Yusuf A.
Aydn, Sultann almalar arasndaki gz pek yerini
Kalyonlar: Osmanl Donanmasnn
Yelkenli Sava Gemileri (1701-
1770), Kre Yaynlar, stanbul
2011, 430 s.
Osmanl tarihilii, nereden
baklsa son otuz yldr, gitgide artan
bir hzla gemiiyle hesaplamakta
ve bir zamanlarn hkim paradigma-
lar yerini son ana dein srdrd hakszln kantlayan kayda deer
inat bir tutuculuun ardndan
gnlszce yeni fikirlere brakmakta-
dr. Sultann Kalyonlar, kkleri
grlmeyecek denli derinlere inen
fikr-i sabitlere ve geleneksellemi
kalplara, belki de mmkn olabile-
cek en fazla rakam, belge ve tarih
bulguyla meydan okuyan yeni nesil
almtr.
Yazarn aratrmasnn banda
ikyeti olduunu dile getirdii
unsur, bir bakma, Osmanl denizci-
lik tarihini konu alan kitabn temel
argmanlarn daha en batan gzler
nne serer. XVIII. yzyl, eser
sahibinin serzenile belirttii gibi,
Osmanl tarihinin bir nceki asrla
birlikte ksz braklm zamanlarn-
dan biridir. Osmanl tarihileri, uzun
yllardr srtlarn dndkleri bu
yzyln meselelerini laykyla anla-
yabilmek iin gz korkutucu belge
ynlarnn arasna korkusuzca dalp
ihmalkrlklarn telafi etmelidirler.
Mellifin zellikle Osmanl denizci-
lik aratrmalarnda hl ok kuvvetli
olduunu hatrlatt gerileme para-
digmas, XVII. ve XVIII. yzyl
Osmanl tarihinin yeni bir yaklamla
derinlemesine ele alnmasyla kadim
mevzilerini biraz daha kaybedecek
gibidir. Ne var ki, yazarn kitabn
kaleme alrken karlat glkleri
tarif ederken itiraf ettii zere,
Osmanl tarihinin belli bal
alanlarnda gerileme paradigmasnn
aratrmalar yaymlanm olsa da,
Osmanl deniz tarihilii yolun
henz bandadr.
Osmanl tarihinin akademik ara-
trmalarna aina olmayan okuyucu-
nun Sultann Kalyonlarn eline ilk
aldnda aknlkla kark bir
korku duymasn anlayla karla-
 ZGR KOLAK
mak gerekir. Kitap, neredeyse ilk
satrndan sonuna dein muazzam
younluktaki Osmanl ariv belgele-
rinin sabr isteyen arln hissetti-
rir. Bu belgeler, eserin ana eksenini
oluturduu gibi, Osmanl tersanesi,
gemi yapm, teknelerin teknik
donanm gibi konularn tafsilatl
incelenmesine ynelik tablo ve
emalarn oluturulmas iin kullanl-
mtr. Bir tarih almasndan daha
fazla kuramsal zenginlik ve teorik
zmleme bekleyenler iin ariv
dokmanlarnn ba dndrc ar-
l biraz hayal krkl yaratabilir.
Bununla birlikte, unutulmamaldr ki,
Osmanl deniz tarihilii, son on
yldaki kprdanma bir yana braklr-
sa, henz emekleme aamasndadr
ve ampirik bulgularla ykl, ana
kaynaklarn tankln esas alan bu
cinsten dkmlere duyulan ihtiya
elzem derecesindedir.
Sultann Kalyonlar, XVIII.
yzylda Osmanl donanmas iin
imal edilen yelkenli sava gemileri-
nin retim sreci ve kalyon teknolo-
jisine geiin Osmanl tersanelerinde
yol at yapsal deiimlerle ilgile-
nir. Osmanl kalyonunun teknik
tanm, kalyon ina srecinde devre-
ye giren igcnn tavsifi, yelkenli
sava gemilerinin talepleri dorultu-
sunda kurulan yelken bezi ve lenger
imalathaneleri, kalyonlarn donatl-
masnda kullanlan alet edevat ve
yine suya indirilen kalyonlarda
hizmet eden personel ve geminin
mhimmat srasyla ele alnan konu-
lar arasndadr. Bu haliyle, kitabn
Osmanl iktisat tarihini epeyce
ilgilendirdiini iddia etmek yanl
olmaz.
Bununla birlikte Sultann Kalyon-
lar, temel bak as olarak Osmanl
siyaset penceresinden bir deerlen-
dirmeyi esas alr. Bunun en bariz
gstergelerinden biri, kitabn al
sayfalarnn Osmanl deniz kuvvetle-
rini i ileyite zerk bir konuma
getirmeyi amalayan 1701 Bahriye
Kanunnamesine tahsis edilmi
olmasdr. Bu andan itibaren kitabn
ana dayana olan Osmanl asker
modernlemesinin kara ordusundan
nce deniz kuvvetlerinde balad
iddias kendini gsterir. Kanunname-
leri ve kalyonun teknik zelliklerini
konu alan ilk blm takip eden
sayfalar dolduran belge ynlar,
eninde sonunda bu temel iddiann
etrafnda dnen ve yazarn kanaatini
pekitirmeye yarayan kantlar ilevi-
ni grmektedir. 1701 Kanunnamesi-
ne gre, Osmanl siyas karar alma
mekanizmas, bundan byle intisap
ve tepeden tayinler yoluyla denizci-
lik eitiminden gememi kiileri
168
 KTABYAT
deniz kuvvetlerinin ynetimine
getirmemeyi taahht ediyordu. Ka-
nunnamenin hazrlanmasna nayak
olan Mezemorta Hseyin Paa, evre
blgelerin, yani Garp Ocaklarnn
Osmanl merkez iktidarn batan
ekillendirme hususunda yeniliki bir
rol stlenme yeteneini sergilemi
oluyordu. 1706-1707 ve 1714 dzen-
lemeleri, Osmanl deniz kuvvetlerin-
deki meslek uzmanl daha ileri
seviyelere tad.
XVIII. yzyln banda yrrle
giren denizcilik kanunname ve
dzenlemeleri ayn tarihlerde siste-
matik hale sokulan kalyon retimi ile
birlikte dnldnde, Osmanl
Devletinin deniz gcn an
asker ihtiyalarna yant verebilecek
bir dzeye karmak iin bilinli bir
aba iine girdiini gzler nne
serer. Kitapta belirtildii gibi,
yelkenli ve yksek bordal sava
gemileri Osmanllara yabanc bir
teknoloji deildir; Osmanl ynetimi,
XVII. yzyln ikinci yarsndan
itibaren imparatorluk snrlar iinde
rettii kalyonlar asker gayelerle
seferber etmitir. XVIII. yzyln
bandan itibaren kanunnamelerle
dzenli hale getirilen kalyon retimi,
gemi mrettebatnn vasflarna ili-
kin nceden belirlenmi kurallarn
kabul sayesinde Osmanl iktidarnn
tepeden aa bir yenileme hamlesi-
ne girmesinin ak kantlarn olutu-
rur. Ne var ki, Sultann Kalyonlar,
ayn zamanda, bu iyi niyetli giriim-
lerin her zaman ayn baaryla
sonulandrlamadn gsteren r-
nekler vererek siyasetin toplumsal
yapy deitirme yeteneinin snrla-
rn tayin etmeye giden bir yol aar.
rnein, XVIII. yzyln ilk yarsn-
da birbirinin pei sra yaymlanan
kanunname ve dzenlemeler, devlet
merkezli yenileme hareketinin
birok durumda insan faktrne
takld intiban yaratmaktadr.
Yine de, kitabn ana argmanna
dnmek gerekirse, Osmanl idaresi-
nin XVIII. yzyln banda ada
batl devletlerle aa yukar ayn
teknoloji mahsul sava kalyonlarn
z imknlaryla imal edebilme
kapasitesi, revizyonist Osmanl tarih-
iliinin Rnesans ve XVII. yzyl
Avrupas ile Osmanl topraklar
arasndaki kltrel alveri ve
etkileimin byk kopmalar yaama-
d tespitiyle anlaml bir btnlk
oluturmaktadr.
Sultann Kalyonlar, ismine yak-
r surette, imalatnn ilk aamasn-
dan ald Osmanl kalyonunu btn
teknik zellikleriyle tarif etme yolun-
da yrekli admlar atar. Kalyon
trlerinin top ve ambar saysna gre
169
 ZGR KOLAK
tasnif edildii ksmlar, Osmanl
denizcilik tarihiyle yle ya da byle
hemhal olmu merakllar iin yeni
olmaktan ziyade destekleyici bilgi-
lerle doludur. Bununla birlikte
kalyon ebatlarnn hesaplanmasnda
batl mhendislerle Osmanl mimar-
larnn kulland farkl yntemlere
dikkat eken yazar, bu sayede
hevesli ama donanmsz okuyucunun
debilecei tuzaklardan birine iaret
eder. Kitabn alabildiine ykl ve
zengin muhtevas iinde eriyip gitme
ihtimali olan bu saptama, yazarn
XVIII. yzylda ina edilen kalyon-
larla ilgili ne kard rneklerde
grlebilecei gibi, bir Osmanl
kalyonunun gerek uzunluunun
belgelerde kaytl olan rakamlarn
tesine getiini gstermesi bakmn-
dan epeyce nemlidir. Kalyon inas-
na dair sayfalar, gemi yapm srecini
betimleyen teknik terminolojinin
XVIII. yzyla zg Osmanlca
karlklaryla beraber veren emek
mahsul bir uran meyvesidir. Bu
satrlardan kan arpc sonu,
XVIII. yzyl Osmanl asker deniz-
ciliinin, Osmanl asker tarihine dair
son dnemde neredilen almalar
teyit eder nitelikte, batl emsalleriyle
aa yukar ayn teknoloji havuzun-
dan beslendiidir.
Sultann Kalyonlar, Osmanl
sultan namna denize indirilen her
bir kalyonun ina aamasnda ihtiya
duyulan malzemeden bu ite grev
alan uzman ve iilerin eitlilik ve
saysna, teknesi tamamlanan gemi-
nin etin sularda seyrsefer edebil-
mesini salayan tehizatla donatl-
masndan gemiyi yzdren mrette-
batn kimlerden olutuuna kadar
muazzam genilikte meselelere yine
muazzam kapsam ve derinlikte
sayfalar ayrr. Kitabn en ilgi ekici
blmlerinden birini tekil etmesine
ramen erken modern gemi yapm-
nn temel maddesi olan kerestenin
denizcilik teknolojisindeki ilevine
gre isimlendirilmesine dayanan
terminoloji iinden klamayacak
denli karmak grnyor. te taraf-
tan kitap, Osmanl iktidarnn sava
donanmasn an ihtiyalar dorul-
tusunda yenilemek adna belirli
sayda kalyonun ina edilmesi ve
mevcutlarn hizmet mrlerini uzat-
mak amacyla dzenli olarak bakma
alnmasn talep etmesi, bal bana
yksek maliyetli bir i olan kalyon
retiminin bakentteki merkez
tersane bata olmak zere, tersaneler-
de istihdam edilen ii ve teknik
uzman saysn nemli miktarda
yukar ektiini ikna edici bir ekilde
ortaya koyar.
170
 KTABYAT

Birok erken modern devlette retimin dank doas nedeniyle

olduu gibi, tersanelerde younlaan neredeyse imknszdr.
ve farkl i kollarnn bir arada
Kalyon, belki de, o zamana dein
almasn zorunlu klan imalat
grlen en talepkr gemiydi. Kalyon
sreci, imparatorluun erken tarihle-
inaatnn yksek maliyeti, devleti
rinden itibaren Osmanl sanayisinin
kollar svamaya ve Tersane-i Amire
nc sektrlerinin banda geliyordu.
iinde yeni tesislerin kurulmasna yol
Ne var ki, XVIII. yzyln balarnda
amt. Sultann Kalyonlar, devlet
artan maliyet ve kitapta yeri
gdml sanayilerin en belirginlerin-
geldiinde ariv belgelerine atfla
den iki tanesini, yelken bezi ve
aktarlan imparatorluun epeyce
lenger imalathanelerini enine boyuna
uzak kelerinden stanbuldaki
inceleyerek Osmanl Devletinin z
tersanede istihdam edilmek zere
kaynaklarn deerlendirme biimleri
celp edilen usta ve iilerin hikyesi,
zerine faydal bilgiler temin eder.
bu dnemde, Osmanl modern devlet
Bu imalathanelerde retilen mallar
oluumunun ana basamaklar arasn-
belli bir seviyede tutma abas,
da yer ald sylenebilecek bir
Osmanl erken sanayilemesi hakkn-
teknik uzmanlama ve kurumsal bir
da ok daha uzun boylu tartmalara
organizasyon becerisinin madd
katk salayacak niteliktedir. Bunun
dayatmalarn zoruyla ekillendii
yan sra, Osmanl ynetiminin
izlenimini glendirmektedir. Yine
yelken ve lenger temin etmek iin
de, Sultann Kalyonlar, kantarn
eitli mteahhitlerle kurduu iliki-
topuzunu nerede durdurmasn ok
ler, devlete hizmet satan araclar
iyi bilen bir ustann ellerinde, kitap
zerinden Osmanl piyasasna alan
boyunca bolca istifade edilen muha-
pencereler ilevini grmektedir.
sebe defterlerinin nda, XVIII.
Kitaptaki tarifi esas almak gerekirse,
yzyln ilk yarsnda tebellr eden
yelkenli sava gemisi inasnda bilgi
merkezileme eiliminin belli snrla-
ve tecrbesine bavurulan mimar,
r olduu uyarsnda bulunur. Ne de
marangoz, burgucu ve oymac gibi
olsa, devletin gibi byyen
zanaatkrlar, baz hallerde, Galata
harcamalar kayt altna almak adna
esnafndan gndelik usul kiralanan
gsterdii onca hassasiyete ramen
usta ve iilerle destekleniyordu.
tek bana bir kalyonun bile ne
zel teebbs gemilerinin imalatyla
kadara mal olduunu tespit etmek
uraan bu zanaatkrlar, Osmanl

171
 ZGR KOLAK

devleti adna i stlenmek yoluyla alnmasnn sakncalar da bu arada

tersaneyi bir anlamda devlet d kendiliinden ortaya kyor. nk
retim sektrleriyle de buluturuyor- ayn belgelerle bu kez XVIII. yzyl
lard. Osmanl denizciliinin st katman-
lar incelendiinde, kalyon alp satan,
Sultann Kalyonlar, Osmanl
byk tama kapasitesine sahip
iktisat dnyasnn doasna dair uzun
kalyonlarla ticaret yapan, Msr-
sredir tekrarlana gelen basmakalp
stanbul arasndaki ykte ve pahada
bilgilerin gerek anlamlarnn sorgu-
ar ticareti stlenen, devlet hesabna
lanmasnda r ac bir rol
yelken bezi retimi ve lenger
stleniyor. stelik bunu, ilk bakta
imalatna yatrm yapan isimlerin
hayli paradoksal grnen bir ekilde,
neredeyse tamamen Mslman Trk-
Osmanl denizciliinin en kkl
ler olduu gzler nne seriliyor.
klielerini teyit ederek yapyor.
Demek ki, sosyal tabakalamada
Mellifin saysz Osmanl belgesine
hkim snf olan sermayedar Msl-
dayanarak ifa ettii gibi, gemi ina
manlar, emek youn ilerden ziyade
srecinde grev alan renber,
yatrm, ticaret ve endstriyel organi-
marangoz ve kalafatlarn arasnda
zasyonu deruhte ederek Osmanl
gayrimslim Rum ahali hakikaten de
tarihisine anlamaya alt gemi-
saysal arlklaryla ne kyor.
e dair nemli baz ipularnn
Gelgelelim, hikyenin bundan ibaret
Osmanl denizciliinin barnda gizli
olduunu ve Osmanl gemi tezghla-
olduunu hatrlatm oluyorlar.
rnda ter dken zimmilerin Osmanl
Trklerinin sahip olmad teknik
bilgelii aktaran araclar olarak ele
zgr KOLAK *

Yrd. Do. Dr., stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm;

*

ozgurkolcak@gmail.com.

172