MZK VE TOPLUMSAL CNSYET

Farkl Kltrlerin Mzik Pratiklerinde Kadnn Konumu1

Ruen ALKAR2

zet:
Bu alma, insan yaantsnn her boyutunda var olan, kanksama ve merulatrma
yoluyla doallatrlm toplumsal cinsiyet kodlarn, grnr klmaya katk salama amac
tamaktadr.

Cinsiyet(sex)

ve

toplumsal

cinsiyet(gender)

alglarnn,

biyolojik

gereklerimizin kanlmaz bir sonucu olduu iddiasnn reddetmekte ve bu yaklamlarn

kadn bedenini kontrol altna almaya alan bir mekanizmaya hizmet ettiini savunmaktadr.
Margaret Sarkissiann Music and Gender(1992) adl makalesinin izdii erevede, mzik ve
kltr almalarnda, toplumsal cinsiyetin yannda, kimlii tamamlayan ya, sosyal stat gibi
dier elerin, bilimsel bir verinin elde edilmesindeki nemine deinilecektir. Bilimin kadn
alglayndaki tarafl saptamalar ve buna bal olarak nesnellik kavram, Marksizm ve
kadn hareketinin ksa tarihi tartlacaktr. Makalenin devamnda, mzikoloji ve
etnomzikoloji alanlarndaki almalarndan rnekler verilerek, mzik pratikleri ve opera
metinlerindeki cinsiyeti tutum ve sylemler vurgulanacaktr. Sarkissiann zmlemeleri
araclyla, toplumsal cinsiyet olgusunun farkl boyutlarna deinilecek, Krt kadnn mzik
ve dil aralarndaki konumu irdelenecektir.
Anahtar Kelimeler: Toplumsal Cinsiyet, Bilim, Mzik, Krt mzii.

1. Cinsiyet ve Toplumsal Cinsiyet

Margaret Sarkissian, Gender and music adl makalesinde, toplumsal cinsiyetin
(gender) insanda tabii/natural olarak gelitii dnlen, fakat aslnda kltr araclyla ina
edilmi, biyolojik farkllklara dayal, ortak deerler ve prensipler olarak tanmlamaktadr
(1992:337). Kadn ve erkek cinsiyeti zerine kurulu bu sosyal organizasyon ilkelerinde,
kadnn erkee bamll kltrden kltre byk oranda deiiklik gsterse de, cinsellik
1

Bu metin 2011 yl Karaburun Bilim Kongresinde sunulmutur.

Dokuz Eyll niversitesi Mzik Bilimleri Anabilim Dal Doktora rencisi

sz konusu olduu durumda seilebilir hale gelen asimetri, gnmz dnyasnn evrensel bir
gereidir (Atkinsondan aktaran Sarkissian, 1992:338). Erkin ve tahakkm duygusunun
yceltilmesine dayal olan ynetim mekanizmalar, kadn erkek ilikilerini kendi varln
bak klacak biimde dzenlemektedir. Toplumsal cinsiyet, cinsler arasnda kavranabilen
farkllklara dayal toplumsal ilikilerin kurucu esidir ve toplumsal cinsiyet iktidar
ilikilerini belirgin klmann asli yoludur (Scottdan aktaran zkazan, 2010:17). Rekabet
prensibine dayal olan ekonomik sistem, daha fazla tahakkm kurmak adna zayf olan
erkei dlar ve kadn, eve yorgun gelen savaya hizmet edecek biimde ekillendirilir.
Kadn, yerletirildii bu kalp ierisinde sistemin ileyiine hayati bir katk salar.
Lvi-Straussun yapsalclk kuramndan faydalanarak, cinsiyet-toplumsal cinsiyet
kavramlarn doa/kltr, i/pimi ikilikleriyle analiz etmeyi deneyen baz feminist
kuramclara gre kadn, kltr ncesi doada biyolojik zellikleriyle var olurken, kltr
sonrasnda ikinci plana itilmitir. Bu varsayma gre cinsiyet toplumsallamam haliyle i
iken, toplumsal cinsiyet, anlamlandrlm deer yarglar btn olarak pimi bir
unsurdur(Butler, 2005:93). Butler, cinsiyeti, toplumsal cinsiyetin ncl ve sebebi olarak
alglamay neren bu yaklam reddetmitir. Toplumsal cinsiyet verili bir cinsiyetin zerine
kltrn anlam ilemesi olarak anlalmamaldr. Toplumsal cinsiyet ayn zamanda cinsiyeti
tesis eden retim mekanizmasnn ta kendisini belirtmelidir(Butler, 2005:52). Butler,
toplumsal cinsiyetin, nfuz ettii yeri deitiren, kltrn (onun)zerinde etki ettii bir
yzey olarak sunulmasnn, bir zamanlar sahip olunan biyoloji kaderdir syleminden
evirilerek varlan kltr kaderdir yargsn desteklediini belirtmektedir (2005:54).
Cinsiyeti, deimez, mutlak bir deer olarak somutlatrmak, kadn bedenine esasnda
toplumsal mutabakatla yklenen anlamlarn, daha en batan kabullenilmesi olacaktr.
(Biyolojik) Cinsiyetin kuruluunda, kadnlarn ve erkeklerin bedenleri arasndaki
benzerlikler bastrlr ve insan anatomisindeki reme ileviyle balantl olan baz farkllklar
kadn ve erkek bireylerin temel nitelikleri haline getirilir (Savran, 2010: 25). Glnur Savran,
cinsiyete dair algnn, kadnn ocuk dourma ilevine yklenen anlamlarla ekillendiini ve
toplumsal cinsiyet kodlarn yansttn belirtmektedir. Bunun sonucunda erkek agresif ve
tohum sac, kadn ise pasif ve bekleyen/ieren olarak resmedilmektedir. rnein
testosteron kadnda da bulunan bir hormondur fakat erkeklik hormonu

olarak

adlandrlmaktadr. Biyolojik farkllklarmz benzerliklerimizden az olmasna ramen,

modern paradigma cinsiyete ar anlam yklemi, kadn ve erkei birbirinden ayr,
geirgen olmayan, mutlak yaplar/snflar olarak tanmlamtr.

Savran,

ataerkil

deerlerle

ekil

verilmi

cinsiyet

kavramnn

stne

cinsellik(sexuality) unsurunun da salksz bir ekilde yerletirildiini belirtmektedir. Doum

ile zdeletirilerek cinsel hazdan koparlan kadn bedeni, adet, menopoz gibi biyolojik
gerekler yoluyla kirli addedilerek patalojilkletirilir. ocuk dourma ilevine ylm bu
heteroseksist yarglar, kadn ve erkee, kar cinsle birlikte olma artn dayatr (Savran,
2010:28).
1970 ylnda bu yana, feminist akademisyenlerin katksyla, toplumsal cinsiyet konusu
ve kadnn toplum ierisindeki rol, sosyal almalarn temel bir sorunsal haline gelmitir.
Sarkissian, yukarda ad geen makalesinde, herhangi bir topluluu inceleyen aratrmacnn,
kadn ve erkei birbirinden bamsz eler mi, yoksa birbirini tamamlayan unsurlar olarak
m incelenmesi gerektiini; cinsiyetleri ayrtrmaya ynelik bir almada, bireyin ya, sosyal
stat gibi dier kimliksel zelliklerinin, almaya nasl ve ne kadar dhil edilmesi gerektiini
sorgulamtr(1992:337). Makalesinin devamnda, bu konuyu eitli etnomzikologlarn
almalarndan rnekler vererek amlamaya alan Sarkissiann sorduu en nemli soru,
kadn aratrmaclarn, erkek zihnince ekil verilmi bir akademik disipline tabi olup
olmadklardr. Bu soru bizi, bilim ve nesnellik olgularna atfedilen deerlerin sorgulanmasna
tevik etmektedir.
2. Bilim ve Hayvanlar lemindeki Dii
Bilim camiasnn hayvanlar lemini analiz etmeye ynelik teorileri, diiyi edilgen ve
zayf olarak betimleyen yanlsamalarla doludur. Hayvanlar lemi zerinden, g ve otoritenin
erkee bahedilmi yce deerler olduu imasn pekitiren bu teoriler, diinin, erkein
belirleyici olduu bir seilime tabi tutulduunu varsayar. Farkl cinsiyetlere sahip olan
hayvanlarda da birok durumda diilere sahip olmak iin erkekler arasnda mcadele vardr.
En kuvvetli erkekler ya da en baarl ekilde mcadele edenler, genellikle en iyi soyu
olutururlar (Darwinden aktaran Donovan, 2007:90). Darwinin 1859 tarihli Trlerin
Kkeni adl eserindeki bu paragraf, doadaki reme sistemini erkeklerin diiler iin sava
olarak analiz eden androsentrik dnceyi desteklemektedir. Evelyn Fox Keller, modern
bilimin kurucu babalarnn, toplumsal cinsiyet dilini kullanarak, hayvanlar lemindeki erkek
cinsiyeti, doaya hkmeden varlklar olarak analiz ettiini belirtmektedir(Keller, 2007:31).
Kltr araclyla, erkekliin gle tmlendiine koullanan bilim insan, doadaki acmasz
atmalarn taraflarn zayf ve gl ikiliiyle zmlemeye odaklanr.

Kadnn toplumda aalanmasna neden olarak biyolojik yapsndaki

eksiklikler gsterildi. ocuk dourma, dii cinsin nnde sonsuza dek duracak olan
bir engel ve onun ikinci cins olmasnn nedeni olarak sunuldu. Bunu desteklemek
iin belli bir olgunun doal sonucu olduu ne srlen gerek d bir mit ortaya
atld. Erkek cinsin sonsuz stnlnn kant olarak hayvanlar dnyasndaki
erkek egemenlii rnek gsterildi. Erkeklerin her zaman iin diilere egemen
olduu, nk onlarn yapsal olarak daha gl daha vurucu, daha iyi sava ve
diilerden daha zeki olduu sylendi (Reed, 1994:71).

Evelyn Reedin eletirdii bu gerek d mite gre, hayvanlar lemindeki diiler,

erkekle cinsel ilikiyi hak edebilmek iin onun karsnda salna salna gezmekte ve elpene-divan durmaktadrlar. Reed, bu yaklamn doadaki ileyie aykr olduunu vurgular
ve bu yanl beyan/misrepresent dzeltme yoluna gider. "baskn erkek de dhil olmak
zere hibir erkek onlarn(diilerin) yaamlarn ve cinsel etkinliklerini denetim altnda
tutamaz. Dii, iftleme istei gstermediinde (kzkn olmad dnemlerde) erkei yanna
yaklatrmaz, erkek de diiden bir iaret almakszn ona yaklamaz (Reed, 1994: 81-82).
Sosyal Darwinistlerin g ve tahakkm yceltmeye dayal saptamalar, bir canlnn soyunun
devamn getirebilmesi iin acmaszca savamas gerektiini vurgular. rnein, Herbert
Spencer, tm dehetinin farknda olmasna ramen, savan toplumlar ilerleten bir
mekanizma olduu yargsna varmtr (Donovan, 2007:91).
3. Bilim ve Kadn
Bilim dnyasnn dii hayvan alglayndaki toplumsal cinsiyeti tutum, bilim yapma
aralarnn ileyiinde ve bilim kadnlarna ynelik yarglarda da kendini gstermektedir.
Kendi mantksal erevesi ve deneye dayal yntemlerle nesnel bilgiler retildiini savunan
bilim insanlar, yaplm toplumsal aratrmalarda kadnn grnmezliini aklayamamakta
ve kendi ilkeleriyle atmaktadrlar. Keller, bilim dnyasnda erkeklerin ounlukta olmasn,
nesnelliin bandan beri erillikle zdeletirilmesinin bir sonucu olduunu ve tartlmas
gerekenin bir inan sorunu olduunu vurgulamaktadr (Keller, 2007:102-103).
Doa bilimlerini mercek altna alan feminist bir bak as iin en yakc
sorun nesnellii, akl ve zihni eril, znellii, duygular ve doayysa dii diye
nitelendiren, u kkleri derinlerdeki popler mitolojidir. Bu duygusal ve dnsel
i blmne gre, kadnlar kiisel, duygusal ve tikel olann garantrleri ve
koruyucular olmuken, bilim-gayri ahsi, akli ve genel olann o mkemmel alanerkeklere tahsis edilmitir (Keller, 2007:31).

Keller, beeri dokuya zarar veren diil/eril, znel/nesnel, sevgi/erk gibi

dikotomilerin, bu kavramlar birbirinden ok uzak noktalara konumlandrdn ve kadnlar ykc bir ekilde- bilim dnyasndan uzaklatrdn vurgulamaktadr. (Doay) insann
hizmetine verecek (insann) klesi yapacak olan (Farringtondan aktaran Keller, 2007:73)
Baconcu yaklam, Kellern duraan nesnellik olarak tanmlad, sevgi ve erkin, znel ile
nesnelin birbirinden koparld bir bilim anlayn beslemekte, doa eksik/yanl
yorumlanmaktadr. Keller, gelitirdii dinamik nesnellik kavramyla bu ikilikleri zt kutuplar
olarak deil, birbirine katk salayan unsurlar olarak deerlendirir ve bu nerme ile daha
adil bir bilgi saaltm vaat eder. Kellern dinamik nesnellik nerisinin formlasyonu
sevgi, erk ve bilgidir. Feminizm, geleneksel bilim incelemelerine kadn uzmanln
ekleyerek, bilim

insanlarn

bu ikiliklerin

kkn

bulmaya

ynelik bir araya

ynlendirmektedir. Kadnlarn bilim aratrmalarna katt deneyimlerin, salt kadn bak

asn yanstmasn da salkl bir tutum olmayacaktr. Toplumsal cinsiyetten azade bir bilim
anlay ne eril ve dii perspektiflerin sonucu ya da tamamlaycsdr ne de bir dar
grlln yerini baka bir dar grlln almasdr(Keller, 2007:212). Feminist bilim
diye bir hareketin, bilimi eril yerine diil bir yap olarak kurgulamak olacan belirten Keller,
akl ve doa kategorilerinin dntrlmesinden yanadr.

inde bulunduu modern paradigmalarn bir sonucu olarak muhalif bir karakter
edinmek durumunda kalan toplumsal cinsiyet aratrmalar, dnyay erkek zerinden
tanmlamayan kavramlarn yerine, cinsiyet kkenli davran ve ideoloji kuramlar
gelitirmeye

odaklanmaktadr.

Sarkissian,

toplumsal

cinsiyet

almalarn

marjinalletirilmesini ve ana akm bilim kanadndan ayrtrlmasn bu giriimin muhtemel

bir sonucu olarak grr (1992:337). Gnmz bilim camiasnda kadn kimliini, cinselliini
irdeleyen almalara yaplan bilimd imas, bu sylemi desteklemektedir. Donovan,
kadnlarn bir sorunsala baklarnn btncl olduunu ve olaylar arasndaki balar sezgisel
yeteneklerini kullanarak rahatlkla fark edebildiklerini belirtmektedir. Fakat erkekler bu
kolayca fark edilmeyen balar gremedikleri iin kadnlarn alglamalaryla alay etmi ve
bunlarn doruluklarn kabul etmemilerdir. Tm tabloyu kavrayamayanlar (kadnlarn) hissi
etkilerini aklszlk olarak grr (Donovan, 2007:75). Kadnn, kendisini kstlayan,
ktleyen, smren bu toplumsal cinsiyet erevesinin dna kmas, yeteneklerini,
cinselliini, insan olmann kadn ynlerini yeniden tanmlamas gerekmektedir. rnein,
eksik bir senaryo zerine kurulu olan tarih klliyatnn muhalif bir gzle yeniden gzden

geirilmesi, sadece kadnlarn tarihinin deil, ayn zamanda tarihin yeni batan yazlmas
anlamna gelecektir (Scottdan aktaran zkazan, 2010:17).
4. Marksizm ve Toplumsal Cinsiyet
20. yzylda antropolojik almalar da byk lde etkileyen Marksizm trevli
kuramsal bak alar, kltre sosyal sistemi onaylayan bir e olarak yaklamtr
(Sarkissian, 1992:342). Marksizm, eitlik sylemi ve kadnn toplumdaki konumunu
sorgulamas vesilesiyle kadn hareketinin gidiatna hz kazandrm, kadnlarn zgrlklerini
kazanmalar iin ev gibi yabanclatrc, tekrara dayal ve yaltlm ortamdan kmalar
gerektiini iddia etmitir. McKinnana gre, Feminizm ideolojik yapnn temeli olarak
toplumsal cinsiyeti grrken Marksizm maddi koullar (emek) grr (Aktaran Donovan,
2007:167). Kltr ve toplumun kkenini maddi ve ekonomik unsurlara dayandn savunan
Marksist dncenin, kadnlar zgletirmek adna gelitirdii sylemler umulan baary
getirememitir. Birok zmleyicinin iaret ettii zere kadnlar Engelsin ngrd gibi
toplumsal emek gcne katlarak zgrlemek yerine, iki i birden yapmak zorunda kaldlar:
kamusal alanda cret iin almak ve fakat zel alanda cretsi ev ii ii yapmaya devam
etmek (Donovan, 2007:158). Marksizm kapitalizmin ykseliini kadnlarn ezilmesine
balam fakat kapitalizm ncesi ve sonras topluluklardaki kadnn ikincil konumunu
aklayamamtr. Emein cinsel smrsnn kapitalizm ncesi var olan, toplumun bizzat
kendi eliyle rettii bir durum olduunu belirten Donovan, evde lavabo amak yerine
fabrikada almann kadn zgrletiremeyeceini vurgulamaktadr.

Mzik ve Toplumsal Cinsiyet

1. Feminist Mzikoloji ve Etnomzikoloji almalarnda Cinsiyet Faktr

1960lardaki Amerikan feminist hareketi, kadnn sosyal ve ekonomik haklar zerine
farkndalklar gelitirmeye odaklanmtr. 70lerdeki politik karakterli ikinci dalga
srecinde ise kadnlar, gittike artan bir ilgiyle mzikoloji disipliniyle alakadar olmaya
balamlardr. 1988 ylndaki Amerikan Mzikoloji Topluluunun (Amerikan Musicological
Society) senelik toplants, nc feminist akademisyenlerin boy gsterdii bir toplant
olmutur. Kadn akademisyenler, bu yeni srecin ilk dnemlerinde, McClarynin tabiriyle

profesyonel intihara kalkmamak adna, egemen bilim anlayyla ztlamamay, temkinli

davranmay semilerdir (Smith, 2009:3). Susan McClary, Ruth Solie, Marcia J. Citron gibi
aratrmaclarn ncl olduu feminist eletiri, mzik pratii iindeki toplumsal cinsiyet
yaplar ile ilgilenmitir. Feminist mzikoloji, geleneksel mzikolojinin vurgulad
tarafszlk sylemine tutunmak yerine toplumsal cinsiyet almalarnn, doas gerei tarafl
olduunu kabul etmektedir. Disiplinleraras ve ok kltrl perspektifler araclyla mzik
tarihini yeniden ekillendirmeyi amalamaktadr (Cuisickten aktaran Smith, 2009:4).
Toplumsal cinsiyetin ve mzik davranlarnn cinsiyetle ile ilikisinin irdeleyen
almalarn balamasn antropoloji ve feminist hareket alanndaki gelimelerle mmkn
olmutur. Bu surecin devamnda, birok disiplinde olduu gibi etnomzikolojide de toplumsal
cinsiyet

merkezli

almalarn

saysnda

art

olmutur.

Etnomzikologlar

mzik

performansnn, temel toplumsal cinsiyet deerlerinin srdrlmesinde ve telkininde, zel bir

ara olduunu deneyimlemilerdir. Sarkissian, kadn aratrmaclarn katlm orannn
yksekliine ramen, kltr almalarnda kadnlarn mzikal sunumunu erkekten ayr
deerlendiren almalarn azlndan bahsetmektedir(1992:337). Nettla gre bu durumun
olas sebebi, yaklam ve metotlarn belirleniminde erkeklerin sahip olduu dominant roldr
(Aktaran Sarkissian, 1992:338). Etnomzikoloji alannda yaplan feminist bak asna sahip
almalar kadnlarn mzikal davranlar ve aktiviteleri hakknda daha ok bilgi sunduka,
var olan tarihsel materyallerin yeniden okunmasna katkda bulunmakta ve bu alanda var olan
boluklar kadnlar lehine doldurarak var olan dengesizlii eitlemektedir.
Toplumsal cinsiyet sosyal ve politik sistemlerin sembol olduu, cinsiyetlerin
denetlenmesi ayn zamanda bu sistemin korunmas anlamna geldii iin, bu balar dier
sosyal ve politik balardan ayr tutulamaz (Stokes, :1997:22). Kadn ve erkei birbirinden
ayrarak her birine farkl grevler tayin eden bu sistemler, ayn zamanda bir topluluun
kendini dierlerinden ayrmak iin kulland simgeler btndr. Stokesa gre bu,
etnomzikoloji tabiatl almalarda grmezden gelinmemesi gereken bir unsurdur. Stokes,
mziin, uygun toplumsal cinsiyet davranlarnn sergilendii bir alan olduunu, bir algnn
hangi cins tarafndan daha iyi icra edileceine de toplumsal cinsiyet kalplaryla karar
verildiini belirtmektedir. Bir erkein iyi bir trompet icracs olmas ne kadar doalsa, iyi
arp alan bir kadnn yetenei de o kadar doaldr( Stokes, 1997:22). Castiglionenin
Saraylnn Kitab(The Book of The Cortier-1528) adl eseri, mzik icras ve alg seimi
hakknda, okuyucularna detayl bilgiler vermektedir. Dnemin grg kurallarn yanstan bu
kitaba gre erkek,

algsn alarken doal grnmeli, fiziksel olarak zorlandn belli

edecek hareketler sergilememelidir.

Aksi takdirde sosyal stats sarslacak, usta bir

mzisyenden ziyade bir hizmeti gibi alglanacaktr (Aktaran Stokes, 1997: 20). 16. yzylda
yaam Gelibolulu Mustafa lide, Osmanl geleneklerini anlatt Grg ve Toplum
Kurallar zerinde Ziyafet Sofralar (Mevidn Nefais fi Kavidil Mecalis) adl eserinde,
alglar erkek, dii olarak snflandrmtr. Buna gre, eng, Kemane, Def gibi alglar,
kadnlarn almasnn uygun grlecei dii alglar grubuna dhildirler (ekerden aktaran
Beirolu, 2006:9).
2. Mzik Pratiklerinde Kadn
Kadn almalar, mzik pratiinin grnen biyolojik farkllklara dayanmadn, bu
sunumlar ierisindeki kadn erkek rollerinin kltre baml olduunu, bu kalplarn
oluturulmasnda mziin de etkin bir rol oynayabileceini gstermitir. Sarkissian, Music
and Gender makalesinin giri blmnde, kadn kimliinin ya, stat gibi elerinin bir
aratrmaya yapabilecei katklar sorgulamtr.
Toplumsal

cinsiyeti

dier

kimlik belirleyici

faktrlerden

ayrmadan

incelemeliyiz. rnein ya sklkla cins(gender) davrann etkileyen bir eydir. Bir

kadnn ocuk dourma kapasitesini kaybetmesi kadnn (topluluka)alglanan
cinselliini etkileyebilir ve kyafet, hal ve tavrlarnda deiiklik yaratabilir. Ayn
zamanda sosyal statsn ve mzikal ifade zgrln ykseltebilir (Sarkissian,

1992:345)
Amanda Weidman, Gney Hindistann Madras kentinde yapt alma da, mzik
dersleri ald, 65 yandaki hi evlenmemi kadnn, topluluk ierisinde sahip olduu kutsal
deerden bahsetmektedir. Mzik uruna evlilik ve ocuk konularnda verdii dnler kadn
o kltr iinde ycelten unsurlar olmutur(Wiedman, 2003:197). Ya ve stat elerinin
kadnn toplumsal konumuna etkisi, Anadoludaki kadn aklar geleneinin icrasnda da
grlebilmektedir. Erkeklerin kontrolnde olan bu alana girmeye alan gen kadnlar birok
nyarg ve kuralla karlarken, ileri yalardaki kadn aklar, mzik icrasn daha rahat
koullarda srdrebilmektedirler. Koskoffa gre toplum, ya ilerlemi olan kadn,
atfedilmi cinsel deerlerden arnm saymakta ve onu daha saygn bir statye tamaktadr.
Kadn iin ise bu durum, hayatna ksmen de olsa yeniden yn vermek iin bir frsat
niteliindedir (Koskoffdan aktaran nar-enel-Karahasanolu, 2008:8). klk geleneine
dhil olan kadnlarn erkek arlkl bir ortamda kabul grmelerinin garantisi, isimlerinin

yanna bac kelimesinin eklenmesidir (nar-enel-Karahasanolu, 2008:6). Bu, kadnn

cinsel kimliini grnmezletirerek, bu alandaki var oluunu merulatrmann bir yoludur.
Baz toplumlarda, mzisyen ya da dans kadnlarn konumu fahielikle edeer
tutulabilmektedir. Dans ya da mzisyen kadnlara kyasla, daha ok sayg gren yerli
kadnlar, aa bir konuma yerletirdikleri bu kadnlar, sahip olduklar eitim ve sosyalleme
avantajlarndan dolay iten ie kskanabilmektedirler. Fahieler, danslar ya da mzisyen
kadnlar, daha zgr grnseler de, temelde erkeklerin elenme ve cinsel ihtiyalarn
karladklar iin, erkee ayn oranda bamldrlar. Sarkissian, Tunustaki kadn
mzisyenlerin, ounlukla egzotik bir rk ya da dine bal kleler olduklar rneinden
hareketle, bu durumun, erkeklerin geleneksel kadn erkek ilikisinin dna kma ihtiyalarna
hizmet ettiini belirtmektedir(1992:343). Bayram, dn gibi geleneksel elencelerde
erkekler, kyn dndan getirtilen dans ve mzisyenlerle, yerli kadnlarla yaplmas kabul
grlmeyen baz etkileimlere girme frsat yakalamaktadrlar. Mzisyen ve dans kadnlarn
topluluk dndan olmas geleneine Osmanl saraynda da rastlanmaktadr. Guillaume
Postel, Republique des Turcs(1560) adl kitabnda, stanbulda engi takmndan detayl bir
ekilde sz etmitir. Avrupal gezginlerin szn ettikleri, ressamlarn resmettikleri bu
mzisyen kadnlarn hemen hemen tamam gayrimslim Osmanllardandr (Gher,
2009:113).
Kadnlarn mzik pratii iindeki rolleri, modern dnyann sosyo-politik ve ekonomik
deiimine bal olarak yeniden ekillenebilmektedir. 20. yzyln balarnda Hint klasik
mzii(Karnatik) performans ve icra bakmndan nemli deiiklikler yaad. nemli sayda
mzisyen, yeni smrgeci ekonomi karsnda varln srdremeyen eski saray sisteminin
kmesi sonucunda, sanat faaliyetlerinin Brahmanlar (rahip ve limlerden oluan kast sistemi)
tarafndan ynetildii Madras ehrine gt. Karnatik mzii, klasik Hint mziiyle
harmanlayarak bir uyana/revival zemin hazrlayan Brahmanlar iin bu mzik, ykselmekte
olan Hint ortasnfna ait bir kltrel hazinenin sembolyd. Smrgesel ulusalclk projesi
kapsamnda ideal/ada kadn yeniden tanmlamay gerekli gren Brahmanlar, kadnlar
mzik yapmaya ve dans etmeye tevik ettiler. Fakat bu deiim, mzisyenlii soya dayal
srdren kadn mzisyenler/devadasi iin, tam tersi bir seyir izledi. Bu kadnlarn mzik ve
dans icras fahielik olarak deerlendirildii iin zamanla en aza indirgendi (Weidman,
2003:194).

Sarkissian, Atkinson ve Sugarmann almalarndan verdii rneklerde, toplumsal

cinsiyetin grngsnn her toplumda ayn neme sahip olmayabileceinin altn
izmektedir. rnein, Prespa blgesi Arnavutlarnda toplumsal sistemin ekirdeinde
durabildii gibi, Endonezyann Sulawesi blgesinde yaayan Wanalar iin bir sosyal
organizasyon biimi olmad gibi, tartlacak bir mevzu bile olmayabilir. Fakat bu durum,
topluluk iinde cinsiyetlere dayal bir hiyerarinin olmadndan ziyade, sz konusu asimetrin
daha grnmez alanlara yldnn iareti de olabilmektedir. Baz Kuzey Amerikal yerli
kltrlerinde, kadn ve erkein ark sylemelerinde ses seviyeleri eit olabilir, fakat tabular
kadnn regl dneminde seremonilere katlmasn yasaklar (Frisbie-Vanderdan aktaran
Sarkissian, 1992:342). Kadn ve erkein birlikte ark sylemesi her ne kadar toplumsal
cinsiyet algsnn eitliki olduu yanlsamasn yaratsa da,

kadnlarn syledii melodi

izgilerinin erkeklerinkine gre iddias ya da kadnn bir ritelin akn ynlendirmedeki rol
dikkate alndnda, durumun eit olmad rahatlkla gzlemlenebilmektedir.
Sarkissian baz topluluklarda mzik ve dans performansnn kadn ve erkek arasndaki
iletiimin kurulmas iin nispeten daha rahat bir ortam saladn belirtmektedir. rnein,
Malta ve Arnavutlukdaki festivaller kadnlara dans etme ve ark syleme frsat vermekte,
kadn ve erkeklerin etkileimi yallarn gzleri nnde gereklemektedir (Sarkissian,
1992:339). Stokes, genel snrlarn dna klabilen bu tr elencelerde, mzisyenlerin,
sosyo-mzikal alan denetleme roln stlendiklerini, bu sayede toplulukta gl figrlere
dntklerini belirtmektedir(1997:23).
3. Pop ve Bat Sanat Mziinde Toplumsal Cinsiyet
Etnomzikoloji alannda toplumsal cinsiyete ynelik almalar, popler mzik
alanndaki incelemelerle ivme kazanmtr. ngiliz ve Amerikan popler kltr aratrmalar,
ergenlerin kadn/erkek kimliklerini ina etmede mzii nemli bir referans olarak
benimsediklerini gzlemlemitir. Rock, seyircileri ve icraclar kurgulanm net bir cinsiyet
alan iine yerletirir. Erkekler aktif ve katlmc iken kadnlar pasif ve tketicidir
(Sarkissian, 1992:344). Agresif bir vokal stiline sahip olan cock rock, yumuak, dnceli,
kadns bir slupla icra edilen teenybopa kar, kadn ve onunla ilgili olan her eyi
aalayan bir erkeklii yceltmekteydi. 70lere doru, ngiliz rock mziinin nemli
temsilcisi Beatles araclyla, sklkla ztlaan bu iki mzik birbirine yaklaarak etkileime
gemitir. Beatlesn imaj ne erkeklerin birlikte agresyon yapmas ne de yan kapdaki ocuk
psikolojisine dayanyordu (Sarkissian, 1992:345). Fakat erkek mzisyenleri giyim ve sahne

10

duruu itibariyle daha efemine/gay bir grntye yaklatran bu yeni tn,

kadnn rock

mzii iindeki izleyici ve icrac olarak- konumunu deitirememitir.

Beatlesa rock dnyasnda hep eletirel bir saygyla yaklalm ve Stones da
yeniyetme pop kzlar arasnda epece tutulmutu elbet; ama yine de Stones, popun
kzlara yakr baya duyarllklarn tatmin ederken (cici olan imaj, harmoni ve
melodi, vck duygusal szler) rockn sert olanlar tarafndan sert olanlar iin
yapld dncesinin dokunulmazlamasna katkda bulundu (Reynolds-Press,

2003:37).

Temiz pak yldzlar ve pasakl yabanclar arasndaki bu dikotomi, romantik ak ve

kaba bir cinsellik arasndaki fark ve bunlara yklenen anlamlar glendirerek, ayrmay
destekler. Rock, kadn ya anne,

ya da cinselliini snrszca yaayan, vahi bir kadn

statsnde tahayyl edebilmitir. Bu kalplarn dna karak, rock mziinde aktif rol almak
isteyen kadn mzisyenler, erkein yapabildii her eyi yapmak iddiasyla sahnelere km,
fakat bu yknmeci strateji, kadn geleneksel erkek syleminin bir savunucusu yapmtr.
Gel gelelim erkek Fatma yaklam pek tatmin edici grnmemektedir. Bu
yaklamn en belirgin unsurlarndan biri olan kadn dmanl da dhil olmak zere,
eril isyana gptayla bakar, basite bu isyana yknr. Bu kadn dmanl unsuru,
rnein, olanlardan biri olmak, onlarn etesine katlmak isteyen Joan Jennet gibi
birisinin konumunda zmnen bulunmaktadr(Reynolds-Press, 2003:248)

Susan McClary, klasik mziin de pop mziinden aa kalmayacak ekilde

toplumsal cinsiyet yapsna bal olduunu vurgulamtr. Mzikolojide 80lerdeki feminist
yaklamn devam olarak, opera metinleri, toplumsal cinsiyet analizleri iin nemli bir
kaynak olmutur. Batnn kadna yaklam konusunda somut deliller ieren bu librettolar,
kadnn ikincilliini vurgulamann yannda, dnemin rk ve emperyalist sylemlerinin de
temsilcisi olmaktadr (Sarkissian, 1992:342).
McClarye gre, George Bizetin Carmen(1875) operasnn metni - dnemin opera
comic dinleyicilerinin basit ztlklar yoluyla tatmin edilmesi iin- kadn cinselliini uygun,
uygunsuz, bakire,fahie ikilii zerine kurmutur (McClary, 2002:55). Opera
metinlerindeki karakterlerin rol dalmlar da toplumsal cinsiyet asndan dikkat ekicidir.
Erkeklerin ou kral komutan veya asilzadedir. Kadnlar iinde asil bir soydan gelenler ile

11

alt tabakadan gelenler arasnda ok belirgin bir ayrm vardr. Asil kadnlar aldatlmaya ve
terk edilmeye, farkl bir lk iin vazgeilmeye raz olurlar (Tiryaki-Gle, 2009:471).
4. Krt Mzii ve Kadn
Amir Hassanpour, Krt dilindeki ataerkil sylem zerine yazd makalesinde, Krt
kadnn, ilgili kltr iindeki konumuna dair nemli veriler sunmaktadr. Toplumun kadn ve
erkek ilikisine ykledii anlamlar, Krt dilinin toplumsal cinsiyet hassasiyetiyle incelenmesi
durumunda, daha grnr hale gelmektedir. Kendi bedeni ve cinsellii zerinde sz sahibi
olmayan kadn, her ne kadar erkeklerin bulunduu ortamda bulunma rahatlna sahip olsa
da, evlilik ya da boanma konularnda sz sahibi deildir. Kadnlarn kendi bedenlerini,
cinselliklerini ve cinsel arzularn kontrol etme hakk inkr edilmitir. Kadnlarn cinsel
arzularn kontrol etme hakk, aile, airet, cemaat, modern devlet ve milletin erkek yelerine
verilmektedir (Hassanpour, 2005:307). Toplumun erkeklerden bekledii davran, kadnn
zerinde gerekirse g kullanarak otorite kurmaktr. Erkekler akrabalarn bulunduu bir
ortam da bile, elerine ilgisiz davranmak zorundadrlar. Aile dndaki erkeklerin bulunduu
bir ortamda, e veya kz kardelerinin isminin kullanmas, bir utan kayna olduundan, bu
kiileri ima eden, mal(ev) kelimesi kullanlmaktadr. Bunun yannda kurgulanm bu
alanlarn dna kan kadn ve erkekler iin kmseyici baz isimler/lakaplar gelitirilmitir.
Erkeksi davranan kadn iin nrekork (erkeolan), karsna sz geiremeyen pasif erkek
anlamnda ise zebh lakab kullanlmaktadr. Zimandrej(uzundilli) ise, hakkn savunan,
direngen kadnlar caydrmak iin kullanlan kt arml kelimelere bir rnek tekil
etmektedir (Hassanpour, 2007: 321-328).
Christine Allison, Krt mziini derlemek iin alana inen aratrmaclarn, var olan
ark formlar arasnda, erkekler tarafndan icra edilenleri toplamaya deer bulduklarn
belirtmitir (2007:251). Ortner ve Whitehead, hiyerarik bir sralamann en tepesinde duran
erkek arklarn saygn yaplar olarak kavramsallatrr. Buna gre, kadnsal aktivitelerinin
kart olarak erkeksi aktiviteler nceliksel olarak nemli kabul edilir. Kltrel sistem
erkeklerin aktivitelerine daha fazla nem verir (Aktaran Sarkissian, 1992:343). Sarkissian, bu
duruma bir rnek olarak Afgan mzisyen kadnlar gstermitir. Genellikle kadnlar
tarafndan alnan daira(daire), erkekler tarafndan vurma enstrmanlar eliinde alnmad
srece gerek bir alg olarak kabul edilmez. Benzer ekilde, kadnlarn icra alnnda olan
ninniler, erkekler tarafndan algyla seslendirildiinde, sosyal ortamlarda icra edilebilecek bir
ark formuna dnr. Krt mzii derlemlerinde de at(n), kilam gibi ark formlar

12

grmezden gelinmiken, ninniler kolleksiyonlara daha kolay dhil edilebilmitir (Allison,

2007:251).
Ortner, erkeklerin, doa ile olan etkileimlerinde, yaratclklarn teknoloji yoluyla
rettikleri yapay/artificial aralarla vurguladklarn belirtmektedir(Aktaran Sarkissian,
1992:342).
Erkekler hayvanlar dnyasyla iliki halindeydiler ve srekli olarak onlardan
ders alyorlard -aslan gzlemlediler, ayy, tilkiyi, atmacay izlediler, onlarn dilini
renerek dinsel trenlerde, oynadklar oyunlarda onlara ykndler. . Kadnlarn
retmenleri ise yuva yapclar olan rmceklerle ar ve karnca gibi har karclard

(Masondan aktaran Reed, 1994: 168-169).

Reede gre kadn, insan-doa etkileiminde retici rol benimserken, erkek

ykcolan seer. Kadnlarn, doay yapay bir malzeme olmakszn dntrme
becerilerine, mzikal ifade biimi olarak, ounlukla ark syleme eylemini tercih etmeleri
rnek gsterilebilir. Erkekler ise genellikle, saygn bir yap olarak kabul gren, alg
almay tercih etmektedirler. Sarkissian, algya yklenen g, akl, erk anlamlarnn yaratt
elikiyi Arnavut kadn algclar rneiyle gstermektedir. Toplumsal cinsiyet snrlarn
aarak, algsnda ustalamay baarabilen kadnlarn yetenei, anormal bir zeknn rn
eklinde deerlendirilir (Sarkissian, 1992:343).
Geleneksel Krt mziinin grnen temsilcileri erkeklerdir. Kadnlar ise toplumsal
bask sebebiyle yeteneklerinden vazgemek ya da bunu gizli sakl srdrmek durumunda
kalmaktadrlar. Mzik pratikleri iinde, edilgen bir konumda olan kadnlar, kocalarnn onay
olmadan orda bulunamayacaklar bilincini tarlar. Erkeklerle karlkl syledikleri
ritellerde, giyim, kuam ve tavrlarna dikkat etme zorunluluu hissederler. ... Muhafazakr
topluluklar bir kadnn kark grupta ark sylemesini haysz ve bir kadnn bunu yapmak
iin babasnn veya evliyse kocasnn onayn almas gerektiini dnmeye meyillidir
(Allison, 2007:249). Geleneksel snrlarn iinde kalp bir nevi gizlenen, bu ekilde aile
huzurunu korumay semek zorunda braklan kadn mzisyenlerle yz yze grmek alan
aratrmas bnyesinde- erkeklere kyasla daha fazla aba ve zaman gerektirmektedir.
Sonu:

13

Toplumsal cinsiyet, kadn ve erkein topluluk iindeki grevlerini, giyimini ve

davranlarn belirledii gibi, biyolojik farkllklara yklediimiz anlamlara da ekil
vermektedir.

Cinsiyeti sabit, verili bir unsur olarak alglamak kadn ve erkein aslnda

birbirine ne kadar benzeyen organizmalar olduu gereini grmemize mani olmaktadr.

Kadn bedeninin ocuk yapma ileviyle zdeletirilmesi, hem kadn bedenini hastalkl bir
organizma olarak yanstmaya, hem de onu cinsel hazdan uzaklatrmaya yaramaktadr. Devlet
mekanizmalar, erki ycelten bir prensiple ilemekte, onarc, efkatli bireyler olarak
kurgulanan kadnn, eine hizmet etmesini otoritenin devam iin- istemektedir. Gcn
erkekle zdeletirilmesi, hayvanlar lemi iinde sz konusu olmutur. Dii hayvanlar, erkek
tarafndan seilen, edilgen canllar olarak yanl analiz edilmitir. Bilimin, deneye dayal,
tarafsz bilgi reten ve nesnel bir bak asna sahip olduunu savunan bilim insanlar,
kadn cinselliine, psikolojisine dair mulaklklar aklayamamaktadrlar. Bilimin nesnellik
iddias da toplumsal cinsiyet kodlarn tamakta, doa/kltr, duygu/akl, dii/erkek
ikilikleriyle, birbirine yakn durmas gereken bu unsurlar uzak noktalara yerletirmektedir.
Beeri dokuya zarar vermeyen bir bilgi retme arac iin gerekli olan Kellern nerdii
zere, akl ve duyguyu bilgi ile birletiren dinamik nesnellik yaklamdr. 20. yzylda
birok disiplini etkileyen Marksizm, kadn hareketine ihtiya duyduu eitlik sylemini
kazandrm, fakat toplumsal cinsiyet olgusunu analiz etmekte baarl olamamtr. Kadnn
kurtuluu iin fabrikalarda almas gerektiini savunan bu ideoloji, kadnn omuzlarna,
cretli bir iin yannda cretsi ev ilerini de bindirmitir.
Feminist akademisyenlerin mzikoloji alannda rnler vermesi 1980 sonrasnda net
bir ekilde belirginlemitir. Feminist mzikologlar, klasik bat mzii, metinleri ve
notasyonlar zerinde toplumsal cinsiyet analizleri yapmlar, fakat egemen bilim anlayyla
ters dmemek adna temkinli davranmlardr. Toplumsal cinsiyet, mzik davranlarn
organizasyonunda, ya, stat gibi unsurlarla birlikte, belirleyici bir edir. Erkein ve kadnn
hangi alglar almas gerektii ya da mzik icras esnasnda nasl davranaca toplumsal
mutabakatla belirlenmektedir. Ya ilerlemi bir mzisyen kadn ile gen kadn arasnda
cinsellikle ilgili olarak- msamaha edilen mzikal davranlar bakmndan byk farklar sz
konusu olabilmektedir. Birok topluluk, dans, arkc gibi meslekleri icra eden kadnlara
kt bir gzle bakmakta ve yarglamaktadr. Kltr incelmelerinde, dans ve elendirici
kadnlarn ky dndan getirtildii gzlemlenmektedir. Bayram ve dn gibi elencelerde,
kadn ve erkek arasndaki kesin izgiler yumuayabilmekte, erkekler darlkl kadnlarla
yakn etkileimlere girebilmektedir. Fahielikle zdeletirilen dans ve mzisyen kadnlar,

14

yerli kadnlara kyasla daha fazla sosyalleebilmekte, bu durum, yerli kadnn, yarglarken
ayn zamanda kskand bir zellie dnebilmektedir. Eitliki bir yapya sahip gibi
grnse de, kltr ierisindeki asimetriyi grebilmek iin ritele farkl alardan bakabilmek
gerekir. rnein sz konusu asimetri, arklarn ses seviyesinde deil, ritele katlma
kurallarnda yatabilir. Bunun yannda, kadnlarn mzik pratiklerindeki arlklar ve
belirleyicilikleri, modern zaman koullarna gre deiiklik gsterebilmektedir.
Rock mziinde resmedilen kadn da i ac bir manzarann figr deildir. Gerek
dinleyici, gerekse mzisyen olarak, kadn, tketici ve pasif olarak lanse edilirken, erkek,
agresif, retici olarak alglanr. Klasik bat mziindeki, opera metinleri de bu cinsiyeti
tutumdan payna deni alm, bunlara ek olarak, rk ve emperyalist sylemlerinde
savunucusu olmutur. Erkein yapt iler saygn kategorilerde tutulurken, kadnn
sergiledii rnler zayf ve nemsizdir. Erkek doa ile arasna yapay bir ara koyma ihtiyac
duyarken, kadn doa ile uyumlu ve retkendir.
Krt kadnn kendi kltrndeki konumu, dierlerinden daha iyi deildir. Kadnn
bedeni sahibinden ayrtrlarak, cinsel ve i gc bakmndan smrlecek hale getirilmeye
allr. Kadnn evlilik ve boanma konusunda sz hakk yoktur. Mzik icrasnda, erkeklerin
bulunduu ortamlarda syleyebilmek iin kocasndan izin almas gerekir. Bu ortamlarda
giyim, kuam ve davranlarna dikkat etmesi konusunda srekli telkin edilir.

KAYNAKA
1. ALLISON, Christine(2005): Folklor ve Fantezi: Krt Szl Geleneinde Kadnlarn Sunumu,
Devletsiz Ulusun Kadnlar:Krt Kadn zerine Aratrmalar (ed. Shahrzad Mojab), (ev. Fahriye
Adsay, Sema Kl, Ekin Uakl), Avesta, stanbul.
2. BUTLER, Judith(2008): Cinsiyet Belas:Feminizm ve Kimliin Altst Edilmes (ev. Baak Ertr),
Metis, stanbul.

15

3. DONOVAN, Josephine (2007): Feminist Teori (ev. Aksu Bora, Meltem Gevrek, Fevziye Saylan),
letiim, stanbul.
4. HASSANPOUR, Amir (2005): Krt Dilinde Ataerkilliin (Yeniden) retilmesi, Devletsiz Ulusun
Kadnlar:Krt Kadn zerine Aratrmalar (ed. Shahrzad Mojab), (ev. Fahriye Adsay, Sema Kl,
Ekin Uakl), Avesta, stanbul.
5. GHER, Feyzan (2009): Osmanl mparatorluunda Kadn Besteciler, Uluslararas
Disiplinleraras Kadn almalar Kongresi (3. Cilt), Sakarya niversitesi Rektrl, Sakarya.
6. KELLER, Evelyn Fox (2007): Toplumsal Cinsiyet ve Bilim zerine Dnceler (1.CLT) (ev. Ferit
Burak Aydar), Metis, stanbul.
7. REED, Evelyn (1994): Kadnn Evrimi (ev: emsi Yein) Payel, stanbul.
8. REYNOLDS, S.- PRESS, J. (2003): Seks syanlar: Toplumsal Cinsiyet, Bakaldr ve Rockn Roll (ev.
Mehmet Kk), Ayrnt, stanbul.
9. SARKSSAN, Margaret(1992): Music and Gender, Ethnomusicology: an introduction, (s. 337347).
10. STOKES, Martin (ed.)(1997): Ethnicity, Identity and Music: Musical Construction of Place, Ethnic
dentities Series, BERG, Oxford, New York.
11. TRYAK, Eser-GLE, Elif(2009): Operadaki Kadn Figrleri zerine Yapsal ve Psikoanalitik Bir
nceleme, Uluslararas Disiplinleraras Kadn almalar Kongresi (3. Cilt), Sakarya niversitesi
Rektrl, Sakarya.

NTERNET KAYNAKASI
1. BEROLU, efika ehvar (2006): stanbulun Kadnlar ve Mzikal Kimlikleri, T Dergisi/b, Cilt
3, Say 2, (S.3-19).
http://itudergi.itu.edu.tr/index.php/itudergisi_b/article/view/488 (Eriim Tarihi: 7 Nisan 2010).
2. INAR, Sevilay- KARAHASANOLU, Songl- ENEL, Sleyman(2008): Kadn klarn k Sanat
erisinde Toplumsal Rolleriyle Konumlanma Problemleri, T Dergisi/b, Cilt 5, Say 2, (S.45-56).
http://itudergi.itu.edu.tr/index.php/itudergisi_b/article/view/185 (Eriim Tarihi: 11 Nisan 2011)
3. ERICKSON, Paul A.- MURPHY Liam D. (2008): A History of Anthropological Theory, University of
Toronto Press.
http://books.google.com/books?id=CzbyAW607MC&pg=PA123&dq=social+structure,+anthropology&hl=tr&ei=TROqTZHRLI_KswaB5sycCA&sa=X
&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CDQQ6AEwAQ#v=onepage&q=social%20structure%2C
%20Marx&f=false (Eriim Tarihi 15 Nisan 2011)
4. Feminsm and Womens Studies, SEXUAL IDENTITY AND GENDER IDENTITY GLOSSARY, 2005.

16

http://feminism.eserver.org/sexual-gender-identity.txt (Eriim Tarihi: 9 Nisan 2010)

5. McCLARY, Susan (2002): Feminine Endings : Music, Gender, and Sexuality, University of
Minnesota Press, p.242.
http://katalog.adm.deu.edu.tr/search~S0?/Xgender%2C+music&SORT=DZ/Xgender%2C+music&SOR
T=DZ&SUBKEY=gender%2C%20music/1,20,20,B/l856~b1285427&FF=Xgender%2C+music&SORT=DZ&
6,6,,1,0 (Eriim Tarihi : 11 Nisan 2011)
6. SAVRAN, Glnur (2010): Modern Tp ve Bilimin Kadn Bedenini Denetleme Biimi, II. Kadn
Hekimlik ve Kadn Sal Kongresi, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi, Kongre Kitab (s. 2330)Ankara.
http://www.ttb.org.tr/kutuphane/2kadinsagkong.pdf#page=48 (Eriim Tarihi: 14 Nisan 2011)
7. SMITH, Shelly(2009): Recasting Gender: 19th Century Gender Constructions in The Lives and Works
of Robert and Clara Schuman, The Graduate Faculty of University of Akron, USA.
http://etd.ohiolink.edu/view.cgi/Smith%20Shelley%20L.pdf?acc_num=akron1247788301 (Eriim
Tarihi: 18 Nisan 2011)
8. ZKAZAN, Alev (2010): Bilim ve Toplumsal Cinsiyet, II. Kadn Hekimlik ve Kadn Sal
Kongresi, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi, Kongre Kitab (s.16-22) Ankara.
17
http://www.ttb.org.tr/kutuphane/2kadinsagkong.pdf#page=48 (Eriim Tarihi: 14 Nisan 2011)
9. WEIDMAN, Amanda(2003): Gender and Politics of Voice: Colonial Modernity and Classical Music
in South India, Cultural Anthropology, Vol.18, No:2, p. 194-232.
http://www.jstor.org/stable/3651521?seq=27&Search=yes&searchText=music&searchText=prostitut
e&list=show&searchUri=%2Faction%2FdoBasicSearch%3FQuery%3Dmusic%2Band%2Bprostitute%26
acc%3Don%26wc%3Don&prevSearch=&item=6&ttl=2714&returnArticleService=showFullText&result
sServiceName=null (Eriim Tarihi: 12 Nisan 2011)