OKSDENTALZM *Mehmet Sabri DENZ Bat bilimi ya da garbiyatlk olarak Trkeye evrilebilecek olan oksidentalizm, arkiyatlk/Oryantalizm terimlerinin kart

anlamlsdr. Szlk anlam olarak occidental kk kelimesinden treyen kavram, Batl, Batya ait anlamlarn ierir.1 nan-ibadet, rf-det, tarih, corafya, iktisat, siyaset ve sosyo-kltrel olmak zere btn ynleriyle Baty aratran ilim dal veya Dounun Baty edeb, entelektel-akademik yaznn konusu haline getirme abas olarak tarif edilebilir. Bat-d toplumlarn oryantalizmin aksine kendi Batsn oluturma ve modernlii Batnn tekelinden kurtarp kendi modernliini tesis etme gayretidir.2 Oksidentalizm epistemolojik olarak tam olarak temellendirilemeyen ancak Oryantalizm ile beraber aklanabilecek bir kavramdr. nk oksidentalizm, tarihsellik balamlar bakmnda simetrik olarak geliimi oryantalizm ile ayn olmasa bile3 Oksidentalizm kavramn gnmz akademik literatrde yer edinmesini salayan kavram, oryantalizmdir. Edward Saidin 1978de kaleme ald Orientalism adl eseri ile beraber akademik bir disiplin kazanan oryantalizm, Batn Dou olarak addettii yani Orta Doudan Gney Dou Asyaya kadar uzanan blgede yaayan bat-d toplumlarn dil, kltr ve tarihlerinin yine Batllarn bak ile incelenmesi, arkeolojik ve antropolojik bulgularla uzun bir sre iinde allmas anlamna gelmektedir.4 Ayrca plastik sanatlarda oryantalizm on dokuzuncu yzylda Douyu tasvir eden Batl ressamlarn yaratt bir akmdr. Batl dnrlerin dou hakkndaki dnceleri, Douyu anlama abas ve almalardr. XVII. asrda nl talyan ressam Tiepolo, Wrzburg Saraynn tavan zerinde yapt almasnda; Avrupa btn aaas, btn renklilii, btn stnlyle

* Mardin Artuklu niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Tarih Blm Yksek Lisans rencisi 1 Necmettin Arkan, Golden Dictionary, Altn Kitaplar Yaynevi, s. 410. 2 Ali kr oruk, Oryantalizm zerine Notlar, Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sosyal Bilimler Dergisi / C. 9, S. 2, Aralk 2007, s. 199. 3 Alim Arl, Oryantalizm Oksidentalizm ve erif Mardin, Kre Yaynlar, stanbul 2009, s. 60 61. 4 Asl rakman, Oryantalizmin Bats ve Oryantalist Sylem, Uluslararas Oryantaliz Sempozyumu 9 10 Aralk 2006, stanbul Bykehir Belediyesi Kltrel ve Sosyal ler Daire Bakanl Kltr Mdrl Yaynlar, stanbul 2007, s. 105 106.

kubbenin tam ortasnda yer alyor; yani, dnya Avrupa merkezlidir ve k Avrupa'dan yaylr.5 Olayn buraya kadarki ksmnda Oksidentalizm kavramn ilgilendiren taraf yoktur. Ancak Oryantalizmin XV. yzyln bana kadar gtrebileceimiz Batnn Dou karsndaki stnlnn krlma noktasn oluturan Corafi Keifler ve ardndan XVIII. yzylda Batnn, Bat-d toplumlara kar kesin stnlnn ifadesi Sanayi Devrimi ile Douya ynelik kolonyalist bir yaklamn Oryantalist sylemle birlikte anlmas karnda antikolonyalist, Bat-d toplumlarn kar sylem gelitirme gayreti Oksidentalist sylemini ortaya karmtr. Emperyal sylemle birleen oryantalizmin zellikle 1780den sonraki almalar, tarihi ynlendiren bir znenin varolduu ynndeki almalardr. Tarih bu zne (bat - occident) etrafnda olumaktadr. Buna karlk ise deimeye direnen bir teki (dou - orient) vardr. Johann Galtung, 1985te yazd bir makalede bir kavramsallatrma gelitirdi: Homo Occidentalis. Bu kavram oryantalizmin tam karldr. Galtunga gre Bat (zellikle Bat Avrupa ve Kuzey Amerika) dnyann merkezini oluturur. Dier btn blgeler bu ana blgenin evresini (periferisini) meydana getirir. Yani bir merkez var bir de periferi vardr. Merkezdeki bu zneler perifeyi ekillendirme imkanna sahiptirler. Bununla birlikte Homo Occidentalis una inanr: Bir grup insan dierlerine gre daha stndr. Baz insanlar dierlerine gre daha eittir.6 Bilgi, sanldnn aksine sadece gerei ifade eden bir disiplin olmayp ayn zamanda masum da deildir. Egemen siyasal gten bamsz olmayp bilakis iktidarn gcn ayakta tutan bir destektir. Toynbee ve Foucault bakl batlnn teki zihinsel yaps iindeki Orient, Occident zerindeki hakim gc pekitirmekten baka bir ey deildir. Filoloji, tarih, antropoloji, felsefe, arkeoloji gibi disiplinlerin srece katks kanlmazdr.7 Foucault, bu teorisinde, bilginin soyut ve darda bir ey olarak alglanamayaca ve dorudan g kavramyla aklanabilinecei grndedir. Bu Oryantalizm iin dnldnde u anlama gelmektedir: Gc elinde bulunduran bilgiyi de retiyor ve o bilgiye dayanan yeni bir insan tipi de retmektedir.8 Filistinli bir Hristiyan aileden doma

5 6

7 8

lber Ortayl, Avrupa ve Biz, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2008 s. 5. Ezgi Gnlta, Edward Saidin Eserlerinde Emperyalizm Ve Oryantalizm likisi, Krkkale niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sosyoloji Ana Bilim Dal, Yaynlanm Yksek Lisans Tezi, Krkkale 2008, s. 16 - 17. Ania Loomba, Kolonyalizm Postkolonyalizm, Ayrnt Yaynlar, stanbul 2000, s. 64 65. Ezgi Gnlta, a.g.e., s. 17.

olan Edward Saide gre ise oryantalizm, Batllarn bat-d toplumlara ynelik fantezi ve kzgnlklarn ifadesidir.9 Douyu kontrol, tanma ve ynetme mcadelesinde batnn bulmu olduu yolun addr.10 Bu ynyle Oksidentalizm, Oryantalizm zerinden aklama yoluna gideceiz. Oksidentalizm, Akademik bir disiplin olarak entelektel evrede ilenmeye balanmas 2004 ylnda Ian Buruma ve Avishai Margalit tarafndan kaleme alnan Occidentalism: the West in the Eyes of its Enemies (Garbiyatlk: Dmanlarnn Gznde Bat) kitabyla oldu. Burada oksidentalizmi, Batnn dmanlarnca insanlk d resmedilii tanmlanr.11 Arnold Toynbeenin 1930 ylnda kaleme ald A Study of History adl eserinde Baty ifade etmek iin kulland ben-merkezci yanlsama, sz grubunda medeniyetin sadece bizim iinde olduumuz tek bir ak vardr ve dierleri ya ona bamldr ya da l kumlar arasnda kaybolmaya mahkumdur12 anlayndan hareketle bir oryantalist iin Dou siyah rk, dnemeyen ve retemeyen sar rk, gayri insani despotizm, ad akl yrtme ve vahi dnce, iddet, fanatizm, az gelimilik, demokrasiye muhta ayrlklk, kendini aamayan ve modernleemeyen gelenekselci ynlar ve muhafazakr gibi kavramlar ierir. Seyyid Kutub, Tarihte Dnce ve Metod adl eserinde Batl oryantalistlerin bu iddialar karsnda; Yeniadan bu yana uyku durumuna geen kadim slam medeniyeti, uzun zlme ve emperyalist Batnn tm basklarna ramen yok olmamasnn sebebi olarak onlarn (slam medeniyeti) sahip olduklar gl ve derinlere kk salm akideleri olduunu belirterek emperyalizm, fikri, ruhi ve siyasi alandaki sonu gelmez gayretlerine ramen bu akideyi ldremediini syler. 13

10

11

12

13

Salman Sayyid, Oryantalizmden Sonra Uluslararas Oryantaliz Sempozyumu 9 10 Aralk 2006, stanbul Bykehir Belediyesi Kltrel ve Sosyal ler Daire Bakanl Kltr Mdrl Yaynlar, eviren: Hakan opur, stanbul 2007, s. 65. Gray Krpk, Oryantalizm ve Necip el-Akkiye Gre Oryantalizmin Baz nemli Temsilcileri, Gazi Akademik Bak Dergisi, C. 2, S. 3, K 2008, s. 244. Mrsel Grses, Merutiyet Dnemi Gezi Kitaplarnda Oto-oryantalist ve Oksidentalist Sylemler, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, K 2012, s.1269-1303. Ahmet Davutolu, Medeniyetlerin Ben-draki, Dvn Disiplinleraras almalar Dergisi, Bilim ve Sanat Vakf, S. 1, 1997, s. 2. Seyyid Kutub, Tarihte Dnce ve Metod, Dnce Yaynlar, stanbul 1980, s. 26 29.

Toynbee, yine ayn eserinde Orta Asya ve yerlisi olan Trkler "tarihi olmayan" gebe bir cemiyetin insandr. Onlarn bir blgeyi ele geirmeleri fetret (kanunsuzluk) devri olarak adlandrr. Dou "sonu olmayan" gebelik, tpk "duraklam medeniyetler gibi lme mahkmdur. Trkler de bu tarihsiz, kanunsuz nomadlardan bir ktle olup, istila ettii lkelerde nihayet "bekilik" yapabilmi Osmanllarn dahi tarihte baar kazandklar pek iddia edilemez.14 Buna karlk tekinin karndaki ben - bat ise demokrasi, mantksal akl yrtme, uygarlk, bar, tolerans, gelimilik ve hatta fazla gelimilik, bamszlk, seklarizm, modernizm, ilerleme gibi kavramlar iselletirerek hatta retim fazlasn (!) ihra eder. Bu anlay ayn zamanda Batlya yaylma ve kolonyalist dnme ve hareket etme meruiyetini de vermi olmaktadr. nk Bat d toplumlarn demokrasiye, bilimsel ve mantksal akl yrtmeye, adala, ada uygarla, bara, toleransa, modern, sanatsal ve dsel beceriye, seklarizm ve ilerlemeye ihtiyac vardr. 15 Gramsci, Batnn egemen durumunu sivil toplum ile siyasal toplum olarak tarif ettii kitleler zerine aklar. Ona gre sivil toplum, okulda, ailede ya da sendika gibi topluluklarda zor kullanlmadan yani gnll ilikilerle kurulur. Siyasal toplum ise, ynetimdeki rol egemenlik olan devlet kurumlaryla kurulur (rnein; ordu, polis, brokrasi). Kltrn varolduu yer ise sivil toplumdur; bu ileyite kurumlarn, dncelerin, baka insanlarn etkisi egemenlik vastasyla deil Gramscinin rza dedii ey araclyla ortaya kar. Dolaysyla hemen hemen her toplumda, belirli dnceler dier dncelerden daha etkili olduu gibi, belirli kltrel biimler de dier biimlere egemendir. Gramsci bu kltrel nclk biimine hegemonya der; bu kavram Batdaki kltr yaamn anlayabilmek iin zorunludur. te arkiyatla gcn, kalcln kazandran hegemonyadr. Avrupa ile Avrupal olmayan halklarn kltrleri karlatrldnda, Avrupal kimliin dierlerinden stn olduu fikri Avrupay hegemonyac klmaktadr.16 Oksidentalizm bilimsel bir disiplin olarak bat merkezli dnce olan bu oryantalist dnceyi ve ilikiyi tersine evirme, olaylar tersinde okuma, olaya farkl bakmaktr. Oksidentalizm, ben olarak Bat ile teki olarak Dou arasndaki bu iliki tarzn

14 15

16

brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, tken Neriyat A.., stanbul 1997, s. 34. Hasan Hanefi, Oryantalizmden Oksidentalizme Uluslararas Oryantaliz Sempozyumu 9 10 Aralk 2006, stanbul Bykehir Belediyesi Kltrel ve Sosyal ler Daire Bakanl Kltr Mdrl Yaynlar, stanbul 2007, s. 79 90. Ania Loomba, a.g.e. s. 52 52.

dzelterek Douyu ben Baty ise teki hline getirmektedir. Ben ile teki arasndaki iliki, bir st alt ilikisi yaratmadan zneler aras eit bir ilikiyi ifade eder.17 Oksidentalizmin konusu, ekonomik geri kalmln sahas iin kullanlan nc dnyadaki Batllama ve Batya ynelme eilimlerine kar yerel ve gelenein savunusuyla bir denge oluturmaktr. Bat-d kadim medeniyet havzalar olan Afrikada, Asyada ve Latin Amerikada Bat, zellikle Batllarca hukuki varlklar tescillenmi ynetici snflarda modernleme iin bir model ve bir kanlmaz sonu olmutur. Batnn taklidini yapmak, neredeyse ulusal bir karakter hlini almtr. Bu Batllama eilimleri, yukarda saylan medeniyet havzalarnn tmnde de din muhafazakrlk ve

fundamentalizm gibi anti-Batc baz yaklam ieren yerel baklar ortaya karmtr. Oksidentalizm ulusal karakterin, ulusal kltrn ve ulusal hayat tarznn yabanclamaya ve sadakatsizlie kar ksmi bir savunmasdr; ayn zamanda elitlerin seimi olan oryantalizme kar halk temsil eden daha kapsaml ve geni bir almdr, ynetenlerin seimi olan oryantalizme kar ynetilenlerin ideolojisidir. Oksidentalist sylemin (veya tepkinin) ne zaman olumaya balad, net bir ekilde tarihlendirmek mmkn deildir. Oryantalizme tepki olarak oluan anti bat bir anlay ifade ettiine gre oryantalizm sonras olduu muhakkaktr. Ayrca ilk kullanmna baktmzda da ok eski bir kavram olmadn grrz. Okisdentalizmin sosyal bilimlerdeki kullanm, oryantalizme ynelik ve zellikle 18. yzyldaki sanayi sonras boyutuyla Batnn Bat-d toplumlara ve corafyalara doru kolonyal yntemle birlemesinden sonra olmutur. Edward Sait gibi dnrlerin masum grnen douya ynelik aratrmalarn ok da masum olmadna dair dnceler kart, savunmac ve duygusal dn beraberinde getirmitir.

17

Hasan Hanefi, a.g.m., s. 82.

KAYNAKA: ARIKAN, Necmettin, Golden Dictionary, Altn Kitaplar Yaynevi. ARLI, Alim, Oryantalizm Oksidentalizm ve erif Mardin, Kre Yaynlar, stanbul 2009. IRAKMAN, Asl, Oryantalizmin Bats ve Oryantalist Sylem, Uluslararas Oryantaliz Sempozyumu 9 10 Aralk 2006, stanbul Bykehir Belediyesi Kltrel ve Sosyal ler Daire Bakanl Kltr Mdrl Yaynlar, stanbul 2007. ORUK, Ali kr, Oryantalizm zerine Notlar, Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sosyal Bilimler Dergisi / C. 9, S. 2, Aralk 2007. DAVUTOLU, Ahmet, Medeniyetlerin Ben-draki, Dvn Disiplinleraras almalar Dergisi, Bilim ve Sanat Vakf, S. 1, 1997. GNLTA, Ezgi, Edward Saidin Eserlerinde Emperyalizm Ve Oryantalizm likisi, Krkkale niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sosyoloji Ana Bilim Dal, Yaynlanm Yksek Lisans Tezi, Krkkale 2008. GRSES, Mrsel, Merutiyet Dnemi Gezi Kitaplarnda Oto-oryantalist ve Oksidentalist Sylemler, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, K 2012. HANEF, Hasan, Oryantalizmden Oksidentalizme Uluslararas Oryantaliz Sempozyumu 9 10 Aralk 2006, stanbul Bykehir Belediyesi Kltrel ve Sosyal ler Daire Bakanl Kltr Mdrl Yaynlar, stanbul 2007, s. 79 90. KAFESOLU, brahim, Trk Milli Kltr, tken Neriyat A.., stanbul 1997. KIRPIK, Gray, Oryantalizm ve Necip el-Akkiye Gre Oryantalizmin Baz nemli Temsilcileri, Gazi Akademik Bak Dergisi, C. 2, S. 3, K 2008. KUTUB, Seyyid, Tarihte Dnce ve Metod, Dnce Yaynlar, stanbul 1980. LOOMBA, Ania, Kolonyalizm Postkolonyalizm, Ayrnt Yaynlar, stanbul 2000. ORTAYLI, lber, Avrupa ve Biz, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2008. SAYYD, Salman, Oryantalizmden Sonra Uluslararas Oryantaliz Sempozyumu 9 10 Aralk 2006, stanbul Bykehir Belediyesi Kltrel ve Sosyal ler Daire Bakanl Kltr Mdrl Yaynlar, eviren: Hakan opur, stanbul 2007.