OSMANLI TARİHİNDE EFSANELER VE GERÇEKLER

—
HALİL İNALCIK

KRONİK KİTAP: 25 KRONİK KİTAP

Osmanlı Tarihi Dizisi: 9 Balçık Sk. No6, Gümüşsuyu
İstanbul - 34327 - Türkiye
YAYIN YÖNETMENİ Telefon: (0212) 243 13 23
Adem Koçal Faks: (0212) 243 13 28
kronik@kronikkitap.com
EDİTÖR
Can Uyar Kültür Bakanlığı Yayıncılık
Sertifika No: 34569
KAPAK TASARIMI
CUMBA.CO www.kronikkitap.com
kronikkitap
MİZANPAJ
Kronik Kitap BASKI VE CİLT
İmak Ofset Basım Yayın Tic. ve San. Ltd. Şti
1. Baskı, NTV, 2015, İstanbul Merkez Mah. Atatürk Cad. Gök Sok. No: 1
3. Baskı, Ağustos 2017, İstanbul 34197 Yenibosna / İstanbul / Türkiye
Telefon: +90 444 62 18
ISBN Matbaa Sertifika No: 12531
978-975-2430-15-0
YAYIN HAKL ARI
Bu kitabın tüm yayın hakları saklıdır.
Tanıtım amacıyla, kaynak göstermek şartıyla yapılacak
kısa alıntılar dışında yayınevinden izin alınmadan
çoğaltılamaz, yayımlanamaz ve dağıtılamaz.
 HALİL İNALCIK

1916’da İstanbul’da doğdu. Ankara Üniversitesi DTCF’nin

ilk öğrencilerinden oldu. Yakınçağ Bölümü’nde doktorasını
tamamladıktan sonra, 1942-1972 döneminde aynı fakülte-
de öğretim üyesi oldu. 1972’de Chicago Üniversitesi Ta-
rih Bölümü’ne Osmanlı tarihi konusunda dersler vermek
üzere davet edildi. 1993’te Bilkent Üniversitesi’nden davet
alıncaya dek Chicago Üniversitesi’nde görevini sürdürdü.
Bu yıllar içinde başta Harvard olmak üzere birçok Ameri-
kan üniversitesinde Osmanlı tarihi seminerleri düzenledi.
1973’teki “he Ottoman Empire - he Classical Age (1300-
1600) (Osmanlı İmparatorluğu - Klasik Dönem)” kitabın-
dan başlayarak uluslararası yayınevlerinde pek çok kitabı
yayımlandı. Türkiye, İngiliz, Amerikan, Sırp ve Arnavut-
luk akademilerine üye seçildi. Yurtiçinde ve yurtdışında
fahri doktora, ödül ve nişanlar aldı. Arşivini bağışladığı
Bilkent Üniversitesi bünyesindeki Halil İnalcık Center
for Ottoman Studies (Halil İnalcık Osmanlı Çalışmaları
Merkezi) 2008’de açılmıştır. 25 Temmuz 2016 tarihinde
100 yaşında vefat etmiştir.

Yayınevimizdeki Diğer Kitapları

Osmanlı’da Devlet, Hukuk ve Adâlet
Osmanlı ve Avrupa
Tanzimat ve Bulgar Meselesi
he Ottoman Empire and Europe
 İÇİNDEKİLER

SUNUŞ 7
ÖNSÖZ 9

1 TÜRKMENLER VE RUMLAR 11
2 İZMİR’İ FETHEDEN BİZANS’I TİTRETEN TÜRK:
ÇAKA BEY 21
3 SON ARAŞTIRMALARLA ERTUĞRUL GÂZÎ’NİN
GERÇEK HİKÂYESİ 29
4 MİTOLOJİDEN GERÇEĞE: OSMANLI DEVLETİ’NİN
KURULUŞU 45
5 OSMAN GÂZÎ’NİN İZİNDE: İZNİK KUŞATMASI,
BÖLGE VE YOLLAR 59
6 OSMAN BEG’İN SAKARYA SEFERLERİ 65
7 ORHAN GÂZÎ ZAMANINDA
MÜSLÜMANLIK-HRİSTİYANLIK TARTIŞMALARI 81
8 KOSOVA SAVAŞI ÜZERİNE ÇAĞDAŞ BİR KAYNAK:
AHMEDÎ 93
9 ÇELEBİ MEHMED’İN İKTİDAR YOLU
BOLU DAĞLARINDAN GEÇMİŞTİ 99
10 İSTANBUL KUŞATMASINDA KRİTİK ÜÇ GÜN:
20-21-22 NİSAN 1453 109
11 İSTANBUL’UN FETHİ VE DENİZDE MÜCADELE 125
 HALİL İNALCIK

12 BOĞAZLAR’IN 800 YILLIK TARİHİ VE İSTANBUL 137

13 SULTAN II. OSMAN’IN KATLİ 159
14 KÖSEM SULTAN: İÇ-SAVAŞ DÖNEMİ 1623-1632 173
15 SULTAN I. İBRAHİM’İN HAL’İ VE KATLİ (1648) 197
16 KÖSEM SULTAN’IN ÖLÜMÜ 225
17 OSMANLILAR VE AVRUPA’DA PROTESTANLIĞIN YAYILIŞI 253
18 TÜRK TARİH TEZİ 259

DİZİN 267

6
 SUNUŞ

O smanlı araştırmalarının duayeni Halil İnalcık’ın on sekiz araş-

tırmasının metinleri Kronik Kitap tarafından okuyuculara ye-
niden sunuluyor. İnalcık’ın bizzat kendisinin başlığını “Osmanlı Ta-
rihinde Efsaneler ve Gerçekler” olarak belirlediği bu kitaptaki yazılar,
Ertuğrul Gâzi’den başlayarak 17. yüzyılın ortalarına kadar Osmanlı
tarihinde efsanevî bir şekilde kaydedilmiş olayları ve kişileri ele al-
maktadır. İnalcık mitolojik ve folklorik rivayetleri ele alırken, onları
toptan tarihdışı diye bir yana atmak yerine, onun ilk doğru rivayet-
lerini ortaya çıkarma ve toponimi ve topografik yöntemlerle tenkit
ve açıklama yolunu seçmektedir. Hayme Ana efsanesi, istiklal-i Os-
manî, fetret devrinde iktidar mücadeleleri, Konstantiniyye’nin fetih
süreçleri, II. Osman’ın öldürülmesi, Kösem Sultan, Yeniçeri cuntası
gibi konulardaki rivayetlerin gerçekliklerini bu metotlarla gözden
geçirmektedir.
Halil İnalcık ilerlemiş yaşında, Osmanlı’nın kurulduğu fiziki
coğrafyada yapmış olduğu saha çalışmaları ile tarih araştırmacıları
ve meraklıları için çok önemli bir açılım sunmaktadır. Bu topografik
çalışmalarda bir taraftan Osmanlı kuruluşuna dair dönemin riva-
yetlerini bizzat arazideki bulgularıyla açıklamaya çalışmakta diğer
taraftan da tarih literatürüne geçecek ciddi katkılar sunmaktadır. Bu
kitapta yer alan, Osman Gâzi tarafından Sakarya seferinde ziyaret
edilen Beştaş Zaviyesi’ne ait beş antik taşı tespit eden fotoğraf, bu
türden önemli bir katkıdır.
 Kitaptaki ilk sekiz yazı, Osmanlı Devleti’nin kuruluşu sürecin-
deki önemli gelişmeler hakkındadır. Bu yazılarda Osmanlı öncesi
Anadolu’da Türklerin Rumlarla ilişkileri, Çaka Bey’in Bizans İmpa-
ratorluğu ile mücadeleleri ve Ertuğrul Gazi’nin faaliyetleri, Osman
Gazi’nin İznik kuşatması ve Sakarya Seferi, Orhan Gazi dönemin-
de Müslümanlık-Hristiyanlık tartışmaları, I. Kosova Savaşı ile ilgili
Ahmedî’nin kaynaklığı ve Çelebi Mehmed’in Timur’a karşı müca-
delesi ele alınmaktadır. Sonraki üç yazıda İstanbul kuşatmasındaki
kritik üç gün ve bu süreçte yaşananların iktidar ilişkilerine yansıma-
ları, Fetih sonrasında Osmanlı’nın boğazlarda ve denizlerdeki mü-
cadeleleri incelenmektedir. Sonraki dört çalışma Valide-i Muazzama
Kösem Sultan’ın iktidar ilişkileri bağlamında II. Osman’ın ve I. İb-
rahim’in katledilmeleri, Osmanlı Sarayı’ndaki iktidar mücadeleleri
ve yeniçeri cuntası konularına odaklanmaktadır. Son iki yazıdan
ilkinde Avrupa’da Protestanlığın yayılmasındaki Osmanlıların ro-
lü irdelenmekte ve son yazıda ise İnalcık Türk Tarih Kongrelerinin
değerlendirmesini yapmaktadır. İnalcık’ın bu araştırmaları sonunda
tarihî gerçek olarak eserlerde yer almış birçok hususun hurafelerden
ibaret olduğu ortaya çıkmaktadır.
Bu kitap sayesinde, Osmanlı geçmişine dair çeşitli mahfillerde
öğretilenlerin sadece bir efsaneden ibaret olduğunu görecek ve bu
efsanelerin bir tarihçi titizliği ile nasıl anlamlandırıldığına şahit ola-
caksınız.
Kronik Kitap
 ÖNSÖZ

D aha önce yayınlanan 18 araştırmanın metinleri bu kitapla oku-

yuculara topluca sunuluyor. Bu araştırmalar, Ertuğrul Gâzi’den
başlayarak XVII. yüzyılın ortalarına kadar Osmanlı Tarihinin başlı-
ca kaynaklarındaki yanlışları, efsanevî bir şekilde kayıtlı olayları ve
kişileri ele almaktadır. Araştırmalar, toponimi ve topoğrafi metotları-
na uyarak yapılmış incelemelerdir. Bu metotla rivâyetlerin gerçek-
liği gözden geçirilmektedir. Araştırma sonunda tarihî gerçek olarak
eserlerde yer almış birçok hususun hurâfelerinden ibaret olduğu or-
taya çıkmıştır (özellikle bkz Hayme Hatun efsanesi).
Çeşitli konuları ele alan bu araştırmalarımın bir kitap halinde
özgün fotoğralarla bir arada basılması dolayısıyla kitaptaki fotoğralar,
araştırmalara özgünlük kazandıran değerli kanıtlar sunmaktadır. Bir
örnek olarak, Osman Gâzi tarafından Sakarya seferinde ziyaret edilen
Beştaş Zaviyesine ait beş antik taşı tespit eden fotoğraf, tarih literatü-
rü için ciddi bir katkıdır.

Halil İnalcık
Ankara, 2014
 OSMANLI TARİHİNDE EFSANELER VE GERÇEKLER

TÜRKMENLER VE RUMLAR

T ürkmen yayılışı, başlıca Anadolu platosu üzerinde ve kıyıya

paralel dağlık bölge ve yaylalarda (Toros zinciri, Karadeniz
kıyılarına paralel Trabzon’dan Bolu-Çerkeş’e kadar dağ zinciri) yo-
ğunlaşırken, kaçan Rum halkı kıyı şehirlerine ve berkitilmiş kalelere
yığılmaktaydı. Karadeniz kıyılarında Trabzon, Samsun, Sinop ve
Ereğli Rum nüfusun toplandığı ve Rum kalmış liman şehirleri ola-
rak dikkat çekiyordu. Batı Anadolu’da Laskaridler döneminde Ge-
diz ve Menderes vadileri Rum nüfusun sığındığı, ekonomik bakım-
dan gelişmiş bir bölge olarak ortaya çıktı. Laskaridlerin bu bölgede
Nymphaion’u (Nif ) bir merkez olarak seçmeleri doğaldır. Tehdit al-
tında Türklere karşı bir sınır şehri durumuna düşen İznik, bir idarî-
dinî merkez olarak kaldı. Batı Anadolu’da Lopadium’dan (Ulubat)
güneye inen bir sınır üzerinde Achyraus (Karesi adı bundan), Cha-
lamus, Khilara, hyateira, Gardesi, Philadelphia (Alaşehir), Tripolis
ve Laodiceia şehirleri Bizanslıların son dayanma noktalarıydı.1
Bu sınırların doğusundaki bölgelerde yaylalarda toplanan yoğun
Türkmen göçebeler,2 kışlak arayışında sınır tanımadan Gediz ve Men-
deres vadilerine inmek zorunda kalıyorlar ve bu durum Laskaridlerle
Konya Sultanlığı arasında ister istemez çatışmalara neden oluyordu.
Bizans idaresi, vadi girişlerinde hisarlar yaparak göçebelerin tarım
bölgelerine mevsimlik istilâsını önlemeye çalışıyor, bu yüzden çıkan
1 J. S. Langdon, Byzantium’s Last Imperial Ofensive in Asia Minor, New York
1992, 156.
2 Yalnız Denizli bölgesinde 100 bin çadırdan söz edilir (Ebu’1-Fidâ).

11
 HALİL İNALCIK

çatışmalar gittikçe büyüyordu. Eski Osmanlı rivayetine göre Os-

man’ın gazâ savaşlarına başlaması bununla ilgilidir. Osman’ın halkı
sürüleriyle Söğüd ve Domaniç-Dağı arasında yaylak-kışlağa gidip ge-
lirken İnegöl ovasında tarım topraklarını çiğniyor, bu yüzden İnegöl
Tekvuru ile çatışma çıkıyordu. Rivâyete göre Osman ister istemez
küçük bir savaş kuvveti (70 kişi) örgütlüyor, Tekvurla mücadele-
ye giriyor ve buradan savaşçı gâzî durumuna geliyordu. Menşei ne
olursa olsun alp/gâzînin belli vasıları vardır. Garîbnâme bu vasıları
dokuz maddede toplar. Burada temel olgu, yaylak-kışlak göçü yapan
bir Türkmen grubuyla yerleşik Rum halkı ve Bizans hisar muhafız
güçleri arasındaki çatışma ve durumun sürekli bir savaşa dönüşme-
sidir. Bu olgu, Caria’dan (Teke) Bitinya’ya kadar tüm sınır boyun-
ca Türkmenlerle Rumlar arasında meydana gelen tarihî mücadeleyi
yansıtır. Göçebe Türkmenler arasında, o zamanki Uc deyimiyle “alp/
gâzî” başbuğlar ortaya çıkıyor, onların etrafında Türkmenler arasında
gazâ/yağma akınlarına hazır “kızıl börklü” profesyonel savaşçı gruplar
oluşuyordu. Aydınoğlu Umur Bey’in (öl. 1348) kızıl börklü Türk-
menlerinden Düsturnâme’de bahsedilir. Selçuklu Anadolu’sunda
Uc’larda ucî denilen bu Türkmen savaşçıları faaliyetteydi. Uc’lardaki
Türkmen alanlarına karşı Bizans geniş çaplı askerî harekâta kalkışın-
ca Malazgird’de olduğu gibi Selçuklu ve Bizans devletleri arasında
vukû bulacak bir karşılaşma kaçınılmaz hale geliyordu. Myriakepha-
lon (Düzbel) savaşı (1076) böyle bir durumdan çıktı. 1076’da Selçuk
sultanı barış antlaşmasında Türkmen dolaşımlarını önleyen hisarla-
rın yıkımını başlıca koşul olarak ileri sürmüştü.
Bu mücadelede Türkmenlerle Rumlar arasındaki güç dengesi
Türkmenlerden yanaydı. Çünkü Bizans temelde ücretli askere (Kıp-
çak, Alan, Katalan, hatta Türkmen) güvenmek ve onlara hâzineden
sürekli para yetiştirmek zorunda olduğu halde, alp/gâzî önderler
yanlarına sadece kutsal gazâ ve ganîmet (doyum) için gönüllü ge-
len sayısız Türkmen savaşçısı bulmaktaydı. Bir geçim kapısı arayan,
yerini yurdunu, aşiretlerini bırakmış bu “garîb”ler çoğu zaman Bi-
zans hizmetine ücretli asker olarak gitmekten de çekinmiyor, Hris-
tiyanlaşarak Turkopouloi adıyla karşı tarafta hizmet görüyorlardı.
12
 OSMANLI TARİHİNDE EFSANELER VE GERÇEKLER

Bizans-Selçuk Uc’larındaki büyük Türkmen nüfus baskısı kuşku-

suz bu gelişimlerin temel demografik faktörüydü. Bir yanda ücretli
askere para bulmaya çalışan fakirleşmiş bir imparator, öbür yanda
sınırda “doyum” (ganimet) arayan ve başarılı alp/gâzîlerin emri al-
tına koşan binlerce “garîb” bu karşılaşmanın temel faktörünü oluş-
turuyordu. Bizans’ın bu Türkmen tufanını durdurabilmesi için bir
mucizeye ihtiyacı vardı.
Türkmenlerden kaçan Rum halkının Batı Anadolu vadilerinde
ve Marmara bölgesinde Bitinya’da yoğun bir nüfus toplanmasına
yol açtığı görülüyor. Laskaridler döneminde Batı Anadolu’da tarı-
mın gelişmesi Ephesus ile Milet’te gelişen ticaret ve bölgedeki nüfus
yoğunlaşmasıyla açıklanabilir.3 Bu dönemlerde tarım için topraktan
çok el emeği, yani köylü önemliydi. Sultan Keyhüsrev, Meander va-
disi ve Caria’yı istila ettiğinde buradan 5000 köylüyü sürüp Philo-
melium’a (Akşehir) yerleştirmiş; onlara toprak ve tarım aletleri vere-
rek beş yıl vergiden muaf tutmuştu (1196). Öte yandan ganimet ve
esir ticaretiyle zenginleşen Müslüman Uc bölgesine hinterlanddan,
Orta Anadolu steplerinden Malatya’ya kadar tüm ülkeden sürekli
nüfus akını vardı; yalnız savaşçı “garîb”ler değil, sadaka toplamak
veya bir vakıf, zâviye kurmak amacıyla dervişler, alp-erenler, fakir, iş
arayan ulemalar Uc’lara akan bu nüfusun içindeydi. Gâzî Uc beyle-
ri, zamanla Türkmenlerin ve bu sığınmacıların yardımıyla Uc’larda
devlet çatısı kurup beyliklere vücut verdiler. Beyliklerin kuruluş sü-
reci hakkında 15. yüzyılın ilk yarısında bağımsız bir kaynak, Yazı-
cı-zâde Ali (Tevarîh-i Âl-i Selçuk) bize şu tabloyu çiziyor: “Uçlarda
her tarafta duran beyler başlı başına bey olup yılda Tatar’a bir sehil
nesne gönderir ve yerlü yerinde hükm ederler. Ol (Candar-oğlu)
dahi Elagun tarafındağı timarı anda idi, Türkler devşirüp çeri edinüp
Kastamoni’ye çıktı”; “Ol taraları (Sinop) bekliyen Çepni beyleri,
Türkleri devşirüp, vardılar ve su içinde savaş edüp...”
Beylik döneminde gâzî beyler, Bizans sahil ovalarında ve va-
dilerde berkitilmiş şehirleri uzun süre ablukada tutup açlıkla
3 S. Vryonis, he Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor, Berkeley 1971,
130.

13
 HALİL İNALCIK

düşürüyorlardı. İznik, Bursa, Tralles (Aydın) gibi berkitilmiş şehir-

ler gâzî beylerin yaptıkları havale kuleleri inşasıyla abluka altına alı-
nıyor, çevredeki tarım alanları halkından tecrid olunuyor ve açlıkla
teslime zorlanıyordu (Osmanlılar Bursa, İznik ve İzmit’i, Aydınoğlu
Pyrgion’u -Birgi- böyle aldı).
Beylerin hisardışı arazide savunmasız kalan Rum köylüye karşı
izledikleri politika menâkibnâmelerde istimâlet (hoş tutup kendi ta-
rafına kazanma) terimiyle ifade edilmiştir. Osmanlı hükümdarı bir
ülkeyi fetihten önce de yerli halka, özellikle başta ruhban ve halkın
ileri gelenlerine, İslâm hukukunun âmân ve zimmet güvencelerini
vaadeder, böylece onları kazanmaya çalışırdı.4 Anadolu’da ve Bal-
kanlar’da Osmanlı fetihlerinin hızla gerçekleşmesinin başlıca nedeni
budur. Gerçekte, fetihlerde ilk gazâ alanlarıyla beyin istimâlet politi-
kasını iki ayrı süreç olarak ayırt etmek gerekir. Gâzîlerin dehşet ve-
ren alanları ilk aşamadır. Bu akınlar karşısında yerli Rum halkı kitle
halinde kaçışmış, bütün bölgenin ıssızlaştığını yalnız Bizans tarihçi-
leri değil, Türk kaynakları da yinelemiştir. 1302 Bapheus (Koyun-
hisar) savaşını anlatan Osmanlı halk kroniği (Anonim Tevârîh-i Âl-i
Osman) Laskaridler döneminde İzmit körfezi kıyısındaki zengin
ve kalabalık bölgenin Osmanlı akınları sırasında nasıl harap olup
ıssızlaştığını canlı biçimde anlatır (halk kitabı Anonim, bu tasviri
kuşkusuz yerli Rum halkından aktarmaktadır, sonraki yarı-resmî ta-
rihler bu tasvirleri tekrarlamaz). Gâzîler, menâkibnâmenin deyişiyle
“karşı koyanın erini kırıp çoluğunu çocuğunu esir” ediyordu. Gâzî-
lerin davranışlarını belirleyen belli gazâ kuralları dinî eserlerde tespit
edilmiş, fakı ve alp-erenlerce savaşçılara telkin edilmiştir. En değerli
4 Yazıcızâde’de (Revan 1390, Yazma, 563): “Bu hanedan-i mübârek hakkında
işittim kim eydürlerdi ki, Siroz üstünde dağda Margarid adlı manastırın kal-
yorosları takvimde gördüler ki Anadolu’da merhum Osman Bey adlı beyün
nesli Anadolu ve Rumeli’nde pâdişâh oliserlerdir, mal götürüp Anadolu’yu
geçtiler ve Söğüd’e vardılar ve mal verüp hükm aldılar ki, kiliselerinin vak-
fı köylerine ta’addi etmeyeler ve almayalar, şimdi dahi ol hükm” yürür. H.
Lowry bu akıncıları “eşkiya” diye yorumlamakta yanılıyor, Haçlı gibi gâzî her
şeyden evvel mücahid yani din savaşçısıdır, ganimet Tanrı’nın tanıdığı kutsal
mükafattır. Sorun inanç sorunudur.

14
 OSMANLI TARİHİNDE EFSANELER VE GERÇEKLER

“doyum” malı esirdi. Gazâ akınları fethin ilk aşamasıdır. Sonradan,

15. ve 16. yüzyıllarda bu gelenek Tuna boylarında akıncı Uc beyleri
idaresinde sürüp gidecektir.
Fetih tamamlanınca, ikinci aşama başlar. İran-İslâm bürokratik
geleneğini temsil eden bürokratlar, küttâb ve ulema, düzenli devlet
sistemini, maliye idaresini yerleştirmeye çalışır. İlk İslâm fetihlerin-
de olduğu gibi fâtihler çok geçmeden toprağı işleyecek, vergi kay-
naklarını sürdürecek yerli tarımcı nüfusu himaye etmek gerektiğini
anlıyordu. Ortaçağ toplumunda emek, topraktan daha önemlidir.
Bu politika, İslâmî âmân ve zimmet prensiplerinde ifadesini bul-
muştur. İtaat eden ve cizye vermeyi kabul eden halka İslâm devle-
tince barış ve himaye güvencesi verilirdi.
Osman Gâzî ile kardeşi Gündüz Alp arasında geçtiği rivâyet edi-
len şu konuşma, fâtihlerin bu gerçeğin bilincinde olduklarına kuşku
bırakmaz (Aşıkpaşazade, 9. Bâb): “(Osman) kardaşı Gündüz’i okı-
dı, eydür: ‘Sen ne dersin kim biz bu vilâyetleri nice feth edevüz? Ve
ne suret ile yüriyevüz kim leşker cem’ oluna,’ dedi. Kardaşı eyidür
‘Nevâhimizde olan vilâyetleri uralım, bozalum’ der. Osman Gâzî
eydür: ‘Bu re’yün fesâdı vardır. Anınçün kim bu nevâhilerümüzü
yıkup yakıcak bu şehrümüz kim Karacahisardir, mamûr olmaz.
Olası budur kim, konşularımız ile müdârâ dostlukların edevüz.”
Osman, 1304 Sakarya seferinde bölge “halkını emn ü âmân ilen
inandurdılar, vilâyet mukarrer oldı.” “Vilâyeti kâfirini emn ü âmân
ilen yerlü yerinde kodı” (Aşıkpaşazade, 22. Bâb).
Osmanlı fetihlerinde akın ve yağma dönemiyle, köylü için çift
hane sisteminin, timar düzeninin yerleştiği dönemi birbirinden ayır-
mak gerekir. Uc beyleri birinci aşamayı, merkeziyetçi bürokrasi ise
ikinci aşamayı temsil eder.5
İlk aşamayı gören Karaman, Suriye, Kıbrıs, Azerbaycan, Yemen,
Macaristan gibi ülkeler, Osmanlı fethinin ardından nüfus ve gelir
bakımından açık bir düşüklük gösterse de düzenli bürokratik idare
yerleşince tahrîr defterlerinin tanıklık ettiği gelişme başlamıştır.
5 Bkz. H. İnalcık, “Ottoman Methods of Conquest”, Studia Islamica, 2 (1959),
103-129.

15
 HALİL İNALCIK

İslâmlaşma, Genel Bir Bakış

Speros Vyronis,6 tüm Anadolu’da 14-15. yüzyıllarda ortadan kalkıp
küçülen metropolitlikleri patriklik belgelerine göre tespit ederek
her bölgede İslâmlaşma seyri göstermiştir. Bu belge ve mektuplar
İznik’te İslâmlaşmanın hayli yaygın olduğunu açıkça gösterdiği gi-
bi 1354’de Gregory Palamas geldiğinde Saint Hyacinthus manastırı
etrafında toplanmış bir Hristiyan cemaatinin yaşadığına da tanıklık
etmiştir. 1530 tarihli muhasebe defterine7 göre İznik’te Manastır
mahallesinde 11 Hristiyan aile ve iki bekâr (mücerred) oturmaktay-
dı. Ayrıca “Bagbân kâfirler” de (mîrî bağlarda çalışan Hristiyanlar)
12 aile ve bir bekâr olarak tespit edilmişti. İznik, İslâmlaşma süreci
devam edip Hristiyan halk artık bir metropolün masralarını ödeye-
meyecek duruma düştüğünde, 15. yüzyılda notitia listelerinde met-
ropolitlik merkezi olmaktan çıkmıştı.8 Osmanlı fetihlerinde gay-
rimüslimlere karşı İslâmiyetin, İslâm fıkhının kaçınılmaz kuralları
başlangıçtan beri uygulanmıştır. Buna göre kuşatma altında olan
şehir veya kasabaya üç kere teslim olma ihtarı yapılır. Bursa, İznik,
İzmit gibi büyük şehirlerin teslim olduklarını, Rum idarecilerle hal-
kın mallarını alıp güven içinde şehri terk ettiklerini biliyoruz. Kalan
gayrimüslim halk İslâm devletinin zimmî statüsünü kazanırlardı.
Zimmet koşulları fazladan cizye vergisi ödemek, Müslümanlardan
ayrı bir cemaat olduklarını gösteren bazı sosyal kısıntılar yapmak
(özel kıyafet, kendi dinlerine tâbi olmak, propaganda etmemek, at
ve esir kullanmamak gibi) ve gümrük vergisini yüksek rayiçten öde-
mekten ibaretti. Osmanlılar ayrıca önceki Hristiyan devleti zamanı-
na ait bazı vergi ve hizmetleri, örfi hukuk kuralları olarak devam et-
tirmişlerdir. Can ve mal güvenliğinde devletin tam himayesi altında
olmak gibi Müslüman tebaaya tanınan hak ve imtiyazlara sahiptiler.
Kırsal kesimde açık arazide yaşayan savunmasız halka gelince,
direnme göstermedikleri taktirde aynı haklardan yararlanırlardı.
6 Vryonis, 289-402.
7 MVA, II, Ankara, 1994, 798.
8 Vryonis, 301.

16
 OSMANLI TARİHİNDE EFSANELER VE GERÇEKLER

Fakat ilk gazâ akınları sırasında bu halkın yağma ve tutsaklığa uğ-

radığı, kitle halinde hisar ve kalelere kaçıp sığınmaya çalıştığı hak-
kında Bizans kaynaklarının verdiği ayrıntılar genellikle doğrudur.
Bununla beraber akın dönemi son bulunca beyin egemenliğini ta-
nıyan halkın üzerine vali ve kadı atanır, hükümdarın otoritesi ve
İslâm’ın zimmet hukuku gelir. Gazi ve doyumdan vazgeçmeyen
Türkmenlere karşı Selçuklu sultanlarının vergi veren Hristiyan te-
baasını koruduğunu Bizans kaynakları da doğrular.9
Osmanlı fethinde gazâ ve zimmet dönemlerini ayırt etmezler;
maalesef modern tarihçiler de bu rivâyetleri aynen kabullenir ve nasıl
olup da gayrimüslim kitlelerin Osmanlı idaresi altında devam ettiğini
açıklayamazlar.10 Bir açıklama arayan tarihçi, olayları ve davranışları
kendisinin veya günümüzün etik kurallarına göre değil, aksiyon sa-
hibinin niyet ve maksadına göre yorumlamak zorundadır. Gazâya
katılanların dinî bir emri yerine getirdikleri bilinciyle ganimeti Al-
lah’ın bir bağışı (meşru karşılık) saydığını unutmamalıyız.
Vryonis, fetihten sonra Anadolu yerli halkı “büyük bölümü iti-
bariyle” yerinde kalmıştır diyor ve bunların İslâmlaşma-Türkleşme
yoluyla Türkiye halkını vücuda getirdiği tezini savunuyor.11
Rumların İslâmlaşması üzerinde Bizans kaynaklarından ayrıntı-
lı bir inceleme yapan Vryonis’e göre12 Osmanlı yayılışında Rumların
ihtidaları genellikle şu faktörlerin etkisi altında gerçekleşmiştir. Bir-
çokları, Palamas’a itiraf ettikleri gibi Tanrı’nın Hristiyanlardan yüz
çevirdiği, Müslümanları desteklediği inancına varmış, fukara halk
Müslümanlığa geçerek ağır cizye vergisinden kurtulmak istemiştir.
İhtidada, eskiden beri bu faktörün önemi belirtilmiştir. Aslında ciz-
yeden kaçmak için Müslüman olanlar devlet defterlerinde ahriyân
adı altında Müslüman toplumundan ayrı bir cemaat olarak kaydo-
lunur ve gayrimüslimlere uygulanan kurallar uygulanırdı. Müslü-
man devletlerinde ikinci sınıf tebaa olmaktansa gayrimüslimlerden
9 Vrynois, 212-213.
10 İnalcık, “Ottoman Methods of Conquest”.
11 Vryonis, 170-182.
12 Vryonis, 369.

17
 HALİL İNALCIK

birçoğu Müslümanların sosyal ayrıcalıklarını kendileri için elde et-

mek, idarede yer almak arzusuna kapılmışlardır. Kuşkusuz, ihtidalar-
da motif, gayrimüslimin sosyal ekonomik durumuna göre çeşitlilik
gösterirdi. Balkanlar’da yüksek askerî sınıf mensuplarına Osmanlı
idaresi timarlar vermiş, fakat bunun için Müslüman olmaları ko-
şulunu ileri sürmemiştir. Timar alan senyörler, iki üç nesil Hristi-
yan dininde kalıyor, sonunda sosyal koşullar onları İslâmiyeti kabul
etmeye zorluyordu. Vryonis, Osmanlı döneminde İslâmlaştırmada
zora başvurulduğunu ileri sürer. Prensip olarak İslâm zor ve tehdit
altında ihtidayı, ihtida saymaz. Niyet, bilinçli karar esastır. Devşir-
me yoluyla Müslüman olanları Osmanlılar gerçek Müslüman say-
maz; onları “yasak Müslüman” sayar ve yukarıdan bakarlardı.
Hristiyan devşirme oğlanlarının Müslüman yapıldığı doğrudur.
Fakat İslâm fıkhı, belli bir yaş altında çocuğun masum, yani bir dini
seçme yeteneği bulunmadığını söyler. Doğrudur, esasında Müslü-
manlar ve Müslüman devleti, İslâmiyeti yaymayı kutsal bir görev
olarak benimsemiştir. Ama bunun için doğrudan doğruya zorlama
söz konusu değildir. Zorlama yerine vaat ve teşvik yolu seçilmiştir.
Yeni Müslümana giysileri için devlet gelirinden “Nev-müslim ak-
çası” diye bir akça verilir, pazarda gezdirilerek kutlanırdı. Vryonis,
Hristiyanlık-Müslümanlık arasında uzlaşıcı bir yaklaşımın, dinî sy-
ncreretism’in (çeşitli dinî unsurları birleştirme) İslâmlaşmayı kolay-
laştırdığına da işaret eder. İslâm inanç ve kurallarını geniş bir mistik
görüşle yorumlayan hoşgörülü İslâm tasavvufu ve tarikatların, der-
viş vaazlarının, özellikle ilk Osmanlı yayılış döneminde Rumların
İslâmlaştırılmasında kesin bir rol oynadığı biliniyor.
İslâmlaşma, gerçek bir kültürleşme, Türk toplumu ile kültürce
özdeşleşme sonucunu vermekteydi. Rumeli’de Müslüman olma, Türk
olma anlamına geliyordu. Gâzîlerin, Hristiyan kadınlarla evlenmek
için büyük arzu duyduklarına dair birçok kayıt var. İslâm dini bunu
bir hayır saymıştır. Esir Hristiyan kadınlardan doğan çocuklar hür
sayılır. İznik fethinde Orhan, gâzîleri dul Rum kadınlarla evlenmeye
teşvik etmiştir. Tarihçi, Gregoras, Orhan’ın İznik fethinden bir nesil
sonra İznik bölgesinden geçerken nüfusun Rumlardan, mixovarvaroi
18
 OSMANLI TARİHİNDE EFSANELER VE GERÇEKLER

ve Türklerden ibaret olduğu gözlemini yapmıştı.13 Rum analardan

doğan çocuklar mixovarvaroi, Selçuklu yüksek sınıfında ve orduda
önemli bir rol oynuyordu.14 Bizans kaynakları, özellikle fethin ilk za-
manlarında Türk nüfusunun azınlıkta olduğu dönemde bu gibi ev-
lenmelere geniş ölçüde rastlandığını belirtir.
Toplumun her düzeyinde tespit olunan bu evlenmeler, Vyronis’e
göre Rumların Müslüman toplumu ile kaynaşmasında “çok önemli”
bir rol oynamıştır. Rum eşlerin ve onlardan doğmuş çocukların Türk
halk kültürünün oluşmasındaki rolü küçümsenemez. Danişmendnâ-
me, Saltuknâme ve Tevârih-i Âl-i Osman’da Bizans halk hikâyelerine,
Yunan mitolojisine ait metinleri bu evlenmeler açıklar.
Gayrimüslimler, şehrin pazar kesiminde Müslümanlarla eşitlik
içinde faaliyette bulunmakta, klasik dönemde loncalarda onlarla bir-
likte oturup çalışmakta, eğlenmekteydiler. İstanbul ve Anadolu’da
Rum nüfusunun Osmanlı idaresinde yüzyıllarca varlığını koruması
bir olgudur.

13 Vryonis, 228 ve not 210.

14 Vryonis, 182.

19