Professional Documents
Culture Documents
html
ÖNSÖZ
Haritada bir nokta şeklinde gösterilen Kütahya İl Merkezi’nin üzerine
pergelin bir ayağını koyalım ve yüz elli kilometre yarıçapında bir daire çizelim.
Bu dairenin içine; Kütahya İli’nin ilçeleri ile birlikte tamamı, Eskişehir, Uşak,
Afyonkarahisar il merkezleri, Bursa İli’nin güneyi ve Balıkesir İli’nin güneybatısı
girer. Bu yöreye kabaca İç Ege veya İçbatı Anadolu denir.
Doğduğum, büyüdüğüm, yaşadığım ve yaşlandığım bu yerler, Kurtuluş
Savaşı’nın en önemli olaylarının geçtiği kutsal topraklardır. Bu topraklar, o
zaman ki adı ile Kütahya Livası (Sancağı) (Mutasarrıflığı), şimdiki adı ile
Kütahya İli toprakları ve çevresidir. Kütahya İl Merkezinde, Gediz, Simav,
Altıntaş, Dumlupınar ilçelerinde, Eskişehir, Uşak ve Afyonkarahisar’da, Türk
Milli Mücadelesi’nin destanları yazılmıştır.
1878 yılından, 1918 yılına kadar tam kırk yıl boyunca, Osmanlı-Rus (93
Harbi), Trablus, Balkan ve Birinci Dünya savaşlarında, Türk Ordusu galibiyet
yüzü görmedi. En sonunda Mondros Ateşkes Anlaşması ile Ülke yolun sonuna
geldi. Çanakkale’de yazılan destan Ülke’nin talihini düzeltmeye yetmedi.
O günlerde, bu yörede yaşayan insanları, ülkenin ve ulusun gerçeklerinden
soyutlamak mümkün değildi. Anadolu’nun her yerinde görülen, karamsarlık,
bıkkınlık, İttihat ve Terakki liderlerine ve ordu komutanlarına duyulan öfke
buralarda da vardı. Halk perişandı, yoksuldu, güvenlik hiçbir yerde kalmamıştı.
Yıllarca süren savaşlar nedeniyle erkek nüfusu azalmıştı.
Yöre halkı bu güç şartlar altında yeni bir döneme başladı. Bu döneme Kuva-
yı Milliye Dönemi adı verilir. 15 Mayıs 1919 gününden itibaren önce İzmir’e,
daha sonra dalga dalga Ege Bölgesi’ne, oradan da daha doğuya yayılan Yunan
istilasına karşı halkın oluşturduğu gücün adı Kuva-yı Milliye’dir. Bu ortamda
Kuva-yı Milliye, düşmana karşı bir güç olarak gelişirken, Devlet yönetimini de,
Ankara’da Türkiye Büyük Millet Meclisi eline almaya başlamıştır. Böylelikle
Devlet yönetiminde ikili iktidar oluşmuştur.
Bir yanda galip devletlerin işgali altındaki İstanbul’da bulunan padişah
hükümeti, diğer yanda ise Mustafa Kemal Paşa’nın başkanı ve önderi olduğu
Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti vardır. Ankara Hükümeti ilk günlerde ve
aylarda düzenli ordudan yoksundu. Bir halk hareketi olarak başlayan milli
iktidar, gücünü gene bir halk hareketi olan Kuva-yı Milliye’ den alıyordu. Mustafa
Kemal Atatürk’ ün dediği gibi, “Kuva-yı Milliye’yi amil (etkin) ve Milli İrade’yi
hâkim kılmak esastır.” Böyle olunca, Anadolu’nun diğer yerlerinde olduğu gibi,
buralarda da sivil ve askeri idare tercihini Ankara Hükümeti’nden yana koydu.
Kuva-yı Milliye’nin sivil örgütlenmesi olan Müdafaa-i Hukuk ve Reddi İlhak
şubeleri; Kütahya, Eskişehir, Uşak, Afyonkarahisar, Gediz, Emet ve Simav’da
faaliyete başladı. Mustafa Kemal Paşa’nın yakın arkadaşı Ali Fuat Paşa
20.Kolordu Komutanı olarak Eskişehir’de Kuva-yı Milliye’nin en büyük
2
yardımcısı oldu. Osmanlı Ordusu’nun Batı Anadolu’da kalan birliklerini derleyip,
toparladı. Birbirine taban tabana zıt iki kuvvet, ordu ve çeteler, bir amaç için
birleştiler ve ortak hareket etmeye başladılar. Kuva-yı Milliye çeteleri,
subaylardan ve askeri eğitimden nefret eden, genellikle adaletle ve jandarma ile
başı derde girmiş, kanun kaçağı liderlere sahipti. Ama düşmana karşı herkesin
birlik olması ve ülkenin kurtuluşu için el ele vermeleri gerekiyordu. Çete liderleri
içinde asker kökenli olanlar da vardı, ama bunlar azınlıktaydı. Bu askerler içinde
çetecilik rüzgârına kapılanlar da vardı.
Kuva-yı Milliye’nin asker ve bağış toplama yöntemleri farklıydı. Kırk yıl
boyunca savaştan ve yenilgiden bıkmış olan halk orduya değil, çetelere
yöneliyordu. Orduya katılacak askerin giyim-kuşam, silah ve cephane ihtiyaçları
Ankara Hükümeti tarafından karşılanırken, çeteler köylerden adamlarını
kıyafetleri, silah ve cephaneleri ile birlikte topluyorlardı. Kuva-yı Milliye’nin
gelirleri, halktan bazen gönüllü, bazen de zorunu olarak alınan paralardan
oluşuyordu. Başlangıçta devlet ve millet için para toplanması fazla bir
hoşnutsuzluk yaratmazken, daha sonraları halk arasında bıkkınlık, korku ve
endişe yaratmaya başladı.
Başkent İstanbul’un bir taşra kenti olan Kütahya’da bu dönemde çeşitli
siyasal görüşler toplumun çeşitli katmanlarında çatışmaya hazır hale geliyordu.
Kütahya’yı yöneten sivil yöneticiler ve memurlar iki siyasal parti etrafında
kümelenmişti. Her ne kadar askeri yenilginin ve ülkenin kötüye gidişinin
sorumlusu İttihat ve Terakki Partisi olsa da, hâlâ bu partiye yakınlık duyanlar
vardı. İstanbul Hükümeti’nde söz sahibi olan Hürriyet ve İtilaf Partisi taraftarları
devlet idaresinde etkili olmaya çalışıyorlardı.
O günün koşullarında Türkler arasında esnaf ve sanatkâr çok azdı. Bu
meslekler daha çok Rum ve Ermeni azınlıklar arasında yaygındı. O yıllara
kadar, gerek Türk olsun, gerekse azınlık olsun esnaf ve sanatkârlar politik
ideolojiler ile pek ilgili değillerdi ve padişahlarına bağlı, Osmanlılık düşüncesine
sahip kendi hallerinde topluluklardı. Hatta İzmir’in Yunanlılar tarafından işgalini
protesto için 23.05.1919 günü Kütahya'da yapılan mitinge Kütahyalı Rum ve
Ermeni halk ta katıldı. Fakat onların içinde de çağın radikal siyasi eğilimlerine
kapılmış gençler bulunuyordu. Özellikle Rum azınlık içinde, Yunanistan’ın etkili
propagandasından etkilenmiş Rum gençleri çoğalmaya başlamıştı. Fakat
buralarda azınlıkta bulundukları için pek sesleri çıkmıyordu. Yunan askerinin
İzmir’e çıkmasından sonra, Rumlar arasında bu durumdan hoşnut olanlar
bulunduğu gibi, Ankara Hükümeti’nin ve Kuva-yı Milliye’nin onlara karşı
harekete geçeceğinden çekinenler de az değildi. İzmir ve çevresindeki Rumların
taşkınlıkları buradan da duyuluyordu. Bu nedenle yerli Rumlar kendilerine
misilleme yapılmasından çekiniyorlardı. Köylerde yaşayan Türk nüfusunun asıl
derdi, geçim ve güvenlik derdi idi. Kırk yıldan beri süren savaşlar, köylerde
erkek nüfusun azalmasına yol açmıştı. Halk yoksuldu, bir yandan jandarma,
diğer yandan da eşkıya korkusu onları bezdirmişti.
3
Bu koşullar içinde, Türk Milli Mücadelesi başladı, Bu mücadele, emperyalist
Avrupa ve onun maşası Yunanistan ile Anadolu Türkü arasında geçti. Avrupa
ve özellikle Yunanistan için …
FELÂKET’ le
… Mustafa Kemal Atatürk ve Türk Milleti için …
ZAFER’ le
… sonuçlandı.
4
1. BÖLÜM: KURTULUŞ SAVAŞI BAŞLARKEN
BİR BELGE
KÜTAHYA MUTASARRIFLIĞINA
30 Ekim 1918 tarihinde Devletimiz temsilcileri ve İngiltere, Fransa, İtalya
temsilcileri arasında imzalanan ateşkes anlaşması ile dört yıl süren savaş sona
ermiştir. Sözü edilen anlaşmanın Mutasarrıflığınızı ilgilendiren maddeleri aşağıdadır.
—Sınırların korunması ve iç güvenliğin sağlanması dışında, Osmanlı Ordusu derhal
terhis edilecektir.
—İtilaf devletleri (İngiltere; Fransa, İtalya) güvenliklerini tehdit edecek bir
durumun ortaya çıkması halinde, herhangi bir önemli noktayı işgal edebileceklerdir.
—Osmanlı demiryollarından, İtilaf devletleri yararlanabileceklerdir.
—Hükümet haberleşmesi dışında, telsiz, telgraf ve kabloların denetimi, İtilaf
devletlerine geçecektir.
—Askeri, ticari ve denizle ilgili madde ve malzemenin tahribi önlenecektir.
—İtilaf devletleri kömür, mazot ve yağ maddelerini Türkiye’ den sağlayacak ve bu
maddeler hiçbir şekilde ihraç edilmeyecektir.
—Bütün demiryolları, İtilaf devletlerinin askerleri tarafından kontrol altına
alınacaktır.
—Gerek askeri malzemenin teslimine, gerek Osmanlı Ordusu’nun terhisine ve gerekse
Kara taşıtlarının İtilaf devletlerine teslimine dair verilecek herhangi bir emir derhal
yerine getirilecektir. Bu anlaşma maddeleri doğrultusunda gereğini önemle rica
ederim.
İstanbul, 2 Aralık 1918
Yusuf İzzet
Sadrazam
1
GENEL DURUM
Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşındaki yenilgisini belgeleyen 30
Ekim 1918 tarihli Mondros Ateşkes Anlaşması’nın imzalandığı günlerde,
1
Prof Dr. Hamza Eroğlu, Türk İnkılâp Tarihi, s.91-92, Devlet Kitapları, İstanbul, 1975
5
1
Kütahya bağımsız bir sancaktı. Gediz, Simav ve bugün il olan Uşak, bu
sancağa bağlı birer ilçe idi. Sancak merkezi olan Kütahya Merkez İlçesi’nin
bucak ve köyleri ile birlikte 135.000 nüfusu vardı. Nüfusun 6.000 kadarı yerli
Rumlardan oluşuyordu. 1914 yılında 2.800 dolayında olan Ermeni nüfus, savaş
sırasındaki tehcir nedeniyle önemli ölçüde azalmıştı. Kütahya Mutasarrıfı Naci
Bey’in, Mondros Ateşkes Anlaşması’nın uygulanması ile ilgili yazıyı aldığı
günlerde, anlaşma hükümlerini uygulamaktan başka bir yolu yoktu.
Kütahya, daha önceki yüzyıllarda olduğu gibi, o dönemde de adını çinicilikle
duyuruyordu. Kentte 1900’lü yıllarda bir çini fabrikası kurulmuştu. Bunun yanı
sıra, el sanatları düzeyinde, küçük atölyelerde de çini üretiliyordu. El
sanatlarında halıcılığın da önemli bir yeri vardı. Bu alanda Simav ve Uşak önde
geliyordu.
Kütahya maden, özellikle linyit yatakları bakımından da zengindi. Çok
sayıda linyit ocağı özel kişilerce işletiliyordu. Emet’te krom ve bor mineralleri
yatakları vardı. Ancak bu madenleri işleme teknolojisi henüz gelişmediği için
değeri bilinmiyordu.
Gediz ırmağı ile kollarının suladığı verimli topraklar, özellikle bahçe tarımına
ve bağcılığa çok elverişli idi. Bu nedenle halkın büyük bir bölümü bahçecilikle
uğraşıyordu. Bahçe ve bağ ürünlerinin dış satımı İzmir Limanı yoluyla
gerçekleşiyordu. Ürünler bu limana, Alayunt’a dek uzanan demiryoluyla
ulaştırılıyordu. Alayunt’tan, Kütahya Kenti’ne on kilometre uzunluğunda bir
demiryolu bağlantısı daha vardı. Mondros Anlaşması’nın ilk uygulamaları
sırasında Kütahya’nın siyasal ve toplumsal yaşamında önemli bir değişiklik
olmadı. Kayda değer tek gelişme, demiryolunu denetim altına almaya çalışan
İtalyanların, Alayunt’a ve Tavşanlı’ya üç, beş kişilik birer birlik göndermeleriydi.
Bu birlikler de halkın gündelik yaşamına karışmamaya özen gösterirlerdi.
Kütahya Ateşkes Anlaşması sonrasında, karargâhı Ankara’ da olan 20.
Kolordu’nun denetim alanı içindeydi. Kente en yakın askeri birlik
2
Afyonkarahisar’da bulunan 23. Tümen idi.
1
İl ile ilçe arasında bir yönetim birimi. İller livalara (sancaklara)(mutasarrıflıklara), livalar
da ilçelere (kazalara) ayrılırdı. Kütahya Livası herhangi bir il’ e bağlı değildi, bağımsız
sancaktı. Doğrudan doğruya Sadaret’e (Başbakanlığa) bağlı idi
2
Yurt Ansiklopedisi, c.8, s.5305, Anadolu Yayıncılık, İstanbul, 1975
6
uyulmasını istiyordu. Anadolu’daki birçok yönetici gibi Kütahya Mutasarrıfı Sait
Bey de bu kararı uygulamaya başlamış ve Mustafa Kemal Paşa’nın yanında yer
almıştır.
Her bakımdan milli bir kongre özelliği taşıyan Sivas Kongresi sonrasında
İstanbul Hükümeti’ne, Anadolu’daki milli hareket kabul ettirilmiş, “Osmanlı
Mebusan Meclisi” için seçim yapılmış ve Meclis toplanmıştır. Bu Mebusan
Meclisi’nde, 28 Ocak 1920 tarihinde “Misak-ı Milli” kararı alınmış ve milli
sınırlarımız belirlenmiştir. İstanbul Hükümeti’nin başındaki Ali Rıza Paşa, artık
bundan sonra Meclisin, milli isteklerin ortaya konacağı, görüşüleceği ve karara
bağlanacağı tek yer olmasını istemiştir.
Daha sonra Hükümetin, Aznavur İsyanı ve Yunan ordusunun tekrar
ilerlemeye başlaması üzerine istifa etmekten başka çaresi kalmamıştır. Ali Rıza
Paşa’nın istifasını haber alan Mustafa Kemal Paşa ise Padişaha 4 Mart 1920
tarihinde bir telgraf çekerek, “İç ve dış bin türlü kötü niyetlerin taşkınlığı ile
huzuru tehlike içinde bulunan memleketin, milli vicdana hesap veremeyecek bir
hükümet başkanına bir dakika bile tahammül edemeyeceğini, aksi halde
devletin tarihinde görülmemiş derecede üzücü olaylar çıkabileceğini bildirmiştir.
Aynı gün Meclis Başkanı’na da telgraf çekerek durumu anlatan Mustafa
Kemal Paşa, hemen yayınladığı bir bildiri ile ulusal kuruluşlara durumu
açıklayarak, milli isteklere uygun bir hükümetin kurulmasını sağlamak için
derhal Meclisi Mebusan Başkanlığı’na telgraflar çekilmesini istemiştir. Bu bildiri
kısa sürede etkisini göstermiş, Meclisi Mebusan Başkanlık Divanı’na bütün
yurttan telgraflar gelmiştir.
Mustafa Kemal Paşa’nın bildirisi üzerine, yeni hükümetin ulusal isteklere
uygun nitelikte kurulması için Mebusan Meclisi'ne Kütahya’dan aşağıda adları
1
olan kuruluş ve kişiler telgraf çekmiştir:
Kütahya Müdafaa-i Hukuk Merkez Safizade Ahmet
Heyeti Reisi Nüzhet Karaağazade Mehmet
Kütahya Belediye Reisi Hasan Ispartalızade Gıyas
Sırrızade Rıfat Şeyh Bedreddinzade Seyfi
Uşakizade Rifat Gediz Belediye Reisi Ali Osman
Yamalızade Hüsnü Şeyh Yunus
Dülgerzade Süleyman Belediye Azasından Salih
Kuyumcuzade Fevzi Şeyh Hakkı
Kösezade Ahmet Müftü Şakir
Germiyanzade Yakup Hacı İsmail
1
Sevinç Sezengöz, Sevinç Sezengöz, Milli Mücadelede Döneminde Kütahya ve Birinci
Meclis’te Kütahya Milletvekilleri, Siyasi Görüşleri ve Hizmetleri (Dumlupınar Üniversitesi
Yüksek Lisans Tezi), s.37-38, http://www belgeler.com, Kütahya, 2006
7
Tuzcu Mehmet Gediz Müdafaayı Hukuk-u Milliye Reisi
Hocazade Umrani Ali Haydar
Hacı Salih
İŞGAL ASKERLERİ
Anadolu’da bazı vali ve mutasarrıflar Sivas Kongresi kararlarını tanımayarak
İstanbul’la ilişkilerini sürdürdüler. Kimileri daha da ileri giderek, Kongre Temsil
Heyeti’nin çalışmalarını baltalayıcı önlemler almaya yöneldiler.
Bunlarda biri de Eskişehir Mutasarrıfı Hilmi Bey’di. İstanbul Hükümeti ile
sürekli haberleşerek Temsil Heyeti’nin çalışmalarının önlenmesini, bu arada
bölgedeki 20. Kolordu Komutanı Ali Fuat Paşa’nın görevden alınmasını isteyen
Hilmi Bey yaptığı görüşmelerde, gerekirse bölgedeki yabancı işgal güçlerinin de
desteğini isteyebileceğini belirtiyordu.
Mondros Ateşkes Anlaşması’ndan sonra Kütahya İstasyonu’na bir çavuş,
beş er ve Alayunt İstasyonu’na iki subay, on beş er İtalyan askeri
konuşlandırılmıştı. Bunlar demiryolunun ve trenlerin güvenliğini sağlamak için
bulunuyorlardı. 15 Mayıs 1919 günü İngilizlerin desteği ile Yunan askerinin
İzmir’e çıkmasından sonra, İtilaf devletleri arasında meydana gelen görüş
ayrılığı nedeniyle, İtalyan askerleri Kütahya’dan çekilmişler ve boşalan bu
istasyonlara İngiliz askerleri yerleşmişlerdi. Hilmi Bey’in yardımına başvurmayı
1
düşündüğü yabancı güç buydu.
İNGİLİZ KONTROL SUBAYLARI: Mondros Ateşkes Anlaşması imzalandıktan sonra,
İngilizler hemen her tarafa kol atmış, kontrol subayları şurada, burada devlet
idaremizi sıkı bir gözetim altına almışlardı. Bunların asıl görevleri, Anlaşma hükümleri
gereğince tutuklu olup, serbest bırakılacak Hıristiyan azınlıklardan kimse
kalmamasını, ordumuzun terhisinin yolunda gitmesini izlemekten ibaretti. Bunlar ise,
kendilerine bütün Türk memurlarının üstünde bir mevki vermek istiyorlar, her işe
karışıyorlar, haber alma ve istihbarat işleri ile uğraşıyorlardı.
2
1
Kazım Özalp, Milli Mücadele 1919-1922, c.1, s.39, Türk Tarih Kurumu Yayınları,
Ankara, 1998
2
Doğan Avcıoğlu, Milli Kurtuluş Tarihi, c.1, s.124, Tekin Yayınevi, İstanbul, 1998
8
göndererek Türk birliklerinin Eskişehir, Kütahya ve Afyonkarahisar ya da İzmit’e
girmeleri durumunda silahla karşılık verileceğini bildirdi.
Aynı günlerde, İngilizlerin Alayunt İstasyonu’nda büyük bir handa bulunan
87.000 sandık cephaneyi İzmit’e taşımak istedikleri istihbaratı alındı. Birinci
Dünya Savaşı sırasında, İtilaf Devletleri’nin Çanakkale Boğazı’na saldırıları
sırasında büyük miktarda cephane, Kütahya’ya nakledilip istasyondaki büyük
handa saklanmıştı. Kuva-yı Milliye için büyük önemi olan bu cephanenin
İngilizler tarafından Kütahya’dan çıkarılmasını önlemek gerekiyordu. Bunun için
Ali Fuat Paşa, Kütahya’ya bir birlik göndermeye karar verdi. Böylece hem
İngilizlerin ültimatomu yanıtlanmış olacak, hem de cephane düşmanın eline
1
geçmeyecekti.
1
Yurt Ansiklopedisi, c.8, s.5305-5306, Anadolu Yayıncılık, İstanbul, 1975
9
başarısızlıklara yol açtığı saptandı ve düzenli ordu aşamasına geçilmesi
kararlaştırıldı.
1
İsmail Hakkı Bey, ilk iş olarak Belediye Başkanı Şeyh Seyfi Efendi, Tahrirat
Müdürü Hasan Sami Bey ile Polis Baş komiseri Feyzi Bey’in çabalarıyla ve
köylülerin yardımıyla Alayunt İstasyonu’ndaki cephanenin bir kısmını, çevredeki
2
köylere taşıttı.
Bunun üzerine İngiliz Bölüğü, durumun tehlikeli olduğunu sezerek
Eskişehir’e taşındı. Binbaşı İsmail Hakkı Bey de, İngilizlerin yeniden Kütahya’ya
dönmelerini önlemek amacıyla, Alayunt Köprüsünü havaya uçurtturdu. Böylece
Kütahya ve çevresinin denetimi Kuva-yı Milliye güçlerinin eline geçmiş oldu.
BİR TELGRAF
1
Ana Britannica, c.14, s.119, Ana Yayıncılık, İstanbul, 1989
2
İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Kütahya Şehri, s.181, Maarif Vekâleti, İstanbul, 1932
3
Doğan Avcıoğlu, Milli Kurtuluş Tarihi, c.1, s.246, Tekin Yayınevi, İstanbul, 1998
4
Yurt Ansiklopedisi, c.8, s.5305-5306, Anadolu Yayıncılık, İstanbul, 1975
10
Zühtü Sait Bey’e Gediz’in güvenliği görevi verildi. Milis kuvvetlerine Gediz’den
1
de katılanlar olmuş ve buradan Salihli Cephesi’ne kuvvet sevk edilmiştir.
Ayrıca Binbaşı İsmail Hakkı Bey 1 Kasım 1919 günü Simav’a giderek Red-di
2
İlhak Derneği’nin kurulmasında ön ayak oldu
İsmail Hakkı Bey, Kütahya’da duruma hâkim olduktan sonra yaptığı ilk
işlerden biri, Köşk ve Salihli cephelerine gönderilmek üzere eşraftan ve halktan
150.000 lira dolayında yardım toplamak oldu. Toplanan para, bu cephelerde
3
savaşan Kuva-yı Milliye güçlerine gönderildi.
KÜTAHYA MUTASARRIFLIĞINA
Devlet Başkentinin de İtilaf Devletlerince resmi olarak işgali; yasama, adalet ve
yürütme gücünün meydana getirdiği milli devlet gücünü kırmış ve Millet Meclisi, bu
durum karşısında görev yapamayacağını Hükümete resmi olarak bildirerek
dağılmıştır. Şu duruma göre, Devlet Başkentinin korunması, ulusun bağımsızlığını ve
devletin kurtarılmasını sağlayacak önlemleri düşünüp uygulamak üzere ulusça
olağanüstü yetki verilecek bir Meclisin Ankara’da toplantıya çağrılması ve dağılmış
olan milletvekillerinden Ankara’ya gelebileceklerin de bu meclise katılmaları zorunlu
görülmüştür. Bunun için, aşağıda belirtilen yönerge gereğince, seçimlerin yapılmasını
yurtseverliğinizden ve anlayışınızdan beklerim.
DAĞITIM: Valiliklere, Bağımsız Ankara, 19 Mart 1920
Mutasarrıflıklara, Kolordu Komutan- Temsil Heyeti adına
lıklarına, Ordu Müfettişliğine Mustafa KEMAL
4
Mutasarrıf Rahmi Bey TBMM seçimleri ile ilgili genelgeyi alır almaz seçim
hazırlıklarına başlanmış ve yapılan seçimlerin sonunda;
1
Mubahat Erdoğan, Milli Mücadelede Kütahya ve Çevresindeki Savaşlar (Dumlupınar
Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi), s.49, http://www.belgeler.com, Kütahya, 2006
2
Alaattin Gürırmak, Simav Düşman İşgalinden Nasıl kurtuldu (Makale),
http://www.simav.gov.tr
3
Yurt Ansiklopedisi, c.8, s.5306, Anadolu Yayıncılık, 1975, İstanbul
4
Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, s.360-361, Bil Yayıncılık, Ankara,1993
11
Dar’ül Muallim (Öğretmen Okulu) Müdürü Cevdet İzrap (Barlas) Bey 144 oy,
Dava Vekili (Avukat) Haydar Bey 149 oy,
Belediye Reisi Şeyh Seyfi (Aydın) Efendi 180 oy …
… alarak Kütahya’dan Milletvekili seçilmişlerdir. Ayrıca İstanbul Mebusan
Meclisi'nden gelen Ragıp Bey de Ankara’daki Mecliste Kütahya Milletvekili
olarak yer almıştır. Birinci Dönem Kütahya Milletvekillerini tespit eden seçim
mazbatası 4 Nisan 1920 tarihinde düzenlenmiş ve Ankara’ya ulaştıktan sonra
1
24 Nisan 1920 tarihinde T.B.M.M. de onaylanmıştı.
1
Sevinç Sezengöz, Sevinç Sezengöz, Milli Mücadelede Döneminde Kütahya ve Birinci
Meclis’te Kütahya Milletvekilleri, Siyasi Görüşleri ve Hizmetleri (Dumlupınar Üniversitesi
Yüksek Lisans Tezi), s.114-126, http://www belgeler.com, Kütahya, 2006
12
yaşamının yanında Türk Dili’nin sadeleştirilmesi alanında çalışmaları ve araştırmaları
ile tanınmıştır. 1926’da Dil Encümeni’ne, 1931’de Türk Dili Tetkik Cemiyeti’ne üye
olmuştur. 18 yıl boyunca sürdürdüğü Türk Dil Kurumu’ndaki etkin görevi sırasında
Atatürk’ün başkanlığında Dolmabahçe Sarayı’nda toplanan I. Dil Kurultayı’na katılmış
ve 1937-1942 yılları arasında Ankara Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi’nde Farsça
profesörlüğünde bulunmuştur. Besim Atalay, Atatürk’e olan sevgi ve bağlılığının
nişanı olarak “Atalay” soyadını almıştır. Çalışmaları ve araştırmalarını kitap halinde
ve ayrıca çeşitli dergilerde yayımlamıştır. Eserlerini Ankara Etnografya Müzesi’ne
bağışlamıştır. Bu müzenin Besim Atalay Salonu’nda ünlü dil bilgini ve yazarı olan
Kütahya Milletvekillerinden Besim Atalay Bey’in eserleri sergilenmektedir. Besim
Bey, ileri yaşlarda evlendi ise de kısa bir süre sonra ayrılmıştır. Arapça ve Farsça
bilen Ahmet Besim Atalay, 6 Kasım 1965 tarihinde Ankara’da vefat etmiştir.
Yurtsever ve yardımsever bir kişi olan Besim Atalay, kendi deyişiyle sinesinde
doğup büyüdüğü Uşak’taki hayır kurumlarına yardım ederdi. Uşaklılar, Besim
Atalay’a olan sevgi ve şükranlarını Uşak Lisesi binasında 1968’de açılan ortaokula
“Besim Atalay Ortaokulu” adını vererek ebedileştirmişlerdir.
14
HAYDAR BEY
Haydar Bey, 1872 yılında Serez’de doğmuştur. Mehmet Emin
Efendi’nin oğludur. İlk ve orta öğrenimini ailenin göç ettiği Manisa’da
tamamladıktan sonra yüksek öğrenimini İstanbul Hukuk
Fakültesi’nde tamamlamıştır. Bir süre Hâkimlik ve Ceza Mahkemesi
Başkanlığı yapmıştır. II. Meşrutiyetin ilanından sonra İttihat ve Terakki
Fırkası’nda politikaya girerek Osmanlı Mebussan Meclisi’nin I. Dönemi için 17 Ekim
1908 tarihinde yapılan seçimlerde Saruhan (Aydın) Livası’ndan milletvekili olmuştur.
Haydar Bey, Mebussan Meclisi’nde, Adalet, Milli Eğitim ve iç tüzük komisyonlarında
çalışmıştır. Milli Eğitim Komisyonu’nun sözcülüğünü yapmıştır. II. ve III.
Dönemlerde yeniden seçilmiştir. Bu görevi, Osmanlı Mebusan Meclisi’nin son
toplantısında Misak-ı Milli’yi (Milli Andı) kabul etmesi üzerine 16 Mart günü
İstanbul’un İtilaf devletlerince resmen işgal edilmesi ve 18 Mart 1920 günü
Mebusan Meclisi’nin İtilaf kuvvetlerince basılıp dağıtılmasından sonra, Padişah
tarafından resmen kapatıldığı 11 Nisan 1920 yılına kadar sürdürmüştür. Meclisten
ayrıldıktan sonra Uşak’ta Avukatlık yapmaya başlayan Haydar Bey, Yurdumuzun işgal
edilmesi üzerine Milli Mücadele’ye katılmıştır. Haydar Bey, TBMM’nin Birinci Dönemi
için 16 Mart tarihli genelge doğrultusunda, 4 Nisan 1920 tarihinde Kütahya’da
yapılan seçimde Kütahya Milletvekili olarak seçilmiş, 23 Nisan 1920 günü Meclis’in
açılısında hazır bulunmuştur. Uşak’ta halk tarafından oluşturulan Hücum Taburu
eşliğinde bando mızıka ile Meclis’e uğurlanan Haydar Bey, trene binmeden halka
hitaben kısa bir konuşma yapmıştır. Konuşmasında şunları söylemiştir. “ Efendiler,
hiçbir kıymetim, hiçbir meziyetim olmadığı halde beni TBMM üyeliğine seçmenizden
dolayı teşekkür ederim. Eğer biz vazifemizi hakkıyla yaparsak bu çalgılarla
karşılarsınız, yoksa sopalarla. Efendiler, sopalarla!” Haydar Bey, 25 Nisan günü
Başkanlık Divanı’nın oluşturulmasında kâtip üyeliğe seçilmiş, bu görevini II. ve III.
Dönemlerde de sürdürmüştür. Ayrıca Tasarı Komisyonu’nda da çalışmıştır. 22 Kasım
1920 tarihinde Meclis tarafından Eskişehir İstiklal Mahkemesi Üyeliğine
seçilmiştir. Mahkemenin görevinin son bulduğu 17 Şubat 1921 tarihinde Meclis
çalışmalarına geri dönmüştür. 5 Ocak 1922 tarihinde hastalık nedeniyle Şubat ayı
sonuna kadar izin almıştır. Hastalığının devamı üzerine izni iki ay uzatılmış, 6 Nisan
1922 tarihinde felç geçirerek hastanede tedavi altına alındığı, Kayseri
Mutasarrıflığı tarafından Meclis Başkanlığı’na bildirilmiştir. Bunun üzerine 15 Nisan
tarihinde, iyileşinceye kadar ödeneği tam olarak ödenmek üzere izinli sayılması
kararlaştırılmıştır. Cemil Bey Kütahya Milletvekili ve arkadaşları ile Karesi
(Balıkesir) Milletvekili Hasan Basri Bey, 7 Nisan 1923 tarihinde Meclis Başkanlığı’na
verdikleri kanun teklifleri ile halen felçli olan ve iyileşme imkânı olmayan, 1908’den
beri milletvekilliği yapan arkadaşlarına Vatana hizmet aylığı bağlanmasını
15
önerdilerse de, bu ancak II. Dönem’de 13 Nisan 1924 tarihinde gerçekleşmiştir. Bu
kanunla Haydar Bey’e ayda 25 lira aylık bağlanmıştır. Haydar Bey’in nüfus kaydı
bulunamaması nedeniyle medeni hali, yakınları ve ölüm tarihi tespit edilememiştir.
Ancak 1934 yılında Manisa Asliye Hukuk Mahkemesi’nde açılan veraset davasından
ve 1934 yılı içinde vatani hizmet aylığının kesilmesinden dolayı, bu tarihten önce
vefat ettiği anlaşılmaktadır.
16
İngilizler ele geçirmeden, ulusal direnişe katılan kuvvetlere dağıtılmasını
sağlamıştır. Milli teşkilat kurulduktan sonra bu cephaneden faydalanılmıştır. Şeyh
Seyfi Aydın, Sivas Kongresi’ne Kütahya Delegesi olarak katılmıştır. Seyfi Efendi,
Kütahya Belediye Başkanı iken TBMM’nin Birinci Döneminde Kütahya Milletvekili
olarak seçilmiştir. 23 Nisan 1920 günü Meclisin açılısında hazır bulunmuştur. Büyük
Millet Meclisi’nde, Şer’iye ve Evkaf Komisyonu, İrşat, Dilekçe, Sağlık ve Sosyal
Yardım Komisyonlarında çalıştı. II. Dönemde Meclisteki yerini korudu. Dönem içinde
hastalanarak, izinle ayrılması nedeniyle etkinliği kalmadı. Kütahya’da 15 Nisan 1925
tarihinde vefat etmiştir. Evli ve iki çocuk babası olan Seyfi Efendi’nin kızı ve oğluna,
25 Haziran 1927 tarihinde Vatani Hizmet Aylığı bağlanmıştır. Seyfi Aydın, Mecliste
Şeyh Seyfi Efendi olarak anılırdı.
1
Ana Britannica, c.14, s.119, Ana Yayıncılık, İstanbul, 1989
2
Doğan Avcıoğlu, Milli Kurtuluş Tarihi, c.2, s.564, Tekin Yayınevi, İstanbul, 1998
3
a.g.e, s.564
18
KUVA-YI SEYYARE ESKİŞEHİR’DE: Ethem ve kardeşleri, Yozgat İsyanını
bastırdıktan sonra Ankara’ya döndükleri zaman, kendilerine yapılan gösterilerle,
Anadolu’nun başkentinde dahi biricik güç, şeref ve iktidar sahibi adamlar olduklarını
gördüler. Onlar kendilerini milli ihtilâlın efendisi saymakta haklı görüyorlardı. Büyük
Millet Meclisi’nde önemli yandaşlara sahip oldular. Meclis ve hükümet onların
tüfeklerinin kuvvetiyle yaşıyordu. Onları cephede bir görev vermek üzere Eskişehir’e
göndermek bile incelik ve politikayla çözüldü. Onlar Ankara’da kalmak istiyorlardı.
Fakat vatanseverlikleri söz konusu edilerek Eskişehir’e Garp Cephesi emrine hareket
etmelerine razı ettirildiler. Ankara’dan Eskişehir’e gelen Kuva-yı Seyyare, hiç
kimseye başvurmaksızın kendi konakçı subayları vasıtası ile keyiflerinin istediği en
güzel evleri boşaltarak sahiplerini içlerinden kovup yerleştiler. Cepheye hareket
etmezden önce biraz yorgunluk çıkardılar. Günlerce gezdiler, eğlendiler, at
oynattılar. Yozgat’tan elde ettikleri banknotları, sarı liraları, kadınlara mahsus asım
takımları burada israfla sarf eylediler. Kamçılarını gümüşlettiler, kılıçlarını
savlaştırdılar, hesaplarını düzelttiler.
1
Yunan saldırısı sonunda yerel cepheler dağılınca, geniş bir bölgeyi içine
alan ve daha çok oynak savaş yöntemlerini kullanan bir örgütlenme ortaya çıktı
ve Ethem Bey, “Kütahya ve Havalisi Kuva-yı Seyyare Komutanı” olarak sesini
daha çok duyurdu. 1. Kuva-yı Seyyare adı da verilen bu Kuva-yı Milliye gücü,
2
gerçekten de adı gibi her gittiği yerden ses getiren çevik bir kuvvetti.
Askerleri ayda on beş liradan otuz liraya kadar aylık alırlardı. Yani düzenli
ordu askerlerinin aldığı aylıktan hemen hemen üç kat daha fazla. Bu nedenle
3
ordu askerlerinin bir kısmı da onlara katılıyordu.
ÇETECİLİK: Uzun süren 1. Dünya Savaşı, askerlik ve ordu, özellikle subaylık için bir
soğukluk doğurmuştu. Fakat bunun asıl nedeni bu değildi. Millet savaştan ve kavgadan
bıkmıştı. Bu nedenle kendisini kavgaya sürükleyenler kimlerdir diye çevresine bakınca
subayları ve komutanları görüyordu. Şimdi onun gözünde bir yenilik gerekliydi.
Subaylık yerine, atın üstüne binmiş, çaprazvari fişeklikleri boynundan ve koltuklarının
altından geçirilmiş, iki üç bombayı kemerinden sarkıtmış, uzun kama, yüksek kalpak,
çizmeler veya tozluklar. İşte milli harekâtın çetesi budur. Birçok subaylar dahi,
zamanın modası budur diye bu kıyafete girdiler. Zorunlu askerlik hizmeti yaşında
bulunan vatandaşlar askeri kıtalara katılacakları yerde, böyle kıyafetlere bürünüp
çetecilere katıldılar. Bu aynı zamanda çıkar sağlıyordu. Çünkü çete olunca 20 liradan
40 liraya kadar maaş, hayvanının ve kendisinin yeme içmesi, genellikle köylünün
1
Rahmi Apak, Garp Cephesi Nasıl Kuruldu, s.193-194, Türk Tarih Kurumu Yayınları,
Ankara, 1990
2
İbrahim Artuç, Kurtuluş Savaşı’nın Zorlu Yılları, s.141, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2002
3
Halide Edip Adıvar, Türkün Ateşle İmtihanı, s.151, Atlas Kitapevi, İstanbul, 1985
19
sırtında, köylünün arpası, samanı, ekmeği ve koyunu, tavuk ve yumurtası çete için
mubah sayılıyordu. Sonra önemli bir sıkılık yoktu. Herkes ağa, herkes komutan idi.
1
ALBAY İSMET BEY (İnönü), DÜZENLİ ORDU ZOR KURULUYOR: Çete düzenini
savunanların işini kolaylaştıran, bizi güç durumlara sokan konu, bir düzenli ordu
kurabilmek için halk ile ordu arasındaki ruhi bağı sağlayamamızdan ileri gelmektedir.
Ülke on beş yıldan beri savaş belası içinde çok yorulmuş ve çok bezmişti. Birinci
Dünya Savaşında askeri hareketler nedeniyle uzun yılların türlü yolsuzlukları halk
zihninde tedavisi olanaksız yaralar açmıştı. Yunana karşı ülkeyi savunmak istiyoruz.
Bunun için halk varını yoğunu vermeye hazır. Fakat halk seferberlik istemiyor. Artık
malını ve evladını vermek istemiyor. Bir ordu, her şeyden evvel, ülke halkının o orduyu
istemesi ile kurulur. İşin esası budur. Oysa böyle bir ruhi bağ kalmamış. Ben bir yere
bir askeri birlik gönderdiğim zaman, devletin elinde olan her türlü nimetle
donatıyorum, ülke diyorum, onu da anlıyor, gidiyor ve kaçıyor. Elbise, silah ve cephane
de gidiyor. Reşit Bey’le bu konuyu bir kere görüşmüştüm. Onlar yüz kişi ile gittikleri
yerden yüz elli kişi olarak dönüyorlar. Firar şöyle dursun, kuvvetlerini artırmış
olarak, daha sağlam olarak geliyorlar. Reşit Bey bana kendi yöntemlerini anlattığı
zaman, sordu bunları yapabilir misiniz? diye. Ben, sizin yaptıklarınızın hiçbirini
yapamayız, dedim. O da öyle ise orduyu da kuramazsınız, demişti.
2
1
Rahmi Apak, Garp Cephesi Nasıl Kuruldu, s.104-105, Türk Tarih Kurumu Yayınları,
Ankara, 1990
2
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s.928-929, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
3
Cemal Kutay, Çerkez Ethem Tamamlanmış Dosya, s.202, Özgür Yayınları, İstanbul,
2004
4
Falih Rıfkı Atay, Çankaya, s.275, Pozitif Yayınları, İstanbul, 2004
5
İbrahim Artuç, Kurtuluş Savaşı’nın Zorlu Yılları, s.141, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2002
20
KÖYLÜLERİN KORKUSU: Dumlupınar’da bulunan 23. Tümen Komutanı Yarbay
İzzettin (Çalışlar) Bey 61. Tümen Komutanlığına tayin emrini aldıktan sonra yeni
tümeninin başına gitmek için Afyon üzerinden Kütahya’ya hareket etti. Ertuğrul
Gurubu Kumandanı Albay Kazım (Özalp) Bey bu sırada Kütahya’da idi. Kütahya, Birinci
Kuva-yı Seyyare merkezi olduğu için Çerkez Ethem ve kardeşleri de orada idiler.
İzzettin Bey yeni bölgeye geldikten sonra gördüğü durumu şöyle anlatmaktadır.“Bir
gün Kütahya’da kaldıktan sonra Albay Kazım Bey ile birlikte 61. Tümenin bulunduğu
Kızılinler’e hareket ettik. Öğle molasını Seydiköy’de vermiştik. Bu köye yaklaştığımız
zaman köyün dışında ve harmanlarında çalışan birçok kadın ve kız bir feryat
kopardılar ve hepsi köyün içine, evlere ve bazısı da köyün etrafındaki inlere
sığındılar. Köye gittikten sonra soruşturdum, bizi çete zannederek korktuklarını
öğrendim. Düzenli Ordu teşkilatını bir an evvel tamamlamak gerekli idi. Ben
gördüğüm durumu ve düşüncelerimi bir mektupla T.B.M.M. Başkanı Mustafa Kemal
Paşa’ya ve Genel Kurmay Başkanı İsmet Bey’e yazdım.
1
BİR BELGE
1
Çalışlar İzzettin, Gediz Kütahya ve İkinci İnönü Muharebelerinde 61.Tümen, s.3,
Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara, 2006
2
Yurt Ansiklopedisi, c.8, s.5306, Anadolu Yayıncılık, İstanbul, 1975
21
4. Hükümetin bilgisi ve belgesi olmadan Kütahya dışına çıkanlar cezalandırılacaklar,
mal ve mülkleri alınacak, çoluk ve çocuğu başka yerlere sürülecektir.
5. Kaçaklar belirtilen günde gelmedikleri takdirde asılacaklardır.
6. Memleket içinde kötü propaganda yapanlara en ağır cezalar verilecektir.
7. Kurulacak taburlar için, Müdafaa-i Hukuk teşkilatından veya mahallelerin ileri
gelenlerinden tabur komutanı olarak üç kişi seçilecektir.
8. Özürlüler bir sağlık kurulu tarafından muayene edildikten sonra gerekli görülenler
askerlikten muaf tutulacaklardır.
Bu Kütahya halkına bir duyuru ve görevlilere emir mahiyetindedir.
Kütahya, 20 Temmuz 1920
İsmail Hakkı
Kuva-yı Tedibiye ve Teşkilat-ı Mahsusa Komutanı
1
20.KOLORDU KOMUTANLIĞINA
Kütahya’da, 1875-1894 doğumlu silâhaltında bulunanlardan ve 1895-1900
doğumlu yaş grubundan 1500-2000 kişilik bir nizamiye kolu ve beşer yüz kişilik
muharip askerden oluşturulmuş 1. ve 2. taburlar kurulmuş ve subayları belirlenmiştir.
Bu taburlar elde edilen silahlarla düzenli bir bölük şeklinde silahlandırılmış,
kıyafetleri ve yiyecekleri sağlanarak harekete hazır bir kuvvet haline getirilmiştir.
Kütahya Mutasarrıflığı’nın, halkının ve eşrafın sözü üzerine, en geç bir hafta
içinde 2000 silah toplanacağından, iki taburdan başka bir yardımcı kuvvetin daha
silahlandırılmasına çalışılmaktadır. Bu iki taburun kadro ve teşkilatı sağlanınca
emrimdeki 150 kişilik atlı asker müfrezesiyle birlikte Simav Cephesine hareket
edeceğimi ayrıca bildireceğim. Durum bilgilerinize arz olunur.
Kütahya, 26 Temmuz 1920
İsmail Hakkı
Kuva-yı Tedibiye ve Teşkilat-ı Mahsusa Komutanı
3
1
Mustafa Yeşil, Kütahya İlinin Kısa Tarihi, s.21-22, Ebüzziya Matbaası, İstanbul, 1937
2
Yurt Ansiklopedisi, c.8, s.5306, Anadolu Yayıncılık, İstanbul, 1975
3
İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Kütahya Şehri, s.184, Maarif Vekâleti, İstanbul, 1932
22
Ayrıca İsmail Hakkı Bey, Tavşanlı’daki krom madeninde bulunan kırk üç
sandık dinamiti Kütahya’ya taşıtmış ve buradan trenle Eskişehir’e göndermiştir.
Kurulacak yeni alay için silah ve cephane sağlanması konusunda sürekli çaba
göstermiş ve Uşak’ta bulunan silahlar ile yirmi sandık cephaneyi de Kütahya’ya
getirtmiştir. Kütahya Milli Alayı için tellallar aracılığıyla Kütahya halkından çadır
talep etmiş ve bunun sonucunda birkaç gün içinde dört yüzden fazla çadır
1
toplanmıştır.
Oldukça katı ve sert bir tutum takınan İsmail Hakkı Bey, davranışları
nedeniyle yaygın bir eleştiriyle karşılaştıysa da, buyrukları kısa sürede yerine
getirildi. Böylece Kütahya Milli Alayı’nın çekirdeği olan Birinci Tabur hazırlandı.
Komutanlığına Yüzbaşı Mithat Bey atandı. Aynı tarihlerde Kütahya’daki ihtiyat
subaylarının alaya katılmaları duyuruldu. Halkın elindeki yük hayvanlarının tabur
komutanlığına teslimi Müdafaayı Hukuk Heyetinden istenildi.
Köylerden ve şehirden istenildiği kadar silah ve cephane sağlanamadığı için
12. Kolordu Komutanlığından bu eksiklikler mümkün olduğu kadar tamamlanır.
İkinci Tabur da böylelikle kurulur. Bu başarısından dolayı İsmail Hakkı, Ali Fuat
Paşa tarafından Kütahya Milli Alayı Komutanlığına atandı. Alayın Birinci Tabur
Komutan Yardımcılığına Mazlumzade Hasan Efendi, İkinci Tabur Komutan
Yardımcılığına ise Ispartalıoğlu Nuri Bey atandılar.
Alay taburlarının her birinin 600 er ve subayı, 72 yük hayvanı, 30 süvarisi,
sağlık görevlileri, kazma kürek kullanan ameleleri ve çadırları vardı. Milli Alay’ın
şapkaları, bahriye askerlerinin şapkalarına benzeyen, kenarına kırmızı, yeşil
şerit çekilmiş, subayların yıldız ve sırma ile rütbelerinin belirtildiği türdendi.
Tabur komutanlarının üç, bölük komutanlarının iki, kâtip ve takım komutanları-
2
nın şapkalarının önlerine birer yıldız takılmıştı.
Uzun yıllar boyunca süren savaşlardan yılmış olan Anadolu halkı, Milli
Mücadele yıllarında Kuva-yı Milliye’ye güvenmekte zorluk çekmiştir. Padişahın
İtilaf devletleri ile anlaşma yaptığını, artık savaşın bittiğini düşünen halk, Yunan
ordusunu ve arkasındaki İngiliz desteğini bilmediği için soyut bir düşman
kavramına karşı, biz kendimizi koruruz, diyerek daha önce köylerine biz Kuva-yı
Milliyeciyiz diye gelip yiyecek, para ve çeşitli malzemeyi toplayıp gidenlerden
yıldığı için tepkili davranmıştır. Zaten Büyük Millet Meclisi kurulduktan sonra,
Meclis’te de aynı konular gündeme gelmiş ve düzenli ordu oluşturulmuştur.
Fakat ilerleyen Yunan ordusunu hiç olmazsa durdurabilmek için Milli teşkilatı
kurmaya çalışan komutanlar, birlik ve beraberliği sağlayarak düşman karşısında
güç birliği oluşturmaya çalışmışlar, halkı ve yöneticileri psikolojik yönden
hazırlamışlardır.
1
A.g.e. s.187
2
İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Kütahya Şehri, s.198, Maarif Vekâleti, İstanbul, 1932
23
Kütahya Milli Alay Komutanı İsmail Hakkı Bey de, bu gelişmeleri sağlamak
amacıyla 29 Temmuz 1920 tarihinde Orhaneli Kaymakamı’na halkın Kuva-yı
Milliye’ye karşı muhalif tavır almasını şiddetle kınayan bir telgraf çekerek, İlçede
bulunan silahları istemiş, ayrıca Harmancık Nahiyesi Müdürü’ne de nasihatte
1
bulunmuştur.
1
Sevinç Sezengöz, Milli Mücadelede Döneminde Kütahya Milletvekilleri, Siyasi Görüşleri
1
Ercan Çetinerler, Kurtuluş Savaşı Hava Harekâtı (Makale),
http://www.tayyareci.com.mht
2
a.g.e.
25
31 Temmuz 1920 günü akşamı Yunanlılar mağlup oldular. Kuva-yı Seyyare
iki gün süren kanlı savaş sonunda Yunanlıları yenerek 1 Ağustos 1920 günü
Demirci’yi ele geçirdi.
Fakat bu başarının sevinci uzun sürmeyecekti. Yunan Ayvalık Tümeni
durmadan takviye kuvvetler alarak toparlandı ve üç gün sonra Ethem
kuvvetlerine karşı saldırıya geçti ve 4 Ağustos 1920 günü Demirci’yi tekrar ele
geçirdi. Ethem Bey üstün Yunan kuvvetleri karşısında ciddi bir savaşı kabul
etmeyerek çekilmiş, Yunanlılar tümen komutanı dâhil 25 yaralı ve 2 ölü vererek
Demirci’yi tekrar ele geçirmişlerdi. Bu arada Kuva-yı Seyyare’nin de kayıpları
vardı. En önemli liderlerinden Hafız Hüseyin Bey şehit oldu.
Hiç olmazsa Gediz’ in düşman eline geçmesini önlemek için, Ethem Bey
1
kuvvetlerini Simav Gölü’nün kuzeyini esas tutan bir hatta çekti.
YUNAN GENELKURMAYI’NA GÖRE SİMAV-DEMİRCİ MUHAREBESİ: Kemalist
kuvvetleri, Uşak, Kütahya ve Eskişehir bölgesinde kendilerine çekidüzen vermek için
gerekli zamanı kazanmak amacıyla, Demirci yöresine milli kuvvetler sevk ettiler. Bu
kuvvetlerden önemli bir bölümü (2400 er, 6 makineli tüfek ve 3 top) Demirci’de hazır
bulunan ve bir dağ bataryası ile takviye edilmiş olan Kidonya (Ayvalık) Tümeni
33.Alay’ın bir taburuna taarruz ettiler. Bu taburumuz, ertesi günü öğleye kadar
direndiyse de, öğleden sonra Çataloluk istikametinde düzensiz bir şekilde çekildi.
Bunun üzerine, taburun mensup olduğu Kidonya (Ayvalık) Tümeni acele toplanarak
Kula ve Akhisar’dan iki kol halinde ileri yürüyüşe geçti. Türk kuvvetleri Hızırlar-
Aktepe hattında küçük bir savunmadan sonra geri çekildiler ve Kidonya (Ayvalık)
Tümeni Demirci’yi tekrar ele geçirdi. Tümen Komutanı General Othoneos yaralandığı
için yerine General Gargarides komutan oldu. Türk kuvvetlerini daha fazla takip
etmek mümkün olmuyordu. Çünkü Yeniköy-Simav yolundan ilerleyerek Demirci Dağı’nı
ve Simav Dağı’nı ele geçirmek gerekiyor. Fakat Salihli’den 140 kilometre uzak olan bu
yörede kamyon, öküz arabaları ve 600 deve ile tümenin ihtiyaçlarını sağlamaya imkân
olmuyor. Bu nedenle Kidonya (Ayvalık) Tümeni tekrar geri Borla yöresine dönmüştür.
2
1
Rahmi Apak, Garp Cephesi Nasıl Kuruldu, s.195, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara,
1990
2
a.g.e. s.195
26
Cephesi Komutanı oldu. 17 Temmuz 1920 günü Garp Cephesi birliklerinin
maneviyatını yükseltmek amacıyla milletvekillerinden oluşan bir kurul
Eskişehir’e gönderildi. Kurul Eskişehir, Kütahya ve Afyonkarahisar’da
incelemelerde bulundu. Bu sırada 5 Ağustos 1920 günü Pozantı Kongresi’nden
dönen Mustafa Kemal Paşa Konya üzerinden trenle Afyonkarahisar’a geldi.
1
Burada milletvekilleri ile buluştu.
Kütahya Milli Alayı Komutanı İsmail Hakkı Bey, bunu öğrenince 6 Ağustos
1920 günü Mustafa Kemal Paşa’ya bir telgraf çekerek Kütahya’ya davet etti.
BİR TELGRAF
BİR BELGE
1
Mehmet Önder, Atatürk’ün Yurt Gezileri, 255-256, Türkiye İş Bankası Yayınları, 1975
2
İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Kütahya Şehri, s.192, Maarif Vekâleti, İstanbul, 1932
3
A.Bekir Palazoğlu, Başöğretmen Atatürk, s.33, Milli Eğitim Yayınları, Ankara, 1991
27
fevkalâde iftihar ve sevinç duyar. Vatanperver Kütahya ahalisinin malî fedakârlığı,
maddi ve manevi yardım ve çalışmasıyla beş on gün zarfında hazırlanan ve donatılan
binlerce mevcuda ulaşan askeri birliğin giriştiğimiz dini, milli, vatani mücadelede
zaferimizi temin edecek kahraman bir zümre olarak kanıtlanacağından eminiz. Gerek
sizin ve Müdafaa-i Hukuk Heyetinin gayretleri, gerek umum Kütahya halkının yapması
gereken çabalarından dolayı hissettiğimiz şükranı Büyük Millet Meclisi adına
bildirerek son verir ve en iyi duygularımızın aynen bütün halka bildirilmesini rica
ederiz.
Ankara, 6 Ağustos 1920
Mustafa Kemal
Büyük Millet Meclisi Reisi
1
1
Mustafa Yeşil, Kütahya İlinin Kısa Tarihi, s.22-23, Ebüzziya Matbaası, İstanbul, 1937
2
TBMM 1.Dönem Zabıt Ceridesi (9 Ağustos 1920), c.3, s.120, http://www.tbmm.gov.tr
3
a.g.e.
28
İsmail Hakkı Bey, bir taraftan Kuva-yı Seyyare Komutanı unvanını alan
Çerkez Ethem Bey’e bağlı olduğu gibi diğer taraftan da ordu ile bağlantı
kurması ve Kütahya Milli Alay Komutanlığı’nın Ali Fuat Paşa tarafından İsmail
Hakkı Bey’e verilmesi, Ethem Bey’i şüphelendirmiştir.
. Ethem Bey’in, İsmail Hakkı Bey’i kurduğu Kütahya Alayı ile birlikte defalarca
yanına çağırmasına rağmen, İsmail Hakkı Bey, gitmeyip Ali Fuat Paşa ile
temasa geçerek, emrindeki 1500 kişilik bu Alay’la Milli Kuvvetlere
katılabileceğini bildirmiştir.
Bu durumdan kuşkulanan Ethem Bey, İsmail Hakkı Bey’i kontrol altında
bulundurmak üzere Kütahya Mıntıka Komutanlığı’na kendi adamlarından
Binbaşı Abdullah Bey’i göndermiştir. Bu atamadan memnun olmayan İsmail
Hakkı Bey, 30 Temmuz 1920 tarihinde Ethem Bey’e bir telgraf çekerek,
Abdullah Bey’in bu görevin ehli olmadığını, bilgi ve tecrübeye sahip olan emekli
Binbaşı Yanyalı Nüzhet Bey’in göreve layık olduğunu bildirmiştir. Fakat Ethem
Bey, bu isteğini dikkate almamış, Abdullah Bey’i bu görevde bırakmıştır.
Mustafa Kemal Paşa tarafından teftiş edildikten sonra, 6 Ağustos 1920
tarihinde, Üsteğmen Hulusi Efendi komutasındaki 1.Tabur, Simav’a doğru
hareket ettirilmiştir. Bu birliğin cepheye gönderilmesinden sonra Ethem Bey,
İsmail Hakkı Bey’i de cepheye davet eden bir telgraf çekmiş ve 2.Tabur’un
eksiklerinin Gediz ve Simav’da tamamlanabileceğini, daha fazla gecikilmemesi
gerektiğini bildirmiştir. Ethem Bey ayrıca geride kalacak olan 3.Tabur’un teşkilat
çalışmalarını, Kütahya Mıntıka Komutanı Abdullah Bey’in sürdüreceğini
belirtmiştir. İsmail Hakkı Bey, bu telgrafa aynı gün verdiği cevabında ise, henüz
işlerinin bitmediğini ve şimdilik cepheye gelemeyeceğini bildirmiştir.
BİR TELGRAF
1
İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Kütahya Şehri, s.194, Maarif Vekâleti, İstanbul, 1932
29
BİR TELGRAF
Bunun üzerine İsmail Hakkı Bey, 11 Ağustos 1920 günü Garp Cephesi
Komutanı Ali Fuat Paşa’ya bir telgraf çekilerek, çadırlarıyla beraber Kıdemli
Yüzbaşı Bergamalı Ahmet Hüsnü Efendi komutasındaki 2.Tabur’un da Simav’a
hareket ettiğini bildirmiştir. Ayrıca bu durumu Ethem Bey’e de bildirmiştir. İsmail
Hakkı Bey, 18 Ağustos 1920 tarihinde de Üsteğmen Bahaettin Efendi
komutasındaki 3.Tabur’u da cepheye göndermiştir. Bunun ardından Yüzbaşı
Mehmet Ziya Bey komutasında Depo Taburu adında dördüncü bir tabur daha
kurulmuş ve Milli Alay teşkilatı 28 günde tamamlanmıştır. Garp Cephesi
Komutanı Ali Fuat Paşa, İsmail Hakkı Bey’i çalışmalarından dolayı bir telgrafla
kutlamıştır.
BİR TELGRAF
1
a.g.e. s.194
2
a.g.e. s.197
30
MİLLİ ALAY’IN SONU
İsmail Hakkı Bey’in cepheye hareketi, Ethem Bey’in devamlı ısrarı üzerine
28 Ağustos 1920 tarihinde gerçekleşti. Bu tarihlerde Yunan Ordusu İç Batı
Anadolu’da ilerliyordu. Uşak ve Simav işgal edilmişti ve Afyonkarahisar’da da
durum kötüye gidiyordu. Bunun için İsmail Hakkı Bey’in yardımcısı Nüzhet Bey,
Kütahya’da bulunan Depo Taburu’nun bir bölümünü ve yeterince silahı
Afyonkarahisar’a gönderdi. Taburun geri kalanı da Garp Cephesi Komutanlığı’
na bağlandı.
28 Ağustos 1920 tarihinde Gediz’e hareket etmiş olan İsmail Hakkı Bey ise,
Gediz’in güvenliğinin tehlikeye düşmesi üzerine işgal altında kalmamak için
1
Alayı ile birlikte Kütahya yakınlarına çekildi.
Daha sonra Bolu İsyanının bastırılmasında görevlendirilmek üzere Milli Alay
Eskişehir’e gönderildi. Burada Ali Fuat Paşa’nın emriyle Alaya hücum bölüğü,
2
mitralyöz takımı, kudretli cebel bataryası ilave olarak katıldı.
Kütahya Milli Alayı Eskişehir’de bir geçit resmi yaptıktan sonra, isyan
bölgesine hareket etti. Ne yazık ki alayın içinde bulunan bozguncular yüzünden
askerler komutanlarına karşı ayaklandılar, İsmail Hakkı Bey yaralandı ve Alay
3
dağıldı. 1500 mevcutlu Milli Alay’ın dağılması bir gün içinde gerçekleşti ve
4
komutanları canlarını zor kurtardılar.
İSMAİL HAKKI MİLLİ ALAYI NASIL KURDU? Çerkez Ethem’in Kütahya’daki
temsilcisi Jandarma Yüzbaşısı İsmail Hakkı kısa bir zamanda büyük bir beceri
göstererek bir milis alayı kurmayı başarmıştır. Ben bu alayı, Bolu isyanını bastırmak
üzere sevk edileceğinin günün arifesinde Eskişehir’de yaptığı geçit resminde gördüm.
Kütahya’da yaptırılan yazlık elbiselerle, en görkemli ordular gibi giydirilmiş olan
askerler boylu, bosluydular. Ve o zaman, Kütahya gibi dar bir çevrede ve her türlü
cereyanlar arasında İsmail Hakkı Bey’in bu teşkilatçılık yeteneğine hayran olmuştum.
Bu alayın kurulması sırasında Kütahya ve çevresinde aşırıya kaçan şiddet ve
zorlamalardan söz edilmişti. Ben bu sırada Kütahya’da bulunmadığım için, alayın
kurulması için ne gibi emekler harcandığını ve ne gibi olağanüstü önlemlere
başvurulduğunu bilmiyorum. Ancak bildiğim bir şey varsa, İsmail Hakkı Bey, güzel bir
eser yaratmıştı. Fakat ne yazık ki, bu olağanüstü askeri birlik daha Geyve’ye
1
a.g.e. s.197-198
2
Mustafa Yeşil, Kütahya İlinin Kısa Tarihi, s.21-24, Ebüzziya Matbaası, İstanbul, 1937
3
Rahmi Apak, Garp Cephesi Nasıl Kuruldu, s.206, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara,
1990
4
Falih Rıfkı Atay, Çankaya, s.263, Pozitif Yayınları, İstanbul, 2004
31
varmadan yolda bozuldu. Askerler isyan ettiler. İsmail Hakkı Bey yaralandı. Milis
alayı dağıldı.
1
İSYAN EDEN MİLLİ ALAY ASKERLERİ: Ertuğrul Grubu Komutanı Albay Kazım Bey
(Özalp), İnönü mevzilerini görmek üzere, yanında yaveri ve karargâh doktoru olduğu
halde araba ile Esnemez Köyü civarından geçerken İsmail Hakkı’nın, dağılmış olan
Kütahya Milis Alayı erlerine tesadüf eder. Erler silahlı ve isyan halinde, bilhassa
kendi subaylarına karşı silah kullanmış insanlar olduklarından, araba içinde giden
Albay Kazım Bey, bunlara tesadüf edince, bir olay ile karşılaşacağını düşünür, fakat
ne kendisi ve ne de yaveri askeri elbise giymemiş olduklarından, asiler arabanın
çevresini sarıp, “Siz kimsiniz, nereye gidiyorsunuz?” diye sorunca. Ertuğrul Grubu
Komutanı, “Ben sorgu hâkimiyim, yanımdaki de doktordur. Köyde bir olay olmuş,
soruşturmaya gidiyoruz.” Diye cevap vermekle kendilerini kötü bir durumdan
kurtarmıştır.
2
Çerkez Ethem Bey ise, cepheden Kütahya’ya geldi ve birkaç gün sonra
istirahat etmek üzere Eskişehir’e gitti. Yerine vekil olarak bıraktığı ağabeyi
Tevfik Bey, İsmail Hakkı Bey’in kurduğu Kuva-yı Tedibiye ve Teşkilatı Mahsusa
Komutanlığı’nı kaldırdı, Milli Alay teşkilatının Kütahya’da kalan şubelerini Kuva-
3
yı Seyyare’ye kattı ve Milli Alay’a ait paraya da el koydu.
İsmail Hakkı Bey, Çerkez Ethem İsyanı ile ilgili olarak hakkında şikâyette
bulunulması üzerine tutuklandı ve Kütahya Hapishanesi’ne konuldu. 26 Ocak
1921 günü Antalya Mebusu Rasih, Denizli Mebusu Mehmet Yusuf ve Kütahya
Mebusu Haydar beylerden kurulan İstiklal Mahkemesi Kütahya’ya gelerek bir
bildiri ile firarilerin teslimi için bir hafta süre verdi ve davacılara mahkeme
kapılarının açık olduğunu ilan etti. 29 Ocak 1921 günü İsmail Hakkı Bey’in
yargılanmasına başlandı. İstiklal Mahkemesi 6 Şubat 1921 günü Kütahya’dan
4
Eskişehir’e gitti. İsmail Hakkı Bey daha sonra serbest bırakıldı.
1
Rahmi Apak, Garp Cephesi Nasıl Kuruldu, s.206, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara,
1990
2
a.g.e. s.207
3
İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Kütahya Şehri, s.198-199, Maarif Vekâleti, İstanbul, 1932
4
Hamza Güner, Tarihte Kütahya, s.31, Vilayet Matbaası, Kütahya, 1961
32
maaşlı asker, yani çetecilik yönteminin genel olarak yaygınlaştırılması ve
düzenli ordunun ortadan kaldırılması hakkında öteden beri yapılmakta olan
propagandaya bir kat daha hız verildi.
Kütahya’da ve Eskişehir’de, açıktan açığa subaylığın ve zorunlu askerlik
hizmetinin, daha doğrusu düzenli ordunun kaldırılmasının gerekli olduğu
hakkında herkes korkusuzca bağıra bağıra konuşuyordu. Yeşilordu’ya girmiş ve
destekleyen bazıları da aynı propagandayı yapmaktaydılar.
Ethem Bey, bu başarıyı, rütbe ve emir komuta zincirini dinlemeyerek “Umum
Kuva-yı Seyyare ve Kütahya ve Havalisi Komutanı” imzasıyla valilere,
mutasarrıflara ve kaymakamlara, cephe, kolordu ve tümen komutanlıklarına
1
genelge ile bildirdi.
YEŞİL ORDU: Kurtuluş Savaşı’nın ilk yıllarında, özellikle 1920 yılında, dışarıda Enver
Paşa, toplumsal devrim fikrinin şampiyonluğunu yapar, bir cins İslam Bolşevikliği
icadına çalışırken, içerideki bir kısım ittihatçılar da Enver Paşa paralelinde çabalar
içindedirler. Yeşil Ordu Cemiyeti bu çabaların ürünüdür. Çerkez Ethem’ in kardeşi
Reşit de bu cemiyetin kurucuları arasındadır. Yeşil Ordu’nun Genel Sekreteri ve
Maliye Bakanı Hakkı Behiç, amaçlarını şöyle açıklar: “Batı’nın ülkemizi yok etmek
isteyen politikası karşısında, Doğu’ya ve Rus Devrimi’ne yaklaşmakta büyük bir
kurtuluş ümidi gördük. Müslüman Âlemi’nde Rus Devrimi’ni değişikliğe uğratarak
meydana getirilecek bir sosyalist birliği fikrine bağlandık. Mustafa Kemal Paşa bu
fikrimize taraftar göründü.” İç isyanların bütün Anadolu’yu boydan boya sardığı,
Bolşevik suçlamalarının alıp yürüdüğü bir dönemde ve düzenli ordu birliklerinin dağılıp
çözüldüğü bir ortamda, Mustafa Kemal Paşa Kuva-yı Milliye’ye yardımcı olur, iç
isyanların bastırılmasında rol oynar düşüncesiyle oldukça güvendiği kişilerce
başlatılan Yeşil Ordu girişimini olumlu karşılamıştır. Ancak Yeşil Ordu’yu kuranların
amacı daha başkadır. Onlar başlangıçta Enver Paşa ile işbirliği halinde İslam
Dünyası’nda bir Yeşil Komünizm kurma düşleri görmektedirler. Ama o günlerin tek
etkin askeri gücünün komutanı olan Çerkez Ethem’in kişiliğinde yeni bir lider kazanır.
Kuva-yı Seyyare ve bazı düzenli ordu birlikleri yeşil ve kırmızı renkli flamalar
kullanmaya başlarlar. Mustafa Kemal Paşa, kontrolden çıkan Çerkez Ethem’li bir Yeşil
Ordu’nun kapatılmasını ister. Paşa’ya bağlı birçok Yeşil Ordu’cu kişiler bu emre uyar,
ama Ankara ve Eskişehir il örgütleri faaliyetlerini sürdürür. Kütahya’da Çerkez
Ethem’in, düzenli ordu birliklerine yenilmesiyle birlikte, Yeşil Ordu girişimi son
bulmuş ve örgüt dağılmıştır. Yeşil ve kırmızı renkli flama taşıyan birlikler yeniden
kırmızı ve beyaz renkli flama taşımaya başlamışlardır.
2
1
Rahmi Apak, Garp Cephesi Nasıl Kuruldu, s.195-196, Türk Tarih Kurumu Yayınları,
Ankara, 1990
2
Doğan Avcıoğlu, Milli Kurtuluş Tarihi, c.2, s.555-601, Tekin Yayınevi, İstanbul, 2001
33
SİMAV, GEDİZ VE UŞAK’IN İŞGALİ
Demirci’yi işgal eden Yunan Ayvalık Tümeni, on günlük bir duraksamadan
sonra tekrar taarruza geçerek Kuva-yı Seyyareyi tekrar geri attı ve 14 Ağustos
1920 günü Simav’ı işgal ederek durdu.
Yunanlıların Demirci’yi ve Simav’ı işgal etmekle yetinmeyecekleri
anlaşılmaktaydı. Ayvalık Tümeni’nin de içinde yer aldığı 1. Yunan Kolordusu
bütün kuvvetleriyle taarruza hazırlanıyordu. Simav’ın alınmasından iki hafta
sonra harekete geçen bu Yunan kuvvetleri, 23. Tümen Komutanı Kurmay
Yarbay İzzettin (Çalışlar) Bey’in birlikleri ile karşı karşıya geldi. Yirmi bin kişiye
varan Yunan kuvvetleri karşısında 23.Tümen’in bütün kuvveti ancak iki bin
1
kişiydi.
Yunanlılar Türk kuvvetlerini ikiye ayırarak bir kısmını Demirci’ye, bir kısmını
da Eşme yönüne attı. Ancak Yunan saldırısı karşısında Uşak’ı savunmakta olan
23. Tümen’in yerel direniş gruplarından Milli Piyade Taburu ile Milli Süvari
Alayı’nın direnişi uzun sürmedi ve sonunda Yunanlılar 29 Ağustos 1920 günü
2
kenti işgal ettiler.
Türk birliği bu harekâtta Uşak’ı terk ettikten başka 40 şehit, 70 yaralı, 400
esir vermiş ve 5 top kaybetmişti. Uşak’ta kaçırılamayan cephane yüklü 70
3
vagon da Yunanlıların eline geçmişti.
BEHİÇ BEY’İN UYARISI: Demiryolları Genel Müdürü Behiç Bey, daha önceden
askeri yetkilileri uyarmıştı. Şayet kısa bir süre için geri çekilme olacaksa, bu
çekilmeden haberdar edilmeli ve demiryolu tahribatı işletme tarafından yapılmalıydı.
Ama Behiç Bey’in bu uyarısı dikkate alınmayınca, Uşak’tan bir kilometre sonra
askerlerimizin tahrip ettiği köprü, 12 vagonlu bir lokomotifin aşağıya uçmasına ve
hemen arkasından gelen ve cephe gerisine çekilmekte olan trenin yoluna devam
edememesine neden olmuştur. Ayrıca Uşak İstasyonu’nda bulunan iki lokomotif ile
yetmiş vagon düşmanın eline geçmiştir.
4
1
İbrahim Artuç, Kurtuluş Savaşı’nın Zorlu Yılları, s.142, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2002
2
Adnan Şişman, Milli Mücadele’de Afyon ve Uşak’ın Kurtuluşu, s. 48-49, T.B.M.M.
Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları, Afyon, 1996
3
Cemal Kutay, Çerkez Ethem Tamamlanmış Dosya, s.87, Özgür Yayınları, İstanbul,
2004
4
Emir Kıvırcık, Cepheye Giden Yol, s.197-198, GOA Yayınları, İstanbul, 2008
34
katletmişlerdir. Bu arada halkı sindirmek için nüfuzlu kişileri Atina’da ve Yunan
1
adalarında bulunan esir kamplarına sürmüşlerdir.
30 Ağustos 1920 günü 12. Yunan Tümeni kuzeye, Gediz’e doğru yönelerek
Hamidiyehanı’nda (Abide Köyü) Kuva-yı Seyyare’yi ileri atar. 1 Eylül günü
Ayvalık Tümeni’nden bir müfreze Simav’a yönelerek 3 Eylül’de buradaki Yunan
birliği ile buluşur. 5 Eylül günü bu müfreze ve 12. Yunan Tümeni Gediz’i işgal
eder ve 10 kilometre kuzeyde ileri karakollarını kurar. Böylece General Nider’in
1.Kolordusu tarafından yürütülen işgal harekâtı sona ermiştir. Dikkate değer ki
üç Yunan tümenine karşı bütün bu savaşları yapan, Albay İzzettin Bey’in
komuta ettiği mevcudu az, güçsüz 23.Türk Tümeni’dir. Panikçi Tümen diye de
anılan bu tümen dağılmış, toplanmış, tekrar dağılmış, tekrar toplanmış, böylece
kendinden adetçe, silahça dört beş kat fazla kuvvetlere karşı 1920 yılının son
aylarında yeni kurulmakta olan Garp Cephesi’nin güney kısmında düşmanı
2
oyalamıştır. Ekim 1920 ortalarına gelindiğinde, Yunanlıların Gediz’de dört alayı
3
bulunan 13. Tümen’i vardı, bu yöredeki asıl güçleri Uşak’ta bulunmakta idi.
ALAYUNT TOPLANTISI
Garp Cephesi Komutanı Ali Fuat Paşa, 13 Ekim 1920 tarihinde Genel
Kurmay Başkanlığı’na, Yunanlıların Gediz’de dört alaylı bir tümeni olduğunu,
Uşak’ın doğusundaki köylerde savunma durumuna geçtiklerini, Bursa
bölgesinde Fransızların ve İtalyanların engel olmaları nedeniyle herhangi bir
saldırıya geçemeyeceklerini, bu nedenle Gediz’de tek başına bulunan Yunan
tümenine bir taarruz yapılabileceğini, böylece kış gelmeden hem askeri, hem de
halk kamuoyunu ciddi şekilde oyalayacaklarını bildiren bir telgraf gönderdi.
Genel Kurmay Başkanı Albay İsmet Bey, 15 Ekim 1920 tarihli cevabında,
Gediz’e şimdilik taarruz yapmalarının sakıncalarından söz ederek, Gediz’de
bulunan Yunan tümenine yapılacak bir taarruza Uşak’ta bulunan diğer Yunan
tümenlerinin yardıma gelebileceklerini, eldeki cephanenin uzun süreli bir
muharebe için yetersiz olduğunu, Bursa’ da ve Uşak’ta bulunan Yunan bir-
liklerinin ordumuza saldırabileceklerini, bu saldırı sonunda elimizde bulunan
demiryollarını ve Batı Anadolu’nun bir kısmını daha kaybetme tehlikesi ile karşı
4
karşıya kalınabileceğini bildirdi.
1
Adnan Şişman, Milli Mücadele’de Afyon ve Uşak’ın Kurtuluşu, s.49, T.B.M.M. Kültür,
Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları,1996, Afyon
2
Rahmi Apak, Garp Cephesi Nasıl Kuruldu, s.198, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara,
1990
3
Yurt Ansiklopedisi, c.8, s.5307, Anadolu Yayıncılık, İstanbul, 1975
4
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s.874-875, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
35
İsmet Bey, Ali Fuat Paşa ile yazışma yoluyla anlaşamayınca, 17 Ekim 1920
günü Ankara’dan Eskişehir’deki Garp Cephesi Komutanlığı karargâhına gitti.
Genel Kurmay Başkanı İsmet Bey ile Ali Fuat Paşa’nın bu buluşmaları
sonucunda da anlaşılamaması üzerine, durumun bir de taarruza katılması
düşünülen birliklerin komutanlarıyla tartışılması ve eğer bu komutanlar olumlu
1
görüş belirtirlerse taarruzun gerçekleştirilmesi kararı alındı.
Ali Fuat Paşa, Gediz’e yapılacak taarruzun başarı ile sonuçlanacağına
inandığından bu hareketi mutlaka gerçekleştirmek istiyordu. Genel Kurmay’ın
muhalefetine rağmen hazırlıklara başladı. Ertuğrul Grubu Komutanı Albay
Kazım Bey Alayunt’ta idi, 11. ve 61. tümenler de bu grup komutanlığına
bağlıydı. 18 Ekim günü Alayunt İstasyonu’nda bir vagonda toplantı düzenledi.
Toplantıda Garp Cephesi Komutanı Ali Fuat Paşa (Cebesoy), Kurmay Başkanı
Binbaşı Saffet Bey (Arıkan), Ertuğrul Grubu Komutanı Albay Kazım Bey
(Özalp), 11.Tümen Komutanı Arif Bey (Ayıcı Arif), 61.Tümen Komutanı Yarbay
İzzettin Bey (Çalışlar), Kuva-yı Seyyare Komutanı Ethem Bey ve Kuva-yı
Seyyare Kurmay Başkanı Halil Bey bulundular. Yarbay İzzettin Bey yakası
kapalı askeri elbise giymişti, bunun dışında diğerleri Kuva-yı Milliye’nin şef
2
üniformalarını giymişlerdi.
Toplantıdaki görüşmelerde Gediz Taarruzu tartışıldı, herkes düşüncesini
açık açık söyledi.
TOPLANTIDA SAVAŞ KARARI ALINIYOR
ALİ FUAT PAŞA: Arkadaşlar bugün burada toplanmamızın nedeni, hepinizin bildiği
gibi Gediz’de bulunan Yunan taburuna yapmayı düşündüğümüz taarruzla ilgili. Ama bu
konuda görüşlerinizi almadan ve asıl konuya geçmeden önce başka bir konu hakkında
bilgi vermek durumundayım. Üzücü bir haberdir bu. Konya’da maalesef isyan hareketi
başlamış. Asiler Çumra’dan Konya merkezini işgal etmişler. Ayrı bir grup Bozkır ve
Ilgın’da imiş. Ankara, Ethem Bey’in kuvvetleri ile Konya’daki isyanı da bastırmasını
istiyor. Şimdi biz ilk önce bu durumu tartışalım.
ETHEM BEY: Görülüyor ki Yunanlıların her zaman, hatta çeşitli cephelerden saldırıya
geçmeleri muhtemeldir. Refet Bey İçişleri Bakanı olarak elindeki yetkilerle de
hareket edebilir ve o bölgeyi iyi bildiğinden isyanı bastırabilir. Refet Bey derhal
harekete geçsin ve eğer bir miktar süvari isteniyorsa, büyük fedakârlık
gerektirmesine rağmen Kuva-yı Seyyare’den gönderebilirim.
KAZIM BEY: Ben de Ethem Bey’ in düşüncelerine katılıyorum. Durumu Ankara’ya
iletelim. Cevaba göre durum değerlendirmesi yapalım.
1
Dr. Ayfer Özçelik, Gediz Taarruzu (Makale), Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, c.7,
sayı:21, http://www.atam.gov.tr
2
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s.874-875, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
36
İZZETTİN BEY: Eğer Yunanlılara taarruz edilecekse, benim taburumun mevcudunu
Konya isyanı için azaltmam söz konusu olamaz.
ARİF BEY: Ben de tabur mevcudumu azaltamam.
ALİ FUAT PAŞA: Arkadaşlar yemek vakti yaklaştı. Sizler için koyun çevirmesi
hazırlattım. Şu sıralarda savaş her zaman mümkün, lakin koyun kebabı her zaman
bulunmaz. Hepinize afiyet olsun.
Daha önce istasyondaki bir vagonda başlayan toplantıya yemekten sonra, gene
istasyondaki bir odada devam edilir ve asıl konu olan Gediz taarruzu konusuna geçilir.
ALİ FUAT PAŞA: Arkadaşlar durumu biliyorsunuz. İki gün önce Gediz üzerinden
orada bulunan Yunan tümenine karşı bir harekâta girişilmesi için Genel Kurmay
Başkanı İsmet Bey’e bir telgraf çektim. Bir gün sonra gelen cevapta bunun
sakıncaları olduğunu İsmet Bey belirterek, bu taarruza hükümetin pek sıcak
bakmadığını ifade etti. Bu konuda tek tek sizlerin görüşlerini alacağım.
ETHEM BEY: Bu konuda Kurmay Başkanım Halil Bey’e bir rapor hazırlattım. Onu
sizlere sunuyorum. Bildiğiniz gibi buradaki düzenli ordu birliklerini, daha önceki birlik
kalıntılarını toplayarak oluşturduk. Şimdi bunlara, Kuva-yı Seyyare ile birlikte bir
tatbikat yaptırmakta büyük fayda vardır. Baskın halinde yapılacak bir taarruzla hem
bu düşman tümeninin imhası ve hem de cephane ve ganimet almamız mümkündür.
Böylece cephane ihtiyacımızı da sağlamış oluruz. Bu harekette Kuva-yı Seyyare Uşak
Gediz yolunu keserek Yunanlıların Uşak’tan takviye almalarını veya Gediz’deki
düşmanın Uşak istikametinde geri çekilmesini önleyecektir. Ben bu galibiyeti yüzde
yüz sağlayacağım.
ARİF BEY: Ben Tümenimle (11 Tümen) Kuva-yı Seyyare’yi desteklerim. Gediz’deki
Yunan tümenine taarruzu destekliyorum. Ordu birliklerimiz ve Kuva-yı Seyyare bu
tümeni yenecek güçtedir.
ETHEM BEY: Bir taarruzu ben şahsen uygun görmüş olabilirim. Bu çok sorumluluk
isteyen ve o oranda da ülkenin geleceği ile ilgili bir konudur. Hata etmiş olabilirim. Bu
nedenle bu konuda benimle görüş birliği içinde değilseniz beni uyarınız ve bu
fikrimden vazgeçeyim.
KAZIM BEY: Kuva-yı Seyyare’nin durumu, mevcudu ve maneviyatı böyle bir harekete
uygun görülüyor. Bu durumda asıl düşünülmesi gereken ordu birliklerimizdir. Böyle bir
göreve katılacak olan 61. ve 11. tümenlerdir. Tümen komutanları düşüncelerini
açıklayabilirler.
İZZETTİN BEY: Eğer Kuva-yı Seyyare düşmanın hem geri çekilme hattını keser ve
hem de Uşak’tan alabileceği kuvvetleri Köprühan hattında durdurmayı başarırlarsa,
Tümenim taarruzumuzu başarıyla sonuçlandıracak güçtedir.
37
ALİ FUAT PAŞA: O halde arkadaşlar bu durumda Gediz’deki Yunan kuvvetlerine
küçük veya büyük çapta olması savaşın gelişmesine göre belirlenecek bir taarruzu
kabul ediyor muyuz?
Bu soru üzerine toplantıda bulunanlar, taarruza pek istekli olmayan İzzettin Bey
dâhil olumlu görüş bildirdiler ve hazırlıklara başlamak üzere dağıldılar.
1
GEDİZ SAVAŞI
21 Ekim 1920 tarihinden itibaren düzenli ordunun 11. ve 61 tümenleri ile
Kuva-yı Seyyare, Kütahya’da toplanarak Gediz istikametine doğru yola çıktılar.
Emet Milli Müfrezesi de, bu birliklere katılmak üzere Emet’ten yola çıktı.
Birliklerin cephane ve eşyaları Kütahya köylerinden toplanan kağnı arabaları ile
taşınıyordu. Arabaları köylü kadınları ve çocukları kullanıyorlardı. Hava açık,
fakat bir gün önce yağan yağmur nedeniyle yollar çamurluydu. Birlikler 21, 22
ve 23 Ekim 1920 günleri gece yürüyüşleri yaparak ilerlediler. Düşmanın dikkatini
çekmeden Yunan birliklerine iyice yaklaştılar. Gediz’in 30 km yakınlarına Efendi
Köprüsü’ne sessizce geldiler ve 23 Ekim 1920 günü birlikler savaş durumunu
aldılar. Harekâtı kumanda edecek olan Garp Cephesi Komutanı Ali Fuat Paşa
yüksekçe bir tepe üzerine karargâhını kurdurdu. Hava yağmurlu ve sisli idi.
3
Arazi de dağlıktı.
24 Ekim 1920 günü Ankara’nın uygun görmediği, fakat Ali Fuat Paşa ile
Ethem Bey’in ısrarla yapılmasını istedikleri Gediz taarruzu sabah saat 06.00’ da
Türk topçusunun ateşi ile başladı. 61.Tümen, Kütahya-Gediz karayolunun iki
tarafından ve 11.Tümen de bu yolun solundan, topçu desteğinde Gediz’in
1
Cemal Kutay, Çerkez Ethem Tamamlanmış Dosya, s.224-228, Özgür Yayınları,
İstanbul, 2004
2
Rahmi Apak, Garp Cephesi Nasıl Kuruldu, s.199, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara,
1990
3
İzzettin Çalışlar, Gediz, Kütahya ve İkinci İnönü Muharebelerinde 61.Tümen, s.10,
Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara, 2006
38
kuzeyinde bulunan Yunan 13.Tümeni’ne taarruz etti. Çerkez Ethem’in Kuva-yı
Seyyare’si de daha soldaki vadilerden, Gediz Uşak karayolunu, yani
Yunanlıların geri çekilme istikametini kesmek için Hamidiyehanı (Abide Köyü)
1
üzerine yürüdü.
Ancak, Yunanlıların yoğun makineli tüfek ateşi karşısında, 61.Tümen ilk gün
önemli bir ilerleme kaydedemedi. 11. Tümen’in durumu da bundan pek farklı
olmadı. Fena hava şartları içinde başlayan taarruz, irtibatsız bir şekilde devam
2
etti.
Ali Fuat Paşa, bütün birliklerle irtibat kuramadığı gibi, yan yana taarruz eden
11. ve 61. tümenlerin de irtibatları sürekli olarak sağlanamıyordu. Buna rağmen
tümenlerin taarruz hareketleri düşman mevzilerinin önlerine kadar gelişmiş,
fakat düşmanı bu mevzilerden atmayı sağlayamamıştı.
ALİ FUAT PAŞA SOĞÜKKANLI AMA TEDİRGİN: Taarruz günü (24 Ekim 1920)
saat 14.00’de 11.Tümen komuta yerine gelen Garp Cephesi Kumandanı Ali Fuat Paşa
durumu yakından gördü. Yüksekçe bir sırtta bulunan kumanda yerinden, Gediz Vadisi
Hamidiyehanı’na kadar fark ediliyordu. Dürbün ile yapılan gözetlemede birkaç atlıdan
başka herhangi bir hareket görülmüyordu. Anlaşılan bu saate kadar Kuva-yı Seyyare
muharebeye girmemiş olacaktı. Bu durum üzerine 11.Tümen Komutanı Yarbay Arif
Bey Komutanına şöyle dedi. “Paşam görüyorsunuz ya, çeteler muharebeye girmiyorlar
ve seyirci kalıyorlar. Onların maksadı yeni kurulmakta olan muvazzaf tümenlerimizi
kırdırmak, zayıflatmak ve sonradan da düşman yerine bize saldırarak idareyi ellerine
almaktır. Muharebeyi kesmeliyiz.” Ali Fuat Paşa bu sözleri çok soğukkanlılıkla
karşılamıştı. Tümen Komutanına. “Acele derlenip toplanın. Ben şimdi sağ kanada
gidiyorum. Yapılacak işi size ayrıca bildiririm.” dedi ve uzaklaştı.
3
1
Rahmi Apak, Garp Cephesi Nasıl Kuruldu, s.199, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara,
1990
2
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s.877, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
3
a.g.e. c.2, s.878
4
Yurt Ansiklopedisi, c.8, s.5307, Anadolu Yayıncılık, İstanbul, 1975
39
“Durumda bir gariplik hissediyorum. Biz çekileceğiz, ama düşman da çekilmiş olabilir.”
dedi. Daha sonra gerçekleşen bu düşüncesine veya sezgisine, İzzettin Bey “Olabilir.”
demekle yetindi.
1
1
İzzettin Çalışlar, Gediz, Kütahya ve İkinci İnönü Muharebelerinde 61.Tümen, s.15,
Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara, 2006
2
Cemal Kutay, Çerkez Ethem Tamamlanmış Dosya, s.228, Özgür Yayınları, İstanbul,
2004
3
İzzettin Çalışlar, Gediz, Kütahya ve İkinci İnönü Muharebelerinde 61.Tümen, s.16,
Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara, 2006
4
Yurt Ansiklopedisi, c.8, s.5307, Anadolu Yayıncılık, İstanbul, 1975
5
İzzettin Çalışlar, Gediz, Kütahya ve İkinci İnönü Muharebelerinde 61.Tümen, s.16,
Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara, 2006
40
gecikmedi ve Hamidiyehanı’na çekilen Yunan 13.Tümeni’ne büyük çaplı takviye
1
kuvvet gönderdi.
2
Kuva-yı Seyyare Komutanı Tevfik bazı müfrezelerini Gediz’in güneyine
doğru düşmanla temas için ileri sürmüştü. Çekilen düşmanın artçı olarak
bıraktığı kuvvetler Gediz’e en çok 20 kilometre mesafede Çeltikçi’de
bulunuyordu. Tevfik 26 Ekim’de Yunanlıların Çeltikçi’deki kuvvetlerine taarruz
emri verdi. Aynı gün Çeltikçi’de çarpışmalar meydana geldi. Fakat Ali Fuat
Paşa, 61.Tümen ile Kuva-yı Seyyare’nin Gediz’in güneyinde bir muharebe kabul
etmelerine taraftar değildi. Tümen Komutanı İzzettin Bey’e verdiği emirde, bir
alayın bu hatta bırakılarak, tümenin Gediz’den çekilmesini ve Derbent
istikametine gelmesini bildirdi. Bu emirde ayrıca gerek Kuva-yı Seyyare’nin,
gerekse orada bırakılacak 190.Alay’ın karşısındaki düşmana taarruz etmesine
ve şayet üstün bir düşman taarruzu ile karşılaşılırsa bu alayın da geri
çekilmesini ayrıca belirtmişti. Kuva-yı Seyyare geri çekilme yerine savaşmayı
3
tercih etmiş ve 61.Tümen bir alayını (190.Alay) bırakarak geri çekilmiştir.
ALİ FUAT PAŞA’NIN UŞAK’I GERİ ALMA ARZUSU: Gediz’in geri alınması ve Kuva-
yı Seyyare’nin daha güney’e ilerleyerek Hamidiyehanı civarında Yunan artıklarıyla
muhabereye girişmesi, oldukça şiddetli bir takip yapılabileceği düzenli ordu
birliklerinin de bu takibe katılmasıyla Yunanlıların Uşak’ta da tutunamamasının temin
edileceği ümidi uyanmıştı. Bu ümit ve düşünceni İsmet Bey’e 25 Ekim 1920’de
bildirirken, İsmet Bey 26 Ekim 1920’de verdiği cevap ta, Uşak’a karşı yapılması
düşünülen böyle bir harekâta Refet (Bele) Bey’in de bir atlı birliği ile katılmasının
uygun olacağı görüşünde olduğu cevabının vermiştir. Kuva-yı Seyyare’ye, bu amaçla
Hamidiyehanı’ndaki düşman artıklarını mutlaka imha ederek Uşak’a giden yolları
tutmaları emredilmiştir. Bütün bu yazışmalardan anlaşıldığı üzere Ali Fuat Paşa,
Gediz’in boşaltılmasından da aldığı cesaretle Uşak’ı Kuva-yı Seyyare ve düzenli ordu
birlikleri ile geri almak istemekte, Genel Kurmay’da bunu onaylamaktadır. Fakat
gerek Uşak istikametine çekilen Yunanlıların yeterince takip edilmemesi ve gerekse
27 Ekim 1920 günü Hamidiyehanı civarında Yunanlılar ile temasa geçen Kuva-yı
Seyyare’nin düşman kuvveti karşısında tutunamaması ile bu harekât
uygulanamayacaktır. Ali Fuat Paşa her ne kadar soğukkanlı davranarak iki tarafı
(Genel Kurmay ile Kuva-yı Seyyare) yatıştırmaya çalıştıysa da, o da bu muharebede
kendilerinden çok şey beklediği fakat umduğunu bulamadığı Kuva-yı Seyyare’yi
suçlamıştır.
4
1
Yurt Ansiklopedisi, c.8, s.5307, Anadolu Yayıncılık, İstanbul, 1975
2
Bazen Ethem, bazen de Tevfik, Kuva-yı Seyyare’yi komuta ederdi.
3
Dr. Ayfer Özçelik, Gediz Taarruzu (Makale), Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, c.7,
sayı:21, http://www.atam.gov.tr
4
a.g.e.
41
26 ve 27 Ekim günleri Kuva-yı Seyyare ve 190.Alay Gediz’in güneyinde
Çeltikçi’de Uşak’tan takviye almış Yunan kuvvetleri ile savaşmışlardır. Bu
muharebelerde de bir başarı sağlanamamış ve Gediz Taarruzu Kuva-yı
1
Seyyare’nin ve 190.Alay’ın da geri çekilmeleri ile sona ermiştir.
İşte bu ortamda Yunanlılar Bursa cephesinde harekete geçerek, 27 Ekim’de
Yenişehir ve İnegöl’ü işgal ettiler.
Daha sonra Ali Fuat Paşanın emriyle 11. ve 61. tümenler Kütahya’ya geri
dönmüşlerdir. Gediz Muharebesinde düzenli ordudan 14 subay, 170 er şehit; 13
subay 260 er yaralı ve 700 er de kayıp olmuştur. Kuva-yı Seyyare’ de 200 şehit
2
ve 500 yaralı vermiştir.
Yunan 13.Tümeni, Efsun Alayı ile takviye edilerek yeniden Gediz’e doğru
ilerlemiş ve 31 Ekim 1920 günü Gediz yeniden Yunanlıların eline geçmiştir.
Ancak Yunanlılar, Uşak’a yığınak yapmak ve Bursa ve Uşak istikametlerinden
yeniden saldırmak amacıyla, Gediz’i 12 Kasım 1920 günü yeniden
3
boşaltmışlardır. Böylece Gediz tekrar Kuva-yı Seyyare’nin eline geçmiştir.
Aynı gün Simav Yöresi’nde bulunan Yunan kuvvetleri, buraların
güvenliğinden endişe ederek, toplu bulunmaları gerektiği için daha batıya
kaydılar. Kuva-yı Seyyare ile diğer Simavlı çeteler tarafından azalan düşman
kuvvetlerine baskın yapılarak Simav tekrar kurtarıldı.
Kuva-yı Seyyare Simav ve Gediz’de cephe savunması için bir miktar kuvvet
bırakarak Kütahya’ya çekildi. Yarbay İzzettin Bey de 61.Tümen’i Kütahya’ya
çekti.
ALBAY İZZETTİN BEY KAĞNILARI ANLATIYOR: Gediz Taarruzu’na katılan
tümenimle birlikte 3 Kasım 1920 günü Kütahya’ya geri döndüm. 15 gün boyunca
sürekli hareket ve muharebe halinde idik. Muharebe kaybımız 5 subay, 34 er şehit
ve 3 subay, 93 er yaralıdan ibaretti. Bu hareket sırasında cephane kolları halkın
kağnı arabaları idi. Bunların çoğu köylü kadınlar ve 13–15 yaşındaki çocuklar
tarafından sevk olunuyordu. Bu pek asil ve ulvi manzara idi. Uzun yürüyüşlerde, gece
ayaz, kar ve yağmur altında zorluk ve ıstırabın azamisini çeken bu aziz vatandaşlar,
istiklal abidelerimizde heykellerini gördüğümüz köylülerimiz idi. Bunların içinde
şiddetli soğuktan yolda hastalanıp, ölenler oldu. Yolculuğumuz sırasında kıtalarımızın
erzak ve cephanesini hep onlar taşıdılar.
4
1
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s.878-879, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
2
Cemal Kutay, Çerkez Ethem Tamamlanmış Dosya, s.248-250, Özgür Yayınları,
İstanbul, 2004
3
Yurt Ansiklopedisi, c.8, s.5307, Anadolu Yayıncılık, İstanbul, 1975
4
İzzettin Çalışlar, Gediz, Kütahya ve İkinci İnönü Muharebelerinde 61.Tümen, s.27,
Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara, 2006
42
İZZETTİN BEY ETHEM BEY’E KAFA TUTUYOR: Tümenimi kışlaya yerleştirmek
üzere Alayunt’tan Kütahya’ya gitmiştim. Kütahya gene Ethem’in merkezi olmuştu. O,
gene Kütahya Havalisi Komutanlığı unvanını taşıyordu. Kütahya’nın yönetimi büsbütün
elinde idi. Mevsim soğuk olduğundan, kıtaların Kütahya’ya girmelerinden önce
konaklama hazırlığını ve oldukça büyük olan Askeri Kışla’nın temizlenmesini daha önce
Mevki Komutanlığı’na yazmıştım. Yarbay Abdullah Bey Mevki Komutanı olarak bu işi
yapmadığı gibi, Merkez Komutanı Lütfü Bey’e de yaptırmamıştı. Kışla bir ahır gibi pis
bir halde duruyordu. Mevki Komutanı’nı çağırdım, hasta haberi geldi. Merkez
Komutanı’nı çağırdım, o geldi. Kışlayı neden hazırlamadıklarını sorarak yüksek sesle
ihtar ve ikaz ettim. “Şimdi sana temizleteceğim.” dedim ve onu kışlaya sokarak
temizlettirdim. Kışlanın bütün odalarının boşaltılmasını emretmiştim. Yalnız bir
odasını tahliye etmediklerini öğrendim. Nedenini sorunca, şu cevabı verdiler:
—Odada Ethem Bey’in hayvanlarına tahsis edilmiş ot ve saman vardır, boşaltamayız.
—Oda boşaltılacaktır, dedim ve boşalttırdım.
Benim bu hareketime herkes hayretle bakıyordu. Ethem Bey’in bulunduğu bir
yerde onun emir ve arzusu olmadan iş yapmaya cesaret etmek bir mesele idi. Ben,
soğuk ve yağmur altında uzun yürüyüşler yapan tümenimin iyi konaklara girmesini
sağlamaya bakıyor ve hiçbir şey düşünmüyordum. Ethem Bey bana Aziz Bey’i
gönderdi. Aziz Bey, bana:
—Ne yapıyorsun İzzettin Bey, dedi, Ethem Bey de buradadır. Havali komutanlığı
ondadır.
—Sesimi kısmak için hiçbir sebep ve mani kabul etmiyorum. İstediğim konaklar
hazırlanacak, Tümenim yerleşecektir. Teessüf ederim ki buradakiler askerin çabucak
istirahata geçmesi için benden fazla uğraşacağına, herkes sıcak odasına çekilmiş
istirahat ediyor, cevabını verdim. İstediğimi yaptırdıktan sonra hazırlanan tümen
karargâhıma gittim. Biraz sonra Ethem Bey, Aziz Bey’le beraber ziyaretime geldiler.
Başka konular üzerinde konuştuk. Bir gün sonra da ben iade-i ziyaret ettim. Bu
olaydan sonra Kütahya’da her hangi bir müdahale görmedim. Ethem bana devamlı al-
çak gönüllülük ve dostluk gösterdi. Kütahya’da bulunduğumuz günlerde Ethem’in hep
iç politika işleri ile uğraştığını görüyordum.
1
1
a.g.e. s.27
43
kaldığını ve düzenli birliklerin yok olmasına adeta göz yumduğunu ileri
sürüyorlardı.
NUTUK’TA GEDİZ SAVAŞI: Batı Cephesi Komutanlığı, iki piyade tümeniyle Ethem
Bey’in Kuva-yı Seyyaresi’ni Gediz’deki Yunan tümeninin üzerine gönderebilecekti. Bu
hareketten parlak bir netice almayı kuvvetle umuyordu. Genel Kurmay Başkanlığı,
Batı Cephesi Komutanlığı’nın bu teklifini kabul etmedi. Çünkü düşman ordusu bizim
ordumuzdan bütünü ile daha kuvvetli idi. Biz henüz ordumuzu kurmuş ve düzene
sokmuş değildik. Cephanemizin azlığı da ağırdan almamızı gerektiriyordu. Düşman
aleyhine, Gediz’de bütün cephe kuvvetlerimize başvurarak nispeten üstün bir kuvvet
toplayıp çabucak bir başarı elde edebilirdik. Ama kuvvetimiz ve hazırlığımız böyle bir
başarıyı, genel bir sonuca götüren başarıya çevirmeye elverişli değildi. O halde bütün
işe yarayan kuvvetlerimizi, bölgesel ve geçici bir başarı elde etmek için kullanmış ve
yıpratmış olacaktık. Bu takdirde düşman, bütün kuvvetleriyle karşı saldırıya geçerse
bizim için her tarafta yenilgi kesin olurdu. Bunun için, cephenin ve hükümetin şimdilik
asıl görevi ordu kuruluşunu genişletip artırarak cepheyi güçlendirmek olmalıydı.
Ülkenin ölüm kalım yeri olan Garp Cephesi’nde, kişisel ve sınırlı düşüncelere kapılmak
uygun görülmüyordu. Efendiler, o günlerde bu taarruz lehine her tarafta ve mecliste
müthiş bir propaganda yapılıyordu. “Düşman tümeni Gediz’de tek başına bulunuyordu.
Biz onu orada mahvederiz. Parlak bir vaziyet hâsıl olur. Zaten Yunan Ordusu kaçmaya
hazırdır.” sözleriyle Gediz Taarruzu’nun gerekliliği neredeyse genel bir kanı haline
getirilmek isteniyordu. Efendiler, dalgalı, düzensiz ve komutasız bazı savaşlardan
sonra, bilginiz üzere, Gediz’de yenildik. Yunan ordusu, bu harekete cevap olmak
üzere, Bursa ve Uşak cephelerinden taarruza geçti. Bu surette Efendiler, cephenin
her tarafından yeniden genel bir yenilgiye uğradık. Batı Cephesi Komutanı’nın,
taarruza başladığından dört gün sonra Bakanlar Kurulu’nda şu telgrafı okundu.
“1-Birliklerin savaş kayıplarının yerini süratle doldurmamız gereklidir. Gediz
Savaşı, üç yüz savaşçıdan kurulu birliğin, bir taburun savaş görevini yapmaya
yetmediğini gösterdiğinden, taburları er sayılarını dört yüz savaşçıya yükseltmek
zorundayız. Bilinen savaşlar dolayısıyla bütün depo birlikleri dahi cepheye
sürüldüğünden, eğitilmiş silahlı ve donatılmış bin erin, acele olarak özellikle
Ankara’daki birliklerden, bu uygun değilse en yakın bir yerden verilmesini.”
“2-Yürüyüş ve savaşlar, giydirilebilen erlerin de elbiselerini, ayakkabılarını
parçalamış; kar yağan dağlarda erler, dünden beri, çıplak ve yalınayak kalmıştır.
Cephe Komutanlığı Vekilliği elinde hiçbir şey olmadığından özellikle kaput, ayakkabı,
pamuklu elbise, yelek, kuşak kısacası, havanın etkilerinden korunmak için ne verilmek
gerekiyorsa tez elden gönderilmesini önemle buyruklarınıza sunarım.”
“3-Milli Savunma Bakanlığına, Genelkurmay Başkanlığına ve bilgi için Cephe
Komutanlığı Vekilliğine yazılmıştır.”
44
Efendiler, Garp Cephesi Komutanı Ali Fuat Paşa’nın daha Gediz Savaşı’nın
yapılmakta bulunduğu bir sırada okuduğunuz bu telgrafın kapsamının, özellikle bundan
sezilen anlamın ve anlayışın pek ziyade dikkate değer görülmesi doğaldır, sanırım.
Askerlik durumu, kuvvetimizin sayısı, hazırlığımızın ölçüsü, bütün Ülkede her
bakımdan ihtiyaç duyduğumuz kaynakların gücü ve yeteneği elbette bu telgrafın
yazılışından üç gün önce Batı Cephesi Komutanlığı’nca biliniyordu. Her şey vardı da,
Gediz Savaşı’nın yapıldığı üç beş gün içinde mi yok olmuştu? Bilinen bütün gerçeklere
karşın Batı Cephesi, Genelkurmayca mı taarruza zorlanmıştı? Söz konusu telgraf
Bakanlar Kurulu’nda okundu. İleri sürülen nedenler ve olaylar akla yatkın bulunmadı.
Telgrafa “Elbette gerekli yardım yapılacaktır. Üçüncü Alay’dan, tasarlanan kuvvet
gönderilecektir.” diye not düşüldü. Efendiler, her başarısızlığın sonunda, bir takım
dedikoduların yayılması beklenmelidir. Gediz Savaşı’ndan sonra da, genel durum acıklı
bir görünüş alınca, her yerde dedikodu ve eleştiriler başladı. Bazıları ve bilhassa
Kuva-yı Seyyareciler, Ethem ve kardeşleri, bütün suçu cephe komutanına ve savaşa
katılan tümenlere yükleterek, kendilerinin güç durumda bırakılmış oldukları yolunda
propaganda yaptırıyorlar ve “Ordu Komutanı, hatalarını kapatmak için suçu bize
yüklüyor.” diyorlardı. Ordu da, Kuva-yı Seyyare’nin hiçbir iş yapmadığını, yapmaya da
gücü yetmediğini ve savaşta verilen emirlere uymadığını, her zaman tehlikeden uzak
bulunduğunu ileri sürüyor ve ispat ediyordu.
1
1
Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, s.426–429, Bil Yayıncılık, Ankara,1993
2
Yurt Ansiklopedisi, c.8, s.5307-5308, Anadolu Yayıncılık, İstanbul, 1975
45
düşman karşısında ilk başarısını kazandıktan sonra sabit kaldığını ve taarruzlarına
devam etmediğini ifade ederek hareketimi hatalı bulmaktadırlar. Bu doğru değildir
ve doğru olmadığının apaçık kanıtı da Kuva-yı Seyyare’nin verdiği zayiatın
büyüklüğüdür. Takip sırasında Gediz’den ayrılan düşman, Kuva-yı Seyyare’nin
hücumlarına devam edeceğini tahmin ettiği için süratle geri çekilmiş ve Uşak’ın
güneyindeki esas Yunan kuvvetleriyle irtibat kurmak gayretine kapılmıştır. İşte
düzenli ordu birliklerimizin asıl taarruzunu bu anda yapması gerekirken maalesef bu
fırsat tereddüt yüzünden heba edilmiştir. Bizler Gediz’de düşmana milli ordunun
varlığını kanıtlamak için dövüştük. Zafer de kazanmıştık. Fakat bu sonuç yanlış
anlaşıldı. Zannedilmiştir ki bu taarruzu mevki hırsı ile yaptık. Düzenli ordu
birliklerinin tam başarıya erişememesinin asıl nedeni havanın tahmin edilemeyen
muhalefeti ve Genel Kurmay’ın istenilen çarıkları bile gönderememesidir. Yalnız
şurası gerçektir ki, Kuva-yı Seyyare kendi emrindeki adamlarının ihtiyaçlarını, o
günkü şartlar içinde daha iyi ve tatminkâr şekilde sağlıyordu. Çünkü bizler
kuvvetlerimizi yakın yerlerden yani çevreden sağlıyorduk. Bu meyanda asıl neden, o
yöre halkının namus ve hayatı için bizi vatan savunmasında kendi arzu ve
kararlarımızla görmüş olması idi. Bu sebebin de asıl ruhi unsur olduğunu belirtmek
gerekir. Gediz taarruzunda düzenli ordu birliklerinin ayağında çarık yoktu. Bizde ise
aynı kaynaklara başvurduğumuz halde, ayakları çıplak adamımız mevcut değildi. Bizim
adamlarımız daha çok yöre halkının evlatları idiler ve aileler de çocuklarını çıplak
ayakla bize göndermiyorlardı. Gerek bu, gerekse diğer farklılıkların düzenli ordu
aleyhine, Kuva-yı Milliye’ce yapılmış olanları varsa, bunlardan sorumlu olanlar belki
vardır, fakat ben sorumlu değilim. (Sözü “Kuva-yı Seyyare Komutanı yanlış yapmadı,
ama diğer çete reisleri yanlış yapmış olabilir.” demesine getiriyor. C.Ç.)
1
1
Cemal Kutay, Çerkez Ethem Tamamlanmış Dosya, s.252-258, Özgür Yayınları,
İstanbul, 2004
2
Yurt Ansiklopedisi, c.8, s.5308, Anadolu Yayıncılık, İstanbul, 1975
3
Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, s.433, Bil Yayıncılık, Ankara,1993
46
Mustafa Kemal Paşa Ankara’ya çağırdığı Ali Fuat Paşa’ya, sürtüşmeler
böyle büyük boyutlara varmışken Garp Cephesi Komutanlığı’nda daha fazla
kalmasının doğru olmayacağını bildirdi ve kendisini, ilişkilerin yeni yeni
gelişmekte olduğu Sovyet Rusya’ya, büyükelçi olarak göndereceklerini söyledi.
Nitekim Ali Fuat Paşa Moskova Büyükelçiliği’ne atandı.
Boşalan Garp Cephesi Komutanlığı’na da Albay İsmet Bey getirildi. Ayrıca
İsmet Bey’in, bir yandan Genel Kurmay Başkanlığı görevini yürütürken, öte
yandan da böyle geniş bir cepheyi yürütemeyeceği düşünülerek, Garp Cephesi
Batı ve Güney olarak ikiye bölündü ve Güney Cephesi Komutanlığına da Albay
Refet Bey (Bele) atandı.
Bunun yanında Albay İsmet Bey’in Gediz Harekâtı’na karşı çıkarken ileri
sürdüğü “Yeni bir Yunan saldırısının başlayabileceği” varsayımı, kısa süre sonra
doğruluk kazandı ve Yunanlılar, Ocak 1921 başlarında Bursa Yenişehir
1
üzerinden yeni bir saldırıya geçtiler.
1
Yurt Ansiklopedisi, c.8, s.5308, Anadolu Yayıncılık, İstanbul, 1975
2
Yurt Ansiklopedisi, c.8, s.5308, Anadolu Yayıncılık, İstanbul, 1975
47
toparlamak ve düzene sokmaktı. Oysaki Seyyar Kuvvetler Komutanlığı her türlü
düzenlemeyi ve değişikliği kendilerine karşı gerçekleştirilecek planlar olarak
1
düşünmek gibi çok şaşırtıcı bir abartıya kapılmış bulunuyordu.
İsmet Bey göreve başlar başlamaz, tümen komutanlarını Eskişehir’deki
karargâhında toplantıya çağırdı. Bu toplantıda komutanlara, Garp Cephesi’nde
yapılacak değişikliklerden, Kuva-yı Milliye ile düzenli ordu birlikleri arasındaki
farklılıkların artık bundan sonra olmayacağından, cephe komutanı olarak takip
edeceği politika ve stratejiden söz etti. T.B.M.M.’nin kurulmasından önce Kuva-
yı Milliye’nin cephe görevleri, mali yardım, inzibati faaliyetler bakımından sivil
idare ile karışık bir durumda olduğunu, T.B.M.M.’nin kurulmasından sonra genel
durum, sevk ve idarede önemli değişikliklerin meydana gelmesinin gerekliliği
2
üzerinde durdu.
İSMET BEY’İN, TOPLANTIDA SÖYLEDİKLERİ: Değerli arkadaşlar, şimdiye kadar
her komutan kendisine ayrılmış olan bölgeden asker olacakları alır, kıtasının yiyecek
ve içeceklerini, silah ve cephanesini kendisi sağlar, birliğinin idaresi, hükümetle bir
ilgisi olmaksızın komutan tarafından halkla doğrudan doğruya temas edilerek
sağlanırdı. Artık bu yöntemi terk edeceğiz. Bundan sonra ne ihtiyacınız olursa Garp
Cephesi Karargâhı’ndan isteyeceksiniz. İhtiyaçlarınızın ve maaşlarınızın
sağlanmasında bu yöntemi kullanacağız. Artık ordunun bu konularda halkla ilişkisi
olmayacak. Halktan asker almak gerekirse bildireceksiniz, bunların hepsini ben temin
edeceğim. Kimseden on para alamazsınız ve kimseyi hiçbir nedenden dolayı
tutuklayamazsınız. Vatandaştan şikâyetiniz varsa, bunları usulüne uygun olarak bana
bildireceksiniz. Şikâyetler mahkemelerde veya gerekiyorsa Divan-ı Harp’te
incelenecek ve gereği yapılacaktır. Hiç kimseden para almak yok, hiçbir vatandaşı
kendiliğinden askere almak yok. Bugüne kadar yapılmış olan yanlış uygulamaların
hiçbirini aramayacağım, bundan sonra yapacaklarınız yanlışların hesabını sorarım.
3
1
Yunus Nadi, Çerkez Ethem Kuvvetlerinin ihaneti, s.22, Sel Yayınları, İstanbul, 1955
2
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s.922-923 Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
3
a.g.e. s.922-923
4
Zeki Sarıhan, Çerkez Ethem’in İhaneti, s.43, Kaynak Yayınları, İstanbul, 1998
48
BİR SORU ÖNERGESİ
T.B.M.M. BAŞKANLIĞINA
Kuva-yı Milliye’den bazılarının, esnaftan satın aldıkları eşyanın bedelini vermemek
ya da kendilerince belirledikleri bir bedeli vererek gerçek bedelin bir kısmını kesmek
gibi, rahatsız edici davranışlarda bulundukları halk tarafından sürekli şikâyet
ediliyor. Halkımıza, Milli Hükümete karşı soğukluk yaratma eğilimine yol açacak bu
gibi kötü davranışların yapılması acaba doğrumudur?
Eğer doğru ise bunları yapanlar hakkında ibret verici cezalar veriliyor mu? Milli
Savunma Bakanlığı tarafından cevaplandırılmasını teklif ederim.
22 Ağustos 1920
Cemil
Kütahya Milletvekili
1
T.B.M.M. BAŞKANLIĞINA
Kütahya Milletvekili Cemil Bey tarafından, Kuva-yı Milliye’den bazılarının,
esnaftan satın aldıkları eşyanın bedelini vermemek ya da kendilerince belirledikleri
bir bedeli vererek gerçek bedelin bir kısmını kesmek gibi davranışlarda
bulunduklarının doğru olup olmadığı, eğer durum gerçekse yapanlar hakkında cezai bir
işlem yapılıp yapılmadığı sorulmuştur?
Durum Bakanlığımız tarafından incelenmiştir. Kuva-yı Milliye mensuplarından
bazılarının geçtikleri köy ve kasabalarda şikâyetler üzerine sözü edilen kütü
davranışların yapıldığı anlaşılmıştır. Yapanlardan yakalanabilenler hakkında yasal
işlemler yapılmış, bazıları da cezalandırılacaklarını anlayınca birliklerinden firar
etmişlerdir. Kötü davranışa uğrayan halkın ve esnafın, durumu kanıtlamaları halinde,
yasal işlemlerin sonuçlanmasını beklemeksizin zararları ödenecektir.
Durum bilgilerinize sunulur.
23 Eylül 1920
İsmet
Milli Savunma Bakanı
2
1
TBMM 1.Dönem Zabıt Ceridesi (26 Eylül 1920), c.4, s.349, http://www.tbmm.gov.tr
2
TBMM 1.Dönem Zabıt Ceridesi (26 Eylül 1920), c.4, s.350, http://www.tbmm.gov.tr
49
Kuva-yı Seyyare’nin bölge halkına karşı yaptığı her kötü hareket, halk
kamuoyunda ayrı düşünülmüyor ve Kuva-yı Milliye geneli olarak algılanılıyordu.
İsmet Bey, Kuva-yı Seyyare’nin, diğer gezici kuvvetlerden ayırt edilmesi için
“1.Kuva-yı Seyyare” adı ile anılmasını emrettiği halde Ethem Bey ve kardeşleri
bunu dikkate almak şöyle dursun, bu emre rağmen “Umum Kuva-yı Seyyare ve
1
Kütahya Bölgesi Komutanlığı” adı altında bir komuta yapısı ortaya çıkardılar.
1
Nutuk, Mustafa Kemal Atatürk, s.440,441, Bil Yayıncılık, Ankara, 1993
2
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s.923, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
3
a.g.e. s.924
50
para sağlıyorlardı. Toplanan ve harcanan paranın belirli bir hesabı ve kaydı
1
yoktu.
22 Kasım 1920 tarihinde Garp Cephesi Komutanlığı, emri altındaki ordu
birliklerine ve seyyar birliklere, ordu bütçesini düzenlemek amacıyla düzgün
birer sayım çizelgesi göndermelerini belirten bir telgraf emri gönderdi. Cephe
birliklerinin hepsinden cevap geldi. Kuva-yı seyyare istenilen sayım çizelgelerini
2
göndermedi.
1
a.g.e. s.925
2
Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, s.443, Bil Yayıncılık, Ankara,1993
3
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s.926, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
4
Rahmi Apak, Garp Cephesi Nasıl Kuruldu, s.212, Türk Tarih Kurumu Yayınları,
Ankara, 1990
5
Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, s.441, Bil Yayıncılık, Ankara,1993
6
Yunus Nadi, Çerkez Ethem Kuvvetlerinin İhaneti, s.24, Sel Yayınları, İstanbul, 1955
51
BİR TELGRAF
O günlerde Ethem Bey Ankara’da olduğu için, kardeşi Tevfik Bey Kuva-yı
Seyyare’ye komuta ediyordu. Kuva-yı Seyyare Komutan Vekili Tevfik Bey, Garp
Cephesi Komutanı’nın bu emrini, o zaman Demirci’de oturan Saruhan (Manisa)
Mutasarrıfı Aziz Bey’e tebliğ etti. Manisa Yunan işgali altında bulunduğu için
mutasarrıf, Demirci’de görev yapıyordu. İsmet Bey aynı gün yöre halkına bu
2
konuda bir bildiri gönderdi.
1
a.g.e. s.24
2
a.g.e, s.24
52
BİR BİLDİRİ
ANLAŞMAZLIK TIRMANIYOR
Tevfik Bey’in hoşuna gitmeyen şey, özellikle Garp Cephesi Komutanlığı’nın,
Kuva-yı Seyyare’yi bir tümen kadrosuna çevirmek ile ilgili emri idi. Bir de bölge
kumandanlığı konusu ortaya çıkınca sorun iyice alevlendi. Tevfik Bey bu
sorunların birikimi ve öfkesiyle İsmet Bey’e cevap niteliğinde bir telgraf
3
gönderdi.
1
a.g.e, s.25
2
a.g.e, s.25
3
a.g.e, s.26
53
BİR TELGRAF
1
a.g.e, s.27
54
kuvvetlerin o zamana kadar yaptığı hizmetler takdir ediliyordu. Fakat bu takdir,
düzenli ordunun feda edilmesine kadar ileri götürülemezdi. Ethem Bey ve
kardeşlerinin de bu gerçeği anlayarak hareket etmeleri gerekirdi. Fakat onlar ve
öyle düşünenler düzenli orduya gerek yok, bizim kuvvetlerimiz ve yöntemimizle
bu işler olur düşüncesindeydiler. Ankara Hükümeti ve Garp Cephesi daha ılımlı
davranıyor ve Kuva-yı Seyyare ile uzlaşmanın yollarını arıyordu. Bu düşünce ile
Kuva-yı Seyyare Komutan Vekili Tevfik’ Beyin telgrafına İsmet Bey aynı gün
1
cevap verdi.
BİR TELGRAF
1
a.g.e, s.28
2
a.g.e, s.29
3
a.g.e, s.29
55
BİR TELGRAF
1
a.g.e, s.30
2
a.g.e, s.31
3
Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, s.446, Bil Yayıncılık, Ankara, 1993
56
BİR TELGRAF
Kuva-yı Seyyare Komutan Vekili Tevfik Bey ertesi gün, Ankara’da bulunan
Ethem Bey’e bu konuda kısa bir telgraf göndermiştir. Telgrafında, namuslarıyla
oynayan Garp Cephesi Komutanı’nı bundan böyle amir olarak tanımayacağını,
Simav’a gönderilen kumandanı geri dönmesi için emir verdiğini bildirmiştir.
Bunun üzerine Ethem Bey, İsmet Bey’e yazdığı telgrafta, kardeşinin
üzüntüsünden söz ettikten sonra, bu işlerin kendisi dönünceye kadar geri
bırakılmasını rica ediyor. Kardeşi Tevfik Bey’e de ılımlı ve saygılı davran-
masının gerekli olduğundan söz ediyor. Bir gün sonra Tevfik Bey, Ethem Bey’e
bu konu ile ilgili bir telgraf daha gönderiyor. Telgraftan anlaşılacağı gibi, Tevfik
2
Bey pek yumuşamamış ve hatta daha da hırçınlaşmış görülüyor.
BİR TELGRAF
1
a.g.e, s.446
2
a.g.e, s.446
3
a.g.e, s.446
57
Bu arada Simav ve Havalisi Komutanı ve birliği Gediz’e varmıştı. Mustafa
Kemal Paşa ve Hükümet şimdilik olayın üzerine fazla gitmek istemiyordu. Kuva-
yı Seyyare ile çekişmesine rağmen Ankara Hükümeti, uzlaşma yolunu seçti.
Simav ve Havalisi Komutanı’nı geri çağırdı ve yerine Saruhan Mutasarrıfı Aziz
1
Bey’i atadı.
Bundan sonra Kuva-yı Seyyare’nin harp raporları, Ankara’ya Ethem Bey’e
gönderiliyor ve o da Garp Cephesi Komutanlığı’na gönderiyordu. Bundan başka
Tevfik Bey, Kuva-yı Seyyare ile Garp Cephesi komutanlıkları arasındaki
haberleşmeye sansür koydu. Kuva-yı Seyyare Komutanlığı’nın haberleşme
işlerinin yoğunluğu bahane edilerek Garp Cephesi ile haberleşmesi açıkça
yasaklandı. Aynı zamanda, Kuva-yı Seyyare’nin Eskişehir yöresine saldıracağı
2
söylentisi yayıldı.
Eskişehir’de, Garp Cephesi Karargâhı’ndan başka, cephe gerisindeki
güvenlik işlerinden sorumlu, Garp Cephesi Komutanlık Vekâleti adı altında bir
birlik daha vardı. 24.Tümen’in Hücum Taburu, bu hizmet için Eskişehir’de adı
geçen vekâletin emrinde bulunduruluyordu ve çeteler tarafından yapılacak olası
3
bir saldırı için kullanılacaktı.
Aralık ayı başlarında bir ara, Yenişehir yöresinde Yunanlıların bazı
hareketleri sezilmiş ve Garp Cephesi Komutanı İsmet Bey, Kütahya’da bulunan
Albay İzzettin Bey’in 61.Tümeni’ni İnönü mevzilerine yerleştirmek üzere
Eskişehir’e aldırmıştı. Yunan ileri harekâtı gerçekleşmeyince bu tümenin
Eskişehir’den tekrar Kütahya’ya gönderilmesi düşünüldü. İsmet Bey, Kütahya’da
Ethem Bey’in etkinliğini azaltmak ve yöreye hâkim olmak istiyordu. Fakat bu
sırada Tevfik Bey’in Garp Cephesi ile haberleşmeyi kesmiş olması ve harp
raporlarını doğrudan TBMM’ne gönderiyor olması nedeniyle bir güvenlik önlemi
olarak Eskişehir’de kuvvet toplamayı gerekli kılmıştı. Bu nedenle 61.Tümen’in
Kütahya’ya gönderilmesinden vazgeçildi. Ayrıca Albay Arif Bey’in 11.Tümeni de
4
Bilecik ‘in Pazarcık yöresinden Eskişehir’e alındı.
1
Zeki Sarıhan, Çerkez Ethem’in İhaneti, s.56, Kaynak Yayınları, İstanbul, 1998
2
Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, s.447, Bil Yayıncılık, Ankara, 1993
3
Rahmi Apak, Garp Cephesi Nasıl Kuruldu, s.215, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara,
1990
4
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s.934-935, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
58
Çerkez Ethem’in yüz yüze konuşmalarını ve anlaşmalarını istiyordu. Ancak
Ethem Bey hastalığını ileri sürerek bu yolculuğa çıkmak istemiyordu. Ethem Bey
1
gitmemekte ısrar ederse, mutlaka gitmesi için gereken önlemler de alınmıştı.
O sıralarda İstanbul Hükümeti, başta Ahmet İzzet Paşa olmak üzere
Anadolu’ya bir heyet göndermek ve Ankara ile konuşup anlaşmak istediğine
dair bir istekte bulunmuştu. İstanbul’a uygun cevap verilmiş ve buluşma yeri
Bilecik olarak belirlenmişti. Eskişehir’e gidilmişken bu buluşma da gerçek-
2
leştirilecekti.
Mustafa Kemal Paşa Ethem Bey’e Eskişehir’e gitmeyi teklif edince, o
hastalığından söz ederek seyahat edemeyeceğini bildirdi. Paşa ısrar edince,
gitmeyi kabul etti ve 3 Aralık 1920 günü akşamı özel bir trenle Eskişehir’e
hareket ettiler. Onlarla birlikte Eskişehir’e giden heyette Saruhan Milletvekili ve
Ethem Bey’in ağabeyi Reşit Bey, Albay Kazım (Özalp) Bey, Mahmut Celal
(Bayar) Bey, Kılıç Ali Bey, Eyüp Sabri (Akgöl) Bey, Hakkı Behiç Bey ve Hacı
3
Şükrü Bey bulunuyorlardı.
Tren önce Eskişehir üzerinden Bilecik’e gidecek, İstanbul’dan gelecek heyet
ile buluşulacak ve bu heyet ile orada görüşülmeyerek kendileri trene alınacak ve
beraberce Ankara’ya dönülecekti. Bu arada Eskişehir’de İsmet Bey ile Ethem
Bey arasındaki anlaşmazlıklar giderilmeye çalışılacak ve Ethem Bey de
varılacak anlaşmaya göre hareket etmek üzere Kütahya’ya kuvvetlerinin başına
gidecekti. Bu arada Tevfik Bey’in Garp Cephesi ile haberleşmeyi kesmesi
üzerine, İsmet Bey her ihtimale karşı bazı tedbirler almış ve hazırlıklarda
bulunmuş ve Eskişehir’in Kuva-yı Seyyare tarafından basılması ihtimaline karşı
bir miktar kuvvet toplamıştı. 4 Aralık 1920 günü sabah erkenden tren Eskişehir
4
istasyonuna geldi.
1
Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, s.448, Bil Yayıncılık, Ankara, 1993
2
Yunus Nadi, Çerkez Ethem Kuvvetlerinin ihaneti, s.31, Sel Yayınları, İstanbul, 1955
3
Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, s.448, Bil Yayıncılık, Ankara, 1993
4
Yunus Nadi, Çerkez Ethem Kuvvetlerinin İhaneti, s.31, Sel Yayınları, İstanbul, 1955
5
a.g.e, s.32
59
Eskişehir'de uyandığım zaman, trenin niçin durduğunu ve yoluna devam etmediğini
sordum. Yaverlerim, arkadaşların sabah kahvaltısı yapmak üzere istasyonun
karşısındaki lokantaya gittiklerini ve şimdi gelmek üzere bulunduklarını söyledi.
Çabuk gelmeleri için haber gönderilmesini istedim. Birkaç dakika sonra ”Hazırız”
denildi. “Bütün arkadaşlar geldi mi?” dedim. Bunun üzerine yapılan araştırmadan
anlaşıldı ki, herkes hazırdı ama Ethem Bey bir arkadaşıyla birlikte ortada yoktu.
Derhal Ethem Bey'in kaçırıldığına hükmettim. Fakat bunu kimseye söylemedim.
Yalnız, “O halde, dedim, Ethem Bey olmaksızın bizim Bilecik'e gitmemizde bir fayda
yoktur. İsmet Paşa'yı da buraya çağırırız.” İsmet Paşa da, telgraf başında yapılan
özel bir görüşmeden sonra, Eskişehir'e hareket etti. Daha önce, yalnız ve özel olarak
görüşmemiz gerekli olduğundan ben de bir iki istasyon ileri giderek buluştuk. Birlikte
4 Aralık 1920 akşamı Eskişehir'e geldik. Orada bekleyen arkadaşlarla hep birlikte
bir lokantada yemek yedik. Ethem Bey yoktu. Nerede olduğunu kardeşinden sordum.
Rahatsız, yatıyor dedi. O gece İsmet Paşa'nın karargâhında Kazım Paşa, Celâl Bey,
Hakkı Behiç Bey de hazır olduğu halde, Reşit ve Ethem Bey'lerle konuşacaktık. Onun
için Reşit Bey, Ethem Bey'in hasta olduğunu söylerken, görüşmek üzere karargâha
gelebileceğini de ilâve etmişti.
1
1
Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, s.448-449, Bil Yayıncılık, Ankara, 1993
60
Hacı Şükrü beyler geldiler. “Ani olarak trenden ayrılmanızı merak ettik, burada
olduğunuzu öğrendik ve geldik. Mustafa Kemal Paşa da merak ettiler.” Halleri çok
doğaldı ve hiçbir olağanüstülük görülmüyordu. “Trenimiz birkaç saat bekleyecekti.
Öğleye kadar olan zamanı soğuk olan vagonda geçirmek yerine, eskiden kaldığım bu
binada dinlenmeyi tercih ettim.” Bu arada Hakkı Behiç Bey birden dedi ki. Eskişehir’i
biraz dolaştık. Halkta garip bir heyecan var. Herkes fevkalade bir şeyler bekleme
havası içinde. Siz buraları daha iyi bilirsiniz. Gülerek şu cevabı verdim. “Ben sizlerle
beraber hasta olarak yola çıktım. Burası Garp Cephesi karargâh merkezidir. Cephe
Komutanı bu olağanüstü durumu daha iyi bilir. Bana gelenlerin içinde olan Diyarbakır
Milletvekili Hacı Şükrü Bey’le samimi idik. Bana gizli bir şeyler söylemek istediği her
halinden belli oluyordu. Kendisine bir şey mi var diyeceğim sırada içeriye Kılıç Ali Bey
girdi ve dedi ki. “Paşa hazretlerinin selamı var. Tren hazırdır. Gelmenizi bekliyorlar.”
Hayret ettim. Trenin daha hareketine en az üç saat vardı. Heyete hitaben. “O halde
siz buyurunuz. Ben de hemen arkanızdan geliyorum.” Kılıç Ali Bey şüphe ile etrafı
süzerken, iç salonda ayakta beni bekleyen ve hepsi silahlı on yedi kişilik
muhafızlarımı gördü ve bir anda dedi ki. “Efendim, ben önden gideyim izninizle. Çünkü
Paşa Hazretlerinin bir siparişi vardı. Onu alayım, yetişeyim.” Heyet ayrıldı, ben de
muhafızlarımla birlikte birkaç dakika sonra çıktım ki, daha önce gönderdiğim yaverim
koşarak yanıma geldi. Nefes nefese. “Efendim, tren hareket etti. Sizin yanınızdaki
milletvekilleri istasyona geldikleri zaman tren kalkmak üzere idi. Yalnızca Kılıç Ali
Bey trene bindi. Diğerleri yetişemediler.” Demek ki, Kılıç Ali Bey bana geldiğinde
muhafızlarımı görmüş ve onlardan ürkerek kim bilir Paşa’ya neler söylemişti. Yolda
tereddüt içinde durmuş kalmıştım. Birkaç dakika sonra trene binemeyen
milletvekilleri geldiler. Hakkı Behiç Bey, Kılıç Ali Bey’i görüp görmediğimi sordu. Olup
biteni birkaç cümle ile anlattım. Anlaşılıyordu ki, artık Eskişehir’de kalmam için
hiçbir neden kalmamıştı. Tekrar konutuma döndüm. Milletvekilleri yanımdan
ayrıldılar. Fakat Hacı Şükrü Bey, biraz sonra tekrar geldi. “Ne oluyor? Ben hiçbir şey
anlamıyorum. Reşit Bey neden Mustafa Kemal Paşa ile beraber gitti.” “İsmet Bey
Bilecik’teymiş. Belki benim geleceğimi görüşecekler.” Dedim. Benim arzu ve
düşüncelerimi sordu. Kütahya’ya dönmek niyetinde olduğumu söyledim. Benimle
birlikte geleceğini söyledi. Kendisinin milletvekili olduğunu, diğer arkadaşlarından
ayrılmasının doğru olmayacağını söyledim. Bütün bunları düşündüğünü, fakat beni
yalnız bırakmak istemediğini tekrar ederek ısrar etti. Kabul etmek zorunda kaldım.
Trenle değil de arabalarla gitmeyi tercih ettim. Hacı Şükrü Bey ve muhafızlarımla
beraber dört yaylı araba ile geceleyin hareket ettik. 5 Aralık 1920 günü sabahleyin
Kütahya’ya geldik. Yol yorgunluğu beni çok sarsmıştı. Hemen karargâhımın üzerindeki
daireme çekildim. Tevfik Bey Gediz’de idi. Kendisini görevinin başından ayırmak
61
istemedim. Zaten olayların gelişmesini beklemekten başka yapılacak bir şey yoktu.
Yakında Reşit Bey’den durumu aydınlatıcı haberler bekliyordum.
1
ESKİŞEHİR TOPLANTISI
4 Aralık 1920 günü akşamı, Garp Cephesi Karargâhı’nda, Mustafa Kemal
Paşa, İsmet Bey, Kazım Bey, Celâl Bey, Hakkı Behiç Bey ve Reşit Bey bir
uzlaşma toplantısı için birlikte oldular. Ethem Bey ve Hacı Şükrü Bey, gündüz
Kütahya’ya hareket ettikleri için toplantıda yoklardı. Bu toplantıda Milletvekili
Reşit Bey ile Mustafa Kemal Paşa arasında çok sert tartışmalar geçti. Önce çok
sinirli, öfkeli olan ve kendinden emin bir şekilde konuşan Reşit Bey, konuşmalar
ilerledikçe Mustafa Kemal Paşa’nın sakin, tutarlı konuşmaları ve İsmet Bey’in
her şeyi kanıtlayarak olayları anlatması karşısında oldukça yumuşadı ve çözüm
2
önerileri sunmaya başladı.
TOPLANTIDA KONUŞULANLAR
Mustafa Kemal Paşa ilk konuşan oldu.
—Arkadaşlar toplantıya başlayabiliriz. Biz şimdi burada Garp Cephesi ile Kuva-yı
Seyyare komutanları arasındaki anlaşmazlıkların giderilmesi için toplanmış
bulunuyoruz. Beni bir taraf olarak görmeyiniz. Şu anda tarafsız bir şekilde her iki
tarafı da dinleyerek, birlikte bir çözüm yolu arayacağız. Ama görüyorum ki Ethem
Bey burada değiller. Reşit Bey kardeşinizin hasta olduğunu söylemiştiniz. Onun için
mi gelemedi, yoksa gecikecekler mi?
Reşit Bey rahat ve kendinden emin bir tavırla,
—Efendim, Ethem Bey şu anda, Kütahya’da kuvvetlerinin başındadır. Artık tahammülü
kalmamıştır.
Bu sözler bir anda havanın gerginleşmesine neden oldu. Buna rağmen Mustafa
Kemal Paşa, sakin olmayı ve görüşmeye devam etmeyi tercih etti ve sözü İsmet Bey’e
verdi. İsmet Bey, Garp Cephesi Komutanlığı görevine başladığı günden itibaren
Ethem ve Tevfik beylerle aralarında olup biteni bütün ayrıntısı ile anlattı.
Kendilerinden neler beklediğini, neler istediğini ve onların nasıl davrandıklarını tek
tek açıkladı. Bundan sonra Reşit Bey çok sert ve saldırgan bir üslupta söze başladı.
—Kuva-yı Seyyare komutanları, yani kardeşlerim, Garp Cephesi Komutanı ve
karargâhı tarafından iyi muamele görmüyorlar. Garp Cephesi emirleri, hâle ve zamana
uygun verilmiyor. Bir emir verileceği zaman, ne emir verilecekse daha önce Kuva-yı
1
Cemal Kutay, Çerkez Ethem Tamamlanmış Dosya, s.335-343, Özgür Yayınları,
İstanbul, 2004
2
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s.929, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
62
Seyyare’ye söylensin, fikirleri alınsın, ona göre doğru emir verilmesi mümkün olsun.
Onlar birer kahramandırlar. Hiç kimsenin emri altına giremezler. Bunu herkesin kabul
etmesi gerekir.
Garp Cephesi Komutanı Albay İsmet Bey söze girdi.
—Ben Garp Cephesi’nde göreve başladığım günden itibaren, karargâh arkadaşlarımla
beraber, birliklerin oluşmaları ve yönetimleri ile ilgili bir takım esaslar ortaya koyduk
ve ben bunları birer emirle tümenlere ve Kuva-yı Seyyare’ye gönderdim. Bu kuralları
tümenlerin hepsine uyguluyoruz. Bu kuralları Kuva-yı Seyyareye de uygulamak
istiyoruz. Bundan ne çıkar? Öğrendim ki benim emirlerimi, Kuva-yı Seyyare kendi
aleyhine bir tertipmiş gibi algılıyormuş. Oysaki benim düşünceme göre, birliklerimin
hepsi aynı derecede saygındır ve değerlidir. Emirlerimin hiçbirinde, birini kastederek
diğerin yerecek bir anlam çıkmaz. Emrimdeki komutanlarla ne zaman, hangi konuyu
tartışacağımı ben bilirim. Bunu ben tayin ederim. Cephe komutanının verdiği emirleri,
bu emirleri alan komutanlar tartışamazlar. Cephe komutanlığını kim yapacak, ben mi,
onlar mı? Bir hareketin başarısından da, başarısızlığından da sorumlu olan, emri veren
komutandır. Emrimdeki komutan bana bir takım şeyler söyler, bazı önerilerde
bulunur, şöyle yapalım, böyle yapalım diyebilir. Ben onun söylediklerinin tersine bir
emir verdiğim zaman, benim emrimi yapacak mı, yapmayacak mı? Yapacaksa, ben
komutanım, yapmayacaksa komutan odur. Onlara söyledim, sivil idareye karışmayın,
şunu yapmayın, bunu yapmayın. Hâlâ yapıyorlar.
—O halde bizim (Kuva-yı Seyyare) işimiz kalmadı, her şeyi siz yapacaksanız.
—Rahat bırakırsanız yaparız.
Mustafa Kemal Paşa Reşit Bey’e sordu:
—Yapacak mısınız, yapmayacak mısınız? Adam söylüyor dinlemiyorsunuz. Bu dakikaya
kadar sizinle eski bir arkadaşınız olarak sizden yana bir sonuca ulaşmak için içten
gelen bir duygu ile görüşüyordum. Bu dakikadan itibaren arkadaşlık ve size olan
yakınlığım sona ermiştir. Şimdi karşınızda Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin ve
Hükümeti’nin Başkanı bulunmaktadır. Devlet Başkanı kimliği ile Garp Cephesi
Komutanı’na durumun gerektirdiğini yapmak için yetkisini kullanmasını emrediyorum.
—Paşam, şimdi benim emrim altında bulunan komutan ile aramızda bir sorun var. Yani
biri bana itaatsizlik etmiş. Ben bu işi düzeltirim. Ama olabilir ki gerçekten yapamam.
O zaman siz yapamıyorsunuz dersiniz. Ya da bu sorunun çözümü beni aşıyor derim.
Müdahale edersiniz, istediğinizi yaparsınız. Bu konuda henüz kimseye aciz olduğumu
söylemedim ve hiç kimsenin bana ait olan bu görevin yapılmasına delaletini istemiş
değilim. Ben bu sorunu çözeceğim.
63
Bunun üzerine, avazı çıktığı kadar yüksek sesle konuşan Reşit Bey derhal ılımlı
bir durum aldı ve Mustafa Kemal Paşa’ya:
—Aman bırakmayınız Paşam, buna bir çare bulun, çok fena olacak. Görüşmeler
kesilmesin, acele edilmesin. Ben Kütahya’ya Ethem ve Tevfik’in yanına gidersem, bir
çözüm yolu bulabilirim.
1
1
Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, s.449-450, Bil Yayıncılık,1993, Ankara
2
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s.932, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
3
Cemal Kutay, Çerkez Ethem Tamamlanmış Dosya, s.96, Özgür Yayınları, İstanbul,
2004
64
teşkilatının, ülkenin bütün kaynaklarından yararlanmakla ortaya çıkacağı herkes
tarafından bilinmektedir. Kuva-yı Seyyare’nin dağıtılması fikri yoktur. Fakat
memleket içindeki irtibat subaylarınız tarafından, Kuva-yı Seyyare için er toplamak,
yeni kuvvetler yapmak, firari erleri takip etmek, para ve çeşitli yiyecek ve giyecek
yardımı almak, düzenli ordu için gerekli olan silah, cephane, yiyecek ve giyecek
toplanmasını güçleştirir. Bu nedenlerden dolayı Kuva-yı Seyyare’nin cephe gerisindeki
faaliyetlerini kayıt altına almak gereği ortaya çıkmıştır. Kuva-yı Seyyare’nin, Garp
Cephesi Komutanlığı’na istediklerini zorla yaptırmaya teşebbüs etmesi en tehlikeli
bir yoldur. Bu memleket, geniş bir sahadır. Her tarafında, değerli komutanlar,
subaylar, silahlı kuvvetler ve halk vardır. Yunanlıları bir tarafta serbest bırakıp, hele
Kuva-yı Seyyare’nin karargâhında kendi Hükümetinize karşı yapılacak bir hareket
hiçbir zaman karşılıksız kalmaz. Genel bir infial uyandırır. Bu, Kuva-yı seyyarenin
itibarını düşürür. Karşı hareketlere ve daha bazı olaylara neden olur. Düşman bundan
yararlanır. Sonunda kurtarmaya çalıştığınız memleket mahvolur.
Ethem, Kasım Bey’i dikkatlice dinledi, düşündü ve sonunda.
—Bu durumlar olmamalı idi. Nedeni biz değiliz. Her şeyi idareye çalışacağım, ama
Refet Bey’i Konya’dan alsınlar.
Dedi. Bir süre daha değişik konularda konuşuldu ve Kasım Bey karargâhtan pek
de ümitli olmayarak ayrıldı.
1
Kasım Bey ve Reşit Bey 6 Aralık günü trenle Eskişehir’e döndüler ve oradan
Ankara’ya gittiler. Kasım Bey’in Ethem Bey ile görüşmesinden sonra bazı
olumlu gelişmeler de görüldü. Kuva-yı Seyyare ile Garp Cephesi arasındaki
telgraf görüşmesi yeniden başladı. Karşılıklı ilişkiler daha yumuşak bir zeminde
oluşmaya başladı. İsmet Bey’in emirleri yerine getiriliyordu. Bir taraftan da
2
Kuva-yı Seyyare olası bir saldırıya karşı hazırlanıyordu.
1
a.g.e. s.96-97
2
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s.932, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
65
Kuva-yı Seyyare ve Kütahya Havalisi Komutanı
1
BİR TELGRAF
BİR TELGRAF
1
Yunus Nadi, Çerkez Ethem Kuvvetlerinin İhaneti, s.39, Sel Yayınları, İstanbul, 1955
2
a.g.e, s.40
66
yeni İstanbul’dan gelmiştir. Refet’in ise senin yanında son zamanlarda emir subayı
gibi bulunduğunu bilirsiniz.
Yani esenliğimiz ve memleketin kurtuluşu, el ele vermek ve birbirimizle sıkı bir
bağ oluşturarak hareket birliğinde ve güçlenmededir. Kuvvetlerinizin arasına
kesinlikle ordunun göndereceği kimseyi almayınız. Mazlum halkın hukukunu koruyunuz.
Allah doğrunun yardımcısıdır. Kardeşim, birer birer rezil olmamak ve emeklerimizin
boşa gitmemesi için birbirimize sarılmalıyız. Cevabınızı bekliyorum. Gözlerinizden
öperim. Afyonkarahisar ve Uşak dolaylarına yanaşmaya ve benimle sıkı temasa gayret
etmeye çalışmanızı rica ederim.
Kütahya, 9 Aralık 1920
Ethem
Kuva-yı Seyyare ve Kütahya Havalisi Komutanı
1
İki gün içinde farklı yerlere çekilen telgraflar, ileriki günlerde ortaya çıkacak
önemli olayların habercisidir. Mustafa Kemal Paşa’ya güven verici telgraf
çekilirken, öte yandan emri altındaki kuvvetleri Yunanlılarla savaştırmayıp,
düzenli orduya karşı hazır bekletmeyi emreden telgraf çekilmekte, Demirci
2
Mehmet Efe’yi de, kendisi ile birlikte hareket etmeye davet etmektedir.
Bir başka Kuva-yı Milliye Komutanı Sarı Edip Efe, İzmit, Düzce, Bolu
taraflarında bulunuyordu. Ethem Bey ona da haber göndererek Kütahya’ya
gelmesini istiyordu. Fakat Sarı Edip Efe bu teklifi kabul etmedi ve Kütahya’ya
3
gelmedi.
BİR TELGRAF
1
a.g.e, s.41
2
a.g.e, s.42
3
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s.933, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
4
Yunus Nadi, Çerkez Ethem Kuvvetlerinin İhaneti, s.43, Sel Yayınları, İstanbul, 1955
67
miktarda piyade mermisi ve topçu mermisi göndermeniz gerekmektedir. Ayrıca
Eskişehir’de toplanan süvari alaylarından birinin, Kuva-yı Seyyare’nin sağ kanadına
yardımcı kuvvet olarak gönderilmesi halinde, sağ kanat kuvvetlerimizin daha çok
faaliyette bulunarak, inşallah arzu ettiğiniz gibi hareket edecekleri arz olunur.
Kütahya, 10 Aralık 1920
Ethem
Kuva-yı Seyyare ve Kütahya Havalisi Komutanı
1
BİR TELGRAF
1
a.g.e, s.44
2
a.g.e, s.44
3
a.g.e, s.44
68
Kuva-yı Seyyare ve Kütahya Havalisi Komutan Vekili
1
1
Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, s.454, Bil Yayıncılık, Ankara, 1993
2
Yunus Nadi, Çerkez Ethem Kuvvetlerinin ihaneti, s.45, Sel Yayınları, İstanbul, 1955
69
Kuva-yı Seyyare ve Kütahya Havalisi Komutanı
1
Ethem Bey’in, aynı yetkide iki komutanın aynı yerde bulunmasının mümkün
olmadığını bildirmesi üzerine, Garp Cephesi Komutanlığı’nın kurduğu Simav
Bölgesi Komutanlığı’nın kuruluş amacının ortadan kalktığı anlaşılmıştır. Bu
komutanlığın, Kuva-yı Seyyare emrine verilmesi tamamen gülünç bir durum
alacağından, İsmet Bey bunu kabul etmemiştir. Fakat bu işin üzerine ısrarla
gidilmesi yerine, şimdilik örtbas etmek suretiyle, daha kötü anlaşmazlıkların
ortaya çıkmasının önlenmesi istenmiştir.
1
a.g.e, s.46
2
a.g.e. s.59
3
Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, s.455, Bil Yayıncılık, Ankara, 1993
70
önergelere cevap vermek için, Milli Savunma ve Adliye bakanlıkları Garp
1
Cephesi Komutanlığı’ndan telgraflarla bilgi isterler.
T.B.M.M. BAŞKANLIĞINA
Kütahya Livası Mevki Komutanı Abdullah Bey’in, firari asker ailelerinden
bazılarının sürgün edilmek üzere hazırladığı evrakı, Kütahya Mutasarrıf Vekili Kadı
Ahmet Asım Efendiye havale etmesi üzerine, bu tür işlemlerin artık istiklâl
mahkemelerine ait olduğu gerekçesi ile evrak geri göndermiştir., Bunun üzerine
Abdullah Bey son derecede infiale kapılmış ve Asım Efendi’yi makamına getirtmek
için evine dört asker göndermiştir. Kadı Efendi gece geç olduğunu, sabahleyin
görüşebileceğini söyleyerek kapıyı kapatmış ve arkasını sağlam demirler
yerleştirmiştir. Abdullah Bey, ikinci defa tekrar altı asker göndermiş ve askerler
kapıyı açılmayınca evin bitişiğinde bulunan okul bahçesinin parmaklığını kırarak sanki
her türlü saldırıya karşı dokunulmazlığı olan harem kapısına dayanıp, Kadı Efendi’yi
esir ve caniler gibi zorla, hakaretlerle Mevki Komutanlığı’na götürmüşlerdir. Bu kadar
eziyet ve hakaret yetmiyormuş gibi, aynı gecede silahlı askerlerle on dört saat
uzakta bulunan Gediz’e gönderilmiş ve kendisinden derhal Kütahya bölgesi dışına
çıkması istenmiştir. Asım Efendi, can güvenliği kalmadığı için mutasarrıflık yaptığı
Kütahya Livası’nı terk ederek Ankara’ya gelmek zorunda kalmıştır.
Düşmanlarımıza karşı kullanılmak üzere bulundurulan silâhların ve askeri
kuvvetin, Hilâfet Makamı’nı temsil eden bir kişiye karşı kullanılması olayının ve buna
benzer diğer liva ve vilâyetlerde meydana gelen olayların, ilgili bakanlar tarafından
öncelikle araştırılmaları için bu açıklama sunulmuştur. Efendim.
9 Aralık 1920
Mustafa Hulusi
Afyonkarahisar Milletvekili
2
1
Yunus Nadi, Çerkez Ethem Kuvvetlerinin İhaneti, s.59, Sel Yayınları, İstanbul, 1955
2
TBMM 1.Dönem Zabıt Ceridesi (26 Eylül 1920), c.6, s.274-275, http://www.tbmm.gov.tr
71
MECLİS BAŞKAN VEKİLİ VEHBİ EFENDİ: Mustafa Hulusi Bey’in vermiş olduğu
önerge ile ilgili Adnan Bey söz istiyorlar, söz veriyorum. Dinleyiniz efendim.
İÇİŞLERİ BAKANI Dr. ADNAN BEY: Efendim, İçişleri ve Milli Savunma
bakanlıklarına havale edilmiş olan söz konusu önerge ile ilgili görüşlerimi sizlere arz
etmek istiyorum. Kütahya Mutasarrıfı, Eskişehir’e atandığı için Kadı Ahmet Asım
Efendi mutasarrıf vekili olarak görev yapıyordu. Bu sabah öğrendiğim üzere, orada
firari olan bazı kişilerin ailelerinin oradan sürgün edilmesi için o civarda bulunan
Kuva-yı Seyyare Komutanlığı’ndan Mutasarrıflığa yazı yazılmış, Kadı Efendi de gayet
iyi bir şekilde bu işi incelemiş ve firari ailelerine ait işlemlerin İstiklâl mahkeme-
lerinin görevi olduğu cevabını vermiştir. Bunun üzerine Kuva-yı Seyyare Komutanı
bunu kendi görevine tecavüz olarak düşünmüş, Kadı Efendi’nin bu doğru olan görüşünü
kabul etmemiş, oradaki Mıntıka Komutanına emir vermiş ve Kadı Efendiyi cepheye,
bulunduğu yere istemiş. Kadı Efendi on beş saatlik bir yolculuktan sonra oraya
ulaşmış, orada durumu tekrar açıklamış ve o zaman konunun yanlış anlaşıldığı, ikna
olunduğu söylenilerek Kadı Efendi tekrar Kütahya'ya götürülmüş. Fakat o akşam
hemen tekrar Mıntıka Komutanı tarafından Kuva-yı Seyyare bölgesi dışına sürülmesi
emredilmiş. Bunun üzerine Kadı Efendi Eskişehir’e gitmiş ve zannederim dün akşam
Ankara'ya ulaşmış. Bu sabah Bakanlığa geldi. İçişleri Bakanı olarak, Kadı Efendi’nin
bir mutasarrıfa lâyık düşecek bir şekilde hareket ettiğini ve kendisinin tekrar yarın
ilk trenle oraya giderek mutasarrıf gelinceye kadar görevini sürdürmesini etmesini
ve Adalet Bakanlığı’ndan da kadılığa devam etmesi gerektiğini kendisine tebliğ ettim.
YAHYA GALİP BEY (Kırşehir): Oradan tekrar gönderirlerse. (Gürültüler)
Dr. ADNAN BEY: Müsaade buyurunuz. Şimdi olay bu şekilde olmuştur. Bakanlığımın
da yapması gereken, mutasarrıf vekâletinden dolayı Kadı Efendiyi görev yerine
göndermek ve orada bulunmasını sağlamaktır. Bu yapılmıştır. Bu konuda daha fazla
açıklama gerekirse, bilhassa Reis Paşa Hazretleri bu iş ile şahsen ilgileniyorlar,
kendilerinden bilgi isteyebilirsiniz. (Hay, hay sesleri)
MUSTAFA LÛTFÎ BEY (Siverek): Bir şey soracağım. İşittiğime göre Kuva-yı
Seyyare Komutanı demiş ki, Ankara'da yapılan kanunlar burada sökmez. Bunun aslı
var mı?
SÜLEYMAN SIRRI BEY (Yozgat) — Kanunun sökmediğini fiilen ispat etmiş zaten.
1
BİR TELGRAF
1
TBMM 1.Dönem Zabıt Ceridesi (26 Eylül 1920), c.6, s.292, http://www.tbmm.gov.tr
72
sınırları dışına çıkartılarak hükümet merkezine iade edilmiştir. Hayatından korkan
hâkim efendinin, görevinden ayrılarak Ankara’ya gelmek zorunda kaldığı hakkında,
Afyonkarahisar Milletvekili Mustafa Hulusi Bey tarafından T.B.M.M.’ne bir soru
önergesi verilmiştir. Hükümetimiz tarafından bu önergeye cevap hazırlanması için,
hemen inceleme ve araştırma yapılmasını ve sonuçtan Bakanlığımıza bilgi verilmesini
rica ederim.
Ankara, 12 Aralık 1920
Fevzi
Milli Savunma Bakanı
1
BİR TELGRAF
1
Yunus Nadi, Çerkez Ethem Kuvvetlerinin İhaneti, s.59-60, Sel Yayınları, İstanbul, 1955
2
a.g.e, s.60
3
a.g.e, s.61
73
Abdullah Bey her ne yapmışsa verilen emirler üzerine yapmıştır ve yapmak
zorundadır. Bu olayın esas nedeni Din İşleri Bakanlığı’na bildirilmiştir. Buna
dayanarak, savaş bölgesi olan Kütahya’da da ikinci bir Derviş Vahdeti’nin ortaya
çıkmasına Kütahya ve Havalisi Kuva-yı Seyyare Komutanlığı izin veremezdi. Asım
Efendi’nin Kütahya’ya dönmesi için emir verildiği tarafınızdan bildiriliyor. Döndüğü
takdirde üzülerek söyleyeyim ki memleketin selameti adına derhal idam edeceğimin
bilinmesini, gereken yerlere bildirilmesini rica ederim.
Gediz, 19 Aralık 1920
Mehmet Tevfik
Kuva-yı Seyyare ve Kütahya Havalisi Komutan Vekili 1
Verilen cevap telgrafı, gelen soru telgrafından kat kat daha sertti. Öyle bir
kızgın ve sinirli ortamda kaleme alınmıştı ki, yazan da yazdıran da Milli
Savunma ve Adalet bakanlıklarının telgraflarını birbirlerine karıştırmışlardı.
Asım Efendi’ye göreve dönmesi için emir veren bakanlık Milli Savunma değil,
Adalet Bakanlığı idi.
Konu T.B.M.M.’de görüşüldüğü zaman, soru önergesinin Hükümet’e
verilmesi ile yetinilmiş olup, önerge sahibi de, inceleme yapılmakta olduğundan,
bilgi almak için inceleme sonucunu bekliyordu. Gelen cevap, pek T.B.M.M.’ne
sunulacak türden bir cevap değildi. Hükümet bu olayı da, çözülmesi gerekli olan
2
anlaşmazlık nedenleri arasına koyarak gayretlerine devam ediyordu.
1
a.g.e, s.61
2
a.g.e, s.61-62
74
yakalanarak Kütahya’ya getirilmiştir. Bundan sonra Kütahya ile Ankara arasında
1
yoğun bir telgraf trafiği yaşanmıştır.
BİR TELGRAF
12.KOLORDU KOMUTANLIĞINA
Müfreze komutanlarımızdan Sarı Mehmet’in annesi ve kardeşi Ahmet, Kütahya’ya
gelirken üç kişi tarafından durdurulmuşlar ve Ahmet’in üzerindeki 400 lira civarında
kâğıt parası alınarak dağa kaldırılmıştır. Olayın haber alınması üzerine on üç kişilik
bir takip müfrezesi yollanmış ve olay yerinde inceleme yapılmıştır. İnceleme sonunda
olayın, Altıntaş civarında Güneşlik köyünde bulunan ve 12.Kolordu’ya ait bir
müfrezenin askerleri olan Ali Çavuş ve iki arkadaşı tarafından, subaylarının emir
vermesi üzerine gerçekleştirildiği ve Ahmet’in casus sanılarak tutuklandığı
anlaşılmıştır. Kütahya bölgesinde 12.Kolordu’ya ait bir müfrezenin neden bulunduğu-
nun, Ahmet’in, kardeşi Kuva-yı Seyyare komutanı olduğu için mi casus sayıldığının
bildirilmesini, Altıntaş’ta bulunan müfrezenin hemen geri aldırılmasını ve Ahmet’in
eşya ve parası ile hemen Kütahya’ya gönderilmesini rica ederim.
Kütahya, 19 Aralık 1920
Ethem
Kuva-yı Seyyare ve Kütahya Havalisi Komutanı
2
BİR TELGRAF
1
a.g.e, s.63-64
2
a.g.e, s.66-67
75
Fahrettin
12.Kolordu Komutanı
1
Ethem Bey, bu olayı aynı gün telgrafla Mustafa Kemal Paşa’ya bildirmiştir.
Telgrafında olayı ayrıntısı ile anlattıktan sonra Ahmet’in derhal Kütahya’ya
gönderilmesini, aksi takdirde ağabeyi Sarı Mehmet’in karşı bir harekete
geçebileceğini belirtmiştir. Bununla da kalmayarak Tevfik Bey’den, gerekirse
12.Kolordu’ya karşı kullanılmak üzere yeterli miktarda kuvveti Altıntaş
yakınlarına sevk edilmesini istemiştir. Ancak bütün bu işleri iyi bir şekilde
çözmeyi arzu eden Mustafa Kemal Paşa, Ethem Bey’e telgraf çekerek sorunun
daha da büyümesini önlemiştir. Durum anlaşılınca Ahmet salıverilir ve annesi ile
2
birlikte trenle Kütahya’ya yollanırlar.
BİR TELGRAF
1
a.g.e, s.67-68
2
a.g.e, s.68
3
a.g.e, s.69
76
gayet gergin, güç, tehlikeli ve ümitsiz bir hava yaratmıştı. Bunun en büyük ve en
1
ağır yükü, Mustafa Kemal Paşa ve T.B.M.M. üzerinde idi.
GARP CEPHESİ KOMUTANI İSMET BEY’İN TEDİRGİNLİĞİ: Şimdi bütün iş Kuva-
yı Seyyare ile olası bir çatışmaya karşı subayları ve askerleri hazırlamakta. Tümen
komutanlarına devamlı telkinde bulunuyorum. Birliklerine hâkim olsunlar, karşıdan
gelecek olumsuz propagandalara karşı subaylarını ve askerlerini hazırlasınlar
istiyorum. Orduyu gece ve gündüz uyanık tutmaya çalışıyorum. İstanbul’dan gelen
İzzet Paşa heyetinin Bilecik’ten Ankara’ya götürülmesi, Yeşil Ordu cephesinin propo-
gandalarına hız vermişti. Barış yapmaya gelen bir heyeti Mustafa Kemal Paşa
tutukladı, çünkü kendisi barış istemiyor, kişisel menfaat peşinde koşuyor, bunun için
savaşın devam etmesini istiyor türünde geniş bir propaganda var. Böylece hem
Orduda savaşma isteğini kırmaya çalışıyorlar, hem de Ordu içinde subaylar arasında,
kurmay subaylarla, sınıf subayları arasında sürtüşme yaratmaya uğraşıyorlar. Güya
bazı tümenleri kendi taraflarına çekmiş gibi bir başka çeşit propagandayı da aynı
zamanda yürütüyorlar. İşitiyoruz, etrafa yayıyorlarmış, 61.Tümen bizimle beraber
yahut 20.Tümen bizimle beraber diye. Tümenlerin bazılarında “Yeşilbayrak”,
“Albayrak”, “Gökbayrak” gibi Kuva-yı Milliye müfrezeleri var. İşitiyoruz ki, Ethem
Bey bu müfrezelerle meşgul. Onları kendi tarafına çekmek istiyor. Bu durum
karşısında emrimizdeki kuvvetleri sağlam tutmaktan ve her ihtimale karşı hazırlıklı
bulunmaktan başka çaremiz yok. İşi çok ciddiye alıyoruz ve komutanlarımla beraber
kararlıyız, bekliyoruz.
2
1
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s.933, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
2
a.g.e, s.935
77
zamanda hiddet ve asabiyet toplandı. Bu duyduğum sözler önünde ya ağlamak ya
gülmek ya da çıkaranların yakasına yapışarak hesap sormak gerekir. İsmet benimle
karşılaştığı gün bunları çıkaran fesatçıların Allah belasını versin diyordu. Şimdi ben
de aynı şeyi söylüyorum. Bana bunları meydana çıkaracağına söz vermişti. Bu sözü
yerine getirmemiş ki fesat kazanı kaynamakta devam ediyor. Bir kere düşününüz ki
ben düşmanla temas halindeyim. Nasıl kuvvetlerimi çekerek bunca kan döktüğümüz,
şeref ve namus sözü vererek üzerimize aldığımız vatan savunmasından vazgeçip,
cepheyi Yunan ilerlemesine açarım? Fakat şunu açıkça söyleyeyim ki, bana karşı iftira
ve yalan ile asla hayal etmediğim durumlar ve olaylar bana yüklenerek, beni milletimin
nazarında kötü gösterecek gelişmeler olursa buna asla izin vermem. Üzerime
gelinirse savunurum. Saldırıları cevapsız bırakmam. Tarih ve millet vicdanı huzurunda
da buna neden olanlar, bu sebepsiz kardeş kavgasını çıkaranlardır .
1
1
Cemal Kutay, Çerkez Ethem Tamamlanmış Dosya, s.344-345, Özgür Yayınları,
İstanbul, 2004
2
Zeki Sarıhan, Çerkez Ethem’in İhaneti, s.66, Kaynak Yayınları, İstanbul, 1998
3
Yunus Nadi, Çerkez Ethem Kuvvetlerinin İhaneti, s.70-71, Sel Yayınları, İstanbul, 1955
78
MİLLETVEKİLLERİNİN ANKARA TOPLANTISI
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde milletvekilleri bu krizi nasıl atlatacaklarını
düşünüyorlar ve bu amaçla sık sık toplantılar yapıyorlardı. Doğaldır ki, Ethem
Bey’in ağabeyi Reşit Bey ve onun gibi düşünen milletvekilleri de az değildi ve
onlar Genel Kurul’da daha etkili olmaya çalışıyorlardı. 20 Aralık 1920 günü veya
bir gün önce ya da bir gün sonra, Bakanlar Kurulu Mustafa Kemal Paşa’nın
başkanlığında toplantı halinde iken, kırk elli kadar milletvekili mecliste
toplandılar. Eskişehir ve Kütahya’daki durum hakkında ilgili bakanları çağırarak
bilgi almak istiyorlardı. Bu konuda bir mektup yazarak, Bolu Milletvekili Yusuf
İzzet Paşa ile Bakanlar Kurulu’na Mustafa Kemal Paşa’ya yolladılar. Konu
Bakanlar Kurulu’nda acele görüşüldü. Bakanlar bunu bir emrivaki olarak kabul
ettiler. Mustafa Kemal Paşa bu isteğe olumsuz cevap verdi ve durumu Yusuf
İzzet Paşa’ya bildirdi.
NUTUK’TAN: Bolu Milletvekili Yusuf İzzet Paşa, TBMM’de Kuva-yı Seyyare’nin
durumu ile ilgili olarak toplanan kırk, elli kadar milletvekilinin, bazı bakanları açıklama
için davet ettiklerini bildiren mektubu bana ulaştırdı. Ben de bakanlara durumu
bildirdim. Bakanlar Kurulu, “Bu durumu ve toplanan milletvekillerinin herhangi bir
konuyu sormak için hükümeti davet etmesi usule uygun değildir, kabul edemeyiz.”
dedi. Ben bu kararı, yine Yusuf İzzet Paşa vasıtasıyla duyurmakla beraber, kendi
düşüncem olarak ekledim ki, “Siz milletvekilisiniz, ben de Başkanınızım. Herhangi bir
konu hakkında benimle görüşmek isterseniz, seve seve kabul ederim.” dedim. Benim
cevabımı, Yusuf İzzet Paşa, toplantıda bulunanlara bildirdiği zaman, Reşit Bey ayağa
kalkarak: “Efendiler! Bu cevap, göğsünüzü kapayın, düğmelerinizi ilikleyin demektir.
Biliyorsunuz ki askerlerin göğüslerinin kapalı bulunması disiplin gereğidir.” demiş.
1
Buna karşılık Mustafa Kemal Paşa 22 Aralık 1920 günü, Ankara Hükümet
Konağı’nda bakanların ve on beş kadar milletvekilinin hazır bulunduğu bir
toplantı yaptı. Toplantıya katılanlar arasında Celal Bey (Bayar), Reşit Bey,
Kazım Bey (Özalp), Eyüp Sabri Bey (Akgöl), Adnan Bey (Adıvar), Vehbi Bey
(Bolak), Hasan Fehmi Bey (Eğriboyun), İhsan Bey (Eryavuz), Kılıç Ali Bey;
Yusuf İzzet Paşa, Emir Paşa, Fevzi Paşa (Çakmak) vardı. Mustafa Kemal Paşa,
toplantıya katılanlara Garp Cephesi ile Kuva-yı Seyyare arasındaki sorunları,
gereken belgeleri de göstererek açık bir tarzda anlattı. Düzenli orduyu
2
savunanlarla, çetecilik düzenini savunanlar arasında sert tartışmalar oldu.
TOPLANTIDA KONUŞULANLAR
MUSTAFA KEMAL PAŞA: Hepinizin bildiği gibi, son derece üzüntü veren bu
anlaşmazlığı gidermek için, sizlerin vatana ait hizmetlerinizdeki azim ve
samimiyetiniz, bize yeter derecede yol gösterebilir. Öncelikle söyleyeyim ki, Ethem
1
Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, s.460, Bil Yayıncılık, Ankara,1993
2
a.g.e, s.461
79
Bey ve biraderlerinin, ordunun düzenlenmesine ait herhangi bir konudan dolayı
kendilerine hakaret görmüş veya hatırları kırılmış olarak düşünmelerine neden
yoktur. Önümüzdeki sorun, sen ben kavgasında hangi tarafın üstün tutulması gibi
sıradan bir onur konusu değildir. Gerçek şudur ki, önümüzde denize dökülmesi
gereken bir Yunan Ordusu vardır. Bu büyük sonucu alabilmek için ise, büyük ve ciddi
önlemlere ihtiyaç vardır.
REŞİT BEY: Bugüne kadarki bütün başarıları Kuva-yı Seyyare elde etmiştir.
Ankara’yı işgalcilerin elinden bu kuvvet kurtarmıştır. Bu kuvvetler Yunan ilerleyişini
durdurmuştur. Ali Fuat Paşa’nın Garp Cephesi komutanlığı süresince hiçbir olay
çıkmamıştır ve şikâyet olmamıştır. T.B.M.M.’de Ethem Bey, başarıları için takdir
görmüş ve teşekkür edilmiştir. Yapılması gereken, Ethem Bey’in kuvvetlerinin
artırılması ve Kuva-yı Seyyare’nin kendi bünyesi içinde belirlenmiş faaliyetlerine
engel olunmaması, aksine yardım edilmesidir.
MUSTAFA KEMAL PAŞA: Ethem Bey’in kullanabileceği kuvvet en çok bin iki yüz, iki
bin kişidir. Bu miktar şayet artırılacak olursa disiplinsizlikten dağılıp felaket nedeni
olur. Memleketin geleceği, herhalde şahıslara değil, T.B.M.M.’nin kanunlarına göre
oluşturulmuş düzenli orduya teslim edilmelidir. Kuva-yı Seyyare muayyen bir kadro
dâhilinde verilen emirlere tamamen uyarsa, ondan yararlanılabilinir. Benim
askerliğime güvenirseniz –ki arkadaşlarımın bu güveni sakınmayacaklarını sanırım- bu
büyük iş ancak düzenli, bir ucundan diğer ucuna ve en büyük birliğinden son erine
kadar disiplini mükemmel bir ordu ile başarılabilinir. Garp Cephesi Ordusu’nda, bir
süredir başlatılan bu faaliyet, işte bizi bu gayeye götürmeyi amaçlayan gayret ve
emekten oluşuyor. Amaç bundan ibaret olduğuna göre Kuva-yı Seyyare’nin başında
bulunan arkadaşlarımın da bu gerçeği anlamaları, onu sadece takdir etmeleri ve
güvenmeleri gerekir. Bu takdir ve güven olduktan sonra, ortada çözülemeyecek sorun
kalmaz.
REŞİT BEY: Hâlâ düzenli ordular yapmak gibi boş hülyalar peşinde misiniz? Hâlâ bu
kurmay beylerle mi gâvuru kovacağımızı sanıyorsunuz.
MUSTAFA KEMAL PAŞA: Reşit Bey, düzenli ordu ile ilgili şimdiye kadar yapmış
olduğunuz gereksiz sözlerinize artık son vermezin gerekir. Kardeşlerinizin
hizmetlerini inkâr eden yok. Fakat o demek değildir ki, insanın yapmış olduğu iki
buçuk hizmeti ile her gerçeği çiğneyerek memleketin başına bela olmaya hak kazanır.
Herkes hakkında ve haddinde kalmak zorundadır. Askerlik mesleğinin bu kadar
abartma ile tartışılması yalnızca bilime değil, karşınızda bulunan asker arkadaşlara
da saygısızlıktır.
REŞİT BEY: Bu Anadolu harekâtına katıldığımıza hata etmişiz. Bu yüzden bizim yüz
binlerce liralık çiftliklerimiz, servet ve zenginliğimiz düşman tarafında kaldı. Benim
ne zorum vardı da geleyim, buralarda sonunda bu hale getirilecek işler için uğraşıp
80
durayım? Paşa, Paşa daha açık söyleyeyim. Ben Venizelos’la da pekâlâ diz dize
oturabilirim.
MUSTAFA KEMAL PAŞA: Reşit Bey, bu sözlerinizi üzüntünüzün fazlalığından ileri
gelmiş saymak bile, onların ağırlığını ve çirkinliğini hafifletmez. Biz karşımızda
Venizelos’la diz dize oturabilecek yetenekte kişi bulunacağını düşünemeyiz. Seninle
Bingazi’de de beraberdik. Böyle anlamsız ve abes sözleri bırakalım da asıl konumuza
gelelim.
1
1
Yunus Nadi, Çerkez Ethem Kuvvetlerinin İhaneti, s.72-74, Sel Yayınları, İstanbul, 1955
Cemal Kutay, Çerkez Ethem Tamamlanmış Dosya, s.103, Özgür Yayınları, 2004,
İstanbul
2
Yunus Nadi, Çerkez Ethem Kuvvetlerinin İhaneti, s.74, Sel Yayınları, İstanbul, 1955
3
Yunus Nadi, Çerkez Ethem Kuvvetlerinin İhaneti, s.74, Sel Yayınları, İstanbul, 1955
4
Cemal Kutay, Çerkez Ethem Tamamlanmış Dosya, s.98-99, Özgür Yayınları, İstanbul,
2004
81
NASİHAT HEYETİ SONUÇTAN ÜMİTSİZ: Kütahya’ya gidecek olan heyet arasında
bulunanlar, koşulların Ethem Bey tarafından kabul edilse bile, kardeşleri Reşit ve
Tevfik beyler tarafından kabul edilmeyeceği düşüncesini taşıyorlardı. Çünkü sonuç
olarak bu önerilerin benimsenmesi, özellikle kişisel olan sorunların ayaklandırdığı
duyguların sınırına dayanacak ve çıkmaza sürükleyecekti. Heyet Mustafa Kemal
Paşa’nın yanından ayrılınca Reşit Bey diğer heyet üyelerine “Arkadaşlar, Kuva-yı
Seyyare artık istenmiyor. Bunu açıkça ifade etmek ve bizi itham ettirici nedenler
aramadan gerçeği cesaretle açıklamak daha doğru değil midir?” dedi. Heyetin diğer
üyeleri Reşit Bey’i yatıştırdılar ve sorunun Kütahya’da daha sakin ve yerinde
görüşüleceğini söylediler.
1
Nasihat Heyeti 23 Aralık 1920 günü öğleyin özel bir trenle Kütahya’ya
hareket etti. Akşamın geç saatlerinde Eskişehir’e vardılar. Garp Cephesi
Komutanı Albay İsmet Bey onları akşam yemeğine davet etti. Yemek sırasında
İsmet Bey’in de onlarla birlikte Kütahya’ya gelmesini istediler. İsmet Bey işlerinin
yoğunluğunu gerekçe göstererek onlarla birlikte olamayacağını söyledi. Tren
3
Eskişehir’den ayrılarak 24 Aralık 1920 günü 16.45’de Kütahya’ya ulaştı.
MUSTAFA KEMAL PAŞA, İSMET BEY’İ UYARIYOR: Nasihat Heyetini getirecek
olan tren Ankara’dan yola çıktıktan sonra, Mustafa Kemal Paşa’dan bir telgraf aldım.
Heyette bulunanlar Çerkez Ethem taraftarıdır, seni de beraber götürmek
isteyeceklerdir sakın gitmeyin, diyordu. Heyetten hiçbir kimseye, hiçbir söze
1
a.g.e, s.106
2
Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, s.461-462, Bil Yayıncılık, Ankara, 1993
3
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s.936, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
82
inanmamamı istiyordu. Geldiler, beraber yemek yedik, görüştük. Gerçekten kendileri
ile beraber Kütahya’ya gitmemi teklif ettiler. Hay hay dedim. Şimdi işlerim var,
onları bitirebilirsem ben de gelirim dedim. Hareket saati geldiği zaman, ben bir ara
dışarı çıkıp, tekrar yanlarına dönmüştüm. Beraber yola çıkacağımızı sanıyorlardı.
Özür diledim. Şimdi haber verdiler, bir kıtayı teftişe gidecekmişim, unutmuşum,
benim gitmeme imkân yok dedim. Şaştılar, biraz ısrar ettiler. Ben kaldım onlar ile
beraber gitmedim.
1
1
a.g.e, 937
2
Cemal Kutay, Çerkez Ethem Tamamlanmış Dosya, s.106, Özgür Yayınları, İstanbul,
2004
3
Yunus Nadi, Çerkez Ethem Kuvvetlerinin İhaneti, s.83, Sel Yayınları, İstanbul, 1955
83
isterim. Bu konudaki düşüncelerinizin bildirilmesini telgraf makinesi başında
bekliyorum.
Ankara, 25 Aralık 1920
Mustafa Kemal
Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı
1
1
a.g.e, s.84,85
2
a.g.e, s.85
3
Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, s.461-463, Bil Yayıncılık, Ankara, 1993
4
Yunus Nadi, Çerkez Ethem Kuvvetlerinin İhaneti, s.86, Sel Yayınları, İstanbul, 1955
84
Hiçbir kimse, hiçbir sebep ve surette Merkezi Hükümetin bilgisi olmaksızın
kuvvet toplamaya yetkili değildir. Bu bildirinin yayımlandığı tarihten önce bu yolda
teşebbüste bulunmuş olanlar varsa, derhal kendilerini ve teşebbüs amaçlarını
doğrudan doğruya bana bildireceklerdir. Aksi halde bu gibi teşebbüslerin,
memleketin güvenliğini bozmak, T.B.M.M. Hükümeti’ne zarar vermek ve masum
memleket halkına hakaret etmekle suçlandırılacaklarını bildirir ve ilan ederim.
Ankara, 25 Aralık 1920
Mustafa Kemal
Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı
1
BİR BELGE
KÜTAHYA MUTASARRIFLIĞINA
Sansür subayım tarafından, postanede görevi sırasında fark edilerek bana
gönderilen telgrafı aynen iade ediyorum. Üst makamların gereksiz yazışmalarla
rahatsız edilmemesi gerekir. Ancak sorumlu makam tarafından herhangi bir işlem
yapılmaması durumunda, üst makama başvurma hakkı doğar. Bu konuyu dün gece
haber alır almaz, hemen gereğine başvurulmuş ve gerekli emirler tarafımdan
1
a.g.e, s.86
2
a.g.e, s.86
3
a.g.e, s.92
85
verilmiştir. Bu bölgede bu gibi konuların izlenmesi ve önlenmesinde benim makamım
sorumludur. Kütahya ve çevresinin komutanı benim.
Bu konuda makamıma hiçbir şekilde bilgi vermeden, Garp Cephesi Komutanlığı’nın
neden rahatsız edildiğinin bildirilmesini ve zorunluluk olmadıkça böyle bir durumun
tekrar edilmemesini rica ederim.
26 Aralık 1920
Ethem
Kuva-yı Seyyare ve Kütahya Havalisi Komutanı
1
1
a.g.e, s.92
2
Cemal Kutay, Çerkez Ethem Tamamlanmış Dosya, s.112-116, Özgür Yayınları, 2004,
İstanbul
86
birlikleri) ve kurulan karakollar asıl yerlerine (Eskişehir’e) çekildikleri ve herhangi bir
düşmanca harekete uğramadıkları takdirde, bu güvenlik önlemlerini kaldıracaklarını,
memleketin gelecekteki selameti için ve Şahsınıza karşı besledikleri sevgiden dolayı,
her türlü hareketlerden vazgeçeceklerini en büyük yeminlerle söz vermişlerdir.
Gerçekten, Eskişehir’den Kütahya’ya gelirken yoldaki karakol yetkilileri
tarafından, Kuva-yı Seyyare’nin izinli ve hasta iki askerinin silahları alınmış ve
geçmelerine izin verilmemiştir. Bizler olaya müdahale ederek, askerlerin silahlarının
geri verilmesini ve yollarına devam etmelerini sağladık. Yine bu türden olmak üzere,
12.Kolordu Süvari Bölüğü Komutanı Ahmet Vecdi Bey’in tahrik edici mektubu dün
buraya gelmiştir. Bu mektubun örneğini ekte size gönderiyoruz.
Kuva-yı Seyyare’nin bu bölgeye geldiğinden beri orduya üç bin asker
kazandırdıkları ve yarın da kazandırmaya devam edeceklerini söylemişlerdir. Yalnız,
Yozgat İsyanı sonrasında hazırlanıp sevk edilen, fakat Konya ve Alaca’da alıkonulan
askerlerin, Konya’da Teğmen Sadrettin Bey komutasında gelmekte iken 12.Kolordu
tarafından tutulan askerlerin ve Kalecik’te Kürt İsmail Ağa’nın toplayacağı askerlerin
Kütahya’ya gönderilmelerini istemektedirler.
İki gün önce, Garp Cephesi Komutanlığı’ndan Kütahya Mutasarrıflığı’na
gönderilen, Kuva-yı Seyyare’nin halktan para toplayamayacağı ile ilgili telgrafın geri
alınmasını rica etmektedirler. Ankara’dan hareketimizin bir gün öncesinde, Ethem ve
Tevfik beylerin bu seyahat ve görüşmeler ile ilgili yapmak istedikleri telgraf
görüşmesinin, Posta ve Telgraf Genel Müdürü tarafından engellenmesine
üzüldüklerini belirtmişlerdir.
Karşılıklı güven ve iyi niyetin yeniden sağlanması için, Fahrettin (Altay) ve Refet
(Bele) beylerin görev yerlerinin değiştirilmesini istemektedirler. Refet Bey’den
boşalan Cenup (Güney) Cephesi Komutanlığı’na Kazım (Özalp) Bey’in, Fahrettin
Bey’den boşalan 12.Kolordu Komutanlığı’na da tarafsız herhangi bir komutanın
atanmasını arzu etmektedirler.
Hissettiğimize ve düşündüklerimize göre, bu sorunların çözüm yolları
bunlardır. Bu görüş açısına göre alacağınız önlemleri, memleketin selameti adına
özellikle arzu ederiz efendim.
Kütahya, 26 Aralık 1920
Celal, Vehbi, Kılıç Ali, Eyüp Sabri, Reşit
1
1
Yunus Nadi, Çerkez Ethem Kuvvetlerinin İhaneti, s.87-89, Sel Yayınları, İstanbul, 1955
87
Mustafa Kemal Paşa telgrafı alır almaz, bir gün önce heyet üyelerinin Kuva-
yı Seyyare tarafından tutuklanarak istenildiği gibi yazı yazmak zorunda
kaldıkları düşüncesinde haklı olduğunu anladı. O gece kendilerine, telgraflarını
aldığını ve ertesi gün Bakanlar Kurulu’na sunarak durumu görüşeceklerini
bildiren bir telgraf çekti. Ayrıca Mustafa Kemal Paşa, Garp Cephesi ve Güney
Cephesi komutanlıklarına da gelen telgrafın özetini göndererek, kıtaların
bulundukları yerlerde toplu ve uyanık bulunmalarını, alınmış önlemlere daha
çok önem vermelerini, Kuva-yı Seyyare başlamadan herhangi bir harekete
1
başlamamalarını belirten birer telgraf gönderdi.
1
Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, s.464, Bil Yayıncılık, Ankara, 1993
88
3 — Yukarıdaki kararları Genelkurmay Başkanlığı uygular.
1
a.g.e, s.465
2
a.g.e, s.466
89
CELAL, REŞİT, EYÜP SABRİ, VEHBİ VE KILIÇ ALİ BEYLERE
Memleket ve milletin selâmeti için bana karşı gösterdiğiniz samimiyete cidden
müteşekkirim. Söz konusu durum hakkında sizlerin buradan ayrılmasından önce,
bütün belgeleri göstermek suretiyle yaptığım açıklamalar sonunda, konuyu resmen
hükümete intikal ettirirken, sizlerin yerinde olan hareket tarzını, oradaki
arkadaşlara açıklamak ve anlatmak üzere, yolculuk zahmetine katlanmanızı rica
etmiştim. Konunun çözüm noktası olarak telgrafınızda işaret buyurduğunuz nokta
zaten burada da söz konusu olmuştu. Hükümetin alacağı genel tedbir ve tertibatın
herhangi bir tarafın isteğine göre olamayacağını bildirmiştim. Bakanlar Kurulu kararı,
aslında uyulması gereken tabii ve bilinen hususları resmî ve kesin olarak bir defa
daha ifade eder. Yüksek görüşleriniz hiçbir şekilde kötüye yorulmuş değildir. Ancak,
burada da arz ettiğim üzere, benim bir buçuk aydan beri süregelen şahsî ve özel
gayret ve teşebbüslerimle ve büyük bir samimiyetle yaptığım çalışmaların, ne yazık
ki, takdir edilmemiş olduğunu görüyorum. Şüphesiz bu konunun çözüm ve takibini
sorumlu ve ilgili makamlara bırakmış bulunuyorum.
Ankara, 28 Aralık 1920
Mustafa Kemal
Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı
1
1
a.g.e, s.467
2
Yunus Nadi, Çerkez Ethem Kuvvetlerinin İhaneti, s.91-92, Sel Yayınları, İstanbul, 1955
90
çekiliyorlardı. Sonunda Sabah oldu. Kahvaltı getiren yok. Dışarı çıkacak olduk,
önlediler. Yalnızca su veriyorlardı. Bir gün, bir geceyi böyle tedirgin, böyle aç ve
korkulu geçirdikten sonra, öğleye doğru, şiddetli bir tekme, odanın kapısında patladı
ve elinde filintası ile Parti Pelvan (Pehlivan Ağa) kapının çerçevesinde belirdi.
İçkiliydi ve silahının mekanizmasıyla oynuyordu. Homurdandığından belli ki, niyeti iyi
değildi.
—Bizden ne istiyor bu İsmet Bey. Biz kardeşi kardeşe kırdırmayalım diye, geri, geri
çekiliyoruz. O üstümüze, üstümüze geliyor. Siz bizim eski arkadaşımız olacaksınız.
Şimdi döndünüz de onu savunmak için mi buraya geldiniz? Yazıklar olsun size.
Uzun boyu ve iri gövdesiyle vahşi bir görünümü vardı. Sanki elindeki filinta ile
dördümüzü de haklayacak, sonra intikam almanın doygunluğu içinde basıp gidecekti.
Arkadaşlar ateşten geçmiş, tecrübeli, gözü pek insanlardı. Parti Pelvan gibi bir
adama tavuk gibi yakalanmazlardı ama bir kere kapışırsak, sonunda birimizden
birimiz burada kalabilirdi. Parti Pelvan’ı iyi tanıyorum. Savaşta iken kız kardeşinin
ırzına geçmişler, o da bu alçaklığı yapanı gelip vurmuştu. Bir süre dağlarda gezdi.
Sonra ben kendisini düze indirip küçük bir ceza ile kurtarmıştım. Hatta Ethem’in
atlılarına katılmasını öğüt veren de bendim. Onun için konuşurken, benden yana
bakmamaya çalışıyor, adeta ilk kurşunu kime sıkacağını kestirmek niyetiyle gözlerini
diğer üç arkadaşın üzerinde gezdiriyordu.
—Bana bak Pelvan Ağa, sen beni bilmez misin?
—Bilmem mi?
—Nasıl söylersin öyle ise, siz hepiniz buraya İsmet Bey’i savunmak için geldiniz diye?
Biz şimdiye kadar Ethem’i kendi kardeşimiz gibi bildik ve canımız gibi esirgemedik
mi? Ya seni Parti Pehlivan, ya seni dağlarda perişan olmaktan, hapishanelerde
çürümekten çekip almadık mı? Ben senin dostun değimliyim Parti Pehlivan, şu
arkadaşlar senin ağan değil mi? Eline bir tüfek geçirdin de, elinde çakısı bile olmayan
bize mi efeleniyorsun? Hadi de! Senin bildiğin yiğitlik buysa, daha ne duruyorsun,
çeksene tetiği.
Anlaşılan bu temiz yürekli Anadolu çocuğu, olup bitenlere içlenmiş, sonunda içkiye
vurup kurmaya başlamış. İşler tıkırında giderken bu beyler gelip tekerleğe değnek
uzattılar, gidip hesaplarını göreyim demiş olacak ki, filintasını kaptığı gibi bizi
temizlemeye gelmiş. Ben sandalyede oturuyordum. Kılıç Ali Bey ayaktaydı. Eyüp Sabri
Bey’le, Vehbi Bey’de yataklara ilişmişlerdi. Ben daha ne duruyorsun çeksene tetiği
deyince, Vehbi Bey’le, Eyüp Sabri Bey ayağa fırladılar, hadi çek tetiği de yiğitliğinin
ne olduğunu öğrenelim, deyince, Parti Pehlivan o koca gövdesiyle adeta çöktü.
91
—Gördünüz mü, beni yine yanlış bellediniz. Sizin gibi beylere silah çekmek, hele
vurmaya kalkmak, benim ne haddime. Ethem kardeşimizi ezilmiş gördük de, biraz
içimizi boşaltalım, olup biteni anlayalım diye geldik buraya.
Tüfeğini bana doğru uzattı, alın isterseniz siz beni vurun. Tövbe, tövbe. Bu
günlere demi kalacaktık dedi. Baktım neredeyse ağlayacak. Ben yatıştırmaya
çalışarak, biz buraya sizi kurtarmaya geldik. Bu Ethem-İsmet konusu değil, T.B.M.M.
Hükümeti’nin konusu. Göreceksin sonu iyiye çıkacak, dedim. Bunun üzerine üzgün bir
durumda odadan ayrıldı.
1
1
İsmet Bozdağ, Bilinmeyen Atatürk, s.48-50, Truva Yayınları, İstanbul, 2005
2
Yunus Nadi, Çerkez Ethem Kuvvetlerinin İhaneti, s.91, Sel Yayınları, İstanbul, 1955
92
adeta akılları başlarından gidecek kadar hayret ve endişe içinde kalmışlardır.
Önce şaka yapıldığını sanmışlarsa da, Reşit Bey’in işin ciddi olduğunu
söylemesinden sonra, hiç olmazsa postaneye yetişilip gönderilmemesi ve geri
alınması için koşmuşlar, fakat telgrafın geceden çekildiği anlaşılınca artık
yapılacak bir şeyin kalmadığını üzülerek anlamışlardır. Bu durum karşısında,
Nasihat Heyeti üyeleri hüzün ve kederle trene binerek Ankara’ya gitmek üzere
1
Kütahya’dan ayrılmışlardır.
ETHEM BEY’İN EN BÜYÜK HATASI: Hayatımın en büyük hatasını o gece (28 Aralık
1920), sabaha karşı, herkes odalarına çekildikten sonra yaptım. Ağabeyim Reşit
Bey’e hiç bahsetmeden ve özellikle ondan gizlice, T.B.M.M. Başkanlığına ağır bir
telgraf çektim. Bana sadık ve her zaman canını vermeye hazır olan yaverlerimden
birini çağırdım, derhal postaneye gitmesini ve bu telgrafı göndermesini istedim.
Bilindiği gibi Meclis Başkanı Mustafa Kemal Paşa idi. Bunu neden ve ne için yaptım?
Hâlâ mantıklı bir cevap veremem.
2
1
Cemal Kutay, Çerkez Ethem Tamamlanmış Dosya, s.347, Özgür Yayınları, İstanbul,
2004
2
a.g.e. s.91
93
Kuva-yı Seyyare’ye karşı harekete geçen düzenli ordu birlikleri ise; Batı
Cephesi’nden 11.Tümen ve 61.Tümen ile Süvari Tugayı, Güney Cephesi’nden
8.Tümen ve 23.Tümen ile 1.Süvari ve 2.Süvari grupları idi. Bu kuvvetlerin gücü
1
4000 piyade, 1100 Süvari 67 ağır makineli tüfek ve 29 top idi.
1
Sabahattin Selek, Anadolu İhtilali, c.1, s.392-393, Kastaş Yayınları, İstanbul, 2004
2
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s.938, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
3
a.g.e, s.938
94
içinde orduya teslim etmeleri istendi. Aynı gün Refet Bey’in Güney Cephesi
kuvvetleri de Porsuk Çayı’nın güneyine Çöğürler Köyü’ne ulaştılar.
Refet Bey Kütahya’ya geldi ve İsmet Bey’le beraber tümen komutanlarını da
yanlarına alarak Belediye’de bir toplantı yaptılar. Bu toplantıda Gediz’e doğru
yapacakları harekâtı görüştüler. Toplantıda birliklerin ne şekilde kullanılacakları
da kararlaştırıldı. Buna göre, Refet Bey’in emrinde bulunan 8.Piyade Tümeni
İsmet Bey’in emrine girecek ve İsmet Bey, 8. 11. ve 61. piyade tümenleri ile
Kuva-yı Seyyare’nin bulunduğu Gediz’e doğru ilerleyecek. İsmet Bey’in
emrindeki Süvari Tugayı Refet Bey’in emrine geçecek ve beraberinde getirdiği
dört süvari alayına eklenen bu tugay ile birlikte Garp Cephesi kuvvetlerinin sol
kanadı gerisinde ilerleyecek. Garp Cephesi kuvvetleri Kuva-yı Seyyare’yi
taarruzla dağıttıktan sonra, Refet Bey’in komutasındaki süvariler, dağıtılmış olan
1
Kuva-yı Seyyare kuvvetlerini takip edecek.
1
İzzettin Çalışlar, Gediz, Kütahya ve İkinci İnönü Muharebelerinde 61.Tümen, s.35,
Genelkurmay ATASE Yayınları, 2006
2
TBMM 1.Dönem Gizli Celse Zabıtları (30 Aralık 1920), c.7, s.290-305,
http://www.tbmm.gov.tr
95
büyük bir üzüntü ve acı kaplamıştı. Sonunda bir karar verilmeliydi. Ama bu karar
1
nasıl olmalıydı.
TBMM GİZLİ OTURUM TUTANAKLARINDAN BİR BÖLÜM
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Konuşmalar arasında cevap verilmesini gerekli
gördüğüm noktalar şunlardır. Diyorsunuz ki, Ethem Bey iyi adamdır. Hâlbuki öyle
değildir. Ethem Bey şakidir. İdare edilerek kullanılıyordu. Şaki, daima şakidir. Bunun
anlaşılır bir tarafı yoktur. Efendiler, bunu dikkat etmenizi rica ederim. Buna, bu
harekete, hıyanetten ziyade idaresizliktir diyorsunuz. Eğer Garp Ordusu
Komutanlığının kurulmasından itibaren bugünkü idare olsaydı mesele kalmayacaktı.
Meselâ bazı yerde koyunlar gasp olunmuştur. Hükümet ağzını kapamış, kulaklarını
tıkamıştır. Müracaat eden insanların parasını vermiştir.
MUHİDDİN BAHA BEY (Bursa) - Efendiler; düne kadar Yunan ordusu karşısında
koşan iki kuvvet vardı. Birine Kuva-yı Milliye, diğerine Kuva-yı Muntazama-yı
Askeriye (Düzenli Ordu) diyorduk. Şimdi bu iki kuvvet karşı karşıya gelsin, ne
yaptığını bilmeyen iki masum kuvvet birbirini boğsun. Askerlerin ne kabahati vardır?
Bundan dolayı ben bu çok önemli sorunu Büyük Millet Meclisinin onuru, şerefi ve her
şeyin üstünde olmak üzere, gayemizden hiçbir şey feda etmemek şartıyla, yapılan
şeyleri unuttuğumuzu gösterelim. Cahillerin cehalet nedeniyle yaptıkları şeylere
karşılık vermeyelim. Bu, T.B.M.M.’nin düşünce sahibi bir meclis olduğunu, kanıtlar.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Muhterem efendiler; hiç zannetmem ki
içinizden herhangi biriniz, filan ve falanı yok etmek düşüncesini bir an için aklına
koymuş olsun. Garp Ordusu’nun bir kısım birliklerinin Kütahya'ya girmiş olduğu ile
ilgili telgrafı aldık. Cenup Ordusu’nun kuvvetleri zannederim ki Altıntaş'ta bulunuyor.
Yani Birinci Kuva-yı Seyyare dar bir alana sıkıştırılmıştır. Şimdiye kadar çatışma
olmadı. Kütahya'da bulunan Kuva-yı Seyyare kuvvetlerinin çekilmiş olduğu anlaşıldı.
Bundan sonra da çatışmamaya gayret ederiz. Ethem, Reşit ve Tevfik beylerin suçları
tabii ki gayet ağırdır. Fakat bu suçların cezasını vermek ve yine cezaları af etmek
T.B.M.M.’ne aittir. Komutadan çekildikten sonra kendilerinin hayatlarının güven ve
koruma altında olacağını garanti veririz. Yalnız o açık telgrafla T.B.M.M.’nin
meşruiyetine taarruz etmişlerdir. Ondan dolayı sizlerin nezdinde delâletimizi
söyleriz. Kendileri çarpışmadan teslim olur. Kuvvetleri dağıtmak hatırımızdan
geçmemiştir. Arkadaşların buyurdukları gibi, onlar masum kuvvetlerdir. Yurtsever
insanlardır. Başlarına diğer bir arkadaş geçer, Cephenin şurasına burasına
ayrılabilirler. Dağıtmak uygun olmayabilir. Böyle bir teklifte bulunabiliriz. Son
yaptıklarından dolayı affa uğramaları için Yüce Meclisinize teklifte
bulunabileceğimizi vaat edebiliriz. (Pek uygundur sesleri)
1
Yunus Nadi, Çerkez Ethem Kuvvetlerinin İhaneti, s.94-95, Sel Yayınları, İstanbul, 1955
96
EYÜB SABRİ BEY (Eskişehir) — Ethem Bey, Tevfik Rey hakkında yapılsın, Reşit Bey
hakkında bir muamele yapılmasın. Çünkü uzlaşmak için gitmiştir.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) — Öyleyse uzlaşma için gitti deniyor, ben de
Reşit Bey’i, kendisini suçlayacak belgeler vardır ve kendi itirafıdır. Bu nedenle o
arkadaş da müsamaha ile geçiştirilemez. Gerçeği söyleyelim ki, durum aydınlansın,
tabii ki Reşit Bey orada kalmıştır.
YUNUS NADİ BEY (İzmir) — Paşa Hazretlerinin son teklifleri, kendileri tarafından
Yüce Meclisinize ileri sürülmüş bir teklif kapsamında. Meclise Hüseyin Avni Beyin
evvelce sorduğu bir soru cevapsız kalmıştır. Meclis bu sonucu kabul etmektedir. Ben
bunu anlayamadım, fakat bu sorunun çözümüne çare bulunamayıp, bugün Hükümetçe
icraata geçilerek sonuçlanması istenmiştir. Hükümetin buradaki açıklaması,
bilgilendirmek türünden bir şey mi? Bu kadar önemli olan bir konu için Hükümetin
Meclise yalnızca bilgi vermek için geldiği düşünülemez. Doğal olanı, Meclisin bu konu
ile ilgili bir karar almasıdır.
MUSTAFA KEMAL PAŞA (Ankara) - Arkadaşlardan birinin sorduğu soruya, Yunus
Nadi Beyefendinin verdiği cevabı dinlediniz. Konunun önemini inkâr edecek ve olayı
küçümseyecek değilim. Yüce Meclisinizi herhangi bir konu hakkında karar verme
hakkı da vardır. Fakat bu tür konularda, Hükümetin karar alamayacağı asla doğru
değildir. Hatta eğer sizin karşınıza bu tür konular karşısında karar alamayan bir
hükümet gelirse, siz onu kabul etmeyiniz ve hemen düşürünüz. Hükümetimiz bu isyan
karşısında, buraya gelmeden önce bir takım kararlar ve önlemler almıştır. Tartışmayı
sonuçlandırabilmek için bu durumu da bilmeniz gerekir.
1
1
TBMM 1.Dönem Gizli Celse Zabıtları (30 Aralık 1920), c.7, s.300-305,
http://www.tbmm.gov.tr
2
Yunus Nadi, Çerkez Ethem Kuvvetlerinin İhaneti, s.95, Sel Yayınları, İstanbul, 1955
97
İSMET (İnönü) BEY’İN BİLDİRİLERİ
Garp Cephesi Komutanı Albay İsmet Bey, Kütahya’ya gelir gelmez,
T.B.M.M. gizli oturumu sona ermeden ve kendisine bildirilen Hükümet emirlerini
alıp, inceledikten sonra, biri Kütahya Mutasarrıflığı’na, diğeri ise Kuva-yı
Seyyare askerlerine olmak üzere iki bildiri yayımladı.
BİR BİLDİRİ
KÜTAHYA MUTASARRIFLIĞINA
Türkiye Büyük Millet Meclisi, kişi veya kişiler tarafından para toplamayı
yasaklamıştır. 1. Kuva-yı Seyyare’nin başında bulunan Ethem ve Tevfik Beyler de
halktan yasal olmaksızın para almak konusunda Meclisin verdiği emirlere kesinlikle
uymak zorundadırlar. Ayrıca hükümet tarafından verilen paraların nerelere
harcandığı hususunda hesap vermek zorundadırlar. Hükümet tarafından 1. Kuva-yı
Seyyare’ye verilen para komutan ve erlerin maaşlarına, yiyecek ve içecekleri ile silah
ve cephanelerine ait olup, Ethem ve Tevfik Beylerin kişisel harcamalarına ait
değildir. T.B.M.M. Hükümeti’nin müfettişleri, bütün askeri birlikleri ve komutanlarını
olduğu gibi, 1. Kuva-yı Seyyare’yi komutanlarını de denetlemeye zorunludurlar.
T.B.M.M., vatana ihanet ve savaş suçlarının muhakeme yetkisini İstiklal
Mahkemeleri’ne vermiştir. Ethem ve Tevfik Beyler, halkı yasal olmaksızın muhakeme
etme ve cezalandırma yetkisine sahip değillerdir.
T.B.M.M., asker toplama, halktan silah ve cephane, savaş araç ve gereci, at alma
işlerini ancak askerlik şubeleri kanalıyla gerçekleştirir. 1. Kuva-yı Seyyare’nin başında
bulunan Ethem ve Tevfik Beyler, kendi adamları ile köylerden istedikleri gibi asker
toplayamaz, halktan silah ve cephane, savaş araç ve gereci, at alamazlar.
Durumu bilgilerinize sunar, gereğini önemle rica ederim.
31 Aralık 1920, Kütahya
İsmet
T.B.M.M. Genelkurmay Başkanı ve Garp Cephesi Komutanı
1
1
Dr. Ayfer Özçelik, Gediz Taarruzu (Makale), Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, c.7,
sayı:21, http://www.atam.gov.tr
98
BİR BİLDİRİ
1
Yunus Nadi, Çerkez Ethem Kuvvetlerinin İhaneti, s.100, Sel Yayınları, İstanbul, 1955
2
a.g.e, s.103
99
Ankara’ya ve Garp Cephesi Komutanlığı’na yazdığı açık telgraf, Büyük Millet
Meclisi’nin meşruluğuna karşı isyan ve bu nedenle vatan hıyaneti olduğundan, Ethem
Bey’in görevden alınmasıyla hakkında kanuni işlem yapılması, Genelkurmay
Başkanlığı’ndan emredilmiştir. Birinci Kuva-yı Seyyare Komutanlığı görevini sizden ve
kardeşiniz Tevfik Bey’den sonra, en kıdemli müfreze komutanına teslim edip
bırakınız.
Kütahya, 31 Aralık 1920
İsmet
Garp Cephesi Komutanı
1
BİR TELGRAF
BİR TELGRAF
1
a.g.e, s.103
2
a.g.e, s.103
100
cephelerde bulunan Kuva-yı Milliye önderlerinin size katılmalarına gizlice başvuruldu.
Ondan sonra ordu içinde propagandanın etkilerine güvenildi. En sonunda
kuvvetlerinizin bastırılması için hem Hükümetin karar veremeyeceği, hem de yeterli
kuvvet bulunamayacağı sanıldı. Bunlar yanlış ve zararlı şeylerdi. Ve en sonunda
kaleme aldığınız bana ve T.B.M.M.’ne gönderdiğiniz son telgrafla en uygunsuz bir işe
başvurdunuz. Kardeşler arasında kan akması yazık ki kaçınılmaz görünüyor.
Saygıdeğer olan, kendi saygınlığınızı koruyarak büyük mücadelelere girişmiş kişilerde
hayat korkusu olmaz. Fakat herhangi bir çarpışmanın başarı olasılığını, daha
çarpışmadan önce düşünmek gerekir. Ordunun kurşun atmayacağı ve bazı birliklerin
size katılacakları hakkındaki güvenceye inanmayınız. Oradaki kuvvetlerin gerçek
sayısı belli. Beş bin asker olduğunu işitmekle beraber, hadi on bin olduğunu sayalım.
Oradaki kuvvetlerin ne şekilde yönetildiği, eğitim ve disiplin durumları tarafımızdan
bilinmekle beraber, askerlerinizin canlarını ve mallarını savunma kaygısına düşerek
ciddi biçimde karşı koymaları için yemin ettirilecekleri ve çok miktarda cephaneye de
sahip olduğunuz kabul edilmiş olup, ona göre önlemler alınmıştır. Hiç kimse size açık
ve samimi bir kardeşlik yapmadı. İşte ben durumu bu şekilde özetledikten sonra,
T.B.M.M.’nin teklifi üzerine, kardeşlerinizle beraber uygun gördüğünüz şekilde
çekilmenizi, hem şerefiniz ve hayatınız için, hem de Kuva-yı Seyyare için en uygunu
olduğunu düşünüyorum. Bugün başka bir çözüm yolu kalmamıştır. Askeri ve siyasi
mücadele hayatında, sırası geldiği zaman çekilmesini bilen adam, memlekete kısa bir
süre sonra yeniden hizmet edecek ve düşüncelerinden yararlanılacak bir duruma
girer.
Bunu yapmamak ve bir defa daha çarpışmayı denemek gibi bir harekete
başvurulursa, bunun sonucunda şerefi ve memlekete hizmet imkânı ortadan kalkar.
Ben görevim gereği bu telgrafı gizli ve özel şifre ile gönderdim. Bir defasında yüz
yüze görüştüğümüz zaman, açık olarak fikirlerimi söylediğim gibi, bu defa da yazı ile
aynı açıklık ve samimiyetle gerçeği söylüyorum. Telgrafımın başka amaçla ve pazarlık
için yazıldığının düşünülmesi yanlış olur. Baki son selam.
Kütahya, 31 Aralık 1920
İsmet
Garp Cephesi Komutanı
1
BİR TELGRAF
1
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, ek.16, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
101
bilmem. Fakat Hükümetin aleyhimde düzenlediği tuzaklara haberim olduğu günden
beri her türlü önlemi aldım. Şimdiki işim, olayları lehime çevirerek Tarih’e geçmek
için saldırmanızı beklemektir. Sonra da, meşruluğunu iddia ettiğiniz durumunuz
darmadağın olacaktır. Bana saldırtacağınız askerlerin sizin gibi nankör olacaklarını
düşünmüyorum. Ama bu ihtimal de düşünülerek gerekli önlemler alınmıştır. Beni ve
benim kuvvetlerimi ezebilecek, vurabilecek gücünüz vardı da, bu münasebetsizliklerin
ortaya çıkmasından önce Uşak için önerdiğim taarruzu niçin kabul etmediniz. Öyle ise
hain, cani hep sen, hep siz.
Diyorsunuz ki, bir buçuk aydan beri bizlere türlü türlü kuruntular verildikten
başka, bizden herkes türlü türlü yararlanmaya yeltendi. A budala kardeş, kurutluyu
ortaya çıkaran siz değil misiniz? Buna sebep olan, Topçu Müfettişi Galip değil mi? Bu
gibi şeyleri bilmezlikten gelerek konuşuyorsunuz. Sizin ve sizin gibilerin
çekememezliğinize, kıskançlığınıza, tutkularınıza, kişiler değil, memleketler feda
ettiğinize, edebileceğinize, bu kararlarınızdan başka ne gibi tanıklar ve ne gibi
kanıtlar aranabilir. Bu kadar hırslı olduğunuzu bildiğim sizlere karşı alacağım ve
aldığım önlemleri çok görmemek gerekir. Reşit Bey değilmidir ki, saflığı ile bu
fırsatları sizlere verdi. Fakat ne yapayım kardeş. Yoksa bana kalsaydı, ne Mustafa
Kemal Meclis Başkanı olurdu, ne sen şimdi benim idam fermanımı okuyabilirdin ve ne
de meclis koridorlarındaki eli silahlılar önce Mustafa Kemal’in diktatörlüğünü işaret
edebilirlerdi.
Bir de izzeti nefisten söz ediyorsunuz. Koltuklarda, salonlarda söz edilen izzeti
nefis kelimelerine değer vermeyiniz. Çünkü aslı yoktur. Büyük mücadelelere girişmiş
kişilerde hayat korkusu olmaz diyorsunuz. Bu öğüdü bana vermeden önce Uşak
cephesine buyurmanız gerekir. Ordunun bana kurşun atmayacağını ve bana
katılacağını kabul edersem, pek hata etmiş olmam. Çünkü ne onlar sizin gibi nankör ne
de benim isyan edeceğime inanmıştırlar. Kuvvetlerimizin beş bin veya on bin olması,
Mustafa Kemal’in daima Kuva-yı Seyyare’yi bir, iki yüz kişiden ibaret olduğunu iddia
ve propagandasına karşıdır. Yoksa kuvvetlerimiz ister az, ister çok olsun, imanına,
dayanıklılığına tanık, Çanakkale’den, Sivas’lara kadar alayları kâh tekbir, kâh tehdit
ile esir eden, asileri sindirip, haddini bildirmiş bir kuvvettir. İki gözümün biçareleri,
eğitim ve öğretim ile doksan üç harbinden beri kazandığınız en ufak bir muharebeyi
gösterebilecek durumda olursanız, bu iddianıza o kadar şaşmayacağım. Bize kimse
kardeşlik yapmamış ve en açık bir samimi kardeşliği sizin yaptığınızı söylüyorsunuz.
Teşekkür ederim. Fakat inanılmasını güç görüyorum. Köprüyü geçinceye kadar
eyvallah diyorsunuz, ama bilmiyorsunuz köprünün binde birini geçememişsiniz.
Ah fesatla uğraşan vatanseverler. Biçare Millet Meclisi, sizin askeri sahte
şöhretlerinizi anlayamıyor. Ondan dolayı, vatanseverlik hissim şunu söylememi
emrediyor: Bana karşı önem verici bir durum alınız, aksi durumda doğruluk ve hak
başarılı olacaktır. Tarih bana az, size çok lanet edecektir. Baki ilk selam.
102
Gediz, 2 Ocak 1921
Ethem
Umum Kuva-yı Milliye Komutanı
1
Ethem Bey’in Gediz’den gönderdiği son telgraf, bütün iyi niyet çabalarının
sonu olmuştu. Telgrafta kullanılan ifadeler, Çerkez Ethem’in ruhi durumunda
herhangi bir değişiklik olmadığını ve tersine daha da asabi ve sinirli bir ruh
haline girdiğini gösteriyordu. Artık Kuva-yı Seyyare’ye karşı askeri hareket bu
haberleşmeden sonra başlayacaktı.
BİR TELGRAF
GÖRDES KAYMAKAMLIĞINA
(Geciktirilmesi ve ihmali idamı gerektirir.)
İstanbul’la görüşmek ve Memleketi Ankara’nın ihtiraslarına feda etmemek üzere,
Ankara’da bulunan Barış Heyeti’nin tutuklanmasından dolayı Ankara Hükümeti’ne
verdiğim protesto telgrafının en yakın Yunan komutanlığına özel bir memurla
gönderilerek doğrudan doğruya İstanbul ile haberleşmemizin sağlanması için
başvurulması ve sonuçtan tarafıma bilgi verilmesini önemle rica ederim.
Gediz, 2 Ocak 1921
Ethem
Umum Kuva-yı Milliye Komutanı
2
BİR TELGRAF
1
a.g.e, c.2, ek.17
2
Çerkez Ethem Kuvvetlerinin ihaneti, s.106, Yunus Nadi, Sel Yayınları, 1955, İstanbul
103
Kuvvettim savunmaya hatta karşı saldırıya bile yeterli olmakla birlikte, karşımda
ve yanlarımda Yunanlılar bulunduğundan, tutulacak yol konusunda Yunan komutanlığı
ile anlaşmaya varılmış ise de, zatı devletlerinin onayını almayı da her bakımdan
lüzumlu buldum.
Gereğinin yapılması, haberleşmelerin ve zatı devletlerinin emirlerinin alınmasının
sağlanması için, Gediz telgraf hattının onarımı ve düzeltilmesi, yüksek emirlerinize
arz olunur.
Gediz, 2 Ocak 1921
Ethem
Umum Kuva-yı Seyyare ve Kütahya Bölgesi Eski Komutanı ve
Şimdiki Umum Kuva-yı Milliye Komutanı
1
1
Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, s.468, Bil Yayıncılık, Ankara, 1993
2
İzzettin Çalışlar, Gediz, Kütahya ve İkinci İnönü Muharebelerinde 61.Tümen, s.40,
Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara, 2006
3
Rahmi Apak, Garp Cephesi Nasıl Kuruldu, s.218-219, Türk Tarih Kurumu Yayınları,
Ankara, 1990
104
göstermek suretiyle onların moralini bozmak istiyordu. Gerçekten de, dağlık bölgede
mevzi almış olan çeteler, hiçbir çatışmaya cesaret edemeyerek kademe, kademe geri
çekiliyorlardı.
1
1
a.g.e, s.218
2
a.g.e, s.219
3
İzzettin Çalışlar, Gediz, Kütahya ve İkinci İnönü Muharebelerinde 61.Tümen, s.40,
Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara, 2006
4
Cemal Kutay, Çerkez Ethem Tamamlanmış Dosya, s.354, Özgür Yayınları,
İstanbul, 2004
105
söyleyecektim. Yaverlerimden Sami Bey ile daha önce esir aldığımız bir Yunan
binbaşıyı ve casusluk suçundan yakaladığımız bir Ermeni’yi Uşak’taki Yunan ordu
merkez karargâhına gönderdim. O gün akşama kadar hafif çarpışmalar oldu. Ben
müfreze komutanlarına çatışmalardan kaçınmalarını, daima geri çekilmelerini
bildirdim. Bu sırada Uşak’a giden yaverimden haber geldi. Yunan Komutanı General
Maneta dört günlük ateşkes teklifimizi kabul etmişti. Bundan yararlanarak 6 Ocak
1921 günü, geri çekilen birliklerimizi topladım ve akşama kadar üzerimize gelmiş olan
Garp Cephesi kuvvetlerini geri atarak eski mevzilerimize ulaştırdım.
1
1
a.g.e, s.354-357
2
Rahmi Apak, Garp Cephesi Nasıl Kuruldu, s.219, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara,
1990
3
İbrahim Artuç, Kurtuluş Savaşı’nın Zorlu Yılları, s.249, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2002
4
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s.948-949, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
106
hiç beklenmedik bir şey oldu. Bursa ve Uşak bölgelerindeki birliklerden,
1
Yunanlıların ileri harekâta geçtikleri bildirildi.
BİR TELGRAF
BİR TELGRAF
1
Rahmi Apak, Garp Cephesi Nasıl Kuruldu, s.219, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara,
1990
2
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s.949, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
3
a.g.e, s.949
107
bir taraftan Ankara’ya Genel Kurmay Başkanlığı’na bildirirken, diğer yandan da
1
uygulamaya geçtiler.
7 Ocak 1921 günü, 11.Tümen ile 61.Tümen’in İnönü’ye gidecek bölümü
Kütahya’ya doğru yürüyüşe geçti. Refet Bey’in Cenup Cephesi birlikleri ise daha
2
yakın olan Dumlupınar mevzilerine yürüyüşe geçti.
1
İbrahim Artuç, Kurtuluş Savaşı’nın Zorlu Yılları, s.249, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2002
2
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s.950, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
3
a.g.e, s.950
108
edecekti. Gediz böylece boşaltıldı ve alınan önlemler sayesinde Ethem Bey
durumu ancak 24 saat sonra haber alabildi. Gediz’in boşaltıldığını gece öğrenen
Çerkez Ethem, Gediz’e girerek oradan süratle Kütahya’ya doğru ilerlemeye
başladı. Tümenin artçısı olarak ilerleyen 14.Süvari Alayı, Kuva-yı Seyyare
kuvvetleri ile iki yerde çarpışmaya mecbur oldu. Böylelikle Kütahya’ya çekilen
1
tümene zaman kazandırdı.
Bu arada aynı gün Emet’te bulunan Doktor Fazıl Bey, Emet Müfrezesi’nin üç
yüz atlı askeriyle orduya teslim olmak istediğini bildirdi.
Gene aynı gün İsmet Bey’in Garp Cephesi birlikleri, karlı çamurlu yollarda,
yırtık çarıklı ayaklarla yaya olarak Kütahya’ya koşuyor ve vagonlara doluşarak
trenle İnönü mevzilerine ulaşıyorlardı. Bursa bölgesindeki Yunan kuvvetleri
24.Tümen’i geri atarak İnönü’ye doğru ilerlemesini sürdürdü. Ama güneydeki
Yunan Uşak grubu, her nedense Dumlupınar’a varmadan önce ilerlemesini
2
durdurdu.
1
İzzettin Çalışlar, Gediz, Kütahya ve İkinci İnönü Muharebelerinde 61.Tümen, s.46,
Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara, 2006
2
İbrahim Artuç, Kurtuluş Savaşı’nın Zorlu Yılları, s.251, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2002
3
a.g.e, s.252
4
a.g.e, s.252
109
Garp Cephesi kuvvetleri için kuşatılıp imha edilme tehlikesi vardır. Hele Çerkez
Ethem’in Kütahya’yı alıp süvarilerle hızla Eskişehir’e ulaşması ve İnönü’deki Ordunun
geri ile olan bağlantısının kesilmesi ihtimali, bir felaket olur ve Kuva-yı Seyyare’ye
Ankara yolu açılırdı. Ocak ayının bu karlı ve çamurlu günlerinde Türk Milli
Mücadelesi’nin kaderi, adeta bir pamuk ipliğine bağlı kalır. Ve çok hassas bir denge
üzerinde çok bunalımlı saatler geçirilir. Denilebilir ki o saatlerde Mustafa Kemal Paşa
ve cephe komutanlarının kalpleri İnönü ve Kütahya’daki savunma mevzilerinde
atmıştır. Çünkü bunlardan birinin çökmesi, bu setlerden birinin yıkılması, kuzeydeki
bütün Türk kuvvetlerini silip süpürecekti.
1
Bu arada Tümenin bir alayı İsmet Bey’in bir gün önceki emri üzerine
İnönü’ye gönderildi. Diğer biri, 159.Alay daha önce Ethem Bey’in emrinde idi ve
6 Ocak 1921 günü Altıntaş Ovası’nda ordu birliklerine sığınmıştı. Bu alayın
askerlerine Refet Bey izinli olarak memleketlerine göndermişti. Tümenin
emrinde yalnızca iki taburlu 190.Alay, bir istihkâm bölüğü, bir hücum bölüğü ve
bir topçu bölüğü kalmıştı. Bunların toplam sayısı yedi yüz kişi idi. Ayrıca iki alayı
bulunan ve beş yüz atlısı olan bir Süvari Tugayı vardı. 61.Tümen’in bu
kuvvetlerine karşılık, Çerkez Ethem’in elinde binden fazla kuvvet vardı ve
Kütahya yakınlarına, Yellice Dağı’nın güney eteklerine ulaşmışlardı. Ayrıca Parti
Pehlivan Müfrezesi Kütahya’ya üç saatlik bir uzaklıkta bulunuyordu. Emet
Müfrezesi Komutanı Doktor Fazıl Bey, her ne kadar 8 Ocak 1921 günü orduya
teslim olmak istediğini bildirdi ise de, Tavşanlı üzerinden Kütahya’ya doğru
ilerliyordu.
1
a.g.e, s.252
2
İzzettin Çalışlar, Gediz, Kütahya ve İkinci İnönü Muharebelerinde 61.Tümen, s.47-49,
Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara, 2006
110
çevresinde tutmaya karar verdim. Bu durumda asiler Kütahya’ya saldırır ve yakıp
yıkmak isterlerse şiddetle karşı koyup onları geri püskürteceğim. Eğer İnönü
bölgesinde Yunanlılara yardım amacıyla Eskişehir’e doğru ilerlerlerse, ben de yan ve
arkalarına düşüp onları tepeleyeceğim.
1
1
a.g.e, s.48
2
a.g.e, s.49
3
a.g.e, s.49
4
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s.957, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
111
Ayrıca İzzettin Bey, İnönü’deki Türk Ordusu’nun zaferini haber almıştı.
1
Askerlerin moral gücünü yükseltmek için birliklere bir duyuru yayınladı.
BİR DUYURU
1
İzzettin Çalışlar, Gediz, Kütahya ve İkinci İnönü Muharebelerinde 61.Tümen, s.50,
Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara, 2006
2
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s.958, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
112
asiler şehre girmeye başladılar. Cephenin bu kısmı ancak yeni bir kuvvetle
tutulabilirdi. Tam bu sırada, İnönü Cephesi’nden trenle Afyon’a gönderilen
189.Alay’ın iki taburu, 12.Kolordu Komutanı Fahrettin Bey tarafından Alayunt
İstasyonu’nda indirilerek İzzettin Bey’in yardımına gönderildi. Alay Komutanı
Binbaşı Avni Bey, bu iki taburu Kütahya Kışlası’na getirdi ve İzzettin Bey’in
emrine verdi. İzzettin Bey bu askerleri hemen 190 Alay’a yardım için gönderdi.
Bu arada akşam da olmuştu. Çeteler, adetleri üzere geceyi geçirmek için
gerideki köylere, Kumarı, Aydoğdu, Göynükören’e çekildiler.
Genelkurmay Başkanlığı bir komuta değişikliği yaparak 61.Tümen’i Garp
Cephesi’nden alarak Cenup Cephesi Komutanlığı emrine verdi. Gece bu emri
Refet ve İzzettin beylere duyurdu. Bunun üzerine Refet Bey, geceden
61.Tümen emrine bir istikam bölüğü gönderdi. 13 Ocak 1921 günü güneş
doğarken çarpışmalar yeniden başladı. Kuva-yı Seyyare’den ele geçirilen birkaç
esir, çetecilerin büyük bir bölümünün istemeyerek savaştıklarını söylemişlerdi.
Bir fırsat çıksa ordu tarafına geçeceklerdi. Kuva-yı Seyyare önderleri müfreze
komutanlarını ölümle tehdit ediyorlar ve geri çekilenleri öldürüyorlardı. Ethem
Bey, müfreze komutanlarının gayretini artırmak için, Kütahya’nın malı, canı,
namusu helaldir, diye söz vermişti.
Öğle üzeri çarpışmaların şiddeti azalmasına rağmen, öğleden sonra Kuva-yı
Seyyare yeniden saldırıya başladı. Bir gün önce çarpışmalara katılan 189.Alay
askerleri bozguna uğrayarak, şehrin dışına çekildiler. Bu arada İzzettin Bey, bir
gün önce bozulup, dağılan 190.Alay’ın iki taburunu derleyip, toplayıp
189.Alay’ın yardımına gönderdi. 61.Tümen Kurmay Başkanı Yüzbaşı Asım Bey,
çekilmekte olan 189.Alay’ın yanına gelerek tabancasını çekti ve kaçanları
vururum tehdidi ile askerlerin çekilmesini önledi. Bundan sonra 189.Alay şehre
girerek daha önceki mevzilerini tekrar ele geçirdi. Arkadan 190.Alay da yetişe-
1
rek durum düzeldi.
BİR BELGE
61.TÜMEN KOMUTANLIĞINA
Kütahya Kalesi’nin önüne kadar çekilen 189.Alay’ı geri çevirdim. Askerlerin dağılıp
çekilmemeleri için zor kullanıyorum. 190.Alay’ı takviye olarak kullanacağım ve daha
önceki mevzileri tekrar geri alacağım.
Durumu bilgilerinize arz ederim.
Kütahya, 13 Ocak 1921
Asım
1
İzzettin Çalışlar, Gediz, Kütahya ve İkinci İnönü Muharebelerinde 61.Tümen, s.55,
Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara, 2006
113
61.Tümen Kurmay Başkanı
1
1
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s.960, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
2
İzzettin Çalışlar, Gediz, Kütahya ve İkinci İnönü Muharebelerinde 61.Tümen, s.55,
Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara, 2006
3
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s.961, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
4
a.g.e., s.962
114
yürüyüşle ve pek etkili bir şekilde yapılabileceği meydandaydı. Hâlbuki Refet Paşa,
gereken yere gitmemiş. Bunun aksi tarafına, Kütahya'nın batısına değil, doğusuna
Alayunt'a gitmiş. Süvari kuvvetleri, 12 Ocak 1921 günü öğleye doğru Alayunt
bölgesine ulaştı. Refet Paşa, İzzettin Paşa ile görüşmek üzere Kütahya'ya gitti.
İzzettin Paşa, süvari tümenlerinin Kütahya güneyinden, Yellice dağı batısından,
tamamen süvariden ibaret olan Ethem kuvvetlerinin gerilerine gönderilmesini teklif
etmiş. Refet Paşa, iki tarafın savaş durumu hakkında tam bir bilgisi olmadığını ileri
sürerek, böyle bir harekete yanaşmamış. Refet Paşa, İzzettin Paşa kuvvetleri,
doğuya, Porsuk suyu gerisine çekilme durumu ile karşılaşırsa, süvarileriyle Kütahya
ovasından asilerin yan ve gerilerine taarruzu düşünüyormuş. Atlı asilerin
hayvanlarından inip piyade tümenimiz karşısında yaya olarak savaştığı en zayıf
durumunda bile üzerine yürümekte kararsızlığa düşen komutanın, piyade tümenimiz
yenilmiş olarak geri çekilirken atları üzerinde bulunacak, manevî güçleri yükselmiş
asilerin, hangi yanına ve nasıl taarruz etmeyi düşündüğü, gerçekten her asker için
üzerinde durup düşünülecek bir meseledir. Böyle şey olamaz! Bu düşman süvarisi, geri
çekilmeye mecbur ettiği piyadeyi bırakıp Refet Paşa süvarileri üzerine atılmayacak
mıydı? Efendiler, savaş alanına, top ve tüfek sesine gelen kuvvetin, bir tek tüfek
atmadan, savaşmakta olan kendinden bir kuvvetin yenilmesini beklemesi ve ondan
sonra iş görebileceğini sanması, yalnız asker olanların değil, en sade görüşlü
insanların bile akla yatkın bulacağı bir düşünce değildir. Görev ve fedakârlık, savaşan
birliklerin yenilmeden, çekilmeden başarısını sağlamaya çalışmakla yerine getirilir.
Arkadaşı savaşırken ve yardıma muhtaç iken, seyirci kalmış olan komutanlar,
arkadaşının yenilgisine şahit olabilirlerse de tarihin amansız tenkit ve
suçlamalarından asla kurtulamazlar. İzzettin Paşa, 11 Ocak 1921 öğlesinden 13 Ocak
gece yarısına kadar devam eden şiddetli ve kritik çarpışmalar sırasında, süvari
gruplarının da taarruza katılması zamanının geldiğini Genelkurmay Başkanlığı'na
bildirmişti. Refet Paşa, Güney Cephesi'nden getirtmekte olduğu 8'inci Tümen
yetişebildiği takdirde, 14 Ocakta taarruza geçmek niyetinde olduğunu, birliklerine
bildiriyordu. İzzettin Paşa, 11, 12, 13 Ocak günlerinde yalnız başına düşmanla
savaştıktan sonra, akşam gün batarken yaptığı bir karşı taarruzla asileri yenerek
kaçmaya mecbur etti. Refet Paşa, muharebeye seyirci kalmak suretiyle büyük bir
fırsatı kaçırdı; Ethem'i ve kuvvetlerinin geri çekilmesine elverişli bir durum yarattı.
14'üncü günü emri altında bulunan bütün süvari kuvvetlerini Süvari Tümen
Komutanlarından Derviş Bey'in emrine vererek, onu, Ethem'in takibi ile
görevlendirdi. Derviş Bey, Afşar'da, özellikle Gediz'de Ethem kuvvetlerinin
gerilerine doğru, geceleri de yürümek suretiyle indirdiği korkunç darbelerle Ethem,
Tevfik ve Reşit kardeşleri sersem etti. Kuvvetlerinin toplanmasına zaman bırakmadı.
Derviş Bey, Ethem ve kardeşlerini 14 Ocaktan 22 Ocağa kadar dokuz gün nefes
aldırmaksızın durmadan takip etmiştir. Sonunda, bütün Ethem kuvvetleri esir
115
edilmiş; yalnız Ethem, Tevfik ve Reşit kardeşler yine bir görev almak üzere düşman
ordugâhına kaçabilmişlerdir.
1
BİR BELGE
61.TÜMEN KOMUTANLIĞINA
Bu gece 8.Tümen’in alayları yetişir yetişmez, yarın taarruza geçmek
niyetindeyim. Buna hazırlıklı olmak üzere 1.Süvari Tugayı’nın iki sahra topunu Ağaç
Köy’e gönderilmesini ve orada mevzie sokulmasını rica ederim.
Alayunt, 13 Ocak 1921
Refet
Cenup Cephesi Komutanı
3
61.TÜMEN KOMUTANLIĞINA
Cenup Cephesi Komutanı Refet Bey’in 8.Tümeni nerededir? Süvarilerle bugün
harekete geçmiş midir? Genel harekât için ne emirler vermiştir? 15.01.1921 günü
yapılacak harekât bugünden planlanmış mıdır? Asilerden sığınacak olanlar için ne
düşünülmüştür? En kısa süre içinde bildirilmesini rica ederim.
Ankara, 14 Ocak 1921
Fevzi
1
Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, s.468, Bil Yayıncılık, Ankara, 1993
2
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s.961-962, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
3
a.g.e, s.962
4
a.g.e, s.962
116
Genelkurmay Başkanı
1
BİR TELGRAF
GENELKURMAY BAŞKANLIĞINA
Refet Bey, 1.Süvari Tugayı ile Ağaç Köy sırtlarında bulunduğunu bildirmişti. Daha
sonra kendisinin oradan Porsuk üzerinden ileriye hareket ettiği ve Porsuk
Köprüsü’nde bıraktığı bir haberleşme müfrezesi ile haberleşebileceğimizi bildirmişti.
Ama bu gece nerede kaldığını bilmiyorum. Yarın ne yapılacağı konusunda henüz bir
bilgi alamadım. Asilerden sığınacak olanlar için ne yapılacağı konusunda kendisinden
bir emir almadım. Durumu bilgilerinize arz ederim.
Kütahya, 14 Ocak 1921
İzzettin
61.Tümen Komutanı
2
Cenup Cephesi Komutanı Albay Refet Bey, süvari birlikleri ile hızlı hareket
ediyordu. Bu nedenle haberleşme sağlanamıyordu. Gediz istikametinde Kuva-
1
a.g.e, s.963
2
a.g.e, s.963
3
TBMM 1.Dönem Zabıt Ceridesi (31 Ocak 1921), c.7, s.439, http://www.tbmm.gov.tr
117
yı Seyyare’yi kovalıyordu. Bu sırada Ethem Bey’in emrinde bulunan 159.Alay’ın
190 kişilik kuvveti, ordu birliklerine teslim olur. 16 Ocak 1921 günü Refet Bey’in
süvarileri Gediz’e girerler. Süvarilerin büyük bir bölümü Gediz’de kalmayıp,
Emet’e doğru ilerler. Bolşevik Tabur Komutanı İsmail Hakkı, Kütahya’da düzenli
orduya sığınır. 5 subay ve 261 erden oluşan taburunu dağıtmış ve herkesi
1
memleketlerine yollamıştır.
Emet Müfrezesi Komutanı Doktor Fazıl Bey, Demirciören Köyü’nden teslim
olacağını bildiren bir haber gönderdi. Kendisini teslim almak üzere köye bir
müfreze gönderilmişse de, Doktor Fazıl’ın Yoncalı’ya gittiği öğrenilmiştir.
Yoncalı’ya giden müfreze Doktor Fazıl Bey’in Tavşanlı üzerinden Emet’te doğru
2
gittiğini öğrendi ve takipten vazgeçti.
17 Ocak 1921 günü 200 kadar çeteci yakalanır veya teslim olur. Simav’a
girilir. Ethem Bey elinde tutabildiği kuvvetlerle Demirci’ye gider. 18 Ocak 1921
günü Kuva-yı Seyyare askerlerinden bazıları Demirci Kaymakamı İbrahim Hakkı
Bey’e başvurarak teslim olurlar. Kaymakam tarafından bu askerler güvenilir
3
yerlerde Ethem Bey’e fark ettirilmeden saklanırlar.
ÇERKEZ ETHEM BEY DEMİRCİ’DE: Çerkez Ethem Demirci’ye girince, Kaymakam
İbrahim Hakkı Bey, zor kullanmasını önlemek amacıyla Kuva-yı Seyyare’ye yiyecek
verdi, yatacakları yerler gösterdi. Gece Ethem, Reşit, Demirci Kaymakamı, Jandarma
Komutanı ve Kuva-yı Seyyare’nin bazı komutanları bir odada toplandılar. Ethem
düşüncelidir. Parti Pehlivan’ın kendisini izlemeyeceğinden korkmakta, ordu
hücumlarının şiddetinden yakınmaktadır. Toplantı uzun sürmemiştir.
4
1
İbrahim Artuç, Kurtuluş Savaşı’nın Zorlu Yılları, s.254, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2002
2
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s.963-264, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
3
Zeki Sarıhan, Çerkez Ethem’in İhaneti, s.77, Kaynak Yayınları, İstanbul, 1998
4
a.g.e, s.77
118
Süvariler 19 Ocak 1921 günü Ethem Bey’in boşalttığı Demirci’ye girerler.
Ordu birlikleri, Ethem Bey ile birlikte Gördes’e gitmeyen Kuva-yı Seyyare’nin
kalan son askerlerini teslim almışlardır. Kuva-yı Seyyare’nin Osmancık Alayı
perişan bir halde Demirci’ye gelmişse de kalamadan çekilip gitmiştir. Öğleye
doğru, ordunun yedi kişilik süvari keşif kolu, 1.Süvari Grubu ve 8.Tümen’de
görevli subaylar, Yarbay Derviş Bey ve Cenup Cephesi Komutanı Albay Refet
Bey Demirci’ye gelmişlerdir. Refet Bey, Ethem Bey’e bir mektup daha
yazılmasını ister. Derviş Bey, Ethem Bey’in teslim olmasını isteyen bir mektubu
1
Gördes’e gönderir.
BİR MEKTUP
1
a.g.e, s.77
2
a.g.e, s.78
3
a.g.e, s.78
119
Demirci, 20 Ocak 1921
Derviş
1.Süvari Grubu Komutanı
1
1
a.g.e, s.78
2
a.g.e, s.78-80
3
a.g.e, s.80-81
120
Çerkez Ethem Bey ve ağabeyi Tevfik Bey yanlarındaki birkaç kişi ile birlikte
bulundukları Eskimanyas Köyü’nden çıkarak hemen yakındaki Yörük Köyü’nde
Yunanlılara teslim olurlar. Bu sırada ağabeyi Reşit Bey’de Uşak’ta bulunuyor ve
1
teslim koşullarını görüşüyordu.
1
Yurt Ansiklopedisi, c.8, s.5309, Anadolu Yayıncılık, İstanbul, 1975
2
Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam, c.2, s.142, Remzi Kitapevi, İstanbul, 2005
121
5. BÖLÜM: YUNAN ORDUSU’ NUN İLERLEYİŞİ
1
İzzettin Çalışlar, Gediz, Kütahya ve İkinci İnönü Muharebelerinde 61.Tümen, s.75-76,
Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara, 2006
122
Teçhizat ve elbiseler kusursuz, bol miktarda ve mükemmeldi. Türk askerlerinin
pantolonları köylü pantolonu, ceketleri asker ceketiydi. Türk Ordusu’nda okur-
yazar oranı % 10 idi. Yunan Ordusu’nda ise bu oran % 50 den fazla idi. Yunan
gazetelerini okuyarak milli heyecanlarını pekiştiriyorlardı. Eğitim ve öğretimleri
1
çok iyiydi.
1921 Yılı’nın şubat ve mart ayları sakin geçti. Türk Ordusu geçen zaman
içinde gerek sayı ve gerekse nitelik yönünden Yunan Ordusu ile savaşabilecek
bir duruma getiriliyordu. Kuva-yı Milliye birlikleri devamlı olarak düzenli ordu
içinde eritiliyor veya askeri örgüte katılıyordu. Bir yandan asker almaya devam
edilmekte ve bir yandan da yeni birlikler kurulmaktaydı. Eğitime, eksiklikleri
giderme gayretlerine, yiyecek ve cephane ikmalini düzene koyma işlerine ara
vermeksizin çalışılıyordu.
Yunan Ordusu, kuzeyde Bursa Grubu, güneyde ise Uşak Grubu olarak
konuşlanmıştı. Bursa Grubu daha kuvvetliydi. Çünkü düşmanın Eskişehir ve
Ankara’ya ulaşılması için, kuzeyden saldırması daha uygundu. Uşak Grubunda
daha az kuvvet vardı. Türk Ordusu da bu duruma uygun olarak konuşlanmıştı.
Kuvvetlerin çoğu Yunan asıl taarruzunu karşılayacak şekilde kuzeyde, daha az
kuvvet de güneyde bulunduruldu. Kuzeydeki savunma, daha önce de olduğu
gibi İsmet Paşa’nın komutasındaki Garp Cephesi’nin sorumluluğunda, güney
savunması da Refet Paşa’nın komutasındaki Cenup Cephesi sorumluluğunda
2
olacaktı. Orta bölgede, Kütahya civarında da ihtiyat (yedek) kuvvetler
bulundurulacak ve gerektiğinde Alayunt ve Çöğürler istasyonlarından demiryolu
kullanılarak bu kuvvetler kuzeye veya güneye kaydırılacaktı.
Bu sırada Londra Konferansı düzenlendi. Bu konferansa, Osmanlı Padişah
Hükümeti’nin yanı sıra TBMM Hükümeti de davet edildi. TBMM barış önerilerini
kabul etmeyince, Londra Konferansı sona erdi. Bu arada Yunan Ordusu’nda da
hazırlıklar son hızıyla sürüyordu. Elde edilen bilgiler, Yunanlıların mart ayı
sonlarına doğru Kütahya ve Eskişehir’e doğru taarruz edecekleri doğrultu-
3
sundaydı.
CEPHE EMRİ
1
a.g.e, s.75-80
2
Birinci İnönü Savaşı’ndan sonra Albay İsmet Bey ve Albay Refet Bey, paşalığa terfi
ettirilmişlerdi.
3
İbrahim Artuç, Kurtuluş Savaşı’nın Zorlu Yılları, s.352-355, Kastaş Yayınevi, İstanbul,
2002
123
Asker! Böyle insanların komutanı olduğum için iftihar ediyorum. Sizi yeni bir zafere
çağırıyorum.
22 Mart 1921, Bursa
Papulas
Küçük Asya Ordusu Başkomutanı
1
1
a.g.e, s.360-361
2
a.g.e, s.353-362
124
birliklerini Afyonkarahisar’ın doğusuna çekerek Çay, Bolvadin hattında yeni bir
1
cephe oluşturdu.
Eskişehir-Afyonkarahisar hattını ele geçirmek üzere hareket eden Yunan
Ordusu, böylece hedeflerinden birine ulaşmış oluyordu. Türk Genelkurmayı ise
Afyonkarahisar’ın işgaline fazla önem vermiyordu. Çünkü stratejik değeri daha
fazla olan Eskişehir’i elden çıkartmamak için önce İnönü’de Yunanlıları
yenmeyi, sonra da Afyonkarahisar’a yönelerek ikinci zaferi burada sağlamayı
2
düşünüyordu.
NUTUK’A GÖRE YUNAN GENELKORMAYI’NIN STRATEJİK HATASI: Yunan Ordu-
su’nun uyguladığı genel taarruz planında çok göze çarpan bir hatayı işaret etmek
isterim. Yunan Ordusu Uşak Grubu’nun Dumlupınar’dan sonra, Eskişehir genel
doğrultusunda yürümesi gerekirdi. Düşmanın Afyonkarahisar üzerinden Konya
doğrultusuna yönelmesi, asıl kesin sonuç alanından kuvvetlerini uzaklaştırarak onları
tehlikeli bir durumda bırakmıştır. İnönü’de başarı bizde kaldıktan sonra, bu
kuvvetlerin kendilerini tehlikeden kurtarmak için bir an önce ve ivedilikle geri
çekilmeyi sağlamaktan başka bir şey düşünmeyeceklerine şüphe yoktu.
3
1
Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, s.498-499, Bil Yayıncılık, Ankara,1993
2
Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, s.499, Bil Yayıncılık, Ankara,1993
3
a.g.e, s.499
4
İbrahim Artuç, Kurtuluş Savaşı’nın Zorlu Yılları, s.362-363, Kastaş Yayınevi, İstanbul,
2002
125
Türk birlikleri düzensiz bir halde çekilmeye başladılar. Tepe Yunanlıların eline
1
geçti.
Cephenin sağ kanadı çökmüş sayılabilirdi. Birlikler mevzilerde tutunmakta
zorluk çekiyorlardı. Kanlısırt ve Metristepe’nin Yunanlıların eline geçmesiyle,
hemen her yerde süngüye dayanan ve yirmi iki kez tekrarlanan şiddetli Türk
karşı taarruzlarının meydana getirdiği sarsıntı ve yılgınlık, Yunan Komutanlığına
bu başarıdan yararlanmaya imkân vermedi. Gerçekten de Türk kayıpları kadar,
Yunan kayıpları da fazlaydı. Yunanlıların kaybı, ölü ve yaralı olarak 850 subay
2
ve er idi.
PONPON PABUÇLU, BALE ETEKLİ YUNAN ASKERLERİ: Yunanlılarla beraber
bulunan Ernest Hemingway adlı bir savaş muhabiri şöyle anlatmaktadır: “Yunan
topçusu, yeni gelmiş, hiçbir şey bilmeyen Konstantin subayları komutasında hücuma
geçtikleri sırada, kendi asıl kuvvetleri üzerine ateş açmıştı. İngiliz gözlemcisi çocuk
gibi ağlıyordu. Hayatımda ilk olarak, burunları ponponlu sivri pabuçları havaya
dikilmiş, beyaz bale eteklikli ölülere rastlıyordum. Türkler, sımsıkı yığın halinde
koşarak geliyorlardı. İngiliz gözlemcisi ile ciğerlerimiz patlayıncaya ve ağızlarımıza
acı bir tat doluncaya kadar koştuk, kayaların arkasında durduk, ama Türkler de
durmadan üzerimize geliyorlardı, daha büyük bir yığın halinde.”
3
1
İzzettin Çalışlar, Gediz, Kütahya ve İkinci İnönü Muharebelerinde 61.Tümen, s.108-
112, Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara, 2006
2
İbrahim Artuç, Kurtuluş Savaşı’nın Zorlu Yılları, s.367-369, Kastaş Yayınevi, İstanbul,
2002
3
Lord Kindross, Atatürk, Bir Milletin Yeniden Doğuşu, s.406, Sander Yayınları, İstanbul,
1974
126
geceden geri çekildikleri ancak saat 09.30’da anlaşıldı. Bunun üzerine Türk
kuvvetleri hemen taarruza geçtiler ve Yunan artçıları ile mücadele akşama
1
kadar sürdü. Artçıların da çekilmesiyle savaş sona erdi.
BİR TELGRAF
BİR TELGRAF
1
İbrahim Artuç, Kurtuluş Savaşı’nın Zorlu Yılları, s.370-372, Kastaş Yayınevi, İstanbul,
2002
2
a.g.e,, s.380
127
Adınızı tarihin şeref abidelerine yazan ve bütün millete size karşı sonsuz bir
minnet ve şükran duygusu uyandıran büyük gaza ve zaferinizi tebrik ederken,
üstünde durduğunuz tepenin size binlerce düşman ölüleriyle dolu bir şeref meydanı
seyrettirdiği kadar, milletimiz ve kendiniz için yükseliş parıltılarıyla dolu bir
geleceğin ufkuna da baktığını ve hâkim olduğunu söylemek isterim.
Ankara, 1 Nisan 1921
Mustafa Kemal
Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı
1
İkinci İnönü Meydan Savaşı, 23 Mart 1921 günü Yunan Bursa Grubu'nun
hareketi ile başladı, 1 Nisan 1921 akşamı İnönü mevzilerinde, İsmet Paşa'nın
komutasındaki Garp Cephesi kuvvetlerinin zaferi ile sonuçlandı.
Gerçekte “milletin makûs talihi” henüz yenilebilmiş değildi. Milletin makûs
talihi Mustafa Kemal Paşa tarafından Sakarya ve Dumlupınar’da yenilecekti.
Ancak Mustafa Kemal Paşa böyle bir iyimser, güç verici, ferahlatıcı
değerlendirme ile Anadolu Türk halkını rahatlatmayı amaçlıyordu. Ayrıca dışa
karşı bir kuvvet, bir direnç ifadesi olan bu açıklamalar Yunanlıların moralini
bozacaktı. Mustafa Kemal Paşa’nın Türk Ordusu’na, Anadolu Türk halkına
verdiği bu güç, verdiği bu mesaj amacına kısa zamanda ulaştı. İnançlı ve
kendine güvenen komutanların ardından, İnönü Zaferi’nin yankıları Anadolu’yu
dalga dalga kapladı. İstanbul ve Anadolu basını her zamankinden daha güçlü,
daha güvenli, daha heyecanlı bir şekilde millî mücadeleyi desteklediler. Halkı
millî mücadeleyi desteklemeye teşvik ettiler. Millî bir heyecan ve düşmana karşı
bir galeyan uyandırdılar. Bu heyecanla yazılar, şiirler yazıldı, mitingler
düzenlendi, bütün Anadolu Türk halkı bir yumruk, tek yumruk haline geldi. 4
Nisan 1921 günü Kütahya’da kutlamalar yapıldı, mevlitler okundu ve hatimler
2
indirildi.
Afyonkarahisar’a kadar ilerlemiş Yunan kuvvetlerinin durumu da güçleşti ve
hemen Uşak’a doğru geri çekilmeye başladılar. Garp Cephesi kuvvetlerinin bir
bölümü de Eskişehir üzerinden Kütahya’ya ve Altıntaş’a yönelerek
Afyonkarahisar’ın doğusunda bulunan ve geri çekilmeye başlayan Yunan Uşak
Grubu’nun geri çekilme yolunu kesmek üzere demiryolu ile Refet Paşa’nın
emrine verildi. Cenup Cephesi Komutanı Refet Paşa karargâhını Çöğürler
3
İstasyonu’na taşıdı.
1
Ercan Çetinerler, Kurtuluş Savaşı Hava Harekâtı (Makale), http://www.tayyareci
com.mht
2
Yrd. Doç. Dr Ahmet Vehbi Ecer, İkinci İnönü Zaferinin Türk Milletine Kazandırdığı Moral
1
İbrahim Artuç, Kurtuluş Savaşı’nın Zorlu Yılları, s.384-387, Kastaş Yayınevi, İstanbul,
2002
129
Bu beklenmedik cesur taarruz, Türk Cephesi’ni dalgalandırdı. Taarruza
uğrayan Türk Tümeni geri çekildi. Bu sayede zaman kazanan Birinci Yunan
1
Kolordusu, çekilmeyi sürdürdü.
Fakat artık geç kalınmıştı. Kondilis kuvvetleri Aslıhanlar bölgesinde mevzile-
rine yerleştiler ve Uşak’tan takviye kuvvetler aldılar. Bu güçle Yunanlılar
taarruza geçtiler. Akşama kadar karşılıklı hücumlar ve süngü savaşları ile
devam eden mücadele, iki tarafa da ağır kayıplar verdirmişti. Bu arada
12.Kolordu kuvvetleri de Aslıhanlar’a ulaştılar ve Refet Paşa’nın komutası altına
girdiler.
10 Nisan 1921 günü de savaş, karşılıklı taarruzlarla akşama kadar sürdü,
ama bir sonuç alınamadı. Refet Paşa, Yunanlıların kuvvetli bir savunma
yapacaklarını ve parça, parça gelen yorgun kuvvetlerle taarruz edilemeyeceğini
anlamıştı. Tersine, İnönü yenilgisinin acısını çıkartmak için büyük bir Yunan
taarruzu bile olabilirdi. Refet Paşa’nın önerisi üzerine Genelkurmay taarruzun
durdurulması için emir verdi.
Ertesi gün sakin geçti. İki taraf mevzilerinden dışarı çıkmadılar. Gece yarısı
Yunanlılar Aslıhanlar mevzilerinde kuvvetli artçılar bırakarak daha gerideki
Dumlupınar sırtlarına çekildiler. 12 Nisan 1921 günü, bu çekilmeden habersiz,
Türk kuvvetleri de savunma durumu aldı. Aslıhanlar Savaşı olarak adlandırılan
2
ve beş gün süren savaş böylelikle sona erdi.
DUMLUPINAR SAVAŞI
Cenup Cephesi Komutanı Refet Paşa, Yunanlıların Aslıhanlar mevzi-
lerinden, Dumlupınar sırtlarına doğru çekildiklerini öğrenince tekrar taarruz emri
verdi. 13 Nisan 1921 günü Türk birlikleri, Aslıhanlar’da artçı olarak bırakılan
Yunan birliklerini önüne katarak Dumlupınar mevzilerine kadar ilerledi. Savaş 13
Nisan’dan, 15 Nisan’a kadar üç gün sürdü. Çoğu İnönü cephesindeki savaşa
katılmış, eksiklerini ve kayıplarını bile daha doğru dürüst giderememiş, hatta
cephesini bile tamamlayamamış, yorgun birliklerle yapılan Türk taarruzları, yeni
kayıplardan başka bir sonuç vermemiştir. Sarp ve çalılık, taarruza zorluk veren
bir arazide kuvvetli Yunan mevzilerini ele geçirmek mümkün olamamıştır. Bu
3
savaşta da başarı, Aslıhanlar Savaşı’nda olduğu gibi, Yunanlıların olmuştur.
MUSTAFA KEMAL PAŞA REFET PAŞA’YI SORUMLU TUTUYOR: Yunan kuvvetleri-
nin sağlam bir savaş hattı tutmak için gerekli düzenlemeleri yaparken ilerideki
birliklerini o hatta çekmek üzere geri yürüyüşleri, Refet Paşa’nın savaş sonucu
1
Turgut Özakman, Şu Çılgın Türkler, s.46-54, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2005
2
İbrahim Artuç, Kurtuluş Savaşı’nın Zorlu Yılları, s.384-387, Kastaş Yayınevi, İstanbul,
2002
3
a.g.e, s.388
130
üzerinde yanlış yargıda bulunmasına yol açtı. Gerçekten Refet Paşa, kendisi yenildiği
halde, Yunanlıların yenilip kaçtığını kabul etti ve Dumlupınar Meydan Savaşı’nda
düşmana son yumruğunu indirebildiğini bildiren telgrafıyla bize de duyurdu. Biz de
elbette sevinerek ivedilikle onu çokça övdük ve kutladık. Ancak durumu iyice anlamak
için telgraf başında kendisine sorduğum sorulara aldığım cevaplardan, işin bildirildiği
gibi olduğundan şüphe ve tereddüde düştük. Sonunda anlaşıldı ki, Yunanlılar tamamen
maksadına uygun olarak Dumlupınar’da, savunması kolay, sağlam ve üstün bir mevziiye
yerleşiyordu. Refet Paşa ise, tersine bütün kuvvetleriyle biraz geride Aydemir,
Çalköy, Selkisaray hattını tutmak zorundaydı.
1
1
Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, s.501, Bil Yayıncılık, Ankara, 1993
2
Kurtuluş Savaşı’nın Zorlu Yılları, İbrahim Artuç, s.387-388, Kastaş Yayınevi, 2002,
İstanbul
3
Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam, c.2, s.441, Remzi Kitapevi, İstanbul, 2005
4
Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, s.501, Bil Yayıncılık, Ankara, 1993
131
içine çekilecekti, ya da Türk Ordusu’nu dağıtmak ve yok etmek suretiyle
1
Anadolu’da daha geniş bir arazi parçasını işgal edecekti.
1921 Yılı’nın ilk aylarında Eskişehir ve Kütahya’da ortaya çıkan gelişmeler
yalnızca Ankara ve Atina hükümetlerini değil, itilaf devletlerini de büyük ölçüde
etkilemişti. Yunan Ordusu’nun İnönü savaşlarında uğradığı başarısızlıklar,
İngiltere’nin Türkiye’ye ilişkin planlarında önemli gedikler açmış, Türk
Hükümeti’nin bu yıl içinde Fransa ve İtalya ile kurup geliştirdiği ilişkiler, İngiliz
Hükümeti için sorunu daha da güçleştirmişti. İngilizler, yalnızca Yunan kozunu
oynayarak çıkmaza girmekten ve elde ettikleri üstünlükleri Fransa ve İtalya’ya
kaptırmaktan çekinir olmuşlardı. Haziran ayında bir araya gelen itilaf devletleri
temsilcileri barış konusunu yeniden ele aldılar ve barış yolları sonuna dek
zorlanmaksızın, Yunan Hükümeti’nin askeri harekâtlara girişmesini hoş
karşılamayacaklarını uygun bir üslupla dile getirdiler.
Bu tutum, Anadolu harekâtını sürdürebilmek için yeni mali ve askeri desteğe
ihtiyaç duyan Yunanistan için ağır bir darbe oldu. Yunan Hükümeti, itilaf
devletlerinin takındığı bu yeni tutumu değerlendirip barış için adım atacağı
yerde, yeni bir askeri maceraya atılmayı ve üçüncü kez şansını denemeyi
tercih. Aslında bunu biraz da Yunanistan’daki iç siyasal koşullar dayatıyordu.
Aralık ayında Başbakan Venizelos’u iktidardan uzaklaştıran Kral Konstantin, o
zamandan beri bu güçlü siyaset adamının baskısı altındaydı. Venizelos Kral’ın
hemen her konudaki politikasını eleştiriyordu. Yunan halkı ve ordusu kralcı ve
Venizelos’cu diye ikiye ayrılmıştı. Savaştan çekinen taraf, diğeri tarafından
vatan haini olarak suçlanıyordu. Haliyle Kral Konstantin ve Başbakan Gunaris
Hükümeti savaştan yana tavır aldılar. Haziran Ayı sonlarında Kral’ın
başkanlığında Atina’da toplanan Savaş Konseyi, Afyonkarahisar, Kütahya ve
2
Eskişehir’in işgali ve Anadolu’daki Türk Ordusu’nun yok edilmesi kararını aldı.
Birinci ve İkinci İnönü savaşları, Türk Ordusu’nu yenmek için daha çok
kuvvete ihtiyaç olduğunu ortaya çıkarmış ve Yunan Küçükasya Ordusu
3
Komutanı Papulas, hükümetine bununla ilgili bir rapor göndermiştir.
BİR RAPOR
1
Fahri Aykut, İstiklal Savaşı’nda Kütahya ve Eskişehir Muharebeleri, s.1, Genelkurmay
ATASE Yayınları, Ankara, 2006
2
Yurt Ansiklopedisi, c.8, s.5309, Anadolu Yayıncılık, İstanbul, 1975
3
Muzaffer Erendil, Kütahya-Eskişehir Muharebeleri, s.15, Genelkurmay ATESE
Yayınları, Ankara, 1980
132
takviyesi gereklidir. Her geçen gün güçlenen Türk Ordusu’na karsı on beş gün içinde
taarruza geçmek zorunluluğu vardır.
Durumu bilgilerinize arz ederim.
Bursa, 1 Temmuz 1921
Papulas
Yunan Küçükasya Ordusu Komutanı
1
KOLORDU KOMUTANLARINA
Ordumuzun Uşak Grubu’nun Afyon Cephesi’ne taarruz etmesini ve buradaki Türk
kuvvetlerinin Konya, Kütahya veya Seyitgazi istikametlerinde çekilmelerini önleyerek
imhasına çalışmak emelindeyim.
Gediz civarında bulunan Türk kuvvetlerini oyalayarak, buradan büyük taarruz
yapılacağı hissini verdireceğim. Bu surette Kütahya mevzilerinde Türklerin fazla
kuvvet bulundurmasına çalışacağım. Bursa Grubu, Türk kuvvetlerinin Eskişehir’e
doğru geri çekilme hattını kesecektir. Böylece Türk Ordusu cepheden tespit ederek
kuzeyden ve güneyden çevirmek surette yok edilecektir.
General Papulas
Küçük Asya Ordusu Başkomutanı
3
1
a.g,e, s.15
2
a.g,e, s.15
3
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s.1090, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
133
Kuvvetlerinin büyük bir bölümünü Kütahya-Eskişehir bölgesinde bulunduran
Türk Ordusu’nu, zayıf Bursa Grubu ile oyalayarak, kuvvetli Uşak Grubu ile
Ankara’ya doğru çekilmesini fırsat vermeden, güneyden kuşatıp imha etmek,
1
Yunan Genelkurmayı’nın yeni stratejik planıydı.
YUNAN KOLORDU KOMUTANI PRENS ANDREA’NIN GÖRÜŞÜ: Türk Ordusu’nun
herhangi bir teşebbüsü ele almak üstünlüğünde bulunamayışına karşılık, Yunan
Ordusu’nun girişeceği harekâtın gösterdiği müsaade, pek ender ele geçen
fırsatlardandır. Bu planı tatbik etmemizle, bizim geniş kuşatma hareketimizin
Türkleri ya toptan imhasına veyahut toptan teslim olmasına sebep olacağı ümit
ediliyordu. Bundan başka, Eskişehir ve Afyonkarahisar gibi iki demiryolu düğüm
noktasının, Konya ve Ankara’nın birbirleriyle ve dışarı ile olan ulaşımını kesecek ve
böyle kuvvetli bir baskı karşısında düşman, bizim barış şartlarımızı kabul etmek
zorunda kalacaktı.
2
1
İbrahim Artuç, Büyük Dönemeç Sakarya Meydan Muharebesi, s.30-32, Kastaş
Yayınevi, İstanbul, 1985
2
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s.1090, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
134
hatlarını tahrip etmek ve lojistik destek yollarına baskınlar yapmak amacıyla, her
1
biri otuz erden oluşan toplam yirmi iki akıncı müfrezesi kuruldu.
Yeter derecede ulaşım araç ve gereçlerine sahip olmayan Türk Ordusu’nun
cephane ve yiyecek maddeleri, Türk kadın ve çocukları tarafından, kağnılarla
taşınıyordu ve bu ilkel taşıtlar, Yunanlıların taarruza geçecekleri bu tarihlerde,
2
İnönü-Kütahya-Döger hattında dört grup halinde toplanmış bulunuyordu.
İkinci İnönü Savaşı’ndan, Kütahya Savaşı’na kadar geçen üç aylık
zamanda, her gün yeni bir düşman taarruzu beklemek suretiyle de olsa, oldukça
düzenli hazırlanmış programlar çerçevesinde askerlerin eğitimlerine devam
edildi. Bu üç aylık süre içinde, gündüzleri Yunan kuvvetlerine doğru yürüyüşler
düzenleyerek, geceleri konaklama yerlerine geri dönmek, cepheye yakın
yerlerde ordugâh ateşleri yakmak, cephe yakınındaki köylerde taarruz
hazırlıkları yaparak, bunları Yunanlılara duyurmak ve halktan ulaşım araçları
toplayarak, yakın bir zamanda taarruz edileceği intibaı vermek isteniyordu. Aynı
taktikleri Yunanlılar da, zaman zaman uyguluyordu. Böylelikle, bu süre içinde
her iki taraf, kendi asıl harekâtını ve hazırlığını gizlemek amacıyla yalan
haberler yaymada yarışıyorlardı. Şu gerçekti ki, Yunan Ordusu taarruza daha
çok hazırdı ve asıl planını ona göre yapıyordu. Türk Ordusu’nun taarruz
3
hazırlığı henüz tamamlanmamıştı ve asıl planı savunma amaçlıydı.
1
Fahri Aykut, İstiklal Savaşı’nda Kütahya ve Eskişehir Muharebeleri, s.2-6, Genelkurmay
BİR BİLDİRİ
GRUP KOMUTANLIKLARINA
Yunan birliklerinin her tarafta cephelere yanaştırılmasına ve halktan ulaşım
araçları toparlanmasına devam ediliyor. Anadolu’da bulunan Yunan tümenlerinin ileri
harekete hazır hale geldikleri kabul edilebilir. Şimdiye kadar belirlendiğine göre
Yunan Ordusu’na ait on bir tümen taarruza hazır bulunmaktadır. Ayrıca Trakya’da
bulunan iki tümenin de Anadolu’ya gönderilmesi muhtemeldir.
Bütün Yunan Ordusu ve Yunanistan’ın çıkarabileceği kuvvet, yeni teşkilat olsa ve
bunları da Anadolu’ya getirse bile, bugün Garp Cephesi’nde bulunan ordunun, ülkeyi
savunacağını ve düşmanı mağlup edebileceğine inanıyorum. Eğer biz yüreğimizde
davamızın ateşiyle yanıyorsak, eğer biz Yunanlılarla üstünlüğümüze, bin seneden beri
olduğu gibi, sonuna kadar sahip olduğumuza gerçekten inanıyorsak, ordumuzun kesin
taarruz muharebelerinin dahi Yunanlıları yok edebileceğine inanmamız gerekir.
Milletimizin kaderini gerçekten omuzlarında taşıyan grup ve tümen
komutanlarından bir aylık bir taarruz eğitimini takip etmelerini rica ederim. Bu bir
ayın sonunda yapılacak denetlemelerden sonra, bir taraftan eğitim hazırlıklarının
genişletilmesine, diğer taraftan da taarruz harekâtının uygulanması devresine
girilebilir.
1
Turgut Özakman, Şu Çılgın Türkler, s.149, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2005
2
Ercan Çetinerler, Kurtuluş Savaşı Hava Harekâtı (Makale), http://www.tayyareci
com.mht
3
Yurt Ansiklopedisi, c.8, s.5309, Anadolu Yayıncılık, İstanbul, 1975
136
Tam anlamıyla bir taarruz eğitiminin en az ne kadar süreceği ve nasıl bir program
uygulanacağına dair grup komutanlarından kısa bir bilgi bekliyorum.
6 Temmuz 1921, Eskişehir
İsmet
Garp Cephesi Komutanı
1
1
Fahri Aykut, İstiklal Savaşı’nda Kütahya ve Eskişehir Muharebeleri, 28-29 Genelkurmay
GRUP KOMUTANLIKLARINA
Bugün Yunan bütün cephelerde bir kez daha harekete başladı. Milletimiz ve
tarihimiz huzurunda aylardan beri hazırlandığımız görevi, subay ve asker hep
beraber bir kez daha hatırlayalım. Allahın yardımıyla düşmanı mutlaka bozmaya ve
yorgun düşmanın son askerini yok edinceye kadar takip etmeye mecburuz. Bu uğurda
şehitliğin yüksek ve temiz mertebesine ulaşmayı, erinden ordu komutanına kadar,
hepimizin gönülden istediğini bütün Dünya’ya göstereceğiz. Bunun sonucu olarak ta
bütün Dünya, Milletimizin sonsuza dek sürecek bağımsızlığına mecburen saygı
duyacaktır.
1
Turgut Özakman, Şu Çılgın Türkler, s.169, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2005
2
Ercan Çetinerler, Kurtuluş Savaşı Hava Harekâtı (Makale), http://www.tayyareci
com.mht
3
Turgut Özakman, Şu Çılgın Türkler, s.167-168, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2005
4
Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam, c.2, s.442, Remzi Kitapevi, İstanbul, 2005
138
Arkadaşlar! Önümüzdeki muharebeler, bağımsızlık savaşımızın, kesin sonuca
ulaşabileceği muharebeler olabilir. Bunu düşünerek görevimizi büyük azim ve
kararlılıkla yerine getirecek ve getirteceğiz.
10 Temmuz 1921 Eskişehir
İsmet
Garp Cephesi Komutanı
1
TAVŞANLI’NIN İŞGALİ
Kütahya’nın kuzeyine doğru üç gün önce Bursa’dan yola çıkan, General
Polimenakos komutasındaki 3.Yunan Kolordu’suna bağlı iki tümen 11 Temmuz
1921 günü sabahleyin Adırnas (Adranos) Vadisi boyunca, Orhaneli (Beyce)-
Tavşanlı yolunda ilerlemelerini sürdürdü. Binbir güçlükle Kütahya’dan havalana-
3
bilen bir uçak yaptığı keşif uçuşu ile bu durumu tespit etti.
HAVA KEŞFİ: Yardımcı Pilot Avni (Okar) Bey, Garp Cephesi Komutanlığı tarafından
yapılması istenilen hava keşfi ile ilgili şunları söylemektedir. “Elde mevcut
1
Fahri Aykut, İstiklal Savaşı’nda Kütahya ve Eskişehir Muharebeleri, s.37 Genelkurmay
Ayrıca İnegöl’den güneye doğru yönelen bir Yunan piyade alayı Domaniç’e
doğru ilerlemeye başladı. 12 Temmuz 1921 günü Tavşanlı’ya doğru ilerleyen
Yunan kuvvetleri akşama doğru Yeniköy-Derbent hattının beş kilometre kadar
batısına yaklaştı. Bunun üzerine Harmancık’ın doğu sırtlarında bulunan
2
Orhaneli Müfrezesi Tavşanlı’ya çekilmek zorunda kaldı.
Tavşanlı’ya doğru ilerleyen Yunan ordusunun ileri harekâtı hakkında bizzat
bilgi alabilmek için Garp Cephesi Komutanı İsmet Paşa, birkaç subayla beraber
Kütahya’dan Tavşanlı’ya gelmiş ve Zeytinoğulları’nın konağında bir gece misafir
3
olmuştur.
İsmet Paşa, Sorkun Boğazı istikametinden Derbent Köyü, Uzundere,
Kuyualtı yönüyle Nusratlar Köyü yakınlarına kadar giderek keşif yapmıştır.
Dönüşte Tavşanlı Hükümet Konağında İlçenin ileri gelenlerine stratejik geri
çekilme yapmak zorunda kalacaklarından Tavşanlı'nın Yunan işgaline uğraya-
cağını, cepheyi Kütahya'nın ilerisine kuracakları gerçeğini dile getirmiştir. Bu
dönemde Orhaneli ve Tavşanlı, Arif Kaptan kumandasındaki Milli Kuvvetler
tarafından savunulmaktadır. Tavşanlı Kaymakamı Kamil Bey, İğillerin Mehmet
(Ünlü) komutasındaki 9 kişilik süvari keşif mangasını, Derbent, Uzundere-
İlkilidere-Kuyualtı mevkiine göndermiştir. Keşif mangası, orada önceden
mevzilenmiş Mehmet Çavuş komutasındaki Milli Kuvvetler tarafından
durdurularak, Yunanlıların birkaç saat uzağa kadar olan yerleri işgal ettikleri,
4
daha ileri gitmemeleri bildirilmiştir.
Tavşanlı’ya doğru ilerlemeye başlayan Yunan tümenlerine, Garp
Cephesi’nin 3.Grup birlikleri karşı koymaya çalışıyordu. Bu grubun yükünü
azaltmak için, 14.Süvari Tümeni, 15.Piyade Tümeni ve Kütahya’da bulunan
Meclis Muhafız Taburu ile 5.Grup oluşturuldu ve komutanlığına Albay Fahrettin
(Altay) Bey getirildi.
1
a.g.e, s.50
2
a.g.e, s.44
3
Ömer Faruk Dinçel, Tavşanlı Tarihi (Makale), http://omerfarukdincel.googlepages.com
4
Recep Aydoğdu, Bursa’ya Komşu Kütahya İli Tavşanlı İlçesi’ne Bağlı Bir Bölüm Köy ve
1
Fahri Aykut, İstiklal Savaşı’nda Kütahya ve Eskişehir Muharebeleri, s.44-67
Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara, 2006
2
Ömer Faruk Dinçel, Tavşanlı Tarihi (Makale), http://omerfarukdincel.googlepages.com
141
Tümeni’nin bu keşfi hatalıydı. Gerçekte bu istikamette 9.Yunan Tümeni’ne ait
Karma Müfreze ilerlemişti. Aslında adından da anlaşıldığı gibi bu birlik bir tümen
bile değildi. Yunanlılar Gediz’de güvenlik için bir miktar kuvvet bıraktıktan sonra,
kuzeye Kütahya istikametine yönelmişlerdir. Akşama kadar Yağmurlar-
Efendiköprüsü hattına ilerleyen Yunan kuvvetlerinin karşısında bulunan Türk
1.Süvari Tümeni geri çekilerek geceyi Dereköy’de geçirmiştir.
Ayrıca 13 Temmuz 1921 günü Yeniköy’den Tavşanlı’ya doğru ilerleyen
Yunan kuvvetinin bir bölümü yön değiştirerek, Emet’e doğru ilerlemeye başladı.
Bir gün önce Yağmurlar- Efendiköprüsü hattında konaklayan Yunan kuvveti 13
Temmuz günü akşamüzeri saat 19.30 a kadar Derbent-Yongalıgedik hattından
daha ileriye geçmemiştir. Daha önce Emet istikametinde geri çekilmesi
düşünülen 1.Süvari Tümeni, Tavşanlı istikametinden ilerleyen Yunan birliğinin
1
durumu dolayısıyla akşamüzeri Esatlar’a çekilmiştir.
Türk kuvvetleri de geri çekilmeyi bozgun halinde değil de bir düzen içinde
yapıyorlardı. Bir yandan askerlerden ve yöre halkından kurulan işçi taburları
mevzileri hazırlarken, bir yandan da gene halkın desteği ile oluşturulan akıncı
2
kolları işgal edilen yerlere akınlar düzenliyorlardı.
İŞÇİ TABURLARI VE AKINCI KOLLARI: Askerler ile kadınlar ve askerlik yaşı
dışında kalan erkeklerden kurulu işçi taburları, mevzileri daha da geliştirmek ve
pekiştirmek için boğucu sıcakta durmadan çalışmaktaydılar. Her tümenin bir subay
komutasında, otuz askerden kurulu birkaç akıncı kolu vardı. Bunlar numaraları ile
anılıyorlardı. Bu serdengeçti kollar, Yunan birliklerinin gerilerine sarkıyor, aralarına
sızıyor, telefon ve telgraf hatlarını kesmek, ikmal yollarını vurmak için canlarını
cömertçe tehlikeye atıyorlardı. Akıncılar Garp Cephesi Komutanlığı’nın emri
gereğince, Ordu’ya katılmayıp düşman cephesinin gerilerinde, dağlarda kalacak,
binbir tehlike içinde düşmanla çarpışmayı sürdüreceklerdir.
3
ALTINTAŞ’IN İŞGALİ
İkinci İnönü Savaşı dört ay önce, 16 Nisan 1921 günü Dumlupınar sırtla-
rında sona ermiş ve kuzeyde İnönü’de Yunanlılar acı bir yenilgi almışlar, fakat
güneyde Dumlupınar’ı ele geçirmişlerdi.
Uşak’ta bulunan General Kondilis komutasındaki 1.Yunan Kolordusu ile
General Vlahapulos komutasındaki 2.Yunan Kolordusu, Dumlupınar çevresinde
toplanmaya ve taarruz için hazırlık yapmaya 8 Temmuz 1921 tarihinden itibaren
1
Fahri Aykut, İstiklal Savaşı’nda Kütahya ve Eskişehir Muharebeleri, s.44-56
Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara, 2006
2
Turgut Özakman, Şu Çılgın Türkler, s.172, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2005
3
a.g.e, s.172
142
başlamıştı. Bu kuvvetlerin karşısında Garp Cephesi’nin 4.Grup birlikleri
bulunuyordu.
10 Temmuz 1921 günü 4.Grup’un karşısındaki Yunan birliklerinde herhangi
bir hareket görülmedi. Ancak Yunan uçakları gün boyu keşif uçuşları yaptı. 11
Temmuz 1921 günü sabahleyin Yunanlıların bir süvari alayı ile bir piyade
taburunun Oturak Köyü’nden ilerlediği ve Kaplangı Dağı ile Toklusivri Tepesi
arasında üç piyade alayı kadar bir kuvvetin yürüyüşe hazır olarak bekledikleri
görülmüştür. Dört Yunan uçağı bugün de keşif faaliyetlerini sürdürmüşlerdir.
12 Temmuz 1921 günü sabah saat 7.30’dan itibaren üç süvari alayı ve bir
piyade tümeni Yunan askeri, Dumlupınar’dan ilerledi ve saat 8.30 da
Küçükaslıhanlar Köyü’ne girdi. Aydemir-Akpirim-Hamurköy hattında konuşlan-
mış olan Türk 2.Süvari Tümeni, Yunan kuvvetlerinin ilerlemesi üzerine
tutunamayarak Kurtköy-Genişler-Murathanlar hattına geri çekildi. Yunanlılar
2.Süvari Tümeni’ni Hamurköy Vadisi’nden ve Çalköy-Genişler Yolu üzerinden
takip etmiştir. Ayrıca Olucak Köyü’nden bir süvari alayı Eğret Kasabası’na
(Anıtkaya), diğer bir süvari alayı da Efted (Yolçatı) Köyü’ne doğru ilerlemiştir.
Yunan birlikleri akşama doğru Altıntaş’a iyice yaklaşarak, Karaağaç-Genişler-
Beşkarış hattının kuzeyinde konaklamıştır. Bu nedenle 2.Süvari Tümeni aldığı
emir gereğince gece Cin Dağları yöresine çekilmiştir.
13 Temmuz 1921 günü sabah saat 6.30’dan itibaren Yunan kuvvetleri
Altıntaş’a doğru ilerlemelerine devam etmiştir. Bir tümenden fazla olduğu tahmin
edilen Yunan askerleri saat 12.20’de Beşkarış Köyü’ne girmiş ve akşama doğru
Altıntaş işgal edilmiştir. Bunun üzerine Türk 2.Süvari Tümeni Cin Dağları’nı terk
1
ederek daha kuzeye çekilmiştir.
1
Fahri Aykut, İstiklal Savaşı’nda Kütahya ve Eskişehir Muharebeleri, s.35-56
Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara, 2006
2
İbrahim Artuç, Büyük Dönemeç Sakarya Meydan Muharebesi, s.32, Kastaş Yayınevi,
İstanbul, 1985
143
AFYONKARAHİSAR RUMLARININ COŞKUSU: Kütahya’nın işgalinden dört gün
önce, 13 Temmuz 1921 günü sabaha karşı, 12.Yunan Tümeni’nden bir alay Afyonka-
rahisar’a girdi. Her saat biraz daha yaklaşan top ve makineli tüfek sesleri yüzünden
gece Afyonluların gözüne uyku girmemişti, bazı Türk birliklerinin şehrin doğusuna
doğru çekildiklerini görmek onları kahretmişti. Başlarına gelecekleri üç ay önceki
işgalden biliyorlardı. Yunan alayının silah ve boru sesleriyle Afyonkarahisar’a girmesi
Rumları ayağa kaldırdı. İlahiler, marşlar ve şarkılar söyleyerek, Yunan bayraklarını
sallayarak hükümet alanına doldular. Coşku sarhoşu bir subay, ilk gelen kafilenin
önündeki Rum’un taşıdığı bayrağı havaya kaldırdı; “İşte bayrağımız üç ay sonra yine
Afyon’da! Yakında Kütahya’da, Eskişehir’de, Ankara’da ve İstanbul’da dalgalanacak!
Yaşasın büyük Yunanistan! Yaşasın yeni Bizans İmparatorluğu! Yaşasın Kralımız
12.Konstantin!” Kalabalık çığlık, çığlığa kendinden geçti.
1
1
Turgut Özakman, Şu Çılgın Türkler, s.175, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2005
2
İbrahim Artuç, Büyük Dönemeç Sakarya Meydan Muharebesi, s.33, Kastaş Yayınevi,
İstanbul, 1985
3
Yurt Ansiklopedisi, c.8, s.5309-5310, Anadolu Yayıncılık, İstanbul, 1975
4
Turgut Özakman, Şu Çılgın Türkler, s.175, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2005
144
YUMRUÇAL-NASUHÇAL MUHAREBESİ
14 Temmuz 1921 günü Altıntaş’tan, Cin Dağları’nın doğusunu dolaşarak
Körs Köyü’nü işgal eden Yunan birlikleri, geceyi köyün kuzeyinde geçirmişlerdir.
Diğer yandan Gediz’den ilerleyen birlikler Göynükören Köyü doğusunda
bulunuyordu. Tavşanlı’dan Kütahya’ya doğru ilerleyen birlikler de Köprüören-
1
Gümüşköy hattında toplanmıştı.
Gün boyu Kütahya ve Alayunt istasyonlarında takviye birlikleri toplanıyor ve
tren katarları Çöğürler İstasyonu’na durmadan asker taşıyordu. Albay Arif Bey’in
hareketini geciktirdiği Yarbay Nazım Bey’in 4.Tümeni ancak öğleden sonra
Çöğürler’e gelebilmişti. Tümen yürüyüşe geçti. Yumruçal-Nasuhçal hattını
savunmak için mevzilere yerleştirildi. Yumruçal ve Nasuhçal tepeleri, 1800
2
metre yüksekliğinde, bir tepeler zincirinin iki ucuydu.
YARBAY NAZIM BEY’İN SON GECESİ: Cepheye yerleştirilen 4.Tümen’de hummalı
bir çalışma vardı. Bırakılmış siperler, makineli tüfek yuvaları, top mevzileri,
sığınaklar, yollar inceleniyor, birliklerin görevleri belirleniyor, toplar ve makineli
tüfekler yerleştiriliyor, mesafe ayarları yapılıyor, keşif birlikleri çıkarılıyor, telefon
ve telgraf hatları çekiliyordu. Tümen aç gelmişti. Akşam yemeği için kazanlar ateşe
kondu. Gece yarısı yaklaşırken 4.Grup Komutanı Albay Kemalettin Sami Bey telefon
etti. “Nazım Bey yerleştiniz mi?” dedi. “Yerleştik sayılır. 58.Alayım mevziiye girdi.
40.Alayım da Yumruçal’da mevziiye girecek. Ama bu alay tümenime yeni verildi.
Eğitim düzeyi düşük. Komutanına da güvenemiyorum. Sabah erkenden o kesime gidip
duruma bakacağım.” diye cevap verdi. “Düşman iyice yakınınızda, yarın senin
mevzilerine taarruz edebilir. Göreyim seni Nazım, düşmana adım attırma.” Nazım
Bey, “Keşke 3.Alayım da burada olsaydı. Ama merak etmeyin Komutanım, Tümenim
gerekirse kendini feda etmeye hazırdır.” dedi. Kemalettin Sami Bey, “Allah
yardımcınız olsun.” dileğinde bulundu. Nazım Bey, Emir Subayı Nimet Bey’e gerekli
emirleri verdi. Sonra karargâh emrinde tuttuğu Yüzbaşı Faruk Bey’e, “Savaşmak
istiyordun, işte beklediğin gün geldi. Yarın senin komutanlığında bir müfreze
düzenleyip şu 40.Alay’ı takviye etmeni isteyeceğim. Sabah sen de bizimle gel. Çevreyi
bir gör.” dedi.
3
Yunan kuvvetleri, 15 Temmuz 1921 günü saat 8.45 ten itibaren İhsaniye’nin
(İsmiç) iki tarafından, Yumruçal’a ve doğusuna doğru taarruza başladı. Tümen
Komutanı, karargâh subaylarıyla beraber 40.Alay cephesinde keşif yaparken,
aniden bir Yunan Müfrezesinin saldırısına uğradı. Tümen Komutanı Yarbay
Nazım Bey şehit oldu, Tümen Kurmay Başkanı Binbaşı Şerafettin Bey’de yaralı
1
Fahri Aykut, İstiklal Savaşı’nda Kütahya ve Eskişehir Muharebeleri, s.78-84
Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara, 2006
2
Turgut Özakman, Şu Çılgın Türkler, s.177, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2005
3
a.g.e, s.177
145
1
olarak Yunanlılara esir düştü.
YARBAY NAZIM BEY’İN ŞEHADETİ: 15 Temmuz 1921 Cuma günü sabahı gün
doğarken Yarbay Nazım Bey, Kurmay Başkanı Binbaşı Şerafettin Bey, Yüzbaşı Faruk
Bey, Emir Subayı Nimet Bey, bazı karargâh subayları atlarına bindiler, Tümen Süvari
Takımı ile birlikte Yumruçal kesimine hareket ettiler. Orman yollarından geçerek
Yumruçal mevzilerinin önlerine geldiler. Az ileride bir tepe vardı. Tepede kimse
yoktu. Oysa mevziinin güvenliği için bu tepenin mutlaka tutulmuş olması gerekirdi.
40.Alay Komutanının bu zorunlu önlemi aldırmadığı, tembellik edip bugüne ertelediği
anlaşılıyordu. Atlarından indiler. Süvari Takımı az geride beklemekteydi. Nazım Bey,
“Olacak iş değil. Düşman bu tepeyi ele geçirirse mevzi nasıl savunulur? Yarım gün
daha erken gelebilseydik, bu eksiklikleri vaktinde görüp düzelttirebilirdik.” dedi.
Uzaktan top sesleri geliyordu. Süvari Takımı Komutanı’na, “Takımınla hemen tepeyi
tut, düşman taarruza geçerse, alaydan birlik gelene kadar burayı ne pahasına olursa
olsun savunacaksın. Şimdi alaya gidip o tembel…” cümlesini tamamlayamadı. Bir Yunan
müfrezesi sabaha karşı bu kesime sızmış, gelenleri görünce yakındaki ağaçlığa
sinmişti. Bir makineli tüfek birdenbire ölüm yağdırmaya başladı. Geride bekleyen
süvari takımı öfke çığlıkları atarak ormana hücum etti. Nazım Bey’in emir çavuşu
Eyüp atıldı, komutanını kucağına alıp atına bindi, deli gibi sürdü. Nazım Bey’in kara
gözlü, beyaz atı da peşlerine takıldı. Genç komutan elinden ve göğsünden
yaralanmıştı. Eyüp Çavuş bir yandan atını uçuruyor, bir yandan da, sesi şefkat ve
ümitle titreyerek, “Ne olur dayan, Allah aşkına dayan, sakın ölme komutanım.” diye
yalvarıyordu. Ağaçların arasından sızan ışık oklarını biçerek, tepeleri rüzgâr gibi
aşarak, peşinde beyaz at, tümen karargâhına geldi. Tümen doktoru ilk tedavisini
yaptı. Durumu ağırdı. Nazım Bey’i Eskişehir hastanesine yetiştirmek için atlı bir
cankurtaran arabasıyla Çöğürler İstasyonu’na indirdiler. Nazım Bey’in gözleri hafifçe
aralandı. Eyüp Çavuş sevinç içinde, “Yaşıyor.” dedi. Ama Nazım Bey son anlarını
yaşıyordu. Durmayan kan, göğsünü saran sargıya yayılmaktaydı. Fısıltıyla, “Tepeyi
tuttular değil mi?” diye sordu. Bir subay, “Evet efendim, müsterih olun.” dedi gözleri
yaşararak. “Arkadaşlar iyi mi?” “Hepsi çok iyi.” Başında diz çökmüş olan Eyüp Çavuş’a
baktı. Belki okşamak için sağ elini oynatmaya çalıştı. Ancak kıpırdatabildi, canının son
kırıntısını harcayarak, “Asıl siz dayanın çocuğum.” diyebildi. Başı yavaşça sağına
yaslandı ve öylece kaldı. Eyüp Çavuş ciğerleri parçalanarak haykırdı. “Hayırrrrr.”
Süvarilerin, hücuma kalkan Yunanlıların elinden mucize eseri kaçırabildikleri bazı ağır
yaralı subayları da istasyona getirilmişti. Acele hazırlanan bir terenle Eskişehir’e
sevk edildiler. Nazım’ın beyaz atı da trenin yanında koşmaya başladı. Arazi, trenin
yanından koşmasını engelleyince, at bir süre trenden uzağa düşüyor, yol elverince
yeniden Nazım’ın bulunduğu vagonun yanında beliriyordu.
2
1
a.g.e, s.178
2
a.g.e, s.179-180
146
Komutanı ve komuta kurulu savaş dışı kalmış olan 4.Tümen sarsılıyordu.
Saat 11.00 de Yumruçal işgal edilmiş, İhsaniye yoluyla Çavuşçiftliği arasından
mevzilerimize girilmiş ve korkulan olmuştu. 40.Alay Yumruçal’ı boşalttı, dağınık
bir şekilde Çöğürler’e doğru geri çekilmeye başladı. Taarruz eden Yunan tümeni
1
4.Grup mevzilerinin bir bölümünü eline geçirdi.
Yumruçal’da sıkıntılı muharebeler yapılırken, Ayrancı Gediği’nden ilerleyen
Yunan tümeni iki alayı ile Nasuhçal’a taarruza başlamıştı. Gün boyunca akşama
kadar Yunan taarruzları, karşı taarruzlarla önlendi. Gece muharebe boğuşma
şeklinde bütün şiddeti ile devam etti. 12.Grup, Garp Cephesi Komutanlığı’nın,
“Kesin sonuçlu muharebelerden sakınıp zaman kazanarak, Seyitgazi yolunun
güvenliğini sağlamasına” dair olan emrini, zamanından önce uygulamaya
kalkışmış ve henüz fazla düşman baskısına uğramadan kuvvetlerini gece yarısı
2
Gökbeni-Virancık hattına çekmiştir.
4.Grup Komutanı Albay Kemalettin Sami Bey, bu kesimdeki tehlikeli
gelişmeyi durdurmak için elindeki son küçük birlikleri de takviye için 4.Tümen
emrine yolladı. 12.Grup, Türk Cephesi sol kanadını kuşatmaya çalışan Yunan
birliklerine karşı biraz dağınıkça ama kanını esirgemeden direniyordu. Savaşın
yaman koşulları içinde 4.Grup ile 12.Grup arasında oluşan tehlikeli boşluğa,
3
Prens Andreas’ın 12.Tümeni sokulmaktaydı.
Yunanlıların, özellikle 4.Grup cephesinde, Yumruçal-Nasuhçal hattında
girişmiş olduğu sonuç alınabilecek muharebeler sürerken, diğer bütün grupların
karşısındaki kuvvetlerini adeta seyirci gibi hareketsiz bırakmaları veya
tereddütlü ve çok kısa ilerlemeleri bir hata idi. Garp Cephesi Komutanlığı’nın tek
endişesi, Yunanlıların Seyitgazi istikametinden bir kuşatma hareketi veya
4
Nasuhçal’da bir çökeltme hareketi yapmasıydı.
1
a.g.e, s.181
2
Fahri Aykut, İstiklal Savaşı’nda Kütahya ve Eskişehir Muharebeleri, s.90, Genelkurmay
1
a.g.e, s.86
2
Turgut Özakman, Şu Çılgın Türkler, s.185, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2005
3
a.g.e, s.185
4
a.g.e, s.185-187
148
sessiz Karacahisar Köyü, birdenbire çadırlar, atlar, arabalar, kamyonlar, koşuşan ve
bağıran insanlarla dolmuştu. Osmanlı Hanedanı’nın atası Osman Bey’in 600 yıl önce
beyliğini ilan ettiği tarihi bir yerdi burası. Karacahisar’da doğan o küçücük beylik üç
kıtaya yayılarak görkemli bir imparatorluk olmuştu.
1
1
a.g.e, s.187
2
Halide Edip Adıvar, Türkün Ateşle İmtihanı, s.171, Atlas Kitapevi, İstanbul, 1985
3
Fahri Aykut, İstiklal Savaşı’nda Kütahya ve Eskişehir Muharebeleri, s.95 Genelkurmay
CEPHE EMRİ
GRUP KOMUTANLIKLARINA
Yunan, kuvvetleri büyük kısmıyla Seyitgazi istikametine hâkim olmuştur. Ordu,
bütün kuvvetiyle Seyitgazi’nin doğusunda toplanacak ve kesin sonuç için düşmanla
yeniden savaşacaktır. Gruplardaki süvari tümenlerinden bir Süvari Grubu
oluşturulmuş ve komutanlığına 5.Grup Komutanı Albay Fahrettin Bey atanmıştır. Geri
çekilme ve toplanma esnasında bütün malzemenin korunması ve amacın Yunanlılardan
gizlenmesi, 17 Temmuz 1921 tarihinde temasın kesilerek, zayiatsız bir yürüyüş
yapılmasıyla gerçekleştirilebilecektir. Ağır toplar ve top mermileri Kütahya ve
Alayunt istasyonlarından Alpu’ya taşınacaktır. Yükleme tamamlanıncaya kadar,
istasyonlarda güvenlik sağlanacaktır.
Grup komutanlıklarına gereği için duyurulur.
1
Fahri Aykut, İstiklal Savaşı’nda Kütahya ve Eskişehir Muharebeleri, s.86-87
Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara, 2006
150
Eskişehir, 16 Temmuz 1921
İsmet
Garp Cephesi Komutanı
1
1
a.g.e, s.97-98
151
görüntüydü bu durum. Öteye beriye giden, nereye niçin gittiğini bilmeyen birçok er
ve subayı toplayıp, bir sırt üzerinde durdurdum. Topladığım başıboş erleri de birkaç
subayın komutasına vererek tümenin ardından gelmelerini emrettim. Kağnılar, öküz
arabaları ve sıhhiye arabaları da bizi izlediler. Görünüş, tümüyle uğursuz Balkan
Savaşı’nı andırıyordu.
1
Bir gün önce Gediz yolunu takiben Yalnızsaray’a gelen ve gece burada
konaklayan Yunan birliklerinden Albay Çuroyanis komutasındaki Yunan alayı,
Sultanbağı Deresi ve Okmeydanı istikametinden Kente girdi. İki yıldan beri,
Yunanın işgal ettiği kasaba ve kentlerde, İzmir’de, Aydın’da, Manisa’da, en son
Afyonkarahisar’da, Yunan askerleri nasıl karşılanmışsa, Kütahya’da da öyle
karşılandı. Yerli Rumlar ve diğer azınlıklar, evlerini ve işyerlerini Yunan
bayrakları ile donattılar. Kente giren Yunan askerlerini coşku içinde karşıladılar
ve alkışladılar. Sayıları az da olsa Yunan işbirlikçisi Türkler de onlara katıldılar.
Kütahya’nın işgali Avrupa kamuoyunda da büyük yankı uyandırdı. Atina’da
halk sokaklara döküldü. Haberler buradan hızla Avrupa başkentlerine
duyuruldu.
BİR TELGRAF
1
İbrahim Artuç, Büyük Dönemeç Sakarya Meydan Muharebesi, s.34, Kastaş Yayınevi,
İstanbul, 1985
152
Atina Büyükelçisi
1
1
Bilal N.Şimşir, İngiliz Belgeleri ile Sakarya’dan İzmir’e (1921-1922), s.120, Bilgi
Yayınevi, İstanbul, 1989
2
Alaattin Gürırmak, Simav Düşman İşgalinden Nasıl kurtuldu (Makale), http://www.
simav. gov.tr
3
Gazi Emet’te Milli Mücadele (Makale), http://www.emet.gov.tr
4
Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, s.522, Bil Yayıncılık, Ankara,1993
153
bir açıklık bırakmak gerekir ki, orduyu derleyip toparlamak ve güçlendirmek mümkün
olabilsin. Bunun için Sakarya'nın doğusuna kadar çekilmek yerindedir. Yunanlılar hiç
durmadan takip ederse, hareket üssünden uzaklaşacak ve yeniden menzil hatları
kurmaya mecbur olacak; herhalde beklemediği birçok güçlüklerle karşılaşacak; buna
karşılık bizim ordumuz toplu bulunacak ve daha elverişli şartlara sahip olacaktır. Bu
şekildeki çekilişimizin en büyük sakıncası, Eskişehir gibi önemli yerlerimizi ve birçok
topraklarımızı Yunan’a bırakmaktan dolayı kamuoyunda doğabilecek manevî
sarsıntıdır. Fakat kısa zamanda elde edebileceğimiz başarılı sonuçlarla, bu sakıncalar
kendiliğinden ortadan kalkacaktır. Askerliğin gereğini kararsızlığa düşmeden
uygulayalım. Başka türden sakıncalara karşı koyabiliriz."
1
1
a.g,e, s.522
2
Prof.Dr. Ali Sarıkoyuncu, Milli Mücadelede Eskişehir, s.88, Osmangazi Üniversitesi
Yayınları, Eskişehir, 2002
3
Halide Edip Adıvar, Türkün Ateşle İmtihanı, s.171, Atlas Kitapevi, İstanbul, 1985
154
yağmaladılar. Kurşunlu camiinin menzilhanesini erzak deposu, aşhaneyi mutfak
yaptılar. Semahane Yunan askerleriyle doldu. Komutanlar Fransız mektebine,
Doğaloğlu Hanı ve diğer büyük binalara yerleştiler. Odunpazanndaki Turan Numune
Mektebi hastane oldu. İşgalden iki gün önce Ankara yönüne göçmüş zenginlerin
evlerine yerleştiler. Bütün evlere beyaz bayrak asın dediler, astık. Gece dokuzdan
sonra sokağa çıkmayın dediler, çıkmadık. Bahçe duvarlarına delik açtık, sokağa
çıkmadan birbirimize gidip geldik.
1
1
Suzan Albek, Dorylaion'dan Eskişehir'e, s.193, Anadolu Üniversitesi Eğitim Sağlık ve
Bilimsel Araştırma Çalışmaları Vakfı Yayını, Eskişehir, 1991
2
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s.1105, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
3
Fahri Aykut, İstiklal Savaşı’nda Kütahya ve Eskişehir Muharebeleri, s.158-159,
Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara, 2006
155
durumda elde tutmaya çalışıyorlardı. Bize gelince, Türkleri savaşmayı kabul etmeye
zorlamakla, kendimizi onlar çekilirken takip etmek zorunda olduğumuzu
hissediyorduk. Böylece misafirliğimiz istemeyen bir memlekette derinliğine doğru
ilerliyor ve ikmal üslerimizden durmadan uzaklaşıyorduk. Doğaldır ki askerlerimiz
kaçınılmaz bir yorgunluğa ve silah, cephane, araç-gereçlerimiz aynı şekilde bir
aşınmaya uğruyordu. Türk Genelkurmayı, ordumuzun oluşturduğu yarım dairenin iki
ucunun Kütahya’da birleşeceğini anlayarak, Türk Ordusu’nu Eskişehir’e doğru geri
çekti. Çekilme tam bir düzen içinde oluyor ve birliklerin büyük bir kısmı çemberden
kurtuluyordu. Türklerin bir miktar asker, üç yahut dört top ve bir miktar makineli
tüfek kaybına uğramaları, bizim umduğumuz büyük bozgunun gerçekleşemediğini
gösteriyordu.
1
1
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s.1104-1105, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
2
Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, c.3, s.611, Türk Tarih Kurumu Yayınları,
Ankara, 1996
156
dakika sonra başka bir Yunan devriyesi gelir, fenerimizin yanmadığını, bu nedenle
ceza olarak bir tavuk ve birkaç yumurta vermemiz gerektiğini söylerdi. Annem,
pencerede nöbet tutmamı isterdi. Beni gören Yunan devriyesi de fenerimizi
söndüremez ve tavuklarımızı, yumurtalarımızı alamazdı. Bu nedenle Yunan askerlerine
yumurtacı adını takmıştık.
1
Kentte Türkler için zor ve meşakkatli, Rum azınlık için ise rahat ve ihtişamlı
günler başlamıştı. Aslında işgalden önce de durum aynı idi. Rumlar, işgale
kadar padişahlarına bağlı, Osmanlının hoşgörü ikliminden fazlasıyla yararlanan
ve refah içinde yaşayan bir topluluktu. Onların içinde de çağın radikal siyasi
eğilimlerine kapılmış olan gençler bulunuyordu. İşgale kadar Yunanistan’ın etkili
propagandasından etkilenmiş bu gençlerin pek sesleri çıkmıyordu. Fakat
işgalden sonra, Yunan askerleri ile birlikte onlar da Türklere baskı yapmaya
başladılar.
Türk askerleri kentten ayrılırken, Ankara Hükümeti’nin emrinde önemli
hizmetleri bulunmuş olan, Kütahya Mutasarrıfı Rahmi Bey de görevini bırakarak
Ankara’ya gitti. Kütahya’da kalması durumunda, Yunanlılar tarafından
görevinden alınacağı ve tutuklanacağı kesindi. Onun yerine Yunanlılar Hoca
Rasihzade İbrahim Bey’i mutasarrıf olarak atadılar. Belediye Başkanı Hüseyin
Hüsnü Bey, kentten ayrılmadı. Yunanlılar onun görevde kalmasını kendileri için
uygun buldular ve o da Belediye Başkanlığı görevine devam etti. Kentte işgal
kurallarına uygun bir düzen kuruldu. Ankara Hükümeti taraftarı asker ve sivil
görevliler kenti terk ederek Ankara’ya göçtüler. Kütahya Kenti’nde Türk olarak
kadınlar, çocuklar ve yaşlı erkekler kalmıştı. Yunan askerleri şüpheli
bulduklarını yakalayıp, tutukluyorlardı.
1
Babam Merhum Mütevellizade Börekçi Hacı Nazif Bey’in bana anlattıklarından, CÇ
157
geçme ve hazırlanma olanağı veren anlaşmazlık, bu toplantı sırasında iyice
açığa çıktı. Askeri Danışman Stratigos, Kral’ı ve Başbakan’ı, savaşı sürdürme
konusunda çok etkiliyordu. Papulas yeni bir askeri harekâttan yana değildi. Türk
Ordusu’nun Sakarya’nın batısında iken yok edilmesi fırsatının kaçırıldığını, bu
koşullarda düzenlenecek bir taarruzun başarı şansının olmayacağını
savunuyordu. Kral ve Yunan Hükümeti ise, her ne pahasına olursa olsun
taarruzun sürdürülmesini istiyorlardı. Ancak savaşı sürdürecek komutanın buna
karşı çıkması, harekâtı gittikçe geciktiriyordu. Bu nedenle savaşın sürdürülüp,
1
sürdürülmemesi konusunda bir karar alınamadı.
Ordu Komutanı General Papulas Kütahya’ya döndükten bir gün sonra, 26
Temmuz 1921 günü Başbakan Gunaris, Savunma Bakanı Teotakis,
Genelkurmay Başkanı General Dusmanis ve Askerî Danışman Stratigos
Kütahya’ya geldiler. Başbakan, General Papulas’ın karşı görüşte olduğunu
bildiği için, önce Küçükasya Ordusu Kurmay Başkanı Yardımcısı Albay
Sarıyanis’le gizli bir görüşme yaptı. Sarıyanis, Papulas’ın tersine hemen
gecikmeksizin Türk Ordusu’nu takip ve yok etme düşüncesinde idi. Gizli
görüşmede Başbakan Gunaris, Sarıyanis’e Kral’ın başkanlığında yapılacak
Savaş Konseyi’ne sunulmak üzere Savaş Planını hazırlamasını istedi.
Sarıyanis, Kurmay Başkanı Albay Pallis ile birlikte Savaş Planı Taslağını
hazırladığını, ancak kabul edilmez düşüncesiyle Papulas’a sunamadıklarını
2
belirtti.
YUNAN BAŞBAKANININ GİZLİ GÖRÜŞMESİ: Gunaris, Kütahya’ya, yanına Savaş
Bakanı Teotokis’i de alarak gelmişti. Danışmanı General Stratigos’un tavsiyesine
uyarak, önce hiç sevmediği Albay Sarıyanis’le gizli bir görüşme yaptı.
GUNARİS: Albay, ayrı görüşlerin insanıyız. (Gunaris kralcı, Sarıyanis Venizeloscu)
Ama bana size güvenilebileceği söylendi. Hükümeti aydınlatmanızı istiyorum. Gerçek
durum ne? Ne yapmalıyız?
SARIYANİS: Gerçek şu ki Türk Ordusu yenilmemiş, geriye atılmıştır. Şimdi
ulaştığımız noktada kalır ve beklersek, Türklere yeniden güçlenmeleri için fırsat
vermiş oluruz. Savaş katlanamayacağımız kadar çok uzar. Bu kadar geniş bir bölgeyi
uzun süre güven altında tutmamız çok zor. Bu sebeple Türk Ordusu’nu pes ettirmek
ya da iyice doğuya sürmek, Ankara’daki tesis ve depoları yok etmek,
yararlanabileceği bütün kaynakları kurutmak, Ankara–Eskişehir demiryolunu bir daha
kullanılamayacak biçimde bozmak zorundayız. Bunu yaptığımız zaman Türk tehlikesi
sona erer.
TEOTOKİS: Başarabilir miyiz?
1
Yurt Ansiklopedisi, c.11, s.8242, Anadolu Yayıncılık, İstanbul, 1975
2
Turgut Özakman, Şu Çılgın Türkler, s.220-221, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2005
158
SARIYANİS: Tabii, çünkü Türkler bu kadar kısa zamanda yeniden toparlanamazlar.
Türk Ordusu daha doğuya çekilirse, doğuda Ermeniler, kuzeyde Pontus çeteleri,
güneydeki Kürt aşiretleri arasında kalacak. Batıda da biz varız. Ayrıca Delibaş
Mehmet’in yardımıyla Konya’da, Kemalistlere karşı büyük bir ayaklanma da
hazırlıyoruz. Nereye kaçacak? Böyle bir ateş çemberinin içinden hiç kimse
sıyrılamaz.
GUNARİS: Peki, askerlerimizin büyük bölümünü ne zaman terhis edebiliriz?
SARIYANİS: Bu kesin zaferden hemen sonra. Çünkü karşımızda çekineceğimiz ciddi
bir kuvvet kalmayacak. Türk Ordusu’ndan geriye en fazla, dağlara kaçmış bir avuç
subay ve asker kalır.
GUNARİS: Size inanıyorum ve güveniyorum. Savaş Konseyi’ne sunulacak raporu bu
anlayışla hazırlamanızı rica ediyorum.
SARIYANİS: Albay Pallis’le birlikte rapor taslağını hazırladık bile. Ama imzalaması
için General Papulas’ı ikna etmek gerek.
GUNARİS: Onu ben ikna ederim. Ordunun neye ihtiyacı var?
SARIYANİS: Biraz daha kamyon ve giyeceğe.
İkisi de Ayağa kalkıp el sıkıştılar. En fanatik Venizeloscu ile en sadık Kralcı, Türk
Ordusu’nu yok etmek için anlaştılar.
1
1
a.g.e, s.222
2
a.g.e, s.222-223
159
PAPULAS: Hayır.
GUNARİS: Türkleri elinizden kaçırdınız. Şu halde savaş bitmedi. Yeni haklar elde
etmek bir yana, Sevr Antlaşması ile sağlanmış olan çıkarlarımız bile askıda kaldı.
PAPULAS: Sayın Başbakan, Anadolu’nun en zengin ve verimli bölgesi elimizde. Bu
kadar başarıyla yetinemez miyiz?
GUNARİS: Hayır! Çünkü bu geçici bir durum. Sevr Antlaşması’nın yürürlüğe girmesini
sağlamak, böylece durumumuzu yasallaştırmak ve sürekli kılmak gerek. Bunun için de
Ankara’ya yürümek ve düşmana Sevr’i kabul ettirmek zorundayız.
PAPULAS: Ordu görevini fazlasıyla yaptı. Çok yoruldu. Bizim de çok kaybımız var.
GUNARİS: Zararı yok. Trakya’dan Anadolu’ya yeni bir tümen daha geçiriyoruz.
PAPULAS: Orta Anadolu bozkırını geçmek zorunda kalacağız. İkmal çok güçleşecek.
Ankara çok uzak.
GUNARİS: Yeni kamyonlar geliyor.
PAPULAS: Türkler de hazırlanıyor. Kendi seçtiği yerde savunma yapacak. Çok kayıp
verebiliriz.
STRATİGOS: Korkmayın General.
GUNARİS: Haydi Papulas! Karar ver! Yoksa yarın sabah Kral Hazretlerinin ve tarihin
huzurunda, Yunanistan için çok hayati olan bu savaşa karşı çıkan tek insan olarak
kalacaksın.
PAPULAS: Peki. Tanrı beni utandırmasın.
1
1
a.g.e, s.223
2
Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, c.3, s.611, Türk Tarih Kurumu Yayınları,
Ankara, 1996
3
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s.134, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
160
BİR BELGE
1
a.g,e, s.134-135
161
1
sürdürülmesini oybirliği ile karar altına aldı.
SAVAŞ KONSEYİNDE NELER KONUŞULDU: Savaş Konseyi, sabahleyin Kral’ın
başkanlığında toplandı. Ordunun raporu Gunaris’in istediği doğrultuda hazırlanmıştı.
Pallis, Ankara’ya yürüyüşün gerekçesini açıklayarak hareketin amacını özetledi.
PALLİS: Türk Ordusu’nu pes ettirmek, çekilirse dağıtıncaya kadar takip etmek,
Ankara’daki bütün tesis ve depoları yıkmak, malzemeyi imha etmek, Ankara-Eskişehir
demiryolunu bir daha kullanılamayacak şekilde bozarak bugünkü hatlarımıza geri
dönmek.
KRAL: Hazırlık için kaç güne ihtiyaç var.
PALLİS: En fazla yirmi güne.
KRAL: Türkler bu süre içinde toparlanamaz mı?
PALLİS: Mümkün değil efendim. Kaçaklar yüzünden çok zayıflamış durumdalar.
Kaynakları yeni bir ordu kurmaya elverişli değil. Askerlerine üniforma bile
veremeyecek kadar yoksullar. Bu kısa zaman içinde ne top sayısını artırabilirler, ne
de mühimmat sağlayabilirler. Yeniden askere alacakları gençleri eğitecek kadar
zamanları da olmayacak. Türk Ordusu şu anda bizim bakımımızdan en uygun durumda
bulunuyor.
KRAL: Hükümetin görüşü?
GUNARİS: Hükümetim, ordunun bu haklı ve cesur kararını destekliyor, zamanlamayı
uygun buluyor, siyasi sorumluluğunu üstleniyor.
KRAL: Genelkurmay?
DUSMANİS: Biz de harekete karşı değiliz. Ama bu kez Mustafa Kemal’i elimizden
kaçırmayalım.
KRAL: Bir yerde durmalı ki yakalayabilelim. Karşı görüşte olan var mı?
Papulas önüne baktı. İstifa etme zamanını kaçırmıştı. Artık orduyu Ankara’ya
götürmek ve zaferle dönmek zorundaydı. Çünkü istemese de savaş kararı verilmişti.
2
1
Turgut Özakman, Şu Çılgın Türkler, s.225, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2005
2
a.g.e, s.225-226
3
Yurt Ansiklopedisi, c.8, s.5310, Anadolu Yayıncılık, 1975
162
İŞGAL ALTINDA İLK BAYRAM
Kütahya-Eskişehir Savaşı sonunda Türk Ordusu Sakarya Irmağı’nı geçerek,
Polatlı’nın batısına kadar çekilmişti. Yunan Ordusu ise Eskişehir’in doğusunda
bulunuyordu. İki ordunun arasında140 km mesafe vardı.
Bu sırada T.B.M.M.’ de Mustafa Kemal Paşa’nın Başkomutan olması kabul
edilmişti. Tekâlif-i Milliye (Ulusal Yükümlülük) emirleri yayınlanmış ve işgal
altında bulunmayan köy, kasaba ve kentlerden orduya her türlü yardımlar
akmaya başlamıştı.
Yunan Ordusu’nun ileri harekâtı, 14 Ağustos 1921 Pazar günü Kurban
Bayramı’nın ilk gününe rastlar. Kütahya, Afyonkarahisar, Eskişehir ilk defa işgal
altında Kurban Bayramı’na girmişlerdi. Türkler bayram namazından sonra
birbirleriyle bayramlaşmışlardır ama bu nasıl bir bayramlaşmadır. Allah bilir.
Yunan Ordusu’nun, Kralı başta, silahlarını şakırdatarak son yumruğu vurmak
üzere Ankara üzerine yürüdüğü böyle bir günde bu nasıl bir bayramdı ki ? Daha
önceki bayramlarda bayramlaşmaya katılan Rum ve Ermeni komşular bu
bayramda yoktur. Belki de Yunan askerlerinin kente girdiklerinde onlara
gösterdikleri aşırı coşkudan dolayı, Türk komşularının tepkisinden çekiniyorlar
ya da utanıyorlardı.
Kütahya’da Yunan işgali henüz ilk ayını bile doldurmamıştı. Kentte, Yunan
Ordusu’nun Sakarya’ya doğru olan harekâtından kimse haberdar değildi. Ancak
Kütahya ve Alayunt istasyonlarında olağanüstü bir hareketlilik gözleniyordu.
Trenler devamlı Eskişehir’e doğru asker, malzeme ve cephane taşıyordu. Bu
durumu gözleyenler yakında tekrar Yunan taarruzunun başlayacağını
kestirebiliyorlardı. Ayrıca Ankara ile gizli haberleşen ve Türk Ordusu için haber
ulaştıran bazı kişiler de yaklaşan taarruz için bilgi sahibi idiler.
Sabahleyin saat beşte Eskişehir ve Seyitgazi doğusunda bulunan, üç
kolordudan oluşan Yunan Kuzey Grubu ve Afyonkarahisar’da bulunan bir
kolordu kuvvetindeki Güney Grubu, Polatlı’ya doğru harekete geçtiler. Yunan
büyük taarruzunun ikinci evresi başlamıştı. Kuzeydeki 3.Kolordu’ya General
Polimenakos komuta ediyordu. Bu kolordunun üç tümeni Eskişehir-Ankara
demiryolunun iki yanından Sakarya’ya doğru ilerliyorlardı. Ortada 1.Kolordu
vardı. Komutanı General Kondilis’ti. Bu kolordu üç tümeniyle Sivrihisar
doğrultusunda yürüyordu. Güneyde General Prens Andreas’ın komuta ettiği
ikinci kolordu bulunmaktaydı. Seyitgazi’den yola çıkmış ve Sakarya’nın
1
güneyinden ilerlemekteydi.
PRENS ANDREAS’A GÖRE PAPULAS DELİRDİ: “Seyitgazi’de bir Türk tekkesine
çevrilmiş olan bir Bizans manastırı vardır. Bu tekkede büyük bir Türk komutanı ve
1
İbrahim Artuç, Büyük Dönemeç Sakarya Meydan Muharebesi, s.66, Kastaş Yayınevi,
İstanbul, 1985
163
evliyası olan Seyit Battal Gazi’nin mezarı bulunmaktadır. Bu mezar on metre
uzunluğundadır. Çünkü kişi ne kadar önemliyse mezarının boyu da o kadar uzun
olurmuş. Birkaç gün sonra Başkomutan Papulas burayı ziyaret ettiği ve mezarın
öyküsünü öğrendiği zaman şöyle söyledi: O halde benim mezarım yirmi metre
uzunluğunda olacaktır! Başkomutanın ağzından bu sözü işittiğim zaman bütün
ümitlerim mahvoldu. Orduyu kendi hareket üssünden yüz kilometreden daha
uzaklara, vahşi ve yarı çöl halinde bir memleketin içerilerine sürükleyecek olan bu
askeri harekâtın kesin olarak başarılı olacağına nasıl güvenilebilir? Papulas
karargâhının temel fikri, Türklerin daha uzun süre ayakta kalamayacağı ve Ankara
üzerine yapılacak bir ileri harekâtın bir askeri gezintiden ibaret olacağı merkezinde
idi. Albay Sarıyanis, ordu yiyeceğini sağlamak konusunda bazı güçlükler varsa da
gidilen yerlerde bulunacak su ve yiyeceklerle bunun giderilebileceğini söylüyordu.
Hâlbuki harekât yapacağımız bölgede köyler, birbirlerinden yedi, sekiz saat
uzaklıktaydı ve köylüler kendilerini bile beslemekten yoksundular. Bir Yunan atasözü
der ki: Yunan ilahları, mahvetmek istedikleri insanı önce deli ederler.”
1
1
a.g.e, s.61-62
Yayınevi, İstanbul, 1985
2
Turgut Özakman, Şu Çılgın Türkler, s.302, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2005
3
Toktamış Ateş, Türk Devrim Tarihi, s.133, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2000
164
Kutsal topraklarımızı çiğneyerek Ankara’ya girmek ve memleket bağımsızlığının
fedakâr bekçisi olan Ordumuzu yok etmek isteyen Yunan Ordusu, yirmi iki gün süren
pek kanlı çatışmalardan sonra Allah’ın yardımıyla yenilmiştir.
Milletimiz, Ordumuzun güçlenmesi için hiçbir fedakârlıktan çekinmedi. Ordumuzu
takviye için para, insan, silah, hayvan, araba, her ne gerekli ise çekinmeden verdi.
Avrupa’nın en üstün araçları ile donatılmış olan Yunan Ordusu’ndan, Ordumuzun
donanım itibarıyla geri kalmaması ve hatta ona üstünlük elde edebilmesi gibi
inanılmaz bir mucizeyi, Anadolu Halkının fedakârlığına borçluyuz. Ancak silahlarımızı,
amacımızı tamamen elde ettikten sonra bırakacağımızdan, Milletimizin son derece
gayret ve fedakârlık göstermesini bekleriz.
Zaferimiz kutlu olsun.
Polatlı, 14 Eylül 1921
Mustafa Kemal
Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı
1
Yunan kaynaklı haberler, Yunan Ordusu’nun büyük bir başarı elde ettiği,
görevini hakkıyla yerine getirerek düzenli bir şekilde geri çekilmeye başladığı ve
kışı geçirdikten sonra yeniden taarruz edecekleri yönünde idi. Ama Kentte
gözlenen durum hiçte böyle değildi. Kütahya İstasyonuna gelen trenler
durmadan yaralı Yunan askerlerini taşıyordu. Kütahya Sultanisi (Lisesi) askeri
hastane olarak düzenlenmişti ve tıklım tıklım yaralı doluydu. Türkler,
doğrulanamayan bazı haberlerle, Türk Ordusu’nun Yunanlıları geri
püskürttüğünü ve çekilen Yunan birliklerini takip ettiklerini duyuyorlardı.
CEPHE EMRİ
1
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s.1164, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
165
Gerçek tamamen farklıydı. Yunan Ordusu yenilmişti ve perişan bir şekilde
geri çekiliyordu. Çekilirken Eskişehir-Afyonkarahisar hattına kadar köyleri ateşe
vermişler, halkı zulmetmişler, tarlalardaki ekinleri tahrip etmişler, hayvanları
beraberlerinde götürmüşlerdi.
EGELİ RUM MANOLİ ANLATIYOR: Yunanlıların bugün bile “Büyük Felaket” diye
adlandırdıkları yenilginin ortaya çıkardığı toplumsal sorunlar, Yunanlı yazar Dido
Satiriyu’nun romanında bütün çıplaklığıyla gözler önüne seriliyor. Roman kahramanı
Egeli Türk Vatandaşı Manoli Aksiyotis, savaşın başında Osmanlı Ordusu’nun “Amele
Taburları” na alınmış, sonra askerden kaçmış, ama bu kez de Yunan İşgali olunca,
Yunan Ordusu’nda askerliğe ve savaşa zorlanmıştır. Türk Büyük Zaferi’nden önce aynı
birlikte arkadaş olduğu Giritli Nikita Drossakis, Sakarya Savaşı’nda başından
geçenleri şöyle anlatır Manoli’ye. “Eskişehir Ovası’ndayım ben ve Sakarya’daydım.
Bahar ve yaz mevsimlerindeki bütün gürültülü zaferler, Eskişehir, Kütahya,
Afyonkarahisar’lar bizi perişan etti. Cephe gerisinde pusulayı tamamıyla şaşırdık!
Çalan çanlar, her yerde bayraklar, vatan, millet nutukları, cilalı makaleler… hepsi
saçmaydı! Ve Atina’da iyi bir çözüm şekli için, stratejik bir geri çekilip toparlanma
için önümüze çıkan fırsatı yakalamak yerine hükümet: Ankara’ya ileri! emrini veriyor…
İleri ama neyle? Kiminle? Ve böylece ağustos ayında, Anadolu’nun o dayanılma
sıcağında Eskişehir yürüyüşü başladı! Güneş bedenimizi yakıyor kavuruyor, içimizi
kurutuyor. Susuz tarlalar gibi çatlıyordu dudaklarımız, dillerimiz. Terimiz akmıyordu
artık, salyamız yoktu. Fişeklerin kurşununu emiyorduk, biraz serinleyelim diye!
Arkadaşım Oresti çıldırıp damarlarını kesti sonunda. Biz son gücümüzü de
tüketmekteydik, Türklerse, olanca az kayıp vererek düzenli bir şekilde geri çekiliyor
ve bizi kendi istediği yere doğru sürüklüyordu! Sakarya’daki o yirmi iki günlük savaş
bizi mahvetti… Yüz kilometrelik bir cephe üzerinde dövüşmekteydik. Sarp dağlarda,
uçurumlar arasında… Yirmi beş kilometre derinliğinde olan Türk istihkâmları,
Polatlı’dan Tuz Gölü’ne kadar tepelere yayılmış durumdaydı. Her tepecik bir
müstahkem mevki halindeydi sözün kısası. Yığın yığın siperler, dikenli tel örgüleri,
gözetleme karakolları vardı. Ve bu cehennemden canlı çıkmayacaklarına dair sanki
yemin vermişti Türkler; inatla boğazlaşıyorduk. Depolar dolusu silah ve cephane vardı
ellerinin altında, uçakları bile vardı… Bizim, sadece süngülere dayanan yiğitliğimiz ne
ifade edebilirdi ki? Yirmi beş bin delikanlı öldü savaşta! Hastaneler ağzına kadar
doluydu. Havaya savurup attık kuvvetlerimizi, sonra da geri çekildik.
2
1
İbrahim Artuç, Büyük Dönemeç Sakarya Meydan Muharebesi, s.273, Kastaş Yayınevi,
İstanbul, 1985
2
Dido Sotiriyu, Benden Selam Söyle Anadolu’ya, s.171-172, Sander Yayınları, İstanbul,
1970
166
CEPHE GERİSİNDE DAĞ YÖRESİ VE DEMİRCİ
AKINCILARI
Sakarya Savaşı’ndan sonra Türk ve Yunan orduları arasındaki sınır, yani
cephe, Bilecik, Eskişehir ve Afyonkarahisar’ın doğusundan geçiyordu. Cephenin
batısında kalan Anadolu topraklarında Yunan işgali on bir ay daha sürecekti.
Bursa, Balıkesir ve Kütahya il sınırlarının birleştiği engebeli ve dağlık yöreye
Dağ Yöresi denir. Bu yörede Tavşanlı, Emet, Simav, Demirci, Dursunbey,
Orhaneli, Harmancık, Keles ilçelerinin kasaba ve köyleri bulunur. Bu yöre dağlık
ve engebeli olduğu için Yunan işgal kuvvetleri tarafından çok zor kontrol
edilebiliyordu.
Bu yörede güvenliği sağlamakta zorluk çeken Yunan İşgal İdaresi, dağlara
çıkmış olan Akıncı kollarının baskınlarını ve sabotajlarını durduramıyordu. Her
gün bir iki kayıp vermekte, haberleşme ve ulaşım aksamaktaydı. Bütün bölgenin
binlerce köyünü işgale yetecek kadar askeri olmadığı için çetelere ve akıncılara
yataklık yaptıklarından kuşkulandıkları yerleri zaman zaman işgal ediyor, halka
insafsızca gözdağı vererek direniş ruhunu kırmaya çalışıyor, birçok sivil erkek
ve kadını esir ya da rehine diye Yunanistan’a götürüyordu. Sefalet içindeki
1
kamplarda tutulan bu sivillerin sayısı üç bini aşmıştı.
Kütahya-Eskişehir Savaşı başlamadan ve henüz Kütahya Yunan işgaline
girmeden önce, Demirci’nin Yunan İşgali’ne gireceği anlaşılınca, Kaymakam
İbrahim Ethem Bey, yanına Kuva-yı Seyyare’nin dağılan bir kısım adamlarını ve
yöre efelerini alarak dağa çıkar. Kütahya’da bulunan 1. Süvari Alayı Komutanı
Derviş Bey’in isteği ile Kütahya Mutasarrıfı Rahmi Bey, Demirci Kaymakamı
İbrahim Ethem Bey’e 100 lira gönderir. Durumu Rahmi Bey ve Derviş Bey ayrı
ayrı telgraflarla İbrahim Bey’e bildirirler. Böylece Demirci Akıncı müfrezeleri
orduya bağlı olarak kurulmuş olur.
Bir yanda Türk Genel Kurmayı hizmetinde gerilla yöntemi ile Yunan
birliklerine baskınlar yapan Demirci Kaymakamı İbrahim Ethem Bey komutasın-
daki Demirci Akıncıları, bir yanda Yunan işgal komutanları ile iyi ilişki kurmuş
veya öyle görülen yerli çeteler, bir yandan da Çerkez Ethem Kuva-yı
Seyyaresi’nin dağılması ile boşta kalan ve yalnızca eşkıyalığı düşünen
bağımsız çeteler, Dağ Yöresi’nde faaliyet gösteriyorlardı.
Dağ Yöresi köylerinde eli silah tutanlar, Yunana boyun eğmeyenler,
eşkıyalığa tenezzül etmeyenler Demirci Akıncılarına katıldılar. Müfrezeler 13
kısma ayrılır ve her müfrezede 25–30 kişi bulunurdu. Bir zamanlar Çerkez
Ethem’in yanında yer alan ve Yunan’a sığınmaktan vazgeçen Parti Pehlivan,
adamları ile birlikte 11.Müfreze’yi oluşturur ve Simav ile Demirci ilçelerinden
sorumlu olur. Yunan işgali süresince Parti Pehlivan Müfrezesi, içinde onlarca
1
Turgut Özakman, Şu Çılgın Türkler, s.246, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2005
167
Simavlının da bulunduğu 300 dolayında silahlı çete ile Simav Dağları’nda on iki
1
bin Yunan kuvvetine baskınlar yaparak göz açtırmamıştır.
Kaymakam İbrahim Ethem Bey, gizli olarak Türk Genel Kurmay’ından emir
alıyor ve durum raporlarını sık sık Genel Kurmay’a gönderiyordu. Demirci
Akıncıları, kısa bir süre içinde Dağ Yöresi’nin bir bölümünde düzensizlikleri
gidermiş, dağlarda başıboş dolaşan, zaman zaman da eşkıyalığa yönelen
2
Kuva-yı Seyyare artıklarını düzene sokmuş ve kendilerine bağlamışlardır.
Tavşanlı’da Yunan işgali başladığında, Tavşanlı Jandarma Komutanlığı
görevini yürüten Alabardalı Kabakçı Salih Efe, Yunanlı Komutan Zamanist ile
dost olmuş ve Yunanlılar adına çetesi ile birlikte, Dağ Yöresi’nin güvenliğini
üstlenmişti. Salih Efe, bu görevi yerine getirirken, bir yandan da gizliden gizliye
3
çevrede çapulculuk yapan Yunan askerlerine göz açtırmamıştır.
ALABARDALI KABAKÇI SALİH EFE: Tavşanlı’nın Çamalan (Alabarda) köyünden
Kabakçı Salih, gençlik yıllarında çobanlık yapmış ve askerlik yaşı geldiğinde
Çanakkale’ye askere gitmiştir. Mondros Ateşkes Anlaşması’nın imzalanmasından
sonra terhis olmuş ve köyüne geri dönmüştür. Yunan işgalinden önce, Tavşanlı
Askerlik Şubesi Başkanı Hurşit Bey, askerlik süresini tamamlamadığı gerekçesi ile
Kabakçı’yı ve Yörük Mustafa’yı hapse attırır. Bu sıralarda astığı astık, kestiği kestik
bir eşkıya olan Alagöz Ahmet, Kütahya’daki hapishaneden kaçmış olup ortalığı kasıp
kavurmaktadır. Hurşit Bey, Alagöz’ü yakalattırmak için, Kabakçı’yı ve Yörük
Mustafa’yı hapisten çıkarttırır ve kaçtıkları haberi yayılır. Her ikisi de Alagöz’ün
çetesine katılırlar ve onu öldürmek için fırsat kollarlar. Dereli Köyü’nde zehirli
gözleme yedirterek öldürürler. Alagöz öldükten sonra, Kabakçı üzerine kurşun sıkar
ve çatışmada öldürüldü süsü verilir. Bu olay sonrasında askerliğinin kalan kısmını
tamamlaması için Kabakçı Tavşanlı Jandarma Bölük Komutanlığı görevine getirilir.
Daha sonra Tavşanlı Yunan işgaline girer. Kabakçı adamları ile birlikte Kütahya
yönüne geri çekileceğine veya Demirci Akıncıları’na katılacağına, Tavşanlı’da kalır ve
işgal komutanı Zamanist ile iyi geçinir. Kabakçı, Yunan işgali sırasında yaklaşık altı ay
Yunanlılar adına Dağ Yöresi’nde özellikle Tavşanlı’da, Emet’te çalışmıştır. Bu arada
gizliden gizliye, çapulculuk yapan Yunan askerlerinin köylere zarar vermelerini
önlemiştir.
4
O sıralarda Kabakçı Salih Efe ve onunla birlikte olan Topal Sadettin Efe,
Türk Genelkurmayı tarafından Yunanlılarla işbirliği yapan çeteler olarak
biliniyorlardı. Çünkü bunlar Kaymakam İbrahim Ethem Bey ile birlikte
1
Alaattin Gürırmak, Simav Düşman İşgalinden Nasıl kurtuldu (Makale),
http://www.simav.gov.tr/
2
Prof Dr. Metin Ayışığı, Kuva-yı Milliye ve Dursunbey (Sempozyum Sunumu),
http://w3.balikesir.edu.tr/~metinay/dursunbey.htm
3
Ömer Faruk Dinçel, Kabakçı Salih Efe (Makale), http://omerfarukdincel.com/
4
a.g.e.
168
1
çalışmıyorlar ve hatta bazen de çatışıyorlardı.
BİR TELGRAF
AĞAÇHİSAR BASKINI
Çerkez Ethem’in Yunanlılara sığınmasından sonra, dağılan Kuva-yı
Seyyare’ye bağlı çetelerin bir bölümü Demirci Akıncıları’na, bir bölümü ordu
birliklerine katılmış, bir bölümü de Dağ Yöresi’nde başıbozuk bir şekilde
eşkıyalığa başlamıştır. Bunların, Ankara Hükümeti ve ordu adına para
topladıklarını öne sürerek yöre halkına, özellikle azınlık Rumlarına ve
işbirlikçilere yapmadıkları eziyet kalmıyordu. Hâlbuki Garp Cephesi Komutanı
İsmet Paşa bu yönteme kesinlikle karşı idi. Ama yöre Yunan işgalinde olduğu
için ve Yunanlılar da yeterince güvenliği sağlayamadıklarından eşkıyalığın
önüne geçilemiyordu. Bu çetelerle mücadele eden ise Tavşanlı Jandarma Bölük
Komutanı Kabakçı Salih Efe ve adamları idi.
Sakarya Zaferi’nin son günleri olan, 12 Eylül 1921 günü Orhaneli’nin
Ağaçhisar Köyü’ne yüz kişilik bir grup gelir ve cami bahçesinde hayvanlar
kestirilir, yemekler yenir, eğlenilir, halka işkence edilip kadınları mücevherleri
gasp edilir. Bu olayı haber alan Salih Efe adamları ile köyün etrafını sarar. Önce
teslim olmaları için uyarıda bulunurlar ve sonra ateşe başlarlar.
Yörede Garp Cephesi emrinde görev yapan Kirmastılı Akıncı Müfrezesi,
Yunanlılarla işbirliği yaptığı için Salih Efe karşısında ve çetelerin yanında
çatışmaya girmiştir. Sekiz saat süren çatışmadan sonra çeteciler bozguna
uğramış, müfreze komutanı Kirmastılı Ahmet Nazif Bey şehit düşmüş,
çetecilerin ve akıncıların bir bölümü kaçmış, bir bölümü de yakalanmıştır.
Yakalananlar Kabakçı Salih Efe ve adamları tarafından, önce Harmancık’a
ve oradan Tavşanlı’ya getirilir ve Yunan askerlerine teslim edilirler. 26 Eylül
1
Recep Aydoğdu, Bursa’ya Komşu Kütahya İli Tavşanlı İlçesi’ne Bağlı Bir Bölüm Köy ve
Beldelerin Tarihi (Makale), http://www.recepaydogdu.com/
2
a.g.e.
169
1
1921 günü de Kütahya’ya nakledilerek hapsedilmişlerdir.
KELES MINTIKA KOMUTANI FİRUZ BEY’IN İFADESİ: Keles Mıntıka
Komutanlığı'na tayin edildiğimden itibaren verilen görevleri yapıyor ve askerlerimle
Kocaeli bölgesinde çalışıyordum. Yunanlılara hizmet eden Tavşanlılı Kabakçı Salih ile
Orhanelili Topal Sadeddin'in başlarına topladıkları üç yüz kadar asiyle çarpıştım.
Sekiz saat devam eden mücadele sonunda esir düştüm. Bizi kollarımız bağlı olarak
Kütahya'ya götüren asiler, 26 Eylül 1921 günü Yunan işgal komutanına teslim ettiler.
Her birimiz tüfek dipçikleriyle güzelce dövüldükten sonra elbisemi soyup hapis
ettiler. Tutuklandığımın ikinci gecesi karargâha götürüldüm ve üç saat aralıksız
dayak yedim. Yan taraftaki hücreden acı acı yükselen; “Aman Allah!” sesleri üzerine
indirilen sopaları saymaya başladım. Yedi yüze kadar saydıktan sonra nöbet bekleyen
Kurşunlulu Petro'dan dayak yiyenin kim olduğunu sordum. Arkadaşlarımdan Dağıstanlı
Mehmet ile Bursalı Osman olduğunu söyledi.
2
1
Ömer Faruk Dinçel, Kabakçı Salih Efe'nin Faaliyetleri (Makale), http://doganlar-koyu/
2
a.g.e.
170
1
zahmetli olmuştur.
Nasıl ki 1921 yılı Kurban Bayramı Türkler için işgal altında buruk ve hüzünlü
bir havada geçtiyse, 1922 yılı Noel’i de Kütahya’daki Yunan askerleri ve yerli
Rumlar için de öyle geçti. Kütahya Rumlarının, Yunan askerini çiçek yağmuru,
çan sesleri ve Yunan bayrakları ile karşılamalarından yılbaşına kadar henüz altı
ay geçmişti.
1
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.9-10, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
2
Ömer Faruk Dinçel, Kabakçı Salih Efe (Makale), http://omerfarukdincel.com/
3
Recep Aydoğdu, Bursa’ya Komşu Kütahya İli Tavşanlı İlçesi’ne Bağlı Bir Bölüm Köy ve
1
Gazi Emet’te Milli Mücadele (Makale), http://www.emet.gov.tr
2
Ömer Faruk Dinçel, Kabakçı Salih Efe (Makale), http://omerfarukdincel.com
172
Hükümet Binası’na emme basma itfaiye tulumbasıyla gazyağı püskürtülecek ve
bina ateşe verilecektir. Yüzbaşı Reşit Bey, Teğmen Şakir Bey, askerler,
Eğrigözlü efeler, Sülyebalalı ve Emetli efeler toplam otuz, kırk kişi Hükümet
Konağı etrafına mevzilenirler. Ama plan düşünüldüğü gibi işlemez. İtfaiye
tulumbası çalışmaz. Emetliler Hükümet Konağı’na yaklaşamadıkları için plan
hemen değiştirilir. Kalaycı Artin adlı bir gayrimüslimin eline gazyağına batırılmış
paçavralar verilir. Bunu yakıp arka bahçedeki pencereden içeriye atması
söylenir. O da öldürülme korkusu ile denileni yapar. Çalgıcılar tuvalete gitme
bahanesi ile dışarı çıkmışlardır. Yangın kısa sürede binayı sarmış dışarı
kaçmaya çalışanlar teker teker vurulmuştur. Yunan Komutan ile birlikte Yunanlı
askerler burada öldürülür. Ancak o sırada Hükümet Binası’nda olmayan bir
Yunanlı asker, silah sesleri üzerine bulunduğu evden yerel kadın kıyafetleri
giyerek kaçar. Durumu Tavşanlı’daki Yunan karargâhına bildirir, onlar da
Kütahya’daki karargâha bildirirler. Bunun üzerine Kütahya’daki karargâhtan bir
tabur asker Tavşanlı üzerinden Emet’e yönlendirilir. Emetliler için iki seçenek
vardır. Ya Emet’i ve köylerini boşaltıp dağlara kaçacak, ya da Yunanlılara karşı
1
koyacaklardır.
CEVİZDERESİ DESTANI
Emetli gençler halkı galeyana getirip karşı durmak kararındadırlar. Zaten
kaçmaya ve bütün köyleri boşaltmaya da pek vakit yoktur. 26 Nisan 1922
gecesi Cevizderesi’nin bulunduğu yerde Yüzbaşı Reşit Bey, Teğmen Şakir Bey
ile askerleri, Eğrigözlü seymenler, Sülyebalalı ve Emetli efeler toplam elli,
altmış kişi mevzilenirler. Silah sesi gelmeden kesinlikle ateşe başlanmayacaktır.
Dar bir vadide bulunan bu bölge pusu için en uygun yerdir. 27 Nisan 1922 günü
öğle vaktine doğru 200–300 kişilik Yunan taburu Cevizderesi’ne girer. Pusunun
baş tarafında Sülyebalalılar, ortasında Eğrigözlüler ve 7.Tümen’den gelen
subaylar ile erler, sonunda ise Emetliler bulunmaktadır. Yunanlılar sayıca çok
olduğu için tamamı pusunun içine girmez. Dolayısıyla pusunun baş tarafında
bulunanlar pusu gerçekleşmeyecek diye yavaş yavaş açılmaya başlarlar. Ama o
anda bir mucize olur. Yunan komutanı derenin aktığı yere geldiğinde atından
iner ve atını sulamaya başlar. Pusunun sonunda bulunan Emetli efelerden
Porsuk Ahmet uyuyup kaldığı siperinden atların ayak sesleriyle uyanır ve
Yunanlıları büyük bir dikkatle izlemeye başlar. Yunan komutanı tekrar atına
bindiğinde herhalde askerlerine üçerli sıraya geçmelerini söylemiş olmalı ki
sayıca fazla olan Yunanlıların tamamı pusu kurulan bölgenin içine girmeye
başlarlar. Tabi bu sırada pusunun baş tarafı yavaş yavaş açılmış haldedir.
Yüzbaşı Reşit Bey, açılan bu pusuyu gördüğü, belki de Yunanlıların tamamının
pusunun içine girmesini beklediği için ilk atışı bir türlü yapmamıştır. Yunan
Komutanı, Porsuk Ahmet’in siperine yaklaşınca Efe ani bir kararla tetiği çekmiş
ve komutanın atını vurmuştur.
1
Gazi Emet’te Milli Mücadele (Makale), http://www.emet.gov.tr
173
Porsuk Ahmet’in ilk atışından sonra başlayan mermi tufanı akşama kadar
hiç susmamış, pusunun baş tarafı da açılan ilk atıştan sonra tekrar kapanmış ve
Yunanlıların tamamı pusu içinde kalmış, hatta kurmaya bile fırsat bulamadıkları
mitralyöz de Emetlilerin eline geçmişti. Yunanlılardan 25 kadarı bugün
“Şekerlerin Damları” diye bilinen yerde bulunan taşlarla örülü bir samanlığa
sığınmışlar, taşların arasından açtıkları ateşle efelerin yanlarına sokulmalarını
engellemişlerdi. Havanın kararması üzerine efeler Cevizdere’den ayrılırlar.
Samanlığa sığınan Yunanlılar ise Tavşanlı ve Kütahya’ya ulaşmak için değişik
köyleri ve yolları deneseler de yol iz bilmedikleri için onlar da rast geldikleri
köylüler tarafından öldürülmüş Kütahya’ya ancak iki asker ulaşabilmişti. Yunan
işgali altındaki hiçbir yerde bu tarihe kadar Yunanlılara böyle ağır bir darbe
1
vurulmamıştı.
PORSUK AHMET EFE’NİN ANLATTIKLARI: Benim sipere yattığım yer hemen yolun
altında, kayaların arasında bir yerdi. Karşımdan gelen Yunanlıların beni görmelerine
imkân yoktu. Ancak benim yanımdan geçerlerken bir tanesi başını sola çevirse beni
görecek ve beni öldüreceklerdi. O anda kafamdan birçok şey geçti. “Nasıl olsa beni
görecek ve öldürecekler. En iyisi ölmeden öldürebildiğim kadar Yunanlı öldürüp ondan
sonra öleyim.” diyerek ani bir kararla başlarındaki komutana nişan aldım ve ateş
ettim. Kurşun komutanın atının başına isabet etmişti. Atın vurulması sonucu yere
düşen komutan atından silahını almaya yeltenirken ikinci atışı yaptım ve komutanı
vurdum. Ondan sonra mermiler havada uçuşmaya başladı. Benim silahımın
patlamasıyla diğer arkadaşlarım da ateşe başladılar. Ortalık anacı babacı günü
olmuştu. 85 mermim vardı. Bir tanesini bile boşa atmadım. Mermim bir tane kalınca
vurduğum Yunan komutanının silahını gözüme kestirdim. Onu almaya giderken bir
Yunanlı beni fark etmiş olmalı ki onun silahını bana doğrulttuğunu fark ettim ve
kalçamdan vuruldum. Döndüğüm gibi son mermimle beni vuran Yunanlıya ateş ettim ve
onu vurdum. Böylelikle Cevizderesi’ndeki görevimi tamamlamış oldum.
2
BİR RAPOR
MÜFREZE KOMUTANLARINA
Emet’te Kabakçı Salih Yunanlıların karşısında yer almış olup, Emetlilerle beraber
çok sayıda Yunan askerini imha etmişlerdir. Ama ne yazık ki Emet ve birkaç köy
yanmıştır.
21 Mayıs 1922
İbrahim Ethem
1
a.g.e.
2
a.g.e.
174
Demirci Kaymakamı
1
1
İbrahim Ethem Akıncı, s.233, Demirci Akıncıları, TTK Yayınları, Ankara, 1978
2
a.g.e.
175
Bu nedenle Emet’e Gazi Unvanı ve İstiklal Madalyası verilmesi Emetlilerin
hakkıdır, verilmemesi ise çok geciken bir karardır.
1
Recep Aydoğdu, Bursa’ya Komşu Kütahya İli Tavşanlı İlçesi’ne Bağlı Bir Bölüm Köy ve
1
a.g.e.
177
bilmekteydiler. Her iki ordu da mevsimle beraber canlanmış, toparlanmışlardı
ama pek de rahat değillerdi. Karşılıklı cephelerde mevzilenmiş her iki ordunun
askerleri, her an kopması olası bir kızılca kıyametten tedirgin, her an birbirinin
üzerine atılmaya hazır bir gerilim içindeydiler. Bununla birlikte, keşif kolları
hareketlerinden ve bunların arasında meydana gelen küçük çarpışmalardan
başka dişe dokunur bir muharebe faaliyeti yoktu. İki taraf da içten içe
1
hazırlanıyor, iki taraf da birbirlerini kollayıp duruyordu.
1
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.26, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
178
Kolordusu ve kolordu gücünde Halit (Karsıalan) Paşa komutasında Kocaeli
Grubu doğrudan Garp Cephesi’ne bağlandı. Süvari Kolordusu’nun karargâhı
Ilgın’da, Kocaeli Grubu’nun karargâhı da Geyve’de idi.
Sakarya yenilgisinden sonra Yunan Küçükasya Ordusu da boş durmuyordu.
Kuşkusuz bu yenilgi hatırı sayılı ölçüde moral çöküntüsü yaratmıştı ama Ordu
büyük bir kayba da uğramamıştı. Sakarya’dan, Eskişehir-Afyonkarahisar hattına
çekilmesi de hiçbir zaman bir kaçış şeklini almamıştı. Bu nedenle şimdiki
mevzilerine rahatlıkla yerleşmiş, Yunanistan’dan gelen asker, silah ve cephane
ile Sakarya Savaşı’nın kayıplarını gidermişti. Bu arada cephesini tel örgülerle,
hendeklerle, engellerle kuvvetlendirmiş, eğitimine de ayrıca önem verilmişti.
Yunan askerleri ve yerli Anadolu Rumları da olası bir Türk taarruzunun
durdurulup, geriye atılamazsa, başlarına ne gelebileceğinin bilincindeydiler. Her
ne kadar bahar ayları gelip geçti ve hatta yaz da neredeyse sona ermek üzere
olduğu halde, Türklerin bu tür bir saldırıya cesaret edememesi kendilerine
1
güveni artırıyorsa da, yine de moralleri iyi sayılmazdı.
Sakarya yenilgisinden sonra, Yunan tarafında hem siyasi ve hem de askeri
kadrolarda önemli değişiklikler oldu. Başbakan Gunaris istifa etti. Yerine Stratos
getirildi. Sakarya Savaşı’na isteksiz olarak başlayan, ama savaş kararı verilince
istifa etmeyip görevine devam eden Küçükasya Ordusu Komutanı General
Papulas da istifa etti. Yerine General Hacıanesti atandı. Hacıanesti, ordu
karargâhını Eskişehir’den İzmir’e taşıttı.
Küçükasya Ordusu, üç kolordu, bir süvari tümeni ve dokuz bağımsız
alaydan oluşturuldu. General Trikopis komutasındaki 1.Kolordu’nun karargâhı
Afyonkarahisar’da idi, dört tümenden oluşuyordu ve Afyorkarahisar çevresinin
savunmasından sorumluydu. General Diyenis komutasındaki 2.Kolordu’nun
karargâhı Gazlıgöl’de idi, dört tümenden oluşuyordu ve Afyorkarahisar, Altıntaş,
Kütahya arasında ihtiyat (yedek) olarak bulunuyordu. General Sumalis
komutasındaki 3.Kolordu’nun karargâhı Eskişehir’de idi, dört tümenden
oluşuyordu ve Eskişehir, Kütahya, Bilecik dolaylarının savunmasından
sorumluydu. Yunan Süvari Tümeni Uşak’ın güneyinde ihtiyatta idi. Bağımsız
piyade alaylarının dördü kolordular emrinde, ikisi bölge güvenliği için cephe
gerisinde, dördü de Büyük Menderes Vadisi boyunca cephede konuşlan-
dırılmıştı.
Her ne kadar, Türk Garp Cephesi yirmi üç tümen ve bir bağımsız tugaya,
Yunan Küçükasya Ordusu da on üç tümen ve dokuz bağımsız alaya sahip
olsalar da, bir Türk tümeninin yedi, sekiz bin, bir Yunan tümeninin de on iki, on
üç bin askerden kurulduğu unutulmamalıdır. Bu durumda Türk Ordusu 213 000,
Yunan Ordusu da 226 000 askerden oluşuyordu. Ancak Türk Ordusu, 5 300
süvari mevcudu ile Yunan Ordusu’nun 1 300 süvarisi karşısında önemli bir
1
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.39-57, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
179
1
üstünlük sağlamıştı.
1
Fahri Belen, Büyük Türk Zaferi, s.7-8, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 1999
2
Damar (Zamir) Arıkoğlu, Hatıralarım, s.280, Tan Gazetesi Yayınları, İstanbul, 1961
3
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.32-33, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
180
defa et veriliyor, açıkta asker yok, bütün askerler bir barınakta veya örtü altında
kalıyorlar, silahları iyi ve bakımlı. Erler ile subaylar arasında iyi bir ilişki var.
Askerler her zamankinden daha iyi eğitim görüyorlar. Cephe tahkimatı olağanüstü ve
çok kuvvetlendirilmiş. İlk deha organize eğlenceler düzenleniyor, kukla oyunlarından,
iddialı piyeslere kadar çeşitli temsiller veriliyor.
Sonuç olarak, gerek askerlik ve gerekse moral yönünden Türk askerlerine göre
Yunan askerleri daha iyidir. Türk taarruzuna, aktif bir savunma ile karşılayacaklarına
ve başarı kazanacaklarına tam bir güvenleri vardır. Türkleri püskürttükten sonra,
büyük bir hırsla geri atıp kovalayabilirler. Ama geçen yıl olduğu gibi, Yunan Ordusu
kendiliğinden taarruza geçmek niyetinde değildir. Yunan komutanları, Mustafa
Kemal’in kuvvetleri karşısında, cephenin güven içinde olduğundan şüphe etmiyorlar.
Atina, 13 Temmuz 1922
Albay Naire
Atina Askeri Ataşesi
1
1
a.g.e, s.33-34
2
Sabahattin Selek, Anadolu İhtilali, c.2, s.717 Kastaş Yayınları, İstanbul, 2004
181
kendisine verilen İzmir bölgesinden de vazgeçmekte, İzmir bölgesinden biraz
1
büyükçe bir alanda İyonya Devleti kurulmasını istemektedir.
Haziran ayında, Küçükasya Genel Valisi (Yunan Yüksek Komiseri)
Stergiadis, İzmir Belediye Başkanı Hacı Hasan Paşa, Efes Metropoliti
Hrisostomos ve Rum Cemaati adına üç Rum lider İzmir’de toplanarak, Yunan
işgali altındaki Batı Anadolu’da daha önce düşünülen İyonya Devleti adında
2
özerk bir yönetim kurmak için bir tasarı hazırladılar.
HRİSOSTOMOS’UN HAYALİ: Efes Metropoliti Hrisostomos toplantıdan eteklerini
hışırdatarak çıkarken, birden kapı eşiğinde durdu ve Stergiadis’e “Atina’dakilere
söylemeyi unutmayın. Biz Anadolu Rumları, son üç yıl içinde Yunan Ordusu’na asker
olarak otuz beş bin çocuğumuzu verdik. Şimdi bir o kadar insanımızı da İyonya
Yönetimi’nin emrine veriyoruz. Yalnız İzmir çevresinde kurulacak küçük bir devlete
razı değiliz. İyonya Devleti, Antalya’dan İzmit’e, İzmir’den Eskişehir’e kadar bütün
Batı Anadolu’yı içine almalı. Kendi kendine ancak böyle yeterli olur ve ayakta
durabilir.” dedi.
3
1
Alptekin Müderrisoğlu, İyonya Devleti (Makale), Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi,
Sayı 27, http://www.atam.gov.tr
2
Turgut Özakman, Şu Çılgın Türkler, s.573, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2005
3
a.g.e, s.573
4
a.g.e, s.573-586
182
yöneticileri de kaçacaklar ve 9 Eylül 1922 günü Türk ordusunun İzmir’e
1
girmesiyle, İyonya Devleti tarihe karışmış olacaktır.
1
Alptekin Müderrisoğlu, İyonya Devleti (Makale), Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi,
Sayı 27, http://www.atam.gov.tr
2
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s.1208, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
183
taarruzu başarılı olamazsa veya çok ağır gelişirse, Yunan Ordusu’nun
Afyonkarahisar-Akşehir doğrultusunda karşı taarruzu, Türk Ordusu’nu çok güç
bir duruma sokabilirdi. Türk Ordusu’nun büyük bir bölümü, Göller Yöresi ve
Toroslar gibi engebeli bir bölgeye atılarak imha edilme tehlikesi ile karşı karşıya
gelebilirdi. Üstelik Yunan Ordusu’nun konumu da buna elverişliydi. Tehlike
büyüktü ama uygulama başarı ile sonuçlandırılırsa elde edilecek zafer de o
1
derece büyük ve o derece kesindi.
Mustafa Kemal Paşa ve Fevzi Paşa, 27 Temmuz 1922 günü Akşehir’deki
Garp Cephesi karargâhına geldiler. İsmet Paşa ile birlikte üçü gerekli son
düzenlemeleri yaptılar ve plana son şeklini verdiler. Ertesi günü dikkat
çekmemek için birlikler arası futbol turnuvası bahane edilerek, ordu ve kolordu
komutanları Akşehir’e çağrıldılar. Gündüz futbol karşılaşmaları yapıldı. Akşam
yemeğinden sonra, 1.Ordu Komutanı Nurettin Paşa, 2.Ordu Komutanı Yakup
Şevki Paşa ve kolordu komutanlarının da katıldıkları ikinci bir toplantıda planın
ayrıntılarına inildi. Bu toplantıda özellikle Yakup Şevki Paşa, daha önce yaptığı
gibi, şiddetle karşı çıktı. Yapılan tartışmalardan sonra, o da ikna olarak, planın
2
uygulanmaya geçilmesi kabul edildi.
Dört gün sonra 30 Temmuz 1922 günü Mustafa Kemal Paşa Ankara’ya
dönerken, hazırlıkların en geç 15 Ağustos 1922 gününe kadar tamamlanması
3
için İsmet Paşa’ya kesin emir vermiş bulunuyordu.
İSMET PAŞA TAARRUZ PLANINI ANLATIYOR: Yunan Ordusu’na, Afyonkara-
hisar’dan batıya doğru ve cephesi güneye dönük olan sağ kanadının en uygun yerinden
yirmi beş kilometre genişliğinde bir yarma hareketi yapılacak. Buraya toplayacağımız
kuvvetler, Yunan kuvvetlerinden dört kat daha fazla olacak. Bu esasa göre
Afyonkarahisar’ın güneyine kuvvet kaydırması ve yığınak yapıyoruz. Önemli olan bu
yığınağı, Yunanlılardan gizleyerek yapmak. 2.Ordu Komutanı Yakup Şevki Paşa;
yapamazsın, bu son derece zor bir harekettir, dedi. Devamla; ben bir taburu cephede
yerinden oynatıyorum, alıp başka yere getiriyorum, ertesi gün bir Yunan uçağı bunu
öğreniyor. Yunanlıların aramızda casusları var. Sen kolorduları cephenin bir
tarafından alacaksın, öbür ucuna götüreceksin ve Yunanlılar bunu sezmeyecekler.
Yakup Şevki Paşa bu planı çok tehlikeli buluyor, Yunanlılar taarruzumuzu durdurarak
karşı taarruz yaparlarsa Göller Yöresi’nde, Antalya Torosları’nda, arkamız Akdeniz’e
dayalı olarak sıkışıp kalırız ve Ordumuz yok olur gider diyor. Ona göre cephenin her
tarafından Yunanlılara taarruz ederiz, geri çekilirlerse takip ederiz, tekrar taarruz
ederiz, Çok iyi ama bizim bunu yapmak için ne arkamızda fabrikalar, ne altımızda
motorlu taşıtlar var. Biz her türlü tehlikeyi göze alarak, cesur bir atakla, bir defada
sonuç almak zorundayız. Taarruz planını üzerinde görüşmeler oldu, tartışmalar
1
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.60-64, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
2
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s.1209, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002,
3
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.64-66, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
184
yapıldı, itirazlar üzerinde duruldu, sonunda plan Başkomutanlıkça da kabul edildi ve
uygulamaya konuldu.
1
1
Sabahattin Selek, Milli Mücadele, c.2, s.1209-1212, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
2
Büyük Taarruz, s.69, İbrahim Artuç, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
3
Fahri Belen, Büyük Türk Zaferi, s.14, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 1999
185
yapıldı. Gündüzleri ağaçlıklı yerlerde, köylerde konaklanıldı ve hiçbir hareket
gösterilmedi. Bir birliğin terk ettiği yere, geriden gelen başka bir birliğin
yerleştirilmesine çalışıldı. Çekirge örneği bir gece içinde bir birlik ileriye
zıplatılırken, arkadan gelen diğer birlik onun yerine hoplatıldı. Terk edilen yerde
bazı çadırlar sökülmeden bırakıldı.
Taarruza birinci hatta katılacak birlikler, son bir iki günü Yunan askerlerinin
on, on beş kilometre kadar yakınında, fakat göz ve kulağından uzakta, tam bir
hareketsizlik içinde nefeslerini tutarak geçirdiler. Cepheye yaklaştıkça arttırılan
bir gizleme disiplini uygulandı, geceleri ışık karartmasına ve sessizliğe kesinlikle
uyuldu, toz ve duman gösterilmekten kaçınıldı. Yunanlıları yanıltmak için ara
sıra bazı birlikler onların göreceği şekilde ters yöne yürütüldüler, sonra geceleri
tekrar asıl yerlerine alındılar. Yakında bir Yunan taarruzunun beklenmekte
olduğu, Türk Ordusu’nun taarruz için hazırlıklarını tamamlayamadığı, yakında
1
barış girişimleri yapılacağı konusunda haberler yayıldı.
BİR BELGE
1
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.70-72, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
186
Geyve, 10 Ağustos 1922
Halit
Kocaeli Grup Komutanı
1
1
İbrahim Ethem Akıncı, Demirci Akıncıları, s.308, TTK Yayınları, Ankara, 1978
2
Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam, s.473, Remzi Kitapevi, İstanbul, 2005
3
Turgut Özakman, Şu Çılgın Türkler, s.600, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2005
4
a.g.e, s.600-601
187
Bu nedenle General Trikopis bir önlem olarak 25 Ağustos 1922 günü,
sadece Kütahya’nın güneyinde bulunan bir tümeni Afyonkarahisar’ın güneyine
doğru trenle yola çıkardı. Hâlbuki Yunanlılar, kolorduların yürüyüşleri sırasında,
daha önceleri bundan haberdar olup, doğuya doğru 2.Ordu cephesine taarruz
1
etselerdi, bu Türk Ordusu için bir felaket olurdu.
1
Fahri Belen, Büyük Türk Zaferi, s.19-20, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 1999
2
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.74, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
188
Şuhut, 25 Ağustos 1922
İsmet
Garp Cephesi Komutanı
1
1
a.g.e, s.75
2
Lord Kindross, Atatürk, Bir Milletin Yeniden Doğuşu, s.476, Sander Yayınları, İstanbul,
1974
3
Fahri Belen, Büyük Türk Zaferi, s.21, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 1999
4
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.75-76, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
5
a.g.e, s.76
189
SÜVARİ KOLORDUSU AHIR DAĞI’ NI AŞIYOR
Afyonkarahisar’ın güneyinde yer alan Ahır Dağı’nın on beş kilometrelik
kısmı çok engebeli olduğu için Yunan Genelkurmayı tarafından boş bırakılmıştı.
1
Yalnızca Toklu Sivrisi denilen tepe, bir Yunan alayı tarafından tutulmuştu.
Komutanları Fahrettin Paşa ile birlikte, Süvari Kolordusu Karargâhı 24
Ağustos 1922 günü akşama doğru Sandıklı’ya geldiler. Akşehir’in güneyinde
değişik yerlerde bulunan kolordu birliklerinin taarruz yerinde toplanmaları çok
2
güç şartlar altında gerçekleştirilmişti.
Süvariler, cephe yarılınca açılan gedikten geçerek Sincanlı Ovası’na, Yunan
kuvvetlerinin gerisine akacaklardı. Bunun için de cephenin yarılmasını beklemek
gerekiyordu. Fahrettin Paşa ise acele ediyor ve başka bir çözüm yolu bulmaya
çalışıyordu.
Sarp, sık ormanla kaplı ve yolsuz Ahır Dağı’nı geçmenin olanaksız olduğunu
düşünen Yunanlılar, geceleri bu kesimde nöbetçi bırakmaya gerek
görmemişlerdi. Süvari Kolordusu’nun sol tarafında mevzilenmiş olan 6.Tümen’in
akıncıları yöreyi çok iyi biliyorlardı. Fahrettin Paşa bu tümenin komutanı ile ilişki
kurdu. Yapılan keşif ve inceleme sonunda, Ballıkaya denilen yerden, Sincanlı
Ovası’na inilen dar, uçurumlu, gerçekten geçilmez gibi görülen bir keçi yolu
olduğu öğrenildi.
25 Ağustos 1922 gecesi, henüz daha ordu taarruza başlamadan Süvari
Kolordusu’nun 1.Süvari Tümeni tek sıra olup yöre köylülerinden bir kılavuz
eşliğinde Ballıkaya’dan yola çıktı. Bu tümeni Kolordu Komutanı Fahrettin Paşa
ve karargâhı izledi. Ardından diğer iki tümen, toplar, telsiz arabası ve diğer
3
savaş malzemeleri takip etti.
SÜVARİLER SEL GİBİ AKIYOR: Ahır Dağı’nın kuzey eteğine yakın Yörükmezarı adlı
köyde bir kadın küçük bahçesine yayılmış tavuklara yem veriyordu. Dağ yolundan
gelen bir uğultu duydu. Uğultu büyüyerek yaklaşıyor, yer titriyordu. Köpekler
havlamaktan vazgeçip sindiler. Tavuklar ürküp kümeslerine kaçtılar. Neydi ki bu?
Birden dağın içinden kalpaklı süvariler çıkıverdiler. Kadın çığlığı bastı. “Bizimkiler!
Kemal’in askerleri!” Baştaki subay seslendi. “Bacım, buralarda Yunan askeri var
mıdır?” Kadın cevap verdi. “Yok! Tokuşlar Köyü’ne kadar rahat. Yunan askerleri ondan
sonra.” Köylüler dışarı uğramışlardı. El sallıyor, sesleniyor, ağlıyor, dua ediyorlardı.
1
Fahri Belen, Büyük Türk Zaferi, s.20, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 1999
2
Fahrettin Altay, On Yıl Savaş, 1919-1922 ve Sonrası, s.331, İnsel Yayınları, İstanbul,
1970
3
Turgut Özakman, Şu Çılgın Türkler, s.602-603, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2005
190
Binlerce süvari, arkası kesilmeksizin sel gibi ovaya akıyordu. Köyün muhtarı şükür
secdesine kapandı. Rezil işgal sona eriyordu.
1
4
a.g.e, s.614
2
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.84-85, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
2
Turgut Özakman, Şu Çılgın Türkler, s.611, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2005
4
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.78, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
4
Turgut Özakman, Şu Çılgın Türkler, s.612, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2005
191
Topçu ateşi biter bitmez piyadeler açılan gediklerden hücuma kalktılar.
Şimdi sıra onlarındı. Artık iyice ağaran tan kızıllığında 1.Ordu’nun piyade
birlikleri dalgalar halinde hedeflerine atılıyor, tel örgüleri geçiyor, cepheyi
yarmak için tepelere doğru ilerliyordu. Topçu ateşi ile yıkılmayan tel örgüler
makas ve kancalarla, hatta kol gücüyle yıkılıyordu. Bütün tepeler üstünde,
Yunan siperleri içinde süngü süngüye kıyasıya bir mücadele vardı.
Öğleden sonra cephe boyunca bir duvar gibi yükselen tepeler Türk askerinin
eline geçti. Ama akşama doğru durum Yunanlıların lehine dönmeye başladı.
Çünkü ilk birkaç saatte çok önemli direnek noktalarını kaybetmiş olmalarına
rağmen, süratle toparlanmışlar ve karşı taarruza geçerek kaybettikleri tepelerin
bazılarını geri almışlardı. Cephe sarsılmış, Yunan mevzilerine girilmiş, bazı
kazançlar sağlanmıştı ama cephe yarılamamıştı.
Sabahın ilk aydınlığında başlayarak karanlığa kadar on iki saatten fazla
süren zorlu mücadelenin yorgunluğu, her iki taraf askerini de halsiz düşürmüştü.
Gecenin ileri saatlerinde iki taraf da siperlerinde bir iki saat uyumaya
1
çalışıyordu.
1
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.81-93, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
2
Turgut Özakman, Şu Çılgın Türkler, s.613, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2005
3
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.86, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
192
çetelere, eli silah tutan köylülere, Yunan kuvvetlerine karşı harekete geçme
1
emrini verdi.
YERİ GÖĞÜ TİTRETEN TOP SESLERİ: Faris Ağa ve bazı akıncılar kaç gündür sabah
namazından sonra, nöbetleşe kulaklarını yere dayayıp toprağın kalbini
dinlemekteydiler. Bu sabah da öyle yapmışlardı. Toprağa kulağını dayamış olan Faris
Ağa titremeye başladı. Birden ayağa zıplayarak ondan beklenmeyen bir coşku ile
bağırdı. “Top sesi bu top! Toplarımız gürlemeye başladı! Heeeey!” İbrahim Ethem Bey
talimat almak için yakın köylerden gelip nöbet bekleyen köylülere döndü: “Duydunuz,
üç yıldır beklediğimiz gün geldi. Şimdi köyünüze koşun. Herkes çarığını çeksin,
silahını kuşansın. Verdiğim talimata göre hareket edeceksiniz. Haydi bakalım.
Gazamız mübarek ola!” Köylüler el öpüp koşarak ayrıldılar. İbrahim Ethem Bey
müfreze komutanlarına seslendi. “Ağalar! Müfrezelerinizi toplayın! Gidiyoruz.”
2
1
İbrahim Ethem Akıncı, Demirci Akıncıları, s.311, T.T.K. Yayını, Ankara, 1978
2
a.g.e, s.311
3
Prof.Dr. Metin Ayışığı, Kuva-yı Milliye ve Dursunbey (Sempozyum Sunumu),
http://w3.balikesir.edu.tr/ ~metinay/dursunbey.htm
193
beliren binlerce Türk süvarisi, Yunan askerleri arasında müthiş bir etki yarattı ve
1
Yunan geri bölgesinde yer yer paniğe neden oldu.
YUNAN SİPERLERİNDEKİ KORKU: Aşağı yukarı beş yüz atlı tutan bir Türk kolu bir
dere yatağından aniden fırlayıp bizi demiryolundan ayırmak için sağa doğru dörtnala
ilerledi. Topçu birliklerimiz harekete geçti hemen; biraz sonra da Türkler,
ilerlemesini kesmiş ve kendi hatlarına çekilmiş bulunuyordu. Birdenbire sustu toplar.
Türk süvarileri bundan cesaret alıp yeniden hücuma kalktılar. Biz yukarıda siperlerin
içinde beklediğimizden bir şey anlayamamıştık. Ama facianın havada dolandığını
biliyorduk. Birbirimize bakıyorduk durmadan. İdam mahkûmları gibi sessiz ve
soluktuk. Şüphe ve korkular dudaklarımıza kadar yükseliyor ama ifade bulamıyordu
bir türlü.
2
Süvari Kolordusu, bir tümeni ile Kırka’ya ve Çiğiltepe gerisine taarruz etti. İki
tümeni ile de Düzağaç ve Balmahmut’a gitti. Başkilise’de (Başkimse) Yunan
3
taarruzunu püskürttü.
Düzağaç Köyü’nden Balmahmut İstasyonu’na doğru ilerleyen süvariler bir
Yunan taburu ile karşılaştı. Küçük çapta bir çatışmadan sonra süvariler kuzeye
4
cephe içlerine doğru ilerlemelerini sürdürdüler.
Gece Ahır Dağı’ndan Sincanlı Ovası’na iniş sırasında Süvari Kolordusu’nun
telsizi yolda kaldığı için, Fahrettin Paşa Başkomutanlık Karargâhı ile
haberleşemiyor ve başarısını bildiremiyordu. Bu nedenle Mustafa Kemal Paşa
ve komutanlar süvarilerin Dumlupınar önlerine kadar ilerlediklerinden
5
habersizlerdi.
1
Fahri Belen, Büyük Türk Zaferi, s.31, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 1999
2
Dido Sotiriyu, Benden Selam Söyle Anadolu’ya, s.207-208, Sander Yayınları, İstanbul,
1970
3
İsmet Görgülü, Büyük Taarruz, s.22, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1992
4
Fahri Belen, Büyük Türk Zaferi, s.31, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 1999
5
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.86, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
194
Bugün sabahtan itibaren Türk Ordusu, cephenin her yerinden taarruza
başlamıştır. Her zaman olduğu gibi bu taarruz kuvvetlerimiz tarafından engellenecek
ve en kısa zamanda karşı taarruza geçilecektir. İşgal bölgenizde daha önce
gönderilen savaş planına göre gerekli önlemleri almanızı rica ederim.
Eskişehir, 26 Ağustos 1922
Sumalis
3.Kolordu Komutanı
1
Turgut Özakman, Şu Çılgın Türkler, s.615, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2005
195
kaybedilen yerleri geri almasını, Yedek Kolordusu’nu da Çay’a doğru hemen taarruza
geçirmesini yazalım.
Albay Passaris Komutanı yine kızdırmayı göze aldı:
-Yedek Kolordu’nun taarruz hazırlığı için zamana ihtiyacı var. Ancak kırk sekiz saat
sonra karşı taarruza geçebiliriz. General Trikopis’in kırk sekiz saat dayanması çok
zor. Dayanamazsa her şey mahvolur. Hiç beklemeden Dumlupınar mevzilerine geri
çekilmesi daha doğru olur diye düşünüyorum.
Hacıanesti bütün damarları kabararak bağırdı:
-Ne diyorsun sen? O mevziler, bir yıldır, böyle bir gün için hazırlanmadı mı? Ben
gördüm. Çok rahat dayanır. Aksini düşünen haindir.
1
1
a.g,e, s.615
2
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.89-92, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
3
Fahri Belen, Büyük Türk Zaferi, s.32-33, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 1999
196
sökerek Sincanlı Ovası’na doğru sürdü. Gerçi Yunan komuta kademesi de
Türklerin taarruzlarına bıraktıkları yerden devam edeceklerini tahmin ediyor
1
ama doğrusu bu derece müthiş bir taarruzu beklemiyordu.
Türk topçusu da, Yunan mevzilerini dövmeye devam etti. Patlayışlar dev
kayaları sallıyor, Yunan mevzileri bir yanardağın ağzı gibi kaynıyordu. Tel
örgüler yıkılıyor, toprağa gömülmüş mayınlar birer birer patlıyordu. Top ateşi
ileriye doğru kayarken, piyade birlikleri hücuma geçtiler, siperlere ve sığınaklara
daldılar, dayanak noktalarını yerle bir ettiler. Ağır kayıplar veren Yunanlılar
2
Sincanlı Ovası’ndan daha kuzeye kaçtılar.
BAYBURTLU YÜZBAŞI AGÂH EFENDİ ŞEHİTLİĞİ KİTABESİ:
Büyük Taarruz 26 Ağustos 1922 günü sabah dört buçukta başlamış ve iki saat
içinde düşmanın bütün tel örgüleri parçalanarak gün doğmadan zaferin ilk ışıkları
Anadolu’yu parlatmaya başlamıştır.
Başkumandanlık Karargâhı’nın bulunduğu Kocatepe’ye tek geçit yeri olan Kalecik
ve Kurtkaya Bölgeleri Türk ordusu için çok önemli idi ve düşmandan bir an önce
alınması ve düşmanın yok edilmesi görevi 12. Tümen 36. Alay 6.Bölük Komutanı 24
yaşındaki Bayburtlu Yüzbaşı Agâh’a verildi. Agâh Efendi, emrindeki 150 Mehmetçik
ve Sinoplu Üsteğmen Feyzullah ile beraber 2500 kişilik düşman tümenine saldırarak
büyük bir savaşa başladı. 26 Ağustos öğleden sonra başlayan çarpışmalar 27 Ağustos
öğlene kadar sürdü. Düşmanın içine kadar dalan Yüzbaşı Agâh Efendi onlara ağır
kayıplar verdirerek batı istikametine kaçmalarını sağladı.
Büyük bir takviye alan düşman birliği ile çarpışırken, Agâh Efendi 100 Mehmetçik
ve Üsteğmen Feyzullah ile birlikte şehit düştü. Geriye kalan 50 Mehmetçik ve gelen
takviye kuvvetlerimizle düşman bu vadi içinde tamamen yok edildi. Kahraman Yüzbaşı
Agâh Efendi ve arkadaşlarını minnetle anıyoruz. Ruhları şad olsun. 3
Sürekli ve şiddetli Türk taarruzu karşısında geri çekilen Yunan kuvvetleri
dağlık ve sarp arazide tekrar mevzilenmeyi başardılar. Ama bir süre sonra bu
mevzide de tutunamadılar ve saat on birden itibaren kuzeye doğru geri çekilme
4
yeniden başladı.
Afyonkarahisar’ın batısında mevzilenen, Trikopis’e bağlı General
Franko’nun komuta ettiği Yunan 1.Tümeni çok güç durumdaydı. Komutanlar
askerleri silah zoruyla siperde tutuyorlardı. Bu tümen şiddetli taarruz karşısında
mevzide tutunamadı ve batıya, Dumlupınar’a doğru çekilmeye başladı.
1
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.93, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
3
Turgut Özakman, Şu Çılgın Türkler, s.620-621, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2005
3
F.Ferihan Beşli, Bu Topraklar İçin, s.39, Güldikeni Yayınları, Ankara, 2005
4
Fahri Belen, Büyük Türk Zaferi, s.39, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 1999
197
Böylelikle Trikopis’in 1.Kolordusu iki parçaya bölündü. Tümenin Kolordu ile
haberleşmesi kesildi.
Saatler ilerledikçe 1.Ordu kuvvetleri adım adım siperden sipere, kuzeye
doğru önlenemez bir güçle ilerliyor, cephenin çatırdamaya başladığı
hissediliyordu. Bu sırada 57. Tümen Komutanı Albay Reşat (Çiğiltepe) Bey’in
intihar ettiği haberi Kocatepe’ye ulaştı. Başkomutan Mustafa Kemal Paşa
eskiden beri tanıdığı bu değerli askerin ölüm haberine çok üzüldü. Albay Reşat
Bey’in intiharının nedeni, tümenine hedef olarak gösterilen Çiğil Tepe’yi iki
gündür bir türlü ele geçiremeyişi idi. İntiharından birkaç saat sonra Çiğil Tepe
1
57.Tümen askerleri tarafından ele geçirildi.
ALBAY REŞAT BEY’İN İNTİHARI: 57.Tümen’in sorumluluk sahası genişti, üstelik
ağır topçu desteğinden yoksundu. Çünkü on iki kilometrelik asıl yarma sahasının
dışındaydı. Ele geçirilmesi istenen Çiğil Tepe çok sarp, kayalık, dikenlik ve çalılarla
örtülü bir yapıdaydı. Sabahleyin taarruza başlayan 57.Tümen, dün olduğu gibi bugün
de inatçı bir savunmanın karşısında kan ve ter döküp duruyor, bir türlü ilerleyemiyor,
her hücumu ağır kayıplarla başladığı noktada bitiyordu. Saatler ilerledikçe bu durum,
bunca gayret ve fedakârlığa rağmen uğranılan başarısızlık, Tümen Komutanı başta
olmak üzere herkeste büyük bir düş kırıklığı ve moral çöküntüsü yaratıyordu. Üst
komutanlıklardan gelen telefon emirleri, biran önce Çiğil Tepe’nin alınmasını
istemekte, Tümenin son bir gayretle ileri atılmasını talep etmekteydi. Bütün
bunlardan büyük bir üzüntüye kapılan Albay Reşat Bey, durumu hissederek kendisini
yalnız bırakmak istemeyen kurmay başkanının bir telefon için yanından ayrılmasını
fırsat bilip tabancasıyla başına bir kurşun sıkarak intihar etti. Yanındaki doktorun
müdahalesine rağmen kurtarılamadı. Cebinden çıkan küçük bir kâğıtta: “Başarısızlık
beni hayatımdan bizar etti.” yazıyordu. Hâlbuki o sıralarda cephe yarılmış ve birkaç
saat sonra da Çiğil Tepe kendi tümeni tarafından zapt olunmuştu.
2
1
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.99, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
2
a.g,e, s.99-100
198
AFYONKARAHİSAR İKİNCİ DEFA YUNAN İŞGALİNDEN
KURTULUYOR
Afyonkarahisar ilk defa İkinci İnönü Savaşı öncesinde 27 Mart 1921
tarihinde Yunanlılar tarafından işgal edilmiş ve on iki gün süren bu işgal 7 Nisan
1921 tarihinde sona ermişti. Afyonkarahisar ikinci defa Kütahya-Eskişehir
Savaşı sırasında 13 Temmuz 1921 tarihinde işgal edilmişti.
Cephe yarılınca, Yunan direnek merkezleri arka arkaya düşmeye başladı.
Karargâhı Afyonkarahisar’da bulunan General Trikopis tekrar takviye kuvveti
istedi. Ama Başkomutan Hacıanesti gene izin vermedi. Yunan Başkomutanlığı
ertesi gün Çay doğrultusuna doğru taarruz edilmesinde ısrar ediyordu. Bu doğru
bir karardı ama Afyonkarahisar’ın ayakta kalması şartıyla. Oysa büyük çaplı top
mermileri Kentin içine de düşüyordu artık. Trikopis, Afyonkarahisar’ın boşaltıl-
ması ve Kolordusunu kuzeybatı yönünde, Eğret-Resulbaba-Balmahmut hattına
1
çekilmesi kararını verdi.
TRİKOPİS’İN DOĞRU KARARI: Yunan 1.Kolordu Komutanı Trikopis, Afyonkarahisar’ı
terk etme kararını şöyle anlatır. “Türklerin şiddetli taarruzları 4.Tümenimizin
cephesini yarmıştı. Cephedeki gedik her an büyüyor, Türkler Afyonkarahisar’a her an
biraz daha yaklaşıyorlardı. Durumu kurtarmak için henüz vakit olduğunu ümit
ediyordum. Gazlıgölde karargâhı bulunan 2.Kolordu Komutanı General Diyenis’i
telefona istedim ve kendisinden takviye kuvvet isteyerek, karar vermesi için on
dakika süre tanıdım. Fakat bu kararı almaya vakit kalmamıştı. Afyonkarahisar’a gelen
4.Tümen komutanı, tümen karargâhının sustuğunu ve artık durumu düzeltmeye imkân
olmadığını bildirdi. Bunun üzerine Kenti boşaltmaya ve kuzeybatıya doğru çekilmeye
karar verdim.”
2
2
Turgut Özakman, Şu Çılgın Türkler, s.622, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2005
2
M.Şevki Yazman, Anadolu’nun İşgali, s.198, Kum Saati Yayınları, İstanbul, 2006
3
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.101, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
199
cepheden. Kütahya’ya ve Eskişehir’e onlar yollanacaktı. Binlerce Rum ve Ermeni, tıpkı
bir zamanların Türk göçmenleri gibi, taşıyabilecekleri eşyaları yükleyip göç yoluna
düştü. Bu da her göç kafilesi gibi kalbi olanlara acı veren bir kafileydi. Yaşlılar,
kadınlar, erkekler, gençler çocuklar, bebekler, köpekler, kuşlar, bavullar, sepetler,
bohçalar… Aralarında yaldız çerçeveli aynasını ya da hunili gramofonunu bırakmaya
kıyamayanlar da vardı. Kimi askerlere karışıp gidecek, kimi Kütahya’ya doğru
yürüyecekti.
1
1
Turgut Özakman, Şu Çılgın Türkler, s.623, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2005
2
İsmet Görgülü, Büyük Taarruz, s.26-27, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1992
3
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.101, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
200
Yıldırım Kemal, 27 Ağustos 1922 tarihinde Küçükköy Tren İstasyonu'ndaki Yunan
birliklerini ortadan kaldırmak için görevlendirilmiş, yapılan çarpışmalar sonucunda
Küçükköy düşmandan temizlenmiş, ancak Üsteğmen Yıldırım Kemal ile dört subay ve
30 er bu arada şehit olmuşlardır. Topluca gömülen şehitlerin mezar ve anıtları 1966
yılında bugünkü biçimde inşa edilmiştir. Şehitlikte 1996 yılında da yeni düzenlemeler
yapılmıştır. Anıt mezar taşı kitabesinde, "Bu taş 26-27 Ağustos 1922 muharebesinde
Yunan Ordusu’nun geri çekilme yolunu kesen Türk Süvari Kolordusu’nun bu civarda
verdiği şehitler adına dikilmiştir. Kendilerine Allah’tan rahmeti niyaz olunur.” diye
yazı bulunmaktadır.
İstasyon ele geçirildikten sonra, Fahrettin Paşa 1.Süvari Tümeni’ni burada
bırakarak iki tümeniyle Altıntaş yoluna yöneldi. Yarbay Suphi Bey
komutasındaki 14.Süvari Tümeni, gece Yunan birlikleriyle karşılaşmamak için
dolambaçlı yollar takip ettiğinden gerilerde kaldı. Kurmay Yarbay Zeki Bey’in
öndeki 2.Süvari Tümeni de gece karanlığında ikiye ayrıldı. Bir alayı Bayramgazi
istikametine gitti. Böylece iki tümenle varılması düşünülen Eğret’e (Anıtkaya)
ancak iki alay ulaşabildi. Orada 2.Yunan Kolordusu’nun hiç savaşa girmemiş
9.Tümeni bulunuyordu. Yunan kuvvetlerinin mevcudu on beş bin asker iken
Türk süvarisi bin iki yüz atlıdan ibaretti. Yapılan baskın sonucu zarar gören
Yunanlıların toparlanmaları üzerine Türk süvarileri Olucak istikametine çekildi.
Bayramgazi istikametinde ilerleyen süvariler de General Trikopis’in karargâhına
ve yakındaki bir Yunan müfrezesine rastladı. Bir hayli karışıklık çıkardıktan
sonra mevzie giren Yunan topçusunun ateşi üzerine Olucak istikametinde
çekildi.
14.Süvari Tümeni ise Başkimse civarında General Franko’nun komutasın-
daki 1. ve 7.Yunan tümenleriyle ve Albay Plastras müfrezesi ile muharebeye
tutuştu. Bu gece baskınında Yunan askerleri panik içinde sağa sola kaçıştılar.
Subaylarının gayretlerine rağmen panik önlenemedi ve Yunan askerleri ancak
Dumlupınar’da toplanabildiler. Bu tümenler Dumlupınar’a çekilirken Küçükköy
(Yıldırım Kemal) bölgesinde bırakılan 1.Süvari Tümeni’yle karşılaştılar. Franko
1.Süvari Tümeni’nin çevresinden dolaşarak Dumlupınar mevziine çekilmeyi ve
1
buradaki 2.Yunan Tümeni’yle birleşerek İzmir istikametini kapatmayı başardı.
Süvari Kolordusu’nu gün içindeki vur-kaç baskınları sonucunda
Afyonkarahisar-Kütahya karayolu kesilmiş oldu. Altıntaş Yunanlılar tarafından
boşaltıldı. Taarruzun ikinci günü sonunda Kütahya’ya sadece kırk beş kilometre
mesafe kalmıştı. Kolordu Komutanı Fahrettin Paşa, cephenin yarıldığını ancak
27 Ağustos 1922 akşamı öğrenebilmişti.
CEPHE EMRİ
ORDU KOMUTANLIKLARINA
1
Fahri Belen, Büyük Türk Zaferi, s.43-44, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 1999
2
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.108, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
202
1.Ordumuz tarafından Afyonkarahisar’ın güneyinden cephe yarılmıştır. Yunan
kuvvetleri hızla kuzeye ve kuzeybatıya çekilmekte, askerlerimiz de onları takip
etmektedir.
1.Ordu ve Süvari Kolordusu Dumlupınar istikametini kapatarak Yunan
kuvvetlerinin İzmir’e doğru çekilmesini önleyecektir.
2.Ordu ise Altıntaş istikametini kapatarak Yunan kuvvetlerinin Kütahya’ya doğru
çekilmesini ve Eskişehir’deki Yunan 3.Kolordusu ile birleşmesini önleyecektir.
Bilgileriniz ve gereği önemle emrolunur.
Kocatepe, 27 Ağustos 1922
İsmet
Garp Cephesi Komutanı
1
1
Fahri Belen, Büyük Türk Zaferi, s.45-46, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 1999
2
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.108-110, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
203
Hacıanestı donup kaldı. Sonra sarhoş gibi sallanarak ayağa kalktı:
-Özür diliyorum gitmem gerekiyor.
dedi ve acele Başkomutanlık karargâhına gitti. Komuta kurulu toplantı halinde idi.
Hepsinin yüzüne felaketin gölgesi vurmuştu. Başkomutan,
-Ne yapacağız?
diye sordu. Passaris konuştu:
-İki kolorduyu da General Trikopis’in emrine verelim. Trikopis, hiç vakit kaybetme-
den iki kolorduyu Dumlupınar mevzilerine çeksin. Böylece İzmir yolu da sağlamca
örülmüş olur.
dedi. Hacıanesti,
–Bunun için Trikopis kuvvetlerinin Dumlupınar’a Türklerden önce ulaşması gerek.
dedi. General Valletas durumu toparladı.
-General Franko da Dumlupınar’a çekiliyor. İkisi Dumlupınar’da birleşirse, Türkleri
durdurabiliriz.
Hacıanesti başını kaldırdı:
-Ama Trikopis’in bu ölüm yarışını kazanması şart. Yoksa…
Ötesini söylemek istemedi. Bu yarışı kazanamamanın sonucunu düşünerek hepsi
ürperdi. Çoğu haç çıkardı. Hacıanesti:
-Trikopis’e ve Franko’ya yollanacak emri hazırlayın.
emrini verdi. Böylece ertesi gün yapılmasını istediği taarruzdan vazgeçmiş oldu.
1
1
Turgut Özakman, Şu Çılgın Türkler, s.628-629, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2005
204
ORDU KOMUTANLIKLARINA
Yunan 1.Kolordusu’nun üç tümenden fazla kuvveti Afyonkarahisar’ın güney mevzi-
lerinden dağınık olarak kuzeye atılmış olup, 1.Ordu tarafından takip edilmektedir.
İzmir yolu kesilmiştir. Hangi hatta muharebeye girişeceği belli değildir. Bu kuvvetler
aralıksız takip edilerek muharebeye zorlanacak ve kuşatılarak imha edilecektir.
İkinci Ordu, Yunan 1. ve 2. kolordularının Kütahya-Eskişehir doğrultusunda çekil-
mesini ve Eskişehir’deki Yunan 3.Kolordusu ile birleşmesini önleyecektir.
Bilgileriniz ve gereği önemle emrolunur.
Kocatepe, 28 Ağustos 1922
İsmet
Garp Cephesi Komutanı
1
1
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.110-111, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
205
karşılaşılıyor, birlikler birbirlerine yol veriyorlardı. Bu sırada erlerimiz
çantalarındaki konserve kutularını bunlara ikram ediyorlardı. Yunanlıların bıraktıkları
savaş malzemeleri ve toplar arasından geçen birlikler neşe içindeydiler. Bunlarda
yorgunluktan eser görülmüyordu.
1
1
Fahri Belen, Büyük Türk Zaferi, s.54, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 1999
2
M.Şevki Yazman, Anadolu’nun İşgali, s.202-203, Kum Saati Yayınları, İstanbul, 2006
206
diye gürledi bir çavuş. Yere attım kendimi, bir caminin arkasına doğru süründüm.
Kurşun yağıyordu üzerime, beni susturmak için. Ağlamak, bağıra bağıra ağlamak
istedim ilkin. Sonra birden ben de paniğe kapıldım ve deli gibi kaçmaya koyuldum.
1
1
Dido Sotiriyu, Benden Selam Söyle Anadolu’ya, s.210-211, Sander Yayınları, İstanbul,
1970
2
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.115, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
3
a.g.e, s.115
207
28 Ağustos 1922 günü karanlık çökerken Fahrettin Paşa çok tedirgindi.
Cephenin yarıldığını ve Yunanlıların çekildiğini öğrenmişti ama son durum
hakkında herhangi bir bilgi alamamıştı. Ordu ile sabahtan beri bağlantı
kuramamış, bir emir alamadığı gibi atlı habercilerle ulaştırmaya çalıştığı
raporlarının yerlerine varıp varamadığını da bilmiyordu. Türk süvarileri cephede
yenilip can havliyle kaçan Yunan kuvvetleri önünde iki zayıf tümeni ile
kalakalmıştı. İnsan ve hayvan yiyeceği şöyle veya böyle yöreden sağlanabili-
yordu ama üç gündür ikmal yapamadığı için cephane çok azalmıştı. Süvari
Kolordusu Yunan kuvvetlerinden başka bu civarda dolaşan üç yüz atlı
1
gücündeki Rum ve Ermeni karışımı çete ile de çarpışmak zorunda kalmıştı.
Türk süvarileri, sayıca üstün Yunan kuvvetleri tarafından ağır kayıplara
uğramışlardı ama yaptıkları muharebe ve manevralar sonucunda Türk piyade
kuvvetlerine büyük ölçüde yardım da sağlamışlardı. Türk süvarilerinin
hareketleriyle, İlbulak Dağı’nın kuzeyinde kalan Trikopis grubu ile güneyindeki
Franko grubunun birleşmesi önlenmişti. Ayrıca Fahrettin Paşa, iki tümenini
Altıntaş Ovası’na çekmekle, Kütahya yolunu kapatmış oldu. Akşam saatlerinden
2
itibaren de 2.Ordu piyadeleri süvari birliklerinin arasında yerini aldı.
DERBENTLİLERİN İNTİKAMI
On gün önce Demirci Akıncıları Komutanı Kaymakam İbrahim Ethem Bey,
Kocaeli Grup Komutanlığı’ndan, yakında taarruzun başlayacağı bilgisini ve işgal
altındaki halkın ve efelerin hazırlıklı olmaları emrini almıştı. Bu emir doğrultu-
sunda Emet ve Tavşanlı’daki köylerde de hazırlıklara başladı. Taarruzun
üçüncü gününde, bu yöredeki akıncılar, bir kısım köylüler ve efeler Yunan
askerlerinin geri çekilmesini zorlaştırmak için faaliyete geçtiler. Daha önce
zulme uğramış olan köylüler, doğal olarak yapılan kötülüklerin intikamını da
düşünüyorlardı.
Kırk gün kadar önce yakınları, evleri ve harmanları yakılan Derbentliler
yaralarını sarmaya çalışırken, 28 Ağustos 1922 günü köy korucusu bir Yunan
askerini yakalayarak atıyla birlikte köye gelir. Yerli Rumlardan olan Yunan
askerinin sorgulanması sırasında üzerinde bir mektup bulunur. Köyün uyanık ve
önde gelen adamı olan Talip Ağa, bu askerin köye yakın Asarlık Tepesinde
gözetleme görevi yapan bir manga askere, Tavşanlı'ya geri çekilme emri
getirdiğini ve çok yakında Yunanlıların Kütahya'ya geri çekileceklerini anlar.
Derhal bir plan yapılır. Talip Ağa, güvenlik amacıyla bulundurduğu silahları,
gizlediği yerden çıkararak intikam için fırsat bekleyen köylülere dağıtır. Eli silah
tutan, ağzı sıkı gönüllüler çok geçmeden bulunur. Çetecilere mektup götürme
işine Nömen Efe talip olur.
1
a.g.e, s.115
2
İsmet Görgülü, Büyük Taarruz, s.31-32, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1992
208
Efe’nin işi daha zordur. Her ihtimale karşı, Yunan asker elbisesi giyerek atla
çetecilere gidecek; çevrede Yunan askerine rastlarsa, bir bahane uydurarak
canını kurtarmaya çalışacak. Yunanlılara yakalanmadan çetecilere ulaşabilirse
mektubu verip Yunanlıların Kütahya'ya doğru geri çekileceğini bildirecek.
Böylece Dağ Yöresi’nde Yunan askerlerinin çevreye zarar vermeden önce yok
edilmelerini veya geri çekilmelerini çetecilere sağlatacaktır.
Efe, Yunan askerini önüne katıp, atla birlikte köyün üst tarafında gözden
kaybolur ve orman içinde askeri öldürüp, Türkmen Tepesi’ne ulaşır. Böylelikle
Yunanlıların geri çekilmekte olduğunu öğrenen Kabakçı ve Topal Saadettin
Efeler adamları ile harekete geçerler. Dağ yöresinde bulunan Yunan artıkları,
Kabakçı ve Topal Saadettin Efe çeteleri tarafından temizlenir.
Bu sırada Derbent Köyü Asarlık Tepesi’nde gizlenen bir manga Yunan
askeri 28 Ağustos 1922 gecesi, tepeyi sessizce çeviren Derbentliler tarafından
yok edilir. Yanan yakınlarının intikamını almanın verdiği huzur içinde, acıları
biraz azalmış olarak şafak sökmeden sessizce köye gelip, Talip Ağaya silahları
teslim ederler. Böylelikle Derbentliler, Kütahya’nın kurtuluşundan iki gün önce
1
köylerinin çevresini Yunanlılardan temizlerler.
1
Recep Aydoğdu, Bursa’ya Komşu Kütahya İli Tavşanlı İlçesi’ne Bağlı Bir Bölüm Köy ve
1
Turgut Özakman, Şu Çılgın Türkler, s.627, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2005
2
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.111, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
210
köylünün yanlış yol tarifi işlerini daha da zorlaştırdı. Öğleye doğru Kente
girdiklerinde yer yer söndürülmüş yangınların dumanları hâlâ tütüyordu. Yanan
mahalleler kül yığını halini almıştı. Mustafa Kemal Paşa ve komutanlar halkın
sevgi gösterileri ile karşılandılar. Karargâhları ile birlikte Belediye binasına
1
yerleştiler ve vakit geçirmeksizin çalışmalarına başladılar.
HALİDE EDİP ONBAŞI DA AFYONKARAHİSAR’DA: Konya, Çay üzerinden bugün
(28 Ağustos 1922) Afyonkarahisar’a vardık. Kentin yüksek kayalıkları görüldüğü
zaman, ortalıkta bir takım hâki renkli gölgeler göze çarpıyordu. Yunanlıların yakmış
olduğu evlerin harabelerinde hâlâ ateş vardı. Karargâh birkaç saat önce
Afyonkarahisar’a girmişti. Sakarya günlerindekinden daha büyük bir sofa. Büyük bir
masa. Subaylar dolaşıyor. Bir küçük odanın kapısı açık. Yuvarlak bir masada iki lamba
yanıyor. Mustafa Kemal Paşa ile Fevzi Paşa bir harita üzerine eğilmişler, bir şeyler
konuşuyorlar. Mustafa Kemal Paşa’nın başında yüz güneş birden doğmuş gibi yüzü
parlıyor. “Safa geldin, Hanımefendi.” “Tebrikler Paşam, nihayet muvaffak oldunuz.”
Bir kahkaha: “Evet nihayet bu işi yaptık. Gelin hanımefendi, yemek yiyelim.” Fevzi
Paşa karşımda oturuyor ve memnun olduğu anlardaki gibi sağ göğsüne vurup
gürüldüyordu. İsmet Paşa da oradaydı. Geçmiş günlerde neler çekmiş olduğunu
düşünerek Mustafa Kemal Paşa’nın neşesi insana ferahlık veriyordu.
2
1
30 Ağustos Hatıraları, s.33-34, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 2000
2
Halide Edip Adıvar, Türkün Ateşle İmtihanı, s.226-227, 8. Baskı, Atlas Kitapevi,
İstanbul, 1985
211
1
gücünde bir kuvvete ulaştı.
Franko askerlerinin çekilmesi akşama doğru bozgun halini aldı. Yunan
subayları birliklerine söz geçiremiyorlardı. Birçok dağınık ve başıbozuk asker
grupları kendiliklerinden Dumlupınar’a doğru kaçıyorlardı. Bu başıboş asker seli
köyleri yakıyor, yağmalıyor, her yeri talan ediyorlardı.
Trikopis grubu daha kötü durumdaydı. 28 Ağustos 1922 akşamı Olucak
Köyü civarında konaklayan Trikopis, Franko’dan haber alamıyordu. İzmir’deki
Başkomutan Hacıanesti ile de haberleşemiyordu. Trikopis hiçbir komutanın arzu
etmediği kötü bir bilinmezlik ve karanlık içindeydi.
Yunan askerleri yorucu yürüyüşlerle çekilerek Ulucak civarına yığılmışlardı
ve Trikopis’in kararını bekliyorlardı. Köylüler köylerini terk ederek dağa çıkmışlar
ve hava kararınca av tüfekleri ile Yunan kuvvetleri üzerine ateş etmektedirler.
Küçük kıtalar halindeki Türk süvarileri Yunanlıların hareket sahasında
2
pervasızca dolaşmakta, küçük kıtalara hücum etmekteydiler.
Sonunda Trikopis, daha batıya Dumlupınar mevzilerine çekilerek Franko
grubu ile birleşme kararını verdi. Generalin bu kararı doğruydu, ama
uygulaması yanlıştı. Çünkü geri çekiliş hiç duraksamadan yapılmalıydı ama bu
yapılmadı. Trikopis gece burada konaklamaya ve ertesi sabah Dumlupınar’a
çekilmeye karar verdi. Bu kararın sonucu, iki gün sonra Yunan Ordusu’nun
3
felaketi olacaktı.
GAFLET UYKUSU: Yunanlı tarih yazarları, Trikopis grubunun geri çekilmesine
yerinde saymak diyorlar. Biz de onun Ulucak civarında gecelemesine gaflet uykusu
diyoruz. Trikopis durum raporunda, gece yürüyüşleri için yerli halktan kılavuz
bulamadığını, yolların çok kötü olduğunu, bu yollarda birliklerin birbirlerine girme
ihtimali olduğunu, Türk süvarilerin yakın tehdidini yazmakta ise de bunları ciddi
mazeretler olarak kabul edemeyiz. Ancak Trikopis, Franko’dan kendi güney yanını
koruyacağını ümit etmiş olabilir. Franko’nun da birdenbire Dumlupınar’a
çekilmeyerek, bunu yapması gerekirdi.
4
1
Fahri Belen, Büyük Türk Zaferi, s.57-58, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 1999
2
M.Şevki Yazman, Anadolu’nun İşgali, s.204, Kum Saati Yayınları, İstanbul, 2006
3
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.119-120, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
4
Fahri Belen, Büyük Türk Zaferi, s.58, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 1999
212
önce şaşırdılar, sonra mevzi aldılar. Kısa bir çatışmadan sonra yeniden batıya
doğru kaçış ve kovalamaca başladı.
Bu sırada bazı Yunan karşı taarruzları olur ve süngülerin de karıştığı
dalgalanmalar göze çarpar. Genellikle Yunan birlikleri hem artçı savaşları verir
1
ve hem de kurtarabildikleri kadar çok kuvvetle çekilmeye çalışırlar.
Trikopis, karargâhı ile İzmir-Afyonkarahisar demiryoluna geldiğinde çatışma-
lar tekrar başlar. Yunan kuvvetleri durur ve öğleden sonra saat ikiye kadar çetin
2
bir savunma yaparlar. Daha sonra batıya çekilme yolları kapanır.
Öğleden sonra 1.Ordu’ya bağlı Yarbay Ömer Halis (Bıyıktay) Bey’in tümeni,
en batıdaki Dumlupınar mevzilerine doğru olanca hızıyla yaklaşmakta idi.
Görevi, Dumlupınar’ı alıp kuzeye geçmek ve Arpagediği’ni zapt ederek Trikopis
ve Franko gruplarının arasına girmekti. Öyle de oldu. Dumlupınar Türk
kuvvetlerinin eline geçti ve Arpagediği önlerinde şiddetli bir mücadele başladı.
Saat 14.00 sıralarında Arpagediği’ni savunan Franko grubuna bağlı General
Plastras komutasındaki Evzon Alayı ile Trikopis grubuna bağlı bir tümen
neredeyse birleşmek üzereydiler. Hiç hesapta olmayan bu Türk tümeninin araya
girmesi, birleşmeyi önledi. Saat 14.30’da Trikopis kuvvetleri kuzeye doğru atıldı
ve Dumlupınar-Uşak demiryolu ele geçirildi. Aslıhanlar Ovası’na hâkim tepeler
3
zapt edildi. Böylece Trikopis grubunun yegâne çekilme istikameti kesildi.
Bu sırada Dumlupınar’ın güneyindeki stratejik önemi olan Toklu Sivrisi
(Tepesi) ve önündeki Franko Grubu’nun oluşturduğu Yunan savunması da kırılır
ve Dumlupınar mevzileri Türk kuvvetlerinin eline geçer. Kuzeye doğru sürülen
Trikopis, Dumlupınar’ın kuzeyinde yer alan Çalköy’e (Zafertepeçalköy)
geldiğinde, iki gün önce Balmahmut’ta olduğu gibi Franko’yu bulamaz. Çünkü
Franko Grubu, Dumlupınar mevzilerini bırakarak daha batıdaki Arpagediği-
4
Kaplangı hattına çekilmektedir.
1
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.126, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
2
M.Şevki Yazman, Anadolu’nun İşgali, s.205, Kum Saati Yayınları, İstanbul, 2006
3
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.126, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
4
M.Şevki Yazman, Anadolu’nun İşgali, s.205-206, Kum Saati Yayınları, İstanbul, 2006
5
Fahri Belen, Büyük Türk Zaferi, s.63-64, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 1999
213
İlerleme sırasında 14.Süvari Tümeni, Olucak’tan Hamurköy’e giderken bir
Yunan birliğine rastladı ve hücuma geçti. Mermisi bitene kadar top ateşi altına
aldı. Top mermileri kalabalık, sıkışık yürüyüş kollarının içine düşüyordu. Hava
kararırken süvarilerin bir kısmı Çalköy’den geçip, atlı hücuma başladılar.
Yunan birliğinin içine ilk dalan Yüzbaşı Harputlu Şekip Efendi’nin bölüğü
oldu. Yunan askerleri dehşete kapıldılar. Sağa sola kaçıştılar. Daha sonra
çatışma başladı. İki bine yakın Yunanlı direnmeden teslim oldu. Çatışma
sürdüğünden Yüzbaşı Şekip Efendi, esirlerin götürülmesi için çok az sayıda er
ayırabilmişti. Erler o kargaşadan iki bin Yunanlı esiri çıkarmayı çabalarken
Yüzbaşı ve yirmi üç er, binlerce Yunanlının içinde kaldılar ve şehit edildiler.
Akşam karanlığından yararlanan Yunanlı esirler de kurtulup diğerleri ile birlikte
1
kuzeye doğru kaçtılar.
YÜZBAŞI HARPUTLU ŞEKİP EFENDİ: Üsküdar Kız Lisesi öğrencileri, öğretmenleri
ile birlikte otobüsle bir tarih gezisine çıkmışlardı. Amaçları, Kurtuluş Savaşı’nın
geçtiği yerleri dolaşmak, şehitlikleri, savaşların geçtiği yerleri görmek ve tarih
bilincini geliştirmekti. Otobüs Zafertepeçalköy’de Atatürk Anıtı’nın yanında durur.
Otobüsten inerler ve bir kahvehanenin önünde topluca otururlar ve çevreyi
gözlemeye başlarlar. Birkaç köylü onlara yaklaşır ve hoş geldiniz der. İçlerinde
Ahmet Amca da vardır. Onlara çay ısmarlar ve savaş yıllarını, köylülerin yaşadığı
acıları, Yunan zulmünü anlatmaya başlar. Bu sırada Tarih Öğretmeni Maide Hanım’ın
gözü duvardaki “Harputlu Caddesi” tabelasına takılır. “Aman Allahım! Köyünüzün
Harput’la ne ilgisi var? Niye caddenin adı Harput?” diye heyecanla sorar. Ahmet
Amca, “O çok değerli bir şehidimizin anısına hürmeten verilmiştir. İleride onun için
yapılmış bir şehitlik var. O askerleriyle birlikte burada şehit olmuştu.” der. Maide
Öğretmen titremeye başlar. “Kim? Kim? Adını söyleyin!” çığlığı duyulur. “Yüzbaşı
Şekip Efendi.” cevabını alınca, “Babam, babacığım! Yıllardır aradığım babam!” diye
bağırır ve bayılır. Biraz sonra kendine gelen Maide Öğretmen, “Yalvarırım, beni
hemen oraya, babama götürün! diye yalvarır. Ahmet Amca, köylüler, öğrenciler, hep
birlikte şehitliğe varırlar. Maide Öğretmen soğuk mermerin üzerine atılır ve hıçkıra
hıçkıra ağlar. Sonra Ahmet Amca’ya döner: “Siz babamı hiç gördünüz mü? diye sorar.
“Kızım savaşın en kanlı günüydü. İkindi namazından çıkmış, yardım edeceğimiz bir iş
olursa diye bekleşiyorduk. Bu sırada süvariler geçmeye başladı. Başlarında babayiğit
bir yüzbaşı vardı. Arkalarından dua ettik. Hava kararınca evlerimize çekildik.
Kadınlarımızı, çocuklarımızı dağın ilerisinde kayaların içine saklamıştık. Gece boyunca
top, silah sesleri, kıyamet kopuyordu. Bir ara sessizlik oldu. Sonra gene at sesleri,
koşuşturmalar duyduk. Ne olduğunu öğrenmek için dışarı çıkınca asker kalabalığı
gördük. Yüzbaşı Şekip Efendi ve yirmiden fazla er şehit olmuş yerde yatıyorlardı.
Hava aydınlanıyordu. Köyün erkekleriyle birlikte cenaze namazlarını kıldık ve onları
1
Turgut Özakman, Şu Çılgın Türkler, s.635, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2005
214
buraya defnettik.” diye anlattı. Şehitlikten tekrar kahvehaneye geldiler. Köylülerin
hazırladığı yemekleri hep birlikte yediler. Maide Öğretmen,” Görüyorum ki, babamla
birlikte, şehitlerimizi bağırlarına basan sizlerin gönlündeler. Huzurlu ve mutluyum.”
dedi ve gözyaşlarıyla otobüse bindiler. Köylülerde gözyaşlarıyla onları uğurladılar.
1
1
F.Ferihan Beşli, Bu Topraklar İçin, s.134-141, Güldikeni Yayınları, Ankara, 2005
2
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.134-138, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
215
parolamız özgürlük olsun!”
1
1
Turgut Özakman, Şu Çılgın Türkler, s.636, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2005
2
İsmet Görgülü, Büyük Taarruz, s.30-37, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1992
216
kalmamıştı. O gün Karagözpaşa Camii’nde ikindi namazını kılıp, evine dönmekte olan
Domaniçzâde Rıza Efendi’yi atlı bir Yunan subayı durdurur. Subayın yanında silahlı
emir eri vardır. Para ister. Rıza Efendi, “Benim Yunana verecek param yok!” der.
Yunan subayı bunun üzerine küfür eder. Rıza Efendi sinirlenir ve Türk askerlerinin
kente yaklaşmakta olmasının verdiği özgüven sayesinde subayı ayağından çekerek
atından düşürür. İkisi arasında kıyasıya bir kavga başlar. Bir süre sonra emir eri
tüfeğini doğrultur ve ateş eder. Kurşunlar Rıza Efendi’yi yere yatırır ve oracıkta
vefat eder. İnceden inceye yağan yağmur, daha sonra hızlanır ve Rıza Efendi’nin kanı
yağmur suyuna karışarak yol boyunca kıpkırmızı akar. Rıza Efendi’nin yakınları ve
arkadaşları, olayı Yunan İşgal Kuvvetleri Komutanına duyururlar ve şikâyetçi olurlar.
Hemen cinayet işleyen emir eri ve subay tutuklanır ve gece yarısı idam edilirler.
Ertesi gün, yani 30 Ağustos 1922 günü halk kurtuluşun sevincini yaşarken ve bayram
ederken, Domaniçzâde Rıza Efendi’nin naşı üzüntü içinde yakınları ve arkadaşları
tarafından Alipaşa Camii bahçesinde toprağa verilir. Sevinç ve acı birbirine karışır.
1
1
Domaniçzâde Rıza Efendi’nin torunu Rıza Özdomaniç’in anlattıklarından, CÇ
217
ATATÜRK' ÜN ZAFERTEPE' DE YAPTIĞI KONUŞMADAN (30 Ağustos1924):
29/30 Ağustos gecesi sabaha karşı Batı Cephesi Hareket Şubesi Müdürü Tevfik
Bey, alışıldığı gibi o saate kadar çeşitli karargâh merkezlerinden gelen raporlara
göre harita üzerinden belirlediği ve gösterdiği genel durumu, cephe komutanı İsmet
Paşa’ya göstermiş ve o da hemen Paşa’ya göster emriyle Tevfik Bey’i yanıma
göndermişti. Afyonkarahisar’da Belediye dairesinde bana ayrılan odada
yatmaktaydım. Beni uyandıran Tevfik Bey’in gösterdiği haritaya baktım, hemen
yataktan fırladım. Arkadaşlar, haritada gördüğüm şey şuydu ki, ordularımız düşmanın
önemli kuvvetini kuzeyden, güneyden, batıdan kuşatmaya uygun bir durum almış
bulunuyorlardı. Şu halde düşündüğümüz ve en büyük sonuçları sağlayacağını
beklediğimiz durumlar ortaya çıkıyordu. Hemen Fevzi ve İsmet Paşaları çağırınız,
dedim; üçümüz toplandık. Durumu bir daha düşündük ve kesinlikle karar verdik ki,
Türk’ün gerçek kurtuluş güneşi 30 Ağustos sabahı ufuktan bütün parlaklığıyla
doğacaktır. Bu karara göre ordulara yeni emir yazıldı. Fakat durum o kadar önemli, o
kadar hız ve şiddet istiyordu ki, bu yazılı emirlerle yetinmek önlemi uygun olmazdı.
Onun için Fevzi Paşa’dan, Altıntaş ve güneyinden hareket eden 2.Ordumuzun ve
bunun daha batısında bulunan Atlı Kolordumuzun yanına giderek düşüncemize göre
hareketleri düzenlemesini kendilerinden rica ettim. 4.Kolordu ile amaçladığımız
düşmanın büyük kısmını güneyden izleyen 1.Ordu merkezine de kendim gidecektim.
İsmet Paşa’nın merkezde kalıp genel durumu yönetmesini uygun gördüm.
1
CEPHE EMRİ
ORDU KOMUTANLIKLARINA
1-Ordulardan alınan bilgilere göre Yunanlıların en az iki tümen tahmin olunan
kuvveti Kozluca tepeleri-Hamurköy-Aslıhanlar mıntıkasında güneye cephe almış
olarak 1.Ordu birlikleriyle muharebe halinde ve kuzeyden ilerlemekte olan 2.Ordu
birlikleriyle muharebe temasındadır. Toklusivrisi'nden Kaplangı'ya doğru iki
tümenimiz onların çekilme yoluna doğru ilerlemektedir. Genellikle Yunan kuvvetleri
bir an önce kaçıp kurtulmaya çalışmaktadır. Tahminimize göre onlar için açık görünen
Çalköy-Kızıltaş Vadisi yolu Yunan kuvvetleri ve enkazı ile dolu olacaktır. 3.Süvari
Tümeni Uşak'ın batısında Ulubey civarında demiryolu ulaştırmasını kesmiştir.
2-Orduların görevi: Aslıhanlar Savaşı’nın her iki ordu tarafından bütün kuvvetle-
riyle süratle sonuçlandırılması ve Dumhupınar'ın süratle düşürülerek düşman çekilme
yollarının tamamen kesilmesi ve İzmir doğrultusunda takibin aralıksız devamı ile
kurtulmuş olması umulan dağınık Yunan kollarının da durmaksızın muharebeye ve bu
1
Atatürk’ün 30 Ağustos 1924 günü Çalköy Zafertepe’de yaptığı konuşmadan bir bölüm,
1
Ercan Çetinerler, Kurtuluş Savaşı Hava Harekâtı, http://www.tayyareci.com.mht
2
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.138-140, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
3
M.Şevki Yazman, Anadolu’nun İşgali, s.210-211, Kum Saati Yayınları, İstanbul, 2006
219
dedim. Bu emir hemen telefonla bildirildi. Zavallı esir subay benim bu emrimi işitir
işitmez sunduğum çayı içemeyerek büyük bir baygınlık geçirdi.
1
1
Atatürk’ün 30 Ağustos 1924 günü Çalköy Zafertepe’de yaptığı konuşmadan bir bölüm,
Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri, Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı,
http://www.atam.gov.tr
2
30 Ağustos Hatıraları, s.9-10, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 2000
3
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.142, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
4
Fahri Belen, Büyük Türk Zaferi, s.77, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 1999
220
YAKUP ŞEVKİ PAŞA’NIN İTİRAFI: Fevzi Paşa, Yakup Şevki Paşa’nın savaş idare
yerine gelmişti. İki paşa kucaklaştılar. Kurmay subaylar paşaların çevresini sardı.
Hepsinin yüzü parlıyordu. Fevzi Paşa’nın açıklamalarını dinleyen Yakup Şevki Paşa,
-Yani Afyonkarahisar cephesini yardık, Yunan Ordusu’nu üçe böldük ve dört günde
Yunanlıların iki kolordusunu kuşatacak duruma geldik ha?
dedi. Hayret içindeydi. Fevzi Paşa güldü:
-Evet Paşam.
diye cevap verdi. Yakup Şevki Paşa,
-Ben tecrübesiz, kararsız, korkak bir asker değilim. Ama ne iddia ettimse tersi çıktı.
Neye karşı durdumsa mahcup oldum. Yahu bu mucizenin sırrı ne?
diye sordu, kendine dargın bir sesle. Fevzi Paşa, Yakup Şevki Paşa’nın elini okşadı
ve sorusunu cevapladı.
-Mustafa Kemal Paşa.
1
KÜTAHYA’NIN KURTULUŞU
29/30 Ağustos 1922 gecesini Akoluk’ta geçiren 3.Yunan Kolordusu’na bağlı
15.Yunan Tümeni’nin nereye gideceği önemliydi. Bu tümen Seyitgazi’de toplan-
mış ve Kütahya’ya doğru hareket halindeydi. Buradan sonra nereye gideceği
belli değildi. Altıntaş’a doğru hareket ederek 2.Ordu’ya taarruz edebilir, ya da
Gediz üzerinden Trikopis grubuna yardıma gidebilirdi. Yakup Şevki Paşa, bu
olasılıkların önlenmesi için Mürettep Süvari Tümeni’ni uyardı.
Albay Mehmet Arif komutasındaki Mürettep Süvari Tümeni, geceyi
Altıntaş’ın kuzeyindeki Pusan Köyü’nde bir iki saati dinlenerek geçirdikten sonra
Kütahya’ya doğru harekete geçti. Tümen sabahleyin saat altıda Kütahya’ya on
kilometre uzaklıktaki Porsuk Köprüsü’ne varınca 15.Yunan Tümeni’nin öncü
alayına rastladı. Üç saat süren çatışmadan sonra saat dokuzda Yunan alayı
dağıtıldı. Yetmiş Yunan askeri esir edildi, üç yüzden fazlası öldürüldü,
kurtulanlar da Hacıazizler ve Göynükören ormanlarına kaçtılar. Gediz yolunun
kuzeyindeki bu arazinin sarp ve sık ormanlık oluşu, süvarilerin takibine engel
olmuş, Yunan alayının kaçabilen kısımları orman ve kayalıklar aralarında
2
gizlenmişlerdir.
1
Turgut Özakman, Şu Çılgın Türkler, s.640, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2005
2
Ercan Çetinerler, Kurtuluş Savaşı Hava Harekâtı, http://www.tayyareci.com.mht
221
30 Ağustos günü, Mürettep Süvari Tümeni’nin bir müfrezesi sabah saat
10.00 sıralarında Kütahya’ya girdi. Birkaç saat kaldıktan sonra çekilen bu
1
müfreze, Kütahya halkına uyanık bulunmalarını söyledi.
Saat 12.00’de Alayunt İstasyonu’na ve Kütahya’ya keşif birlikleri gönderildi.
Durum telgrafla Garp Cephesi ve 2.Ordu karargâhlarına bildirdi. Daha sonra
saat on sekizde Mürettep Süvari Tümen Komutanı Albay Mehmet Arif Bey,
2
askerleri ile birlikte kente girdi.
Kütahya halkı, Türk askerini büyük bir coşku içinde karşıladı. Hükümet
Konağı ve Belediye Binası’na Türk bayrakları çekildi. Her yer bayraklarla
donatıldı. Kütahya’nın Yunan işgalinden kurtuluşu halk tarafından kurbanlar
kesilerek ve şenlikler yapılarak kutlandı. Ertesi gün Kütahya halkının ileri
gelenleri Belediye Binası’nda toplanarak Kadı Asım Efendi’yi Mutasarrıf Vekili
3
olarak görevlendirdiler.
Kentte, Afyonkarahisar’da olduğu gibi yağma, katliam, yangın pek olmadı
sayılır. Çünkü hızla ilerleyen Mürettep Süvari Tümeni’nin, beklenenden daha
kısa bir süre içinde Kütahya’ya yaklaşması, Yunanlı askerler arasında paniğe
yol açtı ve kötülük yapmaya fırsat bırakmadı.
Bir gün öncesinden Yunan askerleri ve yerli Rumlar Kütahya’yı terk etmeye
başlamışlardı. Tabii ki işbirlikçi Türkler de onlarla beraber ayrıldılar. Türklerle
birlikte yüzyıllar boyu birlikte yaşayan Kütahya'nın yerli Rumları, bilmedikleri
yabancı bir diyara, Yunanistan’a yerleşmek için yollara döküldüler.
YEMENİLİ, ŞALVARLI RUM GELİN: Hikâye, 1922 yılının soğuk bir kış gününde
Yunanistan'ın Florina Kasabası'nda başlıyor. Florina, eski Osmanlının Manastır
Vilayeti'ne bağlı 4 ilçesinden biridir. Yunanistan sınırları içinde bir kasabadır.
O akşam geç saatlerde, ev sahibesi Güzide Hanım ve kızları sokaktan gelen
sesleri fark ederler. Pencereden dışarı baktıklarında, Anadolu'dan gelen Rum
mübadillerin kasabaya girdiklerini görürler. Bir süre sonra aynı duyguları onlar da
yaşayacaklardır. Çünkü Türkiye ile Yunanistan arasındaki nüfus mübadelesi anlaşması,
onları da doğdukları bu güzel kasabadan söküp çıkaracaktır. Güzide Hanım kızlarına,
-Bizim evimizin altı müsait. Bu zavallı insanları sokakta bırakmayalım, bir aileyi de biz
yanımıza alalım.
der. Alırlar. Gelenlerden biri genç bir hamile gelindir. Ellerine sarılır, öper. Rum
mübadiller Kütahya'dan gelmektedirler. Kadınlarının altlarında şalvar, başlarında
rengârenk yemeniler vardır. Bu halleriyle Türklerden hiç farkları yoktur. Türk aile,
gelen mübadilleri, komşuları olan Yunanlılarla tanıştırmak isterler. Onları evlerine
1
Hamza Güner, Tarihte Kütahya, s.31, Vilayet Matbaası, Kütahya, 1961
2
Ercan Çetinerler, Kurtuluş Savaşı Hava Harekâtı, http://www.tayyareci.com.mht
3
Hamza Güner, Tarihte Kütahya, s.32, Vilayet Matbaası, Kütahya, 1961
222
davet ederler. Kütahya'dan zorla gönderilen Rumlar, hiç Yunanca bilmemektedirler.
Konuştukları tek dil Türkçedir. Yunanlı komşu şaşırır.
-Bunlar ne biçim Yunanlı, dilimizi bile konuşamıyorlar.
der. Ama Anadolu'dan gelen Rumlar da aynı şaşkınlığı yaşarlar:
-Bunlar bizim dilimizi konuşmuyorlar. Galiba biz buralara hiç alışamayacağız.
Mübadele işte bu insanların dramıdır. Yunanca bilmeyen Rumlar, o Rumlara,
komşularından daha yakın Türkler. Türkiye'yi anavatan kabul eden Rumlar,
Yunanistan'ı anavatan kabul eden Türkler. Bundan beş altı ay sonra sıra Florina
Türklerine gelir. Bu defa onlar yola koyulurlar.
1
1
Ertuğrul Özkök, Bir Bit’li Muhacir Hikâyesi (Makale), Hürriyet Gazetesi, 18.05.2003
2
Ercan Çetinerler, Kurtuluş Savaşı Hava Harekâtı, http://www.tayyareci.com.mht
223
izlemesi ve komuta etmesi, çevredeki subay ve askerleri daha da coşturdu ve
1
yüreklendirdi.
Sabahtan beri 1.Ordu kuvvetleri batıdan ve güneyden, 2.Ordu kuvvetleri de
doğudan hızla ilerliyorlardı. Çemberin kuzey kesiminde sadece bir, iki
kilometrelik bir açıklık kalmıştı. 5.Süvari Kolordusu da, bu açıklığı kapatmak için
Gediz üzerinden hızla Kızıltaş Vadisi’ne ilerliyordu. Saat 14.30’a geldiğinde her
yönden çekilen Trikopis kuvvetleri Küçük Adatepe önüne yığıldı. Bu kuvvetler
Kızıltaş Deresi üzerinden Banaz’a çekilmek üzere harekete geçtiklerinde,
2
Allıören’de bulunan 2.Ordu’nun 61.Tümeni önlerini kesti.
61. Tümen sabahleyin Kurtöy'de toplanmıştı. Tümen komutanı, Süvari
Kolordusu’nun Akpirim tepelerindeki kuvvetlerini Genişler'den Çalköy
doğrultusuna hareket ettireceğinden, burasının kendileri tarafından tutulması
emrini aldığı için, Tümen Süvari Bölüğü’nü Kurtköy'den Allıören’e doğru hareket
ettirdi. Yunanlıların Çalköy'den Allıören'e yürüdükleri görüldü. Bunun üzerine,
süvariler yürüyüşlerini hızlandırarak Eydemir Köyü’nün güneyindeki ormanlık
sırtları tuttular. Allıören'e yaklaşan Yunan yürüyüş kolu ateş altına alındı.
Yunanlılar yürüyüşlerini durdurdular ve kuzeye çekilerek karşı taarruza geçtiler.
3
İki taraf arasında çok şiddetli bir muharebe başladı.
Allıören’de savaş devam ederken, 1.Ordu kuvvetleri Küçük Adatepe’ye
doğru topçu ateşi eşliğinde ilerlemelerini sürdürdüler. Saat 16.00 sıralarında
beş, altı kilometre çapında, yirmi beş, otuz kilometre karelik dar bir alana
sıkışmış otuz, otuz beş bin Yunan askeri, at, araba, top, tüfek karmakarışık bir
yığın, son bir ümitle, son güçlerini de harcayarak çırpınıp duruyordu. Fakat
onları saran çember her taraftan ve her geçen dakika biraz daha daralıyordu.
Özellikle Türk topçusu ateş şiddetini en üst düzeye çıkarmıştı.
Saat 17.00’de Türk piyadeleri, dağınık Yunan kuvvetleri üzerine iyice
yaklaştılar. Başkomutan, süngü hücumunun başlamasını ve Küçük Adatepe’nin
zapt edilmesini emretti. Bu emir ağızdan ağza bütün birliklere yayıldı. Yarım
saat sonra Küçük Adatepe Türk askerinin eline geçti.
Yunan subayları birliklerine hâkim olmakta güçlük çekiyorlardı. Panik
başlamış, düzen ve disiplin kaybolmuştu. Saat 18.30 sıralarında Yunan topçusu
tamamen sustu. Bu da Yunan askerlerinin moralini büsbütün bozmuştu. Trikopis
birliklerine, hava kararıncaya kadar savunma yapmalarını ve sonra Allıören’deki
Türk kuvvetlerini ileri atarak, Kızıltaş Vadisi üzerinden Banaz’a çekilmelerini
emretti. Ama Türk taarruzlarının şiddetle devam etmesi, canlarını kurtarabilen-
4
lerin çekilmesini paniğe dönüştürdü.
2
Turgut Özakman, Şu Çılgın Türkler, s.641, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2005
2
Fahri Belen, Büyük Türk Zaferi, s.87, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 1999
3
Ercan Çetinerler, Kurtuluş Savaşı Hava Harekâtı, http://www.tayyareci.com.mht
4
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.140-145, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
224
Yunan askerleri yığınlar halinde kaçıyordu. Bu yığınların önü de kuzeyde,
1
Allıören’de mevzilenen 61.Tümen kuvvetleri tarafından kesilmişti.
KURMAY YÜZBAŞI KANELLOPULOS ANLATIYOR: Topçular ile bazı birlikler henüz
disiplini koruyorlardı. Kızıltaş Vadisi yolu ile kaçmak isteyenler Allıören’e doğru
sızmaktaydılar. General Trikopis’in emrine göre, karanlık basana kadar direnilecek,
karanlık basınca Kızıltaş Vadisi’nden batıya doğru hep birlikte çekinilecekti. Türkler
çevremizi kuşatmayı tamamladılar. Acı savaş başladı. General Trikopis ve General
Digenis, bir taş ocağında, heykel gibi duygusuz ve sakin, başlayan faciayı izlediler.
Karargâh subayları çevrelerinde oturmuşlar, komutanlarını şarapnel parçalarına karşı
koruyorlardı. Trikopis teslim olma önerilerini sürekli reddediyordu. Akşama doğru
Türk topçusunun faaliyeti doruğa çıktı. Eriyorduk. Bataryalarımız mahvoluyor,
cephane ve yaralı dolu kamyonlar havaya uçuyor, insanlar büyük bir korku içinde,
ormanlara, yarıklara, kuytulara kaçıyorlardı. Sinirler boşanmıştı. Bazı komutanlar
korkudan çılgına dönmüş askerlerini yatıştırmak için alay sancaklarını açtırdılar. Bir
yararı olmadı. Kuzeyden, doğudan yeni yeni Türk birliklerinin yaklaştıkları
görülüyordu. Akşamüzeri bütün toplarımız susmuştu. Titreyerek Güneş’in batmasını
bekliyorduk.
2
1
Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam, s.483, Remzi Kitapevi, İstanbul, 2005
2
Turgut Özakman, Şu Çılgın Türkler, s.642-643, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2005
3
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.140-150, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
4
Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam, s.483, Remzi Kitapevi, İstanbul, 2005
225
1
Bu Türk Ordusu için Büyük Zafer, Yunan Ordusu için ise Büyük Felaket’ti.
MUSTAFA KEMAL PAŞA, BÜYÜK ZAFER’İ ANLATIYOR: 30 Ağustos 1922 günü
saat ikide bu tepeye çıkmış bulunuyorduk. Düşman kuvvetlerini gündüz gözüyle
tamamen kuşatmak ve düşmanın inatla savunduğu savaş alanlarına, süngü saldırılarıyla
girerek kesin bir sonuç almak gerekliydi. Bunun için bütün ordunun büyük özveriyle
ilerlemesini ve bütün bataryalarımızın, hatta gizliliğe bakmaksızın, ateş alanlarına
girip düşman alanlarını sarsmasını istiyordum. Yanımdaki komutanlar bu görüşümü
anlar anlamaz hemen ve en sinirli bir şekilde harekete geçtiler. Yazık ki şimdi ismini
hatırlayamadığım, yanımda bulunan bir atlı subaya birkaç kelime not ettirerek
düşman alanlarını kuzeyden saran 2.Ordu’ya gönderdim. Ve sözlü olarak burada
benden işittiklerini onlara da söylemesini emrettim. Bu subay görevini yapmış ve
birkaç saat sonra tekrar yanıma gelerek bilgi de vermişti. 11.Tümen’in kahraman
komutanı Derviş Bey, kendi ileriye atılarak bütün kuvvetiyle düşman alanına
ilerliyordu. Kolordu Komutanı Kemâlettin Sami Paşa, güneyden ve batıdan düşmana
saldırdığı diğer tümenlerine yeniden şiddetli ve hızlı hareketler için emirlerini
ulaştırıyordu. 2.Ordu’nun 16. ve 65. tümenleri düşmanla gerçek savaşa girişiyorlar,
diğer tümenleri de kuşatma çemberini daraltıyorlardı. Bunları görüyordum. Atlı
kolumuzun daha batıdan düşmanın arkasını kesmek üzere bulunduğunu bana haber
getiren atlı subay söylemişti. Saat ilerledikçe gözlerimin önünde gelişen manzara şu
idi: Düşman Başkomutanının şu karşıki tepede son gücüyle çırpındığını görüyor
gibiydim. Bütün düşman alanlarında büyük bir heyecan ve telaş vardı. Artık toplarının,
tüfeklerinin ve mitralyözlerinin ateşlerinde sanki öldürücü özellik kalmamıştı. Bu
ovadan, kuzeyden ve güneyden birbirini izleyen vurucu hatlarımızın, batışa yaklaşan
Güneş’in son ışıklarıyla parlayan süngüleri her an daha ileride görülüyordu. Düşman
alanlarını saran bir çember üzerinde yer almış olan bataryalarımızın aralıksız ve
amansız ateşleri düşman alanlarını, içinde durulmaz bir cehennem haline getiriyordu.
Güneş batıya yaklaştıkça ateşli, kanlı ve ölümlü bir kıyametin kopmak üzere olduğu
bütün ruhlarda duyuluyordu. Bir zaman sonra Dünya’da büyük bir yıkım olacaktı. Ve
beklediğimiz Kurtuluş Güneşi’nin doğabilmesi için bu yıkım gerekliydi. Karanlıklar
içinde bu yıkım gerçekleşmeli idi. Gerçekten gökyüzünün karardığı bir dakikada Türk
süngüleri düşman dolu o sırtlara saldırdılar. Artık karşımda bir ordu, bir kuvvet
kalmamıştı. Tam olarak yok olmuş perişan bir arta kalan kitle bulunuyordu.
Kendilerinin dediği gibi çok korkan ve titreyen, şekilsiz bir kitle, tuhaf bir karmaşa
halinde kaçmak için açıklık arıyordu. Artık gecenin koyulaşan ağırlığı, sonucu gözle
görmek için Güneş’in tekrar doğudan doğmasını beklemeyi zorunlu kılıyordu.
2
1
Fahri Belen, Büyük Türk Zaferi, s.91-92, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 1999
2
Atatürk’ün 30 Ağustos 1924 günü Çalköy Zafertepe’de yaptığı konuşmadan bir bölüm,
Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri, Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı,
http://www.atam.gov.tr
226
GELİNKAYASI HAREKÂTI
30 Ağustos 1922 günü Çalköy’de Başkomutan Meydan Savaşı devam
ederken, Kütahya, 2.Ordu’ya bağlı Mürettep Süvari Tümeni tarafından Yunan
işgalinden kurtarılmıştı. Ancak Kentin doğusunda Akoluk Köyü civarında
konaklayan 3.Yunan Kolordusu’na bağlı 15.Yunan Tümeni, sayıca Mürettep
1
Süvari Tümeni’nden çok fazlaydı.
On bin askeri olan bu Yunan tümeni, Sakarya Savaşı’ndan önce Yunan
Genel Kurmayı tarafından Trakya’dan Kütahya’ya getirilmiş ve Seyitgazi
bölgesinde konuşlandırılmıştı. Hiç savaşa girmemiş, yorulmamış, yıpranmamış,
2
dinç bir askeri birlikti.
Bu Yunan tümeni Akoluk Köyü’nü ateşe vererek, Gediz üzerinden Trikopis
grubu ile birleşmek için batıya doğru harekete geçti. Bu sırada Akoluk ve civar
köylerin efeleri milis oluşturarak ordu birliklerine yardımcı olmuşlardır.
BİR RAPOR
3.KOLORDU KOMUTANLIĞINA
Tümenimizin Süvari Bölüğü, sabahleyin Akoluk'a gelen Yunan birliğinin
hareketlerini keşif ve takip için Karacaören’e gönderildi. Bölüğün, saat 14.45'te
gönderdiği raporda, Yunanlıların bir tümen kadar bir kuvvetinin İkizoluk'tan Akoluk'a
geldiği ve Akoluk Köyü’nü yaktıktan sonra Ahılar üzerinden Çöğürler İstasyonu’na
gelerek öğleye kadar orada kaldığı ve Türk Ordusu hakkında bilgi alıp Akmescit
doğrultusuna yürüdüğünü, oradan da Porsuk köprüsüne gitmesinin umulduğu
bildirilmektedir.
Durumu bilgilerinize arz ederim.
30 Ağustos 1922
Abdurrahman Nafiz
1.Tümen Komutanı
3
1
Ercan Çetinerler, Kurtuluş Savaşı Hava Harekâtı, http://www.tayyareci.com.mht
2
Alaattin Gürırmak, Simav Düşman İşgalinden Nasıl Kurtuldu (Makale),
www.simav.gov.tr
3
Ercan Çetinerler, Kurtuluş Savaşı Hava Harekâtı, http://www.tayyareci.com.mht
4
a.g.e.
227
Bu sırada Mürettep Süvari Tümeni ile Gediz’e doğru ilerleyen Yunan
15.Tümeni, Kütahya’nın güneyindeki Gelinkayası mevkiinde muharebeye
başladı. Buradaki çatışmada Yunan tümeni seksen ölü ile savaş malzemelerini,
toplarını ve ulaşım araçlarını kaybetti. Buna rağmen 1.Türk Tümeni yardıma
yetişemediği için, akşamüzeri Yunan tümeni Gediz’e doğru çekilmeyi başardı.
Yunan Eskişehir grubu, Kütahya’nın ellerinden çıkması ile Bursa’ya doğru
başlattıkları çekilmelerini hızlandırdı. Eskişehir civarındaki 3.Yunan Kolordusu,
onları takip eden 3.Türk Kolordusu’na oranla daha üstün ve sayıca daha fazla
kuvvete sahipti. Yunan Kolordusunun elli bin dinlenmiş, dinç askerine karşın,
Türk Kolordusunun asker sayısı yirmi yedi bin dolaylarındaydı. Bunlar da
1
günlerce yol yürümüş, yer yer savaşmış, yorgun askerlerdi.
Bu nedenle Eskişehir’e doğru ilerleyen Türk kuvvetlerinin hızı, İzmir’e doğru
ilerleyen kuvvetlere göre daha yavaştı. Bu durumda Çalköy’de Trikopis
grubunun başına gelen çembere alma ve imha olayı, Eskişehir grubunun başına
gelmedi. Hâlbuki 3.Kolordu kuvvetleri daha hızlı hareket edip İnönü’ye daha
çabuk ulaşabilselerdi ve Bilecik dolaylarında bulunan Kocaeli Grubu daha çok
kuvvete sahip olsaydı, Yunan Eskişehir grubunun sonu da Trikopis grubununki
gibi olabilirdi. Bundan dolayı yer yer meydana gelen çatışmalarla birlikte Yunan
kuvvetleri Bursa’ya doğru çekiliyor ve 3.Kolordu kuvvetleri onları kovalıyordu.
1
Fahri Belen, Büyük Türk Zaferi, s.99, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 1999
2
30 Ağustos Hatıraları, s.38, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 2000
228
bir kısmının da Kızıltaş Vadisi’ne doğru kaçmakta olduğunu, öğrenmişti. Bu
nedenle akşamüzeri gecikmeden 31 Ağustos 1922 günü için bir cephe emri
hazırladı ve ordulara gönderdi. 1
CEPHE EMRİ
ORDU KOMUTANLIKLARINA
1. ve 2. ordular önce kuşatma bölgelerindeki Yunan tümenlerini tamamıyla esir
edeceklerdir. Bundan sonra 1.Ordu Uşak doğrultusunda şiddetle takibe devam
edecektir. Süvari Kolordusu ise yalnız Kızıltaş Vadisi’ni kapatmakla kalmayacak,
Alaşehir doğrultusunda ilerleyerek Franko grubunun önünü kesip durdurmaya
çalışacaktır. 2.Ordu’nun 3.Kolordusu Kütahya’ya doğru hızla ilerleyecektir. Garp
Cephesi Karargâhı bu gece Afyonkarahisar’dadır, Yarın Dumlupınar’a taşınacaktır.
Gereği önemle emrolunur.
Afyonkarahisar, 30 Ağustos 1922, 20.15
İsmet
Garp Cephesi Komutanı 2
İsmet Paşa daha sabah olmasını beklemeden geceleyin karargâhı ile birlikte
Dumlupınar’a hareket etti. Kuzeyde Altıntaş’ta 2.Ordu bölgesinde bulunan
Genel Kurmay Başkanı Fevzi Paşa da Dumlupınar’a doğru yola çıktı.
Komutanlar 31 Ağustos 1922 günü sabahleyin, Başkomutan Meydan Savaşı’nın
yapıldığı Çalköy’de buluştular. Köyün içindeki bir kağnı arabasının kenarına
ilişerek kısa bir görüşme yaptılar.
Komutanların gördükleri her şey dehşet vericiydi. Fakat bu görüntüler
dehşet verici olmalarının yanında, Yunan ana kuvvetlerinin kesin olarak
yenilgiye uğratıldıkları hükmünü de veriyordu. Bir kısım kuvvetleriyle kaçmış
olmalarına rağmen, Trikopis kuvvetlerinin beli kırıldığına kuşku yoktu. Dar bir
alanda, Çalköy-Aslıhanlar-Allıören üçgeninde, seyyar hastane, top, motorlu
araç, araba, eşya, donatım ve gereçler, dereleri ve yolları doldurmuştu. Savaş
alanından kaçamayan ve çevresindeki orman ve koruluklarda kalan Yunan
askerleri ve yaralılar toplatılıyordu. Kurtulabilenler Murat Dağı eteklerine
dağılmışlardı, ne yapacaklarını, nereye gideceklerini bilmiyorlardı. 3
BAŞKOMUTAN' IN SAVAŞ MEYDANINDA GÖRDÜKLERİ: Savaş alanını dolaştığım
zaman, ordumuzun kazandığı zaferin yüceliği ve buna karşılık Yunan Ordusu’nun
düşürüldüğü felâketin büyüklüğü beni çok duygulandırdı. Karşı sırtların gerilerindeki
1
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.157, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
2
a.g.e, s.157
3
a.g.e, s.157-159
229
bütün vadiler, bütün dereler, bütün kapalı kalmış yerler bırakılmış toplarla,
otomobillerle ve bitmez tükenmez donatım ve malzeme ile ve bütün bu bırakılan
şeylerin aralarında yığınlar oluşturan ölülerle ve toplanıp merkezlerimize
gönderilmekte olan sürü sürü esir gruplarıyla, gerçekten bir kıyamet yerini
andırıyordu. Bu dar ateş ve saldırı çemberinden bugün için kurtulabilenler birkaç bin
kişilik arta kalanlardan oluşmaktaydı.
Efendiler, Ağustosun otuz birinci günü yaklaşık öğle vaktiydi ki, yine bu
Çalköy’de, yıkık bir evin avlusu içinde İsmet Paşa ve Fevzi Paşa ile buluştuk. Kırık
kağnı arabalarının döşeme ve oklarına ilişerek bundan sonraki durumu düşündük.
Kazandığımız meydan savaşının bütün seferi sona erdirebilecek bir kararlılık ve
önemde olduğunda birleştik. Şimdi Bursa yönünde çekilen düşman kuvvetlerini yok
etmekle birlikte, bütün orduyla dinlenmeden İzmir’e yürüyecektik.
1
1
Atatürk’ün 30 Ağustos 1924 günü Çalköy Zafertepe’de yaptığı konuşmadan bir bölüm,
Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri, Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı,
http://www.atam.gov.tr
2
Zafertepe Çalköy'ün Tarihteki Yeri ve Önemi (Makale), http://zafertepe43.com/
3
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.158, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
230
-Onbaşı. Köyün kadınları ağza alınmayacak kadar kötü bir muameleye maruz
kalmışlar. Bir Yunanlıyı linç ettiler.
Mustafa Kemal Paşa’yı Nurettin Paşa’nın evinde buldum. Nurettin Paşa dedi ki:
-Dün gelip de kadınların nasıl öç aldıklarını ve bir Yunanlıyı nasıl linç ettiklerini
görmeliydin.
Bu sözlerinde benim öç almaya ve işkenceye karşı olduğuma bir ima vardı.
Mustafa Kemal Paşa:
-Bana ayrılan odayı size veriyorum. Ben çadırda yatacağım.
dedi, sonra Nurettin Paşa’ya dönerek:
-Kızıltaş Vadisi’ni gösterin ona.
diye ekledi. Kızıltaş Vadisi, dört buçuk Yunan tümeninin sıkıştırılıp yok edildiği
yerdi. Yunanlılar buradan İzmir’e kaçmak istemişlerdi. Nurettin Paşa, vadinin ağzını
11. ve 12. tümenleriyle tutmuştu. Daha ileride 61.Tümen vardı. Bu da Yakup Şevki
Paşa’ya, yani 2.Ordu’ya aitti. Nurettin Paşa, bu planı kendisi Mustafa Kemal Paşa’ya
önerdiğini söyledi. Bunun üzerine İsmet Paşa sözünü keserek:
-Bu Başkomutan Meydan Muharebesi’dir.
dedi. Bu dar ve uzun, iki yanı ormanlık dağlar arasındaki vadi, âdete bir korkulu
rüyaya benziyordu. Bırakılmış tüfekler ve cephane yığınları bütün vadide Güneş’in
altında parlıyordu. Aralarında birçok insan ve hayvan cesetleri vardı. Dönüşümüzde,
yakılmış bir köyde Yunan esirleri gördük. Gözleri yerdeki küllerdeydi. Kendilerinin
yapmış oldukları bu harabeden korkuyorlardı. Dönüşte Mustafa Kemal Paşa’yı bir
ahırın yanında kurulmuş olan çadırında bulduk. Kadınlar etrafını sarmışlardı.
-Öcümüzü al! Onların kadınlarını yakalarsan, bize yaptıklarını yap. Köpekler,
domuzlar.
diye haykırıyorlardı. Evet. Sonunda Batı’nın gönderdiği Yunan Ordusu, biz
Türklere karşı besledikleri kini, kendilerine karşı uyandırmışlardı.
1
1
Halide Edip Adıvar, Türkün Ateşle İmtihanı, s.227-229, Atlas Kitapevi, İstanbul, 1985
231
birliklerine duyurulmak üzere bir bildiri hazırladı. Bu bildiri 1 Eylül 1922 günü
bütün ordu birliklerine duyuruldu.1
BİR BİLDİRİ
1
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.168, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
2
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.169, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
232
-Köprünün öte yanında bizi bekle.
dedi birisi. Bir rakı matarasını sırayla ağızlarına götürüp diktiler. Günlerdir susuz
kalmışçasına içiyorlardı. Beraber geçtik köprünün öbür yanına. Daha sonra köprüyü
havaya uçurdular. Köprüyle beraber ihtiyarları da. Bir an önce yola koyulmak için atı
kırbaçladıklarını görerek koştum. Bu fırsatı kaçıracak olursam, Türklerin eline
düşmemek mucize olacaktı. Fırlayıp gemlerinden yakaladım hayvanı.
-Ben yolu biliyorum arkadaşlar. Tek başınıza kaybolursunuz bu yörede. Sonra arabayı
elinizden almak için bizimkiler bile öldürür sizi.
dedim. Düşünüp itiraz edecek durumda değildiler. Beni arabaya aldılar. Yola
çıkınca yiyip içmeye koyuldular hemen. Bir yandan da yakası açılmadık laflar edip
gülüşüyorlardı. Geçtiğimiz yerlerde harabe ve kahırdan, yangından, cinayetten, ırz
düşmanlığı ve soygundan başka bir şey görmedim. Sivil Türk halkı ödüyordu bizim
bozgunun ceremesini. Binlerce insan deli gibi kaçıyordu oradan oraya. Hiçbir şeyin
anlamı, hiçbir şeyin değeri yoktu artık. Alevler içinde yanan bir kasabanın kıyısında,
vurulmuş oğlunun vücudu üzerine eğilmiş yüzünü gözünü paralayarak iç yırtıcı çığlıklar
atan bir Türk kadını gördük. İçkiyle kızışan arabadaki askerler hemen sarktı kadına.
Sonra sözle de yetinmeyip:
-Dur!
dediler bana. İşitmezlikten gelince üstüme atladılar.
-Sen canına susadın her halde arkadaş!
diye gürlerken biri, diğeri tüfeğinin namlusunu üzerime çevirdi. Çaresiz,
durdurup indim arabadan. Yola koyuldum yeniden. Ölümden korkmuyordum artık.
Yaşananlardan korkuyordum şimdi. Bir tren bulabilmem için tam iki gün mücadele
etmem gerekti. Sonunda kırık bir kapıya kenetlenebildim ve tren hareket ederken
tırmanıp çıktım vagonun üzerine. Yol boyunca soydaşımız binlerce kadın ve çocuk
iniyordu köylerinden:
-Türkler geliyor! Geliyorlar!
diye haykırıyorlardı. Ve durmuyordu tren. Korkunç bir istif halindeydi içi
vagonların. Asker ya da sivil, tüm erkekler kabadayı kesilmişlerdi trenin içinde. Bıçak
çekip, ateş ederek, dışarıdan girilmesine engel oluyorlardı. Dışarıda ise insanlar soluk
soluğa koşuyorlardı trenin ardından. Yalvarıp haykırıyorlar, lanet ve tehdit
yağdırıyorlardı.
-Alçaklar! Kalleşler! Namussuzlar! Durun! Durun ne olur! Bırakmayın bizi!
Soluk soluğa ilerleyen vahşi bir hayvan gibiydi lokomotif. Yolu açabilmek için,
233
süngü darbelerinden daha keskin düdük öttürüyordu.
1
1
Dido Sotiriyu, Benden Selam Söyle Anadolu’ya, s.212-215, Sander Yayınları, İstanbul,
1970
2
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.168, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
3
Ercan Çetinerler, Kurtuluş Savaşı Hava Harekâtı, http://www.tayyareci.com.mht
234
SÜVARİLER TRİKOPİS’İ KOVALIYOR VE GEDİZ
KURTULUYOR
Fahrettin Paşa’nın 5.Süvari Kolordusu, 31 Ağustos 1922 günü akşama
kadar imhadan kurtulan Trikopis kuvvetlerinin önünü kesmek için Altıntaş’tan
Gediz’e doğru at koşturdu. 30/31 Ağustos 1922 gecesi Trikopis ve onunla
kaçabilen birlikleri Murat Dağı’nın kuzeyinden, Kızıltaş Vadisi’nden ilerlediler.
Gecenin zifiri karanlığında yollarını kaybettiler ve yolsuz, susuz, fundalıklı,
engebeli vadiden batıya doğru yorgun, argın yürüyüş halindeydiler.
Murat Dağı, geçit vermez yar ve dereleri, fundalıklarla çevrili büyük
gövdesiyle savaş alanını ikiye bölmekteydi. Bu nedenle Uşak yöresindeki
Franko grubu ile canlarını kurtarabilen Trikopis kuvvetleri arasında sanki
yüzlerce kilometrelik erişilmez bir uzaklık var gibiydi. Hâlbuki Uşak ile Gediz
arası kuş uçuşu sadece kırk kilometredir. Trikopis grubunun sekiz, on bin kadar
yorgun ve yılgın askerleri, bu sonu gelmez dere ve tepeleriyle Murat Dağı’nın
kuzeyinden dolaşıp Uşak’a yönelerek, Franko grubu ile birleşmek çabasındaydı.
Her ne kadar Türk süvarileri, Kızıltaş Vadisi’nden kaçan Trikopis kuvvetlerinin
önünü kesmeyi başaramamışsa da, onları oyalamış, kayıplar verdirmiş, bir
kısım kuvvetlerinin de dağılmasına sebep olmuş ve Gediz Kasabası’na doğru
1
çekilmelerini önlemiştir.
Gediz ve çevresindeki Yunan askerleri ve yerli Rumlar 31 Ağustos 1922
günü telaşla ve aniden yöreyi boşaltarak Simav’a doğru çekilmişlerdi. Bu olay
Gedizliler arasında bir taraftan sevinç ve diğer yandan da kuşku ile karşılandı.
Çünkü Yunanlılar iki yıl içinde, Gediz’i iki defa boşaltmış ve her defasında da
yeniden işgal etmişlerdi. Bu nedenle halk kurtuluş gününü tedirgin ancak umut
2
dolu bekleyiş içinde geçirdi.
Fahrettin Paşa, artık 1 Eylül 1922 günü kaçmakta olan Trikopis kuvvetlerinin
önünü mutlaka kesmek kararındaydı. Ama aksilikler birbirini kovalıyordu.
Kolordu telsizi sık sık bozuluyordu. Askerlerin yiyeceğini ve atların otunu,
samanını kaç gündür parası karşılığı köylerden sağlıyordu. Cephanesi
azalmıştı. Üstüne üstlük sıtma nöbetleri durmaksızın tekrarlıyordu. Ama
3
durulacak, beklenecek zaman değildi.
1 Eylül 1922 günü sabahleyin saat beşte, Gediz halkı atların nal sesleriyle
uyandı. Fahrettin Paşa’nın süvarileri Gediz’e doğudan girip, hızla batıya,
Hamidiyehanı’na (Abide Köyü) doğru ilerlediler. Fahrettin Paşa kısa bir süre
Gediz’de kaldı. Belediye önünde halka kısa bir konuşma yaptı ve ayrıldı. Gediz
4
ikinci kez Yunan işgalinden kurtulmuş oldu.
1
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.164, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
2
F.Ferihan Beşli, Bu Topraklar İçin, s.93, Güldikeni Yayınları, Ankara, 2005
3
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.165, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
4
F.Ferihan Beşli, Bu Topraklar İçin, s.94, Güldikeni Yayınları, Ankara, 2005
235
SÜVARİLER GEDİZ’DE: Saat beş buçuk suları. Gediz’de sabah ezanları okunuyor.
Seher esintileriyle titreşip gönüllere akan ezan seslerine bir anda yüzlerce atın nal
şakırtıları karışıverdi. Al bayraklarıyla Gediz’e uçar gibi giren süvariler, Fahrettin
Paşa komutasındaki 5.Süvari Kolordusu idi. Onları ilk görenler, birer ikişer camilere
giden yaşlılardı. Önce sevinç gözyaşlarını tutamadılar, sonra alkışladılar, daha sonra
da asker evlatlarına sarıldılar. Gediz bir anda ayağa kalkmıştı. Evlerinden fırlayan
insanlar sokakları doldurmuş, âdeta coşkun bir sel gibi çarşı içine akıyordu. Halk yol
boyunca geçip giden süvarileri alkış tufanına tutuyor, gönüllerinden taşan sevgi ve
minnet duygularıyla onlara koşuyor, ellerine sarılıyorlardı. Fahrettin Paşa o sıralarda
hasta idi. Buna karşın arabasından inerek kendisini karşılayan Gediz Kaymakamı Cemil
Bey, Belediye Başkanı Hacı Mehmet Efendi ve halkla beraber Belediye binasına
kadar yürür. Burada yaptığı konuşmada, Yunanlıların kesin olarak yenildiğini ve
İzmir’e doğru kaçmakta olduklarını, süvarilerinin de kaçan Yunanlıların kaçış yollarını
kesmek için hareket halinde olduklarını anlatır. Halk coşmuş, yer yerinden oynuyordu.
Bu arada Fahrettin paşa, İbrahim Efe (Efecan) ile görüştü. İbrahim Efe, o yıllarda
Yunanlılara karşı yaptığı mücadeleler nedeniyle çevrede nam salmıştı. Fahrettin Paşa,
çevreyi çok iyi bilen bir kılavuz istedi. İbrahim Efe, bu iş için kardeşi Ali Efe’yi
görevlendirdi. Fahrettin Paşa, süvarileri ile Gediz’den ayrılırken, bando Belediye
önünde marşlar çalıyor, halk askerlerimizi uğurluyordu.
1
1
a.g.e, s.94-95
236
terk ettiği bir topu tümen yerine getirtmek için istihkâm bölüğünü sabahleyin
Oysu Köyü’ne göndermişti. Top arabasını alarak dönmekte olan istihkâm
askerleri yolda kalabalık bir Yunanlı grubu ile karşılaştılar. Yunanlı askerler hiç
mukavemet etmediler ve beyaz bayrak kaldırarak teslim oldular. Teslim olan bu
grup içinde tümen komutanları General Dinaras ve Albay Kallidopulas da vardı.
Ayrıca binden fazla Yunan askeri, bir hayli silah ve cephaneden başka üç dağ
topu da teslim alındı. İstihkâm bölüğü ve komutanları Üsteğmen Celal Efendi,
büyük bir kafile halinde tümene döndüklerinde henüz akşam olmamıştı.
1 Eylül 1922 günü sona ererken, Trikopis kuvvetlerinin öndeki kolu Abide
Köyü’nde bazı kayıplar pahasına Türk süvarilerinin elinden kurtulmuş, diğer bir
yürüyüş kolu Oysu Köyü yakınlarında teslim olmuş, Trikopis’in de aralarında
bulunduğu büyük grup bu gün de yakalanamamıştı. Ama Türk Süvari
Kolordusu, onların İzmir’e doğru çekilmelerini önlemiş, darbelerle güneye atmış,
hırpalamış ve geciktirmişti. Bu süre içinde Uşak’a doğru ilerleyen 1.Ordu
kuvvetleri, daha büyük bir çevirme hareketi oluşturuyorlardı. Trikopis ve
askerleri de hava kararırken Murat Dağı’nın yolsuz tepe ve vadileri arasında
1
güneye, Uşak’a doğru yorgun ve ümitsiz kendilerine bir çıkış yolu arıyorlardı.
KAPLANGI MUHAREBESİ
Büyük Taarruz’un başladığı 26 Ağustos 1922 gününden itibaren Trikopis’in
Yunan 1.Kolordusu’ndan koparak batıya doğru savrulan Franko Grubu, 30
Ağustos 1922 günü Uşak’ın doğusunda, Murat Dağı ile Kaplangı Dağı arasında
bir mevzie yerleşmişti. Böylece otuz, otuz beş bin askeri olan Franko kuvvetleri
imhadan son anda kurtuldular. Türk 1.Ordusu’nun Albay İzzettin (Çalışlar) Bey
2
komutasındaki 1.Kolordusu, Franko Grubu ile bu mevzide karşı karşıya geldi.
Kaplangı Dağı’na Yunan askerleri yerleşmişlerdi. 30/31 Ağustos 1922
gecesi sabaha kadar bu dağ çevresinde muharebe sürdü. 31 Ağustos 1922
sabahı 1.Kolordu askerleri Kaplangı Dağı’nı ele geçirdiler. Franko kuvvetleri
yüzden fazla ölü, iki yüzden fazla esir, üç dağ topu ve yedi makineli tüfek
kaybetti. Sabahın ilk saatlerinde Yunanlılar Banaz Ovası’na dökülmüş, karışık
bir halde kaçıyorlardı. Banaz Kasabası Yunan işgalinden kurtuldu. Kayıplar
veren ve Kaplangı mevziinde de tutunamayıp düzensiz bir şekilde çekilen
Franko grubu Uşak’ın on beş kilometre doğusundaki Kapaklar-Elmadağ
3
mevzisinde tutunmaya çalışacaklardı.
31 Ağustos 1922 günü Pilot Yüzbaşı Fazıl ve Üsteğmen Osman Nuri
(Baykal) beyler, Uşak bölgesinde bir keşif uçuşu yaptılar. Yunan askerlerinin
hızla Uşak’a doğru çekildiklerini gördüler ve Garp Cephesi Karargâhı’na durumu
1
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.181-183, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
2
Fahri Belen, Büyük Türk Zaferi, s.103, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 1999
3
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.162, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
237
rapor ettiler. Aynı gün Hava Bölüğü’nün bütün uçakları, Uşak yönüne kaçan
Yunan kuvvetlerini bombalamak için hazırlanmışlardı. Ancak şiddetli fırtına
1
yüzünden uçaklar havalanamadılar.
BİR RAPOR
UŞAK’IN KURTULUŞU
Dumlupınar’da bulunan Garp Cephesi Komutanı İsmet Paşa, 1 Eylül 1922
günü için 31 Ağustos 1922 saat 23.00’de ordulara bir cephe emri gönderdi.
CEPHE EMRİ
ORDU KOMUTANLIKLARINA
5.Süvari Kolordusu, Murat Dağı’nın kuzeyinden Alaşehir doğrultusunda, 1 Ordu
Murat Dağı’nın güneyinden Uşak doğrultusunda, Yunan kuvvetlerini hızla takip
1
Ercan Çetinerler, Kurtuluş Savaşı Hava Harekâtı, http://www.tayyareci.com.mht
2
a.g.e.
3
Fahri Belen, Büyük Türk Zaferi, s.106, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 1999
238
edecekler. 2.Ordu’nun 6.Kolordusu, Süvari Kolordusu’nu izleyecek, 3.Kolordusu ise,
Kütahya-İnönü doğrultusunda Yunan Eskişehir grubunun önünü kesecektir.
Gereği önemle emrolunur.
Dumlupınar, 31 Ağustos 1922, 23.00
İsmet
Garp Cephesi Komutanı 1
Albay İzzettin (Çalışlar) Bey’in 1.Kolordusu cephe emrini alır almaz, 1 Eylül
1922 günü sabahın ilk saatlerinde Uşak’a doğru harekete geçti. Askerler durup
dinlenmeksizin tam yedi gün savaşmışlardı ama hala yorgunluk belirtisi
göstermiyorlardı.
Daha saat 10.00’a gelmeden 1.Kolordu’nun tümenleri, Kapaklar mevziindeki
Franko kuvvetleri ile muharebeye başladılar. Kapaklar-Kusura Deresi-Elma
Dağı hattında bulunan bu mevzi de, diğerleri gibi daha önceden hazırlanmış ve
tahkim edilmişti. Ama Franko kuvvetleri doğru dürüst yerleşmeye vakit
bulamamışlardı. Türk 1.Kolordusu enselerinden hiç ayrılmıyor, hiç nefes
aldırmıyordu.
Saat 12.00’de şiddetli bir muharebe başladı. Yunan askerleri mevzilerini
korumakta zorlanıyorlardı. Kısa bir süre içinde Yunan mevzii yer yer parçalandı
ve saat 13.00’e doğru artık bir savunma hattı olmaktan çıktı. Franko, saat
13.30’da Uşak’ı da boşaltarak Elvanlar-Takmak (Eşme) mevziine çekilme emri
verdi. Bu sırada Trikopis grubunun önde yürüyen iki alayı, Gediz’den Uşak’a
2
doğru çekilip Franko grubuna katılmayı başardı.
Yerli Rumlar da uzun bir tren katarıyla İzmir’e göç etmek üzere Uşak’tan
ayrıldılar. Katar, vagonların çatılarına kadar insan ve eşya doluydu. Yunan
askerleri çekilirken Uşak’ı yaktılar. İzmir’e kadar yollarının geçtiği her yeri yakıp
yıkacaklardı. Amaçları geride kullanılamaz, yaşanamaz bir yangın yeri
3
bırakmaktı.
Akşama doğru Yunan askerlerinin yakarak ve yıkarak terk ettikleri Uşak ve
çevresi bir mahşeri andırıyordu. Öğleden beri yanmakta olan kent, koyu bir
duman ardında kaybolmuş, çevresindeki köyler yer yer yanıp kavrulmuştu.
1.Kolordu’nun süvarileri, bu cehennem sıcağında akşam saat 18.00 sıralarında
Kente girdiler. Önce 1.Ordu Komutanı Nurettin Paşa, ardından 1.Kolordu
Komutanı İzzettin Bey Kente geldiler. Albay İzzettin Bey, iki yıl önce Uşak’ı
Yunanlılara terk etmek zorunda kalan 23.Tümen’in komutanıydı. Talih ona
kaybettiği kenti geri alma mutluluğunu yaşatmıştı. Nurettin Paşa, 1 Eylül 1922
1
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.175, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
2
Fahri Belen, Büyük Türk Zaferi, s.108, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 1999
3
Turgut Özakman, Şu Çılgın Türkler, s.648, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2005
239
akşamı Uşak'a geldiğinde, 2. Kolordu'ya, 1. Kolordu'nun güneyinden Yunan
kuvvetlerini takip etme görevini verdi. 1. Kolordu'ya da Kışladağı-Takmak
hattının kuzeyinden Kula'ya doğru ilerlemesi emrini verdi. General Franko bir
gün daha Uşak'ta dayanabilseydi, Murat dağından Uşak'a doğru gelen Trikopis
1
grubu da kurtulacaktı.
Uşak kurtulmuştu ama harabe ve bir yığın külden başka bir şey değildi.
Henüz Yunan artçı birlikleri bile çekilmeden Uşak’a hızla girilmiş olmasına ve
kaçamayıp Kentte kalan bir kısım halkın da yardımıyla yangınların söndürülmesi
için verilen uğraşa rağmen yine de 1500 den fazla ev, 500 den fazla işyeri, cami
ve mescit yanıp gitti.
Afyonkarahisar’dan itibaren Uşak’a kadar bütün demiryolu, köprüler, telgraf
hatları tamamen tahrip edildikten başka, yüzlerce köy ve kasaba da yakılıp
yıkılmış, insanlar katledilmiş, hayvan sürüleri götürülmüş, su kuyuları toprakla
doldurulmuştu. 1 Eylül 1922 Cuma gününün hüzünlü gecesinde Uşak Ovası,
2
hâlâ yer yer yanmakta olan kent ve çevre köylerinin alevleri ile kıpkızıldı
YUNAN TÜMEN KOMUTANI İSMET PAŞA’DAN ÖZÜR DİLİYOR: Bir akşam vakti
Banaz’dayız. Karargâhımla oraya henüz yeni gelmiştim. Ben karargâhın önünde,
dışarıda ayakta duruyorum kafileyi seyrediyorum. Geç vakit bir ufak kafilenin, bir
esir kafilesinin Banaz’a getirildiğini gördüm. Kafile içinde bir tümen komutanı varmış.
Bu Yunan komutanını bana getirdiler. Yanında bir de tercüman var. “Vazifeniz nedir?”
diye sordum. “Filan tümenin komutanı.” dedi, kendisini tanıttı. Etraftaki yangını
gösterdim. “Niçin yakıyorsunuz, böyle bir şey var mı?” dedim. “Şimdi siz bir tümen
komutanısınız. Bu birlik sizindir. Sizi harp divanına veririm ve kurşuna dizdiririm.
Harp kanunları, her türlü kanunlar bunu emreder. Halka böyle muamele yapılır mı?”
Ben sözlerimi bitirince, Yunan komutanı tercümanına sormuş. “Bu adam kimdir?”
demiş. “Cephe Komutanı İsmet Paşa!” demişler. Bunu duyar duymaz hemen selam
vaziyetine geçti. Bana selam verdi, çok özür diledi. “Söz dinletemiyoruz. Orduda
düzen ve disiplin kalmadı. Herkes bildiğini yapıyor. Hiçbir suçum yoktur.” dedi. Pekâlâ
dedim, bıraktım. Yapacak bir şey yoktu artık.
3
1
Milli Mücadelede Uşak (Makale), http://www.tarihportali.net/
2
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.176-180, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
3
a.g.e, s.179-180
240
1
olmuştu.
Başkomutan Meydan Savaşı’ndan sonra, imhadan kurtulabilen Trikopis
kuvvetleri üç yürüyüş koluna ayrılmıştı. Öndeki kol, çemberden kurtulmayı ve
İzmir’e doğru çekilmeyi başarmıştı. Diğer bir kol esir edilmiş ve içinde Trikopis’in
de bulunduğu kol ise Murat Dağı’ndan Uşak’a doğru ilerlemeye çalışmaktaydı.
Bir gün önce Yunan işgalinden kurtarılan Uşak’ta yangınlar söndürülmüş,
dükkânlar açılmış ve normal hayat başlamıştı. Öğleden sonra Mustafa Kemal
Paşa, Fevzi Paşa, İsmet Paşa karargâhları ile birlikte Dumlupınar’dan Uşak’a
2
gelmişler ve çalışmalarına başlamışlardı.
Ertesi gün Trikopis ve beraberindeki askerler, sabahleyin saat 04.00’te
Murat Dağı’nın engebeli yamaçlarından güneye, Uşak’a doğru tekrar yürüyüşe
geçtiler. Trikopis hala Franko’nun onu Uşak’ta beklediğini düşünüyordu.
Yürüyüş kolu başlangıçta düzgündü. Bir süre sonra askerler, açlıktan ve
yorgunluktan dağılmaya başladılar. Öğleye doğru zar zor Minkarip Köyü’ne
vardılar. Trikopis, Uşak’ın bir gün önce elden çıktığını ve Franko’nun onu
beklemeden batıya doğru çekildiğini orada öğrendi. Bu sırada silah sesleri
duyuldu ve panik başladı. Askerler arasında isyan belirtileri hissedilmeye
başlayınca Trikopis kararını verdi. Borazan ateşkes işareti verdi. Yürüyüş durdu.
Trikopis, erlerin isyan ederek kalan mermilerini subaylarına karşı kullanmalarını
önlemek için topların ve makineli tüfeklerin tahrip edilmelerini emretti.
Subaylardan, askerlerin isyanı ile ilgili yazılı belgeler aldı. En sonunda beyaz
3
bayrak çekilerek, en yakındaki Türk birliğine teslim olunacağı haberi gönderildi.
TRİKOPİS BEYAZ BAYRAĞI ÇEKTİRİYOR: 30 Ağustos 1922 günü karanlık basınca
batıya doğru kaçmaya başladık. Murat Dağı’nın sarp yollarında ilerledik. İki gün
dağlarda avare ve korkulu bir dolaşma başladı. Geçtiğimiz yollarda Türk
müfrezelerinin izlerine rastladık. Somaklı Köyü’ne geldiğimiz zaman, orada 60 Türk
süvarisi ile biraz piyadenin bulunduğunu haber aldık. Artık savaşacak halimiz
olmadığından yolumuzu değiştirmek suretiyle bu defa da güneye Uşak’a doğru
ilerledik. 2 Eylül 1922 günü Uşak’ın Türkler tarafından alındığını öğrendik. Bu sırada
askerlerimiz yürüyemiyor, adeta sürükleniyordu. Beş gündür ağzımıza yemek namına
hiçbir şey girmemişti. Otlarla, çiğ sebzeler ve meyvelerle karınlarımızı
doyuruyorduk. Birkaç saat dinlenmek için Uşak’ın doğusundaki bir tepede gizlendik.
Saat 04.00’e doğru gözcüler, bir Türk süvarisinin bize doğru ilerlemekte olduğunu
haber verdiler. Biraz sonra güneyden de piyade ateşi başladı. Ben gene savunma
yapmayı emrettim. Fakat askerler artık ateş etmeyeceklerini ve gereksiz yere
kurban edilmeleri istenirse subaylara hücum edeceklerini bildirdiler. Artık subaylar
da savaş ve gayretin gereksiz olduğunu söylüyorlardı. Bu elem verici durum
1
a.g.e, s.188-189
2
Fahri Belen, Büyük Türk Zaferi, s.112, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 1999
3
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.192-193, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
241
karşısında beyaz bayrağı çektirmeye karar verdim.
1
23.Tümen’e bağlı 69.Alay’ın Öncü Tabur Komutanı Yüzbaşı Nihat Bey ile
Yunanlı subaylar arasında teslim görüşmeleri başladı. Görüşmeler sonunda,
başta 1.Kolordu Komutanı General Trikopis, 2.Kolordu Komutanı General
Digenis, 120 subay, 3000 er esir alınarak Uşak’a götürüldüler. Bu sıralarda
Yunan Genel Kurmayı, olanlardan habersiz, İzmir’deki Hacıanesti’yi görevinden
2
almış ve Trikopis’i Yunan Başkomutanı olarak görevlendirmişti.
AHMET ÇAVUŞ’UN TRİKOPİS’İ ESİR ALDIĞI AN: Keşif için üç kişi dağı tırman-
maya başladık. Arkamızdan da kırk kişi yollayacaklardı. Alacakaranlıkta tepenin bir
boyun noktasına vardığımız zaman, beş on kadar Yunan subayının oturduklarını
gördüm. Derhal,
-Davranmayın, teslim olun!
diye bağırdım. Hepsi ellerini kaldırdılar. Arkadaşlarım da yanlarına gelmişti.
-Ne kadar kuvvetiniz var?
-Üç ordu. Etrafınız çevrilmiş durumda. Ya teslim olacaksınız, ya da sizi grup ateşine
vereceğiz.
-Hangi kıtayı komuta ediyorsun?
-Alay komutanıyım.
-Rütben nedir?
-Başçavuş!
dediğim zaman hepsi hayret içinde kalmışlardı. Hayretlerini gidermek için devam
ettim.
-Bizde onbaşıdan tümen komutanı bile var.
dedim. Onlara, torbalarımızdan peksimet çıkararak verdik. Onlar da bize bol bol
sigara ikram ettiler. Biz onları böylece esir aldıktan epey sonra Yarbay Hüseyin
Hüsnü Bey’le, tabur komutanımız Fuat Bey geldiler. Hüseyin Hüsnü Bey, esir
subayların içerisinden birisini eliyle işaret ederek bana sordu.
-Bu subayın kim olduğunu biliyor musun?
-Ne bileyim. Düşman işte!. Babamın oğlu değil ya!
Fuat Bey’in gözleri fal taşı gibi açılmıştı.
1
M.Şevki Yazman, Anadolu’nun İşgali, s.216-217, Kum Saati Yayınları, İstanbul, 2006
2
Fahri Belen, Büyük Türk Zaferi, s.114-115, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 1999
242
-Trikopis! Trikopis! Yunan Başkomutanı bu!
diye haykırdı.
Trikopis’i Uşak’a kadar getirdik. Orada bana İstiklal Madalyası taktılar. Terhis
olduktan sonra Afyonkarahisar Hapishanesi’nde başgardiyan olarak görev yaptım.
1
Ertesi gün, 3 Eylül 1922 günü öğleden sonra Mustafa Kemal Paşa, Trikopis’i
ve Digenis’i Uşak’ta daha önce Yunan Başkomutanı Hacıanesti için hazırlanmış
bir konağın geniş salonunda kabul etti. Mustafa Kemal Paşa, Fevzi ve İsmet
paşaların arasında oturuyordu. Kıyafetleri erler gibi son derece sade ve yüzleri
çok sakindi. Halide Edip (Adıvar) Hanım ve Ruşen Eşref (Ünaydın) Bey de
salonda hazır bulunuyorlardı. 1.Ordu Komutanı Nurettin Paşa ve 4.Kolordu
Komutanı Kemalettin Sami Paşa arasında getirilen Yunanlı generaller, sırmalı
üniformalar giymişlerdi. Her ikisi de yorgundu. Suçluların korkusunu ve utancını
2
taşıdıkları, yüzlerinden ve hallerinden belliydi.
Mustafa Kemal Paşa ayağa kalkarak Trikopis’in ve Digenis’in ellerini sıktı.
Masanın etrafında oturdular ve savaştan konuşmaya başladılar. Konuşma bir
tercüman aracılığıyla Rumca başlamıştı, daha sonra zayıf bir Fransızca ile
devam etti.
Trikopis, Mustafa Kemal Paşa’nın savaşı cephe hattında yönettiğini
öğrenince hayret etti. Başkomutanı Hacıanesti’nin İzmir’den savaşı yönetmesini
eleştirdi. Bir ara Trikopis ile Digenis kendi aralarında tartıştılar da. Çünkü
Trikopis daha açık konuşuyor, özeleştiri yapıyor, yapılan hataları bir bir dile
getiriyordu. Bu arada Mustafa Kemal Paşa, Hacıanesti’nin görevinden alındığını
ve kendisinin Yunan Başkomutanı olarak atandığını Trikopis’e bildirdi. Bu bilgiye
Türk Ordusu telsiz dinlemelerinden elde etmişti. Kahveler içildikten sonra ayağa
kalktılar. Mustafa Kemal Paşa, Trikopis’e ne gibi bir yardımı olabileceğini sordu.
O da esir düştüğünü İstanbul Büyükada’da oturan eşine bildirmesini istedi.
Böylece Yunan Başkomutanı Trikopis için Kayseri Cezaevi’nde iki yıl sürecek
3
esir hayatı başlıyordu.
HALİDE EDİP, BÜYÜK BULUŞMAYA TANIKLIK EDİYOR: Üç gün Uşak’ta kaldık.
Karargâhta herkes Trikopis’ten söz ediyordu. Daha önceki Başkomutan Hacıanesti
görevinden alınmıştı. Yunanlılar Trikopis’in nerede olduğunu bilmiyorlardı. Bazıları da
Trikopis’in intihar ettiğini söylüyorlardı. Eylülün ikinci günü, Mustafa Kemal Paşa,
Fevzi ve İsmet paşaları Uşak’ta bir masanın çevresinde bulduk. General Trikopis’le
General Digenis Türklere teslim olmuştu. Mustafa Kemal Paşa’nın huzuruna, Nurettin
Paşa’yla Kemalettin Paşa’nın arasında geldiler. Eğer korunmasalardı, Uşak halkı onları
1
30 Ağustos Hatıraları, s.73-74, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 2000
2
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.193, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
3
Lord Kindross, Atatürk, Bir Milletin Yeniden Doğuşu, s.483-484, Sander Yayınları,
İstanbul, 1974
243
da parçalayacaktı. Uşaklılar onları, sevgililerini öldürenler, evlerini barklarını
yakanlar arasında sayıyorlar, mevkilerine (rütbelerine) hiç önem vermiyorlardı. Yunan
generalleri getirildikleri zaman, Mustafa Kemal Paşa, Fevzi Paşa ile İsmet Paşa’nın
arasında duruyordu. Benim için bu, birinci derecede militer dramdı. Onun için büyük
bir ilgiyle seyrettim ve dinledim. Bizimkilerin üniformaları erlerinki kadar sade,
yüzleri sakin ve hareketsizdi. Buna karşılık Yunanlılar sırmalı üniformalar giymişlerdi.
Yüzleri ve elleri son derece sinirli olduklarını gösteriyordu. Fevzi Paşa ise bir Buda
heykeli gibi sakindi, fakat belki de içinden “Bu herifler hakiki asker olamaz, âdeta
dans eder gibi sıçrayıp selam veriyorlar.” diyordu. İsmet Paşa, gözlerindeki öfkeyi
göstermemeye çalışıyordu. O askerden daha başka bir şeydi. O bölgede yerli halka
yapılan zulme dayanamıyordu. Fevzi Paşa’yla İsmet Paşa eğildiler, fakat ellerini
vermediler. Mustafa Kemal Paşa bu sahnenin hâkim karakteri, askerlik alanında bir
büyük sanatkâr ve oyunun kurallarına uyan bir sporcuydu. O Yunan generallerinin
kılıklarına ve askerlerinin yaptıkları kötülüklere hiç önem vermiyordu. Trikopis onun,
bu oyundaki rakibi idi. Bu askerlik oyununda yere vurduğu adama kurala uygun olan
hareketi elden bırakmıyordu. Sırtını yere getirdiği pehlivanın elini sıkan galip bir
pehlivan gibi, Trikopis’in elini yakaladı, herhangi bir el sıkışı süresinden fazla tuttu.
-Oturun General yorulmuş olacaksınız.
Bundan sonra sigara tabakasını uzattı, kahve ısmarladı. General Digenis’e de
nezaketle davranmakla birlikte, gözleri Trikopis’in gözlerinde. Trikopis de ona açık
bir hayranlıkla bakıyor. Elli yaşlarında kadar, sinirli, hastalıklı, tiyatro sahnesin-
deymiş gibi giyinmiş bir adam.
-Ben sizin bu kadar genç olduğunuzu bilmiyordum. General.
Bundan sonra masanın etrafına oturdular. Mustafa Kemal Paşa, askerlik alanında
oynadıkları oyunu tartışmak için sabırsızlanıyordu. Ona, âdeta halkın ıslıkladığı bir
piyesin yazarına bakar gibi bakıyordu. General Trikopis, dertlerini bir profesyonele
döken bir amatör gibi konuşuyordu. Yunan Ordusu’nun kötü durumunu, bundan
sorumlu olan deli Komutan Hacıanesti’nin kusurlarını, durumu anlamadan ordusuna
emirler verdiğini anlatıyordu. Bütün haberleşme Türk süvarisi tarafından kesildiği
için, Yunan Ordusu’nun muhtelif parçaları birbirleriyle anlaşamamışlardı. Bundan
başka da, Yunan Ordusu’ndaki Venizelist ve Konstantinist bölümler birbirine girmişti.
İnsan, Afyonkarahisar’daki Yunan Ordusu’nun neden paniğe uğradığını seziyordu.
Mustafa Kemal Paşa konuşmanın sonunda,
-Hacıanesti’nin yerine Başkomutanlığa atandığınızı biliyor musunuz?
diye sordu. Trikopis,
-Hayır. Durumumuz bu işte Mareşalim. Yönetim her zaman olayların gerisinde kaldı.
Sonuç da tabii ki böyle oldu.
244
dedi ve utanç içinde önüne baktı.
-Üzülmeyin General. Siz vazifenizi yaptınız. Artık misafirimizsiniz.
Ayağa kalktı. Ötekiler de kalktı.
-Sizin için bir şey yapabilir miyim?
-Eşime sağ olduğumu bildirmenizi rica ederim. Kendisi İstanbul Büyükada’da.
Başkomutan İsmet Paşa’ya,
-Gerekeni yapın.
dedi. Esir generaller, Mustafa Kemal Paşa’yı derin bir saygıyla selamlayıp
ayrıldılar.
1
ESKİŞEHİR’İN KURTULUŞU
Garp Cephesi Komutanlığı’nın 30 Ağustos 1922 günü sabah saat 06.00’da
yayımladığı cephe emri gereğince, 2.Ordu’ya bağlı Mürettep Süvari Tümeni
Kütahya’yı Yunan işgalinden kurtarmış ve Eskişehir’den Bursa yönüne
çekilecek olan Yunan 3.Kolordusu’nun önünü kesmek için İnönü’ye hareket
2
etmişti.
Eğer İzmir’deki Yunan Başkomutanlığı Eskişehir grubuna Bursa’ya doğru
değil de, Kütahya’ya doğru çekilme emri verseydi savaşın seyri çok değişirdi.
Bu durumda 29 Ağustos 1922 günü elli bin Yunanlı asker Kütahya’da olacaktı
ve Gediz yoluyla Trikopis’e yardıma gidebilecekti. Gene de on bin mevcutlu
Yunan 15.Tümeni bu yolla Trikopis’le buluşmak istedi ve Gediz’e ulaştı. Ama
başarılı olamadı ve dağlık Gediz, Simav arazisinde denize çıkış yolu aramak-
3
taydı.
Bursa yönünde çekilme emri alan Yunan 3.Kolordusu’nun Seyitgazi
bölgesinde bulunan diğer kuvvetleri 30 Ağustos 1922 günü Eskişehir’e doğru
çekiliyor ve 2.Ordu’ya bağlı Porsuk Müfrezesi de onları takip ediyordu. Porsuk
Müfrezesi bir ara Hamidiye doğrultusuna taarruz ettiyse de başarı sağlayamadı
4
ve elliden fazla şehit ve yaralı verdi.
1 Eylül 1922 günü Yunanlıların Eskişehir’den Bursa’ya doğru çekilmeleri
hızlandı. Yunan askerleri Eskişehir’den ayrılmadan önce dükkân ve mağazaları
soydular. Gasp ettikleri kıymetli mal ve eşyayı kamyonlara yüklediler. Kundakçı
1
Halide Edip Adıvar, Türkün Ateşle İmtihanı, s.231-233, 8. Baskı, Atlas Kitapevi,
İstanbul, 1985
2
Ercan Çetinerler, Kurtuluş Savaşı Hava Harekâtı, http://www.tayyareci.com.mht
3
Fahri Belen, Büyük Türk Zaferi, s.105-106, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 1999
4
Ercan Çetinerler, Kurtuluş Savaşı Hava Harekâtı, http://www.tayyareci.com.mht
245
müfrezeleri Kenti üç yerinden ateşe verdiler. Yangınlar sırasında halkın ateşleri
söndürme girişimleri engellendiği gibi, eşyalarını kurtarmak isteyenler de şehit
edildiler. Türk askerlerinin Kente yaklaşmakta olduğunu haber alan Yunan
askerleri, beraberlerinde Yerli Rumlar ve işbirlikçiler ile Eskişehir’i terk ettiler. Bu
durumdan yararlanan halk derhal yangınları söndürmeye koştu ve Kentin diğer
1
kısımları yanmaktan kurtuldu.
2 Eylül 1922 günü saat 10.00’da, Seyitgazi yönünden gelen Porsuk
Müfrezesi süvarileri Tekkeönü'nden Eskişehir'e girdiler. Saat 10.30’da da
3.Kolorduya bağlı 16.Alay Eskişehir’e ulaştı. Halk büyük bir coşku içinde Türk
askerlerini karşıladı. Eskişehir'in işgalinden sonra memurlarıyla birlikte
Sivrihisar'a taşınmış olan Mutasarrıf İbrahim Bey, geri dönerek yönetimi ele aldı.
2
Böylece Eskişehir’de de bir yılı aşkın süren Yunan işgali sona ermiş oldu.
BİR GAZETECİNİN ESKİŞEHİR İZLENİMLERİ: 2 Eylül 1922 günü Eskişehir
düşman işgalinden kurtuldu. Ancak işgalciler geri çekilirken Kenti yakıp, yıkmış
harabe haline getirmişlerdi. Hâkimiyeti Milliye Gazetesi'nin muhabirine göre;
Yunanlılar geri çekilirken 250 kişiyi öldürmüş, kent merkezinde 2 bin ev, 22 otel ve
han, 2 bin mağaza ve dükkân, 5 hamam, 4 fabrika, 2 cami, 3 mescit ve 10 okul
yakmışlardı. Köylerde ise 13 bin ev ve 2 bin davar ağılı ateşe vermişlerdi. 150 bin
dönüm ormanlık alan da kül haline getirilmişti. O günkü kaynaklara göre kent ve
çevresinde 150 milyon lira zarar meydana gelmişti.
3
1
Prof.Dr. Ali Sarıkoyuncu, Milli Mücadelede Eskişehir, s.152-153, Osmangazi
Üniversitesi Yayınları, Eskişehir, 2002
2
Milli Mücadelede Eskişehir (Makale), http://www.eskisehir-bld.gov.tr
3
Kurtuluş Savaşında Eskişehir (Makale), http://www.eskisehir.gov.tr
4
Fahri Belen, Büyük Türk Zaferi, s.109, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 1999
246
Dağyenice Köyü’nde geçirdiler ve 4 Eylül 1922 günü Taşlık, Kalkan yolundan
ilerleyerek, öğleden sonra saat 14.00’te bitkin ve yorgun bir halde Simav’a
girmeden Gölköy, Ahmetli, Hisarbey istikametinden Demirci’ye doğru yola
1
koyuldular.
TURİST TÜMENİ BENZETMESİ: Kütahya, Gediz ve Simav’ı savunamadan ve savaşa-
madan, Demirci, Sındırgı, Soma, Bergama üzerinden Dikili Limanı’na ulaşan Yunan
15.Tümeni, 13 Eylül 1922 gecesi Yunan savaş gemilerine binerek Midilli Adası’na
kaçmıştır. Yunanlılar bu kaçmayı bir zafer saymışlar ve bu olayı “Yeni Onbinlerin
Dönüşü” adlı kitapta, bir övgü olarak yer vermişlerdir. A.Tufan Yazman’ın
“Dumlupınar’dan İzmir’e Esen Kasırga” adlı kitabında ise; “Onları takip eden Türk
Müfrezesi, ancak üçte bir oranında bir kuvvetle, kendisinden çok daha kalabalık ve
üstün silahlarla donatılmış Yunan tümenini, etkisiz bir hale getirerek, denize kadar
kovalamıştır.” diye yazar ve ekler. “Bu on bin kişilik tümene, Turist Tümeni adı
verilmeli.” der.
2
On bin Yunan askerine karşılık, Simav’da 3700 yaşlı, kadın ve çocuk bulun-
maktaydı ve Yunanlılar kaçacakları yerde Simav’ın içine girselerdi felaket
olurdu. Yunan tümenini kovalayan 61.Tümen’in öncüleri aynı gün Dağyenice
Köyü’ne ulaştılar ve geceyi burada geçirdiler.
61.Tümen askerleri, 5 Eylül 1922 Salı günü sabahleyin Dağyenice’den,
Gökçeler’e ve oradan da Simav Leylekkürü Merası’na (Panayır Yeri) geldiler.
Simavlılar burada askerleri gözyaşları içinde karşıladılar. Albay Osman Arif Bey,
kısa bir konuşma yaptı. Askerlere ev ekmeği ve ayran ikram edildi. Böylece
3
Simav üçüncü kez Yunan işgalinden kurtulmuş oldu.
BİR AÇIK MEKTUP
1
Simav Düşman İşgalinden Nasıl Kurtuldu (Makale), Alaattin Gürırmak,
www.simav.gov.tr
2
a.g.e.
3
a.g.e.
4
a.g.e.
247
YUNANLILARIN KÜTAHYA VE ESKİŞEHİR’DEN BURSA’YA
KAÇIŞI
Kütahya ve Eskişehir Yunan işgalinden kurtarıldıktan sonra, Türk kuvvetleri
Yunan Eskişehir grubunun peşine takıldı. Her ne kadar General Sumalis komu-
tasındaki Yunan 3.Kolordusu çekilmekte ve Şükrü Naili Paşa komutasındaki
Türk 3.Kolordusu kovalamakta ise de, Yunanlılar Türklere nazaran daha
kalabalık ve daha kuvvetliydiler.
3 Eylül 1922 sabahı erken saatlerde İnönü bölgesinde başlayan ve gittikçe
şiddetini artıran bir taarruz sonunda, İnönü Kasabası, Kütahya’dan gelen Albay
Abdurrahman Nafiz (Gürman) Bey komutasındaki 1.Tümen’in eline geçti.
Yunanlılar Bursa’ya doğru çekilmelerini hızlandırdılar. Daha kuzeyde ise 4 Eylül
1922 günü Halit (Karsıalan) Paşa komutasındaki Kocaeli Grubu da, İznik ile
1
Gemlik arasındaki cepheye taarruz ederek Bursa’ya doğru ilerlemeye başladı.
Dağ Yöresi, cephe gerisinde olduğu için burada fazla Yunan kuvveti yoktu.
Yunanlılar yalnızca güvenlik için kuvvet bulunduruyorlardı. Kaymakam İbrahim
Ethem Bey komutasındaki Demirci Akıncıları yirmi gündür Yunanlılara aman
vermiyorlardı. Akıncılar da taarruza başladılar. 3 Eylül 1922 günü Sındırgı’yı, bir
gün sonra da Bigadiç’i kurtardılar ve Balıkesir’e doğru ilerlemeye başladılar. Üç
gün sonra 6 Eylül 1922 günü Akıncı müfrezeleriyle komutanları İbrahim Ethem
Bey Balıkesir’e girdiler. On beş gün sonra da Yakup Şevki Paşa komutasındaki
2.Ordu birlikleri Balıkesir’e gelince, İbrahim Ethem Bey, Akıncıları terhis etti ve
2
onlar da tarihteki şerefli yerlerini aldılar.
AKINCILARIN VEDASI: Demirci Akıncıları Balıkesir hükümet konağı önünde
toplandılar. Silahlarını, fişeklerini ve el bombalarını ordu ambarına bırakmışlardı. O
korkunç görünüşlü akıncılar yeniden sıradan köylüler olmuşlardı. Yakup Şevki Paşa ve
karargâhı bu veda töreninde bulunmak için konağın merdivenlerinde yerlerini aldılar.
İbrahim Ethem Bey kısa bir veda konuşması yaptı. “Akıncı kardeşlerim! İşimiz bitti.
Şimdi, verdiğimiz söz gereği, bir teşekkür bile beklemeden köyünüzün yolunu tutun
ve sabana yapışın. Siz savaşırken köyünüz yıkılmış, eviniz yağmalanmış, aileniz kayba
uğramış olabilir. Tevekkülle karşılayın. Daha acısı belki bazı hainleri zengin, hatta
mevki sahibi olmuş görebilirsiniz. Bir gün, hizmetinizi küçümseyenler bile çıkabilir.
Bütün bunları ölüme meydan okumuşların vakarı ile seyredin. Ancak vatanın
kurtuluşunda payı olanların duyabileceği o engin hazzı, hiçbir şeye değişmeyin. Çünkü
bu hazzı vatanın kurtuluşunda payı olanlardan başka hiç kimse duyamaz.” diye
konuşmasını sürdürdü ve sonra helalleşmek için akıncıların arasına karıştı.
3
1
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.203-204, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
2
İbrahim Ethem Akıncı (Makale), http://www.demirci.gov.tr
3
Turgut Özakman, Şu Çılgın Türkler, s.669-670, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2005
248
Yunanlılar Emet’ten iki ay önce çekilmişlerdi. Emet civarından ise 3 Eylül
1922 günü tamamen çekildiler. 4 Eylül 1922 günü Tavşanlı Yunan işgalinden
kurtuldu. Alabardalı Kabakçı Salih Efe, Topal Saadettin Efe, Canip Efe,
Derbentli Eyüp ve Nömen efeler Yunan askerlerini Bursa istikametinde
1
kovaladılar. 5 Eylül 1922 günü Domaniç kurtarıldı.
Akıncılar ve çeteler Yunanlılar için Dağ Yöresi’ni cehenneme çevirdiler.
Asker kurallara uyuyordu. Ama çeteler ve köylüler için kural, halka kötü
davranmış Yunan askerlerini yakalayıp, yok etmekti. Yunanlılarla işbirliği
yapanların büyük bölümü, Yunan askerleri ve göçen Rumlarla birlikte
2
kaçıyorlardı.
Çeteler 10 Eylül 1922 günü Bursa’ya girdiler. Yunanlılar kenti bir gün önce
boşaltmışlardı. Şükrü Naili Paşa komutasındaki 3.Kolordu birlikleri 11 Eylül
1922 günü Bursa’ya ulaştılar. Bursa’da birleşen askerlerle çeteler Mudanya’ya
3
kadar Yunanlıları takip ettiler.
Mudanya’da gemilere binecek kadar zamanı olan Yunanlılar kaçabildiler.
Kocaeli Grubu da Gemlik üzerinden Mudanya’ya yetişti. Mudanya kıskaç içine
alınınca Yunanlılar daha batıya Bandırma’ya kaçtılar. 17/18 Eylül 1922 gecesi
4
son Yunan askerleri de Erdek’ten gemilere binerek Anadolu’yu terk ettiler.
1
Recep Aydoğdu, Bursa’ya Komşu Kütahya İli Tavşanlı İlçesi’ne Bağlı Bir Bölüm Köy ve
1
İbrahim Artuç, Büyük Taarruz, s.211, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2005
250
Adası’na kaçtılar. Böylece Türk Ordusu, Başkomutanları Mustafa Kemal
1
Paşa’nın gösterdiği hedefe, yani Akdeniz’e (Ege Denizi) ulaştı.
BİR BİLDİRİ
1
a.g.e, s.209-233
2
Mubahat Erdoğan, Milli Mücadelede Kütahya ve Çevresindeki Savaşlar (Dumlupınar
Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi), s.176-177, http://www.belgeler.com, Kütahya, 2006
251
SONSÖZ
Fransız Devrimi ile ortaya çıkan milliyetçilik akımı, etkilerini Yunan
Yarımadası’nda da gösterdi ve Büyük Zafer’den bir yüzyıl önce, 1822 yılında
Yunan İsyanı başladı. Bu isyan sırasında Mora Yarımadası ve Girit Adası’nda
binlerce Türk, ya öldürüldü ya da Anadolu’ya göç ettirildi. Bu olaylar Anadolu
Rumları için bir kırılma noktasıydı. Batı Anadolu’ya getirilen Türk göçmenler,
başlarına gelen olayları anlattıkça, Türkler ile Rumlar arasında giderek soğukluk
ve husumet artıyordu. Ayrıca Yunanistan’a eğitime giden Rum gençleri,
eğitimlerinden sonra birer fanatik Yunan milliyetçisi olarak Anadolu’ya
dönüyorlardı.
Yunanlılar, kurdukları devletin sınırları dışında Anadolu’da bulunan ve
soydaş olarak gördükleri Ortodoks Rum Azınlığı, üzerinde yasadığı topraklarla
birlikte Yunanistan’a katılması fikrinden hareket ederek, aralıksız bir şekilde
çaba sarf etmişlerdi. Birinci Dünya Savaşı’na kadar bir fikir olarak sürdürülen bu
cereyan, savaş stratejisi içinde yine Osmanlı’ya karşı savaşan Avrupa
devletlerinin Yunanistan’ı alet etmek istedikleri bir politikaya dönüşerek,
Anadolu’da Hellenizm’i canlandırmasına ve daha sonra da Yunanlıların da
kabul etmek zorunda kalacakları bir Küçük Asya Seferi ne yol açmıştı. Bu
yöreleri işgal edenlerin amacı, bölgenin demografik, sosyal, kültürel ve
ekonomik yapısını değiştirerek, burayı her yönden Yunanistan’ın bir parçası
haline getirmekti. Bu bölgedeki Türkleri göçe zorlamak, Yunanistan ve
adalardan getirilen göçmenleri buralara yerleştirmek, okullar açmak, Türk
lirasının yerine drahmiyi geçerli kılmak, Türklerin daha önce kurmuş oldukları
dernek ve kurumları işlemez bir hale getirmek, bu ilhak politikasının belli başlı
1
uygulamaları olarak görülmekteydi. Ama olmadı.
Yüz yıl önce Moralı ve Giritli Türklerin başına gelenler, 1922 yılında
Kütahyalı, Eskişehirli, Afyonkarahisarlı ve tüm Egeli Rumların başına geldi.
Asırlardır Anadolu’da birlikte yaşayan iki ulus için ayrılık vakti geldi. Artık sadık
Osmanlı vatandaşı Rum azınlık mensubu olmak ta önemli değildi. Sonuçta Rum
değiller miydi, isteseler bile kalamazlardı Anadolu’da. Yunanca bilmeyen,
Anadolu’nun coğrafi koşullarına alışkın, Türklerle birlikte yaşayan Egeli Rumlar,
bilmedikleri yabancı bir diyara, Yunanistan’a yerleşmek için yollara döküldüler.
Bazıları durumun önemini pek kavrayamamışlardı. Yeniden döneriz ümidi ile
evini kilitleyip, anahtarını Türk komşusuna bırakanlar vardı. Nasıl olsa iki tarafın
devlet adamları anlaşırlar da biz tekrar evlerimize döneriz diye ümit edenler de
vardı. Ama Mora ve Girit’ten ayrılarak Anadolu’ya göç eden Türkler, yüz yıl
geçtiği halde geri dönememişlerdi. Egeli Rumların da geri dönmeleri bir hayaldi.
Çünkü emperyalist Avrupa bir kumar oynamış ve kaybetmişti. Artık hiçbir şey
eskisi gibi olamazdı.
1
Mubahat Erdoğan, Milli Mücadelede Kütahya ve Çevresindeki Savaşlar (Dumlupınar
Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi), s.25, http://www.belgeler.com, Kütahya, 2006
252
Haritada bir nokta şeklinde gösterilen Kütahya İl Merkezi’nin üzerine
pergelin bir ayağını koyarak, yüz elli kilometre yarıçapında çizdiğimiz dairenin
içinde, bir FELAKET yaşandı ve aynı zamanda bir de ZAFER kazanıldı.
Tarih yazılmaya devam ediyordu. Mudanya Ateşkes Anlaşması ve Lozan
Barış Antlaşması imzalandı. Mustafa Kemal Paşa Atatürk soyadını aldı ve
Cumhurbaşkanı oldu. Türkiye Cumhuriyeti Devleti kuruldu. Devrimlerle birlikte
çağdaşlaşma gerçekleşti. Tarihte bir ilk yaşandı. Halkının büyük çoğunluğu
Müslüman olan ve emperyalist Avrupa’ya rağmen bağımsız, demokrat, laik bir
devlet kuruldu. Bu, Dünya’daki mazlum milletlere bir örnek oluşturdu. Tarih
günümüzde de bu çizgide yazılmaya devam etti ve etmektedir.
253
KAYNAKLAR
KİTAPLAR
Atatürk Mustafa Kemal, Nutuk, Bil Yayıncılık, Ankara,1993
Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri, Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı, http://www.atam.
gov.tr
Abalıoğlu Yunus Nadi, Çerkez Ethem Kuvvetlerinin İhaneti, Sel Yayınları, İstanbul, 1955
Adıvar Halide Edip, Türkün Ateşle İmtihanı, Atlas Kitapevi, İstanbul, 1985
Akıncı İbrahim Ethem, Demirci Akıncıları, TTK Yayınları, Ankara, 1978
Albek Suzan, Dorylaion'dan Eskişehir'e, Anadolu Üniversitesi Eğitim Sağlık ve Bilimsel
Araştırma Çalışmaları Vakfı Yayını, Eskişehir, 1991
Altay Fahrettin, On Yıl Savaş, 1919-1922 ve Sonrası, İnsel Yayınları, İstanbul, 1970
Apak Rahmi, Garp Cephesi Nasıl Kuruldu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1990
Arıkoğlu Damar (Zamir), Hatıralarım, Tan Gazetesi Yayınları, İstanbul, 1961
Artuç İbrahim, Büyük Dönemeç Sakarya Meydan Muharebesi, Kastaş Yayınevi, İstanbul,
1985
Artuç İbrahim, Kurtuluş Savaşı’nın Zorlu Yılları, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2002
Atay Falih Rıfkı, Çankaya, Pozitif Yayınları, İstanbul, 2004
Ateş Toktamış, Türk Devrim Tarihi, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2000
Avcıoğlu Doğan, Milli Kurtuluş Tarihi, Tekin Yayınevi, İstanbul, 1998
Aydemir Şevket Süreyya, Tek Adam, Remzi Kitapevi, İstanbul, 2005
Aykut Fahri, İstiklal Savaşı’nda Kütahya ve Eskişehir Muharebeleri, Genelkurmay
ATASE Yayınları, Ankara, 2006
Belen Fahri, Büyük Türk Zaferi, Cumhuriyet Yayınları, İstanbul, 1999
Beşli F.Ferihan, Bu Topraklar İçin, Güldikeni Yayınları, Ankara, 2005
Bozdağ İsmet, Bilinmeyen Atatürk, Truva Yayınları, İstanbul, 2005
Çalışlar İzzettin, Gediz Kütahya ve İkinci İnönü Muharebelerinde 61.Tümen,
Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara, 2006
Erdoğan Mubahat, Milli Mücadelede Kütahya ve Çevresindeki Savaşlar (Dumlupınar
Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi), http://www.belgeler.com, Kütahya, 2006
Erendil Muzaffer, Kütahya-Eskişehir Muharebeleri, Genelkurmay ATESE Yayınları,
Ankara, 1980
254
Görgülü İsmet, Büyük Taarruz, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1992
Güner Hamza, Tarihte Kütahya, Vilayet Matbaası, Kütahya, 1961
Eroğlu Prof Dr. Hamza, Türk İnkılâp Tarihi, Devlet Kitapları, İstanbul, 1982
Kıvırcık Emir, Cepheye Giden Yol, GOA Yayınları, İstanbul, 2008
Kindross Lord, Atatürk, Bir Milletin Yeniden Doğuşu, Sander Yayınları, İstanbul, 1974
Kutay Cemal, Çerkez Ethem Tamamlanmış Dosya, Özgür Yayınları, İstanbul, 2004
Önder Mehmet, Atatürk’ün Yurt Gezileri, Türkiye İş Bankası Yayınları, 1975
Özakman Turgut, Şu Çılgın Türkler, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2005
Özalp Kazım, Milli Mücadele 1919-1922, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1998
Palazoğlu A.Bekir, Başöğretmen Atatürk, Milli Eğitim Yayınları, Ankara, 1991
Par Arif Hikmet, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Sözlük, Serhat Yayınları, İstanbul, 1990
Sarıhan Zeki, Çerkez Ethem’in İhaneti, Kaynak Yayınları, İstanbul, 1998
Sarıhan Zeki, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1996
Sarıkoyuncu Prof.Dr. Ali, Milli Mücadelede Eskişehir, Osmangazi Üniversitesi Yayınları,
Eskişehir, 2002
Selek Sabahattin, Anadolu İhtilali, Kastaş Yayınları, İstanbul, 2004
Selek Sabahattin, Milli Mücadele, Örgün Yayınevi, İstanbul, 2002
Sezengöz Sevinç, Sevinç Sezengöz, Milli Mücadelede Döneminde Kütahya ve Birinci
Meclis’te Kütahya Milletvekilleri, Siyasi Görüşleri ve Hizmetleri (Dumlupınar
Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi), http://www. belgeler.com, Kütahya, 2006
Sotiriyu Dido, Benden Selam Söyle Anadolu’ya, Sander Yayınları, İstanbul, 1970
Şimşir Bilal N. İngiliz Belgeleri ile Sakarya’dan İzmir’e (1921-1922), Bilgi Yayınevi,
İstanbul, 1989
Şişman Adnan, Milli Mücadele’de Afyon ve Uşak’ın Kurtuluşu, T.B.M.M. Kültür, Sanat ve
Yayın Kurulu Yayınları, Afyon, 1996
Uzunçarşılı İsmail Hakkı, Kütahya Şehri, Maarif Vekâleti, İstanbul, 1932
Yazman M.Şevki, Anadolu’nun İşgali, Kum Saati Yayınları, İstanbul, 2006
Yeşil Mustafa, Kütahya İlinin Kısa Tarihi, Ebüzziya Matbaası, İstanbul, 1937
255
Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri, Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı,
http://www.atam.gov.tr
Osmanlıca Sözlük, http://www.osmanlicaturkce.com
TBMM 1.Dönem Gizli Celse Zabıtları, http://www.tbmm.gov.tr
TBMM 1.Dönem Zabıt Cerideleri, http://www.tbmm.gov.tr
Yurt Ansiklopedisi, Anadolu Yayıncılık, İstanbul, 1975
MAKALELER
Aydoğdu Recep, Bursa’ya Komşu Kütahya İli Tavşanlı İlçesi’ne Bağlı Bir Bölüm Köy ve
Beldelerin Tarihi, http://www.recepaydogdu.com/
Ayışığı Prof Dr. Metin, Kuva-yı Milliye ve Dursunbey (Sempozyum Sunumu),
http://w3.balikesir.edu.tr/~metinay/dursunbey.htm
Çetinerler Ercan, Kurtuluş Savaşı Hava Harekâtı, http://www.tayyareci.com.mht
Dinçel Ömer Faruk, Kabakçı Salih Efe, http://omerfarukdincel.com/
Dinçel Ömer Faruk, Kabakçı Salih Efe'nin Faaliyetleri, http://doganlar-koyu/
Dinçel Ömer Faruk, Tavşanlı Tarihi, http://omerfarukdincel.googlepages.com
Gürırmak Alaattin, Simav Düşman İşgalinden Nasıl kurtuldu, http://www.simav.gov.tr
Müderrisoğlu Alptekin, İyonya Devleti, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, sayı 27
http://www.atam.gov.tr
Özçelik Dr. Ayfer, Gediz Taarruzu, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, sayı:21,
http://www.atam.gov.tr
Özkök Ertuğrul, Bir Bit’li Muhacir Hikâyesi, Hürriyet Gazetesi, 18.05.2003
Gazi Emet’te Milli Mücadele, http://www.emet.gov.tr
İbrahim Ethem Akıncı, http://www.demirci.gov.tr
Kurtuluş Savaşında Eskişehir, http://www.eskisehir.gov.tr
Milli Mücadelede Eskişehir, http://www.eskisehir-bld.gov.tr
Milli Mücadelede Uşak, http://www.tarihportali.net/
Zafertepe Çalköy'ün Tarihteki Yeri ve Önemi, http://zafertepe43.com
256
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ ................................................................................................................ 2
1. BÖLÜM: KURTULUŞ SAVAŞI BAŞLARKEN ............................................... 5
GENEL DURUM .................................................................................................. 5
KÜTAHYA SİVAS KONGRESİ KARARLARINI DESTEKLİYOR ......................... 6
İŞGAL ASKERLERİ ............................................................................................. 8
MÜDAFAA-İ HUKUK ŞUBESİ AÇILIYOR ........................................................... 9
İLK KÜTAHYA MİLLETVEKİLLERİ .................................................................... 11
2. BÖLÜM: ÇETECİLİK DÖNEMİ ..................................................................... 17
ÇERKEZ ETEM KÜTAHYA’ DA ........................................................................ 17
KÜTAHYA MİLLİ ALAYI ..................................................................................... 21
SİMAV, DEMİRCİ SAVAŞI ................................................................................ 24
MUSTAFA KEMEL PAŞA KÜTAHYA’ DA ......................................................... 26
MİLLİ ALAY CEPHE YOLUNDA ........................................................................ 28
MİLLİ ALAY’IN SONU ........................................................................................ 31
SİMAV, DEMİRCİ SAVAŞI’NIN SONUÇLARI ................................................... 32
SİMAV, GEDİZ VE UŞAK’IN İŞGALİ ................................................................. 34
ALAYUNT TOPLANTISI .................................................................................... 35
GEDİZ SAVAŞI .................................................................................................. 38
GEDİZ SAVAŞI’NIN SONUÇLARI ..................................................................... 43
3. BÖLÜM: KUVA-YI SEYYARE’ NİN İSYANI ................................................. 47
ALBAY İSMET BEY (İnönü) ESKİŞEHİR’DE .................................................... 47
KUVA-YI SEYYARE’NİN BÜTÇESİ ................................................................... 50
SİMAV BÖLGE KOMUTANLIĞI SORUNU ........................................................ 51
ANLAŞMAZLIK TIRMANIYOR .......................................................................... 53
HARP RAPORLARI KRİZİ ................................................................................. 56
MUSTAFA KEMAL PAŞA VE ÇERKEZ ETHEM ESKİŞEHİR’DE .................... 58
ÇERKEZ ETHEM KÜTAHYA YOLUNDA .......................................................... 59
ESKİŞEHİR TOPLANTISI .................................................................................. 62
KAZIM VE REŞİT BEYLER KÜTAHYA’DA ....................................................... 64
ANKARA’DA UZLAŞMA ÇABALARI ................................................................. 69
KADI AHMET ASIM EFENDİ OLAYI ................................................................. 70
ALTINTAŞ’TA YUNAN CASUSU OLAYI ........................................................... 74
FIRTINA ÖNCESİ DURGUNLUK ...................................................................... 76
MİLLETVEKİLLERİNİN ANKARA TOPLANTISI ................................................ 79
NASİHAT HEYETİ KÜTAHYA’DA ..................................................................... 83
EMET ‘TEN HAYVAN SÜRÜLERİ TOPLANIYOR ............................................ 85
NASİHAT HEYETİ GÖRÜŞMELERE BAŞLIYOR ............................................. 86
BAKANLAR KURULU TOPLANIYOR ................................................................ 88
NASİHAT HEYETİ TUTUKLANDI MI? ............................................................... 90
257
ÇERKEZ ETHEM’İN TBMM’NE ÇEKTİĞİ TELGRAF ........................................ 92
4: BÖLÜM: ÇETECİLİĞİN SONU ..................................................................... 93
KUVA-YI SEYYARE’NİN GÜCÜ ........................................................................ 93
DÜZENLİ ORDU BİRLİKLERİ KÜTAHYA’DA.................................................... 94
T.B.M.M.’DE KUVA-YI SEYYARE İLE İLGİLİ GİZLİ OTURUM ......................... 95
İSMET (İnönü) BEY’İN BİLDİRİLERİ ................................................................. 98
İSMET (İnönü) BEY’İN, ÇERKEZ ETHEM İLE SON HABERLEŞMESİ ............ 99
ÇERKEZ ETHEM’İN İSTANBUL’A ÇEKTİĞİ TELGRAF ................................. 103
DÜZENLİ ORDU BİRLİKLERİ GEDİZ YOLUNDA ........................................... 104
KUVA-YI SEYYARE GEDİZ’DEN AYRILIYOR ................................................ 105
BİRİNCİ İNÖNÜ SAVAŞI BAŞLIYOR .............................................................. 106
61.TÜMEN KÜTAHYA’YA ÇEKİLİYOR ........................................................... 108
ORDU İKİ ATEŞ ARASINDA, 61.TÜMEN KÜTAHYA’DA ............................... 109
BİRİNCİ İNÖNÜ ZAFERİ, KÜTAHYA’DA TEHLİKE ........................................ 111
KUVA-YI SEYYARE DAĞILARAK BATIYA ÇEKİLİYOR ................................. 114
ÇERKEZ ETHEM YUNANLILARA SIĞINIYOR ............................................... 118
KUVA-YI MİLLİYE TARİHTEKİ ŞEREFLİ YERİNİ ALIYOR ............................ 121
5. BÖLÜM: YUNAN ORDUSU’ NUN İLERLEYİŞİ ......................................... 122
İKİNCİ İNÖNÜ SAVAŞI’NDAN ÖNCEKİ DURUM ........................................... 122
YUNAN TAARRUZU BAŞLIYOR ..................................................................... 124
İNÖNÜ’DE İKİNCİ ZAFER ............................................................................... 125
ASLIHANLAR SAVAŞI..................................................................................... 129
6. BÖLÜM: KÜTAHYA, ESKİŞEHİR SAVAŞI ................................................ 131
YUNAN ORDUSU’NDA STRATEJİ DEĞİŞİKLİĞİ ........................................... 131
TÜRK ORDUSU’NUN DURUMU ..................................................................... 134
YUNAN ORDUSU TAARRUZA BAŞLIYOR .................................................... 137
TAVŞANLI’NIN İŞGALİ .................................................................................... 139
GEDİZ’IN ÜÇÜNCÜ KEZ İŞGALİ .................................................................... 141
ALTINTAŞ’IN İŞGALİ ....................................................................................... 142
KÜTAHYA’YA DOĞRU ÇEMBER DARALIYOR ............................................. 143
YUMRUÇAL-NASUHÇAL MUHAREBESİ ....................................................... 145
GERİ ÇEKİLME BAŞLIYOR ............................................................................ 147
YUNAN ASKERLERİ KÜTAHYA KENTİ’NDE ................................................. 151
SİMAV’IN İŞGALİ VE EMET’İN DURUMU ...................................................... 153
TÜRK ORDUSU ESKİŞEHİR’İN DOĞUSUNA ÇEKİLİYOR............................ 153
7. BÖLÜM: YUNAN İŞGALİ ............................................................................ 156
KÜTAHYA’DA İŞGAL GÜNLERİ ..................................................................... 156
YUNAN KRALI KONSTANTİN KÜTAHYA’DA ................................................. 157
İŞGAL ALTINDA İLK BAYRAM ....................................................................... 163
SAKARYA’DAN GERİSİN GERİYE ................................................................. 164
CEPHE GERİSİNDE DAĞ YÖRESİ VE DEMİRCİ AKINCILARI ..................... 167
AĞAÇHİSAR BASKINI..................................................................................... 169
258
1921–1922 KIŞI ÇOK SERT GEÇTİ................................................................ 170
GECİKEN EMET İŞGALİ ................................................................................. 171
DEĞİRMİSAZ OLAYI VE EMET HÜKÜMET KONAĞI’NIN YAKILMASI ......... 172
CEVİZDERESİ DESTANI ................................................................................ 173
YUNANLILAR GAZİ EMET VE KÖYLERİNDEN İNTİKAM ALIYOR ............... 175
TAVŞANLI YUNAN İŞGAL KOMUTANININ ÖLDÜRÜLMESİ ......................... 176
DERBENT, YENİKÖY, EŞEN VE ALABARDA KÖYLERİNİN YAKILMASI....... 177
CEPHENİN İKİ TARAFINDAKİ SESSİZLİK ..................................................... 177
8. BÖLÜM: KOCATEPE’DEN DUMLUPINAR’A ............................................ 178
TAARRUZ ÖNCESİ ORDULARIN DURUMU .................................................. 178
YUNAN BAŞKOMUTANI HACIANESTİ CEPHEDE ........................................ 180
SÖZDE İYONYA DEVLETİ .............................................................................. 181
TAARRUZ PLANI: SAD ................................................................................... 183
UZUN VE ZORLU YÜRÜYÜŞLER GİZLİLİK İÇİNDE BAŞLIYOR .................. 185
AKINCILAR VE EFELER DE HAZIRLIK EMRİNİ ALIYORLAR ....................... 186
BAŞKOMUTAN MUSTAFA KEMAL PAŞA CEPHEDE ................................... 187
BÜYÜK TAARRUZA ALTI SAAT KALA ........................................................... 188
SÜVARİ KOLORDUSU AHIR DAĞI’ NI AŞIYOR ............................................ 190
26 AGUSTOS SABAHA KARŞI, BÜYÜK TAARRUZ BAŞLIYOR ................... 191
İKİNCİ ORDU GÖSTERİ TAARRUZUNA BAŞLIYOR ..................................... 192
SÜVARİLER CEPHE GERİSİNE AKIYOR ...................................................... 193
YUNAN KARARGÂHLARINDAKİ TUTARSIZLIKLAR ..................................... 194
YUNAN CEPHESİ YARILIYOR ....................................................................... 196
AFYONKARAHİSAR İKİNCİ DEFA YUNAN İŞGALİNDEN KURTULUYOR ... 199
SÜVARİLER NEREDELER VE NE YAPIYORLAR? ....................................... 200
YUNAN BAŞKOMUTANI’NIN UYGULANAMAYAN TAARRUZ EMRİ ............ 201
DUMLUPINAR’A DOĞRU ZORLU BİR YARIŞ ............................................... 204
SÜVARİLERİN ZOR GÜNÜ ............................................................................. 207
DERBENTLİLERİN İNTİKAMI ......................................................................... 208
İKİNCİ ORDU GEÇ KALIYOR ......................................................................... 209
BAŞKOMUTAN VE KOMUTANLAR AFYONKARAHİSAR’DA........................ 210
KARAR DOĞRU, UYGULAMA YANLIŞ .......................................................... 211
TÜRK ZAFERİNE VE YUNAN FELAKETİNE BİR GÜN KALA ....................... 212
SÜVARİLER BİR ORADA, BİR BURADA ........................................................ 213
YUNAN KÜÇÜKASYA ORDUSU ÜÇ PARÇA ................................................. 215
KÜTAHYA RUMLARI GÖÇE HAZIRLANIYOR ............................................... 216
9. BÖLÜM: BÜYÜK ZAFER ............................................................................ 217
MUSTAFA KEMAL PAŞA ÇALKÖY ZAFERTEPE’DE .................................... 217
FEVZİ PAŞA ALTINTAŞ’TA ............................................................................ 220
KÜTAHYA’NIN KURTULUŞU .......................................................................... 221
BAŞKOMUTAN MEYDAN SAVAŞI ................................................................. 223
GELİNKAYASI HAREKÂTI .............................................................................. 227
ÇALKÖY’ DE KAĞNI BAŞINDAKİ GÖRÜŞME ............................................... 228
259
İZMİR’E DOĞRU BÜYÜK YARIŞ .................................................................... 232
SÜVARİLER TRİKOPİS’İ KOVALIYOR VE GEDİZ KURTULUYOR ............... 235
HAMİDİYEHANI (Abide Köyü) VE OYSU KÖYÜ BASKINLARI ...................... 236
KAPLANGI MUHAREBESİ .............................................................................. 237
UŞAK’IN KURTULUŞU .................................................................................... 238
ESİR BAŞKOMUTAN TRİKOPİS .................................................................... 240
ESKİŞEHİR’İN KURTULUŞU .......................................................................... 245
ONBİNLERİN KAÇIŞI VE SİMAV’IN KURTULUŞU ........................................ 246
YUNANLILARIN KÜTAHYA VE ESKİŞEHİR’DEN BURSA’YA KAÇIŞI .......... 248
SÜVARİLERİN VE PİYADELERİN İZMİR’E DOĞRU BÜYÜK YARIŞI ........... 249
SONSÖZ .......................................................................................................... 252
KAYNAKLAR .................................................................................................. 254
260
http://www.cengizcetintas.com/index.html
261