para (mangır) bas­
27 Ocak 1635’te şair Nef'î (hivic yaz­ (Sultanahmet Vakası). 29 Ekim 1648’de tırıldı. 1689 yılında büyük bir fırtınada
ma konusunda) tövbesini bozduğu Cinci Hoca idam edildi. 30 Nisan birçok gemi battı.
için padişahın emriyle idam edildi. Ay­ 1649’dadevlet aleyhine faaliyette bu­ 1701 yılında İstanbul Ermenileri
nı yıl İstanbul’a gelenlerin memleket­ lunduğu saptanan Venedik elçisi ya­ arasında Katolik mezhebinin yayılması
lerine gönderilmeleri konusunda İs­ kalanarak prangaya vuruldu. 1648 yı­ için faaliyetlere girişildi. II. Mustafa’­
tanbul Kaymakamı Bayram Paşa’ya lında ulûfelerini alamayan Sipahiler nın Edirne’de oturması İstanbul hal­
emir verildi. Padişahın emri üzerine ağalarım taşladılar. Hazine’de para ol­ kının hoşnutsuzluğuna sebep oldu.
kardeşleri olan şehzadalerden Bayezid madığı için İstanbul ve Galata’dan ver­ Şeyhülislâm Feyzullah Efendi devlet
ve Süleyman 16 Ağustos 1635’te Top- gi toplanıp Sipahi ulüfesi verildi. 23 memurluklarına kendi yakınlarını ge­
kapı Sarayı’nda boğdurularak öldürül­ Ekim 1649’da yeni padişahın sarayın­ tirmesi yüzünden çıkan isyanda ünlü
düler. Aynı dönemde Revan Kalesi’nin da sünnet düğünü yapıldı. 20 Ocak Edirne Vak’ası meydana geldi ve pa­
fethi haberi gelip, İstanbul’da 7 gün 7 1651 günü Avusturya fevkalâde elçisi dişah tahttan indirilerek (23 Ağustos
gece donanma ve şenlik yapıldı. Eylül İstanbul’a geldi ve büyük bir alayla (1708) yerine III. Ahmed getirildi. Şey­
1637’de İstanbul büyük bir salgın has­ şehre girdi. İstanbul’un ilk esnaf ayak­ hülislâm ve oğulları idam edildi. 1
talık gördü. 18 Şubat 1638 günü Şeh­ lanması, 21 Ağustos 1651 tarihinde ol­ Ekim 1703’te saray bostancıları cülûs
zade Kasım da boğdurularak öldürül­ du. Buna sebep paranın ayarının dü­ bahşişleri yüzünden başkaldırdılar.
dü. 6 gün sonra Bağdad seferi için İs­ şürülmesi idi. 2 Eylül 1651 günü padi­ Eski hükümdar II. Mustafa, 29 Ara­
tanbul’dan ayrılan padişah 10 Haziran’- şahın büyükannesi Mehpeyker Kösem lık 1703 günü Topkapı Sarayı’nda öl­
da (1639) geri döndü ve 9 Şubat 1640 Valide Sultan, Topkapı Sarayı’nda öl­ dü. 21 Nisan 1704’te padişahın emri ile
günü öldü. Yerine tek erkek kardeşi dürüldü. 21 Kasım 1652’de Esir Hanı’n- Topkapı Sarayı’nda Valide Sultan Da-
olan Sultan İbrahim geçti. da büyük bir yangın çıktı. 18 Nisan iresi’nin üzerinde yapılması emrolunan
IV. Murad devrinde İstanbul’da Ve­ 1653’te Ordunkapısı dışında çıkan yan­ köşkün inşaatı sona erdi. 1705 yılı
nedik Cumhuriyeti, Lehistan, Fransa, gında sebze hali ve birçok yer yandı. Mart ayında, 4 şehzadenin sünnet dü­
Ingiltere ve Hollanda ile anlaşmalar 11 Kasım 1653’te İstanbul’da güne­ ğünleri yapıldı. 1736’da III. Ahmed öl­
imzalandı. 30 Ağustos 1640'ta Balad şin batışından sonra gökte, kuzeyba­ dü, i. Mahmud, Ayasofya Camii’nde
Kapısı dışındaki mumhaneler tutuştu. tı yönünde bir mızrak uzunluğunda ve yapılan kütüphaneye, sarayda mevcut
Şiddetli rüzgâr yüzünden şehre yayı­ kol kalınlığında görülen bir yıldız ine­ kitaplarla, kendisine hediye edilen ki­
lan yangın, Fethiye Camii’ni yakıp Dra- rek, şehri gündüz gibi aydınlattı. 1656 tapları koydurarak burasını hizmete
man Mahailesi’nden Sultanselim'e, yılı Mart ayı başlarında İstanbul'da ün­ açtı (21 Aralık 1743). Aslı Macar olup,
öğle üzeri Çukurbostan’a kadar ilerle­ lü Çınar Vakası oldu. 8 Mayıs 1656’da Bosnalı İbrahim Efendi diye anılan biri,
miştir. Aralık 1640’da düzgün ayarlı zorbalar cezalandırıldılar. 4 Mart Hıristiyanlığı yayması yüzünden Kıb­
akçe bastırıldı. 26 Nisan 1641’de Avus- 1656’da İstanbul’da Yeniçeri ve Sipa­ rıs’a sürüldü, daha sonra da idam edil­
tuıva, 17 Haziran 1641’de de Iran elçi­ hi ocakları ayaklanıp, saray mensup­ di (8 Mayıs 1746). Şubat 1746’da I.
si İstanbul'a gelerek padişaha arma­ larından ve devlet görevlilerinden 30 Mahmud’un emri ile Beşiktaş Sarayı
ğanlar sundular. 14 Temmuz 1641’de kişinin başını istediler (Vak’a-i Vakva- sahilinde bir kasır inşa edildi. 9 Mayıs
Muhasib Emirgûneoğlu idam edildi. 1 kiye). 1656 yılında padişah tahttan in­ 1748’den itibaren padişah Beşiktaş
Ocak 1642’de Şehzade Mehmed’in (IV. dirilerek yerine kardeşi II. Süleyman Sarayı’nda kalmaya başladı. 19 Ocak
Mehmed) ve 15 Nİsan’da Şehzade Sü­ geçti. 1657 yılında yeni bir ayaklanma 1749’da Nuruösmaniye Camii’nin te­
leyman (II.Sultan Süleyman)'\n doğu­ oldu ve kışkırtmacılar idam edildiler. meli atıldı. 30 Mart 1751’de tersane
mu münasebetiyle şehirde şenlikler Aynı tarihte İstanbul Rum patriğinin, zindanında bulunan suçlu ve esirler
yapıldı. Halep Valisi Hüseyin ..Paşa Eflâk Voyvodası’na gönderdiği bir kaçmaya giriştiklerinden yakalanarak
ayaklanarak 1644 Haziran’ında Üskü­ mektubu ele geçirildiğinden Parmak- idam edildiler. I. Mahmud devrinde İs­
dar’a kadar geldiyse de yakalanarak kapı'da asıldı. 1657 yılı Eylül ayında tanbul’da Venedik, İran, İsveç, Avus­
idam edildi. Kısa süre sonra da Kara Kâtip Çelebi İstanbul'ca öldü. 18 Şu­ turya, Rusya, Sicilya, Toskanyaile an­
Mustafa Paşa idam edildi. 27 Haziran bat 1659’da şiddetli bir deprem oldu. laşmalar imzalandı. 23 Aralık 1754’te
1645'te Darphane yanında çıkan yan­ 24 Temmuz 1660'da büyük bir yangın­ III. Osman, Eyübsultan’da kılıç kuşan­
gında Bayezid Medresesi’nin etrafı, da 80 binden fazla ev hasar gördü. 31 dı. 8 Aralık 1755’te Nuruösmaniye Ca­
Bayezid Hamamı, Langa, Kumkapı, Ye- Mart 1661 günü İstanbul’da 1.5 saat mii ibadete açıldı. Aynı yıl Ocak baş­
nikapı semtleri, Kadırga Limanı’ndaki süren tam bir güneş tutulması oldu. 15 larında şiddetli soğuklar yüzünden Ha­
Hıristiyan evleri. Rum ve Ermeni kili­ Şubat 1665 günü tersane zindanında liç dondu. Defterdar ile Sütlüce arasın­
seleri yandı. 5 Mart 1645’te yapılan par­ bulunan Kazak esirleri, gece zincirle­ dan yürüyerek geçildi. Yeniden yapıl­
lak bir törenle padişahın büyük kızı, rinden kurtulup dışarı çıktılar ve rast­ ması emredilen Yeniçeri ve Acemi
Fazlı Paşa ile nişanlandı. 8 Ağustos ladıkları 20 kişiyi öldürerek Okmeyda- ocağı kışlaları 17 Şubat 1757’de ta­
1648'deSultan İbrahim tahttan indiril­ nı’na doğru kaçtılarsa da yakalanarak mamlandı. III. Osman 30 Ekim 1757’de
di ve yerine 7 yaşındaki oğlu IV. Meh­ idam edildiler. 24 Temmuz 1665’te sa­ öldü. 8 Kasım 1757’de III. Mustafa kı­
med padişah oldu. rayın Harem Dairesi’nde bir yangın lıç kuşandı. Aynı yıl İstanbul’da yaşa­
Sultan İbrahim devrinde İstanbul’­ çıktı. 1670 yılında padişah fermanıyla yan, Rum, Ermeni ve Yahudilerin eski
da büyük bir şeker sıkıntısı çekildi. İstanbul’da meyhaneler yıkıldı. Aynı yıl kıyafetlerini korumaları hakkında bir
1648’desarayın şekersiz kalacağı kor­ Aralık ayında Kaptan-ı Derya Kaplan ferman çıkarıldı. 10 Nisan 1760’ta Lâ-
159
leli Camii temeli atıldı. 21 Ocak günü
III. M ustaf a öld ü (7774), I. Abdülhamid
kılıç kuşandı. Bu hükümdarın 15 yıllık
saltanatı boyunca önemli yangınlar İs­
tanbul'u büyük zarara uğrattı. I. Abdül-
hamid’den sonra yerine III. Selim kılıç
kuşandı (13 Nisan 1789). I. Abdülhamid
devrinde Rusya ve Avusturya ile baş­
layan savaşlar dolayısıyla özellikle İs­
tanbul’da gıda maddelerinin fiyatı art­
tı, şehirde dolandırıcılık ve hırsızlık art­
tı. İstanbul’un nüfusunun gittikçe art­
ması hem gıda maddeleri darlığına,
hem de hırsızlığa ve yangıların artma­
sına sebep olduğu bahanesi ile evler,
dükkânlar ve bekâr odaları taranarak
Anadolu’dan İstanbul’a yakın zaman­
larda gelmiş hamallık, kayıkçılık, çırak­
lık vb. hizmette bulunanlar geldikleri
yerlere gönderildi. III. Selim, Yeniçeri
ocağının işe yaramadığını anlayarak
Nizam-ı Cedid adı altında Batı ordula­
rına benzer yeni bir askerî sınıf kurdu
ve bunun için “irâd-ı cedîd’” hâzinesini
oluşturdu. Aynı zamanda, topçu, top
arabası, kumbaracı ve lağımcı ocaka-
rı ıslap edilip, bunlar için yeni usuller
kondu. Azadlı Baruthanesi inşa edildi.
İstanbul tarihindeki ağaç, çiçek ve bah­
çe sevgisinin en güzel örneği, XVIII.
yüzılda görüldüğü Haliç ve Boğaziçi kı­
yılarını rengârenk lâle tarlaları kapla­
dı. XVIII. yüzyılda İstanbul’da bir lâ­
le merakı başlayınca, dünyanın her ta­
rafından buraya lâle soğanları gönde­
rildi. XIX. yüzyılın son yarısında bütün
yabancı sefirler Beyoğlu’nda oturuyor­
lardı. O zamanki Beyoğlu sokakları
dar, kaldırımları kötü evleri düzensiz
bir şekilde inşa edilmişti. Sefaret bi­
naları içinde Fransa, İsveç ve Vene-
dik’inkiler güzel yapılardı.
1805 yılı Nisan ayında İstanbul’da
görülmemiş bir soğuk oldu ve çok faz­
la kar yağdı. 7 Ekim 1805’te geceyarı-
sına doğru Salmatomruk Mahallesi’­
nde ve Mollaaşki civarında yangın çıktı
ve birçok ev yandı. Rusya ile başlayan
sefer sebebi ile bu devletle ittifak ha­
linde olan İngiliz elçisi bir gemi ile kaç­ İSTANBUL: Seyyar berber (XIX. yüzyıl sonları).
tı (1805). Türk Ordusu’nun Ruslar’a
karşı başarı kazanması üzerine Os­ sim 1808). Alemdar Mustafa Paşa ya­ 182Vde Mora’daisyanır ■- ışlaması
m a n lI Devleti’ni baskı a ltın d a tutmak nındaki adamlarıyla kendini savundu, üzerine İstanbul halkının si hlanma-
amacı ile 16 gemiden'oluşan İngiliz ancak yardım gelmediğinden ikindi sı emredildi. Mora jsyanını kışkırttığı
harb filosu Çanakkale Boğazı'ndan ge­ vakti barut mahzenine girerek ateşe anlaşılan Rum patriği ile kethüdası,
çerek İstanbul önlerine geldi (20 Şu­ verdi ve kendi ailesi ile birlikte öldü. patrikhanenin Petro Kapısinda karşı­
bat 1807). 25 Mayıs 1807’de III. Selim’­ Bu patlamada 300 kadar Yeniçeri ha­ lıklı a s lıd ıla r ^ Nisan 1821). 5 Mayıs
in tahttan indirilmesi ile sonuçlanan vaya uçtu. Aynı gün IV. Mustafa’yı ye­ tarihinde II. Mahmud bir ferman çıka­
Kabakçı Mustafa Vak’ası patlak verdi, niden tahta çıkarmaya çalışan isyan­ rarak dedikodularla gençlerin ta hrik
yerine IV. Mustafa geçti. Yeni padişah cılar başarılı olamadılar. Ertesi gün edilmemesini, Hıristiyan mahalleleri­
ile Yeniçeri ocağı arasında kimsenin Sekban-ı Cedid saraydan çıkıp, onla­ ne saldırılmaması em rinij/erdi.
suçlu tutulmayacağını öngören bir an­ rın üzerine yürüdü, 3-5 bin Yeniçeri öl­ 1825 yılı Nisan ayında İstanbul’­
laşma imzalandı (31 Mayıs 1807). dü. Nisan ayında şehirde büyük bir kıt­ da çiçek hastalığı görüldü ve sarayda
28 Temmuz 1808’de Alemdar Mus­ lık başgösterdi. 17 Haziran 1811 ’de Be­ bir şehzade ile iki sultan bu hastalık­
tafa Paşa kumandasındaki Rumeli or­ şiktaş’ta büyük bir sel baskını oldu. tan öldü. Mart 1826’da Nuşrctiye Ca­
dusu, İstanbul’a gelerek Bâb-ı Alî ile Ocak 1812’de İzmir’e gelen birtüccar mii ibadete açıldı. 15 Haziran 1826’da
sarayı bastı. IV. Mustafa tahttan indi­ gemisi İstanbul’a veba salgını getirdi. Vak’a-i Hayriye olayı başladı. Bunun
rilerek yerine II. Mahmud padişah ol­ 3 bin civarında insan öldü. 1813 yılı üzerine yeniçeri ocağı bir fermanla
du. 29 Temmuz günü III. Selim için bü­ Mart ayı başlarında Cebeciler Kışlasi- resmen kaldırıldı. Aynı şekil' ocağın
yük bir cenaze töreni düzenlendi, ka­ nın temeli atıldı. 1817’de ünlü Ermeni Bektaşî tarikatı da kaldırıld , ekkeler
tiller idam edildi. 13 Eylül’de II. Mah­ sarraflarından Tıngıroğlu Agop, Davu- Nakşî tekkesine çevrildi, /.y a Kapısı,
mud kılıç kuşandı. II. Mahmud Sekban- doğlu Andon Ermeniler arasında Ka­ Şeyhülislâm Kapısı yapıld ^828yılın­
ı Cedid adlı yeni bir ordu kurdu. Bunu tolikliği yayma faaliyetinde bulunduk­ da buharlı sürat gemisi alınarak İstan­
kıskanan ve sadrazam Alemdar Mus­ larından Limni ve Rodos adalarına sü­ bul’a getirildi. Haziran 1828’de odun,
tafa Paşa’yı sevmeyen Yeniçeriler rüldüler. 10 Temmuz 1819’da Yeniçe­ kömür, sabun, zeytinyağı ve erzak kıt-
ayaklanarak Bâb-ı Âli’yi bastılar (14 Ka- riler arasında çatışma çıktı. lığı başgösterdi. 1829 yılı başlarında
160
savaşta ele geçen Rus esirleri, Büyü- malar oldu. Sultan Murad, 93 günlük (14 Mayıs 1882), Ingiltere ile bu devle­
kada manastırlarına yerleştirildiler. Ay­ saltanattan sonra tahttan indirildi ve tin Mısır’da fevkalâde komiserler bu­
nı yıl savaş sebebiyle yiyecek sıkıntı­ (31 Ağustos) yerine II. Abdülhamjd ge­ lundurması hakkında mukavelenâmesi
sı çekildi. 3 Şubat 1829 günü Selimi­ tirildi ve 7 Eylül’de kılıç kuşandı. İstan­ (14 Ekim 1885), Doğu Rumeli eyaletin­
ye Kışlası’nın açılış töreni yapıldı. 3 bul’da ilk Meclis-i Mebusan açıldı (19 de çıkan yeni güçlükleri çözmek üze­
Mart 1829'da II. Mahmud, kavuk giyil­ Mart 1877). Bu meclis, İstanbul mebu­ re, İstanbul’da toplanan konferans
mesini yasakladı. İstanbul hanlarında su, astarcılar kethüdası Ahmed Efen- protokolleri (5 Kasım 1885 - 5 Nisan
oturan bekârlara, ülkelerine dönmek di'nin 93 Savaşı’nın sonuçlarından do­ 1886), Romanya ile ticaret antlaşma­
için bir ay süre tanındı. I Kasım layı padişahı açık ve sert bir dille eleş­ sı (22 Kasım 1887), Sırbistan ile demir­
1831’de TAKVİM-İ VEKAYİ adlı gaze­ tirmesi üzerine II. Abdrülhamid’in emri yolu mukavelenâmesi (4 Haziran 1887),
te basıldı. 3 Şubat 1832’de devlet dai­ ile kapatıldı (13 Şubat 1878). 24 Şubat’- aynı devletle ticaret antlaşması (25
relerine padişahın resminin asılması ta Rus Orduları Başkomutanı Nicola, Haziran 1888), Almanya ile ticaret ant­
emredildi. 18 Ekim 1836’da Unkapanı Edirne’de bulunan karargâhını, Ayas- laşması (26 Ağustos 1890), Yunanistan
ile Azapkapısı arasında bir köprü hiz­ tefonas’a (Yeşilköy) nakletti. Bu se­ ile barış antlaşması (4 Aralık 1897).
mete açıldı. 14 Nisan 1839’da büyük beple burasını askerî işgal altına aldı. Sultan Reşad devrinde İstanbul'da
bir kolera salgınında korunmak için alı­ 3 Mart’ta ise, Ayastefanos barışı im­ Türk ocağı kuruldu (25 Mart 1912). 18
nacak tedbirlerle ilgili risale, halka be­ zalandı. Ruslar’ın Yeşilköy’e kadar gel­ Ocak 1912’de Meclis-i Mebusan dağıl­
dava dağıtıldı. Beyoğlu’nda, Ağa Ca­ meleri İstanbul’da büyük heyecan ya­ dı. Balkan Savaşı dolayısıyla Selânik’-
mii civarında Müslüman evlerini kira­ rattı. 30 Mart 1878’de Çırağan Vakası in düşman eline geçmesi tehlikesine
layan gayr-i müslimler, buralardan çı­ meydana geldi. Ünlü Yıldız Mahkeme­ karşı II. Abdülhamid, İstanbul Beyler­
kartılarak Müslaman mahallelerinde si, 27 Haziran 1881’de başladı. Baye­ beyi Sarayı’na getirildi. Kendisi 1 Ka­
Müslüman olmayanların oturmaları ya­ zid Umumî Kütüphanesi hizmete açıl­ sım 1912 tarihinde ölümüne kadar bu
saklandı (1838). 2 Temmuz 1839’da II. dı. Büyük Türk bestekârı Hacı Arif Bey, sarayda kaldı. Düşman ordularının'Ça-
Mahmud ölünce yerine Abdülmecid, İstanbul’da öldü (28 Haziran 1844). İs­ talca’ya kadar dayanması ve top ses­
5 Kasım 1839’da Hariciye Nazırı Mus­ tanbul’da "Asâr-ı Atika” Müzesi kurul­ lerinin İstanbul’dan duyulmasından
tafa Reşid Paşa’nın Topkapı Sarayı’n­ du (1866). 1 Nisan 1891’de Ahmed Ve- sonra 9 Ocak 1912 tarihinde savaş ha­
da,GülhaneMeydanındaokunanHatt-ı fik Paşa öldü. 1895 yılında İstanbul’­ linde bulunulan Balkan devletleri ile
Hümâyun ile Tanzimat-ı Hayriye ilân da kimsesiz düşkünlerin bakılması mütareke imzalandı. 23 Ocak 1913’te
edildi. 1843 yılı Eylül ayında Bâb-ı Ali için Dârülaceze kuruldu. Ermeniler, in- İttihad ve Terakki Fırkası’nın Nuru-
tamamlanarak döşetilmeye başlandı gilizler’in ve Ruslar’ın kışkırtması so­ osmaniye merkezinden Enver Paşa,
ve açılış töreni yapıldı (26 Mart 1844). nunda ayaklandılar (30 Eylül 1895) ve Bâb-ı Âli'ye gelerek Kâmil Paşa istifa
Eski Gümrükönü (Eminönü) ile Ka- Kadırga Limam’ndan Sultanahmet ettirildi. 14 Aralık 1913’te 22. Prusya
raköy Kapısı arasında, dubalar üzerin­ Meydanı’na, oradan II. Sultanmahmud Tümen Komutanı General Liman Von
de büyük bir köprü inşa edlidi ve tö­ Türbesi’ne kadar ilerlediler. Sanders başkanlığında, 42 kişilik bir
ren yapıldı. Sultan Abdülmecid, Rume­ XX. Alman askerî heyeti İstanbul’a geldi.
yüzyılın başında Plevne kahra­
li gezisine çıkmak üzere İstanbul’dan manı Gazi Osman Paşa (4 Nisan 1900) 1914 yılında İstanbul’da tiyatro ve mu-
30 Nisan 1846’da hareket etti ve kara­ ve eski hükümdar V. Murad (29 Ağus­ suki okulu olarak Dârülbedayi-i Osma-
dan Varna’ya kadar gidip tekrar dön­ tos 1904) öldü. Yıldız’daki Hamidiye nî kuruldu. 1 Şubat 1916’da Veliahd İz-
dü. Aralık 1846’da padişahın emri ile Camii’nde Cuma Selâmlığı’na gelen II. zeddin Efendi intihar etti. Sultan Re-
köle satışı yasaklandı ve Esirpazarı da­ Abdülhamid, kendisine hazırlanan su­ şad’ın ölümünden (3 Temmuz 1918)
ğıtıldı. 29 Temmuz 1849’da onarılan ikasttan kurtuldu (21 Temmuz 1905). sonra VI. Mehmed Vahideddin padi­
Ayasofya Camii ibadete açıldı. Çıra- 21 Temmuz 1908 tarihinde II. Meşru­ şah oldu (13 Ağustos 1918). 18 Ekim
ğan Sarayı civarında inşaasına başla­ tiyet ilân edildi ve iki dereceli seçim günü biri öğleden önce, biri öğleden
nan Mecidiye Camii tamamlanarak usulü ile kurulan ikinci Osmanlı Mec- sonra olmak üzere 5 uçaklık bir filo ta­
açılış töreni yapıldı (3 Kasım 1849). 8 lis-i Mebusan’ı açıldı. 13 Nisan 1909’da rafından şehir hava saldırısına uğradı.
Haziran 1850’de Abdülmecid, veliahd rastladığı Rumî takvim dolayısıyla 31 Atılan bombalardan 50 kişi öldü. 13
Abdülaziz ve Şehzade Murad efendi­ Mart Vakası diye anılan olay meyda­ Ekim 1918 günü Tevfik Paşa’nın ikin­
lerle birlikte İstanbul'dan Ege ve Ak­ na geldi. 4 Aralık 1909’da tahttan indi­ ci sadareti münasebetiyle Osmanlı ta­
deniz adalarını ziyaret niyeti ile ayrıl­ rilen II. Abdülhamid’in yerine V. Meh­ rihinde son sadaret alayı töreni yapıldı.
dı. 18 Temmuz 1851’de İstanbul’da med Reşad geçti ve 10 Mayıs günü kı­ Osmanlı İmparatorluğumun i. Dün­
Encümen-i Dâniş açıldı. 1855 yılında lıç kuşandı. ya Savaşı’ndan yenik çıkması yüzün­
İstanbul - Edirne - Varna arasında ku­ İİ. Abdülhamid devrinde İstanbul’­ den 13 Kasım 1918 günü itilaf devlet­
rulan telgraf hattı işletmeye açıldı. Bu, da şu antlaşmalar imzalandı: Rusya ile lerinin 55 parça savaş gemisinden olu­
Türkiye’de ve İstanbul’da açılan ilk hat Yeşilköy’de Ayastefanos Antlaşması şan donanması, mütareke şartlarına
idi. 25 Haziran 1861 günü Abdülmecid (3 Mart 1878), İngiltere ile Kıbrıs’ın, bu göre İstanbul’a geldi. Bu donanmada
öldü ve yerine kardeşi Abdülaziz geç­ ülkenin şarta bağlı ve geçici olarak iş­ 22 İngiliz, 12 Fransız, 17 İtalyan ve 4
ti. İlk önce serbest dersler vermek üze­ galine izin veren antlaşma Haziran Yunan gemisi vardı. 21 Aralık günü pa­
re İstanbul’da Dârülfünûn (1863) ve İs­ 1878), Romanya ile savaş esirlerinin dişahın emri ile Mebusan Meclisi fes­
tanbul Sanayi Mektebi açıldı (1864). d eğiştirilm esi mukavelesi (5 Ekim hedildi. 16 Mayıs’ta Mustafa Kemal,
Sultan Abdülaziz devrinde İstanbul 1878), Rusyaile savaş tazminatına, esir­ millî mücadeleye başlamak için 3 gün
ve civarında belediye faaliyetleri artı­ lere vb. konulara ait antlaşma (8 Şu­ sonra Anadolu topraklarına ayak bas­
rılmış, yollar, binalar, kamunun ihtiya­ bat 1879), Avusturya ile Bosna - Her- mak üzere İstanbul’dan hareket etti. 15
cına cevap verebilecek tesisler kurul­ sek’in Yeni Pazar Sancağı’nın bu dev­ Mart 1919’da itilaf kuvvetleri kuman­
du. Haseki’de mevcut tevkifhanenin let tarafından işgaline dair mukavele- danı, 150 Türk aydınını tutuklattı. Ertesi
yerine Nİsvan Hastanşsi açıldı. 1870 nâme (21 Nisan 1879), Bulgaristan gün İstanbul, askerî işgal altına alın­
yılıdna Haydarpaşa Hastanesi’ne bir Prensliği’nin, Prens Alexandre Batten- dı. Harbiye ve Bahriye nezaretleri ile
cerrah dershanesi eklendi. Bu devirde berg’e verilmesi fermanı (25 Temmuz Tophane, kışlalar ve bir kısım karakol­
ordu ve donanmaya da oldukça önem 1879), Aleko Paşa’nın Doğu Rumeli Va- lar işgal olundu. 19 ekim 1922 günü
verildi. liliği’ne atanma fermanı (16 Mayıs TBMM Hükûmeti’nin temsilcisi Refet
10 Mayıs 1876'da Mahmud Nedim1878), Bulgaristan emareti sınırlarının Paşa, İstanbul’a vardı. 10 gün sonra
P aran ın kötü yönetimi yüzünden tesbiti antlaşması (20 Eylül 1879), Do­ Vahideddin ile görüşerek İstanbul Hü­
medrese öğrencileri Fatih ve Bayezid ğu Rumeli eyaletinin tesbiti antlaşma­ kûmeti’nin anlamının kalmadığını, bu­
meydanlarında toplanıp nutuklar söy­ sı (25 Ekim 1879), Osmanlı - Yunanis­ nun derhal lağvedilmesini ve itilaf dev­
lediler. Sultan Abdülaziz’in ölümün­ tan sınır tahdidi mukavelesi (2 Tem­ letleri ile sürdürülen münasebetlerin
den sonra yerine V. Murad geçti. Bu­ muz 1881); Rusya ile savaş tazminatı­ hemen kesilmesini bildirdi.
nun kısa döneminde birçok ayaklan­ nın ödenmesi şekline dair antlaşma 1 Kasım 1922 tarihinde, TBMM sal-
161
tanatı kaldırdığını ilân etti. Böyle­
ce merkezi İstanbul olan 600 yıllık Os­
manlI saltanatı hukuken sona erdi.
Bundan sonra 4 Kasım 1922 günüTev-
fik Paşa başkanlığındaki son Osman­
lI hükümeti istifa etti. TBMM tarafın­
dan saltanattan hukuken uzaklaştırıl­
dığı halde mevkiinde durmakta olan
son Osmanlı padişahı VI. Mehmed Va-
hideddin, son Cuma selâmlığına çık­
tı (10 Kasım 1922). 16 Kasım t922 gü­
nü gecesi, Malaya adlı İngiliz zırhlısı­
na binerek gizlice İstanbul’dan ayrıl­
dı. Bu olaydan üç gün sonra son Veli-
ahd Abdülmecid Efendi, Ankara’daki
TBMM tarafından halife seçildi (19 Ka­
sım 1922). İşgal kuvvetleri, Dolmabah-
çe Meydanindaki Türk bayrağını se­
lâmlayarak, gemilerine binip İstan­
bul’u terk ettiler (2 Ekim 1923). Böyle­
ce İstanbul'un işgal devri sona erdi. 6
Ekim 1923’te Türk Ordusu İstanbul’a
girdi.
Nüfus
İstanbul fethedildiği zaman boşal­
tılmış, terkedilmiş bir şehir görünü­
mündeydi. Bu tarihte şehrin nüfusu
hakkında birçok kaynak, değişik ra­
kamlar vermektedir. Topkapı Arşivi’n-
de yer alan bir belge, 1478 tarihinde İs­
tanbul Kadısı Muhiddin Efendi tarafın­
dan yapılan bina tahririne aittir. Bu bel­
geye göre o zaman İstanbul ile Gala-
ta’da yazılan evlerin sayısı şöyledir ve
bu cetvelde her ev için ortalama 5 ki­
şi kabul edilerek nüfus miktarı hesap­
lanmıştır.
Bu belgeye göre İstanbul ve Gala­
ta toplam 16 bin 326 ev, nüfus ise 85
bin 620 civarındaydı. XVI. yüzyılda İs­
tanbul her bakımdan gelişmiş ve nü­
fusunda büyük bir artış görülmüştür.
1593 yılında Ingiliz gezgini John An-
derson’agöre XVII. yüzyılın başında
İstanbul’un nüfusu 700 bin kişiyi bul-
maktyadı ve bunun yarısı Müslüman,
yarısı Hıristiyan ve Musevîler’di. 1831
yılı nüfus sayımı Rumeli ve Anadolu’­
da yapılmış ve yalnız erkek nüfusu sa­
yılmıştır. 1848 yılında İstanbul'un şe­
hir nüfusu 644 bin kişi idi. 1855 yılın­
da İstanbul ve Bilâd-ı Selâse’de yapı­
lan nüfus sayımı sonunda istatistik
defterleri hazırlandı, bu tarihte şehrin
nüfusu 873 bin 565 kişi, XX. yüzyıl ba­
şında şehrin nüfusu 1 milyon 445 bin,
1919 yılında ise 1 milyon 173 bin kişi
idi.
Eğitim-Öğretim
Osmanlı döneminde Saray, hükü­
met ve askerlik işlerinde çalışacak me­
murların yetiştirilmesini sağlayan ku­
ruluşlar şunlardı:
Şehzadegân Mektebi, Saray’la bir­
likte açılmıştı. Okul, Topkapı Sarayi-
nın harem dairesinde Dârüssaade
Ağasinın bulunduğu binanın üst ka-
tındaydı.
Enderun Mektebi, Topkapı Sarayı
içinde idi. Sarayda, orduda ve hükü­
met işlerinde çalışacak memurları,
müstahdemleri buradan yetiştirilirdi.
Fatih tarafından açıldığı sanılmakta­
dır. Bu mektep 1 Temmiz 1909’da bir
162
kararname ile lağvedildi. ihtişamı ve nüfusu da arttı.
Acemoğlanlar Mektebi’ne, Ende­ Devletin en büyük şehri olma nite­
run’a gönderilmek üzere devşirme­ liğini koruyan şehir, muhteşem cami­
ler alınırdı. ler, saraylar, konaklar, evler, hanlar, ha­
Mehterhane, bir askerî mızıka mek­ mamlar, imaret ve medreselerle süs­
tebiydi. İlk ve en büyük mehterhane­ lenmiştir. Ancak bu yapıların çoğu İs­
nin At Meydaninda İbrahim Paşa Sa- tanbul’u saran yangınlardan kurtulama­
rayinda olduğu o bina, sonraları çadır mışlar ve yok olup gitmişlerdir. Fatih
darüssadesi ve 1831'den bugüne ka­ Sultan Mehmed devrinde XV. yüzyıla
dar da genel hapishane olarak kulla­ ait tarih belirtilmemiş birbelgede Ra-
nıldığı halde, yüzyıllarca bu adı taşı­ mazan’ın 6. gecesi Yeni Cami (Fatih
mıştır. Camii) yakınında Sultanpazarı mev­
Humbarahâne, 1734'te Üsküdar’­ kiinde çıkan bir yangından söz edil­
da, Toptaşinda kuruldu. mektedir. Yangında 123 dükkân, 16
Osmanlı imparatorluğu’nun en bü­ oda yanmıştır. II. Bayezid devrine ait
yük hükümet dairesi olan Bâb-ı Âli ay­ yangınlar 1489 ve 1501 yıllarında ol­
nı zamanda, en büyük memur mekte­ muştur. Yavuz Sultan Selim devrindeki
bi idi. _________ yangınların en önemlisi ise, 23 Ağus­
Babıseraskerî Mektebi, yeniçerile­ tos 1519 günü çıkan yangındır. Cum-
rin 54. bölüğünde "Talimhaneciler” huriyet’e kadar XVI. yüzyıldan itibaren
denilmekte olup bu orta, bir yeniçeri çıkan yangınları şu şekilde sıralayabi­
mektebi sayılırdı. 1876 yılında “Men­ liriz:
şe-/ Küttab-ı Askerî" adını almıştır. 1539Zindankapı yangını, 1540 Es­
Sıbyan mektebleri, sayı bakımın­ ki Saray yangını, 1554 yangını, 18 Şu­
dan oldukça fazlaydı. bat 1560 Galata yangını, 19 Eylül 1569
Medreseler: Osmanlı devrinde ge­ yangını, Topkapı Sarayı yangını (Ni­
nellikle bir avlu çevresinde sıralanmış san/Mayıs 1574), 1558 ve 1590 yangın­
odalardan meydana gelen medrese ları, 1591 ve 1592 yangınları, 1606 yan­
‘‘ders çalışılan yer’’ demek olup, son­ gını, 1633 yangını, 1640 yangını, 1645
raları camiler ile birlikte bulunan öğ­ yangını, 1652 ve 1653 yangınları, 1660
renim müessesesi, İslâm dinî esasla­ Büyük İstanbul ve Galata yangınları,
rına uygun bilgilerin okutulduğu mek­ 1665 Topkapı Sarayı yangını (25 Tem­
tep anlamına gelmiştir. İstanbul’un muz), 1672, 1673, 1677, 1679, 1680,
fethinden sonra Fatih, şehirdeki bazı 1881 yangınları, 1682,1683,1684 yan­
manastırları medrese haline ge­ gınları, 1687, 1688, 1689 yangınları,
tirmiştir. Meslek ve ihtisas medrese­ 1690 Eyüp yangını, 1691 Mısııçarşısı
leri şunlardı: Dârülhadis, Dârülhende- yangını, 1693 Cibali yangını ve Ayaza-
se, Dârülmesnevî, Medresetü’l-kuzât, ğa Kapısj yangını, 1695, 1696, 1698
Medresetü’l-vaızîn, Medresetü’l-eim- yangınları, XVIII. yüzyılda ise 1700,
me velhüteba, Medresetü’l-irşâd, Med- 1701, 1703, 1706, 1707, 1708, 1714,
resetü’l-mütehassısin. 1715, 1719 (Gedikpaşa), 1720, 1721,
Meslek ve ihtisas mektepleri şun­ 1722, 1723, 1724, 1725, 1726, 1727,
lardı: Darülkurrâ, Nakışhane, Hattat 1728, 1729 (Büyük Balat), 1730, 1731,
Mektebi; Batı tarzında askerî mektep­ 1732,1735, 1738, 1739, 1740 (Bâb-ı Âlî),
ler: Mühendishane-i Bahri-i Hümâyûn 1741, 1742, 1744, 1745, 1746, 1747,
(1773 yılında kuruldu); Mühendishane-i 1750 (Küçükpazar), 1753, 1754, 1755
Berri-i Hümâyûn (III. Selim tarafından (Hocapaşa yangınında Bâb-ı Â lî yan­
kuruldu), Mekteb-i Harbiye (1834). gını), 1756 (Cibali), 1758, 1762, 1763,
Mızıka-i Hümâyûn Mektebi. Sivil mek­ 1765, 1767, 1771, 1778, 1780, 1782,
tepler - rüşdiyeler: Mekteb-i Ulûm-ı 1784,1790,1792,1794,1795, 1797; XIX.
Edebiyye (1838). İlk, orta ve lise tah­ yüzyılda 1803, 1804,1807,1811,1818,
sil veren mektepler: Dârülmaarif, Mek­ 1823, (Firuzağa yangını), 1826 (Hoca­
teb-i Osmanî. Kız rüşdiyeler. (XIX. yüz­ paşa yangını), 1828, 1829, 1830, 1831,
yılda sayıları 10'a ujaşmıştı). İptidaî 1832,1833 (Cibali yangını), 1836,1839
mektepler: Mahrec-i Aklâm; Mahrec-i (Bâb-ı Â lî yangını), 1852, 1855, 1865
Mekâtib-i Askerîye, Mekteb-i Sultâni, (Hocapaşa yangını), . 1870 (Beyoğlu
Dârüşşafaka(7978J. Askerî rüşdiyeler, yangını), 1878 (Bâb-ı Â lî yangını), 1890
yüksek tahsil, meslek ve ihtisas mek­ (Pendik), XX. yüzyıl başlarında ise:
tepleri olarak: Ebe Mektebi (1842). Dâ- 1910 (Çırağan Sarayı), 1911 (Bâb-ı Âlî
rülfünûn-ı Osmanî, Askerî Baytar Mek­ yangını), 1911 (Uzunçarşı yangını),
tebi, Mülkiye Baytar Mektebi, Ziraat 1918 (Sultanselim yangını) tarihlerin­
Mektebi, Dârülmuallimin, Orman ve de meydana gelen yangınlarda binler­
Maden Mektebi, Mekteb-i Mülkiye, ce yapı tamamen kül olmuş, yine bin­
Telgraf Mektebi, Mekteb-i Sa­ lerce insan hayatını kaybetmiştir.
nayi, Lisan Mektebi, Mekteb-i Tıbbiye-i
Mülkiye, Eczacı Mektebi; Kaptan ve Fatih Sultan Mehmed’den Cumhu-
Çarkçı Mektebi, Dârülmuallimat, Kız riyet’e kadar İstanbul’un geçirdiği sal­
Sanayi mektepleri, Dârüîfünûn-ı Sulta­ gınlar:
nî. 1467,1539,1573,1576,1578, 1591,
1592 ve 1596 yıllarında meydana gelen
Şehrin yaşamında yangınlar veba salgınları. XVII. yüzyılda: 1615,
1617, 1620, 1650 veba salgınları ile
Fetihten sonra taht, İstanbul 'a ta­ 1637 Büyük Taûn, 1655ŞiddetlîTaûn.
şınınca bu şehir imparatorluğun poli­ XVIII. yüzyılda: 1571, 5 veba salgını ve
tika ve kültür merkezi haline geldi. Tâun salgını. XIX. yüzyılda: 1803,1811,
İmparatorluğun gelişmesiyle şehrin 1812,1813,1822,1849 veba salgınları.
1841, 1844 çiçek ve kolera salgını,
1863 veba ve kolera salgını, 1893 ve­
ba ve kolera salgını. XX. yüzyılda: 1914
ve 1919’da kolera salgınları.
Ulaşım
Osmanlı Devleti’nin Anadolu yarı­
madasından Balkanlar’a, Orta Avrupa’­
nın güneydoğusunda, Karadeniz’in ku­
zey kıyılarına, Akdeniz’in doğu ve güney
kıyılarına yayılması ve XVII. yüzyılda
büyük bir gelişme göstermesi/Bizans
İmparatorluğu’nun XVI. yüzyıldaki ge­
lişmesine benzer btf durum meydana
getirdi. İstanbul’da da o zamankine
benzer bir ulaşım şebekesi kuruldu.
Yolun doğrultusu yine Karadeniz’in
kuzey kıyısından Akdeniz’in güney kı­
yısına yönelmiş ve İstanbul’dan geçen
bu yol, Batı - Doğu doğrultusunda, kıs­
men Karadeniz kıyısı boyunca deniz­
den, kısmen de Bolu, Amasya, Tokat,
Erzurum doğrultusunda karadan İran
ve daha ileriye giderdi. Selânik’ten ka­
ra ve deniz yolu ile Batı ile irtibat ku­
rulurdu. Kuzeybatı-güneydoğu doğrul­
tusunda Niş-Meriç yolu ile Anadolu’­
nun ortasındaki Doğu - Batı yolu da es­
ki faaliyete devam ederdi.
İstanbulda XVIII. yüzyılın başına
kadar ulaştırma aracı olmadığından
halk daha çok yaya olarak gidip gelir
ve bu sebeple de işyerlerine yakın
semtlerde otururdu. Şehiriçi ulaşım, at
ve arabalarla sağlanırdı. Deniz araçla­
rı olarak da kayıklarla sağlanırdı. İstan­
bul trafiğinin ilk kez hafifletilmesi ve
ulaşımın kolaylaşması 1867 yılında
açılan tünelle başladı. Şehirde motorlu
araçlar II. Meşrutiyet’in ilânından son­
ra görülmeye başlanmıştır. Şehre atlı
tramvay ilk kez 1860 yılında getirilmiş­
tir. Elektrikli tramvay denemelerine ise
1914 yılında başlandı. Demiryolu ola­
rak ilk kez 1875 yılında İstanbul - Edir­
ne hattı törenle hizmete girdi..1906 yı­
lında da Haydarpaşa ile Pendik arasın­
da ikinci bir demiryolu yapılması hak­
kında irade çıkarıldı (2 Ekim 1906).
İstanbul, Osmanlı imparatorluğu­
na uzun süre başkentlik etmiş bir kent
olarak sayısız eski esere sahip bir şe­
hirdir. 1453 yılında Fatih ile birlikte İs­
tanbul için programlı bir gelişme dev­
ri başlamıştır.
İstanbul’da 989 kadar mescit ve
cami yapılmıştır. Bunlar devirlere gö­
re klasik, barok ve rokoko üslûbunda
yapılmış olan ve dünya mimarî tarihin­
de büyük bir yer tutan yapılardır.
Ayasofya: Kimi tarihçilerce Büyük
Konstantinus devrinde yapıldığı (M.S.
326) ileri sürülür. Daha önce yaşamış
tarihçiler ise imparatorun oğlu Kons­
tantinus tarafından yaptırıldığını ve 15
Ekim 360 yılında ibadete açıldığını ya­
zarlar. ilk yapı üzerinde kesin bilgi yok­
tur. V. yüzyılın başlarında dindeki tu­
tuculuğuyla ün yapmış İstanbul Pisko­
posu loannes Khrysostomos’un impa-
ratoriçeye karşı saldırılarından kurtul­
mak için onu sürgüne gönderen Arca-
dius’a kızan halk ayaklanarak Ayasof-
ya’yı yaktı (20 Haziran 404). Kilise, The-
odosius II. tarafından mimar Rouffi-
nos’a yine bazilika örneğine göre ye­
niden yaptırılarak ibatede açıldı (M.S.
8 Ekim 415). Bu kilisenin ömrü de ol­
dukça kısa oldu. Nika isyanında ate­
şe verilen şehirle birlikte kilise deyan-
dı (13/14 Ocak 532). Bu kez Jüstinia-
nus tarafından yeniden ve daha gör­
kemli olarak yaptırılan kilisenin inşa-
asında bin usta ve on bin işçi çalıştı­
rıldı. Ve 27 Ocak 537’de büyük bir tö­
renle halka açıldı. Ancak, yapımından
22 yıl sonra bir yer sarsıntısı sonucun­
da büyük kubbenin doğu bölümü yıkıl­
dı (22 Mayıs 558). Mimar İsidoros’un
onardığı (562) kubbenin batısı Basilei-
os I. devrinde bir deprem sonucu yı­
kılma tehlikesi geçirdi (9 Şubat 869) ve
onarıldı. 25 Ekim 986’da yine bir dep­
rem sonucu kubbenin bir bölümü yı­
kıldı, bir duvar çatladı ve yapının du­
rumu tehlikeye girdiğinden, kilise ka­
patıldı. Onarımı Dırtad adlı bir Erme­
ni mimar yaptı ve Ayasofya yeniden
halka açıldı (13 Mayıs 994). İstanbul’un
fethinden sonraFatihSultan Mehmed,
ilk cuma namazını burada kıldı ve kili­
senin camie çevrilmesini emretti.
Doğu'ya bakan abside, Kâbe’ye ba­
kan bir mihrap kondu. Batı’daki büyük
kubbenin yanındaki kubbeciklerden
biri delinerek buraya ahşap bir mina­
re oturtuldu. Ayasofya’nın esas yapı­
sına ve içini süsleyen insan figürlü
mozaiklere dokunulmadı. Tuğla mina­
re denilen güneybatıdaki minare yapıl­
dı ve doğudaki ikinci dayanak duvarı
eklenerek yapı onarıldı. Kuzeybatıda­
ki ince minare II. Bayezid devrinde
(1506), Batidaki kalın minare ise, II. Se­
lim devrinde Mimar Sinan’a eklettiril­
di ve çevrede yapıya âdeta yapışacak
kadar yaklaşan evler yıktırıldı. Mermer
minberle büyük kubbenin altında sol­
da bulunan mermerden yapılmış vaiz
kürsüsü, III. Murad devrinde yaptırıl­
dı. III. Ahmed devrinde yıkılan sıralar
onarıldı ve yapının içine, büyüklüğü­
ne uygun sekiz köşeli büyük bir top
kandil konuidu.
Bayezid Camii, II. Bayezid’in em­
riyle, kimi yazılarca Mimar Hayred-
din, kimilerince de Yakup Şah Sultan
Şah tarafın d an inşâ e d ilm iş tir
(1501-1505). Camiin önünde kare planlı
revaklı bir avlu yer alır. Bu avlu dışarı­
ya üç kapı ile bağlantılıdır. Revak sü­
tunlarının altısı granit, dördü necef,
onu da yeşil somakidir. Revakın üze­
rini yirmi dört kubbe örter. Avlunun or­
tasında, şadırvan bulunur. Camiin taç
kapısı üzerindeki kitabede Hattat Şeyh
Hamdullah yazısı ile camiin yapılış ta­
rihi yer alır. Birer şerefeli iki minare­
den güneydeki, cami ile birlikte, ku­
zeydeki ise XIX. yüzyılda yapıldı. Ka­
re planlı ana yapının 18 metre açıklı­
ğındaki orta kubbesinin altında yirmi
pencereli kasnak bulunur. Kubbe, dört
fil ayağıyla, iki kalın direk üzerine otur­
maktadır. Taçkapı ile mihrabın üzerle­
rini birer yarım kubbe örter. Doğu ve
B atid a yan yana dörder küçük kubbe
yer alır. Mermer hünkâr mahfilinin çi­
ni süslemeleri XVIII. yüzyıla aittir. Taç
kapının sağ ve solunda, yapıya ekle­
nen kubbeli bölümler bulunur. Cami­
in yanında medrese, imaret ve kütüp­
hane; bahçesinde II. Bayezid ile kızı­
nın türbesi vardır.
Çağlayan Camii (Sa'dâbâd Ca-
mii)’nin Kâğıthane’de ilk yapımı, III.
Ahmed devrinde gerçekleşmiştir. III.
Selim ve II. Mahmud devirlerinde ona­
rım gören cami, Sultan Abdülaziz dev­
rinde yıktırılarak devlet mimarı Sarkis
Balyan’a yeniden yaptırıldı (1862).
Camiin duvarları kârgir, çatısı ah­
şaptır. Bir minaresi vardır. Yapının küt­
lesi üç ana elemandan meydana gel­
miştir. 1— ibadet hacmi, 2— Tapınma
hacminin kuzeyinde yer alan mahfil ve
konut bölümleri; 3— Batı cephesinde­
ki minare.
Dolmabahçe Bezm-i Âlem Valide
Sultan Camii, Sultan Abdülmecid’in
annesi Bezm-i Âlem Valide Sultan ta­
rafından bugünkü Dolmabahçe sem­
tinde Mimar Nigoğos Balyan’a yaptı­
rıldı (1852-1854). Deniz kıyısında bir av­
lunun ortasında yapılmış olan cami,
Barok ve Rönesans tarzında, kare
planlı, ana mekânı dört kemer üzerine
oturtulmuş, Barok büyük bir kubbe ile
örtülü bir yapıdır. Camiin önünde bir
hünkar kasrı vardır. Kasrın içinden ve
her iki yanından gövdeleri şişhaneli,
oluklu, yivli, oldukça ince iki minare
yükselir. Cami, üç sıra halinde, yuvar­
lak kemerli pencerelerle aydınlatılmış;
tır. ibadet bölümüne, kasrın İçinden
geçilerek girilir. İbadet bölümü bir sa­
ray salonu gibi aydınlık ve ferahtır. Gi­
riş kapısının tam karşısında olan mih­
rap, beyaz ve kırmızı somakiden uyum­
lu bir biçimde yapılmıştır. Minber de
kırmızı somakidendir. Minberin korku­
luk levhalarının dış yüzleri tek parça
ve kabartmalıdır, Camiin kitabesi Ziver
Paşa tarafından kaleme alınmış olup
yazısı, devrin ünlü hattatlarından Ali
Haydar Efendi’ye aittir. Camiin muvak-
kithanesi sekizyüzlüdür. Üzeri yuvar­
lak bir kubbeyle örtülüdür, iki yandan
iki görkemli merdivenle çıkılan hünkar
kasrı ile camiin asıl ibadet sahnı bir
ara Deniz Müzesi olarak kullanılmıştı.
Müze, Beşiktaş’a taşınınca cami, tek­
rar ibadete açıldı.
Eyüb Sultan Camii, Haliç’in kuzey
ucunda, aynı adı taşıyan semtte, Fa­
tih Sultan Mehmed tarafından 1458 yı­
lında yaptırıldı. Türbe ile cami daha
sonra yıkılmıştır. Bugünkü camiin ilk
örneği olan yapı, III. Selim devrinin ta­
nınmış devlet adamlarından Uzun Hü­
seyin Efendi tarafından yaptırıldı
(1798-1800). Cami son kez II. Mahmud
devrinde, 1819’da, onartıldı. 1822’de
deniz tarafına rastlayan minareye yıl­
dırım düşmüş, minarelerin üst şerefe­
lerine kadar olan bölüm yeniden yap­
tırılmıştır. Bugünkü cami, dikdörtgen
bir saha üzerine oturtuldu. Dış ve iç ol­
mak üzere iki avlusu vardır. Dış avlu­
ya kuzey ve doğu yönündeki iki kapı­
dan girilir. Kuzey kapıdan sonra rampa
ile çıkılan asma bir kat hünkâf fffenfi-
line gider. Dış avlunun solund^ğçık
türbe ve mezarlar, ortada şadırvan yer
alır. Şadırvan Barok başljktı^^fâz mer­
mer sütuna dayanan ^hŞâjÇ,şa@k,t,i bir
kubbe ile örtülüdür. lç‘avludâ'm lkİ sü­
tuna oturan 13 ku^^v^rd.İrjjŞîtpölü-
r MoJ/Ja.- 163
mün ortasında üzeri açık, dört tarafta
muslukları olan duvar ve üzerinde bir
çeşme yer alır. Bu duvarların içinde
birkaç mezar vardır. Cami, dikdörtgen
planlı, mihrabı çıkıntılıdır. 17.5 metre
çapındaki merkez kubbesi altı sütun
ve iki fil ayağına dayanan kemerlere
oturur. Kubbenin çevresinde sekiz ya­
rım kubbe vardır. Cami, planı bakımın­
dan "Sekiz payeli camiler" grubuna gi­
rer. Alt katta bulunan kadınlar mahfi­
linin tavanı düzdür ve galeri katını ta­
şır. Son cemaat yerinde iki mihrap yer
alır. İki minareli bir camidir. Dış avlu­
ya girişi sağlayan kapılar, sütunlar,
başlıklar Barok üslûpta, revak kubbe­
leri, kadınlar mahfili tavanı, orta kub­
be ise kalem işi süslemedir. Mermer­
den yapılan minber ve kürsü de yal­
dızla bezenmiş olup Barok üslûp özel­
likleri taşır.
Fatih Camii, II. Mehmed (Fatih) ta­
rafından Mimar Sinaüddin Yusuf b.
Abdullah’a Fatih semtinde yaptırıldı
(1470). Merkezi kubbe iki fil ayağı ile
iki sütun üzerine oturtulmuştur. Yapı,
1766’da depremden harap olduğu için,
III. Mustafa tarafından Mehmed Tahir
Ağa’ya onartıldı (1767-1771). Şadırvan
avlusunda, kıble duvarına paralel olan
revak, diğer üç yönden daha yüksek­
tir. Kubbelerin dış kasnakları sekiz kö­
şelidir ve kemerlere oturur. Kemerler
genellikle kırmızı taş ve beyaz mermer­
le işlenmiş, yalnız mihverdekilerde ye­
şil taş kullanılmıştır. Alt ve üst pence­
relerin çevresi geniş silmelerle çevril­
miştir. Avlunun biri kıblede, ikisi yan­
da üç kapısı vardır. Şadırvan sekiz kö­
şelidir. Mihrabın yaşmağı istalaktitli-
dir. Hücre köşeleri yeşil direkli, kum
saatleriyle süslü ve üstü zarif bir taç­
la sonlanır. On iki dilimli olan minare
cami ile büyük bir ahenkle birleşmiş­
tir. Eski camiden günümüze süsleme
olarak sadece mermer oymalar ve iki
çini pano gelmiştir. Camiin ikinci kez
yapılışında payandalı camiler uygula­
narak küçük kubbeli sivri bir bina mey­
dana getirilmiştir. Şimdiki durumda
merkezî kubbe dört fil ayağına otur­
makta ve bunu dört yarım kubbe çev­
relemektedir. Yarım kubbelerin çevre­
sinde ikinci derecede yarım ve tam
kubbeler, mahfildeki ve dıştaki abdest
musluklarının önündeki galerileri ört­
mektedir. Mihrabın sol yanında türbe
yanından geniş bir rampayla girilen
hünkâr mahfili ve odalar bulunmakta­
dır. Minarenin taş külahları XIX. yüz­
yıl sonunda yapıldı. Avlu kapısının ya­
nındaki yangın havuzu II. Mahmud
devrinde yapıldı (1825).
Fethiye Camii (Pammakaristos),
Çarşamba’ya giden yolun kıyısında,
Bizans devrinde kilise olarak yapıldı,
ilk kilisenin kuruluş yılı kesin olarak
bilinmemektedir. Andronikos Palailo-
gos II devrinde, yüksek bir memur olan
Mikhael Dukas Glabas’ın eşi Maria Du-
kena tarafından, kadın manastırı ola­
rak yaptırıldı. Latin saldırıları sırasın­
da bağımsız kalan kilise, 1294’te yeni
baştan onarıldı. Bina, 1456 yılına ka­
dar kadîn manastırı olarak kullanıldı,
sonra patrikhane oldu. III. Murad tara­
164
fından camie çevrildi.
Ana kubbelerinden en büyüğü 5
metre çapındaki merkez kubbedir. Ma­
bedin absid bölümü, yapının camie
çevrilmesi sırasında değiştirildi, birde
mihrap eklendi. Dış narteksi yapan ga­
lerileri örten tonozlar basık ve yayvan­
dır, çapları birbirlerinden farklıdır. Bi­
nanın en önemli bölümü Maria Duke-
na tarafından yaptırılan Parakklesion’-
dur. Bunun orta ve mozaikli kubbele­
rinden başka arka tarafında yan yana
iki kubbesi daha vardır. Bütün kubbe­
ler birbirlerine benzer, tamburlarındaki
pencereler ikinci katı aydınlattıkları
için aşağıdan görülmez. Kubbedeki
mozaiklerde ortada Hz. Isa’nın tasviri
görülür. Kubbe dilimlerinin içinde ad­
ları başları hizasına yazılmış on iki ha­
varinin resimleri bulunur. Bütün mo­
zaikler XIV. yüzyılda yapılmıştır.
Gül Camii (Hagia Theodosia), XIV.
yüzyıldan sonra "Hagia Theodosia"
olarak anılmaya başlandı. Cibaii’de yer
alan yapının ilk adı ve yapım tarihi ke­
sin olarak bilinmemektedir. Bazı araş­
tırmacılar IX. yüzyıl sonu ile XII. yüz­
yıl ortasına tarihlenebileceğini ileri
sürdüler. XIII.-XIV. yüzyıllarda absis
bölümünde yenileme ve değişmeler
yapıldı. Fetihten sonra bir süre boş
kaldı, bir söylentiye göre tersane an-
barı oldu. II. Selim (1566-1574) devrin­
de camie çevrildi. II. Mahmud devrin­
de büyük ölçüde onarıldı. Alçak kas-
naklı kubbesi ve bütün üst örtü siste­
mi Osmanlı dönemi onarımlarının
özelliklerini gösterir. Tonozların sivri
kemerli oluşu, klasik Osmanlı mima­
risinin eseridir. Camiin bugünkü adı­
nı burada mezarı bulunan Gülbaba’dan
aldığı sanılmaktadır. Büyük bir yapı
olan cami, yüksekliği ile ilgi çeker.
Dört payeli kapalı Yunan haçı tipinde-
dir. Bu yapı sistemi üst kat planında
açıkça belirir. Çok kalın olan payele­
rinin içlerinde hücreler yer alır. Bina
yüksek olduğundan, haçın kollarını
meydana getiren mekân bölümleri ga­
lerilerle iki kat haline getirilmiştir. İç
mimari bakımından arkaik bir özellik
taşıyan yapının dış mimarisi geç de­
vir niteliklerini gösterir.
Hamidiye Camii (Yıldız Camii), II.
Abdülhamid devrinde Yıldız Sarayinın
karşısında Dikran Kalfa’ya yaptırılmış­
tır (1885). Kârgir ve tek kubbeli bir ya­
pıdır. Belirli bir üslûbu olmayan camiin
hünkâr mahfili ve selamlık törenlerin­
de kabul için kullanılan bir dairesi var­
dır. Tek minareli olan camiin avlusun­
da, sağ köşede, dört cepheli ve
1890’da yaptırılmış bir saat kulesi var­
dır. Hünkâr mahfilinin sedir ağacından
olan kafesleri II. Abdülhamid’in eseri­
dir. Camideki sülüs yazıların büyük bir
bölümü Hattat Abdülfettah Efendi’nin-
dir. Karışık mimari tarzın güzel bir ör­
neği olan cami, Ortaköy, Mecidiyeköy
ve Aksaray Valide Sultan camilerinin
tipinde olup, dıştan küfeki taşından
yapılmıştır. Cephesi Teşvikiye Ca-
mii’nde olduğu gibi aynalıdır.
Kariye Camii, Edirnekapı yakının­
da evvelce Maria Dukaina tarafından
yaptırıldığı sanılmaktadır. Latin istilası
sırasında çok harap olan manastır ve
kilise, Andonikos II devrinde Büyük
Logothetes Theodoros Metokhites ta­
rafından onartıldı ve yapıya bir dış nar-
teks ile kuzeyindeki dar geçit ve gü­
neyindeki parakklesion eklendi (1313).
Binanın XII. yüzyıldan kalma olduğu
anlaşılan bölümü dört geniş kemere
oturan bir kubbe ile örtülü kiborion bi­
çiminde bir naos, bunun doğusunda­
ki bema ve yarım daire planlı absisten
ibaret olan esas bina ile batısındaki iç
nartekstir. Narteks, kemerlerle dört
bölüme ayrılmıştır. Bunların uçta olan
iki tanesi birer kubbe ile örtülüdür.
Anadolu-Rumeli yakaları arasında ise
kayıklar ve pazar kayıkları ile ulaşım
yapıldı. Sonra Şirket-i Hayriye ve Ha­
liç işletmesi kuruldu ve Kadıköy-
Adalar vapurları (Seyr-i Sefain) işleme­
ye başladı.
Bugün mevcut mozaiklerin çoğu
son Bizans devrinin başlarına (XIV.
yüzyılın ilk yarısına) aittir. Mozaik ve
freskler o devir Bizans resim sanatının
en ilgi çekici örneklerindendir. Olduk­
ça iyi bir perspektif anlayışı, derinlik
fikri, figürlerin hareket ve plastik de­
ğerlerinin verilişi ve figürlerdeki dikkat
çekecek derecedeki uzama, bu üslû­
bun tipik özellikleridir. İstanbul’un
alınmasından sonra Hıristiyanların
elinde kalan kilise, II. Bayezid vezirle­
rinden Atik Ali Paşa tarafından camie
çevrildi. 1765’te önemli bironarım gör­
dü, camie ek olarak Beşir Ağa tarafın­
dan okul ve imaret yaptırıldı. Bugün
Ayasofya Müzesi’ne bağlı bir müzedir.
Küçük Ayasofya Camii, VI. yüzyıl­
da Ayios Petros ve Magios Paulos ba­
zilikası iken sonradan Ayios Sergios
ve Bakhhos Kilisesi’ne çevrildi. Kapı­
sındaki kitabeye göre, 1497-1505 yılları
arasında, II. Bayezid devrinde, basüs-
saade ağası Küçük Hüseyin Ağa’nın
isteğiyle cami haline getirildi. Minare­
yi Mustafa Paşa, şadırvanı Sadrazam
Ahmed Paşa yaptırdılar. Mabedin mer­
kezi kubbesi, sekiz köşelidir. Ortada
kubbe, yanlarda yarım kubbeler ve nar-
teksler yer alır. Halen Ayasofya sem­
tinde bulunan camide on altısı aşağı­
da, on sekizi yukarıda olmak üzere ye­
şil ve kırmızı porfirden sütunlar ve bir
kitabe vardır.
Kocamustafa Paşa Camii (Sünbül
Efendi Camii), VI.-VII. yüzyıllara ait bir
Andreas manastırından bozmadır. Ko-
camustafapaşa semtinde yer alan ya­
pı, Basileios I ve Mikhael VIII zaman­
larında onarılarak kilise haline getiril­
di. II. Bayezid’in sadrazamı Koca Mus­
tafa Paşa tarafından camie çevrildi
(1489). Kubbesi dört sütun üzerine otu­
rur. Üç absidi, iki narteksi vardır. Sü­
tun başlıkları yapraklı ve monogramlı
olarak işlenmiştir. Avlu kapısının
önünde II. Mahmud tuğralı (1834) ve
Abdülmecid tuğralı (1847) iki kitabe
vardır. Defterdar Ekmekçizâde Ahmed
Paşa, camiin sağ yanına bir mahfil ek­
letti, bu yüzden minare ortada kaldı.
Camiin yanındaki medrese, imaret,
mektep ve muvakkithane, çeşitli tarih­
lerde inşa edildi. Sağ tarafındaki tek
kubbeli türbeye Koca Mustafa Paşa’-
nın kızı gömüldü. Avluda bulunan tür­
bede Şeyh Yusuf Sünbül Sinanüddin
Efendi (öl. 1493), türbenin gerisinde de
Serasker Rıza Paşa gömülüdür. Avlu­
da Hacı Bekir Ağa tarafından yaptırı­
lan (1737), sütun biçiminde bir de çeş­
me bulunur.
Lâleli Camii, II!. Mustafa devrinde
Aksaray semtinde, Mimar Mehmed Ta-
hir Ağa’ya yaptırıldı (1759-1763). İma­
ret, türbe, sebil, hamam, han ve dük­
kânları içeren külliyenin ana yapısı
cami, Arapça kapı kitabesinden anla­
şıldığı gibi 1783’te büyük ölçüde ha­
sara uğradı, çeşitli devirlerde onarım
gördü. Bir bodrum katı üzerinde yük­
selen cami, Barok tarzındanır, planı ka­
redir, mihrap çıkıntılıdır. Merkezî kub­
be, sekiz sütuna dayanan kemerler
üzerindedir ve altı yarım kubbeyle çev­
relenir. Hünkâr mahfili sol tarafta yer
alır. Sekiz sütunlu şadırvanı ve tek şe­
refen iki minaresi .vardır. Önündeki tür­
bede III. Mustafa, III. Selim, Hibetul-
iah, Mihrimah, Mihrişah ve Fatma Sul­
tanlar gömülüdür. Külliyenin bronz şe­
bekeli sebili iyi durumdadır. Hamamın­
dan iz kalmamıştır.
Mesih Paşa Camii, Veziriazam Ha­
dım Mesih Mehmed Paşa tarafından
Karagümrük semtinde yaptırıldı (1585).
Dikdörtgen planlıdır. Mihrabı dıştan çı­
kıntılıdır. Merkezi kubbenin duvarlara
geçişi, sekiz kemerle sağlanmış, mih­
rap binaya yarım kubbelerle bağlan­
mıştır. Altı porfir sütuna dayanan beş
kubbeli bir son cemaat yeri vardır.
Sonradan camii genişletmek için ikin­
ci bir son cemaat yeri yapıldı. Çinile­
ri, devrinin en güzel örneklerindendir.
Yakınında, aynı zamanda yapılmış bir
çeşme vardır.
Nuruösmaniye Camii’nin yapımı­
na I. Mahmud devrinde Nuruosma-
niye semtinde Simeon Kalfa tarafın­
dan başlandı (1748) ve III. Osman
devrinde bitirildi (1755). Cami, iki ka­
pılı geniş bir dış avlu ile çevrili, med­
rese, kütüphane, imaret, sebil, türbe
ve çeşme ile civarındaki dükkân ve
handan ibaret bir külliyedir. Barok üs­
lûpta yapılan camiin iç avlusu, klasik
plan esasından tamamen ayrılır. İç av­
lu biri ortada, dördü yanlarda olmak
üzere dokuz kubbeyle örtülüdür. Cami
binasına bitişik, revak biçiminde beş
kemerli ve beş kubbeli son cemaat ye­
ri vardır. Bu köşkün sağ ve solunda iki­
şer şerefeli birer minare yer alır. Mina­
re külahları taştandır. Camiin şahın
kısmı kare planlıdır. Dört beden duva­
rı üzerine birer büyük kemer ve köşe­
lere konulan bingilerle kemerlerin
meydana getirdiği kaide üzerine bir
tek kubbe vardır. Sahnın kıble tarafın­
daki mihrap bölümü bir kilise absisi bi­
nadan dışarıya taşan yuvarlak ve bü­
yük bir hücre biçimindedir. Sahnın bir­
birine yakın ve üstüste beş sıraya di­
zilmiş 174 penceresi vardır. Kubbede
dördü sağır oimak üzere 32 pencere
yer alır. Mihrabın sağında ve solunda
birer mahfil ve solunda mermerden bir
minber vardır. Pencerelerin alçı çerçe­
veleri de Barok üslûbundadır.
Nusretiye Camii (Tophane Camii),
II. Mahmud tarafından Hassa mimarı
Kirkor Balyan’a yaptırıldı (1826). Top­
hane semtinde yer alan camiin yapı­
mının tamamlanmasından (8 Nisan) az
sonra “ Vak’a-i Hayriye"nin patlak ver­
mesi ve kanlı bir ayaklanma sonucu
ayaklanan yeniçerilerin yenilerek,
ocaklarının ortadan kaldırılması karşı­
sında, Padişah bu yeni camie zafer an­
lamına gelen “Nusretiye" adını ver­
mişti. Camiin iç yazıları Mustafa R a -.
kim Efendi’nin eseridir. Camiin cüm­
le kapısının üzerindeki manzum kita­
beyi Keçecizade İzzet Molla kaleme al­
mış ve büyük hattat Yesarizâde Mus*
tafa Efendi bunu işlemiştir.
Cami, şu ana elemanlardan oluş­
maktadır: 1- Kare planlı bir ibadet hac­
mi; 2- Kıble cephesinde bu ibadet hac­
mine eklenmiş çokgen planlı bir mih­
rap nişi; 3- İbadet hacminin doğu ve
batısında yer alan iç içe bir galeri; 4-
Bu galerinin önünde bulunan son ce­
maat yeri; 5- Adı geçen elemanların
oluşturduğu gruba giriş cephesi tara­
fından eklenen, batıda hünkâr mahfili
kütlesi ve bunun batı yan galerisi üze­
rindeki uzantısı, doğuda ise cami per­
sonelinin konutu; 6- Hünkâr mahfili ve
personel konutu kütlelerinin içeri çe­
kilmiş köşelerinde yer alan iki mina­
re.
Ortaköy Camii, Sultan Abdülmecid
tarafından Mimar Nîgoğos Balyan’a
yaptırılan (1854-55) cami, bir bodrum
katı barındıran platform üzerinde iki
değişik bölümden, cemaatin namaz
kılması için, üzeri kemerlerle köşe
ayaklarına oturan içten basık bir kub­
be ile örtülü, kare planlı harem ve bu­
nun kuzeyinde minareleri de barındı­
ran iki katlı hünkâr kasrından oluşur.
Camiin dış cepheleri, Barok-Rokoko
karışımı bir tarzda taştan oyma ve ka­
bartma süslemeleri, içi ise büyük pen­
cerelerin aydınlattığı somaki mermer
mihrap, minber ve kürsü ile somaki
taklidi sıva ve altın yaldızla bezenmiş­
tir. ibadet mekânı kubbe ile örtülüdür.
Camie, iki yandan kıvrılan merdiven­
lerle ulaşılarak son cemaat yerinden
girilir. Giriş holü, enlemesine bir dik­
dörtgendir. Hünkâr mahfiline son ce­
maat yerinin batı cephesinden girilir.
İbadet böiümü yüzeylerindeki deko­
rasyon bolluğuna karşın, hünkâr mah­
fili ve son cemaat yeri cepheleri son
derece sade tutulmuştur. Buradaki
süsleme elemanları, üzeri basık ke­
merli pençelerin çevresindeki sade sil­
me takımlarıyla, başoda pencereleri­
nin üzerindeki üçgen ve yuvarlak alın­
lıklardır. Yazılı belgelere göre cami,
1862,1866,1894,1909 ve 1968 yılların­
da onarım görmüştür.
Pertevniyal Valide Sultan Camii,
Sultan Abdülaziz devrinde Padişah’ın
annesi Pertevnia! Valide Sultan tara­
fından Aksaray semtinde, Agop ve Sar-
kis Balyan kardeşlere yaptırıldı (1871).
İbadet hacminin planı bir karedir. Hac­
min asıl örtü elemanı pandantiflerle bu
kemerlere bağlanan, yüksek kasnaklı
bir kubbedir. Camiin dış yüzeylerinde
en dikkat çekici olgu, bezeme bollu­
ğu ve çeşitliliğidir. Geleneksel Osman­
lI mimarisinin hatâyîve Rûmî motifleri,
mukarnasları, profilleri, nişleri, pence­
re pervazları vb. gibi elemanları yeni
ve değişik bir yorum ve düzenleme
içinde, üstelik bu mimariye yabancı
olan paimetler, soğan gövdeli kubbe-
cikler ve en önemlisi Gotik elemanlar­
la birlikte kullanılmıştır. Pencereler
sivri kemerlidir. Cepheleri, elemanla­
rın düzenlenişi açısından XIX. yüzyılın
diğer camilerinden değişiklik gösterir.
Camiin minareleri son derece narin tu­
tulmuştur. Gövde tamamen yivlidir.
Rüstempaşa Camii, Kanunî Sultan
Süleyman’ın vezirlerinden Rüstem Pa­
şa tarafından Tahtakale'de Hasırcılar
Çarşısı içinde Mimar Sinan’a yaptırıl­
dı (1561). Camiin yerinde önce Halil
Efendi Mescidi vardı. Bu mescidin yeri
çukurda kaldığı için, altına dükkânlar
inşa edilerek bir subasman oluşturul­
du. Camie iki yandan merdivenle çıkı­
lır. Son cemaat yeri altı sütunlu ve beş
kubbelidir. Önüne sonradan kemerler,
sütunlar ve ahşap çatılı, saçaklı birbö-
lüm eklendi. Camiin kubbe eteklerine
kadar her yanı çinilerle kaplıdır. Özel­
likle lale motifli çiniler, Osmanlı çini
sanatının en başarılı örneklerinden sa­
yılır. Camiin şadırvanı sol yandadır.
Sokullu Mehmed Paşa KOlliyesi,
Sokullu Mehmed Paşa tarafından eşi
Esma Sultan adına Sultanahmet sem­
tinde Mimar Sinan’a yaptırıldı (1571).
Evvelce bir Bizans kilisesinin bulundu­
ğu eğimli bir yerde yapılan külliyenin
iç avlusuna merdivenli bir kapıdan gi­
rilir. Bu kapı üzerinde medresenin ders
odaları ve kütüphanesi yer alır. Avlu­
nun ortasında kubbeli mermer bir şa­
dırvan vardır. Külliyenin üç cephesi
medrese odalarıyla çevrilidir. Camiin
son cemaat yeri altı sütuna dayalı, siv­
ri kemerli, yedi kubbeli bir revakla ör­
tülüdür. Köşelerde yarım kubbeler yer
alır. Kubbe, mihrabın sağ ve solunda­
ki duvarlara bitişik altı sütuna dayalı­
dır. Camiin içi kubbe eteklerine kadar
çinilerle kaplıdır.
Sultanahmet Camii, I. Ahmed tara­
fından Sedefkâr Mehmed Ağa’ya yap­
tırıldı (1609-1616). Sultanahmet Meyda-
nı’nda yer alan camiin iki ayrı kareye
yakın planı vardır. Birinci (öndeki) ka­
re (iç avlu) 26 adet granit mermer ve
porfir sütuna oturtulan otuz kubbey­
le çevrilidir. Mermer döşemeli olan av­
luda çevresinde altı mermer sütun bu­
lunan bir şadırvan vardır, ikinci kare
(camiin harem bölümü) 64 x 72 metre
ölçülerinde bir alanı kaplar ve çapı 24
metre, yüksekliği 43 metre olan bir or­
ta kubbeyle örtülüdür. Camiin sol kö­
şesinde hünkâr mahfeli yer alır. Moza­
ik ve yeşim süslemeli mihrabı, sedef­
li kapısı, türkuaz üzerine altın yaldız­
la yazılı çinileri, süsleme bakımından
büyük bir değer taşır. Mahfelin oyma
ve kabartma eşlemeleri, mermer kor­
kulukları taş işçiliğinin en güzel örnek­
leri arasındadır. Mahfelin yanında I.
Ahmed’in bir çilehanesi bujünürî Hün­
kâr mahfeline camiden ye;Kasr-ı Hü-
mâyûn'dan da girişi vardıV.îKfâhf‘elin al­
tındaki ahşap tavan dâ süsleme bakı­
mından zengindir. Camiin duvarları
XVI. yüzyıl sonuylaXVII. yüzyıl başları­ taki çiniler, motifleri, teknikleri ve nır. Bu yarım kubbelerin altında daha
na ait çini panolarla kaplıdır. Camide­ renkleri bakımından XVI. yüzyıl Os­ küçük ikişer yarım kubbe vardır. Cami­
ki yazılar devrin ünlü hattatlarından manlI çinilerinin en güzel örnekleridir. in içinde üç yanda mahfiller bulunur.
Ahmed Gubarî tarafından yazıldı. Se­ Mihrabı çeviren ve üst bölümde duvar­ Kıble kapısının üzerindeki müezzin
def işleri mimarın kendisi tarafından ları kaplayan çinilerde, büyük birer da­ mahfili altı kalın ve iki ince kırmızı sü­
yapıldı. Camiin, diğerlerinde görülme­ ire içine ve lacivert zemin üzerine be­ tuna dayandırılmıştır. Sağ ve sol mah­
yen özelliklerinden biri altı minareli yaz renkte çok düzgün istif edilmiş ne­ fillerin altında on üçer sütun vardır.
oiuşudur. Cami, Sultan Ahmed’in tür­ sih yazıyla Elham suresi, köşelerde ve Mihrap yaldızlı stalaktitlerle süslüdür.
besi, misafirhane, imaret, medrese, üstte beyaz zemin üzerine çok renkli Minberde girift şekillerden oluşan süs­
darüşşifa, çarşı gibi yapıların merke­ olarak nar çiçeği, rumiler ve öteki çi­ lemeler vardır. Mihrabın solunda, iki
zi durumundaydı. At Meydaninın (Hi­ çeklerden meydana gelen bir dekor pencere arasındaki mermer yüzeye, 47
podrom) bir ucunda yer alan bu bina­ görülür. Bu çini dekorun ortasında değerli ve renkli taşın geçirilmesiyle
lar, sonradan ortadan kaldırıldı. Cami­ mermer mihrap yükselir. Mihrap kadar bir mozaik tablo meydana getirilmiş­
in sol tarafında bulunan Kasr-ı Hümâ­ güzel işlenmiş olan minberin köşele­ tir. Duvarlarla büyük fil ayaklarının ilk
yûn da yandı. Cami, 1734 yılında Ara- ri ve istalaktitli bölümleri kabartma stalaktit sıralarına kadar alt bölümler
boğlu Hacı Melidon Kalfa tarafından olarak süslenmiştir. Hünkâr mahfili ve mavi çinilerle süslüdür. Daha yukarı
onarılmıştır. mermer işçiliği bakımından önemlidir. bölümde aynı desende duvar nakışla­
Süleymaniye Camii, Süleymaniye Camiin süsleme özellikleri içinde ya­ rı yer alır. Camie bir kemerle bağlı olan
semtinde, Kanunî Sultan Süleyman’­ zılar ve cümle kapılarıyla pencere ka­ kasır, XVII. yüzyıl Türk mimarisinin
ın emriyle Mimar Sinan tarafından in­ natlarında görülen oymacılık, fildişi ve seçkin örneklerindendir. Camie gelen
şa edildi (1550-1557). Klâsik Osmanlı sedef kakma örnekleri, devrin üslûbu­ valide sultanların dinlenmesi için ya­
mimarisinin en büyük eserlerinden bi­ nu yansıtan eserlerdir. pılmış olan bu köşk, camiin bir parça­
ridir. Boğaz ve Haliç’e hâkim bir tepe­ Şehzade Camii, Şehzade Meh­ sıdır. Güneyinde bir çarşı ve Valide
de yer alan cami, çevresindeki yapılar­ med’in Saruhan Valiliği sırasında ölü­ Sultan’ın türbesi yer alır. Dış avlusu­
la birlikte büyük bir külliye halindedir. mü (1543) üzerine Şehzade semtinde nun duvarları, sıbyan mektebi, dârül-
Fatih külliyesinden sonra bu ikinci bü­ Mimar Sinan’a yaptırıldı (1543-1548). hadis zamanla ortadan kalkmıştır.
yük külliyenin merkezini meydana ge­ Mimarın ilk önemli eseri olan yapı, İstanbul’da Osmanlı dönemi yapı­
tiren camiin planı, biri avlu, öteki esas imaret, tabhane, medrese, mektep ve larından pek çok türbe bulunmaktadır.
cami olmak üzere iki kareden meyda­ türbeden oluşan külliyenin en önemli Ancak yerimizin darlığı nedeniyle bun­
na gelen bir dikdörtgen biçimindedir, bölümüdür. Dış avlu, iç avlu ve asıl ca­ ların sadece en önemlilerinden söz
iç avlunun, biri ön cephede ve ortada, mi (harim) olmak üzere üç bölümden edilebilmiştir.
ötekiler yan cephelerde olmak üzere ibarettir. İç avluyu on altı kubbeyle ör­ Şehzade Camii haziresinde Şehza­
üç kapısı vardır. Kitabeleri, stalaktit- tülü bir revak çevirir. Revakların dayan­ de Mehmed Türbesi ve onun solunda
leri ve yârım sütunlarıyla tek başına dığı sütunlar mermer ve somakidir, be­ Rüstempaşa Türbesi, sağında da Şeh­
mimari bir eser sayılabilir. Dikdörtgen yaz ve siyah mermerden örülü sivri ke­ zade Mahmud Türbesi yer alır.
planlı iç avlunun zemini mermer döşe­ merlerle birbirine birleşir. Avlunun or­ Rüstempaşa Türbesi, sekiz köşe­
lidir. Bu avluyu 28 mermer ve pempe tasında sekizgen bir şadırvan yer alır. li, tek kubbeli ve öne revaklıdı. Ön cep­
granit sütuna oturan sivri kemerli, 28 , Cami, 38 metre olan kare planlıdır. Üs­ hede II. Murad’ın kızı Hatice Sultan ile,
kubbeli bir revak çevirir. Revak kubbe­ tü 18.42 metre çapında, yerden kilit ta­ Fatma Sultan türbeleri vardır. Bu tür­
lerinde geç devirlerdeki onarımlar sı­ şına kadar 37 metre yükseklikte bir beler sekiz köşelidir, altı sütuna dayalı
rasında yapılmış olan Barok üslûplu merkezî kubbeyle örtülüdür. Camiin kemerler üzerinde oturan bir kubbey­
kalem işleri görülür. Son cemaat ye­ haziresinde Şehzade Mehmed Türbe­ le örtülüdür. Sekiz köşeli ve kubbeli
rindeki 10 pencerenin üzerinde bulu­ si ve onun solunda Rüstempaşa Tür­ olan İbrahim Ağa Türbesi, Mimar Ah­
nan çiniler, XVI. yüzyılın en güzel ör­ besi, sağında da Şehzade Mahmud med Ağa tarafından yapılmıştır. Kapı­
nekleridir. Özellikle panoların köşele­ Türbesi vardır. sının iki yanı geniş mermer kitabeler,
rindeki üçgenlerde görülen kırmızı Yenicami (Valide Camii), III. Meh­ yüksek kabartma çiçek ve yaprak mo­
renk, bu dönemin en güzel mercan kır­ med devrinde, Padişah'ın annesi Sa­ tifleriyle süslüdür. Destarî Mustafa Pa­
mızısıdır. Bu panolarda yer alan ve fiye Sultan tarafından Mimar Sinan’ın şa Türbesi, İbrahim Paşa Türbesi’nin
Kur’andan âlınmış ayetlerden meyda­ öğrencilerinden Davud Ağa’ya, Şehza­ karşısındadır. Duvarları çinilerle süs­
na getirilen yazılar da devrin ünlü hat­ de Camii’nin planına uygun olarak ya­ lüdür.
tatı Karahisarlı Haşan Efendi tarafın­ pımına başlatıldı (1597). Mimarın ölü­ Lâleli Camii önündeki türbede III.
dan yazılmıştır. Avlunun ortasında yer mü üzerine inşaat, Mimar Dalkılıç (Dal­ Mustafa, III. Selim, Hibetullah, Mihri-
alan dikdörtgen plânlı mermer şadır­ gıç) tarafından sürdürüldü ise de, III. mah, Mihrişah ve Fatma Sultanlar gö­
van, oymaları ve bronz şebekeleri ba­ Mehmed’in ölümü ve Safi ye Sultan’m mülüdür. Barok tarzında olan türbenin
kımından ilgi çekicidir. Avlunun dört Eski Saray’a gönderilmesi yüzünden içinde XVI. yüzyıla ait çiniler vardır. Bu
köşesinde dört minare vardır. Minare­ yarım kaldı. Ancak 50 yıl kadar sonra, türbenin yanında Haseki Sultanlar Tür­
lerin gövdesi yivlidir, yivlerin araları oy­ IV. Mehmed’in annesi Hatice Turhan besi ve camiin haziresinde, üzeri bronz
ma süslerle doldurulmuştur. Bütün Sultan, hassa mimarı Mustafa Efendi’- şebekeli Adilşah Kadın’ın açık türbe­
olarak düzgün kesme taştan inşa edil­ yi, Davud Ağa'nın planlarına göre ca­ si vardır.
miş olan cami, üç sahınlıdır ve kare­ mii bitirmekle görevlendirdi. Bina Eyüb Sultan Camii’nin çevre du­
ye yakın bir plan gösterir. Büyük mer­ Eminliği’ne Elhac İbrahim Ağa getiril­ varı içinde Eyyup El-Ensarî Türbesi
kezi kubbenin çapı 25.5 metre, yerden di. 1663’te bitirilen camiin külliyesi (1458), bütünüyle kefeki taşından ya­
yüksekliği 53 metredir. Kasnağında (türbe, sebilhane, okul, dârülkurra, ka­ pılmış olup, sekiz köşeli ve tek kubbe­
yuvarlak kemerli 32 pencere vardır. Ca­ sır) için 3080 kese akçe harcandı. lidir. Köşelerde yarım sütunlar vardır.
mi, bütün bölümleriyle çok kalabalık Bir selatin camii olan yapının ön II. Mahmud devrinde onarılan türbenin
bir cemaatin toplu olarak ibadet ede­ tarafında bir iç avlu vardır. Avluda sta- içi ve dışı XVI. yüzyıldan itibaren son
ceği geniş ve ferah bir mökâna sahip­ laktit başlıklı 24 sütun, revakların 24 devirlere kadar süren çeşitli yapımev-
tir. Sifign, bu camide mimari bütünlü­ kubbesini tutar. Avlunun ortasındaki lerinin çinileriyle süslendi. Türbe, yüz­
ğün v^geniş mekanın yanı sıra akus­ şadırvan, yarım sütunları, stalaktit baş­ yıllar boyu İslâm âleminin ziyaretgâhı
tik du£y(itt!.da düşünmüş ve bunu ba- lıkları, oymalı tunç parmaklıklarıyla ilgi olmuştur. Bugün bile bu gelenek sür­
şarmı§|jmA&ustik düşünülerek, bütün çekici bir eserdir. Avlunun doğu yanın­ mektedir. Türbe çevresinde pek çok
kubbsier,îBj-ffe£ubbe biçiminde yapıl- da iki köşede üçer şerefeli iki minare kabir, türbe, lahit, mezar taşları ve ha­
mıştırfto eniıastr yer alır. Camiin üzerini 24 pencereli zi re vardır,
CarolkftmİtfiıaffSİ kadar, klasik dev­ merkezî bir kubbeyle bunun dayandı­ Fatih Camii’nin çevre duvarı için­
rin en-gflzel-drhe ktertnl taşıyan süsle­ ğı kubbecikler örter. Ana kubbe dört de, mihrabın önünde yapılan Fatih’e
mesi de son derece önemlidir. Mihrap­ 'yarım kubbeyle dört fil ayağına daya­ ait ilk türbeden bugün hiçbir iz kalma-
mıştır. Bugünkü bina, 1765 depremin­
den bir yıl sonra yapıldı. Yeni yapıda
eski temellerden yararlanıldı. I. Abdül­
hamid tarafından kapı sövesi değişti­
rildi (1784), üzerine bir ayet ve kıt’a yaz­
dırıldı. Barok stilinin hâkim olduğu tür­
benin dışındaki geniş ve oymalı saçak
XVIII. yüzyılın sonu veya XIX. yüzyılın
başına aittir. Türbe, Sultan Abdülaziz
devrinde ikinci kez onarıldı (1865), al­
tınlı nakışlar ve sürme pencereler ya­
pıldı.
Osmanlı dönemi yapıları
İstanbul’da Osmanlı dönemi yapı­
ları olarak bilinen hisar, sur, barutha­
ne, tophane, kışla, tersane gibi aske­
rî tesisler; saray ve kasırlar; cami, mes­
cit, namazgâh, zaviye, hankâh, tekke,
kilise, havra gibi dinî binalar; bend, ke­
mer, çeşme, stebil, kuyu, hamam gibi
su tesisleri; medrese, mektep, dârül-
fünûn, askerî mektepler (mekâtib-i as­
kerîye), kütüphane gibi kültür kuruluş­
ları; bedesten, çarşı, han, kervansaray,
arasta gibi ticarî tesisler; konak, köşk,
ev ve yalı (sahilhâne) gibi konutlar; tür­
be, hazîre ve mezarlıkların, sayıları 2
bini aşan bütün bu yapı ve kuruluşla­
rın ayrı ayrı tanımını bir cilde sığdırma­
nın mümkün olamayacağını bildiği­
mizden, biz burada söz konusu eser­
lerden en önemli saydığımız cami, tür­
be ve medreselerin bir bölümüne yer
verebildik.
Camiler
Atik Ali Paşa CamüfSedefçilerCa-
mii), II. Bayezid sadrazamlarından Ha­
dım Ali PaşaHarafından Çemberlitaş
yakınında yaptırılmıştır (1496). Çok
kubbeli sistemden, merkezî yapı sis­
temine geçişe ilk adımdır ve Edirne'­
de Üçşerefeli ile Bayezid Camii arasın­
daki geçiş devresi özelliklerini taşır.
Yapının üzerini ortada büyük ve mer­
kezî bir kubbe örter. Yanlarda küçük
ikişer, dışa taşan mihrap üzerinde bü­
yük ve yarım bir kubbe bulunur. Ön
(kuzey) bölümünde de revak kubbele­
ri vardır. Orta ve yan kubbeler geniş
pandantiflere, yarım kubbe ise sarkıt­
tı kakmalarla köşelere oturtulmuştur.
Yirmi dört metre yüksekliğindeki ana
kubbenin altında 16 yarım daireli pen­
ceresi olan bir kasnak vardır. Minare,
giriş kapısının sağındadır. Son cema­
at yeri altı porfir sütunlu ve beş kub­
beli bir revak olarak yapılmıştır. Cami­
in avlusunda XVII. yüzyıl sadrazamla­
rı gömülmüştür.
Ayazma Camii, III. Mustafa tarafın­
dan annesi Mihrişah Emine Sultan ve
kardeşi Şehzade Süleyman adlarına
Üsküdar’da aynı adı taşıyan semtte, li­
man ağzına ve Kızkulesi’ne hâkim bir
sırtta yaptırılmıştır (1760). Sıbyan mek­
tebi, hamam, çeşme ve muvakkithane-
den oluşan bu yapılar topluluğu za­
manla değişmiş, sıbyan mektebinin
yerine yenisi yapılmış, muvakkithane-
nin duvarları kalmış, hamam da yıkıl­
maya yüz tutmuştur.
Yapıya dış avludan üç kapıyla gi­
rilmektedir. Barok mimarisinin İstan­
bul’daki bu uygulaması tek minareli,
tek kubbelidir. Süslemede ve bazı mi­
mari ayrıntılarda Avrupa özellikleri
göze çarpmakla birlikte, yine de Os­
manlI mimarisinin bazı görünüşleri ya­
pıya egemendir. Cami içindeki hünkâr
mahfiline bağlanan bir hünkâr daire­
si binanın doğusuna doğru çıkıntı yap­
maktadır. iç bölümde belirli bir yük­
sekliğe kadar yer alan somaki mermer
levhalar dikkati çekmektedir. Mihrabı
kırmızı somaki, minberi ise renkli mer­
mer oymalarla zenginleştirilmiştir.
Beylerbeyi Camii, I. Abdülhamid’-
in annesi Şermi Rabia Suitan’ın anısı
için Mimar Mehmed Tarih Ağa’ya yap­
tırılmıştır (1778) ve Rabia Sultan’ın to­
runu II. Mahmud tarafından onartılmış-
tır (1820-1821). Onarımı sırasında ikinci
bir minare ile hünkâr dairesi ve mah­
fili eklenmiştir. Bir kubbeli camiin pla­
nı dört köşedir, duvarları kesme taş­
tan yapılmıştır. Kubbe kasnağı dört
duvardaki dört büyük kemer aracılığıy­
la köşelerdeki dört küçük yarım kub­
beye yaslanan sekizgen bir tabana
oturur. Mihrap, kıble yanındaki altı boş
bırakılmış kemerin altında dışa taşkın
olarak yapılmıştır. Üzerini büyük bir ya­
rım kubbe örter. Ahşaptan yapılmış
olan minber, vaiz kürsüsü, dolap ka­
paklarının maun kaplama üzerine fil­
dişi kakma süslemeleri vardır. XVI.
yüzyıldan başlayıp çeşitli devirlere ait
olan çinileri İstavroz Sarayı’ndan alın­
madır. Büyük kubbenin ortasında ası­
lı olan billür avizeyi Beylerbey’ii Hasib
Paşazâde Hami Bey armağan etti. Ca­
miin eklentileri arasında bir sıbyan
mektebi (ilkokul) ve birde hamam var­
dır. II. Mahmud devri onarımı sırasın­
da civarına bir okul, bir muvakkithane
ve kıyıdaki dört yüzlü çeşme eklenmiş­
ti.
Davud Paşa Camii, Sadrazam Ko­
ca Davud Paşa tarafından Davutpaşa'-
da Haseki ve Hekimoğlu Ali Paşa ca­
mileri arasında külliye olarak yaptırıl­
dı (1485). Planı, tek büyük bir kubbe­
ye eklenen beşli mihrap çıkıntısı ve-
yanlardaki ocaklı tabhane odalarından
meydana gelir. Ocaklı odaların kubbeli
girişleri ve son cemaat yeri vardır.
Kubbesi 8 metre çapındadır. Sekiz kö­
şe kasnakla dört duvara oturur. Mih­
rap çıkıntısı üstü yarım kubbeyle ör­
tülü, beş köşelidir. Son cemaat reva­
kı çok yüksek, kalın granit direklere
oturur ve 7 metre genişliğindedir. Kes­
me taşlarla inşa edilen camiin ilgi çe­
kici yanı oldukça ince kalem işçiliği­
dir. Yazılarda kullanılan renkler kırmı­
zı, koyu yeşil ve sarıdır. Camiin kapı­
sı üzerinde dört satır üstüne sekiz be­
yittik Arapça bir kitabe vardır.
Camiin doğusunda, tamamen kes­
me taşlardan yapılan türbe sekiz kö­
şelidir. Önünde iki sütun üzerine otu­
ran kubbeli bir revakı vardır. Alt ve üst­
te yer alan on dört pencerenin etrafı­
nı silmeler çevirir. Kubbe ufak bir kas­
nakla duvara oturur. Türbenin içinde,
mermer levhalardan yapılmış mezar
yer alır. Camiin yanında bir de medre­
sesi vardır.
Firuzağa Camii, II. Bayezid’in ha­
zinedarı Firuz Ağa tarafından Atmey-
danı yanında yaptırıldı (1491). Kapının
üzerindeki kitabede yapıldığı tarih ile
yaptıranın adı yazılıdır. Son zamanlar­
da önemli bir onarım gördüyse de es­
ki şekli bozulmadı. Bursa’daki Kanber-
ler Camii’nin (1459) planına benzeyen
kare biçiminde bir plana sahiptir. İçte
duvar kesişmelerinden doğan dört kö­
şenin yukarı bölümlerine, dört bingi
yapılmış, meydana gelen sekiz köşeli
bir kasnak üzerine de bir kubbe kurul­
muştur. içeriden kubbe doğrudan doğ­
ruya bingilere oturmuş görünür. Giriş
tarafında dört sütun ve üç kemerli son
cemaat yeri revakı vardır. Kapının sağ
ve solunda altlı üstlü pencereler bu­
lunur. Camiin cephesinde, ortada gü­
zel bir kapı vardır. Bu kapı soğuk ha­
valarda cemaati soğuktan korumak
için küçük fakat ölçülü bir biçimde ya­
pılmıştır. Camiin minaresi sol yanda­
dır. Camilerde minare genel olarak sağ
yanda bulunurken, burada sol yanda
olması ilgi çekicidir. Minarenin bede­
ni dar ve uzun dikey yüzeylere ayrıl­
mıştır. Bu tarz, daha sonra, klâsik üs­
lûpta da görülür.
Hekimoğlu Ali Paşa Camii, I. Mah­
mud devrinde Sadrazam Hekimoğlu
Ali Paşa tarafından Cerrahpaşa ile Ko-
camustafapaşa arasında Araboğlu Ha­
cı Meljdon Kalfa’ya yaptırılmıştır
(1734). Üslûp bakımından klasik cami­
lerinin aynıdır. Kare planda olan sah-
nı, altı ayağa dayanan altı kemerli, al­
tıgen bir taban üstüne yapılmış büyük
bir kubbeyle örtülüdür. Kıble yanından
taşan bir bölümde mihrap bulunur. Ke­
merlerin arka yanındaki bölümler ve
mahfillerin üstü, yarım kubbelerle ka­
patılmıştır.
Cümle kapısının içeriden sağ ve so­
lundaki sofalar ve mahfillerin üstü iki­
şer küçük kubbe ile örtülüdür. Duvar­
ları süsleyen çiniler, klâsik devrin çi­
nileri kadar yüksek bir sanat niteliği ta­
şımaz. Camiin revaklı bir son cemaat
yeri vardır. Revakın sağında cami du­
varı içinde bir minaresi bulunur. Yapı,
barok etkisi gösteren son klâsik Os­
m a n lI camilerinden biridir.
Camiin içinde XVIII. yüzyılın kali­
te bakımından pek iyi olmayan çinileri
vardır. Cami bir külliye teşkil eder. Ya­
nında kurucusunun türbesi, sebilden
başka çok güzel bir avlu kapısı tono­
zu üstünde kütüphanesi bulunmakta­
dır.
Kılıç Ali Paşa Camii, Kaptan-ı Der­
ya Kılıç Ali Paşa tarafından Tophane
semtinde Mimar Sinan’a yaptırılmıştır
(1580). Bayezid ve Süleymaniye cami­
leri gibi, Sinan’ın Ayasofya şemasın­
dan esinlenerek yaptığı eserlerdendir,
iç mekân, ortadaki merkezî büyük kub­
benin ön ve arkasına eklenmiş iki ya­
rım kubbeyle derinleştirilir. Merkezî
kubbe dört pilpaye üzerine oturmak­
tadır. Ayrıca kubbenin yükü döt büyük
payanda kemeriyle dış duvarlara akta­
rılmıştır. Böylece taşıyıcı duvarlarda
çok sayıda pencere açmak mümkün
olmuştur. Sinan, bu camide Ayasofya
plan şemasını bazı değişikliklerle uy­
guladı. Kılıç Ali Paşa Camii’nin kubbe
düzeni ve mekân etkisi oldukça deği­
şiktir. Osmanlı mimarisinin ve Sinan'ın
özgün örneklerinden biridir. Camiin
yanında Kılıç Ali Paşa tarafından 1583
yılında yaptırılmış bir de hamam var­
dır. Kubbesi düz yüzeyli alikalar üze­
rine oturur. Soyunmalığın karş'ı duva­
rı üzerinde iç hamama giden iki kapı
vardır. Buradan soğukluklara girilir.
Soğukluğun karşısındaki iki hücreden
geçilerek altı köşeli sıcaklığa girilir.
Ortada altıgen bir göbek taşı vardır.
Hamamın büyük kubbesi kurşunla, kü­
çük kubbesi ise kalın harç tabakasıy­
la bağlıdır.
Mahmud Paşa Camii, Fatih’in sad­
razamı Mahmud Paşa tarafından Mah-
mudpaşa semtinde bir külliye olarak
yaptırıldı (1464). Külliyeden bugün yal­
nız cami, hamam ve türbe kalmıştır.
Camiin sahnı uzun dörtgen biçiminde­
dir. Ortasından büyük bir kemerle iki
kareye ayrılmış ve her biri köşe bingi­
lerine oturan büyük kubbelerle örtül­
müştür. Sahnın yanlarındaki kapılar­
dan birer koridora geçilir. Bu koridor­
lar üzerinde tabhane odaları sıralan­
mıştır. Dışta iki büyük kubbe, on iki ke­
narlı kasnak üzerine oturmuştur. Diğer
kubbelerin kasnakları sekiz kenarlıdır.
Camiin beş kubbeyle örtülü revak
sütunları yerine XIX. yüzyılda bir ona­
rım sırasında barok taş payeler yapıl­
mıştır. Bina, kesme taştan yapılmıştır.
Yangınlarda harap olan bölümleri çe­
şitli devirlerde onarılmış ve bu arada
camide bazı değişiklikler yapılmıştır.
Son cemaat yerinde iki mihrap bulu­
nur. Taç kapısında geniş bir mermer
silme çerçeve vardır. Ahşap hünkâr
mahfiliyle minare sonradan yapıldı.
Mihrap ve minber XVIII. yüzyılda yeni­
lendi. Eski kalem işlerinden bugün
hiçbir iz kalmadı. 1939’dayeniden na­
kışlar yapıldı. Külliyeye ait medrese yı­
kılmış yerine bir okul yapılmış, yalnız
dershane kısmı kalmıştır. Mahmud Pa­
şa Külliyesi’nin hamamı ise Mahmud-
paşa yokuşunun kenarında bulunmak­
tadır.
Mihrimah Sultan Camii, Kanunî
Sultan Süleyman’ ın kızı Mihrimah Sul­
tan tarafından Üsküda'r’da, Mimar Si­
nan’a yaptırıldı (1547). Camiin planı ka­
redir. Orta kubbe, mihrap tarafından ve
iki yandan birer yarım kubbeyle yon­
ca yaprağını andıran biçimde yapıldı.
Son cemaat yerini, sekiz sütuna daya­
nan beş kubbe örter. Yapının, sağ ve
sol yanlarını çevreleyen ahşap tavan­
lı ve saçaklı ikinci bir revakı vardır. Şa­
dırvan buradadır. Birer şerefeli iki mi­
naresi ve hünkâr mahfili olan bir ca­
midir.
. V "r->'
Molla Çelebi Camii (Fındıklı Ca­
mii), Molla Çelebi adıyla bilinen İstan­
bul Kadısı Mehmed Efendi tarafından
Fındıklı semtinde Mimar Sinan’a yap­
168
tırılmıştır (1589). Merkezî kubbesi, dört
sütuna dayanan beş yarım kubbeyle
çevrilidir. Mihrabı çıkıntılıdır. 1958’de
esaslı biçimde onarıldı. Camiin önün­
de Koca Yusuf Paşa tarafından yaptı­
rılmış olan sebil (1786), sonradan bu­
radan alınarak karşı tarafa monte edil­
di (1958). Bu arada sağ tarafındaki Mol­
la Çelebi Hamamı da yıktırıldı.
Murad Paşa Camii, Rumeli Beyler­
beyi Has Murad Paşa taraf ından Aksa­
ray semtinde, Bursa’daki Orhan Bey
Camii tipinde yaptırılmıştır (1466).
Dörtgen planlı yapıda tuğla kullanıl­
mıştır. Mekân iki bölümlüdür ve bu iki
bölüm arasına konan kemere iki kub­
be oturur. Her iki kubbe de dıştan iki
kenarlı birer kasnak üstündedir. Yan­
lardaki dört tabhane odasının kubbe­
leri düz bingilidir. Camiin ön cephesin­
de antik sütunlu ve beş kubbeli bir re­
vak vardır. Sütunların ikisi pembe ve
dördü yeşildir. Bursa kemerli olan ka­
pı küfeki taşından, söğeleri mermer­
dendir. Yanındaki hamamı 1956’da yık­
tırılmıştır.
Nişancı Mehmed Paşa Camii, Ka-
ramani Mehmed Paşa tarafından Kum-
kapı semtinde yaptırılmıştır (1475). Ca­
miin duvarları kârgir, çatısı ve son ce­
maat yeri ahşaptır. Taştan olan mina­
resi camiin sağındadır. Camide deği­
şiklik ve onarımlar yapılmıştır.
Piyale Paşa Camii, Kapdan-ı Der­
ya Piyaie Paşa tarafından Kasımpaşa
Deresi sonunda, Okmeydanı dibinde'
yaptırılmıştır (1573). Sanat değeri bü­
yüktür. Plan tertibi erken devir Osman­
lI yapılarına benzer. Etrafını çeviren in­
ce sütunlu iki kat halindeki tabakala­
rı, üzerini örten eş büyüklekte altı kub­
besi, giriş cephesinin tam ortasında
duvarın üstünde yükselen minaresi ve
içindeki güzel çinili bir yazı şeridi, pen­
cere alınlıklarındaki kalem işleri, mi­
mari tertibin eskiye sadık oluşuna rağ­
men zengin ve yenilikler içeren bir
eserdir. Mihrabını, XVIII. yüzyılın en
mükemmel örneklerinden olan çiniler
süslemektedir. Camiin etrafını çeviren
tekke, medrese, mektep, hamam ve
sebil, tamamen yıkılmıştır. Kıble tara­
fındaki hazirede, yaptırıcısının türbe­
si bulunmaktadır.
Ramazan Efendi Camii (Bezirgân­
başı Camii, Hüsrevçelebi Camii), Mi­
mar Sinan tarafından Kocamustafapa-
şa semtinde inşa edilmiştir (1585). Pla­
nı dikdörtgen olan camiin duvarları
kesme taş ve tuğladan, çatısı ahşap,
minaresi taştandır. Şadırvanın mermer
şebekeleri ilgi çekicidir. Camiin duvar­
ları XVI. yüzyılın ikinci yarısına ait çok
güzel çinilerle süslüdür. Camiin hazi­
resinde bulunan zaviyenin ilk şeyhi
Ramazan Efendi olduğundan cami, bu
adla anılır.
Sokullu Camii, Kadırga Limanı de­
nilen yerde, Sadrazam Sokullu Meh­
med Paşa’nın eşi Esmahan Sultan için
yaptırılmıştır (1572). Üzerinde bulundu­
ğu arazinin eğimli oluşundan dolayı,
kemerli ve merdivenli geçitler aracılı­
ğıyla dışarı ile bağlantıyı sağlayan
medresenin pencereleri dış cephesi­
nin altında dükkânlar bulunmaktadır.
Yedi kubbeli son cemaat yerini takip
eden harim duvarlara bitişik altı daya­
nağın meydana getirdiği altıgen üze­
rine oturan bir kubbe ile örtülmüştür.
Bu yapının en önemli özelliğinden bi­
risi bütün kısımlarını süsleyen çiniler­
dir. Pencere alınlıkları, minberin külâ-
hı, kubbeyi destekleyen kemerlerin
aralarındaki bingilerin yüzeyleri, renk­
leri, motifleri ve yatırları eşsiz güzel­
likle olan çiniler ile kaplanmıştır. Ca­
miin haziresindeki mezarlar arasında
hankâh şeyhlerinden çoğunun mezar­
larından başka, saraya mensup birçok
kimsenin taşları ile, Sokullu sülâlesin­
den Ahmed Bey (öim. 167111672) ve
Ömer Bey’in (ölm. 1708/1709) kabirle­
ri görülmektedir.
Sultan Selim Camii, Kanunî Sultan
Süleyman tarafından babası adına Mi­
mar Acem Ali’ye yaptırılmıştır (1522).
Kare planlı olan camiin kasnağı, pen­
cereli ve dört duvara dayanan bir kub­
beyle örtülüdür, iki yanında dokuzar
kubbeli tabhane bölümleri yer alır. Ca­
miin önünde kare planlı bir avlu ve bu­
nun ortasında bir şadırvan vardır. Av­
lu, 18 sütunlu 22 kubbeyle çevrilidir.
Camiin tek şerefeli çifte minaresi var­
dır. Camiin türbesi, I. Selim’in ölümün­
den sonra yaptırıldı (1523). Yavuz Se­
lim Türbesi de denen tek kubbeli yapı,
cami mihrabının önünde yer alır. I. Se-
lim'in sandukasının çevresi sedef iş­
lemelidir. Sırma işlemeli örtüsü son
devre aittir. Sanduka üstünde I. Selim’­
in kaftanı da vardır.
Yeni Valide Camii; klasik Türk mi­
marisinin son büyük eseri olup, Üskü­
dar’da III. Ahmed’in annesi Gülnuş
Sultan için 1708-1710 yılları arasında
yaptırılmıştır.
Sayfiye sarayları ve kasırlar
Özellikle yazın kısa bir süre otur­
mak için başta Boğaziçi olmak üzere
şehrin çevresindeki sayfiye yerlerinde,
irili ufaklı saraylar inşa olunmuştu.
Bunların başında, Üsküdar ile Haydar­
paşa arasında Salacak kıyılarında ge­
niş bir alanı kaplayan Kavak Sarayı bu­
lunmaktaydı. Kanunî devrinde varolan
Üsküdar Sarayı ile Kavak Sarayinın
münasebeti pekaydınlanamadığı gibi,
III. Ahmed tarafından inşa edilen bu
şimdiki Şemsi Paşa semtindeki Şere-
fâbâd Sarayinın da bu manzume ara­
sındaki durumu açık olarak bilinmek­
tedir, Ancak eski haritalarda müphem
surette yeri ve tertibi sınırlı gravürle­
rin yardım ıjle de denizden görünüşü
öğrenilen Üsküdar Kavak Sarayı, Se­
limiye Kışlasinın inşası ile, ortadan
kalkmış ve bugün burada Harem İske­
lesi adından başka hiçbir anı kalma­
mıştır. Anadolu yakasının Marmara kı­
yısında, Fenerbahçesi, Beykoz’un, ge­
rilerinde Kokat bahçesi kasırları da
yok olmuştur. III. Ahmed devrinde,
Fındıklida, Emnâbâd, Defterdarburnu’-
ndaNeşâtâbâd, Beşiktaş ile Ortaköy
arasında Gûlşenâbâd, Bebek’te Hümâ-
yûnâbâd, Anadolu yakasında, Çubuk-
lu’da Feyzâbâd, Kanlıca’da, yukarıda
Mihrâbad, Çengelköy ile Beylerbeyi
arasında Ferahâbâd ve istavroz'da
Şevkâbâd, Üsküdar burnunda Şerefâ-
bâd kasırları yapılmış idi. Bunların ba­
zılarının yerlerine sonraları Avrupai
saraylar inşa edilmjştir.
Abdülmecid ve'A bdülaziz de­
virlerinde ise, Boğaziçi sarayla­
rının kârgir olarak yeniden inşaları
büyük bir hız ile devam etmiştir. II.
Mahmud tarafından tamamen Avrupa
üslûbunda 1808’de inşa ettirilen Be­
şiktaş Sarayı’nın yıktırılması suretiy­
le, yerinde Abdülmecid 1853’te şimdi­
ki Dolmabahçe Sarayı’nı yaptırmış ve
burası geniş haremi, valide, kadın
efendiler, şehzadeler ve veliahd daire­
leri, ağalar dairesi, mutfak, park, kayık­
hane (1956’da yıktırıldı), tiyatro (1938'e
doğru yıktırıldı), hatta geçit alaylarının
seyri için cadde üzerindeki bir köşe­
de, Çamlı Köşk ve ona bitişik bir Alay
Köşkü yapılmıştır. Saray sultanlarının
devamlı ikametgâhı olarak düşünül­
müştür. Nitekim ortadaki muhteşem
muayede salonu Avrupa saraylarının
taht salonuna benzer bir şekilde inşa
edilmiştir. Boğaziçi’nin Anadolu yaka­
sında Abdülaziz için 1865’te yaptırılan
Beylerbeyi Sarayı (Mimarı: Agop Bal­
yan) bir yazlık saraydır. Eski çok muh­
teşem ahşap bir sarayın yerinde II.
Mahmud tarafından kışlık saray olarak
1836’da Avrupa yeni-klâsik üslûbunda
yapılan Çırağan Sarayı (Mimarı: Nigo-
ğos Balyan) özellikle mermer işçiliği
bakımından dikkati çeker. İçinde, V.
Murad’ın 27 yıl yaşadığı bu sahil sara­
yı, II. Meşrutiyet’te Meclis binası ola­
rak kullanıldığı sırada 1910’dayanarak,
mahvolmuştur. Boğaziçi’ne hâkim bir
arazide, güzel bir koruluğun içinde bu­
lunan Yıldız Sarayı (Mimarı: Sarkis Bal­
yan) ise, esası III. Selim’in annesi ta­
rafından yaptırılan bir köşkün etrafın­
da XIX. yüzyılda inşa edilen köşkler­
den meydana gelmiştir. Topkapı Sara­
yı’nda oturmak istemeyen, Boğaziçi
saraylarını da beğenmeyen II. Abdül­
hamid burasını tercih ederek, bu sa­
ray manzumesini birçok müştemilat
yapılardan başka Şâle K ö jkQ (Mimarı:
Sarkis Balyan), Malta Köşkü (Mimarı:
Sarkis Balyan), Çadır Köşkü (Mimarı:
Sarkis Balyan) gibi köşkler yapmak
suretiyle genişletmiştir. Güzel ve zen­
gin bir kütüphane, koleksiyonlar, hat­
ta bir de Yıldız Sarayı porselen atölye­
si gibi tesisler ile, bu manzume müs­
takbel bir Saray-ı cedid olarak düşü­
nülmüş idi. Padişahların bazı yer ve­
ya müesseseleri ziyaretinde kısa müd­
det oturmaları için yapılan küçük ka­
sırlardan en eskisi, Hasköy’de Aynalı
Kavak Kasrı (Mimarı: Kirkor Balyan),
Haliç’teki sahil saraylarının sonuncu­
su ve tek örneği olarak durmaktadır.
Esası i. Ahmed zamanında Kapudan-ı
Derya Halil Paşa tarafından 1613’te ku­
rulan Tersanebahçesi Kasrı sonraları
çok rağbet görmüş, Venediklilerin he­
diye ettikleri aynalar ile süslendiğin­
den, Aynalı Kavak adı ile tanınmıştır.
1786’da I. Abdülhamid devrinde Koca
Yusuf Paşa tarafından onartılan Aynalı
Kavak Sarayı’nın geniş bahçesinin bir
kısmı tersaneye verilerek, III. Selim
devrinde buraya tesisler kurulmuş, fa­
kat 1791’de yapılan Hasbahçe Köşkü
bir duvar içine alınarak tersaneden ay­
rılmıştır. Bugün duran Aynalı Kavak
Kasrı büyük Tersane sahil sarayından
kalan son parçadır. Ancak kısa ikamet­
ler için kullanılan "biniş kasırlarından"
Anadolu yakasında Göksü Kasrı (Mi­
marı: Nigoğos Balyan), Tophane’de
Tophane Kasrı, Beşiktaş civarında Ih-
iamır Kasrı (Mimarı: Nigoğos Balyan)
vardır. Boğaziçi’nde Abdülaziz devrin­
de yeniden yapılan Kalender Kasrı’nın
sadece harabesi durmakta, Alemdağı
Av Kasrı, Dolmabahçe’de Küçük Çift­
lik, Kadıköyü Fikirtepesi’nde Sultan
Murad Köşkü ve Yoğurtçu Deresi kı­
yısında Ahşap Kasır ile Kâğıthane’de
Abdülhamid için yaptırılan Poligon
Kasrı son yıllarda ortadan kalkmış bu­
lunmaktadır.
Hayli geniş bir alana yayılan diğer
bir sayfiye sarayı manzûmesi de Kâğıt­
hane Deresi kenarında sık bir korulu­
ğun içinde yapılmış olan Kâğıthane
sarayları idi. Burada eski bir köşkün
yerinde III. Ahmed devrinde, Sadrazam
İbrahim Paşa tarafından "Sa’dâbâd"
adıyla, Avrupa’nın içinde çeşitli su
oyunları olan saraylarını takliden bir
saray yaptırılmış olduğu biliniyor. Ta­
rihe ve özellikle edebiyata geçen bu
sarayın en büyük özelliği önündeki Kâ­
ğıthane Deresi’nin muntazam bir taş
kanal içine alınması ve ayrıca geniş
koruluk içine sokulan ufak kanallarla
tabii bir dere görünüşü verilerek, ara­
larda küçük gölcükler meydana geti­
rilmesi idi. Diğer taraftan derenin su­
ları tam sarayın önünde mermer bir
sed ile kesilmiş ve suyun mermer ça­
naklardan dökülerek akması sağlan­
mıştır. Lâle Devri'ni kapatan ayaklan­
mada harap olan bu saray, tekrar ya­
pılmış, muhtelif değişikliklerden son­
ra, geçen yüzyılın içlerinde bir Avrupa
sarayı mimarisi tarzında Abdülaziz
devrinde bir defa daha inşa olunmuş
idi. Son devirde Çağlayan Kasrı (Mima­
rı: Sarkis Balyan) adı ile tanınan bu sa­
ray, ancak mahdut günlerde kullanılı­
yordu. Tabii parkının ve içindeki su te­
sislerinin güzelliğine binasının ihtişa­
mına rağmen, bu saray, bütün müşte­
milatı ile 1940-1941 yıllarında ortadan
kaldırılmıştır. Az ileride bulunan imra-
hor Kasrı ise, birkaç yıl önce yıktırıl­
mış idi.
Medreseler
Amcazâde Hüseyin Paşa Medrese­
si, Saraçhanebaşı’ndadır. Medrese et­
rafını kütüphane, sebil, hazîre, türbe,
sıbyan mektebi, çeşme, dükkânlar, şa­
dırvan ve dershane-mescit sarmakta­
dır. Bu yapının da (169811699) sekiz
köşeli bir mescit-dershanesi bulun­
makta, fakat buraya mahsus bir özel­
lik olarak, bu binanın etrafını çepçev-
re revaklar çevirmektedir. Fatih’te Şey­
hülislâm Feyzullah Efendi tarafından
yaptırılan medrese de (1700) abidevi
vasıfta bir yapıdır(ş/7wd/ Millet Kütüp­
hanesi).
Kuyucu Murad Paşa Medresesi,
Vezneciler’de 1606’da inşa edilmiştir.
Medresede bir iskân odasının ucunda,
sebil, türbe, mescit, dershâne sıbyan
mektebi ve dükkânlardan meydana
gelmiştir. Muntazam taş bir inşaat ile,
üçgen biçiminde dar bir alana yerleş­
tirilen medrese son yıllarda onarılmış­
sa da türbe, çatı ile örtülmüştür.
Merzifonlu Kara Mustafa Paşa
Medresesi'nin yapımına 1682 yılında
bulanılm ış, bânisinin idamı yüzünden
bir süre sürüncemede kaldıktan son­
ra 1690 yılında tamamlanmıştır. Med­
rese e tra fın d a sekiz köşeli bir
dershane-mescit, bir sebil, geniş bir
hazire, bir sıbyan mektebi ve dükkân­
lar bulunmaktadır. Caddenin genişle­
tilmesi için dükkânlar son yıllarda yı­
kılmış ve hazire, cadde üzerinde iken,
sebilin sağ tarafına alınmış, bu arada
şimdi görülen pencereli taş duvar da
inşa olunmuştur ki, aslında böyle bir
unsur bu medresede mevcut değildi.
Burada da mescit sekiz köşeli ve hüc­
relerden ayrı olarak avlunun bir kena­
rını işgal eder.
Rüşdem Paşa Medresesi, Cağal-
oğiu civarında, Rüsdem Paşa tarafın­
dan 1550 yılında Mimar Sinan’a yaptı­
rılmıştır. Dış duvarları, sekiz köşeli bir
tertibe göre inşa edilen medresedir.
Sekiz köşeli avlunun etrafında 22 hüc­
re ile bir dershane-mescit sıralanmak­
tadır.
Seyyid Haşan Paşa Medresesi, Ba-
yezid’dedir. Bunlardan İkincisi Türk
barok üslûbunun başladığı safhanın
eseri olarak, tezyinatında bu zevkin
akislerini açıkça gösterir. Fakat bunun
en önemli özelliği fevkanî olarak inşa
edilmiş olmasıdır. Altında güzel bir se­
bil ve dükkânlar bulunmaktadır. Özel­
likle dershane-mescidi ile avlu, med-
riven ve sıbyan mektebinin bağlantı­
sı çok ustalıklı ve o derecede de ba­
şarılıdır.
Çevri Kalfa Mektebi, Türk ampir
üslûbunun güzel bir örneğidir. Sultan-
ahmed Meydanı’na bakan bir köşede
II. Mahmud tarafından kendisini kur­
taran Cevrî Kalfa hâzırasına inşa etti­
rilen mermer cepheli yapıdır. Altında
çeşme ve sebili ile, çok eski bir gele­
neğin devamcısı olmakla beraber, ge­
niş pencereleri, Avrupaî görünüşü ile,
mektep mimarisinde XIX. yüzyılda
başlayan yeni anlayışın bir örneğidir.
Kiliseden çevrilen camiler
1- Ayasofya
2- Kocamustafapaşa Camii (Aya And-
rea Enti Krisi)
3- Fethiye Camii (Pammakaristos)
4- Fenariisa Mescidi
5- Eski imaret Camii (Pentepopto)
6- Zeyrek Camii (Pantokratoros)
7- Atikkocamustafapaşa Camii
8- Vefa Kilise Camii (Ayios Tiodoros)
9- Gül Camii (Ayia Teodosia)
10- Ahmedpaşa Mescidi
11- Kariye Camii (Hora-Hristos Sotiras)
12- Kalenderhane Camii
169
13- Imrahor Camii (Ayios Vapististo
Studio)
14- Küçük Ayasofya Camii (Aya Sergi-
os ve Bakos)
15- İsakapısı Mescidi
16- Kefeli Mescidi (Manuel veya Aya
Nikola)
17- Sancakdar Mescidi
18- Manastır Mescidi
19- Bodrum Camii (Mireleon)
20- Arap Camii (Saint Paul veya San
Dominiko).
Cami ve mescitler
Abbasaağa Camii (Beşiktaş, H.
1076/1665), Abbasağa Camii (Aksaray,
XV. yüzyıl), Abdiçelebi (Çilingirler,
Sankiyedim) Mescidi (Kocamustafa-
paşa, H. 950/1543), Abdullahağaf/sfav-
roz) Camii (Beylerbeyi, XVI. yüzyıl), Ab-
duilahefendi (Pişmaniye) Mescidi (Fın­
dıklı, XVII. yüzyıl), Abdurrahmanağa
(Paşalimanı) Mescidi (Üsküdar, H.
1180/1166), Abdülbaki (Bakiefendi)
Mescidi (Üsküdar, H. 1054/1644), Ab­
dülhamid (Meşrutiyet, Hamidiye) Ca­
mii (Şişil, H. 1313/1895), Abdülkadire-
fendi (Saçlıabdülkadirefendi) Mescidi
(Eyüp, H. 944/1537), Abdülkerimefen-
di (Yeldeğirmeni) Mescidi (Kasımpaşa,
H. 1000/1591), Abdüsselâm Camii (Ha-
lıcıoğlu, XVI. yüzyıl), Acıçeşme (Kert-
çelebi) Camii (Kasımpaşa, XVII. yüzyıl),
Acımusluk (Sahhafsüleymanefendi)
Mescidi (Cağaloğlu, bugün kâğıt de­
posu olarak kullanılmaktadır),
Ağa C.(Beyazıt,XV. yy),Ağa (Beşira-
ğa) Camii (Cağaloğlu, H. 1158/1745),
Ağa Camii (Ahırkapı, H. 961/1553), Ağa
Camij (Beyoğlu, H. 1006/1597), Ağa Ca­
mii (Üsküdar, H. 104511635), Ağa (Hüs-
revağa, Esklhamam) Mescidi (Üskü­
dar, yapıldığı tarih tespit edilememiş­
tir).
Ağaçaltı (Kireçburnu) Camii (Kireç-
burnu, H. 1320/1902), Ağalar Camii
(Topkapı Sarayı, Erderun avlusu, XV.
yüzyıl), Ağaçayırı (Kasımçavuş) Mes­
cidi (Kocamustafapaşa, XV. yüzyıl),
Ağaçkakan (Iskenderçelebi) Camii (Ko­
camustafapaşa XVII. yüzyıl), Ağa Mes­
cidi (Şile-Ağva köyü, H. 1229/1813),
Ahiçelebi (Kanlıfırın) Mescidi (Eminö­
nü, XV. yüzyıl), Ahırkapı (Kapuağası)
Mescidi (Ahırkapı, XVI. yüzyıl), Ahmed-
çavuş Camii (Şile), Ahmedçelebi (Aş­
çıbaşı) Camii (Otakçılar, H. 999/1590),
Ahmedçelebi Mescidi (Üsküdar, H.
975/1567), Ahmediye (Orta, Etmeyda-
nı) Camii (Etmeydanı, XVI. yüzyıl), Ah­
mediye Camii (Üsküdar, H. 1134/1721),
Ahmedpaşa (Topkapı, Gaziahmedpa-
şa, Karaahmedpaşa) Camii (Topkapı,
H. 966/1558), Ahmedpaşa (Kilise, Hı-
ramiahmedpaşa) Camii (Çarşamba,
H. 999/1580), Akarca (llyasçe-
lebl Zaviyesi) Mescidi (Fındıklı,
XVI. yüzyıl), Akarçeşme (kminslnan)
Mescidi (Gedikpaşa, XV. yüzyıl), Akba­
ba Mescidi (Beykoz, XVII. yüzyıl), Ak-
bıyık Camii (Ahırkapı, XV. yüzyıl), Akın-
tıburnu (Tevfikiye) Camii (Akıntıburnu,
H. 1248/1832), Akşemseddin Camii
(Hırkaişerif Civarı, XV. yüzyıl), Alaca
170
Mescid (Galata, XVI. yüzyıl), Alaca (Ge-
libolulualaüddin, Ketenciler, Marpuç-
çular, XV. yüzyıl), Alçakdam (Pürte-
laşhasanefendi) Mescidi (Cihangir,
XVI. yüzyıl), Alemdağ Mescidi (Üskü­
dar, yapıldığı tarih saptanamamıştır),
Alibey karyesi Mescidi (Alibeyköyü),
Alifakıh Camii (Kocamustafapaşa, XV.
yüzyıl), Alikethüda (Sarıyer) Camii (Sa­
rıyer, XVII. yüzyıl), Alipaşa (Ceditalipa-
şa, Semizalipaşa, Kurukavak) Camii
(Eyüp, XVI. yüzyıl), Aiipaşa Camii (İs-
tinye, XVI. yüzyıl), Alipertek (Hamam)
Mescidi (Rumelihisarı, H. 1! 7711763),
Alireis Mescidi (AnadoluKavağ:, H.
1001/1592), Altunizâde Camii (Küçük-
çamlıca yolu, H. 1281/1864), Alyanak
Tekkesi (Uzunyusuf) Mescidi (Mevle­
vihane kapısı, XV. yüzyıl), Amcazâde-
hüseyinpaşa Mescidi (Saraçhanebaşı,
H. 1112/1700), Anadoluhisarı Camii
(Anadoluhisarı, H. 1301/1883), Anado-
lukavağı Mescidi (Anadolukavağı,
XVII. yüzyıl), Arabacılar (Hocahalilat-
tar, Atlamataşı) Mescidi (Unkapanı, H.
1025/1614), Arabacılar Kışlası (Nusre-
tiye) Camii (Tophane, H. 1241/1825),
Arakiyeci (Takyeci) Mescidi (Silivrika-
pı, XVII. yüzyıl), Arakiyeci (Kapıağası,
Körbakkal, Takkeci) Mescidi (Üsküdar,
XVI. yüzyıl), Arap (Camii-kebir) Camii
(Galata, H. 97/715), Arapkapısı (Hacı-
hüseylnağa) Mescidi (Kocamustafapa­
şa, H. 1012/1603), Arpacı (Bursa Tek­
kesi) Mescidi (Bahçekapı, XV. yüzyıl),
Aşariye (Kılıçalipaşa iskelesi) Camii
(Beşiktaş, H. 1255/1839), Aşıkpaşa Ca­
mii (Cibali, H. 972/1564), Aşıkpaşa Tek­
kesi Mescidi (Fatih, XV. yüzyıl), Atik-
alipaşa (Sedefçiler) Camii (Çemberli-
taş XVI. yüzyıl), Ati kal i paşa (Zincirliku-
yu, Vasatalipaşa) Camii (Edirnekapı, H.
906/1500), Atikmustafapaşa (Hazreti-
cabir, Kocamustafapaşa) Camii (Ay-
vansaray, XVI. yüzyılA„ Atikvalide
(Valide-i atik) Camii (Üsküdar, H.
991/1583), Avniömer (Ömeravni, Kaba­
taş) Camii (Kabataş, XVII. yüzyıl), Aya­
sofya Camii (Sultanahmet, 325), Ayas-
paşa(Kadı. Kutupibrahimefendi)Mes-
cidi (Ayazpaşya, XVII. yüzyıl), Ayaz-
ağa Köyü Camii (İstinye ■Emirgân ara­
sı, H. 1324/1906), Ayazma Camii (Üs­
küdar, H. 1174/1760), Aydınkethüda
(Yayla, Kurşunlu) Mescidi (Mevlanaka-
pı, XVI. yüzyıl), Azapkapı (Sokuliumeh-
m edpaşa) Camii (Unkapanı, H.
985/1577), Babahaydar (Haydarbaba)
Mescidi (Eyüp, XVI. yüzyıl), Bâbıâli
(Naili, İmamali) Mescidi (Cağaloğlu,
XV. yüzyıl), Bâbüssaade Ağası (Selma-
nağa, Horhor) Camii (Üsküdar, H.
912/1506), Bağodaları (Fatmahatun,
Hacıfatmahatun) Mescidi (Kabataş, H.
1117/1705), Balâ (Balâsüley-
m anağa) Cam ii (S ilivrikap ı, H.
868/1463), Balat (Ferruhkethüda) Camii
(Balat, H. 970/1562), Balat İskelesi (Yu-
sufsücaüddin) Camii (Balat, XV. yüz­
yıl), Balçık Tekkesi Mescidi (Eyüp, H.
863/1457), Bâlipaşa (Hümasultan) Ca­
mii (Fatih, H. 910/1504), Baltalimanı
Camii (Baltalimanı XVIII. yüzyıl), Başı-
büyük Köyü Camii (Erenköy, XIX. yüz­
yıl), Başmakçızâde (İbnimeddas, Sa-
lihpaşa) Mescidi (Unkapanı, XV. yüz­
yıl), Bayezid Camii (Beyazıt, H.
907/912-1501/1506), Bayezid Mescidi
(Galata, XVI. yüzyıl), Bayezidağa Camii
(Topkapı, XV. yüzyıl), Bayezid-i cedid
(Etyemez) Mescidi (Kocamustafapaşa
Caddesi, XVI. yüzyıl), Bayezidkethüda
Mescidi (Kadıköy, yapıldığı tarih sap­
tanamamıştır.), Bayrampaşa Tekkesi
Mescidi (Kasımpaşa, H. 915/1509),
Behramçavuş Camii (Kadırga, H.
1066/1655), Behramçavuş (Feriköy) Ca­
mii (Feriköy, H. 1317/1899), Behruza-
ğa (Odabaşı, Has odabaşı)Camii (Şeh­
remini, H. 970/1562), Bekirpaşa(Davud-
paşa iskelesi)) Mescidi (Davutpaşa
XVII. yüzyıl), Bekirpaşa Camii (Fatih,
XVII. yüzyıl), Beşiktaş (Sinanpaşa) Ca­
mii (Beşiktaş, H. 963/1555), Bey (Selâ-
hi, Sürahi, Silahşörmehmedbey) Camii
(Eyüp, XVI. yüzyıl), Beyceğiz Mescidi
(Çarşamba, çok eski olduğu bilinmek­
tedir), Beylerbeyi Camii (Beylerbeyi, H.
1192/1785), Beykoz Camii (Beykoz, ya­
pıldığı tarih bilinmemektedir), Beykoz-
lualibey (Tepeköy, Paşabahçesl) Camii
(Paşabahçe-Tepeköy), Bezi rgânbaşı
(Ramazanefendi, Kocahüsrev, Hüsrev-
çelebi) Camii (Kocamustafapaşa, H.
994/1585), Bezmiâlem validesultan
(Dolmabahçe) Camii (Dolmabahçe, H.
1270/1853), Bıçakçıalaüddin Camii
(Haydar, XV. yüzyıl), Bodrum (Hacıhay-
reddin) Camii (Süleymaniye, XV. yüz­
yıl), Bodrumhanı Camii (Kapalıçarşı,
Bodrum hanı, yapıldığı yıl saptanama­
mıştır.), Bodrumîömerlütfiefendi Ca­
mii (Küçük Çamlıca, XIX. yüzyıl), Bos­
tan (Şahu-geda) Camii (Langa, XVI.
yüzyıl), Bostan (Bostancıbaşıaliağa,
Bostanâli, Bostanîali) Camii (Kadırga,
H. 966/1558), Bostancı (Kuloğlu) Camii
(Bostancı, H. 1331/1912), Bastaniçi
(Seferkethüda, Kethüda) Mescidi (Top­
hane, yapıldığı tarih saptanamamış­
tır.), Bulgurlu Mescidi (Üsküdar), Bul­
gurlu Mescidi (Üsküdar, XVII. yüzyıl),
Burgazadası Camii (Burgazadası, H.
1373/1953), Burhaniye Camii (Beyler­
beyi, yapıldığı tarih saptanamamıştır.),
Bülbülderesi (Fevziye) Mescidi (Üskü­
dar, H. 1300/1882), Büyükada (Hamidi­
ye) Camii (Büyükada, H. 1310/1892),
Büyük Bakkalköyü Camii (KartahYaka-
cık, H. 1372/1952), Büyükdere (Kara-
kethüda) Camii (Büyükdere, XVIII. yüz­
yıl), Büyük İskele (Cevriusta, Hacımah-
mud, Kaptanpaşa) Camii (Eyüp, H.
985/1577), CaferağaCamii (Kadıköy, H.
1318/1900 yıllarında yeniden yapılmış­
tır.), Caferağa (Yusuffakih) Mescidi
(Topkapı, XV. yüzyıl), Cavidağa Camii
(Ortaköy, H. 132411906),. Cedidvalide
(Yenivalide) Cam ii (Üsküdar, H.
1120-1122/1708-1710), Cencerecimu-
hiddin Camii (Ayazağa), Cerrahmah-
mudefendi (Çayırbaşı) Camii (Büyük­
dere fidanlığı önü, XVI. yüzyıl), Cerrah­
paşa Camii (Cerrahpaşa, 1002/1593),
Cezrikasımpaşa (Kasımpaşa) Camii
(Eyüp, XVI. yüzyıl), Cibali (Sivrikoz)
Mescidi (Cibali, yapıldığı tarih bilinme­
mektedir.), Cihangir Camii (Cihangir,
H. 967/1559), Ç adırcı M escidi
(Kumkapı-Kadırga, XVIII. yüzyıldan ön­ cidi (Kadıköy, XIX. yüzyıl), Faikpaşa 1268/1851), Hocapaşa (Hocaüveys) Ca­
ce veya bu yüzyılda yapılmıştır.) Camii (Kadıköy, XIX. yüzyıl), Fatih Ca­ mii (Sirkeci, XVI. yüzyıl), Hoşkadem
mii (Fatih, H. 872-875/1467-1470), Fa­ (Sekbanbaşım ehm edağa) Mescidi
Çakırağa Camii (Aksaray, H. tih (Kazlıçeşme, Yedikule) Camii (Kaz-
(Şehzadebaşı), Hubyar Mescidi (Emi­
88411479), Çakırağa Mescidi (Kadıköy, lıçeşme, XV. yüzyıl), Fatih Mescidi (Üs­ nönü, H. 878/1473), Humbaracıyan
tarihi bilinmemektedir.), Çakırcıbaşı küdar, XV. yüzyıl), Fenayî Tekkesi (Yal­ (Mihrişahsultan, Halıcıoğlu) Mescidi
(Doğancılar) Camii (Üsküdar, H. dızlı Tekke) Mescidi (Üsküdar, H. (Halıcıoğlu, H. 1208/1793), Hüdayiazlz-
966/1558), Çamlıca Camii (Büyük Çam­ 1126/1714), Fenerkapısı (Süzgeciyu- mahmudefendi Tekkesi Camii (Üskü­
lıca, H. 131611898), Çatalçeşme (Fena- sufyazıcı) Mescidi (Fenerkapısı, XV. dar, H. 1007/1598), HürremçavuşCamii
rizâde, Mollafenari) Mescidi (Cağaloğ- yüzyıl), Feneryolu (Tuğlacıbaşı) Camii (Hırka-i şerif, Keçeciler, H. 970/1560),
lu, XV. yüzyıl), Çavuş (Seferçavuş) (Feneryolu,,H. 1308/1890), Ferldunpa- Hüsambey (Sunullahefendi, Tezgâhçı-
Mescidi (Balat, XV. yüzyıl), Çengelköy şa Camii (Üsküdar, XX. yüzyıl), Fethi­ lar) Camii (Fatih, XVI. yüzıl sonu-XVII.
(Hacıömer) Mescidi (Çengelköy, yapıl­ ye Camii (Çarşamba, XI. yüzyıl), Firu- yüzyıl başı), ibadullah (Seyyidalireis)
dığı tarih bilinmemektedir.), Çengel­ zağa Camii (Tophane, XVI. yüzyıl), Fi- Camii (Kasımpaşa, H. 997/1558), İbra-
köy (Çınarlı) Mescidi (Çengelköy, H. ruzağa Camii (Divanyolu, H. 896/1491), himağaÇayırı Mescidi (Haydarpaşa, H.
1251/1835), Çinili Camii (Üsküdar, H. Fındıklı (Mollaçelebi) Camii (Fındıklı, 988/1580), İbrahimpaşa (Hadımibra-
1050/1640), Çivizâde (kerimesi) Mesci­ H. 998/1589), Fıstıklı Mescidi (Beyler­ h im paşa) C am ii (S ilivrik ap ı, H.
di Zeyrek, XVI. yüzyıl), Çırçır Mescidi beyi, XIX. yüzyıl), Fuadpaşa (Fazlıpa- 958/1551), İbrahimpaşa Darülhadis
(Fatih, H. 988/1580), Çorlulualipaşa şa Sarayı, Uzunşüca) Mescidi (Yereba- Mescidi (Şehzadebaşı, H. 1132/1720),
(Kışla) Camii (Kasımpaşa, XVII. yüzyıl tan, XV. yüzyıl), Galibpaşa Camii (Eren­ ibrahimpaşa (Muhsinehatun) Camii
sonu, XVIII. yüzyıl başı), Çorlulualipa­ köy, H. 1316/1898), Gedikabdi Mesci­ (Kumkapı, H. 939/1532), İhsaniye Camii
şa Camii (Çarşıkapı, H. 1129/1716), Çu­ di (Kasımpaşa, H. 1031/1621), Gedikpa­ (Üsküdar, H. 1169/1755), imamhanı
buklu Ocağı Mescidi (Çubuklu, yapıl­ şa (Divanıâli) Camii (Gedikpaşa, XVII. Mescidi (Beyazıt, XV. yüzyıl sonu-XVI.
dığı tarih bilinmemektedir.), Çukurbos- yüzyıl), Göksu Mescidi (Anadoluhisarı, yüzyıl başı), incirköyü Camii (Beykoz-
tan (Hatipmuslihittin) Camii (Sultanse- yapıldığı tarih bilinmemektedir.), Göz­ Paşabahçe, XVIII. yüzyıl), İshakpaşa
lim, XVI. yüzyıl), Çukurcuma Camii tepe (Hulusiefendi) Camii (Göztepe, H. Camii (Ayasofya, Bâb-ı Hümâyûn’un
(Tophane, XVI. yüzyıl), Daltaban (Kâtip- 1320/1902), Göztepe Camii (Göztepe, sağında, XV. yüzyıl), İskele (Hacıkema-
sinan) Mescidi (Aksaray-Lâieli, yapıl­ H. 1294/1877), Gül Camii (Küçükmus- leddin) Camii (Rumelihisarı, H. 1159/
dığı tarih bilinmemektedir.), Davud pa­ tafapaşa, Ayakapı, bir Bizans kilisesin­ 1746), İskele Camii (Kasım paşa,'
şa Camii (Davudpaşa, XV. yüzyıl), Da- den XVI. yüzyılda camie çevrilmiştir.), tarihi bilinmemektedir), Islâmbey Ca­
vudpaşa (Karadavudpaşa) Camii (Üs­ Gülfemhatun Camii (Üsküdar, XVI. yüz­ mii (Eyüp, H. 925/1519), İsmailefendi
küdar, XV. yüzyıl sonu-XVI. yüzyıl ba­ yıl), GOlşeni Tekkesi (Halevimehmede- Camii (Sultanselim, Çarşamba H.
şı), Dayahatun Camii (Mahmudpaşa ci­ fendi, Helvacı Tekkesi) Mescidi (Şeh­ 1138/1725), ivazefendi (Kazaskerivaze-
varı, H. 937/1530), Debbağlar (KonyalI remini, H. 1035/1622), Güzelcekasım- fendi, Manavivazefendi) Camii (Eğri
biraderler) M escidi (Üsküdar, H. paşa (Cami-i Kebir, Kasımpaşa) Ca­ kapı - Ayvansaray, H. 994/1585), Kaba­
99511586), Defderdar (Nazhmahmude- mii (Kasımpaşa, H. 947/1540), Hacıah- kulak (Muhtesipiskender) Camii, (Ka­
fendi) C am ii (Eyüp, H. med Camii (Kasımpaşa, XVI. yüzyıl), ragümrük, XV. yüzyıl), Kadıhüsamed-
947-948/1540-1541), Defderdarburnu Hacıalipaşa (Hamldiye, Cuma) Camii din (çamaşırcı) Camii (Şehzadebaşı,
(Ibrahimpaşa, ihmalpaşa) Mescidi (Rami, H. 1310/1892), Hacıbayram- XVI. yüzyıl), Kadıköy (Osmanağa) Ca­
(Anadoluhisarı-Beykoz-Hünkâr İskele­ kaftanî Camii (Aksaray, XV. yüzyıl mii, (Kadıköy, H. 1021/1612), Kadısadi
si, 1962 yılında yeniden yaptırılmıştır.), sonu-XVI. yüzyıl başı), Hacıevhad (Ha­ Mescidi (Dırağman, XVI. y.y), Kadirî-
Demirhan (Kasapdemirhan) Mescidi civat) Camii (Yedikule, H. 983/1575), han Mescidi (Cihangir, XVII. yüzyıl),
(Zeyrek, XV. yüzyıl), Demirtaş (Timur- Hacıhamza Camii (Kocamustafapaşa, Kâğıthane karyesi (Dayahatun) Mesci­
taş) Mescidi (Kantarcılar, XV. yüzyıl), H. 985/1577), Hacıhasanzâdemehme- di, (Kâğıthane, 951/1533), Kalenderha-
Dereski Mescidi (Dereski köyü, XVI. defendi Mescidi (Fatih, XV. yüzyıl), Ha- ne Camii (Şehzadebaşı, XV. yüzyılda
yüzyıl), Dervişreis Mescidi (Istinye, ya­ cıh atu n C am ii (Z eytin bu rn u , H. bir Bizans kilisesinden camie çevril­
pıldığı tarih bilinmemektedir.), Dervi- 1374/1954), Hacıhüsrev Camii (Kasım­ miştir), Kalyoncular Kışlası (Cezayirli-
şali Camii (Karagümrük, XVI. yüzyıl), paşa, XVII. yüzyıl), Hacıkadın (Mihrişah) hasanpaşa) Camii (Kasımpaşa, Kal­
Deveoğlu (Hocahamza) Mescidi (Sü­ Camii (Kocamustafapaşa, H. 934/1527), yoncular Kışlası, H. 1198/1783), Kan­
leymaniye, XVI. yüzyıl), Dikilitaş Camii Hacıkadın (Hızırbey) Camii (Unkapanı, dilli Camii (Kandilli, H. 1165/1751),
(Balmumcu), Dizdariye Camii (Kadırga, XV. yüzyıl), Hacımahmudefendi Camii Kanlıca (iskenderpaşa) Camii (Kanlıca,
H. 910/1500), Dırağman (Tercümanyu- (Ortaköy, XX. yüzyıl), Halıcıhasan (Ka- H. 978/1570), Kantarcılar Mescidi (Kan­
nus) Camii (Dırağman, H. 948/1541), liçecihasan) Mescidi (Çarşıkapı, XV. tarcılar, V. yüzıl), Kapıağası (Davuda-
Dökmeciler Camii (Eyüp, XVI. yüzyıl), yüzyıl sonu, XVI. yüzyıl başı), Hamidi- ğa) Mescidi (Eyüp Nişancası, XVI. yüz­
Duhaniye (Duhanl) Mescidi (Kocamus- ye (Yıldız) Camii (Yıldız Sarayı karşısı, yıl), Kaptanpaşa (Kaymakmustafapa-
tafapaşa, XVI. yüzylı), Dülgerleroğlu H. 1303/1885), Handanağa (Kuşkon­ şa) Camii (Üsküdar, XVI. yüzyıl), Kap-
(Şemsüddinhabibefendi) Camii (Fa­ maz) Mescidi (Hasköy, XV. yüzyıl), Ha- tanhasanpaşa (Divlttar) Camii (Haydar,
tih, XV. yüzyıl), Edirnekapı (Mihri- sanhüseyin (Hocakasım günani, Mey­ H. 1300), Kaptanhasanpaşa Camii.
mahsultan) Camii (Edirnekapı, H. dancık) Camii (Edirnekapı, XV. yüzyıl), (Kadıköy, H. 1321/1903), Karabaş Camii
970-973/1562-1565), Ekmekçibaşı (Di­ Hasanpaşa Mescidi (Kefeliköyü, XVI. (Hırkaişerif, XVII. yüzyıl), Karabaş Tek­
bek) Mescidi (Beşiktaş, XV. yüzyıl), yüzyıl), Haseki Camii (Haseki, H. kesi Mescidi (Tophane, XVI. yüzyıl),
Emanî Mescidi (Eğrikapı, XVI. yüzyıl), 946/1539), Haticehatun Camii (Zeytin­ Karaçaahmed (Hafızahmedpaşa) Ca­
Eminbey (Gazihasanpaşa) Camii (Ka­ burnu, H. 1374/1954), Haticehatun (Ha- mii (Üsküdar, Karacaahmet, ikinci ya­
sımpaşa, XVI. yüzyıl), Eminbey (Dibek­ ticehasnahatun) Mescidi (Üsküdar, ya­ pılış H. 1272/1855), Karaderviş (Çarşı)
li) Camii (Beyazıt, XV. yüzyıl sonu-XVI. pıldığı tarih bilinmemektedir.), Hayda- Camii (Bakırköy, H. 1010/1601), Kara­
yüzyıl başı), Emirbuharî Tekkesi Mes­ rağa (Haydarkethüda) Mescidi (Koca­ gümrük (Mesihpaşa, Fetva Emini) Ca­
cidi (Unkapanı, XVI. yüzyıl), Emirgân mustafapaşa, XVI. yüzyıl), Haydarpaşa mii (Karagümrük, H. 993 - 997/1585 -
Camii (Emirgân, XVII. yüzyıl), Eski İma­ Mescidi (Haydarpaşa, XVIII. yüzyıl), Ha­ 1588), Karakaş Mescidi (Rumçlikava-
ret (Kilise) Camii (Fatih, XV. yüzyıl), Es­ zinedar (Serencebey) Mescidi (Beşik­ ğı, XVII. yüzyıl), Karamustatagaşa Da­
ki Yağkapanı (İbrahimpaşa, Makbulib- taş, H. 1113/1701), Hekimoğlualipaşa rülhadis C am ii ( Ç a r ı m ı , H.
rahlmpaşa) Camii (Galata, XVI. yüzyıl), Camii (Fatih, H. 1147/1734), Hendek 1111/1690), Karaimam (Sshhsşfmuhid-
Etmeydanı Mescidi (Fatih, XVI. yüzyıl), (Hocaali) Mescidi (Tophane, yapıldığı din, Karamanlı) Mesçfâtjtffâmrrıpaşa,
Evlicebaba Camii (Eyüp, XV. yüzyıl), tarih bilinmemektedir.), Heybeliada XVII. yüzyıl), Karak\;(Hüseyinağa, Ki-
Evliya (Hacıevliya) Camii (Mevleviha- Camii (Heybeliada, H. 1354/1935), Hi­ lecihüseyinağa) MesĞ\4\-(SâUam sö-
nekapısı, XVII. yüzyıl), Eyübsultan Ca­ dayet Camii (Eminönü, H. 1229/1813), ğüt, ikinci yapılış H. 1288/1871), Karan-
mii (Eyüp, H. 863/1458), Faikbey Mes­ Hırkaişerif Camii (Karagümrük, H. lık (Hacımimi) Mescidi (Galata, XVI.
171
 yüzyıl), Kariye (Kahriye) Camii (Edirne-
kapı, XV. yüzyılda bir Bizans kilisesin­
den camie çevrilmiştir), Kartal (Hacı-
ahmed, Sultan mahmud) Camii (Kartal,
XVIII. yüzyıl sonu, XIX. yüzyıl başı), Ka-
sapilyas Camii (Kocamustafapaşa, XV.
yüzyıl), Kasaplar (Merzifonfkaramusta-
fapaşa) Mescidi (Yedikule - Kazlıçeş-
me, XVII. yüzyıl), Kasımçavuş (Eski Ye­
ni Camii) Camii (Eyüp, XVI. yüzyıl), Kâ-
tipkasım Camii (Yenikapı - Langa, XV.
yüzyıl sonu - XVI. yüzyıl başı), Kazan­
cı Mescidi (Sıraselviler - Taksim, XVI.
yüzyıl), Keçeci (Keçemeh'medağa)
Mescidi (Hasköy).
Kefeli Camii (Edirnekapı, bir Bi­
zans manastırından camie çevrilmiş­
tir, XVI. yüzyıl), Kemalpaşa Camii (Ak­
saray, XV. yüzyıl), Kemankeşmustafa-
paşa Camii (Galata, XVII. yüzyıl), Ke-
penekçisinan Mescidi (Kantarcılar, H.
953/1546), Kerimehatun Camii (Çen­
gelköy, H. 116811754), Ketânizâdeömer-
paşa Mescidi (Cihangir, H. 110211690
veya 1122/1710), Kethüdakadın (Can-
fedakadın) Camii (Karaqümrük. H.
992 / 1584), Kısıklı Mescidi (Üskü­
dar, Kısıklı XVI. yüzyıl), Kızılmescit
(Kiremitçisüleyman Mescidi) (Eyüp, H.
9898/1581), Kızıl Minare (Kiremitçiba-
şı) Mescidi (Horhor Caddesi, XV. yüz­
yıl), Kiçihatun Mescidi (Haseki, XV.
yüzyıl), Kilise Camii (Vefa, X - XI. yüz­
yıl), Kirazlı (Süleymansubaşı, Kareısü-
ieyman) Mescit (Süleymaniye, yapıldı­
ğı yıl bilinmemektedir), Kiremitçi (Kı­
zıl Minare) Mescidi (Hasköy, H.
1000/1591), Kitabhane Mescidi (Koska
- Lâleli, H. 1176/1762), Kocamustafa­
paşa (Sünbülefendi) Camii (Kocamus­
tafapaşa, VI - VIII. yüzyıllara ait manas­
tırdan, H. 895/1489 yılında camie çev-
rilmitir), Koltukçu Mescidi (Kasım­
paşa), Kozyatağı Camii (Göztepe, H.
1314/1896), Köçek (Ahmedağa, Hacı-
köçek) Camii (Mahmudpaşa Yokuşu,
XV. yüzyıl), Köprülü Mescidi (Çember-
litaş, H. 1070/1659), Kulebahçe (Kule­
li Ocağı) Mescidi (Kuleli, H. 1133/1720),
Kumrulu Mescit (Fatih, XV. yüzyıl), Ku­
ruçeşme (Tezkereciosmanefendi) Ca­
mii (Kuruçeşme, XVIII. yüzyıl), Kurşun­
lu Mahzen (Yeraltı) Camii (Galata, bir
Bizans kilisesinden H. 1148 ■ 1735 ta­
rihinde camie çevrilmiştir), Küçük
Ayasofya Camii (Küçükayasofya, bir
Bizans kilisesinden 1505’te camie
çevrilmiştir), Küçük Efendi (Fevziye,
Hacıarşidefendi) Camii (Kocamusta­
fapaşa, H. 1241/1825), Küçükmustafa-
paşa (Mollahüsrev) Mescidi (Küçük-
mustafapaşa Caddesi, XV. yüzyıl), Kü-
çükpiyale Mescidi (Kasımpaşa, H.
972/1564), Küçükselimiye (Selimiye
Tekkesi, Çiçekçiler) Mescidi (Üsküdar,
Karacaahmet, H. 1250 - 1251/1834 -
1835), Küçükyalı Camii (Küçükyalı,
XIX. yüzyıl), Kürkçü Camii (Topkapı,
XVI. yüzyıl), Kürkçü (Hacıisa) Mescidi
(Balat, XV. yüzyıl), Kürkçübaşı (Hacı-
hüseyihağa) Mescidi (Yedikule, H.
1022/1613), Kürkçübaşı Mescidi (Kireç-
bumu, XVI. yüzyıl), Lâleli Camii (Lâle­
li H. 1173 - 1177/1759 - 1763), Lütf i pa­
şa (Defderdârahmedçelebi) Mescidi
(Çapa, H. 924(151$), Maçka Mescidi
172
(Şenlikdede) Mescidi (Maçka, yapıldı­
ğı yıl bilinmemektedir), Mahmudiye
Mescidi (Sütlüce H. 967/1569), Mah­
mudpaşa Camii (Mahmudpaşa, H.
867/1434), Makasçılar (Hocapirî) Mes­
cidi (Çarşıkapı, Makasçılar, XVII. yüz­
yıl), Maicı (Şamdancıhasanağa, Çıra­
ğı) Mescidi (Yedikule, H. 1100/1688),
Maltepe Cumhuriyet Camii (Maltepe,
H. 1141/1728), Mecidiye Camii (Çıra-
ğan Sarayı arkası, H. 1265/1848), Me-
cidiyeköy Camii (Mecidiyeköy, H.
1306/1888), Mehmedağa Camii (Çar­
şamba, H. 995/1585), Mehmedpaşa
(Paşaçelebi, Hocagıyasüddin) Camii
(Süleymaniye, XV. yüzyıl), Mehmedpa­
şa (Sokullumehmedpaşa, Şehidmeh-
medpaşa) Camii (Sultanahmed, H.
979/1571), Mercanağa (Darüssaadea-
ğası) Camii (Beyazıt, H. 1133/1720 yılın­
da ikinci kez inşa edilmiştir.), Merdi­
venli (Çakırağa) Camii (Kapalıçarşı -
Yorgancılar, yapıldığı yıl bilinmemek­
tedir.), Merkezefendi Tekkesi Mescidi
(Merkezefendi, H. 920/1514), Meryem-
zâde Mescidi (Beykoz, yapıldığı yıl bi­
linmemektedir.), Mesihpaşa Camii (Ka-
ragümrük, H. 994/1585), Meşeli (Tek-
yeciahmedçelebi, Arakiyeciahmedçe-
lebi) Mescit (Kocamustafapaşa, XVI.
yüzyıl), Mihrimahsultan Camii (Üskü­
dar, H. 954/1547),Mihrimah Camii (Mer-
divenköy, XVI. yüzyıl), Mihrişah Camii
(Boyacıköy, XVIII. yüzyıl), Mimar (Mi-
marcemaii, Esiraii, Sünniesirali) Camii
(Mevlanakapı, H. 930/1532), Mimarağa
(Sinekti, Nabiçeiebi) Mescidi (Vefa,
XV. yüzyıl), Mimarhayreddin Mescidi
(Çarşıkapı, XV. yüzyıl sonu - XVI. yüz­
yıl başı), Mirahur (Imrahor) Mescidi
(Üsküdar, H. 1006/1597), Mirzazâde Ca­
mii (Üsküdar, H. 1141/1728), Mollaaşkı
Mescidi (Balat, XV. yy.), Mollahüsrev
Mescidi (Vefa, XV. yy.), Müftüali (Zen-
billialiefendi) Mescidi (Küçükmustafa-
paşa, XVI. yüzyıl), Müzevvir (Süleyman-
subaşı, Münzevi Karcısüleyman) Mes­
cidi (Eyüp Nişancası, XVI. yüzyıl), Mu-
ameleci Mescidi (Mesihpaşa civari,
XVII. yüzyıl), Muradmolla Tekkesi Mes­
cidi (Çarşamba XVIII. yüzyıldan önce
inşa edilmiştir), Murtazaefendi Tekke­
si (Kaşger Tekkesi) Camii (Eyüp, H.
1158/1745), Muradpaşa Camii (Aksa­
ray, H. 870 - 876/1465 - 1471), Nasuh
Tekkesi C. (Üsküdar, Doğancılar, H.
1097/1685), Nazmi Tekkesi (Yavaşçam-
ahmedağa) Mescidi (Şehremini, XVI.
yy.), Neslişah Camii (Edirnekapı, XVI.
yy.), Neslişah Mescidi (Istinye, H. 947/
1540), Nişancıpaşa (Boyalımehmetpa-
şa, Mehmedpaşa Nişancı) C. (Fatih, H.
992 - 997/1584 - 1587), Nişancılar (Ni-
şancımustafapaşa) Camii (Eyüp, H.
950/1543), Nişancımehmedpaşa Camii
(Kumkapı, H. 880/1475), Nuruosmani-
ye (Osmaniye) Camii (Cağaloğlu, H.
1161 -1169/1748-175), Okçumusa Ca­
mii (Karaköy, Bankalar Cad. XV. veya
XVII. yüzyıl), Orhaniye Kışlası Camii
(Yıldız Sarayı arkası, H. 1302/1884), Or­
taköy (Büyükmecidiye) Camii (Orta­
köy, ikinci kez, H. 1134/1721 tarihinde
yapılmıştır.), Ortaköy Mescidi (Orta­
köy, XX. yüzyıl başı), Osmanreis Camii
(Tarabya, ikinci kez H. 1321/1903) yılın­
da yapılmıştır.), Ozbekler Tekkesi (Bu­
hara Tekkesi) Mescidi (Sultanahmet,
H. 1104/1692), Paşabahçesi Camii (Pa-
şabahçe, H. 1177/1763), Pazarbaşı
Mescidi (Üsküdar, XVIII. yüzyıl), Pirîpa-
şa Mescidi (Sütlüce, H. 927/1520), Piş­
maniye Mescidi (Kasımpaşa), Piyale-
paşa (Tersane) Camii (Kasımpaşa, H.
981/1573), Raifağa (Hacımehmedraifa-
ğa, ic lâ liy e ) Cam ii (M açka, H.
1293/1876), Rasimpaşa Camii (Kadı­
köy, H. 1339/1920), Reşidpaşa Camii
(Emirgân, H. 1277/1860), Rummehmed-
paşa Camii (Üsküdar, H. 876/1471),
Rüstempaşa Camii (Tahtakale, H.
969/1561), Sad’âbad (Kâğıthane) Camii
(Kâğıthane, XVIII. yüzyıl), Sağrıcılar
(Yavuzersinan) Camii (Unkapanı, XV.
yüzyıl), Saka Çeşmesi (Sultan III. Mus­
tafa, Çakmakçılar) Camii (Çakmakçılar,
XVIII. yüzyıl), Sakızağa (Sahhafmusli-
hiddin) Camii (Kasımpaşa, XVII. yüz­
yıl), Samanveren (Hocasinan) Mescidi
(Uzunçarşı Cad. XV. yüzyıl), Sankiye­
dim (Mehmedşakirefendi, Keçecihay-
reddin) Mescidi (Fatih, ikinci kez H.
1380/1960 yılında yapılmıştır.), Sarıba-
yezit Camii (Unkapanı, H. 865/1460),
Sarıkadı Karyesi (Sangazi) Mescidi
(Üsküdar, XVI. yüzlı), Seferikoz (Güm­
rük) Mescidi (Kasımpaşa, XVII. yüzyıl),
Sekbanbaşı (Yakubağa) Mescidi (Kos­
ka, XV. yüzyıl), Selamiçeşme Camii
(Selamiçeşme), Selâmiye Camii (Üskü­
dar, H. 1088/1677), Selimiye Camii fÜs-
küdar - Selimiye, H. 1219/1804), Sey-
yid öm er Cam ii (A ltım erm er, H.
896/1490), Sinanefendi (Muhşisinan)
Mescidi (Anadoluhisarı, XVI. yüzyıl),
Sinanpaşa Mescidi (Okmeydanı, H.
987/1579), Sirkeci (Zincirtikuyu) Mes­
cidi (Kasımpaşa - Kulaksız, XVII. yüz­
yıl), Sirkecibaşı Mescidi (Taksim, Sıra-
selviler, XVIII. yüzyıl), Sittihatun Mes­
cidi (Silivrikapı, XVI. yüzyıl), Sofular
(Sofualiçavuş) Mescidi (Eyüp, H.
869/1464), Sofular (Mollahüsrev) Mes­
cidi (Aksaray - Sofular, XV. yüzyıl),
Soğanağa Mescidi (Beyazıt, XV.
yüzyıl sonu - XVI. yüzyıl başı), Solak-
sinan Mescidi (Üsküdar, H. 954/1547),
Sormagir-odaiarı (Kaptan ibrahimaaa),
Mescidi (Beşiktaş, H. 1032/1622), Sul-
tanmustafa (iskele) Camii (Kadıköy,
H. 1174/1760), Suadiye Camii (Suadi-
ye, H. 1325/1907), Sultan (Abdrülve-
dud, Veddu, Haticesultan) Camii (Def-
derdar, XV. yüzyıl), Sultanamed Camii
(Sultanahmet, H. 1018-1025/1609-1616),
Sultanselim Camii (H. 929/1522), Sü­
leymaniye Camii (Süleymaniye H.
965/1557), Süleymanpaşa (Şehidsülev-
manpaşa) Camii (Üsküdar, H. 109b.1
1686), Sürurî Mescidi (Beyoğlu, H.
969/1561), Sütlüce (Mahmudçavuş) Ca­
mii (Sütlüce, H. 945/1538), Şahkulu
Mescidi (Beyoğlu - Tünel, XVII. yüzyıl),
Şahsultan Camii (Davudpaşa, H.
935/1528), Şahsultan Camii (Eyüp, H.
93611555), Şehsuvar Camii (Galata -
Kuledibi, XV. yüzyıl), Şehzadebaşı Ca­
mii (Şehzadebaşı, H. 950-955/1534-
1548), Şemsipaşa (Kuşkonmaz) Camii
(Üsküdar, H. 988/1580), Şepsafa Camii
(Şeyh Camii (Üsküdar, XVI. yüzyıl),
 Şeyhmurad (DarCilmesnevi, Mesnevi-
hane) Camii (Sultanselim, H. 1260/
1844), Şeyhsüleyman Mescidi (Fa­
tih, XV. yüzılda bir kiliseden caime
çevrilmiştir), Şucağbağı Mescidi (Acı
badem, XVII. yüzyıl), Tahtakadı (Tahta-
kadı, Kadımehmedefendi) Camii (Ka­
sımpaşa, XV. yüzıl), Tahtaminare (Ta-
nuşvar Tekkesi) Mescidi (Balat, XV.
yüzyıl), Tahiriye (Tahirağa) Mescidi (Fa­
tih, h. 1149/1736), Takyeci Mescidi (Or­
takçılar), Tantavi Camii (Rami, H.
1307/1889): Taşçılar Camii (Üsküdar.
XVI. yüzyıl), Tatlıkuyu (Esirkemai) Mes­
cidi (Gedikpaşa, XV. yüzyıl), Tatlıkuyu
(Kâtipmuslihiddin) Mescidi (Gureba
Hastanesi civarı, H. 95611561), Tavaşî
Mescidi (Kumkapı, XVII. yüzyıl), Tava-
şîhasanağa Camii (Üsküdar, H. 955/
1568), Tekneciler Mescidi (Zindanka-
pı, XV. yy.), Tekke Mescidi (Cağaloğlu
iu, XVI. yüzyıl), Tellitabye (Yukarı) Ca­
mii (Tellitabye, H. 1291/1874), Terkim
(Iskenderpaşa) Mescidi (Fatih, 911/
1505), Terziler Kârhanesi (Hayyattini -
Hassa) Camii (Sultanahmet, ilk yapı­
lış XVI. yüzyıl, ikinci yayılış H. 1337/
1918 yılındadır), Teşvikiye Camii (Teş­
vikiye - Nişantaş, H. 1209/1794), Top­
çular Mescidi (Eyüp, Topular, XV. yüz­
yıl), Tumtum Mescidi (Tophane, XVII.
yüzyıl), Tophane (Kılıçalipaşa) Camii
(Tophane, H. 988/1588), Tunusbağı
Mescidi (Üsküdar - Tunusbağı, yapıl­
dığı yıl bilinmemektedir), Turşucu (Hü-
seyinçeiebi) Camii (Halıcıoğlu, XVII.
yüzyıl), Tu t i lâtif Mescidi (Keçeciler,
XVII. yüzyıl), Uskumru Köyü Camii (Sa­
rıyer - Maden, yapım yılı bilinmemek­
tedir), Uzuncaova (Tuzbaba, Rumeli)
Mescidi (Beşiktaş, yapım yılı bilinme­
mektedir), Üçbaş (Nureddinhamza)
Mescidi (Karagümrük - Zincirlikuyu, H.
932/1532), Üçmihraplı (Kazancılar, Ho-
cahayreddin) Camii (Unkapanı, H. 874-
888/1469-1478), Ümraniye Köyü Camii
(Üsküdar- Kısıklı, H. 1315/1897), Ürya-
nizâde Mescidi (Kuzguncuk, XIX. yüz­
yıl), Üskübiye (Mehmedağa, Yereba-
tan) Mescidi (Ayasofya - Yerebatan,
XV. yüzyıl), Üsküplü (Çakırağa) Mesci­
di (Cibali, XV. yüzyıl), Valide (Pertev-
niyalvalidesultan) Camii (Aksaray, H.
1288/1871), Rumelikavağı, Yusufağa)
Camii (Vaniköy, H. 1076/1665), Veledi-
karabaş Mescidi (Mevlanâkapı, ikinci
kez H. 1321/1903 yılında inşa edilmiş­
tir), Vezihranı (Fazılahmedpaşa) Mes­
cidi (Çemberlitaş - Vezir Hanı, XVII.
yüzyıl), Vidoz Camii (Davudpaşa, XVII.
yüzyıl), Vişnezâde Camii (Dolmabahçe
Sarıyı üstü, H. 1075/1664), Yahyaefendi
Camii (Beşiktaş, XVI. yüzyıl), Yahya-
kethüda Camii (Kasımpaşa, XVI. yy),
Yalı Köyü Mesc\d\(BeykozHünkâriske-
lesi, yapım yılı bilinmemektedir), Yar-
hisar (Kadıçeşmesi) Mescidi (Fatih, H.
866/1461), Yatağan (Hacıilyas) Camii
(Eğrikapı, XV. yüzyıl), Yavaşçaşahin
Camii (Uzunçarşı, XV. yüzyıl), Yayla
(Kanburmustafa) Camii (Fatih, XVII.
yüzyıl), Yazıcı (Müeyyedzâde) Camii
(Galata, XVI. yüzyıl), Yazıcı (Kâtipmus­
lihiddin) Camii (Fethiye, XVI. yüzyıl),
Yedikule (Kule) Camii (Yedikule içi,
XV. yüzyıl), Yeni (Turhanhaticesultan,
Yeni Valide) Camii (Eminönü, H. 1074/
1663), Yeniköy Osmaniye Camii (Bakır­
köy, Osmaniye yolu, XIX. yüzyıl sonu,
XX. yüzyıl başı), Yenimahalle (Hacıhüs­
rev, Ümmihanhatun) Mescidi (Eğrika-
pı), Yeşilköy (Mecidiye) Mescidi (Yeşil­
köy, H. 1327/1909), Yıldızdede Mesci­
di (Bahçekapı, XV. yüzyıl), Yolgeçen
Mescidi (Altımermer, H. 961/1559), Yo-
rus Kale Mescidi (Kavak civarı, XV.
yüzyıl sonu - XVI. yüzylı başı), Yuşadağ
Mescidi (Beykoz - Yuşa Tepesi, H.
1169/1755), Zalmahmudpaşa Camii
(Eyüp, H. 959/1551), Zeynebhatun Ca­
mii (Eyüp, H. 945/1538), Zeynebsultan
(Ruhisultan) Camii (Gülhaneparkı kar­
şısı, H. 1183/1769), Zekeriya Köyü Ca­
mii (Büyükdere, Zekeriyaköyü, XVI.
yüzyıl), Zihkirci Mescidi (Altımermer,
X V. yüzyıl), Zihni paşa (Erenköy) Cam i i
(Erenköy, H. 1320/1902), Zühdüpaşa
(Kızıltoprak) Camii (Kızıltoprak, H.
1301/1883).
Türbeler
Abdülhamid I. Türbesi (1789: Bah-
çekapı), Abdülmecid Türbesi (1861),
Ahmed I. Türbesi (1620, Sultanahmet
Camii bahçesinde), Barbaros Türbesi
(Mimar Sinan, 1546: Beşiktaş Meyda-
n ı’nda), Bayezid II. Türbesi (1512: Ba­
yezid Camii’nin mihrap tarafında), Ce-
did Hayatin Türbesi (Eminönü’nde Ye-
nicami arkasında), Deftarî Mustafa Pa­
şa Türbesi (Şehzade Camii bahçesin­
de), Emir Buhari Türbesi (1779: Fatih’­
te Emir Buhari Sokağı'nda), Eyüp Sul­
tan Türbesi (1458: Eyüp Sultan Camii
karşısında), Fatih Türbesi: (Fatih Ca­
m ii’nin mihrap tarafındaki bahçede bu­
lunan türbe zamanla yıkıldığından ve­
ya yer sarsıntısı, yangın, vs. gibi se­
beplerle çökmeye yüz tuttuğundan
1784 yılında I. Abdülhamid tarafından
yeniden yapılmıştır), Fuatpaşa Türbe­
si: (Sultanahmet’te: 1869), Gazi Osman
Paşa Türbesi: (Fatih’te Fatih Camii
bahçesinde), (Gülbahar Hatun Türbe­
si: (1782 yılında yeniden yapılmıştır:
Fatih Türbesi ile karşı karşıyadır), Gü­
listan Sultan Türbesi: (XIX. yüzyıl ilk
yarısı: Fatih Camisi mezarlığı içinde),
Güzelce Ali Paşa Türbesi: (Beşiktaş’­
ta Yahya Efendi Türbesi Mescidi biti­
şiğinde: XVII. yüzyıl), Havatin Türbesi:
(Yeni Camii arkasında: XIX. yüzyıl),
Hürrem Sultan Türbesi (1558: Süley­
maniye Camii arka bahçesinde), Hüs-
rev paşa Türbesi (1545: Fatih’te), Ka­
nunî Türbesi (1566: Süleymaniye Ca­
m ii mihrap iarafındaki bahçede), Ka­
raca Ahmed Türbesi (XIV. yüzyıl: 1866
yılında onarılmıştır; Üsküdar’da Kara-
caahmed Mezarlığı’nda),LâleliTürbesi
(Aksaray’da: XVIII. yüzyıl), Mahmud If.
Türbesi: (1840: Divanyolu’nda), Mah­
mud Paşa Türbesi; (1473: Mahmud Pa­
şa Camii arka bahçesinde), Mehmed
V. Türbesi: (1910: Eyüpsultan'da Boya­
cı Sokak’ta), Mehmed III. Türbesi:
(1603: Ayasofya Camii bahçesinde),
Merkez Efendi Türbesi: (XV/. yüzyıl:
Mevlânâkapı karşısında, surlar dışın­
daki Merkez Efendi mezarlığının arka­
sında), Mimar Sinan Türbesi: (1588: Sü­
leymaniye Camii'nin eski Ağalar Kapı-
sı’nın karşısında), Murad III. Türbesi:
(XVI. yüzyıl: Ayasofya Camii bahçesin­
de), Mustafa I. ve İbrahim Türbesi:
(XVII. yüzyıl: Ayasofya Camii girişi ka­
pısı sağında), Mustafa Reşid Paşa Tür­
besi (1577: Kasımpaşa; Piyaiepaşa
Mahallesi), Rüstem Paşa Türbesi:
(Şehzade Camii bahçesinde), Selçuk
Sultan Türbesi: (Bayezid Camii arka­
sında: 1512), Selim II. Türbesi: (1577:
Ayasofya Camii bahçesinde), Sinan
Paşa Türbesi: (1594, Çorlulu Ali Paşa
Camii yanında), Siyavüş Paşa Türbe­
si: (1602: Eyüp’te), Sokullu Mehmed
Paşa Türbesi: (1579: Eyüp Cami-i Ke­
bir Caddesi’nde), Sümbül Efendi Tür­
besi: (XVII. yüzyıl), Şehzade Mahmud
Türbesi: (Şehzade ve Kadınlar Türbe­
si: Beşiktaş Yahya Efendi M ezarlığın­
da), Turhan Sultan Türbesi: (1682: Emi­
nönü Yeni Camii arkasında), Vefa Tür­
besi: (1490: Vefa semtinde), Yahya
Efendi Türbesi: (1577: Beşiktaş Yıldız
Parkı yanında), Yavuz Selim Türbesi:
(1523: Yavuz Selim Camii mihrap tara­
fındaki bahçede), Zeynep Kâmil Türbe­
si (1876: Karacaahmet yakınında).
İZMİD (Eski adları: Astacos, 01-
bia, Nikomedia, iznikomid, iznikmid).
Ilkçağ'da “Bithynia” adı verilen
bölge dahilindedir. M.Ö. XIII. yüzyıldan
itibaren Trakya’dan Anadolu’ya geçen
ve T rakya’da yaşadıkları sırada
"Brygier” adı ile anılan Frigyalılar,
Bithynia üzerinden geçmişlerdir. Bith­
ynia Krallığı’nın yıkılmasına değin baş­
kenti olarak kalan kente kurucusu I.
Nikomedes’in adı verildi. M.Ö. 74 yı­
lında Roma İmparatorluğu egemenli­
ğine giren şehir, Roma İmparatoru
Probus döneminden beri (M.S. 280), II.
Konsül olarak Roma’nın doğu bölü­
mündeki kuvvet ve eyaletlere komuta
aden Diocletianus, imparator Carus’-
un M.S. 283 yılında bir seferde, yıldı­
rım çarpması sonucu ölmesi üzerine
iki oğlu Carinus ve Numerianus impa­
rator oldu. Bunlardan Carinus, Diocle-
tianus’a karşı şavaşırken öldürüldü ve
böylece Nikomedia, başkent oldu ve
20 yıl Roma imparatorluğu doğu böl­
gesinin metropolü olarak kaldı. Roma
Imparatorluğu’nun ikiye ayrılmasından
sonra Bizans egemenliğine geçti.
1078 yılında Nikomedia’yı zaptede-
rek kurduğu devletin merkezi yapan
Kutalmış oğlu Süleyman Bey’in yöne­
timine giren şehir, I. Haçlı Seferi sıra­
sında imparator I. Aleksios Komnenos
tarafından geri alındı (1097). Bizans’­
ta Lâtin imparatorluğunun kurulma­
sından (1204) sonra, 1204-1207 yılları
arasında Lâtinler tarafından işgal edil­
di, fakat İznik’teki Bizans yönetimi ta­
rafından geri alındı.
Orhan Gazi devrinde, 1326-1327 yıl­
ları arasında Akçakoca tarafından ya­
pılan akınlarla Nikomedia varoşları fet­
hedildi. Akçakoca’nın 1328’de ölümü
173

İZMİT KÖRFEZİ
YALOVA
—— YALOVA_KAZAŞ]_
M ARM AR A DENİZİ
İZMİT VİLÂYETİ
üzerine akınlara son verildi. Orhan Bey
daha çok Bursa ve dolaylarının fethi­
ne önem verdiği için ancak şehrin alın­
masına 1335’te karar verildi. 5 bin ki­
şilik atlı birliği, Nikomedia ovasında
savaş düzenine girdi. Bunun üzerine
Bizans imparatoru, Filokrlni (Tavşan­
cıl), Brunga (Yarımca) artçı kuvvetleriy­
le ordugâh kurarak, Nikomedia’ya gel­
di. Karşılıklı elçilerin getirip götürdük­
leri barış ve savaş tekliflerinden son­
ra bir anlaşma imzalandı ve yöre, se­
kiz yıl daha Bizans’ta kaldı (1331),
1339'da başlatılan akınlar sonunda Ni­
komedia Komutanı Kalo loannis’in öl­
dürülmesi üzerine kentin anahtarı Or­
han Bey’e teslim edildi. Başlangıçta
“iznikm id" adını alan kent, daha son­
ra İzmit şeklinde anılmaya başlandı.
Sancak olarak teşkilâtlandırıldı ve yö­
netimi Şehzade Süleyman Paşa’ya ve­
rildi. Süleyman Paşa, Satiros liman ve
iskelesini onarttı. Kendi adına bir ca­
mi yaptırdı. XIV. yüzyılın ikinci yarısın­
da şehirde yapılan belli başlı eserler
şunlardı: Orhan, Akçakoca camileri,
Süleymanpaşa Medresesi hamamı, iz­
nikmid Sancağı içinde, Adapazarinda
Orhan, Meceke Orhan, Sapanca Or­
han, Geyve'de Süleymanpaşa, Kandı­
ra Orhan, Akçakoca Orhan kârgir ca­
mileri, Akçakese. Akçaova Belen kö­
yü camii ve medreseleri inşa edildi.
Yıldırım Bayezid devrinde Bizans­
lIla r ın İzmit’i yeniden ele geçirme ça­
baları sonuçsuz kaldı. 1402'de Timur
--------------t-i.AÎ'l Si i1 ;T; ;iiTîfi ■.-______ ___
174 'iîs:rms:.ı
ŞIHLAR
ojSj>
KAND IR A KAZASI
ERMİŞE o
S Ö Ğ Ü D LU ^1
1. / hendek
ADAPAZARI
AKYAZI
' BÜYÜK
DERBEND SAPAN CA
AKHİSAR
; 'O
KAZASI
gölü
tarafından surların kuşatılması sırasın­ ray ve hamam vardı.
da Bizans’ın Bayezid’e verdiği verginin III. Murad devrinde Karadeniz’in
kendisine verilmesi, egemenliği Ru­ Sakarya Nehri ve Sapanca Gölü aracı­
meli’de geçerli olmak koşuluyla Timur lığıyla izmid Körfezi’ne bağlanması
ve Süleyman Çelebi arasında bir anlaş­ projesi başlatıldı (11 Mart 1591). Usta­
ma yapıldı. Kuşatma kaldırıldı. Süley­ lar, İzmid’in doğusunda “Karabaş"adlı
man Çelebi Trakya’da sultanlığını ilân bir mahalle kurdular. Bir bölümü Ar-
etti ve İznikmid’i Bizans’a yardımların­ maş (Akmeşe), Aslanbeg (Aslanbey),
dan dolayı geri verdi. Bu ikinci Bizans Barzidag (Bahçecik) gibi köyleri yurt
dönemi Mayıs 1403’ten başlamak üze­ edindi.
re yedi yıl sürdü. Bu arada Musa Çe­ 1621 yılında şiddetli bir soğuk dal­
lebi, Rumeli’ye geçerek kardeşi Süley­ gası izmid’i etkiledi. Kıyıların don tut­
man Çelebi’yi öldürdü, izmikmid hariç, ması sebebiyle gemiler sefere çıkma­
Bizans’a terk edilen körfez bölgesini dı, şehirde pahalılık başgösterdi.
ele geçirdi. Musa Çelebi’nin kardeşi IV. Murad devrinde şehir, en par­
Mehmed Çelebi tarafından öldürülme­ lak günjerini yaşadı. Bu arada sınır ka­
si üzerine devlet bütünlüğü sağlandı lelerini İran’dan kurtarabilmek amacıy­
ve İmparator Manuel ile anlaşan Ah­ la bir sefere çıktı (Mart 1635) ve ilk otağ
med Çelebi, İznikmid Körfezi’ndeki İznikmid’te kuruldu. O tarihte İznikmid
yerleri yeniden Bizans’a terk etti. Yeniçeri Ağası Muslihiddin İznikmid’-
Yöre, 1419 yılında Gazi Timurta- te sultana lâyık bir saray yaptırmış ol­
şoğlu Umur Bey tarafından kesin ola­ duğundan, Padişah’ın gözüne girdi ve
rak Osmanlı topraklarına katıldı. savaşa bütün yeniçerilerin ağası ola­
Şehir, 14 Eylül 1509’daki deprem­ rak katılmak onuruna erişti. Padişah,
le yerle bir oldu. Yavuz Sultan Selim çok hoşlandığı sarayda iki gün dinlen­
devrinde izmid Tersanesi düzenlendi. dikten sonra tekrar yola çıktı. Ancak
Kanun? Sultan Süleyman 5 Ocak dönüşünde, hastalanarak Eylül 1635’te
1536’da İzmid’e geldi. Onun devrinde İznikmid'e döndü. Sarayda oturma iz­
İzmid en parlak dönemini yaşadı. İs­ ni verdiği Revan Kalesi Komutanı Emir
tanbul’un erzak ve iaşesinin, kereste Güne ile buluşup dostluklarını ilerlet­
ve yakacak odununun sağlanması, do­ tiler. Bir süre daha iznikmid’teki sara­
ğu ile bağlantının gerçekleştirilmesi yında dinlenen Padişah, İstanbul'a
konularında önem kazandı. Anadolu’­ döndü. Bununla birlikte çok sevdiği
dan gelen kervanlar İzmid’e dağıtılır, sarayında kalmak için sık sık şehre ge­
ağır yükler, hayvansız yolcular bura­ ziler yapmak için geldi. Nitekim birçok
dan gemilerle İstanbul’a giderdi. Bu divan, 1636 yılından itibaren İznikmid
sebeple şehirde birçok han, kervansa­ Sarayinda kurulmuştur. Mayıs/Hazi­
 ran 1639 tarihlerinde şehir Osmanlı ta­ bat ve meyve tespit edildi ve noksanı­ melleri Temmuz 1843 yılında atılmış­
rihinde önem kazanan olaylar yaşadı. nın bedelâttan düşürülmesine dair Ti­ tır.
Valide Sultan Mahpeyker’in katılma­ caret Nezareti tezkeresi üzerine bir Mutasarrıflığın ulaşıma elverişli
sıyla yapılan son divanda Iran Anlaş­ irade-i seniyye çıkarıldı. tek yolu, Sapanca, Geyve ve Taraklı’-
masının esasları belirlendi. IV. Murad 1888 yılında Dahiliye Nezareti’ne dan geçen, Adapazarı bağlantılı, İzmid-
Iznıkmid'in imarına da dolayısıyla bü­ bağlı bağımsız sancak (mutasarrıflık) Ankara karayoluydu. Bu karayolu üze­
yük önem verdi. Bizans’tan beri ilk sul­ haline getirilen izmid, idarî bakımdan rindeki fes fabrikasını, Arslanbey kö­
tan sarayı onun devrinde yapılmış, bu bir Merkez-liva, dört kaza ve on iki na­ yündeki kumaş fabrikasını, Yalova na­
amaçla çevre de gününe göre en mo­ hiyeye ayrıldı. Toplam 606 köyü vardı, hiye merkezini Dağ-hamam kaplıcala­
dern şekilde imar ve ihya edilmiştir. Mutasarrıflık, askerî bakımdan, ge­ rına, sahil ve Bahçecik’e bağlayan yol­
1830 yılına kadar sarayın üstünde bu­ nel karargâhı İstanbul’da bulunan I. lar, ikinci derecede önem taşıyan kı­
lunduğu büyük cadde, Iznikmid’in en Ordu’ya dahildi. Nizam ordusunun gar­ sa bağlantılardı.
büyük caddesi olagelmiştir. Iznikmid, nizonu bulunmamaktaydı. Mutasarrıf­ Eski Haydarpaşa-İzmid demiryolu­
bu dönemde Kocaeli Sancağı olarak lık olarak nizam ordusu için yılda 1500 nun, mutasarrıflığın merkezlerini, Bur­
Kapudan Paşa eyaletine bağlanmıştır. acemi er yetiştirilirdi. sa vilayetini ve Ankara’yı birbirine bağ­
IV. Murad'ın ölümünden sonra ge­ Şehirde, dini yetkililer ile bidayet layan istasyonlarına, XIX. yüzyılın son
çen süre içersinde, XVIII. yüzyıl baş­ ve şeriat mahkemeleri bulunurdu. yıllarında M.Kaula’ya verilen bir imti­
langıcına kadar şehirde önemli olay­ İzmid Mutasarrıflığı toplam nüfu­ yazla Kayseri ve Konya istasyonları ek­
lar meydana gelmedi. XVIII. yüzyılın su, XIX. yüzyıl sonunda 222 bin 760 ki­ lendi. Anadolu demiryolunun izmid is­
başlangıcı şehir İçin bir duraklama dö­ şiydi. Yerli halkı, Orhan Gazi’nin 1326 tasyonuna ulaştırıldığı tarih, 1 Ağus­
nemi olmuştur. Bu dönemde içe dö­ yılında izmid’i fethinden sonra buraya tos 1873; İzmid-Adapazarı hattının açı­
nük yenilik hareketlerine girilmiştir. 25 yerleşen Osmanlı Türkleri meydana lış tarihi 9 Haziran 1890 idi. Üsküdar’­
Mayıs 1719'da Iznikmid, bir deprem fe­ getirmekteydi. Bu kesimin bir bölümü, dan sefere çıkan orduyu Bağdad'a
lâketine uğradı. 1851 yılında Kırım’dan göç eden Tatar ulaştıran yol, bu yüzyılda kötü bir du­
1763 yılında İzmid’te bulunan bo­ Türkleri, diğer bölümü, 1855-1864 yıl­ rumda bulunuyordu. Bu yol, Anibal’ın
yacı esnafı bir araya gelerek bir fabri­ ları arasında Trakya’dan, 1864-1866 yıl­ öldüğü eski Lybissa kentinin yerinde
ka kurdular ve toplu halde çalışma ka­ ları arasında Asya’dan gelen Çerkes- kurulan Gebze’nin Müslüman mezar­
rarlarını bir “Hüccet-i şeriye" ile teyid ler idi. Adapazarı, Kandıra ve Geyve yö­ lığının içinden geçerdi. İzmid-Ankara
ettiler. Aynı yıl bazı yabancıların şeh­ resinde yaşayan göçebe halk, Selçuk­ karayolu, Mutasarrıf Sırrı Paşa’nın ese­
re gelerek ticarete zarar vermek ama­ luların bir devamı olarak aynı gelenek riydi. 1878 yılında başlayan yapım ça­
cıyla boya fabrikası açmaları üzerine ve göreneklerini sürdürürlerdi. Muha­ lışmalarına, Haydarpaşa-izmid demir­
"nizamı ihlâl ettikleri" gerekçesiyle cirler, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı yolu hattının uzatılması çalışmalarının
bunların yasaklanmaları boyacı esna­ sonunda Rusya ve Romanya’ya bıra­ başlanması sebebiyle ara verilmişti.
fı tarafından Padişah’a arzedildi. kılarak birer otonom yönetim şeklin­ 1884 yılında yeniden başlayan çalış­
22 Mayıs 1766 günü şehirde büyükde yönetilen Bulgaristan ve Batı Ru­ malarla 360 bin 952 kilometre yol ya­
bir deprem meydana geldi. meli göçmenleriydi. Bunların İzmid pıldı.
XIX. yüzyıldan itibaren şehir yeni­Mutasarrıflığındaki sayıları 12 bin 171 Mutasarrıflığın limanları, izmid
den gelişmeye başladı. Ülkede ilk de­ kişiydi. Bulgar göçmenleri geçimleri­ Körfezi’nde aynı adlı sancak merkezi
miryolları döşenmiş, buharlı gemi ilk ni ormancılık ve kerestecilikle sağlar­ İzmid şehri ve Karamürsel idi. Kuzey­
kez yurda sokulmuş, 1844 yılında bir lardı. Rumeli göçmenleri mal taşıma­ doğuda Kandıra kazası sınırları içinde
programa bağlı olarak Marmara Deni- cılığıyla uğraşırlardı. ve Karadeniz kıyısında, Karasu İskele­
zi’nde Gemlik, Bandırma, Tekirdağ, İz- XIX. yüzyıl sonunda İzmid Mutasar­si ve Sakarya Nehri’nin ağzında İncir­
nikmid’e eşya ve insan nakli için rıflığında öğretim faaliyetleri, 23’ü li iskelesi bulunurdu. Mutasarrıflık sı­
“Mesir-i Bahrî” adlı .gemi işletmeye yüksek, 29’u orta, 538’i ilkokul düze­ nırları içinde nehir taşımacılığı da ya­
girmişti. 1855 yılında İstanbul’la İzmid yinde, 9 bin 886’sı erkek, 1140’ı kız 11 pılmaktaydı.
arasında yeni gemi seferi düzenlen­ bin 25 öğrencinin devam ettiği 590 Birinci Dünya Savaşı (1914-1918)
mişti. Iznikmid, Iran ve Elcezire yolla­ okulda sürdürülmekteydi. Bunlardan sırasında canlılığını yitiren İzmid, İn­
rı üstünde giderek artan Batı-Doğu ti­ iki Rüşdiye mektebi (1857-1858), Aya giliz ve Yunan kuvvetleri tarafından 6
caretinin kapısı haline geldiğinden bu Katherine Rum Kız mektebi (1893) ve Temmuz 1920’de işgal edildi. İstanbul
arada kervansaray ve han yapımında Yahudi mektebi (1912) inşa edilerek Hükümeti tarafından Anadolu müca­
bir artış olmuştur. öğretime açılmıştı. delesine karşı kurulan “ Kuvay-ı
Anadolu-Bağdad demiryolunun ilk XIX. yüzyılın başlangıcından itiba­
inzibatiye" için üs olarak kullanılmak
parçası olan Haydarpaşa-izmid arasın­ ren şehirde sık sık çeşitli salgın has­ istendiyse de, bu kuvvetler kısa süre­
daki 91 kilometrelik bölüm, 1873 yılın­ talıklar meydana gelmekteydi. Nitekim de dağıldılar. İzmid, Kurtuluş Savaşı
da işletmeye açıldı. Bu yolla Sultan 1848 yılında meydana gelen büyük bir sona ermeden 27 Nisan 1921’de geri
Abdülaziz, özel vagonu içinde izmid’e kolera salgınında halkın birçoğu öl­ alındı. Burada Atatürk’ün Türk dostu
geldi. Demiryolunun Anadolu'da iler­ müş, bir bölüm kalanlar ise bu salgın Fransız yazarı Claude Farrâre ile bu­
lemesi, İzmid’in hinterlandını İstanbul hastalıktan korunmak için şehri terket- luşması, ona hitaben, dünya kamu­
lehine daraltmış oldu. 1876'da izmid mişlerdi. oyuna karşı söylediği nutuk önemlidir,
demiryolu hattına rastlayan alanda ya­ 1889 yılında şehir civarındaki ba­ İzmid, eski çağlardaki önemine
pılan kamulaştırmalarda, bina bedel­ taklıkların kurutulmasıyla, sıtma soru­ karşın, gerek antik, gerekse Türk ege­
leri saptandı. 1883 yılında Sakarya nuna çözüm getirilmiştir. menliği devresine ait eserler açısından
Nehri’nin taşması üzerine halkın bir Mutasarrıflıkta başlıca tarım ürün­ fakir sayılabilir.
bölümü zarar gördü. Ancak bu zararın leri olarak, buğday, arpa, yulaf, çavdar, Şehrin Osmanlı yönetiminin kuru­
karşılanması amacıyla yöreye memur mısır, çeltik, darı yetiştirilirdi. Ayrıca luşundan beri inşa edilen — çok çeşitli
ve mühendisler gönderildi. meyve ve sebze, şehrin önemli bir ge­ ve görkemli olmamakla birlikte— il­
Sırrı Paşa’nın mutasarrıflığı zama­ lir kaynağını oluşturmaktaydı. ginç eserlerinden söz edilebilir.
nında şehir daha da canlandı. 1892'de İzmid Mutasarrıflığı, maden kömü­ İzmid’in içinde sekiz cami vardır.
göçmenlerin Yarımca'da kurdukları bir rü, özellikle linyit yatakları bakımından Akça İbrahim Camii, 1326’dan son­
köye “Sem i" adı verildi. 1894 yılında zengindi. Şehirde ayrıca gümüşlü kur­ ra Akça İbrahim tarafından yaptırılmış­
meydana gelen depremde şehir büyük şun madeni, alçıtaşı ve kireçtaşı ge­ tır. Karabaş Mahallesi’nde bulunan bu
ölçüde tahrip oldu (özellikle Yalıboyu). niş bir alanı kaplamaktaydı. Sanayi ala­ cami, 1966-67 yıllarında yenilenmiş,
Ertesi yıl bir irade ile Fevziye Camii nında da genişleyen izmid'te 1852 yı­ yalnız minare kaidesinde bazı eski bö­
onarıldı. lında bir beziryağı fabrikası hizmete lümler göze çarpmaktadır.
1897 yılı askerî harekâtından dolayı açılmıştır. Arabzâde Camii’nin orijinal olarak
İzmid Sancağı halkında mevcut hubu­ İzmid'te ilk kâğıt fabrikasının te­ sadece minaresi kalmıştır.
175
 Dere Camii (Akçakoca Camii), İs­
tanbul Caddesi üstünde ve kalenin
eteğinde Akçakoca tarafından yaptırıl­
mıştır. Akçakoca bu camiin yapımı ta­
mamlanmadan ölmüştür. Yapı, zaman­
la yapılan onarımlarla özgünlüğünü
kaybetmiştir.
Fevziye Camii (Mehmed Bey Ca­
mii), ilk kez İznikmidli Mehmed Bey ta­
rafından Kanımı Sultan Süleyman dev­
rinde Mimar Sinan’a yaptırıjdı. Ancak
bu ilk binanın harabolması sebebiyle
II. Mahmud devrinde Fevzi Ahmed Pa­
şa tarafından yeniden yaptırıldı. 1894
depreminde zarar gören yapı, 1896 yı­
lında büyük değişikliklerle yeniden in­
şa edildi.
Hüseyinpaşa Camii, Çukurbağ Ma­
hallesinde, Kaptan-ı Derya Hüseyin
Paşa tarafından 1767 yılında yaptırıl­
dı. Onarımla tamamen değişen cami­
in minaresi özgün şeklini korumuştur.
imaret Camii, imaret M ah allesin ­
de bulunur ve Kanunî devrinde Defder-
dar Abdüsselâm tarafından Mimar Si­
nan’a yaptırıldı (1515). 1872 yılında Ha­
tice adlı bir kadın, o dönemde tama­
men harabolan bu camii yeniden
onarttı. Bugünkü kitabesi bu onarıma
aittir. Tuğla minaresi orijinaldir.
iç kalenin ortasında bulunan Or­
han Camii, Şehzade Süleyman Paşa
tarafından 1332 yılında yaptırıldı. Ka­
re planlı olan yapı, ahşap çatı ile örtü­
lüdür. Minaresi kârgir ve bir şerefeli-
dir. Ahşap bir son cemaat yeri ve mü­
ezzin mahfili vardır. 1849 yılında Rıfat
Paşa tarafından, daha sonra ise 1894
yılında onarımlar görmüştür.
Paç Camii (Urgancı Mehmed Çele­
bi Camii), şehrin doğusunda surların
hemen dışında Paç Mahallesinde bu­
lunur. Urgancı Ahmed Çelebi tarafın­
dan yaptırılan camiin ilk yapım tarihi
belli değildir. Bugünkü cami, dikdört­
gen planlı basit bir yapıdır. Ancak mi­
naresi, son cemaat yeri ve kuzey du­
varı ilk yapıdan kalmadır.
Yukarıda sözü edilen camilerden
başka izmid’te, Tepecik M ahallesin­
deki “Tepecik Camii", Yukarı Pazar yo­
lundaki “Yumurtacı Mescidi”, Hacıha-
san Mahallesindeki alçı pencereli
“Portakal Mescidi", şehrin yüksek kıs­
mında kirpi saçaklı ve tuğla minareli,
çervesinde birçok Bizans devri yapı
kalıntısı olan 1591 tarihli “Ataca Ca­
mii", Akçakoca Mahallesi’ndeki “Ha-
cıayvaz Mescidi", Bağçeşme’de, Or­
han Gazi’nin oğlu Şehzade Süleyman
Paşa’nın bayraktarı Osman Ağa’nın
yaptırdığı “Bağçeşme M escidi’’, İz-
mid'in fatihlerinden Hamza Fakih ve
Turgut’un yaptırdıkları mescitler, bu­
gün için eski karakterlerini yitirmiş ol­
malarına rağmen, şehrin tarihi bakı­
mından önemli eserlerdir. Ayrıca 1472
tarihli bir namazgâh vardır.
izmid’in eski çeşmeleri hemen he­
men ortadan kalkmıştır. Kalan birkaç
tanesinin kitabeleri kaybolmuş olup,
harap durumdadır, izmid’ln ünlü "Çe­
ne Suyu" günümüzde birkaç çeşme­
den akmaktadır.
Çakmakçı Çeşmesi, Hacıayvaz
Mescidi yanında taş ve tuğla ile yapıl-
176
f:
f 1
w.
İZMİT: Kışla (XIX. yüzyıl sonu).
mış, aynasında karanfil, lâle ve servi
motifi vardır.
Orhan Çeşmesi, II. Mahmud’un ha­
zinedar ustası Süedan tarafından 1827
yılındaonartılmıştır. Bunlardan başka
İzmid’te Yeniçeşme Sokağinda “ Ye­
ni Çeşme", Alacamescid Sokağinda
1713 tarihli çeşmeler vardır.
İzmid’in eski eserleri arasında ha­
mamlar da yer tutar.
Küçük Hamam, şehrin doğusunda,
Hüseyin Paşa Camii yakınında bulu­
nur. Camekân ahşaptır, buradan kub­
be örtülü bir kısma, oradan da bir kub­
be ile manastır tonozuyla örtülü dik­
dörtgen planlı bir kısma geçilir.
Mehmed Bey Hamamı (Orta Ha­
mam), çarşı içinde bulunur. Üstü çatı
örtülü kârgir bir camekân bölümü,
bundan sonra üç bölmeli soğukluk bö­
lümü vardır. Soğukluğun üstü yan böl­
melerde tonoz, ortada kubbe örtülü­
dür. Buradan altı köşeli ve her bir ke­
narında bir yıkanma hücresi bulunan
kubbe örtülü bir halvet bölümüne ge­
çilir. Planına ve yapı tekniğine göre Mi­
mar Sinan zamanında, Pertev Paşa
Külııyesi’nin inşası sırasında yapılmış
olması gerekmektedir.
Yukarıpazar Hamamı, Orhan Ca-
mii’nin yanında yaptırılmıştır. Giriş ho­
lü kenarları 9.45 metre olan bir kare­
dir. Holün dört tarafında geniş sedir­
ler döşenmiştir. Döşeme düzgün derzli
taş levhalarla kaplanmış, ortada 14 kö­
şeli işlemeli bir havuz, holün süsleme­
sini oluşturmuştur. Soğukluk, iki kub­
beli bölümün bir kemerle birleşmesin­
den oluşmuştur.
İzmid Hünkâr Kasrı (Av Köşkü, Kü­
çük Saray), Sultan Abdülaziz tarafın­
dan Hassa Mimarı Garabed Balyan’a
yaptırılmıştır (1867-1839). Bu bina Ata­
türk’ün kaldığı bina olması bakımın­
dan önem taşımaktadır.
Esası II. Mahmud (1784-1839) tara­
fından yaptırılan köşk, Sultan Abdüla­
ziz tarafından av köşkü olarak yeniden
inşa edildi. Kasrın bahçesinin altında­
ki eski Osmanlı duvarlarının bir dep­
rem sonucu yıkılan eski saraya ait ka­
lıntılar olduğu sanılmaktadır.
Dış görünümü mermer kaplı iki
katlı bir yapı olan kasır, ince uzun, yu­
varlak kemerli pencereleriyle izmid’in
karakteristik bir yapısıdır.
■f i ı
Yapının bezemeleri onarımlar ge­
çirmiştir. Müze olarak kullanılan sara­
yın tanıtma yazısında tavan süsleme­
lerinin Fransız ressamı Sasson tarafın­
dan sıva üzerine yağlı boya olarak ya­
pıldığı belirtilmektedir. Meşrutiyet
devrinde Sultan Reşad, izmid’e geldi­
ğinde bu binada bir kabul resmi düzen­
lemiştir.
IV. Murad Kasrı, IV. Murad tarafın­
dan izmid’in yüksek bir noktasına yap­
tırılmıştır. Evliya Çelebi’nin, "... saray­
ların en muntazamı Bağdad fatihi Dör­
düncü Murad Han Sarayı'dır ki, bağ ve
bahçeli bir büyük saraydır. Anlatmak­
la dil kısırdır. Hâlen padişahlara mah­
sustur. Bahçe üstadı, 200 kadar bos­
tancı neferi vardır. ’’
İzmid Saat Kulesi, İzmid Mutasar­
rıfı Musa Kâzım Bey tarafından II. Ab-
dülhamid’in tahta çıkışının 25. yıldö­
nümü anısına yapılmıştır. 1901 tarihli
kule; dört katlı olup, dördüncü katın
dört cephesinde de saat bulunmakta­
dır. Zemin katta ise, bir yanda kapı, di­
ğer üç cephede çeşme yer alır. Kale­
nin mimarı Mihran Azaryan’dır. * .
İzmid’in en önemli mimarî eseri
Pertevpaşa Külliyesi’dir. Yeni Cuma
Mahallesi’nde, aynı adlı caddenin iki
yanında sıralanmış durumda, Rumeli
Beylerbeyi Pertev Paşa (ölm. 1572),
vakfı olarak Mimar Sinan tarafından
1579 yılında yaptırılmış olup, cami,
çeşme, hamam, mektep, imaret, ker­
vansaray ve aşhaneden oluşan bir ya­
pı grubudur.
Cami, yüksek duvarlı bir avluda yer
alır. Avlu, camiin kıble tarafında kalan
bölümünden bir duvarla ayrılmıştır.
Kıble tarafında hazire bulunmaktadır.
Batı duvarının kapısı üzerinde 1579 ta­
rihli kitabe yer alır. Avlunun ortasında,
on iki dilli bir şadırvan vardır. Şadırva­
nın üzeri piramid çatı ile örtülüdür.
Kıble avlusunun güneybatı köşesinde
de H. 987 (1579) kitabeli büyük bir çeş­
me vardır. İki bölümden oluşan çeşme­
lerden biri hayvanlara, diğeri ire yol­
culara aittir. Yolculara ait bölümü kes­
me taştan yapılmıştır. Camiin cümle
kapısı üç kubbe ve iki beşik tonozla ör­
tülü son cemaat yeri vardır. Camiin
planı kareye yakındır. Binayı bir tam
kubbe ve köşelerde tromp vazifesi gö­
ren dört yarım kubbe örtmektedir.
 Kubbe çevresini 24 pencere kuşatr.
Minare, camiin kuzeybatı kösesinde­
dir. Minberi çok süslüdür.
Hamam, 1922 yılında harap olmuş­
tur. Mütenazır planlı çifte hamamdır.
Aşhane-imaret, hamamın batısındaki
evlerin arkasında, moloz taşla yapılmış
küçük bir binadır. Üzeri ahşap çatı ile
örtülüdür.
Kervansaraya ait moloz taşla yapıl­
mış birkaç duvar parçasından başka iz
yoktur. Ahşap olan çatısı, üç sıra, al-
tışardan on sekiz direğe dayanmakta­
dır.
Sıbyan mektebi, cami avlusunun
kuzeybatı köşesindedir.
Tersane, İmaret Camii banisi Def-
derdar Abdüsselâm Efendi tarafından
kendi malı olan arazi üzerinde 1530 yı­
lında yaptırılmıştır. Yakın zamana ka­
dar donanma idare binaları olan bina­
lar, eski tersane sahası üzerine inşa
edilmiş, burayı çeviren yüksek duvar­
lar son onarımlar sırasında yapılmış­
tır. Tersane, Köprülüler tarafından ge­
nişletilmiş, Venedikliler ile çarpışan
donanma burada yapılmıştır. XX. yüz­
yılın başlarında tersanenin faaliyetle­
ri durmuştur.
izmid, bugün Marmara Bölgesi’n-
de, Kocaeli iline bağlı ilçe merkezi, şe­
hirdir.
İ Z M İ R (Eski adlan: Smyrna,
Smyrne, Smirne, Zmirra, Esmira, As-
mira, Smira, Smire, Lesmire, Lesmirr,
Le Smirle, Ksmire, ismira, ismire, Yez-
mir, Yizmir).
Anadolu’nun batı kıyılarında, doğal
bereketi ve güzellikleriyle ünlü bir yer
olan İzmir’de tarih öncesi çağlarda ya­
zılı bir kaynak olmadığından gelişimi
jzlenememektedir. M.O. 800 yıllarında
İzmir’de Homeros yetişmiş, Truva sa­
vaşları ile Odiseus’un maceralarını
destanlar biçiminde dile getirmiştir.
M.Ö. 540-580 yıllarında Efes’te Heraklit
yaşamış, öğretisini işlemiştir. Yazının
icadından sonra Kolofonlu (Değirmen-
dere) Ksenofon, Anadolu kültürü­
nün tohumlarını Güney İtalya’da ye­
şertmiş, Anaksageras daha o çağda
gökbilimle uğraşmaya başlamıştır.
Theoslu (Seferihisar-Sığacık) Anetron
“Homeros’un lirini ver bana, kan ile sa­
vaş istemiyorum" diyebilmiştir.
Bulunduğu yerin sağladığı imkân­
larla 5 bin yıldan beri ayakta duran İz­
mir'in Neolitik çağdan itibaren yerle­
şim bölgeleri olduğu, arkeolojik bulun­
tularla kanıtlanmıştır, il merkezi olarak
İzmir’in tarihi ise, Bakır Devri ile bera­
ber M.Ö. III binde başlar.
Prehistorik, Grek ve İyon Devri,
Hellenistik Devri’nde (M.Ö. 323-133),
önemli bir yerleşim yeri olduğu yapı­
lan kazılarla anlaşılan İzmir, M.ö.
133’te Roma egem enliğine, M.S.
395’te Roma imparatorluğu’nun ikiye
ayrılması ile Bizans imparatorluğu’na
katıldı. İzmir’in Bizans devrinde kültür
hayatı oldukça sönük geçmiştir.
Izimr çevresi, tarihte ilk kez olarak lunan yerleri geri almaya başladılar. İz­
Anadolu’yu birleştiren Hitit İmparator­ mir’i savunacak bir kumandan olma­
luğu’na dahildi. İzmir şehri, M.Ö. XI. dığından, şehir teslim oldu. BizanslI­
yüzyılda, yani Hitit imparatorluğu da­ lar şehri aldıktan sonra 10 bin Türk’ü
ğıldığı sıralarda iyonyalılar tarafından katlettiler. Bundan sonra Türk istilâsı­
kurulmuştur. M.Ö. VII. yüzyılda Frigya nı durdurabilmek için Avrupa’ya baş­
Krallığindan Lidya Krallığina, M.Ö. VI. vurarak, Haçlı seferlerinin hazırlanma­
yüzyılda da Lidya ve bütün Anadolu ile sında etkili olan Bizans, siyasî ve eko­
beraber İran (Pers) imparatorluğu’na nomik yönde kısa bir sürede Haçlı or­
geçti. M.Ö. IV. yüzyılda Büyük İsken­ dularının esiri oldu. Haçlılar ele geçir­
der’in ölümünden sonra İzmir ve çev­ dikleri toprağın büyük bölümünün yö­
resi, başkent Bergama olan Bergama netimlerine el koydular. 1204 yılında
Yunan Krallığina dahil oldu. M.S. İstanbul’u da ele geçirerek, Bizans
395’te Roma ikiye ayrılınca, İzmir ve imparatorluğu’nun dağılmasına sebep
•çevresi de bütün Anadolu gibi Bizans oldular. İzmir, 1261 yılında Latinleri ko­
(Doğu) İmparatorluğu’na bağlandı. varak, tekrar İstanbul’a sahip olan İz­
Değişik krallıkların yönetiminde nik imparatorlarının elinde bulunuyor­
bulunması sebebiyle oldukça zengin du. Haçlı seferleri sırasında Akdeniz
arkeolojik yapılara sahip olan İzmir’de ticareti iki İtalyan şehrinin, Venedik ve
ıtarih ve arteoloji, şehirle iç içedir. Baş- Ceneviz’in eline geçmişti. Bu iki şehir
Sıca tarihî yerleşim merkezleri: İzmir devleti, Bizans’ın aczinden yararlana­
(Smyrna), Eski İzmir (Bayraklı), Berga­ rak imparatorluğun ticaretinde büyük
ma, Efes, Çandarlı (Pitane), Foça(Pho- ayrıcalıklar elde ettiler. Cenevizliler al­
keia), Çeşme, lldırı köyü (Erythrai), Te- dıkları ayrıcalıklarla âdeta İzmir’in yö­
os (Seferihisar-Sığacık) Değirmende- netimini ele geçirdiler. Ancak İzmir’­
re, Ahmetbeyli (Kolophon-Klaros-Na- de Ceneviz üstünlüğü uzun sürmedi.
tion), Kemalpaşa, Karabel (Nymphai- Batı Anadolu kapılarında XIII. yüzyıl­
on)’d ir. da başlayan kaynaşma, İzmir'in yeni ve
Malazgird Savaşı (1071), ile Anado­ son sahiplerinin harekete geçmek üze­
lu’nun Selçukluların anavatanı haline re olduğunu belirliyordu.
gelmesi, Bizans İmparatorluğu’nun Anadolu'aaXIII. yüzyılın ikinci ya­
Anadolu’dan çekilmesine bir başlan­ rısında şiddetlenen ezici Moğol bas-
gıç oluşturdu. Bu savaşta bütün kuv­ kını, uç beyliklerini cazip bir hale ge­
veti eridi. Bundan sonra Anadolu’da tirdi. Binlerce insan, Moğol baskınının
Türk fethi yayılmaya başladı. Kutal- en az hissedildiği sınır boylarına akın
mışoğlu Süleyman Şah’ın komutasın­ etti. Bu birikim, her an patlamaya ha­
daki Türk beyleri, Anadolu’nun dört bir zırdı. Türkmen beyleri, 1097 yılında
yanını ele geçirdiler. 1081 yılında kaybedilen toprakları geri almak için
(1076, 1084, 1085), İzmir Bizans kay­ sabırsızlanır olmuşlardı. Sonunda
naklarının verdiği bilgiye göre Çaka 1300 yıllarına doğru Ege’ye Türk hüvi­
Bey tarafından fethedildi. yeti kazandıracak büyük yürüyüş baş­
Çaka Bey, İzmir’de egemenliğini ladı. Kısa bir sürede bütün Balı Ana­
sürdürebilmek ve genişletebilmek için dolu Türk egemenliği altına girdi.
donanmaya sahip olması gerektiğini Aydınoğlu Mehmed Bey İzmir'e
çabuk kavradı. Kırk gemilik bir filo yap­ girdiği zaman şehirde iki kale vardı. Bi­
tırarak, sahil şehirlerini ve adaları ele risi Kadifekale, öteki iç liman kıyısın­
geçirmeye başladı. Bir Bizans donan­ da, bugünkü Hisar Camii civarında
masını bozguna uğratarak, Ege Deni­ San Pietro Hisarı idi. Mehmed Bey her
zinde hatırı sayılır güçlü bir donanma iki kaleyi fethedip, yönetimini oğlu
oluşturdu. Klazeomoni (Kilizman), Umur Bey’e verdi. 1320 yılında Umur
Phokea (Foça), Khios (Sakız), Lesbos Bey, İzmir hâkimi oldu. Umur Bey, Ça­
(Midilli), Adramitium (Edremit) ve söy- ka Bey’den sonraTürk tarihinin ikinci
ientiye göre Samos (Sisam) ve Rodos büyük denizcisidir. Yaptığı deniz se­
da Çaka Bey’in eline geçti. Anadolu ferleriyle denizin önemini herkese kav­
Selçuk Sultanı I. Kılıç Arslan’a kızını ratmaya çalışmıştır.
vererek Büyük Selçuklu soyu ile akra­ İzmir’de oluşturduğu deniz üssüy­
balık kuran Çaka Bey, Çanakkale Bo- le Ege’de üstünlük kuran Umur Bey,
ğazı’na sahip olmak için Abidos’u ku­ tam bir clhad ehliydi, öm rü savaş
şattı. O ’nun İstanbul’u zaptederek meydanlarında geçdi. 1333 vılında İz­
İmparatorluğu ele geçirmek niyetinde mir’e giden ünlü seyyah "İbni Batuta,
olduğuna dair etrafa söylentiler yayıl­ Umur Bey’i cömert, doğru ve cihadla
dı. Çaka’nın faaliyetlerinden telâşa ka­ uğraşan bir bey olarak tanıtır. Bu dö­
pılan Bizans İmparatoru Aleksios nemde İzmir hızlı bir Haçlı seferinin
Komnenos çok eski bir Roma-Bizans düzenlenmesine sebep oldu. Papa II.
politikasına başvurarak, Kılıç Arslan Clemens’in çabasıyla toplanan Haçlı
ile Çaka Bey’in aıasını bozmaya çalıştı kuvvetleri 28 Ekim 1344 tarihinde İz­
ve bunda da başarı sağladı. Bizans’ımı mir’in iç limanını koruyan San Pietro
daveti ile yola çıkan Haçlı sürülerin­ (Gâvur İzmir) Kalesini işgal ettiler ve
den habersiz olan I. Kılıç Arslan, impa- yakaladıkları tüm Tü.kleri öldürdüler.
rator’un yazdığı, “Onun bütün bu fe­ Umur Bey, yılmadan Haçlılar’ın eline
na p la n ları hakikat halde sana geçen Aşağı İzmir’i kurtarmak için ça­
karşıdır" gibi sözlere kanarak, İzmir'­ lıştı. Kaleyi mancınıkla dövdürüyor, sü­
de ilk Türk Beyliği’ni kuran Çaka’yı öl­ rekli baskı yapıyordu. Umur Bey 1348
dürttü (1096). 1097 yılında Haçlıların yılında hisarı geri almak için büyük bir
Anadolu’da ilerlemesinden yararlanan harekâta girişti ve bu harekât sırasın-
BizanslIlar, Ege'de Türklerin elinde bu­ da alnına isabet eden bir okla şehit
177

İZMİR VİLÂYETİ
düştü. Umur Bey’in ölümünden sonra
Aydınoğullarinın saldırıları başarısız
oldu. Şehrin bu biçimde Müslüman ve
Gâvur olarak ikiye ayrılması ticaret
hayatını da etkiledi. Aşağı İzmir’i 10
yıl kadar ellerinde tutan Rodos şö­
valyeleri kentin hinterlandından dışa­
rıyla bağlantıları olmadığından yarar­
lanamadılar. Aydınoğulları, Ayasulua’-
un (Sulçuk) gelişmesini sağladılar. İz­
mir ancak Osmanlı egemenliğinde hu­
zura kavuştuktan sonra eski ticarî say­
gınlığını elde etti.
OsmanlIlar XIV. yüzyılda Anadolu
ve Rumeli’de başarılı bir şekilde top­
rak kazandılar. Anadolu için genel Os­
manlI politikası Türk Birliğinin sağlan-
masıydı. Yıldırım Bayezid devrinde gi­
rişimler olumlu sonuçlar verdi ve Ana­
dolu, Osmanlı yönetimi altında birleş­
meye başladı. Yıldırım Bayezid’in 1390
Batı Anadolu seferi sırasında Müslü­
man İzmir, Osmanlı egemenliği altına
girdi. İzmir’de ilk Osmanlı yöneticisi
Kara Subaşı İbrahim Ağa’dır. İzmir’de
OsmanlIların bu yönetimi 12 yıl sürdü.
1402 Ankara Savaşinda yenilen Os­
manlIlar, bundan sonra bir süre salta­
nat çekişmeleri ile uğraşmak zorunda
kaldılar. Bu olaylar dizisinden yararlan­
ma çabasına giren eski Anadolu bey­
leri, Timur'un da yardımıyla bağımsız­
lıklarını yeniden elde ettiler.
Ankara Savaşindan sonra İzmir’e
gelen Timur, Rodos şövalyelerinin
elinde bulunan Gâvur İzmir’in ele ge­
çirilmesi için uğraşmaya başladı.İlk
178
° y DAVUDLAR
olarak dışarıyla bağlantısını tamamen
kesmek üzere iç liman girişinin kaya­
larla kapatılmasını istedi. Şövalyeler li­
manın ağzınm kapatılmakta olduğunu
görünce gemilerine binerek kaçtılar.
1402 yılı Aralık ayı sonunda şehir Ti­
mur’un eline geçti. Kale, temellerine
kadar yıkıldı. Timur’un Anadolu’da
yaptığı bir yığın kötülükten sonra İz­
mir’i ele geçirmesi Anadolu için de,
Türkler için de bir nimetti. Böylece bü­
tün İzmir, Türk yönetiminde bir kez da­
ha birleşti. Timur, şehrin yönetimini
tekrar ortaya çıkan Aydınoğullarina
verdi.
Aydınoğulları, İzmir’i bu kez de el­
lerinde uzun süre tutamadılar. Yıldı-
rım’ın İzmir’e subaşı atadığı İbrahim’­
in oğlu Cüneyd, Süleyman Çelebi’nin
yardımıyla İzmir’i zaptetti (1405-1406).
Cüneyd’in hayatı bundan sonra tam
bir maceraya dönüştü. Son derece ce­
sur, kurnaz ve mücade'e azmi yüksek
bir insandı. Süleyman Çelubi, bağım­
sızlık peşinde koşan Ci neyd’i Rume­
li'de bir valiliğe atayarak, İzmir’de hu­
zuru sağlamaya çaiıştı.
Cüneyd, kardeşler arasındaki çe­
kilm elerden yararlanarak, 1413 yılın-
da'yenideh İzmir'e hâkim oldu. Bu se­
fer artık devletin tek hâkimi olan Çe­
lebi Mehmed, İzmir’e gelerek Cüneyd'i
esir etti (1415). Dukas'ın verdiği bilgi­
ye göre, Çelebi Mehmed, Cüneyd’i,
ayaklarına kapanan annesinin ve karı­
sının ricalarıyla atfetmiştir. Çelebi
Mehmed şehirde bulunurken, Rodos
. . . . .
AbAKlDE ' % S'
s
X
şövalyelerinin Timur’un yıktığı Gâvur
İzmir Kalesi’ni yeniden yapmaya çalış­
tıklarını görünce, derhal müdahale etti
ve inşaatı durdurdu, yapılanları da yık­
tırdı.
1420 yılında imparatorluğu ciddî
bir biçimde tehdit eden Şeyh Bedred-
din olayına İzmir'in de adı karıştı. Şeyh
Bedreddin’le Börklüce Mustafa’nın İz­
m ir’deki faaliyetleri olumlu bir sonuç
verdi. Beş-on bin civarında adamı olan
Börklüce Mustafa, İzmir Sancak B eyi­
ni yenmeyi başardı. Ancak daha son­
ra devlet kuvvetlerinin müdahalesiyle
her ikisi de altedileiier. 1421 yılında
Çelebi Mehmed’in ölümü vc yerine II.
Murad’ın geçmesi, arkadan Düzmece
Mustafa olayı, Cüneyd Bey’in yeniden
İzmir’de sahneye çıkmasına sebep ç>l-
du. Cüneyd, 1422 yılında son kez İz­
mir’de hâkimiyet kurdu. II. Murad, Cü-
neyd olayının kesinlikle çözümlenme­
sine karar verdi. COneyd, 1425 yılında
ele geçirildi va bütün yakınlarıyla bir­
likte idam edildi.
500 yıla yakın bir süre bir daha sü­
rekli bir düşman işgali görmeyecek
olan İzmir kenti, Osmanlı yönetimin­
de yeniden gelişmeye başladı.
Osmanlı Devletine 1425 yılında
bağlanan İzmir ve dolayları "Sığla"
Sancağı adını alıyor ve Anadolu eya­
letinin de bir parçasını oluşturuyordu.
Eyalet merkezi önceleri Ankara kentin-
deyken, 1461 yılında yapılan İdarî de­
ğişikliklerle merkez Kütahya'ya nakle­
dilmiştir. Bu arada şehir 1472 ve 1473
yıllarında iki kez V enediklilerin saldı­ olaylar önlenemiyordu. Üstelik eşkıya çıkması, İzmir için sevindirici olaylar­
rısına uğradı. Fatih Sultan Mehmed, vurgunlarda kazandığı paraları gelip İz­ dır.
savunması zayıflayan İzmir’i takviye m ir’de rahatça yiyordu. Eşkıya re­ Bu yüzyılda Halil Rifad Paşa, Mid-
için aşağıdaki kaleyi yeniden yaptır­ islerinin Lale Devri’nin sohbetlerini hat Paşa, Haşan Fehmi Paşa gibi va­
mak zorunda kaldı. taklit ederek İzmir’de eğlenceler dü­ liler, İzmir’in gelişmesine yardımcı ol­
XVI. yüzyılda İzmir her türlü saldı­zenlenmesini buyurdukları görülmek­ muşlardır.
rıdan uzak bir şehirdi. OsmanlIlar, ka­ tedir. Bu buyruklara uyulmaması için XIX. yüzyılda şehrin genel İdarî bö­
rada ve denizde en üstün dönemleri­ İstanbul’dan emirler yollanıyordu. lünüşü şöyleydi: 1811 yılında yapılan
ni yaşıyordu. Bu yüzyılın ikinci yarısın­ 1768 yılında başlayan Osmanlı-Pusİdarî değişiklikte Sığna Sancağı yeni
da İzmir’e gelen Pirî Reis, liman hak­ Savaşinda, Rus donanmasının bek­ kurulan Aydın eyaletine bağlandı ve
kında şu bilgileri verir: “ iç limanı var­ lenmedik bir biçimde Ege Denizi’ne Aydın kenti merkez oldu. İzmir’in Ay­
dır, etrafı 1 mildir. Limana önce büyük gelerek Çeşme önlerinde Osmanlı do­ dın eyaletinin merkezi olması 22 Ha­
gemiler ile girdik. Amma svnra vardı­ nanmasını yakması, büyük bir şaşkın­ ziran 1850 tarihinde gerçekleşmiştir.
ğımızda dolmuştur. Küçük gemilerle lık yarattı. Ruslardaha öteye gidip İz­ 7 Kasım 1864 tarihli Vilayet Nizamna­
girüp hem de haritasını yapmışızdır.” mir Körfezi’ne giremediler. mesi ile merkezi yine İzmir olmak üze­
XVI. yüzyılın ikinci yarısında İmpa­ XVIII. yüzyılda İzmir’de önemlire 23 Mayıs 1867 tarihinde yeni Aydın
ratorluk yönetiminde başlayan bozul­ olayları şöyle sıralayabiliriz: vilayeti kuruldu. Bu vilayetin 4 sanca­
ma, isyanlar ve yenilgiler İzmir’i etki­ 1712 yılında İzmir’de meydana ge­ ğı vardı (İzmir, Aydın, Saruhan ve Men­
ledi. Suhte ve Celâlî isyanları, İzmir ve len veba salgınında 10 bin kişi ölmüş, teşe). Merkez sancağının adı olan Sığ­
yöresinde korkulu günler yaşattı. XVII. 1717 yılında yeniden veba salgını baş- la da İzmir olarak değiştirildi. Bu yeni
yüzyılda Venediklilerle yapılan deniz göstermiş, Ekim 1723’te İzmir’de 60 kuruluşta İzmir Sancağina bağlı ilçe­
savaşlarının da Ege’ye intikal etmesi, evin yıkılmasına, 500 ölü verilmesine ler Bayındır, Çeşme, Foçateyn, Kuşa­
İzmir ticaretini zamanla olumsuz bi­ sebep olan bir deprem olmuş, 1727 yı­ dası, Menemen, Ödemiş, Tire vo Ur-
çimde etkiliyor, barış olunca, yoğun lında Yeniçeriler ile Voyvoda arasında la’ydı, Bu tarihte İzmir Sancağı içinde
bir ticaret faaliyeti görülüyordu. IV. çatışma çıkmış ve bu çatışmada Voy­ 8 ilçe, 9 bucak ve 702 köy yer almak­
Mehmed devrinde, İzmir’in zarar gör­ voda ölçiörülmüş, 1736 yılında Saray- taydı. 1890 yılında yapılan İdarî deği­
memesi için körfezin en dar yerinde köylü Sjirıbey oğlu büyük bir kuvvet ile şiklikle temelde örgüt aynı kalmakla
Sancakburnu’na bir kale yapıldı. Evli­ İzmir’e yürüyerek şehirden haraç al­ birlikte, bazı ilçe ve bucaklar el değiş­
ya Çelebi bu kalenin, gümrük vergisi mış, Nisan 1739’da şiddetli bir deprem tirdi. Ayrıca 1883 yılında Karşıyaka adlı
vermeden kaçan ‘‘kâ fir" gemilerinin olmuş. 1740 yılında şimdiki Basmaha­ yerde Tatar muhacirleri gelerek yeriaş-
durdurulması için yapıldığını anlat­ ne yöresinde çember ve yazma imal tirild ile rv e bunların kurdukları köyün
makta ve kaleye Sancakburnu Kalesi eden birfirm aya fabrika yapım izni ve­ adına “ Feyziyye” denildi.
adının verilmesinin sebebini, “gemiler rilmiş (Osmanlı imparatorluğu yöneti­ 1890 yılında İzmir Merkez Sancaği-
önünden geçerken beyaz sancak di- minde, İzmir'de açılan ilk dokuma fab­ nın 10 ilçesi, 19 bucağı, 704 köyü var­
küp itaat alâmetini gösterir " sözleriy­ rikasıdır), .740 yılında Kapitülasyonla­ dı. 1893 yılında köy sayısında bir azal­
le açıklamaktadır. Ancak buraya daha rın OsmanlIlar aleyhine tekrar düzen­ ma oldu. 1895 yılında Çeşme’ye bağlı
önceleri de Sancakburnu dendiği Piri lenmesinde birçok yabancı İzmir’e ge­ Yeninahiye adlı bucağın kurulmasıy­
Reis’in anlatımından bilinmektedir. lerek yerleşmiş, 1750 yılında Domini- la İzmir 10 ilçe, 20 bucak ve 675 köyü
İzmir, 1694 yılında yeni bir savaş ken rahipleri İzmir’e gelerek yerleşmiş­ kapsar hale geldi.
tehlikesi atlattı. 1683 yılında meydana ler, 1762 yılında Ermenilerce, " Yeznig” İzmir’de siyasî olaylar ise şu şekil­
gelen II. Viyana bozgunundan bu ya­ adlı bir kitap basılmış (Şehirde bilinen de gelişti:
na OsmanlIlar hem karada hem dede­ ilk kitap), 1763 yılında Frenk mahalle­ İzmir’i Yunan isyanıyla Kavalalı
nizde gerilemekteydiler. Bu tarihte bir lerini tahrip eden büyük biryangın ol­ Mehmed Ali Paşa’nın isyanı da etkile­
kısım Türk kalyonlarının İzmir’e girdi­ muş, ardından da 1764 yılında veba miştir. Yunanistan’ın bağımsızlığını
ğini gören Venedik filosu, takiple kör­ salgını-başgöstermiş, 1770’de Osman­ sağlamak için kurulan Etniki Eteria
fezin ağzına gelerek kenti denizden lI donanması Ruslar tarafından Çeş­ Cemiyetinin İzmir’de bir şubesi vardı.
abluka altına aldı. İzmirlilerin hemen me’de yakılmış (5-7 Temmuz), 1775 yı­ Görünüşte bir kültür cemiyeti olan Et­
gerekli önlemleri aldığı anlaşılmakta­ lında Karaburun Voyvodası desteğin­ niki Eteria, aslında tam bir ihtilâlci te­
dır. İzmir’de çıkacak bir savaşın ken­ de Sağnacaklı yeli adındaki Bergama şekküldü. 1820-1821 yıllarında Rumla­
dileri için de zararlı olacağını anlayan Voyvodası İzmir önlerine gelerek rın daha önce yaşadığı yerlerde büyük
Fransız konsolosu bir filikayla Vene­ şehri tehdit etmiş, 1778’de (3-8 Tem­ ayaklanmalar çıkmasına sebep olmuş­
dik amiraline giderek, onların körfez muz) şiddetli deprem ve yangın sonu­ tur. Bu isyanlardan biri de Sisam’da
önünden çekilmelerini sağladı. cu şehrin tamamı tahrip olmuş, 1795 çıktı. Sisamlı korsanlar İzmir dolayla­
İzmir XVII. yüzyılda çok canlı bir ti­ yılında Basmane’de 500-600 işçi çalış­ rına sarkarak, halkın güvenliğini teh­
caret merkezi oldu. 1671 yılında İzmir’e tıran bir pamuk fabrikası açılmış, 1797 dit etmeye başladılar. İzmir’de bu is­
giden Evliya Çelebi, kenti uzun uzadı­ (13-15 Mart) İzmir’de yangın ve karga­ yanlara karşı gerekli önlemler alınmış,
ya anlatır. şalık başgöstermiş, 15 Mart 1797’de şehirde gönüllü birlikler oluşturulmuş­
XVIII. yüzyılın başında da İzmir, do­AvusturyalIların Paralı Köprü mevkiin­ tur.
ğunun en büyük kentlerinden biri ol­ de kurdukları bir sirkte, çıkan olay so­ Bu arada Yunan isyanı sırasında
du. İhracatı ve ithalatıyla büyük bir ser­ nucu Venediklilere ait Sakız H aninin yararlı hizletleri görülen Kavalalı Meh­
vet kazanmaktadır. Ancak servet sa­ yakılması ile çıkan büyük yangın ve med Ali Paşa’nın isyan etmesi, Os­
hipleri paralarını gizlemeyi yeğledikle­ yağma meydana gelmiş (Türkler ve manlI Devletinin başına büyük bir ga­
rinden İzmir’e, görkemli bir görünüm Zanta'lar arasında)’tir. ile açtı. Asi Mısır Paşasinın oğlu İb ­
kazandıramamıştır. Bu yüzyılda İzmir XİX. yüzyıl İzmir tarihi çok hareket­ rahim Paşa komutasında gönderdiği
isyan ve eşkıyalık olaylarıyla da yüz- lidir. İç ve dış olayların İzmir’deki et­ kuvvetler, Osmanlı ordusunu arka ar­
yüze kalmıştır. 1768 ve 1774 yıllarında kileri yanı sıra, Osmanlı imparatorlu- kaya yenilgiye uğratarak İstanbul yo­
yeniçerilerin kente hâkim olmak için ğu’ndaki ilk tren yolunun İzmir’de hiz­ lunu açtı. Avrupa devletlerinin müda­
çıkardığı olaylar, devletin yöneticileri­ mete girmesi, Gediz macerası değiş­ haleleriyle Kütahya önlerinde.durdu-
ni bir sürü uğraştırmıştır. Birsüre ken­ tirilerek körfezin dolmaktan kurtarıl­ rulan İbrahim Paşa, İzmir’in yönetimi­
tin yönetimini bile ele geçirmeyi ba­ ması, rıhtımın inşa edilmesi, yeni yol­ ne el koymak için bir takırn bazırlıkla-
şaran yeniçeriler daha sonra, alınan lar yapılması, idadî, darülmuallimin ve ra girişti. İzmir’de Mehmed Ağa adın­
sert askerî önlemlerle ortadan kaldı­ sanayi okullarının, karma ticaret mah­ da biri, Mehmed Ali Paşa’nın egemen­
rılmışlardır. Eşkıya ise sık sık kervan­ kemelerinin, kâğıt imalâthanelerinin liğini ilâh etmeye kalkıştı. 1833 Kütah­
lara saldırmakta, malları yağma etmek­ açılması, itfaiye kurulması, basın faa­ ya Barışı ile Kavalalı kuvvetleri Anado­
te ve insanları öldürmekteydiler. Alı­ liyetlerinin genişlemesi ile resmî ga­ lu ’dan ayrılırken,onlara taraftarlık et­
nan bütün sıkı önlemlere karşın, bu zetenin yanı sıra, özel gazetelerin de miş olanlara da genel bir af çıkardı. Bu
179
 şekilde İzmir de yeniden huzura kavuş­
tu.
XIX. yüzyılda, İzmir’de meydana
gelen önemli olayları kronolojik olarak
şöyle sıralayabiliriz:
1801 yılında şiddetli bir deprem ol­
du. 1909’da ise veba salgını başgös­
terdi. Üç yıl süren veba salgınında 45
bin civarında insan hayatını kaybetti
(1909-1912). Bu hastalık 1816’da yeni­
den başgösterdi. 1824 yılında, Ihtisap
Nezareti kuruldu. 19-20 Eylül gecesi çı­
kan bir yangında 2 bin ev tahrip oldu
(1825), Temmuz 1826’da yeni bir veba
salgını başgösterdi. 1829’da Kel Meh­
med isyanı Dİdu. 1829 yılında askerî
bakımdan İzmir, Aydın’a bağlandı.
1831 yazında İzmir ve Anadolu’da özel­ İZMİR: Şehrin denizden görünüşü (XVIII. yüzyıl).
likle Yahudi'ler arasında çıkan kolera
salgınından yaklaşık 3 bin kişi öidü. nı yıl Gediz N ehrinin su yatağı değiş­ sonra şehir kurtuldu.
1834 yılı 3 Haziran öğleden sonra çı­ tirilerek körfezin batısına akıtılmaya 1867 yılında Vilayetler Kanunu’na
kan bir yangın iie Frenk mahalleleri ve başlanıldı. 22 Eyiüide Aydın demiryo­ göre, İzmir, Aydın vilayetinin ve genel
çarşısının bir bölümü tahrip oldu. 5 bin lu fermanı imzalandı. 1890 yılında yönetim âmirliKlerinin merkezini oluş­
kişinin ölümüne sebep olan yeni bir (Ekim) Bornova’da ilk resmî futbol ma­ turmaktaydı.
veba salgını oldu (1837). Karantina ida­ çı oynandı. Sportif faaliyetler çeşitli XIX. yüzyılda -’mir’de bulunan res­
resi kuruldu (1840). 30 Temmuz dallarda gelişti. Nitekim 24 Ocak mî kuruluşlar şunlardı: Siyasî İşler Da­
1841’de çıkan ve 17 saat süren biryan- 1892’de Bornova ve İzmir takımları ara­ iresi, Bidayet Mahkemesi, Ticaret
gın sonucu Türk ve Yahudi mahalleleri sında ilk futbol maçı oynandı. İlk res­ Mahkemesi, Konsolosluklar (Ingiltere,
ile çarşısının bir bölümü yandı. 1841 mî atletizm müsabakaları ve Temmuz Avusturya, Macaristan, Belçika, Fran­
yılında İzmir iki yıl süreyle Aydın eya­ 1892’de ilk kayık yarışları yapıldı. 1901 sa, Almanya, Danimarka, Yunanistan,
letine merkez oldu. Haziran 1846'da yılında İzmir Saat K ulesinin yapımına B.A. Devletler:, kpanya, İtalya, Hollan­
şiddetli bir deprem oldu. 1844 yılında başlandı. 1907 yılında Asansör Kule­ da, Iran, Portekiz, Romanya, Rusya, İs­
yapımına başlanan ve 1847 yılında fa­ s in in , Bayraklıoğlu adında bir Yahu­ veç ve Norveç). Dinî Reislikler veya
aliyete geçen bir kâğıt fabrikası açıl­ di tarafından yapımına başlandı. 1908 Din Başkanlıkları. Gümrük ve Rüsûmat
dı. 1849 yılında Padişah Abdülmecid yılında burada yaşayan Rumlara asker­ Dairesi, Avrupa İşleri Dairesi, Postaha-
İzmir’i ziyaret etti. 1850 yılında yeni bir lik yapma zorunluluğu getirildi. 1912 n eler(Ingiliz, Avusturya, Fransız, Rus,
deprem oldu. Aynı yıl İzmir yeniden yılında İzmir M illî Kütüphanesi kurul­ Sisam Adası Postahaneleri), Dinî ku­
eyalet merkezi oldu. Katırcı Yani adın­ du. ruluşlar, hayır (Sağlık) kuruluşları (Os­
da bir eşkıya etrafa dehşet saçtı. 1851 Sonuç olarak XIX. yüzyılın ikinci manlI Hastahanesi: 1838; Askerî Has-
yılında yeni birdeprem oldu. Mısırdö- yarısında ve XX, yüzyılın başlarında, İz­ tahane, Ermeni Hastahanesi, 1878 Mu­
nüşü Abdülmecid yeniden İzmir’e uğ­ mir devrin teknik olanaklarından en iyi sevi Hastahanesi, Saint Antcine Kato­
radı (1853). Aynı yıl Katırcı Yani ve di­ şekilde yararlandı. Şehirde tren, tram­ lik Hastahanesi, Fransız hastahanesi,
ğer Rum eşkıya Vali Ali Paşa tarafın­ vay, körfez vapurları, modern bir rıh­ Ingiliz Hastahanesi, Hollanda Hasta­
dan Buca’da yakalanarak idam edildi­ tım, PTT, havagazı, elektrik ve su şe­ hanesi), Yetimhaneler (Osmenlı Yetim­
ler. Bundan sonra Sinanpğlu isyanı bekeleri vardı. Ancak bunların tümü hanesi, Aziz Yusuf Barınağı, Hizmet­
başladı. 22-24 Eylül 1856’da Izmir- yabancılar tarafından işletilmekteydi. kârlar Yetimhanesi, Musevi Fakirhane­
Aydın demiryolu sözleşmesi imzalandı İzmir’de Zeybeklerin de ayrı bir yeri si, Rum Yetimhanesi).
ve 1857 yıhda Vali Mustafa Paşa tara­ vardır. 1877 Osmanlı-Rus Savaşı sürer­ 1888 yılı sayımına göre İzmir’in
fından ilk olarak demiryollarının temeli ken, dağlarda eşkıyalık yapan zeybek­ toplam nüfusu 479 bin 543 kişiydi (224
atıldı. Aynı yıl Rus postahanesi açıl­ ler de gönüllü yazılıp, İzmir’e geliyor­ bin 501’i erkek, 178 bin 168’i kadın).
dı, yangın çıktı, Alsancak Demiryolu lar, buradan cepheye gönderiliyorlar­ Türkiye’de ilkokulun bir kamu hiz­
Istasyonu’nun temeli atıldı ve 1858 yılı dı. Zeybekler, XIX. yüzyıl İzmir tarihin­ meti, vatandaş için de bir ödev oldu­
23 Mart’ta İzmir’den ilk tren işlemeye de önemli bir yer tutar. Rum şakileri­ ğu ilk kez II. Mahmud tarafından bir
başladı. 12 Mart 1863’te iğneli fıçı hi­ nin başlattığı eşkıyalıkları bunlar sür­ fermanla ifade edilmiştir.
kâyeleri üzerine Rumlar ve Yahudiler dürmüşlerdir. Asıl büyük ölçüde isyan­ 1892 yılında çıkarılan Aydın Salnâ­
arasında büyük bir kavga çıktı. 20 Ni­ lar Atcalı Kel Mehmed ve 1855 yılın­ mesi’ne göre, İzmir’de 15, Bergama'­
san 1863’te Sultan Abdülaziz İzmir’e da Sinanoğlu tarafından yapıldı. Sayı­ da 9, Tire’de 27, Kemalpaşa’da 6 med­
geldi. 1863 yılında bir Ermeni hastane­ ları oldukça artan bu Türk çetecilere rese bulunmaktaydı. 1892 yılından ev­
si kuruldu. 25 Haziran 1864’te sokak­ karşı Midhat Paşa’nın 1880’lerde baş­ vel İzmir’de açılan Rüşdiye okulları
lar havagazı ile aydınlatılmaya başla­ lattığı takip harekâtı, daha sonra şid­ şunlardı: İzmir Rüşdiyesi (1860), Tire
nıldı. 20 Temmuz 1865’te İzmir ile Me­ detle sürdürüldü. Hacı Naşid Paşa V&li Rüşdiyesi (1865), Çeşme Rüşdiyesi
nemen arasındaki demiryolu bağlan­ olunca (20 Temmuz 1883), bazıları öl­ (1876), Ödemiş Rüşdiyesi (1874), Fo­
tısı kuruldu. 1865 yılı yazın İskenderi­ dürülmüş, bazılarına da aman verilme­ ça Rüşdiyesi (1875), Urla Rüşdiyesi
ye’den gelen kolera salgını İzmir’de 3 m işti. Naşid Paşa bu hareketin kökü­ (1877), Menemen Rüşdiyesi (1878),
bin kişinin ölümüne yol açtı. Bornova- nü kazımak için genel bir zeybek kırı­ Bergama Rüşdiyesi (1880), Seferhisar
izm ir tren yolu bağlantısı işletmeye mı planlamış, zeybeklerin en ünlülerin­ Rüşdiyesi (1886), Bayındır Rüşdiyesi
açıldı. 22 Ocak 1866'da İzmir-Kasaba den Yörük Osman Efe, 27 Aralık 1883 (1887). İlkokular ise şöyleydi: Mahmu­
demiryolu tamamlandı, 1867 yılında günü Hükümet Konağim n mendiven- diye İlkokulu (7886j, Namazgâh İlkoku­
havagazı fabrikasını kurma imtiyazı lerini inerken öldürülmüştür. Çakırcalı lu (1881), Teslimiye ilkokulu (1874), Sa­
bir İngiliz şirketine verildi. 1868 yılın­ Ahmed Efe ve başka efeler de çeşitli lihliye ilkokulu (1880), Selâniklizâde ilk­
da İzmir Limanı yt-pımına başlandı. yerlerde aynı gün öldürülmüşlerdir. okulu (1886).
1884 yılında bir Alman firmasına tarım Şehir, Biri ıcl Dünya Savaşı sonra­ İzmir kuruluşundan günümüze ka­
ve ziraat âletleri yapnak üzere fabri­ sında Yunanlılar tarafından işgal edildi dar Osmanlı İmparatorluğu ekonomi­
ka açma hakkı tanındı. 1885 yılında 5 (15 Mayıs 19191 Ancak 26 Ağustos si içinde çok önemli biryeri vardı. 1402
kilometre uzunluğundaki Bornova- 1922 günü Türk taarruzunda, Başko­ yılında Timur tarafından alındıktan
Bayraklı karayolu bağlantısı açıldı. Ay­ mutanlık MeyJan Muharebesinden sonra İzmir’de siyasi istikrar yerleştik-
180
 çe İktisadî hayat da gelişti. Oyle ki,
1472 yılında İzmir yalnızca ticaretiyle
değil, aynı zamanda sanayi ürünleriy­
le de üncüydü. Burada her tür mücev­
her itinayla işlenir, çok pahalı ve ol­
dukça güzel kumaşlar, keza altın ve
gümüş işlemeli tunç vazolar yapılırdı.
Çeşitli savaşlar sebebiyle, Iran ipek ti­
caretini ellerinde bulunduran Ermeni-
ler, daha XVI. yüzyılın ikinci yarısında
İzmir’de görünmeye başladılar. Daha
önce Bursa’da toplanan ve oradan
Çeşme yoluyla Sakız’a sevkedilen
ipekliler İzmir’de toplanmaya başladı.
Giderek tüccarlar, ardından da Sakız
Adasindaki konsolosluklar İzmir’e ta­
şınmaya başladılar. 1621 yılında İzmir’­
de Fransa, Venedik, Ingiltere ve Hol­
landa konsoloslukları vardı 1624-25
yıllarında dıştan gelen bir yağmalan­
ma ve soygun dönemi atlattıktan son­
ra hızla gelişmeye başladı. İzmir in ka­
zandığı büyük önem XIX. yüzyılın ikin­
ci yarısına kadar sürdü.
Osmanlı Devleti’nin en büyük iske­
lesi olan İzmir XVII. yüzyılda en çok ti­
careti İngiltere ve Hollanda’yla yapar­
dı. Fransa daha sonra gelirdi. XVIII.
yüzyılda İzmir dış ticaretinde bir önce­
ki yüzyıldaki Hollanda ve İngiltere üs­
tünlüğü, yerini Fransa’ya terketti. Bun­
da 1740 kapitülasyonlarının etkisi var­
dır. 1768 yılında Fransızların İzmir’de
oldukça zengin 24 ticarethanesi bu­
lunmaktaydı. 1787 yılında İzmir ticare­
tinin % 42’si Fransa’yla yapılmaktay­
dı. XIX. yüzyılın ikinci yarısından itiba­
ren yeni ticaret örgütleriyle bunları
hem beslayen hem kontrol tsden yeni
kurumlar ortaya çıktı. G e ^ k li bilgi ve
dayanışmanın sağlanması için bir Ti­
caret Odası Örgütü (1885), sonra bir
Zahire Borsası (1866) ile daha genel bir
Ticaret ve Sanayi Borsası kuruldu. İz­
m ir’de Osmanlı Bankasinın ve Kredi
Lyonnais’in hatta Yunan bankasının
birer şubesi vardı. Osmanlı Bankası
1863 yılında, Kredi Lyonnais ise 1888
yılında kurulmuştu.
İzmir’de 1795 yıllarında 500-600 iş­
çinin çalıştığı pamuk fabrikası kurul­
du. Buranın sonradan “B asm ane” di­
ye adlandırılan yer olduğu sanılmak­
tadır. XIX. yüzyılın ortalarına doğru
Türkiye’de sanayileşme girişimlerine
paralel olarak İzmir'de de yeni bir ta­
kım faaliyetler görüldü. 1844 yılında
yapımına girişilen ve 1847 yılı sonla­
rında ilk ürünlerini piyasaya sunan
“Kâğıt Fabrikası”, Osmanlı ülkesinde­
ki sınaî tesislerin en güzellerinden bi­
riydi.
İhracat ve ithalâtın, İzmir İskele­
sin d e defterleri tutulmaktaydı. 1707
yılında bir yıl içersinde İzmir’e gelen
kahvenin miktarı saotanılmıştır. Pa­
muk ve pamuktan dokunan kumaşlar
hakkında 1816 yılında sistemli bir ver­
gi usulü konuldu. 1841 yılında Fransız
Katodiye adlı bir kişiye İzmir’de kur­
şun madeni açmasına izin verildi
(1841). İzmir ve diğer yerlerinde bulu­
nan memlehaların ihalesine bir sistem
getirildi (1842). Alınpiı vergilerin zaman
zaman fazla yüklü olması sebebiyle
bazı fabrikalar kapanmak zorunda da
kaldı. Nitekim 1851 yılında şehirde bu­
lunan on sekiz adet basma fabrikasın­
dan, on altısı kapanmış, ancak iki fab­
rika ayakta kalabilmiştir. Yabancı mal­
dan yüzde 3 vergi alındığı halde, yerli
maldan yüzde yu mi dört gümrük res­
mî alınmaktaydı
1876 yılında Halkapınar’da bir ip­
lik fabrikası açılmış, 1879 yılında lin­
yit madeni bir Fransız’a ihale edilmiş,
oluşturulan emlâk komisyonunda İz­
m ir’de emlâki bulunan İngilizlerin de
üye olmalarına imkân tanınmış, 1855
yılında İzmir Kâğıt Fabrikasimn maki­
neleri yenilenmiş, Hacı Halil ve Mus­
tafa adlı efendilere, ipek fabrikaları
yapmalarından dolayı hükümetçe ni­
şan verilmiş (1859). daha sonra mo­
dernleştirilen bu fabrikaya getirilen
araç ve gereçlerden gümrük alınma­
mış (1891), 1906 yılında ise İzmir ve yö­
resinde birçok fabrika kurulmasına
ruhsat verilmiştir.
İzmir’in ticarî yönden en büyük ge­
lir kaynağı rıhtımıydı. Ancak 1862 yı­
lında bu rıht.Vri muntazam değildi. So­
nuçta, rıhtım yapılması ile ilgili düşün­
ce ve çalışm alar ortaya atılm ış,
1362’deki ilk girişimden sonra 1867'de
verilen bir imtiyazla rıhtım inşası işi
kesinlik kazanmış, 27 Kasım 1867 ta­
rihli bir mukavele ile üç kişilik bir İn­
giliz kumpanyasına ihale edilmiştir.
Daha sonra Tersane’ye de ağırlık
verilmiş, 1871 ve 1892 yıllarında İzmir
Tersanesi iki kez onarılmıştır.
Limandan yurt dışına ihraç edilen
ürünlere çeşitli tarihlerde belirli vergi­
ler konulmuştur. Örneğin, 1831 yılında,
İzmir, Çeşme, Foça, Karaburun kaza­
larında yetişip, Avrupa’ya ihraç edilen
üzümlere dair bir vergi sistemi konul­
muş, İzmir ve tevabi i balmumu rüsu­
mu mukataasıyla ilgili bir emir yayın­
lanmış (1820), İzmir Efrenç Gümrüğü’-
nün hasılatı için defter tutulm uştur
(1840).
İzmir’de, bezestenler, hanlar, çar­
şı ve pazarlar kentin ticaret merkezini
oluşturmaktaydı. İzmir’e yakın kentler­
de Urla ve Bornova'da, pazar ve çarşı
yerleri üstleri kapalı olmayıp, açıktı.
XIX. yüzyılda İzmir’in belli başlı
çarşı ve pazarları şunlardı:
Bektaşiler Çarşısı, 1750 tarihinden
itibaren Kadırga Lim aninda faaliyeti­
ni sürdürmekteydi. Odun Pazarı, İpek­
çiler Pazarı, Kasaplar Pazarı, Bit Paza­
rı, Kestane Pazarı, Balık Pazarı.
İzmir’de pek çok han ve kervansa­
ray vardı. Önemli hanlardan birisi de
XVIII. yüzyıldan kalma Kızlarağası Ha­
n id ir.
1821’den sonra İzmir’de matbaa fa­
aliyetlerinde büyük gelişme kaydedil­
miştir. Burada yaşayan çeşitli devıj-
te ve dinlere mensup kuruluşlar, bir­
çok matbaa kurarak, basın ve yayın Ha­
yatında önemli’ rol oynamışlardır.
İzmir’de XIX. yüzyılda bulunan m te­
baalar şunlardı:
Damyanos Matbaası (1832-1833),
Amelthia Matbaası (1838-1839), Petros
Damyanos Matbaası (1838), İosif Mağ-
nis Matbaası (1840), M.KIados İonya
Matbaası (1840), Misyoner Matbaası
(1840), Templus Matbaası (1834),
G.Griffitus Matbaası (1839), Spectate-
ur Oriental Fransız Matbaası. XIX. yüz­
yılın ikinci yarısından itibaren ildeki
matbuat hayatı oldukça gelişmiş, sa­
yıları yüzü geçen yerli ve yabancı bir­
çok matbaa daha kurularak, bu matba­
alarda binlerce kitap, dergi, gazete, ri­
sale, vb. basılmıştır.
İzmir, Osmanlı Devletinde sürek­
li ilk gazetenin çıktığı şehirdir. 1823 yılı
Aralık ayında SMYRNEEN adlı bir ga­
zete yayınlanmıştır. Daha sonra bu ga­
zete SPECTATEUR ORİENTAL olarak
ad değiştirmiş. 1827 yılında kapanma­
sına rağmen B!aque Bey tarafından
COURRIER DE SYMRNE adıyla yeni­
den çıkarılmaya başlanmıştır. 1838 yı­
lında İzmir’de yayınlanan iki gazeteden
biri Fransızca LA REFORME (Şubat),
diğeri de Rumca AMALTİYA gazete-
siydi. İzmir’de çeşitli dillerde çıkan ga­
zete ve dergilere Türkçe bir tanesimn
eklenmesi, ancak 1869yılınıp sonların­
da mümkün olabildi. Aydın • le - tin n
resmi yayın organı olan AYDIN gaze­
tesi Vali Midhat Paşa’nın desteğiyle
çıkarıldı. Daha sonra 1873 yılında İz­
mir'de DEVİR adlı bir gazete çıkarıldı.
Bunun kapanışından sorıra İNTİBAH
çıktıysa da 1875 yılı başlarında bu da
kapandı. Bu yıllarda İzmir Türkçe ba­
sını, ilk sayısı, 3 SHaziran 1875 tarihin­
de çıkan KARA SİNAN adlı bir mizah
dergisine biie sahipti. Daha sonra 29
Mart 1877 tarihinde çıkmaya başlayan
İZMİR gazetesi, resmî AYDIN gazete­
sinin yanı sıra, Türkçe basının tem sil­
cisi olarak yayın hayatına atıldı. İZMİR
gazetesinin 19 Mayıs 1897 yılından iti­
baren günlük olarak çıkarılmasına izin
verildi. 1880 yıllarında İzmir’de AYDIN
gazetesinden başka 2 Fransızca, 5
Rumca, 1 Ermenice ve 1 İspanyolca
gazete çıkıyordu. Rumca gazetelerden
biri mizah, birisi de FÜNUN risalesiy-
di. 13 Mart 1884 tarihinde ilk sayısı çı­
kan NEVRUZ, İzmir’in ilkTürçe edebi­
yat ve fikir dergisi oldu. NEVRUZ ga­
zetesini çıkaran Halid Ziya, Tevfik Nev­
zat ve Bıçakçızade Hakkı, 1886 yılın­
da da HİZMET gazetesini kurdular.
Bundan sonradır'ki, Türkçe gazeteler
birbiri ardınca yeniden çıkmaya baş­
ladı. 1896 yılında Yahudiler tarafından
Türkçe olarak MESERRET adlı gazete
yayınlandı. Bir bölümü Türkçe, bir bö­
lümü Rumca OSMANLI TERAKKİ Zİ­
RAAT gazetesi (2 Ekim 1893), MUSAV­
VER Ş U L E -İ EDEB '(11 Haziran 1896),
TERAKKİ (18961 BORSA fi8 9 i), PER-
VUDUS (1880), COMMERCİAL (Fran­
sızca; 1908), EMPARSİYAL (1884), HİZ­
MET (1889), ŞULE—I EDEB (1898), ga­
zete ve dergileri rfiğer önemli yayınlar­
dır.
XIX. yüzyılda İzmir, kültür ve sanat
yönünden oldukça gelişmiş bir mer­
kezdi. İstanbul’a gelen yabancı opera,
tiyatro toplulukları gelişlerinçlş ve dö­
nüşlerinde İzmir’e de uğrayarak, tem­
siller verirlerdi. Sahne faaliyetleri ön­
celeri yabancı konsolosluklarda dü­
zenleniyordu. İzmir’in ilk tiyatro bina­
sı 1841 yılında açılan “Euterpe Tiyat-
rosu”ydu. Bunu çeştiii tarihlerde açı­
181
lan Commerano Tiyatrosu, Eksariste- -
ron Tiyatrosu (Pathe Sinem ası), Nea f
Skene (Yeni Sahne), Theatron Smirnes |
ve Sporting Kiüb izlemiştir. 1861 tari- :
hinde açılan ve 1884 yılında yanan
Commerano Tiyatrosu’nda daha çok ;
dışardan gelen topluluklar tem siller
veriyorlardı. Commerano Tiyatrosu’-
nun bir önemi, tiyatroda Italyan ope­
ra topluluğuyla birlikte, İstanbul’dan
gelen Vaspuragan adlı bir Ermeni ti­
yatro topluluğunun da, Türkçe temsil­
ler vermeseydi. Şark Tiyatrpsu’ndan ■
çıkma bu Vaspuragan topluluğu, s
1862-64 yılları arasındaTükçe ve Erme­
nice’nin yanı sıra, başka dillerde de
temsiller verdiler. Güllü Agop da bu fa­
aliyetlere katılmıştır. Vaspuragan top­
luluğunda önceleri Güllü Agop’tan
başka Mınakyan da bulunuyordu. Gül­
lü Agop topluluğun başıydı. Dört d il­
den temsil veren bir topluluk, belki ta­
rihte ilk kez görülmüştür. Vaspuragan
denemesinden sonra da İstanbul’dan
çeşitli topluluklar İzmir’e uğrayıp, tem­
siller verdiler. Özellikle Sporting Klüb
eşine ender rastlanan bir tiyatroydu. İZMİR: Liman ve şehir (XIX. yüzyıl ikinci yarısı).
1893 yılında İzmirliler bir oyun yeri
olan ve kahvesi bulunan Sporting yıl başlarına kadar gider. Çaka Bey’in tarafından yaptırıldığı bilinmemekte­
Klüb’te tiyatro kurmak istediler. Bu­ 17 yıl süren hâkimiyetinden bugüne dir.
nun üzerine klübün tiyatro binası 1894 kadar bir iz kalmamıştır. Buna karşılık Ali Ağa Camii, Uzunyoidan Dam-
yılında açıldı.Bu tiyatroda ilkolarak 1317 yılından beri Türklerin elinde bu­ lacık’a giden caddenin sonunda ve
“M a s c o tte ” temsil edildi. Sporting lunan Kadifekale başta olmak üzere Odunkapı Camii’nin kuzeyinde, İzmir
Klüb'te II. Meşrutiyet döneminde Türk­ kentin bütün eski eserleri Osmanlı iz­ Memleket Hastahanesi nin güney ta­
çe tem siller verilmeye başlanıldı. İtti- leri taşımaktadır. 1333 yılında Kadife- rafında mahalle arasındadır. 1672 yılın­
had ve Terakki Partisi de temsillerin kale’de birçok cami ve zaviye bulun­ da Ali Ağa tarafından yaptırılmıştır. Mi­
baş girişimcisiydi. İzmir'in büyük yan­ maktaydı. Daha sonra kentin ticari naresi kıble tarafında ve tuğladandır.
gınlarından sonuncusu 1922 yılı Eylül önemi arttıkça hanlar da çoğaldı. Çar­ Cami, kare planlı oldukça yüksek tam-
ayında, Türk kuvvetlerinin İzmir’e şirişi şı, medrese, çeşme ve sebiller, kenti burludur. Haziresinde mezarlar mev­
sırasında çıktı ve tiyatroların hemen süsleyen ve işlevi olan yapılardı. cuttur. 1672 yılına ait olan bu yapının
tümü tarihe karıştı. 1653 yılında İzmir'de 10 cami bulun­
iç süsleri, pencere şekilleri ve mina­
İzmir’de arkeolojik araştırmalar maktaydı. Bu camilerin sayısı 1699 yı­ resi XIX. yüzyılda yapılmıştır. Harim
XIX. yüzyılın ortalarında başlamış- ni­ lında 17’ye, 1701 yılında ise 19’a çık­ kapısı mermerden inşa edilmiştir.
tekim 1844 yılında kâğıt fabrikasının mıştır. 1851 yılında bu miktar 24’e yük­ Altıparmak Camii, Haşan Hoca
yeri kazılırken bulunan taştan yapılmış selmiştir. 1878 yılında İzmir’de 23 mi­ Mahallesi’ndedir. Altıparmak Hacı il­
heykel, İstanbul’a gönderilmiştir. 1854 nareli cami ile 51 mescit bulunmak­ yas bin Hemdem Çelebi tarafından
yılında çıkarılan 3 adet antika ise hü­ taydı. Günümüzde bunların sayısı 1649 yılında yaptırıldı.
kümetin izniyle Prusya Konsolosu’na —birçoğu harap durumda olmakla Asmalımescid, Mezarlıkbaşindan
verilmiştir. Arkeolojik araştırmalara ise b irlikte— oldukça artmıştır. İkiçeşmejik Camii'ne giden cadde üze­
XIX. yüzyılın sonlarına doğru başlana­ Abdullah Efendi Camii, Basmane rindedir. İzmir Müzesi'nde bulunan ca­
rak, yabancılar tarafından yürütülmüş­ semtindedir. Ne zaman ve kim tarafın­ mie ait eski eser fişlerinde 1892/93 yı­
tür. 1895 yılında arkeolojik araştırma dan yaptırıldığı bilinmeyen cami, lında inşa tarihi gösterilmişse de, 20
yapmak üzere Rusyalı Simirnov’a izin 1890/91 ve 1951 yıllarında onarım gör­ Rebiülevvel 1241 tarihli vakfiyede bu
verilmiştir. 1900 yılında ise Mösyö Url müştür. Tek minareli, üzeri ahşap ça­ mescitten söz edilmekte, dolayısıyla
adlı şahsa İzmir civarında yapacağı es­ tılı ve kiremit örtülü, moloz taştan ya­ 1825 yılında yapıldığı belirtilmektedir.
ki eser araştırmaları sırasında kolay­ pılmıştır. Önceleri yapılıp yanan cami yeniden
lık gösterilmesi için hükümetçe tali­ Ahmed Ağa Camii, ikiçeşmeiik’ten onarılmıştır.
matlar hazırlanmıştır. Eşref Paşa’ya giden cadde üzerinde­ Çorak Kapısı Camii, Basmane’nin
Kadifekale, İzmir’in güneyinde 186 dir. 1842 yılında cemaate açık bulun­ karşısında ve Gaziler Caddesi ile Ana­
metre yüksekliğinde bir tepe üzerinde­ duğu Vakıflar Genel Müdürlüğü kayıt­ fartalar Caddesi’nin birleştiği noktada
dir. Büyük İskender'in emri ile M.Ö. İV. larında mevcuttur. Şeyh Ahmed Efendi olup, halen herhangi bir kitabesi yok­
yüzyılda generallerinden Lioimakhos tarafından yaptırılan bu cami, moloz tur. Büyük ihtimalle Bostanî Mahmud
ile Antigone (ölm. M .Ö. 331), tarafın­ taş ile yapılmış, üzeri düz eğimli çatı Efendi tarafından yaptırılmıştır (XIX.
dan İzmir halkının Pers savaşlarında ve kiremit örtülü, içerisi ahşap ve tek yüzyıl başları). Bu yapı, önde küçük bir
gösterdikleri yardıma karşılı!" yaptırıl­ minarelidir. avluyu, batı ile güneyde İse, gayr-i
dı. 1402 yılında Timur, 1688 yılında da Akarcalı Cami, 18&1 yılında Akar- muntazam bir hazireyi içerir. Kurşun­
yer sarsıntısı kaleye büyük zarar ver­ calızâde Hacı Mehmsd •- rendi tarafın­ la örtülü beş kubbe altında son cema­
di. Kşie, Osmanlı imparatorluğu döne- dan yaptırıldı. Camiin küçük bir avlu­ at mahallinin etrafı câmekân ile çev­
mincfa birçok kez onarımlar gördü. Bu­ su vardır ve bu ahudan birkaç basa­ rilm iştir. Ana mekânı örten tek büyük
gün kjalşnin ancak batıda beş kulesi mak merdivenle son aemaat mahalli­ kubbe, sekiz köşeli bir kasnak üzeri­
ile g{jt}ey,dşki duvarları ayakta durmak- ne çıkılır. Bina >•asme taştan yapılmış­ ne oturur. Büyük kubbenin iki yanın­
tadır.jŞ^jgm etre uzunluğundaki kale­ tır. Üzeri eğimli ahşap çatı ve kiremit da üçer kubbeli yan mekânlar mevcut­
nin içerşım a ve ortada, yıkıntı halin­ örtülüdür. Dört köşel. bir kaidesi üze­ tur. Külâhı ve gövdesi kesme taştan
de su sarnıcı kalıntısı rine oturan tek minaresi alçaktır. olan bir minaresi vardır. Minberi mer­
Alaca Mescit, Mahalle-i Cedid’de merdir. Kubbe hendesî motiflerle süs­
eserleri XİV- y ^ - bulunmaktadır. Hangi tarihte ve kimin lüdür.
-j Q2 .tıb ıe v eıİBu
ilid nebimse nepiıhe-.
 Eşref Paşa tarafından 1897 yılında
yaptırılan, İzmir’in güneyinde, Beşte-
peler ile Nüzhetgâh Mahallesi’ne ya­
kın bir yerde bulunan bu yapı, bir bod­
rum katı üzerinde fevkânî olarak yapıl­
mıştır, Çatısı ahşap eğim li ve kiremit
örtülüdür. Son cemaat mahallinin do­
ğusunda olan tek minaresi, kesme taş­
tandır ve minare, sekiz köşeli bir kai­
de üzerine oturmaktadır.
Hacı Bey Camii, Topalaltı semtin­
de, Mahmudiye Mahallesinin 746. So-
kağindadır. Morali Baladur Hacı Bey
adıyla ünlü, Yunus oğlu Mehmed Ağa
tarafından 1889 yılında yaptırıldı. Mi­
nare tabanında ve İyon tarzı bir sütun
başlığı üzerinde kitabesi bulunmakta­
dır. Küçük bir avlusu vardır. Son cema­
at mahalline bir merdivenle çıkılır ve
burası camekân ile örtülüdür. Kubbe­
si sekiz köşeli bir tanbur üzerine otu­
rur. Bu kubbenin üstü kurşun kaplıdır.
Minarenin tabanı köşeli olup, kesme
taştandır. Ana mekânı tromplu bir kub­
be örter. Mihrap bir niş halindedir.
Minberi ahşaptır.
Hacı Mehmed Camii, ikiçeşmelik
Camii’den Damlacık semtine giden
sonundadır. Hoca Mahmud Bey tara­
fından yaptırıldığı tahmin edilmekte­
dir. Yapımı hususunda birçok kaynak­
ta değişik bilgi ve tarihler verilmekte­
dir. Camiin son cemaat mahallî câme-
kân ile çevrilidir. Ana mekânı örten
kubbe, sekiz köşeli bir kasnak üzeri­
ne oturur ve üstü kiremit örtülüdür. Bir
tek minaresi vardır ve tuğladan yapıl­
mıştır.
Hacı Mehmed Camii, İkiçeşmeli
Camii’den Damlacık tem tine giden
Uzun yol üzerindedir. Kesin yapım ta­
rihi belli olmamakla birlikte 1863,1889
yıllarında onarım görmüştür. Camiin
üzeri ahşap eğimli ve kiremit örtülü­
dür. Bir minaresi olup, üzeri sıvalıdır.
Dahilde ana mekân bir süs kubbesi ile
örtülüdür.
Hacı Veli Camii, Hatuniye Meyda-
nindan, Çorakkapı ve Basmane’ye gi­
den Anafartalar Caddesi üzerindedir.
AlanyalI Hacı Veli b. Yusuf b. Veli Ağa
adında bir kimse tarafından 1730 yılın­
da yaptırıldı.
Hamidiye Camii, İzmir’de Konak-
Güzelyalı sahil caddesi üzerinde ve
Karantina (Halen: Küçükyalı) mevkiin­
dedir. Sahilde inşa edilm iştir. Osman
Paşa tarafından yapımına başlanılmış,
II. Abdülhamid tarafından tamamlattı-
rılmıştır (7390,1. Kapının üzeri üç kade­
me halinde kapanmıştır. Birinci kısım
kubbe diğer iki kısım da düz çatı ile ör­
tülü olup, kurşun döşelidir. Minaresi
sekiz köşeli bir kaide üzerine oturur ve
minare gövdesi, oymalı kesme taştan
olup, külâhı kurşun örtülüdür.
Horasanlı Mescidi, İzmir'de 565.
Sokak’ta, şehrin güney tarafına düşen
Beştepeler semtinde önce Muhacirler
için kurulmuş olan Nüzhetgâh Mahal­
lesinde bulunmaktadır. Süleymanoğ-
lu Horasancı Hacı Ali Efendi tarafın­
dan yaptırılmıştır. İzmir Müzesinde
mevcut bu camie ait eski eser fişinde
inşa tarihi 1894 olarak gösterilm iştir.
Tek minareli, üzeri düz çatı'ı ve kire­
mit örtülü küçük bir eserdir.
Irgatpazarı Camii, Cami-i Atik Ma­
hallesinde bulunan Irgatpazarı sem-
tindedir. Hacı Mustafa Efe ,di tarafın­
dan yaptırılmıştır. 1774 yılında onarım
görmüştür.
i'.i Çeşmelik Camii, Mezarlıkbaşı
semtinde, Eşrefpaşa’ya giden ikiçeş­
melik Caddesi üzerinde Şerif Ali So-
kağindadır. Tarihi bilinmemekle bera­
ber, Kurd Mehmed Paşa tarafından
yaptırıldığı tahmin edilmektedir. Esas
cami mekânı fevkânîdir. Altında, halen
kahve olarak işletilen iki büyük hacim
ile 1922-25 yılları arasında Şemsü'l Ma­
arif adlı bir okul vardı. Cami, ana me­
kân ve son cemaat mahalli olmak üze­
re iki kısımdan oluşur. Son cemaat
mahalline biri kuzey, diğeri batıdan ol­
mak üzere iki büyük kapıdan girilir.
Ana mekân üzeri süs kubbeyle örtülü­
dür. Süs kubbesinin ortasında sekiz
köşeli bir aydınlık feneri bulunmakta­
dır. Mihrap bir niş halindedir. Minberi
ahşaptır. Kubbe kalem işleriyle süs­
lenmiştir.
Hatuniye Camii, Anafartalar Cad­
desi Tilkilik mevkiindedir. Tayyibe Ha­
nım tarafından 1640 yılında yaptırıl­
mıştır. Daha sonra genişletilen bu ya­
pının minaresi cami hariminde kalmış­
tır. Eklenen kısım büyük kubbeli ve
son cemaat yeri bulunan yerin sağına
yapılmış ve kemerle diğer harime bir­
leştirilmiştir. Son cemaat yerinde 4 kü­
çük kubbesi vardır. Kubbelerin üstü
kurşunlarla örtülüdür. Cami, dıştan bü­
yük destek duvarlarıyla çevrelenmiş­
tir. Kadınlar mahfili mevcuttur. Cami­
in kitabesi yoktur. Kıble, mihrap pen­
cere ve üstleri alçı süslemelerle ampir
tarzında yapılmıştır.
Hisar (Yakubbey Camii), İzmir’in
Hisarönü semtinde bulunur. Yapılış ta­
rihi, yaptıranı belli olmayan bu yapının
XV. yüzyılda Yakub Bey adlı biri tara­
fından inşa ettirildiği sanılmaktadır.
1597 yılında Aydınoğullarından Özde-
miroğlu Yakub Bey tarafından 1597 yı­
lında da yaptırıldığı iddia edilmektedir.
Camie iki sütun üzerine oturan geniş
kemerli taç bir kapıyla girilmektedir.
Avlusu çok küçüktür. Kesme taştan
yapılan minarenin kaide kısmı son ce­
maat mahalli içinde kalmıştır. Son ce­
maat mahalli, 1813 yılında yapılan bü­
yük onarım sırasında eklenmiştir. 1876
ve 1883 yılında onarım görmüştür.
Kestellizâde Mescidi, Başdurak’-
tan Ikiçeşm elik’e giden Kestelli Cad­
desi üzerindedir. Nakibüleşraf Çandar-
lızâde Seyyid Hacı Mustafa Efendi b.
Abdülkadir bin Abdürrahim Efendi ta­
rafından 1888 yılında yaptırılmıştır.
Ma’mûretü’l-Hamidiye Camii, Gü-
zelyalı denilen yerdedir. Hangi tarih­
te yapıldığı bilinmemektedir. II. Abdül­
hamid devrinde yaptırıldığı görüşü hâ­
kimdir.
Natırzâde Camii. İkiçeşmelik sem­
tinde, Müftü Sokağindadır. 1874 yılın­
da ibadete açılmıştır. Dışta küçük bir
avlusu vardır ve avludan birkaç basa­
maklı merdiven ile camie çıkılır. Ahşap
eğimli çatısı kiremitle örtülüdür. Mih­
rabı bir niş halindedir. Minberi ahşap­
tır.
Odunkapı Camii, ikiçeşmelik sem­
tinde ve Uzunyoidan Damlacık’a gi­
den caddenin sağ tarafında bulunmak­
tadır. XVIII. yüzyılın ortalarında, Odun-
kapılızâde Başağalarından Hacı Meh­
med Ağa tarafından inşa ettirilm iştir.
Cami haziresinde gömülü Hatice Ha­
nım, bu kişinin eşidir. Oldukça dik
Damlacık Yokuşu’nun başındadır.
Mermer, yuvarlak kemerli bir kapı ile
camiin son cemaat mahalline girilir.
Burada, minare kaidesinin kısmen al­
tına yerleştirilm iş bir çeşme vardır.
Piyaleoğlu Camii, Dibekbaşı sem-
tindedir. Piyalezâde el Hac Mehmed
Ağa tarafından 1730 tarihinde yaptırıl­
mıştır. 1882 yılında onarım gören ya­
pının önünde dar ve uzun bir avlu var­
dır. Kısa bir merdivenle son cernaat
mahalline çıkılır. Ana mekânın üzeri
kurşun örtülü tek bir kubbedir. Gövde­
si harap, köşeli bir kaideye oturan tek
minaresi, mahalle evleri arasında kal­
mıştır. Ahşaptan bir minberi vardır.
Salahattinoğlu Camii’nin yapım ta­
rihi bilenmemekle birlikte, XVI. yüzyıl
başlarında yaptırıldığı, XIX. yüzyılda
onarıldığı tahmin edilmektedir. Fa-
ikpaşa Mahallesi’nin güneyinde ve Te-
maşalık mevkiindedir. Halen tavanı ve
minberi ahşaptır. Duvarları taş ve mo­
loz harç karışımıdır. Minaresi 1954 yı­
lında tuğla olarak yaptırılmışıtr.
Bu yapılardan başka Salepçioğlu,
XX. yüzyıl başlarında inşa edilmiş, Ser­
vili Mescit, Soğukkuyu Camii, Şadır­
van Camii, Şeyh Camii, Yapıcıoğlu Ca­
mii, Yeni Cami, Yukarı Kal’a Camii
anılmaya değer yapılardır.
Yukarıda adları belirtilen camiler­
den başka, 1883 yılında Kasap Hızır
Mahallesi’nde Bölükbaşı Camii’ne ye­
ni bir minare yaptırıldığı, Karantina ad­
lı mahalde inşa edilen camie Padi-
şah’ın adına izafeten "H a m id iy e ” adı­
nın verildiği (1892), Bedesten Hacı Hü­
seyin Camii’nin onarımı, Köprülüzâde
Ahmed Paşa Camii’nin 1848, 1866,
1883 yıllarında Mütfizâde Camii’nin
m inaresirin 1871 yılında onarıldıkları-
nı Hazine-i Evrak’ta mevcut belgeler­
den öğrenmekteyiz.
İzmir’deki mevcut medreseleri ise
şöyle sıralayabiliriz:
Abdülfettah Medresesi, Basmane
semti civarında Türkistanlı Hacı Ab-
dülfettah Efendi tarafından cami ile
birlikte yaptırılmıştır. XIX. yüzyıl baş­
larında yaptırıldığı tahmin edilen med­
rese 1843 yılında onarım gördü.
Ahmed Reşid Efendi Medresesi
(Kâtipoğlu), Başdurak’tan İkiçeşmelik
Caddesi’ne doğru çıkan Kestelli. Yoku­
şu üzerindedir. Müderris Hacı Osman
Efendi’nin babası Hacı Ahmed Reşid
b. Mehmed Efendi tarafından 3 Nisan
1797 tarihli bir belgeden XVIII. yüzyıl
başlarında yaptırıldığını öğrenmekte­
yiz. Medresenin bugün yalnızca ön
cephesi kalmıştır ve bu kısmı iki kat­
lıdır. Alt katında Kestelli Caddesi’ne
açılan 5 dükkân vardı. Üst katında ise
6 oda mevcuttur. Üst katın hol kısmın­
da bir kitabe daha vardır.
Şehirde varlıkları eskiden bilinen
183
diğer medreseler şunlardır:
Ahmed Said Efendi Medresesi,
Alemdar Medresesi, Ayşe Hanım Med­
resesi, Bedelzâde Medresesi, Berber-
zâde Medresesi, Bölükbaşı Medrese­
si, Dârülkura Medresesi, Faik Paşa
Medresesi, Fatma Hatun Medresesi,
Fazıl Ahmed Paşa Medresesi, Hacı Ali
Paşa Medresesi, Hacı Hüseyin Ağa
Medresesi, Hacı Yusuf Camii Medre­
sesi, Hatuniye Medresesi, İsmail Efen­
di Medresesi, Kaptanpaşa Medresesi,
Karabağ Medresesi, Kurşunlu Medre­
se, Küçük Hacı Mehmed Medresesi,
Mahkeme Medresesi, Mahmud Efen­
di Medresesi, Mûsâ Bâlî yakası Med­
resesi, Müftü Camii Medresesi, Pa-
puçcuzâde Medresesi, Saçmacızâde
Seyyid Hacı Ahmed Ağa Medresesi,
Yalı Medresesi.
Ayrıca Sultan Selim’in İzmir’de Na-
mazgâh denilen yerde bir medresesi­
nin bulunduğu ve 1899 ile 1902 yılla­
rında onarıldığı belgelerle sabittir.
İzmir kenti çok eski devirlerden be­
ri bir ticaret merkezi ve limanıydı. Av­
rupa ve Akdeniz ülkelerinden gemiler­
le getirilen mallar, bu kentten kervan­
larla Anadolu’ya ve Ortadoğu'nun öte­
ki ülkelerine sevkediliyorlardı. Buna
karşılık doğunun birçok malları ve
özellikle ipekleri de buradan batıya
yollanıyordu. İzmir’de daha çok ipek
üzerine ticaret yapılmaktaydı. Dolayı­
sıyla şehirde gerek ticaret amacıyla,
gerekse kervanların konaklaması için
birçok hanlar yapılmıştır. Bunlardan
günümüze kadar ka.abilmiş önemli
hanlar şunlardır:
Abacıoğlu Hanı, Başdurak Ca-
m ii’nden Arasta’ya giden caddenin
sağ yanında ve Balcılariçi denilen yer­
dedir. Hanın giriş kapısı ağzı kısmen
değiştirilm iş ve yapılan bazı ekleme­
lerle bugün bir manifaturacı mağaza­
sı haline getirilm iştir. Hanın iç kısmı,
uzunluğuna ve üstü açık bir avlu etra­
fına sıralanmlş iki katlı, kârgir mağa­
zalardan oluşmaktadır.
Çakaloğlu Hanı, İzmir, Halimağa
Çarşısı civarındadır. İki kapılıdır ve ka­
pılarında Halimağa Çarşısı tarafından
bulunanın üstünde bir oda vardır. Esas
han tek kat üstüne, karşılıklı inşa edi­
len 18 mağazadan oluşur. Duvarların
bazı yerlerinde sıva altında kalem iş­
leri görülür. Deniz tarafına açılan ka­
pının sol yanında oldukça güzel bir se­
bil, sağ tarafında da bir çeşme vardır.
C-ebil 1805 tarihinde Gaffarzâde Hacı
Ahmed Ağa tarafından yaptırılmıştır.
Kızlarağası Hanı, Halimağa Çarşı-
sı’ndan Hisarönü’ne giden yol üstün­
de bulunur. Hanın arka duvarı Hisar
Camii avlusuyla sınır oluşturur. Bir ya­
nından da Bakır Bedesteni’yle birleş­
mektedir. Hanın üstündeki yazıta gö­
re 1744yılındal.Mahmud’un kızlarağası
Hacı Beşir Ağa tarafından yaptırılmış­
tır. Han içinde depolar hariç, 258 işyeri
vardır. İki katlı ve dört kapılıdır. Orta­
sında bîr avlusu, bunun da ortasında
ahşap bii- mescit mahalli vardır. Taş­
tan inşa edilmiş sağlam bir yapıdır.
Mirkelamoğlu Hanı, Kasap Hızır
M ahallesinde ve Yol Bedesteni civa­
184
rında bulunan Büyük Vezir H aninin
karşısındadır. İki katlı, üstü üç kemerle
örtülü büyük bir kapıdan içeri g irilin ­
ce, ortada dikdörtgen biçimde bir av­
lu vardır. Revakları tutan sütunlar yu­
varlak taştan yapılmıştır. Hanın üst ka­
tında 20 oda, alt katında da 11 mağa­
za vardır. Dış kısmında da birçok dük­
kân bulunmaktadır.
Saat Kuiesi, Hükümet Konağı ile
Konak İskelesi Rıhtımı arasındaki
meydanın orta yerinde bu'unur. Dev­
rin Padişahı li. Abdülhamidin tahta çı­
kışının 25. yıldönümünükutlamak ama­
cıyla Küçük Said Paşa tarafından 1901
yılında yaptırılmıştır. 25 metre yüksek­
liğinde olan yapının alt bölümünde
dört çeşme yer alır, ikinci katı mermer
sütunlarla süslüdür. Üst bölümü dört
köşer'ir. Her yanda birer saat bulunur.
Tepedeki dar kulenin içinde bir çan
vardır. M illî Mücadele tarihinde yapı­
nın önemli bir yeri vardır. Zira 15 Ma­
yıs 1919 günü İzmir işgal edilirken,
düşmana ilk kurşun, bu kulenin önün­
den gazeteci Haşan Tahsin ve arka­
daşları tarafından sıkılmıştır.
Şehirde sürekli su sıkıntısı çekil­
miş, şehre su getirilmesi için birçok
girişimlerde bulunulmuştur. 1894 yılın­
da şehre su getirilm esi için şirket ku­
rulmasına karar verilerek bu şirketi
kurma ayrıcalığı İbrahim Bey’e veril­
miştir.
izm ir’te tarihî değerleri bulunan
çeşme, sebil ve şadırvanlar şunlardır:
Fatma Hanım Çeşmesi, Gaffârzâ-
de Çeşmesi, Hacı Bey Çeşmesi, İki
Çeşme (1720 yılında onarılmıştır), Kız-
larağası Çeşmesi (1675), Mısıriızâde
Hacı Mustafa Efendi Çeşmesi (1808),
Odun Kapuluzâde el-Hac Mehmed
Ağa b. El-Hac Ahmed Ağa Çeşmessi
(1753), Sahlebcioğlu Çeşmesi ve Yapı-
cıoğlu Çeşmesi; Çankırılı oğlu Sebili
(1827), Çelebizâde Hacı Mustafa Efen­
di Sebili (1836), Döner Taş Sebili
(1814), Fatma Hanım Sebili (1836), Gaf­
farzâde Sebili (1805), Genç Osman Ağa
Sebili, Hacı Ahmed Ağa Sebili, Hacı
Ahmed Said Efendi Sebili ^"7721-1722),
Hacı Hüseyin Ağa Sebilhanesi, Haçı
Mehmed Ağa Sebilhanesi (1802), Ha­
cı Velî Sebili (Mum-Yakmaz: 1730), Ha-
dice Hâtûn Sebili (1806), Hâfız Hacı İs­
mail Sarım Efendi Sebili (1774), iki
Çeşmelik Camii Sebili, Kâtipoğlu Ah­
med Reşid Efendi Sebili (1778), Kâtip-
zâde Hacı Osman Efendi Sebili (1797),
Kemeraltı Sebili (1770), Kudsiye Hanım
Sebili (1784), Mukaddese Hâtûn Sebi­
li (1727), Suyolcu Hacı Hüseyin Ağa
Sebili (1770), Ali Paşa Meydanı Şadır­
vanı (1894 yılında onarım görmüştür),
Hisar Camii Şadırvanları (1876, 1883),
Kestâne Pazarı Şadırvanı (1894), Şadır­
van Altı Camii Şadırvanı, Soğuoğlu
Çeşmesi (1857).
Şehir nüfusunda Hıristiyanların
fazla bulunması dolayısıyla, bunların
eğitim, öğretim ve dinî ibadetleri için
birçcl; kilisenin yapımına veya onarı-
rnına Osmanlı D evletince izin veril­
miştir. XIX. yüzyılın ikinci yarısından
itibaren onarılan veya inşa edilen k ili­
seler şunlardır:
Karataş Mahallesi’ndeki Aya Pa-
raskevi Rum kilisesi (1895), Katolik ki­
lisesi (1905), Karşıyaka’da Zoodohos
Piği adlı Rum kilisesi (1903), Matemor-
fosis Rum kilisesi (1903), Ayayani Ma­
hallesi’ndeki Rum kilisesi içindeki
Rum mektebi (1903- onarımı), Karataş
arazisinde Kirişnane mevkiine bir Er­
meni kilisesi (1866), Meşatlık Mahal­
lesine Mikail Arhangelso Rum kilise­
si (1870), Koca-i Atik kazası Kilise kö­
yüne Aya Konstantin Rum kilisesi
(1870), Cumaovası kazası Şeydi köyü­
ne Rum kilisesi (1873), Sf>nta Maria ad­
lı yanan İtalyan kilisesinin yerine ye­
nisi (1889), Karataş’a Rum kilisesi
(1892), Göztepe'ye Aya Pandeleimon
Rum kilisesi (' 892), Göztepe'ye Kato­
lik kilisesi (1894), Kapuçin rahipleri
için bir kilise (1903), Teşvikiye Mahal­
lesinde B#den Bağları denen yerlere
Roş Hahor adıyla bir mabet (1903),
Bayraklida Kapuçin rahipleri için bir
kilise ve ikametgâh (1903), Debbağha-
ne Mahallesi’ne Evangelistre Rum ki­
lisesi (1904), Bozcayaka civarına bir
Rum kilisesi (1908) yaptırılmıştır.
Yine XIX. yüzyılda İzmir’de görülen
yapım/onarım faaliyetleri şöyledir:
Asakir-i Mansure için bir kışla ve
hastahane yapımına karar verilmiş
(1829) ve 1844 yılında inşaatı tamam­
lanmış, 1848 yılında yerleşilmeye
başlanılmış, aynı yıl onarılmış, bu kış­
lanın 1356,1858 ve 1869 yılında yeni­
den onarımları yapılmış, 1844 yılında
İzmir Lim anina gelen vapurlar hakkın­
da karantina binası yapımına başlanıl­
mış, bir tahaffuzhane (Karantina) inşa
edilmiş, Bayındırlızâde Hasib Efendi
tarafından bir hastahane yaptırılmış
(1829), 1895 yılında Ayayani Mahalle­
sin d e İzmir Bahçeleri Sokağinda ve
Tuzla Burnu mevkiinde bir hastahane
daha yaptırılmış, evvelce yaptırılan
Hükümet Konağı 1847 yılıdaonarılmış,
ancak daha sonra, harap olduğundan
1865 yılında yeni bir Hükümet Kona­
ğı inşa edilmiş, liman kıyılarına rıhtım
inşasına başlanılmış (Kasım 1867), Ke­
mer, İkiçeşmelik ve Tuzla Burnu’na üç
karakol b inasıinşa edilmiştir.
İZNİK (Eski adları: Antigoiea,
Antigonia, Eis Nemaiar, Nicaea, Ni-
cea, Nicea, Nikea, Nikaia).
Kentin Hz. İsa’nın doğuşundan
çok önceki yıllara dayanan bir tarihi
vardır. Yunanlı yazarlar bu kentin es­
kiden Bottelerin sömürgesi olduğunu
ve “A nkor"veya “ Helikor” adıyla anıl­
dığını kaydederler. Kentin tarih sahne­
lerine çıkışı Büyük İskender’in komu­
tanlarından Antigonos zamanına rast­
lar. Bithynia kralları, şehri başkent
yapmışlar, Roma devrinde ise kent ge­
lişerek Nikaia konsilinin toplantı yeri
olmuştur.
Kent, VIII. yüzyılda Araplar tarafın­
dan birkaç kez kuşatıldı (717). 912’de
Araplar, Bizans topraklarından geri çe­
 kilmek zorunda kaldılar. Bu tarihten
sonra Bizans imparatorları Leon ve VII.
Konstantin Porphyrogennetos surları
ve kapıları onarttılar. 1065'te meyda­
na gelen depremin zararı kısa sürede
giderilmiştir.
1071 Malazgird zaferinden sonra
Nikephoros Botaniates devrinde şehir,
Konya Selçuklu sultanına teslim edil­
di. Selçuklu sultanı Kutalmışoğiu Sü­
leyman Şah, 1078’de iznik’i alarak baş­
kent yaptı. 1085’te Ebü’l Kasım’ ın eli­
ne geçen şehir, yerine geçen Melik
Şah’ın ölümünden sonra 1092 yılında
Selçuklu Sultanı Kılıçarslan’a teslim
edildi. 1095’te Gemlik’te karaya çıkan
Haçlı ordusu, Pierre l’Ermite ve
Cauthier-sans-Avoir komutasında iz­
nik’i kuşattı. Sayıları 250 bin kişiyi bu­
lan bu dağınık ordu, Türkler karşısın­
da tutunamayarak yenildi. İki yıl son­
ra şehir 750 bin kişilik büyük bir Haç­
lı ordusu tarafından yeniden kuşatıl­
dı, bu kuşatma da sonuçsuz kaldı. An­
cak bu kez deniz harekâtı altında ya­
pılan kuşatmada, şehir teslim olduy­
sa da, kısa süre sonra Haçlı ordusu yo­
luna devam etmek üzere şehri terket-
tiler. Bunun üzerine şehir, B iz a n s lIla ­
ra geçtiyse de İmparator I. Aleksios
1105’te kenti yeniden Kılıçarslan'a bı­
raktı. Kent bir süre daha Türklerin elin­
de kaldı. Sonra B iz a n s lIla r tarafından
geri alındı. 1204 yılında Bizans İmpa­
ratorluğu Lâtinler tarafından ele geçi­
rilince Theodoros Laskaris İznik’te
kendisini imparator ilân etti ve kent di­
nî, siyasî ve kültürel bir merkez halini
aldı. İznik Rum Devleti 1204 -1261 yıl­
ları arasında burada hüküm sürdür­
müştür.
Şehrin kaleleri ilk kez 1303 yılında
ele geçirildi. Türkler, Palekanon - Mal­
tepe zaferinden sonra şehri aldılarsa
da BizanslIlar İznik’i tekrar almayı ba­
şardılar. İznik kesin olarak Orhan Ga­
zi devrinde Osmanlı topraklarına katıl­
dı (1329 veya 1331). 1340 yılında Orhan
Gazi büyük bir kalabalığın arasında Ye­
nişehir kapısından şehre girdi ve bir
süre için İznik’i başkent yaptı. Çandarlı
Kara Halil, kadı olarak atandı. Bayın­
dırlık çalışmalarına girişildi ve kent ye­
ni yapılar kazandı.
1402 yılında Timur’un ordusu tara­
fından yağmalanan kent, II. Murad dev­
rinde Çandarlı sülâlesinin çabalarıyla
önemli bir sanat ve kültür merkezi ol­
du, fakat İstanbul’un fethinden sonra
(1453) gölgede kaldı. İstanbul’dan do­
ğuya doğru yönelen yol üzerinde
önemli bir konak yeri özelliğini koru­
du ve çiniciliğin önemli bir merkezi ro­
lünü oynadı.
1655 yılında büyük bir yangın ge­
çirdi. 1781’de Sabancı kasabasına ka­
dar olan kaldırımların onarımı için za­
man kaybedilmemesi konusunda, Ca-
ğalazâde Mir A li’ye talimat verildi.
1793’te kazada pamuk ve pamuk ip li­
ği rüsumu hakkında bir irade çıkarıldı.
Çinileriyle de ünlü olan şehirde H.
1131 (1718) yılında Çini Fabrikası açıl-
dı.Şehirde ticaretin gelişmesine büyük
önem verildi. 1793’te pamuk ve pamuk
ipliği rüsumu hakkında bir irade çıkar­
tıldı. İzmit - İstanbul ve İstanbul - İzmit
arası posta hizmetleri 1864’te “ Fe-
vald-l Osmaniye” Şirketi’ne verildi.
1890 yılında Iznik’e iskân olunan Os-
manpazarı muhacirlerinin kurdukları
köye “Lütfiye", Sarıağıl, Canak’a iskân
edilen muhacirlerin kurdukları köye
ise “H a m id iy e ” adı verildi (1891).
Anadolu demiryolunun yapımı, İz-
nik’in konak yeri olarak önemine son
verdi. XX. yüzyıl başında İznlk’in nüfu­
su 1500 civarındaydı. 1920’de Yunan­
lılar tarafından işgal edildi, istiklâl Sa­
vaşı sırasında İznik birkaç defa el de­
ğiştirdi. Bunun sonunda şehir tama­
men boşaldı ve hemen hemen tama­
men yandı. Değerli sanat eseri bina­
lar da harabe haline geldi veya yok ol­
du. M illî Mücadele sonucunda da İz­
nik düşmandan kurtarıldı.
XIX. yüzyıl sonunda İznik, Hüda-
vendigâr (Bursa) vilayetinin Ertuğrul
Sancağina bağlı Yenişehir kazasının
bir nahiyesi durumundaydı. Yenişehir
kazasının ve Ertuğrul Sancağinın ku­
zeybatısında, Bursa Sancağinın ku­
zeydoğu sınırında ve İzmit Mutasarrıf-
lığ in ın güneyinde yer alırdı. Nahiye
merkezi İznik kasabasıydı. Nahiyeye,
İznik Gölü çevresine yayılmış durum­
da 40 köy bağlıydı. Toplam nüfusu 25
bin 570 kişiydi.
XX. yüzyılın başında Fener Rum
Patrikhanesi’ne bağlı metropolitlik bu­
lunmaktaydı.
Çok eski bir yerleşme merkezi ol­
duğu anlaşılan İznik’te çeşitli kültür­
lerin izlerine rastlanmaktadır.
Roma dönemi yapısı olan İznik Ka­
lesi, İznik Gölü yakınındadır. 310 yılın­
da Filip'in oğlu Antigonius tarafından
temelleri attırılmış, 330 yılında kale,
her türlü düşman saldırısına karşı ko­
yacak hale getirilm iştir. Kale, geç Bi­
zans devrinde önemli onarımlar geçir­
miştir.
Önceleri 2 bin 994 metre olan ka­
le çevresi, sonraları 4 bin 427 metre­
ye çıkmıştır.
İlçede Bizans yapısı olan “Ayios
Triphonos K ilisesi" nin bir bölümü hâ­
lâ ayaktadır. Bu yapı, tuğla ve taş sı­
raları halinde inşa edilm iştir. O dö­
nemden kalan Koimesis K ilisesi’nin
kalıntıları da önemlidir.
İznik’te ayakta kalmış eski eserle­
rin hemen tümü erken Osmanlı çağı­
na aittir. Selçuklular, burada kaldıkla­
rı kısa süre içinde önemli bir iz bırak­
mamışlardır.
Ayasofya Camii (Orhan Camii),
kentin merkezinde, anayolların kesiş­
tiği yerde bulunur. Orhan Bey zama­
nında, onun adına kiliseden camie
çevrilmiştir. Üç nefli bir bazilikadır, ilk
yapılışı V. yüzyıldadır. Bugün Orta Bi­
zans Çağı karakteri gösterir. Camie
çevrilmesi 1331 yılında gerçekleşmiş­
tir. Şerefesine kadar duran bir de mi­
naresi vardır. Daha sonra yanan cami,
Kanunî tarafından Mimar Sinan’a onar­
tıldı. Camiin mihrabı üstünde kırmızı
ve beyaz boyalı alçı süsleme, XVI. yüz­
yıl Türk (ssenerınaenuır. Minaresinin
kürsüsü tuğla ve taştan çok dikkatle
yapılmış, üst bölümde tuğladan örül­
müş üçgen şekillerle kareden daireye
geçilm iştir. Mihrap kısmının evvelce
çini kaplı olduğu işlerden anlaşılmak­
tadır.
Çarşı Mescidi (H acı Özbek Camii),
aynı adlı mahallede bulunmaktadır.
1333 yılında yapılan bu yapı, kare bir
plana sahiptir. Kubbe küreden biraz
fazla olup, üçgen dilimli bir kuşak üze­
rine oturmaktadır.
Hacı Hamza Mescidi, hamamı, tür­
be ve imareti bugün ayakta değildir.
1930’da yıktırılmıştır. Ancak, türbenin
Osmanoğulları zamanında (1345) küm­
bet biçiminde inşa edildiği anlaşılmak­
tadır. Kitabesinden öğrenildiğine gö­
re eserin mimarı Hacı A li’dir. Sadece
hamamı ayakta durmaktadır.
Mahmud Çelebi Camii; Ayasofya
Camii ile Yenişehir Kapısı arasında bu­
lunan ve halen kullanılan bu yapı 1442
yılında inşa edilmiştir.
iç kapının üstündeki kitabeden bu
camii yaptıranın II. Murad'ın kayınbi­
raderi Çandarlı Mahmud Çelebi oldu­
ğu anlaşılmaktadır.
Orhan İmaret Camii, Yenişehir Ka-
pısinın 400 metre dışında yer alan ve
1953-1964 yılları arasında meydana çı­
kartılan camiin 1 -1.5 metre yüksekli­
ğinde duvarları vardır. Eksen üzerinde
iki kare mekân ile yanlarda birer tab­
hane odasından oluşur. Kitabesi kazı­
da bulunmuş olup, şimdi müzededir.
Şeyh Kutbiddin Camii ve Türbesi,
Yeşil Cami ile Nilüfer Hatun İmareti
arasında yer alır. Fatih’in veziri Halil
Paşa’mn oğlu olan ve II. Bayezid’in ve­
zirliğini yapmış bulunan İbrahim Pa­
şa’ya aittir. Kitabesinde yapım tarihi
olarak 1496 -1499 yılları verilmektedir.
Bu topluluk ahşap çatılı ve son cemaat
yeri üç direkli olan bir cami, üstü kub­
beli ve kiremit örtülü kâgir bir türbe ve
türbe civarına bitişik minareden ibaret­
tir. Minare camiden ayrı olarak inşa
edilm iştir. Yangında harabolan cami­
den, türbe minare ve camiin kapısı ile
batı duvarı kalmıştır.
Yeşil Cami, İznik’in Lefke ve İstan­
bul kapısı arasında yer alır. 1378 -1391
yılları arasında yaptırılmıştır. Genişli­
ği 11 metre, uzunluğu 15.35 metre olan
alanın örtülmesi için bütün cami yeri
dört bölüme ayrılmıştır. Cami, dışı sarı
renkli ve çok iyi işlenebilir İznik civarı
kalkerleriyle, düzgün kesme taşlarla
yapılmıştır. Mihrap tamamen stilize ol­
muş, Orta Asya süslemesini koruyan
bir başlık ile taşlandırılmıştır. Camiin
içindeki iki büyük dayanak sütun da
başlık ve kaplamaları mermer olan ke­
merlerle birleştirilm iştir. Erken Os­
manlI dönemi yapı sanatının şahe­
serlerinden sayılan Yeşil Cami, gerek
çinileri, gerekse mermer işçiliği bakı­
mından dikkate değer bir eserdir. Mer­
mer şebekeleri 1922’de Yunanlılar ta­
rafından parçalanmıştır.
Çeşitli sanat eserleri yönünden
zengin bir çeşitlemeye sahip olan İz­
nik’te hamamlar da önşm)Lyer tutar.
Orhanbey Hamamı, Hacı Hamza Ha­
mamı, Paşa Hamamı, İsmailbey Hama­
mı, Büyük HamafTi,. başlıca örnekler
arasındadır. Hamamların büyük bölü-
185
mü yıkıntı halindedir.
Büyük Hamam (M urad Hamam ı),
İstanbul K apısiyla çarşı arasında bu­
lunur ve çiftehamamlar biçiminde in­
şa edilm iştir. XIV. yüzyılın ikinci yarı­
sı ile XV. yüzyılın ilk yarısı arasındaki
devirde yapılmış olduğu sanılmakta­
dır. 1648 yılında buraya gelen Evliya
Çelebi, bu hamamdan söz etmektedir.
Hacı Hamza Hamamı, Mahmud
Çelebi Camii karşısında bulunyr. XIV.
- XV. yüzyıllar arasında yaptırıldığı tah­
min edilen hamamın orta bölümünün
dört köşesine halvetler yerleştirilm iş
ve köşeler eğik olarak kesildiğinden,
orta bölümde bir sekizgen oluşmuştur.
İznik’te erken Osmanlı dönemine
ait iki zaviye - imaret vardır.
Nilüfer Hatun imareti, Yeşil Camiin
karşısında bulunur ve 1389 yılında Mu­
rad Hüdavendigâr tarafından annesi
Nilüfer Hatun adına yaptırılmıştır. Kes­
me taş ve üç sıra tuğla hatıldan yapı­
lan duvarlar 45 santim yüksekliğinde
kesme taş ve bir temel üstüne otur­
muştur. Şimdi müzedir.
Yakub Çelebi İmaret ve Türbesi’nin
bir veli adına yaptırıldığı sanılmakta­
dır. Maltepe Mahallesi’nde yer alır.
XIV. yüzyıl sonu ile XV. yüzyıl başın­
da yaptırıldığı tahmin edilmektedir. Bi­
nanın giriş yüzünün sağ tarafında, dört
köşeli ayak üstüne inşa edilmiş bir tür­
be vardır. Yakub Çelebi’nin mezarı
olan bu yapının dört kemeri içerden
destek kemerleriyle kuvvetlendirilmiş
ve orta bölümleri duvarla örülerek yal­
nızca iki pencere bırakılmıştır. Bir sı­
ra kesme taş, üç sıra tuğla sistemiyle
inşa edilmiştir. Her iki imaretin de yan­
larında tabhane odaları vardır. Yakub
Çelebi imareti son yıllarda camie çev­
rilm iştir.
İznik, yol güzergâhında, özelikle
bilginlerin uğrak yeri idi. Molla Yegân,
hacca giderken iznik'e uğramış ve öğ­
rencileriyle bir süre görüşmüştür.
Orhan Gazi Madresesi, Osmanlı
Devleti'nde kurulan ilk medresedir.
Hayreddin Paşa Camii’nin yanında
olan medrese 1428 yılında Molla Hüs-
rev tarafından yaptırılmıştır. Bazı kay­
naklar bu medresenin manastırdan
çevrilmiş olduğunu bildirmektedir. Ka­
nunî döneminde medrese, yüksek dü­
zeyde bir bilim merkezi idi. Bugün izi
yoktur.
Süleyman Paşa Medresesi, Malte­
pe Mahallesi ile eski hükümet konağı
arasında yer alır. Orhan Bey'in oğlu İz­
nik Valisi Süleyman Paşa tarafından
yaptırılmıştır. Saçak kornişleri tama­
men taştan, basit olarak yapılmıştır. 11
odası bulunur. Planı “ U” biçim inde­
dir ve karşılıklı iki kolda üçer oda var­
dır. Kemer ayakları direklidir.
İznik’te aşağı yukarı sağlam du­
rumda bulunan altı türbe vardır. Bun­
lardan yedinci olan Hacı Hamza Tür­
besi’nin günümüze yalnızca kitabesi
kalmıştır.
Çandarlı Hayreddin Paşa Türbesi,
Lefke Kapısı dışında, kuzeyde, surlar­
dan 200 metre uzaklıkta ve mezarlık­
ta bulunur. 1379 yılında yaptırılmıştır.
Çandarlı Hayreddin Paşa ile oğlu Ali
186
Paşa’nın mezarları buradadır. Bir sıra kasab ası” önünde savaştılar. 1163-
kesme taş, üç sıra tuğla hatıllı, tuğla 1207 yılları arasında bölge Ahlat Sok-
silmeli türbe, birbirine bitişik kare bi­ manlarfna tâbi kaldı. 1206-1225'te Or­
çim i iki bölümden oluşmaktadır. todoks Atabeglerine, 1225-1231’de de
Halil Paşa Türbesi, Yeni Ç arşinın Harezmşah’a geçti. 1239’da Cengizli-
yakınında, Nilüfer Hatun imareti dolay­ ler yönetiminde Ani’ye bağlanıp, 1356’
larında olup, 1455 yılında yaptırılmış­ ya kadar böyle kaldı. Sulduzlu Boyu’n-
tır. Ön yüzü kesme taş, arka duvarları dan Todan oymağı, Kağızman’da yer­
moloz ve kerpiçtir. Ahşap çatılı, kare leşti. Kağızman'ın batısındaki altın ve
planlı ve sokağa bakam yüzü biraz çar­ gümüş madenleri işletilip, buranın Za-
pık bir binadır. Türbede 12 tane mezar raphane Köyü’nde para kesilmiştir. Sı­
vardır. rasıyla 1374’te Karakoyunlu, 1386’daTİ-
İbrahim Paşa Türbesi ve imareti, mur, 1405’te yine Karakoyunlu, 1468’
Lefke Kapısinın iç tarafından. Çınar­ de Akkoyunlu egemenliğine girdi. Ka­
lı, meydan kenarında bulunur. İbrahim ğızmanlı Hüseyin Bey, Akkoyunlu Sul­
Paşa tarafından 1427 yılında yaptırıl­ tan Yakub’un sayılı emirlerindendi.
mıştır. Ön yüzü kesme taş, arka duvar­ Şehir 1534’te OsmanlIlara geçti.
ları moloz ve kerpiçle inşa edilmiştir. 1579’da Kars eyaletine bağlandı. Ka-
Çatısı ahşaptır. Planı kareye yakındır. nunPnin Kağızman’da yaptırdığı Süley­
Her yüzünde ikişer pencere vardır. man Han Camii 1664 Ağrı depremin­
Kırkkızlar Türbesi (H acıcam aza de yıkılmıştır. OsmanlIlar, 1579'da Ke-
Türbesi),Orhan Bey zamanında yaptı­ çivan (Artegera) Kalesi’ni onarıp, Çar­
rılmıştır. Asıl adı Kırgızlardır. Ancak şı Mahallesinde de şimdiki Kağızman
halk, Kırkkızlar diye anar. Yenişehir K alesini taştan yaptılar. Burada altın
K apısinın dışındadır. Kare planlıdır. ve gümüş madenleri de işletilmektey­
Köşelerdeki dikey üstüvaneler üstüne di. I. Mahmud adına Kars’ta kesilen
konmuş birbirini kesen tonozlarla du­ gümüş akçaların madeni ve Kağız­
vara oturur. Türbenin kapı sövesi Bi­ man’dan çıkartılmaktaydı.
zans devrinden kalma, silmeli mermer­ Evliya Çelebi, 1646’da, sancak mer­
lerdendir. kezi Kağızman’ı şöyle anlatır: “ Bağ ve
Reyhan Türbesi, Yenişehir Kapısı bahçeleri ile 700 evli Süleyman Han
dışında, XIV. yüzyıl başlarında yaptı­ Camii ile başkaca camileri, hanı, ha­
rılmıştır. Kubbesi merkezî tambur ka­ mamı, küçük çarşısı, 30 çerisi,150 akçe
idesi üstünde olduğundan yarım kare günlüklü kadısı, alaybeyisi, çeribaşı-
biçimindedir. Türbe dışı kaba ve dü­ sı, batısındaki Ulu Tuzla’dan maaşını
zensiz moloz taşlardan yapılmıştır. alan dizdar ve 300 kale eri vardı. Eşsiz
Türbenin kubbeli bölümünde beş bü­ değirmentaşları, İran ile Erzurum’a
yük, iki küçük, sonradan eklenen giriş gönderildi. Dağlarından, cerrahların
bölümünde ise üç mezar bulunmakta­ merhem yaptığı viretaşı, kuyumcular
dır. borası (pastası), berber bileğisi, sün-
Sarı Saltuk Türbesi, Lefke Kapısı gertaşı (ponza taşı) ile iki yerde altın
dışındadır. Dört kemer üzerine oturan ve gümüş madenleri bulunurdu. Kağız­
tek kubbeden ibaret bir açık türbedir. man Tuzlası’ndaki tuz gözü denilen
İstanbul Kapısı yolu üstünde bir büyük kristal tuzlardan, yeşil ve kızıl
özel saray veya konak hamamı olan mermerlerden eskiden biblolar yapılır­
Ismailbey Hamamı vardır. Eser, çok dı. Tadı ve kokusu nefis balı, 1877 fe­
harap durumdadır ancak, kubbe süs­ lâketine değin İstanbul Sarayı’na, son­
lemesi bakımından eşsizdir. ra da çarlar için Petersburg’a gönde­
İznik’te XI - XVII. yüzyıllara ait olan rilirdi.”
kıymetli ve önemli mezar taşları şun­ Şahbudak Dağindaki sekiz köşeli
lardır: Çandarlı Hayreddin Paşa'nın Gümüşlü Kümbet’in Karakoyunlu ese­
mezarı, Hayreddin Paşa’nın oğlu Ali ri olduğu sanılmaktadır. Çarlık esare­
Paşa’nın mezarı, Hayreddin Paşa’nın tinde bile, her cuma türbedarı tarafın­
oğlu İbrahim Paşa'nın mezarı, Fatih’­ dan kapısına al bayrak asılan Hacı Ka­
in veziri Çandarlı Halil Paşa’nın Türbe­ ğızman! Türbesi ünlüdür. Kaza 1820 yı­
sin d e ki mezar taşları, Mahmud Çele­ lında yağmalanmış, 1828’deki ilk Rus
bi Camii haziresindeki taşlar ile Eşref-iişgalinde Türk halkından çoğu göç­
Rûmî Camii haziresinde mevcut olan müş, Keçivan Kalesi topla yıkılmıştır.
biri kadın, diğeri erkek iki mezar taş­ Son Rus işgaline 6 Mayıs 1877’de uğ­
ları sayılabilir. rayan Kağızman, 1878’de askerî san­
İznik, bugün Bursa iline bağlı ilçe cak olarak Kars’a bağlandı. Göçen
merkezi şehridir. Türk halkı yerine Ermeni, Rum ve Rus
köylüleri yerleştirildi. Kasabada 400
şehit vererek 8 Nisan 1918’de kurtu­
lan Kağızman, Mondros Mütarekesi ile
Türk Ordusu çekilince, 26 Kasım 1918
Kars Kongresi’ne katılarak, Millî Islâm
KAĞIZMAN Şûrâsinın Sancak Şubesi’ni kurup ör­
Şehir, 1064 yılında Selçuklular ta­ gütlenmiştir. Nisan 1919 sonunda In-
rafından fethedilerek Ani Şeddadîleri­ gilizler, burayı da Ermenilere peşkeş
ne bağlandı. Melikşah’ın oğulları ara­ çekince, Kağızmanlı Ali Rıza Ataman’-
sındaki savaşta, Sultan Berkyaruk'u ın Ortakale Köyü’ndeki M illî Şûrâ Şu­
tutan Artuklu İl Gazi, Gence hâkimi besi ve m ilisleri, Ermenilere karşı du­
Sultan Tapar’a bağlı Ani Şeddadîleri rup XV. Kolordu ilerlerken, 5 Ekim
üzerine yürürken, 1099’da, Şeddadlı 1920’de kasabayı kurtarmıştır.
Menuçehr (1064-1110) ile “ Kağzuvan Kağızman, bugün Doğu Anadolu
bölgesinin Erzurum ■Kars bölümünde,
Kars iline bağlı ilçe merkezi, küçük
şehirdir.
KÂHTA (Eski adları: Al-Kâhta,
Arsameia, Kölilk).
Bugün küçük bir kasaba olan Kâh­
ta, Ortaçağ’da İslâm diyarının “ sugur”
kalelerinin en müstahkemlerinden biri
sayılırdı. Bir tepe üzerinde olan bu ka­
le, Malatya yöresinde, Doğu yolunu
korurdu. Kâhta’nın adı ilk kez Haçlı Se­
ferlerinden söz eden Doğulu yazarlar
tarafından belirtilmektedir. Kâhta’nın
antik ve Bizans devirlerine ait adı bi­
linmemekte ise de şehir yakınında Ba­
lon Suyu üzerinde yaklaşık M.Ö. II.
yüzyılda, Septimius Severus tarafın­
dan yaptırılan köprü ile şehrin kalesi­
nin yerinde bulunan Bizans kalıntıla­
rı, daha İlkçağ’da ve Ortaçağ başların­
da, buranın önemli bir sınır beldesi ol­
duğunu ortaya koymaktadır. Malazgirt
Savaşindan (19 Ağustos 1071) sonra,
bu sınır bölgeleri, Bizans İmparatorlu­
ğu tarafından kesin şekilde kaybedi­
lerek elden ele geçti. Bir taraftan Ma­
latya Danişmentliler’i, Rum Selçuklu­
ları ve Harput’taki Artukoğulları, bir ta­
raftan da Urfa ve Maraş’a sahip bulu­
nan Haçlılar arasında anlaşmazlık ko­
nusu oldu. XI. yüzyılın ikinci yarısın­
dan sonra, Ermeniler de bu sıralarda
Malatya, Hısn Mansur, Gerger ve Kâh­
ta gibi kaleleri ele geçirip, muhtariye­
te sahip oldular ve komşu Müslüman
hükümdarlara karşı mücadeleye giriş­
tiler. 1150’de, bölgedeki Hıristiyanlık
nüfuzu son buldu. 1126’da Alâeddin
Keykubat ile Amid ve Mardin Artuklu
Hükümdarı Mesud arasında savaş çık­
tı. Mesud ile müttefikleri, Kâhta civa­
rında, ağır bir bozguna uğrayınca, o za­
mana kadar Mesud’un hâkimiyeti al­
tında kalmış bulunan bu kale, Selçuk­
luların eline geçti ve İlhanlı Devleti’­
ne bağlı oldukları sırada bile, onlarda
kaldı. 1240-1241 yılında, Kâhta Baba Re­
sul Allah ayaklanmasında yağmalan­
dı. Daha sonra da Anadolu’dan kovu­
lan Harizmliler tarafından zarara uğra­
tıldı. Sonraları burası sürgün yeri hiz­
metini gördü. Kâhta’nın adı Mısır
Memlûk sultanlarının Moğallar’a kar­
şı olan savaşlarında sık sık geçer. 1283
-1204 tarihinde, Mısırlılar’ın Halep Va­
lisi bulunan Kara Sungur kaleyi zapte-
derek, yeniden kuvvetle tahkim etti.
Daha sonraları, Kâhta’nın bazı kaleler
ile beraber, elden çıkmış bulunması
muhtemeldir. Mısırlılar’ın, Moğollar’a
karşı açtıkları (1315-1316) ve Malatya’yı
zaptederek, tahrip ettikleri seferde,
Kal’at Al-Rum, Behesna, Kâhta ve Ger­
ger kaleleri halkının Müslüman toprak­
ları içerisinde yaptıkları akınlar buna
delildir. Daha sona bu arazinin, ilk Os­
m anlI fetihlerine kadar, Memlûk sul­
tanlarına bağlı Maraş Dulkadıroğulla-
rı elinde bulunmuştur. I. Bayezid Mı­
sır’a karşı 1389-1390’da harekete geç­
tiği zaman önce Malatya, topraklarını
alarak, Türkmenler’i, yani buralara da­
ha önce sahip olmuş bulunan Dulka-
diroğullarinı kovdu. Timur, Suriye’ye
karşı seferi sırasında 1400-1401 yılının
ilk aylarında, Malatya’ya ve Kâhta’ya
kadar olan bütün araziyi zaptederek,
Bayezid’in kalelere koyduğu muhafız­
ları kovup, Türkmen Kara Osman’ı
taht’a çıkarttı. Timur’un çekilmesi üze­
rine Memlûk sultanları yeniden bu ala­
na girdiler(1417-1418) ve hükümranlık­
ları i. Selim tarafından ortadan kaldı­
rılıncaya kadar burada kaldılar. Uzun
Hasan’ın bu kaleyi 1472-1473’te zap­
tettiği çeşitli kaynaklarda belirtilmek­
tedir. Osmanlı hakimiyeti altında Kâh­
ta, Ortaçağ’da sahip bulunduğu önem­
li sınır kalesi rolünü kaybetti. Kâhta,
ancak 1838’de Türk kuvvetinin hücu­
mu ile zaptedildi. Bu tarihten sonra
1891 - 1892 Mamuret-ül Aziz vilayeti
salnamesinde ilçe merkezinde 93 ev
bulunduğu ve nüfusun 393 kişi oldu­
ğu kaydedilmektedir.
Osmanlı İmparatorluğu devrinde
Kâhta, Mamuret-ül Aziz vilayetinin Ma­
latya Sancağinın bir kazası durumun­
daydı. Üç nahiyeye bölünmüştü ve 360
köyü vardı. Bir konsey yardımcılığın­
da üç müdür ve bir kaymakam tarafın­
dan yönetilirdi. Toplam nüfusu 46 bin
264 kişiydi. Kaymakamlık binası ve çe­
şitli İdarî bölümlerin bulunduğu kaza
merkezi Kâhta, sancak merkezi Malat­
ya’nın 65 kilometre güneydoğusunda,
Kâhta Çayı üzerinde kuruluydu.
Kâhta’da, Nemrut Dağinda M.Ö. I.
yüzyılda Kommagene Krallığı bölge­
sinde I. Antiokhos zamanında yapılmış
bir anıt-tapınak ve kalıntıları vardır (I.
Antiokhos Tlimolüsü).İlçenin 12 kilo­
metre güneyinde ise Kâhta Kalesi’nin
yıkıntıları bulunmaktadı. Kalenin yapı­
lış tarihi Roma İmparatorluğu’nun son
devirlerine rastlar, iki sur halindedir.
Demirkaplıbir kapıdan hafif meyilli ka­
le meydanına çıkılmaktadır. Burada bir
cam i, yıkık dükkânlar, birçok yapı ka­
lıntısı, hamam, su depoları bulunmak­
tadır. Kapının üzerindeki kitâbede, ka­
lenin I. Mahmud zamanında onarıldı-
ğı yazılıdır.
Kâhta, bugün Güneydoğu Anado­
lu Bölgesi’nin Orta Fırat bölümünde,
Adıyaman iline bağlı ilçe merkezi ka­
sabasıdır.
KALE-İ SULTANİYE (Eski ad­
lan: Aleksandreia Troas, Antigoneia
Troas, Colonia, Augusta Troadensium.
Bugün: Çanakkale).
Çanakkale Boğazı kıyılarında ku­
rulmuş yerleşim yerlerinin geçmişi,
çok eski zamanlara dayanmaktadır.
Troya ('/'//onjımenkıbeleri ndeefsane-
nin payı neolursaolsun Ege kıyılarında
tarihin kapısını açan bu olayın az çok
bir gerçeğe dayandığı inkâre edilemez.
Yapılan arkeolojik araştırmalar sonu­
cunda şehrin tarihi M.Ö. XX. yüzyıla ta-
rihlenebilir. “ Troya” adı ile tanınan şe­
hir, M.Ö. XIII. yüzyıl başlarına doğru
Akalılar tarafından zaptedilmiş, Klasik
Eski Çağ’ın ilk devrinde boğazın As­
ya kıyılarının Troas hükümdarlarına ait
bulunduğu ve Trakların erkenden bu
kıyılara yerleşmiş oldukları söylenir.
Ege Denizi kıyılarında yaşayan kavim-
lerin denizciliğe başlamaları sonucun­
da, boğaza gelen Yunan gemiciler, bu­
ranın halkı ile ticaret ilişkilerine giriş­
mişler ve çoğunlukla yerli hükümdar­
larının izni ile koloniler kurmuşlardır.
M.Ö. VI. yüzyıl ortalarında Lidia Hü­
kümdarı Kroisos’un yenilgisi üzerine,
bütün bu yöre İran egemenliğine geç­
ti. M.Ö. V. yüzyılın başında, boğaz kı­
yılarında Med savaşlarında önemli
olaylar burada cereyan etti. Mykaie
Deniz Muharebesinden (M.Ö. 479)
sonra, boğaz kıyıları, Atina egemenli­
ğine girdi. Daha Sonra Pelopbnes sa­
vaşları sırasında, Atina ile İsparta re­
kabetine sahnö oldu. İskender’in is ti­
lâsından sonra boğaz kıyılan, İsken­
der’in halefleri arasında elden ele geç­
ti. M.S. 191 yılında Romalılar şehirde
kesin egemenlik kurdular. Roma impa­
ratorluğu’nun parçalanmasından son­
ra Bizans İmparatorluğu’nun egemen­
liğine geçen şehir, 668 ve 672 yıllları
ile 717 yılları arasında Arap akınlarına
uğradı ve Arap denizcileri boğazı bü­
tün engellere rağmen geçmeyi başar­
dılar. İsiâm gemilerinin boğaza girme­
sini önlemek üzere, buraya sağlam bir
zincir gerildiği söylenir. Haçlı seferleri
devrinde, Venedik, Cenova ve Piza gi­
bi deniz ticareti ile yaşayan İtalyan
devletleri, Kale-i Sultaniye’den yarar­
lanmak için, birbirleri ile rekabete gi­
riştiler ve 1194 yılında bir Piza filosu,
Aydos’a gelerek Bizans topraklarını
yağ malam ıştır. 1204’te Bizans İmpara­
torluğu, Haçlılar arasında bölüşülün­
ce, Çanakkale Boğazinın iki kıyısı Ba-
udouin’in payına düştü, Gelibolu ise
Venedikliler’e bıraklıdı.
Kale-i Sultaniye’nin Türkler tarafın­
dan esaslı bir şekilde kuşatılması Ay-
dınoğlu Umur Bey ile başlar (1332).
Umur Bey,. Saruhanlıoğlu ile birlikte,
Gelibolu’yu kuşattığı gibi, 1341’de yi­
ne Umur Bey 250 tekneden oluşan bir
donanma ile gelerek kasabayı bir kez
daha kuşatmış, ertesi yıl Karasioğlu
Yahşi Bey’in Kale-i Sultaniye Yarıma-
dası’na saldırıda bulunduğu ve impa­
rator Kantakuzenos tarafından sevke-
dilen fırkaya yenilmesi üzerine, barış
yaptığı görülmektedir.
Osmanlılar’ın, daha Orhan zama­
nından itibaren, akıncılık veya Bi­
zans’a yardım amacı ile, Çanakkale
Boğazindan Rumeli’ye geçtikleri ve
boğazın Rumeli kıyılarını benimsedik­
leri görülmektedir. OsmanlIlar, fetih­
ler maksadı ile, karşı yakaya 1356 yı­
lında geçtiler. Karasi Beyliği, Ossnan-
lı Devleti’ne katıldığı için, boğazın
Anadolu kıyılarına hâkim olanıÖPfnan-
lılar, Orhan Bey’in oğlu SülaftS^n Pa­
şa yönetiminde, Çardak’tgntorghkıyı-
da bulunan Çempe veya Çimbr.yeı'Ge-
libolu’nun 20 km. aşa ğ ış ifi^ ^ Ç ifte n tik
- Hisar) geçerek, k ? # ^ lto İ 0 $ ı$ 5a ele
geçirdiler ve buray^mjjIşaijZrMi' kuv-
t son,uy üNül' .ıu n uo -7
. : sşsS nibbeıysH liıe
vet yerleştirdiler. Süleyman Paşa’nın
fetihleri genişletmek için, yeni hazır­
lıklarda bulunduğunu gören imparator
Kantakuzenös, Çempe’nin para vererek
geri alınmasını teklif ile görüşmelere
giriştiği bir sırada, OsmanlIlar bir dep­
rem sonucunda surlarının yıkılmasın­
dan yararlanarak Gelibolu’yu zaptetti.
Boğazın bu en önemli mevkiini zapte-
den Halil Ece Bey ile Gazi Fâzıl Bey,
bu sevinçli haberi Biga'da bulunan Sü­
leyman Paşa'ya getirdikleri zaman,
Çempe Kalesi’nin geri verilmesi artık
söz konusu olmadı ve Süleyman Pa­
şa, beraberinde birçok Türk göçmeni
olduğu halde, Avrupa toprağına çıktı.
Çanakkale Boğazı kıyılarının Türk
egemenliği altına girmesi, Osmanlı ta­
rihinin kuruluşuna ait olaylar arasında,
sonucu itibariyle, en önemlilerinden
birini oluşturur. Bu suretle bütün Ru­
meli, Türk fethine açılmakla kalmamış,
Akdeniz dünyası ile Doğu Roma’nın
başşehri arasındaki tek yetişme yolu
da Türkler’in kontrolüne geçmiş bulu­
nuyordu. Osmanlı hükümdarları boğa­
za sahip olduktan sonra buradaki ka­
lelerin önemini anladılar. Yıldırım Ba­
yezid, Çanakkale Boğazinın önemini
anlayarak, burada 1390 yılında Boğaz
M uhâftzljğinı kurdu ve Saruca Paşa’-
yı bu mevkie getirdi. Muhafızlığın mer­
kezi Gelibolu'nun bir tepe üzerinde
olan iç kafesini takviye ettirip, dış ka­
leyi yıktırmış ve sun’î limanı temizle-
terek,;iTman ağzında iki kule inşa et­
tirm iştir.
188
Osmanlı Devleti’nin deniz üssü ha­
line gelen Gelibolu, bir savaş limanı
oldu ve burada savaş gemileri inşa
eden bir tersane meydana getirildi.
Kale-i Sultaniye’nin tahkiminde bü­
yük bir çaba gösteren ve topçulukta ih­
tisas sahibi olan Saruca Paşa, oluştur­
duğu donanma ile, artık'boğazlarda
Osmanlı egemenliğini kuvvetle kurdu.
Boğaz’dan geçen gemiler Gelibolu
önünde durdurulup, muayene ediliyor
ve emri dinlemeyenler cezalandırılıyor­
du. Yıldırım’dan sonraki hükümetin za­
yıflığı devrinde Gelibolu önemini ko­
rudu ve Aragon Kralı tarafından Timur’a
gönderilen elçi Clavijo, Kale-i Sultani-
ye’den geçerken, Gelibolu Kalesi’nin
askerle dolu olduğunu ve limanda ha­
rekete hazır gemiler bulunduğunu gör­
müştür. Ankara yenilgisinden sonra,
kısa bir süre için Bizans’a karşı hare­
ketsiz kalan ve hatta 1403’te imzala­
nan bir anlaşmaya göre, kendi gemi­
lerinin, imparator tarafından izin veril­
medikçe, boğazdan geçemeyeceğini
kabul eden Türkler, az sonra, boğaz­
daki deniz taşımacılığını fiilen elleri­
ne aldılar. Nitekim Süleyman Çelebi,
Gelibolu’nun karşısındaki Lapseki’de
hizmetine giren Negro ailesinden bir
Cenevizli vasıtasıyla, babasının Gelibo­
lu ’da yaptırdığı kulenin aynını yaptır­
mıştır. Çelebi Sultan Mehmed, salta­
natı ele geçirdikten sonra, donanma­
ya önem verdiği gibi, Gelibolu Kalesi-
ni de sağlamlaştırmış ve Boğaz Muha-
fızlığinı kurmuştur. Bu hükümdar za­
manında, Gelibolu önüne kadar ilerle­
yen Venedik donanması ile Türk A-
mirali Çalı Bey komutasındaki Osman­
lI gemileri arasında şiddetli bir deniz
savaşı cereyan etm iştir (29 Mayıs
1416). Osmanlı kuvvetleri, savaşın ilk
safhasını kazanmış oldukları halde,
gemilerin Gelibolu - Çardak kalelerini
koruma ateşinden uzaklaşmaları üze­
rine, Venedik donanmasına yenilm iş­
lerdi. Bu başarısızlıktan cesaretlenen
Venedik donanması birkaç gün sonra,
tekrar Kale-i Sultaniye’ye girmişse de,
Gelibolu’ya saldırıya cesaret edeme­
miş ve yalnız Süleyman’ın Lapseki’de
yaptırdığı kaleleri topa tutmakla yetin­
miştir.
Fatih Sultan Mehmed’in İstanbul’­
un fethinden önce, donanmaya büyük
bir önem verdiği bilinmektedir.
Fatih devrinde Gelibolu Muhafızı
aynı zamanda donanma kumandanı
görevini de yürütmekteydi. Daha sonra
Fatih, sağlamlaştırmaya büyük bir
önem vererek, boğazın en dar yerine,
Kümeli sahilinde Sestos civarında,
Anadolu kıyısında, Abidos civanda
karşılıklı 2 kale inşa ettirdi ve kaleler­
den Rumeli kıyısındaki Kilitbahir ve
Anadolu kıyısında bulunan ve iki ka­
lenin en kuvvetlisi olanına Çanak-
Kai’ası veya “S ultaniye" adı verildi. Za-
manınagöre çok özenle inşa edilen iki
kale, topları sayesinde, boğazı düş­
man kuvvetlerine tamamen kapatabi­
liyordu. Nitekim 1464’te, Venedikliler
tarafından yapılan bir zorlamanın so­
 nuçsuz kalması, bunu kanıtlar. Fatih’in
yaptırdığı kale, 30 büyük ve daha bir­
çok küçük toplarla donatılmış olup,
boğaza giren her gemi bunun önünde
demir atarak, izin almaya ve geçiş ver­
gisi vermeye mecbur tutuluyordu.
Kanunî Sultan Süleyman devrinde
yapılan teşkilâta göre, Çanakkale Bo­
ğazı mıntıkasında, merkezi Gelibolu
olmak üzere, Eğriboz, inebahtı, Midilli,
Kocaeli, Kariıeli, Rodos ve Mezistra li-
livalarından meydana gelen bir “Kap­
tan Paşa eyaleti" meydana getirildi ve
bu eyalet askerî donanmaya t-ahsis
olundu. Bu teşkilât, I. Abdülhamid dev­
rine kadar sürdü. Osmanlı imparator­
luğu’nun en kuvvetli devri olan XVI.
yüzyıl ortalarından itibaren boğazdan
geçen gezgincilerin anlatımı, boğaz
kalelerinin kudretini belirtmek konu­
sunda oldukça azdır.
Çanakkale Boğazı, 1645’te başla­
yan Girit seferi dolayısıyla, Venedik
donanmasının saldırısına uğradı. Han­
ya’nın OsmanlIlar tarafından zaptını iz­
leyen, Tomasso Morosini kumandasın­
da, 20 kalyondan oluşan bir Venedik
donanması, Çanakkale Boğazinı ve bu
boğazın karşısında bulunan Bozcaa­
da’yı abluka etti. Bu harekete karşılık
vermekte gecikmeyen Osmanlı Devle­
ti, Bozacaada’ya imdat kuvveti gönder­
di. Musa Paşa kumandasında bir do­
nanma da Çanakkale’den çıktı ve Sa-
roz Körfezi’nde bulunan Morosini filo ­
suna saldırarak onu uzaklaştırmaya
mecbur etti. Ancak Musa Paşa’nın Eğ­
riboz civarında Venedikliler ile bir de­
niz savaşı sırasında şehit düşmesi
üzerine Çanakkale Boğazı, Venedikli­
ler tarafından tekrar kuşatıldı (1647).
Bu kuşatma ertesi yıl da sürdü. Os­
manlI donanması, Çanakkale’den dışa­
rı çıkamıyor ve G irit’e destek gönde-
rilemiyordu. Ancak ara sıra Türk gemi­
lerinin dışarı çıkarak G irit’e kuvvet
gönderdikleri de oluyordu. Bu hareket­
lerden birinde Ahmed Paşa, Boğaz
Muhafızı Derviş Paşa’nın yardımı ile,
boğaz önünde Venedik Amirali Giaco-
mo Riva’yı yenerek, Sakız’a gitmişse
de, daha sonra Riva tekrar yenerek,
Türk donanmasını Foça’da bozmuştur.
Bu hareketlerin en önemlisi Kaptan-ı
Derya Kara Murad Paşa’nın 1654 yılın­
da yaptığı girişimdir. Bu kişi, Batı
ocaklarının da yardımını sağlayarak,
meydana getirdiği kuvvetli bir donan­
ma ile, 13 Mayıs’ta Kilitbahir ve Çanak-
Kal’ası önünde Venedik donanması ile
büyük bir savaşa tutuştu. Düşman
Amirali Giuseppe Deifino kumanda­
sındaki düşman kuvvetlerini ağır bir
yenilgiye uğratarak boğazı bir süre için
ablukadan kurtardı. Bir yıl sonra So-
ğanlıdere yöresinde yapılan savaş so­
nuçsuz kaldı. 1656’da ise, Kaptan-ı
Derya Sarı Kenan Paşa kumandasın­
daki Osmanlı donanması, Lorenzo
Marcello kumandasındaki Venedik do­
nanmasına Karanlıkliman civarında
meydana gelen karşılaşmada yenildi.
Bu savaşta Bozcaada ile Limni düş­
man eline geçti ve Çanakkale Bozağı
daha sıkı bir abluka altına alındı. Bu
olayın hemen ardından Köprülü Meh­
med Paşa’nın donanma ile boğazdan
çıkarak, Sakız’a gittiği görülmektedir.
Osmanlı donanmasının faaliyete baş­
ladığını gören Venedik Amirali Lazza-
ro Macenigo, Sakız önünde Cezayir fi­
losunu yendikten sonra, boğaza koş­
tu. Diğer taraftan Köprülü Mehmed Pa­
şa, boğaza irili-ufaklı 100’den fazla ge­
miden oluşan bir donanma gönderdi­
ği gibi, kendisi de karayolu ile Gelibo­
lu’ya ve oradan Çanak-Kal’asina geçti.
Rumeli yakasında Soğanlıdere ile Ana­
dolu yakasında Küçük Kepez kıyıları­
na top koydurdu ve kazdırdığı siperle­
re asker yerleştirdi. Bu sırada Venedik,
Papalık ve Malta gemilerinden oluşan
bir düşman donanması, Büyük-Kepez
ile Kâfir bucağı koyu arasında bulun­
maktaydı. 17 Temmuz 1657’de başla­
yan deniz savaşı 3 gün sürdü. İlk gün­
kü çarpışmada Osmanlı askeri dağıl­
dığı gibi, yeniçeriler de savaş alanın­
dan kaçtılar. Köprülü Mehmed Paşa’-
nın kaçan askeri şiddetle cezalandı­
rıp, sıkı önlemler alması, savaşın da­
ha fena bir şekle girmesini engelledi.
Savaş akşam üzeri son buldu ise de,
geceleyin ufak çarpışmalar sürdü. Sa­
vaşın en kesin günü 19 Temmuz’da
Venediklilerin Büyük-Kepez’e yeni sal­
dırıları başarı ile sürerken, Kumbur-
nu’ndaki metriste bulunan Topçu Ka­
ra Mehmed Ağa’nın attığı bir gülle,
düşman Amirali L. Mocenigo’nun ge­
misine isabet etti ve içindekilerle bir­
likte geminin havaya uçmasına sebep
oldu. Bu olay Venediklilerin yengilisini
doğurdu ve birkaç gün daha boğaz gi­
rişinde kalan ve ufak-tefek hareketler­
de bulunan Venedikliler, Bozcaada’ya
çekilmek zorunda kaldılar. Bu başarı­
nın arkasından Köprülü Mehmed Pa­
şa, Bozcaada ve Limni’yi geri almak is­
tediyse de, boğazı ablukadan kurtara­
madı. Bu savaşlar sırasında, boğazdaki
kalelerin yetersizliği görüldüğünden
Köprülü Mehmed Paşa, gerek İV. Meh­
med’i ve gerek Valde Sultan’ı yatıştı­
rarak, vaktiyle Kara Murad Paşa’nın
düşünüp de uygulayamadığı projeye
göre, Çanakkale Boğazinı kuvvetlen­
dirmeye başladı. Mimar Mustafa Ağa
ve Frenk Ahmed Paşa yönetiminde fa­
aliyete geçilerek, Anadolu kıyısında
Seddülbahir masrafını Valide Sultan
sağladığı için “Kale-i S u ltan iye” adı
verilen bir kale ile, Rumeli kıyısında,
bizzat padişahın verdiği için “Kale-i
H âkâniye" veya “Kum Kalesi” denilen
iki kale inşa edildi (1659). Batı yazarla­
rının “ Yeni Şatolar" dedikleri bu kale­
ler, Fatih'in inşa ettirdiği diğer iki ka­
le ile muntazam bir kare oluşturmak­
taydı. Kalelerin tamamlanmasından
sonra, IV. Menmed, 1659 yılı Eylüiün-
de yeni kaleleri ziyaret ettiği zaman,
kaleleri toplarla donatarak, Seddülba-
hir’de yeni bir timar meydana getirdi.
Kumkale'de de yeniden bir timar kur­
du.
1768’de başlayan Osmanlı - Rusya
Savaşı sırasında, Osmanlı donanma­
sının Çeşme Lim aninda, Rus donan­
ması tarafından yakılmasından sonra,
İngiliz Amirali Elphinstone’un tavsiye­
si üzerine Rus Kumandanı Orlov, zor­
lamak niyeti ile Çanakkale Boğazı önü­
ne gelmiş (24 Temmuz 1770), buna kar­
şı Osmanlı Hükümeti Baron de Tott ile
Canım Hoca Mehmed Paşa’nın oğlu
Mustafa Bey’i istihkâmların sağlam-
laştırılmasıyla görevlendirdi ve elde
kalan birkaç gemiyi de Nara"Körfezi­
ne gönderdi.
Baron de Tott, Kumkale’den Nara’-
ya kadar uzanan kıyıyı tabyalar ile ku­
şattı. Seddülbahir ve Kumkale’deki
topları çoğaltarak, buralarda yeni tab­
yalar da meydana getirdi. Bu sırada
Rus donanması boğazı zorladı, fakat
Seddülbahir’in karşılık vermesi karşı­
sında başarıya ulaşmadı. Bu olayda Ba­
ron de T ott’un kısa bir süre içerisinde
Moldovancı Ali Paşa ile çeşitli yerlerde
ve özellike, Çanakkale ve Kumkale ara­
sında boğazı etkili bir şekilde ateş al­
tında tutacak olan Kepez Burnu’nda-
ki Beyaztaş Lim aninda inşa ettiği
tabya önemli bir rol oynamıştı. Bütün
bu sağlamlaştırmadan cesaretleri kı­
rılan Ruslar, 12 Temmuz’da yaptıkları
sonuçsuz bir girişimden sonra, boğaz
önünden çekilip, Lim ni’ye gittilerse
de, boğaz seraskerliği görevini üzeri­
ne alan Cezayirli Haşan Paşa’nın sal­
dırısı üzerine burada da tutunamadı­
lar. Zamanla Baron de T ott’un yaptır­
dığı tahkimat yıkılmış ve nihayet
1805-1807 yılları arasında Osmanlı hiz­
metinde bulunan İstihkâm zabiti M.
Juchereau de Saint Denys, III. Selim’­
in talebi üzerine, boğaz kalelerinin kıy­
meti hakkında bir rapor kaleme almış­
tır. Bu raporda, kalelerin boğazı savun­
maya yeterli olmadığı ve boğazın kuv­
vetli bir donanma tarafından geçilebi­
leceği ileri sürülmekte ve Nara Burnu’-
nun tahkimi tavsiye edilmekteydi. Ni­
tekim 19 Şubat 1807’de Amiral Sir
John Duckvvort kumandasındaki Ingi­
liz donanmasının, Bâb-ı Â li’ye baskı
kurmak üzere kuvvetli bir lodostan ya­
rarlanarak boğazdan zorla geçmesi, bu
konudaJ.deSt.Denys’inhaklıolduğunu
göstermiştir. İngiliz donanması, hükü­
metin aldığı karşı önlemler karşısında,
İstanbul’dan çekildikten sonra, Çanak­
kale önünden geçerken, oldukça ha­
sara uğramıştı. Ertesi yıl Seyyid Ali Pa-
şa’nın kumandasındaki donanma, bo­
ğazdan çıkıp Bozcaada’daki Rus gemi­
lerine saldırarak, onları geri çekilme­
ye mecbur etti. Bu saldırıdan sonra III.
Selim, boğazın tahkim işini yeniden
ele aldı ve bu amaçla Galata Muhafızı
Çelebi Mustafa Ağa’ya vezirlik paye­
si vererek, Akdeniz Boğazı Seraskerli­
ğin e ve Çelebi Ömer Paşa’yı da Limni
Muhafız!ığı’na atayarak, bunları, boğa­
zın her iki kıyısında yeni kaleler inşa­
sıyla görevlendirdi. Nara Burnu’nda
tabyalar yapıldı, körfezde bulunan bir­
kaç kale de onarıldı.
Müteakip yıllarda boğaz tahkima­
tı, yeni tabyalar inşası suretiyle takvi­
ye edilmek istenildi ve bu suretle Ana­
dolu yakasında Mecidiye, Hamidiye ve
Mesudiye, karşı tarafta da Namazgâh,
Hamidiye, Mecidiye, Yıldız, girişte ise
Ertuğrul ve Orhaniye gibi adlar taşıyan
tabyalar meydana getirildi. Ancak, bu
tahkimat, yeni savaş tekniğinin hızlı
189
ilerlemelerine ayak uyduramadı. 1911/
1912 Trablus Savaşı sırasında Çanak­
kale Boğazinda, İtalyan donanmasının
saldırısına karşı bazı mevzii tahkimat
yapılmış ve özellikle boğazın girişi ma­
yınlandığı gibi, Soğanlıdere A ğzina
7.5 santimlik toplar tabya edilmiş, bo­
ğazın girişindeki Orhaniye ve Ertuğrul
tabyaları takviye edilmiş, aynı zaman­
da Seddülbahirve Karanfil Burnu, Bay­
kuş Tepe gibi, boğaza hâkim mevkile­
re projektörler konmuştu. 18 Nisan’da
Amiral Presbitero kumandasındaki
İtalyan filosunun bazı boğaz istihkâm­
larını bombardıman etmesi bir sonuç
vermediği gibi, 5 Temmuz’dayaptıkları
bir gece baskını da sonuçsuz kalmış­
tır.
1914-1918 yılları arasında Birinci
Dünya Savaşinda Çanakkale Boğazı
dünyanın en kanlı savaşlarına sahne
olmuştur. İtilaf Devletleri Çanakkale’­
ye önce nisbeten küçük kuvvetler gön­
dermişler, sonra bunların miktarını he­
men hemen 500 bine kadar artırmışlar­
dır (400 bin Ingiliz, 79pin Fransız). Ça­
nakkale savaşlarında İngilizler’in kaybı
205 bin (115 bin ölü, yaralı, esir ve ka­
yıp, 90 bin m elekete gönderilen has­
ta), Fransıziar’mki ise 47 bindir. Türk-
ler’in bu savaşta şehit, yaralı ve hasta
olmak üzere kaybı 252 bin 300’e eriş­
miştir.
Osmanlı İmparatorluğumun son
yıllarında Mutasarrıflık olan Çanakka­
le’de bir posta ve telgraf merkezi dı­
şında, Avusturya - Macaristan, Rusya
ve Fransa tarafından işletilen 3 yaban­
cı telgraf idaresi vardı. Mutasarrıflığın
toplam nüfusu 129 bin 438 idi. Şehir­
de 1835’te meydana gelen salgın has­
talık ve 1856 yılındaki deprem ile 1860
yılında çıkan yangın sonucu, birçok in­
san ölmüş, birçok yapı ve kaleler ha­
sara uğramıştır. 1835’teki salgın has­
talık dolayısıyla Çanakkale Boğazina
bir hastahane inşa edilmiştir.
Kale-i Sultaniye’de 1842 yılında
Türk öğrencilerinin devam ettiği 31
okul vardı. Ayrıca erkekler için, 1870
yılında ise kız çocuklar için birer Rum
okulu açılmıştı. Gregoryen Ermeniler’-
in 2, Protestan Ermeniler’in de bir oku­
lu vardı. 1878 yılında Evrensel Muse­
vî Birliği 1 okul, 1888 yılında da 85 öğ­
rencili 1 bir kız okulu açmıştı.
ilde Osmanlar yakınlarında altın
madeni çıkarılmaktaydı. Lapseki ya­
kınlarındaki Kori ve Derindere’de çin­
ko ve bakır yatakları vardı. Astira adı
verilen altın madeni, bir Ingiliz şirketi
tarafından işletilmekteydi.
Şehirdeki el sanatları daha çok
Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler tara­
fından uygulanıyordu. Nalbantlık, gö­
çebe yaşayan çingenelerin mesleği idi.
XIX. yüzyılda Kale-i Sultaniye’de 3 si­
lah yapımcısı, 4 tekne yapımcısı, 3
mutfak eşyaları yapımcısı, 5 şekerci,
43 ayakkabı tam ircisi, 5 kalaycı, 9 te­
nekeci, 18 demirci, 7 nalbant, 11 ma-
rangoz,l 11 terzi olmak üzere el sanat-
ları ile. uğraşan 126 dükkân vardı.
Iid e ;y^ş%yan Türkmenler, Türkis­
tan v b Orta Asya Türk giyinişini oldu­
ğu gibi burada sürdürmüşlerdir. Kadın-
190
KALE-İ SULTANİYE: Çanakkale Boğazı (XIX. yüzyıl başlan).
iarda " P aç a lık ” denilen kırmızı renk
yırtmaçlı şalvar, uçları püskül veya
ponpon geçirilm iş üçgen biçiminde
yün bir kuşakla bele bağlanır, ön taraf­
ta değişik Türk motifleri ile süslenmiş,
yünlü “ Tutak” denilen bir önlük takı­
lır, üzerine pamuktan, beyaz bir göm­
lek, bunun üzerine yünden sıkı bir cep­
ken giyilirdi. Başa altın, inci, elmas, iğ­
nelerle süslü “ Hotoz” denilen bir baş­
lık, boyuna ise beşibiryerdeye “ Kıskı"
denilen, üst üste kiremit şeklinde di­
zilmiş ince süs altınlarından oluşan bir
tür kolye takılırdı.
Erkekler “P o tu r" denilen kısa, yün
bir don giyerlerdi. Ayaklarında yün ör­
güden yapılmış "Dolar” veya " Tozluk”
vardı.
Yörükler, kadınlarda beyaz tutakla
tutturulm uş, koyu renk şalvar, üzerle­
rine yere kadar uzun ve “ Yeldirm e” de­
nilen uçlarını bellerine kadarsıkıştırdık-
ları bir giysi, başlarına örtü takarlar, er­
keklerde, koyu renkli kısa bir potur,
belde kuşak, üzerlerinde gömlek, baş­
larında çevre veya mendil sarılırdı.
Şehir, kaleleri, camileri ve diğer mi­
mari yapılarla, Osmanlı imparatorlu-
ğu’nun bütün mimarî özelliklerini içe­
ren eserlere sahiptir.
Eski Assos şehri harabelerinde ku­
rulan Behramkale Köyü Hüdavendigâr
Camii, I. Murad Hüdavendigâr tarafın­
dan yaptırılmıştır. Dört duvar ile sağır,
sekizgen kasnak üzerine oturtulmuş
ve tek kubbelidir.
BolayırGazi Süleyman Paşa Camii,
Süleyman Paşa tarafından yaptırılmış­
tır. Boyutları 9.05 x 10.70 metredir.
Şehir ve çevresindeki köylerde di­
ğer Osmanlı dönemi yapıları şunlardır:
Kemalli Köyü Asılhan Bey Camii
YMurad-ı Hüdavendigâr zam anında ya­
pılm ıştır), Köprülü Mehmed Paşa Ca­
mii, Umurbey Hüdavendigâr Camii ve
Tuzla Hüdavendigâr Camii.
Diğer yapılar şunlardır: Gelibolu
Mevlevihanesi, Tuzla Hüdavendigâr
Medresesi, Boiayır Süleyman Paşa
Türbesi, Ezine - Ahi Yunus Zaviye ve
Türbesi, Gelibol - Bayraklı Baba Tür­
besi, Gelibolu Hallacı Mansur Türbe­
si, Kaptan-ı Derya Sinan Paşa Türbe­
si, Sarıca Paşa Türbesi, Şerbetçi Ba­
ba Türbesi.
İslâmî yapılar dışında, şehirde ya­
şayan Rum ve Ermenilerln de serbest
ibadet ve eğitimlerini yapmaları için ki­
lise ve okul yapım ve onarımlarına Os­
m a n lI H üküm etince gerekli izin veril­
miştir. Örneğin, 1897 yılında ildeki Mu­
sevi Sinagogu onarılmış, 1831 yılında
Çanakkale’de birçok kiliselerin onarı-
mına izin verilmiş, 1903 yılında Latin
kiliseler de onarım görmüştür.
1 XIX. yüzyıl sonunda bayındır hale
getirilen şehirde, 1875 yılında su yol­
larının onarımı yapılmış, usulüne uy­
gun ahşap evler yapılarak bunların tek
düze olması sağlanmış, bir askerî kışla
yaptırılmış (1834), itgirmez köyüne bir
adet karantina binası inşa edilmiş, Ki-
litbahir köyüne bir mekteb-l iptidaiye
açılmış (1882), şehrin gümrük dairesiy­
le iskeleleri onarılmış (1883), bir hapis­
hane yaptırılmıştır (1849).
Çok eski bir yerleşim yeri olan Ça­
nakkale’de XIX. yüzyılın ikinci yarısın­
dan itibaren arkeolojik kazı çalışmaları
başlamış, nitekim 1871 yılında Alman
arkeoloğu Heinrich Schliemann’a Hi­
sarlık Tarlasindaki yerde ünlü Truva
Kalesinde araştırma yapmasına izin
verilmiştir. Bu yüzyılın sonlarında Os­
manlIlarla Almanlar arasındaki dostluk
dolayısiyle, bunların bilim adamlarına
daha çok kolaylıklar sağlanmıştır. Ör­
neğin, 1896 yılında Çanakkale’ye ge­
len Dr. R.C. Bosanquet, 1901 yılında
A.Bruckneradlı bir Aiman’la 1902 yılın­
da Alman Prof. W. Dörpfeld’e gerekli
kazı ve araştırma yapmalarına izin ve­
rilm iştir.
Şehirde birçok kale bulunmakla
beraber, içlerinde en önemlileri Sultan
Kale ve Kilitbahir Kalesi’dir.
Sultan Kale 1452 yılında Fatih Sul­
tan Mehmet tarafından Bizans’a deniz­
den gelecek yardımı önlemek amacıy­
la yaptırılmıştır. Bugün kaleye “ Kale-i
S u lta n iy e ” yerine Çanakkale denil­
mektedir. Kale, yüzyıllar boyunca ta­
dilata uğramıştır. Kalenin dış ve çev­
re duvarlarında sahilden Batiya bakan
kısımları XIX. yüzyılda yıkılmış, bunla­
rın yerine toprak tepecikler halinde is­
tihkâmlar yapılmıştır. Halen bu duvar­
ların temel izleri yerinde görülebilmek­
tedir. Kalenin dış surları 5 metre kalın­
lığında 100x150 metre boyutunda dik­
dörtgen şeklindedir. Eski Abidos şehri
taşlarıyla yapılan kalenin 2 metreyi bu­
 lan mazgalları vardır. men işletilmekteydi. Taş kömürünün kü Kangırı ile Kastamonu illerinden
1551 üretildiği bir maden ocağı ile kireç ve
yılında Kanunî Sultan Süley­ meydana gelen Paflagonya teminin
man devrinde onarılan kalenin girişin­ alçı elde edilen ocaklar çalıştırılmak­ merkezi Kangırı (Gangra) idi.ılran Hü­
deki cami, gereksinimi karşılamamış taydı. Karasu’da bir gümüşlü kurşun kümdarı Hüsrev Perviz tarafından ge­
ve Abdülaziz devrinde yenisi yaptırıl­ madeni vardı. Orman ürünleri endüst­ çici bir süre zaptedilen şehir, kısa bir
mıştır. Deniz kenarındaki bonetler de risi doğramacılık, kömür işletmeciliği, süre sonra yeniden Bizans egemenli­
o zaman yaptırılmıştır. Kale 1760, iplik, üstüpü, keten bezi dokumacılı­ ğine girdi. Şehrin kalesi birkaç kez
1770, 1773 ve 1784 yıllarında esaslı ğı, kazanın başlıca endüstri dallarını Emevîlerin saldırısına uğradıysa da,
onarımlar görmüştür. oluşturmaktaydı. kalenin sağlamlığı sebebiyle bu saldı­
Kilitbahir Kalesi, deniz kilidi anla­ İlçenin en önemli eski eserleri, rılar bertaraf edilmiştir.
mına gelir. Fatih Sultan Mehmed ta­ “Akçakoca Camii", “Orhangazi Cam ii" Malazgird Zaferi ile Anadolu’nun
rafından 1452 yılında yaptırılmış, ve “A kçakoca Türbesi”d\r. hızla Türkleşmeye başladığı sıralarda
1551’de Kanunî Sultan Süleyman tara­ Akçakoca Camii: Orhan Gazi zama­ Alparslan’ın ünlü komutanlarından
fından onarılmış ve ekler yapılmıştır. nında, Akça Koca adlı bir savaş kah­ Melik Ahmed Danişmend Gazi, en gü­
Plan bakımından bir üçgene’ benze- ramanı tarafından yaptırıldı (XVI. yüz­ vendiği silah arkadaşlarından Emir Ka-
mektedir ve boyu 220 metre, eni 125 yıl). Kandıra dışında, Kefken’e giden ratekin’e Kangırinın fethi görevini ver­
metredir. Yapımında Sestos şehri ka­ yol yakınında, denize ve ovalara hâkim di (1082). Haçlı seferleri sırasında esir
lıntılarının taşları kullanılmıştır. Kale, bir tepede, Baba Köyü’nde yer alır. Ah­ edilen Antakya Hükümdarı Bohe-
Osmanlı imparatorluğu döneminde şap ve çivisiz birbirine geçmiş yapıdır. mond’u kurtarmak için Raymond de
1770 ve 1773 yıllarında esaslı şekilde Daha sonra tahta ile kaplanmış ve içi Toulouse komutasındaki Haçlı Ordu­
onarım görmüştür. sıvanarak pencereler açılmıştır. Üzeri su, Ankara ve Kangıriyı da ele geçir­
kiremit örtülüdür. Bir mahfili vardır, mişse de Haçlı Ordusu, Selçuklular ta­
dıştan dışa boyutları 11.5-7 metredir, rafından yenilmiş, Kangırı yeniden Da-
bitişiğinde Akça Koca’nın türbesi yer nişm endoğullarinın eline geçmiştir
alır. (1106).
Orhangazi Camii: Kasabanın güne­ Kangırı fatihi Emir Karatekin, Da-
yinde, eski mahallelerin ortasında çan­ nişmendli devletini Kangırı Emirliği
KANDIRA (Eski adı: Kentri). dı camii olarak inşa edilm iştir (XVI. görevini ölümüne kadar sürdürmüş,
Bizans döneminde ilçenin adı yüzyıl). Bugün kârgir bir yapıdır. daha sonra başlayan saltanat kavga­
“K en tri" idi. Santral anlamındaki bu 12.50x19 metre boyutlarındadır. Orhan ları sırasında, 1132’de Kangırı yeniden
ad, kasabaya, o dönemde Üsküdar ile Gazi zamanında başlanıp oğlu tarafın­ Bizanslılar’ın eline geçmişse de, kısa
Tarsus arasında kurulan, geceye özgü dan bitirildiği sanılmaktadır. Kitâbesi bir süre sonra Anadolu’ya hâkim olan
hava telgraf hattının merkezlerinden 2-0.80 metre boyutundadır. Bu yapı Selçuklu sultanlarından I. Mesud, Kan-
birisinin Kandıra’da olmasından dolayı 1887 yılında onarım görmüştür. g ıriyı Bizanslılar’dan kurtarmış ve
verilm işti. BizanslIlar, Kandıra’yı tica­ Akçakoca Türbesi: Kocaeli fatihi Anadolu’da Selçuklular’ın yaşattığı
rî bir merkez olarak kurmuşlar, limanı­ Akça Koca’nın Baba Köyü’nde yer alır parlak devrede Kangırı Emirliği’ni Alâ­
nı da bugünkü Seyrek Koyu’nda inşa (XVI. yüzyıl sonu - XV. yüzyıl başı). Bir eddin Keykûbad l.’in lalası Atabeg
etmişlerdi. Zamanında Karadeniz kıyı­ yüzyıldan fazla yaşadığı bilinen Akça Cemaleddin Ferruh’a verilmiştir. I. Me­
sında ithalat ve ihracat bakımından Koca’nın mezarının, o çevredeki 20 sud zamanında yapılan Taşmescid
çok önemli olan bu limanla Kandıra çandı camii gibi ahşap olduğu bilin­ (Dârüşşifa) Selçuklu sanatının ölüm­
arasındaki muntazam şosenin ve lima­ mektedir. Son yıllarda onarım görmüş­ süz eserlerindendir ve kitabesi yanın­
nın korunması için inşa edilen kalenin tür. Yapının üstünün yarısı açık, yarı­ da bulunan yılan resmi kabartması, bu­
kalıntılarına, bugün de rastlanmakta- sı kiremitle örtülüdür. Lahit kesme kö­ gün tıp fakültesi rozeti olarak kullanıl­
dır. feki uzun taşlarla dört kademe halin­ maktadır.
Kandıra, Sultan Orhan zamanında, de yapılmıştır. XIV. yüzyılın başlarında Anadolu
Kocaeli fatihi, büyük kumandan Akça­ Kandıra: Bugün Marmara Bölge- Selçuklularinın zayıflaması ile ortaya
koca tarafından alındı (1326). XIX. yüz­ s i’nde, Kocaeli iline bağlı ilçe merke­ çıkan yeni beyliklerden biri olan Can-
yılın ortalarına kadar Kandıra hakkın­ zi kasabasıdır. daroğulları, Sinop - Kastamonu, Ço­
da fazla bilgi yoktur. rum ve Kangırı çevresine hâkim ol­
XIX. yüzyılda Kandıra, İzmit Muta- muşlardı. Daha sonra bu beyliğin Si­
sarrıflığinın kazası durumundaydı. nop ve Kastamonu merkez olmak üze­
1868 yılında kaza ve belediye örgütü­ re ikiye ayrılması ile Kangırı, Kastamo­
nün kurulmasından önce Üsküdar ka­ nu bölümüne bağlı kalmıştır. Yıldırım
zasına bağlı bir nahiye merkeziydi. İda­ Bayezid’in Kastamonu kesimini orta­
rî bakımdan 5 nahiyeye ayrılmıştı. Bun­ KANGİRİ (Eski adları: Germani- dan kaldırması ile bu kesimdeki Can-
lar: Şeyhler,_Kemâs, Karasu, Ağaçlı (İn­ kopolis, Gangra, Hancara veya Canca- daroğlu hâkimiyeti sona erdi ve Kan-
cirli) ve Ak-Âbâd nahiyeleriydi. Toplam ra. Bugün: Çankırı). gırı, Osmanlı egemenliğine girdi. ■
köy’ sayısı 167 idi. Bir kaymakam ve ilin tarihi, Etiler’den öncesine, ya­
kendisine bağlı 5 nahiye müdürü tara­ ni M.Ö. 3.000 yılına kadar uzanır ise de, 1402 yılında Ankara Savaşinda,
fından yönetilirdi. Kaza, toplam nüfu­ bilinen tarihi, M.Ö. 300 yıllarında baş­ Yıldırım Bayezid’in Timur’a yenilmesi
su 49 bin 859 kişiydi (1895). ilçenin en lar. M.Ö. 323 yılından sonra parçalanan ile başlayan buhran devrinde, Sinop
önemli ulaşım yolu olan İzmit-Kandıra Büyük İskender İmparatorluğu toprak­ Beyi Isfendiyar Bey, Timur’un yardımı
arasındaki şosenin yapımına 1892 yı­ larının iç Batı Karadeniz Bölgesi üze­ ile topraklarına yeniden hâkim oldu,
lında Mutasarrıf Sırrı Paşa zamanında rinde kurulmuş olan Paflagonya Dev­ ancak oğlu Kasım Bey, Osmanlılar'a
başlanmış, Mihalzâde Nüzhet Paşa’- le ti’nin merkezi olmuştur. Romalılar sığınarak Sultan Çelebi Mehmed’e bü­
nın mutasarrıflığı zamanında yeniden devrinde, büyük dinî toplantılar ve yi­ yük hizmetlerde bulundu. Padişah, Ka­
düzenlenmiştir. ne bu devirde Germanikapolis adıyla sım Bey’in bu hizmetine karşılık mer­
Kaza merkezinin toplam nüfusu 8 basılan paralar şehrin ekonomik yön­ kez Kangırı olmak üzere, Tosya ve Ka-
bin kişi idi ve tamamı Müşlümandı. 50 den de önemli bir merkez olduğunu lecik’i tımar olarak vermiştir. II. Murad
öğrencinin devam ettiği bir lisesi, na­ göstermektedir. devrinde kuvvetlenen isfendiyar Bey,
hiyelerinde ve kasabada toplam 500 Ortaçağ'da Kangırı, Bizanslılar'ın Kangırı ve Tosya’yı Osmanlılar’dan
öğrencinin devam ettiği 33 sıbyan Kızılırmak eyaletinin berkitilmiş (Müs­ tekrar geri aldı, oğlu Kasım Bey’i af­
mektebi vardı. Kasabada 29 camii, 220 tahkem ) kalesi ile askerî merkezliğini fetti ve ordusu ile Bolu’ya kadar iler-
çeşme, 1 hamam, 4 han, 12 fırın, 115 yapmıştır. Bizans İmparatorluğu He- lediyse de, II. Murad’a yenildi. II. Mu-
dükkân ve bin 600 ev mevcuttu. Halk rakleios devrinde 17 tem (il)'e ayrılmış­ rad’ı damat edinerek, savaş tazmina­
tarımla uğraşırdı. İki ç iftlik ve 2 değir­ tı. Bu temlerden birisi olan ve bugün­ tı olarak Kastamonu madenlerini ver-
191
mek zorunda kaldı (1423). II. Murad, da­
ha sonra kayınpederine Isfendiyar ül­
kesini bağışladı ve bu durum, Fatih
devrine kadar sürdü.
1459’da Fatih’in İsfendiyar ülkesi
üzerine yaptığı sefer ile Kangırı yeni­
den Osmanlılar’ın eline geçti ve Ana­
dolu eyaletine bağlı bir sancak merke­
zi oldu.
1459’dan Tanzimat devrine kadar
Kangırinın tarihinde önemli bilgiye
rastlanılmamaktadır. XVII. yüzyılda
önemli yolların kavşağı üzerinde bulu-
nanKangırı, diğer Anadolu şehirleri gi­
bi Levent eşkıyasının saldırısına uğ­
ramıştır. 1838’de yeni kışlalar yaptırıl­
mış, yıkık köprüler onarılmıştır. Tanzi­
mat devrinde, vilayet sistemine göre
yeni bir sancak merkezi idi ve biraz da­
ha küçülmüş olarak Kastamonu vila­
yetine bağlanmıştı (1868). Bu arada
sancağa bağlı Karapınar kazası da
Kangıridan ayrılarak Ankara’ya bağ­
lanmıştır (1854).
Kurtuluş Savaşı hazırlıkları sırasın­
da, Hilafet ordusu öncülerini çerkes
halkı, kahramanca çarpışarak geri püs­
kürtmüş, Gerede’ye kadar takip etmiş
ve ele geçirdikleri Gerede Bayram To-
pu’nu o günün anısı olarak saklamış­
lardır. Bu sıralarda Kuzey Anadolu
Dağlarinı aşarak İlgaz’ın Doruk mev­
kiine kadar gelen Pontus eşkıyası, bir
karakolu basarak birçok kişiyi şehit et­
mişlerdir.
Kurtuluş Savaşı sırasında Kangırı,
yalnız İnebolu’dan Ankara’ya cephane
192
taşımakla kalmamış, çilingir esnafı, or­
dunun gereksinimi olan silâh ve sün­
gü yapımında da çalışmıştır.
Evvelce adı "K angırı” şeklinde ya­
zılan, halk arasında “ Ç a n k ır ı” ,
‘Çengiri” şeklinde telâffuz edilen şeh­
rin adı, OsmanlIlar devrinde Kangri
şeklini almıştır. Cumhuriyet devrinde
Kangırı şeklinin “Çankırı” olarak kabu­
lü, o devirdeki Çankırı mebuslarından
Ahmed Talât, Mehmed Rifad ve Yusuf
Ziya beylerin, 9 Nisan 1925 tarihinde
TBMM’ne verdikleri önerge üzerine
hükümetçe yapılmıştır.
Osmanlı imparatorluğu’nun son
yıllarında Kangırinın Tayca mevkiin­
de, 1872 yılında Asayiş adlı bir köy ku­
rulmuş, 1873’te Tuht köyüne Meıye-
mana adlı Rum kilisesi, 1895’de şehir­
de bir idadi mektep, 1896 yılında Ha­
midiye Gureba Hastanesi ve 1903 yı­
lında Hükümet Konağı inşa edilmiştir.
Kangırida günümüze kadar kala­
bilm iş Selçuklu ve Osmanlı dönemi
yapıları şunjardır:
Dârü’l-hadîs Medresesi, kayalık
bir tepe üzerinde, şehrin güneybatısın­
da, Derbend denilen kuru çayın kena­
rında olup, Atabeg Lala Cemaleddin
Ferruh tarafından 1235 yılında yaptı­
rılmıştır. Yapının ilgi çekici biryanı, di­
ğer bir yapıya bitişik olarak yapılmış
olmasıdır. Güney cephede görülen
mazgal pencerelerinin dıştan içeriye
doğru daralmaları, güney duvarının
muhtemelen Dârü’l-Şifa’nın kuzey du­
varı olduğunu gösterir. Kubbeli orta
hacmin güneyindeki Selçuklu devrine
ait süslü kapı da Dârü’l-hadis’i Dârü’l-
şifa’ya bağlayan kapı izlenimini uyan­
dırmaktadır. Bu durumda DârO’l-Hadis’
in bağımsız bir yapı olmayıp, sonradan
var olan yapıya ek olarak yapıldığı or­
taya çıkmaktadır. Dârü’l-Şifa’yı yaptı­
ran Atabeg Cemalü'd-din Ferruh, 1242
yılında ölmüş, aynı yıl Dârü’l-hadis’in
yapımı tamamlanmıştır. Bu yapı, Fer­
ruh Bey için türbe olarak tasarlanmış­
tır. Hastahanenin bulunduğu yere son­
radan Hastahane Mahallesi adı veril­
miştir.
Binanın planı, kuzeydeki cümle ka­
pısından girildiğinde kesme taştan in­
şa edimiş dört sivri kemerin üstünde
tuğla pandantiflerle oturtulm uş tuğla
kubbeli küçük bir hacim ve bunun sağ
ve sol taraflarında kesme taş sivri to­
nozların örttüğü ve merkezi zeminden
farkı seviyelerde yükseltilm iş iki ey­
vandan ibarettir. Batı eyvanı alt kattaki
kabirleri (Atabeg Cem alü’d-din Ferruh’-
un mezarı vardır) simgeleyen ve kare
şeklinde firuze renkli çini plakalarla
kaplı alçak bir sandukayı ihtiva eder.
Büyük Cami, son cemaat yerinde­
ki kapının süveleri mermer olan ca­
miin, kemerinin anahtar taşı, içleri
oluklu konsol halinde çıkmaktadır. Ka­
pının iki yanında taban ve başlıkları
mermerden iki sütun vardır. Bu sütun
üzerinde boyunduruk taşı bulunmak­
tadır ki, bu taşa ‘‘Allah Kan 1302” ki-
tâbe yazılmıştır. Son cemaat yerinin iki

tarafında istalaktili mihrap nişleri bu­
lunmaktadır. Camiin esas inşa kitâbe-
sine göre 1558 yılında Kanunî Sultan
Süleyman devrinde inşa edildiği anla­
şılmaktadır. Rokoko üslûbu ile süslen­
miştir.
imaret Camii, Candaroğullarindan
Kasım Bey tarafından yaptırılmıştır (H.
800-1397/98). Minaresi H. 1331-1915) yı­
lında Mimar Mustafa tarafından ona­
rılmış ise de, sonradan depremlerle
papuçtan yukarısı uçmuştur.
Yeni Cami, H. 1133 (1720121) yı­
lında Hacı Mehmed adlı hayırsever ta­
rafından yaptırılmıştır. '
Kangırı Kalesi, şehrin kuzeyinde 4
köşeli bir yüzey üzerine taş ve tuğla hi­
sarlarla çevrilmiş ve üzerinde Kangırı
Fatihi Karatekin’in yatmakta olduğu
kale, tarihte sağlam yapılmış kaleler­
den birisi olarak anılmaktadır. Bugün
hisarları depremlerden tamamen yıkıl­
mış, yalnız ufak bazı parçalar kalmış­
tır.
Kangırida OsmanlIlar devrinde
çok sayıda medreseler kurulmuş ve
Paflagonya devrinde olduğu gibi Os­
manlI devrinde de bilim ve din merkezi
olmuştur. Büyük Cami, imaret, Ali Bey,
Kirmanoğlu, Karataş, Alaca Mescit ca­
milerinin etrafına sıralanan bu medre­
selerle diğer taraftan Yapraklı, Şaba-
nözü, Orta, Kurşunlu, Çerkeş ve Esi-
pazar ilçelerinde kurulan medreseler­
den pek çok değerli din ve bilim adam­
ları yetişm iştir. 1906 yılında Kangıri-
da bir medrese inşa edilerek padişa­
hın adına izafeten “H a m id iy e ’’ adı ve­
rilm iştir.
Büyük Camiin doğusunda bulunan
XVII. yüzyıldan kalma “Çivitoğiu M ed ­
resesi", 1974 yılı içerisinde onarılarak
Çankırı Kültür Müzesi adı ile hizmete
açılmıştır.
Kangırida bulunan türbelerin ço­
ğu Danişmendliler çağına aittir. Bun­
lar; Karatekin Türbesi, Şeyh Mehdi
Türbesi, Pîrî Sâni Türbesi, Şeyh Cema-
leddin Türbesi (1892 yılında onarılm ış­
tır), Şeyh Mustafa Türbesi’dir.
Kangırinın ayakkabıcılığa ait çok
eski bir geçmişi vardır. Osmanlı döne­
minde Kangırida, ayakkabıcı esnafı­
nın köklü bir örgütü bulunmaktaydı.
Bu örgütün başında bir "Yiğitbaşı’’ bu­
lunurdu. Yiğitbaşı, çarşıya gelen malı
esnaf arasında âdil bir tutum la bölüş­
türür, işleri yönetir, esnafı ve çıkardı­
ğı malı denetler, gerek görürse ceza­
landırırdı. Bu yüzden hiçbir ayakkabı
çürük çıkmazdı.
Kangırı esnafının pek eskiden kal­
ma bir de bayrağı vardı. Büyük boyda
ve yumuşak bir deriden yapılmıştı.
Üzerinde yazılar bulunmaktaydı. Bay­
ramlarda ve törenlerde çıkarılır, asılır­
dı.
K A R A H İS A R -I SAHİB ve­
ya KARAHİSAR— I G ARBÎ (Bu­
gün: A fyonkarahisar veya Afyon).
(Eski adları: Akronium , Acroenos, Ak-
roenos; B izanslIlar devrinde: Nikopo-
Urdu kumanaanıarınııı savaş )m ıc— ^
lis, Karahisar, Karahisar-ı Devlet).
tim yeri oldu. Sakarya Savaşindan
Çeşitli tarihlerde yapılan arkeolo­ (1921) sonra Türk ve Yunan kuvvetle­
jik kazılar sonucunda, Taş ve Maden ri çoğunlukla Afyon bölgesinde top­
Devri çağlarında yerleşim yeri olduğu landı. Bu devrede Kocatepe (Nuribey
tespit edilmiştir. Selçuklu Türklerinin Mevzii) önce Yunanlıların elindeydi.
Anadolu fethine başladıkları tarihte Fakat Yunanlılar, Afyon-Toklu sivrisi
Anadolu, Bizans yönetiminde 21 eya­ hattında savunma hazırlıkları yapar­
lete ayrılmıştı. Afyon ili, bu eyaletler­ ken, bıraktılar. Böylece Kocatepe, Türk
den merkezi Konya olan Anatolia eya­ kuvvetleri tarafından kolaylıkla ele ge­
letine bağlı idi. Malazgirt Savaşindan çirildi. 26 Ağustos 1922’de başlayan
sonra Anadolu’nun fethinde başarı Büyük Taarruz’un 26, 27 Ağustos 1922
gösteren komutanlar bazı bölgelerde günleri harekâtın başarı ile yürütülme­
beylikler kurmuşlardı. XI. yüzyıl son­ sinde Kocatepe’nin büyük rolü oldu.
larında kurulan beylikler zamanında Büyük Taarruz’dan sonra harap olan
Afyon ili Süleyman Şah yönetiminde­ şehir, Cumhuriyet döneminde gelişti.
ki beyliğe bağlanmıştı. Anadolu Sel­ Afyon bugün içbatı Anadolu'da il
çuklu Devleti’nin en büyük Hükümdarı merkezidir. Yüzölçümü: 14 bin 230 ki­
Alâeddin Keykubat, devletin hâzinesi­
lometre kare, il toprakları Denizli, Kü­
ni şehirde sakladığı için buraya "Ka- tahya, Eskişehir, Konya, İsparta ve
rahisar-ı D e v le t" adını vermişti. Gene
Burdur illeriyle çevrilidir.
bu devirde Karahisar “S e rleşkerlik" XIX. yüzyıl sonunda Karahisar mer­
yani, valilik haline getirildi. Önce Sa­ kez kazası aynı adı taşıyan sancağın
hib Ataoğullarinca, daha sonra da ortasında ve Bursa vilayetinin güney­
Germiyanoğulları Beyliği’nce yöneti­
doğusunda yer alırdı. Karahisar mer­
len Afyon; Yıldırım Bayezid tarafından
kez kazasının nahiyesi yoktu. 138 köy,
1382’de Osmanlı topraklarına katıldı. merkez kaza sınırları içinde bulunmak­
Ancak 1402’de Yıldırım’ın Ankara Sa­
taydı. Karahisar’ın bu yüzyılda il mer­
vaşinda Timur’un ordularına yenilme­ kezi toplam nüfusu 77 bin 436 kişi idi.
si ile Anadolu’nun siyasî birliği bozul­ XIX. yüzyıl sonunda Karahisar San-
du ve eski beylikler yeniden ortaya çık­ cağinda açık gri renkte, sim veya gü­
tı. Bu arada Afyon havalisinin de ye­ müş tellerle işli, halıcılıkta da kullanı­
niden Germiyanoğullarinın eline geç­
lan bir tür keçe yapılırdı. Daha eski de­
tiği görülür. Gene bu dönemde Afyon virlerde Karahisar şehri silah yapımın­
havalisi kısa bir süre Timur orduları­ da en az Şam kadar ün salmıştı. San­
nın karargâhı olmuştur. cakta ithalât ve ihracat Bursa ve özel­
Germiyanoğlu Yakub Bey’in ölür­
likle İzmir üzerinden yapılırdı.
ken yaptığı vasiyet üzerine 1428’de XIX. yüzyıl sonunda Karahisar San-
Doğu Afyon havalisi kesin olarak Os­ cağinda 8 yüksek, 5 orta ve 263 ilk ol­
manlI Devleti’ne katılarak, Anadolu mak üzere 276 okul vardı. Bu okullar­
eyaleti içinde bir sancak merkezi o l­
da 3 bin 690 öğrenci öğrenimini sür­
du. Kanunî Sultan Süleyman devrinde dürmekteydiler.
Anadolu eyaleti üç sancağa ayrıldı,
Afyon, Anadolu’nun bu bölgesine
bunlardan biri de “ Karahisar-ı Sahib”
egemen olan bütün uygarlıkların izini
adıyla bilinen Afyon Sancağı idi. Afyon
taşır. Şehirde XIX. yüzyıl sonunda hü­
Sancağı, OsmanlIların büyük dayanak
kümet konağı ve belediye sarayı dışın­
noktalarından biri olmuştur. XVII. yüz­
da minareli 10 cami, 2 mescit, 16 tek­
yılın ikinci yarısında, şehre hâkim te­ ke, 3 medrese, 2 Ermeni kilisesi, 2 halk
pe üzerindeki kalede buğday ambarla­ kütüphanesi, 7 han, 1 askerî depo, 5
rı, cephanelikler, sarnıçlar ve şehir hal­
ambar, 2 eczane, bin 81 dükkân ve si­
kının değerli mallarını sakladıkları de­
lâh atölyesi, dokuma tezgâhları vardı.
polar bulunuyordu. Hisar dışında 42
Mevcut hükümet konağı 1867 yılında
mahalleye ayrılmıştı. 4 bin 600 Müslü­
yapılmıştır.
man ve bin Hıristiyan evi, 2 binden faz­
XIX. yüzyılda ilçede mevcut eser­
la dükkân vardı. Şehrin 100 kadar ta­
lerden başka 1838 yılında bir kışla, bir
bakhanesinde 3 bin işçi çalışırdı. Ka-
rahisar’ın köselesi ünlüydü. 1660yılında mevlevihane (1864) yapılmış, mevcut
yapılardan Sultan Semai Hazretlerinin
Muhasib Çatalbaş Mustafa Paşa’ya
türbesi, hankâhının onarımı 1844 yılı-
has olarak verilmişti. XIX. yüzyılda baş­
da, Hz. Divanî Dergâhı ise 1905 yılın­
lıca geçim kaynağı afyon idi.
da, Hüsrev Paşa Hanı Menzili’nin ıs­
II. Mahmud devrinde, Anadolu eya­
lâhı ise 1776 yılında yapılmıştır.
leti üç müşirliğe bölündü (1836). Bu ta­
rihten sonra Afyon, Hüdâvendigâr Afyonkarahisar Kalesi, BizanslIlar
tarafından yaptırılmış olmasına rağ­
(Bursa) vilayetine bağlı beş sancaktan
men, bu kalenin S e lçu klu la r ve
birisini oluşturdu. Birinci Dünya Sava­
Osmanlı döneminde oldukça büyük
şı sonlarına doğru bağımsız bir muta­ bir yeri vardır. Selçuklu D e v le ti­
sarrıflık oldu.
nin yıkılışından sonra, 1482’de Cem
M illî Mücadele sırasında bu yöre­ Sultan olayı sırasında II. Bayezid, Şeh­
de çok önemli savaşlar oldu. 1921 ilk­ zade Abdullah’ı bu kalede oturmaya
baharında Yunanlıların eline geçen,' zorlamıştır. Kale, genellikle bir sığın­
on gün kadar (28 M art-7 Nisan) onla­ ma ve sürgün yeri idi. 1596’da Sadra­
rın işgalinde kalan ve sonra boşaltılan zam Cağaloğlu Yusuf Sinan Paşa, III.
Karahisar, aynı yılın yazında (13 Tem­ Murad tarafından azledilerek, buraya
muz), ikinci Yunan istilâsına uğradı. sürülmüştür. Serdar Murtaza Paşa da
Kocatepe, Büyük Taarruz’da (1922), bu kaleye kapatılanlardandır.
Başkumandanlık Garb Cephesi ve I. Eski Afyon’un ortasında bulunan ve
193
Selçuklu emirlerinden Sahib Atâ Fah- için görevlendirdi. Kara Yakub, bir hi­ müş ve birçok kişiye kazanç sağlan­
reddin’in oğullarından Nureddin Ha­ le ile şehri teslim aldı. mıştı.
şan Bey tarafından yaptırılan Ulu Ca­ Karahisar-ı Şarkî, son Trabzon Karahisar-ı Şarkî (Bugün Şebinka­
mi (1272/73), Tellâlzâde Süleyman Ça­ Rum imparatoru David Komnenos rahisar), halen Giresun iline bağlı ilçe
vuş tarafından yaptırılan Ot Pazarı Ca­ (1458-1461) zamanında, damadı Uzun merkezi küçük şehirdir.
mii (1601), Kasım Paşa tarafından yap­ Hasan’ın idaresi altındaydı. Fatih Sul­
tırılan (1593) Mısrî Camii, Hacı Ham­ tan Mehmed’in ortanca oğlu Mustafa
za Bey’in yaptırdığı Ak Mescit (1397), Çelebi’nin 11 Ağustos 1473’te Uzun
Hacı İsmail b. Mehmed tarafından yap­ Haşan ile yaptığı Otlukbeli Savaşinı
tırılan (1355) Arasta Mescidi, Hacı kazanması üzerine Osmanlı toprakla­
Mehmed b. Yusuf tarafından yaptırılan rına katıldı. 27 Ağustos 1477 tarihin­
Kâbe Mescidi (1397), kim tarafından de bir pazar günü Keyguna’ya giren KARAMAN (Eski adı: Laranda).
yaptırıldığı belirlenemeyen Kuyulu Fatih, ilçenin adını “Karahisar-ı Şarkî" Tarihin ilk çağlarından itibaren
Mescit, Hacı Ali b. idris (1330), Gedik olarak değiştirdi. Anadolu’yu Çukurova ve güneye bağ­
Ahmed Paşa Külliyesi’nden oian ima­ XIX. yüzyıl sonunda Karahisar-ı layan ticarî yollardan en önemlisi Ka­
ret Camii (1472), Gedik Ahmed Paşa Şarkî, Sivas vilayetinin "Karahisar” ad­ raman ovasından geçmekteydi. Gerek
Medresesi (1472) ve Hamamı, Kale lı bir sancağı durumundaydı. Sancak bu ticarî yol, gerekse geniş ovası, in­
Medresesi, Boyalıköy Hankâhı, Kırk- vilayetin kuzeydoğusunda yer alırdı. sanlar için önemli bir yerleşim merkezi
göz Köprüsü (XVI. yüzyıl), Altıgöz Köp­ İdarî bakımdan 5 kazaya ve 38 nahiye­ olmasını sağladı, ilkçağlarda durumu
rüsü (1209), Gazlıgöl Hamamı, Kureyş ye ayrılmıştı. Toplam köy sayısı bin karanlık olan Karaman, H ititle r dev­
Baba Kümbeti (XIII. yüzyıl), Kadın Ana 100 idi. Sivil yönetim, 1 mutasarrıf, rinde Arzava adlı yarı bağımsız bir dev­
Türbesi (III. A laadd ln'in kızının göm ü­ 4 kaymakam, 38 nahiye müdüründen letin sınırları içinde ve ona bağımlı kal­
lü olduğu türbe), Gedikahmedpaşa Kü­ oluşuyordu. dı. M.Ö. VII. yüzyılda Frig’lerin, VI. yüz­
tüphanesi Osmanlı dönemine ait anıU 1889 yılında sancağın toplam nü­ yılda Lidyalılar’ın istilâsına uğrayan
maya değer eserlerdir. fusu 77 bin kişiydi. şehir, VI. yüzyıl sonunda Pers egemen­
Türk Millî Mücadelesi’nin kesin za­ Sancak sınırları içinde öğretim fa­ liğine girdi. Klâsik devirlerde Lykaonia
fere ulaşmasında önemli ve tarihî rol aliyetleri, 9 bin 800 erkek, 69 kız öğren­ bölgesinde Laranda olarak bilinen şe­
oynayan Büyük Taarruz’un Afyon ili sı­ cinin devam ettiği 185 okulda sürdü­ hir, Büyük İskender’in halellerinden
nırları içinde cereyan etmesi sebebiy­ rüldü.___ Perdikkas ve Filippos’un M.Ö. 322 yıl­
le, ilde her yıl 26-30 Ağustos tarihleri Sancak ve kaza merkezi olan larında talan ve tahribatına uğradı. Ro­
arasında kutlama törenleri yapılmak­ Karahisar-ı Şarkî şehrinin nüfusu, 11 ma devrinde, mahallî krallardan Derbe
tadır. bin 700 kişiydi. Şehrin evleri basık ve hâkimi A ntipatros’un yönetimine gir­
kötü inşa edilmişlerdi. Genellikle da­ di. Bizans çağında ise, Hıristiyanlığın
ğın yamacına yaslanmış ve birbirinin önemli şehirleri arasında yer .aldı.
üstüne yığılmış hissini verecek şekil­ Özellikle Karadağ üzerinde bulunan
de kümelenmiş durumdaydı. Barata şehrinde IV. ile IX. yüzyıllardan
Şehrin belli başiı yapıları; camiler pek çok kilise yapılmıştır. Şehir VII. ve
KARAHİSAR-I ŞARKÎ (Eski ve kiliselerdi. XIX. yüzyıl sonunda in­ IX. yüzyıllarda Arap orduları tarafından
adları: Colonia, Nikopoüs, Keyguna. şa edilen Ortodoks Rum kilisesi, gör­ birkaç kez işgal edildiyse de, Selçuk­
Bugün: Şebinkarahisar). kemli bir yapıydı. Şehirde Ortaçağ’dan lular devrine kadar Bizans egemenli­
Roma ve Bizans yönetiminde kalan kalma iki eser mevcuttu. Bunlardan bi­ ği altında kaldı. Anadolu’nun Selçuk­
yöre, 1071 yılında Türklerin Anadolu’­ ri, Komnenoslardan kalma kale olup, lu Türkleri tarafından fethinden son­
ya girmesiyle Türklerle BizanslIlar ara­ XIX. yüzyılda, içinde zırhların muhafa­ ra, Danişmendoğullaıının eline geçen
sında sürekli el değiştirdi. 1174’te Bi­ za edildiği bir müze durumundaydı. şehir, 1165 yılında II. Kılıçarslan tara­
zans’a geçti. 1184’te Mengücük Haka­ Kalede, kayalara oyulmuş bir kuyunun fından Selçuklu Devleti’ne bağlandı.
nı Fahreddin Behramşah, burayı Türk içine inen geniş aralıklı, 40 basamak­ III. Haçlı Seferi sırasında Alman impa­
topraklarına kattı. Bugünkü Bayram- la yeraltı geçitlerine ulaşmak müm­ ratoru I. Friedrich Barbarossa, 1190 yılı
köy’deki Keyguna Kalesi’ni koruma kündü. Mayıs ayında geçici olarak şehre gir­
yönünden yetersiz bularak, Hacıkayası Ortaçağ’dan kalma ikinci eser, di ve kısa bir süre burada kaldı. Sel­
adı ile bilinen 2 kilometrekare yüzöl- ’ Meryem Ana Ortodoks Rum Manastı- çuklular döneminde imar edilerek XII.
çümünde ve çevresi düz yalçın kaya­ riydı. Manastır, çeşitli yerlerden gelen yüzyılda kalesi onarıldı. Ancak daha
lar üzerinde ikinci bir kalenin kurulma­ hacılar tarafından ziyaret edilmektey­ sonraki yıllarda yapılan savaşlar sebe­
sı işi ile oğlu Mazaferüddin Mehmed di. biyle bu eserler tahrip oldu.
Bey’i görevlendirdi. Mehmed, Hacıka- Sancak, maden bakımından zen­ Karaman, 1256-1487 yılları arasın­
yasinın en yüksek yerine yeni bir ka­ gindi, ancak bunların çok azı iş le n e ­ da yaklaşık olarak 230 yıl kadar Kara­
le yaptı. Kalenin en yüksek bölümün­ biliyordu. Belli başlı madenler; sancak man Beyliği hâkimiyetinde kaldı ve
de, dışarıdan bakıldığında tek kat, için­ merkezinin etrafını çevreleyen geniş Anadolu kentinin en uzun süre ayak­
den dört kat olan bir kule, ayrıca bir arazide şap yatakları, linyit, kaya tu ­ ta tutulabilen beyliğin başkenti oldu.
saray “Kırk B a d a l” adı ile anılan, taş­ zu, bakır, gümüşlü kurşundu. Bu so­ Karaman Beyliği devrinde en parlak
tan oyulmuş bir su deposu, yarı duvar, nunculardan birisi, sahibinin isteğiy­ günlerini yaşayan Laranda, 1467 yılın­
yarı oyma su sarnıcı, cephanelikler, er­ le kamulaştırılmış, birinin işletilmesi da Fatih Sultan Mehmed’in Karaman'ı
zak depoları ve kale muhafızlarının ta­ yavaşlatılmış, bir dördüncüsü terkedil­ Osmanlı topraklarına katmasına rağ­
lim yaptıkları yerler vardı. m işti. Kamulaştırılan iki kurşunlu gü­ men beyliğin egemenliği 1487 yılına
Şebinkarahisar, 1228yılındaAlâed- müş madeninden biri, Suşehri kaza­ kadar sürdü. Daha sonra Osmanlı yö­
din Keykubad’ın isteği üzerine Amas­ sında, Gümüşbeli adlı yerde, diğerle­ netiminde eski günlerine dönemedi.
ya Valisi Halife Alp tarafından Men- ri Koyulhisar kazasında, Sis-Orta mev- Osmanlı döneminde Karamanlıla­
güçler'den alınarak Selçuklu toprakla­ kiindeydi. Kam ulaştırılm alarından rın topraklarına dahil bulunan bölge­
rına katıldı. Selçuk Sultanı Gıyaseddin sonra gümüş madeni, 2 Aralık 1889’da ye Karaman vilayeti denildi. Başta
Keyhüsrev’in Kösedağı Savaşinda 99 yıl süreyle bir irade ile üç kişiye ve­ Konya olmak üzere, Karaman (Laran­
(1243) Moğol Kumandanı Baycu No- rildi. Sancak sınırları içinde yılda or­ da), Seydişehir, Bozkır, Beyşehri, Ak­
yan’a yenilm e sin d e n yararlanan, talama bin 540 kilogram tütün üretilir­ şehir, Ilgın, Niğde, Ulukışla, Develi, Ka­
Trabzon Rum imparatoru İ. Manuei di. rahisar, Ürgün, Ereğli, Aksaray, Koç-
Komnenos (1238-1263), kaleyi kendi Sancakta dokunan “M an u sa " adlı hisar vilayet ve kazalarını kapsayan
toprakları içine dahil etti. Bunu haber bir tür yollu pamuklu kumaş, uzun yıl­ bölge, II. Bayezid devrinde, sahil kıs­
alan Baycu Noyan, kumandanlarından lar Osmanlı imparatorluğu’nda çok mı İçel (sancak) ve merkezi Konya ol­
Kara Yakub Gazi'yi kaleyi geri alması aranan bir mal olma hüviyetini sürdür- mak üzere “h a riç ” denilen iki kısım-
194

MESUDİYE.
dan ibaret bir vilayet haline getirildi
(1483). Daha sonra İçel Sancağı bu vi­
layetten ayrıldı. XVII. yüzyılda Kırşehir
ve Kayseri, Karaman vilayetine katıldı.
1861'deki İdarî ıslahattan sonra Kon­
ya vilayeti adını aldı.
Kazaya, 1890 yılında göçmenler
getirtilerek yerleştirildiler ve bunların
kurdukları köye "H am idiye", 1911 yı­
lında kazaya bağlı Sarıkaya mevkiine
Sarıkeçiler aşireti yerleştirildi ve bun­
ların kurdukları köye de "Feyzü-ür
Reşad” adı verilmiştir.
Bugün Karaman çevresinde pek
çok büyük ve ören yeri bulunmaktadır.
Daha sonraları ise, ilçeye Selçuk ve
Osmanlı dönemi birçok yapılar inşa
edilmiştir.
Karaman Kalesi, bir höyük üzerin­
de, irili ufaklı ve değişik biçimli dokuz
burcuyla inşa edilen iç kalenin, ilk ya­
pılış tarihi çok eskiye uzanır. Burçla­
rın, tabana doğru etek biçiminde ge­
nişleyen ve üst bölümdekilere göre da­
ha koyu renkli görünün taşlarla örtü­
lü alt kapısı muhtemelen XIV. hatta
XIII. yüzyıldan kalmadır. Köşelerini si-
lindirik veya prizmatik biçimde büyük
burçların oluşturduğu iç kalenin, düz­
gün olmayan dörtgen bir planı vardır.
Saadeddin Ali Bey Mescidi, 1247
yılında II. Keykâvus'un hükümdarlığı
sırasında, Ebu Bekr oğlu Saadeddin
Ali Bey tarafından yaptırılmıştır. Tama­
men kesme taştan yapılan tek kubbe­
li mescit, Hastane Caddesi üzerinde,
KARAHİSAR-I ŞARKÎ
HASANDAMİ
KARAHİSAR-I
SİVİSTE ŞARKÎ
CyjlO /S U ŞEHRİ
( (AİMDRİN) YUKARI EZBİD
s u SEHRI KAZASI
Hatuniye Medresesi’nin batısında yer
alır.
Ağa Camii, Dapucak Mahallesi,
Dahhak Sokağinda yer alan, yüksek
minareli, dört sütunlu, enine iki sahınlı
plan arz eden bir yapıdır. Üstü düz ve
kiremit çatılıdır. Mihrabı mermerden,
minberi Ak Karaman taşmdandır. Ya­
pım tarihiyle ilgili kitabesibulunama-
mıştır. Yapının kesme taştan yapılmış
minaresi dikkat çekicidir. Kare form­
lu kürsü üzerindeki papuç, soğan bi­
çimindedir.
Aktekke Camii, 1370 yılında yaptı­
rılmıştır. Tümüyle kesme faştan, pan­
dantifler üzerine oturan merkezî büyük
tek kubbeli, yüksek minareli yapıdır.
Son cemaat yerini iki mermer sütunun
ve ayn duvarların üzerine dayanan üç
kubbe örter. Kapısının mermer söve-
leri üzerine iki renkli mermerden bir
kemer yapılmış, bunun üst tarafında
bir mevlevî sikkesi işlenmiştir. Merkezî
kubbenin altında 17 pencere cami içi­
ni aydınlatır. Kubbe göbeği ve eteği,
pencere üstleri bitkisel süs dekorlu­
dur. Mihrabının içi stalaktitlidir. Cami­
in karşısında kesme taştan yapılmış,
yanyana derviş hücreleri yer alır. Ya­
pının güney ve batı tarafı mezarlıktır.
Araboğlu Camii, Tapucak Mahalle­
s i’nde yer alır. 1374-1420 yılları arasın­
da inşa edilm iştir. Kare payeler üzeri­
ne düz çatı ile örtülü, enine küfe tipi
plan arz eden kısa minareli bir yapıdır.
Boyalı Kadı (Pir Ahm ed) Camii, Hi­
sar Mahallesi, Hisar Sokak’ta yer alır.
[CLÜ33 J
MENDEVÂL (TEŞTİKÎ
AG v a n is
Son cemaat yerini örten üç küçük kub­
besi ve merkezî büyük kubbesi çöktü­
ğü için, kubbelerin yerine düz toprak
dam yapılmış, daha sonra kiremitle ör­
tülmüştür. Çöken kubbesinin pandan­
tifleri dilim lidir.
Çelebi Mescidi, Gazi Dükkân Ma­
hallesinde yer alır. XIV. yüzyılda yapıl­
dığı tahmin edilen yapı, kesme taştan,
merkezî planlı tek kubbeli bir yapıdır.
Yapının içine, mermerden çerçeve içi­
ne alınmış basık kemerli kapıdan giri­
lir. Tuğladan olan kubbesinde, dört kö­
şede beşer dilim li pandantiflerle kub­
beye geçiş sağlanmıştır.
Dikbasan Camii, Gazi Dükkân Ma-
haliesi’ndedir. Mihrap duvarına yerleş­
tirilen çini levha üzerinde 1436 tarihi
yazılıdır. Enine dört sahınlı küfe tipi
planlı bir yapıdır. Kuzeyinde bulunan
medresesi tümüyle yıkılmıştır. Yapının
kuzey ve güney duvarları kesme taş­
tan yapılmış, diğer iki duvar, taş üze­
rine kerpiçle çıkılmıştır.
Hacı Beyler Camii, Külhan Mahal­
lesinde, Artekke Camii’nin karşısında-
dır. Kapısının sağ tarafındaki kitabe­
den 1356 yılında inşa edildiği yazılı
olan yapı, küfe tipinde, enine üç sahın-
11, payeler üzerine oturan kiremit çatı
ile örtülüdür.
Karabaş Veli Külliyesi, SiyaserVeli
Camii, Siyaser Mahallesi’nde bulunur.
Kesme taştan cami, tekke, imaret ve
türbeden meydana gelen iki bölümlü
bir yapıdır. Soldaki birinci bölüm olan
cami, üç sıra halindeki kemerli paye­
195
 ler üzerine oturan düz damlıdır. Giriş
kapısının üzerinde II. Abdülhamid’e ait
bir tuğra vardır. Camiin kuzey duvarı­
na bitişik imaret bölümü, tonozlarla ör­
tülü üç eyvanlı, merkezî büyük kubbeli
biryapıdır. Burada kubbeye geçiş dış­
tan; sekizgen tambur “kasnak" içten,
Selçuklu üçgenleri ile sağlanmıştır.
Mekânın tam ortasında on iki kenarlı
şadırvan yer alır.
Şeyh Ali Sultan Mescidi, Çeltek
Mahallesi’nde yer alır. Kesme taştan,
kare plan üzerine merkezî tek kubbeli
bir yapıdır. Kuzeyinde elli odalı bir
medrese yer almaktaydı. Yapıda içten
kubbeye geçiş Selçuklu üçgenleri ile
sağlanmış, kare mekânla kubbe ara­
sında kasnak sekizgen olarak yapıl­
mıştır.
Yunus Emre Camii, Kirişçi Mahal­
lesi’nde yer alır. Kesme taştan, mer­
kezî kubbeli bir yapıdır. Yapının son
cemaat yerinde, dört paye üzerinde,
ortada oval, yanlarda yuvarlak kubbe­
ler yer alır.
Alâaddin Bey Türbesi, orta kalenin
dışında, Emedek yolu üzerindedir. Oni­
kigen planlı, içten kubbe, dıştan dilimli
külâh ile örtülüdür, iç duvarları I met­
re yüksekliğine kadar çinilerle kaplıy­
dı.
Canbazkadı Türbesi, Fenari Mahal­
lesi’nde, II. İbrahim Bey’in bir yakını­
na ait türbedir. Tümüyle kesme taştan
inşa edilmiş, kare biçiminde dört du­
var üzerinde, sekizgen tambur “kas-
nak "tan sonra yuvarlar taş kubbesi yer
alır.
Demir Gömlek Türbesi, Koçakde-
de Mahallesi'ndedir. Sekizgen planlı
ve kubbeli bir yapı olan türbe, kesme
taştan Karamanoğullarinın son emir­
lerinden Emnüddin Bey adına yapıl­
mıştır.
İbrahim Bey Türbesi, İbrahim Bey
imaretinin sağ duvarına bitişik olarak
yapılmıştır. Tamamen kesme taştan,
dört köşe kaide üzerine sekizgen tam­
burla yükselen, üzeri piramid çatı ile
örtülü bir yapıdır. Türbenin içinde or­
tada İbrahim Bey, sağda Kasım Bey,
solda Alâaddin Bey’in alçıdan lahitle-
ri bulunur.
Kara Halil Türbesi, Abbas Mahal­
lesinde olup, Karamanoğlu II. İbrahim
Bey’in baş kadısı olan Kara Halil adı­
na 1409 yılında yapılmıştır. Kesme taş­
tan yapılan kare formlu, alt duvarları
köşelerde kesilerek stalaktitlerle süs­
lenmiş, külâhla alt gövdenin arası se­
kizgen planlı yapılmıştır.
Karabaş Veli Türbesi, Karabaş Veli
Külliyesi arkasındadır. Sekizgen planlı
olarak tamamen kesme taştan yapıl­
mıştır. Karabaş Veli Külliyesi’ne adı­
nı veren Alâaddin A liye ait 1465 tarihli
baklava biçimindeki mezar taşı ile yi­
ne aynı şekle sahip Alâaddin A li’nin
oğlu Şeyh Nureddin’e ait mezar taşları
Karaman Müzesi’ndedir.
KızlarTürbesi, Karaman Mezarlığı
içinde yer alır. Sekizgen planlı ve üst
örtüsü kubbelidir. Karamanoğlu ishak
Bey’in kızı adına yapılan yapı, tümüy­
le kesme taştandır.
Emir Musa Medresesi, kapalı avlu­
196
lu tipte, sağında ve solunda yer alan
revakların arkasında dörder odası bu­
lunan, Kıble tarafında bir eyvanlı med­
rese idi. 1894 yılında onarım gören ya­
pı, 1927 yılında yıktırılmış olup, zama­
nımıza bazı kalıntıları kalmıştır.
Hatuniye-Nefise Sultan Medrese­
si, Hastahane Caddesi üzerinde yer
alır. Osmanlı Sultanı Murad Hüdaven-
digâr’ın kızı, Karamanoğlu Alâaddin
Bey’in karısı Nefise Sultan tarafından
1382 yılında yaptırılmıştır. Yapı, kapalı
avlulu, tek eyvanlı, avlusunun sağın­
da, solunda öğrenci hücreleri ve revak­
ları bulunur. Binanın sanat değeri ba­
kımından en dikkat çekici bölümü
anıtsal portaldir. Mor ve beyaz mer­
merden kilitlem e tekniğinde yapılan
basık bir kemerden içeri girilir. Avlu­
nun ortasında dikdörtgen biçiminde
bir havuz yer alır.
Yapının solundaki kubbeli türbe
odasının içi duvar boyunca çinilerle
kaplı idi. Türbe ve Medrese 1895 yılın­
da çnarım görmüştür.
İbrahim Bey imareti, imaret Mahal­
lesinde yer alır. Kitabesine göre Ka­
ramanoğlu II. İbrahim Bey tarafından
mescit, tabhane, şifa yurdu, medrese
ve aşevinden oluşan bir külliye halin­
de 1433 yılında yaptırılmıştır. Bitişiğin­
de türbesi, kuzeyinde çeşmesi yer alır.
Yapı, kesme taştan, merkezî kubbeli,
kapalı avlulu, iki katlı biryapıdır. İbra­
him Bey im aretinin muhteşem çinili
mihrabı İstanbul’a getirilerek Çinili
Köşk’te odalardan birinin duvarına
monte edilmiştir.
Hatun Hamamı, Hisar Mahallesin­
de, Pir Ahmed Camii yanındadır. Kes­
me taştan yapılan yapının toprak üs­
tünde sadece bir mekânına ait üç siv­
ri kemerli tonozu görülür.
Lal Hamamı, Gazi Dükkân Mahalle-
s i’ndedir. Kısmen kesme taştan inşa
edilm iştir. Ilıklık kısmında taştan bir
fıskiyesi vardır. Sıcaklık kısmında gö­
bek taşı, iki açık, iki kapalı yıkanma ye­
ri mevcuttur.
Seki Çeşme Hamaminın yapım ta­
rihi kesin olarak bilinmemekle birlik­
te büyük bir ihtimalle II. İbrahim Bey
tarafından <fişa edilmiştir. Erkek ve ka­
dınlar bölümü olarak iki kısımdan iba­
rettir. Hamam dışarda, doğu tarafında
iki payanda ile desteklenmiştir. Top­
rak damlı küçük bir giriş mekânından
sonra merkezî kubbeli soyunma yeri­
ne geçilir.
Süleyman Bey Hamamı, Aktekke
Camii doğusunda yer alır. Karamanoğ­
lu Emir Seyfeddin Süleyman Bey dev­
rine ait olduğu ve XIV. yüzyılın ortala­
rında yapıldığı tahmin edilen yapı, düz­
gün kesme taştan inşa edilmiştir. Kub­
besi taş kaplamadır. Merkezî kubbenin
altında şadırvanı yer alır.
Yeni Hamam, Tapucak Mahalle­
sinde, Hapishane K ilisesi’nin yanın­
dadır. Tamamen kesme taştan inşa
edilmiştir. Soğukluk bölümünün orta­
sında beton bir havuz ve yanlarda so­
yunma yerleri bulunur. Sıcaklık kıs­
mında ortada göbek taşı ile yedi açık,
dört kapalı yıkanma yeri mevcuttur.
İbrahim Bey Çeşmesi (İm aret Çeş­
mesi), imaret Mahallesi’nde 1433 yılın­
da inşa edilmiştir. II. İbrahim Bey ima­
re tin in karşısında yer alır. Kesme taş­
tan, sivri kemerli derin bir niş halinde
üzeri bitkisel ağ süslemeyle dekore
edilmiştir.
Yukarıda açıklamaya çalıştığımız
yapılar Karaman devrine ait yapılardı,
buraya Osmanlı döneminde de birçok
yapı inşa edilmiştir. Bunlar:
Nuh Paşa Camii, Kocakdede Ma-
hallesi’ndedir. Kesme taştan, son ce­
maat yerinde üç küçük kubbesi bulu­
nan, merkezî büyük kubbeli bir yapı­
dır.
Yeni Minare Camii, Ahi Osman Ma­
hallesi’nde olup, Cambazzâde Kadı
Abdurrahman Efendi tarafından 1552
yılında yaptırılmıştır. Tamamen kesme
taştan, merkezî büyük kubbeli bir ya­
pıdır. Merkezî kubbeye geçiş dıştan
sekizgen tambur, içten Selçuk üçgen­
leri ile sağlanmıştır.
ilçede, birçok tarihî evler de günü­
müze kadar varlıklarını sürdürmüşler­
dir.
Karaman'da XVIII. ve XIX. yüzyılla­
ra ait çok sayıda çeşme bulunmaktay­
dı. Bunlardan önemlileri Halil Efendi
Çeşmesi, Hamam Çeşmesi ve Hoca
Mahmud Çeşmesidir.
ilçe merkezi dışında Karadağ üze­
rinde özellikle MadenşehirfMatfenşar,)
ile Değle'de eski Hıristiyan yerleşme­
lerine ait yapılar ve bu arada kiliseler
vardır. Buraya topluca “B in birkilise"
denilmektedir. Karaman ilçesine bağlı
şu yerleşme yerlerinde ilgi çekici de­
ğerli camiler vardır: ilisra köyünde, ah­
şap direkli bir cami. Direk başlıkları
stalaktit biçiminde işlenmiştir. Gafer-
yat köyündeki çinili mihrap da, çok de­
ğerlidir.
Karaman’da H. 772 (1370) tarihli
Mader-i Mevlân â(M e v lâ n â 'n ın annesi
M üm ine Hatun) için yapılan zaviye,
kısmen Osmanlı dönemi eseridir. İçin­
de deıviş hücreleri ile türbenin bulun­
duğu yapının bir bölümü bugün cami­
dir.
Karaman, bugün Konya iline bağ­
lı ilçe merkezidir.
KARAMÜRSEL (Eski adları:
Prainetos, Helenapolis).
Karamürsel, M.Ö. IX. ve VIII. yüz­
yıllarda, Fenikeliler tarafından “Pra­
inetos" adı ile kurulmuştur. Roma dev­
rinde imparator Konstantin’in annesi
Helena’nın Hersek köyü yakınlarında
doğmuş olmasından dolayı şehrin adı
“H e le n a p o lis " olarak değiştirilm iştir.
Bugünkü adını, Orhan Bey zamanında,
onun silah arkadaşı ve yöreyi fetheden
Kara Mürsel Bey’den alır (1324).
XIV. yüzyılda Pazarköy mevkiinde
yer alan kasaba, Kara Mürsel Bey ta­
rafından sahile indirilm iştir. OsmanlI­
ların ikinci büyük gemi tersanesini bu­
rada kuran Kara Mürsel Bey'in meza­
rı, Cumhuriyet döneminde, Donanma
Komutanlığı ve ilçe belediyesi tarafın-
______________ ±____
 dan türbe haline getirilm iştir.
Burası XIX. yüzyıl sonunda İzmit
mutasarrıflığının kazası durumunday­
dı. İzmit mutasarrıflığının güneybatı­
sında yer alırdı. Kuzeyden ye uzunla­
masına Karadeniz, doğudan İzmit Mer­
kez Livası ve Geyve kazası, güneyden
ve batıdan Bursa vilayeti ile sınırlan­
mıştı, Yüzölçümü 2 bin 125 kilometre­
kare idi. Yalova nahiyesine bağlı 27,
toplam 60 köyü vardı. Kaymakam ta­
rafından yönetilirdi.
Hazine-i Evrak’ta bulunan bir bel­
geden, XVIII. yüzyılın sonlarında ilçede
sık sık ayaklanmalar meydana geldi­
ğini, 1791 yılında meydana gelen bir
ayaklanmada sorumluların yakalana­
rak, şehirden ihraç edildiklerini, bir
kısmının ise Limni Adası’na sürgüne
gönderildiklerini öğrenmekteyiz.
XIX. yüzyıl sonunda ilçenin toplam
nüfusu 24 bin 26 kişiydi
Kazada 16 cami, 7 kilise, 1 ma­
nastır, askerî bir depo ve 15 tavla, 1
gümrük acentası, 5 hamam, 29 ekmek
fırını, 29 değirmen, 56 çeşme, 99 han,
100 dükkân, 666 ev, 3 susam yağı fab­
rikası, 20 çiftiik, 21 taşocağı bulun­
maktaydı.
Mevcut kiliselerden Gonca köyün­
de olan- 1829 yılında, ilçe merkezinde­
ki ise 1830 yılında onarılmışlardır. Ay­
rıca Ereğin Bâlâ köyüne Meryem Ana
adiı Rum kilisesi (1859) inşa edilm iş­
tir. Rum okullarından ise Tepeköy’deki
Rum mektebinin inşaası 1896, Tuzla-
cık köyündeki Rum mektebinin inşa­
sı 19C0’de onarılmış, Çınarcık köyüne
birRum mektebi 1911 yılında yaptırıl­
mıştır.
1896 yılında ilçede büyük bir fes,
şayak ve çuha fabrikası bulunmaktay­
dı. Bu fabrika için yurt dışından geti­
rilecek malzemeler vergiden muaf tu ­
tulmaktaydı (1896-1899).
İlçenin başlıca ürünleri, tahıl, seb­
ze, balmumu, bal, ipek, yumurta ve kü­
mes hayvanları idi. 1841 yılında yapı­
lan düzenlemeyle ilçe halkının vergi­
lerinde bir miktar indirim yapılmıştır.
Karamürsel halkı, Kurtuluş Sava-
şin d a cephanenin İstanbul’dan İz­
m it’e taşınmasında büyük yararlıklar
göstermiş, savaş yıllarında işgal göre­
rek yakılıp, yıkılmıştır. Bu arada 60 ka­
dar Tavşanlı köyü halkı Yunanlılar ta­
rafından kurşuna dizilmişlerdir.
1921 yılında kurtarılan Karamürsel,
bu tarihten sonra gelişmeye başlamış
olup, bugün Kocaeli’ne bağlı ilçe mer­
kezi küçük şehirdir.
Karamürsel ilçesinin en önemli es­
ki eseri “ Valide Köprüsü”dür. Bu köp­
rü, Karamürsel’den güneye doğru
Karaahmetli-Hayriye-Yalakdere köyle­
rinden geçen dağ yolunda, Yalakdere
köyü batısında ve Yalakdere üzerinde­
dir. Kösem Sultan, Turhan Sultan ve
Emetullah Sultan’dan biri tarafından
yaptırılmıştır (XVII. yüzyıl). Köprü, klâ­
sik Türk mimarisi tarzında kesme taş­
tan yapılmıştır. Üç gözlü, sivri kemerli­
dir. Boyu 64 metre, döşeme eni 4.50
metre, korkuluğu 0.50 metredir. Köp­
rü, 1936 yılında onarım görmüş, beton
eklerle sağlamlaştırılmıştır.
K A BA SI
1345-1359 yılları arasında Karasio-
ğullarindan OsmanlIlara geçen Balı­
kesir ve çevresine, I. Murad 1359’da
Karasioğulları yönetimine son verdik­
ten sonra Çanakkale ve yöresi dışın­
da kalan bu bölgeye Karasi Sancağı
adı verildi. Burası 5 yüzyıldan çok, san­
cak olarak yönetildi, ilk Osmanlı teş­
kilâtında Karasi, Anadolu Beylerbey­
liğ in e bağlı sancaklardan olup, san­
cak merkezi Balıkesir ve kazaları da
Mendehore, Bigadiç, Sındırgı, Berga­
ma, Kozakma, Feslegân (Bergama'da),
Baş-Gelembe, İvrindi, Balya, Kemer-
Edremid (Burhaniye), Edremid, Ayaz-
mend (Altınova), Fırt (Susurluk) iie
Şamlı ve Karacalar olup, 1786 tarihin­
den sonra, Ayvalık da buraya bağlan­
dı. 1841’de eyalet teşkilâtı değiştiril­
diği sırada Karasi Sancağı, Kocaeli ile
birlikte, merkezi Bursa olmak üzere
Hüdavendigâr (Bursa) vilayetine san­
cak olarak ilhak edildi. Bugün Balıke­
sir vilayetinde bulunan Balya ve Agun-
y a (Koyun-eU) eski teşkilâtta Biga San-
cağı’na ve Gönen ile Keysut ve Edin-
cik Bursa Sancağina bağlandı.
Bergama kazası da 1868’de Kara-
si'den alınarak, Manisa’ya verildi. Da­
ha sonra Balıkesir, 1845 tarihli İdarî
teşkilâtta, merkezi Manisa olmak üze­
re. Saruhan ve Karasi sancakları bir­
leştirilerek, vilayet oldu ise de, sonun­
da Karasi yeniden Hüdavendigâr vila­
yetine bağlandı. Bu arada, halkın bir
kısmı, devlete ait vergi borçlarını öde­
mediklerinden, bunlar için bir hapis­
hane inşa edildi (1873). 1880'de Biga’­
nın ilhakı ile, Karasi vilayeti oluştu.
Bursa’ya bağlı olan Balat (Dursun
Bey), nahiyesi, bu sebeple Karasi vi­
layetine alındı. 1888’de Balıkesir vila­
yeti lağvolunarak, Karasi yeniden Hü-
davendigâr’a bağlandı. 1890 yılında
Karasi Sancağindaki Konak Pınarı c i­
varına göçmenler getirilerek yerleşti­
rildi ve bunların kurdukları köye
"B u rh a n iy e " adı verildi. Karasi Sanca­
ğı 1909’da bağımsız mutasarrıflık o l­
du. 1923’te, bütün mutasarrıflıkların vi­
layet sayılması ile, adı Karasi vilayeti
oldu ve 1928’da, tarihî hanedanlara
mahsus vilayet adlarının kaldırılması
üzerine, Balıkesir vilayeti adını aldı.
KARS
Kars şehrinin adı, M.Ö. 130-127 yıl­
larında Kafkasların kuzeyinden, Dağıs­
tan bölgesinden gelerek buralara yer­
leşen Bulgar Türklerinin "V e le n tu r”
boyunun "K a rsa k” oymağından kal­
madır.
Kars’ın idari tarihçesi, Urartu ör­
gütlenmesiyle başlar. Bu dönemden
önce de Kars’ta yerleşim olduğu bilin­
mektedir. Ancak bu yerleşmenin İda­
rî yapısı dağınıktır. Urartu egemenli­
ğinde ise bugünkü anlaşmayla İdarî bir
örgütlenme söz konusudur, Gerek
doğrudan doğruya merkeze bağlı oldu-
bağlı olduğu zamanlarda Kars, bir bey­
lik merkezi olarak yönetilmiştir. Bir dö­
nem de Ani merkezine bağlandığı da
son araştırmalarda ortaya çıkmışır.
İskit kollarının yerleşme merkezi
olarak M.Ö. 665 yıllarında Kars ve çev­
resinde egemenlik kuran iskitler’in bir­
çok kolları Kars ve çevresinde birta­
kım yerli beylikler kurmuşlardır; bugün
bile bu beyliklerden kalma adların kul­
lanıldığı bilinmektedir.
M.S, 430 yılında Kars’ı istilâ eden
Sasanilerde bu çevrede merkezi Divin
olan bir " M erzb a n lık ” kurmuşlardır.
Önceleri yabancılar “m erzban ” olur­
ken, sonraları bu görev yerlilere veril­
miştir.
Bölgede Bizans egemenliği hüküm
sürmeye başlayınca, merkeze uzaklık
sebebiyle iyi bir örgütlenme söz konu­
su olmamıştır. Bu arada Kars, Bizans
egemenliğinde bulunan birtakım bey­
liklere merkez ve bazen de sancak ol­
du. 1064 yılında Kars ve çevresi Sul­
tan Alparslan tarafından fethedildi ve
Selçuklulara bağlı beylikler tarafından
yönetilmeye başlandı. 1071 yılında Ma­
lazgirt Zaferinden sonra yabancı uy­
ruklar burayı terketti. Sultan Alparslan,
Erzurum, Erzincan, Tercan ve Pasin­
ler’le birlikte Kars’ı da kumandanların­
dan Kasjm Bey’e vermiştir. Kasım Bey
zamanda birtakım beylik mücadele­
leri olduysa da 1080 yılında Melikşah
tarafından Gürcü, Bizans ve Abaza
beylikleri ortadan kaldırılınca, bölge­
de bir sükûn sağlanabildi. Daha son­
ra Erzurum’da bulunan Saltuk Emirli­
ği, Kars-Ardahanı, Pasinler ve Çoruh
boylardı da sınırlan içerisine aldı­
lar. Kıpçak Türklerinin Selçuklu ege­
menliğini yıkarak Bağrı K railiğini can­
landırması (1118-1124), Şeddadîler gi­
bi, Saltukoğullarinı da sarstı. 1153'te
Kıpçak orduları Kars’ı işgal ve tahrip
ettiler. Melik izzeddin Saltuk aynı yıl
Kars’a gelerek, şehri imar ettirdi.
1200’de Ani Şeddâdîleri yıkılıp, toprak­
ları Gürcistan Atabegler tarafından
zaptedildi. Şehirdeki Selçuklu devrine
ait eserler de bu sırada yıkılıp, Müslü­
man halk, Pasinlere kadar gelen Kon­
ya Selçukluları sınırı içerisine göç et­
ti. Gormagon Noyan, 1239’da Ani iie
Kars’ı zaptederek, bu bölgeyi Cengiz
Devletine bağladı. İlhanlIlar devrinde
Kars ilinin merkezi olan Ani "Has
in c ü ” sayıldığından, bazı vergilerden
muaf tutuldu. Bölge 1358’de Celayir-
lile r’e ve 1380’de Karakoyunlular’a
geçti. 1386 sonbaharında Timur, Pîrûz-
Baht yönetiminde korunmakta olan
Kars K alesini zaptederek tahrip etti.
1394, 1400 ve 1403 yıllarında tekrar
Kars’tan geçip, Çıldır’ın doğusundaki
Mingöl (Bingöl) yaylaklarında yazı ge­
çirdi. Timurlular zamanında Ani, vali­
lik merkezi oldu. 1406 yılında buraya
yine Akkoyunlular hâkim oldu. 1467’de
buraları Akkoyunlu Uzun Hasan’ın eli­
ne geçti. Safevî Devleti’nin kuruluşu­
na rastlayan Akkoyunlular ile Şiî Erde-
billiler arasındaki kanlı mücadeleler sı­
rasında, Ani, Avnik (Pasinler m erkezi)
ve Erzurum şehirleri iie beraber, Kars
197
da harap oldu. Çaldıran Savaşı sırasın­
da (1514), "Şürag-el ve Çoban Köprü­
sü ve A rzen d û m ” bölgelerinde Avşar-
lı Sevindik Han yönetiminde Osman­
lIlarla taraftar olan bir Türkmen beyli­
ği bulunmaktaydı. Tebriz’den dönen i.
Seiim, ordusu ile Kars Kalesi yakının­
da konakladığı vakit, burası büyük bir
yıkıntı halinde bulunuyordu. Irakeyn
seferlerinin başlangıcından 1534 Ha-
ziran’ında, Pasinler ile birlikte, Kars da
barış yolu ile OsmanlIlara geçti.
Kanunî, ikinci doğu seferine çıkar­
ken, PAsin-Kars Sancakbeyi Dulkadirli
Ali Bey'e bir ferman göndeferek, “ka­
dim den harap ve n işim en-i bum ü
gurap" olarak yıkık yatan Kars Kalesi’­
nin onarılıp şenlendirilm esini buyur­
du, Aii Bey, 5 bin ırgat ve yapı ustasıy­
la 1548 yazında Kars’ta büyük bir imar
hareketine girişti. Bu arada Süleyman
Çelebi yönetiminde 5 bin atlı da kara­
kol olup, Safili sınırını beklemekteydi.
Yazın Tahmasb’ın oğlu İsmail Mirza ile
gelen Kaçariı Gökçe Sultan yönetimin­
deki büyük bir Safili ordusu, aniden
Kars’ı bastı. Halkın büyük bir kısmı kı­
lıçtan geçirildi, Bu akından cesaretle­
nen Atabeglilerde saldırıya geçtiler ve
Yusufeli, Artvin, Tortum bölgelerini
geri aldılar. 1§4‘8 y?ii sonbaharında Er­
zurum’a gelen bir ösrnahls ordusu, Pa-
dişah’ın buyruğuyla Temmuz ayında
Atabegler yurduna girdi ve topların da
yardımıyla buraları yeniden fethetti.
1549’da İkinci Vezir Ahmed’ Paşa yö­
netiminde gelen Karaman, Dulkadir or­
dusuyla birleşen Erzurum eyaleti as­
kerleri, Narman önündeki bir savaşı
kazandıktan sonra Atabeglerden Eylül
ayında, Müslüman olan Şavşat Beyi
yerinde Ocaklı Bey bırakarak bütün
Çoruh boyunu fethettiler. Kamkhıs,
Âkça*.?!» (Ardanuç), Tortum ve Livana
Deresi adıyla dört sancak halinde Er­
zurum'a bağlandı.
Kanunî üçüncü doğu seferine çı­
karken ordu ile Kars üstünden yürüdü.
1553-1554 kışını Halep’te orduyla ge­
çiren Padişah, 1554’te Diyarbekir üs­
tünden Erzurum’a ulaştı ve 23 Haziran
1554 Cuma günü Çoban Köprüsü’nün
kuzeyinde konakladı. Üç gün burda
dinlenildi. Daha sonra 5 Temmuz 1554
Perşembe günü Kars önündeki düz­
lükte ordu kuruldu. Buradan Şah Tah-
masb’a ağır bir mektup yollayan Padi­
şah, bir süre beklediyse de karşısına
çıkan olmadı.
1514 Çaldıran Savaşindan beri iki
Türk devleti arasında, seferler ve kar­
şılıklı yıkımlar olduğu halde, hiçbir ba­
rış anlaşmasına yanaşılmadı. Kars ve
Ardahan’ın Safili baskın ve yağmasın­
dan kurtaran Kanuninin 29 Mayıs 1555
günü Amasya’dan yazdığı barışı lütfen
kabul ettiğini bildiren mektuplar, Os­
m anlI ve Safevî devletleri arasında ilk
barış anlaşmasını yürürlüğe koydu.
Padişah, verdiği emirle Ardahan Kale­
sin in yapılarak top ve hisar eriyle şen­
lendirilm esini buyurdu. 1555 yazında
başlayan imar hareketleriyle kale, 1556
yılı Ağustos ayında tamamlandı, kanu­
n in in torunu, lil. Murad (1574-1578),
Şah fahm asb’ın 53 yillık egemenliğin­
198
den sonra 1576 yılında ölümü üzerine ğirmen inşaatıyla meşgul oluyordu.
Safililer içindeki karışıklıktan da yarar­ Bütün bu faaliyetler iki ay içinde so­
lanarak Sünnî Şirvan, Dağıstan ve nuçlandırıldı. Bütün içkale ile Kaleiçi
Azerbaycan ahalisinin kendisinden Mahallesini çevreleyen sur ve burçla­
yardım isteklerini bahane ederek, 12 rın çevresi 3 bin 500 metre, dış mahal­
yıl sürecek ve adı geçen bütün yerler­ leleri çeviren tek katlı duvar ile bütün
le Gürcistan ve Ardelan’ın da İstan­ beden ve burçların çevresi de 27 bin
bul’a bağlanmasını sağlayan doğu se­ metreyi buluyordu. Bu arada Pasin
ferlerini açtırdı. Lala Mustafa Paşa’yla Sancakbeyi Mirza Ali Bey ile başka
bir ordu yolladı. Erzurum, Söğütlü, Ha- sancakbeylerı de kendi çareleriyle gi­
sankale, Hopik, Sanamer, Tumadamı, derek Keçivan, Kağızman, Mağazbert
Soğanlı, Cebel-i Allahü Ekber, Göle ve Ani kalelerini ele geçirdi. Bu bölge­
S a n c a ğ in d a M eğrek, Vargınış, lerde de askerin öncülüğünde büyük
Ardahan-ı Kebir, Begrehatun, Yenika- imar faaliyetleri gerçekleştirildi. Böy­
le yoluyla gelen 30 veya 40 bin kişilik lece şimdiki Kars ili topraklarının Bo­
bir Safili ordusu, Zurzuna doğusunda ğam Boğazindan aşağı, Sürmeli çuku­
ve gölün kuzeyindeki Çıldır düzünde ru hariç olmak üzere tümü, Anadolu
ansızın Osmanlı ordusuyla karşılaştı. B irliğ i’ne katıldı. Kars tamamen muh­
Bu savaşta İran kolu bozuldu. Daha kem bir hale getirildikten sonra Re­
sonra Ardahan Sancakbeyi Âbdurrah- van’a da bir akın düzenlendi ve Serdar
marn Bey de Lala Mustafa Paşa ordu­ Mustafa Paşa ordusuyla 22 Ekim 1579
suna kavuştu. 10 Ağustos Pazar günü Perşembe günü Kars'tan ayrıldı, kış­
ordu, Çıldır düzünde zafer alayıyla ge­ lamak üzere Erzurum’a gitti. Doğu se­
çit ve şenlik yaparlarken, Atabeg Key- ferlerine üçüncü serdar olarak gönde­
hOsrev’in Altınkaie’de anaları Dedis rilen Ferhad Paşa. 60 bin kişilik bir or­
imed Hatun ile oturan oğullan Kvark- duyla Üsküdar’dan yola çıkarak Erzu­
vare ve Manuçehr kardeşler de 5-6 bin rum’a ulaştı. Burada Anadolu askerle­
atlı çeriyle gelip, teslim oldular, Böy­ riyle mevcudunu 100 bine çıkaran Fer­
lece 1263 yılında ilhanlı Abaka Han’­ had Paşa, Kars üstünden geçip, Re-
ın emir ve müsaadeleriyle kurulan van’ı fethe yürüdü. Bu sırada Safililer
K ıpçaklı-Atabegler egemeni iği de Çıl­ şehri boşaltılarak çekilmişlerdi.
dır düzünde son buldu. Eski Atabeg- XVII. yüzyılın başlarında OsmanlI­
ler yurdu da Çıldır eyaleti sayıldı. lar Celâlî isyanlarıyla uğraşırken Şah
III. Murad’ ın yeni bir fermanıyla,i. Abbas da Tebriz'i kuşatmıştı. Bunun
Serdar Laia Mustafa Paşa, 100 bin ki­ üzerine doğuya serdar atenan Cigaloğ-
şilik bir orduyla Trabzon iskelesine lu Sinan Paşa, 15 Haziran 1604 tarihin­
gemiyle ulaşan usta, alet ve malzeme­ de orduyla yola çıktı. Şah Abbas, es­
yi de yanına alarak Erzurum’dan çıkıp kiden Revan düşünce buradaki ahali­
Kars’a gitti. 26 Temmuz 1579 Pazar gü­ den 400 ev halkının serbestçe Kars’a
nü Kars Kalesi harabeleri üstüne ge­ gelen Şah Abbas, teslim çağrısında
len serdar ile Anadolu eyaletleri ve bulundu. Çeşitli etkenlerle bu çağrıya
Şam Beylerbeyleri çerisi, o gün eski uyuldu. Şah Abbas, Kars Kalesi’nin
temeller üstünden Kars’ın İçkale, Or- bütün kapılarını, büyük beylik yapıla­
takale ve Dışkalesi’ni 7 kola ayırıp, âcil rı ve Selatin C am iini yıktırdı. Serdar
bir imar faaliyetini başlattı. Ertesi gün Sinan Paşa’nın Erzurum’a yaklaştığı­
dua ve tekbirlerle kurban kesilip işe gi­ nı duyan Şah Abbas, Ağustos ayı ba­
rişildi, 28 gün sonra surların onarımı şında Kars’tan kalkarak Ağcakale’ye,
tamamlandı. Daha sonra Bayrampaşa oradan da Revan’a yürüdü ve savaşa
Mahallesi ile Kaleiçi arasında basa­ girmedi.
maklı derin 1 hendek, Gölyeri’nden ge­ Bundan sonra çeşitli çatışmalarda
len suyun Dışkale’nin güneyinden ge­ OsmanlIlara yenilen Şah Abbas, za­
çen 1 ark ve ark ile Kars Çayı üstüne man zaman barış antlaşmaları yaptıy­
2 taş köprü, 1 beylerbeyi sarayı, 1 bü­ sa da orduların çekilmesi üzerine sal­
yük medrese, 1000 yeniçerinin rahat­ dırgan tavırlarını sürdürdü. Sonunda
ça yerleşip kalabileceği 1 koğuş, biri Iran üstüne yürümek için Sadrazam
Karadağ tepesinde Ardahan ve Zarşat Kara Mehmed Paşa yönetiminde ge­
(Zeruşat) yolunu, biri Tahmas tepesin­ len 100 bin kişilik yeni bir Osmanlı
de Erzurum ve Göie-Kızilgedik yolunu, ordusu 5 Haziran 1616 günü Kars Ka­
biri de Kayabaşinda Kireçhane Boğa- lesi önünde konakladı. IV. Murad
zi’yla Çamurlu Dere boyunu gözetle­ (1623-1640), kısa sürede Osmanlı
mek üzere 3 gözcü kulesi, şimdiki un İmparatorluğu’na düzen vererek, Şah
fabrikasının arkasından kayalığın altın­ Abbas’ın aldığı yerlerden Bağdad-lrak
dan açılan bir tünel/kanalla Kars Ça- ile Ahıska’yı kurtardı. Revan’ı da geri
yindan Gölyeri’ne su taşıyan kemerli alarak Safevîlere kesin bir sınır çizdi.
vegiizü birsu yolu, 1 su kulesi, 1 gizli IV. Murad, ordusunun başına geçerek
su kapısı, 1 hamam, o zaman yeni bu­ ve Hz. Peygamber'den kalan Sancağı
lunmuş olan Ebu’! Haşan ül-Hırkanî’- Şerif’i de alarak 200 bin kişilik büyük
nin sandukası üstüne 1 kubbeSİ tür­ bir kuvvetle Safîli-fran üzerine yürüdü.
beyle biri “ S ultan Murad-! S ilis " adı­ 3 Temmuz 1635 günü Erzurum’a varan
na, biri de Erzurum’daki Laia Paşa Ca­ Padişah buradan Kars yoluna girdi. Şâ­
mii gibi Serdar Lala Mustafa Paşa adı­ ir olan genç Sultan Murad, Soğanlı Or-
na, hayrat olarak 5 cami, ayrıca asker m anlarindan geçerken burası için şi­
karavulhaneieri, tavlalar, 3 demirkale irler söyledi. 17 Temmuz Salı günü
kapısı, başlıca beylik kışla, konak ve Kars önünde ordugâh kuruldu. Revan’-
ev de kısa bir süre içinde yapıldı. Bu ın yeniden Safililer eline düşmesi üze­
arada halk da, ev, dükkân, konak ve de­ rine IV. Murad'ın gönderdiği bir fer­
manla Kars Kalesi yeniden onarılarak
eksiklikleri tamamlandı.
1638 baharında İstanbul’dan Bağ-
dad seferine çıkan IV. Murad, 24 Ara­
lık günü bu şehri'alıp, Irak’ı yeniden
İstanbul’a bağladıktan sonra, 1639 ba­
harında bir daha İran üzerine sefer
edeceğini Şâh-Safi’ye mektupla bildir­
di. Bunun üzerine Sadrazam Keman­
keş Kara Mustafa Paşa ile Safili
Saruhan arasında 17 Mayıs 1639 günü
imzalanan Kasr-ı Şirin Anlaşması’na
göre Tiflis, Revan ve Tebriz ile Kir-
manşah Safîlilerde, Çıldır/Ahıska, Kars
ve Van ile Bağdad eyaletleri OsmanlI­
larda kalmak üzere yeni bir sınır çizil­
di ve tam sınır boyundaki belli başlı ka­
leler, iki tarafın isteği ile yıktırıldı! Böy­
lece 1639 yılından itibaren Kars ili ye­
niden bir serhad bölgesi oldu. Yeni
devlet sınırı Boğam Boğazı üzerinden
ve Arpaçayı boyundan geçiyordu.
Arpaçayı doğusunda kalan bölümler
Safîliler’e geçti. Arpaçayı sağında ka­
lan bütün yerler de “Ş ü re g e l” Sanca­
ğı adıyla 7. sancak olarak Kars eyale­
tine katıldı. 1639 Kasr-ı Şirin Anlaşma­
sından sonra Kars, Safîliler’in düşü­
şü sırasında 1734 tarihine dek 95 yıl
barış içerisinde yaşayarak çok büyü­
yüp gelişti.
Yıkılan Safili egemenliği yerine ku­
rulan Afganiı saltanatı, tüm Iran ülke­
lerini birleştirip, bir bayrak altında top-
layamadı. Bu iş, Horasan’daki Af-
şar/Avşar Türkmenlerinin Kırklu oyma­
ğından Nâdir Ali Han adlı birTürk ara­
cılığıyla gerçekleştirildi. Afşarlı Nâdir,
kendisine sığınan Safili II. Tahmasb’ı
himaye ile ortaya atılarak, onun "İti-
m adüd-Devle ” si sıfatıyla İran’ı kurtar­
ma ve siyasî birliği kurma işini üzeri­
ne aldı. “ Tahmasb-Kulu H a n " lakabı­
nı alarak Türkmenlerden bir ordu kur­
du. Doğu ve orta İran’a hâkim bulunan
AfganlI Eşref Han ordusunu 1729’da
Tahran yakınlarında bozguna uğrattı.
Yine bu yılda Hamedan ile Nihavend’-
teki gevşek Osmanlı kuvvetlerini de
bozarak, OsmanlIların yeniden doğu­
ya sefer açmasına sebep oldu. Doğu
Başbuğu Köprülü Abdullah Paşa,
1733’de ordu ile gelip, Kars’ta kışladı.
Kendini “Şah Vekili” saydıran Nâdir
Han, ordusuyla Kars üzerine geldi. Kars
Tabyalarında meydana gelen çok
kaniı bir tüfek ve kılıç savaşı sonun­
da Nâdir Han kolu çok kayıp verdi. Sa­
vaşın dördüncü günü de ordusuyla
Kars önünden kalkarak, köyleri yağma­
layıp soydurduktan sonra geri çekildi.
Nâdir’i izlemek için Kars’tan ordu ile
giden Abdullah Paşa, 1734 günü Re­
van yanında Vağaver köyü yakınında­
ki bir boğazda pusuya düşürülerek bo­
zuldu, kendisi de şehit oldu. Bu zafer
üzerine Gence ve T iflis’i Osmanlı kuv­
vetlerinden alan Nâdir Han, henüz ala­
madığı Revan önünden kalkıp, bir haf­
ta sonra, ikinci kez Kars Kalesi önü­
ne geldi. Paşalık Çayırı düzünde ordu
kurdu. Van Beylerbeyi Millû boyundan
Temür Paşa ile Kars Beylerbeyi şehri
korurken, Nâdir’in ordusu, büyük za­
rarlar vererek köylüleri korkutup dağ­
lara kaçırtıyordu. Yeni Doğu Başbuğu
Ahmed Paşa, İstanbul’dan barış yap­
ma emri almıştı. Nâdir’e elçi gönder­
di. Bunun üzerine Nâdir, 16 Ekim 1734
günü ordusuyla Kars önünden çekilip
g«tti.
1736 İstanbul Anlaşması ile Kars
ili sınırları yeniden Arpaçayı ile Bo­
ğam Boğazı üzerinden aşıp, Ağrı Dağ-
ları’nın kuzeyi Iran ve güneyi de Türki­
ye’den sayıldığından Sürmeli Çukuru
ile Doğu Şüregel, Revan eyaletiyle bir­
likte OsmanlIlardan çıktı. Nâdir Şah,
1743 Mayıs’ında âniden Osmanlı top­
raklarına saldırarak, barışı bozup Ker­
kük’ü zaptedip, Bağdad’ı kuşattı. Bu­
nun üzerine “Şehlâ Göz” lakabıyla da
tanınan AntalyalI Hacı Ahmed Paşa,
bir ordu ile Kars’a gönderildi. Ayrıca,
Bağdad ile Diyarbekir cephelerinden
de iki serasker yönetimindeki ordular
Nâdir’e karşı harekete geçirildi.
28 Nisan 1744 günü Kars’a gelen
Hacı Ahmed Paşa ordusunu kaleden
dışarı çıkarıp, hazırlığa başladı. Bunun
üzerine Nâdir Şah, hem Bağdad Vâli-
s i’ne, hem de Kars Seraskeri’ne mek­
tup yazarak barış girişimlerinde bulun­
du. Ancak Kars Seraskeri’nin barışa
yanaşmaması üzerine 150 bin kişilik
bir ordu İle Kars üzerine geldi. 29 Tem­
muz 1744 günü Kars’ın güneyinde ku­
şatma başladı. Fakat Kars’ta 40 bin ka­
dar asker ile şehir halkı savunmada bir
destan yaratarak, 73 gün sonra düşma­
nın geri çekilmesini sağladı. Kars dö-
199
 nûşünden sonra Nâdir Şah yeniden İs­
tanbul'a başvurarak, barış istedi. 4 Ey­
lül 1746’da Kasr-ı Şirin Anlaşması
esaslarına göre yeniden sınır istedi.
Böylece Kars eyaleti de barışa kavuş­
tu.
1801’de Ruslar, Tiflis'e gelip Gür­
cistan’a yerleştiler. Bu arada Osman­
lI Devleti’nce, bir Rus saldırısı dikka­
te alınarak, Kars Kalesi 1803 yılında
esaslı bir şekilde onartıldı. 1805’te Ak­
baba bucağının doğusunu da işgal
edip, Ahıska/Çıldır ve Kars eyaletleri­
nin yanıbaşında Osmanlı.Devleti ile
komşu oldular. Böylece 77 yıl önce
Karslı Mirliva Ali Bey’in "Kaa7me"sin-
de belirttiği tehlike ortaya çıktı. Bu ara­
da III. Selim “Nizam-ı Cedid" adıyla ye­
nilik ve ıslah işlerine girişerek devleti
kalkındırmaya başlamıştı. Bunu çeke­
meyen Ruslar, savaş ilân etmeden Ro­
manya’daki Türk topraklarına saldırdı­
lar. OsmanlIlar da bunun üzerine 22
Aralık 1806’da savaş ilân edip, Rume­
li ve Anadolu’dan iki kolla yurdu koru­
maya başladılar. Eski vezirlerden Yu­
suf Paşa, Şark Seraskeri olarak Kars'a
gelerek Anadolu’yu korumaya çalıştı.
1807’de T iflis Garnizonu’ndan kalkan
General Nesvetayev (Işıkverm ezoğlu)
kumandasındaki bir Rus ordusu, ilk
kez Arpaçayı geçerek, Kars şehri üze­
rine girdi. Halkın da savaşa katılması
üzerine, Yenimahalle,Temürpaşa ve
Bayrampaşa gibi yan mahallelerde bo­
ğaz boğaza yapılan kavgada, Rus or­
dusu bozularak geri çekildi. Bu sırada
Mısır ile Akdeniz’de Ingilizler ile Os­
manlI askeri savaştığından, Napol-
yon’un tavsiyesiyle ve ‘‘Tilsit Antlaş-
m a s ı" na göre, Ruslar mütareke iste­
di. 25 Ağustos 1807’de anlaşma imza­
landı.
Osmanlı Hükümeti, Rumeli'de Yu­
nan isyanını bastırmakla uğraşırken,
İran'da devletin başına geçen Kaçkar
Türklerinden Azerbaycan hâkimi Veli­
ahd Abbas-Mirza, Rusların teşviki iie
Doğu Anadolu’ya saldırdı. Ancak, İran­
lIların Kars’a daha önceden saldıra­
cakları haberinin gelmesi üzerine
Kars Muhafızı Osman Paşa, birtakım
tedbirler aldı. Şehirden ticaret maksa­
dıyla, İran topraklarına tüccarın gitme­
sine ve göçlere izin vermediği gibi,
İran’dan da Kars’a tüccarların gelme­
sini yasakladı. Ayrıca, Van’dan asker
celbedilerek Kars'ta iskân edilmeye
başlanıldı. Çıldır eyaletinden de asker
talebinde bulunuldu. Abbas Mirza
1821'den itibaren üç ay kendi Murat
boyu ve Van Gölü çevresine akın etti.
Kars ve Erzurum ovalarını da Revan
Valisi Haşan Han yönetimindeki akın­
cılara vurdurdu.
Haşan Han ordusu 1821 yazın
da Kağızman ile Şüregel’de on binler­
ce sığır ve koyun sürülerini yağma di­
ye götürürken, Abo-Ağa ile Çako-
Beğ’in atlıları bunları baskına uğrata­
rak mallarını kurtardı. 1822 yazında ye­
ni kuvvetlerle Kars üzerine gelen Ha­
şan Han, Kars Çayı sağında Koşa Pı­
nar yaylasındaki şehrin Dereiçi’nde fu­
huş ve mezalim yaptırdı. Buradan Gö­
le üzerine baskına giderken Karslı Ko-
200
KARS: Genel görünüm (1878).
çugiller ailesinin atası Koçu Ağa yö­ 4) Zarşat kazalarına bölünerek bir san­
netimindeki Karslı atlıların baskını cak halinde Erzurum vilayetine bağlan­
üzerine çoluk çocuk geri alındı 1822 dı. Çıldır eyaleti de merkezi Oltu olmak
Haziran’ın d a _Eleşkirt, Toprakkalesi üzere 1) Oltu, 2) Ardahan, 3) Ardanuç
üzerine varan İran ordusunda çıkan ko­ adıyla üç kazalı bir sancak halinde Er­
lera yüzünden, Abbas-Mirza barış is­ zurum’a bağlı idi. Bu teşkilât yeni ku­
temek zorunda kaldı. rulduğu sırada, “M îrm îra n " rütbeli ve
Osmanlı Devleti’nin 1826’da İstan­ “vezir” pâyeli mutasarrıflar Kars’a ata­
bul’da Yeniçeri ocağının kaldırılması, nıyordu. 1853 baharında Abduilâtif Pa­
1827’de Navarin Baskını olayları sebe­ şa, 13 yaşındaki torunu Nâmık Kemal’i
biyle karada ve denizde en tutarsız ol­ ' de yanına alarak, Mutasarrıflığına
duğu bir dönemde, 26 Nisan 1828’de atandığı Kars’a geldi. O zaman, şim­
Ruslar savaş açtılar. diki Taşköprü’nün güneydoğu ucunda
General Paskeviç yönetiminde eğe­ ve Erzurum yolu üzerinde Çayın sol kı­
len bir Rus ordusu, 27 Haziran 1828 yısında bahçe ile çevrili Paşa Kona-
günü Kars’ı kuşattı. Güneydeki Büyük- ğı’nda oturdu.
Tabya üzerinde çok kanlı savaşlar o l­ 4 Ekim 1853’ten itibaren Osmanlı
du ve burası düştü. Bu yüzden o gün­ - Rus Savaşı başlamış, Anadolu cep­
den beri buraya “Kanlı Tabya" denil­ hesinde de Kars ve Ardahan ilerinde
mektedir. 7 Temmuz 1828 Pazartesi birkaç muharebe verilm işti. Kırım Sa­
günü Kars şehri, ilk kez.Rus işgaline vaşı denilen bu savaşların üçüncü yı­
geçti. Askerlerle birlikte içkale’ye çe­ lında, m üttefikleriyle, OsmanlIlar Kı­
kilen Muhafız Emin Paşa, 15 Temmuz rım’a asker çıkarıp, Rusları barışa ra­
1828 günü içkaleyi'de düşmana teslim zı etmeye çalışırken, Ruslar da büyük
etti. Kışı Kars’ta geçiren Rus kuvvet­ kuvvetlerle Kars Kalesi üzerinden Ana­
leri, şehirdeki 72 cami ve mescitten dolu’yu istilâya giriştiler. Kars Kalesi,
ancak 24 kadarını sağlam bıraktılar. 1855 yazı ve güzü boyunca 6 ay Rus
Şehrin düşüşten önceki 50 bini aşan ordusuna karşı koyarak Anadolu’yu is­
nüfusu da göç ve kırgın yüzünden 12 tilâdan kurtardı. Sonunda açlık, soğuk
bine düştü. Mart 1830’da Kars ve ka­ ve hastalıktan bitkin, yaralı bir “Gazi
leleri Rus istilasından kurtuldu. Yıkık Ş ehir" olarak devrilip, şartla düşmana
bir halde-Osmanlı ordusuna kavuşan kapılarını açmak zorunda kaldı. Ancak,
Kars şehri ile eyaletini canlandırmak 5 aylık bir işgal devresi bitmeden kur­
ve kalkındırmak için "Kars Vücutlun­ tuldu. Sultan Abdülmecid gönderdiği
dan Abo Ağa", Kars’a mütesellim bir fermanla Kars’a "G a zi" unvanını
atandı. Suşehri ile Adana’ya kadar verdi. Ayrıca yayınlanan bir iradeyle de
göçmen olarak çekilen Karslılardan (23343 Num aralı Dahiliyi İradesi) Kars-
birçokları yerlerine dönmeye başladı. lılar üç yıl vergi ve askerlikten muaf tu­
Çıldır eyaleti topraklarından da birçok tuldu. Altın, gümüş ve bronzdan İstan­
Ahıska-Ahılkelek yerlileri de Kars ve bul Darphanesi’nde kesilen ve üzerin­
Erzurum bölgelerine yerleştiler. Yak­ de “Kars 1272” yazısı ile “Kars Kale­
laşık 5500 Ermeni Paskeviç’in ordu­ si resm i” bulunan aynı çeşitle üç cins
suyla göçederek, Revan ve Ahılkelek “ Kars N iş a n ı” (madalyası) yaptırıldı.
gibi Türk sınırlarındaki yerlere yerleş­ Karadeniz’de işleyen yeni bir vapura
tirildiler. "K ars" adı verildi. 29 Eylül 1855 Kars
Tanzimat’tan uygulaması ilerledik­ Muharebesi'nde, Karslılardan 6 kadın
ten sonra eyaletler kaldırılarak vilayet­ ile 9 bilginin şehit düştüğünü devrin
ler kuruldu. Bu sırada Kars da 1) vakanüvisi Cevdet Paşa belirtir.
Kars/Merze; 2) Kağızman, 3) Şüregel, Gazi - Kars, 30 Mart 1856 Paris Ba-
 rış Antlaşması ile işgalden kurtuldu. ğı’ndan yeni sınırın batısına geçti. İlk 1914’te Birinci Dünya Savaşı’na girdi.
1807,1828 ■1829 ve 1855 yıllarında üç barış antlaşmasını değiştiren 13 Tem­ 6 Kasım’da başlayıp altı gün süren
kez koca ordularla saldırıp, Kars’ı Ana­ muz 1878 tarihli Berlin Antlaşması’nın Köprüköy Muharebesi’nde Ruslar ye­
dolu’dan kopararak eline geçiremeyen 58. maddesine göre; Batum - Arda­ nildi. Bunun üzerine Rus orduları baş­
Rus Çarlığı, 70 yıl sonraki Doksanüç han/Oltu sancaklarıyla birlikte Kars da buğu sayılan son Rus Çarı II. Nikola,
Savaşı sırasında (187-7-78) bunu başar­ Anadolu’dan koparılıp, 245 milyon al­ 1914 Aralık’ın başlarında Kars’a geldi.
dı. Ancak bu savaş sonunda kendisi tın liralık hayali bir harb tazminatı ye­ Türk orduları başbuğu olan ve çok ih­
de devrilip yıkılarak mahvoldu. Kars rine resmen Çarlığa bırakılma felâke­ tiyarlamış bulunan Sultan Reşad’ın ye­
şehri de yeniden anavatana kavuştu. tine katlandı. 8 Şubat 1879’da İstan­ rine Harbiye Vekili Enver Paşa da Er­
Osmanlı İmparatorluğu Kafkasya bul’da imzalanan "M uâhede-i K a t’iy- zurum’a gelerek üç kolordunun yöne­
eteklerindeki son toprağını, 23 Ekim y e " nin 7. maddesine göre, üç yıl içe­ tim ini ele aldı. 37 yıldır Türk bayrağı­
1876’da Çar Ordusu’nun Kars Sanca­ risinde buralardaki halkın serbestçe na hasret kalan Kars ve Ardahan hal­
ğı, Ardahan, Oltu ve Batum'u almasay- göç edebilme olanağı vardı. Bunu ba­ kı da orduya kılavuz oldu, evlerde kur­
la kaybetti, Kars, ekonomik yönden hane eden Ruslar, düz köylerde, verim­ ban kesilerek milli bayram havası ya­
Osmanlı İmparatorluğu ile bütünleş-, li yerlerde şehirve kasabalardaki Türk şandı. Bunun üzerine 4 Ocak 1915 gü­
mediği gibi, Çarlık Rusyası'nında sade­ halkını kaçırtarak yerlerine,Khakhoi, nü Ardahan’ı baskınla alan Kazak - Si-
ce belirli bir bölümü ile bütünlük sağ­ Dukhobor, Malakan gibi Rus kolonisi bir Alayı, Çıldır’dan Göle’ye kadar Türk
ladı. Bölge, modernleşme temeli ve köylüleri ve Nemis (Alman), Estonya- köylerini basarak “ Türklerin g elişini
dereceleri birbirinden farklı olan ve ge­ lı gibi Protestan köylüleri yerleştirdi­ alkışlad ınız" diye silâhsız halkı, çoluk
leneksel düzenin içinden yeni çıkmak­ ler. Anadolu ile Kafkasya’dan da çok çocuk dinlemeden katlettiler. 1915 yılı
ta olan iki imparatorluğun tipik bir uç sayıda Rum, Ermeni, Yezidî, Asuri gi­ başından itibaren üç ay, Kars ilindeki
bölgesi olarak çeşitli yapısal sorunlar bi gayrimüslim halkı getirerek onları silahsız halkı kırıp sindirmeye uğraş­
içindeydi. da Kars topraklarına yerleştirmişlerdir. tı. Bakû'daki " Islâm Cem iyet-i Hayri-
Kars Sancağı, Çarlık Rusya yöne­ yes/"nin “Felâket ve Harbzedelere
timine geçince,Zakafkasyagenel valili­ 93’te açık olan şehirde ve Kağız­ Yardım Ş u b e s i”, Çar’dan resmen izin
ğine bir oblast (vilayet) olarak katıldı. man’daki Rüşdiye Mektebi ile birçok alarak 1915 Nisan'ı başından yardıma
Zakafkasyakıtasının başkenti T iflis ’tir. medrese kapatıldı. Anadolu'dan ko­ geldi. Ancak bu zamana kadar en az
Kars’ın Osmanlı dönemine göre sınır­ parılan Kars - Ardahan - Batum’dan 40 bin Türk yok edilmişti. Bu cemiyet,
ları büyütüldü. ibaret “ Elviye-i S e iâ s e ” (Üç San- resmen kayıtlı, 22 bin harbzede Kars-
Çar yönetimine geçildikten sonra cak)bölgesine 1855 tarihli Rus arazi ni­ lıya 1917 yılı sonlarına kadar yardıma
Rus devlet ve toplum hayatının teme­ zamnamesi uygulanarak, halkın toprak devam etmiştir.
li olan, halkı toplumsal sınıflara ayır­ m ülkiyeti kaldırıldı. Bütün yerler 1917 Rus İhtilâli ile Çarlık devrilin­
ma ve imtiyazlarını belirleme sistemi "iazonni" (Beylik/devlet malı) sayıldı. ce, bütün siyasî mahkûmlar gibi ser­
Kars vilayetinde de uygulandı. Böyle­ Şehir, Osmanlı görünüşünden çıkarıl­ best kalan Karslı sürgünlerde, 1917yı­
ce biçimsel düzeyde de bir aristokra­ dı. Giderek çoğalarak belediyeyi elle­ lı sonlarında evlerine dönebildiler ve
si, ruhban vb. sınıfı yaratıldı. rine alan Ermeni ve Rumlara satranç­ resmen “Kars Islâm Cem iyeti"r\\ ku-
1876 Osmanlı nüfus sayımına gö­ lı dörder ana cadde ile bugünkü 8 ge­ rarakRus ordusundan kalan silahlarla
re Kars Sancağı’nın ve işgalden son­ niş cadde açtırılarak Baltık üslûbun­ bölüşme ve Kars ilindeki Türklerin
ra buraya katılan Oltu ve Ardahan’ın er­ da, kışlık yapılar yapıldı. Çaldır Sanca- haklarını koruma görevlerini üstlendi­
ken nüfus miktarı toplam 39 bin 257 ğı’ndan Oltu ile Ardahan Kars’a Arda- ler. Ayastefanos Antlaşması'yla Rus­
idi. işgalden 20 yıl sonra yapılan 1897 hanuç Batum’a bağlanark üç sancak lar, resmen Kars iline yerleşmişlerdi.
nüfus sayımına göre, Kars Sancağı’nın bölgesi “O blast" adıyla Kars ve Batum Bundan tam kırk yıl sonra 3 Mart
nüfusu 162 bin 723’ü erkek ve 129 bin “askeri - vilayet"\er\ne ayrıldı. 1918’de Türkiye ile Bolşevik - Rusya
775’i kadın olmak üzere 292 bin 1905’te Çarlık Rusyası, Japonya’­ arasında imzalananBrest-Litovsk Ant-
498’dir. Buartışın20 yıllık normal bir ya yenilince, Azerbaycan’da başlayan laşması’nın 4. maddesi ile Üç-Sancak
artsş nızından değil, yoğun bir koloni- Türkçe yayındaki gelişme, Kars iline (Kars - Ardahan - Batum) bölgelerinin
zasyondan ileri geldiği açıkça görül­ büyük yarar sağladı. Anavatandan anavatana kavuşması kabul edildi.
mektedir. Kuran-ı Kerim ile Mevlid’den başka ki­ 12 Mart 1918'de Erzurum’u Taşnak-
Kars, Osmanlı egemenliğinden tap getirtemeyen Karslılar, devlete ait lardan kurtararak Ermeni kuvvetlerini
çıktığı zaman uzak bir sınır vilayeti du­ olayları gerek Kırım ve Azerbaycan ga­ de yenen Türk Ordusu, Kâzım Karabe-
rumundaydı. Bu yüzden eğitim kurum zetelerini okuyarak gerekse camide kir Paşa kumandasındaki kolordu tara­
ve faaliyeti son derece geri idi. 1876-77 görebildikleri Türkiye Şehbenderi ara­ fından 5 Nisan 1918 yılında Sarıka­
yılı sayımına göre, Kars şehrinde iki cılığıyla öğrenebiliyorlardı. (Kars Şeh­ mış’ı, 25 Nisan’da da Kars’ı ıssız ve
muallimli ve 30 öğrencili bir Rüşdiye benderliğine, Kançılar atanırdı. N ite-' yangın alevleri içerisinde kurtardı. Bol­
Mektebi olup, en yüksek eğitim veren kim, buraya 1880 yılında b ir Kançıla­ şevikliğin çıkışı ve Türk Ordusu’nun
kurum buydu. Bunlara ek olarak, Ka­ rın atandığını Hazine-i Evrak’ta mevcut ilerleyişi üzerine, 93'ten sonra Kars ili­
ğızman’da iki öğretmenli ve 40 öğren­ b ir belgeden öğrenmekteyiz). ne Çarlığın yerleştirdiği göçmenler­
cili, Çıldır’da da bir öğretmenli ve 22 Birinci Dünya Savaşı Avrupa’da den birtakımı ve bütün yerli göçmen
öğrencili iki rüşdiye daha vardı. Mem­ patlak verince Türkler de seferberlik Ermeniler de 1918’de Arpaçayı doğu­
leket Çar Rusyası'nın yönetimine ge­ ilân etm işti. Bunun üzerine Ruslar, suna çekildiler. Böy’cce Karo anava­
çince bu konuda bazı değişmeler gö­ Türklere öncülük edebilecek uyanık ki­ tana kavuşmuş oldu. Daha sonra Ni­
rüldü. Ancak eğitim alanında yeni ida­ şilerden 150 bin kişiyi âniden yakala­ san 192C’de Gürcüler ve Ermeniler ta-,
re başarılı olamadığı gibi, eşitsiz bir dılar. Astrakan, Orenburg ve Semer- rafından işgal edildi. Bu kolorduyla iş­
eğitim sistemi de göze çarpmaktadır. kand gibi içeri yerlere gönderilen bu birliği yapan Millî Şûrâ kuvvetlerini de
18 Kasım 1877’de düşman eline kişilerden Kağızman Sancağı’ndateş­ yardımı ile 1920 yılında Kars Çayı ile
geçen Kars'ta Grandük’ün emriyle üç kilât kuran tüccar Halil Beğ (1868-1935) Aras Koyu’ndaki Kars ile toprakları ve
gün katliam ve yağma yapılmıştı. Türk ile Kağızman Müftüsü Kötekii Şeyh Göle kurtarıldı. 30 Ekim 1920 Cumar­
erleri eski Ziraat Bankası yanındaki Numan Efendi ve Zarif Beg, Astrakan’a tesi günü Kars, 3 Kasım’da Zaruşat
Mecidiye kışlaları önünde şehit edil­ sürülmüştü. Orada yeniden ticaret ha-* (Arpaçay M erkezi) ve 3 Aralık 1920’de
di. Kars ile Çıldır sancaklarının şehir­ yatına atılarak zengin olan Halil Beg, imzalanan Gümrü Antlaşması'yla İğdır
li ve köylü halkı, 3 Mart 1878 Ayaste- Sarıkamış felâketi sonucu tutsak gi­ bölgesi Taşnak Ermeni kuvvetlerinden
fanos (Yeşilköy) Antlaşması ile, bura­ den subay ve erlerden çoğunu kurta­ kurtarıldı. Yeniden Türkiye'ye katılan
ların Batum ile birlikte “Harb tazminatı rıp anavatana kavuşturmak gibi, büyük Kars, ülkenin o tarihteki 64 vilâyetin­
yerine Ruslara b ırakıldığı"n\ öğrenin­ yararlık göstermiştir. den biri oldu.
ce batıya göç etti. 1882 yılına kadar üç Türkiye, Çarlığın Anadolu sınırla­ Kars, kültürel açıdan oldukça de­
yılda resmen 82 bin Türk, Kars Sanca- rından ileriye saldırmasıyla 1 Kasım ğişik ve zengin özelliklere sahiptir.
201
öosyaı yapı ııe ae yaKinaan ilgili olan
bu kültürel zenginliği belirleyen çeşitli
etkenler vardır. Öncelikle Kars’ın Ana­
dolu kapısı olması, çeşitli Türk kavim-
lerinin gelip geçerek değişik kültürler
bırakmacini sağlamıştır. Kars, eski
Oğuz kültürünün Anadolu’daki beşiği­
dir. Saka-iskit devrinden günümüze
değin uzayan bir kültür birikim ine sa­
hiptir. Türk kültürünün enönemli kay­
naklarından biri olan “D eed Korkut
D es ta n la rı" Kars coğrafyasında yara­
tılm ış ve buradan yayılmıştır.
Kars’ta XIX. yüzyıl sonlarında bira,
sabun, tuğla ve maden suları fabrika­
ları ile kireç ocakları vardı. Kara ve de-
miryoluyla Gümrü’ye bağlıydı. 1883 yı­
lında Rusça Kars gazetesi yayınlanı­
yordu. Şehirde 3 Ermeni, 2 Rus, 1 Rum
kilisesi, ayrıca 2 erkek (1877- 1878) ve
2 kız (1876 -1879) Ermeni okulu vardı.
Kars’taki en önemli arkeoloiik
eser, bugün Türk - Islâm Eserleri Mü­
zesi haline getirilen Surp Arakelots
(Aziz H avariler) kilisesi (X. yüzyıl), ay­
rıca Kaleiçi Mahallesi'nde de 1050 yı­
lına ait Bizans çağından kalma bir or­
du kilisesi vardır (Beşik Camii).
Dünyada tek örnek olacak kadar
eskiliğe sahip, zamanımızdan 12 bin
yıl önce mağara adamlarının yaptıkları
resimler Kağızman ilçesinin Çamışlı
köyünde Yazlıkaya ve Kurbanıağa ma­
ğaralarındaki kayalıklardadır. Nuh ef­
sanesinde büyük tufanden sonra
Nuh’un gemisinin kalmış olduğu yer
olan Ağrı Dağı’nın tepesi Kars sınırla­
rının içindedir.
Ani Kale şehir kalıntısı ve yakının­
daki Koşavank bölgesi önemli arkeo­
lo jik kalıntılardır. Sarıkamış Zivin
(Süng Taş) Kalesi ile Micingert (İnka-
ya) Kale ve mağaraları önemli eski yer­
leşim bölgeleridir.
Surp Arakelots Kilisesi Ermeni
Bağradlı hanedanı zamanına aitbir ya­
pıdır. Bağradlı Abbas’ın krallık devrin­
de (928-953) Ermeni Katedrali olarak 12
havari adına yapıldı (932-937). 1579 yı­
lında camie çevrildi. Selçuklu kümbet­
lerine benzeyen kubbe yapısı dolayı­
sıyla "K üm bet C am ii" denildi. 1778 yı­
lında Ruslar tarafından tekrar kiliseye
çevrilerek onarım ve ekler yapıldı. X.
yüzyıl Ermeni dinî mimarinin belirgin
bir örneğini oluşturan yapının on iki
penceresi vardır. Pencereler arasında
on iki insan kabartması bulunmakta­
dır. Bunların her biri bir havariyi sim­
gelemektedir. Dört yapraklı yonca ve­
ya haç planl ıdenilen mimariye göre
yapılmış bu yapı, halen Kaleiçi Mahal-
lesi’nde bulunmakta ve müze olarak
kullanılmaktadır.
Eski çağlardan beri çeşitli kavim-
lerin boyunduruğu altında kalan Kars’­
taki tarihî eserler, çeşitli istilâlar ve
depremler sebebiyle büyük ölçüde
tahrip olmuştur. En büyük yıkım Timur
orduları tarafından yapılmıştır. Ani
örenlerinin güneyinde 5 kilometre ka-
daruzakta Mağazbert, Timur istilâsın­
dan sonra saklanan Hatun’un kümbet
ve mezarı ve diğer kalıntıları da önemli
eski eserler arasında sayılabilir.
Kars’ın önemli camileri Evliya Ca­
202
mii, Yusuf Paşa Camii ve Ulu Camii’-
dir. Bunların dışında, şehir merkezin­
de, büyük ve küçük Abdiağa, Hacıveli
ve Aliağa camileri ile Göle ilçesinin
Dedeşan köyü camii (XVI. yüzyıl) var­
dır. Evliya Camii, şehirde 1579 yılında­
ki büyük onarım sırasında III. Murad
adına yaptırıldı. 1604 ve 1628 yılların­
da tahrip edildiyse de yeniden yaptı­
rılmıştır.
Ulu Cami, XI. yüzyıldan kalma bir
Bizans kilisesiydi. Sonradan camie
çevrilen yapı bugün yıkık ve terkedil
m iştir.
Yusufpaşa Camii, 1663 yılında Sey-
yid Yusuf Paşa tarafından yaptırılmış­
tır. Bugün ibadete açıktır.
Kars ili sınırları içinde birçok
önemli kale bulunmaktadır. Bunların
en önemlisi Kark Kalesi'dir. Bunun dı­
şında, Ardahan’da Ardahan Kalfc.ı, İğ­
dır’da Sürmeli Kalesi, Digor’da Ağca-
kale, Mağazbert K alesi, Çıldır’da Şey­
tan Kalesi, Kağızman’da Geçivan Ka­
lesi, Başkale, Sarıkamış’ta Micingert
Kalesi, Zivin Kalesi, Köroğlu Kalesi sö­
zü edilmeye değer kalelerdir.
Ardahan ilçe merkezinde Kür Neh-
ri’niri açtığı derin derenin solunda bir
dik kayalık üzerinde bulunan kalın sur­
larla çevrili Ardahan Kalesi, Selçuklu
ve Osmanlı sanat kalıntısıdır. Selim il­
çesinin batısında toprak köy yolu ile
ulaşılan ilçe merkezine 17 kilometre
uzaklıktaki Verişan Kalesi, Osmanlı
devrinde sığınak ve karakol görevi yap­
mıştır. Sarp bir kayalık üzerine kurul­
muştur. Sarıkamış ilçesinin batısında
tren yolu ile şoşe üzerinde bulunan Zi­
vin (Süngütaşı) Kalesi, Osmanlı devrin­
de onarılmıştır. Kale burçları sağlam
durmaktadır. Kale içindeki ve dışında­
ki mesken yerleri yıkılmıştır. Bu kale­
nin 1877 -1878 Osmanlı Rus Savaşı’-
ndaki savunması Türk tarihinde önem­
li yer tutmaktadır.
Kars Kalesi, XII. yüzyılda (1152)
Saltukoğullarından Sultan Melik İzzed-
d in ’in emriyle vezir Firuz Aka tarafın­
dan yaptırıldı. XII, XIII. ve XIV. yüzyıl­
lardaki savaşlar ve 1293 Moğol istilâ­
sı sırasında tahrip edilen kale, Cengiz-
lilerden sonra Celayirlilere(735S,), son­
ra da Karakoyunlulura geçti (1380). Ti­
mur, 1386 yılında kaleyi ele geçirerek
tahrip etti. Çaldıran Zaferi’nden son­
ra Yavuz Sultan Selim, Kars’a uğradı­
ğında kent yıkık bir durumdaydı. Ka­
le, 1548 yılında Kanunî Sultan Süley­
man’ın emriyle onartıldı. Ancak Safe-
vî saldırı sırasında kentle birlikte kale
de tahrip edildi. Kalenin OsmanlIlar ta­
rafından ikinci onarımı III. Murad tara­
fından yaptırıldı. Selçuklulardan kalan
temel üzerine kalenin yapımına baş­
landı. Yapı, yedi burca göre, yedi kola
ayrıldı. Her kol, adet üzerine bir Bey­
lerbeyine verildi. Geceleri meşale ışı­
ğında bile çalışılarak, büyük bir hızla
sürdürülen çalışmalar sonucu yapı, 28
günde tamamlandı (23 Ağustos 1579
Pazar). Iran Şahı I. Abbas tarafından
ele geçirilerek (1606) tahrip edilen ka­
le yeniden OsmanlIlar tarafından ona­
rıldı (1616). 1639’daSafevîlerin Revan’ı
işgal etmeleri üzerine, IV. Murad’ın
&. iriyle kale yeniden onarıldı. Bundan-
Gonra Kars kenti ve kalesi birkaç kez
daha el değiştirdi. Kale, 1741, 1762,
1770,1776,1803,1804 ve 1806 yılların­
da onarım görmüştür.
Kars Kalesi, şimdiki Kars’ın kuze­
yinde bir tepe üzerindedir. Bir Osmanlı
eseri sayılan kale, iç ve dış kale olmak
üzere iki kısımdan oluşmuştur. Bütün
kale beş kat surla çevrilidir. Asıl kale
kapısı doğuya açılmaktadır. "Y okro ”
denilen orta kapı batıya bakar. Her iki
kapının kanatları demirdendir ve çok
sağlamdır.
Dışkale, iki kat surla çevrilmiştir.
Demir kaplı olan kapılardan batıya açı­
lanına "Su K apısı" veya "Çeribaşı Ka-
ıs ı", Kağızman yönüne bakan kapısı­
na “O rtakapı", doğuya bakana da
"Behrampaşa K apısı" denir. Dış kale­
nin çevrisi 27 bin metredir, iç ve dış
kalede toplam 220 burç ve kule, 2 bin
80 mazgal vardır. XVII. yüsyılda kale
içinde 3 bin ev, 47 cami ve mescit, bir­
çok da dükkân vardı.
Kars’taki diğer eski eserler arasın­
da; Kaleiçi’nde Celâl Baba, Evliya Ca­
mii haziresinde Hasan-ı Hırkâni türbe­
leri, Namık Kemal’in Dedesi Abdulla-
tif Paşa ile oturduğu, Taşköprü’ye bi­
tişik ev, 1719 yılında hayrat olarak ya­
pılan üç gözlü taş köprü ve Gazi Ah­
med Muhtar Paşa Karargâh binası, Va-
izoğlu, Camii, çay kenarına oturtulmuş
hamamlar, önem taşıyan kalıntılardır.
Bunlardan başka Osmanlı Ordusu ta­
rafından yapılan Paşa Sarayı, Selçuk-
lu’daki kervansaray ile Göle’deki XVII.
yüzyıl yapısı Osmanlı eserleri, diğer
önemli eserler arasında sayılabilir.
KASTAMONU (Eski adlan: Tu-
m anna, Castumanna, Castrokomnen,
Kastom oni, G erm anicopolis, Casto-
mon).
Şehir, tarih öncesi çağlardan za­
manımıza kadar birçok kavim ve dev­
letin yerleşme ve istilâ alanı olmuştur.
Anadolu’ya çeşitli yönlerden göçeden
kavimler burada ardarda devletler ku­
rarken, Kastamonu da bu olayların dı­
şında kalmamış, devletlerin kuruluşu­
na ve çöküşüne sahne olmuştur.
Coğrafî durum itibariyle dağlık bir
bölge olan Kastamonu ve çevresi, ta­
rih öncesi çağlardan beri istilâlara ma­
ruz kalmış ve birçok kavmin yerleşme
yeri olan şehir sırasıyla H itit, Frig
(M.Ö. 1 2 0 0 - 700), İran (M .Ö . 547), Yu­
nan (M.Ö. 531), Pontus, Roma Bizans
yönetimlerinde bulundu.
Kastamonu’da ilk Türk egemenli­
ği Danişmendliler tarafından kuruldu.
1105 yılında şehir Danişmend Ah­
med Gazi’nin oğlu_Gümüş Tekin za-
manındaalmdı.25 yıl sonra BizanslI­
lar Kastamonu’yu bir daha ele geçir­
diler. Bir yıl sonra ise Gümüş Tekin,
BizanslIları yeniden kovmayı başardı.
100 yıla yakın Danişmend yönetimin­
de bulunan şehir bir ara 15 yıl süreyle

O
EFLANİ
PAZAR
i EĞDİR
yeniden Bizans yönetimine geçti.
Selçuk kumandanlarıdan Hüsa-
meddin Çoban, Selçuk Hakanı Alâed­
din Keykubat tarafından Kastamo­
nu bölgesini zabta memur edildi ve çe­
şitli zorlukları yendi ve (1213)y\-
lında bu işi başardı. 1292 yılından iti­
baren Candaroğuiları egemenliğine
girdi. 1309 yılında Şemseddin Yaman
Candar’ın yerine geçen oğlu Süley­
man Paşa, Pervanelerin son hükümda­
rı Gazi Çelebi’yi yenilgiye uğratarak Si­
nop ve havalisini de yönetimi altına
aldı. Süleyman Paşa’nın ölümü üzeri­
ne birtakım kardeş kavgaları ve iç ka­
rışıklıklar başgösterdi. Bir aralık Kötü­
rüm Bayezid Sinop’ta, oğlu II. Süley­
man Paşa da Kastamonu’da bağımsız
birer beylik kurmuşlardır. Kötürüm Ba­
yezid Sinop’ta 1385 yılında ölünce ye­
rine oğlu isfendiyar Bey geçti. Bu za­
manda Kastamatonu, Süleyman Paşa
yönetimi altındaydı. Sonradan II. Sü­
leyman Paşa, OsmanlIlar aleyhine Si­
vas Beyliği’yle gizi anlaşmalar yaptı­
ğından Yıldırım Bayezid Kastamonu’­
ya gelerek II. Süleyman Paşa’nın bey­
liğine son verdi. Bu sırada Sinop’ta bu­
lunan isfendiyar Bey, Yıldırım Baye­
zid’in Kastamonu’yu alması üzerine
aynı akıbetin kendi başına geleceğin­
den korkarak Ankara Savaşı’nda Baye-
zid’e karşı Timur’un yanında yer al­
dı. Savaşta Timur’un galip gelmesi
üzerine isfendiyar Bey’e galip kuman­
dan tarafından hüsnükabul gösterile­
rek iltifa tta bulunuldu ve yardımların­
KARA DENİZ
HOŞALAY
Jy-O
İNEBOLU'
CİDEKA2ASI
A İ ' j> £ . AZDAVAY
(YENİ PAZAR)
DADAY KAZASI
DADAY
KASTAMONU
ARAÇ KAZASI
JVo
BOYALI
dan dolayı kendisine Kalecik, Çankı­
rı, Safranbolu, Samsun ve Bafra’nın
yönetimi verildi. 1439 tarihinde isfen­
diyar Bey’in ölümü üzerine yerine İb­
rahim Bey, bir süre sonra da İsmail
Bey geçti.
İsmail Bey’in iyi terbiye almış, fa­
ziletli, kültürlü, olgun bir yönetici o l­
duğu bilinmektedir. Onun zammında,
Kastamonu yeniden bir bilim merke­
zi haline geldi. Yakın ve uzak ülkeler­
den birçok bilim adamı davet edildi,
yeni eserler kaleme alınarak bunlar
Türkçe’ye de tercüme ettirilerek hal­
kın yararına sunuldu. Özellikle tıp ve
matematik bilimleriyle ilg ili eserler
dikkati çeker. İsmail Bey, Arapça ve
Farsça bildiği halde zorunlu olmadık­
ça bu lisanları konuşmamıştır.
Bu sıralarda Fatih, İstanbul’u fet­
hetmiş ve Anadolu birliğini sağlamak
amacıyla yüzünü Anadolu’ya çevirmiş­
tir. 1460 yıllarında Kastamonu üstüne
yürüdü. Bu durumdan daha önce ha­
berdar olan İsmail Bey, Sinop’a çekil­
di. Fatih Sultan Mehmed hiçbir diren­
meyle karşılaşmaksam Kastamonu'­
yu aldı. Birliği sağlamak ve galibiyeti­
ni perçinlemek için İsmail Bey’in arka­
sından Sinop’a kadar ilerledi. İsmail
Bey, Fatih’e karşı koyacak güçte bir
ordusu olduğu halde, soydaşlarının
kanının dökülmesini engellemek için
karşı koymadı ve teslim oldu. Bu su­
retle Kastamonu ve çevresi kesin ola­
rak Osmanlı egemenliği altına girdi,
Fatih, İsmail Bey’e, Yenişehir, İnegöl
----j-
*V'
ABANA ÇATAL ZEYTUN i
j Sjî To
DEVREKANİ
AKKAYA
TOSYA
ve Yarhisar’ı tımar olarak verdi, bir sü­
re sonra da Filibe’ye gönderdi. İsmail
Bey, 1479 yılında orada öldü.
460 yıl Osmanlı Devleti’ne bağlı ka­
lan Kastamonu ve çevresi bu dönem­
de istilâya uğramamış aksine birçok
imar faaliyetlerine sahne olmuştur.
Osmanlı İmparatorluğunun bocalama
dönemlerinde ise şehir bazı isyan ha­
reketlerinin odak noktası olarak görün­
müştür. Bu isyan hareketlerinin en
önemlisi Tahmiscioğlu’nunkidir. Araç’
ın Huruçöreıı köyünden olan Tahmis-
cioğlu Hacı Mustafa, Tımarlı Süvari
Alayı teşkilinde Serasker Hüsrev Pa-
şa’nın maiyetinde bulunmuş ve Kas­
tamonu'dan İstanbul'a gelip Rami Kış*
lası’na yerleşen I. Alayda yüzbaşı rüt­
besiyle görev almıştır. İşlediği büyük
suçtan ötürü üstündeki tımar alınarak
askerlikten çıkarılmış ve hapsolun-
muştur. 9 ay hapiste yattıktan sonra ai­
lesi ve bazı nüfuzlu kişilerin aracılığıy­
la serbest bırakılmış, Mehmed Emin
Rauf Paşa’nın Kastamonu mutasarrıf­
lığı zamanında, kardeşi Kör Hacı Meh­
m et’le 1826 yılında Mısır’akaçmış ve
bu sırada Anadolu'da isyan planları ha­
zırlayan Kavalalı Mehmed AN Paşa ve
oğlu Mısır kuvvetleri kumandanı İbra­
him Paşa tarafından isyanın baş aktö­
rü olarak Kastamonu'ya gönderilmiş­
tir.
İki kardeşin Kalyoncu Belediyesi­
nin vergi yolsuzluğunu bahane ederek
Kastamonu'ya hücum etmeleri ve hal­
kı da ayaklandırmaları ile 1832 yılında
203
 isyârt bâŞlâdı. lanmıscıoglu Mustafa -
nın Tosya’ya gönderdiği buyrultudan
Kastamonu mütesellimi, hâkim, müf­
tü ve öteki ileri gelenlerin davete g it­
me bahanesiyle Devrekâni’ye geçerek
oradan 4 bin atlı ile Kastamonu’daki
Tahmiscioğlu kuvvetlerine saldırdıkla­
rı b'û'mmeMeüU (1248/1832). Bu girişimi
başarısızlıkla sonuçlandıranlar Çankı­
rı’ya kaçtılar. Bundan hemen sonra il­
de çıkacak bu tür eylemler için bir di­
zi önlemler alındı. Daha sonra sadra­
zam tarafından Kastamonu’ya müte­
sellim olarak gönderildiğini ileri süren
Tahmiscioğlu, isyan hareketini öteki
illere de yaymak istemiştir. Nihayet İs­
tanbul Hükümeti AnkaralI Hacı Mesud
Ağa’yı isyanın bastırılmasıyla görev­
lendirmiştir. Sonuç olarak Erzurum’da­
ki Bedirhan Paşa’nın yanına sığınma­
yı başaran Tahmiscioğlu, oradan tek­
rar Mısır’a kaçmış, bir süre sonra af­
tan yararlanarak Araç'a dönmüş ve
köyünde ölmüştür.
Kastamonu ilinin nüfusuna ilişkin
ilk bilgiler 1871 yılı Kastamonu Salnâ-
mesi’nden elde edilmektedir. Buna gö­
re ilin genel nüfusu 1871 yılında 393
bin 622 olarak belirtilmiştir. Ancak bu
KASTAMONU: Hükümet Konağı (XX. yüzyıl başı).
sayının yalnızca çalışan nüfusu kap­
sadığı, kadın ve çocukları içine alma­
dığı anlaşılmaktadır. 1892 salnamesin­ XIX. yüzyılın ikinci yarısında, Kas­ esirler için bir tellalbaşının atandığı­
deki kayıtlara göre ise, Kastamonu vi­ tamonu kalkınmaya değil, büsbütün nı, şehrin ticarî hayatsyla ilg ili olarak,
lâyetinin gene! nüfusu 970 bin 692’dir. gerilemeye şahit oldu ve mahallî sanat­ Küre gümüş madeninin bir yangın do­
Bu kayıtlarda eskiye oranla daba ay­ lar sönükleşti. Yolların bozukluğu, hat­ layısıyla harap olduğundan yeniden
rıntılı bilgiler vardır. Yine aynı kaynak­ ta bazen emniyetsizliği ve bölgenin sa- açılarak tekrar işletildiğini (1762), Mu-
tan nüfusun ilçelere dağılımı da belir­ palığı ticarî faaliyetleri sekteye uğrattı. kataası dahilinde Sipahi, Yeniçeri, Ce­
lenmektedir. Uzun savaş yılları İçinde çok bakımsız beci, Topçu, Top Arabacı, Acemi Oğ­
kalan şehir, yıkık olmaya yüz tuttu. lanı vesair askerî taifneni besledikle­
İdarî bölünmeye göre, Kastamonu, ri koyunların yüzellisinden adedi ağ­
Kuzey Anadolu’nun büyük bir bölümü­ Bundan sonra da şehirde sık sık sal­ nam alınmayıp fazlasından alındığını
nü kaplayan bir ildi. Doğudan o zaman­ gın hastalıklar başgösterdi. Bu hasta­
ki Trabzon ve Sivas, günüyden Anka­ lıkların başında da frengi hastalığı ge­ (1235/1819), ilde 1861 yılında bir tica­
ra illeriyle, batıdan İzmit Sancağı, ku­ liyordu. 1879 yılında şehirde geniş ret mahkemesinin oluşturulduğunu,
zeyden Karadeniz’le sınırlanmıştı. çaplı bir frengi hastalığı görülmüş, bu­ 1882 yılında bakır curufu ile civarın­
1869 yılında yayınlanmış Kastamonu nun üzerine hükümet, gerekli tedbir­ da zuhur eden bakır madenlerinin Kı-
Salnâmesi’ne göre, Kastamonu ili, ler alarak, Kastamonu’ya hekim, ebe lıçcıoğlu İbrahim Ağa tarafından işle­
Kastamonu Sancağı’nın yanı sıra, Si­ vb. göndermiş, ayrıca bir de Gurebâ tildiğini, 1883 yılında linyit madeninin
nop, Bolu, Çankırı (Kangırı) sancakla­ Hastanesi yapımına karar vermiş, ya­ imtiyazının madenci Mehmed Tevfik
rını da içine alıyordu. İl merkezi olan pılan bu girişimler sonucu salgın has­ Efendi’ye verildiğini, 1888 yılında kö­
Kastamonu’nun Taşköprü, Daday, Ci­ talık ancak 1881 yılında önlenebilmiş­ mür madeninin Mehmed Mazhar Efen­
de, Araç, inebolu, Tosya, Istefan tir. Şehirde 1899,1900,1901 yıllarında d i’ye ihale edildiğini, 1892 yılında bir
(Ayancık) olmak üzere 7 kazası; Sinop yeniden frengi hastalıkları başgöster- Ziraat Bankası’nın şubesinin açıldığı­
Sancağı’nın merkez, Boyabat ve Iste- miştir. nı, 1913 yılında kömür madeninin im­
fan olmak üzere 3 kazası, Bolu Sanca- Kastamonu, Cumhuriyet öncesi, tiyazının feshedildiğini, Hazine-i Evrak
ğı’nın merkez, Göynük, Düzce, Ereğ­ Kocaeli, Trabzon ve Ankara’nın sınır­ belgelerinden öğrenmekteyiz.
li, Bartın ve Gere’de olmak üzere 6 ka­ ladığı oldukça geniş bir bölgenin uzun Kastamonu, Osmanlı yönetimine
zası; Kangırı (Çankırı) Sancağı’nın mer­ süre kültür merkezi olmuştur. O za­ katılıncaya kadar, beylik merkezi ola­
kez, Çerkeş, Kalecik olmak üzere 3 ka­ manların yüksek öğrenim veren med­ rak çeşitli kültür olaylarına sahne ot­
zası bulunuyordu. Toplam olarak bü­ reseler Kastamonu'da çok sayıda muş bir ildir. Merkezde ve çevrede pek
tün iiin 4 sancağı, 21 kazası ve 30 na­ bulunuyordu. Bu medreselerin ilki çok cami, medrese, kütüphane, han,
hiyesi vardı. olan İsmail Bey Medresesi, Çandarlı hamam, köprü ve arkeolojik kalıntılar­
1899 yılının Mart ayında yapılanİsmail Bey tarafından 1475 yılında yap­ la, seyahatnameler ve belgeler bu du­
İdarî değişiklikle iskilib, Kastamonu tırılmıştır. Bu medreselerde başta rumu açığa kavuşturmaktadır.
Sancağı’ndan ayrılarak Çankırı Sanca- din, matematik ve doğal bilim ler ol­ Antik çağlardan günümüzü kadar
ğı’na; Çankırı Sancağı’na bağlı olan mak üzere 7-8 dalda eğitim yapıldığı gelen pek çok devletin kuruluş ve çö­
Kalecik de Ankara’ya bağlanmıştır. Ya­ bilinmektedir. küşüne sahne olmuş olan Kastamo­
pılan diğer İdarî değişiklikler sonunda Kastamonu Abdurrahman Paşa Li­ nu’nun sınırları içinde sayısız ören var­
1907 yıllında Bolu, 1918 yılında da sesi ise II. Abdülhamid sadrazamların­ dır.
Çankırı ve Sinop, Kastamonu’dan ay­ dan ve Adliye nazırlarından Abdurrah­ XIX. yüzyılın ortalarında Kastamo­
rılmıştır. 20 Nisan 1924 tarih ve 491 sa­ man Paşa tarafından 20 Nisan 1885 ta­ nu’da 36 cami varken, vilayet salnâme-
yılı Teşkilât-ı Esâsiye Kanunu’nun 60. rihinde kurulmuştur. Bundan başka sine göre, yüzyılın sonuna doğru şe­
maddesine göre sancaklar kaldırılınca, 1797 yılında Hallaçcı köyünde Hacı İb­ hirde 63 cami ve mescit, 15 hamam,
Kastamonu’ya bağlı birtakım sancak­ rahim tarafından bir mektep, 1858 yı­ 16 medrese, 2 imaret, 1 tekke, 30 tür­
lar il haline gelmiş, 1927 yılında Saf­ lında bir Rüşdiye ve 1895 yılında ida- be ve 112 çeşme bulunuyordu.
ranbolu da Zonguldak iline bağlanmış­ dî mektepleri açılmıştır. Kastamonu Vadisi’nden 112 met­
tır. Şehirde 1760 yılında alınıp satılan re yükseklikteki Kastamonu Kalesi’nin
204
 yapımı, daha önce tarihi biinmediği
için Bizans İmparatoru Komnenos’a
ait görülmektedir. Bir Ortaçağ yapısı­
dır. Bugün yalnızca içkalenin bir bölü­
mü ayaktadır.
Türk sanatının, özellikle İslâm sa­
natı bölümünde değişmeyen evrensel
konu, dinî verilerle Islâm çağındaki
sosyal düzeni sağlayan cami olm uş­
tur. Bu sebeple Kastamonu’da yüzyıl­
lar boyu dinî yaşantıyı simgeleyen bir­
çok cami vardır.
Atabey Camii, Kastamonu’da Ata­
bey Mahallesi’nde bulunur (1273). Halk
arasında “40 Direkli ” diye de bilinir. Ki­
tabesi nesih yazılıdır. Birkaç kez deği­
şikliğe uğrayarak günümüze kadar ge­
len yapı, mimarî yönden bir özellik
göstermez.
Candaroğlu Mahmud Bey Camii,
Kastamonu’nun 20 kilometre kuzeyin­
deki Kasaba adlı köyde Emir Mahmud
Bey tarafından 1366 yılında yaptırıl­
mıştır. Camiin duvarları kesme taştan­
dır. Tek şerefeli basit bir minaresi var­
dır. Camiin özellikl taşıyan kısmı ka­
pı, pencere ve dolaplardaki ağaç işçi­
liğidir. Kârgir yapı özelliği taşır. Kalın
kireç harçlı duvarlarda, düzenli bir ya­
pı işi olarak, kumlu kireç taşından yon­
tularak yapılmış pencere söve tento-
ları görüldüğü gibi, cümle kapısının
rrlermer söveleriyle yine kalkerden ya­
pılmış destek kemerleri çağının mima­
rî stiline uymaktadır.
İbn-NeccarfA// Güzel) Camii, Dül-
geroğlu adı ile tanınan Murad oğlu Ha­
cı Murad tarafından 1353 yılında yap­
tırılmıştır. Yan mekânlı cami tipinde-
dir. Kesme taştan, özenle yapılmıştır.
Camiin döşemesi ahşaptır. Tahtadan
olan minberiyle alçıdan mihrabı basit
yapılıştadır. Şemse kompozisyonu ile,
meşe ağacından yapılan zengin İşle­
meli kapı kanatları AnkaralI Mahmud
oğlu Nakkaş Abdullah Usta tarafından
yapılmış olup, bugün Kastamonu Mü-
zesi’ne kaldırılmıştır.
İsmail Bey Külliyesi, Candaroğulla-
rının sonuncusu İsmail Bey tarafından
yaptırılmış olup, cami, türbe, medre­
se, imaret, han ve hamamdan oluşur
(1454 - 1475).
Camiin iki yanında tabhane odaları
ve önünde, ortadaki yivlenmiş beş
kubbeli son cemaat y.eri bulunur.
1454’te tamamlanmıştır. Cami, 1899 yı­
lında onarılmıştır.
Medrese kitabesi, Osmanlı devri­
ni göstermektedir (1475). Avluyu ve
kubbeli dershanenin önünü çeviren
ahşap revaklar yıkılmıştır. Kesme taş­
tan sağlam duvarlar üzerine yelpaze
yivli tromplarla, tuğla kubbeli güzel gö­
rünümlü türbe 1460’dan önce tamam­
lanmıştır.
Kasaba Köyü Camii, Kasaba kö­
yünde, Emir Mahmud Bey tarafından
1366 yılında yaptırılmıştır. Direkler
üzerine dayanan, küçük ahşap örtülü
cami, dıştan basit görünmekle bera­
ber, içinin çok renkli kalem işleri ile
tavan süslemeleri şaşırtıcı bir tazelik
ve güzelliktedir. Taş mihrabının süs­
lemeleri, Sinop Ulu Cami mihrabından
geliştirilerek, Çandarlı mimarisinde
orijinal bir taş süsleme kompozisyo­
nu haline getirilm iştir.
K ö tü rü m Bayezid C am ii,
1374-1375’te Araç ilçesinde yaptırıl­
mıştır. Moloz taştan harçla yapılan ca­
miin ça'tısı ahşap, üzeri kimretlidir.
Candaroğlu İsmail Bey Camii, 1451
yılında Daday kazasına yakın olan
Küre-i Hadid köyünde, hafifçe eğimli
bir yamaç üzerinde inşa edilmiştir. A l­
çıdan güzel bir mihrabı vardır. Minbe­
ri ve minaresi ahşaptır.
Kale Camii, şehrin iç kalesinin ku­
zey ve batı kısımlarının birleştikleri bü­
yük burcun günöj® açık olan kapısı­
nın üzerindeki 1434 - 35 M. tarihli ki­
tabeye göre, Candaroğlu isfendiyar
Bey tarafından yaptırılmıştır.
Kastamonu’ya bağlı Çerkeş’te IV.
Murad Camii 1899 yılında, Hamza Bey
Camii’nin ise su yolu 1876 yılında ona­
rılmıştır.
Kastamonu’da bugün Atabey Ha­
nı, ismailbey Hanı, Deve Hanı,Örgen
Hanı, Yanık Han ayakta durmaktadır.
Atabey Hanı, merkez ilçeye bağlı
Akkaya bucağının Elmayakası köyün­
dedir. Bina gayrimuntazam taşlardan
harçla yapılmıştır. Bugün yalnızca yu­
varlak kemerli kapısı sağlam durumda­
dır. iç bölümde karşılıklı üçer sütun
yer almaktadır. Kalan parçalardan ça­
tının tonozla örtülü olduğu anlaşılmak­
tadır.
İsmail Bey Hanı, Kastamonu’da At-
tarlar Çarşısı’nda bulunur. İyi işçilik
gösteren kesme taşlarla örülmüştür.
Kuzeyinde yuvarlak kemerli ve tonoz­
lu, güneyinde ise kemerli birer kapısı
vardır. Kare plan gösteren orta avlu
çerçevesinde 48 pâye üstüne oturtul­
muş yuvarlak tuğla kemerlerle bunla­
rın arkasında revaklar vardır. 1448 yı­
lında inşa edilen han 1972 yılında Va­
kıflar Genel Müdürlüğü tarafından res­
tore e ttirilm iştir.
Deve Hanı, İsmail Bey Külliyesi
içinde yer alır. Binanın ön yüzü kesme
taş, yan duvarları ise moloz taşından
harçla yapılmıştır. Taş duvarlar arasın­
da tuğla kuşaklar konularak ayrıca ara­
ları dezlenmiştir. İsmail Bey’in H. 8f>5
(1460) tarihli vakfiyesinden bu yapının
külliyesiyle birlikte yapıldığı anlaşıl­
maktadır.
Ürgen Hanı, Nusrullah Camii yâ­
nında inşa edilm iştir (1748). Kesme
taşların arasına tuğlalar yerleştirilmek
suretiyle inşa edilmiştir. Kitabesinden
Reisülkiittab Mustafa Efendi tarafın­
dan yaptırıldığı anlaşılmaktadır. Avlu­
nun etrafında revaklı koridorların arka­
sında odalar yer almaktadıV. Kapı giri­
şinin sağından ve solundan birer mer­
divenle üst kata çıkılmaktadır.
Yanık Han, Belediye Caddesi üs­
tünde olup 1730 yılında Kastamonu
eşrafından Yanıkzade Hacı İsmail Ağa
tarafından yaptırılmıştır. Avlu ortasın­
da bir çeşme ve yanlarda sütunlu ga­
lerilerin arkasında da odalar yer almak­
tadır. iki katlı olan hanın üstü ahşap
çatıyla kapanmış, kirem itle örtülm üş­
tür.
Kastamonu içinde eski eser nite­
liğinde iki köprüden söz edilebilir:
Nasrullah Köprüsü; Karaçomak
Deresi üstünde, Nasrullah Camii’nin
meydanlığının karşı geçitle bağlantı­
sını sağlayan köprü, Nasrullah Kadı ta­
rafından yaptırılmıştır. İlk inşaat dört
gözlü olarak yapılmıştır. Daha sonra
kentte yapılan imar faaliyetleri sebe­
biyle dere suyunun geçişini sağlayan
gözlerden ikisi ortadan kaldırılmıştır.
İtinalı bir işçiliği vardır.
Taşköprü, Taşköprü ilçesine adını
veren tarihî köprüdür. İlçenin Kasta­
monu -Taşköprü girişini sağlar. 1230
yılından sonra Çobanoğulları zamanın­
da yapılmış olduğu ileri sürülmektedir.
Orijinal haliyle suyun geçişini sağla­
yan kemerli sekiz gözden ikisi çe­
şitli zamanlarda yapılan tadilatlarla or­
tadan kaldırılmıştır. Boyu 68.58 metre­
dir. Önce 4 gözlü iken ikisi harap o l­
muş, bunların yerine yeniden üç ke­
mer yapılmıştır.
Tarihte yoğun bir kültür etkinlikle­
rinin merkezi olan Kastamonu’da bir­
çok medrese vardır.
İsmail Bey Medresesi, İsmail Bey
Külliyesi’nin bir bölümünü oluşturur.
İsmail Bey Camii’nin yanındadır. Kapı
üstündeki kitabeden 1475 yılında yap­
tırıldığı anlaşılmaktadır. Üstü tonozlu
bir kapıdan geçilerek kare şeklindeki
avluya girilir.
Ortasında havuz bulunan avlunun
çevresinde 10 tane odayla bir dersha­
ne yer almaktadır. Odaların üstünde­
ki tonozlar tuğladan yapılmış ve kireç­
le sıvanmıştır. Avlunun güneyinde yer
alan dershane kesme taş, kısmen mo­
loz ve harçla yapılmıştır. Sekiz köşeli
bir kasnak üstüne oturan kubbenin üs­
tü kiremit döşelidir.
Münire Medresesi, Nasrullah Ca­
miin güneyinde yer alır. Binanın dış
duvarları kesme taştan yapılmıştır ve
aralarına tuğla kuşaklar konmuştur. At
nalı biçiminde plana sahip olan bina­
nın avluya açılan odalarının önünde
sütunlu bir galeri yer almaktadır. Sa­
yıları 21’i bulan bu odaların tavanları
tuğladan yapılmış, tonozlarla örtül­
müştür. 1827 yılında medreseye bir
müderris atandığına dair bilgi mevcut­
tur.
Kuzey yönünde yer alan kapı üstü
kitabesinde Reisülküttab Hacı Musta­
fa Efendi tarafından 1746 yılında yap­
tırılmış olduğu ve günümüze kadar bir­
çok kere tadilat gördüğü anlaşılmak­
tadır.
Yakub Ağa Medresesi, Alacames-
cid Mahallesi’nde Yakub Ağa Külliye­
s i’nin bir bölümünü oluşturur. Medre­
senin ön kısmında 4 sütunlu ve 5 kub­
beli bir avlu vardır. Sütun kaideleri ba­
sittir. Gövdeler, parçaları olduğu için
demir çemberlerle sağlamlaştırılmış­
tır. Bu sütunlu girişten sonra 5 oda yer
alır. Bunların hepsi kubbelidir. Kubbe
kenarlarında alçıyla yapılmış süsler
vardır. Odaların tümünde ocak bulun­
maktadır. Medresenin camie bakan
kısmı, kesme taşlarla yapılmıştır. Asıl
medrese binasına zamanla odalar ek­
lendiğinden ilk olan bozulmuştur.
Kastamonu’daki türbeler hem sa­
yıca hem de mimari yönden çeşitlidir.
205
 Karanlık Evliya Türbesi, Kastamo­
nu ibnineccar Mahallesi’nde bir evin
içinde bulunur. Bina kesme taştan se­
kiz köşeli yapılmıştır. İki katlıdır. Kub­
besi enli tuğlalarla süslenmiştir. Bü­
tün karakterleriyle bir Selçuklu eseri
görünümündedir. Kitabesi bulunma­
makla biriikte kentin en eski türbele­
rinden biri olarak bilinir.
Atabey (Muzafereddirı Gazi) Türbe­
si, Atabey Camii’nin yanında bulunur.
Moloz taşından yapılmış olan binanın
dışardan görümünü silindir biçiminde,
iç görünümü ise sekiz köşelidir. Üstü
kubbelidir ve kurşunla kaplıdır, kita ­
besi yoktur.
Müfessir Alaüddin Türbesi, Kasta­
monu’da Kale Kapısı yanında, kendi
adıyla anılan bir tepe üstünde bulunur.
Moloz taşından harçla inşa edilmiştir.
Çatısı ahşaptır ve üstü kiremit kaplı­
dır.
Hatun Sultan Türbesi, Kırkçeşme
Mahallesi Selçukoğlu Sokağı’nda bu­
lunur.
Bina moloz taşından harçla yapıl­
mıştır ve üstü kubbelidir. Doğu tara­
fında yer alan kapının üstündeki dilim­
li nişin içinde kitabesi bulunmaktadır.
Buna göre, 1436 yılında Osmanlı pa­
dişahlarından Mehmed b. Bayezid
Han’ın kızı Hatun Sultan tarafından
yaptırıldığı anlaşılmaktadır. Türbe için­
deki sandukaların itinalı bir işçilikle
yapılmış olması dikkati çekmektedir.
İsmail Bey Türbesi, İsmail Bey Kül­
liyesi içinde bulunur. Sarı renkli kes­
me taştan yapılmıştır. Ön yüzünün iti­
nalı taş işçiliği vardır. Kapısının etra­
fında silmeli çerçeve ve üstünde de at
nalı biçiminde bir niş bulunmaktadır.
Türbenin üstünde tuğladan yapılmış
tek bir kubbe vardır. Kubbenin kasna­
ğı sekiz köşelidir ve üstü kurşun kap­
lıdır. Türbenin kitabesi olmamakla bir­
likte İsmail Bey’in H. 865(1460) tarih­
li vakfiyesinde adı geçtiğinden bu ta­
rihten önce yapıldığı anlaşılmaktadır.
Adil Bey Türbesi, merkez ilçeye
bağlı Terzi köyünde bulunur.lki katlı­
dır. Alt kat moloz taşından dört köşe
olarak yapılmış ve bunun üstüne de
sekiz köşeli ikinci kat oturtulmuştur.
Taşlar arasında tuğla kuşaklar dikka­
ti çekmektedir. Piramit şeklinde olan
çatı, yakın bir tarihte restore edilm iş­
tir. Türbenin iki katlı oluşu Selçuk mi­
mari geleneğine uyularak yapıldığını
göstermektedir. Çandaroğlu hüküm­
darlarından Adil Bey’e ait olduğu sa­
nılmaktadır.
Benli Sultan Türbesi, Balat köyü­
nün Benli Sultan Mahallesi’nde bulu­
nur. H. 927 (1520) yıllarında Yavuz Sul­
tan Selim devrinde yaşayan ünlü Mu­
tasavvıf Benli Sultan tarafından, kül-
liyesiyle birlikte yapılmıştır. Moloz tuğ­
la taşından harçla yapılarak aralarına
tuğlalar konulmuştur. Üstü kubbeyle
örtülüdür. Kubbe de ayrıca ağaç çatıy­
la örtülmüştür.
Şeyh Şaban-ı Veli Türbesi, Musa
Fakih Mahallesi, Gümüşlüce yolu üs­
tündeki külliyenin bir bölümüdür. Bi­
na moloz taştan harçla yapılmıştır. Ka­
re bir plan göstermektedir. Üstünde
206
sekiz köşeli bir kasnağa oturan kub­ yüzyıldan itibaren kısa sürelerle 691 ve
besi yer alır. Kitabesinden 1611 yılın-, 726 yıllarında Arap kumandanları tara­
da Derviş Ömer tarafından yaptırıldı­ fından zaptedildi. 1071 Malazgird Za-
ğı anlaşılmaktadır. İçinde yer alan ve feri’nden sonra Selçuklular tarafından
üstü bitkisel motiflerle süslenmiş 16 fethedilen şehir, 1127 yılında Daniş-
sandukadan birisi Şeyh Şaban-ı V eli’- mendliler’den Emir Melik Gazi’nin eli­
ye aittir. Bu yapı, 1844 yılında onarıl­ ne geçti, oğlu Melik Mehmed zamanın­
mıştır. da ise beyliğin başkenti oldu.
Yukarıda belirtilen türbelerden ayrı Anadolu Selçuklularımdan II. Kılıç-
olarak Kastamonu’da Kadiri Dergâhı arslan 1176 yılında şehri Danişmend-
bulunmaktaydı. Bu dergâhın 1908 yı­ lile r’den geri aldı, bir süre bu hüküm­
lında onarıldığını Hazine-i Evrak’ta darın oğullarından Kutbeddin Melik-
mevcut bir belgeden öğrenmekteyiz. şah Kayseri’de egemen oldu. Ancak
Kastamonu’da İslâmî yapılar ya­ Rükneddin Süleyman Şah şehri, yeni­
nında, ilde yaşayan Hıristiyanlar için­ den merkeze bağladı. I. Keykavus’un
de kiliselerin yapımına veya onarımı- kardeşi Alâeddin ile yaptığı saltanat
na Osmanlı Hükûmeti’nce izin veril­ mücadelelerine de sahne olan şehir,
miştir. Örneğin, 1872 yılında Kastamo­ büyük Sultan Alâeddin Keykubat za­
nu’nun bazı yerlerine Rum ve Bulgar manında büyük önem kazandı. Selçuk­
kiliseleri, Nikeyolu kazasının Koraca luların Konya'dan sona âdeta ikinci
köyüne (1858) ve Erhamgilos köyüne başkenti oldu. Bu devirde Kayseri’de
birer Rum kilisesi (1858) yapılmıştır. birçok eserler meydana getirildi. 1244
Yukarıda izah etmeye çalıştığımız yılında ilhanlı hücumlarına maruz ka­
yapılar dışında, Kastamonu’da yapılan lan şehir, ilhanlılar’ın Selçuklularla an­
veya onarılan diğer yapılar ise şöyie- laşması sonucu rahatladı. Moğolları
dir: H. 1246 (1830) yılında valilere mah­ Anadolu’dan çıkarmak isteyen Türk
sus olan konak, yanması sebebiyle Memluk Sultanı Baybars, 1277 yılında
yeniden yapılmış, 1869 yılında il mer­ ordusuyla Kayseri’ye gelerek burada
kezine bir ıslahhane açılmış, 1875 yı­ bir süre kaldı. Bundan sonra Moğol -
lında ise vilayet hapishanesinin yapı­ ilhanlı valilerince yönetilen şehir, bu
mı tamamlanmış, 1882 yılında kadın ve valilerden Emir Eretna’nın burada bir
erkeklere mahsus olmak üzere iki has­ beylik kurması üzerine 1343 yılında
tane inşa edilmiş, 1875 yılında yaptı­ beylik merkezi oldu. Eretnalılar’dan
rılan hapishanenin yetersizliği sebe­ Mehmed zamanında şehrin kadısı ve
biyle 1890 yılında yeni bir hapishane aynı zamanda vezir olan Kadı Burha­
daha yaptırılmıştır. neddin (Seyyid Burhaneddin’den fark­
Kastamonu ili 900 yılı aşkın yaşa­ lıdır) küçük yaştaki beyi ortadan kal­
mına kesintisiz devam ederek toprak­ dırarak 1381 tarihinde beyliğin başına
ları üstüne kurulmuş beyliklerin mer­ geçti. Bu hükümdar zamanında Kayse­
kezi, mutasarrıflıkların merkezî kenti ri V aliliği’nde yeğeni Şeyh Müeyyid
oluşu ve uzun süre kültür merkezi ol­ bulunuyordu.
ma durumunu sürdürme olgusuyla 1398 tarihinde Kadı Burhaneddin
kendi bünyesinden çok zengin bir folk­ bir savaşta ölünce, şehir, Osmanlı Hü­
lor malzemesi çıkarmıştır. kümdarı i. Bayezid’e geçti. Fakat Ti­
Bölge halkının giyim-kuşamı tari­ mur istilâsı üzerine bu yöre Karaman-
hî gelişim içinde ayrı özellikler göster­ lılar’ın eline geçti. Dulkadirli Naşir al-
miştir. Yalnız üstlükler değil, başlıklar Din Muhammed bunlarla mücadeleye
da çok çeşitli ve renkliydi. Ayrıca gün­ girişti ve Memlûk Sultanı al-Malik al-
lük, sokak, ev, iş, düğün ve bayram giy­ Müeyyed’in himayesi altına girdi. Gön­
sileri de ayrı ayrı özellikler taşırdı. derdiği ordu ile şehri zaptettiren sul­
Eskiden genç delikanlılar ve yaşlı er­ tan tarafından Kayseri, kendisine, ze­
kekler başlarına çeşitli renkte fes gi­ amet olarak verildi (1419). Bundan son­
yerler, yazma ve tülbentten “çökü" sa­ ra Kayseri Dulkadırlılar ile Karamanlı­
rarlardı. Bunun bir ucu yandan aşağı­ lar arasında sık sık el değiştirdi. Dul-
ya sarkıtılırdı. kadırlıiar, Karamanlılar’a karşı Osman­
Sırtta iç gömleği, bunun üzerine lI Devleti’nden yardım istediler. II. Mu­
düz yakalı, bazen sim veya iplik işli en­ rad şehri kuşatma ile zaptederek, Dul-
tari ile bazı hallerde de bunun da üs­ kadırlılar’a verdi (1436). Bir başka söy­
tüne işli yelek veya cepken olurdu. lentiye göre II. Murad’ın Karamanlı İb­
Kastamonu’da genç kızların, gelin­ rahim Bey ile barışmasından sonra,
lerin ve yaşlı kadınların giydiği elbise­ Dulkadirli Süleyman Bey, Kayseri’yi
ler çok değişik şekil ve renklerde olur- uzun bir süre kuşattı ve zaptetti. Bu­
nunla beraber, Kayseri Kalesi’nde bu­
lunan 1431/32 tarihli bir kitâbe Dul-
kadırlı Naşir al-Din Bey’e ait ise de
1465/1466 tarihli bir başka kitâbe, Ka­
ramanlı Pir Ahmed Bey’e ait bulun­
KAYSERİ (Eski adları: Mazaka, maktadır. Ertesi yıl Fatih Sultan Meh­
caesarea, Kayser, Kaisareia, Kayseri- med Konya’yı zaptederek, Karamanlı­
ye). lar Devleti’ne son verince, Kayseri’nin
Çok eski bir yerleşim yeri olan Kay­ Dulkadırlılar’ın eline geçmesi muhte­
seri,* sırasıyla Asur Ticaret Kolonisi meldir. II. Bayezid devrinde, Osmanlı
Çağı’nda bir ticaret merkeziydi. Daha - Mernlûk Devleti rekabeti sırasında,
sonra Hitit, Frig, İskender, Roma ve Bi­ Mısır Ordusu bir aralık Kayseri’yi ku­
zans yönetiminde kaldı. şattı ve 1508’de Şah İsmail Safevî kuv­
Şehir, Bizanslılar’ın elindeyken VII. vetleri buraya bir akın yaptılar. Dulka-
dırlılar’ın bu havalideki faaliyetleri,
Sultan Selim’in sefer dönüşü (1515).
Ala al-Davla Bey’I, Hadım Sinan Paşa
aracılığı ile, idam ettirmesiyle sona er­
di. 1600 tarihinde Celâl? sergerdesi Ka-
rayazıcı Halim Şah, hükümet kuvvet­
lerini Kayseri Ovası’nda yenerek, İbra­
him Paşa’yı kaleye kapanmak zorun­
da bıraktı. 1624'te âsi Abaza Haşan
kuvvetleri, Sadrazam Çerkeş Mehmed
Paşa tarafından, bu civarda Karasu
mevkiinde dağıtıldı.
1649’da Kayseri'yi ziyaret eden Ev­
liya Çelebi, eski Kayseri’nin yüksek bir
dağın eteğinde bulunduğunu, yeni
Kayseri’nin burada 8 bin adım kadar
uzak bir yerde ve ovada kurulduğunu,
kale içinde zahire ambarları ve 600 ev
bulunduğunu belirtir. Gezgincilerin
bayındır diye nitelendirdiği Kayseri’de,
deri sanayi çok revaçta idi. Özellikle
Kayseri i sarı sahtiyanının ününden,
gerek Evliya Çelebi, gerek Kâtib Çele­
bi söz ederler. Pastırma imâli daha o
zaman vardı.
XIX. yüzyılın başlarında Kayseri’­
nin nüfusu 25 bin kadar tahmin edil­
mekteydi. Bu arada 1813 yılında Kay­
seri Mutasarrıfı olan Memiş Paşa za­
manında Kayseri’de eşkıya ayaklan­
maları başgösterdi. Bunlar özellikle
Kayseri Rum reayasına saldırmaktay­
dılar. Bu eşkıya sindirildikten son­
ra 1814 yılında Boyuinceli aşireti Be­
yi Piroğlu Mehmed Bey ile aynı aşiret­
ten Boz Musaoğlu Ebubekir, rekabet
yüzünden aşirete karşı zulüm ve bas­
kı yapmaya başladılar. Ancak her iki
elebaşı da hükümet kuvvetleri tarafın­
dan yakalanarak idam edildi. 1820 yı­
lında Akbıyıkoğlu adlı bir şaki daha
türedi ancak, bu da Kayseri ve Bozok
Mutasarrıfı Hüseyin Paşa tarafından
yakalanarak idam edildi. 1827 yılında
Kayseri’de bir kıtlık olmuş, bunun so­
nucu da şehirde büyük bir zahire sıkın­
tısı başgöstermiştir. 1829 yılında Kay­
seri ve köylerinin, vergilerinin ağır ol­
masını bahane eden 2 bine vakın ha­
ne, Niğde ve Nevşehir, Ürgüb, Bere­
ketli, Akdağmadeni, Kars, Bozok gibi
yerlere göç etmişler, bunun üzerine
hükümet Önlem olarak vergi yükünü
azaltarak, göçmenlerin eski yerierine
dönmelerini sağlamıştır. 1834 yılında
yapılan bir tahrirde, toplam 11 bin 900
ev, 60 bin nüfus bulunmaktaydı. 1837
yılında Kayseri Sancağı kazası ve köy­
lerindeki Islâm ve reayanın emlâk ve
arazileri yazılarak yeni kayıtlarına gö­
re vergi sistemine bağlanmışlardır.
XIX. yüzyılın sonlarında Kayseri’­
nin nüfusu 72 bin kadardı. Yine bu yüz­
yılın ikinci yarısına doğru şehir, Ana­
dolu içinde birtakım dinî misyonlara
merkez idi. Şehrin bağlılarından Ta-
las’ta Amerikan ye Cizvit kolejleri ile
Zencidere’de Rum öğrenim kuruluşları
vardı.
XIX. yüzyıl sonunda şehrin ticarî
faaliyeti oldukça gelişmiş durumday­
dı. Şehirde halıcılık, dokumacılık, de­
ricilik ve bakırcılık yapılırdı. Şehir ci­
varından çıkartılan küherçile, yerinde
tasfiye edildikten sonra, İstanbul’da
Tophane’ye gönderilirdi. 1843 yılında,
şehirde, Küherçile Fabrikası kurul­
muş, 1846 yılında bu fabrikaya bir ye­
nisi eklenmiştir. I. Dünya Savaşı sıra­
larında Kayseri, bütün Anadolu şehir­
leri gibi, bakımsız kaldı. M illî Mücade­
le ve bunu izleyen yıllarda şehir, yarı
harap bir hale geldi. Cumhuriyet’ten
sonra kalkınmaya başladı.
Çağlardan beri etkin bir merkez ol­
ma özelliğindeki Kayseri’de Türk - Is­
lâm döneminden kalma çok sayıda
eser vardır.
Alaca Mescit, Talaş doğrultusun­
da uzanan bulvarın orta refüjünde bu­
lunur. XIII. yüzyıl Selçuklu yapılarından
olan bu cami, içten ve dıştan kare
planlıdır. Giriş kapısı kuzey yönde, sol
köşeye yakındır. Selçuklu tipi bir tür­
be kuruluşundadır. Dam örtüsü sekiz
piramit biçimindedir. Taş oyma işçi-
liğfözenlidir. Kubbe tümüyle yontu ta-
şındandır.
Hacıkılıç Camii; izzeddin Keyka-
vus II. zamanında Ebu Kasımoğlu Tus’-
lu Emir Ali tarafından 1240 yılında yap­
tırılmış, Selçuklu Külliyesi tipinde-
dir. Kıble duvarına dikey uzanan beş
nefli camide daha geniş ve yüksek
olan orta nef, ayrıca mihrap önü kub­
besi ile belirtilm iştir. Caminin içi taş
mihrap portallerin zengin süslemele­
rine uygun olarak işlenm iştir. Mihrap
nişini çevreleyen iki geniş bordür ge­
ometrik yıldız ve düğümlü geçmeler­
le mukarnas nişi kavrayan sivri kemer
207
 ise rûmîler ve kıvrık dallarla süslüdür. yer değişik biçimler gösteren üçgen­ Gıyaseddin Keyhüsrev II. tarafından
Huand Hatun Camii (Hond, Hunad, li bingilerle taş duvarlara oturtulm uş­ 1241 yılında yaptırılmıştır. Halen harap
Honad); Alaeddin Keykubad l.’in eşi tur. Kadınlar bölümü ise ortadan kes­ durumdadır. Koyu renkli, düzenli taş­
Mahperî Huand Hatun tarafından ya­ me bir taş kemerlerle desteklenen, siv­ tan sağlam bir yapı olup, anıtsal ve
pımına başlatılmış ve oğlu Gıyaseddin ri tonozla soyunma yeri İie, planda er­ zengin süslemeli, güzel portali mer­
Keyhüsrev II zamanında 1238 yılında kek bölümüne doğru bir çıkıntı yapan merdendir.
tamamlanmıştır. Cami, medrese, tür­ üstü elipti kubbeli helâ, yine kubbeli Keykubadiye Köşkleri, Kayseri ya­
be ve hamamdan oluşan külliyenin bir bir ara hacim ile geçilen kubbeli so­ kınında, Alâeddin Keykubad'ın yazlık
parçasıdır. Bu külliye, Anadolu Selçuk- ğukluk ve bunun yanında.yine kubbe­ sarayını oluşturan, küçük bir gölün ku­
luliar’ın ilk külliyesi olması bakımın­ li bir halvet, ortadaki merkezî kubbe­ zey kıyısına sıralanmış üç köşktür.
dan önemlidir. Cami, ilkin 52.30x43.70 nin etrafında haçvarı biçimde düzen­ 1224-1226 yıllarında yapıldığı sanıl­
metrekarelik bir alanı kaplamaktaydı. lenmiş sivri tonozlu üç eyvan ile bun­ maktadır.
Bu dikdörtgen yüzey, kare kesiti ayak­ ların arasında yer alan biri kubbeli, öte­ Ortaçağ’da Kayseri’de çok sayıda
larla küçük eksene göre sekiz, büyük ki piramidal tonozlu iki köşe halvetin­ medrese vardır. Bu sebeple kent, bu
eksene göre de on kemer gözüne bö­ den meydana gelen sıcaklıktan oluşur. dönemde bir üniversite şehri görünü­
lünmüştür. Mihrabın önünde ve solun­ Kadınlar bölümünün kubbeleri de tuğ­ mündedir.
da ortasında iki kare alan vardır. Çok­ la ile inşa edilm iştir. Çifte Medrese, Kayseri’de bulunan
gen biçiminde bir kasnağa oturan bir Karatay Hanı, Kayseri-Malatya yo­ ilk Selçuklu eseridir. I. Gıyaseddin
kubbe ile kapalı olan ortadaki kare yü­ lunda. Atabey Emir Celâleddin Kara­ Kevhüsrev’in yaptırdığı tıp medrese­
zey ise XIX. yüzyılda yapılmıştır. İki tay tarafından yaptırılan holü, Alâed­ siyle kızkardeşi Gevher Nesibe Ha-
büyük taç kapıdan biri kuzeybatı kö- din Keykubad zamanında, avlusu Gı- tun’un yaptırdığı şifaiyeden ibaret­
şesindedir ve türbe avlusuna bakan yaseddin Keyhüsrev zamanında ta­ tir (1205). Bina birbirine bitişik açık
kapı revakına açılmaktadır. Minaresi mamlandı (1240-1241). Klasik Selçuk­ avlu iki yapıdan oluşur. Birinin diğe­
1726 yılında yaptırılmıştır. lu kervansarayları planında, bazıları rinden daha geniş olması dışında her
Kölük Camii, ilk olarak Yağıbasan yivli ve düğümlü olan pekiştirme ku­ iki yapı da tipik medrese şemasına uy­
tarafından yaptırılmış, daha sonra iz- leleri ile bir kale gibidir. Avluya götü­ gundur.
zeddin Keykavus I. zamanında, Yağı­ ren sivri kemerli yüksek giriş eyvanı­ Gerek şifaiye, gerekse medrese bir
basan oğlu Mahmud’un kızı Atsız Elti nın çok heybetli bir görünüşü vardır. açık avlu çevresinde düzenlenen dört
tarafından onartılmıştır('7270J. Kesme Sağında kubbeli mescit, soluda çap­ eyvanlı şemaya uygun olarak inşa edil­
taştan sade ve gösterişsiz bir yapıdır. raz tonozlu türbe yer alır. Mescidin ka­ miştir. Şifaiye, dış ölçüleri 41 x32.5
1335’te depremden yıkılan cami, Kö­ pısı da küçük bir portal biçiminde av­ metre olan dikdörtgen biçiminde bir
lük Şemseddin tarafından onarıldıktan luya açılmaktadır. yapıdır. Dört köşe avlusunun bir kenarı
sonra bu adı almıştır. Selçuklular’dan Sultan Hanı, Kayseri-Sivas yolunda 12.50 metre olup, üç yanı üç kemerli
kalan en görkemli mozaik çinili mih­ Palas köyünde olup, Alâeddin Keyku­ revaklarla çevrilidir. Ana eyvanın önü­
rap bu camide bulunmaktadır. Taş bad tarafından 1232-1236 yılları arasın­ ne rastlayan dördüncü revak tek açık­
süslemelerin hâkim olduğu Kayseri da yaptırıldı. Masif duvarlar ve çeşitli lıkla yapılmıştır. Eyvanlar geniş açık­
mimarisinde tek eser olarak görünen pekiştirme kuleleri ile dış görünüşte lıklı orta kemerlerin gerisinde bulunur.
bu mozaik çin ili mihrap, şaşırtıcı kali­ kale görüntüsü hâkimdir. Ortadaki Ana eyvanın iki yanında odalar konul­
tesi ile, her iki onarım tarihine de uy­ köşk mescit, kalanlar içinde en iyi du­ muş, bunlardan batıdaki küçük bir
mayan bir üslûp göstermiştir. rumda olup, yapının diğer kısımları ha­ oda, doğudaki ise birinden ötekine ge­
rap durumdadır. Avlunun kuzeybatı kö­ çilen iki dikdörtgen oda şeklinde dü­
Ulu Cami, Kılıçarslan oğlu Keyhüs­ şesinde, kubbeleri ile hamam yer al­ zenlenmiştir. Portal yapının uzunlama­
rev zamanında Yağıbasan'ın oğlu Mu- maktadır. Kemer yüzlerinde iki taraf­ sına ekseni üzerine rastgelmez. Avlu­
zafferüddin Mahmud tarafından 1205 tan gelen yılan ejderlerin başları, açık sunun batısındaki revakın ekseni üze­
yılında yaptırıldı. Kitabede belirtilm e­ ağızları ortada birleşmektedir. Pandan­ rinde bulunur.
miş olmakla beraber, bunun bir ona­ tifle r üzerine oturan aydınlık kubbesi­ Tıp medresesi bitişiğindeki Gev­
rım sonucu konulduğu bilinmektedir. nin külâhı yıkılmıştır. Tamburda, sağır her Nesibe Sultari’ ın biraderi Izzedd.in
İlk camiin, Niksar ve Tokat’taki kubbeli sivri kemerlerle, dilim li kare biçim in­ Keykavus’un inşa ettirdiği yapının dı­
medreseleri yaptıran Yağıbasan tara­ de dört pencere sıralanmış, bunların şardan kapısı yandadır.
fından XII. yüzyıl ortalarında yaptırıl­ üstüne, kabartma olarak seyrek istifli İçeri girildiğinde revaklı bölüm kar­
mış olduğu tahmin edilmektedir. Mi­ Kur’an kitabesi yazılmıştır. şıya gelir.
naresi batı kenarı ortasında yüksel­ Kayseri’de Selçuklu döneminden iki binadan meydana gelen iki ka­
mektedir. Kıble duvarına paralel uza­ kalma birkaç köprü vardır. Ancak bun­ pılı manzumede yalnız şifaiyenin por­
nan beşer kemerli, sekiz nef, iki yan­ lardan en önemlisi, Tekgöz Köprüsü'- tali üzerinde bulunan yazıt, günümü­
da dikey kemerlerle, ortada ise kubbe­ dür. ze kadar gelmiştir. Yazıttan şifaiyenin
lerle kesilm iştir. Tekgöz Köprüsü, Selçuklular tara­ Kılıçarslan’ın kızı, Gevher Nesibe Ha-
Kayseri'de Selçuklu döneminden fından Kızılırmak üstüne yaptırılan tu n ’un vasiyeti üzerine inşa edildiği­
kalan hamam olarak yalnızca Huand ilk köprüdür (1202). Kılıçarslan ll.’nin ni öğrenmekteyiz.
Hatun Hamamı kayda değer nitelikte­ oğlu Rükneddin Süleyman tarafından Hacıkılıç Medresesi, Kayseri'de
dir. yaptırılmıştır. Sülüs hatlı bir kitabesi aynı adlı camiin yanındadır. Külliyenin
Huand Hatun Hamamı, Alâeddin vardır. Esası tek sivri kemerdir. Taşkın cami ve medrese bölümlerine her iki­
Keykubad’ın karısı Mahperî Huand Ha­ gözü sonradan eklenmiştir. Boyu si de yapının doğusunda bulunan iki
tun adına yaptırılmıştır. Çifte hamam­ 119.75 metre, tüm eni 7.70 metre, bü­ ayrı portalden girilir. Medresenin por­
dır. XIII. yüzyıl hamamlarından biridir. yük kemerin açıklığı 27 metre, yüksek­ tali kuzeydedir ve girişinde giriş eyvan
Erkekler bölümü, üstü belirli aralıkta liği 18 metredir. Köprü kızılımtrak ve da birincinin karşısında, avlunun gü­
kesme taş kemerlerle kavileştirilen sarımtrak taşlardan yapılmıştır. Haien neybatı köşesinde yer alır.
sivri tonozlu soyunma yeri, b itişiğin­ kullanılabilir durumdadır. Hatuniye Medresesi, Dulkadiro-
de iki yanda tonozlarla desteklenmiş Kayseri yöresinde Selçuklu döne­ ğulları'ndan Melik Nasüridin Meh­
eliptik bir kubbe ile örtülü helâyı iç i­ mi eski eserler bütününün önemli bir- med Bey tarafından yaptırılmıştır
ne alan sivri tonozlu soğukluk ve or­ bölümünü de köşkler oluşturmaktadır. (1431-1432). Yapı iki eyvanlıdır. Devşir­
tada büyükçe bir merkezî kubbe çev­ Haydarbey Köşkü, Kayseri’nin Argın- me sütunlar ve başlıklarla revaklı dik­
resinde aksiyal biçimde düzenlenmiş, cık köyünde bulunur. Muhtemelen dörtgen avlunun iki tarafında tonozlu
sivri tonozlu dört eyvan ile, bunların 1252 yılında yaptırılmıştır. Kesme taş­ beşer medrese hücresi giriş eyvanının
aralarında yer alan kubbeli dört halvet­ tan yapıldığı için bu köşk sağlam ola­ karşısında dik tonozlu ana eyvan, bu­
ten ibaret sıcaklıktan oluşur. rak günümüze gelebilmiştir. nun iki tarafında kubbeli birer dersha­
Tuğla ile inşa olunan kubbeler, yer Hızırilyas Köyü, Erkilet yöresinde ne, giriş eyvanının iki tarafında ise av­
208
luya bakan tonozla örtülü derin bir niş
yer almaktadır.
Huand Hatun Medresesi'nde dik­
dörtgen avluyu üç yönden revaklar çe­
virmektedir. Taçkapı batı yöndedir. Ca­
mi gibi medrese de kesme taşlarla ör­
tülüdür, sivri beşik tonozludur.
Kölük Camii Medresesi, aynı adlı
camie bitişik olup, ilk olarak Daniş-
mendliler zamanında 1135-1142 yılla­
rı arasında yaptırılmıştır. Binanın ku­
zey cephesinde bulunan iki kapıdan
sağdaki, medreseye aittir. Kapıdan dar
bir merdivenle çıkılan küçük bir fevkâ-
nî avluya geçilir. Avlunun doğusunda
bir kenarı 4.50 metre olan harap bir
oda vardır. Medrese, bir yanı camiin
içine bakan bir koridor üzerine sıralan­
mış hücrelerle kapının yanındaki ka­
re odadan oluşur. Kare oda, öğretmen
odası olabilir.
Köşk Medrese, gerçekte medrese
olmayan ancak avlunun ortasında bir
türbe bulunan ribat, yani zaviyedir.
Şehrin 1 kilometre uzaklığında bulun­
maktadır.
XIII. yüzyılın ortalarında Eretna-
oğullarından Sultan Süli Paşa’nın kı­
zı adına yapılmıştır. Planı kareye yakın
bir dikdörtgen çatkı ile çerçeve içine
sığdırılmıştır. Kuzey yöndeki bir cümle
kapısıyla binaya girilmektedir. Kapının
arkasında eyvan biçiminde avluya açı­
lan holü bulunmaktadır. Holden kapı­
larla yandaki odalara geçilerek yukarı
kat odalarına çıkılmaktadır. Avlu bölü­
münün tabanı karedir. Çevre duvarı
önüne sıralanmış revaklar vardır. Ya­
pı malzemesi olarak bütün duvar yü­
zeylerinde, revak kemer ve ayakların­
da tonoz, yüzlerinde yontu taşı kulla­
nılmıştır.
Sahibiye Medresesi, Selçuklu Ve­
ziri Hüseyin oğlu Fahreddin Ali Sahib
Ata tarafından 1267 yılında yaptırılmış­
tır. Açık bir dikdörtgen avlu çevresin­
de düzenlenmiş dört eyvanlı ve büyük­
çe biryapıdır. Beden duvarları büyük
kesme taşlarla örülmüş, cephesinin
köşelerine yuvarlak istinad payeleri
konmuştur. Bu hali ile dışardan sağ­
lam bir kale görünümündedir.
Saraceddin Medresesi, EmirSara-
ceddin Bedri tarafından 1238 yılında
yaptırılmıştır. Huand Hatun Medrese-
s i’ne benzediğinden halk arasında
“Küçük H uand H a tu n " Medresesi de
denilir. Medreseye güney cephesinin
ortasında büyük ve ağır bir niş içersin­
deki kapıdan girilir. Kapının iç tarafın­
daki çift merdiven çatıya çıkar. Dar av­
lunun çevresini dönen kemerli revakın
gerisinde, yanlarda dörder hücre, ku­
zeyde de ana eyvan bulunur. Eyvanın
önünde revak derin ve çapraz tonoz
olarak yapılmıştır.
Kayseri’deki türbe ve kümbetlerin
büyük çoğunluğu, Selçuklular ve bey­
likler döneminde yapılmıştır. Kentte
mevcut çok sayıdaki türbenin bir bö­
lümü, cami, medrese gibi binaların
içinde, bunların banileri olarak inşa
edilmiştir.
Alicafer Kümbedi (Caferali Kümbe­
di), Eretnaoğullarına maledilen XIII.
yüzyıl yapısıdır. Yapının alt kısmında
bir lahit odası, üst kısmında da dik­
dörtgen kuruluşta bir giriş odasıyla se­
kizgen planda bir sanduka veya mes­
cit vardır. Türbeyi taşıyan kare şeklin­
deki taban, dış zeminden 50 santim ka­
dar yüksekliktedir. Sekizgen planda
olan türbe kitlesinin dış köşelerinde
teras biçimli enlice sahanlıklar görül­
mektedir.'kümbetin büyük tabanı, düz­
gün kesme taşlarla işlenmiş silmeli ve
kitabelidir.
Çifte Kümbet, Eyyübîler'den Melik
ül-Ebubekir kızı ve Keykavus l’in eşi
Melike Adiliye adına yaptırılmıştır
(1247). Kübik taban üzerine sekizgen
gövdeli olup, yıkılan piramit külah al­
tından kubbesi meydana çıkmaktadır.
Çift Medrese Kümbeti, Kılıçarslan
ll’nin kızı Gevher Nesibe Hatun için
yaptırılmıştır.Çifte Medrese’nin içinde
bulunur (1206). En erken Selçuklu ya­
pılarından olup, dört eyvandan sağ
yandakinin arkasında yer alır. Tümü ile
kesme taştan yapılmış, içten tromplu
kubbe ile örtülü, dıştan sekizgen bi­
çimde ve piramit külahlıdır.-
Döner Kümbet (Şahcihan Hatun
Türbesi), 1276-1279 yıllarında Sultan
kızı Şahcihan adına yaptırılmıştır. Ka­
re bir gövdeyle yerine oturtulan türbe,
dört köşede iki dilim li kırma şevlerle
12 köşeli bir üst bedene tabanlık et­
mektedir. Alt taban içinde kare planlı
bir lahit odası vardır. 12 köşeli ve yüz­
lü düşey üst gövde kısmıyla alt kitle,
birbirine mukarnaslı bir silmeyle bağ-
lanmışır. İç mekânın sade ve sakin an­
latımına karşın, dış yüzü çok süslüdür.
Dış yüzün kabartma geometrik süsle­
ri arasında efsanevî yaratıkların kabart­
ma betimlemeleri de vardır. Bu betimle­
meler özellikle giriş kapısı çevresinde-
dirler.
Yapının alt kısmındaki dört köşe
planlı ve sade yapılı taban, köşelerde
ikişer şev d ilim li 12 köşeli bir kaide
şekline girmektedir. Düşey gövde, 12
köşeli bir çokgen şeklindedir.
Emir Ali Türbesi, Talas’a giden yo­
lun batı yönündedir. H. 751 yılında
(1350), yapılmış olduğu kitabesinden
anlaşılmaktadır. Türbe yapısının bün­
yesi, düzgün yontu taşlı bir kuruluşta­
dır. Bütün kuruluş, kareye yakın dik­
dörtgen çevreli bir plan içinde derlen­
miştir. Mescit kısmına, kuzey taraf du­
varı ortasında, iki taraflı bir merdiven­
le çıkılan bir kapıdan girilmektedir. Ha­
rap durumda olan türbe 1955 yılında
Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından
restore edilmiştir.
Huand Hatun Türbesi, Alâeddin
Keykubad l’in eşi ve Keyhüsrev ll’nin
annesi Mahperî Huand Hatun için yap­
tırılmıştır (1238). Huand Külliyesi için­
de, camiin medreye bitişen köşesine
sonradan eklenmiştir. Tümü ile kesme
taştan yapılan, piramit külahlı sekiz­
gen kümbet, altı sıra mukarnaslı mer­
mer bir taban üzerine yükselmektedir.
Melik Gazi Türbesi ve Kalesi,
Kayseri-Pınarbaşı yolunun 84. kilomet­
resinde kuzeye sapan yol üzerinde Me-
likgazi veya Türbe denilen köydedir.
Kare planlıdır. Alttaki lahit odası haç
şeklinde bir plana, üstteki sandukalar
odası ise, kare plana sahiptir. Mezar
odasını oluşturan bodrum dış yapı ba­
kımından taşla örtülü kârgir bir bünye­
ye sahiptir. Duvarların iç yüzleri ve to­
nozlar tuğla örgülüdür. Temel duvar­
larının üst kısım duvararına mesnet
oluşturacak dar alanlarının dış yüzle­
ri kesme taş ile işlidir. Kubbe içten ba­
lık sırtı motifi şeklinde düzenlenen tek
merkezli, kaplama tuğla dairelerle süs­
lüdür. Üst bölümdeki 7 tem silî tabut­
tan 6’sı bir sırada, bir tanesi ayrı du­
rur. Bunun Melik Gazi’ye ait olduğu
söylenir. Türbe ve çevredeki mezarlar
1213 yılında yüksek bir duvarla çevril­
miştir.
Melik Gazi Kalesi, Sultan Han'a ku-
şucumu 40, Karatay’a 26 kilometre
uzaklıktadır. Samantı Vadisi ve Kayse-
ri-Elbistan-Malatya yolunu yüzyıllar bo­
yunca kontrol altında tutan bir anıttır.
Yapı tekniği bakımından kalın bir
yığma bünye gösteren kalenin en es­
ki parçaları kesme taş tekniğiyle iş li­
dir. Bunların iç yüzleri bol kum harçlı
kalın dolgular halindedir. Kesme taş­
lar bazalt ve andezit olup, iç bölümler­
de mermerleşmiş kalker de kullanıl­
mıştır. 9 tane yuvarlak, bir adet kö­
şeli ve 3 adet beş yüzlü kulesi vardır.
Sırçalı Kümbet, XIV. yüzyıl yapısı
olup, E'retnaoğullarına maledilmekte-
dir. Dörtköşe bir taban üzerine otur­
tulmuştur. Yuvarlak planlı bir mesci­
di vardır. Mescit odasında (Sanduka
odası), üç pencere görülmektedir.
Kümbet dışta taban yapısı bakımından
Cafer Ali Kümbeti taban yapısına ben­
zemektedir. Silindir şeklinde inşa edi­
len türbenin kubbesi huni biçimdedir.
Türbe binasının dış bünyesi, çok düz­
gün kesme taşlarla işlenmiştir. Giriş
basık kemerlidir. Kümbetin kubbe üst
örtüsü 1940 yılındaki restorasyon ça­
lışmalarında yarım küre şeklinde kap­
lanmıştır.
Kayseri’de Osmanlı dönemi yapı­
ları, Selçuklu dönemi kadar olmamak­
la birlikte, bazı önemli izler bırakmış­
tır. Osmanlı dönemi camilerinden
en önemlileri Kurşunlu Camii ve Fatih
Camii’dir. Kale Camii adıyla da bilinen
Fatih Camii 1478 yılında Fatih Sultan
Mehmed’in emriyle yaptırılm ıştır.
Kentte ayrıca Bezircilioğullarından
İsabey b. Hacı Sinan Eley tarafından
1552 yılında yaptırılan İsabey Mesci­
di ile Bayraktar Yanık Ömer Ağa tara­
fından 1723 yılında yaptırılan Yanıkoğ-
lu Camii de Osmanlı dönemini yansı­
tan camilerdir.
Kurşunlu Camii (Ahm ed Paşa Ca­
mii), 1585 yılında yaptırılmıştır. Mahallî
söylentiler bu camiin Mimar Sinan ta­
rafından yapıldığı yolunda olmakla bir­
likte, inşaatı Sinan’ın bizzat yönetme­
diği ancak, mimarbaşısı olarak planla­
rını onamış olqluğu kabul edilebilir.
Kare planlı namaz yeri bingilere da­
yanan merkezî bir kubbeyle örtülüdür.
Osmanlı tarzında istalaktitli mermer
giriş kapısı ve revaklı son cemaat ye­
ri, yapılış dönemi için karakteristik
özellikler taşır. Bu cami yanına Muta­
sarrıf Osman Nuri Paşa tarafından Nu­
riye Medresesi inşa edilm iştir (1835).
 Kayseri’de Damad İbrahim Paşa’-
mn 1725 yılıda yaptırdığı Vezir Hanı,
Osmanlı döneminin özelliklerini taşı­
yan en önemli handır.
Kapısının üstünde kitâbe yeri var­
dır, ancak boş bırakılmıştır. Hanın İb­
rahim Paşa öldüğü sırada henüz bit­
memiş olması sebebiyle boş bırakıldı­
ğı sanılmaktadır. İlginç bir yapıdır. Dış
ve iç kısım olmak üzere iki bölüme ay­
rılır. Çevresinde üstü taştan yapılmış
kemerlerle örtülmüş birçok oda bulun­
maktadır. İki katlıdır ve iki kat arasın­
da büyük çaplı merdiven vardır.
Kayseri İçkalesi, çe şitli bilim
adamlarınca Fatih devri Osmanlı mi­
marisi özelliklerini taşıyan bir eser ola­
rak kabul edilir.
Eski varlığı ve sonradan yapılan
ekleri ile Ortaçağ eseri olan kalenin
ayakta kalan bölümü XIV. yüzyıl için­
de yapılmıştır. Biri dış şehir sur ve
burçlarının meydana getirdiği geniş
korunma çevresi, öteki ise başlı başı­
na bir kale görünümünde olmak üze­
re iki bölümden ibarettir. Dış kalenin
birçok önemli parçası harap durumda­
dır. Içkale, uzunluğu doğu-batı yönün­
de olmak üzere, dış şehir surlarının ku­
zey ucuna iki kemeri ile bağlanarak,
klasik bir düzende oturtulmuştur.
İç kalenin doğu yöndeki beden du­
varlarının köşe ve ortalarında, düzen­
li aralıklarla kurulmuş, dört tane, dik­
dörtgen planlı burç bulunmaktadır, iç
kalenin, biri güneyde, öteki doğuda ol­
mak üzere iki kapısı bulunmaktadır.
Kayseri’de Selçuklular zamanında
da çarşı ve bir bedestenin mevcut o l­
duğu çeşitli kaynaklar aracılığıyla bi­
linmektedir. Bununla beraber bugün
kentte bilinen çarşıların yapılış tarih­
leri daha çok Osmanlı dönemine kar­
şı gelmektedir.
Mevcut kapalıçarşıların en eskisi
Gön Hanı yakınındaki “PirinççilerÇar-
ş ıs ı”dır. Eski kayıtlara göre Gön Ha-
nı’yla bu bu çarşının 1552 yılında ya­
pıldığı anlaşılmaktadır. Çarşının bu ilk
kısmı, daha sonra ek olarak yapılan kı­
sımlarından mimarî olarak da farklıdır.
Eski kısmın tavanları kemerleri basık,
pencereleri yuvarlak yapılmıştır.
Diğer kapalıçarşılar ise 1849 yılın­
daki büyük yangından sonra yapılmış­
tır. Mahmud Kadı Vakfiyesi kayıtları­
na göre, 1570 yılında Kayseri çarşıları
bugünkü gibi Uzunçarşı, Tüccarlar
Çarşısı, Bezzazistan, Saraçlar, Mey-
dankapısı gibi birtakım bölümlere ay­
rılmış durumdaydı.-
Bu yapılardan başka, Kayseri’de
XIX. yüzyılda onarılan veya yeniden
yapılan yapılar şöyle sıralanabilir: 1801
yılında Cami-i Kebir doğusunda Cafer
Ağa oğullarından Cafer Fevzi Efendi
oğlu Reisülküttab Mehmed Raşid
Efendi tarafından bir kütüphane yap­
tırılmıştır. 1846 yılında kışlanın onarı-
mı tamamlanmış, 1879 yılında mevcut
hapishane içerisine bir hastahane in­
şa edilmiş, 1896 yılında ise Hükümet
Konağı’nın onarımı yapılmıştır.
Şehirde yaşayan Hıristiyan dinine
mensup vatandaşlar için ise, Tavas kö­
yünde bulunan Rum kilisesinin onarı-
210
mı (1819) yapılmış, Zencidere köyün­ reği madene bir dökümhane yaptırıl­
deki Ayaperver Manastırı yanında bir mış, aynı yıl, üretimden e'de edilen ge­
Eytamhâne (Y e tim h a n e ) yapılmış lirin fazla olması sebebiyle, Avrupa’­
(1895), Aksapolis Mahallesi'ndeki Rum dan getirtilen mühendislerin maaşla­
kilisesinin (1904), Zencidere köyünde­ rına mükâfat olarak zam yapılmıştır.
ki Rum manastırının bahçesindeki XX. yüzyılın ilk yarısında maden
okulun (1905-11) yapımı gerçekleşmiş­ üretiminin azalması, halkı tarım ve
tir. hayvancılığa itm iştir.
Keban Barajı yapımı dolayısıyla
çevrede 1967 yılında başlanılan kazı­
larda Selçuk, roma ve daha eski döne­
me ait birçok eski eserler çıkartılmış-
KEBAN Ur.
Hangi tarihte kurulduğu bilinme­ ilçede Selçuklu dönemi yapısı ola­
yen Keban'ın X. yüzyıla ait bir yerleşim rak Vakıf Han, yıkık olarak durmakta­
yeri olduğu, Keban Barajı’nın yapımın­ dır. Elâzığ - Keban ilçesinin Denizli Kö-
dan sonra ortaya çıkarılmıştır. IV. Mu- yü’ndedir. Kışlık avlusu han tipinde-
rad’ın Bağdad seferi sırasında Deniz­ dir. Üzeri tonozla örtülü, eyvanlı por­
li Köyü’ne uğradığı ve bu köye bir ker­ tali vardır. Bu eyvana açılan iki oda gö­
vansaray yaptırdığı bilinmektedir. Ker­ rülür. Bunlardan birinin mescit oldu­
vansaraydan günümüze taş bir kemer ğu sanılmaktadır. Portalin tonoza ya­
kalmıştır. XVIII. yüzyılda bir eyalet kın bölümlerinde üç kadın figürü bu­
merkezi olduğu ve 7 paşanın burada lunmaktadır. İç bölümü iki sıra paye­
ikamet ettiği yazılıdır. Dördü, Yusuf Zi­ lerle üç nefe ayrılmıştır. Tonozla örtü­
ya Paşa, Alâeddin Paşa, İspanakçı lüdür.
Mustafa Paşa, Köse Ruhi Paşa’dır.
XIX. yüzyıl sonunda Mamuretü’l-
Aziz vilayetinin merkez sancağına bağ­
lı bir kaza durumundaydı. Merkez san­
cağın güney batısında yer alırdı. Ku­
zeyden Arapgir kazası ve Dersim San­ KELKİT (Eski adı: Çiftlik).
cağı, doğudan Harput - Mezre merkez Kelkit ve çevresi H ititle r’den son­
kazası, güneyden ve batıdan Malatya ra Asur, Makedonya, Roma ve Bizans
Sancağı ile sınırlanmıştı. Arguvan adlı egemenliğine girmiştir. İlçenin güney­
bir nahiyesi, 200 köyü vardı. Bir kay­ doğusunda, 17 kilometre uzaklıkta, Bi­
makam, oir nahiye müdürü ve bir ida­ z a n s lIla r tarafından kurulan 60 bin nü­
re meclisi tarafından yönetilirdi. Top­ fuslu “S a ta la ” şehrinin kalıntıları, ki­
lam nüfusu 56 bin 198 kişi idi. liseleri, su yolları ve kanalları, kabart­
Kaza merkezi Keban - Maden kasa­ ma eserleri, heykelleri, arkeologlar ta­
bası, Fırat’ın sol kıyısında, Harput’un rafından İn c e le n m e k te d ir. Satala.şeh-
42 kilometre batısında, Malatya’ nın 42 rinin yerinde bugün “S adak" köyü var­
kilometre kuzeydoğusunda, Eğin’in 65 dır.
kilometre güneydoğusunda kurulmuş­ Bizans devrinde bu bölgeye ge­
tu. Madenin işletildiği yıllarda3 bin ha­ len Peçenek Türkleri’nden Boy Beyi
ne olan kasaba nüfusu bu dönemde Keki Bey adına izafeten bugünkü
300 haneye inmişti. Kasabada3 bin ki­ “K e lk it" kurulmuştur (VII. yüzyıl). Yö­
şi yaşardı. Kazanın başlıca yerleşim re daha sonra Selçuklu, llhanlı ve Ak­
bölgesi Birvan (Bugün: Ulupınar Köyü) koyunlu devletlerinin hâkimiyetine gir­
ve nahiye merkezi olan Arguvan’dı. Bir- miş, Otlukbeli Savaşı’ndan sonra da
van’ın nüfusu bin kişi, nahiye merke­ Osmanlı topraklarına katılmıştır (1473).
zinin nüfusu 3 bin kişiydi. Koza ve 1840 yılında ilçe “kaza" haline getiri­
ipekböceği ye tiştiriciliği yapılırdı. len Kelkit, 1916 yılında Ermeni ve Rus
1926 yılında yapılan İdarî teşkilât kuvvetleri tarafından istilâ edildi. 17
sonunda Arguvan bucağı Malatya ili­ Şubat 1918 günü kurtuldu.
ne, Muşar bucağı da Baskit ilçesine Kelkit, Trabzon’a bağlı bir ilçe iken,
bağlandı. 1925 yılında Gümüşhane iline bağlan­
ilçeye 1859 yılında bir Rum kilise­ mıştır.
si yapılmış, 1876 yılında da Akarsu
bendleri inşa edilmiştir.
ilçede Osmanlı imparatorluğu dö­
neminde bol miktarda simli kurşun çı­
karılmaktaydı. 1797 yılında maden
ocağının varlığı bilinen Keban Made-
ni’nde yakılan fırınlara, ilçede orman KEMER (Eski adı Kemer, Edre­
bulunmaması sebebiyle ağaçlar uzak mit).
yerlerden getirilmekteydi ve dolayısıy­ Osmanlı döneminde Hüdavendi­
la bu da m idenin dirhemine belirli gâr (Bursa) vilayetinin Karasi Sanca-
miktarda zam getirm işti. 1817 yılında ğı’nda, Balıkesir’in 85. kilometre batı­
çıkarılan madenden 88 bin dirhemi İs­ sında ve Avvalık’ın 30 kilometre kuzey­
tanbul’a gönderilerek para yapımı için doğusunda bulunan Kemer, Edremit
eritilm iş, 1242 (1827) yılında ise 242 Körfezi sahilinden 2 kilometre, iskele­
bin dirhem İstanbul’a nakledilmiştir. si olan Akçay’dan 5 kilometre uzaklık­
Daha sonraları madende birtakım ge­ ta kaza merkezi kasaba idi. 4 bin 132
nişletmeler olmuş, 1839 yılıdna buraya kişilik nüfusu, 6 mahale, 5 cami, 1
mühendis olarak getirtilen Ingiliz mü­ medrese, 1 rüşdiye ve birkaç kıbyan
hendis Robertson’un bir layihası ge­ mektebi, 1 kilise, 160 dükkân, 4 halı
ve kereste fabrikası vardı. Sahile yakın
tepelerde yapılan kazılarda eski eser­
lere rastlanılmıştır.
Daha sonra "B u rh aniye” adı veril­
miş olan Kemer kaza merkezi, liv a ­
nın batısında ve Edremit Körfezi kıyı-
sındaydı. Doğudan Balıkesir merkez
kazası, kuzeyden Edremit kazası, ba­
tıda Edremit Körfezi’yle, güneybatıdan
Ayvalık kazası, güneyden Aydın vila­
yeti ile sınırlıydı. 41 köyüolan kazanın
18 bin 811 nüfusu vardı.
ilçede çavdar, yulaf, burçak, darı,
nohut, arpa, bakla, börülce, mısır ve
hububat yetiştirilirdi. Ayrıca zeytin,
üzüm, palamut da boldu. Zeytinyağı ve
şarap ihracıyla ilçeye önemli ölçüde
gelir elde edilirdi. Ormanları da bol
olup, çam ve meşe ağaçları ye tiştiri­
lirdi. Tatlıca Köyü’nde eski bir mâden
akmaktaydı.
ilçede Ocak 1822’de başgösteren
ayaklanma olayı sonucu, hükümet
kuvvetleri, asileri bastırarak bütün
mallarına el koymuştur.
KIRK Kİ LİSE (Eski adları: Vrisi-
um, Verisse, Verise, Nerisse. Bugün:
Kırklareli).
Şehre BizanslIlar tarafından “Sa-
ranta Ekklesias” adı.verilmiş, Osman-
lılar’ın fethinden sonra bu ad Türkçe-
leştirilerek Kırkkilise şeklini almıştır.
Kırklareli, i. Murad devrinde Edirne’nin
fethinden önce, Bizans'tan alınarak
Osmanlı topraklarına katıldı. Kesin alı­
nış tarihi tespit edilemediğinden, çe­
şitli kaynaklarda 1367,1366 veya 1365
- 1370 tarihleri arasında alındığı kay­
dedilmektedir. Osmanlı egemenliğine
geçen şehir, kısa bir süre istilâlara uğ­
radı. Osmanlı - Rus savaşından (1876
- 87) sonra yapılan Ayastefanos Ant­
laşmasında geçici olarak Bulgaristan
sınırları içinde yer aldı. Berlin Antlaş­
ması (1878) hükümleri gereğince Os­
manlI imparatorluğu’na geri verilen şe­
hir, Balkan Savaşı sırasında (1912 -
1913) ikinci kez Bulgarların eline geç­
ti. Ancak kısa süre sonra Türk ordula­
rı tarafından geri alındı (8 Temmuz
1913). İstiklâl Savaşı sırasında bir sü­
re de Yunan işgalinde kaldı ve 1922’de
geri alındı.
Evliya Çelebi, " Seyahatnâm esi” n-
de Kırkkilise’den ayrıntılı olarak söz
ederek, Hüdâvendigâr Gazi tarafından
alındığını, Edirne eyaletine bağlı san­
cak olduğunu, buranın mükellef köy­
lerinin bulunduğunu, Liva’ya bağlı bir
zeamet, onsekiz timar bulunduğunu,
şehir bahçelerinin kenarında geniş ve
düzlükte kat kat kiremit örtülü, mamur
yüksek sarayları ile süslü bir şehir ol­
duğunu, camileri arasında Eski Cami­
i’nin en ünlü olduğunu, hamamların­
dan köprü başındaki hamamla arasta­
ya bitişik olan hamamın güzel olduğu­
nu, şehirde yer yer sebil ve hayat su­
larının bulunduklarını belirtir.
Bugün Marmara Bölgesi içinde bu­
lunan tra kya ’da Kırklareli ilinin mer­
kezi olan şehir, halen mevcut olan se­
kiz cami, hamam ve arastası ile Trak­
ya’nın eski eserler bakımından olduk­
ça zengin bir köşesini oluşturmakta­
dır.
Osmanlı imparatorluğu’nun son
yıllarında sancağa bir hükümet daire­
si ile adliye dairesi (1890), bir merkez
hapishanesi (1890), bir idadi mektebi
(1905) yaptırılmıştır. Ayrıca burada ya­
şayan Hıristiyan dinine mensup ahali
için ise birçok kilise, okul vb. yapımı­
na Osmanlı Hükûmeti’nce izin veril­
m iştir. Bu yapılar arasında şunlar sa­
yılabilir: Karatay Köyü’ne Rum Orto­
doks kilisesi (1869), kaza dahilinde Aya
ilya adlı Rum kilisesi (1875), Cungra
Köyü’ne Rum kilisesi (1882), Pınarhisar
nahiyesiY7S84J ile Beykâr Hisar nahi­
yesine ve merkez kazada (1902) birer
Rum ilkokulu (1884), Fenare-i Zîr Kö­
yü’ne Bulgar kilisesi (1897) ve bir Ya­
hudi okulu (1899).
Emin Ali Çelebi C tm ii (Kadı Ca­
mii), Kırklareii’nde, Ahmet Mithat ilko-
kulu’nun karşı köşesinde olup, eski
kadılardan Emin Ali Çelebi tarafından
yaptırılm ıştır (15 6 8 - 1569). Camiin ya­
pım kitâbesi bulunmadığından, aynı
kişi tarafından yaptırılan Kadı Çeşme­
si üzerindeki tarihle karşılaştırılıp, or­
talama bir yapım tarihi kabul edilmek­
tedir. Kare planlı olan cami, küçük bir
esas ibadet mekânı ile son cemaat ye­
rinden oluşan sade biryapıdır. Batısın­
da birçok mezar vardır. Camie eklenen
son cemaat yeri, moloz taşlarla yapıl­
mıştır. Camiin minaresi düzgün kesme
kefeki taşlarla Örülmüştür. Tek şerefe­
li, sivri kurşun külâhlıdır. Camiin kar­
şısındaki çeşme arKasında, yaptıranın
mezarı vardır. H. 987 (1579). Yanında­
ki H. 982 tarihli kervansaray bozulup,
sinema olarak kullanılmıştı.
Hızır Bey Camii (Büyük Cami), Çar­
şı meydanında, Kara Umur ve eski hü­
kümet caddelerinin kesiştiği köşede,
Kösemihal oğlu Hizır Bey tarafından
yaptırılmış (1383- 1384)o\an cami, aras.-
tave hamamdan meydana gelen bir kül­
liye vardır. Önceden duvarlarla çevrili
olan avlunun güneyinde, bugün sade­
ce camiin kurucusu Hızır Bey’in oğ­
lu Abdullah Bey’e ait mezar vardı. Ca­
mi kare planlı, üzeri tek kubbe ile örtü­
lü kübik ibadet mekânı ile bunun ku­
zeyindeki yenilenmiş bir son cemaat
yerinden oluşur. 1824 yılında deprem
sonucu yıkılan son cemaat yeri, aynı
yıl Hacı Yusuf Paşa tarafından onartı­
larak, yeniden yaptırılmıştır (1824 -
1825). Zamanla yıkılan bu son cema­
at yeri, 1887 - 88 yılında mütevelli To-
sunoğlu Ali Efendi tarafından yeniden
yaptırılmıştır.
Karakaş Camii, klasik üslûpta üs­
tü kiremit örtülü bir cami iken, yirmi
beş yıl önce tamamen yenilenerek mi­
marisi bozuldu.
Kırklareli - Tırnovacık yolunda,
Şeytanderesi üzerinde, aynı adlı "Sey-
tandere Köprüsü", kârgir ve tek göz­
lüdür. 1896 tarihinde inşa edilmiştir.
KİLİS (Eski adları: Ciliza Siva Ur-
m agıgantl, Giiza, Kaicıs, Kiliz, Kilizi,
Ki-ii-zi, Korüs).
Şehrin geçmişi muhtemelen çok
eskidir. Bir Asurî belgesinde "K ilizi"
adlı şehirden söz edilir. Şehir bir süre
Roma, Arap ve Bizans egemenliğinde
kaldı. Abbasoğulları zamanında, Bi-
zanslılar’dan korunmak amacıyla, Or­
ta Asya’dan, Oğuz Türkleri'nden sa­
vaşçılar getirilmişti. Bu devirden sonra
bu bölgeye Oğuz Türkleri’nin yeri ola­
rak bıkılmıştır. XI. yüzyılın son yılların­
da HaçIılar’ın istilâsına uğrayarak Ur­
fa (Edessa) Kontluğu topraklarına ka­
tıldı. Fakat XII. yüzyılın ortalarında bu­
rada yeniden İslâm egemenliği kurul­
du. Daha sonraları Timur’un istilâsı sı­
rasında tahrip edildi. K ilis’in asıl öne­
mi, XVI. yüzyıl başlarında, buraların Ya­
vuz Sultan Selim devrinde, Osmanlı
topraklarına katılmasından soraya
rastlar. Öte yandan, Kilis’in kuruluşun­
dan beri, bugün bulunduğu yerde ol­
duğu söyienememektedir.
Evliya Çelebi, şehrin fethi sırasın­
da 3 bin kadar şehit verildiğini yazar.
Bugün de Meşhetlik Mahallesi adlı .bir
şehitlik mahallesi vardır.
Osmanlı egemenliğine girdikten
sonra Kilis, sancak merkezi olarak Ha-
leb eyaletine bağlandı, sonra valide
sultanlara has olarak verildi ve bazen
m ütesellim ler tarafından yönetildi.
XVII. yüzyıl ortalarından XIX. yüzyıl
başlarına kadar zaman zaman müte-
gallibe ve derebeylerinin hükmüne gi­
ren Kilis, 1831’de Kavalalı İbrahim Pa-
şa’nın Mısırlı kuvvetleri tarafından iş­
gal edildi ve bu işgal sırasında şehrin
batı tarafında, halktan alınan ağır ver­
gilerle, büyük bir kışla yaptırıldı ve Mı­
sırlılar ekildikten sora bu kışla harap
oldu. XIX. yüzyılda sonlarında, yeniden
Haleb vilayetinin merkez sancağına
bağlı bir kazanın merkezi oldu.
XIX. yüzyıl sonunda kaza olan Ki­
lis, bir kaymakam ve onun 9 müdürü
tarafından yönetilmekteydi. 9 nahiye­
si ve 570 köyü vardı. Toplam nüfusu
83 bin 888 kişiydi. Kazada toplam 72
okul vardı. Bu okullardan 65'i Müslü-
manlar’a, 7’si ise Hıristiyanlar’a aitti.
Kaymakamlık binasının bulunduğu
Kilis kasabası, Haleb’in 66 kilometre
kuzeyinde kuruluydu. Kilis ile Haleb
arasında Halep - İskenderun yoluna
bağlanan 74 kilom etrelik bir karayolu
vardı. Bu yol Haleb’in 50 kilometre ku­
zeybatısından geçiyor ve Maşaali'den
kuzeydoğuya saparak Kilis ve Ayın-
tab’a gidiyordu. Kilis ile Anteb arasın­
daki uzaklık 69 kilometreydi.
XIX. yüzyıl sonunda bayındır du­
rumda olan K ilis’te 74 cami, 12 mes­
cit, 4 tekke, 24 medrese, 1 karantina
binası (1847), 1 hapishane (1879), 3 ki­
lise vardı. Bunlardan başka, K ilis’te 5
hamam, 740 dükkân, 7 han, 11 fırın,
120 kumaş fabrikası, 15 kahve, 1 ec­
zane ve 4 bin 100 ev vardı. Kazada 2
sabun fabrikası ve yerli halkın ihtiya­
cını karşılamak üzere 20 kadar değir­
men bulunmaktaydı.
Kilis, Birinci Dünya Savaşı sonun­
211
da ingilizler tarafından işgal edildi (9
O cak 1919). Aynı yıl Ekim ayı sonun­
da Fransızlar’a bırakıldı. Türkiye ile
Fransa arasında yapılan Ankara Ant­
laşm asına uyularak (1921), K ilis’in
bahçelerinin büyük kısmı Suriye top­
raklarına bırakıldı. 1926 Türkiye - Su­
riye arasında yapılan sınır düzeltilmesi
sonunda bahçelerin bir kısmı ile bir­
kaç köy yeniden Türkiye’ye geri veril­
di.
Kilis kasabası ve çevresinde H.
1151 (1738), 1222 (1807) ve 1236 '(1820)
yıllarında üç önemli deprem olmuş ve
26 Zilhicce 1236 (1820) tarihinde mey­
dana gelen depremde birçok bina yı­
kılmış, evlerin kuyularından sıcak su­
lar fışkırmıştır. Halk uzun süre çadır­
larda yaşamak zorunda kalmıştır.
Şehrin geçirdiği ikinci büyük teh­
like ise H. 1131 (1718), 1174 (1760),
1201 (1786) ve 1244 (1828) yıllarındaki
veba salgınıdır. Bu salgınlarda binlerf
ce kişi ölmüş. H. 1174 (1760) yılı sal­
gını iki yıl sürmüş, daha sonra aynı şid­
deti ile 1201 (1786) yılında tekrar baş-
göstermiştir.
Şehrin yaşadığı bir başka âfet ise,
H. 1150 (1737), 1206 (1791) vez 1220
(1805) yıllarına rastlayan kıtlıktır. Da­
ha sonra H. 1333 (1916) yılında, savaş
sebebi ile yeni bir kıtlık doğmuş ve be­
raberinde şiddetli bir pahalılığı getir­
mişti. Yiyecek bulamayan fakir halk,
mezbahada kesilen hayvanların kanı­
nı içmeye, kırlardan topladıkları otla­
rı yemeye başlamıştır. O zamanın halk
şairlerinden bir âşık, bu drurumu des­
tanı ile dile getirmektedir:
“ 1333 yılında p ah alılık g eld i ciha­
na / Ot yenildi, kan içildi, e l yezm ez ol­
du n an e."
Kilis tarihinde önemli rollern oyna­
yan Canbolad Ailesi'nden Kasım Bey’-
in oğlu Canbulad, Yavuz Sultan Selim
tarafından saraya alınmış, daha son­
ra kendisine Kilis ve çevresinin yöne­
tim i verilm iştir. Canbulad, 1517 yılın­
da Magosa’yı fethi sırasında ölmüştür.
K ilis’te 2 hamaeı, 100 dükkânlı bir be­
desten, sabunhaneler ve medreseler
yaptırdığı bilinmektedir.
K ilis’te en eski yapı "U lu c a m i”dir.
Plan ve taş işçiliği bakımından Mem­
lûk mimarî özelliğini gösterir. Çerkez
Memlûkluları devrinden kalma “Akça-
run C a m ii" dışında, Memlûklular dev­
rine ait yapılar yıkılmıştır.
K ilis’teki camilerin birçoğu H. 900
(1494) yılından sonra inşa edilmiştir.
Yalnız “Alacalı C am ii”nin H. 865(1460)
yılında inşa edildiğine dair Evkaf Dai-
resi’nde bir kayıt vardır. Ulucami, H.
790 (1388) yılında bir onarım görmüş.
930 (1523) yıllarında da Müderris Ha­
cı Müstafa Efendi tarafından onarıl­
mıştır. Bu onarım sırasında, camiin
amut taşlarından birinin üzerinde es­
ki Arap yazısı ile bir kitâbe ve bu kitâ-
benln altında 110 sayısına benzer bir
şekil meydana çıkmışsa da, bunu çöz­
mek mümkün olamamıştır.
1553 tarihli “C anbulad C a m ii”
ile
1569 tarihli “Şeyh Cam ii", ilk önemli
Osmanlı yapıtlarıdır. Halk arasında
"Tekke C a m ii” denilen Canbolad Ca­
212
m ii’nin H. 961 tarihli Türke vakıfnâme-
sinde Kilis kasabasının “M edine-i Ki­
lis ” o\arak geçmesinden, o tarihlerde
K ilis ’in mâmûr bir yer olduğu anlaşıl­
maktadır. Üzeri kubbe ile kapatılmış
olan ve yapısı İstanbul camilerini an­
dıran Canbulad Camii’nin bitişiğinde
bir mevlevî dergâhı bulunur. Canbula-
doğulları’nın K ilis’te yaptırmış olduk­
ları eserler arasında Evliya Çelebi’nin
1562/1563 tarihli bir kitâbesini kaydet-
tiğ hama, 100 kadar dükkân içeren be­
desten (bugün damı yıkılmış durumda)
ikinci bir hamam, sabunhaneler ve
medreseler sayılabilir.
XVII. yüzyılda yapılan “H indioğlu
C a m ii" (1664) düz çatılıdır. 1683 tarih­
li “Çalık C am ii" nin mihrap önü kubbe­
lidir, avlusunda medrese odaları var­
dır. XIX. yüzyıl eseri olan “Cüneyne
C a m ii”, üç kapılı ve düz çatılı bir ya­
pıdır. “ Kadı C a m ii” nin mekân ve son
cemaat yeri, çapraz tonozla örtülüdür
ve aynı yüzyılın özelliklerini gösterir.
Kilis Mevlevihanesi (1525), beş
kubbeli bir yapıdır. XVIII. yüzyılda Nak­
şibendiliğe bağlı Şeyh Abdullah Efen-
di’nin adına yapılan tekke, bir sütun sı­
rasıyla iki nefe ayrılır.
K ilis’teki çeşmelerden başlıcaları:
ipşirpaşa Çeşmesi (1654), Fellâh Çeş­
mesi (1787), Küçük Çarşı Çeşmesi
(1836), Kavaf Çeşmesi (1884), Saliha-
ğa Çeşmesi adlarını alır.
Kasabanın kuzeydoğusunda, Kara­
taş Tepesi’nde, Hz. Muhammed’in vâ-
hi kâtiplerinden Şerahbil b. Hasne’nin
mezarı bulunur. Bu kişi, Hz. Ömer za­
manında Halid ibni Velid’in kumanda­
sı altında Suriye’yi fethe gönderilen or­
dunun sol cenah kumandanı idi.
Osmanlı devrinde Kilis halkı genel­
likle kavuk üzerine sarık sarar ve cüb­
be giyerdi. Fesin kullanılmaya başla­
masından sonra esnaf fes üzerine aba­
ni veya çenber, aydınlar beyaz tülbent
sardılar. Daha sonra yanlız fes giyilme­
ye başlanıldı. Elbiseler, önü açık bir
entari, bir don ve bir gömlekten ibaret
olup, kış mevsiminde bunların üzeri­
ne bir aba giyilirdi. Osmanlı kadını,
mavi dokuma çarşaf ve edik denilen
sarı çizme ile sokağa çıkar, evde da­
ha basit bir entari ile dolaşırdı. Daha
sonra dokuma çarşaf yerine ipekli ku­
maştan yapılan büzgülü çarşaflar ve
so olarak pelerinli çarşaflar kadın gi­
yimine hâkim oldu.
KİRMASTI (Eski adları: Kirmas-
toria, Kirrnastı. Bugün: M ustafakem al­
paşa).
Yörenin ilk sakinlerinin, Hititler ol­
duğu tahmin edilmektedir. Daha son­
ra burada kurulan “K irrnastı” (Kirmas-
torid) kasabasının bugünkü Lalaşahin
Mahallesi sırtlarında kurulduğu sanıl­
maktadır. Osmanlı kaynaklarında Kir-
mastı adı, kasabanın fethi sırasında
buraya hâkim olan kadının adına bağ­
lanır. Kasaba, Orhan Gazi tarafından
alınarak Osmanlı Devleti’ne bağlandı
(1334/1335 veya 1336/1337; 1338/1339).
Fetihten sonra Kirrnastı arazisi Lala
Şahin Paşa’ya verildi. Paşa da, muh­
temel olarak ailesini buraya yerleştir­
di.
Osmanlı döneminde (XIX. yüzyıl),
Bursa vilâyetinin merkez sancağına
bağlı kaza durumundaydı. Merkez san­
cağın güneybatısında yer alırdı. Kuzey­
den Mihalıç merkez kazası, doğudan
Bursa merkez kazası, güneyden Edre­
mit kazası, batıdan Karasi Sancağı ile
çevriliydi. Toplam 139 köyü vardı. Nü­
fusu 38 bin 544 kişiden oluşmaktaydı.
Kaza merkezi Kirrnastı Ulubat Gö-
lü’nün 20 kilometre güneybatısında,
Mihalıç’ın 22 kilometre güneydoğu­
sunda, Edremid’in 45 kilometre kuzey­
batısında, Bursa’nın 66 kilometre gü­
neybatısında kurulmuştu. Nüfusu 4
bin 800 kişiydi. Kasaba yakınında 10
kilometre doğudaki Kesterlek köyün-
dekine benzer, Bizans çağından kalma
bir kale kalıntısı vardır. Bu iki kale, Bi­
zanslIlar tarafından Osmanlı akınları-
na karşı koymak amacı ile inşa edil­
mişti. Orhan Gazi, Emir Dursun ile bir­
likte Karasi üzerine yürürken burası­
nı zaptederek almışlardır.
XIX. yüzyılın sonunda, kasabada 14
mahalleye dağılmış 800 ev, 6 cami, 14
mescit, 2 kilise (Bu kiliselerden Akça-
p ın a r köyünde olan Ayaparaskevi Ki­
lisesi yıkılarak 1903 yılında yeniden ya­
pılm ış, A kçapın ar köyündeki ise aynı
yıl onarılm ıştır), biri lise ve biri ortao­
kul 47’si sıbyan mektebi düzeyinde 47
okul vardı. Okullara devam eden öğ­
renci sayısı 645’i erkek, 30’u kız olmak
üzere 675 kişiydi.
Kasabada bir askerî depo, bir as­
kerlik şubesi, redif ve aktif ordu tabu­
ru karargâhı vardı.
ilçe, 14 Eylül 1922 günü düşman iş­
galinden kurtulmuş ve aynı yıl “M us­
tafakem alpaşa” adını almıştır.
İlçenin en önemli eski eseri, Lala
Şahin Paşa tarafından burada yaptırı­
lan külliyedir. Cami, medrese, zaviye,
hamam ve türbeden oluşan bu külliye-
den günümüze yalnız türbe kalmıştır.
Lala Şahin Paşa'nın ilçede bir de köp­
rüsü vardır.
Mustafakemalpaşa Köprüsü (Kir-
m astı Köprüsü), Mustafakemalpaşa il­
çesi içinden geçen çayın üstünde yap­
tırılmıştır. XIV. yüzyıl yapısıdır. Zaman­
la harap olan köprü, ilçe halkının ça­
baları ve padişah tarafından gönderi­
len bin kuruşla onarılarak geçişe açıl­
mıştır (1709).
Lalaşahinpaşa Türbesi, Selçuklu
planına uygun bir gövde üzerine, yer
yer yamanmış, yabancı motiflerle in­
şa edilmiştir. Sivri külâhlı beş Osmanlı
kümbetinden biridir. Yapı içten içe
4.50 x 4.70 metre boyutlarında bir
dört dılılı kaide üstüne, birbirini kesen
tonozlu köşe alîkalarına oturan sekiz
dılılı bir külâh ile örtülüdür.
Kirrnastı (M ustafakem alpaşa) bu­
gün, Marmara Bölgesi’nin Güney Mar­
mara bölümünde Bursa iline bağlı il­
çe merkezidir.
 KIRŞEHİR VİLAYETİ
KIRŞEHİR (Eski adları: Gülşeh-
ri, Kırşehri).
Kırşehir, ilkçağlardan beri Hititler,
Frigler, MakedonyalIlar, Helenler, İran­
lIlar, Romalılar ve BizanslIlar yöneti­
minde ve çeşitli kültürlerin etkisi altın­
da kalmıştır. Bunlardan ayrı olarak
Oğuz Türklerinin Anadolu’ya XI. yüz­
yılda yerleşmek amacıyla gelişleri, ge­
ne o çağlarda Müslümanlığın bu böl­
gede yayılmaya başlaması da Kırşehir
kültürünü oluşturan etkenlerdir.
Kırşehir, 1071 tarihinden sonra
akıncı ve öncü Türkmenler tarafından
Türklerin yaylağı ve yerleşme alanı du­
rumuna getirildiyse de, yönetim bakı­
mından Bizans’a bağlı kaldı. 1071 yı­
lında Malazgird’te Büyük Selçuklu Hü­
kümdarı Alparslan’la Bizans İmparato­
ru Diogenes arasında yapılan ve tari­
hin akışını değiştiren Malazgird Sava-
şı’ndan sonra Kutalmışoğlu Süleyman
Anadolu’yu kesin olarak Selçuklu Dev­
leti topraklarına kattı. Bundan sonra­
ki yıllar Türklerin akın akın Anadolu’­
ya geldiği yıllardır.
Anadolu’nun diğer ellerine gelip
yerleşen Türkler gibi Kırşehir’e gelen­
ler de oturdukları yurtlara ve yörelere
kendi boy ve soylarının adlarını ver­
mişlerdir. Bugün Kırşehir ili sınırları
içinde çeşitli Oğuz boylarının varlığı­
na işaret eden adlara rastlanılmakta-
dır.
Kırşehir, iç Anadolu'nun bazı böl­
geleri gibi Danişmendliierle,. Konya
Selçukluları arasında birkaç kez el de­
ğiştirmiş, fakat daha çok Konya Sel­
çuklularının egemenliği altında kal­
mıştır. Kırşehir’in adı Konya Selçuklu
döneminde bir ara “G ülşeh ri" olarak
anılmıştır. II. Kılıçarslan bir geleneğe
uyarak, ülkesini 11 oğlu arasında pay
ettiği zaman, Kırşehir de Ankara’yla
birlikle Muhyiddin Mesud’un payına
düştü (1190). Bu sırada Tokat’ta ege­
menliğini sürdürmekteyken Konya’yı
ele geçiren Rükneddin Arslan, Me-
sud’u Ankara Kalesi’nde 2-3 yıl kuşat­
tıktan sonra, Ankara’yı alarak Muyid-
din’i iki oğluyla birlikte astırdı (1204).
Kardeş geçimsizlikleriyle elden ele
geçen, yol uğrağı olması sebebiyle
kanlı savaşlara sahne " ‘ an Kırşehir,
Mengücükoğulları’ndan Muzafferüd-
din’e tim arföşür vergi alanı) olarak ve­
rildi. Bilgin bir kişi olan Muzafferüddin
zamanında Kırşehir imar edildi, bura­
sı bir kültür kenti düzeyine çıkarıldı.
1245 yılından sonra Kırşehir, Moğol or­
dularının yaylak ve Kışlağı durumunda
idi. Daha sonraları çok karışık dönem­
ler geçiren Kırşehir, Selçukluların yı­
kıntıları üstüne kurulan Eretnalar, Ka­
ramanlılar ve Dulkadiroğulları tarafın­
dan ele geçirildi.
OsmanlIlar daha Orhan Gazi zama­
nında (XIV. yüzyıl ortalarında) Ankara’­
yı fethettikten sonra bu yöreye kadar
hâkimiyet veya nüfuzlarını teşmil et­
mişlerdir. Fakat aynı yüzyılın son yıl­
larında, OsmanlIların Rumeli’ndeki uğ­
raşılarından yararlanarak, onların Ana­
dolu'daki kuvvetli rakibi Kadı Burha­
neddin, Kırşehir’i ele geçirmek iste­
yerek, adamlarından Mürüvvet Beye
şehri zaptettirdi. Daha sonra Kadı Bur­
haneddin Akkoyunlüların şefi Kara Yü­
lük Osman tarafından öldürüldü. Ka­
dının mülkü, Yıldırım Bayezid’e teslim
edildi. Ancak bu Osmanlı egemenliği
uzun sürmedi. Bir yıl önce Karaman-
o ğ lu ’nun yağm aladığı K ırşehir,
14Ö2’de Timur tarafından istila edildi ve
AnkaraSavaşı’ndan sonra burası onun
tarafından kendisine yardımda bulu­
nan Karamanlılara ve rild i
1406 yılında Çelebi Mehmed, Kır­
şehir’in kuzeybatısındaki Cemele Ka­
lesi’nde, Karamanoğlu II. Mehmed’le
buluşarak toprak sınırları konusunu ve
kardeşi Çelebi Süleyman’a karşı izle­
necek tutumu görüştü. Karamanoğlu
Mehmed Bey ile Çelebi Mehmed, şim­
diki adıyla Çayağzı diye anılan yerde
buluştular.
Osmanlı Devleti’nin bu zayıf zama­
nında Kırşehir Kalesi’nin aralıklı ola­
rak Karamanlılar ve Dulkadirliler tara­
fından saldırılara uğradığı, yağma edil­
diği, eski parlaklığını bu sebeplerle ya­
vaş yavaş yitirdiği anlaşılmaktadır. İs­
tanbul’un alınmasından sonra Osman­
lIların üzüntü kaynağı olan Karaman­
oğlu egemenliğine Fatih Sultan Meh­
med son verdi. Dulkadiroğullarını da
Yavuz Sultan Selim, kesin bir yenilgiy­
le tarih sahnesinden silm iştir.
Osmanlı egemenliği kesin olarak
kurulduktan sonra Kırşehir tarihinde
önemli olaylar olmadı. Yalnız 1572 yı-
213
Iında Hacı Bektaş Veli’ nin torunların­
dan Kalender Çelebi’nin başkaldırma­
sı Osmanlı Sarayı’nı şaşırttı ve tasalan­
dırdı. Dinî bir amaca dayanan bu baş­
kaldırmayı bastırmak için, Kanunî Sul­
tan Süleyman, Sadrazam İbrahim Pa-
şa’yı yöreye yolladı. Bundan başka
ekonomik sebeplere dayanan, g ittik ­
çe çoğalan ve “avarız-ı d ivan iye” diye
adlandırılan dengesiz verginin çiftçi
halkı yıpratması ve benzeri kötü yöne­
tim örnekleri sonucu başgösteren
‘‘C e iâ lî isyan ları” sırasında bu yöre
yağmalanarak yıkıldı.
II. Mahmud döneminde Mısır Vali­
si Kavalalı Mehmed Ali Paşa’ nın dev­
lete karşı ayaklanması sırasında, oğ­
lu İbrahim Paşa ordusuyla Kırşehir’e
de uğramış, halktan yiyecek istemiş­
tir.
Kırşehir’de 1874 yılında büyük bir-
kıtlık başgöstermiştir. Kırşehir’den
gönderilen ve İstanbul’da 15 Mayıs
1874 yılında BASİRET gazetesinde ya­
yınlanan bir mektupta bu kıtlık olayın­
dan söz edilmekte, köylünün "ölmüş
hayvanat İaşesi, ağaç kabuğu ve ayrık
tabir edilir ot kökü yediği” anlatılmak­
tadır.
Kırşehir, XIX. yüzyıl ortalarında
önemini yitirmiş, yollar üstünde küçük
bir durak yeri olmuştur. Bu sıralar nü­
fusu yaklaşık olarak 3 bin 500 kadar­
dı. Yüzyılın sonlarına doğru 8 bin 462 KIRŞEHİR: Cami (XIX. yüzyıl sonları).
olarak gösterilmektedir.
Kırşehir’in OsmanlIlar döneminde,
ekonomik yönden olduğu kadar dü­ tinyanos zamanındaki 2. Kappadokya OsmanlIlar döneminde bu durum
şünsel alanda da gelişmesi, Anadolu Teması’nın başkenti olmaolayı birya- sürmüştür. XIX. y.üzyılın sonlarında
Selçuklularının kargaşa dönemine ve na bırakılırsa, kentin büyük gelişme Kırşehir’de 4 medrese, 1 idadî, 1 rüş­
İlhanlılar’ın egemenlik döneminde, ya­ göstermesi, anıtlarla süslenmesi, Ana­ diye, 2 iptidaiye, bir kısım mahalle ve
ni IX. yüzyılın başlarına denk gelir. Bu dolu Selçukluları dönemine denk gel­ köylerde sıbyan mektepleri ve 1 Erme­
sıralarda Kırşehir, Ortaçağ Anadolu ta­ mektedir. ni mektebi bulunmakdaydı. İdadî mek­
rihinde çok önemli bir rol oynamış Kırşehir, Osmanlı İmparatorluğu’­ tebi 1889yılındayapılarak eğitime açıl­
olan A hilik’in merkezi olmuş, bu kuru­ nun ilk dönemlerinde, Karaman eyale­ mış, 1903 yılında da mektebin onarı-
luşun kurucusu sayılan Ahi Evren, bu- tine bağlı bir sancak oldu. Daha son­ mı yapılmıştır.
'raya yerleşmiştir. Ote yandan, Babâî- raları Konya, Niğde ve Ankara illerine Kırşehir’de geleneksel Türk tipi bü­
lik kurucusu İlyas Baba da, Kırşehir’e bağlandı. 1867 yılında bucak, 1869 yı­ tün anlamıyla yaşam aktadır. Kırşehir
gelmiştir. Onun torununu tanımış, lında ilçe, 1870 yılında da sancak ol­ ve yöresi insanları sevinç ve kederle­
Türk dilinin öncü övücüsü, mutasav­ du. Ankara vilayetine ait özel salname rinde hep ölçülüdürler. Bahar ve yaz
vıf şair Aşık Paşa da burada yaşamış (1318), 1902 yılında Kırşehir’in Anka­ aylarında ağaçlar altında, sonbaharda
ve ölmüş, Mevlâna Celâleddin Rumî’­ ra iline bağlı 5 sancaktan biri olduğu­ düğünlerde ağır başlı ve içten bir söy­
nin tilmizlerinden Süleyman Türkma- nu belirlemektedir. Bu sancağa, Ava­ leşi havasıyla yaşarlar, yem ekleri sa­
nî ve Mehmed Aksarayî de Kırşehir’e nos, Keskin, Mecidiye (Çiçekdağı), il­ de ve doyurucudur. Halk Türkçesi
gelerek Mevlevî tekkeleri kurmuşlar­ çeleri bağlıdır. Ahmed Vefik Paşa, yi­ Anadolu ağızlarının genel gelişimi
dır. ne bu ilçeleri saydıktan başka bir de içinde Oğuz Türkçesi izleri taşır. Os­
Ahiler’in piri sayılan Ahi Evren, Ha­ Değnek Rişvan’ı (Keskin) ilçe olarak manlI dönem inde şehir erkeklerinde
cı Bektaş’ın yakın arkadaşıydı. Ahi Ev­ belirtmekte, Mucurve Hacıbektaş’tan giyim kadifeden külot pantolon, kadife
ren, Kırşehir’de gömülüdür. Hacı Bek- ise Kırşehir’e bağlı köyler olarak söz cepken, nakışlı yün çorap, sırma yakalı
taş’ın pirllğinde kurulan yeniçeriliğin de etmektedir. Kırşehir, 1921 yılında ba­ işlik, ucu sivri basık ayakkabı, boyun­
Ahi Evren’in etkisinden olduğu sanıl­ ğımsız mutasarrıflık, Cumhuriyet’in da, kollarda, belde poşular (renkli) ve
maktadır. ilanından sonra da il merkezi olmuş­ belde hançer biçimindedir. Kadınlar­
Bektaşîlik de bu yörede hemen he­ tur. da ise sıra sıra altınlı, boncuklu al fes;
men aynı dönemde gelişmişti. Bu ta­ Anadolu Selçuklu Devleti’nin son üstüne kenarı boncuklu beyaz yazma,
rikatın kurucusu olan Hacı Bektaş-ı zamanlarında Kırşehir ili önemli bir sırmalı kadife ceket, bele bağlanmış
Veli dergâhının, Kırşehirin güneydoğu­ kültür ve eğitim merkezi olmuştur. üçetek, geniş ve döküm lü don, beide
sunda ve onun adını taşıyan bir ilçe­ Özellikle Selçuklu Sultanı I. Alâeddin şal kuşak biçimindedir.
de bulunduğu bilinmektedir. Keykubat’ın Kırşehir'de Cacabey Med- Çeşitli akınlara uğrayan, çeşitli el
Kırşehir’in H ititler döneminde alt resesi’ni kurması, kentin kültür ve dü­ değiştirmeler yaşayan Kırşehir, tarihî
basamakta Kanış ve Karum’a, üst ba­ şün yaşamını büyük oranda etkilemiş­ ören yerleri, arkeolojik alanlar ve sit-
samakta da Hattuşaş’a bağlı olduğu tir. Bu medresede dört mezhebin ilke­ ler bakımından değişik bir görünüm­
sanılmaktadır. Roma, Bizans, Selçuk­ leri yanında, hikmet ve astronomi dedir.
lu, İihanoğulları ve Eretnalılar yöneti­ dersleri açılmıştır. Hikmet derslerinin Kırşehir ve civarında pek çok hö­
minde kent uzun süre Kayseri’ye bağlı şamanizme dayandırılması sebebiyle yük vardır, Bunların en önemlisi şeh­
kalmıştır. Selçuklular döneminde san­ birçok Horasan ereni Kırşehir’e yerleş­ rin içindeki Kale adı verilen tepeciktir.
cak ve il merkezi olduğu, kişilere ait miş ve bu medresede öğretmenlik Bu höyüğün üstündeki ortamektep ile
vakıf belgelerinden anlaşılmıştır. Jüs- yapmıştır. Selçuklu Hükümdarı Sultan Alâeddin
214
Cami yakın dönenmelrde yenilenmiş­
ti. Sadece kapı eskidir. Bu tepenin es­
ki şehrin kalıntıları olduğu anlaşılmak-
.ıdır.
Kırşehir’de Romalılar ve BizanslI­
lardan kalma eserlere rastlanmaktadır.
Civardaki Üçayak denilen harabe, Bi­
zans devrinden kalma önemli bir ç if­
te kilisedir (X-XI. yüzyıl).
Ahi Evren Camii, Ahi Evren Mahalie-
si'ndedir. H.gse^öeOJtarihindeAhi Ev-
ren’in ardıllarından biri tarafından yap­
tırılmıştır. Süsleme ve mimari şekiller­
den yoksun basit ve üstü çatılı, duvar­
ları kârgir bir binadır. Mihrabın üstün­
deki kitabe kısmen silinm iştir. Yakın
tarihte inşa‘ olunmuş bir taş minaresi
vardır. 1902 yılında onarım görmüştür.
Alâeddin Camii, Kırşehir’in ortasın­
daki tepenin üstünde bulunur, ilk kez
XIII. yüzyılda Selçuklu Hükümdarı Alâ-
eddiı? tarafından yaptırıldı. Sonradan
tümüyle yıkılmış, 1893 yılında Muta­
sarrıf Arifi Bey tarafından yerine yenisi
yaptırıldı. Camiin kapısındaki işleme­
li taşların Melik Muzafferüddin Beh-
ramşah’a ait medresenin kapı taşları
olduğu söylenmektedir.
Cacabey Camii, Kılıçarslan’ın oğ­
lu Gıyaseddin III. Keyhüsrev zamanın­
da Cibril ibni Caca Bey tarafından 1272
yılında üstü kubbe ile örtülü bir med­
rese olarak yaptırılmıştır. Mavi çiniler­
le bezeli minaresinden ötürü halk ara­
sında “C ıncıktı C a m i" olarak da anılır.
1871 yılında onarılan yapı, uzun süre­
dir cami olarak kullanılmaktadır.
Çarşı Camii, Hüseyin Bey adlı biri
tarafından 1864 yılında yaptırılmıştır.
Yapı dik açılı ve minaresizdir. Camiin
ön bülümünde sütunlu bir sundurma
bölüm ü vardır. C am iin iç in d e k i
"K ırla n g ıç ” tipi tavan, örnekleri için ­
de en büyük olanıdır. 15 sıra halinde
tahta kirişler üstüne konmuş ve yukarı
yaklaştıkça çok kenarlılar boyca küçül­
düğünden, tavanın maktaı tam bir
kubbe maktaı verir hale getirilm iştir.
Lâle Camii’nin XIII. yüzyıldan kal­
dığı sanılmaktadır. Zamanında iki kub­
beli olduğu bilinmektedir. Kesme taş
kemerler hariç, diğer bölümler tümüy­
le moloz taştandır.
Kırşehir’de tek bir kervansaray bu­
lunmaktadır. Bu da il merkezinin 23 ki­
lometre güneyinde Kızılırmak üstün­
deki Kesikköprü’nün yanıbaşında bu­
lunan kervansaraydır. Birçok bölümü
yıkılmış olmakla birlikte, kapısı, büyük
kemerli salonu ve odaları hâlâ sağlam
ve ayaktadır. Selçuklu dönemine ait
bir eserdir.
Kırşehir’de eski eser niteliğinde
yalnız “K esikköprü” vardır. Kırşehir’­
in 23 kilometre güneyinde Kızılırmak
üstünde Keykavus b. Keyhüsrev zama­
nında 1251 yılında Konya topraklarıy­
la Kırşehir'i bağlamak üzere yaptırıl­
mıştır. Bir söylentiye göre, Keyhüsrev
bu köprüyü Muzafferüddin kızıyla ev­
lendiği zaman, düğün alayının üstün­
den geçmesi için yaptırtmıştır. Kuzey
ucunda kervansaray ve taşa işlenmiş
iki arslan m otifi bulunmaktadır. Köp­
rü 13 gözlü, sivri kemerlidir. Döşeme
eni 4.90 metredir ve iki taraftan 0.50
metre eninde korkuluk taşları vardır.
1614 yılında onarım görmüştür.
Küçük bir kent olmakla birlikte ta­
rih içinde belirli bir yeri bulunan Kır­
şehir’de iki tane de medrese bulun­
maktadır.
Muzafferüddin Behramşah Medre­
sesi, Muzafferüddin Behramşah tara­
fından 1246 yılında yaptırılmıştır. H.
625 (1227), tarihinde Kırşehir’e yerle­
şen Muzafferüddin Beramşah, hü­
kümdarlığı süresince kendini bilime
vermiştir. Medrese ile türbesi karşı
karşıya iken bugün medreseden geri­
ye pek bir şey kalmamıştır.
Kırşehir’de bugün bilinen iki küm­
bet vardır.
Fatma Hatun Kümbeti, Kırşehir’in
“K ü m b eta ltı” diye bilinen yöresinde
bulunur. Kapısındaki kitabeye göre
Abdullah kızı Fatma Hatun için H. 686
(1287), yılında yapılmıştır.
Melikgazi Kümbeti ise, Muzaffe­
rüddin Mehmed Şah için eşlerinden
biri tarafından 1228 yılından sonra yap­
tırılmıştır. Köşeleri düzenlenmiş kare
bir taban üstüne, konik külahlı sekiz­
gen bir yapıdır ve çadır karakterine
uyar.
Kırşehir’de yaşamış yöneticilere
ve eşlerine ait altı tane türbe bulun­
maktadır.
Âşık Paşa Türbesi, Eretnalılar za­
manında 1322 yılında yapılmıştır. Tü­
mü ile mermerden yapılmış olup, asi­
metrik uzun cephesi, Kırgız çadırına
benzeyen kubbesi, yana alınmış dar ve
uzun pprtali ile Selçuklu mimarisinden
tüm ayrıtılı görüşlerle, yeni bir üslû­
bu haber vermektedir.
Cacabey Türbesi, Cacaoğlu Nured-
din adına, Cacabey Medresesi’nin gi­
rişinde sol tarafa yapılmıştır (1272).
Medresenin içinden 7 basamaklı bir
merdivenle çıkılır. Türbenin içindeki çi­
ni bezekler kara, mavi, beyaz renkler­
le yapılmıştır, iç bölümünü yukarıdan
çevreleyen Selçuklu nesih yazısıyla
iArap harflerinin en çok kullanılan
türü) yazılmış bir kitabesi vardır.
Ahi Evren Türbesi, kalenin kuzey
yönünde, Ahi Evren Mahallesi’nde bu­
lunur. Kapısı üstündeki mermer taşa
işlenmiş kitabeden burasının “M urat
Han oğlu Sultan M eh m e d H a n ” döne-
m inde “ S ü le y m a n Bey o ğ lu
A laü d d e v ie " tarafından H. 886 (1481),
yılında yaptırıldığı anlaşılmaktadır.
Türbe, Selçuklu mimari özelliğine uy­
gun üç kubbe üzerine inşa edilm iştir.
1902 yılında onarım görmüştür.
Karakurt Türbesi (Kalender Baba),
Kırşehir’in 15 kilometre batısında, Ka­
ralar köyü yakınlarındadır. Selçuklu
Hükümdarı Kılıçarslan 1135 yılında bir
zaviye ile beraber yaptırmıştır. Hemen
yanında da şimdi modernleşmiş fakat
esası Selçuklu veya Bizans dönemi­
ne ait bir ılıca vardır. Yanında yarı yı­
kık durumda, bir de tekke yer almak­
tadır.
Muhterem Hutan Türbesi, imaret
Mahallesi’nde yıkık ve kerpiçten örül­
müş bir kulübe içindeki kabrin üstün­
deki iki metreye yakın mermer sandu­
ka Selçuklu biçimidir. Yanlarına güzel
bir sülüsle Ayet’el Kürsî işlenmiştir.
Süleyman Türkmani Türbesi, ken­
tin doğusunda, imaret Mahallesi’nde-
dir. Türbeye bir sayvanlıktan girilir.
Soldaki yüksekçe şekilde Şeyh Haşan,
Şeyh Süleyman ve Ebnayı Mehmed
Çelebi’nin olduğu anlaşılan mezarlar
vardır.
Hacıbektaş kasabasında 1834 yı­
lında Hacı Bektaş-ı Veli Dergâhı inşa
edilmiş, daha sonra 1892 yılında Hacı
Bektaş Camii’nin onarımı, 1894 yılın­
da ise cami, dergâh ile Kırklar Mey-
dam’nın onarımı ve çeşmenin yapımı
gerçekleşmiştir.
Yukarıda saydığımız yapılar dışın­
da Kırşehir’de 1873 yılında bir hapis­
hane inşa edilmiş, daha önce mevcut
olan Hükümet Konağı ise 1875 ve 1885
yıllarında onarılmıştır.
KONYA (Eski adları: Colonia
Aelia Hadriana, Iconium , Ikonion, Ko-
nieh).
Türkiye’nin en büyük illerinden
olan Konya’nın tarihi M.Ö. 2600 yılına
kadar uzanmaktadır. M.Ö. 2600 - 2100
yılları arasında Bakır Çağı, 1400 -1200
yıları arasında H itit Çağı, sırası ile
Frigya, Kimmer, Lydia, Pers (M .Ö . VI.
yüzyıl), İskender, Bergama (M.Ö. 223
- 133), Roma (M.Ö. 133 - M.S. 395) ve
Bizans (395 - 1077) yönetiminde kaldı.
M.S. VII. yüzıl başlarında Anadolu’­
da meydana gelen Sâsanî istilâsı ön­
lendikten sonra uzun süre Müslüman
saldırı ve akınları başladı. Muaviye or­
duları Konya’yı ele geçirdi, fakat faz­
la duramadılar. Aynı olay VIII. yüzyılın
başında da tekrarlandı. Emevîlere ha­
lef olan Abbasîler de daha sonraki yüz­
yılın ilk yıllarında buradan geçtiler. İs­
tilâlar X. yüzyılın başına kadar sürdü.
Bu sıralarda Konya sınıra oranla yakın
bulunduğu için, sık sık Müslüman mü­
cahitlerin akınlarına uğradı.
Şehir XI. yüzyılın ikinci yarısında
Türk beylerinin yönettiği istilâlara uğ­
radı. Bizans İmparatoru Romanos Di-
ogenes’in önleme çabasına rağmen, bu
akınlar durdurulamadı. Alparslan’ın
Malazgird Zaferi’nden sonra, Türk
akınları fetih niteliğine dönüştü. 1077
yılında Selçuk hanedanından Kutal-
mış’ın oğlu Süleyman Konya şehrini
zaptetti. Anadolu’da savaşan beyler­
den bir kısmı Süleyman’a Konya'da ka­
tıldılar. Bağdad’daki Abbasî Halifesi de
kendisine, hükümranlık menşûru, san­
cak ve h il’at göndererek “S u lta n ” un­
vanı ile hitap etti. Adı geçen hüküm­
dar tarafından İznik şehrinin fethine
kadar (1080), Konya, Anadolu Selçuk­
lu Devleti’nin başkenti oldu. Selçuklu­
ların başkentlerini ve genel karargâh­
larını İç Anadolu’dan Marmara Bölge-
si'ne taşımaları, egemenliklerini ge­
nişletmek isteğinde olduklarını göste­
rir. Bununla beraber, Bizans İmparator­
luğu siyasî oyunlara girişerek, Anado­
lu yönünü alan Haçlı seferleri, Anado­
lu Selçuklu saltanatının yeniden İç
215
 , o
> HATIRLI
lYU N AK
AKŞEHİR GÖLÜ
AKŞEHİR
ILGIN?
DOĞAN HİSAR
J a '/i KIRELİ
yjJyj
'o ;
v,fîAN
/y ^
—— ®s
SEYİDŞEHİR Jı
-c j.-o jy ı
BOZKIR KAZASI
SORUT GÖLÜ / - j S j y
J BOZKIR^
HADIM
VİLÂYETİ
Anadolu’ya çekilmesi gibi bir sonuç
yarattı. Daha sonraki yüzyıllarda dev­
letin doğudan Moğol saldırısı ile teh­
dide uğraması sonucu, Konya, yeni­
den Selçuklu Devleti’nin başkenti o l­
du. Bu tarihte II. Haçlı Seferi Konya
önünden geçti ve Meram Bağları’nda
bir süre dinlendikten sonra, Toros ge­
çitlerine doğru yoluna devam etti.
Haçlıların arkasından, BizanslIlar Ba­
tı Anadolu’yu kaybettikleri, yerleri geri
alarak hemen hemen bir yüzyıl ellerin­
de tuttukları ve 1177’de Hoyran Gölü
civarında Miriokefalon (Myriokepha-
lon) Geçidi’nde II. Kılıçarslan, bunları
tam bir bozguna uğrattıktan sonra, Ba­
tı Anadolu’daki kayıplarını kısmen gi­
derdi. Geniş topraklarını 11 oğluna da­
ğıtan bu hükümdarın büyük oğlu Kutb
al-Din, Melikşah’ın saldırısına uğradı ve
1188/89’da Konya’yı ele geçiren Melik-
şah, kendisini veliaht yapmaya baba­
sını zorladı. 1190 yılında şehir ili. Haçlı
ordularının istilâsına uğradı.
~Bu sırada iç kaleye kapanan Kılıç-
arslan ve oğlu, İmparatora barış teklif
etti. Bu te klifi kabul eden İmpara­
tor, Konya’da beş gün kaldıktan son­
ra ordusu ile birlikte Konya’dan ayrıl­
dı. Ertesi yıl (1191) Melikşah Kayseri’­
de hüküm süren kardeşi Nureddin’in
üzerine yürüdüğü sırada Kılıçarslan
büyük oğlunun yanından kaçarak mer­
kezi Uluborlu olmak üzere Göller Böl-
gesi’nde hüküm süren küçük oğlu Gı-
yaseddin Keyhüsrev’in yanına sığındı
ve onunla birlikte Konya üzerine yürü­
216
'Y E N İC E O B A ^
Jyjç..o
t / INEVt \
* ! > *> '« ! °
i DEVECİ PINARI GÖLÜ
2IVARIK
*>/>-’ O
'sAİDELİ
KONYA
k iz il
merİ m ^
ÇUMRA A . ® i 1 EREĞLİ
"SULTANİYE
' At
fS. ÇAyMAN
akveren
OSMANİYE
İM, ,
o’ KAR A M A N
ALADA(
=3 ® ERMENEK
dü. Sultanın gelişini gören KonyalIlar sında, Alaşehir önünde verilen mey­
şehri ona teslim ettiler. Bundan son­ dan muharebesinde öldü (1211). Geçi­
ra, küçük oğlu ile Meiikşah üzerine yü­ ci olarak Alaşehir Müslüman mezarlı­
rüyen Kılıçarslan, Aksaray’ı onun elin­ ğına gömülen cenazesi, sonradan
den alamadan öldü (1192). II. Kılıçars- Konya’ya nakledilerek, Alâeddin Camii
lan’ın ölümünde Konya tahtına geçen yanındaki medfene gömüldü.
Gıyaseddin I. Keyhüsrev burada uzun Kayseri’de kendisine katılan oğlu
süre kalamadı. Tokat’ta hüküm süren I. İzzeddin Keykâvus, ilk olarak salta-
Rüdneddin Süleyman, Konya üzerine nak iddiasında bulunan kardeşi Alâed­
yürüyerek, şehri kuşattı. Büyük karde­ din Keykubad’ın saldırısını önlemek zo­
şine karşı koyamayacağını anlayan Gı- runda kaldı» Ömrünün büyük kısmını
yaseddin, ondan biramannâme alıp, seferlerde geçiren ve 1220 yılında ölen
yanındakilerle ve sonradan kendisine bu hükümdarın cenazesi, diğer Sel­
katılan iki oğlu ile birlikte Bizans’a çe­ çuklu sultanları gibi, Konya’ya getiril­
kildi (1197). Rükneddin, Konya salta­ meyerek, vasiyeti üzerine Sivas’ta yap­
natını eline aldı. Yedi yıl sonra Gıya- tırdığı türbeye gömüldü ve hapiste bu­
seddin onun ölüm haberini alınca, lunan kardeşi, Alâeddin I. Keykubad
kendisini davet edenlerin isteğine uya­ unvanı ile tahta davet edildi. Selçuk­
rak, Konya’ya döndü (1204). Bu sırada lu hükümdarlarının büyüklerinden
Rükneddin Süleyman’ın yanındakiler, olan Alâeddin zamanında Konya için
onun yerine, küçük yaştaki oğlu III. Kı- parlak bir mimari gelişmesi ile kendi­
lıçarslan’ı tahta çıkartmışlardı. Gıya- sini gösteren bir ümrâh devri en yük­
seddin, Konya’yı bir ay kadar kuşattıy- sek mertebesine varmış bulunuyordu.
sa da, şehri -alamadan llgın’a çekildi. Konya surları onun zamanında tamam­
Fakat bu sırada Aksaray halkı, kendi­ landı, şehirde cami ve medreseler ya­
sini çağırarak, şehirlerinin kapılarını pıldı.
ona açtıkları için, KonyalIlar da aynı I. Alâeddin Keykubad’ın Kayseri or­
hareketi taklit ettiler. Bu sayede Gıya- dugâhında ölümü (1237) üzerine tah­
seddin Keyhüsrev I. unvanı ile ikinci ta çıkan büyük oğlu II. Gıyaseddin
kez tahta çıktı (1205) ve kendisinin sal­ Keyhüsrev zamanında Konya’nın üm-
tanatına muhalefet eden Kadı Tirmizi’- rânı sürdü ise de cülûsundan az son­
yi idam ettirdi, III. Kılıçarslan’ı Gâve- ra Babâilerin sebep oldukları ayaklan­
le Kalesi’nde öldürttü. Bundan sonra malar güçlükle bastırıldı ve çok geç­
Anadolu’ya geniş bir fütuhat seferine meden, ülke daha büyük bir tehlike ile
çıkan, bu arada (1207) Antalya’yı fet­ karşılaştı. Anadolu’ya saldıran Moğol­
heden I. Keyhüsrev, Bizans İmparato­ lar, Selçukluları Köse Dağı’nda bozgu­
ru Laskaris’e karşı giriştiği savaş sıra­ na uğrattılar (1243). Bundan sonra Sel-
 çuklu Devleti Moğol hanlarının keyfi
egemenlikleri altına girdi. Bu devirde
önlemli yönetimleri ile devletin siya­
sî gelişmesini geciktirmeye çalışan iki
büyük devlet adamı, aynı zamanda
Konya’da olağanüstü önemli sanat
eserleri bıraktılar ki, bunlardan birin­
cisi, Karatay Medresesi'nin bânlsi
olan EmîrCelâleddin Karatay b. Abdul­
lah (ölm. 1251152) ve diğeri de büyük
vezir (sahib) Fahreddin Hüseyin (Sahib
Ata; ölm. 7285)'d ir.
M. Gıyaseddin Keyhüsrev’in ölü­
münde yerine oğlu II. Izzeddin Keykâ-
vus saltanatını onaylandırmak için, Mo­
ğol başkentine çağrıldığı zaman, ken­
disi Konya’da kalarak, yolların güven­
sizliği bahanesi ile oraya kardeşi Kılı-
ç a rsla n 'ı gö nderdi. K ılıça rsla n ,
1248’de Anadolu’ya dönerek, Moğol­
ların yardımı ile Sivas’ta istiklâlini ilân
edince, Emir Karatay’ın önlemi saye­
sinde durumun iç savaşa dönüşmesi
önlendi ve 1249’da II. İzzeddin Keykâ-
vus’un diğer iki kardeşi ile beraber,
saltanat sürmesi esası kabul edildi. Bu
tarihten sonra 1254’e kadar, üç karde­
şin adı yazılı para bastırıldı ve müşte­
rek hutbe okundu. Karatay’ın ölümün­
den sonra ayrılıklar başladı. Bir aralık
tek başına saltanat sürmeyi başaran
II. Keykâvus, Moğol baskısından kur­
tulmak için onların Anadolu Genel Va­
lisi Baycu Noyan ile savaşa kara ver­
di, ancak, Sultanhanı Savaşinda yenil­
di (1256) ve Konya Moğollar tarafından
kuşatıldı. Bir aralık Bizans’a kaçan II.
Keykâvus bu arada fırsat bularak ye­
niden Konya’ya geldi (1257). Baycu
Noyan’ı Yıldız Dağı’nda yendi (1258) ve
Selçuklu Devleti’nin Kızılırmak batısın­
da kalan topraklarına sahip oldu. Fa­
kat Muin-al-Din Parvana’nın destekle­
diği Kılıçarslan, Moğollar ile birlikte
Konya’ya yürüyünce, II. Keykâvus taç
ve tahtını kesin olarak bıraktı (1261).
Moğolların elinde bir oyuncak durumu­
na düşen IV. Kılıçarslan’ın saltanatı
uzun sürmedi. Türkmenler ülkenin bir­
çok yerlerini alt üst ettiler ve Konya
yöresinde yüzlerce köyü yaktılar. Hat­
ta KonyalIları kendilerine teslim olma­
ya bile davet ettiler. Bunları Konya’nın
batısında Gâvele önünde yenen Muin
al-Din Parvana, sonunda IV. Kılıçars-
lan’ı öldürüp, yerine küçük yaştaki oğ­
lu Gıyaseddin Keyhüsrev l l l ’ü geçir­
mek suretiyle, ülkenin yönetimini biz­
zat eline almak istedi (1266). Mevlânâ
Celâleddin, Gıyaseddin Keyhüsres III.
devrine rastlar (1273). Bu sırada Ana­
dolu, İlhanlIların sürekli baskıları altın­
da bulunmakla beraber, Mısır Memlûk
sultanlarının da müdahalesine konu
olmaya başlamıştı. 1277’de Baybars’-
ın Kayseri’yi işgali üzerine, Parvana,
III. Keyhüsrev’i yanına alarak, Konya’­
dan Tokat’a kaçtı. Konya’nın güneyin­
deki dağlık bölgede (Ermenâk, sonra
Larende) yarı muhtar hüküm süren Ka­
ramanlılar, Memlûklerin himayesine
de güvenerek Muin al-Din Paravana’-
nın iç rekabetler yüzünden öldürülme­
sinden, sultanın ve Şahab Fahreddin’-
in Konya’da bulunmasından yararlana­
rak, bu karışık devrede Konya’yı ele
geçirmek istediler. Bunların başında
bulunan Mehmed Bey, şehri kuşata­
rak, KonyalIları kendisi ile beraber ol­
maya davet etti. Başında Amin al-Din
M ikail’in bulunduğu kuvvetler bir sü­
re Karamanlılara karşı koydularsa da
sonunda teslim oldular. Mehmed Bey,
Selçuklu ailesine bağlı olduğu anlaşı­
lan ve tarihte Cimri adı ile tanınan Gı-
yaseddin Siyavuş’u, Selçuklu sultanı
olarak, Konya tahtına çıkarttı ve ken­
disini de onun veziri yaptı (1277). Fa­
kat Sahib Ataoğullarının kuvvetleri ona
karşı çıktı. Mehmed Bey Develi - Ka-
rahisar seferinden Konya’ya dönüşün­
de Kadı Siracüddin’in teşviki ile hare­
ket eden KonyalIlar, şehrin kapılarını
ona açmadılar. Keyhüsrev lll'ü destek­
leyen Moğol kuvvetleri Şemseddin Cu-
vaynî kumandasında Konya’ya gelin­
ce, onu memnuniyetle karşıladılar.
Mehmed Bey, çarpışmada öldürüldü
ve Cimri de Develi’de ele geçirildi.
Bundan sonra Konya, sık sık Karaman­
lıların saldırısına uğradı. XIII. yüzyılın
son yıllarında Selçuklu Devleti iyice
çökmüştü. İlhanlı hükümdarlarının
baskını son haddine varmıştı. Diğer ta­
raftan Anadolu’daki Moğol kumandan­
ları da İlhanlIlara karşı isyan eder ol­
muşlardı. Karaman beyleri, Konya’ya
hâkim olmak için böyle durumlardan
da yararlanmaya çalışmaktaydı. III. Gı-
yaseddin Keyhüsrev’in Erzincan’da İl­
h a n lIla r tarafından öldürülmesi (1283)
üzerine, ülke sözde II. Gıyaseddin Me-
sud’un eline geçmiş olmakla beraber,
bir süre sonra Gazan Han’ın onu Ha-
medan’da alıkoyması üzerine yerini III.
Alâeddin Keykubad aldı (1297). Fakat
Gazan Han’ın öldürülmesinden sonra,
tekrar tahta çıkan II. Gıyaseddin Me-
sud’un ölümü ile Selçuklu Devleti, ya­
rım yüzyıldan fazla sürmüş bir gerile­
me devrinden sonra, 1308'de kesin
olarak ortadan kalkmış oldu.
Selçuklulardan sonra Karamano-
ğulları Konya’ya hâkim oldular. Yahşi
Bey XIV. yüzyılın daha ilk yıllarında
Moğollara başarıyla karşı koymuş,
Konya’yı ele geçirerek, şehrin harap
surlarını onartmıştı. Fakat 1314’te İl­
hanlIların Anadolu’ya Emir Çoban ku­
mandasında, gönderdikleri ordu karşı­
sında burada tutunamadıklarından, ku­
şatılan şehir, açlık yüzünden Moğol­
lara teslim oldu. Bununla beraber,
Emîr Çoban kuvvetlerinin çekilmesin­
den sonra Karamanoğullarından İbra­
him Bey, Konya’yı yeniden ele geçir­
di. Bu arada Konya başkentlikten çık­
mış, Larende Karamanlıların başken­
ti olmuştu.
Karamanlı - Osmanlı ilişkileri XIV.
yüzyılın ikinci yarısında başlar. Os­
manlI Padişahı I. Murad kendi kızı Ne­
fise Sultan’ı Karaman Emiri Alâeddin
Ali Bey’e verip onun dostluğunu ka­
zanmak istediği halde, I. Murad’ın Ru­
meli’deki uğraşından yararlanmayı dü­
şünen Karaman Emiri Hamid-ili'ne sal­
dırıp, bunun üzerine hükümdar sure­
tiyle, Anadolu’ya geçerek, Karamanlı­
lar üzerine yürümüş, Osmanlı ordusu
ilk kez 1387’de Konya önüne geldi.
Alâeddin Ali Bey’in sığındığı şehir bir
süre kuşatıldıysa da, I. Murad kızının
şefâati üzerine, rakibini affederek çe­
kildi. Osmanlı hükümdarının Kosova’-
da ölmesinden yararlanan Alâeddin,
yeniden OsmanlIlar aleyhine bir ittifak
kurduysa da, genç hükümdar Yıldırım
Bayezid Konya’ya gelerek, Karaman
emirini Taşeli’ne kaçmak zorunda bı­
raktı. Karaman Beyi de bu kez affedi­
lip, Konya kendisine verildi (1394 /
1395). Bundan sonra Karaman Emiri ile
arası açılan Kadı Burhaneddin'in Kon­
ya üzerine yürüdüğü ve ülkeyi yanın­
daki göçebelere yağma ettirdiği görü­
lür. Kadı Burhaneddin ile uzlaşan Alâ-
eddin bunun üzerine yeniden Osmanlı
ülkesine saldırdı. Hatta Ankara’ya gi­
den kuvvetleri Anadolu Beyleri Sarı Ti-
murtaş’ı esir etti. Konya'ya getirdi. Bu­
nun üzerine Karamanlı ailesini, kesin
olarak ortadan kaldırmak üzere hare­
kete geçen Yıldırım, büyük orduyla,
düşmanın üzerine yürüdü. (1397 /
1398)'de Akçay’da takibini bozguna
uğratarak Konya’yı zaptetti. Oğullarını
daBursa’yagötürerek, Karamanlı ül­
kesinin büyük kısmını Osmanlı toprak­
larına kattı. Ancak Ankara Savaş’ndan
(1402) sonra, Timur, toprakları Bayezid
tarafından ellerinden alınan beylere
eski yerlerine geri verdiği gibi, Alâed-
d in’in oğlu Mehmed Bey de ülkesini
ve Konya'yı yeniden ele geçirdi. Bu su­
retle Karamanoğulları ile OsmanlIlar
arasındaki mücadele yarım yüzyıl sür­
dü. Mehmed Bey’in Bursa’ya saldırıp,
şehri yağmalamasına karşılık, I. Çele­
bi Mehmed 1414’te Konya üzerine yü­
rüyerek, Osmanlı Ordusu’nu dağıttı.
Osmanlı hükümdarının ayrılmasından
sonra yeniden başkaldıran Karaman­
lılara karşı gönderilen Vezir Bayezid
Paşa, Mehmet Bey’i yakalayıp, Konya
üzerine getirerek, şehre sığınan oğlu­
nu teslim olmaya davet etti. Bu girişim
sonuçlanmayınca, Konya zorla alındı,
fakat yine Karamanlılara bırakıldı. Ka­
ramanlılardan İbrahim Bey’in zamanı,
devletin en parlak devrini oluşturur.lb-
rahim Bey'in II. Murad’ın Rumeli’deki
uğraşından yararlanmak isteyip Bey­
şehir’i zaptetmesi (1433) üzerine Os­
manlI hükümdarı, Macarları yendikten
sonra, Karamanlılar üzerine yürüyerek
Konya’yı aldı. Ancak, Karaman Beyi İb­
rahim Bey OsmanlIlarla bir kere daha
anlaşma yaptı (1437). 1442’den sonra
Macarlar ile yeniden savaş başlayın­
ca, İbrahim Bey de Osmanlı toprakla­
rına saldırmaya başladı. Bunun ('zeri­
ne II. Murad, Karaman Beyi aleyhinde
fetvâ alarak harekete geçti ve İbrahim
Bey’i ağır koşullar kabul ederek, barış
yapmak zorunda bıraktı (1444). İbrahim
Bey’in ölümünden önce, oğullarından
Pîr Ahmed Bey, KonyalIları kendisine
çekerek hükümdarlığını ilân etti. Bü­
yük kardeşi İshak Bey onunla müca­
deleye girişti ve Akkoyunlu hükümdarı
Uzun Hasan’a sığınarak, onun kuvvet­
lerine Karaman topraklarını yağma
ettirdi. OsmanlIlara Beyşehir ve Akşe­
hir’i teslim eden Pîr Ahmed Bey, Ak­
koyunlular ve Venedikliler ile el altın­
dan anlaşmalar yapınca, Fatih Sultan
Mehmed, Karaman ülkesine saldı-
217
 rıp Konya’yı zaptetti (1465). Karaman
ülkesinde Osmanlı egemenliği kuru­
lunca, Konya ve Lârende (Karaman)
şehirlerinde yaşayan sanat sahipleri,
aileleriyle beraber, İstanbul’a getirilip
yerleştirildi. Eyaletin başına da Fatih’­
in büyük oğlu Şehzade Mustafa ve
onun ölümünden sonra Şehzade Cem
Sultan (1474) getirildi. Cem, eyâletin
başında kaldığı 7 yıl içinde halkın sev­
gi ve saygısını kazandı. Ülkenin Os­
manlI Devleti’yle bağlarını sağlamlaş­
tırdı. Konya eyaletinin başına, Cem'-
den sonra, Bayezid’ln büyük oğlu Ab­
dullah ve onun ölümü üzerine Şehin-
şah (1483) getirildi. Şehinşah ölünce
oğlu Şehzade Mehmed onun yerini al­
dı (1511). I. Selim zamanında Karaman
V aliliği’ne Hemden Paşa atandı.
Konya, Osmanlı Imparatorluğu’na
katılınca, bir eyalet merkezi haline ge­
tirildi. Yalnız Mevlevîlerin dergâhı,
Mevlânâ’nın kurduğu gelenekleri yaşa­
tarak, önemli bir edebî hayatı besle­
mekte devam etti. Bununla beraber,
Konya, Osmanlı Ordusu’nun bir ko­
naklama merkezi oldu. I. Selim, Mev-
lânâTürbesi’ni onarttı, şehre su getirt­
ti ve Karaman eyaletinde esaslı bir ara­
zi tahriri yaptırdı. Kanunî Sultan Süley­
man da Irakeyn seferi sebebiyle, şeh­
re uğradı. Onun da son yıllarında bu
bölge şehzadeler arasında mücadele
alanı oldu.
Kanunî devrine ait Konya Tapu
Defteri’nde, Konya’nın merkez kaza­
sındaki evkaf şöyle saptanılmıştır: 10
köy, 163 bağ ve bahçe, 11 hamam, 21
su dolabı ve arsa, 485 dükkân, 1 fırın,
35 ev, 6 kervansaray, toplam ola­
rak Kaza-i Konya başlığı altında
ise, Konya’da 3 kale, 1 imaret, 14 ca­
mi, 66 mescit, 11 medrese, 42 zaviye,
1 darülhadis, 28 darülhüffâz, 2 mual-
llmhane, 2 kalenderhane ve haydari-
hâne (Yoksullar Yurdu), 1 hızır ilyaslık,
1 darüşşifa, 11 hamam, 8 çeşme, 520
vakıf ev, 243 dükkân yeri, 6 kervansa­
ray, 1 fırın, 40 değirmen, 21 zemini ile
beraber dolap, 6 çayırlık, 5 koru, 6 yay­
lak, 163 bağ ve bahçe, 17 mukataa, 22
pazar yeri, 18 çiftlik, 677 müteferrik ze­
min, 200 köy, 283 çiftlik bulunmaktay­
dı. 1636’da IV. Murad Iran seferi sebe­
biyle Konya’ya uğradı. Bu sırada Ka­
raman eyaleti, Konya Aksaray, Akşehir,
Beyşehir, Kırşehiri, Kayseriye ve Niğ­
de adları ile 7 sancağa ayrılmış bulu­
nuyordu.
XIX. yüzyıla kadar bayındır halde
kalan Konya, Osmanlı - Mısır mücade­
lesi sebebiyle, İbrahim Paşa ordusu ta­
rafından işgal edildi. Bundan sonra
Kütahya’ya kadar ilerleyen Mısırlılar,
yapılan anlaşma ile Konya’yı boşaltıp,
Torosların gerisine çekildiler. Bundan
sonra şehrin nüfusu hakkında çok de­
ğişik rakamlar verilmektedir. 1800'e
doğru şehrin nüfusu (5-20 bin olarak
tahmin edilirken, 1838’de yayınlanan
bir coğrafya sözlüğünde “Dictionnai-
re GĞodraphique Üniversel” nüfus 30
bin olarak gösterilir. Cuinet, XIX. yüz­
yılın sonlarında (1890’a doğru) Konya
nüfusunu 44 bin olarak tahmin eder.
Osmanlı egemenliği altında Kon­
218
KONYA: Sultan Hanı (1850).
ya’dan gerek padişahların, gerekse Demiryolu yönetimi, nakliyatı artırmak
devlet adamlarının çabaları Mevlânâ üzere, hat boyunca, başta patates ola­
dergâhının onarım ve düzenlenmesi rak, yeni zeriyâtın gelişmesine çok ça­
üzerine toplanmış ve Selçuk eserleri ba sarfedildiği gibi, tarımın makineleş­
bakımsız kalmıştı. Bununla beraber bu mesine de önem verilmiş idi.
devirde bunlardan Selimiye Camii, Bu arada belirtmek gerekir ki, Kon­
Mevlânâ dergâhının hemen yanında iki ya bu yüzyılda önemli bir tarım alanı
minareli bir eser olup, Mimar Sinan üs­ idi. Beyşehir kazasındaki gölden Kon­
lûbunda inşa edilm iştir. Sanat bakı­ ya Ovasina su getirtilerek sulama
mından kayda değer diğer cami, şeh­ alanları genişletilmiş, bataklıklar kuru­
rin orta kısmındaki Şerafeddin Camii tulmuş, bu iş için ise Mösyö Ratlye ad­
olup, binanın adı Selçuk devrinden kal­ lı kişiye imtiyaz verilmiş, aynı yıl
mış olmakla beraber, bugünkü şekli ile (Ağustos 1883) bataklıkların temiz­
yapısı 1636’ya aittir. lenme işi Ali Efendi’ye verilmiştir. Şe­
Konya’nın en bilinen binası olup, hirde bataklıklar dolayısıyla sık sık sıt­
son yüzyıllar boyunca hemen bütün ma ve kolera hastalıkları da çıkmaktay­
dikkati kendine çekmiş bulunanı, şim­ dı. Önlem olarak Osmanlı Devleti Ocak
di Eski Eserler Müzesi (Mevlânâ M ü ­ 1879'dan itibaren burada sürekli he­
zesi) adını taşıyan Mevlevî dergâhıdır. kim bulundurmaya başlamıştır. 1904
Söylenildiğine göre, vaktiyle burası bir yılında da Çayırbağı Suyu şehre geti­
gül bahçesi iken, I. Alâeddin Keykubad rilerek, önemli ölçüde halkın su sıkın­
tarafından Mevlânâ’nın babasına veril­ tısı giderilm iştir.
miş ve kendisi, 1231’de ölünce bura­ Konya, Osmanlı İmparatorluğu yö­
ya gömülmüştür. Oğlu Mevlânâ Celâ- netiminde bir ilim irfan yuvasıydı. Do­
leddin Rûmî buraya yerleşm iş, layısıyla Anadolu’nun diğer bölgelerin­
1273’te ölümünden sonra, llhanlı Emir den farklılık gösteren Konya erkek gi­
Parvana tarafından dört fil ayağına is­ yimleri, ilmiye giyimi, eşraf ve ağa gi­
tinat eden ve üzeri çini ile kaplı ehram yimi, memur giyimi, efe ve delikanlı gi­
şekilli bir türbe yaptırılmış, bu türbe yimi, tekke giyimi, esnaf ve işçi giyi­
civarına da daha sonraki devirlerde bir­ mi olarak sınıflandırılmaktadır.
çok kısımlar eklenmiş, Osmanlı padi­ XIX. yüzyılın ikinci yarısından itiba­
şahları ve ricali tarafından esaslı inşa­ ren, önemli bir tarım ve yerleşim mer­
at ve onarımlar yaptırılmıştır. Derviş kezi olması dolayısıyla Konya nüfu­
odalarının, mutfağın, bugünkü kütüp­ sunda sürekli artışlar meydana gel­
hanenin açıldığı ve birçok büyük kişi­ miştir. Bu artışa bir başka sebep de,
lerin mezarlarını kapsayan geniş bir Osmanlı İmparatorluğumun yöneti­
avludan geçilerek girilen tilâvet oda­ minde bulunan birçok toprakların kay­
sı şimdi teşhir yeri olarak düzenlen­ bından dolayı, burada yaşayan Müslü­
miştir. man halkın çeşitli yerlere iskân edil­
XIX. yüzyılın sonlarında Konya’nın mesi olmuştur. Bu sebeple, 1861 yılın­
hayatında sürekli bir gelişme olmuş­ da Konya’ya muhacirler getirtilerek is­
tur. 1896’da Konya’ya varan bir süre kân edilmeye başlanılmış, 1865 yılın­
sonra Afyonkarahisar’da İzmir yönün­ da bir memleket tabipliği kurulmuş,
den gelen hatta da bağlanacak olan 1891 yılında Kafkasya muhacirleri şe­
demiryolunun şehir kalkınmasında hirde ayrı bir köy kurmuşlar ve bunla­
önemli bir rol oynadığı kuşkusuzdur. rın kurdukları köyün adına, padişahın
adına izafeten " H a m id iy e ” adı veril­
miştir.
OsmanlIlar döneminde XIX. yüzyıl­
da Konya’nın en önemli sanayi kuru­
luşlarından biri de Güherçile Fabrika­
sı idi. 1848 yılında Konya’da ilk kez bir
Güherçile Fabrikası kurulmuştur. Bir
yıl sonra Konya’da iki adet güherçile
ocağı daha açılmış (1849), şehre ilk kez
1861 yılında resmî olarak bir Ticaret
Mahkemesi kurulmuş, 1870 yılında
fabrika binasının harap olması dolayı­
sıyla genişletilm iş olarak esaslı bir
onarımdan geçirilm iştir. 15 Ağustos
1882’de Güherçile Fabrikası büyük bir
yangın atlatmış, bunun üzerine bir ira­
de iie derha! onarımına başlanılmıştır.
1900 yılında ise Konya el sanatları ile
ilgili olarak halı ve kilim sergisi açıl­
mıştır.
Büyük bir bilim, sanat, kültür mer­
kezi olan Konya’da Selçuklu, Karaman
ve Osmanlı dönemine ait yüzlerce ya­
pı bulunmaktadır.
Abdülaziz Mescidi, kendi adını ver­
diği Abdülaziz Mahailesi’ndeki Abdül-
mümin Halife Mescidi’nin güneyinde-
dir. Altı taş, üstü ve kubbesi tuğla ile
yapılmıştır. Mihrabı eskiden çinilerle
süslüydü.
Abdüimümin Halife Mescidi, Alâed-
dinTepesi’ningüneybatısındadır. Taşla
yapılmış, mescidin üstünü ağır bir
kubbe örter. Yapının kapı tarafındaki
duvarı iri kesme mermer ve Gödene ta­
şı ile yapılmıştır. Kapısındaki kitabe­
sine göre, 1275 yılında III. Sultan Key­
hüsrev zamanında Emir Hocazâde
Mahmud tarafından yenilenmiştir.
Akıncı Mescidi, Alâeddin Tepesi’-
nin kuzeydoğusundadır. 1203 yılından
önce yapılmış, bu tarihte geçirdiği bir
depremden sonra onarım görmüştür.
Kitabesine göre, 1210 yılında Emir Ali
Oğlu Cemaleddin İshak tarafından
yaptırıldı. Mabedin Kıble tarafında kı­
sa duvarla çevrilmiş bir açık hava na-
mazgâhı vardı.
Alâeddin Camii, şehrin ortasında­
ki Alâeddin Tepesi üzerinde bulunan
ve ilk olarak Selçuklu Sultanı Rükned-
din Mesud'un saltanatının son yılların­
da başlanan (1 1 1 6 -1 1 5 6 ), Sultan Kılı-
çarslan ile Sultan izzeddin Keykâvus
I. dönemlerinde yapı ve eklerine de­
vam olunarak, Sultan Alâeddin Keyku­
bad I tarafından tamamlattırılan yapı
(1221), Konya Selçuklu dönemi yapı­
larının en eskisi ve en büyüğüdür. Ca­
mie doğudaki cümle kapısından giri­
lir. Cami içerisinde Bizans ve daha ön­
ceki klasik dönem yapılarından geti­
rilen 41 taş ve mermer sütun vardır.
Mihrap önünde kubbeli bir şahın var­
dır. Kubbe kasnağı ve göbeği, Selçuk­
lu mozaik çinileri ile bezelidir. Mihrap,
Selçuklular döneminde mozaik çiniler­
le kaplı iken, zamanla dökülmüş, 1891
yılı onarımında da çiniye benzer biçim­
de boyanmış ve üzerine mermerden
bir mihrap oturtulmuştur.
Yıkılmaya yüz tutm asisebebi ile
1889 yılında Sultan Abdülhamid zama­
nında Konya Valisi Sururi Paşa’nın atı­
lımı ile geniş ölçüde onarılan ve yeni­
lenen camiin, diğer bölümleri ile bir­
likte çinili mihrabı da değişiklik geçir­
di. Yapı, 1897 yılında yeniden bir ira­
de ile onarıldı. Bu onarım sırasında
Alâeddin Türbesi de esaslı şekilde el­
den geçirildi. Yapının çeşitli yerlerin­
de 7 kitabe mevcuttur.
Alevî Sultan Mescidi ve Türbesi,
hükümet konağının kuzeybatı köşesin-
dedir. Muntazam kesme taşla yapıl­
mıştır. Üstünü yayvanca bir sağır kub­
be örterdi. Konik kubbeli türbesi de
önünde idi. Hükümet konağı yapılır­
ken türbe ve mescit kısmen toprak al­
tında kalmıştır. 24 Rebiülevvel 1874 ta­
rihli bir Arapça vakfiye sureti Vakıflar
Müdürlüğü birinci vakıf defteri 84/86
numarasında kayıtlıdır.
Anber Reis Camii ve Türbesi, istas-
yönCaddesi’ndeZiraat Âbidesinin ku­
zeyinde ve tam karşısındadır. Munta­
zam kesme sille taşıyla yapılan ve du­
varlarının üst kısımları dört köşe yeşil
çinilerle kaplanan bu tek, taş minare­
li cami, Arifi Paşa’nın Konya valiliği sı­
rasında yaptırıldı (1911).
Aziziye Camii, Konya Çarşısinın
ortasındadır. Muntazam kesme göde­
ne taşı iie yapılan mabed son Osmanlı
mimarisinin başarılı bir örneğidir.
Önünde 6 sütunun yükselttiği üç de­
rin ve yuvarlak iki tonoz kubbeli bir son
cemaat yeri vardır. Sütunlar ikişer üçer
parçadan oluşmuştur. İlk kez 1676 yı­
lında Musahib Mustafa Paşa tarafın­
dan yaptırılmışken, 1867’de Sultan Ab-
dülaziz’in yardımı ve cami vakfının ge­
liri ile Devlet Başmimarı Sarkis Bal­
yan’a ikinci kez yaptırıldı. XVIII. yüzyıl­
dan başlayarak Osmanlı mimarisine
giren Barok üslûbunun, XIX. yüzyılda
Rokoko ile birleştiği devrin eseridir.
Beşarebey Ferhuniye Mecidi, Alâ­
eddin Tepesi’nin kuzey tarafında Fer­
huniye Mahallesi’ndedir. Kitabeye gö­
re, 616 yılı Cüma elulasının 15’inde I.
Keykâvus ibn-i Keyhüsrev’in hüküm­
darlığı zamanındaUhur Beyi Zeynüddin
Beşare tarafından yaptırıldı (616/1219).
Mabedin alt kısmı taşla, sağır kubbe­
si tuğla ile yapılmıştır. Kubbeye, içe­
riden örülürken tuğla ile zarif şekiller
verilm iştir. Kubbenin üstünde tuğla­
dan kabartma ve çıkartma süsler var­
dır.
Beyheklm Mescidi, Alâeddin Tepe­
s in in batısında kendi adını verdiği ma­
hallededir. Beyhekim, Mevlânâ’yı son
ve mühlik hastalıktan kurtarmak için
çalışan doktorların arasında bulunu­
yordu. Camiin 1275 yılında yaptırıldı­
ğı tahmin edilmektedir. Cephesi tama­
men kırmızımtrak iri ve kesme taşlarla
yapılmıştır. Kapı söveleri som mermer­
dir. Üstündeki yekpâre mermer kemeri
ortasından çatlamıştır. Kapının sağın­
da ve solunda yine mermer çerçeveli
birer pencere vardır. Lala Mustafa Pa­
şa tarafından onarıldığı tahmin edil­
mektedir.
Bulgur Dede Mescidi, Çarşı Mahal­
lesi, Tuzcular içindedir. Yapının altı
muntazam ikiG ödenetaşıileüstütuğ-
la ile yapılmıştır. Mabed yüksekçedir.
Sağ kısımının altında dükkân ve Kıb­
le tarafının altında çeşme ve taksim
yeri vardır. Mabet yakınında Şeyh
Mahmudzade Seyyid Ahmed gömülü­
dür (1443).
Demirci Hacı Mescid i (S/rça7/Mes-
cid), Bordabaşı Mahallesi’nde, Kara
Kurt Sokağindadır. Eskiden kubbeli
ve çinili idi. 1863 yılında yıkılan yapı­
nın yerine Ali Haydar’la abisi Mahmud
Celâleddin, şimdiki mescidi yaptırmış­
lardır.
Dursun Oğlu (Dursun Fakih) Meci­
diyeler Camii, Alâeddin Tepesi’nin gü­
neyinde, Şeker Furuş Mahallesi’nde­
dir. Yapının altı düzensiz taşlarla, kub­
besi, kubbe eteği ve kubbe kasnağı
tuğla ile yapılmıştır. Kıble tarafına, iki
alttan bir üstten, üç, sağ ve solda iki
sıra halinde ikişer, son cemaat yerin­
de de kapının sağında ve solunda bi­
rer pencere açılmıştır. Kıble tarafının
sağ köşesindeki minaresinin küpine
kadar olan kısım muntazam kesme
taşia, üstü tuğla ile yapılmıştır. Şe­
refenin altı sadedir. Kapının üstünde­
ki kitabeye göre, 1306 yılında Mecidi­
ye Zadelerden Tahir Paşa ile kardeşi
Ali Bey tarafından onarılmıştır.
Erdemşah (Kale-i Cerp) Mescidi,
Kale-i Cerp Mahallesi’nde Hacı Arap
Sokağim n içindedir. Adi kerpiçle ya­
pılan kara örtülü son cemaat yerinin
kapısı kuzeye açılır. Kitabesine göre,
1220 yılında I. Alâeddin Keykubad’ın
ikinci hükümdarlık yıllarında Hacı isa-
ilzade Şemseddin Erdemşah tarafın­
dan yaptırılmıştır. Yapı, tek sağır kub­
belidir.
Hacı Ferruh (A kcagizlenm ez M es ­
cidi; Taşcâm) Mescidi, Konya’ nın gü­
neyinde Lârende kapısının dışında Ha­
cı Ferruh Mahallesi’ndedir. Kitabesi­
ne göre, 1215’te Hacı Ferruh tarafın­
dan yaptırıldı. Kesme taştan yapılan
bu cami, tek kubbeli Selçuklu devri
mescitlerindendir. Planı, tonozlu, son
cemaat yeri ise kubbeli kare kısımdan
ibarettir. Giriş holü iie m escit arasın­
da pencereler vardır. Yıkılan kubbesi­
nin yerine ahşap tavan yapılmıştır.
Cûmie kapısı bir taç kapı şeklinde
olup, kesme taşlardan yapılan yan sü-
veleri arabesklerle süslüdür. Son ce­
maat yeri, üç tarafı kapalı dikdörtgen
b ir mekân olup, harimden önce bir
hazırlık yeri görevini görür. Harimi
6.85 x 6.85 boyutlarındadır.
Mihrap, güney duvarı içine yerleş­
tirilm iştir. 4.30 metre genişlikte, 6.00
metre yükseklikte, duvar yüzeyinden
taşmayan, dikdörtgen formdadır. Mih­
rap hücresi içiçe yerleştirilmiş, birincisi
dikdörtgen planlı, İkincisi yarım poligo-
nal planla, iki nişten meydanagelir.
Hacı Hâşan Camii, Kalecik Mahal­
lesi’nde hükümet konağının batısında-
dır. Son cemaat yerlerinde ufak tadil­
ler yapılmış, şimdi kütüphane olarak
kullanılmıştır. Yapı 1325 H. yılında ye­
niden yaptırılmıştır.
Hatuniye Mescidi, Alâeddin Tepe­
si’nin doğusunda Mihmandar Mahal­
le lin d e Kınaca Sokağindadır. Yapının
kuzey ve doğu tarafına sonradan yapı­
lan kerpiç duvarlı ve kare örtülü med­
rese odaları şimdi tamamen yıkılmış
ve yeri arsa haline gelmiştir. KonyaTİ-
caret Mahkemesi, Hacı Mehmed Efen-
219
di tarafından yaptırılmıştır('7S73>.
Minarenin alt kısmı küpüne kadar
taşla, üstü tuğla ile yapılmıştır. Şere­
fe altına kadar sekiz yüzlü, şerefeden
külâha kadar da yuvarlaktır.
Hoca Ali Mescidi (M e s 'u d î b. Şe-
refşah Hanikâhı), Uluırmak Ali Hoca
Mahallesi’nde, Karaman Caddesi’nde-
dir. Kitabesine göre, Hanıkâh, II. Key­
hüsrev İbn-i Keykubad zamanında
1239 yılında Mesud b. Şerefşah tara­
fından yaptırılmış, fakih ve sofilere
tahsis edilm iştir.
Sultan Hanı, Alâeddin I. Keykubad
tarafından Konya • Aksaray arasında
1229 yılında yaptırılmış olan Selçuklu
kervansaraylarının en büyük ve önem-
lilerindendir. Yazlık ve kışlık tiplerin
birleşimidir.
Zaradin Hanı, Selçuklu emirlerin­
den Sadeddin Köpek tarafından
1236’da yaptırılmıştır. Yazlık ve kışlık
tiplerin birleşmesinden meydana ge­
lir.
Horozlu Han, 1248 yılında Konya-
Ankara yolunda yaptırılmış, avlusuz
kervansaray tipinde bir handır.
Sırçalı Medrese, Bedreddin Muslih
tarafından 1242’de Gazialemşah Ma­
hallesi’nde yaptırılmıştır. Mimarı, Tus’lu
Mehmed b. Osman’dır. Duvarları çini
süslemelerle kaplıdır. Bu yüzden “Sır-
ç a lı" adını aldı. Medresenin doğu yü­
zünde süslü bir portal yer alır. Buradan
tonozla örtülü bir dehlize girilir. Deh­
lizin sağında bulunan ve Bedreddin
M uslih’e ait türbenin ilgi çekici bir ta­
vanı vardır. Dehlizin önünde dikdört­
gen bir avlu, karşısında da sivri kemer­
li bir eyvan bulunur.
Karatay Medresesi, EmirCelâlüd-
din adıyla ün kazanmış olan Vezir Ka­
ratay b. Abdullah tarafından yaptırıl­
mıştır (1251). Alâeddin Tepesi’nin ku­
zey yönündedir. Batı yönünde bir ey­
van, her iki yanında bulunan ve öğre­
tim e ayrılmış kubbeli büyük bir oda,
kuzey, doğu ve güney yönlerinde de
öğrenci odalarının çevrelediği ortası
havuzlu, üzeri kubbe ile örtülü kare bir
alandan meydana gelir. Planı sadedir.
Portalinin taş işçiliği, kubbesindeki çi­
nileri ve kuşak halinde dolanan yazı­
ları ünlüdür.
ince Minareli Medrese (Darülha-
dis), Fahreddin Ali tarafından 1258 yı­
lında Alâeddin Camii’nin batısında
yaptırılmıştır. Adını, ince ve uzun mina­
resinden alır. Düzeni, Karatay Med-
resesi’ne benzer. Kapıdan bir dehlize,
oradan da yüksek bir kubbenin örttü­
ğü bölüme girilir. Anıtsal portalinin
süslemesi ve taş işçiliği ünlüdür.
KURUÇAY (Bugün: İliç).
Osmanlı döneminde Erzurum vila­
yetinin Erzincan Sancağı’na bağlı
olan,sancağın batı ucunda yer alan
Kuruçay kazası, kuzeyden Refahiye,
doğudan Erzincan merkez, güneyden
Kemah kazası ve Mamuret-ül-Aziz vi­
layeti ile, batıdan da Sivas vilayeti ile
220
çevriliydi. İdarî bakımdan 3 nahiyeye,
61 köye ayrılmıştı. Hane sayısı 1799,
toplam nüfusu ise 13 bin 483 kişiydi.
Kazada Müslümaniara ait 1 medrese
ve 24 sıbyan mektebi vardı.
Kaza merkezi Kuruçay kasabası,
Erzin’in 77 km. batısında, hemen ya­
kınında Fırat’a dökülen Kuruçay adlı
bir nehir üzerinde kurulmuştu. Kaza­
nın başlıca sanayi kolları, halı ve aba
tipinde yünlü, kalın kumaş dokumacılı­
ğıydı. Ayrıca kapı perdesi olarak kul­
lanılan fötr kumaş ve diğer döşemelik
kumaşlar da dokunurdu.
Kazada, 12 cami, 1 medrese ile 4
kilise ve 1 manastır vardı. Kuruçay,
1939 yılında bucak haline getirildi.
Daha sonra İliç adını alan şehir, bugün
Doğu Anadolu Bölgesi’nin Yukarı Fı­
rat bölümünde, Erzincan iline bağlı il­
çe merkezidir.
KUŞADASI (E s k i a d la rı:
Echelle-Neuve, Scala-Nova).
Kuşadası’nın, Yılancı Burnu deni-
len yerde Efes’e bağlı “N e o p o lis " adısivri kemer alınlıkları ve silm eli pen­
ile iyonlar tarafından kurulduğu sanıl­
maktadır. Şehir daha önce, Pilav Da-
ğı’nın eteklerinde "Andız K u les i" adı
verilen yerde kurulmuştu. Bir süre son­
ra BizanslIlara ait olan bu kıyılara Ve­
nedik ve Cenevizliler ekonomik açıdan
egemen olmuşlardır. Ulaşım güçlükle­
ri sebebiyle Kuşadası, Andız Kulesi
yöresinden alınarak bugünkü yerine
“S calaN ova"( Yeni İskele) adı ile kurul­
muştur.
M.Ö. V. yüzyılda Perslerin egemen­
liğinde iken M.Ö. 448’de Atina’nın ko­
ruyuculuğu altında bağımsızlığını ilân
etmiştir. M.Ö. 334 yılında Makedonya
Krallığı’na bağlanmış, İskender’in ölü­
münden sonra Asya Krallığı’na katıl­
mıştır, M.Ö. 64 yılında Ermenilerin eli­
ne geçmiş, M.S. 395 yılında Roma
İmparatorluğu’nun yıkılmasıyla Bizans
egemenliğine girmiştir. 1413 yılında I.
Mehmed tarafından OsmanlIlara katıl­
dı. Surlarla çevrili şehre o dönemde üç
kapıdan girilmekteydi. Bu kapılardan
birinin üzeri bugün karakol olarak kul­
lanılmaktadır. Diğer kapıları iseyokol-
muştur. Küçük ada, BizanslIlar tarafın­
dan kıyıları koruyan ileri bir karakol
olarak kullanılmıştır. Venedikliler ve
OsmanlIlar tarafından şehir için önem­
li bir askerî üs görevini yapan “Güver-
cinadası ” , 1834 yılında bayındır bir du­
ruma getirilm iş ve bir kale yaptırılmış­
tır. “Kuşadası" adı bu kaleden gelmek­
tedir.
Osmanlı egemenliği sırasında Ka-
nunîSultan Süleyman devrinde Barba­
ros Hayreddin Paşa, Kuşadası’nda ka­
le tipinde bircephanelik, XVII. yüzyılda
daOküz Mehmed Paşa bircam i ve bir
kervansaray yaptırdı. XVII. yüzyıl sonla­
rında İzmir Limanı önem kazanıncaya
kadar burası işlek birticaret merkeziydi. morum, Kotiyom).
İdarî yönden Aydın iline bağlı olan
Kuşadası’nın iskelesi işlek bir yer o l­ yanmaktadır. Frigler çağından beri Kü­
duğundan, dışarıdan gelenlerin gerekli tahya, bir çini ve seramik şehri'olmuş-
kontrollarının yapılabilmesi için 1841
yılında bir tahaffuzhane inşa edilmiş,
1877 yılında da iskelesi onarılmıştır.
XIX. yüzyılın ortalarında bayındır bir
kent olan Kuşadası, ticarî yönden de
gelişmişti. Buraya 1850 yılında bir Me­
yan Balı Fabrikası kurulmuştur.
İlçenin en önemli Osmanlı dönemi
yapısı “Öküz M ehm ed Paşa Kervansa­
rayı" ve Kaleiçi Camii’dir.
Kervansaray, Öküz Mehmed Paşa
tarafından 1618 yııl yılında deniz tica­
reti için yaptırılmış, iki katlı, avlulu bir
yapıdır. Ortalama 28.50 x 21.60 met­
re ölçüsündeki avlunun çevresini her
iki katta da revak ve odalar sarar. Ku­
zeybatı ve güneydoğu köşelerde avlu­
da üst kata açıktan çıkan bir merdive­
ni vardır. Bu kervansarayın varlığı, Os­
manlIlar zamanında Kuşadası’nın ker­
van yollarından birinin sonunda, Türki­
ye’nin iç bölümlerinden gönderilen ti­
carî malların ihraç limanı olduğunu
gösterir. Kervansaray üzerleri dış ve
mazgallarla son bulan kalın ve yüksek
duvarların çevirdiği büyük bir dikdört­
gen oluşturur. Moloz taşlardan kuvvet­
li bir harç ile yapılmış olan dış duvar­
larda sadece, ikinci kattaki odaların
cereleri bulunur. Duvarlar üzerindeki
zarif görünüşlü mazgallar kervansara­
ya kale görünümünü verir. Biri deniz
tarafında diğeri cadde üzerindeki iki
kapısından başka bir de küçük kapısı
bulunan yapıtın iç kısmında, dikdört­
gen avlunun çevresini iki katlı basık
sivri kemerli revaklar çevirir. Yapı, Ev­
liya Çelebi’nin “Seyahatnâm e''s'\r\de
ayrıntılı olarak anlatılmaktadır. Yapı,
1966 yılında bir Fransız turizm şirketi
olan “Club M ed iterra n e e" tarafından
kiralanıp restore edilerek turistik hiz­
mete açılmıştır.
Kaleiçi Camii, Öküz Mehmed Pa­
şa tarafından XVII. yüzyılda kervansa­
ray ile birlikte yaptırılmıştır. Kuşada-
sı’nın görkemli tek camiidir. Kare plan­
lı esas ibadet mekânını büyük bir kub­
be örter, iki kademe halinde yükselen
beden duvarları düz silmelerle son bu­
lur. Camiin kuzey cephesindeki bu­
günkü bağdadî son cemaat yeri, 1830
yılında yapılan onarımdan sonra eklen­
miştir. Kare mekân üzerindeon iki ke­
merli kubbe kasnağı dört köşede ke­
narlı payandalarla desteklenmiştir.
Kuşadası’nda halen mevcut eski
bir vakıf kütüphane dışında XIX. yüz­
yılda mevcut Çifte Hamam bulunmak­
taydı. Bu yapı 1882 yılında onarım gör­
müştür. ilçede yaşayan Hıristiyan di­
nine mensup vatandaşlar için ise, 1893
yılında kârgir bir kilise inşa edilmiştir.
Kuşadası, bugün Ege Bölgesi’nde
Aydın iline bağlı ilçe merkezi kasaba­
dır. .—.
KÜTAHYA (Eski adları: Sera-
Kütahya’nın tarihi çok eskiye da­
 tur. Şehirsırasıyla, Hitit,Frigya, Lidya,
Pers, Makedonya, Bitinya, Bergama
krallıklarının yönetiminde bulunduk­
tan sonra, M.O. 62 yılında Sezar’ın da­
madı Pompeus tarafından Romalılara
bağlandı. Roma İmparatorluğu’nun iki­
ye ayrılmasıyla (395), Doğu Roma’nın
sınırları içine girdi.
BizanslIlar döneminde şehir Arap
akınlarına uğradıysa da zaptedileme-
di. Malazgird fatihi ve Kutalmışoğlu Sü­
leyman’ın kardeşi Melik Mansurtaraf ın-
dan 1074 tarihindefethedilerek Anado­
lu Selçuklu Devleti’ninbiruçşehri oldu.
Kütahya fa tih i ve muhafızı Me­
lik Mansur’un Selçuklu hükümdarı Me-
likşah’a karşı ayaklanarak, Kütahya’da
beyliğini ilân etmesi üzerine, Melik-
şah, ümeradan Porsuk Bey komutasın­
da bir ordu gönderdi, iki Türk kuvveti
arasında Timberyus Çayı dolaylarında
yapılan savaşta Melik Mansur öldürül­
dü (1090), Porsuk Bey kuvvetleri Ana­
dolu Selçuk Devleti adına Kütahya’ya
yerleştiler. Bir süre Kütahya kale ko­
mutanı ve muhafızı olarak kalan Por­
suk Bey’den sonra şehir BizanslIların,
daha sonra Haçlı ordularının saldırıla­
rına karşı koydu ve bir aralık 1101 yılı­
na doğru BizanslIların eline geçti, an­
cak kısa bir süre sonra yeniden Selçuk
komutanlarından Ümadüddin Hezarî
Dinarî tarafından fethedildi. Kütahya’­
nın fatihi Ümadüddin Hezarî Dinarî,
kale muhafızı olarak burada epeyce
kalmış ve birçok eser bırakmıştır.
Daha sonra Selçuk Devleti Moğolların
sıkıştırmasıyla iyice zayıf düştüğün­
den Germiyanlı A lişiroğlu’nun ayak­
lanması sonucu Kütahya dolayları
Germiyan Beyliği’nin eline geçti. Ger-
miyanoğlu Yakub Bey, 1300 yılında
Anadolu Selçuklu sultanlığından ayrı­
larak bağımsızlığını ilân etti ve böyle­
ce merkez Kütahya olmak üzere Ger-
miyanoğulları Beyliği ortaya çıktı.
Kütahya, Germiyanoğulları zama­
nında tarihinin en parlak devirlerinden
birini yaşadı, İktisadî ve fikrî bakımdan
büyük gelişmelere sahne oldu. Beyli­
ğin merkezi olması sebebiyle Kütah­
ya’da birçok mimarî eserler inşa edil­
di. Kütahya, Germiyanoğulları devrin­
de Anadolu’nun en önemli merkezle­
rinden biri oldu.
Son Germiyan Beyi II. Yakub Bey,
erkek çocuğunun olmaması sebebiy­
le, ölümünde ülkesinin OsmanlIlara
verilmesini vasiyet etti. Bu maksatla,
1428 yılında Edirne’ye giden Yakub
Bey, Sultan Murad tarafından törenle
karşılandı. Bir süre Edirne'de kaldık­
tan sonra Kütahya’ya dönen Yakub
Bey, 1429 yılında öldü ve vasiyeti üze­
rine Germiyan ülkesi Osmanlı ege­
menliğine geçti.
Germiyanoğulları arazisi OsmanlI­
ların eline geçtikten sonra Kütahya bir
sancak merkezi oldu. OsmanlIlar tara­
fından buraya atanan il sancak beyi
Kara Timurtaş Paşa’nın torunu ve
Umur Bey’in oğlu Osman Çelebi’dir.
Daha sonra Kütahya şehzade sancak
merkezi oldu. 1433 yılında Kütahya’da
II. Murad’ın oğlu Şehzade Ahmed bu­
lunmaktaydı. Şehzade Ahmed’in Kü­
tahya Sancak Beyliği, Amasya Sancak
Beyi olan kardeşi Şehzade Ahmed’in
1441 yılında ölümüne kadar sürdü. Bu
tarihte kardeşinin yerine atanması se­
bebiyle Kütahya’dan ayrıldı. Şehzade
Alâeddin’in Kütahya’dan ayrılmasın­
dan sonra burası Anadolu eyaletinin
bir sancağı olarak yönetilmeye başlan­
dı. Bu durum, Anadolu Beylerbeyi İs-
hak Paşa’nın 1451 yılında Karamano-
ğulları ve Menteşeoğulları gailesini
bertaraf ederek eyalet merkezini Kü­
tahya’ya nakletmesine kadar sürdü.
Osmanlı yönetimi teşkâltında Ana­
dolu eyaleti önemli bir yer tutmakta
idi. Kütahya’nın bu eyaletin merkezi ol­
masından sonra buraya atanan Beyler­
beyi Gedik Ahmed Paşa, Davud Paşa
ve Hersekzâde Ahmed Paşa sadrazam
oldular. II. Bayezid zamanında, şehza­
deler arasındaki rekabetten yararlan­
ma yoluna giden Şahkulu, Antalya’da
isyan ederek Karaman taraflarını
almak için harekete geçti. Oldukça bü­
yük bir taraftar kitlesine sahip olan ve
Şah İsmail’in halifesi olduğunu vurgu­
layan Şahkulu isyanını bastırmakla,
Anadolu Beylerbeyi Karagöz Ahmed
Paşa görevlendirildi. Ahmed Paşa, âsi­
lere gereken önemi vermeyerek az bir
kuvvetle bunları Kütahya önlerinde
karşıladı. Yapılan savaşta esir edildi.
Şahkulu, Kütahya’yı kuşatarak şehrin
teslimini istedi ve mahsurlara gözda-
rı vermek amacıyla, Karagöz Ahmed
221
Paşa’yı surların önünde idam ettirdi.
Ancak şehir halkı teslim olmakta di­
rendi. Bunun üzerine Şahkulu şehri ele
geçiremeyeceğini anladığından surla­
rın dışındaki mahalleleri yağmalayarak
Bursa’ya doğru hareket etti. Bundan
haberdar olan Sultan Bayezid’in mer­
kezden gönderdiği kuvvetler ile Şeh­
zade Korkud ve Ahmed’in kuvvetleri
Kütahya yakınlarında Altıntaş mevki­
inde âsilerle karşılaştı. Şehzade Ah­
med’in kişisel ihtirası sebebiyle ordu­
daki bazı hoşnutsuzluklar ortaya çık­
masına rağmen Osmanlı Ordusu Şah-
kulu’nun kuvvetlerini 1511 yılında yen­
meyi başardı.
Kütahya Anadolu eyaletinin mer­
kezi olması dolayısıyla Yavuz Sultan
Selim ve Kanunî Sultan Süleyman de­
virlerinde, Anadolu tarafından yapılan
seferlerde hem bir toplantı yeri ve hem
de önemli bir uğrak merkeziydi. Kanu­
nî, Rodos seferine çıkarken, İstanbul'­
dan Kütahya’ya gelmiş ve buradan Ay­
dın yoluyla Marmaris’e gitmiştir. 1542
yılında Kanunî’nln şehzadelerinden
Bayezid’ in Kütahya Sancağı’nı yönet­
meye memur edilmesi üzerine Anado­
lu eyaletinin merkezi yeniden Ankara'­
ya nakledildi. Bayezid, Kütahya’da
1558 yılına kadar sancak beyliği yaptı KÜTAHYA: Genel görünüm (XIX. yüzyıl).
ve bu tarihte isyan sebebiyle Kütahya’­
yı terketmek zorunda kaldı. Yerine di­ kat Kütahya hal kı Can M i rza Paşa’ya kar- lümleriyle halkı bıktırmıştı. Bu durumu
ğer şehzade, Selim atandı. Selim, 1566 şı geierekonun birliklerinden birkısmı- iyi bilen İbrahim Paşa ordusu hemen
yılında babası Kanunî’nin ölümüne ka­ nı katletti. Anadolu Beylerbeyi atanan hemen hiçbir karşı koyma görmeden
dar bu görevde kaldı ve babasının Konukçu Ali Paşa’yadayardım etti. Konya önlerine geldi. 21 Aralık
ölüm haberini Kütahya’da aldı, bura­ XVIII. yüzyıi sonlarında savaşıar ve1832’de yapılan savaşta Sadrazam Re­
dan hareketle Belgrad’a gelerek Os­ merkezi yönetimin otoritesinin zayıf­ şid Mehmed Paşa'nın tutsak olmasıyla
manlI tahtına geçti. Aynı yıl Anadolu laması sebebiyle bazı devlet memur­ Osmanlı Ordusu bozuldu, karşısında
eyaletinin merkezi yeniden Kütahya’­ larının halka zulüm etmesi, karışıklık­ önemli bir kuvvet kalmayan Mısır Or­
ya nakledildi ve eyalet teşkilâtının de­ lar çıkmasına yardım etmiştir. 1788 yı­ dusu, 2 Şubat 1833 Cumartesi günü
vamı süresince, Anadolu eyaletinin lında çıkan Osmanlı - Rus Savaşı sıra­ şehri işgal etti. İbrahim Paşa, ilk iş ola­
merkezi olarak kaldı. XVI. yüzyılın ikin­ sında vali ve sancak beylerinin sefer­ rak Kütahya’dan istanbui’abirulakyol-
ci yarısında Kütahya’da karışıklıklar çı­ de bulunmaları sebebiyle vilayeti yö­ layarak kış mevsimini Bursa’da geçir­
karan “Suhte Taifesi’’ ile doğudan ge­ neten mütesellimler halkı soymakta mek istediğini bildirdi. Eskiden beri
lerek uygunsuz hallerde bulunan "Gur- idiler. Bu mütesellimler çabuk değiş­ Mısır - Osmanlı çekişmesini dikkatle
b et Taifesi"n'\n adları geçmektedir. tirilm elerine rağmen zulümleri de ek.- izleyenler Ruslar, paniğe kapılmış bu­
XVII. yüzyılın başlarında Avustur­silmem iştir. 1788 yılında sahte emir lunan İstanbul Hükûmeti’ne yardımda
ya savaşlarının devam ettiği sıralarda ve senetlerle İstanbul’dan Kütahya’ya bulundular. Çaresizlik ve acz içinde
Anadolu’da CelâlTler yağma ve tahri­ m ütesellim iiğlniiiân eden biri yöneti­ bulunan hükümet bu teklifi kabul et­
bata devam ediyorlardı. Sadaret Kay­ min başına geçmiş, ancak kısa bir sü­ ti. Anlaşma gereğince 20 Şubat 1833
makamı Hafız Ahmed Paşa, Batı Ana­ re sonra sahte evraklarla geldiği anla­ Çarşamba günü 10 gemilik bir Rus fi­
dolu’daki karışıklıkları önlemek için şılarak idam edilmiştir. Buna benzer losu ile gelen bir tümen Rus askeri,
1601 yılında Anadolu eyaletinin mer­ bir olay da 1814 yılında olmuştur. Kü­ Hünkâr iskelesi yöresinde karaya çı­
kezi olan Kütahya'ya gönderildi. Bu sı­ tahya eşrafından mütesellim Hacı karak çadırlı ordugâha yerleşti. Bu du­
rada Celâlî eşkıya reislerinden Deli Ha­ Molla, halka zulmederek para toplamış rumu yakından izleyen Avrupa devlet­
şan, kendisini tedibe memur edilen ve şikâyet üzerine hesabı kontrol edi­ leri, Rusların Osmanlı topraklarına
Diyarbekir Beylerbeyi Hadım Hüsrev lerek kendisinden yüz otuz bin kuruş ayak basmasından kuşkulanarak, bu
Paşa’nın takibinden kurtularak Anka­ tahsil edilmesine karar verilmiştir. Pa­ kuvvetlerin geri çekilmesini sağlamak
ra yoluyla Kütahya'ya geldi. Hafız Ah­ ranın bir kısmını ödeyen Hacı Molia, amacıyla, İstanbul, Mısır ve Kütahya’­
med Paşa’nın Deli Hasan’a karşı ko­ kalan borcunu ödememek için çeşitli da diplomatik çalışmalara girdiler. Bu­
yacak kuvveti olmadığından Kütahya dalaverelere başvurmuş, daha sonra nun sonucu olarak Kütahya’da bir an­
Kalesi’ne kapanmak zorunda kaldı. De­ da yakalanarak idam edilmiştir. laşmaya varıldı ki, buna tarihte “Kütah­
li Haşan karşısında duracak kuvvet ol­ Kütahya, Osmanlı Devleti ile Mısır ya Antlaşm ası" adı verilmiştir. Bu ant­
madığını anlayınca kaleyi muhasara- Valisi Kavalalı Mehmed Ali Paşa ara­ laşmaya göre, Suriye, Adana, Cidde,
yabaşladı. Fakat şiddetli soğuk ve kar sında meydana gelen savaşlarda Mısır Mehmed Ali ile oğluna bırakıldı,
yağışı sebebiyle kuşatma ancak 3 gün önemli olaylara sahne olmuştur. 1804 ayaklananlar affedildi. Mısır Ordusu'-
sürdü. Celâlî eşkıyası kale dışındaki ev­ yılından beri Mısır Valisi olan Kavaia- nun Anadolu’dan hemen çekilmesi ka­
leri yağma ve tahrip ettiktek sonra kışı iı Mehmed Ali Paşa, Osmanlı Devleti’­ rarlaştırıldı.
geçirmek üzere Afyonkarahisar’açekil- nin o zamanki zaafından yararlanarak Kütahya, XIX. yüzyılın ortalarında
di. Köprülü Mehmed Paşa,1650yılında saltanatı ele geçirm ek amacıyla bu kez Avusturya’da ve milletlerarası
Anadolu Beylerbeyi olarak 17 gün Kü- 1832’de ayaklanmış, kuvvetli bir ordu siyasette adı geçen bir yer oldu. 1848
tahya’dakaldı. Onun sadrazamlığı sıra- ile oğlu İbrahim’i Anadolu’yu istilâya ihtilali sonucunda başlayan Macar mil­
sındaAnadolu Beylerbeyi olan Can M i r- memur etmiştir. Osmanlı Ordusu’nda lî hareketi liderlerinden Kossuth La-
za Paşa, Köprülü’ye karşı olduğundan askerî disiplin bozulmuş ve yönetimin jos, Batthyayi ve Mösreras maiyetleri
AbazaHasan Paşaisyanınakatıldı. Fa­ başında bulunanlar irtikap, irtişa ve zu­ ile birlikte Eylül 1849'da Osmanlı Dev­
222
leti’ne sığındılar. Avusturya ve Rusya,
Macar mültecilerinin geri verilmesi ko­
nusunda Osmanlı Devleti'ne baskı
yaptılarsa da m ülteciler iade edilme­
diler. Osmanlı Devleti’nin bu tutumu
diğer Avrupa devletleri tarafından tak­
dirle karşılandı. Macar mültecileri Kü­
tahya'ya sevkedilerek muhafazalarına
Süleyman Refik Bey görevlendirildi.
Mültecilerin iaşeleri Osmanlı Devleti’-
nce karşılanıyordu. Kütahya’da kışlala­
ra ve özel konutlarayerleştirilen mülte­
ciler, Eylül 1851 tarihine kadar burada
kaldılar.
Kütahya’da önemli bir olay da de­
miryolunun açılışıdır. Sultan Abdülme­
cid zamanında başlayan ve Abdülaziz
ile II. Abdülhamid devrinde yapımına
devam edilen Anadolu demiryolların­
dan Eskişehir - Kütahya - Konya hattı
A lm anların “ A n a d o lu D e m iry o lu
Ş irk eti" tarafından 1896 yılında ta­
mamlanarak işletmeye açıldı.
1849 yılından itibaren şehre birçok
yerden Macarlaria birlikte göçmenler
getirtilerek yerleştirildiler. 1851 yılın­
da şehre yerleştirilen göçmenler şeh­
re bir çeşme yaptırmışlardır. 1860 yı­
lında şehirde büyük ölçüde bir deprem
meydana gelmiş, birçok yapı ve insan
bu depremde yok olmuştur. Şehirde
ilk ticaret mahkemesi 1868 yılında ku­
rulmuştur.
Kütahya, Birinci Dünya Savaşı’-
ndan sonra işgalci kuvvetler tarafın­
dan kuşatılmış, daha sonra Millî Mü-
cadele’de önemli olaylara tanık olmuş­
tur. Şehir, 30 Ağustos 1922’den son­
ra düşman işgalinden kurtulmuştur.
Kütahya, tarih çağlarının tümünde
kültür şehri olarak adlandırılmıştır. Ge­
rek sanat, gerekse kültür alanında ta­
rihin önemli merkezlerinden biri o l­
muştur. Kutalmışoğlu Melik Mansur
zamanında Orta Asya’dan, Horasan’­
dan gelen Türkler, medreseler, mek­
tepler, camiler, kütüphaneler, kervan­
saraylar yapmışlardır. Germiyan Beyi
Süleyman Şah’ın kayınpederi Müba-
rüziddin Umur b. Savcı tarafından
1314 yılında yaptırılan Vacidiye Med-
resesi’nde çağın en büyük bilginleri
müderrislik yapmışlardır.
Bunlar yanında sıbyan mektepleri
(ilkokulları) vardı.
Kütahya, Kutalmışoğlu Melik Man­
sur tarafından 1074 tarihinde ele ge­
çirildiği günden itibaren, Orta Asya’­
dan, İran’dan, Horasan’dan gelen ve
getirilen Müslüman Türklerle iskân
edilmiş, aynı zamanda medreseler,
mektepler, kütüphaneler, cami, mes­
cit, kervansaray, çeşme ve sebillerle
imar edilerek kültürel alanda büyük
gelişmeler göstermiştir.
1876’da rüşdiye adı altında ilk kez
bir okul binası yapılmış, sıbyan mek­
tebinden mezun olanlar bu okula de­
vam etmişlerdir. Sonraları bu bina Da-
rülmuailimin (Erkek Ö ğretm en Okulu)
olmuştur. 1886’da şehirde 22 medre­
se, 8 iptidaî mektep, 4 Rum, 2 Katolik,
2 Ermeni mektebi vardı. 1890’da ilk
idadî mektebi yapılarak hizmete gir­
miştir. 1892’de şehirde 1 idadî, 1 rüş­
diye, 4 iptidaî, 23 sıbyan mektebi ile
21 medrese ve 2 kütüphane vardı.
1908’de II. Meşrutiyet’ten sonra, sıb-
yan okulları yerlerini ilkokullara bırak­
mış ve 3 Mart 1924’te kapatılmıştır.
Osmanlı Türk çini sanatının, bugü­
ne kadar açıklığa kavuşmuş iki merke­
zi İznik ve Kütahya’dır. Bu iki merke­
zin çini ve kap-kacak faaliyeti, Anadolu
tarihi ve sanat tarihi ile de paralellik
gösterir. Kütahya da, Anadolu’da İznik
kadar köklü geçmişe sahip olan bir çi­
nicilik merkezidir. Osmanlı Türk çini
ve keramik sanatına İznik’le çağdaş
olarak girmiş, fakat Osmanlı başken­
tinden ve saray çevresinden uzak o l­
duğu için gereken ilgi ve yardımı ye­
terince görememiştir. Bu durumda Kü­
tahyalı çini ve keramik sanatçıları, en
büyük desteği halka açılmakla bul­
muşlar, İznik, saray ve çevresi için ye­
teri yardımlarla çini ve keramik üreti­
mini gerçekleştirmekteyken Kütahyalı
çini ve keramikçiler, Anadolu’daki
merkezlerin ve Anadolu halkının çini
ve keramik gereksinimlerini kendi ka­
pasiteleri oranında karşılamışlardır.
Kütahya’nın Frigler devrinde kera­
mik merkezi olduğu, bunun Romalılar,
BizanslIlar, Selçuklular zamanında da
sürdürüldüğü görülmektedir. “M ille t
iş i” diye adlandırılan keramiklerin,
beylikler ve ilk Osmanlı devrinde İz­
nik’te yapıldığı bilinmektedir. Kütah­
ya’da da m illet işi denilen ilk Osman­
lI keramiklerinin XIII. yüzyıl sonların­
dan başlayarak XIV. yüzyılda yapıldı­
ğı kanıtlanmıştır.
Kütahya Kalesi, il yanında, tepe
üzerindedir. Bizans yapısıdır. Çevresi
3 bin 500 metre kadardır. Anadolu ka­
lelerinin tersine Kütahya Kalesi’nde
burçlar, birbirlerine beşer-onar metre
kadar yakındır. 70 burcu vardır. Bizans­
lIların şehre egemen ve kale yapımı­
na elverişli bu sarp tepede iki kat sur­
la çevirdikleri kale, Germiyanoğulları
ve OsmanlIlar devrinde düzeltilmiş ve
güçlendirilm iştir. Kale içinde, bir Bi­
zans kilisesi ve altı höyüğün gömül­
mesine ait bir mağara bulunmaktaydı.
Kale, yukarı, aşağı ve içhisar ola­
rak üç bölümdür. Kalenin kuzey ve ku­
zeybatı bölümüne rastlayan içhisar
sonradan yapılmıştır. Asıl kalenin ete-
ğindedir. Içhisara içiçe iki kapıdan gi­
rilir. Yukarıkaledenen asıl kalenin do­
ğusunda 40-40 metre arasında iki ka­
pı bulunmaktaydı. Bu kapılardan asıl
kaleye girilirdi, içkale, yukarıkalenin
içinde ve batı yanındadır. Kapısı doğu­
ya açılır. Yukarıkaleye girip, batıya dö­
nülünce, içkale kapısı karşıya gelmek­
tedir. Içkaiede 1 mescit, 2 anbar, sar­
nıçlar ve kale muhafızı, kethüda dai­
resi, topçu, lağımcı ve cebecilerin
oturmasına ait yapılar vardır. Kütahya
Kalesi muhafızları, III. Selim devrinde
Nizam-ıCedid kuruluşuna bağlanmış­
tır. Kütahya Kalesi hapishane olarak
da kullanılmıştır.
Ulu Cami (Cam i-i Kebir), Germiyan
Beyi damadı Yıldırım Bayezid tarafın­
dan yaptırılmaya başlanıldı. Ankara
Savaşı ile yarım kalan camiin yapımı­
na Fatih Sultan Mehmed zamanında
devam edildi. Rodos seferine çıkan
Kanunî, Kütahya’da konaklayarak, ca­
miin onarımını Mimar Sinan’a emret­
miştir. Camiin uzunluğu 180, eni 90
ayaktır, iki yan ve kubbe kapısı, 64 pen­
ceresi vardır. Kubbe kapısına yakın or­
ta yerde dört mermer, sütun üzerinde
müezzin mahfili ve altında şadırvanı
bulunmaktadır. Avlusuzolan yapının,
kuzeydoğu dış köşesinde bir minare­
si vardır. Osmanlı imparatorluğu döne­
minde birçok onarımlar geçirdiği tah­
min edilen bu yapının 1831 ve 1888 yıl­
larında da onarıldığı bilinmektedir.
Arslan Bey Camii, Bican ailesin­
den Arslan Bey tarafından yaptırılmış­
tır. Meydan Mahallesi’nde olduğundan
bu adla da anılır. Tek, ufak bir kubbe­
si olup, üçlü revaklıdır. Duvarları kalın­
dır. Kubbe engin baklavalı bir kuşağa
oturur. Mihrap, altı sıra sarkıtlıdır, kö­
şelerde zarlara basan sütunçeler bu­
lunmaktadır, Revakın kubbeleri, köşe­
leri düz olan sekiz köşe bir kaide üze­
rine oturtulmuştur. Orta kubbe sarkıt-
lıdır. Cami, kesme taştan yapılmıştır.
Kasnak iki sıra tuğla hatıllıdır, minare
de üç sıra tuğla, bir kesme taşla yapıl­
mıştır. 1848-1849 ve 1857-1858 tarihle­
rinde mescit yanındaki derenin taşma­
sıyla harap olmuş ve yan taraftaki ka­
pı kapatılarak onarılmıştır. XV. yüzyıl ya­
pısı olan cami, 18481857,1964 ve 1967
yıllarındaonarım görmüştür.
Balıklı Camii, Balıklı Mahallesi’­
nde, hamamın ilerisindedir. IL.Gıya-
seddin Keyhüsrev zamanında Hezar
Dinarî tarafından yaptırılmıştır (1237).
iki şerefeli tuğla minaresiyle dikkati
çeker. Kare planlı yapının birde üç bö­
lümlü son cemaat yeri vardır. Kesme
taş kaplamalı olan son cemaat yeri
cephesi camekânlıdır. Son cemaat ye­
rinin kuzeydoğusunda, bahçesinin kö­
şesinde, diagonal duran minare vardır.
Kaidesi kesme taş arasında üç sıra
tuğla ile örtülü olan çifte şerefeli mi­
narenin, pabuç ve gövde kısmı tama­
men tuğladandır. Kare planlı ana me­
kânda, sadece batı duvarında iki pen­
cere seçilir. Yapı 1381/82’de Germi-
yanlılar tarafından 1642 / 43, 1799 /
1800’de OsmanlIlar tarafından onarıl­
mıştır.
Hezar Dinarî Mescidi, Ulu Camiin
doğusunda, şim diki Dönenler Camii
adı ile anılan Mevlevihanenin Semaha­
ne M e scid i’ne batıdan b itiş ik tir.
1237-1243/44 tarihleri arasında yaptı­
rıldığı tahmin edilmektedir. Kareye ya­
kın planlı, sekizgen kasnaklı, küçük öl­
çüde bir yapıdır. Kalın duvarlar üzeri­
ne, kubbe ile örtülüdür. Kuzey - güney
yönünde hafif dikdörtgen olan zemin
planı, örtüde iki yandan kalın kemer­
lerle kareye indirilerek, basit tromplar­
la kubbe oturtulmuştur.
Pekmezpazarı (H acı Ahm ed, Anal-
cı, A nalıca) Mescidi, Mevlevihanenin
karşısında Balıklı’ya giden yolda, üzeri
örtülerek yol haline getirilen Kapan
Deresi’nin eski Pekmezpazarı Köprü­
sü yanındadır. Kitabesine göre, 1369
yılında Germiyanoğlu Süleyman Şah
zamanında Yusuf oğlu Hacı Ahmed ta-
rafından yaptırıldı. Tek kubbeli, kare
223
 planlı küçük bir yapıdır.
Kurşunlu Camii, Paşamsuitan Ma­
hallesi’ndedir “Kasım Paşa" Camii
olarak da tanınır. 1377/78 yılında Ger-
miyanoğlu Süleyman Şah zamanında
Ahilerden Şeyh Muhammed b. Şeyh
Alâeddin tarafından yaptırılan yapı, kare
planlı, üç bölümlüdür. Son cemaat yeri
bulunur. Minareris doğuda, anamekân-
lasoncemaat yerinin bitişiği yerdedir.
Son cemaat yerininsıvai lolmasınakar-
şılık, kare planlı anamekânın görülebi­
len doğu ve güney duvarları, kesme taş
arasındadüzensiz tuğla karışımı ile ör­
tülmüştür.
Süleyman Bey Mescidi, Servi Ma­
hallesi’ndedir. 1381-1382 yılında Ger-
miyanoğlu Süleyman Şah zamanında
Ali Beyoğlu Hacı Süleyman tarafından
yaptırılan yapı, tek kubbeli, kubbesi
tuğladan, dıştan kasnağıyla birlikte ki­
remit örtülü küçük bir yapıdır. Basit
mihrap nişi, son zamanlarda koyu ye­
şil seramik kaplanmıştır. Basit prizma­
lar biçiminde düzenlenmiş, tromp ile
prizmatik Türk üçgenleri arasında bir
kubbeye geçiş bölümü vardır. Kuze­
yinde ahşap bir son cemaat yeri eklen­
mişken, son yıllarda kesme taştan he­
men hemen aynı düzende bir yenisi ile
değiştirilm iştir.
Tim urtaş Paşa Camii K ülliyesi,
Kavaflar Çarşısı içinde, Küçük Bedes-
ten’e bitişiktir. XVI. yüzyılın ilk yarısın­
da arşiv kayıtlarına göre, Timurtaş Pa-
şa’nın imaret, medrese ve bir mescit
yaptırdığı bilinmektedir. 1402 yılında
yapılan camiin 1761/62 yılında onarıl-
dığı, 1764 yılında ise minaresinin ona-
rıldığı, ayrıca 1834/35 yılında bir kez
dahaonarıldığı bilinmektedir. Yapının
sağında, geç devirden kurnalı, mermer
bir çeşme bulunan çarpık avlunun ku­
zeyinde, sundurma altında bir sıra
musluk vardır. Eskiden medresenin
bulunduğu nakledilen, Sakahane adı
da verilen musluk ve helaların bulun­
duğu bölüm, kısmen beton, kısmen
ahşap bölümleriyle, girişin sağında ba­
tıda yer almaktadır. Avlunun güneyin­
de, camekânlı cephesiyle geç devir ek­
lemesi olan, kapalı ahşap son cema­
at yeri bulunur. Asıl yapının kuzey du­
varı, ortada kapısı, iki yanda ikişer pen­
ceresi ve küçük bir mihrap nişiyle bu
bölümün içinde kalmaktadır.
Hisarbeyoğlu Mustafa (Saray) Ca­
mii, Saray Mahallesi’nde, hükümet ko­
nağının arka kapısı karşısındadır. Son
yıllarda esaslı bir onarım görerek ye­
nilenmiştir. II. Yakub Bey’in Subaşısı
Hisar Beyi oğlu Mustafa Bey tarafın­
dan 1487/88 yılında yaptırılan yapı,
düzgün kesme taş arasında tuğla ha-
tıllıdır. Üç bölümlü son cemaat yerine
sahip, kare planlı, tek kubbeli yapının
Kıble yönünde, ana mekânın dörtte bi-,
ri kadar ve kareye yakın büyük bir çık­
ma vardır. Camiin ana mekânının ilk
bölümü kare planlı olup, hafif sivri
tromplarla kubbeye geçişi sağlanmak­
tadır. Orijinal taş minber çini ile kap­
lanmıştır. Yapı, 1749/50 yılında Anado­
lu Valisi Yahya Paşa, 1780’de de Ye­
ğen Mahmud Paşa tarafından onarıl­
mıştır. _____________________
224
Karagöz Ahmed Paşa Camii - Med­ 1796/97’de yaptırılan cami, kareye ya­
resesi, Cumhuriyet Caddesi üzerinde, kın dikdörtgen planlı ana mekân ile bu­
Küçük Çarşı denilen semttedir. Bey­ na batıdan bitişen ahşap eklerden
lerbeyi ve Anadolu Valisi Karagöz Ah­ meydana gelmektedir. Batıdaki girişi,
med Paşa tara fın d a n y a p tırıla n iki mermer sütun arasında üç kemerli
(1509/1512) yapı, 1893 yılında onarım bir düzenle başlamaktadır. Cami, ana
görmüştür. Cami, medrese ve sıbyan mekânı, sık ve yüksek, yuvarlak kemer­
mektebi ile imaret bir arada planlan­ li pencerelerle çok aydınlıktır. Yapının
mıştır. Tamamen kesme taştan kapla­ batı girişi üzerinde karanfillerle zen­
malı, büyük, tek kubbeli, revaklı son ginleştirilm iş güzel bir çini besmele
cemaat yeri bulunan, minare gövde­ levhası, toplama çinilerden bordür ara­
si tuğladan bir yapıdır. Kuzeyde bulu­ sında yer almaktadır. Çinilerle zengin­
nan son cemaat yerinin ilerisinde şa­ leştirilen asıl bölüm ise mihrap ve mih­
dırvan ve helaların bulunduğu bölüm­ rap duvarıdır.
de, medresenin yer aldığı bilinm ekte­ Saadet (Sadettin) Camii, XIII. yüz­
dir. Camiin tuğla minaresinin kesme yılın ilk yarısında yaptırılmış olup, Aşa­
taş kaidesi, batı tarafından geniş bir ğı Çarşı’da Büyük Bedesten’in kuzey
çıkma yapmaktadır. Yapıda minare ve çıkışı karşısındadır. 1697/99,182-25 ve
kemerler dışında tuğlanın, kesme taş 1870/71 yıllarında onarım gören yapı,
ile birlikte dekoratif amaçla da kulla­ düzgün kesme taş duvarları ve arazi­
nılmış olduğu görülmektedir. ye uydurulmaktan ileri gelen düzensiz
Şengül Camii (Celâl Efendi M esci­ planıyla, fevkani bir yapıdır.
di), Börekçiler Mahallesi’nde, üzeri ka­ Yeşil Camii (Recep Ağa M escidi),
patılmış eski dere kenarında, aynı adı 1905 - 1906 yılında yapılmıştır. Kare
taşıyan hamamın arkasındadır. Kare planlı, tek kubbeli, önünde iki sütuna
planlı tek kubbeli bir yapıdır. XVI. yüz­ oturtulmuş kubbeli bir girişi bulunur.
yıl ilk yarısında yapılan cami, 1843, Dişli kesme köşetaşları bulunan dış
1870 yılında onarım görmüştür. Yapı payandaları ve kesme taştan onikigen
malzemesinin kesme taş kaplama ol­ gövdeli, köşklü minaresiyle dikkati çe­
duğu sokağa bakan Kıble duvarından ker. Tek kubbeli, iki sütuna oturtulmuş
görülmektedir. Kare mekân köşelerde, giriş bölümünün kemer ve üst duvar­
başlangıcı kademeli ve kırık tromplarla ları da düzgün kesme taştandır.
geçilen kubbe ile örtülüdür. Kuzeyde Kütahya’da bulunan diğer İslâmî
ahşap mahfil yer alır. yapılar ise şunlardır: Kaditler Camii
Lala Hüseyin Paşa Camii, aynı adı (1835), Küpecik Camii (1911-12), Bülbül
taşıyan mahallededir. Lala Hüseyin Mescidi (XIX. yüzyıl), Deveyatağı Mes­
Paşa tarafından 1566 -1568 yıllarında cidi, Cedid Mescidi, Sultanbağı Mes­
Mimar Sinan’a yaptırılan yapı, tek kub­ cidi, Karadonlu Mescidi, Ahi Evren
beli, beş bölümlü, son cemaat yerine Mescidi.
sahip, avlusunda iki'şadırvanı, hazire- Vacidiye Medresesi, Kütahya’da
si, tuğla minaresi vardır. Malzeme kes­ Germiyan Emirlerinden Umur b. Sav­
me taştır. Minarenin gövde ve pabu­ cı tarafından 1314 yılında yaptırılmış­
cunda tuğla kullanılmıştır. Kubbe ve tır. Kubbeli girişin solundaki odada, ra­
son cemaat yeri örtüsü tamamen kur­ sat âletlerinin konulacağı yer bellidir.
şun kaplıdır. Yapı, 1891/92’de onarım Türk üçgenlerine oturan büyük kubbe­
görmüştür. nin ortasında, rasathane için geniş bir
Hatuniye Camii, Mecidiye Mahal­ açıklık ve altında havuz vardır. Germi-
lesi’nde, Hatuniye Sokağı’ndadır. Ta­ yanlıların ilk yapısı olan medrese, kuv­
mamen kesme taştan yapılan camie, vetle ileri fırlayan sivri kemerli sade
kesme taş kaideli ve pabuçlu, tuğla portali ve sayıları azaltılmış mekânlaları
çokgen gövdeli minare eklenmiştir. ile Beylikler çağı için karakteristiktir.
Planı asimetrik bir düzene sahiptir. Son yıllarda müze olarak kullanılmakta­
1573/74 yılında yaptırıldığı tahmin edi­ dır.
len yapıya tek kubbeli ana mekâna, sa­ Yakub Bey Külliyesi, Germiyanlı II.
dece batıdan yeni kubbeli kare bir me­ Yakub Bey tarafından kendi türbesini
kân eklenmiştir, iki yandan kapalı du­ de içine alan, medrese, mescit ve ima­
varlarla sınırlandırılan son cemaat yeri retten oluşur (1390-1428). Ortası açık,
asimetrik plan düzenine uymaktadır. büyük bir kubbe ile örtülü şadırvanlı
Gerek son cemaat yerinin dıştan se­ hol, yanlarda ikişer küçük kubbeli me­
kizgen kasnakları ile belli edilen kub­ kân ve arkada kubbeli bir eyvanla, ilgi
beleri, gerekse diğer mekân kubbele­ .çekici bir planı vardır. Yan kubbeler­
ri, önceleri kiremit örtülü iken diğer den birer tanesi de, eyvan biçiminde
Kütahya camilerinde olduğu gibi son ortaya açık olup, soldaki mescittir.
yıllarda çimento sıvanmış, sonra da Mihrabın arkasında küçük bir kubbe
kurşunla kaplanmıştır. halindeki türbe, parmaklıklarla ayrıl­
Sultanbağı, Hisarlı Mescidi, XVI. mıştır. Ortadaki büyük kubbeli, şadır-
yüzyıl sonlarına doğru yapılmıştır. Sul­ vanlı hole üç taraftan açılan üç kubbeli
tanbağı Mahallesi’nde, Gediz Cadde- sahanlık biçimindeki girişin iki yanın­
s i’nd&, Dükkâncı Sokak başındadır. da kubbeli birer oda ile çok değişik ve
Kerpiç sıvalı duvarları harap durumda­ ilgi çekici bir plan gösteren imaret,
dır. Germiyanoğullarının en büyük eseri­
Ali (Alo) Paşa Camii, Cumhuriyet dir.
Caddesi’nde, Gazi Kemal Mahallesi’­ ildeki diğermedreselerşunlar: Ço-
ndedir. Kârgir ahşap çatılı, kiremit ör­ rumî Said Efendi Medresesi (1400) is-
tülüdür. Seyid Süleyman Ağa oğlu, hakfakih Medresesi, Halil Kâmil Paşa
Anadolu Valisi Ali Paşa tarafından Medresesi, Karagöz Ahmed Paşa Med­
 resesi, Rüstem Paşa Medresesi, Ali man Paşa’nın yaptırdığı cami ve Çar­ Ayrıca Çardak’ta Süleyman Paşa’-
Paşa Medresesi, Moilabey Medresesi, dak kasabasındaki Yakub Bey Camii nın Gelibolu’dan göçmeden önce, or­
Karazâde Medresesi, Haliliye Medre­ bu devrin eserleridir. dusunun kaldığı ve kendisinin yatıp
sesi, Reşid Efendi Medresesi, Balaban XVII. yüzyılda Lâpseki " yüzellikalktığı yer, “A lem S u ltan " adıyla ko­
Paşa Medresesi, Sultan Mahmud Med­ a k ç e lik " kazaydı. Yeniçeri serdarı, Si­ runmuş, 1945’te onarılarak bir anıt ha­
resesi, Bekir Sıtkı Paşa Medresesi, De­ pahi kethüda yeri, subaşısı, bacdârı, line getirilm iştir.
mirtaş Paşa Medresesi, Taşkapılı Ali muhtesibi vardı. Âyânı azdı. Rum ve Abdullah Bin Hacı Yakub Kadri,
Efendi Medresesi, Seyyid Ömer Med­ Ermeni’den oluşan reayası olup 1300 Çardak kasabasındadır. Abdullah Çe-
resesi, Müderris Bahçesi Açık Hava adet bağlı, bahçeli, çoğu kiremit örtülü lebi’ye ait lâhdin eski çerçevesi harap
Medresesi. Bu medreselerden pek az ve yer yer yüksek evleri, bir camii, han­ olmuş, yalnız kitabe taşları kalmıştır.
değerler yetişmiştir. ları ve bir hamamı vardı. Bu iki süslü taş, harçla örülmüş 2 x 4
ildeki ziyaretgâhlar ise şunlardır: XIX. yüzyıl sonunda Lâpseki, Biga metre büyüklükte bir sofa üstüne ya­
Ahi Evren Türbesi, Ahi İzzeddin, Ahi mutasarrıflığına bağlı bir kaza duru­ pılan örme duvar bir lâhde oturtulmuş­
Arslan, Ahi Erbasan, Paşamsultan, mundaydı. Mutasarrıflığın kuzeybatı­ tur.
Bedreddin Sabiti türbeleri, Acem Sul­ sında yer alırdı. Kuzeyden Marmara Lâpseki, bugün Marmara Bölgesi’-
tan, Ali Baba, Bundede, Cemaleddin Denizi, doğudan Biga, güneyden Kale-i nin Güney Marmara bölümünde, Ça­
Sultan, Damlarca, Erenler, Erguniye, Sultaniye merkez kazaları ve batıdan nakkale iline bağlı ilçe merkezi kasa­
Evliya Efendi, Abdal Ece Fatma Ana, Çanakkale Boğazı ile çevriliydi. Bergaz badır.
Gaybi Sultan, Gazi Musa, Hazırlık Sul­ (Bugün: Um urbey) ve Çardak adlı iki
tan, Hacı İbrahim Sultan, ishakfakih, nahiyesi, 86 köyü vardı. Bir kaymakam
Karadonlu. Dörtdirekli, Şeyh M. Salih ve iki nahiye müdürü tarafından yöne­
Efendi, Ömer Bari, Şeyh Muslihiddin tilirdi. Toplam nüfusu 12 bin 263 kişiy­
Efendi, Eşrek Sultan, Öksüzoğlan, Ra- di.
bia Hatun, Şeyh Buharı, Kesik Başlar, Kaza merkezi Lâpseki kasabası, bo­ MAHMUDİYE (Eski adı: Kara-
Yorgun Çelebi, Üçler - Yediler - Kırk­ ğazın kıyısında, Çanakkale şehrinin 34 kaili, bugün: Özalp).
lar. kilometre kuzeydoğusunda ve Biga’­ Ösmanlılar döneminde Van vilaye­
İlde, eski devirden kalma hanlar, nın 50 kilometre batısında kurulmuş­ tinin Hakkâri Sancağı’na bağlı bir ka­
kervansaraylar zamanla yıkılmış veya tu. Gelibolu ile arasında 3 deniz mili za durumundaydı. Sancağın kuzeyin­
başka maksatlarla kullanılarak tarihî uzaklık vardı. Nüfusu 2 bin kişiydi. Ka­ de yer alan kaza, batıdan ve kuzeyden
Van Merkez Sancağı, doğudan İran,
değerlerini ve özelliklerini kaybetmiş­ zada toplam 160 öğrencili 5 okul bu­
lerdir. lunmaktaydı. Ekim zamanı, erkek öğ­ güneyden Elbak ve Mamuret-ül Hamid
kazaları ile çevriliydi. İdarî bakımdan
Yukarıda izah edilen yapılar dışın­ rencilerin devam ettiği ilkokullarda öğ­
da, 1836 yılında şehirde bir mevleviha- renci mevcudu en düşük düzeyde olur­ beş nahiyeye ayrılırdı ve toplam 91 kö­
yü vardı. Kaza merkezi Saray kasaba­
ne yapılmış, 1886 yılında ise onarılmış­ du. Çünkü, üzümleri toplama mevsi­
tır. minde öğretime ara verilirdi. II. Murad sında Nizam ordusunun iki taburunun
devrinde Lâpseki sularından yararlana­ sürekli ikametgâhları bulunurdu. 1890
rak Osmanlı ordusunun Avrupa yaka­ yılında kazanın toplam nüfusu 31 bin
sına geçirilmesinde Ceneviz Bey’i 680 kişiydi.
Odorno’ya adam başına “b ir duka Kaza merkezi Saray kasabası, Türk-
a ltın ı’’ ödenmiş, ayrıca Foça’da işleti­ İran sınırının 10 kilometre batısında
LÂPSEKİ (Eski adları: Pityusa, len şap madeninden alınan vergi kal­ Van’ın 90 kilometre güneydoğusunda
Pityaessa, Lam psakos, Lampsacus). dırılmış ve kalan 20 bin duka altını kurulmuştu. Kaymakamlık, ordu genel
Lapseki, Foça ve Miletus’tan gelen borç silinm işti (1421). karargâhı ve resmî daireler buradaydı.
İonlular tarafından koloni halinde ku­ Nahiye merkezi Bergaz, Lâpseki’­ Kasabanın nüfusu 3 bin kişiydi.
rulmadan önce " Pityusa ” (Kpynaklar nin 14 kilometre güneybatısında Ça­ Kasabanın yerli halkını Nasturîler
şehri) adını taşıyordu. Gelibolu’nun nakkale’nin 19 kilometre kuzeydoğu­ oluştururdu. Türkler, garnizonda bulu­
tam karşısına düşen ve çok güzel bir sunda yer alırdı. nan askerler, gümrükçüler, sağlık gö­
doğal limana sahip olan bu şehir, o dö­ Nahiye merkezi Çardak, Çanakka­ revlileri ve memurlardı. Kasabada, adı­
nemde çeşitli meyveleri, nefis üzüm­ le Boğazı’nda, kıyıda ve Gelibolu’nun nı veren kaymakamlık sarayından baş­
leri ve ender şarapları ile ün yapmış­ karşısında kurulmuştu. Dimetoka’dan ka bir kışla binası, sağlık kurumunun
tı. Hatta ion ihtilâlinde Persler’in eli­ gelen ticaret yolunun önem kazandı­ yanında yer alan bir karantina binası,
ne geçtiği zaman Artaksas tarafından ğı yıllarda gelişen kasaba, XIX. yüzyıl­ gümrük binaları, küçük ve önemsiz bir
şarap üretimi için Temistokles’e veril­ da bu özelliğini yitirm iş durumdaydı. Nasturî kilisesi vardı. Tütün tekelinin
mişti. Mikale Deniz Savaşı’ndan son­ Bağcılık ileri bir düzeydeydi. Ayrıca iş­ kasabada kurulmuş olan ajansından
ra şehir, Atinanılara geçti (M.Ö. 479). letilm esi Çanakkale’nin Amerikan İran’a önemli miktarda ihracat yapıl­
M.O. 400 yılında Atina’ya karşı isyan Konsolos Yardımcısı M. Frank Cal- maktaydı. Kaza ekonomisi tarım ve
etti ise de kuvvet zoruyla bu isyan bas­ vert’e bırakılan gümüşlü kurşun ve ba­ hayvancılığa dayanmaktaydı.
tırıldı. Lâpseki’nin ilk kralının adı Mad- kır madenlerinden başka kazada, işle­ Özalp ilçesi sınırları içinde, Saray
ron idi. Kralın kızı Lampsasa, bir savaş­ tilmeyen çok sayıda maden vardı. Tü­ bucağına bağlı Yeşilalıç (Eski adı: Pa­
ta üstün başarılar göstererek birçok ki­ tün de ekilirdi. gan) köyünde, Urartu kültürü bakımın­
şinin hayatını kurtardığı için şükran Lâpseki ilçesine, Bizans dönemin­ dan büyük önem taşıyan bir kale ve
ifadesi olarak şehre “Lam psakos" adı den kalma ve uzun bir alanı kaplayan kutsal alan vardır. Bu alan ve kale, gü­
verildi. eski su kalıntıları bulunmaktadır. Te­ nümüzde önemini büyük ölçüde yitir­
Büyük İskender yöreye kadar akın­ mel ve yol kazılarında birçok eski eser miş olan Özalp-Hoşap ve Hoşap-Kotur
lar yaptı ancak şehri yağmalamadı. İs­ çıkarılmış ve bir bölümü İstanbul ve kervan yolları üzerinde ve bu yolun 600
kender’in kumandanlarından Antiok- Çanakkale müzelerine gönderilmiştir. metre kuzeyinde, Nazarabad Dağı’nın
hos’un saldırısına uğrayan Lâpseki, Süleyman Paşa Camii, Orhan Gazi (2546 m etre) güney etekleri üzerinde
onun Romaiılarile anlaşmasından son- devrinde Süleyman Kaşa tarafından yer alır.
rabirRoma kentioldu.Budönemdees- yaptırıldı. Dik bir yamaç üzerindeki Kalenin 100 metre doğusunda yer
ki görkemi iliğini ve önemini'yitirdi ve Bi­ sette kurulmuştur. Bugünkü binasın­ alan kutsal alan, bir kayalığın etekle­
zans’a bağlandıktan sonra Osmanlı da yalnız mihrap duvarı ve minare ka­ rinde kurulmuş olup, yüzü güneye bak­
topraklarına katılana kadar Bizans kül­ idesi eskidir. 1891 yılında onarım gö­ maktadır. Burada kayalara oyulmuş,
türü etkisinde kaldı. ren yapının iki katlı bir son cemaat yeri dikdörtgen şekilli ve etrafı iki basa­
Lâpseki, Osmanlı topraklarına vardır. Bozulmuş olmakla birlikte, mih­ maklı bir çerçeve ile çevrilmiş anıtsal
1356 yılında katıldı ve bir Türk kasaba­ rapta sekiz sıra guzeı ısıaiaktit, ilk ya­ niş bulunur.
sı olarak gelişti. Rumeli fatihi Süley­ pıdaki şekliyle durmaktadır. Mahmudiye (Bugün Özalp), Doğu
225
Anadolu Bölgesi’nin Yukarı Murat-Van
bölümünde yer alan ilçe merkezi, ka­
sabadır.
MALATYA (Eski adları: Maldi-
ya, M ildiye, M elid, M elidi, M eliddu,
M aldija, M alila, M elita, M elitene).
Siyasî tarihi yönünden büyük ha­
reketlilik gösteren Malatya’nın İdarî ta­
rihi de oldukça değişken olmuştur. Ku­
ruluşundan bu yana birçok el değişti­
ren kent, sürekli ön planda yer almış
ve önem kazanmıştır. Eski çağlardan
beri zaman zaman beylik merkezi, il,
mutasarrıflık ve ilçe durumlarına ge­
tirilm iş, bu durumlarında da değişik­
liklere uğramıştır.
Malatya ve çevresi çok eskiden be­
ri bir yerleşim alanıdır. Malatya ovasın­
da eski yerleşmeleri belirleyen b irta ­
kım höyüklere rastlanmıştır. Neolitik
devir kalıntıları da bulunmuştur. Şeh­
rin ilk kuruluş yeri bugünkü Malatya’­
nın 7 kilometre kuzeydoğusundaki Or­
dusu (Bahçebaşı) kasabası toprakları
içinde yer alan "Arslantepe Höyüğü”-
dür. M.Ö. XII. yüzyıl başına kadar H itit
İmparatorluğu toprakları içinde bulu­
nan şehir, bu devletin M.Ö. 1190 yılı­
na doğru yıkılmasıyla küçük bir dev­
lete başkent oldu. M.Ö. 1114 yılların­
da Asur Kralı I. Tığlatpeleşer tarafın­
dan vergiye bağlandı. M.Ö. 1115-675
yılları arasında geçen 440 yıl içinde
Malatya’da 23 hükümdar adı saptan­
mıştır. H itit imparatorluğu’nun elinde
uzun süre bulunan şehir, daha sonra
Mittaniler, Hurriler, Sami, Babiller ve
Asurluların eline geçti. M.Ö. 800 yılla­
rına doğru Urartu Devleti, M.Ö. 722’ye
doğru Asur Hükümdarı II. Sargon’un
eline geçerek halkı başka yerlere sü­
rüldü. H itit İmparatorluğu dağıldıktan
sonra kurulan Hitit devletçiklerinin en
ünlüsü olan Kargamış Krallığı, bu gün­
kü Malatya topraklarını da içine almak­
tadır. M.Ö. VI. yüzyılda Persler, İran
İmparatorluğu’na kattılar, iki yüzyıl
sonra Büyük İskender, bütün Anado­
lu gibi burasını da ele geçirdi. İsken­
der’den sonra Selevkoslar, İran asıllı
Ermeni kralları, Kommagene kralları,
İran İmparatorluğu’nu dirilten Partlar
ve onların halefi olan Sasaniler, Malat­
ya çevresine hâkim oldular. Daha son­
ra B iz a n s lIla r ın e lin e geçen şehir, bu
dönemde eyalet merkezi oldu. 575 yı­
lında Sasani Şehinşahı I. Hüsrev şeh­
ri yıkmıştır. Muaviye, Suriye ve Elce-
zire Valisi olunca, Malatya Muaviye’-
nin komutanı tarafından alındı. Mua­
viye, Anadolu seferi sırasında Malat­
ya’ya gelerek buradaki muhafız sayı­
sını artırdı. Daha sonra bir süre Rum-
lara, onlardan da Ermenilerine geçti,
740-741 yılında şehir Bizans Generali
Arkivas tarafından yağmalandı. Şehir,
yeniden Emevilere geçtiyse de sürekli
olarak BizanslIlar ve Emeviler arasın­
da el değiştirdi.
Şehir, Anadolu Selçuklu Sultanı I.
Kılıçarslan tarafından ilk kez kuşatıl­
226
dı Daha sonra Urfa Kontu ve Frankla­ "süre sonra Kılıçarslan, ülkeyi oğulları
rın birleşmesi üzerine geri çekildi. Kı­ arasında bölerken oğlu Müizzüddin
sa bir süre sonra da Danişmendiler ta­ Kayserşah’a verdiyse de sonradan di­
rafından 1135 yılında alınan şehir, 1175 ğer oğlu Ketbüddin Melikşah’a bırak-
yılına kadar bun|arın elinde kaldı. Şe­ makzorundakaldı.SelâhaddinEyyubî’-
hir, Anadolu Selçuklu Sultanı Kılıç- den destek gören Müizüddin, Malatya
arslan tarafından 28 Haziran’da kuşa­ hâkimioldu.1200yılındakardeşi Tokat
tılarak teslim alındı (2 Eylül 1206). Fa­ hâkimi Rükneddin Süleyman, Malatya'­
kat bir yıl sonra Tutuş’a yenilerek Ha- yı Müizüddin’in elinden aldı. Malatya,
bur Nehri’nde ölünce, en küçük oğlu Danişmendlilerden 5 melilj tarafından
Tuğrul Arslan Malatya’da onun yerini yönetilm işti.
aldı. Kılıçarslan ’ın diğer oğulları ara­ Malatya’nın Selçuklu sultanlarının
sındaki mücadeleler sırasında Mesud, eline geçmesinden sonra, Alâeddin
Malatya’dan kaçtı. Bu sırada Bohe- Keykubad I zamanında (1231), Moğol­
mond, Ceyhan Irmağı’nın yukarısında­ lar, Malatya yakınındaki Fırat Irmağı’-
ki Elbistan ve Malatya çevresini ele ge­ na kadar ilerlediler. Alâeddin, Malat­
çirdi. 1111 yılında MalatyaSultanı’nın ya’dan 100 bin kişilik bir ordu toplaya­
atabeği Belek, Ceyhan üzerindeki ara­ rak, Hins Ziyad’ı aldı. Gıyaseddin Key­
ziyi ondan geri aldı. Kılıçarslan’ın dul hüsrev II zamanında Selçuklulardan
eşi, Belek ile evlenmek üzere 1113 yı­ ayrılan Harizmliler, Malatya’ya saldır-'
lında Malatya’dan ayrıldı. Fakat Büyül- dılar. 1241 yılında Baba İshak-ı Hora-
Selçuklu Sultam’mn oğlu tarafından sanî’ nin başında bulunduğu Türkmen-
yakalandı. 15 Mart 1118 yılında Kemah ler şehri yağmalamak istediler (1241).
ve Erzincan Emiri Mengücek Gazi, Ma­ Gıyaseddin Keyhüsrev ll’nin Kösedağ
latya ve çevresini yağmaladı. Bunun Savaşı’ nda M oğollara ye nilm esi
üzerine genç hükümdarın annesi Ur- (1243), Malatya’nın zararına oldu. Şeh­
fa’daki Jasceline’den yardım istedi. Er­ rin Subaşısı Reşidüddin, Selçuklu hâ­
tesi yıl Tuğrul Arslan, Danişmend Ga­ zinelerini yağmaladı. Şehrin ileri ge­
zi ve BizanslIları yenen Belek’in yar­ lenleri Haleb'e çekildiler. Moğollar
dımlarıyla Ceyhan üzerindeki toprak­ şehri sardılar. Selçuklu Devleti’nin Hü-
ları ve Elbistan’ı aldı. Belek, Manbic lâgu tarafından kardeşler arasında bö­
önünde ölünce de Gerger’i ele geçir­ lünmesi üstüne önce II. Izzeddin Key-
di. Bit süre sonra Danişmend Gazi, da­ kavus, Malatya’da hüküm sürdü. Sonra
madı Selçuklu Sultanı Mesud ile bir­ yerine Rükneddin Kılıçarslan IV. geç­
likte Malatya üzerine yürüyerek şehri ti. İzzeddin, asker toplamaları için Ma­
kuşattı (1124). Halkın yardımıyla ken­ latya bölgesine adamlar gönderdi
te girdi. Bu hükümdar devrinde Malat­ (1257). Fakat şehirliler adamlarını Mo­
ya barış içinde yaşadı. 1135 yılında ye­ ğolların korkusundan kabul ettiler.
rine oğlu Melik Muhammed geçti. Fa­ 1265-1282 yılında yeni bir bölünme zo­
kat kısa bir süre sonra Bizans İmpara- runda kalan şehir, Gıyaseddin Mesud
toru’nun yaklaştığı haberini alarak, ll’nin payına düştü. Şehir, 1316 yılın­
şehri bıraktı. II. ioannis Komnenos, Su­ da ' Melikıünnâsır Muhammed zama­
riye’ye kadar ilerlediği sırada, Selçuklu nında Memluk ordusu tarafından alı­
Sultanı Mesud, Kilikya’ya saldırarak narak, tahrip edildi. Bundan sonra Ma­
esir aldığı Adana halkını Malatya'ya latya, Memlukluların bir uç kalesi o l­
gönderdi. 1139 yılında Melik Muham­ du. Ancak, Dulkadiroğulları Elbistan
med de Kilikya seferine çıktı. Ölümün­ dolaylarında kuvvet kazanınca, Mem­
den sonra yerine Zünnun geçti. Bunun luk egemenliği etkisini kaybetti. Os­
üzerine kardeşi Aynüddevle, Malatya’­ m an lIlar Yıldırım Bayezid devrinde etki
yı kuşattı. Şehirdeki Türk muhafızlar, alanlarını doğuya kaydırdıkları sırada
Bureydiye kapısını açarak Malatya'yı Malatya, Akkoyunlular, Memluklar ve
kendisine teslim ettiler. Bundan son­ OsmanlIlar arasında savaşlara yol aç­
ra Selçuklu Sultanı Mesud, Aynüddev- tı. Sivas ve Kayseri hâkimi Kadı Bur-
le’nin kendisine bağlanması üzerine haneddin Ahm ed ile Amasya Beyi
Malatya’yı iki kez kuşattı. Fakat şehri Şadgeldi Ahmed Bey yardımına ge-,
ele geçirmeyi başaramadı. Aynüddev­ len Yıldırım Bayezid yüzünden Malat­
le ölünce (12 Haziran 1152), yerine oğ­ ya’ya kaçtı. Fakat Divriği yakınlarında­
lu Zülkarneyn geçti. Ancak yaşı çok ki Karayel’de Akkoyunlu Hükümdarı
küçük olduğundan yerine annesi hü­ Karayülük Osman Bey tarafından öl­
küm sürdü. Bir süre sonra genç hü­ dürülünce (1398), Yıldırım Bayezid, Ka­
kümdarı öldürmek istediği için şehir­ dı Burhaneddin’in topraklarına sahip
den çıkarıldı. Bu olayı bahane eden çıktığı gibi Malatya üstünde de hak ile­
Mesud, şehri yeniden ele geçirmek is­ ri sürdü. Malatya’yı korumak isteyen
tedi (24 Tem muz 1152), ancak başara­ Dulkadiroğlu Suli Bey, kızı Emine Ha-
madı. 1162 yılında Zülkarneyn yerine tun’u, Yıldırım Bayezid’in oğlu Şehza­
küçük yaştaki oğlu Nâsırüddin Mu­ de Süleyman ile nişanlayarak, Osman­
hammed geçti. Eğlenceye düşkünlü­ lIla r tarafına geçti. Memluk Sultanı
ğü sebebiyle halkın güvenini sarstığı Berkuk, bu olay üstüne Suli Bey’i öl-
için Malatya’yı bırakmak zorunda kal­ dürterek, Malatya’yı Sadaka Bey'e ver­
dı (1170). di. Suli Bey’in yeğeni, Nasirüddin
Yerini kardeşi Abulkasım aldı. Şe­ Mehmed Bey, Yıldırım Bayezid'e baş­
hir, Selçuklu Sultan ili. Kılıçarslan tara- vurarak^ kendisine yardım edilirse, Os­
fından4ay kuşatılarakalındı (7778J. Kı- m anlIlara bağlanacağını bildirdi. Bu­
lıçarslan şehrin iki surunu onarttı. 1185 nun üzerine Yıldırım Bayezid, Berkuk’-
yılındadevletebağlıolmayanTürkmen- un ölümünden ve yerine Ferec’in geç-
ler, Malatya topraklarınasaldırdılar. Bir mesinden yararlanarak, Dulkadirliler
üstüne yürüdü. Memluklu Emiri Çak-
mak’tan Malatya’yı aldı (1399). Ancak,
OsmanlIların şehirdeki egemenlikleri
bir yıl kadar sürdü.
1401 yılındaTimür, Malatya’yı Os­
manlIlardan aldı. Yıldırım Bayezid’e
haber göndererek OsmanlIlara sığınan
Sultan Ahmed Celayirile Kara Yusuf’a
karşı şehrin geri verilebileceğini bildir­
di. Yıldırım Bayezid bu isteği kabul et­
medi. Fakat Ankara’da yenildi (1402).
Dulkadirliler, Timur'un Anadolu’dan
gitmesinden sonra, Memluklar döne­
minde Malatya’ya hâkim oldular. An­
cak, Memluklar bu şehre ayrı bir önem
verdiklerinden vali gönderdiler. Bu se­
beple Dulkadirlilerle araları açıldı. Nite­
kim II. Bayezid devrinde Çukurova’da
yapılan Osmanlı-Memluk Savaşları sı­
rasında (1485-1491), Dulkadiroğlu Alâ-
üddevle Bozkurt, OsmanlIlar ile işbir­
liği yaparak, Malatya’ya saldırdı. Başa­
rı sağlayamayarak Memluklarla anlaş­
ma yapmak zorunda kaldı (1485). Bu
yüzden Memluklar Malatya’ya en
seçkin emirlerini vali olarak gönderdi­
ler. Nitekim son Memluk Sultanı
Kansu Gavri, Malatya’da valilik yapmış
ve Osmanlı lehçesinde şiirler yazmış­
tır. Yavuz Sultan Selim, Memluk sefe­
rine çıkarken Malatya’yı aldı (1516).
Temmuz sonlarında Malatya önlerine
gelen Türk ordusu, Hadım Sinan Pa­
şa ile birleşerek Malatya’ya girdi. Ya­
vuz, Dulkadiroğlu topraklarını Şahsu-
varoğlu Ali Bey’e verdi. Mısır’ın alın­
masından sonra (1517), Malatya, kesin
olarak Osmanlı sınırlarına katıldı. Bir
uç şehri olmaktan çıktı. Şehsuvar
Bey’in, bir iftira yüzünden, Kanunî dev­
rinde Ferhad Paşa tarafından öldürül­
mesiyle, Malatya’da Dulkadir soyu son
buldu (1522).
XVII. yüzyılda Celâli isyanları baş­
ladığı zaman Malatya âsilerin soygun­
larına uğradı. Celâliler’den Bölükbaşı
Kara Ahmed Malatya'ya çok zarar ver­
di. Koca Sinan Paşa, Kara Ahmed’i
devlet hizmetine aldı. Malatya, İran se­
ferleri sırasında orduya erzak sağladı.
XVIII. yüzyılda Malatya’da imar ça­
lışmaları başladı. Bazı cami ve mescit­
ler yapıldı veya onarıldı.
XIX. yüzyılda Kavalalı Mehmed Ali
Paşa’nın oğlu İbrahim Paşa’ya yenilen
ve esir olan Mehmed Reşid Paşa, ser­
best bırakılarak sadaretten azledildik­
ten sonra, Diyarbekir-Sivas-Harput va­
liliklerine gönderildi. Paşa bu sırada
Malatya’yı onarmak için 1833 yılında
40 tabur askerle şehre geldi. Arguvan
bölgesindeki Dircan, Nermigan, Arap­
k ir’deki Atmali, Şotitak ve Akçadağ’­
daki Kürne, Kürecik, Gözene aşiretle­
riyle Adıyaman, Besni civarındaki aşi­
retler arasında güvenliği sağladı. Bu
başarı, izolu çevresindeki aşiret reis­
lerini endişelendirdi. Fırat’ı geçecek
olan Osmanlı askerlerinin kayıklarını
batırarak, bunların kendi üstlerine gel­
melerini önlemek istediler. Bu olaya
kızan Mehmed Reşid Paşa, olayı yara­
tanları astırdı. Mısırolayı üstüne 1839
yılında II. Mahmud’un emriyle Hafız
Mehmed Paşa, karargâhını Elâzığ’da
kurarak Kavalalı ile çarpışmaya hazır­
landı. Orduyu Malatya’ya getirdi. As­
kerlerin içinde Alman kurmayları da
vardı. General H. von Moltke, o sıra­
da yüzbaşı rütbesiyle Malatya’da bu­
lunuyordu. Hafız Mehmed Paşa, asker­
lerini Orduzu’y a 4 kilometre uzaklıkta­
ki Eski Malatya’nın içine yerleştirdi,
han, ev ve köşkleri işgal etti. Halk, bağ­
lar bölgesinden (Aspuzu) şehre inme­
di. Bağ evlerinde kışı geçirdi Aspuzu’-
da yerleşen halk, burada bir şehir ku­
rarak, bir daha eski yerlerine dönme­
di. Böylece Malatya, adını değiştirme­
den üçüncü kez yer değiştirdi.
Malatya, Tanzimat’tan sonra mer­
kezi HarputolanMâmuret-ül-Azizilinin
(eyaletinin) 3 sancağından birine mer­
kez oldu. 5 ilçesi vardı. Cumhuriyet dö­
neminde bütün sancaklara (m utasar­
rıflıklara) il denince, Malatya da bir il
haline geldi.
Malatya ve yöresi tarih ve arkeoloji
bakımından tam olarak incelenmemiş­
tir. Ancak büyük ve eski bir kültüre sa­
hip olduğu bilinmektedir.
Eski Malatya, 1938 yılına kadar şe­
hir merkezliği yapmıştır. Bir dönümü
kapsayan tarihî mezarlığı ile hemen
yarım metre derinden çıkarılabilecek
eski uygarlık dönemlerinin seramik
parçaları ile son derece önem taşıyan
bir yerdir. Çevrede bulunan cami, han,
hamam, türbe, namazgâh kalıntıları, yı­
kılmış anıtlar vardır. Bunların çoğu İs­
lam uygarlığı yapıtlarıdır. Çevresindeki
227
 sur kalıntıları ise Danişmendliler tara­
fından yaptırılmıştır.
Malatya Kalesi, bugünkü Malatya
şehrinin 8 kilometre kuzeyinde Eski
Malatyaşehrindedir. Kaleyi, I. yüzyılın
ikinci yarısında Roma İmparatoru Ti-
tus yaptırmaya başlamış, daha sonra
İmparator Constantius surları uzatmış
ve 532’de İmparator Justinianos, kale­
yi tamamlamıştır.
Çevreye göre 2-3 metre yükseklik­
te, Malatya’ya egemen durumdaydı.
Kale üçgene yakın yamuk biçim de­
dir. Doğu yüzü 850, kuzey yüzü 500, ba­
tı yüzü 800, güney yüzü 750 metre
uzunluğundadır. Doğu ve kuzey cep­
heleri yuvarlak, güney ve batı cephe­
leri düzdür. Kuzeyden güneye uzunlu­
ğu 800, doğudan batıya genişliği 700
metredir. Doğuda 34, kuzeyde 23, gü­
neyde 24 kuie ve burçla sağlamlaştı­
rılmıştır. Doğuda 5, kuzeyde 1, batıda
1, güneyde 4 olmak üzere 11 kapısı
vardır. Bugün sağlam bir tek sur kal­
mamakla birlikte, sur yüksekliğinin 20
metre olduğu bilinmektedir. XVII. yüz­
yılda kale içinde 300 kadar ev, cami ve
mescitler, yiyecek ambarları, cephane­
likler bulunmaktaydı. Camilerin en ün­
lüleri Ulu Cami, mescitlerin başlıcaları
Emir Ömer, Karahan, Saray, Kızlar, Hâ-
nikah, Toptaşı, Çermik, Alacakapı,
Bostancı, Bektaşağa, Küçük Mahalle
mescitleriydi. Kalenin 500 muhafızı
vardı.
Malatya’nın eski sanat eserleri, bu­
günkü yerleşme merkezine 12 kilomet­
re uzaklıkta bulunan Eski Malatya’da­
dır. Buradaki eserler H itit, Asur, Sel­
çuklu, Memluk ve Osmanlı devirlerine
aittir. Malatya’da görülen en eski eser,
şehrin yakınlarındaki Aslantepe’de ka­
zılarda bulunmuş olan H itit ve Asur
devletlerine ait saray kalıntılarıdır.
Eski Malatya’daki başlıca camile­
ri şöyle sıralamak mümkündür:
Eski Malatya Ulu Camii; Eski Ma­
latya şehri surlarının ortasındadır.
1224 yılında Alâüddin Keykûbad zama­
nında Mansur b. Yakub tarafından yap­
tırıldı. Kareye yakın biryapıdır. Sonra­
dan onarımlarla değişen yapının ilk ve
tuğladan oluşan yapısı, asıl mimarî de­
ğerini gösteren en zengin ve önemli
bölümüdür. Plan bakımından klasik
olan yapının giriş kapısı kuzey tarafın-
daydı. Kıble önündeki kubbe, eyvan,
avlunun batı revakı ile, kıble-eyvan
İkilisinin doğu ve batısında ikişer sıra
ayak ve kemerlerle enine sahalar teş­
kil eden kanatlar, ilk inşaattan kalan
kısımlardır. Halen batıda bulunan por-
tal II. İzzeddin Keykavus zamanında Şı-
habüddin İlyas b. Şihab-üd-din Ebube-
kir tarafından Hüsrev adlı bir ustaya
1247 yılında yaptırılmıştır. Camiin ba­
tı revakında bir minare de tuğladandır.
Camiin kubbesinin iç yüzünde birbiri­
ne paralel hatlar kasnağa doğru yayı­
lırlar. Kubbe kasnağında ise sırsız tuğ­
ladan oluşan ince bir yazı şekli vardır.
Melik Sunuüah Camii, “ Vaizocağı
veya Vaiz Baba", diye de anılmaktadır.
1394 yılında Sultan Melik-uz Zahir Ber-
kuk çağında Abdullah Hüsnü oğlu Çer­
kez tarafından yaptırılmıştır.
228
Akminare Camii; Eski Malatya sur­
larının dışında, Derme Deresi kıy ısın­
dadır Tek minare ve tek kubbesi var­
dır. II. Selim devrinde Zaim Yusuf oğlu
Hikmet Bey tarafından 1573 yılında
yaptırılmıştır. Kare mekânlı, tek kub­
beli, kesme taştan yapılan yapının gü­
ney ve batı duvarlarında ikişer pence­
re yer alır. İç kısmı, mihrap ve minbe­
ri çok sadedir.
Sütlüminare Camii, şehir surlarının
güneyinde, Meydanbaşı Mahallesi’n-
dedir. XVI. yüzyıl sonuna ait bir Os­
m a n lI yapısıdır. Günümüze sağlam
olarak yalnızca minaresi gelebilmiştir.
Duvarları çok harap olmakla birlikte
tek kubbeli, kare mekânlı bir camii ol­
duğu anlaşılır. Cami ve minare kesme
taştan yapılmıştır.
Karahan Camii, Karahan Mahalle­
si’nde, surların dışındadır. Malatya Mi­
ralayı Abdullah oğlu Hüsrev Bey tara­
fından 1583 yılında yaptırılmış, 1900 yı­
lında onarım görmüştür. Kare planlı
küçük bir yapıdır. Üç bölümlü bir son
cemaat yeri vardır. Kesme taştan ka­
re bir kaidesi ve tuğladan sekizgen bir
geçişi vardır.
Şehabiye-i Kübra Medresesi, Eski
Malatya’da Ulu Camiin güney yanın­
da bulunmaktadır. Cami ile aynı yıllar­
da yapıldığı tahmin edilmektedir. Çok
usta bir elden çıktığı anlaşılan portal-
in Erzurum Çifte Minare M edresesi­
nin portaline olan benzerliği dikkat çe­
kicidir. Yapı, 1896 yılında onarım gör­
müştür.
Emir Ömer Mescidi, Alacakapı
semtinde, Emir Ömer Mahallesi’nde,
Emirülazam Ömer Bey adına 1563 yı­
lında dörtgen planlı kesme taştan ya­
pılmıştır. Çok sade olan iç kısmında
kesme taştan yapılmış sivri kemerler
yer alır. Portal süslemesi bakımından
ilgi çekicidir.
Emir Ömer Türbesi, Eski Malatya
surları içindedir. 1563 tarihli kitabesi
vardır. Kare bir plan üzerine oturtul­
muştur. Son yıllarda onarılan yapı, son
derece küçüktür.
Siddi Zeyneb Kümbedi, Eski Malat­
ya’dadır. Karahan Mahallesi’nde bulu­
nan yapı, kesme taştan yapılmış sekiz­
gen gövdeli bir mezar yapısıdır. XIII.
yüzyıl sonuna ait bir Selçuklu eseri
olan yapının üzerini yine sekizgen bir
külâh örter. Gövdeden külâha üç ka­
demeli bir silme ile geçilir.
Hacı Nefise Hatun Türbesi, Mey-
danbaşı Mahallesi’ndedir. Kare pian-
lı, kubbeli bir yapıdır, iç kısımda Nefi­
se Hatun’aait olduğu bilinen bir san­
duka vardır.
Kanlı Kümbet, Eski Malatya Me­
zarlığı içindedir. Çok kenarlı bir dört­
gen üzerine oturtulmuştur. Kitabesi
yoktur.
Ahmed Duran Türbesi, Eski Malat­
ya surları dışında, Malatya-Sivas yolu
batısındadır. 1794 tarihli kitabesi var­
dır.
Silâhdar Mustafa Paşa Hanı, IV.
Murad devrinin gözde devlet adamla­
rından Bosnalı Silâhdar Mustafa Pa­
şa tarafından, Eski Malatya’nın Alaca-
kapı Mahallesi’nde yaptırıldı (1637).
Hanın yapımında, Mustafa Paşa’nın
güvenilir adamlarından Muslu Ağa’nın
gözlemcilik yaptığı ve yörenin iklim
özelliği sebebiyle güçlüklerle karşıla­
şıldığı, buna rağmen üç yılda b itirile ­
bilecek yapının, bir yıl on ay gibi kısa
bir sürede bitirildiği belgelerle açıklan­
mıştır. Han, bir avlu, bir hol ile iki dik­
dörtgen mekândan oluşmaktadır. Cep­
hesindeki yontma taştan yapılmış ke­
mer kapısının iki yanında altışar kâr­
gir kemer-dükkân bulunmaktadır. Ha­
nın demirden kapısının iç taraflarında
her iki yanda birer oda vardır. Bu giriş
kısmının üstünde, duvar içindeki bir
merdivenle çıkılan mescidi vardır. Ha­
nın kapalı (hol) kısmının avluya bakan
cephesinde kapının iki yanında üzer­
leri tonoz ile örtülü altışar oda vardır.
En baştaki odada bir ocak, altı dolap,
diğerlerinde ise sadece bir ocak var­
dır. Her odanın demirli pencereleri bu­
lunur.
Kırkgöz Köprüsü, Malatya’nın 18
kilometre kuzeybatısındadır. Tohma
suyu, Gürün, Darende bölgelerinden
başlayarak, doğuya doğru akmakta ve
Eski Malatya’nın iki saat kadar mesa­
fesinde kuzeye dönerek Korucuk ziya-
retgâh yöresinde Fırat Nehri’ne karış­
maktadır. Kırkgöz Köprüsü ile Hekim­
han arasında Yazıhan düzü denilen
ovada bugün ancak temel kalıntıları
görülen Sultan Murad Hanı ve Eski
Malatya’da 1637’de yaptırılmış Silâh­
dar Mustafa Paşa Hanı vardır.
Köprünün kitabesi yoktur. IV. Mu-
rad’ın Bağdad üzerine yürüdüğü sıra­
da yapıldığı bilinmektedir. Yapıldığı sı­
ralarda kırk gözü olan bu köprünün
Tohma Suyu’riun getirdiği alüvyonlar­
la 14 gözü kapanmış durumdadır.
Yukarıda açıklamaya çalıştığımız
yapılarda XIX. yüzyıldan itibaren Ma­
latya’da görülen onarım/inşa işlemle­
ri şunlardır:
Şehre altı saatlik bir uzaklıkta halk
tarafından 1865 yılında bir kışla, 1875
yılında hükümet konağı inşa edilmiş,
1876 yılında Malatya’da mevcut bir
köprünün onarımı yapılmış, 1890 yılın­
da şehirde çıkan büyük bir yangın so­
nucu yanan cami ve medreselerin ona-
rımları yapılmış, 1906 yılında bir kız
mektebi açılmış, aynı yıl sedlerin ona-
rımı yapılmıştır.
Şehirde yaşayan Hıristiyan dinine
mensup vatandaşların da ibadetleri
için kilise yapımına veya onarımına hü­
kümetçe gerekli izin verilmiştir.
MALAZGİRD (Eski adları: Ar-
ganias, Mantzikiret, Marızkert, Manaz-
gerd, Manavazgert).
Malazgird, Büyük Selçuklu Sulta­
nı Alparslan'ın Bizans İmparatoru IV.
Romanos Dlogenes ile 26 Ağustos
1071 Cuma günü yaptığı ve Alparslan’­
ın zaferiyle sonuçlanan savaşla ünlü­
dür. Bu savaştan sonra Selçuklu Türk­
leri, tam anlamıyla Anadolu'nun her ta­
rafına yayılabilm islerdir___________
 OsmanlIların eline I. Selim tarafın­ tabirt, H artibirt, Hertebırt, Hayrel- zulümle yönetti. Bu yüzden Anadolu’­
dan yapılan Çıldır Savaşı’ndan sonra Büyût, Sım sat, M ezopotam ya, Her- nun her yanında isyanlar başladı
geçti. Kent, Osmanlı yönetimine geç­ burt, Herput, Herbert, Herpert, Herb- (1289). Bunlardan en önemlisi Malat­
tikten sonra Erzurum eyaletinde ba­ rut, Herprut, Kharpût, Kharput, Harput, ya, Harput ve Diyarbekir yöresinde
ğımsız sancak beyi merkezi oldu (XVII. M erzia-i M uzafferiye, Mezria, Mezre, başgösteren Sülemiş Türk isyanı idi.
yüzyıl). Beyinin hası 100 bin akçedir. El-Âziz, Elazık; bugünkü adı: Elazığ). Moğollardan sonra, Dulkadiroğulları
Livasında 140 zeamet, 282 timar var­ Elâzığ ve Harput çevresinde tarih ve Akkoyunlular Devleti egemenliğin­
dı. Alaybeyisi, çer-başısı, kanun üze­ öncesi devirleri hakkında Keban Baraj de bulunan Harput, XVI. yüzyılın baş­
re cebelleriyle bin beş yüz asker bu­ Gölü alanında yapılan kazı ve araştır­ larına kadar oldukça zor yıllar geçirdi.
lunmaktaydı. malar, birçok konuyu aydınlığa çıkar­ Şehir ancak, Yavuz Sultan Selim dev­
XIX. yüzyıl sonunda Malazgird, Bit­mıştır. Sümerliler ve Asur yazılarında rinde huzura kavuştu. 1514 yılında Ya­
lis vilayetinin Muş Sancağı’na bağlı varlığı bilinen Harput’un H itit çivi ya­ vuz Sultan Selim, Çaldıran Zaferi’ nden
kaza durumundaydı. Muş Sancağı'nın zı belgelerinde adına “H a rp u ta ” şek­ döndükten sonra, Doğu Anadolu’da bı­
kuzeydoğusunda yer alırdı. Kuzeyden linde rastlanılmaktadır. raktığı Bıyıklı Mehmed Paşa ve idris-i
Erzurum, doğudan Van vilayetleri, gü­ Elâzığ-Harput yöresinin tarihte bi­ Bitlisî, bu bölgenin alınması ve yerli
neyden Bulanık, batıdan Varto kazaları linen en eski sakinleri Hurriler'dir, Ar­ beylerin Osmanlı egemenliğini tanı­
ile çevriliydi ve 50 köyü vardı. Toplam keolojik araştırmalar sonunda ele ge­ ması ile uğraştılar. Yavuz, 1515 baha­
nüfusu, 21 bin kişiydi. çen tabletlerden anlaşıldığına göre, rında Karaman Beylerbeyi Hüsrev Pa­
Kaza merkezi olan Malazgird, Hurriler Ön Asya’da geniş bir bölge­ şa komutasında Anadolu sipahilerini
Kal’a, Muş merkezinin 99 kilometre ku­ ye yayılmış, II. bin yılının sonlarında ve İstanbul’daki sipahi oğlanları bölü­
zeydoğusunda, Bitlis merkezinin 93 ki­ kuvvetlenerek ırkdaşları Subar boyla­ ğü ve silahdar bölüğü ağaları olan Si­
lometre kuzeyinde kurulmuş küçük bir rını da egemenlikleri altına alarak, sı­ nan Ağa ve Halil Ağa komutasında bin
kasaba idi. Eski bir kent yıkıntısının or­ nırlarını genişletmişlerdir. yeniçeriyi yola çıkarttı. Bunlar Diyar­
tasında yer alırdı. Eski kenti kuşatan M.Ö. XIV. yüzyılda Etiler. Hurri ül­ bekir tarafına gitmeden önce Harput
surların üzerinde Ermenice, Türkçe, kesinin çoğunu egemenlikleri altına ve Ergani’nin alınması ile ilgilendiler.
Arapça kitabeler vardı. Kasabada hü­ aldılar. M.Ö. XIII. yüzyılda Akdeniz do­ Harput ve çevresi daha önce Çerkeş
kümet konağı dışında bir cami, bir ki­ ğusunda İzmir Körfezi’ne kadar k ıy ı Hüseyin Paşa tarafından alınmış o l­
lise, 213 ev, 19 dükkân bulunmaktay­ boyunca ve sonra Amasya, Samsun, m a k la b e r a b e r k a le henüz İr a n lIla r ın
dı. Sinop ve Karadeniz sahillerinde, Ana­ elinde id i. Yeniçerilerveonlarlaberaber
Kazanın başlıca ürünleri, buğday, dolu’nun orta yaylasında Toros geçi­ hareket e d e n Kemah hâkimi Karaçinzâ-
çavdar, arpa, mercimek, bezelye, ana­ di aracılığıyla Kilikya ve Tarsus’a ve de Ahmed Bey ile birlikte bu k e z kaleyi
son ve zamktı. Kazanın “s e c ca d e ” ti­ Kuzey Suriye’den başlayarak Maraş, kuşattılar v e üç günlük çarpışmadan
pi dokuma halıları başlıca sanayi da­ Malatya, Harput ve Mezopotamya ile s o n r a kaleyi a ld ıla r . Böylece Harput,
lını oluştururdu. doğunun dağlık bölgelerine kadar uza­ O s m a n lIla r ın egemenliğine girmiş oldu
Malazgird Kalesi, kenti çevrelerdi. nan alana büyük bir imparatorluk kur­ (1515)..
Yapılış tarihi bilinmemektedir. Birçok dular. Etiler devrinde Harput bölgesi­
kulesi vardır. Uzun süre Ermeni Gene­ nin adı “İşuva” idi. M.Ö. 884-858 yılla­ Uzun bir süre Padişah’ın fermanıy­
rali David’in elinde bulunan kale, Akko­ rı arasında, Asur Kralı III. Assurnasirpal la mahallî beylerin yönetiminde kaldı,
yunlu Sultanı Uzun Haşan, Bayındır’ı tarafından fethedildi. IX. yüzyılın son­ sonra eyalet merkezi oldu. Alaybeyi
kuşatmak üzere iken Fatih, Uzun Ha- larına doğru Asurluların zayıflamasın­ ve bir kadısı vardı.
san’ı bozguna uğratarak, kaleyi yöne­ dan yararlanan Urartu Kralı Menuas, Kanunî, 1552 yılında İran üzerine
timine aldı. Daha sonra Bayezid Velî Harput ve Malatya yörelerini egemen­ üçüncü bir sefer yapma hazırlıklarına
zamanında Acem istilâsına uğradıysa liği altına aldı (M.Ö. 804). Şehir, daha girişti. Kayseri, Elbistan yolu ile Ma­
da, I. Selim tarafından Çıldır Savaşı’n- sonra sıra sıyla M edler, Persler latya geçidinden Harput’a geçilmesi
da Acemoğulları yenilerek, kale, Os­ (550-531), Selevküsler, Sophone Kral­ ve orada toplanması, bununla beraber
m a n lI yönetimine girdi. XVII. yüzyılda lıkları eline geçti. Bir süre Ermenile- bütün kuvvetleriyle Harput’taki kısm-ı
sağlam durumda bulunan kalenin üç rin elinde de kaldıktan sonra, sırasıy­ küllî ile birleşmeleri için de Anadolu,
tarafı yüksek olup, doğuya bakan bir la Partlar, Sasaniler yönetiminde kal­ Sivas ve Haleb B eylerbeyliği'ne
kapısı vardı. Timur tarafından da hasa­ dı. 272-309 yılları arasında Roma ege­ 1551 ’de emirnâmeler yazıldı. Bu emir-
ra uğramıştır. menliğini kabul etti. Roma İmparator­ nâme gereği her taraftan Harput’a ge­
Murad Nehri Köprüsü XII. yüzyıl luğumun ikiye ayrılmasından sonra Bi­ len kuvvetler, Harput ovasında birleş­
sonu veya XIII. yüzyıl başlarında yap­ zans imparatorluğu topraklarına katı­ tirildi ve ordunun noksanları burada ta­
tırılmıştır, sekiz gözlü bir yapıdır. An­ lan Harput’a ilk İslami akınlar 639 yı­ mamlanarak, Diyarbekir'e doğru hare­
cak zamanla harap olarak yıkılan bu lında Hz. Ömer’ inElcezire’yi fethinden ket edildi.
köprünün yanına IV. Murad’ın emriy­ sonra Hz. Osman zamanında bölge İs­ Kanunî, kışı geçirmek üzere Ha-
le yenisi yaptırıldı. Daha sonra aynı lam egemenliğine girdi. Daha sonra lep’e gitti., Nisan 1553’te Diyarbekir
köprü üzerine 1891 yılında yenisi yap­ Emevîlerin, Abbasîlerin uzun süre de üzerinden İran sınırlarına çıktı. Kanu­
tırılarak son derece modern hale getiril­ Selçukluların yönetiminde bulundu. nî’nin bu seferinde 20 kale Osmanlı
di. Selçukluların zayıflamasından sonra topraklarına katıldı. Padişah, dönüşte
Malazgird, bugün Doğu Anadolu Çubukoğulları egemenliği, bunu daAr- Harput’a geldi.
Bölgesi’nin Yukarı Murat-Van bölü­ tuk egemenliği izledi. XII. yüzyılın ba­ III. Murad devrinûe(1574-1595), Har­
münde, Muş iline bağlı ilçe merkezi­ şından başlayan bu dönem, 1234 yılı­ put, Diyarbekir viiayetine bağlı bir li­
dir. na kadar yüzyıldan fazla sürdü. Mar­ va merkezi durumundaydı. 1582 yılın­
din’de, Hasankeyf ve Diyarbekir’de hü­ da Mevlânâ Mahmud adlı bir kadısı
küm süren Artukoğulları, Türkmen sü­ vardı. 50 kazası ve nefs-i şehirde bir
lâlesinden olup, Harput’takilerde bun­ mirliva, bir kadı, 4 ümeray-ı askeriye,
ların bir kolu idi. 50 sipahan, 8 zuama (Tim ar sahibi),
Şehir, 1242 yılında Moğol istilâsı­ çiftiikçiyan, bir kethüda, bir dizdar (Ka­
na uğradı. 1248’de İlciy Tay adlı bir No- le muhafızı), 40 müstahfizan (İhtiyat
MÂMURET-ÜL-AZÎZ asker), 42 azuban (Deniz silahlıları) bu­
yan şehre gelerek, burada oldukça bü­
(Eski adları: işuva, Kharpeta, Harputa, yük tahribat yaptı. 1289 yılında Selçuk lunurdu. Ayrıca 3 cami-i azamî. 6 mes­
H a rp u ta v a n a s , S u pan i, S o ph on e, toprakları Hülagû Han tarafından tak­ cidi, 3 medresesi, 6 zaviyesi, 1 hama­
Tsophk, Kharpert, Kharberd, Gaspert, sime uğrayınca Harput ve havalisi ile mı, 60 dükkânı, 4 tabakhane ve sukha-
Khertpert, Kartpert, Antizene, Hinzit, doğusundaki topraklar Gazvinli’ye ve­ nesi (çarşı), 250 bağ ve bahçesi bulun­
Handzit, Ziyata Castellum , Hısn-ı Zi- rildi. Gazvinli, yanındaki İrinçin adlı bir maktaydı.
yad, Hesna de Ziad, Hartabırd, Khar- Moğol beyi ile anlaşarak bölgeyi iki yıl IV. Murad devri (1623-1640), Harput
229
 ABRANİK.

/ EKİN '
(KEMALİYE) C - 0 \ y } ,

ARABGİR
KAZASI -

MURAD NEHRİ
V

ELAZİZ
j'A-> o
MERİVAN

M ER K E2

ELAZİZ VİLÂYETİ

ve yöresi için hareketli ve daha istik­ şecekti. Malatya’ya kadar yol üzerin­ lara taksim edilerek ağırlandı. Cuma
rarlı geçti. Devlet yönetimi kuruldu. İs­ de kendisinin yaptırdığı köprüler üzerin­ namazı Ulu Camii’nde kılındıktan son­
lâm hukukunun yardımı ile eski emir den geçti ve Fırat kıyılarına geldi. Fı­ ra, Padişah şehri ve kaleyi gezdi. Ace-
ve derebeylerin baskısı ortadan kalk­ rat üzerinde köprü yoktu, ilkel bir şe­ mistan’dan ganimet olarak beraberin­
tı ancak doğuda Osmanlı-lran müca­ kilde tahtadan yapılan kayıklarla kar­ de getirdiği abanoz ağacından yapıl­
delesi bütün şiddeti ile devam ediyor­ şıya geçildi. Harput’tan ve eyaletin bü­ mış, oymalı ve değerli bir minber ile
du. 1629 yılında meydana gelen şid­ tün nahiye ve köylerinden gelen büyük büyük bir Acem halısını bu camie he­
detli yağışlar sonucu Fırat-Murat ne­ bir halk kitlesi (10 bin kişi olduğu sa­ diye etti. Öğleden sonra Cirit oyunla­
hirlerinin taşmasıyla Uluova ve Kuzo- nılm aktadır), başlarında Harput Kadı­ rı düzenlendi. Padişah bu oVunun sey­
va sular altında kaldı. sı Mevlânâ Ramazan olduğu halde, Har­ rinden çok memnun kaldı ve oyun sı­
IV. Murad’ın Revan seferine çıkmaput âlimleri ve ileri gelenleri ile birlik­ rasında binicilerden biri herhangi bir
hazırlıkları sırasında Harput, devlet er­ te Sultan Murad’ı dört-beş saatlik me­ kaza sonucu ölürse, yakınlarının dava
kânı da bazı görevleri yüklenmişti. Har­ safede karşıladılar. Padişah, atlı ve si­ açamayacakları ve cezalandırmanın
put Kadısı Mevlânâ Ramazan’a 1634’te lahlı kuvvetlerle birlikte Hoğu’ya kadar söz konusu olamayacağı hükmünde
yazılan bir emirnâme ile eli silah tutan­ geldi. Hoğu ağalarının konaklarında bir ferman hazırlattı.
ların Revan seferine katılan orduya il­ bir hafta konuk olarak kaldı ve ordu­ Sultan Murad, İstanbul’a döndük­
hak etmeleri isteniyordu. Harput Ka- sunun noksanlarını tamamlattı. Bu ten sonra Bağdad’ı İranlIlardan geri al­
dılığı’na, ordu kuvvetlerinin önüne çı­ arada Molla köyünden özel olarak ge­ ma hazırlıklarına girişti. Bu sebeple,
kan nehirleri geçmek için yapılacak tirtilen Ahmed Peykerî’nin manevî Ankara-Kayseri-Sivas-Malatya-Harput-
keleklere gerekli olan tulumların teda­ desteğini alarak Temmuz ayı içinde Diyarbekir-Musul ve Bağdad’a kadar
riki, ordu ihtiyacı için harar ve torba sefere çıktı. Revan ve Tebriz’i aldı. Dö­ devam eden şosenin, bu şose üzerin­
ihzarı, kelek tulumları için Harput Ka­ nüşte Ahmed Peykerî’nin köyüne gi­ de han ve kervansarayların, nehirler
dısı tarafından fazla olarak tahsil edi­ derek kendisini ziyaret etti ve adına bir üzerinde köprülerin yapılması çalışma­
len paraların sahiplerine red ve iade­ cami yaptırdı. Ertesi gün Hûseynik ve larını başlattı. Elâzığ’a 35 kilometre
si, ordu ihtiyacı için Kiğı’da nal kesti­ Merzia arasındaki eski depo ile Deve- uzaklıkta Malatya şosesi üzerinde ve
rilmesi, ordu için gerekli olan yapağı­ gölü’nün bulunduğu geniş alana kuru­ Fırat kıyısında bulunan Kömür Hanı,
nın tedarik ve şevki gibi konularda fer­ lan karargâha geldiler. Burada üç-dört Malatya-Harput arasında birinci konak
manlar gönderildi. gün süren istirahatı sırasında, bütün yeri idi.
IV. Murad. 11 Mart 1635 tarihindecivar şehir ve kasabaların ileri gelen­ Sultan Murad, Bağdad’ın fethinden
Üsküdar’dan İran’a hareket etti. Aynı lerini huzuruna çağırttı ve kendilerin­ sonra (1638), Ocak ayı ortalarında ye­
gün ordusuyla birlikte, Haleb’te bulu­ den aynı bayrak altında birleşmeleri­ ni Sadrazam Kaptan-ı Derya Mustafa
nan Sadrazam Mehmed Paşa da Urfa, ni ve reayaya zulüm edilmemesini is­ Paşa’yı Bağdad’ta bırakarak, Musul--
Siverek yoluyla Diyarbekir’e hareket tedi. Aynı günlerde Harput büyükleri Diyarbekir-Harput-Malatya-Sivas-An-
etmiş bulunuyordu. Padişah, bu sefe­ Padişah’ı Harput’a davet ettiler. Sultan karayoiuylalstanbul’adönerken üçün­
rinde Bolu, Ankara, Kayseri, Sivas, Ma­ Murad, maiyetinde bir kısım yakınla­ cü kez Harput’tan geçti. Ahmed Pey­
latya, Harput yolunu izleyecek, Diyar­ rı, hükümet adamları, köy ağaları bu­ kerî’nin mezarını ziyaret etti ve Molla-
bekir’de sadrazam ve ordusuyla birle­ lunduğu halde, Harput’a geldi. Konak­ köyü’ne bir medrese, bir zaviye ve me­
230
 zarının üstünde aynı adlı bir türbe ya­ biri Paşa’nın emrine verildi. Paşa bu Bu yıllarda Harput, Diyarbekir’den
pılmasını emretti. Dönüşte buz tutmuş konağa yerleşince, Harput’ta bulunan ayrılarak, Besni, Siverek, Çüngüş, Ebu-
olan Fırat’tan geçerek, 11 Haziran maiyet erkânını da mezriaya aldırarak tahir, Palu, Kemah, Siro kazalarını içi­
1639’da İstanbul'a vardı. bölgeyi buradan idare etmeye başla­ ne alan ayrı ve büyük bir eyalet mer­
Harput'ta bu dönemde İdarî bakım­ dı ve bir kışla, cami, resmî binalar, mü­ kezi oldu. Eskiden vakıf işleri (cami,
dan büyük rolü olan bir Şer’î Meclis himmat depoları yapıldı. Bu imar ve m edrese, m e s c it gibi) Maliye Mektu-
bulunuyordu. Vezir-i âzam ve Serdar-ı gelişmeyi gören kasaba halkı, yavaş bî Odası tarafından yürütülürken, bu
EkremıMehmed Paşa, Diyarbekir mu­ yavaş buraya taşındı, yeni bir yerleşim son vali zamanında Evkaf idaresi ku­
hafızlığında, Hüseyin Bey Harpert has­ bölgesi kuruldu. Böylece Harput, öne­ ruldu ve Maliye’den evkaf işlerini dev­
larının emini olarak, Kars Beylerbeyi İb­ mini kaybediyor, mezriaönem kazanı­ raldı. 1848 yılında Mustafa Sabri Paşa
rahim Paşa Harpert arpalığında görev­ yordu. geçti. Bu sırada Diyarbekir ve Harput
liydi Müsellimlik, Ali Ağa adlı bir şa­ OsmanlIlar Konya yenilgisinin in­ tanzimata dahil edilerek, birçok kaza­
hıs tarafından yürütülmekte ve sancak tikamını almak ve Mısırlıları Süveyş ya müdür atandı. Dersim de sancak
şeklinde yönetilmekteydi. “M uk a ta a ” Kanalı’nın içerisine atmak, Mısırlılar olarak Kürdistan eyaletine bağlandı.
namıyla; “R esm -i B a l”, “ P e n b e ”, ise, ellerinde bulunan topraklardan Eski Maraş Valisi Gürcü Yusuf Paşa
‘‘Ç ift", “B ennaki", “is p e n c e ”, “Bezir- başka; Urfa, Antep, Malatya, Harput ve zamanında kura usulü uygulanarak or-
h a n e " , “ B a g â t”, “ B ac-u U b u r” , Diyarbekir’i elde ederek, doğuda bir duyaaskeralınmayabaşlandı.Öncebu
“Şirahane-i H arpert", “ Boyahane-i hegemonya kurmak düşüncesinde idi­ usul Harput’ta, sonra Diyarbekir’de uy­
G ö lcü k” ve “Resm -i A ğ n a m ” denilen ler. Bu sebeple Nizip Muharebesi ya­ gulandı. Nüfus sayımına da Temmuz
vergiler, maktuan veya ayrı ayrı, veya pıldı. 1838 yılı Ağustos ayı içinde Os­ ayında başlanarak, Kasım ayında biti­
hepsi birden bir mültezime verilmek manlI ordusunun büyük bölümü Ma­ rildi (1849).
suretiyle tahsil edilir, idare işlerine ve latya yöresinde, diğer ihtiyat bölümleri Eski Şam Valisi Osman Nuri Paşa
ordunun gereksinimlerine harcanırdı. de Harput ovasında ve Palu'da bulu­ zamanında, aşar usulü tatbike başlan­
1654 yıllarında Harput, bir sancaknuyordu. Hafız Paşa Harput’ta, Kurt dı (1850), yine bu tarihlerde vilayet ve
beyi tahtı idi. Alaybeyi, Çeribaşısı, İsmail Paşa ise Palu’daki kuvvetlerin kazalarda idare Meclisleri kurulması­
Yüzbaşısı, Müftüsü, Nakibü’l-eşrafı, başındaydı. Bu ordular Hafız Paşa’nın na karar verildi.
Sipahi kethüdası, şehir subaşısı ve kumandasında Ekim ayın içinde Bire- Bu arada Orduy-ı Hümâyûn için
muhtesibi vardı. c ik ’e doğru sevkedildi. Kışın çok şid­ Çatal mezrea denilen yerde bir büyük
I. Mahmud devrinde (1730-1754),detli geçmesinden ve zamanından ön­ hastahane yaptırılmış (1845), aynı yıl,
Harput; Diyarbekir, Malatya, Haleb, Ur- ce başlamasından dolayı ordu, tekrar Osmanlı Devleti’nce Posta İdaresi’nde
fa, Gümüşhane ve Yozgat’ı içine alan Malatya ve Harput’a alındı. Ordunun yapılan değişikliklere ve yeni usullerin
büyük bir eyaletin merkezi bulunan tekrar Malatya (Eski Şeh ir)’ya dönme­ Harput'ta uygulanmasına karar veril­
Kebanmadeni (Güm üş M adeni) neza­ si üzerine bütün evler, hanlar, camiler miştir.
retine bağlı idi ve yine kadılar tarafın­ asker tarafından işgal edilince, Malat Dersim, 1851’de tekrar Harput eya­
dan yönetilirdi. ya halkı, yazın taşındığı ispozi (Abu- letine bağlandı (1851), aynı yıl Harput
XIX. yüzyıldan itibaren Harput’ta zu), yani bugünkü Malatya’daki bağ ev­ V a liliğ i’ne eski İzmir Valisi Ragıb Pa­
karışık dönemler başlamıştır. II. Mah­ lerinde kışladı. Burada kışodaları ve şa atandı. Eğribozlu Ömer Paşa (1852),
mud devrinde Ruslar’ın Osmanlı Dev- evleri inşa ederek, geri dönmediler. zamanında Harput Müftüsü Ömer Na-
le ti’ne savaş açması sonunda doğu il­ Böylece bugünkü Malatya kurulmuş imi Efendi idi.
leri ve Harput, Osmanlı yenilgisiyle so­ oldu. 1854-1856 yılları arasında Mazgert,
nuçlanan savaşta acı günler yaşadı. Ertesi yılın ilkbaharında Hafız Pa­ Gerger, Akçadağ, Sımsat, izolu, Bala­
Bundan başka 1819’da Anadolu’da şa ordusuna hareket emrini verdiği za­ ban gibi kazalar Harput’a bağlandı. Ay­
başgösteren yeniçeri isyanları Har­ man, bu ordunun erkân-ı harbiyesinde, nı dönemde, Gerger, Palu kazaları aşi­
put’ta da kendini göstermeye başladı. Prusya’dan getirilm iş olan ünlü Molt- retleri ile Siverek kazası dahilindeki
Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa’nın is­ ke ile diğer iki Alman subayı da katıl­ M illo ve Karakeçili aşiretleri isyan çı­
yanı ile oğlu İbrahim Paşa kumanda­ mışlardı. Moltke ile Hafız Paşa’nın as­ kardılar. Arif Paşa, maiyetine süvari ve
sındaki Mısır ordusunun Anadolu iç­ kerî görüşlerinin birbirine uymaması piyadeden oluşan 800 asker alarak ha­
lerine yayılması ve doğuya sarkması, ve Hafız Paşa’nın, Moltke’yi dinleme­ rekete geçti. Yanınakendisine bağlı di­
devletin iç ve dış siyasetini sarstı, böl­ mesi yüzünden Nizip Savaşı kaybedil­ ğer aşiret beyleri ve kaza müdürlerinin
gede huzursuzluk ve anarşi yarattı. di, Hafız Paşa esir düştü. toplandığı 2 bine yakın kişiyi de ala­
Bu isyanı bastırmaya, 1833 yılında, 24 Haziran 1839’da yapılan muha­rak isyanı bastırdı (1855-56). Arif Paşa
Mısır’dan esaretten dönen Sadrazam rebede galip gelen İbrahim Paşa, er­ zamanına rastlayan bir diğer olay da,
Reşid Mehmed Paşa görevlendirildi. tesi gün ordusunu Birecik üzerinden Harput’u ve özellikle Eğin’i sarsan, bir­
Paşa, maiyetindeki 40 tabur askerle Urfa’ya sevk edip, Urfa’yı aldıktan son­ çok camiin kubbesinin çatlamasına ve
önce Sivas’a, sonra Malatya, Harput ve ra Malatya’ya döndü. Bu sırada İngiliz minaresinin yıkılmasına sebep olan
Diyarbekir’e kadar giderek, burada ya­ ve Fransızların müdahalesiyle kuvvet­ deprem idi (1856).
kaladığı çete reislerini idam ettirdi. lerini İncesu’da durdurmak zorunda 1857 yılında Harput’a gelen Cemal
Dönüşünde Harput’u ordu merkezi kaldı. M üttefiklerin büyük mühadale- Paşa, Harput ve Siverek sancakların­
yaptı. Bu amaçla da Harput’ta büyük siyle güneyde Mısır kuvvetleri, kuzey­ da görevli bazı memurların devlet ge­
bir kışla inşasına başlanıldı (1838’de de Rusya yenildi ve Malatya, Harput, liri ile ticaret yaptıklarını ve zimmetle­
tam am lanm ıştır). Uzun süre Harput’ta Diyarbekir kurtarıldı. rine para geçirdiklerini haber alınca,
kalan Reşid Mehmed Paşa, Diyarbekir, Mehmed Reşid Paşa’dan sonra Di­ haklarında tahkikat açtırdı; ancak bun­
Siirt, Muş, Bitlis, Van, Genç, Erzurum yarbekir ve Harput valiliklerine Sadul- ların kendi aleyhinde hakaret ve isnat­
yöresinde başlayan isyanın bastırılma­ lah Paşa (1836), Zekeriya Ahmed Pa­ lara başvurmaları üzerine başka bir gö­
sını takip etti ve asayişi sağladı. Re­ şa/Asker (1837), Vecihi Paşa (1840), Ba- reve verilmesini istedi ve bu isteği ka­
şid Mehmed Paşa devrinde (1834), laslı İsmail Paşa (1841) getirildi. Bu ta­ bul edildi. Cemal Paşa zamanında,
sancak merkezi, Uluabad (Uluova) na­ rihten sonra Harput, Diyarbekir’e bağlı Perşembe gecesi, saat 17.30 sıraların­
hiyesine bağlı “M uzafferiye” isimli bir bir sancak olarak yönetilmeye başlan­ da Harput Sarayı’nın valilere mahsus
mezriaya taşındı. Sonraları buraya dı. Mutasarrıflığına Mirimiran rütbesiy­ kışlık dairesinde yangın çıkmış (Vila­
“Ağavat M ezria s ı" da denilm iştir. Bu le Ömer Fevzi Paşa atandı (6 Şevval yet M erkezind eki bugünkü Jandarm a
mezriada Çöteli beylerinin ayrı ayrı 1261/1845). Harput eyaletinin “usul-ı Dairesi), yapılan çalışmalar sonunda
çiftlikleri ve çiftlik konakları vardı. Bey­ idare-i m aliye ve m ü lkiyesi yoluna resmî evrak, defterler, zaptiye koğuş­
ler, Paşa’yı sık sık çiftliklerine davet g irm e d iğ in d e n ” Ömer Fevzi Paşa bu ları, zabitan ve nüfus nazırı odaları ile
ederler, gündüzleri avlanır, geceleri zi­ görevden alınarak, yerine eski müba­ mahpushane kurtarılmıştır (1858).
yafetler verilir, saz âlemleri düzenlenir­ şirlerden Hüsrev Paşa (1846) ve Kütah­ Daha sonra Ali Rıza Paşa
di. Bir süre sonra çiftlik konaklarından yalı Hacı Ali Paşa (1846) atandı. (1858-1859) ve Halepli Yusuf Paşa

231
 (1858-1859) başa geçti. Aynı yıl Çemiş­
gezek, Eğin, Argavan, Çünküş kaza
olarak Harput’a bağlandı.
Daha sonra sırasıyla Leskofçalı İs­
mail Paşa, Ahmed Paşa Harput’a vali
atandılar. 1866 yılında Harput ve do­
laylarında şiddetli bir kış oldu. Kış se­
bebiyle halk Urfa’ya göç etmek zorun­
da kaldı. Urfa Mutasarrıfı Tayyib Paşa,
Urfa’da zor durumda kalan halkın se­
faletini yakından gördüğünden bunun
önlenmesi için ayda 20 bin kuruşluk
bir tahsisatın ayrılması için'bir İrade-i
Seniyye almayı başardı. Ahmed İzzed
Paşa, şehre bir cami, birçok çeşme ve
yol yaptırmıştır. Bugün Elâzığ’ın en gü­
zel camilerinden biri olup “H acıizzed
Paşa C a m ii" adı ile anılır. Dış kapısı­
nın üzerindeki kitabe, şair Rahmi-i Har-
putî tarafından yazılmıştır. Paşa, bu
camiin m ütevelliğini Bedros Murah-
has’a vermiştir.
Hacı Ahmed İzzed Paşa’nın devri­
nin en önemli olayı, Harput adının
"M amuret-ül Aztz"e çevrilmesi idi. Sul­
tan Abdülaziz’in tahta çıkışının 5. yıl­
dönümünde, Harput vilayeti idare
Meclisi âzâları, bir mazbata düzenle­
yerek, valiliğe verdiler. Bu mazbata,
Vali-i Eyalet Harput Ahmed İzzed müh­
rü ile ve 10 Ramazan 1283 gün ve 7 sa­
yılı tezkere ile tervici ricasıyla doğru­
dan doğruya sadarete gönderilm işti.
Bir ay içinde sadaretin 7 Şevval 1283
tarihli tezkeresi üzerine ertesi gün
irade-i Seniyye ile Harput vilayetinin
adı “M am uret-ül-A zîz’’e çevrildi. Daha
sonra bu ad kısaltılarak, "Et-Azîz" de­
nildi.
Harput ile El-Azîz arasındaki şose
ile 5-6 köprü, Hacı İzzed Paşa zamanın­
da yapıldı. Dersimliler tarafından Har­
put köylerinden sürülüp götürülen sü­
rü hayvanları, Dersimlilerden geri alı­
narak sahiplerine verildi. Eyaletin çe­
şitli yerlerinde imar çalışmaları ger­
çekleştirildi ve şehrin planı yapıldı. Ha­
cı İzzed Paşa’nın Sivas’a tahvil ettiği
yılın sonıarınadoğruMamuret-ül-Azîz,
Diyarbekir’e bağlı bir mutasarrıflık ha­
line dönüştürüldü, ilk mutasarrıflığa
Rumeli eski Beylerbeyi İsmail Paşa
atandı (1886/87). Onun yerine geçen
Maraşlı Hamid Paşa (1869/70) zama­
nında birçok aksaklıklar meydana gel­
diğinden Mamuret-ül-Azîz tekrar Diyar-
bekir’den ayrılarak bağımsız mutasar­
rıflığa çevrildi. Bundan sonra sırasıy­
la mutasarrıflığa şu isimler atandı: Ve­
zir Hurşid Mehmed Paşa, Diyarbekirli
Said Paşa, İşkodralı Salih Paşa,
Abdülkadir-Kemalî Paşa, İşkodralı Ha­
şan Bey ve Adanalı Abdiinnafi Efendi.
Abdünnafi Efendi zamanında Harput’­
tan Hozat’a telgraf hattı uzatıldı ve iş­
letilmeye açıldı.
Bu arada Mamuret-ül-Azîz ovasına
su getirilerek sulama alanında ç iftç i­
lere büyük kolaylıklar sağlandı.
Ruslar’ın 24 Nisan 1876 tarihinde
Osmanlı H üküm eti’ne savaş açması
üzerine Harput ve dolayları yeniden
acı günler yaşamaya başladı.
Canik Mutasarrıfı Hakkı Paşa,
1879’da Mamüret-ül-Azîz’e mutasarrıf
olarak atandı ise de, göreve başlama­
232
dan görev yeri Sivas’a değiştirildi. Ye­ da 2193 sayılı bir İrade-i Seniyye ile
rine Aziz Paşa geçti (1878). Süleyma- Dersim’de Nazimiye kazasına çevrildi
niyeli Abdullah Musib Paşa zamanın­ (1896). Aynı yıl içinde Harput’ta üçün­
da vilayet, sancak itibariyle ikiye ay­ cü sınıf bir kaymakamlığın kurulması
rılmıştı. Arapkir, Eğin, Kebanmadeni, için halkın girişim i ile bir irade-i Seniy­
Çarsancak kazalarının içine alan mer­ ye çıktı ise de malî sebeplerden dola­
kez sancağı ile Bakırmadeni, Siverek, yı tehir edildi.
Palu kazalarından ibaret olan Argını 1898 yılı yazaylarında El-Azîz ve do­
(Ergani) Sancağı, ayrıca 1880/81’de laylarında kolera başgösterdi. Nüfu­
Çarsancak kazası merkezden alınarak sun yoğun olduğu Harput’ta halk bah­
ve Çemişgezek nahiyesi kazayaçevrile- çelere taşındı ve evlerinden dışarı çık­
rek, Kozat merkezolmak üzere Dersim madı. Hükümet vilayet sınırında bir ta­
vilayet haline getirildi. 1882 yılında şe­ haffuzhane yaptırdı, kordonlar tesis et­
hirde Maarif Meclisi oluşturuldu, aynı ti ve bunların intizam ve güvenliğine
yıl şehre büyük birkışlayapıldı. 1883yı- bir zaptiye yüzbaşısı atadı. Vilayet
lında El-Azîz Birinci, Harput ise ikinci merkezinde bulunan bütün hekim ve
Maarif Meclisi oluşturuldu. Aynı yıl eczacılar, seferber edildi. Koleranın at­
şehre büyük bir kışla yapıldı. 1883 yı­ latılmasından sonra bu görevde çalı­
lında El-Aziz Birinci, Harput ise ikinci şanlara 4. rütbeden MECIDİ nişanı ve­
Belediye Dairesi adı ve seçim yolu ile rildi. 17 Nisan 1903 gün ve 3 sayılı Sa­
başa geçen bir belediye reisi ve 5 üye­ darete yazılan bir tezkere üzerine 19
den oluşan bir belediye meclisi tara­ Mayıs 1903 tarihinde ilgi uyandıran bir
fından yönetiliyordu. sergi açıldı. 21 Temmuz 1319 (1903)
Bakırmadeni Sancağinın Diyarbe­ gün ve 1028 sayılı irade-i Seniyye ile
kir’e ve Malatya’nın El-Azîz’e bağlan­ El-Âzîz’e atanan Şûrây-ı Devlet âzâsın-
ması ile, merkez ile Kebanmadeni, dan Haşan Bey, göreve başladıktan kı­
Eğin, Arapgir kazalarını içine alan sa bir süre sonra Müftü Beyzâde Meh­
Mamuret-ül-Azîz; Akçadağ, Kâhta, med Nuri Efendi ile çatıştı. Aleyhinde
Besni, Hüsnümansurkazalarını içeren yazı yazarak kendisini azlettirdi ve ye­
Malatya adı ile sancağa ayrıldı. 13 Ma­ rine Faik Efendi’yi müftü tayin ettirdi.
yıs 1888 tarihinde Dersim vilayetinin Bunun üzerine Beyzâde girişimde bu­
lağvı ile tekrar El-Azîz’e bağlanması lunarak Haşan Bey aleyhine bir kam­
hakkında bir irade-i Seniyye çıkarıldı panya başlattı. Harput halkı tama­
ve El-Aziz, 3 sancak, 18 kaza, 2 bin 443 men, El-Azîzisekısmen Beyzâde taraf­
köyden oluşan bir vilayet oldu. Aynı tarı olduğundan, dört-beş gün dükkân­
yıllarda Hüseynik’in nüfusunun art­ lar açılmadı. Halk, telgrafhane önün­
ması dolayısıyla burada Üçüncü Bele­ de toplanarak üst makamlara telgraf
diye Dairesi oluşturdu. çekti, nihayet doğrudan doğruya Ma-
Doğudaki Ermeni olayları ve ya­ beyn ile görüşme olanağının yaratıl­
bancıların bu duruma müdahaleleri so­ ması üzerine isteklerini Sultan Ha-
nunda, bu olayları yerinde incelemek m id’e duyurdu ve kabul ettirdiler.
üzere hükümet tarafından “ Vilâyet-i Haşan Bey, Nafıa Dairesinin em­
Şarkiye M ü fe ttiş liğ i" adlı bir kurul ri üzerine, vilayete 3-4 kilometre uzak­
oluşturuldu ve m üfettişliğine 1889 yı­ lıkta ve Bağdad şosesi üzerinde bulu­
lında Şakir Paşa, muavinliğine 1895’te nan Han Pınarı Çeşm esini yaptırmış,
Ticaret ve Nafıa Nezareti İstatistik Mü­ üzerine II. Abdülhamid tarafından ya­
dürü Fethi Bey, dha sonra 1896’da 24 zılan bir kitabe yerleştirilm işti, ancak
Mart 1312 gün ve 20 sayılı irade-i Se­ kendisi hakkında öne sürülen şikâyet­
niyye ile Şûrây-ı Devlet azasından Mav- lerin tesiriyle valilikten alındı. 1905 yı­
rokordato Efendi atandılar. Bu heyet, lında Harputlu gençler, Yemen çölle­
geniş bir kadro ile İstanbul’dan hare­ rinde savaşmak üzere askere alındılar.
ket etti. Önce Erzurum, sonra Van, Bit­ Biri nesf-i Harput’tan,diğeri El-Azîz dan
lis, Muş, Diyarbekir’i dolaşarak, tahki­ olmak üzere iki redif taburu Dağkapı-
kat yaptı ve Harput’a geldi. sı’ndan yola çıktı. Yemen’e giden bu
1890 yılında hükümet konağı vekafileden ancak yüzde 20’si geri döne-
içindeki evrak ve defterler yandı. Yan­ bilm işti.
gından sonra daireler, zaptiye kışlası­ 1916 yılında çıkan Dersim isyanı ve
na nakledildi. 1893yılındaGergerveŞi- Ruslar’ın Palu’ya kadar geldikleri söy­
ro nahiyeleri birleştirilerek imirun ka­ lentisi, Harput-EI-Âziz halkını göçe
za merkezi olmak üzere El-Azîz’e bağlı şevketti. Bazı aileler Malatya, Antep gi­
Pütürge adlı bir kaza kuruldu. Aynı yıl bi şehirlere göçe başladılar. Bu sıra­
Enis Paşa ile Harput hocaları, Çarsan­ da Çanakkale Zaferi’nden sonra Edir­
cak beyleri ve bazı köy ağalarının ara­ ne’de Mustafa Kemal Paşa’nın kuman­
larının açılması sonunda 1 Ekim 1893 dasındaki 16. Kolordu’nun, Rus taar­
tarihinde yazılan mazbatada beyan ruz yollarının sağ cenahını savunmak
edilen suçlardan dolayı Dahiliye Ne­ üzere Diyarbekir’e gelip, 14 Nisan’da
zareti’ne şikâyette bulunulması üzeri­ Silvan’da karargâh kurması ve Van Gö-'
ne bir yıl süren tahkikat sonunda Enis lü’nün güneyinde Çapakçur Boğazina
Paşa’nın El-Azîz’deki görevine son ve­ kadar 80 kilom etrelik cepheyi savun­
rilerek (1894), yerine Suriye eski Vali­ ması haberi, batıdan mükemmel sah­
si Şerif Mehmed Rauf Paşa ikinci kez ra ve cebel toplarıyla ve tam teçhizat-
olarak atandı. Ancak Şerif Mehmed lı II. Ordu birliklerinin Harput-EI-Azîz’e
Rauf Paşa’nın görev yerinin Erzurum gelip çeşitli karargâhlara yerleştirilme­
V a liliği’ne çevrilmesi üzerine Dedea- leri, halkın moralini güçlendirmişti. II.
ğaç Mutasarrıfı Rauf Bey göreve baş­ Ordu Kumandanı 30 Nisan’da Diyarbe­
ladı (1895). Dokuz yıllık görevi sırasın­ kir’de, oradaki menzil teşkilâtını tan­
 zim ettirdikten sonra, 21 Mayıs’ta El- metik, geometri, fizik, kimya, resim kimhan, Hasançelebi’de üretilen kilim,
Âzîz’e gelmiş ve Beşkardeşlerde ka­ vb. dersler okutulurdu. Protestan Er­ perde ve muşamba adı verilen döşe­
rargâhını kurmuştu. Miralay İsmet Bey meni topluluğunun açtığı okulların ya­ melikler önemli idi. Harput ve Mezre’­
(İnönü), bu ordunun Erkân-ı Harbiye nında ayrıca Amerikan frıisyonu tara­ de bulunan ipekli dokuma merkezle­
Reisiidi.Ahmed İzzed Paşa,22Mayıs fından açılan okullarda vardı. Ameri­ rinde “çiçekli, kezi, çita ri” adlarında 3
ta Kolordu merkezini ve Fırka karargâ­ kan misyonerlerinin Harput’ta bahçe ayrı tip ipek dokunurdu. Harput’taki-
hını teftiş etti, 25 Mayıs'ta Harput’a gi­ içinde güzel bir merkezleri vardı. Har­ ler daha kaliteli idi. Harput ipeklikleri
derek, Harput âlimlerinin ziyaretlerini put - Mezre’de 5, Malatya’da 3 okul aç­ Erzurum ve İstanbul’da pazarlanırdı.
iade etti. mışlardı. Amerikalılar, 1909 yılında Eğin ve Arapgir fabrikalarında “ma-
Bundan sonra, Harput halkı, istik­ şehre birde hastahane açmışlardı. Şe­ nussa" adı verilen 10 arşınlık (7.50 m.)
lâl Savaşı’nı b ilfiil desteklediği gibi, hirdeki Amerikan misyonerlerinin eği­ pamuklu kumaşlar dokunurdu.
yaklaşan Rus saldırılarını da kurduk­ time açtıkları okuldan biri 1900 yılın­ El-Azîz’e hâkim olan Romalılar, Bi­
ları çetelerle bertaraf ederek, şehre da, diğeri 1901 yılında yapılmıştır. Ay­ zanslIlar, Araplar, Artukoğulları, Sel­
sokmadılar. rıca Kapuçin rahipleri tarafından öğre­ çuklular, Dulkadiroğulları, Akkoyunlu­
29 Ekim 1923’te Cumhuriyet’in ilâ­time açılan mektepler bulunmaktaydı. lar, OsmanlIlar devirlerinde iz ve eser­
nından sonra şehirde bazı İdarî deği­ Kapuçin rahipleri, şehirde Gürcübey lerini yansıtan Harput ve yöresi, tari­
şiklikler yapıldı ve El-Azîz, bağımsız il Mahallesi’nde 1904 yılında bir mektep hî ören yerleri, arkeolojik alanlar, es­
haline getirildi. yaptırmışlardır. ki camiler, medreseler, türbeler, han­
Harput'ta ilk hastahane Akkoyun­ Şehirde kadınların yönetiminde de lar gibi eserleri kapsamakta ve zengin
lu Uzun Haşan (1453-1478) zamanında mektepler bulunmaktaydı ki, bunlar birfolklora sahip bulunmaktadır.
inşa edildi. XIX. yüzyıl sonlarında bu­ genellikle 6-10 yaş grubundaki çocuk­ Halk, eski ve özgü geleneklerini
rada hastahane ve eczane yoktu. Meş­ ların devam ettikleri özel mahalle mek­ sürdürmektedir. Buranın türküleri ve
rutiyetken sonra (1909) Amerikalılar, tepleri idi. Evkaf tarafından yönetilen mayaları tüm Anadolu’ya yaygındır.
Saraçhanebaşı’nda büyük bir eczane sibyan mekteplerinin şehirde sayısı Elâzığ’unTürklertarafından fethinden
açtılar. 50’nin üzerindeydi. Harput’ta Ortaçağ’- sonra Elâzığ, özellikle Harput ve yöresi
Harput ve dolayları, stratejik mev­ da üç medrese vardı. Bunlar, Fahred- Türk - İslâm eserleriyle gelişmiştir.
kii dolayısıyla tarih boyunca askerî din Kara Arslan tarafından yaptırılan Elâzığ ve Harput yörelerinde olduk­
merkez ve üs olarak kullanılmıştır. III. Ulu Camii Medresesi, Hızır Şah tara­ ça fazla kale vardır. Harput Kalesi dı­
Sultan Murad devrinde Harput Kalesi’- fından yaptırılan Alaca Camii Medre­ şında, Harput’un 35 km. doğusunda
nde “42 m ü stah fizad e" ve “42 azhan” sesi, Melik Esad tarafından yaptırıldı­ Konaklamaz Köyü yakınlarında “Şim-
vardı. IV. Murad devrinde kaleye biralay- ğı söylenen Esadiye Camii Medre­ ş a t" Kalesi, 28 km. kadar uzaklıkta
beyi atanmış, kale muhafızlarının sa­ sesi idi. XIX. yüzyıl sonunda 19 med­ “Ş ita ” Kalesi, 15 km. güneyinde
yısı artırılmış ve yeniçeri birlikleri için rese bulunmaktaydı. Bu medreseler, “ Tadım " Kalesi gibi kaleler en yakın­
kışlaklar meydana getirilmişti. III. Mus­ klasik Osmanlı mimarisi tarzında, bü­ da olanlarıdır.
tafa devrinde (1767) yeniçeri ayaklan­ yük ve geniş binalardı. Şehirde 1907 Harput Kalesi, Harput bucağında,
ması Harput’a da sıçradı ancak, şeh­ yılında öğretime açılan Numune İpti­ Urartular döneminde inşa edilmiştir.
rin ileri gelenleriyle yeniçeriler arasın­ daisi, 1872 yılında açılan Harput Mül­ Kral Menuas (M .Ö . 810-785) zamanın­
da yapılan görüşmeler sonucu ildeki kiye Rüşdiyesi, 1876 yılında açılan El- da yapıldığı sanılmaktadır. Kale ken­
yeniçeri ayaklanmalarına son verilmiş­ Azîz Askerî Rüşdiyesi ile 1885 yılında tin güneydoğusundadır. Önünde geniş
tir. Reşid Mehmed Paşa 1833 yılında Aslanpınar mevkiinde öğretime açılan bir meydan ve çok eski bir hamam var­
40 tabur askerle Doğu’da ıslahat yap­ Mekteb-i idadi-i Hamidiye-i Mülkiye-i dır. Kaie, üç yandan derin ve çukur de­
mak üzere Harput’a gelmiş, kışlalar ve Şâhâne mektepleri vardı. Meslek mek­ reler ve uçurumlarla birbirinden ayrıl­
mühimmat depoları yaptırmıştı. Daha tepleri olarak 1909 yılında açılan Da- mış üç ulu kayalığın tam ortasındaki-
sonra burası IV. Ordu Merkezi oldu. rû\har\r (ipekçilik Mektebi), Dâr-ül Hi- nin üzerindedir. Kale, bir yamuk biçi­
1888yılındaHarput’tabin kişilik hazırsi- lâfat-ül-Aliye, 1909 yılında açılan Dâr- minde olup ön cephesi yaklaşık 75 -
lahlı, 2 bin redif olmak üzere sürekli ül-Muallimin, 9 Aralık 1915’te açılan kız 80, güney 150 - 200, yanlar ise 400 - 500
bir hazır kuvvet bulunmaktaydı ve bu ve erkek sanat mektepleri, 1921 yılın­ metre arasında uzunluktadır. Yüksek­
kuvvet “F erik ” adı verilen bir genera­ da açılan Nafıa Fen mektebi vardı. liği, çevresi aym düzeylerde olmadığı
lin kumandasındaydı. Ayrıca 160’ı at­ 1883 -1926 yıllarında Elâzığ’da, vilaye­ için, değişiktir. Önde 100, yanlarda ve
lı, 200’ü piyade olmak üzere bir de zab- tin yayın organı olarak haftalık Türk­ arkada 200 - 300 metreyi bulur. Kale­
tiye (jandarm a) alayı bulunmaktaydı. çe MAMÜRETÜLAZİZ gazetesi yayın­ de yakın zamanlara kadar üç yazıt var­
Eğitim ve öğretimin yaygın olduğu lanmıştır. Şehre Almanlar, Fransızlar’- dı. Bu yazıtlardan birindeki kayıtlara
şehirde sosyal refah ve sanayileşme dan sonra ilk kez 1896 yılında gelerek göre, Artukoğulları bu kaleyi onarmış-
açıkça görülmekteydi. Müslüman ve bir okul açmışlardı. Amerikan Koleji’- lardır. İkinci kitâbe, Sinabut’a inen
çoğu Hıristiyan kadınlar çarşaflıydılar. nin çekirdeği Harput’ta bir Amerikan merdivenli yolun üst tarafındaki burç­
Kadınlar erkeklerden ayrı olarak evle­ misyon teşkilâtı kurmak için 1856’da lardan birinin üzerindeydi. Artukoğul-
rin harem bölümünde yaşarlardı. Evin Türkiye’ye gelen George W. Dunsmo- ları devrinde yapılan onarımaait bir ki­
hâkimi en yaşlı erkekti. Haremi ve mut­ re tarafından atılmıştır. Bu mektebe tâbe sonradan dağıtılmış, sekiz parça
fağı, en yaşlı kadın yönetirdi. Kadınlar, Amerikan misyonerlerince gönderilen yazısı burcun bir tarafına ve bir hiza­
bir blûz ve bir şalvar üzerine bir entari tüm eşyalar irade ile vergiden muaf tu­ ya, bir parçası burcun diğer yüzüne, bir
giyerlerdi. Başlarında hotoz adı veri­ tulmaktaydı. diğer parça yazısı ayrı bir yerde ters
len, yerel başörtüsü vardı. Sokağa çı­ Vilayette tek muntazam yol, Harput, olarak duvar içine konulmuştur. Üçün­
karken çarşafa bürünürlerdi. Ayakla­ Mezre - Samsun yolu idi. Diyarbekir’e cü kitâbe kuzey sırtlarına bakan kale
rında sarı papuçlar vardı. Özellikle kadar uzanırdı. Samsun - Mezre arası duvarlarının birinin üzerindedir.
genç kızlar parmaklarına her 20 gün­ 495 kilometre, Mezre - Diyarbekir ara­ Harput ve dolaylarında antik dev­
de bir kına yakarlardı. sı 150 kilometreydi. Yol yapımı 1883 re ait bazı kilise kalıntılarına rastlanıl-
Osmanlı döneminde şehirde 9 bin yılında tamamlanmıştı. Amacı, Sam­ maktadır. Bunlar; Harput Kalesi’nin
190’ı erkek, 1750’si kız toplam 10 bin sun Limanı’nı, Amasya, Tokat, Sivas, doğu burcunun sonunda yer alan
940 öğrencinin devam ettiği 160 okul Kangal, Alacahan, Hasançelebi, He­ “Meryem Ana Kilisesi", Ayvos’ta “M ar
ile vilayette 45 medrese vardı, ilkokul­ kimhan, ticaret merkezlerine bağla­ Barsum" ile Hazar Gölü'nün güneybatı
larda, din, okuma, aritmetik dersleri maktı. Harput - Mezre’yi Karadeniz'e kıyılarına yakın ve Kilise Adası deni­
okutulurdu. Harput - Mezre’de bir si­ bağlayan bu yol (o zam an ulaşım araç­ len adacık üzerindeki kiliseleri Elâzığ’­
vil rüşdiye, Mezre’de bir askerî rüşdi- larıyla) kışın 18 günde, yazın 14 gün­ ın doğusunda ve şehre 1.5 kilometre
ye vardı. de katedilirdi. uzaklıkta bulunan Kesrik Köyü’ndeki
Gregoryen Ermeni okullarında, Er­ Vilayetin canlı bir ticaret hayatı “Dağ K ilisesi" dir.
menice, Türkçe, tarih, coğrafya, arit­ vardı. Dokumacılık alanında Şiro, He­ Meryem Ana Kilisesi, M.Ö. Putha-

233
 ne olarak kullanılmaktaydı, Yakubî Hı-
ristiyanları tarafından kiliseye çevril­
m iştir (179). 1134 yılında Tatarlar tara­
fından yeniden onarılmıştır. 1356 yılın­
da bir irade-i Seniyye ile kilisenin ona-
. rımına izin verildiği, 1855 yılında yayın­
lanan yine bir İrade-i Seniyye ile k ili­
seden vergi alınmaması emredilmiştir.
Harput ve Elâzığ eski eserleri, Ar­
tuklu, Selçuklu, Akkoyunlu ve Osmanlı
devirlerinden kalmadır.
Artuklu, Akkoyunlu, Selçuklu dö­
nemine ait camilerden bugüne kadar
gelebilmiş üç yapı vardır.-
Alacalı Camii, Harput bucağında,
Kayabaşı mevkiinde, Artuklular döne­
minde Hızır Şah tarafından yaptırılmış­
tır (1203 - 1204). Yapıldıktan sonraki
dönemlerde onarım görmüştür. Mihra­
bının taş işçiliği sadedir. Ulu Camii’n
alçı mihrabı ile benzerlik göstermek­
tedir. Tavandaki ahşap işçiliği XVIII.
yüzyıla aittir. Minaresi, sırayla iki renkli
taşla örülmüştür. Bugün müze binası
olarak kullanılmaktadır.
Esadiye Camii (Arslaniye Camii),
Esadiye Mahallesi’nde bir cadde üze­
rinde ve üç yol kavşağında yapılan ca­
midir. Banisinin Melik Esad olduğu
söylenen cami, mimarî özellikleri ile
bir Artuk eseri olduğu fikrini vermek­
te ise de, camiin ve bitişiğindeki med­
resenin III. Murad (1591) devrinde mev­
cut olduğu bilinmektedir. Taş kemer­
li bir kapıdan geniş bir avluya girilir.
Kare planlı yapının tavanı tonozla ör­
tülü olup üstü topraktır. Minaresi yı­
kılmıştır.
Sarahatun Camii, Harput’ta, Sara-
hatun Mahallesi’nde, Buğday Meyda­
nı önünde, Uzun Hasan’ın annesi Sa­
ra Hatun tarafından XV. yüzyıl başla­
rında yaptırılmıştır. Mescit olarak ya­
pılan bu yapı, önce 1585 yılında Hacı
Mustafa Efendi tarafından, 1843’te de
Müftü Hacı Ahmed Efendi tarafından
yeniden yaptırılmıştır. Bu yapı külliye
halindedir. Cami ve çeşmesi zamanı­
mıza kadar gelebilmiştir. Kare planlı
olup kubbesi dört kalın sütun üzerine
oturmaktadır. Kenarları ise tonozla ör­
tülüdür. Camiin toprak damı ve kubbe­
si 1850 yılında kurşunla kaplanmıştır.
Bugünkü minaresi ise 1898 yılında ya­
pılmıştır.
Ulu Cami (Cami-i Âzam, Cami-i Ke­
bir), Harput’ta Cami-i Kebir Mahallesi -
nde, Artukoğulları’ndan Fahreddin Ka-
raarslan tarafından 1144 -1167 yılları
içinde yaptırılan cami, çevresindeki
bahçe ve mezarlığı ile yaklaşık 1800 -
2000 metre boyutlarında bir alanı kap­
lamaktadır. Dikdörgten planlı olan ca­
miin kalın duvarları moloz taşlarla ör­
tülmüştür. Cami, birçok onarımlar gör­
müştür. 1899 ve 1905 yıllarında onarıl-
dığı da bilinmektedir. Hazine-i Evrak’-
ta, cami hakkında birçok belge bulun­
maktadır.
Eski çeşmelerin çoğu Harput buca-
ğındadır. Bu çeşmelerden en az 5-10 ki­
lometre uzaklıklardan getirilen sular
akıtılmıştır. Harput’un içinde ve çevre­
sinde 55 kadar eski çeşme sayılmıştır.
Şehirdeki önemli hamam Harput’­
ta hüküm süren (1232) Melikü-I-Muzaf-
234
fer imadeddin Ebubekir tarafından
yaptırılan “Dere H a m a m ı”du.
Harıibrahimşah Kervansarayı, Elâ­
zığ - Çemişgezek yolunda Fırat Köp­
rüsü’nden önce sağa kıvrılan yolda 16
kilometrede, Han İbrahim Şah Köyü’n-
dedir. Avlu kısmı yıkılmıştır. Kapalı kıs­
mı yan yana, dikine dikdörtgen üç beşik
tonozla örtülü bir mekândır. Nefleri
birbirinden, bodur payeler ve kemer­
ler ayırmaktadır. Yazlık ve kışlık ker­
vansaray tipinde yapılmıştır, ancak
kışlık kısmı sağlamdır ve üç sahınlıdır.
Üzeri tonozlarla örtülü olup sivri ke­
merlerle desteklenmektedir.
Mar Şamsûn Kilisesi (Aziz Şâmun
Kilisesi), Harput’un Süryani Sinabut
Mahallesi’ndedir. Tarihi çok eski olan
kiliseye, mahallenin alt kısmında otu­
ran çiftçi Süryaniler gider.
Sinabut Kilisesi, Sinabut Mahalle­
s i’ndedir. Tarihi Osmanlı döneminden
önceye ait olan kilisenin az sayıda ba­
sık penceresi bulunurdu.
Süryani Kilisesi, Harput’un Süryani
Mahallesi’nde yaptırılmıştır. Bu yapı
da Osmanlı döneminden önceye aitti.
Selçuklu döneminden kalanlardan
en önemli mescitlerşunlardır:
Ahi Musa Mescidi ve Türbesi’nin,
Ahi Musa Hervi (Herdi) tarafından
1185’te yapıldığı kitabesinden anlaşıl­
maktadır. Yapı, mescit ve zaviye olmak
üzere iki kısımdan ibarettir.
Alaca Mescit, III. Gıyaseddin Key­
hüsrev zamamndaYusuf b.Arapşah ta­
rafından 1279 yılında yaptırılmıştır.
"Arap Baba M es c id i" diye de anılan
mescit, 5.5x5.5 metre boyutlarında ka­
re planlıdır.
İldeki Osmanlı dönemi yapıların
çoğu XVI. yüzyıl eserleridir.
AğaCam ii.Harput’taAğaMahalle-
s i’nde, Sarısu köyü ağaları tarafından
1589yılında, Perkane adlı ahşap cami­
in yerine yaptırılmıştır. Daha sonrala­
rı bu cami yıktırılarak Hacı Abdülha­
mid Efendi tarafından 1889 yılında kâr­
gir olarak yeniden yaptırılmıştır. Beyaz
kesme taşlardan yapılmış minaresi ca­
mie uyumlu ve oldukça zariftir.
Ahmedbey Camii, Harput bucağın­
da, Ahmetbey Mahallesi’ndedir. Os­
manlIların ilk sancak beylerinden Ah­
med Bey tarafından 1515 yılında yap­
tırılmıştır.
Kale Camii, Süt Kalesi’nin içinde­
dir. Kale kapısından içeri girilince, dar
ve dik bir yol ile hisarın üstüne çıkıl­
madan önce sağ yol üzerinde yer alır­
dı. Zemini büyük mermerle, taşlarlakap-
lanmıştı. Taş kemerli bir kapıdan içeri
girilirdi. Cami hakkında III. Murad dev­
rine ait bir kayıt bulunmaktadır. Bu ka­
yıttan anlaşıldığına göre cami, Seli Kö­
yü Cizyesi’nden yıllık 1416 kuruş ge­
lirle idare edilmekteydi. IV. Murad dev­
rinde camiin bir nazırı vardı.
Kurşunlu Camii, Harput'ta eskiden
kömür meydanı denen meydanın
önündeydi. Çarsancak beylerinden
Osman Ağa adında birinin - yaptırdı­
ğı sanılan yapının yapım -tarihi bilinme­
mektedir. İki kısımdan Oluşan camiin
ilk girişi, iki küçük kubbeyi, asıl cami
ise büyüK bir kubbeyi kapsar.
Meydan Camii (M escid-i Atik-i der
Meydan), Harput’un Meydan Mahalle­
si’nde, Hıyarcılar Çarşısı ile Kasapha­
ne arasındadır. 1703 yılında Hacı Ah­
med Özbek ailesinden Mustafa Efen­
d i’nin kızı Emine Hanım tarafından
onartılmıştır. Camiin yapı tarzı ve iç ke­
merleri, Artukoğulları veya Selçuklu­
lar devrinde Ulu Camiden örnek alı­
narak yapılmış hissini vermektedir.
Şehirde Osmanlı dönemi yapıları
olan çeşmeler şunlardır: Acıpınar (bu
isim de 8 ad. çeşm e vardır). Akar Çeş­
me, Ak çeşme, Ak Pınar, Arpacı Pına­
rı, Bey Pınarı, Cirik Çeşmesi, Çahpur
Pınarları, Debbağhane Çeşmesi, Ebu-
tahir Çeşmesi, Efendigiller Çeşmesi,
Efendigillerin Havuz Başı, Gürcübey
Çeşmesi, Kurşunlu Çeşmesi, Meydan
Pınarı, Örtmek Çeşmesi, Şehroz Çeş­
meleri.
Şehirdeki Osmanlı dönemi ha­
mamları ise şunlardır: Arslaniye Ha­
mamı (Yeni Hamam ), Cimşit Hamamı,
Eski Kale Altı Hamamı, Hacıyunus Ha­
mamı, Hoca Hamamı, Kale Hamamı,
Paşa Hamamı, Şehroz Hamamı.
Bu yapılardan Hoca Hamamı,
klasik Osmanlı tipi hamamlarından za­
manı miza kadar en iyi şekilde gelebilen­
lerden biridir.
Elâzığ - Malatya yolu üzerinde, Kö-
mürhan Köprüsü yakınında, IV. Murad
tarafından yaptırılan han, kışlık ve yaz­
lık bölümlerden oluşmaktaydı. Hanın
giriş kapısının sağ yanında bir de mes­
cit bulunmaktadır.
Şeyhahmedpeykerî Külliyesi, XVII.
yüzyılda Harput çevresinde bilgin ve
mutasavvıf olarak tanınan Şeyh Ah­
med Peykerî’nin adını taşır. Elâzığ’ın
merkez ilçesine bağlı Mollakendibu-
cak merkezinde yer alır. Osmanlı dev­
rinden kalma bir cami, türbe, medre­
se ve zaviyeden oluşan külliyeden yal­
nız cami ve türbe ayaktadır. Türbe, gü­
nümüzde de sürekli ziyaret edilen yer­
lerdendir.
Bazı kaynaklar, camiin IV. Murad
devrinde yapıldığını belirtir. IV. Murad,
Bağdad seferi dönüşünde Şeyh Ah­
med Peykerî’nin ölümünü öğrenerek
orada medrese ve türbe de inşa e tti­
rir.
Külliyenin ayakta kalabilen yapıla­
rından tek kubbeli Şeyhahmedpeyke­
rî Camii’nin minaresi ve son cemaat
yeri kesme taş, gövde kısmı moloz taş­
tan yapılmıştır.
Medresinin,XVil.yüzyılda35 öğren­
cisi olduğu bazı kaynaklarda b elirtil­
mektedir.
Külliyenin türbesi, camiin batısın­
da yer alır. Kesme taş, moloz tavan ve
tuğladan yapılan türbe, sekizgen bir
gövde üzerinde içten kubbe, dıştan ki­
remitli bir çatıyla örtülür.
Zaviye, 1639 yılından sonra yolcu­
ların barınmaları ve yemek yemele-'
ri için yaptırılmıştır. Bugün yıkılmış du­
rumdadır.
Şehirdeki Osmanlı dönemi mescit­
leri şunlardır: Bekirçavuş Mescidi,
Hacı Mescidi, Hoca Mescidi, Karasofu
Mescidi, Kökçüzade Mescidi, Mehme-
dağa Mescidi, Meydan Mescid-i Cedidi,
Müderris Mescidi, O rtakMescidi, Pey­
gamber Mescidi, Tahiriye Mescidi, Zaiv
ribaba Mescidi ve Türbesi. Şehirdeki
türbeler ve ziyaretgâhlarsa şunlardır:
Ankuzubaba Türbe ve Zaviyesi, Beşik-
babaTürbesi, CelâlbabaTürbesi, Feti-
hahmed Türbesi, ibrahimbabaTürbesi,
Mansurbaba Türbesi, Nadirbaba Tür­
besi, NazırbabaTürbe ve Tekkesi, Se-
yidahmedkürdî Türbesi, Şeyhhacıos-
man Bedreddin Efendi Türbesi, Şeyh
Şerafeddin Türbesi, Uryanbaba Türbe­
si.
MANİSA (Eski adları: Mağnezi,
Manisa, Tyateris Akhisar, Gordos Gör­
des, Philadelpheia Alaşehir, Siiandos
S e le n d i).
Şehrin ve yöresinin tarihi, M.Ö. 3
bin yılına dayanmaktadır. M.Ö. 1450 -
1200 yıllarında Hititler (EMer), M.Ö. bin
yılında Akalar’ın, sonra da Frikyalılar’-
tn, Lidyalılar’ın, Persler’in (M.Ö. 546 -
333), Makedonyalılar'ın (M.Ö. 334 -
133), Bergama Krallığı’nın (M.Ö. 2 8 3 -
133), Roma imparatorluöu’nun (M.Ö.
133 - M.S. 395) ve Bizans imparatorlu­
ğumun (M.S. 395 -1313) yönetimlerin­
de bulunan şehir, Saruhanoğulları yö­
netimine girdi ve başkent oldu (1313).
Saruhan Bey’in ölümünden sonra ye­
rine oğlu llyas Bey, onun ölümünden
sonra da yerine ishak Çelebi geçti. Is-
hak Çelebi’nin ölümünden sonra Hızır
Şah, sonra da Orhan Bey, sırayla ba­
şa geçtiler. 1390 yılında Yıldırım Baye­
zid, Manisa'yı aldı. Ancak Ankara Sa-
vaşı’nda Timur’a yenilince (1402) Or­
han Bey yeniden beyliğinin başına
geçti. 1410 yılında Çelebi Mehmed,
Manisa’yı alarak Saruhan Beyliği’ne
kesin olarak son verdi. ,11. Murad zama­
nında da Alaşehir ve yöresi Osmanlı-
lar’a katıldı. Osmanlı imparatorluğu’-
na katılan Manisa, 1437 -1595 tarihle­
ri arasında şehzadeler tarafından yö­
netildi. Fatih, babası II. Murad, III.
Mehmed, bunlar arasındadır. Şehir,
1420’deTorlak Kemal’in isyanına sah­
ne oldu. Bu isyanı bastırmaklagörevlen-
dirilen Şehzade Murad, Bayezid Paşa ile
Manisa’yagelerekTorlak Kemal’i yen­
miş veonu şehirdeastırmışt ır. Aydıno-
ğulları’ndanCüneydBeydeTimuryenil-
gisinden sonra İzmir Bölgesi’nde yeni­
den beylik kurmak hevesine kapılarak
Manisa ve yöresinde zarar yapmış ve
1425’deAkhisar'dayapılan bir savaşta
yenilgiye uğratılarak idam edilmiştir.
XVII. yüzyıl başına kadar sessiz bir
yaşamın sürdürüldüğü Manisa'dabu ta­
rih te n sonra eşkıya ve isya n la rla
uğraşılmış, bunlardan Kalenderoğlu,
Yusuf Paşa, Cennetoğlu yöreyi olduk­
ça zorlamışlardır. XVIII. yüzyıl boyun­
ca da içten ve dıştan eşkıyanın sancak
içindeki hareketi sürmüş ve huzuru
bozulan halkın kitleler halinde yer de­
ğiştirmelerine sebep olmuştur. Bu
yüzyılın ortasından itibaren Manisa
şehri, Karamanoğlu sülâlesinin nüfu­
zu altına girdiğinden, bundan sonra­
ki dönemlerde eşkıyalık hareketlerine tanmıştır. Manisa, özellikle şehzade
pek rastlanmaz. sancaklığı yaptığı 1410 - 1595 yılları
1717 yılında Manisa’da çıkan bir arasında kültürel yaşamının doruğuna
yangında 3 bin 700 dükkân ve 150 ava- erişmiştir. Bu devrin seçkin eserlerin­
rızhane kül olmuş, çıkarılan bir karar­ den Hatuniye, Sultaniye, Muradiye
la bu işyerleri vergiden muaf tutulmuş­ medreseleri, Hafsa Sultan'ın yaptırdığı
tur. Darüş-Şifa, Hatuniye,Sultan, Muradiye
XIX. yüzyıl sonunda Manisa, İzmircamileri, Muradiye veÇaşnigirkütüpha-
vilayetinin Saruhan Sancağı’na bağlı neleri şehrin kültüryaşamınahizmet et­
Manisa kazasının merkez şehri duru­ miş büyük kuruluşlardır. Saruhan ve Os-
mundaydı. Saruhan Sancağı, Aydın vi­ manlılartarafından yapılan eserlerin he­
layetinin kuzeydoğusunda yer alırdı. men tümüCumhuriyet döneminde res­
Sancak, İdarî bakımdanl 1 kaza, 12 na­ tore edilerek halen çeşitli kültürel hiz­
hiye ve 966 köye ayrılırdı. Bu yüzyılın metlerde kullanılmaktadır.
ilk yarısında (1858) meydana gelen bü­ Ali Bey Camii, Kara Timurtaş Pa-
yük bir yangın, şehrin birçok evini, şa’nın oğlu Ali Bey tarafından dik bir
çarşı, cami ve daha birçok yapıyı kul­ arazinin üzerine iki kanatlı, geniş ah­
lanılmaz hale getirmiştir. XIX. yüzyılın şap revaklı, çatılı olarak yapılmıştırı'H.
sonunda şehrin toplam nüfusu 345 bin 978). Revaka yüksek bir merdivenle çı-
749 kişiydi (1890). Sancak sınırları için­ kılabilmektedir. 1625 yılında büyük
de 8 bin 171 'i erkek, 1785’i kız, 9 bin drepremde harap olan yapı, o zaman­
956 öğrencinin devam ettiği, 289’u sıb- ki mütevellisi Timurtaş Efendi tarafın­
yan mektebi, 31’i ortaokul düzeyinde dan onarıldı. Sırasıyla düzenli olmayan
toplam 320 okul bulunmaktaydı. Bu moloz taşlarıyla, sonradan eklenen mi­
okullardan bir rüşdiye mektebi 1868' narenin tabanı da toplama taşlardan
de, bir idadi mektebi de 1902’de yapıl­ yapılmıştır. Kaide, 4, küp 8. köşedir.
mıştır. Menemen’den Manisa’ya kadar Çeşnigir Camii, Çarşı Mahallesi’n­
yapılan demiryolu, 1865 yılında ta­ de, Fatih Mehmed’in azatlı kölesi Çeş­
mamlandı. Kaza merkezinde haberleş­ nigir Sinan Bey tarafından 1471 yılın­
menin Türkçe yapıldığı bir telgraf is­ da yaptırılmıştır.
tasyonu vardı. Sancak sınırları içinde Hacı Yahya Camii, Topçu Asım
195 kilometre demiryolu, 332 bin 500 Mahallesi İzmir Caddesi üzerindedir.
kilometre karayolu vardı. H. 879 (14741[yılında ve Hacı Yahya oğ­
Bağcılık geniş bir alanda yapılırdı. lu Hacı Mehmed adına yaptırılmıştır.
‘‘Sultaniye’’ adı verilen kuru üzümü ün­ Hatuniye Camii, II. Bayezid’in oğ­
lüydü. “Kırkağaç Kavunu”, "İzm ir lu Şehinşah’ın annesi Hüsnüşah Ha­
Kavunu” adı altında İstanbul ve Selâ- tun tarafından 1488 yılında yaptırılmış­
nik'e gönderilirdi. Soma kasabası ya­ tır. Hükümet konağının karşısındadır.
kınlarında çıkan maden kömürü, yöre Burmalı minaresi ve kurşunî kubbesiy­
halkının ihtiyacının yanı sıra Kınık ve le dikkati çekmektedir. Camiin batısın­
Bergama’da bulunan fabrikaların tüke­ daki mezar 1881 yılında Manisa’da
tim gereksinimlerini de karşılamaktay­ ölen Sadrazam mütercim Rüşdü Pa-
dı. Manisa’da ekilen tütüne “ Sarayal- şa’ya aittir. Hatuniye Camii. Hatunive
tı tütünü" adı verilirdi ve aranan bir tü­ Külliyesi’neait beş kısımdan biridir. Bu
tün çeşidiydi. külliye, şu bölümlerden oluşmaktadır:
1— Cami, 2— Sıbyan Okulu, 3— Kur­
“İzm ir H a lıla rı" adı verilen halı ti­ şunlu Han, 4— Medrese (yıkılm ıştır),
pi, sancağın Gördes, Demirci ve Kula 5— Hamam (halen kullanılm aktadır).
yerleşim bölgelerinde dokunmaktay­ İyas Bey Mescidi, Saruhanlılar ça­
dı. Diğer el sanatları arasında en yay­ ğında İlyas Bey adına 1362’de yaptırıl­
gın olanları, nakışçılık, alaca adı veri­ mıştır. Kare mekân üzerine tromplu bir
len yollu ipek dokumacılığı, maroken­ kubbe önüne yanları duvarlarla kapa­
cilik, kunduracılık, şeritlerle yapılan lı, iki kubbeli son cemaat yeri ve yazı­
süslem ecilikti. tı vardır.
Manisa, Birinci Dünya Savaşı’ndan İvaz Paşa Camii, II. Bayezid zama­
sonra yapılan Mondros Mütarekesi nında Abdiilmennan oğiu İvaz Paşa ta­
Antlaşması gereği 26 Mayıs 1919’da rafından, 1488 yılında yaptırılmıştır. Et­
Yunanlılar tarafından işgal edildi. Bu rafı duvarlarla çevrilmiş, avlusu taşlar­
işgalden sonra gönüllülerden ve efe­ la döşenmiştir. Ağaç minberdeki oy­
lerden oluşan müfrezeler zaman za­ ma geometrik şekiller içindeki çiçek
man Gördes, Kula, Akhisar, Soma cep­ süslemesi ve çini motifleri eski Türk
helerinde Yunanlılarla çarpıştıkları I. ve işçiliğinin çok ince eserlerindendir.
II. İnönü Sakarya savaşlarından sonra Muradiye Camii, şehre hâkim bir
Dumlupınar Başkumandanlık Meydan noktada, Spylos Dağı eteklerinde in­
Savaşı’ndadabüyükyenilgiye uğrayan şa edilm iştir. 1585 yılında yapımına
Yunan Ordusu, İzmir'e doğru kaçmaya başlanılan cami, 1585 yılında tamam­
devam ediyordu. 9 Eylül 1922’de İzmir’­ lanmıştır. Muradiye Camii, medrese,
de denize döküldü.
Manisa’da, Saruhanlılar tarafından imaret, dükkânlar ve XIX. yüzyılda bun­
1313 yılında fethedildiği günden itiba­ lara eklenen kütüphane ile bir külliye
oluşturur. III. Murad, İstanbul’dan gön­
ren başlayan imar işi, OsmanlIlar dev­
derilen Mimar Mahmud’un işleri, Has­
rinde devam etmiş ve il, çeşitli kültür
sa Mimarı Sinan’ın bir projesine göre
kurumlarıyla bezenmiştir. Manisa ve
yürütmesini istemiş, Muradiye Camii
çevresinde Saruhanlılar’ca cami, med­
henüz tamamlanmadan Mimar Mah­
rese, darphane, hamam, mevlevihane,
kütüphane ve türbeleryaptırıldığı sap­ mud’un ölümü üzerine yerine, Mimar
Mehmed Ağa atanmıştır. Camiin yapı­
235
 mı için Anadolu'nun çeşitli yerinde­
ki kadılara yazılan fermanlarla işçi,
amele ve malzeme istenm iş, iç süsle­
meyi yapmak üzere de İstanbul’da
Mehmed Halife başkanlığında 12 has­
sa nakkaşı görevlendirilmiştir. Cami­
in son derecede zengin bir iç süsleme­
si vardır. Özenli bir taş ve mermer iş­
çiliği, kapıda, mihrapta ve özellikle
minberde kendisini belli eder.
Camiin doğu taraflarında yanyana
imaret, medrese ve tâbhâne binaları
ile kütüphaneleri sıralanmaktadır. Aş­
hane, imaret, medrese ve tâbhâne, or­
tadaki bir açık avluyu çeviren hücre­
lerden meydana gelmiş, revaklı yapı­
lardır. Medresenin şadırvan avlusunun
yalnızca üç tarafında hücreler sırala­
nır. Bu yirmi hücreden başka birde bü­
yük kubbeli dershane - mescit vardır.
Sultan Camii, 1522 tarihinde Kanu­
nî Sultan Süleyman’ın annesi ve Yavuz
Sultan Selim’in eşi Ayşe (Hafsa) Sul­
tan tarafından yaptırılmıştır. Sultan
Camii, Hafsa Sultan Külliyesi’ne ait al­
tı kısımdan biridir. Bu külliye şu bö­
lümlerden oluşmaktadır: 1— Cami, 2—
Sıbyan Mektebi (halen yüksek tahsil
derneği lokali), 3— Sultan Hamamı
(halen kullanılm aktadır), 4— Darüş-
Şifa (Sağlık Müzesi), 5— iç Medrese,
6— Dış Medrese (yıkılm ıştır).
Ulu Cami,Manisa’nıneneskicamii
ol up, şehrin güneyinde Sandıkkale Te-
pesi’nin yamacındainşa edilmiştir. Şa-
ruhanoğulları’ndan Muzafferüddin İs­
hak b. Fahrüddin İlyas Bey tarafından
236
med rese ve türbe ile birlikte külliye ola­
rak 1376 tarihinde mimar Emet b. Os­
man'a yaptırılmıştır. Camie 1672 yılın­
da çok büyük bir saat konuldu. Daha
sonra 1815 yıl ındaSıracalızâdeHacı Ah­
med Ağa’nın babası Hacı Mehmed Ağa
tarafından yenisi konulmuştur.
Manisa’da diğer camiler şunlardır:
Derviş Ali Camii, İbrahim Çelebi Camii,
Lala Paşa Camii, Dilşikâr Camii, Gök-
taşlı Camii, Yerhasanlar Camii, Hakkı
BabaCamii,AynîAIİCamii,AttarHoca
Camii,ÇatalCamii,AlaybeyCamii(7902
yılındaonarılmıştır), HüsrevAğaCamii,
Şarabet Camii.
ishak Çelebi İmareti, Mevlevihane-
si, debbağhane doğusundaki bir tepe
üzerinde, Saruhanoğulları’ndan İshak
Bey tarafından H. 770 (1368) tarihinde
yaptırılmıştır.
Manisa Kalesi, Manisa’ya 3 kilo­
metre uzaklıkta Manisa Dağı’nın etek­
lerinde kurulmuştur. İki kısımdan mey­
dana gelmektedir, iç kalenin kimlepta-
rafından yaptırıldığı bilinmemektedir.
Dış kale, 1222’de İznik Rum İmparato­
ru ioannas Dukas Batatzez tarafından
yaptırılmıştır. Çevresi 1700 metredir.
Kalenin kuzey cephesinde, şehre doğ­
ru açılan, kalın demirden yapılma bir
tek kapısı vardır. Kale on üç burçla
sağlamlaştırılmıştır. Kalenin yapımın­
da sağlam, adeta taş kesilmiş güçlü
bir harç ve taş kullanılmıştır.
Ulu Cami Medresesi, Mimar Emet
b. Osman tarafından 1378'de yaptırıl­
mıştır. Medrese binası içinde Ishak
Çelebi’nin türbesi vardır. Türbe içinde
ishak Çelebi, iki oğlu ve karısı yatmak­
tadır.
Muradiye Medresesi, şimdiye ka­
dar iyi korunan yapılardan biridir. 1585
yılında yapılmıştır. 30.65x3.75 boyut­
larında ve 6 metre yüksekliğinde kub­
beli yirmi oda ile bunlardan güney yü­
zündeki altı odayı üçer üçer iki tarafı­
na alan 7.40x7.50 metre genişlik ve
boy ölçüsünde 12 metreye yakın yük­
seklikteki müderris odası, 19 kemer­
li, dikdörtgen şekilli bir revakı üç yüzün­
de toplayan binanın giriş kapısı yalnız
revak bulunan batı yüzündedir.
Şehirde birçok şehzadenin türbe­
si bulunmaktadır. 1850 yılında çıkarı­
lan bir irade ile tüm medreselerin ona-
rımları yapılmıştır, ildeki türbeler şun­
lardır:
Gürhane Türbesi (Saruhan Bey
Türbesi), İshak Çelebi tarafından yap­
tırılan bu türbede Saruhan Bey gömü­
lüdür. 1 metreden kalın duvarları, tu ­
haf pencereleri ile Manisa’nın en es­
ki eserlerindendir. Türbeyi tok bir kub­
be örtmektedir.
ishak Bey Türbesi, XIV. yüzyılın
ikinci yarısı içine yapılmıştır. Ulu
Cami ile medresesi arasında bulunur.
Dikdörtgen planlı olup kubbelidir, iki
katlıdır. Alt kat cenazelerin, üst kat la-
hitlerin bulunduğu kısımdır. Zemin
tuğla döşeli olup burada ishak Çele­
bi, iki oğlu ve karısı yatmaktadır.
Yirmi İki Sultanlar Türbesi, kapı­
sı kuzeye bakan, çatısı tek ve büyük
 bir kubbeden meydana gelmiş bir bi­ noktasında bulunmasından dolayı es­ uzanmaktadır. Köprü döşemesi, her iki
nadır. Kapı, süslemesiz, sade bir mih­ ki devirlerden beri büyük bir önem ka­ kıyıdan itibaren büyük kemer üstüne
rap şeklini taşımaktadır. Türbenin du­ zanmıştır. XIV. yüzyılın ilk yarısından doğru hafif eğimle çıkıp inmektedir.
varları sekizyüzlüdür, inşa tarihi bilin­ beri Dulkadiroğullarının hâkim olduğu Korkuluk taşlarının çoğu da harap ol­
memekle birlikte, II. Murad devrinde bölgeye OsmanlIlar döneminde ilk ha­ muştur. 154.60 metre boyunda, büyük
yapılmış, ondan sonra burada valilik reket Yıldırım Bayezid devrinde oldu. göz açıklığı 24.50 metre, genişliği 3.75
eden şehzadelerin aile ve çocukları Elbistan dahil olmak üzere bazı yerler, metredir. Bugün ancak sahil ayakların-
buraya gömülmüştür. Biri büyük ol­ Osmanlı egemenliğini tanıdıysa da bu daköprünün bazı kalıntıları görülmek­
mak üzere 22 sanduka, türbe zemini geçici oldu. Zira Mısır ve Osmanlı dev­ tedir.
örtmektedir. Bunlardan sekizi erkek, letleri arasındaki bu bölgede, her iki Yukarıda izah edilen yapılar dışın­
diğerleri kadın ve çocuklardır. devletin nüfuzları çarpıştı. Bu süre zar­ da, 1886 yılında ilde mevcut Cami-i Ke-
Yedi Kızlar Türbesi, Adakale Ma­ fında Dulkadir Emareti sürekli kaldı. bir’in onarımı yapılmış, 1903 yılında iki
hallesi’nde Yedi Kızlar Çıkmaz Soka- Şehir, Yavuz Sultan Selim ’in Çaldıran okul açılarak bunların birine “H am i­
ğı’ndadır. Türbeye birkaç basamak taş dönüşünde Hadım Sinan Paşa ve Dul­ d iye” diğerine “M ecid iye” adları veril­
merdivenle inildikten sonra girilir. Tür­ kadirli Şehsuvaroğiu Ali Bey tarafın­ miştir. 1858 yılında bir kışla, 1870 yılın­
be tek ve düzgün, beyaz sıvalı bir kub­ dan fethedilerek Osmanlı egemenliği­ da bir hastane, 1873 yılında bir hapis­
be ile örtülüdür. Burada yedi sanduka ne katıldı. Para ve hutbe Osmanlı pa­ hane, 1877 yılında ise kadınlara mah­
bulunur. Duvarlarda birtakım levhalar, dişahı adına olmak üzere yönetimi sus bir hapishane inşa edilmiştir.
kadın adakları vardır. Yapılış tarihi belli Şehsuvaroğiu Ali Bey'e verildi. Kanu­ Şehirde yaşayan Hıristiyan dinine
olmayan türbede yedi bekâr kızın yat­ nî Sultan Süleyman devrinde Ferhad mensup vatandaşlar içinse birçok ki­
tığı söylenmektedir. Paşa’nın iftiraları sonucunda, Ali Bey lise yeniden yapılmış veya mevcut
Bu türbelerden başka, Manisa’da ve tüm ailesi yok edilince bu bölgede olanların onarımlarına izin verilmiştir.
Saruhanlılar döneminden Revak Sultan Maraş eyaleti oluşturuldu (1522). Bunlara örnek olarak,1858 yılında bir
Türbesi, Aynî Ali Türbesi, Hakî Baba XIX. yüzyılın ilk başlarında Maraş’-Protestan kilise yapımı, Surp Karasun
Türbesi, Emre Sultan Türbesi bulun­ ta yer yer ayaklanmalar ve göçler o l­ Mangunk Ermeni kilisesinin yeniden
maktadır. muştur. Nitekim, 1823 yılında Maraş yapımı, Akdere Mahallesi’ndeki Surp
Manisa Sarayı, muhtemelen Kor- Valisi Celaiüddin Paşa’nın zulmünden Garabed kilisesinin onarımı, sancak
kud Çelebi tarafından yaptırılmıştır. III. ve halktan fazla para tahsil edildiğin­ merkezinde bir Protestan kilisesi ile,
Murad tarafından restore ettirildi, çe­ den halk göçe mecbur kalmışsa da Fransız rahipleri için bir okul yapımları
şitli eklerle büyütüldü. Osmanlı Devleti’nin aldığı kesin karar­ gösterilebilir.
III. Mehmed’e kadar şehzade ve ve­la bunun önüne geçilm iştir. Şehir da­
liahtların oturdukları bu saray, bugün ha sonra, Kavalalı Mehmed Ali Paşa’-
yoktur. Köşkleri, bahçeleri ve yeniçe­ nın Mısır Valiliğindeki Osmanlı - Mı­
ri daireleriyle 56 dönümlük bir arazi sır mücadelesinde, Nizip yenilgisin­
üzerine kurumuştu. XIX. yüzyılda ayak­ den sonra kısmen İbrahim Paşa ordu­
ta kalan bazı bölümleri onarıldıysa da, larının istilâsına uğradı (1839). İbrahim MARMARİS: (Eski adları: Fesi-
1856’da Evkaf Müdürü tarafından ara­ Paşa, bir buçuk yıldan fazla Maraş’ta kos, Pricus, Phyckos, Fiskas).
zi ve saray enkazı satıldı. Kalan son ku­ kaldıysa da 1840 yılında şehir yeniden Uzun süre Rodos hâkimiyetinde
lelerden biri de, II. Abdülhamid devrin­ Osmanlı egemenliğine girdi. Bu olay­ bulunan Marmaris, İskender tarafın­
de saat kulesi haline getirildi. dan sonra Maraş, kaza haline getiril­ dan kuşatıldı (M.Ö. 333) ve kalesi onar­
Manisa’nın folklor hâzinesi pek di, sonra sancak olarak Haleb eyale­ tıldı. Daha sonra Kral Piksadaros’un,
zengindir. ManisalIlar hiçbir zaman tine bağlandı ve daha sonra il oldu. Ne Bergama Kralı Attalos l ’in, Roma yö­
kendi âdet, gelenek ve göreneklerini var ki yeniden Haleb'e ait sancak ya­ netimine geçtikten sonra 1284’e kadar
yitirmemişlerdir. XVI. yüzıldan beri her pıldı. Birinci Dünya Savaşı’nda da Ha­ Bizans’ın elinde bulundu. Aynı yıl
yıl 22 Mart’ta Sultan Camii minarele­ leb eyaletinin sancağı bulunuyordu. Menteşeoğulları tarafından alındı.
rinden mesir macunu atılması âdet ha­ Maraş ve havalisinde meydana ge­ Osmanlı İmparatorluğu topraklarr-
lini almıştır. Sultan Süleyman’ın anne­ len önemli olaylardan biri de XIX. yüz­ na 1391 yılında katılan Marmaris, XIV.
si, 1522 tarihinde Sultan Camii’ni yap­ yıl sonlarında Zeytun (Süleym anlı)’da yüzyılda Menteşe Sancağı’na bağlan­
tıran Hafsa Sultan bir ara hastalanır. üslenen Ermenilerin saldırıya geçme­ dı. Bu tarihte 45 kişilik bir köydü. Şeh­
Hiç bir hekim derdine deva bulamaz. sidir (1894-1895). Bu isyan hareketi an­ rin önemi, Kanunî’nin Rodos seferi sı­
Bir defa da aslen Denizli’li olup Mani- cak Birinci Dünya Savaşı yıllarında rasında kaleyi onartmasıyla arttı. Da­
sa’daSultan Camii’nin yanınayaptırı- bastırılabilm iştir. Osmanlı İmparator­ ha sonra da Kervansaray ve Taşhan
lan imaret ve zaviyenin faaliyetine luğu dağılırken Maraş ve bölgesi, ön­ yaptırıldı,
memur edilerek İstanbul’dan Manisa’­ ce İngilizlerin sonra da Fransızların iş­ XIX. yüzyıl sonunda kaza merkezi
ya gelen Merkez Efendi’ye başvurulur galine uğradıysada sonuçta Türk ege­ olan Marmaris’te 1844 yılında kömür
(Musa b. M uslihiddin b. Kılıç). Merkez menliğinde kaldı. üretilmeye başlandı.
Efendi’nin verdiği macun, Hafsa Sul- Maraş’ta birçok Osmanlı dönemi Donanma için gerekli olduğu dü­
tan’ın haşatlığını iyileştirir. Bundan yapıları bulunmaktaydı. Bunlardan İk­ şüncesiyle ilçenin limanı, 1834 yılın­
sonra Hafsa Sultan bu macunun hal­ lime Hatun Mescidi, Alâüddevle’nin kı­ da takviye ve tahkim edildi, tabyaları
ka dağıtılması için emir verir. O günün zı İklime Hatun adına 1840 yılında yap­ yaptırıldı. 1872 yılında kazada meyda­
anlayışına göre bu macunun, baharın tırılmıştır. Memlûk mimarisinden ge­ na gelen depremden dolayı halkın bü­
ilk günü, yani Nevruz’da yedirilmesi len etkilerle çarpık planlı ve b itişiğin­ yük bir çoğunluğu zarar görmüş, bu­
gereğine inanılmaktadır. Daha sonra­ deki türbeye içinde bir kapı ile geçi­ nun üzerine Osmanlı Hükümeti ilçeye
ları mesir zamanları birçok satıcının da len tek kubbeli bir yapı olup, iki çap­ nakdî yardım göndermiştir.
buraya gelmeye başlamaları ile mesir raz tonozlu son cemaat yeri batıya Rodos Ağası mülhakatından olan
atım günü, bir panayır haline dönüş­ alınmıştır. Marmaris’te 1841 yılında bazı nakışlı
müştür. Mesir macunu 41 çeşit baha­ İldeki diğer önemli bir yapı ise Cey­ antika taşlar bulunarak İngiltere’ye
rattan oluşur. han Köprüsü’dür. Göksün üzerindeki gönderilmiş. Daha sonra bu dönemde-
bu köprünün Selçuklular zamanında şehirde arkeolojik araştırmalara baş­
inşası veya OsmanlIlar çağında onarıl­ lanılmıştır. Colombia Üniversitesi ho­
ması ihtim ali kuvvetlidir. calarından Shaw tarafından Marmaris
Büyük kemer ile köprü bedeninin - Kindos harabelerinde 3 ay süreyle ka­
MARAŞ (Eski adları; Germ ani- diğer kısımlarında muntazam kesme zı yapılmasına izin verilmiştir.
cea, G erm anicia, G erm anica Caesa- taş kullanılmıştır. Köprünün batı ucu İlçe kalesi 1557’de Kanunî devrin­
rea). yakınında kayalık bir tepe vardır. Bu­ de onarılmıştır. Halen giriş kapısıyla
Şehrin pek çok yollarının düğüm nun yamaçları, Ceyhan Nehri’ne kadar denize bakan kısmı sağlam durumda­
237
dır. Kale içinde bir sarnıç, kapının sağ
ve solunda iki mazgal vardır. Kentte
1789’da İbrahim Ağa tarafından yaptı­
rılan büyük bir kubbeli cami ile 1545’te
yaptırılan bugün han olarak kullanılan
kervansaray, en önemli eserlerdir.
Marmaris, bugün Ege Bölgesi’nde
Muğla ili ilçe merkezi kasabadır.
MARDİN (Eski adları: M icdoni-
ne, Marde, Mâridîn, Mardion).
Güneydoğu Anadolu’da, Suriye
ovasının bitim noktasını oluşturan bir
plato üzerinde bulunan Mardin, tarihi
yollar üzerine kurulmuştur. Bu yollar
eski çağlarda, batı, doğu, kuzey ve gü­
ney yönlerini birbirine bağladığı gibi,
yoğun ticaret ilişkilerine, fetih sefer­
lerinde güzergâh olmuştur. Babil’i ku­
ran Eti Kralı Murşil, Mittanniler, Asur-
lular, Persler ve MakedonyalIlar hep
bu yolları kullanmışlardır. Mardin, özel­
likle Şam’dan kuzeye doğru uzanan
Mısırlılar ile Etiler arasında paylaşıl­
mayan stratejik önemi büyük bir kori­
dor üzerindedir. Eski çağlarda çok zen­
gin, hareketli ve renkli bir hayat sür­
müştür.
Şehrin adının nereden kaynaklan­
dığı hakkında çeşitli yorum ve söylen­
tiler vardır. Şehrin ilkçağ tarihi hakkın­
da fazla bilgi yoktur. Şırasıyla Subari-
ler veya Asuriler (M.Ö. 4500 - 3500),
Akadlar (2820 - 2500), Sümerler (M.Ö.
2500 - 2200), Babil (M.Ö. 2200 - 1925),
Hikik ve M idiler (M.Ö. 1925 - 1367),
Asuriler (M.Ö. 1367-800), Urartu, Asur,
Sityaniler - Midyaniler, İkinci Babil,
Persler, MakedonyalIlar, Partlar (M.Ö.
23 7 - 131), Urfa Krallığı (M.Ö. 131 - M.S.
249), Romalılar (249) ve Bizans, Arap
(640), Emevî (692 - 749), Abbasi (749 -
830), beylikler, Hamdanîler, Buveyhli-
ler, Kürdeyn ve Hamdanoğulları (978
- 990), Mervaniler (990 - 1089) yöneti­
minde bulunan Mardin, daha sonra Ar-
tukluların (1208), İlhanlIların (1261) top­
raklarına katıldı. 1366 yılına doğru, Ka­
rakoyunlu Devleti’nin kurucusu Bay­
ram Hoca (ölm. 1380) tarafından kuşa­
tıldı. Artuk Hükümdarı Mslik Mansur’-
un yardımıyla Celâyiroğullarından Süî-
tan Üveys gelerek onu kuşatmadan
kurtardı. Timur istilâsı sırasında Mar­
din’de Melik Necmeddin Isa bulunu­
yordu (1394). Melik Isa, Timur’a yakın­
lık gösterdi. Fakat şehir halkı Timur’­
un askerlerini öldürdü. Bu oiayda Me­
lik Isa'yı suçlu gören Timur, onu adam­
ları iie birlikte Sultaniye’ye sürdürdü.
Birçok kişiyi öldürerek şehri yağma et­
tirdi. Bu olayda Ulu Cami de hasar gör­
dü. Bu sırada Uluğ Bey’ in doğumu Ti­
mur’u yumuşattı. Şehir halkı bağışlan­
dı. Timur, Mardin’in yönetimini Melik
İsa’nın kardeşi Melik Saiih’e verdi.
Olayda suçsuzluğu anlaşılan Melik İsa
affedildi. Timur'un Elcezire’de tekrar
görünmesi üzerine (1403), yönetim -
de bulunan Melik İsa, Mardin Kalesi’-
ne kapandı. Kuşatmanın uzun sürece­
ğini ve erzak sıkıntısı çekileceğini an­
238
layan Timur, şehrin önünde fazla dur­
mayarak Akkoyunlu Kara Yülük Os­
man Bey’e Mardin'i kuşatma emrini
verdi. Bu emir Mardin’e Akkoyunlu
müdahalesinin başlangıcı oldu. Bu­
nunla birlikte Kara Osman’ın kuvvet­
leri şehre hâkim olmaya yeterli değil­
di. 1404 yılında Ankara Savaşı’ndan
sonra Melik İsa, Timur’u ziyaret edin­
ce suçu bağışlandı.
Kısa bir süre sonra Karakoyunlu-
Jar, Akkoyunlu hâkimiyetinin Mardin’e
yayılmasına engel olmak istediler. Ti­
mur’un ölümünden (1405) sonra, Kara
Yusuf (1389 - 1420) beraberinde o yö­
rede dağınık olan bir kısım Türkmen-
ler olduğu halde Şam’dan, Mardin böl­
gesine girdi. Melik İsa tarafından ağır­
landı, kendisi Musul taraflarına gider­
ken hamile olan eşini Medrese-i Mar­
d in’de bıraktı, oğlu Cihanşah (1439 -
1467), 1405 yılında bu medresede dün­
yaya geidi. Kara Yusuf’un amacı top­
raklarını geri almak üzere Melik İsa ile
birleşmek, Kara Osman Bey’in üzeri-,
ne yürümekti. Ertesi yıl, Karakoyunlu
hükümdarı Kara Yusuf ile Akkoyunlu
Kara Osman, Mardin’in bugün Savur
kazasına bağlı Teffi mevkiinde karşı­
laştı. Çatışma 20 gün sürdü ve bir an­
laşma ile sonuçlandı. Kara Yusuf,
Azerbaycan’a hareket edince Kara Os­
man Mardin’e saldırdı. Melik İsa’yı
Cavsak bölgesinde yenerek şehri ku­
şattı ancak alamadı. Melik İsa, Halep
bölgesine hâkim olan Emir Çekim ile
anlaşarak Kara Yülük Osman Bey’in
elinde bulunan Amir’i kuşattı, yapılan
savaşta Emir Çikem ve Melik İsa ile
Osman Bey’in oğlu İbrahim Bey öldü
(1407). Osman Bey, Mardin’i kuşattı fa­
kat alamadan geri döndü. Melik İsa’­
nın yerine geçen Melik Salih, Kara Yu­
suf’u Mardin’e davet etti. Mardin’in
kendisine teslim i şartı ile bu çağrıya
cevap veren Kara Yusuf, şehre kendi
adamlarından birini vali atadı. Melik
Salih’i kendisine damat yaptıktan son­
ra ona M usul’u hediye etti. Melik Sa­
lih ’in kısa bir süre sonra Musul’da ölü­
mü üzerine Mardin Artuklu Devleti ta­
rihe karışmış oldu (1409).
Mardin, Karakoyunluların egemen­
liğinde bulunduğu sırada (14 0 2 -1 43 2 )
şehirde kendileri tarafından atanmış
bir vali görevliydi. Bu kişi, Tanrıvermiş
adını taşıyordu ve bugün Ulu Camiin
doğu giriş kapısında yazısı bulunan bu
valinin döneminde (1421) Nusaybin ya­
kınlarında Şeyhkendi mevkiinde, Ka­
ra Yusuf Bey’in ölümünden sonra ye­
rine geçen oğlu İskender(1420-1439),
Kara Yülük Osman Bey’i yenmişti.
Mardin’de Karakoyunlu egemenli­
ği 1432 yılına kadar sürdü. Bu tarihte
Kara Yülük Osman Bey, şehri Karako-
yunlularırı burada muhafız olarak bı­
raktıkları EmirNâsır’dan aidi. EmirNâ-
sır’ın Osmanlı hükümdarı II. Murad
emrindeki girişimleri, Akkoyunlu is ti­
lâsını durdurmaya yetmedi.
Mardin, Akkoyunluların eline geç­
tikten sonra Karayonlular şehri tekrar
ele geçirmeye çalıştılarsa da başara­
madılar. Dulkadiroğullarından Alaüd-
devle Bozkurt Bey, Diyarbekir'i ele ge­
çirdiği sırada da Akkoyunlular Mardin’­
deki durumlarını korudular. 1507 yılın­
da Malatya’ya kadar uzanan böige, Şah
İsmail tarafından işgal edildi. Buraya,
iranlı kumandanlardan Ustaçalu Mu­
hammed yerleştirildi. Çaldıran’da ölen
Ustaçalu’nun yerine atanan kardeşi
Karahan, genel karargâhını Mardin’de
kurdu (1514).
OsmanlIlar ilk olarak Yavuz Sultan
Selim devrinde bu taraflara geldikle­
rinde Mardin ve civarı Safevîlerin elin­
de bulunuyordu. Şah İsm ail’in Çaldı-
ran’da yenilmesinden sonra (23 Ağus­
tos 1514) Doğu Anadolu’nun Osman­
lI imparatorluğu’na bağlanmasında,
Bitlisli oian ve yörede büyük nüfuz sa­
hibi bir şeyhin (Şeyh Hüsam eddin) oğ­
lu olup, Akkoyunlu Yakub Bey (1478 -
1490)’\n hizmetinde bulunduktan son­
ra, XVI. yüzyılın başlangıcında Şah İs­
m ail’in Safevî devletini kurması üzeri­
ne Osmanlı imparatorluğu’na sığınan
ve büyük görevlere atanan “Heşt-
B ih iş t" in yazarı, tarihçi ldris-i B itlisi’-
nin rolü büyüktü. Tebriz'in fethi (6 Ey­
lül 1514) ile sona eren İran seferinden
Amasya'ya dönüldüğü zaman Yavuz,
bu sefer şırasında beraberinde bulun­
durduğu İdris-i Biti isi 'yi, Urmiye Gö-
lü’nden Malatya ve Diyarbekir’e kadar
uzanan bölgeyi Şah İsm ail’e karşı
ayaklandırıp, Osmanlı imparatorluğu'-
na bağlanmaya teşvik için Doğu Ana­
dolu’ya yolladı.
Idris-i Bitlisî, önce Urmiye yöresi­
ne giderek daha önce Şah İsmail’e kar­
şı OsmanlIların tarafını tutan EmirSâ-
rim ’in oğulları ile temas kurdu ve ül­
kesinde İranlIlara taraf olanların kovul­
ması konusunda iknaya muvaffak ol­
du. Daha sonra Beradost emirlerinden
Yusuf İskender ve Sultan Ahmed’in de
OsmanlIların safına katılmasını sağla­
dı ve civardaki aşiretlerin uzlaşması­
nı sağladı. Ardından imâdiye ve Cizre
taraflarına giderek imâdiye hâkimleri
Emir Seyfeddin ve oğlu Emir Sultan
Hüseyin ile Cizre hâkimi Şah Ali Bey’­
in Yavuz’a bağlanmalarını başardı. Me­
lik Halil Eyyubî, Bitlis hâkimi EmirŞe-
rafeddin, Hizan hâkimi Emir Davud,
Sason hâkimi Ali Bey, Namran hâkimi
Abdal Bey ve ümeradan 25 kişi, Diyar­
bekir dolaylarım Safevîlerden temizle­
mek için Osmanlı hizmetine girmeyi
kabul ettiler. Muş sahrasında toplana­
rak faaliyete geçtiler. Idris-i B itlisî’nin
tahrikleri ile Diyarbekir halkı, şehirdeki
Safevîleri öldürdü. Bir kısmını da sur
dışına kovarak Yavuz’a olan bağlılıkla­
rını bildirdiler ve kendilerinden yardım
istediler. Bu olaylar üzerine Şah İsma­
il, Çaldıran Savaşı’nda ölen Ustacalı
Muhammed Han’ın kardeşi Karahan’ ı
Urfa hâkimi Durmuş Bey ile birlikte Di-
yarbekir’i zapta memur etti. Osmanlı
ordusunun kendisi ile savaşa girece­
ğini anlayan Karahan, Diyarbekir çev­
resindeki kuşatmayı kaldırarak, Mar­
din yönüne kaçtı. OsmanlIlar kendisi­
ni Cavsak mevkiine kadar kovaladılar.
Karahan, Mardin’de bulunan yakınla­
rını alarak Sincar yönünü tuttu, Os­
manlI ordusu Cavsak’ta üç gün bekle­
dikten sonra ümerâ arasında bir mec-

RES-ÜL AYN KAZASI i NUSAYBİN
RES-OL AYN
lis kürarak, Mardin şehrinin zaptı so­
runu görüşüldü. Sâdi Paşa’nın sipahi­
lerinin çoğunluğu Am id’in fethi ile ye­
tinilerek dönülmesini, buna karşılık
idris-i B itlisî de şehrin alınabileceği
fikrini savundu. Ona göre Mardin Ka­
lesi’nin surları altına asker gönderile­
rek, şehir halkına sulhen teslim olma­
ları te klif edilmeli idi. Neticede onun
fikrine uyularak eskiden beri Mardin
halkı ile iyi ilişkilerde bulunan Hısn-ı
Keyfa hâkimi Melik Halil Eyyubî, 500
kişilik bir kuvvet ile hisarın eteğine
gönderildi. İdris-i B itlisî de bir kâğıt
üzerine, “ Ey iman edenler, hep birden
sulh ve salâha girin. Şeytanın adam ­
ları ardına düşm eyin. Çünkü o apaçık
sizin düşm anm ızdır” yazısını yazarak
şehre yolladı. Ağızdan da şehrin bilgin
ve ileri gelenlerine, barış içinde teslim
olurlarsa mal ve canlarının korunaca­
ğını bildirdi. Mardin halkı bu teklifi iyi
karşıladı ve kendilerine vekâleten Sey­
yid Ali Nusaybini’yi İdris-i Bitlisî ile gö­
rüşmeye memur ettiler. Bu kişi, İdris
ve Melik Halil ile görüşerek, şehir halkı
adına padişaha bağlılıklarını ifade et­
ti. Sur kapıları açıldı, muhafız olarak
burada bulunan Safevî kuvvetleri iç ka­
leye'tırm andılar. Şehir böylece Os­
manlIlar adına idris-i B itlisî ve Melik
Halil tarafından zaptedildi.
Daha sonra Osmanlı askerlerinin
geri kalanları da şehre girdiler. Bunun­
la beraber, kale, Şah’ın kuvvetlerinin
elinde bulunuyordu (Ekim 1515).
İdris-i B itlisî’nin bildirdiğine göre
haşan
M İDYAT
/ MARDİN
Sipeh-i sâlârı asâkir-i Sultanî Bıyıklı
Mehmed Paşa ile Sivas ve Amasya
Âmiri Şâdi Paşa ve bazı sancak bey­
leri arasında soğukluk ve güvensizlik
vardı. Bu sebeple Şâdi Paşa ansızın
Cavsak’tan emrindeki altı sancak be­
yi ve 50 bin askerle ayrılarak Amasya
yolunu tuttu. Buna sebep olarak asker­
lerine, Sultan’ın Diyarbekir sınırını
geçmelerine dair emir vermediğini
gösteriyordu. Bıyıklı Mehmed Paşa’ya
bağlı askerler Mardin eteğine kadar
gelerek şehre girdilerse de ertesi gün
yeniden Diyarbekir yoluna döndüler.
Çünkü sipahilerden aldıkları ganimet­
leri Şadi Paşa ile birlikte götürmek is­
tiyorlardı. Bir kısmı da onu izlemeye
başlamıştı. Bu sebeple Mehmed Paşa
da Mardin’i boşaltarak o kışı Amid'de
geçirmek kararını vermek zorunda kal­
mıştı. Osmanlı askerlerinin şehri bo­
şaltmaları haberi gelince, Karahan,
Sincar'dan geri dönerek şehri zaptet­
ti. Şah’a haber göndererek yardım is­
tedi. Bunun üzerine Yavuz, Şâdi Paşa
ile ona bağlı Kırşehir Beyi Karaca Pa­
şa, Kayseri Süleyman Bey ve Faik
Bey'i azletti ve Ulüfecibaşı Behram
Ağa’ı göndererek onları İstanbul'a ge­
tirtti ve hapsetti (23 Kasım 1515). Bu
olay Ruznâme’ye göre (19 Ocak 1516)
tarihinde olmuştur. Karahan’ın emrin­
deki 2 bin askerle Mardin’e girdiği ha­
beri de Haydar Çelebi’ye göre padişa­
ha 31 Ocak 1516’da ulaşmıştır.
Yavuz, ikinci iş olarak Diyarbekir’-
deki Osmanlı kuvvetlerini takviye yo­
İİ& » . '
it fa _ .J
GERBURAN
> BACİRİN
ELBAN V,
luna gitti. 25 Kasım 1515’te Karaman
Beylerbeyi Hüsrev Paşa’ya bütün Ka­
raman sipahileri ile birlikte Diyarbe­
k ir’e gitmesi emri verildi. 26 Kasım
1515’te Rumeli Kethüdası Mehmed
Çelebi, 400 kişi ile Diyarbekir’e gönde­
rildi. Ayrıca erbâb-ı timardan da 500 ki­
şinin, 27 Kasım’da da ulufecilerin ba­
şında İshak Ağa’nın aynı yere gönde­
rilmesi kararlaştırıldı. 29 Şubat 1516 ta­
rihinde garip yiğitler keyhüdası Diyar­
bekir’e gönderildi. Yolda hastalanan
İshak Ağa’nın yerine garip yiğitler ağa­
sı Mehmed Bey atandı (18 Aralık 1515).
İdris-i Bitlisî'den öğrenildiğine göre,
Anadolu sipahileri ve subaşıları Hüs­
rev Paşa ile birlikte gönderilmişti. Her
biri 6’şar bin kişi idi, ayrıca bin tüfenk-
endâz yeniçeri, sipahi ve silahdar bö­
lükleri ağaları Sinan ve Bâli ağalarla
birlikte 5 bin kişilik bir kuvvetle 1515
yılı ilkbaharında Diyarbekir’de bulun­
mak üzere yola çıkarıldı. Yeniçeriler,
yol üzerinde bulunan ve Çerkeş Hüse­
yin Bey’in kuşattığı Harput Kalesi’ni,
Kemâh hâkimi Karaçinoğlu Ahmed
Bey ile birlikte fethettiler.
Karahan’a da yardım için Şah İs­
mail, Hemedan ve Kelhurân hâkimi Ye­
gân Bey'i Çuka S ultani hassa korucu­
larından 600 kişi ile Sipi derbendi ve
Kerkük yolundan Bağdad’a gönderdi.
Bu kişiler orada Bağdad hâkimi Kan-
gırılı Sultan ile Mardin’e giderek Ka­
rahan’a destek olacaklardı. Bu kuvvet­
ler Anadolu’nun doğusundaki derbent­
leri mahallî beyler tıkayarak Azerbay­
239
 can’dan gelebilecek yardımlara engel
oldukları için, bu yolu tercih etmişler­
di. Buna rağmen Sincan sahrasından
geçerken 2 bin kişilik bir Safevî b irli­
ği Bohti ümerâsından Cizre hâkimi Be­
dir Bey, Kerkük hâkimi Seyyid Ahmed
Bey ve Idris-i B itlisî’nin oğlu Ebu Me-
vânib Çelebi’nin baskınına uğrayarak
200 kişi kadar kayıp verdikten sonra
kısmen kaçmayı, kısmen de Mardin’e
varmayı başardılar.
Dede-Kargın bölgesinde yapılan
savaştan sonra Osmanlı ordusu Hüs-
rev Paşa ve diğer beylerle Mardin'e ge­
lerek şehri kuşatmış, halk şehri ken­
dilerine teslim etmiş, ancak Karahan’-
ın kardeşi Süleyman Bey, kaleye çe­
kilerek mücadeleye devam edeceğini
bildirm işti. Bunun üzerine Mardin Ka­
lesi, Hüsrev Paşa tarafından kuşatıla­
rak, toplarla dövülmeye başlandı. Ay­
nı dönemde Mısır fethi hareketi baş­
ladığı için, Bıyıklı Mehmed Paşa ve di­
ğer Osmanlı kumandanları Mardin Ka-
leşi'nin kuşatmasına az bir kuvvet bı­
rakarak padişahın askerlerine katıldı­
lar (3 A ğu stos 1516). Bir yıl sonra Bı­
yıklı Mehmed Paşa Halep’ten yardım­
cı kuvvetlerle gelerek kaleyi aldı. Ka­
le Müdafii.Süleyman Bey’in ve diğer
ileri gelenlerin başı kesilerek, Mısır’­
da bulunan padişaha gönderildi (Nisan
1517). Celâlzâde Mustafa Çelebi’nin
ifadesine göre, fetihten sonra buraya
bir kadı ve bir dizdar atandı. Mardin’in
ilk kadısı (1518) tarihli yazıda Mardin’­
de 18 bin akçe timara mutasarrıf oldu­
ğu görülen Mevlânâ Mehmed idi. Mar­
din Kalesi’nin alınmasından sonra Sa-
fevîlerin elinde bulunan Hısn-ı Keyfa
Kalesi, Bitlis hâkimi Şeref Bey, Sason
hâkimi Mehmed Bey, Hizan hâkimi Da­
vud Bey ve diğer ümerâsı ile birlikte
Melik Halil Eyyûbî’nin çabaları ve idris-
i B itlisî’nin aracılığı sayesinde sulhen
teslim oldu, içindeki muhafızların
Azerbaycan’a gitmelerine izin verildi.
Burası tekrar Eyyubî’ye verildi. Çevre­
deki Savur Kalesi de teslim oldu. Ay­
rıca Çermik ve Ruha (Urfa) kaleleri de
alındı ve Urfa Kalesi, Pîrî Bey’e veril­
di.
Mardin’in sancak haline getirilip,
Diyarbekir eyaletine bağlanması Kanu­
nî Sultan Süleyman’ın Irakeyn seferi
sırasında oldu (1533-1535). Bazı kayıt­
lara göre, sancağın 30 zeameti ve 465
tımarı vardı. Ayrıca, Mardin, Osmanlı
ordusuna 1060 cebeci veriyordu.
Mardin’in Osmanlı İmparatorluğu’­
na katılmasından sonra görülen olay­
lar şöyle sıralanabilir:
1517 yılında harman zamanı kurak­
lık her tarafı kasıp kavurmuş, susuz­
luktan, tohumsuzluktan halkın büyük
bir kısmı ölmüştür.
1534 yılında bir grup kuvvet Mar­
din’de akan tuzlu suyun kenarında ko­
naklayıp, şehri kuşatmışlar, ancak ala­
mayacaklarını anlayınca, çevre köyle­
rine eziyet ve işkence etmeye başla­
mışlardır.
1549’da Mardin veba salgınına uğ­
ramış, birçok insan göç etmiş, bu ara­
da kale boşaltılarak yıkılmıştır.
1579’da Mardin’e birçok Muhacir
240
MARDİN: Genel görünüm (XVII. yüzyıl ik in c i yarısı).
gelmiş ve şehir eski canlılığını kazan­ üzerine işgalden vazgeçmek zorunda
mıştır. kalmıştır.
1583’te Mardin, Anadolu’dan gelen Mardin ili Osmanlı devrinden ön­
Türklerin istilâsına uğramıştır. ce önemli bir kültür merkezi idi. 338
II. Mahmud devrinde Mardin, yerli yıllarında Nusaybin Üniversitesi ile do­
beyler tarafından yönetilmekteydi. Bu ğu dünyasına bilim ve irfan yönünden
beyler, padişahın Osmanlı yönetimin­ ışık tutmuş, bu özelliğinden dolayı bu
de yaptığı ıslahatı kabul etmeyerek, is­ ü n ive rsite ye “ Ü m m ü l U lûm ve
yan ettiler (1832). Padişah üzerlerine M edeniyet-ül M aa rif” adı verilmişti.
Reşid Paşa’yı gönderdi. Reşid Paşa, Cumhuriyet’ten önce Mardin’de er­
isyanı bastırarak, şehre hâkim oldu. kek kıyafeti iki parçadan oluşmaktay­
Kavalalı Mehmed Ali Paşa, Suriye'yi al­ dı. Kaput bezinden şalvar (Tumar) ve
dığı sırada Timavi b. Eyyub da, Mar­ renkli çok düğmeli bir yelek. Daha son­
din'i aldı, fakat şehir halkı Kavalalı ra erkekler " m aşlah” giyip, başlarına
Mehmed Ali Paşa’nın oğlu İbrahim Pa- "p u şu ” sarmaya başladılar. Cizre ilçe­
şa’ya bağlılıklarını bildirdiler (1839). sinde ise çok bol parçalı bir pantolon
Londra Mukavelenâmesi ile Suriye, ve aynı renkten süslü bir cepken giyi­
Mehmed Ali Paşa’nın elinden alının­ lirdi.
ca, Mardin de Osmanlı İmparatorluğu’­ Kadın kıyafetlerinde ise dağlık ke­
na verildi (1841). simlerde “ deng e” denilen bir tür fes
1870 yılında Vilayetler Kanunu ileüzerine birkaç eşarp sarıp ve üzerine
Diyarbekir vilayetine bağlı kalan Mar­ namazlık ile saten bağlarlardı. Ova ke­
din, Cumhuriyet devrinde il oldu. simi kadınları ise başlarına renkli pû-
Mardin, Mondros Mütarekesi’nden şû bağlarlardı.
sonra Türklerde kaldı. Fakat buraya Çok eski biryerleşim yeri olan Mar­
çok yakın bölgeleri işgal eden İngiliz- din’de, günümüze birçok yapı gelmiş­
ler, Mardin’i de aimak için halkı millî tir.
kuvvetlere karşı kışkırttılar. Bu sırada Mardin Kalesi, Hamdanîlerden
millî aşiretlerden İbrahim, Viranşehir’­ Hamdan b. Haşan Hâsırüddevle bin
de bir ayaklanmayı başlattı. Bu isyan, Abdullah bin Hamdan tarafından
Mardin’de Millî Mücadele’ye katılan 975-976’da yapılmıştı. Burası yüzyıllar
kumandanlardan Abdi ve Salih Ağa’- boyu etkileri olan bir savunma tesisi
lar tarafından bastırıldı. Londra’da im­ idi ve XIX. yüzyıla kadar asker gücü ile
zalanan itilâfnâme (1919) gereğince, alınmaz kaleler arasındaydı geçmek­
Suriye ve Güney Anadolu’nun Fransız- teydi. XVII. yüzyılda kalede silahlı 1060
lara geçmesi üzerine Mardin halkı düş­ asker bulunmaktaydı. Aynı zamanda
manlara karşı bir millî teşkilât kurdu. bir yerleşim bölgesi olan kalede Akko­
Bu sırada yapılan Erzurum Kongresi’- yunlular bir cami inşa etmişlerdi. Ka­
ne Haşan Bey ve Izzed oğlu Necati adlı le, denizden yüksekliği doğuda 1200
delegeler yollandı. metre, batıda 1180 metre olan kayalık
Kısa bir süre sonra Fransızlar bu­ bir tepede kuruludur. Doğudan batıya
rayı işgal için Norman kumandasında uzunluğu 800 metre, genişliği 30-150
küçük bir ordu gönderdiler. Şehre gi­ metredir. Tepenin üst kısmında falez
ren Norman, Mardin’in birSuriye şehri şeklinde kayalıklar üzerinde bulunan
ve halkının Arap olduğunu söyleyerek, düzlük, doğal olarak bir kale meydana
şehrin kendijerine teslimini istedi. Fa­ getirmekteydi. Üzerinde kitabe bulu­
kat Eyyüp (Önen) kumandasında top­ nan kaie kapısı, falezin orta yerine
lanan Mardin halkı, bu teklifi kabul et­ rastlar. Basılı, yuvarlak kemerli ve ba­
medi, Norman, şehirde çıkan olaylar sit söveli bir geçişi sağlayan kapının
girişinde hafif bir eğimle ve çıkış yo­
lu ile belirli bir açı meydana getirecek
şekilde, kalenin içine geçit veren bir-
koridor bulunmaktadır. Kaya içine
oyulmuş olan bu koridor, yer yer du­
varlarla desteklenmiştir. Bu kısmın en
ilginç yanı ise, tonoz şeklinde olan ta­
vanıdır. Altı eşit bölüme ayrılarak kes­
me taştan sivri kemerlerle desteklen­
miş olan bu tavanda ara kısımları çap­
raz tonoz şeklinde örülmüş tuğla ile iş­
lenmiştir. Kale, 1792 yılında harap du­
rumda olduğundan keşfi yapılarak
onarım görmüştür.
Deyr-i Zaferan Manastırı, Mezopo­
tamya’nın tarihî kurumlarından en ta­
nınmışı, Süryani Kadim cemaatinin di­
nî merkezidir. Mardin’in 5 kilometre
doğusunda bulunan manastırın güne­
yi, dağlarla çevrilmiştir. Canlı bir tari­
hi olan manastırın en büyük özelliği,
kuruluşundan günümüze kadar toplu
olarak özel bir yerde muhafaza edilmiş
olmasıdır.
Manastırda çeşitli devirlere ait üç
ibadethane vardır. Bunlardan biri IV.
yüzyıla aittir. Bu yüzyıldan kalma mo­
zaikler ve mihrap aynen muhafaza edil­
mektedir. Etrafı yüksek duvarlarla çev­
rili mâbedin her tarafında , çok eski
mahzenler, kemer ve burçlar yer alır.
Bugün “ M erhanenya” adıyla tanınan
manastırın kubbesi ile kilisesini, Suf-
ha oğulları Süryani Theoderi ve karde­
şi yapmıştır (495-518).
607 yılında İranlIlar tarafından yı­
kılm ış ve bugünkü şeklinde yeniden
inşa edilm iştir. Günümüzde âcizler yu­
vası ve öksüz okulu ile tem iz ve bakım­
lı bir manastırdır.
Arap (Azap) Camii; kim tarafından
ve kaç tarihinde yapıldığı bilinmemek­
tedir. Ancak XVI. yüzyılda yapıldığı
tahmin edilmektedir. Dikdörtgen plan­
lı, beşik tonozlu bir mescittir.
Cami el Asfar (M aristan Camii,
Necm eddin Camii, Sarı Cami) olarak
da bilinen yapı, Emineddün Külliyesi’-
nin biraz doğusunda, aynı mahallede­
dir. 1123’te Silvan’da ölüp Mardin’e ge­
tirilen Necmeddin İlgazi’nin burada
gömülü olduğu söylenir. Bugün birbi­
rini kesen iki beşik tonozlu mekân ve
eklerinin izleri ile, doğu yanında kare
bir minare kalıntısı durmaktadır.
Güneyden anıtsal bir kalıntı görü­
nümü olan yapı, dış duvarlarında iki
devir taş işçiliğine işaret eder durum­
dadır. Kare bir alanı kapladığı anlaşıl­
maktadır. Güneyde, doğu batı yönün­
de yer alan birinci tonozlu kısmın mes­
cit olduğu mihrap nişinden de açıkça
anlaşılmaktadır. Kuzeyde yer alan yük­
sek sivri kemerli, ortasından atkı taşı
ile bölünmüş giriş kapısının üzerinde,
moloz taş örgülü tonozla bir yarma ya­
pılmıştır.
Cihangirbey Camii, 1465 yılında
Akkoyunlu Cihangir İbni Ali bin Kara-
yülük Osman tarafından yaptırılmıştır.
Sultan Kasım Türbesi’nin yanında yer
alır.
Hacı Ömer Camii (H alife Camii),
XVIII. yüzyıl yapısıdır. Kim tarafından
yaptırıldığı bilinmemektedir. Mescit
tümü ile küçük bir tekke havası taşır.
Avlu ve ekler hep birlikte dikdörtgen
bir alanı kaplar. Moloz taşlardan yapıl­
mış, basit ve basık bir mescittir.
Hamidiye Camii (Şeyhzebun Ca­
mii), 1347 yılında Şeyh Zebuni tarafın­
dan Şehidiye Mahallesi’nde yaptırıl­
mıştır. Bütünü ile dikdörtgen bir ala­
nı kaplar. Doğu yönüne rastlayan gi­
riş bir iç avluya geçişi sağlar. Girişin
sağında birkaç basamakla çıkılan çap­
raz tonozla örtülü bir mekân yer alır.
Bunun tam karşısında da sonradan ve
diğer bir küçük oda yapılmış, ikisinin
arasında kalan kısım beşik tonozla ör­
tülü bir giriş eyvanı şekline sokulmuş­
tur.
Hatuniye Camii, 1176 yılında Kut-
beddin İlgazi’nin annesi Sitti Radviy-
ye Hatun tarafından yaptırılmıştır (Sit-
tiradviyye Camii, Sittirazviye Camii) di­
ye de anılmaktadır.
Hızır Camii (Akkoyunlu Camii, Ka­
le Camii), Artuklu Hükümdarı Melik
Mansur tarafından 1285-1286 yılların­
da Mardin Kalesi içinde yaptırılmıştır.
Yapının sadece 3 metre boyunda, se­
kizgen minare kaidesi ve bir duvarı ori­
jinaldir. Diğer bölümleri, duvarlar örü­
lerek kale içinde bulunan radar üssü­
nün yapıları arasına eklenmiştir. Kuzey
cephesinde kabartma olarak Akkoyun­
lu damgası görülür.
Hüsameddin Camii, 1227 veya
1123 yıllarında Melik Hüsameddin Ar-
tuki tarafından yaptırılmıştır. Kendisi
ile birlikte Melik Mansur ve Davud Mu­
zaffer burada yatmaktadır. Cami, Te­
ker Mahallesi’nde yer alır.
Kale Camii, kalenin içindedir. Kim
tarafından yaptırıldığı bilinmemekle
birlikte XIV. yüzyıl sonu veya XV. yüz­
yıl başına ait olduğu sanılmaktadır.
Günümüzde sadece kısmen yıkık
tromplu kubbe ile örtülü kare mekân
ve batısındaki üç bölümlü kısımdan
bazı duvarlar ayaktadır. Düzgün kesme
taşlarla yapılan duvarlarının büyük bö­
lümü yıkılmış, ayakta kalan kısımların
da dışları soyulmuş, iç dolguları kal­
mıştır. Doğudaki kubbeli kare mekânın
kubbesi de yer yer çökmüştür. Bura­
ya giriş, anlaşıldığına göre, kuzeyde­
ki bir dikdörtgen mekânla ortak, dar bir
koridordan sağlanmaktaydı.
Kıseyri Camii, XVI. yüzyıl ortaların
ait biryapıdır. Kim tarafından yaptırıl­
dığı bilinmemektedir. Günümüzde de­
po olarak kullanılmaktadır. Bahçesi,
ve haziresiyle dikdörtgen bir ala­
nı kaplar. Kuzeye doğru kareye yakın
bir mekân vardır. Bahçede set üzerin­
de tonozla kaplı ve kemer şeklinde dı­
şarı açılan, nişli, bu bölge özelliklerin­
den olan selsebil tabanlı bir çeşme ya­
pılmıştır.
Lâtifiye (A bdellatif) Camii, şehrin
orta bölümünde, Cumhuriyet Alanı’nın
güneyinde, Artukoğlu sultanlarından
ikisine hizmet etmiş olan Abdüllatif b.
Abdullah tarafından inşa ettirilm iştir
(1371). Kare bir alanı kaplar. Kuzeyi re-
vaklı bir avlunun güneyinde yer alan
orta bölümü kubbe ile örtülü, mihrap
duvarına paralel iki nefli ana mekân­
dan oluşur. Doğuda ana mekânla av­
lunun birleştiği yerde bulunan anıtsal
portaii ve simetriğinde bulunan basit
kemerli kapı, yapının iki girişini ta­
mamlar. Kuzyedoğuda tek bir minare
yükselir. Mahfilde, palmet şeklinde bi­
ten ajurlu saçaklar ağaç işçiliğinde gö­
rülen seçkin süslemelerdir. Bugünkü
minaresi 1845 yılında Musul Valisi
Gürcü Mehmed Paşa tarafından yap­
tırılmıştır. Camide Sultan Avis ve Me­
lik Mansur gömülüdür.
Melik Mahmud Camii (Bab es Sur),
şehrin doğu bölümünde, Savur (Sur)
kapısına giden yolun kuzeyinde yer
alır. Melik Mahmud tarafından 1363 yı­
lında inşa ettirilen yapı, yatık dikdört­
gen bir alanı kaplar ve bir yanında ana
caddenin bir kısmı bulunur, diğer yan­
larda dar sokakların ayırdığı evlerle
çevrili portal şeklinde işli ana girişi kü­
çük bir meydancığa açılır. Camiin ana
mekânı enine gelişme gösteren, orta­
da, kubbeli, iki yanında beşik tonozlar­
la örtülü mekânları bulunan bir kısım­
dan meydana gelmiştir.
Cami, dış tarafta kademeler mey­
dana getiren bir plana sahiptir. Güney­
de, üç adet yarım kubbe ile örtülü du­
var payandaları bulunan ana mekân
duvarı, batıdaki türbenin güney duva­
rı ve avlunun doğu kısmını kaplayan
mekânların güney kısmı üç kademeli
bir plan ortaya koymaktadır.
Mollahari Camii, XIV. yüzyıl sonun­
da Artuklu Veziri tarafından yaptırıl­
mıştır. Ama mekân karedir. Tam orta­
daki geniş payeye vurulmuş basık ke­
merler ve kare mekânı enlemesine iki­
ye böler. Güney kısımda, ortada yer
alan mihrap önündeki çapraz tonozlu
örtü iki yandan beşik tonozlarla açılır.
Mekân enine iki nefe bölünmüş, iki nef
ortada çapraz tonozlarla kesilmiş eni­
ne açılan örtü sistemi ile örtülmüştür.
Dışta basit kesme taş işçiliği gösteren
yapı, içten pencereler ve nişlerle ha­
reketli bir jıörünüme sahiptir.
Pamuk Camii (Şeyhmehmeddina-
ri Camii), XV. yüzyılda Şeyh Mehmed
Dinari adında biri tarafından yaptırıl­
mıştır. Dikdörtgen bir alanı kaplar, kıs­
men kesme taş, kısmen moloz taşlar­
dan yapılmıştır..
Reyhaniye Camii (ilhaniye Camii),
XV. yüzyıl sonlarında veya XVI. yüzyıl
başlarında kim tarafından yaptırıldığı
belli olmayan cami, dikdörtgen birana
mekân ile, batısında, yazlık mihrabı,
kuzeyde selsebilli eyvan, ek bir oda­
sı, minaresi ve çapraz tonozlu giriş kıs­
mı bulunan altında güneye açık beş
dükkânı ile fevkâni bir camidir. 1756
yılında Ahmed Paşa’nın kızı Adile Ha­
nım tarafindan esaslı şekilde onarımı
yaptırılmıştır. Camiin biri kubbeli me­
kânın güney duvarında, ikisi de onun
iki yanında olmak üzere üç mihrabı
vardır.
Şeyh Çabuk Camii, yaklaşık 1337
yıl ında Vakti Saadet Ssilerden Şeyh Ça­
buk tarafindan yaptırılmıştır. Enine ya­
yılan bir planı vardır. Batı-doğu doğrul­
tusunda ortadan çarpık bir şekilde ge­
lişen plan, ortadaki dört kalın paye ile
ikiye ayrılır. Batıda kare planlı bir oda
ile girişi sağlayan kapalı bir geçiş kıs­
mı yer alır. Camiin bahçesine, basık
241
kemerli sade bir kapıdan girilir. Ana
yapıya giriş kuzeybatıda eyvan şeklin­
de kapalı bir kısımdan sağlanır. _
Süleymanpaşa Camii, Melik İsa’­
nın veziri Kudbiddin bin Emir Ali bin
Alâeddin Sincarî tarafından 1195 yılın­
da Şehidiye Mahallesi’nde yaptırılmış­
tır.
Şehidiye Camii, Melik Mansur
Nasreddin tarafından 1214 yılında Şe­
hidiye Mahallesi’nde yaptırılmıştır.
1916 yılında minaresi eklenmiştir.
Şeyh Kasım Halveti Türbe-Mes-
cidi, kim tarafından ve hangi tarihte
yaptırıldığı bilinmemektedir. Mumya-
lığında Şeyh Kasım Halveti’ye ve kız
kardeşine ait iki sanduka vardır. Çap­
raz tonozla örtülü kare mekân, güney­
de mihrabın iki yanında pencereye sa­
hiptir. Mihrap nişi dışardan basit bir
dayanakla desteklenmiştir. XIX. yüzyıl
sonlarında bir süre tekke olarak kulla­
nılmıştır.
Şeyh Mahmud Türkî (Şeyhali) Ca­
mii, XV. yüzyıl Artuklu dönemi yapıdır.
Girişi batıda bahçe içinde açılan bir
kapı ile sağlanır ki, asıl girişi kuzeyde­
dir. İç mekân, iki kalın paye ve kenar­
da yarım payelerle ikiye bölünmüştür.
Basit bir mihrabı ve güneye açılan ka­
demeli iki penceresi vardır. Dışarda
kuzeyde, minare kaidesi olduğu sanı­
lan bir kalıntı vardır.
Şeyh Muhammed Ezzerrar/Zarrar/
(Zairi) Camii, XVII, yüzyılda yaptırılmış­
tır. Kareye yakın bir plana sahip olan
ana mekân ve çok geç devirlere ait ek­
leri ile geniş bir alanı kaplar. Ana me­
kân avlunun güneyinde yer alır. Gü­
neyde dört pencere açıklığı olan sade
bir kesme taş işçiliği gösterir. Kuzey
cephedeki kapı dikdörtgen bir çerçe­
ve içine alınmıştır. Yapının minaresi
yoktur. Mihrap yuvarlak kemerli bir niş
şeklindedir, kemeri nesih, dinî bir ki­
tabeyle bezenmiştir.
Şeyh Sarran Mescidi, XVIII. yüzyıl
yapısıdır. Dikdörtgen planlıdır. Güne­
ye açık iki penceresi, kuzey duvarın­
da dört nişi ve basit bir mihrabı vardır.
Ulu Camii (Ç ifte M inareli, Cami-i
Kebîr), şehri batıdan doğuya bölen ana
caddenin güneyinde, çarşılar içinde
doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen
bir alanda yer alır. Camiin esas mih­
rabı üzerindeki kitabeye göre, Yuluk
Aslan tarafından başlatılıp Artuk As­
lan tarafından 1204 yılında bitirilm iş­
tir. Güneyde yer alan dikdörtgen ana
mekânı, kuzeyindeki dikdörtgen avlu­
su, revaklardan bozulma olduğu anla­
şılan Şafiîler kısmı ve diğer ekleri ile
bütün yapı topluluğu, kuzeyden güne­
ye doğru, eğimli arazi üzerinde, arazi
eğimi doldurularak düzenlenmiş bir
alandadır. Bugünkü durumu ile yapı,
kuzeyde yer alan dikdörtgen revaklı bir
avlunun güneyinde yer alan, mihrap
duvarına enine uzanmış, beşik tonoz­
lu üç nefli bir yapıyı vermektedir. Asil
cami, yatık dikdörtgen şeklinde geniş
ve yüksek bir mekândır.
Enlemesine planlı camiin geniş
Kıble duvarı ortasında, mihrap önü
kubbesi altında, giriş aksında mihra­
bı yer alır. Kıble duvarının dış yüzün­
242
de, payandalar arasında, geniş yarım
daire planlı bir çıkıntı meydana geti­
rir. Camie, Artuklu hükümdarlarından
Melik Salih’in (1312-1362) bir kısım ma­
lını vakfettiği bilinmektedir. Bunlar,
Mardin’de 38 dükkân, 1 hamam, Bâb-
ı Cedid civarında 1 bahçe ve Mardin
köylerindeki birçok bağdan ibaretti.
Kayseriyye (Bezestan), 1487-1502
yılları arasında, Akkoyunlu Sultanı Ka­
sım devrinde yaptırılmıştır. Ancak Os­
manlI bedestenlerine benzer bir plan
düzeni gösterir. Güneyde çarşı içine
açılan bir sıra tonozlu dükkân içinde,
iki bölümlü, iç kısımda çepeçevre dük­
kân olması gereken, tonozlu derin niş­
ler yer alır.
Revaklı Çarşı, kim tarafından ve
hangi tarihte yaptırıldığı bilinmemek­
tedir. Ortada bir yol, yolun iki yanın­
da revaklar ve revakların arkasında bi­
rer sıra derin dükkânlardan oluşan bir
düzene sahiptir. Doğuda önünde çap­
raz tonozlu revak başlangıcı olan de­
rin eyvan şeklinde tek bir dükkân yer
alır.
Emir Hamamı, Mardin’de I. Cadde
üzerinde, Artuklu devrinden kalmadır.
Türk egemenliğinde üzerine ekleme­
ler, onarımlar yapılarak günümüze ka­
dar gelmiştir. Yanyana iki büyük kub­
beli mekân düzenine dayanan hama­
mın soyunmalık kısmında duvar kenar­
larında üç de eyvan açılır. Fenerli bir
kubbe ile örtülü olan bu kısımdan kü­
çük bir kubbe ve yarım kubbe ile ör­
tülü dar bir ara mekâna geçilr. Sıcak­
lığa geçit veren dar bir kapı geçişi or­
tada geniş kubbeli mekânın yer aldı­
ğı sıcaklığa ulaşır. Çok kenarlı şekil­
de sonuçlanıp, tonozları sonunda ya­
rım kubbe şeklini alan eyvan kolları
arasında kalan odalar da sekizgen
planlıdır ve kubbe tonozları ile örtülü­
dür.
Hatuniye Hamamı (Sittiradviyye
Hamamı), S itti Radviye Hatun tarafın­
dan Hatuniye Medresesi’nin güneyin­
de yer alır. Dikdörtgene yakın bir ala­
nı kaplar. Basit görünüşlü ve basık ke­
merli bir kapıdan beşik tonozla örtülü
bir bölüme geçilmektedir. Bunun ba­
tısında arkada külhanın yer aldığı çap­
raz tonozla örtülü bir bölüm bulunmak­
tadır. İlk girilen dikdörtgen bölüm, do­
ğu yanında da bir kapı ile güney-kuzey
doğrultusunda uzanan dikdörtgen
uzun bir mekâna geçiş verir. Yapının
inşa tarihi 1176 olarak tahmin edilmek­
tedir.
Ulu Cami Hamamı, Ulu Camiin gü-
neydoğusundadır. Artuklu Sultanı Me­
lik Salih’in Ulu Camie vakıf olarak yap­
tırıldığı ve XIV. yüzyıl ilk yarısına ait ol­
duğu (1313-1364) sanılmaktadır. Dik­
dörtgen bir alanı kaplar. Basit bir ka­
pı ile girilir. Burası beşik tonozla örtülü
dikdörtgen bir giriş yeridir. Solundan
çift söveli bir kapı ile büyük tromplu
kubbeli soyunmalığa geçilir. Ilıklığın
doğusunda, ortadaki kubbe ile örtülü
kısma dört kolda beşik tonozlu eyvan­
ların açıldığı kare sıcaklık vardır. Kö­
şe odaları kubbeyle örtülüdür.
Yeni Kapı Hamamı, 1286 yılında
Melik Muzaffer Kare Arslan’ın vakfın-
dandır. Şehrin en büyük hamamların­
dan biridir. Yıkıntı halindedir. Giriş kıs­
mı olması gereken bölüm, kalıntıların­
dan anlaşıldığı kadarı ile, üç geniş ey­
vanın üç yönden birleştirilmesiyle
meydana getirilmiş bir soyunmalık kıs­
mı ile başlıyordu. Kuzey duvarda iki de
niş kalıntısının yer aldığı bölümün ba­
tısında, daha iyi durumda boydan bo­
ya uzanan dikdörtgen bir kısım vardır.
Beşik tonozla örtülü olduğu kalıntıla­
rından anlaşılan bu geçit kısmından
sonradört köşede dört tromplu kubbe
odanın bulunduğu kare plan gösteren
bölüm yer alır. Yapı 1915’te onarım
görmüştür.
İlde bugün ana cadde üzerinde
XVI. XVII. yüzyıldan kalma bir han ile,
XVII. yüzyıl veya XVIII. yüzyılda yaptı­
rıldığı sanılan dikdörtgen bir avlu çev­
resinde, iki katlı revaklı bir kervansa­
ray bulunmaktadır.
Köşk ve saray olarak XV. yüzyılda
Akkoyunlular tarafından yaptırılan Ko­
nak saray ile Meydanbaşı’nda Nusay­
bin’e giden yolun sağında Vali kona­
ğı yanındaki Firdevs Köşkü, anılmaya
değer yapılardır.
Emineddin Külliyesi, Emineddin,
Maristan veya Mesken Mahallesi de­
nilen bölümde I. Mardin Artuklu Sul­
tanı Necmeddin llgazi (1123) ile kızkar-
deşi Emineiddin tarafından inşa e tti­
rilm iş olup, cami, medrese, çeşme ve
hamamdan oluşur.
Cami, kısmen kesme taşlardan,
kısmen de moloz taşlardan yapılmış
dikdörtgen bir alanı kaplar ve yapılar
topluluğunun bugün için en güneyin­
de yer alır. Kuzeyde, Mardin doğu ve
kuzeyinde sivri kemerlerde dışa açık,
çapraz tonozlarla örtülü bir revak-son
cemaat yeri vardır.
Medrese, cami ve namazgâhın yer
aldığı çevre duvarı içinde bahçenin ku­
zeyinde yer alır. Dikdörtgen planlı ya­
pı, kesme taştan yapılmıştır. Batıya
doğru kayık durumda bulunan, iki ya­
nında birer dar açıklığa sahip, üçlü gi­
rişlerin küçük uygulaması durumunda
bir kapıdan beşik tonozla örtülü bölü­
me girilir.
Çeşme, cami ve medreseyi barın­
dıran bahçe çevresinin batı sınırında
yer alır ve hamama bitişiktir. Güneye
ve batıya açılan iki kemeri köşede bir
paye taşır, üzeri çapraz tonozla örtü­
lüdür.
Hamam (M aristan Hamamı), kade­
meli tromplarla geçişi sağlanmış olan
11 metre çapındaki bir kubbe ile örtü­
lü mekânın duvarları, asimetrik düzen­
de birtakım nişlerle hareketlendirilmiş,
dört tarafta da yüzeyde kemer nişleriy­
le teşkilatlandırılmıştır. Dışarı ile doğ­
rudan bağlantısı bulunan tek büyük
mekân, giriş yeri, soyunmalık odası
vardır.
Altunboğa Medresesi, Zinciriye
Medresesi’nin (Sultan Isa) doğusun­
daki çıkmaz sokağın sonunda kalıntı
halindedir. Melik Mansur Ahmed Kü-
çük’ün vezirlerinden Altunboğa tara­
fından yaptırılm ıştır^/V . yüzyıl). Yapı­
nın eyvanı güneyden kuzeye doğru
gelişmektedir. Yüksekte kalan ve dol-
muş gibi görünen başlangıç bölümün­
den sonra, solda birkaç basamakla çı­
kılan derin ve beşik tonozla örtülü bir
oda bulunur.
Hatuniye (Sittiradviyye) Medrese­
si. Gül Mahallesi’ndedir. IV. Mardin Ar­
tuklu Sultanı Kutbeddin ilgazi’nin an­
nesi ta rafınd an y a p tırılm ış tır
(1176-1185). Dikdörtgen bir alanı kap­
layan yapı, iki eyvanlı, revaklı avlulu,
iki katlı bir medresedir. Bugün olduk­
ça bozulmuş, avlu durumunu kaybet­
miş, mihraplı güney eyvanının kuze­
yinde bir duvar çekilip cami olarak kul­
lanılmaya başlanmış ve özellikle kıb­
le cephesinin sol tarafı arkasındaki
mekânlarla birlikte değiştirilmiştir. Gü­
neye doğru bir revak bölümünün ayak­
ta olmasına karşılık, diğeri örülüp ca­
mi ve türbeye katılmıştır.
Mihrap nişinin üst kısmındaki ya­
rım kubbenin içi Silvan Ulu Camiin ku­
zey cephesindeki dekoratif kemer di­
zisi ile bağlantı kurulabilecek şekilde
balık sırtı sütuncelere oturtulm uş üç
dilim li dekoratif kemerlerle başlayıp
üst üste birbiriyle bağlantılı yuvarlak
kemerlerle devam ederek yedi ışınlı bir
şekilde merkeze bağlanan plastik süs­
lemeye sahiptir. Bu türbe mekânında
yan yana yer alan iki büyük sanduka­
dan sadece kuzeydekinin bir kenarın­
da iri harfli çiçekli nesih bir kitabe par­
çası görülmektedir. Dışta, kıble cep­
hesinde, dört uzun satır ve altta kısa
bir s atın kalmış, nesih, Artuklu Ebu
Muzaffer Artuk Arslan b. Il-Gazi b. Alpi
b. Timurtaş b. İlgazi Artuk emriyle
"H atun iye M edresesi’ ’ denilen bu
medrese gayri menkul vakıflarının ya­
zılması emriyle başlamakta, vakıflar­
dan sözedip arada Kur’ar^Âyetleri ver­
dikten sonra Ocak 1206 tarihini ver­
mektedir. İçte, türbe mihrabı sütunce-
lerinde bozuk, yalnız sağdan ikinci sü-
tuncede üzerinde “ Lailahe...” okunur.
1184185’de ölen Kutbeddin ilgazi
b. Necmeddin Alp, Bab-ı Sur kapısın­
da annesinin yaptırdığı medresede gö­
mülüdür.
Hüsamiye Medresesi, Artuklu hü­
kümdarı Hüsameddin Timurtaş tara­
fından 1123 yılında yaptırılmıştır. Bir
cami ile birlikte yaptırılan bu Medre-
se’den bugün iz yoktur. Melik Mansur
Necmeddin fl. bu medresede gömülü
idi.
M arufiye(H acı M aruf; Beyt-ülArtu-
ki) Medresesi, Şar mahallesinin kuze­
yinde yer alır. Kalıntıların, eyvanlı, av­
lulu bir medrese olduğunu ortaya koy­
duğu yapı, uzantılarından da anlaşıla­
cağı gibi, tek bir avlu etrafında toplan­
mış mekânla sınırını aşan, avlunun dı­
şına da yayılan birtipin uygulanan eski
örneğidir. XIII. yüzyılda yapılan yapı­
nın doğusundaki ve kuzeyindeki me­
kânlardan, arada kalan bölümün bir av­
lu durumunda olan bölümü, kuzeyde
önü örülü, bir kemerle dışa açık küçük
kubbeli bir mekândır. Bu mekâna üç
koldan üç beşik tonozlu eyvan birleş­
mektedir. Kuzeydeki eyvan cephesin­
den başlayıp kubbeli bölümün altın­
dan geçerek avluya kadar çıkan taş-
mozaik döşeli selsebil dikkati çeker.
Çok düzgün bir taş işçiliği gösteren bu
bölümde kubbeye birleşen tonozlar
arasında kubbenin geçişini sağlayan
pandantifler oluşmaktadır.
Melik Mansur Medresesi (Şeyh
Aban; Libben), Gül Mahallesi’nin ku­
zeydoğusunda yer alır. XIII. yüzyıla ve
en geç XIV. yüzyıl başına konulabilir,
içinde lahitler yer alan ve zaman za­
man mescit olarak kullanılan yapının
büyük bölümü moloz taşlarla yenilen­
miştir. Güney tarafında içinde solda la-
hitlerin yer aldığı kapalı bölüm, orta­
da çapraz tonozla örtülüdür ve iki ya­
na, eşit olmayan beşik tonozlarla açıl­
maktadır.
Muzafferiye Medresesi, 1258-1286
yılları arasında Mardin’de egemenlik
süren Artukoğlu Melik Muzaffer Kara-
arslan tarafından, birtaşı siyah, birtaşı
beyaz olarak bir cami ile birlikte yap­
tırılmıştır. içinde Muzaffer Kararslanin
gömülü olduğu medrese kale eteğin­
de yaptırılmıştı, bugün yapıdan iz yok­
tur.
Sultan İsa Medresesi, Medrese
Mahallesi’nde, kuzeyde, Melik Mec-
deddin İsa b. M uzaffer Davud b. elme-
l|k Sultan tarafından inşa ettirilen
(1385), dikdörtgen ve geniş bir alanı
kaplayan yapı, iki kat üzerinde avlu, ca­
mi türbe ve çeşitli ek mekânlardan
oluşmaktadır. Tek bir avlu etrafında di­
zili mekânlar şemasının sınırlarını aş­
mış, yayılmış bir düzene sahiptir. Do­
ğu ve batı uçlarındaki dilim li kubbeler­
le ve doğu tarafına rastlayan yüksek
anıtsal portali ile dikkati çeker. Mar­
din’e gelen Timur ve ordusu ile müca­
dele eden Melik tea bir süre Sultan İsa
(Zinciriye) medresesinde hapsedilmiş­
tir. Mihrap medresenin doğu kanadın-
damescidde yer alır. Niş derinliği du­
var kalınlığı içinde kalır. Aynen mes­
cit mihrabı gibi duvarın dış yüzünü dik­
dörtgen bir çıkıntı meydana getirir.
Çerçevesi iç mekâna doğru taşmaz.
Medresenin çeşitli yerlerinde; Portal-
de, nişin iç yüzünü dolaşan şeritte,
Portalde, geçme m otifli şeridin iki ya­
nında, Avlu’da, Çeşmede, Çeşme’nin
üstünde ve Cami kısmında olmak üze­
re kitabeler bulunmaktadır.
Şah Sultan Hatun Medresesi, Ak­
koyunlu sülâlesinden İbrahim Bey’in
hanımı Şah Sultan Hatun tarafından
XV. yüzyıl sonu veya XVI. yüzyıl baş­
larında yaptırılmıştır. Dikdörtgen bir
alanı kaplayan bu yapı, bir camie ek
olarak yapılmıştır. Tek mekânlı bugün­
kü camiin doğusunda avluya geçişi
olan yapı ortada dikdörtgene yakın bir
avluya sahiptir.
Şahideye Medresesi, Ana cadde­
nin güneyinde, PTT’nin karşısında, yo­
lun ortasında, Melik Es-Said Necmed­
din Gazi b. Artukarslan tarafından in­
şa e d ilm iş tir,^ ///, yüzyıl başlan). Ge­
nellikle güney yönünde iki nefli mes­
cidin yer aldığı revaklı avlu ve 2 eyvanlı
medrese şemasını verir.
Cihangirbey Türbesi ve Zaviyesi,
Uzun Hasan’ın kardeşi, Akkoyunlu Ci­
hangir ibni Ali bin Karayülük Osman
tarafından 1444-1469 yıllarında yaptı­
rılmıştır. Sultan Kasım Medresesi’nin
yanında yer alır. Dikdörtgen planlı, iki
bölümlü bir yapıdır. Kesme taş cephe­
si dışında yer yer düzensiz ve moloz
taşlarla işli yapıya, yüksek bir sivri ke­
mer içine alınmış kapıdan girilir.
Sultanhamza Türbesi, Karayülük
Osman Bey’in oğlu Sultan Hamza’ya
aittir. (1444), Mardin’in Savur Kapısı’-
ndan Meydan Başı’na giderken biri
sağda, diğeri solda iki eser yer alır.
Soldaki eser, halk arasında “ Hamza-i
K eb ir” adı verilen Kara Yülük Osman’­
ın oğlu Nureddin Hamza’nın Kubbeli
Türbesidir. Türbe dört yana taşkın haç-
vari planlıdır.
Şeyhhamid Türbesi, Şeyh Hamid
Hamidî'nin ölümü ile yaptırılmıştır.
(1880-1881). Dört türbe mekânı ve bir
mescit kısmının birleşmesinden mey­
dana gelen bir yapı topluluğudur.
Dunaysır Köprüsü, Mardin’in güne­
yinde, Kızıltepe ve Koçhisar mevkile­
ri civarında idi. Köprü kasaba harabe­
sinin batısından geçen nehrin-üzerin­
de olup 5 gözlüdür, 1204 yılında yap­
tırıldığı tahmin edilmektedir.
■ 1858 yılında Cendire Mahallesi’ne
Bir Süryani Katolik kilisesi inşa edil­
miştir.
MECİDÖZÜ
Osmanlı döneminde Çorum San-
cağı’na bağlı bir kaza olan Mecidözü,
tarihî eserler bakımından zengin bir il­
çedir. Buradaki en önemli yapı Elvan-
çelebi köyündeki Elvançelebi' Cami-
i ’dir. Eski bir Bizans mezar binası ta­
dil edilerek ve büyütülerek,'cami ve
türbe ile zaviyeden meydana gelen kü­
çük külliye kurulmuştur. Bölge halkı­
nın büyük önem verdiği bir ziyaret ye­
ridir.
Bugün ilçe, Çorum iline bağlıdır.
MENEMEN
Osmanlı döneminde İzmir vilayeti­
nin merkez sancağına bağlı kaza du­
rumunda olan Menemen, Aydın vilaye­
tinin kuzeybatısında idi. Kuzeyden
Çandarlı Körfezi ve Bergama kazası,
doğudan Saruhan Sancağı, güneyden
İzmir Körfezi ve merkez kazası, batıdan
İzmir Körfezi ve Foça kazasıyla çevri­
liydi. Kazanın nahiyesi yoktu. Toplam
45 köyü vardı. Kaza merkezi, kayma­
kamlık merkezi durumundaydı ve Rum
Ortodoks Kilisesi yönünden, Efes
M etropolitliği’ne bağlıydı. Kaymakam
başkanlığında bir idare meclisi tarafın­
dan yönetilirdi. Toplam nüfusu 30 bin
196 kişiydi. Kaza merkezinin nüfusu
ise 9 bin 387 kişiydi.
Kazada 1846 yılında büyük bir yan­
gın, 1892 yılında da deprem meydana
gelmiş, bu iki âfette de kent büyük za­
243
rar görmüştür. Menemen’de 555’i er­
kek, 120’si kız toplam 675 öğrencinin
devam ettiği 12 okul bulunmaktaydı.
Kaza merkezinde bir postane bu­
lunurdu ve Türkçe olarak telgrafla ha­
berleşmeyi sağlardı. Evler ve dükkân­
lar taş veya tahta-taş karışımı olarak
inşa edilm işti. Kaza merkezi çevrenin
pazarı durumundaydı. Pazara, İzmirli
tüccarlar demiryolu aracılığıyla. 1
saat 15 dakikada gelirlerdi. Menemen,
ayrıca, Bergama’ya 76 kilometrelik
düzgün bir yolla bağlıydı. Kazada sa­
nayi kuruluşu olarak Hacı Antonin.ve
Papa Luiz adlı kişilere ait zeytinyağı
üretme ve zeytin tanesi çıkarma fab­
rikaları vardı. Ingiliz Betman’a ait 1864
yılında kurulan aynı amaçlı bir fabrika
ve bir Amerikan meyan kökü işleme
fabrikası vardı.
1817 yılında kasabadaki Rum k ili­
sesi, daha sonra depremden zarar gö­
ren kiliseler onarılmış (1892), Ali Ağa
Ç iftliği’ndeki bir Rum kilisesi (1896) ile
kasaba merkezinde Rum cemaati için
bir mektep inşa edilm iştir.
Menemen, bugün Ege Böigesi’n-
de, İzmir iline bağlı ilçe merkezidir.
MERSİN
Çok eski bir geçmişe sahip olan
Mersin’de, H ititler, Asurlular, Fenike­
liler, Frikyalılar, Yunanlılar, Makedon­
244
yalIlar, Selefkuslar, Araplar, S elçuklu­ keolojik alan ve kalıntı vardır.
lar, Karam anoğulları ve O sm anlIların Anamur Kalesi, İçel'in Anamur il­
k ü ltü r b irik im i vardır. çesi içinde, deniz kıyısında, M.S. III.
Mersin, 1841 yılında Gökçeli buca­ yüzyılda Romalılar tarafından yaptırıl­
ğına bağlı olarak, Tarsus ilçesinin bir mıştır. Çeşitli dönemlerde restoras­
köyü idi. 1852 yılında bucak oldu ve yonlar gören kale, Karamanoğulları dö­
Tarsus’a bağlandı, ilk Bucak Müdürü neminde büyük bironarımdan geçiril­
Mustafa Bey’di. 1864 yılında Tarsus’­ di ve mamur hale getirildi. Bu onarım-
tan ayrıldı; Gökçeli, Kalınlı ve Elvanlı dan ötürü de adına “ M am uriye” denil­
bucaklarının birleşmesiyle meydana di. Kalenin içinde bulunan cami, Ka-
getirilen ilçenin merkezi oldu. Mersin’­ ramanoğulları’ndan kalmadır. III. Selim
in ilk kaymakamı da Halepli Mahmud zamanında Osmanlı ülkesine katılmış­
Gürani Bey olmuştur. tır.
Tarsus gibi, Mersin de Adana’ya Kız Kalesi, Mersin’e 60 kilometre
bağlandı ve 24 yıl ilçe merkezi olarak uzaklıkta, Mersin-Silifke yolu üzerinde,
kaldı. 1888 yılında Mersin, sancak mer­ kıyıda ve deniz içindeki küçük bir ada­
kezi oldu. İlk mutasarrıflığa Neşet Pa­ cıkta inşa edilm iştir. Buranın M.Ö. II.
şa getirildi. Tarsus ise, Adana’dan alı­ binden beri iskân edildiği bilinm ekte­
narak, Mersin Sancağı’na bağlandı. dir. Kale, kıyıdaki kenti korumak için
1892 yılında Gureba Hastahanesi ge­ yapılmıştır. Kalenin kuzey ve güney
nişletilerek inşa edildi-.- 1894 yılında uçlarında kuvvetli iki kulesi vardır.
Adana Valisi Sırrı Paşa’nın önerisi üze­ Cephesinin uzunluğu 250 metredir.
rine, mutasarrıflık ve liva merkezi ha­ Önceleri deniz içindeki kısım bir yol­
line getirildi. Bu arada Mersin Muta­ la kıyıdaki kaleye bağlanmakta idi. Ün­
sarrıflığında Fehim Paşa bulunmak­ lü su kemerleri de dağlardan kıyılara
taydı (göreve başlayışı 1893). kadar su taşımak için inşa edilmiş
Şehre 1890’da demiryolu getirildi. olup, bunların yıkıntıları Toroslar’ın
1902’de 9 bin nüfuslu sancağa Cemal eteklerinde görkemli bir görüntü ver­
Bey, I910’da Nüzhet Paşa mutasarrıf mektedir. VIII. yüzyılda Jüstinianos’-
oldu. 1915’te ise Mersin, müstakil mu­ un zamanıda Arapların tehtidi sebebiy­
tasarrıflıktı. le kentin çevresi kuvvetli duvarlarla
17 Aralık 1918’de Fransızlar tarafın­
desteklenmiştir. Roma devri temelle­
dan işgal edilen kent, 3 Ocak 1922’de ri üstüne Bizans devrinde yapılan
işgalden kurtuldu. Korykos ise Ortaçağ sonlarında Erme-
Mersin, bugün İçel ili merkez ilçe­ nilerin ve Kıbrıs Lusigna^larının eline
sidir. geçmiştir. 1200 yıllarında Küçük Erme­
İçel il sınırları içinde çok sayıda ar­ nistan, daha sonra da Kıbrıs kralların­
 ca alınan kale, XIII. yüzyılda büyük
önem kazandı ve 1448 yılında Kara­
manoğlu İbrahim Bey tarafından ele
geçirildi. Bu dönemde Fatih’in oğlu
Cem Sultan, buradan gemiye bindi.
Daha sonraları tüm yöre ile birlikte Os­
manlI yönetimine geçen kale, yeniden
onarım görmüş ve takviye edilmiştir.
Gilindre (Kelendris - Aydıncık),
Gülnar ilçesinin 30 kilometre güneyin­
de, deniz kıyısında M.Ö. 600 yılların­
da kurulmuş bir Yunan kolonisi kalın­
tısıdır. Roma ve Bizans dönemlerinden
kalma kale, tapınak, hamam, su ke­
merleri ve saray kalıntıları durmakta­
dır. Şehre bağlı, Anamur ilçesinde Kal­
dıran Kalesi, Gülnar ilçesinde Meydan­
cık Kalesi, Mut ilçesinde Mut Kalesi
vb. yapılardan birçoğu günümüzde yı­
kıntı halindedir.
Bütün ilde, kayda değer 6 kadar ca­
mi vardır.
Ak Camii, Anamur’da Karamanoğ­
lu Alâaddin Bey zamanında yaptırıl­
mıştır.
Eski Camii, Mersin’in içinde 1870
yılında Valide Sultan Vakfı olarak yap­
tırılmıştır.
Yeni Camii, Mersin’de, Abdülkadir
Serdavi’nin başkanlığındaki bir heyet
tarafından 1900 yılında yaptırılmıştır.
MERZİFON (Eski adları: Mazi-
bane, Heliupolis),
Evvelce Bizanslılarin elinde bulu­
nan şehir, Malazgird Savaşı’ndan
(1071) sonra Emir Danişmend tarafın­
dan fethedildi, li. Kılıç Arslan, Konya
Selçuklu Devleti’ne kattı. Bundan son­
ra bir yüzyıl kadar İlhanlılarin yöneti­
mine geçen Merzifon, XIV. yüzyıl ora­
larına kadar Sivas emiri Eretna, yüzyıl
sonlarına doğru emir Şadgeldi ve Ka­
dı Burhaneddin arasında el değiştirdi.
Yıldırım Bayezid tarafından 1392’de
fethedilerek Osmanlı topraklarına ka­
tıldı. Evliya Çelebi, “ Seyahatnâ-
m e” sinde şehirden söz ederken üzeri
toprak ve kiremit örtülü 4 bin ev ve 600
dükkân bulunduğunu, pamuk ipliği ya­
pımı, pamuklu dokumanın ünlü oldu­
ğunu, keçecilik ve çeşitli renklerde
sahtiye imal eden atölyeler bulundu­
ğunu yazar. XIX. yüzyıl ortalarında 10
bin nüfuslu, önemli bir pazar şehri idi.
Burada toplanan mallar, kervanlarla
kısmen Sinop’a, özellikle de ihraç
amacıyla Samsun’a sevkedilirdi. Aynı
yüzyılın sonlarında kasaba nüfusu 20
bin idi.
Sivas eyaletinin Amasya sancağı­
na bağlı olan Merzifon’un hükümet ko­
nağı 1868 yılında, Telgraf binası ise
1870 yılında inşa edildi. Pamuk ipliği,
dokumacılık sanayii gibi dallarda ge­
lişen Merzifon’da, 1797 yılında ve 1846
yılında maden çıkartılarak işletmele­
re açılmıştır. Pamuk ve kumaşlarla il­
gili olarak vergi sistemi esaslı bir şekle
bağlanmıştı. Örneğin 1816 yılında ya­
yınlanan bir emirle, resmi verilerek
Merzifon’a getirilen pamuklardan, ku­
maş yapıldıktan sonra yeniden pamuk lında yapıldığı tahmin edilmektedir.
resmi alınmaması kararına varılmıştır. Camiin minber ve mihrabı çok sade­
dir. Yapı, 1899 yılında onarım görmüş­
Merzifon, XIX. yüzyılın ikinci yarı­ tür.
sından itibaren dar sokaklar boyunca Kara Mustafa Paşa Hamamı, 1678
uzanan yüksek duvarlarla çevrili bah­ yılında yaptırılmıştır. Birbirinin içine
çeler ortasındaki evlerden kurulu idi geçmiş hücrelerden oluşan hamamın
kasabanın kuzey kenarında Amerikan planı muntazam değildir. Soyunmalık
din adamlarınca kurulmuş, Ermeniler kesme taştandır. Soğukluk uzunca bir
arasnıda Protestanlık propagandası­ dikdörtgen meydana getirir, bunun ar­
nın merkezi görevini yapan Anadolu kasında sekizgen planlı merkezi kub­
Koleji, onun yukarısında Ermeni k ili­ beli sıcaklık ve onun dört kenarı üze­
sesi ve okulu, Fransız Cizvit papazla­ rinde dört eyvanlı nişler ile bu nişle­
rının yönettiği Katolik okulu, bulun­ rin köşelerindeki halvet hücreleri ha­
maktaydı. Amerikan mektebi ders ho­ mamın esas kısmını oluşturur.
caları için 1908 yılında iki ev yapılmış­ Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Vak-
tır. Mevcut Rum kilisesi ise 1898 yılın­ fı’ndari olan Bedesten XVIII. yüzyılda
da yapılmıştı. Kentin Rüşdiye Mekte­ yapılmış olup bugün şahıs elindedir.
bi ise 1895 yılında yeniden inşa edil­ Çok kubbeli olan esas kısmı dikdört­
miştir. gen planlıdır. Dört cephede de kesme
1910 yılında 35 bin nüfuslu Türk taştan yapılmış ve beden duvarların­
Rüşdiyesi, kazada; Amerikan Kız ve Er­ dan dışarı doğru çıkıntı yapan kapılarla
kek Kolejleri, Fransız Kız Koleji, Erme­ iç mekâna girilir.
ni İdadisi, Ermeni Rüşdiyesi, dört Abide Hatun Camii, Narinceköyü’-
medrese, 3 genel kütüphane gibi eği­ nde, Sadrazam Kara Mustafa Paşa’nın
tim kurumlan vardı. annesi Abide Hatun tarafından XVII.
Merzifon, tarihi eser bakımından yüzyıl başında yapılmıştır. Bir tepe
oldukça zengindir. Bu eserler Osmanlı üzerinde yer alan yapı, muntazam dik­
imparatorluğu devrine aittir. dörtgen planlı ve dıştan toprak damla
Bozacı Camii, kim tarafından ve örtülüdür.
kaç tarihinde yapıldığı bilinmemekle Sofular Camii, kim tarafından ve
beraber XVI. veya XVII. yüzyıla ait ol­ hangi tarihte yapıldığı bilinmemekte­
duğu söylenebilir. Beden duvarları dir. XV. veya XVI. yüzyılda yapıldığı ka­
kesme taştandır. Kubbesi sekizgen bul edilir. Tek kubbeli bir yapıdır. Ku­
kasnaklı ve kiremitle örtülüdür. zeydeki son cemaat yeri ile birlikte dik­
Çay Camii, Ahçı Hüseyin Ağa ta­ dörtgen planlıdır. Camiin avlusunda
rafından yaptırılmıştır. XVIII. veya XIX. yaptırılan bir de türbesi bulunur. Se­
yüzyıl içinde yapılmış olabileceği ka­ kizgen planlı ve üzeri küçük bir kub­
bul edilen bu yapı, yarı ahşaptır. Üze­ be ile örtülüdür.
ri kiremitli bir çatıyla örtülüdür. Camiin Taceddin İbrahim Camii, ne zaman
en belirgin özelliği tavan süsleridir. Ta­ ve kim tarafından yaptırıldığı bilinme­
vanda büyükçe bir dikdörtgen vardır. mektedir. Yalnız camie ait şadırvan ve
Kuzeyde beden duvarlarının uzantısı çeşmeler 1452’de yapıldığından cami­
olan yan duvarlar ve bu duvarları orta­ in de aynı tarihlerde yapılmış olabile­
ya bir paye ile birleştiren iki sivri tuğ­ ceği kabul edilebilir. Kare planlı, tek
la kemer son cemaat yerini oluşturur. kubbeli küçük bir mescit görünümün­
Kemerlerin üzeri üç sıra tuğla ve bir sı­ dedir. 1875 yılında onarım görmüştür.
ra kesme taştan meydana gelmiştir. Çukur Şadırvan Çeşmesi aynı adlı
Camiin kuzey batısında, kesme taştan camiin yanında olup 1424-25 yılları ara­
yay kemerli giriş kapısının üzerinde sında yapıltırılmıştır. Onarımla deği­
okunamayacak kadar silik kitabesi bu­ şikliğe uğramış, ancak üstündeki kub­
lunur. Beş kenarlı mihrap nişinin üze­ be olduğu gibi kalmıştır. Muhtemelen
ri bindirmeliklerle süslenmiştir. Çev­ Sultan Murad tarafından yaptırılmıştır.
resinde ise lale motiflerinden bir bor­
dür vardır. 1772 yılında onarım gördü­ Alaca Minare Mescidi, 1501 yılın­
ğü tahmin edilen yapı, 1947 yılında ye­ da yaptırılmış olup tek kubbeli ve kü­
niden onarılmıştır. çük biryapıdır. Son cemaat yeri ile bir­
Hacı Haşan Camii 1714 yılında likte muntazam birdikdörtgen oluştu­
yaptırılmıştır. Dikdörtgen planlı yapı rur. Duvarları moloz taştan ve kirpi sa­
önce ahşapken sonra duvarları yeni­ çaklıdır. Taşlar arasına derz yapılmış­
den kârgirolarak yapıldı. 1871’de ona­ tır.
rılarak yenilendi. Çelebi Sultan Mehmed Medrese­
Kara Mustafa Paşa Camii, Merzi- s in in yapımına, 1414 yılında Mimar
fonlu Kara Mustafa Paşa tarafından Ebü Bekir M ehm ed b.
1666-1667’de tümü dikdörtgen planlı Hamzatü’l-Müşeymeş tarafından baş­
olarak yaptırılmıştır. Tek kubbeli olan lanmış, Çelebi Sultan Mehmed’in emri
yapının esas ibadet mekânı iki bölüm­ üzerine Umur b. Ali Bey tarafından ta­
den oluşmaktadır. Beden duvarları dış­ mamlanmıştır. (1417). Oldukça sağlam
ta tamamen kesme taştandır. Kubbe yapısı, kalın ayakları, geniş ve yüksek
içi XIX. yüzyıl özelliğinde kalem işleri eyvanlı kapısıyla ve renkli cephe ve av­
ve nakışlarla süslenmiştir. Bunlardan lusuyla görkemli bir gösterişe sahip
en ilginci kuzeyde, büyük kubbenin olan bu medrese, devrin en seçkin
eteğinde, Karagöz dekorları gibi kesi­ eserlerinden'Öir. 20 hücre, iki kapılı bir
len boş zemine yerleştirilmiş izlenimi açık dershaneden oluşur. Planı bakı­
veren büyük betimlemedir. Bu süsle­ mından ilginçtir. Yapının anıtsal por­
melerin Zileli Emin tarafından 1875 yı­ talinin üzerinde son devirlerden yapıl­
245
 mış bir saat kulesi yükselir. Ortada ka­
re bir avluyu çeviren dört duvar ve bu
dört duvar ortasında bulunan birer kü­
çük eyvanlar, bu eyvanlar arasında
medrese odaları yer alır. Yapı, bugün
kütüphane olarak kullanılmaktadır.
Çelebi Sultan Mehmed Hamamı
1413’te yapılmıştır. Cemekânı ahşap
çatılı olan bu yapı, 4 eyvanlı ve 4 hal-
vetli merkezi bir plandadır. Ilıklık ve us-
turalık bir orta kubbe ve ikişer kemer­
le örtülüdür. Bütün kubbeler küresel
üçgenlere basar. Hamam tümüyle mo­
loz taşan yapılmıştır.
Çukur Çeşme, Merzifon’un iç ma­
hallerinde ve Çukur Hamam’ın kuzey
tarafında bulunur. Kitabesinden, Çe­
lebi Mehmed tarafnıdan 1410-11’de
yaptırıldığı anlaşılmaktadır.
Taş Han, XVII. yüzyılda yapılmıştır.
Dikdörtgen planlıdır. Güney cephesin­
de yuvarlak kemerli büyük kapısı bu­
lunmaktadır. İki katlı yapının beden
duvarları çevresinde sivri kemerli dük­
kânlar yer almaktadır. Giriş kapısı üze­
rindeki uçları kıvrık konsollarla, çıkın­
tılı cumbalar ve kesme taşlar arasın-
dayer alan tuğla hatıllar yapıtın karak­
teristik özelliklerindendir.
Ortaçağda burası çok bakımlı ve
medeni şehirlerden biri idi. Şehir, baş­
tan başa yeniden yapılırcasına iyice
onarılmış, saray, cami, medrese, has­
tane, rasathane ve hamamlarla bezen­
mişti.
Bugün Silvan’da eski eserler ola­
rak günümüze kalabilen önemli yapı­
lar arasında Silvan Kalesi, Ulu Camii
ve Malabadi Köprüsü sayılabilir.
Silvan Kalesi: Ne zaman ve kimler
tarafından yapıldığı bilinmemektedir.
Roma veya Bizans devrine ait olduğu
sanılmaktadır. 532 yılında Bizans
İmparatoru tarafından onarılan kale iki
surla çevriliydi. XVII. yüzyılda kalede
1000 ev, Beysarayı ve Siccanbey Sa­
rayı gibi yapılar vardı. Kalenin iç suru­
nun kalınlığı 4-5 metredir. Uzunluğu,
doğudan batıya 600 metre, kuzeyden
güneye 500 metredir. Dış surun dokuz
kaısı vardır. Bunlardan dördü güney­
de, ikisi kuzeyde, ikisi de batıda, biri
doğudadır. Kapıların bir kısmı kitabe­
lerle süslenmiştir.
Ulu Cami; Artuklulardan Timurtaş’
ın oğlu Necmettin Alp tarafından 1152
yılında yaptırıldı. Silvan’ın merkezinde
bulunan bu yapı, problematik bir ya­
pıdır. Camiin bugünkü genel durumu,
enine dört nefin ortada üç nef boyun­
ca bir mihrap önü kubbesiyle kesilme­
sinden oluşan bir plan verir. Yapıda tü­
müyle kesme taş, sadece kubbede
tuğla kullanılmıştır.
Artuklu-Eyyubî karışımı camide,
büyük bir maksure kubbesi dikkati çe­
ker. Çevresinde bir sıralı hacim bulu­
nur. Bu kubbeyi tutan köşe ayaklar
arasına ikişer ara ayak eklemiştir. Kub­
besinin oldukça büyük oluşu, enine
mekânlı plan şemasının kubbeli ve or­
ta mekânlı Osmanlı camileri tipine ge­
çişi için erkendir. Avluya açılan eksen­
deki kapıdan başka sağlı sollu ikişer
kapı daha bulunuşu Cizre’ye benzer
yönüdür. Minare kitlenin kuzeydoğu
246
MERZİFON: Genel görünüş (XIX. yüzyıl ik in c i yarısı).
köşesindedir. Yapı 1913 yılında onarım dan sonra, Âm id’de oluşan Akkoyun­
görmüştür. lu Devleti’ne tabi oldu. Şah İsmail’in
Malabadi Köprüsü, Silvan’da Bat­ 1507’de Diyarbekir bölgesini işgal et­
man Suyu üzerinde, Artukoğullarından mesi üzerine de kısa bir süre, Safevî
Timurtaş Paşa tarafından 1147 yılında egemenliğinde kaldı. Çaldıran Savaşı’-
yaptırılmıştır. Yapı, kırık hatlar halin­ ndan sonra, Koçhisar Savaşını izleyen
de üç bölümden oluşur. Toplam boyu günlerde, Osmanlı İmparatorluğu’na
150 metre, eni 7 metre (korkuluklarla bağlanan (1517) ocaklık usulü ile yö­
beraberedir. Biri çok büyük (38.60 m. netilen beylikler arasına katıldı. Bu ta­
açıklık) olan beş gözü vardır. Yüksek­ rihten sonra şehir, özellikle ipekçilik­
liği 19 metredir. Renkli taşlar ile yapı­ le ün buldu. Burada yapılan ipek tül ve
mendiller bütün Ön Asya pazarlarında
lan kemerler özenle dizilmiş taşlarla
çevrilidir. Kemerin k ilit taşı ile döşe­ aranılan bir süs eşyası oldu. Bu çağ­
mesi arasındaki kesim çok incedir. Ya­ da, Meyyâfarıkin medreseleri ünlü bil­
pı 1930 yılında onarım görmüştür. gin ve devlet adamları yetiştirmekle ta­
Yukarıda izah etmeye çalışılan ya­ nınmıştır.
pılardan başka Kazaya bağlı Farktn kö­ Osmanlı döneminde burası Diyar­
yüne Meryem Ana adlı bir Rum kilise­ bekir vilayetine bağlı kaza merkeziydi.
si (1879), kaza merkezine ise Geldanî
Cemaatine mahsus bir kilise inşa edil­
m iştir (1892)
Silvan bugün Diyarbakır iline bağ­
lı ilçedir.
MİLAS (Eski adlan: Mylassa, Mi-
loso, Melaso, Melasso, Melassa, Mi-
laxo, Melaxo)
Karya bölgesinin en eski şehirle-
MEYYÂFÂRIKÎN (Eskiadları: rindendir, kuruluş tarihi kesin olarak
M iferket, Muhargin, M ufhargin, Mefâ- bilinmemektedir. Mylassa adı, Hela-
rıkîn, Fârıkîn, Mafarıkîn, M atur halah; nistik devirden öncesine dayanmakta­
Bugün: Silvan) dır. Karya bölgesi, İlk Çağ başlarında
Şehir, Asurlular zamanında kurul­ Karlar ve Lelegler tarafından istila edil­
muştur. Daha sonra esarette bulundu­ miş, sonraları ise çeşitli istilalara ma­
ğu Partların elinden kurtularak ülkesi­ ruz ka lm ış tır. S ırasıyla, Yunan,.
ne dönen Tigranes, krallık tacını giye­ Helenistik, Roma ve Bizans hakimiyet­
rek burasını Ermeni krallığının başken­ lerinden sonra 1071 ’i takiben bölgede
ti haline getirmeye çalıştı ise de çok ilk Türk istilâları da başladı, ilçe 1261
geçmeden (M.Ö.69) Lucullus komuta­ yılında kesin olarak Türk egemenliği
sındaki Romalı kuvvetlenin saldırısına altına girdi. Ancak 1271 yılında bir ara
uğradı ve bozguna uğratıldı. Farikîn ve BizanslIların eline geçtiyse de kısa bir
Batman adlarında iki suyun varolm a­ süre sonra yeniden Türkler tarafından
sından ötürü “ Miyafarıkî” adı ile de zaptedildi. 1296’da kısa bir süre için
anılmaktadır. yeniden Aleksios Filanthopenos ku­
Halife Ömer zamanından itibaren mandasındaki Bizans kuvvetlerine
İslâm ve XIII. yüzyıldan itibaren de Mo­ geçtiyse de bu hâkimiyet de kısa sür­
ğol saldırılarına uğrayan şehir, daha dü. I. Beyazid tarafından 1390 tarihin­
sonraları Hamdanîler, Mervanîler, Sel­ de Osmanlı imparatorluğu’na katıldı.
çuklular ve Artuklular’ın eline geçti. Bayezid, Menteşe iline Fîruz Bey’i va­
Daha sonraları birçok baskınlara uğra­ li atadı. OsmanlIların ülkeye gelişi üze­
yan şehir, 1344’ten itibaren bir süre rine Mısır’a kaçan Menteşe beyi,
Celâyırlılara bağlandı. Timur istilâsın­ muhtemelen Balat’ta hüküm sürmek-
te olan beydi. İlk Osmanlı egemenliği
12 yıla yakın bir süreden sonra yakla­
şık 20 yıl ülkeye kesintiye uğradı. Bu
devre içersinde Menteşeoğulları yeni­
den ülkeye hâkim oldularsa da, bu kı­
sa hâkimiyet devirlerinde Milas’ta, ve
Beçin’de bir eser bırakamadılar. Men­
teşen İlyas Bey Bayezid’in şehzadeleri
arasındaki didişmeler sırasında bun­
lardan bazen birine, bazen diğerlerine
taraftarlık etti, sonunda Mehmed Çe­
lebi Anadolu’yu kendi egemenliği al­
tına alınca 1415’te ona bağlı oldu.
1421’de meydana gelen ölümü üzeri­
ne, yerini alan iki oğlu ülkede pek kı­
sa bir süre başa geçtilerse de, 1424’te
durum sona erdi ve Milas, Osmanlı
İmparatorluğu’nun Anadolu eyaletin­
de, merkezi Muğla’ya taşınan Mente­
şe sancağı sınırları içinde kaldı.
Evliya Çelebi “ Seyahatnam esi"ne
göre XVII. yüzyılda, Milas, “ Su d e re "
dağı yakınındaki taşlık bir bayır üzeri­
ne kurulmuş bir şehir olup, kalesi yı­
kılmış olduğu için, dizdar ve korunma­
sı 12 mahalleye bölünmüş, kârgir ve
üzeri toprak örtülü bağ ve bahçeli
1000 evden oluşmakta idi. Evliyâ Çele­
bi, havasının ağır ve sıtmasının etkin
olduğunu, Milas’ın başlıca ürününü tü­
tünün oluşturduğunu ve bu ürünün
kervanlar ile bütün Anadolu’ya sevke-
dildiğini söyleyerek, şehirde 7 mihrâp
(en önem lisi Cami-i kebir dediği ve hal­
kın m erm erleri dolayısı ile, Gök Cam ii
adıyla andığı Fîruz Bey C am ii ile Gazi
Ahm ed Bey Camii), 2 hamam, 2 han
bulunduğunu kaydetmekte, yıkıntıla­
rından abartmalı bir şekilde söz et­
mektedir.
Osmanlı egemenliğinin ilk devirle­
rinde Milas bölge merkezi rolünü kay­
betmiş olmakla beraber, Anadolu’
nun güneybatı kıyıları önünde yapılan
askerî hareketler, örneğin Rodos se­
feri sırasında Ayasulug Balat ile Mar­
mara arasında bir konak yeri rolünü
oynamış ise de sonraları muhtemel
olarak Büyük Menderes nehri ağzında­
ki bataklık alanların genişlemesi yü­
zünden, kuzey yönünde İzmir ile olan
bağlantısı hemen hemen kesilmiş ve
sapa kalmıştı. XVII. yüzyıldan sonra
Milas çevresindeki yolların eşkiya yü­
zünden tehlikeli bir durum almış oldu­
ğu anlaşılmaktadır. XVIII. yüzyılda ise,
hükümetin nüfuzu Milas’ta çok zayıfla­
mış, fiilî hakimiyet mahallî ağaların eli­
ne g e ç m iş ti. B unların m azgallı
duvarları ile, küçük bir şatoyu andıran
konutları hâlâ ayakta durmaktadır. De-
rebeylerin yok edilişi, ancak yüzyılın
sonunda mümkün olabildi. XIX. yüzyı­
lın sonlarında şehrin nüfusu 12 bin
olarak gösterilmektedir. I. Dünya Sa-
vaşı'ndan sonra bölge İtalyan kuvvet­
leri tarafından işgal edildiyse de, millî
mücadelenin iyi bir gelişme yoluna
girmesi üzerine bu kuvvetler ülkeyi bo­
şaltmışlardır.
İskân merkezi ve hareket üssü olan
Milas’tan sonra Ortaçağ’da Türk dev­
rinde büyük önem kazanmış Beçin; Mi­
las’ın 5 kilom etre kuzeyinde dik
yamaçlar ile Ova kenarında 180 met­
re yükseklikte birden yükselen tepe
üstüne yapılmış bir kale ile bunun gü­
ney tarafında genişçe bir düzlük üze­
rine yerleşmiş bir iskân alanından
ibarettir. Eski çağda burada müstah­
kem bir şehir bulunuyordu ki, buna ait
sûr, mâbed ve mezar kalıntıları hâlâ
görülür. Bununla beraber, burası öne­
mini Menteşeoğulları zamanında ka­
zanmış, bu hânedan tahkime elverişli
ve korunması kolay olan bu mevkide,
eski çağdan kalma temeller ve Bizans
devri duvarları üzerine heybetli bir kale
yaptırarak, payitahtlarını burada kur­
muşlardır. Önceleri Barçin adı ile anı­
lan kaleye, sonradan Peçin veya Beçin
denilmiştir.
Aydın vilayeti Karahisar-ı Şarkî
sancağına bağlı olan Milas kazasının
hükmet konağı konağı 1876 yılında
yapıldı.
Kazada 1763 yılında çıkarılan sim­
li kurşun madeni, uzun süre işle til­
miştir.
Milas’ta birçok Türk okulları yanın­
da, Yahudi çocukları için de 1893 yı­
lında bir mektep inşaa edilmiştir.
Firuz Bey Camii (Gök Camii), Os­
manlIların ilk fetih yılında, Yıldırım Ba­
yezid’in Menteşe Valisi Hoca Firuz
tarafından 1394 yılında yaptırıldı. Men­
teşen mimarisi etkisindedir. Planı “ T”
biçiminde sıralanmış kubbelerle, yan
mekânlı veya zaviyeli camiler grubu­
na girer. Cami’de, payeler üzerine beş
sivri kemerle bütün kuzey cephesini
kaplayan son cemaat yeri, orta bölüm­
de bir kubbe ve yanında iki kemer bo­
yunca birer tonozla örtülm üştür.
Firuzbey Cam ii’nin ana mekâna geçit
veren giriş holü, bindirmeli biçimde
yapılmış bir tonoz ile örtülüdür. Bu, Or­
ta Asya’dan Türk ev mimarisinden
Anadolu’ya gelmiş bir tavan geleneği­
dir. Her bakımdan bir sanat şaheseri
olan camiin değerli ahşap kapı kanat­
ları çıkmış, yerlerine demir kanatlar ta­
kılmıştır. Camiin yanında bugün harap
durumda olan 12 odalı, sade medrese
vardır.
Hacıilyas Camii, Menteşeoğulla-
rından Şucaeddin Orhan Bey zamanın­
da Selâhaddin adında biri tarafından
yaptırıldı (1330). Kare planlı kapalı bir
salon ile önünde son cemaat yerinden
ibarettir. Düz ahşap çatılı olmakla be­
raber, bütün cepheyi kaplayan, kiremit
örtülü üç kubbeli son cemaat yeri ile
önem kazanır.
Ulu Cami, Ahmed Gazi tarafından
1378 yılında yaptırılmıştır. Plan, Sel­
çuklu geleneğine bağlıdır. Payeler üze­
rine kıbleye dikey uzanan üç nefli bir
yapı olup doğudaki çapraz tonozlarla
batıdaki nef ve mihrap önü kubbesi ile
daha geniş ve yüksek, orta nef düz to­
nozla örtülmüştür.
Ahmed Gazi Medresesi, Peçin’de
Ahmet Gazi adına 1375 yılında yaptı­
rılmıştır. Kesme taş ve moloz taştan
yapılan medrese, revaksız havuzlu av­
lunun etrafını çeviren düz tonozlu on
hücre ile büyük eyvanın yerini alan Ah­
med Gazi’nin kubbeli türbesinden olu­
şur. Köşe dolgularında, bayrak tutan
iki arslan kabartması ile birer taş lev­
ha vardır. Sağdaki bayrakta, Ahmet Ga­
zi’nin adı yazılıdır.
Kadızâde Köprüsü, 1878 yılında
yaptırılmış olup, üç gözlüdür. Orta ke­
merinin yukarısında, mermer üzerine
kabartma olarak sülüs tarzda işlenmiş
bir kitabesi vardır. Kitabe metni, sağ
ve solunda, servi, kılıç, ayyıldız, teber
süslemeleri mevcuttur.
Milas, bugün Ege bölgesinin güne­
yinde, Muğla iline bağlı ilçe merkezi
durumundadır.
MİHALİÇ (Eski adı: M iletopolis;
Bugün: Karacabey)
Bizans İmparatorluğu zamanında,
buraya OsmanlIlara karşı bazı kaleler
inşa edilmiş, OsmanlIlar devrinde bu­
rada Karacabeyler hüküm sürmüş ve
bunların en ünlüleri, Fatih Sultan Meh­
med’in ordusunda Belgrad muharebe­
lerine katılmışlardır.
Karacabey, kendi adını taşıyan
ovada, Susurluk Çayı ile BizanslIların
eski Loupadium-Loupad-şehri yanın­
da ve bir sırtın üzerinde kurulmuştu,
şirin bir yerdir. Osmanlı tarihinde çok
büyük kahramanlıkları görülen ve dört
beş kadar sayılabilen Karacabeylerden
en önemlilerinden biri olup, Belgrad
Savaşı’nda ölen kahramanın adına iza­
feten buraya “ Karacabey” adı veril­
miştir.
Karacabey’in bugün bulunduğu
yerde, eskiden M iletopolis adında bir
şehir vardı. Kasabaya yakın bulunan
Lubat (Uluâbat) köyünün yerinde ise
vaktiyle Bizans İmparatorlarından
Aleksi Komnenos tarafından Osman­
lIlara karşı tahkim edilmiş Loupadium
şehri bulunmaktaydı. Bugün bu civar­
da eski kalenin yıkıntılarına rastlanıl-
maktadır. Uluâbat Gölü kenarında,
Osmanlı devrine ait ve halen mevcut
bir kervansaray, biri kasabaya 15 kilo­
metre uzaklıkta, diğeri Uluâbat köyün­
de olmak üzere iki kalesi harab
durumdadır.
Osmanlı imparatorluğu dönemin­
de Hüdâvendigâr Sancağina bağlı ka­
za olan Karacabey, B ektaşilerin
toplandığı bir yerdi. 1829 yılında tür­
belerden başka bütün müştemilatı ile
birlikte Bektaşi tekkeleri yıktırılarak,
enkazı ile beraber arazileri ve bütün eş­
yalar satışa çıkarılmış, 1846 yılında ise
buraya göçmen olarak getirilen ailele­
rin bir kısmına bu topraklar verilmiştir.
1826 yılında ilçede bir ayaklanma
çıkmış, dokuz şaki, kendi saflarına kat­
tıkları bazı aşiret halkı ile Mihaliç Voy-
vodasinı ve mübaşirini katlederek
konağı yakmışlar, ancak bunlardan iki­
si ele geçirilerek idam edilm iş ve is­
yan bastırılmıştır.
XIX. yüzyılın başından itibaren, il­
çe, bayındır hale getirilmeye başlanıl­
mış, 1844 yılında Mihaliç Ovasina
akan nehirler düzenlenmiş, 1846 yılın­
da burada Yeşil boya madeni bulun­
muş, 1847 yılında Sim madenleri ihale
edilmiş, 1895 yılında da yol inşaatın­
da kullanılacak taş, kasaba civarında-
247

ki Karadağ’dan çıkarılmıştır.
İlçede Osmanlı dönemi yapıları
olarak, Hüdavendigâr Camii (1901) ve
Durmuş Baba Tekkesi (Onarımı: 1812)
bulunmaktaydı, ilçede yaşayan Rum
vatandaşlar içinse, 1815,1830 ve 1873
yıllarında Rum kiliseleri ile 1903 yılın­
da Rum Mektebi yapılmıştır.
M ihaliç (Karacabey), bugün Mar­
mara bölgesinde, Bursa iline bağlı il­
çe merkezidir.
MUDANYA (Eski adları: Mirlea,
Apamea, M ontagna, Montania).
Eski bir yerleşme yeri olan Mudan­
ya, Mirlea adlı eski bir şehrin yerinde
kurulmuştur. Burası tarih boyunca,
Bursa’yi'. deniz yönünden ele geçir­
mek isteyenlere karşı ilk savaş ve sa­
vunma yeri olmuştur. Orhan Gazi za­
manında, Bursa ile birlikte Osmanlı ül­
kesine katıldı. Cumhuriyet dönemine
kadar Bursa vilâyetinin merkez sanca­
ğına bağlı kaza olarak kaldı. Mudanya,
Bursa vilâyetinin, sancağının ve mer­
kez kazasının kuzeyinde yer alırdı. Ti-
rilya (bugün Zeytinbağı) ve Emirali adlı
iki nahiyesi, 18 köyü ve toplam 35 bin
114 nüfusu vardı.
Kaza, bir kaymakam ve bir idare
m eclisi tarafından yönetilirdi, idare
meclisinde bir m etropolit vekili ve 2
Ortodoks Rum üye bulunundu. Bidayet
mahkemesinin bütün üyeleri Müslü-
mandı. Belediye meclisi Müslüman bir
başkan yönetiminde 6 Rum ve 3 Müs­
lüman üyeden oluşurdu. Kasabada bir
ticaret odası, bir tarım bankası, maa­
rif ve diğer komisyonlar, bir gümrük
müdürlüğü, postane, Düyun-ı Umumi­
ye acentası, tütün tekeli acentası var­
dı. Kaza merkezi nüfusu ise 5 bin 900
kişi idi. Kazada toplam 718 öğrencinin
devam ettiği 39 okul vardı. Bu okuldan
31'i Müslümanlara, 8’i ise Ortodoks
Rumlara aitti. Rumlara ait okullardan
Tirilya nahiyesindeki 1885 yılında, Si-
gi köyündeki 1906 yılında yeniden Tril-
ye’de ikinci bir okul ise 1911 yılında
yaptırılmıştır.
Şehirde XIX. yüzyılda 8 cami (buca-
m ilerde n İk is i 1897 ve 1906 yıllarında
onarım görm üştür), kilise, tekke, Rum
manastırı, 2 han, 7 küçük han, 2 ha­
mam, 16 yağhane, 2 imalâthane, 3 un
değirmeni, 2 ipek iplik atölyesi, 13 fı­
rın, 1 mezbaha, 143 dükkân, 2 eczane,
4 kahvehane, 1 petrol deposu, 91 ma­
ğaza, 920 ev, büyük bir iskele ve Mu­
danya - Bursa demiryolu başlangıç is­
tasyonu bulunurdu.
Kazadaki Hıristiyan nüfusun dinî
ayinleri için birçok kilisenin onarımı-
na veya yeniden yapımına Osmanlı
Hükûmeti’nce gerekli izin verilm iş ve
kolaylıklar sağlanmıştır.
Mudanya ve banliyölerinde saf
ipek ve ipek-pamuk karışımı döşeme­
lik kumaş, renk renk ve desen desen
perdelik kumaş dokuyan ortalama 50
kadar fabrika vardı. Mudanya zeytinya­
ğının en çok pazarlandığı vilayet İstan­
248
■H
MUDANYA: İskele (XIX. yüzyıl sonu).
bul’du, ipekçilik dışında tahıl tarımı ile İzmit mutasarrıflığı ile çevriliydi. Na­
uğraşılırdı. hiyesi yoktu. Toplam 175 köyü bulu­
Kazada, bulunan eski yapılardan nuyordu. Toplam nüfusu 30 bin 461 ki­
birçok ev günümüze kadar kalabilmiş­ şiydi.
tir. (1644 yılında yapılan Halil Ağa’nın Kaza merkezi Mudurnu kasabası­
evi, 1724 yılında yapılan Tahirpaşa Ko­ nın nüfusu ise 4 bin 296 kişiydi. Mu­
nağı örnek olarak gösterilebilir). durnu’da öğretim faaliyetleri 8’i med­
rese, 2’si sivil ortaokul ve 135’i sıbyan
mektebi olmak üzere 2 bin 875 öğren­
cinin devam ettiği 145 mekteple sür­
dürülmekteydi. Eski bir piskoposluk
olan kasabadaXIX. yüzyıl sonunda Hı­
M U D U R N U (Eskiadları: Como- ristiyan nüfus bulunmaktaydı. Dinî bi­
po iis, Swe Modrenae, Modrene, Mod- nalardan bugün eser kalmamıştır. Ka­
reae, M utarni, M atarni, Mudurlu). sabada ve köylerinde hükümet kona­
Eski bir piskoposluk olan "M od- ğı ve belediye binası dışında minareli
reae” kentinin yerinde kurulan Mudur­ 16 cami, 8 medrese, anıtsal 2 sivil
nu, birçok kez Selçukluların akınına mektep, 2 hamam, 6 han, 1 pazar, 448
uğradı. Daha sonra da Bizans devrin­ dükkân, 5 fırın, 52 değirmen, 48 bıçkı
de OsmanlIlar adına Mudurnu’ya ilk fabrikası, 859’u Mudurnu’da olmak
gelen akıncı, Ertuğrul Bey’in arkadaş­ üzere 6 bin 92 ev vardı. Kasabada 1 as­
larından Samsa Çavuş’tur (1292). Yö­ liye mahkemesi, 1 nüfus dairesi, pos­
renin Osmanlı topraklarına katılması ta ve telgraf idaresinin, orman idare­
1307 tarihine rastlar. Osmanlı toprak­ sinin ve tütün tekelinin birer büroları
larına ilk katılışında Bursa’ya bağlı ola­ mevcuttu.
rak 1324 yılından itibaren 1811 yılına Medresi kazasında yetişen ürünle­
kadar da Bolu’ya bağlı bir voyvodalık rinin başında tahıl, meyve, orman
olarak yönetildi, 1811 yılından itibaren, ürünleri, bal, balmumu ve hayvansal
voyvodalık II. Mahmud’un emri ile kal­ ürünler gelirdi. Kasaba 1884’te ve
dırılınca " Bolu - Viranşehir" sancakları 1902’de büyük yangın geçirdi. XX. yüz­
adı altında ikinci mutasarrıflık kurul­ yıl başında kasaba nüfusu 5 bin kişiy­
du ve Ayanlık dönemi başladı. Bu 1865 di.
yılına kadar sürdü, bu dönemde Mu­ Mudurnu, Cumhuriyet ile birlikte
durnu çevresini Ayanlar yönetti. tekrar düzenlenen İdarî teşkilât bünye­
1865’te OsmanlIlarda görülen yeni bir sinde Bolu ilinin ilçesi haline geldi.
teşkilâtlanmaya bağlı olarak Bolu San­ Mudurnu ilçesinin en önemli eski
cağı Kastamonu’ya bağlandı, Kasta­ eserleri arasında Yıldırım Bayezid Kü-
monu il merkezi, Mudurnu da Bolu mu­ liyesi önemli yer tutar.
tasarrıflığına bağlı bir kaza merkezi du­ Bu külliye Şehzade Bayezid tara­
rumuna geldi. fından yaptırılan cami, medrese ve
XIX. yüzyılın sonunda Budumu Bo­ çifte hamamdan oluşan yapı grubudur
lu Mutasarrıflığına bağlı Medresi ka­ (1382). Külliye, kasabanın ortasından
zasının merkezi durumundaydı. Med­ geçen derenin sağ kıyısında yer alır.
resi kazası, mutasarrıflığın (sancağın) Solda, Kanun! Sultan Süleyman’ın ça­
ve Kastamonu vilayetinin güneybatı­ tılı, güzel bir cami, onun yanında bir
sında yer alırdı. Kuzeyden Düzce ka­ Halvetî zaviyesi ve şeyhlerinin türbe­
zası, kuzeydoğudan Bolu merkez ka­ si bulunmaktadır.
zası, güneydoğudan Ankara vilayeti, Camiin inşa kitabesi bulunmamak­
güneybatıdan Göynük kazası, batıdan tadır. Ancak, 1900 yılına ait bironarım
 kitabesi mevcuttur. Son onarım 1956
yılında başlamış, bezeme ile kalem iş­
leri 1960 yılında sona ermiştir. Cami­
in planı dikdörtgene yakın özellik gös­
terir. Tek kubbeli yapıdır. Camiin se­
kiz köşesi birbirinin aynı değildir. Ke­
mer başlarının duvarlara ve ayaklara
oturuşu yer yer değişmektedir. Duvar­
lar ve kasnaklar moloz taşı ile örülmüş,
köşelerde kaba yontma kullanılmıştır.
Saçaklarda dört sıra tuğla kirpi vardır.
Camiin ilk minaresi son cemaat yeri­
nin önünde ve biraz ileride iken-1744
yılında yapının sağına, özelliği olma­
yan bir minare inşa edilm iştir. 1957 yı­
lında meydana gelen depremde kıs­
men yıkılan minarenin küpten sonra­
ki bölümü tuğla ile yapılmıştır. Eski
minarenin inşa kitabesi kapısının üs­
tündedir (1744).
Hamam, Sultan Bayezid tarafından
1382 yılında mimanOmer oğlu İbra­
him’e yaptırılmıştır. İmaretin vakfı olan
hamamın erkekler kısmı daha büyük­
tür. Erkekler taraf inin soğukluğu, onu
izleyen kubbeler, ılıklık ve sıcaklığıdır.
Daha ilerideki çatılı kısım, kadınlar ha­
mamının tüm üjiü oluşturur.
Dıştan moloz taşı ile özensiz yapıl­
mıştır. Soğukluğun sekiz köşe kasna­
ğı üzerine bir İkincisi eklenerek kub­
benin eteğindeki diklik yok edilmiştir.
Soğukluk, Horasan harcıyla yapılmış,
iri bademlerden oluşan, baklavalı ve
üçgenli bir kuşak üstüne oturan bir
kubbeyle örtülüdür. Ortada dilim li bir
fıskiye ve havuz, tepede nefeslik ve
kubbe kasnağında tek pencere bulun­
maktadır.
Bu yapılardan başka Mudurnu ka­
zasındaki ırmak üzerine bir köprü in­
şa ettirilmiş (1846), 1890 yılında yanan
hükümet konağının yerine yenisi yap­
tırılmıştır.
MUĞLA (Eski adları: Mebella,
Mobolla, M obollevs, M oğola, Mağola,
Movola, Âlinda, Karya).
Muğla ve çevresi llkçağ’da “ Karya"
adıyla anılmaktaydı. Finikeliler zama­
nında bu bölgeye birçok kavimler ge­
lip yerleşmişlerdir. Daha sonra, İskit,
Lidya, Pers, İskender, Bergama, Roma
ve Bizans yönetiminde bulundu. Ma­
lazgird Savaşindan sonra Türkler Sü­
leyman Şah’ ın kumandasında Erciş
Dağı önlerinde Aleksi Komnenos’u
yendiler (1073). Türk Ordusu 1074 yılı
yazında Likaonia’ya geçti. Burada 6
büyük kola ayrıldı. Bunlardan üçü Paf-
iagonia, Frigya ve Mysia’ya, diğer üçü
de Lydia ve Muğla’ya doğru yola çık­
tı. Türk kuvvetleri Muğla kıyılarına inik­
leri sırada buradaki kasabalar boştu.
A ydıni Güzelhisar zaferiyle (Traileis)
alan Menteşe Bey, bu zaferden sonra
Muğla’yı ele geçirdi (1284). Bu tarihten
sonra Muğla ve çevresi bu beyin adı
ile adlandırılarak Menteşe diye anılma­
ya başlandı. Menteşe’ye gelen Türkler
arasında “ K ayı" boyuna ait bir grup da
vardı. Anadolu’nun Türkleşmesinde
ö nem li b ir yeri olan Kayıların dukça itibarlı bir düzeye çıkardı. Ger-
1517-1518 yıllarına ait tapu defterlerin­ miyan Beyliği hariç, diğer komşuları­
de Menteşe ve yöresine gelip yerleş­ na sürekli güçlü bir hükümdar oldğu-
tikleri de gösterilmektedir. Ancak bun­ nu kabul ettirdi. Beyliğin o dönemde
lar Anadolu’daki diğer kayı boyların­ elinde bulundurudğu 50 kent, 200 şa­
dan farklıydılar. Birçok kısımlara ayrıl- to ve 100 binin üzerindeki savaşçı as­
mıştardı. Beçin merkez olmak üzere ker, bu gücü açıkça göstermekteydi.
Çine, Ayaslug, Köyceğiz ve Fethiye’­ Yapılan araştırmalarda beylik içinde
ye değin uzanmışlardı. Yöredeki Kayı- adına ilk para kestirilen hükümdar Or­
ların boy örgütlerini kısmen olsun bı­ han Bey olarak bilinmektedir. Kesilen
rakmamalarında Menteşe’nin kuytu ve bu sikkelerden Orhan Bey’in adı “ Or-
sapa olmasının rolü büyüktür. Günü­ haniye” şeklinde geçmektedir. Bu sik­
müzde yöre halkının bazı yerlerde ya­ kelerin, Saruhan ve Aydın beyleri ta­
şayan s a k in le r iç in " Y ö rü k ", rafından ticaret amacıyla kestirildiği
"T ürkm en" deyim lerini hâlâ kullanm a­ kabul edilirse, Orhan Bey’in ticarete
larını yüzyılların söyleyiş alışkanlığına gösterdiği yakın İlgi de ortaya çıkmak­
bağlam ak müm kündür. tadır.
Karya bölgesinde XIII. yüzyıldan Orhan Bey’den (yaklaşık 1343) son­
sonra adını veren ve O sm anlIlar tara-ı ra yerine oğlu İbrahim Bey, ondan son­
tından alındıktan sonra b ile bu adı s ü ri ra da Mehmed Bey Menteşe Beyliği­
düren Menteşe soyunun ilk bilinen ku­ nin başına geçti (1359). Mehmed Bey,
rucusu Menteşe Bey’dir. Menteşe 1386 yılında Osmanlı tahtı hakimi
Bey’in dedesi “ Kuru (Yakut Kara) Murad-ı Hüdavendigâr’ın Kosova’ya
Bey", babası ise “ iis ita n 8ey” dir. gitmesini fırsat bilerek ayaklanan Ka­
Babası iisitan Bey’in ölümünden ramanoğlu Alâeddin Bey’e katıldı. Fa­
sonra çevresineki yiğitlerle birlikte ha­ kat bu ayaklanma sonuçsuz kaldı. Ay­
rekete geçen Menteşe Bey, Karya’yı rıca bu durum, Menteşe ve yöresinin
egemenliği altına almayı başarmıştır. Osmanlı tehlikesiyle karşı karşıya kal­
Menteşe Bey zamanında beylik, Sel­ masına sebep oldu. Karamanoğlu ile
çuklu Sultanlığina bağlı kalmış ve on­ birlik kurup, başarı kazanamayan Meh­
lara armağanlar yollamıştır. med Bey, Yıldırım Bayezid’in toprak­
Menteşe Bey’in nerede öldüğü ve larına girdiğini haber alınca, deniz yo­
nereye gömüldüğü kesin olarak bilin­ luyla Mısır’a, oradan da Sinop Bey'i Is-
memekteydi. Ancak arşivde bulunan fendiyar Bey’in yanına kaçtı. Buradan
tapu defterlerinde Menteşe Bey’in Timur’a sığınan Menteşe Beyi, Yıldı­
Mekri’de (Fethiye) öldüğü ve oraya gö­ rım ile Timur arasındaki savaşın Os­
müldüğü belirtilmektedir. Ayrıca tür­ manlIlar için kötü sonuçlanmasıyla
beye bir vakıf bırakıldığı hatta " İvaz Fa- tekrar Muğla’ya döndü ve ikinci hü­
k ih ” in bu vakfa “ m u ta s a rrıf" olarak kümdarlığa başladı. Ancak bu hüküm­
atandığı bildirilmektedir. darlığı bir yıl sürdü, 1403 yılı ortaların­
XIV. yüzyılda Menteşe Beyleri, de­ da oğlu İlyas Bey, Menteşe Beyliğine
nizden gelen saldırılara kapalı bir ova geçti. Menteşe Bey’i Mehmed Bey’in
içinde bulunan Milas’a yerleşmişlerdi. Timur’a sığınması ve Gazi Ahmed
Merkezlerini de bu kente yakın bir yer­ Bey’in 1391 yılı Temmuz ayında Be-
de, tepe üzerinde Barçin (Beçin, Pet- çin ’de salgın bir hastalık sonucu öl­
sona) de kurmuşlardı. Menteşe Bey’­ mesi yüzünden Menteşe tahtı boş kal­
in ölümünden sonra beyliğin başına dı. Ancak Yıldırım, Menteşe yöresi va­
oğlu Mesud Bey geçti. Mesud Bey, liliğine Firuz Paşa’yı getirerek bu boş
1300yılında Rodos Kalesine karşı tek­ tahtı doldurmaya çalıştı. Ankara Sava­
rar saldırıda bulunmuş, kale kumanda­ şindan sonra, Mehteşe Beyliği’nin ba­
nı Delkova uzun süre mücadele ettik­ şına geçen İlyas Bey (7403/Şücaeddin
ten sonra, kaleyi teslim etm işti. Böy­ unvanıyla Balat emiri oldu. Kardeşi
lece Akdeniz’in ticarî hayatında baş­ Mahmud Bey ile Menteşe Sultanlığı
lıca rolü oynayan Rodos, Türk ege­ için mücadele eden ilyas Bey, 1404 yı­
menliğine girdi ve Hıristiyanların Ak­ lında kendisini Menteşe hükümdarı
deniz’deki üstünlüğüne büyük bir dar­ ilân etti. Yıldırım in ölümünden sonra
be inmiş oldu. Bu durum karşısında oğulları arasında başlayan mücadele­
Hıristiyan dünyası Rodos’un Türkler den yararlanan ilyas Bey, İzmiroğlu
elinde kalmasını önlemek için birlik Cüneyd ve Saruhanoğlu ile birlikte Isa
kurma yoluna gittiler. 1309 yılında 15 Bey’den yardım önerdiler. İsa Bey, Os­
Ağustos’unda Hıristiyan birlikleri Ro­ manlI tahtına geçerse topraklan gü­
dos’u geri almayı başardılar. İlhanlı vence altına alınacak ve kendilerine
Hükümdarı Mehmed Hüdabende 1316 dokunulmayacaktı. Fakat Mehmed Çe­
yılında ölünce yerine genç oğlu Zba lebi’nin İsa Bey’e karşı kazandığı ba­
Said geçti. Fakat genç hükümdarın de­ şarı, bu düşünceleri yararsız kıldı. Üs­
neyimsizliği, İran’da karışıklık çıkma­ telik de topraklarını yitirme tehlikesi
sına yolaçtı. Bu durumdan yararlanan ile karşı karşıya bıraktı.
Hamidoğlu Dündar Bey bağımsızlığı­ İlyas Bey, Osmanlı Sultanı Meh­
nı ilân ederek komşuları olan Saruhan med Çelebi adına 13 Mart 1415 tarihli
ve Menteşeoğullarını kendisine bağlı paralar bastırmıştır. İlyas Bey’in 1403
ve kendilerinden belirli miktarda asker yılında kendi adına kestirdiği sikkeler­
ve vergi aldı. de zamanın güçlü adamı Timur’un adı­
Diğer Menteşe Beyliği saltanatçı­ na rastlanmamaktadır. 1420 yılında
ları gibi ölüm tarihi henüz belli olma­ ölen İlyas Bey’in Balat’ta cami, med­
yan Mesud Bey’in yerine de oğlu Or­ rese ve imareti vardır, ilyas Bey’in ölü­
han Bey geçti. Orhan Bey, beyliği ol­ münden sonra oğullarından Leys
249
(Üveys) Bey ve Ahmed Bey ile birlikte
babalarının ölüm haberi üzerine Os­
manlI sarayından Menteşe’ye kaçtılar
ve Menteşe elini aralarında paylaştılar.
Beyler, 1424 yılına değin Menteşe’de
saltanat sürdükten sonra II. Murad ta­
rafından toprakları egemenlik altına
alınınca Tokat’a sürüldüler. Leys Bey
1424 yılında tutuklandıkları Bedevi
Çarrağı’ndan (Tokat’ta) kardeşi Ahmed
Bey’i kaçırdı. Ahmed Bey, Karayülük
Osman’a sığındı, bir süre sonra da Mı­
sır’a kaçtılar. Mısır’dan Menteşe’ye ge­
len Ahmed Bey’in şansı burada açıl­
dı. Çünkü bu sırada izmiroğlu Cüneyd
Bey isyan etmişti. Beyin isyayının bas­
tıran Osmanoğulları bu arada Mente-
şeoğ ullarf Beyliği’nideto prakl arı na kat-
tılar. Böyleçe uzun yıllar bölgeye ad­
larını veren Menteşeoğulları soyu son
buldu, kendileri gibi Türk olan başka
bir soyun egemenliğini kabul ettiler.
Osmanlı yönetimine giren Mente­
şe’de sancak örgütü 1425 yılında ku­
ruldu. Sancağın merkezi Muğla şehriy­
di. 1443 yılında tahtı bırakıp çekilen
Osmanlı hükümdarı II. Murad, Saruhan
ve Aydın ile birlikte Menteşe’yi de ken­
di geliri için has olarak ayırdı, sancak'
beyliğine de Balaban Paşa’yı atadı. II.
Murad, ikinci kez tahta geçişinden bir
süre sonra ölünce, diğer beylikler gi­
bi Leys Bey’in oğlu ilyas Bey babası­
nın varisi olarak ortaya çıktı. II. Meh­
med (Fatih) bunun üzerine Ishak Pa-
şa’yı yolladı. Paşaya yenilen İlyas Bey
de, Rodos’a kaçtı. Bu olaydan sonra
padişah, Menteşe’ye eski kaptan-ı der­
yalardan Yunus Bey’i sancak beyi ola­
rak atadı. Daha sonra II. Bayezid, oğul­
larından Alemşah’ı 1490 yılında Men­
teşe Sancak Beyiiği’ne atadı. Alem-
şah, 12 yıl bu görevde kaldı. Şehzade
Korkud’un Saruhan Sancak Beyliği’-
nden Teke Sancak Beyliği’ne atanma­
sı üzerine onun yerine Saruhan San­
cak Beyi oldu.
Menteşe tarihinde, Islâm tüccarla­
ra karşı saldırılarda bulunan Rodos şö­
valyeleri üzerine sefer açan Kanunî
Sultan Süleyman’ın da rolü vardı. Çün­
kü, Kanunî bu sefer sırasında Muğla’­
yı güzergâh, Marmaras’i de üs olarak
kullanmıştır.
Sultan Süleyman 16 Haziran 1522
tarihinde yanında 100 bin kişilik bir or­
da olduğu halde Üsküdar’dan Marma­
ris’e doğru yola çıktı. 22 Temmuz 1522
Salı günü Gökbeli’yi geçerek Bozü-
yük’e geldi. 23 Temmuz 1522 Çarşam­
ba günü Karabağlar’a gelerek, burada
1 günlük mola verdi. 26 Temmuz Cu­
martesi günü Marmaris’e gelindi. 28
Temmuz 1522 Pazartesie günü Mente­
şe Sancak Beyi Sinan Beyi de yanına
alan Kanunî, Rodos Kalesi’ne geçti.
Kaleyi fethettikten sonra Marmaris’e
gelen Kanunî, 8 Kasım 1523 tarihinde
du Muğla’ya vardı. Burada 1 gün mo­
la veren Kanunî Sultan Süleyman ve
ordusu daha sonra İstanbul’a gitti. Bu
sefer sırasında bu tarihe değin alına­
mayan Bodrum Kalesi de Parlak Mus­
tafa Paşa tarafından fethedildi. Böyle­
ce Muğla ilinin bütün il sınırları çizil­
miş oldu. 1523 yılından sonra sancak
250
beyleri tarafından yönetilen Muğla ili,
XVIII. yüzyılın ortalarına doğru da mü­
tesellim ler tarafından yönetildi.
XVII - XIX. yüzyıllarda Muğla sağn-
cağı 8 kadılığın birleşmesinden mey­
dana gelmişti. Merkez olan Muğla’da
sancak beyi ve mütesellim otururdu.
Her ilçenin ayrıca bir kadısı da vardı.
Sancak beyleri ilçelerin yönetimlerine
karışmazlardı. Muğla Sancağı yaklaşık
XVIII. yüzyılın yarısına kadar bu bey­
ler tarafından yönetildi. Bu yüzyılın
ikinci yarısında (1751) MuğlaSancağı
Arpalık olarak verilmeye başlandı.
Sancak da beyin adına, adamı olan
mütesellim tarafından yönetilmeye
başlandı. Muğla ilinde mütesellimler-
den başka, muhassıllar da yönetimde
görev almışlardı.
Aydın’da oturan muhassıl paşalar,
Menteşe’deki toprak gelirlerini müte­
s e llim le r aracılığı ile to p la ttıla r.
1735-1817 yıllları arasında Muğla’yı 23
muhassıl yönetm iştir. 1836 yılında
Anadolu dört kısma bölündü. Sancak­
larda dört il oluşturuldu. Bu illerin mer­
kezlerinden biri de Aydın oldu. Sığla,
Saruhan ve Muğla (Menteşe) Anadolu
eyaletlerinden alınarak Aydın’a bağ­
landı. Bu sancakların dördüne birden
ilk vali olarak Karaosmanzâde Yakub
Paşa atandı (17 Aralık 1836). Yakub Pa­
şa zamanında Muğla, merkezi durumu­
nu kaybederek yerini Sığla’ya bıraktı.
1867 yılında da yönetimde yapılan de­
ğişikliklerden sonra Muğla Sancağı
tek başına mutasarrıflık merkezi oldu.
Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra im­
zalanan Sevr Anlaşması’na dayanan
İtalyanlar, Muğla ve Antalya bölgesi­
ne girdiler. Muğla, Ege’deki Yunan iş­
galine karşı örgütlendi. Toplanan kuv­
vetler Aydın’a yollandı. İtalyanlar Muğ­
la’dan ve Antalya’dan Lozan Antlaşma­
sından önce çekildiler. Cumhuriyetin
ilânından sonra Muğla il oldu (1923).
Muğla, sanat eserleri yönünden
fazla zengin sayılmaz. Eserlerin ço­
ğunluğunu camiler oluşturur. Camiler­
den başka, OsmanlIlar devrinden kal­
ma mecsitler, kervansaraylar ve önem­
li olmayan birçok çeşme vardır.
Konakaltı Camii, 1829 yılında Aziz
Ağa’nın kâhyası Abdi Ağa tarafından
mescit olarak kuruldu. Daha sonra
1863 yılında Zorbaz Hacı Mehmed Ağa
bu mescidi yıkıp, yerine ahşap olarak
bir cami kurdurdu.
Kurbanzâde Camii, Nakşibendî ta­
rikatından Kurbanzâde Hacı Süleyman
Efendi tarafından kuruldu. Kuruluşta-
rihinin 1875 yılında önce olduğu sanıl­
maktadır.
Kurşunlu Camii, Esseyyid Şucâed-
din tarafından 1493 yılında yaptırıldı.
Kurşunlu Camiin büyük bir kubbesi
vardır. Kapınınsağ ve sol yanlarında­
ki iki küçük kubbe, Hacı Ibraim Ağa-
zade Hamdi Bey tarafından onarılırken
kaldırılmıştır. Camie 1900 yılında Şe­
rif Efendi tarafından son cemaat yeri
eklenmiştir. Camiin bugünkü minare­
si 1900 yılında Hacı İsmail Efendi ta­
rafından yaptırılmıştır. Camiin yanın­
da, eskiden 30 odalı bir medrese bu­
lunmaktaydı.
Cami, Hacı Hamdi Bey tarafından
onartılırken, büyük kubbenin kurşun­
ları değiştirilmiş ve içindeki nakışla ye­
niden Rodos’tan getirtilen boyalarla
zarif bir şekilde yenilenmiştir.
Mustafa Çelebi Camii, şehrin sa­
yılı eski camilerinden biriydi. Emir Ba­
yezid Mahallesi'nde yapılan bu camie
halk "Hankâh-ı Bayramiyye", yani Hacı
Bayram Tarikatı Tekkesi adını vermiş­
tir. Oldukça karışık olan kitabeden ca­
m iin 1572-73 yıllarında yapıldığı anla­
şılmaktadır. Harap olan cami, zaman­
la yıkılmıştır.
Pazaryeri Camii’nin kurucusu halk
arasında Batıkzâde Hacı Ahmed Ağa
olarak bilinir. Camiin üzerindeki kita­
beden Batıkzâde’nin, binayı 1842 yılın­
da onarttığı anlaşılmaktadır. 1630 yı­
lında Muğla’yı ziyaret eden Evliya Çe­
lebi de, “ Seyahatnâme” sinde bu cami­
den Pazaryeri Camii olarak söz etmek­
tedir. Camiin minaresi 1866 yılında Kö-
seoğlu Hacı Mehmed Ağa tarafından
yaptırılmıştır. 1925 yılına kadar onarım
görmeyen camii, bu tarihte esaslı bir
şekilde onarılmıştır.
Saburhane Camii, Hacı Osman
Ağa tarafından minaresiyle birlikte
1848 yılında kuruldu. Yanında bir de
medrese vardır.
Sekibaşı Camii, Sekibaşı Mahalle­
s i’nde kurulmuştur. Kurucusu ve ku­
ruluş tarihi hakkında bilgi edinileme-
m iştir. İlk yapılışında toprak bir dam­
la kapanan camiin üstü 1872-73 yılın­
da Kabasakal Mehmed Ağa tarafından
yaptırılan onarım sırasında kiremitli bir
çatı ile kaplanmıştır. Bu onarımda mi­
naresiz olan camie bir de tahta mina­
re eklenmiştir.
Şahidî Camii, Şehidî Dede Türbe-
si'nin doğusunda kurulmuştur. Önce­
leri burada Mevlevî tarikatı ilk Postni-
şjni -Seyyid Kemaleddin adına yaptı­
rılmış bir mescit vardı. Bu mescit za­
man aşımına uğrayıp harap olmuştur.
1848 yılında Hacı Osman Ağa, birinci
kez ve bir süre sonra Mustafa Efendi
tarafından da ikinci kez olmak üzere
onartılmıştır. 1869 yılında Saburhane
Camii’nin kurucusu Hacı Osman Ağa ­
nın oğlu Hacı Mehmed Ağa tarafından
iyi bir şekilde onartılmıştır. Cami ka­
pısı üzerindeki kitabede bu onarımla
ilg ili kitabe vardır.
Şahidî Camii, son kez ve son Post-
nişin Şeyh Cemal Efendi tarafından ol­
dukça yüklü para harcanarak 1911 yı­
lında onarılmıştır. Cami avlusundaki
mezarlıkta ünlü kişilerin mezarları bu­
lunmaktadır. Bunlardan, Seyyid Kema­
leddin Hazretlerinin mezarı başında
dört köşeli bir taş vardır. Bu mezarın
hemen alt tarafındaki mezar ise Sey­
yid İbrahim Dede’ye aittir.
Şeyh Cami, Şeyh Bedreddin tara­
fından yaptırılmıştır. Kuruluş tarihi ke­
sin olarak bilinmemekte ise de, ilk vak­
fiyesinin 1565 tarihini taşıması ve vak­
fiyede Hz. Şahidi’nin imzasının bulun­
ması, yapılış tarihini ortaya çıkarmak­
tadır.
Cami, şeyhin kendi unvanıyla anı­
lan mahallede minaresiz ve toprak
damlı olarak yapılmıştır. Minare Muğ­
lalı Ahmed Ağa’nın karısı Ayşe Hatun
tarafından 1806 yılında kurulmuştur.
Ayşe Hatun da camiin yanındaki me­
zarlıkta gömülüdür. 1830-31 yılında
Menteşe Mütesellimi Tavaslı Osman
Ağa’nın karısı Ümmû Gülsüm Hatun
tarafından onartılmıştır. İkinci onarım,
1896-97 yılında Şerif ve Ragıb Efendi­
ler tarafından yaptırılmıştır. Camiin
içindeki süsleme ve yazıları da bu ona­
rım sırasında eklenmiştir.
Ulu cami, 1344 yılındayaptırılmıştır.
Eski kitabesiyleünlüdür. Muğlalı Abdi-
zâde tarafından onartıldı. Bu önarım-
dan sonra yanan camiin bakımı, Koca
Mustafa Efendi’nin kızı ve Hacı Süley­
man karısı olan Hacı Nazife Hanım ta­
rafından yapıldı. Ulu Cami, vakfiyesi
olan camilerdendir. 3 dükkân, 16 dö­
nümlük bir uzun tarla, hamam ve ha­
mamın yanındaki ayrıca 5 dükkân ev-
kafındandır.
Muğla'daki çeşmelerin tümü harap
durumdadır. Üzerlerindeki yazıların da
çoğu kireçle kapatılmıştır. Bu sebep­
le yapım tarihi ve yaptıran kişilerin ad­
ları verilmemiştir.
Muğla’da yapılan fakat bugün ço­
ğu toprak olan mescitler vardı. Bunlar­
dan, Hacı Rüsdem Mescidi, Yeğen Çe­
lebi Mescidi, Hamza Mescidi, Sofu
Hüseyin Mescidi, Hacı Bayezid Mahal­
lesi Mescidi önemlidir.
Ahmed Gazi Medresesi, 1375 yılın­
da Gazi Ahmed Bey tarafından yaptı­
rıldı. Beçin Kalesi'nin iç surlarının dı­
şındadır. 9 metre uzunluk, 12.50 met­
re genilikte bir avlunun çevresine sı­
ralanmış 10 odalı bu medreseye gotik
mimarisi etkisinde kalmış büyük ve
güzel bir kapıdan girilir. Kapının tam
karşısında Ahmed Gazi’nin, üzeri kub­
be ile örtülü türbesi yer alır. Kapılar­
dan ve yüksek pencerelerden ışık alan,
üzeri beşik tonozlarla örtülü medrese
odaları loş ve küçüktür. Her odanın bir
ocağı, iki veya üç dolabı vardır. Med­
resenin dışında, türbenin sağında, ay­
nasında, karşılıklı iki arslan kabartma­
sı olan kemerli küçük bir çeşme eklen­
miştir.
MURADİYE (Eski adları: Bargiri,
Bergri, Pergri)
İlçenin tarihi M.Ö. IX-VIII. yüzyılla­
ra dayanır. XIX. yüzyıl sonunda Mura­
diye, Bargiri adı ile Van vilayetinin
Merkez sancağına bağlı kaza duru­
mundaydı. Merkez sancağın kuzeydo­
ğusunda yer alırdı. Kuzeyden Erzurum
vilayeti, doğudan İran ve Hakkâri san­
cağı, güneyden Van merkez kazası, ba­
tıdan Ardeş kazası ve Van gölü ile çev­
riliydi. Sekiz nahiyesi, 117 köyü vardı.
Nahiyeleri şunlardı: Ebgay, Luli, Git-
han, Çikli, Osmanlı, Gönderme, Akbu-
lak, Körzüt (Bugün: Ulaşır). Mülki âmir­
leri bir kaymakam ve 8 nahiye müdü­
rüydü. Bir idare meclisi tarafından yö­
netilirdi. Toplam nüfusu 13 bin 382 ki­
şiydi.
Kaza merkezi Bargiri kasabası
Van’ın 77 kilometre kuzeydoğusunda
kurulmuştu. Kasabada arkeolojik eser
olarak kale ve “ D er-H ausganvort
M an astırı" vardı. Manastır kasabanın
kuzeyindeki bir tepede inşa edilmişti.
Her yıl buraya yapılan ziyaretleri ile ün­
lüydü. Kasaba nüfusu 3 bin 67 kişiy­
di. Kasaba yakınlarında, iki küçük te­
peyi birleştiren " Ş eytanköprüsü” yer
alırdı. Eskiden var olan 300 köyden,
XX. yüzyıl başında sadece 40i mevcut­
tu.
Bugün Doğu Anadolu bölgesinin
Yukarı Murad-Van bölümünde, Van ili­
ne bağlı ilçe merkezi kasaba olan Mu­
radiye ilçesi, arkeolojik açıdan zengin
Urartu eserlerine sahiptir.
Körzüt Kalesi (Kordzot Kalesi; Ara-
bızengi Kalesi, Zengibar Kalesi), Mer­
kez bucağının Uluşar (Eski adı: Hörzüt)
köyü yakınlarında Urartulardan kalma
bir kaledir. Muradiye-ovasının güney­
doğu köşesinde kurulmuştur. Yaklaşık
olarak 250 x 100 metrelik bir alanı
kaplamaktadır, iç kalenin düzlük şek­
linde uzanan orta kesiminden başla­
yarak, ovaya bakan kuzey-batı bölü­
münde, dikdörtgen ve kareye yakın
planlı yapılara ait temeller görülebilir.
Yüzeyde kolayca izlenebilen bu temel
kalıntıları üzerinde ilginç bir taş duvar
tekniğiyle karşılaşılır, taş temellerinin
üst seviyeleri yüksek olup, düzgünce
dikdörtgen prizma şeklinde yontulmuş
bloklarla inşa edilmiştir. Düzgün olma­
yan moloz taşlardan yapılan duvarlar
ise bu temeller üzerinde yükselmiştir.
Muradiye Kalesi (Erm enice: Per­
gri), Van’ın kuzeydoğusundadır. Kasa­
baya hâkim kayalıklar üzerinde Urar-
tular tarafından yaptırıldığı sanılmak­
tadır. (M.Ö. VIII. yüzyıl). Kalenin yanın­
da Arest ırmağı geçmekte, üstünde
taş bir köprü bulunmaktadır. XII. yüz­
yılda kale, Bizans ve İranlIlar arasında
bir savaşa sebep oldu. 1054’te Tuğrul
Bey kaleyi ve çevresini ele geçirdi. Da­
ha sonra sırasıyla İranlIlar, Selçuklu­
lar ve OsmanlIlar Muradiye’ye egemen
oldu.
1510 yılında Şah İsmail, bu çevre­
de yaptırdığı bir malikâne için kaledeki
taşlardan yararlandı. Harap durumda
olan kalenin güneydoğu tarafında,
Selçuk-Osmanlı devrine ait bazı kule­
ler bulunur. Bu kuleler doğrudan ana
kaya üzerine oturmaktadır. Güney ta­
rafta Urartu sur temel taşları vardır.
Urartu devrine ait olabilecek bazı ka­
lıntılar da akropol bölümünde yer alır.
Muradiye’nin Yenikaya köyünden
3 kilometre kadar güneydoğuya ilerle-
nildiğinde iki kümbet göze çarpar. Bu
yapıların Akkoyun ve Karakoyunlular’a
ait olduğu sanılmaktadır.
MUŞ
Muş’un adı, kaynaklarda farklı şe­
killerde geçer. Bazıları, Asur baskısın­
dan kuzeye doğru kaçan bir İbranî ka­
bilesinin, ovayı sulak ve otlak buldu­
ğu için "M u ş " adını verdiklerini kay­
deder. Bir başka söylentiye göre de
Muşkiler’denbirkolburalarakadar ge­
lerek şehrin temellerini atmış ve Muş
adını, Muşet önderliğindeki bir kavim­
den almıştır. Muş, Farsça’da fare, ne­
hirlerden yolcu taşıyan küçük gemi,
keşif hizmetini gören ve amiralin buy­
ruklarını ulaştıran donanmaya mensup
gemi anlamına gelir.
Şehrin kuruluşuyla ilgili olarak çe­
ş itli tezle_r mevcuttur. Muşkiler’in dı­
şında M.Ö. 900 yıllarında Muş ve Van
bölgesinde “ O srarto-Lortho” adını ta­
şıyan ve Turanilerden gelme bir kav-
min varlığı bilinmektedir. Ahlat yazıt­
larından öğrenildiğine göre bu kavim,
Türk soyundan gelmiştir. Daha sonra
bölge Kiruri ve Nomiler’in egemenli­
ğine girmiştir. M.Ö. A surlularin başı­
na geçen II. Asurnasırpal Muş yöresi­
ni kendi topraklarına katmıştır. Daha
sonra Med, Lidyalılarin ve Persler'in
eline geçti. M.Ö. 334 yılında Pers
Imparatorluğu’nu yıkan Büyük İsken­
der, bütün Anadolu gibi Muş toprak­
larını da kendi ülkesine kattı.
Roma imparatorluğu’nun ikiye ay­
rılmasından (395; sonra Muş, Bizans’­
ın payına düştü. Sasaniler de burayı
Bizans’a karşı savundular (647;. Islâm
akınları arasında sürekli el değiştirdi.
825-851 tarihleri arasında Muş Bağradi-
ler’den Bağrad adlı prensin yönetim
merkezi oldu. Bağrad, Bağdat’agönde-
rilince, Muş halkı isyan etti. Bu olaydan
sonraMuş, Bağrad krallığının sınırları
içine g i r d i . _______
X. yüzyılın ikinci yarısı ile XI. yüz­
yılın başlarında Ahlat ve Muş bölgesi,
Doğu’ya doğru genişleme siyaseti iz­
leyen Bizans ile Müslümanlar arasın­
da çatışma alanı oldu. Doğu Anadolu’
nun büyük bir bölümü Bizans’a geçti.
26 Ağustos 1071’de Tuğrul Bey’in
halefi ve yeğeni Sultan Alparslan, Bi­
zans İmparatoru Romanos Diogenos’-
un yönetimindeki orduyu Malazgirt
Ovasinda yenerek imparatoru esir al­
dı. Bu zafer sonunda Alparslan’ın
Alâeddinpaşa Camii, 1747 yılında
Alâeddin Paşa tarafından yaptırılmış­
tır. 1961-1965 yılları arasında kubbesi­
ne kurşun kaplanarak onarılmış, ayrı­
ca bir son cemaat mahalli eklenmiş­
tir. Cami, Muş Valisi Alâeddin Paşa’-
nın yaptırdığı, cami, medrese ve aşha­
neden oluşan külliyenin günümüze ka­
lan son parçasıdır. Renkli taşlarla süs­
lü minaresi ilgi çekicidir.
Ulu Cami (Şeyh M uham m ed Mağ­
rib î Camii), ilde gömülü bulunan ermiş
Şeyh Muhammed Mağribî tarafından
yaptırıldığı söylenilmektedir (B itlis
Salnamesi, sene 1310). Aslının kilise
olduğu sanılmaktadır. Fakat üslûp
özellikleri bakımından bir Osmanlı
eseri olduğu anlaşılmaktadır. Birkaç
kez restore edilmiştir, ilin en büyük ca-
miidir. Minaresi iki kez yapılmışsa da
ikisinde de yıkılmıştır. 420 yıldan da­
ha eski olduğu söylenir.
Murat Nehri Köprüsü, Muş-Varto
yolunda Murad Nehri üzerindedir. 12
251
gözlü ve sivri kemerlidir. 143 metre bo­
yunda, 4.77 metre genişliğindedir. Or­
ta kısımda yüksekliği 16.18 metredir.
Köprü üzerindej mermere kabartma
olarak işlenmiş 6 satırlık Türkçe bir ki­
tabe vardır. Mihveri düz değildir. Bun­
dan ötürü “ Çarpuk K öp rü" diye de anı­
lır. Halen kullanılan bu köprü muhte­
melen 1817 yılında onarım görmüştür.
1825 yılında halkı ayaklandıran Şeyh
Sait ve arkadaşları bu köprü dolayla­
rında yakalanmışlardır.
HavarilerManastırı.Merkezbucağa
bağlı Kepenek köyünde halen yıkıntı du­
rumundadır. Bugün, 1144 yılında Filo­
zof Yenilmeyen Tavit’in anısınadikilen
abide haç ayakta durmaktadır.
Surp Garabed Manastırı (Murada-
du r M ışo Sultan, Ktaga Vank, Çengel­
li Kilise), Muş’tan 7 saat uzaklıkta Kar-
ke Dağı eteğinde, Yaygın bucağına
bağlı Yukarıyongaiı köyünde bulun­
maktadır. Yapı kabartmalar bakımın­
dan ilgi çekici idi.
Alâeddin Bey Medresesi, Alâeddin
Bey tarafından kurulmuştur. Dersler,
Sultan Abdülaziz tarafından görevlen­
dirilen Ahmed Hamdi Efendi tarafın­
dan verilmiştir. Muş ilinin bilginleri bu­
radan yetişm iştir.
Maksutpaşa Medresesi, Maksud
paşa tarafından kurulmuş olup ilin en
büyük medresesiydi.
Muradpaşa M edresesi, Murad-
paşa Camii’nin yanında, Murad Paşa
tarafından kurulmuştur. Muntazam bir
bina olarak inşa edilm iştir. Medrese­
252
de müderris olarak Molla Halil, Halil
Hoca ders vermişlerdir.
1892’de Muş ve yöresinde bulu­
nan Norşen, Ardinç ve Voğunk köyle­
rinde 4 adet Sübyan Mektebi açıldı.
Şehrin Hükümet Konağı 1906 yılın­
da yapılmıştır. Muş bugün Doğu Ana­
dolu’da il merkezi şehirdir.
Tanzimat’ın ilânıyla Muş sancağı
Erzurum’dan ayrılarak Sivas’a bağlan­
dı ve m ütesellim liğine Haşan Paşa
atandı (1839). XIX. yüzyılın ikinci yarı­
sında Muş sancağının uygun yerlerin­
de derbend inşa edildi (1869). Sultan
Abdülaziz devrinde ise sancakta asker
bulundurulması kararlaştırılarak kışla
inşa edildi (1870). Yine aynı devirde şe­
hirde hükümet konağı yapıldı (Mart,
1876). II. Abdülhamid devrinde Muş’ tâ­
ki Ermeni katolik kiliseleri onarıldı
(1899).
yeğeni Kutalmışoğlu Süleyman Şah
bütün Anadolu’yu fethetti ve 1077 yı­
lında Türk devletini kurdu. Malazgird
zaferinden sonra Türk boy ve oymak­
ları Muş ve yöresine yerleştiler. XI.
yüzyıl sonlarında bölge Selçuklu ege­
menliği altınaalındı. DahasonraArtuk-
oğulları, Ermenşahlar burayı yönetti­
ler. 1207 yılında Ahlat hâkimi Eyyûbi
Melik Evhad Necmüddin Muş’u kuşat­
tı. 1228yılındaCelâleddin Harzemşah
şehri ele geçirdi. Fakat aynı yıl Erzu­
rum’da hüküm süren Selçuklu emiri
Sultan Alâeddin Keykubâd’a Muş Ova-
sı’nda yenildi ve şehri bırakmak zorun­
da kaldı. Selçuklu egemenliği yeniden
kuruldu. İlhanlIlar, Karahanlılar ve Ce-
zâyirlilerden sonra, Muş’u XIII. yüzyı­
lın ilk yarısında Timur, daha sonra Ak­
koyunlu hükümdarı Uzun Haşan ele
geçirdi. Şah İsmail Safevî Akkoyunlu-
lar’ı yıkıp İran’da bir Türk imparatorlu­
ğu kurunca, Muş Tebriz’e bağlandı (Ot-
lu kbe li Savaşı 1473). Çaldıran Meydan
Muharebesi’ni kazanan Yavuz Sultan
Selim burasını Safevî’lerden alarak Os­
manlI devletine kattı (1514). Osmanlı
İmparatorluğu yönetiminde Muş, ba­
zen Van eyaletine bağlı bir sancak
merkezi, bazen de Bitlis hanlığına bağ­
lı bir nahiye merkezi durumuna geldi.
XVII. yüzyılda eski önemini kaybetme­
ye başladı. Bitlis hanlığından ayrılarak
Muş Beylerbeyliğine bağlandı. 1794 yı­
lında İran Şahı Doğu Anadolu’ya sal­
dırdı ve burasını yağmaladı. 1795 yılın­
da Iran şahının kışkırtması sonunda
bölgedeki Bedirhanı ve Müşkân aşiret­
leri, Osmanlı devletine karşı ayaklan­
dılar. Bu ayaklanmanın bastırılması
için Reşid Paşa ile Muş Beylerbeyi
Alâeddin Paşa’nın oğlu Emin Paşa gö­
revlendirildi. Emin Paşa, Varto, örmek,
Çiban ve Malazgird’te Hasannan aşi­
retlerinden topladığı kuvvetlerle Reşid
Paşa’nın yardımına geldi. Âsiler bir sü­
re dayandılar, sonra dağıldılar. 1821 yı­
lında Iran Şahı Abbas Mirza Osmanlı
paşalarının birbirlerine düşmesinden
yararlanarak Muş ve Bayezid dolayla­
rında tekrar harekete geçti ve Muş’u
yağmaladı. Emin Paşa’nın Beylerbey­
liği zamanında Muş’ta bulunan Yazıcı-
 oğullan ve Hormekli aşiretleri halka camiin minaresi, renkli taşlarla örül­ V ilâyetinin, merkezi Mersin olan İçel
zulmetmeye başladılar. Emin Paşa, bu müştür. Giriş kapısında ince ve narin V ilâyetinin kazası olarak yerleşme
iki aşiretle mücadeleye girişti. Musta­ yapılı bir Selçuklu kemeri, kemerin her bölgesini hiç değiştirmemiştir.
fa Zeynel yönetiminde bulunan Hor- iki tarafında birer Selçuk sanatı olan XIX. yüzyıl sonunda 74 köye sahip
mekler, bir ara Kuziçan’da bulunan "arslan-kaplan" bulunur. Bu heykeller olduğu ve nüfusunun 15 bin 368 kişi
Şah Hüseyin’in yanına kaçtılar. Bir sü­ camiin etrafını restore etmek için kal­ (1891) olduğu bilinmektedir. Aynı dö­
re sonra da affedilerek K iği’nin Dara- dırılmıştır. Minaresinin üstünde Os­ nemde kasaba nüfusu 865 kişidir. Bir
bi köyüne yerleştirildiler (1825). Aynı manlI tuğrası vardır. Kitabesinde "B i­ cami, 6 mekteb, 2 han ve bir medrese­
yıl MustafaZeynel Lalan aşireti reisi Ali na kıldı anı o l Hz.Abdülhamid H an" de­ si vardır. Ticareti çok zayıftır.
Ağa ile birlikte Muş’a gelerek Emin Pa- nilmektedir. Cami, Arslaniı Han ile ku­ 1949 yılında Konya-Mersin karayo­
şa’yı ziyaret etti. Emin Paşa, Mustafa rulmuş çarşının avlusunda yer alır. lunun açılması, kasabaya büyük aşa­
Zeynel ve aşiretin Varto’nun Kasman Şehrin merkezi yerinde geniş bir bah­ malar kazandırmıştır.
köyüne yerleşmelerine izin vererek bu çesi vardır (1821). Mut, sanat eserleri bakımından ol­
asi aşireti tesirsiz hale getirdi. 1827 yı- dukça zengindir. Bu eserlerin çoğu
lında Muş mutasarrılığınagetirilen Ah­ Selçuklular ve Karamanoğulları devir­
med Paşa(Seyyid), aşiretlertarafından lerine aittir.
öldürüldü. Lala Ağa Camii, Karamanoğlu Alâ­
1836 yılında Muş, Varto ve Malaz­ eddin Bey’in isteğiyle Lal Ağa tarafın­
gird yöresinde yaşayan Türk aşiretle­ dan yaptırıldı. (1356-1390). Planı
ri arasında yeniden anlaşmazlık baş­ MUT dikdörtgen biçimindedir. İç bölümün­
gösterdi. Bundan yararlanan Ruslar, Mut kasabasının kuruluşu M ilât’ de kubbeye geçiş, pandantiflerle sağ­
Pasinler üzerinden bölgeye saldırdı. tan 300 yıl öncesine kadar gider. Eti­ lanır. Tek kubbeli ana mekan, tonozlar­
Tehlike büyüyünce Türk aşiretleri bir- ler, MakedonyalIlar, Yunan, Roma, Bi­ la yana doğru genişler. Planıyla bu ti­
birleriyle barışarak Rus kuvvetlerine zans, Arap-lslâm, Selçuk, Karaman- pin daha sonraki örneklerine öncü ol­
karşı koydular ve onları yenmeyi ba­ oğulları ile Osmanlı devirlerinde askerî du. Camiin yanında, Karamanoğulları
şardılar. 1837 yılında âyanlığı kaldı­ ve ticarî bir alan olarak durumunu ko­ devrine ait türbe vardır. Camiin güne­
ran II. Mahmud, Muş ve çevresinde rumuştur. Yusuf Akyurt ve Şikârî tari­ yinde bulunan büyük türbe ve Hoca-
Emin Paşa’nın egemenliğine son ver­ hine göre Mut’un H ititle r devrindeki enti türbesi,kare planlı kaide üzerinde
di. adı, “ Yenika” (Yeni Şehir), Yunanlılar sekizgen bir külahla örtülüdür. Küçük
XIX. yüzyılın sonu ve XX. yüzyılın devrindeki adı “ Olba” veya “ Clau- türbe de yine kare kaide üzerinde se­
başında Muş ve yöresi, isyan eden Er­ diopolis” tir. Olba kenti, Teucer’in oğ­ kizgen olarak yükselir ve üzeri sekiz­
meni taşnaklarının hareket alanı oldu. lu Ajax tarafından kurulmuştur. Bura­ gen külahla örtülüdür, iç bölümde üçü
1894’teki Sason ayaklanmasından da bulunan Jüpiter (Zeus) tapınağının taş, biri tek parça ahşap dört lahit var­
sonra Osmanlı hükümetinin isteği kenti çok önemli kıldığı bilinmektedir. dır. Taşhan, Doğancı mahallesindedir.
üzerine Erzurum’da bulunan Fransız, Marc-Antoine zamanında bu tapınağın Dikdörtgen planlı bir binadır. Avlusu
Ingiliz ve Rus Konsolosları Muş’ta top­ rahipleri bütün “ Cilicie-Trach6e” ye beşik tonozlu revaklarla çevrilidir. Ar­
landılar. hükmediyorlardı. Claudiopolis ise kada odalar vardır.
1901 yılından itibaren Rusya’danimparator Claude’un bir kolonisiydi ve Mut Kalesi, namazgâh yakınında­
yardım, İngiltere’den teşvik gören Er­ bazı tarihçilere göre Olba kentinin ye­ dır. Temellerinin Hitit devrine kadar in­
meniler, Taşnak Kom itesi’nin teşkilâ­ rinde kurulmuştu. Her iki kentin de yı­ diği söylenir. Özellikle Selçuklular,
tı ile silahlanıp Muş çevresindeki köy­ kın tıla rı, XIX. yüzyılın sonunda, Karamanoğulları ve OsmanlIlar devrin­
leri basmaya başladılar. Bunların üs­ kasabanın çok yakınında büyük bir de onarım gördü, ekler yapıldı. Dört
tüne gönderilen hükümet kuvvetleri arazi üzerinde yer almaktaydı. burcu içinde İçkale adı verilen kulesi
Ermenileri etkisiz duruma getirdi. 1905 Eski sipahi ve zeamet senetlerine vardır.
yılında şehir ve çeversinde meydana göre teşkilâttan önce “ Met” adı kabul Mut’un içindeki bu eserlerden baş­
gelen çarpışmalar bölge için zararlı ol­ edilmiş, bu ad zamanla Mut’a çevril­ ka çevresinde de bazı eserler ve önem­
du. m iştir. Evliya Çelebi’ye göre Karama­ li kalıntılar bulunur.
1914 yılında Birinci Dünya Savaşı’noğlu Yakup Bey, Mut kalesini Dağ Camii, Mut’un 2 kilometre gü-
na katılan Osmanlı Devleti, doğuda Rumların elinden almak için kaleye neybatısındadır. Beylikler devrinin so­
R uslarin saldırısına uğradı (1915). yaptığı hücumda askerlerinin şehit nu, Osmanlı devri başına a ittir.
Ruslar, Eleşkird ve Pasin üzerinden düşmesi üzerine burası “ Darüi-Mavt” Çevredeki antik kalıntılardan topla­
Muş'a girdi. Bu sırada şehir halkı bü­ adını almış ve zamanla bu ad Mut ha­ nan devşirme malzeme kullanılmış­
yük sıkıntıya düştü. (18 Şubat 1916). lini almıştır. tır. M ut’a 20 kilometre uzaklıkta
Malazgird ve Bulanık, Ruslar tarafın­ 1228 yılında Selçuk Sultanı I. Hocaenti köyünde de kare planlı, kub­
dan alınınca, halk, Elâzığ ve Diyarba­ Alaüd’-din Keykubat tarafından Erme­ beli, harap bir cami vardır. Ayrıca
kır illerine göç etmek zorunda kaldı. 26 nek kalesi civarına yerleştirilen Kara­ Silifke-Mut yolu üzerindeki Kaya me­
Temmuz 1916’ta Türk birlikleri saldı­ manoğlu beyliğinin ilk tarihî şahsiyeti, zarları, Mut-Karaman yolunda Selçuklu
rıya geçti. Ruslar Murat ötesine çekil­ Nure Sofi’dir. Karaman adını verdiği devrine ait Sertavil Han, V. yüzyıla ait
diler. Bunun üzerine Türk birlikleri Kur- oğluna beyliği devretmesinden sonra bir Bizans eseri olan Alahan veya Ala-
tik üzerinden Kale Mahallesi’ne girdi­ ömrünü Mut’ta geçirmiş ve ölümü üze­ cahan adlı kubbeli bazilika önemli eski
ler. Ancak Rus birlikleri kısa bir süre rine Sinanlı nahiyesinin Değirmenlik eserlerdir.
sonra Türk birliklerini hazırlıksız olduk­ yaylasına gömülmüştür. Keza 1357 yı­ Mut günümüzde, Akdeniz bölge­
ları bir sırada yakaladılar. Ani saldırı lında Karaman Bey’i Musa Bey de bu­ sinde (Adana bölümü, İçel ili) ilçe mer­
karşısında Muş yeniden R uslarin eli­ rada vefat etmiş, naaşı Karaman’a kezi küçük şehirdir.
ne geçti (9 A ğ u s to s 1916). 1 Mayıs nakledilerek orada defnedilmiştir. Ay­
1917’de Türk ordusu Muş’u Rusiarin rıca tarihî kayıtlar, Mut kalesinin Ka­
elinden kesin olarak aldı. Cumhuriyet' ramanlılar tarafından müstahkem bir
in ilânından sonra Rus işgali sırasın­ mevki olarak sürekli kullanıldığını bil­
da harap olan şehir yeniden onarılma­ dirirler.
ya başlandı. Mut’un kasaba oluşu tarih olarak
Muş şehrinin kuruluşundan bu ya­ kesin bilinmemekle beraber 4000 yıl­ NAZİLLİ (Eski adları: Antiokhe-
na geçirdiği istilâlar sanat eserlerini lık mazisi olduğu yapılan araştırmalar­ ia, A ntickheia ad M eandrum Caria)
yok etmiştir. Bugün şehirde sanat ta­ dan anlaşılmaktadır. Sırası ile Kara­ Lidyalılar tarafından kurulduğu
rihi bakımından değerli pek az eser man Vilayeti’nin, Kıbrıs Vilayeti’nin, tahmin edilen Nazilli, dahasonra, M.Ö.
vardır. Konya, Adana vilayetlerinin İçel Muta­ 546 yılında Persler’in, M.Ö. 334 yılın­
Hacışeref Camii, Selçuk eseri olan sarrıflığının, merkezi Silifke olan İçel da Büyük İskender’in, ondan sonra

253
Hellenizm Krallarından Selefküsler’in,
Roma İmparatorluğu’nun, ardından da
Bizans İmparatorluğu’nun egemenlik­
lerinde kaidı. Nazilli, Menteşe Beyliği’
nin, sonra da Aydınoğulları Beyliği'ni
kuran Aydınoğlu Mehmed Bey’in yö­
netimine geçti. Kaza, 1390 yılında Yıl­
dırım Bayezid tarafından alınarak
Osmanlı İmparatorluğu topraklarına
katıldı. Timur ile yapılan Ankara Mey­
dan Savaşı’ndan (1402) sonra Anado­
lu Beylikleri yeniden kuruldu. Timur,
Kütahya-Denizli üzerinden İzmir’e gi­
derken, Nazilli bölgesinden geçmiş ve
Aydınoğulları Beyliği’ni yeniden kura­
rak, II. Umur Bey’e vermiştir. Fakat Ay-
dınoğlu Beyliği, 1425 yılına kadar
yaşayabildi ve bu tarihte II. Murad ta­
rafından Osmanlı topraklarına katıldı.
Osmanlı yönetiminde bugünkü Nazil­
li şehrinin bulunduğu alanda çevre
köylerin alışveriş ve “ C u m aye ri" olan
Pazarköy kuruldu, sonraları Nazlıköy
adını aldı.
Nazilli çevresi ilçe merkezi 1831 yı­
lına kadar bugünkü N azilli’nin 4 kilo­
metre doğusunda Alaşehir yolu üzerin­
de bulunan Kestel köyü idi. 1831 yılın­
da Aydın’a bağlı bir ilçe merkezi oldu.
1876 yılındaki ilk demiryolu ile Nazilli
büyük bir gelişme gösterdi.
XIX. yüzyıl sonunda (1888), Nazilli
ilçesinin toplam nüfusu 10 bindi ve 94
köyü vardı. Kaymakam tarafından yö­
netilen ilçede, Bidayet Yargıçlığı, Ağır
Ceza Yargıçlığı, Belediye Başkanlığı
gibi resmi kuruluşlar bulunmaktaydı.
İlçede Osmanlı Bankası’nın bir şube­
si de vardı.
Kurtuluş Savaşı yıllarında işgal
kuvvetleri tarafından yakılan Nazilli,
Cumhuriyet döneminde yapılan çalış­
malarla bayındır hale getirilm iştir. Bu­
gün Aydın iline bağlı ilçe merkezidir.
Şehrin adının nereden kaynaklan­
dığına dair yaygın birçok söylenti var­
dı. Bu söylentilerden birine göre;
Nazilli’nin bulunduğu ve Pazarköy de­
nilen yerde Nazlı adında güzelliği d il­
lere destan olan bir kız vardır. Aydın
Sancak Beyi’nin oğlu, vergi toplamak
için köye geldiğinde, birbirlerini görür­
ler ve severler. Sancak Bey’i Nazlı’yı
istemeye geldiğinde, babası razı o l­
maz. Bunun üzerine Bey’in oğlu kızı
kaçırır. Bu olaydan sonra üzüntü du­
yan baba, kederinden ölür. Ölüm ha­
berini duyan Nazlı, köye geldiğinde
babasının ölümüne sebep olduğunu
düşünerek çok üzülür ve kendisini
Menderes Nehri’ne atarak intihar eder.
Nazlı’nın kaçışına dayanamayan koca­
sı, onun boğulduğunu duyunca, üzün­
tüsünden o da kendini Menderes
Nehri’ne atar. Bu acıklı olay, halkı çok
etkiler ve ilçenin adı “ Nazlı ili” olur.
Zamanla Nazlı ili, Nazilli biçiminde
söylenir ve bugünkü ad ortaya çıkar.
Şehirde XX. yüzyıl başlarında yapıl­
dığı tahmin edilen Yeni Camii bulun­
maktadır. Kare planda ve tek kubbeli
camidir, iki kademe halinde yükselen
beden duvarları üzerinde kubbe kas­
nağı dört köşede dört payanda ile des­
teklenir.
254
tasarrıflık oldu ve Osmanlı İmparator­
NEVŞEHİR, (Eski adı: Nyssa,
Muşkara) luğu’nun sonuna kadar bu biçimde
kaldı.
Çok eski bir yerleşim yeridir. Ana­
dolu Türkleri tarafından zaptedilince, Şehirdeki en önemli yapı Damad
İbrahim Paşa Külliyesi’dir. Kalenin bu­
H ititler Nevşehir bölgesine göç etme­
ye başlamışlardır. İle çeşitli doğrultu­ lunduğu tepenin eteğinde, ovaya ege­
men bir yerde Damad İbrahim Paşa’-
larda yerleşen Hititler, buraya “Nyssa”
adını koymuşlardır. Burada yaşadık­ nın kendi adına Nevşehir’de inşa ettir­
diği külliye, cami, medrese, imaret,
ları ile ilgili pekçok eser vardır. Bir süre
mekteb-i sübyan ve hamamdan oluş­
sonra Friglerin istilasına uğrayan şe­
hir, H ititlerin yönetiminden çıktı. Da­ maktadır. Boyu 88, eni 44 metre olan
dikdörtgen cami avlusu, arazi eğimli
ha sonra Lidyalıların yönetimine ge­
çen Nevşehir, Persler’le yapılan sava­ olduğundan bir platform şeklinde dü­
şünülmüş, kervansaray platformun al­
şa sahne oldu. Yenilen Lidyalılar, Kı­
zılırmak anlaşmasıyla, şehri Persler’e tına yerleştirilm iştir.
Cami, haremi büyük bir kubbenin
verdiler. Ardından İskender’in Persler’i
yenmesiyle, Pers istilası son buldu. örttüğü, kıble duvarında mihrap çıkın­
Roma İmparatorluğu’nun egemenliği­ tısı bulunan bir mekândır. Batıdan yük­
selen minaresi ince uzundur. Merkez­
ne giren Nyssa şehri, imparatorluğun
ikiye ayrılmasından sonra Bizans yö­ de döşemeden 22 metre yükseklikte
netiminde kaldı. bulunan 16.65 metre çapındaki ana
kubbe tromplarla beden duvarına in­
İslâm İmparatorluğu ve bunun pa­ dirilm iş, tromp altlarında köşelerde
ralelinde Büyük Selçuklu İmparatorlu­ stalaktitli konsollar kurulmuştur. Kub­
ğu, Anadolu’ya egemen olunca, il de beli ve sekizgen sekiz adet kule büyük
istilâlara uğradı. Roma İmparatorluğu’­ kubbe kasnağının köşelerini pekiştirir.
nun Hıristiyan dinini kabul etmesi üze­ Minber ile mihrap beyaz mermerden
rine, Anadolu illerinin çoğu da Hıris­ yapılmıştır. Büyük kubbe, tonoz ve
tiyan oldu. VIII. yüzyılın ortalarında, Bi­ trompların içleri de kalem işi göbek­
zans’ta ikona denilen azizlerin resim­ ler ve damla rozetlerle bezenmiştir.
lerinin kiliseye asılması kavgaları baş­ Camiin beş gözlü son cemaat yeri pan-
layınca, “Nyssa” bunları reddetmiş ve datiflere oturan, sekizgen kasnaklı beş
“ İkona” aleyhinde bir tutum izlemiş­ kubbeyle örtülüdür. Cami, 1884 yılın­
tir. da bir iradeyle onarılmıştır.
Nevşehir ve yöresi volkanik göl­ Kervansaray, cami avlu platformu­
ken, yanardağların külleri yöreyi dol­ nun kuzey cephesinde, avlunun altına
durmuş, kayaların yumuşak kum gibi yerleştirilmiş, kısmen inşa edilip, kıs­
oluşu, çabuk oyulmasına meydan ver­ men kaya oyularak yapılmıştır. Cephe­
diğinden, bu bölüme yerleşen Hıristi- si dört sivri kemer gözlüdür. Geride
yanlar, Göreme’de kaya içine şehirler dikdörtgen biçiminde bir oda, onun
kurmuşlardır. Göreme yöresi, pisko­ doğusunda uzun, karanlık bir dehliz
posluk bölgesi ilân edilmiş,burası Hı­ yer alır.
ristiyan papazlar yetiştirme merkezi ol­ Medresenin kitabeli kapısı, cami
muştur. Bugün hâlâ var olan rahip ve avlusunun batı kapısının tam karşısı­
rahibeler evi, bunun canlı bir örneği­ na konulmuş, böylece camiyle medre­
dir. Bu çağlarda Bizans çok karışıklık­ se arasında bağlantı kuruimuştur. Ka­
lar geçirmiş ve 1071 yılına kadar sür­ pıdan ayna-tonozlu geçit yoluyla med­
müştür. Malazgird Savaşı’nda, Alpars­ resenin avlusuna girilir. Dikdörtgen av­
lan’ın orduları Anadolu’yu ele geçirin­ lu çepeçevre revaklı olup her yüzün­
ce Nevşehir de Türkier’in eline geçti. de üç göz vardır. Avlunun batısında
X VIII. yüzıla kadar burasıikinci bir geçit bulunur. Medresede on-
“Muşkara” adıyla anılırken, burada do­ yedi talebe hücresi buunur. İçlerinde
ğan Ösmanlı sadrazamlarından Nevşe­ ocaklar ve dolap nişleri bulunan hüc­
hirli Damad İbrahim Paşa’nın burası­ relerin hepsi kubbelidir.
nı bir şehir durumuna getirmesi ve o İmaret, medreseye b itişik yapıl-
devirde Nevşehir (Yenişehir) adının ve­ mışsadabu bölüme medreseden doğ­
rilmesiyle büyüdü. rudan doğruya girmek imkânı düşünül­
Damad İbrahim Paşa zamanında memiştir. İmaret girişi yan sokakta yi­
gelişen şehir, bayındır hale getirilerek ne üstü saçaklı bir kapıyla sağlanmış­
en parlak devrini yaşadı. Yakınındaki tır. imaret bölümünün üç odası avlu­
Âşıklı Dağı’ndan su getiri İdi, Türk aile­ nun kuzeyinde yer alır.
leri için çeşitli mahalleler kuruldu. Hal­ Mekteb-i Sübyan, imaret avlusu­
kın gereksinmesi olan medrese, ima­ nun güneyinde bulunan basık kemer­
ret, kütüphane, han ve hamam gibi ya­ li kapının gerisindeki merdivan ders­
pıtlar yaptırıldı (1722). Sadrazamlığı hane ile bağlantıyı sağlar. İç bölümleri
devrinde bütün olanaklar sağlandığı dikdörtgen biçimindeki dershane ayna-
için şehin nüfusu 17 bine yükseldi. tonozla örtülüdür. Camiin doğusunda
Halkı kalkındırmak amacıyla, hâzine­ bir üçgen oluşturan medrese, imaret
ye ait topraklar dağıtıldı ve şehrin kar­ ve mekteb binalarının beden duvarla­
şısındaki dağlara, dutluklar kurularak, rı da sarı Nevşehir taşından inşa edil­
Nevşehir, ipekçilik merkezi durumuna miş, her üç binanın üstü kurşunla kap­
getirildi. Damad İbrahim Paşa 1730’da lanmıştır.
Patrona Halil İsyanı’nda ölünce, şehir Hamam, medresenin önündeki
kaderine terkedildi. Bundan sonra meydan düzlüğünden çarşıya inen dik
Nevşehir, Karaman eyaletinin Niğde yolun başında, doğu cephesi kısmen
sancağına bağlandı, daha sonra mu­ toprağa gömülü, bağımsız bir yapıdır.
 Damad İbrahim Paşa Külliyesi’nde
(1730) iki camiin kapısı, diğer medre-
sinin dış kapısı üstünde olmak üzere
iki kitabe vardır ve her ikisi de H. 1139
(1726) tarihlidir. Bu kitabelerden, İbra­
him Paşa’nın sadrazam olduğu 1718
yılından başlanan külliyenin bütünüyle
1726 yılında tamamlandığı sonucu çık­
maktadır. İbrahim Paşa Külliyesi’nde,
içinde değerli pekçok elyazması ese­
rin bulunduğu bir de kütüphane vardır.
. Sağlam bir biçimde inşa edilen ya­
pılar bugün bakımlı durumdadır. Şadır­
van 1965, medrese, imaret ve mektep
1958-1959, hamam 1967-69, kervansa­
ray 1968-69 yıllarında, cami ise 1884 ve
1985 yıllarında onarımlar görmüştür.
Öresunhan Kervansarayı Nevşehir
yakınında Alayhan’a 12, Ağzıkarahan’a
6 kilometre uzaklıktadır. XIII. yüzyılda
yapılmıştır. 560 metrekarelik bir yapı
olan hanın avlusu yoktur. Yapı halen
harapdurumdadır. Dikdörtgen planlıdır,
içinde enine 4, uzunluğuna 6 sıra 24
taş paye vardır. Cephesi ve portali yı-
NİĞDE (Eski adları: Nakida, Ne-
kide, Nikde, Nagidos, Cadyan),
Niğde ili, Selçuk, Karaman, Os­
manlI devirlerinde ülkenin kültür mer­
kezi olarak tanınmıştır. Bugün de o
dönemlere ait kültür birikim lerinin iz­
lerine rastlanmaktadır.
Niğde ve çevresi Helenistik Devrin
küçük Kapadokyası olarak bilinmekte
ve adlandırılmaktadır. Şehir uzun bir
süre Hitit, Asur, Frig yönetiminde kal­
dıktan sonra M.Ö. 334 yıllarında Make­
donya Kralı Büyük İskender tarafından
alındı. Özellikle Aksaray-Helvadere ve
günümüzde Viranşehir olarak bilinen
Nora’da, askerî harekât yönünden
stratejik mevkii olan havaliye yerleş­
ti. Bergama Krallığı yönetiminin, Ana­
dolu’da askeri harekât merkezi oldu.
M.Ö. XVII. yüzyılda Küçük Kapadokya
sınırları içinde bulunan Niğde ilinde
Roma hâkimiyeti hüküm sürdü. Daha
sonra Bizans yönetimine geçerek bir­
çok siyasî, askerî olaylara sahne oldu.
620 yılında şehir, bir ara Sasaniler ta­
rafından kuşatıldıysa da Heraklius ta­
rafından 622-628 tarihleri arasında
yapılan seferlerle bu tehlike atlatıldı.
Ancak M.S. 640 yılında başlayan Arap
kuşatmalarının önüne geçilemedi. 669
yılında Araplar tarafından alınan şehir,
710 yılında Arapların elinden çıktıysa
da, 806 ve 931 yıllarında yeniden Arap­
lar tarafından istilâ edildi. 1071 Malaz-
, gird Savaşı ile 116 tarihinde Konya
ilinin Selçuk Türklerine merkez oluşu
arasındaki tarihlerde Türk hâkimiyeti
altına girdi. Ancak, kesin olarak Melik-
şahin komutanlarından Emir Ahmed
Gazi Danişmend Taylı ve oğlu Emir
Gazi tarafından tamamen fedhedildi.
1156-1192 tarihlerinde II. İzzeddin Kı-
lıçaslan, Ulukışla hariç, Niğde ili top­
raklarını Konya Sultanlığı’na dahil etti.
II. Kılıçaslanin Ölümünden sonra,
1192-1211 tarihleri arasında!. Gıyased-
din Keyhüsrev ve ölümünden sonra da
1211-1219 tarihlerinde oğlu I. izzeddin
Keykâvus başa geçtiler. Zamanında
Ulukışla’nın yönetim bakımından Niğ­
de’ye bağlandığı bilinmektedir.
Keykâvus’un ölümü ile boşalan
Selçuklu tahtına I. Alâeddin Keykubat
geçti (1219-1237). Bu zamanlarda Niğ­
de Valisi Emir Beşaee tarafından 1223
yılında Sultanin adını taşıyan, Selçuk­
lu sanatının en güzel ürünlerinden bi­
ri olan Alâeddin Camii yapıldı.
1237-1246 tarihleri arasında li. Gı-
yaseddin Keyhüsrev tahta geçti. Key­
hüsrev 1243 yılında A n a d o lu ’yu
kuşatan ve İran Moğolları diye bilinen
ulusun himayesini kabule zorunlu kal­
dığından itibaren, Selçuklu Devleti’nin
sonu olan 1308 yılına kadar onların ha-
raçgüzârı olarak hüküm sürdü. Moğol­
lar Anadolu’yu, Selçuk sultanlarının
yanına verdikleri valilerle yönetmek­
teydiler. Bu valilerden biri Alâeddin Er-
tena’dır. Kendisi ve oğuları 1381 yılına
kadar Anadolu’da hüküm sürdüler. Du­
rum böyle iken II. Gıyaseddin Keyhüs­
rev devrine tekrar dönülecek olursa-
Bu şahsın geç yaşta sultan olması,
Moğolların Anadolu’yu ellerine geçir­
mesi ve Baba İshak İsyanı sonucunda
devletin otoritesi sarsılmıştı.
1243 yılında Köse Dağı Muharebe­
sin d e II. Gıyaseddin muharebe mey­
danından kaçınca Selçuk Devleti,
Moğollara vergi vermeyi kabul etti.
Sultan tarafından oğlu II. Alâeddin ve­
liaht tayin olunmuş, fakat devlet bü­
yükle ri büyük oğlu II. izzeddin
Keykâvus’u sultan yapmışlardır. Baş­
ka devlet büyükleri ise III. oğlu IV. Rük­
neddin Kılıçaslani sultan yapmak
isteğinde idiler. Durum böyle iken Mo­
ğolların içişlerine müdahalede bulun­
dukları, Moğol Kaanı Kuyik’in IV.
Rükneddin Kılıçaslan’a Konya Sultan-
lığinı verdiği, onun da 1248 yılında sul­
tanlığını ilân ettiği görülür. Alâeddin
Keykubadin Erzincan’da ölümü ile iki
kardeş arasında taht kavgası başladı.
Sonuçta Kılfçaslan yenildi. II. Keykâ­
vus hâkimiyeti ele geçirip, Moğol bas­
kınından kurtulmak ve vergi vermemek
için direnişe geçti. Bunun üzerine Mo­
ğol Kaanı, Keykâvus üzerine Komuta­
nı Baycu H a n i gönderdi. İki ordu
arasında Sultanhan Kervansarayı
önünde yapılan savaşta Keykâvus sa­
vaş alanından kaçarak İznik Rum Dev­
le ti’ne sığındı (1256). Moğolların
çekilmesi ile Keykâvus yeniden dön­
dü, iki kardeş arasında 1259 yılında
Anadolu yönetimi bölündü, Niğde yö­
netimi Keykâvus'a kaldı. Daha sonra
Keykâvus’un 1261 yılında Moğol kor­
kusuyla yeniden Bizans imparatorlu­
ğu’na sığındığı ve Kılıçaslanin tek
hükümdar olduğu bilinmektedir. 1264
yılında ise, Karaman beylerinin yöne­
timinde olan Türkmenler, Sultan Kılı-
çaslan’a karşı isyan ettiler. Karaman-
oğulları'ndan Mahmud Bey de Niğde’­
yi kuşatarak aldı. Kılıçaslanin zehirle­
nerek öldürülmesinden sonra yerine
1266-1283 tarihferinde oğlu III. Gıya-
şeddin Keyhüsrev geçti. 1283 yılında
Erzincan’da öldürülüşüne değin hü­
küm sürdü. Daha sonra II. Gıyaseddin
Mesud’un 1283-1297 yılında Sultan II.
Alâeddin Keykubadin, 1302-1305 ta­
rihlerinde tekrar II. Gıyaseddin Me­
sud’un hükümdarlığı görülür. Onun
zamanında Moğol-Selçuklu-Karaman
mücadelesi sürefc 1327 yılından itiba­
ren Niğde önce ilhanlılarin yönetimi­
ne, 1357 tarihinden itibaren de
Karamanoğulları hâkimiyetine geçti.
1397 tarihinde olan Akçay Savaşı ile
Niğde Osmanlı topraklarına katıldı, an­
cak, 1402 yılında Ankara Muharebesi­
ni kazanan Timur tarafından tekrar
Karamanoğlu II. Mehmed’e verildi. Sul­
tan Mehmed Bey kardeşi Alâeddin Ali
Bey’i Niğde Valiliği yönetimine memur
etti. Niğde’nin Osmanlı toopraklarına
dahil oluşu, Fatih’in 1466 yılında Kon­
ya’yı ele geçirmesi ve 1470 yılında İs­
hak Paşa’ nın N iğde’yi zaptı ile
gerçekleşmiştir.
Murad Hündavendigâr devrinde
(1360-1389) Niğde diğer Karamanlı şe­
hirleri ile b irlik te (1373)Osmanlı hâki­
miyetine geçti. Daha sonra Kayseri ve
Sivas Bey’i olan Kadı Burhaneddin’e
karşı savaşan Karamanlılara geri veril­
di. Y ıldırım Bayezid D evri’ nde
(1388-1403) ise, Karamanoğullarinın,
Osmanlı oğullarına bağlı beylikler üze­
rideki saldırgan davranışları karşısın­
da Yıldırım Bayezid ordusuyla Konya
üzerine yürüdü. Fakat Karaman Bey’i,
Osmanlı ordusunun üzerine geldiğini
haber alarak Karamanin güneyinde
bulunan Taşeli’ne çekildi. Osmanlı pa­
dişahının adil davranışı karşısında
başta Konya olmak üzere Aksaray,
Niğde, Kayseri halkı şehirlerini Baye-
zit Han’a teslim ettiler. Karamanoğlu-
nun hak istemesi üzerine Çarşamba
Suyu sınır tayin edilerek Osmanlı or­
dusu geri alındı.
I. Mehmed Devri’nde (1413-1421),
Niğde Karamanoğullarına kaldı.
II. Murad (1421-1451) devrinde, Ve­
zir Yürgeç Paşa’ nın Lârende, Sivas,
Kayseri’den sonra Niğde’ye gelerek
Niğde çevresinde birçok yenilik hare­
ketlerinde bulunduğu ve başgösteren
isyan hareketlerini başarı ile bastırdı­
ğı bilinmektedir.
Fatih Sultan Mehmed Devri’nde
(1451-1481), şehri alan Ishak Paşa, bu­
rayı imar ettikten sonra Üçhisarve Or-
tahisari alıp, Aksaray’a geldi. Padişah
fermanı gereğince, erleri Aksaray’dan
İstanbul’a sürdü.
I. S e lim ’ i tahta çıkm asından
(1512-1520) sonra Şehzade Şehinşah’-
ın oğlu Mehmed Bey, Niğde Beyi idi.
Mehmed Bey’le beraber Şehzade
Alem şahin oğlu Kângırı Bey’i Osman
Bey ve Şehzade Mahmud’un oğulları
Musa ve Orhan beyler muhtemel karı­
şıklıkların önünü almak için idam edil­
diler. Sultan Selim ve Şah İsmail
arasında yapılan Çaldıran Savaşinda
şehit düşen büyükler arasında Niğde
Beyi iskeder Bey de bulunmaktaydı.
IV. Murad Devri’nde (1623-1639),
Osmanlı topraklarında başgösteren
Celali isyanlarında Niğde birçok olay­
lara tanık oldu, isyancı Abaza Mehmed
255
 Paşa’nın adamlarından Çopur Bey lı köylerde nüfus 98 bin 253, 1889 de bulunan H itit Hiyeroglifi ile yazıl­
adıyla bilinen adamı N iğde’yi ele ge­ yılında 39 bin 244 olarak bilinm ekte­ mış, müzede kalıbı bulunan rölyefde
çirmekle görevlendirildi. Çopur Bey, dir. Nahita adının geçmesi Niğde’nin
Konya’da Küçük Çayır’da Karaman İlde eğitim Selçuklular zamanında (M .Ö .9-7. yüzyıl) varlığını gösterir.
Beylerbeyi Köse Sefer Paşa’yı öldüre­ başlamış, Karamanoğulları ve Osman­ Tarihteki konumu sebebiyle bugün
rek Niğde’yi ele geçirdi. Serdar, Sefer lIlar zamanında gelişm iştir. 1409 tari­ Niğde ili son derece zengin eski eser
Paşa’nın yenilgi haberi üzerine Sivas’­ hinde Karamanoğulları’ndan Alâeddin birikimine sahiptir.
tan hareketle Konya sahrasına vardı ve Ali Bey’in yaptırdığı “M edreset-ül- Niğde’deki camilerin en önemlileri
burada yirmi gün kalarak bazı Celâli B e y zâ " (Akmedrese) ile eğitim düzenli Alâeddin Camii ve Sungurbey Camii’-
topluluklarını sindirdi ve Niğde üzeri­ bir hale getirilm iştir. Niğde’de ortao­ dir. Bor ve Aksaray ilçelerinde de
ne yürüdü. Çopur Bey'in kaleye kapa­ kul 1870 tarihinde kurulmuştur. 72 öğ­ önemli camiler bulunmaktadır.
narak savunmaya geçmesi üzerine re n c iy le ö ğ re tim e başlayan bu Alâeddin Camii, Sultan İzzeddin
Kayseri sahrasına doğru ilerlemiştir. medresede okunan dersler seçmeliy­ Keykâvus ve Alâeddin Keykubad çağ­
S ultan İbrahim devrinde di. 1901 yılında Rüşdiye Mektebi’nin larında Emir Ahur (A tlar Nazırı) Zey-
(1639-1648), Girit Savaşı sebebiyle onarımı yapılmış, bir idadi mektep açıl­ neddin Beşere tarafından Niğde’de
Kaptan-ı Derya Yusuf Paşa komutasın­ mış, Maarif geliri için 1907 yılında bir evli bulunduğu sırada, Mahmudoğlu
da kuvvetlere Kırşehir-Niğde ve Aksa­ hamam inşa edilmiş, 1907 yılında ya­ Sıddık ve Gazi adlı iki kardeş mimar ve
ray beylerinin de katıldığı görülür. nan bir okulun yerine yenisi, aynı yıl süsleme sanatçısına yaptırılmıştır
II. Süleyman Devri’nde (1688-1691),ise Suvermez köyüne yeni bir mektep (1224). Ortalama olarak 20.90 X 25.90
Niğde, birtakım isyancılar tarafından inşa edilm iştir. ölçüsündedir. İç kemerlerin birbirine
yağmalandı. III. Ahmed devrinde Roma-Bizans devirlerinde Niğde bağlandığı, haçvarî dörder ayaklı iki sı­
(1703-1730), devrin sadrazamı Damad önemli olmasına rağmen, asıl gelişi­ ra ile kıble duvarına dikey üç alana ay­
İbrahim Paşa’nın sadareti sırasında mini ve önemini daha sonraki devirler­ rılmıştır. Orta alan, ötekilerden daha
Nevşehir’in merkezi oluşu sebebiyle de göstermiştir. Önceki kalıntılar da geniştir. Kıble duvarı önünde yan ya­
Niğde ve Develi hisarlarına tahsis edi­ son devrilerde yeniden kullanılarak na sıralanmış üç kubbe vardır. Kubbe­
len Timar sipahiliği Nevşehir'e devre­ toprak üzerinde kalıntı bırakılmamış­ nin kuzey tarafında iki pandantifi,
d ilm iş tir. I. M ahm ud D evri’ nde tır. Sungurbey ve diğer bazı camilerin güney tarafında da mukarnaslı iki
(1730-1755), Niğde ile ilg ili bölümün­ sütunlarının devşirme olarak eski ya­ trompu vardır. Ortadaki kubbeyi de
de; Niğde ili havalisinde büyük zarar pılardan alındığı buna bir kanıttır. dört mukarnaslı tromp taşımaktadır.
ve ziyana sebep olan aşiretlerden Öde- Niğde Alâeddin Tepesi, bugün Sağdaki üçüncü kubbe ise sekiz bö­
mişli aşiretinin kendi yerlerine dönme­ şehrin ortasındadır. 1963 yılından iti­ lümlü, geçme tonoz olarak örülmüş
leriyle ilgili (1740) tarihli ferman önem baren yapılan çalışmalarda, tepenin olup, köşelerde mukarnaslı dört tro­
taşımaktadır. ana kayalıkları üzerinde Bizans devri mpa dayanmaktadır. Camii yapan us­
1868-1869 yıllarında Mutasarrıflık kışla ve mağaraların, daha üstte ise ta, süslemesiz duvarların tekdüzeliğini
olan Niğde 80 mahalle ve köyünde 89 Selçuk devri yapı ve seramiğin varlığı, gidermek için gri ve sarımtrak iki renk
bin 376 nüfus bulunmaktaydı. 1878 yı­ bu tepenin Bizans’tan daha eski olma­ taş kullanmıştır.
lında Niğde il merkezi ile merkeze bağ­ dığını kanıtlamıştır. Andaval Kilisesi’n- Kubbedeki taş dizileri dışardan
256
 gözükmektedir. Fakat tonozlar toprak
damla örtülmüştür. Minare, camiin
yüksekliğine kadar sekizgen üzerine
silindirik bir gödev üzerinden sarı ve
gri renklerden oluşan bir ahenk yarat­
maktadır. Camiin en zengin ve en gü­
zel bezemeli kısmı geleneksel Selçuk
sundurma örneğine göre yapılmış olan
ana giriştir. Kapının oymacılığı son de­
rece ilginçtir.
Dikdörtgen şeklinde olan camiin
kubbeleri, kemerler ve duvarlar mü­
kemmel bir şekilde yontulmuş trakit
taştan örülmüştür.
Sungurbey Camii, İlhanlIlar devrin­
de Niğde Valisi bulunan Sungur Ağa
tarafından 1335 tarihinde yaptırılmış­
tır. XVIII. yüzyılın ortalarında büyük bir
yangın geçirmiş olduğundan büyük öl-,
çüde değişikliğe uğramıştır. Eski ha­
linde üçerden iki sıra halinde ayaklarla
(sütun) uzunlamasına üç sahna ayrıl­
makta idi. Yan sahnalar yıldız tonoz­
larla örtülüydü. Camiin doğusundaki
ana portalinde bir çift minare vardır.
Camiin doğudaki kapısı sivri çapraz to­
nozla örtülmüş ve iki minarenin üst te­
m elleriyle sınırlanm ıştır. Kapının
cepre kemeri üstünde kitabe bulun­
maktaydı. Camiin doğu ve kuzey por-
talleri ile mikrabın taş süslemeleri ve
değişik nisbetleri mimarî bakımdan il­
gi çekicidir. Portal süslemelerinde kıv­
rık dallar arasında arslan, griffon gibi
havyan başları bulunur. Mihrabın sol
tarafındaki duvara b itişik bir türbe ve
onun yanında minare vardır, bu duvar­
da mahfile çıkan merdivenler vardır.
Karaman devri binaları arasında oyma­
ları ve süslemeleri bakımından önemli
bir yer tutar.
Dış Camii (Çelebi hiüsemeddin Ca­
mii), Osmanlı devrine aittir. Kare planlı
olan bu yapı Paşa Camiinden daha
büyük ve önemlidir. Üstü tek bir kub­
be ile örtülüdür. XVI. yüzyılda yapıldı­
ğı tahmin edilmektedir.
Hanım Camii; Alâeddin Tepesinin
doğusunda Niğde Çayinın yakınında-
biryapıdır. Enine planlıdır. İki sıra sü­
tunlarla yine enine iki sahna bölün­
m ü ştür. S ütun ba ş lık la rı k o rin t
tarzında ve eskidir. Arka kısımda bir
mahfil kısmı vardır, üst kısmı birbiri­
ne yanaşık ağaç kütüklerle örtülm üş­
tür ve toprak damlıdır. Kitabesinde
1452 tarihinde yapıldığı yazılıdır.
Paşa Camii (Murad Paşa Camii),
şehrin kuzey kesiminde yer alan bu ya­
pı Murad Paşa (ölm. 1661) ile oğlu Ali
Paşa (1698) tarafından yaptırılmıştır.
Mezarları buradadır.
Rahmaniye Camii, kalede küçük
bir mesciddir. Eski bir temel üzerine
yapılmıştır. Minaresi daha eskidir. Ab­
durrahman Şeref Paşa tarafından ya­
pıldığı sanılmaktadır (1747).
Şah Mescidi, Sungurbey Camii c i­
varında kare planlı bir yapıdır (1413).
Üstü çatı ile örtülüdür. Namaz mahal­
linin önünde üç bölümlü bir kapı reva­
kı vardır. Bu kısım devşirme sütun
gövdeleri ve Bizans devri sütun baş­
lıklarıyla süslenmiştir.
Niğde’de çeşmelerden birkaçı es­
ki olmakla birlikte, hiçbir çekici özel­
lik göstermemektedirler. Çeşmelerden
bazıları şunlardır:
Hatıroğlu Çeşmesi, 1267 yılında
Mesut ibn El Hatır tarafından yaptırıl­
dığı sanılmaktadır.
Halil Ethem Çeşmesi, Alâeddin
Camii kapısının karşısında basit bir ya­
pıdır. Üzerindeki kitabe önemlidir. Bu
dört satırlık uzun kitabede çeşmenin
1267 yılında III. Gıyaseddin Keyhüsrev
zamanında Hatıroğlu Şerefeddin Me­
sud tarafından yaptırıldığı yazılıdır.
Eskiciler Çeşmesi; tek başına kal­
mış bir yapıdır. Sivri tonozlu bir yapı
çıkıntısı musluklarını ve yalağını ört­
mektedir. Bu çeşme H. 824 yılı ile ta-
rihlenmiştir.
Sungurbey Camii Çeşmesi, Os­
manlI devrinde akan bir örneğe karşı­
lıktır. 8 köşeli bir düzendedir.
Niğde’de günümüze değin kalabi­
len iki medrese vardır. Bunlar Karama-
noğulları devrinden kalmıştır. Diğer
medreselerin bazılarının adı bilinme­
mekte, bazıları ise hiç yoktur.
Ak Medrese, Karamanoğlu Hü­
kümdarı I. Alâeddin Bey’in oğlu II. Alâ­
eddin Ali Bey tarafından kardeşi II.
Mehmed Bey’in hükümdarlığı zama­
nında yaptırıldı (1409). Tamamen be­
yaz mermerden yapılm ış cüm le
kapısından ötürü Ak Medrese diye ta­
nınmıştır. İki katlı, dört eyvanlı med­
rese tipinin değişik bir örneğidir. Plan
şeması düzenli ve simetriktir. Binanın
cephesine portalin sağında ve solun­
da ikiz mermerli galeriler daha sonra
kapatılmış ve portalin iki yanına üst
kata çıkan taş merdivenler yapılmıştır.
Merdivenlerin yanında iki salon vardır.
Bunlardan sonra her iki tarafta kare
planlı üstü bezik tonozla örtülü dörder­
den, sekiz oda vardır. Bunlar medrese­
de öğrenim görenlerin yerleridir.
Güney yönünde, orta zeminden 70 cm.
daha yüksek bir eyvan vardır.
Ak Medrese bugün müze olarak
kullanılmaktadır.
Zinciriye Medresesi, Karamanoğul-
larından Yahşi Bey zamanında 1337 yı­
lında inşa edilmiştir. Yapı, dört eyvanlı
medreselerin örneklerinden biridir.
Güney eyvanı mozayik çini ile kaplan­
mıştı. Elipsaydak kubbeler büyük ey­
vana b itiş ik odaları örtm ektedir.
Bugün müze deposu olarak kullanılan
binanın restorasyon çalışmalarına
1973 yılından itibaren başlanılmıştır.
Niğde ilindeki türbeler içersinde
en büyük önemi taşıyan türbe, Hüda­
vend Hatur Türbesi’dir. Bundan baş­
ka, Gündoğdu Türbesi, Sungurbey
Türbesi gibi türbelerden de söz edil­
meye değer.
Hüdavend Hatun Türbesi, İlhanlı
Valisi Sungur Ağa zamanında, II. Kılı-
çaslan’ın kızı, Selçuklu Prensesi Hü­
davend Hatun tarafından 1312 yılında
yaptırılmıştır. Kesme taştan, sekizgen
gövde üzerine onaltıgen piramid kü-,
lahlı biryapıdır. Doğu kenarı, gösterişli
bir portal biçiminde düzenlenmiş olup,
öteki üç kenarda birer pencere açıl­
mıştır. Fevkâlede süslü olan kapısının
üzerindeki mermer kitabede, türbenin
yaptırıldığı (1312) yazılıdır. Türbenin dı­
şındaki pencere kemerlerinin üstünde,
sağ ve sol taraflarında kabartma halin­
de insan başlı kuşlar, dört ayaklı, yi­
ne kabartma hayvan resimleri vardır.
Türbenin sekiz cepheden ibaret olan
esas kısımlarında, ortaları çıkıntılı ve
stalaktit süsleri havi ikişer satıh daha
bulunduğundan böylece meydana ge­
len 16 sathın her birinde görülen sa­
ğır kem erlerin iç le ri tü rlü türlü
kabartmalarla süslenmiştir.
Bütün kabartmaların sembolik du­
rumundan, Hüdavend Hatun Türbesi
kabartmalarında, Selçuklu devri son­
larına kadar süren Orta Asya Şaman
geleneklerinin izleri vardır. Türbede
bulunan iki mezardan biri 1340 tarih­
lidir. Emir Şucaeddin’in kızı Paşa Ha-
tun’a, diğeri ise Niğde Sancak Beyi’nin
kızı Belkıs'a ait ve 1563 tarihlidir.
Hüdavend Hatun’un mezar taşında
ise iki ayet bir dua, kitabe ve tarih var­
dır. Bu tarihte Hüdavend Hatun'un
1332 yılında öldüğü yazılıdır. Buradan
da Hüdavend Hatun’un Türbeyi yaptır­
dıktan 20 yıl sonra öldüğü anlaşılmak­
tadır.
Gündoğdu Türbesi, Hüdavend Ha­
tun Türbesi’nin hemen yanında bulu­
nur. 1334 tarihinde ölen Gündoğdu’-
nun oğlu Hakkı Besvap’a aittir. Altta
kare planlı bir üst temel ve gövde üze­
rinde köşelerden itibaren ikişer üçge­
ne çevrilerek onikigen olan üst
pramide geçilmektedir. Bu piramidi
yarım daire bir kubbe taşımaktadır. Kö­
şelerde 45 derecelik köşe tonozlarına
dayanmaktadır. Kuzey ve batı duvarla­
rında olmak üzere iki dikdörtgen pen­
ceresi, güney duvarında ise silme bir
pervaz ile çevrilmiş gömeçli, çokgen
bir mihrabı vardır. Pencere kenarları ve
üst kemeri beyaz mermerdendir. Çev-
reside dikdörtgen bir silme ile çevre­
le n m iştir. G iriş kapısı tamamen
oymalarla bezenmiştir.
Sungurbey Türbesi, Camiin güney­
doğu duvarına bitişiktir. Camii ile bir­
likte 1335 yılında Sungur Ağa’nın
türbesi olarak yapılmıştır. Bugün ta­
mamen boştur. Türbenin dışarıya ve
camiin namaz yerine açılan iki kapısı
vardır. İçi sekiz köşeli bir odadır. Ya­
rım daire bir kubbeyle örtülmüştür. Se­
kizgen yapının dış köşelerinde ince
sütunlar yer almaktadır.
Şeref Ali Türbesi, 1865 yılında yap­
tırılmış olup Selçuk türbeleri tarzında­
dır. Çokgen planlı olan türbe oldukça
sadedir. Niğde mutasarrıfı Hacı Said
Paşa tarafından onartılmış olan türbe­
nin üstü prizmadır. Türbenin avlusun­
da birkaç eski mezar da bulunmak­
tadır.
Niğde’deki en önemli kale Niğde
Kalesi’dir. ilçelerde de bazı kaleler var­
dır. Bunlar; Aksaray Kalesi, Keçi Ka­
lesi, Sivrihisar Kalesi, Lulu Kalesi’dir.
Niğde Kalesi; eski Niğde şehrinin
bulunduğu alanı çevreleyen kale üç
surla çevrilm iştir. Bugün surların bir
bölümü yıkılmış, bir bölümü de evle­
rin duvarı olmuştur. Günümüzde tepe­
nin kuzey doğusunda bir hisarı içine
alan kısım ayakta kalabilmiştir. M.Ö.
257
VIII. veya IX. yüzyılda yapıldığı sanıl­ derinliğine beş nefli avlusuz bir yapı­ tarafından fethedildi. Yavuz Sultan Se-
maktadır. Kalede stil itibariyle Arap ve dır. Nefler, çapraz tonozlarla, enine lim ’ in Mısır seferi sırasında Osmanlı
Bizans etkisi görülür. Tepenin kuzeyin­ beş, derinliğine yedi çapraz tonoz ola­ topraklarına katıldı (1551).
de bir hisarı içeren sur parçası henüz rak örtülmüştür. Nusaybin, Osmanlı İmparatorluğu
ayaktadır. Burası, bugünkü hapishane Yağıbasan Medresesi, 1157 yılında devrinde, Diyarbekir vilayetinin Mardin
yapılmadan önce yıllarca hapishane Meiik Nizameddin Yağıbasan tarafın­ sancağına bağlı kazası durumunday­
olarak kullanılmıştır. Kalenin en canlı dan Niksar kalesi surjarından yarar­ dı. Kuzeyden Midyat kazası, doğudan
bölümü, güneye bakan cephesidir. Bu lanarak yaptırılmıştır. Üzerine oturtu­ Cezire kazası, güneyden Musul vilaye­
bölümde Alâeddin Camii bulunur. Alâ­ lan tepenin eğrilerini izleyen kale du­ ti ve Zor mutasarrıflığı, batıdan Mardin
eddin Camii’ne bakan burcun üzerin­ varlarına uyumu sebebiyle bir tarafı merkez kazası ile çevriliydi. İdarî ba­
de insan başlı bir kuş kabartması çarpık, fakat aslında kare olarak düşü­ kımdan 8 nahiye ve toplam 240 köye
vardır._____________ _____ . - nülmüş bir yapıdır. Medresenin giriş ayrılırdı. Nahiyeleri: Nefs-Nusaybin,
Kalenin bugün ayakta kalan kısmı kapısının bulunduğu güney bölümü Bekârali, Bulsur, Aznever, Uyan, Çeş-
XV. yüzyıl başlarına tarihlenmektedir. bugün haraptır. Medrese, bugün ol­ mevan, Sohyan, Tay’dı. Kaza, 8 nahi­
I. Alâeddin Keykubad devrinde olduk­ dukça çökmüş bulunmakla beraber, ye müdürü tarafından yönetilirdi,
ça büyük onarım geçirip yeniden ya­ beden duvarlarının aslında tuğla hatıllı ayrıca herbirinin birer idare meclisi
pıldığı tahmin edilmektedir. Kale 1740 kesme taşla kaplı olduğu kesindir. Bi­ vardı. Kazanın 1890 yılında toplam nü­
yılında Sadrazam İshak Paşa tarafın­ nanın kesme taşları ile dekoratif ele­ fusu 30 bin kişiydi. Kaza merkezi Nu­
dan onartıldı. Kalenin eski burçların­ manları da alınarak yeni yapılarda saybin kasabasında bir kaymakamlık
dan birinin üzerinde yapılmış ünlü saat kullanılmıştır. Yer yer ayakta kalan üst binası ve diğer resmî daireler bulun­
kulesi son derece güzel bir eserdir. örtü kalıntılarından, kubbeli orta avlu maktaydı ve nüfusu 10 bin kişiydi.
XIX. yüzyıla tarihlenebilir. dışında bütün hacimlerin moloz taşla Kasaba, Roma ve Yunan devirlerin­
Niğde’de söz etmeye değer hanlar, örülmüş hafif sivri beşik tonozlarla ör- de çok önemli bir yerleşim merkezi
genellikle ilçelerdedir. Merkez ilçese- tüldüğü anlaşılmaktadır. olan “ N is ib is ” kentinin yerine kurul­
de Saruhan’dan söz edilebilir. Hacı Çıkrık Medresesi, Bengiler muştur. 1794 yılında burada yıkıntı ha­
Saruhan, Niğde Kalesi’nin dışında­ mahallesinde, Niksar deresinin kuzey linde bir zafer anıtı, hemen hemen
dır. 1357 yılında Muhammed b. Ahmed kıyısına, yamaca, Selçuklu emiri Bed- sağlam durumda bir tapınak, üçünün
Fakih tarafından yaptırıldı. Dikdörtgen reddin Ebu Mansur Şehinşah tarafın­ başlıkları üzerinde beş sütun ve Latin­
planlıdır. Küçük kesme taşlardan ör­ dan 1183 yılında inşa edilm iştir. ce kitabeler bulunurdu.
tülü basık kemerli bir kapısı vardır. Ke­ 1182 yılında yaptırılan Hacı Çıkrık XX. yüzyılın başında kasabanın yol­
merin üstünde kitabe vardır. Çatı ise Türbesi ise, dikdörtgen planlı, tonoz­ ları dar, düzensiz ve döşemesizdi. Sa­
çökmüştür. lu yapıdır, içinde üç mezar bulun­ yıları 2 bin civarında olan evler,
Şehre 1559 yılında Sokullu Meh­ maktadır. kerpiçten yapılmış, üzerleri bir kat sa­
med Paşa tarafından bir bedesten yap­ Kulak Tekke Türbe ve Tekkesi, Da- man, bir kat kerpiçle kapatılmıştı. Tü-,
tırılmıştır. Bu yapı IV. Murad tarafından nişmendliler’e ait bir yapıdır. Sekizgen mü tek katlıydı.
1638 yılında onarıldığından bugün bü­ planlıdır, içinin kubbe ile örtüldüğü, Kasabada hükümet konağı dışında
tünüyle ayaktadır. 6.70 metre eninde, kalan izlerden anlaşılmaktadır. bir cami, beş mescit, iki Ermeni, bir
80 metre uzunluğunda olan bedeste­ Kırkkızlar Kümbeti, mimar Ahmed Rum kilisesi, bir hamam, 100 dükkân,
nin iki yanında dükkânlar sıralanmış­ b. Ebubekirel Marendî taraf ından 1220 bir çarşı, 5 kahve vardı. Kazanın geniş
tır. Üzeri sivri tonozlarla örtülmüştür. yılında yapılmıştır. ovalarında bol sayıda hayvan beslenir,
Taş temel üzerine tuğladan sekiz­ sülak arazide pirinç, pamuk ve tütün
gen bir yapı olup, piramid külâhı yıkıl­ yetiştirilirdi.
mış, altındaki tuğla kubbesi ortaya Nusaybin, bugün Güneydoğu Ana­
çıkmıştır. dolu bölgesinde Mardin iline bağlı il­
Niksar’da 1892 yılında bir han ve çe merkezidir.
NİKSAR (N ik Hisâr; Neocaesa- cami yaptırılmış. Camiye padişahın
rea, Neokaisareia) adına izafeten "H am id iye C a m ii” de­
Selçuklular döneminde ikinci de­ nilm iştir.
recede önemli kültür merkezi olan Nik­ Niksar, bugün Tokat iline bağlı bir
sar’ın Türklerce orijinal adının “ Nik ilçedir.
H is a r" (İyi Hisar)’dan geldiği söylen­
mekle beraber, aslında şehrin klasik
adı olan “ N eocaesarea” (Yeni Kay­ OF
serimden bozulduğu anlaşılmaktadır. İlçenin kuruluş tarihi kesinlikle
1140 yılında Bizans İmparatoru II. lo- NUSAYBİN (Eski adları: Ara- saptanamamıştır. “ O f" kelimesi, Rum­
annis Komnenos kaleyi 6 ay kuşatma­ m is, Mapin-Suba, Nazpina-lzella, An- ca’da yılan anlamına gelen “ o fis ” ke­
sına rağmen, Türklerden geri alamadı. tim osia) limesinin kısaltılmış şeklidir, ilçeye bu
1185 yılına doğru II. Kılıçarslan’ın oğul­ M.Ö. 2270 yılında Sümerlerin 3. Ur adın verilmesinin sebebi, eskiden Of
larından Melik Berkyaruk buraya vali sülâlesinden Kral Şulgi tarafından yollarının âdeta bir yılan gibi dolam­
olarak atandı. 1512 yılında Safevller, imar edilen şehir, Babil kralı Hammu- baçlı ve kıvrımlı olmasıydı.
şehri tahrip etti. Yıldırım Bayezid dö­ rabi zamanında genişletilerek, bağlık, Osmanlı imparatorluğu yönetimin­
neminde Osmanlı İmparatorluğu top­ bahçelik anlamına gelen "A ra m is" adı­ de iken, Trabzon Valisi Canikli Hacı Ali
raklarına katılan N ik s a r’ ın XVII. nı aldı. Şehre Asurlular zamanında Paşa’nın, O f’ta başgösteren bir isya­
yüzyılda kalesi içinde yüz elli kadar ev, "M apin-S uba” , M itaniler zamanında nı bastırmak için on bin askerle g itti­
bir cami, su sarnıçları ve buğday am­ “ N azpina-lzella” adı verildi. ği halde, bir iş göremeden döndüğü
barları bulunmaktaydı. Kale ağası, Tarihin birçok dönemlerinde çeşit­ bilinmektedir. 1865 yılında belediyesi
kırksekiz kale neferi kalede görev­ li istilâlara sahne olan şehir, stratejik kurulan ilçe, 19 Şubat 1881 yılında La-
liydiler. açıdan büyük önem taşıyan “ S um o” , zistan sancağına bağlanmıştır.
XIX. yüzyılda Niksar, Kastamonu“ Serçehan", "Telköçek", “ A li Gerzan”, İlçede Osmanlı imparatorluğu dö­
iline bağlı eyaletti. Daha sonra Tokat’a “ Şervan", "A zn a vu r" ve “ H a te m " (Li- neminde ara sıra isyanlar olmuş, bu is­
bağlı olan Niksar’da Selçuklu ve Os­ mitrius) kaleleri ile çevrili olup, bir da­ yanlarda bir çok insan ölmüştür.
m anlI dönemine ait birçok yapı, günü­ ire içine alınmıştı. Sırasıyla Lidya, Buradan bir çok bilgin yetişmiş, ağaç­
müze kadar gelm iştir. Büyük İskender, Urfa Süryani Abgar, tan saat yapan sanatkârlar bulunmuş­
Ulu Cami, Danişmendliler tarafın­ İran ve Bizans egemenliğine giren şe­ tur. Of, bugün Karadeniz bölgesinde,
dan yaklaşık 1145 tarihinde inşa edil­ hir, çeşitli savaşlara sahne oldu. 640 Trabzon iline bağlı ilçe merkezi ka­
miştir. Kıble duvarına, dikey uzanan yılında Arap komutanı Ganem bin lyaz sabadır.

258
ORDU (Eski adları: Katyora, Kalıbya).
Ordu şehri ilk kez kuzeybatıda Bo-
zukkaie yakınında ve deniz kıyısında
Katyora adıyla, daha sonra güneydo­
ğuda Eskipazar köyünde “ B ayraklı"
adıyla kurulmuştur. Pontus, Büyük İs­
kender ve Bizans yönetiminde bulu­
nan şehir, (1142-1171) yılları arasında
Danışmendliier’in eline geçti. Daha
sonra Hacı Emir O ğullarinın yöneti-
meni girdi (1344-1461). Hacı Emir Oğul­
ları Beyliği, bir devlet örgütünün hâ­
kim olduğu topraklarda derebeyi gibi
hüküm sürdüler. Fatih Sultan Meh­
med’in Trabzon Rum devietini ortadan
kaldırdığı sıralarda Ordu ili de Osmanlı
Devleti’ne bağlandı. Fatih, Karadeniz
kıyılarına geniş nüfuzları bulunan kuv­
vetlerini kırma yoluna gitti. Ancak bu
önlem, Fatih’in ölümünden sonra sür­
medi, Çeşni Beyieri’nin hakları geri ve­
rildi. Yavuz Sultan Selim devrinde
(1512-1520), Trabzon, Canik (Samsun)
Ordu’nun bağlı olduğu Şebinkarahisar
livaları birleştirilip Erzincan Vilayeti’-
ne bağlandıktan sonra beylerbeyliği­
ne Bıyıklı Mehmed Paşa getirildi. Bu
kişi, Yavuz devrinin en güçlü kuman­
danlarından biri olarak da tanınmıştır.
Kanun? Sultan Süleyman devrinde
ise, Ordu toprakları Şebinkarahisar’a
bağlı olarak Erzincan Eyaleti içerisin­
de bırakıldı. III. Mehmed (1595-1603)
devrinde Celâlilerden Kara Yazıcı ve
kardeşi Deli Haşan Ordu topraklarının
bir kısmını da içerisine alan Canik
Dağlarinda, çevrelerine dehşet saç­
maktaydılar. Sokulluzade Hasarı Pa-
şa’nın yok etmeğe çalıştığı Kara Yazıcı
Elbistan’a kaçtı, fakat orada yenilince
tekrar Canik Dağlarina sığındı. Celâiî
Serdarı Haşan Paşa, kaçak Celâlileri
izleyerek Tokat’a geldi. Bu arada Ka­
ra Yazıcı Canik Dağlarinda, Aybastı
Yaylas'inda ölmüştü. Kardeşi Deli Ha­
şan, bazı namlı eşkiyalarla ve civardaki
Türkmen beyleriyle birleşerek Haşan
Paşa kuvvetlerine saldırmıştı. Haşan
Paşa bu savaşta şehit oldu. Deli Ha-
sanin affı için yapılan girişimler olum­
lu sonuç verdiğinden, 1603 yılında Deli
Haşan bağışlanarak Bosna Beylerbey­
liğ i’ne atandı. XVII. yüzyılın ikinci ya­
rısında Ünye’nin Voyvodalık, Perşem­
be’nin ‘ Vona’ Subaşılıkolduğunu, Fat­
sa’nın adının "F a ç e ” olarak söylendi­
ğini ve zeamete dahil bulunmadığını
belirten Evliya Çelebi, sahilden içerde
kurulan Bayramlı kasabasına uğrama­
dığı için buradan söz etmemektedir.
1805 yılında Şebinkarahisar sanca­
ğı Erzurum’dan alınarak, Ordu İlin in
Hapsamana (Gölköy) ve Bucak kasaba­
ları ile birlikte Trabzon’a bağlandı.
1831 yılında Osmanlı İmparatorluğu,
yapılan idari bölünmeye göre 29 eya­
lete ayrılmıştır..Fatsa’dan itibaren Or­
du, Uiubey, Gölköy toprakları Trabzon
eyaletine bağlanmıştır. İlin Mesudiye
ve Aybastı ilçeleri Erzurum eyaletine,
Fatsa’dan içeri ve batı kısımları Ünye
ile birlikte Canik (Samsun) livasına
bağlanmıştı.
1871 yılında yapılan İdarî örgütlen­
mede, Ordu kasabası merkez olmak
üzere Vona (Perşembe), Bolaman, Ay-
bastı, Hapsamana (Gölköy) ve Ulubey
bucaklarıyla bir ilçe örgütü oluşturul­
muştu.
Bayramlı kasabası, Ordu Şehri’nin
4 kilometre güneydoğusunda, bugün­
kü Eskipazar köyü topraklarında kurul­
muştur. Buranın, XIV. yüzyılın ilk ya­
rısı içinde, Şebinkarahisar Emiri M e­
lik Gazi Behram Şah (1304-1337) tara­
fından bir yerleşme merkezi yapıldığı
sanılmaktadır.
1883 yılında çıkan büyük bir yan­
gın, hızla gelişen Ordu kasabasının bü­
yük bir kısmını kül haline getirm iştir.
Yangından, sonra şehir planlı olarak
yeniden düzenlenmiştir. Ayrıca 1886
yılında Gürcü göçmenleri getirilerek
buraya yerleştirilm iş ve daha sonra
göçmenlerle köylerinin sayımı yapıl­
mıştır.
Ordu, M.Ö. 3000 yılından bu yana
birçok idarelerin yönetiminde bulun­
muştur. Hititler, Kimmerler, Koloniler
devrinde Sinop'ta yerleşen Miietliler,
Persler, birinci Pontos Devleti, İsken­
der İmparatorluğu, İkinci Pontos Dev­
leti, Romalılar, Doğu Roma İmparator­
luğu ve Trabzon Rum Devleti hâkimi­
yetinde kalmıştır. Osmanlı İmparator­
luğu döneminde, Şebinkarahisar’a
bağlı olan Ordu, Şebinkarahisar’la bir­
likte Erzurum’a 1647 yılında ise Trab­
zon’a bağlanmıştır.
1923 yılında yapılan Anayasa deği­
259
 şikliği sonunda il olan sancaklarla bir­ ki en önemli yapı, il. Bayezid tarafın­ XIX. yüzyıl sonunda Ödemiş, İzmir
likte Ordu Sancağı da il olmuştur. dan yaptırılan Koyunbaba köprüsüdür. vilayetinin merkez sancağına bağlı bir
Ordu’da Milli Eğitim Hizmetleri Os­ Uzun bir kitabesi olan bu büyük ve gü­ kaza durumundaydı. İzmir (Aydın) vila­
manlIlar devrinde dinî öğretim yapan zel köprüden başka, biri tabhaneli tip ­ yetinin ortasında yer alırdı. Kuzeyden
sübyan okulları ile başlamıştır. Daha te olan tarihi değerde iki camii ile, te­ ve doğudan Saruhan Sancağı, güney­
sonra Bayramlı eyaleti adıyla anılan pe üstünde ziyaret yeri olan bir türbe den Aydın Merkez Sancağı, batıdan Ti­
bugünkü Eskipazar köyü camii yanın­ vardır. Bugün Çorum iline bağlı ilçe mer­ re ve Bayındır kazaları ile çevriliydi.
da iki medrese açılmıştır. 1889 tarihli kezi d ir. XIX. yüzyılın ikinci yarısından itiba­
Trabzon il yıllığında Ordu ilçesine bağ­ ren, kazaya yerleştirilen göçmenlerle
lı köy ve kasabalarda 25 medresenin nüfusunda önemli ölçüde artış olmuş­
bulunduğu belirtilmektedir. tur. 1840 yılında kazaya bağlı Keleş na­
Şehrin ören yerlerindeki kale kalın­ hiyesine Yörükler getirilerek yerleşti­
tıları ve hamamlardan başka çeşitli il­ ÖDEMİŞ (Eski adı .; Demich). rilm iş ve bunların arazi, emlaklarının
çelerinde ve köylerinde birçok tarihi Ödemiş ve çevresi M.Ö. 3000 yılın­ sayımı yapılmıştır.
eserlere rastlanılmaktadır. Camii, ha­ dan itibaren yerleşim bölgesi olarak Ödemiş kazası, İdarî bakımdan Bir­
mam, mezar taşlan, çeşme, köprü ve kullanılmaya başlanmıştı. Sırasıyla Hi­ gi, Keleş (K elas)ve Bellembol adlı üç
kilise gibi eserleri kapsayan bu eser­ tit, Lydia, Pers, Büyük İskender, Suri­ nahiyeye, toplam 112 köye ayrılırdı.
lerin bilimsel bir araştırması yapılma­ ye ve Bergama krallıkları hâkimiyetin­ Mülkî âmirleri bir kaymakam ve 3 na­
mıştır. de bulunduktan sonra Bergama Kraj- hiye müdürüydü. Bir idare meclisi ta­
II sınırları içinde en eski camiler, lığı’nın Roma hâkimiyetine girdi (M.Ö. rafından yönetilirdi. Toplam nüfusu 26
kütük Camii olarak adlandırılan ufak 190). 395’te Bizans'a bağlandı. Bir ara bin 700, kaza merkezi nüfusu ise 7 bin
köy mescitlerindendir. İlin bazı köyle­ Selçuklular’a geçtiyse de Moğol akın- 200 kişi idi.
rinde harap durumda bulunan küçük ları sonucu BizanslIlar tekrar bölgeye Kaza merkezinin kârgir bir çarşısı
camiler, kalınlığı 10 santim, genişliği hâkim oldular. vardı. Sokakları geniş ve aydınlıktı, ge­
70-80 santim, uzunluğu 6-7 metre olan Bölge 1310 - 1426 yılları arasında celeri petrol lambaları ile aydınlanırdı.
kalasların birbirine kenetlenmesiyle Aydınoğulları B eyliği’ne bağlandı. Kazada ikisi ortaokul, onu ilkokul
inşa edilm iştir. 1426 yılında da kesin olarak Osmanlı olmak üzere oniki okul bulunmaktay­
Eski Bayramlı eyaletinin merkezi topraklarına katıldı. dı ki, bunlardan 7’si Müslümanlar’a,
bulunan, bugünkü Eskipazar köyünün ilçeye bağlı Birgi nahiyesi, Osman­ 4’ü Ortodoks Rumlar’a, 1’i de Katolik
camii yanında, vaktiyle bir medrese lI imparatorluğu döneminde önemli bir yabancılara aitti. Kazadaki Rüşdiye ve
bulunduğu söylenmektedir. Camiin yer işgal etmiştir. BizanslIlar devrinde İptidai mektepleri 1901 yılında, Rum
yakınlarındaki bahçelerde yapılan ka­ Birgi’nin kalesi ve şehir, Emir Mente- erkek mektebi ise 1902 yılında onarıl­
zılar sonunda bu medresenin temel şe’nin damadı Gazi Sasa Bey tarafın­ mıştır. Kasabada bulunan Rum kilise­
taşlan bulunmuştur. dan alınarak Türk topraklarına katıldı. si, 1840 yılında antik kent Hypaipa’nm
1889 tarihli Trabzon ili yıllığında,Gazi Sasa Bey’in ölümünden sonra kalıntılarından yaralanılarak 500 bin
Ordu ilçesi içinde kasaba ve köy med­ Aydınoğlu Mehmed Bey’in eline ge­ kuruş masrafla inşa edilmiş, yıkıntıları
resesinin faaliyette bulunduğu belir­ çen şehir (1308), XIV. yüzyıl başların­ arasında bulunan Venüs heykeli, Rum
tilmektedir. Yine aynı kaynaktan alınan da, Aydınoğulları’nın Ege Bölgesi’nde erkek okuluna konulmuştur.
bilgilere göre o günlerde Ordu kasa­ kurdukları beyliğin merkezi durumuna Kazada bir Türkçe haberleşme ya­
basının iç in d e k i “ O sm a n Paşa geldi, birçok önemli eser kazandı. Bir­ pan telgraf istasyonu ve Düyûn-ı umu­
M edresesi” 80 öğrenci ile öğretim g i’nin Aydınoğulları devletini kuran miye ve tütün tekelinin birer ajansları
yapmaktaydı. Bugünkü İbrahim Paşa Mehmed b. Aydınbey tarafından 1307/ bulunmaktaydı. Kazanın başlıca ürün­
Camii yanında bulunan ve tamamen 1308 tarihinde zaptedilmiş olduğu, leri, tahıl, tütün, ipek, pamuk, üzüm ve
yok olan Osman Paşa Medresesi Trab­ kendi tarafından yaptırılan Ulu Cami incirdi.
zon ili’nin 57. Valisi Haznedaroğulla- kitâbesinde yazılıdır. Mehmed Bey, I. Dünya Savaşı sonunda (1918)^Yu­
rından Osman Paşa tarafından yaptı­ Ulu Cami’den başka, Aydınoğulları’- nanlılar tarafından işgal edilen Öde­
rılmıştır. ndan dört kişinin mezarlarının bulun­ miş, Büyük Taarruz (1922) ile Yunanlı­
Anadolu’nun diğer şehir ve kasa­ duğu türbeyi de yaptırmıştır. Bunun lardan geri alındı.
balarında olduğu gibi, OsmanlIlar dev­ üzerinde kendisinin ölüm yılı olarak Ödemiş, bugün Ege Bölgesi’nde,
rinde, Ordu kasabasında da Sıbyan 1333/1334 tarihi bulunmaktadır. Şehir, İzmir iline bağlı ilçe merkezidir.
Okulları (M ahalle O kulları) vardı. Bun­ Aydınoğulları’ndan Umur Bey’ in oğlu Ödemiş, kaza merkezinden ziyade,
lara “ D ârü'l-H uffâz” da denirdi. Bu İsa Bey tarafından, silahlı bir mücade­ Birgi’de bulunan mimarî eserler geniş
okullarda Kur’ân, yazı ve tecvit okutu­ leye girişmeksizin, Osmanlılar’a tes­ yer tutar.
lurdu. İldeki Ermeni okulunun yanması lim edildi (1391). Devrin padişahı Yıl­ Birgi’nin içinden geçen derenin yö­
üzerine yerisi 1893 yılında yaptırılmış­ dırım Bayezid de Isa Bey’in bu davra­ nündeki tepede eski kalelerin izlerine
tır. nışına karşılık, Tire ve çevresini dirlik rastlanır. Aydınoğulları’nın şehri olan
Ordu kasabasında bulunan Hıris­ olarak kendisine verdi. Bayezid’in An­ Birgi’de Aydınoğlu Mehmed Bey’in
tiyan dinine mensup vatandaşlar için­ kara Savaşı’nda Timur’a yenilmesiyle, yaptırdığı "Aydınoğlu Camii/Ulucami",
se birçok kilise n in onarımına veya ya­ şehir yeniden Aydınoğulları’nın ve bir "K araoğlu C a m ii” , ‘‘K urşunlu C am i” ,
pımına hükümetçe izin verilm iştir. aralık Ciineyd Bey’ in eline geçtiyse “ Dervişağa C a m ii” , ‘‘A ydınoğlu Tür­
1870 yılında Çay Mahallesi’ne bir Rum de, yeniden Osmanlı hâkimiyetine gir­ b e s i” Ue önemli sanat değeri olan si­
kilisesi, 1895 yılında Protestan Cema­ di. Bu devirde, Birgi artık bir devlet vil mimarî örneklerinde bazı evler var­
ati için bir kilise, CaNshane nahiyesi merkezi olmaktan çıkmışsa da, med­ dır.
Gülhöyü köyüne Atik Aya Yorgi Kilise- reseleri ile XV. - XVII. yüzyıl arasında Birgi Ulu Cami, 1312 yılında Aydı-
s i’nin yeniden yapımı, 1896 da Elma­ önemli bir kültür merkezi olmakta de­ noğlu Mehmed Bey tarafından yaptı­
lık mahallesine de bir Rum kilisesi in- vam etmiş, birçok ünlü bilim adamı bu rılmıştır. Bağımsız bir plan üzerinde
şaası Osmanlı hükümetinin izniyle şehirden yetişmiştir. Ancak daha son­ düzenlenmiş, güzel ve sade bir yapı­
gerçekleşmiştir. raları, bir taraftan Aydın ve İzmir’in ge­ dır. Yer yer devşirme malzeme kulla­
lişmesi ile gerilemesi, diğer taraftan nılan yapının içi üç sıra dört sütunlu,
da özellikle XVII. yüzyıl başında mey­ bir sıra üç sütunlu olmak üzere dört
dana gelen kargaşalıklar sırasında za­ bölümdür. Bunun dışında nefler, sü­
rar görmüş, daha yakın bir safhada da, tunlar ve kemerler üzerine ahşap eğim­
merkezi bulunduğu alanda Ödemiş li çatı ile örtülüdür. Minberin üzerin­
OSMANCIK onun yerini almış, hatta kasaba 1869 deki kitâbedten minberin içindeki de­
Osmanlı döneminde Çorum sanca­ yılına doğru bir kaza merkezi olmaktan senlerin Muzafferüddin bin Abdülvâ-
ğına bağlı bir kaza olan Osmancık’ta­ bile çıkmıştır. hid bin Süleyman-ül Garbî tarafından

260
işlenm iş olduğu öğreniim eKteoır
(1320).
Güdük Minare Camii (Kütük M ina­
re li Camii), B irgi’de Kurt Gazi Mahal­
lesi’nde, eğimli bir arazi üzerine inşa
edilm iştir X/V.. yüzyılın ik in c i yarısı).
Moloz taş ve tuğla malzemeleri kulla­
nılmıştır. Camie kuzey duvarındaki mi­
nareye bitişik, son cemaat yerine açı­
lan, basit dikdörtgen bir kapı ile giri­
lir. Son cemaat yeri, büyük çapta bir
yenileme geçirdiği halde yapının en yı­
kık kısmıdır.
Çakırağa Konağı, XVII. yüzyılda ya­
pılmış olup, şimdi müze olarak kulla­
nılmaktadır. Üç katlı binanın dış tara­
fı, aralarında tahta ve sıva bulunan taş­
larla kaplı olup, dışından boyalı süs­
leme bulunmakta ve odaların duvarla­
rında çiçek süsler ve tavanda resim­
ler görülmektedir.
Bu yapılardan başka Birgi’de Ca-
mi-i Kebir, yanında AksaraylI Ali Efen­
di tarafınan medrese bitişiğinde bir
dershane yaptırılmıştır (1800).
Aydınoğlu Türbesi, 1334 (1915) yı­
lında yaptırılmış, mermere benzeyen
bir tür kalker taşı ile kaplıdır. Kare plan
üzerine yükselen sekiz köşeli oturma-
lığın üstündeki türbenin kubbesi kur­
şunla örtülüdür. Aydınoğullarindan
kaima bir başka yapı da “ Sultanşah
Türbesi” dir. Ulucamii’n güneyinde, yo­
lun ortasında yer alan bu türbe, 1310
tarihlidir. Aydın Bey’in kızı Sultan Şah
adına inşa edilmiştir. Altıgen plana sa­
hip ve üzeri kubbeyle örtülü türbe, di­
ğer bazı aydınoğulları devri türbeleri
gibi giriş kısmında bir mekâna açılır.
Ödemiş, bugün Ege Bölgesinde,
İzmir iline bağlı ilçe merkezidir.
PALU
Çok eski bir tarihe sahip olan Pa­
lu, her çağda önemli olaylara sahne ol­
muş, yörede büyük devletler kurul­
muştur. 1000 yıllarında Van gölü kıyı­
larında kurulan Halidi devletine bağlı
olan Palu, Arap istilâsı sırasında Ha­
life Ömer’in kumandanlarından Ayvaz
bin Amel tarafından alınmış ve uzun
süre Araplarin egemenliğinde kalmış­
tır. Daha sonra Bizans İmparatorlu­
ğumdan Selçuklular’a geçti. Yavuz
Sultan Selim zamanında Karçinoğlu
Ahmed Bey bölgeyi Osmanlı toprak­
larına katarak önemli bir merkez hali­
ne getirdi.
Palu, Osmanlı döneminde, Diyar­
bekir vilayetinin Ergani sancağına bağ­
lı bir kazası durumundaydı. Kuzeyden
Erzurum vilayeti, doğudan Bitlis vila­
yeti, güneyden Ergani merkez kazası,
batıdan Mamuret-ül Aziz vilayeti ile
çevriliydi. Sekiz nahiyesi ve 365 köyü
vardı. Kazabir kaymakam ve sekiz na­
hiye müdürü tarafından yönetilirdi. Ay­
rıca bir idare meclisi bulunurdu. Top­
lam nüfusu 45 bin 872 kişiydi. Kaza
merkezinin nüfusu ise 7 bin 500
kişiydi.
N 3 Z 5 STTTTrran ly ın o c ; ır o y m q p u n
bakır madeni bulunurdu.
Palu’da, Arşamaşad Kalesi, Maz-
gerd Kalesi, Palu Kalesi gibi arkeolo­
jik yapılardan günümüze çok az yıkın­
tıları gelebilmiştir.
Kazadaki mevcut okullardan Rüş­
diye mektebi 1906 yılında onarılmıştır.
Palu, bugün Elazığ iline bağlı ilçe
merkezidir.
PERTEK
Şehir hakkında tarihine ait pek faz­
la bilgi bulunmamaktadır. Ancak Evli­
ya Çelebi'nin “ S eyahatnâm esi” nde,
buraya Pertek adının verilmesine ne­
den olarak, şehrin kalesi üzerinde
tunçtan bir kara kuş heykeli olduğun­
dan ve Moğol lisanında da karakuşa
pertek denildiğinden dolayı verildiği
tahmin edilmektedir. Arap kumanda­
nı Halid bin Velid bu kale ile Diyarba­
kır civarını fe th e d in ce , bu kuş
heykelini yıkmış ve halen o kuş tılsı­
mının yeri, kalenin en üst yerinde kal­
mıştır.
Şehrin ilk kurucuları Hıristiyaniar-
dı. Daha sonra birçok el değiştiren
kent, Molla İdris Bitlisî’nin yardımı ile
Pertek Hâkimi tarafından Yavuz Sultan
Selim’e itaat edip, kaleyi Bıyıklı Meh­
med Paşa’ya teslim etti. Bey yöneti­
minde olduğundan, İstanbul’dan ge­
len padişah emirlerinde lakablarına
"Cem Cennab" olarak yazılır. Hâssı
Kanûnî Sultan Süleyman’ın kanunu
üzere 380 bin akçedir. Beyi savaş za­
manında sekiz yüz askere sahip
olurdu.
Pertek, bugün Tunceli iline bağlı
bir ilçedir.
İlçeye bağlı Sağman köyünde bu­
lunan Salihbey Camii, Pertek’in en
önemli eserlerindendir. 1565-1570 yıl­
larına tarihlenen bu Camiin yapımına
Salih Bey zamanında başlanmıştır.
Pertek Bey, Kanunî tarafından Pertek
Beyliği’ne atanan Rüşdem Bey’in to ­
runudur. Camii, plan olarak, bir hazır­
layıcı mekân, tek hücreli bir hacim,
son cemaat mahalli ve minareden
ibaret bir ana çekirdeğin doğu, batı ve
kuzey taraflarında yer alan çeşitli ha­
cimlerden oluşur. Cephelerin tümü
eşit sıralı kesme taşla örülmüştür. Ca­
mii saran hacimler, ufak tefek farklar
ve batı kanattaki türbenin dışında, si­
metrik olarak planlanmıştır. Doğu ka­
natta dört oda ve iki göz revak, batı
kanatta ise türbe ile beş oda ve iki göz
revak vardır, batı kanadındaki türbeye
güney yüzündeki bir kapıdan girilir. Se­
kizgen türbenin her kenarı içten 1.90
metre dıştan ise 2.60 metre uzunlu­
ğundadır. Mezar, Keyhüsrev oğlu Sa­
lih Bey'e aittir. Tarihi 1570 veya
1575’tir.
Çok eski çağlardan beri yerleşme
yeri olmuştur. Cüdeydiye höyüğünde
M.Ö. 4500 yılından M.S. 600 tarihine
kadar yerleşim izlerine rastlanmakta-
dır. Ayrıca Rey hani ı-Antakya asfaltının
20. kilometresinde M.Ö. 1800 yıllarına
ait kerpiç saray kalıntısı bulunan ve
şimdi açık hava müzesi olan Atçana,
bunun karşısında, kalıntıların Antakya
arkeoloji müzesine taşındığı Tavinat
höyüğü, Reyhanlı-Kırıkhan yolu bo­
yundaki Ç a ta lh öyü k (K an ula),
Reyhanlı-Halep asfaltı üzerindeki Kız­
lar Sarayı bu eski yerleşme yerlerini
göstermiştir. H itit çağı eserlerinin bu­
lunduğu bu bölgeye daha sora XVI.
yüzyıldan itibaren Türk boyları yerleşti.
XIX. yüzyılda da Türk göçmenler yer­
leştirilm iştir.
Reyhanlı bugün Hatay iline bağlı
ilçedir.
RİZE
“ R ize" adının anlamı bilinmemek­
tedir. Yunan veya Kafkas dillerinden
gelme bir kelime olduğu sanılmakta­
dır. Bugün Rize ilinin üzerinde bulun­
duğu topraklar, Anadolu’da ilk siyasi
b irliğ i gerçekleştiren H ititlerin impa­
ratorluk sınırları dışında kalmıştır.
Urartular da buraya kadar uzanmışlar­
dır. Kimmerler, M.Ö. VII. yüzyılda Kaf­
kasya’dan buraya gelmişler, Iskitliler
de egemenliklerini bu topraklara kadar
uzatmışlardır. Şehir, M.O. VI. yüzyılda
İran İmparatorluğu’nun (Pers) egemen­
liği altına geçti. Daha sonra sırasıyla
İyonyalılar, Yunanlılar, İskender ve
Part’ların egemenliğinde kaldı. M.Ö. I.
yüzyılda Pontos ortodan kalkınca Ro­
ma, bütün Anadolu gibi buraya da hâ­
kim oldu. Partların yerine geçen Sâsâ-
niler ve onlara bağlı olan İran asıllı
krallar, Roma egemenliğini itmek için,
bütün güçleri ile çalıştılar. M.S. 395 yı­
lında Romalılarin yerine geçen Bizans
(Doğu Roma) İmparatorluğu çağında
durum, aynı oldu. Müslüman Arapla­
rın VII. yüzyılda başlayan akınları, ül­
kede egemenlik kuramadı. Abbâsîler’e
bağlı Türk kuvvetleri de bölgeyi ele ge­
çiremediler. Ancak 1071 yılında Malaz­
gird Zaferi’nden sonra, Selçuklu Oğuz
Türkleri, bütün Anadolu gibi burasını
da aldılar.
Rize ç e v r e s i, Anadolu Selçuklula­
rına, yani Türkiye’ye bağlı Erzurum,
Selçuklu krallığına kaldı, i. Haçlı Se-
feri’nden yararlanan B iz a n s lIla r , bütün
Karadeniz kıyıları gibi burasını da
Türklerden geri aldılarsada, IV. Haçlı
Seferi’nden sonra (1204) bölge, Bi­
zans’tan ayrılarak, Trabzon Rum dev­
letine kaldı. Şehir, daha sonra sırasıyle
Anadolu Selçuklu, ilhanlı, Timur, Ak­
koyunlu vb. Türk devletlerinin baskı­
sına karşın hayatını sürdürdü. Bölge,
Trabzon ile birlikte Fatih Sultan Meh­
med tarafından 1461 yılında alınarak,
Osmanlı ülkesine katıldı. Osmanlı dö­

neminde, Çıldır eyaletine, Tanzimat’
tan sonra Trabzon eyaletinin Batum
sancağına bağlı bir ilçe merkezi oldu.
1878 yılında Batum'un Ruslar’ın eline
geçmesiyle Lâzistan sancak merkezi
oldu. I. Dünya Savaşı’nda 21 Şubat
1916 • 2 Mart 1918 tarihleri arasında
Rus işgalinde kaldı.
Kentte bulunan kaleler, şunlardır:
Rize kalesi 1314-1330 yılları arasın­
da yaptırıldığı tahmin edilmektedir. Bir
tepe üzerinde kale duvarları 15-20 met­
re yüksekliğindedir.
Kale-i Bâlâ, Çamlıhemşin’in 40 ki­
lometre güneyinde ve Erzurum yolu
üzerinde, Hisarcık köyündedir.
Kız Kulesi, Pazar yakınında, deniz
kıyışında, ada kayalıkları üzerindedir.
ilde bulunan İslâmî yapılarsa, şun­
lardır: XVI. yüzyılda Yavuz Sultan Se­
lim devrinden kalma İslâm Paşa Ca­
mii (Kurşunlu Camii), ile yine bu devir­
den kalma ve Yavuz’un Trabzon valili­
ği sırasında yaptırdığı Gülbahar Camii
ile Caferpaşa Camii eski eserlerdir.
İslâm Paşa Camii, Çarşı içersinde­
dir. XVI. yüzyıl başında Yavuz Sultan
Selim tarafından yaptırıldı. Kesme taş­
tan yapılan yapının, son cemaat yeri
kubbelerle örtülüdür. Sağ ve solda tek
şerefeli iki minaresi yükselir. Yapı’yı
iki sıra pencere aydınlatır. Eteğinde 24
küçük pencere bulunan büyük kubbe­
yi köşelerde yarım kubbeler destekle­
mektedir.
Rize Fatihi Cafer Paşa tarafından
da yaptırıldığı söylenilen Cami, “ Kur­
262
RİZE VİLÂYETİ
şunlu C a m i" adıyla da anılmaktadır. rı ve Sinop’u aldı. Diğer komutanlar,
Rize’de mahalli bir ev mimarisinin Tokat, Komana, Turhal, Amasya, Ço­
örnekleri görülür. Bunlar ahşaptır. En rum ve Niksar’ı alarak, Canik toprak­
önemlisi, Trabzon-Rize yolu üstünde­ larını açmaya çalıştılar. Bu bölümde
ki bir ayân konağı olan ve Kastel ola­ etkin rol oynayan Sulu Bey idi. Sulu
rak adlandırılan büyük konaktır. Bey, Am isos’u kuşattı, fakat alamadı­
ğı için onun yanında yeni bir kale yap­
tırdı. Bu suretle Karadeniz kıyısında,
biri BizanslIların, diğeri Türkler’in ol­
mak üzere birbirinden bir ok atımı
uzaklıkta iki şehir kuruldu. Türklerin
SAMSUN (Eski adları: Amin- kurduğu bu kale, bugün ‘ ‘K ale
sos, A m isos, Am isus, Enete, Samp- M a h a lle si" adını taşımaktadır. Duvar­
son, Sim isso, Sinusso, Peiraeus, Pire, ları 1870 yılına kadar duran kale, aynı
P om peiopolis) yıl çıkan yangında zarar gördü ve şeh­
Samsun ve çevresinin Milât’tan ön­ rin yeni baştan inşası sırasında da yık­
ce de yerleşme alanı olduğunu bir kı­ tırıldı. Bugün kalıntıları deniz kıyısın­
sım tarihçiler ortaya çıkarmışlarsa da, da durmaktadır. 1158 yılında Daniş-
idari yönden o zamanlar durumunun mendli hükümdarı Yağıbasan, Yeşilır-
ne olduğu hakkında bilgi verememek­ mak ve Kızılırmak deltalarını işgal et­
tedirler. Milâttan sonra da Samsun ve tiyse de imparator Manuel'in Selçuk­
çevresinde Romalılar’ın ve BizanslIla­ lu hükümdarı II. Kılıç Arslan nezdinde
rın yerleştiği ve şehir kurdukları bilin­ girişimi üzerine buraları iade etmek zo­
mektedir. runda kaldı.
İslâmiyet’in doğuşundan sonra şe­ Am isos’un Selçuk egemenliğine
hir, Arapların saldırısına uğradı. 1071 girmesi, II. Kılıç Arslan’ın saltanatının
Malazgird Zaferi’nden sonra, Anado­ son yıllarında gerçekleşti. II. Kılıç Ars­
lu ’nun Türk akıncılarına açılması ile lan, 1185 yılında topraklarını oğulları
Canik bölgesinin fethi, Danişmendli- arasında paylaştırdığında hükümet
ler’e verildi ve 1074’ten itibaren Canik’ merkezini Tokat olarak seçen oğlu
in fethi girişimine başlandı. Melik Da­ Rükneddin Süleyman Şah, daha baba­
nişmend Gazi, Canik fethinde yarala­ sının sağlığında Samsun’u toprakları­
narak Niksar’da öldü. Kısa sürede ge­ na katmıştı.
lişen devlet, kurucusunun ölümünden Samsun birTürk beldesi olduktan
sonra da akınlara devam etti. 1081 yı­ sonra, Hıristiyan Amisos önce Bizans,
lında bu akınlar tehlikeli bir hal alma­ XIV. yüzyılın ilk yıllarından itibaren de
ya başladı. 1084’te Kara Tekin Çankı­ Ceneviz müstahkem beldesi olarak
200 yıldan fazla yaşadı. Türkler bu bel­
deye “ K âfir S am sun” veya “ Kara
Sam sun” diyorlardı. Bu son adı, Ami-,
sos harap olduktan sonra da zamanı­
mıza kadar yaşadı.-Küçük Hıristiyan
beldesinin uzun süre bağımsız yaşa­
yabilmesinin sebebi, tersane ve gemi­
cilik faaliyetleri daha çok Akdeniz kı­
yısında toplanmış olan Selçukluların,
Karadeniz’deki ticarette Abisosluların
tecrübesinden yararlanmayı tercih et-
memelerindendi.
Selçukluların 1243 yılında Moğol-
lar’a yenilmesinden sonra Anadolu,
Moğolların sömürgesi haline geldi.
Maddî çıkarları açısından, Moğallar
devrinde, Cenevizlilerle yaptıkları tica­
ret sayesinde zenginleşen Amisoslu-
ların korunması ve huzur içinde tica­
ret yapmaları zorunluydu. Bunu sağ­
lamak ve Selçuk sultanlarının her yıl
belirli bir miktarda parayı kendilerine
gönderebilmeleri amacıyla Amisos’ta
da para basılmasına karar verdiler ve
bir darphane kurdular. Darphanenin iç
kalenin yanında, postane binası ve
çevresi ile bir tarafı deniz, diğer taraf­
ları göl olduğu halde, kale duvarlarıy­
la korunan ve Tokat bakırlarının depo
edildiği bilinen yerde olduğu sanıl­
maktadır. Samsun’da ilk para, 1296 yı­
lında Selçuk sultanı II. Mesud adına
basıldı.
XIV. yüzyılda Amisos dolaylarında
Ceneviz egemenliği görülmekle bera­
ber, çevresinin sık sık el değiştirdiği
bilinmektedir. Anadolu Genel Valisi Ti­
murtaş Noyanin babası EmirÇobanin
asılmasından sonra Mısır sultanına sı­
ğınarak yerine vekil olarak Eretna’yı bı­
rakması üzerine Sivas’ta oturan Eret­
na, Ebu Said’in çocuksuz olarak ölme­
sinden sonra ortaya çıkan siyasî karı­
şıklıklardan yararlanarak bağımsız bir
beylik kurmuş, Samsun ve çevresi
Eretna’nın egemenliğini tanımak zo­
runda kalmıştır. Ancak Eretna’dan
sonra yönetimi ele geçirenler, Türk-
menler tarafından benimsenmemiş,
hem Türkmenboy ve hem de oymağı
bağımsız beylikler kurma çabaları iç i­
ne girmişlerdir. Bu çabalar sonucu Ca­
nik beyleri türedi. Bunların en köklü­
sü, Kubatoğulları, en uzun süre yaşa­
yan Canikli Taceddinve Hacı Emir
oğullarıdır.
Şehir 1393 veya 1395’te I. Bayezid
tarafından Kastamonu emîrinden alın­
dı. Ancak Padişah’ın çeşitli cepheler­
de uğraşması yüzünden Samsun, La­
dik ve Köprü çevresinde yerleşen ve
Selçuk sultanı II. Mesud’un oğlu Sul­
tan Altunbaş Ga2 i Çelebi'nin kurduğu
Kubatoğulları beyliğinin eline geçti.
Bu aileden Cüneyd Bey, Samsun’da
iken, Yıldırım Bayezid’in orduları, şeh­
rin önünde göründü. Sivas’ta Eretna
beyliğini ele geçiren Kadı Burhaned-
din’e karşı olan Kubatoğulları, bir dost
sıfatıyla şehrin kapılarını Osmanlı pa­
dişahına açtılar. Yıldırım’ın yanında
Bulgar kralının oğlu olup, sonradan
Müslümanlığı seçen Aleksandır Şiş­
man davardı. Bayezid Cüneyd Bey’in
yerine Aleksandır Ş işm a n i atadı
(1398). Aleksandır Şişman, Yıldırım Ba­
yezid’in Timur ile yaptığı savaşa katıldı
ve Mehmed Çelebi’nin Dede Sultan ile
mücadelesinden birinde şehit oldu.
Bayezid Cenevizlilerin elinde bulunan
“ K âfir Sam sun” a dokunamadı.
1402 yılında Yıldırım Bayezid’in
Ankara Meydan Savaşinda Timur’a ye­
nilmesi üzerine Karadeniz kıyıları Ti­
mur’un kuvvetleri tarafından tahrip ve
yağma edildi. Elden ele geçen Sam­
sun, 1404’te Bayezid’in büyük oğlu
Emir Süleyman’a ait bulunuyordu.
Samsun ve Ladik çevresi beyi Kuba-
toğlu Emir Ali Çelebi Mahmud Çelebi
zamanında Niksar’ı muhasara etmeye
teşebbüs etti, ancak Mehmed Çelebi’­
nin müdahalesi üzerine Taşanoğulla-
rına sığındı. Samsun Taşanoğlu Ah­
med Bey’e verildi. Kubatoğlu Emir Ali
Çelebi’nin oğlu Cüneyd Bey, Taşanoğ­
lu Ahmet Bey’i öldürerek, Samsun ve
yöresini eline geçirdi (1414).
Canikli Taceddin oğullarından
Alparslan oğlu Hüsameddin Haşan
Bey, beyliğinin merkezi Çarşamba’nın
güneyindeki Ordu köyü olan ve Bafra’­
yı ele geçiren Çandaroğullarından Kö­
türüm Bayezid’in oğlu Hızır Bey ile
sözleşti ve Cüneyd Bey’i Terme ile
Çarşamba arasında meydana gelen bir
çatışmada öldürdü. Bunun üzerine
Samsun Candaroğullarına, diğer yer­
ler de Haşan Bey'e kaldı (1418).
Mehmed Çelebi, kardeşleri ile yap­
tığı mücadeleyi kazanıp, Fetret devri-
263
nt (1402-1413) sona erdikten sonra Os­
manlI tahtında durumunu sağlamlaş­
tırınca 1419 yılında Canik bölgesinin
hakimiyet altına alınması ile ilgilendi.
“ K âfir S a m su n " un kaza sonucu yan­
ması üzerine de Amasya Sancak Bey’i
Şehzade Murad’ın lalası, Rum Beyler­
beyi (Sivas, Çorum, Yozgat, Amasya,
Tokat ve Canik Beylerbeyi) Biçer oğ­
lu Hamza Bey'i bu işle görevlendirdi.
Hamza Bey derhal gelerek "K â fir Sam-
s u n " u sardı. Halkı gemici olan kâfir
Samsunlular, yangından sonra gemi
lerine binip gittikleri için şehir karşı
konulma olmadan alındı ve taş taş üs­ SAMSUN: Su üzerinde kahvehane (XIX. yüzyıl yarısı).
tünde bırakılmayarak yıktırıldı. Bunun
üzerine Müslüman Samsunlular tara­
fından buraya “ Kara S am sun” adı ve­ XIX. yüzyılın ilk yarısında Samsun 1915 yılı Temmuz ve Ağustos ayların­
rildi. (1419). sürekli Canik Hazinedaroğuliarının yö­ da Rus savaş gemileri, şehri dört kez
Kara Samsun’un düştüğü haberi­ netimi altında kaldı. Bu sırada Kara­ topa tuttu. Savaşın son yıllarında ve
ni alan Mehmed Çelebi Müslüman deniz'in buharlı gemilere açılması ve mütareke döneminde Samsun yakın­
Samsun'u da kesin olarak Osmanlı yüksek vasıflı tütün ekiminin Bafra larında Pontus Rum çetelerinin faali­
topraklarına katmak amacıyla Merzi­ çevresinden başlayarak Samsun yöre­ yeti kaydedildi. Mondros Mütarekesi’
fon üzerinden Samsun’a geldi. Meh­ sine yayılması, Samsun için yeni bir nin imzalanmasından sonra, 4 bin ki­
med Çelebi'nin ordusu ve donanması gelişmeye sebep oldu. Şehrin Türk nü­ şilik bir İngiliz-Hintli kuvveti, Sam­
ile geldiğini gören Çandar oğlu Hızır fusu arttığı gibi, Trabzon ve Ege kıyı­ sun’u işgal etti. Bu kuvvetler, daha
Bey, kaleyi kendisine teslim etti larından, İç Anadolu’dan, Türkçe konu­ sonra millî mücadelenin gelişmesi so­
(1427). şan Rumlar ve Ermeniler ile AvrupalI nucu ülkeyi terkettiler.
Kesin olarak Osmanlı topraklarına tacirler Samsun’a yerleşmeye başladı­ 19 Mayıs 1919 sabahı “ B andırm a"
katılan Samsun, Canik bölgesinin mer­ lar. Limana çok sayıda gemi uğrayarak adını taşıyan küçük, eski ve yolsuz bir
kezi oldu. Canik beyleri önce Amasya’ Samsun’dan, başta tütün, hububat ve vapur, Karadeniz’de yağmurlu ve fırtı­
ya, sonra da Sivas (Paşa Sancağı)’ na deri olmak üzere çeşitli hammadde ih­ nalı bir havada üç gün çalkalandıktan
bağlandı. Samsun’un ağırlık merkezi racına başlandı. Samsun aynı zaman­ sonra, Samsun limanına Mustafa Ke­
kıyıdaki Müslüman şehrine geçti. Ka­ da Diyarbekir, Harput ve Sivas vilayet­ mal Paşa’yı çıkartıyordu ki, bu, Birin­
ra Samsun’un Amisos harabeleri, lerinin yolcu iskelesi rolünü oynuyor, ci Dünya Savaşı’ndan parçalanmış bir
Samsun şehri yapıları için bir taş oca­ hatta İstanbul’a giden Bağdat yolcu­ halde çıkan Osmanlı İmparatorluğu
ğı olarak kullanıldı, ikinci derecede bir ları da Samsun’a geliyordu. Daha son­ yerine, yeni Türkiye Cum huriyeti’nin
liman olan şehir, Osmanlı devrinde Si­ ra 1864 yılında şehre Çerkeş muhacir­ kurulmasını sağlayacak olan Milli Mü-
nop şehrinin gölgesinde kaldı. Kâtip ler getirtilerek iskân edildiler. Bunu, cadele’ye başlangıç sayılmaktaydı.
Çelebi “ C ihannüm a” adlı eserinde 1878 yılında Varna’dan gelen Çerkes- ■Bugün, Samsun Parkı’nda, AvusturyalI
Samsun’un dağlarla çevrili alçak bir Tatar muhacirleri izledi. heykeltıraş Krippel tarafından yapılan
yerde kurulduğunu, havasının kötü ol­ 1849 atlı Gazi Heykeli, Yeni Türkiye’nin ka­
yılında, sancak merkezi ola­
duğunu, bazı evlerinin bir göl üzerin­ rak yönetilen Samsun kasabasına bir derini belirlemiş olan büyük olayı açık
de inşa edildiğini, harap kalesinin bu­ hükümet konağı inşa edildi (1876 yı­ bir biçimde canlandırmaktadır.
lunduğunu yazar. Evliya Çelebi (1640) lında onarılm ıştır). 1863 yıllarında XIX. yüzyıl sonunda Trabzon vila­
ise, Samsun limanının açık olmakla Samsun’a tam yetkiyle Bursalı Ali Rı­ yetinin sancağı durumunda olan Sam­
beraber, demir atılabilecek durumda za Bey m üfettiş olarak gönderildi. sun İdarî bakımdan altı kazaya ayrıldı:
bulunduğunu, bağlık-bahçelik olduğu­ Samsun limanının keşfi yapıldı, bir hü­ 1- Samsun, sancak merkezi, 2- Fatsa,
nu, evlerin kiremitle örtüldüğünü, nar­ kümet konağı ve bir kışla yapımı için 3- Ünye, 4- Terme, 5- Çarşamba, 6- Baf­
denk ve armut turşusunun ünlü oldu­ irade-i seniyye çıkarıldı (1863). Daha ra ve üç nahiyesi vardı. 1- Karauç, 2-
ğunu yazar. sonra yolların onarımı (1864)da gerçek­ Alaçam, 3- Kavak.
III. Mehmed (1595-1603) devrindeleştirildi. Ağustos 1869’da çıkan bir Canik Sancağı, Trabzon Valiliği’ne
Kazakların saldırısına uğrayan kale ha­ yangın şehrin tümünü kül haline ge­ bağlı bir mutasarrıf, mutasarrıflığa
sar görmüş, daha sonra onarılarak bu­ tirdiyse de, zengin bir ticaret şehri bağlı 6 kaymakam ve 3 nahiye müdü­
raya muhafızlar atanmıştır. olan Samsun, çabuk kalkındı. Beledi­ rü tarafından yönetilirdi. XIX. yüzyıl so­
XVIII. yüzyılda Samsun ile Karade­ye tarafından Fransa’dan getirilen bir nunda şehrin toplam nüfusu 310 bin
niz limanları ve Kırım arasında yapılan mimarın hazırladığı plana göre şehir­ kişiydi.
deniz ticareti önem taşıyordu. Ancak de birbirine dik olarak kesen sokak ve Sancağın başlıca üretim maddele­
Kırım'ın terkedilmesinden sonra bu ti­ caddeler boyunda bir kısmı kârgir o l­ ri, tütün ve hububattı. Tütün yetiştiri­
caret çok gerilemiş ve bu durum Sam­ mak üzere evler ve umumî binalar ya­ len alan, yaklaşık 9 kilometrekare idi.
sun’u olumsuz yönde etkilem iştir. pıldı, yangının ortadan kaldırdığı cami­ Samsun dışında bütün bölge çok ve­
1779’a doğru isyan eden Canikli Ali ler de yontma taştan yeniden inşa edil­ rimliydi. Özellikle eski Amazonlar ül­
Paşa’yı cezalandırmakla görevlendiri­ di. Samsun’da gelişme, diğer şehirler­ kesi Terme ve Themisyre ovası, Çar­
len Cabbarzâde Mustafa Bey (Çapa­ den ve iç Anadolu’dan gelen göçlerle şamba kazalarının bulunduğu doğu
noğlu), âsileri Kavak’ta yendikten son­ başlamış, burada yaşayan Hıristiyan kısmı, meralarının güzelliği ve bitki
ra, Samsun ve yöresini kurtardı. 1805’ dinine mensup vatandaşlar da, kendi­ zenginliği ile anılırdı. Yörenin yüksek
te Ali Paşazâde Mikdad Paşa’nın oğ­ lerine yeni mahalleler kurmuşlardır. kısımlarında demir, kurşun ve gümüş
lu Hüseyin Bey ile birleşen Tayyar Pa- 1911 yılında Mutasarrıf Mehdigibi çeşitli maden seviyeleri ve antik
şa’nın Samsun’da isyan ederek Ça­ Bey’in Samsun-Sivas demiryolu için çağlara ait kazı alanları vardı.
panoğlu Süleyman Bey’in mütesellimi vurduğu ilk kazma, ancak 1925 yılında, Şehrin 1867 yılında yazımı yapıla­
bulunan Amasya'yı basması üzerine, Ocak ayında ray döşenmesi ile sonuç­ rak, emlâk, akar vb. tesbit edilerek
ona karşı gönderilen Erzurum Valisi landı Hattın ilk 50 kilom etrelik kısmı, bunların vergi sistemleri uygulamaya
Yusuf Ziya Paşa, Süleyman Bey’den 1926’da hizmete açıldı. konulmuştur. 1877 yılında Samsun’a
yardım görerek Tayyar Paşa’yı Trab­ Birinci Dünya Savaşı sıralarında ti­ bağlı Kabaklı ve Fedamut köylerinden
zon’a ve oradan Anapa’ya kaçmak zo­ careti felce uğrayan Samsun, ekono­ çimento madeni çıkartılmaya başlanıl­
runda bıraktı. mik açıdan da büyük sıkıntılar çekti. mıştı. Şehirde Bank-ı Osmani’nin (Os-

264
 m anii Bankası) Şubesi, 21 Kasım
1891’de açılmıştır.
XIX, yüzyılın sonunda Samsun’da
yapılan ve inşa halinde olan yollar şun­
lardı: Amasya ve Tokat üzerinden Sam­
sun, Sivas; Çarşamba üzerinden Sam-
sun-Terme; inşa halinde Samsun-Baf-
ra.
ilde, Feneryolu'na bakan yamaç
üzerinde, kale ve mabed kalıntısı ola­
rak Kallem-Kaya vardır. M'üslüman
Samsun’un surlarından 1869 yangının­
dan sonra hiçbir eser kalmamış, yal­
nız demiryolu yakınında bazı binaların
altında temellere rastlanır.
Şehir’de bulunan camiler, şun­
lardır:
Büyük Valide Camii, Batumlu Ha­
cı Ali Efendi tarafından 1884 yılında
yaptırıldı. Onarımı Sultan Abdülaziz’
in annesi tarafından yaptırıldığı için
“ Valide C a m ii” olarak da bilinir. Tek
kubbeli olan camiin önünde beşik to­
nozlu bir son cemaat yeri vardır. Bina
düzgün sarımtırak kesme taştan yapıl­
mıştır. Kubbe kasnağı içtenyuvariak,
dıştan sekizgen şeklindedir. Kubbe
basıktır, geçiş tromplarla sağlanmış­
tır. Camiin kare kaideler üzerindeki si­
lindir biçimindeki iki minaresi de taş­
tandır.
Hacıhatun Camii, Saathane mey­
danı yakınında, Hatice oğlu İbrahim ta­
rafından hayrat olarak yaptırılmıştır
(1694). Kare planlı tek kubbeli bir ya­
pıdır. Sekizgen bir kasnak üzerine otu­
ran, basit görünüşlü kubbe, tuğladan
yaptırılmıştır, iç kısımda kubbe tromp­
lara oturur. Geçirdiği onarımlarla o l­
dukça değişikliğe uğrayan binanın du­
varları kesme ve tuğla hatıllıdır, üzeri
sıvanmıştır. Minaresi, camiin kuzeyba­
tı köşesinde, kare bir taban üzerinde
kalın bir silin dir şeklinde yükselir.
Hançerli Camii, Hançerli mahalle-
sindedir. Depremden tamamen yıkıl­
mış, sonra yeniden yapılmıştır. Üzerin­
de kitabe bulunan minaresi Samsun’
un en eski ve ilgi çekici minaresidir.
Kale Camii, Kuyumcular çarşısın­
da olup, 1314’te ilhanlı valisi Emir Ti­
murtaş Paşa adına yaptırılmıştır. Ca­
mi, geçirdiği onarımlar sonucu mes­
c it haline gelmiştir.
Kale Kapısı Mescidi, 1323 yılında
Mevlevî Mahmud oğlu Evhad tarafın­
dan Kale mahallesinde yaptırılmıştır.
Kitabesi halen kapının üzerinde dur­
makta ve İlhanlı yönetiminin varlığını
kanıtlamaktadır.
Kurşunlu Camii, 1340 yılında Mol­
la rahreddin tarafından yaptırılmıştır.
Pazar Camii, XIV. yüzyılda yaptırıl­
mış bir İlhanlı eseridir. 1819’daonarım
gören dikdörtgen planlı yapı, ahşap
çatıyla örtülüdür. Mihrap üç yüzlüdür.
Şeyhkutbeddin Camii, dikdörtgen
planlıdır. Üzeri eğilmi bir ahşap çatıy­
la örtülüdür.
Yalı (Hocahayreddin) Camii, Buğ­
day Pazarı’nda, Sadık b.Abduliah tara­
fından 1312 yılında yaptırıldı. Kare
planlı yapının üzerini sekizgen bir kas­
nak üzerine oturan tromplu bir kubbe
örter. Daha önce kurşunla kaplı olan
kubbenin üzeri, bugün kiremitle örtül­
müştür.
İlde bulunan hanlar şunlardır: Ça­
kıllı Hanı, Taşhan.
Türbeler ise: İsababa Türbesi f£se-
baba Türbesi), Şeyhkutbeddin Türbesi.
SEYYİDGAZİ
Adını, burada türbesi bulunan Sey­
yid Batta! Gazs’den alır. Bizans, Selçuk
yönetiminde bulunduktan sonra, Os­
man Gazi tarafından alınarak Osman­
lI topraklarına katıldı. Bugün Yukarı
Sakarya bölümünde Eskişehir iline
bağlı İlçe merkezidir.
İlçede bulunan Selçuk ve Osman­
lI dönemi yapıları şunlardır:
Seyyid Battal Gazi Külliyesi, Gıya-
şeddin Keyhüsrev zamanında yaptırıl­
mıştır (1208). İlçenin yamacında az
eğimli-kayalıkbiralandayeralır. Birke-
narındaBattal Gazi'nin türbesi merkez
olarak bir iç avlu çevresinde oluşan bu
yapı topluluğu mescit, türbeler, han-
kâh, tekke, imaret, misafirodaları, şadır­
van ve eklentilerden oluşur.
Demirtaş Paşa Türbesi de sekiz­
gen planlı ve kubbeli bir yapıya ve dik­
dörtgen kubbeli bir giriş mekânına sa-
, hiptir. Tuğladan inşa edilm iştir. Kub­
be, kurşunla kaplıdır.
Selçuklu devrini yansıtan Sultan
Camii Türbesi, önünde merdese, XIV.
- XV. yüzyıl üslûbuna sahip Kesik Baş
Türbesi yanındaki hankâh odalarının
kapılarıdır.
Türbenin mescit kısmı dikdörtgen
planlı, ağzı güneye açılan 4.07 metre
yükseklikte bir eyvandır. İç ve dışı kes­
me taş kaplamadır.
Şeyh Şücaeddin ve Üryan Baba tür­
beleri, şehrin çevre köylerinde bulun­
maktadır.
Şeyh Şücaeddin Türbesi, 1515 yı­
lında inşa edilm iştir. Sekizgen planlı
kubeli bir yapıdır. Doğu bölümünde
dikdörtgen planlı, kubbeli bir giriş me­
kânı bulunmaktadır. Türbenin giriş
mekânının bölümleri beyaz renkte ba­
danalanmış, çiçek, yaprak motifleri ve
eski yazı ile süslenmiştir.
Şeyh Şücaeddin imareti, “ L” şek­
linde planlanmış, kubbeli dört mekân­
dan oluşur.
Ümmühanhatun Medresesi, Alâe-
din Keykubad tarafından annesi Üm-
mühan Hatun adına yaptırıldı (XIII. yüz­
yıl). Seyyid Battal Gazi’nin şehit düş­
tüğü yerde, Ümmühan Hatun, Seyyid
Battal Gazi adına bir cami ve türbe
yaptırdı. Yavuz Sultan Selim, 1511 -
1517 yılları arasında bazı eı\ier yaptır­
dı. Açık avlulu medrese şeklindeki ya­
pıya sade bir kapıdan girilir. Avlunun
iki yanında sivri kemerli dar revaklar
vardır, yan eyvanlar yüksekçe yapılmış
eyvanlarla birleştirilm iştir. Medrese
odaları küçük mazgal pencerelerinden
ışık alır.
Ayrıca ilçeye bağlı Gümüşbey Kö­
yü yakınlarında Melikgazi Türbesi,
Beşkışla (Feyziabad) Köyü civarında
Yılankıran Türbesi ile, Zeyidgazi’ye 49
kilometre uzaklıkta Kırka bucağına
bağlı Kümbed Köyü’nde Kümbed Ba­
ba Türbesi bulunmaktadır.
S İİR T (Eski adları: Keert, Kaarat,
Eserad, Tiğromesert, Tiğrakert, Sî’irt,
Is ’irt, Sa’irt, Sert, Seert, Söört, Sört,
Sırt, Sairt).
Bölgede egemen olmuş medeni­
yetlerin etkisinde, özünü dinî dünya
görüşünün oluşturduğu bir kültüre sa­
hip olan S iirt’te M.Ö. 3000 yıllarına
doğru “ S u b a rto ” laraait birçok kabile
ve krallıklar bulunuyordu. Bunlar, Sü­
mer İmparatorluğu’nun nüfusu altında
birliği oluşturmuşlardı.
Siirt için bilinen tarih çağı M.Ö.
2000 yıllarında başlar. Sırası ile Sâmi
Kavimler, Babil ve Asur imparatorluk­
ları bölgede egemen olmuşlardır. Hur-
ri ve Mittanni Krallıklarının egemenlik­
leri ise 200 yıl kadar sürmüştür. Son­
radan Urartu eline geçen Siirt, M.Ö.
VII. yüzyılda Perslerin istilasına, 300 yıl
sonra (M.Ö. İV. yüzyıl) Dara l ll’ün İs­
kender’e yenilişinden sonra (M.Ö.
332), İskender tarafından Makedonya
ülkesine katıldı. İskender’in ölümün­
den sonra sırasıyla, Selefkoslar, Pers­
lerin bir kolu olan Partlar, M.Ö. I. yüz­
yılda Romalılar, M.S. II. yüzyılda yine
yine Partlar ülkeye hâkim oldular. M.S.
III. yüzyılda Partların yerini Sasaniler
aldılar. Daha sonra Siirt Bizans yöne­
timine girdi. Zaman zaman BizanslIlar­
la İranlIlar arasında el değiştiren şehir,
Halife Ömer, Mısır ve Suriye’deki sa­
vaşlarını bitirdikten sonra, Suriye’de­
ki Arap ordusunun başkomutanı İyad,
Mezopotamya’nın ve kuzeyde kalan
bereketli toprakların ele geçirilmesini
istedi. Halid bin Velid, Siirt ve Diyar­
bekir bölgesinin ele geçirilmesi için
büyük bir kuvvetle görevlendirildi. Ha-
sankeyf Savaşı sonucunda Tigramo-
sert hâkimi Harselo, Beri Kalesi’nde
Halid b. Veled’e bağlılığını bildirdi. Ha­
lid, ordusuyla Tigramosert’e girdikten
sonra bu bölgenin komutanlığını Hi-
şamoğlu Hakem’e verdi. Siirt, El-
Cezire eyaletine bağlandı. Daha son­
raları Abbasi Halifeliği zayıfladığında
özellikle Diyarbekir’de ve Hasankeyf’-
te kurulan Müslüman devletçikler, Ab-
basilere sözde bağlı karlarak, Siirt ve
çevresine egemen oldular. Bu sırada
Siirt, Mervanilerin elinde bulunuyordu.
XII. yüzyılda (1143-1144), Artuklulu
İmad al-Din Zengi, Hasankeyf ve çev­
resini ele geçirdi. Celâleddin Harzem-
şah’ın yenilmesinden sonra Siirt ve
çevresi Moğol istilâsına uğradı. Bu dö­
nemde, Siirt yağma edildi. Bir süre
sonra da önceki İlhanlIların daha sonra
Celayirlilerin eline geçti. Timur’un is­
tilasına uğrayan Siirt ve çevresi, daha
sonra, Karakoyunlularin, Akkoyunlu-
la rin , 1500 yılında da Safevîler’in eli­
ne geçti.
XIV. ve XV. yüzyılda Siirt, Eyyubî-
ler den gelme Malikhan Hanedanina
bağlıydı. Bu hanedanın başına bulu­
265
 nan Malik Halil, kayınbiraderi Şah İs­
mail Safevî tarafından Tebriz’de hap­
sedilmişti. 1514 yılında Osmanlı Hü­
kümdarı Yavuz Sultan Selim’le Şah İs­
mail arasında Çaldıran’da meydana
gelen savaş, Osmanlı ordusunun za­
feri ile sonuçlandı. Böylece serbest bı­
rakılan Malik Halil, Hasankeyf’e dön­
dü. İdris-i Bitlisî’nin aracılığıyla Os­
manlI egemenliğini kabul etti. Diyar­
bekir Beylerbeyi Bıyıklı Mehmed Pa-
şa’ya bağlı olarak S iirt’te bir süre da­
ha hüküm sürdü.
Osmanlı yönetiminde Siirt, Diyar­
bekir Beylerbeyliği’nin (eyaletinin) 24
sancağından (vilayetinden) birine mer­
kez oldu. Tanzimat’tan sonra Bitlis
eyaletine bağlandı ve onun 4 sanca­
ğından biri oldu. Cumhuriyet devrine
kadar da Bitlis eyaletine bağlı kaldı.
S iirt’in Osmanlı Türklerinin ege­
menliğine girişinden (1514) 1638 tari­
hine kadar, yörede derebeylik yapan­
ların adlarına ve hangi aileye mensup
olduklarına dair bir kayıt bulunmamak­
tadır. Ancak IV. Murad Bağdad sefe­
rinden dönüşünde Diyarbekir’de ko­
nakladığı sırada, Siirt için bir idare me­
muru atama gereğini duymuştur. Bağ­
dad Savaşı’ndan büyük yararlık göste­
ren Tarhan oğlu Mahmud Paşa'ya Bat­
man Suyu’ndan itibaren Siirt Zeame-
ti’ni vermişti. 1638 yılında Mahmud Pa­
şa S iirt’e gelerek derebeylik esasları­
na göre zeametin yönetimini yürütme­
ye başlamıştır. Son zamanlara kadar
bu bölgede beylik yapanların soyları
266
bu paşaya kadar uzanır. da bir Ermeni mektebi yaptırılmıştır.
Osmanlı Hükümeti, 1864 yılında Siirt, eski eserler bakımından zen­
Tanzimat’ı Hayriye esaslarına göre Si­ gin değildir, ildeki en önemli cami,
irt’e bir kaymakam atadı. Bu atama ile Ulucami'dir. Bundan başka Çarşı Ca­
birlikte S iirt’te derebeylik kaldırıldı. mii, Cumhuriyet Camii de merkez ilçe­
Ancak çevredeki ilçelerde Cumhuriyet deki önemli yapılardır.
dönemine kadar derebeyliğin süregel­ Ulu Camii’in yapım tarihi belli de­
diği saptanmıştır. ğildir. Selçuk sultanlarından Meğizüd-
1864 yılında Diyarbekir iline bağla­din Mahmud tarafından 1129 yılında
nan Siirt Sancağı’na bağlı ilçe ve bu­ onartılmıştır 1260 yılında Cizre hâki­
caklar şunlardı: 1- Merkez ilçesi, 2- mi Selçuk Atabeglerinden Elmücahid
Eruh ilçesi (Bucakları: Zilân, Dergül, İshak tarafından da onarılarak bazı ek­
Pervari), 3- Garzan kazası, 4- Sason il­ ler yapılmıştır. Ayrıca hamam, dükkân,
çesi, 5- Şirvan ilçesi. tarla gibi bazı akar vakfedilmiştir.
Siirt Sancağı 1884 yılında Bitlis ili­ Eskiden minarenin kaidesine yer­
ne bağlandı. 26 Eylül 1919 yılında 48 leştirilen halen de cami içinde bulu­
numaralı Heyet-i Umumiye kararı ile nan bir taşa “ Hazâ tarih-i tecd îd binâ-
bağımsız sancak haline getirildi. Cum- i Cam ii ve lm in â re t" ibaresi yazılıdır.
huriyet’in ilk yıllarında da il oldu. Camiin ilk yapısı tek tromplu bir kub­
Cumhuriyet'ten önce S iirt’te dinî bedir. Ancak sonradan sağ ve sol kub­
esaslara dayanan bir eğitim sistemi beler eklenmiştir. Bu kubbelerin, 1230
uygulanmaktaydı. Çok sayıda Sübyan yılıda Atabeglerden Elmücahid ishak
Mektebi (M ahalle m ektebi) ile belli tarafından yaptırıldığı sanılmaktadır.
başlı merkezlerde medreseler ile eği­ Camiin ilk alanının merkezi mihrap
tim yapılmaktaydı, ilde bulunan med­ kubbesinden ibaret iken, iç kısmı oluş­
reseler şunlardı: Fahriye Medresesi,r turan eyvan ve yanlarda kemerlerle de­
Mahmudiye Medresesi, Şeyh Halife* vam eden tonozlu sahınlarla genişle­
Medresesi, Ulu Cami Medresesi, biri miştir. Fakat tuğla temeller ve kalmış
belediye yakınında, biri Aydınlar yolu kısımlar çok yıpranmıştır.
üzerindeki mezarlığın karşısında, diğe­ Bugünkü camide plan değişiklikle­
ri de Şeyh Mahmud’un mezarlığının bi­ rinden anlaşılacağı gibi, güney tarafın­
tişiğinde olmak üzere 3 adet iptidai da yanyana üç kubbe sıralanmıştır. Or­
Mektebi (ilkokul) vardı. tadaki kubbe en büyüktür. Doğudaki
Ayrıca burada yaşayan Hıristiyan (soldaki) biraz daha küçük, batıdaki
çocukların eğitim, öğretimi için 1859 (sağdaki) ise en küçük olarak kemer­
yılında Keldanî Katolik Kilisesi bitişi­ lerle birbirlerine bağlanmıştır. Basa­
ğine bir sübyan mektebi, 1882 yılında makların kenarları ile duvarlarında ya-
tay olarak devren konulmuş hatıllar ah­
şaptandır. Camiin en dikkati çeken ta­
rafı tuğladan yapılmış firûze çinilerle
süslemeii eğri minaresidir. Yüksek ka­
re bir taban üzerine yukarı doğru ince­
len, kalın, silindir biçimindeki minare,
ana hatları ile Musul Ulu Camii'nin
tuğla minaresini hatırlatmaktadır. Min­
ber, ağaç işçiliğinin eh güzel örnekle­
rindendir. Orta büyüklüktedir. 1214 yı­
lında yapılmış ve çeşitli tarihlerde ona­
rılmıştır.
Çarşı Camii (Asâkir Camii), Meyya-
farikîn (Silvan) Artukoğullarından
Melik-iis Salih Nâsirüddin tarafından
1225 yılında yaptırılmıştır. Cami için­
deki türbede Eş-Şeyh Hasan-i Askerî
adlı bir zat yatmaktadır.
Cumhuriyet Camii, ne zaman ve
kim tarafından yaptırıldığı bilinme­
mektedir. İçindeki hücrede Hz. İsa’nın
havarilerinden Yehova’nın yattığı ve
buranın eskiden beri bir ziyaretgâh ol­
duğu söylenmektedir. Cami, 1929 yı­
lında onarılmıştır.
Merkez ilçede Sûk-ul Ayn Çeşme­
si en eski yapılardan biridir. Cumhu­
riyet Camii’ne bitişiktir. Biri tatlı, biri
SİLİFKE: Genel görünüm (XIX. yüzyıl ilk yarısı).
acı olmak üzere iki çeşit suyu, iki ayrı
havuzda toplanır.
Kavvam Hamamı, Diyarbekir’de lına doğru kurulan bir şehir olup, en çarşı içinde, alçak minareli bir cami,
Selçuklular adına hüküm sürmüş olan eski adı “ Selevkia’’ idi ve Mezopotam­ Ramazanağa, Urum Mahallesi ve Boz­
Alyanak Hükümdarı Nasreddin oğlu ya (Elcezire) sınırında olan aynı adda­ kır mescitleri ile 1 hamam, 2 han ve 50
Kutbüddin Zengi’nin veziri Siirtli Sam- ki Selefkeler’den veya Arapça kaynak­ kadar dükkân, köprü başında mahke­
makaoğlu Kavvam tarafından 1095 yı­ lardaki Salagus’tan ayırt etmek için, me ve civarında da paşa sarayı vardır.
lında yaptırılmıştır. Thracheia, bazen de “ G öksu üzerinde­ Bir dizdarla 60 askerin koruduğu kale
k i S ilifk e " olarak adlandırılmıştır. Ro­
Şirvan Kalesi, Siirt’in kuzeyindedir. ise, eski önemini yitirm işti.
1859 yılıda Siirt ilçesinde bulunanma, Bizans, Arap ve Selçukluların 1831’den itibaren İç-il, Adana vila­
Keldanî Katolik Kilisesi'nin b itişiğin­(1228) egemenliğinde bulunan Silifke, yetine bağlandı.
de bir Rum Sıbyan Mektebi, 1895 yı­ bir ara Moğol baskınına ve birçok sal­ XIX. yüzyıl başında Adana vilaye­
lında da, bir Keldanî Kilisesi yapılmış­dırılara uğradı. 1254’te de civarında bu­ tinin İçel Sancağinın bir kazası olan
tır. lunan Korykos ('Gor/gıos/un önce A f­ S ilifke’nin 28 bin 550 kişi nüfusu var­
Siirt ilindeki türbelerin içinde enşar ulusundan Islâm Bey, dört yıl son­ dı. Kaza merkezinde 1 müftü, 1 muta­
önemlileri Aydınlar bucağında (Tillo) ra da Sârim Bey tarafından yağmalan­ sarrıf ve 1 askerî müdür bulunmaktay­
bulunmaktadır. dı. Uzun süre Karamanlıların elinde bu­ dı. Şehirde ilk ticaret mahkemesi 1874
İbrahim Hakkı Türbesi, İbrahim lunan şehir, 1464’te Karamanoğlu Sa­ yılında kuruldu.
Hakkı tarafından, üstadı İsmail Faki- rim al-Din İbrahim Bey’in ölümü üze­ Şehirde Eski Camii, ilk yapıldığı
rullah adına yaptırılmıştır. Ölümünden rine oğullan arasında meydana gelen devri bilinmeyen biryapıdır. Birçok kez
sonra, vasiyeti üzerine kendisi de ay­ mücadeleler sırasında, iç-il’in merke­ onarım görmüştür. S ilifke’nin çarşısı
nı türbeye gömülmüştür. Türbe, bir bü­ zi olarak önemli bir rol oynadı. içinde dükkânlar ile sarılmış durumda­
yük iki küçük kubbenin örttüğü iki oda Otlukbeli Savaşindan (11 Ağustos dır.
1473) sonra Osmanlı yönetimine gir­
ve bir hol ile bir kuleden ibarettir. Tür­ Göksu kıyısında üstü kubbe ile ör­
benin en önemli özelliği, türbenin içi­ di. 1483’te II. Bayezid devrinde oluş­ tülü bir yatır türbesi vardır. Hamidiye
ne yapılan bir ışık ayna sisteminin in­ turulan Karaman eyaletine bağlı İç-il (Reşadiye de denilir) Camii, ise ufak
celiğidir. Sancağinın merkezi olan Silifke, bu ve basit minareli bir camii olup, en il­
Sultan Mahmud Türbesi, Aydınlar yüzyılda S ö ğ ü t, Eskihisar, K ız ıls ö ğ ü d , gi çekici tarafı, üç yandan çevresini sa­
bucağının batısında yüksekçe bir sırt Sarucalar, Ak-Viran, Ağurlu, Mahmud- ran galerilerdir. Buların sütunlarında,
üzerindedir. Sultan Mahmud tarafın­ ca, Çavuşlar, Kızılca-Bağ, Selâr, çevredeki ören yerlerinden toplanmış
dan kendisinden önce ölen oğlu Şeyh Mezraa-i Burçak-alanı nahiyelerini içe­ değişik başlıklar kullanılmıştır. Evvel­
Abdurrahman için H, 1246 (1830) yılın­ riyordu. Ellerinde babadan kalma bir- ce burada bir Rum ve birde Ermeni ki­
da yaptırılmıştır. Kendisi de aynı tür­ iki tapu senedi olup, Karamanoğulla- lisesi vardı.
bede yatmaktadır. Türbeye bitişik ca­ rı zamanında bazı timarlara sahip ol­ Kız Kalesi (Eski adları: Gorigos,
mi, H. 1309 (1891) yılında inşa edilmiş­ dukları arazi ve nüfusun tahriri ile an­ Gorgos, Korikos, Korykos), Silifke ile
tir. laşılan aileler, Konya valilerine tecdit Mersin arasında, bir kısmı sahilde, bir
ettirmek veya yeni beratlar ve nişan­ kısmı deniz ortasında bulunan müs­
lar almak suretiyle, bu imtiyazlarını tahkem kale, Gorgos Limanı ağzında­
OsmanlIlar zamanında da korudular. ki adacık üzerinde kurulmuştur. Ada­
Silifke, 1571’de Kıbrıs’a bağlı, İç -iiin cığın biçimine uydurulan Kız Kalesi’­
önce 8, sonrada 11 kalesinden biri idi. nin en uzun yeri 70 metre, en geniş ye­
Silifke, bu yüzyılda mâmur bir kasaba ri ise 40 metredir. Bir uçtaki ufak bir
S İL İF K E (Eski adlan: Salukiye, olup, Kıbrıs’a Türk halkı gönderildiği kara parçası istisna edilecek olunur­
Selefke, Seleukeia, Selevkia). zaman buranın timarlı askerlerinden sa, kale adacığı tümüyle kaplamaktay­
Taşlık Kilikya’da Göksu kenarında yararlanılmıştır. 1671/72’de bu bölge­ dı. 1104’te yaptırıldığı tahmin edilen
geniş ve elverişli bir ovada İskender’­ yi ziyareti sırasında, eski eserler hak­ kale, zamanla yenilenerek kuvvetlen­
in kumandanlarından I. Solevkos Mi- kında bilgi veren Evliya Çelebiye gö­ dirildi. Karamanlılar, 1359’da kaleye
kator (312-281) tarafından M.Ö. 300 yı­ re, İç-il Beyi’nin oturduğu Silifke'de, saldırdılarsa da başarı elde edemedi-

267
 ^ iM u ı ı o t vı a n
de Lusignan’ın eline geçti. Karaman-
oğlu Alâeddin Ali Bey tarafından bir
kez daha kuşatılarak yöredeki Kıbrıs-
lılar ile çetin savaşlar yapıldı (1367).
Kale, Karamanoğlu II. İbrahim Bey ta­
rafından 1448 yılında alındı. O s m a n lI­
lar önce, 1473’de, sonra da 1474’te
Korykos'u ele geçirdiler. 1483'te ağa­
beyi II. Bayezid’e isyan ederek Rodos
şövalyelerine sığınan Cem Sultan, ka­
le yoluyla Anamur’a, oradan da Ro­
dos’a geçti. Bu tarihten sonra kale
önemini kaybetti.
Silifke Kalesi, Göksu Çayı’nın ya­
kınında, kayalık bir tepe üzerindedir.
Ortaçağ’dan kalmadır. XII. yüzyıl son­
larına doğru onarılmıştır. Çevresi 4 bin
827 metredir. 23 kule ve burcu vardır.
Güneye açılan kapısı demirdendir ve
üstü gümüş gibi işlenm iştir. Uzunlu­
ğu 6, eni 4 metredir. Kalenin ortasın­
da Selefkia krallarının sarayı bulun­
maktaydı. Kale tepesinin doğu yanın­
da terasa biçiminde geniş bir çıkıntı
vardır. Kayalar içine oyulmuş basa­
maklı biryollaG öksu ile birleştirilmiş
olan ve oldukça kolay korunan bu
alanda kitabelerin belirttiği gibi Helle-
nistik devri şehrinin bir bölümünün
bulunduğu sanılmaktadır. Evliya Çele­
bi, kale içindeki camiin Sultan Baye­
zid tarafından yaptırıldığını yazar.
Göksu (K alykad nos) Köprüsü,
Göksu üzerinde antik bir köprüdür.
1870'de ele geçen kitabesinden ona-
rıldığı anlaşılmaktadır. Bu kitabeye gö­
re, imparator Vespasianus ile oğulla­
rı Titus ve Domitianus adlarına Kilik-
ya Valisi, I. Octavius Memortarafından
M. 77/78 yılında yaptırılmıştır. Silifke
Mutasarrıfı Mehmed Ali Paşa tarafın­
dan harap köprü onarılarak Mersin yö­
nündeki üç gözünden başka diğerleri
temelinden yıktırılarak yeniden yaptı­
rılmış ve kenarına taştan korkuluklar
konmuştur. Köprü 1972/73 yıllarında
belediyece yapılan bir onarımla tama­
men modern bir şekle sokulmuştur.
Bu yapılardan başka 1892’de kasa­
bada bir cami inşa edilerek, yapıya pa­
dişahın adı (Ham idiye) verilmiştir.
Silifke bugün, Akdeniz Bölgesi’nin
Adana bölümünde, İçel iline bağlı il­
çe merkezidir.
SİNOP (Eski adları: Gasga, Si-
nova, Sinope).
Osmanlı yönetimine geçtiği yıllar­
dan itibaren kültür konusunda önem­
li çalışmaların yapıldığı bir il olan Si­
nop, gerek Selçuklular, gerekse Çan-
daroğulları zamanında en parlak dev­
rini yaşamıştır. Şehirde yetişen bilim
adamlarına gereken kolaylıklar göste­
rilmiş, korunmuş ve desteklenmiştir.
Çandaroğulları zamanında beylerin ön­
cülük ettiği kültür hareketleri, Sinop
sınırlarını aşarak zamanının dünyası­
na yayılmıştır.
İlk Sinop şehrinin H ititle r tarafın­
dan kurulduğu sanılmaktadır. Sinop
268
8. t ı c ı i e ı\eııııibsının Hititçe "Sinova" adlı Ama-
zon Kraliçesi veya Yunanca “ Sinoppe"
kelimesinden gelmektedir. Şehir sıra­
sıyla M.Ö. VIII.-II. yüzyıllar arasında
Kimmer, Phrygia (Frigya), Lydia (Lid-
ya) Pers, H ellenistik ve İskender dö­
nemlerinden sonra M.Ö. 169 yılında
Pontus devletinin ikinci başkenti oldu.
M.Ö. I. yüzyıl -395 yılları arasında Ro­
ma, 395-1214 yılları arasında Bizans,
1213-1277 yılları arasında Selçuklu ve
Pervanoğlu (Sinop Beyliği) başkenti ol­
du (1277-1300) ve Çandaroğulları
(1300-1461) yönetiminde kaldı. 1461 yı­
lında Fatih Sultan Mehmed tarafından
alınarak Osmanlı ülkesine katıldı. XVII.
yüzyılda Samsun Sancağı’na bağlı il­
çe, Tanzimat’tan sonra Kastamonu’ya
bağlı sancakbeyliği ve mutasarrıflık ol­
du. 1827-1828 Osmanlı-Rus savaşları
sebebiyle Sinop Kalesi’ne 500 kadar
asker gönderilerek şehir korunmaya
alındı. Kale Anadolu’nun kilidi olarak
nitelendirildiğinden ve 1829 yılında
Rus donanmasının liman açıklarında
görünmesi üzerine, askerlerle takviye
edildi. Ayrıca hassa silahşörlerinden
Sinop Ayanı Kavizâde Hüseyin Bey ka­
le muhafızı olarak atandı. Şehrin ko­
runması içinse sahilleri bulunmayan
sancak beylerine bir emir gönderilerek
(M art-Nisan 1829) herhangi bir saldı­
rıda Sinop’a yardıma koşmaları emre­
dilm iştir. 1854 yılında burada Ruslar­
la Sinop Deniz Savaşı yapılmıştır. Ata­
türk, Samsun’a ayak basmadan önce
Sinop’a ilk kez 18 Mayıs 1919 tarihin­
de gelmiştir. Sinop, 1923 yılında il o l­
muştur.
Sinop ili, eskiden beri eğitim-öğre-
tim konusunda olumlu çalışmaların
yapıldığı bir il olmuştur. XIX. yüzyıl
sonları ile XX. yüzyılın başlarında şe­
hirde bazı okullar açılmıştır. Bunlar
şöyle sıralanabilir: Dört sınıflı Rüşdi-
ye (1864), beş sınıflı İdadî ‘‘Reşadiye
adlı) (1911), özel bir kız okulu ve yatılı
bir sübyan okulu.
Şehrin en önemli yerlerinden biri
Sinop Limanı’dır. Çok eskiden yapılan
liman, 1781 yılında temizlenerek, ye­
niden düzenlenmiş, 1783 yılında yeni­
den elden geçirilmiş, 1883 yılında ise
Liman Dairesi inşa edilm iştüir. Kara­
deniz’in en elverişli,doğal limanı olan
bu liman, demir atmaya elverişlidir.
Osmanlı döneminde şehirde bir­
çok yapı ustaları yetişmiştir. Kale, han,
hamam, cami, medrese ve çeşme gi­
bi mimarî eserler yaratılmıştır.
Sinop’taki arkeolojik buluntular
arasında en önemlisi Sinop Kalesi’dir.
Diğer önemli arkeolojik buluntular ara­
sında Kocagözhüyük, 15 adet Korint
yapısı Aryballos ile şehiriçi kalıntıları
sayılabilir. Diğer bir arkeolojik yapı ise,
Ada Mahallesi’nde bulunan kilisedir.
Bizans çağına aittir. Çok büyük bir ya­
pı olan kilise ve avlusunun niş işlemeli
duvarları hâlâ ayaktadır. Çağının sanat
özelliklerini göstermesi bakamından
önemlidir.
Sinop Kalesi, şehrin eski mahalle-
sinda bulunmaktadır. Pontus Kralı IV.
Mitriad tarafından M.Ö. 72 yılında yap­
tırılmıştır. İç ve dış olmak üzere iki bö­
lüm halindedir. Günümüzde tamamen
harap durumdadır. Bugünkü genel du­
rumuna göre, kuzeyde 880, güneyde
400, doğuda 500 ve batıda 273 metre
uzunluğunda, 3 metre kalınlığındadu-
varlarla çevrilidir. Yüksekliği, burç ve
bedenlerin yapılışına göre, 30-60 met­
re arasında değişmektedir. Surların
saldırıya hedef olacak yerleri mazgal­
larla güçlendirilm iştir. Kalenin kuzey
bölümü bugünkü şehri, deniz saldırı­
larından korumaktadır. Kuzeydoğuya
rastlayan sur ve burçlar tümüyle yıkıl­
mıştır. Kalenin kuzey, doğu ve güney
bölümlerinde Türklere ait kitabelere
daha çok rastlanır. Kitabelerden biri
Keykâvus b. Keyhüsrev devrine (1218),
öteki isfendiyar oğlu Bayezid devrine
(1434), bir diğeri ise İbrahim oğlu İs­
mail Bey devrine (1451), aittir.
İçkale, Selçukluların Sinop’u aldık­
tan bir yıl sonra esas bölüme doğu ta­
rafından uzun bir sur ilâve ederek yap­
tıkları kısımdır. Kentin batı tarafından
Kaleyazısı ve Kumluk denilen alanın
arasında bulunan bu kısım yapılırken,
kentin eski mâbed ve saray yıkıntıla­
rına da rastlanılmıştır. Doğu yönünden
geniş bir hendekle ayrılan içkale, iki
bölümden oluşmaktadır. Kuzey bölü­
mü 16 bin 875 metrekare, güney bölü­
mü ise 650 bin metrekaredir. Kuzey
bölümünde 1920 yılına kadar askerî
depo ve İçkale Camii (ibrahim bey Ca­
mii) yer almaktaydı. Ancak, depo ve ca­
mi sonradan yıktırılmıştır.
Kalenin 4 kapısı vardır. Kapılar gü­
neyde “ Karakapısı”, doğuda “ iske-
lekapısı” , kuzeyde kale ile deniz ara­
sındaki düzlüğe açılan “ Ova Kapısı".
Evliya Çelebi’nin “ Seyahatnâm esi” n-
de; kale kapıları “ Kum Kapı”, Meydan
Kapısı” , “Tersane Kapısı” , “ Yenice
Kapı” , “ Dabağhane/Tabakhane/Kapı-
sı” ve iç Hisar’ın “ Lonca K apısı” şe k-
linde kaydedilmiştir. Ayrıca “ Oğru/Giz-
li/K a p ı” ve Aşağı Kale’de “ Deniz
K apısı” vardır. Bu kapıların hepsi iki­
şer kanatlı demir kapılardır. 1461 yılın­
da isfandiyaroğlu Beyliği devrinde Si­
nop Kalesi, son derece sağlamdı, iç
Kale’nin şehre bakan kapısı üzerinde
bulunan kitabede, Alanya Kalesi’ni ya­
pan Mimar Ebu Ali-ül Halebî tarafın­
dan tersane ile kalenin yapılmış oldu­
ğu yazılıdır. Cezaevi (Bizans) ve şehir
parkının (Selçuklu ve O smanlı) yerin­
de bugün iki tersane bulunmaktadır.
Kalenin kara kısımlarında savunma
hendekleri vardır. Kale, Roma, Bizans
ve Osmanlı devirlerinde onarılmış, Sel­
çuklular tarafından burçlarla donatıl­
mıştır.
Sinop ili, eski eserler yönünden ol­
dukça önemli bir birikime sahiptir, il­
de başlıca eserler şöyle sıralanabilir:
Camiler:
Alâüddin Camii (Ulu Cami); kentin
ortasında yer alan cami, 66 metre
uzunluğunda ve 22 metre enindedir.
1214 yılında Selçuklu Sultanı I. Alâed­
din Keykubad tarafından yaptırılan ca­
mi, bir sıra ince tuğla, bir sıra da taş­
tan yapılmıştır. Biri büyük olmak üze­
re ortasında üç, doğu ve batı tarafla­
rında da birer küçük olmak üzere beş
 kubbesi vardır. Camiin kuzey cephe­
sinde iç duvarlarının ortasında, 94 ba­
samaklı bir minaresi bulunmaktadır.
Müezzin mahfili, Mutasarrıf Ömer Tu­
fan Paşa tarafından 1851 yılında ona­
rılmış ve ahşap olarak yeniden yaptı­
rılmıştır. Camiin mihrabı beyaz mer­
merdendir. Çok süslü ve birbiri içinde
olmak üzere çifttir. Kenarlarında çiçek­
li kabartma üzerinde çepçevre Ayetül-
Kürsî yazılıdır. Mihrabın tam karşısın­
daki bir kitabeden, bu mihrap ve min­
berin, Çandaroğuilarinın ünlü hüküm­
darı İsfendiyar Bey tarafından yaptırıl­
dığı, camiin de onarıldığı yazılıdır
(1429). Mermerden yapılan minber,
Türk taş oymacılığı sanatının en güzel
örneklerindendir. Camiin kuzey yönün­
de; 12 metre yüksekliğinde büyük bir
duvarla çevrili avlusu ve bu avlunun or­
tasında bir şadırvan ile buraya açılan
bir kapısı vardır. Yapının som mermer­
den yapılan minberi şimdi İstanbul
Türk ve İslâm Eserleri Müzesi’ndedir.
Cami içinde, doğu tarafında bir çeşme
bulunmaktadır.
Aslan Camii, kasabanın kuzeyinde
Usluoğlu İsmail tarafından 1351 yılın­
da yaptırılmıştır. Kesme taştan yapı­
lan yapı, 11 metre uzunluğunda ve 13
metre enindedir. Sakafı ahşaptır ve
kubbesizdir. 2.5 metre enindeki mih­
rabın içi kırmızı ve yeşil boyalarla bo­
yanmış ve basit oymalıdır. Üst kısım­
da armudî biçimde süslü mermer bir
levha ve bu levhanın altında, mihrabın
eni boyunca uzanan üçgen biçimde
tahta süsler vardır. Camiin doğu ve ba­
tı yönünde ikişer büyük pencere bulu­
nur. Bu pencerelerin kasaları kârı ka­
dîm oymadır. Müezzin mahfili önünde­
ki iki kırmızı ve bir mavi renkli üç so­
maki mermer sütun, tabanları yukarı­
da olmak üzere tersine konmuştur. Ya­
nının, doğuya açık iki kanatlı tahta bir
kapısı vardır. Kenarları mermerden ya­
pılmıştır. Kapının üst kısımda, sağ ve
sol kanatları üstünde, ağaç oymalı ve
girift bir yazı ile yapılmış olan kitabe­
si vardır. Camiin kıble tarafındaki çeş­
meye yakın bölümünde, gırlant ve iki
öküz başıyla süslü, dikdörtgen şeklin­
de bir rölyef ve bunun doğu yönünde
bulunan küçük bir mermer levha üze­
rinde kabartma bir üzüm salkımı res­
mi görülmektedir. Rölyefin, Romalılar
devrine ait eski bir yapıtın kalıntıları
arasından bulunup buraya getirildiği
sanılmaktadır.
Cezayirli Ali Paşa Camii, Selçuklu
çağına aittir. Seyid Bilâl Türbesi'ne bi­
tişiktir. 1876 yılında Ali Paşa ve 1898
yılında da II. Abdülhamid tarafından
onartılmıştır.
Fetih Baba Mescidi, Meydankapı
Çarşısinda İsmail b. Uslu Bey tarafın­
dan 1353 yılında yaptırılmıştır. Kesme
taştan yapılan mescidin uzunluğu ve
eni 8'er, yüksekliği 6 metredir. Küçük
bir süslü mihrabı mermerden yaptırıl­
mıştır. Bahçesinde gömülü olan kişi
“ Fetih M uham m ed Baba” adıyla anıl­
maktadır.
Kadı Mescidi, Sarımüddin Alp Sa­
rı tarafından 1364 yılıda yaptırıldığı sa­
nılmaktadır. Mescidin batı yönündeki
duvarına bitişik bahçe içinde Sarımüd-
din Alp Sariya ait, taşlarla örülmüş bir
mezar vardır.
Kefevî Camii’nin, kimin tarafından
yaptırıldığı bilinmemektedir. Ancak
harap bir durumda iken 1869 yılında
Sancak Mutasarrıfı Bekir Paşa tarafın­
dan onartılmıştır.
Meydankapı Camii, Şeyh Ömer
Efendi adlı bir kişi tarafından yaptırıl­
mış, 1878 yılıda ise Mutasarrıf Ahmed
Kâmil Paşa tarafından Kanunî Sultan
Süleyman'a izafe edilmek üzere onar-
tılmıştır.
Mehmed Ağa Camii, Kaleyazısı’n-
da 1648 yılında inşa edildiği öğrenil­
mektedir. 1910 yılında bu yapıya bir
minare eklenmiştir.
Saray Camii, Tersane Çarşısı’nın
arkasındaki sokaktadır. Sultan Celâ-
leddin Bayezid zamanında 1374 yılın­
da yaptırılmıştır. Kesme taştan yapı­
lan cami, 10.65 metre uzunluğunda ve
11.70 metre enindedir. Tek kubbesi
vardır. Kuzey yönünde bir kapısı bu­
lunmaktadır. Kapının yukarısında, dik­
dörtgen bir mermer taş üzerine orta
hurufatlı bir nesihle yazılan kitabesi
bulunmaktadır.
Ulu Bey Mescidi (M üftü Mescidi),
Müftü Mahallesi’ndedir. Ulu Bey b.
Gündüz tarafından 1358 yılında yaptı­
rıldığı sanılmaktadır. 6 metre yüksek­
liğinde bir yapıdır ve kesme taştan ya­
pılmıştır. Bugün harap bir durumda
269
 vane tarafından yaptırılan bir Selçuk­
lu medresesidir. 1262 yılında inşa edil­
m* h miştir. 1941-1970 yılları arasında Arke­
oloji Müzesi olarak kullanılmıştır. Tek
katlıdır ve yer yer moloz ve kesme taş­
tan yapılmıştır. Bina dikdörtgen açık
bir avlunun kuzey ve güneyinde yer
alan iki eyvan ve doğu ile batısında yer
alan revaklara açılan kapalı odalardan
oluşmuştur. Kuzeyde yer alan giriş ey­
vanını iki yanında ikişer oda bulun­
maktadır. Medresenin doğusundaki
- bahçede Selçuklu Sultanı II. Gıyased-
din Mesud’un oğlu, son Selçuklu Ve-
liahtı ve Sinop Beyi olan Altınbaş Ga­
zi Çelebi’nin türbesi vardır.
Sinop ilindeki başlıca türbeler şun­
lardır:
Devlet Hatun Türbesi, Sinop’ta hü­
küm sürmüş Pervaneoğulları’nın son
hükümdarı Gazi Çelebi’ye aittir. Mui­
niddin Süleyman Pervane’nin yaptırdı-
f ğı medresenin bitişiğindeki küçük
bahçe içindedir. Medrese duvarının
kenarındaki izlerden anlaşıldığına gö­
re, mezarın bulunduğu yerin üstü ön­
celeri kaplıydı. Mezar taşı, Selçuk üs­
lûbunda yapılmış uzun bir mermer
sandukadan oluşmuştur.
Hatunlar Türbesi, Seyyid Bilâl Ca­
mii adıyla bilinen Cezayirli Ali Paşa
Camii’nin kuzeybatısındadır. Kesme
taştan yapılan, tek kubbeli küçük bir
yapıdır. Türbenin içinde biri sağ, biri
sol tarafta olmak üzere iki sanduka
vardır. Sağ taraftaki mermer sanduka­
nın sol ve sağ yüzlerine, g irift ve ka­
lın bir sülüs hattıyla dua cümleleri ya­
zılmıştır. Sandukanın Celâlüddin Kö­
türüm Bayezid’in oğlu İskender Bey’­
in karısına ait oldğuu sanılmaktadır.
isfandiyaroğulları Türbesi, Alâed­
din Camii avlusunun kuzeydoğu köşe­
sinde bulunur. Hangi tarihte ve kimin
tarafından yaptırıldığı kesin olarak bi-
linmemektedı/. 20 metrekare kadar bir
alanı kaplamakta olan türbenin yük­
sekliği 10 metredir. Kesme taştan ya­
pılmış tek kubbeli bir yapıdır, içinde­
ki sandukalar birer sanat eseri niteli­
ğindedir. ince, zarif nakışlarla işlenen
baş ve ayak taşları, Türk taş işleme ve
oymacılığının en güzel örneklerinden­
dir.
Sandukalar, Celâlüddin Kötürüm
Bayezid Bey’e (ölm. 1443) ve bu aile­
den sekiz kişiye aittir.
SİNOP: Ulucami avlusu XIX. yüzyıl yarısı). Seyid Bilâl Türbesi, şehrin en yük­
sek yeri olan Hıdırlık Tepesi’ndedir.
olan mescidin yanında bir çeşme var­ Uzunluğu 2.70 metre ve eni 3 metre­ Hz. Hüseyin soyundan ve Arap ordu­
dır. dir. su kumandanlarından Seyid Bilâl’in
Sinop ilinde eski eser niteliği taşı­ Ulu Bey Çeşmesi, Ulu Bey Mesci- şehit olduğu yerde yapılan türbedir
yan başlıca çeşmeler şunlardır: d i’nin doğusunda Gündüz oğlu Ulu (X. yüzyıl). Türbiye, Cezayirli Ali Paşa
Aslan Çeşmesi, 1289 yılında Os- Bey tarafından 1358 yılında yaptırıl­ Camii’nin içinden girilmektedir. Türbe
manoğlu İbrahim adlı biri tarafından mıştır. yanında 1887 yılında Cezayirli Aii Pa­
yaptırılmıştır. Şehrin kuzeyindedir. Bu çeşmelerden başka Sinop’ta şa tarafından yaptırılan ve 1896 yılın­
Selçuklu dönemine ait bu yapı, ayak­ yapılan savaşlarda şehit olan Osmanlı da II. Abdülhamid tarafından onartılan
ta kalan çeşmelerin en eskisidir. 1744 askerlerinin ruhları için 1854 yılında bir Cezayirli Ali Paşa Camii, 1280 yılında
yılında onarılmıştır. çeşme yapımına başlanılmış ve 1858 oğlu Beklemiş tarafından yaptırılan
İsmail Bey Çeşmesi (D em irli M es­ yılında bitm iştir. Ayrıca “ Fışkıran” ve Selçuklu Komutanı Tayboğa’nın türbe­
cid Çeşmesi), 1448 yılında yaptırılmış­ “ Kale Yazısı” çeşmeleri de değerli si ile Kırım Savaşı Şehitliği bulunmak­
tır. 2.5 metre uzunluğunda ve 2.5 met­ Türk çeşmeleridir. tadır.
re enindedir. Süleyman Pervane Medresesi (Alâ­ Sultan Hatun Türbesi (Aynalı Ka­
Şahabüddin Ağa Çeşmesi, ilçenin eddin M edresesi), Sinop’un Trabzon dın Türbesi), I. Murad’ın kardeşi Süley­
güneyinde Şahinoğlu Şehabüddin Ağa Kommenos’larından geri alınışının man Paşa’nın kızı, Candaroğlu Süley­
tarafından 1430 yılında yaptırılmıştır. anısı olarak Muiniddin Süleyman Per­ man Paşa’nın karısı Sultan Hatun
270
 Kanunî Sultan Süleyman devrinde
doğrudan doğruya devletin yönetim i­
ne geçildi. Önce Halep ve sonra san­
cak olarak Adana eyaletine bağlandı.
Kıbrıs Adası fethedilince, oluşturulan
Kıbrıs eyaletine, kara sancaktarı ola­
rak bağlandı (1609-1610). Sis’te zaman
zaman birçok isyanlar çıktı. Bunlardan
en önemlisi, Kozanoğlu Ahmed Bey
başkanlığında isyan eden Kozan Türk­
menlerinin hareketidir. Ancak bu giri­
şimleri evvelkiler gibi başarısızlıkla so­
nuçlanmıştır (1877).
Osmanlı İmparatorluğu’nun sonu­
na kadar Sis, Adana iline bağlı Kozan
Sancağinın merkezi oldu. XIX. yüzyıl
sonlarında Sis’in merkez nüfusu 3 bin
500 kadardı.
XIX. yüzyıl sonunda Kozanin nü­
fusu 60 bin 81 kişiydi.
Sancak bu yüzyılın sonunda 4 ka­
zaya ayrılmıştı ve 3 nahiyesi vardı.
Bunlar; Sis, Kars, Haçin ve Feke kaza­
larıydı. Sis merkezinin nüfusu ise 3
bim 500 kadardı. Kazada oldukça bü­
yük bir han, bir pamuk imalathanesi
vardı ve civarında 500 bağ bulunurdu.
Birinci Dünya Savaşı sonuçlandık­
tan sonra Sis, 7 Mart 1919 günü Fran-
sızlar tarafından işgal edildi. Fransız-
SlNOP: Şehir ve kale (XIX. yüzyıl). lar, önemli bir bölümünü m ilis olarak
silahlandırdıkları Ermenilerin yardı­
(ölm. 1335) için 1395 yılında yaptırıl­ bir kale şehri olan Sis, Bizans İmpara­ mıyla, Türklere karşı şiddet hareketi
mıştır. Hükümet Konağinın arkasında toru III. Tiberios Apsimaros’un salta­ gösterdilerse de, Saim Bey ve Osman
bulunan bu türbe, büyük kesme taşlar­ natında Araplar tarafından kuşatıldıy- Tufan Bey yönetiminde teşkilâtlanan
dan yapılmıştır. 4 metre yüksekliğin- sa da ele geçirilemedi. Abbasî devrin­ mukavemet kuvvetleri karşısında, Er­
dedir. Biri dış tarafta kapının önünde, de Müslümanların eline geçti. Orta- meni yardımcılarıyla beraber, 2 Hazi­
diğeri türbenin içinde, zemin taşlardan çağin ilk devirlerinde Sis, müstahkem ran 1920’de buradan çekildiler. Bu yıl­
biri üzerinde birer ayna resmi kazılmış­ bir sınır şehri durumundaydı. Sürekli lardan itibaren Sis’e yalnız Kozan adı
tır. Halk arasında “ A yna lı Kadın tarihi XII. yüzyılın sonlarına doğru, Ki- verildi. 1863-1923 arasında mutasarrıf­
Türbesi’’ adının verilmesine bu resim­ likya krallarının (R ubeniler ve Lusig- lık olan Kozan, Cumhuriyet devrinde
lerin sebep olduğu sanılmaktadır. nanlar) başkenti olmasıyla başlar. Bazı bir aralık (1923-1926) vilayet haline ko­
Şehirdeki eski mezarlar, Çandar- kaynaklar burasının Ermeni Toros ve nuldu, son olarak da 1926’dan itibaren
oğullarından kalmıştır. Mezarlardan bi­ Siepannos tarafından alındığını kayde­ Kozan vilayeti lağvedilerek, kazaları
ri, Meydaneteği Kabristaninın güne­ der. II. Levon Krallığinın merkezini, Adana iline bağlandı.
yinde bir duvar dibindedir. İki mermer stratejik veya siyasî sebeplerle, Ana- Kazada birçok arkeolojik ve eski
sütundan oluşmuştur. 1390 yılında öl­ zarba (Anavarza)’öan S is’e nakletmiş- eserler mevcuttur.
müş olan ileri gelen bir kişiye ait ol­ tir. Dilekkaya Kalesi, aslında bir Roma
duğu mezar taşlarındaki yazıttan an­ Şehir, 1266'da Mısırlılar tarafından şehri olan, BizanslIlar devrinde büyü­
laşılmaktadır. Diğer mezar, 1445 yılın­ tahrip edildi. Bu saldırılar 1275,1276, yen Anavarza'da BizanslIlar tarafından
da ölen Hızır b. Ramazan adlı birine 1298 ve 1303 yıllarında tekrarlandı. yaptırılmıştır. Kozanin 32 kilometre
aittir. Kale dışarısındaki “ K ırkla r 1321’de Moğolların Anadolu Vali­ kuzeyinde, Sambos Çayinın Ceyhan’a
M ezarlığı” adı da verilen kumluk tepe si Tim urtaşin saldırısına uğradı. Bu­ karıştığı yerden 8 kilometre uzaklıkta
üzerindedir. Mermerden yapılmış bir na benzer bir saldırı da, Mısır Sultanı bir tepenin üzerindedir. Kalenin en
sandukanın çevresine güze! bir sülüs­ al Malik al-Naşir’in teşvikiyle Halep yüksek kısmındaki küçük kilise, Erme­
le “ Âyet-el K ü rsî" yazılmıştır. Çandar- Valisi tarafından yapıldı ve 1359 ile ni Prensi Toros tarafından 1057’de
oğullarindan H. 852 yılında ölen Ya­ 1369 yıllarında tekrarladı. Bu arda şe­ yaptırılmıştır. Kale, asıl kale ve aşağı­
kub Çelebi s. Yusuf’a aittir. hirde Karaölüm adıyla tanınan büyük daki surlardan meydana gelmiştir.
1854 Anıtı, vilayet binasının arka­bir veba salgını başgösterdi f734S,I. Şe­
1519 yılında kalede 36 hane, 1523-24
sında ve Cumhuriyet Meydanindaki hir, 1374 ve 1375’te Mısırlılar tarafın­
park içersindedir. Kırım Savaşı sırasın­ dan kuşatılarak VI. Levon’un saltana­ yıllarında ise 32 hane vardı.
da Türk donanmasının Ruslar tarafın­ tına son verildi. Daha sonraları bazen Kozan Kalesi, ilçe yanında, Anavar-
dan Sinop yakınında 1854 yılında yıkıl­ Ramazanoğulları, bazen Kölemen ve­ za'dan 36 kilometre uzaklıkta olup,
Asurlular tarafından yaptırılmıştır. Çu­
masıyla şehit düşenler için dikilm iş­ ya zaman zaman da Dulkadiroğulları
kurova’yı çevreleyen dağ kaleleri zin­
tir. Dört köşeli anıt iç içe dikdörtgen ve Karamanlıların eline geçti. cirinin dördüncü halkasıdır. Sonrala­
şekilli bir sütun halinde yükselir. Osmanlı ve Mısır devletleri arasın­ rı birçok değişikliklere uğramıştır. 44
da meydana gelen savaşların bir saf­ kule ve burcu vardır. Kalede 20-30 ayak
hasında Hadım Ali Paşa tarafından iş­ merdivenle inilen mahzenler, gizli yol­
gal edildiyse de sonunda Adana top­ lar bulunur..
raklarıyla beraber Mısırlılara geri veril­ Partsırpert Kalesi ve Şatosu, To-
di (1488). Yavuz Sultan S e lim in Mısır­ roslar’da harabe halinde olan, ünlü Er­
SIS (Eski adları: S ision kastron, lılara karşı zaferiyle 1516’dan itibaren, meni şatolarından biridir. Bu şatonun
S isin: Sis, Sisa, Hısn Sisiya; Sisa, As- Sis ile birlikte, bütün Adana yöresin­ yıkıntıları, Kilikya’nın kuzey ucunda ve
sisum, Assis, Asis, Oussis; bugün: Ko­ de Osmanlı egemenliği kurulduysa da, Sis’ten bir günlük mesafede yer al­
zan). bu yöre, daha bir süre Ramazanoğul- maktadır. 1080 yılından 1095’e kadar
Asurlular ve Romalılar zamanında larının yönetiminde kaldı. Partsırpert Şatosu, Ermeni egemenli­
271
ği altında bulunmuştur. Hazine, bu şa­
toda saklanırdı. 1519 yılında kalede
296, 1523-24'te ise, 280 nüfus bulun­
maktaydı. Kale içinde bir kervansaray
vardı.
Şamiram Kalesi, Kraliçe Şamiram
tarafından şato olarak yaptırılmıştır.
Yerli destanlar, burada bulunan birçok
şatonun Semiramis tarafından inşa et­
tirildiğ ini anlatırlar.
Arasta, kimin tarafından yapıldığı
bilinmemekle beraber, özellikleri itiba­
riyle XVII. yüzyıla ait olduğu sanılmak­
tadır. Dikdörtgen plandadır. Dışta ka­
lın duvarlarla kaplanmıştır. Orta yolun
üzeri yanlardan daha yüksek ve beşik
tonozla örtülmüştür. Doğu ve batıda
iki kapısı vardır.
Hoşkadem Camii (Ulu Camii), Emir
Abdullah Hoşkadem tarafından 1448
yılında yaptırılmıştır. Bütünü dikdört­
gen planda, beden duvarları kesme
taştandır. Ulu camiler sınıfına dahildir.
Pencere ve kapı formları ve kubbesi
Türk mimarî anlayışından çok Memlûk
sanatının özelliklerini gösterir.
Kozan Suyu üzerinde dokuz gözlü
bir köprü bulunmaktadır.
Osmanlı dönemine ait Kozan’da,
cami, hamam, medrese, zaviye ve ker­
vansaray yıkıntıları mevcuttur.
SİVAS (Eski adı: Sebasteia).
Anadolu’nun en eski ve önemli şe­
hirlerinden biridir. Bugün Sivas vilayeti
topraklarının bulunduğu yerler, Anado­
lu’da ilk siyasî birliği kuran Hitit İmpa­
ratorluğu’na dahil olmuştur. Eski Asur
ve Babiller gibi Sâmî kavimler de Kı-
zılırmak'a erişmişledir. Keza Hurriler,
bu çağda bu topraklardan geçmişler­
dir. Sakalar da bir süre burada kalmış­
lar, fakat iranlı Medler tarafından uzak­
laştırılmışlardır. M edler’den sonra
Persler, M.Ö. VI. yüzyılda onların ye­
rine İran imparatorluğu’nun başına ge­
çerek tüm Anadolu’yu ele geçirmişler­
dir. M.Ö. IV. yüzyılda İran imparatorlu­
ğumu yıkan Büyük İskender, Anadolu’­
yu Makedonya birliğine katmıştır. İs­
kender'in ölümünden sonra ülke, en
büyük kısmı ile Kayseri’deki Kapadok-
ya K rallığina geçti. M.Ö. I. yüzyılda
Roma, çevreyi ele geçirdi. M.S. 395’te
Roma ikiye ayrılınca şehir, bütün Ana­
dolu gibi BizanslIların payına düştü.
İran İmparatorluğu’nu dirilten Partlar
ve III. yüzyılda onların yerine geçen Sâ-
sâniler, bu topraklarda Roma ve hale­
fi Bizans ile çekişmiştir. Malazgird Za­
ferinden (1071) sonra Sivas Bölgesi,
Niksar, Tokat, Amasya, Kayseri ve El­
bistan havâlisi ile beraber, Emir Daniş­
mend tarafından fethedildi (1084). Da-
nişmend’den sonra şehir sırasıyla Me­
lik Gazi, Mehmed Gazi, Zünnûn, Niza-
meddin Yağıbasan, Cemal Gazi, İbra­
him, Şemseddin İsmail ve tekrar Zün­
nûn tarafından yönetildi. 1172 yılında
Selçuklu Sultanı II. Kılıçarslan, Zün-
nûn’un üzerine yürüyüp, Sivas'ı zaptet­
ti ise de, daha sonra Sultan, Sivas ve
272
Tokat havalisini Zünnûn’a geri verdi. guliyetini fırsat bilen Köpekoğlu Hü­
İki yıl sonra 1174’te şehir kesin olarak seyin Bey, Sivas’a saldırdı. Mehmed
Konya Selçuklu sultanlarının eline Paşa’yı öldürüp, Zeynel Abidin’i emir
geçti. II. Kılıçarslan, topraklarını 11 oğ­ yaptı. Bir yıl sonra Sivas Valiliği yeni­
lu arasında paylaştırdı (1185). Sivas ve den Mezid Bey'e verildi. Olayda suç­
Aksaray’ı büyük oğlu Kutbeddin Me- lu görülenleri hapsetti. Zeynel Abidin’i
likşah’a verdi. M elikşahin Tokat emi- Amasya’ya gönderdi. Buradan kaçan
ri olan kardeşi Rükneddin Süleyman, Köpekoğlu Hüseyin Bey, Malatya’ya
ondan sonra Sivas ve Konya’yı ele ge­ kaçtı.
çirerek, Selçuklu Devleti’nin bütünlü­ Kuruluş devrinde, Sivas, en kötü ve
ğünü yeniden sağladı ve Sivas, devle­ en karışık günlerini yaşadı, 120 bin nü­
tin en mühim şehirlerinden biri oldu, fuslu şehir, Tim ur’un hışmı yüzünden
ilk olarak 1231/1232’de Çermagon No- bir virane haline geldi. Sık sık vuku bu­
yan kumandasında, Sivas’a kadar uza­ lan ayaklanmalar ve onların bastırılma­
nan Moğollar, şehrin sûr dışı mahal­ sı için sarfedilen emekler imar için
lelerini tahrip ettiler ve birçok ganimet önemli bir zaman ayrılmasına engel ol­
götürdüler. Sivas’ın Moğollar tarafın­ du. Selçuklular zamanında altın çağı­
dan kesin istilâsı 1243 yılında oldu. nı yaşayan Sivas’ın yıldızı yavaş yavaş
Baycu Noyan kumandasında Sivas’ın sönmeye yüz tuttu. Osmanlı-Akkoyun-
80 kilometre kadar kuzeydoğusunda, lu karşılaşması sırasında Uzun Hasan’-
Kösedağinda II. Keyhüsrev’in ordusu­ ın adamlarından Yusuf Mirza, 1472 yı­
nu dağıttılar (26 Haziran 1243), sonra lında, Sivas ve Tokat’ı yağmaladı ise
da şehrin üzerine yürüdüler. Şehrin de, ertesi yıl Otlukbeli Zaferi’nden
Kadısı Kırşehirli Necmeddin, Baycu sonra Sivas, doğudan gelecek tehlike­
Noyan’a başvurarak, şehri tahripten ve lerden kesin olarak kurtuldu. Ancak II.
halkı da kılıçtan geçirmeden kurtardı. Bayezid devrin sonunda, şehzadeler
Ancak, Sivas, Moğol askerleri tarafın­ isyanı sırasında durumun kararsızlı­
dan 3 gün yağmalandı. ğından yararlanarak, Anadolu'da geniş
XIV. alanlara yayılan Şahkulu hareketini
yüzyıl başından itibaren, Ana­
dolu İlhanlIların gösterdikleri valilikler bastırmak üzere görevlendirilen Ha­
tarafından yönetilmeye başlandı. Bun­ dım Ali Paşa, Sivas havalisinde, Gök-
lar Selçuklu Payitahtı Konya’yı değil, çay mevkiinde, çarpışma sırasında öl­
daha merkezî durumda ve payitahtla dü, şakîler de, doğu sınırlarına çekil­
teması daha kolay olan Sivas’ı (1308), diler, Şah İsmail ile birleştiler. Bundan
(bazen Kayseri’yi), kendilerine merkez sonraki yüzyıllar boyu Sivas zaman za­
seçerek bağımsız yaşadılar. Bu sırada man zorbalar ve derebeylerin devlete
Sivas çok önem kazandı. karşı başkaldırma hareketlerinden za­
Anadolu Genel Valisi, Uygur Türk­ rar gördü. XVIII. yüzyılın ikinci yarısın­
lerinden Alâeddin Eretna Bey, 1335’te da, Çapanoğullarinın etkisi altında ka­
bağımsız oldu. Eretnalılar, 1380’e ka­ larak, İktisadî önemi ile beraber şeh­
dar bazen Sivas’ta, bazen Kayseri’de rin nüfusu da azaldı.
saltanat sürdüler. 1380’de kısa bir sü­ Bu arada Sivas’ta Hıristiyanların da
re son Selçuklu Padişahi II. Mesud’- faaliyetleri görülmektedir. Zira 1708 yı­
un torunu Melik Rükneddin Kılıçars- lında bazı Frenk rahip ve papazları he­
lan tahta g eçti. Fakat sonunda kim kılığında şehri dolaşarak halkı Hı-
“ S ulta n" unvanını takınan Kadı Burha­ ristiyanlaştırmak için faaliyette bulun­
neddin, Eretna toprakları üzerinde dular. Ancak bu durum hükümetçe ha­
1398’e kadar süren önemli bir devlet ber alınarak zararlı faaliyet gösteren­
kurdu. 1398’de Kadı Burhaneddin öl­ ler derhal şehirden çıkarıldılar. XVIII.
dürülünce, Sivas, OsmanlIlara geçti. yüzyıl sonları, Sivas’ta gerileme devri
Timur, 1400’te Sivas’ı yağmaladı. An­ olarak geçer. Zira şehirde sık sık ayak­
kara Savaşindan (1402), sonra, Sivas lanmalar ve yönetim bozuklukları var­
Çelebi Mehmed’in eline geçti. Divriği, dı. Şehir, âdeta eşkıya uğrağı haline
Memlûkler’de, Koyulhisar ise Akko- gelmişti. 1773 yılında şehre mütesel­
yunlular’da kaldı. Bu arada Sivas’a Me­ lim olarak atanan Abdullah Paşa, şehri
zid Bey adında biri sahip çıktı. Çelebi eşkıyadan arındırdı.
Mehmed, üzerine Bayezid Paşa’yı gön­ Böyle olmakla beraber, ne valilerin
derip nasihat ettirmek istediyse de, zulümleri şehir halkı üzerinden eksil­
Mezid Bey, dinlemeyerek kendine ka­ di, ne de halkın şikâyetleri. Yönetimin
le edindiği Ulu Cami’e sığındı. Baye­ bozukluğu, devletin bünyesini temel­
zid Paşa’nın saldırısında tutunamayın­ den sarstı. Sürekli savaşlar ve yenil­
ca, minareye çıkıp oradan ok yağdır­ meler malî durumu altüst etti. Zaten
maya başladı. Paşa minarenin dibin­ normal vergisini ödemekten âciz kalan
de ot yaktırıp dumana boğmak sure­ halk, bazı valilerin fazladan istedikle­
tiyle teslime mecbur etti. Herkes âsi ri paraları hiç veremedi. Kanunsuz ve
beyin öldürülmesini isterken, Çelebi nizamsız işler şehirde aldı yürüdü. Bu­
Mehmed onun suçunu bağışlayarak na sebep olan Sivas valilerinden Deli
yeniden Sivas’a vali yaptı. Bu karışık­ Ömer Paşa, Vezir İsmail Paşa, İvaz, Pa­
lığı Kadı Burhaneddin’in oğlu Zeynel şa, Ahi Mehmed Paşa, Zaralıoğlu Ah­
Abidin’in hareketleri izledi. Bu karışık­ med Paşa, Çapanoğlu Ahmed Paşa ve
lıklar üzerine Çelebi Mehmed tarafın­ Ali Paşa gibi yöneticiler, idam edilmek
dan gönderilen Yakub Paşa, şehirde­ suretiyle cezalandırıcılarsa da, bir ya­
ki durumu inceleyerek Mezid Bey’i rarı görülmemiştir.
suçlu buldu. 1407’de onun yerine Yıl- XIX. yüzyıl başında bütün Osman­
dızoğlu Mehmed Paşa Sivas Valisi ol­ lI topraklarında ıslahat devri başlamış­
du. 1414’te askerin Dumeli’deki meş­ tır. Önce yedi sancak ve yetmiş iki ka­
 zadan oluşan Sivas, gittikçe daralmış, Eğitimalanındakiçalışmalarhızla geliş­ önemli kurtuluş hareketlerine ön ayak
o nisbette de önemini kaybetmişti. Va­ ti 1864 yılında şehre bir rüşdiye oku­ olmuştur. Zira Erzurum Kongresi’nden
liliğine bile mirimiranlar atanıyordu. lu açıldı. Vali Hali Rifad Paşa iie Mu­ sonra Türkiye çapındaki Sivas Kong­
Eski kıymetini yeniden iade etmek dü­ ammer Bey, Sivas’ta eğitim-öğretim resi (4 Eylül 1919), bu şehirde toplan­
şüncesiyle bu usûlden vazgeçilerek, alanında büyük yararlılık gösterdiler. mış ve M illî Mücadele’nin esaslarını
yine vezir atanmasına başladı. 1813’te Vali Halil Rifad Paşa, Sivas vilayetine oluşturmuştur.
Baba İbrahim Paşa, Sürat topları ile bir bağlı 3 bin 52 köye birer mektep yapıl­ 1830 yılına kadar, sürekli isyanlar
hayli iş yaptı. Bölgenin huzurun kaçı­ ması için Maarif Nezareti’ne teklifte sonucu şehrin nüfusu azalmış, ancak
ran Yusuf ve Hafız Veliyüddin paşala­ bulunmuş ve valinin bu teklifinin ye­ bu tarihten sonra şehre sükûn ve hu­
rı da ortadan kaldırdı. Bu arada 1814 rine getirilmesi Maarif Nezareti ve zurun getirilmesi ile birlikte nüfusta da
yılıda şehirde büyük bir veba salgını Encümen-i Mahsus-ı Vükelâ’da kabul yavaş yavaş artmalar görülmüştür.
başgösterdi. Bu salgında Behisni Mu­ olunarak, Padişah tarafından onaylan­ 1843 yılından itibaren Sivas vilayetin­
tasarrıfı İsvanpaşazâde Abdurrahman mış (10 Ocak 1883), böylece Osmanlı deki aşiretler köylere üçer, beşer ha­
Paşa ile M üftü Hüseyin Efendi öldü­ tarihinde ilk kez geniş kapsamlı bir ne birleştirilerek iskân edilmeye baş­
ler. Durum, Vali İbrahim Paşa tarafın­ eğitim faaliyeti Sivas'ta gerçekleştiril­ lanılmış, 1865 yılında Ayaznin ve Şa-
dan hükümete arzedildi. 1815 yılıda şe­ miştir. pazniç kabilelerinden Samsun ve Tur­
hirde yeniden karışıklıklar başgöster- XIV. yüzyıl ortalarında Eyâlet-i Rumhal yolu ile Sivas’a gelen 295 kişilik bir
meye başladı. Kaza halkı, ayanlardan da denilen Sivas eyaleti, paşa sanca­ grubun yerleşip, toprak dağıtımına ka­
şikâyetçi olduğundan, durumu bir di­ ğı olan Sivas’tan başka, Amasya, Ço­ dar, ihtiyaçları devletçe karşılanmış,
lekçe ile Vali Galib Paşa’ya arzettiier. rum, Bozok, Divriği, Canik ve Arabkir 1876 yılında Sivas’a büyük bir muha­
1817’de şehirde bir isyan daha oldu. livalarını içermek üzere, orta Fırat ha­ cir kabilesi gelmiş, bunların da bir süre
Mahmud adındaki bir zorba, hem mah­ valisinden orta Karadeniz bölümüne ihtiyaçları hükümetçe karşılanmıştır.
kemeye saldırdı, hem de Çarhacı Ali kadar uzanıyordu. Kanunnâme-i Süley- Şehrin ekonomisinde hayvancılık
Paşa’nın sarayını kuşattı. Ancak bu is­ mânî üzere, vezirinin hassı 900 bin ak­ ve tarım önemli bir yer tutar. Ayrıca şe­
yan kısa sürede Vali Ali Paşa tarafın­ çe olup, eyalette 48 zeamet, 928 timar hirde işletilen madenler de hâlâ günü­
dan bastırıldı, isyan eden dokuz kişi­ bulunuyordu ve eyâlet, teçhizatı ile 9 müzde de işletilmektedir.
nin başları kesilerek, durum sadarete bin asker çıkartıyordu. Eyalet teşkilâ­ 1812 yılında Alanyurt denilen yer­
arzedildi. Mahmud adlı zorbada, sür­ tı, bazı küçük değişiklikler ile XIX. yüz-, de bakır madeni işletilmeye başlanıl­
güne gönderildiği Kıbrıs’ta idam edil- yıl ortalarına kadar sürmüş, 1863’te tat­ mış, 1815 yılında ise Kazabad nahiye­
•di. bike başlanılan vilayetler teşkilâtı için­ si Ibse köynüde Siyah Balgami Taş-
1830 yılında şehirde ilk kez nüfusde kurulan Sivas vilayeti, Sivas, Amas­ ocağı’nın işletilmesine hükümetçe
sayımı yapıldı. Bütün bunlardan son­ ya, Tokat ve Şebinkarahibar sancakla­ ruhsat verilmiş, 1817 yılında ise Zade
ra Sivas, oldukça sükûna kavuştu, rına ayrılmış idi. Cumhuriyet devrinin köyünde gümüş madeni çıkarılmıştır.
imar hareketlerinde hissedilir bir can­ başında, sancakların vilayet haline ge­ 1831 yılında eyalet dahilinde bazı ka­
lılık başladı. Köprüler ve camiler inşa tirilmesi üzerine, yalnız merkez sanca­ zaların tütün dönümü, tütün gümrüğü
edildi. Mevcut yollar düzeltilip, ihtiya­ ğı topraklarını içine alan Sivas vilaye­ ve Amidiye resimlerinin Şuruta talikan
ca göre yeni yeni yollar açıldı. Millî ti Birinci Dünya Savaşı'ndan sonra ihalesine ve iltizam bedellerine dair bir
273
emir yayınlanmış, 1838 yılıda Alanyur-
du ve yöresindeki dağlardan bakır ma­
deni, 1879 yılındaysa sim li kurşun çı­
karılmıştır.
XIX. yüzyıl sonlarında tarım, mo­
dern hale getirilm iş, zira 1892 yılında
yayınlanan bir iradeyle yeni usul üze­
re tarım yapılması için gerekli malze­
menin sağlanması konusunda kolay-
lak sağlanması için ilgililere emir ve­
rilm iştir.
Sivas vilayetinde, çe şitli devirler­
den kalma birçok anıt vardır. Özellik­
le Selçuklu çağı Türk anıtları bakımın­
dan Konya’dan sonra ikinci sırayı alır.
Sivas şehrinde, Ortaçağ Türk mimari­
sinin bazı büyük şaheserlerine rastla­
nır. ili ve şehri süsleyen yüzlerce tari­
hî eserler, Sivas, âdeta Türkiye’nin bir
anıtlar şehridir.
Şehirde bugün iki önemli müze
vardır.
Eski Eserler Müzesi (Sivas Müze­
si), Hars M üdürlüğü’nün emri ile, da­
ğınık bulunan eserler, bir orta okulda
toplanarak 1923’te ziyarete açılmış,
daha sonra bu eserler, 1927’de Selçuk­
lu eserlerinden Gök Medrese binası­
na geçirilmiştir. Bu medresenin resto­
re edilmesine lüzum görüldüğünden SİVAS: Genel görünüm (XIX. yüzyıl).
1967'de eserler yine bir Selçuklu ya­
pısı olan Buruciye Medresesi’ne taşın­ tı. Sivas Dârüşşifası (Şifâiye; Keykâ­ nında birer şerefeli ve külahları düş­
mıştır (Bak. B uruciye Medresesi). vus Dârüşşifası), 1217 yılında I. İzzed- müş, tuğladan iki minare vardır. Bir ta­
Sivas Dört Eylül Atatürk Müzesi, din Keykâvus tarafından hastahane nesinin şerefeden yukarısı yıkılmıştır.
Erzurum Kongresi’nden sonra Sivas’a olarak yaptırıldı. Sivas’taki eserlerin en Taçkapı, bütün Selçuklu cami ve med­
gelen (2 Eylül 1919), Atatürk, Sivas Sul­ eskisidir. Bina dikdörtgen şeklinde reselerinde görülen biçimi tekrarlarsa
tanîsi (Lisesi)'nüe m isafir edilmiş, 4 olup, batıya bakan cephe kapısı çok da, çerçevelerindeki değişik süsleme­
Eylül 1919’da da Sultanî salonunda 7 güzel oymalarla süslüdür. Binanın or­ siyle çok orijinal özellikler gösterir. Ka­
gün süren Sivas Kongre günlerinde tası boş, etrafı odalarla çevrilidir. Gü­ pının sağında ve solunda ön duvar
çalıştığı ve yattığı oda, eşyaları ile bir­ ney tarafındaki piramide benzeyen üzerinde değişik yükseklikte pencere­
likte aynen korunarak (4 Eylül A tatürk kubbeli yerde İzzeddin Keykâvus’un ler ve hücreler açılmıştır. Binanın ce-
Müzesi) haline getirilm iştir. Müzenin mezarı vardır. Türbenin giriş kısmında­ lî hatla olan kitabesi, kapının sağ ta­
bulunduğu bina, 1894 yılında idakî ola­ ki sırlı tuğla ve mavi ile siyahın hâkim rafındaki hücrenin üstünden başlar,
rak yapılmış, daha sonra sultanî o l­ olduğu çini mozaikler gerçekten gü­ oradan kapının üstüne, sonra dâ sol
muştur. zeldir. taraftaki hücrenin üstüne geçerek son
Sivas Kalesi, Sivas’ın güneybatı- Şifaiye o devrin en büyük hastâha- bulur.
sındadır. Yapım tarihi ve kimler tara­ nesi ve sağlık okulu idi. Kapı üzerin­ Kapı, mukarnaslı bir hücrenin iç ta-
fından yaptırıldığı kesin olarak b ilin ­ deki kitabede Dârüşşifa adı geçmek­ rafındadır. Ç ifte silmeli yivli kemerin
memektedir. Aşağıkale ve yukarıkale te ise de, 1768 yılında bir fermanla çok çekici bir görünüşü vardır. Alınlık
olmak üzere iki bölüm halindedir. Aşa- medreseye dönüştürülmüştür. Yapı tablası mukarnasların profiline göre
ğıkale’nin çevresi 7 bin 500 metre, sur Osmanlı imparatorluğu döneminde kesilmiş olup, çizgisi küçük bir silmey­
yüksekliği 25 metre idi. Her biri 2 x 3 birçok kez onarım görmüştür. le belirmekte ve mukarnasların dalga­
metre büyüklüğünde kesme taştan ya­ Sağdaki eyvanın arkasında bulu­ lanmasını izlemektedir. Kıvrık dallar­
pılmıştı. Doğu yönü dışındaki üç ya­ nan Keykâvus Türbesi, Mimar Marend- la, küçük çiçeklerle, yapraklarla baş­
nı, derin ve geniş hendeklerle çevril­ li Ahmed’e yaptırılmıştır. Kare üzerine tan başa ince bir işle süslenmiş olan
m işti. Surların doğu sınırı Mismil Ça- Türk üçgenleri ile oturan tuğla kubbe­ bu alınlık, kemerin altında, dalgalanan
yı’na kadar uzanmaktaydı. Kale, burç nin örttüğü mekân üstünde, dıştan on bir dantelaya benzemektedir. Kemerin
ve kulelerle güçlendirilm işti. Kule sa­ kemerli bir kümbet yükselmektedir. üst tarafı çıplak bırakılmıştır.
yısı 20, mazgal sayısı 600 idi. Sur te­ Bunun yıkılan piramid külâhı yerine, Zengin cephenin sağ ve sol köşe­
melinin genişliği 8 metre, üst bölümün ahşaptan bir örneği yapılmıştır. Türbe­ lerinde, çok farklı formüllere göre süs­
genişliği 5 metre idi. Kuzeydeki Can- nin cephesinde büyük kemerli alınlı­ lenmiş yuvarlak berkitme kuleleri var­
cûn kapısının kanatları som demirden­ ğın altında uzanan, koyu mavi üzerine dır.
di. Bu kapının önünde Osmanlı döne­ beyaz kabartma harflerle çini yazıtta Kapının haşmeti karşısında Timur
minde şehzadeler mezarlığı vardı. Sultan’ın 1219’daöldüğü belirtilir. Bu­ bile hayretini gizleyememiştir. Zama­
Sur ve kale, ilk önce Bizans İmpa­ nun altında cephe, ortada bir kapı ve nın en çok tahrip ettiği bir eserdir. Asıl
ratoru Justinienos tarafından onarıl­ iki yanında birer pencere ile dört kö­ bina, ayakta turamayacak hale gelin­
mış (527-565), daha sonra, Danişmend- şe olarak dışarı açılmaktadır. Parlak ce 1882’de yıktırıldı. Yerine Vali Sırrı
lilerden Danişmend Gazi, kalenin kırmızı, seçme tuğlalardan cephe, fi- Paşa tarafından bir hastahane yaptırıl­
burçlarını komutanları arasında bölüş­ rûze, mor ve beyaz sırlı tuğla ve çin i­ dı. Sonradan vazgeçilip, askerî lise ola­
türmüş, böylece kale, kısa sürede ona­ lerle örgülü kûfi kitabeler, geometrik rak kullanıldı. Cumhuriyet devrinde il-
rılmış, daha sonra I. Alâeddin Keyku­ yıldız ve geçmeler biçimimde mozaik kolkul, sonra da ticaret lisesi oldu.
bad (1221), Kadı Burhaneddin (13885 olarak işlenmiştir. 1963’te yıktırıldı. Şimdi ayakta kalan ve
tarafından onarılmıştır. Zamanla tama­ Çifte Minare, Keykâvus I. Şifahane- korunmasına çalışılan cephe kısmı,
men yıkılan kale ve surlardan bugün s i’nin karşısında, Vezir Şemseddin Cü- muhteşem bir yapıdır. Selçuklu gücü
bir iz kalmamıştır. Sivas valilerinin bu­ veynî tarafından 1271 yılında yaptırıl­ bu kapıda bütün hünerini göstermiş­
radan başka yerde oturmaları yasak­ mıştır. Giriş kapısı çok süslüdür. İki ya­ tir.
274

Buruciye Medresesi, 1271’de Sel­
çuk sultanlarından Gıyaseddin Key­
hüsrev zamanında Muzaffer Barûcirdî
tarafından yaptırıldı. Anadolu Selçuklu
medreseleri içinde en simetrik plan
şemasına sahiptir. Kareye yakın, bir
dikdörtgen çerçeveye sığdırılmıştır.
Bu çerçeveden dışarı taşan ön yüzün
iki köşe kulesiyle bir cümle kapısı, pla­
nın dış kontürüne hareket kazandır­
mıştır. Binanın iç bölümünün ortasın­
da genişçe bir avlu bırakılmıştır. Giriş­
te kapı eyvanı, karşısında baş eyvanı,
yanlarda mermer direkler üzerine otur­
tulmuş kemerli revaklar vardır. Medre­
senin giriş eyvanı sağında bir mescit
ile bir hücre, solunda yine türbe ile ge­
niş bir hücre bulunmaktadır. Yan ey­
vanların iki yanında üçer hücre yer al­
maktadır. Baş eyvanın iki yanında bir
çeşit kontrafor olabilecek durumda,
üst kat odaları vardır. Odalara eyvan
yanındaki, büyük kubbeli, kapak der-
sane bölmesinden merdivenle çıkıl­
maktadır. Geniş, kemerli bir duvar ile
kapalı dershaneden ayrılmaktadır.
Büyük bir özenle işlenen dış yüz,
yapı kitlesinin batı yanına düşmekte­
dir. Yan yüzlerden yarı olarak kesme
taşla işlenmiştir. Ortasında tak-kapı,
iki yanında işli iki penceresi vardır. Du­
varların köşelerinde, yuvarlak plan sü-
tuncelerle kuleler bulunmaktadır.
Cümle kapısı, pencereler, kuleler, ge­
ometrik, sarmaşık motifleriyle ve ya­
zı kuşakları ile süslüdür. Öteki bölüm­
ler kesme taşlı, derzli, duvar biçim in­
dedir. Giriş kapısını sarımtrak taşlar
süsler. Oymaları ince ve zariftir.
Orta avlunun revak ve eyvanları:
Revakların ayaklarında Antik çağın ya­
pılarından alınmış mermer kolonlar ve
yine çeşitli tipte mermer kolonlar ve
mermer boşluklar kullanılmıştır. Revak
alınlıkların ortasında içeri yazılı madal­
yonlar vardır.
SİVAS: Sivas Kongresi’nin yapıldığı Sivas Lisesi’nin
kongreden hemen sonra çekilmiş fotoğrafı.
Burucîrdî’nin türbesi de medrese­
nin içindedir. Türbe, kesme çini mo­
zaik kaplamaları, tuğla örgülü kubbe,
kasnak ve çini kaplama duvarlarıyla
başlı başına özellik gösterir. Dikme du­
varların yüzleri altı köşeli plak çiniler­
le kaplıdır. Duvar kaplamalarının üs­
tünde açık ve koyu mavi sarmaşık mo­
tifli bir bordür, onun da üstünde dört
duvarı dolaşan yazı şeridi bulunur. Tür­
be içinde üzerleri alçılı harçla sıvalı,
iki sanduka görülmektedir.
Gökmedrese, IV. Kılıçarslanin oğ­
lu, II. Gıyaseddin Keyhüsrev çağında
Vezir Fahreddin Ali Sahib Ata tarafın­
dan Mimar KonyalI Kalûyan’a 1271 yı­
lında yaptırılmıştır. Yapıda firûze renkli
çiniler kullanıldığı için, Gökmedrese
adı ile anılır. Sivas’ta bulunan Seçuk-
lu eserlerinden en iyi korunan ve en
az yıpranmış olanı budur. Dikdörtgen
biçiminde olup, ön cephesinde oyma­
cılığın ve çiniciliğin en kıymetli örnek­
leri bulunur. Medrese kapısının iki ya­
nında yaprak biçiminde süslerle yapıl­
mış 9 tane türlü hayvan başı bulunur.
Yine kapının ön cephesinde yukarı kıs­
mında tuğladan yapılmış ve çinilerle
süslenmiş yüksek iki minare vardır.
Medresenin alt kısmında 12 oda var­
dır. Eskiden iki katlı olan binanın üst
katı tamamiyle yıkılmıştır. Medresenin
dış cephesinin solunda Sahib Ata’nın
armağanı olan üç musluklu bir çeşme
bulunur.
Medrese’nin mihrabı, giriş portali-
ne bitişik 520x520 santimetre kare
planlı mescidin giriş aksında yer alır.
Niş derinliği duvar kalınlığı içinde ka­
lır. Çerçevesi duvar yüzeyinde 28 san­
tim lik bir çıkıntı yapar, iki katlı olan ve
zamanla ikinci katı yıkılan yapının d i­
ğer kısmı Sivas Valisi Reşid Akif Pa­
şa zamanında onarıldı. 1926 yılından
beri de müze olarak kullanıldı.
Ulu Cami, eskiden beri bir Daniş-
1
mendli eseri diye biliniyordu. Fakat
1955 yılıda yapılan kazılarda ele geçen
iki kitabenin birincisine göre, II. Kılıç-
arslanin oğullarından Sivas Meliki
Kutbeddin Melikşah zamanında, İbra­
him oğlu Kızıl Arslan tarafından yap-
tırılmıştır(7797J. ikinci kitabede, Key­
hüsrev oğlu Keykâvus zamanında Yu­
suf adından ve 1213 tarihinden söz
edilmektedir. Tuğla mihrabın arkasın­
da, Karahanlılardan Nasır b. Ali Türbe­
sinden itibaren görülen birbirini ke­
sen sekizgenlerden geometrik örgü
motiflerini, iç içe iki sekizgenin her ke­
narından çıkan iki kolla ve büyük ka­
relerle kesilmesi biçiminde devam et­
tiren taş bir mihrabı belli olmaktadır.
Mihrap duvarına dik olarak uzanan şa­
hın, beşer ayaklı altı sivri kemer oluş­
turmaktadır. Bu kemer aralarında kıb­
le duvarı dışına birer desteği vardır.
Doğu yöndeki ilkine minare rastlan­
mıştır. Avlulu türden bir yapı olduğu
için, içeriye aydınlık feneri veya kub­
besi konulmamıştır. Üstü örtü ahşap
kirişlemeli ve toprak örtülüdür. Son ce­
maat yeri kuzey duvarına yaslandığı
için yatak kuvvetleri karşılamakta ve
desteklere gerek görülmemektedir.
Kalın ayaklar ancak sahınlara görüşü
sağlamaktadır. 160 metrekareye yakın
alanda mekân birliği yoktur. Kalın göv­
deli tuğla minare ve cami, bugüne ka­
dar ilk şeklini koruyabilerek gelebil­
miştir.
Güdük Minare, Eretnalılar tarafın­
dan yaptırılmış bir türbedir. 1347 tarih­
lidir. Kesme taştan kare bir altyapı
üzerine, tuğla olarak iri plastiküçgen-
lerle oturan silindirik gövde halinde
yükselir. Piramid külâhı yıkılmıştır.
Tuğlalar arasına yerleştirilen firûze çi­
niler, iri baklava örneklerine göre sıra­
lanarak renkli bir görünüş yaratmakta­
dır. Üç kenarda aralıklı olarak sıralan­
mış çiniler, koyu mavi üzerine beyaz
rumîlerle değişik bir örnek gösterir.
Türbenin içinde Alâeddin Eretna’nın
oğlu Şeyh Haşan gömülüdür.
Kale Camii, III. Murad devrinde Si­
vas Valisi Mahmud Paşa tarafından
I5 örı yılında yaptırılmıştır. Yapımında
kesme taş kullanılmıştır. Camiin önün­
de ahşap çatılı bir son cemaat yeri,
sağda kare bir taban üzerine yükselen
tuğla bir minare yer alır. Şerefelerin al­
tında mukarnaslar vardır. Kareye yakın
bir planı olan camiin ana mekânının
üzeri kurşun kaplı kubbeyle örtülüdür.
Kareden kubbeye geçiş, tromplarla el­
de edilmiştir. Kubbe altta sekizgen,
üstte onaltıgen şeklinde bir kasnağa
oturur.
Abdulvahab Gazi Türbesi, şehrin
kuzeyinde, Kılıvuz Mahallesindeki Ak-
kayaTepesi’ndedir. II. Bayezid’in em­
ri ile Sivas Valisi Ahmed Paşa tarafın­
dan yaptırılmıştır. Mescit yanında pey­
gamber soyundan gelen Abdulvahab
Gazi’ye ait olan bu yapı, sekizgen plan­
lı, kubbeli ve taş sandukalıdır. Türbe­
nin bulunduğu tepenin eteklerine ka­
dar uzanan mezarlıkta Seyid Paşa Ca­
m iin i yaptıran Seyid Paşa’nın (ölm.
1851) mezarı gibi birçok tarihî mezar
vardır.
275
 Ahi Emir Ahmed Türbesi, Tokmak-
kapı Mahallesi’nde, Kurşunlu Sokak’-
tadır. 1319yılındaAhi Emir Ahmed için
yaptırılmıştır. Türbe, 5.50 metre yük-
sekliğindedir. Yontma taştan yapılan
türbe, taş döşeli, sekizgen şekilli ko­
nik bir külâhla örtülüdür.
Ali Ağa Camii, Hükümet Meydanı
yakınındadır. Sivas Valisi Sağır Beh-
ram Paşa’ nın oğlu Mustafa Bey tara­
fından 1580 yılında yaptırılan camiin
duvarları yontma taştan yapılmıştır.
12.5 x 16 metre boyutundadır: Minare­
si tek şerefelidir. Kubbesi kurşunla
kaplıdır. Ağaçtan minberi sonradan ya­
pılmıştır. Cami yanında bulunan çeş­
me 1581 yılında yapılmıştır. Bahçesin­
de Şair İsmail Safa'nın (1866-1901) me­
zarı bulunmaktadır.
Ali Baba Camii, şehrin kuzeyinde
ve Ali Baba Caddesi’nin sonundadır.
1768 yılında yaptırılan yapı, 1900 yılın­
da onarılmıştır. Dikdörtgen planlıdır.
Kapısında 1786 tarihli yapım yazıtı bu­
lunmaktadır. Yontma taştan yapılmış­
tır. Minaresi tek şerefelidir. Sağ önün­
deki türbeyi örten dörtgen şekilli kub­
besi de taştan yapılmıştır. Camideki
kadınlar bölümünün sağında yer alan
camekânlı bölmede Ali Baba’yaait bir
türbe yer almaktadır. Türbede Ali Ba­
ba, oğlu ve iki torununa ait 4 sanduka
bulunur.
Kadı Burhaneddin Türbesi, şehrin
güneybatısında, Kale Mahallesi’nde,
Selçuk Sokakladır. Kendi adına bir
devlet kuran Eretnaoğlu Veziri Kadı
Burhaneddin’e ait türbe yıkılınca, ye­
rine son yıllarda Sivas Valisi Ş.S.Ke­
penek tarafından yeniden yaptırıldı.
Kesme taştan yapılmıştır. Türbeye 9
basamaklı bir merdivenle çıkılır. Mer­
mer sandukası 4 sütuna dayanan bir
kubbe ile örtülü ve etrafı açık olan tür­
besi içersindedir.
Meydan Camii (Ç ukur Camii), çar­
şı içinde Dikilitaş Caddesi’ndedir. Os­
manlI Veziri Sivaslı Koca Haşan Paşa
tarafından 1562 yılında yaptırılmıştır.
Duvarları taştan yapılan cami, dikdört­
gen planlıdır. Kubbesiz olup, kirem it­
li çatısı dört köşeli kalın sütun üzeri­
ne oturtulmuştur. Tek şerefeli minare­
si tuğladan yapılmıştır. Bahçesinde Zi­
leli Şeyh Şemseddin Sivasî’ye ait tür­
be bulunmaktadır. Yapı, 1968 yılında
onarılmıştır.
Paşa Camii, Nalbantlarbaşı Cadde­
s i’ndedir. Süleyman Bey tarafından
mescit olarak yaptırılmış (1421), daha
sonra 1805 yılında i. Abdülhamid’in da­
madı, Hibetullah Sultan'ın eşi Vali Alâ­
eddin Paşa tarafından yeniden yaptı­
rılarak, büyük cami haline getirilm iş­
tir. Tek şerefeli minaresi taştan 1950
yılında yapılmıştır.
Seyid Paşa Camii, Said Paşa Ma­
hallesi’nde, Cumhuriyet Caddesi’nde­
dir. Sivaslı Seyid İbrahim Paşa tarafın­
dan 1819 yılında yaptırılmıştır. Dikdört­
gen planlıdır. Dört ağaç dirsek üzeri­
ne oturan damı düz olup, kiremitle ör­
tülüdür. Taştan yapılan minaresi tek
şerefelidir.
Yeni Camii, XVIII. yüzyılda, Sivas’ın
ileri gelenlerinden Selim Ağa’nın ka­
276
SİVEREK: Zazalar (XIX. yüzyıl yarısı).
rısı Alime Hatun adına yaptırılmıştır.
Şeyh Çoban Türbesi, Çayırağzı Ma­
hallesi’nde Çoban Sokak’tadır. Eretna
eseri olan yapı 1370 yılında yaptırılmış
olup, Şeyh Necmeddin’in müritlerin­
den Şeyh Hüseyin Raî'ye aittir. Büyük
kesme taşlarla yapılmıştır. Yanında
bulunan mescitten üç basamak yuka­
rıda bulunmaktadır. Sekizgen kasna­
ğa oturan kubbesi yüksek olup, kire­
mitle örtülüdür. İçerde iki büyük san­
duka yer alır. Bunlar ağaçtan yapılmış­
tır. Türbenin yanında aynı tarihli bir
çeşme vardır.
Şemseddin Sivasî Türbesi, çarşı
içinde, Meydan Camii bahçesindedir.
Mevlevi Şemsiye tarikatı kurucusu Zi­
leli Şeyh Şemseddin Sivasrye ait olan
yapı, 1600 yılında yapılmıştır. Yontma
taştandır. Kapısının üzerinde sülüs ya­
zılı yapım yazıtı bulunmaktadır. Yapı,
iki kubbe ile örtülüdür.
Behrampaşa Hanı, 1573 tarihinde,
II. Selim devrinde yapılmıştır. 2 katıl,
taştan yapılmış işhanıdır. Ortasında
büyük avlusu vardır.
Subaşı Hanı (Sinan Hanı), il merke­
zinde, eski çarşı içinde kurulmuştur.
Subaşı Oteli veya Hanı diye bilinen, Si­
nan Paşa Vakfı’na ait yapı, 1110 met­
rekarelik bir alana yayılır. Açık bir av­
lu etrafına sıralanmış iki katlı odalar­
la çevrilidir. Kısmen kârgir ve kısmen
de ahşap olan binanın alt odaları dük­
kân, önleri balkonlu üst odalar ise otel
olarak kullanılmaktadır. Yeniçarşı Cad­
desi ile Tuzcular Sokağı’na açılan iki
kapısı vardır. Ayrıca bir küçük kapı ile
kuzey taraftaki geçitle bağlantılıdır.
Duvarlar kalın kesme taştan olup, taş
söveli, geçmeli demir parmaklıklı pen­
cereleri vardır. Üst kat odaları ve ön­
lerindeki ahşap revaklı balkon XIX.
yüzyıl eklemesidir. XIV. yüzyıl yapısı
olduğu sanılan bu binaya XIX. yüzyıl­
da eklemeler yapılmıştır.
Eğriköprü, Sivas’ın 3 kilometre gü­
neyinde, Kızılırmak üzerindedir. Alâed­
din I. Keykubad çağının emirlerinden
Ertokuş tarafından yaptırıldığı söyle­
nen köprüden Sivas-Malatya şosesi
geçer. Köprü, geniş bir açı oluşturan
iki kesimlidir. Biri 12, diğeri 6 gözlü­
dür. Kemerler sivridir. Köprünün tüm
boyu 173.20, eni 4.60, korkuluğu 0.20
metredir. Ayaklarının menba tarafında
üçgen selyaranlar vardır.
Kesik Köprü, Sivas’ın güneybatı­
sında, Kızılırmak üzerindedir. Sivas-
Kayseri şosesi bu köprüden geçer. XIII.
yüzyılda yapılmıştır. XX. yüzyıl ona-
rılışında, yakınındaki Şehna Kümbeti
kalıntılarından yararlanılmıştır. Köprü
biri 17, diğeri 2 gözlü olan iki kısımdan
oluşur. Arada şose vardır. Sultan Aziz
zamanına ait 1875 tarihli bir onarım ki­
tabesi vardır. Kitabe beyaz mermer
üzerine talik hat ile kabartma olarak iş­
lenmiştir. 1402 Anadolu seferinde Ti­
mur Sivas’tan Kayseri’ye ilerlerken bu
köprüden geçmiştir.
Yukarıda açıklanan önemli yapılar
dışında XVIII. yüzyıl sonu ile XIX. yüz­
yılda Sivas'ta onarılan veya inşa edi­
len yapılan şöyle sıralanabilir:
1767 yılında Dikilitaş denilen yer­
de bir tabya, han ve birçok bina yapıl­
mış, 1Ç44 yılında bir kışla, 1883 yılın­
da merkez hükümet konağı ile hapis­
hanesi genişletilmiş, 1906 yılında hü­
kümet konağı bahçesinde Ziraat Ban­
kası binası yaptırılmıştır.
İlde yaşayan Hıristiyan dinine
mensup vatandaşlar için ise, onarılan
veya yeniden yapılan kiliseler şunlar­
dır:
1858 yılıda Sarışeyh Mahallesi’ne
Aya Yorgi adlı bir Rum kilisesi, 1865
yılında Katolik Rum Kilisesi (1880 yı-
lıda onarılm ıştır) inşa edilmiş, Cizvit
rahiplerine mahsus bir mektep, kilise
ve manastır onarılmıştır.
 SİVEREK VİLÂYETİ

SİVEREK (Eski adı: Sevavorah). Osmanlıimparatorluğu döneminde, (1402). Çelebi Sultan Mehmed tarafın­
Eski bir yerleşme yeri olan Sive­ buraya harap olan bir Ermeni kilisesi­ dan kesin olarak Osmanlı imparator­
rek’te "Sevavorah” ve “ Sevovorak” ad­ nin yerine yenisinin yapılmasına hükü­ luğu sınırlarına katıldı. XVII. yüzyılda,
lı bir şehir bulunmaktaydı. Sümer, Eti, metçe izin verildi. Daha sonra Hısn-ı bir kaza olarak, Anadolu eyaletinin Hü-
Akat, Kamuk, Asur, Murri, Mitani, Bi­ Mansur kazasına halkın ve hükümetin davendigârSancağı’nabağlıbulunuyor-
zans, Sasani, Arap yönetimlerinde bu­ işbirliğiyle bir kışla inşa edildi (1864). du. Vilayet teşkilâtı kurulurken, Ankara
lunan Siverek, 1069 tarihinde Alpars­ Aynı yıl Siverek’te bulunan kışla ve vilayetine bağlandı ve Osmanlı Devle­
lan tarafından kalesi kuşatılarak tes­ hastahane onarıldığı gibi, yeni bir de t i’nin son yıllarında, Eskişehir bir san­
lim alındı. hükümet konağı yapıldı. cak haline konulunca, Sivrihisar, An­
Bizans devrinde kuvvetli bir kale­ Siverek’te eski eserler olarak Sive­ kara vilayetinin merkez sancağından
si bulunan şehir, Anadolu’nun Selçuk­ rek Kalesi, Berber Kalesi, Ulu Cami, ayrılıp, Eskişehir Sancağina bağlan­
lu Türklerinin eline geçmesini sağla­ Haşan Çelebi Camii, Kulaib Bey Ca­ dı. XIX. yüzyıl sonlarında Sivrihisar ka­
yan 1071 Malazgird Savaşindan son­ mii, Haliliye Camii, Yeraltı Hamamı, sabasının nüfusu 11 bin kadardı.
ra ise kesin olarak Melik Ş ahin emir­ Yenihamam a n ılm a y a değer eserlerdir. Sivrihisar havası ve suyu iyi ve ti­
lerinden Bozan Bey tarafından alına­ careti oldukça canlı, kuyumculuğu ve
rak, 1097 yılında Urfa Kontluğu’na, dokumacılığı ile tanınmış bir kasabay­
1200 yılından hemen sonra Musul Ata­ dı. 17Temmuz 1921’de Yunan kuvvet­
beyi Nureddin Zengi’ye bağlandı. Hü- leri tarafından işgal edilen Sivrihisar,
lâgu zamanında Moğol istilâsına uğ­ 1 Eylül 1922’de geri alındı. Cumhuri-
rayan Siverek, daha sonra 1400 yılın­ yet’in ilk yıllarında harap bir haldey­
SİVRİHİSAR di.
da Timur istilâsını gördü ve 1426 yılın­
da Mısırlıların, 1435 yılında Akkoyun- ilçenin eski bir yerleşme alanı o l­ Şehirde Türk sanat eserleri olarak
luların, 1451 yılında, İranlIların eline duğu, bulunan kalıntılardan anlaşıl­ Ulucami, Hoşkadem Camii, Kurşunlu
geçti. Yavuz Sultan Selim’in Mercida- maktadır. Burada Frig (M.Ö. VI.-VII. Camii vardır.
bık Savaşı dönüşünde OsmanlIların yüzyıl) Roma ve Türkler egemen ol­ Ulucami, ilk olarak 1232 yılıda kü­
eline geçen şehir (1517), tekrar İran muştur. BizanslIlar tarafından tahkim çük çapta, daha sonra 1275yıl ındaSel-
saldırısınauğradıve1535yılında Kanu­ edilen ilçe Selçuk, İlhanlIlar ve Kara­ çuklu emirlerinden Abdullah oğlu Mi-
nî Sultan Süleyman tarafından Osman­ man yönetiminde bulunduktan sonra kail tarafından esaslı bir şekilde ona­
lIlara bağlandı. 1359 yılında I. Murad devrinde zapte- rıldı. Altmış yedi ağaç direk üzerine
Siverek, OsmanlIlar döneminde dilerek Osmanlı topraklarına katıldı. Kıble duvarına paralel uzanan kirişler­
çok imar görmüş, cami, medrese, han, Daha sonra Yıldırım Bayezidie Kadı le, altı nefli bir yapıdır. Direklerden
hamam ve çarşılar yapılarak kalesi Burhaneddin’in isteği ile, İskilip, An­ dörtü orijinal olup, üst bölümleri, zen­
onarılmıştır. kara ve Sivrihisar havalisini yağma et­ gin oyma ve kabartmalarla süslenmiş,
XIX. yüzyılda önceleri Harput eya­ mişlerdir. Yine Bayezid devrinde An­ ayrıca yeşil ve siyah renkli kalem iş­
letine bağlı kaza merkezi olan Siverek, kara Savaşindan (1402), sonra, şehir leri ile boyanmıştır. Minberi ceviz ağa­
1908 yılında mutasarrıflık haline geti­ yeniden Karamanlıların eline geçti. Sü­ cından yapılmış olup, camie girince
rildi. leyman Çelebi tarafından kuşatıldı göze çarpar.
277
 Kurşunlu Camii, 1492yılındâŞeyh
Baba Yusuf tarafından yaptırılmıştır.
200 metrekarelik biralanı kaplat. Kub­
belerin üzeri kurşun kaplıdır.
Doğan Arslan Mescidi, ilçeye bağlı
Mülk köyündedir. Anadolu Selçuklu
Sultanı Gıyaseddin II. Keyhüsrev ve iz-
zeddin I. Keykâvus devirlerinin devlet
adamlarından emir-i âlem Doğan Ars­
lan tarafından yaptırılmıştır (XIII. yüz­
yıl). Kuzey-güney yönünde uzanan, dik­
dörtgen bir plan şemasına göre yapı­
lan mescit, iki parçadan oluşur. Kes­
me taştan düzgün sıralar halinde örül­
müş cephe duvarlarının üstünde pah-
lı bir silme, yapının çevresinde fırdo­
layı ve aynı düzeyde dolaşmaktadır.
ilçe, bugün Eskişehir iline bağlıdır.
SÖĞÜT (Eski adları: itea, Theba-
sion veya Sevasion, Bid, Söğüdcük,
Söğüdçük).
Eski bir yerleşim yeri olan Söğüt
havalisi, İslâmiyet’in doğuşundan son­
ra zaman zaman Arap ordularının ve­
ya akıncı kuvvetlerinin geçici istilala­
rına uğradı. Söğüt, Osmanlı tarihçile­
rinin ortak görüşüne göre, Konya Sel­
çuklu Sultanı I. Alâaddin Keykubad,
kendisine Yassıçeşm e Savaşı
(1230)'r\da yardım ederek, başarısını
sağlayan Kayıhan aşireti Başbuğu Er­
tuğrul Gazi’ye Söğüt'ü yurt olarak ver­
miştir. Bu görüşe göre, Domaniç Dağ­
ları aşiretin yaylağı, Söğüt ise kışlağı­
dır. Bir başka kaynakta, Söğüt’ün, Sel­
çuklu Devleti sınır boylarına yerleşmiş
uç beyi Ertuğrul Gazi tarafından, Bi­
zanslIlarla dövüşülerek muhtemelen
Bilecik tekfurundan alındığı yazılıdır.
Bu görüşlere göre Söğüt, bugün tür­
besini barındırdığı Ertuğrul Gazi’nin uç
beyliğinin merkezi olduğu gibi, Osman
Gazi’nin tam bağımsızlığa eriştikten
sonrada payitahtı oldu (1299). Osman­
lIların ilk devrinde Söğüt serhadlikten
çıkarak askerî önemini kaybetti. Dev­
letin hızla gelişimi de, ilçenin önemi­
ni azalttı ve Sultanönü Sancağı’na bağ­
lı bir subaşı veya mütesellim tarafın­
dan yönetilen bir nahiye durumuna ge­
tirildi. Kâtib Çelebi Söğüt’ü, “ şehân
üzerinde b ir kasaba” olarak zikreder.
1648 yılında Söğüt’ten geçen Evliya
Çelebi burasını Bursa Sancağı toprak­
larında Lefke (Osmaneli) kazası nahi­
yelerinden, kadısı bulunan bağlı-bâh-
çeli, 700 kadar kiremit örtülü evi, bir­
çok cami, han, hamam ve çarşı pazarı
içeren bir kasaba olarak tanımlar ve
şehrin Timur tarafından yağma edile­
rek, kendi zamanında Ertuğrul Türbe-
si'nin bile bu kadar bakımlı olduğunu
söyler.
1864’teki İdarî taksimata göre, mer­
kezi Bursa olan Hüdavendigâr vilaye­
tinin aynı addaki sancağına bağlandı,
Bilecik, 1885 yılında “ Ertuğrul Livası"
adı ile kurulduğu zaman Söğüt, bura­
ya bağlı bir kaza oldu, bu durum 1924’e
kadar sürdü.
XIX. yüzyılda Söğüt idarî bakım­
278
SÖĞÜT: Ertuğrul Gazi Türbesi (1891).
dan, Söğüt, İnönü, Bozüyük ve Mihal-
gazi nahiyelerinden ayrılırdı. Toplam
köy sayısı 85’ti. Kaza nüfusu 35 bin
654’tü. İlçede XIX. yüzyılda 122 kız, bin
755 erkek öğrencinin devam ettiği top­
lam 72 okul bulunurdu.
Kasabada hükümet konağı dışın­
da, Çelebi Sultan Mehmed tarafından
yaptırılan şadırvanı ve medresesi olan
cami ile iki ayrı cami, 2 medrese, el
yazması Kur’an-ı Kerim’lerin bulundu­
ğu iki kütüphane, 2 kilise, 1 sinagog,
27 hamam, 262 dükkân, 87 mağaza, 15
han, 3 ipek imalâthanesi, 8 fırın, 25
kahvehane, 1 askerî depo, 6 tabakha­
ne ve 4 bin 166 ev vardı. Kaza ekono­
misi, ipek, afyon, pamuk ve susam üre­
timine dayanırdı.
İlçenin telgraf hattı, 1870 yılında
yapılmış, 1895 yılında da Tirnovi göç­
menleri getirilerek yerleştirilmiş ve
bunların kurdukları köye Kâmuran adı
verilmiştir.
Karasu vadisi boyunca kuzeye çı­
kan yol ile Eskişehir’i Bursa’ya bağla­
yan yol yapılmadan önce, İstanbul’un
doğrudan doğruya veya Marmara iske­
leleri üzerinden İç Anadolu’ya ulaşımı­
nı sağlayan yollar (Karamürsel-iznik-
Eskişehir-G em lik veya Mudanya-Bur-
sa-Bilecik-Eskişehir yolları) Söğüt’ten
geçerdi ve kasaba, özellikle İstanbul’­
un fethinden (1453) sonra hac yolunun
konak yerlerinden biri durumundaydı.
XV. yüzyıldan çok önce de Iran, Roma
ve Haçlı orduları bu yollardan geçmiş­
lerdi.
Kasaba, Kurtuluş Savaşı’nda Yu­
nanlılar tarafından yıkılmış, Cumhuri­
yet döneminde, düzgün bir plana gö­
re yeniden imar edilmiştir.
Söğüt, bugün Bilecik iline bağlı il­
çe merkezi kasabadır.
Söğüt’te önemli Osmanlı dönemi
yapıları şunlardır:
Çelebi Mehmed Camii, hükümet
konağı karşısında, Çelebi Sultan Meh­
med tarafından yaptırıldıktan sonra, II.
Abdülhamid devrinde Mimar Osep
Kalfa tarafından yenilendi, ilk yapı,
onarımlar sırasında büyütülmüştür.
1898 yılında da onarım gören ilk yapı­
dan, günümüze sadece minarenin bir
bölümü gelmiştir, üst bölümü değiş­
miş, taban bölümü ise orijinalliğini ko­
rumuştur. Yapının tümü kareye yakın
dikdörtgen planda olup, üst örtülü, iç­
te dört taş sütun üzerine dayanan on
iki kubbe kapatmaktadır. Yapının be­
den duvarları düz sıvalı, saçak silme­
leri ise betondur. Kuzey cephede kır­
mızı kesme taş işçiliği görülmektedir.
İçte, plana göre yüksek kalan mekân,
dört sütun ve bu sütunlar üzerindeki
yuvarlak kemerlerle yükseltilm iş, ke­
merler üzerine küresel kubbeler otur­
tulmuştur.
Çifte M inareli Camii, İstikâl Cad­
desi üzerinde, ilçenin girişyolunda, Sul­
tan Abdülhamid tarafından yaptırılmış­
tır (H. 1205/1709). Kare planlı olan ya­
pının beden duvarları kırmızı kesme
taştan yapılmıştır. Mekânın üzeri kur­
şunla kaplı tek bir kubbe ile örtülüdür.
İki yanında taştan yapılmış iki mina­
resi vardır. İçeride, dört kenarda bu­
lunan büyük kemerlerle, kubbe ağırlı­
ğı köşelere aktarılmıştır. Cami karşı­
sında, biri cami ile birlikte Abdülhamid
tarafından, öteki Sultan Mecid tarafın­
dan yaptırılmış iki katlı iki okul bulun­
maktadır.
Ertuğrul Gazi Mescidi, ilçenin ba­
tı kenarında küçük bir tepenin eteğin­
de bulunur. İlk olarak Ertuğrul Gazi ta­
rafından yaptırılmış, daha sonra Hacı
Hüseyin adlı iyilik sever bir kişi tara­
fından yenilenmiştir.
 Yeni yapı kare planlı küçük bir ya­
pıdır. Kuzeyinde dikdörtgen küçük bir
son cemaat yeri bulunmaktadır. Kare
olan ibadet mekânı kurşun kaplı kub­
be ile örtülmüştür. Minare, beden du­
varları üzerinden silindirik gövdesi ile
yükselmekte, camiin ölçülerine göre
orantılı ve sadedir.
Ertuğrul Gazi Türbesi, B ilecik’ten
Söğüt’e gelen yolun solunda, şehre
hâkim bir tepecik üzerindedir. Klasik
eserlerde ve arşiv b e lg ele rin d e
“ M uhavvıta” denilen bir duvar ile çev­
rilm iştir. Havlu duvarının kapısı Sö­
ğ ü t’e doğru açılır. Kapının sağında ve
solunda mermer kitabeli iki çeşme var­
dır. Aynalı püsküllü kurdele şeklinde
kabartmalarla süslenen çeşmelerin
ikisinin üstünde de devrinin güzel,
manzum kitabeleri yer alır. Bu çeşme­
lerden biri 1886 yılında diğeri ise 1853
yılında yaptırılmıştır. Kapıdan avluya
girilince, camlar arasında Ertuğrul Ga­
zi Türbesi görülür. Türbe, 8.70 metre
kutrunda bir daire içine çizilm iş, altı-
köşe bir bina olup, duvar kalınlığı 80
santimdir. Bir kapısı ve üç penceresi
vardır. Duvarları iki sıra tuğla, bir sıra
taşla işlenmiş, kasnaksız sağır bir kub­
be ile örtülmüştür. Pencere kemerle­
ri üç tuğla bir taşla işlenm iştir. 1886
tarihli bir oranımda türbeye yakın m i­
safirhane, yemekhane ve mutfak ek­
lenmiştir.
Kubbesi kurşunla kaplı türbenin
doğusunda Ertuğrul Gazi’nin eşi Ha­
lime Hatun, batısında oğlu Savcı Bey
ile kardeşi Dündar Bey yatmaktadır.
Eşinin mezar taşı II. Abdülhamid tara­
fından 1887 yılında diktirilm iştir. Eski
türbe, 1757 yılında temelinden yıkıla­
rak yeniden yapılmıştır. 1895 yılında da
onarım gören türbe, Osmanlı döne­
minde Türk aşiretleri (Karakeçili) tara­
fından yılın belirli bir günü ziyaret edi­
lirdi. Günümüzde ise Eylül ayında bu­
rada geleneksek toplantılar yapılmak­
taydı.
Ferhadpaşa Çeşmesi, Söğüt çarşı­
sında, Çelebi Sultan Mehmed Camii’
nin sol köşesinde, üstündeki taşın ki­
tabesi, kalın kireç badanasıyla örtül­
müştür. Yavuz Sultan Selim’in ve Ka­
nunîmin vezirlerinden Ferhad Paşa ta­
rafından 1521 yılında yaptırılan çeşme,
1841 yılındaonarılmıştır.
Saidbey Çeşmesi (Ç in ili Çeşme),
Söğüt Kaymakamı Said Bey zamanın­
da yaptırılmıştır (1915). İstalâktit süs­
leri, çinileri, mimarî tarzı ve yazıları ile
devrinin en güzel örneklerinden biridir.
Çinilerini Kütahyalı Mehmed Hilmi’nin
şakirtlerinden Mehmed Emin yapmış­
tır (1919).
Osmangazi Kabri: Bazı kaynaklara
göre, Osman Gazi, ölümünden sonra,
Söğüt ilçesinde babasının yanına gö­
mülmüş, daha sonra vasiyeti üzerine
naaşı oğlu Orhan Gazi tarafından Bur­
sa’ya getirilmiş ve burada defnedilmiş-
tir. Bu ilk mezarla ilgili olarak bugün
Söğüt’te bir kitabe ve makam mevcut­
tur. Kitabenin alt kısmında, iki köşe­
de birar lale m otifi, ortasında da mine
çiçeği vardır. Kitabenin tarihi yoktur.
II. Abdülhamid’den önce veya onun ta­
rafından konulduğu sanılmaktadır. La­
tin harflerle yazılı levha, 1960 yılların­
da yerleştirilm iştir.
Savcıbey Kabri, Ertuğrul Gazi Tür-
besi’nin dışında ve sol tarafındadır.
Mevcut kitabeye göre, Ertuğrul Gazi’­
nin oğlu Savcı Bey burada yatmakta­
dır. 1887 yılıda II. Abdülhamid, Savcı
Bey’in lahdini tanzim ettirerek, bu ta­
şı diktirm iştir.
Sultan Abdülmecid Çeşmesi, ilçe
merkezinde Sultan Abdülmecid tara­
fından yaptırılmıştır (1849). Sultan Ab-
dülm ecid’in nefis bir tuğrası ve altın­
da Hakkâk izzeddin’in kazdığı hatt-ı tâ-
likle bezeli bir kitabe yer alır. Çeşme
ile ilgili olarak 13419 Dahiliye irade Nu­
marası 4 Safer 1267 (9 A ralık 1850) ta­
rihli bir belge Hazine-i Evrak’ta mev­
cuttur.
SÖKE (Eski adı: Sokia).
Söke ve dolaylarının M.Ö. 5000 yıl­
larından beri yerleşim bölgesi olduğu
bilinmektedir. Söke’de ilk İdarî ege­
menlik H ititle r’le baslar. Daha sonra
sırasıyla bölge iyon, Frigya, Lidya, iran-
lılar Büyük İskender ve M.Ö. 64 yılın­
da Roma imparatorluğu yönetiminde
bulunmuş, Roma İmparatorluğu’nun
ikiye ayrılmasıyla, 395 yılında Bizans
egemenliğine girmiştir. Bizanslılar’ın
buradaki kesin egemenliği 1071 yılına
kadar sürdü. Malazgird Meydan Sava­
şindan sonra Selçuklu akınları, Ege
Denizi’ne dek ulaşmıştır. Bu dönem­
de Söke bazen Bizans, bazen Türkler’
in egemenliğine girdi. M oğollarin İl­
hanlIlar kolu, Selçuklular devrinde
Anadolu’yu ele geçirmiş ve Anadolu
Selçuklu Devleti yerine yeni devletler
kurulmuştur. 1300 yıllarına doğru Mo­
ğol baskısı son derece artmıştır. Bu
baskı sonucu Selçuk Komutanı Aydın
Bey, Türkmen aşiretini toplayarak Ay-
dınoğulları Beyliği’ni kurdu. XVIII. yüz­
yıla dek Balat, ilçenin en büyük yerleş­
me merkezi olarak önemini korudu, bu
tarihten sonra yavaş yavaş Söke şeh­
ri ön plana geçti. 1424 yılında Söke, yı­
kılan Menteşe Beyliği’ne merkez oldu.
O tarihten sonra da Osm anlılarin
Menteşe Sancağı merkezi durumuna
getirildi. Söke XVIII. yüzyılın başlarına
kadar B alatin gölgesinde kaldı. Aynı
yüzyıl başlarında Sığla, sancak merke­
zi oldu. 1844 yılında Balat kazası Balı­
kesir Sancağindan alınarak Hüdaven-
digâr vilayeti ne bağlandı. 1864 yılın-
daSöke sancak merkezi İzmir’e taşındı.
Söke İzmir’e bağlı bir kaza oldu. 1868
yılında İzmir’den alınarak Aydın’a bağ­
landı. 21 Nisan 1922’den Söke’nin iş­
gal edilmesi üzerine sancak merkezi,
Çine oldu.
XIX. yüzyılda Söke’nin toplam nü­
fusu 23 bin 304 kişiydi (1894). Kayma­
kamlık ve resmî kuruluşlar ve metro-
politlik kaza merkezinde bulunmaktay­
dı ki, kaza merkezinin nüfusu 12 bin
kişiyi bulmaktaydı.
XIX. yüzyıl sonunda kazada bir hü­
kümet konağı, minareli 3 cami, 8 mes­
cit, bir medrese, bir Ortodoks Rum ki­
lisesi, 2 hamam, 1 pazar, 200 dükkân,
30 un değirmeni, 20 çeşme, buharla
çalışan biri meyankökü, diğeri pamuk
işleyen 2 fabrika, 3 han ve 10 kahve­
hane vardı. Kaza merkezinde yazları
kuruyan, ancak yağmur görülen mev­
simde 60-80 m. eninde bir dere oluş­
turarak sel yatağı tarafından ikiye ay­
rılan dere vardı (Söke d a h ilin d e akan
bu çayın taşm asını önlem ek iç in 1896
yılında setle r yapılmıştır). 1890 yılında
Söke’yi Scala-Nuovo Lim anina bağla­
yan 21.5 kilom etrelik yolun yapımına
bağlandı.
Söke ilçesi, Didimave Miletos gibi
arkeolojik değeri büyük, önemli antik
kentleri bünyesinde barındırmaktadır.
Kazada Priene şehri yıkıntılarında
arkeolojik araştırma yapmak üzere
Berlin Müzesi adına iki sene süreyle
kazı yapılmasına izin verilmiş, 1898 yı­
lında aynı arkeologların kazı yapmaları
izni b ittiğ in d e n b ir yıl daha uza­
tılmış, kazı başkanı C. Humm annin
ölümü üzerine kazı ruhsatı Wiegand
adlı arkeloga verilmiş (1898), 1900 yı­
lında bu şahsa verlien ruhsat izni uza­
tılmıştır.
Şehirde Bizans döneminden kalma
bir kalenin yıkıntıları günümüzde de
mevcuttur.
Söke ilçesinde XIX. yüzyıl başına
ait Barok tarzda inşa edilmiş iki önemli
cami vardır. Balat Köyü’nde XV. yüz­
yılda, Menteşeoğulları Beyliği zama­
nında yaptırılmış bir külliye bulunmak­
tadır.
Hacıziyabey Camii, 1894 yılında
Hacı ziya Bey tarafından yaptırılmış­
tır. Kare planlı küçük bir yapı olan ca­
miin kubbesi kurşunla kaplıdır. Kemer
profilleri ve k ilit taşları, kabartma bit­
ki motifleriyle süslenmiştir.
ilyasağa Camii, 1817 yılında Söke
Mütesellimi İlyaszâde İlyas Ağa tara­
fından yaptırılmıştır. Kesme taşlar ara­
sında tuğla sıralarının da yer aldığı be­
den duvarları kare plan üzerinde kub­
beye kadar üç kademe halinde yükse­
lir. Bitki m otifleri ile süslenen mihrap
ve minber, camiin diğer bölümlerinde
olduğu gibi Barok karakterdedir.
KocaCamii,XIX.yüzyılbaşındayap-
tırılmıştır.Kare planlı,kubbe biryapıdır.
İlyas Bey Cam ii: Cuma Cam ii: Ka­
re planlıdır. Cümle kapısının bulundu­
ğu kuzey cephede beden duvarların­
dan ileri doğru çıkıntı yapmasıyla de­
ğişik bir görünüş kazanmıştır. Yapı,
kesme taştandır. Anadolu Türk mima­
risinin başta gelen eserlerindendir.
Tek kubbeli ufak bir eser olmakla be­
raber, mermer cephenin düzenlenişi
çok değişik ve benzersizdir. Cephe za­
rif bezemelerle kaplıdır.
Hamam (M ile to s Türk Hamamı),
Miletos harabeleri içinde, antik Mile­
tos Hamaminın yerinde, 1404 yılında
inşa edilm iştir. Kareye yakın dikdört­
gen planda, devşirme kesme taştan
antik harabeler üzerine kurulan bu ya­
pı, eski kalıntılardan yararlanarak ya­
pılmıştır.
Hanikâh (M iletso Hanikâhı), Mile-
Tös Tiyatrosu’nun yakınında, harabe­
ler arasında XV. yüzyıl başında cami
ile birlikte İlyas Bey tarafından yaptı­
rılmıştır.
Kervansaray (M iletos Kervansara­
yı), Miletos Tiyatrosu önündedir. İlyas
Bey tarafından XV. yüzyılda yaptırıl­
mıştır. Duvarları, dıştan payandalarla
desteklenmiştir.
Şehirde moloz taştan yapılmış bu­
gün harap durumda bir de medrese
bulunmaktadır,
İlyas Bey’in kendi adına yaptırdığı
camiin karşısında ilyas Bey Türbesi
mevcuttur. XV. yüzyıl başlarına ait olan
bina, harap durumdadır. Kare planlı bir
yapıdır. Duvarlar muntazam dizilmiş
taş ve tuğla işçiliği gösterir. Kubbe,
tuğladan yapılmıştır.
Söke, bugün Aydın iline bağlı ilçe
merkezidir.
SÜRMENE
Çok eski bir tarihe sahip olan ilçe,
sırasıyla M ilet, Pers, Roma, Bizans,
Selçuk ve Rum Pontus egemenliklerine
bağlı kaldı. Fatih Sultan Mehmed ta­
rafından fethedilerek (1461) Trabzon vi­
layeti merkez ilçeye bağlandı. İlçenin
bu tarihten sonraki tarihi Trabzon vi­
layeti ile paralel olmuştur. Fetihten
sonra bir kalesi mevcuttu. Hersekzâ-
de Ahmed Paşa tarafından fethedilen
bu kalenin subaşısı, yüzelli akçelik ka­
dısı dizdarı ve neferleri bulunmaktay­
dı. ilçede günümüzde birçok kilise yı­
kıntısı hâlâ mevcuttur.
Sürmene bugün, Trabzon iline bağ­
lı ilçedir.
SUNGURLU
Eski bir yerleşim alanı olan Sun­
gurlu, sırasıyla Asurjular, H ititliler,
Frigler, Kimmer, Med, İskender, Galat­
lar yönetiminde bulunduktan sonra
Romalılar’ın, sonra da Bizanslılar’ın
eline geçti. 1075 yılında Danişmend
Gazi tarafından Selçuklu Devleti’ne
bağlandı. Danişmendler zamanında
(1071 - 1174) Haçlı seferlerine sahne
olan bölge, Sultan Mesud zamanında
Selçuklular’ın eline geçti. 1308 yılın­
dan sonra Eretna Beyliği'ne bağlandı.
Bir süre sonra Kadı Burhaneddin'in eli­
ne, ondan sonra da Osmanlı toprakla­
rına geçti. 1708 yılında ilçe haline ge­
tirildi. Birinci Dünya Savaşı’ndan he­
men sonra yurdun çeşitli yerlerinde
görülen isyan ve ayaklanmalar burada
da başgösterdiyse de, isyancıların ço­
ğu bastırıldı.
Cumhuriyet’ten sonra Çorum iline
bağlanarak ilçe olan Su ngurlu’da Os­
manlI dönem i yapıları olarak Ulu Ca­
mi, Altınoğlu Camii, Çarşıbaşı Camii,,
Mantıkçı Camii ve 1892’de yapılan sa­
at kulesi bulunmaktadır.
280
Sungurlu Camii, 1708 yılında inşa değiştirdi. 830 yılından sonra şehir,
edilm iştir. Ayrıca ilçeye bağlı Demir- Müslümanlar için önemli bir kale ve ti­
şeyh’de Kayın adıyla anılan türbe bu­ caret kenti olarak gelişti. Selçuklular,
lunmaktadır. Şeyh Mehmed adlı bir Adana ve Tarsus’u aldıiarsa da şehir
dervişe ait olduğu tahmin edilen tür­ 1097 yılında Haçlılar tarafından ele ge­
be, kare planlı, kubbeli bir yapıdır. Mo­ çirildi. Bu dönemde Tarsus Antakya
loz taş örgü üstüne kesme taş kapa­ Prensliği’ne bağlı idi. Bir süre sonra
narak yapılmıştır. Kubbe ve kemer ör­ yeniden Bizans’a geçti.
güleri tuğladır. Şehir, 1137’de İmparator ioannes
II. Kommenos tarafından geri alıdı. Fa­
kat III. Levon’un oğlu Toros III. Bizans
ordusunu yenerek Kilikya’nın bir bö­
lümüne hâkim oldu. Şehir daha sonra
Memlûklar, Ramazanoğulları ve Dulda-
kiroğulları beyliklerinin yönetimine
ŞARKÖY (Bugün: Şarköy). geçti. XV, yüzyılda, Karamanlılar ve
Osmanlı imparatorluğu’nun ilk dö­
nemlerinde Osmanlı Yönetim i’ne ka­ OsmanlIlar, Adana ovasını almak iste­
diler, fakat Tarsus 1516 yılına kadar
tılan Şarköy’ün Bulgurlu gibi bazı köy­
Memlûkların elinde kaldı. Yavuz Sul­
leri Süleyman Paşa tarafından kurul­
tan Selim aynı yıl Kölemenler’in ege­
du. Yine aynı dönemde Edirne vilaye­
tine bağlı kaza olan M ürefte’ye 1887 menliğine son verince Adana Bölge­
si, OsmanlIlara geçti. Bölgenin yöne­
yılında bir gümrük dairesi yapılmıştır.
tim i, Ramazanoğulları soyuna verildi.
Osmanlı döneminde şehrin nüfu­
1571 yılında Kıbrıs eyaletine, sonra
sunda Rumlar büyük bir çoğunluk Kaptanpaşa eyaletine bağlandı. 1832
oluşturduğundan, bunların ibadetleri
yılında Osmanlı ordusu yenilince, İb­
için 1862 yılında, 1890, 1900, 1901,
rahim Paşa (M ısır Hidivi), Adana Böl-
1908 yıllarında birçok Rum kilisesi ile
gesi’ni istila etti. Adana eyaleti muha-
1902 yılında Rum kız mektebi inşa edil­
miştir. sıllığı İbrahim Paşa’ya verildi (1833).
Balkan Savaşı’nda kaza 6 Mart 1840 yılında tekrar OsmanlIlara geçti
1913’te Yunanlılar’ın eline, daha son­ ve Adana vilayetine bağlandı. Tarsus-
Mersin demiryolu açıldı. 1888 yılında
ra da Bulgarlar’ın eline geçti. Aynı yıl
şehir Mersin’e bağlandı.
13 Temmuz 1913’te kaza, Bulgar işga­
XIX. yüzyıl sonunda, Mersin vilaye­
linden kurtuldu.
tinin bir kazası durumundaydı. Şehrin
Mürefte (Bugün: Şarköy), Tekirdağ
iline bağlı ilçedir. tic a rî hayatı oldukça g e liş m işti.
Adana-Mersin demiryolunun önemli
istasyonlarından biri olan Tarsus şeh­
ri, aynı zamanda büyük bakır maden­
lerine sahipti ve bakır buradan pazar-
lanırdı (1894).
Birinci Dünya Savaşı sonunda
TARSUS (Eski adları: Tarse, Fransız işgaline uğrayan Tarsus, 5
Tarza, Tarzii, Tarsos, Tarzoy, Tarsis, Ocak 1922’de işgalden kurtuldu. Bu­
Tars, Ju lyo p o li, Parsenya). gün İçel iline bağlı ilçe merkezi şehir­
Gözlükule’de yapılan kazılar so­ dir.
nunda Tarsus’un ilk sakinlerinin H itit­ Önemli bir kültür merkezi olan şeh­
ler olduğu ortaya çıkar. Tarsus’a ilk rin güneydoğusunda Gözlükule höyü­
saldırı, Asurlulardan gelm iştir (M.Ö. ğünde yapılan araştırmalar sonucu,
1255-1270). M.Ö. 386-333 yıllarında Neolitik, Kalkolitik, Eski Bronz, Son
Pers, M.Ö. 333’te Büyük İskender ta­ Bronz, Demir, Helenistik Roma ve
rafından zaptedildi. Daha sonra İran ve Türk-islâm çağlarına ait birçok bulun­
Romalılar, Kilikya'ya saldırıya başladı­ tular ve yerleşim alanları ortaya çıka­
lar. Sık sık el değiştiren Kilikya, Roma­ rılmıştır.
lıların elinde kaldı (M.Ö. 66). Eyalet Tarsus’ta bulunan Selçuk ve Os­
merkezi olan Tarsus'un toprakları, Pom- m anlI dönem i eserleri şunlardır:
peius tarafından Roma lehine daral­ Eski Cami, kiliseden camie çevril­
tıldı. Pompeius, Tarsus’tan ilham ala­ m iştir. İçindeki Ermenice kitabeler­
rak, Pompeiopolis (Viranşehir)'i yaptır­ den, camiin 1102 yılında, oğulları ta­
dı. M.Ö. 44 yılında Marcus AntoniusTar- rafından Kral Osin adına yaptırıldığı
sus’a geldi ve şehre büyük olanaklar anlaşılmaktadır. 1379 veya 1415 yılın­
tanıyarak onu Anadolu’nun başkenti da Tarsus’u alan Ramazan Bey’ in oğ­
yaptı. Şehri baştan başa imar etti. An- lu Şahabeddin Ahmed Bey, kiliseyi ca­
tonius, Mısır Kraliçesi Kleopatra ile mie çevirerek içindeki kitabeleri kal­
dillere destan olan aşkını, Tarsus’ta dırmıştır. 2 6 x 7 0 x 1 7 metre boyutla­
yaşadı. Kleopatra ve kendi adına Tar­ rında olup, doğu ve batı yönlerinde bi­
sus’ta sikkeler yaptırdı. İmparator Ti- rer mekân arzeden ve doğuda bir ap­
berius zamanında Tarsus kısa bir sü­ sisi bulunan camie bir de minare ek­
re Kappadokia Krallığı’nın eline geç­ lenmiştir. Binanın dışında bir levha
ti. Ancak Romalılarca geri alındı. 637 üzerine yazılmış, Türkçe bir kitabe var­
yılında şehir, Ebu Ubeyde (Meysare b. dır. Kalın ve yüksek duvarları, iç bölü­
Marsuk) tarafından alındı. Emeviler, mü geniş, dışa bakan tarafı dar ve de­
Tarsus’u Bizans sınırındaki diğer şe­ rin pencereleri, büyük ve kalın sütun­
hirlerle birlikte tahkim ettiler. Daha ları ile ilgi çekici bir yapıdır.
sonra şehir, Emeviler ve Abbasîler dev­ Ulu Camii, Ramazanoğullarından
rinde Araplar ve BizanslIlar arasında el Pîrî Paşa’nın oğlu İbrahim Bey tarafın-
 dan 1579 yılında yaptırılmıştır, iç me­ _______ 1

kân iki sıra sütunla uzunluğuna üç sa­

lona ayrılmış olup, sütunları sivri ke­
merlerle birbirine bağlanmıştır. Minbe­
rin mermer korkulukları oyma tekni­
ğinde, Hataî ve Rumî tezyinatla süs­
lenmiştir. Mahfili taşıyan sütunlar, sta-
laktitlidir.
Bayrampaşa Kervansaray in in ya­
pımına (Çakıd Han), IV. Murad’ın sad­
razamı Bayram Paşa tarafından, Ana­
dolu’yu İstanbul'a bağlayan üç yoldan
biri olan sol kol üzerinde ve Adana-
Gülek arasında 1637 yılında başlan­
mıştır. 1650 yıllarında mâmur bir du­
rumda iken, XVII. yüzyılda Bayrampa­
şa Hanı olarak bilinmekteydi. XVIII.
yüzyılda, hanın yakınında bulunan Ça-
kıd suyundan dolayı Çakıd Hanı adını
aldı. 25 Mayıs 1729 tarihli keşifte, ha­
nın içinde ve dışında 25'er ocak oldu­
ğu, hana ait eklentilerden bir cami, bir
fırın, kuyu ve ambarlar bulunduğu
saptanmıştır. 28 Temmuz 1729 tarihin­
de yapımına başlanan onarımın kısa
sürede tamamlanması için bina emiri
Ömer ile uyum içinde çalışma konu­
sunda Adana Kadısina emir gönderil­
miştir.
XVIII. yüzyıl ortalarında bironarım- TARSUS: Tarsus Kalesi (XIX. yüzyıl).
dan daha geçtiği anlaşılan han hakkın­
1200-700), Yunanlılar (M.Ö. 800-3415, göre, Tekirdağ o zaman bir çiftlik ara-
da dolaylı da olsa en son belge 1865
Rom alılar (M. Ö. 168-M.S. 195) ve Bi­ zisiydi. I. Murad, Tekirdağ’ın Hayrabo­
tarihlidir. Buna göre, hanın şenlendi­
zanslIların yönetiminde bulunan Tekir­ lu yöresine ilkin Karasi, daha sonra da
rilmesi için etrafında bazı oymakların
dağ kıyılarına, 717-718 yıllarında Tokat, Sivas, Kayseri, Kütahya ve Er­
yerleştirildiği, zamanla köy haline ge­
menek’ten getirilen Türkleri yerleştir­
len bu bölgeye " B ayram lı" (Bugün: Araplar saldırdılar. 1050-1090 yılında
şehir Peçeneklerin eline geçti. Bu ara­ di. Böylece Tekirdağ, bir Osmanlı
Sağlıklı köyü) adı verildiği bilinmekte­
da birkaç kez, Bulgarların akınına uğ­ şehri olarak gelişti. I. Murad’dan son­
dir.
radı. H a çlıla rın akını sırasında ra hekimbaşılara arpalık olarak verildi.
Ayrıca bu hanı işletmek üzere ki­
1204’ten 1261 yılına kadar şehir La­ Osmanlı devrinde Tekirdağ’da gö­
ralayanlara ait 1819 tarihli bir belge de
tin imparatorlarının eline geçti. Malaz­ rülen önemli olaylar şöyle sıralanabi­
mevcuttur. Bu yapının temel kalıntıları
girt Savaşindan sonra Anadolu’da lir: Düzmece Mustafa Olayı, Yavuz-
günümüzde de görülmektedir.
iyice yerleşen Selçuklular, boğazlara Bayezid Çatışması, Şeyhülislâm Fey-
Bu yapılardan başka Tarsus’ta
dayandılar. Anadolu beylikleri zama­ zullah Efendi Olayı. Daha sonra III. Se­
Mehmed Efendi tarafından bir medre­
lim devrinde Nizam-ı Cedid Olayları
se (1765) yaptırılmış, Mahmud Paşa nında, özellikle Çanakkale Boğazı üze­
meydana geldi. Padişah fermanını
Vakfindan olan hamamın onarımı ya­ rinden R um eli’ye yapılan akınlar
sıklaştı. Trakya’nın OsmanlIlar tarafın­ okuyan Tekirdağ Kadısı, Yeniçeriler ta­
pılmış (1875), 1896 yılında Nur Camii
dan ele geçirilmesi de bu akınların ar­ rafından öldürüldü. Bu ayaklanma Çor­
onarılmış, 1907 yılında ise Mustafa
dından oldu. Karasi, Aydın ve Osman- lu, Silivri, Edirne dolaylarında yayıldı.
Ağa Mescidi yeniden yaptırılmıştır.
oğulları beylikleri, Tekirdağ’a başlıca Kadı Abdurrahman Paşa, Nizam-ı Ce­
yedi akın yaptılar. Bunlardan ilki, Ay- did askeri ile bu ayaklanmayı bastır­
dınoğulları tarafından oldu. Yöre top­ dı. Buna karşın, Padişahin Nizam-ı
rakları bir süre Aydınoğulları ile Bizans Cedid’in geri dönmesini istemesi, ge­
arasında savaş alanı oldu. 1348’de Ça­ ricilik olaylarının gelişmesine yol açtı.
T E K F U R D A Ğ I (Eski adlan: Bi- nakkale Boğazinı aşan akıncılar, altın­ Tekirdağ ili, Osmanlı İmparatorlu­
santhe, Besanthe, Radostave, Rodos- cı kez Tekirdağ'da görünerek, kıyı ğu devrinde sayılı sürgün yerlerinden
te, Rhaedestees, Raidestos, Visanthi, bölgelerini ele geçirdiler ve Vize’ye ka­ biriydi. Saraydaki Ayas Paşa Camii’nin
Resistos, Gülbahçe, Rodoscuk. Bu­ dar yaklaştılar. 1349 yılında Sultan Or- avlusu, Giraylar Kabristanı haline gel­
gün: Tekirdağ). han’ ın kayınpederi lonnes mişti. Malkara’da da böyle bir Paşalar
Tekirdağ ili, coğrafî konumu sebe­ Kantakuzenos, Sırplar tarafından sıkış­ Mezarlığı vardı. Tekirdağ’a sürülenler
biyle stratejik önem taşıyan bir geçit tırılınca, damadından yardım istedi. arasında Yeniçeri Ağası Mehmed Sa-
bölgesidir. Tekirdağ tarihi de, Asya ve Süleyman Paşa, emrindeki on bin id Ağa, Yeniçeri Ağası Salih Paşa, Sad­
Avrupa kavimlerinin boğazlar üzerin­ Türk, Rumeli’ye geçti. 1353 yılında ay­ razam Tevfik Ali Paşa, Tekirdağlı
den geçen ilişkilerine ve İstanbul’un nı hareket tekrarlandı. Süleyman Pa­ Zahire Nazırı Mustafa Paşa, Hamamî
tarihine sıkı sıkıya bağlıdır. Şehrin bu­ şa, imparator adına Sırp ve Bulgarlara Mehmed Paşa vb... devlet adamları sa­
günkü adı, güneybatıdan başlayan dağ karşı büyük bir zafer kazandı. Süley­ yılabilir.
kütlesinden gelir. Eskiden “ Tekfur man Paşa komutasındaki Türkler, 1357 Tekirdağ, Osmanlı imparatorluğu
D ağı” diye anılan bu adın, Bizans tek­ yılında yeniden Rumeli’ye geçtiler. devrinde, devlet merkezi olan Edirne-
furlarından türed iğ i ile ri sürülür. Türkler, Trakya’nın önemli yollarını, istanbul gibi iki önemli şehrin arasın­
Tekirdağ, Avrupa’yı A sya’ya bağla­ önemli askerî bölgelerini iyice bilmek­ da ve sefer yolları üzerinde bulundu­
yan İsta n b u l ve Çanakkale boğazları teydi. Süleyman Paşa, yanındaki Lala ğundan, hemen bütün padişahların
arasında kalm ası ve topraklarının ve­ Şahin Paşa, Hacı İl Bey, Evrenos Bey, geçit ve uğrak yeri olmuştur. Bu ziya­
rim liliğ i sebebiyle sık sık değişik ka- Ece Bey adlı gazilerle ilkin Bolayır ve retlerin başlıcaları şöyle sıralanabilir:
vim ierin saldırılarına uğram ıştır. İpsala’yı, sonra da Tekirdağ’ı aldı. Ka­ I. Murad (Hüdâvendigâr) fetihler
Kuruluşundan sonra sırasıyla Trak- le duvarlarını yıktı. Yaşayan söylenti­ sebebiyle (1357-1363) yıllarında, Bar­
lar (M.Ö. 4000-1200), Frigler (M.Ö. ye ve hiçbir eski eser çıkmayışına baros, Tekirdağ ve Çorlu’ya gelmiştir.
281
 TEKİRDAĞ VİLÂYETİ

1613 yılındaI. Ahmed, Edirne’den Mal­ de, Bolayır’ın yardımına koşmak zo­ terk etti. Daha sonra Birinci Dünya Sa­
kara yoluyla G elibolu’ya gitm iştir. İs­ runda kalındığından, 1913 yılında Şar­ vaşı ve Yunan işgali oldu. Cumhuri-
tanbul’a dönüşte de Tekirdağ’ın Ba­ köy ilçesi de düştü. Ancak 13 Temmuz yet’in ilânından sonra Tekirdağ’daki
labanlı köyü, İncecik bucağı, Umurca 1913 günü yapılan savaşta sonra, düş­ Rumlar, Yunanistan’daki Türkler yer­
Ç iftliğ i’nden geçmiştir. man işgalciler, şehri terk etmek zorun­ lerini değiştirdiler. 1876 yılından önce
IV. Mehmed (Avcı) 1671 yılında Gi- da kaldılar. Daha sonra şehir, Birinci köylerin üçte birini dolduran Rumların
rit’i alan Köprülü Fazıl Ahmed Paşa’ Dünya Savaşı’ndan sonra 20 Temmuz yerini Türkler aldı.
yı karşılamak üzere Tekirdağ’a gel­ 1920 günü Yunan saldırısına uğraya­ Tekirdağ ilinde, eğitim ve öğretime
miştir. rak işgal edildi. Bu işgalden önce de ilgi büyük olmuştur. Evliya Çelebi,
Padişah II. Mahmud, Tekirdağ’a 13 Kasım 1922 tarihinde kurtarıldı. “ S e ya ha tn am e” sinde, günümüzde
devletin ilk buharlı gemisi (Svvift) ile Önceleri Edirne ilinin bir sancağı yerleri kesinlikle bilinmemekle birlik­
ilk kez 28 Ocak 1830 tarihinde gelmiş olan Tekirdağ, Cumhuriyet devrinde il te hafız yetiştiren üç “ D arülkura", üç
ve bir gece kalarak dönmüştür. İkinci olmuştur. “ Darülhadis” ve 42 ilkokulun varlığına
kez 1831 yılında Şeref Resan adlı ge­ Tekirdağ, en fazla göç akınlarına işaret etmiştir. 1844 yılında Tekirdağ’­
mi ile Tekirdağ Limam’na uğrayarak uğrayan bir şehir olmuştur. Yüzyıllar da bir Rüşdiye Mektebi açılmıştır. Yi­
Gelibolu'ya gitm iştir. dolduran sayısız akınlar, Tekirdağ köy ne aynı yıl buraya bir öğretmen
XIX. yüzyıl başından itibaren Bal­ lerini ve halkını değişime uğratmıştır atanmıştır. 1863 yılında Tekirdağ’da
kanlardaki m illiyetçilik hareketlerinin Birçok köy yıkılmış ve yeniden kurul vakıf gelirleriyle yönetilen 8 okul bu­
etkisiyle, Mora İsyanı’mn meydana muştur. OsmanlIların fethinden önce lunmaktaydı. 1876 yılında yeni tipte bir
geldiği sıralarda Tekirdağ’dan çok sa­ ki sürekli Türk akınları, Tekirdağ ilinin rüştiye ile ilkokul, Meşrutiyet devrin­
yıda asker toplanarak, kara ve deniz köy ve köylü sayısını iyice azaltmıştır. de ise “ Gazi Fazıl Bey” adında biri kız,
yoluyla Yunanistan'a gönderilm iştir. 1876 yılından önce, 142 Türk köyüne biri erkek iki darüleytam açılmıştır.
Mora isyam’ndan sonra Rus Savaşı so­ karşılık yalnızca 45 Rum köyü vardı. Asya’yı Avrupa’ya boğazlar yoluy­
nunda ise Osmanlı ordusu yenilince, Tekirdağ’a ilk göçler, Anadolu’dan o l­ la bağlayan göç yol üzerindeki Tekir­
20 Ocak 1878 tarihinde Edirne’yi, 31 muştur. 1876 yılında Osmanlı İmpara­ dağ ili to p ra k la rı, ta rih in ilk
Ocak 1878 tarihinde de Tekirdağ’ı iş­ to rlu ğ u ’nun Ruslara karşı büyük çağlarından beri birçok akınlara ve uy­
gal ettiler. 3 Mart 1878 tarihinde de yenilgiye uğraması üzerine geniş top­ garlıklara sahne olmuştur. Tekirdağ ili­
Ayastefanos Antlaşması’yla çekildiler. raklar bırakıldı. Bulgaristan Prensliği nin kültüründe, Trakya özelliklerinin
Balkan Savaşı’nda Osmanlı ordu­ kuruldu. Bunun üzerine Bulgaristan’ derin izleri vardır.
su 15-21 Ekim 1912 tarihli Lüleburgaz dan kalkan binlerce Türk ailesi, Tekir­ Tekirdağ Etnografya ve Arkeoloji
Savaşı’nda yenilince, Bulgarlar Çatal- dağ’a göçetti. Köylerin yüzde 25’ini, bu Müzesi'nde paleontolojik buluntular,
ca’ya kadar ilerlediler. Şarköy ilçesinin göç eden Bulgarlar kurdular. Bu göç, Yunan, Roma ve Bizans buluntuları ve
bazı bölgelerinden başka, bütün Tekir­ OsmanlIlar devrinde Tekirdağ ilinin ge­ Osmanlı devrine ait taş ve etnografik
dağ ili toprakları işgal edildi. Bulgar or­ çirdiği en büyük göçtür. eserler bulunmaktadır.
dusu, Türk kuvvetleri tarafından 1912 Balkan Savaşı’nda Tekirdağ’ Ayrıca, 1720-1735 yılları arasında
Çataica’da durduruldu. Türk ordusu, da geniş ölçüde geçici bir göç oldu. Tekirdağ’da kalan (1735 yılında ölmüş)
Şarköy dolaylarında harekâta girdiyse Bulgarlardan kaçan halk, Tekirdağ’ı Macar Prensi II. Ferenc Rakoczi’nin
282
oturduğu ev “ Rakoczi M üze si” adıyla
müze haline getirilm iştir.
Tekirdağ ili eski eserler yönünden
oldukça zengindir. Özellikle camileri
önemlidir.
İl merkezinde camiler, Rüstempa-
şa Camii, Eski Cami, Orta Cami, Can-
paşa (G üm rük) Camii, Yusufağa
Camii, Sahteoğlu, Camii ve Hasane-
fendi Camii’dir.
CanpaşafGûm/'ü/fJ Camii, Gümrük
Dairesi yanındadır. İlk şeklini'bir yan-
gın sonucu kaybeden yapı, zahire na-
zırı Tekirdağlı Ahmet Ağa tarafından
1830 yılında yeniden yaptırıldıysa da,
1912 depreminde yıkılmıştır.
Eski Cami, ilin Ertuğrul Mahalle-
s i’ndedir. Tekirdağlı Zahire Nazırı Ah-
med Ağa tarafından 1830-31 yılları ara-
sında yaptırılan yapının önünde, girişe
göre sağ yöndeki şadırvan sekizgen
planlıdır. Sekizgen bir de ahşap yapı
ile çevrilidir. Çatısı kiremitle örtülüdür,
Camiin harim planı, enine bir dikdört-
gendir. Uzun dikdörtgen planlı son çe-
maat yeri iki katlıdır. Yapının düzgün
kesmi taşlarla örülmüş duvarları, dış-
tan çimento ile sıvalıdır. Minare, hari-
min kuzeybatı köşesindedir. Kare
tabanı dışa çıkıntı oluşturacak biçim-
de içeri alınmıştır. 1912 yılındaki dep-
remde yıkılan gövde, Cumhuriyet
döneminde onarılmıştır. Pencereler
camiin bütün cephelerinde, üst üste
iki kat halinde düzenlenmiştir. Portal,
mihrap aksı üzerindedir. Yuvarlak ke-
merli sade bir bordürle çevrilmiştir,
Mijırap nişi, altı köşeli ve istiridye bi-
çiminde kavsarlıdır. İki yanından, çok
ince sekiz sütuncelerle çevrelenmiştir.
Imaret Camii, Inecik bucağındadır.
XV. yüzyılda yapılmıştır. Parçalanmış
kitabelerinden anlaşıldığı kadarıyla,
XV. yüzyılda ya p ılm ıştır. Parça,
1498-1499 yıllarında tarihî kimliği hak-
kında bir şey bilinmeyen, Antalya mir-
livası Hüseyin Bey (veya Paşa)
tarafından yaptırılmıştır. Camiin yanın-
da, yine kurucusuna ait türbe vardır,
Önceleri beş kubbeli olan son ce-
maat yerini, büyük kubbeli kare bir me-
kân örter. Tek kubbeli, iki yanında yine
kubbeli tophane odaları olan Hüseyin
Bey Camii, son yıllarda Vakıflar İdaresi
tarafından restore edilm iştir.
Orta Cami, Cumhuriyet Alaninda-
dır. Camiin yanında gömülü olan Kürk-
çü Sinan Ağa tarafından 1854-55
yıllarında ise yeniden yaptırılmıştır.
Bunu belirten kitabe, iç kapının üze-
rindeki büyük mermere güzel bir yazı
ile yazılmıştır. Başlangıçta tabhaneli
olarak inşa edilen yapı, 1854-55’te ye-
niden, yanları çıkıntılı biçimde yapıl-
mıştır.
Minarenin moloz taşla yapılmış ka-
re planlı tabanı, harimin kuzeybatı kö-
şesindedir. Girişin sağ yanındaki
köşeden, ahşap merdivenle kadınlar
mahfiline çıkılır. Son cemaat yerinde
üst katının da içine girdiği geniş bir ka-
dınlar mahfili vardır. Mihrap nişi, si-
metrik iki pencere ortasında yarım
silindirik formdadır. 1960-61’de önemli
ölçüde bir onarım daha gördü.
Rüstempaşa Camii, XVI. Yüzyılda
Kanuni Sultan Süleyman’ın damadı ve
sadrazamı Rüstem Paşa tarafından
yaptırılmıştır. Cami ve külliyesinden
oluşmuştur. Külliyede camiin dışında
medrese, kütüphane, çifte hamam, be-
desten, imaret ve fırın vardır. Günü-
müzde cami ve kalmıştır.
Camiin yapım yılı 1553’tür. Cami,
Mimar Sinan tarafından yapılmıştır,
Kare planlı ve tek kubbeli olan cami-
in duvarları kesme taştandır. Girişin
sağ tarafında tek şerefeli minaresi yer
alır. On altı köşeli çokgen olan bir şe-
refeli minaresi, hilale kadar 34 metre
yükseklikte, 2.14 metre çapındadır. 83
basamaktır. Minarenin önünde çift
son cemaat yeri vardır. Dış son cema-
at yeri ahşaptır ve üzeri kurşunla kap-
lıdır. Yapı, Abdülmecid devrinde
onarım görmüştür. Portal nişi diktört-
gen bir çerçeve içine alınmıştır. Sağ
ve solunda mukarnaslı birer mihrabi-
ye vardır. Kare mekânın üzerini örten
kubbe, tromplarla oturtulmuştur,
Yusufağa Camii, Muradlı üzerinde-
dir. Minaresi ahşaptır. Yapı, 1262-1275
(1845-1946) yılları arasında onarım
görmüştür. Tekirdağ’da kitabeli çeşme
sayısı 22’dir. Şehrin çeşmeleri arasın-
da bir grup vardır ki, bunlara şadırvan
denir. Şadırvanlar, mermer bir havuzun
ortasında yükselen mermer bir sütun-
dan ibaretti. Su, bu sütundan akıyor-
du. Sütunun dış satıhları, manzum
kitabeler ve kabartma süslerle bezen-
mişti. Tekirdağ’da böyle dört şadırvan-
çeşme vardır,
XIX. yüzyıl sonunda varlığı bilinme-
yen Kutub İbrahim Efendi Dergâhı,
1893 yılında onarım görmüştür,
İldeki başlıca hamamlarsa şunlar-
dır: Eski Hamam, Orta Hamamı, Paşa
Hamamı, Rüstempaşa Hamamı, Yalı
Hamamı.
Tekirdağ, Hayrabolu ve Beşiktepe’
nin kale duvarlarına toprak altında yer
yer rastlanmaktadır.
ISSgyıl^ındaTekirdağ merkezlerin-
de Rum sayısının fazla olması sebe-
biyle bunların dinî ibadetleri için
birçok kilise yapılmış, birçoğu ise ona-
rım görmüştür. Bu yüzyılda tespit edi-
lebilen kiliseler şunlardı: Surp Takavor
Kilisesi, Surp Porgiç Kilisesi, Surp
Haç Kilisesi, Ermeni Protestan Kilise-
si, Rum Ortodoks Kilisesi, Ayios Ye-
orgıos Kilisesi, Hıligos-Kato Kilisesi,
Meryemana (Panayia) Kilisesi Ayios
Athanasios (Aya Tanaş) Kilisesi, Latin
Katolik Kilisesi.
OsmanlIlar Tanzimat’a kadar kilise
yapılmasına izin vermemişlerdir. An­
cak, Tanzimat ile beraber Hıristiyanla-
ra da Müslümanlara eşit haklar ve­
rildiğinden, bu dönemde birçok kilise­
ler yapılmıştır. 1869 yılında Malkara il­
çesi Kükürtlü Köyüne Aya Dimitri,
1871 yılında Midye bucağında Aya
Andria, 1874 yılında Köse İlyas köyü­
ne Aya Yorgi ile 1896 yılında bir Rum
kilisesi yapılmıştır.
Tekirdağ ilindeki en önemli köprü,
Inecik Köprüsü’dür. Tekirdağ-Malkara
yolu üzerinde ve Tekirdağ’ın 20 kilo­
metre batısındadır. Ortada büyük, iki
yanda birer küçük olmak üzere 3 göz­
lüdür, Kemer şekilleri sivridir. Köprü­
nün yapım tarihi, XVI. yüzyıl başı
olarak değerlendirilmektedir.
İldeki başlıca mescitler: Kanlı Mes­
cit, Alaca Mescit (Hüseyin Çavuş Mes­
cidi), İskender Çavuş Mescidi, Bevvap
Mehmed Bey Mescidi, Behram Reis
Mescidi, Cici Ağa Mescidi, Hoca Veli
Mescidi, Dizdarzade (Baykuş), (Kuş-
kondurmaz) Mescidi, Yunus Bey Mes­
cidi, Hacı Musa Mescidi, Cennet
Hatun Mescidi, Dudu Hatun Mescidi,
283
Hacı Mehmet Mescidi, Yahya Bey
Mescidi, Elhac ibn Pervane Mescidi.
Tekkeler ise: Ali Baba Tekkesi
(Çarşamba Tekkesi), Hacı Hürmüz
Tekkesi, H ım m î M ehm et Paşa Tekke­
si, Kadiri Tekkesi, Karabaş Abdullah
Tekkesi, Kırklar Tekkesi, Pazar Tekke­
si, Perşembe Tekkesi, Server A li Ba­
ba Tekkesi. İld e ki başlıca türbeler ise:
A li Baba Türbesi, H am am i Mehm ed
Paşa Türbesi, K ırklar veya Saçlı Baba
Türbesi, Osman Baba Türbesi, Zakir
Baba Türbesi.

TERME: (Eski adları: Them iscyre;

Themiscyra).
Bazı kaynaklara göre “ Am azon”
adı verilen cesur savaşçı kadınların
yerleşim yeriydi. Şehir, M.Ö. 521'de
Pers, M.Ö. IV. yüzyılda İskender, M.Ö.
298-63 yıllarında Pontus ve M.S. 63’te
Roma, 395’te de Bizans yönetimine
girdi. Sık sık Selçuklu akınlarına uğra­
yan şehir, 1398’de Yıldırım Bayezid
tarafından alınarak Osmanlı yöne­
tim in e geçti. Ankara Savaşı’ndan
(1402) sonra Anadolu Türkmen beylik­
leri yeniden canlandı. Karadeniz böl­
gesinde ise en etkili beylik, o sıralarda
Kubadoğulları idi. Kubadoğlu Cüneyd
Bey, ansızın Samsun üzerine saldıra­
rak burayı yeniden ele geçirdi. Çar­
şamba ve Terme taraflarında Taced-
dinoğulları’ndan Alparslanoğlu Hüsa-
meddin Hasan’a verildi ve bu şahıs, Ti­
mur’a tabi kalarak 1418 yılına kadar
egemen oldu.
Şehir, 1416 yılında Çelebi Sultan
Mehmet emrindeki Haşan Bey tarafın­
dan alınarak, Osmanlı yönetimine bağ­
landı. 1857 yılına kadar hazinedarların
yönetiminde bulunan Terme, 7 Eylül
1875 tarihinde Kaymakamlığa çevrildi.
Bundan sonra Canik Mutasarrıflığı ida­
resinde yönetildi ve bu durum, Cum­
huriyet dönminde de devam etti ve
Terme, Samsun’un bir kazası oldu.
1916 Eylül’ünde şehir, Rum ve Er-
menilerin işbirliği sonucu Ruslar tara­
fından bombardıman edildi. Birinci
Dünya Savaşı’nda bölge, Rumların çe­
te faaliyetlerine sahne oldu.
Terme, tarihinin eskiliği kadar, eski
eserlere sahip değildir. Dinî yapı ola­
rak şehirde bulunan Pazar Camii’nin
yapım yeri ve tarihi bilinmemektedir.
Ayrıca, X. yüzyılda yaşamış olan Cü­
neyd Bağdadî’nin türbesi bulunmakta­
dır. Osmanlı yönetiminde kazaya bağlı
Sarayköyü’ne 1889 yılında bir Ermeni
kilisesi inşa edilm iştir.
TİRE
Tarih bakımından kültür çağlarını
sinesinde toplayan bir şehirdir. Tire
adının “ Tyrha "dan geldiği söylenir.
Bölge, Etiler’in iskân sahası olmuştur.
Daha sonra Frigler, Lidyalılar, Kimrî-
ler, Persler burada oturmuşlardır.
Persler’den sonra bölge, Büyük İsken­
der’in istilâsına uğradı. İskender’in
ölümünden sonra kumandanları ara­
sında geniş ülke paylaşıldı. Kumandan
Lizimakhos’un yönetimine terk edilen
Tire, daha sonra Bergama Krallığı'na
bağlandı. 150 yıllık süren Bergama
Krallığı’nın en son kralı ölürken, ülke­
sini m üttefiki Roma’ya bıraktığı için,
Tire de Roma yönetimine geçti. Tire,
bu sırada şatolarla süslenmiş, Anado­
lu ’nun sayılı şehirlerinden biri haline
gelmişti. Roma’nın ikiye ayrılışı üze­
rine Doğu Roma (Bizans) sınırları için­
de kaldı. Ancak, Doğu’dan genç ve
kuvvetli bir kavim ağır ağır Anadolu'
nun batısına yürümekteydi. Bu kuvve­
te boyun eğen BizanslIlar, Tire’yi on­
lara bırakmak zorunda kaldılar. Çok
geçmeden BizanslIlar, taze kuvvetler­
le Batı Anadolu'yu yeniden ele geçir­
diler. Bunun üzerine Selçuklular, Uç-
beyleri veya “ E m ir-üs-Sevahil" adını
verdikleri kumandanlar aracılığıyla Bi­
zanslIları zorladılar.
Sonunda, Aydınoğlu Mehmed ve
Caka Beyler Küçük Menderes havza­
sını temizlemeye memur edildiler. Ti­
re’yi kuşattılarsa da, zaptedemediler.
Tekrar yaptıkları bir saldırıda, şehri
1308 yılında aldılar. Mehmed Bey, Bir-
g i’yi başşehir yaparak, oraya yerleş­
ti. Oğlu Süleyman Şah da, Tire Valisi
oldu. Aydınoğulları Tire’yi, büyük bir
ilim merkezi haline getirdiler. 1390’da
Yıldırım Bayezid, Selçuk derebeylikle­
rine dahil diğer beylikler gibi, Aydınoğ-
lu Beyliği de ortadan kaldırıldı. Bu sı­
rada Aydınoğulları'nı son hükümdarı
İsa Bey’di. Yıldırım, Tire’nin yönetimini
İsa Bey’e bıraktı. Timur, Anadolu'yu is­
tilâ ettiği sırada, Tire’de kuşatıldı. Yö­
netim yine İsa Bey’de kaldı. Timur’un
çekilişinden sonra Çelebi Mehmet, Ti­
re’yi geri aldı. Şehir, bundan sonra ke­
şin olarak Osmanlı yönetimine geçti.
Özellikle II. Murad, Tire’yi tamamen
Osmanlı mülkü haline getirmiştir.
Fatih İstanbul’u zaptettiği zaman,
Tire’den İstanbul’a 35 bin kişi göç et­
miş ve bunlar Vefa semtine yerleşmiş-
lerdir.
Fatih devrinde Tire, Anadolu’nun
önemli şehirlerinden biri haline geldi.
Bu devirde yeniden inşa edilen birçok
cami, han, hamam, kervansaray gibi
eserler şehri süslediler. Bu çağda Ti­
re’nin süratle büyüdüğü anlaşıl­
maktadır.
Tire, Osmanlı döneminden Cum-
huriyet’e kadar birçok tarihî olaylara
sahne olmuştur. 1653 yılında şiddet­
li, 1688 A ğustos’unda sürekli ve 1739
Nisan'ı ile 1778 Haziran’ında orta şid­
detli depremler olmuştur.
Deprem, 1846 ile 1850 yılları ara­
sında da 40 gün sürmüştür. 1866’da
Kocaölet’te başgösteren veba salgı­
nında birçok insan ölmüştür. 1880 ve
1914 yıllarında çıkan yangın, Tire’ye

284
büyük zararlar vermiştir.
Tire, I. DünyaSavaşı’rıdan sonra29
Mayıs 1919’da Yunanlılar tarafından is­
tilâ edildi. 3 yıllık işgalden sonra şe­
hir, 4 Eylül 1922'de kurtulmuştur. Bu­
gün İzmir iline bağlı ilçe merkezidir.
Şehirdeki İslâmî yapılar şunlardır:
Alaybey Camii, Cumhuriyet Mahal­
lesi’nde bulunur ve 1813 yılında Hacı
İbrahim Bey tarafından yaptırılmıştır.
Aydınoğlu Mehmed Bey Camii,
yaklaşık 1308-1334 yılları arasında ya­
pılmıştır. İki kubbeli, son cemaat yeri
ve tek kubbeli ana mekânıyla, tuğla-taş
işçiliğinin dengeli birşekilde kullanıl­
dığı yapılardan biridir.
Çanakçı Mescidi, Bahariye Mahal-
lesi'nde bulunur. 1338 yılında Bahadır
B. Seyfeddin-ül-Baytar tarafından yap­
tırılmıştır. Mermer üzerine oyma kita­
besi Tire Müzesi’ndedir. Mescit, kub­
beli, harem ve batı yönündeki mihraplı
uzantı “ son cem aat y e ri” olmak üze­
re iki bölümden oluşur. 0.70 metre ka­
lınlıktaki duvarların çevrelediği kubbeli
haremin iç ölçüleri 6.35x6.45 metredir.
Duvarlarda değişik büyüklükte moloz
taşlar, kemerlerde ise tuğla kullanıl­
mıştır.
Dar-ül-hadis Mescidi, Ketenciler
Mahallesi’nde bulunan bu yapı, 1566
yılında yaptırılmıştır. Bu küçük eser,
tek hücrelidir. Üstü örten kubbe, kare
duvarlara köşe trompları ile geçer. Ya­
pının duvarlarında kullanılan malzeme
değişik büyüklüktedir, irilerin arası
moloz taşlar doldurulmuştur. Mihrabın
bulunduğu duvarda bir niş, doğu yü­
zeyinde de iki pencere bulunur görü­
lür.
Doğan Bey Camii, Aydınoğulları
devrinde Doğan Bey tarafından 1384
yılında yaptırılmıştır. Ana mekân ve
son cemaat yeri olmak üzere iki kısım­
dan oluşur. Sekizgen kaideye oturan
kubbenin, kare duvarlara geçişi köşe­
lerde tromplarla yapılır. Giriş, kıble ek­
seninde olmayıp, batı cephesindedir.
Son cemaat yerinin kıble duvarında
üstü sarkıtlı bir mihrap ile bunun, gi­
rişin sağına rastlayan bölümünde bir
niş görülür. Yanının kalın ve kısa mi­
naresinin (güdük minare) gövdesi, ko­
nik yerleştirilen tuğla dizilerinden
oluşmuştur.
Padıloğlu (Araplar Camii), Tire’nin
doğusunda kent dışındaki ipekçiler
Mahallesi’nde bulunur. Fadıloğlu tara­
fından XV. yüzyılda yaptırılmıştır. Ca­
mi, harem, son cemaat yeri ve mina­
reden oluşmaktadır. Haremin üstü,
pandantiflerle duvarlara oturan bir
kubbe ile örtülüdür. Dışta sekizgen
kasnağa oturan, üstü kiremitle kaplı
kubbe, haremin döşemesinden 5.50
metre yükseklikten başlar.
Üç eşit bölmeye ayrılan son cema­
at yeri, pandantiflere oturan, dıştan
görünmeyen kubbebelerle örtülüdür.
Minarenin kare biçimli tabanı, son ce­
maat yerinin çatı düzeyine ulaşır. Üç­
genli küçük bir bilezik izler.
Gazazhane Camii, Yeni Mahalle’
de, Bedesten ile Yeni Cami arasında
bulunur ve Ferraşoğlu diye anılan Hacı
Sinan B. Hacı Kemal tarafından 1457
yılında yaptırılmıştır. Yapı, harem, son
cemaat yeri ve minareden oluşur.
Hacı Mehmed Ali Ağa Camii, Cum­
huriyet Mahallesi'ndeki ve Voyvoda
Hacı Mehmed Ali Ağa Camii tarafın­
dan 1799 yılında yaptırılmıştır. Bakımlı
olan bu yapının en ilginç yanı, doğu
yüzeyinde taşlar üzerinde sürülen ka­
ba sıvayı çizerek yapılan desenlerdir.
Özellikle gemi ve bina resimleri göze
çarpar.
Hafsa Hatun Camii, Duatepe Ma­
hallesi’nde bulunur. Tire Emiri Aydı-
noğlu Isa Bey’in kızı Hafsa Hatun ta­
rafından XIV. yüzyılda yaptırılmıştır.
Cami, türbe, tekke, imaret ve hamam­
dan oluşan külliyenin ayakta kalan bö­
lümüdür. Yapı harap durumdadır. Ca­
mi, harem, son cemaat yeri ve mina­
reden oluşur. Giriş, doğu yüzeyinde-
dir. Dörtgen tabana oturan minareye
giriş dışarıdandır. Yıkık olmasına rağ­
men yapının süslü bir öğesi olduğu
anlaşılan üstü karnaslı harem mihrabı,
tuğladan bir şeritle çerçevelenmiştir.
Son cemaat yerindeki dikdörtgen ke­
sitli mihrabın üstünün de karnaslarla
bezeli olduğu tuğla yapısından anla­
şılmaktadır.
Hamza Ağa (Yeniceköy) Camii, Ti­
re’de Yeniceköy’de bulunur ve Ham­
za Ağa tarafından 1793 yılından yaptı­
rılmıştır. Cami ve son cemaat yeri, taş
ve tuğla karışımı olarak örülmüştür Mi­
nare ,ile birlikte bütün yapı sıvanmış­
tır. Kubbeler dıştan kurşunla örtülü­
dür. Kubbe kasnakları, son cemaat ye­
ri ve harem duvarları, birer sıra kirpi sa­
çakla son bulur. Yapı; harem, üç böl­
meli son cemaat yeri ve minareden
oluşan tek hücreli bir camidir.
Hüsameddin (Hasır Pazarı) Camii,
Eski Hasır Pazarı Çarşısı içinde bulu­
nur. XIV. yüzyıl sonunda Hüsameddin
Bey tarafından yaptırıldığı sanılmakta­
dır. Altında dükkânlar bulunmaktadır.
Yapıda düzgün taş ve tuğla kullanıl­
mıştır. Dışta, sekizgen kasnakta görü­
len iki sıra tuğla, iki sıra taşın örgü bi­
çimi yapı tekniğinde temeldir. Kubbe,
dışarıdan görünmez, sekizgen piramit
biçimli, üstü kiremit kaplı bir çatı ile
örtülüdür. Camiin iki giriş kapısı var­
dır. Biri doğuda, camiin haremine açı­
lan dışarıdan merdivenli giriş, öteki 18
basamakla son cemaat yerine çıkılan
ve kuzey yüzeyinden olan giriştir. Ha­
rem, son cemaat yeri ve minareden
oluşan cami, oldukça küçüktür.
Karahasan Camii, Cumhuriyet Ma­
h a llesi’nde bulunur. Aydınoğulla-
rı’ndan Cüneyd Bey’in kardeşi Kara
Hamza Bey tarafından 1384 yılında
yaptırılmıştır. Tek kubbelidir. Üç bö­
lümlü son cemaat yeriyle yalın görü­
nüşlü bir yapı olmasına rağmen, mina­
resiyle bu görünümünün dışına çıkar
ve minarenin tuğladan yivli gövdesiy­
le hareketli bir şekil meydana getirir.
Cami, yakınındaki türbede yatan Ço-
ğaloğlu (Cağaloğlu) Ali Paşa’nın vak­
fıdır. Yapıda kullanılan malzeme, taş
ve tuğladır.
Türbe, camiin kuzeydoğusuna dü­
şer. Üzerinde bulunduğu düzlem cami
avlusundan 1000 metre yüksekliktedir.
0.90 metre kalınlıktaki duvarların çev­
relediği altıgenin iki düz kenarı arasın­
daki uzaklık 6.80 metredir. Üstü örten
kubbe altı, köşeye tromplara oturur.
Tromplar arasında, üstleri süslü ke­
merli nişler yer almaktadır.
Kara Hayreddin (Güdük Minare)
Camii, Ertuğrul Mahallesi’nde bulu­
nur. XV. yüzyılda Kara Hayreddin Pa­
şa tarafından yaptırılmıştır. Cami, taş
ve tuğlanın karışık olarak kullanıldığı
bir örgü biçimindedir. Duvarlar ve mi­
nare, taban iki sıra tuğla, iki sıra taş
örgüsünün tekrarı olarak işlenmiştir.
Kemerler, tüm tuğladandır. Son cema­
at yerinin içi, minare ve kubbe kasna­
ğı, beyaza boyanmıştır. Minare, güdük
adını alacak kadar kısadır. Yerden şe­
refeye kadarolan yükseklik, ancak 17
metreyi bulmaktadır. Girişi haremin
içindedir.
Kara Kadı Necmeddin Külliyesi
(Karagazi, Üç Lala, Üç Lüle, Kocabı-
yık), İpekçiler Mahallesi’nde bulunur.
Kara Kadı Necmeddin tarafından XIV.
yüzyılda yaptırılan cami, medrese ve
türbeden oluşur. Önceden bir de ha­
mamı bulunmaktaydı. Cami, medrese
odaları ile havuzlu avluyu ortak kullan­
maktadır. Harem, altıgen biçimlidir.
Mihrap aksına dik olan yönde iki kö­
şe arasındaki uzaklık 12.30 metre, al­
tıgenin her bir yüzünün iç açıklığı ise
5.90 metredir.
Kubbenin altıgen biçim li harem
duvarlarına geçişi iki kademelidir. Ha­
remin mihrap aksındaki yüzleri dışın­
dakilere, köşelere 80 santimden baş­
layan, 35 santim derinlikte, sivri ke­
merler vardır. Kıble duvarında, mihra­
bın iki yanında süslü kıvrımlı kemer­
ler içinde, altta büyük bir pencere ile
üstte yalnız dekoratif anlamlı birer de­
lik yer almaktadır.
Sekizgen bir havuzun bezediği av­
luya, kuzey yönünden mermer söveli,
üstü basık kemerli ve ayrıca sivri ke­
merli kemer içine alınmış bir kapı ile
girilir.
Medrese odalarının üstleri çeliple-
me (geçme) tonozla örtülmüştür. Do­
ğu ve batıda altışar, giriş yönünde ise
dört medrese odası vardır.
Camiin en ilginç öğelerinden biri
olan minarenin sekizgen tabanı, üç kö­
şesi haremin son cemaat yeriyle bir­
leştiği kuzeybatı köşesine yerleş­
miştir.
Türbe, camiin güneydoğusuna dü­
şen ve kütüphane olarak da bilinen
çok değişik biçim li bir eserdir. Planı,
karşılıklı düz kenarları uzatılmış bir
beşgendir, üstü eliptik bir kubbe ile ör­
tülmüştür. Kubbe, köşelerde, konsot
tuğla dizmelerinin oluşturduğu sıralar­
da oturmaktadır.
Kazirzâde (Caziroğlu) Camii, Ertuğ­
rul Mahallesi’nde bulunur. Aydınoğlu
Beyliği döneminde Kazirzâde tarafın­
dan XIV. yüzyılda yapılmıştır. Plana gö­
re cami, kubbeli ve harem ve uzun bir
son cemaat yerinden oluşmuştur. Ayrı
olarak yapılan minaresi ve bir sıra
medrese odası ayakta kalmıştır. Yapı
malzemeleri taş ve tuğladır. Cami ha­
remini oluşturan duvarlar, irili ufaklı
285
moloz taşlarla örülmüştür. Kemerler­
de uzun tuğlalar kullanılmıştır.
Kazanoğlu Camii, XV. yüzyılda Ko-
zanoğlu adlı biri tarafından yaptırılmış­
tır. Kare bir plana sahip camiin üstü­
nü örten kubenin kare duvarlara geçi­
şini pandantifler sağlar. Yapının beden
duvarları tuğla hatıllı taş örgüleriyle
yapılmıştır. İri veya küçük parçalardan
oluşturduğu taş sıralar, iki sıra tuğla
ile değişerek devam eder. Kemerler,
tamamen tuğladandır. Kurşun kaplı
kubbenin alt tarafı kiremitle örtülüdür,
Kuçur(K aca) Camii, İpekçiler Ma-
hallesi'ndedir. XIV. yüzyıl sonunda
Şeyh Ahmed Ağa tarafından yaptırıl­
mıştır. Ana yapı malzemesi değişik bü­
yüklük ve biçimdeki molozla taşınır.
Sekizgen biçim li olan eser, bakımsız­
dır. Harem ve minare ayaktadır.
Leyse (Pir Ahmed) Camii, Yeni Ma­
halle kesiminde bulunur ve XV. yüzyıl
başında Leysezâde Pîr Ahmed Çelebi
tarafından yaptırılmıştır. Yapıda mal­
zeme olarak taş ve tuğla kullanılmış­
tır. Sekizgen haremin çatısı, kirpi sa­
çakla biter. Son cemaat yerinin dış ön
yüzeyi ve iç duvarları bozulmuştur.
Plan bakımından cami, harem, son ce­
maat yeri ve minareden oluşur.
Lütfü Paşa Camii (Paşa Camii) Eski
Hayvan Pazarı denilen mahallededir.
Bu yapı, Yavuz Sultan Selim’in dama­
dı Lûtfi Paşa tarafından yaptırılan kül­
liyenin bir parçasıdır (XVI. yüzyıl başı).
Önceleri külliye, cami, medrese, bi-
marhane ve hamam iie Bakır Han’dan
oluşan bir topluluk idi. Yapı tek hüc­
reli harem, son cemaat yeri ve mina­
reden oluşur.
Mehmed Bey Camii, Dere Mahal­
lesi’nde, Aydınoğlu Mehmed Bey za­
manında yaptırılmıştır (XIV. yüzyıl).
Eğimli arazi üzerine oturtulan yapının
öndeki avlusunu sokaktan bir duvar
ayırır. Hareme girişin bulunduğu düz­
leme, sokaktan iki basamakla çıkıl­
maktadır. Dıştan son cemaat yerinin
doğu duvarına, mahallenin yararlandı­
ğı üstü sivri kemerli bir çeşme yerleş­
tirilm iştir. Cami, harem, iki bölmeli ce­
maat yeri ve minareden oluşur. Duvar­
lar kalın derzlerle ayrılan ince uzun taş
dizileri ile örülmüştür.
Molla Arab Camii ve Külliyesi, II.
Bayezid’in Molla Arab diye tanınan
Şeyhülislâmı Zeynüddin Ali tarafından
1492 yılında yaptırılmıştır. Yapıldığı za­
man medreselerin, çarşı ve hamamın
geniş bir alana yayıldığı sanılıyor. Ha­
len cami ve medrese odalarının birkaçı
ayaktadır. Diğer binalar tamamen yok
olmuştur. Kalıntılardan, camiin tek
hücreli bir esas hacimle, medrese av­
lusuna açılan üç bölmeli son cemaat
yerinden meydana geldiği anlaşılır.
Kare bir planı vardır.
Molla Mehmed Çelebi Camii, Top-
tepe kesiminde, Paşa Mahallesi’nde
bulunur. XV. yüzyılda Molla Mehmed
Çelebi tarafından yaptırılmıştır. Planı­
na göre cami, büyük bir harem, önde­
ki dar son cemaat yeri ve minareden
oluşur. Yıkık durumda olan cami, iri ve
ufak moloz taşların kullanılması ile
286
oluşan bir örgü sistemi gösterir. Ca­
miden daha iyi durumda olan minare,
küpten itibaren tuğla ile örülmüştür.
Narin Cami, Bahariye Mahallesi’­
ndedir. 1384 yılında Hacı Sinan tara­
fından yaptırılmıştır. Üzerinde bulun­
duğu yükseklikten bütün Tire görülür.
Yerleşmesi, Bursa’daki Yıldırım Ca-
m ii’ni anımsatmaktadır.
Üç kubbeli bir örtü şekli gösteren
son cemaat yeri, bu yapıda daha iyi uy­
gulanmıştır. Tek kubbeli ana mekânı­
nın sırta dayanan kısmında kayalara
oyulmuş ve zikir odası diye tanınan bir
hücre vardır.
Neslihan (Hasarı Çelebi) Mescidi,
Bahariye Mahallesi’nde, Dere Kahve
kesimindedir. 1510 yılında Haşan Çe­
lebi tarafından yaptırıldığı sanılmakta­
dır, Plan özelliğine göre, mescit, Tire'
de sayıları çok olan mescitlerin en bü­
yük ve önemlilerindendir. Mescit, kub­
beli ana hacim, bunun doğusunda ya­
pışık ikinci bir mekân ve önlerindeki
son cemaat yeniden oluşur. Yapı mal­
zemeleri olan taş ve tuğla, iki sıra tuğ­
la, bir veya iki sıra taş ve bunun tekra­
rı şeklinde kullanılmıştır.
Rum Mehmed Paşa Camii (Kesta­
nen Camii), Tire’nin doğusunda, Dua-
tepe Mahallesi’nde bulunur. Fatih’in
vezirlerinden Rum Mehmed Paşa tara­
fından XV. yüzyılda yaptırılmıştır. Pla­
na göre eser, harem, son cemaat yeri
ve minareden oluşur. Çok köşeli mih­
rap, süslü bir çerçeve ile kuşatılmış,
kavsaranın altı adet karnaslı dizisi ba­
dem m otifleri ile bezenmiştir. Şadır­
van, son cemaat yerinin ekleme bölü­
müne 1.75 metre uzaklıktadır. Camiin
güneybatısına düşen altıgen biçimli
türbenin dıştan iki köşesi arasındaki
uzaklık 3.45 metredir. Üstün örten kub­
benin köşelerden altıgene geçişi, kar-
naslı sıralar yoluyladır. Kubbesi, dışa­
rıdan piramit biçimli sivri bir örtü al­
tında gizlenmiştir.
Süratli (Suretii) Mehmed Paşa Ca­
mii, Paşa Mahallesi’ndedir. XV. yüzyıl
başında Süratli Mehmed Paşa tarafın­
dan yaptırılmıştır. Plana göre, kubbe­
li ana hacim, üç bölmeli son cemaat
yeri ve minareden oluşur. Süslü bir ku­
şağı, kubbe izler. Yapı malzemeleri taş
ve tuğladandır. Duvarlarda iri taşlar, ka­
lın derzlerle yerleştirilm iştir. Mermer­
ler ve minare’ gövdesi tuğiadandır. Ça­
tılar, kiremitle kaplanmıştır.
Şeyh Camii, Bahariye Mahallesi’­
nde bulunur. XVII. yüzyıl sonunda
Şeyh Nusreddin Efendi tarafından ya­
pılmıştır. Cami, önceleri türbe, hamam
ve haziresi ile bir külliyeye aitti. Cami­
in avlusunda bir şadırvan ile 100 yıllık
iki çınar ağacı süslemektedir. İlk ya­
pılışında kubbeli olduğu sanılan ese­
rin üstü, ahşap sütunların taşıdığı düz
bir tavan örtmektedir, Son yıllarda ona­
rılmıştır. Kare minare tabanı, camiin
kuzeybatı köşesi ve son cemaat yeri
ile birleşir,
Tahtakaie (Hacı İsm ail Ağa) Camii,
Yenimahalle’de bulunur. 1498 yılında
Emir Hacı İsmail Ağa tarafından yap­
tırılmıştır. Plana göre cami, harem, son
cemaat yeri ve minareden oluşur. Ya­
pı malzemesi olarak taş ve tuğla kul­
lanılmıştır.
Ulu Cami, Yeni Mahalle’dedir. XV.
yüzyılda İzmiroğlu Cüneyd Bey tarafın­
dan yaptırılmıştır. Bu eser, bir inanışa
göre, XIII. yüzyılda Kılıç A rslanin to ­
runu Keykubad tarafından kiliseden
dönüştürülmüştür. 1677 yılında ona­
rım görmüştür. Camiin, yan ve kıble ol­
mak üzere iki kapısı bulunmaktadır. İç
bölümleri 23.40 x 23.90 metre olan ha­
remin içi, dört sıra üzerindeki yirmi
ayakla mihrap arkasına paralei olarak
beş bölmeye ayrılmıştır. Minare taba­
nı alt köşesi ile son cemaat yeri doğu
açıklığına yanaştırılmıştır. Harem ça­
tısı düzleminden 150 metre yükseğe
çıkan kaideyi, üçgenli küp, onu da bir
bilezikten sonra uzun gövde izler. Şe­
refe altının karnaslı sıraları vardır. Kü­
lah kurşunla kaplıdır. Cami bakımlıdır.
Yahşibey Camii (Yeşil imaret), Ye­
ni Mahalle’de bulunur. II. M uradin ku­
mandanlarından Abdullah oğlu Halil
Yahşi Bey tarafından 1441 yılında yap­
tırılmıştır. Tabhaneli camiin minare­
sindeki çinilerinin rengi sebebiyle ca­
mie (Yeşil İm aret) de denir. Tire’deki
en önemli eserlerden biri olan cami,
günümüzde Türk-islâm eserleri iie bazı
arkeolojik buluntular için müze olarak
kullanılmaktadır. Plan, tipine uygun­
dur. Yapı, aynı aks üzerinde, yan oda­
ların açıldığı ana kubbeli hacmi izle­
yen yarım kubbeli mekân ve beş böl­
meli son cemaat eyri ve minareden
oluşur. Tire camileri arasında en süs­
lü taç kapılarından biri bu yapıdadır.
Girişte, her iki yanında 0.45 metre de­
rinlikte, üstleri karnaslı birer mihrabi-
ye vardır. Üstteki basık kemer, iki renk
mermerin birbirine geçmesinden oluş­
muştur. Taşlardan düzgün olanları son
cemaat yerinde, değişik büyüklükteki-
ler ise duvarlarda kullanılmıştır.
Yalınayak (Haşan Çavuş) Camii, Er­
tuğrul Mahallesi’nde XVI. yüzyıl so­
nunda Haşan Çavuş tarafından Yavuk-
luoğlu (Y oğurtiuoğlu) Camii ise, XV.
yüzyılda Yoğurtluoğlu Ahmed Paşa ta­
rafından, Yeni Cami, XVI. yüzyıl sonun­
da Sarı Selim’in hükümranlığı devrin­
de, Behram Kethüda tarafından yaptı­
rılmış yapılardır.
Bakırhan, Hüseyin Ağa Köprüsü
(1683) Tire’deki diğer önemli yapılar­
dır. Tire’de büyük bir bedesten vardır.
TİREBOLU (Eski adı: TripoUs)
Antik çağda, yakınındaki önemli
merkezler olan “ T rapezus" (Trabzon)
ve “ Caresus” (Giresun) sebebiyle ikin­
ci derecede önemli bir yerleşim böl-
gesiydi. Trabzon Rum Pontus devleti
döneminde, imparatorların yöreyi ika­
metgâh merkezi yapmalarından dola­
yı önem kazandı. İmparatorlar, yılın bü­
yük bir bölümünde, buradaki şato-
kalede kalırlardı. Şato-kalenin yıkıntı­
ları, XIX. yüzyıl sonunda mevcuttu.
Fatih Sultan Mehmed tarafından
Trabzon Rum devletinin yıkılması sı­

TİREBOLU: Hünkâr Konağı (XIX. yüzyıl başı).
rasında Tirebolu halkı, şehrin 33 kilo- T O K A T (Eski adı: Comana Pon-
metreuzağındaki “ Petroma” Kalesi’ne tica).
sığınmıştı. İlkçağlarda Togayitlerin kurduğu
XIX. yüzyıl sonunda, kasabanın il­ sanılan Tokat’ ın adı, bu sebeple “ Sur-
ginç yerlerinden biri 'P ik ile ' adlı de­ Ş e h ir" (Tok-Kat) anlamına gelen keli­
niz üzerinde yer alan kışlaydı. Kışlanın meden kaynaklanmaktadır. Şehir sıra­
sonunda, denizin içinde inşa edilmiş sıyla M.Ö. 65 - M.S. 395 yıllarında Ro­
bir duvar görülürdü. Duvar kalıntısının ma, 395 -1000 yılları arasında Bizans
antik çağdan kaldığı görüşleri vardır. ve Arap, tekrar Bizans, 1071 -1150 ta­
Bununyakınında, Meryem K ilisesi’nin rihleri arasında ise Danişmendlilerin,
bulunduğu “ K ilise B u rn u ’’ yer alırdı. 1150 -1308 tarihlerinde Selçukluların
Trabzon Rumlarından kalma kilise, Ti­ eline geçti. Konya’da Sultan Alâüddin
rebolu’nun Rum halkı tarafından XIX. zamanında, Selçuklu Devleti son bu­
yüzyılda onarıldı. lunca, Rumlar fırsat bilerek kaleyi is­
Kilise-burnu kasabası, yaz ayların­ tilâ ettiler. O yıl Horasanlı Hacı Bek-
da ünlü bir mesire yeriydi. Burada can­ taş Velî ve Türk Türkân (Hoca Ahm ed
lı bir fuar kurulurdu. Kasabanın kuzey­ Yesev/jnin izniyle Rum yöresine gelip,
batısında, burundan 2 kilometre uzak­ OsmanlIların ilk ortaya çıktığı günler­
ta, kayalara oyulmuş durumda doğal de, Ertuğrul’a Osmancık’a yardıma ge­
iki fırın yer almaktaydı. lince, Tokat Kalesi yakınlarında Rum­
XIX. yüzyıl sonunda kazada 8 cami, lar karşılamaya çıkıp, nehrin kuzey ta­
2 kilise, yıkıntı halinde 5 Rum şapeli, rafında Hacı Bektâş Veli’yi karşıladı­
1 Ermeni kilisesi vardı. Ayrıca kasaba­ lar. Daha sonra şehir İlhanlI (1308 -
da 1600 ev, 350 dükkân, 2 han, 15 fı­ 1335), Eretna (1335 -1380) ve Kadı Bur-
rın, bir hamam, sekiz un değirmeni, haneddin (1380 -1392) yönetimine gir­
ber cephanelik ve küçük bir kışla bu­ di. 1392 yılında I. Bayezid tarafından
lunurdu. Şehirdışında ikinci bir kışla Osmanlı topraklarına katıldı. Aynı yıl
ve baruthane inşa edilm işti. Azerbaycan hükümdarlarından Kara­
Antik çağda görülen gümüş ma­ koyunlu Kara Yusuf, Tim ur’dan kaça­
denlerinin yerinde, Osmanlı devrinde rak, Yıldırım’a sığınıp Tokat Kalesi’ne
“ H alkava la " adlı bir yerleşim bölgesi kapandı. Timur, kuvvetli bir ordu ile ge­
vardı. Madenlerden iz yoktu her hafta lerek Tokat’ı kuşattıysa da, başarılı
burada bir pazar kurulurdu. olamayarak geri döndü. Timur, Yusuf
Kazada bulunan endüstri kolları al­ Celâyir’i Yıldırım’dan istedi, verilme­
tın, gümüş, demir, bakır işlem eciliği, yince Yıldırım ile Timur’un arası bozul­
orman ürünleri işletmesiydi. du. Timur, Yıldırım’ı bozguna uğratın­
XIX. yüzyıl sonunda 30 yelkenli ca, Yusuf da Tokat’tan Mısır’ın Berkok
(10’u O sm anlı bayrağı, 2 0 'si Rus bay­ Çerkezlerine, oradan da Hacca gitti.
rağı altında seferyapan)’den oluşan b ir Timur, ölünce, Yusuf Celâyir, yine ken­
filo tilla m evcuttu. di hükümetine giderek Timur’un şeh­
Tirebolu, G iresun ilin e bağlı b ir il­ zadeleri arasında ikilik çıkarıp, üçünü
çe m erkezi ve kasabadır. de katletti ve intikâmını aldı.
OsmanlIlar döneminde emirlikle
yönetilen Tokat, II. Murad zamanında
beylerbeylik,sonraları sancak beyliği,
1538 yılında voyvodalık oldu. 1617 yı­
lında Valde Sultanlar Has’ı iken, 1863
yılında Sivas’a bağlı önce bucak, ar­
dından da ilçe olan Tokat, 28 Muhar­
rem 1297 (11 Ocak 1880) tari h ve 65634
sayılı Dahiliye iradesi ile mutasarrıflık
haline getirildi. Bu tarihlerde Hadi Pa­
şa ve Davud Lûtfî Paşa mutasarrıflık
yaptılar. 1920 yılında bağımsız livalık
oldu.
XIX. yüzyılın ilk yarısında şehrin
ekonomisinde büyük yer tutan bir kal­
hane vardı. 1820 yılında yapılan bu kal­
hane 1834 yılında onarıldı, 1840 yılın­
da, bir yenisi eklenerek ildeki kalhane
sayısı artırıldı. Kalhaneden çıkarılan
bakırların temizlenmesi içinse ayrı bir
tesis kurulmuştur.
Şehrin hükümet konağı, 1892 yılın­
da inşa edilm iştir. Ayrıca 1892 yılında
da bir karantina binasının açıldığı bel­
gelerde mevcuttur.
XIX. yüzyılın sonu ile XX. yüzyılın
başında Tokat’ta birçok eğitim kuru­
mu bulunmaktaydı. Bunlardan 1897 yı­
lında hükümet konağı civarında bulu­
nan iptidai mektebine (ilkokul) padişa­
hın adına izafeten “ H a m id iye ” adı ve­
rilm iş, 1905 yılında ise Kız (İnas) Oku­
lu yaptırılmıştır.
Tokat Kalesi, Tokat’ın 6 kilometre
doğusundadır. Kayalık dik bir tepe
üzerinde kurulmuştur. Yapım tarihi ve
kimler tarafından yapırıldığı bilineme­
mektedir. Kale, beş köşelidir. Çevre­
si 1500 metredir. Çok büyük değildir.
28 burçla güçlendirilm iştir. Batıya
akan tek bir kapısı vardır. Kale içinde,
dizdarhane, kethüda ve mehterler, mu­
hafızlar için çeşitli yapılar, cephane­
likler, erzak ambarları, su sarnıçları bu­
lunmaktadır. "Ceylân Yolu” adı verilen
362 basamaklı, taş bir merdivenden
Tokat Suyu’na inilir. Kalenin içinde
“ Bedevi Çardak Z in d a n ı” adlı bir zin­
dan bulunmaktaydı. Osmanlı Devleti’-
nin kuruluş devrinde, yapılmıştır. Ka­
lenin bir bölümü Bizans devrinden kal­
madır. Diğer kısımlar Danişmendliler,
Selçuklular ve OsmanlIlar tarafından
yapılmıştır. Kalenin bugün harabe ha­
linde olan kısmını Selçuklular zama­
nında da zindan olarak kullanıldığı sa­
nılmaktadır. Sarp ve yüksek bir kaya­
nın üstünde oturtulduğu için Osman­
lI Devleti’nin ileri gelenleri, hışma uğ­
rayan vezirleri buraya gönderilirdi. Os­
manlI kaynaklarına göre, Ezmiroğlu ile
yapılan savaşa katıldığı için Çelebi
Sultan Mehmed tarafından cezalandı­
rılan Ankara Valisi Yakub Bey (1411),
Musa Çelebi, beylerbeylerinden Mihal-
oğlu Ahmed Bey (1413), II. Murad ta­
rafından yeniden Menşeteoğullarının
son beyinin iki oğlu (1424), Semendi-
re’de esir edilen Vulkoğlu'nun gözle­
rine mil çektiren iki çocuğu (1441) ve
Turhan Bey (1444) burada hapsedil­
mişlerdir. Osmanlı Sultanı İbrahim’in
evlenmek istediği Peri Hatun bir süre
bu kalede kalmıştır.
Tokat Kalesi’nde, eski çağlarda
kutsal amaçlarla tepelerin derinlikle­
rine inilen ve Anadolu'nun kuzeyinde
çokça rastlanan tünellerden biri vardır.
Ali Paşa Camii, Cumhuriyet Mey-
danı’nın kuzeybatısında ve Atatürk
287

TURHAJ
.ş-^aJiV.S
ZİLE KAZASI
SULUSAB^l
jff
Anıtı Karşısındadır. 1572 yılında Şeh­
zade Bayezid’in damadı Kemer Ali Pa­
şa tarafından yaptırılan bu yapı, dört
köşeli kesme taştan yapılmıştır. Son
cemaat yeri de 8 mermer sütun üzeri­
ne 7 kubbelidir. Kubbe içi XIX. yüz­
yıl süslemeleriyle bezenmiştir. Tokat’­
ın en güzel camii olan bu yapı, 1939
ve 1943 yılı yer sarsıntılarından zarar
görmüş, 1947 yılında onarılmıştır.
Behzat Camii, Behzat Caddesi’n-
de, Saat Kulesi güneyindedir. Fakih-
oğlu Hacı Behzad tarafından 1536 yı­
lında yaptırılmıştır. Kare şekilli olup
kubbelidir. Duvarları ve tek şerefeli mi­
naresi kesme taştan yapılmıştır. Cami
önüdeki Selçuklu lahitleri Tokat Vali­
si Reşid Akif Paşa tarafından Tokat’a
6 kilometre uzaklıkta bulunan Güme-
nek’ten getirilm iştir. Cami yanında
1901 yılında taştan yapılmış bir Saat
Kulesi bulunmaktadır. Bu yapı da 1939
yılı depreminde zarar görmüşse de,
Vakıflar Genel M üdürlüğü’nce onarıl­
mıştır.
Garipler Camii, Pazarcık Mahalle­
si’ndedir. Danişmend Gazi tarafından
1104 yılında inşa ettirildiği anlaşılan
yapı, günümüze gelen en eski eserol-
ma niteliğini taşımaktadır. Mihrabın
sağ alt köşesinde bir kitabeden, bu­
günkü mihrabın 1333 yılında meydana
getirildiği anlaşılmaktadır.
Kalın yüksek duvarları, dışa kapa­
lı mimarîsi, kuzeydoğu köşede yapının
içinde yükselen, petek kısmında yeşil
sırlı tuğlalar görülen minaresi ve mer­
288
^ N İ K S A R KAZASI./
Âfc'SfOkTAB
BİZERİ
Sj’•>. O
^#TO K A T
P o 'iy
j'>_o MERKEZ KAZASI
PAZAR
MUVAKKAT ÇİFTLİK
>t **V
kezî kubbeli planı ile dikkati çeken ve
özellikle plan yapısı ile önem taşıyan
camii, Karahanlılarin Hazer Camii ile
benzerlikler göstermektedir. Düzensiz
taşlardan kare planda inşa edilen ya­
pıda, merkez dört kare paye ve bu pa­
yelerin arasına yerleştirilm iş dört sü­
tun tarafından taşınan kemerlere otu­
ran 7.5 metre çaplı pandantifli belirlen­
miştir. 3.5 metre çapında küçük bir
kubbe kuzeyde, girişin sağında yer al­
maktadır. Merkezi kubbenin esas ek­
senleri üzerinde dört küçük pencere
yer alır.
Güdük Minare Camii, Rüştem Çe­
lebi Mahallesi’nde, Alaca Camii’n ya­
nındadır. IX. yüzyılda yapılmıştır. Du­
varları sıralar halinde taş ve tuğladan
yapılmıştır. Tek şerefli küçük bir m i­
naresi vardır. Minarenin kısa olmasın­
dan dolayı “ Güdük M in are’’ adını al­
mıştır.
Hamza Bey Camii, Çekenli Mah.al-
lesi’ndedir. I. Mehmed’in emirlerinden
ve Tokat’ın 3’üncü Emiri Biçareoğlu
Nureddin Hamza Bey tarafından 1412
yılında yaptırılan yapı, tek kubbeli ve
tuğla minarelidir. Kapıdaki sülüs ya­
zı ile yazılmış kitabesi bir vakıf niteli­
ğindedir.
Hatuniye Camii, Meydan Mahalle­
s i’ndedir. II. Bayezid tarafından, anne­
si Gülbahar Hatun adına yaptırılmış­
t ı r ^ ^ . Plan olarak, ortada sekizgen
kasnaklı büyük kubbeli bir kare mekân
ve bunun iki tarafındayine kubbeli ve
birbirine eşit iki hücresiyle zaviyeli ca­
N,
/
REŞADİYE'
TOKAT VİLÂYETİ
miler grubuna girer. Yanlardaki tabha­
ne odaları, esas ibadet mekânı ve ku­
zey cephedeki üzerleri kubbeli beş bö­
lümlü son cemaat yerine birer kapı ile
açılır. Mihrap, dikdörtgen bir çerçeve
içindedir. Minare, kesme taştan ve
çokgen gövdelidir. 1943 yılında yapı,
depremden zarar görmüş, 1955’te ye­
niden onarılarak hizmete açılmıştır.
Ulu Cami, Cami-i Kebir Mahalle­
s i’ndedir. 1678 yılında eskiden yapıl­
mış bir camiin yerine yapılmıştır. Kes­
me taştan yapılan yapı, dört köşeli ve
çatısı ağaçtandır. Tek şerefeli bir m i­
naresi vardır. Kemer sütunları ile iç
süslemeleri değerlidir.
Çukur Medrese, Melik Nizameddin
Yağıbasan tarafından yaptırılmıştır
(1164). Sulu Sokak semtindedir. Kare­
ye yakın bir yapıdır. Buraya kuzey yö­
nündeki kapıdan girilir. Moloz taştan
yapılmıştır. Tromp kemerleri taş ve
tuğla sıralar halinde örülmüştür. Etra­
fında odalar ve ortasında süslü açık bir
kubbesi vardır. Yazıtı yer sarsıntısı do­
layısıyla kaybolmuştur. Bu yapı, 1247
yılında Selçuklu Sultanı II. Gıyaseddin
Keykâvus tarafından onarılmıştır.
Gök Medrese, Selçuklu Veziri Mu-
iniddün Süleyman Pervane tarafından
1275 yılında yaptırılmıştır. İki katlı olan
monümental bir Selçuk medresesi
olan yapı, XIX. yüzyıl başlarında harap
durumda iken, Cumhuriyet devrinde
onarılarak müze haline getirilm iştir.
Beden duvarları moloz taştan yapıl­
mış, dayanak payelerinde kesme taş
kullanılmıştır. Çukurda olması sebe­
biyle binaya 12 basamaklı bir merdi­
venle inilirve sivri kemerli kapıdan be­
şik tonozlu giriş eyvanına geçilir. Avlu­
nun iki yanı eşit açıklıkta beş kemer­
li, giriş tarafı ise üç açıklıklı bir revak­
la çevrilmiştir. Revakın üstünde zemin
katındaki düzeni yenileyen bir galeri
bulunur. Giriş eyvanının karşıtında iki
kat yükselen esas eyvan vardır. Eyva­
nın kuzeyinde sivri beşik-tonozlu bir
salon, güneyinde ise aynı genişlikte,
ancak daha derin bir ikinci-salon ko­
nulmuştur. Bu salonun Kıble duvarın­
da ise bir mihrap bulunmaktadır. Üs­
tü iki beşik tonoz arasında üçgen kö­
şe bingilerine oturan kubbeli ikinci sa­
lon ise içinde küçüklü büyüklü yirmi
lahit bulunan bir türbedir. Türbenin do-
ğusundayine üçgenli birkuşak üzeri­
ne binen kubbeli bir salon daha vardır.
Medresenin içi fazlası ile renklidir. Dö­
külmeyen çinilerin varlığı, aslında av­
lunun dört cephesinin firûze ve patlı­
can moru çinilerle kaplı olduğu kanı­
sı uyandırır. Bahçesinde birçok mezar
taşı vardır.
Hatun Hanı, Pazar Köyü yakınında­
dır. 1239 yılına aittir. Valide Sultan
Mahperi Hatun tarafından inşa e ttiri­
len bu han, KonyaSultanhanı gibi, bi­
ri diğerinden daha dar iki dikdörtgen
şeklinde bir plan üzerine yapılmıştır.
Cephede bir taç kapısı vardır. Buradan
bir kapı aralığına ve oradan da dikdört­
gen şekilli bir avluya geçilir. Kemerler
muntazam kemer taşlarıyla örtülm üş­
tür.
Pervane Bey Dârüşşifası, Selçuk­
lu Veziri Müiniddün Süleyman Perva­
ne tarafından 1277 yılında yaptırılmış­
tır. iki katlı ve medrese biçimindedir.
Mimarîsi gotik üslubu andırır.İç teşki­
lâtı Sivas Hastahanesi’ne benzer. Bi­
rinci katta dört büyük salon ve onbeş
oda vardır, ikinci kat da birincinin he­
men hemen aynıdır. 1811 yılına kadar
bu yapı hastane olarak varlığını sür­
dürmüştür.
Tokat Hankâhı, Ali Paşa Camii’n
doğu tarafında ve müftülük binasının
bitişiğindedir. II. İzzeddin Keykâvus’un
oğlu Sultan II. Gıyaseddin Mesud’un
hükümdar olduğu çağlarda ve büyük
Melike Safvetüs d-Dünyaved-din’in za­
manında Hüseyin oğlu Ebu’-ş-Şems
tarafından yaptırılmıştır (1288). Yapı,
bugün oldukça harap durumdadır. Ya­
pının dış duvarları, göründüğü kadarıy­
la moloz taştan, köşeler ise yontu taş­
larıyla yapılmıştır. Yapıya girişi sağla­
yan basık kemerli kapı, müftülük ya­
pısının bahçesinde kemer hizasına ka­
dar toprağa gümülmüş durumdadır.
Kapıdan girişteki iç hacmin (avlunun)
üstünü, kalan izlere göre moloz taştan
yapılmış bir kubbe örtmekteydi.
Acepşir Türbesi, ivazpaşa Mahal­
lesi’ndedir. 1317 yılında İlhanlI Sulta­
nı Ebusaid Bahadır zamanında yapıl­
dığı sanılmaktadır. Önemli bir ziyaret
yeri olan türbenin içindeki mezarın ba­
şında bulunan şamdanın başa sürül­
mesi halinde, başağrılarının geçece­
ği inanılmaktadır. Bu sebeple bu tür­
beye, “ Başağrısı T ürbe si" adı da ve­
rilm iştir.
Ali Tusi Türbesi, 1223 yılında Sel­
çuklu Veziri Ebu’l Kasım Tûsi tarafın­
dan, ölümünden önce yaptırılmıştır.
Türbe içinde Ebu’l Kasım Tûsi’nin me­
zarı bulunmaktadır. Alt kısmı kare, üst
kısmı sekizgen şekilli, piramit külahı
yıkık bulunan yapının üst iki pencere­
sinde mavi renkli kabartmalı çiniler­
den yapılmış iki satırlık nesih yazılı
1233 tarihli bir kitabe bulunmaktadır.
Kemal Ali Türbesi, Cumhuriyet
Meydanı'ndaki Ali Paşa Camii’n bah-
çesindedir. 1572 yılında yapılan bu ya­
pı, kubbeli ve kiremit duvarlıdır. İçin­
de Kemer Ali Paşa, eşi ve oğluna ait
olmak üzere üç sanduka bulunmakta­
dır.
Pir Ahmed Türbesi, meydanda, Ho-
rozoğlu Hanı yanındadır. Pir Ahmed ta­
rafından 1419 yılında yaptırılmıştır. Pir
Ahmed’in sandukası ile 12 mezar bu­
lunmaktadır.
Sefer Paşa Türbesi, Ulu Cami Ma­
hallesi’nde, Sulu Sokak'ta, Ulu Cami
yakınındadır. 1251 yılında yaptırılan
türbede Sefer Paşa ve diğerlerine ait
sandukalarda yazı yoktur. Sekiz köşeli
ve piramit şekilli türbe kesme taştan
yapılmıştır. Türbenin altı bir mezar yeri
halindedir.
Semtimur Türbesi, Gazi Osman
Paşa Mahallesi’ndedir 1313yıî ındayap-
tırılmıştır. Büyük kesme taşlardan ya­
pılan yapı, dört köşeli olup, çatısını
tuğla ile kaplı ve sekiz köşeli bir pira­
mit külah örtmektedir. Caddeye bakan
doğu penceresinin üzeri süslemelidir.
Kapısının üzerinde 1313 tarihli yapım
yazıtı vardır. Türbe içinde Moğol Emi­
ri Semtimur oğlu Nureddin’in mezarı
bulunmaktadır. Yapı, 1936 yılında ona­
rım görmüştür.
Saat Kulesi, Behzad Camii yanın­
dadır. II. Abdülhamid’in tahta çıkışının
25. yıldönümü münasebetiyle Tokat
Mutasarrıfı Bekir Paşa ile Belediye
Başkanı Mütevellioğlu Enver Bey ve
halkın katkısıyla yapılmıştır. 33 metre
yüksekliğinde bir kuleye benzemekte­
dir. Kapısı güneye bakmaktadır. Dört
katlı olan kule, kesme taştan yapılmış­
tır. Her kat arası süslü birer kuşakla
çevrilmiştir. Dördüncü kattaki demir
parmaklıklı kısmın dört yüzünde birer
saat vardır.
Yeşilırmak Köprüsü, şehrin 1 kilo­
metre kuzeyinde, Yeşilırmak üzerinde­
dir. Gıyaseddin Keyhüsrev’in oğullan
tarafından 1250 yılında yaptırılmıştır.
Kesme taştandır. Boyu 1.51, eni 0.50
metre, korkuluklarla beraber, 7.40 met­
redir. 5 gözlü, sivri kemerlidir. Kemer­
lerde, kilit ve çevre taşları dışarı taş­
kındır. Çevre taşları yatay ve dikey ola­
rak sıralanmışın. Yatay olanlar çifttir.
Mermer üzerine Selçuk karakterinde
sülüs hatlı bir kitabesi vardır.
Tokat’ta Anadolu’nun Ankara ve
Bursa’dan sonra en büyük bedesteni
vardır.
Bu yapılar dışında XIX. yüzyılda To­
kat’ta birçok kilisenin onarımı yapıl­
mış veya yeni kiliseler inşa edilmiştir.
TOSYA
Tarihî zenginliklerle dolu olan Tos­
ya, Roma, Bizans yönetiminde bulun­
duktan sonra isfendiyeroğulları’nın eli­
ne geçti. Daha sonra Çelebi Sultan
Mehmed tarafından alınarak Osmanlı
topraklarına katıldı. Evliya Çelebi "Se-
yahatnâm esi” ne göre (XVII. yüzyıl) ka­
zanın subaşısı bulunmaktaydı. Bayın­
dır nahiyeleri olup, yeniçeri serdarı, si­
pahi kethüda yeri, nakibül eşrafı, şey­
hülislâmı, âyân ve eşrafı bulunmaktay­
dı. Şehrin yüksek bir yerde 3 bin ka­
dar tahta ve kiremit örtülü sırf tahta ile
yapılmış eski üsul evlerden meydana
geldiği belirtilmektedir.
Osmanlı imparatorluğu yönetimin­
de Kengri (Çankırı) Sancağı’na bağlı
kaza merkezi olan Tosya’da, 1825 yı­
lında büyük isyan hareketleri baş­
göstermiş, bunlar hükümet kuvvetle­
rince yakalanarak on dört kişinin baş­
ları kesilip idam edilmişler, ancak 1827
yılında yeni bir isyan hareketi daha
meydana gelmişse de, Kastamonu
Mütesellimi tarafından bu isyancılar
da yakalanarak idam edilmişlerdir. Şe­
hirde 1914 yılında büyük bir yangın
çıkmış, birçok ev ve eserin yanma­
sına sebep olmuş, iki yıl sonra (1916)
yine bir gece çıkan yangında şehrin
hemen tümü kül olmuştur.
Roma ve Bizans kalıntılarının bol
olduğu şehirde birçok isfendiyaroğul-
ları ve Osmanlı dönemi yapıları bulun­
maktadır. Ancak bu yapılar şehirde
1914 -1916 yangınları ile 1943 yılındaki
depremden dolayı büyük zarar gör­
müşlerdir.
Abdi Çelebi Mescidi (XVI. - XVII.
yüzyıl), Mehmed Paşa Hanı, Abdülgâ-
fur Efendi Zaviye, Dergâhı, Abdülme­
cid Efendi Camii, Yeni Cami (Abdur-
rahman Paşa Vakfı), (1571 yılında yap­
tırılm ış, 1756, 1868 ve 1915 yıllarında
onarım görmüştür), Abdülrezzak Camii
ve Medresesi bulunmaktadır. XIX. yüz­
yıl sonlarında Meryem Ana adlı bir
Rum kilisesi inşa edilmiştir.
1859 yılına kadar Kengri Sancağı -
na bağlı olan Tosya, bu tarihten itiba­
ren Kastamonu’ya bağlanmış, Cumhu-
riyet’ten sonra da Sinop iline bağlı il­
çe merkezi olmuştur.
T R A B ZO N fE s/c/ adları: Tarap,
Tibarite, Tibarende, Trabende, Trebi-
zonde, Trapesonda, Trapesus, Trebi-
zond, Trapezonte, Trebizonda, Tırabu-
zan).
“ Trabzon” adının kökeni üzerinde
değişik görüşler vardır. Bazı kaynak­
lar bu adın Grekçe “ Trapez", dörtgen
biçiminde masa, sözünden ileri geldi­
ğini söylerler. Birçok kaynaklar Trab­
zon'un M.Ö. 756 yılında Miletos kolo­
nisi olarak kurulduğu görüşündedir.
Şehri ilk kuranlar burada gördükleri
sofra şekilli taşlar yüzünden sofra ta­
şı anlamına gelen "Trapesa" adını ver-
289
mişlerdir. M iletierden sonra Pers
(İran), İskender döneminden sonra
Pont Krallığına bağlandı (M.Ö. 330-30).
Romalılar Pontus devrini yıkıp, M.Ö.
63 yılında bütün Anadolu’yu istilâ
edince, içinde Trabzon şehrinin bulun­
duğu Doğu Karadeniz Bölgesi de Ro­
malıların egemenliği altına girdi. Bu sı­
rada, Kafkasya’daki “ Laztar" da batı­
ya göçerek Sürmene’yi de içine alan
Trabzon kıyılarına yerleştiler. M.Ö. i.
yüzyılda inanyon ve Mitridat adlı iki
kral Trabzon’u birlikte yönettiler. Ro­
ma İmparatorluğu 395 yılında Doğu ve
Batı olarak ikiye ayrılınca, Trabzon,
Doğu Roma sınırları içinde kaldı ve Bi­
zans yönetimine geçti. Böylece Trab­
zon tarihinde Bizans devri başlamış ol­
du. Bizans devrinde Trabzon, Yeşilır-
mak’ın ağzından Batum’a: değin
bütün Doğu Karadeniz Bölgesi’ni içi­
ne alan Pontus Polemonikaos eyale-
tjnin (Thema) merkezi oldu. Bizans
imparatoru Justinanos (527-565)'in
İran Seferi sırasında da Trabzon önem­
li bir üs yeri olarak kullanıldı. 1058 yı­
lından itibaren, Müslüman Türk ordu­
ları, Trabzon bölgesine akınlar yaptı­
lar. Trabzon’da kale duvarlarına kadar
gelerek kale dışında şehir de dahil ol­
mak üzere bütün Doğu Karadeniz Böl­
gesi’ni kuşattılar. 1071 Malazgird Sa­
vaşindan sonra Anadolu’nun siyasî
coğrafyasına egemen olmak isteyen
Oğuz-Türkmen gibi Türk boyları, özel­
likle Selçuklular, yaklaşık olarak 400
yıl boyunca Trabzon’u birkaç kez ku-
290
şattılar. Trabzon, bu kuşatmalardan,
güçlü surları, Bizans desteği ve doğal
yapısının sağladığı olanaklar sayesin­
de korundu. Ancak sürekli akınlar so­
nucu, Türkler bölgenin dışına yerleş­
tiler. 1098 yılından itibaren kale için­
deki Trabzon şehrinin askerî Hıristiyan
valileri de Bizans’a karşı bağımsızlık
savaşına giriştiler. Bu sebeple çevre­
deki Müslüman Türk beyleri ile dost­
luklar kurdular. 1104 yılında bağımsız­
lığını ilân eden Gorigoris’in, Bizans do­
nanmasıyla gelen göçlerde tutsak dü­
şüp öldürülmesi, bu olayların bir ka­
nıtıdır. IV. Haçlı Seferi sırasında Latin-
ler, Bizans’ı işgal ettiler. Bu olay karı­
şıklıklara yol açtı. Bizans İmparatorlu­
ğu toprakları üzerinde birtakım yeni
devletler ortaya çıktı. Trabzon’da da
Rum - Pontus Devleti kuruldu (1204 -
1461). Anadolu Selçuklu Sultanı I. İz­
zeddin Keykâvus’un Sinop’u almasın­
dan (3 Kasım 1214), bir gün önce Alek-
sios Komnenos Selçuklulara esir düş­
tü. Kendisiyle bir anlaşma yapılarak,
Trabzon Devlet ’nin batıdaki sınırı Kil-
yos Çayindan Çarşamba ve Terme
çaylarına çekilmesi sağlandı. Tekfur­
luk oluşumuna düşen devlet, vergi,
vermek zorunda kaldı. Daha sonra sü­
rekli Selçuklu saldırılarına uğrayan şe­
hir, Fatih Sultan Mehmed devrinde Os
manii'İmparatorluğu topraklarına ka­
tıldı (26 Ekim 1461). Fatih, Trabzon Ka­
lesi içindeki şehir halkının önemli bir
bölümünü İstanbul’a gönderdi. Bunlar­
dan İslâmlığı kabullenenler şehir iç i­
ne, Hıristiyan kalanlar şehir dışında
kurulan köy ve mahallelere yerleştiril­
di. Bundan sonra kentte, şehircilik^açı-
sından gerçek gelişim Türkler döne­
minde başlar. Burada Türklerce kuru­
lan ilk mahalleler: “ G ülbaharhatun",
“ E rd o ğ d u ” , “ K a v a k m e y d a n ı” ye
“Ayasofya” ile 1534 yılında oluşan “ is-
kenderpaşa” , “ Ç ö m le k ç i" ve “ Değir-
m endere’’ mahalleleridir.
Trabzon’da 1487 yılında yapılan sa­
yımda 1122, I. Ahmed zamanındaki
yoklamada (1603 - 1617) ise 18 bin ev
bulunduğu anlaşılır. Ali Paşa, Trabzon
- İran transit yolunun onarımı için çok
çaba göstermiştir.
Trabzon, Osmanlı topraklarına ka­
tılınca, geniş b \r “ hin te rta n d ” \ bulun­
duğu için hemen eyalet merkezi duru­
muna getirildi. Trabzon eyaleti, Canik
(Samsun)’ten Hopa'ya, Karadeniz’den
Gümüşhane’ye dek uzanan toprakları
içine alıyordu.
Şehir, önemli bir ticaret merkeziy­
di. Asya’dan doğudan ve Güneydoğu
Anadolu’dan gelen çeşitli mallar, Trab­
zon’a ulaşıyor ve buradan gemilere
yükleniyordu.
Fatih Sultan Mehmed, Trabzon’­
dan ayrılmadan önce şehir yönetimini
Gelibolu Sancak Beyi ve Donanma Ko­
mutanı Kâzım Bey’e verdi. Yanına da
birkaç gemi ile biraz asker ve silâh bı­
raktı. Trabzon 1462 yılında sancak du­
rumuna getirilince Sancak Beyliği’ne
Hızır Bey atandı. Daha sonra Trabzon
Valiliğine Hacı Hayreddin Paşa (1465)
 getirildi. Hayreddin Paşa'dan sonra rın tümü bastırılarak sükûnet sağlan­ - Macaristan, Ingiltere, Fransa, Rusya,
Zağanos Paşa (467), ondan sonra da mıştır. İtalya, Yunanistan, Belçika, İspanya ve
Sofu Ali Bey valilikte bulundular. XVII. yüzyılın ilk yarısında şehir, Amerika konsoloslukları vardı. Biri yer­
1470 yılında, Fatih Sultan Meh­ birkaç kere Kazakların saldırısına uğ­ li, yedisi yabancı olmak üzere sekiz
med’in oğlu olan Amasya Valisi Şeh­ radı. 1637 yılında, Don Kazakları yap­ kumpanya Trabzon’a vapur işletmek­
zade Bayezid’in yedi yaşındaki oğlu tıkları hızlı bir baskınla Azak Kalesi’n- teydi.
Şehzade Sultan Abdullah’a Trabzon deki Müslümanları şehit edip kaleyi II. Meşrutiyet’ten sonra İdarî kuru­
Valiliği verildi. Amasya’da babasının ele geçirdiler. Bu olay Trabzon’un ta­ luşlarda bazı değişiklikler yapıldı.
yanında bulunan Şehzade Abdullah, il rihinde ve yaşantısında yeni bir döne­ Trabzon’a bağlı olan Samsun, bağım­
muhafız komutanı olan Lalası Hayred­ min başlangıcı oldu. Bundan sonra sız mutasarrıflık oldu.
din Hızır Paşa ve annesi Şirin Hatun Trabzon’a gönderilen bütün valiler sı­ I. Dünya Savaşı’nda 14 Nisan
ile birlikte Trabzon’a geldi. nır kalelerini kurtarmak ve korumakla 1916’da Trabzon, Ruslar tarafından iş­
Yavuz Sultan Selim de 20 yaşında, görevlendirildiler. Bu durumun sonu­ gal edildi. Rus Generali Şvartz, Rusça,
1489 yılında Trabzon Valiliğine atan­ cunda da Trabzon’un yönetimi müse- Rumca ve Türkçe bildiri yayınlayarak,
mıştır. Sultan Selim, Trabzon’a gelir tellimler, yani vali vekilliği yapan yer­ Trabzon’da Rus kanunlarının uygula­
gelmez, Osmanlı Türk Devleti’nin do­ li ağalar, beyler elinde kaldı. Derebey- nacağını, bu kanunlara karşı gelenle­
ğu sınırlarındaki Şiî tehlikesini gör­ ler türedi, ağalar ayaklandı. rin şiddetle cezalandırılacaklarını ilân
müş, bunun üzerine Trabzonlulardan XVIII. yüzyılın ilk yarısında Lazlar- etti. Türkler tarafından camie çevrilen
askerî birlikler kurmuş, şehrin korun­ la Çepniler arasında sürekli geçimsiz­ eski kiliselerde namaz kılınması ya­
masına önem vermiş, 1491 yılında da lik başgöstermiştir, Gerek Çepni. ge­ saklandı. Binalar Rumlara verildi. Bu
surları onartmıştır. Şah İsmail’e karşı rekse Laz ağaları bölgelirinde bağım­ olay üzerine halk Giresun, Ordu, Sam­
sürekli olarak şehri tahkim eden Se­ sız gibi yaşarlardı. Onlardan yana olan­ sun illerine doğru göç etmeye başla-
lim, 1510 yılında Trabzonlulardan kur­ lar da ağalarından başka devlet adamı dıb. 1917 yılında Rusya’da Bolşevik
duğu birliklerle, bir hükümdar gibi ken­ tanımazlardı. Derebeylerinin özel as­ Devrimi olması üzerine Rus ordusu
di başına Gürcistan’a sefer açmış, kerî birlikleri bile vardı. 1738 yılında Trabzon’dan çekildi. I. Dünya Savaşı’n-
Gürcü Kralı Bağrad lll’ün kuvvetlerini Trabzan Valiliğine getirilen Çeteci Ab­ dan sonra, Dogu Karadeniz eşrafının
yenerek başkent Kütayis’i fethetmiş- dullah Paşa, Trabzon’a gelir gelmez ittihadçı kesimi, bölge için önem ta­
tir. Büyük bir zaferle Trabzon’a dönen Laz - Çepni mücadelesine el koydu. Kı­ şıyan yararlı dernekler kurdular. Bun­
Selim’e, seferdeki başarısından ve sa­ sa bir sürede taraflar arasındaki silahlı lardan biri “ Trabzon ve H a va lisi
vaşta gösterdiği cesaret ve kahraman­ çatışmayı bastırdı. Adem -i M erkeziyet C em iyeti” dir. Mer­
lığından dolayı henüz şehzade iken XIX. yüzyılın başında Trabzon’da kezi İstanbul’dadır. Yayın organı ola­
“ Yavuz” lâkabı verilmiştir. Yavuz’dan ağa ayaklanmaları başgösterdi. Bun­ rak Trabzon'da İstikbal gazetesidir.
sonra Trabzon Valiliğine Lala Sinan lar, şehrin yönetimini ellerine geçir­ Ancak, Trabzon için daha büyük yarar­
Paşa atandı. mek istediler ve başarılı oldular. Şehir­ ları görünen dernek “ Trabzon
Kanunî Sultan Süleyman’ın padi­ de 1820 yılında Tuzcuoğlu ayaklanma­ Muhafaza-i Hukuk-ı M illîye Cem iyeti"-
şahlığı zamanında İdarî kuruluşlarda sı başgösterdi. Durumu incelemek dir: 12 Şubat 1919 yılında kurulan bu
bazı değişiklikler yapıldı. Anadolu eya­ üzere Trabzon’a gönderilen Kapıcıba- dernek gerçek bir eşraf örgütüydü. Kâ­
leti (Eyalet-i Rum) ikiye ayrıldı. Birine şı Mehmed Ağa, olayları bastırdı. An­ zım Karabekir Paşa’dan destek gören
Eski Anadolu eyaleti (Kadum Rum cak, daha sonraki tarihlerde de tekrar­ bu cemiyetin gücü, Atatürk’ün Sam­
Eyaleti) ötekine de yeni Anadolu eya­ lanan bu ayaklanmaların çoğu bastı­ sun’a çıkmasından sonra daha da art­
leti (Hâdis Rum Eyalet) denildi. Yeni rıldı. mıştır.
Anadolu eyaleti’nin livalarından en bü­ XIX. yüzyılın sonunda Trabzon’un
Meşrutiyet’ten önce Trabzon'da
yüğü merkez livası olan olan Trabzon’­ dört sancağı vardı: Bunlar 1- Merkez öğretim kuruluşu olarak 8 medrese, öğ­
du. Trabzon, 1535 yılında Erzurum eya­ Trabzon Sancağı, 2- Lazistan Sancağı
renim süresi 4 yıl olan 5 ilkokul, 1 sa­
letine bağlı bir liva oldu. III. Murad, ül­ (Rize), 3- Gümülcine Sancağı, 4- Canik
kenin eyalet ve livalarını yeniden dü­ Sancağı (Samsun). Sancağın toplam nat yurdu, 1 askeri rüşdiye, 1 idadi ve
1 dârülmuallimin vardı.
zenlerden Trabzon ile Batum (Lazistan nüfusu 1 milyon 71 bin 477, merkez
Şehrin sosyal ve sanat yönünden
Sancağı) birleştirilerek Trabzon - Ba­ sancağın nüfusu ise 530 bin 918 idi.
de kuruluşundan günümüze kadar ol­
tum eyaleti kuruldu. Eyaletin merkezi Şehir merkezinde 42 bin 362 kişi vardı.
dukça gelişmiş olduğu dikkati çeker.
Trabzon’du. Bu tarihten sonra XVII 1895 yılındaki Trabzon, devletin dış
yüzyılın başında şehirde, birtakım ce Fransız tiyatroculuğunu iyi kavrayan
ilişkilerinde de önemli bir yere sahip­
lâlî ayaklanmaları olduysa da, bunla Âli Paşa, Trabzon valiliği süresince
tir, Bu sebeple Trabzon’da, Avusturya
(1882 - 1885) kentte tiyatroya önem ver­
miştir. Trabzon Şehir Tiyatrosu bu sü­
re içinde sürekli olarak tem siller verir.
Bu yüzden tiyatro binasının bulundu­
ğu Kanunî Ortaokulu bahçesinde “ Ka­
ragöz B a h çe si" denilmekteydi. Daha
. < sonra Kadir Paşa’nın bu çalışmaları
hızlandırdığı çeşitli kaynaklardan öğ­
renilmiştir.
Şehir 1844 yılında su darlığı çek­
mekteydi. Ancak bu tarihte yeniden su
...M :
yolları ve kemer yaptırılması için ça­
lışmalara başlanarak kentin su sorunu
büyük ölçüde giderilm iştir.
Trabzon ili, sağlık hizmetleri açı­
sından sürekli gelişmekte olan bir il­
dir. Özellikle merkez ilçe, bu konuda
daha gelişm iştir. 1847 yılında Trab­
zon'da çıkan kolera hastalığından do­
layı, yolcular Kazcak'ta, hastalar da Kız
Kulesi’nde karantinaya alınmıştır. Bu­
gün kemik Hastalıkları Hastanesi olan
binada, 1900 yılında Akridis adlı bir
TRABZON: Boztepe'den şehrin görünüşü XIX. yüzyıl yarısı). Rum doktorun 3 doktor ve 4 hemşire

291
ile hasta tedavi ettiği bilinmektedir.
1905 yılında Trabzon’un Yenicuma Ma­
hallesi’nde Panayotaki Afridi Efendi’­
nin tapulu arazisi üzerine kira karşılı­
ğı bir hastane yapılmasına karar veril­
miştir.
XIX. yüzyılın ikinci yarısında geli­
şen Avrupa endüstrisi, Yakındoğu ile
ticaret ilişkilerinin kurulmlası, mal
alım satımlarının artması, Doğu Kara­
deniz’in büyük kapısı ve Iran transit
yolunun başlangıcı olan Trabzon’a e-
konomik yönden önem kazandırmıştır.
Trabzon’un 1868 yılında eyalet olma­
sı, bu ekonomik ve sosyal gelişmele­
rin sonucudur. Trabzon eyalet olduk­
tan sonra 1883 yılında Ayandon iske­
lesine bir Rüsumat İdaresi kurulmuş­ .
tur. Ancak şehir Ruslar tarafından is­
tilâ edildikten sonra ekonomi de fel­
ce uğramıştır. Bugün Ticaret ve Sanayi
Odası, Türkiye’nin en eski odalarından
biridir. Eldeki kaynaklara göre oda,
1884i. yılında kurulmuştur. Birkaç kez
açılıp kapanan Ticaret Odası, 1919 yı­
lından bu yana aralıksız çalışmalarını
sürdürmektedir. Şehrin eski bir ticaret
merkezi olması sebebiyle bankaların
kuruluşu da eski tarihlere dayanır.
1921 yılında Trabzon’da Bank-ı Osmâ-
nî (Osmanlı Bankası) şubeleri açılmış­
tır. Trabzon ili sınırları içinde sanayi­
in hammaddesini oluşturan çeşitli ma­
denler vardı. 1882 yılında Trabzon’da
Yakacık ve Caganos köylerinde bakır
ile karışık sim li kurşun madeni işlet­
meye açılmıştır.
Tarih boyunca birçok uygarlıkların
üstüste yaşadığı Trabzon, önemli bîr
kültür birimine sahiptir. Trabzon, özel­
likle Komnenosiar devri kalıntıları ba­
kımından zengindir.
Diğer şehirlerin aksine, biz burada
Trabzon’daki yapıları değişik bir biçim­
de, aşağıdaki sıra üzerinden vermeyi
yararlı görmekteyiz. Zira, Bizans -
Komnenos ve Osmanlı dönemi yapı­
larından birçoğu günümüzde sağlam
olarak durmaktadır.
Trabzon’da Bizans döneminde pek
çok eser yapılmıştır. Bunlardan günü­
müzde kalan eserlerden çoğu yıpran­
TRABZON: Şehrin ve kalenin denizden görünüşü (XIX. yüzyıl ik in c i yarısı).
mış, bu yapılardan bir kısmı da Os­
manlI döneminde onarılarak camie değildir. Sadece ikiz pencereli bir du­ ve Yarımbıyıkoğlu Evleri, Sekiz Direk­
çevrilmiştir. var parçası vardır. Trabzon Kalesi'nin li Hamam, Tophane Hamamı, Hacı Arif
Trabzon Kalesi, Anadolu kaleleri güney tarafında bulunan İç Kale (Ku- Hamamı, İskender Paşa Çeşmesi gi­
arasında, kalesinin biçim ine göre ad lehisar) bugün de gösterişini korumak­ bi tarihi eserler yer almaktadır. Kale,
alan tek şehir Trabzon’dur. Kale, Bi­ tadır. Orta Hisar, Yukarı Hisar ve İç Ka­ 1786 yılında onarılmış, 1820 yılında da
zans yapısıdır. Daha sonra OsmanlIlar le’nin devamıdır. İç kaleden bu kısma kale içinde vezirlerin oturmaları için
tarafından yapılan eklerle bugünkü du­ iki kapıyla geçilmekteydi. Bu bölüm ­ bir saray yapılması ile ilgili emir çıkar­
rumuna gelmiştir. Kale, Yukarı Hisar, de Orta Hisar Camii, hükümet konağı, tılmıştır. Kale en son 1966 - 1967 yıl­
Orta Hisar, Aşağı Hisar bölümlerinden Zağnos Köprüsü, Kule Hamamı, Çifte larında onarılmıştır.
meydana gelmiştir. İç kale 1541 yılın­ Hamam ve bugün yıkık halde olan Akçakale, Trabzon’un yaklaşık 18
da Şirvan Şah Zade Mirza Mehmed Amasya Camii, Şirin Hatun Camii, Mu­ kilometre batısındadır. Denize hâkim
Bey’in yardımı ile onarılmıştırfK/'faöe- sa Paşa camileri yer alır. bir teras üzerine kurulmuştur. Küçük
si bugün Ayasofya M üzesi bahçesin- Aşağı Hisar, batıdan Zağnos bur­ bir yapı olmasına rağmen, stratejik
dedir). cunun hemen yanıbaşından başlayıp önemi vardır. Kale duvarları bazı yer­
IV. loannes Trabzon’da birçok ku­ denize kadar inen surlardan meydana lerde kesme, bazı yerlerde ise moloz
le yaptırmıştır. Trabzon Kalesi’nin da­ gelir. Dörtgene yakın uzun bir kaledir. taşlardan meydana gelmiştir. Duvarla­
ha iyi savunulması için 1446 yılında Denize karşı sekiz kule ile güçlendiril­ rının çoğu yıkılmasına karşın yapı,
Yukarı Hisar içinde bulunan kendi miştir. Bu hisarın Moloz Kapısinda yı­ özelliğini korumaktadır. Kalenin, Trab­
adıyla anılan kuleyi yaptırmıştır. “ IV. kılan kale duvarı 1764 yılında bir ira­ zon’da (1297 - 1330) yıllarında prens­
loannes K u le s i” . Bu kule saray bina­ deyle onarılmıştır. Aşağı H isarin çev­ lik yapan Aleksios II. tarafından 1286
sının kuzeyinde bulunurdu. Saray, du­ relemiş olduğu bölgede: Andreaş Ki­ yıllarında yaptırılmış olduğu sanılmak­
var kalıntılarından anlaşıldığına göre, lisesi (M olla Siyah Camii), Hoca Halil tadır. Akçakale, Osmanlı imparatorlu­
kesme taştan yapılmıştır. Planı belli Camii, Pazarkapı Camii, Kundupoğlu ğu devrinde büyük onarım görmüştür.
292
 Bazı eklerle son yüzyıla kadar kullanı­
lan önemli bir askerî üs olmuştur.
Kalepark, Trabzon Lim aninın he­
men batısında bulunur. Deniz çıkıntı­
sı yapmış bir burun üzerine 1297 -1330
yılları arasında II. Aleksios tarafından
yaptırılmıştır. Fetihten sonra “ Güzel
Saray" adını alan Kalepark'taJ. Mah­
mud devrinde Trabzon Valisi Üçüncü-
oğlu Ahmed Paşa tarafından yaptırıl­
mış üç katlı bir bina bulunmaktaydı.
Kale duvarları 1915 yılında Rus bom­
bardımanı ile yıkılmıştır. Fakat dış du­
varları 1966 yılında restore edilmiştir.
Günümüzde askerî gazino ve park ola­
rak kullanılmaktadır.
Trabzon’daki kilise le r— iki istisna
ile — Komnenoslar dönemine attir.
Ayios Eugenios Kilisesi (Yenicu-
ma Camii), kendi adıyla anılan Yenicu-
ma Mahallesi'nde bulunur. Trabzon
İmparatoru Aleksios Komnenos (1204
- 1222) tarafından Eugenios’a ithafen
yaptırıldı. 1340 yılında Büyük Dük lo-
annis tarafından tahrip edilerek yakıl­
dı ise de Aleksios III. kiliseyi yeniden
yaptırdı. 1350 yılında da burada taç
giydi. Trabzon, Fatih Sultan Mehmed
tarafından fethedilince (1461), ilk cu­
ma namazı burada kılındığından bu ya­
pıya “ Yenicuma C a m ii" adı verildi. Fe­
tihten sonra kuzey girişi ve minare ek­
lenerek şimdiki durumuna getirildi.
Kuzeyde, apsisin dış kısmında duvar­
daki kabartma ilginçtir. Bu kabartma;
sağlı sollu iki kartal, bir güvercin,
üzüm salkımı ve sarmaşık figürlerini
göstermektedir. Yapının alt katında
bulunan pencerelerin tümü OsmanlI­
lar tarafından açılmıştır. Taş ve tek şe­
refeli olan minare girişin sağındadır.
Geniş bir alanda kurulan, üç nefli,
Yunan haçlı planlı bir kilise olan yapı,
apsisi dıştan beş köşelidir.
Ayios Savaş (M aşatlık) Mağara Ki­
lisesi, Esentepe Mahallesi’nin Bozte­
pe yamacına V. yüzyıla yakın bir tarih­
te yapılmıştır. Buralar Komnenoslar
zamanında (1204 -1461) hapishane ola­
rak da kullanılmıştır.
Doğudaki Mağara Kilisesi, 1411 yı­
lında yapılmıştır. Kilisenin dam kısmı
desenlerle kaplıdır. Savaş Mağara ki­
liselerinin bir devamı olarak batıda ve
kuzeyde de mağara kiliseceği bulun­
maktadır. Panayia Krisokefalos Ba­
hire Kilisesi (O rtahisar veya Fatih Ca­
mii), Ortahisar Mahallesi’ndedir. 325 -
364 yılları arasında Roma İmparatoru
Konstantin’in yeğeni Hannibalionos
tarafından yaptırıldığı sanılmaktadır.
Bu yapının 284 - 305 yıllarında Incil’i
Trabzon halkına ilk kez tanıtan Andre-
as’a vakfedildiği söylenir. Altın Başlı
Bakire anlamına gelen bu kilise Trab­
zon'un katedraliydi. Bu adı almasının
sebeplerinden biri yanının içerisinde
önceleri birikonun baş kısmındaki ha­
lenin altından olmasıdır. Diğer bir se­
bepse çatının bakır yaldızlı yapraklar­
la örtülmüş olmasındandır. 1341 yılın­
da Komnenos III, burada taç giymiş­
tir. Bu katedralde gömülü olan impa­
ratorlar arasında Andronikos I. loan­
nes II, Aleksios III, Aleksios IV bulun­
maktadır.
Trabzon, Fatih Sultan Mehmed ta­ onarımında yıkılmıştır. Fakat daha
rafından fethedilince bu kilise camie sonra aslına uygun olarak yaptırılmış­
çevrilerek "Fatih Cam ii” adını aldı. Bu­ tır. Camiin kuzeyinde bulunan minare­
lunduğu yer sebebiyle halk arasında si taştan ve tek şerefelidir. Cami mih­
söylenen diğerbirad da “ O rtahisar Ca- rabı ve mimberi bulunan minaresi taş­
m ii” dir. 1468 yılında onarılmıştır. La­ tan ve tek şerefelidir. Cami mihrabı ve
tin Haçlı p la n lıd a n bu mabed üç nef­ mimberi sadedir.
li bir Bizans bazilikasıdır. Sonradan Ayios ioannes (Sotka) Kilisesi, Hı-
merkezi planlı yapıya çevrilip, üzerine zırbey Mahallesi’nde, Kaledibi İlkokulu
kubbe oturtulmuştur. Kuzey girişi bitişiğindedir. Plan olarak Ayasofya ve
Türkler tarafından yaptırılmıştır. Os­ Ayios Eiuginios kiliselerine benzer.
manlIlar tarafından buraya yerleştiri­ Orijinal olarak 1306 yılında Theodora
len eski Türkçe yazıt okunabilir durum­ Tzanichites ve Gregorios Kamakhe-
dadır. Kilisede XIV. yüzyıla ait fresk­ nos tarafından kurulmuştur. 1856 yılın­
ler bulunmaktaydı. Kilise, camie çev­ da Metropolit Konstantinos (1830 -
rilince bu frekskler sıra ile boyatılmış- 1879) tarafından tamamen eski şekli­
tır. Halen yapı içerisindeki renkli pa­ ne uygun olarak yeniden yaptırılmış­
nolar ve mozaikler görülebilmektedir. tır. Yapı üç neflidir. Taştan yapılmış ol­
Camiin minberi yağlıboya ile boyan­ dukça kalın duvarlara sahiptir. Kubbe­
mış olmasına karşın, çok değerlidir. si dört fil ayağı üzerine oturtulmuştur.
Türk sanatçıları tarafından motiflendi- .Yanlardan tonozlarla beslenmiştir.
rilm iştir. Yapının dış kısmında, doğu­ Kubbe kasnağı onikigendir. Kilise, fe­
daki şadırvan üzerinde bulunan kitabe­ tihten sonra bir süre cami olarak kul­
de, Suitan Bayezid devrinde Tortul Fa­ lanılmıştır. Cumhuriyetten sonra yeni­
tihi olarak bilinen Rakkas Sinan Bey’­ den cami olmuş, sonra da askerî de­
in 1483 tarihinde burada “ Kulaklı Çeş­ po yapılmıştır.Günümüzde Kaledibi İlk­
me'mi yaptırdığı yazılıdır. Yapı, 18SHB yı­ okulu Müsamere Salonu ve deposu
lında bir onarım geçirmiştir. olarak kullanılmaktadır.
Ayia Anna Kilisesi (Küçük Ayvasıl Fatih Küçük Camii, Bahçecik Ma­
Kilisesi): Bu kilise, Maraş Caddesi üze­ hallesi’ndedir. XIII - XIV. yüzyılda ya­
rinde, merkez postane binasının pılmış bir kilise iken 1461 yılında ca­
karşısında yer almaktadır. Şehir için­ mie çevrilmiştir. Taştan yapılmıştır.
deki kiliselerin en eskisidir. VII. yüz­ Yapının apsisi dıştan beş köşeli ve yiv­
yılda yapıldığı sanılmaktadır. Giriş, gü­ lidir. Sağlı sollu nişlere sahiptir. Yapı
neydeki küçük bir kapıdandır. Kapı camie çevrildikten sonra güneyde bir
üzerindeki kitabe, kilisenin 884 - 885 mihrap açılmıştır. Minare 1981 yılında
yılında Basil I tarafından onartıldığını yapılmıştır.
belirtir. 1923 yılına kadar kilise olarak Ayios Elefterios Kilisesi (Hüsnü
kullanıldıktan sonra terk edilmiştir. Köktuğ Cam ii ),.Çömlekçi Mahallesi’n­
Ayios Andreas Kilisesi (M olla Si­ dedir. üç nefii bir Bizans bazilikası­
yah - Nakib Camii), Pazarkapı Mahal­ dır. Netlerin üzeri tonozla örtülmüştür.
lesi’ndedir. Küçük bir yapıdır. Üç net­ Binayı, fil ayakları ayakta tutmaktadır.
lid ir ve üzeri beşik tonozla örtülüdür. Son derece kemerli oluşuyla özellik
Yapının apsis kısmı antik blok taşlar­ kazanmıştır. Mihrabına dikey olan ke­
dan yapılmıştır. Duvarlarında tuğla ve merler taş, paralel olanlar tuğladandır.
moloz taş kullanılmıştır. Nefleri ayıran Kilise olarak kullanıldığı zaman güney
sütunlar iki tanedir. X ve XI. yüzyıla ta­ ve batı kapıları kullanılıyordu. Bugün
rihilenen eser, fetihten sonra camie yalnız kuzey kapısından giriş vardır.
çevrilmiştir. Kuzey girişi, Türkler tara­ Yapı camie çevrilince kilise mihrabı
fından yapılmıştır. Yapı, 1975 yılında değiştirilerek, dikdörtgen bir şekle so­
esaslı bir onarım geçirerek üzerinde­ kulmuştur. Yapı, 1923 yılına dek terk
ki tonoz örtüsü betonla kaplanmıştır. edilmişken, 1953 yılında Hüsnü Kök­
Cami, Ramazan aylarında ibadete açıl­ tuğ Paşa tarafından camie çevrilmiş­
maktadır. Mihrabı ve minberi son de­ tir. Yapının, XV. yüzyılda Cenevizliler
rece sadedir. tarafından yaptırıldığı sanılmaktadır.
Kemerkaya Camii, Kemerkaya Ma­ Santa Maria Katolik Kilisesi, Trab­
hallesi’nde küçük bir camidir. Önce­ zon'da halen faaliyet gösteren tek ki­
leri kilise olduğu ve camie çevrilince lisedir. Sultan Abdülmecid’in emriyle
kilise apsisinin bir kısmının kaldırıldığı 4 Ekim 1869 yılında yapımına başlan­
anlaşılmaktadır. mış, 2 Şubat 1874yılındaaçılmıştır. Ba­
Ayios Filippos Kilisesi (Kudreddin rok stilinde, üç nefli olarak yapılan bu
Camii), Esentepe Mahallesi’ndedir. eserin içindeki süslemeler 1882 yılın­
Taştan, tek nefli bir kilisedir. Nefler da yapılmıştır.
içeride yuvarlak, dışarıda ise poligonal Trabzon bölgesindeki manastırlar,
planlı bir apsisle son bulmaktadır. genellikle kutsal bir mağara ve ayaz­
Kubbesi Kafkas stilindedir, kasnağı manın çevresinde kurulmuştur.
onikigendir. Kasnak on iki pencereyi Sumefa (Meryem Ana) Manastırı,
taşımaktadır. Üzeri tonozla örtülü bu Trabzon ilinin yaklaşık 40 kilometre ka­
yapının planı ilginçtir. Yapının Trabzon dar güneyinde, Maçka ilçesinin Altın-
İmparatoru Aleksios lll’ün (1349 -1390) dere köyü sınırları içerisindedir. Ziga-
kızı Anna Komnena(7347 - 7342^ tara­ na Dağlarinın yamacında, çam ağaç­
fından Hıristiyan havarilerinden Ayios larıyla kaplı dağlar arasında bir vadi­
Filippos adına yaptırıldığı sanılmakta­ de kurulmuştur. Deniz seviyesinden
dır. 1665 yılına kadar katedral olarak aşağı yukarı 1220 metre yükseklikte­
kullanıldı. Bu tarihten sonra camie dir. Bu büyük yapı, O rtaçağin en dik­
çevrildi. Kuzey duvarı 1968 -1969 yılı kate değer manastırlarından biridir.
293
Manastır, içinde kutsal su damlayan
tabii bir mağaranın ağzında ve etrafın­
da kurulmuştur. Esas yapının Trabzon
Komnenosları devri XIV. yy. bugün gö­
rülen kışla gibi yüksek manastır yapı­
sı ise XIX. yüzyıla aittir. Gezgin keşiş-
lereliyle büyük servet toplayan manas­
tır, 1923’te boşaltılmıştır. İkona ise
Türk - Yunan Anlaşması (İnönü - Veni-
zelos) ile Yunanistan’a verildi. Kütüp­
hanenin kalanı Ankara’ya taşındı
Türkler tarafından ‘‘Büyük Meryem
Ana", Grekler tarafından da “ Sum ela ”
diye tanınan bu dinî yapı bölgenin en
büyük manastırıdır. Hatta Yunanistan'­
daki "Aynaroz M anastırı” ndan sonra
ortaçağ ?ailesinin çok önemli bir ma­
nastırı sayılmıştır. Manastır, Panayia’-
ya adanmıştır. Manastırda bulunan ve
çok eskilere ait olduğu sanılan Mer­
yem Ana ikonası, burasının Hıristiyan-
lar ve Müslümanlarca kutsal sayılıp, zi-
yaretgâh haline getirilmesine sebep
olmuştur. Manastırın aslı bir mağara­
dır. Bu mağara önceleri bir sunak yeri
olarak kullanılırken, Hıristiyanlık za­
manında bir keşiş inzivagâhı olarak
kullanılmaya başlandığı sanılan bir ko­
vuktur. İmparator Komnenos, 1340 yı­
lında taç giyme törenini burada icra et­
miş, 1365 yılında da manastıra altın bir
boğa bağışlamıştır. Manastırın kilise­
sinde çok çeşitli ikonalar ve başka Hı­
ristiyanlık sanat eserleri yanında Os­
manlI padişahlarından I. Selim’in ver­
diği bir çift şamdan ile II. Mehmed ta­
rafından gönderilen bir ferman bulun­
makta idi. Bu manastır için vakıflarda
kurulmuştur. Bu kuruluşlar, Trabzon,
Osmanlı yönetimine geçtikten sonra
da aynen korunmuştur. Manastırın ar­
şivinde Osmanlı padişahlarının (II. Ba­
yezid, I. Selim , IV M urad gibi) manas­ TRABZON: Bir Türk (XIX. yüzyıl ikinci yarısı).
tıra ilişkin fermanları, İstanbul patrik­
lerinin yolladıkları yazılar vardı. Sume- Çarşı Camii’nin kuzeyindedir. Kareye Atatürk Trabzon’a son gelişinde
la’daki en değerli eserlerin başında yakın dikdörtgen bir planı vardır. Bina­ (10.6.1937) vasiyetnamesini burada
çevresi gümüş çerçeveli Meryem Ana nın her yüzünde bir kapısı bulunmak­ yazmıştır.
tasviri gelmekte idi. Manastıra orman­ tadır. Ayasofya Müzesi (Aya-Sophia Ki­
lık içindeki bir patikadan tırmanılmak- Sabırhan, Kunduracılar Caddesi’- lis e s i - Hagia Sophia), Trabzon’daki
tadır. Manastırın girişi çok sıkı güven­ nin Semerciler Yokuşu semtindedir. anıtsal yapıların en önemlisidir. Fatih
liğe alınmış, dar uzun bir merdivenle Taştan yapılmış ve üç katlıdır. Yapı, Mahallesi’nde bulunmaktadır. Bağım­
son kısma tırmanılması mümkün kılın­ kuzey ve güneyde olmak üzere iki gi­ sız Trabzon - Rum Devleti’nin başında
mıştır. Bu merdivenin yanında su ke­ rişe sahipti. Yapı, günümüzde de kul­ bulunan I. Manuel Komnenos’un buy­
merinin kalıntısı vardır. Manastır Ka­ lanılmaktadır. ruğu ile 1238-1263 yılları arasında ya­
ya Kilisesi ve yapılar olmak üzere iki Bizans dönemine ait iki hamam pılmıştır. Binanın batısındaki kule, do­
ana kümedenjsluşur. Manastırın genel vardır. Bunlar: Fatih Hamamı ve Çifte ğu yüzündeki kitabeye göre, 1427 ta­
planında odalar, arkasını dağa vermiş Hamam’dır. Fatih Hamamı, Hacı Ka­ rihinde yapılmıştır. Bu yapıda Türk sa­
dar bir dikdörtgen mekânın bir kenarı sım Mahallesi’ndedir. Şehir, Fatih ta­ natının etkileri görülmektedir. Yapı,
boyunca dizilidir. Manastırın tek giri­ rafından fethedildiğinde, padişah bu kare bir haç üzerine yapılmıştır. 12 kö­
şi bu dikdörtgenin güney tarafındadır. hamamda yıkanmıştır (1461). Yıkandığı şeli kubbeyi her biri yekpâre mermer­
Sumela Manastırı haricinde, Trab­ kurna halen korunmaktadır. Yapı, en den yapılmış dört büyük sütun taşı­
zon’da Gregorius Peristera (Kuştul- son 1978 yılında onarılmıştır. maktadır. Kubbe yüksek kasnaklıdır ve
Hızır Manastırı), Kaymaklı Manastırı, Çifte Hamam, Ortahisar Mahalle­ bunu dört taraftan destekleyen dört
Kızlar Manastırı, anılmaya değer yapı­ s i’ndedir. beşik tonozla örtülüdür. Merkezi kub­
lardır. Trabzon’da başlıca üç müze vardır. benin oturtulduğu tonozlar arasında
Trabzon şehri içindeki Bizans dö­ Bunlar: Atatürk Köşkü, Ayasofya Mü­ kalan köşeler, doğuda küçük birer be­
nemi önemli su kemerlerinden üç ta­ zesi ve Sağlık Müzesi'dir. şik tonozla batıda ise birer çapraz to ­
nesi şunlardır: imaret Deresi, Kuzgun­ Atatürk Köşkü, Kabayanidis adlı nozla örtülmüşlerdir. Kilisede görülen
cuk Su Kemeri ve Kavaklı Su Kemeri’- bir Rum tarafından 1890 yılında Soğuk- Selçuklu üslubundaki taş dekorasyon,
dir. su’da konak olarak yaptırılmıştır.Yu- bu kilisenin yapımı sırasında burada
Trabzon ilinde ticaret yapıları ola­ nan ve Roma etkisinde bir yapıdır. Hâ­ Selçuklu ustalarının veya onların ha­
rak, Bedesten ve Sabırhan vardır, için­ zinece alınıp Atatürk’e armağan edil­ zırladığı kalıpların uygulanması ile
de dört kalın pâye bulunan, örtüsü yı­ miştir. 1943yılındaMakbule Atadan Ha- açıklanmaktadır. Bizans eseri olmak­
kıldığı için üstünün nasıl kapatıldığı nım’dan belediyece satın alınıp müze la birlikte XIII. yüzyıl Selçuklu sanatı
bilinmeyen bir Osmanlı - Türk eseridir. yaptırılmıştır. Müzede, Atatürk’ün re­ için önemli bir yapı olan kilise, çeşitli
Trabzon Bedesteni, çarşı içinde ve sim ve eşyaları sergilenmektedir. amaçlar için kullanıldıktan sonra, 1957
294
 yılında Edinburg Üniversitesi ve Vakıf­
lar Müdürlüğü’nce onarılarak 1964 yı-
jında müze olarak ziyarete açılmıştır.
İçinde değerli freskolar bulunmuştur.
Trabzon, eski eserler yönünden
son derece zengin bir ildir. Fetihten
sonra, burada çok sayıda cami, med­
rese, han, hamam, türbe, köprü, çeş­
me, şadırvan, konak, köşe gibi eser­
ler yaptırılmıştır.
Ahi Evren Dede Camii, Boztepe
semtindedir. Kare planlı olan yapının
üzeri önceleri çatı ile kaplıydı. 1976 yı­
lında esaslı bir onarım geçirerek şim­
diki kubbesi eklenmiştir. Küçük've tek
şerefeli minaresi vardır. II. Abdülha-
m id’in verdiği 900 altınla yaptırılmış­
tır.
Askerî Cami, Askerî Hastane Mes­
cidi olarak 1883 tarihinde, Haşan Pa­
şa tarafından yaptırıldı. Küçük, kalın
taş duvarlı ve kare planlı bir yapıdır.
Büyük İmaret Camii (G ülbahar Ha­
tun Cam ii - Hatuniye Camii), Trabzon’­
da yapılmış ilk Osmanlı eseridir. Ata-
park semtindedir. 1514 yılında Yavuz
Sultan Selim tarafından Gülbahar Ha­
tun adına yaptırıldı. Tabhanelidir. Ya­
pıya kuzeyden girilir. Mihrap ve min­
beri mermerdendir. Mihrap makarnas-
11, mimber ise sadedir. Cami, 1862 yı­
lında onarıldı. 1883 yılında bir onarırı)
daha geçirdi. 1886 yılındaki onarımda
cami ve medresesi ile birlikte su yol­
ları da onarıldı. Yapının minaresi batı
duvarına yapışıktır. Taştan ve tek şe­
refelidir. Avluda bulunan şadırvanı, ye­
di sütun tarafından ayakta tutulan kü-
lâh biçiminde bir kubbeden meydana
gelmiştir.
Çarşı Camii, Çarşı Mahallesi’nde­
dir. Bedesten binasının tam karşısın-
dadır. Kaim taş duvarlarla yapılmıştır.
1839 yılında Hazinedarzâde Osman
Paşa tarafından yaptırılan bu yapının
pencerelerindeki vitray işçiliği özgün­
lüğü ile ilgi çekmektedir. Minber ve
mihrabı mermer işlemelidir.
Erdoğdu Bey Camii, Erdoğdu Ma­
hallesi’ndedir. Erdoğdu Bey tarafından
'\57J yılında yaptırılmıştır. Yapı, önce
mescit olarak yapılmış, daha sonra ca­
mie çevrilm iştir. Dört duvar üzerine
oturulmuş bir çatıdan oluşur. Çatı ki­
remitle örtülüdür. Duvalar kalın kesme
ve moloz taşlardan yapılmıştır.
Gözaçan Camii, Boztepe Mahalle­
s i’ndedir. XIX. yüzyılda yaptırılan ca­
mi, kare planlıdır.
Hacı Kasım Camii, Hacı Kasım Ma­
hallesi’ndedir. Yavuz’un Trabzon vali­
liği sırasında Defterdar Hacı Kasım ta­
rafından yaptırıldı. Yapıya giriş batı
yöndedir. Camiin asıl mekânına kuzey­
den tek bir kapıyla geçilir. Burası dört
duvar üzerine oturulmuş büyük bir
kubbeden oluşur. Kubbe kurşunla, ça­
tı ise kiremitle örtülüdür. Kesme taş­
tan yapılmıştır. Minare taştan ve tek
şerefelidir.
Hacı Salih Camii, Alaca Han’ın bi-
tişiğindedir. XVIII. yüzyıl yapısıdır. Ka­
re planlı yapı, dört duvar üzerine otur­
tulmuş bir kubbeden oluşur.
Hacı Yahya Camii, Taşhan’ın biti-
şiğindedir. 1781 yılında Hacı Yahya ad­
lı kişi tarafından yaptırılmıştır. On beş
basamaklı taş bir merdivenle asıl me­
kâna çıkılmaktadır. Küçük ve dikdört­
gen planlıdır. Üzeri büyük ve basık bir
kubbeyle örtülmüştür. Mihrabı sade,
minberi ahşap ve oymalıdır.
Hamza Paşa Camii, 1748 yılında
Haşan Efendi B.Elhac Mustafa adlı ki­
şi tarafından yaptırılmıştır. Gülbahar
Hatun Mahallesi’ndedir. Dikdörtgen
planlıdır. Kuzeyinde şadırvan avlusu
vardır, iki katı olan yapının duvarları
kalın taştandır.
Haşan Ağa Camii, Sakız Meydanı
Sokağı’ndadır. 1552 yılında Semer-
kandlı El Hac Reis-i Kurradan Haşan
Ağa tarafından yaptırılmıştır. Beşgen
planlı olan yapıya güney yönünden bir
merdivenle çıkılmaktadır. Yapı, 1973
yılında onarılmıştır.
Hatun Hatuncuk Camii, Kabak
Meydanı Caddesi’ndedir. XVI. yüzyıl­
da yaptırıldığı tahmin edilmektedir.
Önceleri tekke olarak yapılan bu yapı,
Cumhuriyet’ten sonra camie çevril­
miştir.
Hızır Bey Camii, Hızır Bey Mahal­
le si’ndedir. 1789 -1799 yılında yaptı­
rılmıştır. Kare planlıdır. Duvarlar kes­
me taştan yapılmıştır. Çatı büyük bir
kubbeyle örtülmüştür. Kubbe içten
m otifli ve süslemelidir. Yapı, 1880 yı­
lında onarım görmüştür.
Hoca Halil Camii, Pazarkapı Ma­
hallesi’ndedir. XVI. yüzyıl eseridir.
Deprem sonucu yıkılmış, ancak mina­
resi özgündür. Kare planlı olan camii,
kesme taştan yapılmıştır.
İskender Paşa Camii, Kâfir Meyda-
nı’nın doğusundadır. 1529 yılında İs­
kender Paşa tarafından yaptırılmıştır.
Mezarı, camiin batısındadır. Geniş bir
alan içerisine yapılan bu cami, zaviye-
lidir. Avlusu kesme blok taşlarla dö­
şenmiştir. Camiin yan duvarı kalın ve
kesme taştan yapılmaktadır. Girişte iki
yarım kubbeyi ayakta tutmaktadır. Ca­
miin yan duvarları Türk motifleriyle süs­
lenmiştir. Pencerelerdeki vitray işçiliği
son derece zariftir. Minaresi doğu du­
varına bitişiktir.
Konak Camii, Uzun Sokak Cadde­
s i’ndedir. Yapım tarihi ve kim tarafın­
dan yaptırıldığı bilinmemektedir. 1883
yılında onarım kitabesi bulunmaktadır.
Ön cephesinin duvarları kesme taştan,
diğer duvarları ise kesme moloz taş­
lardan yapılmıştır. Girişi son cemaat
yeri oluşturur. Camiin minaresi batı
yöndedir. Tek şerefeli ve taştandır.
Musa Paşa Camii, Musa Paşa Ma­
hallesi’ndedir. 1668 yılında Musa Pa­
şa tarafından yaptırılmıştır. Kesme ta-
tan yapılmış kalın duvarlı yapıdır. Yan
duvarları tek ve büyük bir kubbeden
oluşmuş çatıyı ayakta tutar.
Pazarkapı Camii, Trabzon Valisi
Kasım Bey tarafından 1563 yılında yap­
tırılmıştır. “ Karabay C a m ii" adıyla da
anılan bu yapı, 1789 yılında yeniden
yaptırılmış, 1852 yılında onarılmıştır.
Dikdörtgen planlıdır. Yapının içerisin­
deki kapılar ahşap işçiliği göstermek­
tedir. Minare, camiin kuzey dış avlu­
sunun sağ köşesinde yer alır. 1752 yı­
lında yaptırılmış, 1852 yılındaonarıl-
mıştır. Tek şerefelidir.
Şirin Hatun Camii, " iç Kale C a m i"
olarak da bilinir. Sultan II. Bayezld’ in
oğlu Sultan Abdullah tarafından 1470 yı-
lındaannesi Şirin Hatun’avakfedilmiş-
tir. Dikdörtgen planlı olan eser, dört du­
var, birçatıdan oluşur. Duvarları kesme
taştandır.
Tavanlı Camii, Gazipaşa Mahalle­
si’ndedir. 1874 yılındayapılmış, 1890 yı­
lında onarılmıştır. Dikdörtgen planlıdır.
Duvarları kesme taştandır.
Tekke Camii, Tekke Mahallesi’nde­
dir. 1591 yılında Derviş Ali Paşa tara­
fından tekke olarak yaptırılmıştır. Dik­
dörtgen planlıdır. Duvarlar kalın ve taş­
tandır.
Askerî Hastane, Erdoğdu Mahalle­
s i’nde hâkim bir tepede yeralır. Fırka
Komutanı Haşan Paşa tarafından 1885
yılında yaptırılmıştır. “ U” planlı yapı­
nın doğuda ve kuzeyde iki girişi vardır.
Cephanelik, "F a tih K u le s i” , (ya­
bancılarca "İran K u le s i” ): Yenicuma
Mahallesi’nin güneyinde bir vadi için­
dedir. 1887 yılında yaptırılmıştır. Yu­
varlak planlı olarak iç içe geçmiş iki
kuleden meydana gelir. Kesme taştan­
dır. Duvar kalınlığı 1 metreyi geçer.
1916 - 1918 yılları arasında Rusların
Trabzon’u işgalleri sırasında da cep­
hanelik olarak kullanılmış, 9 Temmuz
1919 tarihinde içindeki cephanenin
patlamasıyla çatısı havaya uçmuştur.
Trabzon’da birçok çeşme mevcut­
tur. Bunlardan en önemlileri: Abdullah
Paşa Çeşmesi, Gülbahar Hatun Mahal­
lesi’ndedir. Zagnos burcunun doğu
duvarına bitişiktir. Mermerden yapıl­
mıştır. Cephesi süslüdür. Diklemesi­
ne dikdörtgen biçimindedir. Üçgen bir
alınlığı vardır. 1849 yılında Haznedar-
zâde Abdullah Paşa tarafından yaptı­
rılmıştır.
Emin Ağa Çeşmesi I, Kemerkaya
Mahallesi’ndedir. 1836 yılında Emin
Ağa tarafından yaptırılmıştır. Bugün
harap durumdadır.
Emin Ağa Çeşmesi II, Çarşı Mahal­
lesi’ndedir. 1884 yılında yaptırılmıştır.
Yivli iki sütun üzerine oturan sivri ke­
merlerle cephelendirilmiş tipik bir Os­
m a n lI yapısıdır.
Hacı Kasım Çeşmesi, Hacı Kasım
Mahallesi’nde, aynı adla anılan camiin
karşısında bir evin duvarına yapışık
olarak, 1499 yılında yaptırılmıştır.
Haşan Paşa Çeşmesi, Askeri Has­
tane bahçesindedir. 1884 yılında Ha­
şan Paşa tarafından yaptırılmıştır.
Cephesi düzdür.
Hayreddin Paşa Çeşmesi, Trab­
zon’un en eski çeşmesidir. Fatih Sul­
tan Mehmed zamanında Hacı Hayred­
din Paşa tarafından 1563 yılında yapı­
mına başlanıp, 1573 yılında tamamlan­
mıştır. İhmal edilen yapı, 1969 yılında
onarılarak mermerle kaplanmıştır.
II. İskender Paşa Çeşmesi, Pazar-
kapı Mahallesi’nde (1523), III. İskender
Paşa Çeşmesi de aynı yerdedir (1557).
Kırzâde Çeşmesi, Gülbahar Hatun
Mahallesi’nde, Yavuz Sultan Selim za­
manından kalma bir yapıdır. 1901 yılın­
da bugünkü biçimine sokulmuştur.
Şeydi Hacı Mehmed Çeşmesi, Ka-
295
vak Meydan Caddesi’nd e d ir_ Hacı
Hamzaoğlu Hacı Muhammed tarafın­
dan yaptırılm ıştır.'- 'Düzgün' taştan
yapılmış, sivri kemerli bir çeşmedir.
Celî-sülüs kitabesi vardır.
Sultan Abdülhamid Çeşmesi, İs­
kender Paşa Mahalleşi’ndedir. 1891 yı­
lında yaptırılmıştır. Üzerinde güzel bir
Abdülhamid tuğrası bulunur. Üçyüzlü
bir yapıdır. Ayna kısımları dikdörtgen
biçiminde kesme taşlarla yapılmıştır.
Çeşmenin cephesi dikdörtgendir.
Şadırvan, Kabak Meydanı semtin-
dedir. XVI. yüzyıl yapısıdır. Yapı altı­
gen, parke taşla döşenmiş bir tabana
kurulmuştur.
Trabzon’da bulunan Türk hamam­
larının en önemlileri: Sekiz Direkli Ha­
mam, Paşa Hamamı, Hacı A rif Hama­
mı, Tophane Hamamı, Alaca Hamam,
Askeri Hamam, Pazarkapı Hamamı ve
Meydan Hamamidır.
Alaca Hamam, Çarşı Mahallesi’n­
de, Alaca Han’ın arkasındadır. XVIII.
yüzyıl yapısıdır. Kare - haç planlıdır.
Yapının kubbeleri taş kemerler üzeri­
ne Oturtulmuş ve yanlardan pandantif­
lerle beslenmiştir. Duvarlar kalın ve
taştan yapılmıştır.
Askerî Hamam, Askerî Hastane’-
nin kuzeyindedir. II. Abdülhamid dev­
rinde 1883 yılında yaptırılmıştır. Kalın
ve kesme taşlı duvarları vardır.
Hacı A rif Hamamı, Pazarkapı Ca­
mii arkasında, güneyindedir. XVIII.
yüzyıl yapısıdır. Üzeri tonoz ve kubbe­
lerle örtülmüştür. Dikdörtgen planlı
olarak barok stili yapılmıştır. Giriş do­
ğudandır.
Meydan Hamamı, Meydan semtin-
dedir. XIX. yüzyıl yapısıdır. Kadın ve er­
kekler için ayrı bölümleri vardır. Top­
lam 22 kubbesi b u lu nu r.
Paşa Hamamı, Çarşı Mahailesi’n-
d e d ir.. İskender Paşa tarafından 1531
yılında yaptırılmıştır. Kadınlar ve er­
kekler kısmından oluşur.
Sekiz Direkli Hamam, Pazarkapı
Mahallesi’ndedir. 1071-1075 yılları ara­
sında Selçuklular tarafından yaptırıl­
dığı sanılmaktadır. Oba çadırlarına
benzeyen bu yapı, dikdörtgen planlı­
dır.
ilde bulunan önemli hanlar şunlar­
dır: Vakıfhan, Taşhan, Alacahan, Ana­
dolu Han, Sulu Han ve Gön Han.
Alaca Han.Bakırcılariçi semtinde-
dir. XVIII. yüzyıla yapısıdır. Dikdörtgen
planlı olan bu yapı, üç katlıdır. Günü­
müzde yalnızca batıdaki kapı, giriş ola­
rak kullanılmaktadır. Ortasında üstü
açık bir avlu vardır. Etrafını hücreler
sarar. Hücrelerin üzeri tonozlarla örtül­
müştür.
Gön Han, Çarşı Mahallesi’ndedir.
Giriş kısmında 1776 yazılı bir kitabesi
vardır.
Sulu Han, Meydan Hamaminın kar-
şısındadır. “ L” planlı, iki katlı ve taş
bir yapıdır. XIX. yüzyıl yapısıdır. Alt kat­
taki hücreler tümüyle taş kemer ve to­
nozlardan yapılmıştır.
Taşhan, Moloz semtindedir. XVIII.
yüzyıl yapısıdır. Dikdörtgen planlıdır.
Kemerler ve duvarlar taştandır. Yapı üç
katlıdır. Günümüzde Vakıflar Yüksek
296
Öğrenim Öğrenci Yurdu olarak kulla­
nılmaktadır.
Vakıfhan, Trabzon Valisi İskender
Paşa tarafından 1531 yılında yaptırıl­
mıştır. Çarşı Camiin arkasındadır. Ku­
zeyden tek bir girişi vardır.
Eskiden kent surunun dışarıya
bağlantısı, doğu ve batı tarafında bu­
lunan açılır kapanır tahta köprülerle
sağlanmaktaydı. Sonraları bunların
yerlerini bugün de kullanılan taş köp­
rüler almıştır.
Hamidiye Köprüsü, 1885 yılında
yaptırılmıştır. ______ __
Zağnos Körüsü, Fatih’in komutan­
larından Zağnos Paşa tarafnıdan 1467
yılında yaptırılmıştır. Ortahisar ile Ata-
park semti arasında kurulmuştur. Kes­
me taştan yapılmış olup yaklaşık 20-25
metre yüksekliğinde, 50-60 metre
uzunluğunda, tek gözlüdür.
Trabzon’da Osmanlı döneminde
önemli medreseler yapılmıştır. Bunlar:
Küçük İmaret, Pazarkapı, Müftü Camii,
Zeytinlik Camii, Çarşı Camii medrese­
leriyle Fatih, Hatuniye ve İskender Pa­
şa medreseleridir. Günümüzde bunla­
rın hepsi yıkılmıştır.
Trabzon’da başlıca türbeler: Ayşe
- Gülbahar Hatun Türbesi, Açık Türbe
ve Emir Mehmed Türbesi’dir.
Açık Türbe, şehir merkezinin batı-
sındadır. ‘‘Hamza Paşa T ürbe si" ola­
rak da anılmaktadır. Eserin içerisinde­
ki iki mezar, türbenin yanındaki camii
yaptıran ve 1778 tarihinde ölen Hakan
Efendi ile 1777 yılında ölen oğluna ait­
tir. Yapı, düzgün kesme taştan yapıl­
mıştır. Kubbe kasnağı altıgendir.
Ayşe-GülbaharHatunTürbesi, Ha­
tuniye Camii’nin doğusundadır. Ya­
vuz’un annesi gömülüdür. 1505 tarihin­
de yaptırılmıştır. Sekizgen planlı olan
bu yapının duvarları, oldukça kalın,
kesme, beyaz taşlarla örülmüştür. Yan
duvarlar sekizgen kubbeyi ayakta tu t­
maktadır. Türbenin içerisi motiflendi-
rilerek ayet ve surelerle süslenmiştir.
- Emir Mehmed Türbesi (Osman Ba­
ba Türbesi), Kabak Meydanı semtinde­
dir, 1523 yılında Emir Mehmed adlı ki­
şi tarafından yapılmıştır. Duvarları si­
yah ve beyaz taşların biçim li bir şekil­
de dizilmesinden meydana gelmiştir.
Sekizgen kasnağa oturtulan kubbenin
üzeri kurşunla örtülmüştür. Türbenin
içindeki mezar Osman Baba lakaplı ki­
şiye a ittir (1877).
Trabzon’daki eski Türk evlerine ör­
nek olarak Yarımbıyıkoğlu Evi, Kundu-
poğlu Evi, Memiş Ağa Konağı, Çakı-
roğlu Konağı, Nemlizâde Konağı, Ata­
türk Köşkü, Kız Enstitüsü binası gös­
terilebilir.
Zengin birRum tüccarın kor,ağıolan
Kız Enstitüsü binası, mimarîbakımdan
birTürk evi değildir. Tamamen Avrupa
üslubundaküçükbirsaraydır. İçinin de­
korasyonu, Yunan - Roma - Avrupa sa­
natlarının taklididir. Yalnız müzik salo­ ya bağlı sayılmaktadır. Arap tarihçisi
nu Türk üslubundadır.
XIX. yüzyıldan itibaren şehirde,
1855 -1904 yılları arasında çeşitli k ili­ Urfa, Persler yönetimindeyken Arap
seler yaptırılmıştır. Bunlar sırasıyla: yarımadasından birçok Arap kabilele­
1855 yılında Latin Katolik Kilisesi, ri, bu arada Mudaroğulları da buraya
1860 yılında Kastulandan köyüne -
“ Aya H ris to fo ro s " Rum kilisesi, aynı
ta rih te Rom ono köyüne “ Aya
K o n s ta n tin ” Rum kilisesi, 1860 yılın­
da Samoraska köyüne “ Aya M arina"
Rum kilisesi, 1870 yılında Kan köyü­
ne Rum kilisesi, 1874 yılında Cevizde-
resi ilçesi Kospedios köyüne “ Aya
G rig o rio s ” Rum kilisesi, 1883 yılında
Kohle köyüne "Aya Y org i" Rum kilise­
si, Bucna köyüne 1884 yılında “ A yios
G rig o rio s” Rum kilisesi, 1893 yılında
Musacık bucağı Banka köyüne bir
Rum kilisesi, aynı yıl Busara bucağı
Dobrona köyüne de bir Rum kilisesi,
Pelit köyüne 1901 yılında “ A yios
G rig o rio s " Rum kilisesi ve Zorca kö­
yüne 1904 yılında “ M etam orfozis" adlı
Rum kilisesi yaptırılmıştır.
XIX. yüzyıl yapısı olarak Trabzon’­
da 1851 yılında bir de kışla inşa edil­
miştir.
ULUBORLU
Bazı kaynaklara göre Uluborlu’
nun tarihi M.Ö. III ve IV bin yıl öncesi­
ne kadar gitmektedir. Yöreye ilk yer­
leşenler Etiler’dir. Daha sonra Anado­
lu ’da kurulan Frigya, Lidya, iyonya ve
Büyük İskender’in egemenlikleri altı­
na girmiştir, imparatorluğun parçalan­
masından sonra Selefküsler, Romalı­
lar ve BizanslIlar tarafından yönetilen
Uluborlu, Malazgird Savaşı (1071)’nden
sonra Türk yönetimine geçti ve 1074
yılında Selçuklular’a bağlandı 1299 yı-
lıda Hamidoğulları tarafından alınan
yöre, İsparta ve çevresiyle birlikte XIV.
yüzyılda Osmanlı topraklarına katıldı
(1361). Osmanlı yönetimde önce Ana­
dolu Eyaleti'nin bir kazası olan Ulubor­
lu, sonra Konya vilayetinin İsparta san­
cağına bağlı bir kaza durumuna geti­
ri İdi. Cumhuriyet’ten sonra İsparta’nın
il oluşuyla aynı statüye alındı.
Uluborlu’da, Selçuklu sultanların­
dan I. Alâeddin Keykubad zamanında
bir cami yanında 1231 yılında kütüp­
hane binası yaptırılmıştır. 1911 yılın­
da kütüphane binası yanmıştır.
Uluborlu, bugün İsparta iline bağ­
lı bir ilçe merkezi kasabadır.
URFA (Eski adları: Ede s, Edese,
Edessa, Yetesya, A n tio ch e Callirhoe,
Urhöi, O rrhoe Callirrhoe, Urhai, Orr-
hoe, Roha, Urhai, Orfa)
Urfa, tarih boyunca, Irak, Suriye,
Mısır ve Anadolu’da kurulan devletle­
rin egemenliği altında kalmıştır. Bu ba­
kımdan Urfa’nın tarihi Mezopotamya’
Ebü’l-Farac’a göre,Urfa, tufandan son­
ra Nuh Peygamber tarafından kurulan
18 şehirden biridir. İslâmiyetten önce
 gelip yerleşmişlerdir. Arap egemenli­
ği zamanında Urfa’nın resmî adı “ Ru­
h a ” dır.
Sırasıyla Sümer, Asur, İskender ve
Roma İmparatorluğu egemenliklerin­
de bulunduktan sonra şehir, 640 yılın­
dan itibaren Arap egemenliğine, 750
yılında da Abbasîler’e geçti. Yeniden
Doğu Roma (Bizans) egemenliği altı­
na giren şehir, 1087 yılında Selçuklu
komutanı Bozan tarafından Türk top­
raklarına katıldı. I. Haçlı Seferi’nde bu­
rası Haçlıların eline geçti (1098) ve
Haçlılar burada Urfa Haçlı Kontluğu
adını alan bir devlet kurdular. 1146 yı­
lına kadar Fransız Kontluğu’nunelinde
kaldı.
Urfa Kontluğu’nun yıkılmasından
sonra Urfa topraklarında Begtiginler
adında bir Türk hanedanı 1144-1233 yıl­
ları arasında bir prenslik kurdular. Bu
prenslik, Zengilere, Artukoğullarına,
Eyyubîlere ve Anadolu Selçuklularına
bağlı olarak, onların koruyuculuğu al­
tında 89 yıl yaşadı. XIII. yüzyılın orta­
sında İlhanlIlar, yani sonradan Türkle­
şen İran Moğolları bu bölgeye kadar
geldiler. Daha sonra Hülâgû ve arkasın­
dan Timur tarafından alınan Urfa ve
Harran, yakılıp yıkıldı (1244). XV. yüz­
yılda da Akkoyunlular Memlûkiere
bağlı olmak koşuluyla Urfa’yı yönetti­
ler. Bu devirde Akkoyunlu hükümdarı
Uzun Hasanin yaptırdığı Haşan Padi­
şah Camii ve Süvari Kışlası (Gümrük
ışhanı) halen kullanılmaktadır.
XVI. yüzyıl başlarında İran hüküm­
darı Şah İsmail, Akkoyunlu devletini
ortadan kaldırdığı zaman, Akkoyunlu
prenslerinden Sultan Yakub’un oğlu
Murad, Osmanlı padişahı Yavuz Sultan
Selim’e sığınmıştı. Yavuz, İran seferi­
ne çıkarken M uradi da yanına aldı ve
kendisini Akkoyunlulara ait ülkelerin
İranlIlardan alınması ile görevlendir­
di. Murad, 1514 yılında Urfa Kalesi'ne
akın ederken, şehit oldu.
Urfa ve çevresinin kesin olarak Os­
manlIlara geçmesi Yavuz Sultan Se­
lim’in 1516 yılındaki Mısır seferine
rastlamaktadır. Yavuz, ordusu ile Ur-
fa'dan geçerken, Temmuz sonlarında
Urfa’yı Osmanlı imparatorluğu’na kattı
ve Halep eyaletine bağladı. 1535 yılın -.
da da Kanunî, Irak seferi sırasında Ur-
fa’da konaklamış, burada iki gece kal­
mış ve Urfa’yı bağımsız bir sancak yap­
mıştır. 1818 yılında Halep eyaletine
bağlanan Urfa, I. Dünya Savaşı başın­
da bağımsız sancak oldu. 7 Mart 1919
tarihinde İngiliz işgaline uğrayan şe­
hir, 1 Kasım 1919 tarihinde Fransızla-
ra bırakıldı. Bu işgal de 9 Şubat 1920
tarihine kadar sürdü. Daha sonra Er­
meni ayaklanmalarına sahne olan şe­
hir, kesin olarak 10 Nisan 1920 tarihin­
de kurtarıldı. 21 Ekim 1921 Ankara Ant­
laşmasıyla Türkiye’ye geri verilmesi
kabul edildi.
Hazine-i Evrak’ta bulunan XIX. yüz­
yıla ait belgelerden şu bilgiler çıkarıl­
mıştır: 1861 yılında Urfa’da ticaret
mahkemesi kurulmuş, 1863 yılında şe­
hir ve çevresini çekirgeler istila ede­
rek büyük kayba sebebiyet vermiş;
1865 yılında Urfa şehrini çevreleyen
surlar onarılmış, 1896 yılında Urfa san­
cağı I. Sınıf mutasarrıflığa yükseltil­
miştir.
Yine bir belge, 1849 yılında Urfa
eyaleti ve : avalisinde yapılan nüfus
sayımının 4 Aralık 1849 tarihinde biti­
rildiğini göstermektedir.
Urfa, eğitim bakımından bölgenin
ilk kültür merkezlerinden biridir. Özel­
likle Harran, ilk çağlarda kurulmuş ve
Müslümanlığın yüksek devirlerinde
ünlü olmuş üniversiteleriyle tanınmak­
tadır. Osmanlı İmparatorluğu zamanın­
da her yerde olduğu gibi, Urfa'da da
cami bitişiklerinde açılan birçok süb­
yan okulları vardı. Bu okullar, şimdiki
ilkokulların görevini yapıyordu.
1902 yılında Urfa’da 4 adet İptidai
Mektep (ilkokul) daha açılmıştır.
Güneydoğu Anadolu’nun en eski
ve ünlü şehri Urfa’nın çok eskilere da­
yanan bir kültür birikimi vardır. Ebü’l*
Farac, Urfa’nın tufandan sonra kuru­
lan 18 şehirden biri ve Nemrut zama­
nında onarılan üç şehirden biri oldu­
ğunu yazar. Şehirde Paleolitik, Neoli­
tik, Telhalâf, Ei-Ubeyt, Hurrî, Hitit,
Urartu, Asur, Pers, Helenistik, Roma,
Bizans, Selçuk, Haçlı, Artuk, Eyyubî,
Anadolu Selçukluları, ilhanî, Eretna
Akkoyunlu, Dulkadır, Memlûk, Safevî,
Osmanlı ve Türk kavimleri yaşamış ve
bu bölgenin kültürünün gelişmesinde
büyük katkıları olmuştur.
Urfa ilinde eski eser niteliği taşı­
297
 yan camiler şöyle sıralanabilir:
Ak Camii, zarif bir yapıya sahiptir.
Mimari değer bakımından önem taşı­
maktadır. Eski bir kilise olduğu ve Ab-
basilerden El-Men'un zamanında ca­
miye çevrildiği bilinmektedir.
Halilrahman Camii, şehrin güney­
batısında, Ayn Ze\\ha(Zeliha Kaynağı)
gölü kenarındadır. 1211 yılında Melik
Eşref Muzaffereddin Musa tarafından
yaptırıldı. Halk tarafından "M akam
C a m ii” adı ile amnmaktadır. Kesme
taştan yapılmıştır. Ufak kubbelerle ör­
tülüdür. Camiin güneydoğusunda dört
köşeli olan tek şerefeli minaresi yer
alır.
Burasının eski çağlardan kalma bir
tapınak olduğu da söylenmektedir. Ka­
nunî Sultan Süleyman tarafından bü­
yük bir onarım geçirmiştir. Batısında
ve göl kenarında medresesi yer al­
mıştır.
Haşan Padişah Camii, Halil Rah-
manbaşı semtindedir. Kale eteğinde-
dir. 1499yılındaAkkoyunlu Hükümdarı
Uzun Haşan tarafından yaptırılmış ve
II. Selim zamanında onarılmıştır. İki ka­
pılıdır. Camiin bitişiğinde; Türk ata­
beylerinden Topdemir’in yaptırdığı bir
de medrese binası vardır. Cami avlu­
sunu ulu çınar ağaçlan süslemektedir. 1191 tarihini taşıyan bir Eyyûbi Yazı- dünya va’d-din Abil Feth Şah Gazi ibn
Minaresi 1846 yılında yapılmıştır. tı’nın bulunduğu bildirilmektedir. Ya­ as-Sultan al-Malik al-âdil Abu Bekr ibn
H üseyin Paşa Camii, Osman11 Va- pının değişik bir planı vardır. Üç kapı­ Ayyub emretmiştir.
lilerinden Arabgirli Hüseyin Paşa ta­ sı bulunmaktadır. Bugünkü avlusunun 1892 y ılında Urfa’da yaşayan, yapı­
rafından yaptırılmıştır('H.7265/....j, mi­ kuzey duvarına bitişik, kalın sekizgen lan su yolu üzerine inşa edilen köprü­
naresinin çevresi, değerli çinilerle süs­ gövdeli minare, çan kulesi iken, 1927 ye, Padişah tarafından "O sm aniye
lüdür. "Karam eydan C a m ii" adıyla da yılından beri saat kulesi olarak kulla­ K öprüsü" adı verilmiş ve Padişah Haz­
anılır. nılmaktadır. Minare 8 köşelidir. Top­ retlerinin adına atfen, köprü tuğra ile
Peygamber Camii (Çarkoğiu Ca­ lam 25 metredir. Cami, payeler üzeri­ süslenmiştir.
mii), Kanberiye mahallesindedir. XI. ve ne kıble duvarına paralel üç sıra çap­ Şehirde; Urfa Ulu Cami Medrese­
XII. yüzyılda yaptırıldığı sanılan bu ya­ raz tonozlarla yatık dikdörtgen biçi­ si ile Ekmekçizâde Ahmed Paşa Med­
pı, Süryani papazlarından Cercis tara­ minde uzanır. Orta eksenden biraz do­ resesi bulunmaktaydı. Ahmed Paşa
fından kilise olarak yaptırılmıştır. Üze­ ğuya doğru kaymış olan mihrap önün­ Medresesi 1893 yılında onarım gör­
rinde Süryanice kitabeler vardır. Bu ya­ deki bölüm, sivri kemerler üzerine müştür.
pı Hacı Mehmed Çarkoğiu tarafından tromplu bir kubbe ile örtülmüştür. Son Urfa Kalesi; Şehre bakan Damlacık
onarılarak camie çevrilmiştir. cemaat yeri, ondört sivri kemerle av­ dağının kuzey eteğinde bulunan bir te­
Rıdvaniye Camii, Halilrahman (Ba­ luya açılmaktadır. Her bölüm çapraz pe üzerindedir. M.Ö. IV. yüzyılda yaşa­
lık lı Göl) Gölü kıyısındadır. 1736 yılın­ tonçzla örtülüdür. mış olan Abgarlar tarafından yapıldı­
da Rakka Valisi Hamamîzâde Ahmed İldeki kervansaraylar, şunlardır: ğı sanılmaktadır. Kale, zamanla birçok
Rıdvan Paşa tarafından yaptırılmıştır. Gümrük Hanı Kervan sarayı, Kazak­ tarih olaylarına sahne olmuştur. Günü­
Cami içinde 30 hücreli iki büyük der- lar çarşısındadır. XV. yüzyıl yapısıdır. müzde yalnızca iki sütun ile diğer dış
saneli bir medrese vardır. Kütüphane­ Hanelbağur Kervansarayı, Harran duvarları kalmıştır. M.S. 550 yılında ya­
sine Bağdad’tan iki katır yükü elle ya­ şehrinin 20 kilometre güneydoğusun­ şayan Abgar IX. kale içinde bugün sü­
zılmış kitap getirilm iştir. Sütunları, da, Şuayp yolu üzerindedir. Eski Ha­ tunları görülen sarayı yaptırmıştır. Ka­
süslü kemerleri ve ince minaresi ile lep, Bağdad, Urfa kervan yolu güzer­ le, Yavuz Sultan Selim’in Mısır seferi
güzel bir camidir. Avlusunun ortası gâhında Selçuk tarzı mimarisinde ya­ sırasında alınmıştır. İç kale ve dış sur
ağaçtır. Avlunun çevresi, eski medre­ pılmıştır. Kare biçiminde inşa edilen olmak üzere iki beden halindedir.
seden kalma odalarla çevrilidir. İşle­ kervansaray handa, yapı taşları kesme İç kalenin kente bakan yönünde iki
meli bir kapısı vardır. Son yıllarda ona­ olarak kullanılmıştır. Hanın giriş kapısı yüksek yontma taştan yapılmış sütun­
rım görmüştür. üzerinde Selçuk ve Arap stili ile yapıl­ lar görülmektedir. 17 x2 5 metre uzun-
Ulu Cami (Kızıl Kilise), şehrin orta­ mış kitabeler vardır. Kervansaray, ha­ luğundadırlar. Çevresi ise 4.60 metre­
sında Yıldız Meydanı’ndadır. Asıl adı nın kuzey kısmında bir kuyu ve etra­ dir. Bu sütunlardan birinin üzerinde
“ Derm esik” o\an bu kiliseye kızıl mer­ fında kemerli tonozlarla bazı kalıntılar dokuz satırdan oluşmuş Süryanice bir
merden yapıldığı için "Kızıl K ilis e " adı vardır. Yapı halen harap bir şekildedir. yazı bulunmaktadır.
verilmiştir. Yapılışı İsa’nın öldürülme­ İlde, Osmanlı dönemi yapısı olarak İç Kale, 25 burçla güçlendirilmiş ve
siyle ilgili bir efsaneye bağlanır. Burası birçok kilise de bulunmaktaydı. 1899 surların tümü yontma taşlarla yapıl­
güneş ve ay tanrısı mabedi olarak in­ yılında Meryem Ana Kilisesi aslına uy­ mıştır. Surların yüksekliği 7-10 metre
şa edilmiştir. Hıristiyanların yayılma­ gun olarak onarım görmüştür. arasındadır. Çevresi 1500 metre kadar
sı ile kiliseye çevrilmiştir. Islâmiyetin Urfa kentinin ortasından geçen Ka­ girintili ve çıkıntılıdır.
doğuşu ile de cami olarak kullanılma­ rakoyunlu Deresi üzerinde 5 köprü
ya başlanıldı. Kitabesi olmadığından, vardır. Kalenin dış suru dörtgen şeklinde­
camiin ne zaman ve kim tarafından Harran Köprüsü, 1218 tarihli kita­ dir. Dış kale olarak da anılmaktadır.
yaptırıldığı bilinmemektedir. Doğu yö­ besine rastlanmaktadır. Kitabeye gö­ Çevresi 3-4 kilometredir. Burçları çok
nüne bitişik, iki renkli taşlardan gös­ re, bu köprünün yapılmasına Mevlânâ sağlamdır ve iri yontma taşlardan ya­
terişli bir portalle camii avlusuna açı­ as-Sultan as-Melik al-Muzaffer al-âlim pılmıştır, Doğuya açılan “ Bey Kapısı” ,
lan ve 1781 tarihli onarım kitabesi, al-âdil al-muayyed al-Mansur şihaba’ı batıya açılan “ Samsad Kapısı", yine
298
 batıya açılan “ Harran Kapısı” aşağı ka­
lenin başlıca giriş ve çıkışlarını sağla­
yan kapılardır. XVII. yüzyılda İki kale
arasında 2600 ev bulunmaktaydı. Bu­
rada köşkler arasında Tayyar Mehmed
Paşa, oğlu Ahmed Paşa, Molla Sara­
yı, Arap İli Paşa, Cezar Paşa, Celâl Ka­
dı, Saruzade Mustafa Paşa konağı ün­
lüydü. Kalenin duvarları, Selçuklulara
ve Akkoyunlulara ait kitabelerle süs­
lüdür. Gizli tünelin Aynızeliha Gölü’
ne inen yolu ve kapısı da bulunmuştur.
Hazreti Eyüb Mağarası, Urfa’nın 2
kilometre güneyinde, Eyyûbiye Mahal­
lesi’ndedir. Kutsal ziyaret yerleri nden-
dir. Hz. Eyüb'üncüzzam hâstalığınaya-
kalandıktan sonra uzun yıllar içerisin­
de büyük bir sabırla yaşadığı ve eşi ta­
rafından tedavi edildiği mağaradır.
Halk, mağaranın duvarlarına taş yapış­
tırıp dileklerde bulunmuştur. Burada,
mağara, kuyu ve OsmanlIlara ait cami
yer almıştır. Halk tarafından sabırsız
ve sinirli çocuklar için şifa yeri olarak
ziyaret edilmektedir.
Hz. İbrahim (Makam) Mağarası, Ka­
le eteğinde, göl kenarında ve Eyüb ma­
ğarasının daha aşağı kısmındadır. Yan
yana iki mağaradan sağdaki, Hz. İbra­
him’in doğduğu ve beyaz bir ceylan ta­
rafından beslendiği mağara; soldaki
ise, annesi Zeiiha’ya aittir. Burada tek
şerefeli bir minaresi olan cami, 1970
yılında Suriye’den gelen hacı kafileleri
için Vakıflar Genel Müdürlüğü ve
UNESCO işbirliğiyle restore edilmiştir.
UŞAK (Uşşak)
Uşak yöresinin tarih öncesi devir­
lerde insanlar tarafından kullanılan
yerleşme alanı olduğu bilinmektedir.
M.Ö. IV. bin yılından itibaren yerleşim
bölgesi olduğu, ayrıca elde edilen bu­
luntulardan da anlaşılmaktadır. Uşak,
M.Ö. 2000’de Anadolu’da ilk siyasi bir­
liği kuran H itit uygarlığına batıda sı­
nır oldu. M.Ö. 620 tarihinde Kimmer is­
tilâsından önce ve Hititlerden sonra­
ki Frig uygarlığının da batısında kalan
bölge, aynı tarihlerde Lid egemenliğin-
deydi. Lidya Kralı Kroisos’un, Pers
İmparatoru Kyros’a yenilmesinden
sonra, Uşak, Pers egemenliğine geç­
ti. Bu durum, Büyük İskender’in zama­
nına kadar sürdü. Onun ölümüyle ku­
mandanlarından Antigonos’un payına
düştü. Antigonos’un Anadolu seferi ile
Makedonya’ya katıldı. Ege bölgesini
Ortadoğu’ya bağlayan ünlü “ Kral
Yolu” üzerinde bulunan Uşak, M.Ö.
189 yılında, Roma Konsülü Manlius’
un, Anadolu seferi ile Roma egemen­
liğine girdi. Kısa bir süre de Bergama
K rallığina bağlanan Uşak, Roma’nın
yıkılışı ile, XII. yüzyıla kadar Bizans
egemenliğine girdi. Anadolu’daki ege­
menliklerini genişletmek isteyen Bi­
zanslIlar, Selçuklular’la Uşak’ın güne­
yindeki Düzbel’de yaptıkları savaşta
Kılıçarslan'a yenilince, bölge ilk kez
Türkler’in eline geçti. Haçlı seferlerin­
de sınır şehri olarak Selçuklularla Bi­ rükler getirmişler. Halı işleri, Kaçar,
zanslIlar arasında birkaç kez el değiş­ Karakeçili, Kızılkeçili, Tekeli, Kinikli gi­
tiren yöre, XIII. yüzyıl başlarında Alâ­ bi Türkmen boyları eliyle Uşak’a yer­
eddin Keykubad tarafından ele geçi­ leştirilmiştir. Halıcılığın Uşak’ta ilk ge­
rildi. Bu devirde yöresel merkez duru­ nişlemesi ve ekonomik bir varlık alma­
munda olduğu anlaşılan Uşak kentin­ sı, XVI. yüzyılda olmuştur. XVI. yüzyıl­
de büyük bir cami yaptırıldı. Moğol is­ da İzmir'de bulunan fngilizler, yavaş
tilâsından sonra Selçuklu devleti gü­ yavaş İzmir’e gelen Uşak halılarını sa­
cünü yitirdi. Selçuklu devleti yıkılınca, tın almaya başlamışlardır. Doğu’da
Uşak, Germiyanoğulları Beyliği’nin sı­ çok geniş sömürgeler edinmiş olan
nırları içinde kaldı (1380). 1391 yılında HollandalIlarda İzmir'den hali almaya
Yıldırım Bayezid,Germiyan devletine başlamışlardır. Bu devrenin sonunda,
son vererek, Uşak çevresini Osmanlı İtalya Prenslikleri, AvusturyalIlar, Al­
birliğine kattı. Ancak, Yıldırım, 1402 yı­ manlar, saray ve kiliseleri içinTıalı al­
lında Timur’a yenilince, Yıldırım in or­ mışlardır. Uşak’tan develerle İzmir’e
tadan kaldırdığı beylikler, Timur tara­ gönderilen halılar, ticaret dünyasında
fından yeniden d iriltild i. Böylece, tanınmaya başlamıştır.
Uşak, yeniden-Germiyan Türkmen bey­
Daha sonra İstanbul camilerine ve
liğine geçti. II. Murad devrinde, 1429yı-
saraylarına alınmaya başlanan Uşak
lında Germiyan devleti, son hükümda­
halıları, Süleymaniye, Selimiye ve Fa­
rı II.Yakub’un vasiyeti üzerine Osmanlı
tih camileriyle türbelerini süslemiştir.
Devleti’ne katıldı. Bu halıların bazı parçalan hâlâ Süley­
Osmanlı Devleti örgütünde Uşak,
maniye Cam ii’nde ve İstanbul’daki
geniş Anadolu beylerbeyliğinin (Eya­
Türk-lslam Eserleri Müzesi'nde bulun­
le tin in ) 11 sancağından (il) biri olarak
maktadır.
Kütahya Merkez sancağına bağlı bir il­ Uşak’ta büyük meydan ve salon
çe oldu. 1363 yılında ilçe bucak olarak halılarından başka, ufak çapta halılar
Ösmanlılar’a geçmiştir. Tanzimat’tan (seccadeler) de dokunmuştur. Bunla­
sonra da merkezi Bursa olan Hüdaven-
rın üzerinde zengin şekiller görülmek­
digâr ilinin (eyaletinin) sancağından bi­
tedir. Seccadelerin göbekleri tek renk
ri olan Kütahya’ya bağlı bir ilçe mer­
üzerindedir. Kenarları dağınık çiçekler­
kezi idi.
le ve yapraklarla süslenmiştir.
I. Dünya Savaşindan sonra 29
Hah sanatı yanında Uşak’ta kilim
Ağustos 1920 tarihinde şehir, Yunan­
dokumacılığı da oldukça gelişmişti.
lılar tarafından işgal edildi. 2 yıl düş­
Nitekim Hazine-i Evrak'ta bulunan
man işgalinde bulunan şehir oldukça,
belgelerden XVIII. ve XIX. yüzyıllarda
büyük tahriplere uğradı. Ancak 2 Ey­
Uşak’ta kilimciliğin de bir el sanatı ola­
lül 1922 tarihinde düşman işgalinden
rak çok ileri durumda olduğu anlaşıl­
kurtarıldı.
maktadır.
15 Temmuz 1953 tarihine kadar Kü­
tahya iline bağlı bir ilçe olan Uşak, bu Uşak’ta “ Sandık Ö rtü s ü " denilen
tarihten itibaren il oldu. bir tür kilim dokunurdu. Bugün parça­
Şehrin nüfusu hakkında tahminî ilk larına çok zor rastlanan bu kilimler, şal
bilgi Evliya Çelebi’nin “ Seyahatname" kadar inceydi. Renkleri solmayan bu
sinden çıkartılmaktadır. 1650 yılında kilimlerin üzerinde özgün nakışlar bu­
Uşak şehrinin nüfusunun 15,20 bin ci­ lunurdu. Yine eski yıllarda Uşak’ta do­
varında olduğu sanılmaktadır. 1838 yı­ kunan "D e lik K ilim " adlı bir tür kilim,
lında Uşak’a gelen Charles Texier, günümüzde unutulmuştur.
şehrin nüfusunun 15 bin olduğunu,
Fransız Comte A. de Moustier ise 1868 Uşak kilim lerine ait ilk belge 1772
tarihini taşımaktadır. Bu tarihten sonra
yılında nüfusun 15 bin kişi civarında
1845 yılına ait 9 tane belge daha var­
bulunduğunu yazar. 1910 yılında Uşak’
dır. Bu iki tarih arasında geçen yetmiş
ın nüfusu 20 bin idi. 1911 yılında Ko-
yıldan fazla bir sürede kilim yapım ve
sova, Manastır ve Selanik illerinden
bazı göçmen aileleri gelerek buraya satımı sürmüştür. XVIII. yüzyılda Uşak
yerleşmişler, bu tarihten sonra nüfus kilimlerinin başlıca alıcısı, İstanbul idi.
artışı sağlanmıştır. 1797 yılında İstanbul’dan yazılan bir
hükümde, serasker kapısı için 1202
Osmanlı döneminde, Uşâk’da eği­
adet “ sayısına k ilim i" satın alınmıştır.
tim ve öğretim medreselerde yapıl­
1845 tarihli bir belgede de Uşak’ta halı
maktaydı. Dinî esaslara dayalı olarak
gibi kilim lerin yeni baştan ıslahı için
gerçekleştirilen eğitim in yapıldığı
beher kesesi üçer kuruş faizli 100 ke­
medreselerin Uşak’ta eski bir tarihi
se akçe verilmesi ve Avrupa’dan bazı
vardır. XIX. yüzyılda uşakta 26 tane
aygıtların getirilmesinin kararlaştırıldı­
medrese bulunmaktaydı. Bunlardan
Oğan köyündeki Medrese 1831 yılın­ ğı öğrenilmektedir.
da yaptırılmıştır. Uşak’ta kilimleri yalnız Rum ve Er­
İldeki rüşdiye mektepleri ise şun­ meni kadınları dokurlardı. “ D elik
lardı, BursalI Hoca Mektebi ve Mek­ K ilim " adı verilen bu kilimleri İstanbul
teb-i Rüşdiye, Numune-i Edeb (1896), almaktaydı.
Gülşen-i İrfan (1894), Hadika-i Hürriyet XIX. yüzyıl sonunda oldukça bayın­
(1908), Murad-ı Evvel Numune Mek­ dır ve modern bir kent olan Uşak sa­
tebi (1914), Necm-i Edeb (1912), Reşa­ nayii de gelişmişti. Uşak, 1905 yılında
diye Kız Mektebi, Esnaf-ı Itâm Mekte­ elektriğe kavuşmuştur. Uşak’ta ilk ola­
bi (1909), Uşak Şefkat Yurdu (1923). rak 1891 yılındaOsmanlı Bankası açıl­
Bir ev ve el sanatı olan halıcılığı mış, bunu 1919 yılında açılan Ziraat
Uşak’a Orta Asya’dan göçüp gelen yö- Bankası izlemiştir.
299
 1890 yıllarında Uşak’ın büyük halı
tüccarlarından Tiritoğlu Mehmed Pa­
şa, Hamzaoğlu Hacı Hüseyin Efendi,
Hacı Gedikoğiu, Hacı Mustafa Efendi­
ler bir ortaklık kurarak bir fabrika aç­
mışlardır. Daha sonra 1902 yılında bir
un fabrikası, aynı yıl yapağı fabrikası
devreye girmiştir.
Uşak, tarihi anıt ve âbideleri, zen­
gin arkeolojik alanları ile önemli bir
kültür bölgesidir. İldeki en önemli ar­
keolojik buluntular arasında, Ulubey-
Sülümenli Harabeleri, Sivaslı Selçik-
ler Köyü Harabeleri sayılabilir.
Uşak ilindeki eski eserler arasında
birkaç cami ile birkaç köprü sayılabilir.
Camiler içinde tarihî ve mimarî
özelliklerinden dolayı en önemli yapı UŞAK: Mezarlık yanından kente giriş (XIX. yüzyıl yarısı).
Ulu Cami’dir. Diğer camiler arasında
Burma Camii, Çakaloz Camii, Şeker yaptırıldığı belirtilen bir kitabesi var­ muştur. Özellikle Kabataş, Yontmataş
Camii ve Kurşunlu Cami sayılabilir. dır. Köprünün eni 3, uzunluğu 8, yük­ Çağları, Yüceler köyü ile Cevizdere yö­
Germiyanoğulları devrinde yaptırıl­ sekliği 5 metredir. Çok büyük taşlarla resinin içlere kadar uzanan tabiî ma­
mıştır (XIV. yüzyıl). Son cemaat yeri ve yapılmıştır. ğaralarında yaşanmıştır.
camiden oluşan, bir tek kütle halinde Halıpazarı Köprüsü, Dokuzsele de­ M.Ö. XI. yüzyılda H ititler tarafından
yapılmıştır. Avlunun kıble ve kısmen resi üzerine inşa edilm iştir. Tek göz­ kuşatılan Ünye, M.Ö. 1270 yıllarında
doğu tarafında bir mezarlık görülür. Et­ lüdür. içten içe genişliği 5, uzunluğu Truva savaşları sonunda, Karadeniz kı­
rafını saran taş döşemeli avlu, bugün­ 15, yüksekliği ise 2.5 m.’dir. yılarında kurulan sömürgelerden biri
kü yol seviyesinden hemen hemen 1 Beylerhan Köprüsü, Gediz Çayı olmuştur. Daha sonra Asurlular'ın,
metre kadar çukurdadır. Camiin batı üzerinde, Beylerhan köyü sınırı içinde M.Ö. 722 yıllarında Kapadokyalılar’ın,
duvarına sonradan bitişik olarak yapı­ çok büyük bir köprüdür. Üç büyük, üç sonra Mısır ve tekrar Asurlular’ın ege­
lan minaresi, ayrı bir kütle görünü­ küçük olmak üzere 6 gözü vardır. Mi menliğine girdi. Bir ara Fenikeliler’in
mündedir. marî tarzına göre Germiyanoğulları ve hâkimiyetinde kalan Ünye, Makedon­
Son cemaat yeri, beş kubbe ile ör­ ya OsmanlIların ilk zamanlarında ya ya Kralı Büyük İskender’in eline geç­
tülü, üç kapılı iki namaz yeri ve bir or- pıldığı izlenimi vermektedir. Genişliğ ti, onun M.Ö. 323 yılında Babil’de öl­
takapı geçidini içeren plandadır. Ca- 3.5 metre, uzunluğu 50 metredir. Bü mesi üzerine de Pont Krallığı’na, on­
•mi kapısının karşısına rastlayan bö­ yük gözün su seviyesinden yüksekli lardan Roma İmparatorluğu’na, Roma-
lüm, revakın büyük kemerindeki came- ği 7.5 metredir. Köprü H.1309 tarihin lılar’ın ikiye ayrılması üzerine Doğu
kânla kapatılmıştır. Son cemaat kısmı­ de, Beylerhan Köyü’nden Mıdıkoğlu Roma İmparatorluğu’nun eline geçti.
nın dış cephelerini oluşturan büyük Sabit Ağa adında bir hayırsever tara­ Bu sırada Ünye, özellikle şarapları ile
sivri kemerler, ön cephede dört köşe­ fından onartılmıştır. ün yapmış, Bizans saraylarında aranı­
li direklere dayanan bir çeşit revak lır olmuştur. İstanbul 1453’te Türkler
oluşturmaktadırlar. Son cemaat yeri­ tarafından alınınca, Ünye şarapları, Ro-
nin kubbeleri, ön ve yanında bir çeşit ma’ya gitmediğinden Romalı şairler,
revak oluşturan kemerlere bastırılmış­ “ Gelmez oldu artık Ünye’nin şarapları”
tır. Pandantif ve düz kasnaklar üzeri­ diye yakınmışlardır.
ne oturtulmuştur. Bu kubbelerin dış- ÜNYE (Eski adları: Ünieh, Oe- Danişmend Gazi, Sivas, Çorum,
taJsekiz köşeli tanburları vardır. Ca­ neo). Niksar, Kayseri ve Çankırı dolaylarını
miin son cemaat mahallinden, iç kıs­ Yapılan arkeolojik araştırmalar, Ün­ alarak Canik’te Helgünleit Kalesi’nin
mına ampir üslûbunda kemer söveler- ye tarihinin M.Ö. XV. bin yılına kadar kuşatılmasında şehit düştü. 1020’de
le çevrilmiş bir kapıdan girilir. uzandığını kesin olarak ortaya koy­ Danişmend Gazi’nin küçük oğlu Meh-
Camiin, ana kapıdan başka biri do­
ğuya, diğeri batıya açılan iki kapısı da­
ha vardır. Camiin dışı, yontu taşından
olan pencere ve son cemaat revakları
dışında, moloz taşı ile yapılmıştır. Du­
varların üst kenarları önceleri tuğla ile
kirpi saçak şeklinde kurulmuşken, son
onarımlar sırasında sıvanarak bir çe­
şit kademeli korniş haline konul­
muştur.
Cılandras Köprüsü, Uşak’ın güne­
yinde ve Banaz çayı üzerindedir. Tek

iSııpîİr
gözlüdür. Lidyalılar devrine ait olduğu
ve ünlü Kral Yolu’na geçit verdiği bi­
linmektedir. Köprü kasnak şeklinde
kemerlidir. Eni 1.75, uzunluğu 24, de­
rinliği 17 metredir. Çok kuvvetli taş
kayaların üstüne inşa edilm iştir.
Canlı Köprü, Uşak şehri içinden
kuzey-güney yönünde akan ve güney­
de Banaz Çayı’na dökülen Dokuzsele
tu .1 1

Deresi üzerindedir. Bu köprü, Uşak-De-

nizli yoluna geçit vermektedir. Tek
gözlüdür ve Selçuk Devleti zamanına
aittir. Miladî 1255 yılında, Sipahsalar
Şecauddin adında bir kişi tarafından ÜNYE: Hükümet Konağı (XX. yüzyıl başları).

3ÖÖ
 med Gazi, ülkesinden çıkarılarak vezi­
rin haremi aracılığı ile Abbasî Halife­
si Muktebillâh’ın huzuruna götürüldü
ve ilg ili Selçukîler’den Süleyman’ın
hemşiresi ile evlenerek ülkesini kur­
tarmıştır. Bu zat, Ünye’nin yüksekte
kalan köylerini geri aldı. Daha sonra
şehir, OsmanlIlar (Um ur Han) tarafın­
dan fethedilerek Canik Sancağı sınır­
ları içinde voyvodalık haline getirildi.
Osmanlı döneminde XIX. yüzyılda
sancak olan Ünye, sonraları kaza ha­
line dönüştürüldü. 1893 yılında boş
araziler ıslah edilerek göçmenler yer­
leştirildi. Ünye, halen Ordu iline bağlı
ilçe merkezidir.
XIX. yüzyılda kazaya bir köprü
(1864), bir Rum kız mektebi (1860) in­
şa edilm iştir.
Ünye Kalesi; ilçenin 5 kilometre
batısında, tarihin çok eski devirlerin­
de biryanardağ olduğu, zamanlasöne-
rek bugünkü karakteristik özelliğini al­
dığı söylenen dağda, 300 - 400 metre
yükseklikte bir kale vardır. Pontus Kra­
lı Mitridat tarafından yapıldığı sanıl­
maktadır. Dik duvarları ayakta durmak­
tadır. Kalenin ortalarında aşağıya inen
merdivenler vardır. Bu merdivenler,
Kuzey Anadolu’da çok rastlanan ve es­
ki çağlarda kutsal amaçlarla kepeler-
de derinliklere kazılan tünellere iner.
ilçedeki diğer bir önemli yapı ise,
Süleyman Paşa Sarayidır. Belediye
Parkinın güneyinde, Süleyman Paşa
tarafından yaptırılmıştır. “ U "şeklinde
mimarî bir tarzda yaptırılan bu saray,
bugün yıkıntı halindedir.
VAKF I KEBİR
Osmanlı yönetiminde Trabzon vi­
layet ve sancağında, Trabzon’un batı­
sında olan; bir kaza idi. Doğudan Ak­
çaabad, batıdan Görele kazası, güney­
den Gümüşhane Sancağı, kuzeyden
Karadeniz’le sınırlıydı. Merkezi Trab­
zon’un 35 kilometre batısında, sahil­
de Fol köyü idi. Kaza 55 köyden oluş­
makta ve 3 bin 200 nüfusu bulunmak­
taydı.
Bugün de Vakfıkebir, Trabzon ilin­
de ilçe merkezi kasabasıdır.
URGUB
Kızılırmak Nehri’nin büyük kavisi­
nin güney bölümünde, eğik bir yerey
üzerine kurulu olan Ürgüb, kayalar iç i­
ne oyulmuş kiliseleriyle dünya çapın­
da ün yapmış tarihî bir şehirdir. Bura­
da V, XI., XII. ve XIII. yüzyıllarda kaya­
ların içine oyulmak suretiyle yapılmış
yüzlerece kilise ve manastır bulun­
maktadır. Bu kilise ve manastırların sa­
yısının 365 olduğu bilinmekte ise de,
bugün ancak 32 tanesi meydanda bu­
lunmaktadır. Bu kiliseler arasında en
ıPKır!!
jöf | f W €W
E ; ® " . •*.|J ■
, »■X’ -«mmm
t-.-HP.
„,.
önemlileri “ Karanlık K ilis e ” , "E lm alı
K ilis e " ve "Ç arıklı K ilise ” adında olan­
larıdır. Burada, Ortaçağ, Bizans fresk
ve resim sanatının en güzel örnekle­
rini görmek mümkündür.
Bugün Nevşehir iline bağlı ilçe
merkezi kasaba olan Ürgüb’te eşsiz ta­
rihî yapılar vardır.
Kılıçarslan Türbesi, XIII. yüzyılda
yapılmıştır, kare planlı ve tek kubbeli
bu yapı, kesme taştan yapılmıştır.
Altı Kapılı Türbe, XIII. yüzyıl Kadı
Kalesi’nin üç Beyi, karısı ve kızları için
yaptırılmıştır. Düzgün kesme taştan,
altıgen planlı bir türbedir.
Tahsin Ağa Kütüphanesi, XIII. yüz­
yılda yaptırılmış, Selçuklu eseridir.
1855’te esaslı onarım görmüştür. Kes­
me taştan düzgün bir yapıdır. Müze
olarak kullanılmaktadır.
Kadı Kalesi, XIII. yüzyılda yaptırıl­
mış Selçuk yapısıdır. Kadınlar Kalesi
de denir. Selçuk beylerinin kalesi olup,
hisar bölümü yıkılmıştır. Kalenin Dan­
sa Ç ayina kadar uzanan bir yeraltı yo­
lu vardır.
Ulu Cami, XIII. yüzyılda Alâeddin
Keykûbad zamanında yapılmıştır. Ca­
mi, çok güzel geometrik desenlerle
süslenmiştir. Karamanoğlu İbrahim
Bey tarafından bir minare eklenmiştir.
Karakanoğlu Camii, XIV. yüzyılda
Karamanoğlu İbrahim Bey tarafından
yaptırılmıştır. Halen kullanılmaktadır.
Yahya Efendi Medresesi; XIV. yüz­
yıl Osmanlı yapısıdır.
Taşkınpaşa Camii, XIV. yüzyılın or­
talarında inşa edilmiş bir Karamanlı
yapısıdır. 1324 yılında yaptırılmıştır.
Ahşap oymacılığı ile ünlü güzel bir
mihrap ve minberi vardır. Camiin iki
türbesi olup, duvarlarında diz çökmüş
insan kabartması bulunmaktadır.
Hüseyin Galib Efendi Kütüphane­
si, Şeribriktar Hüseyin Galib Efendi ta­
rafından, 1892 yılında yaptırılmıştır. Bir
süre bağımsız kaldıktan onra 1954 yı-
ÜRGÜB: Genel görünüm
(XIX. yüzyıl sonları).
Iında M illî Eğitim Bakanlığinca yeni­
den hizmete açılmıştır.
Kaya kiliseleri: Kayaların içi oyula­
rak yapılmıştır. Çeşitli büyüklük ve bi­
çimlerdedir.
Çarıklı Kilise, adı, güney kanadın­
daki İsa’nın göğe çıkışını gösteren res­
min altına gelen yerdeki ayak jzlerin-
den ileri gelir. Bu ayak izleri, İsa’nın
Kudüs kilisesindeki ayak izlerinin ör­
neğini oluşturmaktadır. Karanlık Kili-
se’nin üzerinde bulunduğu kaya sütu­
nu üzerine, fakat arka yüzüne yapılmış­
tır. Yanda bulunan girişi, kilisenin ku­
zey kanadına açılmaktadır. Oldukça
düzensiz olan planı batı köşelerinin
oyulmamış olması dışında Karanlık Ki-
lisesi’ne benzemektedir. Haç biçimin­
de olan planın ana hatlarını, ortada bu­
luna bir kubbe ile yarım daire biçimin­
deki kuzeyi, güney ve batı yönündeki
kemerleri oluşturmaktadır. Kilise taba­
nında iki mezar bulunmaktadır. Bura­
daki resimler ve sahneler, sütunlu di­
ğer iki kilisedekiler kadar tam değildir.
Başlıcaları, İsa’nın göğe çıkışı, İsa’nın
doğuşu ve İsa’nın çarmıha gerilişi,
vb.’dir.
Karanlık Kilise, tabandan birkaç
metre yükseklikteki bir kaya yüzüne
yapılmıştır. Spiral bir merdivenle ula­
şılan dikdörtgen bir dehliz, ayrıca dört
sütun üzerine oturtulm uş bir tapınak­
tan oluşmaktadır. Aşağı-yukarı 3.6
metre boyunda, 1.8 metre olup, kilise­
ye göre yanlamasına durmakta, girişi
sola açılmaktadır. Sağ yanda üç me­
zar vardır. Dış dehlizinde bulunan bir
tek pencereden ışık aldığı için kilise
gerçekten karanlıktır. Resimleri ışık
görmediği için son derece iyi korun­
muş ve bunlar Kapadokya sanatının en
güzel örneklerini oluşturmakla birlik­
te, tapınağın tüm bölgede ün kazan­
masını sağlamıştır.
Elmalı Kilise, diğer kiliselerden
sonra yapılmıştır. Göreme’deki kaya-
301
 lık grubunun en ucunda bulunan ve
yalnız duran bir kayanın üzerine yapıl­
mıştır. Burada başlıca ilham kaynağı,
azizler, peygamberler ve İsa’nın haya­
tıdır. Dehliz yoktur ve giriş eğri bir tür
oyuk biçimindedir. Yapının tüm sütun­
ları muhafaza edilmiştir. Kare kaideler
üzerinde duran bu sütunların başlık
tabloları da bulunmaktadır.
Tokalı Kilise, Göreme kiliselerinin
en önemlisidir. Ürgüb karayolunun ya­
kınında büyük bir kayanın içine yapıl­
mıştır. İyi korunmuş resimle,'süsleme
sanatı bakımından en önemli kilise sa­
yılmaktadır. Yan duvarlarıyla'dış deh­
liz kemerleri üzerinde Hz. Meryem’e
Cebrail tarafından haber verilişinden
İsa’nın göğe çıkışına kadar yeni Ahit-
ten sahneler tarih sırasında yer almak­
ladır. Kilisenin başkabölümlerindeyüz-
den fazla aziz resmiyle Kapadokya
azizlerinin en büyüğü sayılan St. Ba-
s il’in (Ayios Vasilis) hayatına ait birçok
sahneler bulunmaktadır.

VAN: Van Kalesi (X[X. yüzyıl yarısı).

VAN (Eski adları: Tuşpa, Dosb eyaletine geçti. Buradaki Os­ burasıydı. 23 Haziran 1534 günü İbra­
Thospia, Biani, Wiaina, Artem ita, Se- manlI Beyi Pirî Bey kendi askerleri ve him Paşa Van’ı aldı. Burada Güneydo­
m iram ocerta Vana, Vasburagan). Ermeni askerleriyle birlikte Van Kale­ ğu Anadolu’yu içine alan bir eyalet ku­
Bugünkü Van ilinin üzerinde bu­ s i’ne kapandı. 25 veya 40 gün süren ruldu. Suriye Beylerbeyi Hüsrev Paşa
lunduğu topraklarda devlet düzeni ku­ kuşatmadan sonra kale Timur’a teslim bu makama atandı.
ran ilk kavim, Hurrilerdir (M.Ö. XVI. oldu (5 Eylül 1387). Timur, kaleyi bü­ O sırada Yavuz’un Van’da egemen­
yüzyıl). M.Ö. IX. yüzyılda burada Urar-- yük ölçüde tahrip etti. Timur’un geri lik kurmasının üzerinden 19 yıl geç­
tular yaşamaya başladılar. Urartu dö­ çekilmesinden sonra başlayan kıtlık mişti. Ancak bu kez Türk egemenliği
neminde adı “ Tuşpa” ve “ Turuşpa” 1389 yılına kadar sürdü. Bu arada Van kesin oldu. Makbul İbrahim Paşa’nın
idi. M.Ö. 830-694 yılları arasında Urar­ kenti dahil olmak üzere Vaspuragan Van şehrini ele geçirmesi, Van ve çev­
tu devletinin başkenti olan şehir sıra­ eyaleti Tatar Şeyhi Ahmed’in emri al­ resinin kesin olarak OsmanlIlara geç­
sıyla Med, Pers ve Roma, hâkimiyet­ tındaydı. Şeyh Ahmed’in (1397-1404) mesini sağlayamadı. Kale Şah Tah-
lerinde bulundu. Van ve havalisi ilk kez saltanatı sırasında, aslında bir pisko­ masb tarafından geri alındı. Kanunî.
639 yılında Müslüman Arapların istilâ­ pos olan Medzopetsi, Medzop kasaba­ Sultan Süleyman Karaman Beylerbe­
sına uğradı. Araplar aynı yıl Abdürrah- sında Meryem Ana’ya ithaf edilen bir yi Pîri Paşa ile Erzurum Beylerbeyi Ule­
man Emir’in komutasında güneyden kilise yaptırdı. 1496-1546 yılları arasın­ ma Paşa’yı Van’a gönderdikten sonra
18 bin kişilik bir kuvvetle Van’a girdi­ da hükümdar olan Akkoyunlu Uzun kendisi ordusuyla beraber yola devam
ler. Bölgedeki Ermeniler, Arapiara kar­ Haşan, Van’da bakırdan bir sikke bas­ ederek Tebriz’e gitti.
şı direndiler ve yönetimi bırakmama­ tırdı. 1503’te Şah İsmail Safevî Akko­ Safevî ordusu Osmanlı ordusuyla
ya çalıştılar. yunlu Hükümdarı Sultan Murad’ı yene­ savaşamadiğı için şehir kan dökülme­
Şehir, birçok Arap ve Bizans savaş­ rek Van’ı aldı. den alındı. Kanunî Tebriz’de beş gün
larına sahne oldu. 1021 yılında Bizans XVI. yüzyılın ilk yarısında Ijölge,kaldıktan sonra geri dönerek Van üze­
yönetimine geçti. 1065 yılında ise, şe­ Osmanlı ve Safevî imparatorlukları ara­ rine yürüdü. Tebriz'den hareketinden
hir ve çevresi Alparslan tarafından feth­ sında çekişme konusu oldu. Yavuz iki hafta sonra 15 Ağustos günü Van’a
edildi. Sultan Selim, Çald ıran seferi nde yöre­ geldi. Van Kalesi’ni Safevî kuvvetleri
Van ve çevresi Büyük Selçuklula­ ye geçici olarak hâkim oldu (1514). koruyordu. On gün dayanan kale 25
rın ve onların yerine geçen Türk dev­ 1534 yılında ise Kanunî’nin sadrazamı Ağustos 1548 günü teslim oldu. Böy­
letlerinin egemenliğinde yaşadı. Ana­ Makbul İbrahim Paşa tarafından Ana­ lelikle Van, kesin olarak Osmanlı ege­
dolu Selçuklu İmparatorluğu egemen­ dolu’nun doğusundaki diğer bölgeler­ menliğine girdi ve ilk beylerbeyi ola­
liğini buraya kadar uzatmamıştı. Za­ le birlikte fethedildi. İbrahim Paşa, rak Çerkeş Haşan Paşa atandı. Bun­
man zaman Musul atabeglerinin (Zen- 1533 Ekim ayında İstanbul’dan hare­ dan sonra yapılacak ilk iş kaleyi tah­
gîler), Eyyubîlerin (1230), Artukluların, ket ederek Haleb’e geldi, burada dört kim etmek ve bir daha Şafevîlerin eli­
Ermen-Şahlar’ın nüfuzları buralara ka­ ay kaldı. Arkadan sefere çıkacak olan ne geçmesini önlemekt’i. Bu konuda
dar uzadı. XIII. yüzyılın ikinci yarısın­ padişahın öncüsü durumundaydı. gerekli önlemler alınarak kale her tür
dan başlayarak İlhanlIlar yani Türkleş­ 1534 Haziran ayı başlarında Diyarbe­ saldırıya karşı son derece kuvvetli bir
miş İran Moğolları bütün Anadolu gi­ kir’e doğru harekete geçti. Burada da şekilde tahkim edildi. Kanunî bundan
bi bu bölgedeki mahalli devletlere de bir ay kaldıktan sonra doğuya doğru sonra Anadolu Defterdarı Çerkeş İs­
yüksek egemenliklerini tanıttılar. XIV. yürüyüşüne devam etti. Bu sıralarda kender Paşa komutasında kuvvetli bir
yüzyılın ikinci yarısında Celâyirliler, Van Gölü’nün bütün kuzey kıyısı dev­ birliği burada bırakarak, Van’dan ayrıl­
Karakoyunlular, Akkoyunlular gibi lete katıldı. Batıdan doğuya doğru sı­ dı.
Türk devletleri ve Akkoyunluların ye­ rasıyla Ahlat, Adilcevaz ve Erciş şehir­ Osmanlı devrinde Van, Osmanlı
rine geçen Sâfeviler, yani İran’ın Türk leri Osmanlı topraklarına dahil oldu. eyaletlerinden olup 13 sancaktan ku­
hanedanı sırasıyla bütün Doğu Anado­ Gölün batı ve güney kıyıları zaten Os­ ruluydu. Bunların 8 sancağı yurtluk ve
lu’ya hâkim oldular. manlIlarda idi. Van Gölü’nü bir iç göl ocaklık, 5 sancağı ise has, zeamet ve
1387 yılında Anadolu’ya giren Ti­
haline getirmek için doğu kıyılarını da, tımardı. Zeamet ve tımarları 1215 olup
mur, Van Gölü’nün kuzeyinde bulunan bu arada Van şehrini de almak gere­ cebelileriyle birlikte 3 bin kişilik seferî
Ardzge kentine geldi. Daha sonra kiyordu. Çevrenin en önemli kale şehri bir kuvvet oluştururdu. Ayrıca ulufeli

gönüllü asker bulunurdu. Sancakları
şunlardı:
Van merkez, Erciş,Âdilcevaz, Muş,
Bitlis, Bargiri, Espabrud, Kârkâr, Vadi-i
Beni Kutur, Kerani, Agakis, Berda,
Evecik.
Bazı kanunnameler ise B itlis San-
cağı’nı, Osmanlı Devleti’ne tabi tam
muhtariyeti olan ayrı hükümet saymış­
lar ve Doğubayezid’i de “ K a l’â-i
Bayezid” Van eyaletine bağlı göster­
mişlerdir.
XIX. yüzyıldan itibaren şehir bir is­
kân yeri olmuştur. Zira 1849 yılında
Haydaranlı aşireti, 1888 yılında ise
başka göçmen topluluğu şehre yerleş­
tirilm işlerdir.
Şehrin ilk ticaret meclisi 1861 yı­
lında kuruldu.
Osmanlı devrinde bir sınır şehri
olarak gelişen Van, 1882 yılında Erme­
ni olaylarına sahne oldu. 4-8 Haziran
1895 tarihleri arasında başgösteren is­
yan hareketi, Osmanlı hükümetince
askerî güçle bastırıldı. Üç Ermeni ele­
başısının yönetimindeki 1500 Ermeni
isyancı kentten uzaklaştırıldı (9 Hazi­
ran 1895). Şehir, Birinci Dünya Sava-
şı’nda Ruslar tarafından işgal edildi
(20 Mayıs 1915). Ağustos ayı içinde el­
den ele geçtikten sonra 29 Eylül 1915
günü kesin olarak Ruslar tarafından
alındı. Rusların yardımıyla şehre hâ­
kim olan Ermeniler, Ruslar çekildikten
sonra da bir süre Van’a hâkim oldular.
2 Nisan 1918 günü şehir işgalden kur­
tarıldı.
Doğu Anadolu’nun Van-Yukarı Mu­
rat bölümünde, Türkiye’nin en büyük
gölü olan Van Gölü’nde ulaşım çok es­
kiden beri kayıklarla, daha sonra ge­
milerle sağlanmıştır. Nitekim 1879 yı-
lıda yayınlanan bir irade ile Van Gö­
lü’nde vapur işletme imtiyazı 40 yıl sü­
reyle Osmanlı uyruklu Kavafyan Abra-
ham ve Artin Safafyan adlı kişilere
VAN: At Meydanı ve Kurşunlu Camii (XIX. yüzyıl ik in c i yarısı).
_____^
verilmiştir. lemede bulunmuşlar, Alman arkeolog
Van ili m illî eğitimi çok eski bir ta­ Röhrbach’a1898yılındaaraştırmayap-
rihe sahiptir. Osmanlı devrine ait elde ması için izin verilmiştir.
edilen bilgilere göre Van’da birçok ma­ Şehirde Ahbak Kalesi, Aiinca Kale­
halle mektepleri olduğu gibi medrese­ si (Erm. Yarinççak), Anzaf Kaleleri, Go-
lerin bulunduğu da kayıtlıdır. Bu med­ dom Kalesi, Hişet Urartu Kalesi, Ma-
reselerin başlıcaları şunlardır: Hüsre- gu Kalesi, Nigan Kalesi, Timar Kalesi
vpaşa Medresesi, İskenderpaşa Med­ ve Toprakkale’nin yıkıntıları günümü­
resesi, Başkale Medresesi ve Hoşap ze kadar gelebilmiştir. Bu kalelerden
Medresesi. önemlisi Van Kalesi’dir. Bu kalenin
Şehre 1864 ve 1868 yılında iki rüş- esası Urartulardan kalmadır. Urartu
diye mektebi yapılmışıtr. Meşrutiyet krallarından I. Sarturis tarafından (M.Ö.
Devri’nde ise Van'da eğitim ve öğre­ 845-828) yaptırılmıştır. Temeli I. Sartu­
tim alanında birçok yenilikler yapılmış­ ris tarafından atılmış olan kalenin ya­
tır. 1908 yılında “ Van id â d is i” adı al­ pımı, oğlu İbsuinis (827-818) ve onun
tında yedi sınıflı bir mektep açılmış­ oğlu Menuas (817-785) tarafından ta­
tır. "Van M uallim M ekteb i" ise 1910 yı­ mamlanmıştır. Kalenin güney yüzünde
lında faaliyete geçmiştir. Yine bu yıl­ hakanın adını taşıyan burcun sert ka­
larda “ Bağlarbaşı R ü şd iye si" ile "Şe- yalarına yukarıdan insan sarkıtılmak
h ir R ü şd iye si" adh mektepler açılmış­ suretiyle yazılan çivi yazısı ve Asur dili
tır. Bunlardan başka ilk mekteplerin il­ ile yazılan yazıt mevcuttur. Kale, iç içe
ki olan "B u r’ân-ı Terakki” ve sonradan dört bedenle çevrili olup, bunlardan bi­
adı "B e yoğ lu” olan mektep açılmıştır. rinci ve ikinci olanı Akkoyunlu ve Os­
1915 yılında ise, zamanın en modern, manlI devrine, üçüncü ve dördüncüsü
mektebi olan "A ske rî R ü şdiye” ile ise Urartulara aittir.
“ Sultanî” mektepleri öğretim e açıl­ Yüzyıllar boyunca Van Kalesi çev­
mıştır. resinde savaşlar yapılmış, kale durma­
Van ilinde gelişmiş bir sanayi ko­ dan yıkılmış ve onarılmıştır. IV. yüzyıl­
lu bulunmaktaydı. 1863 yılıda yapılan da, II. Arşak devrinde İran Kralı Sabuk
denemelerden sonra Pamuk üretim i­ Van’a kadar ilerlemiş ve tüm çevreyi
nin burada da yapılması yararlı görül­ yıkmıştır. Ermeni Kakik Ardzuni kale­
müş, ayrıca 1851 yılında şehre birtah- yi baştanbaşa onarmış ve kalenin ikin­
mis, aba fabrikası Sabunhane ve bal- ci yapımcısı sayılmıştır. Daha sonra
mumuhâne alınmış, 1881 yılıda ise Af­ kale, Timur tarafından taprip edilmiş,
yon ve patates yetiştiricileri bir süre İranlIlara onlardan da OsmanlIlara
vergiden muaf tutulmuşlardır. (1533) geçmiştir.
Tarih öncesi ve tarihî çağlardan be­ 1889 yılında burada yapılan arke­
ri, birçok kültür ve medeniyetlerin olojik kalıntılarda ilk ve ortaçağ yapı­
meydana gelmesi ve buradan yayılma­ ları eserler bulunmuştur. Kaleye ait al­
sına sahne olan Van bölgesi, bu ba­ tın kakmalı iki kalkan, bugün İngilte­
kımdan çok zengindir. Yöre, XIX. yüz­ re’de British, Museum salonlarını süs­
yıl başlarında beri, AvrupalI gezginle­ lemektedir. 120x1.800 metre boyu­
rin ve antikite meraklılarının inceleme tunda kaleye güney yamacındaki 1000
alanları olmuştur. basamaklı bir merdivenle çıkılır. Bu
1839 yılıda Charles Texier, 1845 yı-merdiveni Selçuklu Sultanı Kılıçarslan
lıda Layard, burada gezmişler ve ince­ yaptırmıştır. I. Sardur’un yaptırdığı Ma­
dır burcu 28 x 51 x 4.5 metre boyutla-
rındadır. Harç kullanılmadan yapılmış
ve büyük bir kalker blok taş halinde­
dir. Kale içerisinde Osmanlı dönemi­
ne ait cami, medrese, kışla, sarnıçlar,,
etrafı açık kümbetler ve güneyde kral
mezarları kayalara oyulmuş haldedir.
Kalenin güneyindeki ölü şehir kalıntı­
ları Birinci Dünya Savaşı’na kadar kul­
lanılan eski Van şehrine aittir.
Burada İlhanlIlara ait Ulu Cami
(1011), Hüsrev Paşa Camii (1567), Ko-
cabey Mescidi, türbeler, medreseler
ve hamamlar bir yıkıntı halindedir.
■J Osmanlı imparatorluğu yönetimin­
de Van Kalesi çeşitli dönemlerde bir­
çok kez onarıma tabi tutulm uştur.
Bunlar sırasıyla 1731,1741,1766,1772,
1781, 1787, 1796, 1804, 1812, 1809 ve
1830 yıllarında gerçekleşmiştir.
Hüsrev Paşa Camii, Kanunî’nin ve­
zirlerinden Van Beylerbeyi Koca Hüs­
rev Paşa tarafından yaptırıldı (1565).
Mimar Sinan’ın eseri olduğu sanılan
cami, XVI. yüzyıl Türk cami mimarisi­
nin en güzel örneklerinden biridir. Ka­
lenin eteğinde bulunan eski Van şeh­
ri yıkıntıları arasında kubbeli iki cami­
den biri olarak tanınır. Hüsrev Paşa’-
303 .
 nın türbesi camiin yanındadır. XVII.
yüzyılda camiin bütün kubbeleri ve
odaları mavi kurşunla örtülüydü. Orta
kubbesi süslü ve sanatlı, alemleri de
halis altınla kaplıydı. Duvarları çini
kaplı olan camiin içinde kıymetli avi­
zelerde bulunmaktaydı. 1970 yılların­
da harap durumda olan yapı 1973 yılı-
da onarılmıştır. Siyah-beyaz sıralı kes­
me taştan yapılmıştır. Kare taban üze­
rine silindirik olarak yükselen tek şe­
refeli minaresi kuzeybatı köşesinde-
dir. Yapı, renkli ve işli mihrabı dışın­
da süssüzdür. Duvarlarındaki taşların
bir kısmı sökülmüştür. Oldukça sağ­
lam görünen kubbe, depremde birçok
yerinden çatlamıştır. Hüsrev Paşa Vak-
fin a a it Çifte Hamam, 1903’te de bir ira­
de ile onarılmıştır.
Kayabaşı (Kaya Çelebi) Camii, 1592
yılında Kaya Çelebizâde Koçu Bey ta­
rafından yaptırılmıştır. Koçu Bey’in pa­
dişah fermanıyla idam ettirilmesinden
sonra Cem Dedemoğlu mehmed Ağa
tarafından tamamlattırılmıştır. Eski
Van’da Ortakapı yakınında, yer alan
dikdörtgen planlı camiin minaresi ku­
zeybatıdadır. Üzeri kubbeyle örtülmüş­
tür. 1972 yılında onarımı yapılan cami,
ibadete açıktır.
Kurşunlu Cami, Hüsrevpaşa Cami­
i’nin 100 metre kadar doğusundadır.
Minaresinin tepesi yıkılmıştır. Mihrap
taşı oymalı ise de Hüsrevpaşa Camii
kadar renkli ve işli değildir. Kubbenin
tayanla birieştiği yere çepeçevre
“ Â ye te l-K ü rsı ’ yazılmıştır. Kitabe ve
tarih yoktur. Kubbesi çatlamış ve üze­
rini örten düzgün taşlar sökülüp götü­
rülmüştür.
Ulu Cami,yaptıranın kim olduğu ve
devri kesinlikle bilinmemektedir an­
cak, Karakoyunlulardan Kara Yusuf’­
un, Tim ur’un gelmesinden önceki ilk
saltanat yıllarında yapıldığı sanılmak­
tadır (1389-1400). 1970’te başlayıp,
1973’e kadar süren kazılarda ele geçi­
rilen tonoz yıkıntıları ve duvar süsle­
meleri ile, harcın cinsi ve tekniği de bu
tarihlendirmeyi haklı göstermektedir.
Zengin süslemeli tuğla bir yapı
olup, 1913 yılından itibaren büsbütün
yıkılmıştır. Sadece minarenin gövde­
sinden bir parça kalmıştır. Pek çok
parça Van Müzesi’ndedir,
Hüsrevpaşa Türbesi, Eski Van şeh­
rinde, Hüsrevpaşa Camii’nin yanında­
dır. III. Murad’ın Van Valisi Hüsrev Pa­
şa’ya aittir. 1586 yılıda yaptırılmıştır.
Mimarı Mardinli Abdullah oğlu Şaban’-
dır. Altıgen planlı olan türbe, kesme
taştan yapılmıştır. Üst kısmında köşe­
ler kesilmiş olduğundan binanın örtü­
sü on iki köşeli bir pramit biçiminde­
dir ve tuğladan yapılmıştır.
Van’da çok eski bir Ermeni manas­
tırı olan Varak Surp Haç Manastırı ta­
rihî bakımdan Anadolu’daki ve 114
matbaalardan birinin burada kurulma­
sı açısından önemlidir.
Bugünkü Van, eski Van’ın 2 km.
uzağında, onun bağ ve bahçeleri için­
de kurulmuştur
'304
VARTO (Eski adları: Orarto,
Urartu, Vartoy, Gümgüm)
Tarihî kaynaklara göre Varto adı
“ O rarto ”dan gelmektedir. Orarto, Haiti
adını taşıyan Türk kavminin, Kuzey
Çin’deki Hatay’dan gelerek, Doğu Ana­
dolu'da yerleştikleri bölgeye Asurlular
tarafından verilen addır. Türkler bura­
da Van-Toşpa şehrini yeniden kurarak
hükümet merkezi yaptılar. O çağda
Türk hükümdarlarına Orardo kralları
denirdi. Şehir, Asur, Ermeni ve Iran
egemenliği altına girdi. Halife Ömer
çağında İranlIlarla Araplar arasında ya­
pılan Kadisiye savaşından sonra Arap
egemenliği altına girerek dağlarda çe­
ş itli beylikler ve ağalıklar halinde ya­
şamlarını sürdürdüler. Müslüman hal­
kın bir kısmı “ Kırmançi” adı verilen dili
konuşurdu.
Abbasîler ve Selçuklular devrinde
kendi sınırlarını geçmemek üzere bu
devletlerin ordularına karıştılar. İlçe
merkezi kasabanın asıl adı “ G üm güm "
dür. Bu ad, Selçuklular tarafından ve­
rilm iştir. 1071 Malazgird Savaşindan
sonra, Malazgird ve Varto çevresinde
çok sayıda Türk aşireti yerleştirildi. Av­
cılığa çok meraklı olan bu aşiretler, bu­
gün de Varto ovasında çok sayıda bu­
lunan toy kuşlarını avlarlardı. Bu kuş­
lardan dolayı kasaba, toyvar anlamına
gelen “ Vartoy” adını almış ve bu keli­
me zamanla Varto şekline dönüştürül­
müştür. Malazgird Zaferi’nden sonra
Türk egemenliğine giren Van ve Bitlis
yöresinde, Haiti soyuna mensup dağ­
lı Türkler, bağımsız birer derebeylik ha­
linde yaşıyorlardı. Yavuz Sultan Selim’
in doğu seferi sırasında aşiret reisle­
ri, Mevlânâ İdrisî Bitlisî’nin önderliğin­
de padişaha bağlılığını sundular. Ya­
vuz, kendilerini huzuruna kabul ederek
başları olan Kurtbaba aşiretine " Baba
Kürdî” adını verdi ve onları, İranlIlar ve
Şiîliğe karşı cephe almaları kaydıyla
derebeyliklere ayırarak geniş imtiyaz­
lar verdi (1514). 1787 yıllarında, Varto
ilçesinin Üstükran bucağına bağlı 20
köyde ve Karir bölgesinin 9 köyünde
yerleşmiş bulunan halk, Harzemli
olup, Hormekliler adı ile anılırdı. Ka-
rir’deki Hormekliler, Zeynel Ağa, Var­
to ’daki Hormekliier, Picran kabilesin­
den Hasanhan-Ali oğulları Mehmed ve
Halid Ağalar tarafından yönetilirdi.
Varto, 1794 yılında bir ara İran istilâ­
sına uğradı. XIX. yüzyılda birçok ayak­
lanmalar oldu ise de bu ayaklanmalar
zamanında bastırıldı. Tanzimat’ın iiâ-
n'ndan (1839) sonra Varto, kaza duru­
muna getirildi. Sultan Abülhamid,
1891 yılında Tanzimat yanlıları ile ya­
bancı devletlere karşı kurduğu 36 atlı
Hamidiye A layina doğudaki Türk aşi­
retlerini de dahil etti. Bunun için Mir­
liva Mahmud Paşa, Van, Malazgird, Hı­
nıs ve Varto’ya asker toplaması için
gönderildi. Daha sonra ilçede Cumhu-
riyet’e kadar birçok aşiret ayaklanma­
ları olmuştur.
Varto, Tanzimat'ın ilânından son­
ra (1839) ilçe olmuş, 1923 yılında be­
lediye teşkilâtı, daha sonra da emni­
yet teşkilâtı kurulmuştur.
XIX. yüzyıl sonunda B itlis vilayeti­
nin Muş sancağına bağlı bir kaza idi.
Toplam 93 köyü vardı. Bir kaymakam
ve bir idare meclisi tarafından yöneti­
len Varto’nun 1890 sayımına göre top­
lam nüfusu 16 bin 944 kişi idi.
Kayalıdere; Varto'nun 20-25 kilo­
metre güneydoğusunda Urartu kalesi­
dir. Yapılan arkeolojik araştırmalar so­
nucunda, kalede birçok buluntuların
yanında, 6 odalı bir mezar da ortaya çı­
karılmıştır.
VİRANŞEHİR (Eski adları: Te­
la, A nto nio po lis, Constantina)
Eski bir H itit şehri olarak M.Ö.
2750 yılından itibaren varlığını göster­
miştir. Tarihî İpek Yolu’nun üstündeol-
ması ve çok verimli ovalara sahip bu­
lunması bu şehrin ticaret ve tarım ala­
nında Yukarı Mezopotomya’nın önemli
bir şehri olmasını sağlamıştır. Daha
sonra ünlü Lidya Kralı Krezüs’ün yö­
netiminde kalmıştır. M.Ö. XV. yüzyıl­
da yeniden H itit federasyonuna dahil
edildi. Bu arada Arzana adlı bir beyli­
ğe de hükümet merkezliği yapan Vi­
ranşehir, M.Ö. 1115 yılında Asurlula-
rın, M.Ö. 885 yılında ise H ititlerin sal-
dırışınauğradı ve H ititlile r’e, birara Bü­
yük İskender’in generallerinden Selev-
kos’a bağ Iandı.___________________
Selevkosların yönetim ine isyan
eden halk, Suriye Ermenilerine bağlan­
mış ve M.Ö. 163 yılında Romalılar ta­
rafından ele geçirilmiştir. 622 yılına
kadar Roma-İran arasında el değiştiren
Viranşehir, Arap ordularınca zaptedil-
di. 660 yılından 873 yılına kadar Ham-
danî’lere bağlı olarak Mardin’e bağlan­
dı. 894 yılında Muttezit tarafından Ab-
basîler’e, Melik Şah zamanında Sel­
çuklu Devleti’ne bağlanan şehir, za­
man zaman Bizans, Selçuklu, Arap,
İran ve Artuklular arasında el değiştir­
di. 1030 yılında yeniden Bizans’ın eli­
ne geçtiyse de 1071 yılında Selçuklu­
ların, 1108 yılında Mardin Artuklular’ın
eline geçmiş, 1202 yılından sonra ise,
Musul Atabeyi Nureddin Zengi tarafın­
dan fethedilmiştir.
Viranşehir, tarihindeki en büyük yı­
kıma, Hülâgû tarafından 1258 yılında
uğradı. 1367 yılında ise yeniden Mar­
din Artuklularına bağlanan şehir, 1400
yılında Timur tarafından istilâ edilerek
yağmalandı. Daha sonra Akkoyunlu,
Karakoyunlu, Arap ve İranlIlar arasın­
da el değiştirdi. 1516 yılında Yavuz Sul­
tan Selim devrinde Osmanlı egemen­
liğine kavuştu.
Şehir, Kanunî Sultan Süleyman
devrinde 1535 yılında Diyarbekir’e bağ­
landı ve mutasarrıflık olarak yönetildi,
IV. Murad’ın Irakeyn seferini yaptığı sı­
rada buradan geçerken gördüğü rüya­
da, Eyyûb Peygamber’in mezarını bul­
masını istemesi üzerine, Padişah ta­
rafından Eyüb Peygamber’in mezarı
bulduruldu.
Urfa’nın en eski ilçelerinden biri
olan Viranşehir, zaman zaman Mar-
din’e ve Urfa’ya elçilik yapmıştır. Ta­
rihin birçok dönemlerinde istilalara
uğrayıp yakılıp yıkıldığı için şehire ha­
rap anlamına gelen “ Viran” kelimesi
eklenerek "V iranşe hir” adını almıştır.
Uzun bir süre kaza olan Viranşehir,
bir ara nahiye olduysa da 1908 yılında
kaymakamlık haline getirilmiş, 1924 yı­
lında Urfa’ya bağlı bir ilçe olmuştur.
İlçenin en önemli tarihî yapıları
arasında Çimdini Kalesi, Ceylânpınar
Kalesi ve Eski şehirdeki Mabed sütun­
ları yer alır.

YALOVA (Eski adları: Drepa-

num, HâlĞnopolis)
Yalova’nın tarihi oldukça eskidir.
Bu tarihin M.Ö. 3000 yıllarına kadar da­
yandığı anlaşılmaktadır. Yalova adının,
deniz kenarında bir ova üzerinde ku­
rulmuş olmasından ötürü “ Yalı-ova"
adıyla anılmasından geldiği sanılmak­
tadır. Bir başka söylenti ise, Osman
Gazi’nin emirlerinden Yalvaçoğiu tara­
fından kuşatılmış bulunmasından ötü­
rü bu kumandanın adına izafeten Ya-
lakova diye anıldığı ve Yalova adının
bundan türediğidir.
Yalova’nın M.Ö. 1200 yıllarında ba­
tıdan gelen Friglerin etkisinde kaldı­
ğı da bilinmektedir. Dor göçlerinden
sonra Megaralıların, Marmara Denizi’-
nin kuzey kıyılarında Astakos (Baş is­
kele), varlığı sikkelerden bilinen Olbia
(Eski İzmit) ve Kios (Gemlik) gibi kent­
ler kurdukları bilinmektedir. Şehir da­
ha sonra sırasıyla Bitinya, Pers, Yunan
egemenliklerinde kaldı.
Bizans imparatorluğu zamanında,
İstanbul’un başkent yapılması ve İzmit
üzerinde geçen yolun Yalova yakının­
dan açılması sonucu, buranın ve özel­
likle kaplıcaların önemi arttı. O zaman­
lar, İstanbul’dan Gebze’ye kadar geli­
nir ve oradan kayıklarla Hersek’e çıkı­
lırdı. Hersek ve çevresi, İmparator ve
ailesinin sayfiye kentiydi. Yalova’nın
Bizans döneminde önem ve rağbet
görmesinin bir başka sebebi ise, impa­
rator Constantinus’un annesi Helena’
nin Yalova’nın Drapenon köyünde
doğmuş olmasıdır, imparator, annesi­
nin isteği üzerine kaplıcaları yeniden
inşa ettirm iş ve Drapenon köyünün
adını da Helenopolis olarak değiştir­
miştir.
BizanslIlardan sonra kısa bir süre
Selçuk Türklerinin de egemenliği al­
tına giren Yalova, Haçlı seferleri sıra­
sında büyük tahribat gördü. 1325 yılın­
da OsmanlIların eline geçen Yalova,
“ Yalak Ova” adını aldı. Bu arada
“ Yalakâbâd” adıyla anıldığı da görül­
müştür. XIV. ve XV. yüzyıllarda Yalo­
va kaplıcaları iyice gözden düşmüştür.
Fakat Suriye ve Mısır’ın fetihleriyle
ana yolun yine Diliskelesi üzerinden
geçmesi, çevrenin önemini yeniden
artırdı. XVI. yüzyılda burası yeniden en
çok sözü edilen kaplıcalardan biri ol­
du. Daha sonra 1744 yılında İbrahim
Müteferrika’ nın girişimi ile yapımına
VİRANŞEHİR: Genel görünüm (XİX. yüzyıl ik in c i yarısı).
başlanan ve 1747 yılında faaliyete ge­
çen Yalova Kâğıt Fabrikası, şehrin
ekonomik gelirini de artırdı. XIX. yüz­
yılda “ Hamam Y erleri" denilen kaplı­
calar, II. Abdülhamid yıllarında İstan­
bul’un Rum ve Levanten doktorlarının
sular ve kürler hakkında yaptıkları ya­
yınlara konu olmuştur. Buraya sayfiye­
ye gelen “Tatiısu Frenkleri”, burayı
“ Cour-les-Banis” olarak adlandırmış­
lardır. Dr. S iotis’in bu başlıkla bir de
Fransızca kitabı vardır.
Bugün İstanbul iline bağlı ilçe mer­
kezidir.
Yalova, Erken ve Orta Bizans devir­
lerinde yazlık yeri olarak antik Plylai
kenti surları içinde bulunmaktaydı.
1970 yılında yapılan kazılar sonucu bir­
çok yapı izlerine, kaplıca hamamların
ve diğer bina yıkıntılarına rastlanıl­
mıştır.
Yalova’da, ilk arkeolojik araştırma­
lar, 1933’e doğru Prof. Dr. Arif Müfid
İnansel tarafından yapıldı. Kaplıca ya­
nındaki antik hamam kalıntısı bulun­
du. İstanbul Arkeoloji Müzesi Müdü­
rü Rüstem Duyuran, deniz kıyısında
Karakilise denilen yerde kazı yaptı.
Şehirdeki İslâmî yapılardan Rüs-
tempaşa Camii, Osmanlı devrinde iba­
dete açılmış, 1891 yılında onarım gör­
müştür.
Şifalı kaplıcaları ile tanınan Yalo­
va’ya, Atatürk, ilk kez 1927 yılında gel­
miş, daha sonra birkaç kez yatla bu­
rayı ziyaret etmiş ve dinlenmiştir. Bu­
nun üzerine ayrı ayrı yerlerde Atatürk
Köşkleri yaptırılmış veya mevcut köşk­
lerin birinde m isafir edilmiştir. Bu
köşklerden önemlileri: Millet Çiftliği’n-
de Atatürk Köşkü, Baltacı Çiftliği Köş­
kü, Cumhurbaşkanlığı Köşkü, Yalova
Terminal Oteli ve Atatürk Odası’dır.
YALVAÇ
ilçe arazisi, tarih öncesi devirler­
den itibaren meskûn olarak görülür.
Tarihî devirlerde sırasıyla Hitit, Frig-
ya, Lidya ve Pers egemenliği altına gir­
miş, Büyük İskender’in Persler’i yenil­
giye uğratmasıyla, onun kurduğu im­
paratorluğa, daha sonra imparatorlu­
ğun parçalanmasıyla da Selefküsler’in
ve Romalılar’ın egemenliği altına gir­
miştir. Bizans yönetimindeki bölgeye
ilk Türk akıncıları, Çağrı Bey kuman­
dasında 1018 yılında ayak bastı. Ma*
lazgird Savaşı’ndan (1071) sonra Türk-
ler’in Anadolu'ya yerleşmeleriyle Türk-
menler burada iskân edildi. Bunlardan
Oğuzlar’ın kolu Salurve Emir boyuna
mensup Yalvaç Bey’in yöreyi yurt
edinmesinden sonra buraya "Yalvaç”
adı verildi.
Anadolu Selçuklu Devleti’nin Kö-
sedağ’da M oğollar’a yenilmesiyle
Anadolu’da yer yer Türk beylikleri ku­
ruldu. Göller yöresinde Hamidoğulla-
rı Beyliği kuruldu ve Yalvaç da bu bey­
liğe bağlandı. Osmanlı imparatorluğu’­
nun Türk birliğini sağlamasından son­
rada Osmanlı topraklarına katılan Yal­
vaç, Hamidoğulları beyliği ile birlikte,
Hamid Sancağı adıyla Konya vilayeti­
ne bağlandı ve 1740 yılında “ İlç e ” du­
rumuna getirildi.
Önemli bir arkeolojik zenginliğe,
sahip olan Yalvaç’ta yapılan araştırma-
305
larda, oldukça zengin kalıntılar ve ya­
pılar ortaya çıkarılmıştır. Bunlardan bi­
ri de Hoyran Gölü çevresinde yapılan
araştırma sonucu Limenia yakınında
bulunan kaya mezarları ile evleri, bu­
ranın çok eskiden beri bir yerleşim yeri
olduğunu kanıtlamaktadır. Ayrıca 1947
yılında yörede toplanan eserlerin de­
polanması ile başlayan faaliyetler so­
nucu, ilçede 1966’da müze binası açıl­
mış, bu binada birçok arkeolojik bu­
luntularla, Selçuk ve Osmanlı dönemi
eserleri sergilenmiştir. Bıfmüzede bu­
lunan çoraplar, havlular, kılıç, kalkan­
lar ve el sanatları ile Türk taş işçiliği
sanatının güzel örneklerini veren ba­
zı mezar taşları, tarihî zenginlikler ara­
sında yer aldığı gibi, Türk el sanatla­
rının inceliğini yansıtması açısından
da ilginçtir.
Yalvaç ilçe merkezinin tarihî zen­
ginlikleri şöyle sıralanabilir:
Devlethan Camii, HamidoğuUarı
Beyliği zamanında yapılmış güzel bir
yapıdır “ U lucam i” adıyla da anılır.
Meydanoğlu “ Kaş C a m ii" ile “Kuş­
çu Mehmedağa Camii” , Osmanlı dö­
nemine ait yapılardır. Hacı Kuyucular
Evi ise, Genç Osman devrinde yapıl­
mış olup, üç katlı bir binadır. Osman­
lI mimarisinin güzel bir örneğini oluş­
turmaktadır.
Yalvaç, bugün Göller yöresinde,
İsparta iline bağlı ilçe merkezidir.
YENİŞEHİR
Tarih ve kuruluş bakımından eski­
dir. ilçe eski “ N e ap olis” şehrinin ye­
rinde kurulmuştur. Romalılar, Bizans­
lI la r ve Selçuklular burada yaşamışlar­
dır. Yenişehir 1301 yılında Osman Bey
tarafından alınarak, bir süre başkent
olmuş, sonraları bir menzil olarak öne­
mini sürdürmüştür. Daha sonra Bursa
ve İznik gibi tarihî ve doğal zenginlik­
leri bol olan iki şehir arasında gölge­
de kaldı. Yenişehir’in İdarî tarihçesi ke­
sin olarak bilinmemekle beraber, mev­
cut kaynaklardan Tanzimat'la beraber
başladığı anlaşılmaktadır. Önceleri hâ­
kimler, daha sonra kaymakamlar veri­
lerek yönetilmiştir.
ilçenin XIX. yüzyıldan itibaren göç­
menlerin biryerleşme alanıolduğudik-
kati çeker. Zira Osmanlı İmparatorlu­
ğu’nun topraklarının daralması üzeri­
ne, daha önce Osmanlı egemenliği al­
tında çeşitli yerlerde bulunan Türk hal­
kı, yurtlarına dönmek zorunda kalmış­
tır. 1879 yılında Yenişehir’e Abaza göç­
menleri getirilerek yaylalara yerleşti­
rilmişlerdir. 1885 yılında buraya göç­
menlerin gelmesi devam etmiş, 1890
yılında Hezargrad göçmenleri getirile­
rek iskân edilmiş ve bunların kurduk­
ları köye “ Aydoğdu "adı verilmiş, 1891
yılında ise bir başka göçmen kafilesi­
nin kurdukları köye “ M ahm udiye” de­
nilmiştir.
Bugün Bursa iline bağlı ilçe mer­
kezi olan Yenişehir’de Osmanlı devri­
ne ait birçok eser vardır.
306
YENİŞEHİR: Genel görünüm (XIX. yüzyıl İk in c i yarısı).
Ulu Cami (Orhan Camii), XIV. yüz­
yılda Orhan Gazi tarafından yaptırıl­
mıştır. Bugün sadece minaresi ilk du­
rumdadır.
Süleymanpaşa Camii, XIV. yüzyıl
yapısıdır. Dikdörtgen planlı ve düz ah­
şap çatılı olan camiin duvarları moloz
taşıyla tuğladan örülmüştür.
Balibey Camii’nin kitabesi olma­
makla beraber, plan olarak XIV,-XVI.
yüzyıl arasında yapılan yan mekânlı
tabhaneli camilerdendir. Ortada kare
mekân, yanlarda kubbeli iki küçük
odadan oluşur. Duvarlar kesme taştan­
dır. Önde altı bölümlü son cemaat yeri
vardır. Mihrap nişi mukarnaslıdır. Ağaç
mimber, yıldız, altıgen ve üçgen mo­
tifleriyle süslüdür.
Voyvoda Camii, XVII. yüzyıl yapısı
olup, kare planlı ve kâgir bir camidir.
Sinanpaşa Külliyesi, Yenişehir’in
güney ucundadır. İstanbul-Şam-Bağ-
dad kervan ve sefer yolunun üzerinde­
ki büyük menzil külliyelerinden biridir.
1573-1582’de Koca Sinan Paşa tarafın­
dan inşa ettirildi. Bugün topluluktan
sadece, cami, medrese hücreleri, aş-
hâne ve topluluğun büyük giriş kapısı
yanında, aşhâne duvarlarında bazı to ­
noz ve duvar izleri kalmıştır.
Yapılar, b ir çevre duvarı içinde
yer alır. Bugün, bu duvarların bir kıs­
mı ayaktadır. Topluluğun kuzeyinde
yer alan camiin medrese odaları cami­
ye göre kuzey-güney doğrultusunda
uzanmaktadır.
Cami, tek kubbelidir ve önünde, üç
bölümlü bir son cemaat yeri vardır.
Her üç bölüm de aynalı tonozla örtül­
müştür. Mermer sütunların başlıkları
baklavalıdır. Kemerler, bu sütunlara ve
duvar payelerine dayanmaktadır. Ca­
mi, dıştan ikişer sıralı kirpi saçaklarla
üç kademeye ayrılmıştır, içte pence­
renin ve mihrabın çevresi çivi ve kalem
işleriyle, taş ve tuğladan örülmüş olan
minaresi çinilerle süslüdür. Mihraptaki
kalem işleri, XVI. yüzyıldaki örneklerin
en güzellerindendir.
Medrese hücreleri, Güney-kuzey
doğrultusunda, camie dikey uzanan
bir sıra hücreden ibarettir. Duvarlarda
birer ocak nişi vardır. Kubbenin otur­
duğu duvarlar, sivri nişlerle teşkilatlan­
dırılmıştır. Ortada mihraplı iki hücre,
medresenin dershanesi olarak bilin­
mektedir.
Imaret-Aşhâne (Matbah); Batı’daki
medrese eyvanı, bir duvarla, kuzeydeki
imaret-aşhane mekânlarına bağlan­
maktadır.
Süleymanpaşa Medresesi ve Tür­
besi, Süleyman Paşa tarafından yap­
tırılmıştır. Medrese moloz taşla örül­
müştür. 1930’da yıktırıldı. Türbe sekiz
köşeli ağır kubbelidir. Altta üç penceri
ve kapı yer alır. Duvarlar düzgün kes-
metaş ve iki sıra tuğla ile örülmüştür.
Kapıda ufak bir tak vardır. Süleyman
Paşa, Bolayır’da anî olarak öldüğün­
den buraya gömülememiştir.
Postunpuşbaba Zaviyesi, XIV. yüz­
yılda i. Murad tarafından yaptırılmış­
tır. Ortada yer alan kubbeli ana mekân­
la yanlardaki kubbeli iki tabhane oda­
sından oluşur. Tuğla ve taş örgülü du­
varlar, dıştan kemerlerle süslüdür.
Kubbe yuvarlaklığına geçiş, Türk üç­
genleriyle sağlanır.
Çiftehamam, Deli Hüseyin Paşa ta­
rafından yaptırıldı (1645). Erkekler kıs­
mı üç bölümdür, sıcaklık kısmı, kapa­
lı dört halvetli ve dört eyvanlıdır, sekiz
köşeli bir yıldızı andırır. Soğukluk ve
camekân kısmı kubbelerle örtülüdür.
Kadınlar kısmının sıcaklığı iki bölüm­
dür. Dış görünüşü uzun uzun bir dik­
dörtgen biçimindedir.
Şemaki Evi, Türkistan’dan gelme
Şemakizâdeler tarafından XVIII. yüzyıl­
da yaptırılmıştır. Bugün müze haline
getirilen ev iki katlıdır. Her iki kat da
ortadaki açık mekânlara yönelen iki
kanat halinde düzenlenmiştir. Zemin
katta taşlığın iki yanında ikişer oda
vardır. Üst kattaysa taşlığın üzerinde­
ki sofanın sol yanında büyük bir oda,
sağ yanında da bir büyük, bir küçük
oda bulunmaktadır. Alt kat moloz mal­
zemeyle yığma duvar, üst katsa ahşap
tavan ve tabanlı, bağdadî duvarlarla in­
şa edilmiştir. Üst katın üç odasında da
süslü ocaklar, ahşap dolap ve yüklük­
ler bulunmaktadır, ikinci katta, eyva­
nın sol yanındaki büyük odada, süslü
pencerelerin arasında yüzeyleri “ C ” ,
 “ S ” kıvrımlarıyla dallar ve çiçekli va­ Bu okullardan en önemli eğitim ku­ sının üzerindeki kitabeden 1768 yılın­
zolar süslemektedir. Ahşap tavan da rumu, Çandaroğlu Süleymanpaşa da Hacı Mehmed tarafından yaptırıldı­
bu üslupta süslü bordürlerin kare çer­ Medresesi’dir (XIV. yüzyıl). Medrese ğı anlaşılır. Moloz taştan harçla yapıl­
çeve içine aldığı boyalı nakışlı tavan XVI. yüzyılda “ y irm ili" medrese hali­ mıştır. Üzeri derzlidir. Kare planlı olan
göbeğiyle değerlendirilmektedir. Bu ne geldi. Sultan Abdülmecid tarafın­ cami, sekiz köşeli bir kasnağa oturan
odada, yüklüğün üzerinde büyükçe bir dan 1846’da onartıldı. Köprülü Meh­ kubbeyle örtülüdür. Ahşap minberlidir.
manzara resmi yer almaktadır. med Paşa’nın yaptırdığı ve bugün yok Mihrabı basittir. Gövdesi çok köşeli
Yukarıda açıklanan yapılardan baş­ olan bir başka medrese, arastaya b iti­ olan minare tuğladandır. Kürsü bölü­
ka, Yenişehir’e 1779 yılında Sultan Ha­ şikti, mahalle ve sıbyan mektepleri mü kesme taştan yapılmıştır. Son ce­
tun tarafından bir mektep yaptırılmış, XIX. yüzyılda yeniden düzenlenerek ip­ maat yeri beş bölümdür. Burada orta
1864 yılında bir rüşdiye mektebi açıl­ tidai olmuştur. bölüm kubbeyle, diğerleri aynalı to ­
mış, 1873 yılında ise hükümet konağı Zafranbolu, deniz ve karayolu sa­ nozla örtülmüştür.
inşa edilmiştir. yesinde çevresiyle ilişki kurabilmek­ Eski Cami (Gazi Süleym an Paşa
teydi. XVII. yüzyılda Istanbul-Bolu- Camii), Camiikebir Mahallesi’ndedir.
Gerede-Tosya-Amasya-Tokat-Sivas Çandaroğullarından Gazi Süleyman
kervan yolu, Gerede’den başlayarak Paşa tarafından kiliseden camie çev­
Zafranbolu ve Kâstamonu üzerinden Si­ rildiği söylenir (1322). Kare planlı ya­
nop’a varmaktaydı. Zafranbolu, Gere- pı, moloz taştan yapılmıştır. Ahşap ör­
ZAFRANBOLU (Eski adlan: de-Sinop yolu üzerinde Kastamonu’­ tülü, yalındır. Mihrabı basit bir niş şek­
Taraklı Borlu, Zağferarıbolu, Zafranbo- dan bir önceki konaklama yeriydi. Cin: lindedir. Ahşap minberi ve ahşap mi­
li. Bugün: Safranbolu). ci Hanı da bu amaçla yapılmıştı. naresi vardır. Yapıda, ahşap direkler
Zafranbolu, Paleolitik Çağ’dan iti­ Amasra, Zafranbolu’nun en güvenli li­ üzerine oturan bir de kadınlar mahfili
baren yerleşme merkezi olmuştur. Ef- manı durumundaydı. Ancak yakınlığı vardır. Camiin içinde özelliği olan bir
lânî yöresi, M.Ö. IV.-III. bin yıllarında sebebiyle deniz ulaşımı Bartın yoluy­ bezeme özelliği yoktur. Bu yapı bugün
yoğun yerleşmelere uğradı. M.Ö. 1000 la yapılırdı. İlçenin İstanbul’la bir iliş ­ harap durumdadır.
yılında bu bölgeyi kapsayan Kuzeybatı kisi de karayoluyla sağlanırdı. Hidayetullah Camii, İzzet Mehmed
Karadeniz Bölgesi, Homeros’ta “ Pah- Paşa Mahallesi’ndedir. Giriş kapısının
p la g o n ia " olarak belirlenmişti. Yöre Zafranbolu’nun İktisadî hayatı, ta­ üzerindeki kitabeden 1718-1719 tarih­
daha sonra Pers, Lidya, Helenistik, Ro­ rım ve hayvancılığa dayanmaktaydı. lerinde Hidayet Ağa tarafından yaptı­
ma, Bizans egemenliklerinde kaldı. Zafranbolu’nun en önemli üterimi de­ rıldığı ve 1874 yılında Dizdarzâde Hacı
Zafranbolu-Eflâni bölgesindeki 24 tü- ri ve deri eşyaydı. Dericiliğe en uygun Süleyman Efendi tarafından onartıldı-
mülüs, çeşitli kaya mezarları, kabart­ yer, Tabakhane Deresi vadisiydi. ilçe­ ğı anlaşılır. Yapı, 1950 yılında bir
malar, Zafranbolu güneyinde, Sihapi- nin dericiliği 1852 yıllarında önemli kez daha onarıldı. Kare planlıdırve mo­
ler köyündeki bir Roma tapınağı, Ro­ ekonomik değer taşımaktaydı. 1890 loz taştan yapılmıştır. Esas salon
ma ve Bizans devirlerinin kalıntılarıdır. yıllarında 84 tabakhane vardı. Tabak­ 11.5x9.5 metre boyutlarındadır. Mih­
Türklerin Anadolu’ya gelmesinden hanelerde işlenen deriler, semerciler rap basit görünüşlüdür. İki yaynında
sonra Zafranbolu tarihi, Kastamonu ta­ ve saraçlar tarafından alınırdı. Yeme­ birer yarım sütun vardır. Ceviz ağacın­
rihine bağlı olarak gelişti. XII. yüzyıl ni diken dükkân sahibi dikiciler, aras­ dan yapılmış ve geometrik m otiflerle
başında Danişmendlilerin eline geçti. ta denilen çarşıda toplanırlardı. Yan­ süslü minber, yapının tek bezemeli ye­
Tekrar Bizans tarafından alındı, XIII. larında kalfa ve çırak çalıştırırlardı. ridir,
yüzyıl başlarında Çobanoğulları tara­ Arastada 46 dükkân vardı. Çok küçük İzzed Mehmed Paşa Camii, kendi
fından yurt edinildi. Çobanoğulları ön­ olan bu dükkânların her birinde 3-5 kişi adıyla anılan mahallede, Zafranbolu
ce Selçuklular, sonra İlhanlIlara bağ­ çalışırdı. Çarşısinın içindedir. Giriş kapısı üze­
landılar. XIII. yüzyıl sonlarında Eflânî’- ilçede semercilik ve saraçlık, yay­ rindeki kitabeden İzzet Mehmed Paşa
de kurulan Kayı boyundan Çandaroğul- gın bir üretim koluydu. Çarşıda “ Se­ tarafından 1796 yılında yaptırıldığı an­
ları Beyliği de burda önce Selçuklula­ m e rcile r iç i " ve “ s a ra çla r" adı verilen laşılır. 1895 ve 1902 yıllarında onarım
ra, ^onrallhanlılara bağlı olarak yaşa­ iki sokakta toplanmışlardı, görmüştür. Kesme taştan yapılmıştır.
dıktan sonra XV. yüzyıl başlarında kı­ Çarşı bölgesinde bugün de varlık­ Üzeri kurşunla kaplıdır. Küçük bir kül­
sa bir süre bağımsız oldu, daha sonra larını sürdüren demirciler, OsmanlIlar liye oluşturan yapılardan camie mer­
OsmanlIlara bağlanarak egemenliğini döneminde çok önemli bir üretim ko­ divenle ulaşılır. Kara mekânı örten
sürdürdü. 1461’de Zafranbolu Osmanlı luydular. kubbe pandantiflere oturtulmuştur.
topraklarına katıldı. Osmanlı döneminde her evde do­ Kubbe kasnağında 12 pencere vardır.
Zafranbolu, Çandaroğulları döne­ kumacılık vardı. Üretim fazlası satılır, Mihrap çok köşelidir. Üzerinde III. Se­
minden başlayarak OsmanlIlar zama­ yerine iplik alınırdı. XX. yüzyıl başın­ lim ’in tuğrası vardır. Köşelerdeki ağır­
nında da uzun bir süre “ Taraklı B o rlu ” da evlerin dörtte birinde tezgâh mev­ lık kuleleri kapıyı sınırlandırır.
adıyla anılmıştır. cuttu. Yapının ilginç bir yanı da ana me-
1850’lerde Kasmatonu eyaletinin ■ Çok eski bir yerleşim yeri olması kânın.kuzey yönünde üç kubbeyle ör­
Kastamonu livasının bir kazası olarak sebebiyle, Zafranbolu’da insanların bı­ tülü bir bölümle genişletilmiş olması­
yönetilen Zafranbolu, bir ara Viranşe­ raktıkları birçok değerli eserler vardır. dır. Ortadaki kubbeli, yanlardakilerse
hir Sancağı merkezi olarak livaiığa Bunlar arasında en önemlileri kaya aynalı tonozlu olarak yapılan son ce­
yükselmişse de, 1860’lardan sonra ye­ mezarlarıdır. Hacılar Obası köyünde maat yerinin sağında taş tek şerefeli
niden kazaya çevrilm iştir. 1927’de ise M.Ö. III. yüzyılda yapılmış inkaya me­ minare yer alır.
Kastamonu’dan alınarak Zonguldak’a zarları, kayalara oyulmuş kabartmalar, Kaçak Camii (Lütfiye Camii), Akça­
bağlandı. en önemlilerindendir. Ayrıca birçok su Mahallesi’ndedir. Muslihbeyzâde
1890’da Zafranbolu’nun nüfusu köylerinde de kaya mezarları bulun­ Hacı Hüsnü Bey tarafından 1879 yılın­
toplam 58 bin 100 kişiydL maktadır. da yaptırılmıştır. Moloz taşlardan ya­
Kaymakamlık ve diğer resmî daire­ Zafranbolu, eski eser bakımından pılan ahşap örtülü cami, dikdörtgen
ler Zafranbolu’daydı. Merkez nüfusu çok zengindir. Gerek Çandaroğulları, planlıdır.
ise 7 bin 500 kişiydi. XIX. yüzyıl sonun­ gerekse OsmanlIlar devrinde devlet Kazdağı Camii, Çeşme Mahalle­
da kazada 12’si medrese, biri ortaokul, adamları tarafından şehirde çeşitli ca­ si’ndedir. Zafranbolu çarşısının içinde­
178’i ilkokul düzeyinde, 2 bin 937 öğ­ mi, medrese, hamam, çeşme inşa edil­ dir. Ne zaman ve kim tarafından yap­
rencinin devam ettiği 191 okul vardı. m iştir. Eserlerde genellikle çevrede tırıldığı bilinmemekle beraber, 1779 ta­
Bu okullardan başka Ortodoks Rum­ bol miktarda bulunan ağaç ve kesme rihinde yeniden yapıldığı giriş kapısı
lar için 8 mektep bulunmaktaydı. Bu taş kullanılmıştır. üzerindeki kitabeden anlaşılmaktadır.
mektepten biri 1886 yılında kız okulu Dağdalen Camii, Akçasu Mahalle­ Moloz taştan harçla yapılmıştır. Üzeri
olarak İnşa edilmiştir. s i’ndedir. Yuvarlak kemerli giriş kapı­ sekiz köşeli bir kasnağa oturan kub­
307
beyle örtülüdür. İç bölümünde ahşap
mahfiller yer alır. Mihrap basittir. Tuğla
gövdeli, tek şerefeli minare girişin sa­
ğındadır. Bezemeye sadece giriş kapı­
sının üzerinde rastlanır.
Köprülü Camii, izzet Mehmed Pa­
şa Mahallesi’ndedir. Köprülü Mehmed
Paşa tarafından 1662 yılında yaptırıl­
dı.
Zafranbolu’daki camilerin en büyü­
ğüdür. Çarşıdan büyük kemerli bir ka­
pıyla avluya girilir. Arastaya açılan bir
kapışı daha vardır. Cami, kare planlı­
dır. Üzerini tromplarla geçilen t i r kub­
be örter. Kubbenin oturduğu sekizgen
kasnak dışarıdan payandalarla destek­
lenir. Kubbe ve beş bölümlü beşik to­
nozlarla örtülü son cemaat yeri, bugün
kiremitle örtülüdür. Sütunlara oturan
kemerlerle avluya açıian giriş bölümü­
nün sağ tarafında tek şerefeli ve kes­
me taştan yapılmış minare yer alır.
Mihrap niş şeklindedir. Minber ağaç­
tandır ve geometrik m otiflerle süslü­
dür. Cami, 1865 ve 1895 yıllarında ona­
rılmış, 1896 yılında ise Köprülü Meh­
med Paşa hayratından bulunan çeşme
ve şadırvan onarılmıştır.
Mescid Camii (Zülm iye Camii);
“ H am idiye C a m ii” de denir. Mescit
M ahallesi’ndedir. H attat Mehmed
Mahzı tarafından yazılmış kırık yazıt­
tan, 1884 yılında yaptırıldığı anlaşılır.
Cami, moloz taştan yapılmış, ahşap ör­
tüye sahiptir. Dikdörtgen planlıdır. Gi­
rişinin sağında tek şerefeli minare,
içeride kadınlar mahfili, mahfilin arka­
sında da odalar bulunur.
Namazgâh, kentin doğusunda
“ M u s a lla " denilen yerde bir tepe üze­
rindedir. Açık hava namaz kılma yeri
olarak düzenlenen bu yerde, kesme
taştan yapılmış iki mihrap ve bir min­
ber dikkati çeker. Buraya daha sonra
Ali yaver Ataman’ın mezarı yapılmış­
tır.
Taş Minare Camii, Hacı Halil Ma­
hallesi’nde, Taş Minare Sokağı’ndadır.
Kitabesi yoktur. Çandaroğulları döne­
minde yapıldığı sanılmaktadır. Dış gö­
rünüş ve plan bakımından Eski Cami’e
benzer. Moloz taştan harçla yapılmış­
tır. Çatısı kirem ittir. Tek şerefeli taş­
tan minaresi vardır. Mihrabı basit bir
niş biçimindedir. Bugün harap durum­
dadır.
İlçedeki çarşılar ise şunlardır:
Kavaflar Çarşısı (Arasta), çarşı için­
deki Köprülü Camii’nin yanındadır.
Kentin en güçlü esnaf sınıfının yerleş­
tiği ve lonca örgütlenmesinin biçim ­
lendirdiği çarşının en karakteristik ya­
pısıdır. Dericiliğin batının gelişimi kar­
şısında en az etkilenen zanaat dalı olu­
şu, kentin istem koşullarının çabuk de­
ğişmemesi ve Kurtuluş Savaşı sırasın­
da ayakkabı gereksinmesini karşıla­
ması sebebiyle, çarşı, lonca gelenek­
leriyle birlikte 1940 yılına kadar yaşa­
mını sürdürmüştür. Bugün depo ola­
rak kullanılmaktadır.
Zafranbolu Çarşısı, kent içi ticaret,
küçük zanaatçılar ve kent halkının
günlük gıda gereksinmelerini karşıla­
yan esnaflar eliyle yürütülürdü. Çarşı­
nın planı bir paralel kenarı andırır. İki
308
uzun sokak ve bunları kesen iki kısa
yol üzerindedir. Dar ve g irin tili çıkın­
tılı olan bu sokaklar, yaya ve hayvan
ulaşımına göre biçim lenm iştir. Bura­
sı uygun havalarda esnafın toplanma­
sına olanak veren “ dua m eyd an ı" ni­
teliğindedir. Bu açıklığın yanında, çar­
şının orta parselinin yarısını kaplayan
kahve yer alırdı. Örgüt toplantıları bu­
rada yapılır, törenler, sınavlar burada
düzenlenir, gerektiğinde üyeler bura-
dayargılanırdı. Çarşının iki köşesinde
birer giriş yer alırdı. Sokaklar boyun­
ca arazinin eğimine uyarak dizilen 46
dükkân vardı. Çarşıyı çevreleyen dış
duvarlar ve dükkânlar malzeme ve
konstrüksiyon bakımından farklılık
gösterir. Dış duvarlar kalın ve sağır ola­
rak yapılmıştır. Çarşıyı çevreleyen bu
moloz duvarlar iki uçta geçit verir. Baş­
langıçta sağır olan bu duvarlarda bu­
gün değişik boyutlarda pencereler bu­
lunur. Bu pencereler Köprülü Mehmed
Paşa tarafından yaptırılan ve çarşıya
bitişik olan okulun yıkılışından sonra,
1935-1940 yılları arasında açılmıştır.
İlçede birçok değişik karakterde
çeşmeler mevcuttur. Bunlardan tarih­
leri bilinenler şunlardır: Köprülü Çeş­
mesi (1661-1662; 1896 yılında onarım
g ö rm ü ş tü r), A kçasu Çeşm esi
(1682-1683), Taş Minare Çeşmesi
(1691-1692), Hışır Pınarı (1775-1776),
Paşa Pınarı (1794-1795), Hidayetullah
Çeşmesi (1802), Hacı Mehmed Ağa
Çeşmesi (1803-1804), Antepzâde Hacı
Mehmed Çeşmesi (1811), Hacı Abdi
Çavuş Çeşmesi (1813), Tuzcu Pınarı
(1813-1814), Salih Paşa Çeşmesi
(1819-1820), Çatal Pınarı Çeşmesi
(1833-1834), Talim Meydanı Çeşmesi
(1836-1837), K öprübaşı Çeşm esi
(1837-1838), Alabekir Çeşmesi (1847-
1848), Çuhadar Çeşmesi (1850), Fatma
Hanım Çeşmesi (1862-1863), Hacı Kâ­
mil Efendi Çeşmesi (1863-1864), Sadul-
lah Çeşmesi (1870-1871), C ilbir Pınarı
(1889-1890), Karakullukçu Çeşmesi
(1874), Kadı Efendi Çeşmesi (1896),
Mescid (Ham idiye) Çeşmesi (1905),
Ekmekçi Numan Çeşmesi (1906-1907),
Serkâtib Çeşmesi (1910), Şükrü Efen­
di Çeşmesi (1924).
İlçedeki hamamlarsa şunlardır:
Eski Hamam, Camiikebir Mahalle­
s i’ndedir. Çandaroğlu Gazi Süleyman
Paşa tarafından, 1322 yılından sonra
yaptırıldığı söylenir. Ç ifte hamam ti-
pindedir.
Yeni Hamam çarşı içindedir. Cin­
ci Hoca Vakfı olarak bilinen hamam,
Zonguldak Vakıflar Müdürlüğü’nde Ha­
midiye Hatun Vakfı oiarak geçer. Ka­
dınlar ve erkekler bölümü vardır. Her
iki bölümün planı da aynıdır. Haçvarl
sıcaklıklı hamamlar grubuna girer. Her
iki bölümün soğukluklarını tromplu bir
kubbe örter.
ilçedeki han olarak tek önemli ya­
pı Cinci Ham'dır. Çarşı merkezinde bu­
lunan bu yapının, Sultan İbrahim’in ho­
calarından Cinci Hoca tarafından yap­
tırılm ıştır (Yak. 1640-1648). Kesme ve
moloz taştan yapılan han, iki bölüm­
den oluşur. İç bölümde dört yanı re-
vaklı bir avlu, revakların arkasında ko­
ridorlar ve odalar, güney batısındaysa
ahır bölümü yer alır. İlk yapıldığında
65 odaydı. Yapılan değişikliklerle oda
sayısı 150’ye çıkarılmıştır. Odaların
üzeri kubbeyle örtülüdür. Ortadaki ha­
vuz genel hatlarını korumaktadır. Ya­
pı, bugüne kadar gelebilmiştir.
ilçedeki köprülerse; ince Köprü,
Taş Köprü ve Tokatlı Köprüsü’dür.
İnce Köprü, Tokatlı Köprüsü’nün
kuzeyindedir. Yapım tarihi ve yaptıranı
bilinmemektedir. 110 metre uzunlu­
ğundaki köprünün 33 metrelik bölümü
dere üzerindedir. Büyükkemerin açık­
lığı 20 metredir.
Taş Köprü, Konariköyü’nün 200
metre kuzeyinde, Eflâni Çayı üzerinde­
dir. Çandaroğulları döneminde yapıl­
dığı tahmin edilmektedir.
Tokatlı Köprüsü, Gümüş Deresi
üzerindedir. 1179 yılında Çandarlıoğ-
lu tarafından su köprüsü olarak yapıl­
dığı, 1796yılındaizzet Mehmed Paşata-
rafından geçit durumuna getirildiği
söylenir. 40 metre uzunluğunda, 15
metre açıklıklı tek kemerden oluşan
köprü, 6 metre genişliğindedir.
İlçedeki tekke ve türbeler şunlar­
dır:
Ali Baba Tekkesi, Çavuş Mahalle­
si’ndedir. 1844 yılında Halvetî tekke­
si olarak yapıldığı Vakıflar Müdürlüğü
belgelerinde bildirilirse de, kuzey du­
varı üzerindeki 1823 tarihli kitabe da­
ha önce yapıldığını gösterir. Moloz
taştan yapılan mescit, dikdörtgen
planlıdır. Dört duvarı dışında mihrap ve
minberin çok az bölümü bellidir.
Haydar Ağa Tekkesi, ismet Paşa
Mahallesi’nde, dere kenarındadır. Zaf­
ranbolu kaymakamlarından Amasralı
Haydar Ağa tarafından yaptırılmıştır.
Yanında bir de imareti vardır.
Kalealtı Tekkesi, Eski Tekke Ma-
hallesi'ndedir. Ayakta kalan Osmanlı
devri yapılarının en eski tarihlisidir.
1550 yılında yapıldığı tahmin edilmek­
tedir. Üzeri kubbeyle örtülü olan ana
mekân, bir kemerle kuzeye açılır. Mih­
rabın sağında yalın bir minber vardır.
Ana mekânı örten kubbenin üzeri ki­
remitle kaplıdır.
Ali ve Haşan Baba Türbeleri, Çavuş
Mahallesi’nde, Kemer Ağzı Sokağı’n-
dadır. Yapıtın batı cephesinde 1872 ta­
rihini taşıyan bir kitabe vardır. Dikdört­
gen planlı, aynalı tonozla örtülü, kes­
me taştan yapılan türbede dış köşeler
kesilmiş, içerideyse buralara nişler
konmuştur. Türbedeki üç sandukadan
birincisi Halvetî şeyhlerinden Haşan
Baba’nın oğluna aittir.
Hacı Emin Efendi Türbesi, Mescit
Camii’nin yanındadır. Pencereleri ara­
sındaki kitabeden 1866 yılında ölen
Halvetî tarikatı şeyhlerinden Hacı
Emin Efendi için yaptırıldığı anlaşılır.
Dikdörtgen planlı ve moloz taştan ya­
pılan türbe, ahşap çatıyla örtülüdür.
Girişin karşısındaki dar cephede yalın
mihrap yer alır. Türbede üç tahta san­
duka vardır.
Hacı Haşan Paşa Türbesi, kentin
doğusunda, Musalla denilen tepe üze­
rindedir. Kapının üzerindeki kitabeden
I. Abdülhamid tarafından Zafranbolu’
ya gönderilen Koca Receb Paşa’nın çimde yapıldığı görülen surlardan ba­ alarak kıyıya indi. Asıl egemenlik ala-
(ölm. 1845) oğlu, eski Köntendil Kay­ zı bölümler ayaktadır. Epeyce hasara hı Kastamonu ve Sinop’tu, Daha son­
makamı Haiil Paşa için yaptırıldığı an­ uğramış olmakla beraber, bazı burçları ra bölge BizanslIların eline geçti. XIII.
laşılır. Kesme taştan yapılan türbe, se­ da varlığını sürdürmektedir. Tahrir def­ yüzyıl sonlarında, iç kısımların Türkler
kizgen gövdelidir. Üzeri kubbeyle ör­ terlerindeki kanıtlara göre, Zamantı tarafından, kıyının ise Cenovalı gemi-
tülüdür. Dört penceresi vardır. Ortada K a le s i’nde XVI. yü zyılda 34 lerce kontrole alınması üzerine, Zon­
bezemeM sanduka yer alır. “ m ustah fıza n" veya “ hisa r e vi” vardı. guldak topraklarında Bizans yönetimi
Şeyh Mustafa Efendi Türbesi, Zaf- Adını XVI, yüzılda Zamantı B ölgesin­ son buldu.
ranbolu-Kastamonu arasındaki Araç de yaşayan Köşkerli oymağından al­ Selçuklu Sultanı I. Alâeddin Key-
yolunun sağındadır, iki yazıtı vardır. mıştır. Köşkerli oymağının başında da kûbad (1219-1237), Emir Hüsameddin
Türbeye ait olanından, 1871 yılında Köşker (Kevşger) oğulları bulunuyor­ Çoban’ı, Kastamonu, Traklıborlu, Eg-
ölen Haivetî tarikatı şeyhlerinden Şeyh du. legan yörelerinin ele geçirmekle gö­
Mustafa Efendi için yapıldığı anlaşılır. revlendirildi. Üç merkez de kolaylıkla
Üzeri ahşap çatıyla örtülü olan tekke Selçuklu sınırlarına katıldı. Bu fetih so­
kare planlıdır. İçerde iki sıra halinde nucunda, iç bölgenin kıyıya kadar
yerleştirilm iş 5 sanduka vardır. Türklerin eline geçmesi, İstanbul'a
Kentin en önemli simgelerinden hayvan, hububat, kereste ihraç eden
birisi de “Zafranbolu £V/en"dir. Zafran­ ZONGULDAK Herakleia ile Amastro’yu art ülkeden
bolu, Osmanlı topraklarına katıldıktan Tarih, Zonguldak’ta hem çok eski, yoksun bıraktı. Bu fetihle birlikte böl­
sonra, üç derenin oyduğu vadi yamaç­ hem yenidir. M.Ö. 2000’lere dayanan geye yeniden çok sayıda Oğuz göç­
larına mahalleler, derelerin birleşme bulguların yanı sıra, henüz yüzyılı aş­ menleri doldu. Yöre, bir süre Ceneviz­
yerinde de kentin merkezi kuruldu. mamış yakın tarihî gelişmeleri ilin bir lilerin bir iskelesi oldu. 1308-1335 yıl­
Zafranbolu evleri sokağın doğal özelliği sayılır. Örneğin, Ereğli, Amas­ ları arasında fiilî Moğol işgali sırasın­
çizgisini izleyen yüksek bir duvar üze­ ra merkezlerinin 3 bin yılı aşan uzun da Ceneviz iskelelerinin ticarî etkinli­
rine kurulmuştur. Bu duvar bahçe du­ tarihlerine karşılık, 100 yıllık geçmişi ği değişmedi. Ancak, bu süre içerisin­
varının devamıdır ve sokakları her iki ile Zonguldak, 37 yıllık varlığı ile Ka­ de iskeleler, halkın Ceneviz baskının­
yandan çevreler. İslâm geleneklerine rabük şehirleri fIin farklı tarihler taşı­ dan yılması ve şehri terketmesiyle bo­
göre ev yaşantısı dışarıya gösterilmez. yan bölgeleridir. Ancak Zonguldak şaltıldı. - ______________
Bu gelenek sonucu, evlerin giriş kat­ toprakları, Anadolu kaderine bağlı ola­ Yıldırım Bayezid’in Saruhanlı Bey­
larını taş duvarları penceresiz olarak rak bütün tarih devirlerini yaşamıştır. liğ in i topraklarına katmasıyla Zongul­
üst kat tabanına kadar yükselir. Onla­ İlin toprakları, Anadolu’nun eski tarihî- dak, OsmanlIlara geçti. XVI., XVII. ve
rın üzerinde ise başka bir düzen geli­ coğrafya bölümünde daha çok Paph- XVIII. yüzyıllarda bölgede önemli olay­
şir. Alt kata sokaktan iki kanatlı büyük iagonia bölgesinde yer alır. M.Ö. 20G0-- lara ve imarlara rastlanılmamıştır.
bir kapı ile girilir. Kapılar dövme demir­ 800 yılları arasında bölgeye ilkin do­ XIX. yüzyılın ilk yarısında, Zongul­
den iri başlı çivileri, kabarık süslü hal- ğudan, sonra batıdan akınlar, göçler dak çevresine çok sayıda AvrupalI
kalıkiarı, kocaman demir kilitleri ve ka­ oldu. Kıyı kesimlerinde Amazonlar de­ araştırıcı ve gezgin gelmiştir. Özellik­
pıyı dışardan ev halkı ve komşuların nen kavmin, iç kısımlarda ise Hititler- le de eski şehirlerin tarihî kalıntıları­
açmasını sağlayan mandalı ile sevimli, le çağdaş Gasgaların uzun süre barın­ na ilgi duymuşlardır. Ancak günümü­
aynı zamanda güven vericidir. dıkları kabul edilmiştir. Yine bu uzun ze kadar geçen sürede, başta Ereğli ve
Zafranbolu evlerinden şimdi yıkıntı dönemde, Henetler, Paphlagonlar, Ku- Amasra olmak üzere eski şehirlerin ta­
görünümündeki 1818 tarihli “ Hacı Sa­ konlar, Mariandinalar, Paphlagoniave rihî eserleri çeşitli amaçlarla tüketil­
lih Ağa Evi” olarak bilinen ev, en Bithynia’nın bu bölümüne hâkim ol­ miş ve tahrip edilmiştir.
önemlileridir. muşlardır. Şehir M.Ö. VIII.-III. yüzyıllar­ XIX. yüzyıl başlarında, Zonguldak
Zafranbolu evlerinde tavanlar, çok da lyan Kolonizasyonu altında bulun­ ili topraklan, Bolu Mutasarrıflığı için­
sade veya çok süslü olabilirler. Özel­ du. Daha sonra burada Pers egemen­ de bulunuyordu. Kasabalar birer voy­
liği olan bir tavan türü tekne tavan de­ liği başladı. M.Ö. IV. yüzyılın son çey­ voda ile yönetilmekteydi. Ancak, voy­
nilen türdür. reğinde İskender Anadolu’da gözüktü vodaların halka eziyet etmeleri ve kal­
ve yöre de İskender'in yönetiminde bir yon müteahhitliği yaparak zenginleş­
süre kaldı. M.Ö. 266-70 yıllarında ise meleri, devletin Boiu-Viranşehir-Ereğli
Pontos Krallığı egemenliğine girdi. bölgesinde yeni önlemler almasını ge­
Son Pontos Kralindan sonra çevrede rekli kıldı. Bu dönemde, yeni mutasar­
Roma egemenliği başladı (M.Ö. 70- rıfın çabasıyla, Bartın, Devrek, Dirgine,
ZAMÂNTÎ (Eski adı: Tsaman- M.S. 395). 395 yılında Roma İmparator­ Perşembe taraflarının ünlü ayanları te­
dos; sonradan: Aziziye; bugün: Pınar­ luğu’nun ikiye ayrılması ile il toprak­ ker teker görevlerinden alındı. Ancak
başı). ları Doğu Roma (Bizans) imparatorlu­ 1826yılında Yeniçeri Ocağinın kaldırıl-,
H. 1279 (1862) yılında Zamantı Kay-
ğu içinde kaldı. Yöre VIII. ve IX. yüz­ ması ve ertesi yılki Navarin yenilgisi,
seri’ye bağlı kazalardan biri halinde yıllarda BizanslIlar tarafından değer Osmanlı Devletini sarsınca, her yer gi­
bulunuyordu. Halk arasında “ Kuş kazandı. Zira Abbasîler, Bizans’ı İstan­ bi Zonguldak topraklarında da eski
K a le si" diye de anılan kalesi ise, bu­ bul kapılarına sıkıştırmaya başlamış­ ayanlar yerleştiler.
gün Pazar Ören’in 8 kilometre kuzey­ lardı. XI. yüzyıl sonunda Anadolu’nun XIX. yüzyılın ilk yarısı, Zonguldak’-
doğusunda ve Pınarbaşinın 13 kilo­ geleceğine Türkler hâkim olmaya baş­ ın kaderini değiştiren bir kıpırdanma
metre batısında ve Melik Gazi Türbe- larlarken, Zonguldak çevresindeki eski dönemidir. il.Mahmud’un “ M em âlik-i
s i’nin yanında bulunmaktadır. Avşar- ve ünlü şehirler, küçük birer kale ka­ Şahânede siyah nesnenin taharrisi es­
ların “Z am an tılı" adını verdikleri ve en saba görünümündeydiler. Öte yandan, babının is tik m â iin i” istemesi üzerine,
eski Türk yerleşmesi sayılan bu yöre­ Bizans yönetiminin zayıflaması, bölge­ yurt çapında araştırmalar yapılmaya
de Kuş Kalesinden başka kayda de­ de güvenlikten eser bırakmadı. Devle­ başlandı. Ayrıca terhis edilen tersane
ğer bir kale yoktu. Yüksekliği deniz se­ tin resmî görevlileri Dukks’lar, halkı erlerine kömür örnekleri gösterilerek,
viyesinden 2116 metre olan kale, yük­ haraca kesiyorlardı, limanlara uğrayan köylerinde bununla ilgili araştırma
sek bir tepe üzerinde inşa edilmiştir. yelkenlileri soyuyorlardı. Bu sebeple yapmaları istendi. Yaygın bir söylen­
Batıdan Köşkerli, kuzeyden Koca iskeleler deniz ticaretindeki önemini tiye göre, Uzun Mehmed, tersane as­
Dağ, doğudan da birbirine bitişik yük­ yitirm işti. Zonguldak topraklarında kerliğinden terhis edilince ülkesi olan
sek tepelerle çevrilmiştir. Kalenin üze­ gözüken ilk Türk komutanı Emir Kara Ereğli’ye bu tembihle dönmüştü. Köse-
rinde bulunduğu tepe iie bu araziler Tigin oldu. Kutulmuş oğlu Süleyman ağzı mevkiinde bulduğu kömür örnek­
arasındaki mesafe pek dardır. Onun Bey'in bu komutanı, Eflâni’yi 1084 yı­ lerini İstanbul’a götürdü. Aynı yıllarda,
için kalenin zaptı, imkânsız denilebi­ lında ele geçirdi. Muhtemelen bugün­ Filyos’a bağlı Elvan köyünün Zongul­
lecek derecede, güçtür, sağlam bir bi­ kü Ulus, Bartın, Devrek topraklarını da dak Mahallesinde bir başka köylü Ka­
309
ra Hüseyin, bulduğu kömür örnekleri­
ni ilgililere göstermişlerdir. Bu ilk bul­
gulardan sonra, yapılan araştırmalar­
da havzadaki kömür rezervleri kabaca
saptanıldı. Kömür havzasının ilk sınır­
laması ise, Sultan Abdülm ecid’in
(1839-1861) Kapıcıbaşlarından Nazif
Ağa ile Ebniye-i Hassa’dan Hüseyin
Halife tarafından yapıldı. Hazırladıkları
defter, Darbhane Nazırlığı’nca Saray’a
sunuldu. 1848 yılında Ereğli Kömür
Havzası'nın "Evkaf-ı Celile-i mülükâne-
ye ith a lin i ve bedei-i m ulataasının ba­
zı cihât-ı hayriyeye vakf ve ta h s is in i"
irade eden ferman çıkarıldı.
1854 yılında kömür üretimine böl­
gede başlanıldı, ilkolarakingiltere Dev­
leti tarafından işletilen Kozlu veZongul-
dak madenlerine Özlemer Deresi’hde-
ki kömürmadenlerinide6Safer1271 (29
Ekim 1854) gün ve 5598 sayılı Harici­
ye İrade ile katılm ası sağlandı.
1855-1865 yılları arasında Havza,
Hazine-i Hassa’ya bağlıydı. Bu dönem­
de ingilizler tarafından açılan ilk ocak­
lar, Kırım Savaşı sebebiyle Karade­
niz'e çıkan Müttefik donanmalarının
kömür gereksinim ini karşılamıştı.
1865 yılından 1908 yılına kadar süren
310
“ Bahriye Yönetim i” başladı. Havza ge­ arada şehrin rıhtım ve liman inşaatına
nişletilerek yeni ocaklar açıldı, im ti­ da başlanıldı. 1915 yılında Osmanlı
yazlara son verildi. Özel teşebbüs ve İmparatorluğu, Birinci Dünya Savaşı’-
yabancı sermaye tarafından üretilen na katılınca, havza tamamen Almanla-
kömürün, resmî kurumlardan başka ra bırakıldı. Burada, bir Alman albayın
yere satılması veya ihraç edilmesi ya­ başkanlığında “ Harb K öm ür Merkezi
saklandı. 1882 yılında bu yasak bir öl­ K o m ite s i" kurularak, savaş boyunca
çüde kaldırılınca, havzaya yeni serma­ Türk sularında bulunan Müttefik gemi­
ye yatırımları oldu. 1890 tarihli Kasta­ lerin kömür gereksinimi karşılandı.
monu il Salnamesi’nde, Zonguldak’ın 1918-1922 yılları arasında mütareke ve
o zamanki basit yapısı şöyle anlatıl­ Kurtuluş Savaşı günlerinde havza si­
maktadır: yasî çalkantılara sahne oldu. Havzaya
ilk el atan Fransızlar, 8 Mart 1920 yı­
“Zonguldak nâmı ile b ir mevki ve is­ lında Zonguidak’ı kuşattılar. Bu işgal­
kele vardır ki, derununda b ir çarşı ve den sonra, 1 Nisan 1920tarihinde Sal­
Köm ür Maden-i Hüm âyûnu İdaresi tanat Hükümeti, Zonguldak’ı bağımsız
mevcud olub birkaç seneden beri tarf-ı mutasarrıflık haline getirildi. Biryıl ka­
hüküm etten em r-i muhafazası Çıhar- dar şehirde kalan Fransızlar 21 Hazi­
şenbe (Çaycuma) M ûd iriye ti ile Mez­ ran 1921 tarihinde Zonguldak’tan ta­
k û r m ahalde ikame edilen dört nefer mamen çekildiler.
zabitiye ile b ir p o lis m em uruna ihale
olunm uşdur k i burası mukaddema yal­ Cum huriyet’in ilanından sonra
nız köm ür m adenleri im â lat ve ihraca­ olan illerin ilki Zonguldak’tır. 1 Nisan
tına m ahsus b ir islem e id i". Daha son­1924 tarihinde kurulan Zonguldak’a
raki gelişmelerle Zonguldak, 1896 yı­ Rum çocukları için bir mektep inşa
lında ilçe merkezi oldu. Kömür ocak­ edildiği (1902), 1908yılındaZonguldak
larının faaliyeti, bütün çevreye canlı­ Liman ve Rıhtımı’na dair, Sait Paşa’-
lık getirdi. 1908 yılında, havza, Ticaret nin başhitabede yazdığı tezkere
ve Nafia Nezareti’ne devredildi. Bu Hazine-i Evrak’ta mevcuttur.
 MİLLÎ SINIRLAR DIŞINDA
KALAN LAR
AGOSTOS
Osmanlı yönetiminde Selanik Vi-
layeti’ne bağlı kaza merkezi olan Agos-
tos’ta 1831 (7 Ekim) yılında nüfus sa­
yımı yapılmıştır.
AĞRİBOZ veya EĞRİBOZ
(Yun. Euboia, Evvia, O rtaçağ’da Neg-
roponte; Diğer adları: Chalcis, Khalkis,
Eğripo, Negropont, Eubee, Halicarne,
H ypoccalcie, Euripo)
Ağriboz’un en eski yerleşenleri,
Abantis’dir. Bunlara İon’ların bir boyu
gözü ile bakılır. Daha sonraları şehir,
Yunanlıların sömürgesi altına girm iş­
tir. M.Ö. 445’te Ferikles, M.Ö. 146'da
Roma imparatorluğu, sonradan Bizans
imparatorluğu egemen oldu. 1205'te
Lombardlar’ın, 1366’da da Venedikler’
in eline geçti.
Şehre ilk Türk saldırısı Çaka Bey
tarafından yapılmıştır. Daha sonra
1333’te Umur Bey’in akınları sürdü.
1392’de Osmanlı donanması Yıldırım
Bayezid’in emri ile adaya sıkı bir bas­
kın yaptıysa da, Ankara Savaşı dolayı­
sıyla Ağriboz bir süre daha eski duru­
munu korudu. Osmanlı devletinin ge­
rek Rumeli, gerek Anadolu kıyılarına
akınlar düzenlemeleri, bu arada ada­
da Yunanistan’a uzatılan birçok köp­
rünün bu akınları kolaylaştırması, Ağ­
riboz’un Venediklilerden Türk ege­
menliğine katılmasını sağlayan başlı­
ca sebep oldu. 1470’te Ağriboz’dan ha­
reket eden bir Venedik Filosu’nun
Enez limanını vurup, kadı ile hatibini
Türk ve Rum halkı ile birlikte bu ada­
ya getirerek köle halinde satışa çıkar­
ması, Faflh Sultan Mehmed’in hareke­
te geçmesine sebep oldu. Padişah, se­
fer hazırlıklarının fark edilmemesi için
hareketin Rodos üzerine düzenlendi-’
ği haberini yayarken, Gelibolu sancak­
beyi ve Kapdan-ı derya Mahmud Paşa,
300 parçalık bir donanma ile Eğriboz
üzerine hareket etti. Fatih ise, kara yo­
luyla adanın karşısındaki İstefe şehrini
aldı. Ada, 17 günlük bir kuşatmadan
sonra, 12 Temmuz 1470’de düştü. Ada’
nın fethi batı dünyasında büyük yan­
kılar uyandırdı. Fatih’le dostluk kuran
Nahopi Kralı Ferdinando, bu yenilgi­
nin üzüntüsü ile Fatih'e karşı Venedik
ile işbirliği yapmaya ve Haçlı seferle­
rine katılmaya karar verdi.
Ağriboz’a bağlı bulunan diğer ada­
lar, 1537’de Barbaros Hayreddin Paşa
tarafından fethedilerek sancağa katıl­
dı. 1570 Temmuz’unda ise Cezayir bey­
lerbeyi Uluç Ali Paşa, Kızılhisar önün­
de bir Malta filosunu yenilgiye uğrattı.
İmparatorluk döneminde Ağriboz
Derya kalemine bağlı önemli sancak­
lardan biri oldu. Ada, Yunanistan’da,
Esedli (Esedâbâd) ile Ağriboz ve Kızıl-
hisar kadılıklarına bölünmekte ve mer­
kez kadılığa Rumeli kazaskerliğine
bağlı 300 akçe yevmiyeli rütbe-i sitte
kadılıklarından biri olarak en önemli­
lerinden sayılmakta idi. Adanın ilk ka­
nunu Fatih zamanında düzenlendi.
1569’da ise yeniden gözden.geçirile­
rek yeni bir kanunname yapıldı. Son
şe klin e göre, A ğ rib o z adasında
Havass-ı Hümâyûn ödenekleri kal­
dırıldı.
Türkler devrinde Ağriboz’un en
parlak zamanı, XVII. yüzyılda ve özel­
likle Girit savaşları sırasında oldu.
1696 yılında Venedik Filosu, Eğriboz
kalesini karadan ve denizden kuşattıy-
sa da, Kaptan-ı Derya, Mezomorto Hü­
seyin Paşa’nın Kızılhisar önüne gel­
mesi üzerine kuşatma kaldırıldı.
Ağriboz adasında Türkler tarafın­
dan geniş ölçüde yerleşme yapılmış­
tır. Türkler, Ağriboz kalesi ile Kızılhi-
sar kalesinde askeri garnizonlar mey­
dana getirmişlerdi. XVIII. yüzyılda Türk
paşaları adanın zengin ovalarında ç ift­
likler kurmuşlardır.
Ağriboz’da XIX. yüzyılın başların­
dan itibaren yer yer ayaklanmalar ve
eşkiyalık hareketleri başgöstermiştir.
Özellikle Arnavut taifesi Ağriboz’da sık
sık ayaklanarak eşkiyalıklarını sürdür­
müş ve halkı haraca bağlamıştır. Bu­
nun sonucu Ağriboz Muhafızı Nurul-
lah Paşa, sadarete arzda bulunarak Ar­
navut taifesinin adadan çıkarılmasını
istedi (1814-1815). Aynı yıl Nurullah Pa­
şa, ibandud eşkiyası ile Ağriboz cezi­
resini istilâ eden mürabahacı Arnavut
tafisenin ortadan kaldırılmasını ya da
adadan uzaklaştırılmalarını, aksi hal­
de sükûnun söz konusu olamayacağı­
nı hükümete bildirdi (1815). Bu tür
ayaklanmalar adada sürerken, 1821 ’de
Mora ihtilâli çıkınca, Ağriboz adası da
ihtilâle katıldı ve kısa bir süre sonra
Ağriboz ve Kızılhisar kaleleri hariç,
tüm ada asilerin eline geçti. Mart 1822’
de Ağriboz Kalesi, Yunanlı asiler tara­
fından işgal edildi. Pomak Haşan Pa­
şa da Kızılhisar’a çekilmek zorunda
kaldı. İzmit’ten gelen gönüllü askerler­
le birlikte adada bulunan askerler, bir­
leştiler. Sarp dağına sığınan asilerin
bir kısmı, reisleriyle birlikte öldürüldü
(1822). Kısa bir sürede asilerden temiz­
lenen Ada’nın yeterli miktarda zahire
ve asker ihtiyacı bulunduğuna, bunlar­
dan bir kısmının mahallince sağlandı­
ğına, Osmanlı devletince de takviye­
sine gerekli görüldüğüne dair Muha­
fız Ömer Paşa’nın tahriratı sonucu Mı­
sır Valisi Mehmed Emin Paşa bu tah­
riratla İstanbul’a arzetti (1823-24). 1824’
te Kaptan-ı Derya Husrev Paşa’ nın bir
filo ile Ağriboz boğazına girmesi, âsi­
lerin buradan kaçmasına sebep oldu.
Böylece şehir, âsilerden kesin olarak
temizlendi. Ne var ki, 3 Şubat 1830
Londra Antlaşması’nın 2. maddesinin
3. fıkrası gereğince Ağriboz adası tüm
mülhakatı ile birlikte, istiklâlini kaza­
nan Yunanistan’a terk edildi. Burada
yaşayan Müslüman ahali ise, adayı
terk ederek Yenişehir ve havalisinde
iskân edildi. Bu işlemler ve iskânlar
için İsmail Bey ile Esbak haremeyn ya­
zıcısı Raşid Efendi görevlendirildi
(1829-1830). Kaptan-ı Derya Halil Rıfad
Paşa adaya gelerek barışla ilgili mad­
delerin uygulamasını yaptı. Böylece
360 yıllık Türk egemenliği adada son
buldu.
Osmanlı yönetimi Ağriboz’dan çe­
kildiği tarihte adada 80 bini aşkın in­
sanın yaşadığı, bunların bir kısmının
Müslüman-Arnavut olduğu, Türklerin
ise daha yoğun olarak Ağriboz kalesin­
de ve Kızılhisar’da yaşadıkları b ilin ­
mektedir. Türk yönetimde Ağriboz çe­
şitli eserlerle süslenmişti. Venedikli­
lerden kalma bir kilise, Fatih adına ca­
mie çevrilmiştir. Evliya Çelebi, "Seya-
hatnâm e” sinde, burada kiliseden çev­
rilmiş içinde 48 sütunu olan Fatih Ca-
m ii’ni, kurşun örtülü ve 1507-1508 ta­
rihli Davud Bey, Emirzâde, Karlızâde
Camileri ile Osmanağa, Turhan Bey za­
viyesi, Haşan Baba, Küçük İlyas vb.
m escitlerini belirtir. Minaresi tümüy­
le yıkılan ve Davud Bey Camii olduğu
tahmin edilen yapının, tip bakımından
Yunanistan’ın diğer camilerinden da­
ha farklı olduğu gözlenmektedir. Ha­
len yıkılmış olan üç.kubbeli bir son ce­
maat yerini takip eden esas mekân,
sekiz köşeli bir kasnak üzerinde yük­
selen bir kubbe ile örtülmüştür.
1830’da Yunanlılar'ın eline geçtik­
ten sonra daha bir süre Türk halkı ta­
rafından terkedilmeyen bu şehrin dı­
şında fetih sırasında şehit düşenlere
ait bir kabristan ile kale ve çevresin­
de Baba, Emir Gayıp Baba gibi Türk
yatırları vardır. Adadaki İslâm mezar­
lığının sınırları, 1864 yılında etrafına
bir duvar inşa edilerek belirlenmiştir.
Kale ve şehirde, iki medrese, 5
mekteb-i sıbyan, 2 hamam ve 2 han bu­
lunmaktaydı. Kalenin suyu Kaptan-ı
Derya Kayserili Halil Paşa tarafından
getirtilm iştir. Osmanlı askerleri için
savunma yeri olan kale ile 1773 yılın­
da Hendek, Şaranpol ve tabyalarının
onarılmıştır. Bu kale 1798 ve 1817 yıl­
larında yeniden onarım görmüştür.
Şehirde ayrıca Ayios Elias Kilise­
si haline getirilen VelibabaTekkesi’n-
den başka, bir Türk çeşmesi ve Ayios
311
Dimitrios Kilisesi’nin yanında da Çan-
kulesi’ne dönüştürülen bir minaresi
vardır.
Ağriboz, bugün Ege denizinde Yu­
nan adası ve merkez şehridir.
AHISKA (Eski adları: Akışka ve­
ya A hiska; Güre. A kha lçin; Yeni kale;
Rusça: A kha ltsikh )
Kura ırmağının soldan aldığı Kob-
lian suyu kıyısında, Tiflis-Batum yolu
üzerindedir.
Ahıska, Osmanlı İmparatorluğu
topraklarına 23 günlük bir kuşatmadan
sonra katıldı ve Çıldır eyaletine mer­
kez sayıldı (1635). Buradaki kalelerin
tahkimine de önem verildi ve Ahıska
Kalesi’nin onarımı için Çıldır Valisi Ve­
zir Süleyman Paşa’ya 10 bin kuruş
gönderildi (1782). 1796 ve 1828 yılların­
da kalenin onarımları yeniden yapıldı.
1828 yılında Ahıska Kalesi Ruslar ta­
rafından işgal edildi. Kalenin Ruslar’
ın istilâsından kurtulmasına dair Trab­
zon valisi ve havalesi Seraskeri Sey­
yid Osman Paşa’ya Bâb-ı Â lî’den hü­
küm gönderildi (1829). Aynı yıl Osman­
lI Devleti, Edirne Antlaşması ile (1829)
Ahıska’yı Ruslar’a terketti. Bu tarihte
buranın nüfusu 10 bin kadardı.
Evliya Çelebi “ S eyahatnâm esi” n-
de, Çıldır (Ahıska) Eyaleti’nden söz
ederken, burada sadece Alay beyi ve
çeribaşının bulunduğunu, sancak ade­
dinin onüç olduğunu, IV. Mehmed dev­
rinde Kara Murtaza Paşa tarafından
Kutayis kalesinin alınarak bu sancağa
ilhak edildiğini yazar. Ayrıca Ahıska
Kalesi’nden de söz ederek, yalçın bir
tepe üzerinde bulunduğunu, kale için­
de bin yüz kadar bağsız ve bahçesiz,
toprak damlı evlerin bulunduğunu, Yu­
karı Kale’de minaresi yıkılmış halde I.
Selim Camii’nden ve Aşağı Kale’de de
Halil Ağa Cam ii’nin bulunduğundan
söz eder.
AKÇAHİSAR, Bk. AKHİSAR
Mustafa Paşa tarafından 1501-1502
yıllarında alınarak Osmanlı toprakları­
na katılan şehir, bugün Yugoslavya’
nin Bosna bölgesinde “ D o ln ji” (Aşa­
ğı Vaku)’nun eski adı olup, Saraybos-
nafSara/evoj'nun batısında, Pruseksta
ırmağının Semeskilitza’ya karıştığı yer­
de, küçük bir şehirdir.
AKHİSAR (Akçahisar; Arn. Kru-
le, Croje = Çeşme; Bugün: Prusac)
"A k ro p o lite s Vekayinâm esi"nde
(VIII. yüzyıl) Kroas adı ile geçen Akhi­
sar, 1343 yılında Venedikliler’in eline
geçti. 1395 yılında Konstantin Kastri-
ota tarafından alındı. Özellikle İsken­
der Bey’in karargâhı olarak tanınan şe­
hir, 1450-1466 ve 1468 yıllarında büyük
kuşatmalara dayanmasına rağmen,
312
40»
■\ ' •'V*' 1
AHÎS.KA: Genel görünüm (XIX. yüzyıl ilk yarısı).
1478 yılında Fatih Sultan Mehmed ta­ ti. 1229 yılında da F ilis tin ’deki H ıristi­
rafından fethedildi. Evliya Çelebi "Se- yan kuvvetlerinin merkezi ve büyük şö­
yahatnâm esi"ne göre şehrin duvarla­ valye tarikatlarının kurduğu St. Jean
rı 30 metre uzunluğunda yalçın bir ka­ tarikatının karargâhı oldu. 1291’de al-
ya üstünde beş köşeli bir hisardı. XVII.Malik al-Aşraf tarafından alınarak, Hı­
yüzyılda Melek Ahmed Paşa tarafın­ ristiyan hâkimiyetine son verildi.
dan bu yapı onarılmıştı. Hisar’da 80 ev, Yavuz Sultan Selim’in Mısır Sefe-
bir Hünkâr camii bulunmaktaydı. Va­ ri’nde (1516-1517) Osmanlı toprakları­
roşunda ise 800 adet bahçeli ve kâr­ na katılan Akkâ, Şam eyaletinde Safed
gir ev, 80 dükkân, 8 cami ve mescid sancağı sınırları içinde yer aldı. Os­
vardı ki, bu yapılardan en güzeli Hay­ m a n lI kuvvetlerinde ünlü “ A kkâ
dar Kethudâ Camii idi (1616), Taştan K a le si" onarımdan geçirilerek buraya
yapılan caminin ince minaresi, taş şehir naibi, şehir muhtesibi, gümrük
minberi, istalaktitli alçı mihrabı bulun­
emini ve yeniçeri serdarı yerleştirildi.
duğu, mahfilin çok güzel olduğu, sü­ Buraya Kanunî’nin vezirlerinden Koca
tunlara oturduğu ve iç kalemlerinin Lala Mustafa Paşa tarafından dört kö­
pek zarif olduğu anlatılmaktadır. Yine şeli kule gibi küçük bir kale yaptırıldı.
Evliya Çelebi’ye göre kasabada üç XVIII. yüzyıla kadar harap olan şehir,
mektep ve üç tekke bulunup, bunlar­ Celîle’de bir devlet oluşturan Şeyh Za­
dan birisi Halvetî tarikatından Şeyh hir tarafından hükümet merkezi yapıl­
Kâfi’ye mensuptu. Şeyh Haşan Kâfi’ dıktan sonra canlandı. Cezzar Ahmed
ye ait bir de 1610 tarihli çatılı minare­
Paşa’nın (1775-1804) yönetiminde Ak­
li bir cami bulunmaktaydı. Şeyh Efen- kâ yeniden inşa edilerek daha çok ge­
d i’nin türbe, medrese, hankâh iki kat­ lişti. Bu sırada NapolĞon Bonaparte,
lı, üst katı geniş savyanlı olup, tek ça­
Ingiliz filosu tarafından kuşatılan şehri
tı altında birleşm işti. Şehrin saat ku­kuşattıysa da (1799) zaptedemedi...
lesi kaleye 20 metre uzaklıktaydı. Mal­ Cezzar’ın haleflerinin barışçı yönetimi
koç ve İskender Paşa’ların gömülü bu­ altında şehir mamuriyetini sürdürdü.
lunduğu mezarlıklar, XVI. yüzyılın Tarihte Mısır Valisi Kavalalı Meh­
önemli mezarlarıydı. med Ali Paşa’nın ayaklanarak, Akkâ’
Akhisar, XIX. yüzyılda Bektaşî ta­
ya saldırması olayı “ Akka D estanı”
rikatı dervişlerinin merkezi oldu. 1832
olarak geçer. Mısır’da hükümranlığını
yılında Reşid Paşa’nın emri üzerine
yıktırılan şehir’de 10 bin kişi yaşamak­
ilan eden Kavalalı Mehmed Ali Paşa,
taydı ve halkın büyük çoğunluğu Müs­ Akkâ Valisi Abdullah Paşa’dan Mısır’­
dan Akkâ’ya kaçan fellahların teslimini
lüman’dı. Osmanlı yönetiminde iken
istedi ve red cevabı aldı. Bunun üzeri­
Manastır Vilayeti’ne bağlı ilçe merke­
ne 24 bin kişilik bir kuvvetle Akkâ’ya
zi olan şehirde mevcut kale 1866’dave
yürüdü.
6 adet karakol 1876’da onarılmıştır.
Akhisar, bugün Güney Arnavutluk’ Mısırkuvvetieri,Gazze,Hayfa veYa-
fa’yı ele geçirerek, Akkâ’yı sardılar.'Sa-
ta, Tiran’ın kuzeyinde bir şehir olup,
zengin bahçeleri ile geniş bir alanı vaş yedi ay kadar sürdü. Sonunda
Mehmed A li’nin ordusu Akkâya girdi
kaplamaktadır^
ve Vali Abdullah Paşa esir düştü (1829).
O sırada Akkâ’da bulunan Aşık Karâ-
rî’nin “ Akkâ Destanı", Kavalalı Meh­
med Ali isyanının ilk bölümünü anlat­
maktadır.
AKKÂ (ibranice: Akko, batı d il­ 1832’de Mısırlı İbrahim Paşa tara­
lerinde: Acre) fından tekrar alınan Akkâ, tümüyle tah­
İslâmiyet’in yayılmasından sonra rip edildi. Bu kez daha kalkındı, ancak,
Arap kuvvetlerinin elinde bulunan şe­ 1840’da İngiliz ve AvusturyalIların yar­
hir, 1187’de Hıristiyanların eline geç­ dımı ile, Türk filosu tarafından topa tu-
tularak işgal edildi. O zamandan itiba­ viz've 1241’de kuzey Türkleri hâkimi­ 1940 yılı sonbaharında Rusya’nın Be-
ren Türk hâkimiyeti altında, tekrar ha­ yetine geçerek bir Türk limanı oldu. serabya'yı işgal etmesi üzerine, Akker­
yat buldu. 1832-1840 yılları arasında 1419’da Osmanlı Türkleri burayı işgal man tekrar Rus topraklarına katıldı.
Mısırlılar’ın eline geçen şehir, Osmanlı girişiminde bulundularsa da, şehir an­ Osmanlı yönetiminde iken, tahkim
hâkimiyetine girdikten sonra, önce cak Fatih Sultan Mehmed devrinde edilmiş ve içine asker yerleştirilmiş
sancak, ardından da kaza olarak yöne­ 1454 ve 1474 yıllarında ciddi bir suretle olan Akkerman Kalesinin Varoşu onüç
tildi. 1846 yılında önemli bir yangın çı­ iki kez kuşatıldı. Ancak yine zaptedil- mahalleydi. Burada XVII. yüzyılda Os­
kan şehirde, iki yıl sonra da kolera sal­ medi. Sonunda II. Bayezid tarafından manlI dönemi yapıları olarak Sultan
gını başgösterdi (1848)... 1489'da Sivaslı Kara Şemseddin’in teş­ Bayezid Camii, Tatar hanlarından
OsmanlIlar döneminde tümüyle vikiyle kuşatıldı. Sultan Bayezid, kala­ Mengli Giray Han Camii, Vaiz Camii,
tahrip edilen Akkâ’da 1840-1918 yılla­ balık bir ordu ve ağır toplarıyla kaleyi Sultan Selim Han Camii, Selim Han
rı arasında bayındırlık işlerine önem üç taraftan kuşattıysa da, iyi tahkim Medresesi, Sultan Bayezid Veli Hama­
verilerek, burada bulunan yapıların bü­ edilmesi sebebiyle Türk askerleri ka­ mı gibi Osmanlı dönemi yapıları bu­
yük bir kısmı onarıldı veya yeniden ya­ leye fazla yanaşamadılar. O sırada Kı­ lunmaktaydı.
pıldı. Ayrıca ibadet yerlerinin ve has- rım Han’ı Mengli Giray, Kale önüne ge­ 1770 yılında Ruslar tarafından alı­
tahanelerin de onarımına hız veriidi. lerek Padişah’a yardım etti. Bu arada nan Kale ve kale içinde bulunan Ca­
1858 yılında Safer Köyü'nde bir Sina­ askerlerinden Tatarlara Kalenin kuşa­ mi, Osmanlı yönetimine tekrar geçin­
gog inşa edildi. Kazada bulunan Şifa tılması halinde yağma yapma izni is­ ce esaslı bir biçimde onarıldı (1775).
hamamiyle (1893) harap durumda olan tedi. Bu isteği padişah tarafından ka­ Bu onarım 1778 yılında da yapıldı.
Cezzar Ahmed Paşa Camii, hüküme­ bul edildi. Sonunda Tatar, Eflak ve 1792’de Akkirman Kalesi’nin ona­
tin maddî yardımıyla onarıldı (1897). Boğdan askerlerinden oluşan kuvvet­ rılmak üzere resimleri İngiliz mühen­
Sancağa tabi Tarba (Taberya) kasaba­ lerin yardımıyla Osmanlı askerleri ka­ disi Keller’e yaptırıldı.
sında bir hastane ile (1892), Nasıra ka­ leyi teslim aldılar. Burası Türkler’in 1801 yılında Akkirman Kalesi’nin
sabasında, Saeur je Jozeph De La Par- elinde iken, birkaç kez Lehlerin ve Rus onarım çalışmaları bitti.
tision Fransız rahiplerine mahsus iba­ kazakların saldırısına uğradı. 1595 yı­ Akkirman, bugün Besarabya’da
dethaneyi içeren hastanenin inşasına lında sur dışı mahalleleri: Avusturya Dnestr nehrinin Karadeniz'e döküldü­
hız verildi (1906). Rumlar için Nasratü’i- askerleri tarafından yağmalandı. ğü yerde bulunan körfezin (liman) sağ
Celil Nahiyesine (1860), Cedide Köyü’ Şehir 1770’de Ruslar tarafından ku­ kıyısında denize 15 kilometre uzaklıkta
ne (1896) yeni birer kilise yapıldı. Nâ- şatılarak işgal edildiyse de, Kaynarca şehirdir.
sıra kasabasındaki Rum katolik kilise­ Antlaşması gereğince tekrar Türkler’e
sinin g enişletilerek onarılm asına verildi. 1789’da Rus generali Potem-
(1886), Rama köyündeki Rum kilisesi­ kin tarafından alınan şehir, 1792’de
nin harap olmasından dolayı yeniden Yaş Antlaşması’yla tekrar Türkler’e ve­
yapılmasına (1893) ve Şifa Amr kasa­ rildi. 1806 yılında Rus kuvvetlerince
basındaki Katolik kilisesinin onarm ı- yeniden zaptedildi ve 1812’de Bükreş ALASONYA (Alosana, Alosan)
na (1900) Osmanlı hükümetince izin Antlaşması ile Rusya’ya bırakıldı. Osmanlı İmparatorluğu yönetimin­
verilmiştir. 1862’de bu iki şehirde iki devlet ara­ de, Manastır Sancağına bağlı kaza
Akkâ, bugün Akdeniz’de, F ilistin ’ sında imzalanan antlaşma ile Rusya’ merkezi idi. 1829 yılında kazaya bağlı
in batı kayısında Karmeldağı eteğinde, ya Karadeniz’de gemi bulundurmak Kıdamı köyü reayasının bazı reayaya
bir İsrail şehridir. hakkını kazandırmıştı. 1917 yılında ve başkalarına olan borçlarının altı yıl
Rus ihtilâli üzerine Besarabya muhta­ taksite bağlandığına dair ferman çıka­
riyet kazandıysada, ertesi yıl Roman­ rılmıştır. 1897 Osmanlı-Yunan savaşın­
ya burayı emr-i vaki ile, Rusya’nın ona­ da önemli hareketlere sahne olan Ala-
yı olmaksızın işgal etti, işgal, 1920 yı­ sonya’da yaşayan Hıristiyan’ların ser­
lında İtilaf Devletleri tarafından da bestçe dinî ayinlerini yapmaları için,
onaylandı. RomanyalIların “ Ak şehir” mevcut kiliselerin onarımına, veya nü­
AKKİRMAN anlamına gelen Cetatea Alba adını ver­ fusa göre yetersiz kalan mahallere ise
Şehirdeki kalenin beyaz olması se­ dikleri Akkerman, 347 bin nüfuslu ve yenilerinin yapımına, Osmanlı hükü­
bebiyle buraya “ Beyaz K a le " de denil­ aynı adı taşıyan bir vilayetin merkezi metince izin verilmiştir. Valanida Kö­
mektedir. Önce Venedik, sonra Cene- idi. Şehrin nüfusu, 50 bine varıyordu. yü’ne Aya Triada (Haziran 1860), Var­
dakosta Köyü’ne Aya iliya (Haziran
1860), kiliselerinin inşa edildiğine da­
ir belgeler vardır.

AMARE (Kutü’l-Amare).
XIX. yüzyıl son yarısında kurulmuş
yeni bir şehirdir. Osmanlı İmparator­
luğu döneminde mutasarrıflık olan
şehrin 10 bin ve livanın da 300 bin ka­
dar nüfusu vardı. Buraya Osmanlı Yö-
netim i’nin son dönemlerinde bir rüş­
diye mektebi yaptırılmış 1907 yılında
da yetersiz kalan okul binası genişle­
tilm iştir. Amare 1918 ylında Osmanlı
Yönetimi’nden çıkmıştır.
Amare bugün Irak Devleti’nin Bas­
ra vilayetine bağlı bir sancak ve mer-
kez —

313
 ANABOLU (Eski adları: Mora El-Hac Hüseyin Efendi Mescidi, burayı Yemen’le birlikte anar, bazıları
Anabolusu, N apoli d i Romania, Ana- kalede süvari mukabelesi baş halife­ da ayrı ayrı bir şehir kabul ederlerse
p o li; Bugün: Naplia). si olan El-Hac Hüseyin Efendi tarafın­ de, gerçekte ayrı bir şehir olmayıp,
M.Ö. 3 bin yıllarında yerleşme ye­ dan yaptırıldı (1718’den önce). 1721 yı­ Asîr’inbüyükbir bölümü Yemen, kuzey
ri olan ve 1247 yılına kadar Bizanslılar'- lında bu yapı minber ilâvesiyle camie bölümü ise Hicaz kıtası dahilindedir.
ın elinde bulunan şehirXIV. yüzyıl son­ çevrildi. Arap coğrafyacılarınca Asîr adı bağım­
larında Venedikliler’in egemenliğine El-Hac Mustafa Efendi Mescidi; sız olmayıp, Hicaz ile Yemen’in aynı
girdi. Anabolu’nun 1715’teki fethi sırasında sınırda oldukları belirtilmektedir. Asîr
Kale ve şehir Güzelce Kasım Pa- Şehid Ali Paşa’nın ordusunda reisül- halkı sakin bir kabileden oluşmaktay­
şa’nın 40 günlük bir kuşatmasından küttab olarak sefere katılan El-Hac dı. Ancak savaşta bu kabile cengâver­
sonra Osmanlı imparatorluğu eline Mustafa Efendi tarafından,kale içinde lik ve kuvvetli savaş bilgileriyle ünlüy­
geçti (3 Ekim 1540). Şehrin Osmanlı bulunan kârgir bir kilise satın alınarak düler.
yönetimine geçmesinden sonra Ka­ mescit haline getirildi. ' Sancağa bağlı ve çok eskiden be­
sım Paşa, burada birçok cami ile çeş­ XIX. yüzyıl sonuna kadar varlıkla­ ri Osmanlı Devleti’nin egemenliğinde
me yaptırdı şehre bağlardan su getir­ rını koruyabilen, ancak bugün yok olan olan Kanefde nahiyesiyle mutasarrıf­
terek bu çeşmelere dağıttı. Ayrıca şeh­ Osmanlı dönemi yapılarını şöyle sıra­ lık merkezi olan Ebha kasabası bulun­
rin iç kalesinde bulunan bir kilise ca­ layabiliriz: Palamuda Kalesi (III. A h­ maktaydı. Asîr, Osmanlı Devleti top­
mie çevrildi. Sultan Süleyman Camii m ed Evkafı'ndandı), Sahrınç - Başı raklarına, Yemen’in zaptıyla görevli
veya Fethiye Camii adını taşıyan bu Mescidi, Sultan Ahmed Camii, Şehid olan Redif Paşa ve Gazi Muhtar Paşa
yapının minaresi 1544’te onartıldı. Bir Ali Paşa Camii, Tripoliçalı İbrahim Pa­ tarafından katıldı ve Yemen vilayetine
süre Venedik yönetimine geçen Ana­ şa Camii (Hacı İbrahim Paşa tarafın­ bağlı bir sancak oldu. Bundan sonra
dolu Şehit Ali Paşa’nın Mora seferi sı­ dan 29 Eylül 1734 tarihinde inşa e tti­ Ebha, Beni Şehr, Gâmed, Kanefde,
rasında ikinci kez Osmanlı yönetim i­ rildi). Büyük Hamam (1716), Yeniçeri Mehâil, Rical-ilma; Vesbiya adlarıyla 7
ne girdi (1715). Fetihten sonra Anadolu Kışlası, ayrıca birçok saray, türbe, za­ kazaya bölünmüştür. Bu yedi kazadan
Kalesi’nin dizdarlığına Ali Mustafa Pa­ viye. birincisi, yani merkez kazası olan Eb­
şa getirildi. ha Cibâl-i Serat’ın üzerinde, iki kom­
1770 yılında Ruslar’ın ve isyan şusu, ikinci ve üçüncüsü sırf Cibâl-i
eden Rumlar’ın saldırısına uğrayan Serat’ın doğusunda ve büyük çöte na­
Anabolu 1790 yılına kadar Mora’da İda­ zır olan mailesinde, diğer dördü ise Te-
rî merkez görevi yaptı. Paşalar burada hame’de Cibâl-i Serat’ın batı eteklerin­
oturdular. Bu tarihten sonra merkez, ARAD de bulunuyordu.
yarımadanın daha mahfuz bir yeri olan Eski Tamışvar-Banat eyaletinde, XIX. yüzyıl sonlarında burada tah­
Tropoliça şehrine taşındı. Şehir 1823 merkezden 56 kilometre uzaklıkta, Mu- rir defterlerine kayıtlı bilgiler bulunma­
yılı başında Yunan ihtilâli öncülerin­ reş Nehri üzerinde bulunan bu belde­ dığı, ancak toplam nüfusunun 200 bin­
de bazı Osmanlı eserlerinin varoldu­ den aşağı olmadığı tahmin edilmek­
den Kolokotronis tarafından zaptedildi
bir yıl sonra burada ilk Yunan Millî ğu bilinmektedir. Burası OsmanlIlar ta­ tedir.
rafından ilk fethedildiği zamanda, ufak Asîr’de, buğday, arpa, beyaz, sarı
Meclisi toplandı. Daha sonra kısa bir
bir palanka veya bir köy idi. “ Peçeyi ve kırmızı devre, mercimek, sisam, pa­
süre için yeni Yunan Devleti’nin baş­
Tarihi” nüe buradan söz edilmekte, Pe- muk, Gâmed kazasında ise Şeda adıy­
kenti oldu (1834 yılına kadar). 1833 yı­
lında piskoposlar burada, İstanbul çuy ve Becskerek kalelerinin fetihi sı­ la nefis yeşil kahve, Beni Şehr kaza­
rasında kendiliğinden düştüğü, 16 pa­ sında ikinci cins Yemen kahvesi, çok
Başpatriği’ne karşı Yunan kilisesinin
bağımsızlığını ilân ettiler. lanka ve kale arasında tek bir ad ola­ iyi zamk, muz, elma, üzüm, nar, ayrı­
rak nakledilmektedir. Becskerek fethi ca badem, demirhindi, çivit, sinâme-
1786 yılında bir Fransız mühendi­ sırasında (12 Eylül 1551), Arad da alı­
sinin planlarını çizimiyle mimar Abdul­ narak Osmanlı topraklarına katıldı. Bu ki ve bazı sebzeler yetişmekteydi.
lah’ın nezaretiyle Anabolu Kalesi’nde kasabayı palanka adıyla niteleyen ve Osmanlı İmparatorluğu yönetimin­
hendekler kazılmıştı. 1789’da Anabo­ den çıkmadan önce Asîr Sancağı, mu­
en geniş bilgiyi veren Evliya Çelebi’ tasarrıflar aracılığıyla yönetilmektey­
lu Kalesi onarılıp Karatabya’da bir sar­
ye göre, 958’de vezir Ahmed Paşa ta­ di. 1904 yılında mutasarrıf olarak bu­
nıç inşa edildi. 1796’da kale tekrar ona­
rafından fethedildi. AvusturyalIlar bu­ raya Ferik Ahmed Paşa’nın atandığı­
rım gördü. ___ rayı tekrar alınca, bu kez Sokullu Meh­
Anabolu (Nauplia) bugün Yunanis­ med Paşa tarafından alınarak Osmanlı nı Hazine-i Evrak’ta mevcut bir belge­
tan’da bir liman şehridir. den öğrenmekteyiz.
topraklarına katıldı. Zamanla burası ha­
Şehir, Osmanlı İmparatorluğu yöne­ rap ve yok olduğundan, Köprülü Ah­
timine girdikten sonra bayındır hale med Paşa’nın Yanovafethinden son­
getirilm iş, buraya birçok eserler yap­ ra (1658) Arad palankası yeniden yap­
tırılmıştır. 1715 yılında III. Ahmed ta­ tırıldı ve buraya dizdarla 50 nefer ko­
rafından fethedildikten sonra kale için­ nulup, 1 cami, 1 han, tâbhâne, müte-
deki bütün kiliseler ve ibadethaneler vellihâneler, mektep, tekke, imaret, ha­ ATİNA (Eski adı: M edinetü'l-Hü-
padişah fermanıyla cami ve mescide kemâ: Yun. A the nai veya Athina).
mam vb. yapıldı.
çevrilmişdi. Bu tarihte Anabolu’daki Arad’ın 30 kilometre doğusunda Tarih boyunca Yunan tarihiyle pa­
cami ve mescitlerin sayısı dokuzu bul­ olan Solmuş Kalesi’nde, Mureş Nehri ralel giden ve Osmanlı İmparatorluğu
muştur. Şehrin Yunanlılar tarafından kenarında, Kanunî Sultan Süleyman egemenliğine kadar Bizans egemen­
alınması sırasında minareler yok ol­ Camii’nin bulunduğu, Evliya Çelebi ta­ liğinde kalan Atina, Fatih Sultan Meh­
muştur. Günümüze kalan üç caminin rafından belirtilmektedir. med tarafından 1458 yılı Mart ayında
biri kilise, diğeri tiyatro, üçüncüsü ise alınarak Osmanlı topraklarına katıldı.
müze olarak varlığını sürdürmektedir. Şehre giren Fatih, şehrin özellikle Ak-
Bayezidiye Mescidi, Anabolu’da III. ropol’ü üzerinde durdu ve çok etkilen­
Ahmed’in vakıf dinî yapıları arasında di. Kuşatma sırasında, haikın çoğu
en ilginç olanıdır. Kiliseden bozma kaçtığından, Fatih burada halkla te­
olan Fethiye Camii ile karıştırıldığı ve­ maslarda bulunarak sevgi gösterdi ve
ya II. Bayezid devrinde Mora’da Modon ASÎR dertlerini dinledi, onların isteklerini
ve Koron’un alınması hatırlanarak sordu. Orada kalmış önemli kişilerin
Osmanlı döneminde Ceziret-ül
mescidin ona ithaf edildiği sanılmak­ Arab’ın batı yönünde, Yemen’in kuze­ ve halkın isteklerini yerine getirdi.
tadır. Başta Latin kilisesinin Yunanlılar, Yu­
yinde veya Yemen ile Hicaz arasında
Bayraklı Mescidi Abdülkadirve Sü­ bir hat olup, Yemen vilayetinin bir san­ nan manastırları ve Akropol üzerinde
leyman Efendi tarafından yaptırılmış­
cağı durumundaydı. Bazı kaynaklar, uyguladığı baskıyı ortadan kaldırdı,
tır.
314
buradaki Latin papazlarını uzaklaştır­
dı. Bu arada ilkçağdan kalma yapılar­
la kiliseleri cami haline getirdikten
sonra Atina’dan toplattığı esir ve za-
naatkârlardan İstanbul’a göç etmek is­
teyenleri de alarak geri döndü. Bundan
sonra şehir, Kaptan Paşa eyaleti san­
caklarından biri olan Eğriboz Sancağı’-
na bağlı bir kaza merkezi durumuna
geldi. Evliya Çelebi, Atina'nın, Mekke
ve Medine vakfı olduğunu, kızlarağa-
sı nezaretinde birHâs-ı Hümâyûn bu­
lunduğunu yazmakta, kadısı, müftüsü,
yeniçeri serdarı, dizdarı ve 150 hisar
eriyle muhtesip, bacdar, haraç ve emin
ağaçları, şehir kethüdası, mimar ağa­
sı, subaşısı ve bir de Rumlar üzerine
Patrik’i bulunduğunu kaydetmekte ve
cami yapılmış olan Pathenon’un sanat
ATİNA: Pars Tuğlacı, 1827’den sonra yıkılm ış olan ve halen Akropol Tapınağı’nın eteğinde korunan
cami ve mezar taşlarını incelerken (1975).
güzelliğini canlı bir şekilde betinle-
mektedir.
V enedikli Morosini tarafından
1687’de ele geçirilen Atina, ertesi yıl
Türkler tarafından geri alındı. XVIII.
yüzyıl sonlarına kadar bir kaza olan ve
Voyvoda tarafından yönetilen Atina’­
nın genel durumu, bir takrirle İstan­
bul’a bild irilm iştir (27 M art 1798).
Bağımsızlık savaşının başlaması
üzerine, Atina Kalesi, hassa mimari
Mehmed Emin tarafından yapılan ke­
şif üzerine onarıldı (1803). Daha önce
de buranın onarımına karar verilmiş ve
25 top gönderilm işti (1800). Bütün bu
önlemlere rağmen, bağımsızlık sava­
şı sürdü ve 1821’de şehir yağmalandı.
Burada yaşayan Türk halkı da Nemçe
konsolosları tarafından gemilerle İz­
___
m ir’e taşındı. Bunun üzerine Osmanlı
padişahınca bir Hatt-ı Hümâyûn yayın­
lanarak yapılan masraflardan dolayı
alacaklı olan şahısların ücretlerinin
ödenmesi için Nemçe konsoloslarına
bu paranın verilmesi emredildi (1824).
Yağmadan kısa bir süre sonra Atina
Kalesi ve çevresi tekrar Osmanlı as­
kerleri tarafından alınınca, öteye beri­
ye dağılan Atinalı Müslümanlar’ın es­
ki yerlerine iadeleri için Aydın, Saru­
han, Muğla sancaklarına ve İzmir Mu­
hafızı Vezir Haşan Paşa’ya em ir veril­
di (24 Temmuz 1826). 1829 Edirne Ant­
laşması ile Yunanistan’a bırakılan A ti­
na, 1834 yılında Yunan krallığının baş­
kenti oldu.
Şehir, günümüzde Yunanistan ve
r
315
Attike yönetim bölgesinin başkentidir.
Osmanlı yönetimine girdikten son­
ra Atina’da birçok cami ve İslâmî eser­
ler yapılmıştır.
Mescid-i ismâîdi: Osmanlı Türkler’i
Atina’yı aldıkları zaman Parthenon mâ-
bedinde bir Katolik kilisesi vardı. Türk­
ler ilk olarak bir minare ekleyerek bu
kiliseyi camie çevirdiler. 1687 yılında
Venedikli kaptan Morosini, Parthe-
non’u topa tuttuğunda oraya yakın bir
cephanelik isabet almış, Yunan yapı­
ları ile birlikte, mescit de havaya uç­
muştu.
Atina yeniden Türk egemenliğine
girdiğinde Parthenon tarif edilemez
halde olduğundan, içine kubbeli ve üç
bölümlü son cemaat yeri olan küçük
bir cami yapildı. 1829’dan sonra bu ca­
mi yıkılıp hemen ortadan kaldırıldı.
Resmi eski gravürlerde görülür. Birde
Atina müzesindeki Parthenon make­
tinde mevcuttur.
Fethiye Camii (Pazar, Büyük, Buğ­
day Pazarı Camii), A tina’da ayakta ka­
lan Türk eserlerinin en derli toplusu­
dur. Roma agorasında bulunan cami­
nin temeli 1458’de, Fatih Sultan Meh­
med’in A tina’yı ziyareti sırasında atıl­
mış, adını da buradan almıştır. Cami,
1824 yılından sonra, Müzikseverler
Derneği’nin okulu oldu. Atina garnizo­
nuna askerî cezaevliği yaptı, askerî fı­
rın olarak kullanıldı. Minaresi yoktur.
Çevresindeki mezarlıklar kaybolmuş­
tur. Bahçesinde Türk m otifli bir çeş­
me, yan duvarlarının yanında başları
Kıble’ye doğru, ikisi de kırk iki mezar
taşı bulunmaktadır. Yapı, birçok kez
onarım görmesine rağmen, ilk plan
taslağını korumuştur. Üzeri, ortadaki
kubbeyi destekleyen dört yarım kub­
belidir. Köşelerde dört küçük kubbe
vardır. Önünde ise 5 kubbeli bir soyun­
ma yeri bulunur. 1935 yılında yıktırıl­
mak istenilmişse de, Türkiye Hükûme-
t i ’nin yaptığı girişim ler sonucu bun­
dan vaz geçilm iştir.
Yeni Cami, fetihten sonra yapıl­
mış, Yunan ihtilâli sonrası okul olarak
kullanılmaya başlanılmıştır. Bugün
kaybolmuştur.
Aşağı Şadırvan Camii (Voyvoda Ca­
mii), Atina’nın halen ayakta kalan ikin­
ci camii olup, 1759’da eski camiin ye­
rine Mustafa Ağa tarafından yaptırıl­
dı. Atina’nın Monastraki adıyla anılan
Türk çarşısında bulunan bu cami, 1923
yılından beri müze olarak kullanılmak­
tadır.
Softa Camii (Hüsnü Bey Camii),
Yukarı Şadırvan Mahallesi’nde bulun­
maktaydı. Bugün ortadan kalkmıştır.
Sütunlu Cami, Hadriyan semtinde
bulunur ve fetihten sonraki yıllarda ya­
pıldığı tahmin edilmektedir. Mora ih­
tilâlinden sonra ilkokul oldu, sonra be­
lediye kütüphanesine dönüştürüldü.
Cami temelleri üzerinde şimdi okullar
bulunmaktadır.
Akropol eteğinde bulunan cami
Akropol’un çıkışında olup, muhteme­
len 1820 yılından sonra harap olmuş­
tur.
Küçük Cami'e AtinalIlar Mikro Ca­
mi demekteydiler. Şehrin merkezinde
316
olduğundan, kısa sürede şekli değiş­
tirilm iş olup, halen kalıntısı yoktur.
Kifisiye kazası Camii, Atina’nın
şimdi ‘‘K ifis iy e ’’ adıyla anılan banliyö­
sünde yapılan camidir. 1896’da son
olarak hamam gibi kullanıldığına dair
kayıtlar olan camiden, halen bir eser
yoktur.
Revaklı Medresesi, A tina’daki en
büyük medrese olup, Fethiye Camii’-
nden 20 metre uzaklıkta bulunmakta­
dır. Mehmed Fahri Efendi tarafından
1721 tarihinde inşa edildi. Halen Re-
vaklı Medrese’nin yalnız cümle kapı­
sı ayaktadır. 1824 tarihli bir belgeye
göre, 18 Kasım 1824’te görev alan bir
geçici hükümet, ilk karar olarak, “ Ge­
ri kalm ış Yunan m ille tin i eğ itm ek ve
yetiştirm ek” gerekçesiyle bütün cami­
leri çeşitli kuruluşların emrine vermiş,
bu kararname ile, Fethiye Camii’nin
okul, Sütunlu Camii’nin kütüphane,
Yeni Camii'nin fen lisesi haline geti­
rilmesi kararı alınmıştır.
Atina’da ayrıca Voyvodalık Sarayı,
birkaç çeşme, iki hamam (biri, yakın
zamana kadar duruyordu). Beş tekke
vşrdı. Bunlardan Mevlevi tekkesi Rüz­
gâr Kulesi denilen antik yapının yanın­
da olup, bu sekizgen yapıyı semâha-
ne yapmıştı.
AVLONYA (Valona. Arnavutça:
Vlore).
Roma istilâsından önce İlliria'da
kurulmuş şehirlerdendir. İstanbul’da
Latin İmparatorluğu’nun kurulmasın­
dan sonra bu devletin yönetimine ge­
çecek Latinler’in Epiros despotluğu­
nun bir şehri oldu. Sonraları evlenme
yoluyla Napoli krallarına geçti. Avlon-
ya Prensliği 1383’te Türk akıncılarının
sıkıştırması karşısında Venedik Cum-
huriyeti’nin himayesine girdi.
1417 yılında Baladan Bey komuta­
sındaki Türk Ordusu tarafından ilk kez
zaptedilen Avlonya, yeniden Arnavut-
lar’ın eline geçti. Çandarlı Halil Paşa
tarafından ikinci kez zaptolundu. İs­
kender Bey zamanında elden çıktı
(1443). 1460’ta d a Venedikliler’e satıl­
dı.
1478 yılında Gedik Ahmed Paşa ta­
rafından alınan Avlonya, kesin olarak
1590 yılından sonra Türk şehri haline
geldi. Avlonya, Osmanlı yönetiminde,
Rumeli eyaletine bağlı bir sancak mer­
kezi oldu, hatta Gedik Ahmed Paşa’-
nın, İtalya seferine memur edildiği sı­
rada bu sancağın paşalığı da kendisi­
ne ek görev olarak verilmek suretiyle
Avlonya’nın kıyıya geçebilecek Türk
kuvvetleri için bir üsse dönüştürülme­
si de düşünüldü. Burada 7 Ağustos
1638'de Türk, Cezayir ve Venedikliler
arasında şiddetli çarpışmalar oldu ve
sonuçta Venedikliler şehre girdiler ve
Cezayir korsanlarını büyük zarara uğ­
rattılar. Bunun üzerine durum, Bağdad
seferinde buiunan İV. Murad’a b ild iril­
di. Hiddetlenen padişah, önce Osman­
lI ülkesinde bulunan bütün Venedik­
lilerin katlini emretti. Öfkesinin yatış­
masından sonra, padişah Avlonya’daki
tahribat sebebiyle İstanbul’da bulunan
Sadrazam Kaymakam Musa Paşa’ya
gönderdiği fermanla Venedik Balyo-
su’nun tutuklanmasını ve Cumhuri­
y e tle olan ticarî ilişkisinin kesilmesi­
ni, İsplit iskelesi’nin kapanmasını em­
retti. Padişah seferden döndükten
sonra, Venediklilere karşı karadan ve
denizden büyük bir sefer hazırlığına gi­
rişti. Padişahın ölümü ve Sultan İbra­
him’in tahta geçmesi üzerine Venedik
Cumhuriyeti, biraz cüretlendi. Bunun
üzerine Sadrazam Kara Mustafa Paşa,
kuvvetli bir donanma hazırlamaya ka­
rar verdi. İstanbul ve diğer tersaneler­
den büyük miktarda gemi siparişi ve­
rerek büyük bir donanma oluşturdu.
Yapılan bütün girişim ler Osmanlılar’-
ın bu faaliyetini önleyemedi ve sonuç­
ta Venedikliler’e karşı savaşa karar ve­
rildi. Avlonya, kesin olarak bir Türk
şehri haline girmesi, ancak 1690’dan
sonra mümkün oldu.
Avlonya, Osmanlı yönetiminde Ru­
meli eyaletine bağlı bir sancak merke­
zi oldu. 1706 yılında Avlonya Sancağı
dahilinde kaza ve köylerde bulunan
Cizyeye tâbi reayanın bazılarının Arna-
vud Beyzadeleri hikâye ederek cizye
vermediler, bu durumda cizyenin emin
birine verilmesine karar verildi (Nisan
1706).
Avlonya, 1867 Vilayet Teşkilâtı Ni­
zâmnâmesinden sonra Yanya ilinin
Berat Sancağı’na bağlı bir ilçe merke­
zi haline getirildi ve bu durumunu Bal­
kan Savaşı başlarına kadar sürdürdü.
Arnavutluğun bağımsızlık ilânından (28
Kasım) sonra4 Aralık 1912’de ilk Arna­
vutluk Millî Meclisi Avlonya’da toplan­
dı ve geçici hükümet burada kuruldu.
1780 yılında Avlonya Sancağı Mu­
tasarrıflığı ve Derbentler başbuğluğu-
na atanan Kurt Ahmed Paşa, Osman­
lI Devleti'nin Rusya ile savaşa girme­
si üzerine, çok sayıda piyade ve süva­
ri askeri toplayarak sefere çıkmak üze­
re orduyu Hümâyûna katıldı (12 Ekim
1787).
Şehirde tek kubbeli güzel bir cami
vardır. Mimarisi bakımından klasik
Türk mimarisi uslûbundadır.
Osmanlı imparatorluğu zamanında
Avlonya’ya hükümet konağı (1876) ve
değirmenler (1877) yaptırılmış, 1866 yı­
lında da Lâtinler için bir kilise yapıl­
masına izin verilmiştir.
Avlonya, bugün Arnavutluk’un gü­
ney bölümünde bir liman bölgesi olup,
aynı adı taşıyan ve 1448 kilometreka­
re yüzölçümü bulunan ilin merkezidir.
AYDOS (Bugün: Aitos).
Osmanlı Türkleri'nin en kalabalık
bulunduğu şehir. ‘ ‘Kâm us-ul-Âlâm ",
halkının üçte ikisinin Müslüman oldu­
ğunu bildirir. Evliya Çelebi 5 cami, 6
han, hamam olduğunu yazar. Yıldırım
Bayezid’in yaptırdığı cami, ibadete
 açık tutulmaktadır. Aydos’da medrese­
ler yakın zamana kadar korunduysa da
1945 yılından sonra kapatılma yoluna
gidildi veya yıktırıldı. Büyük Türk mu­
tasavvıfı Ismali Hakkı bu medresede
yetişmiştir.
İlçenin Kiremitlik ve Ç iftlik nahiye­
lerinde güçlü medreseler vardı. Kire­
m itlik Medresesi’ni Odacıoğlu yaptır­
mış, birçok vakıflar da kurmuştur. Yı­
kık olan medresenin bitişiğindeki ca­
mi, sonradan onarılmıştır. Aydos ilçe
merkezinde, bugün Sofya Baş Müftü-
lüğü’ne bağlı müftülük vardı. Bulgaris­
tan’ın diğer mahallerinde bulunan bü­
tün ilk ve orta mektepleri gibi, 1949 ta­
rihine kadar faaliyet gösteren ilk okul
ve rüştiye mektebi kapatılmıştır. Bu il­
çe ve köylerinde vakıf suretiyle mey­
dana gelen eserler: 49 cami, 6 medre­
se, 3 mektep, 1 tekke, 1 imaret, 9 han,
2 köprü, 1 kale.
Aydos bugün, Bulgaristan’da Bur-
gas şehrinin kuzeybatısında Burgas -
Yambol demiryolu ve önemli karayo­
lu üzerinde 18 bin nüfuslu ve kaplıca­
ları olan bir şehirdir.
AYNAROZ (Athos, Atos, Ayno-
roz, Rum. A y i on Oros, Hagion Oros;
Ar. Cebel-i Mukaddes, K utsa l Dağ.)
Münzevî ve çile eklemeye gelen
papazların yeri olarak 968 yılında Ata-
riasios tarafından kurutan Büyük Lav-
ra Manastırı çevresinde XI. yüzyılda
büyümeye başlayan Aynaroz, Bizans,
Osmanlı ve Yunanistan yönetiminde
egemenliğini büyük ölçüde korumuş­
tur. Hükümet merkezi Karye adı veri­
len kasabadır.
I. Murad devrinde Türkler tarafın­
dan zaptedilen (1374) Aynaroz, özelli­
ğinden dolayı Bostancıbaşılar’a bağ­
landı ve onlar tarafından Bostancı ha­
sekilerinden: biri, Aynaroz Zabiti adı
ile buraya memur edildi. Böyiece ya­
rımadanın devlet adına yönetimi sağ­
landı. Aynaroz’un aynı zamanda Pat­
riklikten çıkarılanların sürgün yeri ola­
rak kullanıldığı, 1573 ve 1709’da yazıl­
mış iki hükümden anlaşılmaktadır. Ev­
liya Çelebi de burayı gezmiş ve eser­
lerinde kilise ve manastırların zengin­
liğini övmüştür.
1821 yılında Yunan ihtilâli sırasın­
da Aynaroz da bu ihtilâle katılmış, an­
cak isyan başarısızlıkla sonuçlanmış,
bunun üzerine Osmanlı Hükümeti, ge­
rekli önlemleri alarak Mutasarrıfı Meh­
med Paşa’nın Aynaroz’daki işlerin dü­
zene girdjğini kapıkethüdasına rapor
etmiştir. İhtilâl sonrası burada bulu­
nan rahiplerden bir bölümü mutasar­
rıfın yanına giderek aflarını rica etmiş­
ler ve ellerindeki top ve mühimmatla­
rı teslim etmişlerdir('J827J. Daha son­
ra diğer rahipler de affedilmişlerdir.
Rahiplerin ihtilâlden vazgeçip, silah­
larını ilgililere teslim ederek, taahhüt­
lerini yerine getirmelerinden sonra M.
Emin Paşa, bir yazı ile sadarete duru­
mu rapor etm iştir. Ancak bazı bölüm
AYNAROZ: Atos Manastırı (XIX. yüzyıl).
rahiplerinin ihtilâl hareketlerinden vaz­
geçmemesi üzerine bunlar Osmanlı
askerlerince yakalanarak hapishanele­
re kapatılmışlardır (1822).
XIX. yüzyılın başlarında Selânik
e y a le tin in b ir sancağı Aynaroz,
1864 vilayet teşkilâtında il merkezine
bağlı ilçe haline getirildi ve 1866’da ka­
bul edilen özel bir tüzük uyarınca, hü­
kümet işlerinin, ve "Lonca” denilen bîr
kurul tarafından yürütülmesine karar
verilmiştir. 1868 yılında burada Arazi-i
Emiriye ve Mevkufe’nin tevsi-i intika­
linden dolayı alınan birbuçuk öşrün
Aynaroz’daki manastırlara bağlı çiftlik­
lerinden alınmasına karar verilmiştir.
Osmanlı İmparatorluğu zamanında
Aynaroz’a yılda 4 bin kadar Rus ve 2
bin kadar da Rum gidip, aylarca ma­
nastırlarda ikâmet ederlerdi.
Manastırların yönetimi 1877 yılın­
da İslah edilmiş (25 Kasım), 1912 Bal­
kan Savaşı’ndaOsmanlı egemenliğin­
den çıkıncaya kadar bu şekilde yöne­
tilmişti. Aynaroz’un ayrıcalıkları Küçük
Kaynarca Antlaşması’nın('7774y) birinci
ve Berlin Antlaşması’nın (1878) 62.
maddesi ile onaylanmıştır.
Aynaroz halkının tümünün dinle
uğraşmasından dolayı, burada birçok
kilisenin yapımına Osmanlı Devleti’-
ncs izin verilmiştir. Nitekim Aynaroz’a
bağlı Merkeb Adası’nda oturan rahip­
lerin ibadet edecek yerleri bulunmadı­
ğından Aya Nikola adlı bir kiiise inşa
edildiği bilinmektedir (5 Aralık 1858).
i. Murad devrinde verilen li. Selim
devrinde teyid olunan (1569) bir ayrı­
calık uyarınca yıllık olarak alınan ver­
giye “ Aynaroz V e rg isi" denilmiştir.
Bütün Osmanlı egemenliği boyun­
ca yarı muhtariyetini koruyan Aynaroz
Yarımadasındaki manastırların arasın­
da doğurdan doğruya Türk eseri bir bi­
na bulunmamakla beraber manastırlar,
bir süre için de Türk sanatının etkiler-
niden uzak kalamamışlardır. Manastır­
ların bazı bölümlerinde Türk sanat ele­
manlarının izleri bulunmaktadır. Dok-
hiariou Manastırı avlusunda musluğu­
na kadar belirgin Türk üslûbunda bir
çeşme ve kilisenin içinde de yere dö­
şenmiş birkaç parça XVI. - XVII. yüz­
yıl Türk çinisi mevcuttur. Dionyisiou
Manastırı’nda geçme ahşap kapılar, ki­
lisenin naktekesinde ise zengin sedef
kakmalı dolap ve kapı kanatlar mevcut­
tur. Avlunun çeşitli yerlerinde Türk
çeşmeleri tipinde fakat kitabesiz iki
çeşme vardır. Aynaroz’un en büyük ve
merkez manastırı olan Vatopedi’nin
kütüphanesinde çerçevelenmiş XVIII.
- XIX. yüzyıa ait çeşitli fermanlar gö­
rülmektedir. Dışarıda manastırın önün­
de yükselen barok üslûbunda açık
köşk ise, bu manastırların Makedon­
ya’nın diğer taraflarındaki evleri anım­
satan mimarileri gibi, Türk sivil mima­
risi ile yakın benzerlikler mevcuttur.
Halen Selânik’in güneydoğusun­
da, Kalkidikya (Halkidikya) Yarımada­
sının güneydoğuya doğru uzanan üç
dilinden en doğudaki, uzunluğu 50, ge­
nişliği ortalama 10 kilometre, yüzölçü­
mü 314 kilometrekaredir. Birdağın gü­
ney eteğinde bulunmaktadır.
BABADAĞI
Osmanlı İmparatorluğu yönetimin­
de, Dobrıuca’da, Silistre’nin 130 kilo­
metre kuzeydoğusunda müstahkem
bir kasaba olan Babadağ, ticaret yö­
nünden gelişmiş bir ilçeydi. XIX. yüz­
yıl sonunda 10 bin nüfusu vardı. Yine
bu yüzyılda5 cami birde medrese bu­
lunmaktaydı. Burada çok önemli bir zi­
yaret yeri olan Saltuk; Baba Türbesi
vardır. Bir sefersırasındaKanunî bura­
yı ziyaret etti. Son yıllara kadar çok ha­
rap durumda olan kubbeli küçük bir
yapı olan türbe, haber alındığına göre
Rumen Hükûmeti’nce restore edilmiş­
tir. Burada ayrıca bir de Gazi Ali Paşa
317'
Camii vardır. Üstü çatılı ve kiremit ör­
tülü olan bu cami de, son yıllarda res­
tore edilmiştir. 1620’ye doğru ölen Ga­
zi Ali Paşa’nın altı köşeli türbesi de ca­
miin solundadır.
ilçeye 1242 yılında(1826) ikibin as­
ker kapasiteli bir kışla ile bir Rum Ce­ f \ ;/ :
maati için kazaya bağlı Acıgöl köyüne
“Taksiarhi” adlı kilise inşa edilmiştir.
Babadağı bugün, Romanya’da Dobru-
ca bölgesinde bir şehirdir.
Burada çok önemli bir ziyaret
yeri olan Saltuk Baba Türbesi var­
dır. Bir sefer sırasında Kanunî bura-

-v

BABADAĞ: Çarşı (XIX. yüzyıl yarısı).

BAF (Rumca: Paphos).
Yunan m itolojisi, “ Tanrıların gön­
lünde tatlı arzular uyandıran, gelip ge­
çen insan ne sillerine ve kararlarla de­
nizlerin b e sle diğ i bütün canlılara bo ­
yun eğdiren Kıbrıslı Tanrıça A fro d it'
in Bat kıyılarında deniz köpüklerinden
vücut b u ld u ğ u n u ” söyler. Yunan göç­
menleri tarafından Baf’ta Aşk Tanrıça­
sı Zühre’ye ait olan bir büyük mabed
bulunmaktaydı. Kıbrıs Adası’nın gü­
neybatısı kıyısında bulunan Baf, Os­
manlI İmparatorluğu döneminde Mu-
hassıllar aracılığıyla yönetilen 1500
nüfuslu bir kasaba idi. Kıbrıs’ın Os­
manlI egemenliğine girmesinden son­
ra buraya Hafız Ahmed Paşa tarafın­
dan bir kale yaptırıldı (1592). Daha son­
raki buradaki kilise camie çevrilerek
ibadete açıldı (Ulu Cami; Cami-i Kebir).
Yunan ihtilâlinden sonra bazı isyancı­
lar da buradan ayaklanmayı destekle­
diler. Kazada meydana gelen ayaklan­
malarda Nemçe Konsolos Vekili, is­
yancılar tarafından katledildi. Bunun
üzerine harekete geçen Osmanlı padi­
şahı bir Hatt-ı Hümâyûn göndererek,
olayların araştırılmasını ve konsolos
vekilinin öldürülme sebebinin tahkiki­
ni emretti.
Osmanlı imparatorluğu dönemin­
de kaza, birçok İslâmî yapılarla süslen­
miştir. Bunlardan Yeni Cami (1967’de
yıkılmıştır), Musalla Tepesi Camii, Ha­
şan Ağa Tekkesi, Yeni Cami Hamamı,
Haşan Ağa Tekkesi Hamamı, Osman­
lI çeşmesi Hamamı önemli.yapılardır.
Bu yapılar kesme taşlardan yapılmış,
çoğu metruk ve yarı yıkık durumdadır.
Bu yapıların dışında Baf’ta pekçok Os­
manlI hamamı ve çeşmelerinin kalın­
tıları da vardır. Kazaya bağlı Termenos
Köyü’ndeki Rum Ortodoks Kilisesfha-
rap olduğundan 1860 yılında Osmanlı
Hükûmeti’nin izniyle yeniden inşa
edilmiştir.
Abbasîlerin hilâfet merkezi olan bu ye­
rin eskiden beri meskûn olduğu bilin­
mekte ve bu husus Arap yazarlarınca
da kabul edilmektedir. Halifeliğin
Emevîlerden Abbasîlere geçmesi üze­
rine ilk Abbasî halifesi Abdullah el-
Seffah, o zaman Irak’ta önemli iki şe­
hir olan Küfe ve Basra şehirlerini baş­
kent yapmamış ve Anbâr yakınındaki
Haşimiye’de oturmuştur. Uzun yıllar
A b b a sîle rin b aşkenti olan şehir,
833-842 yılları arasında, Mu’tasım za­
manında, yarım yüzyıl süre ile başkent
olmaktan çıktı. Halifenin, Türk soyun­
dan 70 bin mevcutiu hassa askerleri
için yaptırdığı Samarra şehri, hilâfet
merkezi olarak hızla gelişti. Saray ile
hükümet dairelerinin, Bağdad’a üç
gün uzakta va Dicle kıyısında bulunan
Samarra’ya taşınması Bağdad’ın eko­
nomik genişlemesini sarsmadı ve 55
yıl sonra şehir, yeniden siyasî merkez
oldu. Bu sırada şehri Tahiroğulların-
dan gelen valiler yönetti. 1005 yılında
Büveyhoğulları tarafından kuşatılan
şehir, 1055 yılına kadar bunların elin­
de kaldı. Halife el-Muktedi (1075-1094)
ile el-Mustazhir (1091-1118) devirlerin­
de Bağdad’da büyük ve süslü binalar
yapıldı. Bağdad’ın doğu bölümünde
bulunan halifelerin oturduğu harîm ad­
lı mahalle ile dolaylarını el-Mustazhir,
sur ile çevirdi. Abbasîlerin son iki yüz­
yılı Bağdad’da sessiz geçti. Bu devir­
de şehir Kirman Selçukluları Hüküm­
darı II. Mehmed tarafından sarıldı
(1157). 1258 yılında Hülâgû, kuvvetli bir
ordu ile Bağdad’ı sardı ve son halife
el-Musta’sım teslim olmak zorunda
kaidı. Halife ile ailesinden birçoğu öl­
dürüldü ve şehir yağma edildikten
sonra yıkıldı. Daha sonra 1339 yılına
kadar llhanlılara bağlı kaldı. 1410 yılı­
na kadar Celayîrlilerin elinde bulunan
şehir, 1393 ve 1401 yıllarında Timur ta­
rafından iki kez alındı ve her defasın­
da çok büyük zarar gördü. Timur’un
ölümünden sonra Bağdad’a dönen Ce-
lâyirli Sultan Ahmed, şehri ve surları
onarmaya başladı, ancak, Karakoyunlu
Emiri Kara Yusuf tarafından öldürüldü
(1410) ve şehir, Karakoyunluların eline
geçti. 1467 yılında Akkoyunluların ege­
menliği altına girdi. 1508 yılında Safe-
vîlerin kurucusu Şeyh İsmail tarafın­
dan alınarak, İran’a bağladı. Fakat oğlu
I. Tahmasb zamanıda, Muslu kabile­
sinden Zülfikâr Han’ın nüfuzu altında

BAĞDAD (Baghdad, Baghdâd).

Farsça bileşik bir kelime olan
“ Tanrı vergisi” anlamına gelmektedir. BAĞDAD: Genel görünüm (XVII. yüzyıl sonları).
318
kaldı (1520). Bu şahıs Bağdad’da Ka­
nunî Sultan Süleyman adına hutbe
okutup para bastırdı ve ona, mutava­
at ettiğin ibildirmek üzere, elçiler gön­
derdi. Ancak kısa süre sonra Tahmasb
tarafınan geri alındı.
Kanunî Sultan Süleyman, “ irakayn
S e fe ri” adı verilen, ilk Iran seferinde,
Tebriz’i fethettikten sonra, Irak'a yü­
rürken, Mehmed Han, Bağdad’da baş­
gösteren ayaklanmalar dolayısıyla
Bağdad’ın anahtarlarını Sadrazam İb­
rahim Paşa’ya teslim etti. Kanunî, şeh­
re 1534’te girdi. Padişah, kaldığı 4 ay
içinde, şehrin imar edilmesini emrede­
rek, timar ve zeamet usulünü uygula­
maya koydu. Bu eyalete, Süleyman Pa-
şa’yı atadı. OsmanlIlar ile Safevîler ara­
sında muharebelere son veren 29 Ma­
yıs 1555 Amasya Anlaşması ile, Bağ­
dad, hukuken Osmanlı İmparatorluğu’­
na bağlandı. I. Ahmed’e kadar gelen
hükümdarlar devrinde, Bağdad’da, aşi­
ret ayanlanmaları dışında önemli bir
şey olmadı. 1623 Temmuz’unda Şah
Abbas şehri teslim alarak Safevî ege­
menliğine soktu. Bu kuşatmadan son­
ra halka işkenceler yaptırdı, büyük bir
bölümünü öldürttü. Bekir Paşa ile Bağ­
dad Kadısı Nuri Efendi de bunlar ara­
sındadır. Şah Abbas, imam-ı Azam ve
Abd-al Kadir Gilânî gibi kişilerin türbe­
lerini tahrip ettirip, cami ve medrese­
leri ahır haline koydurttu, katliamdan
kurtulan Sünnîlerin çoğunu göçe zor­
ladı. Burada çocuk yaşta bulunan IV.
Murad, Bağdad’ı geri almak üzere gi­
rişimde bulundu. Hafız Ahmed Paşa’-
nın 1625’ten 3 Temmuz 1626’ya kadar
süren Bağdad kuşatması sırasında
İran ordusunda şehrin civarına gele­
rek, ona yardım ettiğinden, OsmanlI­
lar hem kuşatma ile uğraşmak, hem de
İranlIlarla çarpışmak zorunda kaldı.
Sonuçta, kuşatma kaldırıldı. İkinci ku­
şatma Hüsrev Paşa tarafından yapıldı.
1630’da yapılan bu kuşatma 40 gün ka­
dar sürdü ve sonuçta başarı elde edi­
lemedi, Bağdad’ın OsmanlIların eline
geçmesini sağlayan son kuşatma, IV.
Murad tarafından 15 Teşrin 1638’de
başlayarak, 40 gün sürdü. Muharebe
sırasında çarpışmalara şahsen katılan
Sadrazam Tayyar Mehmed Paşa, şehit
olmakla birlikte, kuleler birer birer Türk
askerlerinin eline geçti. IV. Murad, şe­
hir ve civarında harap halde bulunan
yapıları onararak Bağdad Beylerbeyli­
ğ i’ne Küçük Haşan Paşa’yı atadı. Da­
ha sonra, 2 ay kaldıktan sonra şehir­
den ayrıldı. Müteakiben Kasr-ı Şîrîn
Anlaşması ile, Bağdad'ın Osmanlı
Devleti’ne ait olduğu tanındı. IV. Mu­
rad’dan sonra, Bağdad ve civarında,
ara sıra yeniçeri itaatsizlikleri ile aşi­
ret ayanlanmaları oldu. Fakat Bağdad
valilerince bu ayaklanmalar bastırıldı.
Ancak 1667 yılından sonra, Basra’ya,
önce Müntefik Şeyhi Mani, daha son­
ra Huvazye hanı, hâkim oldu. Şehir, bir
yıl sonra İranlIların eline geçti. Osman­
lI Devieti’nin, II. Viyana Kuşatması ile
başlayıp, Karlofça Antlaşması’na ka­
dar süren bu savaşa girmesi, aşiret
ayaklanmalarının uzamasına sebep ol­
du. Anlaşmadan sonra Irak civarını dü­
zen altına sokmaya büyük önem veril­
di.
Çeşitli eyaletlerden getirilen kuv­
vetler, Bağdad Valisi Daltaban Musta­
fa Paşa’nın seraskerliği altında, Bağ-
dad’dan hareketle, Kurna ve Basra’yı
ele geçirmeyi başardılar. Şehir 1733’te
Nadir Şah’ ın saldırısına uğradı. Topal
Osman Paşa komutasındaki Osmanlı
ordusunun 20 Temmuz 1733’de Nadir’i
yenmesi, kıtlık yüzünden sefil olan
şehri kurtardı. Haziran 1743 yılında Na­
dir Şah, şehre ikinci kez saldırıda bu­
lundu ise de, bu savaş, anlaşmayla
son buldu.
Bağdad’a atanan valilerin zamanı
ayaklanmalar içinde geçti. Bunun ya­
nında, valilikleri, 40 yıldan fazla süren
ve eyaleti âdeta benimseyen Haşan ve
Ahmed Paşa’ların yetiştirdiği köle­
menler, kendilerinden olmayan beyler­
beylerini zor durumlara düşürdüler.
Enderun’dan yetişen Haşan Paşa,
Bağdad’da Osmanlı sarayı teşkilâtını
taklit ederek, has oda, hazine, kiler
odaları ve bir mektep kurdu, satın al­
dığı abada, gürcü ve çerkes köleler ile
bazı soylu aile çocuklarının öğretim ve
eğitimlerine çalıştı. Bağdad’ın Paşa
sarayında sürekli 200 kadar çocuk bu­
lunur, bunlar, lala, hoca ve ustaların
gözetimi altında okuma-yazma ve si­
lah kullanma, ata binme ve yüzme öğ­
renirler, öğrenimleri bitince, gediklile­
re yamak olarak verilir, sonunda iç
ağaları sırasına girerlerdi. Böylece
seçkin bir toplum oluşturan bu sınıf,
Bağdad’ın yüksek hizmetlerinin başı­
na geçti, içlerinden bazıları, valilikten
sonra, en nüfuzlu mevki olan kethüda-
lığa yükseldiler.
Ahmed Paşa’nın azadlı kölemen ve
damadı, Adana V aliliği’nde bulunan ve
İran seraskerliği sırasında, ordunun ve
Bağdad’da bir süre ikamet eden Os­
manlI ve İran elçilerinin masrafı için
yaptırdığı 2 bin keselik borcu ödemek
koşulu ile, Basra V aliliği’ne talip oldu
ve bu eyalete atandı. Bağdad’da köle­
men valilerinin ilki olan ve isyancı aşi­
retleri yıldıran Süleyman Paşa’nın 12
yıl süren valiliği, Irak’ta huzur ve gü­
venliği sağladığı gibi, yöredeki köle­
men yönetiminin de başlangıcı oldu.
Bundan sonra devlet, Bağdad’a kendi
istediğini değil, nüfuz ve yönetimi ar­
tık ellerine geçiren kölemenlerden bi­
rini atamak zorunda kaldı. Ömer Paşa
zamanında 1772’de çıkan ve 6 ay Bağ-
dad’ı etkisi altına alan veba salgını se­
bebiyle birçok insan öldü. Yine bu sal­
gın sebebiyle, halkın birçoğu da göç
etmek zorunda kaldığından, kölemen
nüfuzu azaldı ve işler liyakatsiz kimse­
lerin eline geçti, bu yüzden aşâr ara­
sında ve çevrede isyanlar başgöster­
di. Bu sırada Baban Mutasarrıfı Meh­
med Paşa’ya yardım bahanesiyle ha­
rekete geçen İran Hükümdarı Zend Ke­
rim Han’ ın Basra’yı kuşattığı e Bâb-ı
Âli'ye Ömer Paşa’dan şikâyette bulun­
duğu, sorunun tahkiki için başvurulan
Musul ve Şehr-i Zor valilikleri Abdül-
celilzâdelerin İranlIları haklı çıkardık­
ları görülür. Zend Kerim Han’ın ölü­
münden sonra, İranlIların Basramûte-
sellim liğine atanmaları üzerine köle­
menlerden Süleyman Ağa, Bab-ı Â li’­
ye başvurup, Basra eyaletine talip ol­
du. Bu isteği yerine getirildikten son­
ra yine talebi üzerine 1779’da kendisi­
ne Basra'ya ek olarak Bağdad ve Şehr-i
Zor eyaletleri devredildi. Bağdad vali­
lilerinin Mardin’de hâkim oldukları dü­
şünülürse, Süleyman Paşa ve halefleri
zamanında kölemen valilerinin yönet­
tikleri alanın genişliği anlaşılır.
23 Şubat 1816'da Davud Paşa’nın
eline geçen ve 15 yıl onun valiliği ile
yönetilen Bağdad gelişmeye başladı.
Avrupa’dan getirtilen ustalar aracılığı
ile sanayi ilerledi ve hasar gören su ka­
nalları temizlenmek suretiyle tarım ge­
liştirildi. Bu arada kurduğu güçlü ve
düzenli ordu ile NapolĞon l’in eski ya­
verlerinden Deveaux’u teslim aldı.
319
 1821’de başlayan İran Savaşı’nda bü­
yük yararlık göstermekle beraber, ilk
başlarda yenildi, daha sonra o yıl için­
de 50 bin asker ile Bağdad’a bir konak
uzaklığa kadar gelen İran Şehzadesi
Muhammed Ali Mirza’yı geri çekilme­
ye zorladı.
Kölemen ocağının, Davud Paşa ile
yeniden kuvvetlenerek, Irak’a egemen
olması, imparatorluk içerisindeki zor­
balığı ortadan kaldırmak isteyen II.
Mahmud’un siyasetine uygun düşme­
di. Hükümetçe istenilen vergiyi •verme-
diği gibi, gönderilen elçi Sadık Efen­
d i’nin de (A ğustos 1830) öldürülmesi
üzerine Davud Paşa, âsi ilân edildi. Ar­
dından da 17 Eylül 1831’de şehir Os­
manlI askerlerince teslim alındı ve bu
arada toplanan bütün kölemenler öl­
dürüldü. Davud Paşa hükümet tarafın­
dan affedildiyse de, kölemenlerden
ancak 15 kadarı saklanarak kurtuldu.
Bağdad V aliliği’ne atanan Ali Rıza Pa­
şa, 16 yıl burada kaldı. Ali Rıza Paşa’-
dan Midhat Paşa’ya kadar gelen Os­
manlI valileri hep Bağdad’da devlet
otoritesini kuvvetlendirmeye çalıştılar.
Ali Rıza Paşa zamanında da ufak çap­
ta eşkiya ayaklanmaları oldu. 1834 yı­
lında başlatılan ayaklanma bastırıldı
ve Defterdar Arif Efendi aracılığıyla hü­
kümete durum rapor edildi (1834). Da­
ha sonra buradaki bilgileri sürekli
Bab-ı Âli'ye aktarıldı. 1849 yılında eya­
letin nüfus sayımı yapılmasına karar
verildi ve 1850 yılında nüfus sayımı uy­
gulamasına başlanıldı.
1869 yılında Bağdad Valiliği’ne ata­
nan Midhat Paşa, Bağdad’da devlet
otoritesini kuvvetlendirmeye çalıştı.
Özellikle Degare Olayı diye anılan
önem li ayaklanmayı bastırdığı gibi,
Necir’in de Osmanlı Devleti’ne bağlan­
masını sağladı. Şimr aşiretine bağlı ka­
bileler Bağdad havalisine getirilerek,
iskân edildiler (1871). Midhat Paşa’dan
sonra buraya gelen valilerde şehri is-
lâh yoluna gittiler. 1885 yılında islâh
hareketiyle ilgili konular bir lâyiha ile
Bâb-ı Âli'ye arzedildi.
Midhat Paşa’nın valiliği zamanında
Bağdad’ın surlarının bir bölümü yıktı­
rılmış, şehir güzelleşmeye ve modern
bir görünüş almaya başlamıştır. Mid­
hat Paşa aynı zamanda o tarihe kadar
İngiliz bandıralı gemilerle Dicle’de ya­
pılan ulaştırma işleri için bir Osmanlı
devlet işletmesi kurmuş ve “ Umman-ı
Osmanî” adı verilen bir idarenin vapur­
ları Basra ve Süveyş yolu ile İstanbul’a
kadar uzun süre işlemiştir.
Evliya Çelebi, “ Seyahatnâne” sin-
de şehrin surlarınnı uzunluğunun 28
bin adım, sur dışındaki hendekten
sonra 30 bin adım olduğunu bildirmek­
tedir.
Bağdad surları OsmanlIlar tarafın­
dan sürekli olarak onarılmış ve ekle-
meleryapılmıştır. IV. Murad, Bağdad’ı
İranlIlardan ikinci kez alınca (1638), yı­
kık olan surların ve kalelerin onarım-
ları yapılmış, sonraları Derviş Mehmed
Paşa, sura 3 kule, Bezirgân Ahmed Pa­
şa da 2 kule daha eklemişlerdir. XIX.
yüzyılda da kölemen valilerinden Bü­
yük Süleyman Paşa (1779-1802), yıkık
320
BAĞDAD: Arap giysileri (XIX. yüzyıl yarısı).
surları esaslı surette onartmış ve bir­
çok bölümünü de yeniden yaptırmış­
tır (Ağustos 1785). Kuvvetli topçu ate­
şine dayanamayacak bir durumda bu­
lunan, yalnız düzensiz orduların ve aşi­
retlerin saldırısına karşı şehri koruya­
bilen bu surlar, 1847 yılında onarılmış,
aynı yıl bazı yerlerine gözetleme kule-
leri yaptırılmıştır. Midhat Paşa, Bağ­
dad Valisi bulunduğu sırada, şehrin
gelişmesine engel oduğu düşüncesiy­
le bazı surları yıktırmıştır.
Bu arada, şehirdeki bayındırlık ha­
reketleri yanında eğitim ve öğretime
de önem vererek, burada bir rüşdiye
mektebi (1869), yaptırmıştır. Bağdad’­
da mevcut Hükümet Konağı önce 1847
yılında, sonra 1869,1875 ve 1896 yılın­
da onarım görmüştür. Buraya 1870 yı­
lında yapılan hapishanenin ihtiyacı
karşılamaması üzerine 1877 yılında ba­
zı yerler eklenmiştir. Aynı yıl Telgraf
Postahanesi de esaslı bir onarımdan
geçirilm iştir.
1881 yılında Bağdad’da veba salgı­
nı, 1891 yılında da kolera salgını, bir­
çok kimsenin ölümüne sebep olmuş,
bu tarihlerde halkın birçoğu bu tehli­
keden kurtulmak için şehri terketmek
zorunda kalmıştır.
Dolaylarını saran hurma ağaçları,
süslü camileri, türbeleri ve minarele­
ri ile çok güzel bir görünüşü olan Bağ-
dad’ın evleri genel olarak iki katlıdır.
Sokağa bakan tarafları penceresizdir.
Sokaklar dar ve eğri büğrüdür. Bağ-
dad’ın en canlı yerleri, çarşıları ve pa­
zarlarıdır. Şehrin doğusuna gidildikçe
evler seyrekleşir. Limon, nar ve hurma
bahçeleri her tarafı kaplar. Eskiden be­
ri Osmanlı-iran-Hint ticaretini birleşti­
ren ve geliştiren önemli merkezlerin­
den biri olan Bağdad, yeni ticaretteki
yerini korumuştur. Bağdad, Osmanlı
İmparatorluğu ile Batı Âlemi ve İran-
Hint arasındaki gezi duraklarının en
önemlisi ve çıkardığı tarım ve sanat
eşyası, büyük han, kervansaray ve be­
destenleri ile ticaret kervanlarının en
önemli uğrağı olmuştur.
Bağdad dolayındaki Kâzimiye ka­
sabasının kalesi Kanunî Sultan Süley­
man tarafından yaptırılmıştır. Daha
sonra bu kasabada, Dicle Nehri’nin
üzerinde " H a m id iye " Köprüsü inşa
edilmiş (1883), Fırat Nehri’nin Bağ-
dad’ın bulunduğu bölümüne sed yapı­
mı (Kasım 1845), Bağdad civarında
Saklaviye adlı geçite bir köprü yapımı
(1872), Hanikin kasabasında bulunan
köprünün İran tüccarlarından Hacı
Mahmud tarafından inşası (1887), ile
Horasan kazasındaki Yakubî köprüle­
rinin onarımı (1891) gerçekleştirilm iş­
tir.
Osmanlı yönetiminde sürekli ona­
rılarak bayındır hale getirilen şehirde
XIX. yüzyılda onarım gören veya yeni­
den yapılan yapılar şunlardır: 1837 yı­
lında Ali Rıza Paşa tarafından bir pa­
şa konağı ile iki kışla (1837), Nizami­
ye askerleri için yeni bir kışla (1846) in­
şa edildi. Bunları 1870 yılında, 1859 yı­
lında ve Süvari-i Asakir’i Zaptiyesi için
1874 yılında yaptırılan kışla binaları iz­
ledi. Kanunî Sultan Süleyman İmam-ı
Âzâm’ın mezarını buldurup, adına tür­
be, cami ve medrese yaptırmıştır. Bu
yapılar XIX. yüzyılda da birçok onarım-
lar görmüştür (1875, 1878, 1838). Yine
burada bulunan imam Ali ve imam Ab­
bas türbeleri 1849 yılında onarıldı.
Şehre gelen Osmanlı valileri su getirt­
mek, köprüler, su bentleri yaptırmak,
birçok yeni binalar ve çarşılar kurmak
gibi bayındırlık işlerine hız vermişler­
dir. Kölemenler ortadan kaldırıldıktan
sonra (1830), devlet buraya en güven­
diği adamları vali olarak göndermiştir,
ilde çıkartılan kömür madeni bir ira­
deyle Basra Tersanesi’ne bağlanmış­
tır (1872).
 Şehirde mevcut Muhammed el-
Fadl Camii (1883), Haseki Mehmed Pa­
şa Camii (1892) ile Haşan Paşa Camii
(1892) onarılmış, Geldanî Cemaati­
ne mahsus bir kilise inşa edilm iştir
(1889).
Osmanlı İmparatorluğu zamanında
önemli bir bölümü Türkler olmak üze­
re Bağdad nüfusunun 100 binden faz­
la olduğu sanılmaktadır. Bağdad’ın
Osmanlı Devleti’ne bağlanmasınadn
önce de Irak’taTürk dilinin geliştiği ve
bu bölgede Türkçe şiirler yazan şair­
lerin yetiştiği bilinmektedir. Fuzulî,
Ruhi, “ Gülşen-i Şurara” tezkiresini ya­
zan Ahdî Zihnî, "G ülşen-i H u le fa " ya­
zarı Nazmizâde Murtaza, Vakanüvis
Vasıf, tezkireci Şefkat, Osmanlı yöne­
timinde burada yetişen Türk şair ve bil­
ginlerinin ünlüleridir.
Bağdad, Lozan Antlaşması'na ka­
dar hukukî bakımdan Osmanlı Devle­
ti’ne bağlı kaldı, fakat daha önce İngil­
tere Devleti tarafından Irak’ta bir kral­
lık kurulup başına I. Faysal’ın geçiril­
mesi üzerine yeni Irak Devleti’nin baş­
kenti oldu.
Günümüzde, Aşağı Mezopotamya
nin kuzey kenarında, Basra Körfezi’n-
den 530 kilometre uzaklıkta, denizden
40 metre yükseklikte ve Dicle Nehri kı­
yısında bulunan Bağdad, bugün Irak’ ■
ın başşehridir.
Bağdad, Osmanlı Devleti’nin eski
idare bölünmesinde aynı adla anı­
lan eyaletin merkezi idi. Eyalet 18 san­
cağa ayrılmış olup, bunlardan 7’sinde
timar ve zeamet usulü geçerliydi. Bu
yedi sancağa “ arz-ı m e m le ke t" öteki
onbirine “ arz-ı hâliye-i Irak” denilirdi,
kuzeydeki İmâdiye adlı geniş toprak­
lar ise, buranın sahibi tarafından arzu­
ya göre kullanılırdı. Salnâme usulü ile
yönetilmekte olan Bağdad livasının yıl­
lık geliri 14 yük akçe idi. Şehirde en bü­
yük amir olan beylerbeyinden başka,
bir kadı, yeniçeri, cebeci, hisar ağala­
rı, topçubaşı, hazine ve timar defter­
darları ve gümrük emini gibi birçok bü­
yük memur vardı. Her yıl merkezden
gönderilen kapıkulu, iç kalede oturur,
şehrin ayrıca “ vazifekâr yerli k u lu ” bu­
lunurdu. O bölge ümerâsının azl ve
nasbları, Bağdad valilerinin buyruğu
ile yapılırdı. Kölemen yönetimi kaldı­
rılıp Irak merkeze bağlandıktan sonra
Basra, Şehr-i Zor ve Musul, bazan Bağ­
dad eyaletinin sancaklarını oluştur­
makla birlikte, bazan da ayrı vilayetler
haline getirilmiştir. Nihayet bunlar ke­
sin olarak ayrılmış, Bağdad vilayetinin
öteki sancakları da oldukça büyük de­
ğişiklikler görerek yakın zamanlarda
Divâaniye ve Kerbelâ’dan ibaret kal­
mıştır.
Bağdad, 1847’de kurulan 5. Ordu’­
nun, son zamanlarda ise 13. Kolordu’-
nun merkezi idi. Bağdad’da Kanunî
Sultan Süleyman’dan başlayarak, çe­
şitli padişahlar zamanında altın, gü­
müş ve bakır sikkeler basılmıştır.
Bağdad vilayetinin yönetimi çoğu
zaman askerî ve sivil kuvvetleri kendi­
sinde toplayan bir genel valiye verilir­
di. Bu sistem XIX. yüzyılda terkedildi
ve kuvvetlerin dağıtılmasına gidildi.
Böylece vilayetin başkanları; vilayetin
başına bulunan vali, sancakların ba­
şında bulunan 2 mutasarrıf, kazaların
başında bulunan 15 kaymakam ve na­
hiyelerin başında bulunan 48 müdür­
den oluşurdu. Bütün bu kişiler görev­
lerini yaparlarken, kuruluşu ve çalış­
ma tarzları aynı olan, bir meclis tara­
fından denetlenirlerdi. Valinin başkan­
lığı altında toplanan Büyük Meclis
(M eclis-el Kebir) üyeleri iki ayrı grup­
tan sınıflandırılmışlardı. Bunlardan ilki
"d a im î" memurlardan oluşurdu, daimî
memurlar: “ Kadı” yeya “ N aip” eskiden
“ el Ş e rif” ya da “ Hasem el-Şârâ” ola­
rak adlandırılan, validen hemen son­
ra gelen yetkili, Meclis kararlarına baş­
kandan sonra mühür basarlardı.
“ D e fte rd ar" maliye ve muhasebe işle­
riyle ilgilenirdi. “ M ü ftü " dinî yetkiliy­
di.
İkinci grubu oluşturan memurlar
halk tarafından, gayrimüslim cemaat­
leri temsil edecek kişilerin sayısı, Sün­
nî Müslüman ahali tarafından seçilen
tem silcilerin sayısına eşit olacak şe­
kilde seçilirdi.
Kamu hizmetleri Bağdad şehrin­
den yönetilirdi. Maliye, Vakıflar, Maa­
rif, Tarım, Ticaret ve Sosyal Hizmetler,
Vergi, Gümrük, Posta-Telgraf, Nehir
Ulaşımı müdürlükleri, mahkemeler,
Düyûn-ı Umumiye idaresi, Tütün Re-
jis i’nin merkezleri, Bağdad’daydı.
Bağdad vilayetindeki Posta-Telgraf
idaresi’nin Genei Müdürlüğü eyaletin
merkezinde kurulmuştu. Posta ulaşı­
mı başlıca dört yoldan yapılmaktaydı:
1- Her sekiz günde bir Bağdad-Şam
arasında düzenli olarak yapılan, çöl yo­
lundan ve hacin develeri ile gerçekle-
şirilen posta ulaşımı; 2- Hille, Kerbe-
lâve Bağdad arasındaki haberleşme­
yi sağlayan mahallî posta teşkilatı; 3-
Iran posta yolu; 4- En önemlileri olan
“ Tatar" adı verilen, 17-18 günde bir
Şehr-i Zor, Musul, Mardin, Diyarbekir,
Sivas, Çankırı ve İzmit’ten geçerek ora­
da bulunan 42 yerleşme merkezinin de
posta ihtiyacını karşılayan Bağdad-
Istanbul posta yolu.
Şehre Haziran 1869 yılında tegraf
hakkının kurulması için demir direkler
alınmış, 1882 yılında da Dicle sahilin­
de yeni bir telgraf hattı inşa edilmiş­
tir.
Bağdad vilayetinde, öteki vilayet­
lere kıyasla sağlık hizmetleri büyük
önem taşırdı. Şiîlerce kutsal yerler ola­
rak bilinen Necef ve Kerbelâ şehirle­
rine (M eşhet Hüseyin ve M eşhet AH)
yapılan ziyaretler salgın hastalıkların
yayılmasında başlıca etkendi. Hz. A li’­
ye inananların bu ziyaretleri yapmak
zorunda olması, büyük insan kütlele­
rinin bu iki şehirde toplanmasına yol
açardı. Gelen her kervanda hacıların
beraberinde getirip kutsal topraklara
gömecekleri ölülerde bulunurdu. Ce­
setler insanlarla aynı yerde durur, yı­
kama, kutsama gibi işlemler ortalık
yerlerde yapılırdı. Bu durum hastalık­
ların kolayca yayılmasına yol açardı.
Nitekim bunlara örnek vermek gerekir­
se; şehirde 1846 Kasım ayında çıkan
büyük bir kolera salgınının, 1851,1853,
1857 ve 1884 yıllarında da devam e tti­
ği Hazine-i Evrak’ta bulunan vesikalar­
da kayıtlıdır.
BAHÇESARAY
XV. yüzyıl sikkelerinde şehrin adı
“ K ırkyer”, XVII. yüzyıl kaynaklarında
da “ Bahçesaray” olarak geçer. Şehir
1454 yılında Hacı Giray’ın hanlığı sı­
rasında Kırım’ın başkenti oldu. Mengii
Giray ise, 1503’te burada sonradan
şehre adını verecek olan Bahçesaray’ı
inşa ettirdi. Zamanla saray, şehrin
merkezi durumuna geldi.
17 Haziran 1736’da şehir Münich
kumandasındaki Ruslar tarafından
zaptedilerek yağmalandı ve kısmen de
yakıldı. Şehrin sarayı ve i. Selim Giray’-
ın yaptırdığı büyük cami ile kütüpha­
ne ve cizvit misyonerlerinin bina ve kü­
tüphanelerini kapsayan bölümü tahrip
edildi. O tarihte şehirde 2 bin ev bu­
lunmaktaydı. Bunların bir bölümü, şe­
hirde kiliseleri de bulunan, Hıristiyan
Ruslara aitti. Tahrip edilen yerler II. Se­
lâmet Giray (1740-1743), devrinde kıs­
men onarıldı veya yeniden inşa edil­
di. 1740-1741’de sarayın karşısında bir
cami inşa edildi ve kütüphanesine
I. Mahmud tarafından İstanbul’dan ki­
taplar gönderildi. Aynı sarayda Han ta­
rafından 1743’te yeni bir divanhane
yaptırıldı. 1769’da Bahçesaray’ı ziyaret
eden N.E. Kleeman, saray ve camiden
başka, para basımevini ve kentin en
güzel yapısı olarak Fransız E lçiliği’ni
saymaktadır. Evler, birbirine bitişik
olarak yapılmadığı için, kentin yayıldı­
ğı alan, nüfusuna oranla çok genişti.
Bahçesaray’da kente içme suyu sağ­
layan ve bugün bile kullanılabilen sağ­
lam künklerle yapılmış bir su dağıtım
şebekesi bulunmaktaydı.
Bahçesaray’ın diğer ünlü yapıları
şunlardı: XIII. yüzyılın ortalarında Kı­
rım Giray’ın eşi Dilâre Bikeç tarafından
yaptırılan Yeşil Cami, aynı Han'ın eşi
için yaptırdığı “ Gözyaşı Çeşm esi"d\r.
Şehir, 1783’te Rusya’ya katıldıktan
sonra, Potemkin, Katerina ll’nin gezi­
si sebebiyle Han sarayını onartmıştı.
Bu tarihlerde şehirde 31 kârgir cami,
1 Rum ve 1 Ermeni kilisesi, 2 Yahudi
havrası, 2 hamam, 16 han, 1561 ev ile
3166 erkek ve 2610 kadın nüfusa sa­
hipti. Ruslar, sarayı, bir doğu mimari­
si örneği olarak onarmış ve korumuş­
lardır.
Altınordu hanları tarafından yaptı­
rılmış olan binalar ayakta kalmadığın­
dan, Bahçesaray Sarayı, bu türün tek
örneğidir ve “ Tatar Elham rası" diye
övülür. Rus edebiyatında Puşkin’in
“ Bahçesaray Ç eşm esi" adlı şiiri ile
geçmiştir.
Bahçesaray, halen Kırım’dafSSCSj
Simferopol ile Sivastopol arasında yer
alır.
321
 BALÇİK (Bugün: Karvuna).
Eskiçağ sitesi Dionysopolis'in ka­
lıntıları üzerine kurulan şehir, Osmanlı
imparatorluğu topraklarına 1389 yılın­
da, Dobruca despotluğu topraklarıyla
birlikte katıldı. Göçe zorlanan halkının
yerine gelip yerleşen Müslümanlar,
hem kentin adını, hem de yerel adları
değiştirdiler. 1573 tarihli Kuzeydoğu
Bulgaristan ve Dobruca’daki koyun ba­
kıcılarının kaydının yapıldığı b ir sicil
vardır. Bu belge Varna kazasının en bü­
yük kıyı boyu kentlerinden yalnız Bal-
çik’in koyun bakıcılarının Müslüman,
diğer daha önemli kent ve köylerdeki
koyun bakıcılarının ise Bulgar ve ço­
ğunlukla Hıristiyan olduklarını belirtir.
Osmanlı yönetiminde Özü eyaletinde,
Hacıoğlu Voyvodalığı yönetiminde ka­
za olan kent hakkında XIV. yüzyıldan
kalma birkaç tarihî belge vardır.
İstanbul Patrikhanesi’nin 1325 ta­
rihli şahadetnamesinde, “ Varna ve
Karvuna M e trop oliti M alahiy’d e n " söz
ediliyor. İstanbul Patrikhanesi’nin ta­
rihi belirlenmiş bir kararnamesinde de
Karvuna’nın adı geçiyor. Bu kararna­
meye göre, Nesebır ve Anhialo Metto-
politi ek olarak Varna Metropolithane-
si bölgesini ve bu bölgenin kapsamına
giren Petrin (Petriç), Provat (Provadi-
ya), Kalata (Galata), Kiçevo (saptanma­
mıştır), Emona ve Karvuna kalelerini
devralmıştır. Bu sinod kararnamesinin
tahminen Varna, Osmanlılarca ele ge­
çirildikten az sonra ve kentin metropo-
litsiz kalması yüzünden alındığı söy­
lenebilir. Evliya Çelebi, 1652 yılında
Balçik’i 500 evli, elverişsiz olmasına
karşın canlı bir limana sahip, zengin bir
kent olarak betimler.
Bugün Dobruca’nın güneyinde,
Karadeniz kıyısında yaklaşık 6 bin nü­
fuslu olan şehirde Osmanlı dönemi ya­
pıları olarak Karagöl Camii, Cebel Ca­
mii, Balçık Sarayı ile Camii anılmaya
değer eserlerdir. Buraya 1868 yılında
bir rüşdiye mektebi yaptırılmıştır.
BANALUKA (Banyaluka).
Bosna’nın 1463’te Türkler tarafın­
dan alınmasından sonra Yatse Hanlı-
ğı’nın bir parçası sayılarak önem ka­
zanmaya başlayan Banaluka’nın asıl
gelişmesi Türklerden sonra (1528) o l­
du.
Evliya Çelebi ve Kâtib Çelebi, Fer­
had Paşa’nın bu şehirde dükkân, med­
rese, hamam, mektep ve kale gibi bi­
nalar da yaptırdığını yazar. Evliya Çe-
lebi’ye göre “ B anya" ( = hamam) ve
“ lu k a ’’ ( = çayır/Sırp-Hırvat) kelimesin­
den meydana geliyordu. 1639’a kadar
şehir, sancak merkezi olarak kaldı. Da­
ha sonra AvusturyalIların eline geçti
(1688). Prens Von Vildburghausen’in
kuşatmasına rağmen (1737) aynı yıl
Hekimoğlu Ali Paşa’nın kuşatmasıyla
yeniden Osmanlı topraklarına katıldı.
Bu tarihten sonra sakin bir hayat ge­
çiren şehir, altı Bosna sancağından bi­
ri oldu (1851). Avusturya, Bosna’yı iş­
322
BALÇIK: Karagöl Camii (XIX. yüzyıl).
gal edince (1878), Banaluka da teslim Defterdariye (Arnabudiye) Camii;
oldu. Sonunda Yugoslavya yönetim i­ Ferhad Paşa Camii’nin biraz ilerisin­
ne geçti. Ferhad_Paşa’nın özel kâtibi de, kuzeybatıya giden şosenin ağzın-
olan tarih yazarı Âlî ve şehirde kadılık dadır. Kubbeli, zarif bir yapı olan ca­
eden Nergisi, Banalukalıdır. mii, dört duvar üstüne kurevî alikalar-
Osmanlı İmparatorluğu’nun son la oturan 8 pencereli kasnaklı, 9 met­
döneminde Banaluka’da birçok bina­ relik tek kubbeden ibarettir. Son ce­
lar yapılmış, mevcut binalar ise ona­ maat yeri üç kemerlidir. Oldukça yük­
rılmıştır. Yapılan veya onarılan yapılar sek minaresinin kapısı camii içinden
şöyle sıralanabilir: açılmıştır. Bu camie özellik veren, sağ
1858 yılında bir koğuş ve hastaha- tarafına eklenmiş biraz düzensiz altı
ne, 1869’da bir köprü yaptırıldı. Gradis- köşe türbesiyle, avlu kapısı üstünde­
ki köyüne Aya Stefanos (1858), Lipe ki ikinci ufak minaredir. Türbede iki
köyüne Meryem Ana (1858), Pemeder sanduka bulunmaktadır. Kapının üs­
kasabası Diya nahiyesine (1869), Sta- tündeki kitabede camiin yapım yılı
bar köyüne (1871) ve Graduşka kazası 1594 olarak gösterilmektedir.
Lamence köyüne Meryem Ana (1871)
ve Derbend kazasına birer Rum kilise­
si (1876) inşa edildi.
Ferhadiye Camii, Sokullu Ferhad
Paşa’nın, AvusturyalI Graf Engelbert
Auersberg’i esir ederek aldığı 30.bin BAR
duka ile yaptırıldı. Osmanlı İmparatorluğu zamanın­
7.5 metrelik bir merkezî kubbenin da, Venedik ve Nemçe sınırlarına ya­
iki yanı üç sath-ı milli tonozla, mihrap kın olan Bar, Rumeli vilayetine bağlıy­
yönü yarım kubbe, medhal üstü bir ke­ dı. Bar’da mevcut önemli bir kale bu­
merle örtülüdür. Tonoz ve yarım kub­ lunmaktaydı ve bu kale, Rumeli Vali­
belerin oturduğu dört büyük kemere si Mehmed Paşa tarafından 1767 yılın­
müstenid yüksekçe dört köşe bir göv­ da onarılmıştır.
de on iki dılı’lı kasnağı oturur. Kubbe Bugün şehir, Yugoslavya'da (Kara­
kasnak vasıtasıyla müselles-i kürevî- dağ) kasabadır.
lere istinad eder. Kıble kapısının sağ
ve solundan kısmen duvara gömülü iki
döner merdivenle mahfillere çıkılır.
Yapının minaresi camie göre çok
yüksek, şerefesi üç sıra istalaktitli, bi­
BASRA
lezikli güzel bir eserdir. Son cemaat
yeri üç kubbelidir. Camiin iç süsleme­ Hicret’in 635 yılında Araplar tara­
lerinde ilk zamandan kalma bazı kalın­ fından kurulan şehir, sonraları terke-
tılar görülmektedir. Kapı üstünde dilen bir ordugâhta, Halife Ömer’in
65 x 85 santim ebadında bir kitabe var­ emri ile Utbe Basra Gazvan tarafından
dır. Bu kitabeye göre yapı, 1579’da tesis edilmiştir (637). Daha sonra Eme-
yaptırılmıştır. vîler ve Abbasîler devrinde ün yapan
Camiin avlusuna 1705 yılında bir şehir, giderek gelişme göstermiştir.
türbe yaptırılmıştır. 8 köşeli, kubbeli Basra’da ekonomik gelişmeye ko­
küçük bir bina olan bu yapı, 1876 yı­ şut olarak kültürel gelişme de olmuş­
lında onarım görmüştür. tur. 871’de âsî Zenginler, 923’te Kar-
 matlar, şehri yıkmış ve yağmalamışlar-
dır. Basra, hemen hemen bütün tarih
boyunca, parçası bulunduğu irak’ın
kaderine ortak olmuştur. Abbasîier
devrinden başlayarak, Irak, Türk tari­
hi ile daha sıkı bir ilişki içine girer. Sel­
çuk hükümdarları Basra’yı bazen, ik-
tâ yoluyla, bir emire bırakırlardı. An­
cak, hanedan çekişmeleri yüzünden
Basra’ya gereken önem verilmemiş,
bu yüzden şehir sık sık yağma ve tah­
riplere uğramıştır. 1255’te Harzemşah-
lar, 1258’de Moğolların istilâsına uğ­
ramıştır. Timur, Irak’ı işgal ettikten
sonra, Basra’yı da Bağdad’a bağlaya­
rak yönetimini torunu Mirza Ebû
Bekr’e bırakmıştır. Bundan sonra bu­
ranın yönetimi, Karakoyunlu Hüküm­
darı Kara Yusuf’a, 1468’de de Uzun Ha-
san’a geçti. 1508’de Şah İsmail, Akko-
yunlulardan aldı. Abbasîlerin ve özel­
likle Selçukluların dağılmasından son­
ra, Irak’a hâkim olarak çeşitli Türk ve
Moğol egemenlikleri devrini kapsayan
bu süre içinde, bütün yörenin sürekli
ve düzgün bir yönetime kavuşturula-
maması yüzünden, Basra ve çevresi,
bir savaş yeri olmuştur.
OsmanlIlar, 1543 yılında, Irak-ı
Arab ve Irak-ı Acem’i ele geçirmek üze­
re Irakeyn Seferi’ni başlattılar. 1534 yılı
Nisan ayında Kanunî Sultan Süley­
man, Tebriz yakınlarında sadrazamla
buluşarak Irak’a karşı olan seferine
başladılar. Dağlık ve güç geçilen ara­
ziler, aşıldıktan sonra Osmanlı ordu­
ları kolaylıkla Bağdad’ı teslim aldılar.
Böylece Kuzey ve Merkezî Irak bölge­
sine sahip olan O sm anlIlara Basra yo­
lu açıldı. Basra’da paralarda Osmanlı
sultanlarının adının görülmesi ve hut­
belerde adının okunması, 1538 yılında
oldu. Bu tarihte şehir ve çevresindeki
bölgeler, “ vilâ ye t” Unvanıyla Basra’y ı '
yöneten Raşid’e bırakıldı. Önceleri Os­
manlI Devleti’ne itaatli olan Raşid, da­
ha sonra itaati bozunca, 1546 yılında
Bağdad Valisi Ayas Paşa’nın yaptırdığı
BASRA: Şehir, Osmanlı egemenliği altında iken.
sindirme sonucu kaçmak zorunda kal­
dı. Raşid’den sonra Man’i ve Benû
Aman Şeyhi Yahya, görevi devraldılar.
Ancak bunlar da yönetime karşı ayak­
landıklarından, Ayas Paşa komutasın­
daki Osmanlı kuvvetleri, 26 Aralık 1546
günü Basra’ya girdiler. Bundan sonra
Basra, Bağdad'a eklenerek Ayas Pa-
şa’nın yönetimine verildi.
Osmanlılar’a bağlı bir beyberbey-
lik haline getirilen Basra’nın yönetimi
geçici olarak Bilâl Mehmed Paşa’ya
verildi. Basra Körfezi boyunca uzanan
ticaret yolunun değerini bildiklerin­
den, Hürmüz’e üslenmiş olan Portekiz­
lilere yaklaşmayı amaçlamaktaydılar.
1550 yılında Basra Beylerbeyi Ali Pa-
şa’nın Katif Bölgesi’ni Araplardan tes­
lim almasından sonra OsmanlIlarla,
Portekizliler komşu oldular.
1553’e ait belgelerden anlaşılaca­
ğı üzere, Basra Beylerbeyliği, Cezayir
Bölgesi’ni de içine alacak şekilde teş­
kilatlandırılmıştır. Basra’ya bağlı san­
cak beylikleri (Liva) şunlardı: Garraf,
Hemmar, Medine, Muma, Rahmaniye,
Zekiye, Fethiye, SadrSevib, Turre-i Ce­
zayir, Zernuk, Ebu Arbe, Ma’dan, Kin
Kinad, Vâkî, Cârûz, Taşköprü, Akçaka­
le, Arca, Maharri, Şerîr ve Remle.
Beylerbeyinin oturduğu sancak
olan Basra, XVI. yüzyılın ikinci yarısın­
da bayındır bir şehir olarak görülmek­
tedir, Esas Basra bir sur ile çevrildiği
ve surun bir kaleye açılmakta olduğu
bilinmektedir. Kale yöresindeki küçük
hendek, nehir yoluyla doldurulmakta­
dır. Fetihten sonra yeniçerilerin 1500
adedi Basra Kalesi’ne, 700 adedi de
şehre yerleştirilm iştir. Temel kuvvet­
lerin yanı sıraazablarve gönüllülerde
ayrıca teşkilâtlandırılmaktaydı.
Basra’da bir de tersane kuran Os­
manlIlar, Maraş Dağları ve Suriye Or-
manları’ndan getirttikleri ağaçlardan
kadırga, kalyon ve diğer küçük tip ge­
miler inşa etmişlerdir. Gemi yapımın­
da kullanılan malzeme Diyarbekir,
Bağdad ve Halep beylerbeyliklerinden
sağlanmaktaydı.
XVI. yüzyılın başlarından beri sü­
rekli mücadele halinde bulunan Os­
manlIlar ve Portekizliler arasında an­
laşm aya doğru b ir adım a tıld ı.
Osmanlı-Portekiz Savaşları’nda Piri
Reis komutasındaki donanma, Porte­
kizlilere önceleri büyük zarar vermiş­
se de, Pirî Reis’in Basra Körfezinde­
ki bağımsız hareketi, ganimetleri ken­
disine mal etmesi ve emirlere itaatsiz­
liği sebebiyle 1551 yılında fermanla
başı kesilmiştir.
Iran ile yapılan Amasya Anlaşma­
sı (1555) ile, Basra, hukuken Osmanlı
topraklarına katılmış ve anlaşmanın
koşulları doğu sınırındaki valiler ile
Basra ve Küfe mütevellilerine b ildiril­
miştir. Bununla o bölgedeki aşiretle­
rin, çeşitli bahanelerle Safavîlere baş­
vurmaları önlenmek istenmişti. Os­
manlI egemenliğine karşı koyanlar ve
mezhep bağları ile Safavîlere bağlı
olan aşiretler, sık sık İran’dan yardım
istemişlerdir. 1564 yılında Osmanlı
Devleti tarafından Portekiz Kralı’na
gönderilen nâme-i şerifle iki devlet
arasında dostluk oluşturulmuştur.
Cezayir Arapları diye adlandırılan
bedevî Araplar, O sm anlIlar için Basra
yöresinde büyük bir sorun olmuşlar­
dır. Çoğu Şiî olan halk, OsmanlIlara
düşmanlık gütmekteydiler. Bu grupları
kontrol altına alabilmek için, Diyarbe­
kir, Bağdad ve Şehrizor beylerbeylik­
lerinden yardım gelmekteydi. Cezayir
Arapları içinde en önemli grup Ülyano-
ğulları olm uştur.
Osmanlı İmparatorluğu, Ülyanoğul-
ları üzerinde 1549 ve 1553 yıllarında yü­
rüyerek sin dirm işlerd ir, fakat 1564 yı­
lında Araplar Basra’yı kuşatmışlar, Os­
m anlIlar bu kuşatmada zor durumda
kalmışlardır.
XVI. yüzyılın sonuna kadar Basra’­
ya Kubad Paşa(1553), Derviş Ali Paşa
(1563), Özdemiroğlu Osman Paşa
(1568), Mihaliçli Ahmed Paşa (1587),
Sinan Paşa (1591), Hadım Osman Pa­
şa (1593) atanmışlardır.
Ayrı bir eyalet oluşturmakla bera­
ber, sefer sırasında Bağdad beylerbey­
lerinin kumandasında bulundurulan
Basra beylerbeyleri, ocaklık suretiyle
korudukları memuriyetlerinde, çeşitli
mezheplerdeki Arap kabileleri ile mü­
cadele yüzünden uzun süre kalama-
mışlardır.
Bağdad’ın OsmanlIlar tarafından
ele geçirilmesinden sonra, bu eyale­
tin valileri Basra’da bağımsız olarak
hüküm sürenler ile mücadeleye giriş­
mişlerdir. Bunların içinde en önemli­
si Hüseyin Paşa ile olan çarpışmalar­
dır. Hüseyin Paşa Munfarik Şeyhi ve
diğer aşiretlerin yardımını sağlamış,
sonunda Osmanlı hükümetince bir an­
laşma yapılarak devlete peşin 500 ve
yılda 200 kese akçe verilmesi, “ Rikâb-ı
Hümâyûna arz-ı ubûdiyet etm esi”, tüc­
carlardan aldığı malları geri vermesi,
Basra’yı oğlu Etrâsyâb’a bırakması ve
Lahsa'ya tekrar Mehmed Paşa’nın ge­
tirilmesi kararlaştırılmıştı. Ancak, Hü­
seyin Paşa, anlaşmaya rağmen keyfî
323
hareketlerini sürdürünce, yerine ket­ yüzyılda 350’ye kadar düştüğü ve bö­ Ağustos 1875 tarih ve 2344 sayılı
hüdası Yahya Ağa’nın atanması karar­ lüm ağalarının daha çok Kurna Kale­ Meclis-i Mahsusa iradesiyle Valiliğe,
laştırıldı. Bu kararın da yerine getiril­ s i’nde oturmaya başladıkları görül­ 30 Mayıs 1880 yılında yeniden Muta­
mesi için büyük bir kuvvetin başına mektedir. Bağdad kölemenlerinin dev­ sarrıflığa çevrilmiştir. Basra, 1884’te
geçen Kara Mustafa Paşa, Basra’ya rinde Bağdad eyaletinin devamlı bir kesin olarak valilik oldu ve valiye
doğru yola çıktı., Hüseyin Paşa, mal­ bağlantısı haline gelen Basra eyaletin­ (1884), verilmekte olan maaşın ikinci
larını ve ailesini İran’a gönderip, Kur­ de, önceleri olduğu gibi XIX. yüzyılda sınıf valilik maaşına çıkarılması karar­
na Kalesi’nde savunmaya çekildi. An­ da zaman zaman çevre kabilelerinin, laştırıldı (1899).
cak, yenildi ve Basra’nın yönetimi Yah­ özellikle Ka’b ve Muntafik aşiretlerinin II. Meşrutiyet Devri’nde şehre da­
ya Paşa’ya verildi (1668). Basra’nın di­ saldırısına uğramıştır. ha da önem verilerek buraya değerli
ğer eyaletler gibi yönetimi bu tarihten Kuruluşu icabıyla gerek yeri ve ge­ yüksek memurlar gönderilmiş ve yeni­
sonra başladı. Kara Mustafa Paşa ta­ rekse havasının kötülüğünden Şat ke­ den aşiretlerle hükümet arasındaki
rafından Basra Kalesi’nin korunması narına nakledilen (22 Nisan 1849) Bas­ ilişkileri düzenleyecek esaslı önlem­
için 1500 yeniçeri bırakıldı. 3 bin ka­ ra’da, 1851 ve 1858 yıllarında kolera ler alınmak suretiyle yönetimde ısla­
dar yerli halk yazıldı, onarım gereken salgını başgöstermiş, bu salgında hal­ hata ve vilayetin iktisaden kalkındırıl­
kaleler belirlendi. kın çoğu ölmüştür. Sıcak havanın hâ­ masına girişilm iştir.
XVIII. yüzyılın başına kadar Basrakim olduğu Bağdad’da halk paniğe ka­ Anadolu-Bağdad D em iıyolu’nun
ve çevresinde karışıklıklar sürdü ve pılmış (13 Şubat 1851), bu panik, Bas­ imtiyazı İngiliz şirketine verilmiş, an­
Karlofça Antlaşması’ndan sonra, dev­ ra’ya da sıçramış, ancak, yöneticilerin cak Birinci Dünya Savaşı’nın başlama­
letin Irak probleminin kesin olarak çö­ aldığı önlem ve duyurularla yatıştırıl- sı (1914), ile bütün bu girişim ler yarı­
zümlenmesi kararlaştırıldı. 1700’de mıştır. da kalmıştır. Birinci Dünya Savaşı sı­
Daltaban Mustafa Paşa kumandasın­ Basra, XIX. yüzyılın ikine: yarısın­ rasında İngilizler tarafından işgal edi­
da büyük kuvvetler toplandı. Bu ordu, da, birtaraftan Süveyş K a n a lı nın açıl­ lerek Türk egemenliğinden çıkan (21
Basra üzerine yürürken, kabile şeyh­ ması, Hind Denizi ve körfez ticaretinin Kasım 1914) Basra, Türklere karşı bir
leri birer birer gelip, pişmanlıklarını be­ yeni şartlar içinde gelişmesi ve diğer hareket üssü olarak kullanılmaya baş­
lirttiler. taraftan Midhat Paşa’nın valiliği sıra­ lanıldı.
Basra tarihinde yeni bir çığır açıp sında (1869-1872), güvenliğin ve huzu­ Osmanlı İmparatorluğu zamanında
“ Hemedan F a tih i” ve “ Eyyubî” adla­ run sağlanması sayesinde, yeniden Basra’da Basra Kaptan Paşalığı kurul­
rıyla ün bulan Haşan Paşa’nın bu ile gelişmiştir. Teşvik amacıyla halkın ba­ muş ve bu kuruluş XIX. yüzyıl başları­
atanmasına kadar geçen sürede en zı üretim dallarında öşür vergilerinden na kadar sürmüştü. Basra Kaptan Pa­
önemli olay sayılan Muntefik Şeyhi muaf tutulması için emir çıkarılmış, 2 şaları, ilk zamanlarda İstanbul’dan ata­
Manioğlu Magamis’in isyanı Bağdad' Eylül 1870’de yayınlanan bu emirler­ nır ve kumandalarındaki 50-60 tekne-
dan gönderilen kuvvetler ile bastırıl­ den birinde, çivid ve şeker üreticilerin­ lik filo ile, Dicle ve Fırat nehirleri üze­
mıştır. Haşan Paşa ile oğlu Ahmed Pa­ den öşür vergisi alınmaması kararı be­ rinde güvenliği korumak ve Basra Kör-
şa, Bağdad'a ek olarak, Basra Valiliği lirtilm iştir. 1870’den itibaren kısa bir fezi’ni savunmakla görevli bulunurlar­
de yaptılar ve kendileri Bağdad’da otu­ süre içinde Basra’da kışla, hastahane, dı.
rup, Basra’yı, kölelerinden bir mütesel­ tersane, vb. gibi büyük yapılar ile bir­ Osmanlı Devleti’nin son zamanla­
lim aracılığı ile yönettiler. Uzun süre likte yeni bir mahalle kurulmuştur. Ay­ rında bile denizcilik bakımından Bas­
Irak havalisinde hüküm süren ve bü­ rıca mevcut birçok yapılar da ya büyük ra şehri önemini korumuş, burada son
tün kabileleri emri altına almayı başa­ onarımlar görmüş ya da yeniden inşa zamanlara kadar bir komodorluk, ba­
ran bu iki valinin zamanları ile Ahmed edilmiştir. Örneğin, 1875 yılında mev­ ğımsız bir tersane ve zayıf bir filo bu­
Paşa’nın ölümünden (1747) sonra Bağ­ cut camilerin onarımı tamamlanmış lundurulmuştu. 1847 yılında Körfez’in
dad’da başgösteren kölemen yöneti­ (1875), karantina binası (18775, Kata­ kontrolü için bir mühendis atanmış,
minin yok olmasına (1831) kadar, Bas­ na Mahallesi'nde bulunan Abdullah ayrıca Körfez’in güvenliği için Körfez’-
ra’nın geleceği Bağdad’a bağlı kaldı. Ağa Vakfı’ndan bir adet Şişehane deki gemilerin onarılmış, sayılarının
XVIII. yüzyılda Basra, 5 kapısı bu­(1893), Bostan, Kamame, Günki, Kıb­ artırılması için de tersane genişletil­
lunan bir surun içinde ve 70 mahalle­ le Bağdadî ve Haffâf camileri (1893), m iştir (1849).
den oluşan, 40-50 bin nüfuslu bir şe­ Arap Camii (1893), Şeyh Camii (1897), Basra, bugün Irak’ın ikinci büyük
hirdi. Bu kapılardan ikisi şehrin kuzey Kâzım Çarşısı’ndaki Han (1898), ona­ şehri, il merkezidir. Şattürarab’ın batı
tarafındaydı. rılmış, 1907 yılında ise bir mektep yap­ kıyısında, Basra Körfezi’nden 120 ki­
Bu yüzyılda dikkate değer en tırılmıştır. lometre uzaklıkta, Bağdad’a, Dicle
önemli iki camii; Hüseyin Paşa tara­ Midhat Paşa tarafından nehir üze­ Nehri ve demiryoluyla bağlıdır.
fından yaptırılan cami ile Aziz Ağa ta­ rinde işleyen İngiliz gemileri ile yarış­
rafından kârgir olarak yaptırılandır. mak için “ idare-i N ehriye" ve diğer ta­
Basra’nın ayrı bir eyalet halinde yö­ raftan da o sırada yeni açılan Süveyş
netildiği devirlerde sefer halinde bey­ Kanalı yolu ile Basra’dan İstanbul’a
lerbeylerinin, Bağdad beylerbeyinin doğru va p u rla r iş le tm e k üzere
kumandası altına girmesi usuldendi. “ Ummân-ı O sm ani” adlı bir seyr-i se- B E L G R A D (S ırp ç a : Beog-
Basra eyaletinin, Bağdad’a bağlı ola­ fain idarehanesi kurulmuştur. rad/Beyaz Şehir; Osmanlı kaynakların­
rak mütesellimle yönetildiği devirler­ Midhat Paşa zamanında tamamen da: Beligrad, Beliegrad şeklinde rast­
de, Basra'nın Bağdad V aliliği’ne bağ­ ayrı bir vilayet haline getirilen Basra’­ landığı gibi,im paratorluk içindeki baş­
lı ayrı bir defterdağı bulunur, gümrük­ nın yüzölçümü 150 bin kilometrekare ka Belgrad adlarından ay ırd etm ek için
çü denilen büyük bir maliye memuru kadar tutan 4 sancak, 15 ilçe ve 8 bu­ "Tuna Belgradı', "Belgrad-ı Ungürüs”,
ile yerlilerdenAcal adını taşıyan nüfuz­ cağa bölünmüştü ve bütün aşağı Irak’- "Belgrad-ı B ü n yid ", “ Sengin-Bünyad"
lu bir kimse, Basra eyaletinin ileri ge­ la Basra Körfezi'nin Mecid kıyılarına sıfatları verilm iştir. "A lba G raeca” ,
lenlerini oluşturur ve Divana da dahil düşen bölümlerini sınırları içine al­ "A lba B ulgarica"; Alm an kaynakların­
bulunan Acal’ın fikri alınmadan müte­ makta idi. Aşiretlerde nüfus sayımı ya­ da: “ W itzenburg” , “ VJeisenburg"; Ma-
sellim hiçbir konuda iş yapamazdı. pılmadığı için vilayetin yalnız meskûn carlarda: “ Nândor Fejervâr" şeklinde
Bunlardan başka İstanbul’dan atanan yerlerinin nüfusu 150 bin kişi kabul geçer. R om alılar devrindeki adı: Sin-
birkadı adalet teşkilâtının başında bu­ ediliyordu. Merkezden başka olan di­ gidunum).
lunmakta, soy esasına dayanan bir Ha­ ğer üç sancaktan Müntefik Mutasar­ Roma imparatorluğu zamanında
nefî müftüsü de dinî teşkilâtın ve üle- rıflığının merkezi Nasırıyye, Mecdid Moesis eyaletine bağlı bulunan şehir,
mânın başkanlığını yapmakta idi. Hufuf kasabaları bulunmakta, Amma- II. yüzyılda kent, III. yüzyılda koloni ha­
ilk zamanlarda Basra eyaletinde re Sancağı Mutasarrıfı da bu adı taşı­ line getirildi. Sık sık göç eden kavim-
yerleştirilmiş olan ve sayısı 1500’ü bu­ yan kasabada oturmakta idi. Basra bir lerin istilâsına uğradı. VI. yüzyılda
lan yeniçeri kuvveti sayısının, XVIII. ara yeniden mutasarrıf olduysa da 12 Avarların eline geçti. IX. yüzyılın son­
324
larında Bulgarlar’ın elinde bulunan düşman donanması karşısında yenik ğından, Padişah, Zemuri yakınında bir
Belgrad’ı, daha sonra BizanslIlar aldı. düşen Türk kuvvetleri, şiddetli bir sal­ yüksek yere otağını kurarak 1 Ağustos
Sırbistan’da bir m illî hareket başgös- dırı sonucu (22 Temmuz) topların aç­ 1521'de kesin kuşatma emrini verdi.
terdiği sırada, Macarlara karşı, impa­ tığı gediklerden içeriye girdilerse de, Belgrad’ın güney bölümünü Sava Neh­
ratorluğun bir sınır kalesi haline geti­ zamansız bir yağmalamada, pusu ku­ ri tarafından Pîrî Paşa ve Tuna taraf­
rildi. XIII. yüzyıl sonlarında Sırplar, Ma- ran düşman, Türklerin üzerine saldır­ larında da Ahmed Paşa kuşattı. Kale­
carlar ve Bulgarlar arasında elden ele dı ve geriden takviye alamayan Os­ nin kuzeyindeki adaya Ahmed Paşa
geçti. 1354’ten sonra Macarların ege­ manlI kuvvetleri, kanlı bir çarpışmadan kuvvetleri çıktı. Günlerce süren şiddet­
menliğine yeniden girdi. sonra geri çekilmek zorunda kaldı. Fa­ li çarpışmalardan sonra 8 Ağustos Per­
Kosova Savaşı ile Osmanlı ege­ tih, etrafındakilerin tavsiyesine rağ­ şembe günü Osmanlı kuvvetleri yürü­
menliği altına giren Sırp devleti, mer­ men, askerin başına geçerek, düşma­ yüşe geçerek, açılan gediklerden içe­
kezini Kruşeva’dan Belgrad’a taşımış, nı durdurdu ve muharebenin en şid­ ri girdiler. Kaleyi koruyanlar iç kaleye
sonra Belgrad’ı Macarlar’a bırakmıştır. detli safhasına yetişen 6 bin süvarinin çekildiler. Aynı gün Belgrad’ın güne­
OsmanlIlar tarafından Belgrad, ilk yardımı ile geri attı. Belgrad, Kanunî yinde bulunan Havale Kalesi de, Os­
olarak II. Murad devrinde kuşatıldı Sultan Süleyman’ın Macar Kralı II. La- manlIlar tarafından fethedildi, iç kale­
(1441). Evrenosoğlu Ali Bey yönetimin­ jo s ’a gönderdiği elçi Behrâm Çavuş’a nin kuşatılmasından sonra düşmanın
deki Osmanlı kuvvetleri, kente gelerek yapılan muameleden dolayı, Macaris­ direnmesi b itti ve 29 Ağustos gecesi
Papaz Zovan tarafından korunan şeh­ tan’a açtığı sefer sonunda fethedildi. Belgrad Kalesi’nin anahtarları Osman­
ri altı ay kuşattı ve bir aralık Osmanlı Padişah, Semendire Beyi Hüsrev Bey’i lI Padişahina teslim edildi. Fethin er­
ordusu, surlarda açılan gediklerden Belgrad’ın kuşatmasına, Rumeli Bey­ tesi günü Belgrad'a giren Kanunî, ca­
içeriye ilerledilerse de sonradan püs­ lerbeyi Ahmed Paşa’yı da Sabacz’ın mie çevirdiği aşağı kısımdaki kilisede
kürtüldü. Sonradan gerek Hunyadi Ya- zaptına gönderdi, kendisi de o tarafa Cuma namazı kıldı. Padişah, Belgrad
noş’un Belgrad’ın imdadına yetişme­ yürümekle beraber, Sadrazam Pirî halkından Macaristan'a gitmek iste­
si, gerekse Osmanlı askerlerinde baş- Mehmed Paşa’yı Belgrad’ın baskısına yenlere izin verdi. Cizye kabul edenleri
gösteren salgın hastalık sebebiyle ilk memur etti ve Karadeniz ve Tuna yo­ yerlerinde bıraktı, bir bölümünü de İs­
girişim başarısız oldu. lu ile Damişmend Reis kumandasında, tanbul’a gönderdi. Kanunî, 18 Eylül
İkinci kuşatma Fatih Sultan Meh­ 50 gemiden ve diğer bazı araçlardan Çarşamba gününe kadar kaldığı Belg-
med tarafından gerçekleştirildi. 150 oluşan bir donanma da sevkedildi. Bir rad’ın onarımı için Hazine-i Âmire’den
bin kiş ilik b ir ordu ve 200gem i ile (İstan­ ara Belgrad kuşatılmaktan vazgeçiidiy- 20 bin altın tahsis etti, cami, mescit
b u l’da ele g e çirile n bazı bakır eşyayı se de Vezir-i Sânî Mustafa Paşa ve ve imaret gibi binaların inşasını emre­
eriterek yapılan toplarla) 13 Haziran Yahya Paşazâde Baii Bey’in tavsiyesi dip, kaleye yeterli sayıda asker ve mü­
1459’da Belgrad önüne gelindi. Ancak ile Belgrad fethinin lüzumu anlaşıldı­ himmat yerleştirdikten sonra İstan­
bul’a döndü.
Osmanlı yönetiminin en parlak
devri olan XVI. ve XVII. yüzyıllarda,
Belgrad mükemmel bir askerî üs, ge­
niş mamur ve ticaret alanı ve genişle­
miş bir belde oldu. Kanunî, Zigetvar
fethi sırasında ölünce, cenazesi Belg­
rad’a getirilerek, şehrin önünde Hünkâr
Tepesi denilen yerde namazı kılındı ve
devlet erkânı ile ordu, II. Selim ’e geç­
ti.
III. Mehmed, Macaristan seferine
giderken, Belgrad’a gelerek (9 A ğus­
tos 1596) Eğri fethini kararlaştırdı. Dö­
nüşünde yine bu şehirden geçti. Sad­
razamlardan İbrahim ve Yavuz Malkoç
Ali Paşa’ların Belgrad’da öldükleri, La­
la Mehmed Paşa ile Kuyucu Murad Pa­
şa’ya JM£hHü Hümâyûn’un orada veril­
diği, Köprülü Mehmed Paşa’nın Janoe
seferi sırasında, Belgrad’dan geçtiği,
oğlu Fazıl Ahmed Paşa’nın Uyvaryete­
rinde buşehrin büyük bir faaliyet merke­
zi olduğu bilinmektedir. Merzifonlu
Kara Mustafa Paşa’nin Viyana seferi
sırasında, IV. Mehmed, Haseki Sultan
iie şehzadelerle 3 Mayıs 1683’te Belg­
rad’a gitm iş ve Hünkâr Tepesi’nde,
vaktiyle Abaza Mehmed Paşa’nın Bos­
na Beylerbeyi iken bir süre Belgrad’­
da bulunduğu sırada yaptırdığı kasra
izafeten Abaza Köşkü denilen yerde,
13 Mayıs günü otağ kurarak, Kara
Mustafa Paşa’ya Sancak-ı Şerif ver­
mişti. Sadrazamın sefere gidişinden
sonra, şehre yerleşen Padişah, ordu­
sunun ilk başarı haberini aldıkça, do­
nanma ve top şenlikleri yaptırmış, fa­
kat Viyana önünde ordunun bozguna
uğraması üzerine 163 gün oturduğu,
BELGRAD: 1— Şehrin çarşı tarafıdnan görünüşü
Belgrad’dan ayrılmıştır. Nitekim Viya­
2— Eski Türk mahallesi, na bozgunundan sonra şehrin ihtişa­
3— Knyaz M ilan’ın konutu, mı da sönmüş ve Avusturya ordusu ta­
5- Eski Türk kalesi. rafından kuşatılarak, 8 A ğustos
325
 1688’de teslim alınmış, kaledeki Müs­
lüman halk kılıçtan geçirilmiştir, İki yıl
sonra Köprülüzâde Fazıl Mustafa Pa­
şa tarafından Belgrad şehri geri alındı.
30 Temmuz 1693’te Belgrad üzerine
yürüyen Avusturya kumandanı, Belg­
rad Komutanı Cafer Paşa’nın etkin sa­
vunması karşısında geri çekilmek zo­
runda kaldı.
Belgrad, bundan sonra II. Musta­
fa’nın Avusturya’ya karşı giriştiği 3 se­
ferde üs olarak kullanıldı ve bu sebep­
le çoğu kez tahrip edildi. Varadin ye­
nilgisinden sonra Osmanlı ordusunun
Belgrad’dan çekilmesi üzerine bu kez,
Prens cugöne komutasındaki Avustur­
ya ordusu, Belgrad üzerine yürüdü. Bu
haberi alan Osmanlı ordusu da gerekli
hazırlıklarını yaparak, Haziran 1717’de
Edirne’den Belgrad’a doğru yola çık­
tı.
Osmanlı ordusunun saldırı tarihi­
ni öğrenen Prens Eugene, daha önce
davranarak 16 Ağustos 1717’de Os­
manlI ordusunu yenilgiye uğrattı. Os­
manlI ordusu, Niş’e geri çekildi. Avus­
turya kuvvetleri de, üç günde boşaltı­
lıp teslim edilmek koşulu ile Belgrad’a
girdi (18 A ğ u sto s 1717). Bu savaştan
sonra yapılan Pasarofça Antlaşması
ile Belgrad AvusturyalIlara verildi
(1718). 20 yıl AvusturyalIlarda kalan
Belgrad’ın geri alınmasına I. Mahmud
devrindede çalışıldı. Nitekim Osmanlı
orduları, Hisarcık'ta Avusturya kuvvet-
rîni bozguna uğrattı (22 Temmuz
1739). Bu arada Fransız elçisi aracılı­
ğıyla yapılan barış görüşmelerinde va­
rılan 27 yıl süreli anlaşmaya göre,
Belgrad Kalesi OsmanlIlara bırakıldı.
1 Eylül 1739’da barış antlaşması imza­
landı ve OsmanlIlar Belgrad’a 7 Eylül'-
de girdiler. Tuna ve Sava nehirleri iki
devlet arasında sınır olarak kabul edil­
di. Yine Fransız elçisinin girişim i ile
Osmanlı Devleti ile Rusya arasında ya­
pılan savaş sona erdirildi ve 18 Eylül’-
de imzalanan ikinci Belgrad Antlaşma­
sı gereğince, Azak Kalesi yıkılarak top­
raklar tarafsız hale getirildi. XVIII. yüz­
yılda imzaladığı bu iki antlaşma ile Os­
manlI Devleti, zararlarının büyük bir
bölümünü gidermiş oldu, ikinci kez
OsmanlIların eline geçen Belgrad, bir
sınır kalesi haline geldi. Kalenin tah­
kimine ağırlık verildi. AvusturyalIlar ta­
rafından yıkılan eski Belgrad Kalesi’­
nin tabyalarının yeniden yaptırılması
için mimar, mühendis ve ressam atan­
dı, ayrıca düşman tarafından toprakla
örtülen tabyaların yerleri açtırıldı
(Temmuz 1740). Kalenin yeniden yapı­
mı için Kapucubaşı Mustafa Efendi,
bina emini ve defterdar olarak atandı.
I. Mahmud tarafından şehirde yaptırı­
lan kütüphaneye, İstanbul’dan birçok
kitap armağan edildi ve muhafazası
için Belgrad Muhafızı Vezir Hacı Pir
Mustafa Paşa’ya ferman gönderildi (19
E ylül 1743). Kalenin onarımı 1748 ve
1761 yıllarında sürdürüldü. Ayrıca ka­
lenin sürekli tahkim ve takviyesi için
padişah tarafından sadrazama gerek­
li emir ve yetki verildi ise de (1788),
Belgrad 1789’da General von Laudon
kumandasındaki Avusturya kuvvetle­
326
ri tarafından geri alındı (8 Ekim). An­
cak Ziştovi Antlaşması ile şehir, yeni­
den OsmanlIlara geçti (1791) ve kısa
sürede düşmanın yaptığı tahribatların
onarımına başlanıldı (1793). 1796 yılın­
da kale yeniden onarıldı.
Sırp isyanı devrinde, bir sınır kalesi
haline getirildikten sonra Belgrad’a ya­
mak denilen yeniçeriler muhafız ola­
rak konuldu. I. Abdülhamid’in son za­
manlarında, Ruslar ile birlikte Osmanlı
Devleti’ne karşı giriştiği savaşta Avus­
turyalIlar, Belgrad’ı almak üzere giri­
şimde bulundularsa da Sadzarâm Ko­
ca Yusuf Paşa’nın o tarafa yürümesi
ile emellerini yerine getiremediler. Bu
harekâtta çok kısa bir süre düşman eli­
ne geçen kale, Osmanlılarca geri alın­
dı ve 1801 yılında kale onarıldı. Sırp is­
yanı sırasında, 1802’de de Rumeli’de
yer yer isyanlar oldu ve yamaklar bu
harekete uyarak, Mustafa Paşa’yı öl­
dürdüler. Bu arada Cezayir garb ocak­
ları gibi türeyen kimseler, timar ve ze-
amat usulüne tabi köyleri çiftlik ittihaz
ile, hasılattan hisse almaya başladılar.
Bu keyfî hareketlerden dolayı halka
bezginlik geldi. Bundan yararlanan
Sırp isyancı Kara Yorgi, 1806’da Belg-
rad’ı kuşattı ve kaleye girerek, birçok
askeri .şehit etti. Rusya ile yapılan Bük­
reş Antlaşması’nın 8. maddesi gere­
ğince, Osmanlı Devleti Sırp muhtari­
yetini tanıdı. Rusya’nın Napoleon ile
ihtilafa düşmesinden yararlanan Os­
m an lI Devleti, Sırbistan’a gönderdiği or­
duya yenilen Kara Yorgi, Macaristan’a
kaçtı ve Belgrad tekrar OsmanlIlara
geçti. Kalenin kuşatıldığı, Behram Pa­
şa aracılığıyla sadarete bildirildi (1813).
Kale, 1815 ve 1816 yıllarında onarıldı.
Bu arada civar yerlerde de bulunan
Fethü’l İslâm Kalesi (1820) vb. onarıl­
dı. Geniş çaplı bu onarımlar 1822 yı­
lına kadar sürdü.
Sırbistan muhtariyeti, Miloş Obre-
noviç ile sürmekte ve yalnız serhad ka­
leleri doğrudan doğruya Türk egemen­
liği altında bulunmakta idi. Önce Rus­
ya ile yapılan 1826 Akkerman Antlaş-
ması’nın 5. ve sonra 1829 Edirne Ant-
laşması’nın 8. maddesi gereğince,
Sırp ayrıcalıkları genişletildi. 1830 fer­
manı ile, kalelerden başka yerlerde
Müslümanların ikameti yasaklandı.
Sırplar, Belgrad ve yöresinde yayılma
hareketine başlayarak İslâm evlerkıi
satın alma ve Müslümanları buralar­
dan uzaklaştırma siyasetine başladı­
lar. Bunun üzerine Osmanlı hükümeti
bir ferman yayınlayarak (1836), Müslü­
man halkın satış yapmamasını, yerle­
rinde kalmalarını bildirdi. 1837 yılında,
Belgrad’da kışla ve matbahın onarımı-
na başlanarak 1838 yılında tamamlan­
dı, Bu arada gelişen iç ve dış savaşlar
sebebiyle, Osmanlı Devleti, zor durum­
lara düştüğünden, ayrıca Sırpların da
bağımsızlığını sağlamaları bakımın­
dan, 8 Şevval 1283 tarihli Meclis-i vü­
kelâ mazbatası, 9 Şevval tarihli Tezki-
re-islâmiye, 10 Şevval tarihli irade-i Se­
niyye ile 17 Nisan 1867 günü Belgrad
boşaltıldı ve 1878 Berlin Antlaşması
ile Sırbistan’ın bağımsızlığı sağlandı.
346 yıllık bir egemenlikten sonra
Belgrad’dan çekilmeye mecbur kalan
Türkler, geride bayındır bir kent ve bir­
çok eserler bıraktılar. Evliya Çelebi,
XVII. yüzyılda bu kentte 217 cami ve
mescit, 270 medrese, 10 kadar hamam
ve 26 çeşmenin bulunduğunu yazmak­
tadır. Bu cami ve mescitlerden bugün
ayakta kalmış ve halen ibadete açık
bulunan yalnız “ Bayraklı C a m ii" dir.
Kanunî Sultan Süleyman tarafından
1522’de yaptırılan bu cami, kentin
Sırpların eline geçişinden sonra k ili­
se haline getirildi. 15 yıl kadar kilise
olarak kullanıldıktan sonrak tekrar ca­
mie çevrildi. Türklerin bu kentteki en
önemli izlerinden biri de Kale Meyda­
nı Parkı içinde bulunan Morali Ali Pa-
şa’nın türbesidir. Türbe, Birinci Dün­
ya Savaşı sırasında kısmen yıkılmışsa
da, savaştan sonra Yugoslavlar tarafın­
dan onarılmıştır. Bu kentte kafası vu­
rulan Kara Mustafa Paşa’nın başsız ce­
sedinin de bu türbede gömülü olduğu
söylenmektedir. Türbe, bugün bile
Belgrad kentinin en önemli adak yer­
lerinden biridir.
Osmanlı İmparatorluğu zamanında
oldukça bayındır bir hale getirilen ve
bu arada İslâm mimarî yapılarla süs'-
lenen şehri gezen Evliya Çelebi, "Se-
yahatnâm e "sinde bu yapılardan ayrın­
tılı olarak söz eder. Evliya Çelebi’ye
göre şehirde bulunan camiler şunlar­
dı:
Aşağı ve Yukarı Kalede’deki Sultan
Süleyman camileri, Ahmed Ağa Camii,
Zeyneddin Ağa Camii, Yukarıda Bay­
ram Bey Camii, inehan Bey Camii, Tur-
gud Bey Camii, Habil Efendi Camii,
Çık Solin Camii, Hacı İbrahim Camii,
İbrahim Çelebi Camii, Hacı Sadık Ca­
mii, Kadri Beşe Camii, Mustafa Çavuş
Camii,İdris Bey Camii, Bit Pazarı Ca­
mii, Ferhad Paşa Camii, Hacı Nezir Ca­
mii, Haşan Ağa Camii, Hacı Salih Ca­
mii, Namazgâh Camii, Emir Haşan Ağa
Camii, Hacı Pîrî Camii, Kuşku Bey Ca­
mii, Türbe Camii, Hacı Halil Camii,
Debbaghâne Camii, A bdülcebbâr
Efendi Camii, Fakir Hacı Ali Camii, Av-
câ Camii, Kapıcı Camii, Cin Ali Ağa
Camii, imaret Camii.
XIX. yüzyılın başlarından itibaren
şehrin Osmanlı yönetiminde çıkana
kadar onarımiar ve yeni yapılar sürdü­
rülmüştü!. Örneğin, Belgrad Kalesi
1843’te onarılmış ve kale içerisine bir
askerî hastahane, 1782 yılında bir ca­
mi yaptırılmış, mevcut hastahanenin
onarımı yenilenmiş (1850), Semende
Kalesi yakınına Zahire Değirmeni yap­
tırılm ıştır (1859).
Belgrad, bugün Yugoslavya’nın ve
Federal Sırbistan Cum huriyeti’nin
merkezidir.
BELGRADCIK (Bugün: Belog-
radcik).
Osmanlı yönetiminde Tuna vilayeti
Vidin Sancağı’na bağlı bir kaza olan bu
kentin yukarı bölümünde yapılmış
olan Türk kalesi ünlüdür. Evliya Çele-
bi’nin "Seyahatnâmesi"nöen öğrendi­
ğimize göre kale, erişilmez bir hisar bi­
çimindeydi. XVIII. yüzyılda OsmanlIlar
burayı da berkitmişlerdir. II. Mahmud
devrinde yapılan (H.1253=1837/38) ka­
le, çok iyi yontulmuş, işlenmiş taşlar­
dan yapılmıştır. Özellikle iç kale dik­
kat çekicidir. Dış kale, kalenin başka
bölümlerinden ayrı yapılmış, biraz da­
ha batıya doğru, ayrı bir yapı biçim in­
dedir. Surlar yüksek ve kalındır (4.5
metre). Duvar boyunca düzenli aralar­
la mazgallar açılmıştır. Duvariçten ay­
rıca bir tabya ile takviye edilmiştir. Ka­
lenin batısında büyük bir giriş kapısı
vardır. Belgradcık’ta İbrahim E fendi­
nin ihya ettiği Yunus Çavuş Camii var­
dı. Kasabaya Sultan Abdülaziz devrin­
de göçmenler için bir okul (1865), ka­
zaya bağlı köylerde Bulgar kiliseleri
(1871) ve yine kasabanın Kabuli köyün­
de bir kilise (1872) yapılmıştır.

BERAT: Kale ve Apsus kıyılarında Türk mezarlığı (XIX. yüzyıl başları).

BENEFŞE (Frans. M alvoisie;
bugün: Monembasia).
Mora’nın alt ucundaki üç yarım­
adadan en doğudakinin doğu kıyısın­
da bulunan şehir ve kalesi, 1248’de Bi­
zanslIlardan, Latinlerin eline geçti,
1460’dan 1464’e kadar Papa’nın,
1464’*en 1540’a kadar ise Venediklile­
rin elinde kaldı. Kanunî Sultan Süley­
man (1520-1566) devrinde fethedilen
kale, 1687’de Morosini yönetimindeki
Venedikliler tarafından yeniden alın­
dıysa da, 1715 yılında tekrar Osmanlı
yönetimine geçerek, 100 yıl kadar Türk
idaresinde kaldı. Evliya Çelebi, Türk­
ler zamanında “ B en efşe” adı ile tanı­
nan şehirde kale içinde iki cami oldu­
ğunu bildirir. Bunlardan biri, Sultan
Süleymanhayratıolan Fethiye Cam ii-
dir ve kiliseden çevrilmiştir. Diğeri ise,
kapının iç yüzünde Derviş Mehmed
Paşa’nın adını taşıyan kiremit örtülü
bir camidir. Bunlardan Fethiye Camii,
Bizans sanatının tanınmış eserlerin­
den Ayasofya K ilisesi’nden başka bir
şey değildir. Bu kilisenin güney duva­
rının ortasında bir mihrap yapılmakla
yetinilm iştir. Derviş Mehmed Ağa Ca­
mii ise, yakın zamana kadar kahve ola­
rak kullanılmıştır.
Benefşe (Monembasia), bugün Yu­
nanistan’a bağlıdır.
BERAT (Arn. Beratî).
XIII. yüzyılda Sicilya'nın, sonra Na­Paşa" adını taşıyan bir kitabe vardır ve
poli’nin, XIV. ve XV. yüzyılda da Mu sa­
ki ailesinin yönetimine giren şehir, da­ Berat’ta Kurd Ahmed Paşa Camii Tek­
ha sonra Osmanlı yöretimine girdi ve
Balkan Savaşinda, İmparatorluksan
ayrıldı. Burası Osmanlı yönetiminde
iken kaza dahilinde bir sancak merkezi
idi.1887yılındaHıristiyanhalkayaklan-
maya başlamış, ancak bu ayaklanma­
lar, alınan önlemlerle zamanında bas­
tırılmıştır.
Şehir, XV. yüzyıldan kalma cami ve
eski Türk kalesiyle ünlüdür.
Günümüzde sağlam olarak kalan
Kurt Ahmed Paşa Köprüsü, Derbend-
ler Başbuğu Kurd Ahmed Paşa tarafın­
dan 1785 yılında yaptırılmıştır. 7 göz­
lü olup, köprü ayakları ortasında bü­
yük boşaltma gözleri, bunların sağ ve
solunda, küçük boşaltma gözleri var­
dır. Bina kapısı üzerinde “ Kurd Ahmed
üzerinde 1784/85 tarihi yazılıdır. Ayrıca
kesi ve Türbesi de bulunmaktadır.
Berat’da Osmanlı döneminde yapı­
lan Meryem Ana Kilisesi, 1891 yılında
yapılmıştır. Berat Sancağina bağlı Ba-
yaka köyünde bulunan bu kilisenin ya­
pımında, Osmanlı hükümeti gerekli
maddî kolaylığı da göstermiştir.
Berat bugün, Orta Arnavutluk’ta
aynı adla anılan bir bölgenin yönetim
merkezi olan, 11 bin 900 nüfuslu bir
şehirdir.

BERKOFÇA (Bugün: Berkovit-

sa).
Osmanlı İmparatorluğu zamanın­
da, Bulgaristan’ın kuzeybatı bölümün­
de, Vodin’in 110 kilometre güneydoğu­
sunda ve Tuna’ya mensup olan Oğust
Nehri kenarında bulunan kaza merke­
zi kasaba. XIX. yüzyıl sonunda kaza nü­
fusu 6 bin idi. Bölgede meydana ge­
len iç isyanlara karışması sebebiyle
hükümetçe reayanın silahları toplatıl-
BELGRADCIK: Osmanlı Kalesi (XIX. yüzyıl ik in c i yarısı). mıştır (6 Şubat 1838).
327
BEYRUT (Bayrut, Berut).
Amarna çağından (M.O. 1400 sıra­
ları) beri adını koruyan şehir, Mısır kül­
türünün etkisi altında kalmıştır.
M.S. ili. yüzyıldan beri Roma Hu­
kuku Okulu ile tanınan Beyrut, 529’da
bir yer sarsıntısı geçirerek harap o l­
muş ve 635’te de Arapların eline geç­
tikten sonra, ancak İslâm hâkimiyeti
zamanında tekrar kalkınabilm iştir.
Emevîler yönetimindeyken, İran’dan
göçmenler getirilerek Beyrut’a yerleş­
tirilm iştir. Bu devirde değeri artan
Şam’ın iskelesi görevini de gördüğün­
den canlı ve ileri bir şehir halini almış,
ancak Haçlı seferlerinde bazen Hıris­
tiyanların, bazen de Müslümanların eli­
ne geçmiştir.
Bu savaşlarda şehir, fakir ve harap
düşmüştür.
Beyrut, Yavuz Sultan Selim tarafın­
dan 1517 yılında zaptedilerek, Osmanlı
egemenliğine girdi. Dürzi emirlerinden
Fahreddin (1584-1635), bir aralık Os­
m a n lI Devleti’ne başkaldırarak, Bey­
ru t’ u hüküm et m erkezi yapmak
istediyse de, Osmanlı ordusu Beyrut’u
son olarak 1763 yılında ele geçirdi. Ka-
valalı Mehmed Ali Paşa, Beyrut'u
1830-31’de elde etti. Oğlu İbrahim Pa-
şa’nın Suriye harekâtı sırasında (1840)
m üttefiklerin donanmaları tarafından
bombardıman edilen şehirde, kısa sü­
rede büyük bir kolera salgını başgös­
terdi (Haziran 1841). Salgın hastalık
önlendikten sonra, şehirde birtakım
yapıların onarımı yapılıp, bayındır ha­
le gelmesine özen gösterildi. Buraya
1846 yılında bir Tahmishane açıldı,
Kelp şehri üzerindeki harap köprü ona­
rıldı (1847). Emlâklerin ıslahına dair dü­
zenlemeler getirildi (1848). Kültürel
faaliyetlere de önem verilerek, Ticaret
Meclisi azasından Maron Nakkaş adlı
bir kişi, burada bir tiyatro açmak iste-
dii (1850) ve bu isteği Osmanlı devle­
tince olumlu karşılanarak gerekli izin
verildi (1851).
Beyrut’un yeniden kalkınması,
1860’ta başlar. Çeşitli sebeplerle Su­
riye ve Lübnan içlerinden Beyrut’a göç
eden Hıristiyan halk, şehrin nüfusunu
artırmıştır. Şehrin nüfusu 1800’e doğ­
ru 10 bin tahmin edilirken, bu sayı XIX.
yüzyılın sonlarına doğru 100 bine var­
mış ve bunun üçte ikisine yakın bir bö­
lümünü Hıristiyanlar oluşturmuştur.
Burada yaşayan Hıristiyan halkın çok­
luğu sebebiyle, Rum Katolik milletinin
kiliselerinin onarımına (1847), Marunî
taifesinin ibadetleri ve eğitimleri için
bir kilise ile mektep açılmasına (1856),
Rum mahallesinde bir Rum kilisesi
(1861), Lazarist papazlarının ayini için
kilise yapılmasına (1862), Amerikalıla­
rın kiliselerinin onarımına (1867), Os­
manlI Devleti’nce gerekli izin verildi­
ği gibi, çeşitlim illettekiHıristiyanların
eğitimleri için b ird e rüşdiye mektebi
inşa edilm iş (1868), Beyrut’taki kışla­
nın onarımı yapılmış (1869), şehir içe­
ris in d e d ü ze n le m e le r yapılarak
hapishane, şehir dışına çıkarılmış
(1870), gümrük binası yeniden yaptırıl­
mış (1874), 3 adet karakol inşa e ttiril­
miş (1883), yeni bir hükümet konağı
328
BEYRUT: Osmanlı kışlası (XIX. yüzylı sonu).
yaptırılmış (1885), Cami-i Kebir’de Hz.
Yahya’nın ellerinin gömülü olduğu yer
de onarılmış (1887), şehrin ticaretinde
büyük payı olan Beyrut Limanı
1884-1894 yılları arasında inşa edil­
miştir.
XIX. yüzyılın ikinci yarısından son­
ra, önceleri Sayda vilayetine bağlı ka­
za merkezi iken, 1867 yılında sancak
haline, 1897 yıllarına doğru ise vilayet
haline dönüştürülmüştür. Osmanlı İm­
paratorluğu’nun son yıllarında ittifak
çı Suriye-Arap nasyonalist hareketle­
rinin merkezi olmuş, Birinci Dünya
Savaşı sonunda (1918) itila f Devletle­
rin in kuvvetleri Beyrut’a gelerek, Bey­
rut M ille tle r Cemiyeti tarafından
Fransa’nın mandası altına konan ara­
zinin yüksek komiserlik makamı ve
sonradan cumhuriyet haline dönüştü­
rülen Lübnan’ın, 1920’den sonra mer­
kezi olmuştur.
XIX. yüzyıl sonlarında Beyrut’a su
getirilm iş (1869), bir billûriye fabrika­
sı açılarak (1880), havagazı ile aydın­
latılmaya başlanılmış (1885), adliye
teşkilatı yeniden düzene konulmuş
(1888), karakol sayısı artırılarak bazı
yerlere de karakol yaptırılmış (1888),
şehrin caddelerinin genişletilmesine
hız verilmiş (1892), bir hastane açılmış
(1903), 1895 yılında Şam ile şehrin bağ­
lantısını sağlayacak olan demiryolu in­
şaatı yapılmış, 1883 yılında bir kâğıt
fabrikası kurulmuş, şehre 1908 yılın­
da elektrik şebekesi döşenmiştir.
BİHKE (Bugün: Bihac)
Osmanlı imparatorluğu zamanında
Bosna vilayetine bağlı bir sancak olan
Bihke’nin kalesi, 1763 yılında Bosna
Valisi Mehmed Paşa tarafından onar­
tılarak tahkim edilm iştir.
1861 yılında Bihke’de isyan hare­
ketleri başlamış, ancak kısa sürede
Osman Paşa tarafından bastırılmıştır.
Şehre 1870 yılında dışarıdan getirilen
aşiretler yerleştirilerek iskân ettirilmiş­
tir.
Osmanlı döneminde, Bihke’de bir­
çok yapının onarımı gerçekleştirilmiş,
birçoğu da yeniden yapılmıştır. Nite­
kim, Bihke’ye Avusturya iskelesinde
bir köprü (Haziran 1869), Una Nehri
üzerine ayrı bir köprü (1873), bir hükü­
met konağı (1870), Latin Kilisesi (1869),
Haşan Köyü’ne kilise (1873) inşa edil­
miştir.
Bihke, bugün Yugoslavya’da, Bos-
na-Hersek Federatif Cumhuriyeti'nde
Bosna’nın kuzeybatısında yönetim bö­
lümüdür.
BİNGAZİ: (B a tı k a y n a k la rın d a :
Bengazi)
Ortaçağ’da kalkınan ve Cenova ile
ticaretini geliştiren Bingazi, o zaman­
lar “ Bernik” adını taşıyordu. XVI. yüz­
yılda Osm anlı D e v le ti’ne geçen
Bingazi, uzun süre Trablus vilayetine
bağlı kaldı. 1863'te de bir mutasarrıf­
lık oldu. Daha sonra on beş ilçeli ba­
ğımsız sancak olarak gelişti. Buraya
1885 yılında Kafkasya’dan gelen göç­
menlerin bir bölümü yerleştirilerek şe­
hir nüfusunda artış sağlandı.
Bingazi, Mısır’ın Osmanlı Devle­
tin d e n ayrılması üzerine (1882), impa­
ratorluğa kara sınırları ile bağı kesildi
ve devletin deniz kuvvetleri zayıfladı­
ğı için denizden korunamayarak 1911
yılı Ekim ayında İtalyanların saldırısı­
na uğradı. İmparatorluğun bu bölgede
bulunan az sayıda kuvvetleri, yerli gö­
nüllülerle birleşerek uzun süre İtalyan­
ları içeri sokmamıştır. Atatürk ile
birkaç Türk subayı bu bölgeye giderek,
buradaki kuvvetlere komuta etmişler,
italyanlar’ı hareket edemez hale sok­
muşlardır. Bu sırada Balkan Savaşinın
patlaması ve imparatorluğun başken­
tinin tehlikeye düşmesi üzerine, Ital-
yanlar ile Ouchy Antlaşması (1912)
yapılarak, şehir Italyanlara bırakıldı.
Osmanlı İmparatorluğu yönetimin­
de bulunan Bingazi, Türkler tarafından
bayındır hale getirilmiş, şehrin limanı
yeni tesislere kavuşturulmuş (1887) ve
305 metre uzunluğundaki dalgakıran
arkasında uzanan 44 hektarlık bölüm
taranmıştır. O dönemde Bingazi’de ya-,
pılan onarımlar ve inşaatları şöyle sı­
ralayabiliriz: Mevcut hastanelerin
yarısı İsmail Bey’den satın alınarak
onarılmış (1860), bir rüşdiye mektebi
(1867), bir askerî kışla (1868), bir güm­
rük binası (1869), Mekteb-i Rüşdiye-i ®
Askeriye (1891), Latin Kilisesi (1885) in­
şa edilmiş, Eski Cami (1893) ve Buk-
lar Camii (1897) onarılmış, bir havra
(1901), bir İtalyan postahanesi (1901)
ve yeni bir Gureba Hastanesinin (7906J
yapımı gerçekleştirilmiştir.
XIX. yüzyıl ortalarında şehirde çı­ BUDAPEŞTE: Genel görünüm (XVII. yüzyıl ik in c i yarısı).
kan salgın hastalığın önlenmesi için
Osmanlı Hükûmeti’nce tabipler gön­ BUDAPEŞTE (Buda-Peşte) Antlaşm asiyla şehir Macarlara bı­
derilm iştir (1857). Eski Buda denilen yerde, M.Ö. ta­ rakıldı.
Bingazi bugün, Libya’nın Berka rihlerde Keltler bir şehir kurmuşlardır.
(Barka) Bölümü’nde il merkezidir. Sırasıyla Romalılar, Hunlar, Doğu Got- Bugün Macaristan’ın başkenti olan
ları ve Lombartlar, Avarlar, Slav kabi­ Budapeşte’de Buda yakasında Türk
leleri, Macarlar, Moğollar ve Türklerin Caddesi, Mescit Sokak’ta Gül Baba
eline geçmiştir. Kanunî Sultan Süley­ Türbesi, hâlâ ziyaret edilen bir yerdir.
man, Mohaç’ta Macar ordusunu yen­ Gül Baba, Kanunî devrinin bütün mi­
dikten sonra (1526) Buda'ya girdi (9 marî özelliklerini taşır. Kesme kalker
Eylül), bir gün sonra şehir teslim alın­ taşlardan yapılan bina sekiz köşeli, Tu­
dı. ba'ya ve Peşte'ye hâkim bir mevkide
BONA inşa edilmiş, içi de, bahçesi de turist­
Kanunî, mal, can güvenliğini sağ­ ler ve ziyaretçilere açıktır. Türbenin
Fenikeliler tarafından kurulup, Kar- layarak, şehrin yağmalanmasını ön­
tacalıların eline geçen ve daha sonra ledi. Şehir halkının çıkardığı yangınlar tam ortasında, Gül Baba’ya ait olduğu
Numidya krallarının ülkesine dahil söndürüldü. Kanunî’nin emriyle Buda söylenen sanduka yer alır. Duvarlarda
olan Bona, Romalıların Afrika eyaleti­ ve Peşte’yi birbirinden ayıran Tuna çeşitli yazı ile Gül Baba’nın temsilî res­
ne katıldı. Roma İmparatorluğu devrin­ Nehri üzerinde bir köprü yapımına baş­ mi asılıdır. Ayrıca Gül Baba’nın kişili­
de gelişerek, müreffeh, düzenli bir landı. Fatih Sultan Mehmed’in Buda­ ği hakkında tanıtıcı bilgiler içeren
hayata kavuştu. Hıristiyanlığın yayıl­ peşte’yi kuşattığı sırada iki büyük top, Türkçe, İngilizce ve Macarca yazılmış
masından sonra, ülkenin dinî merkez­ şehri süsleyen Diana, Apollon ve Her- panolar vardır. Bu panolarda aynen şu
lerinden biri oldu. Şehir, VIII. yüzyıl kül heykelleri ile iki de şamdan alın­ bilgiler verilmektedir:
başlarında Müslümanların eline geç­ dı. Heykeller, Atmeydaninda İbrahim
ti. Halkın korsanlık etmesi, Hıristiyan- Paşa’nın sarayı önüne dikilmiş, tunç "B u türbede B ektaşî tarikatına
ları kızdırdı ve 1034'te Pisa ile şamdanlar ise Ayasofya Camii’ne ko­ m e n s u p 1G ül Baba adında b ir derviş
Cenevizlilerden oluşan bir donanma, nulmuştur. yatmaktadır. K en disi B u d in ’e 1541 yı­
şehri yağma ve tahrip etti. Bir yüzyıl lında Kanunî Sultan Süleyman'ın şehri
sonra yeni bir Hıristiyan aknına uğra­ Kanunî, Kral Janos Szapolyai’yi kuşattığı sırada ge lm iştir. Türk tarih­
yarak bir süre Hıristiyan egemenliğin­ kral olarak Budapeşte’ye bırakarak ge­ ç is i Evliya Ç e leb i’ye göre M erzifon'da
de kaldı. Daha sonra ülkede yaşayan ri döndü. Şarlken’in kardeşi Ferdi- dünyaya g e lm iştir. Türk devrinde ca­
emirlerin elinde birkaç kez yönetim de­ nand, S za p o lya i’yi tanım ayarak m i haline g e tirilm iş olan M athias Ki-
ğişikliğine uğradı. Türklerin şehre gel­ 1527’de Buda’yı zaptetti. Bunun üze­ lis e s i’nde ölmüştür. Ölümü, şehrin ele
g e çirilm e si vesilesiyle yapılan kutla­
mesine kadar burası Hafsî hâkimiyetin­ rine Kanunî, 1529’dayeniden şehri ku­
de idi. şattı. Dördüncü gün kapılardan birinin ma gününe rastlar. Bu nedenle Gül Ba­
Türklerin Cezayir’e yerleşmesi, Bo- düşmesi sonucu, şehri yeniden teslim ba, m odern edebiyatın ilham kaynağı
na halkını Hafsî egemenliğinden kur­ aldı. Szapolyai’yi tekrartahtaçıkarıldı. olmuştur. Türkler zamanında Gül Baba
tardı. Şehir halkı, 1533’te Sultan Mulay Macar krallık tacı daSzapolyai’ye gön­ Tepesi diye adlandırılan şehrin dışın­
Hasan’a karşı ayaklandı ve Barbaros derildi. 1540’ta Szapolyai’nin ölümün­ daki (Kalvlaria) tepesine göm ülm üş
Hayreddin’den imdat istedi. Barbaros, den hemen sonra Ferdinand, Peşte'yi ve cenazede Kanuni Sultan Süleyman
Bona’ya gelerek, orada hazırlıklarını ta­ aldı, ancak Buda Kalesi'nin, Szapolyai’ h a zır b u lu n m u ş tu r. Türbe, 1543-
mamlayıp Tunus’un istilasına giriştiy- nin dul eşi izabella tarafından iyi korun­ 1548’de Budin Paşası Yahya Paşaza­
se de Bona, İspanyollar tarafından ele ması sonucu geri çekilmeye mecbur de M ehm ed'in em riyle yapılmıştır.
geçirildi. 1540’ta İspanyolların gitme­ kaldı. 151 yılı ilkbaharında Avusturya 1858 yılında Wagner adlı b ir inşaat mü­
sinden sonra, Türkler şehre hâkim o l­ kuvvetleri, Roggendorf’un yönetimin­ hendisinin m alı olan türbe, 1885 yılın­
dular ve burada bir garnizon kurarak, de Buda’yı yeniden kuşattı. Bunu ha­ da Lajos G rili adlı b ir m im ar tarafından
1830’a kadar mevkilerini korudular. Şe­ ber alan Sultan Süleyman, üçüncü restore ed ilm iştir.
hir, bu tarihe kadar, önemli ticaret mer­ veziri Mehmed Paşa kumandasında bir
kezlerinden biri oldu. Korsanlar, orduyu gönderip, Buda’yı geri aldırttı. Gül Baba Türbesi etrafında evvel­
ticarete engel olmasına rağmen, Bo­ Bu tarihten sonra AvusturyalIlar, 1542, ce bir Bektaşî tekkesi bulunuyordu.
na sık sık Fransız, İngiliz ve diğer m il­ 1598,1602,1603 ve 1684 yıllarında tek­ Türbe, kiliseye çevrilmiş, tekke bina­
letlere ait tacirlerin uğrak yeri olmuş­ rar saldırdılarsa da bir sonuç alamadı­ sı ortadan kaldırılmıştır. Ancak, 100 yılı
tur.. lar. Şehir, 1686 yılına kadar Osmanlı az aşkın bir süre önce türbe, kilise ol­
Bona, bugün Cezayir kıyısında egemenliği altında kaldı. Son Türk yö­ maktan çıkarılarak yeniden türbe biçi­
Konstantin iline bağlı bir şehirdir. neticisi Abdi Paşa idi. 1699 Karlofça mine sokulmuştur.
329
 BUDIN (Maçarca:Buda, Sırp-Hır-
vatça: Budim ; AImn. O fen; Osm. Bu­
dun, Budim).
Osmanlı Imparatorluğu'nun Maca­
ristan’da kurduğu Budin eyaletinin
merkezi, ilk kez Kanunî Sultan Süley­
man’ın Macar Kralı Lajos ll’yi yendiği
Mohaç Muharebesinden (27 A ğustos
1526) sonra, Türklerin eline geçti. Türk
ordusu ileri hareketine devam eder­
ken, başta Kraliçe Marie olmak üzere,
birçok ileri gelenlerin kaçmaya başla­
dığı sırada Földvar’da buluna,n Padi-
şah’a, Budin’den gönderilen bir heyet
tarafından şehrin anahtarları teslim
edildi. Padişah, 9 Eylül Salı sabahı, Bu­
din önüne gelerek, ertesi gün şehre
girdi, sarayda ve krallara ait av yerin­
de bir süre vakit geçirdikten sonra, Tu­
na üzerine kurdurduğu köprüden 19 Ey-
lü l’de Peşte yakasındaki ordugâhına
indi. Osmanlı kuvvetleri, Budin ve Peş-
te ’de bulunurken, her iki beldede çı­
kan yangınlar, Sadrazam İbrahim
Paşa’nın söndürmek konusunda gös­
terdiği çabaya rağmen, büyük tahriba­
ta sebebiyet verdi. Osmanlı ordusu,
Budin’de pek çok ganimet ele geçir­
di. Bunların arasında Fatih’in 1456'da
Belgrad önünden çekilirken bıraktığı
iki büyük top ile Macar Krallarından
Korvin Matyas’ın kitaplığı ve tunçtan
yapılmış Diana, Apollon, Herakles hey­
kelleri ve iki büyük tunç şamdan var­
dı. İstanbul’a getirilen bu heykeller,
Atm eydanina dikildi, şamdanlar da
Ayasofya mihrabının iki tarafına konul­
du. Budin’in Hıristiyan ve Müslüman
halkından bir kısmı, Osmanlı toprak­
larına nakledildi, Hıristiyanların bazı­
ları İstanbul’da Yedikule civarına,
Yahudilerin bazıları ise Selânik’e yer­
leştirildiler. Kanuni, Peşte’de Macar-
larla, Erdel (Transiivanya) Zâdegânin-
dan Szapolyai Janos’u, Macaristan'a
kral nasbedeceğini vaat ettikten ve ka­
leye muhafız olarak bir miktar yeniçeri
bıraktıktan sonra, Budin’den ayrıldı (23
Eylül). Lajos H’nin vârissiz olarak Mo­
haç Muharebesi’nde yenilmesi, Ma­
caristan’da buhrana yol açtığından,
Macarların bir kısmı başlarında bir yer­
li hânedamn bulunmasını, yani krallı­
ğa Szapolyai'nin geçmesini, bir kısmı
da Lajos’un kızkardeşi Anna’nın koca­
sı ve İmparator Kari V’in erkek kardeşi
Arşidük Ferdinand’ ı uygun görüyordu.
Ferdinand, eski geleneklere dayana­
rak Macar tahtının kendine ait olduğu­
nu ileri sürmekteydi. Nitekim, bir
taraftan Szapolyai kral seçildiği halde,
diğer taraftan Ferdinand onu gasp ve
kendisini kral ilan edip, Macaristan’a
bir ordu göndererek, 20 Ağustos 1527’
de Budin’i ele geçirdi. Macaristan'a,
fethettiği bir ülke nazarı ile bakan ve
bu şehrin Habsburglara bağlanması­
nı devletin güvenliği için tehlikeli bu­
lan Kanunî, ordusu ile 3 Eylül 1529’da
Budin önüne gelerek, derhal şehrin va­
roşunu işgal etti. Macar ve Alman mu­
h a fızla r kaleye çeki i d i I erse de,
korunma konusunda anlaşmış değil­
lerdi. Osmanlı ordusu, kuşatma hazır­
lıklarını tamamladığı sırada, kapı­
lardan biri teslim oldu (7 Eylül) ve
330
bombardımana gerek kalmadan saldı­
rıya geçerek öğle vakti kale fethedil­
di. Fetihten bir hafta sonra, Szapolyai
Macar tahtına geçirildi ve kalenin ko­
runması için ilbasan Sancak Beyi Hüs­
rev Bey maiyetinde bir kuvvet tahsis
edildi. Padişah, önce Hâzineye alınan
Macar tacını, Kral’ın ricası üzerine, da­
ha sonra kendisine yolladı. Bir süre
sonra, Macaristan’ın henüz hükmü al­
tına girmeyen yerlerini gele geçirme­
ye çalışan Szapolyai, o sırada 3 bin
yeniçeri ile Budin muhafazasına gö­
revlendirilen Kasım Paşa’yı, Macar
kuvvetleri ile birlikte, Zigetvar üzerine
gönderdi. İstanbul’daki bu girişim ler
ile, Macaristan’ı kendine bırakmak için
çalışan ve bu kez Budin’in zayıf tu tu l­
duğunu anlayınca, fırsattan yararlan­
mak isteyen Ferdinand da General
Von Reggendorf kumandasında bir or­
duyu sevk ederek kaieyikuşattırdı (21
Şubat 1531). Budin’in imdadına yetiş­
mek üzere birkaç sancak beyi, Mohaç
Ovasinda kuvvet toplarken, Kasım Pa­
şa, emrindeki asker ile kaleye girme­
yi başardı. Türkler ve Macarlarla
birlikte Venedikli Aloissio Gritti de ko­
runmaya katıldı. Serhad beyleri Bu-
d in ’e yaklaştığı sırada, içlerinde
bulunan Yahya Paşazâde Mehmed
Bey, sadrazam ordusunun yolda oldu­
ğu şayiasını çıkardı. Buna inanan ve
müşkül duruma düşeceğini anlayan
Von Reggendorf geri çekildi. Kuşat­
ma, Türk kaynaklarına göre bir hafta
sürdü. Sancak beyleri, bu kuşatmaya
karşılık, Ferdinand’a bağlı topraklara
başarılı bir akında bulundular, Szapol-
yai’nin Lehistan Kralinın kızı isabel-
le ile evlendikten kısa süre sonra
ölmesi üzerine, Osmanlı Hükümeti
tekrar harekete geçeceği anlaşılan
Ferdinand’a karşı Macaristan’ın korun­
masına karar verdi. Kendisini bu mem­
leketin meşru kralı sayan Ferdinand,
İstanbul’da siyasî girişimlerde bulun­
makla beraber, Macaristan’da birkaç
kale ile Peşte’yi zaptettirdi. Ancak, Le-
onhard Feis’in Budin’e saldırısı sonuç­
suz kaldı. 1541 baharında Von
Reggendorf ile Perenyi Peter’in ku­
manda ettikleri kuvvetler, Budin’i ku­
şattığı zaman, Szapolyai taraftarları,
başta Piskopos Martinuzzi olduğu hal­
de, Habsburgları Macaristan için ger­
çek tehlike sayarak, şehri korumaya
başladılar. Bu sırada Vezir-i Sâlis Meh­
med Paşa emrinde bir Osmanlı ordu­
su, Budin’in imdadına gönderildi.
Sefere çıkan padişah, daha Macar pa­
yitahtının önüne gelmeden, Türk kuv­
vetleri kuşatma ordusunu feci bir
yenilgiye uğrattılar (22 A ğustos 1541).
Kanunî, beraberinde iki şehzadesi ve
Vezir-i Sânî Rüstem Paşa ile, eski Bu­
din’e otağını kurduğu zaman, Budin ve
Peşte kurtulmuş.bulunuyordu. Padi­
şah Szigimond Janos ile Macar Zade-
gânı’nı huzuruna kabul ettiği sırada,
Budin Kalesi işgal edilip, burçlara
“ a ’lâm -i Zafer â ya t” çekildi ve bu ül­
kelerin Osmanlı Devleti’ne ilhak edil­
diği ve erdel Hanlığı tevcih edilen kü­
çük kral ile annesine de şehirden uzak­
laşmaları gereği bildirildi. Kanunî, ar­
tık himaye altında korunmasına imkân
girmediği Budin’i eyalet haline getir­
di. Arslan Bey, ilk beylerbeyi olarak
Macar asıllı vezir Süleyman Paşa’yı,
kadılığına da Hayreddin Efendi’yi ata­
yıp, kaleye 2 bin yeniçeri, 1000 sipa­
hi, 1000 martloz ve 300 solak ile birkaç
yüz gemici ve birçok gemi tahsis e tti
Osmalıların Macaristan’a yerleşmesi­
ne engel olamayan ve yaptığı siya­
sî g iriş im le rd e de başarısızlığa
uğrayan Ferdinand, Avrupa hükümdar­
larının Türkler ile mücadelesinde taraf­
tarlığı ile bilinen Papa Paul lll’ ün
yardımını sağlayarak, Almanya'da bü­
yük birordu hazırladı. Sayısı 80-100 bin
kadar tahmin edilen ve Joachim von
Brandenburg kumandasında bulunan
bu Haçlı ordusunda, Fransızlar hariç,
Avrupa’nın hemen her milletinden in­
san vardı. Girişimi, Fransız elçisinden
haber alan Osmanlı Hükümeti, bu ara­
da ölen Süleyman Paşa’nın yerine Bu­
d in ’e Bâli Paşa’yı atadı ve Rumeli
Beylerbeyi Ahmed Paşa’ya, Sofya’da
hazırlanmasını bildirdi. Bu arada da
Rumeli’nin Ulema Paşa, Arslan Bey ve
Dukakinzâde Mehmed Bey gibi san­
cak beylerini Budin’e yardıma gönder­
mişti. Bu suretle eyalet merkezinde
Sekbanbaşı Yusuf Ağa emrindeki 3 bin
yeniçeri ile birlikte, 8 bin kadar asker
toplandı, istilacılar, ikide birde karşıla­
rına Sultan Süleyman’ın çıkıvereceği
korkusu içinde avğır ağır ilerleyip Peş­
te önüne gelince, müdafiler derhal çı­
karak muharebeye tutuştular. Ancak,
düşman kuvvetlerinin sayıca üstünlü­
ğü sebebiyle kaleye çekilmek zorun­
da kaldılar. Etkin bir düşman bombar­
dımanı sonucu kale surlarında büyük
delikler açıldı. Sonuçta, son derece
yıpranan ve morali bozulan düşman,
geri çekilmeye karar verdi ve çekilir­
ken, Türklerin giriştiği saldırılar ile ku­
mandanlarından birkaçını kaybederek,
büsbütün perişan oldu. İstilacıların
önemli bir kısmı geldiği yere dönebil-
diyse de, yolda OsmanlIlara bağlı ka­
lelerden yapılan baskınlar ile zayiata
uğradılar. Peşte korunmasından son­
ra, 1543 baharında sefere çıkan Padi­
şah, Macaristan’ın en önemli kale­
lerinden olan Estergon (Usturgon)
ile Szâhesfehervar’ı fethederek, Budin
eyaletine bağladı. Bu sırada ele geçen
yerler arasında Pecs (İpek) de vardı. Er­
tesi yıl Visegrad, Nögrad (Noygrad),
Hatvan, Simontornya alındı ve 1552’de
Budin Beylerbeyi Hadım Ali Paşa,
Szeged (Segedin) önünde bu. ka­
leye saldırıya kalkışanbirdüşmankuv-
vetini bozguna uğrattı. Aynı yıl için­
de Szolnok (Solnok) SzecnĞny (Seçen)
ve Fülek (F ile k) zaptedildi. 1516
yılında da Budin Beylerbeylerinden
Tuygun Paşa ile sancak beylerinin Ma­
caristan’daki hareketleri, eyaletin sı­
nırla rın ı g e n iş le tti ve sonunda
Kanunî’nin son seferinde Zigetvar’ın
fethi, Budin’e yeni bir sancak kazan­
dırdı (1566). XVI. yüzyılda bir gazâ di­
yarı haline gelen Budin, 1592 seferinin
başgöstermesiyle, yeniden savaş ala­
nı halini aldı. Osmanlı Devleti ile Nem­
çe (Alman im paratorluğu) arasında
 çıkan bir savaşın daha başlangıcında,
Füiek, Szeceny,’, Nögrad düşman eli­
ne geçti. OsmanlIlar tarafından Raab
(Yanık Kale, Györ)'in fethi akabinde
Esztergon’un düşüşü ile, Budin Kale­
si serhad haline geldi. Eylül 1598’de
Arşidük Mathias kumandasında bir or­
du Budin civarına gelerek şehrin gü­
neyinde G e lle rt (G ürz ily a s )
tepesindeki hisarı ele geçirdi. Budin’i
şiddetli topa tuttu ve varoşu zaptetti.
Ancak, Tiryaki Haşan Paşa’nın etkin
savunması ve yardıma gelen diğer
Türk kuvvetleri üzerine, Mathias, 40
gün kadar süren kuşatmayı kaldırarak,
çekilmek zorunda kaldı. Bu arada di­
ğer birçok kaleler de Türkler tarafın­
dan geri alındı. Bir ay sonra Nemçe
ordusu tarafından Budin tekrar kuşa­
tıldı. Bu arada, Peşte Nemçeliler tara­
fından işgal edildi. Erdei’den gelen
Yemişçi Haşan Paşa, Peşte’yi kuşat­
tı. Düşman da Budin’i topa tuttu. Kıt­
lık çeken Budin, sadrazamın ordusunu
beklemekten yoksundu. Sonunda bey­
lerbeyi Kadızâde Ali Paşa ile Habil
Efendi’nin ricaları üzerine Haşan Pa­
şa, Budin’de Lala Mehmed Paşa’ yı bı­
rakıp, Belgrad’a çekildi (18 Eylül). Bu
savunmada Türkler, içinde demir par­
çaları ile barut doldurulup, düşman
safları arasına yuvarlanan bir varil
kullandılar. Oldukça zayiat verdiren bu
türkaratorpil, Budin beylerbeylerinden
Dev Süleyman Paşa tarafından bulun­
muştu. 27 Eylül’de yapılan bir huruç
hareketinden sonra Arşidük Mathias,
geri çekilmeye mecbur oldu. 1604’te
Sadaret mevkiine geçen Mehmed Pa­
şa, sefere çıkarak Peşte, Ciğerdelen ve
Tepedelen’i aldı. 1605’te LalaMehmed
Paşa, Rakos sahrasında Bocskay’ataç
giydirip, Macar Kralı ilân etti. Bundan
sonra yapılan barış görüşmelerinde,
Kuyucu Murad Paşa serdarlığında
1606’da Zitvatorok, 13 Eylül 1627’de
Szöny Anlaşması yapıldı.
1664’ten itibaren Budin’e saldırılar
tekrar başladı, ancak Budin yine Os­
manlIlarda kaldı. Sadrazam Kara Mus­
tafa Paşa’ nın Macar Zâdegânindan
clup, İmparator Leopold l’e isyan eden
Thököly Imre’ye yardım etmesi ve zap-
tolunan Fülek Kalesi civarında taç giy­
dirilip Orta Macar Kralı ilan edilmesi,
Osmanlı Devleti ile Alman İmparator­
luğumun arasını açtı. Viyana bozgu­
nundan sonra Budin yeniden kuşa­
tılmaya başlanıldı. Bu sefer daha sıkı
şekilde kuşatılan Budin, muhafızlar ta­
rafından ve aynı zamanda diğer kale­
lerden yardıma gelen kuvvetlerle
korundu. Düşman kuvveti, her defasın­
da ya geri çekilmek veya kuşatmayı er­
telemek zorunda kaldı.
Budin’in düşmesi ile sonuçlana­
cak olan son kuşatma, 17 Haziran
1686'da başladı. Bu kuşatmada, Alman
İmparatorluğu’nun 90 bin kişilik ordu­
suna karşın, muhafızların, Abdi Paşa’
nin söylenilen hatası sonucunda 16
bin gibi, yetersiz bir sayıya düştüğü
tahmin edilmektedir, istilâcılar arasın­
da Avrupa’nın her milletine bağlı bir­
çok zadegandan başka, Papa’nın
gönderdiği Papaz Marco d ’Aviano’nun
da yer alması sebebiyle bu sefer bir tür
Haçlı seferi niteliğini taşır.
Bu saldırıda, Türk kuvvetleri sayı­
ca çok üstün olan düşman kuvvetleri
karşısında üstün cesaretle çarpışma­
larına rağmen, 2 Eylül 1686’da Budin
Kalesi’ni teslim etmek zorunda kaldı­
lar. Budin’den sonra, Simontornyave
Siklos kaleleri düştü. Sadrazam Süley­
man Paşa’nın 12 Ağustos 1687 Mohaç
yenilgisinden sonra Eszek Kalesi ve
tüm Sirmiye (Serem) toprakları istilâ­
ya uğradı. Bağlantısı kesilen İstolni-
Belgrad ile Zigetvar, açlıktan teslim ol­
du. Elden çıkan Belgrad ile Semendi-
re, daha sonra geri alındı ve Karlofça
Anlaşması ile (26 Kânun II. 1699), Bu­
din eyâleti Macaristan’a geçti.
Budin, OsmanlIların elinde bulun­
duğu sırada, Tuna’ya bakan tepelerde
bir kale ile nehir kıyısında surla çev­
rilmiş ve yukarıdaki kaleye bağlı bir
aşağı şehirden ve güney tarafında bu­
lunan bir varoştan oluşuyordu. Şehrin
güneyinden batısına, ova kapısına
doğru uzanan surları çift, ondan son­
raki kısmın surları tekti. Kalelerin iç­
leri asker, silah, top ve cephane ile
dolu idi. Kalenin biri kuzeyde Beç Ka­
pısı, biri Kasım Paşa Kulesi dolayın­
da Ova Kapısı, biri de Firengi Kule
Kapısı olmak üzere üç kapısı ve kale­
yi aşağı şehre bağlayan dört kapısı
vardı.
O s m a n lI la r , Budin ş e h r in e m i l l î
damgalarını ve medeniyetlerinin izle­
rini silinmez b ir a n ı h a lin d e vurmuşlar­
dır. Yukarı B u d in ’de, kilise d e n
çevrilmiş üç cami ile sonradan Os­
m a n l I l a r t a r a f ı n d a n yapılmış 18 cami­
den başka 7 m e d r e s e , s e b i l le r , sar­
nıçlar, kuleler, h a n la r , h a m a m la r , ku­
yular, çeşmeler, b e d e s t e n le r ve mü­
kemmel çarşılar yer almakta idi.
Budin'in ikinci kısmı, Türk kaynak­
larının varoş veya büyük varoş dedik­
leri Tuna kıyısındaki aşağı şehir idi.
Kalenin Tuna’ya bakan yamacından
sahile uzanan ve güneyden kuzeye
doğru gittikçe genişleyerek, yukarı
şehrin kuzeyini kaplayan bu semt, ya­
lınkat duvarlar ile muhat ve birbirin­
den ayrılmış 4 bölmeden mürekkep
olup, kıyıda “ Tuna için d e cezire g ib i
b ü yü k’’ tabyalar vardı. Bunlardan en
önemlisi, köprü başında bulunan ve
Kız A dasina kadar hâkim olan Ali Pa­
şa Kulesi idi.
Budin’in üçüncü kısmı, güneyde
Tuna kenarında, kale ile Gürz-llyas Da­
ğı arasındaki Debağhâne varoşu idi. İs­
kele kapısı ile büyük varoşa bağlı
bulunan bu semtin 9 mahallesi, 11 ca­
mii ve diğer semtlerde olduğu gibi, bir­
kaç sıbyan mektebi ve 100 adet debağ
dükkânı vardı.
Budin'in eski zamanlardan beri ya­
rarlanılan kaplıcalarına, Türklerin pek
önem verdikleri ve üzerlerine binalar
yaptırıp, halka parasız açtıkları bilin­
mektedir. Evliya Çelebi Budin’de 8 ılı­
ca bulunduğunu söyledikten sonra,
her birini ayrı ayrı anlatır. Bu ılıcalar­
dan Debağhane Ilıcası, Evliya Çelebi'-
ye göre, fakirlerin hamamı idi. Bu ılıca
ve hamamı Sokullu’nun emri ile yapıl­
mıştır.
Hamamın ayrıca yapılan kare pla­
nı iç alanda sekizgene dönüşmekte ve
her açıda (köşede), derinliğine bir göz
(niş) bulunmaktadır. 8 metre çapında
olan kubbe, bu sekizgen alanın üstün­
de yükselmektedir. Birkaç basamaklı
havuz, iç duvarlara paralel olarak ya­
pılmıştır. Duvarların nişlerinin üstün­
de sivri kemerler, duvarların bezeksiz
düz yüzeyine süs getirmektedir.
Yeşil Direkli Ilıca ise, Sokullu Mus­
tafa’nın paşalığı sırasında (1566-1578)
Tuna kıyılarında yaptırılmıştır. Ilıcayı
Gellert Dağinın kaynakları beslemek­
tedir. Kare planlı yapının başlıca cep­
hesi, kuzey-güney doğrultusundadır.
10 metre çapındaki ılıcanın kubbesi­
ni masif duvarları değil, granitten, se­
kizgen kesitli ve 60 santim çapında
sütunlar tutmaktadır. Ilıcaya "Y e şil
D ire kli" adının verilmesine sebep, sü­
tunlardan birinin yeşil olmasından ileri
gelmektedir.
Daha sonraları bu ılıcaya 1790’da
4 köşesinden birer düzensiz köşeli ha­
vuz yapılmış, zamanın gezginlerine gö­
re Türk çağında köşeli havuz olmadığı
bilinmektedir.
Budin’in karşısında Tuna’nın sol
tarafında bir düzlükte kurulmuş olan
Peşte şehri, Tuna tarafı hariç olmak
üzere, surlar ve geniş hendeklerle çev­
rilm işti. Peşte’de 5 cami, 6 mescit, 2
tekke, birçok sıbyan mektebi vardı.
Peşte, tombazlar üzerine kurulan ve
zincirlerle birbirine bağlanmış, bahar­
da kurulup kışın kaldırılan bir köprü ile
Budin’e bağlanmıştı.
Budin'de, O s m a n lI la r z a m a n ı n d a
oluşturulan çeşitli büyük yapı ve anıt­
lar arasında şunlar anılmaya değer:
Gül Baba Türbesi ve Tekkesi, Ulema
Paşa Kulesi, Ova Kapısı, Toprak Tab­
ya, Kasım Paşa Tabyası, Karakaş Meh­
med Paşa Tabyası, Kasımpaşa Kulesi,
Kafesli Kapı, Tophane Kapısı, Saray
Kapısı, Hisar Kapısı, Paşa Sarayı, Ba-
11 Paşa Medresesi, Saray Meydanı, So­
luk Kapısı, Fethiye Camii, Sultan
Süleyman Camii, Orta Cami, Sokullu
Mustafa Paşa Camii ve Medresesi, Ali
Paşa Kulesi, Horoz Kapısı, Yenikapı,
Minare Kapısı, Osman Bey Camii, Toy-
gun Paşa Camii, Hindibaba Tekkesi,
Arslan Paşa Baruthanesi, Miftah Ba­
ba Tekkesi, Gürz İlyas Gazi Tekkesi,
Paşa Camii, Muhtar Baba Türbesi ve
Tekkesi.
Bu yapılardan günümüze kadar ka­
lan Hamza Bey Minaresi (Hamza Bey
Palangası), Hamza Bey Sarayı’nın or­
tasında bulunmaktadır. XVI. yüzyılda
Macar asıllı Hamza Bey tarafından
yaptırılan cami, 1883 büyük su baskı­
nında zarar görmüş, sonra da yıkıldı­
ğı sanılmaktadır. Yalnız 15 metrelik
minaresi günümüze kalmıştır. Hamza
Bey Palangasinın bugün adı Erd’dir.
Budin, Macaristan’ın Osmanlı ege­
menliği altına giren kısmında kurulan
mülkî idare birliklerinden biri idi. Mer­
kezi Budin şehri olmak üzere Ağustos
1541 sonlarında kurulan bu eyalet, Ma­
caristan, Osmanlı yönetiminden çıkın­
caya kadar çe ş itli d eğişikliklere
331
 uğramış ve bir Kısım arazi, sonradan
kurulan başka eyaletlere bağlanmak­
la beraber, sürekli önemini, üstünlü­
ğünü ve özel ayrıcalıklarını korumuş­
tur.
Budin’in, uzaklığına rağmen, tam
bir Osmanlı Türk büyük şehri karakteri
almasının sebebi, Karadeniz + Tuna
yoluyla İstanbul ile sıkı bağlantısı ol­
masından dolayı idi.
Budin’de esasları Osmanlı devri­
ne inen 4 ılıca vardır. Camilerden Toy-
gun Paşa Camii'nden bir duvar ka­
lıntısı, bir kilisenin duvarı içinde bulu­
narak, son yıllarda meydana çıkarıldı.
Budin’e bağlı Peşte'de bir mal def­
teri ile bir naib ve bir dizdar oturur, mu­
hafız kıtaların ve martolozların ağaları
bulunurdu.
Önceleri kubbe vezirleri arasında
seçilen ve daha sonraları hariç görev­
lerden olmâk üzere gönderilen Budin
beylerbeylerinin eyaletin ilk kurulu­
şundan Budin’in elden çıktığı tarihe
kadar 84 beylerbeyi tarafından yöne­
tilm iştir. Budin’in ilk Beylerbeyi Uzun BURGAS: Şehrin denizden görünüşü (XIX. yüzyıl başları).
Süleyman Paşa (Ramazanoğlu; Eylül
1541-Şubat 1542), son Beylerbeyi ise
Abdurrahman Abdi Paşa (Arnavut; Ka­ rumak amacıyla inşa olunmuştur. 1460 yüzünden halkın birçoğu şehri terke-
sım 1684-Eylül 1686)'ö\r. yılından beri Eflâk prenslerinin sık sık derek başka yerlere göç e ttile r.
Bükreş’te kaldıkları bellidir. 1659’dan 1678’de halk, şehre yeniden döndü.
sonra Bükreş, Eflâk prenslerinin sü­ XVIII. yüzyıl başından itibaren Bük­
rekli başkenti oldu. 1462’de Prens Ra- reş, 12 kadar savaş ve istilâ ve bu ara­
du Cel Frumos, Türklerin isteği üzeri­ da salgın hastalık ve açlık tehlikeleri­
ne Giurgiu’ya daha yakın olmak üze­ ne uğradı, 6 büyük yangın, 6 deprem
re başkentini Bükreş’e nakletmiş, yüzünden birçok yerleri harap oldu.
BURGAZ (Bugün: Burgas).
1473’de Buğdan (Moldova) Prensi Ste- 1804 yılında patlak veren Sırp is­
Osmanlı İmparatorluğu döneminin fan Cel Mare tarafından zaptedilmiş- yanları Osmanlı Devleti’nce bastırıldı.
son zamanlarında gelişen Burgaz’da, Ruslar, isyan başladığı zaman Sırbis­
tir. 1558 -1601 yıllarında sıkıntılı gün­
Osmanlı yapılarından özellikle cami­ tan’ın Eflâk - Buğdan gibi ayrıcalıklı bir
ler geçiren şehir, Macarlar tarafından
ler azdır. 93 Harbi’nden (1877-1878) beylik olmasını istemişlerdi. Eflâk ve
yağmalandı. Sinan Paşa tarafından
sonra yöredeki Türk köyleri boşalmış, zaptedilerek olağanüstü etkin bir bi­ Buğdan beylerinin Rusya ile işbirliği
halkın büyük çoğunluğu göçe zorlan­ çimde berkitildi. 1611 ’de yeniden Ma­ yaptığını anlayan Osmanlı Devleti bun­
mıştır. 1913’te rıhtım boyunda duran ları azlederek yerlerine başkalarını ata­
carların eline düşerek yıkıldı. 1630 yı­
cami yıkılmıştır. Tatar Camii, son za­ dı ve Boğazları Rus donanmasına ka­
lından itibaren refaha kavuşan şehir,
mana kadar ibadete açık bulunurdu. on yıl sonra 100 bin nüfusa ulaştı. Bu pattı. Bu olay, Rusya’nın Osmanlı Dev-
1935’te Burgaz Müftülüğü kapandı.
devirde birçok kilise ve manastır ya­ le ti’ne savaş açmasına sebep oldu ve
Aytoslu Mehmet Zekâi, Eski Cumalı Rus ordusu ansızın Dinyester Nehri’-
pıldı. Ancak 1660 yılında çıkan bir ve­
Hafız Ahmet, Yusuf Râzi,Burgaz’da ni geçerek Osmanlı topraklarına girdi
ba salgını üzerine nüfusu oldukça
müftülük yaptılar. İlk ve rüşdiye okul­
azaldı. 1676’da ikinci bir veba salgını (1806). Bu arada İngiltere de, azledilen
ları vardı. Burgaz Rüşdiye Müdürü, ay­
lığını Türkiye’den alırdı.
Bugün Bulgaristan’ın Karadeniz kı­
yısında Burgaz Bölgesi’nin merkezi
olan 166 bin nüfuslu (1979) bir liman
şehridir. Aynı zamanda Bulgaristan’ın
Karadeniz kıyı bölgesinde bir idare bö­
lümü (oblast) olan Burgaz’ın yüzölçü­
mü 13 bin 621 kilometrekaredir. On
kazası vardır. Bunlar Ahyolu (Pomore),
Aytos, Burgaz (Burgas), Islimiye (S/i­
ven), Karabunat (Sredets), Karhobat,
Kızılağaç (Ehovo), Kotlen, Küçüktırno-
va (M alkotırnavo) ve Yanbolu (Yan-
bol)’ dur.

BÜKREŞ (Rumence: Bucureşti;

Fr. Bucarest; İng. Bucharest; Alm. Bu-
karest).
Tarihi eski ve çok karışık olan Bük­
reş, eski zamanlara ait meskûn Thya-
nus’un bulunduğu yerde Eflâk prens­
lerinin başkenti Tirgoveşte şehrini ko­ BUKRES: Türk evi (XIX. yüzyıl yarısı).
332
 Eflâk - Buiğdan beylerinin yerlerine ia­
delerini ve Boğazların Rus donanma­
sına açılmasını Osmanlı Devleti’nden
istemiştir. Öneri kabul edilmezse İn­
giltere donanmasının Çanakkale’ye
geleceği de bildirildi. Osmanlı Devle­
ti, İngiltere ve Rusya’nın tehditlerine
boyun eğmeyerek Rusya’ya savaş aç­
tı. Tuna boylarına ordu gönderdi. Ya­
pılan şiddetli çarpışmalar sonunda,
Hotin, Bender, Kilis, Akkerman kale-
rini alan Ruslar, Bükreş’i de almak ve
isyan halinde bulunan Sırplarla birleş­
mek istiyorlardı. Fakat Osmanlı ordu­
su Bükreş civarında Rus ordusunu
yendi, İsmail Kalesi önünde de bir za­
fer kazandı. Ertesi yıl da bu savaşlar
sürdü ve sonuçta 28 Mayıs 1812’de
Bükreş Antlaşması imzalandı, ikinci
Bükreş Antlaşması ile Bulgaristan’
la Sırbistan arasında Kasım 1885’te
çıkan Bulgar - Sırp Savaşindan“ 70
G ûnlükS avaş” sonra yapıldı. Bu ant­
laşma gereğince, Sırbistan Krallı­
ğı ile Bulgaristan Prensliği arasında
barış tekrar sağlandı. Bükreş, 1861’de
prensliklerin birleşmesiyle Romanya'­
nın başkenti oldu ve kesin olarak Os­
manlI Devleti’nin yönetimi altından
çıktı.
. Osmanlı İmparatorluğu dönemin­
de ilfov kazasına bağlı Eflâk Beyliği­
nin merkezi olan Bükreş’te 6 kârgir ha­ BÜKREŞ: Manuk Bey, Kabakçı Mustafa’nın başdanışmanı ıdı.
nı bulunmaktaydı. Çarşıda ise 300’den Hanı ile 20 odalı Kolça Hanı bulun­ yir, Oran, Bıcaye, Tlemsen gibi şehir­
fazla dükkân vardı. Ayrıca 2 çifte ha­ maktaydı. Şehre 1870 yılında bir leri yönetimlerine aldılar (1505 -1512).
mam, birde özel hamam bulunmaktay­ darphane açılarak sikke bastırıldığı Cezayir’in Endülüs Hıristiyanları
dı. Hastalar için 40 hasta alacak geniş­ Hazine-i Evrak’ta bulunan bir belgeden tarafından zaptı ile, buraya Endülüs’­
likte bir hastane (Tabhane-i im aret) anlaşılmaktadır. ten Yahudiler, Endülüs Arapları getir­
mevcuttu. 30’dan fazla, her birinin vak­ Evliya Çelebi, “ Seyahatnâme"s\r\- tilerek yerleştirildi. Yerli halk da İspan­
fı mevcut olan manastır mevcuttu. de Dimboviçse Nehri’nin iki yakasın­ yol kuvvetlerine karşı koyamayarak bo­
Bükreş’in içinde akan Dumboviçe da kurulu olan bu şehrin kalesinin o l­ yun eğdiklerinden Katolik kralını tanı­
Nehri’nde 21 un değirmeni, 2 çuka de­ madığını, 14 manastırı bulunduğunu maya, kendisine her yıl vergi vermeye,
ğirmeni mevcuttu. Beysarayina şato makamına Feri adı Hıristiyan esirlerini serbest bırakma­
OsmanlIlar tarafından Bükreş’te verildiğini, 12 bin ahşap evi bulundu­ ya, korsanlık etmemeye ve limanları­
yaptırılan camiler, daha Osmanlı ege­ ğunu ve kârgir evlerinin az olduğunu nı İspanyolların düşmanlarına kapa­
menliği zamanında Eflâk prensleri ta­ yazmaktadır. Ayrıca burada misafir- maya söz verdiler (1510). Korsanlığın
rafından kilise haline getirildi. Eskiden hane-i müslimin olduğunu, Dimboviç­ kaldırılmasından zarar gören Cezayir
yaptırılan camilerden bugün ancak bir se (D im bovitsa)’r\\n karşı tarafından halkı, çok geçmeden bu durumdan
mescit kalmıştır. Osmanlı İmparator­ köprü başında 50odalıbirkervansaray bıktı ve İspanyol boyunduruğundan
luğu’nun 488 yıl süren egemenliğinin ile içinde bir cami ve mezarlar bulun­ kurtulmaya çalıştı. Katolik Ferdinand’-
en önemli anısı, Osmanlı mezarlarının duğunu bildirmektedir. ın ölümü ile bütün Berberistan’da
bulunduğu ‘ ‘Türk Ş e h itliğ i” d\r. Şehit­ Bükreş, bugün Rumen Halk Cum­ meydana gelen karışıklıktan yararla­
liğe çift kanatlı bir demir kapıdan gi­ h u riyetinin başkentidir. nan Cezayirliler, Türk denizcisi Oruç
rilmektedir. Kapının karşısındaki küçük Reis’ten yardım istemek üzere bir he­
kubbenin üzerinde sarı pirinçten yapıl­ yet gönderdiler. Oruç, Cezayir’e gide­
mış bir Ay-Yıldız yer almaktadır. Ke­ rek törenle karşılandı. Salim al-Tumi’yi
merli kapının üzerinde kırmızı zemin öldürerek yok ettikten sonra kendisi­
üzerine beyaz harflerle “ Yurt içinde ni askerlerine sultan ilân ettirdi. Bu­
ölen Türk Ş e h itle ri" yazılmıştır. Kub­ nun üzerine Cezayir şehri halkı, Türk­
be geçildikten sonra yine kemerli bir C E Z A Y İR (Avrupa dille rin de Al- leri dışarı atmak üzere, İspanyollarve
kapıdan şehit mezarlarının bulunduğu ger; ital. A lg eri; Alm. A lg ie r; ing. Al- Sa’alibeler ile anlaştılar, bir isyan so­
şehitlik kısmına geçilmektedir. Türk giers). nucu fesatçılar yakalanarak başları ke­
şehitliği birkaç yıl önce Türk Hüküme­ Romalıların yerleşmesinden önce sildi. Kuşku altında olanlar ve hoşnut­
ti tarafından restore edilm iştir. Demir burada Finike veya Kartacalıların tica­ suzluk yaratanlar da ya tutuklandı ya
parmaklıklı kapıdan bahçeye, oradan ret mevkii olarak kullandıkları icosi- da öldürüldü.Böylece Oruç Cezayir’in
üstü Ay-Yıldızlı, kubbeli bir medhale um'un bulunduğu bilinir. Şehir Vespa- hâkimi oidu. 1516'da İspanyol Don Di-
girilir, sağda solda üçerden 6 oda bu­ sien zamanında Latin müstemlekesi ego de Vera ve 1519’da Don Ugo De
lunmaktadır. İçerideki orta yolun sağ oldu. 371/372’de Berberi Prensi Fir- Moncada tarafından Cezayir’e yapılan
başından itibaren, Latin harfleriyle ad­ mus tarafından zapedildi ve bir süre seferlerin ikisi de yenilgiyle sonuçlan­
ları yazılı olan 400 şehidin kabri bulun­ sonra Romalılara bırakıldı, sonraları dı. Ancak Penon Kalesi, Hıristiyanla­
maktadır. Aralarında iki de Hıristiyan bir piskoposluk merkezi oldu. VII. yüz­ rın elinde kaldığı sürece Türk hâkimi­
vardır. yılda Arap istilâsı sırasında harap edil­ yeti kesin olarak buraya yerleşmiş sa­
XIX. yüzyıl sonunda Bükreş’te 50 di. yılamazdı. Oruç’un ölümü, kardeşi ve
odalı Şerban Bağ Hanı, 30 odalı Zan- XIV. yüzyılda Hafsl Merini, Zeyya-halifesi olan Hayreddin’in (Barba­
fer Hanı, 20 odalı Filipsik Hanı, 15 oda­ nîlerin sürekli savaşları sonucunda bu ros) yönetiminin ilk zamanlarında kar­
lı Tur-i Sina Hanı ve 15 odalı Vakaroş durumdan yararlanan ispanyollarceza- şılaştığı güçlükler İspanyol Kalesi’nin

333
 düşmesini uzun süre geciktirdi. Rakip­
lerine galip gelen Hayreddin, 1529'da
5 yıl önce Kabillerin kendisini kovduk­
ları Cezayir’e girince, bu işi sona erdir­
mek kararını verdi ve Mayıs 1529’da
Penon’a saldırdı. 25 Mayıs 1529’da ka­
le teslim alındı. Penon temelinden yı­
kılarak, yıkıntısının bir kısmı adacıkları
birbirine bağlamak için kullanıldı ve
böylece bugün dahi Hayreddin adı ile
anılan bir mendirek meydana geldi.
Barbaros Hayreddin Paşa, Osman­
lI Devleti’nin hizmetine girdikten son­
ra, Cezayir’in korunması için İstanbul’­
dan iki bin kadar yeniçeri gönderildi.
Bu şekilde Cezayir ocağının temeli
atıldı.
Barbaros Hayreddin Paşa, Osman­
lI egemenliğini tanıyıp, Kanunî Sultan
Süleyman’ın hizmetine girerek kap-
tan-ı deryalığa atandığı sırada, impa­
ratorluğun geniş arazisi üzerinde, o ta­
rihlerde kurulmaya başlayan eyaletler­
den biri olarak da adalar ve lüzum gö­
rülen bazı kıyı sancakları birleştirilmek
suretiyle, bu eyalet oluşturuldu ve A f­
rika’daki Cezayir ülkesi beylerbeyliği
ile birlikte Barbaros Hayreddin Paşa’-
nın yönetimine verildi (6 Nisan 1534).
Bu sebeple bu yeni eyalete eski gele­
neğe uyularak “ Kaptan Paşa E yaleti”
adı verildiği gibi, eyaletin sınırları için­
de bulunan her iki Cezayir'i de kaste­
derek “ Cezayir Eyaleti” de denildi. An­
cak, Afrika Cezayıri’nin fiilî beylerbey­
liği yalnız Barbaros Hayreddin Paşa’-
nın kaptan-ı deryalığına münhasır kal­
mış ve ondan sonra vezir payesini ha­
iz bulunmayan bazı kaptan-ı deryala­
ra, Piyâle Paşa için yapıldığı gibi, sa­
dece bir şeref payesi olarak verilmiş,
hatta, bu gelenek XIX. yüzyılın başla­
rında Cezayir’in Dayılar1yönetiminde
yarı bağımsız bir durum aldığı devirler­
de bile canlandırılmıştır. Barbaros'un
ölümünden sonra (1546) Cezayir Bey­
lerbeyliğine oğlu Haşan Paşa atandı.
Haşan Paşa ve ondan sonraki beyler-
beyiler zamanında Cezayir-i Garb oca­
ğı Osmanlı Devleti’ne kuvvetli bir şe­
kilde bağlıydı. Daha 1541'de Cezayir
Türkleri, şehri zaptetmeye gelen
Charles-Ouint ordusunu bozguna uğ­
ratmışlar ve onu büyük kayıplarla çe­
kilmek zorunda bırakmışlardı.
1568’de Cezayir Beylerbeyliğine
gelen Uluç Ali Paşa, doğuya önem ve­
rerek 1569’da Tunus’u zaptetti. Dört yıl
sonra, Don Juan d’Autriche kumanda­
sındaki bir İspanyol donanması bu
şehri aldıysa da, 1574’te Kılıç Ali Pa­
şa, Tunus’u tekrar ele geçirdi. Kılıç Ali
Paşa, Kaptan-ı Deryalıkla birlikte Ce­
zayir beylerbeyliğini ölünceye kadar
korudu. Kılıç Ali Paşa’nın ölümü üze­
rine (1587), Osmanlı Devleti Garb ocak­
larının yönetimini birbirinden ayırma­
yı ve her birine ayrı bir beylerbeyi ata­
mayı uygun gördü.
1659 yılında Cezayir Beylerbeyliği­
ne Ali Paşa atandı. Bu sırada toplanan
Yeniçeri Divanı, paşaların her işe ka­
rışmalarını ve yönetimsiz oluşlarını
eleştirerek, Beylerbeyini Cezayir’e
sokmak istemediler ve bir kalyona ko­
yup İzmir’e gönderdiler. Sadrazam Köp­
334
CEZAYİR: Liman, birçok korsan gemisinin barınağı idi (XVII. yüzyıl sonları).
rülü Mehmet Paşa, Cezayirlilerin bu ha­
reketi karşısında CezayirAğası'na bir
mektup yollayıp; “ A rtık devlet tarafın­
dan size vali gönderilem ez, aranızdan
k im i seçerseniz ona ita a t edin. Padi­
şah H azretlerine itaat ve bağlılıktan
yüz çeviren b ir alay âsî taifesiniz, ku l­
luğunuza ih tiya cı yoktur. Onun Ceza­
y ir g ib i binlerce m em leketi var, olm uş
olm am ış yanında beraberdir. Bundan
sonra Osmanlı sahillerine yanaştığını­
za rızası y o k tu r” diyerek şehri bu şe­
kilde cezalandırdı.
Fazıl Ahmed Paşa sadrazam oldu­
ğu zaman, Derya Kaptanı Kara Mus­
tafa Paşa’nın araya girip kefil olmasıy­
la Cezayirlilerin hataları affedildi ve
Boşnak İsmail Ağa; beylerbeyi olarak
Cezayir'e atandı. Fakat Cezayir’in ken­
di ağaları tarafından yönetilmesine ka­
rar veren yeniçeriler, paşayı padişahın
bir tem silcisiolarak kabuledip başka
işlere karışmasına izin vermediler.
Böylece Cezayir’de Ağalar devri baş­
lamış oldu (1659). On iki yıl süren Ağa­
lık devri karışıklıklar içinde geçti. Zi­
ra, seçilen ağalar yerlerini bırakmama­
ya çalıştılar ve hepsi de çıkan isyan­
lar sonucunda öldürüldüler. Bu durum,
1671’de denizci reislerin ayaklanarak
iktidarı ele geçirmesiyle sona erdi. Re­
isler, hükümet şeklini değiştirdilerve
ölünceye kadar Ocağı yönetmek üze­
re bir dayı seçtiler. Garb ocaklarının
Osmanl: Devleti’ne bağları, XVIII. yüz­
yıl başlarında daha fazla gevşedi.
1711 ’de Cezayir-i Garb dayısı bulunan
Ali Çavuş, beylerbeyilikle gelen Os­
m a n lI paşasını karaya çıkarmadı ve çe­
kilip gitmek zorunda bıraktı. Ali Çavuş,
III. Ahmed’e kıymetli armağanlar gön­
dererek beylerbeyilikle dayılığın ayrı
ayrı kimselerde olmasının mahzurları­
nı açıkladı ve her ikisinin birleştirilme­
sini rica etti. Ali Çavuş’un bu isteği ka­
bul edilerek, kendisine Cezayir Beyler­
beyliği verildi ve bu tarihten sonra da­
yıların birçoğuna beylerbeyilik de ve­
rilerek, kendilerine yazılan emirlerde,
Cezayir Beylerbeyisi ve dayısı diye hi­
tap edilm işti. Bir yıl sonra, Trablus-
garb’da Karamanlı sülâlesi kuruldu ye
bu sülâlenin kurucusu Ahmed Bey İs­
tanbul’a başvurarak, beylerbeyilik fer­
manını aldı. 1737’de ise, Hüseynî sü­
lâlesinden Ali Bey Tunus’ta tek hâkim
olarak kaldı ve beylerbeyilik uhdesine
verildi.
Paşa Dayılar zamanında Cezayir
eyaleti kesin şeklini aldı. Merkezde,
beylerbeyinin yanında, bir danışma
meclisi olan divan vardı. Beş yüksek
memurdan oluşan divanın en önemli
azası, maliye işlerine bakan Hazineci
idi. Ondan sonra gelen üye de, deniz­
c ilik işleriyle uğraşan Yalı Vekilharcı
idi. Divanın kâtipliklerini dört divan ho­
cası yapmaktaydı.
Eyalet, merkez sancağından baş­
ka, üç sancağa bölünmüştü. Doğu,
Güney ve Garb beylikleri adıyla tanı­
nan bu sancakların başında birer bey
bulunmaktaydı. Bunlar beylerbeyine
vergi verirler, fakat beyliklerinin yöne­
tim ini bağımsız sayarlardı.
Türklerin Cezayir-i Garb eyaletinde
dikkat ettileri bir husus da, yerli kadın­
lardan doğan çocuklarını yüksek ma­
kamlara geçirmemekti. Bunlara Kulo-
ğulları denilirdi ve ocağın topçu kuv­
vetini oluştururlardı.
1718 yılında Avusturya ve Vene­
dik’le yapılan antlaşmaların maddeleri
arasında, Venedik gemilerinin ve tüc­
carlarının Akdeniz’de, Grab ocakları
korsanlarının saldırılarına uğramama­
ları ve güvenlik içerisinde seyahat ede­
bilmeleri için bir madde konmuştu.
Venedikliler, Garb ocaklarının bu mad­
deyi kabul etmeyeceklerini tahmin et­
tikleri için, kendileriyle ocaklar arasın­
da bir sınır saptanması te klif ve bu sı­
nırlar dışında meydana gelecek saldı­
rıdan Osmanlı Devleti’ni sorumlu tu t­
 mayacaklarını taahhüt etmişlerdi. So­
nuçta Tunus ve Trablusgarp, Avusturya
ile ayrı ayrı antlaşma yaptılarsa da Ce­
zayir antlaşmayı kabul etmedi. Ceza­
yirlilerin bu itaatsizliği ve Avrupa dev­
letlerinin şikâyetleri üzerine buraya
doğrudan doğruya İstanbul’dan bir
beylerbeyi atandı. Ancak, Cezayir Da­
yısı, beylerbeyi olarak atanan Mehmed
Paşa’yı Cezayir’e sokmadı ve kendisi­
ne haber göndererek, karaya çıkma­
masını istediler.
Cezayir gemicileri, Venediklilerle
yapılan antlaşma ile saptanılan deniz
sınırına aldırış etmeden, Venedik ge­
milerini yağma ettikleri gibi, Fransız­
ların ticaretine.de engel oluyorlardı,
Fransa’nın İstanbul Sefiri Divan-ı
Hümâyûn’a başvurarak, Cezayirlilerin
Fransızları ticaretten men ettiklerini,
kendilerine sattıkları hububatı başka­
larına da sattıklarını ve Cezayir nefe-
ratına harcadıkları parayı vermedikle­
rini ileri sürdü. Bunların önlenmesi is­
tendi. Bunun üzerine Cezayir’e bir
Divan-ı Hümâyûn hükmü gönderildi
(Mayıs 1735). Yabancı devletlerle ya­
pılan antlaşmalara ve Osmanlı Devle­
t i’nin ikazlarına rağmen korsanlığın
önüne bir türlü geçilemiyordu.
Merkezden uzak olan bu ocak ay­
nı zamanda ve bağımsız hareketlerini
artırıyordu. Çeşitli zamanlarda, ticareti
tehlikeye koyan aşırı hareketleri, or-
sanlıkları yüzünden, Fransızların, ıngi-
lizlerin ve Felemenklerin bombardı­
manlarına hedef oldular. Hatta bir ara­
lık Louis XIV. devrinde Franşızlar bu
ülkeyi işgale bile giriştiler. Özellikle
dayıların fazla cüretkâr hareketleri,
müstemleke politikasının revaçta bu­
lunduğu devirden pek tehlikeli oluyor­
du. Napoleon devrinde Fransa yeni­ nanmasının çekilip gitmesinden son-
den Cezayir-i Garb işine el attı. Ken­ ra, Ömer Paşa’nHV^tömtrüzerihe bu
disinden sonra bu yolda yüründü. anlaşmadan vazgeçildi (1815). Bunun
XVIII. yüzyılın sonunda Cezayir’de üzerine İngiltere ve Felemenklerin sal­
ticaret Yahudilerin eline geçti. Başla­ dırısına uğrayan Cezayirliler 1815 yılın­
rında ise Jozef Bakri ve Neftali Bus- da İngiltere ve Felemenk ile barış yap­
naş adlarında iki Yahudi tüccar vardı. mak zorunda kaldılar. Beylerbeyi ile
Bu sırada Avrupa devletleri ile savaş yabancı devletler arasında anlaşmalar
halinde bulunan Fransa, erzak gerek­ sürerken, korsanlık da devam etmek­
sinimini bu iki firma aracılığıyla sağ­ teydi. Nitekim, 1815 yılında Cezayir’­
lıyordu. Fakat paralan olmadığından in Buna şehrinde limana gelen Ingil­
aldıklarını karşılıklarında senet veriyor­ tere ve Felemenk mercan gemilerine
lardı. halk saldırarak yağmaladılar.
XIX. yüzyıl başında Osmanlı İmpa­ Cezayir’in elden çıkması Dayı Hü­
ratorluğu’nun çıbanbaşı haline gelen seyin Paşa zamanına rastlar.
Cezayir’e 1810 yılında bir ferman gön­ Hüseyin Paşa, borçların ödenme­
derilerek Cezayir-i Garb ocağı halkının si için birkaç kez Fransa Hükûmeti’-
Hacca, Rumeli ve Anadolu’ya giden­ ne mektup yazdı ancak, yanıt alama-
lerden, ölenlerden, mallarına müdaha­ -dı. 1827’de Fransa’nın Cezayir Konso­
le edilmemesi ve eşyalarından gümrük losu Deval, Hüseyin Paşa’nın bayramı­
alınmaması bild irildi. nı kutlamak için geldiği zaman, Fran­
Osmanlı ve yabancı tüccar gemi­ sa Hükûmeti’nin niçin yanıt vermedi­
lerine müdahale eden Cezayir korsan­ ği kendisinden soruldu. Konsolostan
larının nizam altına alınması için bu­ aldığı sert cevap karşısında kendisine
raya bir firkateyn gönderildi (1814). Bu hâkim olamayan Hüseyin Paşa, elin­
tarihte Cezayir Dayısı Ali Dayı hazne­ deki yelpazeyi konsolosun yüzüne vur­
darı ocaklısı tarafından öldürüldüğün­ du.
den bu kez Ömür Dayı bu göreve geti­ Daha önce, İktisadî durumun dü­
rildi. Aynı zamanda Cezayir’e giden fir­ zelmesi için Cezayir’i zaptetmeyi dü­
kateyne de Cezayir korsanları karşı şünen Fransa, elçisine yapılan bu mu­
koymayarak hürmet göstermek zorun­ ameleyi fırsat bilerek, Hüseyin Paşa’­
da kaldılar. Ne var ki, aynı yıl Ömer Pa­ ya bir ültimatom verdi ve ültimatomun
şa da Cezayir halkı tarafından katledil­ koşullan kabul edilmeyince, savaş
diğinden Numan Hoca atandı. açarak Cezayir’i denizden abluka altı­
Bu arada İngiltere Hükümeti, Ce­ na aldı. 56 bin kişilik bir kuvvetle şeh­
zayir ocağının Avrupa küçük devletle­ ri kuşatarak 5 Temmuz 1830’da şehri
riyle vergi almadan barış yapmasını ve teslim aldılar. Bunun üzerine Cezayir
Hıristiyan esirlerin, az bir para karşılı­ Kalesi'nde bulunan Türkler, gemiler­
ğında, serbest bırakılmasını teklif et­ le İzmir'e getirilerek, Urla’ya yerleşti­
ti. Cezayir Beylerbeyi Ömer Paşa ölü­ rildiler. Şehirde kalan halkın acınacak
münden evvel bu şartlara boyun eğ­ bir halde bulunması sebebiyle Fransa
mek zorunda kaldı. Fakat Ingiliz do­ ile Osmanlı Hükümeti arasında uzlaş­
ma yoluna gidildi ve bu sebeple Amed-
ci Reşid Bey, ortaelçilikle Paris’e gön­
derildi (1834).
*4 1830’dan sonra Cezayir büyük de­
ğişikliklere uğradı, Eski Türk Mağribî
şehri yerine yavaş yavaş büyük bir Av­
rupa şehri kuruldu. Şehir, Franşızlar ta­
rafından işgal edildikten sonra, halkın
10 bin kişilik kesimi, Cezayir’den ay­
rıldı.
1830’da Cezayir’de mevcut 176 di­
nî binadan 1862'de ancak 48 adedi kal­
m ış tır^ cami, 19 küçük cami, 20 mes­
c it ve zaviye).
Hâlâ var olan İslâm binaları arasın­
da özellikle Al-Saydiya Camii’nden ge­
tirilen sütunlar ile inşa edilen bir re­
vakın süslediği “ Büyük C am i” önem­
lidir. Diğer bir cami ise, İstanbul’daki
Bizans mabedlerini anımsatan salip
biçiminde bir plana göre, 1660’da in­
şa edilen Balıkhâne Camii ve 1696’da
Day al-Hacı Ahmed tarafından, daha
eski bir binanın yerine kurulan Sidi
abd-al Rahman al-Salibî Camii önem­
li yapılardır.
Cezayir, bugün Afrika’nın kuzey kı­
yısında Cezayir ülkesinin (Algerie) ve
ilinin merkezidir.
335
 CİDDE
Halife Osman zamanında, Meke’-
nin limanı haline konulmak suretiyle
önem kazanan şehir, Mekke’nin yiye­
cek maddeleri, Mısır'dan Cidde aracı­
lığı ile sağlandığından, bir bakıma Mı­
sır’a bağlı bulunuyordu.
XI. yüzyılda şehrin etrafı surla çev­
rili olduğundan erkek nüfusu 5 bin ka­
dar tahmin edilmekte ve o zamanki
Mekke şerifinin bir kölesi tarafından
yönetilmekteydi.
Cidde, Türk egemenliği devrinde
iken 1541’de Portekizlilerin yaptığı bir
saldırı, bu tahkimatın gereksiz olduğu­
nu meydana çıkarmıştır. OsmanlIlar
zamanında Cidde bir sancak, daha
sonra Habeş eyaletine merkez oldu ve
yakın zamanlarda ise, merkezi Mekke
olan Hicaz vilayetinin bir sancağı du­
rumuna getirildi. Sinan Paşa’nın Ye­
men Seferi’nden (1558/1559) sonra
Cidde gümrüğü gelirinin yarısı Cidde
sancak beyine, yarısı da Mekke şeri­
fine ayrıldı. IV. Mehmed zamanında ve­
zir Kara Mustafa Paşa buraya uzak yer­
lerden su getirtip, han, hamam ve ca­ CİDDE: Genel görünüm (XIX. yüzyıl).
mi yaptırdı. 1793 yılında Habeş eyale­
ti Mekke’ye bağlanmak suretiyle Cid­
de Mutasarrıflığına Hacı Halil Paşa CUMA-İ ATİK (Eski Cuma. Bu­ CUMA-İ BÂLÂ (Bulgarca eski
atandı (13 Ocak 1793). 1803’de Vahha- gün: Tirgovişte). adı: Gorna Cumaya. Bugün: Blagoev-
bîler şerifi Galib-i müstahkem Cidde’­ Eski bir Roma kolonisi olan şehir, grad).
de boş yere kuşatma yapmıştır. Mısır Osmanlı İmparatorluğu’na bağlandık­ Osmanlı Devleti'nin Rumeli top­
Valisi Mehmed Ali, Türk egemenliği­ tan sonra, XV-XVII. yüzyıllarda Eflâk raklarında, Selânik vilayetinin Serez
ni yeniden kuruncaya kadar, şerif bun­ prenslerinin merkezi oldu. Civar köy­ Sancağı içinde, o zamanki Bulgaristan
lara boyun eğmeye mecbur olmuştur. lerde ve şehir merkezinde oldukça faz­ sınırına yakın Strumca Karasu Vadisi’-
1840 yılında Mısır egemenliği yerine la miktarda cami, mescit bulunmak­ nde bulunan Cuma, Balkan Savaşi-
tekrar Osmanlı egemenliği'kuruldu ve taydı. İlkokul ve rüşdiyesi mevcuttu. ndan önce Osmanlı Devleti’ne bağlı
şehir bayındır bir hale gelmek için en Ayrıca burada eski bir kalenin yıkıntı­ merkez kasaba iken, 1913’te Bulgaris­
parlak devirlerini yaşamaya başladı. ları ile XVI-XVII. yüzyıldan kalma kili­ tan sınırına girerek “ Gorna D jum aya"
Osmanlı yönetiminden hemen sonra seler de vardır. Yakınında Dealului Ma­ adını aldı. II. Dünya Savaşindan son­
burada sırasıyla kale ve kışlalar ona­ nastırı (XV-XVI. yüzyıl) mevcuttur. ra da “ B la g o e v g ra d " adı verildi. Bura­
rıldı (1843), Vali Osman Paşa zamanın­ Cuma-i Atik (Tirgovişte) bugün Ro­ ya Osmanlı yönetiminde bir Rum mek­
da onarımına başlanan Yenbeü’l - Bahr manya’da şehir, Erdel A lpleri’nin ete­ tebi yapıldı (1896) ve Cuma’ya bağlı
Kalesi ve Cidde hükümet konağı ile is­ ğinde, Montehia’da (Ploeşti) bölgesin­ Blaç köyündeki Aya Nikola adlı Rum
kelesinin keşif bedeli olan 1858 kişi­ dedir. Ortodoks kilisesinin onarımı yapıldı
ye onanma devam edilmesi ve paranın (1897).
Cidde hâzinesinden yetişmediği tak­
dirde merkezden takviye edilmesine
karar verildi (Haziran 1847), Asakir-i Şâ-
hâne için bir hastane inşa edildi (1861).
Cidde’ye akan suyun bozulmuş olan
mecralarının onarımı yapıldı (1868).
Akarsu azlığı sebebiyle gerekli kaynak
araştırmaları yapıldı (1869). Rüşdiye
mektebi açıldı (1875), ayrıca yeni bir
hapishane inşa edildi (1876). Civarda
bulunan Ebu Sa’d ve Vâsıta adalarına
hacılar için karantina inşa ettirildi
(1887) ve bir evkaf idaresi kuruldu
(1888).
1888 yılında bir tersane ve kömür­
lük inşa edildi ve tersaneye rıhtım yap­
tırıldı (1894).
I. Dünya Savaşı’ndan sonra Cidde’­
ye hâkim olan Hicaz Emiri Hüseyin, 17
Aralık 1925’te şehri İbnsuûd’a bırak­
mak zorunda kalmıştır.
Cidde, bugün Arabistan’ın Hicaz
bölgesinde, Kızıldeniz kenarında bir li­
mandır.

CUMA-İ BÂLÂ: Türk çiftliğ i (XIX. yüzyıl ilk yarısı).

336
 Bugün Bulgaristan’ın güneybatı
kesiminde yer alan ve Struma kıyısın­
da idare bölümü merkezi ve 57 bin 500
nüfuslu (1979) şehirdir. Turistik mer­
kez 6 bin 502 kilometrekare yer kapla­
maktadır. Bölgeye Petriç, Götse, Del-
veç, Sandanski, Bansko, Razlog, Ba-
litsa, Yakoruda, Smitli, Melnik kasaba­
ları bağlıdır.
Makine yapımı özellikle büyük bir
gelişme gösteren Blagoevgrad’da kül­
türel - tarihsel ve doğasal yerleri çok­
tur.
ÇARŞAMBA
Osmanlı.yönetiminde Selanik vila­ düikerim Paşa’nın doğum yeriydi.
yeti Manastır Sancağina bağlı bir ka­
za merkezi idi. Bugün Yunanistan’da
kaza olan Çarşamba'da, Osmanlı dö­
nemi yapılarından hiçbiri günümüze
kalmamıştır. Ancak kazaya bağlı Velo-
no köyüne "Aya D im itri" (1859), Aya
Paraskevi köyüne "Aya Tanaş"ve ka­
za merkezine 1873 yılında birer Rum
kilisesi yapılmıştır.
ÇETİNE (Sırp. Hırvat. Çetinje).
Bazı Sırp kabilelerinin başı olan
İvan Crnojeciv’in şehre gelerek yer­
leşip bir manastır kurmasından sonra
(1480’e doğru) önem kazanmaya baş­
layan, özellikle de 1685 -1712 ve 1785
yıllarında Türklerle yapılan svaşlarda
ağır hasara uğrayan bu şehir, Kara­
dağ’ın ruhanî ve lâik hükümdarların
oturduğu yer olarak kaldı. 1916’da
AvusturyalIların eline geçti, 1918’de de
Sırp - Hırvat - Sloven K rallığina (bu­
günkü Yugoslavya) katıldı.
Çetine, bugün Yugoslavya Federal
Halk Cumhuriyeti’nin Karadağ Cum­
huriyetinde bir şehir ve yönetim mer­
kezidir.
ÇETİNE: Saray ve manastır (XIX. yüzyıl yarısı).
XIX. yüzyılda Çetine’de Osmanlı
sefareti bulundurulmaktaydı. Nitekim
3 Ramazan 1300 (14 Temmuz 1884) ta­
rih ve 18251 sayılı Hariciye iradesi’yle
Çetine’de mevcut Osmanlı sefaret bi­
nasının onarıldığını öğrenmekteyiz.
ÇIRPAN
Şarkî Rumeli’nin Eskizağra Sanca-
ğı’nda, Eskizağra'nın 36 kilometre gü­
neybatısında ve Filibe’nin 44 kilometre
doğusunda, demiryol hattının 8 kilo­
metre kuzeyinde bir kasaba olup 5 bin
kadar ahalisi vardı. Serdar-ı Ekrem Ab-
DEBRE-İ BÂLÂ (Yukarı Debre;
Arn. Dibra).
Debar şehrinin Osmanlı dönemin­
deki adı. Debre’njn Türk tarihi ile ilgi­
si XIV. yüzyıl sonunda Osmanlı ileri
yürüyüşünün Arnavutluk topraklarına
girmesi ile başladı. XIV. yüzyılda Deb­
re, Topia ve Balşa hanedanlarının Ar­
navutluk senyörleri üzerindeki ege­
menliklerini ardı ardına kaybetmeleri
sonunda, Kastriotalara tabi oldu. Bun­
lardan Yuvan Kastriota kendi senyör-
lüğünün sınırlarını OsmanlIlara göster­
diği bağlılıkla epeyce genişletti ve bu
arada Yukarı Debre ile Aşağı Debre’yi
(Debre-i Zfr) egemenliği altına aldı.
Onun ölümü (1443) üzerine, toprakla­
rının Osmanlı Devleti tarafından ken­
di ülkeleri arasına katılması sonunda
Debre’de Osmanlı egemenliğine geç­
ti. Yuvan Kastriota'nınoğlu İskender
Bey’in (1403-1468) Morova Savaşinda
Osmanlı ordusundan kaçarak Arnavut­
luğa gelmesi üzerine başlayan Arna­
vutluk seferlerinin ilk evresinde, Evre-
nosoğlu Ali Bey komutasındaki bir Os­
manlI ordusu İskender Bey kuvvetleri
ile Debre’de çarpıştı. Türk ordusunun
çekilmek zorunda kalması, o günden
beri Arnavutluk bağımsızlığının baş­
langıcı olarak kabul edilmektedir (29
Haziran 1444). İskender Bey’in yeğe­
ni olup amcasına darılarak tekrar Os­
manlI hizm etine giren Hamza Bey’ in
teşviki ile II. Murad tarafından yapılan
sefer sonunda, o zamana kadar alına­
mayan ve Mois Dibra'nın dirliği olan
Debre, Türk egemenliğine girdi. Fakat
o sırada şansını bir kez daha denemek
isteyen Janos Hunyadi’yi karşılamak
için Arnavutluk hareketini durdurmak
zorunda kalan II. Murad, bu bölgenin
yönetimini Mustafa Paşa’ya bıraktı. Bu
durumdan yararlanmasını bilen İsken­
der Bey, Mustafa Paşa’yı yenerek onu
tutsak aldı (1448). Debre’yi de bu su­
retle tekrar ele geçirdi. Fatih devrinde
süren Arnavutluk seferlerinde, 1455’te
Evrenosoğlu İsa Bey’in yaptığı büyük
akın sırasında, İskender Bey’in serger­
delerinden Debre dirliğini elinde tutan
ve daha sonra Müslüman olan Mois
Goieb Dibra’ nın Osmanlı hizmetinde
bulunuşu, Debre’de Türk egemenliği­
ni kesin olarak saptadı. Osmanlı Dev­
le ti’nin Debre’de yaptığı ilk örgüte ait
en eski kayıt 1466 yılını göstermekte­
dir. Bu kayıda göre, Debre bölgesi, Yu­
karı ve Aşağı Debre olmak üzere iki ile
bölünmüştür. 97 timara ayrılan Debre’­
de 18 timar Hıristiyan sipahilere 4 ti­
mar yeni Müslümanlara verilmiş, ayrı­
ca baştina denilen çiftliklerde de Hı­
ristiyan 33 voynuk ve 107 er örgütlen­
mişti. Bu kayıtlar bütün Arnavutluk’ta
olduğu gibi, Debre’de de Osmanlı yö­
netiminin nasıl yerleşip kökleştiğini
göstermektedir.
Debre Osmanlı imparatorlüğu’nda
Rumeli Beylerbeyliği’nin Elbasan San­
cağina bağlandı. 1832 ıslahatında ise,
Manastır iline bağlı bir sancak olarak
örgütlendi. Bu sancak, Türk egemen­
liğinden ayrılmasına yakın yıllarda batı
ve kuzeybatı işkodra ili, kuzeyde Ko-
sova ilinin Prizren Sancağı, doğuda
Manastır Merkez Sancağı, güneyde ise
Elbasan Sancağı ile çevriliydi. Aşağı
yukarı 200 bin nüfuslu bir sancak olan
Debre halkını Malisor Arnavutları oluş­
turmaktaydı. Çoğu Müslüman olan bu
halkın ancak 30 bin kadarı Hıristiyan
Ortodokstu. Sancağın Mat, Debre-i Zîr
ve Rakalr olmak üzere 3 ilçesi ve 170
köyü bulunuyordu.
XİX. yüzyılın ikinci yarısından itiba­
ren Selânik vilayeti Manastır Sancaği­
na bağlı iken Prizren vilayetine bağlı
kaza merkezi olan Debre, Arnavutluk
m illiyet akımının yayıldığı merkezi ol­
du. 1877-1878 Osmanlı - Rus Savaşi­
nda Rusların tüm çabalarına karşı Os­
manlI imparatorluğu'na sadık kalan Ar-
navutlar, savaş sonrası yurtlarının bir­
çok parçalarının Sırplara, Karadağlıla­
ra ve yeni kurulmakta olan Bulgaris­
tan’a verilmekte olduğunu görünce, 10
Haziran 1878 Prizren ittihadı Kongre­
si ile ilk kez seslerini duyurdular. Bu
kongrede Debre’yi İlyas Paşa temsil
337
 etti. Berlin Kongresinde varılan so­
nuçlara karşı koyan, bu yüzden Os­
manlI Hükümeti ile bozuşan ve büsbü­
tün bağımsız bir politika gütmeye baş­
layan Prizren ittihatçıları, Osmanlı or­
dularının kendilerine karşı harekete
başlayacağını haber alınca, 1881 Şu-
bat’nda Debre’de 130 delegenin katıl­
dığı gizli bir toplantı yaptılar. Prizren-
li Abdül Bey’in Osmanlı ordusuna kar­
şı durulması teklifini Debre Kadısı Yu­
nus Zühdü Efendi ve diğer Arnavut pa­
şaları reddettiler. Yunus Zühdü Efen­
di durumu padişaha bildirmekle Der­
viş Paşa komutasındaki ufak bir Os­
manlI kuvvetinin Arnavutluk’a gönde­
rilmesini sağladı ve bu komutanın us­
taca davranışı sonunda Arnavutluk’un
Türkiye’den ayrılması bir süre geri kal­
dı. 1912’de başlayan Arnavutluk ayak­
lanmasını izleyen Balkan Savaşı so­
nunda Debre’deki Türk egemenliği so­
na erdi. 1913 Londra Konferansı ile Sır­
bistan'a bağlandı. I. Dünya Savaşinın
patlaması üzerine şehir, yine kanlı,
olaylara sahne oldu. Savaş sonrasın­
da yeniden Sırbistan’a verildi. II. Dün­
ya Savaşinda Mihver Devletlerine (Al­
manya ve İtalya) karşı girişilen diren­
me sırasında Debre, Arnavutluk sınır­
larına dahil edildi. Savaştan sonra Ti-
to Yugoslavyası birçok Arnavut şeh­
ri ile birlikte Debre’yi zaptetti. 30 Ka­
sım ve 25 Aralık 1968 tarihlerinde Ge-
ga Arnavutlarının Sırplara karşı çıkar­
dıkları isyan da bastırılarak Debre Yu­
goslavya’da, Makedonya Federal
Cumhuriyeti’ne bağlı bir Arnavut şehri
olarak kaldı.
XIX. yüzyıl sonlarında Debre’de 9
cami, 5 tekke, 1 medrese, 1 Rüşdiye,
11 ilkokul, 3 Hıristiyan okulu, 1 kışla,
1 saat kulesi, 9 han, 2 hamam ve 420
dükkân bulunmaktaydı. Bu yüzyılda
Debre’de yapım işleri oldukça yoğun­
luk kazandı, ilçeye bir hapishane
(1869), Debre’deki bazı yerlerine sed-
\er(1869), ilçe ileri gelenlerinden İlyas
Ağa tarafından bir Rüşdiye mektebi
(1870), 1 cami (1875), 1 Sıbyan mekte­
bi (1876) ile 6 adet Rüşdiye mektebi in­
şasıyla hükümetçe öğretmen atandı
(1893). Hükümet konağı ise onarıldı
(1891). İlçede yaşayan Bulgarlar için
Balabanice köyüne (1876), Ferçeşte-i
Bâlâ. ıköyü (1891) ile Derenok, Jobes-
lica ve Usulcana köylerine birer Bul­
gar kilisesi yapıldı (1900).
İiçeae yaşayan Rumlar için de; Vu-
sali köyüne Aya Yorgi (1859), Koçiş-
ta köyüne (1860), Viliçiçe köyüne Pa-
naya (1860), ■Kalasnik köyüne Aya
Apostoli (1860), Kırcova nahiyesi ivan-
çeşte köyüne Aya N ikola(7870,1, Diye-
peşte köyüne Arhangelos (1871), Elef-
çi köyüne Aya Dimitri (1872) ile Ekle-
na köyüne Meryem Ana (1873) adlarıy­
la bir Rum kilisesi yapılmıştır.
Kaçanikli Mehmed Paşa (Radika)
Köprüsü XVII. yüzyıl başında Manas­
tır Sancağinda Kıraçova kasabasın­
dan Debre’ye gelen yolun Radika De­
resini kestiği yerde Kaçanikli M eh­
med Paşa tarafından yaptırılan köprü­
dür. Debre’den sonra güneye Ohri-
Resne-Manastır, doğuya Pirlepe ve
338
kuzeydoğuya Costivar—Usküb yönle­
rinde hareket için Radika Köprüsü’nü
geçmek gerekirdi. Bu bakımdan, köp­
rü oldukça önemli bir yer tutmaktadır.
Köprü üç gözlüdür. Radika Deresi
üzerinde bir büyük göz ile bunun iki
yanlarında daha küçük birer gözden
ibarettir. Büyük göz ile küçük gözler
arasında ayrıca boşaltma gözleri var­
dır. Anadolu ve Balkanlar’daki diğer
Türk köprüleri benzeridir.
Kaçanikli Mehmed Paşa, köprüden
başka Debre’de birçok evkafı bulun­
maktadır.
Kasabada bulunan diğer Türk eser­
leri ise şunlardır: Bayram Bey Camii,
Fatih, Hacı İbrahim Ağa, İsmail Beşe,
Şeyh İbrahim, Kara Mustafa Paşa, Ab­
dullah, Şeyh Murad camileri, Haşan
Baba Tekkesi, Mahmud Paşa Tekkesi.
DEBRE-İ ZÎR (Arn. Dibra Poch-
te; Aşağı Debre).
Osmanlı imparatorluğu yönetimin­
de Manastır ilinin Debre Sancağina
bağlı bir ilçe. Şar Dağinın batı etek­
lerine ve Drin Irmağinın batı yatağına
verilen bu ad, bölgenin Osmanlı ege­
menliğine katıldığı yıllardan beri kul-
lanılagelmiştir, Osmanlı egemenliği­
nin son yıllarında 20 bin nüfuslu bir il­
çe olan Debre-i Zîr’in 39 köyü vardı.
XIX. yüzyılın ikinci yarısından sonra
Prizren vilayetine bağlı kaza merkezi
idi. Kazaya bağlı Heril köyüne 1874 yı­
lında Hristos,adıyla bir Rum kilisesi­
nin yapımına Osmanlı Devleti’nce izin
verilmiştir.
DEDEAĞAÇ (Yun. Aieksandro-
p o lis ).
ŞehirTürkçe adını, XV. yüzyılda bu­
rada bulunmuş Bektaşî tekkesinde, bir
ağacın gölgesinde oturmayı âdet edi­
nen Bektaşî babasından aldığı söyle­
nir. XIX. yüzyılın ikinci yarısına kadar
bir balıkçı köyü iken demiryoluna ka­
vuştuktan sonra önem kazandı. Dola­
yısıyla buranın limanı da Şark demir­
yolları tarafından temizlendi (1905).
Edirne vilayetine önce kaza, son­
ra da sancak merkezi olan Dedeağâç’-
ın merkez ilçesiyle birlikte üç ilde (De-
deağaç, İnöz, Sofulu), on iki bucağı ve
yüz altmış sekiz köyü vardı. Önceleri
9 bin olan nüfus, sancak olmasından
sonra artarak 66 bin 90’a ulaşmıştır.
Şehirde 8 yabancı devlet konsoloslu­
ğu ve 7 vapur acenteliği vardı.
1912 yılında Bulgarlar tarafından
zaptedilen Dedeağaç, 10 Ağustos
1913’te Bükreş Antlaşm asiya Bulga­
ristan’a verildi. I. Dünya Savaşindan
sonra Neuilly Antlaşması ile (27 Kasım
1919) Yunanistan’a geçti ve Yunan
Kralı Aleksandr l.’e izafeten şehre
Aleksandropolis adı verildi.
Osmanlı imparatorluğu yönetimin­
de sancakta 103 cami, 2 mescit, 6 ha­
mamı, 22 han, 340 değirmen, 3 un fab­
rikası, 20 ç iftlik bulumaktaydı. Bu dö­
nemlerde sancağın geçimi ipek bö­
cekliği ile sağlanmaktaydı. Şarap,
üzüm, tütün, iplik, koyun, keçi, sığır
yetiştirilirdi. Buraya 1888’de resmî ev­
rakın muhafazası için bir mahzen ile
bir telgrafhâne (1891) yaptırılmış, mah­
keme dairesi onartılmıştır (1894). Şe­
hirde yaşayan Rum ve Bulgar toplum-
ları içinse yaptırılan veya onarımına
izin verilen yapılar şunlardır: 1892’de,
1896’da ve 1906’da birer Rum kilisesi,
Bulgar halkı için Derbend Köyü’nde bir
Bulgar kilisesi (1899), Yahudiler için
ise iki havra (1903).
Şehirdeki Osmanlı dönemi yapıla­
rından ayakta kalabilenlerden en
önemlisi Süleyman Paşa Camii’dir.
Dedeağaç’a 27 kilometre uzakta, Me­
riç Nehri’nin sağında Ferecik’tedir. Or­
han Gazi tarafından Süleyman Paşa
adına kiliseden camie çevrilmiştir. Mi­
naresi sol taraftadır. Kapısının üzerin­
deki kitabeden minarenin sonradan
eklendiği anlaşılmaktadır (1525 -1526).
Camiin kubbeleri kurşun kaplamadır.
DİMETOKA (Eski adları: Didy-
m otichos, Dim otika, Demotika, Li Di-
mos, Le Dim ot, Dimot, A ndim ot, Du-
not, Ludenoz, Ludenois, Ludunus, Di-
mire, Demiş).
Uzun bir süre Bizans yönetiminde
bulunan, 1230 yılında Bulgar Kuman­
danı Asen tarafından kuşatılarak tes­
lim alınan şehir, 1255’te yeniden Bi­
zans yönetimine katıldı ve loannes
Kantakuzenos, bu şehirde imparator
ilân edildi.
I. Murad tarafından Osmanlı İmpa­
ratorluğu topraklarına katıldı. Osmanlı
imparatorluğu’nun son iller örgütüne
göre Edirne ili merkez sancağına bağlı
bir ilçenin merkezi oldu. I. Murad bu­
rayı aldıktan sonra Türkler'ce alınan
Edirne şehrinin onarılmasına (1367) ka­
dar Dimetoka’yı merkez edindi. Bu ba­
kımdan Dimetoka’ya "D â ru ’s-Salta-
n a t" adı verildi. I. Murad burada kaldığı
süre içerisinde harap olan kaleleri
onarttırdı, çok sayıda resmî daireler ve
binalar, okullşr, yüksek imam medre­
seleri inşa ettirdi.
Osmanlılar’ın Rumeli’de kesin ola­
rak yerleşmelerinden sonra Dimetoka,
değerini bir süre daha sürdürdü. Bu
arada 1373’te i. Murad ile İmparator io-
annes, Anadolu’da uğraştıkları sırada,
her ikisinin de oğulları (Savcı Bey ve
Andronikos) Rumeli’de ayaklanmışlar­
dı. Bunun üzerine Rumeli’ye dönen I.
Murad, ayaklanan prensleri İstanbul
yakınında yenilgiye uğratınca, bunlar
Dimetoka Kalesi’ne kapandılar, orada
yakalanarak cezalandırıldılar.
Rumeli Beylerbeyliği’nin Paşa
Sancağina bağlı 150 akçalık bir ka­
dılık olarak örgütlenen ve Edirne Bos-
tancıbaşılarının emrinde ve çorbacı
Voyvoda tarafından yönetilen Dimeto-
 ka Kalesi’nde sadece bir dizdar bulun­
maktaydı. Bir süre Rumeli’yi eline ge­
çiren Musa Çelebi de, Dimetoka’yı hü­
kümet merkezi yapmıştır.
1444’te II. Murad’ın, yönetimi oğ­
lu Mehmed’e (Fatih) bırakmasını fırsat
bilen Hıristiyanlık dünyası, yeni bir
Haçlı seferi hazırlıklarına girişince, Ru­
meli halkı büyük bir paniğe kapılmış,
boşaltılan Edirne şehrinin ileri gelen­
leri, bu arada şehzade Mehmed, Sad­
razam Halil ve Hadım SinaıvPaşa bu­
raya sığınmışlar, mallarını ve aileleri­
ni Dimetoka Kalesi’ne saklamışlardır.
XV. yüzyıldan başlayarak XIX. yüz­
yılın başına kadar Dimetoka önemli
devlet adamları için bir sürgün yeri ve­
ya emekliye ayrılanların çekildikleri
sessiz bir köşe idi. 1821 yılında Dime-
toka’ya bağlı İpsala kazasındaki Has­
sa Korusu’na iskân olunan Ağnat Ka-
zaklarinın hane, bağ, bahçe ve tarla­
larından da öşürve diğervergiler alın­
maya başlanıldı (Mart 1821). II. Mah­
mud devrinde modern anlamda örgüt­
lenen Edirne ilinin merkez sancağına
bağlı bir ilçe haline getirilen Dimeto­
ka, Edirne ile Dimetoka halkı arasın­
daki anlaşmazlıktan dolayı Edirne’den
ayrılmasına karar verildi (18 Nisan
1841). Türkiye’den ayrılması da bir ke­
re 1876-1877 Osmanlı - Rus Savaşı’nın
bozgunla sonuçlanması üzerine düşü­
nüldü. Berlin Kongresi’nde, Türkiye’­
de bırakıldı. Bu arada Dimetoka’ya
bağlı köyler, Rus Generali Stalip’in as­
kerleri tarafından yıkıma uğradı. Bun­
lar ancak 1789’da yerlerine dönebildi­
ler. Bundan sonra Balkan savaşların­
daki büyük bozguna kadar yıkık bir du­
rumda kaldı. Bu savaşta Bulgar saldı­
rısını» başlaması üzerine elden çıktı
ve 30 Mayıs 1913’te imzalanan Lond­
ra Anlaşması üzerine Bulgaristan’a bı­
rakıldı. Ancak Türkler’in Balkanlar’da
ileri harekâtından sonra imzalanan 26
Eylül 1913 tarihli İstanbul Antlaşması
ile Karaağaç ve Dimetoka, Osmanlı
Devleti’ne bırakılmasına rağmen, I.
DünyaSavaşı’ndaBulgarlar’ın kazanıl­
ması için yapılan fedâkârlıkta 19 Ağus­
tos 1914 tarihli antlaşma ile Meriç’in
sol kıyısındaki bu köprübaşılar, büs­
bütün elden çıktı. Nisan 1920’de yapı­
lan San Remo Konferansı kararları ge­
reğince bütün Trakya Yunanlılar’a bı­
rakıldı.
Osmanlı yönetiminde bulunduğu
süre içerisinde Dimetoka, Bizans dev­
rinde olduğu gibi Osmanlı devrinde de
son derece önemli bir sayfiye yeri ve
padişahların çok süre yazlık mevkiini
oluşturmuştur. Bu sebeple, sultanlar,
ilk baştan burada saraylar kurmasına
özen göstermişlerdir. Bu amaçla, Bi-
zanslılar’dan kalan saraylar yenilen­
miştir. Özellikle Büyük Kale’deki Bi­
zans sarayını yenileyerek kullanmışlar­
dır. Bir söylentiye göre, kentin fethin­
den önce, kentin kuşatıldığı dönemde,
Osmanlı Ordusu cuma namazını Dime-
toka’nın Kızıldere ilerisinde (Ayia
Kiryaki” ayazması üst tarafında kılmış
olduğundan, bu sebeple bu mevkiye
“ Nam azgah” adı verilmiştir.
Dimetoka Kalesi Bizans çağından
kalma bir eserse de, Osmanlı eserleri
arasına girmiştir. Zira burası Osmanlı
yönetiminde büyük onarımlar geçir­
miş, kale içindeki saraylar da kullanı­
lır hale sokulmuştur. Kalenin bir kıs­
mı çift duvarlıdır, bir alçak duvar, 2-3
metre uzunluğunda, öbürü ise 5-6 met­
re yüksekliğindedir. 1800 metre uzun­
luğunda olan kale, Bizans imparator­
luğumdan toplanan binlerce işçi tara­
fından inşa edilmiştir. Kalenin kulele­
rinden bazıları çok iyi durumdaysa da
büyük çoğunluğu yıkık ve harap du­
rumdadır. Kale içerisinde Ayios Yeor-
gios Palaikastiris adlı bir Rum kilise­
si de bulunmaktaydı. Bu kilisede 1341
yılında İoannis Kantakuzinos’un eşi İri-
na’nın taç giyme töreni yapılmıştır. Ka­
le içerisinde bulunan bu kilise, II. Mah-
mud’un bir Hatt-ı Hümâyûnu ile ona­
rılmıştır (Haziran 1828).
Geliri II. Bayezid tarafından gider­
lere ayrılan Dimetoka'da XVII. yüzyıl­
da kale içinde, 100 Hıristiyan evi ile bir
kilise bulunmakta olup, Türkler kale­
nin dışında, varoşta oturmaktaydılar.
12 mahalle ve 600 evdaen oluşan Türk
semtine Mehmed Çelebi Camii, Na-
suh Bey,Kurt Bey, Bazarlı Bey, Abdül-
vasi Çelebi, Oruç Paşa, Kapıcıbaşı, Ta­
tarlar, Haraççı, Zincirli, Çırçır, Abdal
Cundî, Gazi Ferhad Bey mescitleri ile
Mehmed Çelebi,OruçPaşa,NasuhBey
imaretleri, Kurşunlu ve Nasuh Bey
hanları Feridun Bey ile Oruç Paşa’nın
Fısıltı Hamamı, önemli eserler arasın­
da sayılırdı.
Doğan Bey Camii, 1420 yılında İvaz
Paşa tarafından yaptırılmıştır. Üç kub­
beli bir son cemaat yerinden sonra
esas bina kare bir şekil arzetmekte ve
bunun merkezinde dört payeye daya­
nan bir merkezi kubbe bulumaktadır.
Ana çizgileri bakımından Atina’daki
Fethiye Camii’ni anımsatan bu bina­
nın kubbealtı mekânının etrafını çevi­
ren diğer mekânlardan köşelerdekiler
çapraz tonozlar ile örtülüdür.
Çelebi Sultan Mehmed Camii, pa­
dişah emriyle 1420’de ivaz Paşa’ya
yaptırılmış olup, 1821-22 yıllarında
onarım görmüştür. 30x30 metre dış bo­
yutunda olup, köşeleri pahalı, 2x2 met­
re maktamda kârgir ayaklar arasında
yapılmış ahşap kemerlere müstenid 11
metrelik bir.merkezî kubbeli şahın ile
tonoz örtülüdür. 8 metrelik kubbeler­
den oluşan üçlü son cemaat revakı tü­
müyle çökmüş ve Kıble cephesinde
onarım yapılmışsa da kemer ve kub­
belerden birçok izler ve kemer yastık
taşlan kalmıştır.
Bayezid Camii, I. Murad tarafından
1361 ile 1389 yılları arasında inşa edil­
miştir. Ancak camiin küçük ve harap
durumda olması yüzünden büyük ola-
sılıkla Yıldırım Bayezid tarafından 1389
veya 1390 yıllarında inşaatı yeniden ya­
pılmıştır. Bu tarihte, duvar kısmına, ya-
zıtlı taşlar yerleştirilmiştir. Son cemaat
yeri üç bölmeli ve yanları açıktır. Her
üç bölme de kubbelidir. Harem, dış öl­
çüleri ortalama 30x30 metre olan bir
kare yapıdır.
1821-22’de Çirmen Mutasarrıfı Sa­
lih Paşa tarafından bütün masrafları
karşılanarak onarılan cami, son olarak
1903 yılında da bir onarım görmüştür.
Bugün ayakta yıkık da olsa veya te-
melleri kalabilmiş olan diğer Osman­
lI dönemi yapılarından Nasuh Bey
Mescidi, Pazar Bey Mescidi, Oruç Pa­
şa Mescidi (Yapımı: 1400 - 1401), Ab­
dal Cidi Mescidi, Ferhad Bey Mesci­
di ile Abdal Cüneyd Zaviyesi (Yapımı:
1485) iie Fısıltı Hamamı anılmaya de­
ğer.
Dimetoka’da yaşayan Hıristiyanlar
için de birçok kiliseler inşa edilmiş ve­
ya eskileri onarılmıştır. Halen Dimeto­
ka’da Osmanlı döneminden kalma 16
Rum kilisesi, 1 Katolik Bulgar kilisesi
ile bir de Ermeni Surp Kevork kilisesi
vardır. Bu yapıların yapım tarihleri şöy­
le:
Pakrevan Köyü’ne Bulgar Katolik
(1866), Prizren Köyü’ne Aya Tanaş
(1859), Kaza merkezine (1863), Cam­
bazlar Köyü’ne Konstantin Valanti
(1869), Küçükdoğancı Köyü’ne Mer­
yem Ana (1870), Sarı Hatır Köyü’ne
Aya Yorgi (1872), ilçe merkezine Aya
Marina (1883), Kadıköy’e Aya Yorgi.
(1901), ineceğiz Köyü’ne (1897) birer
Rum kilisesi inşa edilmiş. Kale içinde­
ki Rum kilisesi 1834’te, diğer bazı ki­
liselerde 18 3 8 ’de onarılmış, Sofulu ka­
zası Paşmak Köyü’ne bir Rum sıbyan
mektebi (1883), Saltın Köyü’ne bir Rum
kız mektebi (1886) ile Kuleli Burgaz Kö­
yü’ne bir Rum mektebi (1896) inşa edil-
D İV A N İY E (Eskiden: Rumahi-
ye).
Osmanlı imparatorluğu’na Kanu­
nî’nin Bağdad seferi sırasında katıldı.
Bölgeye OsmanlIlar hâkim olmadan
önce “ R um ahiye" deniliyordu. Ancak
bölge topraklarından elde edilen ge­
lirlerin Bağdad eyaletinin divan mas­
raflarını karşılamasından dolayı bölge­
ye “ Divaniye” ad\ verildi. Bölgede Os­
manlIlar zamanında Huzail, Müntefik
Şamman kabileleri yaşamaktaydı. Böl­
genin gelirleri mukataa ve iltizam usu­
lüne göre toplanırdı. Divaniye’de Os­
manlI yönetimine karşı ilk ayaklanma
1568 yılına oldu. Bundan sonra Os­
manlI vergi memurları ile Arap kabile­
ler arasında çekişmeler uzun süre de­
vam etti (1668, 1701,1798, 1814, 1916).
Şehir, Osmanlı imparatorluğu’na
bağlandıktan sonra Bağdad ilinin Hil-
le Mutasarrıflığıma bağlı bir kaza mer­
kezi oldu. Son teşkilât düzenlemesi
1864’te Midhad Paşa tarafından ger­
çekleştirildi. ilk Osmanlı Mebusan
Meclisi'nde Divaniye iki mebusla tem­
sil edildi, imparatorluğun son yılların­
da bölgenin tarıma elverişli bir hale ge­
tirilmesi için su kanalları açıldı ve bir
de baraj yaptırıldı. Bölge 1916’da ingi-
lizler’in kışkırtmasıyla ayaklandı ve
1917’de de Bağdad’ın ingilizler tarafın­
dan ele geçirilmesi üzerine İngiliz ege­
menliğine girdi. Bölgedeki son hükü­
met temsilcisi ingilizler zamanında da
görevini sürdürdü. 1919’da İngiliz kuv­
339
vetleri kumandanının emriyle kurulan
Liva M eclisi’nden sonra Divaniye’de-
ki Osmanlı yönetimi son buldu.
Bugün Divaniye, Irak’ta, Fırat’ın ko­
lu Hille kıyısında idare merkezi şehir­
dir.

DRAÇ (Durres; ital. Durazzo; Es-

k iç a ğ ’da: Dyrrachium).
Uzun süre Osmanı imparatorluğu
yönetiminde bir iskele durumunda
olan Draç, 7 Temmuz 1880’de sancak
haline dönüştürüldü. Bundan sonra
buraya önem verilerek mevcut bütün
kışla binaları onarıldığı gibi (1883), bu­
raya bir adet kilise (1857) ve Kovaya ka­
zasına da bir kız mektebi (1905) yapıl­
mıştır.
Draç'ta Fatih Sultan Mehmed, Ha­
şan Çaka, Kaça Hanım, Mustafa Bey,,
Sultan Bayezid, Yakub Ağa camileri ile
1 medrese, 5 sıbyan mektebi, han, ha­
mam, hükümet konağı, tekke ve saat
kulesi vardı. Draç’ın köylerinde de pek
çok cami ve çeşitli bayrak bulunuyor­
du.
DRAMA: Osmanlı yönetiminde şehir (XIX. yüzyıl sonu).
Draç, bugün Orta Arnavutluk’ta bir
liman şehridir.
dır bezi olarak bütün Osmanlı impara- ve iskelesi olan Kavala’nın 53 kilomet­
torluğu’nda beğenildiğini anlatır. XVIII. re kuzeybatısında olarak Tenyanos
yüzyılın son yarısında ve XIX. yüzyıl Golü’ne dökülen Ankiste (Dramaniçe)
başlarında Serez beylerinin buyruğu Nehri kollarından bir çayın üzerindey­
altına giren Drama Yunan ayaklanma­ di.
ORAMA (Eski adlan: Dragmes, sında derin etkiler altında kaldı. Dra- Kaza, batı ve kuzeybatıda Siroz
Drabskos, Dragines, Drahescus, Dra- malı Mahmud Paşa Yunan ayaklanma­ Sancağı ile kuzeydoğuda Edirne vila­
m ine Dragoies, Diamme, Davie, Aive.) sında Drama’dan toplanan gönüllüler­ yetinin Gümülcine Sancağı, güneydo­
Trakya ile Makedonya arasında Yu­ le Serasker Selim Paşa komutasında ğuda Sarışaban, güneyde Kavala kaza­
nanistan’da bir şehir ve bölge. Kuru­ Kolokotroni Savaşina katıldı ve Tırha- larıyla sınırlıydı. Merkez ilçesinden
luşu Makedonya Krallığı zamanına ka­ la’yı ayaklanan Yunanlılar'a karşı sa­ başka Kavala, Sarışaban, Pravişia İlçe­
dar uzanır. vundu. leri, Tirsoçam ve Çeç bucaklarına ay­
Osmanlı yönetimine 1373-1374 yıl­ Osmanlı İmparatorluğu’nun iç yö­ rılmıştı, 131 köyü bulunmaktaydı. Bu
larında giren Drama, Balkan Savaşı so­ netimini yeniden düzenlediği XIX. yüz­ yüzyılda tarım ürünleri olarak buğday,
nuna kadar Osmanlı imparatorluğu’na yılın ikinci yarısında Drama, Rumeli’­ arpa, çavdar vb. hububat ile çok mik­
bağlı kaldı. Osmanlılar’ın Rumeli’de­ de Trakya ile Makedonya hatları sını­ tarda tütün, az miktarda pamuk yetiş­
ki ilk genişleme yıllarında karargâhı­ rında bir kasaba olup Selânik vilayeti­ tirilird i. Bağları çok olduğundan bol
nı Güm ülcine’de kuran Hayredin Pa­ ne bağlı bir sancak merkezi oldu. Se- miktarda şarap çıkardı. Arı kovanların­
şa öncü kuvvetlerini Mesta (Karasu) lânik’in 120 kilometre kuzeydoğusun­ dan bolca bal ve balmumu elde edilir­
bölgesine doğru sürdü. Bunlardan Se- da Siroz’un 48 kilometre doğusunda di. Halk, tütün tarımı, çorap ve şayak
rez’i kuşatan Deli Balaban’a yardım et­
mek üzere hareket eden Lala Şahin Pa­
şa, ilk adımda Kavala'yı ele geçirdi, bu­
radaki gümüş madenlerini denetimi al­
tına aldıktan sonra Drama önüne gel­
di. Drama Kalesi kendiliğinden teslim
oldu. Lala Şahin Paşa, Zihne, Serez ve
Kara Ferye’yi Osmanlı yönetimine ka­
tarak Osmanlı sınırlarını Vardar Vadi­
s in e kadar uzattı (1375). Böylece Os­
manlI yönetimine giren Drama bir ka­
dılık olarak Rumeli Beylerbeyliği’ne
bağlandı. Bölgede Türk ve Müslüman
nüfusu artırmak üzere,, Yıldırım Baye­
zid, Karaman bölgesinde konargöçer
Türkler’den büyük bir topluluğu bura­
ya yerleştirdi. 1603 yılında Tekfur Da­
ğı yörükleri adıyla anılan konargöçer-
lerden bir kısmının Drama çevresin­
de hâlâ yaşadıkları görülmektedir. Ev­
liya Çelebi Drama’yı şirin bir kasaba
olarak anmaktadır. XVII. yüzyılda Dra­
ma Ovasinda pamuk tarımı yapıldığı­
nı ve kasabada işlenen pamuğun ça­ DRAMA: Hükümet Caddesi (XIX. yüzyıl sonlan).

340
 1

dokuma tezgâhlarıyla bolluk bir hayat yeterince gelişemedi. Eğrinin Osman­

sürmekteydi. Tarımın gelişmesi için DUPNİÇE (Dupniça; Dubniça;
1949’a kadar D upnitsa; 1952’ye kadar lI tarihindeki önemi, 1552’de ikinci Ve­
de Osmanlı Devleti’nce gerekli tohum­
luk malzeme verilm iştir (1897). Ayrıca Marek. Bugün: Stanke Dimitrov). zir Ahmed Paşa kumandası altındaki
maden işletilmesi de gelişmişti ve Osmanlı yönetiminde Tuna vilaye­ ordunun şehri kuşatması ile başlar.
1847 yılında bazı madenler çıkarılıyr- tinin Sofya Sancağina bağlı bir kaza Daha önce (7552,)Tamışvarve Szolnok
du. XIX. yüzyılın sonlarında Sırbistan’­ olan şehirde o döneme ait yapılardan kalelerini zapteden Serdar ve Rumeli
ın bağlımsızlık kazanması üzerine es­ bugün XVI. yüzyıldan kalma bir cami, Beylerbeyi Sokullu Mehmed Paşa kuv­
ki Sırbistan göçmenleri daha sonra da 1782’den kalma bir saat kulesi bulun­ vetleri, bu önemli kaleyi kuşattıkları sı­
Kafkas göçmenleri ve 1876-1877 Os­ makta, Dubniçe Köprüsü’nün varlığı rada, Macaristan’daki Türk kuvvetleri­
manlI - Rus Savaşı nedeniyle-Bulgaris- bilinmektedir. Ayrıca XIX. yüzyıl ikin­ nin başında oldukları halde, Budin
tan göçmenlerinin yerleşme alanı du­ ci yarısında Çavuştepe Köyü’nde bir Beylerbeyi Ali Paşa, Bosna ve İstolni-
rumuna gelen Drama’da Balkan Sava- Bulgar kilisesi inşa edilmiştir. Dupni- Belgrad sancak beyleri Ulema Paşa ve
şı’ndan hemen sonra Serez Sancağı çe’de adları eski belgelerden tespit Arslan Bey de diğer bazı kaleleri zap­
ile birlikte 78 bin 52 Rum, Bulgar ve olunan 32 cami vardı. Köylerde 25’den tettikten sonra, Eğri Kalesi önüne gel­
Ulah’a karşılık, bir kısmı Pomak ve Kıp­ fazla cami bilinir. Dupniçe içinde med­ miş ve kuşatma hazırlıklarına başla­
tî olmak üzere 429 bin 745 Müslüman rese, mektep, 2 hamam, 2 han, 3 tek­ mışlardı. Kale, Macar Komutan Dodo
ke vardı. Istvan’ın kumandası altında 2 bin ka­
yaşamaktaydı. Bu nüfusun 75 bini Dra­
dar bir muhafız kuvvetiyle korunmak­
ma merkez sancağında oturuyordu. taydı. Osmanlı kuşatması 40 günden
“ K â m u s -ü l lâ m " adlı eserde ise XIX. fazla sürdü, kuşattığı kaleyi zaptetmek
yüzyılda kazanın toplam nüfusu 53 bin için yeterince çaba gösterdi. Ancak bu
167 idi. saldırılar bir sonuç vermedi. Bunun so­
Balkan Savaşinda Ali Yaver Paşa nucu Ahmed Paşa kuşatmayı kaldıra­
komutasındaki ordu, Ferecik’te Bul- EĞRİ (Eğre; Macar. Eger: Mm. rak geri döndü. Bundan sonra kale mu­
garlar’ın eline düşmüştü. Bulgarlar’ın Erlau). hafızı, Avusturya sınır kaleleri Sziget
yaptıkları zulümler bölgede yaşayan Çok eski bir tarihe sahip olan Eğri’ ve Kanije gibi bizzat kral tarafından
Türkler’i tiksindirm işti. II. Balkan Sa­ de Macar Devleti’nin kurucusu ilk Kral XV. yüzyılda yapılan büyük piskopos­
vaşı sonunda yerli halkın yardımı ile Szent Istvan bir piskoposluk kurarak luk binasının duvarlarından ve eski ki­
Yunanlılar'ın eline geçti. Londra Ant- büyük arazi tahsis etm iştir (XI. yüzyıl). lise yıkıntı kalıntılarından yararlanmak
laşması’yla Yunanistan’a bırakıldı. I. Daha sonraları buraya özellikle Fran­ suretiyle yeniden berkitilerek gelişti­
DünyaSavaşı’nda yeniden Bulgarlar’ın sa’dan gelen Vollonlar'ın büyük bir rildi ve muhafızlar arasına büyük sa­
eline geçen Drama, bu savaşın sonun­ kısmı yerleştirildi. Moğollar’ın Doğu yıda A v u s tu ry a lIla r da alındı. 1592 yı­
da kesin olarak Yunanistan’a bırakıl­ Avrupa'yı istilâsı zamanında, Eğri, Ba- lında başlayan Avusturya savaşlarının
dı. II. Dünya Savaşinda bir süre yine tu Han’ın kumandanı Şıban tarafından dördüncü yılında bizzat Padişah III.
Bulgarlar’ın eline geçen Drama savaş tahrip edildiyse de, 1261’de şehir ye­ Mehmed’in de katıldığı ordu, Sava’yı
sonunda tekrar Yunanistan’da kaldı. niden onartıldı. XV. yüzyılda şehir halkı geçerek, kalenin alımına karar verdi.
Lausanne Konferansindan sonra Tür­ Hus taraftarlarının saldırısına uğraya­ Aynı yıl 22 Eylül’de ordu Eğri yakınla­
kiye'deki Rumlar’a karşılık, Yunanis­ rak, yeniden tahrip edildi ve halkının rına geldiğinde köyler ve çiftlikle r bo­
tan’daki bütün Türkler’le birlikte Dra­ çoğu öldürüldü (1442). Mohaç Meydan şalmış, halkı kaleye çekilmiştir. Bu sı­
ma halkı da Türkiye’ye getirildi. Bugün Savaşindan sonra bazen Zapolyai Ja- rada 1500 AvusturyalI, 1000 Macar mu­
Drama’da birkaç aileden başka Türk nos ve bazen de Ferdinand’a tâbi olan hafızı bulunmaktaydı. Padişah, kale
kalmamıştır. şehir bu iki rakip kralın burayayükle- muhafızlarına teslim teklifinde bulun­
Osmanlı İmparatorluğu dönemin­ dikleri ağır vergiler altında ezildiği için, duktan sonra kuşatmaya başladı. Ve­
de buraya çeşitli mimarî eserler yapıl­
mıştır. Yıldırım Bayezid devrinde yapıl­
mış 3 cami, birer küçük kütüphane, 1
idadiye, 1 rüşdiye, birkaç sıbyan mek­
tebi ve dokuma tezgâhları bulunmak­
taydı. Drama’da Osmanı eserleri ara­
sında özellikle Kurşunlu Cami (Ferhad
Paşa) ve Nasuh Paşa Hanı anılabilir.
Ferhad Camii, 1906’da onarım gör­
müştür. XXI. yüzyılın sonu ile XX. yüz­
yılın başlarında Drama’ya Osmanlı
Devleti’nce çeltik arazisi nehirleri üze­
rine iki adet köprü (1847), bir hapisha­
ne (1875) ve mevcut Mekteb-i idadi-i
Mülkî içine bir bina (1907) yapılmış,
Mahmud Paşa Medresesi onarılmıştır
'1858).
Burada yaşayan Hıristiyan dinine
mensup toplum için de Kayapınar Kö-
yü’nde Aya Marko (1860), Sarıdere na­
hiyesine Aya Yorgi (1870), Sarışaban
nahiyesine Aya Dimitri (1873), Peluna
Köyü’ne Aya Tanaş (1874), Edirnecik
Köyü’ne Aya Nikola (1895) adlı birer
Rum kilisesi ile Rum sıbyan mektebi
(1896), Çatalca Köyü’ne bir Rum k ili­
sesi (1903) inşa edilmiş.

341
 zir İbrahim Paşa Avusturyalılar’ın ko­ 1664’te Miklos Zrinyi tarafından kıs­
ruduğu kısma, Ilıcalar tarafından top­ men yıkılan köprü, 1686 yılında ise yı­
larını yerleştirmiş, tahkimat yaparak kılmıştır.
burada mevzi almıştı. Cağalazâde Si­ Evliya Çelebi, “ Seyahatnâm e’'s'\r\-
nan Paşa, şehrin büyük kale ve kilise­ de, kalenin içinde 1800 ev ile kiliseden
sine karşı, Hadım Cafer Paşa bağlar sözetmektedir ki, bu kilise, İV. Meh­
arasında ve Rumeli Beylerbeyi Vezir med tarafından camie çevrilmiştir. Ca­
Haşan Paşa ile Vezir Cerrah Mehmed miin Kıble kapısı üzerinde olan tarihin
Paşa da, uygun yerlerde kuşatmayı ta­ yazısı, Nasuh Paşa, Nişancıbaşı Ömer
mamladılar. Bunlara birkaç gün son­ Bey’indi.
ra, Anadolu alaylarının başında gelen Eğri bugün, Macaristan'da Heves
Beylerbeyi Mehmed Paşa (Lala) katıl­ ili, il merkezi şehirdir.
dı. Sonunda kaleyi savunamayacakla-
rını anladıklarından kale teslim edildi
ve 12 Ekim 1596’da kaleye girildi. Ca­
mie çevrilen büyük kilisede de padi­
şah, devlet erkânı ile cuma namazını'
kıldı. Bu kalenin fethinden dolayı ili.
Mehmed’e “ Eğri F â tih i” unvanı veril­
di. EĞRİBUCAK
Evliya Çelebi’nin fetihten sonra, Osmanlı İmparatorluğu dönemin­
vezir-i âzamin 7 sancak beyi ve 12 bin de Liva merkezi, Manastır vilayetine
reayaya yeniden inşa ve tahkim ettir­ bağlı kaza. 1834 yılında Eğribucak ka­
diğini bildirdiği Eğri Kalesi, XVII. yüz­ zasına bağlı köy ve mahallelere tayin
yıl boyunca uzun süre, bu eyalet hal­ olunan muhtar ve imamlara resmi mü­
kının bu türlü mükellefiyete şevki sa­ hürleri, Darphaneden kazıtılarak gön­
yesinde kuvvetli bir halde kaldı. Eğri, derilmiş ve bunların isimleri ve yaptık­
ilk zamanlarda, Kanije gibi Budin’e tâ­ ları işler, bir deftere geçirilm işti.
bi bir sancak halinde yönetildi. Son­
radan Szolnok, Hatvan, Szegedin, Fi-
lek (Fülek) ve Seçen livalarının ilhakı EĞRİ: Bir Türk mescidi
ile 6 livalık bir eyalet haline getirildi. yanında türbe.
Evliya Çelebi’ nin Eğri’yi ziyareti 1664
yılların arastlar. Şehrin kalesini Nem­ Eğri Kalesi, kendisini korudu ve ancak
se Hisarı, Macar Hisarı, Aşağı Varoş Türk kuvvetleri Macaristan’ı tümüyle
EĞRİDERE (Bugün: Ardino).
Bulgaristan’da Kırcali çevresinde,
ve Baruthâne kalelerinden oluşan her boşalttıktan sonra ve Tuna güneyinde­
Doğu Rodop Dağlarinda, Kırcaali şeh­
birinin ayrı dizdarları bulunan dört kı­ ki ülkeleri koruma mecburiyetine dö­
rinin 31 kilometre güneybatısında ka­
sım olmak üzere betimler. Bunlardan nüştükten sonra 1687’de, General Ca-
saba. 1929 ve 1933 yıllarında burada
Macar Hisarı, Üç Nemse Hisarı büyük- raffa’ya teslim edildi. Eğri, Avusturya-
Bulgar Çiftçi Partisi’nin organı olan
Iğünde ve 11 köşelidir. Surlarında Ali lılar’ın eline geçince, Leopold I. bura­ Türkçe BİRLİK adlı bir gazete yayınlan­
Paşa, Zurnâzen Mustafa Paşa ve Hün­ yı krala ait şehirler arasına soktu, şe­
mıştır.
kâr tabyaları, kapısı üzerinde de şeh­ hirde 1829’da onarılan 35 metre yük­
rin arması olan bir arslan tasviri bulun­ sekliğinde ve tabanı 14 köşeli bir mi­
makta idi. Paşa Sarayı, esir zindanı, sa­ nare vardır.
at kulesi ve Paşa Camii (yapım: 1023),
(1614) Macar Hisarı’ndadır. Frenk Hi- Eğri’de, Osmanlı dönemi yapılar
sarı'nda yeniçeri odalar ilk, fetihten şunlardır:
sonra ilk cuma namazının kılındığı ve Kethüda Cami minaresi, XVII. yüz­ ELBASAN veya İLBASAN (Ar­
sancak-ı şeriften bir parça ^püskülün yılın başında yapılmıştır. Tehlike gös­ navutça: Elbasani).
minberine bırakıldığı için, Âlem-i Şe­ terdiği için yıktırılan camiin minaresi Tarihi, Makedonya sülalesine ka­
rif Camii olarak adlandırılan cami var­ 40 metre yükseklikte olup, tek şerefeli, dar uzanan şehir, Eskiçağ’daDraç ile
dı. Şehrin surları 5 köşeli, etrafı maz­ 97 basamaklı merdiveni vardır. Mina­ Selânik arasında uzanan ve Roma dev­
gal delikli ve derin hendekli olup, 5 ka­ renin kesiti 14 köşelidir. 1897’de yıldı­ rinde mükemmel hale getirilen iğna-
pılı idi. Baruthâne Kalesi, Evliya Çele- rım sonucu külâhı zarar görmüş, yeri­ tius askerî yolu üzerinde önemli bir
bi’ye göre, H. 1068’de (1657) Sadrazam ne yeni bir külâh konmuştur. pazar yeriydi. Osmanlı Türkleri, bu böl­
Köprülü Mehmed Paşa tarafından yap­ geye ilk kez Draç Prensi Thopia’nın
tırıldığı gibi, şehir de onun zamanın­ Valide Sultan Hamamı yıkıntıları çağrısı üzerine geldiler ve Çandarlı
da müstahkem sûr içine alındı. Bu sı­ kale surları içinde, XVII. yüzyılın baş­ Hayreddin Paşa, 1385 veya 1386 yılın­
rada, şehrin 17 mahallesi vardı. Ayrı­ larında yapılmış olabilir. da Elbasan yöresinde Savra Ovasinda
ca 3 bin 60 ev, çarşıda 600 dükkân, 5 Szambek’te Türk çeşmesi, XVI. Kuzey Arnavutluk prenslerinden Bal-
han belirtilm ektedir. yüzyılın ortalarında yapılmıştır. Alışıl­ sa’yı bir yenilgiye uğrattı ve kendisiy­
II. Viyana Bozgunu ile (1683) açılanmamış boyutlarda, bol sulu, iki katlı le birlikte Sırp Prensi Ivaniç’i, savaş
Avusturya savaşları sırasında Eğri Ka­ şadırvan, sebil kırmızı kumtaşındandır. sırasında öldürdü.
lesi, Macaristan’da en son kaybedilen Bugün de sağlam yapıdır. Aşağı katta Elbasan’ın gerçek tarihi, Fatih’in
kalelerden biri oldu. Beylerbeyi Os­ abdes alınır. Çeşme, 1 metre yüksek­ 1465’te 150 bin kişilik bir ordu ile Ar-
man Paşa, daha sonra onun kayma­ liğinde bir koruma duvarı ile çevrilmiş­ navutluk’a girişi ile başlar. Fatih, İs­
kamları Yusuf Ağa ve Rüsdem Ağa bü­ tir, Duvarın bir köşesindeki yazıt çıka­ kender Bey’in sığındığı Akçahisar
yük bir kahramanlıkla Eğri’yi koruduk­ rılmıştır. Kalesi’nde ur un süre dayanabileceğini
ları gibi, civar kalelere de yardıma koş­ anlayınca, Arnavutluk’u ve özellikle
tular. 1685’te Tökhöly İmre Avusturya Erzek ile Darda arasındaki köprü, Kruja’yı kontrol altında tutmak üzere
Kumandanı General Schutz’un Eper- kazık temel üstüne kurulmuştur. Söy­ Elbasan Kalesi’ni yaptırttı ve yeteri ka­
jes Kalesi’ni kuşattığı zaman, Eğri lentiye göre Kanunî tarafından yaptı­ dar muhafız asker, cephane ve zahire
Beylerbeyi’nden yardım istemiş ve Yu­ rılmıştır (1526). Köprü, iki yanı korku- koyduktan sonra geriye döndü. Bu ka­
suf Ağa bunu kabul etm işti. Osman luklu, Siavonya meşesinden yapılmış­ lenin yapılışı hakkında çeşitli kaynak­
Paşa’nın şehadetinden (Ağustos 1685) tır. Zamanın gezgincileri, köprüyü ve larda değişik tarihler belirlenmekteyse
ve Budin’in kaybından (1686) sonra da Türk yapım cılarını övm ektedirler. de, tarihçi Hammer’e göre, 1465 yılı
342
olarak belirtilmektedir. 1467 yılında bölümünde Viyana Vilayeti’nde liva sası idi. Dropoli ve Lonc nahiyelerine
Balaban Mathia Paşa’nın Kruja’yı ku­ merkezi kasaba idi. Yanya’nın 100 ki­ bağlı toplam 62 köy bulunmaktaydı.
şatması üzerine, İtalya’dan dönen İs­ lometre kuzeybatısında, Berat’ın 80 ki­ Merkez kaza, kuzeyden Tepedelen, do­
kender Bey, Balaban Paşa’yı yenip lometre güneyinde ve iskelesi olan ğudan Permedi ve Pogon, güneyden
öldürdükten sonra, Elbasan’ı kuşattı. Ayasandos’un 50 kilometre güneydo­ Pogon ve Delvine, batıdan da Delvine
Bunun üzerine Fatih, ikinci kez Arna- ğusunda, SopotDağinındoğu etekle­ ve Kuruluş kazalarıyla sınırlı ve çevri­
vutluk’a girdi. Arnavutluk’un tümüyle rinde ve Voyvone Nehri’nebağlı Drin liydi. Bu iki nahiyesinin halkının çoğu
fethi üzerine yapılan teşkilâta göre, Çayinın yarım saat kadar batısında Hıristiyan idi. Bura halkı çoğunlukla İs­
Draç ve ispat ile birlikte üç kadılık ha­ sarp bir yerde bulunan kaza idi. 1415 tanbul ve diğer şehirlere giderek ka­
line getirildi. İlk Sancak Beyi Mehmed ev, 336 dükkân, 9 han, birkaç cami, 2 saplık yaparlardı.
Bey oldu. Sonra onun yerine Evrenos- tekke, bir medrese ve bir rüşdiye mek­
zâde Mehmed Bey atan d ı.' tebi bulunmaktaydı. BuranınTepedelen- XIX. yüzyıl sonlarında mutasarrıf­
lı!' olan Ergiri’ye 1886 yılında mutasar­
Elbasan’da eskiden en azından 47 li Ali Paşa tarafından yapılmış sağlam
rıf olarak Ahmed Tevfik Bey’in atandığı
cami ve mescit, 1 medrese, 2 mektep, bir kalesi ve 8 bin 100 halkı vardı. Hal­
bilinmektedir.
hamamlar, imaret ve tekkeler vardı. Ay­ kın büyük çoğunluğu Müslüman, di­
rıca türbeler, saat kulesi, köprü, çeş­ ğerleri ise Hıristiyandı. Bunların çoğu
meler ve kale de yapılmıştır. Arnavut’tu.
XVII. yüzılda Elbasan sancağı, 201 Osmanlı imparatorluğu zamanın­
bin 963 akça gelirli bir has olup, 18 ze­ da, Yanya vilayetini oluşturan dört
amet ve 128 tımara bölünmüştü. 4 bin sancaktan biri, Toskalığın bir parçası
600 tımarlı sipahi çıkarmakta, alaybe- idi. E S T E R G O N (Lat. S trigonium ;
yi, çeribaşı, sipah kethüda yeri, yeni­ Mac. Esztergom)
Sancak merkezi, doğudan Adriya-
çeri serdarı, kale dizdarı gibi askerî
tikDenizi, yani Venedik Körfeziile, gü­ Çok eski zamanlardan beri Yukarı
komutanları, müftî, nakib, şehir naibi,
neyden Preveze, güneydoğudan Yan­ Tuna havzasının önemli bir kilit nok­
muhtesib ağası, bacdar ve haraç ağa­ ya, doğudan Manastır vilayetine bağ­
sı gibi sivil memurları bulunan bir san­ tası olan Estergon, X.- XII. yüzyıllarda
lı Görice, kuzeyden Berat sancaklarıy­ Macar devletinin merkezi oldu. Arap
cak olarak görülmektedir.
la sınırlıydı. Arazisi dağlık ve kuru sülâlesi zamanında burasıbüyük bir
Evliya Çelebi, ilgi gösterdiği bölge­ olup, yalnızca güneydoğu bölümünde önem kazandı. 1241 yılındaki Tatar is­
nin halkı, örf ve âdetleri üzerine birçok olan Delvine kazasının düz ve münbit tilâsına kadar Macar Krallığı’nın baş­
bilgi verir. Şehir, OsmanlIların elinde ovaları bulunmaktaydı. kenti ve Katolik K ilisesi’nin merkezi
kaldığı sürece, Rumeli ordusuyla bü­ oldu.
tün savaşlara katıldı. Tanzimat’tan Ergiri halkı savaşçıydı. Bura halkın­
sonra yapılan vilayet teşkilâtıyla bir il­ dan olan Müslümanların çoğu asker­ Estergon’un Türklerle ilgili tarihi
çe haline getirilerek, Debre Sancağı’ lik ve zabtiye görevleriyle geçimlerini Kanunî Sultan Süleyman’ın Budin se­
na bağlandı. 1875’ten sonra tekrar san­ sağlarlardı. Hıristiyan halk ise ticaret feri (1529) ve onu izleyen I. Viyana ku­
cak oldu. ve sanatla ilgilenirlerdi. şatmasıyla başlar. Eylül 1529’da Budin
fethedildikten ve Szapolyai Macar kral­
Balkan Savaşı sonunda Osmanlı lığına getirildikten sonra batıya, Viya­
Liva’da 441 kasaba ve köy ile ç ift­
İmparatorluğumdan ayrılan Elbasan, lik, 223 cami ve mescit, 3 medrese, na üzerine doğru harekete karar veri­
bugün Arnavutluk Cumhuriyetimde bir 215çeşitliokullar, 2 rüşdiye mektebi, lince Semendire Sancak BeyiYahya
il merkezidir. 40 tekke, 527 kilise ve manastır, 7 deb-
Paşazâde Mehmed Bey öncü birlikle­
XVII. yüzyılda Elbasan şehri, 1150bağhane ve 55 köprü bulunmaktaydı. ri ile birlikte ilerlemeye başlamış, Türk
haneden ibaret kale etrafında yayılmış kuvvetleri karşısında dayanamayaca­
Ergiri kazası sancağın merkez ka­ ğını anlayan Estergon Muhafızı Pal
dağınık bir şehir manzarası arzetmek-
teydi.
Evleri kiremitlerle örtülü, üç ve
dörder katlı bulunuyordu. Fatih, Gazi
Sinan Paşa, Balizâde ve Sinan Bey ca­
mileriyle çarşı, han ve hamamları şehri
süslemekteydi. Kitabesine göre H.870
(1466) tarihinde inşa edildiği bilinen
şehrin kalesi, 1832 yılında harap ve
irs
onarımı imkânsız olduğu için çıkarılan
bir iradeyle yıkılmıştır. Şehre 1903 yı­
lında bir Mekteb-i idadî yaptırılmıştır.
Vezir Köprü, Elbasan’ın doğusun­
da, Skumbi Vadisi boyunca, Orta Ar­
navutluk Dağları arasında, Romalılar
zamanı “ Via Eğnatia” adı ile tanınan
bir ana caddede uzanmaktaydı. Bugün
de Makedonya ve Selanik yönlerinde
hareket için çok önemli bir değer ta­
şıyan bu yol üzerindeki bu köprü, XV.
yüzyıl eserlerinden iken, AvusturyalI­
lar tarafından tahrip edilmiştir.

ERGİRİ
XIX. yüzyıldaArnavutiuk’un güney ERGİRİ: Şehir ve kale (XIX. yüzyıl lik yarısı).

343
Varday ile Macar Krallık Tacı Muhafı­
zı Pal Perenyi, burasını silah atılmak-
sızın Osmanlı kuvvetlerine teslim et­
ti. Ancak bu işgal kısa sürdü ve kate,
1531’de General Von Reggendorf ta­
rafından geri alındı.
Estergpn, kesin olarak Türk ege­
menliğine kanunî’nin 1543 seferi ile.
girdi. Kale alındıktan sonra içeriye gi­
ren (10 Ağustos) Padişah, ilk cuma na­
mazını, MimarSinan tarafından gotik
özellikleri bozulmadan camiye çevri­
len Büyük Katedral’de kıldı.-Kale ye­
niden tahkim edilerek Sancakbeyliği
haline konuldu. Budin Beylerbeyliği­
ne bağlandı. Kanunî, Budin eyalet ka­
nunnamesi ile birlikte, Estergon san­
cağı kanunnamesi de hazırlattı ve bu­
radan Avusturya’ya yapılacak ihracat
veya oradan getirtilecek mallar için bir
ayrı gümrük kanunnamesi düzenlettir­
di. Estergon’daki bu ilk Türk işgalin­
de kale, bütün özellikleri ile korundu.
Kale, 1595 yazında en tanınan soylu­
lardan oluşan bir ordu tarafından ku­
şatıldı. Çetin çarpışmalardan sonra
Anadolu Beylerbeyi Mehmed Paşa,
Osmanlı ordusundan yardım gelmeye­
ceğini anladığından Peçevi İbrahim
Efendi ile Ahmet Çelebi, Nadasdy ve
Pallfy ile yaptıkları görüşmeden son­
ra kaleyi teslim etmek zorunda kaldı­
lar, Yapılan anlaşma gereği Türkler,
bütün eşya, madın ve çocukları ile bir­
likte yaralılarını da imparatorun gemi-
Jeriyletaşımak veVisegrad’akadar gö­
türmek şartıyla anlaştılar.
Estergon’un yeniden Türk ege­
menliğine girmesi, Lala Mehmed Pa-
şa’nın Sadrazamlığına rastlar. 6 gün­
lük bir kuşatmadan sonra 6 Eylül
1605’te kale, yeniden Osmanlılar’a
geçti. Kaleyi teslim alma görevi yine
Peçevî İbrahim Efendi’ye nasib oldu.
1606 yılında imzalanan Jitva antlaşma­
sı ile Estergon, Osmanlı imparatorlu­
ğu toprakları arasında, Budin beyler­
beyliğine bağlı bir sancak olarak teş­
kilâtlandırıldı.
Kale 1626, 1663 ve 1683 yıllarında
sürekli Avusturya ve Alman saldırıla­
rına uğradı. Her defasında kalede mey­
dana gelen büyük tahribatları Türk as­
kerleri onarmak zorunda kaldılar.
Son olarak Kale, 30 Ekim 1684 yı­
lında AvusturyalIlar tarafından kuşatıl­
dı. Kaledeki askerin moralinin bozuk
olması dolayısıyle kale komutanı Be­
kir Paşa, kaleyi Avusturyalılar’a ver­
mek zorunda kaldı. Hiçbir savaş yapıl­
madan kalenin düşmana teslim edil­
mesi padişahı fena halde sinirlendir­
di ve bunda suçlu görülen komutan­
ların tümü, Kara Mehmed Paşa’ya gön­
derilen bir emir üzerine öldürüldü.
140 yılı bulan Türk egemenliği de
bu şekilde kapanmış olmakla beraber,
Estergon’un anısı Türk belleklerinden
hâlâ silinmemekte ve bu kalenin özle­
mini terennüm eden türkü, Türk ağız­
larında söylenm ekte devam e t­
mektedir.
Estergon’da Türk eseri önemli bir
kaleden başka, Sultan Süleyman (ki­
liseden çevrilen), mahkeme, Uziçeli
Hacı İbrahim camileri, 2 medrese, 4
344
FİLİBE: Genel görünüm (XIX. yüzyıl ik in c i yarısı).
mektep, hamamlar vardı.
Adına destanlar yazılan “ Estergon
K alesi” , Budapeşte’nin 52 km. kuze­
yinde, Tuna kıyısındadır. Karşı kıyıda,
zamanında Ciğerdelen adlı ile anılan
şehir vardı.
Estergon (Esztergom), bugün Ma­
caristan’da Kamarom iline bağlı şe­
hirdir.
F İL İB E (Eski adları: Cranides,
Datos, Philippes, P hilippopolis, Tri-
mus. Bugün: Piovdiv)
Traklar tarafından Pulpudeva adıy­
la kurulan Filibe, Makedonya Kralı Fi-
lip II’ nin eline geçtikten sonra, Filipo-
polis adını aldı (M.Ö. 341).M.Ö. 183’de
Roma İmparatorluğu topraklarına ka­
tıldıktan sonra sık sık akın ve yağma­
lara uğrayan şehir, bir süre Bulgarlar’ın
ve Bizanslılar’ın egemenliğinde kaldı.
1390’da Osmanlı Türkleri tarafından
fethedilerek sancak ve kaza, 1878’de
de Berlin Antlaşması ile kurulan Do­
ğu Rumeli (Rumeli-i Şarkî) vilayetinin
merkezi oldu. Bu süre içerisinde F ili­
be’de Sveti Georgi adlı Bulgar kilise­
si onarıldı (1838). Şehir ve yöresinde
veba hastalığı çıktığından Osmanlı hü­
kümetince gerekli önlemler alındı
(1839). Bir Küherçile Fabrikası inşa
edildi (1846). Filibe Sancağı'nda, 1846
yılında, çarşıda büyük bir yangın çık­
mış (1846), yanan binaların nizamına
uygun olarak yeniden yapılması için
Osmanlı Hükûmeti'nce gerekli nefer
ve mimar kalfaları gönderilmiştir. Mah­
keme Konağı onarılmış (1848), bir Mev­
levihane (1849), Vali Konağı (1850), bir
Lâtin Kilisesi (1858), Bulgar Manastı­
rı (1862), İstinamaka Köyü Cebrehor
Mahallesi’nde Bulgar Kilisesi (1866),
ayrıca Bulgar çocukları için bir okur
(1867), Müslüman erkek çocukları için
bir rüşdiye mektebi (1873), kız çocuk­
ları için de-bir mektep (1883) açılmış­
tır. Ayrıca Filibe ile Pazarcık arasında
Posta tatarlarının mazbatasının gön­
derildiği (1851)'de bilinmektedir. Bü­
tün bu yapıların dışında Filibe’ye bağlı
köylerde de 1858-1860 yılları arasında
birçok Rum ve Latin kiliseleri inşa edil­
diği görülmektedir.
Evliya Çelebi, “ Seyahatname” sin­
de Filibe şehrinden söz ederek Hüda-
vendigârGazi’nin bizzat Edirne’yi fethet
tikten sonra Lala Şahin Paşa'yı kala­
balık bir askerle Filibe üzerine büyük
bir kumandan tayin ettiğini ve şehrin
yedi yerden kuşatılıp, Meriç nehrine
köprüler yapılarak kalenin fetholundu-
ğunu, ayrıca şehrin imar durumunu,
mahallelerini ve Osmanlı dönemi ya­
pılarını ayrıntılı şekilde yazar.
Filibe’de elli üç mihrab ibadet ye­
ri vardı. Çarşı içinde kalabalık cemaa­
te sahip “ Ulu Cam i", Edirne fatihi I.
Murad tarafından yaptırılmıştır. Kâgir
yapı, büyük kubbelerle bezenmiş ve
camiin içi iyice süslenmiştir. Kapıları
üzerine tarih yazılmıştır. Diğer yapılar
ise şunlardır: Evliya Çelebi’ye göre 53
cami, 70 okul, 9 medrese, 7 dârül-
kurra, 11 tekke, 8 hamam, 9 han ve ker­
vansaray bulunmaktaydı. Ulu Cami’
den (Cuma Camii, M uradiye Camii,
H üdâvendigâr Camii) başka, İmaret
Camii, Vezir Şihabüddin Camii, Yeşi-
loğlu Camii, Anber Kadı Camii, Koru
Ağası Camii, Köprübaşı Camii, Taba-
kici Camii, Emir Şeyh Camii, Seyyid
Mahmud Camii, Hacı Haşan Camii,
Musalla Camii, Yürüyüş Baba Camii,
Kürkçüler Başı Camii, Hacı Camii, Sü­
pürge Baba Camii, Koç Hüseyin Ma­
hallesi Camii, Hacı Turgut Camii, Göl
Mahallesi Camii (Kayağanlı Mescid),
Hoşkadem Camii, Mevlevihane Camii,
Çukur Cami, Mekke Mescidi, Hocae-
fendi Mescidi, Hacı Ali Molla Mesci­
di, Tabakhane Camii, Tepe Camii, Hacı
Bekir Paşa Camii, Kurşunluhan Camii,
Kapakaltı Mescidi, Kapan Mescidi, Çe­
lebi Kadı Camii, Haşan Efendi Camii,
Şihabüddin Paşa ve Karagöz Paşa
Medreseleri, Şihabüddin Paşa Han ve
Hamamı, Lala Şahin Paşa Köprüsü
(Lala Şahin Paşa’nın oğlu Şihabüddin
Paşa K ü lliye si çevresinde) en önemli
Türk-İslâm eserleridir. Bunlardan Ga­
zi Şihabüddin Paşa Camii’nin giderleri
Osmanlı hükümetince karşılanmış
(1864), 1863 yılında da onarım gör-
müştür. _ ________:______ __
Bu yapılardan İmaret Camii’nin II.
Murad’ın vezirlerinden Şihabüddin Pa­
şa tarafından 1430’a doğru yaptırıldı­
ğı sanılmaktadır. Yapı, imaret adı ve­
rilen eserlerin çoğunda olduğu gibi,
aynı eksen üzerinde sıralanan kubbe­
li iki mekândan ibaret olup, bunlar­
dan kubbe ile örtülmüş avlu geleneği­
ni sürdüren ilk mekânın iki yanında mi­
safir edilenlere mahsus tabhane oda­
ları bulunmaktadır. Uzun yıllar çok ha­
rap ve bakımsız kalan camiin onarımı-
na 1966’da başlanmıştır.
Filibe’de 40 Türk gazetesi yayın­
lanmıştır. İlk çıkan Türk gazetesi Rum­
ca Ediseıs tu Ainu gazetesidir^. 1.1874-
30.12.1888). Türkçe olarak yayınlanan
ilk gazete ise H ilâl’dir (1.3.1884). Fili­
be’de çıkan Türkçe gazete ve dergiler
zamanın siyasetine göre, Osmanlı
Devleti ve Islâm çıkarlarını korumak,
II. Abdülhamid lehinde veya aleyhin­
de propaganda yapmak; Türkiye cum­
huriyeti lehinde veya aleyhinde yayın
yapmak için yayınlanmışlardır. Çıkan
gazetelerin adları şunlardır:
FİLİBE: Cuma Camii (XIX. yüzyıl).
Emniyet (29.10.1896-15.1.1908), Bölgenin yönetim merkezinin nüfusu
Malûmat (21.9.1898-1.8.1908), Müsa- 334 bindir (1979).
demei Efkâr (12.12.1899-25.2.1901), Na­
das (1.5.1898-8.6.1898), Rağbet (Ocak
1896-16.2.1904), Resimli Emniyet (1.11.
1896-27.2.1898) (Bu gazeteler, İslâm çı­
karlarını ve O sm anlı hukukunu koru­
m uş olan gazetelerdir); Kamer (1.3.
1899-31.7.1908), Macera-ı Efkâr (11.12.
1898-1.5.1907) (II. A b d ü lh a m id ’in
aleyhtarı ve Jön Türkler aleyhtarı Türk­
çe gazetelerdir), Ahali (23.3.1905-
1.8.1908), Balkan (15.3.1919-14.12.1920),
Bedreka-i Selâmet (15.1.1896-30.9.1896)
Doğru Yol (1.1.1898-22.2.1898), Eyyam
(1.8.1912-30.9.1912), Gayret (1898), Ha­
miyet (30.12.1897-31.1.1898), Muvaze­
ne (20.8.1896-27.5.1905) (Jön Türklerin
yayın organı), Resimsiz Emniyet, Ru­
meli, Rumeli Telgrafları, Sada (Bu ga­
zeteler II. A bdülham id aleyhtarı), İrfan,
Şam Sada-i Millet, Tunca, Türk Sada-
sı ve Türk Sözü (B ulgaristan T ürkleri’
nin çıkarlarını koruyan Türkçe gazete­
lerdir), Balkan (Bulgaristan Ç iftç i Par-
tis i’nin çıkarlarını koruyan gazete), Gü­
neş, Hurşid, Şark muhbiri, Şems (Bu
gazeteler, H ıristiya n propagandası
yapm ış olan Türkçe gazetelerdir), Ko­
ca Balkan, Açık Söz, Medeniyet (Tür­
kiye C u m hu riyeti A leyhtarı gazeteler­
dir), Balkan Postası, Rodop (Türkiye
C um huriyeti çıkarlarını koruyan gaze­
telerdir).
Dergi olarak ise irfan (1.10.1931-
15.2.1932) ve ihtişam (1.3.1932-30.6.
1933) yayınlanmıştır.
Filibe (Plovdiv) bugün, Güney Bul­
garistan’da Meriç (Bulg. Maritsa) Irma­
ğı üzerinde bir şehirdir. Nüfusu 720 bin
327. ilin 14 kasabası, 184 köyü vardır.
FLORİNA (Yun: Phlorina)
Osmanlı yönetiminde, Manastır vi­
layet ve sancağına bağlı bir kasabay­
dı. 1913 Balkan Savaşı sonunda bütün
Rumeli vilayetleri ile birlikte Osmanlı
yönetiminden çıkarak, Yunanistan'a
geçti.
Osmanlı yönetimi zamanında hal­
kın büyük bir kısmı Türk olan ve yakın
bir zamana kadar bir Türk kasabası gö­
rünümünde bulunan Florina’da günü­
müzde herhangi b ir Türk eseri
kalmamıştır. Ancak dış mahallelerin­
den birinde cami olmayan ve yarısı­
na kadar yakılmış sadece bir mina­
re yıkıntısı mevcuttur. 1885 yılında bu­
rada padişah adı ile "H am id iye" olarak
adlandırılan bir kışla yaptırılmıştır.
Osmanlı İmparatorluğu zamanında
Florina’ya birçok kilise, okul yapılması
veya onarılmasına izin verilmiştir.
Rum öğrencileri için ise Pudur Kö­
yü’ne (1898), Nekvan Köyü’ne (1898),
Nusyan-ı Bâlâ Köyü’ne (1893), birer
Rum okulu inşa edilmiştir.
Florina, bugün Makedonya’da il
(nom os) idare merkezi şehirdir.
GABROVA (Bugün: Gabrovo)
Osmanlı yönetiminde Tuna vilaye­
tinin Tırnovi Sancağı’na bağlı bir
sancak.
Bugün Kuzey Bulgaristan’da, Bal­
kan Dağlarinın kuzey eteklerinde,
Yanta Irmağı üzerinde il. Osmanlı
imparatorluğu zamanında sancağa
bağlı Yabancarke köyüne bir Bulgar ki­
lisesi Y7S72;, Garvancılar Köyü'ne de
bir Rum kilisesi inşa edilmiştir. Halen
şehrin adıyla anılan Gabrovo Köprüsü
de bir Osmanlı dönemi yapısıdır
(1895).
GAZZE (Gaza, Ghazza)
Filistinlilerin beş büyük şehirlerin­
den biri olan Gazze, M.Ö, 332 yılında
Büyük İskender tarafından iki aylık sü­
ren bir kuşatmadan sonra ele geçiril­
di. Daha sonra 632’de Araplartarafın-
dan zaptedildi ise de, 1152’de Temp-
liers tarikatı şövalyelerinin kalesi ha­
lini aldı.
Şehir, Yavuz Sultan Selim tarafın­
dan zaptedilerek Osmanlı toprakları­
na katıldı. Bundan sonra Şam eyâletin­
de sancak beyi merkezi oldu. Mirliva­
sının padişah tarafından geliri 508 bin
328 akçeydi. 7 zeameti, 107 timarı var­
dı. Osmanlı imparatorluğu döneminde
Evliya Çelebi ‘‘Seyahatnâm esi’’nde de
belirtildiği gibi bir kalesi, kalenin içe-
risinde bir camii, kalekapısı önünde Gürcistan Kralı Demetriyus, harap 1868’den sonra bağımsız Gence vilâ­
bir mescidi bulunmaktaydı. XVII. yüz­ şehri yağmalayarak kapılarından biri­ yetinin merkezi haline geldi. 1918’de
yılda şehir altı mahalleden oluşmak­ ni kendi ülkesine naklettirmişti. bağımsızlığını ilân eden Azerbaycan’ın
taydı. Şehir içinde Hüseyin Paşa Sa­ 1235’te Moğol istilâsına uğrayan başkenti oldu. Ruslar, bölgeyi 1920’de
rayı ile çarşı içinde Hüseyin Paşa ca­ şehir, dört yıl sonra kurtularak Türk yeniden ele geçirdiler.
mileri bulunmaktaydı. Yine şehrin or­ şehri olarak yeniden kuruldu ve İlhanlı
tasında Abdülaziz ve ona yakın Mur- Devleti’nin bir vilâyeti olan Arran’ın
gan tekkeleri mevcuttu. Paşa Hamamı merkezi oldu. Timur tarafından zapte-
ve isker Hamamı, şehrin en güzel ya­ dilerek tahrip edilen bu şehre sonra­
pılarıydı. ları Kaçarların bir kısmı yerleştirildi.
Şehirde XIX. yüzyıl sonlarında za­ III. Murad devrinde başlayan doğu GEYLAN
man zaman yerli Araplar tarafından ba­ seferlerinin ilk yıllarında Erzurum-Ar- Osmanlı imparatorluğu zamanında
ğımsızlık ayaklanmalarfolmuşsa da, dahan-Tiflis yolu ile gelip Şirvan’ı fet­ Arnavutluk’ta, Kosova vilâyetinin Per­
bunlar zamanında alınan önlemlerle heden Osmanlılar’a karşı, Kür ırmağı şembe sancağında ve Priştine’nin 23
bastırılmıştır. 1850 yılında yine bir sağındaki Arran’ı, Safevîler şiddetle km güneydoğusunda Morova Nehrine
Arap ayaklanması bastırılarak isyancı­ savundular. Bir aralık Osmanlı kuvvet­ bağlı çayın üzerinde kaza merkezi ka­
lar itaat altına alınmıştır. leri Şirvan’ı tahliye ederek Derbend’e saba. Merkez nüfusu 4500’dü. 2 cami,
Gazze’ye Osmanlı imparatorluğu’ geri çekildiler. 1583 yılında Osmanlı bir kilise, bir rüşdiye ve 2 iptidaiye
nun son zamanlarında İngiliz rahiple­ kuvvetleri ile Gence hakimi arasında, mektebi vardı. Kasaba içinde bulunan
ri cemiyetine mahsus bir hastanenin Bakû ile Derbend arasında bulunan Çarşı Camii, 1904’te onarım görmüş­
yapımına izin verilmiştir. Şaburan bölgesinde meydana gelen tür.
I. Dünya Savaşinda Osmanlı Dev­ çarpışmada Osmanlı kuvvetleri geri Geylan kaza sınırları, PriştineSan-
le ti’ne bağlı idi. 26-27 Mart ve çekilmeye mecbur oldularsa da, gece­ cağinın güneydoğu bölümünde olup,
19 Nişan 1917 tarihlerinde şehre sal­ leri de meşaleler yakarak, savaşı sür­ kuzeybatıdan Priştine kazası ile, gü­
dıran İngilizler, iki kez Osmanlı ordu­ dürdükleri için, ta rih te "M eşale neyden Üsküp Sancağı kuzeydoğu­
su tarafından yenilgiye uğratılmış, 7 Savaşı" ile ünlü olan ikinci savaşta, dan da Sırbiye sınırı ile çevriliydi. Ka­
Kasım’da General Allenby komutasın­ Gence hakimi, 7 bin ölü ve 3 bin esir za 90 köyden ve toplam 30.000 kişiden
daki üçüncü saldırıda şehri almış­ bırakarak çekildi. Osmanlı kuvvetleri oluşmaktaydı. Halkın çoğunluğunu Ar-
lardır. yeniden Şirvan ve Bakû’yu zaptetti. navutlar, Türkler ve çok az da islavlar
Gazze, halen Güney F ilistin’de şe­ 1558’de Serdar Ferhad Paşa, Şirvan oluşturuyordu. Yıldırım Bayezid’in Ko­
hir olup, zaman zaman İsrail ile Mısır Valisi Cafer Paşa’nın kuvvetleriyle bir­ sova zaferinden sonra, Osmanlı impa­
arasında el değiştirmektedir. likte, Karabağ ve Gence’yi aldı ve Gen­ ratorluğu topraklarına katıldı. 1723 yı­
ce etrafında 6000 zira uzunluğunda bir lında Ruslar tarafından işgal edildiy­
duvar bina inşa ettirdi. Ferhad Paşa, se de, daha sonra yeniden OsmanlI­
Gence’yi müstahkem bir kale haline lara iade edildi ve PriştineSancağina
getirip, içine gereksinime göre muha­ bağlı kaza merkezi oldu.
fızlar, zahire ve hazine bıraktı. Osmanlı
GENCE egemenliği devrinde Gence ili, Gence,
Ne zaman ve kimler tarafından ku­ Barzaa, Haçin, Ahıs-Âbâd, Dızak, He-
rulduğu bilinmeyen Gence’nin, birçok kerri ve Verende olmak üzere, 7 liva­
kaynaklara göre VII. yüzyılda İranlIlar ya bölünmüştü.
tarafından tahrip edildiği, VII. yüzyılın Vilâyet Anadolu eyaletinin muta­
ortalarında Araplar tarafından zaptedil- sarrıfı olan ve sonraları sadrazamlığa G İR N E (Yun. Kyreneia; Lat. Ge-
diği ve aynı yüzyılın sonlarında Hazar kadar yükselen Hadım Haşan Paşa’ya rines).
Türkleri ile Arap çatışmasına sahne ol­ verilip, aynı zamanda her yıl burada Beşparmak Dağlarinın yaklaşık 750
duğu belirtilmektedir. Bölge, Araplar’ üretilen ipekten 150 yük Hazineyever- m. yüksekliğindeki iki uçlu sivri tepe­
ın istilâsından önce Türkler tarafından mek koşulu ile, defterdar bile nasbe- si üzerinde, stratejik önemi olan Bo­
yaylak ve kışlak olarak kullanıl­ dilm işti. ğaz geçidinin üst başındaki St. Hilari-
maktaydı. Mart 1606’da Şah Abbas I, altı ay­ on adlı kalesiyle ünlü olan Girne, İs--
Araplar zamanında da buraya bir­ lık bir kuşatmadan sonra Gence’yi zap­ lâmiyetin doğuşundan sonra Arap is­
çok Hazar Türk’ü gelerek yerleşti. Böl­ tederek tahrip etti ve daha yukarıda tilasına uğramış, Kıbrıs’a yapılan sal­
ge Arapların egemenliği zamanında yeni bir şehir kurdu. dırılarda karaya çıkan Arap Kumandanı
Arran’ın merkezi olan Barzaa, 943-944 XVIII. yüzyılın ilk yıllarında İran’daÖmer şehit olmuş, burada altı arkadaşı
yıllarında Rus eşkiyasının baskın, yağ­ çıkan karışıklıklardan yararlanarak ile birlikte bir mağaraya gömülmüştür.
ma ve tahribine uğradıktan sonra, bu Rusya’nın bütün Hazar kıyılarını is ti­ Daha sonra XI. yüzyılda BizanslIlar,
ülkeye merkez oldu. 1075-1076 yılların­ lâ ettiği sıralarda istiklâllerini ilân ardından da Selçuk Türkleri’nin ege­
da Türk asıllı Saçoğulları sülâlesinin eden Şirvan ve Dağıstan’ın yardımına menliğine giren şehir, XIII. yüzyıl ba­
yerine geçen ve Selçukluların mütte­ koşan OsmanlIlar, 1723’te Karabağ ile şında Kıbrıs, Lusignalar’ın egemenli­
fiki olan Şeddadoğulları da Gence’yi Gence’yi zaptederek, yeniden tahkim ğine geçine, şövalyeler kaleyi olduk­
kendilerine başkent yaptılar. ettiler. ça kuvetlendirdi. Osmanlı İmparator­
Alparslan, Malazgird Savaşın’dan Nadir Şah, 1734 yılında iki ay şeh­ luğu’na XVI. yüzyıl ikinci yarısında ka­
az önce Gürcistan’ı fethederek dönüş­ ri kuşattıysa da, alamadı; ancak Os- tılan şehrin kalesi, Türkler’ce destek­
te Gence’ye yerleşti. Alparslan'ın oğ­ manlılar’ın Revan önünde yenilmesin­ lendi. 1844’te onarımdan geçirildi.
lu M elikşah , Ş eddadoğullarını den sonra şehri alabildi (1735). 1747’de Girne ve kazasında Osmanlı döne­
saltanattan uzaklaştırdıktan sonra, bu­ Nadir Şah’ın öldürülmesi üzerine, di­ minde Cafer Paşa Camii, eski Türk
rasını' oğlu Mehmed’e timar olarak ğer Azerbaycan hanlıkları ile birlikte, eserlerinden biridir. At nalı biçiminde
verdi. Gence de bağımsızlığını ilân etti ve Girne Lim aninın arka tarafında yapı­
1076’da Melikşah tarafından Şav 1804 yılı başlarına kadar fiilen bağım­ lan bu iki katlı camiin güzel minaresi,
Tiğin yönetimine gönderilen Oğuz sız hanlar tarafından yönetildi. Şehir, Girne Lim aninı süsler. Girne Kalesi
Türkleri, Arran ülkesinin her yerinde 1804 yılında 3 günlük bir kuşatmadan nin girişindeki koridorun ucunda Ce­
yerleşerek Gence’yi bir Türkmen şehri sonra Ruslar’ın eline geçti. 1826’da şe­ zayirli Sadık Paşa’nın mezarı vardır.
haline getirdiler. XII. yüzyıl ortalarına hir, Ruslar’dan kurtarıldıysa da, 1828 Bundan başka kasabada Yazıcızâde
doğru Gence, büyük bir deprem sonu­ yılında yapılan Türkmençay Antlaşma- Mescidi anılabilir.
cu harap hale geldi ama, Azerbaycan siylatamamen Rus topraklarına katıl­ ilçeye Osmanlı İmparatorluğu yö­
ve Arran emiri Kara Sungın tarafından dı. netiminde Yukarı Dikomi köyüne
tekrar inşa ve imar edildi. Bu arada Bir süre T iflis ’e bağlı kalan şehir, Rum kilisesi yaptırılmıştır.
346

Girne halen Kuzey Kıbrıs Türk Cum-
huriyeti’nin yönetiminde bir liman şeh­
ridir.
GOLOS (Bugün: Volos).
Osmanlı imparatorluğu zamanında
Yanya civarında 10 bine yakın nüfus­
lu kaza merkeziydi, iskelesi ve limanı
sayesinde oldukça gelişen Golos Ye­
nişehir’in 5 kilometre güneydoğusun-
daydı. Limanı sağlamdı. Burası Yuna­
nistan'a bağlandıktan sonra Glondon
adı ile biri Yenişehir’e, diğeri Tırhal’a
ve Klabaka’ya kadar iki demiryolu dö­
şenmiştir.
Eski Yunan yazarlarının anlattıkla­
rına göre, burada vaktiyle Apollon adı­
na yapılmış bir höyük kiliseden söz
edilir. Argonotlar’ın ünlü gemisinin de
burada inşa edildiği kaydedilmektedir.
1812 sonlarında Golos, Esma Sul-
tan’ın haslarından biriydi.
XIX. yüzyıldan sonra Golos’ta yer
yer isyanlar başgösterdi. Yunan ihtilâ­
li, buradan desteklendi. Nitekim Eter-
ya takımından bazı kişilerin uygunsuz
hareketlerinden dolayı 1853 yılında bu­
radaki Osmanlı askerlerine barut tak­
viyesi yapılmıştır. Bir yıl sonra Golos
Kalesi, Yunan şakileri tarafından ku­
şatılmışsa da, geri püskürtülmüştür
(1854). Burada Fransız Konsolosu bu­
lunuyordu. 1855’tede İngiltere tarafın­
dan bir konsolos atanmıştır.
Golos’ta eskiden bir Türk köprüsü
ile köprü başında büyük, kubbeli bir
cami vardı. Hüseyin Ağa, Haydar Bey,
Sultan Süleyman camileri vardı.
Golos’a Osmanlı imparatorluğu’­
nun son döneminde bir hükümet ko­
nağı yapılmış (1866) ve onarılmış
(1876), kazaya bağlı Çeltükçü Köyü’n-
deki Aya Tanaş Rum Ortodoks Kilise­
si inşa edilm iştir (1860).
GİRNE: Genel görünüm (XIX. yüzyıl).
1
GÖRİCE (Bugün: Koritza). larda Manastır Sancağina bağlanan
Osmanlı imparatorluğu yönetimin­ yöre, 1870 yılında mutasarrıflık haline
de Manastır’da ve 55 kilometre güney­ getirildi.
batısında olarak Morova Dağinın ba­ Görice’de eskiden emir ahur (İm-
tı eteğinde, aynı adlı ovanın kenarın­ rahor) ilyas Bey’in camii, medresesi,
da, denizden 860 metre yükseltide, san­ mektebi, imareti ve türbesi vardı. Ca­
cak merkezi bir kasabaydı. Merkez nü­ miin tarihi 1496 olarak gösterilir.
fusu, 18 bin kadardı. Buraya Osmanlı İmparatorluğu’­
2 cami, 1 medrese, 1 tekke, 4 ki­nun son dönemlerinde, Hıristiyan d i­
lise, 1 idadi ve 2 ibtidaî (1893) mekte­ nine mensup halkın dinî ayinlerini ve
bi, Arnavud dilinde öğrenim gören bi­ eğitim lerini yapabilmeleri için birçok
ri erkeklere diğeri kızlara mahsus 2 kilise ve okul açılmasına, OsmanlIlar
mektep, Rumlar’a ait 1 idadî ve bir ib­ serbestçe izin vermiştir.
tidaî ile bir kız mektebi, Ulahlara mah­
sus bir mektep olmak üzere toplam 9
mektep, 1 imaret, büyük ve işlek çar­
şısı, her cumartesi kurulan pazarı, 757
dükkân ve mağazası, 23 han, 2 hamam,
1 un fabrikası, 1 saat kulesi, 2 eczanesi, GÜMÜLCİNE (Eski adı: Pho-
34 fırını bulunan işlek bir yerdi. Evleri ros; H elenistik Çağ'da: Porsulae, Yun.
kârgir ve sokakları muntazamdı. Komotini, Komotene, Gumurdjina, Gu-
m urdschina; Türk yön etim inde : Gö-
Kasaba, Ebü-i Feth Sultan Meh­ melcine).
med Han’ın ricalinden ve Sultan Baye­ Trak kabilelerinden Ordysler’in es­
zid Han’ın lalası ve emir ahuru olan ve ki bir şehir olan Gümülcine, M.Ö. V.
İstanbul’da da kiliseden çevrilmiş bü­ yüzyılda Persler’in, M.Ö. IV. yüzyılda
yük bir camii bulunan, Koca Emir il­ da Makedonya Kralı II. F ilip ’in eline
yas Bey tarafından Bayezid Han dev­ geçti. Galat saldırısında yıkıldı (M.Ö.
rinde kurularak osmanlı topraklarına 280) ve M.Ö. 168 yılında Makedonya
katıldı. Bu kuruluşta padişah da bura­ Krallığı’nın Roma’ya katılması üzerine,
da bulunumuş, eski bir manastırı ala­ bu imparatorluğa bağlandı. Roma ve
rak, büyük bir cami, medrese, imaret Bizans devrinde çevredeki köylerin yö­
ve tekke yapmıştır. netim merkezi anlamına gelen Ko-
Kasaba, Adriyatik Denizi ile Adalar markhia adı ile anıldı.
Denizi arasındaticaret merkeziydi. Son Güm ülcine’nin fethi, Osmanlılar’-
yıllarda bu yüzden oldukça zengin du­ ın Rumeli fütuhatının ilk atılımlarında
ruma gelmiştir. gerçekleşti. Sultan Murad, Lala Şahin
Kaza sınırları, doğudan Manastır Paşa’yı Rumeli Beylerbeyliğine geti­
Sancağı ile kuzeyden Istarovo, batıdan rip, Evrenos Gazi’yi üç Beyliği’ne ata­
Kolonya, güneyden Kesriye kazalarıyla yarak, İpsala’nın fethini buyurdu. Se-
sınırlı olup, bağlı olduğu Opar ve Bi- rez’in uç merkezi olması üzerine Gü­
hilişte nahiyeleriyle beraber 160 köy­ mülcine, Paşa Sancağina bağlı bir ka­
den oluşmaktaydı. Nüfus toplamı 55 dılık oldu (1385).
bin 725 kişiydi. Yarısından çoğu Müs- Osmanlı egemenliğinin uzun süre­
laman’dı. si içinde Gümülcine, Edrirne vilâyeti­
Görice, Osmanlı döneminde, ba­ nin teşkiline kadar Paşa Sancağinın
zen bir sancak, bazen de kaza olarak sol kolunda bulunan on bir kadılıktan
yönetilmekteydi. Kaza olduğu zaman­ biri olarak yönetildi. Bu tarihlerde Nev-
rekop ve Zihne İle birlikte üç zeamete
ayrılan Gümülcine, 588 köy, 82 mezar,
7 ç iftlik ve 1 Tanrıdağı Yürük Cemaati
bulunmakta idi. Yıllık geliri ise 3 m il­
yon 595 bin 264 toplam akçe ediyor­
du.
XV. yüzyıl sonlarında Paşa Sanca­
ğ in a bağlı bir kaza olan Güm ülcine’
de, idareci olarak, kadı, subaşı, naki-
bül eşraf kaymakamı, sipahi kethüda
yeri, yeniçeri serdarı, muhtesib, haraç
emini, çingene beyi vardı.
Bölgenin Türkleştiğini gösteren
önemli kayıtlardan biri de, Edirne Mu­
radiye İmareti vakıf kaynaklarında anı­
lan köy adlarıdır. Bunlar Böri kasaba­
sı, Yeniköy, Çalılu, Kokçalu, Çırpulu,
Kütüklü, Dursun, Yöneldük, Beğil, Şa­
hin Adası, Elmaiu, Veysan, Saruyar,
Uğurlu viranı, Darı Deresi, Ardıçlı, Ilı­
ca Deresi, Uzuntepe, Çıracık, Gülcük,
Akpınar köyleri ile Yürük obalarının
bulunduğu Furuncuk, Tosyalu ve Kö­
seler yurtluklarıdır.
Gümülcine fethi izleyen yıllarda uç
durumundan çıktığından, olayların akı-
,-şı dışında kaidı. 1471 yılında Alâiye Ka­
lesi’nin Gedik Ahmed Paşa tarafından
347
 alınması üzerine, Alâiye Beyi Kılıç Ars­
lan Bey’e dirlik olarak verildi. XVII. yüz­
yılın sonlarına doğru bazen arpalık ola­
rak ilmiye ricaline ikta olarak verilmek­
te idi. 1699’da savaşların getirdiği iç
huzursuzlukta bu çevrede Karaca ve
Valonaadlı iki yol kesici türemişse de,
Edirne Bostancıbaşısı Ali Ağa bunla­
rı yakalayarak asayişi sağlamıştır.
1729’da Türkiye'ye iltica eden ve da­
ha sonra Müslüman olarak Ahmed adı­
nı alan Comte de Bonneval-, bir süre
Gümülcine'de ikamet ettirilerek, mas­
rafları Gümülcine mukataa gelirlerin­
den karşılanmıştı. Gümülcine’nin Türk
tarihinde önem kazanması, Avrupa’da­
ki Türk sınırlarının bu kasabaya doğ­
ru gerilemesi ve istilâ ordularının bu
Türk bölgesini tehdit etmesi ile baş­
lamıştır. Bu tarihlerde Gümülcine sa­
nayi bakımından gelişm iş biryerdi.
Burada demir madeni işletilmekteydi
(1761) ve burada çalışan halkda 1762 ta­
rihli bir kararla, tekâliften muaf tu tu l­
muşlardı.
Edirne'nin birinci kez Rus istilâsın­
dan kurtulmasını izleyen günlerde,
1830’da şehir 5 sancaklı bir vilâyet
merkezi haline konulunca, Gümülcine
de yine kaza olarak Edirne vilâyetinin
Filibe Sancağina bağlandı. 1876 -1877
Osmanlı - Rus Savaşinda Süleyman
Paşa komutasındaki ordu, Gümülci-
ne’ye çekilerek tutunabilm işti. Savaş­
tan sonra Ruslar Gümülcine dahil, bir­
çok Türk toprağını Bulgaristan’a bı­
rakma teklifinde bulundularsa da, Ber­
lin ve Ayastefanos kongrelerinde ge­
ri alınan Gümülcine 1879’da yeniden
teşkilâtlandırılarak Edirne vilayetine
bağlı birinci sınıf bir sancak haline
kondu. Bundan sonra Osmanlı Hükü­
meti, Güm ülcine’yi kalkındırmak için
türlü girişimlerde bulundu. Balkan Sa­
vaşı sırasında 22 - 23 Ekim 1912’de Kır-
cali - Edirne Savaşı sonunda, Osman­
lI Ordusu’nun yenilmesi üzerine, Do­
ğu Trakya ile Makedonya arasındaki
bağlantıyı korumakla görevli Ali Yaver
Paşa’nın Ferecik yöresinde Bulgarlar’a
teslim olması üzerine, Güm ülcine’de
551 yıl süren Türk egemenliği son bul­
du.
Osmanlı İmparatorluğu dönemin­
de halkının çoğunluğunun tarımla uğ­
raştığı Gümülcine ve havalisi, İstan­
bul’un bir zahire ambarıydı. İstanbul’­
da zahire sıkıntısı başgösterdiğinde,
gerekli ihtiyaçlar buradan karşılanırdı.
Osmanlı kuvvetleri işgal ettikleri
yerlerin önce büyük olan kiliselerini
camie çevirirlerdi. Bu mıntıkada kala­
balık bir Müslüman topluluğu oluşun­
ca da camiler ve m escitler inşa eder­
lerdi. Mescitler mahalle ünitelerinin
merkezi olup, yaptıranın veya bulundu­
ğu mahallenin adını taşımaktadır. 1530
tarihli bir tapu defterine göre Gümül­
cine’de bir cami ile onaltı mescit bu­
lunuyordu. Daha sonra camilerin sa­
yısının 45’e yükseldiği görülür. Bunlar­
dan en önemlileri Eski Cami, Gazi Ev-
renos Bey ile Yeni Cami’ydi. Ayrıca şe­
hirde Süpüren Kasap Zaviyesi, Börek­
çiler Zaviyesi, Konukçu Şemseddin
Zaviyesi, Ahi Evren Zaviyesi ile birçok
.348
medrese ve imaretler bulunmaktaydı.
Yeni Cami, Ahmet Efendi tarafın­
dan yapılmış kubbeli, güzel ve itinalı
bir eserdir. Ayrıca 11 medrese ve mek­
tep, 8 tekke, saat kulesi, han ve ha­
mamlar vardı.
Osmanlı yönetiminde, Sultan Ab­
dülaziz devride Selânik vilayeti Drama
Sancağina balğı bir kaza; II. Abdülha­
mid devrinde ise Edirne vilayeti Geli­
bolu Sancağina bağlı kazada çoğun­
lukla Rumlar ve Bulgarlar yaşamaktay­
dı. Buraya Osmanlı hükümetince bir
hastane ve yetimhane (1878 -1879)
yaptırıldı. Yenice M ahallesinde bulu­
nan Sporan Dede Mescidi onarıldı
(1893). Ropçar kazasına yeni bir hükü­
met konağı inşa edildi (1895). Şeyh Kö­
yü’ne bir ilkokul yaptırılarak “ Reşadi­
y e ” adı verildi (1811).
Kazada yaşayan Rumlar için Posu-
tana Köyü’ne Aya Apostolis (7859,1, Bi-
karidere Köyü'ne Aya Konstantin
(1869), Karaağaç (Portalagos) Köyü’ne
Aya Konstantin (1872), Kızlar Köyü’ne
Aya Yorgi (1873), Kırka Köyü’ne Aya
Yorgi (187(), Küçük Köyü’ne Aya Tanaş
(1874), Denizler K öyü’ne Aya Yani Hri-
sostom os (1882), Yassı Alabey Köyü’­
ne Meryem Ana (1882), Ulûfeciler Kö­
yü’ne (1885) ve Karaağaç Köyü’ne Aya
Nikola(7887) Rum kiliselerinin yapımı­
na, Rahova Köyü’ndeki Aya Tanaş
(1887), Kuşluklu Köyü’ndeki Rum k ili­
sesinin (1882) onarımlarıyla Gümülci-
ne’deki Metropolithane yanında bulu­
nan Rum mektebinin yeniden yapılma­
sına (1889) Osmanlı D evletince izin
verilmiştir.
HACIOĞLU PAZARI (Bugün:
Tohbuhin).
Evliya Çelebi “ Seyahatnâm esi"ne
göre Hacıoğlu Pazarı kasabası, Yıldı-
rımzâde Musa Çelebi emirlerinden Ha-
cıoğlu adında bir kimse tarafından ku­
rulduğu için Hacıoğlu kasabası den­
miştir. Dobruca vilayeti toprağında ve
Silistre eyaletinde paşa hasıdır. Yedi-
hazine kesesi ile paşa ağalarından bir
ağa, elli adamıyla yönetirdi. Şeriat ta­
rafından 300 paye ile şerif kazaydı.
Toplam 7 nahiyesi, 78 köyü vardı. Yıl­
da kadısına ve voyvodasına 60’şar ke­
se gelireldeedilirdi. Sipahi kethüdaye-
ri, yeniçeri serdarı ve muhtesibi bulun­
maktaydı. Açık bir bayırda 2 bin haneli
bir şehir olup, evlerinin çoğu kiremit­
liydi. Yer yer bağ ve bahçeleri vardı.
Mahalleleri: Muslu Efendi, Şeyh Efen­
di, Gazi Baba, Hacı Mehmed, Hacı Hı­
zır, Eski ve Çavuş Pazarı mahallelerin­
den meydana gelirdi. Camilerden:
" Çarşı C a m ii” , " Çavuş C a m ii” , “ Eski
C a m ii" ve “ Şeyh Efendi C a m ii” tanın­
mışlarıdır. Mescidi ve medresesi yok­
tu. 11 adet çocuk mektebi, 3 adet ha­
mamı, 3 hanı, 200 kadar da dükkânı
vardı. Köprülüzâde Ahmed Paşa, ket­
hüdası, Ebu’l-Hayır İbrahim Ağa, çarşı
içinde iki başı kapalı kârgir, kiremit ör­
tülü, cadde üzerinde 100 adet dükkân
ile süslü bir bedesten ve hamam yap­
tırarak buraları güzelleştirmiştir.
Hacıoğlu Pazarı (Tolbuhin), bugün
Dobruca bölgesinin ortasında yer alan
bir şehirdir.
HALEP (Eski adları: Dârü’l-Bu-
gat, Halba, Ha/ab, Halab al-Şahba)
Mısır, H itit, İskender, Selefkî kral­
lıklarının yönetiminde kalan Halep,
uzun bir süre Roma imparatorluğu yö­
netiminde bulundu. Bizans yönetimin­
de oldukça canlı bir İktisadî faaliyet
görülmektedir. Keyhüsrev l’in yöneti­
mindeki İran ordusundan oldukça ağır
bir darbe aldı. 636 yılında Halid b.Ve-
lid kumandasındaki Arap orduları ta­
rafından kuşatıldı. Abu Ubayda, halkın
cizye vermek koşulu ile, hayatlarını gü­
vence altına alan, kalelerin muhafaza­
sını, evlerini ve kiliselerinin kendileri­
ne bırakılmasını taahhüt eden bir ahid-
name imzaladı. Yine bu ahidname ge­
reğince, şehrin ilk camii de ana cadde
üzerinde kuruldu. Abbasîlerin elinde
de uzun süre kalan Halep, oldukça sö­
nük bir dönem geçirdi. Hamdanî Sayf
al-Davla yönetimine geçtikten sonra,
büyük gelişmeler gösteren şehir, 962’
de büyük bir Bizans istilasında, yeni­
den harap duruma getirildi.
Türkler’in Halep önlerinde görün­
meye başlaması XI. yüzyıl sonlarına
doğrudur. Ancak Halep’te bu çağlar­
da kesin bir Türk egemenliği kurula­
madı. Bir ara Haçlıların da saldırısına
uğrayan Halep, kararsız bir yaşantı
sürmek zorunda kaldı. 1260’ta Hülagu
tarafından alınan şehir, Osmanlı Türk­
le rin in Kölemenlerden zaptı ile tarihi­
nin en parlak devrine girmiştir. 1348 yı­
lında büyük talan ve ardından Timur’
un istilâsından sonra XV. yüzyıldan
başlayarak Halep, büyük kervanların
buluşma yeri haline geldi ve büyük bir
ekonomik önem kazandı. Şehirde bü­
yük hanlar, kalabalık mahalleler kurul­
maya ve Altun Boğa, Ak Boğa, Meng­
li Boğa camileri gibi minareli camiler
yükselmeye başladı.
Haleb, M ercidabık Savaşindan
sonra kesin olarak Osmanlılar’ın eline
geçti. Kölemenler’deki Niyaba’ye teka­
bül etmek üzere bir vilayet merkezi ol­
du. Valileri Mirimirân rütbesine haiz­
di. XVII. yüzyılın başlangıcından itiba­
ren, 1600’de mahallî bir yeniçeri teş­
kilâtı kurulması yüzünden, birbiri ar­
dınca birçok karışıklıklara sahne oldu.
Ayak takımı arasından devşirilen bu
adamlar, şerifler ile nüfuz mücadele­
sine girdiler, bu iki ayrıcalık toplum
arasında doğarak, Yeniçeri Ocağinın
1825’te kaldırılmasına kadar süren bu
rekabet bitmez tükenmez isyanlara, si­
lahlı çarpışmalara ve katliamlara se­
bep oldu. Bu çarpışmalardan biri de
1810 yılında meydana gelmiş, asayişin
sağlanması için Vali Mehmed Celâied-
din Paşa’ya geniş yetki verilmiş, bu­
nun üzerine yakalanan işyancılardan

HALEP: Şehir, Osmanlı egemenliği altında iken (XVIII. yüzyıl).
20 kişinin başı kesilerek, mallarına el
konulup, hâzineye devredilmiştir.1815
yılında buna benzer bir ayaklanma da-
haolmuş; HalepcivarındaÖmerOğul-
ları, Battal ve Omer gibi eşkıya ve Ye­
niçeri firarilerin türemesi üzerine bu
kez bunların ortadan kaldırılması için
Vali Ahmed Paşa’ya emir verilmiştir.
En sonunda 1819’da meydana gelen
ayaklanma hepsinden daha ağır oldu.
Vali Hurşid Paşa’nın şehre, mevcut su­
lara ek olarak, yeniden içme suyu ge­
tirttiğini öne sürerek, aldığı vergiyi ağır
bulmak konusunda birçok aşiret bir­
leşti. Bunlar bütün haikı da peşlerine
takarak, ayaklandırırlarsa da, Halep’i
kuşatan üç paşaya, dört aydan fazla
karşı koyamadılar. Bundan sonra 1822
ve 1828 yıllarında da ufak çapta ayak­
lanmalar olduysa da, bu da öncekiler
gibi bastırıldı. Şehirde 1837’de Rum
papazları arasında da birtakım uyuş­
mazlıklar olmuşsa da, Vali’nin araya
girmesiyle, Rum toplumu arasında
meydana gelen fitne hareketlerine de
son verilmiştir.
Şehirde 1822 ve 1823 yılları arasın­
da büyük depremler meydana gelmiş,
birçok yapı hasar görmüş, halkın bir­
çoğu şehri terk etmek zorunda kaldığın­
dan, bu yıllar arasında nüfus büyük
oranda düşmüştür.
Şehir, 1831’den 1839’a kadar Mısır
yönetiminde kaldı. Mısır yönetiminde
halka ağır vergiler ve malî sorumluluk­
lar getirildi. Bunun üzerine şehirde iç
ayaklanmalar çıktı. Daha sonra Os­
manlI yönetimine yeniden geçen şehir­
de 1850 yılında yeniden bir ayaklanma
oldu ise de kanlı bir şekilde bastırıl­
dı.
Bu olaylardan sonra durgun bir
devreye giren Halep’te Osmanlı yapı­
larının onanırıma başlandı. Birçok bi­
na da yeniden yapıldı. Şehrin telgraf
binası 1869’da gerekleştirildi. Bu bina,
1876’dabironarım geçirdi. 1866 yılın­
da vilayet haline getirilen şehirde eği­
tim ve öğretime de önem verilmeye
başlandı ve 1868 yılında bir rüştiye
mektebi, 1869’da bir ıslahhane, 1873’
te, ikinci bir rüştiye mektebi, 1885’te
askerî rüştiye mektebi, 1890 yılında ise
idadî mektepleri açıldı. Bu arada şe-
hirdeyaşayan Hıristiyanların daserbest
çe dinî ayinlerini yapabilmeleri için hü­
kümete başvuruları kabul edilerek ki­
lise yapma ve onarma istekleri kabul
edildi. 1865’te bir Latin kilisesi, Anke-
but Mahallesi’nde Katolik kilisesi,
Fransızlar için bir kız mektebi, bir Ka­
tolik kilisesi (1878), Patre sue Poulos-
Geldanî Katolik kilisesi (1873), Maru-
nî kilisesi (1873) ve Fransız rahipleri
HALEP: Hüsreviye Camii (X/X. yüzyıl ik in c i yansı).
için bir m abet yapım ına O sm anlIlar’-
la izin verilm iştir.
XIX. yüzyılın ikinci yarısında, B a ti­
nın etkisi ile, Halep’in sosyal, İdarî ve
İktisadî hayatında derin değişiklikler
oldu. Darphane kurularak, Halep ve
mülhakatı pamuk ve pamukipliği rüsu­
mu belirlendi. Yabancı sermayenin
şehre girmesine izin verildi, 1861 yılın­
da bir ticaret mahkemesi oluşturuldu
ve şehirde bulunan şirketlerde belirli
vergiye tâbi tutuldular.
Petrol bulunmasıyla Halep’in ha­
yatında büyük değişiklikler meydana
gledi. Şehrin dışında planı Batı örnek­
lerine göre çizilen eski yeni mahalle­
lere (Aziziye, Camiliya, al-Talal) halk
arasında özellikle en çok Batılılaşmış
unsurlar toplandı. Halep, demiryolu ile
Hama ve Şam’a (1906), İstanbul ve
Bağdat’a (1912) bağlandıktan sonra,
demiryolu istasyonlarına yakın olan bu
yeni mahalleler, bir kat daha gelişti.
1914 -1918 yılı savaşı sonunda da, Su­
riye’ye katıldı.
O s m a n lIla r zam an ın d a yapılan
hanlar, cam iler ve diğer yapılar, şeh­
rin özellik taşıyan en bakım lı anıtları­
dır. Dukaginzâde Mehmed Paşa ve İb­
rahim Hanzâde Mehmed Paşa vakıfları
bunların en tanınm ış olanları arasın­
dadır.
Birincisi büyük 1 camiyle 3 han,
mesken ve dükkân iie imalâthaneler­
den oluşan bu yapılar grubu ve 4 çar­
şıdan, İkincisi 1 gümrük hanıyla için­
de 334 dükkân bulunan 2 çarşıdan
oluşmaktadır. Dukaginzâde Vakfı 3
hektarlık, İbrahim Hanzâde Vakfı ise
8 bin metrekarelik bir alanı kaplamak­
tadır.
Halep, OsmanlIlar zamanında ya­
pılmış olan bu yapılar sayesinde dün­
yanın en güzel çarşılarına sahip ol­
muştur. Ayrıca İstanbul’da yapılan ca­
milerin yapı tarzı Halep’te de uygulan­
dığından, şehrin camileri, bu yönleriy­
le de güzel eserlerdir. Hüsrev Paşa ve
Behram Paşa camileri ile Ahmediye,
Şabaniye ve Osman Paşa medresele­
349
 ri, bunlar arasındadır.
Haiep’de OsmanlIlar döneminden
kalma en güzel cami Hüsrev Paşa Ca­
mii veya “ Hüsreviye C a m ii" dir. Bu ca­
mi, Mimar Sinan’ın ilk eserleri arasın­
dadır. 1900 yılında onarım görmüştür,
Hüsreviye Camii; kubbeli ana mekâ­
nın iki yanında yine kubbeli tabhane
odaları olan zaviyeli camilerin son ör­
neklerindendir. Kanunî’nin ilk yılların­
da " açlık g re v i” yaparak intihar eden
ve İstanbul’da türbesi olan Hüsrev Pa­
şa tarafından yaptırılmıştır. Bunun dı­
şında diğer pek çok camiin yanı sıra
Zengiler döneminden kalma Halep Ulu
Camii de sözü edilmeye değer bir
eserdir.
Ulu Cami, Zengîler devrinde Süley­
man b. Abdülm elik tarafından karde­
şi Velid’in Şam’da bulunan Emeviye
C am iine rakip olması amacıyla yaptı-
rılmışır. Yapılan ilk cami, yangın ve
depremlerden dolayı yıkılmış, daha
sonra Nureddin Zengî tarafından ilk
planına uygun olarak yeniden yaptırıl­
mıştır. Dört köşeli ve zengin taş işle­
meli minaresinin en altı 1090 yılında
Melikşah devrinde, Atabek Aksungur’-
un Valiliği zamanında, üst katı da Tu-
tuş’un devrinde eklenmiştir(7094). Ca­
mi, Memluklar döneminde birkaç ona­
rım daha geçirerek bugünkü biçimini
almıştır.
Şehirde şu İslâmî eserlerin ise
onarımları gerçekleştirilm iştir: Şeyh
Ebubekir-ül Vefaî dergâhına birkaç
oda daha eklenilm iş (1826), Halep’te
medfun bulunan peygamberlerden Ka-
lib b. Lukya’nın türbe ve mescidi iie su
yollarının onarımları yapılmış (1848),
Cami-i Kebir-i Emeviye’nin onarımı ger-
çekleştirilmiş/?S76J.Hz. İbrahim’in Ha­
lep içkale'de bulunan türbesi (1892),
Atın Boğa Mescidi (1896) ile Şabani-
ye Medresesi (1900) onarılmıştır.
HAMA (Eski adları: Hamat, isep-
hania).
Suriye çölünde oldukça geniş bir
alana yayılan şehir, XIX. yüzyıl sonu ile
XX. yüzyıl başlarına kadar Osmanlı
imparatorluğuma bağlı bir sancaktı ve
Şam vilayetine bağlıydı. Sancağa bağlı
Harur nahiyesi, 1889’da Trablusşam
Sancağina bağlanmıştır.
Buraya 1882yılındabirkışla, 1859yı-
lında Rum kilisesi, sancağa bağlı Sek-
labin Köyü'ne (1859) ve Kefrehim Kö­
yü’ne (1864) birer Rum kilisesi inşa
edilm iştir.
Hama, bugün Suriye’de bir şehir­
dir.
HANYA (Eski adları: Cydonia;
Yun. Khania, İt. La Canae).
Yusuf Paşa komutasındaki Türk
Ordusu tarafından 1645’te alınarak Os­
manlI imparatorluğu topraklarına ka-
350
■%
HANYA: Bir cami (XIX. yüzyıl sonları).
tıldı ve 268 yıl sürekli Türkler’in elin­
de kaldı. Bu arada 1820’lerden itibaren
şehirde yer yer ayaklanmalar başgös­
terdi ve Yunan ayaklanması desteklen­
di. Bu durumdan yararlanan birtakım
yeniçeri askerlerinin de başıbozuk ha­
reketleri başgösterdi. Nitekim 1822 yı­
lında şehre gönderilen yeniçeri asker­
leri şehre gitmeyerek civar köylerde
bulunan halkı yağmalamayabaşiadılar.
Bunun üzerine isyancı askerleri bas­
tırmak üzere Hanya Muhafızı Lütfullah
Paşa hükümetten yardım istemiştir.
1850’de G irit’in merkezi olan Han­
ya, Hıristiyan ve Müslümanlar’dan olu­
şan 17 kişilik bir meclis tarafından yö­
netilmekteydi ve her kaza merkezinin
kadı yardımcısı, piskopos vekili, üç
Müslüman ve üç Hıristiyan’dan kuru­
lu kaza meclisleri vardı. Şehir merke­
zine ve köylerine 1857 yılında Rüşti­
ye okulu ve sıbyan mektepleri açılmış,
1871 yılında da yeni eğitim kuruluşla­
rı eklenmiştir. Burada yaşayan Hıris­
tiyan nüfusunun çokluğu sebebiyle
1859’da Hıristiyan mekteplerine Os­
manlI uyruklu öğretmenler alınmış,
mevcut eğitim kurumlarının yetersiz­
liği sebebiyle de 1873 yılında yeni
mektep yapımı sürmüştür. Ayrıca yi­
ne Hıristiyan ahalinin dinî ayinleri için
1878 yılında bir Katolik kilisesinin in­
şasına Osmanlı H ü kü m e ti’nce izin
verilmiştir.
Şehrin en önemli savunma yerleri
olan kalesiydi ve bu kale, Osmanlı yö­
netiminde birçok kez onarım görmüş­
tür. En son 1776 yılında onarılmıştır.
Hanya’da ticaretin de gelişmiş ol­
ması dolayısıyla 1861’de, şehirde bir
ticaret merkezi kurulmuş, 1892 yılın­
da da gümrük binası inşa edilmiştir.
Son zamanlara kadar şehirde Os­
manlI döneminden kalan birçok cami
ve mescit bulunmaktaydı. 1876’da bü­
tün cami ve mescitlerin onarımları ya­
pılmış, en önemli Osmanlı dönemi ya­
S «^
' M î r
pılarından olan Gazi Hüseyin Paşa Ca­
mii ise 1869, 1875 ve 1876 yıllarında
onarım görmüştür.
1879’da Türk yönetiminden çıkan
Hanya, bugün G irit’in kuzeydoğu böl­
gesinde, Hanya Körfezi kenarında bir
şehirdir.
HARİSOVA, HİRSOVA (Su
gün:Hirsova, Bulgarcaadı:Kalarabka).
Osmanlı İmparatorluğu dönemin­
de Silistre Sancağina bağlı ve 68 ka­
le muhafızlı, 71 Müslüman ve 84 Hıris­
tiyan evi olan bir kentti. Bu kentin o
zamanki Hıristiyan halkının büyük ço­
ğunluğu Bulgar’dı. 1519 yılı tarihini ta­
şıyan koyun bakıcıları sicilinde, Müs-
iümanlar’dan başka, Hırsovalı Hıristi-'
yanlar’ın adı da anılmaktadır. Hirsova’-
nın en erken tarifini, XVII. yüzyılın or­
talarında yaşayan Osmanlı gezgini Ev­
liya Çelebi’ye borçluyuz. Ona göre, De­
vire denen Kral, kalenin ilk kurucusu­
dur. Gezgin buraya birçok kralın gelip
geçtiğini, en sonunda Fatih Sultan
Mehmed’ in şahsen buraya sefer yap­
tığı zaman, yedi ay dövüştüğünü, ka­
leyi aldığını yazar. Yine Evliya Çelebi,
o zaman burada kale dizdarı ve 80 ka­
le muhafızının bulunduğunu, ayrıca
kalenin tarifini yapar. Evliya Çelebi’­
nin, kalenin geçmişine ait verdiği bil­
giler dikkate değer. Gezginin zamanın­
da surun eski bir kale olduğu, herhan­
gi bir kralca kurulduğu ve bundan son­
ra, Osmanlılar'ca zaptolunmasından
sonra birçok hükümdarın eline geçti­
ği açıkça biliniyordu. Hirsova Kalesiy­
le ilgili daha geç dönemlerden kay­
naklanan bilgilere göre 1769 yılında,
harap olduğundan onarıldığı, aynı yıl
harap olan yerlerle ve hendeklerin te­
mizlenmesiyle ilgili olarak bina emini
Abdülkadir Ağa’nın görevlendirildiği, narında, Rusçuk - Varna yol ayrımı üze­ edilmiştir.
1778 yılında kalenin yeniden onarılma­ rinde, Türkiye sınırına 48 kilometre Havran, bugün, Batı Asya'da bir
sı için Tırnova, Hezargrad ve Yenipa­ uzaklıkta yer alan Harmanlida, Uzun­ bölge olup, Cebel Druz’ün güneyinde
zar kazalarından kırkar kişilik taşçı, du­ ca Dere üzerideki kârgir köprü (yapı­ ve batısında yer alır.
varcı ve dülger gönderildiği ve aynı yıl, mı: XIV.yüzyıl) en önemli Osmanlı dö­
bina emini Hacı Abdi Ağa gözetimin­ nemi yapısıdır. 160 adım boyundadır.
de onarımın tamamlandığı bilinmekte­ Bu yörede 1512’de Mustafa Paşa tara­
dir. fından inşa ettirilen çok büyük bir de
Adına Sultan Fatih’in sözü gere­ han vardır.
ğince, “ Hırsova" denilmiştir. Halk ara­ HEZARGRAD (Bugün: Raz-
sında da Hırsova denilir ise de kadı­ grad)
lar, sicillerinde “ H arisova" yazmışlar­ Razgrad’ın bilinen tarihi, Bulgar-
dır. Silistre Sancağı’na bağlı 150 akçe lar’ın bölgeye yerleşmesiyle başlar.
payeli kazadır. Subaşısı muhtesibi, ka­ 1388 yılında Vezir Çandarlı Ali Pa-
le dizdarı ve 80 adet neferi vardır. Ka­ HASBİYA şa’nın giriştiği Bulgaristan harekâtı sı­
le evleri olmayıp, neferlerinin hepsi dı- Osmanlı yönetiminde Şam vilayet rasında fethedildiyse de, Murad-ı Hü­
şarda oturur. ve sancağında, Demışk’ın 60 kilomet­ davendigâr, kayınbiraderi olan Bulgar
1772 yılında istila gören Hırsova re kadar güneybatısında kaza merke­ kralı Şişman’a Osmanlı tabiiyetinde
halkına Osmanlı Hüküm etince to ­ zi kasaba. Cebel-i Şeyh Dağinın ete­ kalmak şartıyla Hezargrad'ı bıraktı.
humluk yardım ve buğday vermiştir. ğinde ve Ürdün Nehri kollarından Has- Şehrin kesin olarak fethi, 1393 yılı ilk­
Hırsova, kalesinin aşağı Kıble ta­ bani Çayinın kenarında kuruludur. Da­ baharında, Yıldırım Bayezid’in oğlu Sü­
rafında 9 mahalle ve 1600 evden oluş­ ha önce Dürzîler’den ve Şehâbîler’den leyman Çelebi tarafından gerçekleşti­
muştur. Evleri kiremit, saz ve tahta oluşan nüfusu 5 bini aşkındı. Dürzîler’- rildi. Bundan sonra Razgrad, Silistre
şendire örtülü, altlı-üstlü bayındır ev­ le Hıristiyanlar arasında meydana ge­ Sancağina bağlı bir kaza olarak yöne­
lerdir. 17 camii olup, bunlardan çarşı len olaydan sonra halkın birçoğu, Bey­ tildi. Razgrad kadılığı, Rumeli kadılık­
içindeki cami ve cemaatinin çokluğu rut'a ve Merciyun’a göç etmiş, dolayı­ larından altıncı derecede (menâsıb-ı
ile tanınmıştır. Bir hamamı, üç de hanı , sıyla XIX. yüzyıl sonunda Hasbiya ka­ sitte) bir kadılık sayılmakta idi. Kısa
vardır. Reayası, Eflâk, Boğdan ve Bul­ zası merkez nüfusu, 3 bine düşmüştür. süre içinde Beçenler’in de Bulgarlar’a
gar’dır. Kaza sınırları, Şam Sancağinın gü­ karşı Müslüman olmaları ile Razgrad
neybatısında olup, kuzeyden Raşya ve çevresindeki köyler Türkleştiği için
XIX. yüzyıldaburada200 Müslüman burası acemi oğlanlarından bir bölü­
evi ve 1000 nüfus bulunmaktaydı. kazası, batıdan Beyrut vilayeti, güney­
doğudan ise Havran Sancağiyla sınır­ münün Türk'e verilmek üzere gönde­
Kale, 1828-18290smanlı-RusSava- dı. 17 köyden oluşmakta olup, toplam rildiği merkezinden oldu. Bunun
şı’nı izleyen yıllarda yıkılmıştır. nüfusu 10 bin kadardı. Halkın çoğu içindir ki, Yeniçerilik kaldırılıncaya ka­
Hırsova’da 1815 tarihinde yapılan Müslüman ve Dürzîlerdi. dar Razgrad'da kuvvetli bir yeniçeri tö­
Sultan Mahmud Camii, Seyyid Ömer Osmanlı yönetiminde, XIX. yüzyıl resi yerleşmiştir. Nitekim “ M urî’ü ’t-
Ağa b. Haşan Camii ve Mehmed Ağa sonunda Hasbiya’da 11 cami, 5 med­ Tevârîh” yazarı Şemadânîzâde Süley­
Camii son günlere kadar ayakta kalan rese, 18 kilise, 141 dükkân, 37 değir­ man Efendi, 1722 yılında Razgrad ka­
eserlerdir. Sultan Mahmud Camii’nin men mevcuttu. dısı olduğu zaman, kasaba halkının 55.
son cemaat yeri, hemen bütün Dobru- ve 60. ortalar olmak üzere ikiye bölün­
ca camilerinde olduğu gibi, ahşap d i­ düğünü, İbrahim Paşa Cam ii’nin de
rekler üstünde iken, bunların yerine aralarında sınır olduğunu söyler. He-
sonradan kâgir bir cidar yapılmış, yer­ zargrad’da Osmanlı Devletinde vlâd-
den bir hayli yüksek ve cami harîmin- ı fâtihân olarak 348 sipahi ve sekban
dekilerden daha büyük pencerelerle HASKÖY (Bugün: Haskova). olarak da 219 kılıç asker vermekte idi.
aydınlatılmıştır. Camiin kitabesi, Kıb­ Fatih Sultan Mehmed’in veziri Ko­ Kasaba 1773 yılına kadar iç-il olarak
le kapısı üstünde, sülüs celisiyle ya­ ca Mahmud Paşa’nın kurduğu bir ka­ güven içinde gelişti. Ancak 1768-1774
zılmıştır. Altında 1230 (1815) tarihi ile sabadır. Haskova’da bulunan bir sina­ Osmanlı-Rus Savaşinın ikinci safha­
hattatı Mehmed Fehim’in adı okuna- gog ile okulun küçük ve harap olması sında, Romantzov komutasındaki Rus
bilmektedir. sebebiyle, 1863’te yenilenmiştir. kuvvetleri, Razgrad’ı savunan Çatalcalı
Seyyid Ömer Ağa b. Haşan Camii, Bugün Bulgaristan’da Meriç Irma­ Ali Paşa’nın çekilmesi üzerine kasaba­
Hırsova’nın 12 kilometre doğusunda ğı Havzasinda 82 bin 636 nüfuslu ya girdiler. Geçici bir işgal olan bu
yer al maktadır. Mehmed Ağa Camii ise (1797) idare bölümü merkezi şehirdir. olay, Razgrad’ın tahribine sebep oldu
Hırsova’nın 15-20 kilometre kuzeydo­ ise de, Türk halkı dağılmadı. 1800 yıl­
Evliya Çelebi “ Seyahatnam e "sine
ğusunda yer alır. Vakıf kayıtlarına gö­ göre Hasköy’de 3 okul, 1 medrese, 3 larında ise Rumeli’de türeyen âyânlar-
re Mehmed bin.......?........adında bir tekke (b iri Otman Baba Tekkesi), ayrı­ dan Tirsinikli İsmail Ağa’nın yetiştir­
kişinin mescidini ve ona minber koya­ ca Saruca Paşa Kervansarayı vardı. mesi ve sağ kolu olan Bayraktar Mus­
rak camie çevirttiği zikredilmektedir. tafa Ağa, Razgrad’ı Hacı Ömer Ağa’
Bugün, Tuna’nın Kuzey Dobruca nin ölümü üzerine ele geçirdi. Mısır se­
kesiminde bulunur. feriyle meşgul bulunan hükümet, bu
oldubittiye karşı bir önlem alamadı.
Ancak Manav İbrahim Ağa, Razgrad’ı
HAVRAN işgal ederek Bayraktar’ı şehirden çı­
XX. yüzyılın başına kadar Osman­ kardı ise de, Bayraktar, Manav İbra­
lI İmparatorluğu sınırları içinde Suri­ him ’i 1803’te öldürmekle Razgrad’a
HARMANLI ye vilayetine bağlı sancak merkeziydi. yerleşti. Hükümet de Ocak 1804 yılın­
Osmanlı İmparatorluğu zamanında XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren da Hassa Silahşörü rütbesiyle Alem-
bir kasaba olan Harmanliya bağlı Ob- sancağa bağlı Şeyh Said Köyü’ne bir dar’ın âyânlarını Razgrad halkının da
ruçişte Köyü XVI. yüzyılda kurulmuş­ telgrafhane (1877) yapılmış, Kuneytra isteği üzerine onayladı. 1807-1812 Os-
tur. 1907 yılına kadar “ O b ru klu ” adını kasabasında Lala Mustafa Paşa Camii manlı-Rus Savaşinda Baba Paşa’nın
taşıyan bu köy, 1907’den sonra “ Ob- onarılmış (1895), sancakta bulunan 3 Hacıoğlupazarcığı’nda yenilerek esir
ru ç iş te ” adıyla anılmaya başlanmıştır. köprü yeniden onarımdan geçirilmiş düşmesi üzerine, 25 Haziran 1810 gü­
Bugün Bulgaristan'da Edirne - Sof­ (1891), Aclun kazasına (1873), Hısn Kö­ nü Razgrad, bir kere daha Rus işgali­
ya yolu üzerinde Svilengrad (Mustafa- yü’ne (1873), Kuneytra kazası Cebesa ne girdi. Doksanüç Bozgunu'nda ise
paşa Köprüsü) ve Haskova (Hasköy) Köyü’ne (1868) birer Rum, Haran Kö­ Doğu Ordusu kumandanı Mehmet Ali
arasında yer alan ve Meriç Vadisi ke­ yü’ne ise bir Latin kilisesi (1901) inşa Paşa’nın, Hezargrad civarındaÇayıro-

351
va’dayenilgiye uğraması üzeri ne tekrar
işgal edildi.Gerek Ayastefanos, gerek
Berlin Antlaşmaları sonundaoluşturu-
lan Bulgaristan Prensliği’ne bırakılmak­
la, Osmanlı-Türk egemeni iğinden çık-
tıysada, bütün zorbalara ve güçlere kar­
şın, bugün de Bulgaristan Türklerinin
çoğunluğu oluşturdukları Bulgar şehir­
lerinden biri olarak özelliklerini koru­
maktadır.
Hezergrad’ın adı en son Razgrad
olayı Türk halkoyunda bir kere dahaha-
tırlanmıştır. RodnaZaşita( Vatan Koru­
yucuları) adındaki teşkilâta mensup
Bulgarların buradaki Türk mezarlığını
tapripetmeleri üzerine MillîTürkTale-
be Birliği Başkanı Tevfik İleri’nin baş­
kanlığındaki İstanbul Üniversitesi öğ­
rencileri resmîmakamların izin verme­
mesine karşın 30 Nisan 1933 günü bir
miting düzenleyerek, önce Bulgaristan
Konsolosluğu önünde gösteri yaptılar.
Sonrada Feriköy’deki Bulgar mezarlığı-
naçelenkkoyarakbirjestte bulundular.
Hezargrad’da Osmanlı dönemi ya­
pılarından 17 cami, 12 han bulunmak­
taydı. Bunların en önemlileri İbrahim
Paşa Cam\\'ü\r(1616). Timur Baba Tek­
kesi, Demir Baba’ya aitti. Ayrıca âsi
Pazvantoğlu’nun camii ve mezarı bulun­
maktadır. Halen şehirde mevcut AkCa-
m ii’nde Türklere ait m üftülük bulun­
maktadır. Osmanlı döneminde şehre
bağlı Haydarlı (1873) ve Senovo (1873)
köylerinde Bulgar kilisilerinin yapımına
hükümetçe izin verilmiştir.
Hezargrad’da, biri dergi olmak üze­
re, 5 Türkçe gazete yayınlanmıştır.
Bunlar: Deliorman (21.10.1922-12.11.
1926), Şahid-ül-Hakaik (1.2.1933;dergi)
Tuna Boyu (14.12.1926), Tuna Boyu ve
Karaden iz (8.4.1932-19.5.1934)'d i r.
Hezargrad (Razgrad) bugün, Bulga­
ristan’da idare bölümü merkezi şehir­
dir. Rusçuk’un 60 km. güney-doğusun-
da, Varna-Rusçuk yolu üzerinde ve
Beyaz-Lom Irmağı kıyısındadır. Yüzöl­
çümü 2.633 km2, nüfusu 204.153’dir.
Şehir merkezi nüfusu ise 46.608’dir
(1978).
H O T İN
Hotin şehrinin tarihi, Boğdan’da
kurulan bağımsız bir devletle başlar
(1359). 1408 tarihinden sonra Boğdan
ve Lehistan arasında s ık sık anlaşmaz­
lıklara yolaçtı. Kalesinin müstahkem
oluşu sebebiyle 1621 ve 1673’te Polon-
yalılar’ın elinde kaldı. Osmanlı - Lehis­
tan Savaşinda Jan Sobieski III. şehri
zaptetti. Hotin, daha sonra Ruslar’ın
eline geçti (1739). Bir ara OsmanlIlar
tarafından fethedildi (1774).BQWxeş
Antlaşması’yla O s m a n lI la r Hotin’i bı­
rakmak zorunda k a ld ı l a r (1812). Hotin,
daha sonra Romanya (1918 - 1945) ve
İkinci Dünya Savaşindan sonra da
Ruslar tarafından zaptedildi.
Hotin bugün, SSCB’de, Dniester
kıyısında, Çernovtsinın kuzeyinde şe­
hirdir (Ukrayna).
H o tin " Kalesi, Osmanlı Devleti ta­
352
rihinde adı çok geçen bir kaledir. Os-
manı Türklerinin, bu kalenin önünde
ilk görünüşleri, voyvoda Stefan cel Ma-
re zamanına rastlar. Fatih Sultan Meh­
med’in orduları Moldova kuvvetlerini
yendikten sonra, Hotin Kalesi önün­
de göründüler. II. Bayezid zamanında
Türk orduları, Moldova’nın anahtarı sa­
yılan Kmili ve Akkirman kalelerini zap­
tettikten sonra (1484), Aşağı Tuna
akıncıları Bâli Bey ve Malkoçoğtu ku­
mandasında ve 1498 yılında, ancak bu
sefer m üttefik kuvvetler olarak, Hotin
yakınlarına kadar geldiler. Kanunî Sul­
tan Süleyman zamanında, Türk ordu­
ları Petru Rareş’in üzerine yürüdükle­
ri zaman, voyvoda Transilvanya’ya ka­
çınca, ülke, Türk padişahının emrine
uydu. Bu sebeple ülke yeni bir Türk
eyaleti durumuna geldi. Bu sırada Ho­
tin, Lehliler tarafından işgal edilmiş
bulunuyordu. Bu sebepten Türk ordu­
ları Hotin önüne kadar gelemediler. Er­
tesi yıl kaleye yeniden sahip olan Ra-
reş, Hotin’i hem onarttı, hem de geniş­
letti.
Osmanlı Türkleri II. Osman’ın pa­
dişahlığı zamanında da Hotin önlerin­
de göründüler. Bu seferin en önemli
etkeni, Lehliler’in Hotin’e saldırmala­
rıydı. Çocuk yaşta olan II. Osman’ın
sefere çıkmaması istendiyse de, genç
padişah ordusunun başında kuzeye
yöneldi. Kırım Hanı, Erdel Bey’i ve
Memleketeyn beyleri de kendisine yol­
da katıldılar. 21 Mayıs 1621 günü İstan­
bul’dan hareket eden II. Osman, büyük
atası Kanuninin zırhını giymişti. Ordu­
da fille r de yer almaktaydı. Aynı yıl
Ağustos sonlarında Hotin K alesinin
önlerine varan Osmanlı Ordusu’na, Kı­
rım Hanı Canik Bey de orada katıldı. Or­
dunun ve özellikle yeniçerilerin düzen­
siz hareketleri, beklenen sonucu ver­
memekteydi. İlk üç saldırıdan, sonra
Karakaş Mehmed Paşa, büyük kahra­
manlık gösterdiyse de, ihanete uğ­
rayarak şehit edilince, askerleri çekil­
mek zorunda kaldı. Daha sonra iki yü­
rüyüş de bir sonuç vermedi. Ancak kış
şartları sebebiyle barış yapılmasına
karar verildi ve 9 Ekim günü yapılan
anlaşmagereğince Hotin, Moldova’ya
gerf verildi. Bu suretle Hotin yeni­
den Buğdan’ın hükmü altına girdi.
1658’de Tnasilvanya (Erdel) Pren­
si II. György Rakoczy, İstanbul’dan izin
almadan Lehistan’ı istilâya girişti.
Bâb-ı Âlî, Serdar Ahmed Paşa’yı bir or­
du ile Lehistan’a yardıma gönderdi.
1673 yılında Jan Sobieski kumanda­
sındaki Leh orduları yeniden H otin’e
girdiler. Fakat Türk Padişahı IV. Meh­
med başında bulunduğu ordusu ile
geldi. Şam Valisi Hüseyin Paşa’mn yö­
nettiği bir kuşatma sonucu Hotin, ye­
niden zaptedildi. Ruslar’ın Prut’ta bü­
yük yenilgileri ile sonuçlanan savaş­
tan sonra meydana gelen kargaşalık­
lar sırasında Hotin Kalesi ve eyaleti
Boğdan’dan mal alınarak, doğrudan Os­
m a n lI la r ı n yönetimi altına veri İdi. Yeni­
çeri hasekilerinden Mustafa Ağa Ho-
tin ’in ilk muhafızı oldu. Mustafa Ağa,
Hotin Kalesi’ni onarmaya girişti. Böy­
lece Hotin, 1714-1812 yılları arasında
özellikle Rusya’ya karşı bir savunma
kalesi görevini gördü. Kale, 1759 yılın­
da yeniden onarılarak tahkim edildi.
Bu onarımlar 1762 ve 1765 yıllarında
yeniden yapıldı. XVIII. yüzyıl içinde
Hotin, Ruslartarafından birkaç kezişgal
edildi. II. Mustafa devrinde 1769-1774
Savaşı sırasındada Ruslar kaleyi ele ge­
çirecekleri sırada Selânik Mutasarrıfı
Haşan, 2 bin kişilik bir kuvvetle yetişe­
rek kaleyi kurtardı. Bu başarısı ile Ha­
şan, Hotin müdafii adını aldı. Kale, 1776
yılında yeniden onarıma başlanarak
1777yılında tamamlandı. O s m a n lI la r ı n
Rusya ve Avusturya’ya karşı verdiği
1788 yılında başlayan savaşta Hotin,
önce Avusturyalılar’ın, sonra da Rus-
lar’ın saldırısına uğradı. Sonunda 19
Eylül 1788 günü, bu iki devletin birleş­
miş kuvvetlerine teslim oldu. Bir ara
yeniden Osmanlılar’ın eline geçen ve
bu arada 1793’te kalenin içindeki bir­
çok Türk yapısı onarılan Hotin, 1806
yılından 1918 yılına kadar Ruslar’ın
elinde kaldıktan sonra Romanya’ya bı­
rakıldı. ikinci Dünya Savaşindan sonra
1947 yılında yapılan anlaşma ile yeni­
den Ruslartarafından işgal edildi.
H U D E Y D E (£ s W adı: Ar. Huday-
da).
Osmanlı yönetiminde Yemen iline
bağlı bir liva idi ve bu yüzyıl ortaların­
dan itibaren, Hudeyde, kahve, hurma
ve deri ticaret merkezi olarak Mokka’-
nın yerini almış, yeni tesisler sayesin­
de liman açık deniz gemilerin girme­
sine elverişli bir hale getirilm iştir. Bu­
raya 1871 yılında gümrük memurları
için bir bina, 1874 yılında tuz maden­
lerinin işletilmesi için işletme binala­
rı yaptırılmış, ayrıca mevcut Hudeyde
hükümet binası da vilayetten gönde­
rilen tahsisatla yeniden onarılmıştır.
Hudeyde, bugün Yemen’de bir li­
man şehridir.
H U M U S (Eski adları: Chamelle,
Camele, Emese).
Çok eski yüzyıllardan beri adı ta­
rihlere geçen bir şehirdir. En rahat de­
virlerini Türk egemenliği zamanında
yaşamıştır. Büyük Selçuklu Hükümda­
rı Melikşah zamanında Sultan Tutuş’a
verilen Humus, ondan da oğluna geç­
ti. OsmanlIlar devrinde ise şehir, Şam
vilayetine bağlı bir sancaktı.
Şehrin duvarlarından ve kapılarından
zamanımıza fazla bir şey kalmamıştır.
Şehirdeki yapılar arasında en önemli­
si, Ulu Camidir. Pazarın ortasında olan
camiin batıdaki cümle kapısında ke­
merli bir geçit ile avluya çıkılır.
Şehrin sayımı 1866 yılında yapıla­
rak, aynı yıl yeniden vergilendirmeye
tabi tutulm uştur.
Osmanlı döneminin son yıllarında
Asi Nehri üzerinde mevcut köprünün
onarımı yapılmış, şehirde yaşayan Hı-
ristiyanlar için 1859’da bir Katolik ki­
lisesi ile 1890 yılında Rum kilisesi,
Zabdel köyüne Süryani Katolik kilise­
si (1902) ile şehir merkezine bir havra
(1904) inşa edilm iştir. Humus, bugün
Orta Suriye’de bir şehirdir.
İBRAİL (Bugün: Brâila).
Osmanlı imparatorluğu dönemin­
de sancak merkezi olan şehir, Roman­
ya’nın başlıca şehirlerindendi. Eflâk’­
ın doğu önünde, Tuna’nın kıyısında ve
Bükreş’ten Glasa giden demiryolu hat­
tı üzerindeydi. XIX. yüzyıl sonunda top­
lam nüfusu 28 bin 277 kişi idi. XVII.
yüzyılda burası önemli bir ticaret mer­
keziydi. 1711 yılında Ruslar tarafından
alınan şehir, uzun bir süre gözden dü­
şerek, yıkık duruma geldi. Şehrin ka­
lesi 1777 ve 1791 yıllarında onarılarak
tahkim edildi. 1801’de yeniden kalenin
onarımı yapıldı. Ancak bu onarımlara
rağmen Osmanlı - Rus Savaşinda ka­
le OsmanlIlara, 1812’de yeniden bir
antlaşmayla teslim edildi ve kale, Ka-
pıcıbaşılarından Hacı Osman Ağa ta­
rafından Ruslardan teslim alındı. Bun­
dan sonra savaşta tahrip olan kalenin
hendekleri ve bazı yerlerinin onarımı-
na, 1817yılında başlanarak, 1818’de ta­
mamlandı. Ayrıca vüzera ikâmetine
mahsus birde paşa sarayı inşa edildi
(1818). 1819 yılında kale,haritası çizi­
lerek yeniden onarıldı. Osmanlı - Rus
savaşlarının yeniden başlaması üzeri­
İBRAİL: Köprü (XIX. yüzyıl ik in c i yarısı).
ne kale, Ibrail Muhafızı Ebubekir Pa­
şa tarafından onarılarak yeni bir savun­
ma hattı oluşturuldu (1823 - 1824). Bu
arada bir Rus saldırısı korkusuyla ti­
careti bahane ederek şehir dışına ka­
çan halka emirler gönderilerek, şehir
dışında ticaretlerinin yasaklandığı, an­
cak İbrail’de ticaret yapabilecekleri,
aksi hareket edenlerin cezalandırıla­
cakları bildirildi (1823). 1828’de daha
önceki anlaşmalara rağmen, Ruslar
sözünde durmayıp Boğdan’ ı zaptetti­
ler ve ibrail’i de kuşattılar. Bunun üze­
rine İbrail muhafızı Vezir Süleyman Pa­
şa’ya emir verilerek savunmasına de­
vam etmesi bildirildi. Süleyman Paşa,
önlem olarak şehirdeki tüm İslâm ser­
gerdeleri Vidin tarafına gönderdi. An­
cak aynı yıl Ruslar tarafından alınan
şehir, bir yıl sonra yeniden Osmanlı
yönetimine geçti. Daha sonra Roman­
ya’ya bırakıldı.
Halen şehir içinde meydanda, ca­
miden bozulmuş bir kilise bulunmak­
tadır ki, bunun hangi camiden çevril­
diği bilinmemektedir. Oldukça büyük
olan bu yapı,yaklaşık12 x 15m.boyu-
tundadır.
Şehirde bugün mevcut olan tek ya­
pı, Mahmud Yazıcı Camii’dir. Ahşap hı­
mış duvarlı, yeşil serpme sıvalı, beş
göz revaklı olup, revakı ve direkleri ah-
şahtır. Camiin iç girişinde 3 metre,
yanlarda 2.5 metre genişliğinde üst
mahfiller vardır. Bu mahfiller üç taraf­
tan camii kuşatır. Mihrabı basit bir yu­
varlaktır. Minare yakınındaki kapı son­
radan açılmıştır. Kapı üstünde güzel
bir talikle yazılmış 10 beyitlik kitabe­
si vardır.
İHTİMAN
Osmanlı imparatorluğu zamanın­
da, Batı Rumeli'nin Tatarpazarcığı
Sancağina bağlı kaza merkezi idi. Ta-
tarpazarcığinın 50 kilometre ve Filibe’­
nin (Plovdiv) 85 kilometre kuzeydoğu­
sunda bulunan kasabanın nüfusu 5
bin kadardı. Yakınlarında Trajan tara­
fından yaptırılan ve 1836'da yakılan
"Kapılı Derbend” adlı kale vardı. "Sey
Büyük H anı" kapısının yanında Gürcü
Mehmed Paşa kethüdasının yaptırdı­
ğı çeşmeninyazıtındal 659tarihi vardır.
Burada Gazi Mihaloğullarinın yap­
tırdıkları güzel birtabhâneli cami var­
dı. Duvarları zengin tuğla süslemeye
sahip olan bu cami, çok harap bir hal­
de yakın zaman öncesine kadar duru­
yordu.
İNEBAHTI (Yun. Epakhtos, Na-
upaktos; bugün: Lepanto).
Liman ve kale olarak Ortaçağ’da
önem kazanan İnebahtı, 1266’da An-
gio’ların, 1380’den sonra Angelokast-
ron despotluğunun yönetimine girdi.
1477’de Türkler tarafından kuşatılan
şehri, V enedikliler korumaktaydı.
1499’da şehir ve kalesi Osmanlı Türk­
leri tarafından teslim alındı (28 A ğus­
tos). XVI. yüzyıl başlarında sancak bey­
liği haline getirildi ve Cezayir eyaleti­
ne bağlandı: İki yüzyıl Osmanlı yöne­
timinde kalan inebahtı, önemli bir as­
kerî üs olarak büyük rol oynadı. Korint-
hos kanalından geçen gemilerden
gümrük vergisi alınmaya başlandı.
1571 ’de Osmanlı-Haçlı Deniz Savaşi­
nda Osmanlı donanmasının başında
Müezzinzâde Ali Paşa bulunmaktaydı.
Ayrıca Uluç Ali Paşa, Cafer Paşa, Bar-
baroszâde Haşan Paşa, Barbaroszâde
Mehmed Paşa ve Salihpaşazâde Meh­
med Bey gibi ünlü Türk denizcileri de
bulunmaktaydı. OsmanlIlara karşı
meydana getirilen Haçlı donanması­
nın başında Kari V’in evlilik dışı oğlu,
Hollanda Genel Valisi Don Juan (Avus­
tu ry a lI Johann) getirildi. Venedik do­
nanmasının başında Vaniero, Ceneviz-
lilerinkinin de Giovanni-Andrea Doria.
Papalık donanmasında da dük Marco
Antonio Collanna vardı. Ayrıca Avru -
pa’nın en ünlü prens, soylu, amiral
ve generalleri, Haçlı donanmasında
görev almıştı. Müezzinzâde Ali Paşa ile
Pertev Paşa’nın yanlış tutumları ünlü
Türk denizcilerinin karşı koymalarıyla
sonuçlandı. Yapılan tartışmalar sonun­
da Kaptan-ı Derya’mn görüşü uygulan­
dı. İlk çarpışmalarda yüz kırk iki gemi
yok olduğu gibi, 20 bin Türk levendi de
şehit oldu. Bu savaşta yalnız Uluç Ali
Paşa’nın kumandasındaki Türk sağ ce­
nahı başarı gösterdi. Bundan sonra
OsmanlIlardan alınan İnebahtı (1678),
Karlofça Barışindan sonra surları yı­
kılmak şartıyla OsmanlIlara bırakıldı
(1699). XIX. yüzyılda Ege adalarında
başlayan isyan hareketleri sonucunda
İnebahtı ve yöresinde yaşayan Müslü-
353
manlar, Anadolu’ya göç ettiler. Bu ara­
da İnebahtı'daki Hıristiyan halk, baş
kaldırdı (1821). Navarin olayından son­
ra (1827), inebahtı, yardım alamadığı
için ancak kendi imkânlarıyla savun­
masını yapmaya çalıştı. Ancak 1828’-
den sonra Yunanistan’a bırakıldı.
inebahtı bugün, Yunanistan’da,
Korinthos Körfezi’ni Yunan Denizi’ne
bağlayan boğazın kuzey kıyısında bir
kasabadır.
Osmanlı yönetiminde, şehir bayın­
dır hale getirilm iş, mevcut kalenin sü­
rekli onarımı yapılmış, ayrıca burada
yaşayan Müslümanlar içinse, birçok
cami, m escit ve dinî kuruluşlar inşa
edilmiştir. Kale ile birlikte Sultan Mus­
tafa ve Sultan Bayezid camileri 1761
yılında meydana gelen bir deprem so­
nucu büyük zarar görmüşler, bunun
üzerine bir irade ile bu yapılar onarı­
larak, 1862 yılında onarımları tamam­
lanmıştır. Şehirdeki kalenin surları,
Karlofça Antlaşmasından sonra yıkı­
larak OsmanlIlara teslim edilmiş, bun­
dan sonra kalenin onarımı 1762’de ya­
pılmış, 1804’te depremden zarar gören
yapı, aynı yıl yeniden onarılmıştır.
1970 yılında bir tane limanda, bir
tane de kiliseye çevrilmiş olarak yuka­
rıda,kalede 2 cami görülüyordu.
İPEK (Bugün: Pecs = Peç).
Macaristan’ın güneyinde, Yugos­
lavya sınırı yakınında bulunan İpek,
Osmanlı imparatorluğu’na Kanunî Sul­
tan Süleyman tarafından katıldı (20 Ha­
ziran 1543). Bir sancak olarak, Budin
beylerbeyliğine bağlandı. Bundan son­
ra aşağı Drava ve Tuna ırmaklarına ka­
dar uzanan bereketli ovası dolayısıy­
la, Osmanlı serhad kalelerinin zahire
gereksinimini karşılayan bir tarım mer­
kezi olan ipek’te, Kanunî, Zigetvar se­
ferinde bir süre kaldı. Burası 1601 yı­
lında TiryakiHasan Paşa’nınarpalığı ol­
du. Kanije Fatihi Damad İbrahim Pa-
şa’nın harekâtında üs görevini yaptı ve
Kanije’nin fethinden sonra teşkil edi­
len yeni eyaletine yine sancak olarak
bağlandı. Ertesi yıl kuşatma altında
bulunan Kanije Kalesi’ni kurtarmak
için gelen Serdar-ı Ekrem Yemişçi Ha­
şan Paşa da, karargâhını burada kur­
du. Kanije savunmasında yararlığı gö­
rülen Kara Ömer Bey ise, zaferden
sonra ipek Sancak Beyliği’ne getiril­
di. 1664'te Kont Zrinyi, Zigetvar üzerin­
den Osek Köprüsü ile beraber Pöcs’e
doğru uzanan bir taarruza giriştiyse
de, Sadrazam Fâzıl Ahmed Paşa ile
Mehmed Paşa ve Kaplan Paşa’nın yak­
laşması üzerine, çekilmek zorunda kal­
dı. 1687’de Budin’in, ardından Sege-
den’in düşmesi üzerine İpek, Avustur­
yalIlar tarafından kuşatıldı. Kale mu­
hafızı Arslan Paşa can kaygusuna
düştü ve susuzluk yüzünden bura­
yı teslim etmek zorunda kaldı.
OsmanlIlar yönetiminde Kosova vi­
layetine bağlı bir sancak merkezi olan
İpek, Yakova, Berana, Cosine ve Tirgo-
354
İPEK: Genel görünüm (XVII. yüzyıl yarısı).
vişte kazalarına ayrılıyordu.
Burası Osmanlı yönetimine girdik­
ten sonra yeni camiler, medreseler,
hamamlar ve binalarla kasaba büyütül-
meye başlandı. Kasabada bulunan
Fethiye Camii, Elhac Hüseyin Camii,
Yakovalı Haşan Paşa Camii, Memi Pa­
şa Medresesi, Mevlevi Tekkesi, Memi
Şah Camii ve Hamamı, Kasım Paşa
Çeşmesi, Karanlık Çarşı, 11 Sıbyan
Mektebi, 47 çeşme, 400 dükkân, 3 bü­
yük hamamdan bugüne kalabilen Ga­
zi Kasan Paşa Camii, Sultan Süleyman
Camii, Küçük Cami, idris Baba Türbe­
si ve 1 hamam ile sarnıçtır. Gazi Ka­
sım Paşa Camii, bugün Belvarosi Ki­
lisesi olmuştur. Cami, kilise haline ge­
tirilirken minareyi yıkıp, içinde gerek­
li değişiklik yapıldıysa da, kubbenin
üstündeki hilâl kaldırılmadı. Yalnız, hi­
lâlin ortasına bir haç konuldu, ipek’te-
ki medreselerde yetişen bilginlerin en
önemlisi, adını taşıyan eserleriyle ün
yapan İbrahim Peçevî’dir.
Ferhad Paşa Camii (Kalıntı), Fer­
had Paşa tarafından 1588-1592 yılların­
da yaptırıldı. Şehir merkezinin olduk­
ça uzağında, kubbeli ve yüksek mina­
relidir. Duvar örgüsü kaba yontmadır,
kemerler ve söveler oldukça munta­
zam kesme kufeki taşıdır.
Gazi Kasım Paşa Camii, 1548-1551
yıllarında yapıldı. Restore edilmiş ke­
merler, mukarnaslar ve mihrap dışın­
da, duvarlarda hâlâ Kuran’dan bazı
metinler, parça parça olarak görülmek­
tedir. Kubbenin çapı 16, yüksekliği 22
metredir. Gömme süs işi zengin pen­
cere kanatlarından üç tanesi bilinmek­
tedir ki, bunlar halen Jaszbereny Mü-
zesi’nde bulunmaktadır. Cami, kilise
yapıldığında dış duvarlarına yeni kılıf
geçirilm işti. Son yıllarda bu kılıf kal­
dırılarak, bina esas mimarisi ile mey­
dana çıkarıldı. Halen yine kilisedir.
Sultan Süleyman Camii, iç kalede­
dir. Kiliseden bozmadır; duvarlarının
çok süslü bulunduğunu, renk renk
pencerelerini Evliya Çelebi eserinde
anlatmaktadır. Bugünkü katedralde
dört çan kulesi vardır.
Yakovalı Haşan Paşa Camii, mina­
resi ile durur. Tekrar cami olarak dö­
şenmiştir. İpek’ten geçen Müslüman­
ların ibadetlerine açıktır.
Yakovalı Haşan Paşa Mevlevi Tek­
kesi, Haşan Paşa tarafından yaptırıl­
dığı bilinmektedir. Bu yapının kubbe­
si, Kasım Paşa Camii’nden 6 metre kü­
çüktür. Bir kilise haline gelmiş, fakat
kadınlar manastırının özel mabedi ola­
rak kullanıldığından, bütün bina tam
olarak korunmuştur. Yapının kubbesi
sekiz köşe bir kaideye oturur.
idris Baba Türbesi, 1591 yılında ya­
pılmıştır. Şehrin kenarındadır. Sekiz­
gen planlı, kaba taşlardan yapılmış,
kubbeli küçük bir binadır. Türbe, Avus­
turyalIlar tarafından baruthane, mah­
zen ve sonra şapel (küçük kilise), ola­
rak kullanılmıştır. Şimdi tekrar türbe
olarak döşenmiştir.
Şehir içinde yapılan bir kazıda, ana
cadde kenarında büyük bir Türk çifte
hamamının kalıntıları bulunmuştur.
Buraya Osmanlı imparatorluğu dö­
neminde 1862 ve 1876 yıllarında olmak
üzere iki rüştiye mektebi, inşa edil­
miş, 1891’de hükümet konağı onarıl­
mış, İzelkakât köyünde Katolik cema­
ati için bir kilise inşasına izin verilmiş­
tir.
İpek (PĞcs), bugün, Macaristan’da, •
Baranya İdarî bölgenin merkezi şehri­
dir.
İSAKÇA, İSAKÇI (Eski adları:
Obrustitsa, O biuşitsa; bugün: Obiuçit-
sa).
Aşağı Tuna’nın stratejik bakımın­
dan en önemli geçitlerinden biri ola­
rak aldığı kilit konumundan dolayı, Ob-
rustitsa’nın müstahkem bir şehjr oldu­
ğu kuşkusuzdur. Buraya Osmanlı dö­
neminde İsakçı adı verildi ve kalesiy­
le ünlü ve müstahkem bir mevki oldu.
Obluçitsa Kalesi’ni, 1419-1420 yılların­
da başgösteren olaylarla ilgili olarak
ilk kez Osmanlı bilgi topları anıyor. O
zaman I. Mehmed, Ulahlarca ele geçi­
rilen bazı Aşağı Tuna kalelerini geri al­
mayı başarmıştır. Kalenin XV. yüzyılın
ikinci on yıllığın sonunda veya üçün­
cü on yıllığın başında onarılması ve­
ya canlandırılması, söz konusu kale­
nin hiç olmazsa XIV. yüzyılda varlık
sürdürdüğünü kanıtlıyor. Bu kale, sü­
rekli yararlanılan BuraGeçidi’ni koru­
muştur. Türk askerleri de kuzeye, ya­
ni Moldavya, Lehistan ve Rusya’ya kar­
şı giriştikleri seferler sırasında bu ge­
çitten geçmiştir. İsakçı Kalesi’nin ya-
pimini, Evliya Çelebi de o zamana, yani
II. Osman’ın Lehistan seferi zamanına
götürüyor. Şehir, kalenindışındakalı-
yor, reaya, Eflâk, Boğdan, Yunan, Er­
meni ve Bulgarlar’dan ibaretti.
Buradaki birkaç camiden yalnız
Mahmud Yazıcı Camii kalmıştır. Ahşap
çatılı, kiremit örtülü, minareli basit bir
yapıdır. H. 1280 (= 1863/64).
İSKENDERİYE (Eski adı: Alek-
sandria).
Şehir, 1516 yılında fethedilerek Os­
manlI imparatorluğu topraklarına ka­
tıldı. Fetihten sonra şehre önemli mik­
tarda topçu kuvveti gönderildi. Türk­
lerin fethinden sonra, İskenderiye’nin
ödediği vergiler, doğrudan doğruya
Mısır hâzinesine girmeyerek, İstan­
bul’a gönderilmekteydi. XVI. yüzyılda
İskenderiye, kışın arma soyup, onan­
ma giren Türk gemilerine liman hizme­
tini görmekteydi. Bu korsan gemileri
Septe Boğazina kadar uzanıyordu. İs­
kenderiye hapishaneleri bunların ya­
kaladıkları esirlerle doluydu. Şehrin yı­
kıntıları İstanbul’un camilerini ve baş­
ka binalarıriTsüslemekte kullanılmış­
tır. Şehir, 1798 yılında Fransızlar tara­
fından işgal edildi. Daha sonra ingiliz-
lerin eline geçerek, 1803’e kadar on­
larda kaldı.
1807’de yeniden Fransızlar şehri
aldılarsada, aynı yıl, Memlûk beyleri­
ne yardım için gönderdikleri sefer he­
yetinin başarısızlığından sonra, yeni­
den geri verdiler. 1811’de şehir kalkın­
dırılarak, surları yeniden inşa edildi.
1882’de Arabî Paşa İsyanı sırasında
hüküm süren kargaşalık sonucunda,
şehrin kalesi Temmuz ayında, İngiliz
donanması tarafından topa tutuldu; er­
tesi gün de şehrin bir kısmını halk tah­
rip etti.
Osmanlı İmparatorluğu dönemin­
de, şehrin postahanesi 1844'te inşa
edilmiştir.
İskenderiye, bugün Mısır’ın en bü­
yük liman şehirlerinden biridir.
İSKENDERİYE: Genel görünüm (XVII. yüzyıl sonu).
İSKENDERİYE ve İŞKODRA: Genel görünüm.
İŞKODRA veya İSKENDE­ len savaşlar sonunda bölgede İslâmi­
yet geniş ölçüde yayıldı ve birkaç boy
RİYE (Eski adlan: Scutari, S ucatiri hariç, işkodra ve çevresi halkı, İslâmi­
d ’Aibanie, Scodra, Chrysopolis).
Osmanlı imparatorluğu’na ilk kez
1392’de yapılan akınlar sonucu,
Prens’in, Yıldırım Bayezid’e bağlılığı­
nı bildirmekle bağlanan İşkodra, kısa
süre sonra Macarların eline geçtiyse
de, Niğbolu Zaferi’nden sonra (1396)
OsmanlIlar şehre yeniden sahip oldu­
lar. 1401’de Prens tarafından şehir Ve­
nediklilere satıldı. 1409’da Macar Kralı
Zsiqmond (Sigism und) tarafından iş­
gal edildi. 1444’te Firuz Bey tarafından
ele geçirilerek, Venedik Cumhuriyeti’-
ne teslim edildi. 1455’te Evrenosoğ-
lu İsa Bey tarafından işkodra, kesin
olarak Osmanlı topraklarına katıldı ise
de, şehir birkaç kez yine el değiştirdi.
1467’de Rumeli Beylerbeyi Mahmud
Paşa büyük bir ordu ile gelerek, bura­
sını işgal etti. 1468’de Kuzey Arnavut­
luk’la birlikte Osmanlı egemenliği tam
olarak yöreye yerleşti ve böylece Ru­
meli Beylerbeyliğine bağlı bir sancak
haline getirildi. Arnavutluk’la sürege­
yet’i kabul etti. XVIII. yüzyılda zorba­
ların eline geçti. 1706’da isyan eden
Karacadağ halkından bir kısmı dağlık
yerlerden aldırılarak, ovalık yerlere yer­
leştirildiler. Buşet köyünden Mehmed
Bey bölgeye hâkim oldu ve Bâb-ı Âlî
kendisine sadrazamlık vererek işkod­
ra Valiiiği’ne atadı. Böylece Kuzey Ar-
navutluk’a hâkim olan Buşuatlar,
Avusturya ve'Venedik ile siyasî ilişki­
ler kurmaya başladılar.
Mehmed Paşa’nın yerine geçen
Mahmud Paşa, Ruslarla siyasî ilişki
kurmaya başladı ve Katerina H’nin teş­
vikiyle bölgede isyan etti. Ancak Ga­
zi Haşan Paşa’ nın müdahalesiyle
1779’da ayaklanma bastırıldı, Mahmud
Paşa anlaşmaya göre tekrar İşkodra
Valiliği’ne bırakıldı. 1786’da Venedik
topraklarına saldırıya kalkışması, Mah­
mud Paşa'nın idamını gerektiren bir
sebep oldu. Bunun gereğini yapmak
için harekete geçen Elbasanlı Kurt Ah­
med Paşa, işkodra’yı kuşattıysada, ye­
nilgiye uğrayınca, çekilmek zorunda
kaldı. Mahmud Paşa’nın 1788’de Ka­
radağ’da öldürülmesiyle İşkodra, yeni­
den Osmanlı İmparatorluğu’na bağlan­
dı. 1810 yılında Sırplar, Ruslarla anla­
şarak yeniden isyan ettiler. Bunun üze­
rine Bosna tarafından asker toplana­
rak isyancıların üzerine gidildi ve isyan
bastırıldı. 1832’de Reşid Mehmed Pa-
şa’ nın Mustafa Paşa’yı teslim alışıyla
yerli valilere son verildi.
1871 yılında işkodra’da bulunan
askerî kuvvetler azaltıldı. 3 Rebiülev-
vel 1285 (24 Haziran 1867/68), tarih ve
1474 sayılı Meclis-i Mahsusa Iradesi’y-
le Üsküp vilâyetiyle birleştirilerek,
Merkez, Prizren ve Debre sancakların­
dan ibaret bir vilâyet merkezi oldu. Kle-
355
 menti, Hotti, Skrielli, Kastrati ve Pu-
lati kabilelerinin yaşadığı merkez ilçe­
de 4 bin 140 hane Müslüman, bin 730
hane Latin ve 370 hane de Ortodoks
vardı. İşkodra şehri ise 2 bin 500 ha­
ne Müslüman, 900 hane Latin ve 100
hane de Ortodoks idi. 1 Mart 1876 yı­
lında halk Bâb-ıÂlî’ye birm ektupgön-
dererek, Işkodra’nın vilâyet olmasın­
dan dolayı teşekkürlerini arzettiler.
1876’da İşkodra Derviş Paşa’nın
karargâhı oldu. Burada Mirditlerin çı­
kardıkları isyanlar bastırıldı; sonra da
Karadağ Savaşinda önemli merkezler­
den biri oldu. 1877’de İşkodra vilâyeti
küçültüldü, ufak bir vilâyet haline ge­
tirildi. Aynı yıl Osmanlı M eclisi’ne m il­
letvekili gönderen 29 seçim bölgesin­
den biri oldu. 1881’de ilçe yapıldı. 1908
teşkilâtında ise, merkez ve Draç san­
caklarından meydana gelen bir vilâyet
haline getirildi. Balkan Savaşinda İş­
kodra, Haşan Rıza Paşa komutasında
kendisini kahramanca savundu ise de,
Esat) Paşa Toptanfnin Haşan Rıza Pa-
şa’yı şehit etmesi üzerine 13 Nisan
1913’te teslim oldu. Böylece Türk ege­
menliği sona eren İşkodra, Birinci
Dünya Savaşinda, 27 Haziran 1915’te
Avusturya-Macaristan birlikleri, İkinci
Dünya Savaşinda ise italyanlar tara­
fından işgal edildi. Bugün Arnavutluk
C um huriyetini oluşturan 10 İdarî böl­
geden birinin merkezi olan işkodra’da
son nüfus sayımında Müslüman nüfus
50 bini aşmaktaydı. Ancak, Osmanlı
egemenliğinin burada son bulması
üzerine halkın çoğu Türkiye'yegöçet­
miş, burada çok az bir nüfus kalmış­
tır.
Osmanlı devrinin son yıllarında İş-
kodra’nın 1500 dükkân, 1 kapalıçarşı,
1 bedesten, 40 kadar cami, 2 medre­
se, 1 ortaokul ve 1 kütüphane vardı.
Osmanlı imparatorluğu’nun yöne­
tim i süresince Işkodra’da mevcut bir­
çok yapıların onarımları gerçekleştiril­
miş, birçok okul, kilise ve diğer yapı
yeniden yaptırılmıştır. Bunlara örnek
vermek gerekirse, aşağıda tarihleriy­
le sıralanan onarım yapıları sayabiliriz:
1769yılındaPodgoriçe, Espozi ve
Zabik kaleleri onarıldı. Drin Nehri üze­
rindeki köprünün (1866) ve diğer köp­
rülerin (1901), onarımları yapıldı.
1834'te bir kışla, 1855’te ve 57’de bir
rüştiye mektebi, 1861’de Bugoviçe ka­
zasında bir kışla, 1865’te 4 sıbyan mek­
tebi, 1867’de askerler için hastahane,
Podgoriçe kasabasında bir kışla ve
hastahane, 1870’te İşkodra’da yeni bir
hastahane; 1883’te gümrük binası, Tuz
kasabasında bir cami (1892), İşkodra,
Les ve Tuz kasabasında 10 mektep, bir
mescit (1892), 1905 yılında ise Müslü­
man çocuklar için bir okul yaptırıldı.
Işkodra’da yaşayan Hıristiyanlar
için de, kilise, okul ve diğer yapıların
onarım veya yenilenmesine Osmanlı
hükümetince izin verilm iştir. Bunları
XIX. yüzyıl ikinci yarısından itibaren ta­
rihleriyle aşağıdaki şekilde sıralayabi­
liriz:
AvusturyalIlar için bir Katolik k ili­
sesi (1855), Zoyçe köyüne bir Katolik
kilisesi (1858), Zadrime kazası Zaviye
356
köyüne Latin kilisesi (1858), Rasi kö­
yüne Aya Yani Prodmoros (1859), Bar
kazasına Aya Nikola (1859), Paruça
M ahallesine (1859), sancak merkezi­
ne Aya Aleksandr adlı Rum kilisesi
(1859), Kastıran kazası Bayza köyüne
(1859), ispiç köyüne Latin kiliseleri
(1860), Boşet köyüne Katolik kilisesi
(1863), Ülgün kazası Akçabel köyüne
Latin kilisesi (1873), Akud köyüne Ka­
to lik kilisesi (1892), Rum cemaati kız
ve erkek çocukları için mektep (1893),
Zadırma köyüne Katolik kilisesi (1895),
Veli Boya köyüne papaz ikametgâhı
(1896), Leon kazası Eşfiz köyüne Latin
kilisesi (1902), il merkezine Latin sa­
nayi mektebi (1902), ve Latin Eytamha-
nesi ile sanayi mektebi (1909) yapıldı.
İşkodra’daki (1896), ile Payan
(1898) ve Dayiç köylerindeki Latin ki­
liselerinin (1899), Leş kazasındaki Ka­
tolik kilisesinin (1899), Şeldıpa köyün­
deki Latin K ilisesi’nin (1902) onarım-
larına izin verildi.
Osmanlı dönemi yapılarından olan
ve halen İşkodra’da viran olarak mev­
cut Kurşunlu Camii, buradaki Buşat-
lılar ailesi adına yapılmıştır. Camiin
kubbeleri kurşunla kaplı olduğu için,
halk arasında “ Kurşunlu Cam i” demek
olan “ Dscham ia P lu m it’’ adı ile anıl­
maktadır. L fiyat belirlenmesi yapıldığı, üç yıl son­
Cami, yapı şekli bakımından İstan­
bul sultan camilerinin kopyesi n ite li­
ğini taşımaktadır. Esas cami, kare bi­
çim li olup, üstünde oransız derecede
yüksek penceresiz sekiz köşeli kasna­
ğa oturan kubbesi vardır. Mihrap, son
devir Osmanlı camilerinde görüldüğü
gibi, dışarı taşkın bir bölümün içinde­
dir.
İSLİMİYE (Eski adları: Slymnia,
Slim no, S livno; bugün: Sliven).
Son Osmanlı devri Edirne vilâyeti­
ne bağlı sancaklardan biri olan İslimi-
ye, 1365/66 yılında Kara Timurtaş Bey
tarafından Osmanlı yönetimine alına­
rak, Filibe Sancağina bağlı bir kadılık
haline kondu. Burası Tanrıdağı yörük-
leri ile Yanbolu ve Bozapa Tatarları ta­
rafından iskân edildi. Tarihin en par­
lak devirlerini IV. Mehmed ve oğlu II.
Mustafa devirlerinde yaşadı. IV. Meh­
med, burada bir av köşkü inşa e ttirdi­
ğinden, sık sık buraya avlanmaya ge­
lirdi. Tarihî kayıtlara göre, Sliven, es­
kiden beri Osmanlı padişahlarının av
sürdükleri alanlardan biri olarak bilin­
mektedir. Gerek Fatih, gerek oğlu II.
Bayezid’in Rumeli seferlerinden dö­
nüşlerinde bu yörede sürek avları ter­
tip ettikleri vekâyinamelerde b e lirtil­
mektedir. Daha sonraları Rumeli’de
hükümetin zaafından yararlanarak or­
taya çıkan âyânlardan Tirsinikli Süley­
man Ağa ve onu takiben Alemdar Mus­
tafa, Sliven’e hâkim olm uşlardı.
1829’da Rusların işgaline uğrayan Sli­
ven Vilâyat-ı Umûmîye Nizamnamesi
gereğince, Filibe’den ayrılarak bir san­
cak halinde teşkilâtlandırıldı. 1876’da
Bulgar komitelerinin çıkardıkları kar­
gaşalığı ise Edirne Valisi Hurşid Paşa
süratle bastırdı. Dersaadet Konferan­
sımdan olarak İngiliz-Rus teklifine gö­
re oluşturulması düşünülen Bulgaris­
tan muhtar eyaleti sınırları içine alın­
dı. Bu konferansı izleyen 93 Bozgunu’-
nda Veysel Paşa ordusunun Şıpka’da
teslim oluşundan sonra General Sko-
belev kuvvetleri tarafından işgal edil­
di. 1878’de Ayastefanos Antlaşması
ile Osmanlı hükümetince yeniden ku­
rulan Büyük Bulgaristan emaretine
terk edildi ise de, Berlin Konferansı
sonunda Doğu Rumeli eyaletine bağ­
landı. Eylül 1885’te ise bu eyaletin Bul­
garistan emareti ile birleşmesi üzeri­
ne, kesinlikle elden çıktı. Türk ege­
menliği süresince şirin bir Türk kasa­
bası olarak gelişen İslimiye, her yıl Ha­
ziran ayında yapılan panayırı ile tanın­
mıştı. tslim iye’de IV. Murad’ın defter­
darı Vezir Mehmed Paşa’nın yaptırdı­
ğı (1642) bir de han bulunmaktadır.
Osmanlı yönetiminde İslim iye’de
çuhacılık oldukça gelişm iştir. Bulga­
ristan’da ilk fabrika, 1841’de kurulan
çuha fabrikasıdır. Bu fabrikaya İstan­
bul’dan bir fabrikatör yollandığı (1841),
fabrikaya eski Muhassıl Kâni Bey’in
atandığı, fabrikanın üretimiyle ilgili
ra açılan ikinci bir çuha fabrikasıyla
(1844), ilg ili yönetim ve yapılan çuha­
lara ait yayınlanan bilgiler hakkında ay­
rıntılı bilgilere sahip bulunuyoruz. Ay­
rıca bu fabrikada işçiler arasında çıkan
dedikodudan dolayı, fabrika müdürü
Ali Rıza Efendi’nin azledildiği, Beykoz
fabrikalarında dokunan çuhalarla bir­
likte yeni bir fiyat ayarlaması yapıldı­
ğı (1847) ve fabrikanın ıslahı ve yöne­
timi hakkında karar çıkarıldığı, 1847 yı-
lıda İslim iye’deki çuha fabrikalarının
yeniden onarılarak, bu fabrikalar için
Ispanya koyunu yetiştirilm esinin teş­
viki ve bu koyunlardan vergi alınması
hakkında bir iradenin çıkarıldığı (1853)
da, edindiğimiz bilgiler arasındadır.
XVIII. yüzyıl sonlarında, islim iye’­
de yaşayan Selâtin-i Cengiziye (Cen­
g iz Sultanları) adlı topluluğun, Serdar
olan Ali adlı kimse tarafından haksız
yere suçlandıkları, tutuklandıkları ve
şeriata aykırı olarak idam edildikleri,
çiftliğinde ikamet eden Arslan Giray
Sultan’ın bir adamının tutuklanıp dö­
vüldüğü, bir arabaya yüklenip çiftliğe
gönderildiği, adamın yediği dayağa da­
yanamayarak ötdüğü, bu adamın ter­
biyesi gerektiği,eski Kırım Hanı Selim
Giray tarafından Osmanlı hükümetine
rapor edildi. Bunun üzerine Serdar A li’­
nin görevinden uzaklaştırılması için
Edirne Bostancıbaşısı ve islimiye Naib
ve Âyânina em ir verilm iştir (12-21
Temmuz 1783). Osmanlı döneminde
Islimiye’de bir rüştiye okulu inşa edil­
miş (1866), burada mevcut cami ile
fabrikanın kapılarına kazınmak üzere
düşürülmüş birkaçtarih, padişaha arz-
edilmiş (1845), Islim iye’ye bağlı Kızı­
lağaç kazasının Tafra köyüne Sveti Bo-
gorodiçe adlı Bulgar ve Karinâbâd ka­
zasının Kayabaş köyüne de başka bir
kilise inşa edilmiştir.
 İslim iye’de Osmanlı Devleti yöne­
tim i aleyhtarı “ Jön T ü rkle r" iki gaze­
te yayınlamışlardır. Biri TEMAŞA— i
ESRAR ki, öğretmen Süleyman Fehmi
Bey tarafından taş basması olarak çı­
karılmış (1.10.1904-30.6.1905), diğeri
ise yine Süleyman Fehmi Bey tarafın­
dan TEMAŞA— I EFKÂR adı ile yayın­
lanmıştır. (1.5.1906-7.6.1906).
Islimiye (Sliven), bugün Bulgaris­
tan’da Sredna Gora.ile Balkan Dağı
arasında, Sliven Geçidi’nin eteğinde,
idare bölümü merkezi olaa şehirdir.
İSMAİL
Besarabya’nın güneyinde, Bucak
adı verilen bölgeye bağlı şehir ve vila­
yet olup, aynı bölgede, Tuna üzerinde
eski bir Türk kalesinin de adıdır.
İsmail adına ilk kez 1595 tarihli bel­
gelerde rastlanılmaktadır. O tarihte
Boğdan Prensi Aron cel Cumplit, Ef­
lâk Prensi Mihai Viteanzul ile anlaşa­
rak, Osmanlı baskılarına karşı ayaklan­
dı ve Boğdanlı Macar ve Kazak birlik­
leri ile Bucak’ın Türk şehirlerine sal­
dırdı. İçinde 4 bin kişilik birTürk kuv­
veti bulunan İsmail Kalesi, 22 Mart
1595’te zaptedildi. Bu kale az sonra bir
Türk dizdarının emrine girdi. Evliya Çe­
lebi, “ Seyahatnâme"s\nöe şehrin 1484
tarihinde Sultan Bayezid Han’ın İsmail
Kapudan’ı bu şehri fethettiği için, adı­
na İsmail şehri denildiğini belirtmek­
tedir. Bununla birlikte, İsmail toprak­
larının Boğdan'dan ayrılıp, iki kuvvet­
li müstahkem mevki olan Kili ve Akker­
man ile birlikte, 1484’te il. Bayezid’in
Stefan cel Mare’ye karşı açtığı sefer
sonucunda Osmanlı topraklarına katıl­
dığı bilinmektedir. Kanunî Sultan Sü­
leyman’ın seferinden (1538) sonra,
Boğdan’ın güneyindeki bu yer kısa sü­
rede gelişti. 1595’te önemli bir garni­
zon merkezi oldu.
Şehir ve kale, Kazak akınları sonu­
cunda tahrip edildi. 1602’de Kazaklar,
Tuna’nın güneyine doğru çıkarak İs­
mail ve civarındaki Oblucita şehrini ya­
kıp yıktılar; aynı eylemlerini de 1624 yı­
lında tekrarladılar. Diğer taraftan Po­
lonyalI Zamoyski’nin Boğdan’da Türk-
lere karşı elde ettiği zaferler sonucun­
da, PolonyalIlar da (Mayıs 1602) İsmail
Kalesi'ni istediler, ve XVIII. yüzyılın ilk
yıllarında Bucak'ın Türk unsuru, Doğu­
dan gelen göçmenler ile kuvvetlendi­
rildi ve kendine özgü bağımsızlık ru­
hunu korudu.
1711 yılındaki Osmanlı-Rus savaş­
larında İsmail, önemli birtalimhâne ol­
du. Prut Muharebesi’nden önce İsma­
il'de dahil olmak üzere, Buğdanlılar ile
birlikte Bucak’ın tekrar geri alınması­
na karar veriimişsti. Birkaç yıl sonra,
1699’da olduğu gibi civardaki Türkler
yeniden ayaklandılar ve Kırım hanla­
rının hâkimiyetine girmek istediler.
Ancak Adil Giray, karargâhını İsmail’­
de kuran Özülü Abdullah Paşa’ya bo­
yun eğdi. 1770 yılında Ruslar, Prens
Repnin zamanında, İsmail’i de işgal et­
tiler. Ancak Küçük Kaynarca (1774)
Antlaşması’nın 16. maddesi, Besarab-
ya’nın, İsmail ile birlikte^ Bâb-ı Â lî’ye
iadesini öngörüyordu. O zaman il. Se­
lim, bu mevkii berkitti ve Tuna’nın ku­
zeyinde, İsm ail’in en kuvvetli Türk ka­
lesi haline getirdi.
1789’da başlayan yeni Osmanlı-
Rus Savaşı’nda İsmail, yine meşhur ol­
du. AvusturyalIlar savaştan çekildiler-
se de, Ruslar, savaşa devam ettiler. İs­
mail’in zaptı ile, büyük bir zafer kazan­
dılar. Bu savaşta, Osmanlı kuvvetleri
oldukça büyük kayıplar verdiler. Bu
olay, Avrupa’da büyük yankyarattığı gi­
bi, İstanbul’da da halkın ayaklanmala­
rına sebep oldu ve II. Selim, Sadrazam
Abdi Paşa’nın idamını emretti. Yaş Ba­
rış Antlaşması ile (1792) İsmail, Bâb-ı
Âlî’ye terk edildi.Ancak Rus sınırı,Dni-
ester Nehri olarak saptanıldı. III. Se­
lim, derhal kalenin yeniden inşasına
girişti. 1890’daki Osmanlı-Rus Sava-
şı’nda, Rusların burayı, Prut ile Dries-
ter’in Boğdan’daki parçası arasında
kalan bölümü ile birlikte işgal ettiler.
Buraları, Bükreş Antlaşması i\e (1812),
Ruslara bırakıldı. 1812’den itibaren
Ruslar, İsmail şehrini gittikçe daha
çok göçmen ile iskân ettiler. Birçok
RomanyalI, Yunanlı, Bulgar, Ermeni,
Yahudi ve kıptî buraya akın etti.
1815’te şehirde dört kilise, 71 devlet
binası ve 159 mağaza bulunuyordu.
Kırım Savaşı’ndan (1856) sonra, Pa­
ris Antlaşması ile Besarabya’nın güne­
yi, İsmail ile birlikte, Boğdan’a iade
edildi. Şehir ve havalisi yeniden Ro-
meniere geçti ve 1877 Savaşı sonları­
na kadar Ruslar tarafından işgal edil­
di. 1878 Berlin Antlaşması iie, bütün
Besârabyayeniden Rus hâkimiyetine
girdi. Birinci Dünya Savaşı’ndan son­
ra (1918), halkın serbest oyu iie İsma­
il, bütün Besarabya ile birlikte, 1940’a
kadar, Romanya topraklarına dahil ol­
du ise de, Ruslar 1947 Paris Antlaşma­
sı ile yeniden kendi hakimiyetlerine al­
dılar. Şehirde hâlâ kalenin yıkıntıları
bulunmaktadır.
İŞTİB (Eski adı: A stibo s; bugün:
Stip).
OsmanlIlar tarafından fethi I. Mu­
rad devrinde gerçekleşmiştir. 1382 ta­
rihinde Rumeli Beylerbeyi Timurtaş
Paşa tarafından fethedildi. Osmanlı
yönetiminde Kosova vilâyeti merkez
sancağına (Üsküp) bağlı kaza merke­
ziydi. Usküp’ün yaklaşık 70 kilometre
güneydoğusundadır. Rumeli Bölgesi’-
nin bilim ve kültür merkezlerinden bi­
ri olan Üsküp’e bu kadar yakın oldu­ yönetimine geçtikten sonra Tuna vilâ­
ğu için, ilk devirlerde yapılan bir med­ yeti Niş Sancağı’na bağlı kaza merke­
reseden sonra ilerki devirlerde bilim
merkezi olma yönünde bir gelişme
kaydedememiştir.
XVII. yüzyılda Rumeli eyâletinde olan kalenin 150 metre batısındaki
Köstendil Sancağı’na bağlıydı ve bu
topraklar Köstendil Beyi’nin hasıydı.
Şeyhülislamı, nakibüleşrafı bulunmak­
taydı. Yüz e lli akçe payesi ile şe­
ref kaza olan İştib ’e bağlı yüzbeş köy
vardı. Sipahi kethüda yeri, yeniçeri ser­
darı, muhtesibi, bac memuru, şehir
kethüdası, haraç ağası bulunmaktay­
dı. Şehrin kalesi batısında kayalı yük­
sek dağ üzerinde beşgen şekilde bir
kavi kale iç il olduğundan zamanla yı­
kılıp, bundan eser kalmamıştır. Kale
altında Fethiye Camii, Murad Han Ca­
mii, Hüssampaşa Camii, Ahmed Paşa
Camii, Kadın Ana Camii vardı. Ayrıca
çok sayıda mescit de bulunuyordu.
Başlıcaları: Arasta, Tabakhane, Haniçi,
Orta, Seca, Karakadı, Sinan Bey mes­
citleriydi. Yakın tarihlerde restore edi­
len değişik mimarili bir de bedesten
vardır.
Osmanlı döneminin son yıllarında
kazadaki nehir üzerine bir köprü yapıl­
mış, burada yaşayan Hıristiyan ve Bul­
garlar için de 1859’da bir Rum kilise­
si, 1890’da Kortuca köyüne, 1897’de
de Zancişte köyünde birer Bulgar ki­
lisesi yapılmıştır. Şehirdeki en önem­
li Osmanlı dönemi yapısı, Murad Ca-
m ii’dir. Dört köşe bir kubbesi vardı.
XIX. yüzyıl sonunda İştib’de6 bin
nüfus vardı. Ayrıca 13 cami, 3 medre­
se, 2 kilise, 1 havra, 3 medrese, 1 rüş­
tiye, 4 iptidaî, 6 sıbyan mektebi, 2 Hı­
ristiyan mektebi, 900 dükkân, 50 han,
1 kışla ile Mehmed Kâhya’nın yaptır­
dığı köprü ve kale yıkıntıları vardı. Köp­
rü, 1902’de onarılmıştır.
iştib, bugün Yugoslavya’da bir şe­
hirdir.
İVRACA (Evreşe; bugün: Vrat-
sa, Vraca).
Osmanlı yönetimi sırasında Vidin
Sancağı’na bağlı bir kaza merkezi olan
İvraca’da, Evliya Çelebi zamanında 9
cami, 4 okul, 2 medrese vardı. Tabak,
Kurşun, Taşlıyol, Kara Camii,Kemer ve
Çarşı camileri başlıcalarıdır.
Çoğu yıkılmıştır. Kazaya 1858’de
bir Bulgar kilisesi yapılmıştır. Evliya
Çelebi’nin ifadesine göre, yöre kadın­
ları çok becerikli, marifetliydi ve erkek­
lerin işlerini de onlar görürdü. İpekçi­
lik, gülcülük Türklerin elindeydi.
İvraca (Vratsa), bugün Bulgaristan’­
da bir şehir; idare bölümü merkezidir.
İVRANİYE (Bugün: Vrana).
Benkovac civarında, Adriyatik De-
nizi’ne yakın bir yerde, küçük bir yer­
leşim yeriydi. XVII. yüzyılda Osmanlı
zi oldu.
Kazanın, kulelerle belirtilm iş kale­
si, bugün haraptır. Bu mevkide önemli
handır. Memeli kemer pencerelerine
bakıldığında, yapının Türk üslûbu ol­
duğu ânlaşılmaktadır.
XIX. yüzyılda küçük de olsa pek
357
çok dinî yapı bulunmaktaydı. Bunlar,
1869’da onarım görmüştür.
Kasabada yaşayan Hıristiyan aha­
li için birçok köyde kilise yaptırılmış­
tır.

İZVORNİK (Bugün: Zvornık).

. Şehir,Osmanlı İmparatorluğu ege­
menliğine Fatih Sultan Mehmed tara­
fından fethedilerek geçti (XV. yüzyıl).
Türklerin yönetiminde kale içine “ Fa­
tih Camii” inşa edildi. Ayrıca kethüda,
imam, müezzin, kapıcı evleri, ambar,
cephane, şahi topları, dizdar ve yirmi-
sekiz er bulunmaktaydı.
Drina Nehri kenarındaki şehrin o l­
dukça yalçın kaya üstünde bulunan
kalesi, yukarı iç hisar ve aşağı kale ol­
mak üzereiklye ayrılır. Yukarıdaki bir­
kaç daracık evle Ebu'i-Fetih Camii ve
ambarlarımevcuttu. Aşağı kalenin beş
kubbesi olup, Drina Nehri’nin tam ke­
narındaydı. Kale kapısından güneye
bakana “ H ü n k â r" kapısı denilir.
Varoşlarıyla beraber şehirde 18 ca­ KAHİRE: Esir Pazarı (XIX. yüzyıl).
mi ve mescit bulunmaktaydı (XIX. yüz­
yıl). Güney tarafından Hünkâr kapısı­ lardan hemen hemen hiçbiri kalma­ de, Davudiye Mahallesi’ndedir. III. Mu
nın iç tarafındaki Sultan Mehmed Han mışsa da, Sinan Camii, şehrin en rad’ın eşi ve III. Mehmed’in annesi, Sa
Camii; kurşunlu "tavan kub b e "\\ idi. önemli yapısıydı. Cami, 12 metrelik tek fiye Sultan adına yaptırılmıştır (XVI
1477 yılında inşa edilen yapı, 1574’te kubbeli olup, yalnız alt pencereler ve yüzyıl sonu). Yapı, dört metre kada
onarım görmüştür. Kanun! Sultan Sü­ sekiz köşe yüksek kasnağa açılmış yüksek olup, merdivenlerle çıkılır, dik­
leyman şehirde “ F e th iye " adıyla bir dört pencereyle aydınlanmaktadır. dörtgendir. Altı mermer sütun üzerine
cami yaptırmıştır. Bey Camii ve izvor- Kubbe kasnağı kürevî alîkalarla oturur. yükselmiş bir kubbesi ve kubbenin
nik Camii adlarındaolanlardan başka, Yapının kapı ucunda üç satır üstüne çevresinde rengârenk cam ve alçıdan
iki varoşta ikişer cami ve toplam se­ bulunan kitabeden 1594’te yaptırıldı­ yapılmış yirmi dört pencere bulunmak­
kiz mescit ve sekiz tekke, üç medre­ ğı anlaşılmaktadır. tadır. Büyük kubbenin çevresinde de
se, yedi mektep ve bir hamam bulun­ Kaçanik, bugün Yugoslavya’ya ayrıca daha küçük kubbeler olup, ana
maktaydı (XIX. yüzyıl). bağlı kazadır. kubbede değirmi küçük pencerecik-
XIX. yüzyılda 1766 yılında onarılan ler yer almaktadır. Mihrabı mermer­
kale, iki kez daha onarım görmüştür dendir ve kıymetli çinilerle bezenmiş­
(1761, 1762). Şehre 1870 yılından itiba­ tir.
ren göçmenler getirilerek yerleştiril­ Mehmed Ali Paşa Camii, Mimar
miş ve bu tarihten itibaren Müsiüman Boşnak Yusuf tarafından Kavalalı
nüfusu ağırlık kazanmıştır. Şehre 1863 M ehm ed A li Paşa iç in yapıldı
yılında bir hastahane, 1876’da bir mer­ KAHİRE (1830-1848). 52 metre yüksekliğinde ve
kez hapishanesi ile evrak mahzeni in­ Nil Nehri’nin doğu yakasında ku­ 21 metre çapında pandantifli büyük bir
şa edilm iştir. Burada yaşayan H ıristi­ rulan şehrin adının (Mısr el-Kahire) nü­ kubbesi vardır. Dört büyük kemere da­
yan dinine mensup halk içinse, Grad- vesini 969,yılında oluşturmaya başla­ yanır. Bu kemerlere de dört yarım kub­
caniçe kasabasına bir sıbyan mekte­ yan kişi, Fatimi hükümdarlarından, be bitişir. Daha küçük bir yarım kub­
biyle bir kilise inşa edilm iş (1855), da­ Cevher’dir. Şehir büyük bir kültür ve be de mihrabın bulunduğu dikdörtgen
ha sonra 1869 ile 1870 yılları arasında siyaset merkezi olarak Kölemenler hücreyi kapatır. Cami, alttaki büyük,
birçok köye kilise inşa edilm iştir. devrinde başladı (XIV. yüzyıl). üstteki daha küçük olmak üzere, üst
1517’de Osmanlı egemenliğine gi­ üste binmiş iki kareden meydana ge­
ren Kahire, canlı ve önemli bir şehir ol­ lir. Karelerin köşelerinde sekiz ince
ma niteliğini korudu. Mehmed Ali Pa­ ağırlık kulesiyle minareler ve sivri kub­
şa zamanında yeni bir canlılık kazan­ be camie bir yükseklik verir. İstanbul’­
maya başladı. Eski Kahire’nin (Mısr el- un St itin cam ilerinin taklidi olarak
Kaîma) kuzeyinde ve eski Kıptî kilise­ yapıln.ıştır.
KAÇAN İK lerinin yer aldığı semtte 1906 tarihin­ Rumipaşa Camii; 1529 yılında Ha­
Üsküp’ün 38 kilometre uzağında de modern çehreli bir sayfiye mahal­ şan Rumî Paşa tarafından yaptırıldı.
bulunan kasaba, Osmanlı imparatorlu­ lesi kurulmuştur. Geçen yüzyılın dik­ Planı, Bursa’daki Yeşil Cami, Orhan-
ğu topraklarına 1382 tarihinde Rume­ kate değer sanat eserlerinden biri de bey, İstanbul’daki Mahmud Paşa ve
li Beylerbeyi Timurtaş Paşa tarafından Abidin Sarayı’dır. Murad Paşa camilerine benzer. Dik­
fethedilerek katıldı. Kaçanik, Kosova Kahire’de Osmanlı döneminde dörtgen planlı olan namaz yeri mihra­
vilayeti merkez sancağı Üsküp kaza MUNTEŞİR-UL-VATAN adlı siyasî bir bın ekseninde bulunan iki kubbeyle ör­
merkezine bağlı idi. Kalesi Yemen Fa­ gazete çıkmaktaydı. Ancak yayınların tülüdür. Daha küçük kubbeler, geçme
tihi Sadrazam Sinan Paşa tarafından 1 hükümet aleyhine olması sebebiyle veya beşik tonozlar, iki orta kubbenin
yaptırılmıştır. 1888 yılında kapatılmıştır. yanlarında yer alır. Yapı, dik olarak bir­
Evliya Çelebi, “ Seyahatnâm esi"n- Şehirde Osmanlı dönemine ait birini kesen iki dikdörtgenden meyda­
de burada bir Bektaşî tekkesi, bir sıb- önemli yapılar şunlardır: na gelir. Ortada büyük kubbe yükse­
yan mektebi, büyük bir han, küçük bir Safiye Sultan Camii; Mehmed Ali lir. Camiin ön yüzünde küçük kubbe­
hamam bulunduğunu kaydeder, Bun- Caddesi’nde, kale yolunun sol yönün­ lerle örtülü bir revak vardır.

358
 mandasındaki Türk kuvvetleri ilk kez
muş, 1854 yılında Yunanlı şakiler ka­
KalavunMedresesiTürbe ve Camii,
1285 yılında Memluklar tarafından kül­ çarak buraya sığınmışlar, bunun üze­olarak 1633’te göründülerse de Kâtip
liye olarak yaptırılmıştır. Mescit solda, Çelebi’nin " F e zle k e " ve Evliya Çele­
rine isyancıların buradan kovulması ile
türbe ve minare sağdadır. Sol tarafta­ Ferik Abdi Paşa görevlendirilmiştir.bin in “S eyahatnam e” adlı eserlerin­
ki kapıdan şadırvanlı bir avluya girilir. Kaza, Yunan isyanından sonra Yu­de General Koniecpolski tarafından
Bu avlunun kuzey ve güney kenarında nanistan’a terk edilmiştir. başarıyla korunduğu belirtilmektedir.
iki eyvan vardır. Lehistan’da György Rakoczy ll’ye karşı
Kahire’de Osmanlı dönemi eseri yapılan savaşlarda Melek Ahmed Pa­
olarak bir de Sinan Paşa Camii vardır. şa, Evliya Çelebi ile birlikte, 1657’de
Mehmed Ali Paşa Baraj ve Köprü­ Kamaniçe'nin surlarına sokulup, ya­
sü (Kanat irü ’I-Hayriye); N il’in iki kola kından araştırdı ise de, kaleye saldı-
ayrıldığı yerdedir. İki parçadan oluşur. KALKAN DELEN (Bugün: 7e- ramadı. Polonya ile bir taraftan Bâb-ı
Dimyat tarafındaki 522 metre-boyun­ tovoj. Âlî ve Kırım Türkleri, diğer taraftan Kı­
da 71 gözlüdür. Reşit tarafındaki 452 Osmanlı İmparatorluğu yönetimin­ rım Türkleri ile ittifak yapan ve Türk­
metre boyunda, 61 gözlüdür. İkisi de de Prizzen vilâyeti Debre Sancağina lerin korunmasına başvuran Hetman
bağlı olan Kalkandelen, Türklerin ege­ Doroşenko kazaları arasındaki siyasî
ikişer kapaklıdır. Kapaklar makineler­
menliği isırasında bir kasabadan öte­ ihtilaflar sonucunda, IV. Mehmed, 4
le açılıp kapanır. Bu iki kısım dairevî
ye gidememiştir. Buranın nüfusunu Haziran 1674 yılında Lehistan'a karşı
bir rıhtımla birleşir. Buraya “F em m ’ül-
büyük çoğunlukla Arnavutlar, Yugos- başarılı bir sefere girişti. Bu sefer,Os­
Bahr" denir. Bendin üzeri geniş bir yol­
dur. Etrafı bahçe olup Kahire’nin en lavlarve sayıları çok azalmış olan Türk­ manlI padişahlarının, Tuna'nın kuzeyi­
güzel yerlerinden biridir. ler oluşturmaktaydı. ne geçtikleri son sefer oldu. Sadrazam
Kazaya, Vardar Nehri üzerinden ge­ Ahmed Köprülü’nün anlaşmazlığı çö­
çen ve Türk yapısı olduğu belli olan bir zümlemek amacı ile, kral hasta oldu­
köprüden girilir. Buradaki Osmanlı dö­ ğu için, Lehistan Başvekili’ne gönder­
nemi yapılardan Abdurrahman Paşa diği bir mektup sonuç vermedi. IV.
tarafından yaptırılan "Alaca Cam ii" alı­ Mehmed, Boğdan Voyvodasindanka-
şılagelen camilerden farklıdır. Dışı ve lenin maketini yollamasını ve durumu­
. KALABAKA içi rengârenk süslü, boyalıdır ve bu nu bildirmesini istedi. Daha sonra Biz­
süslerin arasında çiçek ve manzara re­ zat padişahın kumandasında büyük bir
Osmanlı yönetiminde Tesalya’nın simleri vardır. Abdurrahman Paşa ile ordu, 27 Nisan’da, Lehistan’a doğru
Tırhala Sancağinda, Tırhala’nın 20 ki­ kızları bu camiin haziresine gömülü­ harekete geçti. Kırım Hanı Selim Gi­
lometre kuzeybatısında yer alırdı. Ka­ dür. ray, tüm kuvvetleri ile, Doroşenko 12
za merkezi büyük bir köy olup, nüfu­ Kentten çıkar çıkmaz yolun üzerin­ bin Kazak, Boğdan VoyvodasıDuca 12
su 1020 idi. Köyün üstündeki yüksek de bir Bektaşî tekkesi vardır. "Sersem bin kişi ve EflakVoyvödasıGhica8 bin
ve sarp kayaların üzerinde birtakım Ali Baba Tekkesi"adını taşıyan bu tek­ asker ile birlikte bu orduyu takviye et­
merdivenlerle güç çıkılabilir birçok kede, Bektaşîlerin iki ünlü babası ola­ tiler. Dniester’itümüyle geçmeden ön­
manastırlar bulunmaktaydı. Yunan rak bilinen Sersem Ali Baba ile Hara­ ce, padişah bu nehri büyük bir köprü
ayaklanmalarına, burası da sahne ol- bati Baba yaşamış ve ölmüşlerdir. Es­ üzerinden geçti ve Zwaniec (İzvança)
kiden Bektaşîliğin Balkanlar’daki en Kalesi’ni zaptetti. Kamaniçe kuşatma­
önemli bir merkezi olarak tanınan Kal­ sı, kuşatma ve lağım işleri ile, 18 Ağus-
kandelen, bugün modern binalardan tos’ta başladı. Deniz yolu ve Boğdan
kurulu bir kenttir. Şehirde dikkati çe­ tariki ile 2 bin kental barut getirildi. Or­
ken Türk sivil mimarî örnekleri ise: Isa tada Sadrazam Ahmed Köprülü, yeni­
Bey Hamamı ile Bey ve Paşa konakla­ çeriler ve Rumeli askerleri ile birlikte,
rıdır. Bunlar korunması bakımından durum almış idi. Sağ kanatta Anado­
Yugoslav Devleti’nin himayesine alın­ lu birlikleri ile ikinci Vezir Mustafa Pa­
mış, hamam da onarılarak, müze hali­ şa ve sol kanatta da Karaman ve Sivas
ne getirilm iştir. birlikleri ile Kara Mustafa Paşa bulu­
XIX. yüzyılda Kalkandelen’de, Sü­
nuyordu. Kuşatma çetin olmasına rağ­
vari mansure askerleri için piştov imal men kısa sürdü ve 30 Ağustos 1672’de
edilmekteydi (1829). Yine bu yüzyılda, Almanlardan oluşan muhafaza kuvvet­
kazada yaşayan Hıristiyanlar için: Ko- leri teslim oldu. Bu sırada kale infilak
nova köyüne Aya Yorgi (1873), Süsice etti ve birçok Türk askerleri ile -m ü -
köyüne Aya U\ko\a(1874), kaza merke­ dafiler yıkıntı altında kaldılar. Kalenin
zine de Aya Nikola (1874) adlı Rum ki­ fethinden sonra kaleye kumandan ola­
liseleri inşa edilmiştir. rak Özülü Halil Paşa getirildi. 18 Ey­
Kalkandelen (Tetovo), bugün Arna­ lül 1672’de Buczacz’da yapılan bir ba­
vutluk sınırları yakınında, Yugoslavya’­ rış ile, Kamaniçe, bütün Podolya ile
ya bağlı bir şehirdir birlikte Osmanlı İmparatorluğuna ka­
tıldı. Ukrayna Bâb-ı Âlî’ye bağlı Kazak­
lara bırakıldı. Halk şehirde kaldı. 1673
yılındaSobieski.bu kayıpları gidermek
amacıyla Yaş’a kadar uzanan birçok
seferlere girişti. Hotin’de Ahmed Köp-
rülü’ye karşı elde ettiği başarı sürme­
di. Yeni Zurawna Barışı (1676) duruma
KAMANİÇE kesin bir sebep oldu. Kamaniçe, Po­
XIV. yüzyılda Kamaniçe, Lehistan’ı
dolya ile birlikte 25 yıl Osmanlı yöne­
Karadeniz’e bağlayan büyük ticaret yo­ timine bağlı oldu. Karlofça Antlaşma­
lu üzerinde önemli bir sınır şehri idi. sı (1699) ile yeniden Sobieski’ye bıra­
Daha sonraları, Osmanlı hâkimiyeti al­ kıldı. 1793’te Lehistan’ın ikinci kez bö­
tına alınan Boğdan'a karşı, sınır ka­ lünmesinde, Kamaniçe, tüm Podolya
lelerinden biri oldu. Podolya eyaleti­ ile birlikte Ruslara katıldı.
ne bağlı yukarı Dniesterüzerinde Le­ Kamaniçe’de kilise yapılmış bir ca­
histan kale,ve şehri olan Kamaniçe sur­ mi vardır. Klasik üslûptaki aynalı mer­
KAHİRE: Said Paşa Camii (XIX. yüzyıl). ları önünde, Özü Valisi Abaza Paşa ku­ mer minberi bugün de durmaktadır.

359
 KANDİYE (Bugün: Heraklion,
iraklio).
IX. yüzyılda Araplar tarafından ku­
rulan şehir, IV. Mehmed döneminde,
Fazıl Ahmed Paşa tarafından alınarak
Osmanlı yönetimine katıldı (27 Eylül j
1669). Şehir alındıktan sonra mevcut
kiliselerden bir kısmı camie çevrildi.
Merkezi Kandiye olan imtiyazlı bir eya­
let kuruldu. Eyalet, Kandiye, Hanya ve
Resmo sancaklarına ayrıldı. Çoğunluk­
la vezirlik rütbesinde sahip sadrazam­
lar tarafından yönetildi. M oraihtilali sı­
rasında her üçmuhafızlıkKandiye Va­
lisi Süleyman Paşa’ya verildi. Ancak
Kandiye adanın merkezi olmaktan çı- j
karak, yerini Hanya’ya bıraktı (1850).
Girit, Mısır’ın yönetiminde bulunduğu
sırada diğer sancaklarda olduğu gibi
Kandiye’de de bir meclis kuruldu. Bu
meclis, valinin başkanlığı altındaydı,
dinî ve mirasa ilişkin konular dışında
her türlü davalara bakardı.
Mora ihtilâli sırasında adanın bazı
yerlerinde de ayaklanmalar oldu. Bâb-ı
Âlî, duruma, Kavalalı Mehmed Ali Pa-
şa’nın el koymasını kararlaştırdı. Lond­
ra Antlaşmasından sonra duruma hâ­
kim olan Mehmed Ali Paşa adadan ay­
rılarak yerini Mehmed Paşa’ya bırak­
tı. 1866’da G irit için yeni bir nizamna­
me düzenlendi. Kandiye bu tarihte beş
sancak arasında yer aldı. 1896 Nisan’-
ında Müslüman halk ile Hıristiyanlar
arasında daha önceden var olan anlaş­
mazlık büyüdü. Bunun üzerine öteki
devletler işe el koydu. G irit’e bir Hıris­
tiyan vali atadılar. Daha sonra da Ha­
lep mukavelenamesine benzer bir ni­
zamname kaleme alındı. 16 Şubat
T897’de Vassos, adayı Yunan Kralı adı­
na zaptetti. OsmanlIlar bu olay karşı­
sında altı büyük devlete başvurdu. Bu­
nun üzerine Yunanlılar adadan 5 Ara­
lık 1897’de çekildilerse de, 30 Mayıs
1910 Londra ve 10 Ağustos 1913 Bük­
reş antlaşmaları sonunda Girit ile Kan­
diye,OsmanlIların yönetiminden çıktı.
Kandiye, bugün Yunanistan’da li­
man şehridir.
Osmanlı yönetiminde Kandiye Ka­
lesi,şehrin savunması için önemli stra­
tejik bir yapıya sahipti. Kale 1728,
1767,1776 yıllarında onarıldı. 1847 yı­
lında ise kaleye su getirildi.
Kalede, Osmanlı dönemine ait bir­
çok dinî yapılar bulunmaktaydı. Bu ya­
pılar önceleri şehrin fethi sırasında ki­
liseden çevrilen yapılardı. Ancak da­
ha sonraları yeni birçok cami ve mes­
cit yapılmıştır. XIX. yüzyıl içinde geniş
onarım çalışmaları yanında, Fazıl Ah­
med Paşa Camii onarılmış, Yenicami
Mahallesi’nde bulunan Nakşi tarikatı
zaviyesiyle bir mektebin de onarımı ya­
pılmıştır. Şehrin hükümet konağı 1864
yılında yapılmıştır. Şehirde yaşayan
Hıristiyan dinine mensup m illet için
ise 1859 yılında sancağa bağlı Pedya-
na kazası Kalodori köyüne "Aya Yorgi"
(1859), kaza merkezine "Aya M in a ’’,
Manuşak köyüne ise Aya Yorgi (1862)
Rum kiliseleri yapılmıştır.
360
KANİJE: Genel görünüm (XVII. yüzyıl ikinci yarısı).
Avusturya Seferine son veren Zit-
KANİJE
vatorok Barışı (1606), ile Kanije, Os­
Osmanlı Devleti’nin Avrupa kıta­ manlIlara bırakıldı. XVII. yüzyılın ikin­
sındaki serhat eyaleti ve kalesi. Mev­ ci yarısında Köprülüler devrinde Kani­
kii, Macaristan'da, Balaton Gölü ile je tekrar AvusturyalIların saldırısına
Drava Nehri arasında ve Drava’nın, uğradı. Beylerbeyi olan Pantor Haşan
Mur koluna karışan Berk (Kanije) su­ Paşa, 36 gün düşmana karşı koydu.
yunun solundadır. Kanije önceleri, Bu­ Serdar ve Vezir Fazıl Ahmed Paşa’nın
din beylerbeyliğine tabi iken, kısa sü­ o tarafa yaklaşması üzerine Avustur­
re sonra bağımsız oldu. Sancakları; y a lI la r kuşatmayı bıraktılar (1644). Fa­
Kanije, Zigetvar, Kopan (Koppany), il- kat aynı yüzyıl sonlarında, 1683’te II.
yoh, Şilkos, Nedaj ve Balaton’dur. Viyana bozgunundan sonra mukaddes
Devletin topraklarına dahil olması, ittifaka karşı yapılan savaşlarda, Avus­
1592’de Avusturya’ya karşı açılan ve turyalIlar kısa süredeburalarasokuldu
uzun süren savaşlar sonunda oldu. III. ve eyalet 1686’dan sonra düşman böl­
Mehmed devri nde serdar ve vezi ri azam gesinde kaldı. Kanije Kalesi ise dört
olan Damad İbrahim Paşa, o yılki se­ yıl, her türlü yoksulluğa ve üm itsizli­
ferin Estergon’a yönelik bulunmasına ğe rağmen, dayandıktan sonra çaresiz
rağmen, ülkesi olan Kanije üzerine yü­ olarak 1690 Nisan’ında düşmana tes­
rüdü. Kalenin koruyucuları 40 günlük lim oldu. Son Beylerbeyi Fındık Mus­
bir dayanıştan sonra teslim oldular tafa Paşa’ydı. XVII. yüzyılda Kanije Ka­
(1600). Kanije’ye, yirmi bölük sekban, lesi içinde, paşalara mahsus ahşap bir
üç bin muhafız, cephane ve mühim­ konak vardı. Divanhanesi, yetmiş-
mat bırakıldı. Beylerbeyi olarak da mu­ seksen adet paşa adamlarına mahsus
hasarada dirayet ve üstün başarısı ile evler, birçok köşkler bulunmaktaydı.
kendini gösteren Tiryaki Haşan Paşa III. Mehmed’in b ird e camii vardı. Bu­
atandı. Fetihten sonra Budin ve Bos­ na bitişikSöhrab Mehmed Paşa’nın bir
na eyaletlerinden birer sancak alına­ hamamı yer alırdı. Üç yerde, kârgir, si­
rak, Kanije eyaleti Yakova, Pojega, Şik- yah barut hâzineleri bulunmaktaydı.
los, Peçuy, Zigetvar, Koban, Kapuşvar Şehirde üç cami bulunm aktaydı
sancaklarından mürekkep bir eyalet ki, bunlardan biri saraya b itiş ik
haline getirildi.
Hünkâr Camii, biri İbrahim Paşa Ca­
İmparator Ferdinand bu kadar mii, diğeri de Beç kapısıiçerisindeisa
önemli bir mevkiin kaybına çok üzül­ Ağa Camii idi. Beç kapısı üzerinde
dü. Ertesi yıl 1601’de Kanije’yi kuşat­ ağaçtan yapılmış bir saat kulesi de
tı. Tiryaki Haşan Paşa, hiç yardım al­ önemli bir yapıydı. Eğitim kurumu ola-
mamasına rağmen burada türlü hile­ raksa, bir medrese, dört çocuk mekte­
ler ve kıymetli adamı Karapençe’nin bi, iki tekke bulunurdu.
faaliyetleri ile Avusturya ordularına üç
ay başarı ile karşı koydu ve onları kaç­
maya mecbur etti. Bu zafer, İstanbul’a
bildirildiğinde, büyük şenlikler yapıl­
dı. Padişah, kendisine vezaret payesiy­
le beraber üç at armağan etti.
 KARAFERİYE (Eski adları: Ve-
ria, Beraea, Irenopolis; bugün: Verria).
İlk kez 1331’de Karasi Beyliği’nin
70 parçadan oluşan donanması tara­
fından kuşatılan şehrin fethi, Gazi Ev-
renos Bey tarafından gerçekleştiril­
m iştir (1373). Kasabayı fetheden kuv­
vetlere Karafere (veya: Kara Konya), Ka­
ramürsel, Kara Ece, Karaca ve Kara
Koca adındaki gaziler komuta ettikle­
rinden ve fetihten sonra bu kalenin
muhafazası Kara Fere Gazi’ye ısmar­
landığından kasabaya “Karaferiye" adı
verilmiştir.
Fetihten sonra Osmanli akıncıları­
nın Tesalya bölgesinde ileri bir kara­
kol haline getirilen Karaferiye’ye Yıl­
dırım Bayezid, ayrı bir önem vermiştir.
1393’te burada kendi adına bir cami ve
Alplar için de ribat inşa ettirm iştir.
1402 Ankara bozgunundan kısa bir sü­
re sonra boşaltılan Karaferiye, Musa
Çelebi tarafından yeniden fethedilerek
kalesi yıktırıldı. Selanik’in bir sancak
olarak teşkilâtlandırıldığı vakit, Kara­
feriye de 300 akçelik bir kadılık haline
getirildi. Daha sonra imkânları geniş­
letilen bu kadılık, Rumeli kazaskerli­
ğine tabi kazaların ilk kademesini
oluşturan Rütbe-i Sittekadılıklarından
biri haline getirildi. Vilayetlerin teşki­
linde Karaferiye Selânik vilayetine
bağlı bir kaymakamlık haline konuldu.
71 parça köy ve ç iftlik ile Ağustos ad­
lı bir bucaktan oluşan kaza, 1912’de
Balkan Savaşı ile Yunanistan’a bırakıl­
dı. Bu tarihte buranın nüfusu 10 bin ci­
varındaydı.
Osmanlı imparatorluğu egemenli­
ği devrinde Karaferiye’de, arpa, pirinç,
nohut gibi tarım ürünleri yetiştirilmek­
teydi. Ancak pamuklu dokumacılığı ve
iplikçiliğiyle ün kazanmıştı. 1805 yılı-
da Karaferiye’de yapılan havlular İs­
tanbul’a götürülerek orada pazarlan-
mıştır. Bunun yanında ipek kozacılığı
ve ipekli kumaşları ile şarapçılık gibi
içki sanayii de gelişmişti.
Karaferiye’nin Osmanlı tarihinde
en parlak devri, Yavuz Sultan Selim
devrinde olmuştur. Bir taraftan bu dev­
rin en büyük yazarlarından ve edebi­
yat tarihçilerinden Ahi Çelebi’nin Ka-
raferiyeKadılığı’ndabulunuşu, bir yan­
dan da Yavuz’un Çeşnigirbaşılarından
Sinan Bey’in buraya yerleşmesi Kara­
feriye’nin hem kültür, hem de imar ba­
kımından gelişmesine yardım etm iş­
ti. Ahi Çelebi’nin kabri burada kalmış­
tır.
Sinan Bey, Karaferiye’de cami, ha­
mam, medrese, tekke inşa ettirerek,
güzel bir manzume meydana getirmiş­
tir. 19 kadar cami ve mescit arasında
Hüdavendigâr, Yıldırım, Musa Çelebi,
Kazancı, Emir Çelebi ve Sinan Bey ca­
mileri en tanınmışlarıydı. Ayrıca 3
medrese ile 10 mekteb-i sıbyan, 5 tek­
ke ve 5 de hamam bulunmaktaydı. Çar­
şısı 600 dükkân, 1 bedesten, 15 han ve
300 değirmen, imalâthane ile Önemli
ticaret ve iş merkezlerinden sayılmak­
taydı. 1 rüştiye, 6 Türk, 5 Hıristiyan
okulu ile bir kışla, bir de hastahane bu­
lunan şirin kasabalardan biriydi.
Kasaba içinde ve çevresinde Ha­
şan Baba, Sinan Bey Sultan, Kemal
Ata, Dur Bâli Baba, Abdüssamed Sul­
tan, Seyyid Sultan gibi mahallî veli ve
şeyhlerin mezarları önemli ziyaretgâh-
lar arasında bulunmaktaydı.
Şehirde yaşayan Hıristiyanlar için
de birçok okul ve kilise yine XIX. yüz­
yılda yapılmıştır.
1865, 1873 ve 1902 yıllarında Rum
okulları ile 1859 yılında Bodrum Çift-
liğ i’ne “Aya Apostolos", 1869 yılında
Gelendir köyüne “Aya Paraskevi’’,
Menlik köyüne “Aya N ik o la ”, İST"! yı-
lıda KiremitKöyünö'Paras/ceı//'", 1872
yılındaSeli köyüne “Aya iiia", 1873 yı­
lında kaza-merkezine “Aya Tanaş",
1874 yılıda Silli köyüne “M eryem Ana"
ve Vesice köyüne “Aya Yorgi" ile Ma-
rasko köyüne “Patros” ve “Pavlos”,
Meç köyüne “M eryem A n a ”, 1898 yı-
lıda kaza merkezine “Aya Antuan",
1903 yılıda ise “Aya A p ostoi" Rum ki­
liseleri inşa edilmiştir.
Karaferiye (Verria), bugün Yunanis­
tan'ın Makedonya’da, Selânik’in 60 ki­
lometre kadar güneybatısında bir şe­
hirdir.
KARLOFÇA (Sırpça: Srem ski
Kariovçi).
Ortaçağ’da Macar egemenliği al­
tındaydı. 1521 seferi sırasında Yahya
Paşazâde Küçük Bâli Bey tarafından
fethedildi. OsmanlIlar zamanında, Si-
rem Sancağina bağlı bir palanka ola­
rak, Budin yeniçerilerinden 50 kadar
bekçisi, dizdarı ve kethüdası vardı. Ka­
za işleri, Varadin K adılığina bağlıydı.
1683 tarihinden sonra Macaristan boz­
gunu üzerine, 12 Ağustos 1867’de, Os­
m a n lI ordusunun Mohaç’ta y e n ilm e s i
üzerine, AvusturyalIlar tarafından işgal
edildi ve Karlofça Antlaşm asinın 4.
m a d d e s i g e r e ğ in c e AvusturyalIlara bı­
rakıldı (1716). Avusturya seferisırasın-
da, Karlofça civarında iki taraf öncü­
leri arasında meydana gelen çarpışma­
yı Türk Ahmed Paşa kumandasındaki
Osmanlı ordusu kazandıysa da, Vara­
din yenilgisi üzerine, Karlofça’nın du­
rumunda bir değişiklik olmadı. 1848
Macar İhtilalinde Karlofça, önemli
olaylara sahne oldu.
Bugün Yugoslavya’da kasabadır.
KARLOVA (Bugün: Kariova;
1853-1962 yılları arasında Levskigrad).
Osmanlı egemenliğinin ilk yılların­
dan itibaren (1399) küçük bir yerleşme
alanı olarak anılır. Osmanlı dönemi ya­
pılarından kalma bir köprü, bir de ca­
mi bulunmaktadır. “K âm usu’l-Â lâm "
burada 7 camiin varlığından söz eder.
Karlıoğlu Ali Bey’in yaptırdığı cami,
tek kubbeli olup, Sultan Murad Han’­
ın oğlu Sultan Cem’in Lalası olan Kar-
lıoğlu Ali tarafından 890 (1485) tarihin­
de inşa ettirilm iştir.
Kasabada küçük el sanatları geliş­
miştir. Kariova kasabası yanında Su­
çu rum (Türkçe: Suuçurum ) adlı bir
çağlayan vardır. 1842’de Kariova kaza­
sında bir güherçile fabrikasının inşa
edildiği bilinmektedir.
Bugün Güney B ulg a ristan ’da,
Plovdiv ilinde, Balkan Dağlarinın Ka-
lofer bölümünde bir kasabadır. Sofya-
Burgaz demiryolu üzerinde büyük bir
duraktır.
KIZANLIK (Bugün: Kazanlık).
Osmanlı yönetimine geçtiği XV.
yüzyılda bir kasabaydı. Burada bulu­
nan Tırak (Trak) mezarlığı üzerine Lüd-
milla Jifkova’nın bir eseri vardır. XVII.
yüzyılda büyük bir sanat merkezi ha­
line geldi. Kaytancıiık, abacılık, deri­
cilik, çöm lekçilik vb. sanatlar çok ge­
lişti. Zamanla atölyeler, küçük imalat­
haneler kuruldu. 1846 yılına kadar Fi­
libe’ye bağlı iken çıkarılan bir Irade-i
Seniyye ile Edirne’ye bağlandı. Bura­
da barut yapımı için Hafız Haşan adlı
bir şahsa ruhsat verildi ('Mart 1847). İç
olayların başlaması üzerine kazada si­
lah taşımak yasaklandı (18 M art 1849).
1878 Osmanlı-Rus Savaşindan sonra
şehirde yaşayan Türk halkının çoğu İs­
tanbul’a göç etmeye başladı. 1952 yı­
lına kadar Türklerin üçte ikisi buradan
göç etti.
Evliya Çelebl’ye göre halkı Yürük
Türklerinden oluşmaktaydı. Hıristi-
yanlar azdı. 8 cami, 7 okul, 2 medre­
se, 3 tekke, 2 hamam ve 300 dükkân
mevcuttu. Bunlardan Sarıca Camii, İs­
kender Bey bin Ali Camii ünlüdür. Kı-
zanlık’taJ3ulgar Katoliklerine mahsus
bir kilise (1862) ve bir rüşdiye mekte­
bi (1862) inşa edilmiştir. Burada Tun*
ca Köprüsü’nün varlığı bilinmektedir.
Kızanlık’ta 20’den fazla cami-
mescit vardı. En önemlisi İskender
Bey Camii’dir.
Kızaniık’ta bir tepede, dört ayak
üzerine oturan bir kubbeden ibaret bir
de türbe vardır.
Kızanlık’ta yayınlanan ilk Türkçe
gazete, muallim Yahya Hayati tarafın­
dan çıkarılan BAŞLANGIÇ (1.1.1927)
gazetesidir. Bu dergi, tanasur etmiş
olan Müslüman Iran Natanail Nazifov
tarafından çıkarılmış (1.1.1936) ve A l­
man Protestan Mittelmeier’in yardımı
ile 9 yıl yayınlandıktan sonra kapan­
mıştır (3.72.1944). Kızanlık’ta en kısa
süreyle yayınlanan Türkçe gazete
BİRLİK gazetesi olm uştur (1.5.1931).
15 gün yayınlandıktan sonra kapana­
rak K ırc a li’ye n a k le d ilm iş tir
(15.5.1931).
Kızanlık, bugün Bulgaristan’ın Sta­
ra Zagaro (Eski Zağra Sancağı) idare
bölgesinde şehirdir.
Şipka Geçidi: Balkan Dağlarinın
güney yamacında yüksekliği 1200 met­
re olan bir geçittir. Şıpka köyünden ge­
çen bir şose, Kızanlık ve Gabrovo şe­
h irle ri arasında bağlantı sağlar.
361
1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda
Şipka Geçidi’nde kanlı çarpışmalar
meydana gelmiştir. Süleyman Paşa
Şipka Geçidi’ni Rus kuvvetlerine kar­
şı kahramanca savunmuş, fakat üstün
kuvvetlere karşı yenik düşmüştür.

KARNÂBÂD, KARİNÂBÂD
(Eski Adı: Polyanovgrad; bugün: Kar-
nobad).
H. 768 (1366) tarihinde Vezir Timur­
taş tarafından Rumlardan alınarak Os­
m a n lIimparatorluğu’na bağlandı. Ti­
murtaş burayı aldıktan sonra adına
"K arinâb âd ” (yakında im ar oluna) de­
m iştir. Sonra halk ağzında, yanlış ola­
rak Karınbad denmiştir. Burası Özü
eyaletinde Silistre Paşası’nın hassı
olup hâkimi subaşıydı.Yüzelli akçe pa­
yesiyle şerif kazaydı. Sipahi kethüda
yeri, yeniçeri serdarı, nakîbi, serdarı ve
muhtesibi vardı. Dağlar içindeki kale­
si yıkık olduğundan, dizdarı yoktu. Şe­ KAVALA:Şehrin bir bölümü (XIX. yüzyıl).
hir, ağaçlık bir dağ eteğinde, geniş ve bir medrese ve bunların giderlerini kar­ Günümüzde Kavala’da Türk devri­
düz bir ovada, bin adet kiremit örtü-' şılamak için vakıflar kurmuştur. Meh­ ne ait üç eser göze çarpar. Bunlardan
lü tek ve iki katlı evlerden kuruluydu med Ali Paşa'nın evi şimdi burada bir biri, limana hâkim bir tepede minare­
ve her evin bağ, bahçe ve tatlı suları müze olarak korunmakta ve önünde­ si de duran kubbeli küçük bir cami, di­
vardı. Camilerden, çarşı içinde bol ce­ ki meydana da kendisine ait üzerinde ğeri ise aşağıda şehir içinde halen ki­
maati olan “Rakkas Sinan Bey C a m ii” bir heykeli dikilm iş bulunmaktadır. lise olarak kullanılan cam iidir ki, bu­
kirem itli, bir minareli, eski tarzda ya­ Evliya Çelebi, XVII. yüzyılda Kava- nun İbrahim Paşa Camii olması muh­
pılmıştır. Ayrıca mescitleri, tekkeleri, la’yı şöyle anlatır: temeldir. Rıhtımın karşısındaki yamaç­
sıbyan mektepleri ve birkaç hanı var­ "Kavala Kaptan P aşa’nın egemen- ta uzanan külliye ise, Mehmed Ali Pa-
dı. Şiran Bey tarafından yaptırılan fe­ liğindeydi. Paşanın hası 240 bin akçey­ şa’nın yaptırdığı eser olup, geç Os­
rah bir hamamı b u lu n m a k ta y d ı. Evliya di. 12 zeam eti, 235 tim arı vardı. Ayrı­ manlI Türk mimarisinin özelliklerini ta­
Çelebi “S e yahatnâm e” adlı eserinde ca atabeyi ve çeribaşısı bulunurdu. şır.
üç yüzden fazla dükkânlarında, her çe­ Ş ehri idare edenler, Şeyhülislâm , na- Ayastefanos Antlaşması ile Bulga­
şit esnaf bulunduğunu yazar. kibüleşraf, âyân, eşraf ve kadıydı. Ye­ ristan’a verilen (1878) Kavala, Birinci
Karnâbâd, bugün Burgas’ın 30 ki­ di ilçesi vardı, ilç e le r yılda 9 bin kuruş Balkan Savaşı’nda Bulgarların eline
lometre batı-kuzeybatısında bir kasa­ paşaya2 bin kuruş kadıya verirlerdi. Si­ geçmiş (1912), İkinci Balkan Savaşı’n-
badır. pahiler, yeniçeri serdarı, topçu ve ce- da Yunan filosunca fethedilmiş (1913),
becibaşı, oda kapı kulları da bulunur­ Bükreş Antlaşması ile (1913), Yunanis­
du. Şehir keth üd ası em ini, haraç em i­ tan’a verilmiştir.
ni, bacdârı, lim an kapudanı ve m üte­ Bugün, Taşos Adası karşısında bir
velli ağası da şehrin ile ri gelenlerin- şehirdir. Yunanistan'ın Makedonya
KAVAKLI (Bugün: Topolov- dendi. bölgesinde, vilayet merkezidir.
grad). Kalesi, Akdeniz'in kıyısında yalçın
Osmanlı yönetiminde iken Rusçuk b ir kayanmüzerindeydi. İç kalenin çev­
Sancağı'na bağlı bir kaza olan Kavak­ resi 3 bin adım dı, iç kalede dizdar otu­
lı, Güney B ulgaristan’da, Edirne- rurdu. Ö nd eki kaya üzerinde b ir kat
Yanbol arasında, Sakardağ’ın kuzey bölm e h isar vardı. Buna orta hisar de­
eteğindedir. nirdi. Hisarın kuzeye ve güneye bakan
iki kapısı vardı. Orta hisarda 200 ev yer
KEFE (Bugün: Feodosiya).
Kırım’ın güney kıyısında gerek ti­
alm aktaydı. A laca Camii, Bey Camii,
caret, gerek diğer gemiler için liman
Suhte C am ii ö nem li d in î yapılardı."
olan Kefe, X ill. yüzyılın ikinci yarısın­
Kale, Kanunî Sultan Süleyman dev­
da CenevizCumhuriyeti’ninburayı bir
rinde onarım görmüştür.
Türk beyinden satın almasından son­
KAVALA (Yenişehir; eski adı: Osmanlı Devleti’nin Selânik ili Dra­ ra gelişmeye başladı. XIV. yüzyılda da
Neapolis). ma Sancağı’na bağlı (1849 yılında bağ­ Karadeniz kıyısında Cenevizliler tara­
Türkler Kavala'yı I. Murad devrin­ lanmıştır), bir kaza merkezi olan Kava- fından kurulan ve merkezi Kefe olan
de, BizanslIlardan aldılar (1373/74). Da­ la’nın XIX. yüzyılda nüfusu 15 bin 97 “Gazaria” kolonisi, büyük bir önem ka­
ha sonra Cenevizlilerin istilâsına uğ­ kişiydi. Kazaya bağlı 25 köy bulunmak­ zandı.
rayan Kavala, Yıdırım Bayezid tarafın­ taydı. Bu yüzyılın ikinci yarısında Ka­ Şehirde Türklerin yerleşim yerleri
dan geri alındı.Kanunî Sultan Süley­ vala, ünlü Trakya ve Makedonya tütün­ XIV. yüzyılın sonlarına doğru surların
man, Rodos seferine çıkmadan önce, lerinin yetişme alanına ihraç iskelesi dışındaydı. İstanbul’un veTrabzon’un
burayı tahkim etmiş ve su kemerleri­ olarak önem kazandı. (1461) fethinden sonra, Haziran 1475
ni onarmış, veziri İbrahim Paşa da bu­ XIX. yüzyılda 5 cami, 3 tekke, 4 yılında Gedik Ahmed Paşa komutasın­
rada cami ve birçok hayrat inşa etmiş­ medrese, 8 Müslüman ve 4 gayr-i müs- daki Osmanlı kuvvetlerince üç günlük
tir. Mısır’ın ilk hidivi Mehmed A li’nin lim mektebi, 3 kilise (bu üç yapıdan bi­ bir kuşatmadan sonra Cenevizlilerden
yaşadığı şehir olarak tanınır. Kendisi ri 1894, diğeri 1899 yılında yapılmıştır), teslim alındı. Gedik Ahmed Paşa, bu­
burada Mühendishane-i Hayriye adlı vardı. Şehrin kalesi 1846 ve 1785 yıl­ radan aldığı 40 bin esiri İstanbul’a gön­
ilk ve orta dereceli bir okul ve ayrıca larında onarılmıştır. derdi. Daha sonra da Kefe, üç kadılı-
362
ğa bölünüp, bir paşanın yönetimine
verildi.
II. Bayezid (1481-1512), ilk Rus el­
çiliğinin kurulmasında, bu paşalık gö­
revi padişahın oğullarından Şehzade
Mehmed tarafından yürütülmekte idi.
Kısa bir süre için, Kefe’nin sağladığı
gelirler Giraylara bırakıldı. Kefe'de
Mengli Giray zamanına (1493-1501) ve
Şahir Giray’ın 5. ve 6. saltanat yılların­
da da Giraylar para bastırmışlardır.
Osmanlı egemenliğinde Kefe, bir­
çok kiliselerin varlığına rağmen, yavaş
yavaş bir Türk şehri görünümünü al­
dı. XVII. yüzyılda Kefe’de 70 cami, 2
havra, 15 Yunan kilisesi, 29 kilise bu­
lunmaktaydı. En önemli Islâmi yapılar­
dan Ulucami, şehrin tam ortasında
yükselmekteydi. Kubbesinin çapı 20
metre olup, üç tarafından 11 adet ufak
kubbe ve 35’er metre yüksekliğinde iki
minare bulunmaktaydı.
Türk egemenliğinin sonuna kadar
Karadeniz’in kuzey kıyılarının en
önemli bir limanı olarak kalan Kefe,
1771’de ilk kez Ruslar tarafından işgal
edildi. Ancak, 1783’te son olarak Rus
İm p a ra to rlu ğ u ’ na katılarak
"F e o d o s iy a ” adını aldı.
Bu tarihlerde Kefe’de 29 cami, 35
kilise, 813 ev vardı. Rus egemenliğinin
son yıllarından sonra Osmanlı Türkle­
ri, zorla, Kırım Türkleri de kendi istek­
leri ile, göçe başladılar. 1794 yılına
doğru, ünlü ve kalabalık bir şehir iken,
1804’ten sonra bir taş yığını haline gel­
miş idi. 1897’de yapılan nüfus sayımı­
na göre, şehirde ancak 3 bin 200 Türk
kalmıştı.
Şehirdeki İslâmî eserler yanında
Kefe’nin kalesi de stratejik yönden
önemli bir yer işgal etmekteydi ki, Os­
m a n lI egemenliğinde bu kale, sıkı sı­
kıya tahkim edilmekteydi. Kale, 1736
yılında Vali Kasım Paşa aracılığıyla
onarılmıştır. Şehirde,bugün dünyaca
ünlü deniz ressamı ivan Ayvazovski
adına bir resim galerisi vardır.
Kefe (F e o d o s ia ), günüm üzde
SSBC’ye bağlı Kırım’ın bir sahil şeh­
ridir.
KERBELÂ
İslâmiyet’in kurucusu Hz. Muham-
med’ in torunlarından Hz. Hüseyin’in
türbesi bu şehirde bulunduğundan il,
İslâm tarihinde büyük önem taşır.
Halife A li’nin oğlu olan Hüseyin,
hilâfet davası ile Mekke'den Irak’a gi­
derken, Küfe naibinin ordusu ile Ker-
belâ ovasında yaptığı savaşta hayatı­
nı kaybetm iştir ve El-Hair’de gömül­
müştür. Kabri, o günden beri Şîiler için
ziyaret yeridir. Halife e!-Mütevekkii
hem türbeyi, hem de çevresindeki ya­
pıları yıktırmış (5801581), bununla da
yetinmeyip, tarla haline getirdiği top­
rağı ektirm iş ve bu gibi yerlerin ziya­
ret edilmesini ağır cezalar koyarak ya­
saklamıştır. Ancak daha sonraki çağ­
larda burada bir türbenin var olduğu
bilinmektedir. Bu türbe daima ziyaret
yeri olmuş ve sade halk değil, sultan­
lar da Kerbelâ’yı ziyaret etmişlerdir.
Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah,
Bağdad'a geldiği zaman Ali ile Hüse­
yin’in türbelerini ziyaret etmiş, İlhan­
lIlardan Gazzan da Kerbelâ’ya gelerek
türbeye büyük armağanlar vermiştir.
Hüseyin’in türbesi İran’da Safevî
Türk sülâlesini kuran Şah İsmail tara­
fından da ziyaret edilmiştir. Kanunî,
XVI. yüzyıl ortalarında Kerbelâ’ya gel­
miştir. Kanunî bu gelişinde kana­
lı onarmış, sert rüzgârların kumla dol­
durduğu sahaları da temizletmiş, böy­
lece çevreyi yeniden bahçe haline ge­
tirm iştir. Sonradan III. Murad da o sı­
ralarda Bağdad Valisi bulunan Ali Pa­
şa vasıtasıyla Hüseyin’in mezarı üze­
rindeki türbeyi yeni baştan yaptırmış­
tır. Bu türbe, 1899 yılında bir iradeyle
yeniden onarılmıştır.
Osmanlı İmparatorluğu dönemin­
de sancak olan Kerbelâ, 1876 yılında
itibaren mutasarrıflar tarafından yöne­
tilmeye başlanıldı.
Şehir, Osmanlı yönetiminde birçok
yapılarla bayındır hale getirilmiştir. Bu­
raya 1871 yılında bir hükümet konağı
yaptırılmış, 1868 yılında ise telgraf hat­
tı çekilm iştir. Yine OsmanlIlar döne­
minde mevcut yapıların birçoğu da
onarılmıştır. Örneğin, sancağa bağlı
Hendiye Köprüsü’nün onarimı 1877 yı­
lında yapılmış, sancağa bağlı bucak ve
köylerde mevcut nehirler ise 1882 yı­
lında tem izletilm iştir. 1898 yılında Ab-
basiye Medresesi’nin onarımı yapıl­
mıştır. Eğitim kurumu olarak 1902 yı­
lında bir rüşdiye mektebi, 1912 yılın­
da da bir başka mektep inşa edilmiş-
dir.
Kerbelâ, bugün Irak’ta, Bağdad’ın
100 kilometre kadar güneybatısında
şehirdir.
KERKÜK
XII. yüzyılda Erbil’i başkent
edinen Begtigin Hanedaninın yöneti­
minde bulunan Kerkük 1232’de Abba­
sî halifelerine geçtikten kısa bir süre
sonra Moğol saldırısına uğradı. Daha
sonra Timur, Irak’ı fethettikten sonra
Kerkük’ü de aldı. Bunu, Akkoyunlular
devri ve XVI. yüzyılın ilk yıllarında Irak’-
ın Şah İsmail i tarafından istilâsı izle­
di. Sonunda Elcezîre ve Osmanlı Hü­
kümdarı I. Selim ve Kanunî Sultan Sü­
leyman’ın ellerine geçince Kerkükdo-
ğudan gelecek düşmana karşı yeniden
önemli koruma mevzii haline getirildi.
Dicle kıyılarının ıssızlaşması, Bağdad
ile Musul arasındaki eski ticarî ve as­
kerî yolun yeniden.önem kazanması­
na yardım etti. 1623'te Bağdad’ın düş­
mesinden sonra, Kerkük de İranlIların
eline geçti. Ancak kısa bir süre sonra
1630 yılında Hüsrev Paşa tarafından
geri alıdı. !V. Murad Bağdad’ı geri al­
mak için çıktığı seferde buradan geç­
ti. Şehrizûr eyaleti paşalarının himmeti
ile Osmanlı nüfusu yavaş yavaş bura­
da da kuruldu. Biri Kerkük olmak üze­
re, 32 sancak kapsayan Şehrizûr eya­
letinde Şehrizûr adlı şehir harap olduk­
tan sonra Kerkük bu eyalet merkezi ol­
du. 1732 yılında Nadir Şah şehri kuşat-
tıysa da başaramadı, ertesi yıl Kerkük
civarında meydana gelen büyük çar­
pışmada Türkler bozguna uğradılar ve
serasker Topal Osman Paşa bu çar­
pışmada öldü, 1734’te Kerkük yeni­
d e n İr a n lI la r ın eline geçti. 1746 antlaş­
ması ile OsmanlıDevleti’negerl verile­
rek Birinci Dünya Savaşı sonlarına ka­
dar Osmanlı egemenliğinde kaldı.
Şehir, 1878 yılında vilayet merke­
zi yapıldı.
Hazine-i Evrak’ta mevcut bir belge­
den, Haziran 1858 günü Kerkük’te
meydana gelen aşırı sıcaktan halkın
bunaldığı, mabedlere kapanarak A l­
lah’tan aman diledikleri ve Kerkük
Posta Müdürü’nün bir raporla durumu
hükümete bildirdiği öğrenilmektedir.
Kerkük, Osmanlı İmparatorluğu’­
nun son yıllarında Musul vilayetine
bağlı Kerkük Sancağimn merkeziydi.
1918 yılı Mayıs’ta İngilizler şehre gel­
diler ve 24 Mayıs’ta saldırıya geçtiler
ve püskürtüldüler. Ancak, mütarekeye
rastlayan günlerde Türk ordusunun
kuzeye çekilmesi üzerine burası ingi­
lizler tarafından işgal edildi. 1926'da
Türkiye ile İngiltere arasında yapılan
Ankara Antlaşması ile, kesin olarak
Irak’a katıldı.
Şehirde Osmanlı yönetiminden ön­
ce de Türkler bulunmaktaydı. Ayrıca,
şehirde Nasturî ve Geldanîler de mev­
cuttu. Nitekim 1903 yılında şehirde bir
Geldanî kilisesi, 1906 yılında da Nas­
turî kilisesi mevcuttu.
KESENDİRE (Yun: Kessandre-
ia; Kassandra; eski adı: Potidaia).
M.Ö. 356’da Makedonya Kralı Phll-
lippos II tarafından yıktırılan şehir, İs­
kender’den sonra Makedonya’da hü­
küm süren Kassandros tarafından ye­
niden " K assandreia” adıyla kuruldu.
Şehir, Osmanlı İmparatorluğu top­
raklarına katıldıktan sonra Selânik vi­
layeti ve sancağına bağlı bir kaza o l­
du. XIX. yüzyılın başından itibaren bir
maden kazası olan ve önemli maden
yatakları bulunan şehirdeki simli kur­
şun manganez madenleri, bir irade ile
imtiyaz altına alındı.
Bu yüzyılın sonunda kazanın top­
lam nüfusu 44 bin 872 kişi idi. Kazaya
bağlı 147 köy bulunmaktaydı. Yine bu
yüzyıl sonunda kaza merkezinde 40 Is­
lâm, 76 Rum mektebi bulunmaktaydı.
Ayrıca, şehrin nüfusunun büyük ço­
ğunluğunu Hıristiyanlar oluşturdukla­
rından, bunlar için birçok kilisenin ya­
pımına Osmanlı hükümetince izin ve­
rilm iştir.
Kesendire, bugün Selânik vilayeti­
nin güneyinde ve Pallene kıstağında
şehirdir.
363
 KESRİYE (Bugün: Kastorla). m iştir. 1878 Berlin Antlaşması’na gö­ KIRÇOVA (Bugün: Kirçovo).
Bizans İmparatoru Aleksios I. re, Kırcali, Doğu Rumeli (R um eli-iŞ ar­ Osmanlı imparatorluğu yönetimin­
Komnenos tarafından zaptediien şe­ kî) sınırları içinde kaldı, daha sonra Os­ de Manastır vilayeti sancağında Ma-
hir, XIV. yüzyıl sonlarında Gazi Evre- manlI İmparatorluğu'na bağlanarak nastır’ın 70 kilometre kadar kuzeyba­
nos Bey tarafından alınarak “Kesriye” Edirne vilayeti kazası haline getirildi tısında olup, güneyden Manastır, ba­
adı verildi. 1913 yılına kadar Osmanlı (5 Aralık 1886). İlçe merkezine bağlı 94 tıdan Ohri ve Debre sancaklarıyla, ku­
yönetiminde kaldı. Bu süre içerisinde köy olup, hepsi Müslüman’dı. Rodop- zeyden ve kuzeydoğudan Kosova vila­
Selânik vilayetine bağiı sancak olan ların merkezi sayılır. Gazilerden Kırca yeti ile güneydoğudan da Pirlepe ka­
Kesriye, daha sonra manastır vilayeti Ali Baha’nın türbesi burada bulunmak­ zalarıyla sınırlıydı.
Gorice Sancağı’na bağlı kaza durumu­ tadır. 93 Harbi’nde (1877-1878), asker­ XIX. yüzyılda kazaya bağlı 113 köy
na geldi. lerinin yiğitlikleri tarihe geçmiştir. bulunmaktaydı ve kazanın toplam nü­
Osmanlı yönetimi süresince azın­ Kırcaali halkı Balkan Savaşı’nda fusu 34 bin 222’ydi.
lık Hıristiyanların da tam bic serbesti büyük katliâmlara uğradı. Balkan Sa- Yine XIX. yüzyıl sonunda kaza mer­
içinde yaşadıkları, bu kasabada inşa vaşı’ndan (1912-1913) sonr4 Bulgaris­ kezinde 24 cami, 5 tekke, 1 medrese,
edilen ve ayakta duran irili ufaklı tam tan’a verildi. 1913-1925 yılları arasın­ 1 rüşdiye mektebi ve mekteb-i idadi,
72kilise,şapel ve ibadetgâh bulunma­ da Doğu ve Batı Trakya ve Güney Ma­ 4 Bulgar mektebi, 64 kilise ve 258 de­
sından anlaşılmaktadır. Özellikle XIX. kedonya’dan gelen göçmenlerin yer­ ğirmen mevcuttu. Halkı pamuktan bez,
yüzyıl ikinci yarısından itibaren, Kes- leşme yeri oldu. 1944 yılına kadar kü­ fanila, çorap, şayak yapardı.
riye’de geniş çapta, kilise yapımı ve çük bir şehir ve ticaret merkezi olarak Yeniçeriliğin kaldırılmasından et­
onarımı görülmektedir. kaldı. Burada kalan Türkler 1925 yılla­ kilenen şehirlerden biri de Kirçova ol­
Ayrıca Horpeşte nahiyesine Rum rında Kırcaali içinde büyük bir mektep muştur. Zira, 1827 yılında yeniçerile­
sıbyan mektebi (1868), bir mektep. inşa ettiler. Öğretmen okulu olarak rin kaldırılması üzerinde Bektaşî tek­
(18 8 5 ) inşa edilm iştir. Müslüman öğ­ açılması tasarlanan okulun eğitim ve kesi tahrip edilerek dervişlerin bir kıs­
renciler için ise, 1868 yılında rüştiye öğretime açılmasına Bulgarlar izin ver­ mı başka yerlere göçe zorlanmışlardı.
mektebi açılmıştır. mediler. Osmanlı İmparatorluğu’nun Şehirdeki Rum nüfusun fazla o l­
XVIL yüzyılda şehirde Valide Sul­ son dönemlerinde hükümetçe burada ması sebebiyle, Osmanlı yönetimince,
tan Camii, Sultan Süleyman Camii Yahudilerin kiraladıkları bir odanın mâ- bunların dinî ibadetleri için ihtiyaçla­
(1895 yılında onarım görmüştür) bulun­ bed haline getirilm esine (1903) ve bu ra binaen kilise yapımına veya onarım-
maktaydı. XIX. yüzyılda burada sekiz cemaat için bir Havra açılmasına iarına izin verilm iştir. Bu yapılar şöy­
cami ve mescit bulunmaktaydı. (1930) izin verilm iştir. le sıralanabilir:
Kasabada en yüksek yerde olan Kırcaali’de 10 Türkçe ve 1 Türkçe- Temmuz 1871’de kazaya bağlı Ber-
Gazi Evrenos Camii ile bir kilisenin ye­ Bulgarca gazete yayınlanmıştır. Kırca- cani köyüne “Aya N ik o la ”, 1872 yılıda,
rine inşa edildiği iddia edildiği için a li’de ilk yayınlanan Türkçe gazete, Poleste köyüne “Aya A p o s to lo s ”,
Prodromos Camii denen mabedlerin Bulgar Dahiliye Nezareti memurların­ Ramne köyüne “Aya Parskevi", Vebr,
harabelerine günümüzde rastlanılmak- dan Ragıb Mitişcv Sipahi tarafından çı­ Dobyam ve Dölenci Belüsent köyleri­
tadır. karılan ARDA (1.11.1 9 2 0-1 .1 2 .1 9 2 0 / ne “M eryem A n a ” (1874), Temnovil kö­
Şehirde bulunan evler, genel mi­ 4 sdyı,l’dır. En çok çıkan gazete İLERİ, yüne “Aya K o nstan tin ” Rum kilisele­
marîleri itibariyle aavlumbazlı ocakları, en uzun süreli ve 1 yıl aralıksız yayın­ ri yapılmıştır.
renkli alçı pencereleri, nakışları ve' lanan gazete ise TUNA (6.5.1928) o l­
özellikle mimarî kompozisyonları ba­ muştur. Meslek siyaset ve fik ir olarak
kımından Osmanlı-Türk sanatının kap­ yayınlanmış gazeteler şunlardır: ARDA
samı içine girmektedir. (B ulgar Ç iftç i Partisi) ve BİRLİK (Bul­
XVIII. yüzyıl ortalarından sonrag a r Ç if tç i P a rtis i); BAŞLANGIÇ-
Türk sanatında kuvvetli surette hâkim NAÇALO (Türkçe-Buigarca). Bulgaris­ KIZILAĞAÇ (Bugün: Eihovo).
olan Barok üslûbu, bu evlerde de özel­ tan Türklerinin m illî ve kültürel çıkar­ Osmanlı imparatorluğu zamanın­
likle kemer biçimleri iie nakışlarda larına çalışan yayınlar ise: RUMELİ, da, Elhovo’nun XII.-XIV. yüzyıllardan
kendini göstermiştir. İLERİ, YENİ BAŞLANGIÇ, TURAN, beri varlığı bilinmektedir. 1488’de "Ye­
Şehirdeki en önemli yapı, hâlâ RODOP SESİ, RODOP, ÖZDİLEK, YE­ n ice K ızılağ aç” adıyla bucak olarak
ayakta olan ve Defterdar Kesriyeli Ah­ Nİ YOL’dur. 1606’da da ilçe merkezi olarak anıl­
med Paşa (ölm. 1749) tarafından yap- maktadır.
tırıldığ sanılan medresedir, iskeleye Bugün Bulgaristan’da, Yambolu
inen yokuşun sol tarafında bulunan bu (Bulg. Yam bol) çevresinde, Tunca Ir-
yapı, bir avlu civarında sıralanan mun­ mağı’nın sol kıyısında, Yambolu şeh­
tazam kubbeli hücrelerden ve bunla­ K IR A T O V A (Bugün:Kratovo). rinin 37 kilometre güneyinde bir kasa­
rın önündeki revaklardan oluşmuştur. Yugoslavya’nın doğu hudutları ya­ badır.
Dış cepheler oldukça sade olmakla be­ kınındaki bu kasaba, Evliya Çelebi’ye
raber, gerek duvarlar, gerek sekiz kö­ göre Gazi Evrenos Bey tarafından fet­
şeli kasnakların en üst kenarlan tes­ hedilip, kalesi yıktırılmıştır. 800 evi,
tere dişli birkaç kademeli tuğla dizileri 350 dükkânı, 20 cami ve mescidi var­
kapsamaktadır. Dört köşe mermer sö­ dı. Çarşı içi camii hoştu. İki hamamın­
veli pencerelerin üzerinde ise tipik siv- dan büyük olanı İstanbul’daki Çukur KOÇANE (Bugün: Goçine).
ri.mahfil kemerleri bulunmaktadır. Re­ Hamam’la kıyaslanacak kadar önem­ Osmanlı İmparatorluğu zamanında
vak sütunları vebaşlıkların,daha eski li olup, her halvetinde fıskiye ve şah- Kosova vilayetinin Üsküp Sancağı'nda
binalardan alınarak kullanılan malze­ nişinler vardı. Civarındaki gümüş ma- ve Üsküp'ün 80 kilometre doğusunda
meler olduğu tahmin edilmektedir. Bergalçine Nehri kollarından bir çayın
denlerindendolayı burada XVII. yüzyı­ üzerinde ve geniş bir ovanın kenarın­
K esriye bugün Y unanistan- la kadar bir darbhane işlemekteydi.
Yugoslavya sınırları yakınında, Make­ Sokullu Ferhad Paşa’nın bu kasabada da, dağ eteğinde, kaza merkezi bir ka­
donya kasabasıdır. saba idi. Merkez nüfus toplamı 3 bin
bir hanı vardı; Kamusu’l-A’iâm 7 bin 500’dü. Burada 3 cami, 1 kilise, 1 rüş­
nüfusu, 5 cami, 1 medrese, 3 mektep,
diye (1895) ve 1 ibtidaiye mektebi ile
1 hamam ve 1 saat kulesi olduğunu bil­
2 Müslüman ve 1 Hıristiyan sıbyan
dirmektedir. mektepleri, 1 medrese, saat kulesi ve
civarında çelikli bir kaplıcası bulun­
K IR C A A L İ (Bugün: Kırcali). maktaydı.
XIV.-XV. yüzyılda kurulmuş ve çev­ Koçane sınırları, ilin batıdan ve ku­
renin İktisadî bir merkezi olarak geliş­ zeybatıdan İştib ve Kartova kazalarıy-

364
la, kuzeydoğu tarafından Bulgaristan
sınırıyla, doğudan ve güneyden de Se­
lânik vilayetleri ile sınırdı. Payancave
Malş nahiyeleriyle beraber 92 köyden
oluşmakta olup, toplam nüfusu 37 bin
436 idi. Burada bol miktarda pirinç üre­
tilmekteydi.
Kaza, XIX. yüzyıl sonunda ise, Üs-
küp vilayeti Kosova Sancağına bağlı
bir liva idi.
KOSOVA
Balkan Yarımadasinda ünlü bir
ovaya verilen bu ad XIX. yüzyılın son­
larına doğru Osmanlı imparatorluğu’­
nun bir iline de verilmiştir. Kosova ova­
sının Balkan Yarımadasinda merkezî
bir durumda bulunması, Ortaçağ’da ve
yeni zamanlarda ticaret yollarının bir­
leştiği önemli bir nokta olmasını sağ­
lamıştır. 1388 yılında Kosova’ya ilk
önemli hareketi Yaralu Doğan Bey
yaptı. Doğan Bey kumandasında bir­
kaç bin kişilik kuvvet, Kosova tekfuru­
nun yönetimi altındaki toprakları baş­
tan başa yağmaladı, birçok esir alarak
döndü. Bir yıl sonra 1398 yılında I. Mu­
rad, yanında oğulları Bayezid ile Yâkub
Bey’ler olduğu halde, Anadolu beylik­
lerinden ve Rumeli’de m üttefiki bulu­
nan Hıristiyan prensliklerinden topla­
dıkları büyük bir kuvvet ile Sırbistan
üzerine yürüdü. Ordunun, 60 bin kişi
olduğu sanılır. Öncü kuvvetlerinin ba­
şında Evrenos Bey ile Paşa-Yiğit bu­
lunmaktaydı. Osmanlı ordusu Filibe,
Ihtiman, Köstendil, Eğri-Palanka ve
Üsküb’ün kuzeydoğusundan geçen
yolu takiben Kosova ovasının doğu ya­
maçları boyunca, Priştine’ye yürüdü­
ler. İki taraf Pristine’nin.kuzeybatısın­
da, Priştine-Vuçitrinasfaltı üzerinde,Si-
nitsa Ç ayina dökülen Lab suyu yöre­
sinde, Lab’ın kuzeyinde Sırplar, güne­
yinde Türkler olmak üzere yerlerini al­
dılar.
Daha fazla bir kuvvete sahip bulun­
dukları söylenilen müttefikler karşısın­
da I. Murad ordusunun merkezinde
oğullarından Bayezid sağ cenahta, Ya­
kub da sol cenahta yer aldı. Vezir Ali
Paşa ile Timurtaş Paşa ise, padişahın
yanında idiler. M üttefiklerin ordusu­
nun merkezinde Sırp despotu Lazar,
sağ cenahta Lazar’ın hemşirezâdesi
Vuk Bronkoviç, sol cenahta da Bosna
Kralı Tvrtko yer almaktaydı. 27 Ağus­
tos 1389'da çarpışma başladı. Sekiz
saatlik bir çarpışmadan sonuç alına­
mamışken, Lazar’ın damadı Sırp asil­
zadelerinden Miloş Obitiç, bir m ülte­
ci veya elçi gibi, Sultan Murad’a yak­
laşarak bir şey söylemek üzere, yanı­
na gelip padişahı hançerledi. (Bu olay­
dan sonra O sm anlı padişahlarının hu­
zuruna çıkan elçilerin kollarına girmek
âdet olmuştur). Hıristiyan kökenli millî
halk türkülerinde, on iki gencin dövü­
şerek padişahın çadırına gelip, onu ka­
rargâhta öldürdükleri de söylenir. Türk
kaynaklarında I. Murad’ın savaş so­
nunda, mücadele alanım dolaşırken,
yaralı bir Sırp tarafından öldürüldüğü zaptedilmesi gözönünde 'tutulursa,
yazılıdır. Padişah, ağıryaralı olmasına Kosova ovasının kuzey bölümünün bu
rağmen, Sırp despotu Lazar ile maiye­ tarihten itibaren sürekli Türkler eline
tindekiler esir edilerek huzura getiril­ geçtiği ve böylece Fatih Sultan Meh­
mesine kadar kumandayı elden bırak­ med devrinde, coğrafî anlamda Koso­
madı. Ancak hayattan ümidini kestiği va sahrasının tümünün Türk egemen­
için, oğlu Bayezid’i yanına çağırdı. Bi­ liğine girdiği anlaşılmaktadır.
raz sonra ölünce, Bayezid, Osmanlı pa­ 1474 yıllarında düzenlenen tahrir
dişahı oldu. Sırp despotu Lazar ile da­ defterlerinde, Rumeli beylerbeyliğine
madının ve diğer Sırp soylularının der­ bağlı Vuçitrin ve Üsküp vilayetleri da­
hal başları kesildi. Miloş O biliç’in Mu­ hilinde kalan Vuçitrin, II. Bayezid’in ilk
rad’ı yaraladıktan sonra kaçmaya giriş­ yıllarına ait 1487 tarihli tahrir defterin­
tiği ve öldürüldüğü yerde üç taş d ikil­ de sancak merkezi oldu. XVII. yüzyılın
di. Sultan Murad’ın ahşası (iç organ­ başlarında, Kosova, İdarî taksimat ba­
ları, bağırsakları) buraya gömüldü. kımından, iki eyaletin sınırları içinde
Nâşı ise Bursa’ya taşındı. Ahşanın kaldı. 1660 tarihlerinde Kosova ovasın­
gömüldüğü yere, sonradan Meşhed-i dan geçen Evliya Çelebi, Vuçitrin ka­
Hüdavendigâr adı ile ünlü olan, türbe sabasının 2 bin hanelik sancak merke­
yaptırıldı. Bu türbe yöresine Müslü- zi olduğunu, halkının Türkçe ve Arna­
manlar yerleştirilerek, türbenin bakı­ vutça konuştuğunu, Girit seferi dola­
mı sağlandı. Bu türbe, 1872 ve 1895 yıl­ yısıyla, şehrin canlılığını kaybettiğini
larında esaslı bir şekilde onarım gör­ kaydeder. Kosova sahrası, Osmanlı
dü. egemenliğine g e ç iş in d e n yaklaşık 2.5
I. Kosova Muharebesi’nden sonrayüzyıl sonra, kısa bir süre için Avus­
Osmanlı Devleti, Balkanlara esaslı su­ turya’nın istilâsına uğradı. 1683 yılın­
rette yerleşti ve Sırp Krallığı bağımsız­ da II. Viyana başarısızlığı üzerine, Ma­
lığını kaybederek, XIX. yüzlıla kadar caristan’ı işgal eden Avusturya ordu­
Osmanlı tabiyetinde kaidı. Yıldırım Ba­ su, 1688-1689 yıllarında Balkanlar’a gi­
yezid Rumeli’de işleri düzene soktuk­ rerek Kosova ovasını baştan başa zap­
tan sonra Üsküp iie Güney Kosova ha­ tetti. Kosova sahrası ise, bu sırada bir
valisini uç beyi Paşa Y iğit’e vererek, celâlinin tahakkümü altında bulunu­
Anadolu’ya döndü. Bu bakımdan Gü­ yordu. Avusturya seferiyle görevlendi­
ney Kosova havalisinin, ilk olarak Üs­ rilen, az sonra da Halep eyaleti ile se­
küp Sancağina bağlı ve Paşa Yiğit yö­ raskerliğine nasbedilen, ancak başa­
netiminde bulunduğu söylenebilir. Bu rısızlıkları üzerine, etrafındaki zorbalar­
devirde Anadolu’dan gelen Tatar göç­ la Kosova’ya yerleştirilen Yeğen Os­
menleri buralarda iskân edilmeye baş­ man Paşa, önce AvusturyalIlara, ardın­
landı. 1413 yılında Paşa Yiğit, Mehmed dan da Receb Paşa’ya yenildi. Bu olay­
Çelebi’nin hesabına Sırplarla anlaşa­ dan kısa süre sonra Piecolomini ku­
rak Mehmed Çelebi aleyhine birleşti. mandasındaki Avusturya ordusu Ko­
Bunun üzerine, Çelebi Mehmed, Ru­ sova’ya gelerek, Sırpların yardımı ile
meli’ye geçerek, buradaki ümerâyı em­ Kosova ve havalisini aldı. Ancak Mo­
rine topladı, yanındaki kuvvetlerle Ko­ ra canibi seraskeri Koca Halil Paşa ile
sova sahrasına giderek, orada Sırp- Selim Giray Han, Kosova ovasında âsi­
iar ile b irle ştiğ i sonradan anlaşı­ lerle AvusturyalIları yenilgiye uğrattı­
lan kardeşi M usa’yı yakalayarak lar ve 1690 yılında düşman kuvvetleri
öldürdü (1413). 1439'da il. Murad Se- kaçmak zorunda kaldı. 1783 yıllarında
mendire’nin Brankoviç'i zaptı üzerine, İşkodra M utasarrıflığina gönderilen
tüm Sırbistan doğrudan Osmanlı ege­ Kara Mahmud, Arnavutluk'ta zamanla
menliği altına girdi, Kosova da Osman- bağımsız harekete başladı, bu arada
lı Devleti sınırları içine alındı. Kosova’nın bir bölüm yerlerini de yö­
Kosova’nın Türk tarihinde il. Koso­ netimi altına aldı. I. Abdülhamid, 1786
va Muharebesi’ne sahne olması itiba­ tarihinde, üzerine kuvvet gönderdi. An­
riyle ayrıca önemi vardır. Varna Sava- cak Osmanlı kuvvetleri, Kosova’da Ka­
şindan sonra Hünyadi Yanoş büyük ra Mahmud kuvvetlerine yenildi. III. Se­
bir kuvvetin başında, 1448 yılında ye­ lim bu âsî ile anlaşarak meseleyi ka­
niden Sırbistan’a girdi ve Kosova sah­ pattı. Daha sonraları Kosova birçok
rasında I. Kosova Savaşinın yapıldığı âsinin eline geçti.
yere geldi. Sırplar henüz Varna yenil­ II. Mahmud ve Abdülaziz devirleri
gisini unutmamış olduklarından, Hün­ arasında yapılan idari yenilikler sıra­
yadi ile işbirliğinden çekindiler. II. Mu­ sında, önceleri Rumeli, daha sora Ma­
rad kumandasındaki Osmanlı ordusu, nastır ve sonra Sofya vilayetlerine bağ­
m üttefiklerin Kosova’ya vardıkları sı­ lanan Kosova Sancağı, 93 bozgunu
rada, güney yolu ile, aynı yere yetişti­ üzerine Ayastefanos’ta imzalanan ba­
ler. Burada m üttefiklerin saldırısı ile rış antlaşması gereğince, Sofya vila­
başlayan çarpışma üç gün sürdü. So­ yetinin, kurulmakta olan Bulgaristan
nuçta, Hünyadi Yanoş firara mecbur Prensliği’ne terk edilerek^lden çıktı.
oldu. Bu yenilgide düşman ordusu 17 Ancak Berlin Antlaşması gereğince,
bin esir, yaralı ve ölü bıraktı. Sırplar, Makedonya’nın kuzey bölümünü oluş­
II. Kosova Muharebesinde tarafsız kal­ turan, eski Dardanca bölgesine denk
dıkları için, bu zafere rağmen, onların düşen ve Osmanlı İmparatorluğu’na
elindeki topraklara dokunulmadı. Bu bırakılan topraklar üzerinde yeniden
sebeple Kosova ovasının hemen he­ bir vilayet oluşması zorunlu oldu, mer­
men kuzey sınırını oluşturan Vuçitra kezi Priştine olmak üzere kurulan bu
yöresi Sırpların elinde kaldı. Bu kasa­ vilayete Kosova vilayeti adı verildi.
banın ancak 1455 yılında ikinci kez Priştine, Üsküp ve Yeni Pazar sancak­
365
 larından oluşan bu vilayet, daha son­
raları 6 sancak, 28 kaza, 16 bucak ve
320 köyden oluşmaktaydı. Osmanlı
imparatorluğu’nun son yıllarında Ko­
sova vilayetinin genişliği 28 bin kilo­
metrekare, nüfusu 800 bin ile 1 milyon
arasında değişmekteydi. 1903 yazı Ko­
sova vilayetinde karışıklıklar içinde
geçti. II. Abdülhamid bu durumda Sırp
ve Bulgarları birbirine düşüren bir po­
litika ile bütün Makedonya'da olduğu
kadar, Kosova vilayetinde de Osman­
lI egemenliğini yaşatmaya çalışıyordu.
Bu amaçla, 1907’de Bulgarlara karşı,
karşılıklı yardımlaşma ve savunma ant­
laşmalarıyla Sırp Krallığı’nı Osmanlı
Devleti yanında yer almaya teşvik et­
ti. Bir süre sonra Meşrutiyet yönetimi­
nin yeniden kurulmasına dair yayınla­
dığı irade-i seniyye’de de belirttiği gi-
bi, Selanik, Manastır ve Kosova vila­
yetleri, halkı ile birlikte Asakir-i Şahâ-
ne’nin sefkeşane hareketleri üzerine
Osmanlı imparatorluğumda Meşruti­
yet şeklindeki yönetimi tekrar kurmuş
oldu. Meşrutiyet döneminde bir seçim
bölgesi, vilayetin ilk valisi de Mahmud
Şevki Paşa oldu.
Bu arada Kosova’da sürekli isyan
hareketleri tekrar başgöstermeye baş­
ladı. 1912 yılında V. Mehmed, bizzat
Kosova’ya kadar gelerek I. Murad Tür-
besi’nde cuma namazını kıldı ve Ko­
sova halkının sorunlarıyla ilgilenerek,
onların isyancılarla işbirliği yapmama­
sı için gerekli nasihatlarda bulundu,
ancak dinletemedi. Hasta İstanbul’dan
gönderilen ve olayları bastırmakla gö­
revli bulunan Said Paşa da isyancılar­
la işbirliği yaptı. Sonuçta Balkan Sa-
vaşı’nın da çıkması üzerine, Sırplar,
1912’de tüm Kosova sahrasını işgal et­
tiler. Osmanlı ordusu güneye çekildi.
30 Mayıs 1913 Londra Antlaşması’yla
Kosova vilayeti Sırbistan’a bırakıldı ve
Müslüman halk da sürekli göç etme­
ye başladı.
Kosova bugün Y ugoslavya’da
muhtar arazi, Sırbistan Cum huriyeti’-
nin bir parçasıdır. Nüfusunun çoğunu
Arnavutlar oluşturur, merkezi Priştine,
Arazi, Metohija ovasıyla Kosova vadi­
leri üzerinde uzanır. Yugoslavya’nın en
geri kalmış bölgelerinden biridir.
Osmanlı İmparatorluğu bu vilaye­
ti bırakırken, vilayet sınırları içinde 35
medrese, 388 ilkokul ve 23 ortaokul bı­
raktı. Bu mekteplerden vilayet merke­
zinde bulunan gündüzlü idadi mektep,
Eylül 1894’te yatılıya çevrilm iştir. Os­
m a n lI İmparatorluğu’nun son döne­
minde Kosova’ya kadınlara mahsus bir
hapishane (15 Eylül 1882), Senice ka­
sabasına Yeni Kilise adlı bir kilise (3
O cak 1892), Komanova kazasına bağ­
lı Tekvic-i Cedid köyüne bir Bulgar ki-
lisesif.JSSöA Senice kazası Haltemik,
Gunacik, Bâlâ Vezir, Sekotye, Hakâne,
Praveşne köylerine birer Rum mekte­
bi (1897), Yeni Varoş Mahallesi’ne Hı­
ristiyan çocukları için bir mektep
(1899) inşa edilm iştir.
Kosova’da bulunan birçok Osman­
lI dönemi yapılarından I. Murad Türbe­
si, en korunaklı eserlerden biridir.
1-14 Mart 1914'te Sırp hükümeti ile ya­
366
pılan barış antlaşması sonucunda, bu K Ö S T E N C E (Bugün: Kostant-
türbenin tüm m ü ş te m ilâ tla birlikte sa).
korunması ve masraflarının Osmanlı Şehir, eski Yunanlıların Karadeniz
hükümetince karşılanması, başmüftü kıyısında kurdukları bir sömürgeden
tarafından tayin olacak adamlarca ba­ doğmuştur. Şehir, Sırp ve Bulgar kral­
kımı yapılması kararlaştırıldı. Türbe av­ lıklarından başka çeşitli hükümdarla­
lusuna, 1898-99’da Tüccar Ali Hace ta­ rın eline geçti. Daha sonra Murad Hü-
rafından bir çeşme yaptırılmıştır. davendigâr tarafından gönderilen Gazi
Burada bir başka yapıt ise Kosova'- Balaban Paşa komutasındaki Osmanlı
da, Priştine’den Mitroviça’ya ayrılan kuvvetleri tarafından fethedildi. Fetih­
yolun sağında bir tepenin üstünde bu­ ten sonra sancak haline dönüştürülen
lunan fetih şehitlerinden Gazi Mestan şehir, 1862 yılında kaymakamlık hali­
Türbesi’dir. Türbenin etrafında koyu ne getirilerek, kaza merkezi oldu. Bu­
renkli bazalt taşlarından kaba şekilde raya 1868 yılında bir ticaret mahkeme­
yontulmuş Müslüman mezar taşları si kuruldu.
bulunmaktadır. Türbenin dışı sıvalı ve Şehrin kalesi Evliya Çelebi’nin
badanalı olup, sekiz köşeli bir plana “S e yah atn âm esi” nde de ayrıntılı ola­
göre yapılmıştır. Pencerelerin etrafları rak anlatılmaktadır. Yine Evliya Çele­
kaba taş söveleri ile çevrelenmiştir. Yi­ bi, kalenin Yıldırım Bayezid tarafından
ne sekiz köşeli kasnağın üzerine kur­ yıkıldığını söyler ki, 1819 yılında Kös­
şun kaplı kubbe oturmaktadır. tence’ye yeni bir kalenin yapıldığını
Hazine-i Evrak’ta mevcut bir vesikadan
da öğrenmekteyiz. Şehrin iskelesi de
onarılarak, işler hale getirilm iş, 1859
yılından itibaren bu iskeleye vapurla­
K Ö P R Ü L Ü (Bugün: Veıeze). rın uğratılmasına başlanılmıştır. Şeh­
Osmanlı İmparatorluğu yönetimin­ rin demiryolu ise 1860 yılında hizme­
de Selânik vilayet sancağında ve Se- te sokulmuştur. Hükümet konağı ise
lânik’in 145 kilometre kuzeybatısında 1863 yılında yaptırılmıştır.
Vardar Nehri üzerinde kaza merkezi Bugün Köstence’de iskele Paşa
kasaba. Camii’den başka birkaç cami daha var­
Kaza, doğudan ve kuzeyden Selâ­ dır.
nik vilayetinin kuzeybatısında bulunan Sultan Mahmud Camii, 1730 yılın­
kazalarla, kuzeybatı tarafından Koso­ da yaptırılmıştır. Bu yapı yıktırılarak
va ile batıdan ve güneybatıdan Manas­ Romanya Kraliçesi Mariya (Takma adı:
tır vilayetleriyle sınırlıydı. Bugamil ve K a rm e n S ilv a ), hevesine binaen
Nikodim adlarıyla iki nahiyesi ve 91 kö­ 1911-1912’de garip mimari üslûplu ye­
yü bulunmaktaydı. Toplam nüfusu 50 ni bir camii yaptırılmıştır (Bu b ilg iler
bin 515 idi. cam ii imamı: İzzet Ayvaz M ustafa Bey'-
Vardar Irmağı, kazanın doğu kıs­ den alınm ıştır).
mından geçerek, kuzeyden güneye Hünkâr Camii, Köstence’nin mer­
doğru akmaktaydı. Köprülü Osmanlı kezindedir. Sultan Abdülaziz tarafın­
İmparatorluğu topraklarına katıldıktan dan 1867 yılında yaptırıldı. ‘‘Aziziye
sonra Fatih Sultan Mehmed tarafından C a m ii" de denir. 10.75 metre genişli­
Vardar Nehri üzerine bir köprü yaptı­ ğinde, 13 metre derinliğinde, çatılı ba­
rılmış, bu köprü daha sonra 1842 yılın­ sit bir yapıdır. 85 santimlik duvarlar ve
da onarım görmüştür. minare tamamen kesme taştan yapıl­
Kazada en çok buğday, çavdar, yu­ mıştır.
laf, arpa, darı, mısır, fasulye, patates, Islâmi yapılar dışında, Köstence’­
pirinç, keten, kenevir, tütün, pamuk, de yaşayan Rum vatandaşları için
susam, afyon, üzüm ve meyve ile seb­ 1863,1864 ve 1870 yıllarında birer Rum
ze yetiştirilm ekteydi. 32 bin dönümü kiliseleri yapılmıştır.
bağlarla kaplıydı ve yılda bir milyon lit­ Köstence, bugün Romanya’nın
re şarap çıkarılmaktaydı. Dobruca bölgesinde bir şehirdir.
XIX. yüzyıl sonlarında kazada yeni
yapılanların yanı sıra birçok yapının
onarımları yapılmıştır. Hükümet kona­
ğı 1868 yılında tamamlanmıştır.
XIX. yüzyılda kazada 9 cami, 2 mes­
cit, 7 tekke, 3 kilise, 1 manastır, 1 rüş­ KÖSTENDİL, KÜSTENDİL
diye, 3 ibtidai ve 3 sıbyan okulu, Bul­ (Eski adları: C hiustendii, Küstendi!,
garlara ait 1 rüşdiye ve 2 ibtidai okul, Uipianum , Justiniana Secunda).
Rumlara ait 2 ibtidai okul, ayrıca 32
Önceleri Doğu Makedonya’nın ku­
han, 1 hamam ve 20 değirmen ile fab­ zeyinde kurulan Bağımsız Sırp Prens-
rikalar bulunmaktaydı.
liğ i’nin merkezi olan şehir, bir süre
Kazada yaşayan Hıristiyan vatan­ Türklere vergi vererek bağımsızlığını
daşların eğitim ve ibadetleri için XIX. sürdürdü. Köstendil Beyi Konstantin,
yüzyıl ikinci yarısından itibaren, okul Yıldırım’ın 1394’te yaptığı sefere katıl­
ve kilise yapımına Osmanlı hüküme­ dı ve bu savaşta öldü. Daha sonra bü­
tince izin verilerek, bunların şerbetçe tün Bulgaristan ile birlikte OsmanlIlara
eğitim ve dinî faaliyette bulunmaları bağlandı.11. Bayezid, Rumeli seferi sı­
sağlanmıştır.
rasında (1483) buraya uğradı. Sancak
olarak gelişen Köstendil, eski önemi­
ni sürdürdü. Bu arada birçok paşa da
bu sancağa atandı. Köprülü Mehmed
 İslamiyet devrinde kutsal şehir ka­
rakterini koruyan şehre Halife Abdül-
melik, Ömer Mescidi’ni yaptırmış (691)
ve yine o veya halefi Al-Valid, eski ta­
pınağın alanında Al-Aksa Camii’ni yap­
tırmıştır.
Yavuz Suttan Selim, 1517’de Mem-
lûkluların saltanatına son verince şe­
hir, Suriye ile birlikte Osmanlı ege­
menliğine geçti. Kanunî Sultan Süley­
man devrinde (1520-1566) Kudüs’e ye­
ni camiler yaptırıldı, mevcutları onarıl­
dı. Kanunî’den sonra gelen padişahlar
da Kudüs’e önem verdiler.
XVIII. yüzyıldan itibaren şehirde
bulunan çeşitli milletlere mensup top­
lumlar arasında şehirde mevcut kutsal
yerlerden dolayı birçok anlaşmazlık

mm
çıktı., 1710 yılında Kudüs’te Kamame
Kilisesİ’nin Isa Peygamber’in kabri sa­
nılan yerde yanan ateşin ayin ve iba­
det etmek, Yavuz Sultan Süleyman ta­
rafından verilen bir hak olmasına rağ­
men, bu tarihte bu tür ayine müdaha­
le edildi. Bunun üzerine bir fermanla
. Kudüs yöneticilerine uyarıda buluna­
rak böyle bir ayine müdahale edilme­
mesi emredilmişti. Yine şehirde bulu­
nan çeşitli dinlere mensup dinî lider­

m
ym
yım
ı^m
mım
ııninm
KÖSTENCE: Sultan Mahmud Camii (X/X. yüzyıl ortası).
lerin dini yapılar için yardım toplamala­
rına 1720 yılında bir iradeyle engel
olunmaması hakkında, emir verildi.
Bazı ziyaretçilerden fazla cizye alınma­
sı üzerine 1725’te bir irade yayınlana­
Paşa, sadrazamlığa getirilmeden ön­ lesi vardı. Önemli bireserolan Ahmed rak ilg ilile r uyarıldı. 1757 yılından iti­
ce burada görev aldı. XIX. yüzyılda Bey Camii, üç bölümlü son cemaat ye­ baren Kudüs’teki Ermeni ve Rumlar
sancak merkezi olan Köstendil’e 1786 ri olan kubbeli, büyükçe bir camidir. arasında sürtüşmelere son verilmesi
yılında Ahmed Paşa, 1816’da Vezaret İçinde duvarda Evliya Çelebi’nin imza­ için Kudüs’teki Ermeni ve Rumlar ara­
rüsbesiyle Hafız Ali Paşa, 1824 yılın­ sı bulunmaktadır. sında sürtüşmelere son verilmesi için
da Ali Şefik Paşa atanmışlardır. Bu sancağa bağlı Voksova köyün­ padişah tarafından Ermeni patriğinin
XIX. yüzyılın sonlarında demir ma­ de Taksiarhis adıyla bir Rum kilisesi­ isteği üzerine ferman çıkarıldı. Bazı ki­
deninin açılarak fabrikada üretimine nin yapımına Osmanlı hükümetince şiler, Kudüs’ün kutsal yerlerini ziyaret
Osmanlı hükümetince izin verilmiş, izin verilm iştir (1859). Evvelce mevcut bahaneleriyle ticareti suiistimal edi­
bunun karşılığında belirli bir miktar olup harap olan Sultan Mehmed Camii yordu. Nitekim, 1797 yılında ziyaret
öşür alınmıştır (22 Ağustos 1841). de 1666 yılında onarım görmüştür. amacıyla şehre gelip mal alanların,
1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşin- Köstendil, bugün Bulgaristan’da Remle, Gazze, Mecdel ve Yafa güm­
dan sonra kurulan Bulgaristan Krallı- Osogova Dağinın Hisarlık kolunun rüklerinden geçerken vergi ödemele­
ğı’na bağlanan Köstendil, Birinci Dün­ kuzey-doğu eteklerinde uzanan bir ri için de emirler çıkarıldı.
ya Savaşinda Bulgaristan’ın, Sırbis­ ovanın güney bölümünde, Banska Ir­ Bütün Hıristiyanlar için en önem­
tan’a savaş ilan etmesi üzerine tüm mağı üzerinde, Yugoslav sınırı yakının­ li kutsal yerlerden biri de Hz. Isa’nın
Makedonya ile birlikte Sırplar tarafın­ dadır. Nüfusu 52 bin 118 (1979)’dir. kabriydi. Frenk, Rum, Ermeni papaz­
dan ele geçirildi (1915). Şehrin güneybatı bölgesi, gelişmiş bir larının ayin konularında birbirlerine
I. Murad devrinde, bir Osmanlı ken­sanayi bölgesi olsa da, ‘B ulgaristan’­ müdahale etmemeleri için kendilerine
ti haline gelen Köstendiide 17 cami, ın Meyve B ahçesi’ ‘ adına hak kazan­ gerekli emirler verilerek dikkatleri çe­
13 mescit, 16 okul, 3 medrese, 5 tek­ mıştır. kilmiştir.
ke, 3 han vardı. II. Murad Hanı, Koca 1839 yılında Kudüs'te Ermeni ve
Ishak Paşa Köprüsü (Kadın Köprüsü Rum milletlerinin tasarruflarında bu­
veya Gelin Köprüsü), Sultan Camii, lunan Kamame, Beltülhamen mağara­
Turhanoğlu Camii, Cuma Camii, Bey ları ile kuzey tarafındaki kapı, Büyük
Camii (1490), İmaret Camii ünlüdür. Maryakob, Virilfeyzin, Kapsüİmesttı ve
1607’de yapılan Şehir Saat Kulesi de KUDUS Namlis kiliselerinin yönetimleri hak­
tarihî eserlerdendir. Trakya Hamamı, Yahudiler, Hıristiyanlar ve Müslü- kında Hz. Ömer Selâhaddin Eyyubî,
Çifte Hamam ve Eski Hamam yakın ta­ manlarca kutsal sayılan bir Yakındo­ Yavuz Sultan Selim tarafından verilen
rihlere kadar işletiliyordu (XV.-XVI. yüz­ ğu şehri olan Kudüs, M.Ö. X. yüzyılda fermanların geçerli olduğu yayınlan-
yıl). Davud tarafından kuşatılarak zaptedil- mıştır.Latinlerin, Beytullah’ın kilisesi­
Ayrıca Ayas Bey Köprüsü 30 kadar di ve başkent yapıldı. Süleyman, bu- ne giriş çıkışlarının yasaklanması üze­
camii, mescit ve ılıcalarının varlığı bi­ radaYahre’nin tapınağını yaptırdı. Bu rine ufak çapta sürtüşmeler meydana
linmektedir. tapmak, şehrin kuzeydoğu kısmında gelmiş (1854), 1855’te bu kez Abdur­
Fatih Camii denilen kubbeli, dış büyük bir alanı kaplıyordu. M.Ö. 63’te rahman ve Ömer adlı kişilerin başlat­
duvarları tuğla süslemeli büyük bir ca­ Romalıların eline geçen Kudüs, 614’te, tıkları isyan hareketi büyük boyutlara
miin Kanunî devrine ait olduğu sanıl­ İranlIlar, 637’de Araplar, 1099’da Haç­ ulaşmış, bunun üzerine alınan önlem­
maktadır. Son yıllara kadar gelen ca­ lılar tarafından alınarak Kudüs Krallı­ lerle isyan kısa sürede bastırılarak il­
mi , tuğladan petek biçiminde gövde­ ğı kuruldu. 1187’de Selâhaddin Eyyu- gililer yakalanıp cezalandırılmışlardır.
si ve süslenmiş minaresi ile çok ilgi bî, şehri geri aldı. Memlükler dönemin­ Ancak, aynı yıl bazı olaylara karışan ve
çekici bir eserdir. Ayrıca pek çok tek­ de birçok kervansaray, medrese, çeş­ bu sebeple tutuklu bulunan halkın bir
ke, zaviye, han, mektep ile bir saat ku­ meler yaptırıldı. kısmı affedilerek salıverilmiştir.
367
 1851 yılında yayınlanan bir irade ile
Kudüs’teki İslâm mülklerinin Hıristi-
yanlara satışı yasaklanmıştır.
Kutsal olan şehre Osmanlı Devle­
ti olduğu gibi diğer devletler de önem
vermekteydiler. Zira XIX. yüzyılda Na-
"M I
'
poleorî Bonaparte, Filistin’e saldırarak
Akkâ’yı kuşatmış, bir kısım Fransız
kuvvetlerini de Kudüs üzerine yolla­
mıştır. Daha sonra Kudüs, Kavalalı
Mehmed Ali Paşa tarafından 1831 yı­
lında alındı. Mısır, sorunun çözümlen­
mesine kadar Mehmed Ali Paşa’nın
yönetiminde kaldı (1840). Londra Ant­
laşm asıyla Osmanlı yönetimine bıra­
kıldı. 1917’de şehir Allenby kumanda­
sındaki Fransız-İngiliz kuvvetleri tara­
fından alınarak Britanya mandası olan
F ilistin ’in başkenti oldu (1922). Daha
sonra İsrailliler, kendi kesimlerinde
kurdukları (1864) şehri, siyasî başkent­
leri haline getirdiler.
Kudüs’te bugün birçok kutsal anıt
ve İslâmî yapılar mevcuttur. Bu yapı­
ların birçoğu, Osmanlı döneminde
önemli onarımlardan geçirilm iş veya
birçok yeni cami, mescit, türbe inşa
edilm iştir.
Şehrin doğusunda Tun köyünde
Hz. Isa’nın ayağının bulunduğu kubbe
ile avlusu, 1835 yılında onarılmış, 4 Ce-
maziyelevvel 1272 tarih (12 Ocak 1856)
ve 6466 sayılı iradeyle Hazret-i Mer­
yem’in doğum yerinin Kudüs’te araş­
tırılmasın emredilmiştir.
Milattan önceki yıllardan beri kut­
sal olan şehir, özellikle XIX. yüzyılın ilk
yarısından itibaren araştırma alanı ol­
KUDÜS: Yafa Kapısı önünde bir Türk
muştur. Osmanlı yönetiminde, şehir­
de yapılan araştırma/izinler şöyledir: lunan Divancîye Medresesi’nin onarı- mıştır.
1847 yılında Kudüs’te sfenks denilen mı yapılmış (1874), Hz. Davud’a ait mü­ Şehirde 1903 yılında bir resmî ga­
ve Yunan tarihlerinde yazıl; bir çeşit barek terekesinin sanduka örtüsü ye­ zetenin yayınlanmasına hükümetçe
mermer bulunmuş, bu yapı İstanbul’a nilenmiş (1846), Musa Peygamber’in izin verilmiştir.
gönderilmiş, 1869 yılında İngiliz Teğ­ Kabri onarılmış (1755), Hz. İbrahim’in Ermeni ve Rum patriği bulunan Ku­
men VVarnier adlı bir kişiye izin veril­ Türbesi onarılmış (1891), Kudüs’te düs’te, Maryakob Manastırı vardır.
miş, 1872 yılında ise bazı eserlerin medfun bulunan Şâmil Aleyhisselâm' 1849 yılında Maryakob K ilisesi’ne
araştırılması için oluşturulan bir der­ ın kilise ve camii 1882 ve 1903 yılların­ mektep ve basmahane yapılmıştır.
nek, Kudüs’e gönderilmiş ve mahallî da onarılmıştır. Kudüs’ün kutsal bir şehir olduğu
yetkililerce ilgililere yardım ve kolay­ Şehre 1868,1889 yılında birer rüş­ gibi, ticaret merkezi olması dolayısıy­
lık gösterilmesi emredilmiş, 1873 yı­ tiye mektepleri ile 1891 yılında bir Mu­ la, birçok devletin elçilikleri de bulun­
lında Amerikalı arkeologlar, Osmanlı sevi kız okulu yapılmıştır. maktaydı. Bu bakımdan Kudüs’te bir­
Hükümeti’ne başvurarak, kendilerine İldeki en önemli kutsal yer sayılan çok devletin vatandaşı olup da bura­
izin verilmesini talep etmişler ve bu is­ Mescid-i Aksâ, 1744 yılında onarılmış, da ikamet edenler için kiliseler yapıl­
tekleri kabul edilmiş, aynı yıl yapılan 1842 yılında depremden dolayı bazı mıştır. Bunların yapımlarını şöyle sı­
kazılarda bazı mezartaşları bulunarak yerleri çatladığından yeniden onarıla­ ralayabiliriz:
onarılmış, 1896 yılında Ingiliz Mr. Fre- rak ziyarete açılmış, 1871 yılında 1803 yılında Fransız rahipleri yöne­
derik’e, 1907 yılında ise Viyana Üniver­ Mescid-i Aksâ’nın yakınına Megaribe timinde bulunan Kamame Kilisesi’nin
sitesi öğretim üyesi Prof. Selin’e, ay­ Camii de onarılarak ibadete açılmış, onarımına izin verilmiş, 1845’te İngi­
nı yıl İngiliz Âsar-ı A tika Cemiyeti’ne 1875, 1891 ve 1898 yıllarında yeniden liz konsolos binası içinde bir Protes­
kazı izinleri verilmiştir. onarılmıştır. tan kilisesi yapılmış, 1852’de Fransa
Osmanlı Hükümeti nin bu tür iyi- Ayrıca, ildeki bazı mübarek ma­ sefareti tarafından onarım için izin is­
niyet ve bilim e kapılarını açmasına kamlar 1849’da, Hz. Musa’nın türbesi tenen Diri’l Amua Manastırı, El-Kıyame
rağmen, kazı izni verilen çeşitli kişi, 1855’te onarılmış, 1877 yılında Ulu Ne- Kilisesi ve bunlara ait suyollarının ona­
kuruluş ve cemiyetler, yaptıkları araş­ bîler Hazretleri’nin kabirlerinin örtüleri nımı için gerekli izin verilmiş, Yahudi-
tırma ve kazı sonucu elde ettikleri bu­ yenilenmiş, peygamberlerin makamla­ ler için bir havra inşa edimiş (1855),
luntuları ülkelerine kaçırarak, verilen rı (türbeleri) onarılmıştır (1877-1892). Beyn-el-cace köyüne Rum kilisesi
imtiyazları kendi menfaatlerinde kul­ Sosyal ve idari amaçlarla kullanı­ (1856), sancak merkezine Mar İlias adlı
lanmışlardır. lan binaların onarım/yapımları şöyle­ Rum kilisesi, Lom kazasına "Aya
Kudüs’ün en önemli ziyaret yerle­ dir: 1855 yılında Yahudi Moiz Monte Fi- Yorgi" Kilisesi, Fransız rahipler için
rinden biri olan Mescid-i Aksa'nın bi­ yor'un Kudüs civarında hastane inşa manastır (1869) inşa edilmiş, Kamame
tişiğinde, Osmanlı Devleti’nin ilk Şey­ etmesine izin verilmiş, 1868 yılında bir Kilisesi dahilindeki Fransız rahipler
hülislamı Molla Fenâri, Kudüs Os­ kışla binası ile hükümet konağı için manastırın onarımı yapılmış, Gu-
m a n lIla ra geçmeden önce bir medre­ 1873’te başka bir askerî kışla inşa edil­ rabahane içinde bir kilise (1885), Nahra
se inşa ettirm iştir. Bu medrese, “ Tay- miş, 1877'de hapishane içerisinde bu­ Mahallesi’nde yıkılan kilisenin yerine
luniye M e d re s e s i" diye bilinmektedir. lunan mescidin onarımı, 1898’de hü­ “Aya K atrite" Rum Kilisesi, İngiliz-
Osmanlı döneminde Kudüs’te bu­ kümet konağının onarımı yaptırıl­ Protestan piskopos ve rahipleri için bir
368
kilise (1894), 1894 yılında Akabet-üs-
sıbağ Mahallesi’ne bir kilise (1896),
Kubeyde Köyü’ne “A m u as” adlı ma­
nastırın bahçesine bir adet Latin k ili­
sesi, Protestan rahiplerinin ikameti
için ev ve mabet içine iki mektep, Ay-
rıkarm köyüne bir kilise (1880) inşa
edilmiştir.
KULA
İlçede yapılan arkeolojik buluntu­
lar sonunda, eski tarihlerde Truva Sa-
vaşları’nıdestanlaştıran Homeros’un
“ilyada” sında buradan savaşlara katı­
lan kahramanlardan söz edilir. Şehir,
sırasıyla Lidyalılar, Persler, BizanslIlar,
Germiyanoğulları yönetiminde bulun­
du. Osmanlı İmparatorluğu dönemin­
de XVII. yüzyıl ortalarında Kula, Kütah­
ya sancağı sınırları içindeyken, 1864’te
Manisa’nın ilçelerinden biri haline gel­
miştir. Evliya Çelebi’nin “Seyahatnâ-
m e ” sine göre, toprak damlı 1200 ha­
neden meydana gelen ve 200 dükkân
ile 11 ilkokula sahip bulunan Kula, kır­
mızı kilim leriyle ün salmıştı.
XIX. yüzyıl sonunda toplam nüfu­
su 27 bin 227 olan Kula’nın en önemli
geçim kaynaklarından biri de halı­
cılıktı.
Şehir, Türk evlerinin yer aldığı ar-
navutkaldırımlı, dar sokaktı, sokakla­
ra açılan çift kanatlı kapıları ve yüksek
duvarlarla sokaktan ayrılmış evleri
olan, geleneklerini bugün de yaşatan
bir yerdir. Birçok çeşme ve kiliseden
çevirme camileri vardır. Büyük evler,
genellikle bey evleridir. Evlerde her iş
için kullanılan taş avlular bulunmak­
tadır. Ev planları, Türk mimarisinin ti­
pik örneklerindendir.
Kula, bugün Manisa iline bağlı bir
ilçedir.
Kurşunlu Cami, Saruhanoğulları’n-
dan Seyfeddin Bey tarafından 1496 yı­
lında yaptırıldı. Mimari tarzı, süslemesi
bakımından ilgi çekicidir. Camiin biti­
şiğinde Seyfeddin Bey’in mezarı bu­
lunmaktadır.
Emirler Hamamı, kentin 20 kilo­
metre doğusunda, Gediz Nehri’nin ya­
kınında bulunan Şehitlioğlu Köyü’nün,
10 dakika güneyinde, llıcalı Hamam
Deresi’nin kenarındadır.
KUMANOVA
Osmanlı yönetiminde Kosova vila­
yeti ÜsküpSancağı’nabağlı kaza mer­
kezi idi. Üsküb’ün 30 kilometre kadar
kuzeydoğusunda Golme Çayı kenarın­
da idi. XIX. yüzyıl sonunda ilçe merkez
nüfusu 4 bin 500 kişi idi. ilçede 2 ca­
mi, bir rüştiye ve bir ibtidai ile bir
de Hıristiyan mektebi, Sırp çocukları
için mektep (Yapılışı 1895), bir medre­
se, 2 tekke, nehrin üzerinde bir köprü
ile birkaç değirmen bulunmaktaydı.
Kaza hükümet binası, 1883 yılında ya­
pılmıştır.
Kazadaki Rum ve Bulgarların nü­
fuslarının fazla olması dolayısıyla di­
nî ayinleri için irçok kilise yapımı-
na/onarımına Osmanlı Hükümeti’nce
izin verilmiştir.
KUVEYT (Küyeyt)
Uzun süre İranlIların elinde bulu­
nan bölge, 533’te Halil kumandasında­
ki Arap orduları tarafından teslim
alındı. XVI. yüzyılda Portekizliler, kıyı­
ya çıkarak bugün harabe halinde olan
kaleyi yaptılar. XVII. yüzyjldan itibaren
gelişen şehir Basra’nın İranlIlar tara­
fından alınmasından sonra (1776), Hin­
distan’dan Akdeniz’e giden ticaret
yolunun Kuveyt’e kayması, şehrin öne­
mini artırdı. 1793’te İngilizler tarafın­
dan büyük b ir lim an durum una
getirildi. Vahhabî isyanları sırasında
Ingilizlerin elindeydi. 1829’da Osmanlı
egemenliğine girip, vergiye bağlana­
rak Bağdat eyaletine katıldı. Kuveyt
Şeyhi ile Türkler arasındaki anlaşma­
ya göre, şeyhin gemileri Osmanlı bay­
rağı taşıyarak Bağdat Lim am ’ nı
koruyacak, buna karşılık Türkler,
Şeyh’e bir miktar para ödeyeceklerdi
(1845). Şehrin Osmanlı İmparatorluğu’
na bağlanması 1853’te oldu. 1870'te
Kuveyt Şeyhi Abdullah, Bağdad Vali­
si Midhat Paşa’nın Lahsa seferine ka­
tıldı. Nitekim Kuveyt ileri gelenlerinin
ve halkının Osmanlı saltanatına eği­
limleri de, hükümete>bildirilen bir ra­
pordan anlaşılmaktadır (28 M art 1870).
Şeyh Abdullah’ın yerine geçen Şeyh
Mübarek b. Sabbah, Türklere karşı çık­
tı. Ayrıca Türk dostu olarak bilinen Er-
Riyaz Emiri İbni Raşid ile de savaşa
başladı (1895). Ingilizlerin de Kuveyt’e
yardımda bulunduğu savaşlar, Abdül­
aziz zamanına kadar sürdü. Osmanlı
Devleti, Abdülaziz’i kesin olarak
desteklediği için Şeyh, İngiltere’den
yardım istedi, buna önce yanaşmayan
Ingiltere, Bağdad Demiryolu konusun­
da Basra hattının Kuveyt’e kadar uza­
tılm a sı h a lin d e A lm anya ile
ÖsmanlılarınBasra Körfezi’ne ineceği
düşüncesiyle siyasî memuru Mecade’i
Kuveyt’e yolladılar. Yapılan anlaşma
gereği Kuveyt Şeyhi, silah yardımına
karşılık Ingiltere’ye önemli haklar verdi
(1899). Mübarek Şah’ın yeniden başla­
yan saldırısına karşı harekete geçen
Abdülaziz, Şah’ı, El-Şerif yakınında
yenerek ordusunu yok etti (1901). Bu
başarı üzerine Kuveyt’e ileremek iste­
diyse de, ülkesinin güneyinde çıkan
ayaklanma yüzünden geri döndü. Bu -
rada Kuveyt Limam’na kadar gelen Os­
manlI donanması da Ingilizlerin işe
karışmasıyla başarı sağlayamadı. İngil­
tere ile Osmanlı Devleti arasında sü­
ren anlaşmazlık, 1913 barışı ile son
buldu. Bu anlaşmada, Kuveyt’in Os­
m a n lI İmparatorluğu’na bağlı, bağım­
sız bir kaza olacağı kabul edildi. Bir yıl
sonra 1914’te Kuveyt, Britanya hima­
yesi altında bağımsız bir prenslik oldu.
Kuveyt, bugün Arap yarımadasın­
da prensliktir.
LARNAKA (Larnaca: Tükçe adı:
Tuzla)
Asurlular, Mısırlılar, Persler, Büyük
İskender, Romalılar ve BizanslIların
eline geçen şehir, Bizans yönetimin­
de iken, birçok kez Müslümanlar tara­
fından ele geçirildi. Ingiliz Kralı Arslan
Yürekli Richard’ın ( 1 9 1 sonra daTem
pelier’lerinve Lusignan’ların ^7792) yö­
n e tim in e g e çti, L u signanlar
zamanındaMemlûklertarafından alına­
rak (1426) vergiye bağlandıktan sonra,
1489’da yeniden Venediklilere verildi.
Şehir, OsmanlIlar tarafından 3 Tem­
muz 1570’te alındı. Bundan sonra tica­
ret gemilerinin uğradığı, yabancı
konsoloslukların bulunduğu önemli
bir şehir oldu. 1878’de İngiliz egemen­
liğine girdi. Kıbrıs Cumhuriyeti kuru­
luncaya kadar (1960) Ingiltere’de kaldı.
Şehirde Osmanlı döneminden kal­
ma birçok yapı bulunmaktadır.
Hala Sultan Tekkesi, Larnaka’nın
yakınındaki Tuz Gölü’nün batı kıyısın­
da Hz. Muhammed’in halası Ümmül-
Haram b. Miihan Ensarî’nin şehit olup
düştüğü yerde (649) yaptırıldı. Daha
sonra da mezarın yanına, Kıbrıs Vali-
liğ i’nde bulunan Seyyid Emin Efendi
tarafından bir cami yaptırıldı.
Seyyid Ahmet Camii, Kıbrıs mu-
hassıllarından Seyyid Ahmed Ağa ta­
rafından y a p tırılm ış , 1959’da
onarılmıştır.
Limasol Kalesi, 1625 yılında yap­
tırılmıştır. Larnaka Müzesi olarak kul­
lanılmaktadır.
Şehirbe, yukarıdaki yapılardan baş­
ka, Ebubekir Paşa tarafından 1745 yı­
lında yaptırılan su kemerleri, Türabi
Tekkesi ve Seyid Ahmed Camii de bu­
lunmaktadır.
Larnaka, bugün Kıbrıs’ın güneydo­
ğu kıyısında bir liman şehridir.
LAZKİYE (Arapça: Al Lazikiyya)
Uzun süre Bizans yönetiminde bu­
lunan şehir, Eyyûbîlerin, Sultan Bay-
bars’ın yönetiminde kaldı. Osmanlı
Padişahı I. Selim’in Mısır seferi sıra­
sında kalenin anahtarı, Padişah’a tes­
lim edildi. Bundan sonra Trablusşam
eyaleti içinde sancak merkezi oldu.
XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren
Beyrut vilayetine bağlanan şehir, I.
Dünya Savaşı’ndan sonran 1918 yılın­
da İngilizler tarafından işgal edildi. Da­
ha sonra Fransızlara b ırakıldı.
1926’dan sonra ise Suriye’ye verildi.
Lazkiye, halen Suriye’nin il idare
merkezidir.
Osmanlılmparatorluğuyönetimin-
de Lazkiye, XIX. yüzyıldan itibaren ge­
lişmiş bayındır bir şehirdi. 1866 yılında
sayımı bitirilerek yeniden vergilendi­
369
rilmeye tabi tutulmuş, şehirdeki imar
işlerine hız verilerek önemli bir gelir
kaynağı olan limanı, 1868 ve 1906 yı­
lında temizlenmiştir. Şehrin hükümet
konağı, 1901’de yapılmıştır. Burada ya­
şayan Hıristiyan halk için 1856 yılın­
da iki Latin kilisesi inşa edilmiştir.
LEFKE
OsmanlIların Kıbrıs seferi sırasın­
da (Tem m uz 1570) Venedik yönetimi­
ne karşı Lefke halkı ayaklandı.
Venedikliler, bu ayaklanmayı bastırdı.
Osmanlı yönetimi sırasında kasaba
imar edildi. Anadolu’dan gelen halk,
buraya yerleştirildi. XIX. yüzyılda Gir­
ne ilçesine bağlı bir sancak oldu. Kıb­
rıs Adası İngiltere’ye devredilince de
(4 Haziran 1878) bucak olarak kaldı.
Kıbrıs bağımsız bir cumhuriyet olun­
ca (16 A ğustos 1960) başkent Lefko-
şa’ya bağlı bir kasaba oldu.
Lefke bugün, Kıbrıs Adasinın ku­
zeybatısında, Omorfo Körfezi karşısın­
da, halkın çoğunluğu Türk olan bir
kasabadır.
LEFKOŞA (Eski adları: Nicos-
le, Nicosia, Nycroxia, Leukosla, Tre-
mithone).
Uzun süre Roma imparatorluğu’­
nun önemli kentlerinden olan şehir,
1192-1489 yıllarında Lusignan’ların yö­
netiminde kaldı. Bu arada, ulaşım ba­
kımından önemli olmasından dolayı
zamanla gelişti, Cenovalılar (1373),
Memlûklüler (1426) tarafından da yağ­
malandı. 1489’da Venediklilerin hük­
mü altına girdi. OsmanlIlar, Lefkoşa’yı
Lala Mustafa Paşa komutasındaki
Türk ordusu ile fethetti (9 Eylül 1570):
Burası Kıbrıs Beylerbeyiliğinin
merkezi yapıldı ve ilk Beylerbeyi oia-
rak Avlonya Sancak Beyi Muzaffer Pa­
şa atandı. Lefkoşa’daki Büyük Han,
fetih yılında Muzaffer Paşa tarafından
XIV. yüzyıl Osmanlı kervansarayları ör­
nek alınarak inşa ettirildi. Şehrin otel
ihtiyacının karşılanması, ticari faaliyet­
lerinin yürütülmesi amacıyla meyda­
na g etirile n , daha çok AlanyalI
tü cca rla rı barındırdığı iç in
“A la n y a lIla r ” Hanı da denilen Büyük
Han, ortasında şadırvanlı bir mescidin
yer aldığı geniş bir avlu etrafında sı­
ralanmış, alt katları ahır veya depo, üst
katları ticarethane veya otel odası
gibi kullanılan çift kain bölmelerden
ibarettir. Şehir, XIX. yüzyılda da bir ti­
caret merkeziydi. Burada kahve çek­
mek ve satmak, tahmis mukataasına
ait iken, dışarıdan ve kahvehanelerde
kahve döverek satılıp mukataa variatı
azaldığından yasaklanmıştı (1816). Ay-
370
.„ .,N. ^
- ir %■--
LEFKOŞE: Genel görünüm (XVII. yüzyıl ikinci yarısı).
rica burada yaşayan Hıristiyan halkı- LİMASOL
nin Muhassıl Ali Ruhi Efendi’ye
oldukça yüklü borçları bulurifnaktaydı. Kırış Adasinın güney bölgeşjnde
Zorla elde edilen bu borç senetleri bir önemli bir liman olan Limasol, M.Ö. IX.
Hatt-ı Hümâyûnla iptal edilmiş ve yüzyılda Fenikeliler, sonraları Asurlu-
borçlular, borçlarından affedilmişler- lar, Mısırlılar, Persler, Büyük İskender,
Ptolemaios’lar, Romalılar ve Bizanslı-
di (1830).
iar’ın egemenliğinde kaldı. 1191 yılın­
1878 yılına kadar Osmanlı yöneti­ da İn g iliz Kralı A rslan Yürekli
minde bulunan Lefkoşa’ya ingilizler, Richard’ın eline geçti (1191). Son ola­
Osmanlı İmparatorluğu’nu Rusya’ya rak Lusignan’ların yönetimine giren Li­
karşı koruma bahanesiyle ayak bastı­ masol, Kıbrıs’ın fethiyle birlikte 2
lar. Kıbrıs’ı 1914’te ilhak ettiler ve bu­ Temmuz 1570’te Osmanlı imparatorlu­
nu, 1923 Lozan A n tla ş m a s iy la ğu egemenliğine girdi. Uzun bir süre,
Türkiye’ye kabul ettirdiler. Daha son­ Türk hâkimiyetinde kaldıktan sonra,
ra Türk yönetimine geçen şehir, halen 1878’de İngiliz hâkimiyetine geçti.
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin ■ 1960’ta Kıbrıs Cumhuriyeti kurulunca,
başkentidir. cumhuriyete bağlı bir şehir oldu.
Osmanlı yönetiminde, şehirde bir­
Şehirde Osmanlı dönemine ait bir­
çok yapıya rastlanmaktadır. çok Osmanlı dönemi yapılarına rast-
lanmaktadır.Bunlardan Mesten Ağa
Bayraktar Camii’nin yapımı 1570
tarafından 1899’da yaptırılan “Cam i-i
yılına rastlar. Bu camiin ilki 1962 yılın­ K ebir”, Köprülü İbrahim Âğa tarafın­
da olmak üzere iki kez Rumlar tarafın­ dan 1906’da (1841’de yaptırılan cam i­
dan bombalandı. Türkler, XVII. yüz­ in yerine) yaptırılan cami sayılabilir.
yılda şimdi Türk Müzesi olarak kullanı-
Şehrin en önemli stratejik nokta­
nılan Mevlevî Tekkesi’ni inşa etmiş, larından biri ise kalesiydi. Önce Bi-
XVII, XVIII. yüzyıl arasında dinî ve hu­ zanslılarca, daha sonra onun üzerine
kukî bilgilerin öğretildiği 5 medrese Lusignan’larca yaptırılan bu kale, Kıb­
açmış, XIX. yüzyıl başlarında II. Mah­ rıs Valisi Venedikli Francesko Braga-
mud tarafından Selimiye Camii karşı­
dino tarafından 1525 yılında tahrip
sındaki kütüphaneyi yaptırmış, 1845’te
edildi. 1844 yılında Osmanlı yönetici­
kiliselerden biri Arap Ahmed Paşa Ca­ lerince onartıldı. Bugün müze olarak
mii haline sokulmuş, şehrin su ihtiya­ kullanılmaktadır.
cını karşılamak üzere tesisler meyda­
Şehrin ticaret hayatında önemli bir
na getirilm iş, Kanlıdere’nin etrafına yeri olan limanı ise, yine Osmanlı dö­
gerekli bend yapılarak su taşkınları ön­
neminde, 1859 yılında yapıldı.
lenmiş (1876), 1844 yılında ise Lefko- Bu yapılardan başka Haşan Ağa ta­
şa Kalesi’nin onarımı gerçekleştiril­
rafından yaptırılan (1900) mescit, 1847
miştir.
yılında Hüseyin Paşa tarafından yap­
Cezayir-i Bahr-i Sefid vilayeti, Kıb­ tırılan polis binası da Osmanlı döne­
rıs Adası Sancağina bağlı kaza olan mi yapılarındandır.
Lefkoşa’nın Feneromeni Mahallesi’ne Limasol’da yaşayan Rumlar içinse,
ve Afesli Mahallesi’ne Meryemana 1875 yılında katolik kilisesinin yapımı­
adlı birer Rum kilisesi yaptırılmıştır na, Osmanlı Hükûmeti’nce izin veril­
(1870). miştir.
LOFÇA (Bugün: Loveç)
Osmanlı yönetim inde önceleri
Niğbolu livasına bağlı bir kaza idi. Da­
ha sonra Vidin Sancağı’na bağlı kaza
merkezi oldu. XIX. yüzyıl sonlarında 12
binden fazla olan nüfusu 5 bin 975’e
düştü. Halkının da bir bölümü Türki­
ye’ye göç etti. Buraya Osmanlı döne­
minde 1861 yılında Kırım’dan göçmen­
ler getirtilerek yerleştirildi ve 140 ev
yaptırılarak, halktan her biri için 500
kuruş yardım toplandı. Ayrıca Kara Ha­
şan köyünde bulunan 130 ev halkı da
Tekirdağ taraflarında iskân edildi
(1879).
Loveç’te, Evliya Çelebi’nin “ Seya-
h atn âm e ” sinde belirttiği üzere, 30 ca­
mi ve mescit yaptırılmış oiup, bunlar­
dan Hünkâr Camii, Kerpiçli Cami, Bi­
ber Camii, Orta Cami, Ada Camii ün­
lü olanlardır. 6 sıbyan okulu, 7 han, 2
hamam, 8 medrese, mektep, tekke ve
kentin doğudan batıya uzanan sarp bir
kaya üzerindeki kalesi oval biçimdey­
di. 1878’den sonra kent, harap olmuş
ve tarihî eserler yıkılmıştır. Osmanlı
Nehri üzerinde bir de Büyük Köprü’-
nün varlığı bilinmektedir.
Kazaya bağlı Galome Jelezna kö­
yüne (1857), Altıntaş köyüne (1857) bi­
rer Bulgar kilisesi ve okulunun yapı­
mıyla Vidrare köyündeki Bulgar Kilise-
si’nin (1858) ve Aya Triada adlı Rum Ki-
lisesi’nin (1859) onarımına Osmanlı
H ükûmeti’nce izin verilm iştir.
Evliya Çelebi’nin “Seyahatnam e"
sine göre Lofça Kalesi I32~0’de
Hüdâvendigâr Han zamanında fethe­
dilm iştir. Fatihi Mihai Bey’dir. Sonra
tekrar düşman eline düşmüş 1404 yı­
lında tekrar Bayezid Han eliyle fethe­
dilm işti. Süleyman Han yazması üze-
rinen Niğbolu sancağı toprağında voy­
vodalık ve yüz elli akçelik payesiyle şe­
hir Özü eyaletine kaza olmuştu. Doğu­
dan batıya, kalesi badem şeklinde idi.
LOFÇA: Bir Türk duvarcısı
(XIX. yüzyıl ik in c i yarısı).
Yalnız doğu tarafında bir kalesi vardı. t „* ?
Diğer tarafları yalın kat duvardı. Etra­
fında hendeği yoktu, Doğuyâ açılır bir
kapısı olup, dizdarı ve neferleri yoktu.
Varoşu, kıble ve batı-tarafında olup,
“O sm a” Nehri, şehrin obalarından ge­
çerdi. Bu nehrin kaynağı iki konak
uzakta Karlova kazası arkasında Tro-
va Kotran Dağları’dır. Niğbolu yakının­
da Tuna’ya karşı, otuz mihrabı olup,
yedisi camidir. Hünkâr, Kerpiçli, Bu-
bero, Orta, Ada camileri tanınmıştı.
Yirmi iki mahallesi olup, 3 bin adet bü­
yük ve sağlam Eflâk tahtaları ile örtü­
lü bahçeli evleri vardı. Kârgir binalar
ve taş yapısı sarayları çoktu. Dağları
ormanlık olmakla, tahtası pek çoktu.
Osma nehrin kenarında ekletin pence­
relerinden ev sahipleri balık avlarlar­
dı. Bu şehir,Osmanehrinin iki taraf ın-
dadır. Üç yerde ağaç köprü olup, şeh­
rin bir bölümü doğuda, bir bölümü ba­
tıda idi. Kaldırım olmadığından yağ­
mur yağınca, sokakları çamur olurdu.
Üç adet medresesi olup, bunlar Hün­
kâr C a m ii’ nde, K e rp iç li Ca-
m ii’ndeydi. Bilginleri çok
azdı. 6 sıbyan mektebi, 5 tekkesi, 6
çeşmesi vardı.
Lofça (Loveç), bugün Bulgaristan’­
da Sofya'nın 130 kilometre kuzeydo­
ğusunda ve Tunan’ın kolu OsmaNehri
kıyısında bir şehirdir. Haritası bakı­
mından bölge, Bulgaristan’ın küçük
bir örneği biçimindedir. Nüfusu: 216
bin 709. Bölgede yedi kent ve 101 köy
vardır.
LOM: Çeşme başı
(XIX. yüzyıl ikinci yarısı).
L O M (Eski adı: Lom Palanka)
Ortaçağdan kalma kalenin yerine merkezlerinden biriydi. 1374'te Cene­
oturtulan ve Osmanlı belgelerinde, vizlilerin, 1489’da da Venedik Cumhu-
gezginlerin yol yazılarında ve coğraf­ riyeti’nin yönetimine girdi.
ya atlaslarında rastlanan Lom, Osman­ Magosa’nın Osmanlı Devleti'nce
lI yönetiminde VidinSancağı’nabağiı fethi, Kıbrıs’ın Türkler tarafından fe t­
kaza idi. Buraya 1860 ve 1878 yılların­ hinin son bölümünü oluşturur. Lima-
da iki Bulgar kilisesi, kazaya bağlı Çor- sol, Larnaka, Lefkoşa'nın fethinden,
lova köyüne de başka bir Bulgar k ili­ Girne ve Baf’ın kendiliklerinden te sli­
sesinin yapım ına (1857), Osmanlı Hü­ minden sonra olmuştur. Şehir, 18 Ey­
kûm eti’nce izin verilm iştir. Evliya Çe­ lül 1570’te Osmanlı kuvvetleri tarafın­
lebi, Lom’da 6 cami, (Çarşı Camii, Yu­ dan denizden ve karadan olmak üze­
karı Cami, Kale Camii, O sm an Ağa Ca­ re kuşatıldı. Önce şehrin teslimi isten-
mii, Tenze Cam ii, Yahya Ağa Camii), diyse de, olumlu cevap alınamadı. Lala
2 okul, 1 medresenin bulunduğundan Mustafa Paşa, 17 Nisan 1571’de, ordu­
“S eyahatnâm e"s\nd e söz eder. ya büyük bir geçitresmi yaptırarak si­
Bugün Bulgaristan’da (Vratsa İda­ per, tabya, hendek yapımı işine giriş­
re Bölümü), Tuna’nın sağ kıyısında ti. Tabyaların karşısına uygun yerlere
Lom Irmağı’nın Tuna’ya kavuştuğu 74 top yerleştirdi. Toplar, şehrin döv­
yerde, şehir olan Lom’da 1929 yılında mesine rağmen şehre girilebilecek de­
yayınlanmış olan İKBAL gazetesi, Bul­ lik açılamıyordu. Sonunda lağım faa­
garistan Türklerinin hukukî çıkarlarını liyetlerine girişildi. 21 Temmuz 1571
korumak amacıyla çıkarılmış ise de, günü duvarlardan birinde büyük bir de­
bir nüsha çıktıktan sonra kapanmıştır. lik açıldı. Türk askerleri, önlerinde bu­
lunan bir tabyayı zapta muvaffak oldu­
lar. 1 Ağustos 1571 sabahı Venedikli­
lerin teslim olduklarını bildiren beyaz
bayrakların surlar üstünde dalgalandı­
ğı görüldü. Yapılan teslim şartlarından
MAGOSA (M ağusa, Fam agusta) sonra, 7 Ağustos’ta şehre girildi. Bun­
Adını “kum la s a k lı” veya “kum la dan sonra Türkler yönetiminde Kıbrıs
b o ğ u lm u ş ” anlamına gelen “A m m ok- Beylerbeyliği’ne bağlı bir sancak mer­
kostos "tan (Sonradan: Fam agusto) al­ kezi oldu. Şehir, 1735’te meydana ge­
dığı ileri sürülen şehir, 274 yılında ku­ len büyük bir yer sarsıntısıyla yıkıldı.
ruldu. Ortaçağ’da önemli işlek ticaret Bazı Osmanlı devlet adamları ve edip-
371
 ierin, Magosa zindanlarına hapsedil­
mesi, şehre ayrı bir özellik kazandır­
mıştır. Nitekim, Namık Kemal de,
1873’te burada tutuklu kalm ıştır.
1878'de ingilizlere bırakılan şehir,
1960’ta Kıbrıs Cumhuriyeti’nin bir şeh­
ri oldu.
1881’de 3 bin 367 nüfusa sahipti.
Magosa’daki mimarî yapılar arasın­
da camiler, kiliseler ve kale yer alır.
Başlıcaları: Ayios Yeorgios Kilise-
si’nden çevrilen Buğday Camii (Sinan
Paşa C am ii)’ nin bahçesinde 28. Meh­
med Çelebi’nin (ölm. 1731) mezarı bu­
lunmaktadır. Lala Mustafa Paşa Camii,
Ayios Nikolaos Kilisesi olarak yapıl­
mış (1312), 1571 yılında Lala Mustafa
Paşa tarafından camie çevrilmiştir. İş­
lemeli üç kapısı bulunan camideki mi­
nare, bir Türk eseridir. Magosa’nın
alınmasından sonra bu cami, 1954’te
Lala Mustafa Paşa Camii adını aldı.
XVI. Yüzyılda kilise olarak yapılan
Stavros K ilisesi’nden camie çevrilen
Debbağ Camii de harap durumdadır.
1571 Temmuz ayında Türklerin
şehri almak üzere yaptığı saldırıda şe­
hit düşen Canbulat Bey için yaptırılan
“C anb u lat Türbesi”, bugün Kıbrıs’ta
Magosa Türkleri tarafından bir ziyaret
yeri haline getirilm iş olup, Hala Sul- MAGOSA: Lala Mustafa Paşa Camii (XIX. yüzyıl ilk yarısı).
tan'dan sonra Türklerin en büyük ziya-
retgâhıdır. rap içeren büyük bir şehir olarak tasgir at kulesi inşasına başlanarak, 1839 yı­
IKutuposman Tekkesi, Halvetiye etmektedir. lında tamamlanmıştır. Şehrin posta ve
tarikatı mensuplarından Kutup Osman XIX. yüzyılın ikinci yarısında Ma­ telgraf merkezi 1889 yılında meydana
Efendi için, Kıbrıs Muhassılı Seyyid nastır, Makedonya’nın orta kısmını getirilm iştir. Drahor Nehri’ndeki köp­
Ahmed Ağa tarafından 1738’de yaptı­ oluşturan bir vilayete ve üçüncü ordu­ rü ise önce 1847 yılında daha sonra
rıldı. II. Abdülhamid devrinde onarım ya merkez oldu. 1839 yılında yayınla­ Abdülhamid devrinde 1852 yılında
gördü. nan bir irade ile çiftlikle rin bir kısmı onarılmıştır. 1890 yılında Manastır’da
Sultan Abdülmecid devrinde Ma­ halka dağıtılmıştır. 1845 yılında büyük bir bira fabrikası, 1906 da Dakik fabrP
gosa Kalesi onarıldı (1844). Sultan Ab­ bir dolu yağışı, şehirde hayatı felce uğ­ kası inşa edilmiştir. Manastır’da sanat
dülaziz devrinde kale, ikinci bir onarım rattı. 1847 yılında ise meydana gelen tarihi değeri büyük pek çok Türk ese­
daha gördü (1866). Aynı devirde Mago­ büyük bir fırtına, kışla, hastane ve bir­ ri vardır. Camiler başta gelir.
sa kazasının Mesarina nahiyesine su çok yapıyı . b üyük hasara uğrattığın­ XIX. yüzyılda şehirde bulunan İslâ­
getirildi (1870) Kasabadaki çeşme ve dan,M küm etçe büyük miktarda para mî yapılar içerisinde en önemlileri Is-
köprü V. Murad devrinde onarıldı (M a­ yardımı gönderilerek bunların onarıl­ hakiye Camii (Onarım ı: 1897) ve Ferik
yıs 1876). II. Abdülhamid devrinde ise ması sağlandı. 1867 yılında yapılan de­ Camii idi.
kasabada gömülü bulunan Osman ğ iş ik lik le , kasaba yeniden Şehirde birçokTürk okulu, bulun­
Efendi’nin türbesi ve mescidi onarıl­ vergilendirmeye tabi tutuldu. 1870 yı­ maktaydı. Bu okulların Türk târihinde
dı (1887). lında çevre illerden göçmenler getir­ önemli bir yer işgal edeni Manastır As­
tilerek buraya yerleştirildi. 1898 yılında kerî Idadisl’dir. 1892 yılında kısmen ya­
ise burada meydana gelen büyük dep­ tılı mektep haline getirilen Askerî
remde, birçok yapı zarar görmüştür. idadi, bir kışla niteliğindeydi. Musta­
XIX. yüzyılın sonlarında 31 bin ka­ fa Kemal (Atatürk), Manastır Askserî
dar tahmin edilen nüfusu bulunmak­ İdadisi’ni bitirdikten (1898) sonra, İs­
MANASTIR (Sırpça: Bitolya, Bitolj), taydı. Şehri Selanik'e (daha sonra tanbul’da Harbiye Mektebi’ne yazıl­
Şehrin adı, şehrin çevresindeki bu­ Üsküp ve S ırbistan ’a) bağlayan demir­ mıştır.
lunan manastır kalıntılarından gelir. yollarının inşası , Manastır’ın yol ba­ XIX. yüzyılın ikinci yarısından itiba­
RomalılardevrindeAdriyâtTRDenizi sa­ kımından önemini daha da artırdı. ren bir sancak vilayeti olan Manastır,
hillerini Ege Denizi kıyılarına (Selanik) XIX. yüzyılın ilk yarısından itibaren ayrıca Serfice, Debre, Elbasan ve Gö-
bağlamak üzere, Balkan Yarımadası’ çok bayındır bir kent olan ve sanayi­ rice sancaklarına ayrılmaktaydı. II.
nın dağlık merkezlerinden gelen ka­ de de gelişen Manastır, aynı zamanda Meşrutiyet (1908) olaylarını hazırlayan
dîm ve mâruf yolun bir konak yeri idi. önemli bir askerî yerleşim alamydı. Bu hareketlerinordu merkeziydi. Balkan
Rumeli’nin OsmanlIlar tarafından isti­ sebeple birçok kışla yapılmıştır. 1837 Savaşı’nda Sırpların eline düşen (1912)
lâsı sırasında I. Murad devrinde, Tj- yılında inşasına başlanan bir kışla şehir, Sırbistan’a, vilayetin güney ke­
murtaş Paşa tarafından 1387’de 1839 yılında tamamlanmış, 1844 yılın­ simi Yunanistan’a, batı yarısı Arnavut-
fethedildi. Osmanlı döneminde gelişe­ da yanması üzerine yeniden inşasına luk’a verildi. Birinci Dünya Savaşı’nda,
rek, bir ara Rumeli eyaletinin merkezi baştanmış, aynı yıl bir de askeri has­ önce Bulgarlara (1915) geçen Manas­
oldu. Bu gelişme, Manastır’ın Selânik’ tane yaptırılmış, kışta inşası 1845 yı­ tır, Selanik’e çıkarılan Fransız ve Ingi­
ten gelen ana yol için, Arnavutluk ta­ lında tamamlanarak iskâna hazır hale liz kuvvetleri taraından 19 Kasım
rafından giriş kapısı hizmetini görmesi getirilm iş, ayrıca 1846 yılında ayrı bir 1916’da Bulgarlardan geri alındı.
ve dağlık ülkeye doğru yapılan sefer­ mahalde kurulan piyade süvari ve top­ Manastır, bugün Yugoslavya'da
lere sağlam bir üs rolünü oynamasına çu kışlaları onarılmış, 1884 yılında yeni (M akedonya) şehirdir.
bağlıdır. Evliya Çelebi, XVII, . yüzyılın bir kışla inşa edilm iştir. Osmanlı yönetiminde şehirde bü­
ortalarındaManastırı20 mahalleye ay­ "V ilayetin vali konağı 1814 yılında yük bir Rum kitlesi bulunmaktaydı.
rılmış, 3 bin ev, 900 dükkân, 70 mih­ yapılmış, 1837 yılında ise büyük bir sa­ Bunların eğitim-öğretimleri ve dinî
372
 ayinleri için birçok okul, kilise yapıl­ Elvançelebi Zaviyesi manzumesinin ya g ö n d e rild i. 1856 yılında
mıştır. Nitkekim, 1859-1911 yıllarında bir parçası olduğu santimaktadır. Ya­ Peygamber’in türbesi ve diğer İslâmî,
yalnız köylerde inşa edilen kiliselerin pıda iki kitabe bulunmaktadır ki, bina­ yapılar geniş çapiıbir onarımdan geçi­
saptanabilen sayısı 30 kadardır. nın cephesindeki kitabe 1282, türbe rildi. Bu arada 1873 yılında Hazreti Os­
kapısı üstündeki kitabe ise 1307 tarih­ man’ın kabri de onarıldı. Aynı yıl
lidir. şehirde yıkılmaya yüz tutan üç mescit
Zaviye geniş bir bahçenin içinde­ yeniden inşa edildi. Buraya Şeyhülis­
dir. Zaviye, manzumesi birbirine b iti­ lâm Arif Hikmet tarafından yaptırılan
şik ve kaynaşmış üç unsurdan meyda­ kütüphane de 1895 yılında, onarıldı. I.
MECİDİYE: (Rum ence: M edjidia) na gelmiştir.Sağ tarafta haçvarî plan­ Abdülhamid tarafından bir medrese
Osmanlı yönetiminde Köstence lı bir türbe vardır. Cephede tek sütun­ yapıldı ve 1896 yılında onarıldı.
sancağına bağlı bir kaza olan Mecidi­ lu, çift kemerli bir holü bulunan bu tür­ Medine’deki Ravza-i Mutahharra
ye, Sultan Abdülmecid devrinde Kırım benin sağında ise geç bir devre ait mi­ için İstanbul’dan altın başlıklaryaptî-
göçmenleri için kurulmuştur. Osmanlı nare yer alır. Girişi takip eden, üç ey- rıfarak idris Ağa aracılığıyla buraya
dönemi yapıları olarak şehirde büyük, vanlı, ortası kubbe ile örtülü kapalı av­ gönderildi.
üstü çatı ile örtülü Mecidiye Camii var­ lulu ve şadırvanlı zaviye ise, türbenin Islâmi yapılar dışında, şehrin ba­
dır (H. 127711860-61). Kare planlı için­ solundadır. İnşaat intizamsız olmakla yındır hale getirilmesi için de gerekli
de çepeçevre mahfil olan bir yapıdır. beraber kemer biçimlerinde, moloz ta­ çalışmalar yapılmış, bu arada Medine
Bugün Romanya’da bir şehirdir. şı inşaatı çevreleyen tuğlatekniğinde Kalesi ve Kışlası 1843,1847 ve 1848 yıl­
XV. - XVI. yüzyıl Türk yapı sanatının larında onarılmıştır. Şehir I. Dünya Sa-
özellikleri görülür. vaşindan sonra Osmanlı egemenliğin­
XIX. yüzyıl ikinci yarısında Ermeni- den çıkmıştır.
le riç in birkilise, birokul, kazaya bağ­
lı Hacı Köyü kasabasında da yine bir
MECİZÖTÜ (Eski adları: Eukha- okul inşa edilm iştir (1904).
ita, Theodoropolis, Hacıköy, Avkatha- Mecitözü, bugün Çorum iline bağlı
cıköy). ilçe merkezi kasabadır.
Mecitözü’nün kurulduğu yerde Bi­ M E K K E (M akka-i M ukarram a)
zans tarihinin ünlü şehirlerinden “Euk- Peygamber’in doğuşu ve İslâm âle­
haita"n\n bulunduğu iddia edilmekte­ minin merkezi olması sebebiyle büyük
dir. Bugünkü Elvançelebi Köyü, eski ve kutsal bir kenttir.
Eukhaita'nın tam üzerinde değilse de, Emevîler, Abbasîler, Eyyûbîler,
çok yakınındna kurulmuştur. Elvançe- MEDİNE Memlûkler yönetiminde buiunan şe­
lebizaviyesi etrafındave duvarlarında, İslâm âleminin en önemli şehirle­ hir, Osmanlı imparatorluğuna katıldık­
çok antik ve Bizans devrine ait taş rinden biri, ilk halifeler zamanında tan sonra ş e rifle r a ra cılığ ıyla
ve kitabe vardır. Bizans devrinin baş­ Arap devletinin merkezidir. yönetilmeye başlanıldı.
larından itibaren Eukhaita, önemli bir Şehir, Kanunî Sultan Süleyman za­ Mısır’ın Yavuz Sultan Selim ta rafın ­
Hıristiyan ziyaret yeri olmuştur. Bunun manında (1520-1566), Osmanlı İmpara­ dan zaptı (1517) sonucunda, İslâm âle­
sebebi, azizlerden Amaseia (Amas- torluğuna bağlandı. Burada Osmanlı minin siyasî manzarası da değişikliğe
ya)' lı asker Theodoros, IV. yüzyıl baş­ egemenliğinin kurulmasından sonra uğradı. Bundan onra şehir, önceleri
larında öldükten kısa bir süre sonra kalenin surları onarıldı, ayrıca surun Ş e rif M uham m ed Abu Num ayy
Eusebia adlı bir kadının, onun kalıntı­ etrafına bir hendek kazıldı. Yine Kanu­ (1566-1601) zamanında sakin b ir de vir
larını buraya getirmiş olmasıdır. Euk­ nî zamanında kapalı bir su yolu ile gü­ yaşadı. Osmanlı himayesinde şerifle­
haita, 515’de doğudan gelen akınlar sı­ neyden şehre su getirildi. 1804’te rin to p ra k la rı kuzeyde Hayber’e, gü­
rasında tehlike içinde kaldı. XI. yüzyıl­ Vahhâbiler şehri zaptedip, hâzineleri­ neyde Hali’ye ve doğuda Necd’e kadar
da Türk hâkimiyetine geçerek Daniş- ni yağma vePeygamber’inmezarını zi­ genişleyebildi. Bununla beraber, mem­
mendli, Selçuklu, Eretne oğulları yö­ yaret etmeyi yasak ettiler. Fakat leket Mısır’a bağlı olmakta devam edi­
netiminde kaldı. 1318’de imparator II. Osmanlı Hükümeti duruma el koyarak yordu. Bu bağlılık yalnız siyasî
Andronikos’un emriyle dinî teşkilâttan Mısır valisi Mehmed A li’nin oğlu To­ olmayıp, aynı zamanda maddî ve dinî
silinerek yerine Trakya’da Apros (Eğ- sun, şehri geri almay ıbaşardı ve 1815 içeriğe de haizdi. 1601'den sonra şe­
nedik) alındı. Daha sonra 1398 yılında barışı ile Abdullah b. Saud Hicaz’ın hirde karışıklıklar başgösterdi. Sünnî
Osmanlı topraklarına katıldı. M ecit­ mukaddes şehirleri üzerinde Osman­ Türkler ile Şiî İra n lIla r a ra s ın d a k i iliş­
özü kazası, 1850’de Sivas Sancağin- lI egemenliğini tanıdı. Bununla bera­ kilerin gerginliği, IV. Murad’ın Iranlı-
dan ayrılarakZile’ye bağlanmak isten­ ber Mehmed Ali bu anlaşmaya önem lar’ın mübarek şehirden çıkarılması ve
di ise de, daha sonra bundan vazge­ vermedi ve ibn Saud’a karşı savaşa de­ bir daha hacca gelmelerine izin v e ril­
çildi. 1854 yılında ise Amasya Sanca­ vam ederek, oğullarından İbrahim’i memesi konusundaki emrinin sonucu
ğ in a bağlandı, 1863’ten itibaren de gönderdi. İbrahim 1818’de Daria’yı olarak Mekke’ye kadar yayıldı.
Nogay göçmenleri getirtilerek buraya zaptedip, tümüyle tahrip etti ve bun­ XVIII. yüzyıl sonundan itibaren
yerleştirildiler. dan sonra Medine’ye girdi. Mukaddes Vahhabîlerin ayaklanması görülür. 1803-
XIX. yüzyıl sonunda kaza, İdarî ba­ şehirler yeniden Türkler’e ait oldu ve yılında Vahhabîler Mekke’yi işgal ede­
kımdan 7 nahiye ve 135 köye bölün­ Mekke şerifi İbn Saud ülkesinden ge­ rek birçok dini yapıyı tahrip ettiler.
müştü. Toplam nüfusu 22 bin 188 ki­ len hacıların şehre girmesini bile me­ Buna karşın Bâb-ı Alî, bu olaylara pek
şiydi. Kaza merkezi Mecitözü kasaba­ netti. 1877 yılında da bazı ayaklan­ yanaşm adıysa dia V ahhabîlerin
sının nüfusu ise 3 bin 512 kişiydi. Ve­ malar oldu ve bu arada Savaid kabile­ 1807’de Suriye ve Mısır hacı kervanla­
rimli topraklara sahip olan kazada buğ­ sinden bazı şakiler şehre saldırarak rını kovunca, Padişah tarafından Mısır
day, arpa, yulaf, darı, mısır ekimi ya­ bahçelerini talan ettiler. Ancak bu da Valisi Mehmed A li’ye, Mısır işini ta­
pılır, meyve yetiştirilir, bostanlarda Osmanlı devletinin aldığı etkin tedbir­ mamlar tamamlamaz, Hicza’ı işgal et­
sebze, bağlarda üzüm haşatı yapılırdı. lerle bertaraf edilmiştir. me görevi verildi. Mehmed Ali, 1813’te
Kazada en önemli dinî yapı;Aşık- Şehirde,Peygamber’intürbesi bu­ Mekke’ye saldırarak zaptetti. Mekke-
paşaoğlu Elvançelebi Zaviyesi’dir. İl­ lunması sebebiyle Osrrfenlı devleti bu nin yeniden fethi ve şehrin anahtarla­
çenin kuzeyinde, Tekke Köyü’nde yap­ şehre büyük kıymet vermekteydi. rının padişaha arz edilmesi üzerine,
tırılan zaviye, bugün "E lvançelebi 1843 yılında Harem-i Şerife konulmak r savaşta görev alanlar padişah, tarafın­
C a m ii" adıyla anılmakta, yanında da üzere İstanbul’dan bir adet saat g ö n -" dan mükâfatlandırıldılar. Bu olaydan
Elvan Çelebi’ye ait bir türbe yer almak­ derildi.1850yılında Peygamber’in kabri onra Yahya b. Sarur, şerif oldu
tadır. Daha geride, mahalle arasında onarıldı. Şehirdeki İslâmî yapılara ko­ (1813-1827). 1827’de şerif aileleri ara­
harap durumda bulunan hamamın da nulmak için imal ettirilen çiniler bura­ sında çıkan anlaşmazlık üzerine Meh-
373
med Ali Paşa, yeniden durum a
müdahale etmek zorunda kaldı,
XIX. yüzyıldan itibaren şehirde sık
sık karışıklıklar başgöstermeye başla­
dı. Bunun üzerine Osmanlı Devleti’nce
gönderilen Osman Nuri Paşa, Osman
Paşa (1882), Cemal Paşa, Saffet Paşa,
Ahmed Ragıp Paşa, Ahmed Ratib Pa­
şa gibi valiler, şehirde sükunu sağla­
makla görevlendirildiler.
Birinci Dünya Savaşı’nın başlama­
sı üzerine Osmanlı egemenliği Mek­
ke’de son buldu (1916).
Mekke, Osmanlı döneminde kutsal
sayılarak bayındır hale getirilm iştir.
Şehirdeki Mekke-i Şerif, 1796 yılında
onarıldı. 1814 yılında mermerleri de­
ğiştirildi, 1819 yılında yazıları padişah
tarafından yazılan Saray-ı Hümâyûnda
işlenen Kâbe-i Şerif örtüsü Mekke’ye
gönderildi. Hazreti Ebubekir’in türbe­
si 1820 yılında tamamlandı. 1892 yılın­
da da Kâbe’nin kıble tarafındaki duvarı
onarıldı. 1844 yılında Mescid-i Haram’-
ın onarımı yapıldı. 1845 yılında da asıl­
mak ve döşenmek üzere Viyana’dan
kandil ve mermer gönderildi. İmam-ı
Azam merkad ve camii 1873 yılında
esaslı bir şekilre onarımdan geçirildi.
1880 yılında Beytü’l-Muazzam’ın (Kâ-
be) onarımına başlanıldı ve bu onarım,
1882 yılında tamamlandı. 1892 yılında
da Kâbe’nin Kıble tarafındaki duvarı
onarıldı.
Şehirdeki yoksullar için bir hasta^
hane yaptırıldı (1855). Şehirdeki Ayn-i
Zübeyde çeşmesi onarıldı (1880). Ayn
ve Zübeyde soyunun Mekke’ye getiril­
mesi için çalışmalar yapıldı (1887). Da­
ha sonra çeşme ve su yollarının
onarımı yapıldı (1906).
Şehirde,' 1887 yılında hükümet ko­
nağı, 1882 yılında bir medrese inşa
edildi. Şehid Mehmed Paşa medrese­
si ise 18 8 8 yılında onarıldı. 1884 yılın­
da şehre bir Mekteb-iRüşdiyeyapıldı.
Şehrin kale ve kışlaları 1843 yılında
onarım gördü.
MEZİSTRE (M eistra)
İsparta yakınında yükselen tepelik
bir yerde bulunan bölge, XIII. yüzyıla
kadar boş durduktan sonra 1249 yılın­
da Latin prenslerinden II. Villehardo-
un’un tepeye bir şato yaptırması ile
yeniden önem kazandı. Bu şato ve ka­
le, 1259yılında Bizanslılar’ın eline geç­
ti ve XIII. yüzyılın sonlarından itibaren
de bu tepenin etekleri İsparta’dan ge­
len halk tarafından imar edildi. Bu şe­
hir Mistra despotluğunun merkezi
olarak hızla gelişti ve kale son despot
Metrios tarafından 1460 yılında Fatih
Sultan Mehmed’e teslim edildi. Os­
manlI yönetimi sırasında Mora eyale­
tinin merkezi olarak gelişen Mezistre,
1687yılındani715yılına kadar Venedik-
lile r’in elinde kaldı. 1770 yılında da
Şehrin Türk halkı, isyan eden Moralı-
iar tarafından öldürüldü. Bundan sonra
şehir bir daha kaikınamadığından ya­
vaş yavaş boşaltıldı ve ölü şehir ola­
374
rak günümüze kadar geldi.
Mezistre’yi parlak döneminde gö­
ren Evliya Çelebi, burada dördü mes-
cid olmak üzere yedi cami bulundu­
ğunu, bu camilerden Fatih tarafından
vakfedilen Fethiye Camii ile Çarşı ve
Zal camilerinin en önemlileri olduğu­
nu belirtir. Ayrıca burada bir medrese,
iki okul ve birde hamam bulunmaktay­
dı. Şehirdeki en önemli yapı Çarşı Ca­
m ii id i. D espotların sarayı olan
kompleksin avlusunun bir köşesinde
yapılmış tuğla minareli küçük bir ya­
pıdır. Duvarları çok yıkılmış olmakla
beraber, aslında sakaflı bir cami oldu­
ğu anlaşılmaktadır. Osmanlı yönetimi
zamanında despotların sarayının avlu­
su çarşı olarak kullanılmaktaydı.
üzerinebareberinde aldıkları 1600 Türk
MODON
Yunanistan’ın elinde uzun sûre bu­
lunan Modon, 1125’te Venedikliler,
1146’da Normanlar tarafından büyük
zarara uğratıldı. 1247’de şehir, Vene­
dik hâkimiyetine girerek, 2.5 yüzyıl ka­
dar bunlarda kaldı. XIV. yüzyılın ikinci
yarısında Mora’yı terkeden Hıristiyan
ve Yahudilerin de gelmesiyle Modon’-
un nüfusu oldukça arttı. 1499’da Am i­
ral Antonlo Grlmani şehri Türkler’e
karşı korumakla görevlendirildi. Aynı
yıl Temmuz ayında Türk donanması
Modon civarına gelerek, Venedik do­
nanması ile savaşa başladı. Ağustos
1499’da şehir yakınlarında meydana
gelen bir karşılaşmada Korfu Valisi
Venedikli Andrea Lorendano Türkler
tarafından idam edildi. Bunun üzerine
amiral Melhoir Trevisano Modon’u
Türkler’e karşı korumak Gzere Venedik
Cumhuriyeti’nce görevlendirildi. Bu sı­
rada Venedik Osmaniı devleti ile ba­
rış yollarını araştırdıysada il. Bayezid
tarafından ileri sürülen veM odon’un
teslimini içeren koşullar ağır görüldü­
ğünden, barış mümkün olmadı. Bu ara­
da Modon’a yakın Merona hisarı
MODON: Genel görünüm (XVII. yüzyıl ikinci yarısı).
Türkler tarafından ele geçirildi (23 Mart
1500). Şehir aynı yıl 10 Ağustos
1500’de Osmanlı devletincefethedildi.
II. Bayezid Modon’a girdiği sırada, şeh­
rin bir kısmının muhafızlar tarafından
yıkılmışolduğunugördü.Padişah, sur­
lara ilk tırmanan yeniçeriyisancakbe-
yi pâyesine yükseltti ve şehrin baş
kilisesi olan St.Jean mâbedini camie
çevirtti. 14 Ağustos’ta burada namaz
kıldı. Kısa bir süre sonra şehrin surla­
rı onarılarak yeni nüfus yerleştirilm e­
ye başlanıldı. Mora’nın her köyünden
buraya 5 aiie getirtildi ve şehrin geliri
Mekke’ye vakfedildi. Padişah kısa bir
süre burada kaldıktan sonra, hayatını
bağıladığı son Venedik Valisi Marco
Gabriefi’yi birlikte alıp, şehirden ayrıl­
dı. Şehir 1531’de St.Jean şövalyeleri
tarafından kuşatılarak kaledeki asker­
ler geriye püskürtüldü ancak, yardıma
yetişen Türk donanmasının gelmesi
esirini de götürerek kaçmak zorunda
kaldılar. 1684’te Osmanlı devleti ile Ve­
nedik, Avusturya, Polonya ve Rusya
arasında başlayan savaş sırasında,
Modon, bütün Mora ile birlikte, Vene­
dik tarafından yeniden ele geçirildi
(1686). Türkler şehri Karlofça Antlaş­
ması ile boşalttılar. 19 yıl Venedik hâ­
kimiyetinde kalan şehir Veziriâzam
Damad Ali Paşa tarafından geri alın­
dı. 1718 Pasarofça Antlaşması ile Mo­
don, kesin olarak Türk egemenliğine
girdi. Bu tarihten itibaren özellikle
1725’te Modon ile Kuzey Afrika ülke­
leri, Tunus ve Cezayir arasında ticarî
ilişkiler gelişmeye başladı. 1769 yılın­
da Modon Kalesi Rus donanması tara-
fından ku şa tıld ıysa da, ağır bir
yenilgiyle geri çekilmek zorunda kal-
dılar.f1821 ve 1827 arasında Mora ih­
tilâ li sırasında Rumlar şehri ele
geçirmek istedilerse de bunda başa­
rılı olamadılar. Şehir 1828’de Fransız-
lar tarafından zaptedildi. Birkaç ay
sonra da Franşızlar burayı boşaltarak
Yunanistan’a terk ettiler.
Şehirde OsmanlIlar döneminde
Suldan Ahmed, Sultan Bayezid (kilisi-
den çevirme), III. Murad camileri, 1
medrese, 2 hamam, 1 imaret, 1 tekke,
Gazi Silâhdar Türbesi vardı.
MOHAÇ (M ac, M ohaç)
Macaristan'ın önemli bir kenti olan
Mohaç, Osmanlı tarihinin en parlak za­
feriyle Osmanlı yönetimine katılmış­
tır. Macaristan’ın fethi amaçlanarak 23
Nisan 1526’da İstanbul’dan ayrılan Ka­
nunî, 19 Mayıs’ta F ilibi’ye, 20 Mayıs-
ta’da Sofya’ya geldi: Vezir İbrahim
Paşa öncü olarak ileriye gönderilerek
PetervaradinKalesi’ninfethiyle görev­
lendirildi. 27 Temmuz 1526’da Peter-
varadin, 8 Ağustos’ta İlok (Uylok/Uilak)
kalesi fethedildi. Essek şehri de aynı
gün kendiliğinden teslim oldu. 21
Ağustos’ta Drava’ya gelen ordu bura­
dan kuzeye doğru yöneldiler ve Büyük
Macar O vasina inildi. Mohaç kasaba­
sı, Tuna’dan Drava’mn ayrıldığı üçgen­
in kuzeydoğusunda, Tuna’nın batı
kıyısındadır. Burası Büyük Macar Ova-
sinın başlangıcını oluşturur. 29 Ağus­
tos’ta 100 bin asker ve 300 toptan
oluşan TürkOrdusu, Mohaç ovasına
geldi. MacarOrdusu’nun ise 150 bin kişi
ve 100 toptan ibaret olduğu tahmin
edilmektedir. Macarordusu'ndaAvıtı­
pa devletlerinden desteklenmiş birlik­
ler de mevcuttu. Bu sayıda, özellikle
Lehistan ve Papalık’tan gelen birlikler
önemliydi. Bâlî Bey komutasındaki bir
grup Osmanlı askerleri ile ön saflarda­
ki Macar öncü atlıları arasında yer yer
vuruşmalar başladı, ikindi vakti Türk­
ler, mevkilerini almadan beklediler.
Türkler’in kımıldamadığını gören Ma-
carlar saldırıya geçtiler. Kanuni’nin
emriyle Rumeli tümenleri hafif bir di­
renmeden sonra ikiye ayrılarak düşma­
nın araya girmesine müsaade etti. Bu
arada 35 Macar şövalyesi, Kânuni’ye
sokulmaya çalışmaktaydı. Bu soylular
Türk hakanını öldürmeye yemin etmiş­
lerdi. Yalnız, bunlardan şövalye Marc-
zali ile 2 arkadaşı bizzat, Kanunî iie
karşı karşıya geldilerse de, üçü de Ka­
nunî tarafından öldürüldü. Macarlar
Türk tümenlerinin arasına girdikten kı­
sa bir süre sonra Türk topçusu ile kar­
ş ıla ş tıla r. 300 to p u n b ir anda
ateşlenmesi ve ateşi kesmemesi ağır
Macar zırhlı süvari tümenlerini perişan
etti. Bundan sonra küçük müfrezeler­
le kendi başlarına dövüşmeye başla­
dılar. Bir taraftan Bâli Bey. diğer
taraftan Hüsrev Bey, Kanuni’nin emri
gereği iki taraftan kıskacı kapatmak­
taydılar. Türk sipahi tümenleri, orta ka­
natta yeniçerilerin mukavemeti ile
oyalanan Macarördusuna saldırdılar.
Savaştan iki saat sonra Macar ordusu
diye bir varlık kalmadı. Nitekim kısa bir
sürede düşman askerlerinden arta ka­
lan 25 bin Macar askeri Türk sipahi ve
akıncıları yani atlı tümenlerinin açık bı­
raktığı Karasubataklığıtarafına kaçış­
maya başladılar. Bizzat II. Lajos
kendini kurtaramayarak atıyla beraber
bataklığa sürüklenip boğuldu. Tüm
düşman kumandanları, bu arada 7 pis­ İbrahim Ağa Sariç Camii, Mostar’
kopos bataklığa gömüldü. 2 saat içer­ m güneyinde Luka Mahallesi’ndedir.
sinde alınan M öhaç’ ı, a ske rlik 1637 yılında İbrahim Bey Sariç tarafın­
tarihe büsbütün müstesna bir mev­ dan yaptırılmıştır. Yanında Luka adını
kie çıkarmıştır. Bu zaferde Kanunî, 31 taşıyan Sariç’in büyük haremi vardır.
yaşındaydı. Mohaç’ın fethinden son­ Haziresinde iki taşlı büyük bir lahit bu­
ra Türk ordusu Macaristan’ ın fethine lunmaktadır.
başladı. Budapeşte’nin fethi de 11 Ey­ Ruznameci (günlükçü) İbrahim
lül 1526’da tamamlanarak Osmanlı Efendi Camii, IV. Murad’ın Vakanüvi-
İmparatorluğu’nun kesin egemenliği si İbrahim Efendi tarafından yaptırıl­
bütün Macaristan üzerinde kuruldu. m ıştır. K resina ve Braça Feyiç
Bu arada diğer şehirler ve kaleler de caddelerinin kesiştiği yerdedir. 1620
çok kısa sürelerle Osmanlı Ordusuta- yılından önce in ş a ettirilm iştir.
rafından fethedildi.
Mohaç alındıktan sonra kalenin va­ Köse Yahya Hoca Camii, Cumhu­
riyet Meydanindadır. 1620 yılından ön­
roşuna 1 cami, 1 mescit, okul, han, ha­
ce inşa ettirilen yapının minaresi
mam gibi birçok yapı yapıldı.
taştandır. 1937 yılında onarım görmüş­
Mohaç (M ohacs) bugün Macaris­
tür.
tan’da Baranya departmanında, Tuna’
Servi Haşan Camii, NeretvaSuyu’
nin batı kolu üzerinde bulunan bir şe­
nun sağ tarafında, İbrahim Ağa Sariç
hirdir.
Camii’in karşısındadır. 1621 yılında
yaptırılmıştır.
Tabaçitsa (Tabakhane) Camii, Ne-
retva Suyu’nun sağında, tabakhane ve
Keyvan Bey Hamamı yakınındadır.
MOSTAR Hacı Memi Camii, küçük minareli
ve kâgir bir yapı olup XVII. yüzyılda
XV. yüzyılın ilk yarısında kurulmuş­
yaptırılmıştır.
tur. Türkler tarafından fethinden (1483)
sonra gelişmeye başlar. Şehir, tahta Hacı Ahmed Bey Lakaşiç Camii,
bir köprü çevresinde yer aldığı için bu­ Rişitsa Mahallesi’ndedir. 1649 yılında
raya sadece Most (Köprü), Mostici Hacı Ahmed Bey Lakasiç b. Hacı Hü­
(M o s ta h ) veya çoğul olarak seyin tarafından yaptırılmıştır.
“K öprücüler" anlamında Mostari de­ Derviş Paşa Bayezidağazâde Ca­
niliyordu. Hersek, Türk Sancakbeyliği- mii, Podhum Mahallesi’ndendir. Der­
ne 1522’den itibaren merkez olan viş Paşa tarafından yaptırılmıştır.
Mostar’a Mimar Sinan, Kanunî’ nin em­ Sinan PaşaCami-i "A tik ”, 1476 yı­
riyle bir köprü yaptı. lında yaptırılmıştır. Mostarın ilk camii
olduğu sanılmaktadır. Neretva Nehri’­
Osmanlı döneminde Bosna eyale­
nin sol kıyısında bugünkü Pri May
tine bağlı olan Mostar, 1878’de
Meydanindadır. Kâgir minarelidir.
Avusturya-Macaristan kuvvetleri tara­
fından işgal edildi. 1918’de de Sırp 1507 yılında onarılmıştır. Vakfın gelir­
Hırvat-Sloven (Yugoslavya) krallığına leriyle cami yakınında tarihi bilinme­
katıldı.. yen bir de hamam yaptırılmıştır.
Hamam 1896, cami ise 30 Aralık
1664 yılında Mostar’ı ziyaret eden
Evliya Çelebi, burada 45 camiin var 1949’da yıktırılmıştır.
olduğunu belirtirse de bu sayı, daha Hacı Bali Cami, 1612 tarihinden
sonraları da artmıştır. önce yaptırılmış, 1950 yılında yıktırıl­
Şehirde bulunan Osmanlı dönemi mıştır.
yapıları şunlardır: Fatma Kadın Camii, Memi Havace
Karagöz Mehmed Bey Camii’nin, Camii, Kâhya Mehmed Camii, Nezir
1557 yılında Zaim Mehmed Bey Ebu Ağa Camii, Kotla Camii, Hafız Havaze
Saadet tarafından yaptırıldığı kapının Camii, Ali Havace Camii, Tere Yâhya
üzerindeki kitabeden anlaşılmaktadır. Camii ya yıktırılmış, ya da harap olduk­
Kubbeli olup, bir sıra stalaktitierle süs­ larından yıkılarak kaybolmuşlardır.
lü yüksek ve ince bir minaresi vardır. Şehirdeki m escitler şunlardı: Ya­
Koski Mehmed Paşa Camii, Mos- vuz Sultan Selim Mescidi, Kürkçü Ah­
tar’ın en eski bölümündeki Malo Tepe med Mescidi, Bayezid Hoca Mescidi,
adını taşıyan ünlü Mostar Pazarinın Hacı Hüseyin Kotlo Mescidi, Zirai
güneyinde bulunur. 1604-1606 yılları Mescidi, Yahya Esfel Mescidi, Çevro
arasında Sokullu Mehmed Paşa’nın Mescidi, Ali Paşa Rizvanbegoviç Mes­
ruznamecisi (günlükçüsü) olan ve cidi, Kamber Ağa Mescidi, Hacı Veli
1605’te tımar defterdarı olan Koski Mescidi.
Mehmed Paşa tarafından yaptırılmış­ Şehirdeki medreseler şunlardı: Ka­
tır. Camiinin bitişiğinde bird e medre­ ragöz Bey Medresesi, Ruznameci İb­
se inşa ettirm iştir. rahim Efendi Medresesi, Koski Meh­
Nasuh Ağa Vuçyakoviç Camii, Ma­ med Paşa Medresesi.
reşal Tito ve Braça Bayat caddelerinin Şehirdeki türbeler ise şunlardı ki,
kesiştiği köşede bulunur. XVI. yüzyıl bunlardan üçü bugüne kadar korun­
yapısıdır. Kubbeli yapıdır. muş, diğerleri yıktırılmıştır. Şeyh Mah­
Keyvan Kâhyav (Kethüda) camii, mud Türbesi, Şeyh Yuyo Türbesi, Şeyh
Veliko Tepe’de bulunur. Keyvan Kâh­ Derviş Ishak Türbesi, Mehmed Ağa
yav (Kethüda) tarafından 1552 yılında Kreho Türbesi, Şeyh Mustafa Yusuf-
inşa ettirilm iştir. 1569-70’de ölen Key­ oviç Türbesi,Şey Opiyaç Türbesi, Nu­
van Bey, camiinin yanma gömülmüş­ riye Hanım Türbesi.
tür. Şehirde Osmanlı dönemi olarak
375
birçok köprü, kule, çeşme ve şadırvan,
hamam, saat kulesi, muvakkithane gi­
bi yapılar ya kaybolmuşlar, ya da ha­
rabe halindedirler.
Bu yapılar dışında Osmanlı İmpa­
ratorluğu’nun son dönemlerinde, Sırp
Katolik Kilesisi (1862) ile, 1876 yılında
bir hastane yaptırılmıştır,
Mostar, bugün Yugoslavya’da Ne-
retvaSuyu üzerinde bir şehir, Hersek’
in (C ego V ina) idare m erkezidir.
MUSTAFAPAŞA (Bugün: Svilen-
grad).
Şehir, XV yüzyılda Burdeniş adlı
eski bir yerleşme yerinin yakınında ku­
rulmuştur. Meriç Irmağı üzerindeki
Cisr-i Mustafa Paşa Köprüsü (uzunlu­
ğu: 295 m.), Mustafa Paşa tarafından
yaptırılmıştır (1528). Bu bakımdan Svi-
lengrad, Cisr-i Mustafa Paşa adıyla
anılmıştır. Bu ad 1913 yılına kadar kul­
lanılmıştır. Osmanlı döneminde bir ka­
za olan Svilengrad’a ve ona bağlı
Süleymançe Köyü’ne birer Bulgar ki­
lisesi inşa edilm iş ve Lefke nahiyesi­
ne bağlı Dimitri Köyü’nde mevcut Rum
Mektebi de onarılm ıştır (1902).
Svilengrad’da Meriç üstünde, Sul­
tan Selim ve Kanunî Sultan Süley­
man’ın veziri Çoban Mustafa Paşa
tarafından Mimar Sinan’a yaptırılan
köprü hakkında çeşitli görüşler vardır
(1529). Köprünün kitabesinde, mermer
üzerine çok güzel bir istile fakat girift
ve güç okunur bir hatla işlenen arap-
ça bir metin vardır. Köprü için BursalI
Mehmed Efendi (1465-1532), bir kasi­
de yazmıştır. Üçyüzmetre uzunluğun­
da olan köprü, ortada dört büyük göz
ile bunlardan ibaret iki uca doğru al­
çalan sekizer göze sahiptir. Böylece
göz sayısı yirmiyi bulmaktadır,
Svilengrad (M ustafapaşa), bugün
Bulgaristan’da Haskovo (Hasköy )^çev­
resinde, M eriçlrm ağı üzerinde bir şe­
hirdir. Sofya-İstanbul Uluslararası
demiryolunda son Bulgar istasyonu­
dur.
MUSUL (Arapça el-M avsıl)
Pers İmparatorluğu devrinde eski
Asur devletinin başşahri Ninova’nın
yerine kurulan şehir, Handânîler, Ukay-
lîler, Selçuklular, Artuklular ve Zengî’-
lerin elinde bulundu. 1085’ten itibaren
Zengîlerin komutanlarından olup, Mı­
sır’da yeni bir Türk imparatorluğu ku­
ran Seiâhaddin-Eyyûbi’ye bağlandı.
1262'de Musul, Moğol ordularının is­
tilasına uğrayıp, yağma edildi. 1336’da
İlh a n lI devletin dağılmasına kadar Mu­
sul, Ilhan’ın dirlikleri arasında Moğol-
Türk boylarının kışlaklarından biri ola­
rak önemini korudu. Timur şehri ala­
rak bir yıl burada kaldı (1401). Timur’­
un ölümünden sonra Musul, Akkoyun­
lu hanedanları arasında el değiştirdi.
Şah İsmail’i destekleyen Musul, Safe­
vî devletine bağlandı. 1514’de Çaldıran
376
Savaşı ile M usul’un sahibi belli oldu.
Özellikle 1516 KoçhisarSavaşindan
sonra bölge Osmanlı yönetimine gir­
di. Osmanlı devlet teşkilatının bütün
düzen ve yasaları ile birlikte bu bölge­
ye yerleşmesi, 1535 yılında Bağdat se­
feri sonunda oldu. Musul eyaleti ön­
ce 6, daha sonra da 3 sancak halinde
teşkilâtlandırılarak İran serhaddi üze­
rinde önemli bir üs haline konuldu. Da­
ha sonra Osmanlı İmparatorluğu’nun
önemli iş merkezlerinden biri haline
getirildi.
Şehir, 1624 yılında Iran kuvvetleri
tarafından zaptedildi. bir yıl sonra
Hafız Ahmet Paşa’ca tekrar alındı.
1726 yılından itibaren zaman zaman,
Abdülcelilzâdeler unvanıyla tanınan
yerli ailelerin nüfuzu altına girdi, impa­
ratorluk merkezinde gönderilen valileri
dahi kontrolü altında tutan bu aile, ço­
ğu kez valilik görevini üzerine alarak
bölgeyi yönetmek gücünü gösterdiler
1733,, 1743 ve 1777 yıllarında karşıla­
şılan İran saldırıları bertaraf edildi. XIX.
yüzyıl başında Musul eyâleti içinde
özellikle Sincar bölgesinde yaşayan
Yezidîler ile çıkan anlaşmazlıklar ten­
kil hareketlerine meydan verdi. 1809
yılında böyle bir tenkil hareketinde
Musul Beylerbeyi şehit düştü. 1818 yı­
lında reayaya zulüm edilmemesi hak­
kında bir irade çıkartıldı. 1830 yılında
halktan ocaklık alınması üzerine çıkan
ayaklanmada Musul Valisi Abdurrah­
man Paşa katledildi. Bundan sonra
1835’ten itibaren Mehmed Paşa, Mu­
sul ve çevresindeki mütegallibeleri bi­
rer birer ortadan kaldırarak Revanduz,
imâdiye, Akra ve Sincar bölgelerinde
devlet nüfuzunu güçlü bir şekilde yer­
leştirdi. Ayrıca Musul’da giriştiği me­
denî tesislerle şehre modern bir görü­
nüş kazandırdı. 1851’de mutasarrıflık
haline konan Musul Bâğdad vilayeti­
ne bağlandı. 1862 yılında bir ticaret
mahkemesi oluşturuldu. Şimr aşireti­
ne bağlı kabileler şehre getirilerek is­
kân edildiler. 1878’de Musul vilayeti
yeniden kuruldu ve 1883 yılında da Mu­
sul vilayet merkezi haline getirildi.
Birinci Dünya Savaşinda İngiliz
kuvvetlerinin Musul’a girmesiyle Türk
egemenliği fiilen burada son buldu (8
Ekim 1918). Ancak Türkiye Cumhuri­
yeti Hükümeti’nin Musul üzerindeki
hukukundan 5 Haziran 1926 Antlaşma­
sı ile feragat ettiği ana kadar Musul,
bir Türk vilayeti olarak mütalâa edil­
miştir.
1888 yılında Musul’da petrol üre­
timine başlanıldı, II. Abdülhamid’in çı­
kardığı bir fermanla Musul petrol ya­
taklarının araştırılması ve işletilmesi
imtiyazı, Hazine-i Hassâ nezaretine ve­
rildi. 1904 yılında bu kuruluş, Alman
Anadolu Demiryolları Şirketi ile yaptığı
bir anlaşma ile imtiyaz haklarını bu şir­
kete devretti. Ancak İngiltere’nin mu­
halefeti sebebiyle üç devletin taahhü­
dünde kurulan Osmanlı Petrol Şirketi
ortaya çıktı ve 1907yılındanitibarenfa-
aliyete geçmesi kararlaştırıldı. Ne var
ki 1908 II. Meşrutiyet ile bu çalışma­
lar da aksamıştır.
Kanunî devrinde ve IV. Murad’ın il­
gileriyle kalkınan şehir, 1766’da şid­
detli bir depremle hasar görmüş, 1711
ve 1847 yıllarında çıkan büyük bir ve­
ba salgını sonucu haik başka yerlere
göç etmek zorunda kalmıştır.
OsmanlIlar döneminde şehre bir­
çok yapı inşa edilmiş, mevcut yapı­
ların bir kısmı ise onarılmıştır.
Şehre 1885 yılıda bir Öğretmen
o ku lu , 1905 yılında ise Mekteb-i İda­
di inşa edilmiştir.
1839yılınakadarşehirde vali sara­
yı yoktu. Bu tarihten sonra bir vali ko­
nağı ile bir kışla yapımınabaşlanmış
daha sonra Hükümet Konağı (1896),
Dicle Nehri üzerindeki büyük köprü
(1861) ve Musul zahire ambarları
(7S76)onarılmıştır.
Şehir XIX. yüzyılın ikinci yarısından
itibaren yabancı arkeologların araştır­
ma alanı olmuştur. Nitekim 1873 yı­
lında eski' eser aramak üzere Ingiliz
Mösyö Esmeta’ya izin verilmiş, 1877
yılında yapılan kazılarda Asur ve Ba­
bil kavimlerine ait eski eserler ortaya
çıkmıştır. 1878 yılında bir başka İngi­
liz’e arama ruhsatı verilmiş, bu araş­
tırmalar için Rauf Bey, Mr. Resam ad­
lı İngiliz arkeoloğunun yanma görev­
lendirilm iştir.
İsiâmi yapılar olarak 1849 yılında
Musul’a bir cami inşa edilmiş, 1859 yı­
lında Cami-i Ahmefr’in onarımı yapıl­
mış, 1894 yılında imam Yahya Türbe­
si ile 1907 yılında Hacı Felhiyye Hatun
Mescidi onarılmıştır.
Musul, bugün Kuzey Irak’ta bir şe-
•hirdir.
Osmanlı dönemi son yıllarında Mu­
sul’da yapılan kiliseler şunlardır: Sür­
yani KatolikKilisesi (1859), Eliot Köyü­
ne bir Geldanî Katolik Kilisesi (1861)
yapılmış, Geldâni Katolik Patrikhane­
si salonu tuğra ile süslenmiş (1887),
1892 yılında Akra Kazasına Geldâni Ki­
lisesi, 1892 yılında Süryani Kadim Ki­
lisesi (1892) ile bir Rum kilisesi (1903)
inşa edilm iştir.
NABLUS (esk: Balka)
Şehrin kuruluşu oldukça eskidir.
Hazret-i Süleyman’ın ölümünden son­
ra şehri, yerine geçen oğlu yönetmiş­
tir.
Şehir, Yavuz Sultan Selim ’in Mısır
seferi sırasında fethedildi (1516). Os­
manlI egem enliğinin kuruluşu sırasın­
da Nablus ve Şafad sancakları Kudüs
ve Gazze ile birleştirilerek, merkezi Ku­
düs olan eyalete, daha son­
ra Sancak Şam eyaletine bağlandı.
XIX. yüzyılın ortalarına kadar bu san­
cağa “Balka S an cağ ı” denilmekteydi.
Beyrut vilayeti kurulduktan sonra, bu
sancağın Şaria Nehri doğusundaki kıs­
mı, Balka Çölü ile birlikte, Suriye vila­
yetine bırakıldı ve geri kalan kısmı ise,
bu sefer Nablus sancağı adı ile, Bey-
rutvilayetine ilhak edildi. XIX. yüzyıl
sonlarında NablusSancağinın120 bin
kadar nüfusu bulunmaktaydı.
Halkının isyancılığından dolayı,
şehre Hıristiyan ziyaretçiler az uğra­ manlI y ö n e tim in e geçen şehir, line getirildi. 1636’da Venediklilerin
maktaydı. Asayiş ve düzen ancak ya­ Osmanlı-Rus Savaşı sonucunda imza­ saldırısına uğrayan kalede, baruthane­
kın zamanlarda kurulabilmiştir. 1846 lanan Berlin Aniaşması’nın 24. madde­ nin ateş almasıyla muhafız Sefer Pa­
yılında isyan eden ahalisinden bir kıs­ si ile Yunanistan’a bırakıldı. Uzun gö­ şa ve 120 nefer şehit düştü. Kale, Ve-
mı gizlendikleri kulelerde yakalanmış rüşme ve pazarlık sonunda, 6 Temmuz nediklerin eline geçti. 1715 yılındaye-
ve bunların sığınak yerleri de imha 1881’de tamamen boşaltılarak resmen niden alınarak OsmanlIlara bağlandı.
edilm iştir. Yunanistan’a teslim edildi. 1770’de Navarin bir kez daha düşman
Şehir Osmanlı İmparatorluğu’na Dört yüz yıldan fazla Türk yöneti­ kuşatmasına uğradı. Kale, 6 gün süren
katıldıktan sonra buradaki mevcut ki­ minde kalan bu şehirde birçok Osman­ bir kuşatmadan sonra Prens Â!exsios
liselerden bi kısmı camie çevrilmişti. lI binası yapılmıştır. Faik Paşa’nın bir Orlof tarafından teslim alındıysa da ay­
Koca Mustafa Paşa hayratı olan han külliye oluşturah hayratından başka nı yılın Haziran’mda boşaltmak zorun­
ve müştemilâtı XVIII. yüzyılda yapıl­ camiler, mescitler, tekke ve profan bi­ da kaldılar, 1821’de Yunan isyanı baş­
mıştır. nalarla, esası ilkçağa'kadar inen 142 layınca, Navarin, eşkiyanın ilk saldır­
Osmanlı yönetiminde 1892 yılında metre boyunda bir köprü Faik Paşa ta­ dıkları Osmanlı kalelerinden biri oldu.
şehirdeki Zekeriya ve Yahya aleyhis- rafından yeniden yaptırılmıştır. XVII. 4 ay direndiyse de mühimmat, zahire
selâm ziyaretgâhı ile mescidi onarıl­ yüzyılda Narda’yı gören Evliya Çelebi, yardımı vb. gelmediği için teslim ol­
mış (1892), 1911 yılında inşa edilen burada bir kaleden ve ikisi kalenin için­ mak zorunda kaldı. Yunanlılar tarafın­
m ektep lerden b irin e “ M e d e s e -i de olan 5 camiin varlığından söz eder. dan alman Navarin’deki Türklerin bü­
R eşadiye" diğerine “M edrese-i Garbi­ Ayrıca Yusüf Bey Sarayı yakınında yük çoğunluğu katledildi. Halkın bü­
ye Reşadiye” ye çeşmesine "Semilur- “B aba" ye "D/zdar"mescitleriolduğu- yük bir kısmı, Frenk gemileriyle Ana­
r e ş a d ”, bahçeye de “ H a d ik a -i nu bildirir. Eskiden çarşının girişinde dolu’ya kaçarak Kuşadası’na sığındı.
R eşadiye" adları verilmiş, 1886 yılın­ kiremit örülü, kâgir minareli fevkâni, Mora isyanını bastırmak şartıyla bu
da bir Rum kilisesi inşa edilmiştir. II. Bayezit Camii vardı. Kılıç Bey Ca­ eyaletin valiliğine getirilen Mehmet Ali
Birinci Dünya Savaşı’na kadar sü­ mii, kasabanın güneyinde, “M onoplia" Paşa, oğlu İbrahim Paşa’yı bu işle gö­
rekli Osmanlı yönetiminde bulunan bölgesindedir. Kasabaya girişteki tek­ revlendirdi. 26 Şubat 1825’te Modon’a
şehir, savaştan sona ingilizler tarafın­ kenin yanında bir cami daha bulun­ çıkan İbrahim Paşa, sıkı bir kuşatma­
dan işgal edildi (22 Eylül 1918) ve bu­ maktaydı. Klasik üslûpta kare bir ala­ dan sonra kaleyi yeniden aldı (18 M a­
radan Türk egemenliği kalktı. Bugün nı örten tek kubbeden oluşan “Feyzul- yıs 1825). Ancak. Navarin Deniz Sava­
Orta F ilistin’de, Ürdün devleti sınırları iah Cam ii" nin kalın bir minaresi bulun­ şı sonunda kale, tü rkle r tarafından bo­
içinde bir şehirdir. maktaydı. şaltılmak zorunda bırakıldı. 28 Ağus­
Bugün şehirde yıkık durumda bu­ tos 1828’de Navarin’de Türk egemen­
lunan Faik Paşa Camii, kare planlıdır. liği son buldu.
Bir son cemaat yeri ve üzerini örten bir Şehirde Osmanlı döneminde Fer­
kubbesi vardır. Yapıda üst üste bindi­ had Paşa Camii (H.1014 = 1605/06), III.
rilen bir çift kasnak sistemi, Türk mi­ Murad Camii, II. Bayezit Camii, 3 mek­
NAHÇİVAN, marisinde tek kubbeli camiler tipinde, tep, tekke, 2 hamam vardır.
Bölge, İranlIlar, Araplar, Selçuklu eşine az rastlanan bir örnektir. Faik Pa­
Türkleri ve Moğollar yönetiminde kal­ şa Camii’nin duvar işçiliğinde XVI. yüz­
dı. yılın zevki görülür. Kenarlar taş ve tuğ­
Kanunî Sultan Süleyman, üçüncü ladan örülmüş olup, duvarlar düzgün
İran seferine 1553 y ı l m d a çıktı.Bu se­ yontulmuş taş ve tuğla dizilerinden NECEF (M eşhed i A li de denir).
fer sırasında Veliahd Şehzade Musta­ oluşur. Cami avlusnuda Faik Paşa’nın
fa, Halep’e giderek kışı orada geçirdi. mezartaşı bulunmaktadır (H.905/1499), Küfe civarında, Halife A li’nin me­
zarının bulunduğu yerde kurulan şehir,
1554 Nisan’ında Halep’ten hareket
Şah İsmail’in elinden alınarak Osmanlı
eden ordu Diyarbakır’da konakladı.Bu-
imparatorluğu topraklarına katıldı. Ka­
rada bir harp divanı toplandı ve İran se­
nunî 1534’ta kutsal yerleri ziyaret et­
ferinin temel ilkeleri kararlaştırıldı.
ti. 1793 yılında yeni açılan birkanal tı­
Şah Tahmasb ordusunu Osmanlı Ordu­
kandığından II. Abdülhamld’in emriy­
suna karşı çıkararak bir meydan sava­
şm a g irişm e kte n d ik k a tle NAVARİN (Eski adı: Pllos) le açtırıldı. 1851 yılında Acemler bura­
kaçınmaktaydı. Bu sebepte önemliçar- Bir hilâl biçiminde koyun güneyin­ da bir medrese yapmak istedilerse de
pışmalar olmadı. Osmanlı kuvvetleri de ve batıdan korunan kayalık bir bu­ Osmanlı hükümeti buna izin vermedi.
1554 yılında Nahçivan’ı ele geçirdiler. run içinde, Pylos, Halgios, Nikolaos Osmanlı egemenliğinin son devirlerin­
Bu tarihten itibaren uzun bir süre Os­ kaleleri ve Körfez önündeki Çamlıca de Kerbelâ sancağına bir kaza olan
Adası ile çevrili olduğundan, Navarin Necef Birinci Dünya Savaşı sırasında
m a n lI İmparatorluğu yönetiminde ka­
la n şehir, 1828’de Rus topraklarına Limanı, en eski çağlardan beri, gemi­ İngilizler tarafından işgal edildi. Daha
geçti. Osmanlı İmparatorluğu döne­ ciler için öremli barınaklardan biri ol­ sonra Irak devleti sınırları içine alındı.
minde 10 binden fazla ev, birçok ca­ muştur. Burası sırasıyla, Atina, Roma,
mi, han ve hamam bulunmaktaydı. Mora Latinleri (1281), Venedik (1417),
Nahçivan bugün, Azerbaycan Sov­ yönetiminlerinde bulunduktan sonra
yet Sosyalist Cumhuriyeti’ne bağlı Fatih Sultan Mehmed’in 1460 Mora se­
muhtar bir cumhuriyettir. ferinde, bütün Arkadiye kaleleri gibi Na­
varin de Osmanlı kuvvetlerine teslim NEVREKOP (Bugün: Götse Delçev)
oldu. Fakat 1479 antlaşması gereğin­ Osmanlı yönetiminde Selânik vila­
ce Venediklilere geri verildi. 1500 Mo­ yetinin birkazasıydı. Bugün Bulgaris­
don Seferi’nde Hadım Ali Paşa’ya tes­ tan’da Blogoevrad idare bölgesinde,
lim edilen Navarin, Venedik filosunun Mesta Irmağı’nın yukarı havzasında
baskınına (1501) uğradıysa da Kemal bulunan 12 bin 500 nüfuslu bir şehir­
NARDA (Bugün: Arda) Reis tarafından geri alındı. Böylece dir. Osmanlı döneminde, şehirde Sad­
Muhtemelen antik Ambrakias’ın Mora sancağına bağlanan Navarin Ka­ razam Hoca Mustafa Paşa Camii ve
yerine kurulan Arda, özellikle XIII. yüz­ lesi 200 koruyucu ve bir dizdar eliyle mektebi vardı. Kazaya bağlı Gariblan
yıldan itibaren Epiros Despotluğu’nun korunmaktaydı. 1573’te Dizdar Musta­ köyüne depremde yıkılan Aya Yorgi
başkenti olarak önem kazanmaya baş­ fa Ağa’nın Divân-ı Hümâyûn’a yaptığı adlı Ortodoks Kilisesi ahşap olarak ye­
ladı. 1449 yılında Osmanlı yönetimine sürekli başvurular üzerine Navarin Ka­ niden inşa edilm iştir ^790^. Yüz evde
geçti. 1688 yılında bir ara Venedikliler lesi yeniden inşa edilerek Osmanlı do­ 450 kişi barındıran köyün nüfusunu
tarafından alındıysa da yeniden Os­ nanmasının önemli üslerinden biri ha­ çoğunluğunu Bulgarlar oluşturuyordu.

377
 NİĞBOLU (Eski adlan: Nicopo-
li, N icopolis; buün: Nikopol).
629’da Bizans imparatoru Herâkle-
ios tarafından kurulan şehir, stratejik
durumu sebebiyle birçok kez istilâ
edildi. 1081’de Uzların (Peçenekler)
saldırısına uğradı. XI. yüzyılda Kıpçak
ve Kuman Türklerinin egemenliğine
girdi, dinî bakımdan İstanbul Patrikli-
ğ i’ne bağlı kaldı. SonraTırnova Bulgar
Çarlığı’nın eline geçti. 1396’da vuku
bulan Türk ordusu ve Haçlı kuvvetleri
arasında meydana gelen muharebe ile
tanınan Niğbolu, Bulgaristan’da Osma
çayının Tüna’ya karıştığı yerde bir iç
liman ve müstahkem mevki olarak ün
kazandı. 629’da inşa edilen Niğbolu
Kalesi, I. Murad’ın Bulgaristan fütuha­
tına giriştiği zaman, Bulgar Çarı İvan
Şişman’a bağlı kalelerden biriydi. Os­
manlI kuvvetleri 1376’da Niğbolu
önünde şişm an’ı yendikleri halde, Niğ-
boiu’yu zapta teşebbüs etmemişlerdi.
Sadece Bulgar Krallığı’nı haraca bağ­
layarak, bu yöreden çekilmişlerdi. Fa­
kat 1387’deki Ploşnik olayı ile Şişman,
bağlı olduğu Osmanlı beyine karşı du­
ruma düşünce ve Çandarlı Ali Paşa’
nın bütün ısrarlarına rağmen Silistre
Kalesi'nin teslim ini geciktirince, Ali
Paşa, kuvvetli bir müfreze ile Niğbo-
lu'ya çekilen Şişman üzerine yürüdü
ve kaleyi Tuna’nın karşı sahilindeki
Küçük Niğbolu (Turnu/N icopai/N ico-
polis M inör)’ın koruyucularının gözleri
önünde fethetti. Ali Paşa, Bulgar Kra­
lı Şişman’ı tutsak aldığı gibi, Niğboiu’-
yu da ciddi bir şekilde tahkim ederek,
buraya Türk koruyucular yerleştirdi.
Fakat Eflâk Beyi Mircea’nın Niğbolu
ve Silistre üzerindeki ihtirasları sürdü.
1391’de Yıldırım Bayezid, Niğbolu’nun
güvenliğini sağlamak için karşı yaka­
daki Turnu Kalesi’ni de fethederek
Niğbolu bölgesini örgütlendirdi, bura­
yı Rumeli Beylerbeyliği’ne bağlı bir
sancak haline geirdi. Şehirde ayrı bir
teşkilât kurdu. Bu teşkilâta bağlanan
halk (Voynuklar ve Martoloslar) avarız­
dan muaf tutuldu. Kaleyi daha da kuv­
vetlendiren, Yıldırım Bayezid, Eflâk-
Boğdan ve Erdel içlerine uzanan
akınlar için bir uç olarak düzenledi.
Böylece Niğbolu Kalesi sekban, akın­
cı, derbend bekçileri ve voynukları ile
güçlü ve müstahkem bir mevkii oldu.
Bilindiği kadarıyla, N iğbolu’nun ilk
sancakbeyi Doğan Bey’dir. 1396 Niğ­
bolu Savaşı’ndan sonra da Niğbolu,
askerî değerinden ötürü çeşitli saldı­
rılara uğradı. 1444’de Kral Ladislas I,
Niğbolu’yu kuşattı. Fatih Sultan Meh­
med devrinde Kazıklı Voyvoda Vlad,
Niğbolu'ya saldırdı, bu saldırıda san­
cakbeyi Çakırbaşı Hamza Bey şehit ol­
du. XVI. yüzyılın sonunda Avusturya
savaşlarının başlaması üzerine Eflâk
Voyvodası Mihal başkaldırınca, Niğbo­
lu yeniden savaş alanı içine girdi. Ha­
fız Ahmed Paşa, Tuna yalıları serdar-
lığına getirildi ve ilk iş olarak Niğbolu
Kalesi’nin zamanının gereklerine gö­
re kuvvetlendirdi. Nitekim, Mihal Voy­
voda, 1598’de kaleyi 20 gün kadar ku­
şattı, ancak sdnuç alamadı. Zağra’dan
378
NİĞBOLU: Kazıklı Voyvoda Vlad
yetişen imdat kuvvetleri karşısında ku­
şatmayı kaldırmak zorunda kaldı. Niğ­
bolu ve çevresi bundan sonra Hâvass-ı
Hümâyun’a alındı ve, yüz yıl tam bir
sükûn içinde gelişti. Sancakbeyinin
maiyetinde dizdar, kethüda yeri, sipahi
ağası, derbend ağası ve Tuna kapuda-
nı olmak üzere 33 kişilik bir yönetici
kadro ile zenberekçi, okçu, topçu ve
voynuklardan oluşan kuvvetler emri al­
tında bulunuyordu. Niğbolu sancağı­
nın gelirleri; 60 zeâmet, 344 tımar ve
80 cebelû ile birlikte HaVâss-ı Hümâ­
yûn da katıldığı takdirde, 400 bin ak­
çeyi aşıyordu. Bu sancağa İvrece, iz-
iadi, Lofça, Tırnovo, Çernova, Hezerg-
rad, Şumen, Yanbolu ve Eski ve Yeni
Zağra kazaları bağlanmışlardı. Niğbolu
1798’de Pazvandoğlu’nun adamların­
dan Emin Ağa’ nın eline düştü ise de,
aynı yıl içinde karadan veTuna’dan gi­
rişilen harekât sonunda, tekrar hükü­
met kuvvetlerinin kontrolüne alındı.
Ancak bu eşkiyalık hareketi şehrin iki
yüz yıldan beri süregelen yaşamına
son vermiş, liman ve kale için ağır tah­
ribata uğramıştı. 1810’da ise, Rus kuv­
vetlerince işgal edildi. Bunu 1829'da
yine Rus kuvvetlerinin başında ilerle­
yen Gavorov’un işgali iie Temmuz
1877’de Krüner kuvvetlerinin kaleye
girmeleri izledi. Ayastefanos ve onu
takip eden Berlin Kongresi kararları
gereğince de Osmanlı Devleti, Niğbo­
lu Kalesi’ni yeniden kurulan Bulgaris­
tan Prensliği’ne terk etmek zorunda
kaldı. İdarî bakımdan ise XVI. yüzyılın
sonunda III. Mehmed zamanında Ru­
meli Beylerbeyliği’nden alınarak Silist­
re eyâletine bağlanan Niğbolu Sanca­
ğı, Sultan Abdülaziz devrinde oluştu­
rulan Tuna vilayetinin Rusçuk Sanca­
ğına bağlı bir kaza haline getirilm iş­
ken, bu kâz, Bulgaristan Prensliği’nin
Plevne vilayetine bağlı bir kaza oldu.
Bugün ise, yine Plevne İdarî bölgesi
Tepeş’in, şehri 1468’de kuşatması,
içinde bir [iman şehridir.
Türklerin, şehirden ve çevreden
göç etm esi yüzünden şehirdeki Türk
nüfus 800’e inmiştir. Eflâk’tan gelen
tuzlar, O sm anlIlar zamanında yıllık ge­
liri 456 bin akçe olan Niğbolu iskele­
sinden Edirne ve İstanbul’a gönderi­
lirdi. XIX. yüzyılın ikinci yarısında ne­
hir yoluyla 506 milyon kilo tahıl ihraç
ediliyordu.
Osmanlı döneminin son yıllarında
Niğbolu’da 33 cami, 20 okul, 10 tekke,
16 sebil ve çeşme, 10 hamam, bin dük­
kân bulunmaktaydı. Bunlardan Yahya
Paşa Vakfiyesi, kale içindeki 7 cami­
den Yıldırım Han Camii, Şah Melek Ca­
mii, Kadı İvaz Camii, Kâtib Bâlî Camii
ve Osman Ağa Camii ünlüdür. Hacı
Kasım Mescidi, Şücah Mescidi, iske­
le, Kapan ve Saraçhane Mescitleri 19
mescidin en ünlüleridir. Bütün bu
eserlerden ancak iki cami ayakta kal­
mıştır.
Niğbolu’nun en önemli eserlerin­
den olan kalesi, Osmanlı egemenliği­
nin ilk birkaç yüzyılında birçok deği­
şikliklere uğramasına rağmen, Orta­
çağ görünümünü korumuştur.
Çok kez onarılan ve yeniden dü­
zenlenen Ortaçağ Kalesi, 15 Ekim
1810 günü, Rus askerleri tarafından
ele geçirilmiş, bu askerler, kentten çe­
kilirken, 1811’de Başkomutan M.İ.Ku-
tuzov’un emriyle havaya uçurulmuş­
tur. Kalenin ne derece tahribe uğradı­
ğı bilinmemektedir. Ancak savaştan
sonra Türkler burada yeni bir kale
kurdular. Eski tahkimat donatılarının
bir bölümünden yararlanıldığı ihtima­
li de kuvvetlidir. 1811’de havaya uçu­
rulan ve daha sonra OsmanlIlar tara­
fından yenilenen kale, 1850 ve 1876 yıl­
larında onarıldı. Ayrıca kalenin çevre­
sinde iki adet köprü de inşa edildi.
Kentte ikinci bir Ortaçağ kalesi de
Hölıvnik Kalesi’dir. Bu kale ile ilgili bil­
giler 1944 yılında yapılan kazılar sıra­
sında bulunan Ortaçağ Bulgar yazıtın­
dan elde edilmiştir. 25 x 29 santim bü­
yüklükteki bir kireç taşının üzerinde
kazılan yazının bugünkü Bulgar d iliy­
le içeriği şöyledir:
“ Yenileşti bu
k ent Holıvnik
Çar, Yıldırım
Bayezid ve
Subaşı zam anında...
400 yıldan fazla Osmanlı egemenliği
altında bulunan kale, 1594 yılında Ef­
lâk Voyvodası Mihail Vityaz’ın elinde
bir süre kaldı.
Daha sonraları “Turnu” denilen ka­
le, 1828’de Rus askerleri tarafından
zaptedildi. Ertesi yıl da Ruslar tarafın­
dan 3 Ekim günü, mayınlanarak hava­
ya uçuruldu, 1829 yılında imzalanan
Edirne Barış Antlaşması uyarınca, Ho-
lıvnik ve daha sonraları buraya yakın
bir yerde meydana gelen Turnu, Mıgu-
rele Eflâk topraları sınırları içine kail­
di.
Evliya Çelebi “Seyahatnâm e” sin­
de Hezargrad’dan ve Verca kasabasın­
dan uzun uzadıya söz eder.
Niğbolu (Nikopol), bugün Kuzey
Bilgaristan’d a ff’/evne idare Bölgesi),
Tuna’nın sağ kıyısında, bir liman şeh­
ridir.
NİŞ (Eski adları: Naisos, Naisus, N i­
za),
Yugoslavya’da, Sırbistan Halk
Cumhuriyeti’ne bağlı bir İdarî bölgenin
merkezi. Osmanlı İmparatorluğumdan
önce Rumeli Beylerbeyliğine, daha
sonraSemendire eyâletine bağlı san­
cak ve en son olarak da bir vilayet mer­
kezi oan, NişavaSuyu üzerinde kurul­
muş şehir.
Orta Çağda Niş, Tuna’yı aşan Slav
ve Türk kavimlerinin sürekli istilaları
ile ağır tahribata uğradı. OsmanlIlar, ilk
kez 1376 yılında Niş Boğazı (Küsura)'nı
aşarak Niş Ovasina indiler ve şehri ele
geçirdiler. Bu geçici işgal, 1386 yılın­
da, kesin fetih izledi. Timurtaş Paşa
oğlu Yahşi Bey tarafından fethedilen
şehir, b iru c olarak Rumeli Beylerbey­
liğ in e bağlandı. Niş, Yıldırım Bayezid
zamanında Anadolu’dan getirilen gö­
çebelerin yerleştirilmesiyle bir uç ol­
maktan çıkarıldı ve sancak beyliği ha­
line getirildi.Bu önlemler üzerine, ye­
niden gelişmeye başladı.Emir Süley­
man’ ın öldürülmesi ve Mûsâ Çelebi’­
nin Edirne tahtına padişah ölmâsı üze­
rine Balkan Yarımadası devletleri ile
anlaşmalar yapan Çelebi Mehmed, zo­
runlu olarak m üttefiki Sırp despotu
Stefan’a bazı yerleri terk etti. Ancak
stratejik değeri olan N iş’i elinden bı­
rakmadı. 1443 Ekim’inde, Vladislas III
(Ladislas) ile Hünyadi Yanoş (Jean
Hunyad) komutasındaki bir Haçlı-Or-
dusu N iş’i aldı. O sırada Karaman se­
ferinde bulunan II. Murad, bu beklen­
medik saldırı üzerine süratle Rumeli’­
ye döndü, izladi derbendinde, Haçlıları
durdurduğu gibi Krovitza Savaşinda,
1459 yılında Semendire Kalesinin
Mahmud Paşay-ı Veli tarafından fe t­
hinden sonra, yeniden oluşturulan Se­
mendire Sancak B eyliğine bağlanan
Niş, II. Bayezid devrinde İdarî bakım­
dan tekrar düzene konuldu. Bu tarih­
te 7 mahalleden oluşan şehrin kalesi
onarıldı. Bir iç durumuna şehirde
ekonomik ve sosyal gelişme de son
noktaya çıktı. Burada askerî imalatha­
neler, bez ve üstüpü tezgâhları, silah
depoları kuruldu. Osmanlı ordusunun
önemli üslerinden biri haline getirildi.
Rumeli seferlerinde çevreden gelen
kuvvetlerin Orduy-ı Hümâyün’a katıl­
dıkları konaklardan biri olmakla da, git­
tikçe gelişti ve büyüdü. XVII. yüzyılın
ikinci yarısında Niş, bütün nitelikleriy­
le birTürk şehri oldu. NişavaSuyu üze­
rinde taştan yapılan Mehmed Paşa
Köprüsü ve iki yakasındaki hamamı,
köprü başındaki Hünkâr Kasrı, bir diz­
darın beklediği kalesi, Hüdâvendigâr
camii, Muslî Efendi ve Hüseyin Ket-
hudâ Yeğen Mehmet Paşa camileri,
mescitleri, tekkeleri, sıbyan okulları,
dükkânları ve Yeniçeri Serdârı ve sipa­
hi yeri gibi yöneticiler tarafından yö­
netilen bir kaza olan Niş, mâmur ve ba­
kımlı bir Osmanlı şehri idi. Yukarıda
belirtilen yapılardan Yeğen Mehmed
Paşa Camii; (1859) yılında; Hünkâr Ca­
mii, Süleyman Han Vakfı ise 1877’de
üçer kez onarılmışlardır.
Niş Kalesi Osmanlı döneminde sü­
rekli bir serhad kalesi olmuştur. Viya­
na Kuşatmasindan sonra Osmanlı as­
kerlerinin yenilmesi üzerine, 1689 yı­
lında Belgrad düştü. Niş Kalesi Graf
von Baden komutasındaki Avusturya
ordusunun saldırısına uğradı. Sadra­
zam Tekirdağlı Bekri Mustafa Paşa,
kethüdası Mehmed Çelebi’yi N iş’in
imdadına gönderdiyse de, şehir ve ka­
le Avusturyalılar’ın eline, geçti. Türk
halkı katledildi, şehir yağma edildi. Ka­
le ve mahzenlerdeki pek çok askeri do­
natım. düşman eline geçti. Böylece
AvusturyalIlara Sofya yolu açılmış olu­
yordu. Köprülü Fâzıl Mustafa Paşa’nın
sadrazamlığa geldikten sonra, aldığı
önlemler sonunda, savaş gücünü ye­
niden kazanan Osmanlı ordusu, Viya­
na Bozgunu'ndan beri süregelen yenil­
gi zincirini kırdı. Bir yıl sonra Belgrad
seferinde Musa Paşa palangaları Fa­
zıl Mustafa Paşa tarafından düşürül­
dü ve 11 Eylül 1690 günü Niş muhafı­
zı Piccolomini, aman dileyerek kaleyi
vezir-i âzama teslim etti. 1718 yılında
imzalanan Pasarofça Atlaşması ile
Belgrad AvusturyalIlara terk edilince,
Niş yeniden bir serhad kalesi hüviye­
tini aldı. 1736 yılında AvusturyalIlar
N iş’i işgal ettilerse de kısa süre son­
ra Ahmed Paşa, Ekim 1737'de Niş’i
kurtarmayı başardı. Bu başarısından
dolayı kendisine padişahça samur
kürk ve kılıç verildi. Niş halkı sürekli
olarak Osmanlı Devleti’ne sadık kal­
dı. Kara Yorgii bütün çabalarına rağ­
men, ayaklanmayı Niş Sancağına yay­
mayı başaramadı. Sırbistan’a muhta­
riyet verilince Niş sınır kalesi olma hü­
viyetini yeniden kazandı. Bu tarihten
sonra Niş Muhafızlığına 1815 yılında
Emin Paşa, 1816 yılında ayrılmasından
sonra da Ali Paşa atandı. 1820’den
ayaklananlar yeniden başladı. 1834 yı­
lında, eski Rumeli Beylerbeyliği kaldı­
rılıp, onun yerine eyâletler teşkili kabul
edilince, Niş de, kendi adını taşıyan
eyaletin merkezi oldu. 1945 ve 1856 yıl­
larındaki Bulgar ayaklanmalarında, da­
ha çok Niş civarı ve köyleri zarara uğ­
radı. Ayaklanmaların bastırılmasından
sonra, Osmanlı Hükümeti bu eyalet
içinde geniş ıslahata girişti. Niş eya­
leti, Osmanlı Devletinde ilk kez Avru­
pa usullerine göre düzenlenen bir vi­
layet haline getirildi ve Midhat Paşa bu
yeni vilayetin valiliğine atandı, ilk uy­
gulama burada başarı ile yürütüldü.
Daha sonra yeniden kurulan Tuna vi-
379
layeti ile birleştirilen Niş, 1878 Berlin man Tekye Camii, Kuloğlu, Haydar Pa­ binalarından olup kubbeler kurşunlu,
Kongresi’nde Avusturya delegesinin şa Zulmiye, Hacı Hamza camileriyle, minberi, müezzin mahfili oldukça mu­
teklifi üzerine kongrece Osmanlı Dev­ Çınarlı Mescit ve Iskener Bey, Yunus sannaydı. Son cemaat yeri yedi kub­
letinden alınarak istiklali de onayla­ Voyvoda, Gürcü Bey, Çarşı, Kara Ho­ beliydi. Çarşı içinde Mustafa Paşa Ca­
nan Sırbistan K rallığina bağlandı. ca mescitleridir. Yukarı Kale’deki Pa­ mii bulunmaktaydı. Şehirde ayrıca 40
Bu kararla, Niş’teki 492 yıllık Türk hâ­ şa Sarayı göl sahilinde olup, 300 faz­ da mescit bulunmaktaydı. Dört med­
kimiyeti son buldu. Osmanlı Devleti la hücreli, hamamlı, kirem it örtülü resesinden Kasım Paşa, Mustafa Pa­
N iş’i bırakırken bölgede 80 bin kadar azim hanedandır. şa en ünlüleriydi. Dört tekke ve dört
Türk nüfus da yabancı yönetime geç­ Hacı Kasım Camii’nin karşısında de mektebi bulunan Osek’in Mustafa
miş bulunüyordu. Bu sırada, şehirde Siyavuş Paşa ve Sultan Süleyman’ın ve Kasım Paşa’lara ait olan sarayları
19 cami, 4 hamam, 1 hastahane ve ıs­ Tekye Medresesi bulunmaktaydı. Za­ şehrin önemli yapılarıydı. Şehirdeki
lahhane, 15 fabrika, 15 ilkokul, 1 rüşti­ viyelerinde medrese talim i yapılırdı. ünlü Osijek Köprüsü, Kanunî’nin sad­
ye (ortaokul), hükümet, adliye, istas­ Bunlardan başka darülhadis, Ohrizâde razamı Makbul İbrahim Paşa yaptır­
yon, postahane gibi resmî binalar ile ve Gazi Hüseyin Paşa umumî hamam­ mıştır.
1 kilise ve 1 havra bulunuyordu. Türk larından başka 77 adet saray hamamı
halkı, Sırbistan ve ondan sonraki ya­ bulunmaktaydı. Ohrizâde Camii ve
bancıların yönetiminde yaşamak iste­ Tekye Camii’ndekilerle beraber 3 ima­
mediklerinden, o tarihten günümüze reti ve Ohrizâdenin 40 ocak kervansa­
kadar, Türkiye’ye göçe devam ettiler. rayından başta 2 metin misafirhane
OSMAN PAZARI (Bugün: Ger-
Bugün şehirde biri harabe halinde daha bulunmaktaydı. Fatih Sultan
lova).
olan sadece 2 cami kalmış ve Müslü­ Mehmed ve Sultan Bayezid bu şehir­ Osmanlı İmparatorluğu yönetimin­
man nüfus 2 bin 500’e düşmüştür. Bu­ de kalmıştır. Şehirde, bir darphane ku­ de Türkler’in önemli yerleşim yerlerin­
gün Niş, Sırbistan Halk C um huriyeti­ rulmuştur. IV. Murad devrine kadar pa­
den biri idi. Kasabada bir hükümet ko­
nin Morova idarî bölgesinin merkezi­ ra basılmaktaydı.
nağı, ayrıca 9 cami (Fındıkçı, Hacı
dir. XIX. yüzyılda kaza merkezinde
M ehm ed, M eh m e d Paşa, Osmanoğlu,
Niş, Osmanlı İmparatorluğu döne­ 1600 nüfus barınmaktaydı, 6 cami ve Papuççuoğlu, Seyyid H acı Ahmed,
minde sancak ve vilayet olarak bulun­ saat kulesi vardı. Seyyid M eh m e d Ağa, Şaban Efendi,
duğu sırada birçok yapılar inşa edildi, Ohri Kalesi, şehre yakınlığı ve sınır
Tüfenkçi İbrahim Paşa cam ileri), 1 ip­
mevcut yapılar ise onarılarak işlevliği kalesi olması sebebiyle sık sık saldı­ tid a i (ilkokul) .Rüşdiye mektebi bu­
kazandırılmıştır. Bunlardan Niş Kale­ rılara uğramış, birkaç kez istilâ edil­ lunmaktaydı. Ayrıca 1859 yılında yapı­
si’nin Rumeli Valisi ve Niş Muhafızı Ali miştir. Böyle durumlarda, Ohri Sanca- lan “Aya D im itr i" adlı b ird e Rum k ili­
Paşa tarafından onarılmış (1739, 1759, ğı’ndan sürekli asker toplanır ve san­ sesi vardı.
1768, 1771), Kale’nin bir tarafına Nişo- cak mutasarrıfları devri muhafızlarının
Osmanpazarinda yetişen bilim
va Nehri bendleri inşa edilm iş (1859), maiyetine gönderilirdi. 1777 yılında adamı Niyazi İsmail Efendi’nin günü­
kalenin İstanbul kapısı önündeki ne­ Ohri Kalesi istilaya uğramış, bunun müze kalmış birçok eseri bulunmak­
hir köprüsü onarılmış (1877), Niş’te bir üzerine Ohri Sancağı Mutasarrıfı Ah­ tadır.
telgrafhane yapılmış (1858), askerler med Paşa’ya Yanya ve havalisinden Osmanpazır (Gerlova), bugün Bul­
için bir hastahane (1864) ve bir kışla 250 miri piyade teçhizi ile toplam 750 garistan’da bir kaza merkezidir.
(1862) yaptırılmış, bir Mekteb-i Rüşdi­ miri piyade ile kalede hazır bulundu­
ye binası (1856) ile ikinci bir Rüşdiye rulma emri vermiştir.
Mektebi ve hastahane (1859) yaptırıl­ Ohri’nin Drin Irmağı üzerinde iki
mıştır. Yapılan araştırmalarda N iş’te­ köprünün onarılması ve halkın da bu
ki köprülerin (1845), Morova Nehri üze­ onarıma katkıda bulunmasından dola­
rindeki bir köprünün (1856), Morova yı Yukarı ve Aşağı Yılda köyleri vergi­
N ehrinin üzerindeki mevcut diğer den muaf tutulm uşlardı (1841). XIX. PETRİÇ
köprülerin (1870), yine aynı nehir üze­ yüzyıl ikinci yarısından itibaren, kent­ Osmanlı yönetimindeyken Selâ-
rinde iki adet köprü (1863) yapılmış ol­ te birçok okul ve kilise yapılmıştır. nik’in Siroz Sancağina bağlı bir kaza
duğu sonucuna varıyoruz. 1858’de sancağa bağlı Debre-i Bâlâ ka­ idi. Elde mevcut belgelere göre şehir­
Evliya Çelebi, “ S e y a h a tn a m e - sabasına rüşdiye okulu açılmış, 1869’ de Divânî Kâtib Fazlullah Ağa, Sultan
s i" nde Niş Kalesi’nden ayrıntılı olarak da sancak merkezine bir telgrafhane Selim camileri ile Abdullah Bey, Hacı
söz eder ve buradaki diğer yapıları an­ hizmete sokulmuştur. Rum m illeti Abdüsselâm Ağa medreseleri vardı.
latır. içinse 1867, 1879, 1884, 1895 ve 1902 Aya Yorgi adlı bir Rum kilisesi ve şeh­
yıllarında birçok kilise yapılmıştır. re bağlı köylerde kiliseler yapılmıştı.
Ohri, bugün Yugoslavya’da (M ake­ Petriç, bugün Bulgaristan’da Bla-
donya) şehirdir. goevgrad idare bölümüne bağlı şehir­
dir.
OHRİ (Bugün: Ohrid).
Osmanlı yönetiminde, Manastır vi­
layetine bağlı bir sancak olan Ohri’de
XVII. yüzyılda 40 kuleli önemli bir kale
ve 1000 adım çevresinde bir iç kale bu­ OSEK (Esek; M acarca: Ezsek).
lunmaktaydı. İçinde bir Bizans kilise­ Osmanlı yönetiminde Avusturya PİRLEPE (Bugün: Prilep).
si olan Ayasofya vardır. Basilika tip in ­ ve Macaristan Devleti ile Esklavonya Osmanlı yönetiminde Manastır
de üstü çatı ile örtülü çok büyük bir ülkesinin merkezinde bir şehirdi. Dra- Sancağina bağlı bir kaza idi. XIX. yüz­
yapıdır. Cami olduğunda Narteks’teki va Nehri’nin kıyısında yer alırdı. XIX.. yıldan itibaren kaza ile ilgili elde edi­
2 kubbeden biri üstüne 1 minare ya­ yüzyıl sonunda şehrin nüfusu 17 bin len bilgiler, burada yapılan Hıristiyan
pılmıştı. Şimdi bu minare yoktur. Bu 250 idi. dinine mensup m illet için yapılan ki­
semtte ayrıca iki minareli Hünkâr Ca­ Evliya Çelebi’ye göre şehirde XVII. lise yapım ve onarımlarıyla, 1826 yılın­
mii ile b ird e mescit bulunmaktaydı. yüzyılda Sultan Süleyman Camii bu­ da kaza halkının Evlâd-ı Fâtihân vergi­
Aşağı şehirde ise 400 fevkâni ve tah- lunmaktaydı. Camiin varoşu bir ağaç lerinden muaf tutulduklarına dairdir.
tanî büyük ev, 150 dükkân, 17 cami ve muhafaza duvarıyla çevriliydi. XIX. yüzyılın ikinci yarısından itiba­
mescit bulunurdu. Camilerden Hacı Yine XVIII. yüzyıl sonunda şehirde ren şehir merkezinde bir Bulgar kilise­
Kasım Camii’nin kare, tahta kubbeli ve 46 cami ve mescit bulunmaktaydı. Or­ si (1835) ile Rum kiliseleri (1890, 1892,
minaresinin tarz-ı kadim olduğunu Ev­ ta hisarda Kasım Paşa Camii’nin ki­ 1897) inşa edilmiş, çevre köylerde çe­
liya Çelebi, "Seyahatnam e" nde bildir­ tabesi H 966 (1558) tarihini göster­ şitli kiliselerin yapımı gerçekleştiril­
mektedir. Diğerleri ise: Sultan Süley­ mektedir. Bu cami serhadın en güzel miştir.
380
 Kazanın telgraf merkezi 16 Ağus­
tos 1869’da hizmete açılmıştır.
Pirlepe, bugün Madekonya’da bir
şehirdir. Pelagonya Ovası’nın kuzey
kenarında, Manastır-Üsküp demiryolu
üzerindedir
PLEVNE, PLEVNA (Bugün:
Pleven).
Plevne Türk tarihinde olduğu
kadar, dünya savaş tarihinde Gazi
Osman Paşa’nın 1877 yılında Rus ve
Romen m üttefik kuvvetlerine karşı
yaptığı savunma ile girmiş ve tanın­
mıştır. Şehir oldukça düzlük bir ovada,
deniz seviyesinden 105 metre yüksek­
likte, Tuschanitsa (Turıçniçe) ve Gri-
vits (Griviçe) derelerinin birleştiği
yerde kurulmuştur. 5 kilometre doğu­
sunda Vid ırmağı geçer. Şehrin kuru­
luş tarihi iyi bilinmemektedir. Gerçek
tarihi Bulgar krallığı ile başlamaktadır.
1365 yılında Bulgar çarı ivan Alek-
sandr’ın ölümünden sonra başlayan
Sosmanos ile Stratsimir arasındaki
krallık çekişmesinde S tratsim ir’in
m üttefiki olan Eflâk voyvodası Vladis-
lavtarafından işgal edilmişti. 1388yılın­
da I. Murad’ın Kuzey Bulgaristan
harekâtında Sadrâzam Ali Paşa tarafın­
dan Niğbolu kalesi ile birlikte fethedil­
di. Niğbolu, Bulgar kralı Şişman’a,
Plevne ve çevresinde bulunan 33 köy
de I. Murad tarafından arpalık olarak
Gazi Mihal Bey’e verildi. Plevne, bun­
dan onra Mihaloğullarinm ocaklığı ol­
du. Mehmed Bey iie 'Gazi Ali Bey’in
türbeleri burada bulunmaktadır. XVII.
yüzyılda Plevne’yi Niğbolu sancağına
bağlı bir kaza olarak görmekteyiz. Ka­
dısı ve müftüden başka, yeniçeri ağa­
sı yeri, çeribaşı, haraç ağası, muhtesip
ve şehir kethüdası gibi kuruluşla tam
bir Osmanlı kasabası kişiliğine bürün­
müştü. XVII. yüzyıl ortalarında şehir­
de 2 bin ev, 7 sıbyan mektebi, 2
medrese, 2 imaret, 1 dârülhadis, 6 tek­
ke, 6 han, 1 bedesten ve 20 cami, 1 ha­
mam ve tü rb e le r vardı. 1495’te
Mihaloğlu Gazi Ali Bey’in yaptırdığı va­
kıflar arasında Plevne'de bir cami, ima­
ret .medrese, sıbyan okulu ve zaviye
vardır. Ayrıca kârgir ayaklı, ahşap dö­
şemeli, Plevne Köprüsü’nün de varlı­
ğı bilinmektedir. 7 Sıbyan Okulu’nda
Süleyman Bey Okulu ve Gazi Ali Bey
Okulu en önemlileridir. Ali Bey Kütüp­
hanesi de ünlüdür.Şehirde harap du­
rumda 18 cami vardır. XIX. yüzyıl
sonlarında ev sayısı 3101, şehrin nüfu­
su da 17 bin idi. 2 kilise bulunmaktay­
dı. 1877 yılında Omanlı egemenliği
sona ererken, mevcut yapılarıyla tam
bir Türk kasabasıydı. Savaştan önce
171 bin olan nüfus 1878 yılında 4 bi­
ne düşmüştü. 1877 yılında çoğunluk­
ta olan Türkler, sürekli göçler sonunda
bugün azınlık durumuna gelmiştir. Bu
arada 1872 yılında Plevne’ye bağlı Ka-
nare mevkiinde define araştırması için
Mehmed Hurşid Efendi’ye iki yıl sürey­
le izin verilm iştir. (16 Şubat 1872).
PLEVNE: Camii (XIX. yüzyıl).
Plevne Savaşları (8 T em m u z
1877-10 A ralık 1877): " Doksan üç
b ozg un u" diye de tanınan ve Plevne’
de Gazi Osman Paşa komutasındaki
Osmanlı kolordusu ile Rus ve Romen
m üttefik orduları arasında yapılan sa­
vaşlara verilen ad. 1877-1878 Osmanlı-
Rus savaşı başlarken, Rus savaş pla­
nına göre, sağ kanadı oluşturan Krlde-
ner ko m u ta sın d a ki b irlik le r,
Niğbolu’dan Plevna’ye kadar Vid suyu
hattını işgal ederek Vidin’de bulunan
Osman Paşa’ya karşı bir cephe oluş­
turacaklardı. Buna göre Tuğgeneral
Kridener, emrindeki 9. Kolordu ile
Zimniçe-Ziştovi Köprüsü’nü batıdan
gelebilecek bir saldırıya karşı koruma­
yı tasarladı. Kridener, Plevne mevzii­
ni üzerinde du ru lm a ya gerek
bulunmayan ikinci derecede bir mev­
zi olarak kabul ediyordu. Bunun için de
ilk anda Niğbolu’yu işgal etmeyi tasar­
ladı. 3Temmuz'da bizat Mareşal Gur-
ko’nun sevk ve idare ettiği Niğbolu
saldırısı başarıya ulaşırken, Osma ır­
mağının sol kıyısında mevzilenen üç
tabur Osmanlı piyadesi Rus süvarileri­
nin arasından sıvışarak Plevne’ye çe­
kilmeyi başardı. Ruslar Niğbolu’yu ele
geçirdikten sonra bu mevzi üzerine yö­
neldiler. Kridener kumandasındaki Ge­
neral Schildner tümenini Plevne
üzerine şevketti. Schildner de Plevne
gibi açık bir şehirde, zayıf bir muhafız
kıtası bulacağı inancında idi. Halbuki
Osman Paşa, Ruslar’ın Zimniçe'den
Tuna’yı aştıkları haberini aldığı gün­
den beri, Rus kuvvetlerini Doğu ordu­
su (Kıla-i Elba'a) ile birlikte nasıl bir
çember içine alabileceğini tasarlar­
ken, Bulgaristan ve Balkan Yarımada-
sı’na açılan yolların kavşağı olan
Plevne’nin askeri önemini de belirle­
miş oluyordu. Bu sırada Serdar-ı ek-
rem Abdülkerîm Nâdir Paşa’dan aldığı
emir üzerine N iğbolu’ya yardıma yetiş­
mek amacıyla hemen yola çıkmıştı. Ne
var ki, geç kalınmış olduğundan, ilk
saldırışta Plevne’yi tutmak için hızla
bu mevziye yöneldi.
Birinci Plevne Savaşı: Uzun bir yü­
rüyüşle Rahova üzerinden Plevne’ye
gelen Osman Paşa’nın öncüleri, Bin­
başı Mustafa Ağa komutasında, 5
Temmuz’da şehre girdiler. Ertesi gün­
den başlayarak, Osman Paşa, Plevne
çevresinde 15 bin savaşçı ve 58 par­
ça top toplamak gücünü gösterdi. Bü­
tün birliklerini de Vid Suyu’nun sağ
kıyısını kuvvetlendirmede kullandı. 8
Temmuz’da Ruslar 12 bin asker ve 70
parça topla Plevne’nin kuzey ve doğu
kesimlerinden saldırıya geçtiler. An­
cak iki Rus hücum kolu arasında bağ­
lantı bulunmadığı gibi, mevziin keşfi
de yapılamamıştı. Rus piyadeleri açık­
tan uzun kollar halinde saldırıya geç­
mesine rağmen Osmanlı askerlerinin
şiddetli ateşi altında etkisiz kaldılar.
Sonuçta Ruslar3 bin kayıp vererek çe­
kilmek zorunda kaldılar. Bu çarpışma­
da Türk kaybı 1000 kişiden ibaretti.
Bundan sonra Osman Paşa, Plevne’
nin kuzey ve güney kesimlerini de kuv­
vetlendirerek, iki kanadını Vid Irmağı'
nin sağ kıyısına dayatarak Plevne’yi
kuvvetli ve gösterişli bir ordugâh du­
rumuna getirdi. Yedek kuvvetler ile le­
vazım ve cephaneyi de buraya taşıttı.
ikinci Plevne Savaşı: 8 Temmuz ye­
nilgisinden sonra Grandük Nikola, Kri-
dener’i Şakovski tümeni ve Skobelev
süvarileri ile kuvvetlendirerek ona bü­
tün gücüyle saldırı emrini verdi. Krine-
der’in emrinde 35 bin savaşçı ve 170
parça top bulunmaktaydı. Buna karşı­
lık Osman Paşa’nın 20 bin askşri ve 58
topu bulunuyordu. II. Plevne Savaşı 17
Temmuz’da başladı. Ruslar yine iki
koldan saldırıya geçtiler, ama bu kol­
lar arasında bağlantı yine kurulmamış
bulunuyordu. Yalnız saldırı kuzey­
doğu ve güney-doğu doğrultusunda
yapıldığından, cephe daha sınırlı sa-
381
yılabilirdi. Ancak zamanlamayı iyi ya­
pamadığı için, yenik düşen sol kol,
geri çekilirken o sırada saldırmakta
olan sağ kolu da çiğnedi. Bu savaşta
Rus topçusunun sayıca üstün olmaı,
Osmanlı toplarının uzun menzilli oluş­
ları ve piyadenin de toprak tabyalar
arasında gizlenmiş bulunmaları yüzün­
den bir işe yaramamıştı. Rus piyade­
lerinin kalabalık yığınlar halinde boy
hedefi oluşturmaları, Osmanlı topçu­
sunun etkili olmasına yaradı. 19 Tem­
muz sabahı Ruslar geri çekildi. Osman
Paşa’nın bu savaşta tüm yedeklerini
kullanmış olması ve kolordusundaki
süvari birliklerinin bulunmayışı, bu fır­
satın, kaçırılmasına sebep oldu. Bu
karşılaşmada Ruslar 7 bin 300, Türk­
ler ise yaralılar dahil 2 bin 200 kayıp
verdi. 18 Temmuz zaferinden sonra
Osman Paşa, gerek Loveç yoluyle Şip-
ka’da bulunan Süleyman Paşa ile ge­
rek, Tırnova yoluyla Mehmed Ali Paşa
ile birleşmek için harekete geçemesine
izin verilmesine rağmen İstanbul’dan
Plevne’yi korumaya devam etmesi yo­
lunda kesin em ir geldi. Vidin ve Sof­
ya’daki yedekler Vid ırmağının sol
kıyısı üzerinden karargâha getirildi.
Ağustos ortalarında elinde mevcut Os­
manlI ordusu 40 bin kişiyi bulmuştu.
Plevne korunulan yeri ise kuzeyde Bu-
kova, doğuda Griviçe, Güneydoğuda
Radişev, güneybatıda da Krişin olmak
üzere başlıca dört gruptan oluşmak­
taydı. Bu sırada Plevne önündeki Rus-
Rumen m üttefik ordusu 100 bin asker
ve 450 parça topa yükseldi. Bu ordu­
ya Romanya prensi Karol şeklen ku­
m anda e d iyo r, ordunun
kurmaybaşkanlığını Rus generali Pa-
vel Dimitriyeviç Zotov yapıyordu. Müt­
tefiklerden Romenler Vid ile iskar
arasındaki sol kanada yerleşmeye ce­
saret edemediler. Böylece düşman
kuvvetler Vid Irmağı’nın sağ sahilinde
sağlam bir şekilde tutundular. Osman
Paşa, 19 A ğustos’ta Plişat üzerinden
ilk dışarı çıkma hareketine giriştiyse de
fazla kayıp verdiğinden geri döndü.
Buna karşılık, Skoidelev ile imeretins-
kiy, 21-22 Ağustos günleri Livaç böl­
gesini alarak Osman Paşa’nın dişarı
ile ilişkisini kestiler. Rus karargâhı ke­
sin sonuç alma zamanının geldiğine
inandığından, Çar ile Grandük Nikola
karargâhlarını batı ordusuna taşıdılar.
Kesin saldırı tarihi ise Çar’ın doğum
günü oian 31 Ağustos olarak saptanıl­
dı. 26 Ağustos gününden itibaren Ro­
menler sağda, 4. ve 9. kolordular
merkezde, Skobelev ve imeretinsky
kuvvetleri solda saldırı kollarını hare­
kete geçirdiler.
Yeşil T epeler Savaşı: 26-29 Ağus­
tos günlerinde, Rus topçusu keşif bir
bombardımana başladı. Osmanlı top­
çusu ile, buna idare ederek cevap ve­
riyo rd u . Osman Paşa, to p la rın ı
istihkâmlara yerleştirmediği, adeta
gezginci tabyalar şekline getirildi.
Böylece, daha etkili bir ateş sistemi
kurmuştu. Piyadelerini de kendi icadı
olan gömülü toprak siperler arasında
gizledi. Türk askeri Rus topçu ateşin­
den emin olduğu halde, Rus piyade­
382
leri açıkta bulunduğundan büyük olduğu vartadan kurtarmaya çalışıyor­
kayıplara uğruyorlardı. Ruslar’ın top­ du. Birinci grup ikinci düşman hattını
çu ateşlerinin etkin olmaması yüzün­ da yarıp 1.000 metre kadar ilerlemişti
den 31 Ağustos gününe kesin saldırı ki, yeni bir kuşatma hattı ile karşılaşıl­
planlandı, aynı günün sabahı başlayan dı. Burada kanlı bir savaş başladı. Çev­
saldırıda Krişin tepesine doğru saldı­ redeki Rus ve Romen birlikleri de
rıya geçildi ve tepedeki iki redoute’u yardıma koştular. Topçu ateşi altında
ele geçirmeyi başardılar. Bu sırada Os­ sürdürülen savaş oldukça kanlı oldu.
manlI savunması merkezde bütün sal­ Bu sırada Osman Paşa’nın atı bir şa­
dırıları kırdı, R uslar’ ı çekilm eye rapnelle devrildi ve kendisini sol baca­
zorladı. Böylece serbest kalan Osman­ ğından yaralandı. Onun düştüğünü
lI yedek kuvvetleri, Skobelev üzerine gören askerlerin maneviyatı birden
yürüdüler. Bu durum karşısında Rus çöktü. Osmanlı saflarında dağılma be­
generali saldırıyı durdurmak zorunda lirtileri görüldü. Romenler ikinci gruba
kaldı. Ruslar 1 Eylül sabahı çekilme­ dahil birlikleri şose üzerinden teslim
ye başladılar. Bu yenilgi Rus ve Ro­ almaya başladılar. Bunun üzerine Os­
menler için oldukça ağır oldu. Onların man Paşa ister istemez karargâhına
22 bin kişiyi bulan kayıplarına karşılık, beyaz bayrak çektirdi. Osman Paşa,
Türk yaralı ve şehitleri 2 bin civarında metbû hükümdarına baş kaldırmış ola­
idi. Skobelev ise piyadesinin yüzde rak kabul ettfği Romanya prensi Ka-
40’ını kaybetmişti. rol’a teslim olmayı reddederek kılıcını
Üçüncü Plevne Savaşı: Bu yenilgi­ Tedleben’e verdi. Böylece 32 bin sa­
den sonra, Ruslar, m üttefikleri Ro- vaşçıyla 80 top Rus ve Romenler’in eli­
menlerle birlikte 7 Eylül günü tekrar ne geçti.
saldırıya başladılar. 11 Eylül gününe Türk tarihinin en görkemli savun­
kadar süren topçu ateşi altında Türk ma savaşlarından biri olan Plevne Sa-
mevzilerine yaklaşan, rakip, sonucu 11 vaşları’na katılan subay ve erlere
Eylül günü almaya kalkıştı. Birbiri ar­ verilmek üzere II. Abdülhamid tarafın­
dına yaptığı üç saldırıyla Kayalı Dere dan "Plevne M ad alyası” çıkartıldı. Ön
mevzilerine girdilerse de, verdikleri 20 yüzünde defne çelengi içinde padişa­
bin kişiyi bulan ağır kayıp üzerine geri hın tuğrası, bunun altında 1294 tarihi,
çekilmek zorunda kaldılar. Bu başarı­ arka yüzünde ise Osmanlı Devleti’nin
lar üzerine II. Abdülhamid, 21 Eylül gü­ arması (iki tarafta O sm anlı bayrakları
nü Osman Paşa’yı gazi ünvanı ile taltif ve savaş silahlan, bunun yukarısında
etti. b ir yıldız, alt tarafında b ir h ilâl) vardır.
Dördüncü Devre: (13 Eylül-10 A ra­ En altında “ Plevne m uh arebesi" sözü
lık 1877). Rus Genel Kurmayı Osman yazılıdır. Madalya 9-20 gram ağırlığın­
Paşa yı savaş meydanında yenilgiye da ve 27 m ilim etre çapındadır.
uğralamayacağı sonucuna varınca, da­ Plevne (Pieven) bugün Bulgaris­
ha etkin bir önlem almaya karar verdi. tan'da Bulgar yaylasında idare bölümü
Plevne kuşatması komutanlığına çağ- merkezidir. Balkan Dağı’nın kuzeyin­
,rıian Sivastopol savunucusu Todle- de.
ben, Plevne mevziini abluka altına Plevne’de 1926’da MÜCADELE
alarak, açlık sonunda teslim olmaya (14.6.'i926-30.9.1926) ile Mahmud Nec­
zorlamayı planladı. Bu amaçla Rus ve mettin Deliorman ile birlikte Mehmed
Romenler’in ne kadar yedek kuvvetleri Behçet Perim tarafından TUNA BOYU
varsa Plevne’de topiandı. Gurko ku­ gazetesi çıkarılmıştır. (24.3.1937; 3
mandasındaki bir ordu Vid irmağı’nın nüsha).
sol sahiline gönderildi. Bu ordunun
görevi Osman Paşa’nın Ekim başına
kadar aldığı 30 tabur takviye kırâatı, er­
zak ve mühimmat damarı olan Sofya-
Vidin yolunu kesmekti. Gerçekten de
Gurko, Ekim ortalarında Dubinik ve Te- P R A V A D İ (Bugün: Provadia).
liç ’te elde ettiği başarılarla istenen so­ Burası Gazi Mihalzâde Mehmed
nuca ulaştı. Bey tarafından alınarak Osmanlı top­
40 bin savaşçı ve 10 bin siville ku­ raklarına katıldı. Osmanlı egemenliği
şatmaya karşı koyan Osman Paşa’nın altında, oldukça önemli bir ticari roy
erzağı 22 Kasım'da tümüyle tükendi, oynayan Pravadi bu dönemde Yanya
Osman Paşa, kalan silah ve yiyecek­ vilayetine bağlı bir kaza merkezi idi.
leri tüm askerlerine dağıttıktan sonra, Kalesi, şehrin doğu tarafından yalçın
Vid ırmağı üzerine öküz arabalarından kısmı duvar gibi bir kaya üzerinde ya­
birkaç köprü atırdı. 9 Aralık’ta, yedek­ pılmıştır. Duvarı cilâlı ve yontulmuş
leri ve ikinci grubu köprü başlarına sal­ taşlardandır.
dırdı. O gece ezan saati ile 2’de yarma Şehir iki yalçın kayanın arasında
harekete geçti. Ancak bu topluluk ku­ geniş bir dere içine, güneyden kuze­
yunu aşarak Rusiar’ın birinci kuşatma ye doğru kurulmuştur. Evliya Çelebi’­
hattını yardı ve belirlediği yerde birlik­ nin ' ‘S e y a h a tn â m e ” s \r\e göre,
ler toplandı. Bunun üzerine ikinci grup Pravadl’de yedi yerden taş köprü ile
harekete geçti. Ancak bu toplluk ku­ geçilirdi. Şehrin yarısı ile çarşı paza­
ruluşu sebebiyle ağır hareket ediyor­ rının gelişmiş kısmı kale kayalarının
du. Köprülerin orta yerine geldikle­ eteğinde kurulmuştur. Diğer yarısı ka­
rinde sol kanatta karşı kuvvetin topçu yalar altında olup yüksek saraydır.
ateşi ile karşılaşınca dalgalandı. Os­ Bağlı bahçeli evleri bulunmaktaydı.
man PaŞa, vurucu birliklerine saldırı Saraylarının tanınmışları; Nalbant, Ali
emri verirken, ikinci grubu da düşmüş Ağa Sarayı, Şâtır Ahmed Ağa Sarays
 Nâib Haşan Efendi, İsmail Efendi, ket­ bir de filo tilla Preveze’yi ve Yunan De­
hüda yeri Yusuf Ağa, Çengellizâde Ha­ nizi kıyılarını korumakta idi. XVII. yüz­ PRİŞTİNE (Bugün: Prichtina).
lil Ağa, Elhaç Ali ve Kavafzâde yılda Kapıdan-ı Deryâ kalemine bağlı Aslında bir Roma kasabası olan
saraylarıdır. deryâ beyliklerinden biri haline getiri­ Priştine, M.Ö. 168 yılında Makedonya
Pravadi’de Osmanlı döneminde in­ len Preveze Venedik Cumhuriyetinin seferi sonunda Via Agnatia’nın açılma­
şa edilmiş 23 cami ve mescid, 3-4 mek­ Mukaddes ittifa k ’a katılması üzerine sı üzerine, bir konaklama yeri olarak
tep, tekkeler (biri bektâşî),4 hamam başlayan savaş sonunda, 24 Eylül 1685 “ Vicianum " adıyla kuruldu. IX. yüzyıl­
bilinir. da Türk asıllı Bulgarlar’ın istilâsına uğ­
günü 7 günlük bir kuşatmadan sonra
Şehrin binaları ve eserleri kâgir ve Amiral Morosini’ye teslim olundu. 1699 radı. Bu tarihte adı Priştine’ye çevril­
sağlam olup kızıl kiremit ile örtülüydü. Karlofça Antlaşması gereğince yıkıla­ di. 1371 yılında Sırp Krallığinın mer­
Halkı zengin ve huzurluydu. Şehrin ku­ rak Osmanlı Devleti’ne iade edildi ve kezi oldu. Çirmen zaferinden sonra bu­
zeyinde olan Bektaşî tekkeleri Sultan ertesi yıl II. Mustafa tarafından yeni­ rası Batiya doğru ilerleyen Osmanlı
Ahmed devrinde vezir Nazif Paşa tara­ den yaptırıldı. 1715 yılında Damad Ali akıncıların hedefi haline geldi. Nitekim
fından yıktırılmış olup, halen kalıntıları Paşa’nın Mora Yarımadasinı alması­ Kosova Meydan Muharebesi’nin önde
durmaktadır. nı önlemek amacıyla Venedikliler ta­ gelen sebeplerinden biri de Priştine’­
Şehir içinde altıyüz dükkân bulun­ rafından 5 bin kişilik bir kuvvetle ye yönelen Türk saldırısını durdurmak
maktaydı. Buranın Latin halkı ayrı bir karadan, 3 çektiri, 6 firkate, 10 galita oldu. Priştine, Kosova savaşından son­
yerlere toplanmışlardı. Bir Yahudi Ma­ ve 5 şayka ile denizden kuşatıldıysa da ra Osmanlı Devleti’ne tabi durumuna
hallesi ve iki Latin Katolik kilisesi var­ başarılı bir koruma sonunda Venedik­ gelen Sırp Krallığina bırakıldı. Yıldırım
dı. Bayezid 1390 yılında Priştine’yi kayın­
liler geri püskürtüldüler. Ancak, 1717
Pravadi dağlarında herkes tarafın­ yılında Topal Osman Paşa’nın Narda biraderi Stephan Lazarevitz’in yöneti­
dan ziyaret e d ile n “ Y e d ile r suyu kenarında yenilgiye uğraması mine terketti. 1412 yılında Musa Çe­
Z iyaretg âh ı” vardır. üzerine, Preveze muhafızı Ali Paşa, ka­ lebi tarafından fethedilen şehir, taviz
Pravadi’ye Osmanlı döneminin son leyi teslim etmek zorunda kaldı. 1718 olarak yeniden Sırplar’a bırakıldı. II.
Murad tarafından kesin olarak Osman­
yıllarında Bulgar çocuklarına mahsus Pasarofça A ntlaşm asina göre Vene­
lI yönetimine bağlanarak Rumeli Bey­
bir okul (1869), bir telgrafhane (1877), dikliler’e bırakıldı. 1800 yılında Os­
kazaya bağlı Yanya köyüne bir Rum ki­ manlI imparatorluğunun Yanya Valisi lerbeyliğini oluşturan sancaklardan
biri oldu. 1689 yılında Avusturya ordu­
lisesi (1877), Kazamerkezine bir Rüş­ Tepedelenli Ali Paşa Preveze’yi alarak
diye Mektebi (1884) ve Lehiçka köyüne kaleyi canlandırıp kuvvetlendirdi. Te­ larını Balkan Yardımadasina yayılma­
bir Rum kilisesi (1891) yapılmıştır. pedelenli Ali Paşa’nın yönetimine baş­ ları üzerine Kont Piccolomini’nin Peç
Provadi (Provadia) bugün, Bulgaris­ kaldırması üzerine, Preveze’de isyan ve Prizren’i işgal etmesi üzerine baş-
tan’da Stalin idare bölümünde aynı adı bölgesi içine girdi. 1821 yılında Ali Pa- gösteren ayaklanmada Priştine de asi­
taşıyan nehrin kıyısında bir tarım mer­ şa’nın oğlu Veli Paşa, Preveze'de Hur- lerin eline geçti, ancak Selim Giray
Han tarafından geri alındı. 1717 yılın­
kezi şehirdir. şld Paşa kuvvetlerine teslim oldu.
da Belgrad’ın düşmesi ile Priştine’de
1854 yılı ayaklanmalarında Preveze ol­
dukça büyük zararlar gördü. Sultan Ab­ yeniden Hıristiyan ayaklanmaları baş­
ladı. Bu ayaklanmalar Avlonyalı Mus­
dülaziz devrinde Osmanlı donanma­
sının yeniden düzenlenmesinde Pre­ tafa Paşa tarafından bastırıldı. 737 yı­
veze bir filo tilla üssü durumuna geti­ lında meydana gelen bir başka ayak­
PREVEZE (Prevezea, Prebeza).- rildi. Balkan Savaşina kadar bu lanmanın daha geniş çaplı olması se­
Şehrin ilk yerleşme yeri Pelasge’» özelliğini korudu. Bu arada 1891 yılın­ bebiyle Müslüman halk, burayı terke-
(er tarafından inşa edilen Mapoi kale­ da Abdülrefî Efendi, 1894 yılında Ah­ derek Üsküp’e çekilmek zorunda kal­
si idi. M.Ö. 318’de Epir Kral lığ ı’nca ye­ med Ferid Paşa ve 1895 yılında da dı. II. Mahmud zamanında Rumeli Bey­
niden inşa edildi. 1181 yılında Vene­ Hıfzı Paşa Preveze mutasarrıflıkların­ lerbeyliğinin parçalanmasından son­
dikliler tarafından alınarak uzun süre da bulunmuşlardır. ra kurulan yeni beş eyaletten biri olan
bunların hâkimiyetinde bulunan şehir, Kosova eyaletinin merkezi, önce Priş­
Osmanlı İmparatorluğu dönemin­
1° Murad’ ın son yıllarında 1449 yılın­ de önceleri Yanya Sancak Beyi hassı, tine oldu ise de, daha sonra vilayetle­
da Osmanlı egemenliğine girdi ve ilk sonra da Yanya iline bağlı bir sancak rin oluşması sırasında Üsküp’e taşın­
kez O sm anlı ta h rir ka yıtla rın d a olan Preveze'nin kalesi 1181 yılında dı ve Priştine de bu vilayetin sancağı
“Prebsa” ili olarak anıldı. Bu tarihte Venedikliler tarafından inşa edilmiş, oldu.
Engiri kasrı (Argyro Kastron) Sancak­ 1557 yılında Kanunî Sultan Süleyman Merkez kazası dışında, Gilan, Pre-
beyi Tudor Muzok oğlu Yakub Bey’dir. tarafından yeniden onarılmıştır. 1.100 voşa, Vulçetrin, Mitroviça kazaları ve
1454 yılında ise Preveze’nin yönetimi adım tutan bir duvarla çevrilen kalede 860 köyden oluşan Priştine, XIX. yüz­
Nikola Veled-i Duşik adında yerli bir Sultan Süleyman kendi adına da bir yıldan itibaren gelişmeye başladı. Bu
senyöre bırakıldı. II. Bayezid devrinde cami yaptırmıştı. 1699 Karlofça Antlaş­ gelişmede en önemli etken demiryo­
baş gösteren Venedik Savaşinda Pre- m asina göre, yıkılarak teslim alınan lu yapımı oldu. 1878 yılında bağımsız
vezek'de sancakbeyi olarak Mustafa kale 1700 yılında onarılmış, 1717’de bir Arnavutluk kurmak amacıyla Arna­
Bey bulunmaktaydı. Donanmay-ı Hü­ Venedikliler’in eline geçmiş, 1800 yı­ vut m illiyetçilerinin oluşturdukları
mâyûn için Preveze kızaklarında 20 ge­ lında Tepedelenli Ali Paşa tarafından “Prizren İttihadı”n\n Maliye Şubesi Re­
mi inşası ile görevlendirilen Mustafa Fransız kuvvetlerinden alınarak onarıl­ isi Süleyman Ağa Vokşi, 1881 yılında
Bey, Venedik amirali Bartholomeo mıştır. Bugün kaledeki Tepedelenli Ali Muhtar Arnavutluk Hükümeti adına
Pessaro’nun 1500 yılında yaptığı bas­ Paşa ve Ahmed Ağa Camileri bu son Üsküp ve Mitroviçe ile birlikte Prişti­
kına ve kızaklardaki gemileri yakması­ onarımdan kalan eserlerdir. Kalenin ne’yi işgal ettiyse de, bu ayaklanma
na karşın, görevini başarı ile sonuçlan­ doğuya açılan kapısı üç ağaç köprü ile Derviş Paşa tarafından bastırıldı. Da­
dırmıştı. 1533 yılında Preveze, Andrea hendeği aşarak Preveze’yi asıl karaya ha sonra şehirde Arnavutluk bağımsız­
Doria tarafından işgal edildiyse de, bağlar. lık hareketleri başladı. Olayları zaman­
Barbaros Hayreddin Paşa’nın yaklaş­ Preveze, bugün Yunanistan Cum­ la daha da yayıldı. Bu isyan hareket­
ması üzerine Doria kaleyi boşaltmak huriyetine bağlı Epir eyaletinde bir lerini bastırmakla Cavid ve Şevket Tur­
zorunda kaldı. Preveze’yi Akdeniz ta­ idare merkezidir. gut Paşalar görevlendirildi. Bu arada
rihinde unutulmayan ününe kavuştu­ V. Mehmed Reşad da sempati kazan­
ran, 28 Eylül 1538 günündeki büyük mak amacıyla Rumeli gezisine çıkarak
deniz savaşıdır. Bu tarihlerde Preveze 5 Haziran 1915 günü Priştine'ye gele­
kalesi Yanya sancakbeyine has olarak rek Kosova meşhedinde Arnavutlar’ia
tayin olunmakla, kalede dizdâr ile 150 birlikte cuma namazını kıldı, ancak yi­
kadar muhafız asker ve 40 top bulun­ ne de bu topluluğun Osmanlı yöneti­
maktaydı. Ayrıca üç fırkateden oluşan mine ısındırılması mümkün olmadı.
383
Balkan Savaşı’nda şehir Sırp Ordusu dan yükselen, İkinci Bulgar Çarlığı za­ tarafından Resmo ile birlikte 20 köy de
tarafından işgal edildi (2 Ekim 1912) ve manında varlığını sürdüren kale, 1395 yağmalandı. 1567 yılında Cezayir sal­
500 yıllık Türk egemenliği böylece son yılında Niğbolu (Nikopol) ile birlikte dırısına uğrayan şehir, Deli Hüseyin
buldu. Osmanlı egemenliği şehirden Osmanlı egemenliği altına girdi. Ertesi Paşa serdarlığında bir buçuk ay süren
çekilirken, nüfus 10 bin 638 idi. yıl (1395) büyük bir askerle Osmanlı- bir kuşatmadan sonra alınarak (Kasım
Osmanlı imparatorluğu yönetim i­ lar’a karşı sefere çıkan Macar Kralı Si- 1646) Osmanlı yönetimine katıldı. Gi­
nin sonlarında 3. sınıf bir sancak olan qizmund, Vidin’den, Tuna boyunca Or- rit eyaletinin kuruluşunda, Fâzıl Ah­
Priştine’de Osmanlı yapısı olarak 13 vahovo’ya doğru yöneldi. Kral tarafın­ med Paşa tarafından bu eyaletin üç
cami, 5 mescit bulunmaktaydı. Bu ya­ dan alınan şehirdeki bütün Türkler öl­ sancağından biri olarak yeniden kurul­
pılardan Sultan Murad, Fatih ve Yaşar dürülmüş. Kale de tümüyle yerle bir ol­ du. XVII. yüzyılda görevden alınan ve­
Paşa camileri en önemlisiydi. Muradi­ muştur. XVI. yüzyılın sonlarında Mihail zirlerin sürgün edildikleri kalelerden
ye Camii 1902 yılında onarım görmüş­ Vityaz tarafından da yıkılınca, kesinlik­ biri oldu (Kabakulak İbrahim Paşa 1732
tür. Ayrıca 3 medrese, 1 rüşdiye (1904 le kalş terkedilmiştir. 1445 yılında Bur- yılında; Tiryaki M eh m ed Paşa 1749 yı­
yılında idadiye çevrilm iştir), 2 ilkokul gund Askerî Komutanı Valeran da Yav- lında, D ivitdâr M eh m ed Paşa 1752 yı­
ve birkaç sıbyan mektebi, askeri has­ rain Golyotları ve bir kardinalin komu­ lında ve S ilâhdar M eh m ed Paşa 1783
tahane, 3 hamam vardı ki, bu hamam­ tasındaki Papa donanmasıyla Osman- yılında R e s m o ’ya sürgün edilm işler­
lardan en önemlisi Mîrî Çifte Hamam’- lılar’ın elinde bulunan kimi Tuna kale­ dir).
dı. Bu yapıya 1877 ve 1891 yrlllarında lerine karşı sefere geçti ve bir süre Ra- Yunan ayaklanmasında burada da
onarılmıştır. hova’daki kalede kaldılar. Oryahovo ufak kıpırdanmalar başlayınca, Bâb-ı Âlî
Ayrıca Lipaniçe Köyü’ne “Aya 1461/2 yılları kış mevsimindne Eflak Mehmed Ali Paşa’ya, Girit V aliliği’ni
N i k o la " (1870) Graciyaniç Köyü’ne Voyvodası, Vlad Tsepeş tarafından ele de verdi. 1821 yılında Mehmed Ali Pa­
“M eryem A n a " (1874) ve kaza merke­ geçirildi. Voyvoda burayı kendi ku­ şa tarafından adada gerekli düzen sağ­
zine birer Rum kilisesi (1900) inşa edil­ mandanını yerleştirdi. Macaristan'la landıktan sonra Girit yönetiminde ıs­
miştir. 1892 yılında Geylân kazasına, Türkiye arasında imzalanan 20 Ağustos lahatta da bulunuldu. Buna göre Res­
1898 yılında ise Kadı Köyü’ne birer 1503 tarihli barış antlaşmasında “Çar mo Sancağı’nda Müslüman ve Hıris­
Rum okulu yapılmıştır. Şişman (ivan Şişman) topraklarındaki" tiyan üyelerden oluşan 12 kişilik bir
Priştine, bugün Yugoslavya’da bir kaleler arasında Oryahova da b elirtil­ idare meclisi kuruldu. 1841 yılında
şehirdir. miştir. Resmo’daufak çaplı bir ayaklanma ol­
Muhtemelen 1666 yılında buralar­ duysa da bastırıldı. Ancak 1866 yılı is­
dan geçen Osmanlı gezgini Evliya Çe­ yanında Resmo, ayaklanmaların mer­
lebi, Oryahovo Kalesi için değerli bil­ kezi oldu. Ali Paşa’nın ıslahatında Gi­
giler vermektedir. Evliya Çelebi’ye gö­ rit eyaletini oluşturan 5 sancaktan bi­
re, Tuna kıyısında bulunan Oryahovo ri de Resmo idi. 1878,1889 ve 1896 yıl­
RAGUSA (Bugün: Dubrovnik). Kalesi, çok canlı bir yerdir. Kale bölge­ ları ayaklanmaları sonunda Yunan Hü-
IX. yüzyıldan sonra sonra Bizans­ sinde yalnız 5 ev, bir cami ve bir de yı­ kûmeti’nin kontrolüne giren G irit Ada­
lIlar zamanında gelişen ve 1358’e kılmış hamamı olduğu belirtilir. Göze sı Meclisi, 1909 yılında Yunanistan’a
kadar Venedik egemenliğinde kalan çarparak başka önemi olmayan Raho- katılma kararı alınca, Resmo’daki Türk
Ragusa, bu tarihten sonra Macaris­ va’da Eflak beylerinden gâvur Koca yönetimi son buldu. Bu durum 1913 yı­
tan egemenliğine girdi. Buraya I.
Mihal (M ihail Vityaz) bir ayaklanma ör­ lında yapılan Londra ve Bükreş antlaş­
Bayezid devrinde (1389 -1402) Osman­
gütlenmiş, Irmak donduktan sonra o, maları ile Osmanlı Hükûmeti’nce res­
lI Devleti sınırları içinde ticaret ser­
100 bin askeriyle Tuna Irmağı’nın Os­ men kabul edildi. Osmanlı yönetimi
bestliği verildi. Fatih Sultan Mehmed m an lI kıyısına geçerek 170 kale ve ken­ şehirden çekilirken şehrin 8 bin nüfu­
tarafından ise (1459), 15 bin duka altı­ ti yağlamamış, bu kaleyi de zaptetmiş, su bulunmaktaydı.
nı vergiye bağlandı. işgal ederek yıkmıştır. Osmanlı yönetiminin son bulma­
I. Bayezid devrinde verilen ticaret Rahova’nın 1812’de Bulgarlar tara­ sından önce, Resmo’da 1876 yılında
serbestliği XVIII. yüzyılda da sürdürül­ fından zaptedilerek yağmalanması bir kışla inşa edilmiş, mecvut Hükü­
dü ve bu hususta Ragusa tüccarları­ üzerine, Vidin Muhafızı İdris Paşa sa­ met Konağı’nın onarımı yapılmış, 1865
nın Osmanlı İmparatorluğu sınırları darete bir tahrirat göndererek şehri bo­ inşa edilm işti.
içinde karadan ve denizden yaptıkları şalttığını bildirm iştir. Şehirde eskiden mevcut 10’dan
ticarete kimsenin kanun dışı müdaha­ Şehirdeki Osmanlı dönemi İslâmî fazla cami ve beş dergâhtan Deli Hü­
lede bulunmaması ve usulsüz gümrük dinî yapılarından Bâde Mahalesi Ca­ seyin Paşa Camii en güzel yapıydı.
vergisi alınmamasına dair ferman ya­ mii, Eski Cami, Hoca Baba Camii, Hacı Resmo, bugün Girid Adası’nın ku­
yınlandı (2 Ağustos 1775). 1667 depre­ Mustafa Camii, Palanka Mahallesi Ca­ zeybatısında Hanya’nın 45 kilometre
minde büyük hasar gören şehir, Os­ mii, Yanık Camii sayılabilir. güney doğusunda kasabadır.
manlI - Rus savaşları dolayısıyla bir sü­ Rahova’da Türkçe olarak bir gaze:
re Franşızlar tarafından işgal edildi te ile bir dergi yayınlanmşıtır. AHALİ
(1806 - 1813). Fransızlar’ın buradan çı­
(4.10.1922) gazetesi 2 yıl, 1 ay, 27 gün
karılması üzerine, yeniden Osmanlı hi­ yayınlandıktan sonra kapanmıştır
mâyesi altına alınması istenildi (1815).
(1.12.1924). Mehmed Behçet tarafın­
Ancak Viyana Antlaşması’yla (1815) dan ALTIN KALEM adıyla çıkarılan REVAN (Bugün: Erivan veya Ye-
Avusturya’ya bırakıldı. dergi (10.1.1924) ise, 5 ay, 5 gün yayın­ revan).
1919’da Yugoslavya’ya geçen şe­ landıktan sonra (15.6.1924; 8 sayı) ka­ M.Ö. VII. — VIII. yüzyılda Hal­
hir, bugün Yugoslavya’nın en güzel şe­ panmıştır. di (Urartu) Devleti’ne bağlanan yeri As-
hirlerinden biridir. yanikler’den Ertiuni Beyliği’ne, 600 -
188 arasında İskit Hanlığı’na, eyalet
merkezi sayılan bölge, eski Karako-
yunlular’ın kışlası olmuş, İlh a n lIla r
RESMO (Bugün: Retim o, Reth- çağından beri Ani şehrindeki valiliğe
RAHOVA (Diğeradı: Oryahovo. ymnon). bağlı kalmıştı. 1467 yılında Karakoyun-
Bugün: Rahovo.) İlk çağlardaMykenai medeniyetinin lular’dan Akkoyunlular’a geçen şe­
Osmanlı yönetiminde Vidin çevre­ bir şehriydi. Roma, Bizans, Araplar, hir, I. Şah İsmail’in Akkoyunlu Elven-
sinde bulunan bir sancak merkezi. tekrar Bizans ve Venedikliler’in (1204) de Mirza’yı Şerür Ovası’nda yenmesi-
Sancağın kalesi, Oryahovo kenti­ ellerinde bulunan şehir, ilk kez 1533 yı­ ye Safîli Türk-iran İmparatorluğu’na
nin yaklaşık 500 - 600 metre batısında lında Türkler tarafından kuşatıldı. 1538 bağlandı. Bu sırada Nahçivan da bo­
Tuna’ya bakan yalçın bir tepe yama­ yılındaServihisar’da(W//opofa/77oJ ka­ zulduğundan valilik merkezi, gittikçe
cında, Ortaçağ Kalesi’nin kalıntıların­ raya çıkan Barbaros Hayreddin Paşa gelişen Revan Kalesi oldu.
384
 Evliya Çelebi’ye göre, şehir XV. teren iç karışıklıklar yüzünden Revan, yeler, korsanlık yapmaya başlayarak
yüzyılın başlarında Timur’un tüccarla­ bağımsızlığını ilân eden diğer Azerbay­ zamanla Osmanlı donanmalarının kar­
rından Hvaca-Han Lehicani tarafından, can hanlıkları ile birlikte, aynı adı ta­ şısına çıkmaya başladılar ve gemileri
bir köy olarak kurulmuş ve sonraları şıyan bağımsız bir Türk beyliğinin mer­ yağmaladılar. Bu adanın alınması için
Safevîlerden Şah İsmail l.’in emri ile, kezi oldu. XIX. yüzyılın başlarına kadar yapılan kuşatmalardan 1481 yılında
veziri Revan Kulu Han tarafından, XVI. bazen bağımsız, bazen yarı bağımsız Veziı Mesih Paşa’nın yaptığı harekât­
yüzyılın başlarına şehir haline getiri­ yaşayan hanlık, 1804 yılında Ruslar'- ta Rodos Kalesi düştüyse de, Mesih
lerek bir sur ile kuşatılmıştır. ın saldırısına uğradıysa da, Eçmiadzin Paşa'nın, askerlerine şehri yağma et­
Safevîler yönetiminde oldukça ba­ manastırını yağmaladıktan sonra ge­ tirmemesi sebebiyle askerler arasın­
yındır hale gelen şehir, Osmanlı yöne­ ri çekildiler. 1808’de Ruslar’ın ikinci bir da başgösteren hoşnutsuzluktan ya­
timine girmeden önce de,-birçok kez akını da başarısız geçti. rarlanan Rodoslular yeni bir saldırıy­
Osmanlı akıncıları tarafından kalesi 1828 Mart’ında Revan hanlığı, Nah­la Osmanlılar’ı yenerek Rodos’u yeni­
kuşatılarak tahrip edilmiş ve kesin ola­ çivan ile birlikte, Rus Çarinın özel bir den ellerine geçirdiler. Rodos, Fatih’­
rak III. Murad devrinde Sinan, Özdemi- fermanı ile Ermeni eyaleti ilân edildiy­ in oğlu II. Bayezid’in kardeşi olan Cem
roğlu Osman ve Ferhad Paşa'ların ça­ se de, 1829 Eylül'ünde geçici askerî Sultan’ın bu aday sığınmasıyla yeni­
bası ile, 1583 yılında katılmıştır. Fer­ bir yönetimin merkezi haline getirildi. den önem kazandı (1482). II. Bayezid,
had Paşa zamanında şehir oldukça ba­ 1849’da Revan, Nahçivan, Gümrü, Yeni kardeşini serbest bırakılması karşılı­
yındır hale getirildi. Tokmak Hanı Köş- - Bayezid ve Ordubad kazalarından ğında Malta şövalyelerine her yıl bü­
kü’nün etrafını bir hisarla çevirerek, meydana gelen ve aynı adı altında ye­ yük bir para ödemeyi kabul etti. Şöval­
buraya 8 kule ile 725 mazgal ile için­ ni bir vilayete merkez oldu. yeler bundan sonra Osmanlılar’a düş­
de bir cami yaptırdıktan sonra 43 ku­ Büyük bir Türk yerleşim yeri olan manca davranmaya başladılar. Daha
le ile 1275 mazgaldan ibaret ve 53 top Revan'da 1905'te Ermeni kom iteci­ sonra Yavuz devrinde adaya bir sefer
ile donatılan dış kaleyi inşa etti. Bu ka­ lerinin, bütün Güney Kafkasya’da o l­ yapılmak istenildiyse de, padişah bu
le 45 günde 60 bin yeniçeri ve 10 bin duğu gibi, burada da yaptıkları tedhiş fikrinden vazgeçti.
işçi tarafından inşa edilmiştir. Ferhad sonucunda, Türk nüfusu oldukça azal­ Mısır ve Suriye’nin fethinden son­
Paşa’dan sonra Revan, Cigalazâde Yu­ dı. Rus ihtilâli sırasında Osmanlı kuv­ ra, bu yöne giden gemilerin rahatça
suf Paşa’ nın yönetim ine verildi. vetleri Revan’ı bir kez daha işgal ettiy­ sefer yapabilmeleri için Rodos Adasi-
1585'te meydana gelen Osmanlı - İran se de, 1918 yılının sonuna doğru nın fethi gerekti. Kanunî, önce Rodos-
Savaşı sırasında Safevî kuvvetleri Re­ Mondros Mütarekesi üzerine burayı lu Sen Jan şövalyelerine tesiim olma­
van paşalarını yenilgiye uğrattılarsa da tahliye ettiler. 1920’de Türk orduları larını bildirir bir haber gönderdiyse de,
1590 yılında yapılan barış antlaşmasıy­ Kars ve Gümrü’yü zaptettikten sonra, karşılık alamayınca kuvvetli bir ortuy-
la Revan bölgesi Osmanlılar’a terke- yapılan anlaşmayla, Revan T ü rkle ri­ la Rodos’a yürüdü. Rodos 1 Ocak
dildi. 1591 tarihli Revan eyaleti tahrir nin, mübadele yoluyla, Türkiye'ye gel­ 1523’te tamamen teslim oldu. Rodos
defterindeki ayrıntılardan anlaşıldığı­ melerine izin verildi. 1921’de imzala­ şövalyeleri de serbest bırakılarak Mal-
na göre, bu devirde 27 nahiyeye ayrı­ nan Osmanlı - Türk Antlaşması ile bu­ ta’ya gittiler. Bu arada Hıristiyan elbi­
lan Revan eyaletinin merkezi olan Re­ günkü sınır saptanılarak, sabık Revan seleri ile yakalanan Cem Sultan’ın or­
van, şehre bağlı 90’ı aşkın Türk köy ve vilayetinin Sürmeli kazası Türkiye’ye, ta yaşlı oğlu Murad, çocuğu ile birlik­
kasabalarından başka, 6 mahalleyi içe­ Nahçivan, Ordubad, Şarur ve Darala- te öldürüldü, kız kardeşleri de İstan­
riyordu. gez, Azerbaycan’a bırakıldı ve Revan bul’a gönderildi. Türk egemenliğine
Gerek Osmanlı İmparatorluğu'nun şehri Ermenistan SSC’nin merkezi ha­ geçen adada ilk cuma namazı, müftü
Avrupa’da savaşlarla uğraştığı sırada line geldi. şeyhülislâm Ali Cemâli (Zenbilli A li
ve gerekse Anadolu’nun Celâli hare­ Revan, bugün " Yerevan” adıyla Efendi) tarafından kıldırıldı. Rodos’un
ketlerinde, Şah Abbas 7 ay Revanı ku- SSCB Ermenistan Cumhuriyeti’nin son büyük üstadı Villiers De l’lsle
şattıysa da Osmanlı kuvvetlerinin yak­ başkentidir. Adam, padişahın elini öpüp, ona üç al­
laşması üzerine kuşatmayı kaldırarak Bugün şehirde eski sahiplerinin tın vazo hediye etti ve adadan ayrıldı.
çekilmek zorunda kaldı. Sonraları ye­ egemenlik çağlarını hatırlatan tarihî Osmanlı donanması başkumanda­
niden Safevîler’ineline geçen Revan, eserlerindenGök Mescid ve Zengi Su­ nı olan Kaptan Paşa’ya tâbi ve Ege
1616 yılında Osmanlı kuvvetleri tarafın­ yu üzerindeki tarihî köprü durmakta­ adalarına hükmeden birsancakbeyi ta­
dan 3 ay kuşatıldı. 11. Osman devrinde dır. Ayrıca Yerevan - Eçmiadzin yolu­ rafından yönetilmeye başlanan Rodos,
I. Şah Abbas ile yapılan barış antlaş-- nun 8 kilometre uzaklıktaki Argavand donanmaya sık sık uğrak yeri olan li­
maları gereğince Safevîler’e bırakıldı. Köyü'nde EmîrSa’d adına yapılan bir manları ile önem kazandı. Limanlarda
Şehir IV. Murad tarafından 200 bin ki­ anıt mezar (1413) bulunmaktadır. bulundurulan bekçi gemilerinin sürek­
şilik muazzam bir ordu ile kuşatılarak li keresteye gereksinme duymasından,
geri alınıp Osmanlı yönetimine bağ­ adanın zengin ormanları fakirleşmiş­
landı ve şehrin yönetimi Murtaza Pa­ tir.
şa’ya bırakıldı. Ancak çok kısa bir sü­ Cezayir-i Bahri Sefid eyaleti içinde
re sonra şehir, yeniden İran’ın eline bir sancak olan Rodos, 1876’da, vila­
geçti ve 1639'da yapılan anlaşma ile RODOS (Yunanca: Rodhos, İtal­ yet merkezi, bazen de aynı vilayete
Safevîler’e bırakıldı. yanca: Rodi). bağlı mutasarrıflık (sancak) oldu.
Safevîler’in yok olmasından sonra Adada Yunan öncesi bir halkın yer­ Osmanlı İmparatorluğu’nun son
Osmanlı - İran ilişkilerinin bozulması leştiği, Ege medeniyeti kalıntılarından yıllarında kötü yönetim yüzünden çök­
üzerine, Tiflis, Tebriz, Hamedan ve Kir- anlaşılmaktadır. Daha sonra Yunan meye başlayan Rodos, siyasî menfî ve
manşah ile birlikte Revan da uzun bir egemenliğinde uzun süre bulunan Ro­ hükümlere merkez olmakla da ün ka­
aradan sonra yeniden alınarak Osman­ dos, iskenderegemenliğinde kaldıktan zandı. 1890 yılında adada 56 köy bu­
lI yönetimine bağlandı ve Ramazan sonra zamanla gelişerek bir kültür ve lunmaktaydı. Adanın toplam nüfusu 29
1137’de (1724) Revan Kalesi’nin muha­ sanat merkezi oldu. M.S. 53’te Roma bin 148 kişiydi. Rodos şehrinin nüfu­
fazasına, Nahçivan ve Arda taraflarının hâkimiyetine girdi. 645’te Arap hâkimi­ su da, 7 bin800 kişiydi. Rodos, Trab-
da düzene konulması koşuluyla Erzu­ yetine geçerek 717 yılına kadar bun­ lusgarb Savaşı sırasında İtalyanlar ta­
rum Valisi Mustafa Paşa getirildi. Ay­ ların elinde kaldı. Bu tarihte Bizans’­ rafından 17 Mayıs 1912’de işgal edil­
nı yıl Revan Darphanesi’nde “S ultanî­ ın eline geçti. 1300 yılında Menteşeo- di. Aynı yıl Ekim ayında imzalanan
y e " adı ile gümüş ve cedid altın kesil­ ğullarindan Mesud Bey adaya saldı­ Uşi Antlaşm asinda Osmanlı Dev­
di. Şehir Nadir Şah zamanında yapılan rarak, büyük bir kısmını elde etti. 1306 le tin e geri verilmesi öngörülmesine
bir anlaşma ile, IV. Murad devrindeki yılında Malta şövalyelerinin eline geç­ rağmen, Balkan savaşları yüzünden bu
sınırlar esasına göre, İran’a yeniden ti. Mesud Bey yeniden Rodos’u elde işlem yapılamadı. Ardından da Birin­
devredildi (1764). Nadir Şah’ın öldürül­ etmek istediyse de başaramadı. Bun­ ci Dünya Savaşı ile önce italyanlar’a,
me olayından sonra, İran’da başgös- dan sonra adaya iyice yerleşen şöval­ İkinci Dünya Savaşindan sonra da Yu-
385
 nanistan’a verildi.
Osmanlı döneminde Rodos’ta ba­
yındırlığa ait ilk yazılı emir Kanunî’nin
şu fermanıdır "Bir m edrese ile bir im a­
retin tesis ve idam esi e fe li hasena-
dan olm akla... O lsurette ferm an ede­
rim... Ve aynı zam anda beş cam iin di­
nim iz ahkâm ının icra ve ifasına tahsis
e d ilm e sin i em reyierim . ”
J İ «*
Rodos’ta Osmanlı Türk eserleri,
sayı ve kalite bakımından çök verimli
görülmez, fakat adanın evler, mektep­
ler, hastahane, mahkeme binası, med­
rese ve imaretlerden başka, 9 cami, 3
hamam, çok sayıda türbe ve çeşme
bulunmaktadır. Bu yapılar kaba yontul­
muş taşların bol kireç ve taş karışım
ile tıkanmıştır. Önemli yapılarda iyi
yontulmuş taşlar kullanılmıştır.
Rodos’ta dokumacılık renkli ku­
maşlarla, Anadolu etkisi belirlidir. Çi­
nicilik ve seramikçilik ise, Anadolu et­
kisi ile Lindos seram ikçiliği doğmuş­
tur. Duvar çinilerine örnek olarak Re-
ceb Paşa Camii’nin çinileri kalmıştır.
Kapı, tavan, sandık dekorasyonlarında­ RODOS: Kale, deniz ve kayalıklar (XIX. yüzyıl).
ki geometrik m otifler, tip ik Osmanlı
m otifleridir. ikiye bölünmüştür. Tavan düz çıtalar­ de veya sık ve gür sabır ağaçlarının al­
Rodos Kalesi, şövalyeler tarafın­ la karelere bölünmüştür, tavanın göbe­ tına serilen mezarlardan oluşan mezar­
dan üç katlı, sağlam bir kale ile tahkim ğinde sekizli bir gül bulunur. Minber, lıklar, Ortaçağ’a ait bir şehrin çevresin­
edilm iştir. Kara torpilleri ve top ateşi tahtadanır. de ağırbaşlı ve sade bir güzellik kuşa­
ile çok büyük hasar gören kale sur­ Hamza Beye Camii: Kale içinde yer ğı oluşturmaktadırlar.
larını, Türkler mükemmel bir teknikle alır, Kare planlı, tek kubbeli, sade bir Murat Reis Camii’niçevreleyenme-
onarmışlardır. Bugün bile kale surları yapıdır. zarlık, bugün terkedilmiş olmasına
sağlamdır. Surlarda yapılan onarımları İbrahim Paşa Camii: Çarşıya yakın rağmen, içinde bulunan mezarlıkta
gösteren üç yazıt vardır. Bunlardan bir meydanlıkta bulunur. Gazi Selim Murat Reis’in türbesi bulunmaktadır.
ikinci yazıt, Dizdar Haşan Ağa tarafın­ oğlu Sultan Süleyman tarafından 1540 Halk tarafından Evliya olduğu sayılan
dan yapılan onarımdır(7675;. Üçüncü yılında inşa edilmiştir. Kapısındaki ki­ Murat Reis Türbesi, sekiz kenarlı bir
yazıt Naillac veya Arap Kulesi dibin- tabede Rodos’taki Türk camilerinin en salon olup üzeri kubbe ile örtülüdür.
dedir. Kale, XIX. yüzyıldan itibaren de eskisidir, yazıtlıdır. Planı, iki revak ile Türbenin kuzey tarafındaki dış duva­
çeşitli onarımlar görmüştür. Onarım bir salondan oluşmaktadır. Tek kubbe­ rında bulunan kitabede 1601 tarihi ya­
gördüğü tarihler; 1939, 1951 - 1952, lidir. zılıdır. Aynı cami, yanında Kırım han­
1962’dir. Recep Paşa Camii: Türk Mahalle- larından Şahin Giray’ın türbesi bulun­
Adadaki dinî yapılar şunlardır: si’nin ortasında, büyük çınar ağacının maktadır. Taştan yapılmış bu mezarı
Şadırvan Camii: Çarşıda ve Eski gölgelediği bir meydana inşâ e ttiril­ çok sadedir. Aynı türbe içinde 1072'de
Hamam yakınında, bir binanın üst ka­ m iştir (1588). Camiin şadırvanı yerli (1661) ölen, Fethi Giray’ın mezarı var­
tını işgal etmektedir. 1887 yılında Fa- taştan yapılmış sekiz kolon tarafında dır. Türbenin planı sekizlik bir poligon­
ralyalızâde Elhac Hafız Hüseyin Efendi tutulan bir kubbe ile örtülmüştür. Ca­ dur. Kubbe, bir dış kasnak üzerinden
ile Osmancıkzâde Hacı Mehmed Ağa mie girerken sağ tarafta bulunan mi­ yükselmektedir. Daha sonra Rodos’ta
tarafından yaptırıldı. Sekizgen planlı narenin silindirik gövdesi de yeni ya­ gömülü olan ünlülerin mezarları şun­
ve kubbelidir. pıdır. lardır: Şah Şafî, Canbek - Giray, San-
Ali Hilmi Paşa Camii, kale dışında, Sultan Mustafa Camii: Yeni Ha- car Havvaş Bey, Sait Bey, Hafız Ah­
Mercantepe yolunda, Mısırlı Ali Hilmi mam’ın yanında 1765 yılında yaptırıl­ med Paşa’nın annesi Fatma Hanım
Paşa tarafından yaptırılmıştır (1909). mıştır. Meydanda birkaç ayak taş mer­ mezarlarıdır.
Salonu geniş kare planı üzerine yapıl­ divenle avluya çıkılır. Avlu dört köşe Adada bulunan hamamlar ise şun­
mıştır. Sekiz köşeli ve dışarı çevrilmiş küçük kolonlar ve demir parmaklıklarla lardır:
yalancı kubbe ile örtülüdür. çevrilmiştir. Eski Hamam, Rodos’un zaptından
Murat Reis Camii: Kale dışında tür­ Süleymaniye Camii: Eski Çarşı’nın hemen sonra yapılmıştır. Erkek ve ka­
be, tekke ve çeşmeden meydana ge­ başında, oldukça yüksek bir yerdedir. dın hamamı olmak üzere iki kısımdan
len bir külliyedir. Cami, Ebubekir Pa­ Rodos’un ele geçirilişinden sonra Ka­ oluşur. Erkek kısmı soyunma yeri 10
şa tarafından deniz kıyısındaki bir çeş­ nunî Sultan Süleyman tarafından yap­ metre kenarlı bir karedir. Kemer, çatı
me ile birlikte inşa edilm iştir (1622). tırıldı. Büyük bir orta kubbe, yanlarda ile örtülmüştür. Buradan dikdörtgen
Muratıb Haşan Bey yardımıyla 1794 yı­ daha küçük ve alçak birer kubbeyle bir dış halvete geçilir. Burası iki trans-
lında onarılmıştır. Küçük bir kare olan yan mekânlı ilk Osmanlı camilerin geç versal kemer ve yan duvarlar üzerine
cami, bir kubbe ile örtülüdür. Mihrap devirlerde yapılmış bir örneğidir. köşe kemerleriyle oturtulan üç kubbe
basit, petekli bir hücredir, iki küçük ko­ Önünde yedi kubbeli bir salon, son ce­ ile örtülmüştür. Dış halvetten iç hal­
lon, çiçekli saçağı olan bir başlığı tu t­ maat yeriyle düz çatılı ikinci bir son ce­ vetlere girilir. Buranın planı haç şek­
maktadır. maat yeri ve sekiz sütuna oturan kub­ lindedir. Kubbelerle örtülmüştür. Ka­
Ağa Camii: Eski Çarşı Caddesi’n- besi bir şadırvan bulunur. 1882 yılın­ dın kısmı, 9 metre kenarlı kemer çatı­
de, Hacı Mehmed Ağa tarafından 1820’ da onarılan camiin minaresi de bu ta­ lı bir karedir. Dalma havuzu olan, ke­
de inşa edilm iştir. Camie Eski Çarşı rihte yapılmıştır. mer çatı ile örtülmüş bir pasajdan dış
Cadde’sinden ve yandan bir taş mer­ Rodos’ta Türk mezarlıkları da bu­ halvetlere, oradan iç halvetlere geçi­
diven ile çıkılır. Merdivenin kemer baş­ lunmaktadır. Üzerlerinde kitabe ve ara­ lir. Bunlar dikdörtgen şeklindedir ve bi­
lıklı küçük kolonlardan oluşan şadır­ besk kabartmalar bulunan mermer ve­ rer kubbe ile örtülmüştür.
van yaptırılmıştır. Planı dikdörtgen ya sade kaba taştan olan mezar taşla­ Yeni Hamam, Rodos’taki hamam­
olup yine dikdörtgen bir ara ile duvar rıyla büyük çınar ağaçlarının gölgesin­ ların en güzelidir. Kubbe çapı 13 met­
386
reye yakındır. Halk arasında Mustafa Sadrazam kumandasındaki Osmanlı (Ölm: 1791) doğum yeri de burasıdır.
Hamamı diye anılmasının sebebi, III. Ordusu, Ruslar’ı yenerek geri aldı. Rusçuk’ta Osmanlı imparatorluğu
Mustafa tarafından yaptırılmıştır. Er­ 1829 ve 1853 yıllarında Ruslar burayı döneminde Rusçuk Kalesi'nin önemi
kek kısmına kısa bir merdivenle giri­ yeniden almak istedilerse de, başara­ oldukça büyüktür. Evliya Çelebi, kale
lir. Soyunma yeri 1 3 metre kenarlı bir madılar. Bu arada diğer yerleşim yer­ hakkında ayrıntılı bilgi vererek şunla­
karedir. Ortada bir şadırvan, kenarlar­ leriyle birlikte Rusçuk’ta birçok ayak­ rı vurguluyor:
da tahta basamaklarla çıkılan, kısmen lanmacılar türedi. Bunlar yakalanarak "O, Tuna boyundaki kayalık, alça­
kafeslerle örülü sedirler vardır. Yapı Rusçuk’ta fevkalâde mahkeme kurul­ cık b ir burun üzerine oturtulm uş, ka­
1862 yılında onarım görmüştür. du ve bu mahkemenin başkanlığına re şeklinde küçük b ir taş kaledir. Tu-
Bu yapılardan başka 1852 yılında Müşir İsmail Hakkı Paşa atandı (1876). na'ca kuşatılm ış kalenin yalnız doğu
toplu olarak bazı eski eserlerin onarı- 1877-1878 savaşlarında 21 Şubat tarafında, kentten yana dem ir bir ka­
mı yapılmış, 1864 yılında ise meyda­ 1878 günü Rusçuk Kalesi, Ruslar’a bı­ p ısı vardır. Bu kapının önünde, kaya­
na gelen bir depremden dolayı şehrin rakıldı. Kale, savaşın sonunda, Ruslar ların içinde yazılmış b ir hisar hendeği
hapishane, mescit ve diğer yapıları da İstanbul önlerine geldikleri zamana ka­ vardır. Bu hendekte, kalkar b ir köprü
onarılmıştır. dar dayanmış, asla teslim olmamıştı. var, ve kale askerleri bu köprüyü her
Adada 1891 yılında cizvit papazları Ancak Edirne Antlaşması hükümleri akşam kaldırıp kapıya takıyorlar. O za­
tarafından bir mektep ile mabed, 1908 gereğince Osmanlı Hükümeti şehrin man kale b ir tür adaya dönüşüyor. Ka­
yılında ise bir Rum mektebi inşa edil­ boşaltılıp Ruslar'a teslim ini, Rusçuk lenin tüm çevresi 900 adım dır. İç av­
miştir. Kalesi kumandanına emretti. Bu kale­ luda subaşı, imam , müezzin ve kâhya­
Rodos, bugün on iki adanın güney­ nin Osmanlı döneminde, 1760, 1773, nın evleri, cephane, ambar ve b ird e ca­
doğu ucunda Yunan Adası, takımada­ 1787,1820,1822 ve 1828 yıllarında ona­ m i bulunuyor. Bir de nöbet kulesi var.
larının en büyüğüdür. rıldığını Hazine-i Evrak’ta bulunan bir­ Kaleye toplar sağlanm ıştır. ”
çok bölgeden öğereniyoruz. Bu arada 1445 yılında yanan ve Vlad Tse-
Rusçuk'ta çıkan bir kolera salgını ne­ peş’in saldırısı sırasında hasara uğra­
deniyle (1795) halkının çevreye dağıl­ yan kale, II. Mehmed’in emriyle ona­
mış olması da edindiğimiz bilgiler ara­ rılmıştır. Bu haberi, vaktiyle muhteme­
sındadır. len Rusçuk Kalesi’nin dış yapısına yer­
RUSÇUK, RUSÇUK (Bugün: Rusçuk’ta hapishaneler (1872), bir leştirilen bir Osmanlı - Türk mermer
Ruse). tahaffuzhane (1872), köylere birçok yazıtından öğreniyoruz: “Rusçuk Ka­
1393 yılında Yıldırım Bayezid tara­ Bulgar kilisesi ile kız çocukları için bir le s i yıkım a uğradıktan sonra, kudretli
fından fethedilen Rusçuk, daha yıllar­ ıslahhane (1868) yapılmıştır. h üküm dar M eh m ed han, onun onarıl­
ca önce, Osmanlı nüfusuna girmişti. 1877-1878 Savaşindan sonra Rus­ ması ve yeniden canlandırılmasını em ­
Rumeli, sonra Özü (Silistre) eyaleti ku­ çuk, kurulan Özerkfotonom ) Bulgaris­ retm iş tir."
rulunca bu eyaletin sancak merkezle­ tan eyaleti (Prensliği)’ne bırakıldı. Bu 1810 yılında, ele geçirilmesinden
rden biri oldu. Bir Türk nehir tersanesi prenslik 1908 yılında bağımsızlığını sonra çizilen kent planında, Türk tah­
bulunmaktaydı. ilan edip Türkiye’den tümüyle ayrıldı. kimatından başka, Rusçuk, Lom Çayi-
Bayezid, Karamanoğulları’nı bu yö­ Bu suretle Rusçuk'da, Türk egemen­ nın ağzına yakın bir yerde bulunan şa­
rede iskân etmiştir. Dolayısıyla, bura­ liği Bulgaristan’ın özerkliğine kadar to da belirtilm iştir. Başkomutan M. I.
ya Türkler’in kurduğu bir şehir denile­ 485 ve bağımsızlığına kadar 515 yıl sür­ Kutuzov’un emri üzerine Rus askerle­
bilir. dü. Bugün de şehirde önemli bir Türk riyle Bulgar ahalisi (635 aile) Tuna’nın
Bugünkü Bulgaristan’dan sonra toplumu yaşamaktadır. Türk mimarî sol kıyısına aktarılmıştır, şato ve tah­
geniş sınırlar içinde Tuna eyaleti ku­ eserlerinin bir kısmı hâlâ ayaktadır. kimatı dinamitlenmiştir. Böylece, Rus-
rulunca, eyalet merkezi, Rusçuk’a alın­ Ünlü romancı Ahmed Midhat Efendi, çuk’un Ortaçağ kalesi, büsbütün yok
dı. Eyaletin ilk Valisi Midhat Paşa idi. 1841 yılında Rusçuk’ta doğmuştur. olmuştur.
1659’da Bulgar Piskoposu Filip Sta- Sadrazam Çelebi Şerif Haşan Paşa’nın Rusçfuk’un ikinci büyük kalesi ise,
noslanov, Rusçuk'ta 6 bin ahşap Türk
evi, 30’dan fazla cami bulunduğunu
belirtmektedir. 93 Harbi’nden önceki
yıllarda şehirde 29 cami, 7 tekke, 21
han, 3 çarşı hamamı, medreseler, çe­
şitli derecelerde okullar, 1540 dükkân,
4 bin 310 ev vardı. Bu şehirde Rüstem
Paşa Camii yıkılmıştır. 1930’larda Pa­
şa Camii adıyla ünlü olan Mirza Said
Paşa Camii, Hacı Mehmed Camii, Ton-
bu( Camii, Boyalı Camii, Kurmulu Ca­
mi, Arasta Camii, Kara Ali Camii, Ka­
dı Camii, Hatipolu Mescidi, Haşan
Efendi Mescidi, ayakta olan eserlerdir.
Rusçuk yakasında Üryanı Mehmed De-
de’nin türbesi vardır. Halkça ziyaret
edilir. Şehirde yapılan bir sayımda
mevcut Islâmların tesbiti yapılmıştır
(25 Nisan 1838). Bu tarihlerde şehir nü­
fusunun yarıdan fazlası Türk’tü, ayrı­
ca şehirde Bulgarlar, Yahudiler Erme-
niler, Çingeneler, Sırplar, Romenlerve
AvrupalIlar da yaşamaktaydı. Şehirde
1000 Türk askeri de bulunmaktaydı.
Şehir, Türkler’in çoğunlukla yaşadığı
bir bölgede bulunmaktaydı. Rusçuk’a
1800 yılında saldıran Ruslar, Muhafız
Ahmed Paşa ve birçok askeri esir al­
dılar. Daha sonra 27 Eylül 1810 günün­
den 4 Temuz 1811 gününe kadar 9 ay,
7 gün Rus işgalinde kalan Rusçuk’u
387
Rusçuk’un hemen karşısında, Tuna’-
nın sol kıysındaki Gürgevo l<enti ya­
nında, şimdi yapay olarak toprakla dol­
durulmuş kesiminde, Ortaçağ kalesi­
dir. Enkazından anlaşıldığı üzere, bu
kale, dörtgen bir planda kurulmuştur.
1445 yılında Vlad Drakul, kaleyi kuşa­
tarak Türkler’den almıştır. Ancak da­
ha sona yeniden Osmanlı Türkleri’nin
eline geçmiştir. Bundan sonra Gürge­
vo, Eflak’ın güvenliğini kesintisiz teh­
like karşısında bırakan bir tahkimat ha­
line gelmiştir. Bu yüzden, XV. - XVI.
yüzyıllarının birçok Eflâk hükümdarı,
sultanların ağır vesayetinden kurtulma
denemeleri sırasında baştan Gürge-
vo’ya saldırmışlardır. 1594 yılında
Transilvanya Hükümdarı Sigizmund
Batori ve Macar, Moldav ve İtalyanlar­
la birlikte kaleyi ele geçirmişlerdir.
1829 yılında imzalanan Edirne Barış
Antlaşması uyarınca, ertesi yıl kale yı­
kılmış, Gürgevo ise Eflâk topraklarına
katılmıştır. Evliya Çelebi, “Seyahatnâ-
me” sinde kaleden ayrıntılı olarak söz
eder.
Osmanlı döneminde şehirde mev­
cut pek çok camiden RüstemPaşa Ca­
mii, Mimar Sinan’ın eserii idi. Bu ca­
miin kervansaray, medrese ve tekke-
zaviye, han ve hamamlar vardı.
SAMAKO (Bugün: Samakov).
Osmanlı yönetiminde, {jemir ma­
denleri ile ünlü Sofya Sancağina
bağlı bir kaza idi ve buradaki demir ma­
denlerinden çıkarılan demir işlenme­
sinde belirli bir vergi alındı (1841). Ha­
liç Tersanesinin demiryolları buradan
sağlanır, ayrıca, başka yerlere de sa­
tılırdı (1850).
Samakov’da XIX. yüzyılın sonların­
da 12 cami, 3 okul 2 medrese, 2 ha­
mam, 240 dükkân bulunmaktaydı. Bu­
gün Hünkâr Camii, Malkoç Bey camii,
Şeyhefendi Camii, Yunus Voyvoda Ca­
mii, önemini korumaktadır. Ayrıca Iskr
Nehri üzerinde Sultan Murad Köprü-
sü’nün varlığı bilinmektedir. H. 1196
(1781) tarihli belge, Osmanlı dönemin­
de XIX. yüzyılın ikinci yarısındaSama-
kov’a bağlı Dobnice kazası içinde ge­
çen Hamza Boylu Nehri üzerindeki
köprü onarılmış (1850), Samakov’da
Aya Nikola adlı bir Rum kilisesi (1876),
Yanköstence Köyü’nde Sveti Bogo-
rodiçe Bulgar kilisesi, daha birçok
köylerde Bulgar kilisesi yapımı ve ona­
rım gerçekleşmiştir.
Samakov’un önemli Osmanlı döne­
mi eserlerinden olan ve bugüne kadar
varlığını sürdüren Küpeli Çeşme, 1752
yılında yaptırıldı. Küpeli Camii’nin ya­
kınında kurulmuş olan çeşme, çevre­
deki alanın örgütlenmesinde önemli
kompozisyon unsuru olmuştur. Duvar­
ları Kunttur, aralarında dar boşluklar
bulunan iyi işlenmiş zahirî taşlarından
yapılmıştır.
“Bayraklı C a m ii” ise, vaktiyle var
olan 12 camiden günümüze kadar ko­
runmuş tek camidir. Bulgar inşaatçı­
388
ları tarafından XX. yüzyılın ortalarında
(tahm inen 1846 senesinde) yeniden
düzenlenmiştir. Şehir merkezinde bu­
lunan cami, düz bir meydanda bağım­
sız bir hacim olarak alanda serbest du­
rur. Çevreye özel bir çekicilik vermek­
tedir. Kesin yapım tarihi bilinmemek­
le beraber cami, Bulgaristan’daki ilk
devir Osmanlı yapılarındandır. Yapılış
ve biçim verme tarzı bakımından bu­
günkü cami, Bulgar rönesans inşaat­
çılarının ustalığı ve Bulgar rönesans
mimarlığının gelenekleriyle sıkı bir
bağlantıdadır. Plan şeması basittir. Ca­
mi, ana mekânı ile üzerinde kadınlar
için bir mahfil bulunan sıra kemerli
açık girişten ibarettir. Cami, 1937 -
1938 yıllarına kadar ibadet yeri olarak
kullanıldı. İkinci Dünya Savaşinda ka­
palı kaldı. Savaştan sonra 12 yıl süren
bir restorasyonunun ardından Anıtlar
ve Eski Eserler Müdürlüğü'nce müze
haline getirildi.
Evliya Çelebi, “S eyahatnâm esi" n-
de yıkık “Sam akov" Kalesi’nden söz
eder. Şehirde 1700 ev bulunduğunu,
mahallelerinden 11 ’i Müslüman, geri­
de kalanı Hıristiyan ve Kıbtî olduğunu
vurgular.
Bugün Bulgaristan’da (Sofya İda­
re Bölümü) Samakov Yaylasinda, İs-
kir Nehri’nin kıyısında, Sofya’nın 60 ki­
lometre güneydoğusunda şehirdir.
SARAYBOSNA (Bosna - Sa­
ray. Bugün: Sarajevo).
4-5 bin yıllık bir geçmişi olan şe­
hir, Romalılar ve Bizans egemenliğin­
de uzun bir süre bulunduktan sonra,
Fatih Sultan Mehmed tarafından fe t­
hedilerek Osmanlı yönetimine geçti
(1463). Macaristan’a giden yolların kav­
şağında bulunması sebebiyle ticarî ba­
kımdan büyük gelişme gösterdi. İlk as­
kerî vali olarak buraya yerleşen İsa
Bey, Bosna N ehrinin kenarında, şeh­
re adını da veren büyük bir saray yap­
tırdı ve saraya, “Bosna S arayı" adını
verdi. Vali Hüsrev Paşa (1521) zama­
nında kentin imarına önem verildi ve
burası büyük bir şehir haline getirildi.
Osmanlı yönetiminde şehir, Bosna
Sancak Beyi mukarrırı oldu. 1583’te de
Bosna Beylerbeyliği’ne resmî merkez
görevi görmeye başladı. Bununla be­
raber v a lile r önce Travnik’te ve
1588'den sonra Luka’da kalıyor ve şeh­
ri yılda bir kez resmî olarak ziya­
ret ederdi. 1581’den 1878’e kadar va­
lile r bu şehirde oturdular. Şehir
1878’de AvusturyalIlar tarafından işgal
edildi. 1908’de Avusturya - Macaristan
tarafından ilhak edildi. Veliaht Prens
Ferdinand'ın b irsırp tarafından ilhak
edildi. Veliaht Prens Ferdinand’ın bir
sırp tarafından burada öldürülmesi, Bi­
rinci Dünya Savaşinın çıkmasına se­
bep oldu (1914). Bugün Yugoslavya’­
da, Bosna - Hersek Cumhuriyeti’nin
başkentidir.
Evliya Çelebi “S eyahatnâm esi” n-
de, şehirde 400 mahallenin bulundu­
ğunu, ayrıca 177 cami ve mescidden
77’sinde cuma namazı kılındığını, ca­
milerden yukarı kalede Sultan Paşa,
Varoş’ta Ferda Paşa, İsa Paşa camile-
lerini ve Hacı Osman mescidini yaz­
maktadır. Ayrıca "Seyahatnâme''üe 47
tekkeden, 10 çeşme, 100 sebilhâne ve
birçok hamamdan da söz edilmekte­
dir.
Saraybosna’daki kalıntılar, XVI.
yüzyıldan kalma camiler, Müslüman
mahalleleri ve mezarlıkları, kente bir
doğu şehri havasını vermektedir. Şehir
aynı zamanda bir elsanatları (halıcılık,
bakır işçiliği, güm üş) merkezidir.
Şehrin XVIII. yüzyıl sonuna kadar
ayakta kalan kalesi, küçük bir yapıyı
ve kale içinde “ Eb ü ’i-Feth M ehm ed
Han Cam ii" bulunmaktaydı. Kale, XVII.
yüzyılda Melek Ahmed Paşa’nın bey­
lerbeyliği zamanında, 1777 yılında ise
Mimar Haşan Ağa tarafından onarıl­
mıştır.
Şehre 1856 yılında bir kışla, kadın­
lar için bir hastane (1865) yaptırılmış,
mevcut telgrafhane binası ise 1869 yı­
lında onarılmıştı. Şehirde Türkçe ola­
rak VATAN gazetesi yayınlanmaktay­
dı ki, bu gazete o zamanki yönetimi
eleştirmesinden sonra 1 Nisan 1892’
den itibaren İstanbul'a girmesi yasak­
lanmıştır.
Eğitim kurumlan olarak 1865 yılın­
da ve 1872 yılında idadî ve diğer bir­
çok Müslüman okulları, 1868’de Hıris­
tiyan okulu, 1869 yılındaysa PrusyalI­
lar için bir okul inşa edilmiştir.
Saraybosna, Osmanlı yönetiminde
iken pek çok cami, han, hamam, med­
rese, köprü ve bedestenlerle süslü ma­
mur bir şehirdi.
Şehirdeki Osmanlı dönemi yapıları
şunlardır:
Eski Cami (H ünkâr C a m i’i Eb u ’l-
Feth Camii): İshak Beyoğlu Gazi İsa
Bey tarafından 1458 yılında yaptırıldı.
1463’te şehri ziyarete gelen Fatih Sul­
tan Mehmed’in takdirine mazhar oldu­
ğundan, adı “Hünkâr C am ii” olarak de­
ğiştirildi. 1560’da çete baskını ile yan­
dı. Bunun üzerine 1565’te yeniden ya­
pıldı. Bugün kubbeli camiin, minberi,
mihrabı bulunmaktadır.
1579 yılında Hekimoğlu Ali Paşa’-
nın Divan Efendisi Akovalı Osman
Şehdî Efendi, bir kütüphane eklemiş,
1848’de de bazı ekler yapılmıştır. Ca­
mi haziresinde Şeyh İbrahim Bistrigî,
Yeniçeri Ağası BosnalI Abdullah Ağa
ve Vali Muharrem Paşa’nın mezarları
bulunmaktadır.
Yanya Paşa Camii, XVI. yüzyılda
yapılmış, ilk binasından eser kalma­
mış, haziresinde pek çok eski mezar­
lar mevcuttur.
Yahya Paşa Camii, II. Bayezid’in
damadı Yahya Paşa tarafından 1844 yı­
lında yaptırıldı. Kiremitle örtülü yapı­
nın minaresi kârgirdir. iç tavan ahşap,
işçiliği güzeldir.
Azi Isa Bey oğlu Mehmed Camii,
Sancak Beyi Mehmed Bey tarafından
yaptırılmış, Avusturya işgali sırasında
(1697) harap olmuş, ahşap çatılı olarak
yeniden yapılarak 1905’te de onarıl­
mıştır. Minaresi kârgirdir. Kitabesinde
göre 1520 yılında yaptırılan camiin
mihrap ve minberi istalaktitlidir.
Mustafa Bey Camii: 1518’de, İsken­
der Paşa’nın oğlu Mustafa Bey tarafın­
dan yaptırıldı. Kubbeli bir yapıdır.
Çekrekçi Camii: 1526 yılında, Çek-
rekçi Hacı Mustafa Muslihiddin adlı bi­
ri tarafından yaptırıldı. Sekiz köşe kas-
naklı ve kubbeli olan yapı kesmetaş,
duvarları alçaktır.Minaresi renkli taş­
larla süslüdür.
Gazi Hüsrev Bey Camii: Şehrin en
önemli yapısıdır. Kapı üstündeki kita­
beye göre, Hüsrev Bey’in ikinci kez
Bosna Sancak Beyliği zamanında 1530
yılında inşa edilm iştir. Geniş bir avlu
ortasında olup Kıble kapısı karşısında
sekiz direğe dayanan bir şadırvanı var­
dır. Haremin sol köşesinde dükkânlar
bulunmakta, ortada cami ve türbeler
yer almaktadır. Beş kemerli revakın
yanları kapalıdır. Haremin orta kısmı
yüksek dört köşe bir beden üstüne
oturan sekiz yüzlü ve pencereleri kas­
nağa dayanan 15 metre çapında tek
kubbeyle örtülüdür. Yapının iç kalem
işleriyle süslenmiştir. Revak altında,
pencere kenarlarında ve kapının tah­
ta ve taş kısımları' süslüdür.
Ak Camii: Haydar Efendi tarafın­
dan 1545 yılında inşa edilmiş, 697
Avusturya akınında harap olduysa da
sonradan onarılmıştır.
Bozacı Camii, 1555 yılında Bozacı
Hacı Haşan adında biri tarafından in­
şa edilmiştir. Kubbeli ve mermer direk­
li bir son cemaat yeri bulunmaktadır.
Kadı Haşan Efendi Camii: Kadı Ha­
şan Efendi tarafından 1560 yılında yap­
tırılmış, çatılı, kalınca kârgir minareli
bir yapıdır. 1697 Avusturya işgalinde
yanmıştır.
Gazi Ali Paşa Camii: Kanunî Sultan
Süleyman’ın vezirlerinden Gazi Ali Pa­
şa tarafından 1560 yılında yaptırılmış­
tır. Kârgir minareli, tek kubbeli bir ya­
pıdır. Minaresi muntazam kesme taş­
tan yapılmıştır. Minberi mermerden
oyma ve oldukça güzeldir.
Ferhad Paşa Camii: 1561 yılında
Bosna Beylerbeyi Ferhad Paşa tarafın­
dan yaptırılmıştır. 8 pencereli bir kas­
nağa oturan “L ” kubbeli, son cemaa­
ti üç kemerli bir yapıdır.
Baş Çarşı Camii: Çarşı içinde bu­
lunan ve Hoca Durak adında biri tara­
fından yaptırılmış kubbeli biryapıdır.
Hocazâde Hacı Ahmed Camii:
1546 yılında yaptırılmış, kiremit örtü­
lü ahşap sayvanlı yapıdır. Zarif kârgir
minaresi yıkıldığından, yerine ahşap,
ufak bir minare yapılmıştır.
Mağribî Camii: Şeyh Mağribî tara­
fından 1486 yılında yapılmıştır. Kârgir
duvarlı ve ahşap çatılıdır.
Hüsrev Bey Medresesi: Kapı keme­
ri üstünde mevcut kitabeye göre 1536
yılında yaptırılmıştır. On iki hücreli ve
dershaneli mutad şekilde bir medre­
sedir. Kesme taştan yapılan binanın
ortasında zarif bir şadırvan bulunmak­
tadır.
Gazi Hüsrev Bey Bedesteni: Gazi
Hüsrev Bey tarafından yaptırılmıştır.
48 bölme dışında 27 dükkânı bulun­
maktadır. Kesme taştan yapılmıştır.
ikisi ortada, ikisi başka olmak üzere
dört kapısı bulunmaktadır.
Bursa Bedesteni: Sadrazam Rüs­
tem Paşa tarafından 1551 yılında yap­
tırılmıştır. Altı kubbeyle örtülü olan bu
yapı, asıl bedesten örneğine uygun
merkezî bir yapıdır. Moloz taştan ya­
pılmış, kemerlerde tuğla kullanılmış­
tır. Orta kütle sağlam ise de, dükkân­
lar harap durumdadır.
Şehirde birçok hankâhlar da bulun­
maktaydı. Bunlardan en ünlüsü Gazi
Hüsrev Bey Hankâhı’ydı ki, on dört
hücre, bir semahâneyle iki yan revak­
tan oluşmaktaydı. Hücre pencereleri,
avluya, semahaneninkiler dışa açılır­
dı. Ortada zarif bir havuz vardı. Bu ya­
pı, 1876 yılında onarım görmüştür.
Şehirde Hünkâr Camii yakınında­
ki hamamdan başka Gazi Isa Bey’in
yaptırdığı hamam da, anılmaya değer
yapıdır. Hüsrev Bey Çifte Hamamı ise,
bir tarafı üç, diğeri dört halvetli, soğuk­
luklu 12 metre kutrunda bir hamamdı.
Şehirdeki en önemli köprüler: Mil-
jacka üstündeki Keçi Köprüsü (1550),
Hünkâr Köprüsü (üç gözlü), Hacı Hü­
seyin Köprüsü (dört gözlü /1 6 1 9 yılın­
da yaptırılm ıştır) ve Hacı Abdullah Bri-
gan’ın yaptırdığı (1798) Lâtin Köprüsü’-
dür.
Gazi Hüsrev Bey Türbesi, aynı ad­
lı camiin avlusunda, sol tarafında se­
kiz köşelidir. Kesme taştan yapılmış­
tır. Kapı üstündeki kitabe yazıdan 1542
yılında yaptırıldığı anlaşılmaktadır.
Gazi Murad Bey Türbesi: Gazi Hüs­
rev Bey’in Kethüdası ve gaza arkada­
şı, sonra da vakfının mütevellisi mu­
rad Bey Türbesi onun yanında, fakat
daha ufaktır. 1640 yılında yaptırılmış­
tır.
Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi,
1537 yılında yaptırılmıştır. Halen bu
kütüphanede Arapça, Türkçe ve Fars­
ça olmak üzere 6 bin 456’sı yazma 9
bin eser bulunmaktadır.
SELANİK (Yun. Thessaloniki,
Thessalonica, Saloniki. Fr. Salonique,
Thessaloniçue).
Makedonya Kralı Philip tarafından
yaklaşık olarak M.Ö. 400’üncü yüzyıl­
da kuruldu. Daha sona Kral Kassand-
ros bu kente eşiTessalonike’nln adı­
nı verdi (M.Ö. 316). Roma devrinde ve
Justinianus I. zamanında çok zengin­
leşerek gelişti. Islavlar tarafından sık
sık kuşatılan şehir, 1204-1224 arası, bir
Latin krallığının, sonra da Epir despot­
luğunun (1124 - 1246) başkenti oldu.
1246 yılında Bizanslılar’ın eline geçti.
1387 yılında Hayreddin Paşa ve Evre­
nos Bey komutasındaki Türk orduları
tarafınan ilk kez alındı. Bir süre sonra
BizanslIlar şehri geri aldılar. Yıldırım
Bayezid devrinde Türkler tarafından
yeniden alınan şehir, Ankara Savaşı’-
n a (1402) kadar Osmanlılar’da kaldı. I.
Bayezid’in oğulları arasında taht kav­
gası sırasına Emiri Süleyman Çelebi
tarafından Bizanslılar’a bırakıldı. II.
Murad devrinde Selânik’e Türk akınları
yeniden başladı. BizanslIlar, Türkler’e
karşı kendilerine yardım etmesi karşı­
lığında şehri Venedikliler’e bıraktı.
Akınların sıklaşması üzerine, Venedik­
lile r kaçtı. Birçoğu da şehirde tutsak
edildi. Bazıları fidyeleri ödenerek ser­
best bırakıldı. II. Murad tarafından fid ­
yesi ödenerek azad edilenler arasında
Kuzey Sırbistan’ın önderliğinden Ge-
orge Brancovitch’te bulunmaktaydı
(1430). Selânik kesin olarak Osmanlı
Devleti’ne katıldıktan sonra Türkler ge­
nellikle şehrin yüksek semtlerini ve
Akropolis bölümünü seçti. Müslüman
mahalleleri bu yörede yayıldı. Rum-
lar’a aşağı bölümler ve Vlatedes Ma­
nastırının çevresi kaldı. Thessaloniki
diye bilinen belde, Bizans renklerini
kaybederek Türkleşti.
Bizans yönetimindeki Selânik yö­
netimi OsmanlIlar döneminde de de­
ğiştirilmedi. Yalnız BizanslI valinin ye­
rine Osmanlı paşası vardı. Bir sancak
haline getirilerek Rumeli eyaletine
bağlanan şehre, Türkler "Selânik" adnı
verdiler. Bu dönemde, Ispanyol asıllı
Musevî halk, şehirde üstünlüğü ele ge­
çirdi.
Şehir, Osmanlı devletinin ilerici
öğelerinin yaşadığı, yerleştiği bir şe­
hirdi. Yenilik hareketleri, düşünceler
burada gelişmiş ve İstanbul’a yayıl­
mıştı. XVII. yüzyılda her alanda ileri
devrini yaşayan Selânik’te bilim ada­
maları başarılı çalışmalar yaptı. Ope­
ratör Seyyid Latif Çelebi’ nin ünü Av­
rupa’ya kadar ulaşmıştır.
XIX. yüzyılın sonunda Selânik kenti
Ittihad ve Terakki Cemiyeti’nin önemli
merkezlerinden biri olmuştur. Ittihad
ve Terakki Cemiyeti’nin Selânlk’teki
en kuvvetli merkezi olan Osmanlı Hür­
riyet Cemiyeti, 1906 yılında Talât Bey,
Bursalı Mehmed Tahir, Fransızca öğ­
retmeni Naki Bey, Yüzbaşı Kâzmı Na-
mi, ünlü konuşmacı Ömer Naci, İsmail
Canbolat, Midhat Şükrü, Hakkı Baha
Bey, Rahmi Bey tarafından kuruldu.
1908’de Meşrutiyet ilân edildikten
sonra Selânik’e gelen Enver Bey yöne­
timi ele aldı. Bu arada Mustafa Kemal,
kendilerine uymayan düşünceleri yü­
zünden, Ittihad ve Terakki Cemiyeti’­
nin adamları tarafından sürekli izlen­
di ve İstanbul’a, özellikle Enver Bey’e
bildirildi. Meşrutiyet’ten sonra ilk bü­
yük kongre Selânik’te yapıldı.
Osmanlı döneminin son yıllarında
ilim ve irfan yuvası olan Selânik’te İl­
mî ve edebî MÜTALÂA adlı haftalık
dergi (1869), ÇOCUKLARA REHBER
(1896), siyasî ve ekonomik konulardan
söz eden ESPAGNOLE AVENİR ("7897,),
(JOURNAL DE SALONİOUE (1898),
FAROS TESALONİKİ (1899), okul ço­
cukları için resimli haftalık ECOLE ET
LA FAMILLE (1899) adlı dergi ve ÇO­
CUK BAHÇESİ (1904) adlı ilm î ve ede­
bî tergi yayınlanmıştır.
Şehirde ticaret oldukçca gelişmiş­
ti. Burada Yahudiler dokuma sanayii­
ni kurarak geliştirdiler. XVI. yüzyılda
Yahudiler’in sahip olduğu dokuma tez­
gâhları, 40 bin yeniçeri için, mavi ve
 yeşil renkli yünlü kumaş dokurlardı.
Ayrıca yaptıkları ipek peştemalların
ünü de çok fazlaydı. Selânik’te doku­
nan keçeler, desen ve kalite yönünden
üstündü. Yahudiler ticarete egemen­
di, Rum azınlık onları izlemekteydi.
XVIII. yüzyıl başında, Selânik, gelişen i
bir iş merkeziydi. 18 ticarî şirketin 11 ’i
Fransa, 2’si Ingiliz, 1’i Venedik, 1’i
Avusturya ve 2’si Almanya’nın dene-
timindek Livanolu Yahudilçr’le karma
olarak kurulmuştu.
1794 yılında Selânik’ten Mısır’a tü­
tün ihraç edilmekteydi ve ihraç edilen
j
tütün denklerinde on denkten bir denk
öşür alınmaktaydı. Selânik Ticaret fKfe
Mahkemesi 1861 yılında teşkil olun­
muştur. Şehirde pamuk tarımının iler­
lemesi için halkı teşvik etmek üzere
Siroz Sancağinda ekilen Amerika pa­
muğunun burada da yetiştirilm esine
karar verilmiş, 1866 yılında bir debbağ-
hane kurulmuş, şehin rüsumat daire­
si 1883 yılında teşkil edilm işti. Şalom
Saybas’ın burada inşa etm iş olduğu
İplik fabrikası için, Avrupa’dan getir­
teceği makine ve âletlerden gümrük
resmi alınmaması için ayrıcalık tanındı
(1881). 1888 yılında antimon ve simli
kurşun ve bakır madenleri işletilmeye
başlanıldı, 1889 yılında ise bir mensu­
cat (dokum a) fabrikası kurularak im ti­
yazı Mehmed Şerif Efendi’ye verildi.
1891 yılında bir bira fabrikası kurulan
Selânik’e Ziraat Bankasinın ilk şube­
si 1908 yılında açılmıştır.
1866 yılı şehrin imarında bir dö­
nüm noktası olmuştur. Sahili, Selânik’­
ten ayrılan yüksek sur duvarları yıktı­
rılmış ve geniş bir kıyı şeridi ortaya çı­
karılmıştır. Duvarlaryıkılınc kordon bo­
yu düzenleme, gezme ve yerleşme yeri
durumuna geldi. Rıhtımlar II. Abdülha­
mid devrinde yaptırıldı. Yalıkapı Kulesi
ve daha sonraki yıllardaTophane Kulesi
yıktırıldı. Yöredeki sıtma tehlikesi dre­
naj kanalları açılarak giderildi. Doyran
ve Harcan gölleri temizletilerek sivri­
sineklerden arındırılırdı (1882), 1889 yı­
lında da Tahbanas Gölü’ye Karasu ba­ SELÂNİK: Hamidiye Camii (XIX. yüzyıl sonları).
taklıkları kurtuldu Hamdi bye adlı şah­
sa imtiyaz verilerek Yenice Gölü’nün beplerle birçok sıtma, kolera vb. sal­ bir Eytamhane, 1895 yılında Yana Rum
kurutulması sağlandı. İlk belediye ku­ gın hastalıklar yoluyla birçok kayıplar Ortodoks Hastahanesi’nin yerine bir
ruluşunun 1869 yılında çalışmaya baş­ vermiştir. Bunlar sırasıyla 1553,1555, başka hastahane, 1897 yılında Hami­
lamasıyla sağlık işlerini denetleme 1572, 1581, 1588, 1609, 1648, 1679, diye Mahallesi’nde Merkez Hastanesi,
daha da kolaylaştı. Temizlik işleri ida­ 1689, 1712, 1714, 1730, 1748, 1763, 1900 yılında Yahudi cemaati için bir
resi de kurularak şehrin sokakları ilk 1832,1893,1911,1933 kolera ve veba hastahane, 1907 yılında Rus Hastaha-
kez çöpçüler tarafından temizlenme­ salgınlarıydı. nesi inşa edilm iştir.
ye başlandı. Selânik elektrikle aydın­ "Mardar Rüzgârı" denilen ve kuzey­ Şehre 1876 yılında Hükümet Kona­
latılan İlk Türk şehridir. Selânik’in elek­ batıdan esen sert havalarda yangın, ğı bitişiğinde bir telgrafhane inşa edil­
trikle aydınlatılmasına 1899 yılında şehirde büyük zarar verirdi. 1840 yılın­ miş, 1890 yılında Köpriyar Köyü’ne
başlanıldı. 1908 yılında elektrik şebe­ da şehirde v u k u b u la n ^ £y/ü/) büyük telgraf hattı çekilmiş, 1900 yılında da
ke inşaatı daha geniş alanlara yayıldı. yangında birçok halk evsiz kalmış, bir­ İngiltere Devleti tarafından bir posta-
Şehre 1889 yılında demiryolu mevkiin­ çok tarihî eser de kül olmuştur. Bu hane açılmıştır.
de bir tramvay hattı inşa edildi ve yangında Yahudi evlerinin çoğu yan­ Şehrin baruthanesi, uzun yıllar or­
1893’te ilk tramvay çalıştı. 1903 yılın­ dığından, bunlar 1840 yılı cizyelerin­ dunun barut ihtiyacını karşılamıştır.
da işletilmeye verilen tramvay hattı im­ den affedilmişler, 1848 (20 Aralık) Ohri kazasından çıkarılan kükürt, Se­
tiyazı süresi uzatıldı ve aynı yıl tram­ 1854,1856,1857,1890 yıllarındaki yan­ lânik baruthanesine gönderilmeye
vaylar elektrikle çalışır biçime sokul­ gınlardan sonra şehir harebeye dön­ başlanmış (1793), mevcut baruthane
du. 1811 demiryolu hattı döşendi. Bu müştür. 1910’daki yangında pek çok daha önce 1791 yılında onanlara ge­
hat, Üsküp ile Selânik’i birleştirm ek­ anıt ve mahalle yok olmuş, 1917’de ii- nişletilm iştir.
teydi. 1888 yılında Belgrad’a kadar yük ise Selânik’in Türk mahalleleri yan­ XIX. yüzyılın ikinci yarısından iti­
ve yolcu seferi başlamış oldu. mıştır. baren şehirde yapılan okulların yapı­
Bu arada şunu da kaydetmekte ya­ Şehre 1841 yılında bir karantina bi­ lış tarihleri de şöyledir:
rar var ki, Selânik’in yerleşim yapısı, nası, 1872 yılında bir tahaffuzhane, 1870’de bir irade ile şehirdeki sıb-
ahşap mimarisi, su sıkıntısı gibi se­ 1895 yılında Rum cemaatine mahsus yan mekteplerinin sayısı çoğaltılmış,
390
 1871 ’de Kayalar kasabasına bir mek­
tep inşa edilmiş,1884’te Fransa hima­
yesinde bulunan Katolik rahiplerinden
Yozni’nin Selânik’te kurma girişim in­
de bulunduğu okul için gerekli izin ve­
rilmiş, 1888’de bir ziraat mektebi eği­
time açılmış, 1889’da Feyz-i Resan
adındak bir özel mektebin kurulmasın­
da hizmeti görülenler ödüllendirilmiş,
aynı yıl Selânik'te inşa olunan "Zira­
at Am eliyat M ek te b i” ile Numune Çift-
liğ i’ne harcanan paralar Menafi san­
dıklarından ödenmiş, 1890’da bir ida­
dî inşaediim iş, şehirdeki ziraat mek­
tebi için getirtilen araç ve gerçler güm­
rükten muaf tutulmuş, daha önceden
kurulmuş ıslahhanesi "Selânik H am i­
diye M ekteb-i Sanayii" diye adlandırıl­
mış, 1892’de yapımına başlanan ida­
dî mektebinin inşaatı tamamlanmış,
aynı yıi Rum cemaatine mahsus olan
Mekteb-i Kebir’in inşaatına ruhsat ve­
rilmiş, 1902’de idadî ve rüşdiye mek­
tepleri onarılmış, 1914'te Romanya Ti­
caret Okulu eğitime açılmıştır.
Şehre 1830’da büyük bir kışla ya­
pımına başlanılmış, 1834’te de inşaa-
sı tamamlanmıştır.
Selânik Kalesi 4 kilometre uzunlu­
ğunda ve bşş kapısı vardı. Kapılar, Li­
man Kapısı, Vardar Kapısı, Kule Kapı­
sı, Kalamara Kapısı, Kule Kapısı adı­
nı taşırdı. Bu yapı, XVII. yüzyılda bir
Türk karakterini aldı. Bu kale 1771 yı­
lında harap olan ve yıkılan yerleri ona­
rılmış, 1847 yılında burcuyla diğer ba­
zı yerleri yeniden onarılmış, 1869 yjlın-
da sahile rıhtım inşa edilmesi sebebiy­
le kale duvarları yıktırılmıştır. 1870 yı-
lıda şehre muntazam hapishane bina­
ları inşa edilmiştir.
Şehirde bulunan veya şehre yakın
nehirler üzerinde birçok köprü yapım­
ları da olmuştur. Vardar üzerinde bir
köprü onarılmış, 1846 yılında eyalet
içerisinde birçok köprü onarımları ya­
pılmıştır.
1430 yılından 1913 yılına kadar yö­
rede Türkler 483 yıl kalmışlar, bu sü­
re içerisinde birçok eserler inşa edil­
miştir. 1913 yılına kadar şehirde 47 ca­
mi ve mescit, 19 tekke ve zaviye, 3 ima­
ret, 2 şehir suyu, 15 çeşitli vakıflar sap-
tanılm ıştır. Arşivci Kâmil Kepecioğlu’-
nun araştırmasına göre Rumeli, vakıf­
ça kurulan ve yürütülen şartlar dahi­
linde yalnız Selânik’te ve civar köyle­
rinde 100’ü geçen Türk eseri vardı.
Şehirdeki Türk yapıları şöyle sıra­
lanabilir:
Rüşdiye Mektebi (1882), Kız Rüşdi­
ye Mektebi (1882), Hacı Ahmed Ağa b.
Mehmed Ağa Mektebi (1706), Eminzâ-
de Hacı Mehmed Ağa Dârülhadisi, Ha­
cı Ali Dershanesi (1842), Davud Efen­
di Dârülhadis Medresesi (1729), Topal
Mehmed Baba Medresesi (1662), Ha­
cı Baba Medresesi (1638), Hacı Ali oğ­
lu Hacı Musa Bey Medresesi (1839),
Şehvar Paşa Kuranhanesi (1842), şifa-
iye Medresesi (1712), Hacı Ali oğlu Ha­
cı Numan Bey Medresesi (1810), Kay-
seriyeli Hacı Abdurrahman ve Hacı
Mehmed Camii (1842), Ahmed Suba­
şı Mescidi (1836), Hacı Ahmed b. Meh­
med Mescidi (1721), Alaca imaret Ca­
mii, Balabanoğlu Hacı Ahmed Mesci­
di (1845), Ahmed Paşa Camii, Astarcı
Mescidi (1727), Ali Paşa Mescidi
(1727), Hoca Ali Camii (1727), Burmalı
Camii (1784), Burhan Hoca Mescidi
(1843), Gaile Kaptanı Mescidi (1727 -
1760), Gülmezoğlu Mescidi (1845), Ka­
ra Hacıoğlu Mescidi (1726), Hamza
Bey (Paşa) Camii (1690), Fenarîzâde
Hasarı Çelebi Mescidi (1679), Pinti Ha­
şan Mescidi (1761), Hacı Haşan Mes­
cidi (1843), Mesud Haşan Camii (1784),
Hızır Ağa Mescidi (1772), Gazi Hüse­
yin Paşa Camii (1720), Hüsrev Kethü­
da Camii (1740), İbrahim Çelebi Camii
(1857), Maktul İbrahim Paşa .Camii
(1718), Ishak Paşa Camii (1842), Hacı
İskender Mescidi, Hacı İsmail Mesci­
di, Kasımiye (Sultan Bayezid) Camii
(1684), Koca Kasım Paşa Camii (1727),
Kadı Kemal Camii (17 2 0 -1 72 2 ), Ceze-
rî Kasım Paşa Camii (1443), Pir Meh­
med Çelebi (Yılan M erm eri M escid i -
1762), Sultan Murad Camii-i Atik
(1685), Sultan Murad Mescidi (1727 -
1777), Hacı Musa Baba Camii (1638 -
1842), Kazaz Hacı Musa Mescidi (1849
- 842), Mustafa Paşa Camii (1602 -
1858), Abacı Hacı Mustafa Mescidi
(1722), Vezir-i Azam Numan Paşa Ca­
mii ve hayratı (1802), Seyfeddin Efen­
di Mescidi (1761), Yemen Fatihi Mes­
cidi (1732 - 1844), Sultan Süleyman
Mescidi, Şehabeddin Efendi Mescidi
(1794), Zincan Mescidi (1722), Karaca-
ahmet Tekkesi (1723), Şeyh Zeki Ah­
met Efendi Zaviyesi (1760), Ekmekci-
zâde Ahmed Paşa Mevlevihanesi
(1639), Hoca Ali Zaviyesi (1723), Çavuş-
zâde karısı Ayşe Hatun Tekkesi, Beya­
zid Baba Zaviyesi (1669), Hamza Çavuş
Fatihiye Zaviyesi (1721), Haşan Bey
Zaviyesi (1840), Hızır Baba Zaviyesi,
Saçlı İbrahim Efendi Tekkesi, İlyas
Efendi Tekkesi (1889), Mahmud Ağa
Zaviyesi (1819), Mehmed Çelebi Zavi­
yesi (1706), Meydan Dede Zaviyesi
(1638), Hacı Musa Baba Zaviyesi (1638
-1705), Müflis Çelebi Zaviyesi (1706),
Pişmaniye Zaviyesi(1781), mirza Safî’-
nin oğlunun mezarı (1767), ishan Pa­
şa imareti (1842)(, Mustafa Paşa İma-
retii (1602 -1820), Yakub Paşa imareti
(1668, 1740, 1807),Sortuç Suyu(1856),
Maktul İbrahim Paşa Suyu (1758), Ya­
kub Paşa Şadırvanı (1669), Kapıcızâde
Ahmed Vakfı (1680), Beyaz Ahmed
Efendi Vakfı (1670), Ahi Baba Hacı Ah­
med Efendi Vakfı (1725), Ayşe Hatun
Vakfı (1673), Hacı Derviş Efendi Vakfı
(1668) vb.
XIX. yüzyılın ikinci yarısından itiba­
ren onarılan yapılar şunlardır:
İshak Paşa Camii (1882), Ayasofya
Camii (1883), Gazi Hüseyin Bey Camii
(1887), Ahmet Subaşı Cami (1899), Ya­
kub Paşa Camii (1904), Kalay-ı Bâlâ
Mescidi (1906), Hacı Musa Camii S er ra i).
(1906), Koca Sinan Paşa Camii (1906),
Kara Ali ve Hacı Mümin camileri den biri olan Serez, Ortaçağ’da, Bizans
(1907).
Şehirdeki Rum yapıları ise şunlar­ larına karşı, giriştikleri, sürekli ve kanlı
dır:
Davidbalı Köyü’nde Aya Tanaş döneme girmiştir. Bizans vekâyinâme-
(1859), H ortokob’da Rum kilisesi
(1860), Kokoş kazasında Kuvanç Kö­ Türk vekayinâmelerinde ise 1374/1375-
yü’nde Aya Dimitri (1861), Pazargâh
Köyü’nde Aya Yorgi (1861), Aya Niko-
la Mahallesi’nde Aya Nikola (1861),
Mari Ç iftliğ i’nde "Aya M arina-(1868),
Vardar-i Sagir Nahiyesi Künfe Ç iftli­
ğ i’nde “Aya Paraskevi” (1868), Langa
Köyü’nde Aya Nikola (1868),Teşo Kö­
yü’nde Aya Dimitri (1871), Lenkaza na­
hiyesi Köytene Ç iftliğ i’nde (1871), Ba-
kova Köyü’nde Aya Hiloryan (1875),
merkezde bir Bulgar kilisesi (1875) ve
Rum kilisesi (1876), Doğanca Köyü’n­
de Rum kilisesi (1878), İskaçina Köyü’-
ne Bulgar kilisesi (1883), Davudbali
Ç iftliği’nde Rum kilisesi (1887), Bulgar
Katolik kilisesi (1890), Torsil ve Köyü’­
ne Rum kilisesi (1892), Langaza'da
Havra (1893), Lothaz nahiyesinde
“ F en d ik” kilisesi (1895), Cedid Maha-
lesi’nde Katolik kilisesi (1896), merkez­
de “Aya Paraskevi”, Zence kazası Ahır­
san Köyü’ne “Ayatanaş” kiliseleri sa­
yılabilir.
Balkan Savaşı’na kadar Osmanlı
yönetiminde kalan şehir, savaşta ye­
nik düşen Osmanlı İmparatorluğu ta­
rafından, Bükreş Antlaşması’yla Yuna­
nistan’a bırakıldı (1913). Bugün Yuna­
nistan’da bir liman şehridir.
SEMENDİRE (Bugün: Smede-
revo).
Sırpların merkezi olan Semendire’-
nin kalesi, XV. yüzyılda Tuna Nehri ke­
narındaydı. Osmanlı yönetimine geç­
tikten sonra buradan söz eden Evliya
Çelebi, “S e y a h a tn â m e ” sinde 400
adım olan kalenin çok yüksek ve dört
köşe 30 burcunun bulunduğunu, neh­
re doğtu çıkan bir burunda kâin kale­
sinin üç tarafı su, bir tarafı hendek, iç
kalenin en burunda olduğunu kayde­
der. iç kale Osmanlı yapısı olup 1479
yılında yapılmıştır. Kale içinde “ Tarz-ı
k a d im " Ebü’l Feth, Şir Merd b. Abdul­
lah, Hacı Veli camileri vardır. Sultani­
ye ve Şir Merd adında iki medresesi,
mescitleri de bulunmaktaydı. Bir de
Kızlar Ağası Hamamı bulunmaktaydı.
Kalede 1000, varoşta 3 bin ev mevcut­
tu ve şehirde toplam 24 cami vardı.
Belgrad yönüne doğru bir saatlik me­
safede Bâlî Bey meşhedi ve tekkesi
ünlüydü.
XIX. yüzyılda 12 bin nüfusu bulu­
nan Semendi re bugün (Smederevo)
Yugoslavya’da (Sırbistan) şehirdir.
SEREZ veya SİROZ (Bugün:
Makedonya’nın en eski şehirlerin­
imparatorlarının, İslav kavimleri akın-
savaşlar sonunda, parlak ve ünlü bir
lerine göre Serez, 19 Eylül 1383’te;
391
1385/1386 arasında Osmanlı egemen­
liğine girmiştir. Yine Türk vekâyinâme-
lerine göre ilk kez Murat Hüdavendi­
gâr devrinde (77711350), ikinci kez Ev-
renos Bey He (H. 786/1384), fethedil­
miştir. Serez Kalesi Lala Şahin Paşa’-
nin desteklediği Deii Balaban Bey eliy­
le fethedildi ve zeamet olarak Evrenos
Bey’e verildi. Civarlara da Saruhan'dan
getirilen yörükler yerleştirildi. Şehrin
fethinden kısa bir süre sonra, İmpara­
tor ioannis V. Paleoiogos’un Selânik
V a liliği’ne atayarak, kendisine büyük
yetkiler verdiği oğlu Manuel, Osman­
lIların Sırp asıllı prensler elinden aldığı
Serez’in eski bir Bizans mülkü olma­
sı düşüncesi ile, şehirdeki Rumları Os­
m a n lI muhafızlarına karşı isyana teş­
vik ettiyse de, zamanında yapılan ön­
le m le rle bu girişim ortadan kaldırıldı.
Şeyh Bedreddin Slmavi’ nin hareketi­
nin son safhasına sahne olan şehirde
yakalanan Bedreddin Simavî, Çelebi
Sultan Mehmed’in huzuruna getirile­ SİLİSTRE: Genel görünüm (XIX. yüzyıl İkinci yarısı).
rek burada yargılanarak idam edilmiş-
tir (1420). Şehir yöresinde bulunan gü­ rak bağlandı. 1875’te 545 köyü bulu­ sayılan Silistre, daha Roma imparator­
müş madenleri erkenden OsmanlIların nan sancakta toplam nüfus 225 bini luğu devrinde önemli bir kale şehri ola­
önemli bir darphanesi olmuştur. bulmaktaydı. XIX. yüzyıl sonlarında şe­ rak “ D u ro s to ru m ” adını alm ıştı.
XVII. yüzyılda (1 6 6 7 1668)’öe, İstan­ hirde 3 bin 35 ev, 1292 dükkân, 174 ma­ 1388-1389’da OsmanlIlar tarafından
bul’dan G irit’e giderken, Serez’e uğra­ ğara, 61 han, 2 hamam, 20 cami, 18 alınan Silistre, Rumeli eyaletinde Rus­
yan Evliya Çelebi şehrin bir tasvirini mescit, 8 medrese, 14 tekke, 3 imaret, çuk Sancağina bağlı bir kaza merkezi,
verir. Evliya Çelebi’ye göre, şehrin do­ 14 mektep, 42 kilise bulunmaktaydı bir zaman da sancak oldu. 1390-1391
ğu tarafından yalçın kaya üzerinde iki (1871 tarihli salnâme). ve 1407-1413 yılları arasında kısa bir
kapılı, içinde ev ve kilise yıkıntıları bu­ 1856 yılında şehre Yunan Konso­ süre için Eflak voyvodası Mirço’nun
lunan metrûk bir kalesi vardı. Kale ete­ losluğu kurulmuştur. hükümdarlığı altında bulundu. 1773’te
ğinde 10 mahallede kiremit örtülü mâ­ Balkan Savaşinın ilk safhasında Mareşal P. Rumyantsev kumandasın­
mur 2 bin evde Yahudi, Rum, Bulgar, Bulgar kuvvetlerince, savaşın ikinci daki Rus ordusu S ilistre’ye saldırdıy-
Sırp ve gayr-i müslimin oturduğu, ka­ safhasında da Yunanlılar tarafından iş­ sa da geri çekilmek zorunda kaldı.
le dışında, etrafı sursuz, bağ ve bah­ gal edildi. Londra Antlaşması (Mayıs 1810 ve 1828’deki savaşlar sırasında
çeler içinde 30 mahalleye ayrılmış, yi­ 1913) ile Yunanistan’a bırakıldı. Ruslar, S ilistre’ye girdiler. Bu arada 9
ne üstü kiremit örtülü ve kâgir 4 bin Serez’de bilinen en önemli İslâmî Mayıs 1811 tarihinde Çermen Sanca­
evden oluşan Müslüman şehrinin bu­ yapılar: Çandarlı Halil Hayreddin Pa­ ğ in a ilhaken Silistre eyaletine Ali Pa­
lunduğunu, Serez’de 12’si cuma nama­ şa Camii ile, Bahaüddin Paşa Zaviye­ şa atandı. 1828 yılında ise Silistre Va­
zı kılınan cami olmak üzere, 91 cami s id ir. Çandarlı Halil Hayreddin Paşa liliği İbrail Muhafızı Ahmed Paşa’ya ve­
ve mescit, birçok medrese, tekke, çeş­ Camii, 1385 yılında yaptırılmış, 1720 yı­ rildi. 1843 yılında ise Hafız Ahmed Pa­
me ve sebille, 5 hamam, 1 han, bedes­ lında yandığından II. Mahmud tarafın­ şa buraya vali atandı.
tende 2 bin dükkândan söz etmekte­ dan 1836 yılında onartılmıştır. Buraya 1856 yılında da Rus kuvvet­
dir. Bahaüddin Paşa Zaviyesi ise Yıldı­ leri saldırdıysa da, düşmana karşı as­
XVIII.-XIX. yüzyılda Serez’de eşkı­ rım Bayezid devrinde, Hızıroğlu Baha­ kerle birlikte Silistre’yi savunan halka
yalık hareketleri başlamıştır. Buraya üddin Paşa tarafından yaptırılmıştır mükâfat olarak Osmanlı hükümetince
yerleşen derebeyler arasında, eşkıya­ (XIV.-XV. yüzyıl). Yıldırım Bayezid, Ya- üç yıl süreyle vergilerden affına ve as­
nın tenkilinde rol oynayan ve Alemdar nikos veya Gümüş köyünü Bahaüddin kerlikten de muaf tutulduklarına, hal­
Mustafa Paşa ile İstanbul'a gelen Se­ Paşa’ya vermiştir. O da bu köyün ge­ kın hareketlerinin memnunluk verdiği
rez isyanı Serez tarihinde önemli bir lirini, Serez'deki zaviyeye vakfetmiştir. ilgili makamlara bildirilm iştir. 1859 yı­
yer alır. XIX. yüzyılın ikinci yarısından itiba­ lında Eyalet Valiliği’ne Halil Kâmilî Pa­
Serez’den geçip Marmaracık köyü ren Hıristiyanların dinî ibadetleri için şa atanmıştır. 1878’de Berlin Antlaş-
yakınından denize akan Karasu Neh­ birçok kilisenin yapımına veya onarı- m a s iy la B ulgaristan’a vermedi.
ri’nin denize döküldüğü alanda bir göl mına Osmanlı hükümetince izin veril­ 1913’te İkinci Balkan Savaşı sırasında
bulunmaktaydı ve burada küçük gemi­ miştir. 1856 yılıda Bahtiyar köyünde, Romanya’ya geçen Silistre, Birinci
ler ve çıkrık kayıklarla balık avlanmak­ 1863 yılıda Potkova, Obeye, Lipoz, Dünya Savaşinda Almanların yardı­
taydı". 1796 yılında bir karar çıkarılarak 1868 yılında Negulyan, Rahoviçe, Met- mıyla bir ara Bulgarlar tarafından işgal
balık avlanmalar bir nizama bağlan­ ropolid, Varoş Mahallesi, 1869 yılında edildiyse de, onların yenilmesi üzeri­
mıştır. Yeniköy, 1870’de Feristan, 1871'de ne yine Romanya’ya geçti. 1940 yazın­
XVIII. Urunubâlâ köyü, 1880’de Merkez'de, da Cralova A ntlaşm asiyla Bulgaris­
yüzyılın ikinci yarısından iti­
baren şehirde Hıristiyan nüfusunda ar­ 1896’da Timurhisar kazasında, 1893’te tan’a geri verildi. Silistre yöresi, Bul­
tış görülür. Özellikle buraya gelen Hı- Sobraniye köyünde, Tekrita Nahiyesi garistan’da Türklerin yoğun olarak bu­
ristiyanlar, yüksek fiyatlarla evler sa­ Çerişte köyünde (1903), kiliseler yapıl- lundukları bir kesimdir.
tın almaktaydılar. Bunun üzerine 25 O sm anlIların büyük bir vilayeti
Ocak 1765’te, bu tür alışverişlerde, şe­ olan Silistre'de 40 cami, 8 medrese, 40
hirdeki Müslüman nüfusun azaldığı, okul, 10 çeşme bulunmaktaydı. Son
bir yazı ile ilgili makamlara bildirilmiş- Rus Savaşinda çoğu yıkılmıştır. Vezir
tir. Sinan Paşa’nın yaptırdığı Kurşunlu Ca­
Önceleri Rumeli eyaletinin Selânik SİLİSTRE (Eski adları: Dorysto- mi, Eski Kapı Camii, Akkapı Camii,
Sancağina bağlı bir kaza merkezi olan lon, Durostorum , S ilistrie; bugün: Si­ Mahkeme Camii, Pazaryeri Camii, Ha­
Siroz, XIX. yüzyılın ikinci yarısında Se­ li s tra). raççı Camii, Yıldırım Bayezid’in yaptır­
lânik vilayetine bir sancak merkezi ola­ Aşağı Tuna vadisinin kilit noktası dığı Kale Camii, Bayraklı Camii (yıkıl­

392
mıştır), en önemli camilerdir. Mecidi­
ye Tabyası bugün de durmaktadır.
S ilistre’ye bağlı Sarnıç köyünde
aynı adla anılan camiin vakıf kayıtla­
rında yaptıranı belirtilmemiş olup, Si-
listre’nin 25 kilometre güneydoğusun­
da olan bu köyün duvarcı işi oldukça
basit camiin bir resmi İstanbul Üniver­
sitesi Merkez Kütüphanesi’ndeki Yıl­
dız Albüm leri’nde bulunmaktadır. 81-
listre’de bulunan Silistre Kalesi, birkaç
kez onarım görmüştür. Kalenin 1789
yılında onarıldığı, 1793 yılında Mimar
Halifesi Seyid Ömer Efendi tarafından
onarılmj., valilerin oturması için bir Pa­
şa Sarayı inşa edilm iştir (1817-1822).
Kalenin ve sarayın İnşaatında 1600 kişi
çalışmıştır. Yine Osmanlı döneminde
S ilistre’de büyük köprü kurulduğu
(1875), bu köprünün yapılması için Baş-
mimar EbubeklrAğa’nın görevlendiril­
diği Küherçile fabrikası yapıldığı (1788)
1867 yılında yeniden bir kışla ile hasta­
ne yapıldığı (1868) kışlanın 1870 yılın­
da tamamlandığı, buraya yapılan rüş­
diye mektebine muallim atandığı ve ki­
tap gönderildiği (1873), Silistre Hapis­
hanesindeki suçlular için bir hasta­
ne (1873) ve bir Havra (1876) yapıldığı
bilinmektedir. Bulgaristan Devlet Ar-
şivi’nde mevcut üç belgeden ise Ka-
raorman köyünde Bulgar kiliseleri ya­
pıldığı belirtilmektedir.
Silistre Destanı: 1827-1829 Osmalı-
Rus Savaşı’nın bütün imparatorlukta
ve özellikle Rumeli’de yaptığı tahbira-
tı, yarattığı acı ve sıkıntıları anlatan,
Ruşen! adlı bir saz şairi tarafından söy­
lenen destan,, Silistre’nin düşman tara­
fından çevrilerek sıkıştırıidfğında, ku­
şatmadan sonra kırkbeş gün dayandı­
ğına, savunmanın güçlülüğüne, so­
nunda kalenin lağımlarla tahrip edile­
rek, 1829’da düşürüldüğüne, esir olan­
ların hemen eziyet ve işkencelerle öl­
dürüldüğüne ait dörtlükler içermekte­
dir.
Evliya Çelebi "S eyah atn âm e’’s'\n-
de, Silistre eyaletinden ayrıntılı şekil­
de söz edilmektedir.
Silistre eyaletinde Sancak beyi
merkezi olan Kılburun Kalesi, buranın
en müstahkem mevkilerinden biridir.
Kanun üzere, Özü Paşası, bazen bura­
da, bazen de karşı Özü’de otururdu.
Sonradan IV. Murad’ın emri ile Piyâle
Paşa donanma ile gelerek Kılburun
Kalesi'nin batı tarafına bitişik dört kö­
şe sağlam bir kale daha ekleterek yüz
adet asker koydurtmuş ve taş yapı gü­
zel bir kale haline sokulmuştur. Yine
Evliya Çelebi’nin Seyahatnâmesi’nde
"A li Pasa tarafından alınm ış olup, üç
tuğlu vezir eyaletinin m erkezi olarak"
belirtilmektedir. Şehrin önemli bir ka­
lesi de Aşağı Tuna’daki Bulgar Orta­
çağ kalelerinden Drıstır Kalesi’dir, Bu
kale, XV.-XIX. yüzyıllarda Osmanlı
imparatorluğu’nun büyük bir askerî, si­
yasî, İdarî ve dinî merkezi olarak belir­
ginlik kazanmıştır.
Silistre bugün, Bulgaristan’ın ku­
zeydoğu kesiminde, Tuna Irmağı’nın
güney kıyısında, Romanya (Dobruca)
sınırı yakınında il merkezi şehirdir.
SOFYA (Latince: Serdica, Ulpia
Serdica, Yunanca: Triaditsa; Islavca:
Sredests, Bugün: Bulgarca adıyla: So-
fiya).
Sofya, Avrupa'nın en eski şehirle­
rinden biridir. Sofya yaylasında ve bu­
günkü şehirde ilk yerleşmeler Neoiit’-
in ilk yarısında (M.Ö. IV. binyıl) olmuş­
tur. Şehir 1382’de (veya 1385; bazı kay­
naklarda 1386), Türkler tarafından feth­
edildi ve Rumeli Beylerbeyliğinin
merkezi oldu. Bundan sonra eski özel­
liğini kaybederek Türk şehirlerine ben­
zemeye başladı. Türklerin buraya gel­
mesiyle nüfus da değişti. Sofya’nın
alınması çok ilginçtir.
Sofya Sancak Beyi ince Bala-
man’a, Sultan, Murad’ın yazdığı buy­
rultudan anlaşıldığına göre, Doğancı
Sevindik, Sofya Valisi’ni avlanma ba­
hanesiyle ormana davet eder, bir hiley­
le yakalayıp teslim alır. Şehir, savaş­
sız teslim olur, Sofya, Rumeli'deki 10
bender şehirlerinden biriydi. (Diğerleri:
Edirne, Filibe, Üskûp, Serez, Yenişe­
hir, Selânik, Bosnasaray, Belgrad ve
Budin’dir). Sürekli gelişen Sofya 1540'
ta 25 sancağın bağlandığı büyük bir
eyalet haline geldi. Bu gelişmeye den­
geli olarak şehirde imar hareketleri
ilerledi, camiler, medreseler, imaretler
gibi birçok hayır kurumuyapıldı. Sof­
ya bir ticaret merkezi olması dolayısıy­
la birçok yerli yabancı tüccar bura­
ya gelirdi. Buna göre de ticaret han­
ları yapıldı. Sofu Mehmed Paşa’nın
kervansarayı, 100 tavla at alırmış, Si-
yavuş Paşa Hanı’na 5 bin at çekilirmiş.
Şehirde 11 adet kurşun örtülü han var­
mış. Şehirde Müslümaniar üstün bir
çoğunluk oluştururlardı. XVI. yüzyılda
48 mahalleden 37’si Müslüman, 11’l
Hıristiyan'dı. XVII. yüzyılda Sofya'yı
gezen Evliya Çelebi, şehirde 53 cami
ve mescit, 40 okul, 2 medrese, 11 han,
1086 dükkân,bedesten vesaire bulun­
duğunu söyler.
1786 yılında valilik buradan kaldı­
rılarak bir muhafızlık durumuna geti­
rildi. 1797'de Pazvandoğlu Osman’ın
eline geçti. 1853-1856 Kırım Savaşin­
dan sonra İdarî önemini kaybetmeye
başladı ve sadece Tuna vilayetinde
sancak merkezi olarak kaldı. 1868’de
Sofya’ya bağlı Ihtiman kazasının mü­
dürlük, Cima nahiyesinin de kayma­
kamlık yapılması için padişah iradesi
çıktı (1868). 1870’de Vasil Levski bu­
rada devrim komitesi kurdu.
Nisan 1876 ayaklanmasında Türk
askerî kampı haline gelen şehir, 4
Ocak 1878’de Rus ordusu tarafından
işgal edildi. Bu sıralarda şehirde 3 bin
ev ve 15 bin nüfus vardı. M. Drinov’un
girişimi sonucu şehir, Bulgar Prensli­
ğ in in başkenti olarak seçildi (3 Nisan
1879). Özellikle İstanbul Viyana Demir-
yolu’na bağlandıktan (1888) sonra nü­
fusta büyük bir artış oldu. Daha son­
ra civardaki köyler İdarî olarak Sofya’
ya bağlanınca, şehrin nüfusu ve yüzeyi
daha da gelişti. 1892’de burada Bulgar
Sosyal-Demokrat P artisinin yerli teş­
kilâtı kuruldu. 1901'de buraya Bulgar
İşçi Sosyal-Demokrat P artisinin Mer­
kez Komitesi yerleşti. İkinci Dünya Sa­
vaşı sırasında Sofya Bulgar Komünist
Partisi’nin, İşçi Gençlik Birliği (RMS)
Vatan Cephesi M illî Komitesi ve Halk
Kurtuluş Ordusu’nun genelkurmayı ve
diğer örgütlerin merkezi idi. 9 Eylül
1944'te Vatan Cephesinin ilk halk de­
mokratik hükümeti kuruldu.
Osmanlı Dönemi Yapıları: 1368'de
OsmanlIların eline geçtikten sonra
Sofya'da birçok mimarî eser meydana
getirildi. 1506’da Abdülhayaoğlu Yah­
ya Paşa bir bedesten yaptırdı. Bedes­
tenin içinde ve dışında yüzlerce dük­
kân vardı. 1540’tan sonra Sofya’da ca­
mi, medrese ve imaret gibi eserler ço­
ğunluk kazanmaya başladı. Sofya’da
ilk külliyeyi II. Mehmed’in sadrazamı
Mahmud Paşa, Rumeli Beylerbeyliği
sırasında yaptırdı. Bu külliyede cami,
medrese odaları, kütüphane, kervan­
saray ve sebil vardı. Bugün bunlardan
yalnız cami kaldı (1877 yılında onarım
görmüştür). 9 kubbeli olan ve Uluca­
mi diye anılan bu yapı, bugün Bulgar
Arkeoloji Müzesi haline getirilm iştir.
Şehirde Sofu Mehmed Paşa'nın yap­
tırdığı külliyenin içinde cami, medre­
se, kütüphane, imaret, bimaristan
(hastane) hamam ve kervansaray yer
alıyordu. Cami ve minaresi siyaha
yakın renkte granit taşından yapıldığı
için buna "Kara C a m i” denildiği gibi
"İm aret Cam ii", "Cuma C am ii" de de­
nirdi. Nisan 1902’de kiliseye çevrilece­
ği hakkında Bulgaristan Komiserliği’
nin yazısı üzerine önlenmesi hususun­
da devletler nezdinde girişimde bulu­
nulmuştu, fakat bu girişim önleneme­
m iştir. Cami dış duvarları değiştirile­
rek kilise yapılmıştır. Mimar Sinan'ın
Sofya’daki en güzel eseri olan bu ca­
mi, 1878 Rus Savaşindan sonra cep­
hanelik olarak kullanıldı. Sonradan mi­
nareleri yıkılarak, kiliseye çevrildi. 16
odalı olan medresesi bir süre hapisha­
ne olarak kullanıldı, sonra yıkılarak ye­
rine İçişleri Bakanlığı binası yapıldı.
Bunlardan Banyabaşı Camii veya Mol­
la Efendi Kadı Seyfullah Camii, 1566
tarihinde inşa olunmuştur. Dört adet
köşe kubbesinin ortasında yükselen
büyük kubbesi ve tek minaresiyle bu-
ün Sofya'nın ortasında durmaktadır,
8 nünde üç kubbeli bir tetimmesi var­
dır ki, bu, Kadı Seyfuilah'ın zevcesi na­
mına inşa olunmuştur. Son cemaat ye­
ri olarak kullanılır. Sofya’daki 53 cami­
den ibadete açık veya ayakta kalan tek
cami budur.
Gül Camii, II. Bayezid tarafından
camie çevrilen bir Roma eseridir.
1878’den sonra kilise yapılmıştır. Si-
yavuş Paşa tarafından XVII. yüzyılda
cami yapılan Sofya Camii yine kilise­
ye çevrilmiştir. Defterdar Camii, Paşa
Sarayı önündeki Çelebi Camii, Şefta­
lili Camii kurşunludur. Vitoş eteklerin­
de Knajevo'da Bâlî Baba Türbesi bu­
lunmaktadır. Sofya yakınında bugün
de durmakta olan bu türbenin yapım
tarihi 1551’dir.
Şehir, Osmanlı yönetiminden çık­
madan önce de bayındır bir durumda
idi. Hazine-i Evrak’ta mevcut belgeler­
den Sofya’da birçok yeni binaların ya-
393
pıidıği, bir kısmının ise onarıldığı an­ SREPNİÇA (Bugün: Srebreni- Lesseps’le anlaşarak (Kasım 1854), ka­
laşılmaktadır. Bunlardan onarım gö­ ca). nal çalışmalarına başladı. Ardından da
renler: Grovlan köyü civarında Asfer Fatih Sultan Mehmed tarafından bu girişim gerçekleştirmek için “Com-
Nehri üzerindeki Büyük Köprü (1842), zaptedilerek Osmanlı yönetimine ka­ p ag nie Üniverselle du C anal M ariti­
Sofya’daki Riyale Kışlası (1846), daha tılmıştır. Kalesi II. Bayezid tarafından m e de S u ez" (Evrensel Süveyş Deniz
önce yanan Büyük Saat Kulesi (1846), onarılan kazanın XVII. yüzyılda kale va­ Kanal Şirketi) kuruldu. Kanalın açılı­
selden yıkılan köprüler ve Telgrafha­ roşunda 800 kâgir ve 70 dükkân, Sul­ şından itibaren, 99 yıl boyunca kârın
ne (1876), sayılabilir. Yeni yapılan eser­ tan Bayezid Camii ve başka beş cami yüzde 75’i şirkette kalacak, yüzde 15’i
lerden Iskıra Nehri’ne yapılan sed ile mescit, üç mektep, bir tekke ve bir Mısır’ın olacak, yüzde 10’u da kurucu­
(1848), bilinmektedir. lara dağıtılacaktır. Kanalın açılış çalış­
hamam ile bir han bulunmaktaydı. Bu­
Yeni yapılar olarak rüşdiye mekte- . gün Yugoslavya'da (Bosna) şehirdir. malarına tam olarak 1859’da başlandı.
bi (1858), Dubnica kazasına bağlı Nu- Bu çalışmalar bir ara Ingiltere tarafın­
vesel ve Gürgene köylerine iki kilise dan durdurulmak istendi. Kanal çalış­
(1863), hükümet konağı (1876), Tatar ve
masında 20 bin işçi görevlendirildi.
Bunun üzerine Osmanlı Hükümet) 29
Çerkeş Muhacirleri için mektep ve ca­
Aralık 1859’da Meclis-i Vükelâ ile gö­
mi (1876), Sarıyar köyünde bir Rum ki­
rüşerek, kanal hakkında kesin karar
lisesi (1894), yine Bulgaristan Devlet SÜLEYMANİYE alınması yoluna gidildi. Said Paşa’nın
Arşivi’nde mevcut bir belgeden İhti-
Osmanlı döneminde önce Bağdad ölümü ve yerine geçen İsmail Paşa’-
man kasabası B ilintsi köyüne bir Bul­
eyaletine, daha sonra Musul vilayeti­ nırı zamanında Osmanlı Devleti’nin ta­
gar kilisesi (1874) ve Sofya'ya bağlı
ne bağlı sancak merkeziydi. Tanca va­ vassutuyla bir ara kanal çalışmaları
Debre-i Salafça köyünde de bir Bulgar
disi kenarında, yörede oturan ve Ba­ durduruldu. Daha sonra işçilere ücret
kilisesi inşa edildiği öğrenilmektedir. ban denilen aşiret reislerinden biri ta­ ödenmeye ve kazı işlerinde makineler
Evliya Çelebi “Seyahatnâm esi"n- rafından 1784’te kurulan ve 1780-1802
kullanılmaya başlanınca, Osmanlı
de Sofya’dan geniş olarak söz etmiş, yılları arasında Bağdad Valiliği’nde bu­
Devleti de yeni bir fermanla kanalın
Sofya’nın tarihî, gelişmesi, mahallele­ açılışına izin verdi (1866). Üç yıl sonra
lunan Büyük Süleyman Paşa’nın adı­
ri, camileri, medreseleri, hamamları,
na izafeden bu adı alan Süleymaniye, kanal, imparatoriçe Eugenie tarafın­
ılıcaları, han ve kervansarayları, mesire
Birinci Dünya Savaşı sonunda (13 Ka­ dan açıldı (17 Kasım 1869). Bu tarihten
yerleri, ziyaretgâhları ve Şarköyü Ka­ sonra Süveyş Kanalinın önemli stra­
sım 1918), ingilizler tarafından işgal
lesi ayrıntılı olarak anlatılmıştır. tejik rolleri oldu. Birinci Dünya Sava­
edildi. Ancak yörede bulunan halk,İn­
Sofya’da 39 Türkçe gazete ve 7 giltere ve Arap yönetimine karşı isyan ş in d a ingilizler, burayı almak isteme­
Türkçe dergi çıkmıştır. Sofya’da çıkan etti ve bu durum, Kuzey Irak’a son yıl­ lerine rağmen 1915 ve 1916’da Türk -
ilk Türçe gazete Arnavut ırkına bağlı larda bir çeşit muhtariyet verilinceye Alman kuvvetleri buna karşı koydular.
Türk toplumundan Manizâde Yusuf Ali kadar sürdü. 1946 yılına kadar İngiltere’nin yöneti­
Türabî Derviş tarafından yayınlanan Osmanlı döneminde Çemcal mev­ minde bulunan kanal, 1958’de kesin
TARLA gazetesidir(7.4.1880-24.8.1880). kiinde bir kışla inşa edilm iştir (1867). olarak Mısır Hüküm etine geçti.
Sofya’da en son yayınlanan gazete ise, Süleymaniye, bugün Irak’ta şehir, Süveyş, bugün Mısır’da önemli bir
T ü rkiye ’den B u lg a ris ta n ’a kaçan il idare merkezidir. liman şehridir.
(1948), gazeteci Ziya Yamaç tarafından
yayınlanan TİTOCU (7.11.1951) adlı ga­
zete olup, 1 ay 23 gün sonra kapanmış-
tır (31.12.1951). En uzun süreli Türkçe
gazete ÇİFTÇİ BİLGlSİ’dir. (14.1.1919-
19.5.1934). En kısa süreyle yayınlanan SÜVEYŞ SÜ2EBOLU (Bugün: Sozopo-
ve II. Abdülhamid’in siyasetini destek­ Eski Mısır yerleşim yeri olan Sü- lis).
leyen Necib Nadir Bey tarafından çı­ yevş’teHıristiyanlığınilk zamanlarında Osmanlı yönetimi sırasında bir ka­
karılan SERBEST BULGARİSTAN ad­ balıkçılık ve kaçakçılıkla geçinen yer­ saba olan Süzebolu’yu gezen Evliya
lı gazetedir (14.11.1887-1.12.1997; 3 li bir toplum yaşamaktaydı. Müslüman Çelebi, "S eyahatnâm esi" nde buranın
nüsha). devrinde oldukça zenginleşen şehir, Karapınar’ın doğusunda, Karadeniz kı­
Sofya’da yayınlanan 46 Türk gaze­ Osmanlı imparatorluğu yönetiminde yısında oldukça mamur bir iskele ol­
tesi ve dergiler şunlardır: (1517) Yavuz Sultan Selim tarafından duğu, deniz kıyısında büyük dükkân­
Türkçe: TARLA-BULGARİSTAN bir deniz üssü olarak daha da gelişti. ların bulunduğu yazılıdır. Süzeboiu’-
RESMİ GAZETE TERCÜMESİ, DİK­ Bu devirde Kahire yolundan 1.5 mil nun kalesi dörtgen şeklinde ve Rum
KAT, ÇAYLAK, SERBEST BULGARİS­ uzaklıktaki bir “S u e s ” suyu bugünde yapısıydı. 814 yılında Musa Çelebi ta­
TAN, BAŞLANGIÇ, İTTİFAK SADA-İ kalıntılarına rastlanan bir su kemeri ile rafından fethedildi. Gümrük emini diz­
MİLLET, FERYAD, EYAM, SOFYA şehre getirildi. XIX. yüzyılın başlarına darı, yeniçeri, kethüda yeri bulunmak­
MUHBİRİ, TUNCA (1913), BALKAN, doğru çökmeye yüz tutmuş ve önemi­ taydı. Burada 600 kadar kiremitli ev,
TÜRK SADASI, ÇİFTÇİ BİLGİSİ, ZİYA, ni kaybetmişken, 1837’de Ingiltere ile cami, han ve hamam, çarşı ve pazarı
AHALİ, 1921’de TUNCA, DOSTLUK, Hindistan arasında posta yolu kurul­ ile kiliseleri bulunmaktaydı. Kasaba­
BULGARİSTAN, REHBER, TEBLİGAT, duktan ve özellikle kanalın tamamlan­ nın karşısında deniz içinde üç adet
DELİORMAN, ÇİFTÇİ KURTULUŞU, masından sonra şehir, yeniden parla­ adacık ve üzerinde birer kilise vardı.
MEDENİYET, YENİ GÜN, DOĞRU mıştır. Bunlardan " Aya A nastasya” denilen
YOL. YILDIRIM, SES, IŞIK ve TİTOCU; XV. yüzyılda Venedikliler, XVII. ve ada üzerinde bir de manastır bulun­
RESİMLİ TÜRK SADASI (Dergi), RE­ XVIII. yüzyılda da Fransızlar Süveyş maktaydı. Bu adanın karşısına (Çinge­
SİMLİ BALKAN (Dergi), MECMUA-IİR- berzahında bir kanal açmanın gerek­ ne) iskelesi denirdi. Buranın kuzeyin­
ŞAD (Dergi), ÇİÇEK (Dergi), ÇOCUK liliği üzerinde durdularsa da bu düşün­ de Boğaz iskelesi vardı. Daha kuzeyin­
SEVİNCE (Dergi), YENİ IŞIK ve YARIM ce ve girişimler sonuçsuz kaldı. Mısır’ın de Ahyolu Kalesi olup, adı "R ap ho ii"
(Dergi); Fransızca olarak: LE CORRİER NapolĞon tarafından işgali sırasında den bozmadır. Kalesi deniz kıyısında,
DES BALCANS; Türkçe-Bulgarca ola­ (1798-1801) Süveyş Kanalinın yeniden beşgen şeklinde bir yapıydı.
rak: VATAN, ŞARK, EFKÂR-I UMUMİ­ açılması ile ilg ili ciddi çalışma Fran- Şehir bugün, Bulgaristan’ın Kara­
YE, KOCA BALKAN, HALK SESİ, IŞIK; sızlar tarafından yapıldı. deniz kıyısında ilçedir.
Arnavutça olarak: DRİTTA, Bulgarca Süveyş Kanalinın ciddi bir şekil­
olarak: TERBİYE gazetesi çıkmıştır. de ele alınması ve açılması girişimi
Sofya, bugün Bulgaristan’ın en bü­ 1854’te Mısır Hıdivi olan Sâid Paşa’nın
yük şehri ve başkentidir. Ülkenin siya­ girişim i ile oldu. Sâid Paşa, Fransız
set, ekonomi ve kültür merkezidir. diplomat ve mühendis Ferdinand de
394
 dece eğitim yüksek bir düzeye ulaş­
makla kalmamış, eski pazar mahalle­
lerinin yerine yeni caddeler açılmış,
şehrin görünümü oldukça değiştiril­
miştir. Bununla beraber eski yüzyıllar­
da olduğu gibi, şehrin gelişmesi, bu
devrede de büyük yangınlarla sekteye
uğramıştır. Bu arada 1757 yılıda Şam’
da meydana gelen büyük bir deprem
ile 1891 yılında başgösteren kolera
salgınında halkın büyük çoğunluğu te­
lef olmuştur.
Şam, Osmanlı yönetimine girdik­
ten sonra büyük gelişmeler göstermiş,
bugünkü şehrin Islâm mimarîsi bakı­
mından en güzel eserlerinden bir kıs­
mı Osmanlı dönemine ait olmuştur.
1554/1555’te şehrin batısındaki kapı­
ları önünde Barada kıyısında, Kars al-
Ablak’ın yerinde ve onun enkazından
yararlanılarak, Türk üslûbu ile ve Mi­
mar Sinan’ın planına göre, iç açıcı bir
cami inşa edilmiştir. Ayrıca Şam’ın en
ünlü camilerinden, mevcudiyetlerini
Türk paşalarına borçlu olduklarını be­
lirtmekte yarar var. Zira, bu yapılardan;
Bilâl-i Habeş Hazretlerinin türbesi
(1825), Seyyid izzeddin Hazretlerinin
mezarı (1893), Sultan Süleyman Camii
ile medresesi (1887) Hazret-i Risalet-
penahı Camii (1980) Derviş Paşa Ca­
mii (1892), Cami-i Şerif (1895 ve 1895),
Pamuk Dede Türbesi ve sebili (1904)
onarımları örnek olarak gösterilebilir.
Sultan Selim Camii, I. Selim tara­
fından 1516 yılında yaptırılmıştır. Pan­
dantiflere dayalı bir kubbeyle örtülü­
dür. Önünde üç kemerle ve küçük kub­
beyle kapatılmış bir son cemaat yeri
ve bunun çevresinde üç yandan sütun­
lara dayanan, önden yedi, yanlardan
üçer kemerli, eğimli bir çatı ile örtülü
ŞAM: Dervişler Tekkesi (XIX. yüzyıl). revak vardır. Camiin kuzeybatı ve ku­
zeydoğu köşelerinde iki ince minare
ŞAM (Arapça: Dimaşk, Dimaşk Suriye ile büyük ölçüde ticarette bu­ yer alır. Öndeki avlunun sağında ve so­
al Şam). lundular. Derviş Paşa tarafından lunda semer kemerli onikişer küçük
Kuruluşundan beri önemli bir yer­ 1572’de inşa ettirilen Han al-Barir ile kubbeyle örtülü revaklara açılan altı­
leşme yeri otan Şam, 635'te Araplar ta­ 1732’de Süleyman ve 1752’de Esad Pa- şar hücre bulunur. Bu hücrenin pen­
rafından fethedildi. 639 yılında Eme- şa’lar tarafından yaptırılan hanlar, şeh­ cere alınlıkları çinilerle kaplıdır. Sütun
vîlerin yönetimine girdi. XIII. yüzyılda rin bu devirdeki ticaret hayatında ge­ başlıkları üçgenlere bölünmüştür. Ba­
(1260), Moğolların istilâsına uğradı. lişme göstermiştir. tıda ayrıca küçük bir mescit bulunur.
Daha sonra Memlûk Devleti’nin Suri­ Şam, 1832-1840 arasında geçici Şam Kalesi’nin onarımı en son
ye vilayetlerinin en önemli yerlerin­ olarak Osmanlı Devleti’ne isyan eden 1842 yılında yapılmıştır. XIX. yüzyıldan
den biri oldu. Memlûk ordusunun Mer- Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın yöneti­ itibarense şehirdeki imar hareketleri
cidabık Savaşinda yenilgisinden son­ mine girdi. İdarî ve özellikle askerî şöyle sıralanabilir:
ra (28 Eylül 1516) şehir, Osmanlı İmpa­ maksatlar için birtakım yeni binalar Kadınlar (1848) ve erkekler için
ratorluğu yönetimine girdi. Osmanlı yapıldı. Bu arada Tangiziya, askerî (1869) bir hastane inşa edilmiş
padişahı, kendisine iltihak eden Mem- mektebe çevrildi. (1870), süvari kışlasının onarımı ya­
lûklerln Dimaşk Valisi Cambirdi al- 1850 yılında Tanzimat-ı Hayriye'ninpılmış, tramvay yapımı için Yusuf
Gazali’yi eski görevinde bıraktı. Ya­ amacına hizmet etmek üzere bazı bü­ Matran Efendiye imtiyaz verilm iştir
vuz’un ölümünden sonra Vali Kanuni­ yük eyaletlerde birerEyalet Meclisi ka­ (1888-1890).
yi tanımadı ve şehrin Ulu Camiinde is­ rarlaştırıldığından Şam’da da böyle bir XIX. yüzyıldan itibaren ildeki
tiklâlini ilân ettikten sonra iç kaleyi ele meclis teşkiline ve bu meclisin kim­ eğitim-öğretim faaliyetlerine büyük
geçirdi. Trablus, Humus ve Hama da lerden oluşacağının ve görevinin ne çapta katkısı bulunan imar hareketle­
kendisine katıldı. Bunun üzerine Ka­ surette belirleneceğine dair Şam Va­ ri şöyledir:
nunî tarafından üzerine gönderilen Os­ lisi Mehmed Said Paşa’ya hüküm gön­ Mekteb-i idadiye öğrencileri için
m a n lI kuvvetlerince yenilerek öldürül­ derildi. 1860’ta Şam’da Dürzîler ile Ma- koğuş ve dersane ile cami inşa edil­
dü. Böylece şehir kesin olarak Osman­ runîler arasında çıkan anlaşmazlık miş (1859), Hasbiya kasabasına bir rüş­
lI yönetimine girdi. kanlı şekilde bastırıldı. 1863 yılında ye­ diye mektebi açılmış (1883), Mekteb-i
ilk Osmanlı yönetiminde şehir ve ni bir ayaklanma daha olduysa da ka­ Tıbbiye-i Mülkiye eğitim-öğrçtime açı­
bölgesi nisbî bir refah içinde yaşadı­ rışıklık çıkaran Urban aşireti tenkil olu­ larak (1903) aynı yıl müdür olarak Mem-
lar. Ticaret ve özellikle hac bu refahın narak ilgililer yakalanıp cezalandırıldı. duh Bey atanmış, idadi mektebi bina­
başlıca etkenleri oldu. Osmanlı impa­ larının onarımları yaptırılmıştır (1907).
ratorluğu’nun en parlak devrinden ön­ 1878’de Midhat Paşa’nın Şam Va­ Burada yaşayan Hıristiyan dinine
ce Fransızlara bahşedilen (1535) kapi­ liliğ in d e şehir oldukça müreffeh bir mensup vatandaşlar için ise, Osman­
tülasyonlardan yararlanan Batılılar da hayata kavuştu. Onun zamanında sa­ lI Hükümetince gerektiği şekilde dinî
395
ibadet yerlerinin yapılmasına veya Bulgaristan’da inşa edilen en büyük Devleti’nin Tuna boyunda en önemli
onarılmasına izin verilmiştir. XIX. yüz­ Osmanlı eseridir. Eserin mimarı belli müstahkem mevkilerinden biri olma­
yılda bu konudaki faaliyetler şöyle sı­ değildir. Plant, mimarî tarzi, teşkilâtı, sı sebebiyle asker ve devlet memuru,
ralanabilir: müştemilâtı bakımından Nevşehir’de­ sınıflı, kasabanın en münevver toplu­
1855 yılında eski Katolik kilisesi­ ki Damad İbrahim Paşa C amii’ne tıpa luğunu oluşturmaktaydı. Şumnu Türk­
nin onarımı, 1858’de Meydan Mahalle­ tıp benzediğinden her ikisinin aynı mi­ lerin de düğün^alkın malî durumunun
s i’ne, Dariye köyüne (1859), Maşora kö­ marın eseri olması kuvvetle muhte­ en az rol oynadığı, buna karşın, kısa
yüne (1859), vilayet merkezine (1862) meldir. Şadırvanı çok zariftir. Vakfiyesi bir süre için de olsa, halkı etkileyen ve
birer Rum kilisesi ve Buka-i Garbî ka­ 21 Rebiülevvel 1157’de tanzim edil­ birleştiren bir olaydır.
zası Aytenik köyüne bir Marunl kilisesi miştir. Bundan başka Saat Kulesi, kış­ Şumnu’da (Şum en) Türkçe gazete
yapılmıştır. lalar da Türk döneminden kalma yapı­ ve 2 Türkçe dergi yayınlanmıştır. Şum­
Şam, bugün Suriye’nin en büyük lardır. Şehrin batı bölümündeki park­ nu’da ilk çıkan Türk yayını muallim Ha­
şehri ve başkentidir. ta da eski köşkler muhafaza edilm iş­ fız Abdullah Fehmi Meçik tarafından
tir. Bu yapılardan başka Saat Camii yayınlanmış olan YOLDAŞ dergisidir.
(Şaban Bey Cam ii) 1580 yılında inşa (15.12.1921-1.9.1922). Şumnu’da en
edilm iştir. Yanındaki çalar saat ve ku­ son çıkan gazete ise Müderris Ahmed
lesi 1603 yılında yapılmıştır. Kemal Hasanoy tarafından yayınlan­
Eski Camii, Kılek Camii (ibadete mış olan HAVADİS adlı gaazetedir.
ŞUMNU,ŞUMLA,ŞUMLAR açıktır), Piliç Camii, Tatar Camii, Ihla­ (1.2.1936-28.2.1941; 5 yıl). Şumnu’da
(1950-1965 yılları arasında kullanılan mur Camii, Ravna Çeşmesi, Şumnu yayınlanan diğer gazete ve dergiler
adı: Kolarovgrad: Bugün: Şumen). Bedesteni, Surp Asdvadzadzin Erme­ şunlardır:
Unlü Arap coğrafyacısı idrisî, bu ni Kilisesi (1834), Kamçısuyu Köprüsü GENÇ MEKTEPLİ, BULGARİSTAN
eski şehirden “M isiy o n e s " adıyla söz (1837) kayda değer Osmanlı dönemi TÜRK MUALLİMLER MECMUASI, SA­
eder. Çandarlı Ali Paşa komutasında­ yapılarıdır. VAŞ VE YENİ SÖZ, S A D A -I İSLAM,
ki 20 bin kişilik Osmanlı ordusu Bul­ 1667’de yapılan Solak Sinan Camii, İNTİBAH, YARIN
garistan’ı fethe başlayınca, Tikenlik ve 1848’de inşa edilen Debbağhane Ca­
Çalıkavak Boğazı'ndan Kocabalkan’ı mii yıkılmıştır. 1729 tarihinde yapılan
aşarak Şumnu’yu yardı. Burasını alma­ Kılek Camii bakımsızdır. 1769’da inşa
ya çalışırken, çok zorluk çektiğinden edilen ve güzel bir ta’likle yazılmış ki­
şehre "Ş um lu ” adını koymuş, bazı es­ tabesi bulunan Reis Paşa Camii depo TAAZ
ki kayıtlarda Şumlu diye yazılıdır. Şe­ yapılmıştır. Muradiye, Müşebbekli, Osmanlı yönetiminde Yemen San­
hir, uzun yıllar Osmanlı İmparatorlu­ Ağa, Karaman, Dümdar, Çarşı, Şerif cak merkezi şehir, Özdemiroğlu Os­
ğu’nun, Tuna boyundaki askerî mer­ Ağa, Karaağaç camileri, önemli cami­ man Paşa tarafından Osmanlı toprak­
kezlerinden, kazalarından biri oldu. lerden olup, bunların çoğu yıkılmıştır. larına katıldı. Daha sonra Yemen Va­
Birçok Osmanlı - Rus savaşında önem­ 1920 yılında Şumnu’da mevcut ca­ lisi Ferik İsmail Paşa’nın çabalarıyla
li rol oynadı, savaş sahnesi oldu. Ku­ mi ve mescitler şunlardır: bayındır hale geldi.
zeyden gelen Rus saldırılarına kar­ Şerif Halil Paşa Camii (Tombul Ca­ Taaz, kuzeyden Hadide, kuzeydo­
şı doğal bir kale olduğundan, askerî mii), Eski Cami, Çarşı Camii, Dündar ğudan Sana sancakları, güneyden
önemi artmış, II. Ordu merkezi olmuş­ Camii, Müşabakalı Cami, Reis Mahal­ Aden Körfezi ile batıdan Bab-il Men­
tur. Askerî kudretiyle mütenasip ola­ lesi Camii, Üçpınar Mahallesi Camii, dik Boğazı ile sınırdı. Taaz, Eb, Aden,
rak nüfusu da artmıştır. Burası diğer Şerif Ağa Camii, Tütünlük Camii, Ta­ Ka'tebe, Hacriye ve Muha adlarıyla 6
kentlerin Osmanlı imparatorluğu’ndan tar Mahallesi Camii, Ihlamur Camii, Kı- kazaya bölünmüş olup, 10 nahiye ve
koparılırken de yüzbinlerce Türk göç­ lek Camii, Aygır Camii, Moğoş Mesci­ 447 köyü vardı. Bölgedeki nehirlerin
menine bir barınak olmuştur. 1829’da di, Karaşaban Mescidi, Çömlekçi Ma­ çoğu yazın kururdu. Dolayısıyla bura­
Tuna’yı geçen Rus kuvvetleri, Şumen’i hallesi Mescidi, Çukur Tekke Mesci­ da çöl alanı oldukça genişti. Ürün ola­
kuşatmışlarsa da ele geçirememişler- di, Gelberi Sultan Mescidi, Haşan Pa­ rak kahve, pamuk, çivid, buğday, arpa,
dir. 1869 yılında Rusçuk’ta Tuna Mat- şa Tekke ve Mescidi. susam, mısır, bakla, hardal, haşhaş,
baasinda basılan bir resmî salnâme- 1920 yılında Şumnu’daki çeşme ve hurma yetiştirilirdi.
ye göre o tarihte Şumen’de 4 bin 152 şadırvanlar şunlardır: Taaz kaza merkezi, Cebel-i Sera
ev, 40 cami, 1523 dükkân, 253 mağa­ Şerif Paşa Çeşme ve Şadırvanı, Nehri'nin iki kolu arasında bir vadide,
za, 38 han, 5 hamam, 35 fırın, 46 tabak­ Çarşıiçi Çeşme ve Şadırvanı, Mutaflar Sana'nın yaklaşık 250 kilometre gü­
hane, 34 meyhane, 14 tabya ve topha­ Çeşme ve Şadırvanı, Ravna Çeşmesi, neydoğusunda ve iskelesi olan Muha'
ne, 3 cephanelik, 1 telgrafhane, 1 has­ Kılek Çeşmesi, Çingene Çeşmesi, Kü­ nin 7 kilometre kuzeydoğusundaydı.
tane 3 kışla 13 ambar 1 hükümet çük Çeşme, Karaağaç Çeşmesi, Acı Merkez nüfusu 1200 kadardı. Birbağ-
konağı, 1 mahkeme, 1 memleket saa­ Çeşme, Mangalak Çeşmesi, Çukur çesi ve birkaç kışlası vardı. Daha eski
ti, 32 mektep, 6 medrese ve imaret, 10 Çeşme, Piliç Çeşmesi, Apil Çeşmesi, dönemlerde, daha büyük ve daha ge­
tekke ve türbe, 5 kilise, 1 havra ve pek Uçpınar Çeşmesi, Karaşaban Çeşme­ lişmiş olduğu, civardaki kalıntılardan
çok çeşme varmış. Bu yapılardan kış­ si, Dolupınar Çeşmesi, Kurşunlu Çeş­ anlaşılmaktadır.
lanın 1856 yılında onarıldığı, hükümet me, Kasap Çeşmesi, Gelberi Sultan Sancağın arazisinde vapur kömü­
konağının 1864 yılında yapıldığı, 1873 Çeşme ve Şadırvanı, Reiscami Çeşme­ rü ve çeşitli cinste demir, gaz maden­
yılında bir rüşdiye mektebi daha açıl­ si. leri mevcuttu.
dığı ve Aya Yorgi adlı bir Rum kilisesi Şumnu, bugün kuzeydoğu Bulga­
inşa edildiğini Hazine-i Evrak’ta bulu­ ristan’da, Sofya-Varna Demiryolu üze­
nan belgelerden öğrenmekteyiz. rinde bir şehirdir.
1878 yılında Rusların eline geçen Bulgaristan yönetimindeki Şumnu,
Şumnu, 1898 Berlin Antlaşması ile ku­ Türk halkının çoğunluğunu malî ba­
rulan Bulgaristan Prensliği sınırları kımdan, orta halli esnaf, çiftçi ve tüc­ TÂİF
içinde kaldı. Osmanlı egemenliği yıl­ car oluşturmaktadır. Daha Türkiye yö­ Midhat Paşa’nın boğdurulduğu yer
larında şehir, canlı bir el sanatiarı (ba­ netimindeyken gelişmiş olan tabaklık, olarak Türk tarihine geçen Tâif, uzun
kırcılık, dem ircilik, ipekçilik, dokum a­ sonradan da Türklerin elinde kalmış­ bir süre Arabistan sınırlarında kaldık­
cılık) merkezi olarak gelişmiştir. tır. Hatta 1920 yılında Türkler tarafın­ tan sonra 1517 yılında Yavuz Sultan
Şumnu’da Osmanlı döneminden dan birkaç deri fabrikası bile kuruldu. Selim tarafından fethedilerek, Osman­
kalma birçok yapı vardır. Bu yapılar Bağımsız Bulgar Devleti’nin kurulu­ lI yönetimine geçti. 1916 yılında Türk
arasında Şerif Paşa Camii (1745) özel şunda Şumnu’da yaşayan bir kısım hükümetine isyan eden Mekke Şerifi
bir yer tutar. Halk arasında daha çok halk, aileleri ile birlikte Türkiye’ye göç Hüseyin b. Ali, 1918’de İngiltere’nin
Tombul Cami adıyla anılan bu cami, ettiler. Şumnu’nun uzun yıllar Osmanlı yardımıyla “H icaz M e lik /iğ i” ni kurdu.

396
Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Sa-
vaşı’ndan yenik olarak ayrılması nede­
niyle bu olayları bastıramadı ve böy­
lece şehir, Osmanlı yönetiminden çık­
tı.
XIX. yüzyılda T â ifîe kale ve kışla­
lar onarılmış (1843), bir muvakkithane
(1851) ile hükümet konağı (1869) inşa
edilm iştir.
Tâif, bugün Suudî Arabistan’ın ba­
tısındaki Hicaz eyaletinde bir yayla
şehridir.
TAMIŞVAR (Rumence: Timişo-
ara; M acarca: Temeşvar).
Eski bir Macar şehri ve aynı adı ta­
şıyan kontluğun merkezi olan Tamış-
var’ın yazılı belgelerde adı ilk kez 1242
yılında geçer. XIV. yüzyılda şehir oldu.
Macaristan Kralı Karoly I, şehri tahkim
ettirdi ve XV. yüzyılda, Macaristan
Krallığı’nın, Osmanlı akınlarına karşı
eh önemli savunma merkezlerinden bi­
ri haline geldi. Şehir, 1552’de Sokollu
Mehmed Paşa tarafından zaptedilerek,
Osmanlı yönetimine bağlandı. Paşalık­
la yönetilen Tamışvar’a iki tuğlu mir-
miranlar, bazen üç tuğlu vezirler de
atanırdı. Paşasının hası 806 bin 790
akçeydi. Tamışvar Kalesi, Paşa merke­
zi olup, 59 zeamet, 290 tımar ve cebe­
lileriyle, 7 bin 800 askeri bulunmaktay­
dı. Kalede alay beyisi, çeri başısı, yüz­
başısı vardı. Kalesi önemli bir strate­
jik konuma sahipti. Beş kapısı bulun­
maktaydı.
Altı sancaklı olan Tamışvar eyale­
tinde Hazine defterdarı, defter kethü­
dası, tim ar defterdarı, padişah malla­
rı defterdarı, çavuşlar kethüdası ve
emini, yirmi iki tuğa sahip kale ağala­
rı vardı. IV. Mehmed devrinde sancak
merkezi bulunan Tamışvar, 1716 yılı­
na kadar OsmanlIların yönetiminde
kaldıktan sonra, bu tarihte Prens Eu-
gen kumandasındaki Avusturya ordu­
ları tarafından geri alındı. Pasarofça
Antlaşması’ndan (1718) sonra, Habs-
burg İmparatorluğu’na bağlandı.
XVIİ. yüzyılda şehirde 4 cami, 4
tekke, 7 mektep, 3 han, 4 hamam, ka­
le varoşunda 10 mahalle ve horoz ka­
pısı karşısında Şeydi Ahmed Paşa Ca­
mii bulunmaktaydı. Hamamlardan,
Sultan İbrahim Hamamı’nın da adı bi­
linmekteydi.
Sultan Süleyman Camii, yapıldı­
ğında dönemin yazarlarınca muazzam
bir yapı olarak bildirilmekteyse de, bu­
gün izi kalmamıştır.
Sultan İbrahim Hamamı, şimdiki
Tamışvar’ın küçük bir meydanında, es­
ki belediye dairesinin .yerindeydi. Ki­
tabe kapısının sağ ayağında yerden 60
santim yukarıda bırakılmıştır. Hamam
1757-1775 arasında yıktırılmıştır.
Tamışvar bugün, Romanya’da şe­
hirdir.
TAŞLICA (Bugün: Plevliye).
Osmanlı hâkimiyetinde Kosova vi-
layeti içinde bir sancak merkeziydi ve mıştır. Bugün, Bulgaristan’da Meriç Ir­
sancağın bir kazası (Prepol) vardı. XIX. mağı kıyısında, Yukarı Trakya vadisi­
yüzyıl ikinci yarısından itibaren kaza nin başında Rodoplarla Srednagora’
merkezi oian Taşlıca’da 1859 yılında nın dağ çemberi içinde kalan şehirdir.
“A yno rice" adlı Rum manastırı, 1860
yıhnda bir Rum kilisesi, aynı yıl
“O bu sto riçe” Rum kilisesi (bu k ilise­
nin yapmtnda O sm anlı H ü kû m e ti’nce
50 bin kuruş yardım yapılmıştır). Bren- TEBRİZ
cay Mahailesi’ne bir Rum kilisesi (bu
Kesin olarak ne zaman kurulduğu
kilisenin yapımında O sm anlı H ü kü m eti
bilinmeyen Tebriz, Tuğrul Bey tarafın­
5 bin kuruş yardım yapm ıştır) (1871).
dan 1055’te alınarak Selçuklular dev­
1892 yılıda kazaya yarım saat uzaklık­ rinde büyük bir önem kazandı. Daha
ta bir başka Rum kilisesi, 1895 yılın­ sonra Irak Selçukîlerin egemenliğine
da Hıristiyan ahalinin çocukları için bir girdi. 1120'de Gürcülerin akınına uğ­
mektep (1895) ile, Perikva adlı mahal­
leye “Aya N ik o la ” adlı Rum manastı­
radı. 1139’da Kara Sungur’un eline
geçtiyse de, kısa bir süre sonra Azer­
rı ve papaz odaları inşa edilmiştir. baycan’a Atabeglerin kurucusu İldeniz
Taşlıca, İkinci Dünya Savaşı’ndan
vasıtasıyla geçti ve 1186-1191 yılları
sonra Federasyonun Karadağ Cumhu­ arasında Azerbaycan’ın merkezi oldu.
riyeti sınırları içinde yer aldı (Yugos­ 1225’te Sultan Celâleddin Harizmşah
lavya).
Atabegier’in hanedanlığına son verdi.
1230’da Moğolların eline geçen şehir,
1263’te İlh a n lIla rın başkenti oldu.
1336’da Celayirlilerinin hâkimiyetine,
TATAR PAZARCIK (1949’a 1392’de de Timur’un eline geçerek, Ti­
kadar Bulgarca adı: Dobriç). mur İmparatorluğu’nun batı eyaletle­
Şehir, 1485’te eski bir yerleşme ye­ rinin idarî merkezi oldu. 1446’da Kara-
rinde Türkler tarafından kuruldu. Baş­ koyunlulara, 1468’de de Uzun Haşan
langıçta yalnız Türklerin yaşadığı bir tarafından alınarak Akkoyunlulara bağ­
yer olarak gelişti. XVI. yüzyıl sonunda landı. Bir süre de Safevîlerin başken­
şehre Bulgarlar da yerleşmeye başla­ ti olan şehir, 1514’te Yavuz Sultan Se­
dı. XVIII. yüzyılın ikinci yarısında şe­ lim tarafından Çaldıran Savaşı’ndan
hirde el sanatları, XIX. yüzyıl ortaların­ sonra alınarak Osmanlı yönetimine
da ise ticaret de gelişti. Burada, Os­ bağlandı. Bu tarihten sonra şehir Os­
manlI yönetimi zamanında 20 cami, 7 manlI İmparatorluğu ile Safevîler ara­
okul, 200 dükkân, 3 hamam, 7 tekke, sında birçok kez el değiştirdi. 1724 yı­
1 imaret, 7 tüccar hanı yapılmıştır. lında Safevîler eline bir kere daha geç­
Bunların arasında Makbul İbrahim Pa­ tiyse de, aynı yıl Hemedan ve diğer il­
şa Kervansarayı ve Hacı Caferoğlu Ca­ lerden toplanan kuvvetlerle geri alın­
mii en önemli olanlarıdır. dı ve bundan sonra bir saldırıya karşı
XIX. yüzyılda burada mevcut demir koyabilme amacıyla şehirde bir kale
madeni fabrikasının üretimine Osman­ yapılması için, Tebriz'e bir bina emi­
lI Hükûmeti’nce izin verilerek (1841), ni, para ve çok sayıda işçi gönderile­
üretilen demirden belirli miktarda öşür rek, Tebriz Seraskeri Vezir Abdullah
alınmış, Kozlu Dere ve Meriç nehirle­ Paşa kalenin bir an önce yapımı için
ri üzerinde bir köprü yapılmış (1858), emir verdi. Ancak kısa süre sonra ye­
kazaya bağlı köylerde Bulgar ve Rum niden Safevîlere geçti e 1731’de Os­
kiliseleri inşa edilmiştir. manlIlar tekrar şehri geri aldı. 1732’de
Yine bu tarihlerde Sofya’ya kadar İra n lIla ra bırakıldı. 1827’de İran’ın za­
olan caddenin ve köprülerin onarımı yıf durumundan yararlanan Ruslar,
yapılmıştır. şehri işgal ettilerse de, 1828 yılında ya­
Evliya Çelebi “Seyahatnâm esi"n- pılan bir anlaşma ile İran’a bırakıldı ve
de Tatar Pazarcık kasabasından uzun bundan sonra burası, Iran veliahtları­
uzadıya söz edilir. Seyahatnâme’ye gö­ nın resmî oturma yeri oldu, 1909’da
re, Tatar Pazarcığı, eskiden küçük bir Ruslar şehri işgal ettiler. Birinci Dün­
köy idi. Fakat Süleyman Han zamanın­ ya Savaşı’nda boşaltılan şehri Türk
da Alman ülkelerine çok sefer yapıldı­ kuvvetleri aldıysa da Ruslar yeniden
ğından ve buranın genişletilerek daha şehre hâkim oldular. 1917'de Rus ih­
kullanışlı olması için Makbul İbrahim tilalinin çıkmasından yararlanan Kâ­
Paşa sadrazam iken bu belde güzelleş­ zım Karabekir kumandasındaki Türk
tirilerek kasaba oldu. Rumeli eyaleti kuvvetleri 1918’de Tebriz’i aldı. Bir yıl
toprağında Filibe Nazırı idaresi’nde sonra İran’a geri verildi.
üçyüz payesiyle şerif kazaydı. Burada Bugün İran'ın kuzeybatısında bu­
Gürcü Mehmed Paşa hazinedarların­ lunan Tebriz şehrinin yerli nüfusunu
dan Nazır Ağa Camii'nin bütün imaret­ Azerî Türkleri oluşturur. Buraya 1465
leri kurşunla örtülüydü. Şehrin meyda­ yılında Karakoyunlu Hükümdarı Muza-
nında ve pazar yerindeydi. fereddin Cihanşah tarafından Muzaf-
Tatar Pazarcığı’ndaki en bilinen ve feriye Mescidi yaptırılmıştır. Bu yapı,
iç süslemeleriyle görkemli olan yapı­ tuğladan yapılmış olup, Van Ulu Ca-
lardan Paşa Camii ve Hacı Osman Ca­ m ii’nden daha zengin ve çini süsleme-
mii dikkate değer Osmanlı dönemi ya­ lidir.
pılarıdır.
Ağustos 1877’de Rus ordularının
buraya gelmesi üzerine Osmanlı as­
kerleri buradan çekilmek zorunda kal-
397
 TEPEDELEN (Arn. Tepelene; rev Paşa Türbesini andıran sekiz kö­ kurduğu kütüphane çok zengindi. Bu
Tepelena). şe planlı ve kubbeli bir türbe, hayratın kütüphanede, yazarın elyazısı iie Keş­
Osmanlı yönetiminde kaza merke­ yapıcısı Mustafa Faşaoğlu Osman şaf tefsiri bulunduğu kayıtlardan an­
zi olan Tepedeien’de XIX. yüzyıl baş­ Şah’a aittir. 1778 yılında Tırhala’ya laşılıyor.
larında Yanya yöresinde hüküm sür­ bağlı Kırkağaç kasabasında Hacı Ke- Osmanlı döneminde Tırnova’da ko­
müş ve îi. Mahmud tarafından idam et­ rimzâde Camii bulunmaktaydı ve bu lera salgınının başgösterdiği ve gerek­
tirilm iş olan Tepedelenli Ali Paşa’nın cami bitişiğinde bir medrese yaptırıl­ il önlemlerin alınması hakkında irade
yaptırdığı bir cami bulunmaktaydı ki, mıştır, çıkarılmış (1868), kazaya bağlı Leskof-
bu yapı 1897 yılında inşa edilm iştir. Osmanlı döneminin ikinci yarısın­ ça nahiyesi 1876 yılında kurulmuş ve
Şehirde Osmanlı dönemi yapıların­ dan itibaren şehirde kale ve resmî da­ buraya bir müdür atanmıştır.
dan 3 cami, 1 medrese, 2,mektep, 3 irelerin onarım ve yapımlarına ağırlık 20 Nisan 1841 tarihli bir iradeyle
tekke ve zaviye, türbe ve kale vardı. verilmiştir. 1862 yılında sancaktaki Dö- Tırnova’da vergiler indirilm iştir. Os-
Kazaya 1863 yılında Lovobo ve Tir- meke Kalesi onarılmış, aynı yıl asker­ manlı İm paratorlu^u’nun son döne­
buk köyleri arasında "M eryem A n a" ler için bir kışla, 1866 yılında ise Ermi- minde Tırnova’da birçok yapı yeniden
adlı bir Rum kilisesi inşa edilmiştir. ye kasabası ile merkez kazaya birer hü­ yapılmış, harap olanlar ise esaslı şe­
Tepedelen (Tepelene), bugün Gü­ kümet konağı inşa edilm iştir. kilde onarılmıştır.
ney Arnavutluk’ta Viyosa (Vijose) Ça­ 1855 yılında bir rüşdiye okuiu açı­ Osmanlı Devieti’nin resmî gazetesi
yı üzerinde idare bölümü merkezi ka­ lan Tırhala’da yaşayan Hıristiyanlar olanTAKVİM-İ VEKAYİ’rıin 19 Rebiü-
sabadır. __ için 1859,1860, 1861,1862,1863,1868, ievvel 1249 tarihli ve 68 numaralı nüs­
1869,1870,1871,1872,1874 yıllarında hasında, 1833 yılında, kasabada görev­
birçok köy ve kasaba ile il merkezine li bulunan Kadı Ahmed Şükrü E fendi­
kiliseler inşa edilm iştir. nin cadıların türediğini bildiren resmî
Tırhaia (Trikala) bugün, Yunanis­ bir yazısı yayınlanmıştır. Bu haberin,
TIRHALA (Eski adı: Trı'kkala; tan’ın Batı Tesalya kesiminde İdarî bö­ Yeniçeri O cağinın kaidırılması (V a k ’-
bugün: Trikala). lüm (nom os) merkezi şehirdir. ayi Hayriye) ile başlayan yeniçeri düş­
' İlkçağda Asklepios’un vatanı olan manlığını daha da artırmak için kasıt­
Tırhaîa’da ünlü bir de Asklepios Tapı­ lı olarak çıkarıldığı sanılmaktadır.
nağı bulunmaktaydı. Şehir, i. Bayezid 1860 yılında ilçe merkezi oian Tır-
tarafından 1395yılındaalınarak Osman­ nova, kaymakam tarafından yönetil­
lI yönetimine girerek Rumeli eyaleti mekteydi. Fehim Paşa bu yıida bura­
içinde bir sancak merkezi oldu. XIX. TİRAN veya TİRANA (Bu­ ya kaymakam atanmıştır (10 Şubat
yüzyıiın ortalarına kadar sakin bir şe­ gün: Tirane),
1860).
hir olmasına rağmen Yunan ihtilalin­ Osmanlı egemenliği sırasında iş­
Tırnova, 30 Aralık 1800’de Rus is­
den sonra burada da yer yer ayaklan­ kodra vilayetinin Draç Sancağinda bir tilâsına uğramış, düşman Rusçuk or­
malar baş göstermeye başladı (1847). kaza merkezi olan Tiran, XVII. yüzyıla dusunu basıp ordu komutanı Halil Pa-
Yanya, Tı rh al a ve Preveze ve havalisi­ kadar küçük bir köy olarak kaldı. Işkod- şa’yı şehit ve askerleri esir etti. İki gün
ne saldıran Yunanlıların zararlarını ön­ ra Valisi Süleyman Paşa zamanında sonra da iki koldan hareketle Tırnova
lemek için mutasarrıf tarafından der­ gelişmeye başladı. Süleyman Paşa şe­ kazasına giren Rus orduları, kasaba­
hal bir ordu gönderilmesi istenildi. hirde iki cami yaptırdı. İskelesi olan ya dört saat mesafeye kadar sokul­
Komşu sancaklardan gönderilen tak­ Draç’a iyi bir kara ve demiryoluyla bağ­ muşlar bunun üzerine Tırnova’ya bir
viye kuvvetleriyle aynı yıl şehirdeki iç lı olan Tiran bugün, Arnavutluk Halk
iradeyle asker ve cephane gönderilme­
isyanlar bastırıldı. 1862 yılından son­ C um huriyetinin başkentidir. si emredilmiştir. 1886’da şehirde ko­
ra subaşılık usulünün kaldırıldığı şe­ Tirana’daki en önemli eser, şehir
lera salgını başgöstermiştir.
hir, 1867 yılıda eyaletten vilayet şekli­ merkezindeki Ethem Bey Camii’dir. Tırnova, bugün Bulgaristan’da,
ne dönüştürüldü. 1881 yılında Osmanlı Tekkubbeii büyük bireseroian bu ca­
miin içi, Arnavutluk ve Makedonya’nın Balkanlar önündeki yayiada, 62 bin 565
yönetiminde kopan şehir, 1898’de tüm nüfuslu (1979) şehirdir, ilk Bağımsız
Tesalya ile birlikte Türk kuvvetleri ta­ bazı kesimlerindeki zevke uygun ola­ Bulgar Ç e m iyeîV 'TırncvaA nayasası”
rafından bir süre işgal edildi. rak renkli ağır kalem işi nakışlarla ta­
burada kabul edilm iştir (1879).
Osmanlı yönetiminde şehrin en mamen süslenmiştir. BuradaOsman-
önemli gelirlerinden birisi zeytinyağı lı devrine ait 3 gözlü, Tabakhane Köp­
üretimi idi. Burada üretilen zeytinya­ rüsü, bugün hemen hemen toprağa
ğı yerli halka fazla geldiğinden Gulas’- gömülmüştür.
ta tüccarlara satılmaktaydı, il. Mah­
mud tarafından bir irade çıkarılarak sa­ TİFLİS (Bugün: Tblisi).
tılan her zeytinden belirli miktarda ver­ M.S. VI. yüzyılda kurulan şehir, Bi­
gi alınması emredildi. 1841 yılında san­ z a n s lI la r , İranlIlar ve Araplar arasında
cağın vergisi indirildi. 1870 yılında ka­ TIRNOVA veya TIRNOVİ sürekli çarpışma alanı oldu. VII. yüz­
za merkezine bir ticaret mahkemesi (Eski adları: Tlrnovo, Tirnava, Ternovo, yıl ortalarında Araplar tarafından feth­
kuruldu. Ternova; bugün: Tırnovo). edildi. VIII. yüzyılda Hazar, X. yüzyıl­
XVII. yüzyılda Tırhala’da 8 cami ve i. Murad devrinde alınan ve Os­ da Gürcüler, sonra da Moğollar arasın­
8 mescit bulunduğunu Evliya Çelebi manlI döneminde Kırkkilise Sancaği­ da el değiştirdi. Timur’dan sonra Ka-
"S eyah atn âm esi” nde belirtir. Bunlar na bağlı bir kaza merkezi olan Tırno- rakoyunluların, onlardan da Akkoyun-
arasında Osman Şah, Mustafa Paşa, va’da 26 cami, 7 medrese, 3 vakıflı ha­ luların ve Safevîlerin işgali altında kal­
Gazi Turhan Bey, Lala Paşa, Akça, Ala­ mam bulunmaktaydı. Bacdar Camii, dıktan sonra, 1578’de Osmanlı-İran sa­
ca, Emin Bey camilerinin adları b ild i­ Konak Camii, Saraçhane Camii, Bur- vaşlarında Osmanlı kuvvetleri tarafın­
rilir. Bunlardan Turhan Bey Camii, çar­ malı Camii, B.yalı Camii, Kadı Camii, dan işgal edilerek, 1603 yılına kadar
şı içinde bulunurdu. 1927’de Yunan Zincirli Camii, Tekke Camii, 1912 yılı­ OsmanlIların elinde kaldıktan sonra
Maarif Vekâleti’nin emri üzerine Tesal­ na kadar ibadete açık oian camilerdir. İranlIlara geçtiyse de, 1723 yılında ye­
ya Yenişehri ile Tırhala’da araştırma­ Cami-i Kebir, Gazi Firuz Ağa Camii, Ye­ niden fetholundu ve aynı yıl kalenin
lar yapan F. Babinger bu eseri Orlan- ni Camii, İmaret Medresesi, Kayaaltı onarımı için Tokat’tan 35 marangoz
dos ile birlikte yayınladı. Camiin rölö- Medresesi, Orta Medrese, Memluk buraya gönderildi. Şehre, kaleye dökü­
vesini de Orlandos çıkardı. Son yıllar­ Medresesi, Gazi Firuz Ağa Medrese­ lecek toplar için bakjr sevkedildi
da onarılmıştır. Osmanlı Şah Camii, si, Feyzi Ağa Medresesi, Gazi Firuz (1725). 1795’te yeniden İranlIlara, on­
1927 yılında yıkık bir durumdaydı. Mi­ Bey Köprüsü önemli eserlerdir. lardan da Ruslara geçti. Bugün
mar Sinan tarafından yaptırılan bu ese­ Tersane-i Amire Amini Çavuşbaşı SSCB’de, Gürcistan C um huriyetinin
rin, Kıble Tarafında İstanbul’daki Hüs­ ve Arpa Emini Ali Ağa’nın Tırnova’da başkentidir.

398
 TISVEŞ (Bugün: Tekveş). raflara saldırısını önlemek ve T olçi’yi da da bir kışla inşa edildi. Bu inşaatın
Osmanlı İmparatorluğu dönemin­ geri almak üzere Sadrazam ve Serdar- bitiminden hemen sonra da Karantine-
de Selânik Vilayet Sancağı’nda bir ka­ ı Ekrem Şerif Haşan Paşa’nın hareket hanesi tamamlandı (1849). 1852 yılın­
za. Vilayetin kuzeybatısındadır. Merke­ etmesi ve ayrıca Rumeli’de bulunan da kışla yetersiz gelmesi sebebiyle ye­
zi olan Kovadar köyü, Selânik’in 120 ki­ bütün Cengiz sultanlarının savaşa ka­ niden yaptırılmaya başlanıldı. 1854 yı­
lometre kuzeybatısındaydı. Kuzeyden tılmaları için Kuban Hanı Bahtiyar Gi­ lında Münşiya (Süvari Kışlası) ile has­
Köprülü, doğudan Usturumca, Toyran ray Han’a hüküm gönderilmiştir. tanesi tamamlanarak hizmete açıl­
ve Avrethisarı, güneyden Vodina kaza­ Şehirde Osmanlı döneminden kal­ dı ve asker yerleştirildi. Bu arada şe­
ları ile batıdan Manastır vilayeti ve san­ ma Aziziye Camii, büyük, üstü kiremit hirde yaşayan Franşızlar için de bir
cağının Pirlepe kazası ile sınırlıydı. Bu­ örtülü, kare planlı bir yapıdır. İçinde hastanesi binası (1857) 1866 yılında bir
rası bağcılıkla tanınmış olup, çok mik­ çepeçevre ahşap bir mahfil dolaşır. hükümet dairesi inşa edildi.
tarda şarap üretilmekteydi. Ormanla­ Günümüzde çok az da olsa kalın­ 1874 yılında Trablusgarb’ta ıslahat
rından çıkan kereste başka şehirlere tıları bulunan kalesi içinde su bulun­ hareketlerine girişildi. Bu sebeple bir
dağıtılırdı. Sığır, koyun, keçi ve biraz madığından Varoş kenarından su akı­ emir yayınlanarak; Trabzon vilayetinin
da hergele, evcil hayvanların başlıca- tılmak suretiyle su ihtiyacı giderilmiş­ mülkî, malî ve diğer İdarî işlerinde bazı
larını oluşturmaktaydı. Sanayi ürünle­ tir. 1872 yılında Tolçi Mutasarrıflığına uygunsuzlukların meydana geldiğini
rinin başında ise; kilim, halı ve aba gel­ atanan Fahri Bey, buradaki olumlu fa­ ve bu sebeple de eskiden orada uygu­
mekteydi. aliyetlerinden dolayı Rusya Devleti ta­ lanmakta olan zararlı âdet ve usulle­
Kaza, 90 köyden oluşmakta olup, rafından SENT AN Nişanı ile ödüllen­ rin olduğu yapılan araştırmalar sonu­
toplam nüfusu: 39 bin 640 idi. Kazada dirilm iştir (1874). cu ortaya çıktığından, bundan böyle
24 cami, 1 medrese, 2 kütüphane, 24 Birinci Dünya Savaşı’nda, Bulgar Trablusgarb’ta önce eğitim alanında
İslâm ve 5 Bulgar okulu, 64 kilise, 510 ve Türk kuvvetleri tarafından işgal edi­ ıslahat yapılmak ve gerekli yerlerde
dükkân, 15 han, 14 taş ve 3 ahşap köp­ len (1916) şehir, bugün Romanya’nın rüşdiye okulları açmak, adlî makamla­
rü mevcuttu. Kaza merkezinden 1.5 sa­ Kuzey Dobruca kesiminde il merkezi rın doğrulukla görerek halkın hukuku­
at uzaklıkta her yıl Hızır günleri üç gün şehirdir. __ nu korumak, tarım ve ticaretin geliş­
süreyle Karasu panayırı kurulmaktay­ tirilm esini sağlamak, zulümü ve zor­
dı. Burada hayvan alışverişi yapılırdı. lukları tamamen ortadan kaldırmak ve
Selânik’ten Üsküp’e ve Avrupa’ya gi­ bunlara meydan vermemek, Tanzimat-ı
den demiryolu hattı, kazanın doğusun­ TRABLUSGARB (Bugün: Tri­ Hayriye’nin gerektirdiği güzel ve iyi
dan geçmekteydi. Vardar Irmağı, kaza­ poli). usulleri hakkıyla uygulamak, diğer ıs­
nın doğusundan geçtiği gibi, bu ırma­ Eski bir Fenike ve Kartaca koloni­ lahı gerektiren hususların da dikkatle
ğın önemli kollarından olan Zirne Ka­ si olan şehir, daha sonra sırasıyla Ro­ ve titizlikle tatbik edilerek yerine ge­
rasu da kuzeyden doğuya doğru kıvrı­ malıların, Vandalların, B iz a n s lIla r ın yö­ tirilmesi için emir yayınlandı ve bu em­
larak bu nehre dökülmektedir. netiminde bulunduktan sonra Araplar rin vilayette bulunan bütün yetkili yö­
tarafından 643’te işgal edildi. İbadîle- neticilerce iyice anlaşılması ve kaza,
rin birçok dinî ve siyasî ayaklanmala­ nahiye ve kabilelerce de kaydedilerek
rına sahne oldu. Hafsilerin yönetimin­ rehber tutulması, halkın ve memleke­
deyken oldukça kalkınarak zenginleş­ tin zararına ve huzursuzluğuna sebep
ti. 1510-1530 yılları arasında İspanyol­ olacak her türlü eziyet, zulüm ve işken­
TİMURHİSAR ce gibi durumlardan mutlaka kaçınıl­
ların, 1530-1531 arasında Malta şöval­
Osmanlı yönetminde Selânik vila­ yelerinin eline geçti. 1533’ten itibaren ması, bu emre aykırı hareket edenler
yetinin Siroz Sancağı’nda ve Siroz’un Barbaros Hayreddin Paşa, sık sık şe- olursa derhal bunların İstanbul’a (Sa­
20 kilometre kuzeybatısında kaza mer­ hirde’ğörünmeye başladı. Kari V tara­ raya) bildirilm esi için Trablusgarb vi­
kezi olan Timurhisar’ın nüfusu, İslâm fından 1530’da Malta şövalyelerine bı­ layeti Valisi Vezir Samim Paşa’ya hü­
ve Bulgar ile Rumlardan oluşmaktay­ rakılan şehir, Sinan Paşa tarafından küm gönderildi.
dı ve 8 bin civarındaydı. Turgut Reis ve Murad Ağa’nın yardım­ XIX. yüzyılın ikinci yarısından itiba­
Kaza merkezi; Siroz Sancağı’nın.8 larıyla fethedilerek, Osmanlı yönetimi­ ren şehrin ekonomi alanında da geliş­
kazasından biri olup, güneyden Siroz, ne katıldı (1551). Bundan sonra önce tirilm esine çaba sarfedilmiş, bu se­
doğudan Nevrekop, kuzeyden Menlik Murad Ağa, ardından Turgut Reis bu­ beple 1859 yılında şehirde kerestelik
ve Petriç kazaları ile, batıdan ise Se­ raya beylerbeyi atandılar. Trablusgarb ağaç yetiştirilm ek üzere İzmir’den ka­
lânik Sancağı’nın Avrethisarı kazasıyla ocağı da diğer garb ocakları gibi kor­ vak dalları gönderilmiş, şehirde ipek
sınırlıydı. 80 köyü bulunan Timurhi- sanlıkla uğraşıp, gemilerini davet sı­ yetiştirilmeye başlanılmış (7859J,-zey­
sar’ın toplam nüfusu XIX. yüzyıl so­ rasında Osmanlı Devleti hizmetine ve­ tinyağı çıkarmak üzere bir fabrika açıl­
nunda 30 bin 414 idi. ren salyaneli eyaletlerdendi. Burada mış (1865), 1868 yılında büyük bir çar­
Kaza merkezinde 25 cami, 10 mes­ hâkim tabakayı ve çoğunluğu Anado­ şı yaptırılarak “A ziziye” adı verilmiş,
cit, 34 kilise, 1 rüşdiye, 33 iptidai ve lu ve Rumeli’den gelen Türkler, yeni­ Rüsumat Nezareti Dairesi önünde bu­
sübyan, İslâm mektebi, birkaç Hıristi­ çeriler ve bunların oğulları oluşturur­ lunan iskele onarılmış (1877), liman in­
yan mektebi, 2 hamam, 35 han, 235 de­ du. Trablusgarb ilk zamanlar merkez­ şaatı tamamlanmış (1880), 1889 yılın­
ğirmen ve 4 köprü bulunmaktaydı. den gönderilen beylerbeyi tarafından da da tüccar eşyasının nakli için kale
yönetildiyse de, 1603 yılından sonra kapısını gece saat bire kadar açık bı­
“ d ayılar" hâkimiyeti başladı. 1711 yı­ rakılması kararlaştırılmış, bir tramvay
lında Karamanlı sülâlesi dayılığa son hattı inşa edilm iş (1898), şehre Ziraat
vererek, yönetimi ele geçirdiler ve bu­ Bankası'nın bir şubesi açılm ıştır
TOLÇİ veya TULÇA (Bugün: rayı bir yüzyıldan fazla ellerinde tuttu­ (19Ö8).
Tulçea). lar (1711-1735). 1835’te İstanbul’dan Osmanlı yönetiminin Trablusgarb’­
Osmanlı yönetiminde Tuna vilaye­ g ö n d e r ile n bir d e n iz kuvveti Karaman­ ta bu tür gelişim faaliyetleri sürerken,
tine bağlı sancak merkeziydi. Buraya lılara son vererek ülkeyi doğrudan Os­ XIX. yüzyılın ikinci yarısında birliğini
1835 yılında Ingiliz mühendislerinden m a n lI y ö n e t im i n e bağladı. O s m a n lı tamamlayan ve sömürge peşinde ko­
Kerif ve Valtez adlarındaki kimseler ta- kuvvetleri ülkenin iç kısımlarını da ele şan İtalya, Fransa’nın Tunus’u kapma­
tarafından masrafları Osmanlı Hükû­ geçirdi ve bu durum 76 yıl sürdü. sı ve kendisinin Habeşistan seferinin
meti’nce ödenmek üzere birtüfenkha- Bu yönetim sırasında, şehir mamur başaramaması, onun nazarlarını Os­
ne yaptırılmıştır. hale getirilmeye çalışıldı. Şehrin hari­ manlI eyaleti Trablusgarb üzerine çe­
Osmanlı-Rus Savaşı sırasında Tol- tasının tanzimi için 1867 yılında görev­ virmesine yeterli geldi.
çi Kalesi’ni zapteden (1790), Ruslar, liler buraya gönderilerek, çalışmaları­ 1900 yılında Roma’da Protripoli
kasabayı yakmışlardır (1791). Bu ara­ na başladılar. 1845 yılında şehrin ka­ adıyla İtalyanların yaptıkları toplantı­
da, şehri işgal eden Rusların beri ta­ lesinin bazı yerleri onarıldı. 1848 yılın­ da bunların asıl amaçlarının Trablus-
399
 garb’ın istilâsının bir hazırlığı mahiye­ yer yer ayaklanmalar başgöstermiş, bu XVI. yüzyılda yaptırılan camiin yerine
tinde olduğu ve gerekli tedbirlerin alın­ arada bazı kötü yöneticilerin pasif ha­ Bosna Valisi Kâmil Ahmed Paşa tara­
ması İtalya’da görevli Türk makamla­ reketleri veya kişisel çıkarları halkı is­ fından 1757’de tecdid edilmiş, 1815’te
rınca, Osmanlı Hükûmeti’ne bildirildi. yana zorlamış veya şikâyete sebebiyet yandığından Bosna valilerinden Süley­
Bundan sonra harekete geçen Osman­ vermişlerdir. Örneğin 1794 yılında man Paşa tarafından yeniden yaptırıl­
lI yönetimi, 1901 yılında şehirde asker Trablusşam ve tevabii Rum reayası mıştır. Üzerinde 1822 tarihini taşıyan
toplanması hakkında bir nizamname üzerinde edası gereken Cizye-i Şeriye- bir onarım kitabesj bulunmaktadır. Ca­
yayınladı (1901). lerini verdikleri halde cizyedarın gü­ mi fevkanidir, mihrap ana şose üzerin­
İtalyanlar, nihayet emellerini orta­ venlik kuvvetleriyle birleşerek cizye de medhal arkada daha yüksek bir yer­
ya koyarak, 5 Ekim 1911 ’de karaya kuv­ tahsiline başladıkları ve vermeyenle­ dedir. İki taraflı bir merdivenle 3.5 met­
vet çıkararak şehri işgal ettilerse de, ri hapsettiklerinden dolayı bunun ya­ re genişliğinde yapının hariminden
Türklerin desteklediği yerlerin direni­ saklanması için İstanbul Rum Patriği çok daha geniş bir son cemaat dehli­
şiyle karşılaşarak iç kısımları ele ge­ tarafından Bâb-ı Â lî’ye arzda bulunul­ zine girilir. Yine iki taraflı merdivenler­
çirmeyi, ancak yılar sonra başarabildi­ muştur. le üst mahfile çıkılır. Kiremitle örtülü
ler. Sonuçta İtalya ile Uşi (Ouchy) Ant­ XIX. yüzyılda da bazı ayaklanmalar
çatısı geniş saçaklıdır. Minaresi kes­
laşması yapılarak, Trablus ve Bingazi başgöstermiş, H. 1238’de (1822), Ber­ me taştandır. Camiin sağ tarafı 12,
Italyanlara bırakıldı (1912). beri aşiretinden Mustafa adlı kişi bü­ mihrap cephesi 8 sütuna oturur. Ca­
1941-1943 yılları arasında Alman- yük bir isyan başlatmışsa da, H. miin en önemli özelliği bütün cephe­
italyan ordularının geri üssü olan şe­ 1240’da(7824j, yapılan baskınlarla is­ nin Rumiler servi vb. gibi ağaç m otif­
hir, 1943 yılında Mareşal Montgo- yan bastırılmış ve isyancılar dağa kaç­ leri, madalyon ve surlarla rengârenk
mery’nin VIII. ordusu tarafından işgal mışlar, fakat Beylerbeyi Esad Paşa ta­ süslenmiş bulunmasıdır.
edildi. Bir süre Birleşmiş M illetler'in rafından yakalanarak idam edilmişler­ Bu yapılardan başka şehirde 20
kontrolü altında İngiliz V a liliğ i’ne bı­ dir (H. 1241/1825). Bu olaydan sonra metre yükseklikte saat kulesi bulun­
rakılan ülke, 1951’de bir krallık, 1969 şehirde durgunluk olmuş, 1836’da ka­ maktadır. Kulenin kapısı üstündeki ki­
yılında da Cumhuriyet oldu. lenin onarımı yapılmış, 1868 yılında tabesine göre o da cami sahibi Süley­
Osmanlı imparatorluğu’nun son Rüsumat (Vergi) konağı inşa edilm iş­ man Paşa tarafından yaptırılmıştır, alt
döneminde Trablusgarb’ta özellikle tir. kısmı kesme taş, üstü sıvalıdır.
1874 yılı ıslahat hareketleri paralelin­ Eğitim -öğretim kurumu olarak Şehirde bulunan türbelerse şunlar­
de eğitime ağırlık verilmiş, bir sanayi 1863 yılıda bir rüşdiye mektebi, 1906 dır:
mektebi (1901), aynı yıl İtalyan yetim ­ yılında da " Burhanü’t-Terakkıyyü’l- Perişan Mustafa Paşa’nın türbesi
hanesi, rüşdiye mektebi (1905) ve bir H a m id i” adlı bir okul inşa edilmiştir. (1800), keskin köşeli baklavalarla süs­
iptidai mektebi (1906) yaptırılmıştır. Şehirde yaşayan Ortodosklar içinse lü, başlıklı, altı sütun üstüne, altı kö­
Eskiden kalma eserlerden Turgut Re- 1855,1856,1859,1862 ve 1887 yılların­ şe planlı açık bir kubbedir.
is’in Küçük Camii ile türbesi, bugün da Rum kiliseleri yapılmıştır. Muhsinzâde Abdullah ve Hafız Ce-
de mevcuttur. XIX. yüzyıl sonunda Trablusşam’-lâleddin Paşa’ların türbesi, baklava
da 17 cami, 38 medrese ve kütüpha­ başlıklı, sekiz mermer sütuna dayalı,
ne, 15 tekke, 1 idadî olmak üzere 22 dairevî kemerlerle bağlanmıştır. Üs­
mektep, 12 kilise ve manastır, hükü­ tünde tel kafes bir kubbe bulunmak­
met konağı, bir çarşı ipek fabrikaları, taydı. Sağdaki kabir Celâl, soldaki Ab­
sabun imalâthaneleri bulunmaktaydı. dullah Paşa’lara aittir. Muhsinzâde Ab­
TRABLUSŞAM (Ar. Tarabu- Trablusşam (Tarabulus), bugün dullah Paşa'yaait olan kitabesi 1738,
lus). Lübnan'da bir şehir merkezidir. Celâl Paşa’ya ait olanı ise (Bosna Va­
M.Ö. IV. yüzyılda Fenike şehirleri lisi), 1813 tarihlidir. Bu iki birleşik tür­
arasında önemli rol oynayan şehir, be arasında birtakım yaprak süsleriy­
Sur, Sayda ve Arvad’dan gelen göç­ le müzeyyen kâgir bir çeşme vardır.
menler tarafından kuruldu. İslâmiyet’­ Bu türbelerden başka Bosna Vali­
ten sonra uzun bir süre Arap yönet- si olan Defterdarî Silahdar Abdullah
minde bulunduktan sonra I. Haçlı Se­ t r a v n !k Paşa'nın (1785), Celâleddin Paşa tara­
feri sırasında Raimond de Saint Gilles Osmanlı İmparatorluğu dönemin­ fından idam edilen Şeyh llhamî’nin
tarafından kuşatıldı (1102-1103). 1109’ de 1558-1588 ve 1638-1851 yılları ara­ (1814)ve civarında birçok kadı ve müf­
da da Cenevizlilerin yaptıkları malze­ sında Bosna vilayetinin fiilî merkezi, tü gömülü olan Travnikli Şeyh Meh­
meyle şehri aldı. Bundan sonra burası imparatorluğun son dönemlerinde ise med ve karısının (XVIII. yüzyıl), ve Liv-
Trablus Kontluğu’nun merkezi duru­ sancak merkezi idi. Evliya Çelebi, şeh­ no Kaptanı ve Mütesellimi Firdevs
muna geldi, daha sonra Nesturî Kili- rin ufak bir kalesi, varoşunda 2 bin kâ- Kaptan’ın (1841), türbeleri bulunmak­
sesi’nin merkezi olan Trablusşam, ön­ girevi, 17 cami ve mescidi, mekteple­ tadır.
ce Selâhaddin Eyyûbî, sonra da Mem­ ri, han ve hamamı olduğunu bildirmek­ Şehirde Elçi İbrahim Paşa’nın
luk Sultanı Beliküzzahir Baybars tara­ tedir. Nitekim XI. yüzyıl yapısı olan ka­ 1705’te yaptırdığı birde kütüphane bu­
fından kuşatıldı. 1289’da Memluk Sul­ lenin kalıntıları günümüze kadar gele­ lunmaktadır.
tanı Kalavun tarafından alınarak yakıl­ bilm iştir. Bugün Bosna-Hersek Cum-
dı. XIV. yüzyılda şehir, Cenevizlilere be­ huriyeti’nin orta kesiminde, Yugoslav­
lirli miktarda hububat ve vergi vermek­ ya’da şehir olan Travnik’te Osmanlı
teydiler. Şehir Yavuz Sultan Selim ta­ dönemi yapıları şunlardır:
rafından Mercidabık Savaşı’ndan son­ Yeni Camii (Haşan Ağa Camii), TRİPOLİÇE (Eski adı: Tripolis;
ra (1516), alınarak Osmanlı toprakları­ 1549’da Haşan Ağa tarafından yaptı­ bugün: Tripolitza).
na katıldı ve bir süre eyalet merkezi ol­ rılmıştır. Kubbeli, tokça fakat mevzun Yunanistan’ın Mora Yarımadası’n-
du. Eyalet olarak şehir, Merkez, Hama, minareli, ufak taşlarla yapılmış bir bi­ da, Aradya eyaletinin merkezi, eski bir
Humus, Selimiye, Cebele sancakları­ nadır, şehrin üst kısımlarında bulun­ kasaba'olan Tripoliçe’nin, XIX. yüzyı­
nı ihtiva etmekteydi. maktadır. lın ikinci yarısında 11 bin 500 kişilik
Tımar ve zeamet sahipleri altıyüz Hacı Ali Camii, yukarı çarşıda bu­ ahalisi vardı. Antik Mantinya, Palanti-
on kılıç olup, sefer zamanlarında ce­ lunur. Mehmed Kukaviça Paşa tarafın­ um ve Tec’ye kentleri göçmenleri ta­
belileri ile beraber, üç bin kişilik bir as­ dan 1758 yılında yaptırılmıştır. Kesme rafından kurulmuştur. Osmanlı yöne­
kerî kuvvet oluştururlardı. Şehirde Ev­ taştan yapılan camiin kısmen sıvalı, tim i sırasında kasaba, daha büyük ve
liya Çelebi’nin “S e yahatnâm e” sine kârgir duvarlı, kesme taş minaresi var­ bayındır olup, bütün Mora’nın beyler­
göre 1400 asker, 12 zeamet, 87 tımar dır. beylik merkeziydi.
vardı. Süleyman Paşa Camii (Ataca Ca­ Yunan ihtilâli sırasında harap olan
XVIII. yüzyıldan itibaren, şehirde mii), daha önceleri Gazi Ağa adında kasaba, sonradan Yunan Devleti tara-
400
fından onarılmış ise de, eski bayındır
durumuna kavuşamamıştır.
TUNUS
Kuzey Afrika’da, doğu tarafıyla ku­
zeyinde Akdeniz ve güneydoğusunda
Trablusgarb ve batısında Cezayir bu­
lunan Tunus bölgesinde XIII. yüzyılın
ilk yarısından (1228), XVI. yüzyılın son­
larına kadar (1573), Benî Hafs ailesi hü­
küm sürdü. 1534’te Kaptan-ı Derya
Barbaros Hayreddin Paşa tarafından
zaptedildiyse de, bir yıl sonra Benî
Hafs ailesine yardım eden Alman
imparatoru Şarl V.’in çabasıyla geri alı­
narak tekrar Benî Hafs Sultanı Mevlay
Hasan’a verildi. Tunus’un iç karışıklık­
larından dolayı Tunusluların bazıları
Osmanlı hükümetine başvurarak, Os­
manlI egemenliğini istediklerinden Kı­
lıç Ali Paşa 1563’te Tunus şehrini zapt-
ettiyse de İspanyolların elinde bulu­
nan Halkulvad’ı alam adı. 1571’de Os­
m anlIlarla, Venedik Cumhuriyeti ve
m üttefikleri arasında meydana gelen
Lepanto (inebahtı) muharebesinde Os­
manlI donanmasının yenilgisinden
sonra 1573’te Avusturya prenslerinden
Don Juan, Tunus’u OsmanlIlardan geri
aldıysa da Tunus’un Akdeniz’deki ha­
sırcılarına karşı önemini kavrayan Os­
m anlI Devleti, bu işgalden bir yıl son­
ra Kaptan-ı Derya Kılıç Ali Paşa ile ser­
dar atadığı Koca Sinan Paşa’yı yolla­
yarak önce Halkulvad’ı ve arkasından
Tunus şehir ve kalesini zaptetti ve son
Tunus Hükümdarı Mevlây Muhammed
b. Hasan’ı esir ederek, Tunus’u ilhak
etti (1574).
Tunus’un Osmanlı ülkeleri arasına
katılmasından sonra beylerbeyliğine
Haşan Paşa atanıp, muhafazası için de
başlarında bir ağa olmak üzere dört
bin yeniçeri bırakıldı. Tunus’a ikinci
beylerbeyi olarak Receb Paşa ve on­
dan sonra ikinci kez Haydar Paşa ve
sırasıyla, Cafer, Mustafa, Haşan, Meh­
med, Cafer ve Hüseyin paşalar, 1591
tarihine kadar on yedi yıl Tunus’ta bey­
lerbeylik yaptılar. Bu süre içerisinde
muhafız yeniçeriler epeyce yüze çık­
tılar. Hüseyin Paşa zamanında şıma­
rıklıkları artan yeniçeriler ayaklanarak,
ağalarını ve büyük zabitlerini öldürüp
İbrahim adında bir bölük başıyı kendi­
lerine dayı atadılar, bu suretle ocaklı
idareyi fiilen ele alarak beylerbeyiler
ismen hükümet sürdüler.
Tunus’a ataması padişah tarafın­
dan yapılan, fakat babadan oğula ve­
ya kardeşe intikal eden “Em lr’ül-
evtan” denilen bir Vatan beyliği de var­
dı. Tunus’ta XVI. yüzyılın sonlarında
yerli hanedandan olan Ramazan Bey
adında bir Vatan Beyi bulunuyordu.
1699’da bunu, kardeşi Murad Bey öl­
dürerek Vatan beyi oldu ve dayıları da
nüfuzu altına aldı. Murad Bey, 1700’de
Cezayir’e karşı açtığı seferde yenildi
ve bunun acısını çıkarmak üzere
1702’de yaptığı ikinci seferden asker­
leri memnun olmamışlardı. Bunu fır­
sat bilen Murad Bey’in maiyyet ku­
mandanlarından İbrahim Şerif adında­
ki subay, Murad Bey’i öldürdükten so­
ra askeri alarak Tunus’a döndü ve bu
suretle seksen yıldan fazla Vatan bey­
liğinde bulunmuş olan Murad Bey ai­
lesinin yerine İbrahim Şerif Vatan
beyi oldu. Osmanlı Hükûmeti’nin gön­
derdiği beylerbeyi yine mevcut ise de,
hüküm ve nüfuzları yoktu.
İbrahim Şerif, 1704’te Trablusgarb
üzerine yürüyüp şehri kuşattı ise de,
kuvvetleri arasında hastalık çıktığın­
dan geri dönmeye mecbur oldu, fakat
bu kez Cezayir kuvvetleriyle karşılaş­
tı. Kendisinden memnun olmayanlar
çoğalmıştı. Onun bu durumundan ya­
rarlanmak isteyen ve aslen Türk olan
kumandanlarından Hüseyin b. Ali, İb­
rahim Şerif’e karşı cephe alarak onun
verdiği emirleri dinlemediğinden İbra­
him Şerif, Cezayir’le yaptığı muharebe­
yi kaybederek Cezayirlilere esir düş­
tü ve Tunus kuvvetleriyle geri dönen
Hüseyin b. Ali, ittifakla Vatan beyi ol­
du (1705) ve bu suretle Tunus’u baba­
dan oğula ve kardeşe intikal etmek
üzere yeni bir Vatan beyliği ve arkasın­
dan yine aynı aileden olmak üzere Tu­
nus Beylerbeyliği ocağı kuruldu.
Cezayir Dayısı Mustafa Ağa, Tunus
kuvvetlerini bozup, İbrahim Şerif’i esir
aldıktan sonra Elkef mevkiini işgal ile
orada uzun süre kaldığından, yeni Va­
tan beyi Hüseyin b. Ali bundan yarar­
lanarak Tunus’u tahkim edecek kadar
vakit buldu. Halbuki Mustafa Ağa, İb­
rahim Ş eriften sonra Tunus’u elinde
biliyor ve Hüseyin Bey’e emirler veri­
yordu. Hüseyin Bey, Cezayir Dayısı’-
nın Tunus üzerine gelmemesi için ona
önce bağlı imiş gibi güleryüz göster­
di ve hazırlığını tamamlayıp savunma
düzenini de aldıktan sonra Mustafa
Dayı’ya kafa tutarak, Tunus’ta işi olma­
dığını ve geri dönmesini bildirm işti.
Buna karşı Mustafa Dayı derhal Tunus
üzerine gelerek şehri kuşattıysa da
çok miktarda kayıplar verdi ve askeri­
nin de yağmacılığı sebebiyle Tunus’u
almayı başaramayarak Cezayir’e dön­
dükten sonra dayılıktan azl ve sonra
da katledildi.
Hüseyin Bey, bu tehlikeyi savuş­
turduktan sonra tümüyle yönetimi eli­
ne aldı. Tunus’ta yine ismen Osmanlı
hükümetinin göndermiş olduğu zat
beylerbeyi bulunuyordu. Hüseyin
Bey’e karşı Cezayirlilere esir düşen İb­
rahim Şerif, Cezayir Dayısı Haşan Ho-
ca’ya külliyetli para ve oldukça değerli
şeyler vaat ederek tekrar beyliği almak
üzere deniz yoluylaTunus üzerine gel­
diği gibi, Hüseyin Bey’in Tunus yeni­
çerilerine dayı ilan ettiği Sarı Mehmed
Hoca da Hüseyin Bey’e karşı cephe al­
mıştı. Hüseyin Bey, bu iki düşmana
karşı tedbirli hareket etti, önce Sarı
Mehmed Hoca’yı katlettiği gibi, kara­
ya çıkan İbrahim Şerif’i de yenerek, ya­
kalayıp öldürdü ve bu suretle Tunus
Vatan beyliğini sağladı (1705).
TUTRAKAN (Bugün: Tutrucia).
Osmanlı yönetiminde önceleri bir
kasaba oian Prizren, Kosova’nın ik ti­
sat, ticaret ve sanat merkezi idi. Aynı
zamanda Balkanlar’daki en önemli
Türk yerleşim yerlerinden biri idi.
Osmanlı yönetiminin son dönem­
lerinde, özellikle Niş ve Bosnasaray’-
dan gelen Türkler buraya yerleşmişler­
dir. XIX. yüzyıldan sonra şehirde yer
yer ayaklanmalar başladı. 1801 yılında
İskenderiyeli Mahmud Paşa’nın çıkar­
dığı kargaşalıktan şehir oldukça büyük
zarar gördü. 1810 yılında Prizren halkı
Ruslarla anlaşıp isyan eden Sırplarla
birlik oldular. Bunun üzerine işkod­
ra Sancağı’na bir emir yazılarak, isya­
nın bastırılması emredildi.
Şehir hlakı arasında cehaletten do­
layı eskiden beri süren ırz ve namus
bahanesiyle sık sık kan davası şeklîn­
de öldürme olayları meydana gelmek­
teydi. Bunları önlemek için halk ara­
sında uygulanan (kan barıştırmak) usu­
lü uygulanmaktaydı. Bu usulün tümüy­
le yasaklanmasına karar verilerek,
bundan sonra meydana gelecek bu gi­
bi öldürme olaylarının faillerinin der­
hal sorguları yapılarak, suçlarına gö­
re cezalarının adlî makamlara verilece­
ğine, uygulamanın buna göre yapılma­
sına da Prizren vilayeti Valisi’ne bir hü­
küm gönderilmiştir.
1869 yılında.sancak haline getiri­
len şehir, önce Üsküp, daha sonra Ko­
sova vilayetine bağlandı.
XIX. yüzyıl sonlarında şehrin nüfu­
su 38 bin kişiydi. Burada 24 cami, bir­
çok medrese bulunmaktaydı. Sadra­
zam Sinan Paşa tarafından yaptırılan
camiin kubbesi 12-14 metre kadar
olup, son cemaat yeri yıkılmıştır. Şeh­
rin Osmanlı yönetiminden çıkmasın­
dan sonra bu yapı, uzun süre depo ola­
rak kullanılmış, daha sonra yeniden
ibadete açılmıştır. Şehirdeki diğer Is-
lâmi yapı ise Bayraklı Camii idi. Tek
kubbeli bir cami olan bu yapının mi­
naresi oldukça uzundu.
Şehrin hükümet konağı 1866, ha­
pishanesi ise 1861 yılında yapılmıştır.
Burada yaşayan Hıristiyan dinine men­
sup toplumlar için kiliseler inşa edil­
miş ve eskileri onarılmıştır.
Dlnacık köyüne de bir Rum mek­
tebi yapılmıştır.
Şehirde yaşayan Müslüman ahali­
nin çocuklarının eğitimi için, Vülçitrin
kasabasına bir rüşdiye mektebi (1876),
Gornosil köyüne bir mektep, Lodarof-
ça ve Kardasarya köylerine iki adet ip­
tidai mektebi (1896), yaptırılmıştır.
Prizren, bugün Arnavutluk’ta şehir­
dir- _
CUc'' / o1
°s
TUZLA
Kuzeydoğu Bosna^dadır. Osmanlı
yönetiminde Zvornik (İzvornik) Sanca-
ğı’nın merkezi olan Tuzla’nın kalesi
Spreca Nehri ayaklarında Jala üzerin­
de uzanmaktaydı. Kasaba Tuzla-i Bâ­
lâ ve Tuzla-i Zîr olmak üzere İki kısım­
dan ibaretti. Burası, Osmanlı yöneti­
401
mine giMRten sonra birçok dinî yapı­
lar oluşturuldu. Aşağı kısmın en önem­
li yapıtı Tur Ali Bey veya Poljska Ca-
m ii’dir. Tahminen 1570’te yapılmıştır.
Bânisi Mohaç muharebelerinde yarar­
lık göstermiş ve Tuzla Sancakbeyliği
yaptıktan sonra 1581’de ölmüştür.
Jalsca Camii’nin kim tarafından
ve ne zaman yapıldığı bilinmemekte­
dir. Kubbe taştan bir yapıdır. İkinci
Dünya Savaşı’nda kubbe harap olmuş­
tur. Camiin haziresinde XVII. yüzyılda
ölen Ahmed Kaptan’ın mezarı vardır.
Aşağı Mahalle'deki Cinci Camii ahşap
çatılı ve çatı üstünde çıkan ahşap mi­
nareli bir camidir.
Yukarıki kasabanın en eski camii,
XVI. yüzyılda yapılan Ak Camii’dir. Ah­
şap çatılı, kesme taş minarelidir.
Tuzla, bugün Kuzeydoğu Bosna’da
bir şehirdir
USTURUMCA (Bugün: Strumi-
ca).
Osmanlı yönetiminde Usturumca
kasabasında, çevresi 3 bin adımlık üç
kapılı bir kale, aşağı şehirde 2 bin ev,
birkaç cami ve mescit, medrese ve ha­
mam ile 6 tekke bulunduğunu Evliya
Çelebi, “S eyahatnâm e" sinde belirtir.
“Kam us’ül-A lam "a göre ise XIX. yüz­
yıl sonlarında 600 nüfuslu kasabada,
II. Murad devrinden kalma Muradiye
Camii vardı. Osmanlı arşiv belgelerin­
den birinde de 1890 yılında buraya bir
telgraf hattı çekildiği kayıtlıdır.
Usturumca bugün, Yugoslavya’nın
güneydoğusunda bir şehirdir.
UYVAR (M acarca: Ersek-Ujvar;
bugün: Uj'war).
ilk kez Sadrazam Lala Mehmed Pa­
şa tarafından Borçkay’a yapılan yar­
dım sonucu Uyvar, Eylül 1605’te tes­
lim oldu ve bundan sonra Borçkay,
Orta-Macar Kralı seçilerek burada Sad­
razam Lala Mehmed Paşa tarafından
taç giydirildi. Bir süre sonra yeniden
AvusturyalIların nüfuzuna girince,
Köprülüzâde Fazıl Ahmed Paşa’nın
sadaretinde Avusturya seferi açıldı
(1663). Osmanlı Ordusu Uyvar önüne
gelerek burayı kuşattı (17 Ağustos
1663). Bu kuşatmaya bir ay dayanabi­
len savunucular, sekiz maddelik bir an­
laşma sonucu kaleyi OsmanlIlara bı­
rakmak zorunda kaldılar (Eylül 1663).
Uyvar ve bölgenin Osmanlı yönetimi­
ne geçişini İmparator bir yıl sonra Vaş-
var Antlaşması ile kabul etti. Bundan
sonra burası eyalet haline getirildi. Ev­
liya Çelebi “S eyahatnâm e”sir\de, Uy-
var’da, mal defterdarı, defter emini,def­
ter kethüdası, çavuşlar kethüdası, alay
beyisi, çeribaşısı, yirmi oda aile yeni­
çeri ağası, cebecibaşısı, topçubaşısı,
ve vezir rütbesinde bir kumandanı ol­
duğunu, Oğuz eyalet merkezi ve paşa
sancağının bulunduğunu kaydeder.
402
Fetihten sonra Serhat Beylerbey­ ÜSKÜP (Eski adları: Seupi, Skopia,
liğ i’ne getirilen Uyvar’ın kalesi iyice M akedonca: Skopje, Sırpça-Hırvatça:
onarılarak tahkim edildi ve iki kilisesi Skoplje)
de camie çevrildi. Uyvar’ın ilk muha­ Şimdiki şehrin 3 kilometre güney­
fızı Hüseyin Paşa oldu (Eğri Beylerbe­ batısında olan iki kasabanın M.Ö. IV-
yimin kardeşidir). V. yüzyıllarda, llliryalılar yönetiminde,
Şehirdeki Osmanlı dönemi yapıla­ Skupi adıyla var olduğu bilinmektedir.
rından IV. Mehmed, Valide Sultan, Def­ Büyük İskender’den sonra Romalıla­
terdar Ahmed Paşa camileri (kiliseden rın eline geçti ve Roma tarzında bir şe­
çevrilme) ile Türk yapısı Fazıl Ahmed hir kuruldu VII. yüzyılda bir süre yü-
Paşa Camii sayılabilir. ney İslâvların eline geçtiyse de sonra­
II. Viyana Kuşatması’ndan (1683) dan Bizans yönetimine, XIV. yüzyıl ba­
sonraki savaşlarda 1685 yılındaki kırk şında Sırp krallığına katıldı. I. Kosova
günlük bir çarpışmadan sonra Avus­ Savaşı’ndan sonra Yıldırım Bayezid
tu ry a lIla rın eline geçen şehir, Karlof- devrinde Gazi Evrenos Bey tarafından
ça Antlaşması ile (1699), kesin olarak 1389 yılında fethedilerek Osmanlı yö­
Osmanlı yönetiminden ayrıldı. netimine katıldı ve buranın muhafızı
Bugün Kuzey Macaristan’da ve Tu­ Paşa Yiğit’e verildi ve padişahın em­
na Nehri’nin Komaran mevkiinde, Nit- riyle Anadolu’dan birçok ahali getiri­
ra (Nyitra) suyu yakınında önemli bir lerek burada iskân edildi. Fatih Sultan
şehir ve kaledir. Mehmed devrinde Rumeli Beylerbey­
liğ i’ne bağlı bir vilayet haline getirildi.
1689'da Arnavutlar ile işbirliği yapan
AvusturyalIların eline geçen şehrin ka­
lesi Avusturya Generali Piccolomini
Ü L G Ü N (Dolçino). tarafından yakıldı.
Osmanlı yönetiminde işkodra San- 1389 yılına kadar Rumeli eyaletine
cağı'na bağlı kaza olan Ülgün, gemi­ sancak beyi olan Üsküp’te Evliya Çe­
cilikle ünlü idi. Ülgün gemicileri lebi, 5 bin asker ve 5 bin cebellisi bu­
“O skok” adıyla oluşturulan İslav kor­ lunduğunu hisarının 300 hisar eriyle
sanları filoloranı karşı metbuları olan muhafaza edildiğini bildirmekte ve yö­
Osmanlı Devleti adına sürekli deniz­ netim düzeniyle ilgili önemli bilgiler
den karşı koymuşlar, Yunan ayaklan­ vermektedir. XVII. yüzyılda 10 bin 60
masında bile Hıristiyan gem icilerin­ ev, 2150 dükkân, 110 çeşmesi bulunup
den olan eşkiyayı Yunanlılara karşı sa­ bunların ve şehrin suyu Kaçanik Bo-
vaşarak (1818), birçok Yunan gemileri ğazı’ndan İsa Bey Kemeri’yle gelmek­
yakmışlardır. Ülgün’ün limanı küçük teydi. Bu dönemde şehrin 120 cami ve
olmasına rağmen, oldukça teçhizatıy­ mescidi, 70 sıbyan mektebi, 7 misafir­
dı. Ülgün bahriyesinden yetişenler, hanesi, 20 tekkesi olduğunu kaydeden
Osmanlı Devleti’ne birçok hizmette Evliya Çelebi, medrese ve han sayısı­
bulunmuşlar, bazıları kaptan paşalık nı bildirmeyip, yalnız birincisi için
mertebesine kadar terfi etmişlerdir. meşhurlarından altısını, İkincisi için
H. 979’da (1571) Yavuz Sultan Se­ dört tanesinin adlarını bildirmektedir.
lim de\«rinde daha sonra da Sadrazam 1790 yılında Mora Seraskeri Koca
Ahmed Paşa tarafından fethedilerek Halil Paşa tarafından yeniden alınarak
Osmanlı topraklarına katılan Ülgün, H. Osmanlı yönetimine bağlandı. 1844 yı­
1296 (1878)’de Avrupa tarafından Ka­ lında burası bir ara çingenelerin yer­
radağ’a terki kararlaştırıldıysa da hal­ leşim alanı oldu. 1863 yılında Üsküp
kı bir süre direnmiş, sonunda Avrupa’­ eyaleti Niş eyaleti ile birleştirildi, 1869
dan gönderilen donanmanın baskısıy­ yılında da Üsküp vilayetinin İşkodra’-
la şehir Osmanlı yönetiminden çıkmış­ ya katılmasıyla bir vilayet dairesi ku­
tır. ruldu. 1881 yılında isyan eden Arnavut-
Bugün Arnavutluk’ta bir şehirdir. lar’ın eline geçtiyse de, Derviş Paşa
ÜSKÜB: Genel görünüm (XVII. yüzyıl).
yönetimindeki Osmanlı ' Lc)', .* .* ; . ! te sti .-'-.s v-a#nJr*.*;.r Sekiz
rafından geri alındı. 1884 yılında kaza nişleterek ona "Cami-i Kebir" aaını ver­ gözlü idi. Sarımtrak yontma taştan ya­
merkezinde b ir Hıristiyan mahallesi di. Duvarları kesme taştandır. Mfharesi pılmıştır.
kurularak elli beş ev yaptırıldı ve bu 12 köşelidir. Yapı, ortada merkezî bir Fatih Köprüsü, Vardar üstünde bü­
mahalleye “ Teşvikiye” adı verildi. kubbe, yanlarda sivri birer manastır to­ yüklü küçüklü on gözden oluşan tama­
1912’de S ırplar, 1915’te Bulgar, nozuyla, mihrap çıkıntısında basık bir men kesme taştan yapıtmış bir yapı­
1918’de müttefik orduların eline geçen manastır tonozuyla örtülüdür. Camiin dır. Sultan Reşad zamanında yaya kal­
şehir, 30 Eyiü! 1918’de Sırplar’a geri medresesi Osmanlı döneminde en dırımları taşırılarak onarılan köprünün
verildi. Bugün Yugoslavya Federatif son olarak 1888 yılında onarılmıştır. en büyük gözü 13.5 m.'dir.
Cumhuriyeti’nin başkentidir. Ancak medrese kullanılamayacak du­ Saat Kulesi, Evliya Çelebi “Seya-
Rumeli taraflarında en önce Os­ rumda olmasından dolayı aynı adla hatn âm esi”nde de zikrolunan bu yapı,
m anlI ve Müslüman şehri rengini alan 1906 yılında yeniden yaptırılmıştr. önce kale kesme taş bir kaideden o l­
Üsküp, osmanlı kültür hayatında da Isa Bey Camii, Üsküp’ün en mamur dukça iri bademlerle, yine taştan, se­
çok hareketlidir. Buradaki ilk1<ültür te­ camileriden biri olup, mihver üzerinde kiz köşe gövdeye geçilmekte, bir s il­
sisleri II. Murad devrinde başlamıştır. ç ift kubbeli ve alçak yan cenahlı Bur­ meden sonra tuğla devam etmektedir.
Osmanlı ülkesinde Rumeli bölgesinin sa tipinin bir örneğidir. Duvarlar 3 tuğ­ Daha sonra kaidesi kârgir, üs­
en kuvvetli bilim merkezlerinden biri la, 1 sıra taşla işlenmiştir. Kemerler ve tü ahşap olarak Üsküb Nazırı Ali Hıfzı
olan şehirde II. Murad, Mustafa ve aynalar kesme taştandır. 1475 yılında Paşa zamanında 1814 yılında yeniden
Yanya paşalarla Paşa Y iğ it’in oğlu ve yapımı tamamlanan yapının minaresi yaptırıldı.
evlâtlığı Ishak Bey’in, onun oğlu İsa cami duvarının üzerine konmuş olup, Yukanda açıklanan yapılardan baş­
Bey’in camileri, imaretleri ve medre­ küp kısmında dört köşeden on iki kö­ ka, Üsküb’te, hâlâ birçok tekke ve tür­
seleri şehrin Islâm-Türk havasını renk- şeye geçiş her dılıda bir badem ve iki be bulunmakladır.
lendirm iştir. yaprakla sağlanmıştır. Şerefe dört sı­
Rumeli’de birinci derecede bir bi­ ra istalaktitli, korkuluklar oyma kafes­
lim merkezi olan Üsküp’te XIX. yüzyı­ lidir. Oldukça geniş olan camiin me­
lın İkinci yarısından itibaren Müslü­ zarında Yahya Kemal Beyatlı’nın anne­
man öğrenciler için 1896’da bir idadi si yatmaktadır.
mektebi, 1897 ve 1902 yıllarında yeni Isa Bey’in Saray Bosna’da Hünkâr VARNA
birer idadi mektebi ile Rum öğrenci­ Camii, Üsküb’de medresesi, çifte ha­ Çok eski bir şehir olan Varna
ler için Y iğit Paşa Mahaliesi’nde bir mamı, bir mescidi, su tesisatı, hanı, 1201'den İtibaren bir Bulgaristan şehri
Rum mektebi (1862, 1896) inşa edil­ Saray Bosna’da Bendbaşı’nda zaviye­ olmuştur. 1366’da Amados kumanda­
miştir. si, iki han ve hamamı Miljacka üstün­ sındaki Haçlılar tarafından kuşatıldı.
1847 yılında Üsküp Nehri üzerinde de köprüsü, Kal,kandeien‘de hamamı OsmanlIların Varna’ya ilk saldırısı,
büyük bir köprü, 1883 yılında hükûmeî bulunmaktadır. 1388’de Çandarlı A li Paşa kumanda­
konağı, 1879 yılında Küçük Milan Köp­ MustafaıPaşaCamii, kalenin doğu­ sındaki kuvvetlerle yapıldı. V idin’ln
rüsü inşa edilm iştir. sundaki yamaç üstündedir. Mustafa düşmesinden sonra Varna’dan Ti-
Sanayide de oldukça gelişen san­ Paşa tarafından 1492 yılında yaptırılan mek’e kadar bütün Bulgaristan Os­
cakta 1845 yılında bir küherçile fabri­ yapı tek büyük kubbelidir, iki tuğla ve manlIların eline geçti.
kası inşa edilmiş, 1891 yılında da krom bir sıra taşla yapılmış dört duvar üs­ II. Murad, 1443’te Karaman’a yap­
madeni işletilm esine başlanılmıştır. tüne herdılında bir penceresi olan on tığı seferden sonra Macaristan ve Le­
Şehirde birçok İslâmî yapı bulun­ iki köşe bir kasnağa dayalı,tekkubbe- histan ile Szeged Antlaşması'nı imza­
masına rağmen, Osmanlı yönetimi, lidir. Minare tamamen kesme taştan ladı (12 Temmuz 1444). Bu antlaşma 10
maiyetindeki diğer dinlere mensup va­ olup şerefesi beş sıra istalaktitle otu­ yıl geçerliydi. Antlaşmanın önemli
tandaşlara da oldukça âdilâne davran­ rur. maddelerinden biri de Sırbistan’ın Os­
mış, onların dinî ibadetleri ve eğitim ­ Camiin sol tarafında tamamen kes­ m anlIlara bağlı bir devlet durumuna
leri için kilise veya okul yapımına hoş­ me köfeki taşından yapılmış altı köşe­ gelmesiydi. Fakat bu durum uzun sür­
görü ile izin vermiş, hatta, kilise vb. ya­ li, sağır kasnak üstüne kubbeli, temiz medi ve BizanslIlar, yapılan barışın bo­
pılarında, maddî yardımlardan dahi çe­ ve basit bir türbe bulunmaktadır. Ka­ zulması için çalışmaya başladılar.
kinmemiştir. pı üstündeki iki satırlık Arapça kitabe­ Szeged Antlaşması’ndan sonra II. Mu­
XIX. de Mgstafa Paşa’nın 1519’da öldüğü­
yüzyıl ikinci yarısından İtiba­ rad, tahtını oğlu II. Mehmed’e bıraktı­
ren şehirde Hıristiyan dinî yapılarında nü yazmaktadır. ğını ilân etti. Yeni hükümdar 12 yaşın­
artış görülmektedir: 1871,1892,1859, Yahya Paşa Camii, şehrin doğu daydı. Osmanlı tahtına tecrübesiz bi­
1860,1893,1897,1899 yıllarında Rum ucuna yakındır. 1503-1505 yılları ara­ rin'?: çıktığını öğrenen Haçlılar, hazır­
kiliseleri, 1873, 1895, 1909 yıllarında sında yaptırıldığı tahmin edilen yapı, lığa giriştiler. Bu arada Szeged Ant­
Bulgar kiliseleri ile 1899 yılında havra yüksek minareli, dik çatılı ve kurşun laşm asındaki yeminini bozan Lehis­
yapılmıştır. örtülüdür. Cephesi yanlara birer kemer tan Kralı Vladislav III. Vam enczlk sa­
Üsküp’te ayakta kalabilen Osmanlı kadar taşan son cemaat mahalli altı vaşa hazırlandı. Macarlar, Lehler, Hırt
dönemi yapıları şunlardır: mermer sütun üstüne beş kemerlidir, vatlar, Slovenler de bu hazırlıklara ka­
II. Murad Camii, 1436 yılında II. Mu­üstü tonozla örtülüdür. Duvarlar çok tıldılar. Fransa ve Almanya bu haçlı
rad tarafından yaptırılmış, 1537’de yan­ ufak, muntazamca taşla yapılıp büyük­ birliğine yardım etti. Venedik donan­
dığından Kanunî devrinde tecdiden leri yalnız köşelerde kullanılmıştır. Bu ması, birliğin emrine girdi. Papalık do­
1538 yılında inşasına başlanarak yapı, 1896 yılında onarım görmüştür. nanması da Haçlılara yardım için ha­
1542’de ibadete açılmıştır. Yakın kare M uslihiddin Camii, hangi tarihte zırlandı. Osmanlı ülkesinin üstüne yü­
planlı, bugün alışılagelmişten dik bir yapıldığı bilinmemekle beraber, 1904 rüyen 100 bin kişilik Haçlı ordusu Tu-
çatıyla örtülü olmasına rağmen mina­ yılında onalım gördüğü Hazine-i Ev- na’yı geçen Vidin önlerine geldi.
resi yine de pek yüksek düşmektedir. rak’ta mevcut bir belgeden öğrenil­ Burada orduya Eflak Voyvodası da ka­
Şerefe istalaktitlidlr. Yapıda üç kitabe mektedir. tıldı. Büyük bir Haçlı donanması da bu
vardır. Birincisi 1711 yılında III. Ahmed 1932 yılında şehirde Davud Paşa, sırada Çanakkale önlerinde bulunuyor­
tarafından, İkincisi ise Sultan Reşad ishak Bey, İsa Bey, Hatuncuk Kuru ve du. Haçlı ordusunun, Şumnu ve Var­
tarafından onarıldığını bildirmektedir. Kara Kapıcı hamamları bulunmaktay­ na yönünde ilerlemeye başlaması
Ishak Bey Camii, Paşa Yiğit Bey’- dı. üzerine Edirne'de toplanan Saltanat
In oğlu Ishak Bey tarafından II. Murad Vardar Köprüsü, XV. yüzyılda II. Şurası, II. Murad'ın tahta çıkmasını is­
devrinde 1438 yılında yaptırıldı. Cami­ Murad devrinde yapımına başlanmış, tedi. Sadrazam Halid Paşa durumu
in güneyindeki medhal üstünde bulu­ Fatih zamanında tamamlanmıştır. genç padişaha bildirdi. II. Mehmed ba­
nan Arapça kitabeye göre 1519’da İs­ 1689’da AvusturyalIlar tarafından ya­ basını çağırdı ve hemen ordunun ba­
hak Bey’in oğlu Isabeyzâde Haşan rısı yıkılmışsa da II. Murad ve Sultan şına geçen II. Murad, 40 bin kişilik

403
 irs.?w^tı#
yürüdü, il. Murad ın teKrar Türk ordu­
sunun başına geçmesi, haçlıları endi­
şelendirdi. İki ordu Varna dolaylarında
10 Kasım 1444’te karşılaştı. Hunyadi
Yanoş Türk kuvvetlerinin sağ kanadı­
na saldırıya geçti. Bu kanat, sarsılma­
sına rağmen dağılmadı. Kanadın
kumandanı Karaca Paşa öldü. Yanoş,
Osmanlı ordusunun sol kanadına yük­
lendi. Bu kanat da dağılmadan geri çe­
kildi. Osmanlı ordusunun bozuldu­
ğunu sanan Haçlılar Osmanlı ordusu­
nun merkezine saldırdılar. Hunyadi Ya­
noş, ordusunun denetimini kaybetti.
Türk kuvvetleri, düşmanı iki koldan ku­
şattılar. Çember içine giren rakip kuv­
vetler çok sayıda kayıp verdi ve boz-
ıguna uğradı. Vladislav III Warnenczik
öldürüldü. Hunyadi Yanoş bozgunu
önlemek için çok çalıştıysa da başa­
ramadı. Sonunda küçük bir askeri bir­
lik le kaçtı. Kalan küçük Haçlı ordusu
da yok edildi.
Osmanlı devrinde Varna, Rumeli
eyaletinin Silistre Sancağı’na bağlı bir
kaza merkeziydi. XVII. yüzyılda şehir
kazakların saldırısına uğradı. Evliya
Çelebi’ye göre Varna’nın 7 mahallesin­
de Müslümanlar yaşıyordu. Şehirde
4000 ev, 5 büyük cami, 36 mescit var­
dı. Rusya ile yapılan savaşlarda şehir
OsmanlIlar ve Ruslar arasında el de­
ğiştirdi. (1773). Daha sonra şehir Rus­
lar tarafından tekrar kuşatıldı. Mesuri
ve etrafı istihkâmlarla takviye edilmiş
ise de Rusların, Varna Kalesi üzerine
gelerek şiddetli kuşatma ve baskıların­
dan şehir halkı perişan bir durumda
göç etmeye mecbur kaldılar. Bu ara­
da şehirde asker ve zahire bulunma­
dığından gerekli asker ve yardım
istenildi (18 Haziran 1810). Ancak yar­
dım gelmemesi üzerine şehir yeniden
Rusların işgaline uğradı. 1828-1829
Osmanlı-Rus Savaşı’nda Varna yeni­
den Ruslar’ın eline geçti. Edirne Ant­
laşmasıyla Türklere geri verildi. Kırım
Savaşı’nda m üttefik Fransız-ingiliz
kuvvetleri Varna’da üs kurdular. Türk
ordusu da şehirde toplandı. Kırım’da
üç ordu Varna’dan hareket etti. Berlin
Konferansı’nda şehir Bulgaristan’a bı­
rakıldı. Dobruca’nın 1913’te Romanya’
ya bırakılması Varna’nın ticaretine za­
rar verdi. I.Dünya Savaşı’nda şehir,
Rus donanması tarafından iki ay bom­
bardıman edildi (1915-1916).
Osmanlı yönetiminde Varna, bir ti­
caret merkeziydi. Şehirde 29 Mart
1868’de Rumeli Kampanyası adı ile bü­
yük bir anonim ticaret şirketinin oluş­
turulduğunu bir belgeden öğrenmek­
teyiz.
Yapılan araştırmalarda Varna’da 41
cami ve mescit bulunmaktadır. Emir
Efendi Camii, Müsteceb Efendi Camii,
Şebşah Kadın Camii, Tatar Camii en
büyükleridir.
Pîrî Mehmet Paşa’nın Vakıf Hama­
mı ve Sebili vardır. Şeyh Müsteceb ve
Pîrî Paşa okulları ünlüdür. 1829 Rus
Savaşı’nda Osmanlı eserlerinin çoğu
yıkılmıştır. 1444 Varna Savaşı’nda şe­
hit düşen Karaca Bey’in türbesi de bu­
radadır. Bir de Naib Ahmed Efendi
404
VARNA: Genel görünüm (XIX. yüzysi yazısı).
Suyolu ve Köprüleri Vakfı’nın varlığı bi­
linmektedir.
Varna Kalesi, Batlamyus Abgustos
tarafından yaptırıldı, sonra Cenevizli­
lerin eline geçince genişletildi. Kale
Osmanlı İmparatorluğu döneminde yı­
kılmaya yüz tuttuğundan, yeniden in­
şa olundu (1777). B ir yıl sonra
tamamlanan (1778) kaleye toplar gön­
derildi (1788). Kalenin yapımından son­
ra sürekli onarıldı ve bunun için Ri-
kâb-ı Hümâyûn Defterdarı maiyetinde
bir bina emini ile bir mimar halifesi
gönderildi (1789), ardından gerekli
ödenek sağlandı (1789), 1798 yılında
yeniden onarıldı ve kalenin takviye ve
tahkimi için gerekli mühimmat ve d i­
ğer malzemenin gönderilmesi hakkın­
da Serasker Vezir Hüsrev Paşa’ya
hüküm gönderildi (1810). 1819’da ka­
le, yeniden inşa edildi (1819), ayrıca ka­
ledeki 104 topun kundakları onarıldı.
Kale 1823 yılında harap olmaya yüz
tuttuğundan bir keşif yapılarak yeni­
den onarımına karar verildi. 1857’de bir
daha bakım-tutumdan geçti.
V İD İN (Eski adları: Bdin, Bidin, Va-
radino, Varadin, Veçina, Veçine),
1389’da ve 1393’de Osmanlı İmpa­
ratorluğu yönetimine geçen Vidin,
1396’da Haçlılar tarafından kuşatılarak
halkı kılıçtan geçirildi. Niğbolu Sava-
şı’ndan sonra II. Bayezid tarafından
tekrar alınarak sancak haline getirildi.
II. Viyana Kuşatması’ndan sonraki sa­
vaşlarda AvusturyalIların eline geçtiy­
se de (1689), ertesi yıl geri alındı. Vi­
din âyânı olan Pazvantoğlu Osman
Ağa, XVIII. yüzyıl başlarında Osmanlı
Devleti’ne isyan ederek Vidin yamak­
larının başına geçti. İsyanı bastırmak
il
üzere Osmanlı Devleti’nin defalarca
gönderdiği orduları ve Gürcü Osman
Paşa’nın (1795) saldırısı başarılı olama­
dı. Ağa sıfatını bırakıp paşalığı benim­
seyen Pazvantoğlu Osman Paşa, g it­
tikçe güçlendi ve hâkimiyetini Vidin sı­
nırları dışına taşırarak Rusçuk, Tırno-
vo ve S ilistre’ye kadar uzanan bölge­
ye hâkim oldu. Bu âsiyle başa çıkama­
yan Osmanlı Hükümeti, sonradan
onun hâkimiyetini tanıdı ve ona dev­
letin tem silcisi süsünü verdi. Bütün
bunlara rağmen Osman Paşa, Tuna kı­
yılarında bağımsız bir devlet kurma yo­
lundaki emellerinden vazgeçmedi ve
Osmanlı Devleti’ne karşı başkaldırdı,
fakat sonunda yenildi. 1815 yılından
itibaren ise şehirde Sırp isyanı baş­
gösterdi. Bunun üzerine Tırhala San­
cağı Mutasarrıfı Vezir Vellyüddin Pa­
şa üçbin asker çıkararak Kominik ka­
sabasından da ikiyüz nefer alarak is­
yancıların bu hareketini bastırdı. 1830’
da, Sırbistan’a muhtariyet verilirken,
V idin’den de bazı nahiyeler verildi.
1908 yılında, Rumeli’nin büyük bir kıs­
mıyla birlikte Vidin de elden çıktı.
OsmanlIların 500 yıldan fazla süren
egemenliği sırasında V idin’e birçok
Türk aileleri gelip yerleşti ve kent, bir
Türk kendi durumuna girdi. Vidin hal­
kının sevgisini kazanan Pazvantoğlu
Osman Paşa da yaptırdığı camiler,.kü­
tüphaneler, devrin en modern kışlasıy­
la ve açtırdığı yollarla, Vidin’i bayındır
bir duruma getirdi. Bugün ibadete ka­
palı bulunan “Pazvantoğlu Cam ii", Vi-
d in’in en güzel ve büyük camii olarak
dikkati çekmektedir.
Vidin merkez kazada bir zamanlar
50’den fazla cami, medrese, pek çok
mektep, 5 tekke, 3 han, 4 hamam bu­
lunduğu bilinmektedir.
Evliya Çelebi’ye göre Vidin’deki 24
mahallenin, 19’u Müslüman idi. 24 ca-
mii, 11 okul, 7 medrese, 7 tekke vardı.. Rusya'da ve Rus askeri bulunan yer­ dan yeniletilmiştir. Şehirde saat kulesi
Yeşil Cami, Uzun Cami, Çarşı Camii, lerde yeni bir kolera vakasının ortaya ve Nişan Türbesi, Rudo'da Sokullu
Kapan Camii, bunların en ünlüleri olup çıktığı bilinmektedir. Osmanlı döne­ Mehmed Paşa’ya ait bir kervansaray
ütleri kurşunla kaplıydı. Çavuş Camii, minde Vidin’deki Türk askerleri için bir ile cami (1886 yılında yıkılm ış yalnız
Debbağhane Camii, Orta cami su ke­ kışla (1830), bir küherçile fabrikası m inaresi kalm ıştır) bulunmaktadır.
narında ferahlı yerde kurulmuştu. (1842) bir Bulgar manastırı (1862) inşa Vişgrad (Visegrad) bugün, Macaris­
Şeyh Efendi Camii, Nalband Camii, edilmiş, Vidin Sancağı’na bağlı Me- tan’da Peşte idare bölgesinde kasaba­
Yukarı Mahalle’de Ak Cami, kiremitle dovniça köyündeki Bulgar kiiisesi ona­ dır.
örtülü Allah evleriydi. 10 adet kârgir rılmış (1863), şehre büyük bir köprü in­
şerefeli ve kandil asacak yerli minare şa edilmiş (1869), mevcut kiliseleri
vardı. 7 medrese bulunmaktaydı. Şehri onarılmış (1869), mükemmel bir has­
çevreleyen ve ancak bir bölümü ayak­ tane inşa edilmiş, (1869) V idin’e bağlı
ta kalan eski surlar,bugün hâlâ "İstan­ Berkofça’da bir Bulgar kilisesi (1870),
bul Kıpası" adını taşımaktadır. Bunun ayrıca Bulgar ve Rum kiliseleri (1873) VODİNA (Bugün: Edessa)
dışında V idin’de "Kale M ey d a n ı”, ve Florentin Köyü’ne bir Bulgar kilise­ Büyük İskender’in ve diğer Make­
"Topkapı", " Telgraf K apısı" gibi bir­ si (1875) inşa edilm iştir. donya krallarının başkenti olan bölge,
çok sokaklar ve semtler de bugün es­ Florentin Kalesi, V idin’e bağlı bir XV. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu
ki adlarıyla anılmaktadır. Pazvantoğlu’- kâza olan Florentin’de Turcilor deni­ tarafından alınarak Selânik vilayeti
nun ailesiyle birlikte oturduğu kışla da len yerde küçük bir tepe eteğindedir. merkez sancağına bağlandı. EvliyaÇe-
"Pazvantoğlu K ışlası" adını taşımak­ Günümüzde yıkılmış bir duvarın bir bö­ lebi, “S eyahatnâm esi"nd e buradan
tadır. lümünün temelleri görülmektedir. Du­ söz ederken, birçok cami ve mahalle
XVIII. yüzyılın sonlarına kadar ba­var yontulmamış taş ve kırılmış taş ve mescidi bulunduğunu kaydederek
yındır durumda olan Vidin 1771 yılın­ beyaz horasanlarla karışan harçla örül­ bunlar arasında Sultan Camii, Kadı
da yapılan savaşlarda harap duruma müştür. Hüsrev Efendi Camii (H.1010 tarihli ki­
gelerek eşkıya yatağı olmuştur. Florentin Kalesi, Vidin ile birlikte tabesi vardır), Nureddin Efendi Camii,
1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sı­ 1396 yılında I. Bayezid tarafından Haç­ Yeni Cami, Haşan Efendi Camii, Tek­
rasında Vidin şehri halkının birçoğu öl­ lıların Nikopol yöresinde bozguna uğ- ke Mahallesi Camii, Öteyaka Camii,
müş, bu arada Kale Komutanı Tzzed ratılmasından sonra ele geçirildi. XV. İne Mahallesi Camii, Zafer Ağa Cami­
Paşa, sonuna kadar kaleyi savunduk­ yüzyıla ait bir Osmanlı belgesinde, i’nin adlarını yermektedir.
tan sonra Vidin’i teslim etmek zorun­ 1438 yılında Erdel’e karşı yaptığı bir Osmanlı İmparatorluğu’nun son
da kalm ıştır. seferinde li. Mustafa’nın, Tuna’yı Flo­ döneminde Selânik vilayeti merkez
Âşık Fakİrî adlı saz şairi, bu olay rentin, yakınından geçtiği bilinmekte­ sancağı kaza merkezi olan Vodina’da
üzerine, "Vldln D e s ta n ı”n\ kaleme al­ dir. Kalenin Türkler tarafından da kul­ bugün şehrin ortasında minaresi ile
mış, bu dastanda büyük facia önünde lanılmış olduğu, XV. ve XVI. yüzyıllar­ sağlam birdurumdaduran oldukça bü­
dökülen gözyaşları, duyulan aerin daki Osmanlı sicillerinde de gerçek- yük bir cami vardır. “ Yeni C a m i” adı
üzüntü dile getirilm iştir. Şairin, XIX. lenmektedir. verilen bu yapı, halen müze olarak kul­
yüzyılda yaşadığı ve Abdülhamid’in ilk Florentin Kalesi, verilen eski bilgi­ lanılmaktadır. Üç kubbeli ve yuvarlak
saltanat yıllarında şairlik yaptığı bilin­ lere dayanarak, gerek ikinci Bulgar kemerli bir son cemaat yeri vardır. Kü­
mektedir. çarlığı zamanında, gerekse Osmanlı bik bir kitle oluşturan ana mekânını
Vidin Kalesi (Babini Vidlni Kuli ve­ egemenliği zamanında (B u d in ’den pencereli, sekiz köşeli kasnağa sahip
ya Baba Vida), Vidin Kenti’nin Tuna kı­ sonra) Vidin yöresinde, önem bakımın­ bir kubbe örtmektedir. Tamamen taş­
yısında bulunur. Günümüze dek he­ dan ikinci geldiği sonucu çıkarılabilir. tan inşa edilen bu yapının minaresi,
men hemen tümüyle koruna gelmiş ül­ Vidin, bugün Bulgaristan’da Tuna taş külâhı ve bilezikler halindeki şerefe
kenin tek kalesidir. Kalenin dış görü­ kıyısında şehir, idare bölümü merke­ çıkması bakımından geç devir Türk mi­
nümü kareye benzer. Kalenin iki duvarı zidir. „__ --- s narelerinin özelliklerini göstermekte­
vardır, 9 kuleli iç duvarı yüksektir, 2 ku­ dir.
leyle bağlı olan dış duvarı daha alçak­ Vodina (Edessa), bugün Yunanis­
tır. tan’ın Makedonya kesiminde Pella İda­
Osmanlı egemenliği sırasında iç rî bölümünün merkezî kenttir. Make­
kale, ateşli topla savunma amacıyla VİŞGRAD (Bugün: Visegrad) donyalIlar Urfa'yı ele geçirince, sula­
gerçekleştirilen, onarım ve yeniden Osmanlı İmparatorluğu yönetimin­ rının çokluğu yüzünden bu şehre de
düzenlemelerle önemli değişikliğe uğ­ de kaza merkezi olan Vişgrad, Sokul­ Edessa adını vermişlerdir.
ramıştır. 3. ve 4’ncüsünün dışında ku­ lu Mehmed Paşa tarafından bayındır
leler, duvarlarının düzeyine dek yıkıl­ hale getirilm iştir. Evliya Çelebi, "Se-
mış, mazgalları da yıkılmış veya yeni­ y ahatnâm e" sinde buradan bahseder­
den örtülmüştür. İç kale sahasında du­ ken, ufak bir kalesi içinde cami, varo­
varlar dolayında iki sıra dizilmiş taştan şunda 700 ev, dilkuşada bir cami, bir
yapılar da Osmanlı döneminden kal­ hanı, 300 dükkânı, çok iyi durumda bir YAFA
madır. Güneybatı duvarı hariç, iki ku­ hamamı bulunduğunu yazar. Nitekim Çok eski bir tarihe sahip olan Ya­
lesiyle (1 ve 9) birlikte Baba Vida Ka­ bu yapıların çoğu Sokullu Mehmed Pa­ fa, uzun bir süre Mısırlılardan sonra,
lesi’nin dış duvarı da Osmanlı döne­ şa’ya aittir. Filistinlilerin, Asurluların, Yunanlıların
mine aittir. Güneybatı tarafında bulu­ Sokullu Mehmed Paşa’nın yaptır­ ve Ibranîlerin eline geçti. Roma hâki-
nan ve “A vusturya K u les i" denilen II. dığı ve bugün de kullanılır durumda miyetindeyken Araplar tarafından alın­
kulenin, temelde altı köşeli başladığı, bulunan en önemli yapı Vişgrad Köp- dı (639). 1099-1187 arasında Hıristiyan­
sonradan ise üst kısmında sekiz köşeli rüsü’dür. 11 gözlüdür, orta gözün iki ların eline geçti. 1187'de Selâhaddin
bir biçim aldığı saptanmıştır. Kule Os­ ayak arasındaki aydınlığı 14.79, alçak Eyyübî (1204); 1275’te de Baybars ta­
m anlI zamanında kurulmuştur. Kale su seviyesinden döşeme üstüne yük­ rafından alındı.
hendeğinin başlangıcının orta çağla­ sekliği 15.39 metredir. Köprüde iki ki­ XVI. yüzyılda Osmanlı imparatorlu­
ra uzandığı yapılan kazılardan anlaşıl­ tabe bulunmaktadır. Menba tarafında­ ğu topraklarına katılan Yafa’nın kale­
mıştır. ki kitabe, 1577 tarihlidir. si stratejik bakımdan önemliydi. Gaz­
Son zamanlara kadar Kale, Türk Sokullu Mehmed Paşa’nın hayrat­ ze Sancağı topraklarına bağlı olan Ya-
tahkimatı içinde bir hisar olarak kal­ larından başka Vişgrad’da Gazanfer fa’nın kalesi subaşılar tarafından yö­
mış ve birçok kez onarılmıştır. Bey Camii de yer almaktadır. Kazaya netilirdi. Dizdarı ve askerleri bulun­
(1767, 1768 1769, 1777, 1816, 1842, bağlı Dobrun’da da Sultan Süleyman maktaydı. Limanı ise önemli bir gelir
1851) yıllarında Vidin’de kolera hasta­ Camii bulunmaktadır. Bu yapı, XVIII. kaynağıydı. Bütün ticarî emtialar bu li­
lığının başgösterdiğini, 1853 yılında yüzyılda Melek Ahmed Paşa tarafın­ mandan sevk edilmekteydi. Kale için­
405
de beş yüz ev, cami, han, hamam, çar­ Yanbolu bugün Bulgaristan’ın gü­ da misyonerler tarafından Islâm dini
şı ve pazar bulunmaktaydı. Kale, 1802 neydoğu kesiminde Tunca Vadisi ke­ aleyhinde yazılıp halka dağıtılan kitap
yılında Mimar Mehmed Ağa marifetiy­ narında şehirdir. ve risaleler toplattırılmıştır. 1879 yılın­
le onarıldı. XIX. yüzyılda Osmanlı dö­ da şehirde büyük bir deprem olmuş ve
nemi yapıları olarak buraya bir ziraat bu depremde birçok kişi hayatını kay­
mektebi (1870), 1875’te bir Mekeb-i bettiği gibi çoğu da evsiz kalmıştı. Bu­
Röşdiye, 1906 yılında da “Dârûlfeyzi-i nun üzerine deprem den zarar
H am îd î" adıyla iptidai mektep, 1887 yı- görenlere bizzat padişah tarafından
lıda ise Latin cemiyetine mahsus bir bağışta bulunularak yeniden iskân
mektep inşa edilmiş, ayrıca kaza mer­ YANYA (Bugün: ioannia), edilmişlerdir. XIX. yüzyıl sonunda şeh­
kezine bir Rum manastırı ve kilisesi, Osmanlı yönetimine barış yoluyla rin nüfusu 35 bini bulmaktaydı ve bu
1896 yılında ise bir sinagog inşa edil­ Yıldırım Bayezid zamanında geçen şe­ yüzyılda 3 cami, 6 medrese, tekke kü­
miştir. Kazada Osmanlı dönemi ilk ti­ hir, çok kısa bir süre sonra yeniden tüphane, idadî, iptidaî, sıbyan mektep­
caret mahkemesi 1901 yılında kurul­ Türklerin elinden çıkmışsa da 1431 yı­ leri, Rus idadîsi ve kız mektebi, ulah
muştur. lında II. Murad tarafından alınarak Os­ rüşdiyesi ile göldeki yarımadada Te­
1917 yılında General Allenbey ku­ manlI yönetimine yeniden bağlandı ve pedelenli Ali Paşa’nın yaptırdığı kale
mandasındaki Ingiliz birlikleri tarafın­ aynı adı taşıyan vilayet ve sancağın bulunmaktaydı. Mevcut dini yapılar­
dan ele geçirilen şehir, daha sonra İs­ merkezi oldu. Şehrin nüfusunu Türk, dan Sultan Süleyman Camii 1895 yılın­
rail devletine bağlandı. Rus, Ulah ve Arnavutlar oluşturmak­ da onarılmıştır. Burada bulunan 20
taydı. Tepedelenli Ali Paşa’nın yöne­ kadar camiden en önemlisi Arslan Pa­
tim inde b ir ara bağımsız olarak şa Camii’dir.
yönetilen şehirde, Yunan ayaklanma­ XIX. yüzyıldan itibaren şehirde ya­
sından sonra başka ayaklanmalar da pılan eğitim kurumlan şunlardı: 1855
başgöstermiş, şehre asiler için gemi­ ve 1865 yıllarında birer rüşdiye mek­
YAN BOLU (Bugün: Yanbol) lerle kurşun, saçma ve mühimmat so­ tebi, 1889 yılında ise idai mektebi
Eski bir tarihe sahip olan Yanbo- kularak isy a n c ıla rın cephane yaptırılmış, ayrıca 1873, 1876 1894,
lu’nun kuzeyindeki MakedonyalI Filip’- gereksinimi tamamlanmıştı. Osmanlı 1893,1894,1895,1896 ve 1901 yılların­
in kabilesi bulunmaktaydı. Daha son­ yöneticileri de bu durumu haber aldı­ da da Rum mektepleri inşa edilmiştir.
ra Romalılar, onlardan da Bulgarlar'a lar ve Yanya Valisi Ali Paşa tarafından XIX. yüzyıldan itibaren bayındır ha­
geçmiştir. 1368’den 1878’e kadar sü­ Hıristiyan gemilerinden bu tür mühim­ le getirilen Yanya’da askerlerin ikame­
rekli Osmanlı İmparatorluğu yöneti­ matın çıkarılması yasaklandı. Şehrin ti için bir kışla binası inşa edilmiş,
minde bulunan Yanbol’da Evliya Çe­ sayımı 1866 yılında yapılarak birtakım 1846 yılında Vaniko Köprüsü onarıl­
lebi, "S eyah atn âm e"s\n de 17 Müslü­ yeni vergiler konulmuş, bu tarihe ka­ mış, 1865 yılında bir hastane, 1867 yı­
man mahallesi, bir Yahudi mahallesi dar eyalet olan Yanya, 1867 yılında vi­ lında hükümet konağı, 1868 yılında
ve bir Yunan mahallesinden oluşan bir layet şekline sokularak yeniden yeni kışla binaları Yanya’daki Ayasran-
Müslüman şehri olarak tanımlar. Şe­ teşkilatlandırılmıştır. XIX. yüzyılın ikin­ randi iskelesindeki alanın onarımı ya­
hirde 17 cami, 3 medrese, 3 hamam, ci yarısında da burada yer yer Rum ve pılmış, 1871 yılında bir nehir üzerine
4 han ve bir bedesten vardır. Yambol’- •Arnavut ayaklanmaları başgöstermiş köprü inşa edilmiş, şehre telgraf hat­
da Osmanlı dönemi eserlerinden: Es­ isyancılar dinî misyonerler tarafından tı 1878 yılında çekilmiş, 1879 yılında
ki Cami, Hacı Yusuf Camii, Tunca kı­ da kışkırtılmıştır. Nitekim 1887 yılın­ da telgraf binası inşa edilm iştir.
yısındaki Sofular Camii (N oktacıo ğlu
Şeyh M eh m e d tarafından yaptırılm ış­
tır), Yıldırım Camii (1434), Sultan Mu­
rad Hüdâvendigâr Köprüsü (Tunca
üzerinde kârg ir ayaklı yedi gözlü) b ili­
nen yapılardır. Ancak bunlardan Eski
Cami ve bedesten günümüze kadar
kalmıştır.
Eski Camii, XV. yüzyılın başların­
da yapılmıştır. Değişik biçim ve fonk­
siyona sahip on adet kemerli bölüm­
den oluşmuştur. 21.11,21.35 metre bo­
yutlarında büyük bir dikdörtgen oluş­
turur. İç görünümü, Edirne’deki Üç Şe­
refeli Cami gibi yan alanları olan mer­
kezi bir kubbe izlenimini verir. Mihrap
duvarının avlunun arka duvarının ve iki
köşeli kemerin herbirinin yan tarafla­
rı üzerinde uzanan 10,65 m.’lik merkezî
bir kubbeye sahipir. Kemerler dikdört­
gen birpayanda üzerinde dururlar. Ca­
mi dışarıdan bakıldığında birbirine
benzeyen kurşunla kaplı bir dizi kub­
benin örttüğü bir beton blok olarak gö­
rülür. Kubbe taban çemberi on İki açı­
lıdır ve dört yuvarlak pencere ile bö­
lünür. Bunun üzerinde kurşun kaplı
kubbe yükselir ve bir hilâlle biter. Ca­
mide mevcut bir kitabeye göre 1831/32
yılında Aşçızâde Mehmed Bey tarafın­
dan boyanmıştır. Ayrıca XIX. yüzyılda,
bir takım tadîlâtlara da uğramıştır.
Şehirde ayrıca, son yıllarda resto­
re edilen A tik Ali Paşa’nın evkafından YANYA: 1— Kışla, 2— Redif deposu, 3— Süvari koğuşu, 4— Matbah,
olan bir bedesten vardır. İnce uzun bir 5— Kaplan Paşa Camii, 6— Kaplan Paşa Medresesi.
yapıdır._______
406
 Hıristiyanlar için ise 1858’den baş­
layarak m uhtelif yıllarda kiliseler ya­
pılmış, mevcutların onarımlarına izin
verilmiştir.
Yanya (ioannina) bugün Yunanis­
tan’da Epir’de il idare merkezi olan bir
şehirdir. XVII. yüzyıldan kalma müze
haline getirilmiş Bir câmî hâiâ mevcut­
tur.
YAYÇSE (Bugün: Jajce)
Önceleri Küçük Bosna Krallığı’
nin merkezi bulunan Yayçse Vrbas
ve Riva nehirlerinin kavşağında bu­
lunur. 1462 yılında Fatih Sultan Meh­
med tarafından zaptedilerek Osman­
lI yönetimine katıldı. Eski bir hisa­
rın ve surların kalıntıları günümüze ka­
dar gelmiştir. -Nitekim Evliya Çelebi
de bu kaleden söz ederek kaleyi bü-,
yük bir yumurtaya benzetmekte ve
kara tarafın çift duvar olmasına muka­
bil, nehir yanında duvara bile ihtiyaç
duyulmadığını aşağı hisarda iki katlı
1000 ev, 80 dükkân, varoşunun birin­
de 300, diğerinde 500 reâyâ evi bulun­
duğunu bildirmekte, büyük kiliseden
bozma bir Sultan Süleyman Camii ve
Sadrazam Melek Ahmed Paşa’nın ca­
mii, medrese, hamam, mektep, tekke
ve hanı olduğunu vurgulamaktadır.
Melek Ahmed Paşa’nın Bosna Valiliği
sırasında şehir yandığından elbirliğiy-
le şehir onarılmıştır. Şehirde Fatih’in
İmamı Ali Efendi, Şeyh Mustafa, XVII.
yüzyıl ortalarında ölen hattat Hurrem
Çelebi ve Dizdar Hüsab Kaptan’ın tür­
beleri bulunmaktadır.
Günümüzde harap durumda bulu­
nan iki yapıdan birisi Sadrazam Muh-
sinzâde Mehmed Paşa’nın eşi ve III.
Ahmed’in kızı Esma Sultan’ın 1753’de
yaptırdığı camidir. Kesme taştan be­
denli sekiz pencereyi muhtevi kasnak­
tı, kubbeli, son cemaat yeri ahşap
çatılıdır.
Dizdar Camii, Yayçse Beyi Süley­
man Bey tarafından 1813 yılında yap­
tırılmış ufak kubbeli bir camidir.
Yayçse (Jajcse) bugün, Yugoslav­
ya’da (Bosna) kasabadır.
YENİCE-İ VARDAR (Bugün: Gian-
nitsa),
Osmanlı yönetiminde Selânik vila­
yetine bağlı kaza merkezi idi. Evliya
Çelebi, “Seyahatnâm e"s\n<ie kazada
17 cami ve birçok ziyaretgâhın, ayrıca
İskender Bey Camii’nin, çarşı içinde
kubbeli bir mâbedin bulunduğunu,
Badralı Camii’nl, Isa Bey Camii'ni, Re-
ceb Çelebi ve Ahmed Bey camilerini
anar. Günümüzde Selânik yönüne gi­
den asfalt yolun sol tarafında ve şim­
diki kasabanın uzağında, bir duvarı ta­
mamen yıkıldığı için harap bir halde
duran, büyük tabhane odalı bir cami­
in kalıntıları görülmektedir.
Yenice-i Vardar (Giannitsa) bugün,
Yuanistan’da Selânik’in batısında bir
kasabadır.
YENİ PAZAR (İslavca: Novipazar)
Fatih Sultan Mehmed tarafından
alınarak Osmanlı topraklarına katılan
Yenipazar, Evliya Çelebi’ye göre mev­
kiin müsaadesinden ve Raska Neh­
ri kenarında olmasından yararlanarak
gelişmiştir.
Ösmanlı yönetiminde Kosova vila­
yetinin Iştib sancağına bağlı olan Ye­
nipazar, 1878 Berlin Antlaşması’yla
O sm anlı y ö n e tim in e te rk e d ild i,
Avusturya-Macaristan’ın askerî dene­
timi kabul edildi.
XVII. yüzyılda yirmi üç cami
mescit bulunmaktaydı. Bu yapılardan
Altın, Isa Bey, Taş Köprü, Hacı Muh­
terem camileri önemli yapılardı. Beş
medrese, her camide bulunan mektep­
ten başka 11 sıbyan mektebi ve 2 tek­
kesi bulunmaktaydı. Frenk, Saray, Re-
poça, Şeyh İbrahim Efendi hanları en
ünlü mebânisinden olup Çorbacı Ha­
nı bedesten olarak kullanılmaktaydı.
Saraylarından Hacı İbrahim, Zülfikâr-
zâde Mahmud Efendi sarayları meşhür
hanedanlardır. Biri Isa Bey’e ait olmak
üzere iki de imareti bulunmaktaydı.
Yenipazar (Novipazar) bugün; Yu-
gosavya’nın orta kesiminde şehirdir.
YENİŞEHR-İ FENAR (Bugün: La-
rlssa)
Şehir, Teutamius tarafından kurul­
muştur. Ancak, bu sülâleden Larissus,
şehri oğlu için yeniden imar ettiğin­
den, bundan sonra "Larissa” olarak
adlandırılmıştır. Daha sonra şehir ye­
rinin önemi nedeniyle birçok saldırı­
lara uğramış ve tahrip edilmiştir. 1430
yılında Osmanlı topraklarına katılınca,
Rumeli eyaletine bağlı bir kaza mer­
kezi haline getirilerek yeniden imar
edilmiş ve "Y enişehir" adını almıştır.
Şehirde ilk teşkilât Fatih Sultan Meh­
med devrinde yapılmıştır. Şehrin Os­
manlI yönetimine girmeden önce bir
kalesi, kale taşlarından da fetihten
sonra han, hamam, cami ve medrese
gibi binalar yapıldığı bilinmektedir.
1243 tarihli bir belgede şehrin planı ve­
rilmiş, buradaki tarihi eserler yer ve ad­
larıyla belirtilm iştir. Adı geçen belge
o zamanın zor şartları karşısında şeh­
rin çevresine toprak bir tabya çevirmek
için mühendis Ali Bey adında bir kişi
tarafından yapılmıştır.
1506 tarihinde Yenişehir’de Türk­
ler çoğunluğu oluşturmaktadırlar. Ma­
halle adları da Türklerin gelmiş
oldukları yerleri belirtmektedir. Bu ta-
rihde şehirde 315 dükkân vardı. Mimari
eserlerden en önemlileri camiler, Kös-
tem Nehri üzerinde kurulmuş olan de­
ğirmenlerdir. Cami ve hamamlar şöyle
sıralanabilir: Hamza Bey Camii, Ömer
Bey Camii, Elhac Bayram Camii, Bay­
rak Camii, Aziz Efendi Camii, Akçeli
Camii, Türbe Camii, Brumalı Camii,
Şeyh Camii, Ömer ağa Camii, Muhar­
rem Paşa Camii, Eski Cami, Saat Ca­
mii, Mevlevihane Camii, Hacı Bekir
Camii, Darü’l Kurra Camii, Çömlekçi­
ler Camii, Murad Ağa Camii, Ahmed
Efendi Camii, Çelebi Camii, Fatma Ha­
tun Camii gibi camilerle; kurşun kü-
bablı Pirî Paşa Hamamı, Eski Hamam,
Çifte Hamam, Ağa Hamamı. Bu ha­
mamlar dışında en çok adı geçen iki
büyük hamam vardır. Bunlar, şehrin
kuzey tarafında bulunan Hacı Bey Ca­
mii Mahallesindeki "Ham am -ı Sagir"
ile "H am am -ı Kebir” dir. 1243’te yapı­
lan şehrin planını da içeren belgede
yirmi beş tane eserden söz edilmekte­
vedir: Hacı Efendi Camii, Şeyhoğlu Ca­
mii, Murad Ağa Camii, darül’IJCurra
Camii, Saat Camii, Burmalı Camii,
Akçeli Camii, Aziz Efendi Camii, Hacı
Bayram Camii, Ömer Bey Camii, Ha­
şan Bey Camii, Çarşı Camii, Yeni Ca­
mi, Tabakhane Camii, Kanada Camii,
Bazadiri Camii, Kırklar Camii, Menzil­
ci Camii, Hatice Hatun Camii, Yeni
Mahalle Camii, Nalbandzâde Camii,
Arnavut Mahallesi Camii, Aksaray Ca­
mii, Kozlu Camii, Baraksu Camii. Bu
camilerden Bayraklı Cami Kadı Mus-
lihiddin, Kozlu Camii de Çömlekçiler
Camii adlarını almaktadır. Camilerin
yanı sıra, hamamlar kütüphane, ker­
vansaray ve zaviyeler de yapılmıştır.
Şehirde bulunan tek kütüphane, vali­
lerden Damat Mehmed Efendi Ibn-i El­
hac Hüseyin tarafından yapılmıştır.
Ayrıca bu kütüphaneye bağlı olmak
üzere bir de vakıf kurulmuştur.
Yenişehir’de dört zaviye bulun­
maktadır. Bunlardan ikisi Haşan Baba
ve Turhan Bey Oğlu Ömer Bey Zaviye­
sidir. Diğer ikisi, Ramazan-ı A tik Ma­
h a lle sin d e olduğu sanılan Firarî
Efendi Zaviyesi ile Ekmekçizade Ah­
med PaşaZaviyesi’dir. Ayrıca Atik Be­
desten ile sur dışında bulunan
Moilahane de önemli eserlerdir. Ha­
şan Bey Camii yanında bir de cepha­
ne binası vardır. Yine şehrin içinden
ve yanından geçen eserler bir çok do­
ğal âfetlere uğramış ve bu yüzden de
birçok kereler onarımdan geçmiştir.
Şehrin planını da içeren bir belgeye
göre, şehri Rum eşkiyanın baskınların­
dan korumak üzere Yenişehir Kalesi
inşa edilmiş, daha sonra kale, birçok
kereler onarım görmüştür. Ayrıca yine
kalenin onarımı sırasında önünde bu­
lunan hendek de onarılmıştır.
Yenişher-i Fener bugün, Yunanis­
tan’ın, Tesalya bölgesinde, Larissa
ovasının ortasında, Pinios Irmağı kıyı­
sında bir şehirdir.
407
 Merkezi Devrim Komitesi "Apostollar" minare 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı’
YUND nda yıkılmıştır. Şu anda basit bir ah­
olarak tanınan devrim organizatörlerini
Osmanlı yönetiminde Cezayir-I Tuna’nın güneyine gönderdi. Orada şap konstrüksiyon minare ödevini gör­
Bahrisefid vilayeti, M idilli Livası’na önceden hazırlanan plan gereğince çe­ mektedir. Dış görünüm olarak eski taş
bağlı kaza idi. Kazada bulunan Rum­ şitli bölgelerde eyleme giriştiler. Sta­ yapı, tuğlalarla kaplıdır ve 1878’de ça­
lar, Yunan ihtilâli ile birlikte isyan et­ ra Zagora’ya gönderilen Stefan Stam- tısı onarılmıştır. Camiin içi dikdörtgen
meye başladılar. 1822’de isyan eden bolov, Hristo Botev’in çok yakın bir olup sonradan yapılma sade bir ahşap
Rumların mal ve eşyalarına hükümet dostu ve çalışma arkadaşı idi. Roman­ tavanla kaplıdır.
emriyle el konuldu. Daha sonra şehir, ya, Sırbistan ve Rusya’daki Bulgarlar Baş Vezir Hadım Ali Paşa Hama­
Yunanistan’a bağlandı. arasında silahlı müfrezelerin oluştur­ mı ise Sarıca Paşa Camii’nin karşısın­
ması için gerekli çalışmalar yapıldı. da hâlâ durmaktadır. Hamam, Rumeli
Ayaklanmanın Eylül 1875'te gerçek­ Beylerbeyi ve daha sonra da II ‘ Baye­
leştirilmesi planlandı. Stara Zagora’da zid (1481-1512) devrinde devlet adamı
girişilen bu hareket yavaş yavaş etki­ ve Osmanlı edebiyatının koruyucusu
li olmaya başladı ve kısa süre sonra da olan Baş Vezir Hadım Ali Paşa’nın yay­
bütün diğer şehirlere yayıldı. Nitekim gın mimari çalışmalarının bir ürünü­
ZAGRA-I ATİK, EZKİZAGRA şehir, 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı sı­ dür. Hamamın XV. yüzyıl sonları veya
(Bugün: Stara Zagora). rasında Osmanlı yönetiminden çıktı. XVI. yüzyıl başlarında yapıldığı tahmin
Trak Beroe köyü yerinde M.Ö. VI. Stara Zagora’nın savaşlardan ve yı­ edilmektedir. Bu yapı, Mart 1974’te yı­
yüzyılda kurulan ve M.S. II. yüzyılda Ro­ kımdan kurtulan tek Osmanlı-Türk mi­ kılmıştır.
ma İmparatoru Trayan tarafından ka­ marî yapısı Hamza Bey (Eski Ca- Nova Zagora (Yeni Zagra), bugün
saba haline getirilen Stara Zagora şeh­ m ll)’dir. Bu yapı, şehrin Türk İslâmiye- Bulgaristan’da Sliven idare bölümün­
rine "Augusta Traya n a " adı verilmiş­ tinin dinî ve kültürel merkezi olduğu de kasabadır.
tir. ikinci Bulgar Devleti’nde " Zagora" zamanların tek anısıdır. Yapı modern
denilen bölgenin merkezi oldu, şehrin tam merkezindedir. 1971 ’e ka­
1364’te ise OsmanlIlar tarafından zapt­ dar anacaddeye açılan yan sokaklar­
edildi. dan birinde idi. Şu anda çevresi yeni
Osmanlı döneminde Stara Zagora, şehir planlamasına göre değişmiş ve
Trakya Ovası’mn en kuzey ucundaki yeniden inşa edilm iştir. Cami ve çev­ ZAGREB
Sredna Gora dağlarının eteklerine kar­ resindeki avlular 19.53-27.24 metrelik Orta Çağ’dan kalma bir şehir olan
şı hafif eğimli topraklar üzerinde uza­ tek bir bütün blok oluşturur. Hamza Zagreb, Osmanlı yönetiminde Türkler­
nırdı. Kuruluşu Antik çağa kadar gider. Bey Camii, kubbeli ve minareli olup, in hoşgörüyle yönettikleri bir şehir ol­
XIV. yüzyılın ortalarında, Edirne ve Fi­ kurşun kaplıdır. muştur. Hırvanistan Slovenya’nın baş­
libe’nin ele geçirilmesinden hemen Eskizağra.o çevrede büyftk bir kül­ kenti oldu (1867). Evliya Çelebi,
sonra Lala Şahin Paşa tarafından Os­ tür merkeziydi. Birçok bilim adamı, şa­ buradan bahsederken yalnız bir cami
manlI İmparatorluğu sınırlarına dahil ir yetişti. 1882 yılında şehirde bir rüş­ ve pazarı olduğunu bildirmekle yetin­
edildi. Önce Filibe’ye bağlı bulunan diye mektebi açılmıştır. m iştir. Zagreb bugün Yugoslavya’nın
Stara Zagora, 1846 yılında Edirne'ye Stara Zagora (Eski Zagra) bugün ikinci büyük şehri, Hırvanistan Cum-
bağlandı. XIX. yüzyılın sonlarına doğ­ Bulgaristan’da Filibe havzasının kuze­ huriyeti’nin başkentidir.
ru burada 17 cami, 42 okul, 855 dük­ yinde, SrednaGora’nın eteğinde, ida­
kân, 5 hamam ve bedesten bulunmak­ re bölümü merkezi olarak ünlü Güller
taydı. En önemli Osmanlı eserlerinden Vadisi'nde bulunan şehirdir.
olan Yıldırım Bayezid’in oğlu Süley­
man zamanında yapılan Büyük Camii,
Hamza Bey Camii, Yeni Camii, Nokta­
cı Camii, Nail Bey Camii, Ali Paşa Ca­
mii, Tekke Camii, m inareli,kârgir ya­ ZİŞTOVİ, ZİŞTOYfSugün, Sviştov),
pılı ve kubbelidir. Ali Paşa’nın bir de
medresesi vardır. Hazine-i Evrak bel­
ZAGRA YENİCESİ ■ YENİ Şehrin kalesi 1388 yılında I. Murad
gelerine göre Yuvan Mahallesi’nde Aya ZAGRA (Bugün: Nova Zagora). tarafından gönderilen büyükVezir Ali
Triada adlı Rum kilisesi, Ayayiçiova 1365 yılında Lala Şahin Paşa tara­ Paşa tarafından diğer Bulgar kale ve
kazasında Aya Yorgi adlı Rum kilise­ fından alınmıştır. Şehrin bânisi Türk­ kuleleriye birlikte teslim alınmak isten­
si ve Stara Zagora’ya bağlı Çırpan ka­ lerdir. Şehrin kuruluşu Bulgaristan’ın di, Bunun için Osmanlı komutanı bir
zasının Askviran köyünde bir Bulgar Osmanlı egemenliği altına girişinin ilk tem silci göndererek, Ziştovi’nin Bul­
kilisesi (1871) inşa edilm iştir. Ayrıca yıllarına kadar uzanır. Şehir, Zagora ve gar Voyvodası’ndan kaleyi gönüllü ola­
Eski Zağra yolu üzerinde Çırpan'da Sö- Yanbol’ün hemen ortasında Sredna rak teslim etmelerini istedi. Bu öneriyi
ğütlüdere Köprüsü’nün varlığı bilin­ Gora dağlarının ilk kıvrımlarının birkaç reddeden voyvoda, askerî harekâtlara
mektedir. XVI. yüzyılın başlarında mil güneyindedir. Evliya Çelebi bura­ geçmeye hazırlandı. Bulgar garnizonu,
kentte aralarında hiç Hıristiyan bulun­ yı 7 mahalleden oluşan, 7 camii, 3 ha­ saldıran Türklere karşı birkaç gün inat­
mayan, tümü Müslüman 500 aile yaşa­ nı, bir hamamı ve 150 dükkânı olan bir la direndiyse de sonunda erzak ve cep­
maktaydı. Evliya Çelebi şehri 3 bin evi, yer olarak tanımlar, ayrıntılar Nova Za- hane bitince kale komutanı, kalenin
47 camii, 5 imareti ve büyük bir bedes­ gora'nın o zamanlar oldukça küçük bir dış kapısını açarak Ali Paşa’ya boyun
teni olan güzel bir şehir olarak tanım­ şehir olduğunu göstermektedir. Ev­ eğmek zorunda kaldı. Bundan sonra
lar. liya Çelebi bu yapıların en önemlileri­ kaleye dizdardan başka muhafızlar
1875 ilkbaharında Hersek ve Bos­nin adlarını da vermektedir: Ana yerleştirildi. Eflak Voyvodası Mihail
na’da patlak veren silahlı ayaklanma­ Cadde’deki Sarıca Paşa Camii, çarşı­ Vityaz, 1595 ve 1598 yıllarında iki kez
dan sonra Türkiye’nin durumu daha da nın yakınındaki Ömer Gürcü binası ve Ziştovi’yi ateşe verdiyse de, ikinci sal­
bozuldu. Ayaklanma, yerel özgürlük Ali Paşa Hamamı. Bunlardan Ömer dırısında kaleyi almayı başardı. Zişto-
savaşçıları tarafından yönetiliyor ama Gürcü binası diğer yapılarla birlikte vi Kalesi’ni tek ve sağlam olarak ta­
aynı zamanda da burjuva hükümetle­ yok olmuştur. Osmanlı döneminden nımlayan 1651-1652 yıllarında buraya
rinden ve Sırp ve Karadağ halkından kalan tarihî eserler yalnızca hamam ve gelen Evliya Çelebi’ye borçluyuz. Ev­
destek alıyordu. Sarıca Paşa Camii’dir. liya Çelebi, “S eyahatnâm e"s\r\de Ziş-
Hersek ve Bosna’daki ayaklanma­ Sarıca Paşa Camii, şehrin kuzey tovi Kalesi’nden uzun uzadıya bahse­
dan cesaret alan Bulgar ihtilâlcileri de kısmı olan Kiril ve Methodi Caddesi ve der. Kentin önemli bir kalesi de "Novg-
kendi ülkelerindeki bir ayaklanma için Tsanov Caddesi’nin köşesindedir. Ori­ rad K alesi" dir. 1388 yılında Osmanlı
yoğun hazırlıklara giriştiler. Bulgar jinal görünümünü tümüyle yitirmiş, askerlerinin Kuzeydoğu Bulgaristan’a
408
 yaptığı sefer sırasında buralar da zapt-
edilmiştir. 1461-62 yıllarında Novgraçl,
Pirgos ve Osmanlı Egemeliği altında
bulunan birçok diğer Tuna yerleşim
merkezleri ve kentleriyle birlikte Eflâk
Voyvodası Vlad Tsepeş tarafından ele
geçirildi. 1388 yılından sonra kalenin
terk edilerek yıkılmış olduğu anlaşıl­
maktadır. 1479/80 tarihli Osmanlı sici­
linde Despot Pirgos adıyla, yerleşim
yeri, 27 haneli bir köy olarak geçmek­
tedir.
Osmanlı egemenliği altındaZiştovi
ve kalesi önceki önemini yitirmiştir. El­
verişli Tuna geçidi yanında yer alan
Ziştovi, sadece Tuna’nın değil, ama ay­
nı zamanda Kuzey B ulgaristan’ın
önemli kentlerinden biriydi. Zira, Ef­
lâk’tan buraya götürülen ve “Sviştov
Yolu” denilen geleneksel bir ticaret
yolunun varlığı ve 1479/80 yılları tari­
hini taşıyan Nikopol Sancağı askerî-
feodal mülkleri siciline göre kentin
ahalisinin 200 Bulgar ve yalnız 5 Müs­
lüman hanesinden ibaret olduğu b ili­
niyor.
Kale içinde bir, kale dışında bir ta­
ne cami olan küçük bir kasabayken
sonradan gelişen bu şehirde Balkan
Savaşindan önce 14 cami bulunmak­
taydı. Ihsaniye Camii, Velişan Camii,
Kışla camii, İskele Camii, Haşan Efen­
di Mescidi, çoğu yıkılmış olan eserle­
rin en önemlileridir.
Bulgaristan’ın güneydoğusunda
Yeni Zagra’dan 15 kilometre uzaklık­
taki "Kıdem li Baba Sultan Tekkasi”n\n
bulunduğu çevre, sürekli bir sınır bo­
yu olarak, çok hareketli tarihî bir alan­
dı. Tepenin zirvesindeki düzlükte bu­
lunan türbe, tekkenin iyi durumda ka­
lan tek yeridir. Asitanenin duvarları gü­
neyde 5 metre yüksekliğe kadar kal­
mıştır. Tepenin zirvesinden daha aşa­
ğıya duvar kalıntıları, daha önceleri
tüm yapının bir duvarla çevrili oldu­
ğu kanısını vermektedir.
Türbe, diğer birçok Osmanlı çalış­
malarında olduğu gibi kusursuz kesil­
miş ve parlatılmış beyaz mermer blok­
lar birbiri üzerine konarak yapılmıştır.
Ziştovi (Sviştov) bugün, Bulgaris­
tan’da, Pleven (Plevne) çevresinde, Tu­
na Nehri’nin sağkıyısındabir şehirdir.
ZİGETVAR (Bugün: Szigetvar)
OrtaÇağ Macristan’ının en kuvvet­
li kalelerinden biri olan kalesi her yön­
den Tuna’ya katılan Almaş Nehri’yle
çevriliydi. Kale, şehir ve eski mahalle
olmak üzere üç bölüme ayrılmış o l­
makla beraber birçok köprüyle birbi­
rine bağlı bulunmaktaydı. Osmanlı
ordusunun geldiğini haber alan Ziget-
var komutanı General Kont Nikolas
Zerrini, askerlerine moral vermek için
kalenin ortasına büyük bir haç koy­
durtmuştu. Ordu, şehri kuşattıktan
sonra sağ kanatta Üçüncü Vezir Fer­
had Paşa ve Anadolu Beylerbeyi ko­
mutasındaki birlikler yer almıştı. Sol
kanatta ise, Vezir Mustafa Paşa ve Ru­
meli Beylerbeyi Zai Mahmud Paşa em­
rinde birlikler bulunmaktaydı. Yeniçeri
Ağası Ali Portuk ve Kocaeli Beyi mer­
kezde birlikte yer almışlardı?
Kalenin koruyucusu Kont, karşı­
sında muazzam orduyu görünce şeh­
ri savunamayacağını anlayarak yangın
çıkarttı. Kaleye yapılan ilk saldırılar ba­
şarısız oldu. Bu savunma sırasında Mı­
sır’dan Kanunî’nin son savaşına ka­
tılmak üzere gelen eski Mısır Valisi So­
fu Ali Paşa, yapılan saldırıda şehit düş­
tü (26 Ağustos 1566). 5 Eylül günü
yapılan saldırıda burçların altında açı­
lan lağımlar büyük bir patlama ve ay­
dınlatmayla ordunun kaleye girmesi
için gedik açtı. Ordunun kuşatması sü­
rerken 5/6 Eylül^gecesi Kanuni Sultan
Süleyman vefat etti. Sadrazam Sokol-
lu Mehmed Paşa, ordu arasındaki boz­
gunu önlemek amacıyla padişahın
ölümünü sakladı ve hattâ, Sadrazam,
padişahın ölümünden sonra bile, onun
elinden çıkmış gibi birtakım günlük
emirler yayınlayarak durumu bilmeyen
vezirlere de gönderdi. Bir söylenti de
Sokuliu, yine kuşatmanın inkıtaya uğ­
ramaması ve kalenin kuşatılmasının
biran önce gerçekleşmesi için, padi­
şahın ölümünü saklamış, ayrıca padi­
şahın hekimini de başkalarına bildirir
düşüncesiyle boğdurtmuştu. Sadra­
zam Sokullu Mehmed Paşa, üzüntüler
içinde bir taraftan Zigetvar’ın bir an ön­
ce ele geçirilmesine; diğer taraftan da
padişahın ölümünün duyulup ordu
içinde bir karışıklığın çıkmasını önle­
meye çalışmaktaydı. Bu zor şartlar
içinde, bir taraftan Vezir Mustafa Pa­
şa ile kardeşi ve Rumeli Beylerbeyi
Şemsi Paşa’yı bir kısım kuvvetle Av­
rupa içlerine doğru akına gönderdiği
sırada da, saldırıları yenileyerek büyük
bir topçu ateşinden sonra Zigetvar’ı
ele geçirmeyi başardı (7 Eylül 1566).
Zerrini, kaleyi son anına kadar koruma­
ya çalıştıktan sonra, kalesinin cepha­
n e liğ in i tu tu ş tu ra ra k k e n d is iy le
beraber kuşatma ordusunun birkaç
bin askerini de havaya uçurdu.
1689’a kadar Osmanlı yönetiminde
bulunan Zigetvar, AvusturyalIlar tara­
fından kuşatılarak teslim alındı. Türk­
ler buradan çekildikten sonra, Türk­
lerin yaptırdıkları binalara Fransızlar
ve Cizvit rahipleri yerleştiler.
Zigetvar (Szigetvar), bugün Güney
Macaristan’da Somogy İdarî bölümü
içinde Drava Çayı’na karışan Fekete
Vizsuyu kenarında şehirdir.
Şehrin en önemli yapısı kalesidir:
Günümüzde düz bir arazide, yamyas­
sı, surlarla aynı yükseklikte, tek katlı
dört burçtan ibarettir. Kalenin tek ka­
pısı şehirde Ali Paşa Cam ii’nden ge­
len yolun karşısına düşer. Sur daha
çok Osmanlı yapısı özelliklerini gös­
term ektedir. Top mazgalları Osmanlı
dönemi yapısıdır, kapısı tamamen ba­
roktur ve tümü 1686’dan sonra Avus­
tu r y a lIla r tarafından y a p ılm ıştır.
Burcun bedeni çoğunlukla, mazgalla­
rı tamamiyle OsmanlIdır. Kalenin ge­
nel yönüyle güneye bakan giriş
cephesi 200, diğer üç cephesi üçer yüz
metre kadardır. Kale burçlarının döşe­
mesi, ortadaki zemin ile bir seviyede­
dir. .*
Zigetvar, uzun bir süre Türklerin zi­
yaret yeri olmuştur. Zira, Zigetvar’ın
zaptından iki gün önce ölen Kanunî­
nin türbesi buradadır. Kanunî öldükten
sonra Seiânikî’nin anlattıklarına göre,
sultan naaşının yumuşak kısımları ile
kalbi, altın bir kalbe konulduktan son­
ra, çadırı içine kazılan bir çukurda ebe­
dî istirahatgâhına bırakıldı. Vücudu ise
İstanbul’a getirilerek Hassa Başmima-
rj Sinan’ın yaptığı muhteşem türbeye
defnedildi (1566).
Padişahın kalbinin göm ülü olduğu
yer, oğlu II. Selim’in buyruğu üzerine,
aynı yılda Budin Valisi Sokullu Meh­
med Paşa, beyaz kireç taşından türbe­
si yaptırdı. Hemen yanda da bir cami,
tekke ve kışla yaptırıldı. Türbe zamanla
ziyaret yeri oldu. Küçük bir kale için­
de olan türbeye Macarlar “ Turbök”
(Türbeyk) adını taktılar.
Padişahın türbesi, kalenin ortasın­
da yer alır, 1689’da Türkler Zigetvar’
dan çekilirken, türbeyi de kendi kade­
rine bıraktılar. Türbeyi Slovanyalı Pa-
ter Fratzer, Hıristiyan usullerine göre
takdis ederek "M eryem A n a ” ya ithaf
etm iştir. 1693’te türbe tamamen yıkıl­
mıştır. Zigetvar’ın komutanı Conte di
Vecchi, beyaz mertlerden yapılan tür­
be kubbesi taşlarının ve kubbeyi kap­
layan kurşunların maiyetindeki Callo
Tesch adlı iaşe subayı tarafından sa­
tıldığını askerî şûrada itiraf etmiştir.
Altın yaldızlı âlem de Viyana’ya satıl­
mak üzere gönderilm iştir.
Türbenin bulunduğu yere inşa edi­
len Barok üslûbu kilisenin cephesin­
de beyaz taş üzerine Macarca, Türkçe
bir yazıt yerleştirilmek suretiyle büyük
sultanın, anısı ölümsüzleştirilmek is­
tenm iştir.
Kalede, Kanuni Camii kiliseye çev­
rilm işti. Son yıllarda duvarları raspa
edilerek orijinal mimarisi ortaya çıka­
rıldı. Hatta duvarlarda eski Türk izleri
ve Avrupalı askerlerin burayı ele geçir­
diklerinde yazdıkları karalamalar mey­
dana çıktı. Dikdörtgen, üstü kiremit
örtülü küçük bir camidir.
Ali Paşa Camii, Zigetvar’ın alınma­
sından sonra Ali Paşa tarafından yap­
tırıldı (H .997/1577-78). 1689’da Ziget-
var’ın savaşsız terkinde sağlam olarak
imparatorların eline geçti. Yapı, 13,20
metre çapında tek kubbeli ve 3 bölüm­
lüdür. Tamamen tuğladan yapılmıştır.
Son cemaat yeri vardır. Kubbe sekiz-
köşe kaideye oturur, köşe alikaları, iki
taraf duvarından yürüyen kasıkça, üç
köşe iki ve bunların ortasını bağlayan
bir üçüncü dilimden mürekkeptir. Ca­
miin revakından yalnızJki yan kalmış,
minare ise tamamen yıkılmıştır. 1689’
da AvusturyalIların kuşatması sırasın­
da zarar görmemiş, önce barut depo­
su yapılmış, 1712’de barok bir kilise,
haline getirilmiş, 1719’da yıldırım düş­
mesiyle camiin sağında bulunan m i­
nare yık ılm ış , k ilis e n in 1789’da
yeniden yapımında bugünkü çan ku­
lesi yapılmıştır. Mihrap 1910 yılında
409

kaldırıldı. Kalas temellerin çürümesi
üzerine duvarları ve kubbesi çatlamış­
tır. 1964’te özel temeller sağlanmıştır.
Ali Paşa’nın türbesi de orada idi.
Sultan Süleyman Camii, Zigetvar’
ın fethinden sonra altı hafta gibi kısa
bir sürede yapılan (1566) cami Ziget­
var Kalesi içinde içten içe 9.62 x
13.61 metre boyutunda, oldukça bü­
yük, çatılı biryapıdır. Camiin revakı 20
410
yıl sonra yapılmıştır. Cami 8 altlık, 2
adet de memeli yuvarlak pencere ile
aydınlanır. Evliya Çelebi’nin 110 kade­
me yani şerefeye kadar 25-30 metre ol­
duğunu bildirdiği minare yıkılmış,
güdük bir hal almıştır, üstü bir takke
ile -örtülüdür. Cami ve mihrap tuğla­
dandır. Camiin kıble duvarı iç yüzün­
de, sağ pencere üstünde bozuk bir
yazı ile Euzü Besmele vardır. Yapı sı­
<
rasıyla askerî hastahane, tahıl deposu,
at maneji olarak kullanıldı. 1963’te tam
olarak onarıldı. Bugün müzedir.
Zigetvar varoşunda adı bilinmeyen
6 mescit, Orta Hisar’da adı bildirilm e­
yen Sultan Süleyman Camii’nden baş­
ka 4 mescit, 2 medrese, 3 mektep, 2
tekke, 1 han, 1 hamam ve Ali Paşa
Ç eşmesi’nden hiçbiri günümüzde
mevcut değildir.
Mi liye* Mi liyef Mil iyet Milliyet
Mi ■iyet Mi liyef iifü it|*t M 11 yet
Mi liye* i l i 4.**'? m u iy e t M ili y e
Mi liy e f Mi mm i y e t M ili y e
Mi Itif«:İ Mi lltffef mm ■ye* N ill tfef
Mi li je* t liy e f mm iy e t M ili y e t
Mi liy e f Mi liy e f mü iy e t mm y e t
Mi liy e f M! l l ı p f il iye* u m ye*
m liye* Mil İ y e t -• ııa y e t
Mi i işi et : liy e f Mil iye* flill «Jftf
Mi liy e f 3 liy e f Üil iye* M ili y e t
Mi liy e f Mi liy e f Mil iye* M ili y e t
Mi liy e f M i liy e f Mil MIH ye*
N i liy e f Mi liy e f Mil «y e t M ili y e t
m liy e f Pli li» Mil iye* M ili y e t
Mi liy e f liy e f Mil i«e * « i l ! ye*
m liy e f m İp*!*# Mil iye* M il» y e t
Mi liy e f mi liy e f Mil iye* M ilî » e t
Mi m liy e f Mil ■y e* » ı ı ı ı ye*
liy e f mi liy e f mm iy e f M ili ye*
Mi : 1 mt l*y -!? mm et M ili y e t
Mi liy e f mi Mil iy e f M ili y e t
Mi lig e liy e f »111 iye* M IH ıj«sr
M liy e f Mi l i ı j e f mu iy e t M ili y e t
li liy e f Mi liş je t Mil iy e f M ili -
 OSMANLI ŞEHİRLERİ J

M illiy c t’in o k u r l a r ı n a a r m a ğ a n ı o l a n b u k i t a p t a A s y a , A v r u p a , A f r i k a k ı t a l a r ı n d a ve
T ü r k i y e ’ d e k i O s m a n l ı şe h irle r i k ü l t ü r ü , e k o n o m i s i , s iy a s e ti, y o l l a n , u l a ş ı m ı , h a n la r ı,
h a m a m l a r ı , c a m i l e r i , o k u l l a r ı y l a in c e le n i y o r . O s m a n l ı ş e h irleri ç e r ç e v e s in d e O s m a n l ı
ta r i h i i n s a n ı, s a n a t ı, t ö r e le r i v e t ü m y a ş a m ı y l a ele a l m ı y o r
R e s i m l e r v e ö z g ü n h a r i t a l a r l a s ü s le n e n eser iki b ö l ü m d e n o l u ş u y o r . İlk b ö l ü m d e , milli
s ın ır l a r iç in d e k i O s m a n l ı ş e h irle r in i, ik in c i b ö l ü m d e ise b u g ü n m illi s ın ır l a r d ı ş ı n d a
k a l a n O s m a n l ı şe h irle r in i b u l a c a k s ı n ı z .
B i r t a rih h â z in e s i niteliği t a ş ıy a n b u t e m e l e se r le k it a p lığ ı n ı z ı z e n g i n le ş t ir e c e k s in i z .