M.. 8.

yzyl Urartu belgelerinde,

"Kolha"
A. Mican Zehirolu Bronz ann sonlarna doru, silah ve sava tekniklerindeki birka nemli gelime, Anadolu ve evresindeki siyasi g dengelerinde nemli baz deiimleri de beraberinde getirmitir. Bu dnemde, silahlarnda bronz yerine demir kullanmna arlk veren Urartu uygarl da, zellikle bu teknik stnln kullanarak Van gl evresindeki yaam alann her yne doru geniletmeye balamt. nceleri, gneyde Asur devletini hedef alan bu yaylmac siyasetleri, M..8. yzyln balarnda, kral Minua'nn iktidarnn son yllarndan itibaren1 kuzeye de ynelmi ve Diauhi lkesini hedef almaya balamt. Diauhi, Aras nehrinin kuzeyinde, yaklak olarak bugnk Erzurum ve Kars blgelerini kapsyordu ve zengin maden kaynaklar nedeniyle, Urartularn ncelikli hedefi haline gelmiti. Corafi konumu itibar ile ; daha kuzeyde, Dou Karadeniz sahillerinde yer alan Kolha uygarl ile Urartu uygarl arasnda konumlanm olan Diauhi lkesine ynelik bu istila seferleri, muhtemelen M..790 'l yllardan itibaren balamtr. Urartulularn,

kuzeylerindeki doal snr oluturan Aras nehri boyunca diktikleri propaganda yaztlar, bu seferler hakknda baz bilgiler ierir. Bunlardan biri, Erzurum, Horasan yaknlarndaki "Yazlta" yaztdr (Haritada:U1) :

"...Minua der ki; Diauehi lkesini ve kral ehri ailu'yu ele geirdim (=istila ettim).2 lkeyi yktm, kaleleri yerle bir ettim. eetin memleketine ve Zua ehrine kadar ulatm. Utuha3 ehrini (...?). Minua der ki,
1 Salvini, M. 1995 2 Urartu propaganda yaztlarndaki "ele geirmek" ifadesi, genelde "istil etmek" anlamnda kullanlr. Gerekte, Diaeuhi lkesinin ilhak edilip, Urartu topraklarna katlmas, bir sonraki kral Argiti'nin dneminde gerekleecektir. 3 Diakonoff ve Kashkai, bu yerleimi bugnk Oltu ismiyle ve civari ile ilikilendirir ; Diakonoff, I.M. & Kashkai, S.M. 1981

Diaeuhi'nin kral Utupuri ayaklarma kapand. Merhamet gsterdim, hara vermesi koulu ile hayatn baladm. Altn ve gm verdi. Hara verdi. Esirleri tmyle serbest brakt. Minua der ki; oradan Baltulhi4 ve Haldiriu(lhi) memleketlerinin iki kraln esir aldm. O lkeye zg tahkimatl kaleleri ele geirdim..."5

M..8. yzyla ait bir Kolhi bronz sava baltas. (Hermitage Mzesi) (Haritada:K1)

Minua dneminde balayan bu aknlar, gerekte Diauhi lkesinin kalc igali ile sonulanmam olsa da, Urartu'nun kuzey ynnde genileme siyasetinin balangcn oluturmutur.

M.780 ylna doru tahta geen I.Argiti'nin dneminde bu aknlar dzenli hale gelmi ve son aamada Diauhi lkesinin tamamen ilhak edilmesiyle sonulanmtr. Bu dnemde Urartu kral I.Argiti, artk savunma gc iyice zayflam olan Diauhi lkesini her frsatta istila ederek, Kolha lkesinin snrlarna kadar dayanmtr. Diauhi lkesinin kesin olarak Urartu

topraklarna katldn ve Urartu devletinin artk Kolha lkesinin dorudan gney komusu olduunu belirten, -ayn zamanda birer snr ta ilevi de gren- geleneksel Urartu propaganda yaztlar, bu dnemde Aras nehri hattndan, daha kuzeydeki Kolha lkesi snrlarna tanmtr. Bu yaztlardan gnmze ulaabilen bir tanesi, bugnk Ardahan'n kuzeyinde, Ortakent
4 Sagona, bu blgenin adn bugnk Pasinler / Baldizi kynn ad ile ilikilendirir ; Sagona, A&C. 2004 5 Payne, M.R. 2006

kasabas civarndadr (Haritada:U2) ve Kolha lkesi ile ilgili olarak, u ana dek bulunabilen en eski yazl belgelerden biridir :

"...Argiti der ki; Tariu lkesini ele geirdim, .... Hua lkesine kadar, Bia(ne) lkesine kadar ilerledim ve Akalai lkesine gittim. Tanr Haldinin buyruuyla Argiti der ki, Diauehi lkesinin kral nmde grnd ve hara verdi...."6 Bu yaztta bahsedilen Hua ve Bia(ne)7, muhtemelen snrlarna dayanlm olan yeni komu lke Kolha'ya bal blgelerdir. Diauhi lkesinin igal edilmesi ve Kolha snrlarna ulalmas, Urartu bakenti Tupa'da bulunan sefer yllklarnda da anlatlr :

"...Argiti der ki; ... Ayn yl yine savalar topladm ve Diaeuhi lkesine kar ve Diaeuhi'nin kral Mannubi'ye kar sefere ktm. eriazi lkesini ele geirdim, ehirleri yaktm ve kaleleri yerle bir ettim. Pute ehrinin gneyindeki Biani lkesine ve Hua lkesine kadar ilerledim..." 8 Biani blgesinin kuzeyinde olduu belirtilen Pute9 ehrinin bugnk Rioni nehri civarnda olduu ve Kolha lkesinin ynetim merkezi konumunda bulunduu varsaylabilir. M..8. yzyldan kalma Kolhi kltrne ait ok sayda eser, zellikle Rioni nehrinin kuzeyindeki korunakl vadilerde bulunmutur10 (Haritada:K2). Sonraki alarda, Kolhi kltrnn devam olarak blgede kurulan devletler ya da krallklar da, ynetim merkezi olarak genellikle ayn blgeyi tercih etmilerdir. Kukusuz bu yer seimi geleneinde, savunma imkanlar ve askeri nedenler arlk tamaktadr.
6 Payne, M.R. 2006 7 Bu yaztn, bugnk Ardahan'n hemen kuzeyinde bir mevkiye yerletirildii dikkate alndnda ve ayn zamanda Urartu transkripsiyonunda "O" ve "V" fonemlerinin kullanlmad da hesaba katldnda ; "Hua" iin, bugnk Hopa'dan Artvin'e uzanan blge ; "Biani" iin, bu yaztn yaklak 100 km kuzeyinde, Rioni nehrinin gneyinde bulunan Vani yresi ve gneyine doru uzanan ovalk blge, "Akalai" iin de yine ayn yaztn yaklak 100 km kuzeydousunda bulunan Akala civar, geici olarak nerilebilir. 8 Payne, M.R. 2006 9 Ad geen "PUTE" ehrinin isminin etimolojisi ve toporafik konumlandrmas, blge tarihi asndan anahtar niteliindedir ve bal bana ayr bir incelemenin konusu olabilecek kapsamdadr. 10 Barnett, R.D. 1963

Urartu kral

I.Argiti'nin dneminde, muhtemelen konfederatif bir yapya sahip olan Kolha lkesinin, bu yeni komusu ile balangta ne tr ticari ve kltrel ilikiler iine girdiine dair ok fazla bilgi, bulgu ve belge yoktur. Ancak gneyde Asur lkesiyle srekli sava halinde olan Urartu devleti ve ordusu iin yeni

kaynaklar ve zellikle de yeni maden yataklarnn ok byk nem tad kesindir ve o sralarda, tam da bu nedenlerle Diauhi lkesinin igali ve yamalanmas ile meguldrler. Diauhi lkesindeki son direni hareketlerinin bastrlmas, elde edilen ganimetlerin ve lke kaynaklarnn Urartu'ya aktarlmas bir baka propaganda yaztnda daha detayl bir ekilde aktarlr:

"...Argiti der ki; ... Diaeuhi lkesi yine ayakland. Savalar topladm ve Diauhi lkesine kar sefere ktm. Bia(ni?) lkesine ve Hua lkesine kadar ilerledim. Didi lkesine ve Zua ehrine kar sefere ktm ve Diauhi lkesinin kral ehri Zua'y yaktm. Zua ehrinde bir yazt diktim. Akalai lkesine doru lke kapsndan(?) getim. 105 kale yerle bir ettim ve 453 yerleim birimini yaktm. Oradaki memleketi ele geirdim ve halklarn benim lkeme kattm: Kada memleketini, Akalai memleketini ve ailu ehrinin memleketini. (...) Drt kral hadm ettirdim: aki, Ardaraki,

Baltulhi ve Kabilu (kabilelerinin krallarn).Yerlerine valiler atadm. Diauhi lkesinin kraln esir ettim. Hara karl yaamn baladm. Diauhi'li, Argiti'ye u harac verdi: 41 mina11 saf altn, 37 mina gm, X0.000 mina bakr, 1.000 binek hayvan, 300 bykba hayvan ve X0.000 kkba hayvan. (/Ayrca) u harac Diauhi lkesi her yl versin diye buyurdum: .... mina saf altn, 10.000 mina bakr, .... boa, 100 inek, 500 koyun, 300 binek hayvan..." 12

Bu yaztn sonraki blmlerinde de, Diauhi kralna yardma gelen kabileleri nasl imha ettiini anlatan I.Argiti, iktidarnn sonlarna doru, gerekten de Diauhi lkesini tamamen Urartu topraklarna katm ve tarih sahnesinden silmitir. M. 768 ylnda II.Sarduri, babasnn ardndan tahta getiinde, artk
11 1 mina ; yaklak olarak 0,5 kg civarnda bir l birimidir. 12 Payne, M.R. 2006

Urartu ve Kolha lkeleri, snr komusu olmular ve muhtemelen bu iki kltr arasnda, dorudan ticari ve kltrel alverilerin n almt. Ar da eteklerinde, bugnk Idr yaknlarnda kefedilen ve yaklak olarak bu dneme tarihlenen bir Urartu mezarlndan (Haritada:U3) elde edilen bulgular deerlendiren B.A.Kuftin, bu dnemlerde, Kuban, Kolha ve Urartu arasndaki kltrel etkileimleri salam delillerle ortaya koymutur.13 Gcnn

zirvesinde bir devlet devralm olan II.Sarduri, yaylmac siyasete ve fetihlere olanca hzyla devam etmi ve iktidar dneminin ortalarna doru, Kolha lkesini de, Urartu devletinin yeni hedeflerinden biri haline getirmitir. Yeni ve taze kaynaklara ihtiya duyan II.Sarduri, ilki M. 749 tarihinde14, olmak zere iki kez Kolha lkesine sefer dzenlemitir. Bu seferler, genellikle Kolha lkesinin snr blgelerini hedef alm ve muhtemelen baarsz olmutur. Ancak, o gne dek, Asurlular karsnda aldklar ar hezimetler de dahil olmak zere, hibir yenilgilerinden yaztlarnda sz etmeyen ve baarl ya da baarsz tm seferlerini, her ekilde birer zafer yksne dntren Urartular, sonular itibar ile baarsz olduu belli olan Kolha seferlerini de ayn yaklamla, birer zafer hikayesi tarznda kaytlara geirmilerdir. Bakentleri Tupa'da bulunan bu dnemin propaganda yaztlarnda, ilk Kolha seferinden ikincisine oranla daha ksa bir ekilde bahsedilir:

"... Kulha lkesine kar sefere ktm. Tanr Haldi'nin byklyle Hua lkesinin (=blgesinin) kral Haha'y ve halkn orada esir aldm, onlar srgn ettim ve kendi lkeme yerletirdim..." 15

Kolha lkesini gerekten kalc olarak fethetmi olmas durumunda, II.Sarduri'nin ; ne kendisinden nce yaam olan eski dedelerinin, ne de torunlar olan sonraki Urartu krallarn gremedii ve gremeyecei bir eyi grm olmas ve o deneyimini de ayn gururlu ifadelerle kaytlarna geirmi olmas gerekiyordu. Ancak, II.Sarduri'nin, ne bu 1.Kolha seferinde, ne de yl
13 Barnett, R.D. 1963 14 Salvini, M. 1995 15 Payne, M.R. 2006

II.Sarduri'nin Kolha seferleri ( M.. 749 - 746 )

sonra gerekletirecei 2.Kolha seferine ait kaytlarnda; byk bir denizin kysna ulatna ya da byle byk bir denizi uzaktan da olsa grdne dair hibir ifade yoktur. Oysa, tarihleri boyunca Van ve Urmiye glleri dnda hibir denize ulaamam olan Urartular iin, "Karadeniz boyutunda bir

denizle ilk kez karlamak", bu seferleri konu alan yaztlarnda, kendileri

asndan, bahsetmeye deer en olaanst detaylardan birisi olmalyd. Ancak, byle bir ayrnt, her iki Kolha seferinin kaytlarnda da yoktur. Zira, gerekte Urartular, sadece Kolha'nn snr kabileleriyle savamlar, snr blgelerini yamalamlar, ancak asl hedefleri olan Kolha lkesinin merkez zenginliklerine hibir zaman ulaamamlard. M. 746 ylna tarihlendirilen16 2.Kolha seferi kaytlarndan, bu kez Kolha lkesi snrnda farkl bir yerleimin hedef alnd anlalmaktadr:

"...Sarduri der ki: Kulha lkesine kar sefere ktm ve lkeyi (...?)17 Kulha
lkesinin tahkimatl kral ehri ldamua'y zorla ele geirdim ve halkn yaktm. Kulha lkesinin sadece orada bulunan (...?) adamlarn ldrdm. Demir
18

bir

mhr hazrlattm. ldamua ehrinde bir yazt diktirdim. ehirleri (=kyleri) yakp yktm ve lkeyi tahrip ettim. Erkek ve kadnlar srgn ettim..."
19

Bu kaytlarda bahsi geen " ldamua" kenti iin Kapanyan20 bugnk Ardanu kasabasn nerir. Kolhi dilinin morfolojik yaps asndan deerlendirildiinde, gerekten de her iki ismin yaknl dikkat ekicidir. Ancak bu iki isim bir ekilde ortak bir kke yada balantya iaret etse de, II.Sarduri'in bu seferindeki hedefinin, bugnk Ardanu kasabasndan biraz daha kuzeyde, gnmze kadar ulaan adyla "Mee"21 olarak bilinen blge olmas daha gl bir ihtimaldir. nk, kukusuz Urartular, Mee blgesi dalarn atklarnda, merkezi Kolha ovasnn snrsz zenginliklerine ulaabileceklerini ok iyi biliyorlard. Ancak muhtemelen o dalar hibir zaman aamadlar. Belki de, Urartularn kendilerini bekleyen bu zengin kaynaklara hibir zaman ulaamam olmalar, Kolha lkesininin adn "ulalamaz, uzak bir lke" olarak dilden dile yayacak ve belki de Drews'in22 de
16 Salvini, M. 1995 17 Salvini, bu metinde tam olarak okunamayan kraln ismini "Mea" olarak kaydetmitir. 18 Salvini, bu metinde yer alan ve "demir" olarak tercme edilen "AN.BAR" szcnn, baka hibir Urartuca metinde gemediine dikkat ekmektedir ; Salvini, M. 1995 19 Payne, M.R. 2006 20 Melikivili, G.A. 1971 21 Gnmzde yerel halk tarafndan "Mee" adyla anlan blge, bugnk Ardahan'n kuzeyinde yer alan dalk blgedir. Bu dalarn Grcistan Cumhuriyeti topraklarnda kalan ksmnda ise, ayn blge "Meheti" olarak isimlendirilir. 22 Drews, R. 1976

belirttii gibi, Urartu'dan, Dou Akdeniz'e oradan da Ege Denizi'ne kadar tayacakt. Bu dilden dile aktarmn doal bir sonucu olarak da, gereklikten yar efsane haline dnen bu altn zengini, gizemli lkenin ismi, bir sonraki yzylda, byk tekneler ina ederek deniz ar seyahatlere giriecek olan Yunan denizciler iin, en cazip macera hedeflerinden biri olacakt. Kolha

seferlerinin, Urartu devleti asndan sonular da ayr bir inceleme konusudur. Zira, Urartu ordusunun, gcnn doruk noktasndayken giritii bu seferlere ka kiilik bir kuvvetle kldn, ne kadar kayp verildiini ve geriye ne kadar kiinin dnebildiini, Urartu resmi propaganda metinlerinden

renebilmek mmkn grnmyor. Ancak bilinen bir tarihi gerek u ki, Urartu devleti, bu seferleri izleyen tarihlerde asla eski gcne ulaamam ve hzl bir zayflama srecine girmitir. Kolha seferlerinin ardndan, II. Sarduri dneminin sonlarna doru, ar yenilgiler ve hezimetler st ste gelmeye balam ve M. 730 ylna doru Urartu tahtna geen Rusa dneminden itibaren de, artk Urartu devleti iin k sreci balamtr.

M. 8. yzyl sonlarna ait bir Kolhi bronz sava baltas. (Borjomi Mzesi) (Haritada:K2)

Kaynaka:
Barnett, R.D. 1963 : "The Urartian Cemetery at Igdyr" Diakonoff, I.M. & Kashkai S.M. 1981 : "Geographical names according to Urartian Texts" Drews, R. 1976 : "The earliest Greek settlement on the Black Sea, JHS 96, 18-31" Melikivili, G.A. 1971 : "Die Urartaische Sprache " Payne, M.R. 2006 ; "Urartu ivi Yazl Belgeler Katalou" Sagona, A.&C. 2004 ; "Archaeology at the North-East Anatolian Frontier, I" Salvini, M. 1995 ; "Urartu Tarihi ve Kltr"