TAR101U-ESKİ ANADOLU TARİHİ
Ünite 2: Yazılı (Tarihî) Sürecin Başlangıcı
Giriş
Tarih öncesi çağ (prehistorya) bilindiği üzere yazı öncesi
dönemi ifade etmekte olup, toplumların bu dönemi
günümüze kalmış maddi belgeler sayesinde
anlaşılmaktadır. Ardından yaşanan süreçte yazının icat
edilmesi ya da komşu bir kültürden alınarak kullanılmaya
başlanmasıyla birlikte toplumların tarihî çağlara girdikleri
kabul edilmektedir.
Anadolu’nun Protohistorik Dönemi, MÖ II. binin ilk
çeyreğinde Assurlu bir grup tüccarın Eski Assur
lehçesinde yazmış olduğu kil tabletler aracılığıyla
başlamış ve bu sürecin başlangıcında da en önemli merkez
Kayseri’nin kuzeydoğusunda bulunan Kültepe / Kaniş
yerleşimi olmuştur. Kültepe’deki ilk araştırmalar XIX.
yüzyılın sonlarında başlamışsa da yazılı kil tabletlerin
bulunması 1925 yılında Çek bilim insanı B. Hrozny
tarafından gerçekleştirilmiştir. Kentteki sistemli kazılar ise
1948 yılında Türk Tarih Kurumu adına Prof. Dr. Tahsin
Özgüç başkanlığındaki bir heyet tarafından başlatılmış ve
kesintisiz bir şekilde uzun bir dönem sürdürülmüştür.
Protohistorik Dönem: Yazı öncesi dönem (prehistorya) ile
yazının kullanılmaya başlandığı dönem arasındaki
süreçtir.
Çoğunluğu Kültepe’den ele geçirilmiş yirmi binden fazla
tablet Anadolu tarihini aydınlatan en eski yazılı
belgelerdir. Yabancı bir ülkedeki ticari kolonilerin
varlığını gösteren bu tabletlere, şimdiye kadar ne Akdeniz
ve Ege dünyasında ne de Assur Devleti’nde rastlanmıştır.
Söz konusu tabletler Anadolu’nun; politik, ekonomik,
toplumsal, dinsel ve sanatsal yaşamına yönelik bilgiler
sunmaktadır. Bilim dünyasında bu döneme Assur Ticaret
Kolonileri Çağı ya da dönemin aydınlatılmasında oynadığı
rolden dolayı “Kültepe Çağı” denilmektedir. Bu çağ
yaklaşık olarak MÖ 1950-1750 yılları arasına
tarihlenmektedir. Bu tarihlemedeki en önemli dayanağı,
tabletlerde geçen İrişum, Sargon ve Puzur Assur gibi
Assur kral adları ile birlikte o yıla adını ve ‘kent valisi’
olarak çevirebileceğimiz limmu listeleri oluşturmaktadır.
Assur Ticaret Kolonileri Çağı ve Yazılı Sürecin
Başlangıcı
Mezopotamya kültürlerinin doğal kaynaklar açısından
zengin Anadolu’ya olan ilgisi protohistorik dönemde
başlamıştır. Bu noktada ilk belirtilmesi gereken kültür
Akkad Devleti’dir. Kurucu kral I. Sargon’a (MÖ 2340-
2284) ithaf edilmiş yazıtlarda kralın, hem Anadolu içlerine
askerî seferler yaptığı hem de buradaki bir grup tüccarın
korumasını üstlendiği görülmektedir. Ardından kral
Naramsin (MÖ 2260-2223) de bir yazıtında Anadolu’da
kendisine karşı birleşerek bir koalisyon oluşturmuş on
yedi krala karşı savaştığını belirtmektedir. Akkad
Devleti’nden sonra Mezopotamya’nın kuzeyindeki Assur
Devleti’nin de erken dönemlerden itibaren Anadolu ile
ilgilendiği bilinmektedir. III. Ur Hanedanının yıkılmasının
ardından MÖ 2110-2038 yılları arasında bağımsızlığını
kazanan Assurlular; kralları I. İrişum zamanında (MÖ
1974-1935) Anadolu ile ticarete başlamıştır.
Assur Ticaret Kolonileri Çağı Anadolu’da bir Assur
egemenliği şeklinde düşünülmemelidir. Politik bir tanımın
aksine bu dönem, Assur ile Anadolu arasında ağırlıklı
olarak ticari ilişkilerin arttığı bir periyodu işaret
etmektedir. Assurlu tüccar, önceleri kendi ülkelerine yakın
bölgelerde ticarete başlamış, daha sonra bu ticari ağı
genişleterek Anadolu’ya kadar yaymış ve sonuçta burada
çeşitli ticaret kolonileri kurmuştur.
Bu dönemde Assurlu tüccar tarafından kurulmuş iki
önemli alan kolonilerin dayanak noktasını oluşturmuştur.
Bunlardan ilki, bağımsız yerel krallıklar yakınında
kurulmuş karum denilen bölgelerdir. Assur dilindeki
karşılığı ‘liman’ ya da ‘rıhtım’ olan bu yerlerin daha çok
büyük şehirlerde oluşturulduğu görülmektedir. İkinci alan
ise, yine Assurca bir sözcük olup ‘misafir’ olarak çevrilen
wabartum’lardır. Buralar, büyük olasılıkla ana merkezler
arasında yolculuk eden tüccarın konakladığı ve belki
mallarını geçici olarak depoladıkları daha küçük
şehirlerdeki yerlerdir. Bütün karum’lar içinde bilimsel
olarak en uzun araştırıldığı için en önemli merkez şimdilik
Kültepe’deki Kaniş Karumu kabul edilmektedir. Bunun
dışında Anadolu’da yirmiden fazla karum ve wabartum’un
ismi tespit edilebilmiştir.
Anadolu’daki karum’lar içinde hiç şüphesiz ki en önemlisi
Kültepe yakınında kurulmuş Kaniş Karumu’dur.
Yerleşimdeki ilk arkeolojik kazılardan sonra Assurlu
tüccara ait bu pazar mahallesine “Kaniş Karumu”,
tepedeki kazılara da “Kültepe Kazıları” denilmiştir. Kaniş
Karumu’nun diğerlerinden en önemli farkı bu merkezin,
Assur ile Anadolu arasındaki haberleşmeyi sağlayan ana
merkez, diğer bir deyişle Anadolu’da kurulan ticaret
kolonilerinin merkezi olmasıdır.
Tabletlerin İçeriği
Kil tabletler, ıslak kil üzerine madeni bir uç kullanılarak
yazılmışlardır. Bazı durumlarda yine kilden başka bir
zarfa konulmuş ve üzerleri iş sahipleri veya şahitler
tarafından mühürlenmiştir. Genelde 3-5 cm eninde ve
5-10 cm boyunda oldukları bilinen tabletlerin içeriğini;
Assurlu tüccarın kendi arasında veya yerli halk ile
karşılıklı düzenledikleri borç, faiz ve kredi senetleri, ticari
ve kişisel mektuplar, hesap ve eşya listeleri, makbuzlar, ev
ve köle satışları, iade belgeleri, yol masrafı kayıtları ve
mahkeme tutanakları oluşturmaktadır.
Koloni Çağında Politik Yapı
Tabletlerin hemen hemen tamamına yakını ticari
etkinliklere ilişkin olduğu için, elimizde koloni çağındaki
politik manzarayı betimleyen sınırlı sayıda belge
bulunmaktadır. Bu belgelerden biri “Mama kralı Anum-
Hirbi’nin, Kaniş kralı Warşama’ya Gönderdiği”
mektuptur. Mektupta özetle, Anadolu’daki krallıklar
arasında yaşanan egemenlik mücadelesi ve bağımsız irili
ufaklı pek çok yerel şehir devletinin (krallığın) siyasi
gelişmelere yön verdiği aktarılmaktadır.
1
 TAR101U-ESKİ ANADOLU TARİHİ
Ünite 2: Yazılı (Tarihî) Sürecin Başlangıcı
Dönemin politik yapısına ışık tutan bir diğer belge, koloni
çağının geç dönemlerinde, belki Hitit Devleti’nin
kuruluşuna yakın bir zamanda ortaya çıkmış, Harsamna
kralı Hurmeli’ye yazılmış bir mektuptur. Kültepe’deki
yerel bir kral ile Assur kralı arasındaki diplomatik
yazışmaları doğrudan gösteren ilk belge olan mektupta
özetle, savaş hâlinde olduğu komşu Zalpa Krallığı’na
asker göndererek desteklemesi karşısında Harsamna Kralı
Hurmeli’nin, Assur’dan gelen kervanlara yolları
kapatması ve ayrıca Assurlu elçilerden, Zalpa kralına
yardımı kesmesi için krallarını ikna etmeleri
istenmektedir.
Assur Ticaret Kolonileri Çağı’nın tam olarak hangi
sebeplerle ve nasıl sona erdiği bilinmemektedir. Büyük
olasılıkla Anadolu’da ortaya çıkmış çatışma ortamı,
Assurlu tüccarın etkinliklerine zarar vermiş ve nihayetinde
ticari etkinlikler yavaş yavaş sonlanmıştır. Nitekim Kaniş
Karumu’nun çeşitli yapı katlarında gerçekleştirilen kazı
çalışmaları sonucunda Assur-Anadolu arasındaki ticari
ilişkilerin eski yoğunluğunu kaybettiği ve kentin MÖ
1700’lere doğru terk edildiği görülmektedir.
Assurlu tüccar ile ilişkilerin sürdürülmesinde ve
dolayısıyla idari yapı ve bürokrasinin başında rubaum
(kral) yer almaktaydı. Sözcük, Boğazköy arşivi
belgelerinde ele geçirilmiş “Anitta Metni”nde ve Assurlu
tüccarın kendi arasındaki yazışmalarda karşımıza
çıkmaktadır. Tablete göre Anitta, Anadolu şehirlerini tek
bir idare altında toplayıp, Orta Anadolu’da siyasi birliği
kurduktan sonra kendisini “Rubaum Rabum” yani ‘krallar
kralı’ olarak adlandırmıştır. Assurlu tüccar da tabletlerde,
şehir devletlerindeki kralların doğrudan adını vermek
yerine çoğu zaman bu terimi kullanmıştır. Tabletlerden,
Kaniş, Ankuwa, Timelkiya, Zalpa, Puruşhattum, Hahhum
ve Kuşşara gibi kentlerin başlarında bir kral olduğu
anlaşılmaktadır. Kral ile birlikte; Ankuwa, Timelkiya,
Wahşuşana, Tawinia, gibi kimi şehirlerde kralın yanında
rubatum (kraliçe) unvanı ile görev yapan ve özellikle alım
satım işlerinde etkin olduğu düşünülen kadınların varlığı
da bilinmektedir. Ancak, metinlerde hiçbir kraliçenin adı
belirtilmemiştir.
Tabletlerden anlaşıldığı üzere kralların emri altında
çalışan rabi unvanlı yüksek düzeydeki memurlar,
şehirlerde iyi örgütlenmiş bürokrasinin bir diğer açık
kanıtıdır. Kral veya kraliçeden sonra en yetkili kabul
edilen kişi ‘rabi simmiltim’ denilen veliaht idi. Tam
çevirisi “merdiven büyüğü” olan rabi simmiltim’in veliaht
olmasının yanında nasıl bir görevi olduğu aslında tam
olarak bilinmemektedir. Birkaç tablette karşımıza çıkan ve
“büyük vezir, başbakan” şeklinde tercüme edilen ‘rabi
sukkallim’ unvanlı memurun da devlet yönetiminde
önemli bir role sahip olduğu ve zaman zaman krala
vekâlet ettiği tahmin edilmektedir. Bunlara ilaveten
Anadolu saraylarında, rabî unvanı taşıyan ve yerel sarayın
idaresinde çalışmış geniş bir memur grubu bulunmaktadır.
Bürokrasinin şehir devletlerindeki temel görevi, saray ile
tüccar arasındaki ilişkilerin düzenlenmesi olmuştur.
Bunun için Anadolu’daki bütün karum’lar Kaniş’teki
karum’a, burası da Assur’a bağlı şekilde hizmet etmiştir.
Assur Devleti’nin Anadolu’daki en yetkili organı bu
anlamda Kaniş’teki ‘Karum Evi’dir. (Bet Karim)
Assur’dan gönderilen elçi heyeti, Karum Evi’nin ileri
gelenleriyle yazılı bir sözleşme yaptığında, bu sözleşme, o
bölgeye daha sonra gelen Assurlu tüccar için de
geçerliliğini korumuştur. Assurlu tüccar ile Eski Assur
dilini bilmeyen Anadolu halkı arasındaki iletişimi
“targumannum” denilen tercümanlar sağlamıştır.
Kültepe metinlerinde koloni çağı hukuk sistemini
anlamaya yönelik doğrudan bir bilgi bulunmamaktadır.
Ancak tabletlerdeki satır aralarında geçen; “yaşlılar
meclisi hüküm verdi”, “şehir meclisi hüküm verdi”, “(…)
yerin karumu küçük ve büyük meclisleri hüküm verdi”
ifadelerinden, karum ve wabartum’larda hukuki kararlar
verme yetkisi olan çeşitli organların varlığı tespit
edilebilmektedir.
Koloni Çağında Ekonomik ve Toplumsal Yapı
Ağırlıklı olarak Orta Anadolu’daki şehirlerin civarlarında
oluşturulan alış-veriş merkezleri sayesinde geniş bir ticaret
ağı kurulmuş ve burada hareketli bir serbest pazar
ekonomisi ortaya çıkmıştır. Bu sistem içerisinde Assurlu
tüccar ile Anadolu’nun yerel krallıkları arasında ticaret
hacminin artması, ekonomiye ciddi bir canlanma ve
hareketlilik getirmiştir.
Ekonomik Yapı
Koloni çağında Anadolu’daki yerel halk, esas itibarıyla
basit tarımsal etkinliklerle ve hayvancılıkla hayatını
sürdürmüştür. Kaniş’te yapılan kazılarda yanmış tahıl
taneleri ve el değirmenleri, büyük küpler ve taş ambarlar
ortaya çıkarılmıştır. Tabletlerde de; buğday, arpa ve tam
olarak ne olduğu anlaşılamayan benzer tarımsal ürün
adlarına rastlanmıştır.
Koloni çağının ticari etkinliklerinde şehirdeki saray, hem
yönetim hem de ekonominin merkezi olmuştur. Ticaret,
ağırlıklı olarak Assurlu tüccar aracılığıyla sürdürülmüşse
de koloni çağının sonlarına tarihlendirilmiş tabletler,
zamanla yerel halkın da ticari hayatta etkin rol aldığını
göstermiştir.
Anadolu’ya Getirilen Mallar - Assurluların Anadolu’ya
getirdiği mallardan belki de en önemlisi, bakır ile
karıştırıldıktan sonra bronza (tunç) dönüşen ve bu yüzden
o günün dünyasında hayati öneme sahip olan kalaydır.
Bunun dışında önem açısından ikinci sırada belirtilmesi
gereken mal, Babil’den getirilen tekstil ürünleridir.
Anadolu’dan Götürülen Mallar - Hem Mezopotamya’da
bulunmayışı hem de bronz yapımında asıl işlevi gören
madenin bakır oluşu, Anadolu’dan götürülen bu madeni
Assur Devleti için yaşamsal öneme sahip temel ürün
yapmıştır.
Gidiş-dönüş olarak düşünüldüğünde yıl içerisinde 1 ya da
2 sefer yapan tüccarın kervanının hızı ve ilerleyişi;
mevsim şartları, yerel krallıklar arasındaki politik istikrar
2
 TAR101U-ESKİ ANADOLU TARİHİ
Ünite 2: Yazılı (Tarihî) Sürecin Başlangıcı
ve tabii ki yük durumuna göre değişmekteydi. Bu malların
taşınmasında, zaman zaman eşekler ya da öküzler
tarafından çekilen dört tekerlekli ve ‘eriqqum’ denilen yük
arabalarının kullanıldığı da bilinmektedir.
Tabletlerde karşımıza çıkan ve ticari konularda karar
verme yetkisine sahip; ‘Bet Tamkarim’ (Tüccarlar Evi) ya
da ‘Bet Karim’ (Karum Dairesi) bu duruma verilebilecek
örneklerdir.
Kültepe tabletlerinde birçok vergi veya ödeme çeşidi
belirlenmiştir. Bunlar ana başlıklar altında toplandığında
karşımıza şöyle bir tablo çıkmaktadır:
• Tekstil ürünleri, yün, kalay veya gümüşten alınan
vergiler.
• Seyahat edilen güzergâh üzerindeki şehrin Karum
Dairesine ödenen vergiler.
• Yerel krallıkların Assur’dan gelen kervanlardan
aldığı yol vergisi.
• Yerel krallıklar tarafından kervandaki her bir
şahıs için alınan vergi.
• Hareket edecek kervan sahibinden alınan ihraç
vergisi.
• Yerel krallıklara kervan sahibi tarafından ödenen
giriş vergisi.
Bilindiği kadarıyla Assurlu tüccar; saraya dokuma ürünleri
için %3 ya da 5, kalay için de %5 ya da daha fazla oranda
ticaret vergisi ödemiştir.
Toplumsal Yapı
Assur Ticaret Kolonileri Çağı’nda Anadolu’da; Hattiler,
Hurriler, Luwiler ve Palalar olmak üzere farklı
sosyopolitik güçler, yani farklı dil ve kültürlerin etkileşim
içinde olduğu heterojen bir toplum bulunmaktadır.
Buradaki ilginç nokta, yerli halkı belirtirken Assurlu
tüccarın, bu halkın adlarını yazmak yerine onlardan
‘nuaum’ şeklinde söz etmeleridir.
Yerel kralların saraylarında; idari görevliler, güvenlik
güçleri, seyisler başı, değirmenciler başı, köle satıcıları,
vb. farklı görevlerde çalışan kişiler bulunmaktadır. Hür
insanların oluşturduğu yerel halklar da ticari etkinlikleri ve
buna bağlı olarak ekonomik durumlarına göre toplumun
farklı gruplarını oluşturmuşlardır.
Tabletler üzerine yapılan araştırmalar, MÖ II. bin
başlarında Anadolu’daki kadınların bazılarının
Mezopotamya’daki hemcinslerinden ayrıldığını ortaya
koymuştur. Nitekim boşanma ile ilgili belgelerin bir
kısmında kadınların da erkekler ile benzer haklara sahip
olduğu görülmektedir. Üstelik kimi kentlerde kraliçe
unvanıyla görev yapan veya doğrudan ticaretle uğraşan
hem Assurlu hem de yerel halktan kadınların adlarına
rastlanmıştır.
Kültepe metinleri; evlilik, boşanma, evlatlık alma, vb.
konulara ilişkin önemli bilgiler de sunmaktadır. Öncelikle
sınırlı sayıdaki tabletin, Anadolu’daki kızların çocuk yaşta
nişanlandıklarını gösterdiğini belirtmek gerekmektedir.
Aileler arasında gerçekleştirilen nişanlanma töreninin
ayrıntıları bilinmese de evlilikte olduğu gibi bir
sözleşmeye gereksinim duyulmamıştır. Assurlu tüccarın
ticari etkinlikler nedeniyle Anadolu’da uzun süre
kalmasının toplumsal sonucu şüphesiz ki yerli halktan
kadınlarla evlenmesi ve böylelikle farklı kültürlerin ve
etnik grupların hızlı bir şekilde birbirleriyle karışması
olmuştur.
Yerli halklar arasındaki hukuka göre çiftler hayattayken
veya ölüm halinde miras konusunda eşit haklara sahip
olmuşlardır. Bununla birlikte ölümleri sonrası, miras
paylaşımı konusunda varisler arasında doğabilecek
sorunları önlemek için ebeveynlerin vasiyet bıraktıkları da
görülmüştür. Bir tablette geçen ve ebeveynlerine karşı
kötü davranan çocukların sahip olduğu hisselerin, diğer
varislere aktarılacağı bilgisi de ayrıntıda dikkat çekici bir
durumdur.
Koloni Çağında Kültürel Yapı
Yaygın bir ticari etkinlik sonucu Mezopotamya
kültürünün Anadolu içlerine nüfuz etmeye başlamasıyla
beraber koloni çağı dinsel yaşamı ve sanatında dış etkiler
kendini açıkça göstermiştir. Bu süreçte Anadolu’da devam
etmekte olan Kalkolitik Çağ’ın kültürel gelişimi,
Mezopotamya kültürüyle harmanlanmış ve nihayetinde
Assur Ticaret Kolonileri Çağı’na özgü yeni anlayış ortaya
çıkmıştır.
Dinsel Yapı
Koloni çağındaki Anadolu halkının inanç yapısı hakkında
bilgi veren farklı türde kaynaklara göre; tabletler, rahipler
tarafından yazılmış sekiz adet büyü metni, silindir ve
mühür baskılar, ailelerin koruyucu tanrıları olarak kabul
edilen kurşun figürinler, hayvan şeklinde ritonlar, fildişi,
kurşun, altın, gümüş ve seramik gibi malzemeden yapılmış
tanrıça heykelcikleri, tablet zarfları ve bullalardır.
Bunlardan başka Hitit metinleri de dönemin dinsel
yapısının anlaşılmasında önemli rol oynamıştır. Koloni
çağının başlarında; taş, kurşun, fildişi veya tunçtan küçük
ölçekte yapılmış tanrı ve tanrıça figürinlerinin insan
şeklinde (Antropomorf) betimlendiği görülmektedir.
Silindir mühür baskılar üzerinde yerel üslupla yapılmış
tapınma sahneleri de dikkate değerdir.
Koloni Çağı Panteonu iki farklı coğrafyadan beslenmiştir.
Bunun ilk grubunda; Hatti, Hurri, Luwi, Pala, Hitit
tanrıları ve tanrıçaları olmak üzere Anadolu inançları
vardır. İkinci grupta ise Mezopotamya’dan getirilmiş;
Sümer, Akkad, Amurru ve Assur tanrıları ve tanrıçaları
yer almaktadır. Bütün diğer inançlarda olduğu gibi
buradaki tanrılara ve tanrıçalara da belirli semboller ya da
güçler yüklenmiştir. Nitelikleri belirlenmiş Anadolulu
tanrılar ve tanrıçalardan bazıları şunlardır:
• Irmak Tanrısı Hapantalli,
• Demirci Tanrı Hasşamili,
• Güneş Tanrısı Utu,
• Koruyucu Tanrı Aala,
3
 TAR101U-ESKİ ANADOLU TARİHİ
Ünite 2: Yazılı (Tarihî) Sürecin Başlangıcı
• Tahıl Tanrısı Halki,
• Çocukları Koruyan ve Gözeten Tanrıça GUL-şeş
Bunlara ilaveten Mama şehrinde olduğu gibi bazı
tanrıların adlarının şehirlere verildiği, Hatti tanrıları;
Huzzia, İnar ve Pirwa’nın, prensler ve krallar tarafından
kişisel ad olarak tercih edildiği saptanmıştır. Söz konusu
kutsal varlıklar, taraflar arasındaki antlaşmalarda zaman
zaman şahit de gösterilmişlerdir. Özellikle alım satım
işlerinde şahit olarak gösterilen tanrı Anna bu duruma
güzel bir örnektir. Benzer şekilde Assurlu tüccar, tanrı
Assur’un sembolü kabul edilen bir kılıç önünde yemin
ederek davalarını sonuçlandırmıştır.
Kültepe tabletlerinde ismi en çok geçen tanrının Assur
olduğu belirtilmelidir. O, devletin simgesi ve Assur
halkının ulusal tanrısıdır.
Koloni çağı Anadolu’sunda belli tanrılar adına kutlanan
bayramlar olduğu ve bunların hasat ve bağbozumu gibi
tarımsal etkinliklere denk getirildiği görülmektedir. Bu
sayede insanların borçlarını daha rahat ödeyebilmesi ve
sistemin daha etkin çalışması planlanmış olmalıdır.
Koloni çağında, tanrılara ve tanrıçalara belirli
standartlarda, ancak farklı şekillerde adaklar sunulmuştur.
En bilindik adak eşyaları, sıklıkla tanrı Assur’a sunulan ve
tabletlerde ‘samsum’ olarak geçen, altından yapılmış
güneş diski veya güneş kurslardır. Sunu törenleri
sırasındaki veya adak törenlerindeki eşyalar arasında;
bronz ve bakırdan yapılmış kılıç, hançer, mızrak vb.
silahlar, özel ve kutsal törenlerde tanrı ve tanrıçalara
adanan bronzdan ya da altında üretilmiş sunu kapları da
yer almaktadır. En sık karşılaşılan sunu eşyası ise ‘kasum’
denilen kaptır.
Önemli bir adak ve sunu eşyasını riton adı verilen hayvan
biçimli kaplar oluşturmaktadır. Geyik, boğa, aslan, kartal,
domuz, keklik, tavşan veya köpek formunda üretilmiş
eserler dinsel törenler sırasında kutsal varlıklara içki
sunusu yapmak için ya da kült nesnesi olarak
kullanılmışlardır.
Kültepe tabletleri, hiyerarşik bir yapıda örgütlenmiş ve
dinsel törenlerde gümüş ve değerli taşlarla süslü
“epattum” adlı özel elbiseler giyen rahiplerden de söz
etmektedir. Hem yerel halktan kişilerin hem Assurluların
rahip olabildiği bilinmektedir. Rahipler din işleri yanında,
genellikle yerli halklar arasında düzenlenen borç veya
satış sözleşmelerinde, idari nitelikli veya boşanma
belgelerinde şahit olarak da gösterilmişlerdir. Tabletlerde
rahiplikten söz edilen yerde geçen ve “gubabtum” olarak
ifade edilen rahibeliğin yalnızca Assurlulara özgü bir
kurum olduğu ve zengin ailelerden birçoğunun kızlarından
birisini rahibe yaptığı görülmektedir.
Koloni çağı halkları ölülerini genelde evlerin içlerindeki
avlu veya odaların tabanının altına gömmüşlerdir.
Kültepe’de yapılan arkeolojik araştırmalar farklı mezar
tiplerini ortaya çıkarmıştır. Bunlar; toprak mezar, küp
mezar, sandık ve oda mezar ile kaya mezarlarıdır. Ölüler
küp şeklindeki mezarlara sırt üstü gömülürken, toprak
mezarlara dorsal (uzatılmış) veya hocker (cenin
pozisyonu) biçiminde yerleştirilmiştir.
Sanat
Koloni çağı sanatında; heykel, kabartma veya kaya
abideleri gibi anıtsal eserler görülmez. Bu dönemde daha
ziyade zengin mühür veya figürin gibi küçük eserler
üretilmiştir ki Kültepe’de ele geçirilen bu eserler
Anadolu’da Hititler öncesi sanatın belki de en güzel
örnekleridir. Söz konusu mühür baskılar; damga ve
silindir mühür baskı olmak üzere iki şekilde
üretilmişlerdir. Bunlardan damga mühürler Kalkolitik
Çağ’dan beri zaten bölgede bilinen ve kullanılan
eserlerdir. Bunların üzerinde geometrik şekiller veya
hayvan betimlemeleri bulunmaktadır. Silindir mühürler ise
koloni çağında karşımıza çıkmıştır. Bu mühürler ya
Assurlu tüccar tarafından doğrudan kendi ülkelerinden
getirilmiş ya da yoğun ticari faaliyetlerin bir sonucu olarak
yerli halk tarafından üretilmişlerdir. Silindir mühürlerin
üzerindeki mitolojik sahneler, tapınma, av ve savaş
sahneleri belirgin bir Mezopotamya etkisidir.
Kil zarflar ve etiketler üzerine basılmış silindir ve damga
mühür baskılar, Kaniş’in kozmopolit toplumsal yapısına
uygun olarak çok çeşitli üsluplar ortaya koymaktadır. Söz
konusu üsluplar; Eski Assur, Eski Babil, Eski Suriye ve
Yerli Hatti olmak üzere dört ana gruba ayrılmaktadır.
Bunlar arasında yerel Hatti üslubu, güçlü Mezopotamya
etkisine rağmen zengin motif hazinesi ve özgünlüğü ile
diğerlerinden büyük farklılık göstermektedir.
Assur Ticaret Kolonileri Çağı’nda Anadolu’da seramik
üretimi ileri bir düzeye ulaşmıştır. Form ve bezeme
yönünden son derece çeşitli olan dönem buluntuları Yakın
Doğu’da kendine özgü bir çanak çömlek grubu olarak
kabul edilmektedir. Biçimlerinin çoğu madeni kapların
taklidi olan dönem seramiği genel olarak, boyalı ve
boyasız şeklinde ikiye ayrılmaktadır. Kırmızı, kahverengi,
krem veya gri renkte üretilmiş boyasız seramik eser grubu
içinde; gaga ağızlı veya yonca ağızlı testiler, çaydanlıklar,
dört kulplu tabakalar, tütsülükler, ayaklı yüksek
meyvelikler, vazo, vb. birçok farklı çeşitte mutfak ve süs
eşyası ele geçirilmiştir. Boyalı seramiklerin üretimi ise
farklı bir süreç izlemiştir. Bu seramikler önce krem
renginde astarlanmış, sonra üstüne kırmızı, kahverengi
veya bazen her iki renkte süslemeler yapılmıştır. Kaniş
şehrinde yapılan arkeolojik çalışmalar neticesinde bu
çağın seramik endüstrisinin özgün formları, hayvan
biçimli sunu kapları olmuştur.
Mimari
Kültepe’deki en gösterişli mimari eserler höyükte açığa
çıkarılan saraylardır. Kutsal alan şeklinde de kullanıldığı
düşünülen sarayların varlığı hem tabletlerdeki bilgilerde
hem de arkeolojik buluntularla somut olarak
kanıtlanmıştır. Böylesi saraylardan bir tanesinin, yangın
sonucu tahrip olmuş başka bir sarayın üstüne inşa edildiği
belirlenmiştir. Yapılan arkeolojik kazılar sonrasında 120
4
 TAR101U-ESKİ ANADOLU TARİHİ
Ünite 2: Yazılı (Tarihî) Sürecin Başlangıcı

metre uzunluğunda ve 110 metre genişliğinde bir alanı

kapladığı anlaşılan sarayın 42 odası ve bir salonu gün
yüzüne çıkarılmıştır. Büyük ocaklarla ısıtılan mutfaklar,
küplerle dolu depolar, hizmet bölümleri sıralar halinde,
koridora paralel şekilde dizilidir. Bu plan Kaniş’e özgü bir
yeniliği yansıtmaktadır. Alanda tespit edilen küçük
merdivenler salonlardan bazılarının iki katlı olduğunu, küp
ve kil bullalar ise saray depolarının varlığını açıkça ortaya
koymuştur. Kültepe’de yapılan kazılar sonrasında
doğrudan tapınak olarak nitelendirilebilecek bir yapı
saptanamamıştır. Ancak ortaya çıkarılan ve şehrin belirli
bir bölümünde aynı planda yapılmış müstakil iki büyük
binanın, Anitta’nın taht tanrısı Halmaşuit, Güneş Tanrısı
Şiu ve Fırtına tanrısı Tarhunna adına ait tapınaklar olduğu
tahmin edilmektedir. Tahminden öteye gidilemediği için,
Anadolu’daki sarayların bu dönemde doğrudan dinle ilgili
olmadığı, daha çok idari birimler olarak kullanıldığı
belirtilebilir.
Kaniş şehri; sokakları, meydanlara açılan düzenli evlerin
oluşturduğu mahalleleri ile çağının gelişmiş
yerleşimlerinden biridir. Zemini toprak ve taş döşeli
sokaklar, arabaların geçebileceği genişlikte tasarlanmıştır.
Sokaklarda üzeri taşlarla örtülü atık su kanalları
bulunmaktadır. Assurlu tüccar buraya geldikten sonra
yerel halkınkine benzer konutlarda ikâmet etmiş ve yerel
kültür ögelerini kullanmıştır.