ANKARA NVERSTES SYASAL BLGLER FAKLTES YAYINLARI.

- 563

ANKA'NIN YKSEL
VE D
Osmanl
Diplomasi
Tarihi
zerine Bir
Deneme

Do. Dr. O rai SANDER

Ankara, 1987

ANKARA NVERSTES SYASAL BLGLER FAKLTES YAYINLARI:

ANKA'NIN YKSEL
VE D
Osmanl
Diplomasi
Tarihi
zerine Bir
Deneme

Do. Dr. Oral SANDER

A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi
Siyasi Tarih Anabilim Dal

Ankara, 1987

Copyright: A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi, 1987

SYASAL BLGLER FAKLTES V E B A S I N YAYIN YKSEKOKULU B A S I M E V , ANKARA -1987

NSZ

Osmanl devletinin dnya tarihinde gelmi gemi en byk imparatorluklardan biri olduunu sylemek herhalde yanl olmaz. Byle bir devletin tarihi bugn kadar genellikle "i tarih" asndan yazlm, dnya
devletler sistemi iindeki yeni pek az ele alnmtr. Bu t u t u m u n sonucu
olarak, dnya ve zellikle Avrupa g dengelerindeki yeri, siyasi tarihin
ana konusu olan temel gelimeler ya da deiikliklerdeki pay ortaya konamamtr. Ancak, bu byk imparatorluu, dnya tarihinin genel aknn, g dengelerinin iine yerletirmek, bir bakma "tarihsel balam"
iinde deerlendirmek ve zellikle Avrupa diplomasi tarihi iindeki nemli
payn elden geldiinde ortaya karmak gerekiyor. Bu nitelikteki almalar, ayn zamanda, imparatorluun baz bakmlardan "mirass'' olan
ve ok kk lde de olsa temelde Osmanl corafyas zerinde kurulan
Trkiye Cumhuriyeti'nin izledii politikalarn daha anlaml bir perspektif iinde deerlendirilmesine de yardmc olacaktr.
Osmanl tarihinin bu ynyle m m k n olduu kadar eksiksiz, tm
Osmanl tarihini kapsayacak biimde incelenmesi, gelecek kuaklara kalyor ister istemez. Bugn iin milyonlarca belgenin snflandrlmas, okunmas ve deerlendirilmesi ok zordur. Bir de, Osmanl diplomasisinin zelliinden gelen snrlandrmalar var. Osmanllarn 600 yllk hayatnn ilk
400 ya da 450 yl boyunca, devletin d ilikilerinin dzenli ve sistematik
bir biimde incelenmesine olanak verecek haberlemeler ok snrlyd. Bu
dnemde d politikay, gerek merkezde ve gerekse yabanc lkelerde plnlayp yrtecek kurulular yoktu. Byk Avrupa imparatorluklarnn d
politika tarihlerinin yazlmasnda temel kaynak olarak, merkez-elilik yazmalar, yani yabanc lkelerde bulunan temsilcilerin gnlk olarak tuttuklar notlar, merkeze gnderdikleri raporlar ve merkezden aldklar ynergeler kullanlmtr. Dolaysyla, t m Osmanl belgelerinin snflandrlp deerlendirilmesi durumunda bile, d ilikilerinin aknn anlatmnda nemli boluklarn kalaca aktr
Btn bu snrlamalara ramen, Anka Kuu gibi, ok uzun bir sre
grkemli bir biimde yaayan ve sonra kendini 1. Dnya Sava'nn atei
iine atp, kllerinden yepyeni bir benlikle doan bu gerekten olaanst
ili

devleti, yeni bak alaryla deerlendirmek gerekiyor. Bu yolda, elinizdeki almann amac, siyasi tarih iinde Osmanl devletinin d ilikilerinin genel akn ve belirgin kalplarn ortaya koymaa yardmc olmaktr.
Beni bu almaya iten gd, konular birlikte olgunlatrmaa altmz rencilerimin derslerde sorduklar ynledirici sorulardr. Onlar
bu sorularn hi olmazsa bir blmnn cevaplarn bulabilecekleri bir
aba iine girmemi saladlar. Bende yeni sorular, yeni grler ve yeni
bak alar yaratmaa altlar. Bu bekleyilerini tam olarak karlayp
karlayamadm bilmiyorum. Bildiim, bu almay onlara borlu olduumdur.
Oral Sander
Ekim, 1987
Ankara

IV

NDEKLER
NSZ

I
1

GR
BRNC BLM:
BE DENZ YAYLASINDA DOU
I. BE DENZ YAYLASI

II. GEBELK-YERLEKLK LKS

III. BE DENZ YAYLASINDA STNLK

IV.

ANADOLU'DAK

OCUKLUK

1. Anadolu'da stnlk
2. Osmanllara zg Kurulu stnlkleri
3. Trkler ve Bizans

11
14
15

KNC BLM:
GENCN AVRUPA'DA DRKL
I. AVRUPA'DA DEVLET

17

II. AVRUPA'DA MPARATORLUK

21

1. Fetih ve Btnletirme
2. Asya'da Ksa Sren Dalma
3. Yeniden Glenme

21
24
-28

III. AVRUPA'DA STNLK

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

31

stanbul'un Alnmas
Grek Ortodoks Kilisesi
stanbul'un Fethi Sonras
Sava: Bayezit-Cem atmas
Akdeniz Gc ve Doudaki Tehdit
stnln Doruu
Diplomatik Temaslar ve Kapitlasyonlar
Akdeniz "Gazileri"

31
33
36
39
43
47
51
54

NC BLM:
YETKNN AVRUPA'DA DURGUNLUU
I. GENEL OLARAK DURAKLAMANIN NEDENLER

59

II. DURAKLAMANIN BELRTLER

64

III. DURAKLAMANIN BALAMASI

68

IV.

SAVUNMA DAVASI VE KARLOFA

72

1. Avrupa Devletleriyle Eitlik

2. Son Hamle
3. Avrupa G Dengesinde Osmanllar

72
77
79

KAN DAVASI: PRU1 VE PASAROFA

84

1.
2.
3.
4.

84
86
88
90

V.

Kan Davasnn Nedenleri

Uzun Srmesinin Nedenleri
Prut ve Pasarofa
Ksa Sren Uyan: Lale Devri

...

VI. TEN DAILMA SREC

92

VII. TANZMATA KADAR DPLOMAS VE RGT

95

DRDNC BLM:
YALININ AVRUPA'DA GERLEMES
I. GERLEME

NEDENLER

101

II. FRANSIZ DEVRMNN ETKLER

106

1. Devrimin Temel lkeleri ve slm Dnyas

2. Devrimin' Devleti Etkiledii Kanallar

106
108

3. Devrimin Etkisi

110

III. KANADIN KIRILMASI: 19. YZYILIN LK OSMANLI-RUS SAVALARI ...

112

1. III. Selim Dneminde Genel Durum

2. Napolyon ve Osmanl Rus Sava

112
114

3. Yunanistan ve Osmanl-Rus Sava

116

DPLOMASNN CANLILII: MEHMET AL VE SONRASI

119

1. Mehmet Ali Ayaklanmas

2. ngiltere ile likiler
3. Ticaret Szlemesi ve Tanzimat
4. Dileri Bakanlnn ve Sivil Brokrasinin Temelleri
V. MALYENN ZORLAMALARI: KIRIM VE SONRASI

119
122
128
131
137

IV.

1. Bor-Ykmllk-Reform

Zinciri

VI

137

2. Krm Savann k Noktas

3. Krm Sava
4. Paris Antlamas ve slahat Ferman

140
1 4 5

148

BENC BLM:
YALININ AVRUPA'DA LM
I. GENEL DURUM

155

II. MALYE VE ORDUNUN TKEN: AYASTEFANOS VE SONRASI

157

1.
2.
3.
4.
5.
6.

1877-1878 Osmanl-Rus Sava

Birinci Merutiyet ... ...
Yeni Dost: Almanya
Ar Bunalm Dnemi
kinci Merutiyet
Sivil Brokrasinin D

... ...

... ...

III. YALININ NTHARI: BRNC DNYA SAVAI

1.
2.
3.
4.
5.
6.

177

Bloklarn Yakndou Politikalar

Alman Asker Misyonu ve Osmanl-Alman ttifak
ntiharn Araci: Goeben
Cepheler
Otopsi: Paralama Anlam . alan
Defin: Mondros ve Sevres

177
180
183
190
193
201

SONU
YARARLANILAN

157
163
!65
167
172
175

204
KAYNAKLAR

...

vn

...

...

208

GR
1
Phoenix, Grek ve Msr mitolojisinde beyz yl yaadktan sonra kendini atee atan ve klleri arasndan yeniden doup sonsuza dek yaayan
bir kutur. O kadar yaadktan sonra bu intihar neden kendisine lyk
grd pek belirli deilse de, ayn kalp iinde uzun sre yaamann yaratabilecei sknt bir neden olarak dnlebilir. Hele, klleri arasndan
baka bir ku olarak yeniden yeryzne dnmesi ve sonsuza dek yaamak
istei dikkate alnrsa, bu aklama akla yakn grnmektedir. Phoenix'in
Trke'de tam karl yok. Her trl doa st yetenee sahip ve oumuzun yakndan tand "Anka Kuu"nun Phoenix yerine kullanlmas
yanl olmasa gerek.
14. yzylda kurulan ve 20. yzyln banda mrn tamamlayan
Osmanl devletinin kabaca alt yzyl yaayan grkemli bir imparatorluk
olduunda yerli yabanc btn tarihiler birleiyor. Dolaysyla, yaam
srelerindeki benzerlik, Anka ile Osmanl devleti benzetmesi iin iyi bir
balang noktas olabilir. Devletin, hem de yneticilerinin ounun istei
ve iradesi ile 1. Dnya Sava'na girmesi ve savan sonunda mrn tamamlamas, benzetmeyi biraz da d gcmz kullanmamz gerekiyor daha da ileri gtryor. 19. yzyln balangcndan beri hemen hemen t m Avrupa'nn heran yklmasn bekledii bu "yal devlet", dardan (ve oumuzun zaman zaman biraz da akayla kark syledii gibi,
ierden) gsterilen t m abalara ramen, bu yzyl iinde varln srdrm ve hatta seyrek de olsa "canlanma" belirtileri gstermitir. Belki
de "miyadm doldurmu" bulunan imparatorluk, "ya hep ya hi'' anlayyla (Enver Paa'nm savan kazanlmas halinde devletin gelecei iin
kurduu fantazileri dnn) bir dnya savann atei iinde, bir bakma "intihar etmitir". Phoenix'in kendisini atee atmas btnyle lmesi
anlamna gelmediine gre, Osmanl devletinin klleri arasndan yeni
Trkiye Cumhuriyeti'nin domas, Osmanl-Anka benzetmesini tamamlyor.
2
Roma ve ngiliz imparatorluklaryla birlikte, tarihin kaydettii byk ve uzun mrl imparatorluktan biri olan Osmanl devleti, kendinden

ncekiler gibi, kurulu, ykseli ve d aamalarndan geti. Ancak, bugne kadar bu aamalarn hem belirlenmesinde ve hem de aklanmasnda genel olarak i eler ele alnm ve konulara daha ok i tarih asndan baklmtr. Bu yaklamn, devletin gerek kurulu, gerek ykseli ve
gerekse ykl dnemlerinin stnlkleri ve zayflklarnn ortaya konmas asndan doru olduunda kuku yoktur. Ancak, byle bir yaklamn sonucu, Osmanl devletinin uluslararas sistem iindeki yerinin ve
dnya politikasndaki etkinliinin derecesinin tam anlalamamas, belirginleememesidir. Byk lde bu yzden baarlarn en st noktasnda
Osmanl imparatorluunun sanki dnya sisteminin tek devleti olduu ve
tm uluslararas politikay etkiledii ya da denetledii gibi yanl bir yargya varlmaktadr.
zellikle Batl genel tarih yazarlarnda bunun tam tersi bir t u t u m
gryoruz. Bunlar, Arap ile Islamiyeti zdetirdiklerinden, Abbasi devletinin ykld 13. yzyla kadar slm dnyasnn stnlklerini anlatmakta ve sonra yava yava ykselmekte olan Bat Avrupa gelimelerine
gemektedirler. Arada kalan beyz yl iinde dnyadaki Trk-slm etkinlii grmemezlikten gelinmekte, genel olarak Hristiyan dnyann stnl zerinde durulmaktadr. 19. yzyla gelindiinde, bu t r tarih
kitaplarnda, birdenbire karmza "Avrupa'nn hasta adam" kvermektedir. Nasl doduu, gelitii ve hi olmazsa karasal stnl anlatlmadan, Osmanl hkmetinin Avrupa'nn gl devletlerinin elinde bir
"oyuncak" haline geldii, uluslararas politikada hibir etkinliinin kalmad ve 20. yzyln banda da hemen hemen hibir iz brakmadan
ortadan kalkt sylenmektedir.
Oysa, Osmanl devleti ne ykseliinin en st noktasnda dnya politikasn denetleyen bir "baat g" (dominant power) haline gelebilmi,
ne de yklnn son yllarnda tmyle etkisiz bir devlet rolne indirgenebilmitir. in ilgin yn, bu yanla Trk tarihilerinin bir blm n n de dm olmasdr. Kanun Sultan Sleyman dneminde Osmanl devletinden daha stn bir g yoktur; 1. Dnya Sava ncesi
yllarda da Almanya'nn elinde bir oyuncaktr! te, bu tartmal noktalarn biraz olsun akla kavuturulabilmesi ve tarihsel sre iinde byk "atlamalarn" yaplmamas iin, Osmanl devletinin uluslararas sistem iindeki yerinin belirlenmesi, yani d ilikilerinin arlkl olarak incelenmesi gerekiyor.
Byle bir yaklam, yalnz Osmanl devletinin dnya politikasnda
oynad roln belirlenmesi ile kalmayacak, ayn zamanda onun "klleri"
arasndan doan Trkiye Cumhuriyeti'nin 70 yllk d politikasnn daha
iyi anlalmasna da yardm edecektir. B u n u n en ak nedeni, Trk d
politikasn etkileyen ve hatta biimlendiren eler arasnda, Osmanl dev2

letinden devralnan madd ve manev mirasn da bulunduu gereidir.

Trkiye, zerinde oturduu toprak paras ok daha kkse de, Osmanl
devletinin corafyasnda bulunmaktadr ve dolaysyla stratejik konumlar
arasnda byk bir benzerlik vardr. Stratejik konumun bir lkenin d
politikasn etkileyen en nemli elerden biri olduu, ok iyi bilinen bir
gerektir. Bu yzden, Osmanl devletinin davranlarn etkileyen d eler, belki de daha kk oranda, Trk d politikasn da etkilemektedir
ve hatta teknolojinin iletiim ve ulam alanlarnda ortaya kard gelimeler, Trkiye'nin mevcut toprak bykln ok aan etkileimler
salamaktadr. stelik, Trkiye Cumhuriyeti'ni kuran ve onu ada bir
ulus-devlet haline getirmek isteyen Mustafa Kemal ve teki sivil-asker
brokrasinin hemen hemen t m Osmanl devletinin i ve d politikalarn plnlayp yrten kadrolardan gelmitir; dolaysyla d politika
deneyimlerini Osmanl devleti iinde kazanmlardr. Ksaca belirtmek
gerekirse, Trk d politikasnn ve onda sreklilii salayan elerin anlalp zmlenmesinde, Osmanl devletinin d ilikilerinin hi olmazsa
ana hatlarnn bilinmesi gerekmektedir.
3
in gereine baklrsa, 18. yzyln sonlarna kadar tam anlam ile
bir "Osmanl diplomasisinden ya da "Osmanl d p o l i t i k a s n d a n sz etmek pek doru grnmyor. Teknik anlamda "diplomasi" resm temsilciler araclyla devletler arasndaki ilikileri yrtme ii ya da sanatdr (Plano, 1982: 234-5). Bu faaliyet bir devletin t m d ilikiler srecini
kapsayabilir. Geni anlamnda ele alndnda, bir devletin diplomasisi ile
d politikas ayn eydir. Dar anlamnda ise, d politika, devletin uluslararas sistemden beklentileri, yani amalardr; diplomasi bu amalara
varmak iin kullanlan ara ve mekanizmalardr. Ksaca, nasl tanmlanrsa tanmlansn, diplomasi faaliyeti d politikann uygulanmas kadar belirlenmesi srecini de kapsayabilir.
Bu bilgilerin altnda, 18. yzyln sonlarna kadar Osmanl imparatorluunun teki devletlerle ilikilerini "diplomasi" ya da "d politika" kavramlar ile aklamaa almak yanltc olur. Osmanllar, 18.
yzyla kadar teki devletleri kendileriyle eit deerlendirmedikleri iin,
Avrupa'da oluan uluslararas hukuk kurallaryla kendilerini bal saymamlardr. Gl olduklar dnemlerde srekli bykeli gndermedikleri gibi, bir iki istisnas dnda, baka devletlerin srekli bykelilerini
de kabul etmemilerdir. Dolaysyla, kuramda da olsa "eitlik" kavramnn ilikilerin temeli olduu uluslararas sistemde teknik anlamda "diplomasi" yapmamlardr. te yandan, son zamanlara kadar merkezde d
politikay belirleyip biimlendirecek bamsz bir k u r u m (dileri bakan3

l) olmadndan ve byle bir politikay eitli ynergeler ve amalar

dorultusunda uygulayacak d temsilcilikler de kurulmadndan, teknik
anlamda Osmanl "d p o l i t i k a s n d a n da szetmek pek doru grnmyor. ite, bu dncelerin altnda, Osmanl devletinin uluslararas sistemdeki yeri ve rolnn deerlendirilmesi ancak "Osmanl d ilikileri"
bal altnda yaplabilir.
Gerekten, Karlofa Antiamas'na (1699) kadar Osmanl d ilikileri, Hristiyan Avrupa'ya giren bir Asya-Mslman gc olarak, karlkllk temeline dayanmayan, tek-yanl b,ir iliki tryd. Bu iliki biiminin belirgin zellikleri, uluslararas bir yasa ve kural tannmamas (bunlarn Avrupa devletleri arasnda yava yava olutuu dikkate alnmaldr), kendilerini sanki yeryzndeki tek devlet olarak grmeleri, Avrupa'nn yerleik diplomatik temsilcilerinin kabul edilmemesi, darya srekli ve yerleik diplomatik misyon gnderilmemesi ve Avrupa devletlerinin aa grlp horlanmasdr. Doal olarak, bu t r ilikiler btn,
Avrupa lkelerinin 17. yzyldan sonra ulus-devletler biimine dnp
glendikleri dnemde Osmanl imparatorluunu yalnzlk iine iterek,
"izole" etmitir. te yandan, devletin Avrupa'ya doru ve Avrupa iinde
genilemee balad 15. ve 16. yzyllarda bu yalnzclk politikas yararl olmu, devlet Avrupa'nn zayflatc ve karmak diplomatik oyun ve
dolaplarnn iine girmemitir.
18. yzyla gelindiinde, Osmanl devletinin taraf olduu uluslararas
anlama ve antlamalarn, artk uluslararas hukuka uygun ve Batl devletlerin alk olduklar biimde yazldn gryoruz. Bu durum, artk
Osmanl devletinin Avrupa'ya kar genilemeci deil, gerileyici bir g
olduunu aka ortaya koymaktadr. 18. yzyla gelinceye kadar Osmanl
devletinin Avrupa devletlerine kar kulland "silah", diplomasiden ok
sava iken, bu tarihten sonra Osmanllar Avrupa'daki rollerinin artk savunma olduunu, devletin varlnn srdrlmesi iin mttefiklere dayanmak zorunda kaldklarn ve bylece srekli ve yerleik diplomatik
misyonlara nem verilmesi gerektiini anladlar. Bu, Osmanl devletinin
diplomasisinin baladn gsteriyor.

Birinci Blm
BE DENZ YAYLASINDA DOU
I.

BE DENZ YAYLASI

Gebe Trklerin Mslman dnya ile temasa getikleri yerlere "Ortadou" blgesi denmesi hem bizim ve hem de blgenin teki devletleri
asndan birtakm sorunlar ortaya karmaktadr. "Ortadou" terimi ok
yakn zamanlarda (2. Dnya Sava'nn iinde) zellikle asker nitelikte
kullanlmaa balanmtr. Bu terim blgenin ulusal snrlarnn, zellikle
Avrupallar tarafndan belirlenmesinde yararl Saylabilirlerse de, tarih
bakmdan nem tayan kltrel ve coraf blntlere ters dmekte, eitli karklklara yol aarak, blge devletlerinin kimilerinde yine Batl
bir kavramla "kimlik bunalm" yaratmaktadr. stelik, blgeye "Dou"
adnn yaktrlmas da belirli bir Avrupa nyargsn gstermektedir (Anderson, 1982:6). Blgeye, 2. Dnya Sava'ndan nce "Yakndou" ad verilmekteydi ve k noktasn da 16. yzyln coraf keiflerinden almaktayd. Son derece mantkl olarak, yeni kefedilen ve Avrupa'dan uzakta
olan beldelere "Uzakdou", buras ile Avrupa arasnda kalan blgeye de
"Yakndou" denmekteydi. "Ortadou"dan daha anlalr ve nasl ortaya
kt belli bir terim olan Yakndou, zamanla Osmanl devletinin ynetimi altnda bulunan t m Avrupa ve Asya topraklarna verilen ad oldu.
"Yakndou Sorunu" balkl yzlerce kitabn, daha birinci sayfas almadan, Osmanl devleti ile ilgili yaptlar olduu kolayca anlalabilirdi.
"Ortadou" terimine ise, ilk defa 1944 ylnda Msr'da kurulan "ngiliz
Ortadou Komutanl" asker birliinde rastlyoruz.
Neresinden ele alnrsa alnsn ve dnyann neresinden baklrsa baklsn, "Ortadou" terimi karklk yaratcdr ve Asya ile Afrika bak
asna gre hemen hemen hibir anlam da yoktur. Bu karkl farkeden kimi bilim adamlar yeni terimler arayp bulmularsa da, bugne kadar hibiri "Ortadou" kadar tutunamamtr. Bunlardan bazlar unlardr: "Be Deniz blgesi", "Dou Akdeniz", "Merkez Blge", vs. (Ismael,
1970: 3-5). Bunlarn ve saylmayan bakalarnn tartlabilecek ynleri
5

varsa da, aralarnda "Be Deniz blgesi" ilgi ekici ve belki de "romantik"
bulunabilir. Yrenin ortasndaki yaylay ve l alanlarn saatin ters ynnde eviren be deniz, Hazar Denizi, Karadeniz, Akdeniz, Kzldeniz ve
Basra Denizi olsa gerek. Yeryznn ilk uygarlklarnn doduu Mezopotamya ve Anadolu blgelerini kucaklayp kuatan bu denizlerin snrlad alan, tarihin eski dnemlerinde olduu gibi bugn de dnyann en
stratejik noktasn oluturuyor.
te, Trklerin, Orta Asya'daki gebe yaantlarn yava yava brakp, yerleik dzene gemee baladklar blge, bu Be Denizin yaylasdr. Ancak, Trklerin blgede yerlemee balayp yerel stnl ele
geirmelerinin ksa yksne gemeden nce, "gebe uygarlk" kavram
zerinde biraz durmak, stnln nasl salandnn aklanmas asndan gereklidir.
II.

GEBELK-YERLEKLK LKS

Modern devlet ve ada uygarlk temelde birbirine zt gibi grnen

iki dncenin bileimi, iki ayr toplum trnn etkileimi ile olumu
saylabilir (Wells, 1959: 127-31; McNeill, 1963: 102-10, 361-411). Biri, yerleik uygarlklarn temsil ettii inan ve itaat toplumudur. Bu tr toplumlarda gl bir inan sistemi hakimdir ve hiyerarik olarak rgtlenen
merkez otorite stndr. Tm uygarlk rnlerine ramen, aradan belirli
bir sre getikten sonra duraanlar. kincisi, gebe uygarlklarn temsil
ettii irade toplumudur. Bu tip toplumlarda kendi kendine yeterlilik ve
bireysel aba geerli karakter zelliidir. Srekli yer deitiren ve her
ynden saldrya ak toplumda, toplum son derece rgtl ve dikkatli,
birey ise kendine yeterli ve disiplinli olmak zorundadr. Gebe toplumun
kendisini greceli olarak gvende hissedecei bir kalesi, koruyucu bir
akarsuyu ya da denizi yoktur. Ayrca, byle toplumlarda nderler halkn
zorlayan zorbalar deil, izlenecek efler olma durumundadr. Genellikle
seimle ibana gelirler ama kendisine ballk tamdr; ani bir saldr durumunda nderin verecei karar tartacak zaman yoktur. Ksaca, gebeler yerleik insanlardan daha iradeli ve salam kiiler olmak durumundadrlar. Yerleik toplumlarda ise krallarn doutan gelen ve seimle ilgisi olmayan tanrsallklar vardr ve doal bir hak olarak ynetirler.
Bu belirtilen koullar altnda gebe halklar, yerleik toplumlara dnem dnem yeni ynetici ve aristokrasi salamlardr. Buna, "tarihin eski
dnemlerinin ritmi" deniyor (Wells, 1959: 130-1). Binlerce yllk dnemsel
deiiklik gebe halklarn yerleik toplumlar fethetmeleri ile balar. Bu
fethin ve sonucu olan etkileimin yaratt yeni uygarlk belirli bir sre
sonra yerini rme ve durgunlua brakr ve sonra yeni bir fetih baka
6

bir uygarl ortaya karr. Yeni toplum ve ada uygarln temelinde

ite byle bir etkileim vardr.
III.

BE DENZ YAYLASINDA STNLK

1

Kabaca 1000-1500 yllar arasndaki beyz yllk sre iinde eitli

step gebelerinin zellikle bat ynndeki hareketleri, Be Deniz blgesinin yerleik uygarlklar zerinde etkili oldu ve uzun sreli deiikliklere
yol at. Dolaysyla, blgenin siyasal ve kltrel dengesi altst oldu. Bu
dnemde nce ndo-Avrupallar, bunlar izleyerek Trkler ve daha sonra
Moollar batya g ettiler. Ancak, bu kavimler arasnda blgede en uzun
ve kalc etkide bulunan Trkler oldu.
G hareketlerinin gei noktasnda bulunmas yznden tarih boyunca yzlerce fetih ve igale tank olan, ancak ou igalcinin blgenin
kltr iinde eridii bu blgede Trklerin uzun sreli varl ve benliklerini yitirmemeleri nasl aklanabilir? Trkler, savakan zelliklerini,
rnein Moollarla da paylatklarndan, bu tam bir aklama getiremiyor.
Bu yzden, Trklere blgede etkinlik salayan baka nemli zellikleri
ortaya koymak gerekiyor.
Bir kere, bugn ran dediimiz blgede gebe ve yerleik toplumlarn yaadklar alanlar birbirinden kesin hatlarla ayrlm deildi. Gebeler alk olduklar yaamlarn srdrrken, yani daha ok hayvanclkla urarken, ayn zamanda yerleik toplumlarla yararl ticaret de
yapabiliyorlard. Bu srekli ve engellenmeyen etkileimle, Trke konuan kavimler ran'da yaayan toplumlarla kaynam ve Trk dili Aral
gl ile Hazar Denizi'nin gneyine doru genilemitir. kincisi, Trkler
burada kk salm olan slm dinini kabul etmekle birlikte, slm dnyasnda kaybolup, rnein baz ndo-Avrupa kavimleri ve Moollar gibi,
benliklerini yitirmemilerdir. Asker glerinin, rgtlenme yeteneklerinin ve birlik duygusunun gururuna dayal stnlkleri, Trkleri teki
topluluklardan belirli lde ayr tutmu ve dilleri ile savaken kltrlerini korumulardr.
nc bir avantaj da Trklerin Be Deniz blgesinde asker ve siyasal baar salamalarn kolaylatrd. Trkler, slm dnyasnda nemli
bir e olarak boy gsterdiklerinde, ii yneticiler blgenin hemen hemen
her yerinde egemendiler. Byk lde manev bamszlklarn korumak iin, Trkler Snnilii setiler. Snnilik ilk Halifeler yllarnn saygn ve bozulmam doktriniydi ve blge Mslmanlarnn ounluu da
Snni idi. Snni Mslmanlar Trk ynetimi altna girerek ya da buna
7

aka kar kmayarak hem dindeki "sapmaya" etkin bir cevap vermi
oluyor, hem de eskinin grkemli ve huzurlu gnlerine geri dnmeyi mit
ediyorlard. Osmanl Trkleri'nin Anadolu'da saladklar prestij de temelde buradan kaynaklanmaktadr. Son olarak, "Gaziler" tarafndan yrtlen "kutsal cihat" kavram, ksaca slam dnyasnn snrlar dnda
Hristiyan ve inanmayanlara kar sava, zaten savakan olan Trklere
uygun dm ve onlara slm dnyasnda byk bir prestij ve dolaysyla stnlk salamtr (McNeill, 1963: 487-90).
te, bu coraf, dinsel ve kltrel koullar, Trklerin kitlesel olarak
slmiyeti kabul etmelerine, 11. yzyl izleyerek Mslman ynetici ve
askerlerin ounluunu oluturmalarna ve slmiyetin hem Hristiyan
dnyasna ve hem de Hindistan'a doru genilemesine yol at.
2
Trklerin Be Deniz blgesindeki egemenlii ok temel ve uzun sreli
deiikliklerle sonuland. Ancak, Trklerin slm dnyasnda egemenlii
ellerine aldklar 11. ve 12. yzyllarda blgede kurulan Trk devletlerinin
(Grn, 1981; Cahen, 1979: 21-146; Avcolu, III, 1979) genellikle geici nitelikte olduu grlyor. En istikrarls saylabilecek olan Seluklu devleti,
ancak 1037-1091 yllar arasnda btnln koruyabildi ve sonra dald.
Bu devletin h k m srd dnemde Hristiyan dnyaya kar Trk ilerlemesinin nemli dnm noktas 1071 tarihli Malazgirt savadr. Bylece,
Trkler Orta Anadolu pltosunu ellerine geirmiler ve daha batya, Hristiyan dnyaya doru ynelileri iin nemli bir s elde etmilerdir.
Seluklular'dan daha baarls belki de Selhattin Eyyub olmutur.
1. Hal Seferine kar (1097-1099) Mslman dnyada beliren tepkiden
yararlanarak, Irak, Suriye ve Msr' birletirmi ve 3. Hal Seferinin
(1189-1191) baarszl Selahattin'in gcn gstermitir. 1250 ylnda
bu hanedanln son yneticisi de lnce, Msr'daki Trk tutsak askerleri
olan Memluklar iktidar ele geirip ilgin bir oligarik rejim kurmular ve
Osmanl sultan 1. Selim tarafndan yklncaya, yani 1517 ylma kadar,
Selahattin'in imparatorluunu denetlemilerdir. Blgenin teki ucunda, yine bir Trk tutsak askerinin olu olan Gazneli Mahmut, bugnk Afganistan'daki ana ssnden Pencap ve G a n j vadilerine aknlar dzenledi
(998-1030) ve ardllar t m Kuzey Hindistan' igal ettiler.
Bu arada, Be Deniz blgesi 13. yzylda D Moolistan'n yksek
steplerinden gelen gebe kavimlerin istilsna sahne oldu. Ancak, bu istil daha nceki Trk istilsndan olduka farklyd. Moollar blgeye
vahi ve barbar savalar olarak geldiler. Blge halkna, peinde kotuklar hayvanlarna nasl davranyorlarsa yle davrandlar; yani yerine
8

gre uysallatrma ve yerine gre katletme. Cengiz Han, bu yntemlerle

(1206-1227) Asya'da byk ve disiplinli bir kabileler konfederasyonu kurdu ve ksa zamanda in'e, Be Deniz yaylasna ve Avrupa'ya baarl aknlarda bulundu. Gebelikten gelme stn ynetim, hareketlilik ve genelkurmay konusundaki baar, Moollara dmanlarna kar ksa sreli stnlk salad. ldnde Volga'dan Amur'a kadar t m Asya stepleri tek
ve geni bir asker konfederasyon biiminde birleti. Ancak, Trklerin aksine, Cengiz'in olu ve torunlar devleti srdremediler. Paralanmadan
sonra Mool imparatorluunun bat yakasnda sahneye Trkler yeniden
ve Osmanl devletiyle ok gl ve srekli bir biimde kacaklardr.
IV.

ANADOLU'DAK OCUKLUK
1

ncelikle Osmanl d ilikileri ile ilgilenen bir kitapta, Ouz Trklerinin Orta Asya'da kurduklar konfederasyonun dalmasndan sonra
Anadolu yarmadasna gelip yerleik dzene gemelerinin uzun ve biraz
da kark tarihi zerinde fazla durmaa gerek yoktur. Bu gl step insannn, 10. yzyla gelindiinde, gneyde Aral denizi ve Siri Derya akarsuyu (Jaxartes), batda Hazar Denizi ile Volga akarsuyunun gneyi ve
kuzeydouda rti akarsuyu ile evrili blgede yaad bilinmektedir
(Itzkowitz, 1972: 4). Bunlar ounlukla gebe bir hayat srdrmektedirler. Gnenleri daha ok deve, at ve koyuna dayanmakla birlikte, baz
yerleik gruplar tarm da yapmakta ve kasaba pazarlarnda hayvan ve or~
man rnleri karlnda gneydeki kentsel Mslman merkezlerden yerleik toplumlarn rnlerini almaktaydlar. Mslmanlkla bu ekonomik
temas, yerleik-gebe etkileiminin ok rahat olduu blgede, Ouz Trklerinin Mslmanl kabuln kolaylatrm olsa gerek. Bilinen, 10. yzyln sonunda Ouz Trkleri aarsnda slmiyetin t a m anlam ile yerletii ve aman inancnn, baz zellikleri srdrlmekle birlikte, yeni
tek-tannl dinin iinde eridiidir.
Mslmanln kabulnden sonra Trkler Seluk ailesinin nderliinde Siri Derya akarsuyunu gneyine doru atlar. Be Deniz yaylasna gelen hemen hemen her Trk kabilesinde olduu gibi, Seluklular da
tarih sahnesine Mslman beyliklerin kiraladklar savakan askerler olarak ktlar. Yine tarihsel srecin temel kalbna uygun bir biimde, zamanla belirli eyaletlerin yneticileri ve sonunda geni topraklarn zerk
hkmdarlar oldular. Seluklular, ran'a egemen olduktan sonra Turul
Bey'in nderliinde batya yneldiler ve Halifeliin merkezi olan Badat
1055 ylnda Trklerin eline geti. Tarihin bu dneminde Seluklular
9

her ne kadar Halifenin hizmetinde grnyorlarsa da, Badat'tan bamsz hareket etmekteydiler.
te bu Seluklu aristokrasisi, yerleik dzenin gerektirdii siyasal ve
hukuk kalba uyduklarnda, Trkmenler, yani Mslmanl kabul etmi
gebe Trkler tarafndan tehdit edilmee baland. Trkmenler, gerek
yerleik Seluklu toplumunda dinin kat bir biimde uygulanmas ve gerekse yerleikliin nemli ve gerekli sonularndan olan vergi yk yznden, merkez otoriteye kar kmaa balamlard. Asl istedikleri,
yamaya izin verilmesi ve bamszlklarnn korunmasyd. Bu isteklerin
en iyi bir biimde snr blgelerinin zgr atmosferinde karlanabileceini
dnen Seluklu yneticileri, merkez otoriteyi tehdit etmee balayan
Trkmenleri kendi blgelerinden uzaklatrmak iin, Anadolu'da Bizans'n
dou blgelerine doru yaylmalarn tevik ettiler. Trkmen kabileler,
Bizans'a yakn blgelerde yerletikten sonra, slmiyetin snrlarn genileten, bu" dnyay Hristiyan saldrlarna kar koruyan ve bylece byk bir saygnlk kazanan "Gaziler" durumuna ykseldiler.
2
Bu gelimelerin sonucu olarak Bizans'a snr olan blgelerde Trkmenlerin says kabardka, Bizans topraklarna saldrlar da artmaa
balad. Bu durum, doal olarak, stanbul'dan tepki gelmesine yol at ve
mparator IV. Romanus Diogenes byk bir ordunun banda douya doru yrmee balad. stanbul'un bu tepkisini karlayan Seluklu Sultan Alparslan oldu. Seluklularn kazand Malazgirt zaferi (1071) dnemin en nemli savalarndan biridir. nk, bu zaferle Anadolu yarmadas yerleim iin Trklere alm ve blgenin Trkletirilmesi ve
Mslmanlatrlmas balamtr.
Bu arada iki nemli gelime Anadolu'da yava yava yerlemekte
olan dengeyi bozdu. 13. yzyldaki Mool istils, Anadolu'nun yerleik
ve gebe halklarnn hareketlenmesine yol at. Moollar 1243'te Dou
Anadolu'daki Kseda yaknlarnda Seluklu ordusunu yendiler ve bu tarihten sonra Anadolu Seluklular bamszlklarn yitirerek koruma altnda bir devlet statsne dtler (Uzunarl, I, 1972: 9-21). Moollarn
Anadolu'daki egemenlii 1308'de son Seluklu Sultan lnceye kadar srd Bu gelimelerin nemli bir sonucu, zayflayan Seluklular'm, artk
"Gazilerin" Bizans'a olurolmaz saldrlarn nleyememeleridir. Ayrca,
Anadolu bu dnemde Mool istilsndan ve baskc ynetiminden batya
kaan yeni Trkmen kabileler, vergi yknden kaan kyller ve ran'da
Mool egemenliine kar direnme rgtlenmekte olan dervilerle dolmaa balad. Bu konuda son olarak sylenecek olan, Anadolu'daki mer10

kez hkmetin Moollar tarafndan yklmasnn, Anadolu'yu ok sayda

bamsz siyasal birime blddr (Itzkowitz, 1972: 10).
Anadolu'nun dengesini bozan ikinci nemli gelime, batdan stanbul'a ynelik Katolik tehdidinin Bizans'n dikkatini Balkanlara evirmesidir. Bunun sonucu olarak Anadolu'daki savunmas zayflayan Bizans, 14.
yzyln banda Bat Anadolu'dan ekilmek zorunda kald. Artk Anadolu eitli beyliklere blnm olan Trklerin egemenliine gemitir.
Bunlardan biri olan Osmanllar, beyliklerinin kklne ramen giderek gleneceklerdir.
1. Anadolu'da stnlk
1
Osmanl devletinin kuruluu, modern tarihle ilgilenenlerin nemli
konularndan biridir. St'te, yani Seluk-Bizans snrnda kurulan kk bir u beyliinin, modern zamanlarn en gl imparatorluklarndan
biri haline gelmesi, tarihilerin srekli merakm ekmektedir. Nasl oldu
da, bu slmiyet ve Bizans imparatorluk mirasn devralan Osmanllar,
Balkanlar ve Anadolu gibi son derece stratejik, kark ve savunulmas
zor bir blgede istikrarl ve kskanlacak kadar uzun mrl bir imparatorluk kurabildiler?
Bu nemli ve aklayc soruya cevap verebilmek iin, Osmanl devletinin kurulmasndan biraz nceki dneme geri giderek, Anadolu'daki
kitlesel nfus hareketlerini, Gazi beyliklerin kurulu aamalarn, Osmanllarn kuruluunu etkileyen eitli toplumsal ve ekonomik eleri ve Osmanllarn kurulular srasnda sahip olduklar stnlkleri ksaca da
olsa gzden geirmek gerekiyor.
2
Daha nce de belirtildii gibi, 13. yzyldaki Mool istils, Be Deniz
blgesinde bulunan Trkmen kabileleri, ran ve Azerbeycan'dan batya
doru hareketlendirmiti. Bu yzyln ortalarnda Be Deniz blgesinde
Mool hkmranlnn tannmas, Anadolu'nun Moollar tarafndan igali ve blgede Mool ynetiminin kurulmas, Anadolu Seluklu devletinin bat snrlarna, yani Bizans'a komu olan blgelere kitlesel nfus
hareketlerini balatt. Bu harekette, Trkmen kabilelerinin, srleri iin
daha iyi otlak bulabilme umutlar ve Hristiyan topraklarna ganimet iin
saldr istekleri sonunda Seluklu merkez hkmetine "yurt" (yazlk ve
klk oturma alan) iin basklar gibi kabilelere zg, topraklarn d
saldrlara ve zellikle Bizans'a kar koruyabilmek gibi Seluklulara zg
dnceler rol oynamtr.
11

kinci byk g hareketi, 1277 ylnda Seluklular'm Moollara kar

Anadolu'da kurduklar ittifakn rndr. Seluklu yneticilerle birlikte
Msr Memluklular ve Trkmenler Mool egemenliine kar "kutsal cihat" atlar. Douda Moollara kar kazanlan zaferlerden sonra yeniden
bilenen saldrgan "cihat ruhu", zamanla "kutsal cihat" olarak batya, iyi
korunamayan Bizans'a yneldi. Bu srada lhanl imparatorluunun iinde sren i sava (1291-1295) ve Anadolu'da baz Mool asker valilerin
ayaklanmalar ve uyguladklar basklar, daha ok sayda Trkmenin batya doru hareketlenmesine yol at (Bu arada, Osman Gazi'nin ad, ilk
defa olarak, Bizans topraklarna aknlar yapan Trkmen kabilelerinin nderi olarak Bizans kaynaklarnda gemektedir).
yle grlyor ki, byk demografik potansiyeli ve "kutsal cihat"
ideolojisi ile Bizans snrlarnda kurulan beyliklerin ve zellikle Osmanllarn, o sralarda karklklar iinde bulunan Hristiyan dnyaya kar
genileyip baar kazanmalar kanlmazd. Genileme u aamalarla gerekleti (nalck, 1981-2: 74-5):
(i) Trkmen gebe gruplarn Bizans ky vadilerine doru mevsimlik hareketleri;
(ii) Ya ganimet iin aknlar ya da paral askerler olarak i bulmak
iin, kabile kkenli Gazi nderlerin ynetiminde kk aknc gruplarn
kurulmas;
(iii) Birok yerel efi ynetimi altna alma baarsn gsteren nderlerin ortaya kmas ve bunlarn fethedilen topraklarda beylikler kurmalar;
(iv) ! Belirli siyasal ve ekonomik amalar olan bu Gazi beyliklerin,
Ege blgesi ve Balkanlar'da blgesel stnlk mcadelesine girimeleri ve
bylece daha nce tam ynlendirilemeyen genileme gdlerinin yeni
amalar zerinde odaklamas.
3
Ege blgesindeki beyliklerin belirli bir diriklik kazanmalarnn ve
bunlar arasnda Osmanllarn giderek glenip evre beylikleri egemenlikleri altna almasnn nedenleri arasnda, Anadolu'ya zg baz toplumsal ve ekonomik eler bulunmaktadr. Bunlardan nemli bir tanesi, snr topluluklarnda uzun sreli sonular douran esir ticaretidir (nalck,
1981-2: 76). O dnemde esirlerin fiyat, ran'da ve Arap lkelerinde talep
ok olduundan, yksekti. stelik, snr blgelerindeki "dinsizlerin" tutsak alnmas hem dine uygun bir hareket, hem de krl bir ticaret oluyordu. Dolaysyla, esir toplamak iin dzenlenen aknlar ve Avrupa'da
12

paral asker olarak ie alnma olanaklar, Trkmen snr topluluklarnda

belirli bir uzmanlamaya ve toplumsal farkllamaya yol at. Bu ileri
uzmanca ynetebilmek iin "sava nderleri" ortaya kmaa balad ve
yrenin ya da nderin adn tayan beylikler kuruldu.
Bu olaylarn en nemli ve uzun vadeli sonucu, kabile balarnn yava yava zayflamas ve bunun yerine giderek genileyen ve glenen
beylik balarnn kurulmasdr. Aknlarn giderek yaygnlamas ise, grup
balarn glendirerek nderin evresinde salam bir toplumsal grubun
kenetlenmesine yol amtr. Bu arada, Anadolu'ya gelen "derviler" hem
gaza ideolojisini kuvvetlendirmiler, hem de nderin siyasal otoritesine
slmiyetin din yaptrmn eklemilerdir. Aslnda bunun Orta Asya'ya
kadar geri giden bir sre olduu sylenebilir ve dorudur. Ancak, Anadolu'da yeni olan, hareketin boyutlarnn genilemesidir ve bu nicelik
fark ilerde nitelik farkna dnecektir. B u n u n nedenleri ise, nfus basks karsnda merkez hkmet otoritesinin ve Bizans'n savunmasnn
zayflamasdr.
Beyliklerin glenmesini salayan bir baka e, anlatlan deiikliklerin hem nedeni ve hem de sonucu olarak deerlendirilebilecek olan
at yetitiriciliidir. Trkmenlerin yerletikleri yaylalar at yetitiricilii
iin son derece elveriliydi. Dolaysyla, Anadolu'da at yetitiricilii yaylarak, Anadolu atlarnn nleri artt ve komu lkelerde aranlr oldu.
Bu durum, bir yandan Anadolu'da zenginliin birikmesine yol aarken,
te yandan Trk-Mool sava taktikleri ve silahlaryla glenen Trk svarisi Hristiyan Avrupa'ya kar Anadolu'nun temel stnl haline
geldi. At ve svarinin kazand nemin toplumsal sonular da oldu: piyade varln srdrmekle birlikte, svari, yani "sipahi", asker bir elit
ve ynetici snf biimine dnt. Ksaca, ata binmek bir ayrcalk oldu.
Anadolu'da kabile balarn zayflatp, ilerde Osmanllarn gl bir
merkez devlet kurabilmelerini kolaylatran bir baka e de paral askerlik k u r u m u d u r (nalck, 1981-2: 77-8). Ele alnan dnemde Balkanlar'da
ve talya'daki kk devletlerde paral asker toplamak, srekli bir ordu
bulundurmaktan ok daha ucuz ve etkili yoldu. Ucuz olmasnn nedeni,
paral askerlerin nakitten ok ganimet ve tutsak peinde komalar, etkili
olmasnn nedeni ise, bu askerlerin oluturduu gruplarn savakan ve disiplinli olmalardr. Orta Asya'dan gelme nl Trk yay ve grubun uzun
yllar birarada arpm olmalar, rgtlenme yeteneklerini ve profesyonelliklerini en st dzeye karm bulunuyordu. in aslna baklrsa, bu
"paral blklerin" yaptklar i hi de kolay deildi. Tanmadklar Hristiyan yrelerde, bazen kendilerinden ok daha gl birliklerle savayorlar ,bazen de yok ediliyorlard. te bu yzden, daha gl ve etkili bir
nderin arkasnda disiplinli bir biimde rgtlenmi blklerin baar an13

s doal olarak artyordu. Bu durum da, Anadolu'da gl beylerin ortaya

kmasn ve evresindeki halk birletirmelerini kolaylatrmtr.
ite, bu Anadolu beylikleri arasnda Bizans'a en yakn blgede kurulmu olan Osmanllar, glenerek Bizans'n tek paral asker kayna
ve dolaysyla "en sadk dostlar" olmulardr. Burada bir baka nemli
nokta da, Orhan'n olu Sleyman Paa'mn tarih bir karar vererek, anakkale'den Gelibolu'ya, yani Avrupa yakasna gemesidir. Bylece, Osmanllara Avrupa yolu alm, ilerde Avrupa sisteminin nemli bir esi
haline gelecek olan Mslman bir devletin temelleri atlm oluyordu. Ayn dnemde, Anadolu'daki teki beyliklerin byle bir niyeti yoktu. Onlar,
kendilerini Anadolu ile snrlandrmlar ve sonunda Avrupa kaynaklarn
da kullanarak giderek glenen Osmanl devletinin snrlar iinde bamsz varlklarn yitirmilerdir.
2. Osmanllara zg Kurulu stnlkleri
Buraya kadar zerinde durulan zellikler, Bat Anadolu blgesinde
kurulan Trkmen beyliklerinin hemen hemen tm iin geerlidir. Bu
yzden, Osmanllar gl klan ve byk, uzun mrl bir imparatorluk
kurmalarn salayan baka ve Osmanllara zg zellikler ortaya konmaldr.
Bunlarn banda corafya esi gelir. Osmanllar, Bizans'la, yani Hristiyan dnya ile snrda bir yerde kuruldular. Bunun en nemli sonucu,
Osmanllarn "kfire" kar Mslman davasn yrten bir "Gazi topluluu" haline gelerek, Mslman dnyada byk prestij salamalardr.
Bu prestijlerinin hakkn da vermesini bildiler; hl gebe deerlerle doluydular ve Trk savalarnn savama yeteneklerine sahiptiler. Dolaysyla, "kfire" kar nemli bir davamn en bata gelen savunucular oldular.
kinci olarak, devletin kurucusu olan Osman'n, asker fetihlerin meyvelerini etkin bir siyasal yap biimine dntrmesindeki baars, Osmanl beyliini teki Anadolu beyliklerinden ayran nemli bir stnlk
saylabilir. Kurucu Osman, iyi bir asker olduu kadar iyi bir yneticiydi;
akll, sakin, sabrl ve etkileyici kiilikliydi. nanm bir Mslmand ve
ada Halife Osman gibi ilk Mslman nderlerin saf dinsel hevesi ile
doluydu (Hammer, I, 1983: 77-8). Taraftarlar kendisine ok bal olup,
blnmemi kiisel hkmranla sahipti. Bunlarn sonucu olarak, Osmanllar, Seluklu beyliklerinin oundaki hanedanlk atmalarndan uzak,
birleik bir beylik olarak dodular. Ksaca, siyasal yaplar glyd (Kinross, 1977: 25).
14

Osmanllarn bir baka stnl, daha nceki Mslman-Arap fetihlerinin yaratt imgenin aksine, Osmanllarn dmanlarna, yani Hristiyan Avrupa halklarna, dinsel banazlktan uzak bir biimde bakmalardr. Osmanllarda kural olarak Hristiyanlarn zorla Mslmanlatrlmalar yoktu. Komu olduklar Bizans', bu son Roma mparatorluu'nu
yakndan inceleyip, onlarn ynetim yeteneklerinden ve deneylerinden yararlandlar. stelik, Bizans'n merkez otoritesi bozulunca, gvenlikleri
kalmayan ve vergi yk altnda ezilen Bizans halknn bir ksm Osmanl
tabiye tine geti ve Osmanl yaamna uyum gsterdi; dinler aras evlilik
yaygnlat (Kinross, 1977: 26). Dolaysyla, Osmanllarn Hristiyan halklarla ilikisindeki bu toplumsal hogr, devletin kuruluunun nemli stnlklerinden biri oldu.
Belirtilmesi gereken bir baka nokta da, yine corafya zelliine bal olarak, Osman Gazi'ye balananlarn ayn zamanda ek ekonomik avant a j da salamalaryd. Ganimetin, tutsak ticaretinin ve at yetitiriciliinin
yansra, Osmanl beylii, nemli Konya-stanbul kervanyolu zerinde bulunuyordu (Itzkowitz, 1972: 11).
Btn bu zellikleri zerinde toplayan Osmanllar, Asya ile Avrupa,
gebelik ile yerleiklik elerini biraraya getirmiler ve dnyaya baklarnda pragmatik, daha doudaki beyliklerin kat kltrel ve toplumsal
snrlamalarndan uzak bir devlet oluturmulardr. Ksacas onlar, Bizans' miras olarak alabilecek ve dntrebilecek bir toplum kurmulard (Kinross, 1977: 26).
Osmanllar, drt byk uygarln, drt byk asker ve siyasal gcn brakt boluun ortasnda kuruldular ve dolaysyla bu drt g
boluun toplam snrlarnn iini dolduracak kadar genileyecekleri, enaz
onlarn gcne eriebilecek bir devlet kuracaklar, belki de daha balangcnda belliydi. Roma mparatorluu'nun yklmasndan doan boluu
Bizans, Arap devletlerinin yklmasndan doan boluu da Seluklular
doldurmutu. imdi Seluklu ile Bizans'n yklmasndan doan geni g
boluunu Osmanllar dolduruyordu.
3.

Trkler ve Bizans

Osmanl-Bizans ilikisi, slmiyetin glenip Hristiyan dnya ile temasa getiinden bu yana, Hristiyan ve Mslman halklar arasndaki
ilikilerde ok ilgin bir biriciklik gsterir. Trkler, Bizans'n aile ve hanedanlk mcadelelerine karmlar, stanbul'un savunulmas iin asker bile gndermilerdir. Trkler, eitli seferlerinde Bizans'tan birlik kiralamlardr ve mparatorun oullan ile Bizans devlet adamlarnn Osmanl seferlerine elik ettikleri bile grlmtr. Bizans, Papalk'tan ok Msl15

man Osmanllarla mzakereyi yelerken, iki devletin ileri gelenleri birlikte avlanmlar ve birbirlerinden kz alp vermilerdir.
Ancak, btn bunlar Trkleri Bizans'n eitli kent ve topraklarn
ellerine geirmekten alkoymam, Osmanllar Srp ve Bulgarlar Bizans'a,
Bizans da Osmanl devletinin dousundaki Mslman halklar Osmanllara kar oynamaktan geri kalmamlardr. Bu, Mslman ve Hristiyan
halklar arasndaki garip iliki biimi, her iki devlette de etkili olmu,
nemli sonular dourmutur. Bizans, asker bakmdan zayf olduu komularna kar khne varln koruma politikasn eitli dolaplarla srdrmek zorunda kalm, bu da zsaygsn yitirmesine ve moralinin bozulmasna yolamtr. Trkler ise, zellikle stanbul'un ele geirilmesinden sonra, Bizans'n entrika atmosferinden etkilenmi ve bu zellik Osmanl saray yaamna girmitir. Karde, oul ve baba katli gibi daha nceki Trk toplumlarnda bulunmayan ve Bizans'a zg crmler, Osmanl
sarayna da girmitir.
Ksaca, Trk ve Bizans politikalar o kadar birbirleri iinde erimilerdir ki, Trklerin Bizans' mttefik mi, dman m ya da teba m olarak deerlendirdikleri, Bizans'n ise Trkleri tiranlar m, ykclar m,
yoksa koruyucular m olarak grdkleri sylemek kolay deildir (Wells,
1959: 569).

16

kinci Blm
GENCN AVRUPA'DA DRKL

I.

AVRUPA'DA DEVLET

Osmanl devleti bulunduu coraf blgede son derece dirik bir siyasal birlik olarak dodu. Onda, ne Bizans'n miyadm doldurmu rml, ne de daha doudaki Mslman kabile ve devletlerin duraanl
vard. Dnya grnde pragmatik, ynetim bilgileri gebe gemilerine dayandndan son derece derin ve etkili, sava strateji ve taktikleri
konularnda yetenekli yneticilere; salam bir birlik bilinci olan salkl
bir halka sahiptiler. Devlet kurucusu olarak Osman'n en byk Ve kalc baars,' bir u beyi olarak evresine dayanma iinde bir halk toplam olmasyd. Olu Orhan'n grevi ise, babasnn balad ii bitirmek,
yani Osman'n evresine toplam olduu halk, uzun sre yaayacak bir
devlet gcne eritirmekti. 1329 ylnda znik, 1337'de de zmit Osmanllarn eline geince, Orhan'n hkmdarlnn sonunda devletin nfusu
yarm milyona vard.
1
Osmanllar, Hristiyanlara kar t m hogrlerine ramen, temelde
Mslman bir devlet kurmulard. Devleti ve ulusu belirleyen ana e
dindi. Devletin snrlar iinde yaayan Hristiyanlar ve baka dinden
olanlar, askerlik grevinden baklklarndan dolay toprak sahibi de
olamyorlard. Orduyu beslemek iin (savunmalarnn karl olarak)
vergi veriyorlar ve tmyle Mslman denetimi altna girmemek, siyasal
bakmdan dk olan statlerine ekonomik bir kart arlk salamak
amacyla, kentsel alanlarda oturuyorlard. Ancak, u da var ki, istedikleri
zaman kolayca Mslman olabildiklerinden, kkenleri hemen unutulabiliyor, vergiden baklklar salanabiliyor ve toprak sahibi olarak ynetici Osmanl elitine girebiliyorlard. lerde grlecei gibi, Osmanl sadrazamlarnn kmsenmeyecek bir blm teki dinlerden dnmelerden
oluacaktr.
17

Osmanl toprak sistemi feodal nitelikte olmakla birlikte, bu, Avrupa'da grlen feodal sistemden ok farklyd (Sunar, 1974: 3-6). Halkn
sahip olabilecei toprak ok kkt ve Avrupa'dakinin aksine, verasete
bal deildi. Toprak genelde devletin mal olup, sultanlar fethettikleri
topraklara mutlak anlamda sahiptiler. Byk lde bu yzden, Osmanllar'da, Avrupa'da grlen ve geni toprak paralarna sahip olan soylu
snf ortaya kmamtr.
Zamanla Osmanl nfusu byd. Bu artn en nemli sonucu, nce
tek olan fetih amacnn eitlenmesidir. Kfire kar Kuran'a gre Gazi'nin
temel grevi olan fetih, imdi baka amalarla da yrtlmee baland.
nk, Anadolu'da nfusun basksyla, ekonomik ve toplumsal genileme
ihtiyac ortaya kmt. te, bu noktadan sonra zellikle Avrupa'ya doru Osmanl fetihlerinin temel amac, Bat'nn zenginliklerini eline geirmek ve artan nfusa boalm ve yerleim alam salamak oldu.
Osmanllarn Bat Anadolu'da genilemesi, Orta Asya steplerinden gelen Trkleri imdi hi tanmadklar iki e ile kar karya brakt: deniz
ve Avrupa ktas. Bunlardan nce Avrupa, ya da onun Anadolu'ya en yakn paras olan Balkanlar, sonra da denizle uratlar.
2
Moollarn Bat Asya'ya barbarca ve ani girmelerinin aksine, Trklerin Avrupa'ya girmeleri birdenbire ortaya kmayp, tedric bir szma ve
yerleme biiminde oldu. Belki de, Osmanllarn Yakndou'da uzun sreli ve salam bir devlet kurmalarnn nemli bir nedeni budur. Bu szmay kolaylatran baka iki enin bulunduu da dorudur. Bunlar, blgenin egemeni durumunda bulunan Bizans mparatorluu'nun zayfl ve
Papa'nn Hristiyan dnyadaki otoritesinin sarslmasdr. Bizans da ilerinde olmak zere, 14. yzylda Balkanlardaki Hristiyan devletler dinsel
ve dolaysyla siyasal bakmdan dank bir manzara gsteriyorlard. Bat'ya kar Dou, Katolik'e kar Ortodoks ve Ltin'e kar Grek srekli bir
mcadele iindeydi. Bu durum, 1204 tarihindeki Drdnc Hal seferi ile
ddha da ktlemiti. Trklerin ilerlemesine kar seferber olan Hallar,
Mslmanlardan ok Bizans ile savamlar ve bir ara stanbul'u bile ellerine geirmilerdi. Bylece, bu tarihten balayarak 1453 ylna kadar Dou Roma mparatorluu tam bir "hortlak" gibi (Kinross, 1977: 35) yaamn srdrecektir.
Trklerin Balkanlara szmalarn kolaylatran bir baka e, Papalk
makamnn eski otoritesini yitirmesidir. Papalk, byk Hal seferlerinden sonra Anadolu ve Trakya'y igal etmekte olan Trklere kar Avrupa uluslarn ayaklandrmak iin geni apl rgtlenmeye girimi ve ha18

rekete gemiti. Ancak, 12. ve 13. yzyllarda etki ve basks en st noktaya kan Papalk, Osmanllarn Avrupa'ya getikleri 14. yzyldan balayarak, eski etki ve saygnln yitirmee balam bulunuyordu (Uzunargl, 1972: 235-5). Bu durum ise genliinin tm dirikliine sahip Osmanllarn iine geliyordu.
Osmanllar Avrupa'ya, ilgin bir biimde, Bizans'n mttefiki ve hatta akrabas olarak girdiler (Uzunarl, 1972: 130-142; Kinross, 1972: 38-42;
Hammer, I, 1983: 124-143). Bunu salayan en nemli gelime Bizans'taki
i sava oldu. 1345 tarihinde John Cantacuzene adl bir Bizans soylusu
taht iin John Paleologue ile rekabet halindeydi. Cantacuzene, kz Theodcra'ya karlk olarak Osmanl yardm istedi. Bunu kabul eden Orhan,
soylunun yardmna 6.000 atl gnderdi ve byk lde bu sayede Cantacuzene Karadeniz kylarna egemen olarak taht eline geirdi. 1346'da
Orhan Avrupa kysnda byk bir trenle Theodora ile evlendi. 1347 ylnda ise iki soylu ortak imparator iln edildiler. Paleologue, teki imparatorun bir baka kz ile evlenince, Orhan, Avrupa'ya geerken, bir imparatorun damad, tekinin bacana ve hatta ilerde Bulgar ar'nn da
damad olmutu.
Bu tedric szma ve Avrupa ktasna kimi Hristiyan devletlerin mttefiki ve hatta akrabas olarak girme, Osmanl-Avrupa ilikilerini, teki
Asya-Avrupa ilikilerinden ayran son derece nemli bir noktadr ve yeni
devletin gcnn de temeli olmutur.
1353 ylma gelindiinde, Bizans, Edirne'yi eline geiren Srp kralna
kar yeniden Osmanl yardmn istediinde, bu yardm Trakya'da bir
kale karlnda kabul edildi. Orhan'n olu Sleyman Paa kaleyi almak
iin anakkale Boaz'n batya doru geti ve Gelibolu'yu eline geirip,
buraya Trkleri yerletirdi. Bu, Avrupa'ya ilk yerleme ve Trklere Balkanlarn yolunun almasdr.
Bu arada, Avrupa'da Osmanllarn iini ok kolaylatran nemli toplumsal zelliklerden de szetmek gerekir. Osmanllar fethettikleri yerlerden, ister Ltin olsun ister Grek, rs toprak sahibi snf kovarak, Balkan
kylsn bir bakma baskdan kurtarm oldular. Osmanllar, kendileri
toprak sahibi olamadklarndan, ok az bir vergi karlnda dolayl ve
greli olarak hafif bir ynetim kurdular ve karlksz almay, yani Avrupa feodal sistemini, kaldrarak kylnn ynetime balln saladlar.
Bylece, Balkan kyls, Mslman igalinin, kendisinin feodal ve baskc Hristiyan toprak "aalarndan" kurtarlmas olduunun bilincine vard. Sonu olarak, Osmanllar, Bizans'n toplumsal ve siyasal blntlere
urad bir dnemde, bu adem-i merkeziyeti durumu, gl bir merkez
devlet denetimi ile ortadan kaldrdlar. Bu da, Osmanllarn Avrupa'da
19

genilemesinin ve gl bir devletin temellerini atmalarnn nemli bir

nedeni saylabilir.
Ayrca, Trklerden nce Balkanlarn igali geici nitelikte olmutu.
En ar yenilgilerinde bile, Bizans imparatorlar, felketlerin geici olduunu ve gelenlerin "geldikleri gibi gittiklerini" grmt. Sava-yenilgieski dzene geri dn sreci, Trk fetihlerine kadar srp gitmi ve Bizansllar rahatlatc bir "kadercilie" srklemiti. Bu sre, Trklerle
birlikte durdu. Osmanl fetihleriyle birlikte, Balkan yarmadasna yerletirilmek zere aileleriyle birlikte Trk gmenlerin getirilmesi, Osmanl
devletinin bu yarmaday ve giderek Avrupa ktasn benimsediini gsteren nemli bir olayd. Osmanl devleti bu bilinli ve doru davranyla,
ayn zamanda, fetih hareketleri iin geride brakaca yerlere Trk gmenleri yerletirmek yoluyla arkasn gven altna alarak, Balkanlara yerletirmek niyetini aka ortaya koymutu (Uzunarl, 1972: 179-80).
3
Orhan'n 1359 ylnda lm ile Osmanl tahtna Murat geti. Osmanl devletinin kurucularndan ikincisi olan Orhan, siyasal ve asker amalarn, sava yeteneklerinden ok, bir diplomatn beceriklilii ile gerekletirmitir. Babasnn evresine toplad halk bir devlet erevesi iinde rgtleyen Orhan, yukarda da belirtildii gibi, Avrupa'ya salt g yoluyla, yani asker gcn dorudan kullanarak deil, bu gc bir pazarlk
esi haline getirerek, dolayl bir biimde ve dnemin koullar ile karlatrldnda, modern bir ordu ile gemitir.
te, Osmanl devleti Avrupa'da bu salam temeller zerine oturdu.
imdi sra, Bizans'n geriye kalan topraklarn ve Balkanlarn Hristiyan
krallarnn arazilerini eline geirerek, devleti geniletmee gelmiti. Bu
grevi, gerek asker bir nder ve gerekse devlet adam olarak dede ve babasndan stn olan Murat (Hdavendigr) yapacaktr. Roma ve Grek
dnemlerinde Dou nasl Bat'nn stnlne girmise, imdi artk Bat
Dou'nun stnl altna girmee balayacaktr (Kinross, 1972: 43). Bu
srecin ilk adm, Osmanl Trklerinin Balkanlara girmeleri ve burada
gl bir devlet kurmalardr. Avrupa'ya ynelen tehdit, eskiden olduu
gibi ksa sreli deil, ok uzun sreli hale gelmiti.
Sultan Orhan'la birlikte artk snrlar genilemekte olan Osmanl beylii, yava yava airet kurallarndan ayrlarak bir "devlet" olma yolunu
tutmutu. Bylece, ynetimsel, adl ve asker rgtler kurulmas ve zaten
kurulu olanlarn da bir devlete yakacak biimde gelitirilmesi gerei
ortaya kmt. Balkanlarn bir blmn eline geirerek, iine Hristiyan halklar da alan, iki kta zerindeki bu siyasal birim, artk bir devlet
20

olarak rgtlenmeli ve ancak snrl sayda halk birarada tutabilecek airet k u r u m ve kurallarndan ayrlnmalyd.
Osmanlarm ilk hkmet rgt, lhanl ve Seluklular rnek alarak kuruldu. lk kez olarak, Orhan'n taht knn nc ylma rastlayan 1327'de hkmdarlk ve dolaysyla bamszlk belirtilerinden olarak Bursa'da ake, yani gm sikke kestirildi. Devletin merkezi ve en st
karar alma makam "divan"d. Bu divana devlet bakan olan sultan ya
da vezir bakanlk ederdi. Sultann vekili olan vezir, lhanllar'dan esinlenilerek, 14. yzyln sonlarna kadar hep ulem snfndan olanlara verilmi, yani asker snf dndan tayin edilmitir. Belki de bu yzden, vezirler asker ilere karmazlard; bu iler "beylerbeyi" tarafndan yrtlrd (Uzunarl, 1972: 124-7). te, bu basit ama merkez rgtlenme,
Avrupa'nn karmak, rekabetlere, cinayetlere ve dolap evirmee uygun
ynetim sistemine gre, Osmanllara nemli bir stnlk salam ve devletin istikrarl bir biimde genilemesine ve glenmesine yol amtr.
II.

AVRUPA'DA MPARATORLUK

Orhan, Avrupa'da Osmanllarn ncsyd; Murat ise ilk byk sultan ya da Bat'daki nvan ile imparatoru olmutur. I. Murat, devletin
snrlarn ok ksa bir srede t m Balkan yarmadasn iine alacak biimde geniletmi ve burada beyz yl gibi benzersiz uzunlukta bir egemenliin tohumlarn atmtr. Bu genileme ve imparatorluk haline gelme, birbirinden ok farkl rk, din ve dil elerini ayn potada biraraya
getiren yeni Osmanl uygarlnn douunu simgelemektedir.
1.

Fetih ve Btnletirme
1

Balkanlar'da Osmanl ilerlemesi, Bat'da kle ayn zamana rastlad. Esnek olmayan ve dirikliini yitiren Avrupa toplumu kmek zereydi.
Kyl toprak sahiplerine, iiler tccarlara bakaldryorlard. Kara lm
(veba) gney ve Bat Avrupa'y mahvetmiti. Balangc bu dneme rastlayan byk coraf keifler ise Avrupanm geriye kalan enerjisini, Avrupa'nn Osmanllarn ilerlemekte olduklar dousundan, Atlantik Okyanusu'nun tesine dndrmt. Bir lde ansa da balanabilecek olan
bu durum, dirik Osmanllarn iine geliyordu. Son bir feryat ve gayretle,
Papa Urban Osmanllarn Balkanlar'da ilerlemesine kar bir Hristiyan
birlii salamak istediyse de, Katolik ve Ortodoks kiliseleri arasndaki
dmanlk ve Papa'nn siyasal ve din etkinliinin azalmas byle bir birlii engelledi (Uzunarl, 1972: 234-37). Katolik dnyasnn nl "Osman21

llar yalnzca dmandr ama hizipi Grekler dmandan da beterdir" sz bu zamana aittir (Kinross, 1972: 46).
Osmanllarn Balkanlar'da genilemesi ve eitli halklar ynetimi altna almas, nemli ve hemen zlmesi gereken bir sorunu da birliinde
getirdi: Bu kadar deiik rk ve din tek bir siyasal at altnda nasl birarada bulunacak, nasl btnletirilecekti? I. Murat, hereyden nce, Balkanlar'm koruma altndaki devletlerin Hristiyanlarma belirli bir hogr gstererek an ve muhtemel bir tepkiyi nlemesini bildi. stelik, bu devletlerin asker nderlerini Osmanl hizmetine geirerek, kendi komutanlarnn komutas altnda Osmanl amalar iin savaan binlerce askeri de
kullanmaa balad. Bu hizmete karlk olarak, vergiden baklk ve belirlenen devlet topraklarndan yararlanma hakk tand.
Btnletirme ve zmlemeye bir baka are olarak, I. Murat, babas
tarafndan koruma birki biiminde kurulan Yenieri birliini gelitirerek
bir milis gc haline dntrd (Uzunarl, 1972: 508-12; Hammer, I,
1983: 99-101; Kinross, 1972: 51). Bu birlik, Hristiyan ocuk ve genlerden
toplanp, devirme yntemleri, ballk ve disiplinleri, en iyi asker olacak
biimde titizlikle yetitirilmeleri, yaam boyu meslek gvencesi ve birlik
iinde son derece birletirici olan Bektailie ballklaryla, ok ksa bir
sre iinde, Avrupa'nn en gl ve korkulur asker birlii haline geldi.
in aslna baklrsa, Yenieriliin dayand devirme sistemi, slm dnyasnn yabancs deildi. Abbasiler zamannda, Trkler Orta Asya'nn
steplerinden tutsak ya da ganimet olarak almyor, Mslman yaplyor ve
sonra Badat'ta asker ve ynetici olarak yetitiriliyorlard. Bu Trklerin
bir blm zamanla yksek asker ve idar kademelere kadar ykselebiliyorlard. Hatta, Memluklularda grld gibi, tutsak asker olarak gtrldkleri baz yerlerde ynetimi de ellerine geirebiliyor, uzun sreli
hanedanlklar kurabiliyorlard. te, Murat'n bu gelenei izledii sylenebilir. Murat'n yetitirdii Yenieri oca, Sultann t m Balkan seferlerine katld ve fetihten sonra bu yerlerin yattrlmas ve Trk nfusunun yerletirilmesi gibi konularda yardmc oldu.
2
Trakya'nn fethi, Osmanllara srasyla Bulgaristan ve Makedonya'nn
yolunu at. Murat, lkedeki i ekimelerden de yararlanarak Bulgaristan' igal etti ve 1371'de kolayca Dou Makedonya'y ele geirdi. Bir yl
sonra Osmanl ordular Vardar akarsuyunu getiklerinde, Srpllar Osmanl koruyuculuu altma girdiler. Murat, iktidarnn son yllarnda, Tuna'ya doru genilemek iin Sofya'y, Srbistan'n anahtar durumunda
bulunan Ni'i ve Vardar akarsuyunun batsndaki topraklarn denetimi
iin de Manastr' hkmranl altma ald. ldnde Osmanl devletinin
22

snrlar ok genilemi ve Trkler Avrupa'da kalc bir e olduklarn bilinen t m dnyaya aka gstermilerdi. Murat, 27 yl nce iktidara geldiinde lkenin dousundan batsna gnde gidiliyordu. ldnde, lkenin ap 42 gnlk bir seyahati gerektirir hale geldi. 27 yllk bir sre
iinde bir devletin snrlarn 14 kat geniletmesi, modern zamanlarda ya
hi rastlanmayan ya da ender rastlanan bir baardr.
ktidarmn ikinci ylnda Ankara'y eline geirdikten sonra, Murat
kuvvetlerinin byk bir blmn hep Trakya'da tuttu. Bunun ak olan
bir nedeni, o dnemde asl tehdidin Avrupa'dan gelebileceini grm olmasysa da, asl nemli olan neden, Anadolu'nun zmlenmesinin, ancak
daha zengin Avrupa'nn insan ve teki kaynaklaryla salanabileceini
akllca anlam olmasdr (Kinross, 1972: 56). Belki de bu nedenden dolay, Murat'n Anadolu seferleri Avrupa'dakiler kadar gz kamatrc deildir (Uzunarl, 1972: 245-51). Olu Bayezit'i Germiyan beyinin kz ile
evlendirerek, stratejik Ktahya kenti de dahil olmak zere, komu G^ermiyan topraklarnn byk bir blmn ve gller blgesini eline geirdikten sonra, Karaman beylii ile savaa tutumu, ama Karaman beyine
eline ptrtmekten teye nemli bir baar elde edememitir. Kendilerini
Anadolu Seluklularnn varisi sayan ve daha nce kk bir u beylii
iken ksa bir sre iinde geni toprak sahibi ve hatr saylr bir devlet
haline gelen Osmanllar ekemeyen Karaman beylii, Murat'tan sonra
bir sre daha Osmanl egemenliine kar direnecektir.
Murat, saltanatnn son yl olan 1389'da Kosova seferine kt (Uzunarl, 1972: 252-8). Srbistan, Bosna-Hersek ve Arnavutluk'un snrlarnn birletii Kosova'da Srbistan'n bamszlk kaderi kararlatrlmtr. Murat, zaferden o kadar emindi ki, savatan sonra hibir kalenin yklmayacan, hibir yerin yaklmayacan ve talan olmayacan em<
retmiti. B u n u n nedeni, zengin bir blgenin kaynaklarn uzun vadeli bir
biimde kullanmann, imparatorluun Balkan topraklarnn btnletirilmesi asndan nemini anlam olmasdr. kinci neden olarak, blge halknn dmanln ekmekten kanarak zmlemenin daha kolay salanabilecei yolundaki dncesi olsa gerek.
Kosova savann sonuna doru sava alannda bir Srplnn hazrlad suikast sonucu len I. Murat, Osmanl mparatorluu'nun ilk byk
sultan saylabilir. Bir kuak gibi ok ksa bir dnemde, atalarnn kurduu devleti Avrupa'da sz sahibi bir imparatorluk haline dntrd. Daha sonraki tarihlerde Fatih ve Kanun gibi sultanlarn geniletecekleri
salam bir temel kurdu. Murat, iyi bir sava olmakla birlikte, asl yetenei bar sanatndayd ve byk bir siyasal zekya sahipti. Yeni ele
geirilen Hristiyan topraklarnn gelecei konusundaki temel dncesi,
yredeki ekonomik ve toplumsal yaamn en az zarar grerek devletin s23

nrlar iine alnmas, yani temel yap bozulmadan btnleme ve zmlemenin salanmasyd. Bu Hristiyan Avrupa topraklarna, Osmanl hkmet geleneinin tam anlamyla uymadnn bilincinde olarak, zamana,
yere ve' geleneklere gre yeni hkmet biimlerinin gelitirilmesi gerektiini dnmekteydi. Bunu son derece baarl bir biimde salad; Hristiyanlara kar hogrl davrand ve Yenieriler darda tutulacak
olursa, zorla din deitirtmedi. Ortadoks patrii 1385 ylnda Papa'ya yazd mektupta, Sultan'n kilisesini tam bir serbesti iinde braktn yazmaktadr (Kinross, 1972: 59). Murat, bylesine bir zmleme sreci ile,
uzun yllar salkl bir biimde ileyecek olan ok rkl, ok dinli ve ok
dilli bir imparatorluk kuran hkmdardr.
2. Asya'da Ksa Sren Dalma
Babasnn salam deerlerine pek sahip olmayan I. Bayezit (Yldrm)
dnemi, sava alanlarnda eitli baarlara ramen, Anadolu'da, ksa sreli de olsa, paralanmann yksn anlatr. Azim ve irade sahibi, hareketli, yrekli ve deerli bir komutan olmakla birlikte, ikiye dkn, sinirli, aceleci, hrn ve inatyd (Uzunarl, 1972: 322).
Bayezit, tahta oturur oturmaz Anadolu'da imparatorluun geleceini
tehlikeye drebilecek giriimlerde bulundu. Mentee, Saruhan ve Aydn
beyliklerinin bamszlklarna son vererek, izmir hari t m Ege blgesine egemen oldu ve Akdeniz'e dayand. Akay sava ile Karaman beyliini ykarak Konya, Kayseri ve Sivas' eline geirdi. Bylece, Osmanl
devleti Anadolu'nun byk bir blmne egemen olmutu (Uzunarl,
1972: 260-7). Ancak, burada nemli olan nokta, Bayezit'in atalarnn zmleme ve btnletirme politikalarn Anadolu'nun ele geen topraklan
zerinde uygulayamamasdr. u da var ki, belki Anadolu'nun Mslman
halknn ve zellikle K a r a m a n beyliinin zmlenmesi, Balkanlar'n Hristiyan haklarnnkinden daha zordu. Bayezit'in igal ettii topraklarda
kalan ya da buradan kaanlar Osmanl ynetimini kolaylkla benimsemediler ve eski yneticilerinin geri dn iin frsat kollamaa baladlar.
Bayezit'e kar, Osmanl devletini Anadolu'da paralayan Timur'un kulland en nemli koz bu oldu.
Bayezit, yukarda da belirtildii gibi, Anadolu'nun zmlenmesi ve
buralardaki ynetimin yerleip glenmesini beklemeden Avrupa cephesine dnmek zorunda kald. Bu batya dnte, Macar kralnn Osmanllar
zerine yeni bir Hal seferi dzenlemesinin yaratt tehdit asl rol oynad. Trklerden gelecek byk tehlikeyi sezen Macar kral Sgismund,
bu devletle yalnz bana uraamayacan daha nceki deneylerinden anlad iin, teki Avrupa devletlerine bir ortak sefer nerisinde bulundu.
24

Avrupa'nn hemen hemen her yresinden 120.000 kiilik gl bir ordu

toplamay baard. Ama, Yzyl Savalar'nm sona ermesiyle Kutsal Roma Germen mparatorluu'nda h k m srmekte olan ender bar havasndan ve Bayezit'in Anadolu'da megul olmasndan yararlanarak, Trkleri, tehlike daha da bymeden, Balkanlar ve dolaysyla Avrupa'dan atmakt. Ancak, Bayezit'in Nibolu zaferi (1396) bu son Hal seferini baarszla uratt ve Trkler Balkanlara salam bir biimde yerletiler.
Artk, uzun sre, "Anka"nm gl penesini Avrupa'dan uzaklatracak
yetenee sahip bir Avrupa gc ortaya kmayacaktr.
Ancak, Bayezit'in eline geirdii topraklarla birlikte, Osmanl imparatorluu tam anlamyla "iki cepheli bir devlet" durumuna dt. Batda,
"Hristiyan Avrupa"ya giren bir Mslman "Dou" gc olarak, Osmanl
ynetiminin snrlarn Anadolu ile snrlamak isteyen ve giderek glenen Avrupa devletleri ile aradaki uzun bat cephesi ile, douda Osmanl
ynetimine kar kan ve yine bu ynetimi Dou Anadolu yksek blgelerinin batsna sktrmak isteyen Mslman devletlerin ve bu arada en
glleri durumuna ykselecek olan ran ii otoritesinin oluturduu dou cephesi. Bu durum, Osmanl devletinin kuruluunun ve ykselmesinin
en st noktasnda bile, yeni devletin en nemli potansiyel zayfln yaratacak, yani "iki cepheli devlet" olmas sonucunu douracaktr. Tarihin
Osmanl devleti iin uygun bulduu davran kalb udur: Osmanl yneticileri, Avrupa'ya kar giritikleri asker kampanyalarda genellikle elde ettikleri asker zaferlerin siyasal ve ekonomik meyvelerini tam toplamaa frsat bulamadan devletin batdaki meguliyetinden yararlanmak
isteyen dou devletleri tarafndan Anadolu'da sktrlmlardr. Bylece
devletin enerji ve dikkati douya evrilmitir. Burada da genellikle elde
edilen asker baarlarn meyveleri tam toplanmadan, Avrupa Hristivanlar tarafndan bu kez batda bask altnda braklmlardr. Genel olarak,
tarihsel sre iinde bakldnda, Osmanl seferlerinin, bir saatin sarkac
gibi bir douya, bir batya ynelmesinin temel nedeni, Osmanl yneticilerinin iradesi deil, bu olsa gerektir.
2
Bu aklamalarn erevesi iinde deerlendirildiinde, Bayezit, Nibolu zaferinden sonra Balkanlar'da daha ileri bir hareketta bulunmaa
balayaca bir srada, bu kez doudan ok byk bir tehlike ile kar karya kald. 200 yl kadar nce, tm Ortadou'yu yerlebir eden Cengiz Han
ve onu izleyen Mool kabileleri gibi, bu kez ayn slleden geldiini iddia
eden Timur Be Deniz blgesi ve Anadolu'nun dousunu eline geirmee
alyor ve bylece Dou Anadolu'da Osmanllarn gvenlik blgesine
ayak basm bulunuyordu.
25

Ancak, Timur'un Bayezit'le savamak niyetinde olup olmad tam

belli deildir. Timur'un amacnn Osmanl imparatorluunu ykp yerine
kk bir Osmanl beylii ve Anadolu'da ok sayda ufak siyasal birim
brakmak olduunu yazan tarihiler vardr (Uzunarl, 1972: 301-9). Byle bir hareketin siyasal ve asker mantn anlamak zordur. Ne de olsa,
Timur'un kurduu imparatorluk, Osmanl imparatorluunun aksine, bir
Asya ya da dou devletiydi. Bayezit'le anlat taktirde, bu byk devlet
batsndan greli olarak gvenlik altna alnabilirdi. Anadolu'nun kk
ve zayf siyasal birimlere blnmesinden en ok yararlanabilecek gler
ya Hristiyan Bizans ya da onun batsndaki Avrupa devletleri olabilirdi.
Timur, bunu kestirebilecek siyasal zekya sahip bir yneticiydi. Belki de,
Anadolu'dan daha nemli sayd Suriye ve Msr'a gitmeyi tasarlyordu.
Merkezi Asya olan bir imparatorluun genileyebilecei doal alanlar buralaryd.
Ne olursa olsun, Bayezit'in Anadolu seferlerinde yerlerinden ettii eski Anadolu beylik yneticileri, Timur'u bir "kurtarc" olarak grp, kendisinden yerlerine iadeleri ve Timur'un igal hareketlerinde Osmanl devletine snan yneticilerin de Timur tarafndan geri verilmesi istendiinde, iki gururlu hkmdar arasnda anlamazlklarn kaca akt.
Bayezit'le Timur arasnda, anlamazlklarn rn olan mektup alverii
yapld. Bu mektuplarda Bayezit'in Timur'dan daha kibirli olduunu ve
ilkel dzeyde de olsa, mevcut "diplomatik kurallarn" dna ktn gryoruz. Timur, bir tanesinde unlar yazyor:
"Avrupa'da Hristiyanlara kar baz zaferler elde ettin. Klcn Peygamber tarafndan kutsandndan ve Kuran'n akidelerine uygun davrandndan kfirlere kar baarl oldun ve bunlar slm dnyasnn snn
ve siperi olan lkene kar harekete gemememin tek nedenidir. Akimi
kullan, dn, piman ol ve bann stnde sallanan cmzden kurtul.
Bir karncadan baka birey deilsin ve neden filleri tahrik ediyorsun?
Yoksa, ayaklaryla seni ezerler!" (Kinross, 1972: 73).

Bu mektupta, Timur'un Bayezit'le kapmak istemedii ve Osmanl

devletini bir tampon devlet olarak grd bir dereceye kadar anlalabilmektedir. Timur'un mektubuna Osmanl sultan ok sert bir cevap verdi
ve "seninle ne zamandan beri muharebe etmek isterdim, imdi bunu fiile
karmaa azmettim; sen gelmezsen ben gelirim" dedi (Uzunarl, 1972:
303). Ayrca, Timur'un mektuplar, ierikleri ne olursa olsun, diplomatik
bir stille, yani iki hkmdarn adlar yanyana yazlmt. Ama, Bayezit,
tm diplomatik uygulamay hie sayarak, kendi adn altn harflerle en
baa, Timur'unkini ise kara harflerle en alta yazyordu. Bu alay, kk
drme ve Timur'un Bayezit'ten bamsz ve hkmran bir devletin kabul edemeyecei isteklerinden sonra, sorun artk "diplomasi"den savaa
kald.
26

Bayezit'in 1402 tarihli Ankara yenilgisi, hereyden nce diplomatik

beceriksizliinin rndr. Kendisi, baba ve dedesinin akll diplomasisini
kullanamamtr. Yenilginin yakn asker nedeni ise, taktik hatalardan
ok, devletin o andaki snrlamalarn ok am olmasdr. ok erken bir
tarihte ve yeterli kaynaklara sahip olmadan, Mslman Dou'da, Mool istillarndan ncekileri (Emev ve Abbas) aratmayacak byklkte bir
imparatorluk kurmak istemitir. Babasnn "Avrupa'nn zengin ve greli
olarak kolay elde edilen kaynaklar tam anlam ile ele geip zmlenmeden, Anadolu'da byk apl bir "servene girimeme" yolundaki akll
politikasn unutur grnmtr. Ksaca, Gazi geleneinin ok tesine gitmitir. Bylece, karsnda, belki de asl amac, devletinin bat snrlarnn tesindeki Gazi Osmanl devleti ile iyi ilikiler kurup, Avrupa ile arasna gvenli bir tampon blge koymak olan ve temelde gneye ynelmek
isteyen Timur'u bulmutur.
3
Bu konudaki dncelerimiz ne olursa olsun, Bayezit'in yenilgisinin
asl ilersi iin ders veren ve belki de uzun srede devlet iin yararl olan sonucu, imparatorluun Anadolu'da tam anlam ile paralanm olmasna
ramen, Balkanlar'da dimdik ayakta kalm olmas ve bylece ksa bir sre
iinde yalnz paralarn biraraya getirmi olmakla kalmayp, dnemin en
gl ve geni imparatorluklarndan birini kurup srdrmesidir.
Ankara yenilgisinden sonra Timur'a tutsak den Bayezit'in birlikleri
batya doru ekildiler. Burada nemli olan nokta, bu birliklerin anakkale'den Avrupa yakasna Ceneviz ve Venedikliler tarafndan tand
gereidir. Bu Hristiyan devletler, bildikleri, tandklar ve srekli iliki
kurabildikleri bir "dman", bilmedikleri bir Dou tiranna tercih ettiklerini ak bir biimde gstermilerdir. te, Osmanl devleti iki kuak gibi ksa bir sre iindeki akll politikasyla kendini Balkanlar'm Hristiyan halkna bylesine kabul ettirmi ve Bizans'n gerek halefi olarak
kabul edilmitir. Anadolu'da daha nce Seluklu devletinin Mool istils
ile paralanp yklmalar gibi, onlarn ardl Timur karsndaki bu nemli Anadolu yenilgisi de Osmanl imparatorluunu ksa mrl yapabilir
ve devlet Anadolu'nun tarihi gelenek ve kalbna uygun olarak dalabilirdi.
Nitekim, devlet Anadolu'da belirli bir sre daldysa da Avrupa'da ayakta kald; Anadolu'yu kurtaran Avrupa balantsyd.
Burada ilgin olan bir nokta da, Osmanl devleti kurulu blgesi olan
Anadolu'da paralanm olmasna ramen, Balkanlar'da Trk ynetimine
kar hibir halk ayaklanmasnn ortaya kmamasdr. Herhalde, Osmanl
ynetimi buraya, halkn istei dorultusunda yerlemi olmasa, devletin
bu son derece g durumundan yararlanmak isteyecekler, ncelikle Hris27

tiyan Balkan halklar olurdu. Osmanllarn, Balkanlar'daki fetihlerinin en

belirgin nitelii, "geliigzel, sergzet ve apul olarak deil, bir program
altnda bilinli bir yerleme" biiminde ortaya kmasdr. Bu da, igal
edilen yerlerdeki halkn yeni ynetimden honut olmalarna dayandrlabilir (Uzunarl, 1972: 184).
Ankara yenilgisiyle, hem devletin Anadolu'daki birlii tehlikeye dt, hem de Bayezit'in byk bir imparatorluk kurma d belirli bir sre
ortadan kalkt. Ama, Bayezit, bu baarszlna ramen, Osmanl hkmeti, toplumu ve ynetim biimi asndan nemli bir miras da brakmam deildir. Bilindii gibi, Anadolu Seluklu devleti zamanndan beri
Mslman olmayan gen tutsaklar (Gulam) saray ve devlet hizmeti iin
yetitirilmekteydiler. lk kez I. Murat, din yasaya gre hakk olan yamann bete birlik hissesi iinden gelen sava tutsaklarn Yenieri olarak
rgtlemiti. Bayezit ise Gulamlara nemli asker ve ynetsel grevler
verdi. Bir blmne Anadolu'da tmarlar bile balanmt. Bunlar, Anadolu'da eitli beyliklerinin Mslman yneticilerinin yerine geirilmee
balandlar. "Kapkullar" olarak bilinen ve tmyle sultann iradesine
bal olan Bayezit'in bu tutsaklar, merkez ynetimi daha da glendirip
dirik bir biime getirdiler. Ancak, merkez hkmetin glenmesi, Anadolu'daki din bilginlerinin ve yerlemi Mslman ailelerin tepkisine de yol
at. Bunlarn, Bayezit'in yeniliklerine kar kmalar, Hristiyan kkenlilere tmar datlmasndan ve ynetimin st kademelerine yerletirilmesinden honutsuzluklar, Bayezit'in Anadolu'da gl bir imparatorluk kuramamasmda etkili olmutur. Dolaysyla, Bayezit'in Anadolu'daki baarszlnn bir nedeni de bu yeniliklerdir (Itzkowitz, 1972: 20-1). st dzey
yneticileri ile Anadolu'nun ulema ve beyleri arasndaki bu mcadele, asl
II. Mehmet'in lmnden sonra ortaya kacak ve Cem ile II. Bayezit arasndaki taht ekimesinin sahne ve aktrlerini oluturacaktr.
Ankara yenilgisinden sonra Bayezit'in drt olu, Osmanl devletinde
ilk kez ve cidd iktidar mcadelesine baladlar. mparatorluun topraklar
kabaca ikiye blnd: Edirne'de byk olu Sleyman tarafndan ynetilen Avrupa ile, Bursa'da en kk olu Mehmet tarafndan ynetilen
Anadolu. Osmanl tarihinin ilk i savandan galip kan Mehmet, 1413
ylnda tahta oturdu. I. Mehmet (elebi), yine Osmanl tarihinde ilk kez
i politikada etkilerini gstermee balayan Yenieriler ve Anadolu beyliklerinin desteiyle ve "Osmanllarn en adil ve deerli ehzadesi" olarak
merkez otoriteyi yeniden salad (Uzunarl, 1972: 347-9).
3.

Yeniden Glenme

I. Mehmet'in olu ve II. Mehmet'in babas olan II. Murat, 30 yllk

saltanat sresince, adil ruhu, itenlii, basitlii ve lkesinin gnencine
28

dknl yznden, Osmanl halknn sevgi ve saygsn kazand. Babasnn denetim altna alm olduu on yllk i karklktan sonra lkesinin dzen ve istikrarn salamak iin srekli bar arad. Bunu ayn zamanda kendisine huzur iinde okuyacak ve dnecek zaman bulabilmek
iin de yapt. ki kez olu lehine tahttan ekilmesi ve sonra yeniden dnmek zorunda braklmas bunu gsterir. II. Murat, ayn zamanda, mmkn
olduu kadar askerlerinin krlmasn nlemek istemitir. Dmanlaryla
mzakerelerde son derece adil olmu ve imzalad antlamalara da sonuna kadar sadk kalmtr (Kinross, 1972: 83).
Ancak, tahta ktnda stanbul kentinin surlar arasna skp kalan Bizans'la bir alp veremediinin kalmamasna ramen, kendini babasnn dmanlar olan iki g karsnda bularak, isteksizce srekli asker
mcadele iine ekilmi ve bu mcadelelerin hemen hepsinden galip kp,
sava olarak da n salmtr. Bu dmanlardan biri, stanbul'u alp bir
Panislav devlet kurmak isteyen Macaristan ile denizlerdeki stnln
srdrmek isteyen Venedik'tir.
1430 tarihinde Venedik'ten Selnik'i ele geirdiinde, askerlerinin kentin sakinlerini katletmelerini, yakp ykmalarn, atalarnn uygulamalarn srdrerek, engelledi; bir kiliseyi Hristiyanlarn ibadeti iin ayrd
ve yapt antlama ile Venediklilere Osmanl lkesinde serbest dolama
ve denizlerde ticaret yapma hakk tand (Kinross, 1972: 85). Bu arada, Macaristan'da John Cornivus Huniades (Hnyadi Yano) gelecek yirmi yl
Osmanllarn bana bela oldu. Osmanllara bu Bat tehdidinde ilgin olan
nokta, Karaman beyliinin de Srbistan ve Macaristan ile ayn ittifak iinde olmasdr; Osmanllara kar bu Mslman Dou ile Hristiyan Bat arasndaki birlik ne ilk ve ne de son olaydr. Birbirinden uzak ve Osmanl
devleti geniledike daha da uzaklaacak olan iki cepheli tehdit, gelecek
Osmanl tarihinin de ana temas olacak ve devletin nce duraklama ve
sonra gerilemesinde en nemli elerden birini oluturacaktr.
Hnyad, tarihi tekrarlayarak "Trkleri Avrupa'dan atmak" iin bir
Hal ordusu kurma amacndayd ve Osmanllara Karamanllarn ynelttii tehdit de cesaretini arttrmaktayd. Asker harekatta nceleri baarl
olduysa da, Trakya ovasnda Trk basksyla karlaarak geriye ekilmek
zorunda kald. Bata da belirtildii gibi bir bar adam olan II. Murat
Hal ordusunu Tuna'nn tesine takip etmedi. Segedin'de (Szeged) 1444
tarihinde on yllk bir brakma imzaland. Buna gre, Srbistan ve Eflk
Osmanl denetiminden kt; Macarlar da Tuna'y gememee ve Bulgaristan zerinde hak iddia etmemee raz oldular. Mzakerelere katlan Polonya Kral Ladislas ncil, Murat ise K u r a n zerine yemin ettiler ve metinler iki dilde yazlp teati edildi (Uzunarl, 1972: 427).
29

II. Murat'n Avrupa'da meguliyetinden Karaman olu brahim bey

yararlanmakta gecikmedi ve Osmanl topraklarna saldrd. Doudan gelen bu tehdit zerine Osmanl sultan Anadolu'ya dnd ve Karamanllar byk bir yenilgiye uratt. Karaman beylii bir daha Hristiyan Avrupa ve gneydeki Araplarla ittifak yapmayaca gvencesini verdi. Bundan sonra Murat, devlet ilerini o srada hayatta kalan tek olu Mehmet'e,
Sadrazam andarl Halil Paa'nm nezaretinde brakarak, tahttan ekildi.
Bu ekilme, Kral Ladislas'n yeni bir Hal seferi dzenlemesine yol at.
Macarlar, Bohemya, Eflk, Hrvatlar, Polonya, eitli Alman devletleri,
Papa taraftarlar ve gizlice donanma vererek Venedikliler, Osmanllara
kar birletiler. Osmanllar bu byk ittifaka kar 1444 tarihinde Varna
zaferini kazandlar. Sava alannda len Polonya Kral Ladislas'n ba
Segedin antlamasnn yanna aslarak, antlamalara uymamann ne anlama geldii ak bir biimde gsterildi.
1444 ylnn sonunda, olu Mehmet adna tahtndan feragat etti; Manisa'ya ekilerek kendini dine ve bilime adad. lgin bir nokta olarak,
Trk dilinin Arapa ve Farsa'dan bamsz olarak gelimesi iin alt
(Kinrcss, 1972: 92). 1446'da bir kez daha arlarak Edirne'ye gitti. arlmasnn nedeni, Mehmet'in, Osmanl ordular Arnavutluk ve Yunan cephelerinde savarlarken, yani uygun olmayan bir zamanda, stanbul'u
kuatma plnlar yapmas ve bu konuda babasnn sadrazam andarl ile
atmas olsa gerek. Murat, bu kez Yunanistan'n byk bir blmn
koruyuculuu altna alacak olan sefere kt. 1448 ylnda, daha nce' Osmanl ordusunda grev yapm bulunan skender bey (George Kastriota),
Macar kral Hnyadi, Srbistan ve Bosna ile ibirlii yaparak Osmanllara
kar yeni bir saldrya girimiti. II. Murat, bu ittifakn ordularn I. Murat'n ldrld Kosova'da kolayca yendi.
Bu ikinci Kosova Sava, artk bamsz Srbistan'n sonu olmutur.
Macar gc ise uzun sre bu yenilginin etkisinden kurtulup belini dorultamad; Bosna Osmanl koruyuculuu altna girdi. skender bey ise,
yenilgiye ramen, Arnavutluk'taki yksek kalesinde Osmanllara kar etkili bir ete savana giriti ve yalnz Murat'n deil, Mehmet'in de uzun
sre bana bela oldu. 1451 ylnda II. Murat ld. ldnde, Osmanl devleti yzyln bandaki paralanmann btn etkilerinden kurtulmutu.
Kurucu sultanlarn "Avrupa'da devlet" haline getirdikleri Osmanl beylii, paralanma tehlikesini atlattktan sonra yeniden glenmi ve II. Murat da onu "Avrupa'da imparatorluk" biimine sokmutur. Bylece olu
II. Mehmet'in (Fatih) snrlarn daha da geniletecei ada bir imparatorluu miras olarak brakmtr. Bundan sonra devlet, yalnz Avrupa'da imparatorluk olarak kalmayacak, ayn zamanda bu ktada g stnln de eline geirecektir.
30

III.
I.

AVRUPA'DA STNLK
stanbul'un Alnmas
1

Avrupa'nn Hristiyan devletleri ve hatta doudaki Mslman devletler, nceleri II. Mehmet'i byk bir hkmdar olarak grmediler ya da
grmek istemediler. Belki de babasnn sava alanlarnda kazand topraklar, imdi bu gen ve deneysiz sultandan diplomasi yoluyla, hi olmazsa bir blmyle, geri alnabilirdi. En kt olaslkla, babasnn fetihlerine
yenilerini ekleyemez ve Osmanl devleti "duraan" bir devlet olarak yaamasn srdrebilir, sonunda da Avrupa'dan atlrd. Hristiyan devletler ve zellikle Bizans, byk lde byle dndklerinden, II. Mehmet'in tahta geiinin hemen ardndan, bar arlarnda bulunmaa baladlar.
N
II. Mehmet bu arlara kulan tkamad ve saltanatnn banda bar emellerle tannmas iine de geldi. Tarihi Gibbons, "dudaklarnda
bar ama yreinde sava vard" diye yazyor (Kinross, 1972: 98). Venedik, Ceneviz, Eflk ve Rodos valyeleri gibi yabanc elileri kabul ederek, babasnn antlama ykmllklerine sayg gstereceini belirtti. Bizans Kral Konstantin'in elileri Sultan tarafndan nceleri dosta kabul
edildi. Varlan antlamaya gre, Bizans topraklarna sayg gsterilecek ve
Bayezit'in torunu Orhan'n stanbul'da tutulmas karlnda Bizans'a belirli bir para denecekti (Uzunarl, 1972: 454).
II. Mehmet'in dnya gr iki kii tarafndan etkilenmitir. Bunlardan birincisi, ulemadan gelen ve slm anlayn simgeleyen Sadrazam
andarl Halil Paa idi. Paa, ite glenme, dini yerletirme ve darda
bar politikas yanlsyd. kincisi ise, bir Kapkulu olan ve Mehmet'in
ehzadeliinde Manisa'da hocas durumunda bulunan Zaanos Paa idi.
Zaanos Paa, Gazi geleneine uygun olarak genileme ve zellikle stanbul'un alnmas yanlsyd. Arkasn Yenierilere dayayan andarl'nn,
II. Mehmet'in daha nce ksa sren iki saltanatn sona erdiren Yenieri
ayaklanmasn hazrlad dedikodu olarak bilinmekteydi (Uzunarl,
1972: 441). Bu davrann gen Mehmet zerinde byk bir etki yapt
ve andarl'dan nefret ettii anlalyor. B t n bunlarn sonucu olarak,
II. Mehmet tahta getikten sonra drt ynl ya da aamal bir politika
izlemee balad: stanbul'u almak, andarl Halil Paa'dan kurtulmak,
Yenierileri rgtleyip glendirecek tam anlam ile kendisine balamak
ve Gaza felsefesini devlet politikas haline getirmek. Grld gibi, ilk
i stanbul'un alnmasyd. Fetih sonrasnda kazanaca byk prestijle,
etkisi ok geni ve gl olan andarl'ya kar harekete geebilecek, ba31

sz kalan Yenierileri yola getirebilecek ve sonunda da stanbul'un tesinde fetihlere giriebilecekti. Dolaysyla, stanbul'un alnmas, daha sonra
tasarladklarnn n koulu haline gelmiti (Itzkowitz, 1972: 25).
2
Burada, ok iyi bilinen stanbul'un fetih ayrntlarna girilecek deildir. Mehmet'in keskin zeks, bitmek tkenmek bilmeyen enerjisi, verdii karar sonuna kadar gtrmesi ve ll ihtiraslaryla, Bat teknolojisini en st dzeye karan Osmanl topuluu ve Osmanl ordusunun disiplin ve savakanl biraraya gelince, Bizans'n zaten zayflam olan surlar ve daha da nemlisi "hortlak" biiminde varln srdrmee alan
siyasal bamszl ykld. "stanbul'u iine almayan bir imparatorluu
ynetmektense, ynetmemek daha iyidir" diyen (Kinross, 1972: 100) II.
Mehmet imdi "Fatih" olarak t m Mslman dnyada nam sald.
Fatih, fetihten bir gn sonra andarl Halil Paa'y tutuklatp ldrtt.
stanbul'un fethinin Osmanl tarihinde nemli bir dnkm noktas olduu
ok iyi bilinmektedir. Ancak, andarl'nm ortadan kaldrlmas da bir dn m noktas olarak kabul edilebilir. Yal ve iki imparatora hizmet eden
sadrazam, devlet ynetiminde eski, yerlemi Mslman aile yelerinin
sonuncusudur. II. Mehmet bundan sonraki sadrazamlarn kiisel tutsaklarndan seecektir. andarl engelini kaldrdktan sonra Yenierileri glendirip tamamen kendisine balayan Fatih, artk drdnc lks olan
kutsal Gaza savalarna giriebilirdi.
stanbul'un alnd 29 Mays 1453 tarihi, tarihin dnemlere blnmesinde, Ortaa ile Modern a arasndaki dnm noktas olarak geer.
zellikle Osmanl tarihileri bunu byle deerlendirirler. Bu deerlendirme Avrupa tarihileri arasnda pek yaygn deildir. stanbul'un Trklerin
eline gemesinin iki a birbirinden ayran nokta olduu simgesel adan
dorudur. in aslna baklrsa, stanbul'un fethi, tarihsel sreklilii bozan
deiiklik gleri iinde birok noktadan biridir. En doru anlatmla bu
tarih, byk Roma mparatorluu'nun doudaki son kalntsnn da ykldn ve zayf Bizans'n Balkanlar ve Bat Anadolu'da yani Byk
skender'in asl at koturduu blgede brakt siyasal ve asker boluun, 1300'leri izleyen 150 yllk bir sre iinde ve aama aama, Osmanl
beyliinin Gazi serhat savalarnn oluturduklar bir imparatorluk tarafndan doldurulduu tarihtir. Geni bir blgeyi daha 450 yl ynetecek olan
bu imparatorluk, artk Avrupa ile Asya arasndaki bu kilit kenti denetleyecekti. Belki denetlemeden de teye, eski Roma mparatorluu'nun
topraklar zerinde yaayan halklar u y u m iinde birarada tutacak bir
"Pax-Ottomanica" k u r m a heves ile iradesini ortaya koyacak, Avrupa ktasnda siyasal ve asker stnl eline geirecektir.
32

3
II. Mehmet'in tahta getiinden beri kendini Roma mparatorluu'nun
ve onun devam olan Bizans'n varisi olarak grp grmediini (Kinross,
1972: 111-2) kesin biimde sylemee olanak yok. Ancak, byk genilemeci dnceler ve geni ufuklarla byd, stanbul'un fethinden sonra giritii seferlerin temel mantndan aka ortaya kyor. II. Mehmet'in kendini Trk, slm ve Bizans geleneklerinin bir bileimi olarak
grdn de kesin bir biimde bilemeyiz. Ancak, stanbul'u byk bir
imparatorluun, dnya gc olacak bir imparatorluun, Dou ile Bat'y,
Hristiyan ile slm kltrlerini bir pota iinde eritecek bir imparatorluun, belki de Roma'y da ieren bir devletin merkezi yapmak istedii sylenebilir. Ona gre, Osmanl imparatorluu, slmi kurallar iinde, bir zamanlar Bizans'n Hristiyanlk erevesi iinde yapmaa alt gibi, eitli dinden, dilden ve rktan insanlarn birarada, dzen ve uyum iinde
yaadklar kozmopolit bir imparatorluk olacakt. K u r u p gelitirdii "millet sistemi"nin temel mant bunu gstermektedir.
lerde de deinilecei gibi, artk Hristiyanln Dou Kilisesi, slm
devletinin hkmranl altndayd ve belirli bir vergi demek durumundayd. Ama, bunun karlnda Hristiyan topluluk ibadet serbestlii ve
geleneklerini srdrme ayrcal kazand. II. Mehmet'in ynergesiyle,
Mslman olmayan unsurlar, halknn ynetiminden ve iyi davranndan
sorumlu olan ve merkez hkmete hesap veren kendi nderlerinin ynetiminde, kendi yasalar ve yaama biimlerini koruyan "milletler" biiminde rgtlendiler. Fethedilmi halk olarak artk birinci snf yurtta
olma ayrcalklar ve siyasal zgrlkleri yoktu. Ama, bu snrlamalar iinde bar ve gelime olanaklarndan yararlanmaktaydlar ve zamanla ticar
zenginlikleri artmaktayd. Fatih, Mslman olmayan halkn imparatorluk
iin yararl olacan sezmiti. Trklerin pek itibar etmedikleri endstri,
ticaret ve denizcilikteki becerileri devletin kar dorultusunda kullanlabilirdi. Sultann emirleri zerine, lkenin fethedilmi blgelerinden, devletin ticaret ve endstri alanlarnda gelimesine yardmc olmak zere ok
sayda tccar ve zanaatkr getirildi. Bunlarn arasnda Selnik ve Avrupa'nn teki kentlerinden .buralarda kendilerine eitli basklar yaplan
Yahudiler de vardr. O kadar ki, 25 yl iinde Yahudiler stanbul'da Mslman ve Hristiyanlardan sonra nc byk cemaati oluturdular ve
kendi milletlerine sahip oldular (Kinross, 1972: 117).
2.

Grek Ortodoks Kilisesi

Yukarda sralanan dncelerin r n olarak, II. Mehmet Ortodoks

Kilisesi'ne bir patrik bulmakta duraksamad. Ltin ve Ortodoks kiliseleri
arasnda birlie kar km olan ve Bat Hristiyanlar ile eskiden gr33

len dolaplara karmayaca anlalan Gennadius Scholarius'u bu i iin

uygun buldu. Ona ok iyi davrand ve Ortodoks toplumun bal bulunaca anayasay tartt. zet olarak, Ortodokslar kendi ilerini kendileri
yneteceklerdi ve baskda bulunulmayacakt (Kinross, 1972: 113). Burada,
son zamanlarda hakknda ok szedilen bu kilisenin yararland ayrcalklar zerinde biraz durulmas yerinde olur. nk, Osmanl topraklar
zerindeki din kurulularn sahip olduklar hak ve ayrcalklarn tarih
iindeki seyri, devletin temel rgtlenmesi konusuna k tutacak niteliktedir.
II. Mehmet stanbul'u ald zaman, Grek Ortodoks Kilisesi (Arnakis,
1952: 235-51) basz bulunuyordu. Ltin ve Ortodoks kiliselerinin birlemesine kar olanlar tarafndan istenmeyen III. Gregory 1451 ylnda kenti
terketmiti. Sultan, Ortodoks tebann P a p a ' n m etkisi altna girmesinin yarataca tehlikeleri ok iyi grm ve deerlendirmiti. Osmanl devletinin uzun vadeli kar, Hristiyanln Dou ve Bat dallarnn birbirinden tmyle ayrlmasnda yatyordu. Bu sonuca varmak iin, iki kilise
arasnda zaten var olan dmanl kullanmak hi de zor deildi.
Yeni Patrik Scholarius grevine resmen 6 Ocak 1454 tarihinde balad. Greve balamadan nce saraya arlp Fatih'le birlikte yemek yemek erefine nail oldu. Kendisine eitli payeler verildi ve Osmanl gurur
ve geleneklerine uyduu lde -Bizans tre ve merasim adabnn korunmasna aba gsterildi. Sultan Patrie, kimsenin kendisini rahatsz etmeyecei, kar kmayaca, tm vergilerden bak olduu ve kiisel dokunulmazl yolunda gvence belgeleri verdi. Bu belgeler, Osmanl hkmdarlarnn devlet iindeki eitli milletlere verdii ilk berat saylabilir. Bundan byle Osmanl yneticileri, geleneksel olarak, her patriin seiminde benzer belgeleri vereceklerdir. Bu durum, Osmanl devletinde,
zamanla yerlemi ynetim kalplarna uygun davranma ynnde bir metot ve dzenlilik olduunu gstermektedir. Eyaletlerde paalar da yeni
piskoposlara ayn ya da benzer ayrcalklar tanyacaklardr.
ster sultann, ister yerel yneticilerin verdii olsun, her berat, Gennadius Scholarius'a 1454 ylnda verilen haklarn ounu korumutur. Zamanla stanbul'daki Patrik, tm R u m milletinin, yani sultann egemenlii altndaki Ortodoks Hristiyanlarn nderi durumuna ykseldi. Osmanl
ynetiminin gznde din ve milliyet ayn anlama geldii iin, Osmanl hkmeti Rum milletine, din hogr erevesi iinde, nemli lde zerklik tanmtr. Gvenlikleri tehdit edilmedii taktirde, Osmanl ynetimini ilgilendiren tek ey teba milletlerden vergilerin toplanmasyd (Arnakis, 1952: 238).
1572 tarihinde patriklie seilen II. Jeremiah Tranos, Sultan II. Selim
tarafndan atanan ve haklarnn resmen verildiini kesin bir biimde bil34

diimiz ikinci patriktir. Saltanat hazinesine armaan olarak 2000 Florin

vermi ve Sultan da kendisine bir berat balayarak, ona btn Ortodoks
halk ve din adamlar zerinde hkmranlk ve yetki tanmtr. Bu gelenek bylece srp gitmitir. Ancak, 19. yzyln ortalarndan sonra, Trkler arasnda yaylan milliyetilik duygularnn etkisiyle, Ortodokslara verilen ayrcalklar kstlanmtr. Sonunda, cumhuriyetin kurulup likliin
iln edilmesiyle, bu ayrcalklar ortadan kaldrlacaktr.
Sz konusu beratlarn ierdii haklar ksaca yle sralanabilir (Arnakis, 1952: 242-4):
1. Vicdan zgrlne sayg gsteriliyordu. Hibir Ortodoks zorla
Mslman yaplamazd. Bir Ortodoks Mslman olmak isterse, nce rt
yama gelecek ve yrenin din nderi, ebeveynleri ya da akrabalarnn huzurunda, fikrinden caydrlmak zere telkinde bulunulacakt. Hristiyan
dininin gereklerine ve trelerine devlet mdahale edemeyecekti.
2. Devlete kar bir ihanet olmad ve vergi verildii srece, kilisenin ynetimi ve disiplini d mdahaleden masundu. Patrik'in onay olmakszn, merkez hkmet piskopos ve teki din grevlilerini azledemeyecek
ve tutuklayamayacakt. Ancak, Patrik ya da yksek din grevlilerine kar ikayet varsa, muhakeme ancak stanbul'da ve kazaskerlerle teki yksek Osmanl grevlilerinden oluan bir Saltanat Divan karsnda yaplabilirdi.
3. Kilise ve manastrlarn mal ve mlk Patrik ve piskoposlar tarafndan ynetilirdi. Mali nitelikteki suistimaller Patriklik Divan tarafndan soruturulur ve cezalandrlrd. Ayrca, kilise kendi amalar iin
vergi koyabilirdi.
4. Ortodokslarn meden statleri yalnzca patrikhanenin kaza yetkisi altndayd ve yalnz patrikhane evlenme ve boanma izni verebilirdi.
Dolaysyla, aile ve mirasa ilikin konularda kilisenin geni bir yetki alan
vard. Trkiye Cumhuriyeti tarafndan kilise mahkemeleri kaldrlana, yani kapitlasyonlar sona erdirilene kadar, Hristiyanlar Roma ve Bizans
hukukuna gre yarglanmlardr.
te, stanbul'daki Grek Kilisesi'nin Osmanl devlet rgt iindeki
d u r u m u ksaca buydu. Arap lkelerini fetheden I. Selim'den sonra stanbul Patrii, Antakya, skenderiye ve Kuds'teki meslekdalarm, Osmanl
hkmet merkezine yakn olmas yznden, temsil etmekteydi. Patrik, bu
ayrcalkl durumu ile, Gneydou Avrupa ve Anadolu'daki Hristiyanlar!
korumu ve Balkan yarmadasnn teba halklarnn zmlenmemesinde etkili bir e olmutur. Yunanllarn, Srpllarn, Romenlerin ve Bulgarlarn 19. yzyln ikinci yarsnda bamszlklarn kazanmalar ile "tarih
misyonunu" tamamlamtr.
35

3.

stanbul'un Fethi Sonras

stanbul'un alnmasndan sonra II. Mehmet babasnn dmanlaryla

urat. Bunlar, Macaristan'da Hnyadi Yano, Srbistan'da Brankovitz,
Arnavutluk'ta skender bey ve Ege ile Yunanistan'da Venedik'tir. Birbiri
ardndan ve sistematik bir biimde bunlarn stne yrd. 1457'de Srbistan'n t m Osmanl ynetimine girdi ve 400 yl bu ynetim altnda
kalarak, kuzeye yaplan seferlerde s olarak kullanld (Uzunarl, 1975:
18-21). 1458 tarihinde de Yunan yarmadasn eline geirdi. Yunanistan'n
ve zellikle Mora'nn elde edilmesi Osmanllarn talyan yarmadasna yapacaklar sefer iin nemli bir s niteliindeydi. nk, Balkanlar da
etkisi altna alarak bir Akdeniz imparatorluu kurmak isteyen Napoli ve
Aragon kral, hem Arnavutluk'u ve hem de Mora yneticisini koruyuculuu altna almt. Mora'nn ele geirilmesi ile bu pln tmyle suya dt gibi, Osmanllar Orta Akdeniz'e saldrda bulunacak nemli bir sse
de sahip oluyorlard.
Yunan yarmadasnn fethi, dnemin tarihinin gerekten nemli olaylarndan biridir. Bu tarihten sonra Bat Hristiyanl, Yunanllar "kfir"
tarafndan ezilen ve Ltinler tarafndan mutlaka kurtarlmas gereken
mazlum bir halk olarak grmee balayacaklardr. Yunanllar da, 19. ve
20. yzyllarda (ve bugn) bu duyguyu alabildiine smrecek ve arkalarndaki Bat desteini hemen her konuda varsayacak, politikalarn ona
gre ayarlayacaklardr. 1829'da bamszln Bat destei ile kazanacak
olan bu devletin, ilerki yllarda topraklarn tam drt kat geniletmesini
kolaylatran unsurlar arasnda bu duygu smrsnn payn kmsememek gerekir.
Gerekte, Mora fatihi II. Mehmet Atinallara ok yksek ruhlu bir
biimde davranm ve temel insan haklar ile vergiden baklklarn tanmtr. in aslna baklrsa, Atinallar en ok sevindiren, Ortodoks din
adamlarna ayrcalklarn tanmas oldu. Artk Yunanistan'da Franklarn
bitmek tkenmek bilmeyen ekimeleri yerine, Osmanl dzeni egemen
oldu. Yunan halkna gerekten hogrl davranld, ticaret serbestlii ve
kendi yerel hkmetlerini kendilerinin semesi haklar da tannd (Kinross, 1972: 128). Bir yandan yarmadadaki Yunan halkna verilen, te yandan stanbul'da Ortodoks Kilisesi'ne t a m n a n haklar sayesinde, Yunan halk dilini, dinini ve kltrn srdrmesini bilmitir.
2
Yunan yarmadasnda bunlar olurken, Anadolu'da Osmanl tarihinin
dzenli bir olgusu tekrarlanyor ve Osmanl sultannn batdaki faaliyet36

lerinden yararlanmak isteyen Bizans hanedanlndan Komnenler, Trabzon'da Osmanl hkmetine eitli sorunlar karyorlard. Bunlardan David Comnene, Anadolu'da Osmanllarn en byk dman Akkoyunlu kabilesinin nderi Uzun Hasan'la bir ittifak yapmt. Bu ittifaka daha sonra Karaman, Venedik, Ceneviz ve Papalk da katld. Bylece, Fatih'in karsnda t a m anlamyla bir "kutsal olmayan ittifak" kurulmu oluyordu. Bu
ittifaktan yreklenen Comnene, Osmanllara verilmekte olan vergiyi kestii gibi, daha nce verilenleri de Uzun Hasan yoluyla geri istedi. Trabzon
imparatoruna iyi bir hara kayna olarak bakan Hasan da bu imparatorluun Osmanl etkisi altna girmesini istemiyordu. Dolaysyla, Bizans' ortadan kaldrp Mora'y eline geiren ve oradaki Yunan egemenliine son
vermi olan II. Mehmet, Ltinleri ve Akkoyunlular Osmanl aleyhine tahrik etmek isteyen bu Trabzon imparatorluunu da ortadan kaldrmaa karar verdi (Uzunarl, 1975: 52-3).
1460 ylna gelindiinde tm Karadeniz kylar ve Karaman topraklar Osmanllarn eline geti ve kutsal olmayan ittifak da bylece ykld.
Yine Osmanl tarihinin temel kalbna uygun olarak, Avrupa Osmanlnn
Anadolu'da megul olmas frsatn karmak istemedi. Eflk yneticisi
Vlad Dracul (Kazkl Voyvoda) Macar kral ile bir ittifak yaparak, kuzeyden Bulgar topraklarna girdi ve tarihte kendisine kan emici "Drakula"
nn kazandran byk bir katliama giriti. Bunun sonucu II. Mehmet'in
1461 tarihli Eflk seferidir. Sefer sonunda kazanlan zaferle Eflk Osmanl
koruyuculuunda bir lke haline getirildi ama bir Trk eyaleti biimine
sokulmad.
Osmanllarn Avrupa'ya kar srdrdkleri aknlar, Avrupa'nn diplomasi yoluyla "Dou'yu Dou'ya kar oynama" sonucunu dourdu. Bu
srada Osmanl devletini doudan tehdit edebilecek tek g Akkoyunlu
devleti ve bandaki Uzun Hasan'd. Gerekten, Anadolu yarmadas zerinde kurulan devletlerin talihi hep bu olmu, Bat'nn Dou'yu Dou'ya,
Dou'nun ise Bat'y Dou'ya kar kullanmasnn yks yazlmtr. Avrupa devletleriyle anlatktan sonra kendini Timur gibi gren Uzun Hasan,
Erzincan'dan yola karak hemen hemen t m Dou ve Orta Anadolu'yu
igal ettiyse de, II. Mehmet 1472 tarihli Otlukbeli Sava ile Akkoyunlular t a m anlam ile ezmitir.
Osmanllar Otlukbeli zaferinden sonra srekli bir biimde Venedik'le
mcadele ettiler. Nihayet 1479 ylnda iki devlet arasnda anlamaya varld. mzalanan antlama, daha sonraki Osmanl diplomasi alkanlna
ve Avrupa devletlerine eitli tarihlerde tannan ekonomik ve hukuk ayrcalklara ok gzel bir balang rneidir. Kazanlan ve geri verilen topraklar burada saymann pek bir anlam yoktur. Bunlar arasnda, Kroya
ve kodra kaleleri ile Limni ve Eriboz adalarnn Osmanl topra oldu-

unun kabul edilmesi de vardr. Venedik, ayrca, her yl vergi ve sava

tazminat verecekti. Bunlarn karlnda Venedik de nemli ve belki de
uzun vadede belirleyici olacak avantajlar elde etmesini bilmitir. stanbul'da srekli bir Venedik elisi (Balyoz) bulunacak ve Venedik tebas
arasndaki hukuk ileri grecekti. Bu Venedik Balyozu, uzun bir sre stanbul'da bulunan tek yabanc eli olma ayrcaln srdrecek ve Avrupallar onun aracl ile Osmanl merkezinden en salkl haberleri alacaklardr. Ayrca, herhangi bir devlet saldrya uramadan nce Venedik
bayran ekerse ona saldrlmayacak ve Venedik'in mttefiki kabul edilecekti. Nihayet, Venedik Osmanl denizlerinde serbest ticaret yapabilecekti (Uzunarl, 1975: 124-5).
Bu artlar, gl ve muzaffer bir devletin zayf bir devlete tek tarafl ve irad bir "ihsan" olarak deerlendirmek belki doru olabilir. Ancak, artlar arasnda, ilerde Kanun'nin Fransa'ya tand ekonomik kolaylklarn ve yine ilerde devletin gelimesini engelleyecek hukuk ve ticar ayrcalklarn balang izleri de grlmektedir.
3
Venedik'le bu antlamadan sonra talya kylarna yaplacak saldrlarda s olarak kullanlmak zere baz yonya adalar ve talya "izmesi"nin gney ucundaki Otranto kenti ele geirildi. Bu kampanyalardan,
II. Mehmet'in stanbul'dan sonraki emelinin Roma'y eline geirmek olduu kolayca anlalabilir. Bylece, iki Roma imparatorluunu birletirmi
olacakt. Otranto'nyn ele geirilmesi ve burada Gedik Ahmet Paa gibi
yetenekli bir komutan ve 20.000 asker braklmas herhalde bunu gstermektedir. lgin olan nokta, talya'nn birliinin bozulduu bu dnemde,
iyi plnlanm ve hevesle yrtlecek bir harekatla bu iin pekala gerekletiirlebilecei idi. Tm talyan yarmadasn eline geirip, burada srekli bir s kuracak II. Mehmet iin, Avrupa'nn "emperyal kalbi" Viyana'ya giden kara yolu epey ksalm olur ve ilerde greceimiz gibi, torunlarnn bu kenti ele geirmelerini engelleyen en nemli unsur olan mesafe ve Orta Avrupa'nn zellikle iklim ynnden tekin olmayan geni
topraklar, birer engel olmaktan kard. Viyana'nn 15. yzylda ele geirilmesinin Osmanl devletine ne kazandraca ve hatta talya yoluyla
kentin ele geip geemeyecei, artk tarihin fantazisi olduundan, bunun
zerinde fazlaca dnmee gerek yoktur. Ancak, u var ki, II. Mehmet
gibi muhteem bir fatihin 1481 ylnda ok gen yata lm, Roma'nn
ele geirilmesini engellemitir (Wells, II, 1956: 570).
II. Mehmet bir dnya slm imparatorluu kurmay tasarlarken, yalnz lkenin topraklarn geniletmek ve glendirmeyi deil, ayn zaman38

da onu yeni ynetimsel, hukuk, ekonomik ve toplumsal kurumlarla yeni

bir devlet biimine sokmay da dnmtr. Fatih dneminde, Gazi u
beylerinin yar-bamsz ak toplumlarndan, ama o oulcu temele dayanarak, merkezilemi bir hanedanlk devletinin toplumsal ve siyasal yapsna geilmitir (Kinross, 1972: 140).
II. Mehmet zamannda Divann ileri sadrazamn iradesine braklmtr. Gerekte, sadrazam hkmet bakan olmu, padiahn, yani devletin
m h r n tamaa balamtr. Sultann yardmcs olarak geni yetkilerle
donatlm, sivil ynetimde grev datmaa balam, yaplan ve yaplacak ileri denetlemitir. Bu dnemde devlet 4 temel dayanaa sahipti. Birincisi olan sadrazam "paa" nvanma sahipti ve rtbe iareti olarak be
at kuyruu tard. Onun altndaki vezirin er at kuyruklar vard.
Bu, Trk steplerinde gebe atllar zamanndan kalma bir gelenektir. kincisi, adaletin datlmas ile ilgilenen ve ordunun yargc anlamna gelen
Kad-Asker ya da Kazaskerdi. Bunlar, Anadolu ve Rumeli olmak zere
iki taneydi. ncs olan defterdar taneydi ve bunlar mal ilerden
sorumluydular. Drdncs, Nianc idi ve sultann fermanlarm yazar,
turasn izerdi. lkel bir "dileri bakan" olarak deerlendirilebilecek
olan nianc, Osmanl hkmet rgtnn byyp karmaklat, iblmnn ve uzmanln yaygnlat 18. ve 19. yzyllar iinde evrilerek
Hariciye Nazr olacaktr.
Fatih, kendisinin de gururland gibi, iki denizin ve iki ktann efendisi olmutur. Bir fatih olarak byk bir slm imparatorluunun temellerini atm, devlet adam olarak da en az selefleri Roma ve Bizans imparatorluklar gibi yeni ve dayankl bir devlet kurmutur. Bu baarlaryla, tarihsel adan Ortaan en ileri gelen hkmdar saylabilir (Kinross, 1972: 158).
4.

Sava: Bayezit-Cem atmas

1481 Maysnda II. Mehmet ld zaman, imparatorluun zenginlii

ve gc, Hristiyan ya da Mslman, Avrupal ya da Asyal herkesin kskanln ekmekteydi. Avrupallar stanbul'un fethini geici bir olay, II.
Mehmet'i de ldnde Timur ve Atilla'nn imparatorluklar gibi, kurduu devletin yklaca bir nder olarak grmek istiyorlard. Avrupal devlet adamlar ve tccarlar, Trkleri Avrupa ve Karadeniz kylarndan atmak iin plnlar yapyorlar, ksaca yeni bir "Hal ruhu" yaratmaa alyorlard. Bunlar gereki dnceler deildi. nk, hem bu tarihlerde
Avrupa tek bir ama evresinde birleemeyecek kadar blnmt ve hem
de Fatih'in imparatorluu, hemen lmnden sonra nemli saylabilecek
bir "i-sava" iine girmesine ramen, ksa vadede yklp paralanamayacak kadar glyd.
39

1
imdi zerinde durulacak olan Bayezit-Cem rekabeti (Fisher, 1941:
449-66), imparatorluk iinde mevcut dmanlklar, kiisel kskanlklar
ve devletin gelecei hakknda birbirinden farkl grlere sahip gruplar
arasnda iktidar mcadelesini ortaya kard. Alttan alta sren ve I. Bayezit zamannda belli belirsiz balangcn grdmz bu atma, II. Mehmet'in lmnden sonra tam bir i savaa dnt ve gruplar Bayezit ve
Cem'in evresinde kmelendiler.
uras yadsnamayacak bir gerekti ki, II. Mehmet ldnde Osmanl imparatorluu Frat'tan Tuna'ya ve Azak'tan Otranto'ya kadar uzanyordu. Bu kadar ksa bir srede bu kadar genileyen ok uluslu, ok dinli
ve ok rkl bir imparatorluun, btn bu farkl eleri homojen bir yap
iinde eritmesi iin vakit ok erkendi. Arada iddete de varan iktidar atmalarnn olmas kanlmazd. Kendinden nceki Roma ve sonraki ngiliz imparatorluunun nne geilemez kaderi, Osmanl imparatorluuna
da musallat olacak, ancak bu devlet de enaz onlar kadar uzun yaamasn
bilecektir. B u n u n hi olmazsa k noktasndaki nedenleri daha nce ele
alnmt. Devletin, Bayezit-Cem atmasn fazla tahribata uramadan
atlatmasnn yks ve grlebilir nedenleri ise imdi ele alnacaktr.
Osmanl imparatorluu 1481 ylna gelindiinde balca iki grup tarafndan ynetiliyordu. Daha nceki Gazi devletten, giderek oluan Osmanl
ynetici sekinleri ve Anadolu'daki ulemadan ve beylik dneminin kkl
ailelerinden gelien Mslman grup (Fisher, 1941: 450). slmn savalar olan Gazilerin ilk nderi Osman'd. Uzun yllar, Mslman dnyann snrlarn geniletmek dncesi, Osmanl devletinin belki de varlk
nedeni olmutu. Genileme o kadar hzl gerekletirilmiti ki, egemenlik
altna alnan topraklarda yaayanlarn devletle btnletirilmesine vakit
kalmamt. te, bu Gazi savalarn izleyen ulema, fethedilen blgeleri
geleneksel ve btnletirici slmi anlaya gre ynetmek iin alyorlard. Ancak, daha 15. yzyln balarnda I. Mehmet, Gazi rgtn bir
fetih aracndan bir ynetim arac haline getirmee balamt bile. Ulema
ve eski Anadolu ailelerinin yerine ynetici ve danman olarak, kendi kendilerini yetitirmi olan Gazileri koymaktayd. Bunlar arasnda, kapkullar, lkleri ve ynetim biimleriyle ak bir Gazi kuruluu olan Yenieriler ve yelii Gaziler ve onlarn ocuklar dnda hemen herkese kapal olan Sipahiler ounluu oluturuyordu.
Mslman kuruluu ise, ulema ad verilen din bilginleri tarafndan
ynetilen bir gruptu. 11. yzylda Anadolu Seluklular tarafndan fethedilince, Suriye, Irak ve ran'dan slm bilginleri, hkmette grev almak
ve prestiji ok yksek bu yeni devletin eline geirdii yerlere Msl40

manl yaymak iin Anadolu'ya gelmilerdi. stanbul fethedilinceye kadar hukuk ve din ileriyle eitimin gelimesinde nemli grevler stlenen ulema ve Anadolu'nun beylik dneminden kalma eski aileleri, bu Mslman kuruluun temelini oluturuyordu.
Dolaysyla, daha balangcndan beri, Osmanl devletinin nemli sorunlarndan biri, bu iki byk ve etkili kuruluu uyumlu bir biimde iletmekti. Fatih'ten nceki sultanlar, daha olumakta olan devletin fetihlerde bulunmas iin evrelerini Gazi nderlerle donatabilirlerdi. Ama, artk banda II. Mehmet'in bulunduu geni bir imparatorluu baarl bir
biimde ynetebilmek iin, hukuk, din ve maliye konularnda eitilmi
kiilere gerek vard. Bunlar ise ulema iinde bulunuyordu ve II. Mehmet
saltanat sresince birok ulema yesini yksek mevkilere getirmiti. rnein, Karamanl Mehmet Paa'y nce Nianc sonra da Sadrazam yapm, bu kii de yeni devlet kurumlarnn olumas ve hukuk kurallarnn
konmasnda byk hizmetlerde bulunmutu.
Ancak, II. Mehmet'in byk bir imparatorluk kurma yolundaki admlarn ou Gazileri rahatsz etmee balamt. Hereyden nce, srekli
dman saydklar Hristiyanlar ile bar d u r u m u n u anlayamyorlard.
kinci olarak, kendilerini dorudan sultana bal saydklarndan, yeni vergi toplaycsn benimseyemiyorlard. Ulema ise vergiden bakt ve miras yoluyla mal ve mlk sahibi olmalaryla ynetici gruptan ayrlyorlard.
stelik, Gazinin temel felsefesinin ve yaamnn ekonomik ve toplumsal
temelinin srekli ftuhata dayandn dnrsek, onlara gre sultann
getirdii deiiklikler toplumun temelini sarsmaa balamt (Fisher,
1941: 454). te, bu iki kurulu arasnda (bazen de birbirlerinin iinde)
iktidar iin rekabet vard ve devleti kendi gruplarnn denetlemesini istiyorlard. Bylesine bir rekabet dmanla her zaman dnebilirdi.
3
II. Mehmet'in en byk olu olan Bayezit, eski bir Gazi yresi olan
Amasya'da yetimi ve tahta kana kadar da orada kalmt. Ancak, bulunduu yrenin genel atmosferine ters den biimde, ok sade zevkleri
olan, babasnn Batl tutumlarn onaylamayan, sava sanatna ve nderlie ilgi duymayp vaktinin t m n Amasya'da okuyarak geiren bir kiiydi. Birok bakmdan babasna benzeyen Cem ise, 1481'de eski Seluklu
bakenti Konya'da valiydi. Burasnn sakinleri Gazi fikirlerle dolu, Amasya'dakilerden ok farkl grlere sahiptiler. Konya, ulemann merkezi
ve Mslman kltrnn kalesi gibiydi. Yine bulunduu yere ters olarak, Cem, Bayezit'ten daha liberal, daha enerjik, daha atlgan ve daha
sert bir mizaca sahipti. Bu yzden de babasnn taht iin uygun grd
bir ehzadeydi.
41

Bylece, daha balangcndan beri, taht ele geirme ynnde Bayezit

ile Cem arasndaki mcadele, bir bakma, ynetici sekinlerin imparatorluun denetimini ellerine geirme giriimini ve Mslman kuruluun da
bu beklentiye kar tepkisini dile getirmekteydi. Burada, Bayezit'in Osmanl tahtna oturmas ile sonulanan dramatik olaylarn ayrntlarna giriilecek deildir. Bizim iin nemli olan nokta, bu ilgin iktidar mcadelesinin sonucudur.
Cem, ulema ve Anadolu'nun eski aileleri tarafndan desteklenince,
ynetici sekinlerin, heves ve lkleri kendilerininkine benzese de, Cem'i
dman olarak grmeleri doaldr. Onlarn bak asna gre, eer Cem
baarl olup Osmanl tahtna geseydi, kurulacak olan st ynetimde, onlara gre devletin kuruluunda ok az pay olan ulema ve yerel nderler
ar basacaklard. Cem'in taraftarlarna gre ise, ynetici sekinler, sultann tutsaklarndan, dnme Hristiyanlardan ve gerek m m i n olmayanlardan oluuyordu. Bu "yabanclar" ynetimi onu asl hakedenlerin elinden alyorlard (Fisher, 1941: 465).
lgin olan ikilem uradadr: Eer Cem, destek bulduu gruplarla Bayezit'i yenip Osmanl t a h t m a geseydi, Osmanl devleti tam bir "Dou
monarisi" biimine dnr ve belki de 16. yzylda Avrupa g dengesi
ve diplomasisinde nemli bir rol oynayamazd. Ama, herhangi bir gruba
balanmadan, stanbul'da Bayezit'ten nce gelmi olsayd ve tahta oturabilseydi, babasnn brakt yerden ie balayp, onun geni ufuklarn
gerekletirebilirdi. Bayezit'in ise bunu yapacak yetenei ve hevesi yoktu.
II. Bayezit'ten sonra I. Selim (Yavuz) ynetici sekinler ve Yenierilerin desteini alarak Osmanl t a h t m a oturmutur. Bir daha da taht iin
bu tip bir mcadele olmam saylabilir. I. Sleyman'n (Kanun) gl
saltanat srasnda da, iki kurulu arasnda gerek bir u y u m salanmtr.
Ama, u da var ki, bu sre iinde, alttan alta ve kendini I. Sleyman'dan
sonra gsterecek biimde, Gazilerin lkleri ortadan kalkm ve ulemann
lkleri bunun yerine gemitir. Ynetici sekinler ise, Gazi zelliklerini
ve felsefesini hemen tmyle unutmu ve iktidar iin ya da iktidar kendi
karlar dorultusunda etkilemee alan frsat insanlar grubu haline
gelmitir.
Osmanl tahtn kardeine kaptran Cem, hep hakk olarak grd
taht eline geirebilme midiyle, nce Rodos valyelerine snd ve buradan da Fransa'ya ve Vatikan'a gnderildi. Ama, nereye giderse gitsin,
prestiji doruk noktada olan Fatih'in bu gerekten talihsiz olu, glenen
ve giderek daha tehdit edici hale gelen Osmanl devletine kar Avrupa
Hristiyanlnn elinde nemli bir siyasal koz olarak kullanlmaa alld. Byk ve gl dman olan Trk hkmdarnn kardei olarak, gerek Osmanllara kar ve gerekse Hristiyan hkmdarlarnn kendi ara42

larndaki rekabetin diplomatik arenasnda bir "piyon" gibi kullanld ve

zehirlenerek lmesinden nce Rodos valyeleri, Fransa Kral XI. Lo-uis
ve Papa arasnda alnp verildi (Uzunarl, 1972: 171-4).
Burada, Cem-Bayezit ekimesinin bir baka nemli sonucundan da
szetmek gerekiyor. stanbul'a gelip Osmanl tahtna oturan Bayezit, Bursa'ya kadar gelip iktidarna meydan okuyan kardeine kar ancak asker
gcn etkili olabileceini anladndan, Otranto'da bulunan deerli komutan Gedik Ahmet Paa'y, kardeine kar gndermek iin stanbul'a artm ve bu kentteki ordunun asker miktarn da azaltmt. Bu asker,
kararn Cem'e kar gerekten etkili olduysa da, Otranto'nun savunulmasn zayflatt da bir gerektir. Kentteki zayf Osmanl varlna kar
talyan kent-devletlerinin saldrs sonucu, talya'nn igalinde anahtar durumunda olan bu stratejik kent Osmanllardan alnm ve bylece Fatih'in
geni ufkunun rn olan talyan kampanyas da son bulmutur. Bu olay,
kslr i ekimelerin bir devletin gelecei asndan yarataca olumsuz
gelimelere gzel bir rnektir.
5.

Akdeniz Gc ve Dou'daki Tehdit

II. Bayezit, bar kiiliine ramen Avrupa diplomasisinin kurnaz

manevralar iine, istemeyerek de olsa, ekilmitir. zellikle talyan kentdevletleri, birbirlerine kar bir koz olarak, Osmanl tehdidini ya da szde
bir Osmanl ittifakn kullanmaa balayacaklardr. Osmanl devleti, brakn Avrupa'da hesaba katlmas gereken bir g merkezi olmay, eitli
Avrupa hanedanlklarnn belirli lkelerde iktidara geip gemeyeceinde
de asl sz sahibi lke durumuna ykselecektir.
1
II. Bayezit zamannda gelecek Osmanl tarihini etkileyecek nemli
gelime ortaya kmtr. Bunlardan birincisi, Osmanl donanmasnn gerek say, gerekse g olarak gelimesidir. Bu gelime, Gazi savalarnn
Ege ve Akdeniz'de baat gler olan Venedik ve spanya'y tehdit edecek
kadar yaylmalar sonucunu dourdu. Gl kara ordusuna bir de deniz
gc eklenince, Osmanllar "Avrupa diplomasi sisteminin" vazgeilmez
bir paras haline geldiler. Artk Osmanl devleti, "evrensel bir monari"
olma iddiasnda bulunan bir devletin t m Avrupa'ya egemen olmasnn
engellenmesinde, yani Avrupa g dengesi hesaplarnda, ittifak gerekli
olan ve aranan bir devletti (Itzkvvitz, 1972: 30).
II. Mehmet, Osmanl devletine kar dzenlenen Hal seferlerine bir
son vermenin, kara ordusu yannda gl bir deniz gcnn de varln
gerektirdiini anlamt. te, bu amala II. Bayezit babasnn balatt
43

deniz gc kurma abalarn hzlandrm ve Akdeniz'de deniz stnln eline geirmek istemitir. Dolaysyla, Venedik'le giritii savalarda
kazanlan zaferlerin sonucu olarak, bu devletin Akdeniz'deki deniz stnl sona ermitir. Bundan sonra Osmanllar, yalnz Dou deil, Bat Akdeniz'e de saldrda bulunabilecek yetenekte deniz gcne sahip olacaklar
ve ispanya ile Kuzey Afrika'daki Mslman halklarca "deniz Gazileri"
olarak karlanacaklardr (Kinross, 1972: 163).
II. Bayezit dneminin ikinci nemli gelimesi, Osmanl devleti batda ve zellikle Akdeniz'de glenirken, doudaki Osmanl stnlne bir
tehdit oluturabilecek biimde Safavi devletinin ykseliidir. ii Safaviler Anadolu'da varlklarn srdren Trkmen kabileler arasnda geni bir
propaganda kampanyas balatmlard. Artk her ynyle yerleik bir devlet haline gelen Osmanl devletinin siyasal ve mal yapsna tepki duyan
ve genellikle gebe olan bu kabileler, Safavilerin radikal felsefesine balandlar. Balarna krmz apka giydiklerinden "Kzlbalar" olarak bilinen bu insanlar denetimi altna almak isteyen Osmanl ynetimi, bunlarn eski kabile zerkliklerini ortadan kaldrm, vergiye balam ve yerleik kyly saldrlarna kar korumaa balamt. Bu arada, Uzun Hasan'n hrs ile hareket eden ve Akkoyunlulara da kabile balaryla bal
bulunan ismail 1502 tarihinde kendini "ah" iln etmiti. Yeni Safavi nderi, tpk Uzun Hasan gibi, Venedik ile ittifak yaparak Osmanl topraklarna saldrlarda bulunmaktayd. Dou Bat'y ve Bat da Dou'yu Osmanllara kar yeniden kullanmak niyetindeydi. Trkmen Kzlbalar da
smail'in destekileri olarak Anadolu'da ayaklanyor ve sorun karyorlard. 1511 tarihindeki ayaklanma glkle ve ksmen bastrlabildi. ki
cepheli bir devlet olduunu belirttiimiz Osmanl devletinin dousuna
imdi yeni bir atma boyutu daha ekleniyordu: Snni-i atmas.
II. Bayezit dneminin nc ve belki de uzun vadeli sonular asndan en nemlisi addedilecek olan gelimesi, Vasco de Garna'nm 1498'de
Afrika'y gneyden dolap, Uzakdou'ya giden deniz yolunu bulmasnn
ok geni ve kalc etkileridir. Daha nce grld gibi, bat ve dousundan srekli tehdit altnda kalan Osmanl devleti, artk gneyinden de
denizci Bat Avrupa imparatorluklarnn basksn duyacak, bu basky
belirli bir sre durduracak, ancak bu sre iinde uzun mesafeli dnya
ticaretini Okyanus imparatorluklarna brakarak ticaret zenginliini yitirecektir. Gney denizlerinde Portekiz ve daha sonra spanya'nn bu basklarnn ksa vadedeki nemli sonucu, I. Selim'in Msr seferidir
2
II. Bayezit'in en kk olu olmasna ramen babasnn iktidar zorla
kendisine brakmasn salayan Selim (1512-1520), daha sonra kardelerini
44

saf-d ederek Osmanl tahtna kt. Daha nce deinildii gibi, Selim
tahta getii zaman Anadolu'da Snni-i atmas babasnn dneminden beri srmekte ve imparatorluu iin iin kemirmekteydi. Byk lde bu yzden, saltanatnn ilk dnemlerinde Avrupa'y rahat brakarak douya, yani imparatorluu Safavi tehdidinden kurtarmaa yneldi. Bu olayn da bir rneini sunduu gibi, batdakilerin aksine, Osmanl yneticilerini dou seferlerine ynelten enin, kendi iradelerinden ok, d zorlamalar olduu daha doru grnmektedir.
I. Selim'in bu seferinin asker sonucu 1514 tarihli aldran zaferidir.
Ancak, zaferin uzun vadeli nemli sonular da vardr. Bir kere, aldran
zaferi ve onu izleyen harekat sonucunda, Dou Anadolu blgesinin ykseklikleri Osmanl egemenliine geti. Bylece, imparatorluk doudan gelebilecek bir saldrya kar doal ve kolaylkla savunulabilecek snrlara
kavumu, Asya'da g dengesi Osmanl devleti lehine bozulmu ve Anadolu'daki Trk anayurdunun bugne kadar ok az deiiklik geiren dou
snrlar ortaya kmtr. kinci olarak, I. Selim, asker bakmdan tam
anlam ile yklmam olan Safavi ran'a kar ekonomik tedbir uygulayarak, bu lkenin zenginliinin temeli olan batya ipek ticaretini durdurmutur. nc olarak, yine ayn amala, yani ran' ekonomik bakmdan
gsz drmek iin, Msr Memluklularnn Kafkaslar'dan Msr'a Krgz tutsak ticaretini, Dou Anadolu yksekliklerine egemen olduundan,
engellemitir.
Selim'in aldran seferi srasnda, Msr Memluklular iki ynden tehdit altnda kalmakta ve giderek zayflamaktayd. Kuzeyde Safavi devletinin ve gneyde, Vasco de Gama'nn gezilerinden sonra, Portekiz'in basks altndayd. Genilemek ve Halifelii eline geirmek gibi klsik nedenlerin tesinde, Selim'i Msr'a ynelten baka ve belki de daha aklayc
dnceler vardr. Bir kere, giderek glenen ve gneyden ak bir tehdit oluturan Portekiz'i, zayf bir Memluklu devleti durduramazd. Bylece, slm dnyasnn daha ok denizi ieren gney blgesi Hristiyan
saldrlarna ak hale gelebilirdi. kinci olarak, gemite Timur rneinde grld ve ilerde Safavilerin de dleyebilecekleri gibi, doudaki
bir g, Osmanl devletinin gney snrlarnn altndan sarkarak, stratejik
Suriye ve Msr blgelerinde egemenlik kurabilir ve imparatorluu tehdit
edebilirdi. I. Selim, herhalde bu dncelerle de, aldran'dan sonra, ekonomik ve asker bakmdan daha da zayflatt Memluklular zerine yrd. nce Halep, sonra am, Beyrut ve Gazze blgelerini eline geirdi.
1517 tarihinde de Memluklu Sultan Tuman Bey'i yenerek Msr' ald.
lgin olan, Selim'in bu yrelerde, Hristiyanlara "Mslman dneklerden"
daha iyi davranddr. O kadar ki, Hristiyan ve Yahudilere dokunmam,
hac bedelini drm ve blge ticaretine karmamtr.
45

3
Selim'in Msr ve Kzldeniz'e doru bu harekt, Gama'nn Afrika'y
dolaarak gerekletirdii "Okyanus devrimi"ne ve Portekiz deniz gcnn Hint Okyanusu'na doru genilemesine bir tepki olarak dnlebilir. 1515-1519 arasnda Osmanllarn Kuzey Afrika'ya doru genilemeleri
de ayn balamda deerlendirilebilir. Daha nce deinildii gibi, Memluklular, slm dnyasn Portekiz'e kar savunabilecek kadar gl deillerdi. imdi Msr' eline geirmi olan Osmanl Sultan, Mekke ve Medine
gibi slmiyetin beii olan kutsal kentleri de savunma d u r u m u n a geldi.
Artk Selim, en yksek slm yneticisi olarak, igalcilere kar blgeyi
savunma sorumluluuna sahipti. Ancak, u da var ki, Osmanllar Portekiz'le mcadelelerinde bu devleti Hint Okyanusu'ndan kovacak durumda
da deillerdi; dolaysyla Okyanus stnl Bat Avrupa devletlerine brakld. Kurulu yerine baklrsa, Osmanllar temelde bir kara devletiydiler. En gl dnemlerinde bile Karadeniz ve Akdeniz gibi okyanuslara
gre "i deniz" saylabilecek sulara egemen olabilmilerdir. Ama, yine de,
yabanclar Kzldeniz'e sokmayarak Portekiz'in Hint Okyanusu ticaretini
tmyle denetlemesini engellemiler ve belki daha da nemli olmak zere, Kuzey Afrika ile Ortadou'yu batdan gelen Hristiyan saldrlarna
kar enaz 350 yl savunmasn bilmilerdir.
Msr seferinin bir baka nemli sonucu, Halifeliin Osmanl hanedanlna gemi olmasdr. Bylece, Trkiye Byk Millet Meclisi'nin
1924 Martnda hilfeti kaldrmasna kadar Osmanl sultanlar drt yzyl
byk bir slm ktlesi tarafndan halife olarak tannmlardr. Daha da
nemlisi, baz kutsal emanetlerin stanbul'a getirilmesidir. Bunlar, Osmanl sultannn Mekke ve Medine gibi kutsal kentlerin, Hicaz'n su yollarnn, yani t m slm dnyasnn koruyucusu olduunu simgelemekteydi.
Artk Selim, kendinden nce Memluklu sultanlarnn yaptklar gibi, slm dnyasnn ba olduunu iddia edebilirdi.
I. Selim, saltanat sresince dikkat ve enerjisini Asya'ya evirmitir.
Seferlerinin yn bunu aka ortaya koyuyor. Avrupa'daki durumu ise
olduu gibi korumasn bilmitir. Bu davrannn nedeni, Osmanl devletinin gelecekteki genileme ynnn Asya ktasnn ilerine doru olacan dnm olmas deildir. Olaylarn seyri dikkate alndnda, bu
pek doru grnmyor. Asl amacnn "Safavi devletini ortadan kaldrmak
ve Orta Asya'ya kadar gidip oradaki snnileri etkisi altma almak" (Uzunarl, 1975: 306) olduu da ok kukuludur. Hereyden nce, bunun gereklemesi pek mmkn deildi. Aksi dnlse bile, iilerin devlet iin
yaratt tehdidin bilincinde olan ve saltanat boyunca buna gre davranan bir Osmanl yneticisinin byk bir ii kitlesini snrlar iine almasnn yarataca tehlikeleri grmemesi akla uygun deildir. Selim'in se46

ferlerinin ynnn douya evrilmesinin asl nedeni, o dnemde tehlikenin Avrupa'dan deil, Asya'dan gelebileceini anlam olmasdr. Doudan
gelen tehdidi ortadan kaldrarak olunun Avrupa ynnde genilemesini
salam saylabilir.
6.

stnln Doruu
1

I. Sleyman'n (Kanuni) Osmanl tahtna getii tarih (1520), Avrupa uygarlk tarihinin dnm noktasna rastlar. 16. yzyln balarnda, feodal kurumlaryla ge Ortaa karanl, yerini Rnesansn altn na brakmaktayd. Bu yzyl, Habsburg mparatorluu'nun V. Charles' (arlken), Fransa'nn (Valois hanedanlndan) I. Franois's, ngiltere'de (Tudor hanedanlndan) VIII. Hcnry'si gibi Avrupa tarihinin tannm simalar olan yneticilerin ve Leonardo da Vinci, Michael Angelo ve Niccola
Machievelli gibi dahi sanat, bilim adam ve dnrlerin dnyas idi. te, Sleyman, "muhteem" (magnificent) nvannn da hakkn vererek,
byle aydnlk bir dnyaya en ok yakan Osmanl sultan oldu.
Onuncu Osmanl hkmdar olan ve Hicretten on yzyl sonra uzun
srecek saltanatna balayan I. Sleyman, Mslmanlarn gznde kutsal
10 rakamnn bir insanda simgelenmesi, can bulmasyd. Dou geleneklerine gre, her yzyln banda byk bir insan ortaya kar ve bu yzyla
damgasn vuracak kadar tannrd. te, yeni Osmanl sultan bu adamd
(Kinross, 1972: 174). Babasndan rakipsiz olarak ald saltanat yarm yzyla yakn eitli zaferlerle sslemi ve ordusunun banda olarak batya
ve douya birok sefer yapmtr. Sultan Sleyman'n n yalnz seferleri
ve kazand zaferlerle deil, ayn zamanda koydurmu olduu yasalarla
devlet rgt ve ordusunu zamann gereklerine gre modern bir biimde
dzenlemesinde de grlr. Zamannda Osmanl ordu ve donanmas, dnyann en stnleri arasndayd (Uzunarl, 1975: 419).
2
stanbul'un fethinden ve Osmanl gcnn talya "izmesi"nin ucuna
kadar gelmesinden sonra, Avrupa devletleri, ister byk ister kk olsunlar, artk Trkleri ciddiye almak durumundaydlar. nemli bir tehdit
olan bu ilerlemenin, yalnz asker deil, ayn zamanda diplomatik manevralarla da karlanmas gerekiyor, kendi aralarndaki rekabette bile Osmanl esi diplomatik hesaplara katlyordu. Bir Osmanl mdahalesi tehdidi, bir gizli Osmanl ittifak, zellikle talyan devletleri arasnda yararl
bir diplomasi silah haline geldi. Gerekte, 16. yzylla birlikte Avrupa
sahnesinde giderek iki byk imparatorluk sivriliyordu: Osmanl ve Kut-

47

sal Roma imparatorluklar. kincisinin imparatoru Charles'a, hem Mslmanlara ve hem de batdaki Katolik Fransa'ya kar, Hristiyanln ampiyonu ve birletirici tek gc olarak baklyordu. Charles'n imparatorluu, Baltk'tan Akdeniz'e, Hollanda'dan Almanya'ya, Avusturya ve spanya'ya kadar uzanyor ve Napoli ile Sicilya krallklarn da ieriyordu.
mparatorun asl amac, t m Hristiyan dnyay Habsburg'lann ynetiminde ve Kutsal Roma mparatorluu erevesi iinde birletirmek ve Osmanl ile kar karya gelebilecek gce ulaabilmekti. Charles'n bu dn, Mslmanlk sz konusu olduu srece, I. Sleyman hemen hemen
t m Mslmanlar birletirerek gerekletirmiti. Ksaca, Habsburg'lann
dousunda Avrupa'nn iki byk imparatorluundan birinin bana gemiti. Artk, uzun bir sre, Avrupa g dengesinin bu iki devlet ve bir
dereceye kadar Fransa krall tarafndan kurulaca ve denetlenecei anlalmt. Habsburg'lar Avrupa'da baat duruma gemek giriimlerinde
bulunurlarsa, bu Habsburg stnln yalnz Osmanllar tehdit edebilirdi.
arlken'in amacnn gereklemesinde, kendi Almanyas ile spanya'daki dominyonlar arasna giren Fransa'nn I. Franois's en byk engeldi.
Bu yzden, Trk tehdidini ok iyi bilmesine ramen, arlken'in ilk yenmesi gereken dman Fransa'yd. Burada ilgin olan nokta, Avrupa'nn
yeni belirmee balayan g hesaplarnda, hem Fransa ve hem de Kutsal
Roma mparatorluu asndan, doudaki Mslman devletin, ak bir dman olduu kadar, yararl bir dost da olabilecei idi.
Avrupa g dengesinin bu biraz da alayc d u r u m u n u ilk olarak Fransa
monark anlam grnyor. nk, I. Franois, Venedik elisine, Osmanl
devletini, Habsburg mparatoru'na kar "Avrupa devletlerinin ortak ve
bamsz varlklarnn en byk gvencesi" olarak grdn sylemiti
(Kinross, 1972: 174). Fransa kralnn bu keskin deerlendirmesi karlksz
kalmad; Osmanl Sultan da kendisine arlken'e kar etkili bir koalisyon
kurabilmesi iin 1533 ylnda 100.000 altn gnderdi. Osmanl yneticisi,
asl dman olarak grd Kutsal Roma mparatorluu'na kar mcadelesinde, Fransa'nn bir Osmanl ittifakna ne kadar ihtiya duyduunu
ok iyi anlam ve Osmanl-Avrupa ilikilerini "Fransa ile dostluk" temeline oturtmutur. Bylece, Kanuni Sultan Sleyman, 16. yzyl Avrupasmda kta g dengesini denetleyici bir rol benimsemitir. Bylece, Osmanl devletinin diplomatik ve asker prestiji ykselmi ve Avrupa'da g
stnln eline geirmitir.
te, bu atmosfer iinde, I. Franois'nn 1525 tarihinde Pavia'da Habsburg'lara yenilmesinden sonra, Fransa, Habsburg'un giderek artan gcne
kar Osmanl desteini salamay bildi. Bu Fransa-Osmanl devleti ittifak, o dnemde Avrupa uluslar sisteminin ayrlmaz bir paras olmu
48

ve Avrupa g dengesinin temeli haline gelmitir. Fransa'nn Osmanl iin

gvenilir bir mttefik olduunu sylemek zordur. Koullar deitiinde,
dinsel dncelere balanp Osmanl devletine kar kurulan koalisyonlara girdii dorudur. Ancak, burada ilgi ekici olan, Osmanl devletinin
Avrupa'da genilemesinin, Katolik Habsburg Imparatorluu'na kar byk bir mcadeleye girien Protestanln tannmasnda ve yaylmasnda
son derece nemli bir e olmasdr. Biraz da elikili, ama Avrupa gereklerine uygun olarak, bir yanda Katolik Fransa ve te yandan Protestanlara destek ise, o dnemdeki Osmanl devletinin Avrupa politikasnn
temel ta olacaktr (Itzkowitz, 1972: 34).
Osmanl hkmdarnn mttefik olarak Fransa'y semesinin baka
nedenleri de vardr. Sleyman'n siyasal ufku, atalarnnki gibi, Avrupa'ya
ynelikti. Amacnn gereklemesinde, uzun srede baarsz olan Byk
skender gibi, Sleyman da Dou ile Bat'nm toprak ve insanlarn birletirmek istedi. Bu amala, Dou Avrupa'daki Osmanl snrlarnn ok tesine, ktann imparatorluk merkezi olan Viyana'ya gzlerini dikti. Bunun,
gerekleebilir bir ama olup olmad, ilerde de grlecei gibi, tartlabilir. Ancak, Viyana'mn ele geirilebilmesi iin, ncelikle mparator arlken'le boy lmesi, onu yenip Avrupa'nn ortasndaki topraklarn igal
etmesi gerekiyordu. I. Sleyman dneminin Avrupa'daki hareketli, uzun
ve biraz da karmak asker kampanyalarnn, ittifaklarnn ve bar giriimlerinin yks byk lde budur.
3
I. Sleyman'n Habsburg mparatoru'na kar ilk harekt, biri karada
ve teki denizde olmak zere, Habsburg mparatorluu ile arada tampon
durumunda bulunan Macar Krall ile, iinde Hristiyan devletlere ait
adalar olan ve Kuzey Afrika ile spanya kylarn ieren Akdeniz'de oldu.
Burada ilk hedef olarak, Fatih Sultan Mehmet'in baarsz olduu Belgrad
ve Rodos'u eline geirdi (1521 ve 1522). Bu asker baarlarn stratejik sonular, Macar ovalar ve Tuna'nm kuzey blgesinin Osmanl genilemesine almas ve yeni Osmanl topraklar olan Msr ve Suriye arasndaki
ulam tehdit eden stratejik Rodos adasmn ele geirilip, Osmanl devletinin artk Dou Akdeniz'e tam anlamyla egemen olmasdr.
I. Sleyman'n ikinci Bat seferinin temel nedeni, Fransa Kral'nn
1525 tarihindeki Pavia savanda yenilmesinden sonra, Habsburg mparatoru'na tutsak dmesi ve Osmanl yneticisine yazd gizli mektupta,
"tm dnyay egemenlii altna alacak olan arlken'e kar genel bir sefer
amas" yolundaki isteidir (Kinross, 1972: 184). Bu istek Osmanllarn da
karlar ile uyum halindeydi. Hem Macaristan Osmanl ilerlemesine kar direnemeyecek kadar byk bir siyasal karmaa iindeydi, hem de Fran49

sa'nn desteinde ya da en azndan yanszlnda Habsburg'lara kar topraksal genileme iin ideal bir frsat kmt. Bu dncelerin altnda I. Sleyman'n Macar seferinde kazanlan Moha zaferinin en nemli
siyasal sonucu, Osmanl'ya kar rgtl Macar direnmesinin artk sona
ermesi ve dolaysyla aradaki tamponun ortadan kalkmasyla Osmanl yneticisinin Habsburg'larla kar karya gelmesi ve Osmanl devletinin gelecek iki yzyl sreyle Avrupa'nn ortasnda baat g durumuna ykselmesidir.
Osmanl sultannn nc Bat seferinin en nmeli konusu, Viyana'nn ele geirilmesi olmutur. Bu mcadelenin sonucunu belirleyen en
nemli e Orta Avrupa iklimidir. Viyana kuatmasnn (1529) kaderini
tayin edecek olan ar toplar, yamurlu mevsimde arlaan toprak zerinde tanmalar m m k n olmadndan, geride braklm, ancak hafif
toplar getirilebilmiti. Bu durum, doal olarak savunmann iine yarad.
Kuatma sonbaharn sonlarna kadar srd ve eitli saldrlardan herhangi bir baar salanamaynca, geri ekilme karar verildi. Hristiyan
Avrupa'nn "kalbi" olan Viyana Trklerden korunmu, ancak I. Sleyman da ordusu krlmadan ve dzen iinde stanbul'a dnmt. Kolay
kanlamaz hesaplama baka bir tarihe ertelenmi oldu.
Sultan Sleyman 1532 ylnda bir kez daha Tuna seferine kt. Amac, Viyana baarszlna ramen yalnzca "spanya Kral" diye hitap edip
aalad mparator V. Charles ile kar karya gelmekti. Kutsal Roma
mparatoru ise, bu srada Fransa ile bar durumundayd ve Trk tehlikesinin ne kadar byk olduunu anlayp, tm Hristiyan dnyadan oluan byk bir ordu toplamt. Avrupa, Avrupa olal, byle gl bir orduyu biraraya getirememiti. Ancak bunu gerekletirebilmek iin mparator Protestanlarla anlamaya varmak zorunda kald. Bunlara nemli
dnler vererek din sorununun zmn sresiz erteledi. Bylece, biraz
da elikili ve alayc olarak, Osmanl devleti Reformasyon hareketinin bir
cins bala ve glendiricisi durumuna gelmiti. Ayrca, fethedilen blgelerde Osmanllarn Katolikler yerine Protestan topluluklar desteklemeleri sonucunu da dourdu (Kinross, 1972: 193).
Sultan Sleyman bu seferinde Viyana'y kuatmad. Macar topraklarnda birok kale ele getiyse de, arlken'in ok beklenen ordusu Osmanl
yneticisinin karsna kmad. 1533 ylnda yaplan atekese gre, Macar
toprak ve kaleleri, Macaristan zerinde hak iddia eden ve mparatorun
kardei olan Ferdinand ile Sleyman'n destekledii Macar soylusu John
Zapolya arasnda paylatrld. Bylece, biri dorudan doruya Osmanl
devletinin koruyuculuu altnda Zapolya'ya, teki ise elindeki yerler iin
Osmanl devletine vergi vermek durumunda olan Ferdinand'a ait iki ayr
Macaristan ortaya kt (Uzunarl, 1975: 336).
50

Osmanllarn Viyana nndeki baarszlklar tarihin dnm noktalarndan biridir. Bylece, Mslman gler, tpk 800 yl nce spanya'daki
baarszlklar gibi, Avrupa'nn kalbine girememilerdir. Bu baarszln ok eitli nedenleri arasnda unlar nemli ve reticidir: Artk Avrupa ordular disiplinli, iyi yetitirilmi ve akllca ynetilen ordular biimine dnmt. Eskiden Osmanl glerinin karsna kan feodal ve
apul askerler topluluuna benzemiyorlard. kinci olarak, corafya nemli
bir rol oynamtr. Osmanl devletinin bakenti ile Sultann sava alan
arasnda imdi 1200 kilometrelik bir ulam hatt olumutu. O dnemin
teknik olanaklaryla bu kadar uzaktaki bir orduyu uzun bir sre sava
malzemesi ve gda bakmndan beslemek kolay bir i deildi. Ayrca, Tuna
vadisinin srekli yamur ve seliyle mcadele etmek gerekiyordu. Bu topraklar zerinde ar toplarn ve atllarn hareket etmesi olanaksz olmasa
bile son derece zordu.
Sultan Sleyman sonunda unu anlad ki, Orta Avrupa'da, tesine
geilmesi yarardan ok zarar getirecek bir nokta vardr. O dnemin asker
olanaklar, teknii ve stratejisi asndan Viyana kenti, stanbul'daki yneticinin eriebilecei noktann tesinde bulunmaktadr.
Viyana baarszlna ramen, I. Sleyman'n uzun ve zaferle dolu
sefer yllarndan sonra, Avrupallarn Trk tehlikesi korkusu artt ve devletin gcne sayg duyulmaa baland. Karlarnda Asya steplerinden
gelen "barbar srler" deil, Bat'nn o zamana kadar karlamad kadar modern bir biimde rgtlenmi ordular vard. Bir talyan unlar
yazyor.:
"Asker disiplinleri eski Yunan ve Romallar ok aan sertlie ve adalete
sahipti. Trkler bizim askerlerimizden bakmdan stndr: Komutanlarna derhal itaat etmektedirler, savata yaamlarna hi nem vermemektedirler, ekmek ve arapsz uzun sre yaayabilirler ve su ve arpa ile
yetinebilirler." (Kinross, 1972: 196).

te, arkasnda bu birlemi kuvvetle, I. Sleyman dneminde Osmanl devleti Avrupa sorunlarnda eskisinden daha ok hesaba katlmas gereken bir g olmutu. Sleyman Osmanl imparatorluunu, ilerde "Avrupa u y u m u " (European Concert) diye anlacak olan sistemin kalc b i r
esi biimine dntrmtr. En byk baars da budur.
7.

Diplomatik Temaslar ve Kapitlasyonlar

1

Gerek ve bugnk anlamyla olmasa bile, imdi ele alman dnem, Osmanl diplomasisinin balang n yakar. Gerekten, Sultan Sleyman
51

dnemi, sava alanlarnda olduu kadar ve belki de ondan daha ok, diplomasi alannda elde edilen baarlarn dnemidir. Daha nce deinildii
gibi, eskiden sultann saraynda srekli d temsilcilik Venedik'le snrlyd.
Bkemediin eli p rnei, Akdeniz'de deniz stnln Osmanlara
kaptrdktan sonra, Venedik stanbul ile yakn bir diplomatik iliki kurmu, srekli eliler gndermi ve Osmanl bakentinde Balyoz denen yksek yetenekte bir temsilci bulundurmaa zel bir nem gstermitir. Bu
kiiler stanbul'dan Venedik'e srekli rapor gndermiler ve Avrupa'nn
teki devletlerinin de stanbul'da neler olup bittiini renmesini salamlardr. Fransa Kral I. Franois'nm "stanbul'dan, Venedik kanal dnda, hi doru haber gelmez" demesi (Kinross, 1972: 197) bouna deildir. Bu gizlilik, Osmanllarn iine gelmemi, devletin glenmesine yardmc olmam deildir. Ama, Sleyman dneminde gerek Osmanl snrlarnn genilemesi ve gerekse uluslararas sistemde ortaya kan gelimeler, Osmanllarn tam bir "ahane yalnzlk" iinde kalmalarn olanaksz
klyordu; er ya da ge devlet diplomasi alannda da alacakt.
te, Sleyman dneminde yeni yeni misyonlarn gelmesi ile d temas bir hayli artm bulunmaktayd. Franszlar, Macarlar, Hrvatlar ve
en nemlisi Kutsal Roma mparatoru'nun temsilcileri stanbul'a gelmee
baladlar. Avrupa geleneine uygun bykeli statsnde olmasalar bile,
bunlar ve yabanc gezgin ve yazarlar sayesinde, Avrupa Trk'n yaam
biimi, ynetimle ilgili kurulular, son derece gelimi seremonileriyle,
Osmanl saraynn nitelii, barbarlktan uzak yaam biimleriyle Osmanl
tebas hakknda bilgi sahibi oldu. Ksaca, Avrupa artk Osmanl'y tanmaa balyordu ve Sleyman da Avrupa'nn en uygar monarklar arasndayd. Gebe, kabile ve din kkenlerinden bir Dou uygarln en
yksek noktaya karmay ve onu Avrupa u y u m u iine sokmay bilmiti.
Zaten bunun iin de Bat'da "Muhteem" (magnificent) olarak adlandrlmt.
Zamanla stanbul'un diplomatik nemi byd. Belirtildii gibi, Venediklilerin yannda baka devletler de temsilci gnderdiler. Hatta 1562
ylnda Frankfurt'taki Osmanl temsilcisi, Romallar Kral iln edilen Maximilien'in ta giyme treninde hazr bulunmak nezaketini gsterdi (Hanmer, 1984: 1735). stanbul'a gelen temsilciler arasnda en nemlisi 1554 ylndan sonra belirli aralklarla arlken'i stanbul'da temsil eden Ogier
Ghiselin de Busbeck'tir. Birok rapor ve mektubunda Osmanl Sultan,
saray ve halk hakknda yeni ve nesnel grler nakletmitir. Bat'nn
bir adam olan Busbeck, bu bilinmeyen Dou'nun daha uygar ynlerini
derhal farketmitir. zel bir mektubunda unlar yazyor:
"imdi gel ve bembeyaz ipekten saysz kvrmlar olan trbanl balarn
oluturduu u byk kalabala, u her cins ve renkte parlak giysilere

52

ve her taraf donatan u altnlarn, gmlerin, pembenin, ipek ve satenin

prlprllma bir gz gezdir Ben bundan daha gzel birey grm deilim. Ama, tm bu lksn ortasnda byk bir basitlik ve ekonomi var.
Giyenin rtbesine baklmakszn, herkesin giysisi ayn biimde ve bizdekinin aksine hibir dantel ve ileme yok... Bana zellikle arpc gelen,
o kadar kalabalk bir toplantdaki sessizlik ve disiplin oldu. Bylesine bir
kalabalkta mutlaka olmas gereken bar ar kesinlikle yok. Herkes nceden belirlenmi yerinde en sessiz biimde duruyor... Bu byk
toplulukta hibir kii rtbesini kiisel deer ve yrekliliinden baka bir
eye borlu deil, hibir kimse tekilerden doutan gelen stnle de
sahip deil ve kiiye onuru yapt grev ya da bulunduu makama uygun olarak veriliyor. Bir ncellik mcadelesi yok, herkes yapt iin deerine gre belirli bir yerde duruyor. Grev ve makamlarn Sultan'm
kendisi datyor ve bunu yaparken kiinin zenginliine, bo rtbe iddialarna kulak asmyor, bir adaym aile evresinin nfuzuna dikkat etmiyor. Hepsinin deerini lyor ve karakterlerini, doal yeteneklerini,
mizacn aratryor. Bylece, herkes ballna gre dllendiriliyor ve
makamlar da ileri en iyi biimde grecek olanlarla dolduruluyor" (Kinross, 1972: 202).

Sleyman dneminde gelien Osmanl diplomasisinin, yine de Avrupa'da gelien diplomatik kurallara uymayan ynleri vard. rnein, Osmanllar yabanc elilerin kabulnde, "dost" ile "dman'' bildiklerinin
arasna byk bir fark koymaktaydlar. Bu fark arlklara kadar gidebilmekteydi. ran elisi armaanlar ve bar istei ile huzura geldiinde kendisine akl almaz itibar gsterilirken, Avusturya elisi kt davrana konu olabilmekteydi. Busbeck Macaristan'a yaplan Osmanl seferlerinin snrlandrlmas istei ile sultann huzuruna geldiinde hi de iyi kabul
grmemi ve derhal oradan uzaklatrlmt.
2
Sadrazam brahim Paa'nn da etkisiyle 1535 ylnda "byk dost"
Fransa ile bir antlama yapld (Kinross, 1972: 204). Bu antlamaya gre,
Fransz tccarlar Osmanl topraklarnda Trklerin verdii kadar vergi
deyerek ticaret yapabilecekler ve Trkler de Fransa'da ayn haklardan
yararlanacaklard. kinci olarak, Fransa Osmanl topraklarnda konsler
yarg organlar kuruyordu ve Osmanl makamlar bunlarn verdikleri kararlar uygulayacaklard. nc olarak, Osmanl topraklarndaki tm
Fransz yurttalarna tam dinsel zgrlk tannyordu ve daha da nemlisi kutsal yerleri koruma ve bakma hakk veriliyordu. Bu, doal olarak,
Dou Akdeniz blgesindeki t m Katolikler zerinde Fransz koruyuculuu anlamna geliyordu. Drdnc olarak, Akdeniz'deki Hristiyan gemileri, korunma gvencesi olarak, Fransz bayra ekeceklerdi.
Bu Osmanl-Fransz antlamas, yabanc lkelere "kapitlasyonlar"
denen ve ilerde devletin bana tam bir bela getirecek olan ayrcalklar
53

sistemi kurmu olmas asndan son derece nemlidir. Fransa tarafndan

byk bir ustalkla kaleme' alnd ak olan antlama ile Paris stanbul'da
srekli bir bykeli bulundurma hakkn da kazanmtr. Ksaca, bu siyasal ve ekonomik dzenleme, Fransa'y stanbul'da uzun sre en etkili
yabanc g durumuna getirmekteydi. Ancak, u da var ki, bir ticaret anlamas d grnts altndaki bu Fransz-Osmanl yaknlamas, Fransa
Kral ile Kutsal Roma mparatoru arasndaki Avrupa siyasal ve asker
dengesini, Osmanl devleti yararna salamtr. Fransa Kral ou kez
antlamann zne aykr davranlarda bulunarak, Osmanl devleti aleyhine Venedik, Kutsal mparatorluk ve Papalk gibi devletlerle yakn ittifak ilikilerine girecekse de, Sultan Sleyman zaman zaman yansz kalan Fransa esinin rahatlatc etkisiyle Akdeniz'de deniz stnln de
eline geirme yolunda giriimlerde bulunabilecektir.
8. Akdeniz "Gazileri"
1
Avrupa'da genileme snrlarnn en u noktasna varan Sultan Sleyman, yalnzca "spanya Kral" sayp aalad arlken'le kozlarn henz
paylamam olmakla birlikte, dikkatini douya, ran'a evirdi ve buraya
uzun sefer yapt. Habsburg'larla mcadelesini ise karada deil, Akdeniz'de srdrecektir.
Byk coraf keiflerden sonra, yani 16. yzyl dnyasnda, denizler
dnya ticaret ve ulatrmasnda steplerin yerini alm, eski dnyann nl ipek ve baharat yollar nemlerini yitirmilerdi. nsanln yararlanmasna alan okyanuslara egemen olacak ve bylece uzun mesafeli dnya
ticaretini eline geirecek gcn, ayn zamanda siyasal ve asker alardan
da "baat dnya gc" haline gelecei anlalm bulunuyordu (Modelski,
1972: 110-25). Trkler ise, ticarette kara yoluna dayanmaktaydlar. Ama,
imdi deniz ulatrmacl karann yerini alm ya da en azndan onu tamamlar hale gelmi olduundan, Trklerin de kendilerini bu dnya apndaki nemli deiiklie uydurmalar gerekiyordu. Bylece, ksa bir sre iinde Asya ktasnn Gazileri, "Akdeniz Gazileri" durumuna ykseldiler.
Akdeniz'de Osmanl genilemesine zaman da ok uygundu. Fatimi Halifeliinin d, onun Mslman uydu hanedanlarm da etkilemi ve
Kuzey Afrika merkez denetimin uzanda kk kabile eflerinin eline
gemiti. Bunlar da geimlerini korsanlkla salyorlard. Ayrca, 1492'd.e
Endls Mslman krallnn spanya Hristiyanlarnn eline gemesinden sonra, Kuzey Afrika'ya kaan Magripliler (Moor) tarafndan da tevik
gryor ve spanya'nn gney kylarna korsan saldrlarnda bulunuyor54

lard. Buna karlk, spanya Kraliesi sebella da Kuzey Afrika'ya seferler

dzenliyor ve baz limanlar eline geiriyordu. Bu durumda Magripliler
denizci iki kardete etkin bir nderlik buldular: Oru Reis ve Hayrettin
Barbaros. Tunus yneticisinin destei ile Cezayir'i spanya'dan alan Oru'
un 1518'de lmnden sonra Barbaros ksa zamanda Osmanl sultannn
hizmetinde byk bir deniz komutan oldu.
Barbaros'un Akdeniz'de Osmanl stnln salamas ksaca yle
gerekleti (Kinross, 1972: 218-20; Uzunarl, 1975: 363-74; Hammer, 1984:
1420-8; Itzkowitz, 1972: 34-6). Barbaros nce ky eridindeki slerini glendirdi, gerilerden kendisini tehdit edebilecek olan Arap kabileleri ile
eitli ittifaklar yapt ve bu srada Suriye ve Msr' eline geiren Sultan
Selim'le temas kurdu. Kuzey Afrika ky eridindeki stnlnn dou
kanad, Osmanl gleri tarafndan salamlatrlabilirdi. Sultana ok deerli hediyeler gndererek ondan Afrika Beylerbeyi nvanm ald. Bu arada, Barbaros'un Kutsal Roma mparatoru'na kar Bat Akdeniz'deki mcadelesi, tahta yeni geen Sleyman'n da dikkatini ekmiti. stelik, imdi son derece yetenekli bir Cenevizli deniz amirali olan Andrea Doria'nm
komutas altnda Hristiyan donanmalar Dou Akdeniz'e kadar saldrlar
dzenlemekteydiler. Bu da yetmiyormu gibi, balln deitirmi ve
Fransz Kralna hizmet ederken, imdi daha "azl" bir dman olan Habsburg'lara bal bir biimde savamaa balamt. Osmanl donanmas,
Doria'nm eline geen ky kalelerini geri almakta baarszla uraynca,
Sultan Sleyman kara kuvvetlerine verdii nemin sonucu olarak, donanmann ihmal edilmi olduunu anlamakta gecikmedi. Bat'nn deniz saldrlarna kar, brakn Bat Akdeniz'e saldrmay, Dou Akdeniz deniz
stnln de uzun sre elinde tutamazd. Bu durum zerine Barbaros'a
haber gndererek, kendisini stanbul'a davet etti. Burada Barbaros'a "Kapudan Paa", yani donanma kamutanl grevi veildi (1533). Osmanl
yneticisi ile Barbaros'un bu akll ibirlii sonucunda Osmanl devleti ksa
bir sre iinde t m Akdeniz'e ve Kuzey Afrika ky eridinin byk bir
blmne hkmetmee balad.
Barbaros, Akdeniz'de bir Osmanl-Fransz ittifakna taraftard. nk,
byle bir ibirliinde spanya deniz gcne kar etkili bir kart-arlk
grmekteydi. Barbaros'un dnd bu ibirlii Osmanl Sultannn da
plnlarna uygun dmekteydi, nk mparatora kar, karsna kmaa
cesaret edemedii karadan ok denizden meydan okumay dnyordu.
Tm bu gelimeler, 1536 ylnda Osmanl-Fransz gizli karlkl savunma
antlamasna vard. Bu antlamadan nce Barbaros, Sultan Sleyman ran
seferine karken, 1535'te donanmasyla Akdeniz'e almt. nce Tunus'u
ele geirdi ve bylece Dou ile Bat Akdeniz'i birbirinden ayran dar geit
zerinde nemli bir s kazand. stelik, buradan Rodos valyelerinin bu55

lunduu Malta adasna aknlar dzenleyebilir ve Sicilya'y ele geirebilirdi. Tehlikeyi anlayan mparator arlken, nce eitli Avrupa'ya zg
dolaplarla Trk tehlikesini nlemee alt. Kuzey Afrika'y iyi bilen bir
Cenevizli casusu Tunus'a yollad ve burada Trklere kar bir ayaklanma
karmakla grevlendirdi. Casus bunda baarl olmazsa, Barbaros rvetle
Habsburg'lara kazandrlacak ya da ldrlecekti. Ancak, Barbaros bu dzeni anlamakta gecikmedi ve casus yakalanarak ldrld.
Bu "diplomatik" baarszlktan sonra, arlken artk Osmanl stnlne kar harekete gemenin zamannn geldiini anlad. Balk deitiren Andrea Doria'nn komutasna byk bir filo verdi. spanya ve talya
limanlarndan toplanan gemiler, Alman, talyan ve spanyol denizciler tarafndan dolduruldu ve bu filo 1535 ylnda Tunus'u ele geirdi. Habsburg'l a n n Akdeniz'deki etkin faaliyetlerinin sonu, 1538 tarihli Preveze yenilgisiyle noktaland (Uzunarl, 1975: 374-80).
Preveze zaferinden sonra Venedik, bu byk ittifaktan ayrld. Fransz diplomasisinin de destei ile Osmanllarla a y n bir bar imzalad. Preveze zaferinin en nemli sonucu, artk bundan sonra Osmanl donanmasn
Bat Akdeniz'de harekatta bulunmaktan alkoyacak bir gcn kalmamas
ve Dou Akdeniz deniz stnlnn kesinkes Osmanllarn eline gemesidir. stelik, Barbaros'un stanbul'da olmasndan yararlanmak isteyen
arlken'in mttefikleriyle birlikte Cezayir'i eline geirmek istemesi ve
bunda baarl olamamasyla, artk Akdeniz'in t m Osmanl-Fransz ittifaknn deniz ibirliine alm oluyordu. in aslna baklrsa, Cezayir'in
ele geirilmesi iin Habsburg'lann dzenledikleri saldn da bu ibirliini
bozmak iin yaplm ama baarl olamamt.
1543 ylnda Sultan Sleyman Barbaros'u bir kez daha Bat'ya gnderdi ve Barbaros'un baanl seferleri sonucunda Napoli, Sicilya kylan
topa tutuldu ve Marsilya'ya kld.
2
Sultan Sleyman, saltanat sresince kez de ran seferine km
ve devleti doudan srekli tehdit etmekte olan Safavilerin faaliyetlerini
snrlandrmak istemitir. Bu blgedeki son seferi 1553 tarihindedir. Osmanl devletinin batda megul olmasndan yararlanmak isteyen ah, byk bir olaslkla arlken'in de tahrikleriyle ve onunla ittifak halinde,
Osmanl snrlarna saldrlarda bulunuyordu. Erzurum bile elden km
ve Suriye tehdit edilmee balanmt. Bunun zerine Osmanl yneticisi
harekete geerek Erzurum'u geri ald ve 1555 tarihinde bar yapld.
Bu anlama ile, Osmanl devleti, Badat, Aa Mezopotamya, Frat
ve Dicle'nin deltalan, Basra Krfezi'ne k da dahil Hint Okyanusu'ndan
56

Atlantik Okyanusu'na kadar uzanan bir imparatorluk haline gelecektir.

Artk, Trkler, Seluklu ve Osmanl devletini ilk yarattklar "Be Deniz
Blgesi"nin, kara ve denizlerijde birlikte, mutlak egemenleriydi ve burada
doan "ocuk", iki yzyl sonra, yani genliinde, Avrupa ve Kuzey Afrika'nn belirli blgelerini de ynetmee balamt. Ancak, bylece en geni topraklarna sahip olan imparatorluk, Kanuni Sultan Sleyman'n yerine geen II. Selim'den sonra "orta yallnda" duraklama, "yallnda" da gerileme dnemine girecektir.
3
Sleyman'a "Kanuni" denmesinin nedeni, hukuk alanndaki reformlarndan dolaydr. Sultann gerekte Tanr tarafndan konan ve Peygamber tarafdan iletilen kutsal yasa olan eriatn ilkelerini deitirme ya da
grmemezlikten gelme yetkisi yoktu. eriat, sultann hkmran otoritesini snrlandrmaktayd. Aslnda, Sleyman'n, iyi bir Mslman olarak,
bunu yapmaa niyeti de yoktu. Ama, halknn hzla deien bir dnyada
iyi bir Mslman olarak kalabilmesi iin yasann uygulamasnda deiiklikler yaplmas gerektiini de grmt. Yzyln banda fethedilmi bulunan topraklardaki nfusun ounluu Hristiyanlardan oluurken, imdi
Asya'da yaplan ftuhat sonucu eski Hilafet merkezleri olan am, Badat ve Kahire ile Mekke ve Medine kutsal kentleri ele gemiti. 20 ayr
rktan ve deiik hkmetler altnda yaayan 25 milyonluk nfusun 4/5
imdi Asyal nfustu. Tm slm dnyas ona dinin koruyucusu ve kutsal
savas gzyle bakmaktayd. Ksaca, Sleyman'n ynetimi altnda Osmanl imparatorluu daha Mslman bir nitelik kazanm ve bu durum
da yeni bir yasal dzenlemeyi gerektirmitir. Bu yzden, Halepli Molla
brahim bu ile grevlendirilmi ve ortaya kan yasaya "Mlteka-ul-uther"
(Denizlerin kava) ad verilmitir (Kinross, 1972: 206). Bu yasal dzenleme 19. yzyln reformlarna kadar yrrlkte kalacaktr.

57

nc Blm
YETKNN AVRUPA'DA

I.

DURGUNLUU

GENEL OLARAK DURAKLAMANIN NEDENLER

1

Diinya haritasna ok stnkr bir bak bile, 13. yzyln bandan

16. yzyln sonuna kadar geen 250 ya da 300 yllk sre iinde Hristiyanln egemenlik alannn gerilediini gsterecektir. Gerekten, bu yzyllar daha ok Mool ve Trk halklarnn yzyl saylabilir. Dnemin
ncesinde Orta Asya'dan gelen gebelik, ister Moollarda olduu gibi gebe zelliklerini srdrsn, isterse Osmanllar gibi yerleik dzene gesin, bilinen dnyada baat e haline gelmitir. Bu dnemde, ran'da, Hindistan'da, in'de, Msr'da, Kuzey Afrika'da, Balkanlar'da, Macar ovalarnda ve Rusya'da ya Mool ya da Trk yneticiler hkm srmektedirler.
Osmanllar ise, Ortadou ve Balkanlara sahip olduktan sonra denize de
kmlar ve Akdeniz, Kzldeniz ve Hint Okyanusu'nun bir blmn
denetlemee balamlardr. Hatta, Avrupa'nn imparatorluk "kalbi" olan
Viyana'y bile kuatmlar, ancak kenti savunanlardan ok iklimin sertliine yenik dmlerdir. Bu, ei tarihte ok az grlen stnlk, 16. yzyln sonlarndaki nebaht (Lepanto) yenilgisine kadar tartmasz bir biimde srecek ve bu tarihten sonra yava bir tempo ile ortadan kalkacaktr.
Genel olarak slm dnyas ve zel olarak Osmanl devletinin duraklamas ile ilgili olarak bulunan nedenler, kimi ksa ve kimi uzun vadeli
nedenler olmak zere, pek oktur. Osmanl devletinin bana geen nderlerin yeteneksizlikleri ve hatta delilikleri nemli bir neden olarak ne srlr. Ancak, bu belirleyici bir neden olsa idi, herhalde ngiliz mparatorluu 18. yzyla gelindiinde gerileyen ve 19. yzylda yklan bir devlet olurdu. Her byk imparatorluun "doal snrlarna" kavumas ve
bundan sonra iten ie rmesi de belirtilen temel nedenlerden biridir.
Bunun aklayc olabilmesi iin drt ktaya yaylan kk bir Portekiz'in
"doal snrlarnn" neresi olduunun sorulmas ve buna aklc bir cevap
59

verilmesi gerekir. Karada doal snrlar saptanabilir ama denizler szkonusu olduunda bu snrlar sihirli bir biimde genilemektedir. Dolaysyla,
Osmanl devleti asndan asl aklayc olan, bu devletin neden bir okyanuslar imparatorluu olamadnn sorulmasdr. Ancak, bu ou yanl, ou hibir ey aklamayan ve ou da "kaderci" yorumlarn geerli
olup olmadnn uzun uzun tartlmas, bu aratrmann amac asndan
yararl deildir. Dnya tarihinin genel seyrine bakldnda, slm dnyasnn ve bu arada Osmanl devletinin duraklamasn etkilemi olmas
gereken baz temel deiikliklerin ve etkilerini bugn bile srdrmekte
olan, gelimelerin ortaya karlmas zor deildir. uras bir gerek ki,
Mslmanlar ve bunlarn belki de tek bamsz ve koruyucu gc olan
Osmanllar, 16. yzyl hzl ve devrimci akn srdrrken, bazlar Bat
Avrupa'nn giderek glenmesinin sonucu olan nemli d ve i sorunlarla
karlatlar. Bunlara gerekli tepkinin gsterilememesi, tepkinin yeterli
olmamas ya da i iten getikten sonra dzeltimlerde bulunulmas, Mslman dnyamn duraklamasn etkileyen en nemli nedenlerdir.
2
Mslman dnyann duraklamasnn nedenleri arasnda, uzun vadede belki de en nemli olan, bu dnyaya kar berik yarmadas devletlerinin, Akdeniz, Atlantik ve Hint okyanuslarndaki tepkisidir. Portekiz'in,
16. yzylda nce Bat Afrika'ya hakim olup, sonra gney denizlerine inerek blgedeki slm ticaretini baltalad ve nihayet byk bir deniz smrge imparatorluu kurduu daha nce belirtilmiti. spanya ise 1492'de
Granada'y fethetti ve 16. yzyl boyunca Kuzey Afrika'da Mslman halklarla atmaa balad.
berik yarmadas devletlerinin bu genilemesine ramen, 16. yzyl
boyunca Osmanl donanmas Akdeniz'deki egemenliini srdrd. Ancak,
Osmanllar ayn baary Hint Okyanusu'nda gsteremediler ve burada
Portekiz'in stnln ortadan kaldramadlar. Zamanla Hint Okaynusu
ve Akdeniz'de deniz stnl srasyla Hollanda, Fransa ve ngiltere'nin
eline geti. Burada ilgin olan nokta, bu devletlerin dnya apndaki baarlarn bir lde Osmanllara borlu olmalardr. nk, ilerde de grlecei gibi, Osmanllar ani bir tehdit olarak deerlendirdikleri Portekiz
ve spanya'ya kar bir denge unsuru olmak zere, sz geen devlete
ekonomik ve asker nitelikte eitli kolaylklar saladlar. 1535'te Fransa'ya, 1580'de de ngiliz Levant Ticaret irketine birtakm ticar ayrcalklar verildi. Bunlar, blgede gelecek Avrupa stnlnn temelini oluturacaktr. 17. yzyn sonlarna doru ise, Hollanda, Fransa ve ngiltere,
ilerde endstri devriminin kn salayacak olan zenginliin temelini
oluturacak uzun mesafeli ticareti ellerine geirdiler. Bu, ada dnyay
60

aan ve belki de gelimi ve gelimemi dnyalar birbirinden ayran byk devrimin (Barrachlough, 1967: 43-64) Osmanl egemenliindeki topraklarda grlmemesinin bir nedeni de bu uzun mesafeli ticareti denetim
altma alamama olsa gerektir.
1580'lerde bir Osmanl corafyacs, Yeni Dnya hakknda III. Murat
iin yazlm bir kitapta, Avrupallarn Amerika, Hindistan ve ran krfezi kylarnda yerlemelerinin slm lkeleri iin oluturduu tehlikeyi
ve slm ticaretine verecei zarar tahmin ediyor, Sultana Svey'te bir
kanal amasn ve "Hint ve ndus limanlarn zaptetmek ve kfirleri kovmak zere" bir filo gndermesini salk veriyordu. 1625'te mer Talib adnda baka bir Osmanl gzlemcisi tehlikeyi daha acil bir biimde gryordu:
"imdi Avrupallar btn dnyay tanmay rendiler; gemilerini her
yero gnderiyorlar ve nemli limanlar ele geiriyorlar. Eskiden Hindistan, ndus ve in mallar Svey'e gelir ve Mslmanlar tarafndan btn dnyaya datlrd. Fakat imdi bu mallar Portekiz, Felemenk ve ngiliz gemileriyle Frengistan'a tanyor ve oradan btn dnyaya dalyor. Kendilerinin ihtiya duymadklar eyleri istanbul'a ve dier slm
lkelerine getiriyorlar ve fiyatnn be katna satp ok para kazanyorlar.
Bu nedenle slm lkelerinde altn ve gm azalmaktadr. Osmanl imparatorluu Yemen kylarn ve oradan geen ticareti ele geirmelidir;
aksi halde ok gemeden, Avrupallar islm lkelerine hkmedeceklerdir". (Lewis, 1970: 27-8).

Bu nemli ve Osmanl devletinin geleceini belirleyen gelimelerin

nedenleri herhalde ok ve karmaktr. Ancak, en belirgin olanlar ortaya
konmak istenirse, Osmanl devletinde ticaretle uraanlann olumsuz toplumsal statlerinin, yani karlarnn ne ynde olduunu anlamayan ya
da anlamak istemeyen asker ve ynetici brokrat snfa bal kalmalarnn en bata dnlmesi gerekir. Kat din ve ynetimsel kurallara bal
kalan Osmanl tccarlar uzun mesafeli ve byk apl ticarette, zellikle
coraf keiflerden hz ve heves kazanan Avrupa tccarlar ile rekabet
edemez duruma gelmilerdir (McNeill, 1963: 613-6). Hele, baharat ticaretinden aracnn krmn ortadan kaldrlmas ve faizin yasaklanmas, belki
de modern ada slm dnyasnn baarszlnn temel nedenidir.
Asl ticareti gerekletirecek olan kentlinin, memur, ynetici ve toprak sahiplerine srekli boyun emesi ve bunlara bal olmas, Mezopotamya'nn byk uygarlklarndan bu yana, yani M.. 3000'lerden beri, Ortadou toplumlarnn belirgin zellii olmutur. Byle bir ortamda yeniliki
dncelerin ve zenginlik biriktirecek ticaretin yeerecek toprak bulamayaca herhalde dorudur. te, en grkemli dnemlerinde bile Osmanl
devleti bu binlerce yllk toplumsal ve ekonomik kalba uymutur. stelik, kurulan asker devlette Osmanllar yalnz drt meslek tanyorlard:
61

Yneticilik, sava, din ve tarm. Sanayi ve ticaret, miras aldklar sanatlarna devam eden fethedilmi Mslman olmayan halka braklmt (Levvis, 1970: 35).
Ama, unu da teslim etmek gerekir ki, 1700'lere gelindiinde Avrupa'daki ticaret devriminin uzun vadeli sonularn kimse kolay kolay gremezdi. Osmanllar sayesinde, 16. yzylda Akdeniz'de Iberik devletlerinin tehdidi ortadan kaldrlm, Hint Okyanusu'nda ise snrl tutulmutu.
Bat Avrupa ticareti henz Osmanl devletinin i blgelerine kadar sokulamamt. Dolaysyla, Osmanllarn kendilerine o zamana kadar g kazandrm olan eski ynetim model ve anlayndan ayrlmay ciddi olarak
dnmeleri iin pek bir neden yoktu. Eski yntemler gelecekte de ileyebilirdi. Ortaada Hal seferleri nasl baarsz olmusa, imdiki Avrupa ticaret saldrs da en azndan baar kazanamamt. Panie kaplmak,
reform yapmak ve Mslman dnyann temel stnlnden kuku duymak iin zaman ok erkendi. Osmanllarn toplumsal ve ekonomik hareketsizlii b t n bu dncelerin en mantkl sonucudur. lerde grlecei
gibi, Avrupa tehditlerinin bir blmn sezen yetenekli Osmanl yneticilerinin asker arlkl giriimleri de daha ok teknolojik nedenlerle pek
bir sonu dourmayacaktr.
3
slm dnyasnn duraklamasnn ikinci nemli nedeni, kuzeyde Rusya'nn glenmesi ve bunun yol at gelimelerdir (McNeill, 1963: 617).
Rus arl 16. yzyln ortalarnda Kazan ve Astrakhan hanlklarn eline
geirdi ve bylece btn Volga blgesi Rus ticaret ve yerleimine ald.
Daha sonra Kazaklar Rus koruyuculuu altna girdi. Bylece, Ukrayna'da
da rahatlayan Ruslar Ural dalarn douya doru getiler ve nce tccar
ve servenciler Rus gcn bu blgelere yerletirmee baladlar. Blgenin zengin doal kaynaklarndan yararlanarak 1638'de Pasifik Okyanusu'na
dayandlar.
Rusya'nn Karadeniz'in kuzeyi ve Asya'daki bu baarlar, 16. ve 17.
yzyllarda slm dnyasnn genileyebilecei kuzey snrlarn nemli
lde daraltt. Osmanl devleti zerinde ise son derece olumsuz bir etki
yaratt. Bu devletin, Hazar denizinin kuzey ve dousuna doru yaylp,
buralarda potansiyel olarak ibirliine ak rkdalar ile iletiime girmesini ve devletin dou snrlarnda srekli tehdit oluturan ran'n kuzey
ve dousundan evrelenip bask altnda bulundurulmasn engelledi. Rusya'nn glenmesi ve yaylmasyla, slm, dnyasnn ve bu arada Osmanl
devletinin kuzey ve dou snrlar tam olarak belirlendi. Bu tarihten sonra gney ve batya doru genilemek isteyecek ve bu amacn da iki yzyl sonra gerekletirecek olan devlet Rusya olmutur. Bu durum ise, iler62

ki yzyllarn ana temasn oluturacak olan Osmanl-Rus savalarnn temel nedenidir. te, btn bu gelimelerle, Avrupa Hristiyanlar ile dorudan temas iinde bulunulan snrlarda slm dnyas, eskisi kadar artc olmasa bile, zaferler kazanrken, Dou Avrupa ve Asya'daki kayplar
ya da olanaklarn kullanlamamas, slm dnyasnn ilk duraklama iaretleri oldu.
4
Duraklamann nc nedeni, slmiyetin Snni ve ii yorumu arasndaki farklarn byk atmalara varacak kadar abartlmas ve bunun
ykc sonulardr. slmiyetin, hilfetin Muhammed'in damad Ali'den
geldiini iddia eden izm ile Abubekir, mer ve Osman'n meruiyetini
kabul eden Snnizm arasndaki blnts balangta belirgindi. Zamanla
Sfilik gibi ok eitli blntlerin ortaya kmasyla, bu temel anlamazlk ok karmak bir hale geldi.
Osmanl devletinin kuruluunda Snnilik resm devlet diniydi. Ancak,
Osmanl yneticileri balangta slmiyete kendilerine gre deiik yorumlar getiren ve otoritelerine tehdit oluturmayan dervi topluluklaryla
ilikilerini bozmadlar ve bunlara kar byk bir hogr ile davrandlar. B u n u n temel nedeni, bu topluluklarn cokun dinsel heveslerinin ve
heyecanlarnn, Osmanllarn kurulu ve genilemelerinde son derece etkili olmasdr. Ancak, zamanla, baarsn bir lde bu hogr ve sonucu
olan "birlik"te bulan slm dnyasndaki dinsel ve siyasal denge bozuldu.
Daha ncse de ksaca deinildii gibi, 1500'de banaz bir ii mezhebi,
smail Safavi'nin nderliinde Hazar denizinin gneyinde gl bir ordu
ile Tebriz'i ele geirdi ve smail de kendini "ah" iln etti. 1506 tarihinde
t m ran pltosu ve 1510'da Badat ile Irak'n byk bir blm smail'in
egemenliine geti. Bu baarlarnn gizi, smail'e bal askerlerin, kuaklar boyunca yeraltnda yrtlen ii propagandas sonucunda oluan dinsel banazlklardr. Denetimleri altna giren yerlerde Snniler byk bir
bask altnda tutulmulardr. I. Selim'in, Anadolu'da bile merkezi otoriteyi
g durumda brakan ayaklanmalar kartan smail'in zerine nasl yrd daha nce ksaca belirtilmiti. 1514 tarihli aldran savanda Osmanl topusu nihayet Safavi banazlna stnln salad ve blge
belirli bir sre din savalarndan arndrld. Ancak, u da var ki, Yenieriler arasndaki huzursuzluk ve Safavilerin inat direnilerinin sonucu
olarak, I. Selim smail'i daha da douya doru izleyememi ve Safavi gcn tam olarak ortadan kaldrmadan geri dnmek zorunda kalmt.
Dolaysyla, 16. yzyl boyunca, Safavi devleti slm dnyasnda blc, zayflatc ve rahatsz edici bir e olarak kald. Osmanllar ile ran
63

arasnda kalc bir bar ancak 1639 ylnda imzalanacaktr. Bu tarihe kadar da, iki-cepheli bir devlet olan Osmanl devleti sk sk dousundan
ran tarafndan sktrlacak ve devlet Avrupa ile Akdeniz'de kazand
asker baarlarn siyasal ve ekonomik meyvelerini toplayamadan douya,
ran zerine dnmek zorunda braklacaktr. Bu da, daha zgl olarak,
Osmanl duraklamasnn dolayl nedenlerinden biri haline gelecektir.
5
Sonu olarak unlar sylenebilir: Belirtilmee allan bu gelime,
slm dnyasnn ve daha zgl olarak Osmanl devletinin uzun vadede
stnl yitirmesinin ve hatta duraklayp gerilemesinin temel nedenleridir. Ancak, unu da belirtmek gerekir ki, hangi lte vurulursa vurulsun, 17. yzyla varldnda slm dnyas, 16. yzyl boyunca karlat glkleri ve tehditleri byk lde denetim altna alabilmi, Hristiyan dnyasna kar stnln, blgesel dzeyde de olsa, bir kez daha ortaya koymutu. Ksaca, hem ierden, hem de dardan gelen tehlikeler ortadan kalkmt.
Karlalan glklerin ancak ksa vadede atlatld ve dnya tarihinin temel zelliklerinin uzun vadede etkili olaca bir sre sonra anlald. slm dnyasnda esen "frtna", ncekilerin aksine durmak bilmiyordu. Darda, gelien Avrupa silahlar ile mcadele vermee balayacak,
gl ordularla karlaacak olan slm dnyasnn koruyucusu Osmanl
devletinde, ierde yeniliklere kar etkili bir tutuculuk da egemen olacaktr. talyan "yeniden douu"na hakim olan ruh ve diriklik II. Mehmet'in
saraynda da vard. Ama, I. Selim ile I. Sleyman Osmanl imparatorluu
iinde "tehlikeli dncelerin" dolamasna izin vermediler. II. Mehmet'in
"bilimsel Rnesans, edebiyat ve hukuk setine arpt" (Lewis, 1970: 53).
Ancak, devletin hl genilemeci, dirik ve gl olduu ve Avrupa tehlikesinin de ksmen ortadan kalkt bu dnemde .Osmanl devletini ilerde rahatsz edecek ve sonunda duraksatp ykacak olan gler tam belirgin
deildi. Ama, 17. yzyldan balayarak Avrupa'da modern bilim ve edebiyat douran aratrc, yeniliki akmlar ve anlay, I. Sleyman' izleyen ynetimler baaryla ortadan kaldrdlar. 18. yzyl balarnda ortaya kan Lle devrinin uyan ksa bir sre sonra ayn akibete urad.
II.

DURAKLAMANIN BELRTLER

II. Selim, babasnn aksine devlet ilerine ilgi gstermemi, "sava adr ve klc" yerine Topkap saraynn rahatn ve zevklerini yelemitir.
Dolaysyla, savakan Gazi geleneklerine bal, ordunun banda dou ve
batya srekli Gaza seferleri dzenleyen, devlet ilerine ilgi gsteren ve
64

onu tek bana dzenleme yeteneine sahip sultanlar dnemi, ilerki tarihlerde bir iki istisnas dnda, kapanm oluyordu. Bu saray gszlnn ilk belirtisi, Yenieri ocann "bahi ayaklanmas"dr. II. Selim,
saltanatnn banda "stn iradesini" kullanmaktan ekinip ayaklananlarn isteklerini yerine getirerek, otoritesini zayflatm ve bu durum da askerin disiplin dna kmasna yol amtr (Uzunarl, 1973: 5). Bundan sonra Yenierilerin "serkelii", 1826 ylnda ocak ortadan kaldrlana
kadar srecek ve hemen hemen her Osmanl sultannn tahta kna rastlayan gnlerin bilinen kalp davran haline gelecektir.
Biraz da elikili olarak, II. Selim'in devlet ilerine olan ilgisizlii,
imparatorluun yararna da oldu denebilir. nk, bu ilgisizlik devlet ilerinin, Sokullu Mehmet Paa gibi stn bir sadrazamn elinde kalmasn
salam ve II. Selim ayn zamanda kardei ile evli bulunan Sokullu'ya
byk sayg gsterip gvenmitir. Bu durum gelecek iin de iyi bir rnek
oluturacaktr. Belirli dnemlerde zayf sultanlar devletin ynetimini gl ve lkeyi zor gnlerde ynetecek sadrazamlara brakacaklardr. Sokullu'dan sonra Kprller bu davran kalbna iyi bir rnektir.
Osmanl devletinin duraklamasnn tm sorumluluunu II. Selim'e
yklemek herhalde hakszlk olur. Kendisinin tahta kt dnemde, daha nce belirtildii gibi, duraklamann temel ve nesnel nedenleri devleti
etkilemee balamt. Bunlar arasnda belki de en kesin etki brakan,
kuzeyde Rusya'nn glenmesiydi. II. Selim tahta oturduunda iki gl
ve komu devlet arasnda ilk atma kt.
1
Balangta Ruslarn Trkler iin bir tehlike olduu sylenemez. 1492
ylndan beri Osmanl topraklarnda serbeste ticaret yapabiliyor ve Osmanl gvenliini tehdit etmiyorlard. Ancak, 1547 tarihinde "ar" nvamn alan "Korkun" van'la iler deiti. van, "Byk Dkalk" bir imparatorluk biimine dntrmek iin genileme ve glenme politikas izlemee balad. Halefi III. van, son Bizans imparatorunun kuzeni ile evli
olduundan, kendisini Dou Roma mparatorluu'nun gerek mirass olarak gryor ve stelik hkmranlnn belirtisi olarak Bizans'n ifte bal kartaln kullanyordu (Kinross, 1972: 262).
Rusya, gneye doru genilemesinde (kendisini Bizans'n mirass
olarak grdne gre, stanbul'a doru da diyebiliriz) ilk olarak Osmanl
devletinin koruyuculuu altnda olan Krm Hanl'na saldrd. Bu saldrnn, asker ve siyasal olduu kadar din nemi de vard. Halife, yani slm dnyasnn en st dzeyde "hamisi" olarak, Osmanl sultannn prestijinin korunmas da iin iine girdi. nk, Rus ar eline geirmi ol65

duu Trkistan'daki Mslmanlarn dinsel ve ticari amalarla kutsal kentlere, yani Mekke ve Medine'ye gitmelerini yasaklamt. Bu arada Hazar
denizinin kuzeybat kysndaki stratejik Astrakhan kentini de eline geirmiti.
Rusya'nn bu ilerlemelerine kar Sokullu, 1568 ylnda Osmanl donanma ve ordusunu Azak denizine gnderdi. Amac, yalnz blgedeki Osmanl gcn gstermek ve Astrakhan'n alnmas deil, ayn zamanda
Volga ile Don akarsular arasna bir kanal yaptrmakt (Uzunarl, 1973:
35-7). Sokullu, bylece hem Rus ilerlemesini durdurmak, hem de ran'
kuzeyinden de evrelemek, yani daha nce incelenen duraklama nedenlerinden son ikisine bir are bulmak dncesindeydi. Don Karadeniz'e, Volga ise Hazar denizine dkldklerine gre, byle bir kanal yaplrsa Osmanl denetimi altndaki Azak denizi Hazar'a balanm olacakt. Ancak,
iklim koullar ve teknolojinin yetersizlii yznden kanal ii tamamlanamad ve geri dnld. Ayrca, Krm Han Devlet Giray, Osmanl pln
gerekleecek olursa Krm Hanl'nn mevcut yar-bamszlm da yitirebilecei korkusuyla kanal almasna karyd. Projeyi Rus ar'na bildirdii gibi, kanal iinde uramakta olan iiler arasnda da olumsuz propaganda yaparak ufak olan baar ansn tmyle ortadan kaldrd.
Bu arada, i isyanlarla uramak iin serbest kalmak isteyen Rus ar'nn stanbul'a temsilciler gndererek bar istemesi zerine anlamaya
varld. Bu anlama ile, Osmanl sultan Krm Hanl zerindeki hkmranln srdrmekle birlikte, st kapal bir biimde de olsa, Astrakhan
zerindeki iddialarndan vazgeti (Kinross, 1972: 264).
Sokullu'nun, slm dnyasn duraklamaya iten temel gelimelerin o
kadar erken bir dnemde farknda olup olmad kesin bir biimde ortaya konamaz. Ancak, kuzey kanal projesini balatmas Rus ve ii tehditlerine kar duyarl olduunu gstermektedir. in belki de artc yn,
duraklamay etkileyen nc tehdide, yani Bat ve Kuzey Avrupa devletlerinin gneyden yarattklar tehlikeye kar da duyarsz olmaddr.
Bunun gstergesi de, balatt gney kanal projesi, yani Svey Kanal'nn yapmn istemesidir. Burada zgl amac, hem Hindistan'dan hac
ve ticaret iin Osmanl lkesine gelen ve gidenleri Portekiz saldrlarna
kar korumak, hem de bunu salamak iin gl bir donanmaya gerek
grldnden, Osmanl Akdeniz donanmasnn dorudan doruya Kzldeniz ve Hint Okyanusu'na geerek faaliyette bulunmasn temin etmekti.
Msr Beylerbeyi'ne 1568 tarihinde gnderdii bir fermanda kanaln almas iin almalara balanmasn istedi (Uzunarl, 1973: 33). Dnya
ekonomisinde gerekten byk bir devrim yaratacak olan bu projenin neden baarlamad tam belli deildir. Ancak, teknolojinin yetersizlii, bu
66

srada yapmna balanan Don-Volga kanalna ncelik verilmi olmas ihtimali ve Yemen ayaklanmasnn bastrlmasnn stanbul'un tm dikkat
ve enerjisini buraya ekmesi gibi nedenler zerinde dnlebilir.
2
II. Selim dneminde devlet genilemesini srdrm ve Kbrs adas
fethedilmitir. Osmanl devleti Suriye ve Msr' alp, Kuzey Afrika'nn
en gelimi blmne sahip olduktan sonra, yol zerinde bulunan ve korsan gemilerine smak olan Girit adasyla, Suriye ve Anadolu kylarna
ok yakn bulunan, ticaret gemilerine r a h a t vermeyen Kbrs adasnn ele
geirilmesi nemli bir gereklilik haline gelmiti (Uzunarl, 1973: 10). Sokullu, II. Selim'in bu dncesine kar kt. Kendisi, geleneksel Osmanl
diplomasisini srdrerek, Akdeniz'de en nemli dman sayd spanya'ya
kar bir harekat dzenlemek ve bunun iin de Venedik'le aray amamak
istiyordu. Ayrca, Kbrs'n fethine kalklacak olursa, Avrupa devletlerinin byk bir blmnn Osmanllar aleyhine birlemelerinden de ekinmekteydi. Ancak, bu konuda hkmdar ilk kez sadrazamla anlamazla dt. Onun iin nemli olan, Osmanllar iin stratejik nemi bir yana, nl bir arap retim merkezi olan Kbrs adasnn alnmasyd.
1571 ylnda Kbrs, son dnemlerde bar ilikiler srdrlm bulunan Venedik Cumhuriyeti'nden alnd. Adada, Katoliklere kar Grek
Ortodokslarmn eski ayrcalklar canlandrld ve Ltinlere zg tutsaklk sistemi kaldrld. Venedik soylularna ait olan topraklar Osmanl devletine transfer eddi. Yerel halka ekonomik ve mali yardmda bulunularak, Anadolu'dan Kbrs'a nfus yerletirildi (Grel, 1984, I: 11-14).
Sokullu Mehmet Paa'nm ok iyi tahmin ettii gibi, Kbrs'n Mslmanlarn eline gemesi Hristiyan dnyasnda byk bir znt ve tepkiye yol at. P a p a V. Pius'un abalar sonunda, t m Hristiyanlar bir
Hal r u h u iinde birletirmeyi amalayan "Srekli Kutsal Lig" kuruldu.
Bu birliin erevesinde Osmanllara kar 1571 ylnda Papalk, spanya
ve Venedik arasnda l ittifak gerekletirildi. Bunlarn oluturduu filoya Malta valyeleri ve talyan kent-devletleri de katldlar. Filonun
komutanlna ise, arlken'in olu ve Fransa Kral II. Philip'in vey kardei olan Don Jua getirildi.
Osmanllarla "Srekli Kutsal Lig"i kar karya getiren nebaht
(Lepanto) deniz sava (Uzunarl, 1973: 15-21; Hanmer, 1984: 1888-92;
Kinross, 1972: 267-73) "hill" ile "ha" arasndaki son byk deniz savadr. Sava, Osmanl donanmasnn yenilgisi ile sonuland. Osmanl devleti
gcn gstererek, alt ay gibi ksa bir srede Akdeniz'e daha da kuvvetli
bir donanma gndermi ve yenilginin geici olduunu belirtmee ai67

msa da, nebaht sava t m Avrupa'da bir efsane biiminde byd ve

yaad. O kadar ki, Fransa Kral IX. Charles, Trklerin mttefiki olmasna
ramen, bu yenilgiyi lkesinde trenlerle kutlad. Savaa katlm olan
yazar Cervantes, Don Qiuxote adl kitabnda "Hristiyanlar iin Trklerin
yenilmez olmadn gsteren en talihli gn" diye deerlendirdi. Hristiyan zaferi daha sonra nl resimlere konu oldu, airler iirler yazdlar,
halk ozanlar trkler bestelediler. talya'nn birok kent-devletinde sava ve zaferi anmsatmak iin ok sayda kilise yapld ve bunlar dnemin en gzel mimari eserleri arasna girdiler. H a t t a Papa, Don Juan'n
yrekliliini, ncil'in "Bu, Yahya namnda, Tanr tarafndan gnderilmi
bir adamd" szn onun iin sylenmi addederek kutlad.
Yenilgiden sonra ad Kl Ali'ye evrilen Ulu Ali, Kaptan- Derya
oldu. 1572 ylnda, yani nebaht'dan 6 ay sonra, 250 gemiden oluan Osmanl donanmas, yeniden Akdeniz'in egemeni olduunu gstermek iin
Hali'ten Akdeniz'e ald. Osmanl bayrann yeniden Akdeniz'e grlmesinden hemen sonra, gerek Osmanllarla ticaret karlar ve gerekse
zaferden sonra Hristiyan devletler arasnda ittifakn bozulmas yznden, Venedik Cumhuriyeti ile Osmanl devleti arasnda Kbrs' resmen
Osmanllara brakan bir antlama imzaland.
1573 ylnda, nebaht zaferiyle spanya'nn eline gemi bulunan Tunus geri alnd ve bylece Trablus, Tunus ve Cezayir Osmanl eyaletleri
oldular. 1578'de Osmanl etkisi Fas'a kadar geniledi. Fas erifi, kendileri
iin alacak bir bakasn Fas tahtna karmak iin mcadele eden Portekiz'e kar Osmanllardan yardm istedi ve bu istek derhal kabul edildi.
Yaplan savata Osmanl donanmasnn kazand zafer tarihin nemli dnm noktalarndan biridir. nk, Portekiz Kral Sebastian'm da ld
bu savatan sonra Portekiz'in gerilemesi balam ve bir daha da okyanuslarn ve dolaysyla dnyann "baat gc" roln oynayamamtr.
Ayn yl II. Selim ld. Kendisi verimsiz bir hkmdar olmakla birlikte, lm zamansz olmutur.
III.

DURAKLAMANIN BALAMASI

II. Selim'in lmnden sonra Sokullu, III. Murat'n tahta geiriliini

saladysa da, bu seim kendisi iin hayrl olmad. Sultan Murat bizzat
devlet ileriyle megul olmamakla birlikte babas gibi hkmet ilerini
tmyle Sadrazama brakmam, haremin de etkisi altnda gereksiz ve zararl mdahaleleriyle hkmet ilerinin ve devlet dzeninin bozulmasna
yol amtr (Uzunarl, 1973: 44). Dolaysyla, Sokullu daha bir sre
grevinde kalmsa da, II. Selim'in kendisine tand tam otoriteye sahip
68

olamam ve haremin kendi aleyhine nifaklar ile uramak durumunda

kalmtr.
H k m e t ilerine karanlarn banda Murat'n annesi Nurbanu Sultan'la, ei Venedik'in Bafo ailesinden gelen Safiye Sultan geliyordu. te,
bu iki kadn arasndaki rekabet, koruduklar adamlarn eitli vesilelerle
hkmet ilerinde etkili olmalarna yol at. O kadar ki, zellikle d politika zerinde etkili olan Safiye Sultan, Venedik'in tahrikedici saldrlarna ramen, Sultan Murat'n Venedik'e sava amasn nlemitir. Bununla da kalmayarak, Venedik, Osmanl hkmetinden yeni kapitlasyonlar ve ticaret ayrcalklar elde etmitir. Bu ortam iinde devleti ynetmee abalayan Sokullu, 1579'da, byk bir olaslkla muhalifleri tarafndan, katledildi. Bu byk devlet adamnn lm, uzun srecek olan
Osmanl duraklama, gerileme ve ykln, yani sonun balangcn oluturan olaydr.
1
slm dnyasnn genel duraklama nedenlerinin erevesi iinde, Osmanl duraklamasn balatan zel nedenler de vardr. Bu dnemin en belirgin gstergesi ise sultanlarn otoritesinin zayflamasdr. Kanuni'den sonra Osmanl sultanlar devlet ynetimine, bir iki istisna dnda, ciddi bir
ilgi gstermemiler, hkmet mekanizmas da bovermilik, sorumluluk^
larn kt datlmas ve ynetim ilkelerine balln gevemesi sonucunda bozulmutur. Daha nce hkmdarn mutlak kiisel otoritesine bal
ve onun maiyeti tarafndan etkili bir biimde ynetilen devlet, hkmdarlarn otoritelerinin sarslmasyla paralanmaa, karkla ve dzensizlie uramtr.
Bu kntnn nemli bir nedeni, Avrupa'da fetihlerin durmu olmasdr. Avrupa ynndeki sefer ve fetihler ynden devletin gcne g
katmaktayd. Hereyden nce, Hristiyan Avrupa'ya kar sava, Osmanllara bir ama duygusu, birlik ve beraberlik salamaktayd. Devletin tm
enerjisi bu ynde kullanlmakta ve gelecek savalarda baar kazanmak
iin devletin ynetimi sk tutulmakta, hazinenin dolu olmasna dikkat
edilmekteydi. kinci olarak, fetihlerin durmasyla, Osmanl hazinesinde
fakirleme, ganimet gelirlerinde ve yllk vergilerde byk bir gerileme
balad. Pek nem verilmeyen, ama en az ilk ikisi kadar nemli bir neden
de, yeni fethedilecek topraklar olmaynca, Osmanl devletinin o zamana
kadar baar ile srdrd nfus yerletirme politikasnn da durmasdr.
Dmandan alnacak ganimet ve yerleecek yer olmaynca, kiiler birbirlerini soymaya, kentleri doldurmaya ya da krsal blgelerde karklklar
karmaa baladlar.

69

Kanuni Sultan Sleyman'n iyi niyetli toprak reformunun onun isteklerinin aksine olumsuz sonular dourmas da duraklamann bir baka
nedenidir. Tmar ve zeamet datm yerel otoritelerden alnp merkezin
tasarrufuna braklmt. Ama, zamanla bu datm, iddialarn hakllndan ok, merkezde sarayn evirdii dolaplar ve rvetin byklne gre yaplmaa baland. Bylece, Kanuni'nin amacnn aksine, byk toprak sahipliinin ve bunun zerinde irsiyet ve miras hakknn doduunu
gryoruz. Bu da, o tarihe kadar Osmanl fetihlerini byk lde kolaylatrm bulunan ve toprak sahiplerine byk yararlar salayan Osmanl
toprak sisteminin ortadan kalkmasna ve toprak sahibi kylnn byk
toprak sahipleri tarafndan smrlmesine yol amtr. Bylece, Avrupa
kyls artk Osmanly kurtarc gzyle grmemee balam ve ar
vergi yknn "altnda ezilmitir (Kinross, 1972: 279).
Duraklamann salt ekonomik nedenleri de vardr. Birincisi, ekilen topran byklnde herhangi bir deiiklik olmakszn, nfusun hzla artm olmasdr. kincisi, byk coraf keifler sonunda bulunan "yeni dnya"dan gelen spanyol-Amerikan altn Avrupa'ya sokulunca, fiyatlarn
artmasdr. Bu da Osmanl gm parasnn deerinin dmesine ve yksek enflasyona yol at. 1584 ylndaki devalasyonla altn para %50 orannda deer yitirdi ve askerlerin maann verildii gm sikkeler eritilerek daha ince kalplarla basld, iindeki bakr oran da arttrld. Bu,
duraklamann bir baka nedenine, yani Yenierilerin disiplinden iyice kmalarna yol aacaktr.
nc ekonomik neden, 16. yzyl boyunca Osmanl nfusunun iki
kat artmas ve Avrupa'da genileme olana kalmaynca bu nfusu yerletirecek toprak sknts ekilmee balanmasdr. Toprak ktl kylleri
ve zellikle genleri baka yerlerde yaamlarn kazanmaa itti. Osmanllarn lonca sistemine dayanan ekonomisi ise toprak rnlerinin dnda
herhangi bir ekonomik kaynan gelimesine izin vermiyordu. Kbrs'n
alnmas sorunu biraz ertelemiti, ama zellikle Anadolu isiz, topraksz
ve kksz kiilerle dolup tayordu. Bunlar, memuriyet, yerel haydutlarn
paral askerlii gibi bulduklar her ie girmee hazrdlar. Hazine, byyen a kapatmak iin vergileri arttrarak yeni kaynaklar arama yoluna
gitti. Bunun yk ise, gerek merkezi ve gerekse yerel ynetimler kanalyla kylnn srtna bindi. Enflasyonun yk ise daha ok sabit gelirlilerin, yani asker, sivil ve adli memurlarn zerindeydi. Bu durum ise,
onlar rvete, kt yollara ve kylden huku'k-d vergi istemee itti
(Kinross, 1972: 284).
Duraklamann asker nedenlerine gelince: Topraksal genilemenin durmasnn bir baka sonucu Hristiyan kkenli asker bulmann artk olanaksz hale gelmesidir. Bu, orduya ok sayda Mslman nfusun alnmas
70

sonucunu dourdu. Bylece, devletin eitli asker ocaklarnn bileimi,

dayanma duygusu ve disiplinleri bozulmu oldu. Yeterli sayda seferin
yaplmamasmdan aylak kalan ve ekonomik durumun ktlnden dolay maalarn dzenli alamayan Yenierilere zanaatkrlk yapma izni verilmi ve bylece ticaret hayatna atlan ve stanbul tccarlaryla kaynaan ocan savama hevesi ve disiplini kaybolmutur. stelik, Kanun dneminde evlenmelerine de izin verildiinden, Yenierilik babadan oula
geen bir nitelie brnmtr. Tm bunlarn sonucu olarak, 16. yzyln
sonlarna doru, Yenieri oca srekli karklk karan ve ykc isteklerde bulunan bir askeri birim haline geldi. 1589 ylnda deeri drlen
parayla maalar verilince, ayaklanarak Topkap sarayna gitmiler, divan
toplantdayken sultandan sorumlularn kafalarn istemilerdir. Bu istekleri yerine getirilmitir. 1593'te ise, Sipahiler ayakland zaman, bu isyan
Yenieriler tarafndan bastrlm ve bylece iki ocak arasndaki rekabetten yararlanmak gelenek halim almtr.
2
imdi ve daha nce aklanan nedenlerle, Osmanl devleti nce duraklama ve sonra gerileme dnemine girdi. Bunlarn yannda, saltanat mcadelesinde karde katillii artarak sryor, I. Mustafa gibi akl dengesi
bozulmu olanlar tahta kyor, haremin devlet ilerindeki etkisi artyor,
asker disiplini bozulmu olan Yenieri oca bulduu her frsatta ayaklanp karklk yaratt yetmiyormu gibi, devlet ilerinde haremle birlikte en etkili g haline geliyordu. Yenieri ocan ortadan kaldrmak
isteyen ilk hkmdar Sultan II. Osman'dr. B u n u n iin byk bir Asya
ordusu kurmay plnlam ve bunlarla stanbul'a yryp Yenieri ve Sipahi ocaklarn ortadan kaldrarak yeni bir ordu ile imparatorluu glendirmee almtr (Kinross, 1972: 293). Ancak, 1622'de Yenieri ve Sipahilerin ayaklanmas sonucu, annesi Safiye Sultan'n da dolaplaryla I. Mustafa yeniden tahta karlm ve II. Osman ldrlmtr (Uzunarl,
1973: 138-9). II. Osman tebas tarafndan ldrlen ilk Osmanl sultandr
ve imparatorluun ne duruma dtnn de en iyi belirtisidir.
Osmanl devletinin bu srada ihtiya duyduu, asker ocaklarn gaddarln ve sivil ynetimin rmln ortadan kaldracak, enaz onlar kadar zalim ve yine onlarn sayg duymad hukuk dzenini yeniden
kuracak bir tirand. Osman'n kk kardei olan ve tahta getiinde 14
yanda bulunan IV. Murat (1623-1640) zamanla tam byle bir hkmdar
oldu. Evliya elebi, Murat'n Osmanl sultanlar arasnda en acmasz olduunu yazmaktadr.
Murat, ynetimi tek bana ele alacak kadar byyene dek, devlet ynetimi annesi Ksem Sultan'n elinde kald. Bu srada imparatorluun her
71

yerinde karklklar h k m sryordu. Anadolu i sava ve ayaklanmalarla inliyor, ranllar Badat ve Erivan' ele geiriyor, Lbnan'da eitli
kabileler isyan ediyor, Msr valileri sadakatsizlik rnekleri veriyor, Berberi kabileler bamszlklarn zorluyor. Krm Tatarlar ayaklanyor ve
apulcu Kazaklar stanbul Boaz'na kadar t m Karadeniz kylarn yamalyorlard. Bu durum gen Murat'n keskin gzlemlerine konu oldu ve
ilerisi iin nemli dersler kard. Ksa bir sre sonra da devletin ynetimini eline ald.
Murat, nce, ynetimi haremin etkisinden ve eitli dolaplar eviren
ve hatta haremle ibirlii yapan vezirlerinden kurtard. Yenieri ve Sipahilere ballk yemini ettirdi ve estirdii terr ksa zamanda anarinin sonunu getirdi. Bu iki ocan devlet ilerindeki etkisini ortadan kaldrdktan sonra Anadolu'daki ayaklanmalar bastrd ve 1635 tarihinde ilk Asya
seferine karak Erivan' yeniden devlete kazandrd. yl sonra Badat
seferine kt ve kent alndktan sonra ranla Kanuni Sultan Sleyman'n
yz yl nce yapt bara benzer bir bar yapld. Bu, Gazi geleneini
srdrerek ordusunun banda savaan bir Osmanl sultannn yapt son
bar oldu.
Sultan Murat, devletin dzenini salam esaslar zerine kuramadan ve
gen yanda 1640'ta ld. Yerine tmyle Topkap'da yetien, korku iinde byyen, babasnn zulmn devralan, ama onun deerlerini almam
bulunan I. brahim geti. Dolaysyla, IV. Murat'n lmyle Osmanl imparatorluu yeniden byk bir knt iine girdi.
IV.

SAVUNMA DAVASI VE KARLOFA

1. Avrupa Devletleriyle Eitlik

1
I. ibrahim dnemi (1640-1648) ierde sefahat ve rmlk, ama darda snrl baarlar dnemidir. Daha ok yetenekli komutanlar sayesinde, Rus arl'nn koruyuculuu altnda bulunan Krm Kazaklarn elinden geri alnm, Girit adasnn nemli limanlar ele gemitir. 1648'de
I. brahim tahttan indirilerek, yerine 7 yandaki IV. Mehmet oturtuldu.
Yeni hkmdarn ocukluu ve olgunluu dnemlerinde byk devlet
adamlar olan Kprllerin sadrazam olduklarn gryoruz. Kprller,
etkili ve aydn bir ynetimle sultann mutlak despotizmini snrlandrp
Osmanl devletine belirli bir i istikrar saladlar. Ayrca, bu srada devlet, Avrupa'dan bask altnda kalmad iin (Avrupa devletleri 30 Yl Savalarnn ykc etkilerini daha zerlerinden atamam ve Osmanl devletini r a h a t brakmlard) bu istikrarn salanmas kolaylat. Bylece,
72

17. yzyln ikinci yars boyunca Osmanl gerilemesi ertelenebilmi ve

devlet greli bir g ve gnence kavumutur.
2
imdi, Kanuni Sultan Sleyman'n lmnn zerinden tam yz yl
gemi bulunmaktadr. Bu dnem ierde karklk ve dertler dnemidir.
Darda ise artk "fetihler dnemi" bir daha geri gelmemek zere kapanm ve Osmanl devleti "yetikinliin durgunluu" iine girmitir. Ancak,
Avrupa devletlerine nemli toprak paralar yitirilmi de deildir. Daha
nce belirtildii gibi, bunun nedeni hem siyasal hem de dini olarak Avrupa'da reform-kart hareketlerin balamas ve 30 Yl Savalar sonucunda Avrupa devletleri arasnda beliren anlamazlklardr. Tam aksine, Avrupa'da Trklerin ittifakn salama abalar vardr. Ancak, kabul etmek
gerekir ki, Osmanl devleti yzyl ncesindeki gibi bu yardm verebilecek
durumda da deildir. Artk, Osmanl imparatorluu ile Avrupa devletleri
arasnda yeni bir iliki biimi domak zeredir ve bunun da en gzel belirtisi Zitvatorok bardr (Kinross, 1972: 319-20; Uzunarl, 1973 : 94-99).
1606 ylnda (I. Ahmet dnemi) yaplan Zitvatorok bar Osmanl ve
Habsburg imparatorluklarnn arasndaki Macaristan'da tarafsz bir yerde
imzalanmtr. Bu, yeni iliki biiminin nemli bir zelliini gsterir. nk, daha nce antlamalar, kar tarafn stanbul'a gnderdikleri elilerle
grlr, dnya stnl iddiasnda bulunan bir devlet olarak, kar
tarafa bir "ltuf" biiminde ve Osmanl yneticisinin uygun bulduu bir
sre bar yaplrd. Daha nceki antlamalar, srekli u ibareyi de iermekteydi: "Her daim muzaffer Sultan tarafndan, her daim malp ve
kfir ... Kralna bahedilmitir". Zitvatorok'ta ilk kez Sultan ve mparatorun eitlii antlamaya yazlm ve Avrupa diplomatik kurallarna uygun olarak kendisine "Kayzer" diye hitap edilmitir (Lewis, 1970: 36).
Eitliin bir baka gstergesi olarak, Avusturya'nn her yl verdii vergi
kaldrlmtr.
Zitvatorok'un nc nemli zellii sresidir. Daha nceki antlamalar ok ksa sreler iin ya da Osmanl yneticisinin stnln ak
olarak gsterir biimde "kar taraf ate-kesi ihlal edene kadar" yaplmken, Zitvatorok 20 yllk bir sre iin imzalanm ve gerekte 50 yl yrrlkte kalmtr. Antlama, Dou ile Bat arasnda yeni tip diplomatik
ilikilerin balangcdr. Uluslararas hukukun genel ilkeleri ve nezaket
kurallar ilk kez Osmanllarca benimsenmitir. Drdnc olarak, stanbul
ile Hristiyan Avrupa devletleri arasndaki diplomatik ilikiler daha ncc
yalnzca sava gereklilii dolaysylayd. Habsburg'larn dman Fransa
istisna edilecek olursa, ittifaklar kurma asndan Osmanl devleti t a m bir
"yalnzclk politikas" izlemekteydi. Ama, imdi greli bir bar dnemi
73

iinde Osmanllar Avrupa devletlerinin yaklamlarna ak hale geldiler. Bar gereklilii dolaysyla da diplomatik giriimlerde bulunmaa
baladlar.
Bu durumun Osmanl gelimeleri asndan bir baka sonucu ise, geleneksel "millet sistemi"nin genilemesidir. nk, imdi bu sistem, yalnz Osmanl snrlar iindeki eitli dinlere bal olan tebaya deil, ayn
zamanda yabanc devletlerin lke iindeki yurttalarna ve zellikle tccarlarna da uygulanmaa baland. Avrupa devletleri, bykelileri ve
konsoloslar kanalyla lke-d ayrcalklar kazanmlardr. Bu kapitlasyonlar, 17. yzyl boyunca ve bunu izleyen dnemde Osmanl devletinin
d ilikilerinin allm kalbn ve niteliini deitirecektir.
3
16. yzyln sonlarna doru spanya'nn denizlerdeki stnlne meydan okumaya hazrlanan ve Bat Avrupa ile dnya denizlerinde hzla ykselmee balayan ngiltere'nin Osmanl devletine yaklat grlyor.
stelik, ngiliz tccarlar da Dou Akdeniz'le ticaretin gelimesi iin ngiliz hkmeti zerinde baskda bulunuyorlard. Bu gelimelerin sonucu
olarak 1578'de ngiltere'nin ilk stanbul bykelisi olan Willian Harborne
Osmanl bakentine geldi. yi bir diplomat olan Harborne, Osmanl devleti
zerinde tekelci ayrcalklara sahip bulunan Fransa'nn muhalefetine ramen, stanbul'dan ticaret serbestisi sz ald ve 1580 tarihinde yaplan
bir anlama ile ngiltere de Fransa'nn sahip olduu haklar ald. Sultan
III. Murat'n bu konuda ngiltere Kraliesi Elizabeth'e gnderdii mektupta, Kralie'nin tm nvanlarn gryoruz. Yaplan antlamada, hapsedilen ngiliz'in saptanm bulunan paray verir verir vermez serbest braklmas, ngilizlerin belirli baz vergilerden bakl ve ngiliz hkmetinin uyruklar arasndaki anlamazlklar zecek bir konsolosu tayin
etme hakk da bulunuyordu (Kinross, 1972: 324).
ngiltere ile yaplan bu antlama Fransa'nn ani tepkisine yol at.
Fransz hkmeti antlamay ortadan kaldrmak iin ok uratysa da,
nemli bir baar elde edemedi. Bunun iki nedeni olabilir: (i) Daha nce
deinildii gibi, Osmanl devleti spanya ve Portekiz'e kar ngiltere'yi
potansiyel bir mttefik olarak grmee balamt ve (ii) ran'la yaplan
savalarda Osmanl devletinin silah ihtiyac domutu. stenen silhlar o
srada bir i sava iinde olan Fransa karlayamayacana gre, bunlarn
bir baka byk devletten alnmas gerekiyordu.
ngiltere ile Osmanl hkmeti arasnda uzun mzakerelerden sonra,
1582 tarihinde, Harborne ngiltere Kraliesi'nin Osmanl Sultan nezdindeki ilk bykelisi nvann kazand. Bykelinin iki grevi vard: Kra74

lie'nin Kraliyet temsilcisi olarak diplomatik grevi ve Osmanl topraklarnda ticaret amacyla kurulan irketlerin ticaret ajan olarak ekonomik
grevi. stanbul'a bir ngiliz bykelisinin gelmesi Fransz ve Venedik elilerince tepki ile karlanmsa da, Osmanl sadrazam kendilerine, stanbul'un bar isteyen herkese ak olduunu sylemitir (Kinross, 1972: 326).
Osmanl tutumundaki deiiklik son derece belirgindir.
4
Sultan IV. Mehmet, imparatorluun kn durduracak reformcu
kiilerin grlerine itibar ettiinden, devletin ynetimini, Kprl Mehmet Paa ile ondan sonra olu Kprl Fazl Ahmet Paa'nm eline brakt.
Bylece, gelecek yirmi yl, Osmanl devleti son derece yetenekli bir sadrazam "hanedanlnn" dirayetli ellerinde ynetildi. 17. yzyldaki bu
nemli dnm noktasndan sonra, imparatorluun merkezi ynetimi yalnz sultann saray deil, ayn zamanda sadrazamn da sarayna gemitir.
Buraya "Bab- Al" ad verilecek ve bundan sonra Osmanl hkmeti anlamnda kullanlmaa balanacaktr. Mehmet Paa 1661 ylnda lnce yerine lkeyi 15 yl daha ayn dirayetle ynetecek olan Kprl Ahmet Paa geecektir. Kprller dnemi, Osmanl devleti iin ierde istikrarn
salanmas, darda ise prestij ve gcn greli olarak artmas dnemidir.
Ancak, yeni sadrazam sadaretinin ilk yllarnda ie bir yenilgi ile balayacaktr.
Osmanl imparatorluunun 17. yzylda Habsburg mparatorluu'na
ilk yenilgisi 1664 ylnda St. Gothard'da oldu. Bu sava, 17. yzylda Osmanl ordusunun ve asker bilgisinin dnemin gelimelerinin arkasnda
kaldm ak bir biimde gsterdi. 30 Yl Savalar sonunda Avrupa ordularnn rgtlenme, eitim, nderlik, taktik ve malzeme alarndan ok
byk deneyler kazand anlalm, Kprllerin ilk baarlar ve iyimserliklerine ramen, Osmanl ordusunun geleneksel yntemleriyle an
gelimelerinin gerisinde kald ortaya kmtr. Ancak, zafere ramen
Hristiyan ordusunun da kayplar ok bykt ve sava sonunda yaplan
Vasvar bar (Uzunarl, 1973: 412-3) genel hatlaryla Zitvatorok barn yeniledi.
Yenilgiden iki yl sonra, yani 1666 ylnda, daha nce bir iki liman
ele geen Girit adasnn bakenti Kandiye (Candia) igal edildi. Bylece,
Girit tam anlamyla bir Osmanl adas haline geldi. Kprl Ahmet Paa
bir sre daha Venedik'le mcadele ettikten sonra 1669 ylnda bar yaplacak (Uzunarl, 1973: 419-21) ve ar koullar zorlanmayacaktr. Venedik garnizonu arlklaryla birlikte adadan ekilmi ve Giritlilerin baka yerlere getmelerine izin verilmitir. Barn Osmanllar asndan
nemi, Dou Akdeniz'in artk tam bir Osmanl "gl" haline gelmesidir.
75

Ayrca, Girit'in Yunan Hristiyanlan, Ltin Katoliklerin baskc ynetimlerine kar Trkleri kurtarc olarak grmler ve zamanla ounluu
Mslmanl kabul etmilerdir (Kinross, 1972: 337).
Kprl Ahmet Paa bundan sonra kuzeye dnd. 1672'de Rusya ile
Polonya'nn aralarnda paylamak istedikleri Ukrayna Kazaklar Osmanllarn yardmn istediler. Kprl, ilerde Osmanl devletinin bana bela
olacan bildii bu "kuzey basks"n ortadan kaldrmak iin, Sultan da
bizzat sefere kmaa ikna ederek, Balkanlardan kuzeye yrd. Budan'dan Dinyester akarsuyunun kylarna varldnda Krm kuvvetleriyle buluuldu. Akarsu alarak iki nemli kale ele geirildi. Bu ilerleme
karsnda bar isteyen Polonya Kral ile Bua (Buczacs) bar yapld
(Uzunarl, 1972: 424-5). 1672 tarihli bu barla, Dinyeper ve Dinyester
akarsular arasndaki Podolya topraklar Osmanllara, Ukrayna'nn bir blm de Kazaklara verildi; Polonya Osmanllara yllk vergi vermee raz
oldu. Bylece, ksa bir sre Osmanl gc kuzeybat Karadeniz blgesine
egemen oldu ve Polonya'ya baskda bulunma ve Rusya'nn Ukrayna'da
stn duruma geme tasarlarna engel olma olanaklar dodu. Osmanllarn Dou Avrupa'da bu canlan ok ksa srd. 17. yzyln sonunda
Dou Avrupa'da stnl ele geirmek isteyen iki byk devlet, Avusturya ile Rusya, Osmanl devletini yenecekler ve bu noktadan sonra aralarnda stnlk mcadelesi vereceklerdir. Osmanl devleti de bu sre
iinde blgedeki topraklarn yava yava yitirerek Balkan snrlar iine
ekilecek ve hele son Viyana kuatmasnn baarszlndan sonra Orta
Avrupa'da herhangi bir iddias kalmayacaktr.
1672 ayn zamanda Kprl Ahmet Paa'mn lm yldr. Kprl'nn
olu ok kk olduundan, yerini kardei Mustafazade'nin almas bekleniyordu. Ancak, IV. Mehmet damad Kara Mustafa Paa'y sadrazamla
getirerek bu "hanedan" sadrazam ailesinin ynetimine son verdi. Bu davran da, Kprllerin canlandrmaa altklar imparatorluun artk
gerilemesinin nlenemeyeceinin ilk habercisi oldu. Kara Mustafa Paa'mn
Viyana kuatmas, bu yz yllk gl imparatorluun, belki de "can
havliyle" son saldrs olarak kabul edilebilir. Avrupa'nn imparatorluk
merkezinin Trklerin eline gemesi, devletin gcn arttrp mrn uzatabilir miydi? Ya da tam tersini dnrsek, byle bir giriimde bulunulmasayd, ordu krlp dklmeseydi ve Osmanl prestiji ar bir yara almasayd, devlet Dou Avrupa'da yitirdii topraklan geri almak olanana
sahip olabilir miydi? Bu durumda da, blgedeki Rus gcnn snrlandrlmas ynnde gelimeler ortaya kabilir miydi? Tarihte "olsa idi..."
diye balayp retici ve aklayc genellemelere varmak ve salam akl
yrtmek pek yoktur. Dolaysyla, byle bir zmlemeye girimek yzeysel ve yanltc olur. Ancak, u sylenebilir ki, Avusturya'nn giderek bl76

gede arln arttrd, Rusya'nn gneye doru srekli geniledii bir

dnemde, Viyana "hamlesi", Osmanl devleti eer blgede stnlk iddiasn srdrecekse, son anslyd. " K u m a r " oynand ve kaybedildi. Ama,
tarih asndan asl nemli olan ve zerinde dnlmesi gereken, devletin "kumar" oynayacak d u r u m a gelmi olmasdr. Bunu salayan gelimeler de tarihin "nesnel eilimleri"dir. Byk coraf keiflerin Avrupa devletlerinin kasalarn doldurup byk bir "ticaret devrimi"ne yolat, bunun giderek tarihin belki de en kkl hareketi olan "endstri devrimine"
varacak gelimeleri balatt, makinalamann sava endstrisine uyguland ve Rnesans ile aydnlanma ann Avrupa insannn kafalarn
aydnlatp bilimsel "pozitif" dnceyi gelitirdii bir ada Osmanl devleti ancak bylesine bir "kumar"la kazanp kaybedebilirdi.
2.

Son Hamle
1

Viyana kuatmas Osmanl tarihinin dnm noktasdr (Uzunarl,

1973: 439-59; Kinross, 1972: 341-8; Itzkowitz, 1972: 81-6; Marriott, 1930: 115,
122-3). zel yaamnda sefahata pek dkn bir adam olan Kara Mustafa
Paa, emperyalist bir fatih olarak dnyaya n salmak hlyasnda olan muhteris bir sadrazamd. Banaz bir Hristiyan kart olarak, I. Bayezit'in
tehdidini yeniledii, yani bi gn Roma'nm S. Peter alannda atla dolaacan syledii rivayet edilir. Viyana'y eline geirdikten sonra Ren akarsuyuna doru ilerleyip Fransa'nn "Gne" Kral 14. Louis ile savaacan
da sylemekteydi. Ama, ne yazk ki, bir asker komutan olarak yetenekleri
ok snrlyd.
Viyana kuatmas ncesinde Osmanl devleti Ukrayna'daki topraklarnn byk bir blmn Ruslara vermek zorunda kalmt. Bu tehdit zerinde durmak ve ona gre tedbirler almak aklc bir davransa da,
Kara Mustafa Paa'y asl ilgilendiren, Kanuni Sultan Sleyman'n baarsz olduu Viyana'nn almmasyd. Arad frsat ta kt. Katolik ynetimden m e m n u n olmayan Protestan Macarlar Kont Emnerich Tekeli'nin
nderliinde Habsburg mparatoru'na kar bir iki baardan sonra Osmanl sultanndan yardm istediler. Ayrca, Fransa'ya da yardm iin bavurdular. 14. Louis bu yardm vadederken (Fransa, Katolik olmasna ramen, Avrupa'daki genilemesinde karsndaki en gl devlet olan Kutsal Roma mparatorluu byk engel oluturduundan ve Protestanlar da
mparatorlukla mcadele verdiklerinden, Louis'nin Protestanlar desteklemesi uluslararas ilikilerin gereklerine uygundu) stanbul'daki elisi
araclyla, bir Osmanl-Avusturya savanda yansz kalacan belirtti
ve bylece Osmanllar savaa tahrik etti. Bu arada, Vavar barn yenile77

mek iin stanbul'a gelen Avusturya elisine tehditlerde bulunuldu ve

antlama yenilenmedi. Bu gelimeler, bir Osmanl-Avusturya savam artk kanlmaz klyordu.
1682 sonbaharnda Topkap Saray'nn nne Sultan'n alameti olan
at kuyruklar asld ve yaknda bir bat seferine klaca duyuruldu. 1863
ilkbaharnda Edirne'de byk bir ordu topland. Bu, eski Osmanl geleneklerine uygun olarak, din uruna Hristiyan Avrupa'ya kar giriilen
son byk Mslman seferidir. B u n u n karsmda mparator Leopoid, yetenekli bir general olan Dk Charles de Lorraine komutasnda bir ordu
toplad. Bu orduya Papalk, Alman prensleri ve Osmanllarla son antlamay dikkate almayan Polonya Kral Sobieski de asker gndererek yardm edecekti.
Sultan Belgrad'ta kald ve burada Peygamber'in kutsal emanetleriyle
birlikte ordunun komutasn sadrazamna brakt. Ordu Viyana'ya doru
yrrken Tekeli'nin Macar kuvvetleri de Osmanllara katld. Ordunun
byk bir blm 13 Temmuz 1683 tarihinde Viyana nlerine geldi. Mustafa Paa'nn en nemli eksii, tpk Kanuni gibi, ar toplarm getirememi olmasyd. Sadrazam daha ok Osmanllarn gerekten ok stn olduklar mayncla, yani kalelerin altndan alan tnellere ve burada
patlatlacak baruta gveniyordu. nce, Viyana'nn byk bir blmn
ablukaya alarak kenti dardan yardm gelmesini nlemee alt ve daha sonra tnel kazma iine giriildi. Kale altnda patlatlan maynlarn
at deliklerden bir iki kez kente girmek m m k n olduysa da, sonunda
pskrtld. Ancak, kenti savunanlarn ii de zordu ve yiyecek sknts
bagstermiti. te, tam bu srada Polonya takviye birliklerinin kentin
yaknlarna geldii haberi yayld. Gerekten, bir sre sonra Sobieski, kente
hakim bir tepe olan Kahlenberg'de kararghn kurmu bulunuyordu. Bu
tepenin Osmanllarca tahkim edilmemi olmas sadrazamn bir baka hatasdr.
Kentin kuatlmas ile ilgili olan Mustafa Paa, byle bir kuvvete kar tedbir alm deildi. Ayrca, yeni kuvvetin geldii grlm olmasna
ramen ordusunun bir ksmn bu dman ile uramak iin ayrmad. stelik, Tuna'dan geecek olan Avusturya ve Polonya takviye kuvvetlerinin
durdurulmas iini de gvenilirlii ok kukulu olan Krm Han'na brakmt. Kaleden top at ve tepeden svari birliklerinin saldrs baladnda, iki ate arasnda kalan Osmanl birliklerinin kaderi de o anda belli
oldu. Artk kuatmada kullanlan toplar geriye ekip Sobieski zerinde
kullanmak iin de vakit geti. Ordu dald ve Mustafa Paa yalnz Peygamber'in emanetlerini kurtararak geri ekildi. adr ise Hristiyan zaferinin bir ans olarak hl Viyana'da bulunmaktadr.
78

2
Kanuni Sultan Sleyman, 150 yl kadar nce, Viyana'y ulam sorunlar ve ar toplarnn olmamas yznden alamam, ama ordusuna da
hibir zarar verdirmeden geri dnmesini bilmiti. Mustafa Paa ise, bir
meydan sava vermi, yenilmi ve ordusu da darmadank olmutu. Baarszlk, Avrupa'da Osmanl Trklerinin fatih bir devlet olarak prestijlerinde byk yaralar at.
Viyana baarszlndan bir yl sonra, yani 1684'te Venedik Osmanl
devletine sava aarak Preveze ve Mora'y, Avusturya da Hrvanistan'm
byk bir blmn igal ettiler. Bu tarihten sonra, yeni ulus-devletleriyle
Bat'nm gc artk Dou'ya srekli galebe alacak ve bundan byle ikisinin arasndaki "uurum", yalnz asker deil, ekonomi ve toplumsal gelime alanlarnda da derinleecektir. Osmanl devleti ve slm dnyas
gerilemee balayacak, ya da baka bir deyile, gelimesi Avrupa'nnkine
gre ok yava kalacaktr. Bundan sonra Avrupa iin nemli bir tehlike
oluturamayacak Osmanl devleti, genileyen baka bir imparatorluun
konusu olacaktr: Rusya!
Viyana kuatmasnn baarszl gerekten Avrupa tarihinde nemli
bir dnm noktasdr. Byk hatalar yaplmasa ve Viyana dseydi, Osmanl devletinin snrlar Ren blgesine kadar genileyebilirdi. Osmanl
devletinin duraklamasn etkileyen temel elerin, bir asker zafer ile ortadan kaldrlabileceini dnmek tarihi bilmemek demektir. Dolaysyla,
baarl olunmas durumunda bile Osmanl devletinin Avrupa'nn "kalbini" uzun sre ynetemeyeceini sylemek yanl olmaz. Ancak, u da var
ki, Viyana'nm dmesi, herhalde Hristiyan dnyasnda byk bir ok etkisi yaratacakt. Byle bir oku nleyen ise Polonya Kraldr. Kendisini
"en Hristiyan Kral" olarak gren XIV. Louis ise, Osmanl devletinin ilerlemesini, Habsburg'larm dikkatinin douya ekilmesi bakmndan iyi karlad. O srada Burbonlarn genileme tutkularn snrlandrabilecek tek
g Habsburg mparatorluu idi. Bu arada, Viyana baarszlndan sonra
Osmanl devleti ile Habsburglar arasndaki sava 15 yl daha srecektir.
1684 ylnda kurulan "Kutsal Lig", Trklere kar 12. yzyln Hal seferlerinin niteliine brnmt (Marriott, 1930: 124).
3.

Avrupa G Dengesinde Osmanllar

1

1683-1699 yllar arasndaki Osmanl-Habsburg sava, modern Avrupa tarihi asndan son derece nemli bir savalar dizisidir ve zellikle
Avrupa g dengesi hesaplar asndan ele alnmaldr. Avrupa'nn belli
79

bal devletleri, Fransa'da XIV. Louis'nin (1643-1715) genileme politikasna kar, "g dengesi" kuramna uygun olarak mcadele etmiler ve
1648 tarihli Westphalia bar ile ksmen baar kazanmlard.
Ancak, Louis'nin genileme tutkusu burada bitmi deildir. Fransa'nn
srekli genilemesine kar etkili olacak ve genilemeyi snrlandrabilecek
iki devlet spanya ve Kutsal Roma mparatorluu idiyse de, ikincisi douda Osmanllar ve Macarlar tarafndan sktnldndan, Fransa'ya kar mcadeleye etkin bir biimde katlamamt. Nihayet, 1684 ylnda, Habsburg'larn nderliinde, Osmanlara kar, Polonya, Venedik, Papalk,
Bavyera, Brandenburg ve Saksonya'nn oluturduu bir "Kutsal Birlik"
(Holy League) kuruldu (Marriott, 1930: 125). te, bu tarihten drt y
sonra, XIV. Louis'nin Fransa'sna kar, hemen hemen btn Avrupa devletleriyle ngiltere'nin katldklar "Augsburg Birlii" kurulabildi.
Bu dzenlemeleri harekete geiren, Avrupa'nn batsnda Fransa, dousunda ise Osmanl mparatorluu'nun Avrupa ktasnda stnlk salama yolundaki giriimleriydi. Her iki durumda da, yani stnl kim kazanrsa kazansn, bu devletlerin toprak kazanlar Kutsal Roma mparatorluu'nun aleyhine olacakt. Dolaysyla, kurulan iki byk ittifakn
yelerinin savunma savalar yaptklar ve g dengesini korumaa altklar sylenebilir. Osmanllara kar savata "Kutsal Birlik'' Hristiyan ideolojisinin, Habsburg'lara kar savata ise Osmanl devleti Mslman ideolojisinin ampiyonluunu yapyorlard (Randle, 1973: 349).
Batdaki sava 1697 tarihli Ryswick bar ile belirsiz bir sona ulamsa da, 1713 tarihli Utrecht bar ile Fransa'nn gc ve genileme tutkusu snrlandrld. Douda ise Osmanl devleti yenildi. Bu arada, spanya
tahtnn veraseti konusunun yeniden bir Avrupa savama yol aacan
tahmin eden Habsburg mparatoru, Osmanl devletinin yenilgisinden tam
anlamyla yararlanamad. Dolaysyla, doudaki sava biran nce bitirip,
batdaki savaa hazrlanmak iin alelacele atekes grmelerine baland.
Doudaki sava 26 Ocak 1699 tarihinde biterek, Karlofa (Karlowitz) Antlamas imzaland.
2
Karlofa, gerekte, bir dizi antlamaya verilen addr ve bir yanda
Osmanl devleti ile te yanda Avusturya, Polonya, Venedik ve Rusya ile
4 ayr antlama imzalanmtr.
Avusturya ile imzalanan belgeden (Uzunarl, 1973: 589-95; Randle,
1973: 350-5) Osmanl devletinin artk Avrupa'da savunma durumuna getii aka ortaya kmaktadr. 25 yl sreli ate-kesle Osmanl devleti Macaristan ve Transilvanya'nn ok byk bir blmn brakm, Tise (Tit80

sa) ve Moro (Morava) karasular kylarndaki kalelerini ykarak, buralar silahszlandrmtr. Bosna'daki Avusturya garnizonunun kaldrlmasna karlk, Osmanl tebasmdan olanlarn Avusturya'ya getmelerine
izin verilmeyecek ve gedenler ise geri gnderilecekti.
Antlamann teki maddelerinden, artk Avrupa devletlerinin Osmanllardan ticari ayrcalklar zorla koparabilecek bir gce eritikleri ve hatta stanbul'un yerlemi diplomatik geleneklerini yenilikler dorultusunda zorlamaa baladklar anlalyor. Avusturya ile Osmanl devleti arasnda serbest ticaret kurulacakt. Bunu salayacak ve "en fazla msaadeye
sahip devlet" ilkesi temelinde yaplacak olan ticaret anlamas, taraflar
arasnda teati edilecek elilerce ayrntlaryla hazrlanacakt. Ayrca, stanbul'daki bykelilere Avrupa uluslararas hukukuna uygun ayrcalklar tannacak ve Katoliklere Osmanl topraklarnda nceki Osmanl yneticilerinin tand haklar aynen geerli olacakt.
Polonya ile imzalanan antlamaya gre ise, bu devlet Budan'dan ekilecekti, ama Osmanl devleti artk Polonya ve Ukrayna topraklarn brakyordu. Polonya bykelisi Osmanl topraklarndaki Katolikleri temsil yetkisine ve Avusturya'ya salanan ticari kolaylklarn eine sahip oluyordu.
Venedik'le yaplan antlama ile Mora ve Dalmaya'nn bir blm braklacak, ancak Grek yarmadas, Ege adalar ve Ragusa Osmanllarda
kalacakt. Alnp verilen topraklar zerinde Osmanllar Venedik uyruklu
kiilere vergi koyamayacak, taraflar arasndaki snr silahtan arndrlacakt. Ayrca, sava ncesinde taraflar arasnda yaplm olan ticaret anlamalar teyit ediliyordu.
Rusya'nn savata direnmesi ve elde edecei dnleri arttrmak istemesi zerine, bu devletle ate-kes zor salanm ve Karlofa'da ancak iki
yl sreli bir brakma imzalanarak, Azak Rusya'ya braklmtr. Rusya
ile asl bar antlamas 13 Haziran 1700 tarihinde stanbul'da imzalanmtr. Antlamaya gre, taraflar brakmay srdrecek ve ilerde yenileyeceklerdi. Dinyeper akarsuyu evresindeki kaleler yklacak, yerine yenileri
yaplmayacak ve iki lke arasndaki snrn belirli blmleri silahszlandrlacakt. ki devlet arasnda bir ticaret anlamas hazrlanacak, gelecekteki
anlamazlklar dosta zlecek, Rusya stanbul'a bir temsilci gnderirse,
bu temsilci, teki lkelerinkine salanan ayrcalklardan yararlanacak ve
kutsal yerlere haca gidecek Ruslar engellenmeyecek ve zel vergilere tabi
tutulmayacakt.
3
Karlofa, klsik Osmanl tarih anlatmnda, devletin duraklama dneminin balang noktas olarak kabul edilir. Bunun bir bakma doru
81

olduu sylenebilirce de, bu antlamalar dizisi baka bakmlardan da nem

tar. Bir kere, Karlofa, Osmanl duraklamasnn balang noktas olmaktan ok, daha nceki tarihlerde balayan ve uzun srecek olan uzun bir
srecin iindeki noktalardan biridir. kinci olarak, antlamann tarih asndan asl nemli gstergesi, Osmanl devletinin artk bir "savunma davas" ile kar karya bulunduunu ortaya koymasdr. Antlamalarla yklan kalelerin evresindeki topraklarn ve silahtan arndrlan blgelerin
ilerde savunulmas son derece g olacak ve Avrupa devletleri bu durumdan yararlanarak Osmanl devleti aleyhine daha kolay genileyebileceklerdir.
nc olarak, Osmanl devletinin yenilgi sonunda zorla verdii ticari ayrcalklar, artk Osmanl yneticisinin, Trklerin pek fazla itibar
etmedikleri ticaretin gelimesi iin, eskiden tek tarafl olarak verdikleri
ve istedikleri zaman geri alabilecekleri ticari dnlerden farkl niteliklere
sahipti. Herne kadar, henz endstri devriminin ilk aamalarn bile gerekletiremeyen Avrupa devletleri, Osmanl devletini ekonomik bakmdan hrpalayacak kadar bu ayrcalklardan yararlanabilecek durumda deillerse de, ilerde bu antlamalar rnek olarak deerlendirip devletin ekonomisini ellerine geireceklerdir.
Son olarak, ilerde ayrntlar ile grlecei gibi, Osmanllarn son derece g ve g olduu kadar da ypratc bir sre iinde, diplomatik
alkanlklarn brakp Avrupa diplomasisi iine, hem de kendilerine yabanc olarak Avrupa'da gelien uluslararas hukukun kurallarna uygun
bir biimde girmelerinin bir bakma ackl yksnn de balang noktalarndan biridir. Ksaca, Karlofa bir devrin bittiini ve bir bakasnn
baladn belirtir. Bylece, Osmanl mparatorluu ilk kez, aka bir
savata kesin olarak yenilmi bir devlet olarak bar imzalam ve uzun
sredir Osmanl ynetiminde bulunan Dr-l slm'n bir paras saylan
geni topraklar "kfir" dmana terketmek zorunda kalmt (Lewis,
1970: 37).
Avrupa diplomasisi asndan nemi ise, Fransa ve Osmanl devletine
kar Avrpa g dengesinin belirli bir sre korunmu olmas ve Fransa'ya
kar Avusturya ile birleen ngiltere'nin, bundan byle Avrupa sorunlarnda ok nemli bir rol oynamaa balamasdr (Randle, 1973: 357).
Karlofa antlamalar, genel olarak slm dnyas ile Avrupa arasndaki asker dengede tam bir dnm noktasdr. Sava, Osmanl ordusunun
bundan byle yeniden dzenlenmesini, glendirilmesini ve yeni yntemlere gre savamasnn kanlmaz olduunu gsterdi. Karlofa antlamas,
Osmanllarn asker gcnn nemli lde zayfladn ortaya koydu ve
Avrupa zerinde yzyllar sren Trk gcnn artk eskisi gibi olmad82

n ve hatta silinmee yz tuttuunu gsterdi (Uzunarl, 1973: 595).

Yenilgi ve bar antlamas, yalnz Osmanl devletinin d ilikilerinde,
asker zayflnn sonucu olarak savunmada olduunu iln etmekle kalmam, ierde de bu zayflktan yararlanan yerel yneticilerin Osmanl
merkezi otoritesine kar kmaa balamalarna da yol amtr.
lgin olan nokta, eyalet bamszlnn ilk grnd ve ileri gittii
yerlerin, Asya ve Afrika'daki eski slm topraklar olmasdr. Merkezden
kopmaa ynelik bu hareketler, Osmanl ynetimine kar toplumsal y a
da ulusal direnmeler deildi; ne nderleri ne de taraftarlar yerliydi. nderler ya Osmanl ya da Memluk asker snflarndan geliyordu. Bunlarn
ou, uzaklktan ve sultann otoritesinin zayflndan yararlanarak eyalet gelirlerinin daha byk bir blmn almak ve eyaletleri fiilen bamsz prenslikler durumuna getirmek isteyen as ve servenci paalar ve subaylar idi (Lewis, 1970: 38). Ulusal bamszlk ynndeki hareketler, ilerde, 19. yzylda ortaya kacaktr.
4
slm dnyas, Karlofa'y izleyen yenilgiler dizisine hazr deildi.
nk, 17. yzyln sonlarna kadar slm ve Hristiyan dnyalar arasndaki uzun ve iddetli atmada, baar ibresi hl Mslmanlar gsteriyordu. Tarihin nesnel aknn ald bu yeni eilim, Mslman dnyay
zmsz bir bilmece ile kar karya brakt. Siyasal ve asker felketler Mslman dnya iin yeni deildi; rnein, Abbasi Halifelii yklm,
ama Osmanl devleti slmiyetin snrlarn ve grkemini yeniden bytmt. Dolaysyla, eskiden olduu gibi, frtnann gemesini, Osmanl devletinin yeniden eski gcne ulamasn beklemek gerekiyordu. Ama, frtna dinmedi. 16. yzylda ortaya kan ve yakn sonulan hemen belli olm a y a n temel deiiklikler, "dnya iklimini" deitirmiti; etkilerini imdi
ve kalc bir biimde gstermee balamlard. Bu yeni ve allmadk
durum, Mslman dnyada genel olarak iyi ayr tip tepkiye yol at.
Birincisine gre tehis ak ve basitti: dinde Muhammet'in doru yolundan saplm ve Sufizm gibi akmlarla Allah'n birlii ve grnmezlii
zedelenmiti. Hastaln tedavisi ise, yeniden Allah'n doru yoluna, slmiyetin 7. yzyldaki temel ilkelerine geri dnmekti. Bu grn en nemli simas, Arabistan'da Abdlwahhab'tr (1703-1792). Abdlwahhab'm etkisi Arap llerinin tesine pek gememise de, bugne kadar slmiyet'in
karlat ikileme bir zm yolu olarak ayakta kalmtr. Bu, aka
grlmektedir ki, slmiyet'in duraklamasna kar tutucu bir tepkiydi.
kinci tepki yeniliki ve stanbul kaynakldr. Avrupa'nn baarsn
salayan temel gelimeler ve deiikliklerin ne olduu, belirgin bir biimde
83

olmasa bile, en azndan sezilmitir. Dolaysyla, stanbul'un tepkisi, baz

nemli gelime ve yenilikleri Osmanl toplumuna uygulamak ynnde
ortaya kt. ncelikle el atlan alan, Avrupa ordularn baarl klan yeni
asker teknolojiyi ele geirmek oldu ve Osmanl ordusunu Avrupa modeline uygun olarak yeniden dzenleme faaliyetleri balad. Ancak, ne yazk ki, bu tarihten sonraki tm yenilik giriimlerinde olaca gibi, Yenieri ve ulemann tutuculuu bu yenilik hareketlerini, yani ilerici tepkinin
baarsn baltalad. Dolaysyla, kr bir tutuculuk ve ortadan kalkmakta
olan toplumsal dzenin kmekte olan kurulu ve dncelerine ballk,
19. yzyln ortalarna ve belki de 20. yzyla kadar Mslman dnyaya
egemen oldu (McNeill, 1963 : 695). Dolaysyla, Osmanl devleti, bir Ortaa zihniyeti ve ekonomisiyle ama hibir Ortaa devletinin tamak zorunda kalmad bir brokrasi ve byk ve srekli ordunun ek ykyle
bir Ortaa devleti olarak kald ya da bir Ortaa devletine dnt. Hzla modernleen bir devletler dnyasnda pek az glenme ya da en azndan varln olduu gibi koruyabilme ans vard (Lewis, 1970: 36).

V.

KAN DAVASI: PRUT VE PASAROFA

1. Kan Davasnn Nedenleri

1673 ile 1878 yllar arasndaki 200 yllk sre iinde Osmanllar ve
Rusya tam 10 kere savatlar ve bu savalar Avrupa tarihinin neredeyse
ana konusu haline geldi. Bu sre iinde en uzun bar dnemi ise 29 yldr ve 1878 savandan sonra daha az savamlardr. Uluslararas sistemin
niceliksel aratrmaclar, 15. yzyldan bu yana inceledikleri sistemde,
nl istisnas dnda, uzun sren ve kalc dostluk ya da dmanlk olamayacan, savaan taraflarn ve ittifaklarn deimeden kalamayacam
belirtmektedirler. Gsterdikleri istisna, Fransa ve Almanya, Japonya
ve in ile Osmanl devleti ve Rusya'dr (Small ve Singer, 1970: 154-5).
Modern tarihte bu allmam durym bir dizi soruyu da birlikte getiriyor. Karadeniz'in Avrupa kys 18. ve 19. yzyllarda neden Avrupa'nn
e n ok savalan blgesi oldu ve Avrupa'nn en stratejik blgesi olan Flander dzlklerindeki savalarn saysn at? Osmanl devleti ile Rusya neden bu kadar ok savamlardr? Yine Bat Karadeniz blgesi, Flander
dzlklerindekinden daha ok askere nemden mezar oldu? Hi kuku yok,
bu sorularn says arttrlabilir.
Sorulara cevap aramadan nce, iki blge arasndaki benzerliklere temas etmek yararl olur. Bir kere, hem Flander dzlkleri ve hem de Bat
Karadeniz dz ve dolaysyla piyade ve svari savalarna uygundur. Her
ikisi de son derece nemli ulam yollar zerindedir. Karadeniz'in Avru84

pa kylar ve Flander dzlkleri stratejik denizlere komudur ve gl

devletlerin snrlarna yakndr. Ancak, benzerlikler ne kadar arttrlrsa
arttrlsn, Rusya ile Osmanl devleti arasndaki savalarn nedenlerinin
aratrlmasnda, bunlara ek olarak ve son derece temel ve uzun vadeli sorunlarla bu iki devletin birbirinden ayrldklarn sylemek gerekir.
Hereyden nce, klsik din esini ortaya koymak gereklidir, Mslman Osmanl devleti milyonlarca Ortodoks Hristiyan barndrmaktayd
ve bunlar da Rus bak asna gre byk bir bask altndayd. stelik,
Osmanl devleti hemen hemen tm tek-tanrl dinler iin kutsal saylan
yerleri ve Kuds' elinde bulundurmaktayd. Hacca gitmek konusunda
Ortadokslar, Katolik ve Protestanlardan daha da hevesliydiler. Dolaysyla,
bunlarn hacca gidip gelmeleri, hem srekli srtmelere hem de eitli
anlamalara konu olmutu. 1700 tarihli stanbul antlamasndan &onra
1739 tarihinde imzalanan bir baka antlama da "Rus yurtta ve din adamlarnn Kuds ve teki kutsal yerleri serbeste ziyaret edecekleri ve ziyaretler srasnda vergi demeyeceklerini" hkme balyordu. Bu madde,
1774 tarihli antlamada da aynen tekrar edilmiti. Yine din esinin erevesi iinde, Osmanllara kar Rus seferlerinin hemen hemen tm tam
bir "Hal r u h u " iinde yaplmtr. 1826 tarihinde Krm yarmadasnn
karsndaki Anapa kenti arln eline getiinde, Rus askerleri kente,
balarnda elinde bir ha tutan Ortodoks papazn arkasnda girmiler ve
1853 tarihli Krm savanda da Osmanl snrna ayn merasimle gitmilerdir (Blainey, 1973: 178).
Salt corafya esi, Ruslarn Osmanl topraklarna mdahale etmelerinin bir baka nedenidir. Karadeniz'e akan akarsularn Rus ticareti asndan ne kadar nemli olduunu anlamak iin blgenin haritasna bir
gz gezdirmek yetecektir. Avrupa'nn en uzun akarsuyu olan Volga, Petesburg'dan (sonra Petrograd ve nihayet Leningrad) Hazar denizine doru
akmakta ve Karadeniz'e dklen Don akarsuyuna bir noktada 70 kilometre
yaklamaktadr. Dolaysyla, Rusya'nn lkenin kuzeyinden Karadeniz'e
mal gndermesi hem kolay hem de ekonomik olmaktayd. Rusya'nn Avrupa kylarn evreleyen denizden yalnzca Karadeniz'in buz tutmad dikkate alnrsa, bu denizin hem Rus tccarlar ve hem de strateji
uzmanlar ve askeri evreleri asndan ne kadar nemli olduu kolayca
anlalr. stelik, Karadeniz'e baka Rus akarsular da dklmektedir.
te, Rusya asndan son derece nemli bu Karadeniz tam bir Trk
gl halindeydi. Ancak, Osmanl duraklamas ile birlikte, 18. yzyln sonuna gelindiinde Karadeniz'in kuzeyindeki tm akarsularn azlar Rusya'nn denetimi altna girdi ve 1786'da Sivastopol'da ve 1796'da Odessa'da
Rus deniz sleri kuruldu. Ksaca, 18. yzyln sonlarna gelindiinde Rusya Karadeniz'de hatr saylr bir deniz gc olmutu. Ancak btn bu
85

gelimelere ramen, Rusya, 19. yzyla girildiinde Boazlar' elinde bulunduran stanbul'un eline bakmakta, Osmanl iradesine balanmaktayd.
Bylece, stanbul ve Boazlar ele geirmedike bitmeyecek olan bir yar
balad (Blainey, 1973: 179).
Etnik e de, iki devlet arasndaki ok sayda savan temel nedenlerinden olmutur. Rusya, zellikle glendii 18. yzyln ikinci yarsndan
sonra, Osmanl imparatorluunun topraklarnda yaayan Slavlarn koruyuculuunu stlenmitir. Avrupa'nn gl ulusu akmlarnn Balkanlara
kadar uzand 19. yzylda ise, Balkan Slavlar (Srplar, Hrvatlar, Bulgarlar ve Makedonya Slavlar) Osmanl egemenliinden kurtulmak iin
sk sk Rus mdahalesini davet etmiler ve bu "byk aabey" de ksmen
Slav dayanmas, ksmen kendi ulusal karlarna hizmet ettii iin, bunu
"kutsal bir grev" olarak kabul etmitir. Osmanl ynetimine kar Balkan
ayaklanmalarnn hemen hemen hepsinde ya Rus tahriki ya da desteini
grmek mmkndr. Slav olmayan Grekler bile bamszlklarn bir lde Rus desteine ve Osmanllarn yenilgisi ile biten bir Osmanli-Rus
savana borludurlar. stelik, bu dava Rus i politikasnda da son derece
"popler" olmu, Dostoevski ve Tschaikowski gibi nller de Panislavizmin bayraktarln yapmlardr.
Bylece, corafya ile dini ve etnik balar, Osmanl-Rus ilikilerini etkileyen en nemli e olmaktadr. Rusya'nn bu savalarn ounu
balatmasnn nedenleri, Osmanl devletinin Karadeniz'le Akdeniz arasndaki stratejik Boazlar denetlemesi, Kutsal yerleri ynetmesi ve Balkan
Slavlarn hkmranl altnda tutmasyd.
2.

Uzun Srmesinin Nedenleri

Osmanl devleti ile Rusya arasndaki savalarn okluunun ve uzun

srmesinin nedeni ise, taraflardan birinin tekini kesin bir yenilgiye uratamamasyd. statistik adan deerlendirdiimizde, savalardan genellikle Rusya'nn galip kt aktr. Ancak, Rusya'nn bu zaferleri Osmanl
devletinin gcn srekli bir biimde zayflatamam, Rusya'nn asl amac
olan Boazlar'daki Osmanl denetimi gevetilememiti. Yalnz bir kere,
on savan onuncusunda, stanbul kaplarna kadar gelmilerse de, ngiltere'nin mdahale tehdidinin de etkisiyle durdurulmulardr. Bugne kadar bir kere bile Rus donanmas Boazlar zorlayp Akdeniz ya da Karadeniz'e geebilmi deildir.
Savalarn sk olmas ve uzun srmesinin nedeni, taraflardan birinin
tekini kesin bir yenilgiye uratamamas ise de, kesin bir zaferin neden
kazanlamad sorulmaa deer bir soru oluyor. Bunun cevabnn aratrlmasnda u noktalar nem kazanmaktadr (Blainey, 1973: 183-5).
86

Hereyden nce, apak olan nokta, her iki devletin de gl ordulara

sahip olmasyd. Ancak, birbirine komu ok sayda devletin gl ordulara sahip olduu bilindiine gre, bu zellik ok aklayc deildir. Her
iki devletin de kapsad alann ve nfuslarnn ok olmas, sava dizilerinin uzamasnda ve kesin zafer kazanlamamasnda etkili eler olduklar dnlebilir. stelik, taraflarn mttefik salama kalplar da savalar dizisini arttrm ve kesin yenilgiyi ya da yengiyi engellemitir. Eer
taraflarn deimeyen, srekli mttefikleri olsayd, teki eleri bir an
iin yok varsayalm, herhalde kar taraf ok dayanamazd. Ayrca, g
dengesi peinde olan Avrupa'nn gl devletleri, genellikle zayf olann
yannda savaa katldlar ya da "hayrhah" bir yanszlk izleyerek arlklarn koydular. Dolaysyla, Rusya 18., Osmanl devleti ise 19. yzyllarda
daha ok mttefik saladlar.
Ancak, taraflarn birbirlerine kar kesin zafer ve stnlk kazanamamalarnm en nemli nedeni, her iki imparatorluun bakentinin, baka
bir deyile "kalbinin" sava alanlarndan uzakta olmasnda aranabilir. 200
yl boyunca en ar yenilgi bile, impratorluklarn merkezlerini tehlikeye
drm deildir. in aslna baklrsa, mesafe, Osmanl ve Rus ordularnn en byk dmanyd. Rusya asndan, Karadeniz kylarna ordu
birlikleri ve malzeme getirmek son derece yava ve pahalya mal oluyordu.
stelik, Rusya iin Karadeniz'in t m n n denetlenmesi de ok zordu.
nk, asl donanmas Baltk denizindeydi ve bu donanma Akdeniz'den
kendini zorlayarak Karadeniz'e geebilmi deildi. Dolaysyla, Rusya'nn
ayr bir Karadeniz donanmasna ihtiyac vard. Bu da Rusya'nn az gelimi bir blgesinde s ihtiyacn ortaya karyordu. Donanmann yaamsal bir rol oynad Osmanl-Rus savalarnda, Osmanllar bu alanda daha
gl olduklar iin, zellikle 18. yzyln ortalarndan sonra Rusya karada daha gl olsa da, donanma zayfl savan genelinde nemli rol
oynuyor, Rusya'nn ldrc darbesini engelliyordu. 1. Dnya Sava'nda
bile, iki sava gemisinin eklenmesiyle Osmanllarn Rusya'ya nasl saldrd ve deniz stnln nasl hemen eline geirdii unutulmamaldr.
19. yzyln ortalarnda Rusya'nn Karadeniz donanmasnn greli olarak
glenmesiyle Krm savanda ngiltere ve Fransa gibi iki en byk deniz gcnn Osmannl devletinin yannda yer almalar, yalnz tarihsel bir
raslant deildir.
Tm bu aklamalardan sonra, Osmanl-Rus savalarna "mesafe ve
corafya hakim olmutur" demek abartma saylmamaldr. Belki de iki
lke arasndaki ilikilere uzun vadede belirli bir dzen verecek olan, taraflardan birinin kesin bir zaferi, bylece engellenmitir. Sonunda, mesafe
unsurunu yenen, endstri devriminin en nemli r n saylan demiryolu
oldu. 19. yzyldaki son Osmanl-Rus savanda (1877-1878 sava) gney
87

ve bat Rusya'da birka demiryolu hattnn yaplm olmas, bu devlete

cepheye birlik, top ve at tama olanam salad. Bu a v a n t a j da Rusya'nn
1878 zaferinin en nemli nedeni oldu. Rusya'nn kurduu demiryollarna
verdii nem ve bunlardan duyduu gurur, edebiyatn bile etkilemitir.
19. yzyl Rus edebiyatnda trenin ne kadar nemli bir yer tuttuunu
unutmayalm. Anna Karanina, sevgilisi Vronsky'yi 1877-1878 Osmani-Rus
savana gtrecek trenin altna atlayarak intihar etti ve kitabn yazar
Tolstoy bir tren istasyonunda ld (Sander, 1984: 149).
1877-1878 Osmanl-Rus sava, gerekten Rusya'ya byk bir stnlk
salam ve Karadeniz'le kk Balkan devletleri zerinde denetim kurmutur. Osmanl devleti ise, artk Rusya karsnda zayf olduunun bilincine varm ve hatta 1904-1905 Rus-Japon savanda Rusya'nn urad
ar yenilgiden yararlanmak frsatn bile dnememitir. 1878'den 1. Dnya Sava'na kadar srecek olan 36 yllk bar dnemini salayan, 1878
Berlin bar ile iki lke arasnda kurulan stat snflandrmasnn her iki
devlete de kabul edilmi olmasdr.
Osmanl devleti ile Rusya arasndaki son silhl atma 1. Dnya Sava'ndaki mcadeledir. lgin olan, Osmanl devletinin bu savaa Rusya'ya dmanl kadar, belki de ondan ok, Almanya ile olan ittifak dolaysyla katlm olmasdr. ki lke, 1914-1917 arasnda Karadeniz'in Asya
kysnda, yani Kafkasya'da savatlar ve bu savalar 1. Dnya Sava'mn
teki cephelerindekilere gre ikinci plnda kald. nl "ift" zayflam
ve mcadeleleri, ncekilerin aksine, Avrupa tarihinin ana temas olmaktan kmt. Yine son derece ilgin olan nokta, 1. Dnya Sava'nda her
ikisinin de yenilmi olmas, birbirlerine yine kesin bir stnlk salayamamalar v e ' her iki monarinin, 200 yl savatktan sonra, birbirlerine
kar verdikleri mcadele sonunda tarih sahnesinden ekilmeleridir. Karadeniz'deki "kan davas", gerek kan davalarnn ounda olduu gibi,
her ikisinin de "lmesiyle" sonulanacaktr.
3. Prut ve Pasarofa
1
II. Mustafa'nn (1695-1703) yerine geen III. Ahmet (1703-1730) bar
dnceli bir sultand. Avrupa gelimeleri ise Osmanl devletini Avrupa
iine ekecek nitelikteydi. spanya veraset savalar dolaysyla Avusturya
ile mcadele halinde olan Fransa'nn bykelisi stanbul'da Fransa ile
ittifakn yararlarndan sz ediyor ve Macaristan'da Habsburg'lara kar
ortak harekat neriyordu. Ancak, III. Ahmet Hristiyanlar arasndaki bu
savaa Osmanl devletini ilgilendirmedii iin girmek istemedi. Ayrca,
mcadele Fransa'nn aleyhine geliiyordu.
88

Osmanl devleti Avrupa mcadelesinin iine bir baka ynden ekildi.

Bu srada Rusya'nn 1709'da Poltava savanda sve'i kesin bir yenilgiye
uratmas, kuzeyde Rus gcn arttrmt. sve Kral Charles daha nce
diplomatik iliki kurmak istemedii Osmanl devletine snm ve buna
ramen Sultan tarafndan son derece iyi karlanmt. III. Ahmet, Rus
basklarna ramen Kraln verilmesini kabul etmemi, ancak Kral yeniden tahta koyarak Rusya ile sren bar bozmak istemediini de belirtmiti (Kinross, 1972: 371). Ancak, Ruslar Budan arazisine girerek Osmanl topraklarn ihlal ediyorlar ve burada karklk karyorlard. Ayrca, Budan'a snm bir sve birliini de ellerine geirmilerdi. Sonunda Sultan, Rusya'ya sava amaa ikna edildi. Rus bykelisi Yedikule'ye
hapsedilerek Budan zerine yrnd.
Seferin zamanlamas iyi yaplmt, nk ar hl kuzeyde meguld.
Prut'ta Osmanl ordusu zafer kazand; o kadar ki ar'n tutsak edilmesi
an meselesiydi. Byk bir sinir bunalmna giren ar Petro vasiyetnamesini bile yazd, ama akln bana getiren ei Catherine oldu. Onun dncelerine uygun olarak Osmanllara iki kez bar nerisinde bulunuldu ve
nihayet 2 Temmuz 1711 tarihinde Prut antlamas imza edildi (Uzunarl, 1978: 82-6). Prut barma gre, Azak ve evresindeki topraklar Osmanllara geri verilecek, Dinyeper akarsuyundaki baz kaleler boaltlacak, Rus ordusu Polonya'dan ekilecek ve sve Kral'nm lkesine serbeste dnmesi salanacakt. Bylece, Rus ar'nn Karadeniz'i bir Rus
gl haline getirme d yok oldu ve Rusya ile Osmanl devleti arasnda
25 yllk bir bar dnemi ald.
2
Byk bir seferberlik hareketine girien Osmanl devleti Prut'ta greli olarak kolay bir zafer elde etmiti. Sava bir anlaya sahip olan
Sadrazam Damat Ali Paa, bu kuvveti ve zaferin kazandrd morali,
imdi Osmanllardan daha hzl bir biimde gerilemekte olan eski bir dmana kar kullanmak istedi: Venedik. 1715 tarihinde byk bir ordu ve
donanma ile nce Korent ele geti. Eskiden olduu gibi Grekler Trkleri
kurtarc gibi karladlar ve Damat Ali Paa kolayca Modon, Koron ve
Navarin'i Venediklilerin elinden alnca t m Mora Osmanllarn eline geti (Uzunarl, 1978: 104-8).
Ancak, Damat Ali Paa'mn hesaba katmad Avusturya mparatoru
VI. Charlcs'n tepkisiydi. Vene^ik'in bavurular zerine iki devlet arasnda bir ittifak yapld. Bu.un zerine de Divan'da sava karar verilerek
1716 tarihinde byk bir Osmanl ordusu Belgrad'a doru harekete geti.
Varadin'de yaplan meydan savanda Osmanl ordusu bozguna urad ve
89

Damat Ali Paa savata ld. Avusturyallar daha sonra Temevar kalesini de drerek, Kanuni Sultan Sleyman dneminden beri Osmanllarn ynetimindeki ve Macaristan'daki son Osmanl kalesi olan bu yeri ellerine geirdiler. Temevar, bundan sonra "Kk Viyana" diye anlacaktr (Kinross, 1973: 376). Daha sonra Belgrad da decektir.
Artk bara varmak gerekiyordu; Karlofa ncesinde olduu gibi ngiltere ile Hollanda arabulucu oldular ve 1718 tarihinde Pasarofa'da bar imzaland (Uzunarl, 1978: 140-6). Bu antlama ile Osmanl devleti,
tm Macaristan', Eflk ile Budan'n byk blmlerini ve Belgrad da
dahil Srbistan'n nemli blgelerini elinden kard. Bu antlama ile Osmanl devleti Dou Avrupa'daki varln son derece zayflatrken, Avusturya mparatoru blgedeki stnln aka ortaya koymutur.
Karlofa ile Pasarofa'nm Osmanl tarihi asndan nemleri uradadr: Karlofa, Osmanl devletinin Avrupa iin ciddi bir tehlike olmadn, Pasarofa ise artk giriimde bile bulunamayacak bir g haline
geldiini gstermitir.
4. Ksa Sren Uyan: Lale Devri
Gerekte bir bar adam olan ama sadrazamnn sava emellerine
de kar kamayan III. Ahmet, Pasarofa barndan sonra 12 yl srecek
olan bar dneminde Batllama ve reform ynnde ciddi saylabilecek
giriimlerde bulunma olanan buldu. Haremin evirdii dolaplardan greli olarak uzak kalmasn bildi. Hogrl, Bat ile Dou'nun uygarlklarm birletirmesini bilen, modern dnyay anlayan ve gelimi bir kafa
yapsna sahip bir hkmdard. stanbul'da, Fransz Bykelisinin getirdii plnlara uygun olarak, kendine yazlk Saadabad Saray'n yaptrd.
Kendisine bu konularda gzel sanatlara ok dkn olan Sadrazam Damat
brahim Paa da yardm etti.
Avrupa ile bu al veriler, ilk kez, kltrel ve toplumsal hayat zerinde etkili olmaa balad. 1721'de Paris'te Osmanl Eliliinin balatt
moda, stanbul'da daha kk lde bir Fransz tarz ve stili modasyla
karlk buldu. Fransz baheleri ve dekorasyonlar, Fransz mobilyas
saray evrelerinde ksa bir sre t u t u n d u (Lewis, 1970: 47).
III. Ahmet dnemi, ayn zamanda Lale devridir (Uzunarl, 1978:
147-71; Kinross, 1972: 378-82). Lale, dnemin edebiyatnn, teki gzel sanatlarn ve Batllama hareketlerinin simgesi durumuna gelmitir. O kadar ki, bu iek, 20. yzylda cumhuriyet dnemine kadar Trk iirinin
simgesi olma d u r u m u n u korumutur. Ayrca, Lale devri, geici bir heves
de olmam, yeni bir dnyevilik, aydnlanma, rasyonel bir aratrma duy90

gusu ve liberal reform dnemini amtr (Karal, 1970: 55-6). slmc Dou'nun geleneksel dini deerlerine lik bir kart-arlk salamak zere,
yeni bilimsel gelimeleri, ekonomik refah ve asker gc iin de esin
kayna olarak Bat'ya baklmaa balanmtr. Bylece, lle, Bat uygarlnn etkisi altnda yeni domaa balayan "Trk Rnesans"nm simgesi olarak deerlendirilebilir. Herne kadar Arnold Toynbee, Osmanl devletinin, 1774 ylnda Rusya ile ac bir biimde sonulanan savatan kt
zaman tmyle iine kapank ve "Bat uygarlnn en kk bir izini
bile tamadn" belirtmekteyse de, Avrupa ile sava alanlarnn dnda
ilk temaslar Lle devri sralarnda balamt (Heper, 1974: 44).
1720 tarihinde Osmanl hkmeti XV. Louis'nin sarayna Yirmisekiz
Mehmet Sait Efendi adnda zel bir eli gnderdi (Lewis, 1970: 46-7). Resmi grevi Fransa ile ittifak salamakt. Ancak, sadrazam tarafndan Fransz fabrikalarn, kalelerini ve teki gelimeleri grp bir rapor biiminde
stanbul'a sunmas da istendi. Yazd rapor Osmanl devletinde gelecek
yeniliklerin el kitab durumuna gelmitir. 1727 ylnda ibrahim Mteferrika'nn stanbul'da ilk matbaay kurmas bu raporun aydnlatc etkisinin
sonucudur. Damat brahim Paa'ya sunduu raporda unlar yazyor:
"Gemite Mslmanlarla karlatrldnda o kadar zayf olan Hristiyanlar, imdiki zamanlarda neden bu kadar ok lkeyi ellerine geirmilerdir ve hatta bir zamanlar muzaffer Osmanl ordularn yenmektedirler?" Bu temel soruya cevap olarak, Mslmanlarn basiretsizlik uykusundan uyandrlmas gerektiini sylyor ve yle devam ediyor: "Mslmanlar dmanlarnn durumlar hakknda bilgi sahibi olmaldrlar. leri grl davranmal ve yeni Avrupa yntemleri, rgtleri, stratejileri,
taktikleri ve sava sanat konularyla yakndan ilgilenmelidirler" (Kinross,
1972: 381). Rapor blme ayrlmt. Birincisinde, iyi dzenlenmi bir
hkmet sisteminin devletler iin nemini belirtmekte ve teki lkelerde
var olan eitli rejimleri anlatmakta ve yorumlamaktayd. kincisinde, bilimsel corafyann devlet ynetimindeki yararlarna dikkati ekmekte,
nc blmde de, Avrupa ordularnn farkl eitlerini, talim alanlarndaki rgt ve disiplini, sava yntemlerini ve askeri kanunlarn inceleme konusu yapmaktayd. Sonu olarak da, Avrupa ordularnn stnln ve onlar rnek almann Osmanllar iin nemini belirtmekteydi
(Lewis, 1970: 48). Trklerin hukuk ve dzeni kabul etmede teki halklar
geride braktklarn, bu nedenle yeni askeri bilim ve teknikleri rendikleri taktirde bu devlete kar hibir kimsenin duramayacan sylemekteydi. Bundan sonra, eyhlislm'dan K u r a n ve teki kutsal kitaplar dndaki bilimsel kitaplarn bastrlmas fetvasn ald.
Bu arada bir Fransz soylusu olan Comte de Bonneval, slmiyeti kabul edip Ahmet adn alm ve Osmanl hizmetine girmiti. Kendisi 1731'de
91

topu ktalarn (humbarac) dzeltmekle grevlendirildi. Gerekten olumlu almalarndan sonra 1734'te skdar'da yeni bir retim merkezi
olan Hendesehane ald. Ancak, bu yenilikler uzun mrl olmad. Her
trl yenilie kar olan Yenierilerin basksyla okul kapatld.
III. Ahmet ynetiminin sonlarna doru, devletin Pasarofa antlamasndan sonra yararland ender rastlanan bar dnemi, dou snrnda
ran'la ortaya kan savala bozuldu. 1730 tarihinde ran'da iktidara yeni
gelmi olan Nadir Han karsnda uranlan yenilgi, sarayn taknlklarna ve saray evrelerinin "Frenk tarz"na kar kzgnln artmakta olduu stanbul'da bir "halk" ayaklanmasna yol at (Levvis, 1970: 47-8).
Hkmetin kendi ihtiyalarna kaytszlndan ve "gvur usullerinin" yaygnlamasndan rahatsz olan Yenieriler de bozucu seslerini duyurmaa
balamlard. Bask karsnda Sultan sadrazam halletti ve kendisi de
yeeni I. Mahmut lehine tahtndan ekildi. Bu olay sonunda da Lle devri
t m hzm yitirdi. brahim Mteferrika 1745 ylnda lnce matbaas da
almamaa balad ve tutucu ortam 1783 ylna kadar almasn engelledi. Bu gecikme, Trk rnesans olarak kabul edilebilecek olan Lle devri gelimesini uzun sre geciktirecektir.
VI.

TEN DAILMA SREC

1

Il. Mustafa Osmanl tahtna getii zaman, Kprllerle karlatrlabilecek kadar yetenekli bir sadrazam, Ragp Paa, lkenin ynetimini elinde bulunduruyordu. Geleneksel yaplarla Batllama arasnda bir uyum
kurmaa alt. D politikasnda da ayn u y u m ve dengeyi arad. Avusturya ile Rusya'nn devlet zerine bir "karabasan" gibi ken arlna
kar bir denge olmak zere, 1761 ylnda, yeni yeni gl bir devlet haline gelmekte olan Prusya ile bir antlama imzalad ve bunu savunma ve
saldr ittifakna dntrebilmenin yollarn aramaa balad. Byle bir
kmeleme iin Prusya'y semesinin temel nedeni, bu devletin hibir Osmanl topra ya da kar ile ilgisinin olmamasdr (Kinross, 1972: 394).
Ancak, III. Mustafa bir bar adam deildi. Avrupa'nn ilerinde Osmanl devletinin daha savakan ve "militan'' bir t u t u m almas gerektiini,
imparatorluun ancak bu yolla zayflamasnn nne geilebileceini dnyordu. "Ortayalln dinginlii" devleti olduu gibi koruyamamakta, imparatorluk hzla dalma srecine doru ilerlemekteydi. Tam bu srada, Rusya'da da kendisi gibi savakan bir ynetici iktidara gelmiti. Devletinin "genliinin diriklii" ile, arie Byk Katherina, yalanmakta
olan Osmanl devletini datp Boazlar'm kylarna yerlemek dncesindeydi.
92

Ayn tarihlerde Polonya Kral lnce, bu devletin bir kez daha paralanmas sorunu Avrupa gndemine geldi. 1764 ylnda Rusya ile Prusya,
Avusturya'nn da gz yummas ile, Polonya'y igal ederek bir "kukla"y
kral yaptlar. Prut bar ile Polonya'dan askerlerini ekmek durumunda
bulunan Rusya'nn bu t u t u m u n a Osmanl sultan tepki gstermekte duraksamad. stelik, Ruslar, kaan Polonyallar kovalamak bahanesiyle
Besarabya topraklarna girmiler ve burada bir kaleye snan Polonyallar ve Trkleri ldrmlerdi. Bunun zerine sava yanls olmayan Ragp Paa grevden alnarak Rusya'ya bir ltimatom verildi: Rusya'nn
Prut antlamasna aykr olarak girdii Polonya topraklarndan kmas
isteniyordu. Reddedilince sava iln edildi. Savata Osmanl birlikleri baarl olamadlar ve Ruslar Eflk ile Budan topraklarna girdiler.
Bu srada, yani 1769 ylnn sonuna doru, Rus yneticisinin d gc,
onu Yunanllar kurtarma gibi bir projeye itti. Bunda, o zaman daha Osmanl devletinin toprak btnln koruma politikas izlemeyen ve Fransa'ya kar her devletle birlik olabilen ngiltere de yardmc oldu. 1770 ylnda Rus donanmas Akdeniz'den Mora'ya saldrdysa da, taraflar nemli
bir baar elde edemediler. Sava Kafkaslar ve Avrupa'da da iyi gitmiyordu; Osmanl ordular Tuna'nn gneyine ekilmilerdi. Ancak, Rusya'nn
bu kadar glenmesi ilerine gelmediinden Prusya ile Avusturya arabuluculuk yaptlar ve 1771 ylnda atekes salanarak Bkre'te bar artlar grlmee balandysa da, Osmanl devleti Krm'n elden kmasna gz yummad iin sonusuz kald. 1773 tarihinde Silistre kalesi iyi
bir savunma yapt ve Rus ordusu bozuldu; Varna'ya doru ilerleyen bir
Rus birlii de pskrtld. Bundan yreklenilerek 1774'te umlu'da kar-saldnya geildiyse de Osmanl ordusu bozguna urad ve yedi saat iinde Kk Kaynarca bar imzaland.
2
Kk Kaynarca Antlamas, Osmanl devletini dardan datma amacna ynelik saylamaz. Ama, yeni ve belki de daha ciddi bir politikann
da balang noktasn oluturur: Osmanl imparatorluunu ierden datma! (Uzunarl, 1978: 422-5; Marriott, 1930: 151-4).
Kk Kaynarca, Rusya ile Osmanl devleti arasnda 200 yllk sre
iinde yaplan birok antlamann, uzun vadeli sonular asndan en
nemlisidir. Bu, iki devlet arasnda gelecek yzyl iinde imzalanacak teki antlamalarn temeli olmu ve Rusya srekli bu metne atfta bulunmutur.
Antlama hereyden nce Osmanl gururunu krd. Bununla, Sultan
yalnz Hristiyan nfusunun oturduu fethedilmi topraklar deil, ayn
93

zamanda Krm'daki eski Mslman topran da terketmek zorunda kald.

Rusya, bylece, ilk defa olarak Karadeniz'in kuzey kylarna salam bir
biimde yerlemi oluyor, Azak denizi ile Karadeniz arasndaki boaz da
denetlemee balyordu. stelik, bir zamanlar tm Karadeniz'i evrelemekte olan Osmanl topraklar, bu antlamadan sonra, Bu akarsuyunun
gneyi ile snrlandrlm hale geliyordu.
Ticaretini gelitirebilmek iin Rusya, istedii yere konsolosluk aabilecek, Rus ticaret gemileri Karadeniz'de serbeste ticarette bulunabilecek ve arie'nin tebas btn Osmanl topraklan zerinde ayn haktan
yararlanacaklard. Ayrca, Rus tebas, Osmanl devletinin daha nce ngiltere ve Fransa gibi "en fazla msaadeye m a z h a r " devletlere tand tm
ayrcalklardan aynen yararlanacakt. Doal olarak, Osmanl tccarlanna
da ayn haklar Rusya'da tannyordu.
Rusya'nn stanbul'daki diplomatik baars da en az bunlar kadar
nemlidir. Rusya, bundan byle stanbul'da srekli bir bykeli tarafndan temsil edilecekti. Ayrca, Rusya, bykelisinin kendi zel ibadet
yeri dnda, stanbul'da bir Grek Ortodoks Kilisesi de ina edebilecek ve
bu Kilise bykelinin koruyuculuunda bulunacakt. stelik, Osmanl hkmeti, Rus yurttalarnn Kuds ve teki kutsal yerlere yapacaklar hac
ve ziyaretlere izin verecek ve Sultan Hristiyan Kilisesi ve dinini srekli
koruyacakt. Rus bykelisi Ortodoks Kilisesi'nin her trl temsilini de
zerine alm bulunuyordu ve Osmanl hkmeti bu konudaki istekleri
komu ve itenlikle dost olan bir devletin ricas olarak kabul edecekti. Bu
maddeler, Rusya'nn Osmanl iilerine, sonu Krm savama kadar varacak olan mdahalelerinin de temeli olmutur. Bundan byle, Osmanl devletinin gl kuzey komusu, kendini Osmanl iilerine karma konusunda stn bir hakka sahip sayacaktr. Bu maddelerdeki dnlere baklacak
olursa, Kk Kaynarca'nm Rus diplomasisinin gerekten parlak bir zaferi olduu ve Osmanl diplomasisinin de ne duruma geldii aka ortaya
kacaktr.
Osmanl devletinin dalmas srecinde ikinci adm, Rusya'dan deil,
Avusturya'dan geldi. Avusturya'nn bunu baarmadaki yntemi gerekten ilgintir. Bu devlet, toprak ve nfus olarak Polonya'nn paylalmasnda aslan payn alm olmasna ramen, payndan honut deildi. Dolaysyla, Kk Kaynarca antlamasnn imzalanmasndan hemen sonra
Osmanl topra olan Bukovina'y eline geirdi ve Osmanl devleti de bu
oldu-bittiyi kabul etmek zorunda kald. 7 Mays 1775 tarihinde imzalanan
bir antlama ile bu ilhak resm hale geldi. Dolaysyla, tam bir "kapt-kat" oyunuyla, Avusturya, Rusya'nn uzun ve ykc bir sava sonucu elde
ettii topraklardan daha byk bir paray eline geirmi oluyordu. Daha
94

da ilginci, Bukovina baars Viyana ile St. Petersburg arasnda sk bir

dostluun da kurulmasna yol at ve iki devlet 1775 ile 1792 tarihleri arasnda Osmanl devletine kar mttefik olarak hareket ettiler.
Osmanllar iin sava, bir ncekinden de kt gitti. Bu arada I. Abdlhamit lm ve yerine yeeni III. Selim gemiti. 1790'da da Habsburg
mparatoru Joseph ld ve tahta kardei Leopold oturdu. Yeni mparator,
Osmanl devletinin daha da zayflamasnn Avusturya iin yararl olmayacan dndnden, 1790 tarihinde sava ncesi statkosuna dn
ieren bir barla savatan ekildi. Ancak, Rusya'nn Osmanl devletine
kar ilerlemesi sryordu.
Bu srada iin iine ngiltere'nin de girdii grlyor. Tm 18. yzyl boyunca ngiltere'nin d politikas, asl rakip olarak deerlendirdii
Fransa'ya kar arlk olmak zere Rusya'ya meylediyor ve bu devletin
Osmanllara kar genilemesine de gz yumuyordu. Ayrca, Rusya ile ticareti, Osmanl devletiyle olandan ok daha fazlayd. Ancak, Fransz Devrimi ile birlikte Avrupa'da g dengesi deimi ve Rus tehdidi ok ak
bir biimde ortaya kmt. Bu gelimelerin sonucu olarak, ngiltere'nin
Rus yanls politikas deiti ve 1790 tarihinde ngiltere, Prusya ve Hollanda arasnda Osmanl devletinin toprak btnlnn korunmas amacyla bir ittifak yapld. Bu Avrupa basksnn sonucu 1791 tarihli Ya
bardr. Bununla Rusya Dinyeper ile Bu akarsular arasnda kalan topraklar eline geirdi.
VII.

TANZMATA KADAR DPLOMAS VE RGT

1

17. yzyln sonu ile 18. yzyln banda Osmanl devleti Avrupa ile
greli olarak rahat ilikiler iine girmiti. Karlofa Antlamasnn imzalanmasndan alt ay sonra onaylanmas byk ve gsterili seromonilerle
olmutu. Bu, dosta ilikilere yol am ve bir yanda Osmanl hkmeti
ile te yanda Avrupa devletleri arasnda, ncekilere gre daha srekli diplomatik temsilcilerin teatisi ile sonulanmtr. Eskiden belirli vesilelerle
ve ancak ksa srelerle Avrupa bakentlerinde bulunan Osmanl diplomatlar imdi daha uzun sreler Avrupa'da bulunuyor, Bat uygarln daha
yakndan reniyor ve Bat'nn yalnz kltr yaamna deil, ayn zamanda hkmet sisteminin ileyiine de ilgi duyuyorlard. rnein, Avusturya'ya yeni Osmanl elisi olan brahim Paa, Viyana kuatmasnda asker
grevde bulunmu deerli bir devlet adam ve askerdi; imdi Viyana'ya
ok deerli armaanlarla bir "diplomat olarak giriyordu". stanbul'da ise,
Avusturya elisi, Sultan'n huzuruna kabul edilmeden nce, erefine veri95

len yemekte kendisine Boaz'da yakalanm balk kzartmas verilmiti ve

bu teki elilerin ouna lyk grlmeyen bir ziyafetti (Kinross, 1972:
366). ngiltere'nin yeni bykelisi Sir Robert Sutton daha nce Karlofa
barnn yazlmasnda yardmda bulunmutu. Bu hizmetinden dolay Sultan tarafndan ok scak bir biimde karland. Osmanl devletinin "dm a n " says azalm, diplomatik karlamalarda daha nce grlen arlklar trplenmee balamt. Ama yine de, Karlofa'y imzalamayan,
bunun yerine iki yllk brakmaya yanaan ve bunun yenilenmesi iin bir
sava gemisi iinde meydan okurcasna stanbul'a gelen Rus elisine kar
dosta duygular ve muameleden sz edilemez.
18. yzylda Osmanl devletinin Avrupa devletleriyle ilikilerinde bir
"silah" olarak savan yerini diplomasinin ald grlyor. Osmanllar artk Avrupa'daki rollerinin savunma olduunu ve bunun iin de mttefiklere ihtiyalar bulunduunu anlamlardr. Bu gelimelerin sonucu ise,
Avrupa lkelerinin geleneklerine uygun olarak, stanbul'da srekli diplomasi sisteminin kurulmasdr. Karlofa Antlamasna kadar, Hristiyan Avrupa'ya giren bir Mslman devlet olarak, Osmanl imparatorluunun diplomasisi tek tarafl ve karlkllk esasna dayanmayan bir uygulamalar
btnyd. Devletler arasndaki hukuk kurallaryla uyumayan bir biimde ve biraz da Avrupa devletlerinin hor grlmesinin sonucu, bu devletlerin gnderdii bykeliler zaman zaman kabul edilmi olmakla birlikte, Osmanl devleti srekli bykeli gndermemiti. Bu sistemin, devletin Avrupa'da dirik ve genileyici bir g olduu dnemlerde iyi ilemedii sylenemez. Ancak, imdi, Avrupa devletleriyle diplomatik ilikiler nem kazand iin, bu "karlksz diplomasi" Osmanllar "izole"
etmiti. Dolaysyla, devlet Avrupa devletleriyle ilikilerinde gsz bir
temelden hareket etmek zorundayd. erde, d ilikileri sistematik bir
biimde plnlayacak bir merkezi rgt olmad gibi, darda da devletin
uluslararas karlarn tutarl bir biimde koruyacak srekli elileri bulunmuyordu.
Ayrca, stanbul'daki yabanc elilerin de ii kolay deildi. Onlar da
yeterli iletiimin olmamas, Osmanl yaants iine girememeleri ve en
nemlisi, kendilerinin Trke ve Osmanl yetkililerinin de Avrupa dillerini bilmemeleri dolaysyla, ok zor durumdaydlar. 1699 ylnda, yani
Karlofa ile birlikte Bab- Al'de Tercme Odas'nn kurulmasyla biraz
olsun rahatladlar. Bu odann memurlar genellikle Yunan ticaret topluluunun iinden seilmekteydi.
2
18. yzylla birlikte, Osmanl hkmetine "Bab- Al" (Sublime Port)
denilmee balanmtr. Bu, Avrupa monarilerinde daha ok court deni96

len hkmeti genel olarak anlatan bir g merkezidir. Osmanllarda sultann sarayna verilen birok ad bulunmasna ramen, zamanla hkmet
hizmetlerinin yaygnlamas ve farkllklar gstermesiyle, nceleri Avrupallar tarafndan esnek bir biimde kullanlmaa balanm ve daha sonra "Osmanl hkmeti"nin yerine gemitir. Daha zgl olarak, Bab- Al,
herhangi bir kapya deil, belirli bir binaya ya da zamanla temel ynetimle ilgili binalarn t m n e verilen ad olmutur. 19. yzyln balarnda ise
ok zgl bir anlam kazand: Sultann sarayna bitiik, sadrazamn makamn, oturduu yeri ve onun hemen altndaki grevlilerin alma yerlerini ieren ve sadrazamn divannn toplanma yeri.
Bab- Al'nin olumasyla birlikte, doal olarak yazma hizmetleri
de nem kazanmaa balad. Bu hizmetler Saray'daki Saltanat Divanndan alnarak, ba olan Reis l-Kttap'la birlikte Bab- Al'ye tand. nceleri Bab- Al'de drt nemli daire gryoruz (Findley, 1980: 55-6): Adl
ilerle ilgili olan avuba, sadrazamn yardmcs durumunda bulunan
Khyabey, Reislkttap ve Vakanvis. 18. yzyn sonlarna doru yukardaki dairelerin Reislkttap'n denetimi altna girdii grlyor. Bu,
Reislkttap'n ilevlerinde nemli bir niteliksel deiiklie baldr. nceleri, yalnz yabanc hkmdarlarla yazma ve antlamalarn kayda geirilmesi ile grevli olan Reislkttap, gerilemekte olan imparatorluun
diplomatik ilerinin younluu ve ciddiyeti arttka, diplomasi faaliyetlerinin de merkezi durumuna gelmitir. Bylece, Reislkttap zamanla bir
cins "dileri bakan" olmu ve dairesinin nemi de artmtr.
19. yzylla birlikte, gerek Osmanl devletinde ve gerekse Avrupa'da,
imparatorluun varln srdrmesinin, yalnz asker yeteneklerine de, ayn zamanda Avrupa'nn byk devletleriyle ilikilerinde diplomasiyi
etkin bir biimde kullanarak, amalarn diplomatik aralarla da gerekletirmesine dayand anlalmaa baland. Bu d u r u m zellikle 1829 tarihli Edirne barndan sonra t m akl ile ortaya kt. Hele, Mehmet
Ah bunalmnn imparatorluu iine soktuu g durumdan Avrupa devletlerinin ortak t u t u m u n u n kurtarmas, artk diplomasiyi devletin vazgeilmez bir arac durumuna getirdi.
3
imparatorluk Avrupa devletlerinin ortak desteine bal kald srece, devletin asl gereksinim duyduu kiilerin, asker nderlerden ok, Avrupallar ile ilikileri iyi bilen ve bu lkelerle ibirliinin dayand eitli reformlar gerekletirebilecek nitelikte devlet adamlar olduu anlald. Bunu salayacak m a k a m askeriye olmayacana gre, Reislkttap'n dairesi a r t a n bir nem kazand. 1908 olaylarnn da gsterdii gibi,
gerek Osmanl ve gerek Cumhuriyet dneminde askerin devlet yaant97

sndaki yerinin kolay kolay ortadan kalkmad anlalmsa da, 19. yzyln son on ylna kadar, uluslararas politikann zel nitelii devletin d
ilikilerinde askerlerin etkisinin azalmas sonucunu dourmutur.
Gerekten, sz konusu dnem, asker ve dini kuruluun gerilemesine
ve saray ile reislkttaplk hizmetlerinin nem kazanmasna tank oldu.
zet olarak, bu gelimenin nedenleri yle sralanabilir (Findley, 1980: 67):
(i) Hkmet kurumlarndaki farkllamann sonucu olarak yeni Bab- Al
yrtme merkezinin ortaya kmas; (ii) asker-din kuruluun nemini
yava yava yitirmesinin yaratt yeni ykselme olanaklar; (iii) din gelenein deien dnya koullarnda artk rehber olamamas ve (iv) Osmanl devletinin yabanc lkelerle ilikilerinde artk asker gcne tam
anlam ile gvenememesinin sonucu olarak reislkttaplk hizmetlerine
artan bir gereksinimin ortaya kmas.
Reislkttapln altnda Divan- Hmyn Kalemi ve onun banda
Beyliki bulunmaktayd. 18. yzyla kadar bu makam "kalem" denen
blme ayrlmt. Bunlardan Beylik blmnn grevleri uydu: Yasalarn, Mslman olmayan tebann hukuksal statsne ilikin kurallarn,
yabanc lkelerle yaplan antlamaarn ve verilen ayrcalklarn kayd ve
bunlara uyulup uyulmadnn anlalmas iin gereken tedbirlerin alnmas. Tahvil kalemi, eitli tayinlerin zabtlarnn tutulmas ile urar,
has, tmar ve zeamet gibi toprak ayrcalklar verir ve bunlardan doan
geliri tayan tahvil tezkeresi karrd. Rus kalemi ise, rus denilen rtbelerin verilmesi iiyle uramaktayd. Bu kalem bir yazma kalemi olmakla birlikte, asl grevi din eitimini bitirmi olanlar rus snavna
sokarak, onlar din kuruluun eitli kademelerine tayin etmekti (Findley,
1980: 76). Grlecei gibi, ilkel bir dileri bakan durumunda olan reislkttap, aslnda din ilerinden dilerine, toprak ilerinden antlamalarn
kaydna ve denetimine kadar geni bir hkmet alannda sz sahibiydi.
Yetkileri bununla da kalmyordu. Divan- H m y n Kalemi'nden baka, reislkttapla bal bir baka daire Divan- Hmyn Tercman'yd.
Bu tercmanlar nceleri saraydaki divana hizmet etmekteydiler. Ancak,
Bab- Al'nin nem kazanmas ve saray divannn nemini yitirmesi ile
birlikte, tercmanlar da yeni ynetim merkezine tand. Reislkttap yava yava d ilikilere bakan biri olunca, tercmanlara da onun makamnn elemanlar gzyle baklmaa baland. 17. yzyln ortalarndan 1821
tarihine kadar bu grev stanbul'daki Yunan ailelerinin tekelinde kalmtr. Bunlar, tm yabanc dildeki belgeleri tercme etmekteydi. Resmi grmelerde Avrupa elilerinin demelerini sadrazam ya da sultana evirirlerdi. Kapal almalarda ise reislkttabm sylediklerini yabanc diplomatlara evirirlerdi. Tercman, Avrupal diplomatlar ziyaret eden tek
98

Osmanl memuruydu. Ksaca, d ilerin yrtlmesinde reislkttaptan

sonra en nemli m e m u r haline gelmiti (Findley, 1980: 77-8). Reislkttaplk kaleminde bir baka makam, Mektub-i Sadr- Al'dir. Ksa sylenii
ile Mektupu, sadrazamn haberleme sekreteriydi. Kendisine, gelen ve
giden mektuplarla ilgili olarak sadrazamn zel sekreteri gzyle baklabilir. Sadrazamla bu denli yakn ilikisi olmakla birlikte, reislkttaplkta
da nemli grevleri vard.
Reisilkttapln bir baka kalemi, Amed denen ve alc ya da kabul
edici olarak anlatabileceimiz broydu. 1777 ylnda kurulmu olup, reislkttapn zel sekreteri statsndeydi. Grevi, sadrazamn yabanc lkelere gnderecei ve saraya sunaca belgelerin hazrlanmasyd. Alc,
ayn zamanda reislkttapn yabanc diplomatlarla yapt toplantlarda
hazr bulunurdu ve onun lkede bulunan yabanc diplomat ve konsoloslarla haberlemesinden sorumluydu.
Divan- H m y n Tercmanlarnn hemen hepsinin Mslman olmayanlardan olumasnn nedeni, Osmanl ynetici ve aydnlarnn daha ok
Arapa ve Farsa bilmeleri ve ok aznn Bat dilleriyle aina olmasdr.
Bilenler de zaten bu grevi stlenmek istememilerdir. Hristiyanlktan
dnmelerin yerine Yunanllarn bu greve gelmelerinin nedeni, ite Mslmanlarn bu kltrel eilimleri ve stanbul'da bir cins Yunan "tccar
aristokrasisinin domasdr. Kentin Fener blgesinde oturan bu aristokratlar (Fenerli Rumlar), grevlerinden elde ettikleri geliri, ailelerinin genilemesi ve zenginlemesi, Yunan kltrn renme ve glendirme ile
hem Ortodoks hem de Osmanl hkmet sisteminde g ve statlerini arttrmak iin kullanmlardr (Findley, 1980: 92). Bunlarn bazlar ok nl de olmulardr. rnein, Alexander Mavrocordato, Kprl Ahmet Paa'ya hizmet etmi ve Karlofa bar grmelerinde kilit bir rol oynamt. Fenerli Rumlar zamanla siyasal grevler de almaa baladlar. rnein,
Eflk ve Budan gibi bal prenslikler Bab- Al'de iki tane Yunanl "Kap Khyas" tarafndan temsil edilirlerdi. Yunanl Rumlar bu siyasal grevlerini Bizans emperyalizminin "megali ideas"n yeniden canlandrmak
iin de kullanmlardr (Findley, 1980: 93).

99

Drdnc Blm
YALININ AVRUPA'DA GERLEMES

I.

GERLEME NEDENLER

Osmanl devletinin gerileme ve giderek paralanma nedenleri ok ve

karmaktr. Birbiriyle etki-tepki ilikisi iinde dnldnde baz nedenler kategorisi, bu bir zamanlarn gl ve geni imparatorluunun, sonunda ykmna kadar varacak temel zayflklarn ortaya koyabilir (Sander: 1984: 208-11):
1
Hereyden nce, daha nce de ksaca deinildii gibi, Osmanl devleti,
Avrupa'da Rnesans ve Reformasyon dnemlerini izleyen Aydnlatma a'nn ada dnceleri, yeni teknolojik bulular ve bunlarn sonucunda ortaya kan endstri devriminden uzak kalmtr. Avrupa'da Fransz
devrimini gerekletiren ulusal b u r j u v a snf, Osmanl devletinin ekonomik yaps iinde oluamamtr. 19. yzyln ortalarnda bunun clz bir
kopyas belirmise de, ilerde de deinilecei gibi, bu snf aznlklardan
olumu ve "ibirliki burjuvazi" niteliini kazanmtr. Nasl lkenin d
ilikilerinde son derece nemli ve gizli olmas gereken grevler Fenerli
Rumlarn elinde kalmsa, devletin snrlar iindeki ticaret, ihracat ve
ithalat, yine Yunanllarn, Yahudilerin, Ermenilerin ve Kuzey Afrika Araplarmn tekeline braklmtr. Bunlar da genellikle bah bulunduklar devletin karlar dorultusunda almlardr. stelik, stanbul, Atina ve
Selnik'te younlaan aznlk tccarlar, 19. yzyla kadar yabanc rekabete kar gmrk duvarlaryla da korunmular ve bylece devlet iindeki ekonomik zenginlik aznlklarn elinde birikmitir. Osmanl yksek dzey yneticileri ise, yine 19. yzyln ortalarna kadar, stanbul'daki hazineye vergi, fetih ganimetleri ve gelirinin aknn srdrlmesi dnda,
bu uzun vadede ykc gelimelerle yakndan ilgilenmemi ya da ilgilenememilerdir. 19. yzyln ortalarndan sonra durumun vehametine varan sultanlar ve st kademe yneticileri ortaya kacaksa da, bunlarn aldklar
101

tedbirler ya ok ge olduundan sonu vermeyecek ya da srklenilen savalardan mttefiklere verilen dnlerle, alman tedbirler sulandrlacaktr.
2
Endstri devriminin sonucunda Avrupa devletlerinin ordular tarafndan gerekletirilen byk teknik ve lojistik baarlar, Osmanl yneticilerince ok ge ve etkisiz biimde izlenmitir. Byk lde bu yzden, Osmanl ordusu, 19. yzyl boyunca girdii hemen hemen her savatan yenik kmtr. Bunda, daha nce eitli yerlerde deinildii gibi, Yenieri ocann yozlamasnn da pay byk olmutur.
19. yzyla gelindiinde, genel olarak asker brokrasinin ve zel olarak Yenierilerin gcn salayan iki temel ilke terkedildi: emeklilikten
nce evlenme yasa ve herhangi bir el sanat ya da ticaretle ilgilenmeme.
III. Murat, Yenierilerin siyasal amalar iin kullanlabileceini anlam
ve oca yolsuzlua itmek istemiti. rnein 1582'de eitim grmemilerin de ocak saflarna girmelerine izin vermiti. IV. Murat ise, Mslman
ocuklar Yenieri olarak yetitirmee balamt. Bylece, 18. yzylla
birlikte, Yenierilik babadan oula geen bir meslek olmaa balamt.
Ticarete de atlan Yenieriler, ok gemeden lonca rgtleri ve bu rgt
yelerinin karlar ve ballklar ile zdeme eilimi gstermilerdir
(Heper, 1974: 49).
Ayrca, Yenieri ocann ball belirli bir siyasal kuruma deil,
Osmanl sultanna idi. Savalarda srekli ordusunun banda bulunan yetenekli sultanlar dneminde, devlete asker ynden byk yararlar salayan ocak, sultanlarn saraya kapanmas ve imparatorluun genel knts iinde yozlam ve sultandan bamsz, istedii an ayaklanp dnler alan ve hatta sultanlar drp tahta oturtan "anari yuvalar" haline
gelmitir. Ocak, 1826 ylnda Sultan II. Mahmut tarafndan ortadan kaldrlm ve bylece olumsuz bir unsur bertaraf edilmise de, Avrupa sava
teknolojisindeki gelimeleri ok gerilerden izleyen Osmanl ordusu, tm
iyi niyetli abalara ramen, an gereklerine uygun bir biimde modernletirilememi, kaldrlan Yenieri ocann yeri doldurulamamtr.
3
Fransz devriminin Avrupa sahnesine daha bir iddetle sunduu ulusuluk ve ulus-devlet olma hareketi, Avrupa'nn ortasnda iki byk devlete, yani talya ile Almanya'ya, ulusal birliklerini armaan ederken, Avrupa'nn daha dousuna yaylarak, Osmanl devletinin Balkan ve Ortadou'daki topraklarnda yaayan uluslarn, bamszlklarn alp devletten ayrlmalar sonucunu dourmutur. Bylece, 19. yzylda, Osmanl imparator102

luu iindeki aznlklarn teker teker bamszlklarn almalaryla, devletin paralanma sreci de balamtr.
Burada, Avrupa tarihi asndan nemli ve Bat kaynaklarnda pek
zerinde durulmayan bir noktaya deinmek gerekiyor. Osmanl devletinin
temelde teokratik bir devlet olduunda kuku yoktur. Ancak, Osmanl ynetiminin hogrsz olduu ve aznlklar bask altnda tuttuu, merkezi
ynetimin bozulup baz yerel yneticilerin keyfi hareket etmee baladklar 19. yzylda bile, genel bir uygulama olarak ileri srlemez. zerinde egemenlik kurulan lkelerden devletin maddi ihtiyalar geldii ve
Osmanl hkmranl tannd srece, blgesel ynetimlere dorudan
pek karlmam, kltrel ve dini bask uygulanmamtr. Bylece srdrlen blgesel zerkliin, baml lkelerdeki ulusal benliin srdrlmesine yardmc olduu sylenebilir. Dolaysyla, ulusuluk akm Dou
Avrupa'ya geldii zaman, burada uygun bir ortam, dinlerini, dillerini ve
ulusal benliklerini koruyan topluluklar bulmutur. Ama, hogrl ynetim, bu topluluklarn bamszlklarnn kazanlmasnda yardmc olurken, Osmanl imparatorluunun da paralanmasnda nemli bir etken haline .gelmitir.
Ksaca, Dou Avrupa ve Balkanlar'da Yunanistan, Romanya, Bulgaristan, Yugoslavya ve Arnavutluk gibi lkelerin, bamszlklarn kazanmalarndan hemen sonra kolaylkla Avrupa sisteminde ulus-devlet olarak
yer almalarnda ve ulusal btnlklerini korumu olmalarnda, Osmanl
ynetim anlaynn hogrs, herhalde azmsanmayacak bir rol oynamtr. Avrupa'nn emperyalist devletlerinin elinden kurtulan teki ktalardaki devletlerin ulusal, kltrel ve ekonomik btnlk konularndaki
glkleri bugn bile ortadadr. Baz Avrupal tarihilerin dillerinden drmedikleri "Osmanl Dou despotizminin baskcl" iddialarna kar,
bundan anlaml bir kant bulunamaz.
4
Osmanl yksek kademe yneticilerinin lkenin karlat sorunlar
braknz zecek, daha anlayamayacak kiiler olmas, merkezi otoritenin
ypranmas sonucunu dourmu ve gerek ynetim eyalet beylerinin, valilerin ve paalarn eline gemitir. 19. yzyln ilk otuz yl iinde stanbul, Kavalal Mehmet Ali Paa gibi asi valilerini yola getirmee alacak
ve bu aba iinde daha da zayflayp, Avrupa'nn gl devletlerinin desteine karlk, uzun vadede ykc sonular douracak dnler vermek
durumunda kalacaktr. Yzyln ortalarna doru merkezi hkmet otoritesinin glendirilmesi iin eitli nlemler alnacaksa da, bu, devleti paralanmaktan kurtaramayacaktr.

103

Merkezi otoritenin zayflamasnn nemli bir sonucu, vergi sistemindeki bozulma oldu. Hazine mal gelir kaynaklar "iltizam" ad altnda ve
belirli bir cret karlnda, kiilere ve zellikle Yahudi ve Rumlara satld. Bunlar, 'dedikleri parann karln fazlasyla karmak istediklerinden, vergi ykmls zerindeki bask artt, "mltezimlerin" yolsuzluklaryla hazine fakirleti ve bylece ksr bir dng iinde merkezi ynetim etkinliini yitirdi.
Aslmda, merkezi ynetimin zayflamasnn ve paralanmann nemli
bir nedeni, devletin gcnn en yksek noktaya kt ve snrlarnn en
geniledii dnemlerde yatmaktadr. Osmanl devleti gibi, geni toprak
paralarna yaylm hibir otokrasi, bylesine byk bir "kara imparatorluunun" ykn srekli tayamazd. stanbul'dan Cezayir, Macaristan
ve Yemen'e kadar uzanan topraklarn fethi ve korunmas, esasl bir karlk alnmakszn, kaynaklarn bouna tketilmesi sonucunu dourdu. Belki, deniz stnlne dayanan uzun mesafeli ticaret bu a kapatabilirdi.
Ama, daha nce de grld gibi, Osmanl devleti gcnn zirvesinde
olduu zamanlarda bile, bylesine bir deniz stnlne ve ticaret olanana sahip olamamtr. Ksaca, merkezden ok uzakta bulunan toprak
paralarnn elde tutulmas iin devletin harcad asker ve ekonomik kaynaklar, bu blgelerin Osmanl hazinesine katklarndan ok daha fazlasn
alp gtrmlerdir.
5
Ekonomik ve mali durumun ktl, devletin paralanma nedenleri
arasnda en nemlilerinden biridir. Biraz nce deinildii gibi, Osmanl
toplumu bir endstri devrimi yaamamtr. Ekonomisi byk lde ufak
iletme birimlerine dayanan devlet, 19. yzylda bir gibi genileyen
kapitlasyonlar yznden, Avrupa devletlerinin ak pazar haline gelmi
ve zaten emekleme dneminde bulunan endstrisini gelitirmek, ayaklar
zerine kaldrmak olanana sahip olamamtr.
in ilgin yn, devleti bu durumdan k u r t a r m a k iin alman ekonomik
tedbirlerin bazlar ile Batllamaya kar unsurlar arasnda olumsuz bir
ban da kurulmu olmasdr. lerde ele alnaca gibi, Tanzimatm kii hak
ve hrriyetlerinde salad eitlik ilkesi, genellikle aznlklara y a r a r salamtr. Bir yandan "milletler", yani din siyasal topluluklar ek bamszlklar kazanmlar, te yandan da yeni ekonomik tedbirler birinci derecede aznlk tccar ve i adamlarnn iine yaramtr. Ekonomik konulardaki bilgisizlik yznden, bu gelimelere tepki dinsel bir nitelie brnmtr. Dolaysyla, bozuk mali ve ekonomik dzenin sokaktaki adama ykledii ek klfetler ile, halk tarafndan "gvurlama" olarak gr104

len Batllama hareketleri arasnda ba da kurulmu oluyordu (Heper,

1974: 72).
stelik, Osmanl devleti Rusya ile yapt savalarn mal ykn d
yardm ve kredilerle hafifletmee alnca, ortaya bir de "d borlar sorunu" km ve Osmanl maliyesi, brakn alm olduu borlan, bunlarn faizlerini bile deyemeyecek d u r u m a dmtr. Bu yzden de ekonomisi, byk lde, bor veren Avrupa devletlerinin denetimi altna
girmitir. lerde grlecei gibi, ttihat ve Terakki ynetiminin en byk
ura, kapitlasyonlarn kaldrlmas ynnde olacak ve bu ama tam olarak ancak Trk ulusal kurtulu sava sonrasnda gerekleecektir. Hatta,
Osmanl devletinin 1. Dnya Sava'nda Almanya'nn mttefiki olarak
savaa katlmasn salayan bir neden de, galip gelinmesi durumunda ngiltere ve Fransa'ya verilen bu ayncalklarm kaldrlmas umududur.
6
Osmanl devletinin teokratik bir nitelik gstermesi, yani devletin din,
dinin de devlet ilerine karmas, reform ve yenilik hareketlerini baltalamtr. Ayrca, slamiyetin o zamanki dini retisi, insana evresini aratrp, her alanda etkin bir yaam srdrmekten ok, i dnyasn zenginletirmeyi tlemekteydi. Tarihi Enver Ziya Karal'n deyiiyle,
"slm eitimi, tabiat ve cemiyet olaylarn zmeyi hedef tutmaktan ok,
kiinin i alemini, din ve edebiyat bilgileriyle sslemekteydi... (Avrupa
insan, 18. yzylda doann yasalarn bulup, bunlar retime uygulamaa
balarken) medreselerde yetien ve ulema adn tayan Osmanl bilginleri, Aristo devrini bir saman p gememi durumda idiler".

Osmanl devletinin bamszlk ve toprak btnln korumay d politikasnn temel ta yapan Avusturya Babakan Metternich de Osmanl
devletinin gerilemesini farkl bir yerde aramamaktadr. 1834 ylnda unlar sylyor:
"Trk imparatorluunun tarihi incelendiinde, ok temel ve srekli bir
zayflk kaynana sahip olduu kolaylkla grlyor. Bu imparatorluk,
geni topraklar ynetmektedir ama gl deildir. ok verimli topraklara sahiptir ama zengin deildir. Coraf konumu ok uygundur ama ticareti yoktur. Askerleri lmeyi bilir ama savamay bilmemektedir. Nasl
olur da hkmetmek isteyen Mslman gururunun artk hkmedecek gc yoktur?... Siyasal dnceler bu soruya cevap veremiyor. Toplant salonlar ve asker byk birlikler ok az eyi aklyor; aslnda bozukluun
kkeni ok derinlerde. Islmiyette temel bir durgunluk ve dolaysyla rme vardr. Trk imparatorluunda insan zeks, lks ve fizik zevkler
tarafndan ortadan kaldrlmtr... Trk imparatorluu Trk olduu iin
deil, Mslman olduu iin kmektedir. Onun yerine bir Arap imparatorluu koysamz da birey deimez. Ayn rme kaynaklar devam edecektir" (Sauvigny, 1962: 247-8).

105

Metternich'in deerlendirmesinde baz zorlama ve arlklar olduu

ileri srlebilir. Ancak, daha nce de belirtildii gibi, slm dnyasnn
16. yzylda karlat sorunlar 19. yzyla gelindiinde hl zememi
olduu, duraanlat ve dolaysyla temel zayflnn srd ve kolay
kolay da ortadan kaldrlamayaca nsezisi dorudur.
7
Rusya'nn Osmanl topraklar zerinde genileme ve Boazlar yoluyla
ak denizlere ulama politikas ile, ilerde grlecei gibi, ingiltere'nin
1878 ylndan sonra Osmanl devletini paralayp bamsz siyasal birimlere ayrma politikasna balamas da, imparatorluun zayflayp yklmasnda etkili oldu. ngiltere, Rusya ve Fransa gibi Avrupa'nn byk devletleri, bu emellerini gerekletirmek iin, imparatorluk iindeki ulusal ve
dinsel aznlklar bamszlk yolunda kkrtp desteklemiler ve eitli
Hristiyan ve Mslman mezheplerin koruyuculuunu stlenerek devleti
iten ykmak istemilerdir. Byk lde bu yzden, yalnz 19. yzyl
iinde drt tane Osmanl-Rus savann ktn belirtmek, konuyu aydnlatmak iin yeterli olsa gerektir.

8
Osmanl devleti, 1798 ylnda Napolyon'un Msr seferinden balamak
ve tm 19. yzyl boyunca srdrlmek zere, d politikada bir "denge
politikas" izledi. Devletin giderek zayflayp asker gcne gvenememesinden temelini alan bu politika, siyasal bamszln ve toprak btnln srdrmek iin, Avrupa'nn byk devletleri arasndaki kar
atmalarndan yararlanarak, d politikadaki arl u ya da bu devlete ya da devletler kmesine-vermek olarak tanmlanabilir. Gerekten,
Osmanl devleti 1798'den balayarak eitli dnemlerde, Rusya'ya kar
ngiltere'ye, Fransa'ya kar Rusya ve ngiltere'ye, ngiltere, Fransa ve
Rusya lsne kar Almanya'ya dayanmak yolunu tutmutur. ok kaba
biimde zetlemek gerekirse, 1798'den 1878 ylna kadar ngiltere'ye ve bu
tarihten sonra Almanya'ya dayanlmtr. 19. yzylda Osmanl devletinin
d politika gelimeleri bu ereve iinde deerlendirilmelidir.

II.

FRANSIZ DEVRMNN ETKLER

1. Devrimin Temel lkeleri ve slm Dnyas

Fransz devrimi gibi, btn 19. ve 20. yzyln nemli olaylarna damgasn vuran, modern an belki de en nemli "patlamas" zerinde burada aklayc bilgiler vermek gerekmez. Ancak, bu devrimin Osmanl
106

devletindeki etkilerinin aratrlmasnda (Lewis, 1953: 105-25), uzun vadeli temel niteliklerinin ortaya konmas ve bunlarn Osmanl devlet ve
toplum yaantsndaki yansmalarnn belirlenmesi yararl olacaktr.
Fransz devriminin t m dnyadaki uzun sreli etkisi, ancak lik niteliiyle aklanabilir. Bu devrim entellektel anlatmn dini olmayan
terimlerle yapan, Avrupa'nn ilk byk toplumsal ayaklanmas, kent-devlet uygarlnn her alanda "iek amas" olan Rnesansn, byk bir
ulus-devlette "ptrak" gibi almasdr. Bu adan bakldnda, likliin
pek de kol gezmedii slm dnyasnda ve bu arada Osmanl devletinde
tepki ile karlanm olmas gerekir. Ancak, ilgin bir eliki olarak, Fransz devriminin Hristiyan olmayan ve hatta Hristiyan-kart temasnn
da grmezlikten gelinemeyen bir ekicilii vard. Yalnzca kuramsal olarak dnldnde, Mslman dnya, dini inanlarndan hi fedakrlk
etmeden, onlar Hristiyanlkla hi karlatrmadan, Bat'nm gcnn srlarn bu devrim iinde ele geirebilir ya da en azndan baz k u r u m ve
dncelerini kullanabilirdi. Dolaysyla, uzun vadede dnldnde,
Bat'dan gelen yeni dnceler, Dou'da grup dayanmasnn temellerini
sarsmaa, yeni ballk ve benlik kalplar yaratmaa ve yeni hevesler ortaya karmaa balad. Fransz devriminin "pandora kutusundan" kan
bu dnceler, ok iyi bilindii gibi, szck ile zetlenebilir: zgrlk,
eitlik ve ulusuluk.
zgrlk, slmiyette eskiden hukuki bir terim olup, tutsakln aksini anlatmaktayd. Ancak, Fransz devrimini izleyen 19. yzyl iinde siyasal ierik de kazand: dardan glenmekte olan Avrupa emperyalizmine ve ierde koyulaan despotizme kar mcadele. Ama, ister d, ister
i anlam olsun, her ikisine kar yrtlecek mcadele de, anayasa, temsili hkmet ve hukukun stnln, yani halkn ynetime katlmasn,
bunlar da lik otorite ve buna uygun yasal dzenlemeler gerektiriyordu.
Dolaysyla, Mustafa Kemal'in mcadelesine kadar, Fransz devriminin bu
belki de en nemli ilkesi, slm dnyasnda yeerecek toprak bulamad.
Eitlik, slm dnyasnda deiik bir anlam kazand. Avrupa toplumlarndakinin aksine, slm dnyasnda toplumsal ve ekonomik eitsizlik
nemli bir ikayet konusu olmamt. slm toplumu, Fransz devrimi ncesi Avrupas'nn toplumsal snflarna ve kast ayrcalklarna sahip deildi. slm dnyasnn az gelimi ekonomisi, zengin ile fakir arasnda
byk uurumlar yaratmamt. kisi arasndaki fark, toplumun "korporatif" yaps, slmiyetin ahlki ve yardmlama gelenei ile dolduruluyordu. Bu yzden, eitlik ilkesinin asl etkisi uluslar zerinde oldu. 19. yzyln sonu ve 20. yzyln balarnda Bat'mn ulusal "kendi kaderini kendinin tayin etme" (self-determination) ilkesi ile birleerek, uluslar arasnda eitlik anlamm kazand.
107

Ulusuluk ise, Batl anlamda ortak bir dil, rk ve topraa bal dayanma olarak tanmlandnda, slm dnyas iin ok yeni bir kavram
deildi. Ancak, ulus, grup benliinin birincil temeli olamamt. slm dnyasnda grup dayanmasnn birincil temeli, ortak bir hanedanla (rnein, Memluk, Abbasi ve Osmanl hanedanlklar gibi) ballkla glendirilen belirli bir din cemaat iindeki inan kardeliiydi. Bu dnyada, tarihin yeni "misyonunu" tamamlayp, grup dayanmasnn en stn
birimi olarak ulus-devlet kurma baarsn Mustafa Kemal gsterecektir.
Dolaysyla, bu temel ilkelerin uzun sredeki etkileri dikkate alndnda, zellikle Osmanl devletinde grdmz 19. yzyln reform hareketlerinin z, Bat eitiminden geen ya da bu dncelerden etkilenen
aydnlarn yeni bir lik ve siyasal ballk kalb yaratma yolundaki abalardr.
2.

Devrimin Devleti Etkiledii Kanallar

Fransz devrimi, Osmanl toplumunu, askerlik alanndaki modernleme, diplomasi ve kurumlarnn gelimesi ile Fransa'nn kendine zg abalar olmak zere, ilk ikisi dolayl kanaldan etkilemitir.
in aslna baklrsa, Fransa ile Osmanl devleti arasndaki asker ilikiler, 18. yzyln balarna kadar geri gider. Kanun Sultan Sleyman'n
dostluk geleneinin devam olarak, I. Mahmut zamannda (1730-1754)
Count de Bonneval, Fransa'dan Osmanl ordusuna general olarak gelmi
ve daha sonra lkede kalarak Humbarac Ahmet Paa adyla asker alandaki hizmetleriyle n kazanmtr. Daha 1734'te Asker Mhendislik Okulu almsa da, faaliyeti uzun sre Yenieriler tarafndan engellenmitir.
1773 yl Osmanl devletinde donanma iin matematik okulunun alna
tank oldu. III. Selim ise, tehizat, yetenek ve eitimde Osmanl ordusunu
ada Bat ordularnn dzeyine getirmek iin asker reformlara (Shaw,
1965: 291-305; Karal, 1970: 61-5) ciddi bir biimde girien ilk Osmanl sultan saylabilir. lgin olan nokta, Fransz devriminin, III. Selim'in Fransz asker yardmna gvenmesini etkilememesidir. 1796 ylnda Fransa
Bykelisi General Aubert du Bayet'nin stanbul'a bir sr asker uzman getirdii biliniyor (Lewis, 1953: 110). Osmanl devletinde Fransa'nn
asker etkisi 1806'da Bykeli Sebastiani dneminde en yksek noktasna varmtr.
Asker yeniliklerin sonucu, yeni bir toplumsal enin ortaya kmasdr: gen ordu ve donanma subaylar. Bu adamlar, cehaletin rahatl iinde "barbar" ve "zndk" Bat'y dikkate almayacak durumda deildiler.
Tam aksine, hem eilimleri hem de grevlerini daha etkin bir biimde
yapmalar uruna, tutucu ve gericilere kar yeniliklerin yannda olacaklardr.
108

Ayn dnemde, III. Selim'in diplomasi alanndaki reformlar, Bat'ya,

yani Fransz devriminin na ikinci pencereyi amtr. Daha nce de
grld gibi, 18. yzyln sonuna kadar Osmanl devletinin yabanc lkelerde srekli diplomatik temsilcisi yoktu. Zaman zaman zgl amalarla zel misyonlar gnderilmekte, Bab- Al d lkelerle resm ilikilerinde, stanbul'da oturan bykelilerle temas kurmaktayd. Bu temaslarda bile devletin yerel Hristiyan tercmanlara (dragoman) dayandn
grdk. Ayrca, Osmanl yksek kademe memurlarnn pek az Bat dillerini bilmekteydi ve Avrupa ile dorudan deneyleri yoktu.
III. Selim, Avrupa'nn nemli merkezlerinde srekli bykeli bulundurmak ynnde harekete getiinde bile, gnderilenler, eski ekole ait,
Bat dillerini bmeyen ve dnya grlerinde tutucu kiilerdi. Bunlar,
gittikleri yerlerde ok az ey reniyorlar ve rendiklerinden de pek etkilenmiyorlard. Ancak, Osmanl diplomasisi asndan ilerde ok deiiklik yaratacak olan gelimeler de bu bykelilerle birlikte balad. Bunlarn yanlarnda gtrdkleri yardmclarnn asl grevleri, Avrupa dillerini ve toplumlarnn yaant biimlerini renmekti. Bu yardmclar, ilerde hem d, hem i politikada nemli makamlara gelecekler ve yenilik hareketlerinin de yrtcleri olacaklardr. rnein, ngiltere'deki bykelilikte birinci sekreter olan Mahmut Raif (lkeye dndnde ngiliz Mahmut) stanbul'a geldikten sonra, 1800-1805 tarihleri arasnda reislkttaplk yapm ve 1807'de askerleri Avrupa tipi niforma giymee ikna etmee alt bir srada, ayaklanma sonucu ldrlmtr. Yine darda bulunmu olan Amed Galip Efendi, daha sonra sadrazam da olmu ileri grl akll bir diplomatt. ok inanm bir reformcu olan Galip Efendi
19. yzyl Osmanl reformlarn gerekletiren siyasi ekoln kurucusu saylr (Lewis, 1953: 112; Karal, 1970: 46).
nemli olan, bu giriimlerin, ani sonular elde etmekten ok, Avrupa'da oturan, dil renen ve Avrupa'da revata olan dnce akmlarna
ak genlerin ortaya kmasn salamasdr. Bunlar, daha sonra Bab-
Al'de de hizmet grm ve buradaki sivil brokratik hiyerari iinde, asker reformlar gerekletiren subaylar gibi, Bat eilimli bir "aznlk"
oluturmulardr.
Bat'ya nc pencereyi Fransa'nn zel abalar at. Fransa, zellikle devrimden sonra, h e m genel "misyoner" heves, hem de yalnz kaldklar Avrupa'da hi olmazsa Osmanl desteini salamak amacyla, stanbul ve teki baz eyaletlere zel bir nem vermi ve sempati kazanmak istemitir. Ksaca, bu yakn ilginin amac, Fransz politikasna Osmanl desteini salamak ve Fransz devrimine de Osmanl sempatisini
kazandrmakt. B u n u n byle olduunu, stanbul'daki ilk cumhuriyeti
bykelinin (Descorches, 1793-5; Verninac, 1795-6; du Bayet, 1796-7) faa109

liyetlerinden, aldklar ynergelerden ve anlarndan reniyoruz. Bykelilerin de mesleklerine devrimle balamlar, stanbul'da devrimin
propagandasn yapmlar ve ayrca yayn faaliyetinde de bulunmulardr
(Lewis, 1953: 114-5).
zetlemek gereikrse, 18. yzyln sonlar ve 19. yzyln balarnn asker nitelikte reformlar yeniliki asker brokrasiyi, ayn dnemin diplomatik . reformlar ilerici sivil brokrasiyi, Fransa'nn kendi karlar iin
yrtt zel abalar ise Franszca konuan aydn bir tabakay yaratm
ve bu birarada, Osmanl devletinde gelecek reformlarn t a m anlamyla
yrtc "motoru" olmulardr.
Sonu olarak, asker ve sivil brokratlar ile Trke konuan Fransz
ve Franszca konuan Trkler, zellikle stanbul'da yeni ve atlmc bir
grup oluturdular. Dnemin fikirleri ve beenileri aralarnda serbeste
tartld ve devrimci Fransa'nn iyimser hevesi, rehberlik iin zaten Bat
Avrupa'ya bakmakta olan yeni Trk kua arasnda derhal olumlu bir
biimde karland.
3.

Devrimin Etkisi

Devrim, Fransa'nn nemli olmayan bir i sorunu olarak deerlendirildiinde, nceleri Osmanl devletinde pek etkili olmad. st dzey yneticilerinin yorumlarna gre, bu patlama, Osmanl devletini hi ilgilendirmeyen ve Osmanl topraklarna giremeyecek bir Hristiyan sorunuydu.
Hatta, Hristiyan devletlerin devrim savalar ile ilgilenmeleri ve bu yzden Osmanl devletini r a h a t brakmalar, Bab- Al'nin karma da olmutu. Bu yzden, Osmanl yneticileri Prusya ile Rusya'nn Fransz devrimine kar stanbul'da yrttkleri propagandaya hi kulak asmadlar ve
devrim savalarnn dnda kalmay yelediler. Ancak, t a m bir Osmanl
ihtiyatyla, Prusya tarafndan tanlncaya kadar yeni Fransz ynetimini
resmen tanmadlar. Dolaysyla, iki lke arasndaki ilikiler dostane olmakta devam etti. Hatta, III. Selim'in Fransa'daki yeni dzene sempati
bile duyduu sylenebilir. Ne de olsa, Fransz devrimini gerekletiren
b u r j u v a snf, Osmanl ekonomik ve toplumsal yapsnn iinde olumamt. Dolaysyla, devrimin Osmanl toplumuna dorudan bir etkisi dnlemeyeceine gre, III. Selim'in taht da sallantda olamazd. ki lke arasndaki ticaret de devam etti ve hangi ynetim tarafndan gnderildiklerine baklmakszn, Fransz asker uzmanlar Osmanl devletinde
iyi kabul grd.
Ancak, iyi ilikiler uzun sreli olmad ve 17 Ekim 1797 tarihli Compo
Formio antlamas ile Venedik topraklarnn bir blmn eline geiren
Fransa ile Osmanl devleti ilikilerinde yeni bir dnem ald. Bu antlama
110

ile, onya adalar ve Yunanistan-Arnavutluk kylarndaki baz blgeler

Fransa'nn eline geti. imdi, Osmanl devletinin geleneksel dostu Fransa,
ayn zamanda snr komusu olmutu ve dostluk bu ani deiikliin yaratt "oka" dayanamad. Ksa bir sre iinde, imparatorluun snrlan
iinde zgrlk ve eitlik haykrlar, Helen uygarlnn eski an ve erefinin iade edilmesi, Mora ile Girit'in Osmanl devletinden ayrlmas gerektii gibi rktc haberler gelmee balad. Napolyon Rumlar merkez otoriteye kar kkrtyordu. Komutanlarna verdii bir emirde almalarnn amacn yle belirtiyordu: "Halk kazanmak iin elinizden
geleni yapmz. Eer halkn bamszla eilimi varsa bamszlk duygusunu krkleyiniz. Yunanistan'da kabarmaa balayan milliyet taassubu,
din taassubundan daha kuvvetli olacaktr" (Karal, 1970: 101).
Bu gelimeler karsnda Fransa'nn stanbul'u rahatlatma yolundaki
giriimleri sonu dourmad. 1798 ilkbaharnda Reislkttap Ahmet Atf
Efendi, Divan tarafndan, siyasal durumla ilgili ve mttefiklerin Fransa'ya
kar kurduklar koalisyona Osmanl devletinin de katlmas yolundaki
davetleri hakknda bir rapor hazrlamakla grevlendirildi. Atf Efendi'ye
gre, Fransz devrimi, teki Hristiyan Avrupa devletlerini olduu kadar
Osmanl devletini de tehdit eden bir olayd. 1 Temmuz 1798'de Fransa'nn
Msr'a saldrmas ve daha sonra Filistin'deki faaliyetleri Atf Efendi'yi
hakl kard.
Fransz devriminin Osmanl devletindeki etkileri konusunda ilgin
olan udur: Fransa'da kraln idam edilmesi ve cumhuriyetin iln gibi Avrupa devletlerinin en ok tepkisini eken gelimeler, stanbul'da pek bir
etki yapmamtr. Osmanl devletinin bu dnemlerinde bir hkmdarn
ldrlmesi stanbul'daki yaamn olaan bir paras olduu gibi, Osmanllar yzyllar boyu Venedik ve Ragusa kent-devletleriyle yakn ilikileri
dolaysyla cumhuriyeti kurululara alktlar ve yeni bir cumhuriyetin
kurulmasnn tehdit edici bir taraf yoktu. Uzun vadede stanbul'u asl
rahatsz eden, devrimin lik nitelii oldu. Kilise ile devletin ayrlmas,
tm dini doktrinlerin yasaklanmas ve akln yceltilmesi tehlikeli dncelerdi. Franszlarn Hristiyanl reddederek slm dnyasna yaklatklar propagandas, nceleri biraz sempati ile karlanmsa da, zamanla
Osmanl yneticileri bu dostluun geleneksel slmi dzen ve ilkelere ynelttii tehdidin farkna vardlar (Lewis, 1953: 123).
Fransa Msr'dan ekildikten sonra siyasal dnceler yeniden stn
geldi. 1805 ylndaki Napolyon zaferleri ve Avusturya ile Rusya gibi Osmanl devletinin en byk dmanlarnn uradklar yenilgiler III. Selim'in iine geliyordu; sonunda Napolyon'u imparator olarak tand. Ancak, Fransz devriminin zgrlk ve eitlik gibi ilkeleri, ksa vadede
nemli bir etkide bulunmam olsa da, bir kere Osmanl topraklarna gir111

dikten sonra kk salmaa balad. Bu dnceler, 19. ve 20. yzyllarda

Osmanl reform hareketlerinin ana temas haline geleceklerdir.

III.

KANADIN KIRILMASI: 19. YZYILIN LK

OSMANLI-RUS SAVALARI

1. III. Selim Dneminde Genel Dunun

1
III. Selim 6 Nisan 1789 tarihinde Osmanl tahtna kt zaman, devlet gerekten byk tehlikelerle kar karya buluuyordu. Hereyden nce, yzyl kadar nce imzalanan Karlofa barlanyla Eflk ve Budan
beylikleri dnda kalan T u n a ' m n kuzeyindeki btn topraklar elden kmt. Artk, giderek glenmekte olan Avrupa devletlerine kar Osmanl
devletinin T u n a ' m n gneyini savunma olanaklar zayflamt. kinci olarak, 1774 tarihli Kk Kaynarca baryla Krm' ele geiren Rusya, Karadeniz'e tam anlam ile km ve elde kalan son Balkan beyliklerini de
tehdit edecek bir duruma gelmiti. nc olarak, 1789 ylna gelindiinde, Ruslar, Akerman, Bender ve Hotsin gibi byk Dinyester kalelerini
igal etmiler ve Besarabya ile Budan'a askerlerini sokmulard. Osmanlnn byk kuzey komusu, Avrupa'nn bir zamanlar grkemli, ama imdi kabuuna ekilmi bulunan Anka'snn kanadn krmaa hazrlanyordu. stelik, bir baka gl devlet de penesini teki kanada, yani Balkanlarn batsna atmaa balamt. Avusturya, Srbistan ve Bosna'y
tehdit eder duruma gelmi ve Belgrad elden kmt. Artk, devletin, stanbul dahil Balkan topraklarn koruyacak gc kalmam gibi grnyordu.
III. Selim bu tehditleri bir sre durdurmasn bildi. Tahta kt zaman 28 yanda olan Sultan, uzun bir sreden beri saraydaki ehzadeler
arasndan kan sultanlann hepsinden daha yetenekli, daha bilgili ve tecrbeliydi. ok gen yalarda Fransa Kral ile mektuplam ve Avrupa sor u n l a n n a gittike artan bir ilgi gstermiti. 1792 yln izleyen bar ortamnn Avrupa'daki glkler yznden olduunu ve ok gemeden Avusturya ile Rusya'nn Osmanl devletine kar yeniden s a l d m y a geeceklerini ok iyi biliyordu (Lewis, 1970: 39).
Avrupa devletleri arasndaki anlamazlklardan ve Avusturya'nn i
karklklarndan yararlanp, bu devletle itovi barn yapt. Bunu izleyerek, dikkatini ve enerjisini Rusya zerinde toplad ve 1792 tarihli Ya
bar ile Ruslar, daha nce elde ettikleri yerleri terketmee zorlad. Bt n bu gelimelerin sonunda, Tuna yeniden devletin batdaki, Dinyeper
112

ise doudaki Avrupa snrlan oldu. Dinyester ile Bu akarsular arasndaki topraklar yitirilmesine ramen, Eflk ile Budan ve Srbistan ile
Bosna Sultan'n ynetimi altnda kalmt. Son derece akll ve ileri grl bir h k m d a r olan III. Selim, ksa sreli olarak deerlendirdii bu
baarlaryla yetinecek kadar iyimser deildi. Daha nce de deinildii ve
ilerde de grlecei gibi, Osmanl devletinin d politikasn plnlayp yrtecek temel kurululan rgtlemee balamt. Devlet, asker bakmdan zayfladna gre, toprak btnlnn ve bamszlnn korunmasnda artk diplomasi n plna kyordu. Dolaysyla, bu uzmanlktan anlayacak kiilerin yetitirilmesi ve diplomasi kurumlarnn gelitirilmesi
gerekiyordu.
2
III. Selim, "Nizam- Cedid Ordusu" ad altnda nemli saylabilecek
asker yeniliklere de girimi ve bu yolda nemli yol da almt (Shaw,
1965: 302-5). 1806 ylma gelindiinde, zellikle Fransz subaylan tarafndan
yetitirilen, erleri istanbul'daki isiz genlherden oluan ve Fransz silahl a n kullanan Nizam- Cedid ordusu 25.000 askere sahipti. Bu ordu, ne yazk ki her savata etkili bir biimde kullanlamad. Ancak kullanld ender durumlarda da Yenierilere ve teki birliklere stnln aka
gsterdi. 1799 ylnda bunlardan Gazze'ye gnderilen 700', kaleyi ele geirmek zere Napolyon'un nderliinde ilerleyen Fransz ordusunun durdurulmasnda, Ahmet Cezzar Paa'ya byk yardmlarda bulundular. 1800
ylnda ingiliz donanmas iskenderiye'yi abluka altna aldnda, ngiliz
birliiyle karaya kan 2.000 Nizam- Cedid askeri baaryla ablukay srdrm ve bir yl sonra da teslim olmalann salamt. Bundan sonraki
alt yl iinde yeni ordu Trakya ve Makedonya'daki isyanlann bastnlmasmda snrl ama nemli hizmetlerde bulundu.
Ancak, Yenierilerin srekli itirazlar ve ayaklanmalan yznden,
Sultan yeni birlii stanbul'daki klalarnda t u t m a k zorunda kald ve bylece asl Osmanl ordusu etkisiz ve gvenilmez Yenierilerden olutu. Yeni birliin, ok ender durumlar hari, stanbul'da ve Yenierilerin savama azim ve becerilerinin ok eskilerde kalmas, ilerde greceimiz askeri
yenilgilerin nemli nedenlerinden biridir. Ancak, bu sonucun alnmasnda
Sultan'n da pay vardr. III. Selim'in en zayf, yan, inanlannda srar
edecek yreklilie sahip olmamasyd. Tutucu muhalefet genileme eilimi gsteren bir bunalma yol atnda, kendisini kurtarmak iin reformcu eleri feda etmekten ekinmemitir. B u n u n en iyi rnei, eitli olay
ve basklar sonucunda Nizam- Cedid'i 1807 ylnda lavetmesidir.
Nizam- Cedid deneyi ile aka ortaya kt ki, nemli asker, siyasal
ve sosyo-ekonomik reformlarla birlikte gerekletirilmedii taktirde, yeni
113

bir ordu kurmann Bat Avrupa'dakilere benzer bir baar ans yoktu.
Buna ramen, Nizam- Cedid Ordusu, 19. yzyldaki reform hareketleri
zerinde nemli etki yapmtr. Nizam- Cedid'in gerekten talihsiz kaderi,
varlm srdren reformculara, gerici askeri birlikler ortadan kaldrlmadka ve reformlarn kapsam ve derinlii arttrlmadka, giriilecek yeniliklerin baar ansnn olmadn gsterdi. stelik, ilerde, Yenierilerin
ortadan kaldrlmasndan sonra kurulan Asakir-i Mansure-i Muhammediye
birliinin ekirdei, yine bu ordudan geriye kalanlar tarafndan oluturuldu. Temel rgtlenmesi ve usulleri eskisinin hemen hemen ayn idi. Bylece, bu reformcu Sultan'n ordusu gelecekteki asker reformlara rnek,
ders ve model olarak, hepsinin ekirdeini oluturdu (Landen, 1970: 29-32).
2. Napolyon ve Osmanl-Rus Sava
1
Napolyon'un 1798 ylnda Msr'a saldrmas sonucunda Osmanl devleti, Avrupa'nn gl devletleri kendisini yalnz braknca, Rusya ile bir
ittifak imzalad (Karal, 1970: 31-3). Osmanl devletinin daha nce deinilen
"denge politikas"mn balangc olan bu ittifak, ak hkmlerinde klsik
bir asker yardmlamay ngryordu. Ancak, gizli hkmlerine gre,
Napolyon'un igal ettii Yedi adann Franszlardan kurtarlmas iin, Rus
donanmas Boazlar'dan serbeste geecek, ancak sava bittikten sonra
Karadeniz'e dnecekti. Bu, sonraki gelimeler asndan son derece nemli bir noktadr, nk bununla Osmanl devleti uzun sreden beri izlemekte olduu "Boazlar'n kapall" ilkesinden ilk dn vermi oluyordu.
Hatta, ar Rus basks altnda, 1805 ylnda imzalanan ikinci bir ittifakla,
Rusya'ya verilmi olan dn geniletilecek ve bu devlete Yedi adada bulunan askerleriyle ikmal balantsn salamak iin, bar zamannda da
Boazlar'dan gei hakk tannacaktr.
Osmanl-Rus ittifak Osmanl tarihinde byk bir nem tar. Resm
bir ittifak kabul edilemeyecek olan 16. yzyln Osmanl-Fransz dostluu
istisna edilecek olursa, Bab- Al, 1798 tarihine gelinceye kadar, uluslararas
ilikilerde ittifaklar sistemine girmemi ve yalnzclk ilkesine bal kalmt. Dolaysyla, Osmanl-Rus ittifak, Osmanl devletinin Avrupa lkelerince benimsenmi olan d politika ilkelerine kaymas anlamm tayordu. Yani, daha nce de belirtildii gibi, Bab- Al, asker alandaki yetersizliini rtmek iin, bundan sonra Hristiyan devletlerle ittifaklar yapmak d u r u m u n d a kalacaktr, ittifakn bir baka nemi, Avrupa politikasndaki etkisidir. Osmanl devletinde karlar olan devletler, artk Rusya'y ve daha da nemlisi Osmanl devletine yaklaabilecek bir Rusya'y
dikkate alarak, Yakndou sorunlaryla daha yakndan ilgilenmee balayacaklardr (Karal, 1970: 34).
114

2
Rusya'ya Boazlar'da salanan stnlk, Hindistan yolunun gvenlii
asndan en ok ngiltere'yi ilgilendirmi ve bu tarihten sonra Boazlar'm
kapall ilkesine balanarak, bu d u r u m u uluslararas bir ykmllk
haline getirmee almtr. Bylece, Osmanl devletinin bana, t m yzyl boyunca srmek zere, bir de Boazlar sorunu km olacaktr. Oysa,
19. yzyla gelene kadar Boazlar konusunda herhangi bir uluslararas
antlama imzalanmam ve bu stratejik su yolu tmyle Osmanl yneticisinin tasarrufuna braklmt. ngiltere'nin konuyu uluslararas alanda
ykmllk altma almak ynndeki abas, ilerde grlecei gibi, 1841 ylnda gerekleecektir. 1805 .tarihinde Rusya'ya verilen dn ise, bir yl
sonra kacak olan Osmanl-Rus sava ile ortadan kalkacaktr.
1806 tarihinde balayan ve 1812 tarihli Bkre bar antlamas ile
sona eren 19. yzyln ilk Osmanl-Rus sava, Rusya ile savamakta olan
Fransa'nn Osmanl devletini kkrtmas ve Sultan'n Eflk ve Budan
beylerini grevden almas zerine kt. Osmanl devletinin aleyhine gelien sava, 1812'de Napolyon'un Moskova seferinin hazrlklarna balamas zerine ve Rusya'nn bar nerisi ile bitti. mzalanan bar ile (Karal, 1970: 100) Ruslar toprak kazanlarndan yalnz Besarabya'y ellerinde
tuttular. Eflk ile Budan Osmanl devletine geri verildi. P r u t akarsuyu
iki devlet arasnda snr kabul edildi ve Karadeniz'e dklen iki az ortaklaa kullanlacakt. Rusya'ya gvenerek isyan etmi olan Srp tebas
iin Osmanl devleti baz ayrcalklar verecekti. Bu, Balkanlar'daki ilk
ulusuluk kvlcm ve bu ynde Osmanllarn verdii ilk dndr. 19.
yzyl ilerledike verilecek dnler bir gibi byyecektir.
19. yzyln balangcnda Osmanl devletinin i gelimeleri asndan
nemli bir hareket, 1808 tarihli Sened-i ttifak'tr. Osmanl devletinde 19.
yzyln anayasa hareketlerine mutlaka bir balang noktas bulmak gerekirse, buna Sened-i ttifak'la balamak yanl olmaz. (Karal, 1970: 93).
Bu belge sultann mutlak otoritesine ilk kez hukuki bir snrlama getiriyordu. Ancak, asl amac merkezi otoriteye kafa t u t a n ayan ve valilerin
ballklarnn yeniden salanmasdr. Daha nce, merkezi otoritenin zayflamasyla birlikte, Osmanl yerel yneticilerinin zaman zaman ayaklandklar ya da merkezden bamsz hareket ettikleri belirtilmiti. te,
hem Osmanl yneticisinin mutlak yetkisinin snrlandrlmas, hem de
merkezin glendirilmesi abalarnn Sened-i ttifak'la birletii grlyor. Buna gre, ayan ve beyler Padiah'a bal kaldklar srece (vergi
vermeleri, paray Padiah adna bastrmalar, istendiinde asker gndermeleri gibi) Padiah da kendilerini keyf bir biimde grevlerinden alamayacakt. Ayrca, Yenierilerin disiplinsizlii ve etkisizlikleri, Nizam-
Cedid ordusunun lavedilmesinden bir yl sonra, 1808 ylnda, Sekban-
115

Cedid adyla yeni bir ordunun kurulmasn gerektirdi. Bunlara bir rrek
niforma giydirildi ve Avrupa usullerinde talim gsterilmee baland.
3. Yunanistan ve Osmanl-Rus Sava
1
Yunanistan'n bamszln almasnn nemi, Osmanl devletinin paralanmasnda yeni bir sreci balatmasdr. Bu tarihten sonra ulusal aznlklar, baz byk Avrupa devletlerinin desteini de alarak, imparatorluktan ayrlacaklardr. Gerekten, Yunanistan'n bamszln almasndan
sonra 1. Dnya Sava'na kadar Osmanl snrlar iinde yaayan Balkan
uluslar, Osmanl devletinin girdii savalarda zayflamasndan yararlanarak ve byk devletlerin ulusuluk ynndeki sempatilerine dayanarak
bamszlklarn kazanacaklardr. Dolaysyla, bu bamszlk hareketlerinde, Osmanl merkezi otoritesinin zayflamas ve ynetimin bozulmasnn yannda, Fransz devriminin Avrupa'ya yayd ulusuluk ve liberalizm ilkeleri ile Avrupa devletlerinin destei de nemli etkenler olarak
saylmaldr.
Burada, zellikle Yunanistan'n ve genel olarak Balkan uluslarnn
kolayca bamszlklarn almalarnda etkili olan bir etkenden bir daha
ksaca sz etmek gerekir. Daha nce ayrntl bir biimde grdmz
gibi, 15. yzyldan bu yana Gneydou Avrupa topraklar Osmanl devletince ynetmekteyse de, blgede din, eitim, ticaret ve maliye byk
lde Greklerin ve teki uluslarn elinde kalm ve eyaletler blgesel
zerklie sahip olagelmilerdir. Ayrca, Fatih Sultan Mehmet dneminden bu yana, Osmanl yneticileri stanbul'daki Yunan Patrikhanesi'nin
faaliyetlerine hogr ile bakmlardr. Daha nce deinilen beratlar sayesinde Yunan Patrikhanesi yalnz Ortodoks Kilisesi'nin temsilcisi olarak
kalmam, ayn zamanda Osmanl merkez ynetimi ile Grekler arasnda
resm iletiim kanal olmutur. O kadar ki, Patrik, Osmanl sadrazamnn
Ortodoks Hristiyanlarn ilerine bakan yardmcs durumuna gelmitir.
Osmanl ynetim sisteminde aznlklarn saladklar zgrlklere bir rnek de budur. Osmanllarn bu ynetim anlay, Gneydou Avrupa'daki
uluslarn ulusal benliklerini korumalarnda nemli bir e oldu.
Yunanistan'n bamszl iin aba gsteren iki devlet, Fransa ile
Rusya'dr. 1815 Viyana Kongresi'nden gl kan Rusya, Grek lkesindeki ulusu duygular alabildiine kkrtm, 1821 ylnda Mora'da kan
ayaklanmada ba rol oynamtr. Dileri Bakan Castlereagh dneminde Osmanl toprak btnln koruma politikas izleyen ngiltere, 1822
ylnda yerine Canning'i gemesiyle politikasn deitirdi (Arnaolu,
1973: 98-101). Bunun nedeni ise, naslsa bamszln kazanacak gibi g116

rnen Grek yarmadasnn ve dolaysyla Dou Akdeniz'in Rus etkisi altna dmesini engellemek ve ngiltere'nin yardmndan doan minnet
duygularndan yararlanarak bu devlet ve blge zerindeki etkisini arttrmakt. Bylece, stratejik Dou Akdeniz'de muhtemel bir Rus genilemesine kar, belki de ilerde glenecek olan bir mttefik kazanm olacakt.
Fransa'ya gelince, bu devletin de Dou Akdeniz'de ngiltere'ninkine benzer stratejik karlar ve youn ticari ilikileri vard. stelik, yeni Fransz yneticileri, Napolyon'un Grek sempatisi zerine kurulu d politikasn srdryorlard.
Yunanistan'n bamszln kazanmas, 1815 ylndan beri srdrlmekte olan Metternich politikasna, yani Viyana Kongresi dzenine indirilen byk darbelerden biri, belki de birincisidir. Avrupa'nn neresinde
olursa olsun dzene kar ortaya kan ayaklanmalar bastrmay ve bu
yolda baka lkelerin iilerine karmay kendisine grev edinmi olan
Viyana dzeninin koruyucusu olan byk devletler, Grek ayaklanmasn
bastracaklar yerde, etkin bir biimde, kurulu dzene kar ayaklananlarn yannda yer alarak, kurduklar dzene ilk darbeyi indirmilerdir. stelik, bu ayaklanma, Osmanl snrlar iindeki ayaklanmalarn en plnl
ve sreklisi olmutur. Hibir ayaklanma daha nce ince ayrntlarna kadar bylesine dnlmemi, hibir ayaklanmadan nce byle bir hazrlk
yaplmamtr (ok, 1975: 68).
2
Burada, Yunanistan'n bamszlk hareketinin ayrntlar zerinde
durulmayacaktr (Armaolu, 1973: 99-105; ok, 1975: 68-73; Karal, 1970:
107-23). Osmanl devleti Mora'da balayan ayaklanmay, Napolyon'u Msr'dan atmak iin Msr'a giden askerler arasndan sivrilerek Msr valiliine kadar ykselmi ve elinde byk bir kara ve deniz kuvveti toplamay baarm bulunan Mehmet Ali Paa'mn yardmyla bastrmt. Ancak, gerek ngiltere'nin 1825 ylnda taraflar arasnda atein kesilmesi iin
Osmanl devletine verdii ltimatom ve gerekse 1827 ylnda bir ngiiizRus-Fransz ortak donanmasnn Osmanl donanmasn Navarin'de yakmas, bu devletin asilere kar srdrd savan hzn kesti. Bunlarn ynnda, 1828 ylnda balayan Osmanl-Rus sava, Yunanistan'n bamszln kazanmasnda nemli bir etken oldu.
Rusya ve Avrupa'nn byk devletleri, Yunan ayaklanmasn bir Hristiyanlk-Mslmanlk sorunu haline getirdiler. Bu durumda, Osmanl
devleti de konuya ayn adan bakmak durumunda kald (Armaolu, 1973:
105). Navarin olay Rusya'ya kar duyulan fkeyi arttrmt ve yanan
filo iin Osmanllarn tazminat istekleri de geri evriliyordu. likiler, b117

ykelilerin pasaportlarn istemeleriyle sonulanacak kadar gerginleince,

Rusya, 1828 Nisannda Osmanl devletine sava ilan etti ve sava balad.
Osmanl devletinin yenilgisi ve Edirne bar ile biten sava, Osmanl imparatorluunun paralanmasnda nemli bir aamay simgeler. Bu bara
gre, Avrupa'da Osmanl-Rus snr P r u t akarsuyu olmakla birlikte, Rusya Tuna deltasndan bir ksm toprak alyor, douda Anapa, Poti, Ahska
gibi mstahkem mevkiler Rusya'ya terkediliyordu. Eflak, Budan ve Srbistan'a yeni ayrcalklar tannyordu. stelik, Osmanl devleti, 22 Mart
1829'da ngiltere, Rusya ve Fransa arasnda imzalanan ve Yunanistan'n
bamszln kabul eden protokole de taraf olarak bu devletin bamszln tanyordu.
14 Eyll 1829 tarihli Edirne bar, Osmanl devletinin Kk Kaynarca'dan sonra imzalad en ar antlamadr. Hereyden nce, Rusya,
Tuna'nn denize dklen blmn ve Dou Anadolu'yu denetleyebilecek
yerleri eline geirmi oluyordu. kinci olarak, Osmanl devleti, Eflk-Budan ve Srbistan'a verdii ayrcalklarla ,bu nemli blgelerin zerkliklerini de bir lde kabul etmi oluyordu. nc olarak, Rusya'ya sava
tazminat olarak verdii para zaten kt durumda olan ekonomisini daha
da bozmutu. Drdnc ve en nemli nokta ise, Yunanistan'n bamszln kazanmasdr. Bamsz bir Yunan devletinin kuruluu, Osmanl devletinin dalmasnda bir balang noktasdr. eitli uluslara bal topluluklardan kurulmu olan Osmanl imparatorluu tebas iin, bamsz bir
Yunan krall, bundan sonra uygun bir rnek oluturacaktr. Ksaca, Osmanl devleti, yitirdii topraklardan da te, artk byk kuzey komusu
Rusya'y yenmek ve onu zararsz d u r u m a sokmak iin besledii btn
mitlerini yitirmi oluyordu. Bundan sonra, Osmanl devletinin toprak
btnlnn korunmas, kendi gcnden ok, Avrupa g dengesi politikasnn yrrlk deerine bal kalmt (Karal, 1970: 121-2).
Osmanl devletinin bu paralanma sreci, bir yl sonra yeni boyutlar
kazand ve 1529 ylndan beri Osmanl egemenlii altnda bulunan Cezayir, tam 300 yllk bir sreden sonra Fransa tarafndan igal edildi. Fransa'da uygulad ekonomik politikasnn baarszln rtbas etmek, uygulad bask ynetimine kar ortaya kan i huzursuzluun dikkatini
darya ekmek ve Bat Akdeniz'de Fransa'nn stnln salamak isteyen (Hurewitz, 1975: 242) Kral X. Charles, Cezayir'deki Osmanl valilerinin (Cezayir daylar) Akdeniz'de korsanlk yapmalarn bahane ederek, 1830 ylnda lkeyi igal etti. 1827 ylnda Navarin'de donanmasn
yitiren ve bylece eli kolu bal bulunan Osmanl devleti de, kuru bir
protesto ekmekten baka bir davranta bulunamad. 1830 ylna gelindiinde Dou Akdeniz'de Mora'y, Bat Akdeniz'de de Cezayir'i yitiren Osmanl devletinin paralanma sreci de hzlanm oluyordu.

118

IV.

DPLOMASNN CANLILII: MEHMET AL VE SONRASI

1. Mehmet Ali Ayaklanmas

1
Yunanistan'n bamszln almas ve Cezayir'in Fransa tarafndan
igalinden sonra, Osmanl devleti on yl sreyle bir valisinin ayaklanmasn bastrmak iin urat. Edirne antlamas ile bamsz Yunan krallnn kurulmas ve Fransa'nn Cezayir'e yerlemesi, Osmanl devletini
Akdeniz'deki iki toprak parasndan yoksun brakmt. Bunlardan da
nemlisi, Y u n a n bamszl ile bir ulusuluk, Fransa'nn Cezayir'e yerlemesi ile de bir smrgecilik rnei yaratlmt. Dolaysyla, imparatorluun dtan ve iten zlmesi iin bu rneklerin uluslar ve emperyalist Avrupa devletleri zerinde zendirici etkide bulunmas tarihin akna uygundu. te, bu dncelerin altnda, Osmanl devleti, bir yl
sonra, Mora ve Cezayir'in yitirilmesinin eziklii daha ortadan kalkmadan, Msr valisi Mehmet Ali Paa'nn isyan ile uramaa balad. Bu
isyan nceleri devletin bir i sorunu olarak grld. Ancak, valinin ar
basmas zerine, Msr ayaklanmas uluslararas bir sorun biimine dnt. Bylece, byk devletlerin Osmanl imparatorluu hakkndaki dnceleri ve politikalar da akla kavutu (Karal, 1970: 124-5).
Mehmet Ali ayaklanmasnn yzeysel nedeni, valinin Navarin'da yanan donanmasn yeniden kurmak iin Suriye'nin ormanlarndan yararlanmak ve bu yzden Msr'n y a m n d a Suriye valiliini de istemesidir.
Ancak, Msr valisinin bunun tesinde daha byk tutkular da vard:
(i) Msr' bitiik blgelerde, yani Sudan ve t m Arabistan'da en stn
g haline getirmek; (ii) stanbul'dan bamsz bir biimde hareket edebilmek; (iii) Msr valiliini bir hanedanlk biiminde babadan oula geirmek ve bylece bamszlk yolunda ilk adm atmak ve (iv) Suriye'yi,
Anadolu'yu ve hatta belki de t m Osmanl devletini eline geirerek, stanbul'da Osmanl yerine Mehmet Ali hanedanln kurmak.
Mehmet Ali Paa, bu emellerini gerekletirebilmek iin bal bulunduu devletten daha gl olmas ve baz byk devletlerin desteini almas gerektiini biliyordu. Bu yzden, Msr'da ekonomik, asker ve idar
reformlara giriti (Landen, 1970: 55-61). lk i olarak, Msr'daki t m topraklar devletletirdi. lkenin ana retim maddelerim devlet tekeli haline
getirdi ve yeni endstriler kurdu. Bu abalar sonucunda, Nil deltasnda
pamuk retimi gelitirildi, ekerpancar ve zeytin gibi endstriye hizmet
eden rnler ekilmee baland. Fabrikalar kuruldu ve genler, ticari ve
ekonomik baarnn srlarn renmek zere Bat lkelerine ve zellikle
Fransa'ya eitime gnderildi.
119

Mehmet Ali Paa t a m bir despot olarak bu reformlar yaparken, devletin bana bela olmay 300 yldr srdren Memluklular ve Vahableri
de, olu brahim Paa komutasndaki Msr ordusu ile dize getirdi (Landen, 1970: 46-8). Msr valisinin bu faaliyetleri, Msr'da ekonomik yatrmlarda bulunmu olan ve gl bir Msr' etkisi altna alarak ngiltere'nin
imparatorluk, yani Hindistan yolu zerinde stn bir duruma gemek isteyen Fransa tarafndan da desteklenmekteydi. Napolyon'un baarsz asker giriimleri ve politikas, 35 yl sonra tersine evrilebilir ve baarl bir
"Dou" politikas izlenebilirdi. Mehmet Ah de, emellerini gerekletirmek
iin arad byk devlet desteini bulmutu.
2
Osmanl Sultan II. Mahmut (1808-1839) ise, daha nce deinilen 1825
tarihli ngiliz ltimatomu zerine stanbul'a danmadan askerlerini Mora'dan eken, 1828-1829 Osmanl-Rus savama asker yardmda bulunmayan ve kendisinden bamsz hareket etmeyi srdren vahine ierlemekte ve kendisine iyi bir ders verilmesi gerektiini dnmekteydi. Byle
bir hava iinde, brahim Paa 1831 ylnda Suriye ormanlarndan yararlanmak gerekesiyle Suriye'yi igal etti ve 1832 ylnda biri Belen, teki
Konya'da olmak zere, zerine gnderilen iki Osmanl ordusunu ar yenilgilere uratt.
Bu durumda, Osmanl devleti iin byk devletleri yardma armaktan baka bir seenek kalmamt. Belika ve Hollanda sorunu yznden Avrupa'da megul olan ngiltere'nin isteksiz davranmas zerine, Fransa zaten Msr' desteklediinden, tek are olarak Rusya yardma arld.
Zayf bir Osmanl devleti yerine, di geiremeyecei ve Fransa tarafndan
desteklenen bir Msr'n gemesini Akdeniz'deki karlar asndan zararl
bulan Rusya ise, bu teklifi geri evirmedi ve 1833 ylnda stanbul'a bir
donanma ile 5.000 kiilik bir ordu gnderdi. Bylece, Rusya, Osmanl devleti zerinde, tpk 1798-1805 dneminde olduu gibi, etkili duruma geiyordu.
Bu durum, tahmin edilecei gibi, Dou Akdeniz'deki karlar asndan ngiltere ile Fransa'y harekete geirdi. karlarnn akt doruydu ama Rusya imdi her ikisine de meydan okumaktayd. stanbul'daki
Rus askerlerinin biran nce ekilmesini salamak iin, bu iki devlet, Mehmet Ali zerinde baskda bulundular ve bu bask sonucunda 1833 tarihli
Ktahya antlamas imzaland (Karal, 1970: 136). Bununla Mehmet Ali'ye,
Msr ve Girit valiliklerinin yannda Suriye valilii, olu brahim Paa'ya
da Cidde valiliinin yannda Adana'nn vergi toplama hakk verildi.
Bu antlamadan sonra, Rusya ile Osmanl devleti arasnda bir ittifak
antlamas imzaland. Bu, 8 Temmuz 1833 tarihli nl H n k r skelesi ant120

lamasdr (Karal, 1970: 137-8; Huewitz, 1975: 252-3; Armaolu, 1973:

118-20; ok, 1975: 85-6). Antlamann ak maddeleri klsik bir savunma
ittifakyd. Ancak, gizli maddesine gre, Rusya'ya bir saldr ortaya kt
taktirde, Osmanl devletinin zayfl gznnde bulundurularak, bu devlet Boazlar btn yaabnc devlet gemilerine kapatacakt. Askerlerini
ektikten sonra, bu ittifakla Osmanl devleti zerinde stn durumunu
srdrmek isteyen Rusya'nn bu tutumu, zellikle ngiltere tarafndan tepki ile karland. Daha antlamann mrekkebi kurumadan, gizli madde
renilmi ve Dileri Bakan Lord Palmerston'a gnderilmiti. Bakan
durumu ok endie verici buldu. Osmanl yneticileri, bu maddenin istisnas olarak, Rus gemilerinin her iki istikamette Boazlar'dan gemelerine izin verebilirdi. Gerekte, antlama Rusya'ya byle zgl bir hak tanmyordu, ama ngiliz yneticileri Rus ar'nn g durumda kalabilecek olan bir sultandan byle bir hak elde edebilecei kukusunu tayorlard. Fransa'nn da endieleri hemen hemen aynyd. Bundan sonra ngiltere en ksa zamanda Boazlarn kapall ilkesini uluslararas bir ykmllk altna almak iin gsterdii abalara hz verecektir. Bunun ilk
belirtisi, ngiliz Dileri Bakan'nm 26 Austos 1833'te Bab- Al'ye sunduu protesto notasdr (Hurewitz, 1975: 253-4). Bu notada, H n k r skelesi antlamas ile Osmanl-Rus ilikilerinin teki devletlerin itiraz edebilecekleri bir biimde deitii, Rusya bu ittifaka dayanarak Osmanl
iilerine silahl bir mdahalede bulunduu taktirde ise, ngiltere'nin sanki byle bir antlama yokmu gibi karlarnn gerektirdii bir biimde
serbeste hareket edecei belirtiliyordu.
3
Mehmet Ali ayaklanmasnn ikinci aamas 1839 ylnda balar. Valisine 1833 ylnda istemeyerek verdii dnleri geri almak isteyen II. Mahmut, toplad bir orduyu Mehmet Ali'nin zerine gnderdi. Ancak, bu
ordu Nizip'te yenildi. 1833 gelimelerini, yani yalnz kalacak Osmanl
devletinin yeniden ve bu kez bir ittifak antlamasna dayanarak Rusya'nn
yardmn isteyebileceini hatrdan karmayan ngiltere, bu kez Osmanl
devletinin arkasnda etkin bir t u t u m ald. Bir sre sonra, H n k r skelesi
antlamas ile Osmanl devleti zerinde salam olduu stnl uzun
sre srdremeyeceini anlayan Rusya da ngiltere'ye katld. Her iki devlete birden kar duramayacan hesaplayan Fransa'nn, Msr valisine
kar beliren bu gruplamaya katlmas ile 1840 ylnda Londra'da bir konferans topland. Burada, Msr'n yeni stats saptand ve Padiah'n
(1839'dan sonra Abdlmecit) 1841 tarihli ferman ile (Hurewitz, 1975: 276-8)
Msr valilii babadan oula gemek zere Mehmet Ali Paa'ya verildi ve
bundan sonra Msr valilerine, ayrcalkl statlerini teki valiliklerinkinden ayrmak iin, "Hidiv" denmee baland.
121

Devleti gerekten ok zor durumlara dren Mehmet Ali sorunu bylece bir zme kavuturuldukatn sonra, 18 Temmuz 1841 tarihinde Boazlar'm stats de karara baland. mzalanan Londra Boazlar Szlemesi ile, Boazlar'm bar zamannda sava gemilerine kapall uluslararas bir ykmllk altma alnd (Hurewitz, 1973: 279). Bu szlemeyi,
Avusturya, Fransa, ngiltere, Prusya, Rusya ve Osmanl devleti imzaladlar. Bylece, bu szlemeyle, Trk Boazlar ilk kez uluslararas bir
stat kazand ve ngiltere'nin bu yndeki abalar baarl oldu. Burada
iyi bilinmesi gereken bir nokta, Boazlar'm kapallnn yalnz bar zamannda uygulanacadr. Osmanl devleti bir savaa girdiinde, Boazlar' istedii gibi kullanabilir, yani diledii devletin sava gemilerine aabilirdi. Nitekim, ilerde incelenecek olan Krm Sava'nda bu d u r u m ortaya km ve Osmanl devleti ngiliz ve Fransz donanmalarnn Karadeniz'e gemelerine izin vermitir.
Sonu olarak, 1841 ylnda d u r u m u deerlendirdiimizde, Osmanl devleti zerinde koruyuculuunu kurmak isteyen Rusya gerilemi, Fransa'nn
Msr zerinde salamak istedii stnlk, belirli bir sre iin de olsa,
ortadan kaldrlm ve H n k r skelesi antlamas son bulmutu. Neresinden baklrsa baklsn, olaylardan krl kan tek devlet vard: ngiltere. imdi, Dou Akdeniz ve Yakndou'da etkinliini arttran bu devletle Osmanl imparatorluu arasnda ilikilerin incelenmesine geebiliriz.
2.

ngiltere ile likiler

1

1830'lara gelindiinde Avrupa kamuoyunda Osmanllarn imgesi olumsuzdu. Hereyden nce, Yunan bamszlndan sonra, Osmanl ynetiminin kt ynleri ve baskcl hakknda byk bir kampanya balatlmt. stelik, 1828-1829 Osmanl Rus savanda Rus birliklerinin kolayca
Balkanlara girmeleri ve Edirne barn zorla kabul ettirmeleri, Osmanl
devletinin asker gc konusunda giderek gelien kukular ortaya karmt. Hele, merkez hkmetin Mehmet Ali gibi bir valisine sz geirememesi, bunlarn zerine tuz biber ekmiti. Ksaca, Osmanl devletinin
yakn bir gelecekte ne olaca ortak bir Avrupa sorunu haline geldi. Rus
ar'nn daha ileri bir tarihte ortaya ataca deyimle "Avrupa'nn hasta
adam', bizim deyiimizle "Avrupa'nn yals" acaba yaantsnn sonuna
m yaklamt?
Konuya uluslararas ilikilerin temel mantndan baktmz zaman,
Avrupa'da g dengesinin korunmasn d politikasnn temel direi ha122

ne getiren ngiltere'nin, Osmanl devletinin toprak btnln ve bamszln koruma politikas izlemesi gerekiyordu. Yzyln son eyreine kadar izledi de. Ancak, ngiliz Dileri Bakan Palmerston (1830-1841
ve 1846-1851 yllar arasnda bu bakanl yrtmtr) bakanlnn ilk
iki ylnda Osmanl devletinin gelecei ile pek ilgilenmedi ya da yakndan
ilgilenecek zaman bulamad. Yunanistan'n snrlarn geniletmesine ses
karmad ve Msr valisi ile Sultan'n Suriye zerinde atmasna karmad. ngiltere'nin stanbul Bykelisi Sir Stratford Canning'in, Suriye
sava uzun srerse her iki tarafn da ok zayflayaca, sonunda imparatorluun ilk gelecek igalciye yem olaca ve bu durumda da ngiltere'nin
yaamsal ticaretinin zarara urayaca konusundaki grlerine de aldrmad (Rodkey, 1929: 570-1).
Ancak, 1833 ylnda hemen herey deiti. Daha nce de deinildii
gibi, Msr'a kar stanbul'u korumak zere ve Sultan II. Mahmut'un daveti zerine Rus askerleri Boaz'a knca ve iki lke arasnda sk bir ittifak yaratan H n k r skelesi antlamas yaplnca, Palmerston t u t u m deitirdi. 21 Mart 1833'te stanbul Bykeliliine gnderdii bir ynergede, "Sultan'n maliye, ordu ve donanmasn rgtlemesinde kendisine yardm etmeliyiz. Bunu salayabilirsek, Sultan lkesinin toprak btnln
koruyabilir" demekteydi (Rodkey, 1929: 572). B u n u n anlam, ngiltere'nin
Rusya'nn gneye doru genileme ritminden endielenmee baladdr.
Yeni Bykeli Lord Ponsonby'ye gnderdii ynergede ise unlar yazyordu:
"Osmanl hkmeti
birtakm tehlike ve
giltere'nin karlar
olan ve sistematik
Rusya'ya dayanmak

eski politikasna dnp ngiltere'nin yardmn ararsa,

glkler nlenmi olur mesajn Sultan'a iletin. nOsmanl devletinin karlar ile uyumaktadr. Gl
biimde Osmanl imparatorluu aleyhine genileyen
tehlikelidir" (Rodkey, 1929: 572-3).

Bundan kan sonu udur: Palmerston, ngiltere'nin Dou Akdeniz'deki geleneksel politikasna dnmek ve Rusya'nn H n k r skelesi antlamasyla Osmanl devletinin iilerine karmasn kesinlikle engellemek istiyordu. Bir baka ynergede ise unlar yazyor:
"Osmanl hkmetinin balatm bulunduu reformlar srdrmesi iin
faaliyet gsteriniz. Osmanl devletinin tfek gereksinimi varsa, ingiltere
hkmeti istedii kadar ve ok ucuz fiyatla verecektir" (Rodkey, 1929:
576).

Buraya kadar zetlenen ynergeler, ngiltere'nin politika deiiklii

ve bu devletin ilerde ataca admlar dikkate alnrsa, Palmerston'n 18331839 dneminde temel dncesinin u olduu aka ortaya kmaktadr:
Osmanl devleti, ngiltere'nin Dou Akdeniz'deki geleneksel karlarn
tehdit eden ve Hindistan yolunu tehlikeye dren Rusya'ya kar g123

lendirilecekse, Yakndou'da bar korunmal ve Rusya'nn mdahale edebilecei atmalardan kanlmaldr. kinci olarak, eer Mehmet Ali'nin
elinde bulunan zengin ve geni topraklar Osmanl imparatorluundan ayrlacak olursa, bu devletin toprak btnl ve bamszl tehlikeye girecektir ve bu durum da ngiltere'nin. Yakndou'daki yaamsal karlarna uymamaktadr. Dolaysyla, Palmerston'm bu dnemde izledii politika,
Avrupa devletlerini, Osmanl imparatorluunun bamszl ve toprak
btnlnn srdrlmesinde sorumlu hale getirerek, Yakndou sorununu uluslararas bir platform iine sokmakt (Hurevvitz, 1975: 267).
Bu temel dnceleri, ngiliz Bykelisi Ponsonby, Bab- Al'ye yle aktard:
"Eer Osmanl devleti eski gcne kavuacak ve toprak btnln koruyacaksa, bunun yolu giriilen reform hareketlerini baltalayarak bir sava balatmamaktr... Sultanin ordusunu glendirmek iin ngiltere hkmeti ngiliz subaylar ve ucuz fiyatla silh gnderebilir. ngiltere'deki
asker akademilere bir miktar Trk rencisi kabul edilebilir" (Rodkey,
1929: 576-9).

ngiltere, bu mesajnda samimi olduunu gstermek istercesine, 1836

tarihinde Osmanl devletinin asker rgtlenmesinde yardmc olmak zere bir g r u p ngiliz subayn stanbul'a gnderdi.
Ancak, ngiltere'nin bu dnemde ve zellikle asker alandaki giriimleri olumlu sonular vermi deildir. Belki de Rusya'nn etkisiyle, Osmanl
hkmeti ngiliz subaylarnn grevlendirilmelerini erteledike erteledi.
Bu ertelemenin gerekeleri ise yle sraland: Devletin geleneklerine gre, Hristiyanlar Osmanl ordusunda resm grev alamazlard. stelik, nceleri, ngiliz askerlik sisteminin, allm bulunulan Fransz sisteminden
ok farkl olmad tahmin edilmiti. Bunun byle olmad anlalm ve
taktik deitirmek de devletin iine gelmemiti. stenen uzman teknik
tavsiye idi; teknik deiiklii deil.
Ancak, nl Prusyal general Helmut von Moltke'nin 1835 ylndan
beri Osmanl ordusunda grev yapmakta olmas ve hatta Nizip savanda
kurmay heyeti iinde bulunmas (Karal, 1970: 141) ortaya elikili bir dur u m karmt. Bu elikinin farkna varan Palmerston da, Helmuth'un
grevi dolaysyla hem Berlin ve hem de stanbul'u protesto etmiti. Osmanl hkmetinin, Moltke'nin rtbesini kullanmadan Osmanl ordusunda
grev yaptna ilikin aklamas pek inandrc olmadysa da, Palmerston' asl rahatlatan ve konuyu kapatmasn salayan, uzmanlarnn Prusya'nn Rusya'nn Yakndou'ya egemen olmasna kar olduu ve ordusunda da Rusya'ya kar byk bir fkenin bulunduu yolundaki aklamalardr.
124

Bu dnemdeki ngiliz-Osmanl ilikilerinin nitelii konusunda son olarak sylenmesi gereken, Osmanl hkmetinin izledii d politikann, ar
Nikola'ya kar aka kar kmadan nce ve ngiltere'nin kesin destek
gvencesine kadar, taraflar arasnda nazik bir dengeyi srdrmek olduudur. Bab- Al'nin son 50-60 yldr srdrd ihtiyatl d politika deimemiti. lerde de grlecei gibi, 1. Dnya Sava ncesi yllara kadar da pek deimeyecektir. "Avrupa'nn yals"n, Avrupa devletlerinin
beklentisine ramen, bu byk savaa kadar yaatacak olan nemli nedenlerden biri de, diplomasisinin canll ve belki de "yalln" verdii
ihtiyattr.
2
1833-1839 yllar arasnda Osmanl-ngiliz ilikilerinde gelimelerin
anahatlar buysa da, nemli nokta hl aklama beklemektedir. Birincisi, yukardaki ynergelerden anlalaca gibi, ngiltere, Osmanl devletinde srdrlen reform hareketleriyle neden bu kadar yakndan ilgilenmekteydi? kinci olarak, 1838 ylnda Osmanl devleti ile ngtere arasnda bir ticaret szlemesinin imzalanp, Osmanh gmrklerinin dt
grlmektedir. Neden ve nasl? nc olarak, Osmanh reform hareketleri
iinde nemli bir balang noktas olan Tanzimat Ferman 1839 ylnda
iln edilmitir. Bu grnte i olay ile ngiltere ile ilikilerin gelimesi
arasnda dorudan bir balant var mdr? Yani, Tanzimat'n 1839 ylnda
iln edilmesi tmyle i gelimelerin rn olup, ngiltere ile ilikilerin
gelimesiyle kronolojik yaknl tarihsel bir raslant mdr? Bu sorulara
tmyle doyurucu ve tketici aklamalar getirmek kolay deilse de,
1833-1839 yllan arasnda Osmanl-ngiliz ilikilerine deiik bir adan
ve biraz daha ayrntl bakmak birtakm ipularnn verilmesinde yararl
olacaktr.
in aslna baklrsa, daha ngiltere Osmanl devletiyle ilgili giriimlerde bulunmadan nce, 1832 Kasmnda II. M a h m u t ngiliz donanmasnn
desteini istemiti. Ancak, iktidarda bulunan Liberal Parti ve Palmerston,
Mehmet Ali'nin Bab- Al kadar gl olduunu ve Osmanl devletinin
Rusya'nn Hint Okyanusu'na doru genilemesinde bir kalkan grevi yapabileceini anlayacak kadar Dou ilerinden anlamyorlard. Daha nce
belirtildii gibi, ngiliz hkmeti 1833 tarihli H n k r skelesi antlamasna kadar tarafsz bir tavr taknmt.
1833 ylnn banda, ngiltere Kral IV. William'n zel sekreteri Herbert Taylcr'n zel temsilcisi durumunda bulunan David Urquhart (Boinover, 1936: 444-67) Krala ithaf ettii ok arpc bir kitap yazd (kendisi
1831 Kasmndan 1832 Eyllne kadar stanbul'da grev yapmt). Bu kitapta, zet olarak, Yenierilerin 1826 Vaka-yi Hayriyesi ile ortadan kald-

125

rlmalarnn Osmanl ynetiminden nemli bir rmlk kaynan sildiini ve Osmanl devletinin kuruluunda zaten var olan yerel muhtariyet
ilkesini gelitirerek gl bir devlet olabileceini belirtiyordu. Kraln beenerek birer kopyasn bakanlarna gnderdii bu kitap, her zaman olumlu olmasa bile, ngiltere'de nemli yanklar yapt.
1833 ylnn son aylarnda Urquhart, grnte resmi sfat olmayan
bir tccar olarak, yeniden stanbul'a gnderildi. Bu srada stanbul'da bir
reform ihtiyac havas hakimdi. Urquhart'n ilk ii, Bab- Al'yi kkl bir
tarm reformunun yaplmasnn gereklilii konusunda ikna etmekti. 23
Ocak 1834 tarihli ticari raporunda, Osmanl devletini ngiliz rnleri iin
gelimemi bir pazar ve imdiye kadar Rusya'dan salanan hammaddelerin nemli bir kayna olarak anlatt. D politika ile ilgili blmde de,
Osmanl devletinin ngiltere'yi Rusya'ya kar bir gvence olarak grdn ve stanbul'a bir ngiliz filosu gelip ngiltere'nin desteinin ciddi
olduunu gsterirse, Rus stnlne kar etkili bir mcadelenin balayabileceini aklad. Rusya'nn hemen denetlenmemesi durumunda ise,
ngiltere'nin bylesine byk bir kaynaktan yoksun kalacan belirtti. Bu
arada, Sultan II. Mahmut'u, gen Osmanllarn Avrupa'ya gnderilip Bat
uygarln renmeleri konusunda zorlad.
Bu arada, Urquhart'm, ngiltere, Rusya, Fransa ve Trkiye balkl
bir kitab daha yaynland. Kitabn nemli noktalar unlardr: (Bolsever,
1936: 455-9) Rusya'nn izledii Osmanl politikasnn asl amac, stanbul
ve Boazlar' ele geirmektir. ngiltere ile Fransa, bu Rus ilerlemesini
durduramazlarsa, Rusya'nn Avrupa g dengesini bozmasna izin vererek, kendi ykmlarn hazrlayacaklardr. Rusya, Boazlar denetledii taktirde, Avrupa ve Asya'da baedilemeyecek bir stnlk kazanacaktr. Uydular haline gelecek olan Avusturya ve Prusya ile birlikte Fransa'ya da
eninde sonunda boyun edirtecektir. Asya'ya gelince, ran ve Afganistan'
denetleyerek ngiliz imparatorluunu tehdit edecektir. te, bunlarn gereklememesi iin, ngiltere ile Fransa, Osmanl devletinin ve dolaysyla
Boazlar'm koruyuculuunu stlenmeliydiler.
Kitaba gre, btn bunlarn baar ans da vard, nk Osmanl devleti t m reformlara akt ve kolayca glendirilebilirdi. Son on ylda teki
Asya lkelerinin oundan ve bunlarn yzylda gerekletirebileceklerinden daha gelimi bir durumdayd. Reformlar yoluyla eski gcne yeniden
kavuabilmesi iin Osmanl sultannn Mehmet Ali ve Rusya'ya kar bamszln korumaya ikna edilmesi yetecekti. Bu da, ancak, bir ngiliz
donanmasnn stanbul'a gelerek ngiliz desteini etkin bir biimde gstermesi ve bylece Hnkr skelesi antlamasnn yklmas ile gerekleebilirdi.
126

David Urquhart, bundan sonra Osmanl devleti ile ngiltere'yi ticari

bakmdan birbirini tamamlar ve birbirine bal lkeler haline getirmek
iin aba gsterdi. nce, Rusya'nn ngiltere'ye ihra edecei t m hammaddelerin Osmanllar tarafndan da salanabileceini; ikinci olarak, bir
kere kalknmaa balad m, Osmanllarn Rusya'dan daha ok ngiliz mamul mal zmleyebileceini iddia etti. Ticari ilikilerin gelimesi ve iki
devlet arasndaki ekonomik ban glenmesi, doal olarak, Osmanl-ngiliz siyasal dostluunu perinleyecek ve ngiltere iin Osmanl devletinin
Rusya'ya kar savunulmas nemli bir d politika amac haline gelecekti.
3
te, t m bu dncelerinin gereklemesi iin, Trk gmrk resmini
%3 olarak saptam olan kapitlasyonlara ek olarak yeni bir Trk-ngiliz
ticaret anlamasnn imzalanmas yolunda Bab- Al'yi ikna etmee alt.
Osmanllar, ngiltere'nin Osmanl mallarna kar uygulad gmrn
azaltlmasn isteyecek, bunun karlnda, yabanclara kar uygulanan
gmrk resmi arttrlacak, i gmrk hadleri ve tekeller kaldrlacakt.
lgin olan nokta, Osmanl hkmetinin bu nerilerin altnda, 1834
Ekim aynda Londra'ya bir heyet gndermesi ve uzun mzakerelerin sonunda bir ticaret anlamasnn imzalanmasna ngiliz ticaret kurulu bakannn kar kmasdr. B u n u n gerekesi olarak, Osmanl devletinin, uzun
bir sre gemeden, Rusya'dan ithal edilen maddeleri ayn miktarda ngiltere'ye gnderemeyecei idi. Bylece Urquhart'n ngiltere'nin ticaret orta olarak Rusya'nn yerine Osmanl devletinin konmasna ynelik almalar engellenmi oldu.
Ancak, U r q u h a r t ' m stanbul'dan baarsz ayrlmasndan drt yl sonra, ekonomik alanda istekleri ve reform nerileri, yirmi yl sonra da siyasal istekleri, deiik biimlerde de olsa, temelde gerekleecektir. Urquhart'n at yoldan, ama Osmanl devletinin aleyhine olacak bir ticaret anlamas, ilerde grlecei gibi, 1838 ylnda imzalanacak, hemen bir
yl sonra da Tanzimat Ferman iln edilecektir. ngiliz kamuoyu yaratclarn etkileyen alma ve faaliyetleri de, ksa vadede Palmerston'u aadaki szleri sylemee itecek, uzun vadede de, Krm bunalmnda ngiltere'nin Osmanl devletinin yannda savaa katlmasnda nemli bir
e olacaktr.
"(ngiltere'nin karlar) ve bar, Trk imparatorluunun olduu gibi
srdrlmesini gerektirmektedir; dolaysyla, Trk imparatorluunun olduu gibi srdrlmesi, amalanacak birinci hedef olmaldr" (Hurewitz,
1975: 267) (28 Haziran 1839).

127

3.

Ticaret Szlemesi ve Tanzimat

1

Mehmet Ali Paa'nm Osmanl devletini iine soktuu zor durumdan

en ok yararlanan devlet, henz Osmanllarla bir ittifak ba kurmam
olsa da, Msr valisine kar sert bir t u t u m t a k m a n ngiltere oldu. Napolyon savalar srasnda Osmanl devletinin d ticaretinde birinci sray
ngiltere almt. Bu sray tam yz yl srdrecektir. Sultan II. Mahmut'un Osmanl devletinin aleyhine olan bu son derece liberal nitelikte
ticaret anlamasn imzalamasnn nedeni, bana 10 yldr bela olan asi
Msr 1 valisini ngiltere'nin destei ile yola getirmek olsa gerektir.
16 Austos 1838 tarihinde Osmanl devleti ile imzalad Balta Liman
ticaret szlemesi ile (Ycekk, 1968; Hurevvitz, 1975: 256-6) Osmanl gmrk duvarlar indirilmitir. Bylece, zaten emekleme dnemine bile girememi olan Osmanl endstrisi, Avrupa rekabeti karsnda savunmasz
durumda braklmtr. David L r q u h a r t ' m nerdiklerinden hangilerinin
gerekletii sormaa deer. ngiltere, Osmanl mallarna kar gmrn drmemi ve Osmanl devleti de kendi gmrk resmini arttrmak
yle dursun, bsbtn indirmiti. Ama, nerilerinin bir blm, yani,
Osmanl i gmrk hadlerinin drlmesi ve tekellerin bir blmnn
kaldrlmas, ksaca devletin karlk olarak verecei dnler, hi karlk
alnmadan teslim edilmitir. Bylece, yalnz ngiltere ile Osmanl devleti
arasnda birincisinin lehine sk ekonomik balar kurulmakla kalmam,
ayn zamanda Msr valisinin Msr'da yapageldii ekonomik reformlara
da, szlemenin imzaland yerin adna uygun olarak, balta vurulmu
ve kurduu tekeller yklmtr. .
Szlemenin sonucu olarak, ngiltere'nin Akdeniz'deki stnl, zellikle ticaret alannda, bir kere daha kurulmutur. Bundan sonra, Dou
Akdeniz'deki ekonomik karlarnn geleceinden endie duyan blgenin
bir baka gl devleti Fransa ile ngiltere arasnda nemli ticari srtmeler ortaya kacak ve bu srtmeler Krm Sava'na kadar nemini
yitirmeyecektir. Ayrca, Osmanl devleti, ngiltere'ye tand haklarn
benzerlerini 25 Kasm 1838 tarihinde Fransa'ya, iki yl sonra da Hollanda'ya tanyacaktr.
Balta Liman szlemesinin uzun sreli ve dolayl bir baka sonucu
ise, Osmanl devletinin bana "d borlar" sorununu amasdr. lerde
ele alnaca gibi, Sultan Abdlmecit, d borlara kar iddetle direnmi
ve bunu lkenin hkmranlna bir tehdit olarak deerlendirmitir. Bylece, son derecede ilgin olarak, Bat Avrupa devletlerinin Osmanl devletine bor verme yolundaki abalar bir sre sonu vermeyecektir.
128

Ancak, sanki salt bu nedenle km gibi, Krm sava ve bu savan Osmanl maliyesine ykledii ar yk, Osmanl yneticilerini seimsiz brakacaktr.
2
1838 ticaret szlemesi, 1839 tarihli Tanzimat Ferman'nn da temellerinden birini oluturur. Hereyden nce, ngiltere, imdi yakn ticari ilikiler kurmu olduu Osmanl topraklarndaki tccarlarnn ve bunlarla
i yapacak Osmanl brokrasi ve ticaret erbabnn temel baz haklarnn
gvence altna alnmasn, karlar asndan gerekli grmee balamt.
yle anlalyor ki, Urquhart'n stanbul'dayken toplumsal reform yaplmas yolundaki abalar, biraz gecikmi de olsa ve orijinal amacndan biraz sapsa da, sonu vermee balamt. Osmanl Sultan ise, Msr'n
ayaklanmasnda kendisine yardm eden ve devletin bu zayf dneminde
dayanabilecei tek byk devlet olan ngiltere'ye ho grnmek niyetindeydi. te, bu karlkl hesaplar, Tanzimat'n d kkenini ortaya koymaktadr.
Duruma Osmanl devleti asndan baktmzda, Fransz devriminin
ortaya kard liberal dnceler, yani yneten ile ynetilen arasnda
kopuksuz, organik ve ilevsel balarn kurulmas sreci, zgrlk ve eitlik ilkeleri, Osmanl devletinde uzun sre etkili olamad. Belki Lle devri,
giderek, Osmanl devlet yapsnda ve toplumsal rgtlenme alannda kstl da olsa deiikliklere yol aabilir ve 19. yzyla daha hazrlkl gelinebilirdi. Ama, ne yazk ki, daha nce grld gibi, bu yenilikler dnemi
ok ksa brl oldu. Dolaysyla, 18. yzyln ortasndan 19. yzyln ortalarna kadar geen yz yllk dnemde, yeniletirme hareketleri hep asker alanda ortaya kt ve Osmanl yneticileri ya devleti yklmaktan
kurtarmak iin devlet bnyesinde deiiklik yapmak zorunluluunu duymadlar ya da duysalar bile tutucu evrelerce engellendiler. 19. yzyln ilk
Osmanl yneticisi olan III. Selim'in Nizam- Cedid ordusunu kurmas ve
ardl II. Mahmut'un (1808-1839) 1826 ylnda Yenieri ocan kaldrarak,
yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye adl orduyu oluturmas, Osmanl yneticilerinin askeri rgtlenmeye verdikleri nemi gstermektedir.
20 yllk srekli frtnalardan sonra (1822-1841), Osmanl devleti pek
alk olmad kadar uzun dinginlik dnemine girdi. Bu, her ne kadar
iki savala dolu dnem arasnda bir gei noktas olmusa da, Sultan Abdlmecit'e "evini" dzene koyabilecek kadar uzun bir zaman kazandrd
ve Osmanl tarihinde son derece nemli bir a da at (Marriott, 1930:
249-250).
129

1839 ylnda II. Mahmut'un yerine geen Sultan Abdlmecit'in tek tarafl iradesi ile Mustafa Reit Paa tarafndan 3 Kasm gn iln edilen
Tanzimat Ferman (Glhane Hatt- Hmayunu) (Karal, 1970: 170-84;
Hurewitz, 1975: 269-71; Landen, 1970: 38-41) devletin temel yapsnda
nemli bir deiiklik getirmemekle birlikte, can ve mal gvenlii gibi
baz haklar tanm, vergi, eitim, askerlik ve edebiyat konularnda snrl
da olsa yenilikler ortaya karmtr. Bu reformlarn grnrde amac,
Hristiyan gruplarn artan ulusu duygularnn yattrlmas ve varlkl
kesimlerin mal ve mlklerinin hukuki koruma altna alnmasyd. Ancak,
Osmanl brokratlarn ynlendirip reformlarn st dzey plnn hazrlayan ingiltere idi. Dolaysyla, yaplan deiiklikler aslnda u anlama
geliyordu: Tm yurttalar arasnda hukuki eitliin salanmas, zel mlkiyet hakknn tannmas, devlet topraklarnn zel kiilere devredilmesi,
ceza ve ticaret yasalarnn yeniden dzenlenmesi, ekonomik ilikilerin
Avrupa usullerine gre ayarlanmas ve liberal ekonomik politikann kabul edilmesi. Ayrca, ingiltere'ye gre, modern (pazar) toplumu, eit derecede modern ve etkili bir brokrasiyi gerektiriyordu. Dolaysyla, bunlar Sultan'n deil, toplumun memurlar durumuna getirilmeliydi (Sunar,
1974: 53). 1856 Islahat Ferman da dahil, 1839-1876 arasndaki Tanzimat reformlarnn z budur.
stelik, Tanzimat, Fransz devriminde iln edilen Haklar Bildirisi
gibi bir halk. hareketi sonucu ortaya km olmayp, ynetici tarafndan
tek-tarafl olarak verilen ve dolaysyla gerektiinde geri alnabilecek olan
baz temel haklar tanm oluyordu. Temel bir nedeni yabanc sempatisi
kazanmak olduundan, Tanzimat ve daha sonraki reform belgeleri, Avrupa'nn byk devletlerinin zaman zaman Osmanl devletinin iilerine
karmalarna da ek bir olanak salamtr.
Olumlu ynlerine gelince, 18. yzyln ilk yarsndan itibaren yava
biimlenmee balayan yeni bir dnya gr, sonunda yenilie dnk
padiahlar tarafndan onaylanm oluyordu. Devleti kurtarmak iin, yozlam eski dzenden hi deilse belirli bir lde vazgeiliyordu. Belirli
alanlarda Avrupa'nn stnl kabul ediliyor, nce baz tekniklerin sonra kurumlarn alnmas neriliyordu. Bu reformlara "ksm Batllama"
denebilir, nk Islmi normlarn stnlnden vazgeilemedii iin tam
bir Batllama gerekleememitir. Ancak, 1830'larla birlikte Bat'dan "aktarmalarn" says ve kapsam giderek artacaktr. 1843 ylnda geni lekli bir asker reform da yrrle kondu. Avrupa uygulamalarna uygun olarak askerlerin silh altna alnd ordu, iki nemli blme ayrld: askerlerin be yl sreyle hizmet verdii etkin Nizam ordusu ve yedi
yl daha silh altna alman ve bir cins yedek ordu niteliindeki Redif ordusu. Daha sonra zenci tutsaklarn ticareti yasakland. Eitim zerinde
130

eriatn tekeli krlarak bir tp okulu ve asker akademi kuruldu ve ayrca

ticaret, bilim ve sanat alanlarnda teknik eitim canladrld (Marriott,
1930: 250). Ksaca, dneme egemen olan stratejik karar, snrl bir liklemeyi nererek eriattan bamsz karar alma alann geniletmeye ynelmitir. Ancak, yine de her yeni atlm, son aamada dini brokrasinin
onayna sunulmak zorundayd (Heper, 1974: 53-5).
Tm bu anlatlanlardan sonra, Tanzimat dnemi, Osmanl reform izgisi zerinde, temel haklar ilk kez salayan, ancak devletin temel yapsnda bir deiiklik getirmeyen ve bu yzden zayf ynleri de bulunan
bir dnem, Ferman da belge olarak kabul etmek yanl olmaz. Belki de
en nemli zellii, Avrupa'da ortaya kan yeni dncelerin, 19. yzyln
ilk yarsnda Osmanl snrlar iine girmekle kalmayp, merkezi otoriteyi
de etkilemi olmasdr. Modern an temel siyasal rgtlenme ilkeleri,
Asya'nn teki blgelerine ve Afrika'ya gemeden nce, 19. yzyln ilk
yarsnda Osmanl devletinin snrlar iinde dolamaa balayacak ve
bylece 20. yzylda Trkiye Cumhuriyeti "binasnn" oturaca temele
ilk ta konmu olacaktr.
4.

Dileri Bakanl ve Sivil Brokrasinin Temelleri

1

III. Selim ve II. Mahmut'un Bab- Al'ye bal yazclk hizmetlerinde

yaptklar deiiklikleri daha iyi anlayabilmek iin, eski merkezi dairelerin dnda ortaya kan olaylar zincirini grmek gerekir (Findley, 1980:
127-54). III. Selim'in "Yeni Dzeni"nin reformlar iinde en yeniliki atlm, 1793 tarihinde Avrupa'nn byk bakentlerinde srekli Osmanl bykelilerinin almas ve bylece Osmanl devletinin srekli ve karlkl
diplomasi ile ilgili Batl uygulamay kabul etmesidir. Bu olay, ayn zamanda, reislkttaplm nem kazanmas sonucunu dourmutur. Bu kuruluun iinde yetien ve alan elit yava yava etkisini arttracaktr.
Bunlar, imparatorluun yalnz d ilikilerinde sorumluluk almakla kalmam, ayn zamanda yeni diplomatik role uyum salama yoluyla kazanlan Batc kltrel eilimin sonucu olarak, devletin iilerinde de modernlemenin ncs olmulardr.
Osmanl devleti daha nce darda srekli bykeli bulundurmadndan ve yabanc lkelerin stanbul'da bulundurduklar bykelilere de
Avrupa uygulamalar dnda snrlamalar getirdiinden, Avrupa diplomasisine gei, beklendiinden daha karmak sorunlar kard. rnein, 18.
yzylda stanbul'daki yabanc bykeliler hl birer konuk gibi grlmekteydi. lke iinde masraflarn Osmanl hkmeti karlar ve lke
iindeki gezilerinde yanlarna bir mihmandar koyard. Buna karlk, bu
131

bykeliler malikhanelerinde bir cins gz hapsinde bulundurulur, serominelerde bazen kk drlr ve temsil ettikleri lkelerle Osmanl
devletinin aras bozulduundan hapse girebilir ve rehine durumuna debilirlerdi.
Gerekte, Avrupa diplomatik teamllerine uyum zorluklar, Osmanl
diplomasisinin balang tarihinin nemli bir temas haline gelmiti. Selim'in ilk sreli diplomatlar lke dna kmalarndan nce, Osmanl yetkilileri stanbul'daki ngiliz Bykelisi ilp uzun ve ayrntl grmelere
gemilerdi. rgtsel benzersizliklerden dolay, hangi Osmanl temsilcileri
hangi Avrupa resm ahsiyetleriyle ayn dzeyde kabul edilebilir, yeni
temsilcilere hangi diplomatik paye daha uygun der ve kara m yoksa
deniz yoluyla m gitmelidirler gibi konularda gr alveriinde bulunulmutu. Bunlar Osmanl yetkililerinin renmeleri gereken derslerden ancak birka idi. Avrupa diplomatik evrelerindeki resmiyet ve kendini beenmilik ise bu derslerin ounu tatsz bir biime sokmutu.
III. Selim'in bykelilik ama plnnn ilk uygulamalar Londra, Paris, Viyana ve Berlin'de oldu. Daha nce de deinildii gibi er yl iin
gnderilen bu bykelilerin yannda grevleri dil renmek ve devlet
hizmetinde teki yararl bilgileri edinmek olan gen memurlar da vard.
Bu ynde ilk adm, Yusuf Agh Efendi'nin 1793 tarihinde Londra'ya gnderilmesidir. Birka yl iinde ise, drt merkezde de Osmanl bykelilii
kurulmu bulunuyordu.
III. Selim, bunlara ek olarak, dardaki Osmanl tebasmn ticari karlarnn korunmas iin Osmanl konsoloslar da tayin etmitir. Daha
1725'te Sadrazam Nevehirli Damat brahim Paa, mer Aa adnda birini Viyana'ya konsolos olarak gndermiti. Bu, nemsiz tek bir olay gibi
grnse de, Lle devrinin zellii olan deiiklik hevesini gstermekteydi.
ster resmi, ister gayr-resmi olsun, 1725 ile 1802 tarihleri arasnda Osmanl konsoloslar eitli merkezlerde boy gstermee balamlard.
2
Ksa dnemde dnld taktirde, III. Selim'in srekli diplomatik
ve konsler temsil sistemi "Yeni Dzen"in teki blmlerinden daha baarl deildir. Bunun temel nedenleri unlardr: Bir kere, Osmanl sistemine yeni eler eklenirken, eskiler ortadan kaldrlmamtr. Bu zellik,
son derece karmak ve almas ok zor bir brokrasi hiyerarisinin ortaya kmasna yol amtr. kinci olarak, kazanlm haklar olan gl
ve tutucu gruplarn direnmesi karsnda, ancak zorunluluk karsnda yeni grevler yaratlm, brokrasi k u r u m u bir btn olarak ele alnp kkl
reformlara gidilmemitir. Ayrca, rnek alnan Bat toplumlar iinde b132

rokrasinin yeri de anlalmamtr. Bu toplumlarn siyasal, toplumsal, ekonomik ve kltrel yaplar savsaklanm, brokrasinin bu yaplar ile nasl
bir etkileim iinde ortaya kt ve bu evrimin kuruma hangi zellikleri
kazandrd zerinde durulmamtr (Heper, 1977: 64).
Bu baarszln bir baka nedeni Napolyon dneminde diplomatik
havann deiken nitelii ve III. Selim'in dmesidir.
Bu ilk kurulan Osmanl bykeliliklerinin sorunlar, Avrupa lkeleriyle ilikilerde, Osmanl reformcularnn yenmeleri gereken glklere
de k tutmaktadr. Bu sorunlar, zamann uluslararas diplomatik teamlne geile ilgilidir. Ancak, en nemli ve temel sorun, srekli ve karlkl diplomasi sisteminin ilemesini salayacak, gelimi bir rgtsel temelin eksikliiydi. Her ne kadar, reislkttap modern dileri bakannn
baz grevlerini stlenmise de, Bab- Al'de onun denetimi altndaki kalemler, byk bir imparatorluun d ilikilerini egdmleyip denetleyebilecek uzmanla erimi deillerdi. Reislkttapln grevi, stanbul'daki bykelilerle ilikilerdi. Bu rgtsel eksiklie, yetenekli ve eitilmi personel bulmann zorluklarn da eklemek gerekir.
Bunlarn bir uzants olarak, modern anlamda d politika planlamas
ve uzun sreli uygulamas da yoktu. Ksaca, imparatorluun tanmlanm,
ayrntl ve tutarl bir d politikas yoktu. Osmanl eliliklerinin raporlarndan anlald kadaryla, bunlarn uratklar konular, ittifak ya da
askeri yardm arama ve yabanclarn Osmanl lkesinde elde ettikleri ticari'
ayrcalklar Osmanl tccarlarna da salamak gibi, olanaksz olmasa bile
son derece zor amalard. Ayrca, baz bykeliler Avrupa basnn etkilemee almlar, bunda baarsz bile olsalar, en azndan yabanc basnn stanbul'a bildirmilerdir (Findley, 1980: 129). Yani, bu bykelilerin varlabiliri bir tarafa brakn, izleyebilecekleri spesifik politika amalar bile yoktu. in aslna baklrsa, onlardan beklenen de gnderildikleri
lkeler hakknda genel bilgiler vermekti. Bu durum, Batllama reformlar baladnda, imparatorluun Bat dnyas ile ilikilerinde kltrel
bamll da birliinde getirmitir.
Ksaca, Osmanl bykelilerinin baarlar nceleri ok snrl kald.
Karlatklar u glkler, zaman zaman t a h a m m l snrn amtr:
(i) Gvenilirlii son derece kukulu tercmanlara dayanma zorunluluu;
(ii) stanbul ile iletiimde ortaya kan aksaklklar; (iii) mali zorluklar ve
(iv) Avrupa devletlerinin Osmanl devletinin karlarn ciddiye almayp
bolamalar.
3
III. Selim'in dmesinden sonra reform hareketleri t m ynleriyle kesintiye uradnda, yazma hizmetlerinin geliebilecei ufuklar da da133

rald ve diplomatik ve konsler sistemler bozuldu. 1811 ylndan sonra

yukarda sz edilen bykelilik merkezleri maslahatgzar dzeyine indirildi. 1821 ylndaki Yunan isyanyla birlikte diplomatik hizmet belirli
bir sre askya alnd. Konsolosluk hizmeti ise 18. yzyldaki gayr-resmi
havasna brnd.
1821 ayaklanmasndan sonra Yunanllar hakkndaki kukular, doal
olarak Fener elitine de srad. Bunun nemli bir gstergesi, Divan- Hmayun'daki son Yunan tercmanlarnn ilerine son verilmesi ve bunun
yerine Bab- Al Tercme Odas'nm kurulmasdr. Bu hareketin amac,
devletin bir daha Y u n a n tercmanlara muhta durumda kalmamasdr.
Yine doal olarak, iine son verilen Yunanllar yerine yetenekli ve bilgili
tercmanlar hemen bulunamad iin, geici bir sre tercmanlk ii karanlkta ve Tercme Odas da kk kalmtr.
Tercme Odasnn bymesi ve nem kazanmas 1830'larla balar.
Osmanl ordularnn 1832 Aralnda Mehmet Ali'ye Konya savanda yenilmesiyle 1833 tarihli H n k r skelesi antlamasna kadar olan youn
diplomatik ortamda, Oda'nn prestiji ykseldi. Ayrca, Oda'ya yetenekli
kiiler girdi. Bunlar arasnda ilerde hem hariciye nazn, hem de sadrazam
olacak li ve Safvet efendiler vard. Birka yl iinde bunlara yine ilerde
sadrazam olacak Keecizade F u a t ve Ahmet Vefik efendiler de eklenecektir. Kuruluta, Mustafa Reit de dahil, gelecek dnemin nemli devlet
adamlarnn bulunmas, ofisin ne denli nemli ve saygn bir yer olduunu
gstermektedir. stelik, 1841 ylna gelindiinde Tercme Odas otuzu akn memura sahip olmutur. Mehmet Ali bunalmyla birlikte Franszca
en ok itibar gren yabanc dil durumuna ykselmi ve Oda'da renilir
hale gelmitir (Findley, 1980: 135).
II. Mahmut dneminde srekli d temsilcilik kurulmas yeniden gndeme geldi. eitli Avrupa merkezlerine geici nitelikte eliler gnderilmesinden sonra, 1834 ylnda srekli bykelik kurulmaa baland ve
ilk olarak Mustafa Reit (1838'de paa) Paris'e gnderildi. Daha sonra bunu baka bykeliler ve konsoloslar izledi. Ancak, bu kadar ara verilmesinden sonra diplomatik temsilin yeniden balamas, III. Selim dneminin sorunlarm bir kez daha ortaya kard. Bunlar arasnda II. Mahm u t dnemi iin en belirgin olan Osmanl brokratik yaamnn "himaye gelenei"nin, diplomatik sistemin rasyonel ilemesine engellemesidir
(Heper, 1977: 67). Diplomatik atamalarda kiisel ilikiler yetenekli kiilerin eli olmasn engellemitir. Bu himayecilik o dereceye varmtr ki,
dileri memurlarnn d atamalarda elerini gtrmeleri yasaklanm,
darda iyi hizmet grmelerini salamak iin belli bir miktar altn gvence olarak Hazineye yatrmalar zorunlu klnmtr. kinci sorun ise, hizipler aras rekabetin diplomatik temsile etkisidir. Bunun belirgin bir
134

rnei, ileri gelen reformcularn koruyucusu olan Pertev Paa'mn 1837

ylnda lmesinden sonra bykelilerin ve bunlarn iinden atand merkez rgtnn personelinin hemen deitirilmesidir.
4
II. Mahmut dnemi diplomasisi ve rgtnde, 1790'larla karlatrldnda, baz nemli farkllklar olduu grlmektedir. Hereyden nce,
bu dnemde, diplomat olarak hizmet edecek olan personel asndan, ynetici brokraside daha iyi yetimi, daha iyi ve ok sayda dil bilen elemanlar vard. kinci olarak, uluslararas ortamda da nemli deiiklikler
ortaya kmt. Ortadou sorunu, Avrupa'nn byk devletlerinin ilgisini
40 yl ncesine gre daha ok ekmee balamt. 1839 ylnda Avrupa
devletlerinin Msr sorununa ortaklaa olarak mdahale etmeleri, Osmanl devletini artk ortaklaa desteklediklerini gstermekteydi. Doal olarak
bu destein snrlar ve bir de bedeli vard. Osmanl devleti ticaret alannda eitli ayrcalklar verecek ve Avrupal devletlerin istedikleri reformlar gerekletirilecekti. H e r ikisinde de, Avrupa ile ilikileri iyi bilen
ve dzenleyebilecek olan yeni sivil brokratik elitin pay yaamsald.
te, bu koullar altnda II. Mahmut'un diplomatlarnn t u t u m u nem
kazand. Bu diplomatlarn, uluslararas politika alanndaki rollerinin etkili olduunu sylemek ok zordur. Doal olarak, Msr ve Cezayir sorunlarnn zm, gmrk tarifelerinin mzakeresi, Avrupa basnnn
Osmanl devleti lehine etkilenmesi ve yeni diplomatlar kendilerinden
daha iyi eitmek gibi grevlerinde belki pek baarl olamadlar. Ne de
olsa, toprak btnl baka devletlerin desteine bal olan ve giderek
gc azalan bir devletin temsilcileriydiler. Ancak, baka bir alanda, Avrupa'daki deneylerini tam anlam ile hazmetmede ve yneticilerle reformculara bunu anlatmada, baarl oldular. Dolaysyla, Osmanh devletini
Bat'ya deil, Bat'y Osmanh devletine tantma yoluyla, d ilikilerin
erevesini aan bir nfuza sahip oldular (Findley, 1980: 137). Bunlarla
birlikte, stanbul ve teki nemli merkezlerde yeni bir sivil brokrasi
dodu ve bunlarn Osmanl reform hareketi iindeki yerlerine uygun olarak, reislkttaplk da artan bir nem kazand.
Bu yeni brokrasiye rgtsel bir temel hazrlamak isteyen II. Mahmut, Tercme Odas'n glendirip, diplomatik ve konsler faaliyeti canlandrdktan sonra, 1836 ylnn Mart aynda, reislkttapl Hariciye
Nazrl haline getirdi. Bu yalnz bir nvan deiiklii gibi grnmekteyse de, baka blmlerde yapt deiikliklerle, reislkttapl gerek
bir dileri bakanl biimine sokmaa alt. Ayn yl mstearlk, yani
bakan yardmcl kurdu. Hariciye Nazrl'nn kurulmas ve diplomat135

1 ardaki deiikliklerle birlikte, Bab- Al'nin yazma ileri de nemli ilevler yklendiler.
Sivil brokratik elitin siyasal etkinlik kazanmasnn nedenleri zetle
yle sralanabilir (Heper, 1974: 67-8): Hereyden nce, uygun bir eitime sahiptiler. Daha nce deinildii gibi, ou Tercme Odas v e / y a da
dardaki Osmanl eliliklerinde siyasal eitimlerini gelitirmilerdi (Sadk
Rfat, Mustafa Reit ve bunlardan daha gen olan l ve F u a t paalar
gibi). Darda lik ve uygulamaya dnk bir eitimden gemilerdi. Diplomasi ve devlet maliyesi alanlarnda uzmanlk kazanmlard. Osmanl
devleti bu dnemde byk devletleri birbirine oynayarak siyasal yaamn
devam ettirebildii ve devlet hazinesi de srekli glklerle karlat
iin, bunlar yararl yeteneklerdi. Ayrca, sivil brokratik elitin siyasal
g kazanmalar bakmndan en kritik olan yllarda, yani bu alanlarda
reformcu bir kiilie sahip olan II. Mahmut'un lmnden sonra, kendilerine sempati besleyen Abdlmecit tahta kmt. Abdlmecit, II.
Mahmut'a gre, tm siyasal gc elinde toplamaa daha az istekli olduundan, bu boluklar sivil brokrasi dolduruyordu.
5
Bu anlatlanlarn sonucu olarak, II. Mahmut'un 1839 ylnda lmesiyle, Sultan ile yksek dereceli memurlar arasnda var olan g atmas
da bir lde ortadan kalkt ve 1871 ylna kadar srecek olan yeni bir
reform dnemi ald.
Abdlmecit (1839-1861) ok tehlikeli bir dnemde 16 yanda hazrlksz bir hkmdar olarak tahta kt ve sivil brokrasinin almasna
dorudan mdahale etmedi. Abdlaziz (1861-1876) baatln ve otoritesini kurmak isteyen ama bunu yapabilecek iradeye sahip olmayan bir yneticiydi. V. Murat ise (1876) akl dengesizlii dolaysyla ancak ay
tahtta kalabildi. Dolaysyla, Osmanl hanedanl II. Abdlhamit'e kadar, II. Mahmut'a gerek bir halef karabilmi deildi. stelik, 1830 reformlarnn yksek kademe memurlara salad memuriyet gvencesi,
sivil brokrasinin gcn arttrd. Brokratik esneklik azalarak, gerek
gcn Sultan'dan yksek memurlara doru kaymasna yol ald. Bu g
kaymasndan yararlanan da sivil brokrasi oldu. Siyasal gcn reform
yanllarnn eline gemesiyle, asl arlk bu sivil brokrasi iinde yeni
diplomatik elitte topland. En sonuncusu 1871 ylnda lecek olan byk
ahsiyetlerin usta ynetimleri sayesinde sivil brokrasi gcn pekitirdi
ve Bab- Al gerek bir hkmet merkezi durumuna geldi.
Mustafa Reit Paa, 1846-1852 arasnda srekli sadrazam, daha sonra
dileri bakan ve 1854 ylndan ld 1858 ylna kadar yeniden ke136

re sadrazam olacaktr. l Paa 1846'da hariciye nazr olmu ve 1852'de

sadrazamla getirilmitir. F u a t Paa her iki mevkide de kendisini izlemitir. Mustafa Reit Paa'nm lmnden sonra bu ikisi, l'nin 1871'de
lmne kadar sadrazaml tekellerinde bulunduracaklardr. Bu dnemde, Osmanl devletinde iileri bakanl yoktu ve bu grev sadrazamn
makamna balyd. Bylece, Osmanl devletinin bu iki en nemli makam,
yani sadrazamlk ve hariciye nazrl, t m ynetime hakim olmutur. Ayrca, daha nce deinildii gibi, dnemin hkmdarlarnn zayfl ya da
ynetime arlklarn koymak istememeleri, siyasal denetimin bu iki makamda toplanmasn kolaylatrmtr.
Tm bu anlatlanlar, birbirleriyle etki-tepki ilikisi iinde, hem yksek derecede bir siyasal istikrarszlk ve hem de kkl reformlarla dolu
yepyeni bir dnem at. Osmanl devleti, 18. yzyln banda Lle dneminin sona ermesiyle kard "Batllama trenine" 100 yl sonra yeniden yetimek zereydi. Bu dnemin ad da, hakim havay gerekten ok
iyi anlatan ve "yeni bir dzen getirme, dzenleme" anlamna gelen "Tanz i m a t ' t r (Findley, 1980: 154).
V.

MALYENN ZORLAMALARI: KIRIM VE SONRASI

1.

Bor-Ykmllk-Reform Zinciri
1

Tanzimat dnemi, bir "reformlar dnemi" olarak nitelendirilebilirse

de, Sultan Abdlmecit, 1849-1856 yllar arasnda yaygn reformlar konusunda pek hevesli grnmemektedir. Bunu, tmyle tutuculua ve belirli
kar evrelerinin direniine balamak doru deildir. Bu tutum, nemli
olmakla birlikte, Bat Avrupa devletlerinin ekonomik szmasna kar tetikte durmak istemelerinin ye Rusya'nn siyasal ve asker tehdidini savuturmak niyetlerinin de bu hevessizlikte pay vardr. Bunlarn sonucu
olarak, Osmanl yneticisi, zellikle 1849 ve 1850 yllarnda, karl belirli reformlara balanm bulunan ykmllkler istendiinde, bor para
almak konusunda isteksiz davrand. Sz konusu olan bor para, Osmanllarn sonu gelmez mal skntlar ve devlet btesinde ortaya kan ve
giderek byyen a gidermek iin verilecekti.
Osmanl hkmetinin mal skntlarnn bilincinde olan ngiliz Bykelisi Sir Stratford Redcliff, 22 Austos 1950'de Sultan Abdlmecit'e
uzun bir memorandum verdi (Rodkey, 1958: 348). Bu memorandumda,
Bab- Al'nin d borca bavurmas gerektii belirtiliyordu. ok iyi koullarla bor para alabilmek iin, baz madenlerin retiminin, gmrk vergilerinin bir blmnn ve lkenin zengin bir eyaletinin merkeze gnder137

dii verginin gvence olarak gsterilmesinin yeterli olaca ne srlyordu.

Sultan'n bu neriye tepkisi, aka olmasa bile, olumsuz oldu. Memor a n d u m u n verilmesinden bir ay sonra Sultan'n reformlar konusunda ok
ileri gidildiinden ikyet ettii sylentileri yaygnlamaa balad. Kasm
aynda ise, bakanlarna, imparatorluun hesaplarnn, bor para alarak deil, ancak savurganl nleyip, harcamalar azaltmakla denkletirilebileceini syledi. Sultan ve Bab- Al yetkililerinin bir blmnn tutumu
o kadar katyd ki, Bykeli Canning (Redcliffe) ve Dileri Bakan Palmerston bor ve reformlar konusunda stanbul'u daha k sktrmann
bir anlam olmadna karar verdiler.
Ancak, 1851 Austosunda, bir lde 1838 tarihli Balta Liman Szlemesinin Osmanl maliyesi zerindeki kt etkisi yznden, mali dur u m tehdit edici bir hal ald. O kadar ki ,ticaret andan doan borlarn sresi dolduunda, iki aylk bir sre iinde 600.000 Sterlinin Londra'ya
transferi gerei ortaya kt. Bykeli Canning'in, bunun ancak bor
alarak denebilecei konusundaki tehditlerine ramen, Osmanl hkmeti transfer sorununu zd ve kamu harcamalarn aazltarak devlet gelirlerini arttrma yoluna gitti. Ancak, bu tedbirler Osmanl hkmetine ok
ksa bir sre kazandrd.
2
1852 ylnn sonlarna doru, Osmanl hkmeti, t m tehlikelerine ramen, Paris'teki zel temsilcisi kanalyla d bor konusunda geici bir
n-szleme imzalad. Sultan Abdlmecit ise, eski t u t u m u n u srdrerek,
byle uzun sreli bir bor anlamasn onaylamakta duraksyordu. Bab-
Al temsilcilerinin 1852 ylnn Eyllnde imzaladklar szleme, 50 milyon Frank bor, 23 yl sre, %6 faiz ve szlemeyi gerekletirenlere %2
komisyon verilmesini ieriyordu. Ayrca, szlemede herhangi bir karlk gsterme kayd yoktu ve szleme istanbul'a onay iin gnderilmeden
nce 11 milyon Frank hemen teslim edilecekti (Rodkey, 1958: 350). Ancak,
u da var ki, Sadrazam Al Paa, hkmdara szlemenin ayrntlarn anlatmadan nce, bor paray kullanmaa balamt bile. Al'ye iddetle muhalif olan ve Abdlmecit'in de kaynbiraderi bulunan Mehmet Ali Paa;
bir ay iinde szlemenin ayrntlarn renerek Sultan'a ihbarda bulundu. Al Paa derhal grevinden alnd ve yerine Mehmet Ali Paa getirildi.
Abdlmecit'in borcu reddeden t u t u m u ynetici elitin ounluu tarafndan da destekleniyordu. Hristiyanlar da dahil, istanbul'daki hemen herkes, sonularnn tehlikeli olacan tahmin ettikleri bir bortan kurtulduklar iin sevinliydi. Eer bor alnrsa, devletin bu borcun faizlerini
138

bile deyemeyecei ve bundan yararlanan Fransa ve ngiltere'nin devletin iilerine karaca tahmin ediliyordu.
Osmanl hazinesinin boald ve Baib- Al'nin ya d bor almak ya
da ordularn maasz ve malzemesiz brakmak ikilemi karsnda kald
Krm Savann balangcnda bile, Osmanh hkmeti hibir mali destek
almamtr. Ancak, savan srmesi ve paraszlktan savan yenilgi ile
sonulanmas ihtimali ile kar karya kalan Osmanl hkmeti, 1854
ylnda Bat'dan, yani o andaki mttefiklerinden ilk borcu almak durumunda kald. Bu borcun ancak %80'i hkmetin eline geecektir. 1855
ylnn yaznda alnan ikinci bor karlnda ise, gvence gstermek
zorunda kalnm ve Msr'n vergi geliri ile zmir ve Suriye limanlarnn
gmrk geliri karlk gsterilmitir.
te yandan ngiliz Bykelisi Canning, bu bor sorumluluunun
Osmanl devletini Mslman olmayan tebaya t m yurttalk haklarn
tanmaa zorlayacana inanyordu (Rodkey, 1958: 351). 1855 ylnn ilkbaharnda, Osmanl hkmeti, Canning'in Osmanl devletinden istedii
ykmllklerin kabul edilemeyeceini, byle bir davrann Sultan'n
gururu ile ve Rusya'ya kar giriilen savan ilkeleriyle badaamayacan belirttiyse de, 1856 ylnn ubat aynda slahat Fermam'nn iln
engellenemedi.
3
Birok ileri gelen Osmanl yneticisi, devletin gerek duyduu reformlarn gnlden destekisi olmalarna ramen, bunlarn k noktasn oluturan koullar reformlarn istekli bir biimde uygulanmasn engelledi,
1856 reformlar Batl devletlerin basklar arasnda balatlmt ve Trklerin kafasnda bor anlamalarnn ortaya koyduu eitsizlikler ve Mslman olmayanlara verilecek ayrcalklarla o kadar birbirine bal bir
hale gelmiti ki, reformlarn sulandrlmas ve hatta bazlarnn ortadan
kaldrlmasn onaylamak durumunda kaldlar. Trklerin ou, Tanzimat
ve slahat reformlarna, baka nedenlerden dolay deil, byk lde Bat'nn karsnda aalayc bir boyunemeyi simgeledii iin kar kmlardr.
Bylece, Trklerin byk bir blmnn reformlara kar kmasn
yalnzca rmle, banazla, cehalete ve atalete balamak doru
olmasa gerek. in aslna baklrsa, u sav da ne srlebilir: Osmanl yetkililerinin lkelerinin sorunlarn ve bu sorunlarn zm yollarn tehis
etmedeki yaklamlar, en az Batl "dostlarnn" zm yollar kadar gerekiydi. lkelerine Bat'nm ekonomik szmasnn yaratabilecei tehlikelerin farknda olduklarndan, baz cesaretli kararlar aldlar. Ancak, ey139

rek yzyl sonra hem devletin maliyesi iflas etti, hem de imparatorluun
Trk olmayan blgelerindeki siyasal denetimlerini yitirdiler.
2. Krm Savann k Noktas
1
Osmanl topraklarnn paylalmas ile ilgili olarak St. Petersburg'da
1853 ylnn ilk aylarnda ar I. Nikola ile ngiliz Bykelisi Sir Hamilton
Seymour arasnda balayan gizli grmelerin temeli, 1844 ylnn yaznda
Rusya ile ngiltere arasnda varlan gizli gr birliidir. Bu gr birliinin amac, Osmanl devletinin Avrupa topraklarnn paralanmas sz
konusu olduu zaman, bu topraklarn bar ve Avrupa g dengesini
bozmayacak bir biimde el deitirmesinde ngiltere ile Rusya'nn ibirlii
yapmalaryd. 1844-1854 yllar arasndaki btn belgesel kantlar byle
bir anlay birliinin varln ve Krm Sava'na kadar geen 9 yl iinde geerliliini srdrdn gstermektedir (Puryear, 1931: 219).
Zaten bu tarihten sonra Osmanl devletinin kaplad topraklar da
dahil Asya'nn hemen her yerinde nfuz blgeleri iin rekabete ve atmaya giriecek olan bu iki devlet, karlar elverdiinde Osmanl devleti
aleyhine eitli anlay birliine varacaklardr. Burada nemli olan, bu
anlayn ne kadar srd ya da sonucunun ne olduundan ok, belki
de kinci Dnya Sava srasnda Churchill-Stalin gizli grmelerine kadar, iki byk devletin dnyann bu yresinde karlar dorultusunda
gr birliine varm olduklardr.
Krm savama katlan ya da yakndan ilgilenen devletlerin tutumu,
Avrupa politikalarna bal olarak, belirgin elikiler gstermektedir (Anderson, 1&46: 141-3). Bu da, Krm Sava'nm aslnda Avrupa'ya zg dncelerle yrtlen bir sava olduunu savunan tarihileri hakl karan bir kanttr. nce Rusya yanls olan ve hatta bu devletle Osmanl
devleti aleyhine bir anlay birliine varm bulunan ngiltere, ilerde de
greceimiz gibi, sonradan Fransa'ya ve dolaysyla Osmanl devletine
meyletmitir. Rusya'nn Osmanl politikasna kendi karlar asndan
kar olan ve savaa Osmanl devletinin yannda giren Fransa, sava sona ererken, ngiltere'den duyduu endienin r n olarak, Rusya'ya sempati duymaa balamtr. Bu da, Osmanl devletinin, Fransa ile ngiltere'nin mttefiki olarak galip kt bir savata, siyasal ve ekonomik avant a j salayamamasmn bir nedeni olacaktr. atmann balangcnda Rusya ile ittifak bulunan Avusturya, sava srasnda Metternich politikasn terkedip yansz kalm, ancak sava bitiren Bat ltimatomuna da katlmtr. Bu, sorunlarla dolu ok-uluslu imparatorluk, herhalde savan
uzamasn, kendisinin de atmann iine ekilmesi olasln ortaya 140

karacandan, endie ile karlamtr. atma ile dolayl biimde ilgilenen Prusya, nce Avusturya ile yakn bir anlay birliinden sonra
Rusya'ya eilimli hayrhah bir tarafszla kaymtr. nk, Avusturya'nn atmann sonunda glenmesi, Alman ulusal birliinin Prusya'nn
nderliinde gereklemesini zorlatrabilirdi. Piyemonte, ilerde deinilecei gibi, mcadeleye Osmanl devletinin yannda, ama savala hi ilgili
olmayan amalar uruna katlmtr. Rusya ile bir yl gizli grmeler
yapan sve, 1855 ylnda ngiltere ve Fransa'nn lehine arln koymutur. Belika ise, masum bir seyirci durumundayken, Bat Avrupa'daki
statejik konumu, ngiltere'nin Rusya ile ibirliinden vazgemesinde nemli bir rol oynayacaktr. Boazlarn egemeni ve bir lde koullarn kurban durumunda olan Osmanl devleti, sava ncesinde Avrupa'daki gelimeler karsnda bir dizi elikili davranlarda bulunmutur. Savata
galip gelmesine ramen, imzalanan bar antlamas devlete avantajlar
salamak bir yana, gelecek yllara kt bir miras brakacaktr.
2
Krm savann diplomatik balangc olarak, Rusya'nn Osmanl devleti zerinde stn duruma getii 8 Temmuz 1833 tarihli H n k r skelesi
antlamas gsterilebilir. Antlamadan ksa bir sre sonra ar Nikola, buna ngiltere ve Fransa'nn gsterdii sert tepkiden rkerek, Avusturya
ile gizli bir anlamaya vard. ki lke arasnda imzalanan Mnchengratz
Szlemesi ile H n k r skelesi antlamasyla elde ettii baz avantajlar
Avusturya'ya verdi. ki devlet, Osmanl imparatorluunun m m k n olduu kadar uzun yaamas iin birlikte hareket edeceklerdi. Ancak, hereye ramen devlet paralanrsa, ibirliini srdreceklerdi. O srada bu
iki Dou Avrupa devletinin asl nem verdikleri, g dengesinin srdrlmesi asndan Osmanl devletinin toprak btnlnn korunmasyd (Puryear, 1931: 221).
in aslna baklrsa, Mehmet Ali bunalmnda Osmanl iilerine Avrupa mdahalesi, zlmekte olan Osmanl devletinin d ilikilerinde 40
yl srecek baarl bir "konferans diplomasisi" dnemi de amt. Byle
bir diplomaside, Rusya, ngiltere'yi yannda grmeyi, karlar asndan
yararl bulmaktayd. ngiliz politikas ise, bir Rus-Fransz yaknlamasnn Dou Akdeniz'de karlarn zedeleyecei ynndeydi. Bu yzden,
1839 ylnn sonunda Rus giriimlerine yanat. Londra'da imzalanan szlemeyle, Rusya H n k r skelesi Antlamasndan vazgeiyordu. Osmanl
devletinin toprak btnl tehlikeye decek olursa, Rus ve teki devletlerin donanmalar, istisnai olarak Marmara denizine birlikte girebileceklerdi. Ayrca, taraflar, Osmanl-Msr anlamazlnda birlikte hareket
edeceklerdi. Daha nce grdmz gibi, yle de oldu. Bu szlemeye son141

radan Osmanl devleti, Avusturya ve Prusya da katld. Bylece, Osmanl

imparatorluu artk Avrupa devletler sistemi iine girmi saylabilirdi
(Hurewitz, 1975: 271-5).
1841 tarihli Boazlar Szlemesi, Osmanl devletinin paralanmasndan sonra kurulacak siyasal birimlerin niteliklerine ynelik siyasal faaliyetleri bir sre durdurdu. Ancak, 1839 Londra szlemesi de dahil, 1840
sonras diplomatik olaylar, Rus-Avusturya anlay birliinin, iine ngiltere'yi alp Fransa'y darda tutacak biimde geniletilmesine yol at.
1844 ylnn yaznda Fransa ile ngiltere arasnda bir dizi siyasal anlamazlk knca, ar Nikola bu rekabetten yararlanmak istedi. ngiltere
ile Rusya'nn Yakndou karlarnn benzer olduu, birlikte hareket ettikleri taktirde, Osmanl devletinin paralanmas ile ortaya kacak karkln savaa yol amayaca konularnda ngiltere'yi ikna etmee alt. Gerekten, bu srada iki devlet arasndaki ilikiler iten bir havaya
brnmt. Fransa'nn Afrika'da genilemesi ve Msr'daki etkisinin artmas, ngiltere'nin Rusya ile Asya'daki rekabetini ikinci plna drmt. Dnyann eitli yrelerindeki ngiliz-Fransz rekabeti bir yana, ngiltere 1842 ylnda serbest ticaretin yandaln yapmaa balamt ve
Fransa hl sk bir koruyuculuk politikas izliyordu. Aslnda Rusya da
koruyucu kabul edilebilirdi ama daha emekleme dneminde olan Rus endstrisi ngiltere ile dnya pazarlarnda rekabet edecek durumda deildi.
Bu arada, 1844 ylnn Hazirannda Londra'y ziyaret eden ar, Fransa'nn Kuzey Afrika ve Dou Akdeniz zerindeki stnlnden ekindiini ve Fransa'nn denetim altna almabilmesi iin ngiltere, Rusya ve
Avusturya arasnda ibirlii yaplmas gerektiini belirtti. Ancak, byle
bir ibirlii, daha nce ngiltere ve Rusya'nn Osmanh devleti zerinde
anlamalarna balyd. Daha sonraki gizli grmelerde ve zellikle Rus
Dileri Bakan Kont Nesselrode'un ngiliz hkmetine sunduu 3 Aralk 1844 tarihli ve Osmanl devletine kar ortak politika isteyen memorandumundan sonra (Hurewitz: 1975: 291-3) Osmanl devleti ile ilgili hemen hemen her konuda anlamaya varld. Rusya karadan ve ngiltere
denizden Yakndou blgesinde belirgin bir stnle sahiptiler. Birbirlerinden ayr hareket ettikleri taktirde her ikisi asndan istenmeyen sonular doabilirdi.
Btn bu gelimelerin sonucu, ngiltere, Rusya ve Avusturya arasnda, aslnda Fransa'ya ynelik olan ama sonunda Osmanh devletini paralayacak nitelikte gizli bir anlamadr. Bu anlamann ierii yle zetlenebilir: (i) Taraflar, Osmanh devletinin m m k n olduu kadar uzun
yaamasn salayacaklard; (ii) eer bu m m k n olmazsa, taraflar Osmanl devletinin nasl paralanaca konusunda bir n anlamaya vara142

caklard ve (iii) tpk Miinchengratz szlemesinde olduu gibi, byle bir

paralanma ne taraflardan birinin gvenliini tehdit edecek, ne de Avrupa g dengesi tehlikeye decekti. Bylece, Rus ar, Avusturya ile
yapt szlemenin kapsamn geniletiyor ve nemli bir eksiini tamamlam oluyordu: Osmanl devletinin gelecek paralanmasndan nce, bu
iin nasl olaca ve hangi siyasal birimlerin kurulaca konusunda taraflar nceden anlaacaklard.
3
Bu anlamadan ksa bir sre sonra, Tahiti'de ve teki baz yerlerde
Fransz-ngiliz rekabeti zme baland ve Osmanl devletinin nasl paylalacan gndeme getirecek herhangi bir gelime de olmad. Ancak,
1850'lerin balarnda, ngiltere ile Fransa arasndaki sorunlarn teker teker zme balanmasndan ve bylece Osmanl devletine kar politikasn uzun sre devam ettiremeyeceinden endielenen ar, iki nemli giriimde bulundu. Bir kere, 1853 lkbaharnda St. Petersburg'daki ngiliz
Bykelisi Sir Hamilton Seymour araclyla, Osmanl mirasnn bar
bir biimde paylalmasna ynelik olarak ngiltere ile gizli grmelere
giriti. Bylece, 1844 gizli anlamasnn ikinci maddesini harekete geirmek istiyordu. Bu dnemde Rus-Fransz ilikileri de bozulmaa balamt.
zellikle 1852 ubatndan sonra Fransa'nn destekledii Katoliklerle, Rusya'nn destekledii Yunan Ortodoks Hristiyanlar arasnda, kendilerine tannacak ayrcalklar konusunda iddetli anlamazlklar kmt. Politikasna ngiliz destei her zamankinden daha ok gerekliydi. stelik, 1844'te
mzakerelerde bulunduu Lord Aberdeen'in babakan olmasndan da cesaret bulmutu. Osmanl devleti iin kullanlan "Avrupa'nn hasta adam"
deyimi, dnya apndaki yaygn kullanmn ite bu ar-Seymour grmelerine borludur (Hurewitz, 1975: 298-303).
kinci olarak, 1853 ubatnda Prens Menchikov, Rusya'nn yava yava ortadan kalkmakta olan siyasal etkisini yeniden kurmak iin stanbul'a gnderildi. Savatan galip kan bir komutann gururlu edasyla
diplomatik gelenekleri hie sayan temsilcinin Osmanl devletinden istekleri, yalnz Kutsal Yerler Sorunu'nun Rus karlar dorultusunda zme
balanmas deil, ayn zamanda Rus ar'nm, Osmanl snrlar iinde yaayan Yunan Ortodokslarnn koruyucusu olduunu ngren bir antlamann imzalanmasyd (Marriott, 1930: 256). Bu istekler, snra ylan
ok sayda Rus askeri tarafndan da desteklenmekteydi. Rusya'nn bu
kavgac tavr ngiliz hkmetinin resmi bir tepkisine yol amad gibi,
ngiliz Dileri Bakan Russell, 1844 anlamasnn ilkelerine uygun olarak
Fransa'y lml bir t u t u m almas yolunda ikna etmee de alt (Puryear,
1931: 230). Rus istekleri ise Osmanl hkmeti tarafndan reddedildi. Bu
143

tavrn ortaya konmasnda ngiliz Bykelisinin tavsiyelerinin nemli bir

pay olduu sylenir. Rus ltimatomunun reddedilmesi iin bireysel aba
gsterdii dorudur. Ancak, grld gibi, ngiliz hkmetinin bu ynde abas yoktur. Dolaysyla, red kararnn dorudan doruya Osmanl
hkmetinden kaynakland akla yakn grnyor (Anderson, 1966: 123).
ngiltere'nin bu t u t u m u n d a n yreklenen ar, ngiltere ile lkesi arasnda Osmanl devletinin paylalmas ile ilgili olarak "samimi ve gizli"
grmelerin biran nce balamas iin zorlamalarda bulunmaa balad.
Dncesine gre, Rusya Balkanlar'da baat g haline gelirken, ngiltere
de Msr ve Girit'i eline geirebilirdi. ngiltere'nin yeni Dileri Bakan
Clarendon ise, Boazlar'n gelecei konusunda Rusya'nn ak ve kesin
bir aklamada bulunmam olmas yznden, yeni Rus nerisinin tatmin
edici olmad dncesindeydi (Puryear, 1931: 231).
Bu arada, ngiliz-Rus anlamasn geersiz klacak olan gelimeler de
balamt. ar, ngiltere ile gizli 1844 anlamas yrrlkte kald srece,
Fransa'nn ne yaptnn umurunda olmadn eitli vesilelerle ortaya
koymutu. Ancak, ar'n bu dncesi, Rus hkmetinin stanbul ve Boazlar'n gelecei konusunda ak bir ykmllkten kand bir srada,
ngiltere'nin, Fransa'nn Bat Avrupa'daki davranlar karsndaki endielerini hesaba katmyordu. te, 1844 tarihli gizli anlamann knn
temeli burada yatyordu. nk, Prens Menchikov'un stanbul'a gelmesinden endielenen Fransa, Rusya'nn bu giriimini boa karacak davranlarda bulunmaa balamt. 1853 Martnda Fransa'nn Brksel Bykelisi, Belika dileri bakanna, Rusya'nn Osmanl devletine kar
kesin stnlk salamas halinde Fransa'nn Belika'y igal edebilecei
tehdidinde bulundu. Belika Kral Leopold hemen Avrupa devletlerinin
koruyuculuunu isteyince, ngiliz Dileri Bakan Clarendon, Belika hkmetine her ihtimale kar hazrl olmasn bildirdi. Clarendon tehdidin
aslnda ngiltere'ye ynelik olduunu anlamt. Fransa, Rusya'nn Osmanl devleti zerinde kurmak istedii stnle kar ngiltere ile ortak hareket etmek istiyor ve bunun salanabilmesi iin elindeki en nemli
kozu kullanyordu.
Bat Avrupa'da ortaya kan bu gelimenin ertesi gn, yani 23 Mart
1853'te, Clarendon Osmanl devletinin paylalmas ile ilgili olarak balatlm bulunan gizli ngiliz-Rus grmelerinin sona erdiini Rusya'ya
bildirdi. Gereke, Yakndou'daki karklklarn Bat Avrupa ile ilgili dzenlemeleri ngiltere aleyhine etkileyebilecei idi. Fransa ile ngiltere arasndaki bu anlay birlii, Mays aynn sonunda iki devletin de ayn gn
Akdeniz donanmalarn anakkale'ye yolladklar an somutlam oldu
(Puryear: 1931: 233).
144

Rusya ile ingiltere'nin 1844 gizli anlamasna verdikleri greli deerin karlatrlmasnda en nemli nokta, Osmanl devletinin paralanmasnn zamanlamas ile ilgiliydi. Rus ar Nikola, uzun saltanat boyunca,
Osmanl devletini knn eiinde olan bir devlet biiminde deerlendirmiti. ngiltere ise bu kanya 1828-1829 olaylarndan sonra varmt. Dolaysyla, Osmanl devletinin yklmasndan nce paylalmas gerei ortaya kmt. te, tam bu noktada ngiltere ile Rusya 1853 Maysnda
farkl grlere sahip oldular. Anlamazlk, bu kn yakn ya da uzak
bir gelecekte mi gerekleecei noktasnda dmlendi. Dolaysyla, Clarendon 23 Martta Osmanl devletinin daha uzun yllar varln koruyabileceini aklaynca, 1844 anlamasnn da herhangi bir anlam kalmad.
Ksaca, gizli anlay birliinin 1853 Martnda ortadan kalkt sylenebilir. Mnohengratz Szlemesi ise 1854 Ocak aynda ortadan kalkacaktr.
3.

Krm Sava
1

Aristo'nun devrimler iin syledii, savalar iin de dorudur. Sava

ortaya karan yakn ya da ani neden nemsiz olabilir. Ama, gerek ya da
temel nedenler her zaman ok nemlidir (Marriott, 1930: 251). Bu Krm
sava iin zellikle dorudur.
Osmanl devleti ile Rusya arasndaki Krm savann yakn ya da ani
nedenlerinin aratrlmasnda iki e arlk kazanyor: Rusya'nn Osmanl
devletine kar deien politikas ve kutsal yerler sorunu. 1853 ylna gelindiinde, Rusya, Mehmet Ali bunalm srasnda izledii zayf bir Osmanl devleti zerinde etki alanlar kurma politikasn brakarak, bu devleti ykma politikas izlemee balamt. Bunu gerekletirebilmek iin
de kutsal yerler sorununu kulland.
Hristiyanlarca kutsal saylan ve t m tek-tanrl dinlerin doduu yer
olan Kuds ve evresinde Osmanl devleti gerek Katoliklere ve gerekse
Ortodokslara eitli ayrcalklar vermi bulunuyordu. Daha nce deinildii gibi, 1853 ylna gelindiinde bu ayrcalklar konusunda Rusya ile,
Katolikliin dnya apnda savunuculuunu yapan Fransa atmaa baladlar. Bu sorunu parmana dolayan ve Osmanl devleti iin yaknda lecek "Avrupa'nn hasta adam" deyimini kullanan Rusya, nce de belirtildii gibi, ngiltere'ye "mirasn" paylalmas nerisinde bulunmu, ancak
Osmanl devletinin toprak btnln koruma politikas izleyen ngiltere bu neriyi kabul etmemiti. Rusya, bunun zerine, tek bana harekete
geerek, Osmanl devletine bir ittifak ve bu devletin snrlar iinde yaayan Ortodokslarn koruyuculuunun Rusya'ya braklmasn nermiti.
Osmanl hkmeti, ngiltere'nin de destei ile bu istekleri reddedince, 19.
145

yzyldaki nc Osmanl-Rus sava balad. Bu savata Osmanl devletine ngiltere ve Fransa da yardm ettiler. Burada savan ayrntlarna
giriilecek deildir. nk, ngiltere ile Fransa'y ve teki baz devletleri
Osmanl devletine yardma iten nedenler, savan nasl yapldndan, en
azndan bu kitabn amalar asndan, daha nemlidir.
2
Krm sava, Osmanh devletinin toprak btnlnn korunmas isteinden ok, Avrupa'ya zg dncelerle yrtld ve nemli olan Avrupa'nn siyasal statsyd (Anderson, 1966: 145-8). Krm savann temel nedenleri burada aranmaldr. ngiltere iin nem tayan Avrupa'daki g dengesinin korunmasyd ve bunun iin savat. Daha nce grld gibi, ngiltere, "Yakndou sorunu"nun nemini ge anlam olmakla birlikte, bu tarihe gelindiinde, Osmanl imparatorluu zerinde
Rus koruyuculuunun, Msr zerinde Fransz koruyuculuu kadar tehlikeli olabileceini kavramt. Dolaysyla, ister birlikte, ister tek tek olsun, Rusya ve Fransa'nn Osmanl devleti hakkndaki zel niyetlerine kar kmak, 19. yzyln geriye kalan blmnde ngiliz d politikasnn temel ilkesi durumuna geldi. ngiltere'ye gre, Avrupa'nn siyasal statsnde
deiiklik, bir byk devletin tek yanl iradesiyle deil, ancak "Avrupa
uyumu" iinde diplomasi yoluyla yaplabilirdi. Ayrca, 1849 ylnda Macar
ayaklanmasnn Rusya tarafndan kanl bir biimde bastrlmas ve Polonyallara kt davranlmas, ngiliz kamuoyunda Rusya aleyhine duygularn ortaya kmasna neden olmutu. Avrupa zgrlkleri, Dou'nun bu
tirannn basksndan kurtarlmalyd. Dolaysyla, Avrupa sistemi korunmal ve Rusya'nn imdi zorla deitirmee alt g dengesi salanmalyd. stelik, Macar ulusal kahraman Louis Kossuth ve teki Macar
mltecilerine Osmanl devletinin kaplarn amas ve bunlara iltica hakk tanmas, Londra'da Osmanl sultannn prestijini arttrmt (Marriott,
1930: 254-5, 259).
Fransa, deiik dncelerle ama ngiltere'nin yannda savaa katld,
III. Napolyon, ngiltere'nin tam aksine, g dengesini kendi lehine ykarak Fransa'ya Avrupa'da stnlk salamak istiyordu. Kendisine gre,
amcas Byk Napolyon'un en byk hatas ngiltere ile gereksiz atmaya girimesiydi. Fransa'nn baarsnn anahtar ise ngiltere ile anlamaktan geiyordu ve Krm sava da bunun iin ok iyi bir frsatt.
ngiltere ile Fransa'nn ortak dnceleri ise, Rusya'nn Avrupa ktasnn dnda tutulmasyd. Bu bakmdan Krm sava, bugnk "souk
sava" ortamnn nemli bir zelliinin, 19. yzyln ortasnda anlaml bir
rneidir. Avrupa'nn byk devletlerinin koalisyonu, yalnz g denge146

sini korumakla kalmaz, ayn zamanda Rusya'y da Avrupa dnda t u t a bilirdi. Bylece, Rusya "byk devlet" statsnden aa indirilebilir, Polonya yeniden kurulabilir, Osmanl devleti zamansz bir paralanmaktan
kurtarlabilir ve Fransa da isteine uygun olarak Avrupa'da yeniden stn
d u r u m a geebilirdi.
Orta Avrupa devletleri ise bu dnceleri tam paylamadlar. Prusya,,
ilerde kurmay tasarlad Alman ulusal birlii iin Rusya'nn yardmna
ihtiya duyabilirdi. Avusturya iin ise, sava alan ve Rusya ok yaknda,
"Tanr ise ok uzaktayd".
Savan sonunda Rus gc zayflayabilirdi, ama bunun somut bir biim almas ancak yaplacak bar antlamas ile gerekleebilirdi. M t t e fiklerin ise nasl bir bar antlamas yapacaklar konusunda belirgin grleri yoktu. Baka benzer durumlarda da olduu gibi, Batl devletler
"neye" kar savaacaklarnn bilincinde olmakla birlikte, "ne" iin savatklarn tam bilmiyorlar ya da ortak bir gre sahip bulunmuyorlard..
Dolaysyla, imzalanan bar antlamas hemen hemen hibir sorunu zmedi.
19. yzyln ortalarna gelindiinde, Osmanl sorunlarnn Avrupa sorunlarnn ayrlmaz bir paras haline geldiinde hl kukular var idiyse
de, bunlar Krm sava ile ortadan kalkt. Rusya'nn Eflk-Budan b e y liklerini igal etmesinden soma Osmanl devleti, 4 Ekim 1853 tarihinde,.
Rusya'ya sava ilan etti. Bundan bir ay sonra Rusya'nn sava ilnn ve
30 Kasm'da da Sinop'a bir baskn yaparak Osmanl donanmasn yaktn
gryoruz. Osmanl hkmetine moral destek olarak, ngiliz ve Fransz,
donanmalar Marmara denizine girdiler ve 1854 Ocak aynda Karadeniz'e
aldlar. 12 Mart 1854 tarihinde de Fransa ile ngiltere Osmanl hkmetiyle asker yardm antlamas imza ettiler (Hurewitz, 1975: 307-8). Bu
antlamada, "Sultan'm tahtnn bamszlna ve Osmanl imparatorluunun toprak btnlne kar giriilen Rus saldrsna kar koymak
iin, ngiltere ile Fransa Sultan'n yardm isteini kabul etmilerdir...
Batl imzac devletler, Osmanl imparatorluunun imdiki snrlar iinde varln srdrmesinin Avrupa devletleri arasndaki g dengesinin
korunmas iin gerekli olduunda gr birlii iindedirler" denmekteydi.
Bylece, Sinop basknndan sonra ngiltere ve Fransa Osmanl devletinin yannda savaa katldlar. Avusturya ile Prusya'nn balangta yansz kaldklar ve talyan ulusal birliinin kurulmas iin ngiltere ve Fransa'nn destek ve sempatisini kazanmak amacyla Piyemonte'nin de Osmanl devletinin yannda katld sava, 1856 ylnda Rusya'nn bar istemesi
zerine bitti. 19. yzylda Osmanl devletinin Rusya'ya kar kazand,
tek sava olan Krm sava sonunda Paris Bar Antlamas imzaland.

4.

Paris Antlamas ve slahat Fermam

1

Paris Bar Antlamas ve zellikle bu antlamaya varan gelimeler,

gerek Osmanl d ilikileri ve gerekse Avrupa g dengesi oyunlar asndan son derece ilgin ve nemlidir. Bu nemli olayn anlalmas iin
hereyden nce savan son aylarna kadar geri gitmek gerekir.
1855 Eyllnde Sivastopol'n dmesi, yalnz Rusya'nn sava yitirmesinin balang noktas deildir. Bu asker olayn nemli siyasal sonucu, Fransa mparatoru III. Napolyon'un prestijini sihirli bir denekle ykseltmesidir. Rusya yarm yzyl kadar nce I. Napolyon'u yenmiti; imdi
ise nemli bir Rus kalesi yeeninin ordularna teslim olmutu. Yln balarnda stanbul'da ngiliz etkisi zayflam, Sivastapol'un dmesinden
sonra Fransa'nnki artm ve Osmanl sultanna Legion d'honeur nian
verilmiti (Temperley, 1932, I: 387). Fransa'nn, Osmanl devletinin toprak btnlnn korunmas konusunda artk ngiltere'ye ihtiyac da
kalmamt. stelik, Ruslar savan son aylarnda Napolyon'a pohpohla^
yc yaklamlarda da bulunmulard. O halde, Napolyon kendini yalnz
barn deil, Avrupa geleceinin dzenleyicisi olarak da deerlendirebilirdi.
Sivastopol'n dmesi, ayn zamanda yansz Avusturya'y da harekete geirdi. Fransa ile Rusya arasnda gizli grmelerin balayabilecei
ihtimaline kar, iki devlet anlancaya kadar durup beklemenin, Avusturya asndan tehlikeleri vard. Avusturya ya hemen ngiltere ve Fransa'nn yannda savaa katlmal, ya da arabuluculuk nerisinde bulunup,
bu neri reddedildii taktirde savamalyd. 1813 ylnda Metternich'in
I. Napolyon'a yapt gibi, savama tehdidini ieren arabuluculuu tercih
etti.
Avusturya, daha nce ngiltere ve Fransa ile tartlm bulunan 4
maddelik bir ltimatomu 1855 Aralnda Rusya'ya verdi. ltimatomun 1.
maddesine gre, Eflk ve Budan'da Rusya'nn sahip olduu zel koruyuculuk haklar kaldrlacak ve Besarabya'nn bir blm Osmanl devletine verilerek, iki devlet arasndaki Avrupa snr dzenlenecekti. 2.
madde, Tuna'da su ulamnn serbestliini ve akarsuyun denize dkld blgenin Avrupa devletlerince gvenceye alnmasn ngryordu. 3.
maddeye gre, Karadeniz silahtan arndrlp btn devletlerin ticaretine
alacak ve asker nitelikli deniz sleri ile silah depolar kaldrlacakt.
4. madde ise, Sultan'n Hristiyan tebaya verdii hak ve ayrcalklar yeniden doruluyordu. ltimatom, ayn zamanda, bar yapldktan sonra
ngiltere, Fransa ve Avusturya arasnda bir l ittifakn imzalanmas
iin almalarn balayacan da duyuruyordu (Temperley, 1932, I: 389148

92). Belli ki, galip devletler, imzalayacaklar bar antlamas ile yeniden
kurulacak olan Avrupa dzenini korumada kararlydlar.
ngiltere Babakan Palmcrston, baka noktalarn da belgeye eklenmesi taraftaryd. Bir kere, 4. maddedeki Hristiyanlara Yahudilerin de
eklenmesini, ayrca, Baltk'taki Aaland adalarnn tarafszlatrlp silahtan arndrlmasn istiyordu. Bu istek, Baltk'ta dostu sve'in Rusya'ya
kar savunulmasn salayacak, bu denizdeki ngiliz donanmas gvence
altna alnacakt. nc olarak, Asya'da Osmanl-Rus snrnn Osmanl
devletinin lehine dzeltilmesini, snrdaki Rus kalelerinin yklmasn ve
Kafkaslar'daki Krgz kabilelerinin bamsz statye kavuturulmasn istiyordu. Bylece, Rusya'ya kar Osmanl savunmas glendirilecek ve
iki devlet arasnda kk bir tampon devlet kurulmu olacakt. Avusturya
ile Fransa'nn bu ayrntlara itirazlar zerine, ltimatoma son derece diplomatik bir dille yazlm bir 5. madde eklendi: "Savaan devletler, bir
Avrupa yarar anlay iinde, kendilerine ait olan, drt gvenceye ek
olarak yeni koullar oluturmak hakkn korurlar". Bu biimde oluturulan ltimatom, 16 Ocak 1856 tarihinde Rusya tarafndan kabul edildi.
2
Paris Bar Konferans 1856 ylnn ubatnda balad. Taraflar arasnda ilk g denemesinin Kars zerinde ortaya kaca daha balangcndan belliydi. Bu Dou Anadolu kalesi, Avusturya'nn ltimatomu St.
Petersburg'a varmadan nce Rus birliklerinin eline gemiti. Palmerston,
mttefiklerin Osmanl devletinin toprak btnln koruma szn vereceklerini ve daha bu verilmeden bir Trk kentinin feda edilmesinin sz
konusu olamayacan, bu yzden hibir koula bal olmakszn kentin
geri verilmesini istiyordu. Rusya ise, Kars'n elindeki tek koz olduunu ve
mttefiklerin Besarabya'daki isteklerine kar kullanlabileceini biliyordu. Fransa ve Avusturya ise, Kars Rusya'ya brakld taktirde, bu devletin Besarabya'da fazla kat davranmayabileceini tahmin ediyorlard.
Osmanl devleti, kazand bir savata, Avrupa g dengesi oyunlar iinde nemli bir kentini yendii Rusya'ya brakma tehdidiyle kar karya
idi. Ancak, ngiltere'nin basks sonucu, Besarabya'da ufak bir blgenin
daha Rusya'ya braklmas karlnda Kars'n Osmanl devletine geri
verilmesi kabul edildi (Temperley, 1932, I: 405).
Konferansta bundan sonra, belki de en nemli sorun olan Karadeniz'in silahtan arndrlmas konusu ele alnd. Rus delegesi, ar'm Karadeniz'de hibir sava gemisi yapmamay kabul ettiini, ancak g u r u r u n u n
bu konunun bar antlamasnda sz konusu edilmesine izin vermeyeceini belirtti (Temperley, 1932, I: 407). Teknik olan konu Rusya ile Osmanl devleti arasnda ayr bir szleme ile zlmeli, ancak konuya genel
149

ilgi dolaysyla, bu szleme btn taraflarca onaylanmalyd. Grmeler ilerledike anlamazlk konular da artt. Rus delegesi, mttefiklerin
Karadeniz'de bulunacak en fazla gemi says olarak nerdikleri 6 gemiye 6 tane daha hafif gemi ekleyerek, taraflarn bu denizde bulunduracaklar toplam gemi saysnn 12 olmasn nerdiyse de ngiltere'nin tepkisiyle karlat. Sonunda bir anlamaya varlarak 6'ar geminin stne
200'er tonlk 4 geminin eklenmesi kararlatrld. Bylece, Rusya'nn blgedeki deniz gc dengelenmi ve snrlandrlm oluyordu. stelik, Osmanl-Rus szlemesinin teki devletlerin onay alnmadan deitirilemeyecei de karara baland.
Bu arada 1841 Boazlar Szlemesi de baz deiikliklerle kabul edildi. Osmanl devleti barta olduu srece, Sultan Boazlara hibir sava
gemisi kabul etmeyecekti ve imzac taraflar Sultan'n iradesine sayg gstereceklerdi. Genel antlamann iinde 15. maddede yer alan bu OsmanlRus szlemesi, antlamann ayrlmaz bir paras olduu iin, onunla ayn g ve geerlilie sahip olacak ve teki devletlerin rzas olmadan deitirilemeyecek ve ortadan kaldrlamayacakt. Bylece, 1841 szlemesinde yaplan deiiklikler ayrntda kald ve temel ilkesi hi deitirilmeden srdrld. Dolaysyla, Osmanh devleti stanbul ve anakkale Boazlarnda istedii kadar sava gemisi yapp silahlandrabilirken, Rusya'nn Azak Denizi ve Karadeniz'e dklen akarsularda ayn haklara sahip
olmamas yznden, g dengesinin Osmanh devleti lehine dnd sylenebilir. Ksaca, "Boazlar iesinin az yalnz mantarlanmakla kalmyor, ayn zamanda mhrleniyordu'' (Temperley, 1932, I: 409).
ltimatomun 4. maddesi ok nemli sorunlar birliinde getirdi. Tm
antlamann temel amac, ister. Eflk ve Budan'da koruyuculuk, ister Srbistan ve Karada'da destek, isterse imparatorluk iindeki Hristiyanlarn haklarn korumak iin, bir antlama maddesinin verdii szde bir
hakk kullanmak yoluyla olsun, Osmanh devletini Rus mdahalesinden
kurtarmakt. Dolaysyla, Osmanl devletinin hkmranl her yerde korunacakt. Osmanh devletinin, tebasnm haklarna sayg gsterebilecek ve
uygar bir devlet olarak Avrupa uluslar topluluunda uygun bir yer alacak kadar yeterli olduu kabul ediliyordu. Ancak, bunun iin, Mslman
olmayan tebaya belirli haklar ve ayrcalklar tanyacak bir "Hatt- e r i f i n
dzenlenmesi gerekiyordu. stanbul'da ngiliz, Fransz, Avusturya ve Osmanl temsilcilerinin ok hararetli tartmalarndan sonra, slahat Ferman yaynland. Bylece, Osmanl devleti Hristiyan teba konusunda yabanc devletlerin mdahalesinden kurtarlm olacakt. Ancak, bu, Krm savann nemli nedenlerinden biri olan kutsal yerler sorununun Avrupa
devlet adamlarnn belleklerinde henz taze olduu bir dnemde, belki de
itenlikle byle kabul edilmiti. lerde grlecei gibi, aradan zaman ge150

ince, bu Ferman birok Avrupa devletinin Osmanl iilerine mdahale

etmeleri iin k noktas haline gelecektir.
Paris Bar Antlamas, bu mzakerelerden sonra 30 Mart 1856 tarihinde imzaland (Karal, 1970: 243-5; Marriott, 1930: 276-7; Hurewitz, 1975:
319-22).
3
Krm sava ve sonunda imzalanan antlama birok bakmdan nemli sonular dourmutur.
(i) Uzun srede Romanya'nn (Eflk ve Budan beylikleri) t a m bamszlna giden yol alm, ksa srede Karadeniz silahtan arndrlmtr. Bu ksa sredeki sonucu, tpk Versailles'da (1919) Ren blgesinin
silahtan arndrlmasna benzemektedir ve ayn lde bo bir aba olmutur. nk, Rusya antlamann bu hkmn iki nedenden dolay kabul etmi olabilirdi: Ya, ngiltere ve Fransa'dan ekindii iin "evet" demiti. Bu korku ilerde ortadan kalktnda, yeniden silahlandrabilirdi.
Ya da Osmanl devletine artk saldr amac gtmemee balamt. Bu
durumda da pek bir gerei yoktu. Burada yeniden, Krm savann birleik ve anlaml bir karar verilmeden yaplan ve bylece istenen sonucu
dourmayan bir mcadele olduu genellemesine varyoruz. Rus gc krlmam, ancak Avrupa'daki etkisi azaltlmt. Fransa'nn prestiji ykselmi, ama Avrupa'da baat bir duruma gelememiti. Fransa, Avrupa'da
stn duruma geip, Almanya ve talya'ya kendi bildii gibi biim vermek istiyordu. Her iki devlet de, Fransa'ya kendi bildikleri gibi devletler
kuracaklarn gsterdiler. Gerekte, Bismarck ve Piyemonte Babakan
Kont Cavou-'un, Krm savann asl galipleri olduunu sylemek yanl
olmaz.
(ii) Snrlarda herhangi bir deiiklik yapmayan antlama, Osmanl
devletini Avrupa uluslar topluluuna kabul ediyor ve devletin bamszl ile toprak btnl Avrupa devletlerinin ortak gvencesi altna konuyordu. Aslnda, daha nce grld gibi, 1840 ylndaki Londra Szlemesiyle Avrupa uluslar topluluuna katlan Osmanl devletinin bu stats resmen ortaya konmu bulunuyordu. Ancak bu hkm, Osmanl devletinin 19. yzylda iine dt d u r u m u ve zayfln da aka gstermektedir. Artk, Osmanl devleti kendi bamszlk ve toprak btnln kendisi koruyacak durumda deildi. Bir de, Rusya kazand her savatan sonra Osmanl devletinden toprak kazanrken, Osmanl devletinin
kazand bir savatan sonra toprak elde edememesinin aklanmasn,
herhalde sava ancak mttefiklerinin yardm ile kazanm olmasnda
a r a m a k gerek.
151

(iii) Osmanl devleti, ok pahalya kan ykc bir sava yrtebilmek iin, Avrupal mttefiklerinden deme yeteneinin ok stnde bor
para ald. Zaten clz olan endstrisinin gelimesi, 1838 ticaret szlemesi
ile engellenen devlet, bu borlarn altndan kalkamam ve sonunda Avrupa devletlerinin mal denetimi altna girmitir. Bu adan bakldnda,
galip klan Krm savan, devletin paralanmasmdaki aamalardan biri olarak deerlendirmek gerekir.
(iv)' Paris Antlamas ile Osmanl devleti Eflk ile Budan'n zerkliini kabul etmi Srbistan'a verdii ayrcalklar ise geniletmitir. Bu
hkm de, Osmanl devletinin paralanmasnda dnm noktas olarak
grlebilir. Eflk ve Budan eyaletleri zerkliklerini aldktan sonra, Fransa ve Rusya'nn destei ile, 1859 ylnda birleeceklerdir. Eyaletlerin "Romanya" ad ile tam bamszlklarn almalar, 1878 ylnda ve bir baka
Osmanl-Rus sava sonunda gerekleecektir.
(v) Daha nce deinildii gibi, Paris antlamasyla, Karadeniz bir
iki istisnas dnda silahtan arndrld. ar II. Alexander (1855-1881) antlamann bu hkmn iktidarnn bir "lekesi" olarak deerlendirdi. Alman ulusal birliinin kurulmas aamalarndan biri olan Prusya-Fransa
savann en civcivli dneminde, yani 1870 ylnn Ekim ve Kasm aylarnda iki aklama yaparak, Paris antlamasnn bu hkmnn, Rusya'y
teki devletlere gre ok dezavantajl bir duruma drdn belirtti.
Zamanla ok iyiydi, nk savata bulunan Fransa, ngiltere ile Rusya'ya
kar ortak cephe oluturacak durumda deildi. ngiltere, antlamann deitirilmesine kar kmakla birlikte, imdi Avrupa'nn gl nderleri
arasna giren Alman anslyesi Otto von Bismarck'm, konuyu zme balayacak bir konferans toplanmas nerisini reddedemedi. 17 Ocak - 1 3 Mart
1871 tarihlerinde Londra'da toplanan konferans (Hurewitz, 1975: 379) Paris'te kabul edilmi bulunan silahszlandrma hkmlerini ortadan kaldrd ve Sultan'n Boazlar'dan dost lkelerin gemilerini geirme yetkisini arttrd. Antlamaya eklenen bir Osmanl-Rus szlemesi de Karadeniz'de bulunacak Rus ve Osmanl donanmalarnn say ve gcn snrlayan 1956 hkmn iptal etti.
(vi) Krm sava, bugnk modern Avrupa'nn temellerinin atlmas konusunda da nemli bir aama niteliindedir (Marriott, 1930: 284).
Savaa asker gnderen Piyemonte, Paris bar konferansna, yalnz Piyemonte'nin deil, tm talya'nn temsilcisi olarak katld. Konferansta ngiltere'nin sempatisini ve III. Napolyon'un da etkin yardmn salad.
Bylece, talyan ulusal birliinin temelleri bu sava sonunda atld. Ayrca, ngiltere, Fransa ve Rusya'nn savamalarndan ve bylece dikkatlerinin Yakndou'ya kaymasndan yararlanan Prusya da, Alman ulusal
birliini salamak iin gsterdii abalara uygun bir ortam buldu. Dola152

ysyla, Krm sava yaplmam olsayd, Avrupa'nn bundan sonraki 20

yllk tarihi, herhalde deiik bir biimde yazlr, modern Avrupa'nn temelleri de ayn biimde atlmazd.
(vii) Paris bar antlamas, o srada iln edilmi bulunan slahat
Fermann Avrupa devletlerine duyurdu (Karal, 1970: 250-2; Hurewitz,
1975: 315-8). Bu ferman, bir bakma Osmanl reform hareketleri iinde
nem kazanan bir belgedir. Fransz devrimi ile Avrupa'ya yaylan eitlik
ilkesi, snrl bir biimde de olsa, ilk kez Osmanl devletinin siyasal yaants iine girmi bulunmaktayd. Fransz devriminin bir baka ilkesi olan
zgrlk ise, Osmanl toplumuna 1876 tarihli I. Merutiyet hareketi ile girecektir.
18 ubat 1856 tarihli slahat Ferman ile Sultan Abdlmecit, Mslman olmayan tebann geleneksel haklarn teyid etmi, din zgrlk ve
eitlik szn vermiti. Bu, aka, Krm savann yakn nedeni olan,
Rus ar'nm Yunan Ortodoks tebann haklarn korumak bahanesiyle Osmanl imparatorluunun iilerine karmasn engellemek iin yaplmt. Paris antlamasnn 9. maddesi ile Avrupa devletleri bu fermann yksek deerini kabul etmekteydiler. Ancak bu, Avrupa devletlerine ne tek
olarak ve ne de topluca, Sultan ile tebas arasndaki ilikilere ve devletin
i ynetimine karma hakk tanyordu.
4
Tanzimat gibi, slahat Ferman da d kaynakl olup, Krm savanda mttefiklerin isteklerim karlamak zere hazrlanm ve bu yzden
bar antlamasnn iine alnmtr. Belge, Tanzimat'taki temel haklar
gvencesine eitlik esasn eklemekte ve 20 noktada Hristiyanlarla Mslmanlar arasnda eitlik salamay amalamaktayd. Ancak, Hristiyanlar lehine hkmler ierdiinden, Mslman halk m e m n u n ettii sylenemez. Bundan baka, bu fermana dayanan byk devletler, 1856-1876
yllar arasnda Osmanl devletinin iilerine daha ok karmaa balayacaklardr. Eflk ve Budan'n birlemesi ve Srbistan'a verilen ayrcalklarn arttrlmas bunun tipik rnekleridir.
slahat Ferman'nm, hkmlerinden anlalan amac, imparatorluk
iindeki herkese Osmanl yurttaln vermekti. Yasalar nnde eitlik,
dini fark gzetilmeksizin herkese memur olabilme hakk, din yetkililerinin sivil otoritelerinin kaldrlmas, ordunun hem Mslman hem de teki
din mensuplarna almas, vergi reformu ve rvetle mcadele, fermann
getirdii yenilikler arasndadr. Bu tarihten sonra, Osmanl devletinde Bat'nn liberal dnceleri dolamaa balad, gazeteler kuruldu, edebiyatta
Fars stili brakld ve Montesquieu ile Rousseau gibi dnrlerin kitap153

l a n Trke'ye evrildi. Abdlaziz (1861-1876) Avrupa gezisine kp Viyana, Paris ve Londra'ya giden ilk Osmanl sultan oldu.
slahat Ferman gerekten nemli deiiklikler getirmiti ve dnsz
uyguland taktirde uzun vadede devletin temel niteliini deitirebilirdi. Ancak, ksa bir sre sonra, getirdii yeniliklere kar byk bir direni ortaya kt. En nemli tepki, Osmanl tarihinde srekli gzlendii gibi, din adamlarndan geldi. Nedeni ise, cemaatleri zerindeki siyasal otoritelerinin ellerinden alnmasdr. in ilgin yn, cemaatlerin imdi Mslmanlarla eit duruma getirilmi bulunan Hristiyan dini nderlerinin en
sert tepkiyi gstermeleridir. stanbul'daki Patrik, Grek Kilisesi'nin topraklarn denetledii gibi, bugnk Romanya'da topran 7/8'sine sahipti.
Ayrca, afaroz yetkisi, Grek Hristiyanlar zerinde otoritesini glendiriyordu. Bunlar elinden alnnca, yeniliklere kar kt. Mslmanlar da
dahil, lik devlet, bireysel zgrlk ve Osmanl yurttal gibi kavramlara kar olan din yetkilileri, "eski dzen"i istemee baladlar. Dolaysyla, Islahat Ferman baarl bir biimde uygulanamad.

154

Beinci Blm
YALININ AVRUPA'DA LM
I.

GENEL DURUM
1

Osmanl devletinin 1699'da Macaristan' yitirdikten sonra byk bir

toprak gerilemesi srecine girdiini grdk. Devlet, i ki yz yl daha yaamsa, bu, Avrupa denge politikasnn ve bu politikay zaman zaman iyi
kullanmasn bilen Osmanl diplomasisinin sonucudur. Eer Osmanl devleti 19. yzyln banda Napolyon savalarnn ykc etkisinden kurtulmusa, bunu nemli nedenlerinden biri, ngiltere, Fransa ve Rusya arasndaki kar atmalarna dayanm olmasdr.
19. yzyln ortalarna gelindiinde, Osmanl devletinin u snrlarndan kmee balad grlyor. Rusya, Krm ve Kafkaslar ele geirmi, Srbistan zerkliini kazanm, Yunanistan bamsz, Roman}^ ise
birleerek zerk bir prenslik olmutu. Fransa Cezayir'i igal etmi, Arap
hanedanlklarndan Suud'lar Arabistan'n byk bir blmn ynetmee balamlard. Msr'da Mehmet Ali Paa, ailesini mr boyu vali yaptrmt ve eyaleti neredeyse bamsz bir biimde ynetiyordu. Ancak,
yitirilen tm topraklara ramen, Osmanl devleti yine de bykt. Anadolu, stanbul'dan Adriyatik denizine kadar Balkanlar'm orta blm, Kuzey Afrika'da Trablusgarp ve Msr, Aknediz'de Girit ve Kbrs gibi adalar Osmanl topraydlar ve Arabistan zerinde de hkmranl vard.
Krm savan izleyen yirmi yl iinde Yakndou'da nemli bir bunalm ortaya kmad. Doal olarak, olaylar durmad ve kmekte olan
bir imparatorluun snrlar iinde durmas da beklenemezdi. Ancak, bu
olaylar byk devletler arasndaki ilikileri bunalm yaratacak lde gerginletirmedi. Yirmi yllk greli sessizlik dnemi, Yakndou'nun istikrara kavutuunu da gstermiyordu. Gsterdii, byk devletlerin dikkatlerinin baka yerlere evrildii ve dolaysyla Osmanl sorunlarnn Avrupa barn bozmasna izin vermedikleriydi. Son elli ya da altm yldr Ya-

155

kndou'da gcnden ok ey yitiren Habsburg imparatorluu, 1960'larda

"talya" ve "Almanya"da ortaya kan ulus-devlet kurma akmlar karcnda var ya da yok olma mcadelesi veriyordu. III. Napolyon Fransas iin
Yakndou sorunlar, Avrupa'daki nemli gelimeler (talyan ve Alman
ulusal birliklerinin kurulmas) karsnda ikinci plna dmt. Boazlar,
Kafkaslar ve Karadeniz, Rusya iin her zaman nemli idiyse de, bu devlet
1856 sonrasnda dikkat ve enerjisini Orta Asya ve in'de topraksal genilemeye evirmiti. ngiltere ise, 1840-1856 dnemiyle karlatrldnda, artk Osmanl devletinin toprak btnlnn korunmas iin etkin bir tavr
koymamaa balamt (Anderso, 1966: 149). Ksaca, Yakndou 1856'y
izleyen yirmi yl iinde de uluslararas srtmeler iin "verimli" bir blge olma zelliini srdrdyse de, bu srtmeler Avrupa barn bozacak kadar tehlikeli boyutlara trmandrlmad.
2
Srtmeler Avrupa barn tehlikeye drmeyedursun, Osmanl
devletinin zayflama ve paralanmas 1856 sonrasnda da inat bir biimde srmekteydi. Tuna eyaletlerinde birlik ve bamszlk istekleri her geen gn daha gl biimde duyuruluyor, Suriye'de merkezi otoriteye
kar isyanlar birbirini izliyor, Girit ynetilemez hale sokuluyordu.
Girit'teki ayaklanmalardan yararlanmak isteyen Yunanistan, 1866 tarihinde adann Yunanistan'a ilhakn istedii zaman kolayca iki byk
mttefik buluvermiti: Fransa'nn da verecei destekle, srekli arka kt Yunanllar "Trk basksndan" k u r t a r m a k isteyen ve kendini Bizans'n mirass kabul eden Rusya ile 1866 ylndaki Prusya-Avusturya
savann sonucundan endielenen ve glenen Prusya'ya kar Dou Avrupa'da Rus desteini aramaa balayan Fransa. Bu iki devletin artan
basks karsnda gerileyen ngiltere ve Avusturya, Osmanl devletinin
toprak btnln korumada etkin bir tavr alamaynca, 1867 ylnda
bir "orta yol" zerinde anlamaya varld ve Girit'e zerklik tannd. zellikle Girit'teki bu baarsndan ald ders ve cesaretle, Yunanistan, bundan sonra Osmanl devletine kar bir "salam taktii" politikas izleyecek
ve ana ama dorultusunda ufak dnlerle yetinir grnerek, uygun bir
zaman getikten ve uluslararas ortam uygun bir duruma geldikten sonra, ana amaca ynelecektir. Burada, Girit adasnn zerklii, topran Yunanistan'a balanmas yolunda ilk adm niteliindeydi.
ok eitli rk ve mezheplerin yanyana yaad Suriye, Msr ynetiminin son yllarnda huzursuzluk iine itilmi bir Osmanl eyaletiydi.
Msr yenildikten ve Suriye'yi boalttktan sonra, Osmanl devletine verdikleri destein yazl olmayan bedelini almak isteyen ngiltere ve Fransa iin iine girdiler. Birincisi blgenin Drzilerini, ikincisi Marunilerini

156

desteklemee balad. Bylece, eyalet ve zellikle Lbnan, byk denizci

devletlerin stratejik noktalar rekabetinde "arena" haline geldi. Sonunda,
Maruni ve Drzilere toplumsal zerklik tannarak, Osmanl devleti ile
ngiltere ve Fransa arasnda uzlamaya varld. Ancak, bu uzlama ok
uzun sreli olamad. Bunun zerine 1845 ylnda tek bana harekete geen Osmanl hkmeti blgede huzur ve gvenlii salad. zerklik biim olarak srdyse de, gelecek 15 yl, blgede Osmanl gc artarken,
Maruni ve Drzilerinki azald. 1860 ylnda kan byk bir atma (lman, 1966), yeni bir Avrupa mdahalesine yol at. stanbul'daki byk
devletlerin bykelileri ve Bab- Al arasnda srdrlen mzakereler
sonunda,1861 ylnda Lbnan iin yeni bir ynetim biimi kabul edildi.
Buna gre, blge byk Avrupa devletlerine dantktan sonra Bab- Al
tarafndan, Lbnanl olmayan bir Osmanh Hristiyan valisince ynetilecekti Bu zel stat, 1914 ylma kadar Lbnan' en iyi ynetilen Osmanh
topra haline getirmitir (Hurevvitz, 1975: 346-9).

II.

MALYE VE ORDUNUN TKEN: AYASTEFANOS

VE SONRASI

1.

1877-1878 Osmanl-Rus Sava

1

19. yzyln drdnc Osmanl-Rus atmas olan ve devletin Balkan topraklarn tam anlamyla paralayan bu savan nedenleri arasnda,
zellikle Rusya'nn 1870'lerle birlikte Panislavist bir politika izlemee
balamas ve bir vergi sorunundan dolay, Hersek halknn 1875 ylnda
ayaklanmas ar basmaktadr. Osmanh devletinin ar bir yenilgiye uramasnn nedeni ise, nceki Osmanl-Rus atmalarnn aksine, bu kez
Rusya, Avusturya ve Almanya'nn Osmanh devletine kar ortak bir politika izlemeleri ve devletin mttefiksiz kalmasdr. Rusya'nn 1870'lerle
birlikte Panislavist politika izlemesinin bir nedeni, bu yolla iinde Srp
aznl bulunan Osmanl devletinin paralanmasn hzlandrmak ise ikinci nedeni 1871 ylnda Alman ulusal birliinin kurulmu olmasdr. Rusya
imdi Avrupa'nn ortasnda ortaya kan ve Balkanlara doru da genileme eiliminde olan bu P a n Cermen bloa kar bir Panislav blok ile
denge kurmay amalyordu. devletin Osmanl devletine kar ortak
hareket etmelerinin nedeni ise, 1872 ylnda Birinci mparatorlar Birlii'nin (Rusya, Almanya ve Avusturya) kurulmu olmasdr. Artk ortada Osmanh devletinin yardmna koacak "Avrupa u y u m u " da yoktu, nk Alman ulusal birliinin kurulmas bu uyumu ve Avrupa dengelerini
altst etmiti.
157

1875 ylnda Hersek halknn vergi sorunundan dolay ayaklanmas

zerine, ad geen devlet, Osmanl devletine, blgede reform yaplmas konusunda baskda bulundular. Basknn baarsz olmas zerine Rusya ile Avusturya Pete'de 1877 ylnda bir anlama yaptlar. Pete anlamasna gre, Rusya Avusturya'y Bosna ve Hersek'te, Avusturya da Rusya'y Balkanlar'm teki blgelerinde serbest brakyorlard. Ancak, Rusya
Balkanlar'da tek ve byk bir Slav devleti kurmayacakt. Bu anlamann
hemen ardndan Osmanl-Rus sava kt.
2
Kafkaslar ve Tuna'da olmak zere iki cephede sren sava, Osmanl
ordularnn yenilgisi ile sonulanm ve iki devlet arasnda Osmanl devleti iin ok ar hkmler tayan, ancak uygulanamayacak olan Ayastefanos Bar Antlamas imzalanmtr (Karal, 1983: 64-6). Antlama, Osmanl devletine bal olarak, zerk ve snrlar ok geni bir Bulgar prenslii kurmaktayd. Bu devletin snrlar kuzeyde Tuna akarsuyu, douda
Karadeniz, gneyde Ege denizi ve batda da Arnavutluk'a dayanmaktayd. Daha sonra "Ayastefanos snrlar" daraltlacak ve bu tarihten balayarak bugne kadar srmek zere, Bulgar hkmetleri "Ayastefanos
Bulgaristan" n kurmay en nemli d politika amac sayacaklardr. kinci olarak, Romanya, Srbistan ve Karada bamszlklarn kazandlar.
Ayrca, byk bir Bulgaristan kurarak Pete antlamasn ineyen Rusya, antlamaya Bosna-Hersek'te ortak Rus-Avusturya denetiminde reform
yaplmas hkmn koydurtarak, Pete anlamasna ikinci kez aykr hareket etmiti. Bunlarn yannda, Rusya Dou Anadolu'da Kars, Ardahan,
Batum, Elekirt ve Beyazt blgelerini de topraklarna katyordu.
Bu hkmlerden anlalaca gibi, Ayastefanos antlamas OsmanlRus ilikilerinde bar dnm noktasdr. Szde Osmanl hkmranl altndaki Bulgar prenslii, iki yl iin Rus askerlerinin igalinde ve bir Rus
komiserinin fiili ynetiminde bulunacandan, stanbul srekli bir tehdit
altnda braklm oluyordu. Dou Anadolu'daki toprak kayplarndan sonra, Rusya doudan Anadolu iin byk bir tehdit daha oluturmaktayd.
Bundan baka Osmanl devleti, Girit, Teselya ve Arnavutluk'ta yapaca
reform konusunda Rusya ile ibirlii yapmay ykmlendiinden, iilerine yabanc bir devletin mdahalesini de kabul etmi oluyordu (Karal,
1983: 66-7).
Bu bara en byk tepki Avusturya ve ngiltere'den geldi. Avusturya asndan neden aktr: Rusya, iki devlet arasnda daha nce imzalanan Pete anlamasn inemi ve Avusturya'nn Balkanlar'daki karlarn dikkate almamt, ingiltere'nin Osmanl devletine kar izledii politikada 1878 yl nemli bir dnm noktasdr. ngiltere, bu tarihten sonra,
158

Osmanl devletinin toprak btnln koruma politikasn terkederek,

bu devleti ykp topraklar zerinde kendine bal devletler kurma ya da
kendisi yerleme yolunu tutacaktr. Ama imdi, Rusya gerek Balkanlar'da
ve gerekse Dou Anadolu yaylasnda stn bir duruma geerek, ngiltere'nin imparatorluk yolunu tehdit eder duruma gelmiti. te, bu nedenlerle Avusturya ile ngiltere, Ayastefanos'un deitirilmesi iin Rusya'ya
bask yapmaa baladlar ve bunda baarl da oldular. Osmanl devleti
ile Rusya arasnda 13 Temmuz 1878 tarihinde Berlin Bar Antlamas imzaland (Karal, 1983: 76-8; Hurevvitz, 1975: 413-4).
Antlamay hazrlayan Berlin Kongresi, artk szde kalan 1815 "Avrupa u y u m u n u n " ya da yeni kurulan dengenin, Osmanl sorunlaryla ilgili olarak toplanan beinci ve sonuncu ya da ilk konferansdr. giliz-Rus
ilikilerinin giderek bozulmasndan ve bunun 1870'lerde byk zorluklarla yeniden kurulan Avrupa g dengesine olumsuz etkilerinden ekinen
Alman anslyesi Otto von Bismarck, bu iki devletin arasn bulmay ve
hizaya getirmeyi d politikasnn en nemli unsurlarndan biri yapmt.
Avrupa birliini yeniden salayabilmek iin, 1856 Paris antlamasn imzalayan btn devletleri, Rusya'nn Osmanl devletine kabul ettirdii
Ayastefanos antlamasnn yeniden gzden geirilmesi iin, Berlin'e davet etti.
Berlin antlamas ile Bulgaristan'n snrlar daraltlm ve Bosna-Hersek Avusturya'nn igal ve ynetimine braklmtr. Bir nceki antlamadaki Romanya, Srbistan ve Karada'n bamszlk hkmleri aynen korunuyor, Rusya Dou Anadolu'da Elekirt ve Beyazt' Osmanl devletine
geri veriyordu. Girit adasnn zerklii ise dorulanyordu.
Berlin antlamas, zellikle Osmanl devleti ve genellikle Avrupa tarihi asndan ok nemli sonular dourmutur. Bir kere, Osmanl devletinin 19. yzyldaki paralanma srecinde nemli bir aamay oluturmaktadr. ki byk devlet, ngiltere ile Avusturya, Osmanl devletinin
toprak btnln koruma politikasn brakmlardr. Bu tarihten balayarak, bu iki devletten boalan yeri Almanya almaa balayacaktr. Ayrca, Berlin dzenlemesi taraflardan hibirini tatmin etmi deildir. Balkan Slavlar aradklarn bulamamlar, Rusya istedii kadar byk bir
Slav devleti kuramam, Avuturya ise Bosna-Hersek'i tam anlam ile snrlar iine katamamt. Blgenin Avusturya ynetimine girmesi, Srbistan'daki milliyeti duygular krklemiti. Ksaca, Berlin dzenlemesi
bundan sonra ortaya kan Balkan bunalmlarnn ve belki de 1. Dnya
Sava'nm temellerinden birini oluturur.
Berlin antlamasnn hkmleri, byk devletlerin amacnn, yalnz
Ayastefanos antlamasnn deitirilmesi deil, 1856 Paris antlamasnn
kurduu ve son savala deien Yakndou dengesinin yerine yeni bir
159

denge kurmak olduunu gstermektedir. Bu denge de Osmanl topraklarnn paralanmas ile ortaya kmtr. Bundan baka, Bismarck, Kongreden eli bo dnm bulunan Fransz delegesine, bu devletin Tunus'u
igal edebileceini syledi. Bu bakmdan, Berlin dzelemesi, hem Osmanl
topraklarn paralam ve hem de ortaya koyduu rnek ve temsil ettii
anlay dolaysyla geriye kalan topraklarn paylam iin ak kap brakmtr. te, bu yzden, Paris antlamasnda kabul edilen "Osmanh
topraklarnn btnln sayg" ilkesi, Berlin antlamasnda yer almamtr. stelik, yine Paris antlamasnda kabul edilmi bulunan "Osmanl devletinin iilerine karmamak" ilkesi de yeni antlamada yoktur
(Karal, 1983: 78).
Grld gibi, Berlin antlamas Osmanl devletini ok g bir durumda brakmt. Yeni Sultan Abdlhamit'in nnde devletin kurtarlmas iin iki yol kalyordu. Birincisi, merutiyet ynetimini kurup gelitirmek ve bylece eitli rklardan oluan Osmanl toplumunu ortak kar
balaryla birbirine balayarak, devletten ayrlma eilimlerini ortadan
kaldrmakt. kinci yol ise, gl bir Avrupa devletinin srekli desteini
salamakt. Bu diplomasi geleneinin yz yllk bir gemii vard. Berlin
kongresi ngiltere ve Fransa'ya artk gvenilemeyeceini gstermi olduuna gre, geriye Almanya kalyordu. II. Abdlhamit, mutlakiyeti kiiliine ters dtnden, merutiyet seenei zerinde pek durmayacak ve
Almanya'nn peine taklacaktr (Karal, 1983: 79). Kitabn bundan sonraki blmlerinin konusu bunlardr.
3
ngiltere'nin Osmanl devletini paralama politikasnn ilk gstergesi, Kbrs adasnn igal ve ynetimini eline geirmesidir. Kbrs, ngiltere'nin Osmanh devletinden fiilen koparp eline geirdii ilk toprak parasdr. ngiliz hkmeti bu davranyla Bab- Al ile 40 yldr srdrd
yakn ilikiyi de sona erdirmi oldu. Bu davrann ani nedeni, Rusya'nn
1877-1878 sava sonunda Kuzeydou Anadolu blgesindeki stratejik kentleri eline geirmesiydi. Ancak, ngiltere'nin adaya daha nce gz koyduu ve Rusya'nn bu kentleri eline geirmesinin ancak bir bahaneden teye gitmedii aktr. ngiliz Babakan Disraeli'ye gre, Dou Anadolu
yksekliklerine sahip olan Rusya, Bitlis yoluyla skenderun Krfezi'ne
kadar rahata ilerleyebilir ve ngiltere'nin Yakndou'daki imparatorluk
ulamn tehlikeye drebilirdi. Daha 24' Nisan 1877 tarihinde, yani Kuzeydou Anadolu kentleri resmen Osmanl ynetiminden kmadan nce,
Londra, St. Petersburg'u uyarm ve Svey Kanal'nn ablukaya alnmasn, Msr'n igalini ve Boazlar rejiminin deitirilmesini dmanca hareketler olarak greceini bildirmiti (Hurewitz, 1975: 411).
160

1877 ylnn Kasm ayna gelindiinde ngiliz Babakan Disraeli, Osmanl devletinden Dou Akdeniz'de bir deniz ss almay ya da kiralamay dnyordu. 1878 ubatnda Kbrs bu i iin seildi. ngiliz Dileri Bakan Lord Salisbury'ye gre Kbrs'n (bugn bile pek deimemi
olan) u stnlkleri vard: Hem Anadolu ve hem de Suriye'ye yaknd;
ak bir dmanla yol amakszn ve Avrupa barn tehlikeye drmeksizin, Anadolu ve Sureye'de asker harekt iin gerekli olan sava
malzemesi ve asker birlikler adada toplanabilirdi. Buradan balatlacak
bir harekt ise, Avrupa ktasnda herhangi bir toprak paras ele geirilmediine gre, byk devletlerin tepki ve kskanlna yol amazd.
1878 Maysnda, stanbul'daki ngiliz Bykelisi Austen Henrv Layard, Londra'dan ald ynerge zerine, Sultan II. Abdlhamit'e bir savunma ittifak nerisi sundu ve iki gn de dnme sresi tand. Bir sre sonra, 4 Haziran 1878 tarihinde imzalanan, Kbrs'n igal ve ynetimini ngiltere'ye brakan ve Rusya'nn Osmanl devleti aleyhine genilemek istemesi durumunda ngiltere'nin asker yardm szn verdii ittifak, 15 Temmuz 1878'de yrrle girdi (Hurewitz, 1975: 411-3). Burada nemli olan noktalar, igalin, Rusya Kars ve Batum'u elinde tuttuu
srece geerli olaca ve Osmanl hkmetinin Dou Anadolu illerinde
reformlarda bulunma szn vermesidir.
Berlin antlamas ve Kbrs szlemesi Osmanl devletin paralanmasnda gerekten bir dnm noktas saylabilir ve "Avrupa'nn yalsnn"
mrnn sonuna yaklamakta olduunu gsterir. O kadar ki, bu uluslararas antlamalara gpta ile bakan teki Avrupa devletleri ve daha byk
"lokmalar" bekleyen ngiltere, ilerki tarihlerde Osmanl devletinden koparacaklar toprak paralar iin yatrm yapmaa baladlar. ngiltere,
1876 ylndan balamak zere, Fransa'nn elinde bulunan Svey Kanal
hisse senetlerini satn almaa balamt. Msr Hidivi smail'in 1879 Nisannda ngiliz-Fransz ortak mal denetimini sona erdirmek iin mcadeleye
balamas, Hidivliine mal oldu. II. Abdlhamit, Avrupa devletlerinin ortak
basks karsnda, 26 Haziranda smail'in yerine byk olu Tevfik'i Msr Hidivi olarak atad ve bylece Msr'da ngiliz ve Fransz etkisi korunmu oldu. Ancak, bir sre sonra, ngiliz-Fransz ortak faaliyetleri Msr
ekonomisi zerinde kt etkilerini gstermee balaynca, yerel direnmeler ortaya kt. 9 Eyll 1881 tarihinde Albay Arabi'nin nderliinde ulusu ordu subaylar ayaklandlar ve Hidiv'den temsil hkmet ve daha gl
bir ordu ynnde dnler kopararak, hkmet zerinde nemli bir denetim
kurdular. 8 Ocak 1882 tarihinde, ngiltere ile Fransa, Fransz Dileri Bakan Leon Gambetta'nn verdii bir nota ile Hidiv'in otoritesini yeniden
salamak istediler. Bu hareket hem Bab- Al'nin ve hem de teki nemli
Avrupa devletlerinin protestosuna yol at (Hurewitz, 1975:444-6). 1882
161

ilkbaharnda, ulusu hareketin artmas zerine, ngiltere Msr'a asker kararak Osmanl devletinin bu en zengin blgesini igal etti.
Fransa, ngiltere'nin Msr zerindeki emellerine karlk olmak zere
Tunus'a gz koymutu. Daha B e r n kongresinde ngiliz Dileri Bakan
Salisbury, Fransz Dileri Bakan YVaddington'a, Kbrs'n igali iin
Bab- Al ile gizli bir szleme yaptm tlatm ve Fransa'nn Tunus'u
ele geirmekte serbest olduunu sylemiti. Bylece, Palmerston'n 40
yldr srdrd Osmanl devletinin toprak btnlnn korunmas
politikas son darbeyi de yemi oldu. Daha nce belirtildii gibi, Fransa'nn
dikkatini Avrupa sorunlarndan ve zellikle 1871 savayla eline geirdii
Alsace-lorraine blgesinden Avrupa dma evirmee alan Bismarck da
bunu destekleyince, Fransa 1881 ylnn Mays ve Haziran aylarnda Tunus'u eline geirdi ve Osmanl hkmetinin tepkisi de kuru bir protestodan teye geemedi (Hurewitz, 1975 : 433-43).
Tunus oldu-bittisini, blgede gz olmasna ramen kabul etmek durumunda kalan talya (eski mttefik Piyemonte), Arnavutluk ve Trablusgarb' en yakn frsatta eline geirmek kararllyla avundu. Almanya ise
hibirey istemedi. Bismarck'n d politikasnda en nemli nokta, Avrupa
barnn korunmas ve yeni kurulan devletin Avrupa dnda smrge
rekabetine etkin bir biimde katlmamasyd (Sander, 1984: 154-8). Ancak,
Osmanl yneticisinin dostluunu ve kran borcunu kazand iin, bu
"mtevazi" tavrnn karln fazlasyla alacaktr. Dolaysyla, Berlin
kongresinde en iyi yatrm Bismarck yapm oluyordu. (Marriott, 1930 :
342). Yunanistan ise, hi de "mtevazi" olmayan bir biimde Girit, Epir
ve Makedonya'nn bir parasn istediyse de, bu isteklerini hemen elde
edemedi.
Osmanl devletinin paralanmas srecinde ngiltere ile Rusya'nn
kendi emelleri iin bavurduklar bir baka yol, Osmanl snrlar iinde
o zamana kadar bar iinde yaam olan Ermenilerin bamszlk vaadiyle kkrtlmasdr (Karal, 1983 : 129-145; Atav, 1984; Grn, 1983 : 114-92;
Uras, 1976 : 200-273). Rusya nasl Ortodokslarn, Fransa Katoliklerin koruyuculuunu stlenmise, ngiltere de, zellikle Berlin kongresinden sonra, Protestanlarn davasn desteklemee balamtr.
Daha Ayastefanos'tan nce, Osmanl Ermenileri, Rusya'ya bavurarak korunmalarn istemilerdi. Byk lde bu yzden, Ayastefanos
antlamasnn hkmleri iine, Osmanl hkmetinin Ermenilerin oturduklar blgelerde reform yaplmas ve bu reform yaplana kadar Rusya'
nn savata igal etmi olduu yerlerden ekilmemesi koulu eklenmiti.
Berlin'de bu hkm hafifletilerek, Osmanl devletinin buralarda reform
yapmas ve bu konuda Avrupa devletlerine arada srada bilgi vermesi
162

zerinde anlamaya varlmtr. Bylece, byk devletlerin desteine ramen isteklerine kavuamayan Ermeniler, bu tarihten sonra Hnak ve
Tanak adl gizli hcreler yoluyla rgtlenmee balayacaklar ve Osmanl
devletinin 1877-1878 savanda olduu gibi zayf anlarndan yararlanarak,
tedhi hareketlerine girieceklerdir. Bu durum Birinci Dnya Sava'na
kadar bylece srecek, Osmanl hkmetinin yabanc devletlerle ibirlii
yapan asileri yola getirmek iin ald tedbirler ise, Avrupa ve A.B.D.'nde
Osmanllar aleyhine kampanyalar almas sonucunu douracaktr.
2.

Birinci Merutiyet

Bu dnemde Osmanl devletinin i gelimeleri asndan en nemli

hareket, 1876 tarihinde Merutiyet'in, yani anayasal ya da merut monarinin kurulmasdr. Osmanl devletinin sayasal yapsn deitirmeyi
amalayan ilk hareket, 1865 ylnda Yeni Osmanllar Cemiyeti'nin kurulmasyd (Karal, 1983:209-10). Bu cemiyetin amac, mutlak monari yerine, anayasal bir monari kurmak, yani monarkn yetkisini halkn temsilcilerinden oluan bir parlamento ile snrlandrmakt. Osmanl devletinde r a h a t alamayacaklarm anlayan Yeni Osmanllar, 1867 ylnda Fransa'ya gittiler ve "Gen Trkler" adyla almalarn orada srdrdler.
te, birinci Merutiyet'in ilnnda bu cemiyetin etkisi byk olmutur. ,
Gen Trk hareketi, temelde II. Abdlhamit dnemine bir tepki olarak gelimi saylabilir. Gen Trk dneminde, Cumhuriyet Trkiyesi'nin
ilk dneminin (1923-1950) brokratik ve dnsel temelleri atlm ve bu
temeller Cumhuriyet dneminde geliip glenmitir. Bu akm karsnda
yer alan II. Abdlhamit, Tanzimat dneminden beri "krtopal" srdrlmee allan Batllamay terkederek, yerine "slam uygarln" getirmek istiyordu. Dolaysyla, Osmanl hkmeti, Yeni Osmanllar ve sonra
Gen Trklerin liberal siyasal zlemlerini reddediyor, ortadan kaldrmak
istiyordu. Ksaca, Abdlhamit, Tanzimat dneminin lik yaklamna tepki
olarak, uzun iktidar dnemi boyunca, din brokrasi, Tanzimat dneminde
glenmi bulunan sivil brokrasinin aleyhine sayca bym ve giderek
siyasal sistemde daha nemli bir yere sahip olmutur (Heper, 1974 : 76).
Yeni Osmanllarn, devletin genel kne bulduklar are ise, Osmanl toplumunun birincil siyasal ba olarak, Osmanl yurttal kavramn gerekletirmekti. Gen Trklerin de devraldklar bu dnce, temsil kurulular, yerel seimler ve yurttalar arasnda eitlik ile yaam,
zgrlk ve mal gvenliinin salanmas biiminde ilk Osmanl Anayasasnda gerekleti (Sunar, 1974: 54). Bu gelimelerin sonucunda, Mithat
Paa ve arkadalarnn da abalaryla yeni tahta oturan II. Abdlhamit
(1876-1909) Merutiyet'i iln etmek zorunda kald.
163

Merutiyet'in ilnnn II. Abdlhamit asndan baka nedenleri de

vardr. Osmanl hkmeti Krm savanda ald borcun faizlerini bile
deyemeyecek duruma dmt ve borcun sresini uzatmak ve faizlerini drmek iin urayordu. stelik, daha nce grld gibi ,ngiltere artk Osmanl devletinin toprak btnln korumak niyetinde deildi ve buna karlk Rus basks da arlayordu. Bu durumda Abdlhamit, szde kkl bir reformla gz boyamak, uygun bir frsat ktnda
hesaplamak zere yeni reformcu unsurlara irin grnmek ve ngiltere
ile Fransa'dan ekonomik ve siyasal destek salamak dncesindeydi. Merutiyet'in kendisi tarafndan iln bu yolda ok iyi bir frsatt.
1876 Anayasas (Karal, 1983 : 222-6) Osmanl devletinin siyasal yapsnda srekli bir deiiklik getiremedi. Sultann yetkilerine gerekte bir
snrlama konmam, y r t m e yetkisi yine kendisine toplanm, yasama
yetkisi de Sultann denetimi altna alnmt. stelik, Sultana istedii zam a n parlamentoyu feshetmek yetkisi de tannmt. K a n u n yapma giriimi sultann iradesine braklmt. Hkmet, t a m anlamyla meclis nnde
sorumlu olmad gibi, bakan ve bakanlar sultann semesi dolaysyla,
tam bir temsil nitelikte de deildi. Anayasann en zayf noktas ise 113.
maddesiydi ve Glhane Hatt- Hmayunu'na gre bile gerici bir nitelie
sahipti. Bu madde, sultana ,sorgusuz, yalnzca polis aratrmas ile, devletin gvenlii iin zararl grd kiileri snr dna gndermek hakkn veriyordu (Karal, 1983 : 230). stelik, Merutiyet, halkn basks sonucu iln edilmek zorunda kalman bir hareket de deildi. Trk siyasal tarihindeki nemi, mutlakiyete indirilmek istenen ilk darbe olmas ve daha
sonraki anayasal gelimelerin balangcn oluturmasnda yatar. Zaten,
II. Abdlhamit, ilnndan bir yl sonra balayan Osmanl-Rus savan
bahane ederek meclisi feshetmi ve anayasay da rafa kaldrmtr. Bundan
sonra Gen Trk hareketi 1889 ylnda yeniden rgtlenecek ve dernein
ad da Osmanh ttihat ve Terakki Cemiyeti (sonra partisi) olarak deitirilecektir.
33 yl Osmanl tahtnda kalan II. Abdlhamit, tm iktidar boyunca
ulusu ve liberal hareketleri yabanc devletlerin oyunu olarak deerlendirip, ar bir bask rejimi kurmutur. Yabanc lkelerdeki ulusu hareketler devletin paralanmas, ierdekiler ise mutlak yetkisinin kstlanmas anlamna geliyordu. Ulusulua kar dinsel uyan kullanmaa alt ve devleti, Avrupallar birbirlerine kar oynayarak korumak istedi.
Amac, Osmanl sultanlarnn son yzyllar iinde pek kullanmadklar
"Halife" sfatn canlandrarak, ortak Hristiyan tehdidine kar militan
bir slm direnii rgtlemekti. Ancak, "Mslmanlk" bilinci yava yava Bat'nm stnlne kar hesaba katlmas gereken bir g haline
gelmekteyse de, Halifelik tarihte kalmt. Bu durum, Abdlhamit'in pek
164

iyi bilinmeyen bir giriiminde aka ortaya kt. 1877-1878 Osmanl-Rus

savanda, Kafkaslar'daki Rus basksn azaltmak iin, Afgan Mslmanlarna "Kutsal Cihat" arsnda bulundu ve Halife'nin isteklerine uygun
olarak Rusya'ya kar yeni bir cephe almasn'istedi. Hatta bunun gereklemesi iin, kendisini temsilen bir yksek din grevlisini de 4fganistan'a yollad. Bu giriim tam bir baarszlkla sonulanacaktr (Lee, 1941).
Dolaysyla, bu ve bundan sonraki abalarnda bekledii "Halife S u l t a n "
nderliinde Mslman direnii bir trl gereklemedi. Ama, hereye
ramen, Osmanl devletini, Kbrs ve Tunus istisna edilecek olursa, fazla
bir toprak kaybna uratmadan, 33 yl korumasn bildi. Bu baarda uluslararas gelimelerin de pay oldu.
3. Yeni Dost Almanya
1 Kasm 1889 tarihinde Almanya mparatorluk yat Hohenzollern,
Kayzer II. Wilhelm ve ei ile birkte anakkale Boaz'ndan geti.
II. Wilhelm stanbul'a bar havarisi, ekonomik szma habercisi ve siyasal
destek mjdecisi olarak geliyordu. Kayzer'in bu ziyareti, Hohenzollern
hanedanlnn geleneksel "Avrupa politikasndan" yani Avrupa'da hi
olmazsa bir kuaklk bar dnemi kurmak ve bunun iin de Avrupa-d
rekabete girimemek abasndan nemli bir ayrl ve gen monark ile
yal anslye Bismarck arasndaki gr farkn simgeler.
Gerekten, II. Wilhelm'in yeni "dnya politikasnda" Osmanl devletinin nemli ve anlalr bir yeri vard. "Smrgesiz" Almanya ile teki
Avrupa devletlerinin smrgeleri arasnda yaygn bir Osmanl imparatorluu bulunuyordu. Avrupa'nn byk emperyalist devletleri deniz imparatorluklar kurmularsa, Almanya da bir kara imparatorluu ve smrgesi kurabilir, deniz smrgelerini karadan evirebilirdi. stelik,
Kayzer zaman da iyi semi ve stanbul'da diplomatik bir boluk olduunu anlamt. Osmanl devleti ekonomik ve asker szma iin de son
derece yumuakt. Fransa, I. Franois'dan Napolyon Bonapart'a kadar,
stanbul'un d politikada nemli bir dayanayd. Bu tarihten sonra,
Fransa'dan boalan yeri ngiltere doldurmu, ancak 1878'de Kbrs ve
1882'de Msr'n bu devlet tarafndan igali, Londra ile stanbul arasndaki ilikileri soutmutu. te, II. Wilhelm bu boluu doldurmakta kararlyd.
Osmanl yneticilerinin, byk devletler arasnda Almanya'ya yaknlk duymalarnn nedeni ise, Almanya dndakilerin izledikleri d politikalarn Osmanl devletinin varln tehdit edecek biimde deimesidir.
Daha nce deinildii gibi, ngiliz d politikasnn deitii, Kbrs ve
Msr'n igaliyle somut bir biimde ortaya kmt. Gladstone bakanlndaki Liberal Parti ibana gelince, Muhaafzakr Disraeli hkmetinin
165

"Trk taraftar" olmakla suladklar d politikasn terkettiler (Ortayl,

1981: 25). Rusya, yalnz stanbul'un ele geirilmesini d politikasnn bir
numaral hedefi olarak srdrmekle kalmyor, 1878 tarihli Berlin antlamasndan "az krl" ktn belirterek, Balkan Slav ulusuluunu her
frsatta kkrtmaya devam ediyordu.
Bu deien uluslararas ortam iinde, daha 1881 ylnda Almanya'nn
ileri gelen askerlerinden Colma* von der Goltz'un bakanlnda bir asker
heyet stanbul'a gelmiti. Osmanl devletindeki adyla "Goltz Paa" tam
12 yl Osmanl ordusunu yeniden dzenlemek ve glendirmek iin alt.
Bu arada, Alman askerleriyle birlikte Alman tccar ve bankerleri de
Osmanl devletine gelmilerdi. Deutzche Bank'm bir ubesi stanbul'da
alrken, Alman tccarlar lkenin her kesine girip kmaa balamlard. Aslnda, 1880'lere kadar Alman ticareti Osmanl ticaretinde etkisini
duyuramamt. 1887 ylna gelindiinde, Almanya'nn Osmanl ticaret
hacmi iindeki yeri % 6 iken, ngiltere'ninki % 61, Fransa'nmki ise %
18'di. 1910 ylma gelindiinde ise, ngiltere'nin pay % 35'e derken, Almanya'nnki % 21'e ykselmiti. Almanya'nn yakn mttefiki ve ticaret
orta Avusturya'nn da paynn % 21 olduunu dikkate alrsak, Osmanl
ticaretindeki "Germen" pay % 42 ile ilk sraya ykselmiti (Ortayl,
1981: 29-31).
Osmanl devletinde Alman etkisi ve Osmanl aydn ve yneticilerinin
Alman asker disiplin ve baarlarna hayranlklar da srekli artyordu.
stelik, II. Abdlhamit'in devleti yklmaktan kurtaracak Panislmizm
forml ilikilerin gelimesinde etkili oldu. nk, kendisi, Mslman lkelerde smrgeleri olmayan ve Mslmanlara dost grnmeyi baaran
Almanya'y hayrhah bir mttefik olarak kabul etti (Ortayl, 1981: 41).
te, II. Whelm'in ziyareti, iki lke arasnda zaten iyi olan ilikileri daha
da glendirmek amacn tayor, olumlu ortam deerlendiriyordu.
II. Wilhe!m 1898 ylnda stanbul'a ikinci ziyaretini yapt. Zaman yine
ok iyi seilmiti. nk, daha nce deinilen Ermeni ayaklanmalarnn
bastrlmas, ngiltere ve Fransa'da byk bir tepki ile karlanmt ve
bu iki devletle Osmanl devleti arasndaki ilikiler her geen gn biraz
d a h a bozulmaktayd. Kayzer, stanbul'dan sonra Kuds'e giderek, burada
bir Protestan kilisesini at. Bu davranla, ngiltere'nin Osmanl snrlar
iinde yaayan Protestanlar zerindeki etkisini snrlandrmay amala^
maktayd. Ayrca, Almanya'nn bir smrge imparatorluu kurmasnda
ve Dou'ya yaylmasnda Mslmanlarn da yardm ve sempatisini kazanmak gerekiyordu. Bu yzden, Kuds' ziyareti srasnda, "Gerek Majeste Sultan, gerekse Halifesi olduu dnyann her tarafndaki 300 milyon
Mslman bilsin ki, Alman mparatoru onlarn en iyi dostudur" diyecektir (Ortayl, 1981: 54).
166

Kayzer'in bu ikinci stanbul ziyaretinin din yn dnda, belki de

ondan nemli bir amac vard: Haydarpaa-Badat demiryolunun yapm
iin Alman Anadolu Demiryolu irketi'ne verilecek ayrcalklar. Gerekte, Almanya'nn Yakndou politikas bir "demiryolu politikas" idi. Almanya'nn Anadolu'ya ekonomik szma istekleri ok ncelere dayanyordu. Daha, Alman ulusal birliinin kurulmasndan nce, 1848 ylnda nl
iktisat Roscher, Osmanl devletinin paralanmas durumunda Anadolu'nun Almanya'nn doal pay olduunu sylyordu (Marriott, 1930:404).
1880 ylnda 50 milyon marklk sermayesiyle ve Anadolu'ya szmak iin
bir ticaret irketi kurulmutu. 1890'lara gelindiinde ise, Anadolu hem
ticar szma ve hem de demiryolu yapm iin hazrd. stelik, dev admlarla gelimekte olan Alman endstrisinin rnleri iin Osmanl devleti
bulunmaz bir pazard. Sultan II. Abdlhamit de demiryolu yapmnn gnll destekisiydi. nk, demiryolu iletmee aldnda, ekonomik
kalknma salanabilir, dalma sreci yavalatlabilir ve Asya'daki topraklarn savunulmas kolaylaabilirdi.
Bu gelimelerin sonucu olarak, 1888 ylnda Anadolu demiryollar
zerinde yabanclara tannm olan t m ayrcalklar, Alman irketine
devredildi ve 1903 ylnda stanbul'dan Badat'a kadar demiryolu yapm
projesi Alman irketine verildi (Hurewitz, 1975 : 495-506). Bu proje, Basra
Krfezi'ne kadar bitirildii taktirde, byk deniz imparatorluu olan
ngiltere, Almanya karsnda smrge avantajn byk lde yitirmi
olacakt. Almanya, stn kara gcn, demiryolu araclyla, rahatlkla
Yakndou'ya ve oradan da Asya'ya tayabilecek duruma gelebilirdi.
ktidarnn ilk yirmi ylnda II. Wi)helm'in Yakndou politikas baarl olmu ve Almanya ile Osmanl devleti arasnda ok sk siyasal,
ekonomik ve asker ilikiler kurulmutur. Ancak, bu baar, byk lde Alman mparatoru'nun Abdlhamit'le dostluuna, dolaysyla da ikincisinin tahtnn salamlna dayanyordu. lerde grlecei gibi, 1909 ylnda Abdlhamit drlnce, Yakndou'daki Alman politikasnn manevra alan da snrlandrlm oldu. Ancak, bu da ksa sreli olmutur.
Balkan bunalmlar ve bu tarihe gelindiinde tamamlanm bulunan l
tilfn (Rusya, ngiltere ve Fransa) Osmanl devletine kar gerekten
anlaysz politikalar, Osmanl yneticilerini yeniden Almanya'ya yaklatracak ve bu iki devlet, sonunda yklmak zere, 1. Dnya Sava'na birlikte gireceklerdir.
4. Ar Bunalmlar Dnemi
1
Osmanl devleti Avrupa devletlerinin ve zellikle Bat Avrupa'dakilerin smrgeciliini ok yakndan tanyan bir devletti. 16. yzylda, b167

yk coraf keiflerden sonra balayan ve her geen yzyl temposunu hzlandran Avrupa smrgecilii, daha nce deinildii gibi, slm
dnyasnn genileyebilecei alanlar daraltm ve bu dnyann ticaretini
de eline geirmiti. Bu tarihten sonra, Osmanl devleti, Avrupa smrgeciliinin etkisini snrlarnda duyduu gibi, bu olgu ile birlikte yaamaya
da almt. Ancak, endstri devriminin r n olan ve 19. yzyln ikinci
yarsna zg bir kavram olan emperyalizm, bu devleti ok ani yakalad.
Hele, 19. yzyln sonlarna doru faaliyet alann deitirince, hala Yenia'da yaamakta olan Osmanl devletinin sonu da hazrlanm oldu.
19. yzyln sonlarnda, yeryznde, Avrupa'nn emperyalist devletlerinin siyasal, ekonomik ve asker etki kurabilecekleri toprak paras kalmad. Dolaysyla, bu devletler arasndaki ok deiik nitelikte atmalar,
geni Asya ve Afrika alanlarndan, Avrupa'nn iine ve zellikle Balkanlar
blgesinin dar snrlar iine skt ve patlad. Osmanl devleti, hemen
yanbanda ve hatta snrlar iinde patlayan bu "bomba"nn etkisiyle
"ld".
1908 tarihli Bosna-Hersek bunalm, 1914 bombasn hazrlayan atmalarn en nemlisidir ve tarihte bu olay, 1. Dnya Sava'nn "provas"
olarak deerlendirilebilir. Bu bunalmn temelinde iki e y a t m a k t a d r :
(i) Avusturya'nn, 1878 Berlin antlamas ile igal ve ynetimini eline geirdii bu blgeyi resmen ilhak etmek istemesi ve (ii) 1904-1905 savanda
Japonya'ya yenilen Rusya'nn dikkat ve enerjisini yeniden Yakndou'ya
evirerek, Boazlar yoluyla ak denizlere kmak istemesi.
Rusya, Boazlar konusundaki emellerini ncelikle ngiltere'ye kabul
ettirmek durumundayd. Ancak, ngiltere, Osmanl devletinin toprak btnln koruma politikasn brakm bile olsa, 75 ydr Boazlar'da
Rus egemenliinin karsndayd ve bunu nemli bir d politika hedefi
haline getirmiti. Ne var ki, 1903 ylnda ngiltere'nin bu politikasnda bile
baz deiiklikler ortaya kmt. Bu tarihte kurulan mparatorluk Savunma Komitesi, gizli olarak hazrlad bir raporda (Hurevvitz, 1975 : 493-5),
ngiltere'nin Rusya ile gelecek mzakerelerinde daha esnek davranabileceini belirtiyordu. 1894 ylnda Fransa ile bir ittifak imzalam bulunan
Rusya, ngiltere'nin muhalefetine bakmakszn, Boazlar zorlayabilirdi.
ngiltere ile Akdeniz'de teke tek kalacak bir Rusya byle bir davrana
cesaret edemeyebilirdi, ama Akdeniz'in gl deniz devleti Fransa'nn
desteini alan Rusya'nn bir bunalm dneminde nasl davranaca kesin
deildi. Dolaysyla, rapora gre, ngiltere Boazlar konusunda Rusya'ya
dn verebilirdi.
1907 ylnda Rusya ile ngiltere, daha nce attklar blgelerinde
anlaarak, aralarndaki srtme noktalarn ortadan kaldrdlar. 1908 y168

lnda ise, Rus ve ngiliz monarklarnn Reval'de yaptklar grmede, Boazlar ve Balkan sorunlar da sz konusu edildi. Rusya, gerek el altnda
rendii Savunma Komitesi raporundan ve gerekse Reval grmesinden,
ngiltere'nin kendisinin Boazlar'da stn duruma gemesine ses karmayaca sonucunu kard. Bu tarihten sonra, emellerini teki byk
devlete, yani Avusturya'ya kabul ettirmenin yollarn aramaa balad.
Fransa, 1894 ylndan beri mttefikiydi, dolaysyla onunla bir sorunu yoktu; Almanya'nn buna yanamayaca da besbelliydi. Rus ve Avusturya
dileri bakanlar 1908 Eyllnde Bushlau'da biraraya geldiler, Buchlau
grmesinde, Avusturya Dileri Bakan Aehrenthal'e gre, Rusya Avusturya'y Bosna-Hersek'te, Rus Dileri Bakan Iswolki'ye gre ise, Avusturya Rusya'y Boazlar'da serbest brakmt (Sander, 1984: 231-2). Grmeler kda dklmediinden, hangisinin doru sylediini bilmiyoruz. Bilinen, Avusturya'nn bu szl anlamaya dayanarak, 5 Ekim 1908
tarihinde Bosna-Hersek'i resmen igal ettiidir.
Osmanl-Avusturya ve Osmanl-Rus ilikilerinin son derece karmak
bir hale geldii ve Almanya'nn da, Avusturya ile ittifak dolaysyla fazla ses karamad bu durumda, Osmanl devleti, bir protesto ile yetinmek zorunda kald (Bayur, 1964: 158-64). Bu davrana kar en sert tepki, Bosna-Hersek'i kendi doal yaylma alan olarak gren ve Rus desteine gvenen Srbistan'dan geldi. lhak, Balkanlar'daki ulusuluk hareketlerine ar bir darbe olarak deerlendiren Srbistan, destek iin Rusya'ya bavurduunda herhangi bir sonu alamad. Slav ulusuluunun
byk destekisi Rusya, 1905'te Japonya'ya yenilgisinin ezikliini zerinden atamam, mttefiki Fransa ise Balkanlar da kacak bir atmada
Rusya'ya-imdilik yardm edemeyeceini aka belirtmiti.
Byk koruyucusunun desteinden yoksun kalan Srbistan, Avusturya karsnda gerilemek ve ilhak kabullenmek zorunda kald. Bylece,
Srp ulusuluu ar bir darbe yedi ve Rusya'nn byk devlet olarak
prestiji sarsld. Ancak, Srbistan, ilerde byle bir bunalm kar ve Avusturya yaylmacln srdrrse, Rusya ister desteklesin, ister desteklemesin, gerilememek kararn ald. Rusya ile Fransa ise, ilerde kacak bir
atmada gerek Srbistan' ve gerekse birbirlerini yalnz brakmayacaklard. Yoksa, byk devlet olarak prestijleri sfra der, 1894 ittifaknn
inanlrl ve dolaysyla caydrcl kalmaz ve Almanya ile Avusturya
genilemeci politikalarn korkusuzca srdrebilirlerdi. te, ad geen devletlerin ngrdkleri byle bir uyumazlk alt yl sonra, 1914'te kacak
ve taraflar aldklar kararlara uygun hareket edeceklerinden, 1. Dnya
Sava balayacaktr. Bosna-Hersek bunalm, bunun iin "1. Dnya Sava'nn provas" niteliindedir (Sander, 1984: 232).
Bu arada, Avusturya'nn Bosna-Hersek'i ilhak ettii gn, karklktan
169

ve Osmanl devletinin aresizliinden yararlanan Bulgaristan tek tarafl

olarak bamszln iln etti. Osmanl devleti ise, hukuken olmasa bile,
fiilen bu oldu-bittiyi kabullenmek durumunda kalacak ve iki nemli toprak paras devletin elinden kacaktr.
2
Bosna-Hersek'in ilhaknn yol at gelimeler Osmanl devletinin basma bir de Trablusgarp savan kard. Daha Boazlar konusunda harekete gemeden, Avusturya'nn Bosna-Hersek'i ilhak, Rusya'nn hi iine
gelmemiti. Boazlar'la yakndan ilgilenen devletler zerinde bask yapabilmesi iin yanna Avusturya'dan baka bir devletin desteini almas
gerekiyordu. Byle bir devleti hemen buldu. talya, Avusturya'nn Bosna-Hersek'i ilhakn enaz Srbistan kadar tepki ile karlamt. Yarmada
devletlerinin d politika kalplarna uygun olarak ,ktann yarmadaya
en yakn blgesinin, yani Adriyatik denizinin kendisine ait olmayan kylarna yerleip, kendini gvenlik altna almak istiyordu. Buras da Bosna-Hersek'ti.
Bu gelimelerin sonucu olarak, talya ile Rusya arasnda doal bir
yaknlama dodu ve iki devlet 1909 tarihinde Racconigi anlamasn imzaladlar. Buna gre, talya Rusya'nn, Rusya da talya'nn Boazlar ve
Trablusgarp zerindeki karlarm tandlar. Anlamadan iki yl sonra
talya Trablusgarb'a saldrd; Rusya ise Boazlar konusunda Osmanl devletine daha ar baskda bulunmaa balad.
talya bu Osmanl topran 1911 Eyllnde igal etmee balad. ngiltere'nin Msr yolunu kesmesi yznden, Trablusgarp'taki birliklerim
takviye edemeyen Osmanl devleti savaa ok kt koullar altnda girdi.
Ancak, inat bir direni karsnda talya igali hemen gerekletiremedi.
Osmanl devletine baka yerlerde baskda bulunup bara zorlamak iin
Boazlan zorladysa da, sonu alamad. kinci olarak, Osmanl devletinin
elinde bulunan Oniki aday igal etti ama yine istedii bar elde edemedi.
Avrupa'nn byk devlet olmaya namzet yeni gc talya, "yal ve hasta"
Osmanl devletine kar stnlk salayamyordu. 115.000 kiilik ordusu
ve uaklar da dahil yeni silahlan kullanmasna ramen, saldrgan ancak
kyda tutunabiliyordu.
Bu arada, talya'nn, Osmanl devletini teslime zorlamak iin sava
geniletmesi, atmann genileyip zellikle Balkanlar'a sramasndan
korkan teki byk devletleri harekete geirdi ve taraflar arasnda arabuluculuk yapmaa baladlar. Btn bunlara ramen, Osmanl devletini
Trablusgarp'tan ekilmee zorlayan talya'nn gc ve byk devletlerin
basks deil, bu sralarda balayan Balkan sava oldu. ki ate arasnda
170

kalan Osmanl devleti 18 Ekim 1912 tarihinde Ouchi barn imzalad

(Hurevvitz, 1975 : 554-5). Bu bar biri gizli olmak zere iki szleme ve
ek oluturuyordu. 1. Ek'te Bab- Al, blgeyi terketmekle birlikte,
Trablusgarp zerindeki resm hkmranlk haklarndan vazgemiyor, 2.
Ek'te ise, talya Kral talyan yasalarna gre blge zerinde hkmranlk
iddiasnda bulunuyordu. 3. Ek, talya'nn igal ve ynetimini srdrecei
Oniki Ada'nn Osmanl hkmranlnda olduu kabul ediyordu. Btn
diplomatik inceliklere ve Osmanl diplomatlarnn hukuki manevralarna
ramen, ortada olan devletin iki toprann daha elden gittiiydi. nk,
buralarn igal ve ynetimini talya'y brakp, resm hkmranln elde
tutmaa almak, kuzuyu kurdun koruyuculuuna brakmaktan farkszd. talya'nn Trablusgarp ve Oniki Ada'y resmen eline geirmesi 1923
tarihli Lausanne barn 1924 ylnda onaylamas ile gerekleecektir.
3
1908 tarihli Bosna-Hersek bunalmnn Osmanl devleti asndan bir
baka nemli sonucu, 1912-1913 Balkan savalardr. Gerekten, BosnaHersek'in ilhak, Osmanl devletini tarih sayfalarna kartracak olan tm
ar bunalm ve yenilgilerin balang noktasdr. Tarihin ilgin bir akas
ile, Osmanl'nn sonunu balatan hareketin sahibi Avusturya mparatorluu
da, Osmanl devleti ile birlikte 1. Dnya Sava'nm sonunda varln yitirecektir. Balkan atmasnn ani nedeni ise, Bulgaristan ile Srbistan'n
Balkanlar'da hzlanan faaliyetleridir. 1878 tarihli Berlin bar ile umduunu bulamayan Bulgaristan, Bosna-Hersek'in ilhaknn sonucu olarak
kazand bamszlndan sonra Balkanlar'da etkin bir politika izlemee
balamt. Ayn ilhak, Srbistan' da ayn ynde politika izlemee itmiti.
1912 ylnda Rusya, bu iki devletin faaliyetlerinin atmamas iin
Bulgaristan ve Srbistan arasnda arabuluculuk ve dzenleyicilik yapmaa balad. Arabuluculuun sonucu olarak, iki Srp devletinin Osmanl
devletine kar yaptklar ittifaka daha sonra Yunanistan ve Karada da
katld.
Birinci Balkan sava, 1912 Ekiminde Karada'n Osmanl devletine
sava amas ile balam ve Osmanl ordularnn Balkan devletleri karsnda hemen hemen her cephede yenilgisi ile sonulanmtr. Bu sonuta,
II. Abdlhamit dneminde Osmanl ordusunun maddi ve manevi bakmlardan tam anlam ile kmesinin byk pay vardr (Karal, 1983 : 369-74).
Taraflar arasnda sava bitiren bar antlamas, 1913 Maysnda Londra'da
imzaland (Armaolu, 1974 : 342-3). Londra barna gre, (i) bir baka
Balkan devleti olan Arnavutluk bamszln kazanyor; (ii) 19. yzyln
ortalarndan beri anlamazlk konusu olan Girit adas Yunanistan'a veriliyor ve (iii) Osmanl devletinin Trakya snr ,Edirne'yi darda brakacak
171

biimde, Midye-Enez hatt oluyordu. Bu yenilginin nemi uradadr: Osmanl devleti 1699'dan beri srekli yenilgilere uruyor ve toprak yitiriyordu, ama imdiye kadar eski bir bakentini dmana teslim etmemiti.
Balkan sava bu noktada bitmi deildir. Balkan devletleri, Osmanl
devletinden kalan miras zerinde anlaamadklarndan, bu kez kendi aralarnda savamaa baladlar. 1. Balkan sava sonras dzenlemelerinden
honut kalmayan Bulgaristan'n 1913 ylnda Srbistan ve Yunanistan'a
saldrmas ile balayan 2. Balkan savana sonra Romanya katlm, Osmanl devleti de "frsat bu frsattr" diyerek eski bakenti Edirne'yi eline
geirmitir. 2. Balkan sava Bulgaristan'n yenilgisi ve 1913 Austosunda
imzalanan Bkre bar ile bitti. Bu antlama ile, Bulgaristan Dobruca'y
Romanya'ya, Kavala'y Yunanistan'a veriyor, Makedonya'dan ufak bir
toprak paras alyordu. Bu antlamay izleyerek, Osmanl devleti de Bulgaristan ile stanbul, Yunanistan ile Atina ve Srbistan ile stanbul barlarn yapacak, Bulgaristan Edirne'yi geri verecektir. Bu ve teki iki devletle imzalanan bar antlamalarnda, Balkan devletlerinin snrlar iinde
kalan Trk aznlklarnn durum ile ilgili hkmler bulunmakta, Trk
halknn din ve mezhep zgrl, Trke retim yapan orta okullarn
almas ile ilgili konular ilenmektedir (Armaolu, 1973 : 346-9).
talya ve Yunanistan'n igaline uram ve hukuken Osmanl topra
olan Ege adalar konusunda bu antlamalarda herhangi bir hkm yoktur. nk, bu konu ile Londra'da toplanm bulunan Eliler Konferans
uramaktayd. Konferans 1914 ubatnda u karar ald: Meis adas
dnda talya'nn igal ettii adalar talya'ya, mroz ve Bozcaada dnda
Yunanistan'n igal ettii adalar ise Yunanistan'a braklacakt. Ancak,
konferansn ald bu kararlarn hukuk bir deer kazanabilmesi iin,
talya ile Yunanistan'n Osmanh devleti ile ayr ayr bar antlamalar
imzalamalar gerekiyordu. 1. Dnya Sava baladnda ise, bu nitelikte
antlamalar yaplm deildi.
5.

ikinci Meruiyet

Osmanl devletinin, 1. Dnya Sava ncesinde kar karya bulunduu bu ar bunalmlar dnemi, ierde de nemli gelimelerle birararada
gelimitir. Daha nce de deinildii gibi, 19. yzylda giderek glenen
Helen, Germen ve Slav ulusu akmlarna kar, II. Abdlhamit Panislmizm grn savunmakta, ancak byle bir ideolojinin devleti daha da
paralanmaktan alkoyacana inanmakta ve i politikada da baka ynde
dncelere izin vermemekteydi. stelik, yava yava Osmanh devleti
zerindeki etkisini arttrmakta olan Almanya da, kendi karlar asndan,
bu Panislmist politikay desteklemekteydi (Ortayl, 1981 : 41-5)
172

Ancak, II. Abdlhamit'in gittike koyulaan bask ynetimi, devletin

giderek paralanmas ve zellikle Krm savandan sonra gn getike
daha da bozulan ekonomik ve mal durumun yaratt sknt ,devleti gerek bir tehdit altnda brakmaktayd. Bu durumda Osmanl aydnlar, lkede mutlakiyeti ynetime son vererek 1876 Anayasas'n yeniden yrrle sokmak, paralanmay ekonomik ve toplumsal gelime ve ilerleme
yoluyla engellemek gereini duymular ve bu ynde gizli dernekler kurmaa balamlard. Kurulan dernekler iinde en nemli ve etkili olan
"ttihat ve Terakki Cemiyeti" idi (Akin, 1971). Cemiyetin yeleri, 1905
ylndan sonra zellikle Trakya'da bulunan ordularn iinde hzla artmaa
balad.
ttihat ve Terakki'nin, adnn da aka anlatt gibi, birbiri ile balantl iki amac vard. Birincisi, Osmanl devleti "milletlerin birletirilmesi" ile paralanmaktan kurtarlabilirdi (ttihat). Bu ama, Abdlhamit'in devleti "Panislamizm" evresinde btnlemesine benziyordu, ama
yeni ama lik bir temele oturtulmutu. Osmanl'nn nceki dnemlerinde
dinsel ve siyasal bir topluluk olan "millet", artk yalnzca kltrel bir btn olarak grlmek isteniyordu. kincisi ise ilerleme (terakki) idi. lerlemenin yolu ise eitim idi ve bu yolla Bat'dan alnacak lik kurumlarn
Osmanl brokrasisine yeniden benimsetilmesine allacakt (Heper,
1974 : 82-3).
ttihat ve Terakki hareketi, temelde Bat'mn stnlne kar ulusu
bir direnitir ve Asya ile Afrika direnileri arasnda belki de ,eer iktidara
gelmek nemliyse, en baarl olandr. Ksaca, 19. yzyln sonu ile 20.
yzyln banda Avrupa-d dnyada ortaya kan uyann ve isyann
erevesi iinde deerlendirilebilir. ttihat ve Terakki'nin ulusu nitelii
o dnemde aka ortaya konmam olsa bile, faaliyetlerinin z ve 1908'de
iktidara arln koyduktan sonraki nlemleri, Bat-kart ulusu temelini duraksamaya yer vermeyecek lde gstermektedir. ttihatlar arasnda ok eitli blntler olmasna ramen, bir noktada hemen hemen
tm yeler birlemilerdi: Lik bir temel zerinde devleti paralanmaktan ve kapitlasyonlar ad altnda Bat'mn ekonomik ve mal denetiminden kurtarmak.
ttihat ve Terakki hareketinin zellikle ordu iinde gelimesinin temel nedeni, Abdlhamit dneminin son yllar ile Gen Trkler dneminde asker brokrasinin likleme srecine nclk etmesidir. D tehlikelerin artmas sonucunda yksek asker okullara verilen nemin de artmas
doald. Gerekten bu dnemde asker okullara sivil brokrat yetitiren
okullardan daha ok nem verilmitir. Asker brokrasinin bu nemi btn Gen Trk dnemi boyunca devam etti. Bu durumun balca nedeni vardr. Bir kere, sivil hkmetler devletin ktye gidiini durdura173

mamlar ve paralanmay engelleyememilerdi. kinci olarak, Osmanl

devleti 1911 ylndan sonra ard arkas kesilmeyen savalar iine ekilmi,
bu da askeriyenin etkisinin artmasna yol amt. nc olarak, bu dnemde Osmanl devletinin en byk dostu, yatrm ve kredi kayna,
asker danman olan Almanya'nn asker gelenei de Osmanl siyasal sistemini etkilemi ve asker brokrasinin ykselmesine yardm etmitir
(Heper, 1974 : 84-5).
1908 Hazirannda ngiliz ve Rus monarklarnn Reval'de bulutuklar
ve Boazlar, stanbul ve Makedonya'nn gelecei konusunda grmeler
yaptklar haberinin yaylmas, ttihatlar harekete geiren en nemli
olay oldu. Daha nce deinildii gibi, ngiltere 1878 dzenlemesi ile niyetinin ne olduunu sezdirmi, bundan sonraki davranlaryla da, baka bir
devletle Osmanl devleti aleyhine anlaabileceini aka belli etmiti. Dolaysyla, imparatorluun paralanma tehlikesi her geen gn artyor, ngiltere de, Avrupa'daki Alman tehlikesine kar Rusya'ya yaklayordu.
Bylesine tehlikeli bir durumda, ttihatlara gre, Osmanl devletinin
banda parlamenter, yani seim yoluyla iktidara gelecek gl ve salam
bir hkmetin bulunmas son derece nem kazanmt. nk, zellikle
Balkanlar'dan, ikyetlerini kendilerinin ifade edebilecekleri temsilcilerin
stanbul'daki parlamentoya gelmeleri, reformlar yaplmas ynnde Avrupa devletlerinin basklarn azaltabilir, gl bir hkmet de bu basklara kar koyabilirdi. te ,bu dncelerle hareket eden Trakya ordularnn artan basks karsnda, II. Abdlhamit, 23 Temmuz 1908 tarihinde
anayasay yeniden yrrle koyarak II. Merutiyet dnemini amtr.
Gerekte, ttihat ve Terakki hareketi, 19. yzyl boyunca artan aznlk faaliyetlerine ,bu uluslarn imparatorluktan ayrlmalar srecine ve
Avrupa devletlerinin gerek ekonomik ve gerekse siyasal mdahale ve denetimine kar, imparatorluk iindeki Trk unsurunun, o zaman bu kadar
ak bir biimde ortaya konmasa da, stnlk mcadelesi olarak deerlendirilebilir. Zaten, ulusu nitelii de buradan kaynaklanmaktadr.
ttihat ve Terakki iktidara arlm koyduktan sonra, ngiltere, Fransa ve Rusya gibi devletlerin ve belirli aznlk gruplarnn ekonomik ve
siyasal arlklarna kar, bu trde stnle tam olarak sahip bulunmayan Almanya'ya kaymtr. Bu devletin destei ile de, hemen hemen her
frsatta, kapitlasyonlar kaldrmaa almtr. Ayrca, Grek yarmadasnn imparatorluk ticaretindeki stn durumuna son vermek iin etkili
saylabilecek bir boykota balamtr. rnein, Makedonya demiryolunun
Grek yarmadasndaki ebekeye balanmasn engelleyerek, bu devletin
Osmanl devletine kar gelime ve genilemesini nlemee almtr.
Kapitlasyonlar, I. Dnya Sava'nn ilk aylarnda Osmanllarn tarafsz
tutumlarndan yararlanmak istemeleriyle ve 9 Eyll 1914 tarihli hkmet
174

kararnamesi ile kaldrlacaktr (Landen, 1970:187-9). Bu karar hemen

hemen btn Avrupa devletleri protesto edecek, Almanya ile Avusturya
ise Osmanl devleti Merkez Devletlere katldktan sonra artk sesini karmayacaktr. Sava srasnda Osmanl devletinde faaliyetini bir tek
Amerika konsolosluklar srdrecek ve onlar da A.B.D.'nin 1917 Nisannda
savaa tilf devletlerinin yannda katlmasyla kapatlacaktr. Kapitlasyonlar, Osmanl devletinin yenilmesi ve stanbul hkmetinin imzalad
Sevres bar ile yeniden canlandrlmak istenecek ve Trkiye Cumhuriyeti bunlardan kurtulmak iin de mcadele verecektir. Kapitlasyonlar
sona erdirme mcadelesi .balangcnda, Osmanlnn kendini Avrupa stnlne kar savunmas olarak kabul edilse bile, 1914 ylna gelindiinde, ykselen Trk ulusuluunun nde gelen belirtisi saylmaldr.
Ancak, ne yazk ki, ttihat ve Terakki'nin bu yndeki faaliyetleri,
Trablusgarp, Balkan ve 1. Dnya savalarnn kark ve son derece skntl gnleri iinde baarl sonular vermeyecektir. Gen Trkler, 1908 ylnda II. Abdlhamit'i devirdikleri zaman, Osmanl ekonomisi tam anlam ile iflas etmi ve ordusu neredeyse km durumdayd. Merkez ynetime kar Arap ulusuluu her geen gn iddetleniyor ve Avrupa'nn
byk devletleri, imparatorluun kesin gzyle baktklar niha yklndan nce, Osmanl topraklarnn nasl paylalacann hesaplarn yapyorlard. Bu lmcl tehlikeye kar, Osmanl asker-sivil brokrasisi, can
havliyle, son bir meruiyet kayna ve toplumu seferber edebilecek bir
g aradlar. Bu da Trk ulusuluuydu. Ancak, ok ksa bir sre sonra,
ttihatlar kendilerini Almanya tarafndan krklenen bir Pan-Turanism
akm iinde buldular. Bu akm, ttihat ve Terakki'nin 1. Dnya Sava'na
katlmasnda nemli nedenlerden biri oldu; bu sava sonunda ve Trk
ulusal kurtulu savann siyasal program iinde gereki bir seenek olarak geerliliini yitirdi (Sunar, 1974 : 55).
6. Sivil Brokrasinin D
1871 ylma gelindiinde, Dileri Bakanl (Hariciye Nezareti), Bab-
Al'nin en gelimi blm ve yaps itibariyle birok ynden en moderniydi. Ancak, bu durum, imdi ok yaygnlam bulunan bakanln eitli
daireleri arasnda egdm salanmas sorununu ortaya karmaktayd
(Findley, 1980 : 183-90). Tanzimat dnemi yneticilerinin zerinde hemen
hi durmadklar bu konu, durum iin iinden klmayacak bir hale gelene kadar, yakn bir ilgi grmedi. Yine de, rgtn banda bulunan bakan, selefi Reislkttap'tan daha zgl bir biimde sorumluluu databilmekte ve denetimindeki dairelerden biri olan Divan- H m a y u n araclyla, sfatnn tesinde bir nfuza sahip olabilmekteydi. stelik, Batllama hevesi iinde ve Bat tarafndan baskda bulunulan bir dnemde,
175

Batl lkelerle de ilikilerden sorumlu olan Dileri Bakan, hkmet politikasnn birok alannda sz sahibiydi. Ksaca, Dileri Bakan, hkmette Sadrazam'dan sonra ikinci adam durumundayd.
imdiye kadar anlatlanlardan, Osmanl devletinde reform hareketinin dz bir eri izmedii anlalmaktadr. nk, sultann geleneksel gc hala ilkesel olarak snrlandrlmamt ve egemenliin nereden kaynakland konusu bulankt. Tanzimat dneminde siyasal yaamn ana
temas bunlar deil, brokratik sistemin kurulup faaliyete geiri lmesiydi.
Buna ramen, Bab- Al'ye bal brokratik kurulular nemli deiiklikler geirmiti. Sadrazamn altnda yeni bir daire kurulmu, Dileri Bakanl rgtsel adan yaygnlap farkllam ve yeni rgtlenme kavramlar, yzeysel de olsa, ortaya kmt. En nemli yenilik ise uydu :
Trkiye C u m h u r i y e t i n i n diplomatik ve konsler tarihi ve bugnk Dileri Bakanl, 1830'lardan bugne kadar kesintisiz bir geliim srecinin
sonucudur. Bunun yannda, ura-y Devlet ve Cumhuriyet dnemindeki
halefi olan Dantay da 1868 ylnda balayan bir evrimin rndr.
1871 ylnda Al Paa'mn lm, iktidarn merkezinin deimesine ve
Tanzimat dnemindekinden daha bunalml bir dneme girilmesine yol
at. Abdlaziz ynetime arln koymaa alt ve reformcularn sinsi
dman Mahmut Nedim Paa'y sadrazam yapt. Bu Paa, Tanzimat'n
kurduu brokratik yapy datm ve yksek kademe memurlarn srekli deitirerek brokrasiyi ilemez duruma getirmitir.
Ynetim merkezinin dnda ortaya kan bunalmlar ve aydn akmlar da karkl arttrmtr. Gen Osmanllar hareketinin yannda bir
de Panislmist akm ortaya kmt. 1873-1875 yllarnn tarm bunalm,
ekonomik d u r u m u iinden klmaz bir hale getirdi ve d borlar Mahmut
Nedim Paa'mn, lkenin iflas ettiini aka iln etmesine yol aacak kadar oald. 1875 Hersek ayaklanmas ve bunun t m Balkanlara yaylma
tehlikesini gstermesi, d mdahale ve sava tehlikesini de beraberinde
getirmiti. Bylesine bir ortamda, 1876 yl Osmanl tahtnda ayr monark grmt. Bu arada, Balkanlar'n durumu ktden betere gitmi ve
yeni Sultan Rus sava ile karlamt. Ayrca, d borlarn iinden klmaz bir hale gelmesi, 1881 ylnda Dyun-u Umumiye tekiltnn (Genel Borlar Ynetimi) kurulmasna yol amt. Devlet, Tanzimat dnemindekinden daha ar bir bunalma girmi ve ilk kez tam anlam ile yklma tehlikesi ile kar karya gelmiti.
te, bu ortam iinde, hala etkisini srdrmekte olan sivil brokrasinin destei ile iktidara gelmi bulunan II. Abdlhamit, nce ilk Osmanh
anayasasn kabul ederek ie balam ama ok ksa bir sre sonra anayasay yrrlkten kaldrmt. Abdlhamit dneminde, merkezde Dileri
176

Bakanl ve darda bykeliliklerin etkinlikleri de ok azald. Kat ilkelerden hareket eden Abdulhamit, devletin d ilikilerini stanbul'daki yabanc bykelilerle dorudan temasla yrtt. Sultann kukuculuu o
derecelere varmt ki, himayenin klsik bir yntemine bavurulmu, dileri memurlarnn d atamalarda elerini gtrmeleri yasaklanm, darda iyi hizmet grmelerini salamak iin belli bir miktar altn gvence
olarak Hazine'ye yatrmalar zorunlu klnmtr. Atama ve terfilerde ei
dostu kayrma gelenei srdrlmtr. Tanzimat dnemindekine pek
benzemeyen biimde, eitime pratik baz bilgi ve beceriler elde etmek iin
deil ,toplumsal stat sahibi olmak iin nem verilmiti (Heper, 1977 : 67-8).
stelik, sadrazamn kim olduunun da nemi kalmam ve II. Abdlhamit sadrazam gibi hareket etmitir. Bylece, nasl Lle devrinin yenilikleri Patronal Halil'in gerici ayaklanmas ile durdurulmusa, Tanzimat
dneminin yenilikleri de Abdlhamit'in baskc ve tutucu ynetimi ile
boa karlmtr. Eskimi teknenin tamir edilmesi abalar engellenince,
devlet gemisi de 1. Dnya Sava'nn frtnal sularnda su alp batacaktr.
III.

YALININ N T H A R I : BRNC DNYA SAVAI

1. Bloklarn Yakndou Politikalar
1

Osmanl devletinin Almanya'nn yannda savaa giriinin ve yenilgisinin nedenlerinin aratrlmasnda, l tilf ve l ttifak devletlerinin Yakndou politikalarnn bilinmesi gerekir.
Balkan savalar, Balkanlar blgesini iki kart kampa blmt: Bir
yanda Srbistan, Romanya ve Yunanistan (Yani Balkan savalarnn galipleri) ile, te yanda sava sonunda toprak kayplarna urayan Bulgaristan. lk devlet, galip devletlerin geleneksel statkocu politikasn izlediklerinden, tilf devletlerinin koruyuculuu altndaydlar. zellikle Rusya, Avusturya'nn Balkanlar'daki basksn snrlandrmak ve stanbul ile
Boazlar zerindeki emellerini gerekletirmek iin, bu grubun ampiyonluunu yapyordu.
Balkanlar'daki Rus dzenlemelerine ve Srbistan'a desteine kar kan Avusturya ise, Srbistan'a egemen olmak, faaliyetlerini snrlamak
ya da bu devleti tam anlamyla ezmek istiyordu. Avusturya'nn bu politikas, Balkanlar'da Srbistan'a kar genileyip, "Ayastefanos Bulgaristan"n kurmak isteyen Bulgaristan'n iine gelmekteydi. Bu yzden, Bulgaristan, Balkan savalarndan sonra, geleneksel Slav destekisi Rusya'y
bir kenara brakp, Avusturya yanls bir d politika izlemee balam
ve bu devletle ittifak kurmaa almtr. Doal olarak Almanya tarafn177

dan da desteklenen bu yaknlama, 1914 Hazirannda byk miktarda bir

bor anlamasna varm ve bylece Bulgaristan fiilen l ttifak'a balanmtr. Dolaysyla, 1. Dnya Sava'nm hemen ncesinde Balkanlar'da
uluslarn kmelemesi yleydi: ngiltere, Fransa ve Rusya'ya eilimli d
politika izleyen Romanya, Srbistan ve Yunanistan ile Almanya ile ittifak
bulunan Avusturya, Avusturya'nn desteine gvenen Bulgaristan ve Alman etkisi altna giren Osmanl devleti. Sava baladktan sonra da bu
kmeleme kalb deimeyecektir.
Almanya, Osmanl devletine kar gerekte ikili bir politika izliyordu.
1. Dnya Sava'nda Osmanl ordularnn ynetiminde en yksek mevkilere kadar gelecek olan Liman von Sanders gibi nl bir generalini Osmanl hkmeti zerinde etki kurmak ve orduyu glendirmek iin Osmanl devletine gndermiti. Bu asker etki, ekonomik nfuz ve Badat
demiryolu ayrcalklar ile birlikte dnldnde, Almanya Yakndou'da nemli bir stnle sahip olacakt. Alman politikasmn ikinci yz,
Almanya'nn 15 Haziran 1914 tarihinde gizli olarak ngiltere ile yapt
Badat Demiryolu Szlemesi ile ortaya kmaktadr (Hurewitz, 1975:
579-84). Bu szleme Osmanl devletinin Asya topraklarm etki alanlarna
blyor ve hattn Badat-Basra blmnn yapmn, Osmanl, Alman
ve ngiliz ortak kararna brakyordu. Bylece, Almanya demiryolunun
Anadolu blmn yapacak, ancak, hattn ngiliz imparatorluk yolunu
tehlikeye drecek biimde Basra krfezi ve dolaysyla Hint Okyanusu'na kadar uzatlmasnda taraflarn kabul gerekecekti. Ksaca, Osmanl
bir btn olarak kalrsa, Almanya bu devlet zerinde stnln salayacakt. Ancak, "Almanya'nn b t n abalarna ramen" paralanacak
olursa, Almanya bu paylamadan "aslan payn" alacakt (Howe, 1916 :
215-38).
Aknan-ngiliz uzlamas baka alanlara doru da genilemiti. irketler grubu 1913 tarihinde Mezopotamya'daki petrol kaynaklar zerinde
rekabet etmekteydiler. Bunlar, Deutsche Bank, Anglo-Persian Oil Company
ve Anglo-Saxon Petroleum Company idi. 19 Mart 1914 tarihli bir anlama
ile (Hurewitz, 1975 : 574-6) bu irket "Trk Petrol irketi"ni kurdular.
Osmanl hkmeti de 28 Haziran 1914 tarihinde, bir hafta nce stanbul'daki Alman ve ngiliz Bykelilerinin ortaklaa olarak istedikleri
ayrcalklar verdi (Hurewitz, 1975 : 584-5).
ngiltere'nin bu giriimlerine ramen, tilf devletlerinin Balkanlara
ve genel olarak Osmanl devletine ynelik politikalar kark ve birlikten
uzakt. ngiltere ve Fransa, yukardaki demiryolu anlamalaryla (daha
sonra Alman-Rus szlemesine Fransa da katlmt) Osmanl devletini
etki alanlarna ayrmlard. Bu noktadan sonra, Rusya'nn, Osmanl devleti ile ilgili konularda "statkocu" bir t u t u m takndn gryoruz. n178

k, Boazlar'da Almanya gibi gl bir devletin egemenlii iine gelmiyordu. Hele, bu devletin ngiltere ve Fransa ile blgede etki alanlar
kuran anlamalar yapmas Rusya asndan tehlikeli gelimelerdi. Rusya'nn imdi iine gelen, Osmanl devletine hibir byk devletin karmamas, stnlk kurmamas ve d u r u m u n olduu giib korunmasyd.
Ancak byle bir ortamda Boazlar konusundaki emellerini gerekletirme olanan bulabilirdi. B u n u n iin de acele etmesi gerekmiyordu. Oysa,
Almanya'nn stanbul'daki ok ynl faaliyeti hi iine gelmemiti. te
bu nedenlerle, "statkocu" bir Osmanl politikas izlemee balamt.
Balkanlara gelince, burada da kendi denetiminde bir Balkan ittifak kurmann peindeydi.
2
1. Dnya Sava, Srbistan ile Avusturya'y Balkanlar'da atr d u rumda buldu. Yunanistan ile Romanya, tilf grubuna ynelik bir y a n szlk iindeydiler. Bulgaristan, ttifak devletleriyle antlama imzalama
peindeyken, Osmanl devleti 1914 yaznda geleceini Almanya'nn geleceine balad. Osmanl yneticileri 2 Austos 1914 tarihinde Almanya ile
ittifak antlamas imzaladlar.
Bu ittifakn iki taraf iin de nedenleri, buraya kadarki aklamalardan ortaya kabilecekse de, bir kez daha ve toplu bir biimde belirtmekte
yarar vardr. Hereyden nce, ttihat ve Terakki nderlerinin ounluu
ve bu arada zellikle Sava Bakan, "Edirne Fatihi" Enver Paa'ya gre,
Almanya asker bakmdan Avrupa'nn en gl devletiydi ve kacak bir
sava kazanacakt. Dolaysyla, Osmanl devleti Almanya'ya yaklamakta duraksamad. kinci olarak, 1878 ylnda ngiltere'nin Osmanl devletini,
paralama politikasna balamasndan sonra, ngiltere'den boalan yeri
yava yava Almanya almaa balam ve bu devlet srdrlen denge politikasnda Osmanl devletinin tek dayana olmutu. nc olarak, zellikle 1890'lardan sonra Almanya'nn Osmanl ekonomisi zerinde etkinlik:
kurmu olmasn da dikkate almak gerekir. Son olarak, Almanya, Rusya'ya
kar Osmanl devletini yanma alabilmek iin, Rusya'da yaamakta olan
Trklerin Osmanl snrlar iine alnmasn amalayan "Pantrkist'' hareketi de kkrtmaktayd. Osmanl yneticileri, kacak bir savata, Rusya'nn yenilgisi ile bu lkenin gerekleebileceini de umduklarndan
Almanya'ya yanatlar.
tilf devletleriyle kacak bir savata Osmanl devletinin kazanlmas, Almanya iin u avantajlar salayacakt: Hereyden nce, Osmanl
devletinin Kafkaslar'da aaca bir cephe, Rusya'ya kar Almanya'nn
yrtecei sava kolaylatracak ve zellikle Avusturya'nn Galiya cephesinde yk hafifleyecekti. Ayrca, Osmanl sultannn "Halife" sfat

ile t m Mslmanlar iin iln edecei "kutsal cihat" ngiliz ve Fransz

smrge imparatorluklarnda yaayan Mslman halk ayaklandracak
ve bylece tilf devletleri en hassas noktalarndan vurulmu olacakt.
stelik, bu devletlerle smrge blgelerinde ve denizlerde mcadele edebilmek iin, Osmanl topraklarndan geecek olan demiryolunun her trl tehlikeden uzak tutulmas gerekiyordu.
2. Alman Askeri Misyonu ve Osmanl-Alman ttifak
1
General Limon von Sanders ve 40 kadar Alman subay, 1913-1914 knda Osmanh devletinde greve baladlar. Resmen stlendikleri grev,
Osmanllara ordularnn dzenlenmesinde ve glendirilmesinde yardm
etmekti. General, Kayzer'den politikann dnda kalmas gerektii ynergesini aldndan, asl grevinin Osmanl ordusunu dzeltmek olduu
ve Alman Dileri Bakanl ve i evrelerinin karlarnn bir ajan olmad sonucuna vard ve byle de davranmaa balad. Bu yzden, ok
ksa bir sre sonra, bir yanda General ve te yanda Almanya'nn stanbul
Bykelisi Wangenheim arasnda srtme balad. rnein, General,
Istanbul-Badat demiryolunu yapan Alman irketlerinin Osmanl silahl
kuvvetlerine onlarn hakk olan hizmetleri vermediini, yalnzca kendi
ekonomik karlarn dndklerini belirtiyor, hatlarn asker ynetim
altna alnmasn istiyordu. Bykeli ise, General'in "ince politikaya"
karmasna kar kyordu (Trumpener, 1966:180).
ou kez, Sanders'in giderek genileyen asker misyonunun, Osmanh
devletini Almanya ile ittifaka zorlad ve asl grevinin de bu olduu
yazlmtr (Bayur, 1952:637-42). Ancak, Alman belgelerinin aklanmas,
bunun doru olmadm gstermektedir. Hereyden nce, Aridk Franz
Ferdinand'm Saraybosna'da suikastndan ve bunun yol at Avrupa
bunalmndan nce, Alman ileri gelenleri Osmanh devleti ile ittifaka yanamyorlard. 1914 Maysnda Alman Genelkurmay Bakan Melmut von
Moltke, grlebilir bir gelecekte Osmanl devletiyle ittifak yaplmas yolundaki grlere itibar etmemiti. Saraybosna olayn izleyen haftalar
iinde Osmanh asker desteini salamak konusunda dnceler belirdi
ise de, bu konuda Sanders'e herhangi bir haber vermemilerdi. Almanya
Rusya'ya sava iln etmeden birka gn nce Sanders ve teki Alman
subaylar geri dnmek iin Berlin'e mracaat etmilerdi (Trumpener,
1966: 181).
2
Liman von Sanders'in, Bykeli Wangeheim'n Osmanh hkmeti
ile 28 Temmuz'da balatt ittifak grmeleri (Bayur, 1952 : 632-41) ko180

d usunda ne kadar bilgi sahibi olduu belli deilse de, 1 Austos gnne
kadar grmelere katlmad kesindir. O gn, Sava Bakan Enver Paa,
Wangenheim ve Sanders, Alman Bykeliliinde ittifakn asker konularn grmek zere biraraya geldiler. Bu toplant, Almanya'nn Rusya'ya kar yrtecei sava abalarna Osmanllarn ne kadar ve nasl
katkda bulunacann akla kavumas asndan nemlidir. nk,
bu tarihe gelindiinde bile, Berlin, ittifakn ancak bu konunun akla
kavumasndan sonra imzalanmasn istiyordu ve stanbul'daki Bykelisine Osmanl yardm konusunda tatmin oluncaya kadar antlamay imzalamamas ynergesini gndermiti.
Toplantda, Enver Paa ve Alman generali, Alman Bykelisine u
bilgileri verdiler: Seferberlikten 30 gn sonra Rusya'ya kar ortak bir
Osmanl-Bulgar harekat iin Trakya'da 120.000 kiilik bir birlik oluturulabilirdi. Bundan bir ay sonra da yine ayn amaca ynelik ya da Yunanistan'a kar 90.000 kiilik bir birlik hazr olabilirdi. Osmanl devleti
Kafkasya'da Rusya'ya kar bir savunma hatt oluturacakt. Ayrca, Akdeniz'deki Alman donanmasnn sancak gemisi Goeben kruvazr Karadeniz'de Osmanl donanmasn glendirmek iin Boazlara ve sonra stanbul'a getirilecekti (Trumpener, 1966 : 182-4).
Toplantdaki nerilerden aka grlmektedir ki, plnn temel noktalar byk lde kuramsald ve havada kalyordu. nk, ne Bulgaristan'n Osmanl devletiyle birlikte harekete geecei belliydi, ne de Romanya hkmeti topraklarndan gei iznini vereceini belirtmiti. Ancak, bu bolukta braklan noktalara ramen, Wangenheim, Osmanl devletinin Rusya'ya kar bireyler yapma iradesi konusunda Berlin'in temel
isteinin karlandna kanaat getirmi ve 2 Austos'ta ittifak imzalanmtr (Bayur, 1952 : 642-4). ttifaka gre, Almanya ve Osmanl devleti,
Avusturya ile Srbistan arasndaki atmada tarafsz kalacaklard (ittifakn imzaland gn bu atma zaten daha nce balamt ve sryordu). Ancak, bu atma bir Alman-Rus savana dnrse (artl konan
bu hkmn bir deeri yoktu, nk sava 1 Austosta balamt bile)
Osmanl devleti Almanya'nn yannda savaa katlacakt. Buna karlk
olarak, Osmanl devletinin toprak btnl Rusya tarafndan bozulursa, Almanya Osmanl devletine yardm edecekti.
Antlama, henz Alman-Rus sava kmadan hazrlanm, ancak sava baladktan sonra metinde hibir deiiklik yaplmadan imzalanmtr. Burada kla gelebilecek bir soru, Osmanl devlet adamlarnn antlamay imzalarlarken, Alman-Rus savann baladn bilip bilmedikleridir. Bu konuda ttihat ve Terakki'nin ileri gelenlerinin aklamalarndan
(Bayur, 1952:644-5), en azndan Sadrazam Sait Halim Paa'nn, Sava
Bakan Enver Paa'nn ve Meclis Bakan Halil Bey'in, Osmanl-Alman
181

antlamasnn imzaland anda Almanya ile Rusya arasnda savan balam olduunu bildiklerini gstermektedir. ttifakn nc maddesi, Alm a n asker misyonuna, Osmanl ordusu zerinde fiil etki kurma olanan verdiinden, Almanya'ya Osmanl ordusunu istedii an savaa srkleme tercihini de tanyordu. Madde yle yazlmt: "Sava karsa, Almanya asker heyetini Osmal devletinin enirinde brakacaktr. Osmanl
devleti de bu asker heyete, Sava Bakam ile Alman Askeri Heyeti Bakan'nn arasnda dorudan doruya kararlatrlm olduu gibi, ordunun
ynetiminde fiil bir etki salayacaktr".
Btn bu gelimelerden anlalaca gibi, 1 Austos sava pln ve
2 Austos ittifak "ad hoc" dzenlemeler olup, dikkatli bir plnlamann
ve uzun vadeli kar hesaplarnn r n deildi. stanbul'daki Alman asker heyeti de, Osmanl ordusunun savaa katlmak iin ne derece hazrlksz olduunun bilincindeydi. Gerek ittifakn imzalanmasndan sonra
Bab- Al'de tarafszlk yanllarnn ar basmas, gerek Osmanl devletinin
asker bakmdan hazrlksz olmas ve gerekse Bulgaristan ve Romanya
ile Osmanl devletinin etkili bir ittifak kurmalarndaki baarszlk yznden, Alman yneticileri Osmanl devletinin bir sre savaa girmesinin
ertelenmesi gerektii kararna vardlar (Trumpener, 1962 : 370). 19 Austos 1914 tarihinde Osmanl devleti ile Bulgaristan arasnda bir ittifak
imzalanmsa da, Bab- Al Bulgaristan'n gelecekteki t u t u m u konusunda
t a m emin olamam, Romanya ise iki devletin de ittifak nerilerini souk
karlamt.
Eyll aynn ortalarna gelindiinde, Alman asker personel ve malzemesi stanbul'a gelmi ve Alman subaylar Osmanl ordu ve donanmasnda kilit noktalara atanm bulunuyorlard. Bu arada Sava Bakan
Enver Paa, derhal eyleme geerek Almanya ile ittifak ykmllklerini
yerine getirmek niyetinde idiyse de, Sadrazam Sait Halim Paa ile kabine yelerinin ou ve zellikle Maliye Bakan Cavit Bey daha savaa
girme zamannn gelmediini savunuyorlard.
3
Sava plnlarnn ve ittifakn mantksz maddelerinin nemli bir
nedeni de, son iki yldr Osmanl hkmetlerinin tutarl bir d politika
izleyememi olmalar ve taraflardan hangisi ile ittifaka girmek gerektii
konusunda belirgin bir kararn oluamamasdr. Osmanl hkmetinin Alman sempatizan ve bu devletin de stanbul'da etkili olduu dorudur.
Ancak, gerek Alman yneticilerinin Osmanl devleti ile ittifak konusundaki kararszlklar ve gerekse Osmanl hkmetinin kacak bir savata
iki ittifak blokundan birine katlmadklar taktirde devletin yalnz kalp
182

paralanaca konusundaki endieleri, ok tutarsz ittifak araylar sonucunu dourmutu.

Osmanl devleti ilk ittifak giriimini, Osmanl topraklarn paralamak peinde olan ngiltere'ye yapmt. l ittifakn yelerinden talya'nn Trablusgarb' igali, teki yesi olan Avusturya'nn Balkan politikas ve Bosna-Hersek'i ilhak, Osmanl hkmetini, l ttifak'n en
gl yesi Almanya'ya duyduu sempatiye ramen, l tilfn en
gl yesi ngiltere'ye yanatrmt. Bu gelimelerin sonunda, ngiliz
yanls olarak bilinen Maliye Bakan Cavit Bey, 1911 Ekiminde ngiltere
Donanma Bakan Winston Churchill'e bir mektup yazarak, iki devlet arasnda bir ittifak yaplmas nerisinde bulunmusa da, ngiliz hkmeti
yeni siyas balantlara giremeyeceini belirterek bu ittifak nerisini geri
evirmiti (Armaolu, 1973: 418).
1914 ylnda Fransa'ya da ittifak nerisinde bulunuldu. Deniz Bakan
ve Trk Fransz Dostluk Cemiyeti Bakan Cemal Paa, temmuz aynda
Fransz Dileri Bakanl yetkilileriyle temasa geerek ittifak nerdi.
Cemal Paa'ya gre, Saraybosna suikast genel bir savaa varacakt ve
tilaf devletlerinin ttifak devletlerini "ember iine almalar iin" bir
tek Osmanl boluu kalmt. Osmanl devleti ile Fransa arasnda yaplacak bir ittifakla Almanya tam olarak ember iine alnm olurdu. Fransz hkmeti Cemal Paa'nm nerisine verdii cevapta, 1894 ylndan beri
mttefiki bulunan Rusya raz olmadka byle bir ittifakn gerekleemeyeceini stanbul'a bildirdi. Osmanl-Rus ilikilerinin bu tarihteki durumuna bakldnda Rusya'nn buna izin vermeyecei akt. Dolaysyla,
neri reddedilmi oldu (Armaolu, 1973 : 419).
3.

ntiharn Arac: Goeben

A
1

Osmanl hkmeti savan ilk aylarnda "sava-d" durum iln etti.

Bu, iin aslna baklrsa, akll bir davrant. mparatorluk, byk ve ykc bir savan ykn ekemeyecek kadar zayft. Osmanllarn Boazlar
konusundaki t u t u m u n u belirleyecek bu "sava-d" durumu, Boazlar'dan
geebilecekleri iin tilf devletlerinin iine gelmekteydi. Bu yzden, Almanya'nn bu tarihten sonra Osmanl devletine kar tutumu, Boazlar
kapatabilmek iin, bu devleti savaa sokma temeline dayanacak ve iki
Alman sava gemisi bu yolda uygun bir ara olarak kullanlmak istenecektir (Anderson, 1966 : 312-4; Armaolu, 1973 : 421-2; Bayur, 1952 : 647-52;
Tuchman, 1962 : 161-87; lman, 1973 : 220-1).
Osmanl devleti, donanmasn glendirmek iin ngiltere'de "Readiye" ve 'Sultan Osman" adl iki sava gemisi yaptryordu. Halktan top183

lanan paralarla finanse edilen bu iki zrhl, Ege'de Yunanistan'a kar deniz stnln salayacak, Karadeniz'de ise Rus donanmasn tehdit edebilecekti. 'Sultan Osman" 1914 Maysnda bitip te Osmanl devleti parasn pein dedii bu gemiyi devralmak isteyince, ngiltere vermemek iin
bir bahane buldu. ddiasna gre, Yunanistan'n bu gemiyi denizalt ile
batracan haber almt ve 'Readiye" de bitene kadar beklenmesini istedi. ngiltere ksa bir sre iinde sava kabileceini anlamt ve bu
iki gl ve modern gemiyi Osmanl devletine vermek istemiyordu. Bu
yzden, Temmuz aynda ikincisi de bitip, denize indirildiinde yeni bahaneler sralad ve sava ktnda iki gemiye resmen el koydu.
30 milyon dolara mal olan zrhllar, sanki Osmanl devleti tarafndan
ngiltere'ye "hibe edmiti". ngiliz Dileri Bakan Sir Edward Grey,
Osmanl devletine gnderdii notada, zetle, "Osmanl hkmeti ngiltere'nin gemilere neden el koyduunu anlayacaktr. ngiliz hkmeti Osmanl devletinin mal ve teki kayplarna ok zlmektedir ve savan
sonunda bunun zerinde durulacaktr" diyordu ve notada tazminattan
herhangi bir bahis de yoktu. Byle bir davrann, stanbul'da byk bir
tepki ile karlanaca akt ve bu tepki Osmanl hkmetini Almanya'ya
daha ok yaklatracakt. Demek ki, ngiltere bu iki zrhlya, Osmanh devletinin dostluundan daha ok nem vermekteydi. Nota stanbul'a geldii
gn Alman-Osmanl ittifak imzalanmt. Dolaysyla, notann ittifak kararn etkiledii sylenemez. Sylenebilecek olan, ngiliz hkmetinin bu
davrannn, Bab- Al'de ngiliz yanllarnn ve Osmanh devletinin sava-d t u t u m u n u srdrmesini isteyenlerin etkilerini azaltt ve bylece Osmanh devletinin savaa Almanya'nn yannda katlmasn kolaylatrddr. Bu arada, Akdeniz'de, Osmanh devletinin savaa girmesinde
rol oynayacak byk bir oyun yava yava tezgahlanmaktayd.
2
Daha kara sava balamadan, Alman Akdeniz filosu komutan Wilhelm
Souchon'a, 4 Austosta Berlin'den ifreli bir tel geldi: "Osmanl devleti
ile ittifak dn imzaland. Hemen stanbul'a doru hareket ediniz". Amiralin komutas altnda iki yeni, hzl ve sava gc yksek zrhl v a r d :
Ar kruvazr Goeben ile hafif kruvazr Breslau. O zamana kadar tarihte
hibir sava arac, bu iki geminin bu ifreden sonraki yedi gnlk yolculuu kadar dnyann geleceini etkilememitir.
Amiral Souchon ifre telsizi aldktan sonra harekete getiinde Osmanl hkmeti hala kararszd. ngiltere d krkl ve kzgnlk yaratmt; Rusya'dan korkuluyordu ve Almanya'ya da tam gvenilemiyordu.
ttihat ve Terakki'nin nderi ve Sava Bakan Enver Paa hevesli ve inanm bir Alman yanlsyd ve Avrupa'nn geleceinin Almanya'da olduu184

na inanyordu. Komitenin siyasal pderi Talat Bey, Enver kadar durumdan emin deildi. Almanya'dan, tillf devletlerine gre daha ok dn koparlabileceini dnyordu. Byiik devletlerin savanda yanszlk politikasnn Osmanl devletinin sonu olabeceine inanyordu. Savatan
tilf devletleri galip karsa, bu grubun basks ile Osmanl devleti yklabilirdi. Almanya galip karsa, t devletin koruyuculuu altna girileekti. Kabinenin teki yeleri ise, ngiltere ile hala pazarlk anslarnn
bulunduunu dnyorlard.
stanbul, bu dncelerle bir tekleyi dnemine giredursun, Kayzer,
iki-cepheli savan korkusu altnda Osmanl devletinin savaa katlmas
konusuna daha ok nem vermee balamt. Osmanl devleti, Karadeniz'e k kapayp, Rusya'nn m ttefikleriyle balantsn kesecek ve
bylece bu devleti zayf brakacak tek devletti. ngiltere ile Fransa'nn
Akdeniz'deki endiesi de, Kuzey Afrika'dan Fransa'ya birlik evkinin
engellenmesiydi. Dolaysyla, onlar: n da gzleri bu sevkiyat enseleyebilecek iki Alman zrhlsndayd. Goeben ile Breslau stanbul yolundayken,
Amiral 6 Austosta Berlin'den bir mesaj daha ald: "Siyasal nedenlerle
imdilik stanbul'a gitmekten vazgein". Bunun nedeni, Osmanl hkmetindeki blnme ve bunun sonucu olan kararszlkt. Enver Paa gemilerin gelmesine izin vermi olmasn ramen, byle bir davran Osmanl
devletinin sava-d durumu ile badamayaca iin, hkmetin teki
yeleri ve Sadrazam izne kar kmlard.
Ancak, bu srada Amiral Souchon da ok g bir durumda kalmt.
Ege denizine girerken zrhlsnn ki kazannn almad anlald. Bu
durumda hz nemli lde azald : mdan, ngiliz donanmasnn nnden
Bat Akdeniz'e doru kamas olanakszd. Son derece ihtirasl olan bir karar kendi bana v e r d i : stanbul'.', gidecek, Osmanl hkmetini iradesi
dnda da olsa zorlayacak, sava Karadeniz'e sratacak ve Osmanl devletini geleneksel dman olan Rusya ile savatracakt. Bu karar verdii
zaman tarih 8 Austostu ve ngiliz zrhllar da giderek Goeben ile
Breslau'a yaklayorlard.
Souchon'un verdii bu karar lygulamas olanakszd. nk, Osmanl hkmeti Boazlar maynlamt ve yeri belli olacandan stanbul'la
telsiz balants da kuramyordu Bir baka gemi ile izmir'deki Alman
Deniz Ataesi'ne u haberi gnde ' d i : "Asker durum dmana Karadeniz'den saldrmay gerektiriyor. Boazlar'dan gemem iin izin isteyin".
10 Austosta Ateeden u cevap ge di: "Boazlar'dan ieri girin, kalelerin
teslimini isteyin ve gnderilecek rehberi yakalayn". Amiral Souchon, bu
skk durumda bu mesajn ne anlama geldiini dnecek durumda deildi. Hemen kararn verip Boazlara doru "yelken at". anakkale Boaz'nm giriine demirleyip, rehber gnderilmesini isteyen bayran ek185

ti. Enver Paa, bunun zerine, Sadrazama danmadan gei izni ve ngiliz donanmasnn Goeben ile Breslau'u izlemeleri durumunda "ate" emrini verdi. Bu gelimeler zerine iki Alman zrhls Boazlara girdi ve
ngiliz donanmas da Boazlar abluka altna ald.
Uluslararas hukuk kurallarna gre, Osmanl devletinin bu iki sava
gemisini silahtan arndrmas ve sava bitene kadar da el koymas gerekiyordu. Bunun zerine Osmanl yneticileri, kabine yelerinin ou ,iin
bir oldu-bitti olan bu olaydan r a h a t bir k yolu buldular. Osmanl devleti, ngiltere tarafndan daha nce el konmu bulunan "Readiye" ve
"Sultan Osman" zrhllarna karlk olarak, Goeben ile Breslau' hi para demeden "satn ald" ve "Yavuz" ile "Midilli' adlaryla Osmanl donanmasna katt. Bundan hemen sonra, Osmanl donanmasnn bana Amiral Souchon getirildi. Bylece, ngiltere'nin el koyduu iki sava gemisi
Osmanl donanmasna baka bir yoldan katlm oldu.
ki sava arac ile ilgili bu dramatik gelimelerin son derece nemli
sonular olmutur. Bir kere, Yavuz ile Midilli, Alman ve Osmanl deniz
kuvvetlerinin Karadeniz'i denetlemesini salad. Bu gemilerin katlmasyla Osmanl donanmas Karadeniz'deki Rus donanmasndan daha gl bir
hale geldi ve bylece Rusya'nn Krm savanda olduu gibi Trk limanlarna saldrma olasln ok azaltt. Ancak, bundan da nemli olarak,
bir Alman amiralinin Osmanl donanmasnn bana getirilmesi, Almanya'nn stanbul zerindeki denetimini glendirdi. Artk Berlin, Osmanl
devletini istedii zaman savaa sokabileceinin rahatln tamaa balamt. Ancak, Osmanl hkmetinin savaa Almanya'nn 'oyunca" olarak girdii gr tartmaya aktr ve bu konu ilerde ele alnacaktr.
Buna ramen, Osmanl kabinesinin baz yelerinde, artk Osmanllarn
kendi geleceklerine hakim olmadklar yolunda karamsar gr vard:
Dnemin Maliye Bakan Cavit Bey, kendisine Brksel'in ele geirildii haberini veren bir Belikal'nn "Siz ok kt haberlerim var... Almanlar
Brksel'i ele geirdiler" szne karlk olarak, "size benim daha da kt
haberlerim var... Almanlar Osmanl devletini ellerine geirdiler" demiti.
3
stanbul'da bunlar olurken, Berlin'de Moltke ve Viyana'da Avusturya
Genelkurmay Bakan Conrad von Htzendorf, en ksa zamanda, sz verilmi bulunan Osmanl yardmn salamak istediklerini aka belli etmiler ve Eyll ay girdiinde bunu daha bir evkle savunmaa balamlard. zellikle Galiya'da Rusya'ya kar kt durumda kalan Htzendorf,
stanbul'a bavurarak, Odessa'ya geni bir Osmanl karmas istemiti.
Byle bir anfibik harektn mmkn olup olmayaca zerinde Osmanl
186

genelkurmaynda haftalarca sren almalar yaplm ve Sanders de bunu hararetle desteklemise de, hibir sonu kmamt. Alman Bykelisi
Wangenheim, 13 Eyllde Berlin'e glnderdii bir telgrafta, Odessa Projesi'
nin Enver Paa tarafndan da desteklendiini, ancak kendi grne gIngiltere'ye kar giriilecek saldrre Msr'a kar bir harektn ya
olcjluunu
bildirdi. Bu gr Kayzer talarn Almanya iin daha nemli
rafndan hemen benimsendi. Bunun zerine, Berlin'den Sanders'e 14 Eyllde gnderilen ynergede, Odessa proj esinin ok riskli olduundan kabul edilmedii ve Msr'a kar giri^ilecek saldrnn Almanya'nn stratej i k karlar asndan daha nemdi olduu bildiriliyordu (Trumpener,
1966 : 187).
Bu noktadan sonra Osmanl devletinin Almanya'nn sava abalarna
daha etkin bir biimde katlmas j olunda Almanya'nn basks artmaa
balad. Amiral Souchon 20 Eyll gn kk kruvazr Breslau' Karadeniz'e gnderdi ve geminin hareketinden birka saat sonra Bykeli
Wangenheim Sadrazam Sait Halim Paa'y ziyaret ederek, iki zrhlnn
Boazlara hem Almanya hem de Osmanl devletinin karlarn korumak
iin geldiini, bu iki gemi Osmanl bayran dalgalandryorlarsa da asl
kimliklerini yitirmediklerini, BreslaU 'n Karadeniz'e kmasnn nedeninin
Alman sava gemilerindeki hayal Tehlikelerden korkmama r u h u olduunu ve Osmanl donanmasnn hibir dmanca davranta bulunmayan
Rus gemilerinden korkarak Boazlar''da saklanmasn da bir trl anlamadiim syledi (Trmpener, 1962 :372). stelik, Osmanllar bu inatlklarn srdrrler ve savaa girmezlerse,, savatan sonra mttefik olarak ayrcalkl muamele gremeyece klerii tehdidinde de bulundu. Osmanl
hkmeti hi olmazsa unlar yapa|bilirdi: Karadeniz'de manevralar yoluyla Ruslara stnlklerini gstermek:, Islm hareketi tevik etmek ve
orduyu tam seferberlik halinde tutmak. Bykelinin bu srar, Maliye
Bakan Cavit Bey'in ordunun gcnde nemli azaltmalar yapma yolundaki abalarna bir tepki niteliinde de grlebilir (Trumpener, 1962 : 372).
Sadrazam Sait Halim Paa'nn du aklama ve tehditlerden pek etkilenmediini gryoruz. Bykeliyi Souchon'un Rusya ile bir atma
iin tahrikte bulunduu konusundaki kukusunu tekrarlad. Enver Paa'ya ramen Osmanl hkmeti, sc n u grnmeyen bir savan iine girmemekte direniyor, belki de kanseri: bir hastann son iyileme belirtilerini
gsteriyordu. Ancak, "hasta"y inti ara srkleyecek olan bunalm yine
mal nitelikte olacak ve satn alma n iki Alman zrhls da bu ama iin
uygun bir ara olarak kullanlacaktr
Gerekten, Eyll aynn sonlar ta doru Bab- Al'nin mal durumunun ktl aka ortaya kt. Bundan sonra Osmanl hkmeti Ekim
aynn ortalarna kadar Almanya'dan byk miktarda kredi isteinde bu187

lunaeak ve Almanya da Osmanl hkmetinin bu muhta d u r u m u n u kendi amalar iin kullanacaktr. 30 Eyllde Berlin Bykelisi Muhtar Paa,
Alman hkmetine bavurarak Alman bankalarndan 5 milyon altn lira
bor istedi. Daha etkin bir d politika izlemek isteyenlerin dncesine
gre, bu para verilirse, Almanya'nn Osmanl devletinin sava abalarn
destekledii aka ortaya kacak ve bylece savaa katlmak isteyenlerin
durumu glenecekti. Alman bankalar bor konusunda herhangi bir zorluk karmadlar. Sorun, Alman hkmetinin byle bir borcun verilmesini belirli koullara balamak istemesindeydi. stanbul'da Enver Paa'mn
Bykeli Wangenheim'a akladna gre, Sadrazam Sait Halim Paa,
Osmanl devletinin sava-d durumunu srdrmesinde srar ederse, kabinenin savaa taraftar yeleri istifa edecek, yeni bir kabine kurulacak
ve bu kabine savata etkin bir rol oynanmas iin gereken tedbirleri alacakt. Enver'e gre, byle bir "senaryo"nun yazlmamasnn tek nedeni
para eksikliiydi; Osmanl devleti savaa girdiinde Almanya'nn mal
desteinden ve bu destein savan sonuna kadar sreceinden emin olmalyd (Trumpener, 1962: 375). Bu durumda, Alman hkmeti fazla direnmedi ve 1.900.000 altn lira 21 Ekim 1914 tarihinde stanbul'a vard.
4
Altnn stanbul'a gelmesinden bir gn sonra, yani 22 Ekim 1914 tarihinde, Enver Paa sava plnn Alman komuta heyetine sundu. lk darbe
Rus donanmasna bir srpriz saldr ile vurulacakt. Btn Osmanl deniz
komutanlklarna, Sultan tarafndan, sava ve barta donanmann bana
getirilen Amiral Souchon'a itaat etmeleri yolunda ynergeler de hazrlanmt. Pln, bunlara ek olarak, Kafkasya'da savunmaya ynelik kara harektn, bir ordunun Msr'a doru ilerlemesini ve ordunun byk bir
blmnn Rusya'nn gney kanadna ayrlmasn ieriyordu. Bu Osmanl pln Alman Genelkurmay'nda tmyle kabul edildi ve Genelkurmay
Bakan Falkenhein stanbul'a u mesaj gnderdi: "Alman Yksek Ordu
Komutas Sava Bakan Enver Paa'mn plnn her noktada benimsemektedir. Karadeniz'e ani bir deniz harekt ve Msr'a kar Osmanl yry Almanya'nn yksek karlarna uygundur" (Trumpener, 1962 : 377).
Bu gelimeler zerine Osmanl bakanlar kurulu 25 Ekim tarihinde
topland. Bakanlar, Amiral Souchon bir kere Karadeniz'e alma izni aldktan sonra devleti savaa srkleyecek gelimelerin birbirini kovalayacandan endie ediyorlard. Enver Paa'mn btn abalarna ramen,
hkmet u karar ald: "(ki Osmanl temsilcisinin) biran nce Berlin'e
gnderilmesine ve donanmaya ait sorunlarn 'bakumandanlk vekletinin'
sorumluluuna terkedilmesine, ama savaa yol aacak durumlardan tmyle kanlmasna karar verildi". Enver Paa ise ayn gn, yani 25 Ekim
188

1914'te, bu hkmet kararma tmyle aykr olarak Alman Bykelisinin isteine uygun biimde kendi mzasyla Amiral Souchon'a u yazl
emri v e r d i : Btn filo Karadeniz'd e manevra yapmaldr. Uygun bulduunuz bir anda Rus filosuna hcum ediniz. arpmaya balamadan nce,
bu sabah size verdiim gizli emri arnz." Gizli emir ise u i d i : "Trk filosu Karadeniz'de zorla stnlk k zanmaldr. Rus filosunu araymz ve
nerede bulursanz sava iln etme tsizin hcum ediniz." (Bayur, 1953 :
232-3). Bykeli Wangenheim, atlma sorumluluunun Almanya'nn srtna yklenmemesi iin de, Enver Paa'nm bu emirlerinin karada emin
bir yerde bulunmas yolunda tedtirler ald ve byle de oldu (Bayur,
1953 : 233).
Bu emirlerin verilmesinden iki gn sonra, yani 27 Ekimde, Osmanl
donanmas Boazlar'dan Karadeniz'e ald. Her gemi Rus kylar boyunca
spesifik hedeflere ynlendirildiler ve 29 Ekim sabah Odessa ve teki baz
Rus limanlar bombaland, birok Rus teknesi batrld.
Bu nktada bile, son ana k a d a : saldrdan haberi olmayan Sadrazam
Sait Halim Paa ve Maliye Bakan C'avit Bey, durumu kurtrmak iin umutsuz abalara giritiler. Sadrazam, sava hukuku kurallarna uygun olarak pasaportunu isteyen Rus Bykelisi Giers'in randevu isteini "rahatszl" nedeniyle kabul etmedi. ttihat ve Terakki, 1 Kasm tarihinde ve
Sadrazama dn olmak zere St. Fetersburg'a yumuak, ama btn olup
bitenden sonra kabul m m k n olmayan bir nota gnderilmesine raz oldu. Rus hkmeti ise, mzakerele: de bulunmak iin artk ok ge olduunu, ancak b t n Alman asker personelinin hemen snrd edilmesi
halinde bir dzenlemenin yaplabileceini bildirdi. Bu arada, ttihat ve
Terakki'nin eylem taraftarlar, Sadrazam'n istifasn nlemee alyorlard. Sait Halim Paa, belki de bir tehdit sonucu, grevinde kald (Trompetler, 1962: 380). 3 Kasmda ortak bir ngiliz-Fransz donanmasnn anakkale'yi bombardman etmesi i e, Osmanl devletinin savaa girdii
kukuya yer vermeyecek biimde ortaya kt. Osmanl devleti artk 1.
Dnya Sava'nda savakan duruina girmi, "akana dayad silhn
tetiini ekmi", iki yeni zrhlnn toplar grlemee balamt.
Bu gelimelerde stanbul'da A man kara ve deniz komutanlarnn bulunmasmm nemli bir e olduu yadsmamaz. Ancak, ttihat ve Terakki'nin mdahale yanls yelerinin istekli ibirlii olmad taktirde, Almanya'nn bu kadar baarl olaniayaca da dorudur. Doru olmayan,
Osmanl devletinin savaa tmyl 3 Almanya'nn isteklerine uyum gstererek iradesizce girdii ve bir Alnjan Amirali tarafndan, olup-bittiler sonunda bir "oyuncak" gibi savaa sc kulduudur. Osmanl devletinin 1. Dnya Sava'na girii, Bab- Al'nin biro'k yesinin yakn ibirlii ile plnlanm ve Osmanl Sava Bakan'r n ak emri zerine uygulanmtr. 600
189

yl yaayan "Anka"nn sonu (kendini atee atarak kl olan ve bu kller

arasndan yeniden doup sonsuza kadar yaayan mitolojik kuun dramatik yksne uygun bir biimde) belki de eninde sonunda lecek bir hastann, apar topar, iyi hazrlanmadan, o tarihe kadar kan en byk savan ateine girerek i n t i h a n ile gelmitir.
4.

Cepheler
1

1. Dnya Sava'nda Osmanl devleti belli bal drt cephede savamak durumunda kald.
Enver Paa tarafndan alan Kafkas cephesinde 1914 Aralk ve 1916
yaznda iki kez giriilen Sarkam harektnn amac, Kafkas Trklerini
ayaklandrarak Rusya'ya nemli bir darbe vurmak ve "Turan" ele geirmekti (Bayur, 1953: 356-80). Baarszlkla sonulanan bu iki harektta,
150.000 kiilik Osmanl ordusu 90.000 kayp vermitir ve bu askerlerin
ou dmana deil, bozuk ulam ve soua yenilmilerdir.
Donanma Bakan Cemal Paa tarafndan alan Svey Kanal cephesinin almasnn amac, ngiltere'nin imparatorluk yolunu kesmekti.
Harektn balarnda asker durum iyi gitmesine ramen burada da baarl olunamam, Osmanl ordularn Kanal blgesinden kuzeye atan
ngiltere, savan sonlarna doru Irak' ele geirerek Toroslar'a dayanmtr. ngiltere tarafndan alan Irak cephesinde, ngiltere asndan
ama, bir yanda Rusya ile kara balantsn salamak, te yandan Abadan
petrollerini korumakt. 1917 ylna kadar baarl olamayan ngiltere, bu tarihten sonra Osmanl ordusunu kuzeye doru srecektir.
Osmanl devletinin bu muharebelerde yenilmesinin nedenleri ok eitlidir ve iin iine daha nce incelenen genel zayflama nedenleri de
sokulabilir. Ancak, burada toplu olarak unlar sylenebilir: Hereyden
nce, ekonomik ve mal durumu son derece bozuk olan devletin, uzun ve
ypratc bir sava srdrmesi olana hemen hemen yok gibiydi. Osmanl hazinesi, deil sava masraflarn, m e m u r aylklannn denmesi
gibi olaan giderlerini bile karlayacak durumda deildi (man, 1973:
224). Osmanl hkmeti, daha nce de belirtildii gibi, sava yrtebilmek iin Almanya'dan para ve sava malzemesi yardm almak zorunda
kald. kinci olarak, imparatorluun snrlar ok geni olduundan, drt
ayr cephede birden sava yapma durumuna dm, ulatrma yol ve
aralarnn yetersizlii yznden ikmal merkezleri ile cepheler arasnda
srekli ve gl bir balant salanamamtr. stelik, ordu, Trablusgarp
ve Balkan savalarndan yeni, maneviyat bozuk ve yorgun km bulu190

nuyordu. Sava ara ve gerelerinin Almanya'dan salanmas bir yana,

komuta dzeyindeki subay eksiklikleri de Almanlarla kapatlmak istendi.
Baka bir devlete bu kadar ballk, sonunda ulusal bir sava pln hazrlanp yrtlmesini engelledi (lman, 1973: 225).
Doalysyla, Osmanh devleti savaa egdml bir sava pln ile de
girmi deildir. Ordularn nerede, nasl ve hangi taktik ve stratejik amala savaacaklar konusunda ayrntl plnlar yaplmam, cephelerin almas byk lde dmann saldrlarna ve savan gnlk gidiine bal kalmtr. Gnn gereklerine gre, ya kiisel bir baar kazanmak ya da
baml bulunulan Almanya ve Avusturya-Macaristan'm Avrupa'daki durumlarn rahatlatmak iin yaplan giriimler, hem sava Osmanl gcnn kaldramayaca kadar geniletmi, hem de'ordular byk kayplara
uratmtr (lman, 1973: 225). Ksaca belirtmek gerekirse, byk bir
bkknlk iinde olan askerin, Arap lkelerinin kzgn gnei ve l arasnda, doup byd yerlerin ok uzanda, amacn da bir trl anlayamad bitmek tkenmek bilmeyen muharebelerde canla bala savamas ok gt ve mevcut koullar altnda yenmesi hemen hemen imknszd. Nitekim, Anadolu topraklarnn "bekisi" durumunda olan Gelibolu'da ayn asker, anavatann savunduunun bilincinde olarak, hevesle savaacak ve yenmesini de bilecektir.
2
1914-1915 knda Rusya'ya kar ortak Alman-Avusturya harekt baarl olmutu. Bu durumda ani bir igalden korkan Rus hkmeti mttefiklerine bavurarak, bu basknn azalmasn salayacak yeni bir cephenin almasn istedi. Yeni cephe, Osmanh devletinin topraklarnda ve
nemli bir ulam yolu olan Boazlar'da almak istenecektir. Bu davrann nedenleri unlardr:
(i) Bu harekt baarl olup Boazlar ald taktirde, Rusya ile
balant salanm olacak ve sava malzemesi gnderilebilecekti. Rusya
yeterince glendii taktirde ise Almanya'ya doudan yklenecek ve bylece Almanya'nn Fransa cephesindeki arl azalacakt.
(ii) Trakya igal edildii taktirde, Almanya'nn Balkanlar'daki st n d u r u m u sarslacak ve gneyinden de tehdit edilmi olacakt. Bu da,
Fransa zerindeki yk hafifletecekti.
(iii) talya ile Romanya hl savaa girmemilerdi. tilf devletleri
Balkanlar'da stnlk salarlarsa, bu devletlerin Almanya'dan korkular
kalmaz ve tilf devletlerinin yannda savaa katlabilirlerdi.
(iv) Kuvvetlerinin bir blmn anakkale'ye ekmek zorunda kalacak olan Osmanl devletinin, Kafkasya cephesinde Rusya zerindeki bas191

ks hafifletilebilecekti. Doal olarak, Boazlar blgesinde cephe almasn

kolaylatran bir durum da, ngitlere ve Fransa'ya gre, daha iki yl nce
kk Balkan devletlerine yenilen Osmanl devletinin zayflyd. Daha
karaya asker karmaa gerek kalmadan, sava gemileri ile Boazlar alabilir ve stanbul ele geirilerek, bu devletin hemen 1915 ylnda teslimi
salanabilirdi. Ancak, unutulan nokta, Osmanl devleti ne kadar zayf
olursa olsun, anakkale'de Trk insannn, Osmanl imparatorluunun
uzak topraklarnda deil, kendi anayurdunda savunma yaptyd.
3
anakkale cephesinde, ngiliz-Fransz ortak donanmas, 19 ubat
1915'te anakkale Boaz mstahkem mevkilerini bombalamaa balad.
anakkale saldrsnn mimarlar, Amirallik Birinci Lordu Winston Churchill ile Sava Bakan Herbert Kitchener idi. Bombalamann ertesinde ngiliz piyade birlikleri anakkale'de kyya karld. Bu harekttan bir ay
sonra, 18 Martta, ngiliz ve Fransz zrhllar Boazlar'dan geme harektna
baladlar. Bunlarn bir ksm maynlara arptndan, bir ksm da topu
atei sonucu ya batt ya da yara ald. Sonunda, Boazlar'dan yalnz deniz
kuvvetleri ile geilmesinin m m k n olmadna karar verildi ve donanmann komutan Amiral de Roebeck geri ekildi.
Boazlar'dan gemeyi baaramayan tilf devletleri, daha sonra kara
harektna giritiler. General lan Hamilton' bu harektla grevlendiren
Kitchener, kendisine grevinin stanbul'u ele geirmek olduunu ve bunu
baard taktirde yalnz bir muharebeyi deil, sava da kazanm olacan syledi. Hazrlanan plna gre, Anafartalar blgesine asker karlacak, Gelibolu'daki Trk mevzileri arkadan sarlacak, bu kuvvet Saroz Krfezi'ne karlacak ordu ile birleince, Marmara Denizi ve stanbul'un yolu
alm olacakt. Bu ihtirasl harekt iin ngiltere ve Fransa'nn elinde
yeterince asker olmad iin, Gelibolu'ya Avustralya ve Yeni Zelanda
birlikleri de getirildi (bunlara Anzac birlikleri ad verildi).
Gelibolu harekt saldrganlar iin birtakm eksiklik ve aksiliklerle
balad. General Hamilton'n iyi blge haritalar ve 1900'lerden sonra Trk
savunmas hakknda ayrntl bilgisi yoktu. stelik, emri altndaki birliklerin denizden karaya karma harekt konusunda tecrbeleri de bulunmuyordu. stelik tam karaya klaca srada malzemelerin yanl yklenmi olduu anlald ve skenderiye'ye geri dnlp, uygun malzeme
yklendi. Aradan geen birka hafta iinde Trkler zaman kazand ve
Gelibolu'daki birliklerini takviye ettiler. Artk Gelibolu yarmadasna asker karp igal etmek kolay bir i deildi.
25 Nisan 1915 tarihinde karma harekt baladysa da, Trklerin
iddetli direnmesi ve Anafartalar'da grev alan Mustafa Kemal'in akll
192

ve inat savunmas karsnda ngiliz ve Anzac birlikleri ancak kylarda

tutunabildiler. Aylarca sren mcadele iinde bir trl tepelere trmanp,
ak araziye kamadlar. Avrupa'daki Bat cephesinde olduu gibi, siperler kazld ve taraflar bu siperlere aklp kaldlar. Gelibolu, bundan
sonra uzun ve ar siper savalarna sahne olmaa balad. tilf devletleri Austos aynda ikinci genel saldrya getiler. Suvla Krfezi'nden balayan saldr birka gn baarl'olduysa da, yeniden duraklama aamasna girildi. anakkale'nin, ister denizden olsun, ister karadan geilemeyecei anlalmt. Saldrganlar 1915 ylnn sonunda Gelibolu'dan ekildiler.
anakkale savalar tilf devletleri iin t a m bir yenilgi ile sonuland. ki taraf da 250'er bin l verdiler. Almanya'ya Bat cephesinde genel
bir saldr iin kullanlabilecek birlikler bou bouna tketilmi oldu. Dolaysyla, anakkale'nin geilememesi, Almanya ve Avusturya asndan
nemli yararlar salamtr. Bir yanda Rusya ve te yanda ngiltere ve
Fransa arasnda rahat bir ulam balants kurulamad iin, bu devletler Almanya ve Avustralya karsnda zayf kalm ve ayrca Alman
birlikleri dikkatlerini datmadan Rusya ile savaabilmek olanan bulmulardr. Mustafa Kemal ise, Gelibolu savalarndan gelecek mcadelesi
iin byk deneyler kazanm ve Trk insannn anavatann savunmadaki iradesine gvenebileceini anlamtr. Baz tarihilere gre, tilf
devletlerinin Boazlar'dan geememeleri, 1917 Bolevik devrimini kolaylatran nedenler arasndadr. nk, ngiltere ve Fransa tarafndan desteklenemedii iin arlk ordusu zayf kalm ve dolaysyla ihtillcilere
kar ar'm yannda gl bir mcadele verememitir (Erikan, 1964; Hamilton, 1972; Moorehead, 1956; Murray, 1977; naydn, 1960).
5.

Otopsi: Paralama Anlamalar

Osmanl devleti savaa girer girmez, 19. yzyln ortalarnda balayan ve 20. yzyla doru artan ve azalan tempolarla sren, Osmanl topraklarn paylama faaliyetleri hem hzland ve hem de ok eitli gizli
paylama anlamalarna konu oldu (Metinler iin: Hurewitz, 1979; Landen,
1970). Bu anlamalarda ve saptanan amalar gerekletirmek iin harcanan abalarda, bir yanda Ortadou blgesinde ortaya kan ve etkilerini gnmzde de grdmz bunalmlarn temellerini bulduumuz
kadar, te yanda yeni Trkiye Cumhuriyeti'nin kuruluunun ilk admlarnn atld ortam da anlayabiliyoruz.
Osmanl devletinin, savan banda sava-dyken, 1914 Ekiminin sonunda savakan duruma gemesi, tm tilf devletlerinin olduu gibi, ngiltere'nin de asker ve siyasal stratejilerinde temel bir "yeniden dzen193

lemeye" yol at. Bir kere, Osmanl devletinin savaa girmesi, Alman politikasnn byk bir baars olarak kabul edilmi ve daha nce Avrupa
ile snrl olan sava bir "dnya sava" biimine dntrmt. Ancak,
tilaf devletleri asndan Osmanl devletinin savaa katlmasnn asl
nemli olan sonucu, savan niha amalar sorununu ok karmak bir
hale getirmi olmasdr.. nk, savaa bu yeni katlma sava alann geniletmi ve Osmanl devletinin elindeki topraklarn da datm sorununu ortaya karmt. tilf devletlerini biraraya getiren Alman tehdidiydi. Bu tehdit sava sonunda ortadan kaldrld taktirde, ulusal karlar
zaten sava ncesinde atmakta olan ngiltere, Fransa ve Rusya gibi emperyalist devletler birbirlerine debilirlerdi. te, savakan tilf devletlerinin sava baladktan sonra aralarnda yaptklar anlamalar, bylesine
nemli sorunlarn zmn ve belirebilecek kar atmalarn en alt
dzeye indirmeyi amalamaktayd.
1
Rusya, 1913-1914 knda stanbul'a Alman asker misyonunun gnderilmesini Boazlarn ele geirilmesi harekt olarak deerlendirip, Osmanl devletinin paralanmasnn ilk iareti kabul etmiti. Almanya, bu
asker heyetle, stanbul'un ele geirilmesi konusunda Rusya'nn nne
gemi bulunuyordu. nk, Osmanl devleti paralanrsa, Almanya paylamada aslan payn alacak, paralanmazsa bu devlet bir Alman uydusu
haline gelecekti. Her iki durumda da Rusya'nn Boazlar ve Kafkaslar'daki siyasal ve ekonomik karlar tehlikeye decekti.
Osmanl-Alman ittifaknn imzalanmas, Rusya asndan daha da endie verici bir durum ortaya karmt. Rusya, bu durumda, Osmanl devletinin tarafszlnn salanabilmesi iin baz giriimlerde bulunmusa da,
ngiltere'nin paras nceden denmi olan iki Osmanl gemisine el koymas, stanbul'da byk bir fke yaratm ve Bab- Al'nin tilf devletlerinin giriimlerine deer vermemesi sonucunu dourmutu. tilf devletlerinin Bab- Al ile ilikilerindeki hatalar bununla da kalmad. Osmanllarn tarafszlndan umudu kesen bu devletler, hi olmazsa Bulgaristan' kendi yanlarna ekmek iin, bu devlete Midye-Enez hattna kadar
Trk topraklarn nerdiler (Kerner, 1929: 405). Ayastefanos Bulgaristan'nn dou snrlarn canlandrmay amalayan bu neri Osmanl hkmeti tarafndan renildiinde zarlar zaten atlm bulunuyordu.
Bu durumda, bir Osmanl-Alman ittifak olmasa ve Almanya'nn elinde, ngiltere tarafndan el konan iki Osmanl gemisine karlk olarak
Goeben ve Breslau bulunmasa bile, Bab- Al'nin tarafszln salamak
pek kolay olmayacakt. tilf devletlerinin Yakndou politikalarnn ba194

anszlnn asl nedeni, ngiltere'nin iki Osmanl gemisine hakszca el

koymas ve onun hi deimeyen Yunan-yanls d politikas idi. Sava
ncesinde ve tm sava boyunca stanbul ve Boazlar dne sadk kalm ve ak denizlere. serbeste gei sorunu savan belki de ana amac
haline gelmi olmasna ramen, Rusya, daha nce saylan nedenlerle, Osmanl devletini sava-d tutmak iin elinden geleni yapmtr.
Ancak, Osmanl devletinin Rusya'ya saldrs, ar tarafndan coku
ile karland ve "Rusya'nn Karadeniz kylarndaki tarih misyonu"nu
anlatan bir manifesto yaynlamasna yol at. Osmanl devletinin savaa
girii Rusya'da duygular ylesine harekete geirdi ki, bu durumda Rusya'nn Avrupa ile balantsnn kesilerek yenilgiye uratlabilecei bile
bir sre unutuldu. "Denize serbest k" ana ama haline gelerek, teki
t m amalar glgede brakt. O kadar ki, bunun baarlamamas Rusya'nn savama iradesini ortadan kaldrabilirdi. Almanya ile bir lm-kalm
mcadelesine girimi bulunan ngiltere bu durumu anlam olacak ki, Dileri Bakan Sir Edward Grey, 9 Kasmda Rus Bykelisine "Almanya
yenilecek olursa, stanbul ve Boazlarn kaderi, Rusya'nn karlanna uygun olarak kararlatnlacaktr", drt gn sonra da Kral George ayn kiiye "stanbul konusunda uras aktr ki, bu kent sizin olacaktr" dedi.
ar ise, 24 Kasmda yle konuuyordu:
"Herzaman zerinde dndm iki sonu var: birincisi Trklerin Avrupa'dan atlmas gerektii; ikincisi ise, stanbul'un ilerde uluslararas bir
rejimle tarafszlatrlmasdr... Midye-Enez hattna kadar Bat Trakya
Bulgaristan'a verilmelidir. Bu hattan Boazlar'n kylarna kadar olan
blge, istanbul ve yakn evresi darda tutulmak kouluyla, Rusya'ya braklmaldr" (Kerne-, 1929: 408).

Rusya'nn amalarmdaki bu kesinlik ve sadelik, ngiltere ile Fransa'nn anakkale harektna balamalar ve balangcnda baarl olabilecekleri belirtilerinin ortaya kmasyla sona erdi ve yerini derin bir
endieye brakt. ngiltere ile Fransa, Boazlar blgesini bu asker harektla ellerine geirdikten sonra, burasn Rusya'ya vermeyebilirler ya da
en azndan nemli bir pazarlk esi haline getirebilirlerdi. 19. yzyldaki
smrge uzlamalar kalplarna uygun bir biimde, biri tekini Boazlar'da serbest brakabilir, kendisi de baka bir toprak parasn eline geirebilirdi. Bu da zerinde dnlmesi gereken nc bir olaslkt.
Rusya'nn kukulan burada da bitmiyordu. Gelibolu harekt iin iki devletin de birliklerinin azl, Yunanistan'n da yardmna gerek gsterebilir,
savatan galip kldnda Boazlara Yunanistan yerleebilirdi. Rusya'nn
deerlendirmesine gre, Boazlara Almanya'nn uydusu Osmanl devletinin yerine ngiltere'nin uydusu Yunanistan'n hakim olmas arasnda
nemli bir fark yoktu.
195

2
26 ubat 1915 tarihinde Rus Dileri Bakan Sazanov'un, Rusya'nn
Paris Bykelisine gnderdii telgraf, 4 Mart tarihli nl Rus memorandumuna yol aacak ve bu da Boazlar'la ilgili 1915 Anlamasnn temeli
olacaktr. Sz edilen telgrafta, Rusya'nn amacnn hem bar ve hem de
sava zamannda ak denize serbest gei hakk olduu belirtiliyordu.
Ayrntlar zerinde allmam olmakla birlikte, Midye-Enez hatt RusBulgar snr olacak ve buradan Sakarya'ya kadar olan topraklar Rusya'ya
verilecekti. Bu arada, Yunan diplomatlar arasndaki haberlemelerin bir
blm Rus Dileri Bakanlnn eline geti. Burada, stanbul ve Boazlar blgesinin, tpk Girit'te olduu gibi, uluslararas stat altna alnmas karlnda Yunanistan'n savaa girmesinden sz ediliyordu. Akt
ki, Yunanllar, modern tarih boyunca ok alk olduklar bir yntemle
"tarih ideallerini" gerekletirmek istiyorlard. Bunun zerine, Yunanistan'n Boazlar harektna katlmasna Rusya'nn raz olmayaca ilgili
merkezlere bildirildi (Kemer, 1929: 411).
Btn bu gelimelerden sonra, 4 Mart 1915 tarihinde, Rus Dileri
Bakan Sazanov ngiltere ile Fransa'ya nl memorandumunu verdi. Buna gre, stanbul, Boazn bat yakas, Marmara Denizi, anakkale Boaz
ve Midye-Enez hattna kadar gney Trakya Rus arlnn snrlan iine
alnacakt. Ayn biimde, stanbul Boaz ile Sakarya ve zmit arasnda
kalan Asya topraklar, imroz ve Bozcaada Rusya'ya verilecekti. Ancak, sz
konusu blgelerde ngiltere ile Fransa'nn zel karlarna sayg gsterilecekti.
Bu memoranduma ngiltere ve Fransa'nn tepkileri pek kesin deildir. Fransa, Osmanl devleti paraland taktirde, mal ve ekonomik karlarnn zedelenebileceinden ve ngiltere ile zorlu mzakereler gerektiren Suriye ve Kilikya'daki toprak karlarnn geleceinden endie duymaktayd. ngiliz Dileri Bakan Sir Edwa*d Grey ise, konu ilk defa
dikkatine sunulduunda belirgin bir itirazda bulunmad. Belki de bunu,
Rusya'nn savata tutulmas ve ngiltere'nin Msr, Anadolu ve ran'daki
plnlarna Rusya'nn kar kmamasnn salanmas iin iyi bir frsat olarak deerlendirmiti. Belki de, Rusya'nn Yunanistan'n savaa katlmasna izin verecei baz dzenlemeler bile yaplabilirdi. Dolaysyla, Rusya'nn isteklerini ok nemli bir koula bal olarak kabul etti: "Savan
baarl bir sona ulatrlmas ve ngiltere ile Fransa'nn Osmanl mparatorluu ve teki blgelerdeki isteklerinin gereklemesi" (Kerner, 1929:
413-4).
12 Mart 1915 tarihli ngiliz kar memorandumunda unlar isteniyordu: (i) stanbul'un, Rusya'nn olmayan limanlar arasnda mal transiti

196

yaplabilmesi iin serbest liman haline getirilmesi; (ii) ngiltere ile Fransa'nn Asya Trkiyesi'ndeki haklarnn tannmas; (iii) kutsal slm yerlerinin korunmas ve Arabistan blgesinin bamsz slm ynetimi altna
konulmas ve (iv) ran'daki tarafsz tampon blgenin ngiliz nfuz blgesine eklenmesi (Kerner, 1929: 414).
Buna karlk olarak, Rus hkmeti ran'daki Rus nfuz blgesinde
tam hareket serbestlii istedi. Suriye ve Kilikya'daki karlarnn Rusya
tarafndan tannmas karlnda, 10 Nisan'da Fransa da onayn bildirdi.
Rusya, ite bu biimde ve bu koullar altnda, ak denizlere k ve en
nemli ticaret yolunun denetimi konularndaki emellerini, kt zerinde
de olsa, kabul ettirmi oluyordu. ngiltere ise, zellikle deniz tacirleri iin
ticaret serbestliini kazanm oluyor, 1907 ngiliz-Rus smrgeler anlamasnda tarafsz tampon blge olarak belirlenen ran'n orta blgesinde
denetimi eline geiriyor ve en nemlisi, bamsz bir Arap devletinin kurulmas sz karlnda, Osmanllara kar yrtt savata Araplarn
"minnet borcu" ve dolaysyla desteini kazanm oluyordu.
3
in aslna baklrsa, bir oldu-bitti halinde gelen bu Boazlar anlamas
ne ngiltere, ne de Fransa'da ho karland. Ne de olsa, Almanya'ya kar srdrlen savata Rusya'nn mcadele iinde tutulmas karlnda
bir dn olarak ve belirli koullara balanarak verilmiti. Ancak, neresinden baklrsa baklsn, bu anlamann ierdii noktalar gerekletii
taktirde, ngiltere'nin yaamsal Hindistan yolu zerinde gl bir devlet
tehdit esi haline gelebilecek bir blgeye elini atyor, Fransa'nn Dou
Akdeniz'deki ekonomik karlarn tehlikeye drebilecek bir d u r u m a
geliyordu.
Bu yeni ve beklenmeyen gelimeler karsnda, ngiliz hkmeti, devletin asker ve siyasal amalarn yeniden belirlemek zorunda kald. Bu
amala, Sir Maurice de Bunsen bakanlnda bakanlklararas bir komite, "ngiltere'nin Asya Trkiyesi'nden stekleri" konusunu inceleyerek,
hazrlad uzun raporu 30 Haziran 1915 tarihinde sava konseyine sundu
(Klieman, 1968: 237-51). Bu rapor, yalnz ngiltere'nin Osmanl politikasnda bir sapmay gstermekle kalmyor, ayn zamanda ngiltere'nin 1915
ylndan sonra ve sava sonras dneme taacak biimde, Araplar, F r a n szlar ve Siyonistlerle girdii "sava ve sava sonras dzenlemelerine"
de giri niteliini tayordu. Bunsen Raporu ngiliz hkmetinden resm
onay grmemi ve nerileri de tam uygulanmamtr. Ancak, Osmanl devletinin topraklarnn nasl deerlendirildiine, hangi amalarla paralanmak istendiine ve devlet zerine oynanan oyunlara aklk getirmede
197

yararl ipular salamaktadr. Hatta, belirli bir yanllk payn da gze

alrsak, bugn byk devletlerin Ortadou blgesiyle ilikilerinin temel
varsaymlarna da k tutabilecektir.
Rapor, giri niteliinde dncelerle balyor. Hkmet, Rus isteklerini genel izgileriyle kabul ettiine gre, Osmanl devletinin hi olmazsa
bir blmnn paralanp paylalmasndan geri dnlemezdi. Boazlar
anlamas olmasa, bu devletin toprak btnlnn korunmas ngiltere'nin o dnemdeki karlarna daha uygundu. Fransa'nn istekleri ise
farkl bir sorun yaratyordu. stedikleri Kilikya ve Suriye topraklarnn
iine Filistin de giriyordu. ngiltere bunu kabul etmemeliydi, nk hem
Filistin Msr'a ok yaknd, hem de istekler kabul edildii taktirde Fransa
snrlarn Arabistan'a kadar geniletmi oluyordu. Daha 1914 Kasmnda,
Mekke erifi'ne, ngiltere'nin Osmanllara kar sava abalarna katldklar taktirde, erifliin bamszlna, hak ve ayrcalklarna sayg gsterilecei sz verilmiti. Dolaysyla, ngiltere'nin Araplara verdii szlerle, Fransa'nn istedikleri topraklar akyordu.
Bundan sonra, rapor, isteklerini 9 balk altnda toplamaktayd: (i)
Basra Krfezi'nde ngiltere'nin stnlnn tannp korunmas; (ii) bu
blgede ngiliz ticaretine kar her trl ayrcaln engellenmesi ve ngiliz ticareti iin nemli olan pazarlarn korunmas; (iii) Arap yarmadasnda bulunan eyhliklere ve zellikle Mekke erifi'ne verilen szlerin
tutulmas; (iv) petrol retimi, akarsu seyrseferi ve sulama sistemlerinin
kurulmas gibi giriimlerin gelitirilmesi; (v) Mezopotamya'nn tahl retiminin gelitirilmesi ve arttrlmas; (vi) Dou Akdeniz ve Basra Krfezi'nde ngiltere'nin stratejik stnlnn korunmas ve minimum masrafla ngiltere'nin haberleme ve ulamnn gvenceye alnmas; (vii)
Arabistan ve Mslmanlarn kutsal yerlerinin bamsz Mslman ynetimine braklmas; (viii) Ermeni sorununa tatmin edici bir zm ve (ix)
Filistin ve Hristiyanlarn kutsal yerler sorununun zme balanmas.
Rapora gre, bunlar gelecekte uygulanacak politikann deimez hedefleri
olmalyd.
Dikkat edilirse, ilk alt noktann ya dorudan Basra Krfezi ile balantl olduu ya da oradan kaynakland grlmektedir. Gerekten, Bunsen Raporu Basra Krfezi'ne olaanst nem vermekteydi. O kadar ki,
Krfeze ngiltere'nin gsterdii ilgi, Svey Kanal ve Filistin'in eski ulam yollarn bile glgede brakmt. Yine Rapora gre, Basra Krfezi
ngiliz topraklar iine alndna gre, Badat ilinin denetimi de baka
hibir devlete braklmamalyd. Badat'n gvenli bir biimde elde tutulabilmesi iin de Musul'un ngiliz blgesi iine alnmas gerekiyordu. Daha sonra ulusal kurtulu hareketinin Misak- Mill'si iine alnacak olan
Musul'un Trklere braklmamas iin ngiltere'nin gsterdii abann nedenleri bu raporla daha iyi anlalmaktadr. Yine Rapora gre, bir yan-

198

dan ngiltere'nin yaamsal karlar korunurken, te yandan Trklere de

Anadolu'da varlklarn srdrebilecekleri bir blge kurulmas iin Fransa ve Rusya ile uzlamaya varlmalyd.
Rapor daha sonra drt politika seenei sunuyordu, (i) Paylam: yani, Trk hkmranl snrlandrlarak, Anadolu'da bir Trk devletinin
kurulmas ve imparatorluun teki blgelerinin Avrupa devletleri tarafndan paylalmas, (ii) kar Blgeleri: Osmanl devletinin srdrlmesi; ancak bu devlet zerinde etkili Avrupa denetimi ile nominal bir bamszlk verilmesi, (ili) Osmanl bamszl: statkonun devam ve
tehlikeli bir g boluu yaratmaktansa, bilinen bir siyasal birimin olduu gibi korunmas, (iv) Adem-i Merkeziyet: Osmanh merkez otoritesi
yerine, adem-i merkeziyeti bir ynetim sisteminin kurulmas.
Rapora gre, ilk seenek iyi deildi. nk, hangisi seilirse seilsin, bir Trkiye'nin devam ile ngiltere'nin karlarnn badatrlmasma yaramyor ve imdiki mttefiklerin saldr tasarlarn nleyemiyordu. Ancak, rapor, bu arasnda ncelii paylama veriyordu. Raporun koyduu nceliklerin aksine, ngiltere tarafndan izlenen politika bu
oldu.
Rapor drdnc seenei neriyordu. Asya Trkiyesi, tarih ve etnorafik olarak be byk eyalete zaten ayrlm grnyordu: Anadolu, Ermenistan, Suriye, Filistin ve Irak. Eer Osmanl devletinin "lmcl zayfl" stanbul'da ar merkez bir otoritenin bulunmas ve eyaletlere
kt valilerin atanmas idiyse, yerel ynetimler glendirilmeli, bylece
metropoln kt denetiminden kurtarlmal ve onlara kendi kaynaklarn
kullanma hakk tannmalyd. Bab- Al ise d politikann ynetiminden
sorumlu olmalyd.
Bu plnn u avantajlar vard: Bir kere, eer Osmanl devletinde bir
canllk kaldysa, bu pln imparatorluun halklarna kendi kendilerini gelitirme olana salayacakt. kinci olarak, pln mttefik devletlerin siyasal kurumlaryla uyum halindeydi ve Ermenilerle Araplarn umutlar
arttrlacakt. nc olarak, eer pln ilemeyecek olursa, ilerde bamsz bir Trk, Ermeni ve Arap devletinin ekirdei hazrlanm oluyordu.
Son olarak, Filistin'e yerel zerklik verilmek suretiyle, kutsal yerler konusunda himaye isteklerine nyargsz bir biimde yaklamak olanakl hale gelecekti. Daha nce de belirtildii gibi, ngiliz hkmeti raporun bu
nerisini kabul etmemi, paylam politikasn yeleyerek bu ynde politika oluturmu ve uygulamaa almtr.
4
Osmanl topraklarnn paylalmas politikas, kt zerinde ikinci
uygulamasn Londra anlamasnda buldu. tilf devletleriyle, henz bu
199

gruplamaya katlmam olan talya arasnda 1915 Nisannda imzaland.

Bununla tilf devletleri, talya'nn savaa girmesi kouluna bal olarak,
bu devlete Antalya blgesini, zmir'i ve Trablusgarp savandan beri igali
altnda bulundurduu Oniki Ada'y verdiler.
Osmanl devletinin Ortadou topraklar, ngiliz hkmeti adna Mark
Sykes ile Fransz hkmeti adna Georges Picot tarafndan imzalanan
16 Mays 1916 tarihli gizli anlama ile paylalmtr. Bu anlamaya gre,
Fransa, Suriye, Lbnan, Kilikya ve Musul blgelerini, ngiltere ise rdn, Irak ve kuzey Filistin'i eline geirmekteydi. Filistin'in geriye kalan
topraklar zerinde uluslararas bir rejim ve snrlar belli olmayan bir de
Arap devleti kurulacakt.
Gerekte, Sykes-Picot anlamas, ngiltere'nin daha nce Araplarla
yapt Ortadou dzenlemelerine aykr dmekte, ngiltere'nin ikircikli
politikasn gstermekte ve blgede bugne kadar srecek anlamazlk tohumlarn atmaktayd. nk, ngiltere, Osmanl devletine kar savamalarn salamak ve bylece sava ykn hafifletmek iin Araplar kendi yanma almay tasarlam ve bunun iin de Mekke erifi Hseyin ile
Msr'daki ngiliz Yksek Komiseri McMahon arasnda, imdi ngiltere ile
Fransa arasnda paylalm bulunan topraklar zerinde bir Arap Krall'nn kurulmas ynnde bir anlama imzalanmt. teki gizli anlamalarla birlikte Sykes-Picot anlamasnn da Bolevikler tarafndan 1918 ilkbaharnda aklanmas, zellikle Ortadou'da byk karklklar karacak, gnnmzde kadar sren anlamazlklarn temelini oluturacak ve
bir yanda Araplarla te yanda Batl devletlerin aras alacaktr.
1917 Nisannda ngiltere, Fransa ve talya arasnda gizli St. Jean de
Maurienne anlamas imzaland. Buna gre, talya'ya Anadolu'da Antalya'ya ek olarak zmir-Kayseri-Mersin geni arasnda bulunan Gneybat
Anadolu blgesi de braklyordu.
/

5
Etkilerini gnmze kadar srdrecek olan bir baka gelime, ngiliz
Dileri Bakan Lord Arthur James Balfour'un 2 Kasm 1917 tarihinde,
uluslararas Siyonist hareketin nderlerinden Lord Rothschild'a gnderdii mektuptur. Bu mektupta, Filistin'de Yahudilere bir "ulusal y u r t " kurulmas abasnn ngiliz hkmeti tarafndan desteklenecei belirtilmekteydi. Ancak, yine mektuba gre, Yahudiler iin kurulacak byle bir "yurt",
blgenin Yahudi olmayan kesiminin haklarn ihll etmeyecekti. Mektup,
neresinden baklrsa baklsn, yanllklar ve belirsizliklerle doluydu. Bir
kere, "ulusal y u r t " t a n ne anlalaca belli deildi. Daha da nemlisi, 1917
tarihinde Filistin'de hemen hemen hi Yahudi yokken, mektup Filistinlileri sanki bir "aznlk" durumuna drmekteydi. Filistin'de byk bir
200

Yahudi nfusu varm gibi, blgenin "Yahudi olmayan kesimi"nin haklarnn ihll edilmeyeceinden sz edilmekteydi. Dolaysyla, mektup Filistinli Araplarn haklarn koruyan bir belge havasn verirken, blge halkna en byk hakszlklardan birini yapyordu.
ngiliz Dileri Bakann byle bir mektup yazmaya iten en nemli
neden, topraklar zerinde ok sayda Yahudi'nin yaad ve siyasette de
etkili olduklar A.B.D.'nin sempatisini ve Almanya'ya kar yrtlen savaa katksn salamakt. Mektubun zamanlamas da iyi yaplmt. nk, ksa bir sre sonra Almanya ve Osmanl devleti de, Yahudi desteini
salayabilmek iin, zellikle Alman Siyonistlerine sava-sonras dnler
vermee balamlard. Ancak, bu abalar, Siyonistlerin tilf devletlerine
olan eilimlerini deitiremedi.
Siyonistler, ngiltere'nin desteini saladktan sonra, teki tilf devletlerinin de bu deklarasyona katlmas iin aba harcamaa baladlar.
Fransa, 1918 ubatnda, talya ise ok ksa sre sonra Balfour deklarasyonunu desteklediklerini akladlar. A.B.D. Bakan Woodrow Wilson da,
1918 Ekiminde deklarasyona ak desteini ifade etti. Bylece, Siyonizmin
kaderi, tilf devletlerinin sava davas ile birletirilmi oldu. Kendisi ile
daha nce yaplm bulunan anlamaya taban tabana zt olan bu deklarasyonun t m tilf devletleri tarafndan desteklendii haberi erif Hseyin'e geldii zaman, doal olarak bir aklama istedi. ngiliz hkmeti,
yapt aklamada, deklarasyonun ne anlatmnn ve ne de znn, blgede yaamakta olan halkn zgrln snrladn ve bir "Yahudi
devleti"nden hi sz etmediini belirtti. Ancak, adna ne denirse densin,
blgede bir Yahudi varl kurulmaktayd. Araplar da, mektupla bir "aznlk" durumuna drldklerini sezemediler. Sezmi olsalar bile, byk
devletlerin bu oldu-bittisi karsnda yapabilecekleri ok az ey vard. Bylece, bir mektubun yazlnda, byk bir olaslkla kasten yaplan belirsizlik, skntlar bugne kadar gelen ve 2. Dnya Sava'ndan sonra srail
devletinin kurulmasna ve drt tane Arap-srail savana yol aacak gelimelerin de k noktas oldu. Ayrca, 1. Dnya Sava'ndan sonra Filistin
zerinde kurulacak olan "mandat" sisteminin de temelini oluturdu. Bu
tarihten sonra, 2000 yl ncesine giden tarihsel bir "hak" zerinde, Yahudiler, din retilerinin de katl sayesinde erimeyip, ayr etnik gruplar
olarak yaadklar lkelerden, giderek artan saylarda Filistin'e gedecek
ve burada 2. Dnya Sava'ndan sonra bamsz bir devlet kuracaklardr.
6.

Defin: Mondros ve Sevres

1

1918 ylnn ortalarnda, Osmanl devletinin de iinde bulunduu Merkez devletlerin sava kaybettikleri ak bir biimde ortaya kt. Bulgar
201

cephesi kmt ve Osmanl ordular ngiliz ilerleyii karsnda Suriye

ve Irak'tan Anadolu'ya doru ekiliyordu. Nihayet, 30 Ekim 1918 tarihinde
Limni adasnda Osmanl hkmetine Mondros Silh Brakmas imzalattrld. Osmanl devletinin tam bir "k belgesi" olan Mondros Brakmas Szlemesine gre (Meray ve Olcay, 1977: 1-5) Osmanl bamszl
artk fiilen tarihe karm oluyordu. Bu szleme, bir bakma Osmanl
devletinin "defin merasimi" gibidir. tilf devletlerine yalnz sava srasnda yaplan gizli anlamalarda belirtilen yerleri igal hakkn vermemekte, ayn zamanda u iki nemli hkm de ngrmekteydi: Madde 1:
anakkale ve Karadeniz Boazlar'nn almas ve Karadeniz'e gei salanmas. anakkale ve Karadeniz Boazlar kalelerinin Mttefiklerce igal edilmesi. Madde 7: Mttefiklerin, kendi gvenliklerini tehdit edecek
herhangi bir d u r u m ortaya karsa, herhangi bir stratejik noktay igal
etme hakk bulunmas. te, 1. Dnya Sava'nn galip devletleri, gizli anlamalarda ve Mondros brakmasnda sz konusu edilen "Mezopotamya"
ve "Kilikya" gibi snrlar hi de belirli olmayan blge adlarna ve yukardaki 7. maddeye dayanarak, Trklerin iinde yaad snr srekli
kuzeye, Anadolu'nun ilerine doru zorlamaa baladlar ve Trk varln orada yok etmee altlar.
Bu ktden de beter koullar altnda stanbul'daki Osmanl hkmeti
galip devletlere kar tam bir teslimiyet politikas izler ve yalnzca taht
korumaa alrken, Mustafa Kemal'in nderliinde Anadolu'da balayan
ulusal kurtulu hareketi, 1919 ylnn Temmuz ve Eyll aylar arasnda
Erzurum ve Sivas kongreleri ile rgtlenmi ve mcadelenin siyasal amalar bu kongrelerde anahatlar ile belirlenmitir: Ulusal snrlar iinde vatan bir btndr; geici bir hkmet kurulacaktr ve mandat ile koruyuculuk sistemleri kabul edilemez.
Anadolu'da bu rgtlenme abalar olurken, Osmanl Meclis-i Mebusan 28 Ocak 1920 tarihindeki son toplantsnda, ulusal kurtulu hareketinin temel ilkelerini "Misak- Milli" ad altnda iln etti: (i) 30 Ekim 1918
tarihli Mondros Brakmas Szlemesi srasnda (Arabistan, Filistin, Suriye ve Irak'n bir blm elden kmt, ancak Anadolu hl Trk askerleri tarafndan savunuluyordu) dman igaline dm bulunan ve
halknn ou Arap olan blgelerin geleceine, blge halk bizzat karar
verecektir (ulusal self- determination ilkesi); (ii) Kars, Ardahan ve Batum'da halkn oyuna bavurulacaktr (yine ayn ilke); (iii) Bat Trakya'da
halkn oyuna bavurulacaktr (yine ayn ilke); (iv) stanbul kenti ve Marmara blgesinin gvenlii salanacaktr; (v) karlkl olmas halinde aznlk haklar kabul edilecek ve uygulanacaktr (kapitlasyonlardan alnan
derslerle karlkllk esas getiriliyor); (vi) her trl siyasal, adl ve mal
ayrcalk kaldrlacaktr (ttihat ve Terakki dneminden beri ayn kayg).
202

Misak- Mill, ulusal ve blnmez Trk lkesinin snrlarn izmi,

Osmanl ynetim ve gelenekleri ile balantnn kesildiini t m dnyaya
aka iln etmitir. slm dnyasna nclk yapmak iddiasnda bulunan
ok-uluslu bir imparatorluk yerine, tekvcut bir "ulus-devlet kurulacakt.
Yeni Trkiye Cumhuriyeti'nin gc buradan kaynaklanyordu.
2
1. Dnya Sava'ndan sonra galip devletlerle stanbul'daki Osmanl hkmeti arasnda 10 Austos 1920 tarihinde imzalanan bar antlamas
olan Sevres, galiplerle teki yenik Avrupa devletleri arasnda imzalanan
antlamalardan ok daha ardr (Meray ve Olcay, 1977: 43-185; Lansing,
1921; Bayur, 1973: 14-47). Sevres, yalnz eski, khne ve yenilmi bir imparatorluun "lmesinden" sonra yaplan bir "defin merasimi" deildir.
Sevres, yalnz Trklere bamsz yaama hakkn tanmayan bir antlama
da deildir. Sevres, Trklere "yaama hakkn" tanmayan bir bar antlamasdr. Aslnda, "bar" antlamas da deil, ok-uluslu Osmanl devletinin baat ynetici esi olan bir ulus hakknda gerek bir "lm fermanadr.
Bu antlamaya gre, Osmanl devletinin Rumeli snr bugnk stanbul ilinin snrna getiriliyor ve bylece "Trklerin Avrupa'dan atlmas"
ile ilgili yzyllk Avrupa amac gerekleiyordu. Bat Anadolu Yunanistan'a, gneyde Mardin, Urfa, Gaziantep ve Amanos dalar Fransa'ya veriliyordu. Douda Beyazt, Van, Mu, Bitlis ve Erzincan' iine alan bir Ermenistan, Frat akarsuyunun dousunda ise, yeni kurulan Ermenistan topraklar, Irak ve Suriye arasnda kalan blgede Krdistan kuruluyordu.
Irak ngiltere'ye braklyordu. stanbul uluslararas bir kent olacak ve
Boazlar'da donanmas, ordusu ve btesi olan bir Boaz Komisyonu kurulacakt. Btn bunlarn dnda, Osmanl devletinin asker gc de kolluk kuvvetleriyle snrlandrlyordu.
Ksaca, Osmanl devleti tilf devletlerinin ortak bir "smrgesi" haline getiriliyor, Trklere "yaama blgesi" olarak Ar.kara, Kastamonu ve
dolaylar braklyordu. Ege ve Akdeniz'e k olmayan ve yeterli yerst
ve yeralt kaynaklarna sahip bulunmayan bu kk blgede, Trk insan,
uzun srede ortadan kalkp yokolmaa terkediliyordu. Bir imparatorluun
iindeki aznlklara yaama ve bamszlk hakk verilirken, bu imparatorluun baat unsuru olan Trk insanna uygulanmak istenen bu muamele ve antlama, hem tarihsel bir "anokronizm" idi ve lem de tilf devletlerinin propagandasm yaptklar ilkelere ve dnemin uluslararas sisteminin gereklerine ters dyordu. ntihar eden "Anka"nn klleri arasnda yeni bir benlik araynn ilk aamas olan Trk ulusal kurtulu sava, gl ve gereki bir temelde balyordu.
203

SONU

Osmanl devletiyle ilgili almalarn sonu blm, temelde, onun

"klleri" zerinde kurulan Trkiye Cumhuriyeti'ne u ya da bu bakmdan
balantldr. zellikle Osmanl d ilikileri ile ilgilenen bir almann,
yeni devletin en azndan kaba d politika kalplarn aklamada yardmc
olaca dnlebilir. Osmanl devletinin 600 yllk uzun imparatorluk
yaam, tam baarl olmasa da, 18. yzylda balayan yenileme abalar
iinde yaratlan sivil ve asker sekinlerin, devletin yklmas srasnda ve
sonrasndaki faaliyetleri ile imparatorluun ykl sreci ve biimi, Trk
ulusal kurtulu savann ve Trkiye C u m h u r i y e t i n i n kuruluunun ayrc
zelliklerini aka belirlemitir.
Mustafa Kemal'in nderliinde gerek anlam ve anlatmn bulan Trk
ulusuluu, 19. yzyln sonlarna doru Osmanl devletinde ortaya kan
ulusu akmlarn din ve Turanc ynlerinin "budanmas" ile harekete gemi ve bu biimiyle Bat'mn siyasal ve ekonomik stnlne kar ilk
baarl anti-emperyalist kurtulu savann amaz ideolojisi olmutur.
Lik ulusu hareketin cemaat duygular ve genileme tutkular ile sulandrld teki "mazlum" lkelerde baar hem ertelenmi, hem de tam
olarak gerekleememitir. Atatrk ulusuluu, din ve rk anlaynn dar
uygulamasndan ok. Osmanl devletinin de iinde bulunduu ve etkilendii Avrupa'da olduu gibi, ulusal snrlar iinde, ulusal oydamaya dayanan ortak yurttalk temelinde olutu.
Trk ulusal kurtulu savann balamasndan nce ve mcadele srasnda, ne kadar yozlam ve dmanla ibirlii iinde olursa olsun, stanbul'da 600 yllk bir devlet gelenei ve Misak- Mill'yi kaleme alp iln
edecek duyarllkta bir parlamento vard. Ulusal kurtulu savann nderi ve ynetici kadrosu, bu devlet iinde yetimi ve deney kazanmlard. Bu durumun, ulusal kurtulu savann temel anlay ve rgtlenmesini
etkilemedii sylenemez. Bu kadronun, rgtsz, plnsz ve banazca bir
bakaldrdan ok, meruiyet ve hukuka bal, dzenli bir mcadeleyi gerekletirmesinde, Anadolu'daki 1000 yllk devlet deneyiminin etkisi vardr. Zamanla, Trkiye Byk Millet Meclisi'nin lkenin tek yasama ve y204

rtme organ haline geldiine, yeni ynetimin nasl altn gsteren bir
anayasann kabul edildiine ve merkez otorite salanrken, t m meruiyet
ilkelerine uyulduuna tank oluyoruz. Bunlar, sava alanlarndaki zaferin
ve Trkiye'nin uygar uluslar topluluu iinde saygdeer bir yere sahip
olmasnn nkoullaryd. Trkiye Cumhuriyeti, son zamanlarnda Avrupallar tarafndan kesilmee allmasna ramen, Osmanl devletinin Avrupa balantsnn uzants ile Avrupa devleti olmak yolunda admlar att.
Bu ynleriyle, gerek Osmanl devletinin ve gerekse Trkiye Cumhuriyeti'nin Avrupa ile ilikileri, Dou ile Bat halklarnn, Mslmanlkla
Hristiyanln 1000 yl akn mcadelesinde, ak ve seik bir "biriciklik"
gsterir. Osmanl devleti, Bizans'la balayan ilgin ilikilerinden balayarak, genel olarak Avrupa tarihinin ve zel olarak Avrupa diplomasisi ve
g dengesi mcadelelerinin ayrlmaz bir parasyd. stelik, Avrupa
tarafndan en ok dlanmaa alld 19. yzyln iinde gerekletirilen reformlarn sonucu olarak ve belki de biraz elikili bir biimde, daha
ok "Avrupal" hale gelmiti. II. Abdlhamit'in aksi yndeki t m abalarna ramen, devletin genel yn pek deimedi. te, Trkiye Cumhuriyeti'nin kuruluunun temelinde yatan katksz bir ulus-devlet kurma mcadelesi, 1000 yln allm kalb olan Dou-Bat atmasnn temel niteliini, belki de tarihte ilk kez olarak, deitirdi. Trk ulusal kurtulu sava mcadelesi, Avrupa ile Trkiye arasnda, ilerde organik bir uyuma
varabilecek benzer yaplarn atmas haline dnt.
2
Trkiye Cumhuriyeti'nin, kuruluundan hemen sonra balamak ve
bugne kadar srmek zere, izledii Bat'ya ynelik d politikada ve blge devletleri iinde en istikrarl lke olmasnda etkili olan elerin says
ok ve karmaktr. Ancak, burada, bu almann verilerinin elverdii lde ortaya konmas gereken noktalar da vardr.
Hereyden nce, Trkiye Cumhuriyeti'nin yneticileri, devletin yeni
statsne ve dnya sistemindeki rolne uyum salamada ve onu hemen
benimsemede byk baar saladlar. Trkiye, son derece stratejik bir
blgede, dnemin byk devletlerinin ouyla snr komusu olarak kurulan ve giderek "orta-byklkte devlet" statsne eriecek olan bir devletti. Dolaysyla, dnya g dengesi hesaplarnda dikkate alnmas gerekiyordu. 600 yllk Osmanl miras, Trkiye'nin byle bir role uyum salamasn kolaylatrd sanrm. teki byk imparatorluklarn aksine, Osmanl imparatorluunun ykl, hem uzun bir duraklama, gerileme ve
paralanma sreci iinde olmu, hem de devletin sonu, hibir duraksamay a yer vermeyecek biimde ak ve seik gelmiti. Dolaysyla, ilerde cum205

huriyetin geleceini saptayacak kadrolar, her zaman tam bilinli olmasalar

bile, yeni devletin alaca "benlik" konusunda bilgi birikimine sahip olmulard. Ayrca, imparatorluk, teki uluslarn olduu kadar, Trk ulusunun da gznde, bir dnya savann son ylnda, ak bir biimde "lmt". Bu durum, yeni bir ulus-devlet yaratlmas abalarnda, baka seenekleri hemen ve kesin bir biimde kapatt ve adm adm dnlerle ve
eitli seenekler arasnda amaca varmak gibi bunaltc bir sre yaanmad.
teki byk imparatorluklarn ou, hem son derece ksa bir sre
iinde ve hem de tam belirgin olmayan bir biimde ykldlar. rnein,
ngiliz ve Fransz imparatorluklar, 1. Dnya Sava'nda m, yoksa ikincisinde mi yklmlardr sorusunun cevab tam belirgin deildir. Ama, 30-40
yllk greli olarak ksa bir srede ve hem de stnlklerinin doruundayken ykldklar kesindir. Byk lde bu yzden, bu imparatorluklarn halklar, gelecek statleri konusunda hem hazrlkl deillerdi ve
hem de durumu ak ve seik bir biimde t a m alglayamadlar. Osmanl
devletinin daha 18. yzylda k belirtilerini gstermesi, hi olmazsa
Avrupa devletlerinin beklentilerinin aksine bir yzyl daha yaamas ve
1. Dnya Sava'nn sonunda t m canllk belirtilerinin yok olmas, Trk
ulusunun yeni statsne ve dnya politikasndaki rolne uyum salamasn kolaylatrmtr. Trk d politikasndaki istikrarn temel nedenlerinden biri bu olsa gerektir.
3
Osmanl devleti, yalnz ykseliinin doruklarnda deil, knn
en alt noktasnda bile, kararlarn kendisi vermi ve bu kararlarn sonucu
olan gelimelerin yalnz tatl ve kimi zaman ac rnlerini tatmam, ayn
zamanda sorumluluunu da stlenmitir. 600 yllk Osmanl bamszlnn r n olan bu sorumluluk duygusu, Trkiye Cumhuriyeti'ne de tanmtr. Uzun yzyllar yabanc devletlerin boyunduruunda yaam,
hi de haksz olmayacak biimde tm olumsuzluklarn sorumluluunu emperyalizme yklemi ve 20. yzyln ikinci yarsnda bamszlk amacna
ulam olan smrge uluslar, bylesine bir sorumluluk duygusuna tam
olarak sahip olamamlar ve hemen bamszlk kazanldktan sonra, kimi
blgesi iin istikrarszlk kayna olurken, kimi de gsterili ve saldrgan
d politikalara ba vurmulardr. Ksaca, Trkler'de var olan "imparatorluk" gururu ve deneyimi, sorumluluk duygusunun nemli bir nedenidir.
Osmanl devleti, ne en gl dnemlerinde, 18. ve 19. yzyllarda ngiltere'ninkine benzer bir baat g olabilmi, ne de dnn en alt noktasnda baka devletlerin "oyunca" ve "smrgesi" haline getirilebilmi206

tir. 400 yl ykseklerde uan, benliinden m e m n u n bir gururun gsterii

ile Avrupa, Asya ve Afrika politikalarnn en nemli kutuplarndan biri
olan "Anka", mrnn son iki yzyl iinde iten ie rm, ykseklere kacak gc bulamam ve baka "yrtclarn" av haline gelecek dur u m a dmtr. Ancak, 600 yln gururuyla, kendini atee atacak ve klleri arasndan karaca yepyeni benlikle yeniden ykseklere doru kanat
rpacaktr.

207

YARARLANILAN

KAYNAKLAR

Sina Akin (1971), "ktisat ve Terakki zerine", A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C. 26, No. 1 (1971), SS. 153-182.

Roy R. Andersen, et. al. (1982), Politics and Change in the Middle East: Sources of
Conflict and Accomodation (Englevvood Cliffs, N.J.: Prentice Hail).
MS. Anderson (1966), The Eastern Question, 1774-1923 (New York, N.Y.: Macmillan,
St. Martin's Press).
Fahir H. Armaolu (1973), Siyas Tarih, 1789-1960, (Ankara: A.. Siyasal Bilgiler
Fakltesi Yayn).
Trkkaya Atav (1984), A Brief Glance at the "Armenian Question", (Ankara: Faculty of Political Science Publication).
Doan Avcolu (1979), Trklerin Tarihi, nc Kitap, (stanbul: Tekin Yaynevi).
Noel Barber (1973), Lords of the Golden Horn (London: Pan Books).
Geoffrey Barraclough (1967), An Introduction to Contemporary History (London:
Penguin Books).
Yusuf Hikmet, Bayur (1951), Trk nklb Tarihi, Cilt: II (Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi).
(1952), Trk nklb Tarihi, Cilt: II, Ksm: IV (Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi).
(1964), Trk nklb Tarihi, Cilt: I, Ksm: II (Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi).
(1973), Trkiye Devletinin D Siyasas (Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi) .
Geoffrey Blainey (1973), The Causes of War, (New York, N.Y.: The Free Press),
G.H. Bolsover (1936), "David Urquhart and the Eastern Question, 1833-1837: A
Study in Publicity and Diplomacy", The Journal of Modern History, Vol. 8,
No. 4 (December, 1936), ss. 444-67.
Claude Cahen (1979), Anadolu'da Trkler (ev.: Yldz Moran, stanbul: e Yaynlar).
Cell Erikan (1964), anakkale'de Trk Zaferi (Ankara: Bankas Kltr Yayn).
Carter V. Findley (1980), Bureauctaric Reform in the Ottoman Empire, the Sublime
Porte, 1789-1922 (Princeton, New Jersey: Princeton University Press).
Sydney Nettleton Fisher (1941), "Civil Strife in the Ottoman Empire, 1481-1503",
The Journal of Modern History, Vol. 13, No. 4 (Dec. 1941), ss. 449-66.
Kmuran Grn (1981), Trkler ve Trk Devletleri Tarihi, Cilt: I, II, III, (stanbul:
Karacan Yaynlar).
Kmuran Grn (1983), Ermeni Dosyas (Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi),

208

kr S. Grel (1984), Kbrs Tarihi, 1878-1960, Kolonyalizm, Ulusuluk ve Uluslararas Politika, Cilt: I (stanbul: Kaynak Yaynlar).
lan Hamilton (1972), Gelibolu Gnl (ev.: O. nde, stanbul: Hrriyet Yayn).
Baron J. Von Hammer (1983), Osmanl Devleti Tarihi, Cilt: 1-7 (stanbul: dal
Neriyat).
Metin Heper (1974), Brokratik Ynetim Gelenei, Osmanl mparatorluu ve Trkiye Cumhuriyetinde Geliimi ve Nitelii (Ankara: O.D.T.., dari limler
Fakltesi Yaym).
(1977), Trk Kamu Brokrasisinde Gelenekilik ve Modernleme, Siyaset
Sosyolojisi Asndan Bir nceleme (stanbul: Boazii niversitesi Yayn).
Frederick C. Howe (1916), Why War? (Seattle, Wash. : University of Washington
Press).
J.C. Hurewitz (1975), The Middle East and North Africa in WorId Politics, A Documentary Record (New Haven: Yale University Press).
(1979), The Middle East and North Africa in World Politics, 1914-1945, A
Documentary Record, Vol. II (New Haven: Yale University Press).
Kalil nalck (1981-2), "The Ouestion of the Emergence of the Ottoman State",
International Journal of Turkish Studies, Vol. 2, No. 2 (Winter, 1981-2),
ss. 71-9.
Tareq Y. Ismael (1970), Governments and Politics of the Contemporary Middle East
(Homewood, Illinois: The Dorsey Press).
Norman Itzkovvitz (1972), Ottoman Empire and Islamic Tradition (New York:
Alfred A. Knopf).
Enver Ziya Karal (1970), Osmanl Tarihi, V. Cilt (Ankara: Trk Tarih Kurumu
Basmevi).
(1976), Osmanl Tarihi, VI. Cilt (Ankara Trk Tarih Kurumu Basmevi).
(1977), Osmanl Tarihi, VII. Cilt (Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi).
(1983), Osmanl Tarihi, VIII. Cilt (Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi).
Robert J. Kerner (1929), "Russia, the Straits and Constantinople, 1914-1915", The
Journal of Modern History, Vol. 1, No. 3 (September, 1929), ss. 400-15.
Lord Kinross (1972), The Ottoman Centuries, the Rise and Fail of the Turkish
Empire (stanbul: Sander Kitabevi).
Aaron S. Klieman (1968), "Britain's War Aims in the Middle East, in 1915", Journal
of Contemporary History, Vol. 3, No. 3 (July, 1968), ss. 237-51.
Robert G. Landen (1970), The Emergence of the Modern Middle East, Selected
Readings (New York: Van Nostrand Reinhard Co.).
R. Lansing (1921), The Peace Negotiations, A Personal Narrative (New York).
Dwight E. Lee (1941), "A Turkish Mission to Afghanistan, 1877", The Journal of
Modern History, Vol. 13, No. 3 (September, 1941), ss. 335-56.
George Lenczowski (1980), The Middle East in World Affairs (Ithaca: Cornell University Press).
Berard Levvis (1953), "The Impact of the French Revolution on Turkey", The
Journal of World History, Vol. 1, No. 1 (July, 1953), ss. 105-25.
(1970), Modern Trkiye'nin Douu (ev.: M. Kratl, Ankara :Trk Tarih Kurumu Basmevi).

209

(1980),, "The Ottoman Empire and Its Aftermath", Journal of Conlemporary History, Vol. 15, No. 1 (January, 1980), ss. 27-35.
Andrew Mango (1972), The Young Turks", Middle East Studies, Vol. 1, No. 1 (January, 1972), ss. 107-17.
J.A.R. Marriott (1930), The Eastern Question, An Historical Study in European
Diplomacy (Oxford at the Clerendon Press).
William McNeill (1963), The Rise of the West, A History of the Human Community (Chicago: the University of Chicago Press).
Seha L. Meray ve Osman Olcay (1977), Osmanh mparatorluunun k Belgeleri, Mondros Brakmas, Sevr Andlamas ve lgili Belgeler (Ankara.Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaym).
George Modelski (1978), "The Long Cycle of Global Politics and the Nation-State,"
Comparative Studies in History and Society, Vol. 20, No. 2 (April, 1978).
Alan Moorehead (1958), Gallipoli (New York, N.Y.: Harper and Row Pub.).
Osman Olcay (1981), Sevres Andlamasna Doru, eitli Konferans ve Tutanaklar
ve Bunlara likin Belgeler (Ankara: Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn).
lber Ortayl (1981), kinci Abdlhamit Dneminde Osmanh mparatorluunda Alman Nfuzu (Ankara: Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn).
Joseph Murray (1977), Gallipoli 1915 (London: Nel Books).
Jack C. Plano (1982), The International Relations Dictionary (Santa Barbara, California: ABC-Clio).
Vernon J. Puryear (1931), "New Light on the Origins of the Crimean War", The
Journal of Modern History, Vol. 3, No. 2 (June, 1931), ss. 219-34.
R.F. Randle (1973), The Origins of Peace: A Study of Peace-Making and the Structure of Peace Settlements (New York, N.Y.: Free Press).
Frederick Stanley Rodkey (1929), "Anglo-Russion Negtiations About a Permanent
Quadruple Alliance, 1840-1841", America Historical Review, Vol. 36 (19291931), SS. 343-49.
(1958), "Ottoman Concern About Western Economic Penetration in the
Levant, 1849-1856", The Journal of Modern History, Vol. 30, No. 4 (December, 1958), ss. 348-53.
Oral Sander (1984), Siyas Tarih Ders Notlan (Ankara: Siyasal Bilgiler Fakltesi
Yayn).
G. de Bertier De Sauvigny (1962), Metternich and His Times (London: Longman
and Todd).
Mervin Small ve David Singer (1970), "Patterns in International Warfare, 18161965", Annals of the American Academy of Political and Social Science,
No. 331 (1970), SS. 145-55.

lkay Sunar (1974), State and Society in the Politics of Turkey's .Devlopment (Ankara: A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn).
Harold Temperley (1932), "The Treaty of Paris of 1856 and Its Execution, Part I",
The Journal of Modern History, Vol. 4, No. 3 (1932), ss. 387-414.
Ulrich Trumpener (1962), "Turkey's Entry into World War I: An Assessment of
Responsibilities", The Journal of Modern History, Vol. 34, No. 4 (December,
1962), ss. 369-80.

210

(1966), "Liman von Sanders and ths German-Ottoman Alliance", Journal

of Coniemporary History, Vol. 1, No. 4 (ctober, 1966), ss. 179-92.
Barbara Tuchman (1962), The Guns of August (New York, N.Y.: Dell Pblishing Co.)
Esat Uras (1976), Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi (istanbul: Belge Yaynlar)
smail Hakk Uzunarl (1972), Osmanl Tarihi, I. Cilt (Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi).
(1975), Osmanl Tarihi, II. Cilt (Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi)

(1973), Osmanl Tarihi, III. Cilt, 1. Kitap (Ankara: Trk Tarih Kurumu
Basmevi).
(1977), Osmanl Tarihi, III. Cilt, 2. Kitap (Ankara-, Trk Tarih Kurumu
Basmevi).
(1978), Osmanl Tarihi, IV. Cilt, 1. Kitap (Ankara: Trk Tarih Kurumu
Basmevi).
(1983), Osmanl Tarihi, 4. Cilt, 2. Ksm (Ankara: Trk Tarih Kurumu
Basmevi).
Cokun ok (1975), Siyasal Tarih (Ankara: A.. Hukuk Fakltesi Yayn).
A. Halk lman (1966), 1860-1861 Suriye Buhran, Osmanl Diplomasisinden Bir
rnek Olay (Ankara: A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn).
(1973), Birinci Dnya Savana Giden Yol ve Sava (Ankara: A.. Siyasal
Bilgiler Fakltesi Yaym).
Ruen Eref naydm (1960), anakkale'de Savaanlar Dediler ki (Ankara: Trk
Tarih Kurumu Basmevi).
Ahmet N. Ycekk (1968), "19. Yzyl Osmanl Ticaret Szlemesi", A.. Siyasal
Bilgiler Fakltesi Dergisi, Cilt: 23, No.: 1 (1968), ss. 381-425.
H.G. Wells (1956), An Outline of History, Vols. I and II (Garden City, New YorkGarden City Books).

211

A.. S . B . F .

ve B A S I N Y A Y I N YKSEKOKULU B A S I M E V , ANKARA -1981

Fiyat:

1200

TL.