Engels Kadin Ve Aile PDF

Marks, Engels, Lenin
Kadn ve Aile
ER YAYINLARI
Kadn ve Aile
NC BASKI
KADIN VE ALE
MARKS, ENGELS, LENN
[Marks, Engels ve Leninin ber Die .rau und die .amilie (Verlag fr die .rau, Leipzig 1976) adl derleme yaptn, Almancasndan ner nalan dilimize evirmi ve kitap Kadn ve Aile ad ile Sol Yaynlar tarafndan; Kasm 1992 (Birinci bask: Haziran 1979; ikinci Bask: Nisan 1989), tarihinde, Ankarada Kurtulu Basmevinde bastrlmtr.] Eri Yaynlar tarafndan dzenlenmitir. Aralk 2006. erisyay@kurtuluscephesi.com http://www.kurtuluscephesi.com http://www.kurtuluscephesi.net http://www.kurtuluscephesi.org
NDEKLER
7 10 13 13 75 85 91 127 175 198
Giri, Joachim Mller Kadnlarn Klasiklere Borlu Olduklar ey, Clara Zetkin Uzlamaz-Kart Snfl Toplumlarda alan Kadnn Ezilmesi ve Smrlmesi zerine Kapitalist Sanayide Kadn Emei Kapitalist Tarmda Kadn Emei Snf Savamnda Kadnlar Kadnn Hak Eitlii ve zgrlemesi zerine Ak, Evlilik ve Aile zerine Sosyalizm/Komnizmde Kadnn Kurtuluu Leninden Anlar. Clara Zetkin
GR
Marks, Engels ve Leninin, devrimci ii snfnn kadnn zgrlemesi ve hak eitliinin gereklemesi iin savam ve tarihsel sorumluluu zerine bildirdikleri, llmez deerdedir, ti snfnn devrimci gleri, partilerinin nderliinde, Marksizm-Leninizm klasiklerinin dncelerini her zaman klavuz edinmelidirler. Bylelikle, smrye, ezilmeye ve savaa kar uran etin problemlerini ve kapitalizmden sosyalizme geiin karmak sorunlarn alt etmeye g yetirebilir hale gelirler. Karl Marks ve .riedrich Engels, ii snfnn kapitalizmi ykma ve ona bal olan insann insan smrmesine son verme, ii snfnn politik iktidarn kurma ve btn alanlar sosyalist toplumu kurma ve gelitirme savamna yneltme tarihsel zel-grevini akladlar ve gerekelendirdiler. [sayfa 7] Marks ve Engels, ii sn-
Kadn ve Aile
fnn bu tarihsel zel-grevine kadnn zgrletirilmesini ve tam hak-eitliinin gerekletirilmesini de kattlar. Marks ve Engels, 1845 ubatnda kan ilk ortak yaptlarnda, Kutsal Aile ya da Eletirel Eletirinin Eletirisinde, proletaryann kendini zgrletirebileceini ve zgrletirmesi gerektiini ve bununla ayn zamanda burjuva toplumun btn gayri insani yaam koullarnn ortadan kalkacan rettiler. Leninin -tarihsel materyalizmin en derin ve en nemli nermelerinden biri olarak nitelendirdii- ynlar insanlk tarihinin gerek yaratclardr bilgisi de buna balyd. Marks ve Engels, ynlara, kadnlar, topik sosyalist .ouriernin kadnn kurtuluunun ayn zamanda genel kurtuluun doal ls olduu dncesini kattlar. 1848 ubatnda, burjuva devriminin ngnnde yaynlanan Komnist Parti Manifestosunda Marks ve Engels, modern sanayinin yalnzca yaa ve cinse gre eitli giderlere yol aan emek aralar tandn proletaryaya akladlar. Bununla, proletaryaya, kendini yalnz erkekleri iermeyen bir snf olarak kavramann yolunu gsterdiler. Uluslararas i Birlii, Marks ve Engelsin etkisinde, kadn iin demokratik haklar sorunuyla ilgili kararlarnda byk titizlik gsterdi. Bunun zerine Engels, 1884te, ailenin ve kadnn toplumsal konumu ye gelimesi sorununda nemli aklamalar ieren Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni adl nl yaptn ortaya koydu. Engelsin, ana amac Marksist devlet teorisinin ayrntl gerekelerini vermek olan bu almasn, Lenin, modern sosyalizmin temel yaptlarndan biri olarak niteledi. Lenin, bu yaptn, devrimci ii snfnn kadnn zgrlemesi uruna savamn teorik temellerinin salamlatrlmas iin tad ilkesel anlam, bu teorik temellerin, emperyalizme kerte kerte geite kadnlarn retim srecine pek byk lde katlmalaryla ivedi bir kavray gerektirdiklerini de kesinlikle gz nnde tuttu. .riedrich Engels, Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeninde, bu klasik yaptta, ailenin gelimesini ilk olarak tarihsel materyalizmin gr asndan inceleyerek, Karl Marksn bir vasiyetini yerine getirdi. Bununla, ayn zamanda kadnn tarihte ortaya kan ezilmesinin ekonomik temelini [sayfa 8] aklad ve emek aralarnda zel mlkiyetin kaldrlmasn kadnn zgrlemesinin ve hakeitliinin gereklemesinin nkoulu olarak ortaya koymay baard.
Kadn ve Aile
Bylece Engels, Karl Marksn manevi kaltnn koruyucusu ve tamamlaycs olarak, cinslerin tam hak-eitliinin salanmasna ve yeni, sosyalist koullara uygun, iinde karlkl saygnn ve sevginin erkek ile kadnn tam hak-eitliiyle organik olarak gelitii bir aileye giden yolu gsterdi. Emperyalizm anda Marksizmi gelitiregiden, ve proleter devrimin ngnnde devrimci ii snfn iktidar kendi eline almakta glendiren teorik bilgileri edinen ve yayan V. . Lenin, devrimci proletaryann dikkatini kadnn tam hakeitliini gerekletirmenin pratik yanma kuvvetle ekti. Ins Armanda mektuplarnda, proleter ve burjuva gr noktalarnn bu sorunda da kart olduunu ve aksz kkburjuva-aydnsal-kyl, darkafalca ve pis evliliin, akl proleter sivil-evlilikle karlatrlmamas gerektiini aka gsterdi. Gen Sovyet iktidarnn en skntl gnlerinde, Lenin, Byk nisiyatif adl nl almasnda, kadnn ezilmesine tmyle son verilmesi sorununda byk aba harcad ve Sovyet iktidarnn yeryzndeki ilk proleter devletin varlnn daha ilk ylnda yaplanlarla vn duymakta binlerce kez hakl olduunu belirtti. Ama topra eski burjuva yasalarn ve dzenlemelerin molozlarndan ne kadar ok temizlediysek, bunun yalnzca topran ilenmek iin dzlenmesi olduunu, ama henz topra ilemenin kendisi olmadn o kadar iyi anladk.* Marksizm-Leninizm klasiklerinin kadn ve aile zerine syledikleri ve belirttikleri, onlarn toplu yaptnn ayrlmaz bir parasn biimlendirir; bu toplu yaptn zenginliini ortaya karmak bizim iin her zaman yeni grev oluyor. [sayfa 9] JOACHM MLLER
* Bkz: bu yaptn 189. sayfas -Ed.
Kadn ve Aile
KADINLARIN KLASKLERE BORLU OLDUKLARI EY
ELBETTE, Marks kadn sorunuyla dorudan, yalnz onun zerinde durarak uramad. Bununla birlikte, kadnn hak-eitlii iin esiz olan, en nemli olan yapt. Materyalist tarih kavramyla bize kadn sorunu zerine eksiksiz formller vermediyse de, daha iyisini verdi; onlar bulmak ve kavramak iin doru, gvenilir yntemi. Kadn sorununu genel tarihsel gelimesinin ak iinde, tarihsel bamll ve hakll iinde, genel toplumsal balantlarn nda aka anlamamz, onun itici ve srdrc glerini tanmamz, onlarn yneldikleri amalar, ortaya konan problemlerin ancak varlklaryla zme kavutuu koullar bulabilmemizi yalnz materyalist tarih anlay olanakl klar. Ahlaki yasalara ya da tanrsal buyruklara gre yaratlm olan o kadnn ailedeki ve toplumdaki konumunun ncesiz [sayfa 10] ve
10
Kadn ve Aile
sonrasz olduu boinan paralanp toz oldu. Ailenin, br toplum kurumlar ve varlk-biimleri gibi srekli bir olua ve gp gidie urad ve onlar gibi olan ekonomik ilikilerle ve bu ilikilerin destekledii mlkiyet dzeniyle birlikte deitii aka ortaya kt. Ama bu deimeyi yapan, o srada retim tarzn altst eden ve onu ekonomi ve mlkiyet dzenine kart duruma dren ekonomik retici glerin gelimesidir. Sonra, devrimcilemi ekonomik ilikilerin ve balantlarn taban zerinde insanlarn dncesinin devrimcilemesi, toplumsal styapnn kurumlarnda ekonomik temele uygun deitirmeleri yapma, mlkiyet biimleri ve egemenlik ilikileri iinde katlap kalm olan giderme abas tamamlanr. Yardmlaryla bu abay baarya ulatran, snflarn savamlardr. Engelsin ailenin, zel mlkiyetin ve devletin kkeni zerine yapt parlak incelemenin nsznden biliyoruz ki, burada gelitirilmi dnce ak ve gr noktalar byk kesimiyle, Marksn, son derece sadk ve dhi bir vasiyet yerine getiricisi olarak srdrd kaltdr. ...
Clara Zetkin, Ausgewhlte Reden und Schriften, Band I, Berlin 1957, s. 129-220.
Elbette, Lenin kadn sorunu zerine hibir kitap, geni kapsaml hibir inceleme yazmad. Toplumsal problemleri genellikle soyut olarak ele almak, onun tarz deildi. Proleter devrimi yapmak iin nemli olabilen her eyi pek ak, balaml dnr, pek kesin ve belirgin biimde dile getirirdi. Bundan tr, yaptnda, kadnlarn burjuva toplumdaki yzkzartc ve zgr-olmayan konumu ve kadnlarn komnizmin gerekletirilmesi iin belirleyici nemi ile ilgili anlay belli oluverir. ... Lenin iin,... kamusal bir aevinde ya da onun iletilmesinde almaktan byk bir devletin ynetimine kadar, kadnn ev dnda mesleki iler yapmas, yeteneklerini btn toplumsal grevlerde gstermesi, yaln bir kendiliinden anlalrlkt. Lenin, kadnn, toplumsal yaamdaki ibirliinden [sayfa 11] en elverili sonular bekliyordu. Baz toplumsal gereksinmelere ve bunlarn karlanmalarna en uygun aralar ve yollar, toplumsal yaam ieriinin ve biimleriKadn ve Aile
11
nin zenginletirilmesi iin daha iyi bir anlay. Onun iin belirleyici anlam olan, sivrilmi tek tek kadnlarn parlak baarlar deildi, daha ok milyonlarca kadnn, en yaln ve en alak gnll milyonlarca kadnn o grnmeyen gnlk almalaryd. nk Leninde, her zaman, kkte ve en kkte by, btn gren ve onu bununla balants iinde vazgeilmez, nemli bir ey olarak deerlendiren o derine ileyen duyu vard. Savam ve kurulu srasnda bir tek gcn fazla olmadn, ve her eyin devrime ve komnizme yararl klnabileceini kuvvetle duyuyordu. Dolaysyla, kadnlar arasndaki komnist yetitirme ve eitim almasn kentten kye yayma ve partisiz proleter ve kyl kadnlar etkin ibirliine katma zerinde steleyerek durdu. Komnizm, ancak milyonlarca kadnn gnlden istemini ve en azimli etkinliini milyonlarca erkek kardeinin istemi ve etkinliiyle, kendi kuruluu iin kesinlikle Olsun! demeyi gerektiren zorlayc Titan gc halinde birletirirse, kadnlar boyunduruktan kurtarabilir. Bylece ember kapanyor. Leninin kadnn hak-eitlii ve zgrlemesi konusundaki tutumu genel devrimci inancnn ve yaanm devrimci yaptnn organik bir parasdr. nk teoride ve pratikte, ona gre, teori her eyde, eyleme, eylemin kendisiyle birlikte hazrlanmakla anlamdatr. Kadnlarn Lenine ne borlu olduunu tmyle renmek isteyen kimse, onun derlenmi yaptlarnda derinlemeli, ilk ii ve kyl cumhuriyetlerinin birliini yaratm olan Bolevik Partinin ve Komnist Enternasyonalin tarihini incelemelidir. Kadnn zgrlemesi de birlikte olmak zere, insann zledii btn kurtulular iin Leninin ne kadar esiz byklkte ve nemde olduu ancak ve ancak ondan sonra tmyle kavranr. [sayfa 12]
Clara Zetkin, Ausgewhlte Reden und Schriften, Band III, Berlin 1960, s. 170-177.
12
Kadn ve Aile
UZLAMAZ-KARIT SINI.LI TOPLUMLARDA ALIAN KADININ EZLMES VE SMRLMES ZERNE KAPTALST SANAYDE KADIN EME
TAM gelimi proletaryada btn insaniliin, hatta insaniliin grnnn soyutlanmas pratik olarak tamamlanmtr; nk proletaryann yaam koullarnda bugnk toplumun btn yaam koullar, en gayri insani yanlaryla kapsanr, nk proletaryada insan kendisini yitirmi, ama ayn zamanda bu yitiin yalnz teorik bilincini kazanmakla kalmamtr, artk saknlmaz, artk zrsz, kesinlikle baat olan yoksulluk -zorunluun pratik davurumu- ile de bu gayri insanilie dolaysz bakaldrmaya zorlanr, bundan tr proletarya kendi kendini kurtarabilir ve kurtarmaldr. Ama kendi z yaam koullarn ortadan kaldrmadan kendisini kurtaramaz. Bugnk toplumun kendi durumunda kapsanm gayri insani btn yaam koullarn ortadan [sayfa 13] kaldrmadan kendi z yaam
Kadn ve Aile
13
koullarn ortadan kaldramaz. in o etin, ama elikletiren okulundan gemek bouna deildir. u ya da bu proleterin ya da btn proletaryann kendisinin bir an iin neyi ama olarak tasarlad sz konusu deildir. Proletaryann ne olduu ve bu olma gereince tarihsel olarak ne yapmaya zorlanaca sz konusudur. Proletaryann amac ve tarihsel z eylemi, bugnk burjuva toplumun btn rgtlenmesinde olduu gibi, kendi yaam durumunda da aka, geri dnsz olarak gsterilmitir. ngiliz ve .ransz proletaryasnn byk bir kesiminin kendi tarihsel grevini artk bildiini ve bu bilinci en tam akla kavuturmak iin srekli altn burada ortaya koymaya gerek yoktur.
Marks-Engels, Die heilige .amilie, Marks-Engels, Werke, Bd. 2, Berlin 1975, s. 38. K. Marks-.. Engels, Kutsal Aile, Sol Yaynlar, Ankara 1976, s. 62-63.
Burjuvazinin feodalizmi yere sermekte kulland silahlar, imdi burjuvazinin kendisine ynelmitir. Ama burjuvazi kendisine lm getiren silahlar tretmekle kalmad, bu silahlar kullanacak insanlar -modern iileri, proleterleri- de yaratt. Ancak i bulduu srece, emei sermayeyi artrd zaman yaayan proletarya, modern ii snf, burjuvazinin, yani sermayenin gelitii ayn oranda geliiyor. Kendilerini para para satmak zorunda olan bu iiler, br her ticari nesne gibi bir metadrlar ve dolaysyla rekabetin btn deimelerine ve pazarn btn dalgalanmalarna aktrlar. Proleterin ii, makinelerin yaygnlamas ve iblm ile btn bamszln ve onunla birlikte ii iin btn zen-diriciliini yitirdi. Kendisinden yalnzca en basit, en usandrc ve en kolay edinilen el becerisi istenen proleter, makinenin sradan bir eklentisi oluyor. Dolaysyla, iinin yol at giderler, nerdeyse yalnzca kendi beslenmesi ve soyunun oalmas iin gereksinme duyduu geim aralaryla snrlanyor. Ama bir metann, dolaysyla emein fiyat, onun retim [sayfa 14] giderlerine eittir. Bu yzden, iin iren-
14
Kadn ve Aile
lii arttka cret azalyor. stelik, makineler ve iblm hangi oranda artyorsa, ister alma saatlerinin uzatlmasyla, ister belirli bir zamanda karlmas istenen iin hzlandrlmasyla, ister makinelerin hznn artrlmasyla vb. olsun, iin arl da ayn oranda artyor. Modern sanayi ataerkil ustann kk iliini snai kapitalistin byk fabrikasna dntrd. .abrikaya dolumu ii ynlar askerler gibi rgtleniyor. Baya sanayi erleri olarak yetkin bir astsubaylar ve subaylar hiyerarisinin gzetimine sokuluyorlar. Yalnz burjuva snfn, burjuva devletin uaklar deiller, makinelerce, gzeticilerce ve her eyden nce tek tek imalat burjuvalarca her gn ve her saat uzaklatrlyorlar. Bu despotluk, kazanc en son amac olarak ne kadar aka bildiriyorsa, o kadar baya, tiksin, fkelendirici oluyor. El emei ne kadar az beceri ve g harcamay gerektiriyorsa, yani modern sanayi ne kadar geliiyorsa, kadn emei erkek emeinin yerini o kadar ok alyor. Cins ve ya farklarnn ii snf iin artk hibir toplumsal geerlii yoktur. Yalnzca, ya ve cins farklarna gre farkl giderlere yolaan emek aralar vardr.
Marks-Engels, Manifest der Kommunistischen Partei, Marks-Engels, Werke, Bd. 4. Berlin 1959, s. 468-469. Marks-Engels, Komnist Manifesto ve Komnizmin lkeleri Sol Yaynlar, Ankara 1991, s. 117-119.
Analk hukukunun kmesi, kadn cinsinin dnya tarihindeki yenilgisi idi. Erkek evde de ynetimi ele alyor, kadn aalanyor, uaklatrlyor, erkein arzularnn klesi ve yalnzca ocuk yetitirme arac oluyordu. Kadnn bu aalatrlm durumu, zellikle kahramanlk a ve daha ok da klasik a Yunanllarnda aka grld gibi allanp pulland ve gzlerden gizlendi. Zaman zaman da sevimli biimlere brndrld; asla ortadan kaldrlmad. Erkeklerin artk kurulmu olan tartmasz egemenliinin ilk etkisi, o srada ortaya kan ataerkil ailenin arabiiminde [sayfa 15] kendini gsterdi.
Kadn ve Aile
15
.. Engels, Der Ursprung der .amilie, des Privateigentums und des Staats, Marks-Engels, Werke, Band 21, Berlin 1962, s. 61. .riedrich Engels, Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, Sol Yaynlar, Ankara 1990, s. 66.
Btn bu elikileri ieren ve kendisi ailedeki kaba iblmne ve toplumun tek tek ve birbirine kart ailelere ayrlmasna dayanan iblm ile, ayn zamanda iblmnn ve rnlerinin paylam, stelik hem nitel ve hem de nicel eitsiz paylam, ve kadnn ve ocuklarn erkein klesi olduu ailede ekirdei, ilk biimi bulunan mlkiyet dodu. Ailede henz elbette ok kaba, gizli olan klelik, ilk mlkiyettir, stelik burada modern ekonominin mlkiyet tanmna uymaktadr; bu tanma gre mlkiyet yabanc emek-gcne buyurmadr. Ayrca iblm ve zel mlkiyet zde terimlerdir - birinde etkinlikle ilgili olarak bildirilen ayn ey, brnde etkinliin rnyle ilgili olarak bildirilmektedir. Bundan baka, iblm ile, ayn zamanda birbirleriyle ilikili tek tek bireyler ya da tek tek aileler ve btn bireyler arasndaki ortak kar salanmaktadr.
Marks-Engels, Die deutsche Ideologie, Werke, Band 3, Berlin 1959, s. 32-33, K. Marks-.. Engels, Alman ideolojisi [.euerbach], Sol Yaynlar, Ankara 1992, s. 54.
ngilterede alan snflarn tarihi, geen yzyln son yarsnda, buhar makinesinin ve pamuk ileyen makinelerin bulunmas ile balar. Bilindii gibi, bu bulular snai bir devrimi, ayn zamanda btn burjuva toplumu deitiren ve dnya tarihindeki anlam ancak imdi tannmaya balanan bir devrimi balatyordu. ngiltere, grltsz olduu kadar zorlu olan bu devrimin klasik yeridir, ve ngiltere, bundan [sayfa 16] tr, onun balca sonucunun, proletaryann geliimi iin de klasik lkedir. Proletarya yalnz ngilterede btn
16
Kadn ve Aile
ilikileri iinde ve btn yanlaryla incelenebilir. Burada, imdilik, bu devrimin tarihiyle, bugn ve gelecek iin byk anlamyla ilgilenmiyoruz. Bunun ortaya konmas, ileriye, geni kapsaml bir almaya braklmak gerekir. u anda ngiliz proletaryasnn bugnk durumunun anlalmas iin gerekli olan ardan olgularn anlalmasyla, az ile yetinmeliyiz. Makinelerin yaygnlamasndan nce hammaddenin eirilmesi ve dokunmas iinin evinde oluyordu. Erkein dokuduu veya aile babas kendisi ilemiyorsa sattklar iplii kadn ve kz ocuklar eiriyorlard. Bu dokumac aileler ounlukla krda, kentlerin yaknlarnda yayordu, ve cretleriyle ok iyi geinebiliyordu, nk yerli pazar henz kuma talep eder durumdayd, hatta hemen hemen biricik pazard ve rekabetin yabanc pazarlarn ele geirilmesiyle, ticaretin genilemesiyle daha sonra birdenbire doan gc ii cretini henz duyulur lde etkilemiyordu. Onun iin yerli pazarda nfusun yava yava oalmasna ayak uyduran ve btn iilere i salayan srekli bir talep artmas oluyor, ve bir de, iilerin konutlarnn krsal dankl yznden birbirleriyle sert bir rekabete girmeleri olanakszlayordu. Dolaysyla, dokumac ounlukla biraz para biriktirecek ve bo zamanlarnda -ve istediinden ok bo zaman vard, nk diledii zaman ve diledii srece dokuyabiliyordu- ileyecei kk bir arazi kiralayabilecek durumdayd. Elbette kt bir iftiydi ve tarm iletmesini ilgisizce ve fazla gerek-gelir salamakszn ynetiyordu; ama gene de hi deilse bir proleter deildi, bir ngilizin dedii gibi, anayurdunun topranda dikili bir kaz vard, yerleikti ve toplumda imdiki ngiliz iisinden bir basamak daha yukarda bulunuyordu. iler bu tarzda pek rahat bir varlk iinde bitki gibi yayor ve tam dindarlk ve saygnlk iinde namuslu ve erinli bir mr geiriyorlard, maddi durumlar ardllarnnkinden ok daha iyiydi; fazla almay gereksinmiyorlar, dilediklerinden ounu yapmyorlard, ve gene de gereksindikleri eyi kazanyorlard, bahelerinde ya da tarlalarnda salk iinde almak iin bo zamanlar, kendileri iin artk dinlence [sayfa 17] olan bir ileri vard, ve bundan baka komularnn dinlencelerine ve elencelerine de katlabiliyorlard; ve btn bu elenceler, kiy (Kegel), top oyunu vb., vcutlarnn salkl kalmasna ve kuvvetlenmesine yardm ediyordu. ounlukla kuvvetli, vcutlarnda kyl komularnnkinden az fark grlen
Kadn ve Aile
17
ya da hi fark grlmeyen iyi gelimi kiilerdi. ocuklar temiz kr havasnda yetiiyor, ve alma srasnda ana-babalarna yardm edebildikleri zaman bu yardm bile arada bir oluyor, ve sekiz ya da oniki saatlik bir ignnden szedilmiyordu. Bu snfn ahlaki ve zihn karakterinin ne olduu kestirilebilir. plik ve kuma cretin denmesi karlnda gezici araclara verildii iin asla iine adm atmadklar kentlerden yaltlmlard, yle yaltlmlard ki, kentlerin pek yaknnda oturan yal kiiler, sonunda makinelerle kazanlarndan yoksun braklncaya ve kentlerde kendilerine i aramak zorunda kalncaya kadar asla kente adm atmyorlard; onlar, kiraladklar kk araziler dolaysyla zaten ounlukla dolaysz bal olduklar kr insanlarnn ahlaki ve zihn aamasnda bulunuyorlard. Sguirelerine -yrenin en byk toprak beyine- doal stleri gzyle bakyor, ondan t istiyor, kk anlamazlklarn zm iin ona bavuruyor ve bu ataerkil ilikinin birlikte getirdii btn onuru ona veriyorlard. Saygdeer kiiler ve iyi aile babalar idiler, ahlaksz olmak iin hibir neden bulunmadndan ahlakl yayorlard, nk yaknlarnda hi bir meyhane ve kt ev yoktu, ve nk arada bir yannda az kuruluunu giderdikleri hanc da sayg-deer bir adamd ve, ounlukla, iyi biraya, iyi dzene ve iini erken bitirmeye nem veren byk bir iftiydi. ocuklar btn gn evde, yanlarndayd ve onlar eslek (muti) ve Tanr korkusu iinde yetitiriyorlard; ocuklar kendileri evli olmadklar srece ataerkil aile ilikisi bozulmadan kalyordu; genler, evleninceye kadar, krsal yaamn yalnl ve oyun arkadalarnn gveni iinde yetiiyorlard, ve evlilikten nce cinsel iliki hemen hemen genellikle oluyor idiyse de, bu gene de, ancak evliliin ahlaki ykmleri her iki tarafa tannd zaman oluyordu, ve bunu izleyen evlenme her eyi gene ayn duruma getiriyordu. Szn ksas, o zamanki ngiliz sanayi iileri, Almanyada urada burada hl grld gibi, ruhsal [sayfa 18] etkinlik gstermeksizin ve yaam durumlarnda zorlu alkantlar olmakszn, yaltlmlk ve yalnzlk iinde, ayn tarzda yayor ve dnyorlard. Az okuyabiliyor ve daha da az yazabiliyor, aksatmadan kiliseye gidiyor, politika yapmyor, dedikodu etmiyor, dnmyor, bedensel ilerden holanyor, ata kalt vecdle okunan incili dinliyor ve yetingen alakgnlllkleriyle toplumun saygn snflaryla ok gzel geinip gidiyorlard. Ama bu yzden ruha lydler, yalnz kk zel karlar, dokuma
18
Kadn ve Aile
tezghlar ve bahecikleri iin yayor ve darda insanln geirmekte olduu byk kayg zerine hibir ey bilmiyorlard. O sessiz bitkisel yaamlarnda rahatlarna bakyorlard ve sna devrim olmasayd bu kukusuz ok romantik-ho, ama bir insana yaramayan varlktan asla syrlmazlard. Pek insan deillerdi, tersine, o zamana kadar tarihe yn vermi az sayda aristokratn hizmetinde alan baya makinelerdi; sna devrim de yalnzca sonucu tamamlad: iileri dpedz makineler haline getirdi ve bamsz almann son kalntsn da onlarn elinden ekip ald, ama bylelikle onlar, dnmeye ve insanca bir yer istemeye de zendirdi. .ransada politika nasl idiyse, ngilterede sanayi ve [bu] sonuncular batan snflarn genel insani karlar karsnda duygusuzluk iinde tarihin akn sna frlatan burjuva toplumun davran da kesinlikle yleydi.
.. Engels, Die Lage der arbeittenden Klasse in England, K. Marks-.. Engels, Werke, Bd. 2, Berlin 1957, s. 237-239.
Makinelerin yaygnlamasyla proletaryann nasl yaama arldn yukarda grdk. Sanayinin abuk genilemesi insan gerektiriyordu; emek creti ykseldi, ve bundan tr tarmsal blgelerden kentlere doru ii alaylar yryordu. Nfus hzla oalyordu ve hemen hemen her artma, proleterler snfn bytyordu. Onun iin rlandada daha 18. yzyln balarndan beri snflatrc bir durum ortaya kmt; ngiliz barbarl yznden kan eski ayaklanmalarda onda-birinden ou krlm olan nfus, zellikle sanayinin ok sayda rlandaly ngiltereye ekme atlm balayalberi, burada da hzla artyordu. Bylece Britanya [sayfa 19] devletinin byk fabrika ve ticaret kentleri douyordu, ve oralarda nfusun en az drtte- ii snfndand ve kk-burjuvazi ancak bakkallardan ve ok ok az sayda zanaatlardan oluuyordu. nk yeni sanayi nce nasl avadanlklar makinelere ve ilikleri (atlyeleri) fabrikalara -ve bylelikle alan orta-snf alan proletaryaya, imdiye kadarki byk tacirleri fabrikaclara dntrd ve bylelikle nemli olduysa; burada da artk kk orta-snf nasl yerinden oldu ve nfus iiler ve kapitalistler kartlna indirgendiyse, ayn ey, dar anlamda sanayinin dndaki alanda, zanaatlarda ve hatta ticarette
Kadn ve Aile
19
oluyordu. Bir zamanlarn ustalarnn ve kalfalarnn yerini, byk kapitalistler ve kendi snflarnn yukarsna kma umudu asla bulunmayan iiler alyordu; ilikler fabrika boyutlarna karlyor, iblm tam anlamyla uygulanyor ve byk kurumlara kar rekabet edemeyen kk ustalar proleterlerin snfna drlyordu. Ama ayn zamanda, imdiye kadarki ilik dzeninin ortadan kaldrlmasyla, kk-burjuvazinin ykmyla, iinin elinden btn burjuvalama olanaklar alnyordu. imdiye kadar onun herhangi bir ite yerleik usta olmak, daha sonra belki kalfalar edinebilmek umudu her zaman vard; ama imdi, ustann kendisini byk fabrikaclarn yerinden ettii yerde, bamsz bir ilik altrmann byk sermaye gerektirdii yerde, proletarya, eskiden ounlukla burjuvaziye yalnz bir geit iken, artk nfusun gerek, kalml bir snf oluyordu. Bununla birlikte imdi proletarya ilk olarak bamsz davranlara giriebilecek durumdayd.
.. Engels, ayn yapt, s. 250-251.
Her byk kentte alan snfn yld bir ya da birok kt semt vardr. Yoksulluk, sapa sokakklarda sk sk zenginlerin saraylaryla zgrce yanyana oturmakta ise de, ona, genellikle, mutlu snflarn gzlerinden uzakta, elinden geldiince kendi bann aresine bakabilecei ayr bir yer gsterilmitir. Bu kt semtler ngilterede btn kentlerde olduka eit yerletirilmitir - en kt evler, kentin en kt kesimindedir; ou, belki bodrumlarnda da oturulan [sayfa 20] ve her yerde dzensiz kurulmu iki ya da tek katl tula yaplar uzun sralar halindedir. Bu -drt odal ve tek mutfakl evcikler yazlk evler diye anlr ve btn ngilterede - Londrann birka kesimi ayr tutulursa -alan snfn genel konutlardr. Caddeler allageldii zere kaldrmz, eri-br, pis, bitkisel ve hayvansal artklarla dolu akntsz ya da lamszdr, onun iin de srekli, pis kokulu irkef ukurlaryla doludur. Bu yzden btn mahallelerin kt, karmakark yapl havalanmay gletirir ve burada dar bir alanda birok insan yaad iin, bu ii evrelerinde nasl bir havann ar bast kolayca kestirilebilir. Caddeler ayrca, gzel havalarda amar kurutmaya yarar; evden eve karlkl
20
Kadn ve Aile
ipler balanr ve slak amarlar onlara aslr. Bu kt semtlerin birkan inceleyelim. Londra ve Londrada imdi, sonunda, bir ift geni caddeyle almak ve yklmak zorunda kalman nl Kargalk (rookery), St. Giles, bata gelir.* Bu St. Giles, kentin en kalabalk, Londrann gzel dnyasnn akt gzalc, geni caddelerle kuatlmtr, Oxford Streete, ve Negent Streete, Trafalgar Meydanna ve Stranda pek yakn kesiminin ortasndadr. Yksek, -drt katl evlerden, dar eri-br ve pis caddelerden dzensiz bir yndr; bu caddelerde en az kentin anayollarndaki kadar canllk vardr; yalnz, St. Gileste grlen insanlarn hepsi alan snftandr. Caddelerde pazar kurulur, sepetlerle sebze ve meyve, elbette hepsi kt ve yenilmez halde, geii daha da gletirir, ve onlardan, kasap dkkanlarndan olduu gibi, iren bir koku yaylr. Bodrumdan tavanarasna kadar oturulan evler, dtan da iten de pistir, ve ilerinde hi kimse oturamaz gibi grnr. Ama bu, caddeler arasnda kalan, evler arasndaki rtl geitlerden girilen ve pisliin ve ykntnn btn tasarlamalar at dar avlulardaki ve sokakklardaki konutlara gre hi bir ey deildir hemen hemen hibir pencere cam grlmez, duvarlar dklmektedir, kap pervazlar ve pencere ereveleri krk ve balantszdr, eski tahta kaplar birbirine [sayfa 21] aklmtr ya da hi kap yoktur burada, bu hrszlar semtinde kap da gereksizdir, nk alnacak hi bir ey yoktur. Her yerde pislik ve kl ynlar vardr, ve kap nne dklen pis svlar iren kokulu irkef ukurlarnda toplanr. Burada yoksullarn en yoksullar, en dk cretli iiler hrszlarla, dolandrclarla ve fuhu kurbanlar ile birlikte karmakark yaarlar - ou rlandaldr ya da rlandallarn torunlardr, ve kendilerini kuatan ahlaki kntye henz dmemi olanlar da gnden gne batmakta, yoksulluun, pisliin ve kt evrenin ahlakszlatrc etkilerine kar koyma gcn gnden gne yitirmektedirler. Ama St. Giles, Londrann biricik kt semti deildir. O korkun caddeler anda evleri henz insana yarar konutlarda oturma olana bulunan herkes iin kt olan yzlerce ve binlerce
* Bunun ardndan anlatlanlar yazdktan sonra, Illuminated Magazinede (Ekim 1844), Londradaki ii blgeleri zerine bir makale gzme arpt. Bu makale, anlattklarmla birok yerde szck szck, ama olguya gre her yerde tmyle uyuuyordu. Bal yleydi:... [Yoksullarn Konutlar, Bir Tp Doktorunun Not Defterinden].
Kadn ve Aile
21
gizli sokak ve sokakk vardr - ou zaman zenginlerin gzalc evlerinin hemen yanbanda en ac yoksulluun, snd byle keler bulunur. Nitekim ksa bir sre nce, Portman Squarein, ok sekin bir meydannn yanbandaki bir blge, kukulu bir lmn soruturulmas dolaysyla, pislikten ve yoksulluktan ahlakszlam bir rlandallar srsnn barna olarak niteleniyordu. Modaya uygun olmamakla birlikte gene de sekin olan Long Acre vb. caddelerde, ilerinden hastalkl ocuklarn ve yar a, pejmrde kadnlarn gn na ktklar bir sr bodrum-konut bulunur. Drury Lane Tiyatrosunun -Londrann ikinci tiyatrosu- hemen yanbanda, btn kentin en kt caddelerinden birka -Charles, King ve Parker Street- vardr; bu caddelerdeki evlerde bile, bodrumlardan tavanaralarna kadar, pek yoksul aileler oturmaktadr. Westminsterdeki St. John ve St. Margaret kilise blgelerinde 1840ta, statistik Derneinin dergisine gre, 5.294 konutta -onlara bu ad yararsa- 5.366 ii ailesi oturmaktadr - erkekler, kadnlar ve ocuklar, toplam 26.830 kii, ya ya da cins fark gzetilmeden bir araya ylmtr, ve yukardaki aile saysnn drtte-nn yalnz bir tek odas vardr. Aristokrat St. George kilise blgesinde, Hanover Squarede, gene ayn kaynaa gre, 1.465 ii ailesi, toplam 6.000 kii, ayn koullarda yaamaktadr - burada da toplam ailelerin te-ikisinden ou birer odaya tklmtr. Ve kendilerinde hrszlarn bile [sayfa 22] alnacak hibir ey bulmad bu mutsuzlarn yoksulluu mlk sahibi snflarca yasal yollardan nasl da smrlmektedir! Hemen yukarda anlan Drury Lane yaknndaki iren konutlar iin u kiralar denmektedir: haftada, iki bodrum-konut 3 ilin (1 Taler), bir oda, zeminde 4 ilin, bir kat yukarda 4 ilin, iki kat yukarda 4 ilin, tavanarasnda 3 ilin - dolaysyla, alktan kvranan kiraclar, yalnz Charles Streette evsahiplerine ylda 2.000 sterlin (14.000 Taler) hara, ve West-minsterde, anlan 5,366 aile, hep birlikte, ylda 40.000 sterlin (270.000 Taler) kira demektedir. En byk ii evresi, Towerin dousunda, Londra iilerinin ana kitlesinin topland Whitechapel ile Benthnal Greende bulunmaktadr. Benthnal Greende St. Philip Rahibi bay G. Alstonun kendi kilise blgesinin durumu zerine sylediklerini dinleyelim. 2.795 ailenin ya da yaklak 12.000 kiinin barnd 1.400 ev vardr. Bu kalabalk nfusun oturduu alan 400 yarda (1.200 ayak) kareden daha azdr, ve byle bir ar kalabalkta, bir erkei, kars,
22
Kadn ve Aile
drt-be ocuu ve bazan dede ve nine ile birlikte iinde altklar, yedikleri ve uyuduklar on-oniki ayak karelik [9-10 metre karelik], bir tek odada grmek allmam bir ey deildir. nanyorum ki, Londra piskoposu bu son derece yoksul cemaate dikkati ekmeden nce, kentin bat ucundaki insanlar onlar Avustralya ya da Gneydenizi-adalar yerlilerinden daha az biliyorlard. Ve bu mutsuzlarn aclarn bir kez kendi gzlerimizle grrsek, onlar yoksul sofralarnn banda gizlice dinlersek ve hastalktan ya da isizlikten kvranrlarken grrsek, yle bir aresizlik ve yoksunluk ile karlaacaz ki, bizimki gibi bir ulus byle eylerin olabilmesinden utan duymak gerekir. .abrikalarn en kt durumda olduu yl boyunca Huddersfield yaknnda rahiptim; ama yoksullarn Benthnal Greendekinden daha derin bir aresizliini asla grmedim. Btn evrede on aile babasndan birinin bile i giysisinden baka giyecei yoktur, o da olabildiince kt ve yrtk prtktr; hatta ounun geceleri bu paavralardan baka yorgan ve ot ve tala dolu bir uvaldan baka dei yoktur. Bu konutlarn i grnnn nasl olduunu da yukardaki betimlemeden anlyoruz. Ama, yollar arada bir bu proleter konutlarndan birkana den ngiliz devlet grevlilerini [sayfa 23] gene de izleyelim. Grevli bay Carterin 16 Kasm 1834te Ann Galwayn cesedi zerinde yapt bir kukulu lm aratrmas vesilesiyle gazeteler lnn konutu zerine unlar yazyor: Ann Galway Londra, Bermondsey Street, White Lion Court 3 numarada, kocas ve 19 yandaki oluyla birlikte, iinde ne karyola, ne yatak, ne de baka bir mobilya bulunmayan kk bir odada yayordu. Olunun yannda, hemen hemen plak olan vcuduna serpitirilmi bir ty ynnn zerinde -nk ne yorgan vard, ne de yatak araf-lm, yatyordu. Tyler btn vcuduna ylesine yapmt ki, hekim onlar temizlenmeden cesedi inceleyemedi, ve sonunda cesedi kupkuru ve asalak bcek srklar iinde buldu. Odada demenin bir kesimi sklmt ve aile o delii ayakyolu olarak kullanyordu. 15 Ocak 1844 Pazartesi gn, Londra, Worship Street polis mahkemesine iki olan getirildi; nk olanlar alk yznden bir dkkndan yar-pimi bir sr aya alm ve hemen yemilerdi. Yarg olay daha ok aydnlatmak gereini duydu, ve grevli polislerden aadaki bilgiyi ald: Olanlarn anas, sonradan polis olan
Kadn ve Aile
23
bir eski askerden dul kalmt ve kocasnn lmnden beri dokuz ocuu ile ok g geiniyordu. Pools Place, Quaker Street, Spitalfields, n2de pek byk bir yokluk iinde yayordu. Grevli polis geldii zaman, onu ocuklarndan altsyla birlikte, oturmalksz iki hasr sandalye saylmazsa mobilyasz, iki baca krk bir masa, krk bir fincan ve kk bir tabak bulunan kk bir arka odada, tam anlatld gibi buldu. Ocakta bir kvlcmlk ate bile yoktu, ve kede bir kadnn nln doldurabilecek byklkte, ama btn aileye yatak olan pek eski bir yn paavra vard. Yorgan olarak stlerinden dklen giysilerinden baka hibir eyleri yoktu. Zavall kadn, ona, yiyecek almak iin geen yl yatan satmak zorunda kaldn syledi; yatak araflarn biraz yiyecek iin bakkala rehin etmi, szn ksas yalnz ekmek almak iin her eyi satmas gerekmiti. Yarg kadna sadaka kutusundan nemlice bir yardm salad. 1844 ubatnda altm yanda bir dul kadn, Theresa Bishop, 26 yandaki hasta kzyla, Marlborough Street polis mahkemesinin merhametine snd. Grosvenor Square, [sayfa 24] Brown Street, n5te bir dolaptan daha byk olmayan, iinde bir tek mobilya bulunmayan kk bir arka odada oturuyordu. Bir kede zerinde ikisinin de yatp uyuduu birka paavra vard; bir sandk hem masa hem de sandalye iini gryordu. Ana, oda temizleyerek bir eyler kazanyordu; ev-sahibinin anlattna gre, 1843 Maysndan beri bu durumda yayorlard; ellerinde kalan her eyi para para satmlar ya da rehine koymulard, ve byle olduu halde asla kiralan dememilerdi. Yarg sadaka kutusundan onlara bir ngiliz liras verdirdi. Londral btn iilerin yukardaki aile kadar yoksulluk iinde yaadklarn ne srmyorum; ok iyi biliyorum ki, birinin toplumca bylesine kyasya ayaklar altna alnd yerde, onun durumu daha iyidir - ama, alkan ve namuslu Londrann btn zenginlerinden daha namuslu ve saygdeer binlerce ailenin bu bir insana yaramayan durumda bulunduunu ve her proleterin, hi istisnasz, kendi suu olmadan ve btn abalarna karn ayn talihsizlie urayabileceini ne sryorum....
24
Kadn ve Aile
... bundan tr fabrika iilerine o kadar ok verilmelidir ki, ocuklarn olaan i iin yetitirebilsinler - ama daha fazlas da verilmemelidir ki, ocuklarnn cretinden vazgemesinler ve ocuklar baya iiden baka bir ey olmasnlar. Burada da snr, en dk cret, grelidir (relative); ailedeki herkes alnca, bir tek kiinin geimi iin daha az gereksinir; ve creti byk lde drmede yararlanmak iin burjuvazinin makinelerde altrd kadnlar ve ocuklar ilendirme ve onlarn emeklerim krllatrma frsat vardr. Elbette her ailede herkes alacak gte deildir, ve byle bir aile tmyle, alacak gte olan bir aileye gre hesaplanan en dk cretle almak isteseydi, geinmekte glk ekerdi; onun iin cret burada bir ortalama oluturur, bu ortalama cretle tmyle alacak gte olan aile epeyce iyi geinirken, alacak gteki yeleri daha az olan epeyce kt geinir. [sayfa 25]
.. Engels, ayn yapt, s. 308.
spirtolu ikilere dknln yannda seksel ilikilere dknlk birok ngiliz iisinin balca kusurudur. Ama bu da, bu zgrlkten yararlanma arac olmayan, kendi haline braklm bir snfn durumundan zorunlu olarak doan bir sonutur. Burjuvazi onlara bir yn yorgunluk ve ac yklerken, yalnz bu iki hazz brakmtr, ve bunun sonucu, iilerin yaamdan bir eyler almak iin, btn hrslarn bu iki hazda younlatrmalar ve kendilerini onlara an ve eh kuralsz tarzda vermeleridir. nsanlar ancak hayvana yaraabilecek bir duruma drlrse, onlara bakaldrmaktan ya da hayvanlamaktan baka hibir ey kalmaz. Ve stelik burjuvazinin namuslu kesimi bile orospuluun dolaysz artmasna yardm ederse -her akam Londra caddelerini dolduran 40.000 zevk kadnndan* ka erdemli burjuvalarla yayor?- bu orospularn ka, yaamak iin vcutlarn yoldan geenlere satmak zorunda olmalarn, bir burjuvann batan karmasna borludur? Demek ki, onla* Sheriff Alison, (The) Princ(iples) of Population, vol. II.
Kadn ve Aile
25
rn hi deilse iileri seksel kabalklarndan tr knamaya elbette haklar vardr.

Toplumsal dzenin nimetlerinden yararlanmakszn onun btn sakncalarn gslemek zorunda olan bir snftan, bu toplumsal dzenin yalnzca dmanln gren bir snftan, bu toplumsal dzeni saymas hl istenmeli midir? Bu, gerekten ok ey istemek olur. Ama ii snf, bu toplumsal dzen varolduka ondan kurtulamaz ve birey ii ona bakaldrrsa, en byk zarar grr. Bylece toplumsal dzen aile yaamn ii iin hemen hemen olanakszlatrr; gece barnmaya elverisiz, kt denmi ve ou zaman dam akan ve stlmayan, oturulmaz, pis bir ev, insan dolu odada nemli bir hava; erkek, belki kadn ve byk ocuklar da, hepsi btn gn ayr yerlerde almakta, birbirlerini yalnz sabahlar ve akamlar grmekte - konyak imeye [sayfa 26] srekli ayartlma bu yzdendir; bu koullarda aile yaam olabilir mi? i gene de ailesini brakamaz, ailesiyle yaamak zorundadr, ve bunun sonular yetikinlerin de ocuklarnn da en byk lde ahlakszlamasna yolaan, ard aras kesilmeyen aile dertleri ve evsel anlamazlklardr. Btn evsel devlerin savsaklanmas, zellikle ocuklarn yzst braklmas, ngiliz iileri arasnda ok fazla yaygndr ve toplumun varolan kurumlarnca zorla yaratlmaktadr. Ve byle yabanl bir tarzda, ana-babalarna olduklarndan daha ok ilgili olduklar ahlakszlatrc ortamda yetien ocuklar daha sonra hl iyi ahlakl olabilirler mi? Kendini beenmi burjuvann iiden istedii gerekten bnce deil mi?
Elbette, burjuvazi, belirli, genel snai gelimeye elverili koullarda hammaddenin ucuzlad her meta fiyat dmesinde, t-
26
Kadn ve Aile
ketimin ok arttn ve yeni fabrikalarn kurulduunu sylerken hakldr; ama bunun dndaki her sz bir yalandr. .iyat dmnn bu sonularnn grlmesine, yeni fabrikalarn kurulmasna kadar uzun yllar getiini hi hesaba katmyor, makinelerdeki btn iyiletirmelerin, gerek, yorucu ii makineye gittike daha ok yklediini ve bylece yetikin erkeklerin iinin, zayf bir kadnn veya bir ocuun bile yar ya da te-bir cretle pekl yaplabilecei basit bir gzetime dntn susarak geitiriyor.
Makinelerin yetikin erkek emeinin yerini gittike daha ok almas olgusunu biraz daha yakndan grelim. Makine bandaki emek, eirmede de dokumada da, aslnda kopan iplikleri balamaktan baka bir ey deildir, nk makine btn br ileri yapar; bu i, kuvvet gerektirmez, ama daha byk parmak kvrakl gerektirir. Erkekler bu i iin yalnzca gereksiz de deildir, tersine, ellerinin kuvvetli kas ve [sayfa 27] kemik geliimi dolaysyla kadnlardan ve ocuklardan daha da az uygundurlar ve pek doal olarak bu trl ilerde yerlerini onlara kaptrmaktadrlar. Ellerin etkinlii, kuvvet kullanm, su ve buhar gcyle ileyen makinelere ne kadar ok geerse, o kadar az erkek altrmak gerekir, ve kadnlar ve ocuklar zaten daha ucuz olduklar ve, sylendii gibi, bu i dallarnda erkeklerden daha iyi altklar iin, onlara i verilir. plik fabrikalarnda, eirme makinelerinin banda yalnz kadnlar ve kzlar, krk makinelerinin banda yetikin bir erkek (ki onun da yerini gelimi krklar almaktadr) ve pek ou ocuk veya kadn, bazan da 18-20 yalarnda gen erkekler olan birok iplik balayc, urada burada da ekmeinden olmu yal bir ipliki grlr.* Dokuma tezgahlarnn banda ounlukla 15-20 yalarnda ve daha yal, ama seyrek olarak yirmi bir yan ancaya kadar ibanda
* Lancashirede pamuk ileyim dallarnn birkanda emek cretiyle ilgili durum abucak deiti; para bana ve baka trl alan ve haftada 8 veya 9 shillingden ok kazanmayan 20-30 ya arasndaki yzlerce gen erkein yannda, ayn at altnda, 10-20 shilling haftalkla alan 15 yanda olanlar ve 16-20 yalarnda gen kzlar var. .abrika Denetisi L. Hornerin raporu, Ekim 1844.
Kadn ve Aile
27
kalan kadnlar alr. Kaba eirme makinelerinde bile yalnz kadnlar, gerekli ise havalandrma makinelerini bilemek ve temizlemek iin birka erkek almaktadr. Btn bunlardan baka fabrikalarda makaralar (bobinleri) takp karmak iin birtakm ocuklar (dofferler) ve odalar gzetmek iin birka yetikin erkek, buhar makinesi, marangozluk, kapclk, vb. iin bir mekaniki ve bir makineci vb. altrlmaktadr. Ama asl ii kadnlar ve ocuklar yapmaktadr. .abrikaclar bunu da yalanlamaktadrlar ve geen yl, makinelerin erkeklerin yerini almadn kantlamak amacyla anlaml tablolar yaymlamlardr. Bu tablolardan, btn fabrika iilerinin yardan biraz ounun (%52) kadn ve yaklak %48inin erkek olduu, ve bu iilerin yardan ounun 18 yan zerinde bulunduu ortaya kmaktadr. Bu kadar ok iyi. Ama sayn fabrikaclar yetikinlerin kann erkek ve kann kadn olduunu bize sylemekten kanmaktadrlar. nemli nokta da budur. Bundan baka besbelli mekanikileri, marangozlar ve fabrikalar ile herhangi bir ilikisi bulunan yetikin erkekleri, belki de yazclar vb. birlikte saymakta, ve gene de btn [sayfa 28] gerei syleme cesaretini gstermemektedirler. Bu bildiriler genellikle yanllklarla doludur ve uzmanlar iin ok ey kantlayan ve uzman olmayanlar iin hibir ey kantlamayan hileli ifadeleri ve ortalama hesaplar iermektedir, en nemli noktalar gizlemekte ve yalnz bu fabrikaclarn krln ve namussuzluunu kantlamaktadr. Lord Ashleyin 15 Mart 1844te Avam kamarasnda on saatlik [alma] nergesiyle ilgili konumasndan birka alnt yapalm. Lord Ashley burada alanlarn ya ve seks ilikisi zerinde durmaktadr ve verileri zaten ngiliz fabrika sanayiinin bir kesimiyle ilgili olan fabrikaclar imdiye kadar bunlar yalanlamamlardr. Britanya mparatorluunun 419.590 fabrika iisinden (1839da) 192.887si, nerdeyse yars, 18 yandan kkt ve 242.296s kadnd ve bunlarn da 112.192si 18 yan altndayd. Demek ki, geri kalan 80.695 erkek ii 18 yan altndayd ve 96.599 yetikin erkek ii vard ya da bunlarn toplam % 23 -genel toplamn tam drtte-biri bile deil- idi. Pamuklu fabrikalarnda iilerin %56, ynl fabrikalarn da %69si, ipekli fabrikalarnda %70si, keten iplikhanelerinde %70si kadn ve kzd. Bu saylar yetikin erkek iilerin iten karldn belgelemek iin sunulmutur. Ama bunu kantlanm grmek iin yalnzca yakndaki en iyi fabrikaya gitmek yeter. Bundan
28
Kadn ve Aile
tr, iiler iin en ykc sonulara yolaan, onlara zorla kabul ettirilen kurulu toplumsal dzenin deitirilmesi gerekir. Kadnlarn almas her eyden nce aile balann koparr; nk kadn gnde 12-13 saatini fabrikada geirirken ve erkek de ayn ya da baka bir yerde alrken, dardaki ocuklarn hali ne olur? ... Annelerin almasyla genel kk ocuk lmlerinin artt besbellidir ve olgularla, btn kukularn tesinde, kantlanmtr. Kadnlar doumdan -drt gn sonra gene fabrikaya dnmekte ve ocuklarn elbette evde brakmakta; yemek saatlerinde ocuk emzirmek ve o arada kendileri de bir eyler attrmak iin evlere komak zorunda kalmaktadrlar - ocuklarn nasl emzirilmek gerektii bellidir.
.. Engels, ayn yapt. s. 366-368.
Bundan baka, fabrika kulluunun patrona her kulluk gibi, ve hatta daha ok, Jus primae noctis* balad bellidir. [sayfa 29] Bu ilikide fabrikac, kadn iilerinin vcutlar ve albenileri zerinde efendidir. ten kovma, el dememi kalmak iin zaten nemli hibir gerekesi olmayan kzlarn ... btn direncini krmak iin ye-terli cezadr. .abrikac yeterince aalk ise ... fabrikas ayn zamanda haremidir; ve btn fabrikaclarn haklarn kullanmamas, kzlarn durumunu asla deitirmez. .abrika sanayiinin balanglarnda, fabrikaclarn pek ou toplumsal ikiyzll bilmeyen ve dikkate almayan yeni trediler iken, hibir eyin kazanlm haklarnn kullanmn engellemesine izin vermediler. .abrika iinin kadnn fiziksel durumundaki etkilerini anlamak iin, nce ocuklarn iini ve iin niteliim gz nnde bulundurmak gerektir. Yeni sanayinin balangcndan beri, ocuklar fabrikalarda altrld; nceleri aa yukar yalnzca daha sonra bytlen makineler kk olduu iin altrldlar; ve hatta fabrikaclarn uzun yllar iin rak olarak alay alay kiraladklar ocuklar slahevlerinden alnd. ocuklar topluca barndrlp giydirildiler ve elbette kendilerine en byk kaytszlk ve barbarlkla davranan patronlarnn tam anlamyla kleleri idiler. Daha 1796da, in* lk gece hakk. -.
Kadn ve Aile
29
san isyan ettiren bu sisteme gsterilen ak honutsuzluu Dr. Percival ve Sir R. Peel (imdiki bakann babas ve pamuk fabrikacs) ylesine etkili dile getirdiler ki, parlamentodan bir Apprentice-bl (raklar yasas), kt, bylece en ok tepki uyandran ktye kullanmlar durduruldu. Giderek zgr ii rekabeti dodu ve btn raklk sistemini geersizletirdi. .abrikalar da giderek daha ok kentlerde kuruldu, makineler bytld ve iyerleri daha havalanr ve salkl hale getirildi; yetikin ve gen kimseler de giderek daha ok i buldular, ve bylece alan ocuklarn oransal says biraz azald, ve ie balama ya biraz byd. 8-9 yandan kk ocuklarn altrlmas gittike azald. Daha sonra, greceimiz gibi, yasama erki ocuklar burjuvazinin para hrsndan korumak iin birok kez ie kart. i ve zellikle fabrika iisi ocuklar arasndaki lmlerin okluu, onlarn ilk yalarda karlatklar durumun elverisizliine yeterli kanttr... [sayfa 30]
.abrika iinin kadn vcuduna etkisi de tmyle kendine zgdr. Uzun alma zamannn yolat biim bozulmalar kadnlarda ok daha ciddi olmaktadr; ksmen yanl, oturuun ve leen kemiinin kendi geliiminin, ksmen de omurgann alt kesiminin erilmesinin yolat kala arplmalar bu nedenlerden tr sk sk grlmektedir. Dr. Loudon raporunda diyor ki: Bir kala arplmas ve baka birka hastalk rnei ile karlamad isem de, bu eyler her hekimin byle uzun bir alma zamannn ocuklardaki olas sonularna rnek gstermesi gereken eittendir, ve ayrca en gvenilir tp adamlarnca dorulanmaktadr. Kadn fabrika iilerinin br kadnlardan daha g doum yaptklarna, sk sk da ocuk drdklerine birok ebe ve doum yardmcs tanklk etmektedir, rnein Dr. Hawkins, evid., s. 11 ve 13. Bu yetmiyormu gibi, btn fabrika ilerindeki kadnlar topluca genel zafiyet ekmekte ve, gebe iken, doma saatine kadar fabrikalarda almaktadrlar -elbette, almay daha nce brakrlarsa
30
Kadn ve Aile
yerlerinin kaplmasndan ve ilerine son verilmesinden ve cretlerini yitirmekten korkmaktadrlar. Ertesi sabah doum yapan kadnlarn akam hl altklar sk sk grlmektedir, fabrikalarda makinelerin arasnda dourmalar bile hi de seyrek grlen bir durum deildir. Ve burjuva beyler bunda olaanst hibir ey grmyorlarsa da, gebe bir kadn douraca gne kadar gnde oniki-on (eskiden daha ok) saat ayakta durup sk sk eilerek almaya dolayl olarak zorlamann bir zalimlik, alaka bir barbarlk olduunu karlar herhalde kabul edeceklerdir. Ama hepsi bu kadar da deil. Doumdan sonra ondrt gn almalar gerekmeyen kadnlar bundan pek memnun kalmakta ve bu sreyi uzun saymaktadrlar. Kimileri daha sekiz, hatta -drt gn sonra, btn alma zamann tamamlamak iin, gene fabrikaya gelmektedirler - birinde bir fabrikacnn bir gzcye yle sorduunu iittim: .alanca ve filanca kadnlar ie hl balamad m? - Hayr. - Doural ka gn oluyor? - Sekiz gn. - Ama oktan ie balayabilirdi. uradaki kadn yalnz gnn evde geirdi. - Elbette; iten karlma korkusu, [sayfa 31] alk korkusu, onu halsizliine karn, aclarna karn fabrikaya srklyor; iisinin hastalk yznden evde kalmasna fabrikacnn kar gzyummaz, iiler hasta olamaz, lousa yatana snamaz - yoksa fabrikacnn makinelerini durdurmas ya da o yce bann geici bir deime yznden armas gerekir; ve bunu yapmaz, rahatszlanmaya kalknca iilerine yol verir. Dinleyiniz (Cowell, evid., s. 77): Bir gen kz kendini ok hasta hissediyor, iini glkle yapabiliyor - Neden eve gitmek iin izin istemiyor? - Ah, beyim, patron bu bakmdan ok bencil; eyrek gn ibanda bulunmazsak, kovulmay gze almz demektir. Ya da (Sir D. Barry, evid., s. 44); i Thomas MacDurtun hafif atei var, hi deilse drt gn evde kalamyor, nk iini yitirmekten korkuyor. ... Byle kadnlardan, zellikle gebeliklerinde almak zorunda olanlardan doan ocuklar salkl olamaz. Tersine, Manchesterle ilgili raporda, ok clz olduklar bildirilmektedir, ve yalnz Barry salkl olduklarn ne srmekte - ama denetledii skoyada hemen hibir evli kadnn almadn da sylemektedir; onun iin orada fabrikalarn pek ou, Glasgow ayr tutulursa, krdadr, ve bu, ocuklarn salkl olmasna pek ok yardm etmektedir. Manchesterin
Kadn ve Aile
31
yakn evresindeki ii ocuklarnn hemen hepsi en ve salkldr, oysa kenttekiler solgun ve sracal grnmektedir; ama dokuz yana basar basmaz, fabrikaya gnderildikleri iin, renkleri soluvermekte, ve artk kent ocuklarndan ayrt edilememektedirler. Ama fabrika iinde bir de zellikle yan etkileri olan birka alma kolu daha vardr. Pamuk ve keten iplii fabrikalarndaki birok odada, zellikle havlama ve tarama odalarnda gs darlna yolaan bir yn lifli toz uumaktadr. Buna baz bnyeler dayanr, brleri dayanmaz. Ama iinin seme hakk yoktur, gs salkl olsa da olmasa da, nerede i bulursa o odada almak zorundadr. Solunan bu tozun bilinen sonular kan tkrme, g ve slkl soluma, gste arlar, ksrk, uykusuzluk, ksaca en kt durumlarda akcier veremiyle biten astmn btn belirtileridir. (Karlatrnz: Stuart, s. 13, 70, 101, Mackintosh, s. 24 vb., Powern Nottingham, Leeds, Cowell zerine raporu, s. 60 vb., Barry, s. 12 [bir fabrikada be], s. 17, 44, [sayfa 32] 52, 60 vb.; Loudon, s. 13 vb.). Ama sala zellikle zararl olan, ketenin gen kzlar ve ocuklarca yaplan slak eirilmesidir. lerden zerlerine su srar, yle ki giysilerinin n kesimi derinlerine kadar srekli slaktr ve zeminde her zaman su vardr. Bu, pamuk fabrikalarnn iplik katlama odalarnda da biraz byledir, ve bunun sonucu sk souk algnlklar ve gs yanglandr. Ksk, bouk bir ses btn fabrika iilerinde, ama hepsinden ok da slak eiricilerde ve katlayclarda yaygndr. Stuart, Mackintosh ve Sir D. Barry bu iin sala aykrlndan ve pek ok fabrikacnn bununla az ilgilenmesinden en etkileyici deyimlerle sz etmektedirler. Keten eirmenin baka bir etkisi omuzun kendine zg arplmas, zellikle sa krek kemiinin iin doasndan tr knt yapmasdr. Bu trl eirme, krkla eirme gibi, kopan ipliklerin balanmas srasnda ii durdurmak iin kullanlan diz kapaklarnda da sk sk hastalklara yol amaktadr. Bu iki ite makinelerin alak olmas ve sk sk eilmek gerekmesi yznden vcudun gelimesi genellikle aksamaktadr. Manchesterda grevli olduum pamuk fabrikasnn eirme odasnda iyi gelimi, boylu poslu bir tek kz grdm anmsamyorum; hepsi ufak tefekti, kt gelimiti ve imand, vcut biimleri kesinlikle irkindi. Ama btn bu hastalklardan ve kt biimlenmelerden baka, iilerin kemikleri baka trl de zarar grmektedir. Makineler arasnda almak bir sr kazaya yolamakta ve dolay-
32
Kadn ve Aile
syla iiler ksmen ya da tmyle ilerini yapamaz hale gelmektedirler.

Bir yn hastalk yalnzca burjuvazinin iren para hrsndan domaktadr! Kadnlar douramaz hale gelmekte, ocuklar arpkurpuk gelimekte, erkekler zayf dmekte, kollar ve bacaklar ezilmekte, btn kuaklar bozulmakta, ve btn bunlar yalnzca burjuvazi kesesini doldursun diye olmaktadr! Ve gzeticilerin ocuklar yataklarndan nasl rlplak kardklar, ocuklarn, giysileri kollarnda, tekme tokat nasl fabrikalara koturulduu (rnein Stuart, s. 39 [sayfa 33] ve bakalar), tokatlanarak nasl uyandrld, buna karn ibanda nasl uyuyakald, uyuklayaduran zavall bir ocuun gzetici barnca srayp, durmu olan makinesini kapal gzlerle nasl altrd okunursa; eve gidemeyecek kadar yorgun den ocuklarn uyumak iin kurutma odasndaki pamuklarn altna nasl gizlendii, ve ancak kaylarla dvlerek fabrikadan karlabildii, yzlerce ocuun uykusuzluktan ve itahszlktan akam yemei yemeyecek kadar bitkin bir halde her akam eve nasl dnd, ana-babalarnn onlar yataklarnn yannda dua ederken diz km durumda uyuyakalm bulduu okunursa; btn bunlar ve hepsi de yeminle dorulanan, birok tan olan, komiserlerin bile inanlr sayd adamlarn bildirdii daha baka yzlerce alaklk ve rezillik bu bir tek raporda okunursa; bunun liberal bir rapor, Torylerin ilk raporunu gereklesizletirmek iin dzenlenmi bir burjuva rapor olduu, komiserlerin bile burjuvaziden yana olduu ve her eyi istemeyerek rapor ettii dnlrse - insanseverlii ve fedakrl ile alm satan, oysa biricik amac kesesini d tout prix* doldurmak olan bu snfa ierlememek, fkelenmemek elde mi?
* Ne pahasna olursa olsun. -.
Kadn ve Aile
33
Eirme ilemi kat bir iblm ile ok kark bir hale getirilmitir ve bir yn dal vardr. nce iplik erilir; bunu ondrt yandan byk kzlar (winders) yapar; ... sonra erkek ii, makineden enli bir kuma gibi kan ular bker ve ok kk ocuklar birleik iplikleri ekerek birbirinden ayrr. ... Eiricilerin de threaderlar gibi belirli bir alma zaman yoktur, nk bir makinenin makaralar dolar dolmaz oraya arlrlar; ve nk erkek iiler geceleri de u bker, onun iin her zaman fabrikaya ya da bkcler odasna arlabilirler. Bunun sonucu olan alma kuralszl, sk sk gece almak, dzensiz yaamak, fiziksel ve moral bir yn hastala yolaar. [sayfa 34]
Eirme ileminin baka bir dal, dantel rme, tarmla da uralan Northampton, Oxford, Bedford ve Buckingham kontluklarnda ve pek ou ocuk ve gen yata olan, kt beslenmekten genellikle szlanan ve pek seyrek et yiyebilen kimselerce yaplr. in kendisi sala son derece aykrdr. ocuklar kk, kt havalandrlan, nemli odalarda, srekli oturarak ve dantel yastklarna eilerek alrlar. Vcudu bu yorucu durumda desteklemek iin kzlar tahta balinal bir korse kullanrlar ki, bu balinalar kemikleri henz ok yumuak olan ocuk yataki pek ok kimsede, eilmi durumda iken gs kemiinin ve kaburgalarn konumunu tmyle bozmakta ve dar-gslle yolamaktadr. Pek ou, bu yzden, oturarak almasnn ve kt havann sonucu olan sindirimsizliin en ac verici etkilerine bir sre dayandktan sonra, veremden lmektedir. Hemen hi eitimsizdirler, pek az ahlaki eitim grmtr, hepsi de sslenmeye dkndr. Bunlardan tr ahlaki durumlar ok ktdr ve aralarnda orospuluk etmeyen yok gibidir. (Ch. Empl. Com., Burns, Report.) Burjuvazinin gzel hanmlarna dantellarla bezenme sevincini yaatmak iin toplumun dedii fiyat budur - ok ucuz saylmaz, deil mi? Yalnz birka bin kr ii, yalnz veremli birka prole-
34
Kadn ve Aile
ter kz, hastalkl bir ayaktakm kua, hastalklarn gene ayn lde aa snftan ocuklarna ve torunlarna kalt brakacak bir kuak - bu nedir ki? Hibir ey, hibir ey! Bizim ngiliz burjuvazimiz Hkmet Komisyonunun raporunu kaytszca bir yana koyacak ve karlar ile kzlar nceden olduu gibi gene dantellarla bezenecek.
Gariptir ki, burjuvazinin hanmlarnn bezenmesine yarayan bu metalarn retimi, o ite alan iilerin sal bakmndan en ackl sonularn domasn gerektirmektedir. Bunu daha nce dantel rmede grmtk ve sylediklerimizin kantlaryla Londrann giysi diken maazalarnda [sayfa 35] bir daha karlayoruz. Bu kurulular bir yn gen kz altrmaktadr -hepsinin 15.000 kii olduu sylenmektedir-; bunlar, evlerde yatp kalkmakta ve yemektedirler, ou krdan gelmitir, bu yzden patronlarn tam klesidirler. Ylda 4 ay sren moda mevsiminde, en iyi kurulularda bile gnlk alma sresi onbe, ve, araya baka iler girerse, onsekiz saattir; ama bu mevsimde hibir zaman belirlemesi olmadan allr, yle ki kzlar yirmidrt saatte asla alt ve ou zaman -drt, ve sk sk olduu gibi btn gece almak zorunda kalmazlarsa, iki saatten ok dinlenme ve uyuma zaman bulamazlar ve ondokuz-yirmiiki saat alrlar. almalarna konan biricik snr, ineyi bir dakika iin kullanamayacak kadar kesin fiziksel yeteneksizlie uramalardr. Bu aresiz yaratklarn dokuz gn boyunca soyunmadklar ve ok abuk attrabilsinler diye yemeklerinin kk paralar halinde nlerine konduu bir iltede arasra bir an dinlenebildikleri olur; szn ksas, bu mutsuz kzlar modern kleciliin moral kams -iten kovma korkutmas- ile, deil 14-20 yalarndaki narin kzlarn, gl kuvvetli bir adamn bile dayanamayaca byle srekli ve uzun bir ite tutulmaktadrlar. Bundan baka, alma odalarnn ve uyuma yerlerinin nemli havas, iki bklm durmaktan ileri gelen kt sindirim, ama hepsinden ok da, uzun zaman almak ve temiz havadan yoksunluk, kzlarn sal bakmndan kt sonular dourmaktadr. Yorgunluk, bitkinlik, halsizlik, itahszlk, omuzlarda, srtta ve kalalarda arlar, ama zellikle baarlar hemen balar;
Kadn ve Aile
35
sonra omurga erilmesi, abucak yakn-grmezleen gzlerde ime, sulanma ve arlar, ksrk, gs darl gibi kadn organizmasna zg btn geliim bozukluklar grlr. Birok halde gzler ylesine ypranr ki onmaz bir krlk balar; ve gr ii srdrmeye yetecek kadar iyi kalrsa, bu kzlarn ksa, ackl yaamna ou zaman verem son verir. Bu ii yeterince erken brakanlarda bile, vcut sal srekli bozuk kalr, bnyenin direnci krlr; byleleri srekli, zellikle evlenince, zayf ve halsiz olur ve hastalkl ocuklar dnyaya getirir. Komiserin (Ch. Empl. Comm.) grt btn hekimler, sal bozup erken bir lme yolamada bundan daha etkili bir yol bulunamayacan bildirerek szbirlii etmilerdir. ... Londrada dikici kzlar da ayn acmaszlkla, yalnz biraz [sayfa 36] daha dolayl olarak, smrlmektedir. Korse yapmnda alan kzlarn zor, yorucu, gze zararl bir ileri vardr; ve aldklar cret nedir? Bunu bilmiyorum, ama biliyorum ki kendisine verilen malzeme iin kefalet yatrmas gereken ve ii tek tek dikicilere datan arac para bana 1 peni, 15 Prusya fenii almaktadr. Onun pay, en az peni, bundan dlmekte, ve zavall kzn cebine en ok 1 peni girmektedir. Boyunba diken kzlar, gnde onalt saat almakla ykmldrler ve haftada ellerine 4 ilin, 1 Prusya taleri gemektedir ki, bununla da en ucuz Alman kentinde 20 gm kurula satn alnabilecek eyleri almaktadrlar.* Ama en kts gmlek dikenlerin halidir. Sradan bir gmlek iin 1 peni almaktadrlar - eskiden 2-3 peni alyorlard, ama burjuva-radikal bir resm makamn ynettii St. Pancras yoksullarevi, ii 1 peniye almaya balayal beri dardaki zavall kadnlar da yle yapmak zorunda kaldlar. Gnde onsekiz saatlik bir almayla bitirilebilen ince, ssl gmlekler iin 6 peni, 5 gm kuru denmektedir. Bu dikici kadnlarn creti buna gre ve ii kadnlar ve patronlar da ieren kimselerin tanklklarna gre, geceyarlarna kadar sren bir almadan sonra, haftada 2 -3 ilindir! Bu utan verici barbarln stne ty diken, dikici kadnlarn kendilerine emanet edilen malzemenin bedelinin bir kesimini depozit olarak yatrmak zorunda olmalardr; patronlarn da ok iyi bildikleri gibi, malzemenin bir ksmn rehine koymadan yapamazlar ve zarar etmeden rehinden kurtaramazlar; ya da, 1843 Kasmnda bir dikici kadnn bana geldii
* Kar: Weekly Dispatch, 17 Mart 1844.
36
Kadn ve Aile
gibi, malzemeyi rehinden kurtaramazlarsa sulh mahkemesine gitmek zorunda kalrlar. Bu duruma den ve ne yaplmas gerektiini bilmeyen zavall bir kz, 1844 Austosunda, kendisini kanala atarak, yaamna son verdi. Bu kadnlar, ou zaman, kk tavanaras odalarnda en byk yoksulluk iinde yaarlar, birou yerin elverdii lde bir tek odaya dolumutur ve kn odadaki biricik snma arac alanlarn bedensel scakldr. Orada ilerine eilmi olarak otururlar ve sabahtan geceyars drde ya da bee kadar dikerler, birka ylda salklar bozulur ve vakitsiz lp giderler, stelik o srada en sradan gereksinmelerini gideremezler.* [sayfa 37] Ve o srada aada, yksek burjuvazinin saltanat arabalar geer ve belki on adm tede baya bir zppe bir gecede onlarn bir ylda kazanabildiinden daha ok para harcar....
Bu farkl, ou zaman birlemi, ou zaman ayrlm ii kesimleri -dernek yeleri, artistler ve sosyalistler- eitimi gelitirmek iin kendi balarna birok okul ve okuma odas kurmulardr. Her sosyalist ve hemen hemen her artist kuruluun, ve tek tek birok dernein byle bir yeri vardr. Burada ocuklar burjuvazinin btn etkilerinden uzak proleter bir eitimden geirilir ve okuma odalarnda hemen yalnz proleter dergiler ve kitaplar bulunur. Bu okullar, onlara benzer birka kurumu, Mechanics Institutions, proleter etkilerden kurtarmay ve burjuvaziye yararl bilimleri iiler arasnda yayan organlar haline getirmeyi baaran burjuvazi iin ok tehlikelidir. Burada, imdi, iiyi burjuvaziye kar muhalefetten alkoyan ve ona belki de burjuvaziye para getirecek bulular yapma yolunu aacak doal bilimler retiliyor - oysa doal bilimler iiye imdi gerekten hi yararszdr, nk ii kendi byk kentinde ve uzun
* imdiki ngiliz mizahlarn en yeteneklisi ve btn mizahlar gibi insani duygularla dolu, ama her trl ruhsal enerjiden yoksun Thomas Hood, dikici kadnlarn yoksulluu btn gazeteleri doldurduu zaman, 1844 ylnn balarnda gzel bir iir yaymlad: The Song of the Shirt, Gmlein Trks adl bu iir kimi burjuva kzlarn gzlerinden acmal ama yararsz gzyalar aktt. iiri burada yineleyebilmeme yeter yerim yok; ilkin Punchta kt ve sonra gazetelerde yer ald. Dikici kadnlarn durumu o zamanlar btn gazetelerde sz konusu edildii iin zel alntlar yapmak gereksizdir.
Kadn ve Aile
37
ignnde, doay ou zaman bir kez bile grmemektedir; burada putu serbest rekabet olan ulusal ekonomi (Nationalkonomie) vaaz edilmektedir ki, bunun ii iin biricik sonucu, sessizce haklarndan vazgeip alktan lmekten daha akllca hibir ey yapamayacadr; burada btn eitim, egemen politikaya ve dine kar uysalla, boyun emeye, hizmete yneltilmitir, yle ki bu eitim ii iin yalnzca sessiz itaatin, edilgenliin, yazgsna boyun emenin srekli bir vaazdr. [sayfa 38] i yn bu kurumlardan elbette hibir ey beklememekte ve proleter okuma odalarna, dorudan doruya kendi karlaryla akan ilikilerin tartmasna dnmektedir - ve o zaman kendini beenmi burjuvazi kendi Dixi et Salvavisini* sylemekte ve kt niyetli demagoglarn fkeli palavralarn salam bir eitime ye tutan bir snftan tiksintiyle yzevirmektedir. te yandan, ii de, burjuvazinin karn gzeten ikiyzllklerle kartrlmam, anlaml, doalbilimsel, estetik ve ulusal ekonomik konularda, btn proleter kurumlarda zellikle sosyalist olanlarda sk sk verilen ve ok iyi izlenen derslerde salam bir eitimden gemektedir. Kadife ceketleri artk iliklenmeyen iilerin yerbilimsel, gkbilimsel ve baka konularda Almanyadaki eitilmi baz burjuvalardan ok daha bilgilice konutuklarn sk sk iittim. Ve ngiliz proletaryasnn kendini eitmeyi ne kadar iyi baard surdan bellidir ki, yeni felsefi, politik ve iirsel yaznn r aan yaptlarn hemen hemen yalnz iiler okumaktadr. Toplumsal durumun ua ve bal olduu nyarglaryla burjuva, gerekten ileri bir adm atan her ey karsnda korkmakta, ha karmaktadr; proleterin ise byle eylere gzleri aktr ve bunlar zevkle ve baaryla incelemektedir. Bu bakmdan sosyalistler proletaryann eitimi iin pek ok ey yapmlar, .ransz materyalistlerini, Helvtiusu, Holbach, Diderotyu vb. evirmiler ve ayrca en iyi ngilizce yaptlarn ucuz basklarn yaymladr. Straussun sann Yaam, Proudhonun Mlkiyeti, hemen yalnz proleterler arasnda dolamaktadr. Shelley, dahi peygambersel Shelley, ve varolan toplumla ilgili duyumsal kzgnl ve ac yergileriyle Byron, okurlarnn pek ounu iiler arasnda bulmaktadr; burjuvalarn yalnz bugnn ikiyzl ahlakna uygun olarak ksaltlp idi edilmi yaynlar aile basklar vardr. Son an en byk pratik filozoflarndan ikisi, Bentham ve
* Syledim ve kurtuldum.
38
Kadn ve Aile
Godwin, zellikle ikincisi, yalnz proletaryann mlkiyetindedir; Benthamn. kktenci (radikal) burjuvazi arasnda bir okulu varsa da, onun retisini bir adm daha ileri gtrmeyi yalnz proletarya ve sosyalistler baarmtr. Proletarya bu temel zerine kendi yaznn kurmutur; bu, ounlukla gazetelerden ve [sayfa 39] kitapklardan olumutur ve ierik bakmndan btn burjuva yazndan ok daha ilerdedir. Daha sonra bu nokta zerinde gene durulacaktr. Bir ey daha belirtilmelidir: .abrika iileri, ve onlar arasnda zellikle pamuklu dokuma iileri, ii hareketinin ekirdeini oluturmaktadrlar. Lancashire ve zellikle Manchester en kuvvetli ii birliklerinin konutu, artizmin merkez noktas, en ok sosyalist bulunan yerdir. .abrika sistemi bir i dalna ne kadar sokulursa, iiler harekete o kadar ok katlmaktadrlar; iiler ile kapitalistler arasndaki kartlk ne kadar keskinse, iideki proleter bilin o kadar gelimi, o kadar keskindir. Birminghaml kk patronlar, bunalmlardan zarar grmelerine karn, proleter artizm ile bakkalca kktencilik (Radikalismus) arasnda mutsuz bir orta noktada bulunmaktadrlar. Ama, genellikle, btn sanayi iileri sermayeye ve burjuvaziye kar u ya da bu biimde bir diren kazanmlardr, ve u noktada birlemilerdir: Working Men iiler -ki bu, gurur duyduklar bir unvandr ve artist toplantlarda allm hitaptr- olarak, btn mlk sahipleri karsnda kendi karlar ve ilkeleri ve kendi grleriyle kendine zg bir snf oluturmaktadrlar, ve ulusun kuvveti ve gelime yetenei bu snfta bulunmaktadr.
Ayn ey daha yal kzlar ve kadnlar iin de geerlidir. En acmasz biimde ar altrlrlar. Hemen her zaman en ac veren bir lye ulaan bu yorgunluk, bnyeyi etkilemekten geri kalmaz. Bylesine ar bir almann ilk sonucu, btn yaam gcnn, kaslarn tek yanl gelimesi iin kullanlmasdr, yle ki ekme ve itme srasnda zellikle alan kol, bacak, srt, omuz ve gs kaslar olaanst geliirken vcudun geri kalan her yan besinsizlik eker ve clz kalr. Her eyden nce gelime yavalar ve geri kalr; aa yukar btn maden iileri
Kadn ve Aile
39
ksa boyludur. ... Sonra erinlik (bulu) delikanllarda da kzlarda da [sayfa 40], -delikanllarda 18 yanda kadar- gecikir... ocukluk ann uzamas aslnda durdurulmu gelimenin bir kantndan baka bir ey deildir ve daha sonraki yalarda meyvelerini vermekten geri kalmaz.
Btn maden iilerinin ar almas, bellidir ki, ikiye dknle yolaar. Cinsiyetlerin ilikisine gelince, ocaklardaki scaklk yznden erkekler, kadnlar ve ocuklar pek ok durumda plak ve ou zaman nerdeyse plak alrlar, ve karanlk, ssz ocaklarda bunun sonularnn neler olabileceini herkes kendisi dnebilir. Burada evlilik d ocuk says yeraltndaki yar yabanl insanlar arasnda neler getiini gstermekte, ama cinsiyetler arasndaki yasal olmayan ilikinin kentlerde olduu gibi henz orospulua varmadn da kantlamaktadr. Kadnlarn almas, fabrikalarda ayn sonular dourur, aile balarn zer ve anneyi ev ilerini kesinlikle yapamaz duruma getirir. Ch. E. Rept, parlamentoya sunulduu zaman, Lord Ashley, maden ocaklarnda kadnlarn almasn tmyle yasaklayan ve ocuklarnkini ok snrlayan bir yasa nergesi vermekte elini abuk tuttu. Yasa kt, ama pek ok evrede l bir metin olarak kald, nk uygulanmasn grmek zere maden oca denetileri bile atanmad. Ocaklarn bulunduu krsal blgelerde yasann inenmesi zaten ok kolaydr; onun iin, skoyadaki Dk Hamilton Ocaklarnda altmtan ok kadn altrldn Maden ileri birliinin ileri bakanlna resmen bildirmesi, ya da Manchester Guardiann birinde haber verdii gibi, yanlmyorsam, Wigan yaknndaki ocakta bir patlama srasnda bir kz ocuunun can vermesi ve yasalszln bylelikle gnna kmasyla artk hi kimsenin ilgilenmemesi bizi artmamaldr. Tek tek durumlarda kadnlarn altrlmas durdurulmu olabilir, ama genellikle eski durum deimeden srmektedir. [sayfa 41]
40
Kadn ve Aile
Szde liberal okuldan olan birka politikac burjuvazinin ve ii snfnn birlii zerine ok gevezelik ediyor, ama dnce sama bir kuruntudur. Geni bir uurum, giriimciyi iiden - efendiyi uaktan ayryor. Hizmet personeliyle ilgili olarak Talfourdun son eletirel szleri bile yle: Rahatmz ve gereksinmelerimizin giderilmesi iin hizmet ederek konutlarmzda srekli kalan, sanki baka bir dnyann insanlarymlar gibi eilimlerine ve karakterlerine pek az gvendiimiz erkeklerin ve kadnlarn evremizde oaldn dnmek ne kadar ac. Her iki dnyann sz konusu insanlaryla ilgili hi bir anlamazlk olamaz, burjuvazinin hanmlar -klelikten kendi z ve olduka yeni kurtulularn unutarak- hizmetilerini aa dnyann iareti olarak balk giymeye zorluyor, ve mlk ve akar ayrdedici zelliklerinin deil, tersine, parann ayrdedici zelliklerinin yitebilecei korkusuyla, hizmeti kzlarn gzel giyinmelerine ancak seyrek olarak izin veriyorlar.
Karl Marks,Die Englische Bourgeoisie, Marks-Engels, Werke, Band 10, Berlin 1961, s. 467.
Her beygir-gcyle iletilen makinelerin says byk lde artarken, beygir-gc bana alan kiilerin says deimeden, yani ortalama 4 kii kald. Bu, aadaki tabloda grlyor:
[Fabrikalar] Pamuk fabrikalar Yn fabrikalar Kammgarn fabrikalar Keten fabrikalar pek fabrikalar Genel Toplam alan Kiilerin Toplam Says 1838 1850 1856 259.104 330.924 379.213 54.808 74.443 79.091 31.628 79.737 87.794 43.557 68.434 80.262 34.303 42.544 56.137 423.400 596.082 682.479
Kadn ve Aile
41
[sayfa 42]
1838de yalnz el tezghlarnda dokuyanlarn ve ailelerin aa yukar 80.000 kiiye ulat dnlrse, alanlarn toplam says (682.479) gerekten kk grnyor. Aadaki tablo, alanlarn emek-glerinin farkl kategorilerinin yzde orann gsteriyor:
[Yllar] 1838 1850 1856 ocuklar 13 yan altnda 5,9 6,1 6,6 Gen erkekler 13-18 yalarnda 16,1 11,5 10,6 Kadnlar 13 Erkekler 18 yan stnde yan stnde 55,2 22,8 55,9 26,5 57,0 25,8
Karl Marks, Das Englische .abriksystem, Marks-Engels, Werke, Band 12, Berlin 1961, s. 192. [sayfa 43]
Makinelerin Yolat Kazalar Yetikinler Genler e. k. e. k. lmcl kazalar 14 3 7 2 Sa kolun ya da sa elin kesilmesi 5 6 3 1 Sol kolun ya da sol elin kesilmesi 4 1 7 3 Sa elin bir parasnn kesilmesi 23 24 29 22 Sol elin bir parasnn kesilmesi 16 17 21 18 Bacan ya da ayan bir parasnn kesilmesi 5 1 Kol, bacak ve gvde kemiklerinin krlmas 30 11 43 11 El ya da ayak kr 39 43 30 37 Ba ve yz yaralanmas 20 17 23 19 Yarlmalar, ezilmeler ve yukarda saylmayan baka yaralanmalar 268 255 315 352 Yaralanma eidi Toplam
*
ocuklar e. k. 2 2 1 1 15 7 8 7 11 20 11 128 4 15 4 66 Birlikte e. k. 23 7 9 7 12 4 67 53 45 42 6 84 89 54 26 95 40 Toplam 30 16 16 120 87 6 110 184 94 1384 2047
711 673 1100 947
424 377 479 465 197 105 Makinelerin Yolamad Kazalar 83 30 59 26 21 10
Toplam
163 66
229
... Raporlar bu alt ayda olaanst i etkinlii olduuna hep birlikte tanklk ediyor. Emek-gcne talep ylesine bykt ki, birka sanayi dalnda ii arz yetersizdi. Bu glk yn fabrikalarnda
42
Kadn ve Aile
daha az baatt; oralarda, iyiletirilmi makineler fabrikaclara emekgc, zellikle gen emekgc [sayfa 44] darl yznden birok makinenin almad pamuk ve kammgarn fabrikalarnda olduundan daha az elemei kullanmaya izin veriyordu. Bu geici emekgc darln gidermek iin gemite kt birka yntem kullanlyordu. .abrika sisteminin ocukluk anda fabrikaclar emek-gc darl ekince, bu emek-gc, zorunlu olarak, uzak cemaatlerin yoksulevlerinden salanyordu; onlar, belirli bir sayda rak, fabrikaclara uzun yllar iin anlamayla balanan kk ocuklar gnderiyorlard. ocuklar bir kez rakla verilince, yoksullar-yasas memurlar, yararsz yiyicilerden kendilerini kurtardklar iin sz konusu cemaatleri kutluyorlar, fabrikaclar ise alveriten en ok kr salamaya koyuluyor, ocuklar en ekonomik aralarla besliyor ve emek-gc olarak verebilecekleri her eyi onlardan posalarn kararak alyorlard. ... Ama makinelerde iyiletirmeler yapld iin, i canlanrken ve yredeki nfus, emek-gcn iplik fabrikalarnn kullanmna tmyle veremezken, baka bir eit emek-gc darl douyordu. Bu fabrikaclar rlandaya adamlar gnderip rlandal aileler getirtiyorlard. Ama rlanda, ngilterenin talebine gre emekgc gereksinmesini karlayabilen pazar olarak tkendi, ve fabrikaclar, gney ve bat ngilteredeki kontluklardan yeni bir i alanna ekilmek iin, kuzey kontluklarndaki cretlerle kandrlabilecek aileler aramak zorunda kaldlar. Ailelere fabrika blgelerine tanmalar iin sunulan kazanlar anlatmak iin lkenin her yerine araclar gnderiliyordu; ve bunlar kuzeye g iin anlamalar yapma yetkisiyle donatlmlard. Birok aileyi, bu araclar yola karm olmaldr. Bununla birlikte bir adamn kars ve ocuklar ile bir fabrika iine yerlemesinin zel sakncas, abucak renen ve ilerine olduka ksa bir srede yararl olan gen aile yelerinin ok aranmas, oysa fabrika iinde deneyimsiz olan erkein ve karsnn emekgcne zel bir gereksinme olmamasdr. Bu, birka fabrikacnn eski raklk sistemine belirli bir lde dnmesine yolat. [sayfa 45]
K. Marks, Die Lage in der britischen .abrikindustrie Marks-Engels, Werke, Band 15, s. 78-80.
Kadn ve Aile
43
Makine kendini ileten gc kendisi ierdii iin, kas gc deerden dt. - Kadn ve ocuk emei, imdiye kadar cretli almayan aile yelerinin ie alnmas ile cretli ii saysnn abucak artmas. Bylece erkein emek[-gcnn] deerinin btn aileye blnmesi, ve deerden dmesi. - imdi drd sermaye iin yalnz emek deil, stelik art-emek de salamak zorundadr. Eskiden yalnz erkein almasyla geinen aile byle geinir. Bylece smr gereleri ile birlikte smr derecesi de artar. s. 383. Eskiden emek-gcnn satm ve satnalm bir zgr kiiler ilikisidir, imdi yetikinlememiler ya da yar-yetikinler satn alnr, ii imdi karsn ve ocuunu satar, kleci olur. rnekler: s. 384-385. .iziksel ypranma - tarmsal iletmelerin snailemesi (Gansystem) ile ii ocuklarnda lm art, s. 387. Moral ypranma, s. 389. Buna kar fabrikaclarn eitim kaytlar ve direnmesi, s. 390. Kadnlarn ve ocuklarn fabrikaya girmesi sonunda erkek iilerin kapitalist despotlua direnmesine yol aar. s. 391. Ama makine, yerinden olan erkek iinin bota kalmasyla, kadnlarn ve ocuklarn ie alnmasyla olduu gibi, sermayenin yasasna boyun emek zorunda olan bir fazla ii nfusu da retir. Dolaysyla ignnn btn ahlaki ve doal snrlarn iner. Dolaysyla i zamann ksaltmann en etkili arac, iinin ve ailesinin btn mrn sermayenin yararlanmas iin yedek alma zamanna dntrmenin en amaz arac olur. s. 398.
.. Engels, Konspekt ber Das Kapital Marks-Engels, Werke, Band 16, Berlin 1962, s. 281, 282.
Burjuva istatistikileriniz, size, rnein Lancashiredaki fabrika iisi ailelerin ortalama cretinin arttn aklayacaklardr. Unutuyorlar ki, aile bakannn, erkein emeinin yerine, imdi kars ve belki ya da drt ocuu, sermayenin Juggernautunun tekerlekleri altna atlmtr ve toplam emeklerinin toplam cretinin aileden szdrlan artm kesinlikle [sayfa 46] uygun dmemektedir.
K. Marks, Lohn, Preis und Profit, 44
Kadn ve Aile
Marks-Engels, Werke, Band 16, Berlin 1962, s. 145. K. Marks, cret, .iyat ve Kr. cretli Emek ve Sermaye -cret, .iyat ve Kr. Sol Yaynlar, Ankara 1992, s. 119.
Makine kullanmnn baka bir sonucu, kadnlarn ve ocuklarn fabrikalara srlmesidir. Bylelikle kadn, toplumsal retimimizin etkin bir gc olmutur. Eskiden kadn ve ocuk emei aile evresinde kullanlmtr. Bununla, kadnlarn ve ocuklarn toplumsal retimimizde yer almas ktdr demek istemiyorum. nanyorum ki dokuz yandan sonra her ocuk zamannn bir kesimini retken ile uraarak geirmelidir, bununla birlikte ocuklarn bugnk koullarda almaya zorlandklar yol, irentir....
K. Marks, Aufzeichnung einer Rede von Karl Marks ber die .olgen der Anwendung von maschienen durch die Kapitalisten, Marks-Engels, Werke, Band 16, s. 553.
Sanayinin kapitalist temel zerinde gelimesi, alan ynlarn yoksulluunu ve sefaletini toplumun bir yaam koulu haline getirdi. Su says yldan yla artt. Eskiden gpegndz korkusuzca ortalkta dolaan feodal ktlkler yok edilmemiti, ama geici olarak arka plana itilmiti. Bylelikle imdiye kadar ancak gizlice ilenen burjuva ktlkler bol bol iek at. Ticaret giderek dolandrcla geliti. Devrimci dvizin kardeliki rekabet savann yalan-dolanlarnda ve kskanlnda gerekleti. iddetli basknn yerini ahlakszlk, ilk toplumsal iktidar kaldrac olan klcn yerini para ald. lk gece hakk feodal beylerden burjuva fabrikaclara geti. Orospuluk imdiye kadar iitilmemi lde yayld. Evliliin kendisi, daha nce olduu gibi, orospuluun yasal tannm biimi, resm rts olarak kald, ve [sayfa 47] alabildiine zina ile tamamland.
.. Engels, Herrn Eugen Dhrings Umwlzung der Wissenschaft, Marks-Engels, Werke, Band 20, Berlin 1962, s. 239, 240. Anti-Dhring, Sol Yaynlar, Ankara 1977, s. 410,411.
Kadn ve Aile
45
Yeni iyerlerinde mekanik gcn ve makinelerin kullanm, ve daha nce makinelemi iyerlerinde yaygnlamas ve yetkinlemesi, elleri gittike iyerlerinden atyor; ve bu, gereksizleen ellerin lkenin fabrikalarnca emilip ilendirilebilmesinden ok daha hzl bir tempoyla oluyor. Bu fazla eller sermayeye gerek bir yedek sanayi ordusu salyor. ler kt giderken bu ordu a kalabilir, dilenebilir, alabilir ya da ievlerine gidebilir; iler iyi giderken ise retimini artrlmas iin hazrdr; ve en son erkek, son kadn ve son ocuk da i bulmak gerekmedii srece -ki ancak frtnal ar-retim zamanlarnda durum budur- bu yedek ordunun rekabetiyle cretler dk tutulur ve iilere kar savamnda sermayenin gc yalnz onun varlyla artar. Sermaye ile yarrken iiler yalnz zararl kmakla kalmazlar, bacaklarna bukalanm bir top gllesini de birlikte srklemeleri gerekir. Ama kapitalist ekonomi politie gre adil olmak budur.
.. Engels, Ein gerechter Tagelohn fr ein gerechtes Tagewerk Marks-Engels, Werke, Band 19, Berlin 1962, s. 248, 249. .. Engels, Adil Bir ign Karlnda Adil Bir cret cretli Emek ve Sermaye - cret, .iyat ve Kr, s. 129.
Ve burada z evinin ve toprann bereketi modern ii iin kendini btn parlakl ile gsterir. Hi bir yerde, rlanda ev sanayii bile pek istisna deildir, Alman ev sanayiinde olduu kadar rezilce dk cret denmez. Ailenin kendi baheciinde ve tarlacnda alnteriyle rettii ey, kapitaliste emek-gcnn fiyatndan onu dme rekabetine izin verir; iiler her gtr (para bana) creti kabul etmek [sayfa 48] zorundadrlar, yoksa hibir ey alamazlar ve yalnz kendi topraklarnn rnyle geinemezler; ve te yandan, bu iftilik ve toprak sahiplii, onlar o yere balad iin, baka uralar aramalarn engeller. Ve Almanyann kk bir sr metada dnya pazarn rekabete dayanarak elinde tutmasnn gerekesi burdadr..
.. Engels, Vorwort zur Zweiten durchgesehenen Auflage Zur Woh-
46
Kadn ve Aile
nungsfrage Marks-Engels, Werke, Band 21, Berlin 1962, s. 331, 332. .. Engels, Konut Sorunu, Sol Yaynlar, Ankara 1992, s. 15.
Bundan baka, kapitalist ev sanayii, sala son derece aykr alma koullaryla kanlmaz olarak baldr. inin pek byk yoksulluu, alma koullarn her naslsa kurallarla dzenleme olanakszl, yaama ve alma yerinin birlemesi -bunlar, ev iilerinin konutlarn sala aykrln ve i hastalklarnn yuvas yapan koullardr. Byk iletmelerde bu eit grnglerle savamak daha olanakldr, oysa ev emei bu bakmdan kapitalist smrnn zellikle liberal eididir. gnnn ar uzunluu da, gerek kapitalist iin ev almasnn, gerek kk sanayinin zorunlu yan grngsdr. Yukarda, fabrikalardaki ve elzanaatlarndaki farkl ign uzunluklarna birok rnek verdik. Kadnlarn ve pek kk yataki ocuklarn retime ekilmesi, ev almasnda hemen her zaman grlr. Bunu kantlamak iin Moskova Eyaletindeki kadn uralarnn tanmndan birka veri analm. Pamuk sarmakla 10.004 kadn uramaktadr; ocuklar 10 kopek gndelik ve 17 ruble yllk kazanla 5-6 yalarnda (!) iken almaya balarlar. Kadn uralarnda ign genellikle 18 saate ular. rme iinde ocuklar 6 yanda almaya balarlar, gndelikleri 10 kpek, yllk kazanlar 22 rubledir. Kadn uralar iin toplam saylar yledir: ii kadnlar 37.514; 5-6 yalarnda iken almaya balarlar (19 uran altsnda; bu urata 32.400 kadn ii alr); ortalama gnlk kazan 13 kopek, [sayfa 49] yllk kazan 26,20 rubledir.* Kapitalist ev sanayiinin en zararl yanlarndan biri, iinin gereksinme dzeyinin dmesidir. Giriimci, halkn geim dzeyinin zellikle dk olduu ve toprakla balantnn sadaka karlnda almaya olanak verdii uzak yrelerde ii arayabilir. rnein, bir
* Kadnlarn uralarn betimlemi olan Bayan Gorbunova, kazanlar yanl olarak 18 kopek ve 37.77 ruble hesaplyor, nk yalnz her urala ilgili ortalama verilerle alyor ve ayr ayr uralardaki kadn saysnn farkl olduunu dikkate almyor.
Kadn ve Aile
47
krsal orap iletmesinin sahibi, Moskovada konutlarn pahal olduunu ve ii kadnlarn ak ekmek yemeleri gerektiini ... ama bizim burada kulbelerinde altklarn ve kara ekmek yediklerini ... aklyor ve soruyor: Bu durumda Moskova bizimle nasl boy lebilir* Pamuk eirmedeki olaanst dk cret, bu iin kyllerin vb. kanlan kzlar iin yalnzca bir yan gelir kayna olmas ile aklanr. Bylelikle, bu i dalnda yrrlkte olan sistem, zellikle bu iten geinen kiiler iin creti g katlanlr snrn altna dyor, zellikle fabrika iiyle geinen kiilerin cretini gereksinmenin en aznn altna itiyor ya da geim dzeylerinin ykselmesini dizginliyor. Bunlarn ikisi de tmyle anormal iliikler yaratyor.**] .abrika ucuz dokumac arar, diyor bay Karlsomenov, ve onu kendi kynde, sanayi merkezlerinin uzanda bulur ... cretlerin sanayi merkezlerinden evreye doru dt, kuku gtrmez bir olgudur.*** Giriimciler, nfusu kylerde ustaca tutan ilikilerden yararlanmay da ok iyi biliyorlar.
W. I. Lenin, Die Entwicklung des Kapitalismus in Ruland, Werke, Band 3, Berlin 1960, s. 453,454. V. . Lenin, Rusyada Kapitalizmin Gelimesi, Sol Yaynlar, Ankara 1988,s. 387,388,389.
Modern kapitalist toplum hemen gze arpmayan byle [sayfa bir yn yoksulluk ve bask halini barnda saklar. Dalan kkburjuva, el zanaats, ii, hizmetli ve kk-memur aileleri anlatlmaz yoksunluk iinde yaar, en iyi zamanlarda bile ancak glkle geinir. Bu ailelerde milyonlarca kadn bir ev-klesi yaam srdrr (gerekten varln feda eder), aileyi kt-kanaat beslemek ve giydirmek ve kendi emeinden baka her eyden biriktirmek iin her gn umutsuzca didinir.
50]
* Moskova Eyaleti in statistik Veriler Dermesi, c. VII, Kesim II, s. 104. ** bid., s. 285. *** Vladimir Eyaletindeki Uralar, III, 63. Kar: bid., 250.
48
Kadn ve Aile
Sermaye, ev iilerini, kendileri ve aileleri iin bir para ekmek kazanmak iin iitilmedik lde dk bir demeyi kabul etmeye hazr olan bu kadnlar arasndan semeyi yeler. Btn lkelerin kapitalistleri (eskian kle sahipleri ve ortaan feodal beyleri gibi), bu kadnlar arasnda, bol bol kelepir yatmalklar (Beischlaeferin) da bulurlar. Ve orospulua duyulan hi bir ahlaki fke (100 halden 99unda ikiyzllk vardr) bu kadn vcudu ticaretine kar bir ey yapamaz: cret-klelii olduka orospuluk da ister istemez olacaktr. nsani toplumsal dzenlerin tarihinde ezilen ve smrlen btn snflar, ezenlere, birincisi denmemi emeklerini ve ikincisi karlarn her zaman vermek zorunda kalmlardr (smrlmelerinin iyz budur). Klelik, serflik ve kapitalizm bu bakmdan tmyle eittir. Yalnz smrme biimi deiir, smr kalr. Dnyann bakenti Pariste, uygarln merkezinde, smrlen kadn ev iisi rnlerinin bir sergisi bugnlerde ald. Sergilenen her nesnede, ev iisi kadnn para bana eline ne getiini ve bir de gnde ve saatte ne kadar kazanabildiini kk bir karta yazlm olarak gryoruz. Ve bu neyi belirtiyor? Kadn ev iisi bir tek meta iin bile 1 franktan, yani 50 kopekten daha ok kazanamyor. Ama byk emek kitlesi, daha da oransz dklkte bir kazan getiriyor. rnein abajurlar grlyor. Bir dzinesinin creti 4 kopek tutuyor. Ya da kt klahlar - 1.000 tanesi iin 15 kopek - saat bana kazan alt kopek. Kurdeleli vb. oyuncaklar - saatte 2 kopek. Yapma iekler - saatte iki- kopek. Kadn ve erkek amarlar - saatte iki-alt kopek. Ve bu byle srp gidiyor. Bizim ii birliklerimiz ve sendikalarmz da byle bir sergi dzenlemelidir. Sergi burjuvazininkiler gibi pek byk [sayfa 51] bir kr getirmeyecektir. Proleter kadnlarn yoksulluunun sergisi baka bir yarar salayacaktr: Durumlarn anlamalar, yaamlarn apak grmeleri bakmndan cretli-iilere ve cretli kadn klelere yardmc olacak ve onlara bu yoksulluk, yoksunluk, orospuluk boyunduruundan ve mlkszlerin her trl aalanmasndan nasl kurtulabileceklerini dndrecektir.
W. I. Lenin, Der Kapitalismus und die .rauenarbeit. Werke, Band 36, Berlin 1962, s. 206, 207.
Kadn ve Aile
49
Kibrit manfaktr, kibrit pnn ucunu fosforla kaplamann bulunduu 1833te balar. 1845ten beri bu ikolu, ngilterede hzla gelimi ve zellikle Londrann youn nfuslu blgeleri ile Manchester, Birmingham, Liverpool, Bristol, Norwich, New-Castle ve Glasgowda yaygn hale gelmitir. Bununla, ayn zamanda, Viyanal bir doktorun 1845te kefettii ve kibrit yapanlara zg tetanoz hastal da yaylmtr, iilerin yars, on yandan kk ocuklar ile on sekizden kk delikanllardr. Kibrit yapm sala zararl ve kt kokusu nedeniyle o kadar tatsz bir itir ki, ancak alan snfn en sefil kesimi, yar-a dullarla benzerleri, ocuklarn, ... bu ie vermektedirler.
Karl Marks, Das Kapital, Marks-Engels, Werke, Band 23, Berlin 1962, s. 261. Kapital, Birinci Cilt, Sol Yaynlar, Ankara 1978, s. 260.
7 Haziran 1844 tarihli ek fabrika yasas ... 10 Eyll 1844te yrrle girdi. Yeni bir i grubunu, yani 18 yan zerindeki kadnlar himayesi altna alyordu. Bunlar her bakmdan gen kiilerle eit duruma getiriliyordu; alma-sreleri on iki saat ile snrlanyor, gece almalar yasaklanyordu vb.. lk kez, yasa koyucu, yetikinlerin almasn dorudan ve resmen denetim altnda tutmaya kendini zorunlu gryordu. 1844-1845 tarihli .abrika Raporunda u alayl szler vard: Yetikin kadnlarn, haklarna bu ekilde [sayfa 52] mdahale edilmi olmasndan yakndklar konusunda herhangi bir bilgi bana ulam deildir.* On yan altndaki ocuklarn emekzaman 6 saate, ve baz durumlarda da gene gnde 7 saate indiriliyordu.** Szde vardiya sisteminin ktye kullanlmasndan kurtulmak iin yasa, dierleri yannda, u nemli hkmleri de getiriyordu: - ocuklarn ve genlerin alma saatleri, bu ocuk ya da
* Rept. etc, 30 th Sept., 1844, s. 15 ** Yasa, her gn almayp da gn ar alan ocuklarn 10 saat altrlmalarna izin vermektedir. Aslnda bu madde ilemez halde kald.
50
Kadn ve Aile
genlerin, sabah ie baladklar zamandan itibaren hesaplanacaktr. Bylece, rnein, eer A, sabah 8de, B de 10da ie balarsa, Bnin ignnn, gene de Annki ile ayn saatte sona ermesi gerekecektir. Zaman resm saate gre hesaplanacaktr, rnein, fabrikann saati en yakn demiryolu istasyonunun saatine gre ayarlanacakt. .abrika sahibi, iin balama, sona erme ve eitli yemek saatlerini gsteren okunakl bir levha asacakt. leyin 12den nce ie balayan ocuklar, leyin 1den sonra tekrar altrlamayacakt. Bylece, leden sonraki ekip, sabah alan ocuklar ile kurulamayacakt. Yemek paydosu iin verilen birbuuk saatin, en az bir saati, leden sonra saat ten nce verilecekti ... ve ayn vardiya iine isabet edecekti. Yemek zaman iin en az 30 dakikalk bir aralk verilmeksizin, leyin saat birden nce bir ocuk ya da gen be saatten fazla altrlamayacakt. Bu srada (yani yemek zamannda) fabrikann emek srecinin devam ettii yerlerinde hibir ocuk ya da gen erkek veya kadn altrlamayacak ya da buralarda bulunmayacakt. vb.. Grld gibi, zaman snrlarn, paydos saatlerini, asker bir disiplinle saatin tiktaklar ile dzenleyen bu hassaslk asla parlamenter beyin almasnn rn deildi. Btn bunlar, modern retim tarznn doal yasalar olarak, koullardan giderek domutu. Bunlarn biimlenmesi, resmen tannmas ve devlet tarafndan ilan edilmesi, snflarn uzun savamlarnn sonucu olmutur. Bunlarn ilk sonularndan biri, uygulamada, fabrikadaki yetikin erkeklerin ignnn, ayn snrlamalara bal olmasdr; nk retim srelerinin ounda, ocuklarla genlerin ve kadnlarn elbirlii [sayfa 53] vazgeilmezdi. Bunun iin, 1844ten 1847ye kadarki dnemde 12 saatlik ign, .abrika Yasasna bal btn sanayi kollarnda genel ve tekdze bir uygulama olmutur. Bununla birlikte, fabrikatrler, bu ilerlemeye, bunu karlayacak bir gerileme olmakszn izin vermediler. Bunlarn abalan ile, Avam kamaras smrlmeye uygun en kk ocuk yan 9dan 8e indirdi; bylece, hem tanrsal yasaya, hem de insan yasasna uygun olarak kapitalistlerin haklar olan bir miktar daha fabrika ocuu salanm oldu.*
* alma saatlerinde yaplacak bir ksaltma, daha ok sayda ocuun altrlmalarna yolaabilecegi iin, 8-9 yalarnda ek bir ocuk ii arznn artan talebi karlayabilecei sanld. (l.c, s. 13.)
Kadn ve Aile
51
Karl Marks, ayn yapt, s. 298-299. Kapital, Birinci Cilt, s. 295-296.
Byk sanayinin k noktas, gsterdiimiz gibi, emek aletlerindeki devrimdir, ve bu devrim, en gelimi biimine, bir fabrikadaki organize makine sistemi ile ular. nsan esinin bu nesnel organizma ile nasl birletiini incelemeden nce bu devrimin ii zerindeki genel etkilerini gzden geirelim. Makine, adale gcn vazgeilmez bir e olmaktan kard lde, adaleleri zayf, vcut gelimesi eksik, ama eklem ve organlar kvrak iileri altran bir ara halini alr. Bu nedenle de kadn ve ocuk emei, makine kullanan kapitalist iin aranan ilk ey olmutur. Emek ve emekinin yerini alan bu gl ara, ok gemeden, ya ve cinsiyet fark gzetmeksizin ii ailelerinin btn yelerini dorudan doruya sermayenin egemenlii altna sokarak, cretli-ii saysn artrmann bir arac olup kmtr. Kapitalist hesabna yaplacak zorunlu i, yalnz ocuklarn oyun alanlarna el atmakla kalmam, aile evresinde bireylerin kendileri iin diledikleri gibi harcayabilecekleri zamana ve emee de el atmtr.*[sayfa 54] Emek-gcnn deeri, yalnz yetikin iinin yaamnn devam iin gerekli-emek-zaman ile deil, ayn zamanda ailesinin bakm iin gerekli -emek-zamanyla da belirleniyordu. Makine, bu ailenin btn yelerini emek pazarna srerek, yetikin erkein emek-gcnn deerini btn ailesinin zerine datmtr. Bylece, erkein emek-gcnn deerini drmtr. Drt kiilik bir ailenin emek-gcnn satnalnmas, belki de, eskiden yalnz aile reisinin, emek-gcnn. satnalnmasndan daha pahalya malola* Amerikan i savann yol at pamuk bunalm srasnda, pamuk iilerinin salk durumlarn incelemek iin ngiliz hkmetince Lancashire, Cheshire ve baka yerlere gnderilen Dr. Edward Smith, salk asndan ve iilerin fabrika atmosferinden uzaklamalar dnda bu bunalmn baz yararl yanlar olduunu bildirmitir. Kadnlarn, imdi Godfreys cordial ile zehirlenmek yerine, bebeklerini emzirmek iin yeterli bo zamanlar vard. Yemek piirmeyi renecek zamanlar da vard. Ama ne yazk ki, bu sanat, tam da, piirecek bir eyleri olmad bir srada renmilerdi. Sermayenin kendini geniletme amacyla, aile yuvalar iin gerekli-emee bile nasl el koyduunu buradan da gryoruz. Bu bunalm, ayn zamanda, iilerin kzlarnn diki okullarnda diki renmeleri iin de yararl olmutur. Btn dnya iin iplik eiren emeki kzlarn diki dikmeyi renebilmeleri iin, bir Amerikan devrimi ve uluslararas bir bunalm gerekmiti!
52
Kadn ve Aile
bilir, ama buna karlk imdi bir gnlk emein yerini drt gnlk emek alm ve, bir kiiye gre drt kiinin art-emeinin fazlal orannda, fiyatnda bir dme olmutur. Ailenin yaayabilmesi iin artk bu drt kii yalnz alm olmayacak, kapitalist iin art-emei de oaltacaklardr. Bylece gryoruz ki, makine, sermayenin smrc gcnn balca konusu olan insan malzemesini artrmann* yansra, bu smrnn derecesini de ykseltir. Makine, ayrca daha nce karlkl ilikilerini saptam olan ii ile kapitalist arasndaki szlemede de batan sona [sayfa 55] bir devrim yapar. Meta deiimini temel alan bizim ilk varsaymmz, kapitalist ile iinin, serbest kiiler ve bamsz meta sahipleri olarak kar karya geldikleri, ve birisinin parayla retim aracna, dierinin ise emek-gcne sahip olduu idi. Ama imdi kapitalist, ocuklar ve yetikin olmayan genleri de satnalmaktadr. Daha nce ii, serbest bir kimse olarak eklen sahip bulunduu kendi emekgcn satard, imdi ise karsn ve ocuunu satmaktadr. Artk o bir kle tccar olmutur.** ocuk ii aranrken verilen ilanlar ou
* Erkekler yerine gitgide daha fazla kadn ve hepsinden fazla da, yetikin ii yerine ocuk altrlmas nedeniyle iilerin say bakmndan artlar ok fazlayd. On yanda kz ocuu, haftada 6 ilin ile 8 ilin arasnda deien cretle, gene haftada 18 ilin ile 45 ilin arasnda cret alan tek bir yetikin, erkek iinin yerini almt. (Th. de Quincey, The Logic of Political Econ., London 1844, s. 147, not.) ocuk bakm ve emzirme gibi baz aile grevleri btnyle ortadan kaldrlabilir eyler olmad iin, sermayenin el koyduu analar, bunun bir aresini bulmak zorundaydlar. Diki, yama ve tamir gibi ev ilerinin yerine, hazr eya satn alnmas gerekecekti. Bylece evde harcanan emek azaldka, harcanan para miktar artyordu. Ailenin geim giderleri oalyor, kazan fazlasn alp gtryor. Buna ek olarak, yaamak iin gerekli maddelerin tketimi ve hazrlanmasnda tasarruf ve yerinde karar verme olanaksz hale geliyordu. Resm ekonomi politik tarafndan gizlenen bu olgularla ilgili bol bilgi, Childrens Employment Commission fabrika denetmenleri raporlarnda ve zellikle de Reports on Public Healthte bulunabilir. ** ngiliz fabrikalarnda, erkek iilerin sermayeden zorla elde ettikleri, kadn ve ocuklarn alma saatlerinin ksaltlmas gibi byk bir olgu ile taban tabana kart bir durumu, ocuklar altrma Komisyonunun en son raporlarnda, ii ocuklarn ana ve babalarnn ocuklar zerindeki aalk tutumlar ile ilgili ve gerekten dehet verici ve tamamyla kle ticaretini andrr davranlarnda gryoruz. Ama ayn ikiyzl kapitalist, ayn raporlardan grlebilecei gibi, kendi eliyle yaratt, srdrd, smrd ve stelik, alma zgrl adn takt bu vaheti lanetler. Hatta kendi gnlk ekmeklerini kazanmalar iin ... ocuk iiler yardma arlmt. Kendileri iin ok ar olan bylesine g bir almaya dayanacak gten, gelecekteki yaamlarna yn verecek eitimden yoksun bir halde, fizik ve moral ynden pis bir ortam iersine frlatp atldlar. Kuds kentinin Tits tarafndan yklmas zerine bir Yahudi tarihi, insanln yitirmi bir anann korkun aln gidermek iin kendi z evladn feda etmesi zerine, bu kentin bylesine bir ykma uramasna hi amamak gerektiine dikkati ekmiti. (Public Economy Concentrated, Carlisle 1833, s. 66)
Kadn ve Aile
53
zaman, eskiden Amerikan dergilerinde kan zenci kle aranrken verilen ilanlara biim olarak pek benzer. Bir ngiliz fabrika denetmeni yle diyor: Blgemdeki en nemli sanayi kentlerinden birinin yerel gazetesinde u ilan dikkatimi ekmiti: 12 ile 20 yalar arasnda genler aranyor; 13 yandan kk grnmemeleri arttr. cret haftada 4 ilindir. Bavurma vb..* 13 yandan kk grnmemeleri arttr ifadesi fabrika yasasnda yer alan ve 13 yandan kk ocuklarn gnde yalnzca 6 saat alabilecekleri hkmyle ilgilidir. ilerin yalarn resmen atanm bir hekimin saptamas da artt. te bunun iin fabrikatr, 13 yandaym gibi grnen ocuklar aramaktadr. .abrikalarda altrlan 13 yandan kk ocuklarn saysnda sk sk sramalar gsteren azalmalar, son 20 yllk ngiliz istatistiklerinde de alacak bir eklide grld [sayfa 56] gibi ou zaman, fabrika denetmenlerinin kendi tanklklarna gre, ocuklarn yalarn, kapitalistin smr hrsna ve ana-babalarnn kirli ticaret gereksinmelerine uygun biimde byk gsteren resm hekimlerin iidir. Londrann mahut Bethnal Green semtinde her pazartesi ve sal gn her iki cinsten 9 yanda ve daha byk ocuklarn, ipek fabrikatrlerine kendilerini kiraladklar ak bir pazar kurulur. Genellikle haftalk, 1 ilin 8 penidir (bu para, anababaya aittir) ve 2 peni de kendim ve ay iindir. Szleme yalnzca haftalktr. Bu pazarn grnts de, orada konuulan dil de utan vericidir.** Kadnlarn, ocuklar, ievlerinden alp, nlerine gelene haftal 2 ilin 6 peniden kiralamalar ngilterede de grlr.*** Yasalara karn, Byk Britanyada, canl baca temizleyicisi olarak kullanlmak zere (bu i iin bir yn makine olduu halde) anababalar tarafndan satlan ocuklarn says 2.000i aar.**** Emekgc satcs ile satnalcs arasndaki hukuksal ilikilerde, makinenin yolat devrim, btnyle bu alveriin serbest kimseler arasnda bir szleme olmas grnn yitirmesine neden oldu ve ngiliz parlamentosuna da, devletin fabrikalara karmas iin, hukuk ilkelerine dayanan bir mazeret hazrlad. Daha nce kar* A. Redgrave, Reports of Insp. of .act., for 31st October, 1858, s. 40. 41. ** Childrens Employment Commission, .ifth Report, London 1866, s. 81, n 31. [Drdnc Almanca baskya ek. - The Bethnal Green ipekli sanayii imdi neredeyse yok olmutur. - .. E.] *** Childrens Employment Commission, Third Report, London 1864, s. 53 n 15 **** l.c, .ifth Report, s. XXII, n 137.
54
Kadn ve Aile
lamayan sanayi kollarnda, yasa, ocuklarn almasn ne zaman 6 saat ile snrlasa, fabrikatrlerin ikyetleri yeniden duyulmaya balyordu. Bunlarn ne srdklerine gre, ana-babalar, ocuklarn, yasalarn kapsam iine sokulan sanayi kollarndan ekerek, hl alma zgrlnn egemen olduu yerlere, yani 13 yandan kk ocuklarn da bykler gibi altrlabildii ve bu nedenle daha yksek bir fiyattan kanlabildii alanlara satyorlard. Ne var ki, sermaye, nitelii gerei eitliki olduundan, emein smrlmesi koullarnda btn retim alanlarnda eitlii uyguladndan, sanayinin bir kolunda ocuk altrlmasnn yasayla snrlandrlmas, dier kollarnda da bir snrlandrmann nedeni olmutur. Makinenin, [sayfa 57] nce dorudan doruya kendisine dayanarak ykselen fabrikalarda, sonra da dolayl olarak geri kalan btn sanayi kollarnda, sermayenin smrsne bal kld, kadnlarn, ocuklarn ve genlerin zerinde yaratt fizik bozukluklara daha nce de deinmi bulunuyoruz. Bu nedenle burada yalnz tek bir nokta zerinde, ii ocuklarnn doumlarndan sonraki ilk birka yl iersindeki byk lm oran zerinde duracaz. ngilterede onalt nfus kayt blgesinde, bir yandan kk her 100.000 ocuk iin ylda ortalama lm says yalnzca 9.000dir. (yalnz bir blgede 7047dir); 24 blgede lm says 10.000in zerinde, ama 11.000in altnda, 39 blgede 11.000in zerinde 12.000in altnda; 48 blgede 12.000in zerinde ama 13.000in altnda, 22 blgede 20.000in zerinde, 25 blgede 21.000in zerinde, 17 blgede 22.000in zerinde, 11 blgede 23.000in zerinde, Hoo, Wolverhampton, Ashton-under-Lyne ve Prestonda 24.000in zerinde, Nottingham, Stockport ve Bradfordda 25.000in, Wisbeachde 26.000in, Manchesterde, 26.125in zerindedir.* 1861 ylnda yaplan resm bir salk aratrmasna gre, yksek lm orannn nedenleri, yerel nedenler dnda, balca, annelerin darda almalar, ve bu yzden ocuklarn kt beslenmeleri, uygun olmayan eyler yemeleri, afyonlu mama almalar gibi ihmal ve kt bakmdr; bunlardan baka, anne ile ocuk arasnda doal olmayan bir yabanclama balamakta ve bunun sonucu bilerek a brakma ve zehirlemeler grlmektedir.** Kadn almasnn en az olduu
* Sixth Report on Public Health, Lond. 1864, s. 34. ** Bu (1861 aratrmas)... ayrca unu da gstermitir ki, anlatlan koullar
Kadn ve Aile
55
tarmsal blgelerde ise lm oran ok dktr.* Bununla birlikte 1861 Aratrma Komisyonu beklenilmeyen bir sonula karlat: Kuzey Denizi kylarndaki baz tarmsal blgelerde bir yandan kk ocuklar arasndaki lm oran, nerdeyse, en kt fabrika blgelerinkine eitti. Bu yzden Dr. Julian Hunter, bu olay yerinde incelemekle grevlendirildi. Dr. Hunterin hazrlad rapor,[sayfa 58] VI. Report on Public Health ile birletirildi.** O zamana kadar ocuklarn stma ile, ukur ve bataklk blgelere zg dier hastalklardan krldklar sanlyordu. Ama inceleme bunun tam tersini ortaya koydu; yani stmay ortadan kaldran ayn neden, topran kn bataklk, yazn clz bir ayrlk halinden kartlp verimli bir ekim blgesi haline getirilmesi, ocuklar arasndaki olaanst lm orann dourmutu.*** Dr. Hunterin bu blgede grt 70 salk memuru bu nokta zerinde tam gr birlii iindeydiler. Gerekten de, ekim tarznda devrim, tarma sanayi sistemini sokmutu. Erkek ve kz ocuklarla birlikte alma gruplar halinde alan evli kadnlar, belli bir cret karlnda, btn topluluu kiralayan rgatba tarafndan iftlik sahibinin emrine verilir. Bu alma gruplar bazan kendi kylerinden kp kilometrelerce uzaa giderler; sabah ve akamlar bunlara yollarda rastlanr; ksa bir eteklik, gmlek ve izme, bazan pantolon giyerler; ok salam ve salkl bir grnleri vardr, ama alageldikleri hafif ahlakn yansra, sevdikleri bu hareketli ve bamsz yaamn, evlerinde kvranan talihsiz yavrulara getirdii ldrc sonulara aldrmaz bir halleri vardr.**** .abrika blgelerindeki btn olaylar, burada, hem de daha geni llerde yinelenmektedir: gizli ocuk ldrme, ocuklara afyonlu maddeler verilmesi gibi.***** zel Kurul yesi ve Halk Sal Raaltnda ocuklar, annelerinin almalarndan ileri gelen ihmal ve bakmszlk yznden yok olup gittikleri gibi, anneler de ocuklarna kar elem verici derecede yabanclamakta, ou kez lmleri karsnda fazla keder duymamakta ve hatta bazen ... bunu salamak iin dorudan nlem almaktadrlar. (l.c.) * l. c, s. 454. ** /. c, s. 454-463. Dr. Henry Julian Huntern, ngilterenin baz krsal blgelerindeki fazla ocuk lmleri zerine raporu. *** l. c, s. 35,455, 456. **** l. c, s. 456. ***** Tarmsal blgelerde olduu gibi fabrika blgelerinde de, hem erkek ve hem de kadn yetikin iiler arasndaki afyon tketimi, her gn biraz daha artmaktadr. Uyuturucu madde satn hzlandrmak ... baz giriken toptanc tccarlarn balca amacdr. Eczaclar bunu, srm en fazla madde saymaktadrlar. (/. c, s. 49.) Uyuturucu
56
Kadn ve Aile
porunun bayazar Dr. Simon, Yetikin kadnlarn sanayide geni llerde altrlmas konusundaki derin kayglarm, bu gibi ktlkler konusunda bildiklerim hakl ve mazur gsterebilir.* diyor. .abrika mfettii Mr. Baker ise, resm raporunda yle sylyor: ngilteredeki sanayi blgelerinde aile [sayfa 59] sahibi evli kadnlarn kuma fabrikalarnda almalar yasakland gn, bu blgeler iin byk mutluluk olacaktr.** Kapitalist smrnn ocuklarla kadnlar zerinde yolat ahlak yozlamas, .. Engelsin, Lage der Arbeitenden Klasse Englands adl yaptyla, ve dier yazarlarca o kadar enine boyuna anlatlmtr ki, ben, burada, yalnzca deinmekle yetiniyorum. Ama, henz olgunluk ana erimemi insanlar, salt bir art-deer yaratma makinesi haline getirmenin yapay olarak yaratt zihinsel yozlama -bu, akl, gelime ve olgunlama yeteneklerini bozmadan ksr bir halde tutan bilisizlikten tamamen farkl bir durumdur- ensonu ngiliz parlamentosunu bile, fabrika yasalarna giren sanayi kollarnda 14 yandan kk ocuklarn verimli bir ekilde altrlmalar iin ilkrenimi zorunlu hale getirmek zorunda brakt. Kapitalist retimin ruhu, fabrika yasalarndaki szde renim maddesinin gln bir ekilde kaleme alnnda, bu zorunluluu denetleyecek ynetimsel bir mekanizmann bulunmaynda, renimle ilgili maddelere fabrikatrlerin kendilerinin kar koymalarnda, ve bunlarn uygulanmasndan kanmak iin bavurduklar binbir trl hilede aka grlr. Bu konuda btn su yasakoyucudadr: bir yandan fabrikalarda alan btn ocuklarn renim grecekleri konusunda ynetmelik getirirken, te yandan bunun salanmas iin herhangi bir hkm getirmemekte ve adeta gzboyamak iin bir yasa geirmi olmaktadr. Yasa, ocuklarn haftann belli gnlerinde birka () saat okul ad verilen drt duvar arasnda bir yere kapatlmalarndan ve iverenin her hafta bu ile grevlendirilmi erkek ya da kadn retmenin imzasn tayan ye bu hususun yerine getirildiini belirten bir belgeyi almasndan baka bir hkm getirmadde alan ocuklar, ihtiyar adamlar gibi kavrulmakta ya da kk maymunlar gibi kartlamaktadrlar. (/. c, s. 460.) Burada, Hindistan ile inin, ngiltereden nasl aldklarm gryoruz. * l. c, s. 37. ** Rep. of. Insp. of .act, for 3 st Oct., 1862, s. 59. Mr. Baker daha nce hekimlik yapmtr.
Kadn ve Aile
57
memektedir.* 1844 tarihli, deitirilmi fabrika yasasndan nce, bu okula devam belgesinin, kendileri de yazma bilmeyen retmenler tarafndan yalnz bir arp iareti konularak imzaland sk sk grlen olaylardand. Devam belgelerinin verildii okul denilen bir yere yaptm bir ziyaret srasnda retmenin bilisizliiyle ylesine [sayfa 60] arpldm ki, Affedersiniz baym, siz okuma biliyor musunuz? diye sormaktan kendimi alkoyamadm. Verdii karlk: Eh biraz! oldu ve, belge verme yetkisini hakl gstermek, iin u szleri ekledi: Hi deilse ben rencilerimden ilerde saylrm. 1844 tarihli yasa hazrlanrken denetmenler, verdikleri belgeleri, yasa gereince kabul etmek zorunda olduklar, okul denilen yerlerin utan verici durumunu belirtmeyi ihmal etmediler, ama elde ettikleri tek baar, 1844 yasasnn yrrle girmesinden sonra, okul belgelerindeki rakamlarn retmenin elyazs ile doldurulmas ve altna da adn ve soyadn yazarak imzalamas zorunluluu oldu.** skoya blgesi fabrika denetmeni Sir John Kincaid de ayn trden olaylar anlatmaktadr. Ziyaret ettiimiz ilkokul Mrs. Ann Killin adnda bir hanmn ynetimindeydi. Adn hecelemesi istenildii zaman C harfi ile balayarak hemen bir yanl yapt, ama bunu derhal dzelterek K ile baladn syledi. Ne var ki, okul belgeleri ile ilgili deftere baknca adn eitli ekillerde yazdn grdm gibi, elyazs da, retmenlik yapma yeteneinden yoksun olduu konusunda insanda hi kuku brakmyordu. Kaytlar kendisinin tutmadn da zaten kendisi itiraf etti. ... Ziyaret ettiim ikinci okulda, 15 foot boyunda 10 foot eninde bir snf vard ve burada, ne mrldandklar anlalmayan 75 ocuk saydm.*** ocuklarn herhangi bir renim grmeden devam belgeleri aldklar yerler, yalnzca bu anlatlan sefil yerler deildi, yetkili bir retmenin bulunduu pek ok okulda da, yandan balayarak her yatan bir ocuk kalabalnn doldurduu yerlerde btn abalar bounayd; retmenin en iyi durumda bile sefalet iinde diyebileceimiz geimi, bu darack yerde doldurabildii ocuklardan toplad penilere balyd. Buna, bir de, okuldaki pek az eyay, kitap ve dier renim aralar eksikliini, kalabalk ile grltnn bu yoksul ocuklar zerindeki olumsuz etkisini eklemek gerekir. lerinde hibir ey yap* L. Horner, Reports of Insp. of .act, for 30th June 1857, s. 17. ** L. Horner, Rep. of Insp. of .act, for 31st Oct. 1855, s. 18, 19. *** Sir John Kincaid, Rep. of Insp. of .act, for 31st Oct., 1858, s. 31, 32.
58
Kadn ve Aile
makszn dizi dizi ocuklarn oturduu byle pek ok okulu ziyaret ettim; buna okula devam deniliyordu ve istatistiklerde bu ocuklar renim grm olarak gsteriliyordu.* skoyada fabrikatrler, okula [sayfa 61] gitmek zorunda olan ocuklar ie almamak iin ellerinden geleni yaparlar. .abrika sahiplerinin hi holanmadklar fabrika yasasndaki eitimle ilgili hkmlerin, bu ocuklarn ie alnmalarn byk lde engellediini ve yasada ngrlen renimden byece hi yararlanamadklarn tantlamak iin baka kantlar getirmeye gerek yoktur.** zel bir yasayla dzenlenen basmaclk iinde, bu, rktc bir soytarlk halindedir. Bu yasa gereince, basma iine alnmadan nce, her ocuun, 150 saatten az olmamak zere en az 30 gn okula devam etmesi gerektii gibi, ie balamasn izleyen alt ay iinde ve bu ite alt sre boyunca her alt ayda bir gene 30 gn ve 150 saatlik renim grmesi zorunludur. ... Okul saatleri sabah 8 ile akam 6 arasnda olacaktr. Gnde 2 saatten az, 5 saatten fazla renim, bu 150 saate dahil edilmeyecektir. Olaan koullar altnda, ocuklar, 30 gn sabah ve leden sonra en az her gn be saat okula devam edecekler ve 30 gnn sonunda 150 saati tamamlayarak kitaplarn kendi balarna okuyacak hale geldikten sonra basmaclk iine balayacaklar ve alt ayn sonunda yeni bir renim dnemine girecekler ve kitaplarn yeni batan okumaya alacaklardr. ... Gerekli saati tamamlamak iin okula devam eden ocuklardan ounun, alt aylk iten sonra, yeniden okula dnnce, daha nce rendikleri her eyi unuttuklar ve tpk basmac ocuklar olarak okula ilk baladklar gndeki gibi olduklar grlmektedir. ... Baka basma ilerinde ocuklarn okula devam tamamen fabrikann i durumuna baldr. Her alt ay iin gerekli okul saati, bir kerede 3 ile 5 saat arasnda olmak zere blnmekte ve bazan btn alt aya yaylmaktadr.... Szgelii okula devam bir gn sabah 8 ile 11, baka bir gn leyin 1 ile 4 olabilir ve birka gn aradan sonra ocuk tekrar leden sonra 3 ile 6 arasnda okulda boy gsterebilir; bu bylece birka gn ya da bir hafta srer, sonra gene 3 hafta ya da bir ay okula hi gitmez, ve ardndan onu altrann keyfine kalm tuhaf bir gnn tuhaf bir saatinde yeniden okula balar; bylece ocuk, 150 saatlik
* L. Horner, Reports etc, 31st Oct., 1857, s. 17, 18. ** Sir J. Kincaid, Reports etc, 31st Oct., 1856, s. 66.
Kadn ve Aile
59
masal tamamlanana kadar okul ile i arasnda mekik dokur.* [sayfa

62]
Kadnlarla ocuklarn ynlar halinde ii saflarna katlmalaryla, makine, ensonu, manfaktr dneminde erkek iilerin sermayenin zorbala kar srdrd direnmeyi krm olur.
En rezil, en pis ve en kt cret denen, kadnlarla gen kzlarn altrlmas yelenen ilerden birisi de, paavralarn ayklanmasdr. Byk Britanya, kendi muazzam paavra depolan dnda, btn dnyada paavra ticaretinin merkezi olarak da n yapmtr. Japonyadan, Gney Amerikann en uzak devletlerinden, Kanarya Adalarndan, buraya paavra akar. Ama balca ikmal kaynaklar, Almanya, .ransa, Rusya, talya, Msr, Trkiye, Belika ve Hollandadr. Paavralar, gbre, yatak ii, yapay yn yapmada kullanlr ve kt yapmnda hammadde olarak ie yarar. Paavra ayklayclar, iek hastal ile dier bulac hastalklarn yaylma arac olduklar gibi, ilk kurbanlar da gene kendileridir.**
Karl Marks, ayn yapt, s. 487. Kapital, Birinci Cilt, s. 474.
imdi de, ev sanayii denilen konuya gelmi bulunuyoruz. Sermayenin, modern mekanik sanayinin arka plannda smrd
* A. Redgrave, Rep. Of lnsp. Of .act. for 31st Oct., 1857, s. 41-42. .abrika yasasnn (metinde sz edilen basma ileri yasas deil) bir sredir yrrlkte bulunduu sanayi kollarnda, eitim maddesinin nne kan engeller sor yllarda kaldrlmtr. Yasa kapsamna girmeyen sanayi kollarnda, cam fabrikatr Mr. J. Geddesin grleri hl geni lde egemendir. Aratrma komisyonu yesi Mr. Whitea u bilgileri vermitir: Benim grdm kadaryla, ii snfnn bir ksmnn son yllarda yararland daha byk ldeki eitim, kt bir eydir. Onlar bamsz hale getirdii iin tehlikelidir. (Childrens Empl. Comm., .ourth Report, Lond. 1865, s. 253.) ** Paavra ticareti ve saysz ayrntlar iin bkz: Public Health, VIII, I. Rep., Lond. 1866, ek, s. 196, 208.
60
Kadn ve Aile
bu alandaki dehet verici durum zerinde bir fikir edinebilmek iin ngilterenin uzak birka kynde srdrlen ve grnte pek airane bir izlenim brakan ivi yapmcln incelemek gerekir.* Bununla birlikte, biz, burada, henz makinenin yardmyla yaplmayan ve bu durumuyla da henz fabrika ve manfaktrler ile rekabet halinde olmayan dantelclk ve hasr rgs sanayilerinden birka rnek vermekle yetineceiz. ngilterede dantel yapmnda alan 150.000 kiinin aayukar 10.000 kadar 1861 tarihli fabrika yasasnn kapsam iersine girmektir. Geriye kalan 140.000 kiinin hemen tamam kadn, gen insan ve her iki cinsiyetten ocuklar olup, ancak erkekler pek azdr. Bu ucuz smr malzemesinin salk durumu, Nottingham Genel Dispanseri hekimi Dr. Truemanin hesaplayp dzenledii tabloda grlecektir. ounluu 17 ile 24 ya arasnda olan dantel yapmcs 686 kadn hastadan verem olanlarn says yledir: 1852de 45 kiiden 1 kii 1857de 13 kiiden 1 kii 1853te 28 kiiden 1 kii 1858de 15 kiiden 1 kii 1854te 17 kiiden 1 kii 1859da 9 kiiden 1 kii 1855te 18 kiiden 1 kii 1860ta 8 kiiden 1 kii 1856da 15 kiiden 1 kii 1861de 8 kiiden 1 kii** Verem art hzndaki bu ilerlemenin, en iyimser ilericilik yanllarna ve Alman serbest ticaret rtkanlarnn en kurnaz yalancsna bile yeterli bir karlk olmas gerekir. 1861 tarihli fabrika yasas, yalnz makine ile yaplan dantel ikollarn dzenler ve bu, ngilterede kuraldr. Bizim imdi burada inceleyeceimiz sanayi kollar, iinin manfaktrlerde ya da depolarda deil kendi evlerinde altklar i kollardr ve bunlar ikiye ayrlrlar: (1) son elden geirme; (2) onarm. Bunlardan ilkinde makine ile yaplan dantelya son ekli verilir ve bu i, saysz alt-blmlere ayrlr. Son eklini verme ii, ya patron evleri denilen yerlerde yaplr, ya da ocuklarnn yardmyla, ya da kendi bana [sayfa 64] alan kadnlar tarafndan kendi evlerinde yaplr. Bu patron evlerini
[sayfa 63]
* Burada szn ettiim iviler, ekile dvlerek yaplr ve makineyle kesilen ve yaplan ivilerden farkldr. Bkz: Ch. Empl. Comm., Third Rep., s. XI, XIX, n 125-130; s. 52, n 11; s. 114, n 487; s. 137, n 674. ** Ch. Empl. Comm., II. Rep., s. XXII, n 166.
Kadn ve Aile
61
ileten kadnlarn kendileri de, aslnda, yoksul kadnlardr. yeri, oturulan zel evin iersindedir. Hanm patron, manfaktrclerden, maazalardan sipari alr ve odalarnn bykl ile i talebinin dalgalanmalarna uygun olarak deien sayda kadn, kz ve ocuk altrr. Bu i odalarnda altrlan kadn iilerin says, bazlarnda 20 ile 40, bazlarnda 10 ile 20 arasnda deiir. ocuklarn ortalama ie balama ya alt ve ou durumlarda da bein altndadr. alma saatleri sabah 8den akam 8e kadar olup dzensiz aralklarla, ou zaman pis alma odalarnda yenilen yemekler iin 1 saat ara verilir. lerin sk olduu sralarda, alma ou zaman sabah 8den ve hatta 6dan gece 10a, 11e, 12ye kadar devam eder. ngilterede, ynetmelikler klalarda, her asker iin 500-600 foot kp yeri, asker hastanelerde 1.200 foot kp yeri ngrr. Ama bu iyerlerinde herkese 67 ile 100 foot kp yer der. Ayn zamanda, havadaki oksijen, gaz lambalar tarafndan da tketilir. Yerler ta ve tula ile kapl olduu halde, dantellar temiz tutmak iin, ocuklar kn bile ayakkablarn karmak zorundadrlar. Nottinghamda 14 ila 20 ocuun, belki 12 foot kareden kk bir odaya doldurularak gnn 24 saatinin 15 saatinde, bkknlk verici tekdze olmasyla insan zaten bitirip tketen bir ite, stelik sala zararl koullar altnda altrlmas, ok grlen bir eydir. ... ok kk yataki ocuklar bile insan artacak bir hzla ve dikkatle almakta, parmaklar bir an iin olsun dinlenmedii gibi hareketleri de yavalamamaktadr. Kendilerine bir soru sorulduu zaman, bir an bile kaybetmemek kaygs ile gzlerini ilerinden ayramyorlar. alma saatleri uzadka patron hanmlar, uyarc olarak, uzun sopalarn daha sk kullanmak zorunda kalrlar. ocuklar giderek yorulurlar ve bu denli tekdze ve gz yorucu bir ile uzun sre uramaktan ve ayn ekilde durmaktan bitip tkenerek iin sonuna doru kular gibi huzursuzlarlar. Bunlarn almas klelikten farkszdr.* Kadnlar ve ocuklar, evde, yani gnmzde kiralk oda ya da ataras anlamna gelen bir yerde alyorlarsa, durumlar daha da kt demektir. Bu tr iler, [sayfa 65] Nottinghamdan, 80 mil apnda bir daire iinde dalr. Depolardan, saat gecenin 9 ya da 10unda kan ocuklara, ou zaman, eve gtrp orada tamamlamalar iin bir kn dantel verilir. Kapitalisti temsil
* Ch. Empl. Comm., II. Rep., 1864, s,XIX, XX, XXI.
62
Kadn ve Aile
eden ikiyzl uaklardan birisi bu srada, u kaypak tmceyi sylemeyi elbette hi ihmal etmez: Bu annen iin. Ama bunu sylerken, ocuun da btn gece oturup bu i iin annesine yardm etmek zorunda olduunu da pekl bilir.* T dantelacl ngilterede balca iki tarm blgesinde yaygndr: bir tanesi, Devonshiren gneyinde 20 ila 30 mil derinliindeki kylan ile, North Devonun birka blgesini iine alan Honiton dantela blgesidir; dieri de, Buckingham, Bedford ve Northampton eyaletlerinin byk bir ksmyla, Oxfordshire ve Huntingdonshirem snr kesimlerini kapsayan yerlerdir. ler, genellikle, tarm iilerinin klbelerinde yaplr. Manfaktrclerin ou 3.000e kadar dantelc altrrlar ve bunlarn byk bir ounluu ocuk ve gen kzlardr. Dantel yapm ile anlatlan eyler burada da ayrca yinelenir, yalnzca burada patron evleri yerine dantel okulu deyimi kullanlr ve buralar yoksul kadnlarn ilettii kulbelerdir. Be ya da daha kk yalardan balayarak ocuklar oniki ya da onbe yalarna kadar bu okullarda alrlar; ilk yl, ok kkler, drt ile sekiz saat alrlar, daha sonralar ise, sabah altdan gece sekize, ona kadar alrlar. Odalar genellikle kk kulbelerin oturma odalardr, ocaklarn bacalar hava girmesin diye kapatlmtr, ocuklar ou zaman kn bile yalnz kendi slar ile snmak zorundadrlar. Bazan da, bu szde snflar, kk depolar gibidir ve ilerinde ocak bile yoktur. ... Bu darack yerler tka-basa doldurulur ve bylece hava solunmayacak duruma gelir. Ayrca bir de, lamlarn, hellarn ve bu gibi kk kulbelerin evresinde her zaman grlen pislik, sala ok zararl etkiler yapar. Yerin byklne gelince: Bir dantel okulunda 18 kz ve bir bayan retmen, her insana 35 foot kp dyor; bir dierinde, 18 kii, insan bana 24 foot kp, koku dayanlmaz bir derecede. Bu sanayide, 2 ve 2 yanda ocuklarn alt da grlr.** [sayfa 66] Buckingham ve Bedford eyaletlerinde dantelcln bittii yerlerde, hasr rcl balar ve Hertfortshiren geni bir ksmyla Essexin bat ve kuzey kesimlerine kadar uzanr. 1861 ylnda, hasr rcl ile hasr apka yapmnda 40.043 kii alyordu; bunlarn 3.815i her yatan erkek, geri kalan 14.913 kiinin 7.000i yirmi
* l. c, s.XXI, XXII. ** l. c, s. XXIX, XXX
Kadn ve Aile
63
yan altnda ocuk olmak zere kadnd. Dantel okullar yerine buralarda da hasr rg okullarn gryoruz. ocuklar hasr rme renimine genellikle 4 yanda, bazan da 3-4 ya arasnda balyorlar. Kukusuz, renim grdkleri de yok. ocuklar, ilkokullara, kendi aralarnda, sahici okul diyorlar ve bylece, yar-a analarnn ngrd gnde 30 yardalk ii bitirmek iin hapsedildikleri bu kanemici yerlerden, ilkokular ayrdediyorlar. Bu ayn analar, bunlar okuldan sonra ou zaman gece 10, 11, 12ye kadar altryorlar. Srekli olarak slatmak zorunda olduklar kam, dudaklarn ve parmaklarn kesiyor. Londradaki btn hekimlerin genel kans olarak Dr. Ballard, bir yatak odas ile iyerinde her insan iin en az 300 foot kpe gerek olduunu belirtiyor. Ne var ki, hasr okullarnda yer, dantel okullarndan daha cimrice kullanlyor ve bir kiiye 12, 17, I8 ve 22 foot kpn altnda yer dyor. Komisyon yelerinden Mr. White, bu saylardan en knn, eer bir ocuk boyutlar 3 foot olan bir kutuya konulsa, burada kaplayaca yerin yarsndan daha azn temsil edeceini sylyor. te ocuklarn, 12 ya da 14 yalarna kadar yaamdan tattklar zevk bu. Sefil ve yar-a yaayan ana-babalarn dndkleri tek ey, ocuklarn elden geldiince ok para kazanmalar. ocuklar ise biraz byr bymez, ok doal olarak ana-babalarna on paralk deer vermiyorlar ve onlar brakp gidiyorlar. Byle yetitirilen insanlar arasnda bilisizlik ve ktln yaygn olmas ok doaldr. ... Ahlak en dk dzeyde. Kadnlarn pek ounun evlilik-d ocuklar vardr ve bu kadnlarn yalar o kadar kktr ki, su istatistikleri ile ilgili olanlar bile aknla drr.* Ve bu rnek ailelerin anayurdu, Avrupa iin rnek bir hristiyan lke oluyor; bu szleri, hristiyanlk zerindeki derin bilgisi hi kuku gtrmeyen kont Montalembert sylyor! [sayfa 67] Yukarda sz edilen sanayilerde zaten acnacak dzeyde olan cretler (hasr rme okullarnda bir ocuun alabilecei en yksek cret, ender olarak 3 iline ulaabilir), her yerde ve zellikle dantela blgelerinde egemen olan ayni sistemle, nominal miktarnn ok daha altna der.**
Karl Marks, ayn yapt, s. 489-493.
* l. c, s. XL, XLI. ** Child. Empl. Comm., I. Rep., 1863, s. 185.
64
Kadn ve Aile
Kapital, Birinci Cilt, 477-480.
.abrika sistemindeki gelime ile onunla yryen tarmda devrimle birlikte, dier sanayi kollarnda retim yalnz genilemekle kalmaz, bunlarn niteliklerini deitirir. .abrika sisteminde uygulanan ve retim srecinin btn evrelerini tahlil etme ve ortaya kan sorunlar, mekanik, kimya ve dier btn doabilimlerinin yardmyla zmleme ilkesi, artk, her yerde geerli ve uygulanan bir ilke halini alr. Demek ki, makine, manfaktr sanayilerine, bir ayrnt sre, daha sonra baka bir ayrnt sre olarak yava yava szm olur. Bylece, manfaktrn eski iblmne dayanan rgtlenmesinin katlam yapsnda bir geveme olur. zr ve srekli deimelerin yolunu aar. Bundan bamsz olarak kolektif iinin bileiminde, birlikte alan kimselerin yapsnda kkl bir deime olur. Manfaktr dneminin tersine, bundan byle iblm, mmkn olan her yerde, kadnlarn, her yatan ocuklarn, vasfsz iilerin altrlmalarna, yani ngilterede karakteristik bir deyimle ifade edildii gibi, tek szckle, ucuz emee dayanr. Bu, yalnz, makine kullanlsn kullanlmasn geni boyutlu retim kollar iin deil, ister alan kimselerin evlerinde, ister kk iyerlerinde yaplsn, ev sanayileri denilen retim biimleri iin de geerliydi. Modern denilen bu ev sanayiinin, bamsz kent el-zanaatlarm, bamsz kyl tarm iletmelerini ve her eyden nce de, ii ile ailesinin iinde yaad bir evin varln nkoul olarak gerektiren eski tarz ev sanayii ile ad benzerlii dnda ortak bir yan yoktur. Bu eski tarz sanayi imdi, fabrikann, manfaktrn ya da eya deposunun, bir d blm [sayfa 68] halini almtr. Sermaye, tek bir yerde geni kitleler halinde toplad ve dorudan doruya komuta ettii fabrika iilerinden, manfaktr iilerinden ve elzanaatlarndan baka imdi, gzle grnmeyen iplerle, dier bir orduyu da harekete getirmitir: bunlar, byk kentlerde oturanlarla birlikte btn lke yzeyine yaylm bulunan ev sanayii iileridir. Bir rnek: Londonderrydeki Tillie gmlek fabrikasnda 1.000 ii alyor, ve lkenin her yanna dalm 9.000 kii de kendi evlerinde gene bu fabrika iin alyorlar.*
* Ch. Empl. Comm., II. Rep., 1864, s. LXVIII, n 415.
Kadn ve Aile
65
Ucuz ve henz olgunlamam emek-gcnn smrlmesi, modern manfaktrde gerek fabrika sisteminden ok daha utan verici bir biimde yaplmtr. Bunun nedeni de fabrika sisteminin teknik temelinin, yani adale gcnn yerini makinenin almasnn ve yaplan iin hafiflemesinin, manfaktrde hemen hemen hi szkonusu olmamas, ve ayn zamanda, kadnlarla ok kk ocuklarn, zehirli ya da sala zararl maddelerin etkilerine en acmasz biimde braklmasdr. Bu smrnn, ev sanayii denilen retim kollarnda manfaktrden daha utan verici olmasnn nedeni, dank olduklar iin iilerdeki direnme gcnn azalmas, iveren ile ii arasnda bir yn soyguncu asalan yer almas; ev sanayinin, daima, ya fabrika sistemiyle, ya da ayn retim kolundaki manfaktr ile rekabet etme zorunda kalmas; yoksulluun iiyi, yer, k, havalandrma gibi en gerekli alma koullarndan yoksun brakmas; almann gitgide daha dzensiz duruma gelmesi; ve ensonu, byk sanayi ile tarmn fazlalk haline getirdii ynlarn son snaklar olan bu yerlerde iiler arasndaki rekabetin en son noktaya ulamasdr. retim aralarnda bile ilk kez fabrika sisteminde sistemli biimde uygulanan tasarruf, burada, balangcndan beri, emek-gcnn en acmasz biimde israf ve iinin en normal alma koullarndan yoksun braklmas sonucunu dourmutu - imdi bir sanayi kolunda emein toplumsal retkenlii ve birbirine bal srelerin teknik temeli ne kadar az gelimi olursa, bu tasarruf da, uzlamaz kart ve ldrc yann o derecede ortaya koyuyor. [sayfa 69]
Kadnlarla ocuklarn emeinin dpedz ktye kullanlmas, yaama ve alma iin gerekli her trl normal koullardan iilerin tamamen yoksun braklmalar ve ar-alma ile gece iinde uygulanan dpedz zulm yoluyla emek-gcnde salanan ucuzluk, ensonunda almas olanaksz doal engellere gelip dayanr. Bu yntemlere dayanarak meta fiyatlarnda salanan ucuzluk ile, genellikle kapitalist smr de son snrna gelmi demektir. Ensonu
66
Kadn ve Aile
bu noktaya gelindiinde -bu, uzun yllar alr- makine kullanma ve bundan byle dank ev sanayileri ile manfaktrlerin de fabrika sanayilerine dnme saati gelip atm demektir. Bu hareketin en muazzam rnei, giyim eyas retiminde grlr. ocuklar altrma Komisyonunun snflandrmasna gre, bu sanayi, hasr apka yapmclarn, kadn apkas yapmclarn, berecileri, terzileri, kadn giyim eyas yapmclann, gmlekileri, korsecileri, eldivencileri, ayakkabclar ve kravat, yaka vb. yapmi gibi pek ok kk kollar kapsar. 1861 ylnda bu sanayilerde alan kadnlarn says ingiltere ile Galde 586.298 olup, bunlarn 115.242si hi deilse 20 yan, 16.650si de 15 yan altndayd. Birleik Krallkta bu iilerin says, 1861 ylnda, 750.334 idi. ngiltere ile Galde, apkaclkta, ayakkabclkta, eldivencilikte ve terzilikte alan erkeklerin says 437.969 olup, bunlarn 14.964' 15 yan altnda, 89.285i 15 ile 20 ya arasnda ve 333.117si yirmi yan zerindeydi. Kk sanayi kollarndan ou, bu saylara dahil edilmemitir. Ama, biz, bu rakamlar olduklar gibi alrsak, 1861 saymna gre yalnz ngiltere ve Gal iin 1.024.267 kiilik bir rakam elde ederiz ve bu, aa yukar tarm ve hayvanclkta alan insan says kadardr. Bylece makinenin yaratt mucize ile, bu derece muazzam rn kitlesinin domasna ve bu derece muazzam ii kitlesinin serbest kalmasna niin yolatn anlamaya balarz. Giyim eyas retimi, ksmen paralar dank bir ekilde zaten hazr bulunan iblmn, atelyelerinde, yalnzca yeniden uygulayan manfaktrlerde, ksmen kk elzanaat ustalar tarafndan yrtlr; ne var ki, bu ustalar, eskiden [sayfa 70] olduu gibi, bireysel tketiciler iin deil de, imdi manfaktrler ve maazalar iin almakta ve bu, yle llere ulamaktadr ki, baz kent ve kasabalar ile dolaylarnda, rnein kunduraclk gibi iler, ou zaman blgeyi btnyle iine alan uzmanlk alanlar haline gelmektedir; ve ensonu bu retim, byk llerde, manfaktrlerin, maazalarn ve hatta kk zanaat ustalarnn, iyerlerinin uzantlarn oluturan ev sanayii iileri tarafndan salanr.* Hammadde vb., makine sanayii tarafndan salanr, ltuf ve inayete terkedilmi ucuz insan malzemesi kitlesi (tail-lable merci
* ngilterede kadn apkacl ve terzilii, ou kez, iverene ait binalarda yaplr; kadn iilerin bazlar buralarda kalrlar, bazlar da baka yerlerde otururlar. ** Acma ve merhamete snm. -.
Kadn ve Aile
67
et misricorde** ise, makine sanayii ve gelitirilmi tarmn zgr hale getirdii insanlardan oluur. Bu snftan manfaktrler, kaynaklarn, esas olarak, kapitalistin, talepteki herhangi bir art karlamak iin elinin altnda hazr donatlm bir ordu bulundurma gereksinmesine borludurlar.* Bununla birlikte, bu manfaktrler, dank elzanaatlar ile ev sanayilerinin geni bir temel olarak varlklarn srdrmelerine izin vermitir. Bu ikollarnda byk lde artdeer retimi ve yaptklar rnlerin gitgide ucuzlamas, balca, sefil bir yaam srdrmeye ancak yetecek kadar dk cret denmesi ve emek-zamannn insan vcudunun dayanabilecei son snra kadar uzatlmas nedeniyle olmutur. Gerekten de, metalar haline dntrlen insan teri ve kannn ucuzluu sayesinde, pazarlar, srekli genilemi ve gnden gne de genilemektedir; ngiliz zevkleri ile alkanlklarnn ar bast ngiliz smrge pazarlar iin durum zellikle byledir. En sonunda kritik noktaya ulamtr. Eski yntemin temelleri, azok sistemli bir iblm ile birlikte iilerin dpedz ve zalimce smrlmesi, artk pazarlarn geniletilmesine yetmedii gibi, ondan da daha hzl gelien kapitalistler arasndaki rekabeti karlamaktan uzakt. Makinenin ne gemesi saati gelip [sayfa 71] atmt. Elbisecilik, terzilik, ayakkabclk, apkaclk ve birok benzeri gibi bu geni retim alannn btnne ayn derecede saldracak olan, kesin sonulu devrimci makine, diki makinesiydi. Byk sanayinin gelimesinden beri, btn makinelerin elatt yeni sanayi kollarnda ii snf zerinde yapm olduu etkinin aynsn, diki makinesi yapyor. ok kk yataki ocuklar babo kalmlard. Makinede alan iilerin cretleri, ou yoksulun da yoksulu olan ev iilerine gre ykselmitir. Daha iyi durumdaki elzanaatlarmn cretleri, makinenin rekabetiyle dmtr. Yeni makine iileri, zellikle kzlar ve gen kadnlardr. Mekanik kuvvetin yardmyla bunlar, erkeklerin ar iler zerindeki tekelini ykmlar, hafif ilerden yal kadnlar ve kk ocuklar srp atmlardr. Londrada son on ylda alk sonucu lmlerdeki korkun art,
* Komisyon yesi Mr. White, hemen hemen hepsi kadn olan, 1.000 ila 1.200 kii altran bir asker elbise manfaktr ile 1.300 kii altran bir ayakkab fabrikasn ziyaret etmiti; buralarda alanlarn neredeyse yars ocuk ve gen iilerdi. ** Bir rnek. Genel saym memurunun 26 ubat 1864 tarihli haftalk raporunda, 5 tane alktan lm olay vard. Ayn gn The Times, bir baka olay daha bildiriyordu. Tek bir haftada alk nedeniyle alt lm olay!
68
Kadn ve Aile
diki makinesinin yaylmas ile paralel gitmektedir.** Yeni kadn iiler, makineyi, makinenin arlna, byklne ve zelliine gre, bazan oturarak, bazan ayakta, elleriyle ve ayaklaryla ya da yalnz elleriyle altryorlar ve byk emek-gc harcyorlard. Eski dzene gre daha az olmakla birlikte, uzun sre almalar nedeniyle, bu yaptklar i sala zararlyd. Diki makinesinin zaten dar ve kalabalk odalara girmesiyle, sala zararl koullar, daha da artm oldu. Bay Lord bu konuda yle diyor: Tavanlar ok alak olan ve ilerinde 30 ila 40 makine iisinin altklar odalara girildii zaman karlalan durum dayanlmaz derecede. ... tleri kzdrmak iin kullanlan gaz sobalarndan doan scaklk ok korkun. ... alma saatlerinin lml olduu, yani sabah sekizden akam altya kadar olduu zamanlarda bile, byle yerlerde her gn -drt kii baylp kendinden geiyor.* retim aralarndaki devrimin zorunlu bir sonucu olan sanayi yntemlerindeki devrim, karmakark gei biimleriyle sonuca ulat. Bu biimle, diki makinesinin, u ya da [sayfa 72] bu sanayi kolunda egemen duruma gelmesine, alt sreye, iilerin daha nce iinde bulunduklar koullara, manfaktrn, elzanaatlarnn ya da ev sanayiinin, bu sanayi kolundaki arlna, iyerlerine denen kiraya vb. bal olarak deiiklikler gsterir.** rnein, iin byk ksmnn zaten basit elbirlii ile rgtlenmi olduu elbisecilikte, diki makinesi, balangta, bu manfaktr biimi sanayi kolunda yalnzca yeni bir e oldu. Terzilikte, gmlekilikte, kunduraclkta, vb., btn biimler iieydi. Bir yerde, gerek anlamyla fabrika sistemi vard, bir dierinde, araclar, hammaddeyi, kapitalist en chef*** alyor, oda ya da tavan aralarnda diki makinelerinin evresinde, 10-50 ya da daha fazla ii topluyordu. Ensonu makinenin bir sistem halinde rgtlenmedii ve kk boyutlarda da kullanlabilecei yerlerde daima olduu gibi, zanaatlar ile ev iileri, kendi aileleri ya da dardan salanan az miktarda emekle kendi
* Child. Empl. Comm., Second Rep., 1864, s. LXVII, n 406-409; s. 84, n 124; s. LXXIII, n 441; s. 68, n 6; s. 84, n 126; s. 78, n 85; s. 76, n 69; s. LXXII, s.438. ** Gerekli binalar ile iyerlerinin kira bedelinin, bu noktada en nemli e olduu anlalyor; bu nedenle, kk giriimlere ve ailelere i verme esasna dayanan eski sistemin en uzun srd ve en erken balad yer bakent olmutur. (l. c. s. 83, n 123.) Bu tmcenin son ksm, yalnzca kunduracla aittir. *** ef olarak-. **** Eldivencilik ve iilerin durumunun yoksullardan pek de farkl olmad
Kadn ve Aile
69
diki makinelerinden yararlanyorlard.**** Bugn ngilterede egemen olan sistemde ise, kapitalist, ok sayda makineyi kendisine ait binalarda topluyor ve bu makinelerin yaptklar nesneleri, zerlerinde daha fazla ilenmesi iin ev iilerine datyordu.* Gei biimlerindeki bu eitlilik, gene de gerek anlamyla fabrika sistemine dnme eilimini gizlememektedir. Bu eilim diki makinesinin tad zellik ile de besleniyor ve bu makinenin eitli ilerde kullanlmas, daha nce eitli kollara ayrlm bulunan ilerin tek at ve ynetim altnda toplanmasn kolaylatryordu. Ayrca, hazrlk niteliindeki ine ileri ile dier baz ilemlerin makinenin bulunduu binalarda yaplmasnn daha uygun olaca koullar yaratt gibi, el dikiilerine ve kendi makineleri ile alan ev iilerine de kanlmaz olarak el koyar. Bu kanlmaz son, zaten bazlarn yakalamtr bile. Diki makinelerine srekli olarak artan miktarlarda sermaye [sayfa 73] yatrlmas,** makine ile yaplan mallarn retimini kamlyor, pazarlar bu mallar ile doldurup tanyor ve bylece ev iilerine, makinelerini satma zamannn geldiini haber veriyordu. Bizzat bu makinelerin retimindeki arlk da, srm gl ierisinde kvranan reticileri, bunlar haftalk olarak kiraya vermeye zorluyor, bylece de kk makine sahiplerinin bu ldrc rekabet altnda ezilip gitmelerine yolayordu.*** Makinelerin yapsndaki srekli deiiklikler ve gittike ucuzlamalar, eski tiplerin fiyatlarn hergn biraz daha dryor, bunlarn, kitle halinde, gln fiyatlarla, bunlar krl bir ekilde altrabilecek tek insan olan byk kapitalistlere satlmalarna neden oluyordu. Ensonu, insann yerini buhar makinelerinin almas, btn benzeri devrimlerde olduu gibi burada da ldrc darbeyi indiriyordu. Balangta, buhar gcnn kullanlmas, makinelerde dzensizlik, hzlarn ayarlama zorluu, hafif olanlarn abuk ypranp anmas vb. gibi salt teknik glklerle karlalyor ve deneyimlerle bunlarn hepsinin de stesinden geliniyordu.**** Bir yandan, birok makinenin geni bir manfaktrde toplanmas, buhar gcnn kullanlmasna yolaardier sanayilerde, bu durum grlmez. * l. c, s. 83, n 122. ** Toptanc izme ve ayakkab iinde yalnz Leicesterde, 1864 ylnda 800 diki makinesi kullanlyordu. *** l. c, s. 84, n 124. **** rnekler: Londrada Pimlico ordu elbise deposu, Londonderryde Tillie ve Henderson gmlek fabrikas ve Limerickte 1.200 ii altran Tait elbise fabrikas.
70
Kadn ve Aile
ken, te yandan, buharn insan adalesi ile rekabeti de, makineler ile insanlarn byk fabrikalarda toplanmasn hzlandryordu. Bylece ngiltere, imdi, yalnzca muazzam giyim eyas sanayiinde deil, yukarda sz edilen ikollarnn ounda, manfaktrn, el zanaatlarnn ve ev iinin uzun sre nce ortaya kan byk sanayinin etkisi altnda tmyle deien ve dzeni bozulan bu retim biimlerini herbiri fabrika sistemine dntkten sonra, bunun ierdii toplumsal gelime elerinin hibirisine karmadan, fabrika sisteminin dehetini daha da canl bir biimde yaamaktadr.* [sayfa 74] Bu kendiliinden balayan sanayi devrimine, fabrika yasalarnn, kadnlar, genleri ve ocuklar altran btn sanayi kollarna uygulanmas yapay olarak yardmc olmutur. gnnn sresi, yemek ve dinlenme paydoslar, balang ve biti saatlerinin zorunlu olarak dzenlenmesi, ocuklar iin vardiya sisteminin uygulanmas, belli bir yan altndaki ocuklarn altrlmas yasa vb., bir yandan fazla makine kullanlmasn** ve devindirici g olarak adale yerine buhar gcnn gemesini zorunlu klar.*** te yandan, zaman kaybn telafi etmek iin, ortaklaa kullanlan retim aralarnda, frnlarda, binalarda vb., bir genileme olur, yani ksacas retim aralarnda daha byk bir younlama ve buna uygun olarak iilerin saysnda bir artma meydana gelir. .abrika yasasnn tehdit ettii bu manfaktr adna tekrar tekrar ve hararetle ne srlen balca itiraz, aslnda, iin eski lsnde srdrlebilmesi iin daha byk miktarda sermaye yatrlmas gereini saklamasyd. Ama ev sanayii denen ve bunlarla manfaktr arasndaki ara biimlerdeki
* Tendency to .actory System (l. c, s. LXII.) u srada btn ikolu bir gei durumunda olup, dantelcln, dokumacln, vb. geirdii ayn deiiklii geiriyor. (l. c, n 405.) Tam bir devrim. (l. c, s. XLVI, n 318.) 1840 ylnda, ocuklar altrma Komisyonunun grev tarihinde orap yapm henz bir el iiydi. 1846dan beri, buharla alan eitli makineler kullanlmaya baland, ngilterede orap yapmnda her iki cinsiyetten ve 3 yandan yukar her yata altrlanlarn toplam says, 1862 ylnda 12.000 kadard. 11 ubat 1862 tarihli parlamento kararna gre, bunlardan ancak 4.063' fabrika yasalar kapsamna giriyordu. ** rnein, mlekilik ikolu iin, Britain Pottery (Glasgow) firmasndan Mr. Cochrane yle demitir: retim miktarn devam ettirmek iin ok sayda makine kullanma yoluna gittik ve bunlar hnersiz iiler altrmaktadrlar; eski ynteme gre daha fazla retimde bulunabileceimize, her geen gn daha fazla inanmaktayz. (Rep. of Insp. of .act, 31st Oct., 1865, s. 13.) .abrika yasalar, daha fazla makine kullanlmas yolunda etki yapmaktadr. ( l. c, s. 13-14.) *** Bylece, mlekiliin, fabrika yasalar kapsamna alnmasyla, elle kullanlan arklarn yerine, ok sayda buharl arklar kullanlmaya baland.
Kadn ve Aile
71
emek asndan ign ile ocuklarn altrlmalar konusunda getirilen snrlamalar, bu sanayilerin ykm demektir. nk, ucuz emek-gcnn snrsz bir ekilde smrlmesi, bunlarn rekabetteki glerinin tek temelidir.
.abrika ynetmelii, yalnz, fabrikalardaki, manfaktrlerdeki [sayfa 75] vb. emei dzenledii srece, yalnzca sermayenin smrme hakkna bir mdahale olarak grlyordu. Ama bu dzenleme ev-emei* denilen alana uzanr uzanmaz, bu, dorudan doruya patria potestasa, ana-babalk otoritesine bir saldr olarak kabul edildi. Yufka yrekli ngiliz parlamentosu, uzun sre bu adm atmaktan ekinmiti. Ne var ki, gereklerin gc, en sonunda, byk sanayinin, geleneksel ailenin dayand ekonomik temeller ile, buna bal bulunan aile emeini ykmakla, btn geleneksel aile balarn da gevettiini kabul etmek durumunda kald. ocuk haklarnn ilan edilmesinin zaman gelmiti.
Karl Marks, ayn yapt, s. 513. Kapital, Birinci cilt, s. 499-500.
Delme makinesinin (fra tahtalarnda delik yapmak iin) genel olarak kullanlmaya balanmas, fra yapmndaki srelerden birini hzlandrm ve kolaylatrmtr. Yerletiricilere (kllar tahtaya yerletiren sanatlar) olan talep artm; ve gitgide uzmanlaan bu ilem, emekleri ucuz olduundan kadnlarn payna dmtr. Kadnlar, evde kl yerletirerek almaya balamlar ve para-bana para almlardr. Bylece, ev sanayiine bavurmann bymesine, bu durumda, teknikteki ilerleme (delme makinesi)
* Dantelclk ile hasr rmeciliinde grdmz ve Sheffield, Birmingham vb. metal ilerinde daha ayrntl ekilde gsterilebilecei gibi bu tr iler genellikle kk iyerlerinde yaplmaktadr.
72
Kadn ve Aile
ibl-mndeki ilerleme (kadnlar kl yerletirmenin dnda bir ey yapmyorlar) ve kapitalist smrdeki ilerleme (kadn ve kzlarn emeinin ucuz olmas) neden olmutur. Bu rnek, byk bir aklkla gstermektedir ki, ev sanayii hi de kapitalist manfaktr kavramn ortadan kaldrmaz, tersine, bazan onun daha da gelitiinin bir belirtisidir. [sayfa 76]
W. I. Lenin. Die Entwicklung des Kapitalismus in Ruland, Werke, Band 3, Berlin 1956, s. 421. V. . Lenin, Rusyada Kapitalizmin Gelimesi, s. 362-363.
Kk sanayilerde ve manfaktrde, her zaman ataerkil ilikilerin kalntlarn ve kiisel bamlln eitli biimlerini grrz, bunlar, kapitalist iktisadn genel koullarnda, alan halkn durumunu son derece ktletirir ve onlar kltr, bozar. ou kez lkenin eitli ksmlarndan gelen ii ynlarn biraraya toplayan geni-lekli makineli sanayi, ataerkilliin vet kiisel bamlln kalntlarn hogrmeyi kesinlikle reddeder ve gemii gerekten kk gren tutumuyla gze arpar. retimi dzenleme ve onun zerinde kamu denetimi kurma zorunluluuna yolaan ve bu olana yaratan esas koullardan biri de, modas gemi geleneklerden bu koputur. zellikle, fabrikann nfusun yaam koullarnda yaratt deiimden szederken, kadn ve ocuklarn retime ekilmesinin,* temelde ilerici olduunu belirtmek gerekir. Kapitalist fabrikann, alan nfusun bu kategorilerini zellikle zor koullar iine soktuu ve ignnn dzenlenmesi ve ksaltlmasnn, sala uygun emek koullan salanmasnn vb., onlar iin zellikle gerekli olduu tartlmaz bir gerektir; ama sanayide kadn ve ocuk altrlmasn tmyle yasaklama ya da bu tip ie yer vermeyen ataerkil yaam biimini koruma abalar, gerici ve topik olacaktr. Genilekli makineli sanayi eskiden dar ev, aile ilikileri erevesinden hi kmayan nfusun bu kategorilerinin ataerkil tecridini ykmakla, onlan toplumsal retime dorudan doruya kat* Klavuza. gre, 1890da Avrupa Rusyasndaki fabrika ve atlyeler 210.207si (%24) kadn 17.793' (%2) olan ocuk ve 8.216s (%1) kz ocuk olan, toplam 876.764 ii altryordu.
Kadn ve Aile
73
makla, onlann gelimesini hzlandrr, bamszlklann artrr; baka bir deyile, kapitalist-ncesi ilikilerin ataerkil hareketsizliiyle kyaslanamayacak lde stn olan yaam koullar yaratr.*
V. . Lenin, ayn yapt, s. 563-565. Rusyada Kapitalizmin Gelimesi, s. 474-475.
[sayfa 77]
* Yoksul dokumac-kadn, babasnn ve kocasnn ardndan fabrikaya gider ve onlarn yannda ve onlardan bamsz olarak alr. O da, erkek gibi, ekmeini kazanmaktadr. .abrikada ... kadn, kocasndan ayr, tamamen bamsz bir reticidir. Kadn fabrika iileri arasnda, okur-yazarlk grlmemi bir hzla yaylmaktadr. (Vladimir Eyaleti Sanayileri, III, 113, 118, 112 ve dier yerlerde.) Bay Karizomenov u sonucu karmakta tamamen hakldr: sanayi, kadnn, aileye ... kocaya olan iktisadi bamlln ykar. ... .abrikada kadn erkee eitir; bu proleterliin eitliidir. ... Sanayinin kapitalistlemesi, kadnn ailedeki bamszl uruna savamnda nemli bir etkendir. Sanayi, kadn iin, ailesinden ve kocasndan tmyle bamsz olduu yeni bir durum yaratr. (Yuridieski Vestnik, 1883, n 12, s. 582, 596.) Moskova Eyaletine Ait statistiki Sonularda (c. VII. Ksm II. Moskova 1882, s. 152, 138-139), aratrmaclar, elle ve makine ile orap yapmnda alan kadnlarn durumunu karlatrmaktadrlar. El iilerininkiler ise 14-30 kopek kadardr. Makine retiminde alan kadnn koullar yle tanmlanmaktadr: ... Karmzda zgr, hibir engel tanmayan, aileden ve kyl kadnn yaam koullarn oluturan her eyden kurtulmu bir gen kadn, her an bir yeni, bir baka yer iin, bir patronu bir bakas iin terkedebilecek ve her an kendini isiz ... bir lokma ekmekten yoksun bir durumda bulabilecek bir gen kadn durmaktadr. ... El retiminde rclerin creti pek azdr, yiyeceini karlamaya yetmeyen, yalnzca eer o, verilmitoprak sahibi olan ve iftilik yapan bir ailenin yesi olarak, ksmen o topran rnnden de yararlanyorsa, kabul edilebilir bir kazantr; makine retiminde, alan kadn, yiyecek ve aya ek olarak, ... ailesinden uzakta yaamasn ve ailenin topraktan ald gelir olmakszn geinmesini mmkn klan bir kazan da salar. ... stelik, bugnk koullarda, makine sanayiindeki kadn iinin kazanc daha gvenlidir.
74
Kadn ve Aile
KAPTALST TARIMDA KADIN EME
TARIM proletaryasnn doumundan sonra, balangta, burada ataerkil iliki, Almanyada hemen her yerde hl varolan o ifti ile yanamalar arasndaki ayn iliki geliti ve ayn zamanda sanayi uruna yok edildi. Bu iliki varolduu srece, tarm-iileri arasnda yoksunluk daha az ve daha seyrek grld, yanamalar iftinin yazgsn paylatlar ve yalnz en aresiz hallerde ilerine son verildi. Ama artk her ey deiti. imdi hemen hepsi iftilerin ancak gereksindike altrd gndelikilerdir ve dolaysyla ou zaman haftalarca, ama zellikle kn tamamen isizdirler. Ataerkil iliki srasnda yanamalar ve aileleri iftinin iftliinde oturuyor, ocuklar orada yetiiyor ve ifti yetien kua iftliinde altrma
Kadn ve Aile
75
yollarn doal olarak aryordu ve o zaman [sayfa 79] gndelikilik kural deildi, istisna idi. Her iftlikte gereinden daha ok sayda ii bulunuyordu. Onun iin bu ilikiyi kesmek, yanamay iftlikten uzaklatrmak ve gndelikiye dntrmek iftinin de karnayd. Bu, yzyln yirmili yllarnn sonuna doru byk lde genellikle tamamland, ve bunun sonucu, fizik deyimiyle, imdiye kadar gizli fazla nfusun zgr klnmas, cretin dmesi ve yoksulluk orannn iitilmedik lde artmas oldu. .abrika blgeleri nasl deien yoksulluun balca konaklama yeriyse, o zamandan beri tarm blgeleri de srekli yoksulluun konaklama yeri oldu; ve Yoksullar Yasasnda yaplan deiiklik krsal topluluklarn her gn artan yoksullamasna kar resm iktidarn almak zorunda kald ilk nlem oldu. stelik, tarmn gittike daha geni-lekte yaplr olmas, harman makinesinin ve baka makinelerin kullanlmaya balanmas, ve kadnlarn ve ocuklarn tarlalarda daha ok altrlmas (ki bu ylesine yaygndr ki, sonularn zel, resm bir komisyon daha yeni aratrd), burada da ok sayda erkek iiyi ekmeksiz brakt. Sna retim sisteminin byk tarmsal iletmeyle, tam burada pek nemli olan ataerkil ilikiyi yok etmekle, tarma makineyi, buhar gcn, kadn ve ocuk emeini sokmakla kendine nasl yol atn ve alan insanln son, duraan yanm devrimci harekete nasl srdn gryoruz. Ama tarm duraanln ne kadar uzun zaman koruduysa, iinin yk o kadar ar oldu, buradaki eski toplumsal ilikilerin kopmas o kadar korkun oldu. .azla nfus birdenbire gnna kt ve, sanayi blgelerinde olduu gibi, artan retimle giderilemedi. rnlerini satn alacak kiiler olduka yeni fabrikalar, her zaman kurulabilir, ama yeni arazi yaratlamaz. lenmemi arazilerin tarma alnmas riskli bir speklasyondu, nk Bartan beri bu ie ok sermaye yatrlmt. Bunun zorunlu sonucu, iiler arasndaki rekabetin doruuna ykselmesi ve cretin en alt dzeye dmesiydi. Eski Yoksullar Yasas yrrlkte kald srece, iiler yardm sandndan yararland; cret elbette daha da dt, nk iftlik sahipleri imdi olabildii kadar ok sayda iiyi yardm sandklarna gndermeye bakyorlard. .azla nfus yznden yeterince artm olan yoksulluk oran bylelikle yalnzca daha da artt, ve, szn ettiimiz, Yoksullar Yasasn gerekli kld. Bu, [sayfa 80] durumu daha iyiletirmedi. cretler artmad, fazla nfus ortadan kalkmad, ve yeni yasann acmaszl yalnzca halkn fkesini
76
Kadn ve Aile
doruuna karmaya yarad. Balangta azalan yoksulluk oran bile, birka yl sonra, eski ayn yksek dzeyine ulat. Onun biricik meyvesi uydu: Eskiden 3-4 milyon yar-yoksul varken, imdi bir milyon tam-yoksul ortaya kt ve geri kalanlar gene yar-yoksul, ama hi desteksiz kald. Tarm blgelerinin acs her yl artt. nsanlar en byk yoksunluk iinde yayorlard, btn aileler haftada 6, 7 veya 8 ilinle geinmek zorundaydlar ve zaman zaman hi paralar olmuyordu.
.riedrich Engels, Die Lage der arbeitenden Klasse in England, Marks-Engels, Werke, Band 2, Berlin 1957, s. 474-475.
ngilterede geni-lekli tarm sistemi ve Galler lkesinde kk iftlik sistemi sonularyla birlikte karmza kyorsa, rlandada arazinin ar parlanmasnn sonularyla karlayoruz. rlanda nfusunun byk kesimi, ii blmesiz zavall bir kerpi kulbesi ve k iin en gerekli besini retmelerine ancak yetecek patatesi yetitirdikleri kk bir arazileri bulunan kk iftilerden oluur. Bu kk iftiler arasnda baat olan byk rekabet yznden, arazi kiras iitilmemi bir dzeye, ngilteredekinin iki, ve drt katna ykselmitir. nk her cretli tarm iisi ifti olmaya bakmakta, ve arazinin blnmesi pek an olmakla birlikte, ifti olmaya alan ok sayda cretli-ii kalmaktadr. Byk Britanyada 32 milyon ve rlandada ancak 14 milyon ngiliz morgenlik arazi ekilmekte ise de, Byk Britanya ylda 150 milyon ve rlanda ancak 36 milyon ngiliz liralk tarmsal rn elde ediyorsa da, rlandadaki cretli tarm iisi says komu adadakinden 75.000 daha fazladr* rlandada arazi uruna rekabetin ne kadar byk olmak gerektii, bu olaand oranszlktan, zellikle Britanyal gndelikilerin son derece yoksul yaadklar dnldnde, anlalmaktadr. Bu rekabetin sonucu, doal olarak yle [sayfa 81] yksek bir arazi kirasdr ki, iftilerin gndelikilerden ok daha iyi yaamalar olanakszdr. Bylece rlanda halk, imdiki toplumsal koullarda kendini kurtaramayaca bunaltc bir yoksullua dmtr. Bu insanlar, ahr
dnemi. * Yoksullar Yasas Komisyonunun rlanda zerinde raporu, 1837 parlamento
Kadn ve Aile
77
bile olamayacak zavall kerpi kulbelerde yaamakta, btn k zar zor beslenmekte, ya da yukarda anlan raporda bildirildii gibi, yar-tok yaamalar iin ylda 30 haftalk patatesleri bulunmaktadr, ve geri kalan 22 hafta iin hibir eyleri yoktur. lkyazn patates stoku tkenince ya da yumrular srgn verdii iin yenemez hale gelince, kadn, ocuklaryla birlikte dilenmeye kar, ve elinde bir anak olduu halde btn evreyi dolar; erkekse patates ekiminden sonra, hasat zaman yeniden ailesiyle birlikte olmak zere, kendi lkesinde ya da ngilterede i arar. rlandal krsal halkn onda-dokuzu bu halde yaamaktadr. Kilise fareleri kadar yoksuldur, en zavall paavralarla rtnmekte ve yar-uygar bir lkede olabildii kadar aa bir dzeyde bulunmaktadr. Anlan rapora gre 8 milyonluk bir nfusta, 585.000 aile reisi tam yoksulluk (destitution) iinde yaamaktadr, ve Sheriff Alisonun and baka bir kaynaa gre,* rlandada 2.300.000 kii, kamusal ya da zel yardm olmadan yaayamaz; ya da nfusun yzde 27si yoksullardr!
Geici ya da yerel emek gereksinmesi, cretlerde ykselmeye yolamaz, ama kadnlar ile ocuklarn zorla tarlalara gnderilmelerine, ve giderek daha kk yalarda smrlmelerine yolaar. Kadnlar ile ocuklarn smrlmeleri byk boyutlara ular ulamaz, bu durum, erkek tarm emekilerini art-nfus haline getirmenin ve cretlerini drmenin bir arac haline gelir. ngilterenin dousunda bu cercle vicieuxnn** parlak bir sonucu olarak, burada ksaca ele alnmas gereken, ekip sistemi denilen eyi yaratmtr.*** [sayfa 82] Bu ekipler kadnlar ile her iki cinsiyetten genleri (13-18 ya arasnda, ama ou durumlarda 13 yandaki olan ocuklar ekipten kartlrlar) ve gene her iki cinsiyetten ocuklar (6-13 ya arasn* Principles of Population, II. vol. ** Ksr dng. -. *** Sixth and Last Report of the Childrens Employment Commission, 1867 Martnn sonunda yaynlanmtr ve yalnz, tarmdaki ekip sistemini ele almaktadr.
78
Kadn ve Aile
da) kapsayan 10 ila 40-50 kiilik gruplardr. Balarndaki ekipba, daima sradan bir tarm emekisidir, ama genellikle klhanbeyi denilen cinsten, serseri, ayya, ama giriken ve savoir fairedir.* iftinin emrinde deil, kendi emrinde alan ekibi o toplar ve ku-rar. ifti ile genellikle paraba anlama yapar ve kazanc, ortalama olarak, sradan tarm emekisinden ok fazla olmamakla birlikte,** gene de banda bulunduu ekipten en ksa zamanda elden geldiince fazla i salama konusunda gsterecei marifete baldr. iftiler, kadnlarn ancak erkeklerin ynetimi altnda dzenli altklarn ve gene kadnlarla ocuklarn bir kez ie koyuldu mu -.ouriernin de bildii gibi- btn abalarn ve glerini hi saknmadan harcadklarn, oysa erkeklerin glerini elden geldiince az harcamak iin her trl kurnazl gsterdiklerini bilirler. Ekipbalar, iftlik iftlik dolarlar ve bylece ekiplerine yln 6 ila 8 aynda i bulurlar. Bu nedenle, emeki aileleri iin, yalnz arasra ocuk altran tek iftinin yannda almaktansa, byle bir ekipte onun emrinde almak ok daha krl ve gvenlidir. Bu durum, ekipbanm etkisini ak kylerde ylesine artrmtr ki, ocuk ii genellikle ancak onun aracl ile altrlabilir. Bu ocuklar ekipten ayr olarak kiralamak, onun ikinci bir iidir. Bu sistemin kusurlar arasnda, ocuklar ile genlerin ar altrlmas, iftliklere gidi-dn srasnda, 5, 6 ve bazan 7 mile ulaan uzun yryler ve ensonu ekibin urad moral knts saylabilir. Baz yerlerde src ad verilen ekipbalannn elinde uzun bir sopa olsa da, o, bunu ok seyrek kullanr ve zalimce davranlar konusunda ikyetler pek az grlr. O, demokratik bir imparator ya da bir tr .areli Kyn Kavalcsdr. Bu yzden, uyruklar arasnda sevimli olmak zorundadr ve onlar, kendisine, ynettii [sayfa 83] ingene yaamnn sevimli yanlaryla balar. Kaba bir zgrlk, grltl bir nee ve ak-sak bir umursamazlk, ekibe bir ekicilik kazandrr. Genellikle, ekipba, cretleri meyhanede der ve sonra yalpalayan bir alay insann nnde, sanda solunda iki gl kadnn desteiyle, ocuklarla delikanllarn izledii, alayc ve yakas almadk trkler syleyen bir topluluk geip gider. .ourierin
* bilir, becerikli. -. ** Baz ekip balar, bununla birlikte 500 acrelk iftliklerin ya da sra sra evlerin sahibi durumuna ykselmeyi baardlar. *** ieksel dllenme, (Charles .ourier, Le nouveau monde industriel et soci-
Kadn ve Aile
79
phanrogamie*** dedii dn yolculuu, artk balamtr. 13-14 yandaki kzlarn, ayn yataki arkadalarndan gebe kalmalar olaan eylerdendir. Ekibi oluturan ak kyler, Sodom ve Gommorralar* halini alr ve buralardaki gayrimeru doum oran, lkenin geri kalan yerlerindeki orann iki katna ular. Byle okullarda yetien kzlarn evlendikten sonraki ahlaki durumlarna yukarda deinilmiti. Dourduklar ocuklar, eer afyon ilerini bitirememise, bu ekiplerin gelecekteki yeleri olurlar.
Karl Marks, Das Kapital Werke, Band 23, s. 722-724. Kapital, Birinci Cilt, s. 710, 711-712.
Lizzie, Lincolnshireda ataerkil trden tarm iilerinin yanndayd. Durumlar iyi idi - baheleri ve patateslikleri ok ey getiren baaklk haklar vard ve cretler kt deildi. Ama o srada ekip sistemi gittike yaygnlayordu; Lizzie olup biteni harfi harfine senin kitabnda anlattn gibi betimliyor. Bu toprakl ataerkil iftlik iileri elbette tkenmekte olan kalntlardr ve kendileri komu ekipte alan kadnlarn ocuklar iin bakc ve barndrc olurken, ocuklarn daha imdiden ekibe gnderiyorlar. [sayfa 84]
.. Engels, Brief an Marks am 10. November 1868 aus Manchester, Marks-Engels, Werke, Band 32, Berlin 1965, s. 200.
Makine kullanmnn baka bir sonucu kadn ve ocuk emei kullanmnn artmasdr. Gelimi kapitalist tarm, genellikle, fabrika iisi hiyerarisini ok anstan belirli bir ii hiyerarisi yaratmtr. Gney Rusya iftliklerinde unlar ayrt edilir: (a) tam-iiler, yetikin her ii yapabilen erkekler; (b) yar-iiler, 20 yandan kk kadnlar ve erkekler; yar-iiler gene iki kategoriye ayrlr; (aa) 12 ya da 13 yandan 15 ya da 16 yana kadar olanlar - daha dar anlamda
tarie, Paris 1829, Kesim 5, 36. blme ek ve blm 6.) -. * Ludfordlu kzlarn yars bu ekipler ile dp kalkarak mahvoldular. l. c, s. 6. 32.
80
Kadn ve Aile
yar-iiler ve (bb) gl yar-iiler, iftliklerde adlandrldklar gibi drtte- iiler,* tam-iilerin ekin bime dnda btn ilerini yapabilen 16-20 yandakiler. Son olarak, (c) kk yardmlar iin yar-iiler, domuz oban, dana bakc, pulluk ardnda zararl ot toplayc ve itici olarak alanlar ve ounlukla yalnz yiyecek ve giyecek alanlar. Tarmsal aletlerin yaygnlamas tam-iinin emeini ucuzlatr ve onun yerini daha ucuz olan kadn ve yar-yetikin emeinin almasna olanak verir. Gmen iilerle ilgili istatistik veriler, erkek emeinin kadn emeiyle yerinden kovulduunu doruluyor: 1890da Kakovka kasabasnda ve Kerson kentinde kaytl iilerin %12,7si kadnd, 1894te btn ilde iilerin %18,2si (56.464te 10.239), 1895te %25,6s (48.753te 13.474) kadnd. ocuklar (10-14 yalarnda) 1893te %0,7 ve 1895te (7-14 yalarnda) %1.69 oranndayd. Kerson ilinde, Yelisavetgrad ilesindeki yerel iftlik iilerinin %10.6s ocuktu (ibid.).
W. I. Lenin, Die Entwicklung des Kapitalismus in Ruland, Werke, Band 3, s. 231, 232. V. . Lenin, Rusyada Kapitalizmin Gelimesi, s. 207-208
En youn ii g olan alanlarda, 19. yzyln sonlarnda, tarmda epeyce byk kapitalist giriimler olmutur. Byle makinelerin, rnein harman makinesinin kullanlmaya balanmasyla kapitalist ibirlii domutur. Kerson ilindeki toprak iilerinin alma ve yaam koullarm anlatm olan bay Tesyakov, atla altrlan bir harman makinesinin [sayfa 85] kullanm iin 14-23 ve daha ok, oysa buharla alan bir harman makinesinin kullanm iin 50-70 ii gerektiini bildiriyor. Baz iletmelerde 500-1.000 ii altrlmaktadr ki, bu tarm iletmesi iin allmam byklkte bir saydr. Kapitalizm, daha pahal olan erkek emeinin yerine kadn ve ocuk emeini koyma olanan sunar. Bundan dolay, rnein Kakovka ilesinde, eskiden 40.000, geen yzyln doksanl yllarnda 20.000-30.000 ii toplanan bir yerde kaytl kadn ii oran 1890da %12,7, 1895te yaklak: %25,6dr. ocuk oran 1893te
* Tesyakov, l. c, 72.
Kadn ve Aile
81
%0,7, 1895te %1,69dur.

derts,
W. I. Lenin, Die Agrarfrage in Ruland am Ausgang des 19. JahrhunWerke, Band 15, Berlin 1968, s. 115-116.
Kyl iletmelerinde de genellikle kadn emei baattr ve yalnz byk kyl iletmelerinde ve kapitalist iletmelerde erkekler ounluktadr. cretli-iier arasndaki kadn oran, birlikte alan aile yelerindekinden genellikle daha azdr. Besbelli, btn gruplardaki kapitalist iftiler, en iyi emek-gcn salayanlardr. Bu noktadan klrsa, kadnlarn erkeklerden ar basmas, en iyi emek-gcn salama olana bulunmayan iftinin zorlanan durumu ve iletmenin yetersizlii iin bir lektir (ama byle bir varsaym, kadn zerine btn bildirileri zorunlu olarak kabul eder ...).
W. I. Lenin, Das kapitalistische System der modernen Landwirtschaft, Werke, Band 16, 1967, s. 449-450.
Modern kapitalist devlette kyl sorunu, marksistler arasnda en ok anlamazla ve duraksamalara, ve burjuva ekonomi politiin, marksizme en youn saldrlarna yolaan sorundur. Marksistler, tarmsal kk iletmenin kapitalizmde batmaya, son derece ac, ezik bir durumda kalmaya mahkm olduunu syler. Byk sermayeden bamsz, tarmsal [sayfa 86] byk iletmeye gre geri olan kk iletme ancak gereksinmelerini ar snrlayarak ve btn gleri artran bir ar almayla ayakta durabilir, insan emeinin paralanmas ve zorlanmas; reticilerin bamllnn en kt tr; ifti ailesinin, davarnn, toprann tkenmesi - ite kapitalizmin srekli ve her yerde kylye getirdii budur. Kyl iin, proletaryann, cretli-iinin eylemlerine n safta katlmaktan baka hibir kurtulu yoktur. Burjuva ekonomi politii ve onun ou zaman bilinsiz yandalar, narodnikler ve oportnistler, buna kar kk iletmenin
82
Kadn ve Aile
byk iletmeden daha canl ve yararl olduunu kantlamaya urarlar. Kapitalist dzende durumunun gvenli ve umut verici olmas iin, kyl proletaryaya deil, tersine burjuvaziye; cretli iinin snf savamna deil, tersine mal ve mlk sahibi olarak kendi durumunu salamlatrmaya eilim gstermelidir - burjuva ekonomistlerin teorisinin iyz budur. Proleter teorisi ile burjuva teorilerin doruluunu salam verilere dayanarak snamay deneyelim. Avusturya ve Almanya tarmnda kadn emei ile ilgili verileri alalm. Rusya iin henz hibir tam veri yoktur, nk hkmet btn tarmsal iletmelerin bilimsel bir saymna girimeye niyetli deildir. Avusturyada 1902 saym, tarmda alan 9.070.682 kiiden 4.422.981inin, yani %48,7sinin kadn olduunu gstermitir. Kapitalizmin nemli lde daha ok gelimi olduu Almanyada kadnlar, tarmda alan btn iiler arasnda ounluu, yani %54,8i oluturmaktadr. Tarmda kapitalizm ne kadar ok geliirse, kadn emeinin kullanmn o kadar ok artrr, yani alan ynlarn yaam koullarn ktletirir. Alman sanayiinde %25 kadnlar almaktadr, ama tarmda alan kadnlarn oran bunun iki katndan oktur. Bu demektir ki, sanayi en iyi emek-glerini kendine ekiyor ve tarma daha zayf emek-glerini brakyor. Gelimi kapitalist lkelerde tarmsal alma daha imdiden kadnlarn ar bast bir ura olmutur. Ama farkl byklkteki tarmsal iletmelerle ilgili bildirgeleri ele alrsak, grrz ki, kadn emei smrs zellikle kk iletmede byk bir kapsama ulamtr. Buna [sayfa 87] karlk, tarmda kapitalist byk iletme, bu bakmdan sanayie erimemise de, daha ok erkek emei kullanmaktadr. Avusturya ve Almanya iin karlatrmal veriler aada grlyor: Her iki lkede de kapitalist tarmn ayn yasasyla kar karyayz. letme ne kadar kkse, emek-gcnn bileimi o kadar ktdr, tarmda alan kiilerin toplam saysnda kadnlar o kadar ar basmaktadr. Kapitalizmde iletmelerin genel durumu yledir: Proleter iletmeler, yani malikin zellikle cretli-emekle geindii iletmelerde (toprak iisi, gndeliki ve genellikle pek kk bir arazisi olan cretli-ii), kadn emei bazan erkek emeinden pek byk lde daha ar basar.
Kadn ve Aile
83
Unutulmamaldr ki, bu proleter ya da gndeliki iftilerin says pek oktur: Avusturyada 2,8 milyon olan genel toplamda 1,3 milyon, Almanyada ise 5,7 milyon olan genel toplamda 3,4 milyon. Sonunda, kapitalist iletmelerde erkek emei kadn emeinden ar basmaktadr. Bu ne demektir? Bu demektir ki, kk iletmede emek-gc bileimi kapitalist byk iletmedekinden daha ktdr. [sayfa 88] Bu demektir ki, tarmda kadn iiler -proleter ve kyl kadnlar- kapitalist byk iletmedeki erkek iinin eitini ellerinden geldii kadar yapmak iin kendi salklar ve ocuklarnn salklar pahasna ok daha fazla abalamak, ypranmak zorundadr. Bu demektir ki, kapitalizmde kk iletme ancak iiden byk iletmenin kardndan daha byk bir emek tutan kararak ayakta durabilir. Kyl, kapitalist bamlln karmak ana daha ok taklmtr, cretli-iiden daha sk zincirlenmitir. Bamszm, ala-rak ykselebilirmi gibi gelir ona, oysa gerekte, ayakta kalabilmek iin (kapitalistin yararna) cretli iiden daha sk almak zorundadr. Tarmda ocuk emei ile ilgili veriler bunu daha da ak gstermektedir. [sayfa 89]
W. I. Lenin, Der Kleinbetrieb in der Landwirtschaft, Werke, Band 19, Berlin 1962, s. 270-272.
84
Kadn ve Aile
SINI. SAVAIMINDA KADINLAR
YALNIZ isiz iiler deil, kadnlar da izleniyordu. .ransz ve Belika detine gre bir .ransz kadnla nikhsz yaayan ve Brkseldeki varl besbelli polisin gzne batan gen bir Alman demokrata, birdenbire, yaad kadna yneltilmi bir dizi glk karld. Kimlik kd olmayan kadn -nceleri Belikada bir kadndan kimlik kd istemeyi hi dnen olmu muydu? - snr d edilmekle tehdit ediliyordu! Ve polis, bunun ondan tr deil, tersine, birlikte yaad kiiden tr olduunu aklyordu. Polis komiseri gnde yedi kez kadnn konutuna geldi, kadn birok kez karakola onun ayana gitmek zorunda kald ve bir polisin gzetiminde emniyet mdrlne gtrld, ve sz geer bir Beli-
Kadn ve Aile
85
kal demokrat parlamentoda soru nergesi [sayfa 90] vermeseydi, gerekten lke dna kmak zorunda braklacakt. Ama hepsi bu kadar deil. ilere kar dzenlenen yalan dolan -u ya da bu kimsenin tutuklanmasna niyet edildii, ya da sal akam kentin btn pansiyonlanndaki Almanlarn kovulmasnn beklendii sylentilerinin yaylmas- imdi anlatmam gereken eyin yannda hi kalr. Cuma akam baka kimselerle birlikte Dr. Marks yirmi drt saat iinde lkeden ayrlmasn bildiren bir kral buyruu ald. Yolculuk iin valizini hazrlarken, sabahn birinde, gnein batanndan doumuna kadar bir yurttan evine girmeyi yasaklayan yasaya karn, bir komiserin ynettii silahl on polis, evine zorla girdi, onu tutuklad ve belediye hapishanesine gtrd. Onlara en az pasaport gsterdii halde, ve yldr Brkselde oturuyor olduu halde, ona pasaportunun dzensiz olduundan baka hibir tutuklama gerekesi sylenmedi! Gtrld. Kars korku iinde hemen Belikal bir avukata, izlenen yabanclara hep hizmet etmi olan yukarda dosta aracln andmz ayn kii - Bay Jotranda, Demokratik Topluluun bakanna kotu. Geri dnerken Belikal bir dosta, Bay Gigota rastlad. Bay Gigot onu evine getirdi. Dr. Marksn evinin kapsnda onu tutuklayan polislerden ikisiyle karlatlar. Kocam nereye gtrdnz? diye sordu kadn. Bizi izlerseniz nerde olduunu grrsnz. dediler. Onu Bay Gigotla birlikte belediyeye gtrdler, ama szlerini tutacaklar yerde, ikisini de polise teslim ettiler, ve ikisi de hapse tkld. kk ocuunu bir hizmetiyle birlikte evde brakm olan Bayan Marks, en aalk soydan bir orospu topluluu ile karlat bir yere gtrld, geceyi onlarla birlikte geirmek zorunda kald. Ertesi sabah souktan titreyerek saat beklemek zorunda kald stlmam bir odaya gtrld. Bay Gigot da getirildi. Bay Marks azgn bir deliyle birlikte bir odaya kapatlmt ve kendini ona kar srekli savunmas gerekiyordu. Bu yz kzartc olaya gardiyann son derece kaba davran da katlyordu. Sonunda, leden sonra saat te, salverilmelerine hemen karar veren yargcn karsna karldlar. Ve Bayan Marks ile Bay Gigot neyle sulandlar? Serserilikle! nk ikisinin de cebinde pasaportu yoktu. [sayfa 91] Bay Marks da, ayn akam lkeden ayrlmas buyruu ile salverildi. Ve bylece ilerini yoluna koymas iin ona
86
Kadn ve Aile
verilen yirmi drt saatin onsekizi harcanmt; btn bu zaman iinde yalnz kendisi deil, kars da, en by daha drt yana basmam ocuundan ayr brakldktan sonra, ilerini dzenlemesi iin ona bir dakika verilmeksizin lkeden karlyordu.
.. Engels, Brief an den Redakteur des Northern Star, Marks-Engels, Werke, Band 4, Berlin 1959, s. 533-534.
Skynetim altndaki btn blgelerde, polise, sosyalist propaganda yapt yeterince kukulu grnen herkesi snrd etme hakk tannyordu. Berlin elbette hemen skynetim blgelerine katld, ve yzlerce (aileleriyle birlikte binlerce) kii snrd edildi. nk Prusya polisi hep aile babalarn snrd ediyor; bekarlar genellikle rahat brakyor; nk onlar iin kentten snrd edilmek byk bir ceza deildir, oysa aile babalar iin pek ok durumda tam bir ykm deilse, uzun srecek bir yoksunluk demektir. Sonra Hamburg bir iiyi parlamento yesi seiyor, ve orada hemen skynetim ilan ediliyordu. Hamburgtan bir defada snrd edilenlerin says yz buluyor, onlara yz akn aile yesi katlyordu. i Partisi yolculuk giderlerini ve br zorunlu gereksinmeleri iki gn iinde karlyordu. imdi Leipzig de skynetime baland, ve bunun gerekesi hkmetin parti rgtn baka trl datamamasdr. Hemen ilk gn ou evli 33 erkek aileleriyle kentten snrd edildi. Listenin banda Alman parlamentosunun milletvekili bulunuyor; Bay Dillon olguyu dikkate alarak onlara belki de bir iyi dilek mektubu gndermi, durumlarnn kendisininkinden ok daha kt olmadn bildirmitir. Ama hepsi bu kadar deil. i Partisi ancak bir defa btn biimleriyle yasad brakldktan ve btn politik haklar zorla alndktan sonra, ki br Almanlar buna bouna seviniyorlar, polis tek tek parti yelerine diledii gibi davranabiliyor. Yasak yaynlar iin ev arama bahanesiyle onlarn kanlarna ve kzlarna en yakksz ve en kaba davranlarda [sayfa 92] bulunuyor...
.. Engels, Bismark und die deutsche Arbeitspartei, Marks-Engels, Werke, Band 19, Berlin 1962, s. 281-282.
Kadn ve Aile
87
Almanyadaki dostlarmzn karlar, kocalarnn etkin olarak girdikleri savaa, kendi paylarna bizim burada gvenli ngilteredeki kanlarmzn yabancs olduklan bir tarzda katlmak gerekiyor. Almanyada her dikkatsiz ya da dncesiz szck hapisle ve aile yaamnn geici olarak kesilmesiyle tehdit edilirken, biz, burada parlak konuuyor ve eletiriyoruz. yi ki Alman kadnlarmz bylelikle serinkanllklarn yitirmiyor ve o ok nl kadnsal duygusalln burjuva kadnlara zg bir snf hastal olduunu eylemle kantlyorlar.
.. Engels, Brief an Natalie Liebknecht am 31. Juli 1877 aus Ramsgate, Marks-Engels, Werke, Band 34, Berlin 1966, s. 284.
Kitabn Die .rau [Kadn] iin ok teekkr ederim. Byk bir ilgiyle okudum, iinde bir yn ok gzel ey var. zellikle ak ve gzel olan, Almanyada sanayinin gelimesi zerine sylediklerin. Son zamanlarda bu noktay ben de yeniden biraz inceledim ve zamanm olsayd bu konuda Sozialdemokrata bir eyler yazardm. Gariptir ki, Almanyada tarmn ve elzanaatlarnn kar karya bulunduu koullarda ylesine yaknlan serseri afetinin nasl byk sanayinin en zorunlu rn olduunu; ve Almanyadaki byk sanayinin bu gelimesinin -her yerde sonuncu geldii iin- yalnz kt i durumunun srekli basks altnda olabileceini darkafallar anlamyor. nk Almanlar, ancak kelepir, alktan ldrmeyecek dzeye drlm cret ve fabrika sanayiinin arkasnda ev sanayiinin durmadan pek ok smrlmesi sayesinde rekabete dayanabilirler. Elzanaatlarnn ev sanayiine dnmesi ve ev sanayiinin giderek - krl olduu srece- fabrika ve makine sanayiine dnmesi, Almanyadaki gidi budur. imdiye kadar yalnz demirde [sayfa 93] gerekten byk bir sanayiimiz oldu, dokuma sanayiinde tezgh hl baattr -dokumaclarn pek dk cretleri ve patates baheleri olmas sayesinde.
.. Engels, Brief an August Bebel am 18. Januar 1884 aus London, Marks-Engels, Werke, Band 36, Berlin 1907, s. 87.
88
Kadn ve Aile
Hanmlar, Size, kendi paynza okurlarnz iin yeterince ilgin bulursanz, haftalk derginizde yaynlanmak zere, kzm Jennynin kzkardeleriyle birlikte Bagnres-de-Luchonda (Pireneler) kaldklar srada .ransz hkmetince izletildikleri ksa haberini gndermekten onur duyarm. Bu trajikomik olay, bana, Thiers Cumhuriyeti iin karakteristik grnyor. Pariste Avenir Liberal, bonapart bir gazete, ldm haberini uydurdu. Geen pazar gnnden beri Uluslararas i Birliinin kapal toplants, Londrada sryor. Grmeler bugn bitirilecek. Bana dosta gnderdiiniz pek ilgin gazeteler iin candan teekkrlerimle birlikte ok sadk Karl Marksnz olarak kaldm bildiririm, hanmlar.
K. Marks, Brief an die Herausgeberinnen des Woodhull & Claflins Weekly am 23. September 1871 aus London, Marks-Engels, Werke, Band 17, Berlin 1962, s. 431
.ransada Thiers Cumhuriyetinde baat olan durumu size aklamak iin kendi kzlarmn bandan geen eyi anlatacam. kinci kzm, Laura, bir doktorla, Bay Lafargue ile evlidir. Birinci kuatmann balamasndan birka gn nce Paristen ayrlp Lafarguen babasnn oturduu Bordeauxya gittiler. Baba, olunu grmeyi, onun kendisine bakmasn ve lmne kadar hasta yatann banda kalmasn istiyordu. Lafargue ve kzm sonra Bordeauxda kaldlar. Lafarguen [sayfa 94] orda bir evi var. Komn srerken Lafargue, Enternasyonalin Bordeaux kesiminin yazman olarak alyordu ve orann delegesi olarak da Parise gnderildi. Oradaki durumu renmek iin Pariste alt gn kald. Btn bu zaman boyunca Bordeauxda polis onu rahatsz etmedi. Mays ortasna doru iki bekar kzm Bordeauxya ve oradan da Lafargue ailesiyle birlikte Pirenelerde, spanyol snr yaknnda bulunan Bagnres-deLuchona gittiler. Ciddi bir zatlcenp nbeti geiren en byk kzm orada kaplca tedavisi grd ve dzenli olarak hekim gzetiminde kald. Lafargue ile karsnn lm deindeki bir ocua bakmalaKadn ve Aile
89
r gerekiyordu, ve en kk kzm, aile dertlerinin elverdii lde, grkemli Luchon yresinin tadn karyordu. Luchon, hastalar ve beau monde* iin bir tedavi yeridir ve politik entrikalar iin her yerden daha az elverilidir. Kzm, Bayan Lafargue, bir de ocuunu yitirmek mutsuzluuna urad; cenaze kaldrldktan az sonra, austosun ikinci haftasnda, evlerinde kim belirdi dersiniz? Meksika savandaki alaklklarndan ve Alman-.ransz savanda nce Paris polis mdr ve sonra Brtanyada soi-disant [sylendii gibi] general olarak oynad rolden tr epeyce tannan, o srada Haute-Garonne polis mdr olan nl Keratry; onunla birlike Toulouse Procureur Gnrali Monsieur Delpech de grnd. Bu saygn ifte jandarmalar refakat ediyordu. Lafargue akam nceden bir iaret alm ve kendine bir spanyol pasaportu saladktan sonra spanyol snrn amt. Ana-babas .ranszd, ama Kbada doduu iin spanyoldu. Kzmn evi arand, ve Thiers Cumhuriyetinin bu grkemli iki temsilcisi onu sert bir sorguya ekti. Kkrtc bir haberlemeyi ynetmekle sulanyorlard. Bu haberleme yalnzca annesine yazd ve ierikleri .ransz hkmetini elbette vmeyen mektuplardan, ve birka Londra gazetesinin nshalarndan baka bir ey deildi! Aayukar bir hafta boyunca evi jandarmalarca gzetlendi. Yolculuklar iin gerekli hazrlklar yapar yapmaz kalmalar tehlikeli olan .ransadan ayrlmaya, ve o arada kendilerini gzaltna alnm kiiler olarak grmeye sz vermek zorundaydlar. [sayfa 95] Keratry ve Delpech onlar pasaportsuz bulmaya umut balamlard, ama neyse ki dzgn ngiliz pasaportlar vard. Yoksa, tpk onlar gibi hi susuz olan Delescluzeun kzkardei ve baka .ransz hanmlar gibi, alaka bir davrana katlanmak zorunda kalacaklard. Henz geri dnmediler ve belki de Lafarguedan haber bekliyorlar. [sayfa 96]
K. Marks, Brief an den redakteur der Zeitung The Sun, Charles Dana, Marks-Engels, Werke, Band 17, Berlin 1962, s. 400-402.
* Gzel dnya. -.
90
Kadn ve Aile
KADININ HAK ETL VE ZGRLEMES ZERNE
HALK sabah erkenden barikatlarn kurmaya balad. Her zamankinden daha yce ve daha kararl idiler. St. Antoine varounun giriindeki barikatta byk bir kzl bayrak dalgalanyordu. St. Denis bulvar ok salam berkitildi. Barikatlar ... ve kale gibi berkitilen evredeki evler tam bir savunma sistemi oluturuyordu. Burada, dn haber verdiimiz gibi, ilk nemli arpma oldu. Halk lm hie sayarak dvyordu. Rue de Clery barikatnda kuvvetli bir ulusal muhafz mfrezesi yandan saldryordu. Barikat savunanlarn ou geri ekildi. Yalnz yedi erkek ve iki kadn, gen ve gzel iki ii kz, grevleri banda kaldlar. Yedilerden biri, elinde bayrakla barikatn stne kyor. brleri atee balyor. Ulusal
Kadn ve Aile
91
muhafz karlk veriyor, bayraktar dyor. O zaman ii kzlardan biri, zarif giysili, iri gzel bir ii kz, plak kollaryla bayra kapyor, barikat ayor ve ulusal muhafzn zerine yryor. Ate sryor, ve ulusal muhafzn burjuvalar, snglerine iyice yaklanca, kz vuruyorlar. br ii kz frlayveriyor, bayra kapyor, arkadann ban kaldryor, ve lm olduunu grnce, deliye dnmcesine, ulusal muhafza ta yadryor. O da burjuvalarn kurunlaryla yere seriliyor. Ate gitike artyor, pencerelerden, barikattan kurun sklyor; ulusal muhafzn saflar seyrekleiyor; sonunda yardmc kuvvetler saldryor. Barikatn yedi savunucusundan yalnz biri sa henz, onun da silahlan alnd ve tutsak edildi. Yedi iiye ve iki ii kza kar bu yiitlik eylemim gerekletirenler, ikinci lejyonun aslanlar ve borsa kurtlaryd.
[sayfa 97]
.. Engels, Der 23 Juni, Marks-Engels, Werke, Baad 5, Berlin 1959, s. 119-120. .riedrich Engels, 1848 Haziran Gnleri - 23 Haziran, Karl Marks, .ransada Snf Savamlar 1848-1850, Sol Yaynlar, Ankara 1988, s. 179-180.
Bununla birlikte, komnist dzenin daha bol emek-gc kullanarak sunduu yararlar, henz en nemliler deildir. Byk emekgc tasarrufu, tek tek glerin toplumsal kolektif gte birlemesinde ve imdiye kadar birbirinin karsnda olan glerin bu younlamasna dayanan dzendedir. Burada ngiliz sosyalisti Robert Owenin nerilerine deinmek istiyorum, nk bunlar en pratik ve en iyi ilenmi nerilerdir. Owen, birbirinin yolunu kapatan ayr ayr konutlaryla bugnk kentlerin ve kylerin yerine, yaklak 1.650 ayak uzunluu ve genilii olan bir kareye, byk bir bahe iine, aayukar iki- bin kiiyi rahata barndrabilecek byk saraylar kurulmasn neriyor. Byle bir yap, oturanlara imdiki en iyi konutun rahatln sunduu halde, imdiki sisteme gre pek ok kimsenin gereksindii ve ou kt olan o tek konutlardan ok daha ucuza ve kolayca kurulur. imdi hemen her uygun evde bo duran ya da ylda [sayfa 98] bir-iki defa kullanlan birok oda hibir rahatszlkla karlalmakszn ortadan kalkar; erzak deposu, kiler vb. yerlerden de pek ok tasarruf edilir. Ama ev ynetiminin ayrn92
Kadn ve Aile
tlarna girersek topluluun yararlarn ancak o zaman gerei gibi anlarz. imdiki dank ev ynetiminde, rnein, stmada, ne kadar yok emek ve malzeme israf olur! Her oda iin zel bir sobanz olmaldr; her soba tututurulmak, yanar tutulmak, baklmak gerekir; yakt btn bu ayr yerlere gtrlmek, kl dar tanmak gerekir; byle ayr ayr stmak yerine, bir tek merkezden topluca stmak, rnein byk dernek lokallerinde, fabrikalarda, kiliselerde vb. daha imdiden yapld gibi, bir tek stma merkezi ve buhar borular kullanmak ne kadar kolay ve ucuz olur! Bundan baka, imdi yer altna daha ince borular demek gerektiinden, ve kentlerimizde stlacak alann bykl yznden pek ok boru kullanmak gerektiinden ok pahal olan gazla aydnlatma ok pahal olur; oysa nerilen dzende her ey 1.650 ayaklk bir alana toplanr ve yanan lambalar ayn sayda olduu halde, orta byklkteki bir kentteki kadar deme yaplr. Sonra, her ailenin bir miktar yemei kendi bana piirdii, ayr sofra takm edindii, ayr mutfa olduu, yiyeceklerim pazardan, baheden, kasaptan ve frndan kendi bana salad imdiki dank ev ynetiminde her n iin ne kadar, yer, malzeme ve emek-gc israf olur. Ortaklaa yemek hazrlamada ve hizmette imdi bu ile uraan emek-glerinin teikisinin tasarruf edilecei, buna karn geri kalan te-birin iini imdi olduundan daha iyi ve daha dikkatli yrtebilecei rahata kabul edilebilir. Ve sonunda ev ileri iin de byle olacaktr! Byle bir yap, burada olabildii gibi, iin bu trls de rgtl ve dzenli blnrse, imdiki dzende iki- yz ayr evde olduundan ok daha kolay temizlenip iyi durumda tutulamaz m?
.. Engels, Zwei Reden in Elberfeld (I). Marks-Engels, Werke, Band 2, Berlin 1957, s. 545-546.
Louise Morelin tutuklanmas nedeniyle, Rudolph yle zetlenen dncelere dalar: Efendi, korkutarak, sust yakalayarak ya da hizmet [sayfa 99] ilikilerinin doasndan ileri gelen baka frsatlardan yararlanarak hizmeti kz ou zaman batan karr. Onu mutsuzlua, aala, su ilemeye srkler. Yasa bu konuda kaytsz kalr. ... Kz eylemle
Kadn ve Aile
93
(fiilen) ocuk ldrmeye zorlam olan cani, cezalandrlmaz. Rudolph, dncelerini hizmet ilikisinin kendisini yce eletirisinden geirecek kadar ileriye bir defa bile gtrmez. Kk bir egemen olarak, hizmet ilikilerinin byk bir koruyucusudur. Bugnk toplumda kadirim genel durumunun insanca olmadn kavramaya daha da az yanar. imdiye kadar vard teorisine tmyle gvenerek, ayartan cezalandran ve acnmay ve pimanl korkun cezalarla birletiren bir yasann eksikliinden baka hibir ey duymaz. Rudolphun yalnzca baka lkelerdeki yasamaya bakmas yeterdi. ngiliz yasamas onun btn isteklerini karlar. Bu yasama, Blackstoneun vlesi belirtimiyle, bir zevk kzn ayartan batan karcy sulu ilan edecek kadar ileri gider. Bay Szeliga boru alar: te! -dnn! - Rudolph! - ve imdi bu dnceleri kadnn kurtuluu ile ilgili hayallerinizle karlatrn. Bu kurtulu eylemine nerdeyse elle dokunursunuz, oysa siz yaradltan ar pratiksiniz ve bu yzden yaln giriimlerinizle byle sk sk mutsuz oluyorsunuz. Ne olursa olsun, bir eyleme dnceden ellerle nerdeyse dokunabilmenin srrn Bay Szeligaya borluyuz. Rudolphun kadnn kurtuluunu retmi olan adamlarla ilgili o elendirici karlatrmasna gelince, Rudolphun dncelerini .ouriernin aadaki hayalleriyle karlatrmak yeter: Zina, ayartma, ayartclara vn verir, grg kuraldr. ... Ama, zavall kz! ocuk ldrmek bir cinayettir! Namusunu stn tutarsa, namussuzluun izlerini silmelidir, ve ocuunu dnyann nyarglarna kurban ederse, daha ok lekelenmi olur ve yasann nyarglaryla karlar. ... Btn uygar mekanizmann betimledii ksr dng budur. Gen kz, onun zel mlkiyetini elde etmek isteyen ilk en iyi adam iin sata sunulmu bir meta deil midir? ... De mme quen grammaire deux ngations valent une affirmation, lon peut dire quen ngoce conjugal deux prostitutions valent une vertu. [sayfa 100] [Dilbilgisinde iki olumsuzlamann bir olumlamaya eit olmas gibi, evlilik ticaretinde de, iki orospuluun bir erdeme eit,olduu sylenebilir. -.] Bir tarihsel an deiimi, her zaman, kadnlarn zgrle
94
Kadn ve Aile
doru ilerleme oranyla belirlenir, nk burada, kadnn erkekle, zayfn kuvvetliyle ilikisinde, insani doann kabala kar yengisi en ak biimde grnr. Kadnn kurtulu derecesi, genel kurtuluun doal lsdr. Kadn cinsin aalanmas, barbarln olduu gibi uygarln da kaln bir ayrdedici izgisidir; u farkla ki, barbarln basit tarzda uygulad her ktln uygar dzeni, birletirilmi ikiyzl, iki anlaml, yze glen bir varlk tarzna ykselir. ... Kadn klelikte tutmak, hi kimseyi erkein kendisinden daha ar cezaya arptrmaz. (.ourier.) Rudolphun dnceleri karsnda, evliliin .ouriernin ustaca sunduu karakteristiine de, .ransz komnizminin materyalist blntsnn yazlarna da iaret etmek gereksizdir. Sosyalist yaznn en amas Abhubu, roman yazarnda da grld gibi, eletirel eletiriyi hl bilinmedik srlarla meydana karr.
.. Engels-K Marks, Die heilige .amilie, Marks-Engels, Werke, Band 2, Berlin 1962, s. 207-208. K. Marks. .. Engels, Kutsal Aile ya da Eletirel Eletirinin Eletirisi, Sol Yaynlar, Ankara 1976, s. 291-293.
Geen makalede Economiste diyordum ki: i-snfnn, ocuklarn ve kendisini eitmek iin zamanndan yararlanmamas, artc deildir. Adlar ve zellikleri bana aklanan ve dorudan doruya parlamentoya gnderilmek gereken aadaki durumu artk size bildirebilirim: 1852 Eyllnn son haftasnda ...den drt mil uzaktaki ... yresinde, bay ...nin sahibi olduu bir aartma ve dzgnleme (apre) iliinde, aada gsterilen kiiler, yalnz dinlenme saati bir yana braklrsa, altm saat srekli almlardr! 9-10 yalarndaki ocuklar 60 saat aralksz alyorlar ve yalnz 3 saat dinleniyorlar! .abrika beyleri herhalde imdi [sayfa 101] iilerde eitime aldrmazlk konusunda azlarn tutmak isterler. Burada anlanlardan biri, kk bir kz, Ann B., 60 saatlik alma srasnda yere dt ve bitkinlikten uyuyakald; sarslarak uyandrld, ve alamasna karn, gene almaya zorland!! .abrika iileri, eitim hareketini Manchester arlatanlarnn
Kadn ve Aile
95
Kzn ad M. S. A. B. M. B. A. H. C. N. B. S. T. T. A. T. M. G. H. O. M. L.
Ya(yl) 22 20 20 18 18 16 16 15 15 15 15
Kzn ad B. B. M. O. A. T. C. O S. B. Ann. B. Olanlar W. G. J. K.
Ya(yl) 13 13 12 12 10! 9! Ya 9 10
elinden almaya kararl grnyorlar. Prestonda, Orchardda yaplan bir isizler toplantsnda rendiimiz gibi, Bayan Margaret .letcher, dinleyenlerin nnde, evli kadnlarn fabrikalarda almalarnn ve ocuklarn ve ev kadnl devlerini savsamalarnn uygunsuzluu zerine konutu. Doru drst bir ign iin doru drst bir cret almaya her erkein hakk vard. Bununla demek istiyordu ki, erkek, kendi ve ailesini yeterince beslemeye, ve kendisini evsel devlerine adayabilmesi ve ocuklarn yetitirebilmesi iin karsnn evde kalmasna elverir bir cret almaldr. (Alklar.) Konumac kadn aadaki kararn onaylanmasn nererek szlerini bitirdi: Bu kentin evli kadnlar, evli erkeklere emekleri karlnda hakl ve tam cret verilinceye kadar ie gitmemek niyetindedirler. Bayan Ann .letcher (ilk konuann kzkardei), neriyi destekledi, ve neri oybirlii ile kabul edildi. Toplant ynetmeni, yzde-on sorununun zmnden sonra, fabrika sahiplerinin asla beklemedii byle bir kampanyann evli kadnlarn fabrikalarda almasyla ilgili olarak [sayfa 102] alacan bildirdi.
K. Marks, Prosperitt-Die Arbeiterfrage Marks-Engels, Werke, Band 9, Berlin 1960, s. 481-482.
.ourier yalnz bir eletirici deildir; serinkanl ve duru yaradl onu yergici ve hem de gelmi gemi yergicilerin en byklerinden
96
Kadn ve Aile
biri yapmtr. Devrimin gten dmesi zerine artan dolandn ve vurgunlar, ve o zamanki .ransz ticaretinde baat ve ona zg olup dkkan dkkan dolaan korkun ruhu, ayn g ve ekicilik ile anlatr. Burjuva biimi kadn-erkek ilikileri ve kadnn burjuva toplumundaki yeri zerine eletirileri daha da ustalkldr. Belirli bir toplumda kadnsal kurtuluun derecesinin, genel kurtuluun ls olduunu ilk defa aka syleyen odur.
.. Engels, Die Entwicklung des Sozialismus von der Utopie zur Wissenschaft, Marks-Engels, Werke, Band 19, Berlin 1962, s. 196. .riedrich Engels, topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm, s. 58-59.
Kald ki hanmlar Enternasyonalden yaknamazlar; nk ayn hanm, Madame Law, Genel Dantay yeliine atanmtr. aka bir yana, Amerikan Labor Unionn son kongresinde ok byk bir ilerleme grlyor; kadn iilere tam eitlikle davranlyor; oysa bu bakmdan ngiliz kadnlarna, ama daha ok da k .ransz kadnlarna cimrice davranlyor. Biraz tarih bilen herkes, byk toplumsal devrimlerin kadnsal maya olmakszn gerekleemeyeceini de bilir. Toplumsal ilerleme, gzel cinsin (irkinler de birlikte olmak zere) toplumsal durumuyla tam olarak llebilir. ... Uluslararas Kadnlar Birlii, dk .rau Goegg (Geck okunur), Brksel kongresine bir mektup gndererek kadnlarn da bize katlp katlamayacan sordu. Elbette nazike olumlu yant verildi. Dolaysyla, kararnz deitirmezseniz, karnza Genel Dantay muhabirlii tam yetki belgesini gndereceim. [sayfa 103]
K. Marks, Briefe an Ludwig Kugelmann am 12. Dezember und 12. Oktober 1868 aus London. Marks-Engels, Werke, Band 32, Berlin 1965, s. 582-583 ve s. 567.
Komn, 75 santimlik zarar dentisiyle ilgili olarak, belediyelere, ulusal muhafzlarn yasad denen karlar ve analar ve dullar
Kadn ve Aile
97
arasnda hibir ayrm yapmama buyruunu verdi. Komn, imdiye kadar Pariste dzenin adamlar iin ayrlm, ama onlarn gvenlikleri iin polis gcnn kiisel uaklk bamllnda bulunan belgeli orospular bu aalk klelikten kurtard ve ayn zamanda orospuluun gelitii ortam ve onu yaratan adamlar ortadan kaldrd. Katksz orospular -yosmalar (koketler)- dzenin egemenlii altnda kle deildiler, tersine, polisin ve yneticilerin efendileriydiler. Kamusal retimi (eitimi) yeniden dzenlemek m Komnn elbette zaman olmad; ama Komn, dinsel ve ruhani eleri gidererek halk manen kurtarmaya giriti. (Genel [ilk] ve mesleki) eitimin dzenlenmesi iin bir komisyon atad. Kitap, harita, kt vb. gibi btn eitim aralarnn, bunlar bal olduklar belediyelerden salayan retmenlerce parasz datlmasn buyurdu. Hangi nedenle olursa olsun, hibir retmene bu eitim aralar iin rencilerinden para isteme izni vermedi. (28 Nisan)
K Marks, Erster, Entwurf zum Brgerkrieg in .rankreich, Marks-Engels, Werke, Band 17, Berlin 1962, s. 529. Karl Marks, .ransada Savan Birinci Yazma Denemesi Marks-Engels-Lenin, Paris Komn zerine, Sol Yaynlan, Ankara 1977, s. 184.
i snf iinde kadn yan-derneklerinin kurulmas buyuruldu. Bu makale, kendiliinden anlald gibi, erkek ve kadn iilerin yan-kurulularnn birletirilmesine kar kmyor. [sayfa 104]
K. Marks, Allg. Statuten und Vemaltungs Verordnungen der IAA. Marks-Engels, Werke, Band 17, s. 48.
Birleik Devletlerde Enternasyonalin yeleri arasnda bir blnme olduunu okurlarmz daha nce Amerikal muhabirlerimizden renmilerdir. Son aylarda New Yorkta olan, Enternasyonalin tarihinde gerekten yle yenidir ki tutarl olarak aklanmaya deer. Bu arada Madridten Emancipationun bir makalesini (22
98
Kadn ve Aile
Temmuz) temel alyor ve onu aadaki zgn belgelerle tamamlyoruz. Bilindii gibi Avrupada burjuvazi ve hkmetler, Enternasyonalden kendi amacn am ve btn iyi yurttalar rkten yle korkun bir umac yarattlar ki, burjuva elerin yn halinde katlmasyla Enternasyonalin ilk amacna yabanclatrldmdan kimsenin kayglanmasna gerek yoktur. Amerikada durum bambaka. Avrupal burjuvaziyi ve hkmetleri sinir bunalmna uratan eyler, orada, tam tersine, ilgin grnyor. Toprak sahibi soyluluun ve katksz burjuva temel zerinde gelimi monarinin bulunmad bir toplum, monarinin ve soyluluun kklerini -.ransada bile hi deilse manen- kurutamam olan Avrupal burjuvazinin ocuka lm korkularna glyor. Enternasyonal Avupada ne kadar korkun grnyorsa, Amerikan basn muhabirleri onu ne kadar rkn gsteriyorsa -ki hi kimse bu baylardan daha ayrntl resim izmeyi bilmiyor-, Enternasyonalin imdi sermayeyi, para-sermayeyi ve politik sermayeyi, mevziinden karmaya yarad, Amerikada o kadar iyi kavranyor. Amerikal toplum Avrupaldan ne kadar ilerde olduunu u olguda aka gsteriyor ki bunu ilk ortaya karan ve buna dayanarak i tutmay deneyen Amerikal iki hanm oldu. Avrupal burjuvazinin erkekleri Enternasyonalin karsnda titrerken, Amerikal iki burjuva kadn, bayan Victoria Woodhull ve kzkardei Tenni Claflin (Woodhull and Claflins Weeklynin yayncs), bu korkun dernei smrmenin yolunu buldu. Ve neredeyse bunu baaryorlarm. Bu iki kzkarde, milyon sahibeleri, kadnlara zgrlk ve zellikle zgr ak savunucular, resmen Enternasyonale girdiler. 9 numaral ube bayan Claflinin, 12 numaral ube bayan Woddhullun klavuzluunda olutu; bunu hemen Amerikann eitli kesimlerinde, kzkarde iftin yandalarnca [sayfa 105] oluturulan yeni ubeler izledi. Yrrlkteki tze gre her ubenin New Yorkta toplanan merkez komitesine bir delege gnderme hakk vard. Sonu, balangta Alman, rlandal ve .ransz kadn iilerinden oluan bu federal meclisin her eit ve heriki cinsten Amerikal bir sr burjuva servenciyle dolup tamas oldu. iler arka plana itildiler, speklasyoncu iki kzkardein yengisi kesin grnyordu. O srada 12 numaral ube n plana geti ve Amerikan Enternasyonalinin kurucularna gerekten neyin szkonusu olduunu aklad.
Kadn ve Aile
99
30 Austos 18/71de 12. ube, yazman W. West imzasyla bildirisini yaynlad. Bildiride deniyordu ki: Enternasyonalin son amac, yalnzca politik iktidar ele geirerek erkek ve kadn iileri kurtarmaktr. Bu unlar ierir: nce her iki cinsin politik eitlii ve toplumsal zgrl. Politik eitlik, herkese uygulanan yasalarn hazrlanmasna, karlmasna ve yrtlmesine herkesin kiisel olarak katlmas demektir. Toplumsal zgrlk, tmyle kiisel nitelikte olan her ite, rnein dinsel inanta, seks ilikisinde, giyim tarznda vb. yersiz btn ve her mdahaleye kar tam gvence demektir. Bundan baka, btn dnya iin evrensel bir hkmet kurulmasn ierir. Kendiliinden anlald gibi, btn dil farkllnn ortadan kaldrlmas da bu programn kapsamndadr. Szkonusu amala ilgili hibir yanl anlalma olmasn diye bir rgtlenme isteniyor. Buna gre politik eylemi kolaylatrmak iin belki her seim blgesinde bir ube bulunmaldr ... her kentte, varolan belediye meclisine benzer bir kentsel komite; her devlette devletin yasama meclislerine benzeyen bir devlet komitesi, ve btn ulus iin Birleik Devletlerin kongresine benzeyen bir ulusal komite olmaldr... Enternasyonalin almas, varolan biimler iinde, eskilerin yerini alaca belli olan yeni bir ynetim biiminin kuruluu olarak, nemsiz lde bile snrlanmaz. Varolan devletlerin temellerini ykmamak, tersine onlardan yararlanmak, buna gre, Enternasyonalin greviydi. Bay West, yle haykrrken (Woodhull & Clafhins Weekly, 2 Mart 1872) haklyd: 12. ube bildirisinin yayn, Enternasyonalin tarihinde yeni bir an balangcyd! [sayfa 106] Bu yeni a tamamlamak iin, her eyden nce, imdiye kadar yasalarla tartmasz onaylanm tzklerden ve kongre kararlarndan kurtulmak gerekliydi. Bundan dolay 12 numaral ube unu biliyordu (W & C. Weekly, 21 Ekim 1871): Kongre, kararlarn, tzkleri ve Genel Meclis ynetmeliklerini (Birliin genel tzn ve ynetmeliklerini anlamna gelmeli) zgrce yorumlamak her ubenin ayrca hakkdr ve byle yaparken her ube kendi tutumundan sorumludur. Muziplik artk ar vahimleiyordu. i ubeleri yerine, her trl burjuva dolandrclarn, zgr aklarn, ruh arclarn, ruh aran Shakerlarn vb. ubeleri kuruldu, ve bylece 1 numaral
100
Kadn ve Aile
ube, Enternasyonalin (Alman) Amerikada ilk kurulan ubesi, sonunda, bu hileyi ortaya koyan bir bildiri yaynlad. 12 numaral Amerikan ana ubesi hemen yant verdi. ubenin yazman West 18 Kasm 1871 gnl W.& C. Wde unu aklad: Kadnlara eit yurttalk hakknn btn dnyada tannmas, sermaye ile emek arasndaki ilikide yaplacak her genel deiiklikten nce gelmelidir... 12 numaral ube de (1. ubenin) Enternasyonal sanki ii birlii imi, ii snfnn bir rgt imi gibi ykselttii protestonun tmndeki yanl varsayma kar kmak zorundadr. 25 Kasmda 12. ubenin bunu izleyen yeni bir protestosunda deniyordu ki: i snfnn ancak kendi kendini kurtarabilecei iddias (Genel Tzk), yalan sylemek deildir; ama bu, yalnz ii snfnn kendi istencine kar kurtarlamayaca anlamnda dorudur. Sonunda bir yandaki devlet smrcleri, makam avclar, ruh arclar ve br burjuva dolandrclar ile te yandaki iiler, Enternasyonalin ii birlii olduuna, Amerikada da burjuvazinin deil, ii snfnn bir rgt olduuna bnce gerekten inanan iiler arasnda sava koptu. 1 numaral Alman ubesi, 12. ubenin uzaklatrlmasn ve yelerinin en az te-ikisi cretli ii olmayan btn ubelerin delegelerinin kovulmasn merkez komitesinden istedi. Bu istem zerine merkez komitesi blnd; Almanlarn ve rlandallarn bir kesimi birka .ranszla birlikte 1. ubeyi [sayfa 107] desteklerken, daha ok sayda .ranszla birlikte Amerikallar ve iki Alman (Schweitzerschen) yeni bir merkez komitesi kurdular... aresiz kadn gazetesi W. & C. W.nin 2 Mart 1872 gnl, saysnda nmzdeki Birleik Uzlama balkl bir makalede deniyor ki: lkenin eitli reformcu elerinin temsilcileri, imdi, burada, maysta byk bir toplant yaplmasn tleyen bir neride bulunuyorlar ... Gerekten, bu toplant akllca davranrsa, l demokrat (yani klelik sever) partiden artakalanlarn ortaya kp buna katlmayacan kim bilir ... Btn kktenciler (radikaller) orada bulunmaldr vb. Ayn gazete artk btn dnya-dzelticilere, Emek, mlkiyet, bar ve ucuzluk reformcularna, uluslararas, kadnlara seim hakk verilmesini savunan doktorlara, ve gerek ahlak ve din ilkelerini (!) uygulama zamannn geldiine inanan herkese,
Kadn ve Aile
101
nce Victoria Woodhullun, sonra Th. H. Bank, R. W. Hume, G. R. Ailen, W. West, G. W. Maddox, T. Mullotun, szn ksas II numaral komitenin ileri gelenlerinin imzalaryla artk her hafta arda bulunuyor. Btn bu arlarda, delegeler toplantsnn Birleik Devletler bakanl ve bakan yardmcl iin aday gsterecei aka syleniyor. Sonunda, 9, 10, ve 11 Maysta bu garip delgeler toplants New Yorkta, Apollo-Hallde yaplyor. Amerikann kadn ve erkek btn garip kafal kiileri orada birlemiti. II numaral komite topluca hazrd. Bayan Victoria Woodhullun Birleik Devletler bakanl iin adayie gsterilmesi kararlatrld, hem de Enternasyonal adna! Bunun zerine btn Amerikada bir kahkahadr koptu. Konuyla ilgilenen dnceli Amerikallar bylelikle aldatlmalarna izin vermediler. Toplantya katlan Almanlar ve .ranszlar iin byle olmad. 2. ube (.ransz), delegesini II numaral komiteden ayrd ve Genel Dantayn kararlarna boyun edi. 6. ube (Alman) de delegesini, Dr. Grosseyi, Berlin Schweitzeri yazmann, ayn II numaral komiteden ayrd ve Genel Dantayn kararlarna boyun einceye kadar II numaral komiteden ekildi. 20 Maysta sekiz ube daha .ransz ve Alman- imdi yalnz o bilinen kukulu Amerikal eleri, gerekte daha Enternasyonale girmelerinden nce [sayfa 108] madam Victoria Woodhullun yannda hep birlikte bulunan eleri temsil eden II numaral komiteden ekildiler. Bunlar, imdi, ayr, batan sona Amerikal bir Enternasyonal kurmak istediklerini aklyorlar ki bu konuda elbette zgrdrler. Bu arada Genel Dantay, Saint Louis Alman ubesinin ve New Orleans .ransz ubesinin istemesi zerine, yalnz I numaral komiteyi (imdi Birleik Devletlerin geici .ederal Dantay) tandn aklad. Ve bununla madam Victoria Woodhullun Enternasyonali ele geirme sava dorua ulat. Emancipation unlar ekliyor: Bu olgulardan sonra btn tarafszlar kendilerine unu sormaldrlar: Enternasyonalin temel ilkelerini ayakta tutmaya ve Birlii kendi politik veya kiisel amalarnn arac haline getirmeye alan ubeleri ve federasyonlara geici olarak grevden el ektirmeye tam yetkili bir Genel Dantay yoksa bu skandal ne zaman ve nasl biter?
102
Kadn ve Aile
.. Engels, Die Internationale in Amerika Marks-Engels, Werke, Band 18, Berlin 1962, s. 97-103.
Komnizme gei Owenn yaamnda dnm noktasyd. Yalnzca insansever olarak ortaya kt srece, servetten, alktan, onurdan, vnten ve nden baka hi bir ey devirmemiti. Avrupann en sevilen adamyd. Yalnz snfdalar deil, devlet adamlar ve prensler de onu onaylayarak dinliyorlard. Ama komnist teorileriyle ortaya knca, tablo deiti. Ona toplumsal reform yolunu her eyden nce keser grnen byk engel vard: zel mlkiyet, din ve evliliin yrrlkteki biimi. Onlara saldrrsa bana ne geleceini biliyordu: Resm toplumdan tmyle kovulmak, btn toplumsal durumunu yitirmek. Ama onlara amanszca saldrmaktan geri durmad, ve ngrdkleri oldu. Resm toplumdan srlm, basnn l sessizliiyle karlam, Amerikada btn servetini feda ettii baarsz komnist denemelerle yoksullam olarak, dorudan doruya ii snfna dnd ve onun barnda daha otuz yl etkin kald. ngilterede iilerin karna olan btn toplumsal hareketler, [sayfa 109] btn gerek ilerlemeler, Owen adnda dmlenir. Bylece, be yllk abadan sonra, fabrikalarda kadn ve ocuk emeini snrlayan ilk yasay kabul ettirdi.
.. Engels, Herrn Eugen Dhrings Umwlzung der Wissenschaft, Marks-Engels, Werke, Band 20, Berlin 1962, s. 245. .. Engels, Anti-Dhring, s. 420.
Belikada kadnlarn ya da ocuklarn alma sresini snrlayan hibir fabrika yasas yoktur; ve Gentteki ve yresindeki ii semenler, pamuklu fabrikalarnda her gn on-be ve daha ok saat almak zorunda olan kadnlar ve ocuklar iin ilk nlem olarak bunu istemektedirler.
.. Engels, Die europaeischen Arbeiter im Jahre 1877, Marks-Engels, Werke, Band 19, Berlin 1962, s. 126.
Kadn ve Aile
103
Seimlere katlamadnz srece, seimlerin cannz sktna inanyorum. Biz iktidara gelirsek, kadnlar yalnz semekle kalmayacak, tersine, ayn zamanda seilecek ve sylevler verecek; bu sonuncular artk burada okul ynetiminde oluyor; ve geen Kasmda 7 oyumun hepsini bir hanma verdim, sonunda seilen 7 adayn herbirinden daha ok oy ald.
.. Engels, Brief an Ida Pauli am 14. .ebruar 1877 aus London, Marks-Engels, Werke, Band 34, Berlin 1960, s. 253.
gnnn dzenlenmesi, ignnn sresi, dinlenme sreleri vb. bakmndan, kadn emeinin snrlanmasn iermelidir; yoksa, yalnzca, kadn vcudu iin zellikle zararl ya da kadn cinsi iin ahlaka aykr olan ikollarndan kadn emeinin kovulmas anlamna gelebilir. Kastedilen bu idiyse, sylenmeliydi. [sayfa 110]
K. Marks, Kritik des Gothaer Programms, Marks-Engels, Werke, Band 19, Berlin 1962, s. 31. K. Marks, .. Engels, Gotha ve Erfurt Programlarnn Eletirisi, Sol Yaynlar, Ankara 1989, s. 45.
.ranszlar kadn emeinin snrlanmasn Almanlardan daha az istiyorlarsa, bu, kadn emeinin .ransada, zellikle Pariste, oranca ancak ikinci derecede bir rol oynamasmdandr. Her iki cins iin ayn ite cret eitlii, bildiim kadaryla, cret genellikle henz dzenlenmedii zaman btn sosyalistlerce istenmektedir. alan kadnn zel fizyolojik etkinliklerinden tr kapitalist smrye kar zel koruma gereksinmesi, bana anlalr grnyor. Kapitalist smrden erkekler gibi tmyle kurtulmak iin, biimsel kadn haklar iin n safta savaan ngiliz kadnlar, dolaysz ya da dolayl olarak her iki cinsin kapitalist smrsyle de ilgilenmektedirler. tiraf ederim ki, kapitalist retim tarznn son yaam yllarnda cinsiyetlerin kesin biimsel eitlenmesinden daha ok gelecek kuan salyla ilgileniyorum. Gerek bir kadn ve erkek hak eitlii,
104
Kadn ve Aile
benim kanmca ancak ikisinin de sermayece smrlmesi ortadan kaldrlr ve zel ev emei bir kamu sanayiine dnrse bir gereklik olabilir.
.. Engels, Brief an Gertrud Guillame-Schack (Entwurf), London, um den 5. Juli 1885", Marks-Engels, Werke, Band 36, Berlin 1967, s. 241.
Dostlar! Bugn topraa vermekte olduumuz yce gnll kadn, 1814te, Salzwedelde dodu. Babas, Baron von Westphalen, Trierde Marksn ailesiyle yakn dostluk kurdu; her iki ailenin ocuklar birlikte bydler. Marks, niversiteye giderken, o ve gelecekteki kars, yazglarn srekli birletirmeye nceden karar vermilerdi. Marks ilk Rheinischen Zeitungun bayazar olarak tanndktan ve gazete Prusya hkmetince kapatldktan sonra, 1843 ylnda evlendiler. Ondan sonra Jenny kocasnn yazgsn [sayfa 111], ilerini, savamlarn yalnz paylamakla kalmad, onlara en byk anlayla ve en ateli tutkuyla katkda bulundu. Gen ift Parise gitti; gnll srgnlk hemen zorunlu oldu. Prusya hkmeti Marks Pariste bile izledi. zlerek anmalym ki, A. V. Humbold gibi bir adam, Louis-Philippe hkmetinin Marks .ransadan snr-d etmesini salamak iin Prusya hkmetiyle birlikte alt. Marks Brksele snd. ubat devrimi patlad. Bu olayn Brkselde yolat kargaalklar arasnda, Belika polisi yalnz Marks tutuklamakla yetinmedi, karsn da hi gerekesiz hapse att. 1848 devrimci atlm ertesi yl bastrld. Srgn yeniden balad; nce Pariste, sonra, .ransz hkmetinin ie karmasyla, Londrada. Bu defaki btn yoksunluklaryla srgnd. Bunlar iki olunu ve bir kzn yitirmesine neden olmakla birlikte, Jenny srgnlerinin bilinen btn aclarna hl katlanabilirdi; ama btn partilerin, muhalefettekiler (feodaller, liberaller, szde-demokratlar) gibi hkmettekilerin de kocasn kargmas (lanetlenmesi), ona en baya ve en alaka iftiralarda bulunmas, btn basnn ona hi istisnasz kapanmas, ikisini de horgren hasmlar karsnda
Kadn ve Aile
105
kocasnn yardmsz ve silahsz kalmas - bu, onu derinden yaralad. Ve bu, yllarca srd. Ama sonunda bitti. Avrupa ii snf, giderek, kendisine birka eylem olana veren politik koullara kavutu. Uluslararas i Birlii kuruldu. Enternasyonal, uygar uluslar birbiri ardna savama soktu, ve kocas bu savamda en ndekilerin nnde savat. Sonunda gemiteki btn aclarnn dinmeye balad zaman geldi. Kocasnn zerine dolu sana gibi yadrlm alaka iftiralarn toz gibi daldn grd; kocasnn btn lkelerdeki gericilerin bomaya altklar retilerinin, btn uygar lkelerde, btn uygar dillerde zgrce ve yengiyle yaynlandn grd; proletaryann devrimci hareketinin, yengisinin bilincinde olarak, Rusyadan Amerikaya kadar, bir lkeden brne yayldn grd. Son sevinlerinden biri de, lm deindeyken, Alman ii snfnn btn olaanst yasalara karn son seimlerde gsterdii tkenmez yaam gcnn kesin kantn grmek oldu. Pek keskin ve pek eletirici anlayla, politik bakmdan [sayfa 112] pek gvenilir bir denlilik (Takt) ile, pek cokun bir enerjiyle, pek byk bir zveriyle, byle bir kadnn devrimci harekette ne yapt aka ortaya konmad. Gazete stunlarnda asla anlmad. Onun ne yaptn yalnz onunla birlikte yaam olanlar biliyor. Ama biliyorum ki onun gzpek ve tedbirli -vnmesiz, gzpek, onura biraz olsun glge drmeksizin tedbirli- tlerinin yokluunu sk sk duyacaz. Onun kiisel zelliklerinden szetmeyi hi gereksinmiyorum. Dostlar bu zellikleri bilirler ve asla unutmayacaklar. En byk mutluluu bakalarn mutlu etmekte grm olan bir kadn var idiyse, o, bu kadnd.
.. Engels, Rede am Grabe von Jenny Marks, Marks-Engels, Werke, Band 19, Berlin 1962, s. 293, 294. .. Engels, topik Sosyalizm ve Bilimsel Sosyalizm, Sol Yaynlar, Ankara, 1990, s. 18-21.
Rahatszlm senin yannda geirip de Long Branchta onu ziyaret etmedim diye, Ana Wischnewetsky ok krgn. Terifata uymazlk ve hanmlara kar kadnclk (Galanterie) eksiklii yzn106
Kadn ve Aile
den incinmi grnyor. Ama kadn haklar -madamlarna bizden kadnclk istemeleri iznini vermiyorum: Erkek haklarn istiyorlarsa, kendilerine de erkeklere olduu gibi davrandrmaldrlar.
.. Engels, Brief an .riedrich Adolph Sorge am 12. Januar 1889, Marks-Engels, Werke, Band 37, Berlin 1967, s. 133.
Clara Zetkin Berliner [Volks-]Tribnede dikkate deer bir makale yazd - ay nce elimizde bylesine tam bir sunu bulunsayd, bizim iin ok deerli olurdu. Bernstein sabah Massinghama gidip bundan yararlanacak. [sayfa 113]
.. Engels, Brief an Paul Lafargue am 16. Mai 1889 aus London, Marks-Engels, Werke, Band 37, s. 209.
Tersane grevinden beri Tussy gerek bir East-Enderin (douulu kadn) oldu, sendikalar rgtlyor ve grevleri destekliyor - geen pazar onu hi grmedik, nk sabah ve akam sylev vermesi gerekiyordu. Bu yetimemi erkek ve kadn iilerin sendikalar, ii aristokrasisinin eski rgtlerinden tmyle ayrlyor ve ayn tutucu yola yneltilemiyor; ... Ve tmyle farkl koullarda rgtleniyorlar - btn ynetici erkekler ve kadnlar sosyalist ve bir de sosyalist kkrtclar (Agitatoren).
.. Engels, Brief an Laura Lafargue am 17. Oktober 1889 aus London, Marks-Engels, Werke, Band 37, s. 288.
iler imdi ii ok baka trl tutuyorlar, pek byk ynlar kavgaya sokuyorlar, toplumu ok daha derinden sarsyorlar, ok, daha ileri isteklerde bulunuyorlar: 8 saatlik ign, btn rgtler iin genel federasyon, tam dayanma. Gaz ileri ve Genel Emekiler Birlii, Tussynin araclyla ilk defa kadn kollarna kavutu. iler onun anlk nerilerine ancak gelip geici gzyle bakyorlar, bu-
Kadn ve Aile
107
nunla birlikte hangi kesin eree ulamak iin altklarn daha bilmiyorlar.
.. Engels, Brief an .riedrich Adolph Sorge am 7. Dezember 1889, Marks-Engels, Werke, Band 37, s. 320.
Tussy gece-gndz komitede alt -gerek, ynetici almay 3 kadn yrtyor- tersane grevinden beri boazna kadar grev hareketine gmld. Tersane greviyle ayn zamanda, en dou uta, 3.000 kii greve gitti; Tussy de aralarndayd, kzlardan bir grevli birlik rgtledi, her sabah gitmesi gerekiyordu - ama 12 hafta sonra grev bir yenilgiyle bitti. imdi gney kesiminde gaz grevinde etkinlik gsteriyor, pazar sabah Hyde Parkta konutu; ama bu daha az uratrc, ve Tussynin daha ok zaman var. O ve Aveling, E. B. Baxn 1 Ocakta teslim ald bir aylk derginin yazkuruluna yardm ediyorlar, orada yeterince i var. Bu arada iki [sayfa 114] kadn kolunun da yazman.
.. Engels, Brief an Natalie Liebknecht am 24. Dezember 1889 aus London, Marks-Engels, Werke, Band 37. s. 330.
stelik kuzeyli kadnlar hareketi dediiniz eyden hi haberim yok. Yalnz bsenin birka dramn biliyorum ve burjuva ve darkafal an hrsl kadnlarn az veya ok histerik emek rnlerinden acaba bseni sorumlu tutmal m, tutmamal m, ne kadar sorumlu tutmal, bilmiyorum. nsann alt bir alann kadnlar hareketinin adyla belirlenmesi de ylesine ayrntldr ki, bir mektubun erevesi iinde bu konuda yorumlayc hibir ey sylenmemen ya da yalnz epeyce kvrandrc eyler sylenmelidir.... Norveli kk-burjuva, zgr kylnn oludur ve bu koullarda dknlemi Alman kkburjuvasna kar bir adamdr. Ve Norveli kk-burjuva kadn da Alman kk-burjuva kadndan stndr. ... te yandan, anlan enenmi kou, yani bay Bahr altetmek iin Almanyada insanlarn
108
Kadn ve Aile
birbirlerine bylesine korkun resm davranmalarna ayorum. Alay ve mizah artk yasaklanm ve canskclk yurttalk grevi olmu grnyor. Yoksa bay Bahrn tarihsel olmu her eyin kendisinden uzak kald karsna elbette biraz daha yakndan bakarlard. Tarihsel olan onun derisidir, nk ya ak ya da kara, sa, esmer ya da krmz olmak gerekir - bundan tr insani bir derisi olamaz. nsani salar da ona yasaklanmtr. Derisiyle ve salaryla tarihsel olandan uzak kaldysa ve kadnn kendisi ortaya ktysa sergilenen nedir? Yalnzca dii maymun, anthropopitheca, ki o, doal igdleri ile, bay Bahr tmyle aka ve belli niyetle yatana almak ister.
.. Engels, Brief an Paul Ernst (Entwurf) am 5. Juni 1890 aus London, Marks-Engels, Werke, Band, 37, s. 411-413.
Viyana Kadn iler Gazetesi, belki sizin kadn gazetesi kadnlarn ok fkelendirecek. Bunlarn hepsi henz birbirine [sayfa 115] kuvvetle kenetlenmi durumdadrlar ve ii hareketinin kadnsal bir yan olmayan biraz baka bir kadn hareketi istiyorlar. Ama bu son gr noktas Viyana gazetesinde en byk enerjiyle savunulacak, ve yanmzdaki kadnlar, senin sylediin gibi, iyi davranrlarsa, garip kadn-hakl-oyunu -ki kesinlikle burjuva bir oyundurhemen arka plana itilecek. Sonra imdiki szckler kendi cinsleri tarafndan bir kenara itilirse, yazk olmaz, ama meydan Viyana gazetesine kalr, bir gr noktas nce btn kadn gazetelerince benimsenmeli ve savunulmaldr.
.. Engels, Brief an August Bebel am 1. Oktober 1891 aus Lo,ndon, Marks-Engels, Werke, Band 38, Berlin 1968, s. 164.
Louisein Srtlan-Gazetesi (Hyaenen-Zeitung) bu ayn onbeinden nce kmayacak; senin, Tussynin ve Louisein makaleleriniz Almanyada ve Avusturyada kadn haklarn savunan kadnlar arasnda bir cokunluk yaratacak; nk gerek sorun, imdiye kadar asla nzn yapt gibi bylesine dolaysz konup yantlanKadn ve Aile
109
mad. Ve Louise de, Tussy de, Alman (Berlinli) kadn haklar savunucusu kadnlar karsnda gizli bir korku duyduklarn bana akladlar. Ama onlarn egemenlii artk uzun srmeyecek. Bebel Almanyada emeki kadnlarn imdi harekete atlrken gsterdikleri aba zerine ok cokunca yazyor, ve bu doruysa, kocam yarburjuva kadn-haklar -nesses hemen arka plana itilecektir.
.. Engels, Brief an Laura Lafargue am 2. Oktober 1891 aus London, Marks-Engels, Werke, Band 38, s. 169.
25 Ekim aramba gnl mektubumda, bana zaman zaman bir kadn gazetesi ya da dergisi -elbette burjuva kadn hareketinin rnlerinden gndermeni rica etmek istediim srada mektubumu kesmem gerekti. Louise, Alman ve Avusturya ve buradaki kadn ii hareketinin yarar iin kullanmak zere bu meta da gzden uzak tutmamay steleyerek [sayfa 116] istiyor ve demek ki bu hanmlarn orada yaptklarna arada bir gz atvermeyi ok arzu ediyor.
.. Engels, Brief an .riedrich Adolph Sorge am 29. Oktober 1891 aus London, Marks-Engels, Werke, Band 38, s. 194.
Pratik nerilerin -bugnk ilikilere uygulandnda- bazlan darkafalca grnen eitli przleri var; ama bugnk politik gcmze bakp hakl olarak denebilir ki, biz iktidara geinceye kadar onlar kesinlikle uygulanmaz, ve sonra da tmyle baka bir karaktere brnr. Parasz adli ilemler iin de yle; 18 yandan kkler iin alt saatlik ign zerinde elbette durulmaldr - ka-dnlann gece ve doumdan sonra hi deilse 4-6 hafta almaktan bak tutulmas da yle.
.. Engels, Brief an Karl Kautsky am 3. Dezember 1891 aus London, Marks-Engels, Werke, Band 38, s. 234.
110
Kadn ve Aile
Louise, yalnz Womens Journal (Boston) ve onu da ancak 31 Marta kadar gndermenizi rica ediyor, yoksa o zamana kadar baka bir ey yazmayacaz. Onu Viyana Arbeiterinnen-Zeitung iin gereksiyor (o, Laura ve Tussy yazkurulunu oluturuyor) ve alml Amerikan hanmlarnn zrvalarn ii kadnlara kabul ettirmek aklnn ucundan gemezmi. Dosta gnderdiklerinizle gene bu hanmlarn her zamanki gibi au courant (rahat) byk burunlu ve darkafal olduklan kansnda, ve bu zrvalar yalnzca birka aylk bir deneme sresince balamak istiyor. Bu arada iyilikseverliin iin sana gnlden teekkr ediyor.
.. Engels, Brief an .riedrich Adolph Sorge am 6. Januar 1892 aus London, Marks-Engels, Werke, Band 38, s. 249.
Ve Victor, gazetenin malzeme salamasndan sorumlu olduu iin, kadn gazetesinin iyi yazlar bulmasna yardm [sayfa 117] edersen, bylelikle ona ve Avusturya Partisine byk bir iyilikte bulunursun; burjuva mancipes (kurtulmu kadnlarn) kuruntularna ve evrensel ilalarna ii kadnlarn organnda bir yer bulma olanandan byk sevin duyarlard.
.. Engels, Brief an Laura am 6. Januar 1892 aus London, Marks-Engels, Werke, Band 38, s. 250.
Reichstag stenogram iin ok teekkr. Byk asker konuman ancak bu akam okuyabiliyorum; lex Heinze zerine olan houma gitti. Orospuluk tmyle yok edilmedike, benim grme gre gen kzlarn btn istisnai mevzuattan tmyle kurtarlmas bizim iin birinci buyruktur. Burada, ngilterede, bu hi deilse az ok var; ahlak zabtas yok, denetim ya da hekim muayenesi yok, ama polisin yetkisi her zaman pek byk, nk bir disorderly house (uygunsuz ev) iletmek yasal olarak cezalandrlabilir, ve bir gen kzn oturduu ziyareti kabul eden her ev, byKadn ve Aile
111
le bir ev gibi ilem grebilir. Gene de buna istisnai olarak bavurulur, bununla birlikte gen kzlar her zaman polislerin sert basks altndadrlar. Aalatc polis boyunduruundan bu nispi zgrlk, gen kzlarn bamsz ve zsaygl bir karateri korumalarna genellikle izin veriyor; ki bu Ktada glkle olanakldr. Onlar durumlarn bir kez balarna gelmi ve katlanmalar gereken, kanlmaz, ama ayrca karakterlerini ve namus duygularn hi etkilememek gereken bir mutsuzluk olarak gryorlar, ve mesleklerinden kurtulma frsat bulurlarsa, ona sarlrlar, hem de ou zaman baaryla. Manchesterda byle kzlarla yaayan -burjuva ya da Commis- bir yn gen kimse vard, ve ou onlarla yasal olarak evliydi ve en az burjuva erkekler ve kadnlar gibi iyi geiniyorlard. Arada srada birinin bir kez ikiye dmesi, onu bu lkede bunu ok iyi anlayan burjuva kadnlardan hibir yolda farkl klmaz. Byle evlenmi tektk kzlar, hibir eski tandka raslamaktan korkmadklar baka kentlere tandktan sonra, hi kimse onlarda en kk uygunsuzluk farketmeden, saygn yurttalar dnyasna ve hatta eraf-burann toprak soylular- arasna alndlar. [sayfa 118] Benim kanma gre her eyden nce bu konuyu ele alrken bugnk toplum dzeninin kurbanlar olarak kzlarn karlarn gznne almalyz ve onlar lumpenlemekten -hi deilse, btn ktada olduu gibi, yasalarla ve polis edepsizlikleriyle lumpenlemeye zorlanmaktan- korumalyz. Ktada yaplanlar, burada da, birka garnizon kentinde denendi ve denetim ve hekim muayenesi kondu; ama uzun srmedi; biricik iyilii, toplumsal iffet yandalarn buna kar kkrtmak oldu. Hekim muayenesi temiz olmaktan uzaktr. Burada nereye sokulursa frengi ve belsoukluu kapyor. Polis hekimlerinin kullandklar aletlerin seksel hastalklarn tanmasnda ok etkili olduklarna inanyorum; nk dezenfekte edilmeleri iin pek zaman ayrp zen gsterilmiyor. Kzlara seksel hastalklar konusunda parasz dersler verilmelidir; o zaman pek ou kendisini koruyacaktr. Blaschko bize hekim denetimi konusunda bir makale gnderdi; bunun kesinlikle deersiz olduunu da kabul etmelidir; kendi varsaymlarndan sonular karsayd, orospuluun kesinlikle serbest braklmasna ve kzlarn smrye kar korunmasna karar vermesi gerekirdi; ama bu, Almanyada tmyle topiste grn-yor.
112
Kadn ve Aile
.. Engels, Brief an August Bebel am 22. Dezember 1892 aus London, Marks-Engels, Werke, Band 38, s. 522-553.
Evet, Arbeiterinnen-Zeitung (i Kadnlar Gazetesi) houna gidecek. Onu btn br kadn gazetelerinden ayran salkl bir proleter karakteri -ve yaznsal eksiklikleri- var. Ve bundan sen de vn duyabilirsin, nk onun analarndan birisin!... Viyanada iki kez Partinin huzuruna kmam gerekti! Bana pek hayran oldular. .ranszlar gibi pek canl ve alnganlar, yalnz biraz daha ciddiler. zellikle kadnlar byleyici ve cokunlar; ok etkin alyorlar; bunu, birok yanyla, Louisee borlular ... Avusturyadaki ve Almanyadaki hareket en kuvvetli beklentilerimi at. ... Oradaki yandalarmz bir g, ve bunu yalnz onlar deil, hasmlar da biliyorlar. Viyanada aa yukar [sayfa 119] 6.000 kiilik bir toplantdaydm, ve Berlindeki lende beni onurlandrmak iin 4.000 kii hazr bulundu - yalnz partinin en nde gelen temsilcileri -erkekler ve kadnlar-, ve bana inanabilirsin ki bu insanlar grmek ve dinlemek bir sevinti.
.. Engels, Briefe an Laura Lafargue am 12. .ebruar, 18. u. 30. September 1893 aus London, Marks-Engels, Werke, Band 39, s. 31,121 ve 124.
Baka bakmlardan, tannan bir kadnn bamszlk iin bayrak atn iitmek her zaman sevindiricidir. Hermannndan kesinlikle ayrlma karar, ona kendisiyle ok uzun savamlara malolmu ve bylelikle karakterini olduundan daha kararsz gstermi olabilir. nce iine girilinceye kadar, sonra srdke, ve sonra yeniden kurtuluncaya kadar, burjuva evlilii ne byk bir enerji israf.
.. Engels, Brief an August Bebel am 12. Oktober 1893 aus London, Marks-Engels, Werke, Band 39, s. 142.
Kadn ve Aile
113
Louise zellikle kadnlar birlii dilekelerinin kesinlikle geri evrilmesine seviniyor - Clara Zetkinin Vorwartsin perembe ekindeki makalesine bak. Clara hakl ve etin, uzun bir savamdan sonra makalenin kabul edilmesini salad. Bravo Clara!
.. Engels, Brief an V. Adler vom 28. Januar 1895 aus London, Marks-Engels, Werke, Band 39, s. 400.
Programn pratik blmne gelelim. Bu blm, bizim kanmzca, sunulma bakmndan deilse bile, z bakmndan kesime ayrlyor: 1. Genel demokratik deiiklik istekleri, 2. ii gvenlii nlemleri istekleri ve, 3. kyllerin karna gvenlik istekleri. 1. Genel oy hakk; 2. halk temsilcileri iin yolluk; 3. genel, laik, parasz ve zorunlu okul renimi vb.; 4. kii ve konut dokunulmazl; 5. snrsz inan, sz, toplant [sayfa 120] vb. zgrl (grev zgrl belki zellikle buraya konmaldr); 6. bir yerde oturma ve alma (meslek) zgrl (buraya belki unlar da konmaldr: lke deitirme zgrl ve pasaportlarn tmyle kaldrlmas); 7. btn yurttalarn tam eitlii vb.; 8. srekli ordular yerine genel halk silahlanmas; 9. Btn yurttalk ve ceza yasalarmzn gzden geirilmesi, insanlkla badamayan kurulu dzenin ve cezalarn ortadan kaldrlmas isteklerinde bulunan birinci kesimde emek zgrl grubunun program taslanda kkl deiiklikler yapmak pek de gerekli deil. Buraya u konmaldr: kadnn erkekle tam hak eitlii.
W. I. Lenin, Entwurf eines Programms unserer Partei (1899 sonunda yazlmtr), Marks-Engels, Werke, Band 4, Berlin 1960, s. 233-234.
Kadnlarn oy hakk sorunu kongrede hemen hemen hibir grmeye yolamad. Yalnz ar oportnist ngiliz .abian Derneinden bir ngiliz kadn, kp, kadnlara snrl bir oy hakk iin sosyalist bir savamn benimsenebilirliini, yani genel olmay114
Kadn ve Aile
an, tersine, snrl olan bir oy hakkn savunmay denedi. Bu fabianc kadn tmyle yalnz kald. Onun gr noktasnn ardndakiler bellidir: ngiliz burjuva hanmlar kendileri iin oy hakk umuyorlar, ama bunun proleter kadnlara tannmasn istemiyorlar. Uluslararas Sosyalistler kongresiyle birlikte, ayn yapda, ilk Uluslararas Sosyalist Kadnlar konferans topland. Bu konferansta ve kongrenin komisyonunda, Alman ve Avusturyal sosyal-demokratlar arasnda, kararla ilgili grmeler srasnda ilgin tartmalar oldu. kinciler, genel oy hakk savamlarnda kadnlarn eitlenmesini biraz arkaya ittiler: pratiki dncelerden tr isteklerinde genel oy hakkna deil, ama erkekler iin oy hakkna arlk verdiler. Clara Zetkinin ve br Alman sosyal-demokratlarn konumalarnda, Avusturyallar, yanl davrandklar ve bylece, yalnz erkekler iin oy hakk istedikleri, ama bu hakk kadnlar iin btn gleriyle istemedikleri, yn hareketinin gcn zayflattklar gerekesiyle hakl olarak knandlar. Stuttgart kararnn son szleri (kadnlar ve erkekler iin genel oy hakk istei), [sayfa 121] kukusuz, Avusturya ii hareketi tarihindeki ar bir pratikiliin bu olay (episodu) ile balantldr.
W. I. Lenin, Der Internationale Sozialistenkongress in Stuttgart, Werke, Band 13, Berlin 1965, s. 68-69.
Kadnlarn oy hakk konusundaki karar da oybirliiyle alnd. Yalnzca yar-burjuva .abian Derneinden bir ingiliz kadn, kadnlar iin tam deil de mlk sahiplerinin kan uruna snrlanm bir oy hakk savamn savundu. Kongre, bu gr noktasn kesinlikle reddetti ve ii kadnlarn oy hakk savamn burjuva kadn haklar savunucusu kadnlarla birlikte deil, ama proletaryann snf partileriyle birlikte vermeleri gerektiini savundu. Kongre, kadn haklar iin alan kampanyada, sosyalist ilkeleri ve erkeklerle kadnlarn hak eitliini btn genilii ile savunmay, ve bu ilkelerin amaca uygun herhangi bir nedenle daraltlamayacan onaylad. Komisyonda, bu sorunda ilgin bir tartma oldu. Avusturyallar (Victor Adler, Adelneid Popp) erkeklerin genel oy hakk savammdaki taktiklerini aadaki gibi hakl gstermeyi denedi-
Kadn ve Aile
115
ler: Bu hakkn kazanlmas iin kkrtmalarnda (Agitation) kadnlar iin de oy hakk istemini n plana karmamak, amaca uygun olurmu. Alman sosyal-demokratlar, zellikle Clara Zetkin, bunu, daha Avusturyallar genel oy hakk kampanyalarn atklar zaman protesto etmilerdi. Clara Zetkin basnda unlar aklyordu: kadnlara oy hakk istemi asla arkaya itilemez, Avusturyallar amaca uygunluk gerekeleriyle ilkeyi kurban etmilerdir; kadnlara oy hakkn savunsalard, kkrtmann (Agitation) hzn ve halk hareketinin gcn krmam olacaklard. nde gelen baka bir Alman sosyaldemokrat, Louise Zietz, komisyonunda Clara Zetkinin gr noktasna tmyle katlyordu. Avusturya taktiini dolayl olarak hakl gsteren Adlerin bir deitirme nergesi, 9a kar 12 oyla reddedildi (bu nergede yalnzca deniyordu ki, oy hakk uruna savamda btn yurttalar iin gerekten hibir ksnt yoktur; ama oy hakk uruna savam kadnlarn erkeklerle hak eitlii [sayfa 122] istemine bal olmak gerektii iin deil). Komisyonun ve kongrenin gr noktas yukarda anlan sosyal-demokrat Zietzin Uluslararas Sosyalist Kadnlar konferansnda verdii sylevdeki u szlerle pek gzel belirtilir (bu konferans, Stuttgartta, kongre ile ayn zamanda topland): Doru bulduumuz her eyi, ilke olarak istemeliyiz, diyordu Zietz, ve ancak, gcmz daha ouna yetmezse, elde edebildiimizi alrz. Sosyal-demokrasinin taktii hep bu olmutur. stemlerimizde ne kadar yetingen olursak, hkmet balarnda o kadar yetingen olur ... Alman ve Avusturyal sosyal-demokrat kadnlarn bu kavgasndan, okur, tutarl, ilkesel bir devrimci taktikten en kk bir sapma karsnda en iyi marksistlerin ne kadar hogrsz olduunu karabilir.
W. I. Lenin, Der Internationale Sozialistenkongress in Stuttgart, Werke, Band 13, Berlin 1963, s. 81-83.
Yakp kl ettii her yerde pek ok acya yolaan, Belikay ve Galiyay lletiren ve renletiren ve binlerce iiyi yok eden bugnk sava, eitli lkeler egemen snflarnn, smrgelerin paylam ve dnya pazarnda egemenlik ve slale karlar savam yznden patlam bir emperyalist savatr. Kapitalist snfn politi-
116
Kadn ve Aile
kasnn doal uzantsdr ve bundan tr ilk darbeyi kimin vurduu, sosyalist gr noktasndan hi ilgin deildir. Bu sava iilerin karma asla hizmet etmiyor, tersine, iilerin uluslararas dayanmasn ve hareketlerini ve tek tek her lkedeki snfn savamn zayflatmak iin egemen snflarn elinde bir silahtr. Burjuvazinin ortaya att ve oportnistlerin destekledii anayurt savunmas slogan da, burjuvazinin karlar uruna proletaryaya kann ve cann feda ettirmesine yarayan bir kandrmacadan baka bir ey deildir. Sosyalist kadnlarn olaanst uluslararas konferans bu olgulardan tr -savan yolat toplumsal ve politik bunalm halk uyandrmak iin sonuna kadar kullanmay ve bylelikle kapitalist snf egemenliinin ykmn abuklatrmay salk veren Stuttgart kararna; milletvekillerinin [sayfa 123] sava kredilerine kar oy vermeleri gerektii bildirilen Kopenhag kararna, ve iilerin birbirini vurmasn bir cinayet sayan Basel kararna dayanarak- konferans aklyor ki, savaan lkelerin sosyalist partilerinin ounluunun milletvekilleri bu kararlara tmyle aykr davranmlardr, koullarn basksna dayanamayarak sosyalizme tam anlamyla ihanet etmiler ve onun yerine ulusalcl (Nationalismus) koymulardr. Konferans, btn lkeler proletaryasnn kendi snf dmanndan -kapitalist snftan- baka dman olmadn dorulamaktadr. Bu savan korkun aclan btn kadnlarda, ve zellikle proleter kadnlarda, gittike kuvvetlenen bir bar tutkusu uyandryor. Konferans her emperyalist savaa sava ayor ve bu bar tutkusunu bilinli bir politik gce dntreceklerse ii kadnlarn mlk sahibi snflarn yalnz ilhaklar, fetihler ve egemenlik iin altklarn, emperyalizm anda savalarn kanlmaz olduunu ve proletarya, kapitalizmi kesinlikle yok etmek, kapitalist dzene son vermek iin kendinde yeterince g bulmadka, emperyalizmin dnyay tam bir savalar zinciriyle tehdit ettiini aka anlamalar gerektiini bildiriyor. i kadnlar, emperyalist savalarn birlikte getirdii aclar an ksaltmak istiyorsa, bar abalar sosyalizm uruna ayaklanmaya ve savama dnmelidir. Bu savata ii kadn, ancak ynlarn devrimci hareketiyle, sosyalist savamn kuvvetlendirilmesi ve kesinletirilmesiyle amacna ulaacaktr. Bundan tr, sava kredilerine kar, burjuva hkmetlerinin karlarna kar savamla, muharebe meydanlarnda askerlerin kardeleme-
Kadn ve Aile
117
sini desteklemek ve herkese duyurmakla, hkmetin anayasal zgrlkleri kaldrd her yerde yasa-d rgtler kurmakla, ve son olarak ynlar gsterilere ve devrimci harekete katlmak iin kazanmakla, sendikal ve sosyalist rgtleri desteklemek ve kutsal ittifak krmak, onun en nemli devidir. Sosyalist kadnlarn uluslararas konferans, btn lkelerin kadn iilerini, bu savam hemen balatmaya, uluslararas apta rgtlemeye ve, abalarn btn lkelerin Liebknecht gibi ulusalcla kar savaan ve devrimci soyalist bir savam srdren sosyalistlerinin abalaryla skca birletirmeye aryor. [sayfa 124] Konferans, ayn zamanda, Avrupann ilerlemi lkelerindeki nesnel koullarn sosyalist retim iin olgunlam olduunu, btn hareketin yeni bir evreye girdiini, bugnk savan onlara yeni ve ciddi grevler yklediini; hareketlerinin btn sosyalist harekete yeni bir hz verecek ve kesin kurtulu saatini yaklatracak genel bir ynsal eylemin mutucusu olabileceini anmsatyor. i kadnlar, bildirilerle ve devrimci gsterilerle inisiyatifi ele geirir ve bir de proletarya ile omuz omuza giderlerse, bu, proleter savamn, proletaryann ilerlemi lkelerde sosyalizmi ye geri kalm lkelerde demokratik cumhuriyeti savaarak kuraca yeni bir an balangc olabilir.
ferenz, W. I. Lenin, Resolution fr die Internationale Sozialistische .rauenkonWerke, Ergaenzungsband (1896-Oktober 1917), Berlin 1969, s. 351-353.
Enternasyonaldeki sallantl elere kar tutumumuz genellikle pek nemlidir. Byle eler -bar (uzlamac, pazifistisch) baat sosyalistler- savaan birka lkede bulunduu gibi (rnein ngilterede Bamsz i Partisi), tarafsz lkelerde de var. Bu eler bizim yol arkadamz olabilirler. Sosyal-ovenistlere kar onlarla bir balant kurulabilir. Ama unutulmamaldr ki yalnzca yol arkadadr, bu eler, Enternasyonalin yeniden kurulmas srasnda, iin en nemli yerinde, bizimle deil, tersine, bize kar yryecekler, Kautsky, Scheidemann, Vandervelde ve Sembat ile birlikte gideceklerdir. Uluslararas konferanslarn programlarnda bu elerin benimseyebilecekleriyle asla yetinilmemelidir. Yoksa bu salla118
Kadn ve Aile
nan barlarn tutsaklna kendimiz deriz. rnein Berndeki uluslararas kadnlar konferansnda byle oldu. Clara Zetkin yoldan grlerini destekleyen Alman delegeler, bu konferansta gerekten merkez roln oynadlar. Kadnlar konferans yalnzca (Hollandal) Troelstrasn oportnist partisi ile ILP (Bamsz i Partisi) delegeleri iin benimsenebilir olanlar syledi. [sayfa 125]
W. I. Lenin, Sozialismus und Krieg, Werke, Band 21, Berlin 1970, s. 329-330 V. . Lenin, Sosyalizm ve Sava, Sol Yaynlar, Ankara 1980, s. 44-45.
Bugnk sava gerici hristiyan sosyalistlerde ve sulu-gzl kk-burjuvalarda her trl silah kullanm, kan, lm vb. karsnda yalnz korku, yalnz rk, yalnz tiksinti uyandryorsa, deriz ki: Kapitalist toplum her zaman sonsuz bir korkuydu ve yledir. Ve imdi btn savalarn en gericisi olan bu savala bu toplumda korkuya bir son verilirse, kukulanmak iin hibir gerekemiz yok demektir. Btn gzlerin nnde biricik yasal ve devrimci sava, emperyalist burjuvaziye kar i sava bu burjuvazinin kendisinin hazrlad bir zamanda, silahszlanma isteminin -daha dorusu: silahszlanma dnn- nesnel anlam, kukunun kaynandan baka bir ey deildir. Bunun yaamdan kopuk bir teori olduunu kim sylerse, ona dnya tarihinin iki olgusunu anstrz: bir yandan trstlerin ve kadn fabrika emeinin roln, te yandan da 1871 Komnn ve Rusyada 1905 Aralk ayaklanmasn. Trstleri istemek, ocuklar ve kadnlar, onlara orada ikence etmek, onlar batan karmak, onlara anlatlmaz aclar ektirmek iin fabrikalara tkmak, burjuvazinin iidir. Biz, byle bir gelimeyi istemiyoruz, desteklemiyoruz, buna kar savayoruz. Ama nasl savayoruz? Biliyoruz ki trstler ve kadnlarn fabrikalarda almas ileri bir admdr. Geriye, zanaatla, tekelcilik-ncesi kapitalizme, kadnlarn ev-emeine dnmek istemiyoruz. Trstleri vb. aarak ileri, onlar aarak sosyalizme! Gelimenin nesnel gidiini dikkate alan bir dn, uygun deiikliklerle birlikte, halkn bugnk askeriletirilmesi iin de geKadn ve Aile
119
erlidir. Emperyalist burjuvazi bugn yalnz btn halk deil, genlii de askeriletiriyor. Yarn belki kadnlar da askeriletirecek. Buna yantmz u olmaldr: Bylesi daha iyi! Her zaman daha hzla ileri! Ne kadar hzl olursa, kapitalizme kar silahl ayaklanmaya o kadar ok yaklarz. Sosyal-demokratlar, Komn rneini unutmazlarsa, genliin vb. askeriletirilmesi ile gzlerinin yldrlmasna nasl ses karmayabilirler? Bu, yaamdan kopuk [sayfa 126] bir teori deildir, bir d deildir, tersine olgudur. Ve sosyal-demokratlar btn ekonomik ve politik olgulara karn, emperyalist an ve emperyalist savalarn kanlmaz olarak byle olgularn yinelenmesini gerektireceinden kukulanmaya balarlarsa, halimiz gerekten ok kt olur. Komnn bir burjuva gzlemcisi Mays 1871de bir ngiliz gazetesinde yle yazyordu: .ransz ulusu yalnz kadnlardan olusayd, ne korkun bir ulus ortaya kard! Kadnlar ve on yandaki ocuklar, Komn srasnda erkeklerle birlikte savayorlard. Ve burjuvazinin yere serilmesi iin verilecek savalarda da baka trl olamaz. yi silahlanm burjuvazi kt silahlanm ya da hi silahlanmam proleterleri kurunlarken, proleter kadnlar seyirci kalmayacaklardr. Gene, 1871deki gibi, silaha sarlacaklar, ve bugnn gz yldrlm uluslarndan -daha dorusu: hkmetlerden ok oportnistlerin rgtletirdii bugnk ii hareketindenkukusuz, er ya da ge, herhalde ama besbelli, devrimci proletaryann korkun uluslarindan uluslararas bir birlik doacaktr. Askeriletirme imdi btn kamusal yaama szyor. Emperyalizm, dnyann paylalmas ve yeniden paylalmas iin byk glerin azgn bir savadr; bundan tr, askeriletirmeyi btn lkelere, tarafsz ve kk lkelere bile ister istemez yaymak zorundadr. Proleter kadnlar buna kar ne yapmaldr? Yalnz her sava ve asker her eyi lanetlemeli, yalnz silahszlanma m istemelidir? Gerekten devrimci olan bir ezilen snfn kadnlar, byle irkin bir rolle asla yetinmeyeceklerdir. Tersine, oullarna yle diyeceklerdir: abucak byyeceksin. Sana bir tfek verilecek. Onu al ve sava sanatn iyi ren. Bu bilgi proleterlere imdi bu savata olduu gibi ve sosyalizme hainlik edenlerin sana tledikleri gibi kardelerine, br lkelerin iilerine kurun skmak iin deil, tersine, smrye, acya ve savalara, yalnzca istemekle deil, ama
120
Kadn ve Aile
burjuvaziyi yenerek ve onu silahszlandrarak bir son vermek iin, kendi z lkenin burjuvazisine kar savamak iin gereklidir. Byle bir propaganda ve zellikle imdiki savala balantl olarak byle bir propaganda yapmak reddedilirse, o zaman uluslararas devrimci sosyal-demokrasiden, sosyalist [sayfa 127] devrimden, savaa kar savatan szetmek ltfen braklsn.
W. I. Lenin. ber die Losung der Entwaffnung, Werke, Band 23, Berlin 1960, s. 94-96.
17. Erkeklerin ayn haklarna gre kadnlarn politik haklarndaki btn snrlamalarn hi istisnasz kaldrlmas. Savan ve ktln geni halk ynlarn sarst ve zellikle kadnlarn dikkatinin politikaya evrildii bir zamanda, bu deimenin olaanst ivedilii konusunda ynlarn aydnlatlmas.
W. I. Lenin, Die Aufgaben der- Linksradikalen (oder der linken Zimmerwaldisten) in der Sozialdemokratischen Partei der Schweiz, Werke, Band 23, s. 140-141.
Biz, proletarya, btn alanlar, nasl bir milise gereksinmemiz var? Gerek bir halk milisi, yani, birincisi, gerekten btn halktan, her iki cinsin btn yetikin yurttalarndan oluan, ve ikincisi, bir halk ordusunun greviyle polislik grevini, devlet dzeninin en nemli ve ana organlarnn ve devlet ynetiminin grevlerini birletiren bir milis. Bu dnceleri olabildiince aklamak iin tmyle ematik bir rnek vermek istiyorum. Proleter milisi herhangi bir plana gre kurmak dncesi elbette samadr: iler ve btn halk ie topluca balarsa, her eyi herhangi bir teoriciden yz kat daha iyi yapp dzenleyecektir. Hibir plan nermiyorum, yalnz dnm anlatmak istiyorum. Petrogradn yaklak 2 milyon nfusu var ve bunun yardan ou 15-65 yandadr. Diyelim ki yars, bir milyonu. Bunun drtte-birini de pekl karabiliriz: geerli gerekeler-
Kadn ve Aile
121
den tr bugn kamu hizmeti gremeyecek durumdaki hastalar ve brlerini. Geriye 750.000 kii kalr ki, bunlar, rnein her onbe gnde bir miliste alrlarsa (ve bu sre iin giriimciden cretlerini alrlarsa), 50.000 kiilik bir ordu kurulur. [sayfa 128] Bizim gereksindiimiz byle tipte bir devlettir! Byle bir milis, yalnz adyla deil, gerekten bir halk milisi olur. Bu yolu tutmalyz ki, halktan ayr hibir zel polis ve hibir zel ordu yeniden kurulamasn. Byle bir milis, yzde 95 iilerden ve kyllerden oluur ve halkn ezici ounluunun saduyusunu ve istencini, gcn ve kuvvetini davurur. Byle bir milis, btn halk gerekten hi istisnasz silahlandrr ve asker sorunlarda eitir ve halk Gukovca olmayan, Milyukovca olmayan bir tarzda, btn eskiyi onarma denemelerine, ar ajanlarnn btn tertiplerine kar gvenlik altna alr. Byle bir milis, i ve Asker Temsilcileri Sovyetinin yrtme organ olur, halkn mutlak saygsn ve mutlak gvenini kazanr; nk kendisi hi istisnasz btn halkn bir rgtdr. Byle bir milis, demokrasinin halkn kapitalistlerce kleletirilmesini ve alaya alnmasn gizleyen yaldzl bir tabela olarak kalmasn nler, ynlarn btn devlet ilerine katlmas iin gerekten eitilmesi olur. Byle bir milis genlii politik yaama sokar ve yalnz szle deil, eylemle de, i ile de eitir. Byle bir milis -bilimsel konumak gerekirse- toplumsal yardm polisinin, salk denetiminin alanna giren hizmetleri gelitirir, ve btn yetikin kadnlara byle grevlerde yer verir. nk kamusal hizmette, miliste, politik yaamda kadnlara yer vermeksizin, kadnlar o uyuturucu ev ve mutfak havasndan karmakszm, hibir gerek zgrlk gvenceye balanamaz, sosyalizm yle dursun, demokrasi bile kurulamaz. Byle bir milis proleter bir milis olur, nk snai ve kentsel iiler, 1905-1907 ve 1917 yllarnda halkn btn devrimci savanda doal ve kanlmaz olarak ynetici durumda olduklar gibi, bu miliste de yoksul halk ynlar zerinde doal ve kanlmaz olarak sonu alc bir etkide bulunurlar. Byle bir milis kesin dzen ve sarslmaz arkadaa disiplin yaratr. Ama ayn zamanda, imdi savaan btn lkelerin urad ar bunalmlarda, bu bunalmlarla gerekten demokratik savam, ekmek ve br geim aralar datmn doru ve abuk yapmay
122
Kadn ve Aile
ve imdi .ranszlarn sivil seferberlik ve Almanlarn anayurt yardmc hizmeti dedikleri [sayfa 129] ve yokluu halinde, yama savann at korkun yaralarn iyiletirilemedii -grnd kadaryla iyiletirilemedigi- genel alma devini gerekletirmeyi olanakl klar. Rusya proletaryas, imdi byk lde yalnzca politik demokratik reform vaatlerine balamak iin mi kan dkt? alan herkesin geiminde hemen belirli bir iyileme grmesini ve duymasn istemeyecek ve bunu salatmayacak m? Her ailenin ekmei olmasn? Her ocuun bir ie iyi st almasn ve ocuklara salanmad srece zengin bir aileden hibir yetikinin st istemeye cesaret edememesini? arn ve aristokrasinin geride braktklar saraylarn ve lks konutlarn bo durmamasn, tersine, yersiz yurtsuzlara yurtluk etmesini? Kadnlarn erkeklerle tamamen eit haklarla katld bir genel halk milisi bu nlemleri alamazsa kim alabilir? Byle nlemler sosyalizm de deildir. Tketimin dzenlenmesiyle ilgilidirler, ama retimin yeniden dzenlenmesiyle ilgili deildirler. Bir proletarya diktatrl deildirler, ama yalnzca bir proletaryann ve yoksul kylln devrimci demokratik diktatrldrler. imdi bu nlemlerin teorik olarak nasl snflanmas gerektii de szkonusu deildir. Teoride her eyden nce ve ilk planda bir eyleme giri grmek yerine, devrimin aprak, gncel, abuk gelien devlerini, dar anlalan bir teorinin Prokrustes masasna zorla yatrrsak, bu en byk yanl olur.
W. I. Lenin, Briefe aus der .erne, Brief 3, ber die proletarische Miliz, Werke, Band 23, s. 342-344.
ok nemli, olaanst gncel ikinci bir sorun da devletin kurulmas ve devletin ynetimi sorunudur. Demokrasi tleri vermek yetmez, demokrasiyi ilan etmek ve karara balamak yetmez, demokrasinin gerekletirilmesini temsil organlarndaki halk temsilcilerine brakmak yetmez. Demokrasi, aadan yukarya, ynlarn kendi inisiyatifiyle, btn deylet yaamna etkin olarak katlmasyla, yukardan gzetim olmakszn, devlet memurlar olmak-
Kadn ve Aile
123
szn, hemen [sayfa 130] kurulmaldr. Polisin, brokrasinin srekli ordunun yerini btn halkn genel silahlanmasnn, genel, hi koulsuz kadnlarn da katld, herkesi kapsayan milisin almas - hemen balanabilecek ve balanmak gereken pratik i budur.
W. I. Lenin, Der Kompass der Bauerndeputierten, Werke, Band 24, Berlin 1969, s. 156.
Rusyada demokratik cumhuriyetin anayasas unlar gvence altna almaldr.... 14. 16 yana kadar her iki cinsten btn ocuklar iin parasz ve zorunlu genel ve politeknik (teorik ve pratik olarak retimin btn ana dallarnn temellerini badatran) eitim; derslerle ocuklarn toplumsal-retken emei arasnda sk balant. ... i snfn bedensel ve zihinsel krelmeden korumak ve glendirmek, zgrlk savamna klavuzluk etmek iin parti unlar ister:... 6. almann kadn organizmasna zararl olduu ekonomi dallarnda kadn emeinin yasaklanmas: Kadnlar iin gece almasnn yasaklanmas; doumdan 8 hafta ncesi ile 8 hafta sonras arasnda, bu sre iinde tam cret denmesi ve parasz tbbi yardm ve bakmla birlikte ila salanmas kouluyla, kadnlarn almaktan bak tutulmas.... 7. Kadnlarn alt btn iliklerde, fabrikalarda ve iletmelerde st ocuklar ve kk ocuklar iin bakm yerleri ve emzikli kadnlar iin zel yerler almas; emzikli annelerin en az her saatte bir ve en az yarm saat sreyle almaktan bak tutulmas; emzikli annelerin yardmlarla gzetilmesi ve alma-gnlerinin ksaltlp 6 saate indirilmesi;... 9. i rgtlerince seilmi bir i denetmenliinin kurulmas ve hizmetliler de birlikte olmak zere cretli-emek kullanan her trl iletmeyi kapsamas; kadn emei kullanan her ekonomi dalnda kadn denetmen kurumlar rgtlenmesi. [sayfa 131]
W. I. Lenin, Materialien zur Revision des Parteiprogramms, Werke, Band 24, Berlin 1959, s. 473-478.
124
Kadn ve Aile
Polisin yerini halk milisinin almas - bu, devrimin btn ilerleyii srasnda domu ve imdi Rusyann pek ok yerinde gerekletirilmi bir yeniden rgtlenmedir.... 15-65 yalarndaki kadn ve erkek btn yurttalar bu milisin faaliyetlerine hi istisnasz katlmaldrlar. ... Kadnlarn yalnz politik yaama deil, herkese yerine getirilen srekli kamusal hizmetlere zgrce katlmalar salanmadan, deil sosyalizmden, tam ve salam bir demokrasiden bile szedilemez. Hastalara yardm, kimsesiz ocuklar gzetmesi, salkl besleme vb. gibi polis grevleri, kadnlarn yalnzca kt zerinde kalmayan gerek hak eitlii olmakszn asla yeterince yaplamaz.
W. I. Lenin, Die Aufgaben des Proletariats in unserer Revolution, Werke, Band 24, s. 55-56. V. . Lenin, Devrimimizde Proletaryann Grevleri, Nisan Tezleri ve Ekim Devrimi, Sol Yaynlar, Ankara 1989, s. 52-53.
Dini ya da kadnn haklarndan yoksunluunu ya da Rus olmayan ulusal-topluluklarn ezilmesini ve hak eitliinden yoksunluunu ele alalm. Btn bunlar burjuva demokratik devrimin sorunlardr. Kk-burjuva demokrasinin bilgileri bu konuda sekiz ay gevezelik ettiler; dnyann ilerlemi lkeleri arasnda bu sorunlar burjuva demokratik yolda tmyle zmemi bir tek lke yoktur. Bunlar bizde Ekim devriminin yasalaryla batan sona zlmtr. Dine kar gerekten savatk ve bunu eskisi gibi yaptk. Rus-olmayan btn ulusal-topluluklara kendi cumhuriyetlerini ya da zerk lkelerini verdik. Bizde, Rusyada, kadnn haklarndan ya da tam hak eitliinden yoksunluu gibi hibir bayalk, irenlik ve alaklk yoktur. Serfliin ve ortaan bu fkelendirici kalntsn karsever burjuvazi ve ylgn kk-burjuvazi yeryznn btn lkelerinde her zaman yeniden diriltiyor. Burjuva demokratik devrimin btn ierii budur. Bir-buuk ve iki-buuk yzyl nce, bu devrimin (genel bir tipin [sayfa 132] her ulusal eidinden szetmek istenirse, bu devrimlerin) ileri gelen nderleri, halklara, insanl ortaa stnceliklerinden, kadnn hakeitsizliinden, u ya da bu dinin (ya da genellikle din idesiKadn ve Aile
125
nin, dinselliin) resm stnceliinden kurtarmay vaadediyorlard. Sz veriyorlard, ama szlerini tutmuyorlard. Szlerini tutamyorlard, nk ... kutsal zel mlkiyet karsndaki sayg onlar engelliyordu. Bizim proleter devrimimizde bu kat iren ortaa ve bu kutsal zel mlkiyet karsnda sayg yoktu. [sayfa 133]
W. I. Lenin, Zum vierten Jahrestag der Oktoberrevolution, Werke, Band 33, Berlin 1966, s. 33-34.
126
Kadn ve Aile
AK, EVLLK VE ALE ZERNE
BURJUVAZ, egemen olduu yerde, btn feodal, ataerkil, pastoral ilikileri yok etti. nsan doal stlerine (Vorgesetzte) balayan eitli feodal balar acmaszca kopard ve insan ile insan arasnda, plak kardan, duygusuz nakit demeden baka hibir ba brakmad. Sofuca banazln; valyece cokunun, darkafahca hznn kutsal rpermelerini bencil hesabn bz gibi souk sularnda bodu. Kiisel vakar deiim-deerine indirgedi ve benimsenmi ve kazanlm saysz zgrlklerin yerine vicdansz bir ticaret zgrln koydu. Tek szckle, dinsel ve politik kuruntularla peelenmi smrnn yerine ak, utanmaz, dolaysz, amansz smry koydu. Burjuvazi imdiye kadar saylan ve sofuca bir korkuyla baklan btn uralar kutsal grnlerinden [sayfa 134] soydu. Heki-
Kadn ve Aile
127
mi, hukukuyu, rahibi, airi, bilim adamn, kendi cretli iileri haline getirdi. Burjuvazi aile ilikisinin dokunakl-duygusal peesini yrtt ve onu katksz para ilikisine dndrd.
K. Marks-.. Engels, Manifest der Kommunistischen Partei, Marks-Engels, Werke, Band 4, Berlin 1959, Komnist Manifesto ve Komnizmin lkeleri, s. 112-113.
Liberal ekonomi, ulusal-topluluklar ztrerek dmanl genelletirmek, bylece insanl yrtc hayvanlar -rakipler bundan baka nedir?- herbirinin kar btn brlerinkinin ayn olduu iin, yalnz bunun iin birbirini yiyen bir hayvanlar srs haline getirmek iin elinden geleni yaptktan sonra, bu nalmadan sonra ona amaca ulamak iin yalnz bir adm atmak, aileyi ztrmek kald. Bunu baarmas iin, ona, kendi gzel buluu, fabrika sistemi yardm etti. Ortak karlarn son izleri, ailenin mal ortakl, fabrika sistemiyle silindi ve -hi deilse burada, ngilterede- imdiden silinip zlme halindedir. ocuklarn, alabilir hale gelir gelmez, yani dokuz yama basnca, ana-baba evlerini yalnzca bir pansiyon olarak grmeleri ve ana-babalarna beslenme ve barnma iin belirli bir demede bulunmalar tmyle gndelik bir eydir. Baka trl nasl olabilir? Ticaret zgrlnn temelinde yattna gre, karlarn yaltlmas baka ne sonu verebilir? Bir ilke bir kez harekete geirilirse, iletmeciler holansalar da holanmasalar da, kendiliinden ileyerek btn varglarna ular. Ama iletmeci neye hizmet ettiini kendisi de bilmez. Btn bencil dnyle insanln genel ilerleme zincirinde yalnzca bir halka oluturduunu bilmez. Ayr karlar, zmekle, yzyln gitmekte olduu byk devrime, insanln doayla ve kendisiyle uzlamasna yalnzca yolatn bilmez. [sayfa 135]
.. Engels, Umrisse zu emer Kritik der Nationalkonomie, Marks-Engels, Werke, Band I, Berlin 1956, s. 504-505. .riedrich Engels, Bir Ekonomi Politik Eletirisi Denemesi, Karl Marks, 1844 Elyazmalar, Sol Yaynlar, Ankara 1976, s. 405-406.
128
Kadn ve Aile
Kadnn fabrikada almas aileyi zorunlu olarak zd, ve aileye dayanan toplumun bugnk durumunda bu zlmenin gerek yetikinlerde gerek ocuklarda en ahlak bozucu sonular oldu. ocuuyla ilgilenmeye ona ilk yanda o allm sevgi hizmetlerini grmeye zaman olmayan bir anne, ocuunu grmeyi baaramayan bir anne, o ocua annelik edemez, ona yabanc bir ocua olduu gibi sevgisiz, kaytsz davranmaya aldrmazlk etmek zorunda kalr; ve byle ilikiler iinde yetien ocuklar, daha sonra aile iin tmyle yitmi olur, kendi kurduklar ailelerde kendilerini yuvalarnda duyamazlar; nk yalnz yaltlm yaam tanmlardr, ve bu yzden ii evrelerinde ailenin genel ykmna da hizmet ederler. Ailenin buna benzer bir zlmesi ocuklarn almasndan ileri gelir. Ana-babalarna dedikleri barnmalktan daha ok kazanmaya balarlarsa, onlara belirli bir beslenme ve barnma karl demeye ve artan kendileri iin harcamaya balarlar. Bu, ounlukla, ondrt ve onbe yalarnda olur. (Power, Rept. on Leeds, passim, Tufnell, Rept. on Manchester, p. 17, etc. fabrika raporlarnda.) Tek szckle, ocuklar ailelerinden koparlar ve baba ocaklarn holarna gitmezse bir bakasyla deitirebilecekleri bir pansiyon olarak grrler. Birok halde kadnn almasyla aile tmyle zlmez, ama dzeni tersine dner. Aileyi kadn besler, erkek evde oturur, ocuklar gzetir, ev ileri grr ve yemek piirir. Bu durum, ok, ok sk grlr; yalnz Manchesterda ev ileri grmek zorunda kalan byle yzlerce erkek vardr. Bu gerek enemenin (Kastration) iilerde hangi hakl fkelere yolat, ve btn br toplumsal ilikiler ayn kalrken btn aile ilikilerinin nasl altst olduu dnlebilir.
.. Engels, Die Lage der arbeitenden Klasse in England, Marks-Engels, Werke, Band 2, Berlin 1957, s. 369.
Erkei erkekliinden ve kadn kadnlndan eden, onlar erkee gerek kadnlk ve kadna gerek erkeklik sunamaz durumda brakan bu durum, her iki cinsi ve onlarn kiiliinde [sayfa 136] insanl en bayaca aalayan bu durum, pek vlen uygarlmzn son rndr, yzlerce kuan kendi durumlarn ve kendilerini izleyenlerinkini iyiletirmek iin gsterdikleri btn abalarn yeni
Kadn ve Aile
129
sonucudur! Sonularn kendilerinde btn yorgunluumuzun ve emeimizin byle ocuka aka ettiini grrsek, ya insanlktan ve onun niyetinden ve gidiinden hi ekinmeksizin kukulanmalyz, ya da insani toplumun mutluluunu imdiye kadar yanl bir yolda aradm kabul etmeliyiz; cinslerin durumundaki byle toptan bir altst olmann, ancak cinslerin daha balangtan beri birbirinin karsna yanl konmasndan ileri gelebileceini kabul etmeliyiz. .abrika sistemiyle zorunlu olarak doduu gibi kadnn erkek zerindeki egemenlii gayri insani ise, erkein de kadn zerindeki o eski egemenlii gayri insani olmas gerekir. Kadn imdi, eskiden erkein yapt gibi, egemenliini pek ok eyi, hatta her eyi ailenin mal ortaklna yatrmasna dayandrrsa, bu mal ortaklnn hi de gerek, gerekeli olmad sonucu zorunlu olarak kar; nk bir aile yesi hl daha byk katlma payna dayanarak kurumlanmaktadr. imdiki toplumun ailesi zlyorsa, bu zlmede zellikle kendini gsteren odur ki, aileyi tutan ba aile sevgisi deildi, tersine, yanl mal ortaklnda zorunlu olarak saklanm zel kard.*
.ourier saygn toplumun ikiyzlln, onun teorisi ile pratii arasndaki elikiyi, btn varlk tarznn i skntsn acmaszca ortaya seriyordu; onun felsefesiyle, perfection de la perfectibilit perfectibilisante ve auguste vrite** abasyla, temiz ahlak ile, birbiimli toplumsal kurumlar ile [sayfa 137] alay ediyor, ve bunlara kar onun pratiini, ustaca eletirdii doux commercei,*** onun beeni olmayan baya beenilerini, onun evlilikte boynuzlama rgtn, onun genel bozulmasn karyordu. Btn bunlar varolan toplumun Almanyada henz hi sz edilmeyen yanlardr. Elbet* .abrikalarda alan kadnlarn ne kadar ok olduu bir fabrikacnn kendi tanklndan anlalyor. Lancashireda 412 fabrikada 10.721 evli kadn alyor; kocalarndan yalnz 5.314' fabrikalarda, 3.927si baka yerlerde alyor; 821i isiz ve 659u hakkndaki bilgi eksik. Demek ki her fabrikada tam deilse de iki erkek karlarnn emeiyle geiniyor. ** Yetkinleebilen yetkinleebilirliin yetkinlemesi ve yce gereklik, -. *** Tatl ticaret. -.
130
Kadn ve Aile
te, urada burada ak zgrlnden, kadnn durumundan ve hak eitliinden konuuluyordu; ama ortaya kan neydi? Bir ift bo laf, birka bilgi kadn, biraz histeri ve daha ok da Alman aile skntlar - bunlardan bir pi bile domad!
.. Engels, Ein .ragment .ouriers ber den Handel, Marks-Engels, Werke, Band 2, Berlin 1957, s. 608-609.
Kutsal Max, ailede bize yeni bir rnek veriyor (s. 115). nsann kendi ailesinin egemenliinden kurtulabileceini, ama bozulan itaatin bir kimsenin vicdanna kolayca dokunacan, ve dolaysyla aile sevgisine, aile kavramna sk sk sarlndn; kutsal aile kavramna kutsala varldn aklyor (s. 116). yi delikanl burada, tmyle grgl (ampirik) ilikilerin baat olduu yerde, kutsaln egemenliini bir daha gryor. Burjuvann kendi dzeninin kurumlaryla ilikisi, Yahudinin yasayla ilikisi gibidir; her tekil halde, olanak bulunan her defasnda, onlara yan izer, ama baka herkesin onlara uymasn ister. Ama btn burjuvalar yn halinde burjuvazinin kurumlarna bir defa yan izselerdi, burjuva olmaktan karlard - elbette onlarn houna gitmeyen ve niyetlerine ve eylemlerine asla bal olmayan bir durum. apkn burjuva evlilie yan izer ve gizlice zina eder; tacir mlkiyet kurumuna yan izer, speklasyon, dolayl iflas yoluyla bakalarn mlkiyetlerinden eder - gen burjuva kendisini ailesinden bamszlatrr, elinden gelirse, kendisi iin pratik olarak aileyi datr; ama evlilik, mlkiyet, aile, teorik olarak, dokunulmadan kalr; nk onlar, pratik olarak, burjuvazinin zerlerine egemenliini kurduu temellerdir; nk onlar, burjuva biimleriyle burjuvay burjuva yapan koullardr; tpk durmadan yan izilen yasann dindar yahudileri [sayfa 138] dindar yahudiler yapmas gibi. Burjuvann kendi varlk koullaryla bu ilikisi burjuva ahlaknda genel biimlerinden birini alr. Aileden asla szedilmemelidir. Burjuvazi tarihsel olarak aileye burjuva aile karakterini verir; bu ailede, can sknts ve para, balaycdr ve ailenin burjuvaca zlmesi de bunlardan trdr; bu zlme srasnda ailenin kendisi varolagider. Burjuva ailenin iren varl resm konuma tarzlarndaki ve genel ikiyzllkteki kutsal kavrama uygundur.
Kadn ve Aile
131
Ailenin gerekten zld yerde, proletaryada olduu gibi, Stirnerin dnd ey, bunun tam kart ortaya kar. Orada, her eye karn, en gerek ilikilere dayanan aile ba bulunduu halde, aile kavram asla yoktur. 18. yzylda filozoflar aile kavramm tahlil ettiler. nk uygarln doruundaki gerek aile daha nceden zlme srecindeydi. Ailenin i ba, aile kavramn oluturan tek tek paralarna, rnein itaate, ocuk sevgisine, evliliksel balla zld; ama ailenin gerek gvdesi, mlk ilikisi, br ailelere kar kapallk ilikisi, zorunlu birlikte yaama, ocuklarn doumuyla, imdiki kentlerin kurulmasyla, sermayenin biimlenmesiyle ortaya km ilikiler, her ne kadar eitli yollarda bozulmu iseler de, kalyorlard; nk ailenin burjuva toplumun istencinden bamsz retim tarzyla balants, varln zorunlu klyordu. Bu zorunluk, ailenin bir an iin yasal olarak elden gelebildiince kaldrld .ransz devriminde kendini en artc biimde gsterir. Aile, 19. yzylda da, zlmenin ilerlii yalnz kavram yznden deil, ama gelien sanayi ve rekabet yznden de genelletii iin, varolagider; aile zlmesi .ransz ve ngiliz sosyalistlerince oktan beri ilan edilmesine ve sonunda .ransz romanlar araclyla Alman kilise babalarnn kulana bile alnmasna karn, hl varolagider.
K. Marks-.. Engels, Die deutsche Ideologie, Marks-Engels, Werke, Band 3, Berlin 1958, s. 163-165.
Parlak frsatlar ve kullanmlar deniyor nemli ve bilgin iktisatnn son derece traji-komik taknlklarndan birinin balnda, parlak frsatlar elbette zgr ticarete [sayfa 139] istenir, ve onlarn kullanm ya da daha dorusu ktye kullanm ii snfn ilgilendirir. i snf ilk defadr ki geleceini kendi ellerinde tutuyor! Birleik Kralln nfusu gerekten azalmaya balyordu, d g doal oalmay ayordu. iler frsatlarndan nasl yararlandlar? Ne yaptlar? Gne geici olarak bir daha parlad zaman daha nce ne yaptlarsa tam onu: Evlendiler ve olabildiince abuk oaldlar. Bu oalma orannda, gn etkisinin yeniden dengelenmesi ve parlak frsatn elden kamas uzun srmeyecek.
132
Kadn ve Aile
Demek ki, Malthusun ve izleyicilerinin izin verdikleri snrl evrede parlak frsat, evlenmemek ve oalmamak imi! Ne parlak ahlak dersi! Ama iktisatnn kendisince de saptand gibi, nfus imdiye kadar azald ve d g henz dengelemedi. yleyse fazla nfus felaketli zamanlarn sorumlusu saylmamak gerekir. Emeki snflar biriktirmek ve kapitalist olmak frsatm daha ok kullanmalydlar. Hemen hemen hibir halde kapitalistlerin saflarnda sivrilmi ya da hi deilse sivrilmek iin giriimde bulunmu grnmyorlar. .rsatlarn kardlar! Kapitalist olma frsat! ktisat, ayn zamanda, iilere imdi ceplerine haftada 15 ilin yerine 16 ilin 6 peni koyabileceklerini, buna gre ellerine eski kazanlarndan %10 daha ok geebileceini anlatyor. Ama bylece ortalama cret haftada 15 ilin olarak an yksek hesaplanyor. Ama zarar yok. nsan haftada 15 ilinle nasl bir kapitalist olabilir! Bu problem incelenmeye deer. ilerin gelirlerini artrmay, durumlarn iyiletirmeyi denemeleri gerektii dncesi yanlt. Kendilerine yararl olandan daha ok grev yaptlar, diyor iktisat. Haftada 15 ilinle kapitalist olmak iin en iyi frsat ele geirmilerdi, ama 16 ilin 6 peniyle bu frsat karlm oluyor. iler kapitalistleri bir cret artrmna zorlamak iin bir yandan emek-gcnn kt, sermayenin bol olmasn beklemeliler. Ama byle, sermaye bol ve ii kt olursa, o zaman, bundan dolay evlenmeyi ve oalmay brakmalar gerektii iin, bu gten hibir durumda yararlanmamalar gerekiyor. Har vurup harman savurarak yaadlar. Tahl Yasalar srasnda, diyor bize ayn iktisat, ancak yle byle beslendiler, [sayfa 140] yle byle giyindiler ve alktan epeyce ldler. Her eye karn yaamalar gerekiyorsa, ncekinden daha az har vurup harman savurarak yaamay nasl baarabilirlerdi? Nfusun artan gnencini ve yaplan ticaretin salamln kantlamak iin iktisat hi durmadan ithalat tablolar karyor. Serbest ticaretin szle anlatlamayan nimetleri iin bir denek ta ilan edilmi ey, imdi ii snfnn budalaca savurganl iin bir kant gibi sergileniyor. Bununla birlikte, nfus azalrken ve gerileyen bir tketim varken ithalatn neden artagidebildii; ithalat azalrken ihracatn neden artagidebildii, ve ithalat ve ihracat daralrken sanayiin ve ticaretin neden genileyebildii, bizim iin gene anlalmaz olarak kalyor. nc olarak, iyiletirilmi yaam koullarna uymak ve
Kadn ve Aile
133
bundan en iyi biimde yararlanmay renmek iin, parlak frsat kendilerine ve ocuklarna olabildiince iyi eitimi salamak amacyla kullansalard. Ne yazk ki okullara pek kt devam edildiini ve okul paralarnn da pek kt dendiini saptamak zorundayz. Bu olgu bylesine artc m? Canl ticaret, byltlen fabrikalarla, artan makine kullanmyla elele ilerliyor, dolaysyla, uzatlan alma sresiyle birlikte, yetikin iilerin yerine daha ok kadn ve ocuk konuyordu. Ne kadar ok anne ve ocuk fabrikaya giderse, okullara o kadar az devam edilebilir. Ve ana-babalara ve ocuklarna ne biim bir eitim iin frsat verilmi? Nfus artnn Malthusun buyurduu snrlar iinde nasl tutulacan renme frsat, diyor iktisat. Eitim, diyor bay Cobden, pis, kt havalanan, ar kalabalk konutlarn salk ve g kazanmak iin en iyi ara olmadn iilere retirdi. Bu, bir insan alktan lmeye brakmayp kurtarmak isterken, ona, doa yasalarnn insan vcudunun dzenli besin almasn gerektirdiini sylemektir. Eitim, diye yazyor Daily News, kuru kemiklerden nasl besleyici maddeler karldn, koladan nasl ay biskvisi yapldn ve fabrika tozundan nasl orba piirildiini retseydi. i snfnn boa harcad parlak frsatlar bir daha toparlarsak, bunlarn evlenmemek parlak frsat, daha az savurgan yaama, daha yksek cret istememe, haftada 15 ilinle kapitalist olma ve kt beslenerek kuvvetten dmemeyi ve Malthusun zararl retilerinin [sayfa 141] ruhlar nasl alalttn renme frsatlar olduunu grrz.
K. Marks., Die Arbeiterfrage, Marks-Engels, Werke, Band 9, Berlin 1960, s. 472-474.
Ailenin ortadan kaldrlmas! En kktenciler (radikaller) bile komnistlerin bu iren niyeti karsnda, parlyorlar. Bugnk burjuva aile neye dayanyor? Sermayeye, zel kazanca. Tam gelimi haliyle yalnz, burjuvazi iin vardr; ama tamlayann, proleterlerin zorla yaratlm ailesizliinde ve ak orospulukta bulur. Burjuvann ailesi, bu tamlayann kalkmasyla elbette ortadan kalkar, ve ikisi de sermayenin yitmesiyle yiter.
134
Kadn ve Aile
Bizi, ana-babalarn ocuklarn smrmesine son vermeyi istemekle mi knyorsunuz? Bu suu kabul ediyoruz. Ama, evsel eitimin yerine toplumsal eitimi koyarak en sevgili ilikiyi ortadan kaldrdmz sylyorsunuz. Ve sizin eitiminiz de toplumca belirlenmiyor mu? inde eitim yaptnz toplumsal ilikilerle, toplumun dorudan ya da dolayl ie karmasyla, okul araclyla vb. belirlenmiyor mu? Toplumun eitime etkisini komnistler yaratmyorlar; yalnzca onun niteliini deitiriyorlar, eitimi egemen snfn etkisinden kurtaryorlar. Aile ve eitimle, ana-babalar ve ocuklar arasndaki sevgi ilikisiyle ilgili burjuva deyimiyle, byk sanayi yznden proletarya iin aile balar paralandka ve ocuklar basit ticaret nesnelerine ve emek aralarna dntrldke, daha da irenleiyor. Ama siz komnistler kadnlarn ortaklalmasn kurmak istiyorsunuz, diye baryor bize btn burjuvazi hep bir azdan. Burjuva, karsnda yalnzca bir retim aracn gryor. retim aralarnn ortaklaa kullanlmak gerekeceini iitiyor, ve doal olarak, ortaklaalktan kadnlara da pay deceinden baka hibir ey dnemiyor. Kadnlarn yalnzca retim aralar olma durumuna son vermenin zellikle szkonusu olduunu aklnn ucundan bile geirmiyor. [sayfa 142] Kald ki, burjuvalarmzn kadnlarn komnistlerce szde resmen ortaklalmas konusundaki yce ahlakl korkusundan daha gln hibir ey yoktur. Komnistler kadnlarn ortaklalmasn getirmeyi gereksinmezler; bu, hemen her zaman vardr. Burjuvalarmz, proleterlerinin kar ve kzlarnn buyruklarna hazr olmasyla yetinmiyorlar, resm orospuluktan hi szetmiyorlar, birbirlerinin karlarn batan karmakta balca doyumu buluyorlar. Burjuva evlilik, gerekte evli kadnlarn ortaklalmasdr. Komnistler, olsa olsa, kadnlarn ikiyzlce gizlenmi bir ortaklalmas yerine resm, ak yreklice bir ortaklalmasn getirmeyi istemekle knanabilirler. stelik kendiliinden anlalr ki, imdiki retim ilikilerinin ortadan kaldrlmasyla birlikte kadnlarn onlardan doan ortaklalmas, yani resm olan ve olmayan orospuluk da ortadan kalkar.
Kadn ve Aile
135
K. Marks-.. Engels, Manifest der Kommunistischen Partei, Marks-Engels, Werke, Band 4, Berlin 1959, s. 478-479. Komnist Manifesto ve Komnizmin ilkeleri, s. 132-134.
21. S[oru]: Komnist toplum dzeni aileyi nasl etkileyecek? Y[ant]: Her iki cinsin ilikisini [bu ilikiyi-.] paylaanlar ilgilendiren ve toplumun karmamas gereken tmyle zel bir iliki haline getirerek. zel mlkiyeti giderdii ve ocuklar ortaklaa eittii ve bylelikle imdiye kadarki evliliin her iki temelini, zel mlkiyet araclyla kadnn erkee ve ocuklann ana-babalarma bamlln yokettii iin bunu yapabilir. Yce ahlakl darkafallann kadnlarn komniste ortaklalmasna kar kopardklar lklarn yant da hurdadr. Kadnlarn ortaklalmas tmyle burjuva topluma zg bir ilikidir ve bugnk gnde iyz tmyle orospuluktur. Ama orospuluk zel mlkiyete dayanr ve onunla birlikte ker. Demek ki komnist dzen, kadnlarn ortaklalmasn getirmez, tersine, daha ok [sayfa 143] ortadan kaldrr.
.. Engels, Grundsaetze des Kommunismus, Marks-Engels, Werke, Band 4, Berlin 1959, s. 377. Komnizmin lkeleri, Komnist Manifesto ve Komnizmin lkeleri, Sol Yaynlar, Ankara 1991, s. 216.
ki insann ya da iki insani istencin byle birbirine tmyle eit olmas, yalnzca bir aksiyom (belit) deildir, ayn zamanda byk bir abartmadr. ki insan, iki insan olarak bile, cinsiyet bakmndan eitsiz olabilir, ve bu basit olgu - bir an iin ocuklarsak- bizi, toplumun, en basit elerinin iki erkek olmadna, tersine, retim amacyla toplumlamann en basit ve ilk biimi olan bir aileyi kuran bir kocack ve bir karck olduuna gtrr.
.. Engels, Herrn Eugen Dhrings Unwaelzung der Wissenschaft, Marks-Engels, Werke, Band 20, Berlin 1962, s. 90. Anti-Dhring, Sol Yaynlar, Ankara 1977, s. 180.
136
Kadn ve Aile
Ortaa toplumunda, zellikle ilk yzyllarda, retim nemli lde kiisel kullanma ynelikti. Baatlkla reticinin ve ailesinin gereksinmelerini karlyordu. Krda olduu gibi, kiisel bamllk ilikileri bulunan yerlerde, feodal beylerin gereksinmelerinin karlanmasna da yardm ediyordu. Demek ki deiim olmuyordu, dolaysyla rnler meta nitelii kazanmyordu. Kylnn ailesi, gereksindii hemen her eyi, aletleri ve giysileri, besin maddelerinden daha az olmamak zere retiyordu. Ancak kendi gereksinmesinin ve feodal beye borlu olduu ayni vergilerin zerinde rettii zaman, ancak o zaman metalar da retiyordu; toplumsal deiime sokulan, sata sunulan bu fazlalk, meta oluyordu. [sayfa 144]
.. Engels, ayn yapt, s. 253-254. Anti-Dhring, s. 432.
Bay Dhring, retimin kendisine yeni bir biim vermeksizin, kapitalist retim tarznn yerine toplumsal retim tarznn geirilebileceini daha nce dnd gibi, burada da, btn biimini deitirmeksizin modern burjuva ailenin btn ekonomik temelinden kopartabileceini tasarlyor. ... topyaclar burada bay Dhringten ok ilerdedirler. Onlara gre, insanlarn zgr toplumlamas ve evsel zel emein kamusal bir sanayie dnmesi, genliin eitiminin toplumsallamasna ve bylelikle aile yelerinin gerekten zgr bir karlkl ilikisine de ister istemez yolayordu. Ayrca, Marksn imdiden kantlad gibi byk sanayi, kadnlara, her iki cinsten gen kiilere ve ocuklara, ev ileri alannn tesinde, toplumsal olarak rgtlenmi retim srecinde nemli roller vererek, ailenin ve her iki cins arasndaki ilikilerin daha yksek bir biimi iin yeni ekonomik temeli yaratr (Kapital, s. 515 vd.)
.. Engels, ayn yapt, s. 296. Anti-Dhring, s. 495-496.
likilerde de, zenginliklerin giderek artmas, bir yandan ailede erkee kadnnkinden daha nemli bir konum kazandryor ve
Kadn ve Aile
137
Qte yandan da kuvvetlenmi konumu geleneksel kalt dzenini ocuklarn yararna deitirmek iin kullanma itkisini yaratyordu. Ama soy zinciri analk hukukuna gre geerli olduu srece bu ilemiyordu. Bu da deitirilmeliydi, ve deitirildi. Bu i, bugn bize grnd kadar g olmad. nk bu devrim -insanlarn yaayp at en kkl devrimlerden biri- bir gensin yaayan yelerinden bir tekine bile dokunmay gereksinmedi. Gensin btn yeleri, nceden ne idiyseler, gene yle kalabiliyorlard. Gelecekte erkek yelerin ocuklarnn genste kalmas, kadn yelerinkilerinse karlp babalarnn gensine gemeleri basit karar buna yetiyordu.
[sayfa 145]
.. Engels, Der Ursprung der .amilie, des Privateigentum und des Staats, Marks-Engels, Werke, Band 21, Berlin 1962, s. 60. .. Engels, Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, Sol Yaynlar, Ankara 1990, s. 61.
.amilia szc, balangta bugnk darkafallarn duygusallktan ve evsel ekimeden birletirilmi ideali anlamna gelmez; Romallarda, ilkin kar-koca ve ocuklar ile deil, tersine, yalnz klelerle ilgilidir. .amulus bir ev klesi, ve familia bir adamn olan klelerin topu demektir. Daha Gaius zamannda, familia, id est patrimonium (yani kalt pay) vasiyetnameyle belirleniyordu. Deyim, Romallarca, bakann kadn, ocuklar ve belirli sayda kleleri, hepsini, Romal babalk erkine gre ldrme ve yaatma hakkyla buyruunda bulundurduu yeni bir toplumsal organizma iin tretildi.
.. Engels, ayn yapt, s. 61. Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, s. 63.
Toplumdaki iblm ve buna uygun olarak bireylerin belli ilere balanmas, tpk manfaktrdeki iblm gibi, kart k noktalarndan hareketle geliirler. Bir aile iersinde* ve daha sonra-
138
Kadn ve Aile
ki gelimelerle bir kabile iersindeki iblm, cinsiyet ve ya farklarna, salt fizyolojik temele dayanan doal bir iblm meydana gelir; bu iblm, alann, topluluun yaylmas, nfusun artmas, ve zellikle eitli kabileler arasndaki atmalar sonucu bir kabilenin dierinin boyunduruu altna girmesiyle geniletir. te yandan, daha nce de belirttiim gibi, rnlerin deiimi, eitli ailelerin, kabilelerin, topluluklarn birbirleriyle iliki kurduklar noktalarda balar; nk uygarln balangcnda, birbirlerinin karsna bamsz olarak kan, bireyler deil, aileler, kabileler ve benzeri topluluklardr. [sayfa 146]
K. Marks, Das Kapital, Marks-Engels, Werke, Band 23, Berlin 1962, s. 372. Kapital, Birinci Cilt, s. 366.
Ortak ya da dorudan birlemi bir emee rnek vermek iin, btn uygar kavimlerin tarihlerinin eiinde grdmz o kendiliinden gelien biime kadar geri gitmemize gerek yoktur.** Kendi gereksinmesi iin, hububat, hayvan, iplik, keten bezi ve giyecek reten bir kyl ailesinin ataerkil sanayii hemen yaknmzdadr. Bu eitli mallar, ailenin karsnda, [aile yelerinin -.] emeklerinin eitli rnleri olarak karlar, ama kendi aralarnda bunlar meta deildirler. Topran srlmesi, hayvan yetitirme, iplik eirme, dokuma, elbise dikme gibi eitli rnlerde yer alan farkl tr* [nc Almanca baskya not. - nsanln ilkel durumlar zerinde daha sonra derinlemesine yapt incelemeler, yazar, balangta ailenin gelierek kabile halini almad, tersine, kabilenin kan ve akrabala dayanan insan topluluunun ilk ve kendiliinden gelimi ekli olduu ve kabile bann gevemeye balamas ile birlikte, daha sonralar, ailenin pek ok ve eitli ekillerinin gelitii sonucuna gtrmtr. -.. E. ] ** lkel kolektif mlkiyetin zgl olarak bir Slav, hatta zellikle Rus mlkiyet biimi olduunu sanmak, son zamanlarda ok yaygn olan gln bir nyargdr. Bu ilkel biimi, Romenlerde, Cermenlerde, Keltlerde saptamak mmkndr, ama bunun kalnt halinde olsa bile, Hindistanda birok eitlerine hl rastlanmaktadr. Asyada ve zellikle Hindistanda, kolektif mlkiyet biimlerinin ayrntl bir incelemesi bu eitli ilkel kolektif mlkiyet biimlerinin dalmakla deiik mlkiyet biimlerini dourduklarn gsterirdi. Bylece, rnein Romada ve Cermenlerdeki deiik zgn tipteki zel mlkiyeti, Hindistanda bulunan eitli kolektif mlkiyet biimlerinden tmdengelim yoluyla bulmak mmkndr. (Karl Marks. Zur Kritik..., s. 10. [Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, s. 53. not].)
Kadn ve Aile
139
de emekler, bizatihi ve o halleriyle dorudan toplumsal ilevlerdir: nk ailenin ilevi de tpk meta retimine dayanan toplumda olduu gibi, kendiliinden doup gelimi bir iblm dzeyine sahiptir. Aile iinde iin dalm, yelerinin emek-zamanlarmn dzenlenmesi, mevsimlere gre deien doal koullara bal olduu kadar, ya ve cinsiyet farkna da baldr. Her bireyin emek-gc, bu durumda, zaten ailenin tm emek-gcnn yalnzca belirli bir blmdr, ve bu nedenle, bireysel emek-gc harcanmasnn sresine gre llmesi, doal olarak emeklerinin toplumsal nitelii olarak ortaya kar.
Karl Marks, ayn yapt, s. 92, Kapital, Birinci Cilt, s. 93.
Bununla birlikte, ocuk emeinin dorudan ya da dolayl yoldan kapitaliste smrlmesini yaratan ana-baba otoritesi olmayp, tersine, ana-baba otoritesinin ekonomik temelini ykan kapitalist smr tarz, bunun kullanlmasn, bir gcn ktye kullanlmas eklinde yozlatrmtr. Ne var ki, eski aile balarnn kapitalist sistem altnda urad zlme, ne kadar korkun ve iren grnrse grnsn, byk sanayi, retim srecinde, kadnlara, genlere ve her iki cinsiyetten ocuklara, ev alannn dnda nemli bir rol vermekle, daha st dzeyde bir aile ekli ve cinsiyetler aras iliki konusunda yeni bir ekonomik temel yaratr. Cermenhristiyan aile eklini mutlak ve deimez saymak, birarada alnd zaman bir dizi tarihsel gelimenin halkalar olan, eski Roma, Yunan ya da Dou aile ekline bu zellii vermek kadar samadr. Ayrca, her iki cinsiyetten ve her yatan bireylerden oluan kolektif alma grubunun, uygun koullar altnda, zorunlu olarak, insan gelitiren bir kaynak halini alaca ak bir gerektir; oysa retim srecinin ii iin deil, iinin retim sreci iin varolduu, kendiliinden ortaya kan, zalim ve kapitaliste ekliyle bu durum, durmadan evreye yaylan bir yozlama ve klelik kayna olur.*
[sayfa 147]
* .abrika ii, ev ii kadar temiz ve yetkin olabilir ve belki daha fazla. (Rep. Of lnsp. of .act, 3 ist Oct., 1865, s. 129.)
140
Kadn ve Aile
Karl Marks, ayn yapt, s. 514. Kapital, Birinci Cilt, s. 500
retimin toplumsallamas, retim aralarnn toplumun mlkiyetine gemesine, mlkszletirenin mlkszletirilmesine yolaacaktr. Emein retkenliinin grlmemi lde atmas, ignnn ksaltlmas; ilkel, dank kk iletmenin kalnt ve ykntsnn yerine yetkinlemi ortak (kollektive) emein konmas bu geiin dorudan sonular bunlardr. Kapitalizm tarm ile sanayi arasndaki ba kesinlikle koparr, ama ayn zamanda, en yksek gelimesinde, bu ban yenilenmesi iin, bilimin bilinli kullanm ve ortak emein birletirilmesi temeli zerinde sanayi ile tarmn [sayfa 148] birlemesi iin, insanln yeni bir yerleim tarz iin (gerek kylerin yzst braklmlna, dnyadan kopukluuna ve barbarlna, gerek dev ynlarn byk kentlerde doald toplanmasna son vererek) yeni eler hazrlar. Ailenin yeni bir biimi, kadnn konumunda ve yetien kuaklarn eitiminde yeni koullar modern kapitalizmin en yksek biimiyle hazrlanr: Kadn ve ocuk emei, ataerkil ailenin kapitalizmle zlmesi, modern toplumda kanlmaz olarak en korkun, en felaketli ve en iren biimleri alr. Bununla birlikte, byk sanayi, kadnlara, gen kiilere ve her iki cinsten ocuklara ev ileri alannn tesinde toplumsal olarak rgtlenmi retim srelerinde nemli roller vererek, ailenin ve her iki eey arasndaki ilikilerin daha yksek bir biimi iin yeni ekonomik temeli yaratr. Hristiyan-Cermen aile biimini yetkin saymak da, birbirleri arasnda tarihsel bir geliim zincirinin halkalarn oluturan eski Roma, ya da eski Yunan, ya da Dou biimini byle saymak gibi, elbette budalacadr. Bunun gibi, besbellidir ki, her iki cinsin ve farkl ya basamaklarnn bireylerinden bilemi emek personelinin biraraya getirilmesi, iinin retim sreci iin olduu, retimin ii iin olmad o doal gelimi acmasz, kapitalist biiminde yozlamann ve kleliin belal kayna ise de, uygun koullarda, bunun tersine, insanca gelimenin kayna olacaktr. (Das Kapital, 13. blmn sonucu.) .abrika sistemi, bize, belirli bir yan zerindeki btn ocuklar iin retimin ve cimnastiin yalnzca toplumsal retimi artrmak iin bir yntem olarak deil,
Kadn ve Aile
141
tersine, tam anlamyla gelimi insanlarn retimi iin biricik yntem olarak birletirilecek eitimin tohumunu (ayn yapt) gstermektedir.
W. I. Lenin Karl Marks, Werke, Band 21, Berlin 1960, s. 60-61. V. . Lenin, Karl Marks, Marks-Engels-Marksizm, Sol Yaynlar, Ankara 1990, s. 38-39.
Bay Grn, .ouriernin bir zgr ak grn anlatmak iin bavurduu fantezilere dayanp imdiki ak ilikilerini eletirmekten vazgeerek .ouriernin ak ele aln kolayca [sayfa 149] eletirebiliyor. Bay Grn tam bir darkafal Alman olarak, bu fantezileri ciddiye alyor. Bu fanteziler onun ciddiye ald biricik eydir. Bir kez sistemin bu yan zerinde durmak istiyor idiyse, .ouriernin kendi trnde bulunanlarn en iyisi olan, ve dahice gzlemleri ieren eitimle ilgili aklamalar zerinde de neden durmad belli deildir. Bundan baka, bay Grn ak vesilesiyle, gerek gen-Alman yazncs olarak, .ouriernin eletirisinden ne kadar az ey rendiini sergiliyor. Sansna gre, ister evliliin ister zel mlkiyetin kaldrlmasndan balamak ayn eymi, biri brne yolaarm. Oysa, burjuva toplumda daha imdiden pratik olarak gerekletii gibi, evliliin baka bir zlmesinden balamay istemek, katksz yaznc fantezisidir. Bunun her yerde yalnz retim biiminin deitirilmesinden doduunu .ourierde bile bulabilirdi.
Marks-Engels, Die deutsche Ideologie, Marks-Engels, Werke, Band 3, Berlin 1958, s. 500-501.
Wahlverwandschaftene (stee Bal Hsmlk) gelince; zaten ahlaki olan bu roman bay Grn daha da ahlakiletiriyor, yle ki Wahlverwandschafteni nerdeyse kz liseleri iin uygun ders kitab olarak salk verir grnyor. Bay Grn aklyor ki, Goethe, ak ile evlilii ayryordu, ve yle ki, ona gre ak evlilii aramakt ve evlilik bulunmu, yetkin akt, s. 286.
142
Kadn ve Aile
Dolaysyla buna gre ak bulunmu ak aramaktr. Bu daha da aklanyor: genlik ak zgrlne gre evlilik akn son ilikisi olarak ortaya kt (s. 287). Tpk uygarlam lkelerde sagrl bir aile babasnn olunu nce birka yl kurtlarn dkmeye brakmas ve sonra ona son iliki olarak uygun bir kar beenip semesi gibi. Ama uygarlam lkelerde bu son ilikide ahlaki bir balaycla oktandr gzyummak gerekirken, bunun tersine erkek oralarda metresler tutar ve kadn bundan dolay onu boynuzlatrken, bay Grn gene burjuva kurtaryor. [sayfa 150]
.. Engels, Deutscher Sozialismus in Versen und Prosa, Marks-Engels, Werke, Band 4, Berlin 1959, s. 245.
Size hi romantiklie kaplmadan gvenceleyebilirim ki tepeden trnaa ve btn ciddiliimle am. Yedi yl akndr nianlym, ve nianlm, ksmen gkteki efendi ile Berlindeki efendiyi eit tapnma nesneleri sayan sofu-aristokrat hsmlarna, ksmen birka papazn ve baka dmanlarmn yuvaland z aileme kar, benim iin en etin, nerdeyse saln bozan savamlar verdi. Bu yzden ben ve nianlm, gereksiz ve ypratc ekimelerle, kat daha yal olan ve durmadan yaam deneyimlerini szkonusu eden baz kimselerden daha ok ylmakszn uratk.
K. Marks, Brief an Arnolt Ruge vom 13. Mrz 1843 aus Kln Marks-Engels, Werke, Band 27, Berlin 1963, s. 417.
Canm Sevgilim, Sana gene yazyorum; nk yalnzm ve sen hi bilmeden veya iitmeden veya bana yant veremeden kafamda seninle srekli diyaloglar kurmak beni rahatsz ediyor. Portrenin bu kadar kt olmas pek iime yaryor, ve Meryem Anann en irkin portrelerinin, kararl Madonnalarn bile, neden iyi portrelerden daha ok, tkenmez hayranlar bulabildiini imdi kavryorum. Bu kararl Madonna resimlerinden hibiri, senin gerekte yal deil de ask yzl olan, ve sevimli, tatl, plesi dolce* yzn hi yanstmayan
Kadn ve Aile
143
fotorafndan daha ok plm ve koklanm ve gzlerle okanm deildir. Ama yanl resmedilmi gn klarn dzeltiyorum, ve anlyorum ki, lamba ndan ve ttnden pek bozulmu gzlerim yalnz dte deil, uyankken de resmedebiliyorlar. Etinle, kemiinle karmdasn, ve seni kollarmda tayorum, ve tepeden trnaa pyorum, ve nnde diz kyorum, ve inliyorum: Madam, sizi seviyorum. Ve sizi Venedikli zencinin her zaman sevdiinden daha ok seviyorum. kiyzl ve kt dnya btn karakterleri ikiyzlce ve kt alglyor. Bunca karalaycmdan ve ylan dilli dmanmdan kim beni ikinci snf bir tiyatroda birinci ak [sayfa 151] roln oynamaya iten eilimli olmakla knad? Oysa gerek budur. Alaklarn mizah yetenei olsayd, retim ve deiim ilikilerini bir yana ve beni senin ayaklarnda br yana resmederlerdi. Altna da Look to this picture and to that** yazarlard. Ama onlar aptal alaklardr ve aptal kalacaklardr, in seculum seculorum.*** Bir an iin evde olmamak iyidir; nk nesneler ayrdedilmek iin ayn zamanda grnr. Yakndan incelenen kk ve gndelik eyler ok byrken, yakndaki kuleler bile cce grnr. Tutkular da byledir. Yaknlklaryla insann gsn sktran kk alkanlklar, dolaysz konular gzden uzaklar uzaklamaz, tutkusal biime brnr, yiterler. Konularnn yaknl ile kk alkanlklar biimine brnen byk tutkular, uzakln byl etkisiyle byrler ve yeniden doal byklklerini alrlar. Benim akm da byle. Yalnzca dle benden uzaklam olman yetiyor, ve hemen anlyorum ki gne ve yamur bitkilerin gelimesine nasl yaryorsa, zaman da akmn bymesine yle yaryor. Sana akm sen uzakta olur olmaz, ruhumun btn enerjisinin ve gnlmn btn karakterinin topland bir dev gibi grnyor. Kendimi gene insan olarak duyuyorum, nk byk bir tutku duyuyorum, ve retimin ve modern eitimin bizi iine kartrd eitlilik, ve nesnel ve znel btn etkileri bize ters eletirten kukuculuk, bize yalnzca her eyi kk ve nemsiz ve skc, belirsiz klmak iin yaratlmtr. Ama ak, .euerbachsal insana, Moleschottsal madde deiimine, proletaryaya duyulan ak deil, tersine, sevgiliye ve zellikle sana
* Tatl. -. ** Bir bu resme, bir de una bakn. -. *** Yzyllardan yzyllara. -.
144
Kadn ve Aile
duyulan ak, insan yeniden insan yapyor. Glmseyeceksin, tatl sevgilim, ve btn bu dil uzunluuna nasl vardm soracaksn. Ama senin o tatl ve temiz yreim yreime bastrabilseydim, susardm ve bir tek sz sylemezdim. Dudaklarla pemediim iin dil ile pmem ve szcklere bavurmam gerekiyor. Gerekte iir bile syleyebilir ve Ovidin Libri Tristumuna, gnl acsnn Almanca kitabna uyak bile drebilirdim. Onu yalnzca mparator Ogst srd. Oysa beni sen srdn, ve Ovid bunu bilmiyordu. [sayfa 152] Dnyada gerekten birok kadn var, ve onlarn birka gzeldir. Ama yaammn en byk ve en tatl anlarnn her izgisini, hatta her krn yeniden gsteren bir yz bir daha nerede bulurum? Sonsuz aclarm, bulunmaz yitiklerimi bile senin tatl yznde okuyorum, ve senin tatl yzn pnce, acyla pyorum. Onun kucana gmlm, onun pckleriyle yeniden dirilmi - yani senin kucana ve senin pcklerinle, ve Brahmanlara ve Pitagorasa yeniden doma retilerini ve hristiyanla yeniden dirilme retisini balyorum... Hoakal tatl sevgilim. Seni ve ocuklar binlerce kez perim. Karln
K. Marks, Brief an Jenny Marks vom 21. Juni 1856 aus Manchester. Marks-Engels, Werke, Band 29, Berlin 1963, s. 532-536.
Sevgili Dost! Size kitapn plann olabildiince ayrntl yazmanz steleyerek salk veririm. Yoksa ar belirsiz kalr. Bir konuda dncemi imdiden sylemeliyim: 3 - (Kadnn) ak zgrl isteminin kesinlikle izilmesini salk veririm. Gereklikte burada proleterce deil, tersine, burjuvaca bir istem szkonusudur. Gerekte bundan ne anlyorsunuz? Bundan ne anlalabilir? 1. Akta maddi (mali) hesaplardan m kurtulu? 2. maddi kayglardan m? 3. dinsel nyarglardan m?
Kadn ve Aile
145
4. babann vb. yasandan m? 5. toplumun nyarglarndan m? 6. evrenin (kyl ya da kk-burjuva ya da aydn-burjuva evrenin) snrl ilikilerinden mi? 7. yasann, yargnn ve polisin zincirlerinden mi? 8. akta ciddilikten mi? 9. ocuk yapmaktan m? 10. zina zgrl m? vb. Birok derecelenmeyi (elbette hepsini deil) saydm. Elbette [sayfa 153] n 8-10u dnmyorsunuz; ama ya n 1-7yi ya da n 17ye benzer bir eyi dnyorsunuz. Ama n 1-7 iin baka bir belirleme seilmelidir; nk ak zgrl bu dnceleri tam davurmuyor. Ama kamu, kitapn okurlar, tartmasz, ak zgrlnden, niyetinizin tersine, genellikle n 8-10 gibi bir ey anlayacaktr. Bugnk toplumda en geveze, en ok grlt koparan ve yukarda grlen snflar ak zgrl nden n 8-10u anladklar iin, tam bunun iindir ki, bu proleterce deil, tersine, burjuvaca bir istemdir. Proletarya iin her eyden nce n 1 ve 2, ve sonra n 1-7 nemlidir; ama aslnda bu ak zgrl deildir. Sizin znel olarak bundan ne anlamak istediiniz sz-konusu deildir. Ak konularnda snf ilikilerinin nesnel mant szkonusudur. Dosta ellerinizden skarm! V..
W. I. Lenin, Brief an Ins Armand vom 17. Januar 1915, Briefe, Band 4, Berlin 1967, s. 49-50. Genlik zerine, Sol Yaynlar, Ankara 1977, s. 117-118.
Sevgili Dost! Yantn gecikmesini balaynz: dn yazmak istiyordum ama engellendim ve mektup iin zamanm olmad. Kitapk iin plannzla ilgili olarak, bence, ak zgrl istemi belirsizdir ve -sizin niyetinizden ve isteinizden bamsz olarak (bunun altn iziyorum ve diyorum ki: nesnel, snf ilikileri szkonusudur sizin znel istekleriniz deil)- bugnk toplumsal
146
Kadn ve Aile
koullarda proleter deil, burjuva bir istemdir. Bunu onamyorsunuz. yi. Konuyu bir daha inceleyelim. Belirsizi belirli klmak iin size aayukar on olanakl (ve varolan snf ayrlklarnda kanlmaz), farkl yorum saydm ve 1-7. yorumlarn, grme gre, proleter kadnlar, 8-10unculann burjuva kadnlar iin tipik ya da karakteristik [sayfa 154] olduunu belirttim. Bu rtlmek istenirse, birincisi, bu yorumlarn doru olmad kantlanmal (o zaman yerlerine bakalar konmal ya da doru olmayanlar anlmaldr) veya ikincisi, tam olmadklar kantlanmal (o zaman eksikler tamamlanmaldr), veya ncs, onlarn proleter ve burjuva diye blnmemek gerektii kantlanmaldr. Bunlarn ne birini, ne brn, ne de ncsn yapyorsunuz. 1-7. noktalar zerinde hi durmuyorsunuz. yleyse onlarn (genellikle) doru olduunu kabul ediyorsunuz? (Proleter kadnlarn orospuluk etmesi ve bamll konusunda yazdnz ey: Hayr deme olanakszl, kesinlikle 1-7. noktalara girer. Aramzdaki herhangi bir gr ayrl burada gizlenmemek gerekir.) Bunun proleter bir yorum olduunu da tartmyorsunuz. 8-10. noktalar kalyor. Bunlar tam anlamyorsunuz ve itiraz ediyorsunuz: ak zgrl ile 10. nokta nasl bir tutulabilir (!!??) anlamyorum (byle yazl!).... Bylece, benim sanki bir tuttuum ve sizin beni tamamlamaya ve rtmeye altnz sonucu kmyor mu? Baka trl nasl olabilir? Bu ne demektir? Burjuva kadnlar ak zgrlnden 8-10. noktalar anlar bu benim tezimdir. Bu tezi rtyor musunuz? Burjuva hanmlarn ak zgrlnden ne anladn sylyor musunuz? Bunu sylemiyorsunuz. Burjuva kadnlarn onlardan tam bunu anladn yazn ve yaam kantlamyor mu? Hi eksiksiz kantlyor! Ve bunu susarak geitiriyorsunuz. Ama hal byle olduu iindir ki, burada onlarn snf durumu szkonusudur ve onlar rtmek olanakszlar ve bnce olur. Proleter bak noktas aka onlardan ayrlmal, proleter
Kadn ve Aile
147
bak noktas onlarn karsna konmaldr. Nesnel olgular gznnde tutulmaldr; yoksa onlar kitapnzdan uygun yerleri karr, kendi yollarnda yorumlar, kitapnz kendi deirmenlerini dndren su olarak kullanr, iilere kar dncelerinizi arptr, iileri artrlar (o srada iiler arasnda onlara uzlamaz dnceler sunabilirmisiniz [sayfa 155] korkusunu yayarlar). Ve ellerinde saysz gazete vb. vardr. Oysa, siz, nesnel, snfsal bak noktasn tmyle unutuyorsunuz ve sanki ak zgrln 8-10. noktalarla bir tutuyormuum gibi bana kar bir saldrya geiyorsunuz... Gln bu, gerekten gln... Geici bir tutku ve birleme bile (darkafal ve darkafallatrlm) kar-kocalar arasndaki aksz pcklerden daha iirsel ve temiz imi. Byle yazyorsunuz. Ve kitapkta da byle yazmak istiyorsunuz. Olaanst. Bu karlatrma mantkl m? Darkafal kar-kocalar arasndaki aksz pckler irentir. Anlatk. Onlar ... ne ile karlatrlmaldr? ... unu mu dnmeli: akl pckler? Oysa siz onlar geici (neden geici?) bir tutku (neden ak deil) ile karlatryorsunuz - bylece mantksal olarak u sonu kyor: Aksz (geici) pckler, aksz evlilik pckleri ile karlatrlyor... Garip. Kkburjuva-aydnsal-kyl (bende 6. ya da 5. nokta olacak) darkafal, iren aksz evlilii akl proleter sivil evliliin karsna koymak (ille de istiyorsanz, tutkulu geici bir birlemenin irkin de, gzel de olabileceini eklemek) halka seslenen bir kitapk iin daha iyi olmaz myd? Sizde bir karlatrma snfsal tiplerden kmyor, tersine doallkla olanakl bir hal gibi bir ey. Ama haller mi szkonusu? Ana konu byle seilirse: evlilikte irkin pcklerin ve geici bir birlemede gzel pcklerin bulunduu tekil bir hal, bireysel bir hal - bu konu bir romanda ilenmeliydi (nk bylelikle bireysel haller ekseni, karakterlerin tahlilini ve uygun tiplerin ruhsal durumunu biimlendirir. Ak profesr rolne kmak anlamszdr derken, Keyden yanl seilmi alntyla ilgili dncemi ok iyi anladnz. Evet, kesinlikle. Ya geici vb. profesr rolne? Bir polemie girmeyi gerekten kesinlikle istemezdim. Bu mektubumu bir kenara atar ve bir syleiye kadar beklerdim. Ama istiyorum ki, kitapk iyi olsun, hi kimse ondan sizin iin ho olma-
148
Kadn ve Aile
yan tmceler karamasn (bazan her eyi bozmak iin bir tmce yeter), hi kimse sizi yanl yorumlayamasn. nanyorum ki, siz de, istemeksizin yazdnz, ve bu mektubu yalnzca unun iin gnderiyorum: Plannz, mektuba dayanarak, syleilere dayanarak olduundan [sayfa 156] belki daha kkl anlarsnz, ve plan elbette ok nemli bir eydir. Tandklarnz arasnda bir .ransz sosyalist hanm yok mu? Ona 1-10. noktalarm (szde ngilizceden) eviriniz ve geici vb. zerine gzlemlerinizi bildiriniz. Konuyla ilgilenmemi kiiler ne diyor, hangi izlenimleri ediniyor ve kitapktan ne bekliyorlar, dikkatle dinleyip grnz. Kk bir deneme. V.. NOT: Baugyi ilgilendiren eyi bilmiyorum... Belki arkadam ar vaatte bulundu... Ama ne vaadetti? Bilmiyorum. Konu ertelendi, yani anlamazlk ertelendi, giderilmedi, savamal ve hep yeniden savamal!! Onu bundan vazgeirmek baarlacak m? Ne diyorsunuz?
W. I. Lenin, Brief an Ines Armand vom 24. Januar 1915, Briefe, Band 4, s. 52-55. Genlik zerine, s. 119-122.
Dikkate deer bir olgudur ki her byk devrimci hareketten sonra zgr ak sorunu n plana kar: insanlarn bir kesiminde devrimci bir ilerleme olarak, artk gerekli olmayan eski geleneksel zincirlerden kurtulu olarak; br kesiminde erkek ile kadn arasndaki her trl dizginsiz eylemi rahata rtbas eden ho bir reti olarak. Sonuncular, yani darkafallar, burada hemen ar basar grnyorlar.
.. Engels, Das Buch der Offenbarung,, Marks-Engels, Werke, Band 21, Berlin 1962, s. 10.
.euerbacha gre din, insan ile insan arasnda, kendi gerekliini imdiye kadar gerekliin fantastik grntsnde -bir ya
Kadn ve Aile
149
da birok tanrnn araclnda, insani zelliklerin grntsnde- arayan, ama imdi onu BEN ile SEN arasndaki akta dolaysz ve aracsz olarak bulan duygu ilikisi, gnl ilikisidir. Ve bylece, cinsler aras ak, .euerbachta onun yeni dinini en yksek uygulama biimi deilse bile, en yksek uygulama biimlerinden biri oluyor. [sayfa 157] nsanlar varolduka, insanlar arasnda, zellikle her iki cins arasnda, duygu ilikileri de varolmutur. Cinsler aras ak zellikle son sekizyz ylda bu zaman boyunca onu btn iir sanatnn zorunlu ekseni yapan bir biim edindi ve bir yer kazand. Varolan olumlu (positive) dinler, cinsler aras akn devlete dzenlenmesine, yani evlilik yasalar karlmasna, yce kutsamay balamakla yetindiler, ve yarn, ak ve dostluk pratiinde en kk bir ey deitirilmeden, tmyle yitebilirler.
.. Engels, Ludvig .euerbach und der Ausgang der klassischen deutschen Philosophie, Marks-Engels, Werke, Band 21, s. 283. Ludwig .euerbach ve Klasik Alman .elsefesinin Sonu, Sol Yaynlan, Ankara 1992, s. 31-32.
Tek kar-koca evliliiyle birlikte, daha nce bilinmeyen srekli iki toplumsal karakter biimi ortaya kt: kadnn srekli a ve boynuzlu koca. Erkekler kadnlara kar yengi kazanmlard, ama yenilenler ta giydirmeyi yce gnlllkle stlendiler. Tek karkoca evliliinin ve hetaerismusun yansra, zina kanlmaz bir toplumsal kurum oldu - yasaklanm ar cezalar verilen ama bastrlamayan bir kurum. ocuun gerek babal eskiden olduu gibi en ok ahlaki kanya dayanyordu ve zlmez elikiyi zmek iin Code Napolon yle buyuruyordu. (Madde 312.) Lenfant conu pendant le mariage a pour pre le mari - evlilik srasnda gebe kalnan ocuun babas, kocadr. bin yllk tek kar-koca evliliinin kesin sonucu budur. Bylece tek-eli-ailede (Einzelfamilie), tarihsel kkenine uygun kalan ve kadn ve erkek ekimesini erkein paylalmayan egemenliiyle gsteren durumlarda, uygarln balamasndan beri snflara blnm toplumun zemeden ve stesinden gelemeden iinde
150
Kadn ve Aile
hareket ettii ayn kartlklarn ve elikilerin kk bir resmini ediniyoruz. Burada elbette yalnz evlilik yaamnn btn dzeninin kkensel karakterinin kuralna gerekten uygun gelitii, ama kocann egemenliine karnn bakaldrd o tek kar-koca evlilii [sayfa 158] durumlarndan szediyorum. Hi kimse btn evliliklerin byle gemediini, evdeki egemenliini devlettekinden daha iyi korumay bilmeyen ve bundan tr ona yaramayan dizginleri kars pek hakl olarak ele alan darkafal Alman burjuvasndan daha iyi bilmez. Ama o, bunun iindir ki, bandan ok daha kt eyler geen .ransz dert ortandan ok stn olduunu sanr.
Staats, .. Engels, Der Ursprung der .amilie, des Privateigentums und des Marks-Engels, Werke, Band 21, s. 70. .. Engels, Ailenin, zel Mlkiyetinin ve Devletin Kkeni, s. 72-73.
Burjuva evlenmesi gnmzde iki trldr. Katolik lkelerde, nceleri olduu gibi, ana-baba, gen burjuva oula uygun bir kar bulur, ve bunun sonucu, doal olarak, tekeliliin (Monogamie) ierdii elikilerin en tam gelimesidir: koca ynnden ksnl (ehvetli) hetaerismus ve kar ynnden ksnl zina. Katolik kilisesi, gerekte, lme olduu gibi, zinaya da are bulunmadna inand iin, yalnz bunun iin, boanmay yasaklamtr. Buna karlk protestan lkelerde, burjuva oula kendi snfndan bir kadn az ok zgrce semeye izin verilmesi kuraldr; buna gre evlenme batnn (aktinin) temelinde belirli bir lde ak bulunabilir ve protestan ikiyzllne uygun olarak, her zaman bulunduu tre uruna varsaylr. Burada kocann hetaerismusu uyuturulur ve karnn zinas seyrelir. Ama insanlar evlilikten nce nasl iseler her evlilikte de yle kaldklar ve protestan lkelerin burjuvalar ounlukla darkafal olduklar iin, bu protestan tekelilik (Monogamie), en iyi durumlarn ortalamasnda, evlilik birliine yalnzca aile mutluluu diye adlandrlan youn bir cansknts getirir.... Kadnla ilikide kural cinsel ak olur ve ezilen snflarda, yani bugnk proletaryada, ancak o olabilir - bu iliki ister resmen tannsn ister tannmasn. Ama burada klasik tekeliliin btn temelleri ortadan kaldrlmtr. Burada korunmas ve kalt braklmas iin tekeliliin
Kadn ve Aile
151
ve koca egemenliinin yaratld hibir mlkiyet yoktur ve burada bylelikle erkek egemenliini geerli klmak iin hibir itki de yoktur. [sayfa 159] stelik, gerekli ara da yoktur. Bu egemenlii koruyan burjuva hukuku yalnz mlk sahipleri ve onlarn proleterlerle ilikileri iin vardr; para gerektirir ve yoksulluk yznden iinin kars karsndaki konumu iin geersizdir. Orada tmyle baka kiisel ve toplumsal ilikiler baattr. Ve ayrca, byk sanvayi kadn evden karp emek pazarna ve fabrikaya yerletirdiinden ve ou zaman ailenin besleyicisi yaptndan beri, proleterin konutunda erkek egemenliinin son kalnts da temelinden yoksun kald - tekeliliin yaygnlamasndan beri kadnlara kar kklemi kabaln bir paras belki hl vardr. Demek ki, elerin tutkulu ak ve en salam ball ile bile ve btn uhrevi ve dnyevi kutsamaya karn, artk kesin anlamda tekeli bir aile deildir. Bundan dolay, tekeliliin srekli yoldalar, hetaerismus ve zina, burada ancak nerdeyse yitmi bir rol oynar; kadn boanma hakkn yeniden ve gerekten elde etmitir, ve eler birbirine katlanamazlarsa, ayrlmay ye tutarlar. Ksacas, proleter evlilii szcn kkenbilimsel (etymologisch) anlamnda tekelidir, ama tarihsel anlamnda asla yle deildir. Hukukularmz, yasamadaki ilerlemenin kadnlar her yaknma nedeninden artan lde yoksun braktn hi kukusuz kabul ediyorlar. Modern, uygarlatrlm yasa sistemleri, birincisi, evliliin geerli olmas iin, her iki yann gnll katldklar bir szleme olmak gereini, ve ikincisi her iki yann evlilik srasnda birbirinin karsnda eit haklarla ve grevlerle bulunmak gereini tanmaktadr. Ama bu iki istem tutarl olarak gerekleseydi, kadnlar dileyebildikleri her eyi elde ederlerdi. Bu tmyle hukuksal kantlama, kktenci (radikale) cumhuriyeti burjuvann proleteri arada bir azarlayp susturmak iin bavurduu kantlamann ta kendisidir, i szlemesine her iki yan da gnll katlm olmaldr. Ama szleme, yasa her iki yan kt zerinde eitler eitlemez, gnll katlnm gibi geerli olur. eitli snf konumlarnn bir yana verdii g, o yann brne yapt bask -her ikisinin gerek ekonomik konumu-, yasay hi ilgilendirmez. Ve i szlemesi sresince, biri ya da br vazgemedike, ikisi de buna karlk eit haklandrlm olmak gerekir. Ekonomik
152
Kadn ve Aile
darbelerin iiyi zorlamas, hak eitliinin en [sayfa 160] son grntsnden bile yoksun brakmas karsnda yasa hibir ey yapamaz. ... Erkek ile kadnn evlilikteki hukuksal hak eitlii de daha iyi durumda deildir. kisinin bize nceki toplum durumlarndan kalt braklm hak eitsizlii, kadnn ekonomik ezilgisinin nedeni deildir, tersine sonucudur. Birok evli ift ve ocuklarn kapsayan eski komnist ev ekonomisinde, kadnlara braklan ev ynetimi, besin maddelerinin erkeklerce salanmas gibi, toplumsal olarak zorunlu bir almayd. Ataerkil aileyle birlikte, ve daha ok tekeli ayr aileyle birlikte, bu deiti. Ev ynetimi kamusal niteliini yitirdi. Artk toplumu ilgilendirmiyordu. zel hizmet oldu; toplumsal retime katlmaktan alkonan kadn, ba hizmeti oldu. Ancak amzn byk sanayii, kadna -ama yalnz proleter kadna- toplumsal retim yolunu yeniden at. Ama yle ki, kadn ailenin zel hizmetindeki grevini yerine getirirse, kamusal retimin dnda kalr ve hibir ey kazanamaz; ve kamusal almaya katlmak ve kendi bana kazanmak isterse, aile grevlerini yerine getirmekten alkonur. Ve fabrikada olduu gibi, btn meslek dallarnda, hekimlikten avukatla kadar, kadnn durumu byledir. Modern tek-eliaile, kadnn ak ya da gizli ev-klelii zerine kurulmutur, ve modern toplum katksz tek-eli-ailelerin -toplumun moleklleri gibi- biraraya gelmesinden domu bir yndr. Erkek, gnmzde pek ok halde, hi deilse varlkl snflarda, ailenin para kazancs ve besleyicisi olmak zorundadr ve bu, hibir zel hukuksal stncelik (imtiyaz) tannmasn gerektirmeden, ona bir egemen konumu verir. Ailede erkek burjuvadr, kadn proletaryay temsil eder. Ama snai dnyada proletaryay ezen ekonomik basknn zgl karakteri ancak kapitalist snfn btn zel stncelikleri giderildikten ve her iki snfn tam hukukusal hak eitlii kurulduktan sonra ortaya kar; demokratik cumhuriyet iki snfn kartln ortadan kaldrmaz, tersine yalnzca onun savamla sonuca balanaca zemini sunar. Ve tam bunun gibi, modern ailede erkein kadn zerindeki egemenliinin kendine zg karakteri ve ikisi arasnda gerek bir toplumsal hak eitlii kurmann zorunluu ve biimi, ancak ikisi de tmyle eit haklandrldktan sonra gn na kacaktr. O zaman grlecektir ki, kadnn kurtuluunun [sayfa 161] ilk nkoulu btn kadn cinsinin kamusal almaya yeniden katlmasdr, ve
Kadn ve Aile
153
bu, tek-eli-ailenin toplumun ekonomik birimi olma zelliinin giderilmesini yeniden gerektirir.
.. Engels, ayn yapt, s. 72-76. Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, s. 75-79.
imdi, tekeliliin bugne kadarki ekonomik temellerinin de [tekeliliin] tamamlaycsnn, orospuluun temelleri gibi ortadan kalkaca toplumsal bir devrime doru gidiyoruz. Tekelilik byk servetlerin bir elde -ve hem de bir erkein elinde- toplanmasndan ve bu servetleri bakasnn ocuklarna deil de o adammkilere kalt brakma gereksinmesinden dodu. Bunun iin erkein deil, kadnn tekelilii gerekliydi, yle ki kadnn bu tekelilii erkein ak ya da gizli okeliliini (Polygamie) asla engellemiyordu. Ama yaklaan toplumsal devrim, kalt braklabilen srekli servetlerin retim aralarnn- hi deilse en byk blmnn toplumsal mlkiyete dntrlmesiyle, btn bu kalt brakma kayglarn enaza (minimuma) indirecektir. Tekelilik ekonomik nedenlerden doduuna gre, bu nedenler yitince ortadan kalkacak mdr? Hi haksz olmayarak u yant verilebilir: O kadar az ortadan kalkacaktr ki, daha ok ancak o zaman tmyle gerekleecektir. nk retim aralarnn toplumsal mlkiyete dnmesiyle cretli-emek de, proletarya da, belirli - istatistik olarak hesaplanabilensayda kadn iin orospu olma zorunluluu da ortadan kalkar. Orospuluk ortadan kalkar, tekelilik, yklaca yerde, sonunda bir gereklik olur - erkekler iin de. Bylece erkeklerin durumu herhalde ok deimi olur. Ama kadnlannki, btn kadnlarnki de nemli deiiklie urar. retim aralarnn ortak mlkiyete gemesiyle tek-eli-aile toplumun ekonomik birimi olmaktan kar. zel ev ekonomisi, toplumsal bir sanayie dnr. ocuklarn bakm ve eitimi kamusal i olur; toplum, evlilikten domu olsunlar ya da olmasnlar, btn ocuklar eit olarak gzetir. Bundan tr, bugn bir kzn sevdii erkee kendini ekinmeden [sayfa 162] vermesini engelleyen en nemli toplumsal -ahlaki olduu kadar da ekonomik- etkeni oluturan sonu ne olur? kaygs yiter. Bu ekincesiz bir cins ilikisinin ve onunla
154
Kadn ve Aile
birlikte kzlk saygnl ve kadnlk utanc konusunda daha az kat bir kamuoyunun giderek domas iin yeterli neden olmaz m? Ve son olarak, modern dnyada tekelilik ile orospuluun, gerekte kartlar, ama ayrlmaz kartlar, ayn toplum durumunun kutuplar olduunu grmedik mi? Orospuluk, tekelilii de kendisiyle birlikte uuruma srklemeksizin ortadan kalkabilir mi? Burada yeni bir etken, tekeliliin ortaya kt ada olsa olsa tohum halinde bulunan yeni bir etken ie karr; bireysel cinsel ak. Ortaadan nce bireysel cinsel aktan szedilemez. Kiisel gzelliin, sk balantnn, uygun eilimlerin vb. ayr cinsten kiilerde cinsel iliki istei uyandrd, bu en yakn ilikiyi kimle kurduklar konusunda erkeklerin de kadnlar gibi tmyle aldrmaz olmad, kendiliinden anlalr. Ama bununla bizim cinsel akmz arasndaki fark sonsuz byktr. Btn ilka boyunca evlilikler ana-babalarca kararlatrlr, ve evlilie katlanlar bunu sessizce benimser, ilkan tand o biraz evliliksel ak, znel bir eilim deildir, tersine nesnel devdir, evliliin temeli deil, tersine, tamamlayandr (Korrelat). Modern anlamda ak ilikileri, ilkada, ancak resm toplumun dnda olur. Teokritin ve Moosun ak sevinlerine ve aclarna trk yaktklar obanlar, Longosun Daphinsi ve Chloesi, zgr yurttalarn yaam alan olan devlette hibir pay bulunmayan katksz klelerdir. Ama klelerin dnda ak ilikilerine yalnzca batmaktaki ilka dnyasnn yklma rnleri olarak ve resm toplumun dnda kalan kadnlarla, Hetaerelerle, dolaysyla yabanc ya da azat edilmi kadnlarla rastlyoruz: Atinada batnn ngnnde, Romada imparatorlar anda. Ak ilikileri zgr kadn ve erkek yurttalar arasnda olunca, yalnzca zina yznden oluyordu. Ve ilkan klasik ak airi, yal Anakreon, bizim anladmz haliyle cinsel aka ylesine aldr etmiyordu ki, sevilen varln cinsi bile onun iin ok az nem tayordu. Bizim cinsel akmz, eskilerin basit cinsel isteinden, Erosundan, temelli ayrlr. Birincisi, sevilenin kar-sevgisini [sayfa 163] gerektirir; kadn bu noktada erkee eittir, oysa antik Erosta bu hibir zaman aranmaz. kincisi, cinsel akn sahip olmay ve ayrlmay her iki yana en byk mutsuzluk deilse bile, byk bir mutsuzluk gibi gsterdii bir yeinlik derecesi ve sresi vardr; sevienler birbirine sahip olabilmek iin lme kadar hereyi gze alrlar, ki bu ilka-
Kadn ve Aile
155
da ancak zinada olur. Ve son olarak, cinsel ilikinin deerlendirilmesi iin yeni bir ahlaki l doar; cinsel akn yalnz evlilik-ii ya da evlilik-d olup olmad deil, ama aktan ve kar-aktan doup domad da sorulur. .eodal ya da burjuva yaaynda, bu yeni lye btn br ahlak llerinden daha ok aldrlmaz - o da inenir. Ama bu lye daha az da aldrlmaz. O da brleri gibi teoride, kt zerinde- tannr. Ve bu l daha ok ncelik gereksinemez. Antik an cinsel aka doru yapt atlmlarn, durduu yerde, ortaa yeniden atlma geer: zina. Sabah arklarn (Tagelieder) yaratan ovalyesel ak daha nce anlattk. Evlilii bozmak isteyen bu aktan, evlilii kurmas gereken aka, valyeliin asla tmyle alamad uzun bir yol vardr. Uar Romallardan (Latinlerden) erdemli Almanlara gesek bile, Nibelungenliedde, Kriemhildin Siegfriede onun kendisine ak olduu gibi gizlice ak olduunu, ama buna karn, Gntherin onu adn sylemedii bir valyeye vaat ettiini bildirmesi zerine, yalnzca u yant verdiini biliyoruz: Benden dilekte bulunmanza hi gerek yok; bana nasl buyurursanz her zaman yle olmak isterim, bana koca olarak verdiiniz kim ise, senyrm, onunla seve seve nianlanmak isterim. Burada her eye karn aknn gznnde bulundurulmak durumunda olduu, hi aklna gelmez. Gnther Brnhild ile, Etzel Kriemhild ile, birbirlerini hi grmeksizin, evlenmeyi isterler; Gutrunda da rlandal Siegebant Norveli Ute ile, Hetel von Heglingen rlandal Hilde ile, ve son olarak Siegfried von Morland, Hartmut von Ormanien ve Herwig von Seeland Gutrun ile evlenmek isterler; ve ancak burada, kadn, gnll olarak, sonuncularla evlenmeye karar verir. Kural olarak, gen prensin nianlsn, sa iseler ana-babas, yoksa btn durumlarda en son sz syleyen byk vasallarn dyle prensin kendisi seer. Asla baka trl de olamaz. Kral iin bile olduu gibi, valye ya da [sayfa 164] baron iin de, evlenmek politik bir itir, yeni balamalarla bir g artrma frsatdr; bireyin holanmas deil, evin kar karara balanmaldr. Nikhta, nasl olur da, son sz ak syleyebilir? Ortaa kentlerinin lonca-burjuvas (Zunftbrger) iin de hibir ey baka trl deildir. Onu koruyan ayrcalklar, snrlayc lonca tzkleri, onu burada br loncalardan, orada kendi lonca arkadalarndan, urada kalfalarndan ve raklarndan yasal olarak
156
Kadn ve Aile
ayran yapma snrlar, kendine uygun bir e arayabilecei evreyi yeterince daraltyordu. Ve bu karmakark sistemde hangi kadnn ona en uygun olduunu kesinlikle onun bireysel holanmas deil, tersine, aile kar karara balyordu. Demek ki, pek ok halde, evlenme ortaan sonlarna kadar, balangtan beri ne idiyse yle, katlanlarca karara balanmayan bir i olarak kald. Balangta dnyaya evli geliniyordu - br cinsten btn bir grupla evli. Grup evliliinin daha sonraki biimlerinde herhalde benzer bir iliki oldu, yalnz grup srekli daralyordu. ift-eli-evlilikte, kural, ocuklarnn evliliini annelerin kararlatrmasdr; burada da, gen ifte Genste ve boyda (airette) daha salam bir durum yaratmas gereken yeni hsmlk ilikilerinin saygnlklar sonucu belirliyordu. Ve zel mlkiyetin genel mlkiyete ar basmasyla ve kaltn soydan gemesiyle babalk hukuku ve tekelilik egemen olunca, evlilik ancak o zaman ekonomik saygnlklara gerekten baml oldu. Satn alarak evlenme biimi ortadan kalkar, ama kendisi srekli artan lde uygulanr, yle ki, yalnz kadn deil, erkek de, kiisel zelliklerine gre deil, ama servetine gre fiyatlanr. Katlanlarn karlkl eilimi, evlenme kararnn her eyden ar basan nedeni olmalyd; ama bu, balangtan beri, egemen snflarn pratiinde iitilmedik bir ey olarak kalm; olsa olsa romantik yaznda ya da - hesaba katlmayan ezilmi snflarda grlmtr. Corafi keifler andan sonra, dnya ticareti ve man-faktr ile dnya egemenliine hazrland srada, kapitalist retimin bulunduu durum buydu. Bu evlenme biiminin ona olaanst uyduu dnlmek gerekirdi, ve yle de oldu. Ve bununla birlikte dnya tarihinin cilvesine akl ermez - bu evlenme biiminde ykc gedii amak zorunda kalan da o oldu. Kapitalist retim her eyi metaya dntrerek, [sayfa 165] gemiten kalm, geleneksel btn ilikileri zd, kalt alnm trenin (adabn), tarihsel hukukun yerine alm ve satm, zgr szlemeyi koydu; bu noktada, ngiliz hukuku H. S. Maine, nceki alara gre btn ilerlememizin, from status to contract* kaltsal olarak aktarlan koullardan gnll olarak szlemeye balanan koullara gememiz olduunu sylerken, esiz bir bulu yaptna inanyordu; oysa bu, doru olduu lde, elbette daha Komnist Manifestoda sylenmiti.
* .iili durumdan szlemeye -.
Kadn ve Aile
157
Ama szleme yapmak iin, kiiliklerini, eylemlerini ve mallarn zgrce kullanabilen ve birbirlerinin karsna hak eitliiyle kan kimseler gerekir, ite bu zgr ve eit kiileri yaratmak, kapitalist retimin balca almalarndan biri oldu. Bu, balangta, yalnz yar-bilinli, stelik dinsel kla brndrlm tarzda oldu ise de, lterci ve kalvinci reformdan sonra, insann yalnzca tam isten zgrl iinde yapt ilerden tmyle sorumlu olduu ve ahlaki olmayan eyleme zorlayan her baskya direnmenin ahlaki dev olduu ilkesi yerlemitir. Ama bu, o zamana kadarki evlenme bat ile riasl uyuuyordu? Evlilik, burjuva anlaya gre bir szlemeydi, hukuksal bir iti, ve en nemli hukuksal iti; nk iki insann bedenini ve ruhunu mr boyunca balyordu. Artk biimsel bakmdan gnllce bitiriliyordu; katlanlar evet demeden ilemiyordu. Ama bu evet szcnn nasl syletildii ve gerek evlilik batlarnn kimler olduu ok iyi biliniyordu. Ama btn br szlemelerde gerek karar zgrl isteniyor idiyse, bunda neden istenmesindi? Elemesi gerekecek iki gen kiinin, kendilerini, bedenlerini ve organlarn zgrce kullanma haklar yok muydu? Cinsel ak valyelikle moda olmam myd, valyesel zina ak karsnda kar-kocann ak onun gerek burjuva biimi deil miydi? Birbirini sevmek kar-kocann deviyse, sevienlerin grevi de birbirleriyle evlenmek ve baka hi kimseyle evlenmemek deil miydi? Sevienlerin bu hakk, ana-babann, hsmlarn ve br evlilik araclarnn ve patanlarn hakkndan daha stn deil miydi? zgr kiisel snama (Prfung) hakk kiliseye ve dine hi ekincesiz girdiyse yallarn, gen kuan bedeni, [sayfa 166] ruhu, gc, mutluluu ve mutsuzluu zerinde egemen olma katlanlmaz istei karsnda nasl eli-kolu bal durulabilirdi? Bu sorunlar, toplumun btn eski balarnn gevedii ve kalt alnm btn kavramlarn sarsld bir ada, ortaya atlmalyd. Dnya bir rpda on kat bymt; bir yarkrenin drtte-biri yerine, imdi, Bat Avrupallarn gzleri nnde btn bir yerkre duruyordu ve onlar br yedi drtte-bire de sahip olmak iin ivecenlik ediyorlard. Ve eski, dar lke snrlar gibi, yukarda sz edilen bin yllk ortaa dnce tarznn snrlar da ortadan kalkyordu. nsamn d gzlerinin nnde olduu gibi, igzlerinin nnde de sonsuz geni bir ufuk alyordu. Hindistann zenginlikleri, tatl, ama burjuva lde coturuculuklar ve Meksika ve Potosi ocakla-
158
Kadn ve Aile
rndaki varlklar ile altn ve gm karsnda batan kan gen adam iin saygnl iyi karlamann, kuaklarca kalt alnm erefli lonca stnceliklerinin (imtiyazlarnn) ne deeri olurdu. Burjuvazinin gezici valyelik ayd; onun da romantiklii ve son tahlilde burjuva amalar vard. Ykselmekte olan burjuvazinin, zellikle kurulu dzenin en ok sarsld protestan lkelerde, evlilik iin de zgrl gittike daha ok tanmas ve yukarda anlan tarzda uygulanmas byle oldu. Evlilik snf-evlilii olarak kalyordu, ama [evlilie] katlanlara snf iinde belirli bir seme zgrl braklyordu. Ve iirsel dile getirmelerde olduu gibi ahlaki teoride de, hibir ey, kt zerinde elerin karlkl cinsel sevgisine ve gerek zgr anlamasna dayanmayan hibir evlilikten daha salam deildi. Ksacas, ak evlilii, yalnz droit de lhomme*] olarak deil, istisnai bir biimde droit de la femme** olarak da, insan hakk olarak kabul edildi. Ama bu insan hakk, btn br szde insan haklarndan bir noktada ayrlyordu. Bunlar pratikte egemen snfa, burjuvaziye zg kalr ve ezilen snfa, proletaryaya, dolayl ya da dolaysz ok grlr iken, burada tarihin cilvesi gene beklendii gibi oluyordu. Egemen snf bilinen ekonomik etkilerin [sayfa 167] egemenliinde kalr ve bundan tr yalnz istisnai durumlarda gerekten zgrce kararlatrlm evlilikleri olur, oysa, grdmz gibi, byle evlilikler egemenlik altndaki snf iin kuraldr. Bundan dolay, evlilik batnn tam zgrl, kapitalist retimin ve onun yaratt mlkiyet ilikilerinin ortadan kaldrlmas, e semede bugn hl pek byk bir etkisi bulunan btn ikincil ekonomik saygnlklar ilince, ancak o zaman salanabilir. O zaman, karlkl duygudalktan baka hibir gd de kalmaz. Ama cinsel ak doas gerei [bakalarn] darc (ausschliesslich) olduu iin -bu darclk gnmzde yalnz kadnda tmyle gereklemesine karn-, cinsel aka dayal evlilik de doas gerei tek-eli-evliliktir. Grup evliliinden tek-eli-evlilie ilerlemeye zellikle kadnn ii gzyle bakan Bachofenin ne kadar hakl olduunu grmtk; yalnz ift-eli-evlilikten (Paarungsche) tekelilie gelime erkeklerin yararnadr; ve tarihsel olarak, sonucu kadn* Hem insan hakk hem erkek hakk anlamna gelir. -. ** Kadn hakk -.
Kadn ve Aile
159
larn durumunun ktlemesi ve erkeklerin sadakatsizliinin kolaylatrlmas olmutur. Dolaysyla, erkeklerin alkanlk halindeki bu sadakatsizliine kadnlarn katlanmasna yolaan nedenleri -kendi varlklar ve daha ok da ocuklarn gelecei iin duyduklar kayg-douran ekonomik koullar kalkarsa, kadnn bylelikle eriecei eit durum, imdiye kadarki btn deneyime gre, daha fazla lde u sonucu verecektir: Erkekler, kadnlarn ok-kocal (polyandrisch) olduundan daha ok tekeli (monogam) olacaktr. Ama tekeliliin kesinlikle yitirecei ey, ona mlkiyet ilikilerinden domu olmasyla damgasn vuran btn karakterlerdir; ve bunlar, birincisi erkein stnl ve ikincisi evliliin bozulmazldr. Evlilikte erkein stnl, onun ekonomik stnlnn dpedz sonucudur ve onunla . birlikte kendiliinden ker. Evliliin bozulmazl ksmen tekeliliin doduu ekonomik durumun, ksmen de bu ekonomik durum ile tekelilik arasndaki balantnn henz gerei gibi anlalmad ve dinsel olarak abartld adaki gelenein sonucudur. Bu bozulmazlk bugn bin trl bozulmutur. Yalnz aka dayal evlilik ahlaki ise, yalnz akn varolagittii evlilik ahlakidir. Ama bireysel cinsel ak nbetinin sresi bireylere gre, zellikle erkeklerde, ok farkldr; [sayfa 168] ve sevginin tmyle sona ermesi, ya da yeni bir tutkulu akla yitirilmesi, boanmay toplum iin de, her iki yan iin de, iyi bir i haline getirir. Yalnz, insanlar bir boanma davasnn yararsz amurlarna batmaktan korunacaktr. yleyse, kapitalist retimin yakn olan sprlmesinden sonra cinsel ilikilerin dzenlenmesi zerine bugnden ngrebileceimiz ey, zellikle olumsuz trdendir. ounlukla kecek olanla snrldr. Peki ama ne olacak? Bu, yeni bir kuak yetiince belli olacak: yaamlarnda bir kadn parayla ya da baka bir toplumsal g araclyla satn almak durumunda asla kalmam erkeklerden, ve gerek aktan baka hibir gdyle kendini bir erkee vermek, stelik ekonomik sonulardan korkup kendini sevdiine sunmaktan kanmak durumunda asla kalmam kadnlardan bir kuak, ite bu insanlar varolunca, bugn yapmalar gerektiine inanlan eye hi kulak asmayacaklar, kendi pratiklerini ve her bireyin pratiini yarglayacak kamuoyunu kendileri yaratacaklardr - nokta. imdi, epeyce uzaklatmz Morgana dnelim. Uygarlk dnemi srasnda gelimi toplumsal kurumlarn tarihsel incelemesi,
160
Kadn ve Aile
onun kitabnn erevesini aar. Onun iin, bu a boyunca tekeliliin bandan geecekler onu pek az uratrr. O da, tekeli ailenin gelimesinde cinslerin tam hak eitliine doru bir ilerleme, bir yaklama grr; bununla birlikte bu amaca eriildiini sanmaz. Ama der ki: ailenin ardarda drt biimden getii ve imdi beinci bir biimde bulunduu olgusu kabul edilirse, bu biimin gelecek iin srekli olup olamayaca sorusu ortaya kar. Olanakl biricik yant udur: Tpk imdiye kadar olduu gibi, bu biim, toplum gelitii lde gelimekte, toplum deitii lde deimek zorundadr. Bu biim, toplumsal sistemin yaratcsdr ve onun gelime durumunu yanstacaktr. Tekeli aile, uygarln balangcndan beri, ve ok belirgin olarak modern ada iyiletii iin, hi deilse, her iki cinsin eitliine ulalncaya kadar, daha da yetkinleme gc vardr. Tek-eli-aile uzak gelecekte toplumun istemlerini karlayamaz duruma derse, ardlnn hangi nitelikte olacan nceden sylemek olanakszdr. [sayfa 169]
.. Engels, ayn yapt, s. 77-84. Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, s. 80-87.
zgrler ile kleler arasndaki ayrmn yannda, varlkllar ile yoksullar arasndaki ayrm da ortaya kt - yeni i-blmyle birlikte toplumda yeni bir snflara ayrlma. Bireysel aile bakanlarnn mlkiyet farklar, eski komnist ev topluluunu varln srdrd her yerde paralar; onunla birlikte topran bu topluluk iin ortaklaa ilenmesine son verir. Ekilebilir toprak, tek tek ailelere kullanmalar iin nce geici, sonra srekli olarak braklr; tam zel mlkiyete gei, ift-eli-evlilikten (Paarungsche) tekelilie geile birlikte ve ona kout olarak kerte kerte tamamlanr. Tek-eli-aile (Einzelfamilie) toplumda ekonomik birim olmaya balar.
.. Engels, ayn yapt, s. 159. Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, s. 169-169.
Uygarln kendisiyle birlikte balad meta retimi aamas,

Kadn ve Aile
161
ekonomik olarak, 1. maden parann, onunla birlikte para-sermayenin, faizin ve tefecinin; 2. reticiler arasnda araclk eden tccarlarn; 3. zel mlkiyetin ve ipotein; 4. egemen retim biimi olarak kle emeinin balamasyla belirlenir. Uygarla uygun den ve onunla birlikte baatlaan aile biimi, tekeliliktir, erkein kadna egemenliidir, ve toplumun ekonomik birimi olarak tek-eli-ailedir. Uygarlam toplumun zeti, btn tipik dnemlerde hi istisnasz egemen snfn devleti olan ve aslnda, btn durumlarda, ezilen, smrlen snflarn bask altnda tutulmasna yarayan makine olarak kalan devlettir.
.. Engels, ayn yapt, s. 170-171. Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni, s. 181.
te yandan, toplumsal koullarmz o trldr ki, bir erkein bir kadna byk bir hakszlk etmesi resmen kolay-latirlr, ve kendisini byle sutan aklayabilecek ka erkek [sayfa 170] vardr? Gidin, kadnlar sizi saymyor! diyordu bunu kendi deneyimiyle bilen en ululardan biri.
.. Engels, Brief an Louise Kautsky. am 11. Oktober 1888 aus London, Marks-Engels, Werke, Band 37, Berlin 1967, s. 107.
...Bu vesileyle, zina yasa iin biraz veri. Onu kullanabilecek misiniz, elbete bilmiyorum. Konu huylandrcdr, ve deinmek yararl olmaktan ok zararl mdr, deil midir, bilmelisiniz. Ne olursa olsun, ahlaki darkafalla dmeden bu buyruun nasl ele alnabilecei konusunda size bir yol gstermek istedim, ve elimin altnda bulunduu kadaryla, bu olay zerine tarihsel veri derlemek size herhalde yararl olabilir.
.. Engels, Brief an Eduard Bernstein am 12. Maerz 1881 aus London, Marks-Engels, Werke, Band 35, Berlin 1967, s. 169.
162
Kadn ve Aile
imdi rahatszlk bylesine nemliyse -neden tr olursa olsun, farketmez- ki ciddi olarak ayrlma kararndasnz, grne gre her eyden nce kadnn ve erkein gnmz koullarndaki durumlarnn farkll iyice dnlmelidir. Ayrlma, erkee toplumsal bakmdan kesinlikle zarar vermez, btn toplumsal konumunu korur, yeniden bekar oluverir. Kadn btn konumunu yitirir, her eye yeni batan ve daha da glemi koullarda balamak zorundadr. Bundan tr, kadn ayrlmaktan szederse, erkek her eyi yapabilir, alaimakszm ondan dilekte bulunabilir ve ona yalvarabilir; oysa erkek ayrlmay yalnzca yle bir antrrsa, o zaman kadn, kendine saygs varsa, onun szn hemen senet saymaya nerdeyse zorlanm olur.
.. Engels, Brief an Karl Kautsky am 17. Oktober 1888 aus London, Marks-Engels, Werke, Band 35, s. 114-115.
Bay Dhringin dii cins zerine olan soylu dnceleri, bugnk topluma ynelttii u sulamalardan anlalr: [sayfa 171] Orospuluk, insann insana satlmasna dayal bask toplumunda, zorla evliliin erkekler yararna olan kendiliinden anlalr tamlayan olarak geerlidir, ve kadnlar iin buna benzer bir ey olmamas, en kavranlr ve en anlaml bir olgudur. Bu kompliman iin Bay Dhringin kadnlardan alaca teekkr, dnyada hibir ey pahasna devirmek istemezdim. Bununla birlikte, bay Dhring, kadn kayrasnn (ltfunun) artk hi de allmam bir ey olmayan bu gelir trn tmyle bilmiyor olabilir mi? Ama bay Dhring dava vekili aday olmutu ve benim zamanmda, otuzalt yl nce, astemenlerin szn etmezsek, dava vekillii adayl (Referendarius) ile kadn kayrasnn (Schisrzenstipendiarius!) ou zaman uyakl dt Berlinde oturmaktadr!
.. Engels, Herrn Eugen Dhrings Umvalezung der Wissenschaft, Marks-Engels, Werke, Band 20, Berlin 1962, s. 303. .. Engels, Anti-Dhring, s. 504-505.
Kadn ve Aile
163
Kln, 18 Aralk. Rheinische Zeitung, boanma yasas tasars ile ilgili olarak, tutarszln ona imdiye kadar hibir yann kantlamad tmyle apayr bir konumu benimsedi. Rheinische Zeitung, imdiye kadarki Prusya evlilik yasalarn gayri ahlaki, boanma nedenlerinin imdiye kadarki sayszln ve aksakln, btn eski Prusya yarglama ynteminde yrklkte olan prosedr konunun deerine elverisiz bulduu kadaryla, tasardan yanadr. Buna karlk Rheinische Zeitung yeni tasarya aadaki ana itirazlarda bulundu: 1. Bir reform yerine yalnzca bir gzden geirmeye (Revisiona) gidilmi, demek ki, Prusya eyalet (Land) hukuku temel yasa olarak alkonmutur, bylece byk bir eksiklik ve belirsizlik domutur; 2. yasama, evlilii ahlaki deil, tersine, dinsel ve kiliseyle ilgili bir kurum gibi ele almtr, demek ki evliliin dnyevi varl tannmamtr; 3. prosedr ok kusurludur ve elikili elerin dsal bir bileimidir; 4. bir yandan polisiyle, evlilik kavramyla elien sertlikler, te yandan szde eitlik nedenlerine kar ok ar bir yumu-aklk tannmamaldr; 5. tasarnn btn kapsam [sayfa 172] mantkl sonu karma, kesinlik, aklk ve kkl gr noktalar bakmndan istendii gibi deildir. Tasarnn karsnda olanlar bu eksikliklerden birini knadklar oranda, bundan tr onlarla uyuuyoruz, buna karlk eski sistemi koulsuz savunmalarn asla onayamayz. Daha nce sylediimiz sz bir daha yineliyoruz: Yasama ahlakilii buyurmazsa, gayri ahlakilii hukuken ok daha az geerli tanyabilir. Bu, muhaliflerin (kiliseyle ilgili kapsamn ve anlan br eksiklerin muhalifi deiller) dnnn neye dayandn sorarsak, bize hep istenlerinin tersine evlenmi iftlerin mutsuzluundan szediyorlar. Mutu (eudaemonistisch) bir gr noktasn benimsiyorlar, yalnz iki bireyi dnyorlar, aileyi unutuyorlar, hemen her boanmann bir ailenin dalmas olduunu ve, salt hukuksal adan bile, ocuklarn ve yeteneklerinin keyf yelemeden ve douraca ykmdan bamsz klnamayacan unutuyorlar. Evlilik ailenin temeli olmasayd, arkadalktan daha az yasama konusu olurdu. Onlar yalnz kar-kocann bireysel istencini, ya da, daha dorusu zgr istencini gznnde tutuyorlar, ama evliliin istencini, bu ilikinin ahlaki zn gznnde tutmuyorlar. Oysa yasakoyucu kendini bir doa bilgini gibi grmelidir. O, yasalar yapmaz, tretmez, yalnzca formlletirir, ruhsal ilikilerin isel yasalarn bilinen olumlu (positi-
164
Kadn ve Aile
ve) yasalar halinde dile getirir. Yasakoyucu sorunun znn yerine kendi dncelerini geirir geirmez lsz zgr istenten tr knanmak gerektii gibi, yasakoyucu da, zel kiiler sorunun zne aykr olarak kendi kaprislerini kabul ettirmek isterlerse, bunu lsz zgr isten olarak grmekte daha az hakl deildir. Hi kimse, evlenmeye zorlanmaz; ama herkes, evlenir evlenmez, evlilik yasalarna boyun emeye zorlanmaldr. Bir kimse evlenirse, evlilii bir yzcnn suyun ve arln doasn ve yasalarn bulduundan daha ok bulmaz, yaratmaz. Bundan tr evlilik onun zgr istencine uymaz, ama onun zgr istenci evlilie uymak zorundadr. Kim zgr istenle evlilii bozarsa, unu ne srer: zgr isten, yasaszlk, evliliin yasasdr, nk hibir saduyulu, kendi davranlarn stncelikli davranlar, yalnz onu ilgilendiren davranlar saymaya kalkmayacaktr, daha ok yasal, herkesi ilgilendiren davranlar olarak ilan edecektir. Peki, siz neye kar kyorsunuz? [sayfa 173] zgr istencin yasa koymasna, ama ayn anda, yasakoyucuyu zgr istenlilikle suladnz yerde, zgr istenci elbette yasa yapmak istemeyeceksiniz. Hegel der ki: Kendinde, kavrama gre, evlilik ayrlmazdr, ama yalnz kendinde, yani yalnz kavramna gre. Bununla evlilik zerine zgn hibir ey sylenmiyor. Btn ahlaki ilikiler, gerekleri varsaylnca kolaylkla inanld gibi, kendi kavramlarna gre zlmezdir. Gerek bir devlet, gerek bir evlilik, gerek bir arkadalk zlmezdir, ama hibir devlet, hibir evlilik, hibir arkadalk kendi kavramlarna kesinlikle uymaz, ve ailede bile olsa gerek arkadalk gibi, dnya tarihinde gerek devlet gibi, devlet de gerek evlilik de zlrdr. Ahlaki hibir varlk, kendi gerekliine uygun deildir, ya da hi deilse uygun olmak zorunda deildir. Bir varln kendi belirlenimine (Bestimmung) kesinlikle daha ok uymad o doada zlmenin ve lmn kendiliinden grnd gibi, dnya tarihinin bir devletin devlet ideas ile pek ok attna, varolagitmeye yaramadna karar vermesi gibi, devlet de, varolan bir evliliin hangi koullarda bir evlilik olmaktan ktna karar verir. Boanma u aklamadan baka bir ey deildir: Varl yalnz grn ve aldatmaca olan bu evlilik, lm bir evliliktir. Bir evliliin lp lmediine ne yasakoyucunun zgr istenci ne de zel kiilerin zgr istenci deil, tersine yalnzca olgunun z karar verebilir; nk bir lm aklamas, bilindii gibi, oluntuya (Tatbe-
Kadn ve Aile
165
stand) baldr ve katlan yanlarn isteklerine bal deildir. Ama onlar fiziksel lmde anlaml, yadsnamaz kantlar isterlerse, yasakoyucu yalnzca ahlaki bir lmn en amaz belirtilerine gre saptamada bulunamaz; nk ahlaki ilikilerin yaamn korumak onun yalnz hakk deildir, tersine, grevidir, kendi varln koruma grevidir! Gvenilirlik, ahlaki bir ilikinin varlnn artk onun zne uymad koullarn nyarglar belirtilmeksizin bilimin duruma ve genel anlaya uygun lm, halk istencinin bilinli davurumunun yasas o istenle birlikte ve onun araclyla yaratlrsa, ancak o zaman hi kukusuz var olur. Boanmann kolaylatrlmas ya da gletirilmesi zerine ek bir szmz daha var: Dsal her arpma, her yaralama [sayfa 174] doal bir cismi ortadan kaldrrsa, onu salkl, salam, gerekten biimlenmi sayar msnz? Arkadalnzn en kk rastlantlara dayanamayaca ve her kaprisin karsnda zlmek zorunda olduu bir aksiyom gibi konursa, kendinizi aalanm saymaz msnz? Oysa yasakoyucu, evlilik bakmndan, yalnz onun ne zaman zlebileceini, dolaysyla zne gre zlm olduunu belirleyebilir. Yargsal zlme isel zlmenin yalnzca tutanaa geirilmesi olabilir. Yasakoyucunun gr noktas, zorunluun gr noktasdr. Demek ki yasakoyucu, evlilii hi zarar grmeksizin birok aykrla baaryla dayanabilecek kadar gl sayarsa, evlilii yceltir, onun derin ahlaki zn tanr. Bireylerin isteklerine kar yumuaklk, bireylerin zne kar, onlarn ahlaki ilikilerde beliren ahlaki saduyusuna kar bir sertlie dnr. Son olarak, Ren lkesinin (Renanyann) kendisiyle birlikte olmalaryla vnd g boanlan lkeler baz bakmlardan ikiyzllk ile sulanrlarsa, buna ancak ivecenlik diyebiliriz. Ancak onlar kuatan ahlak bozukluunun snrlarn amayan bir kavray, rnein Ren Eyaletinde gln bulunan ve olsa olsa ahlaki iliki kavramnn nasl yitip gittiine ve her ahlaki olgunun bir masal ve bir yalan gibi anlalabildiine bir kant olarak kabul edilen ayn sulamay gze alabilir; byle yasalarn kanlmaz, insann saygsn kazanmam sonucu bir yanlgdr; bu yanlg, maddesel horgrden ideal horgrye gemekle ve ahlaki-doal gler karsndaki bilinli boyun eme yerine ahlakst ve doast bir otoriteye kar bilinsiz bir boyun emeyi istemekle ortadan kaldrlamaz.
166
Kadn ve Aile
K. Marks, Der Ehescheidungsgesetzentwurf, Marks-Engels, Werke, Band 1, Berlin 1956, s. 148-151. W. I. Lenin, ber das Selbstbestirnmungsrecht der Nationen.
Boanma sorununu alalm. Rosa Luxemburg, makalesinde tek tek btn blgelerin tam zerkliiyle merkeziletirilmi bir devlette, yasamann en nemli dallarnn, bu arada boanmayla ilgili yasamann, merkez parlamentoya braklmak [sayfa 175] gerektiini yazyor. Bu boanma zgrln demokratik devletin merkez ynetimin gcyle gvenceleme kaygs tmyle kavranrdr. Gericiler boanma zgrlne kardrlar, onun dikkatle ele alnmasn isterler ve ailenin k demek olduunu haykrrlar. Buna kar demokrasi, gericilerin ikiyzllk ettiklerini ve gerekte polisin ve brokrasinin tam yetkisini, bir cinsin stnceliklerini ve kadnn en kt biimde ezilmesini savunduklarn; gerekte boanma zgrlnn aile balarnn kopmas olmadn, tam tersine, uygar toplumda biricik olanakl ve srekli temel zerinde salamlatrlmas demek olduunu alglamaktr. Kendi yazgsn belirleme (Selbstbestimmung) zgrln, yani ayrlma zgrln savunanlar ayrlklkla (Separatismus) sulamak, boanma zgrln savunanlan aile balarn koparmay istemekle sulamak gibi ayn aptallk ve ayn ikiyzllktr. Bunun gibi, burjuva toplumda, burjuva evliliin dayand stncelikleri ve satn alnabilirlii savunanlarn boanma zgrlne kar kmas, kapitalist devlette kendi yazgsn belirleme zgrlnn, yani uluslarn ayrlma zgrlnn reddi, yalnzca egemen ulusun ve ynetimde polis yntemlerinin stnceliklerini demokratik yntemlerin zararna savunmak demektir.
W. I. Lenin, ber das Selbstbestimmungsrecht der Nationen, Werke, Band 20, Berlin 1961, s. 426. V. . Lenin, Uluslarn Kendi Kaderlerini Tayin Hakk. Uluslarn Kaderlerini Tayin Hakk, Sol Yaynlar, Ankara 1989, s. 89-90.
Ayn ey boanma sorunu iin de geerlidir. Ulusal sorunla
Kadn ve Aile
167
ilgili tartmada bu sorunu Rosa Luxemburgun ortaya attn okura anmsatalm. Rosa Luxemburg, devletin iinde zerklii (blgelerin, eyaletlerin) savunmada sosyal-demokrat merkeziyetiler olarak bizim, aralarnda boanmayla ilgili yasamann da bulunduu en nemli devlet sorunlarn, merkez devlet gcne, merkez parlamentoya brakma kararn benimsememiz gerektii doru grn dile getirdi. Boanma rnei aka gsteriyor ki, boanma [sayfa 176] zgrln hemen istemeden demokrat ve sosyalist olunamaz; nk bu zgrln yokluu, ezilen cins iin, kadn iin ek bir boyunduruktur - kocadan ayrlma zgrln tanmann btn kadnlar kocalarm brakmaya zendirmek olmadn farketmek asla g deilse de! P. Kiyevski itiraz ediyor. Bu hak (boanma hakk) kadnn kocasn brakmak istedii hallerde, kadn bunu gerekletiremeyecek olursa, neye benzer? Ya da bu gerekletirme nc kiilerin istencine, ya da, daha kts, bu kadnn yerine gemek isteyen kadnlarn istencine bal olursa? O zaman bu trl bir hakkn ilan iin abalar mydk?? Elbette hayr! Bu itiraz gsteriyor ki, demokrasi ile kapitalizm arasndaki iliki genellikle hi kavranmyor. Kapitalizmde ezilen snflarn demokratik haklarn gerekletirmelerini olanaksz klan ilikiler zel durumlar olarak deil, tersine, tipik grngler olarak- egemendir. Kapitalizmde boanma hakk pek ok halde gerekletirilemez; nk ezilen cinse ekonomik bakmdan baedirilmitir; nk kapitalizmde kadn, kapitalizmde demokrasinin de belirli bir doa olduu gibi, yatak odasna, ocuk odasna ve mutfaa kapatlm ev-klesidir. Kendi halk yargcn, memurunu, retmenini, jri yesini vb. seme hakk, kapitalizmde, pek ok durumda, iinin ve kylnn ekonomik uaklatrlmas yznden gereklemez. Ayn ey demokratik cumhuriyet iin de geerlidir: Btn sosyal-demokratlar kapitalizmde demokratik cumhuriyetin bile yalnzca burjuvazi araclyla memurlarn batan karlmasna ve borsa ile hkmetin balamasna vardn bildikleri halde, programmz demokrasiyi halkn kendi egemenlii olarak ilan etmektedir, Yalnz dnmeye yeteneksiz ve marksizmi hi bilmeyen kiiler bundan u sonucu karrlar: cumhuriyet deersiz olduuna
168
Kadn ve Aile
gre, boanma zgrl deersizdir, demokrasi deersizdir, uluslarn kaderlerini belirleme hakk deersizdir! Ama marksistler bilirler ki, demokrasi snf basksn ortadan kaldrmaz, ama yalnzca snf savamna daha yaln, geni, ak, kesin bir biim verir; bizim gereksindiimiz de budur. Boanma zgrl ne kadar tamsa, kadn iin ev-kleliinin kaynann kapitalizm olduu ve hak yoksunluu [sayfa 177] olmad o kadar bellidir. Devlet dzeni ne kadar demokratikse, iiler iin ktlklerin kknn kapitalizm olduu ve hak yoksunluu olmad o kadar bellidir. Ulusal hak eitlii ne kadar tamsa (ki, ayrlma zgrl olmakszn tam deildir) ezilen uluslarn iileri iin balca ktln kapitalizm olduu ve hak yoksunluu olmad o kadar bellidir vb. Ve bir daha syleyelim: marksizmin abecesini bktrncaya kadar yinelemek zorunda kalmak skcdr; ama P. Kiyevski onu bilmiyorsa ne yapalm? P. Kiyevski, boanma zerine Hazrlk Komitesi bir d lke yazmannn, Semkovskinin, ansdm kadaryla Pariste yaynlanan Golosta konutuu gibi konuuyor. Kukusuz, Semkovski boanma zgrlnn btn kadnlar kocalarn brakmaya armak olmadn, ama bir kadna btn br erkeklerin szkonusu hanmn kocasndan daha iyi olduu gsterilmeye kalklrsa, o zaman bunun ayn kapya ktn kantlyordu!! Semkovski, kantlamasnda bir maskaraln, sosyalist ve demokrat ykmllklerin ihlali olmadn unutuyordu. Semkovski herhangi bir kadn btn br erkeklerin kocasndan daha iyi olduuna inandrsayd, bunu hi kimse bir demokratn grevlerine bir satama olarak anlamazd; olsa olsa yle denirdi: Byk maskaralklar olmakszn hibir byk parti olmaz! Ama Semkovski boanma zgrln reddeden, rnein kendisini brakmak isteyen karsna kar yargy, polisi ya da kiliseyi harekete geiren bir insan savunmay ve ona demokrat demeyi dnverdiyse, o zaman -inanyoruz ki- Semkovskinin d lke yazmanlndaki meslektalar bile, her ne kadar en iyi sosyalistler deilseler de, onunla dayanmazlar! Gerek Semkovski, gerek P. Kiyevski boanma zerine konutular, sorunu anlamadklarn gsterdiler, ve iin zne dokunmadlar. Btn demokratik haklar gibi boanma hakk da kapitalizmde g gerekletirilebilir, koullu, snrl, iyice biimsel bir karakter
Kadn ve Aile
169
tar, ve buna karn drst bir sosyal-demokrat, bu hakk reddedenleri, deil sosyalist, demokrat bile saymaz. Ve iin z budur. Btn demokrasi, kapitalizmde ok snrl ve ok koullu olarak gerekletirilebilen haklarm ilanndan ve gerekletirilmesinden baka [sayfa 178] bir ey deildir; ama bu ilan olmadan ve bu haklar iin dorudan doruya hemen savam olmadan ve ynlar byle bir savam dncesiyle eitilmeden sosyalizm olanakszdr. P. Kiyevski bunu kavramad iindir ki, zel konusuyla ilgili ana soruna, yani u soruna da makalesinde hi deinmedi: Biz sosyal-demokratlar ulusal basky nasl ortadan kaldracaz? P. Kiyevski, bo szlerle, rnein dnyann nasl kana boyanaca vb. ile yetindi. (Konuyla hi ilgisi olmayan bir ey.) Gerekte geriye kalan bir tek ey var; Sosyalist devrim her eyi zecektir! Ya da, P. Kiyevskinin grnden yana olanlarn bazan syledikleri gibi: kendi yazgsn belirleme hakk, kapitalizmde olanaksz ve sosyalizmde ise gereksizdir. Bu, teorik olarak anlamsz, pratik ve politik olarak ovenist bir anlaytr. Bu anlay, demokrasinin anlamnn kavranmadna tanklk ediyor. Sosyalizm, demokrasi olmakszn iki bakmdan olanakszdr: 1. Proletarya demokrasi uruna savamla devrime hazrlanmazsa, sosyalist devrimi yapamaz; 2. Demokrasi tam gerekletirilmeden utkun sosyalizm kendi zaferini savunamaz ve insanlk iin devletin zlp dalmas gerekleemez.
W. I. Lenin, ber eine Karlkatr auf den Marxismus, Werke, Band 23, Berlin 1960, s. 67-69. V. . Lenin, Emperyalist Ekonomizm - Marksizmin Bir Karikatr, Sol Yaynlar, Ankara 1991, s. 70-73.
Burjuva lkelerinin, evlenme, boanma ve evlilik-d ocuklarla ilgili yasalaryla ve bu alandaki gerek durumla en ufak bir tanklk bile, konuyla ilgilenen herkese, en demokratik burjuva cumhuriyetlerinde bile, modern burjuva demokrasisinin, bu bakmdan, kadnlara ve evlilik-d domu ocuklara kar gerekten de feodal bir tavr koyduunu gstermeye yetecektir. Bu, menevikleri, sosyalist-devrimcileri ve anaristlerin bir kesimini, Batnn onlara karlk olan btn partileri gibi, demokrasi
170
Kadn ve Aile
ve demokrasinin boleviklerce inendii yolundaki lklarn srdrmekten elbette alkomaz. Gerekte [sayfa 179] evlilik, boanma ve evlilik-d ocuklarn durumu gibi sorunlarda tutarl bir biimde demokratik olan tek devrim bolevik devrimdir. Ama bu, her lkede nfusun byk bir kesimini dorudan doruya ilgilendiren bir sorundur. Daha nce gereklemi ve kendini demokratik devrim olarak adlandrm ok saydaki burjuva devrime karn, ancak bolevik devrim, bu bakmdan gericilere ve serflie olduu kadar egemen ve mlk sahibi snflarn ikiyzllne kar da ilk defa kesin bir savam vermitir. 10.000 evlilikte 92 boanma, Bay Sorokine inanlmaz bir say gibi grnyorsa, bize kalan, yalnzca, ya yazarn varlna hi kimsenin inanamayaca, yaama pek kapal bir manastrda yaayp yetitirildiini, ya da bu yazarn gerekleri gericiliin ve burjuvazinin karma bozduunu kabul etmektir. Burjuva lkelerdeki toplumsal koullar yalnz bir dereceye kadar bilen kimse bile, gerek boanmalarn gerek saysnn (elbette kilisenin ve yasann kabul etmedii saynn) her yerde karlatrma gtrmeyecek kadar byk olduunu bilir. Rusya bu bakmdan br lkelerden yalnzca yasalarnn ikiyzll ve kadnn ve ocuklarnn hak yoksunluunu kabul etmesiyle deil, ama aka ve devlet gc adna her ikiyzlle ve her hak yoksunluuna sistemli sava amasyla da ayrlr.
W. I. Lenin, ber die Bedeutung des Streitbaren Materialismus Werke, Band 33, Berlin 1966, s. 222. V, . Lenin, Militan Materyalizmin nemi zerine, Marks-Engels-Marksizm, Sol Yaynlar, Ankara 1990, s. 313-314.
Prigov Hekimler kongresinde dk sorunu, yani yapma yollarla vakitsiz ocuk alma sorunu byk ilgi uyandrm ve uzun tartmalara yolamtr. Szc Likus szde uygar modern devletlerde ocuk aldrmann byk lde yaygnln ve korkunluunu gsteren veriler anyor. New Yorkta dk says yalnz bir ylda 80.000e .ransada her ay 36.000e ulamaktadr. Petersburgta dk yzdesi be ylda iki katma kmtr. Prigov Hekimler kongresi, yapma dk yznden anann
Kadn ve Aile
171
her trl cezai kovuturmaya uramasna kar olduunu, [sayfa 180] hekimlerin ise yalnz kar amac ile dk yaptrdklar zaman cezalandrlmalar gerektiini bildiren bir karar almtr. Tartmada ounluk dn cezaszlndan yana konumu ve yeni-maltusuluk denen soruna da (gebelii nlemek iin nlemlere) doal olarak deinmi, bu arada sorunun toplumsal yan zerinde de konuulmutur. rnein Ruskoye Slovonun haber verdiine gre, bay Vigdorik gebelii nleyici nlemleri iyi karlamak gerektiini aklam ve bay Astrahan alk sana altnda yle haykrmtr: Analar dnyaya ocuk getirmeye inandrmalyz ki, bylelikle ocuklar eitim kurumlarnda bozulsunlar, bylelikle rak olarak satn alnp kurtarlabilsinler. Bylelikle intihara srklensinler! Bay Astrahanm byle bir sesleniinin alk sana kopard haberi doruysa, bu olgu benim iin hi de artc deildir. Dinleyiciler darkafal orta ve kk-burjuvalard. Onlardan en baya liberalizmden baka ne beklenebilir? Ama ii snf asndan baklrsa, yeni-maltusuluun btn gerici znn ve btn acnaslnn bay Astrahandan alntlanan bu szden daha ak bir davurumu g bulunur. Dnyaya ocuk getirin ki, bylelikle ocuklar bozulsunlar... Yalnz bunun iin mi? Neden varolan, kuamz bozan ve ykan yaam koullarna kar savam bizden daha iyi, daha birlikte, daha bilinli, daha kararl yrtmek iin deil? Kylnn, zanaatnn, aydnn, genellikle kk-burjuvann dn ile proleterin dn arasndaki temel fark da burdadr. Kk-burjuva ykma srklendiini, yaamn gittike zorlatn, varolma savamnn gittike acmazlatn, ailesinin ve ailesinin durumunun gittike aresizletiini gryor ve duyuyor. Ama bunu nasl protesto ediyor? Umutsuzca ykma srklenen, geleceinden kukulu, arm ve kaypak bir snfn temsilcisi olarak protesto ediyor. Hi birey yaplamaz, nk yalnzca aclarmza, skntmza, yoksulluumuza ve aalanmamza birlikte katlanacak daha az ocuu olmak daha iyidir - kk-burjuvann l budur. [sayfa 181] Snf-bilinli ii bu gr noktasndan tamamen uzaktr. Ne kadar iten, ne kadar gnlden olursa olsun, byle ac lklarn bilinci bulandrmasna izin vermez. Evet biz iiler, kk mlk sa-
172
Kadn ve Aile
hibi ynlar gibi, dayanlmaz bask ve ac ile dolu bir yaam srdryoruz. Kuamzn katlandklar babalarmznkinden daha etindir. Ama bir ynden biz babalarmzdan ok daha mutluyuz. Savamay rendik ve hzla reniyoruz - ve en iyisini babalarmzn yapt gibi tek tek deil, burjuva lafebelerinin kafamza ve gnlmze yabanc sloganlar adna deil, tersine, kendi sloganlarmz adna, snfmzn sloganlar adna savamay rendik ve reniyoruz. Babalarmzdan daha iyi savayoruz. ocuklarmz daha iyi savaacaklar ve yenecekler. i snf ykma gitmiyor, tersine, geliiyor, savamda kuvvetleniyor, olgunlayor, birleiyor, kendini eitiyor ve elikletiriyor. Serflik dzeni, kapitalizm ve kk retim bakmndan ktmseriz; ama ii hareketi ve amalar bakmndan pek iyimseriz. Yeni bir yapnn temellerini atmaktayz, ve ocuklarmz onu sonuna kadar kuracaklardr. Bundan trdr -yalnz bundan trdr- ki, yeni-maltusuluun, yalnz kendimiz olursak, tanrnn yardmyla, nasl olsa geiniriz, iyisi mi ocuk yapmaktan vazgeelim diye korku iinde fsldaan-duygusuz, bencil kk-burjuva iftler iin olan bu akmn dmanyz. Bu, ocuk drmeyi ya da gebelii nleyici yollar konusunda tbbi yaynlarn datmn cezalandran btn yasalarn hi koulsuz kaldrlmasn istememize elbette engel deildir. Byle yasalar egemen snflarn bir ikiyzllnden baka bir ey deildir. Bu yasalar kapitalizmin yaralarn iyiletirmez, tersine, ezilen ynlar iin yalnzca zellikle ktcl, zellikle katlanlmaz hale getirir. Tbbi propaganda zgrl ve erkek ve kadn yurttalarn en temel demokratik haklarn korumak - bu baka bir eydir; yeni-maltusuluun toplumsal retisi baka bir eydir. Snf-bilinli iiler, bu, gerici ve alaka retiyi varolan toplumun en ilerici, en kuvvetli, byk deimelere en hazr snfna alama giriimlerinin hepsine kar her zaman en amansz savam verecektir. [sayfa 182]
W. I. Lenin, Arbeiterklassa und Neomalthusianismus, Werke, Band 19, Berlin 1962, s. 225-227. V. . Lenin, ii Snf ve Yeni-Maltusuluk, Marks-Engels, Nfus Sorunu ve Malthus, Sol Yaynlar, Ankara 1976, s. 237-240.
Kadn ve Aile
173
Beyaz Esir Ticaretini nleme Beinci Uluslararas kongresi ksa sre nce Londrada sona erdi. Desler, kontesler, piskoposlar, papazlar, hahamlar, polis grevlileri ve her eit burjuva insanseverler orada sava dzeninde yrd! Birok len verildi ve grkemli birok resm tren yapld! Orospuluun ktl ve kargmaya deerlii zerine ateli bir yn sylev verildi! Peki ama, soylu burjuva delegelerin istedikleri savam aralar nelerdi? Balca iki ara: Din ve polis. Bunlar orospulua kar en gvenilir ve en yerinde aralarm. Leipziger Volkszeitungun Londra muhabirinin bildirdiine gre, bir ngiliz delege, parlamentoda pezevenklie dayak cezas istemekle vnd. Orada orospulua kar savan modern uygarlam yiitleri vard. Kanadal bir hanm polisten ve dm kzlar zerindeki drst polis gzetiminden cokuyla szetti; ama emek cretlerinin ykseltilmesiyle ilgili olarak, ii kadnlarn daha yksek cretlere yarar olmadn belirtti. Bir Alman piskopos, halk iinde gittike tutunan ve zgr akn yaylmasn zendiren modern materyalizme yldrmlar yadrd. Avusturya delegesi Gaertner, orospuluun toplumsal nedenleri sorununu, ii ailelerinin yoksulluunu ve yoksunluunu, ocuk emei smrsn, dayanlmaz konut koullarn vb. ortaya atmay deneyince, dmanca haykrlarla susturuldu! Ama bunun yerine, delege evrelerinde, yksek kiilikler zerine retici ve resm eyler anlatld. rnein Alman Kayzeriesi Berlinde herhangi bir doumevini ziyaret ederse, evlilik-d ocuklarn annelerinin parmaklarna birer nian yz taklr - o yce kadn evlenmemi annelerin baklaryla incinmesin diye!! Bu aristokrat-burjuva kongrelerde hangi tiksin burjuva ikiyzlln baat olduu kestirilebilir, iyilik akrobatlar ve yoksulluu ve yoksunluu glnletirmenin polisiye savunuculan, [sayfa 183] tam aristokrasinin ve burjuvazinin istedii orospulua kar savam iin toplanyorlar...[sayfa 184]
W. I. Lenin, Der .nfte Internationale Kongre fr den Kampf gegen die Prostitution, Werke, Band 19, Berlin 1962, s. 250-251.
174
Kadn ve Aile
SOSYALZM/KOMNZMDE KADININ KURTULUU
TOPYACI deiliz. Biliyoruz: Niteliksiz her ii ve her ii kadn, devletin ynetimine hemen katlacak durumda deildir. Bunda gerek kadetlerle, gerek Brekovskaya ve ereteli ile anlayoruz. O burjuvalardan yalnz sununla ayrlyoruz: sanki yalnz zenginler ya da zengin ailelerden gelen memurlar devleti ynetecek; allm, gnlk ynetim iini yapacak durumda imiler nyargs hemen braklsn istiyoruz. Devlet ynetimi iin snf-bilinli iilerin ve askerlerin eitimi salansn ve hemen ie balasnlar, yani btn alanlarn, btn yoksul halkn bu eitime katlmas balatlsn istiyoruz. [sayfa 185]
Kadn ve Aile
175
W. I. Lenin, Werden die Bolschewiki die Staatsmacht behaupten? Werke, Band 26, Berlin 1961, s. 97.
(Delegeler Yolda Lenini uzun sren cokun alklarla selamlyor.) Kadn yoldalar! Proleter ordunun kadn kolunun kongresi belirli bakmdan zellikle ok nemlidir; nk btn lkelerde en etin koullarda harekete geenler kadnlard. Ama alan kadnlarn byk bir kesimi nemli lde katlmadan hibir sosyalist devrim olamaz. Btn uygar lkelerde, en ileri olanlarnda bile, kadnlar yle bir konumda bulunuyorlar ki, onlara ev-kleleri demek hi de gerekesiz deildir. Hibir kapitalist devlet, en zgr bile, kadnlarn tam hak eitliim tanmyor. En nce kadnlarn haklarndaki her snrlamay ortadan kaldrmak, Sovyet Cumhuriyetinin grevidir. Burjuva pisliin, burjuva basknn ve aalamann bir kaynan - boanma davasn- Sovyet iktidar tmyle ortadan kaldrd. Boanma bakmndan tam zgr bir yasamann varolmasndan bu yana hemen bir yl geti. Evlilik-ii ve evlilik-d ocuklarn durumundaki fark da bir dizi politik snrlama gibi ortadan kaldran bir kararname yaynladk. alan kadnlarn eitlii ve zgrl baka hibir yerde bylesine tam gerekletirilmemitir. Biliyoruz ki yrrlkten kalkm kurallarn btn arl ii snfndan olan kadnn omuzlarna ykletilir. Bizim yasamz, tarihte ilk defa, kadm haklarndan yoksun brakan bu duruma tmyle son verdi. Ama yalnzca yasa szkonusu deildir. Btn kentlerimizde ve sanayi blgelerimizde, tam evlilik zgrlyle ilgili bu yasamn kendisini ne kadar kolay kabul ettirdii grlyor; ama bu yasa, krda ounlukla, byk ounlukla, yalnz kt zerinde kalyor. Orada bugne kadar kilise evlilii ar basyor. Bu papazlarn etkisine geri dntr; bu hastalkla savamak eski yasamayla savamaktan daha gtr. Dinsel yasalara kar savarken son derece dikkatli ilerlenmelidir; bu savamda dinsel duygular yaralayan kimse, byk zararlara yolaar. Savam propaganda, aydnlatma yoluyla yrtlmelidir. Savam sert yntemlerle yrtrsek, ynlar kendimize kar
176
Kadn ve Aile
kkrtabiliriz; byle bir savam [sayfa 186] ynlarn ayrln din ilkesine gre derinletirir, oysa bizim kuvvetimiz birliktedir. Dinsel nyarglarn en derin kaynaklar yoksulluk ve bilgisizliktir; bu hastalklarla da savamalyz. Kadn imdiye kadar ancak bir kleninkine benzetilebilecek bir durumda bulunuyordu; kadn ev halkyla bunaltlr, ve bu durumdan onu yalnz sosyalizm kurtarabilir. Yalnz kk iletmelerden ortaklaa iletmelere ve ortaklaa toprak ileyimine geersek, kadnn tam kurtuluu ve kleliinin sonu ancak o zaman gerek olur. Bu g bir grevdir, ama imdi, ky yoksullar komitelerinin kurulduu yerde, gn douyor, nk sosyalist devrim salamlayor. Krsal halkn en yoksul kesimi ancak imdi rgtleniyor, ve bu rgtlerde ky yoksullar sosyalizme salam bir temel salyor. Eskiden sk sk yle olurdu: Kent devrimcileir ve ky ancak ondan sonra eyleme geerdi. imdiki devrim kye dayanyor, ve nemi ve kuvveti de bundan douyor. Btn kurtulu hareketinin deneyiminden biliyoruz ki, bir devrimin baars kadnlarn ona hangi lde katldna baldr. Sovyet iktidar, kadnn proleter sosyalist grevini zgr yerine getirebilmesi iin her eyi yapyor. Sovyet iktidar, bir dizi lkede devrim yangnn alevlendirdii ve sosyalizme doru kesin admlar att iin btn emperyalist lkeler ona hn duyduka ve onu savala bastrmak istedike, g bir durumda bulunuyor. imdi, onlarn devrimci Rusyay ypratmak istedikleri yerde, ayaklarnn altndaki toprak bile kzgnlamaya balyor. Almanyada devrimci hareketin nasl gelitiini biliyorlar. Danimarkada iiler hkmete kar savayorlar. svirede ve Hollandada devrimci hareket kuvvetleniyor. Bu kk lkelerde devrimci hareketin kendi bana hemen hi nemi yoktur; ama bundan tr zellikle dikkate deerdir; nk o lkelerde sava olmamtr, ve nk oralarda demoratik hukuk dzeni vardr. Byle lkeler harekete geerse, bu, devrimci hareketin btn dnyay saraca gereini gsterir. Bugne kadar hibir cumhuriyet, kadn zgrletirmeye g yetirmedi. Sovyet iktidar kadna yardm ediyor. Davamz altedilemez; nk yenilmez ii snf btn lkelerde [sayfa 187] ayaklanyor. Bu hareket yenilmez sosyalist devrimin kklenmesi demektir. (Srekli alklar. Enternasyonal in sylenmesi.)
Kadn ve Aile
177
W. I. Lenin Rede auf dem I. Gesamtrussischen Arbeiterinnenkongre, 19. November 1918", Werke, Band 28, Berlin 1959, s. 175-177.
Denetim konusundaki kararnamede dncelerim u bakmlardan tamamlanmaldr: 1. ilerin birlikte almas iin merkez bir rgtn (ve yerel organlarn) yaratlmas; 2. Proleter halktan gvenilir kiilerin sistemli katlmalarnn, bu arada kadnlarn hi koulsuz ? oranna kadar katlabilmelerinin yasal olarak salanmas; 3. Sonraki grevler olarak unlarn n plana alnmas: ) Halkn yaknmalar temel alnarak ivedi gzden geirmeler; ) Krtasiyecilikle savam; ) Haklarn inenmesine ve krtasiyecilie kar devrimci savam nlemleri; ) Emek retkenliinin artrlmasna ve, ) rn okluunun artrlmasna vb. zel nem vermek.
W. I. Lenin, Notizen ber die Reorganisation der staatlichen Kontrolle. An J. W. Stalin, Werke, Band 28, Berlin 1970, s. 500.
Proletarya diktatrlnden komnizme giden yolda komnistlerin partisi, eski yapnn yerlerine iilerin ve kyllerin snf mahkemelerinin konduu mahkemeler gibi burjuva egemenliinin organ olan kurulular, demokratik sloganlar sonuna kadar kullanarak, tmyle ortadan kaldrr. Proletarya btn iktidar eline aldktan sonra, o eski, belirsiz yargcn halka seimi forml yerine, yargcn alanlarn arasndan ve yalnz alanlarca seilmesi snf slogann koyar ve bunu btn yarg rgtnde gerekletirir. kar salamak iin hibir cretli-emek kullanmayan emekilerin [sayfa 188] ve kyllerin yalnzca mahkemedeki temsilcisini seen Komnist Partisi, kadnlara farkl davranmaz, her iki cinsi gerek yarg seiminde, gerekse yargsal grev pratiinde btn haklarda eitletirir. Parti, yklm hkmetin yasalarn kaldrdktan sonra, sovyet semenlerince seilmi yarglara, partinin kararnamelerini
178
Kadn ve Aile
uygulayarak proletaryann istencini geerli klma ve, uygun bir kararname yoksa ya da kararname tam deilse, yklm hkmetin yasalarn hesaba katmakszn, sosyalist hukuk bilincini klavuz edinme slogann verir.
W. I. Lenin, Entwurf des Programms der KPR (B) fr den VIII. Parteitag im Maerz 1919", Werke, Band 29, Berlin 1961, s. 115.
Hepimiz unu eklemeliyiz ki, devrim sorunlarna burjuva-aydnsal, yanltmacal bir yaklamn izleri her yerde, kendi saflarmzda bile, adm banda aka grnyor. rnein basnmz, kokumu burjuva-demokratik gemiin bu rk kalntlaryla pek az savayor, gerek komnizmin yaln, alakgnll, ama canl tohumlarna pek az destek oluyor. Kadnn durumunu ele alalm. Dnyann hibir demokratik partisi, en ileri burjuva cumhuriyetlerin birinde olsun, egemenliimizin hemen ilk ylnda bu bakmdan yaptklarmzn yzde-birini bile onyllarda yapmamtr. Kadnn hak eitsizlii ile, boanmann snrlanmas ve boanmann baland irkin biimsellikler (.ormalitaeten) ile, evlilik-d ocuklarn tannmas, babalarnn aratrlmas ile vb. ilgili alaka yasalardan, btn uygar lkelerde burjuvazinin ve kapitalizmin yzkaras olan saysz kalntlar bulunan yasalardan szcn en gerek anlamyla ta stnde ta brakmadk. Bu alanda yaptklarmzdan vn duymak bin kez hakkmzdr. Ama topra eski burjuva yasalarn ve dzenlemelerin molozlarndan ne kadar ok temizlediysek, bunun yalnzca topran ilenmek iin dzenlenmesi olduunu, ama henz topra ilemenin kendisi olmadn o kadar iyi anladk. Kadn, btn zgrleme yasalarna karn, eskisi gibi [sayfa 189] ev-klesi olarak kalyor; nk onu mutfaa ve ocuk odasna kapatan ve onun yaratma gcn dpedz barbarca retken-olmayan- (unproduktive), baya, sinir trpleyici, kreltici, ypratc bir almayla boa harcatan ev ekonomisinin ayrntlaryla eziliyor, bunalyor, kreliyor, aalanyor. Kadnn gerek zgrlemesi, gerek komnizm, ev ekonomisinin ayrntlarna kar, ya da daha dorusu, sosyalist byk ekonomi iin onun kkten deitirilmesi uruKadn ve Aile
179
na, (devlet arknn bandaki proletaryann ynetiminde) yn savam nerede ve ne zaman balarsa, ancak orada ve o zaman balayacaktr. Teorik olarak her komnist iin tartlmaz olan bu sorunla pratikte yeterince ilgileniyor muyuz? Elbette hayr. Komnizmin imdi bu alanda da varolan tohumlarna yeterince bakm gsteriyor muyuz. Hayr, gene hayr. Kamusal aevleri, ocuk bakmevleri, yuvalar - bunlar bu trl tohumlarn en gzel rnekleridir, bunlar btn bbrlenmelerden, tumturaklardan, resmiliklerden uzak, kadn zgrletirmeye gerekten uygun olan, onun toplumsal retimdeki ve kamu yaamndaki rolnden doan o erkek karsndaki eitsizliini azaltmaya ve yeryznden kaldrmaya gerekten uygun olan yaln, gnlk aralardr. Bu aralar yeni deildir, (sosyalizmin btn maddi nkoullar gibi) geni-lekli kapitalizm tarafndan yaratlmlardr; ama kapitalizmde birincisi ancak bir az-bulunurluk olarak kalmlardr, ikincisi -zellikle nemli olan budur- ya speklasyonun, zenginlemenin, aldatmann, yanltmann btn kt yanlaryla kr gden giriimler, ya da en iyi iilerin hakl olarak hn duyduu ve tiksindii burjuva iyilikseverliinin gzboyayc rnekcikleri olmulardr. Kukusuz, bu kurulular bizde ok artrld ve karakterlerini deitirmeye balad. Kukusuz, ii ve kyl kadnlar arasnda ok daha rgt bir yetenek vardr, bildiimiz gibi, ok sayda i arkadann ve ok daha byk sayda tketicinin katld ve aydnlarn ya da iei burnunda komnistlerin pek beendikleri planlar, sistemler vb. zerine bo laf, gayretkelik, az dala ve gevezelik bolluu olmayan pratik bir ii yoluna koymay bilen insanlar onlar hasta etmeyi alkanlk haline getirmilerdir. Ama yeninin bu tohumlarn yeterince koruyor ve kolluyor deiliz.[sayfa 190] Burjuvaziye bakn. Gereksindii ey iin reklm yapmay ne kadar iyi biliyor! Kapitalistlerin gznde rnek geerlikte olan iletmeler, onlarn gazetelerinin milyonlarca nshasnda nasl gklere karlyor, rnek geerlikteki burjuva dzenlemeler nasl ulusal vn konusu yaplyor! Bizim basnmz en iyi kamusal aevlerini ya da ocuk bakmevlerini anlatmaya, her gn yayn yaparak onlardan birkann rnek dzenlemelere gre kurulmasn salamaya, onlar iin reklam yapmaya ve rnek geerlikteki bir komnist almayla insan emeinde hangi tasarrufa tketiciler iin hangi
180
Kadn ve Aile
kolaylklara, geim aralarndan hangi tasarrufa, kadnn evsel klelikten hangi zgrlemesine, salk koullarnda hangi iyilemeye varldn, bunlarn kesinlikle gerekleebildiini ve btn topluma, btn alanlara yaylabileceini ayrntl olarak anlatmaya hi ya da hemen hemen hi aba gstermiyor. rnek geerlikte retim, rnek geerlikte komnist subotnikler, her pud tahln salanmasnda ve datmnda rnek geerlikte zen ve titizlik, rnek geerlikte aevleri, onlarda ve ii evlerinde ya da ev bloklarnda rnek geerlikte temizlik - btn bunlar imdi basnmzn da, her ii ve kyl rgtnn de dikkatinin ve yardmnn on kat daha ok konusu olmaldr. Btn bunlar komnizmin tohumlardr, ve bu tohumlarn bakm ortak ve en birinci devimizdir.
W. I. Lenin, Die grosse Initiative, Ayn yapt, s, 418-420. V. I. Lenin, Byk Bir Balang, Marks-Engels-Marksizm, Ankara 1976, s. 480-483.
Eski toplumda, insanlar kk soy topluluklar halinde yaar ve henz gelimelerinin en alt basamanda bulunur iken, imdiki uygar insanln binlerce ylla ayrld yabanlla yakn bir durumda, bir ada -o ada, devletin varlnn hibir belirtisi grnr deildir. Geleneklerin egemenliinin tanndn, soy birliindeki yallarn yararland otoritenin, saygnn, gcn tanndn, bu gcn zaman zaman kadnlara tanndn gryoruz -kadnn o zamanki [sayfa 191] durumu, bugnk hak yoksunu, horgrlen durumuna benzemiyordu- ama, bakalarn ynetmek iin, ynetimle ilgili ve ynetim amacyla belirli bir bask aygtna, bir zor aygtna, bugn hepinizin anlad gibi, silahl asker birliklerin, hapisanelerin ve bakalarnn istencini zorla bask altna almann baka aralaryla temsil edilen bir aygta planl ve srekli olarak buyuran zel bir insan kategorisini hibir yerde grmyoruz. Devletin zn belirleyen bu eyi hibir yerde grmyoruz. Ama hibir devletin olmad bir zaman vard; o zaman, genel balar, toplumun kendisi, disiplin, alma dzeni, alkanln, geleneklerin gcyle, soybirliindeki yallarn ya da ou zaman erkeklerle eit haklan olan ve sk sk da daha yksek bir konumda
Kadn ve Aile
181
bulunan kadn yelerin otoritesiyle ya da saygnl ile srdrlyordu, o zaman, ynetmek iin hibir uzman, hibir insan kategorisi yoktu.
W. I. Lenin, ber den Staat, Werke, Band 29, Berlin 1970, s. 464-465. V. . Lenin, Devlet, Marks-Engels-Marksizm, Sol Yaynlan, Ankara 1990, s. 289-290.
Kadn yoldalar! Kadm iiler konferansnz selamlayabildiim iin ok seviniyorum. Bugn alanlar ynndan her kadn iiyi ve her bilinli insan en ok ilgilendiren konulara ve sorunlara deinmeme izin vereceksiniz. Bu scak sorunlar, ekmek sorunu ve asker durumumuzdur. Ama toplantnzla ilgili gazete haberlerinden rendiim kadaryla, bu sorunlar burada enine boyuna ele alnmtr -asker durumu yolda Trotski ve ekmek sorununu Yolda Yakovleva ve Yolda Zviderski. Bu sorunlara deinmeme bundan tr izin verilmi oluyor. Sovyet Cumhuriyetinde proleter kadn hareketinin genel grevleri zerine, gerek genellikle sosyalizme geile balantl sorunlar zerine, gerek imdi zellikle zorunlu olarak n plana km sorunlar zerine bir ift sz sylemek istiyorum. Kadnn durumu sorunuyla Sovyet iktidar balangtan beri urat. nanyorum ki, sosyalizme geen her ii [sayfa 192] devletinin ikili bir grevi olacaktr. Bu grevin birinci blm olduka yaln ve kolaydr. Kadn erkein karsnda hakszla uratan eski yasalarla ilgilidir. Bat Avrupadaki zgrlk hareketlerinin savunucular, uzun zamandr, onyllardr deil, yzyllardr, bu eskimi yasalarn kaldrlmasn ve kadnn erkekle hak eitliini istiyorlar. Ama bunu gerekletirmeyi Avrupann demokratik devletlerinden hibiri, en ileri cumhuriyetlerden hibiri baarmad; nk orada, kapitalizmin varolduu yerde, mlkte ve akarda zel mlkiyetin, fabrikalarda ve iletmelerde zel mlkiyetin bulunduu yerde, sermayenin henz gcn srdrd yerde, erkein stncelikleri sakl kalyor. Rusyada kadnn yasal hak eitlii yalnzca 25 Ekim 1917de iiler iktidara geldikleri iin gerekletirildi. Sovyet iktidar balangtan beri, her smrye dmanca kar kan alanlarn bir
182
Kadn ve Aile
iktidar olma grevini benimsedi. alanlarn mlk sahiplerince ve kapitalistlerce smrlmesini olanakszlatrma, sermayenin egemenliini yoketme grevini benimsedi. Sovyet iktidar, mlkte ve akarda zel mlkiyet olmadan, fabrikalarda ve iletmelerde zel mlkiyet olmadan, her yerde, btn dnyada, en demokratik cumhuriyetlerde bile, alanlar gerekten yoksullua ve cret kleliine ve kadn iki kat klelie brakan u zel mlkiyet olmadan, alanlarn yaamlarn dzenlemelerini ama edindi. Sovyet iktidar, alanlarn iktidar, kurulmasnn hemen ilk aylarnda, kadn ilgilendiren yasamay, kkten deitirdi. Sovyet Cumhuriyetinde, kadna bir astlk konumu tanyan btn yasalardan ta stnde ta kalmad. zellikle kadnn zayf konumunu smren ve onu yasal olarak eitsiz ve hatta ou zaman aa bir duruma indiren yasalar, yani boanmayla ilgili, evlilik-d ocuklarla ve kadnn ocuun babasndan nafaka alma hakkyla ilgili yasalar amalyorum. Burjuva yasamann tam bu alanda, en ileri lkelerde bile; kadn haklarndan yoksun brakmak ve alaltmak iin kadnn zayf konumunu smrd gsterilmitir. Ve tam bu alanda, Sovyet iktidar eski, adaletsiz, alan ynlarn savunucular iin katlanlmaz olan yasalardan ta stnde ta brakmad. Ve imdi tam vnle ve hi abartmadan syleyebiliriz ki, Sovyet Rusyadan baka, kadnlarn tam hak [sayfa 193] eitliinden yararland, kadnn gnlk yaamda ve aile yaamnda zellikle belli olan aa bir durumda bulunmad bir lke, dnyann hibir yerinde yoktur. Bu bizim ilk ve en nemli grevlerimizden biriydi. Boleviklere dmanca kar kan partilerle raslant sonucu ilikiniz olursa, ya da Kolakn veya Denikinin elindeki blgelerde Rua yaynlanan gazeteler elinize geerse, ya da bu gazetelerin gr noktasnda bulunan kiilerle konuursanz, onlarn Sovyet iktidarn demokrasiye aykr davranmakla suladklarn sk sk iiticeksiniz. Biz, Sovyet iktidarnn savunucular, bolevikler ve komnistler, Sovyet iktidarnn yandalar, demokrasiyi yaralamakla srekli knanyoruz, ve bu sulamay kantlamak iin Sovyet iktidarnn Kurucu meclisi datm olmas gerei anlyor. Bu sulamalar bilinegeldii gibi, yle yantlyoruz: mlkte ve akarda zel mlkiyet varken, insanlar birbirleriye eit deilken, kendi sermayesi olan efen-
Kadn ve Aile
183
di, oysa onun yannda alan bakalar onun cretli-klesi iken varolan demokrasiye, byle bir demokrasiye hi deer vermiyoruz. Byle bir demokrasi en ileri devletlerde bile yalnzca klelii gizledi. Biz sosyalistler, ancak demokrasi alanlarn ve ezilenlerin durmunu iyiletirdii zaman ve srece demokrasinin yandalaryz. Sosyalizm btn dnyada insanlarn insanlar her trl smrmesine kar savam grev edinmitir. Smrlenlere, hakszla urayanlara hizmet eden demokrasi bizim iin gerekten anlamldr. almayanlardan seme hakk alnrsa, insanlar arasnda gerek eitlik olur. almayan, yememelidir de. Bu sulamalara yant olarak, u ya da bu devlette demokrasinin nasl gerekletirildiinin sorulmas gerektiini sylyoruz. Demokratik btn cumhuriyetlerde eitlik ilan edilir; ama yurttalkla ilgili yasamada ve kadn haklaryla, rnein kadnn ailedeki durumuyla ve boanmadaki haklaryla ilgili yasalarda, kadnn hibir eitlikten yararlanmadn ve aalandn adm banda gryoruz, ve bunun demokrasiye bir aykrlk olduuna, yani ezilenler bakmndan demokrasiye bir aykrlk olduuna inanyoruz. Sovyet iktidar yasalarnda kadnn bir hak yoksunluunun en kk bir izini bile brakmayarak, demokrasiyi btn br lkelerden, en ileri olanlardan bile daha ok gerekletirdi. Yineliyorum: [sayfa 194] hibir devlet ve hibir demokratik yasama, Sovyet iktidarnn kurulmasnn hemen ilk aylarnda kadn iin yaptklarnn yarsn bile yapmamtr. Elbette, yasalar yalnz balarna yetmez, ve yalnz kararnamelerle asla yetinmiyoruz. Ama, yasama alannda, kadn erkekle eitletirmek iin yapabileceimiz her eyi yaptk, ve bundan hakl olarak vn duyabiliriz. Sovyet Rusyada kadnn durumu imdi yledir ki, en ileri devletlerin gr noktasndan bile idealdir. Ama bunun doallkla ancak balang olduunu biliyoruz. Kadn ev ekonomisince smrldke, durumu her zaman skntl kalr. Kadnn tam zgrlemesi iin ve erkekle gerek eitlii iin toplumsal dzenlemeler gerekir, kadnn genel retken almaya katlmas gerekir. Kadn o zaman erkekle eit konuma gelecektir. Burada kadnn emek retkenlii, emek kapsam, emek sresi ve alma koullar vb. bakmndan eitletirme elbette szkonusu deildir; tersine, kadnn ekonomik durumu yznden erkee
184
Kadn ve Aile
oranla ezilmemek gerektii szkonusudur, hepiniz biliyorsunuz ki, kadnn bu olgusal (faktisch) ezilmesi tam hak eitlii halinde de varolagider; nk btn ev ekonomisi onun omuzlarna ykletilir. Ev ekonomisi, pek ok halde, kadnn yapt en retken olmayan, en barbarca ve en ar itir. En dar erevede kalan, kadnn gelimesinin herhangi bir yolda yararlanabilecei hibir ey iermeyen bir itir. Sosyalist lk iin urayoruz, sosyalizmin tam gereklemesi iin savamaktayz, ve burada kadn iin byk bir etkinlik alan alyor. imdi zemini sosyalist kurulu iin dzenlemeye ciddi olarak hazrlanyoruz; ama sosyalist toplumun gerek kuruluu, ancak kadnn tam hak eitliini saladmz zaman ve onunla birlikte bu kreltici, retken olmayan kk-iten kurtulan kadn yeni ie geince balayacaktr. Bu, bizim, yllar, uzun yllar yapacamz bir itir. Bu, hibir abuk sonu vermeyen ve hibir grkl etki vaadetmeyen bir itir. Kadn ev ekonomisinden kurtarabilecek rnek dzenlemeler yapyor, aevleri, ocuk yuvalar kuruyoruz. Ve btn bu dzenlemelerin yaplmas zellikle kadnlarn stesinden gelmeleri gereken bir itir. Sylemek gerekir ki, kadnn ev [sayfa 195] klelii durumundan kurtulmasna yardm edebilecek bu trl dzenlemeler, u anda Rusyada ok azdr. Yok denecek kadar azdr, ve Sovyet Cumhuriyetinin bugn iinde bulunduu durum -yoldalarn burada size ayrntl olarak anlattklar asker durum ve yiyecek salama durumu- bu ite bizi engelliyor. Bununla birlikte, kadn ev-kleliinden kurtaran bu dzenlemeler, bu ama iin en az olanak bulunan her yerde vardr. inin zgrlemesi, iinin kendi eseri olmaldr diyoruz; bunun gibi, kadn iilerin kurtuluu da, kadn iilerin kendi eseri olmaldr: Byle dzenlemelerin yaplmasyla kadn iilerin kendileri ilgilenmelidir, ve bu etkinlik kadnn kapitalist toplumdaki konumundan tmyle baka bir konuma ykselmesine yolaacaktr. Eski, kapitalist toplumda politikayla uramak istenince, bunun iin zel bir nyetiim gerekiyordu, ve bu yzden kadnn politikaya katlmas en ileri en zgr kapitalist lkelerde bile, son derece seyrekti. Bizim grevimiz alan her kadna politikann yollarn amaktr. Mlkte ve akarda ve fabrikalarda zel mlkiyet kaldrlr kaldrlmaz ve mlk sahiplerinin ve kapitalistlerin iktidar ker k-
Kadn ve Aile
185
mez, alan ynlar iin, alan kadnlar iin politikann grevleri basit, ak ve herkese kesinlikle anlalr olur. Kapitalist toplumda kadn yle bir adaletsiz durumda bulunur ki, erkee oranla politikaya katlmas hi denecek kadar seyrektir. Bunu deitirmek iin alanlar iktidara sahip olmaldr, o zaman politikann balca grevleri yalnzca alanlarn yazgsn dorudan doruya ilgilendiren eyleri ierecektir. Ve burada ii kadnn, yalnz partili kadn yoldan ve smfbilinli ii kadnn deil, ama partisiz ve en az snf-bilinli ii kadnn ibirlii gereksiniyor. Sovyet iktidar burada ii kadna geni bir etkinlik alan yaratyor. lkemize kar savaan, Sovyet Rusyaya dmanlk duyan kuvvetlere kar savamda ok glk ektik. Hem askeri bakmdan alanlarn devletine savala kar kan kuvvetlerle, hem de yiyecek salama alannda vurguncularla zorlu savamamz gerekti; nk emeklerini tmyle buyruumuza veren insanlarn says, alanlarn says, yeterince ok deildir. Ve burada Sovyet iktidar iin partisiz kadn iilerin geni ynlarnn yardmndan daha deerli hi bir [sayfa 196] ey olamaz. Onlara diyoruz ki: Eski, burjuva toplumda politik etkinlik iin yolu kapal bir karmak eitim biimi zorunlu olsun istenir. Oysa, Sovyet Cumhuriyetinde politik etkinliin ana grevi, mlk sahiplerine kar, kapitalistlere kar, smrnn ortadan kaldrlmas uruna savamdr, ve bundan tr, Sovyet Cumhuriyetindeki ii kadnlara kadnn erkee rgtleyici becerisiyle yardm etmesinde gerekleen bir politik etkinlik sunar. rgtleyici almay yalnz milyonlar lsnde gereksinmiyoruz. rgtleyici almay, kadnlara etkinlik gsterme olanan veren kk apta da gereksiniyoruz. Kadnlar, sava koullarnda da, orduya yardm, orduda ajitasyon gerekirse, etkin olabilirler. Kadnlar her eye etkin olarak katlmaldr ki, Kzl Ordu, dnldn, kendisi iin kayglanldn grsn. Kadnlar bundan baka yiyecek salanmasnda, geim aralarnn datmnda, ynsal beslenmenin iyiletirilmesinde, kamusal aevlerinin imdi Petrogradda ok sayda dzenlendikleri gibi yetkinletirilmesinde etkin olabilirler Bunlar, kadn iilerin etkinliinin gerekten rgtleyici nemi olan alanlardr. Ayrca bu almann amacna ulamas iin kadnlarn byk deneme iletmelerinde ibirliine katlmalar gere-
186
Kadn ve Aile
klidir. alan kadnlarn byk apta ibirlii olmadan bu i baarlamaz. Ve kadn ii, bu ii tmyle stlenecek yalnz geim aralarnn datmndaki denetime deil, ilgilendii iin onlarn daha kolay salanmasna da katlacak durumdadr. Bu, partisiz kadn iinin tmyle baarabilecei bir grevdir, ve bu grevin yerine getirilmesi, ayn zamanda, sosyalist toplumun salamlatrlmna zellikle yardm edecektir. Sovyet iktidar mlkte ve akarda zel mlkiyeti tmyle ve fabrikalarda ve iletmelerde zel mlkiyeti hemen hemen tmyle kaldrdktan sonra, amac btn alanlarn, yalnz parti yelerinin deil, ama partisizlerin de, yalnz erkeklerin deil, ama kadnlarn da ekonomik kurulua katlmasdr. Sovyet iktidarnn balatt bu alma, ancak btn Rusyada yzlerce deilj ama milyonlarca ve milyonlarca kadn katld zaman baarl olur. O zaman, inanyoruz ki, sosyalist kuruluun salam bir temeli olacaktr. O zaman, alanlar, mlk sahipleri ve kapitalistler olmadan da yapabileceklerini [sayfa 197] ve ekonomilerini ynetebileceklerini gstereceklerdir. O zaman Rusyada sosyalist kurulu yle salam temellere dayanacaktr ki, Sovyet Cumhuriyetinin br lkelerdeki ve Rusyadaki hibir d dman tehlikeli olmayacaktr.
W. I. Lenin, ber die Aufgaben der proletarischen .rauenbewegung in der Sowjetrepublik. Rede auf der IV. Konferenz parteiloser Arbeiterinnen der Stadt Moskau, 23. September 1919", Werke, Band 30, Berlin 1961, s. 23-29.
Sovyet iktidarnn ikinci yldnm, bu srede ulalanlara bir gzatmamza ve bitirilmi devrimin anlamn ve amalarn gznne getirmemize vesile oluyor. Burjuvazi ve yandalar, bizi demokrasiyi yaralamakla suluyorlar. Oysa biz diyoruz ki, sovyet devrimi demokrasinin hem derinlemesine hem de genilemesine gelimesi iin, ve stelik alan ve kapitalizm tarafndan ezilen ynlar iin olan, dolaysyla halkn byk ounluu iin olan, (smrenler, kapitalistler, zenginler iin olan) burjuva demokrasiden farkl, (alanlar iin olan) sosyalist bir demokrasi iin imdiye kadar rnei grlmedik bir itki yaratt.
Kadn ve Aile
187
Kim hakl? Bu soruyu incelemek ve onun derinine inmek, bu iki yln deneyimlerinden ders almak ve demokrasiyi daha da geniletmeye iyiden iyiye hazrlanmak demektir. Kadnn durumu burjuva ve sosyalist demokrasiler arasndaki fark zellikle apak gsterir ve ortaya atlan soruyu zellikle anlalr yolda yantlar. Burjuva cumhuriyette (yani mlkte ve akarda, fabrikalarda ve iletmelerde, hisse senetlerinde vb. zel mlkiyetin bulunduu yerde), demokratik cumhuriyet de olsa, dnyann hibir yerinde, hibir ileri lkede, byk .ransz (burjuva demokratik) devriminden beri be eyrek yzyl gemi olmasna karn, kadn iin tam hak eitlii yoktur. Burjuva demokrasisi szde eitlik ve zgrlk vaadeder. Gereklikte bir tek, en ileri burjuva cumhuriyet bile insan soyunun kadnsal yarsn, erkekle tam yasal eitlie ve erkein vasiliinden ve basksndan zgrlemeye ulatrmad. [sayfa 198] Burjuva demokrasisi zgrlk ve eitlik zerine kulaa ho gelen bo szler, tumturakl szckler, abartmal vaatler ve grltl sloganlar demokrasisidir; gerekte btn bunlarla kadnn zgrszl ve eitsizlii alanlarn ve smrlenlerin zgrszl ve eitsizlii gizlenir. Sosyalist demokrasi ya da sovyet demokrasisi, kulaa ho gelen, ama yalan olan szleri bir yana atar ve demokratlarn, mlk sahiplerinin, kapitalistlerin ya da tahl fazlalarn a iilere ar yksek fiyatlarla satarak zengin olan tok kyllerin ikiyzllne amanszca sava aar. Kahrolsun bu irkin yalanlar! Ezilenler ile ezenlerin, smrlenler ile smrenlerin eitlii olamaz, yoktur ve olmayacaktr. Kadn iin erkein yasal stncelikleri karsnda hibir zgrlk olmadka, sermayenin boyunduruundan iinin, kapitalistlerin, mlk sahiplerinin ve tccarlarn boyunduruundan alan kylnn hibir kurtuluu olmadka, gerek zgrlk olamaz, yoktur ve asla olmayacaktr. Yalanclar ve ikiyzller, beyinsizler ve krler, burjuvazi ve yandalar, genellikle zgrlk, genellikle eitlik ve demokrasi konusundaki bo szleriyle halk aldatmak isterler. ilere ve kyllere unu sylyoruz: Yalanclarn maskelerini kaldrn, krlerin gz-
188
Kadn ve Aile
lerini an. Onlara sorun: Hangi cinsin hangi cinsle eitlii? Hangi ulusun hangi ulusla eitlii? Hangi snfn hangi snfla eitlii? Hangi boyunduruktan ya da hangi snfn boyunduruundan kurtulu? Hangi snf iin zgrlk? Bu sorular ortaya atmakszn, bunlar n plana karmakszn, bunlarn sessizce geitirilmesine, gizlenmesine, rtbas edilmesine kar savamakszn politikadan ve demokrasiden, zgrlkten, eitlikten ve sosyalizmden szeden kimse, alanlarn en acmasz dmandr. Kuzu postuna brnm kurttur, iilerin ve kyllerin en kt hasmdr, mlk sahiplerinin, arlarn ve kapitalistlerin bir uadr. Sovyet iktidar, Avrupann en geri lkelerinden birinde, iki yl iinde, kadnn kurtuluu iin, kuvvetli cins ile eitletirilmesi iin btn dnyadaki ileri, aydn, demokratik cumhuriyetlerin topunun 130 ylda yaptklarndan daha ok [sayfa 199] ey yapt. Aydnlanma, kltr, uygarlk, zgrlk - kulaa ho gelen bu szcklere, dnyann btn kapitalist, burjuva cumhuriyetlerinde, evlilik ve boanma, evlilik-d ocuklarn evlilik-ii ocuklar karsnda hakszla uratlmas ile ilgili inanlmaz bayalkta, tiksin alaklkta, hayvanca kabalkta yasalar, erkek iin stncelikler, kadn iin aalamalar ve onur krmalar ieren yasalar yoldalk eder. Sermayenin boyunduruu, kutsal zel mlkiyetin boyunduruu, burjuvann darkafahlndan, kk mlk sahibinin bencilliinden kaynaklanan despotluk - bunlar, burjuvazinin demokratik cumhuriyetlerini bile bu pis ve alaka yasalara dokunmaktan alkoydu. Sovyet Cumhuriyeti, iilerin ve kyllerin cumhuriyeti, bu yasalar bir vuruta ortadan kaldrd, burjuva yalandan ve burjuva ikiyzllkten ta stnde ta brakmad. Kahrolsun bu yalan! Ezilen bir cins varolduka, ezilen bir snf varolduka, sermayede, hisse senetlerinde zel mlkiyet varolduka, tahl fazlalaryla alar uaklatran toklar varolduka, herkes iin zgrlkten ve eitlikten szeden yalanclar kahrolsun. Herkes iin zgrlk deil, herkes iin eitlik deil, tersine, ezenlere ve smrenlere kar, ezme ve smrme olanann ortadan kaldrl-
Kadn ve Aile
189
mas iin savam. Sloganmz budur! Ezilen cins iin zgrlk ve eitlik! iler iin, alan kyller iin zgrlk ve eitlik! Ezenlere kar savam, kapitalistlere kar savam, vurgunculara, kulaklara kar savam! Bu bizim savam sloganmzdr, bu bizim proleter gerekliimizdir, sermayeye kar savamn gerekliidir, genel zgrlk ve eitlikle, herkes iin zgrlk ve eitlikle ilgili yaltak, ikiyzl, kula okayan bo szleri sermaye dnyasnn yzne vurduumuz gerekliktir. Ve zellikle bu ikiyzll ortaya kardmzdan tr, devrimci abayla ezenlere kar, kapitalistlere kar ve kulaklara kar ezilenler iin ve alanlar iin zgrl ve eitlii gerekletirdiimizden tr - zellikle bundan tr Sovyet iktidar btn dnya iilerinin gnln kazand. te bundan trdr ki, Sovyet iktidannn ikinci yldnmnde dnyann btn lkelerinde ii ynlarnn gnl, [sayfa 200] ezilenlerin ve smrlenlerin gnl bizimledir. te bundan trdr ki, Sovyet iktidarnn ikinci yldnmnde, ala ve soua karn, bize emperyalistlerin Sovyet Cumhuriyetine kar savan zorla kabul ettiren btn yoksunluklara karn, davamzn hakllna inancmz tamdr, btn dnyada Sovyet iktidarnn kanlmaz zaferine inancmz tamdr.
W. I. Lenin, Die Sowjetmacht und die Lage der .rau, Werke, Band 30, s. 104-107.
Kadn yoldalar! Kongrenize katlmamn olanakszlndan tr selamlarm size yazl olarak iletir ve en iyi baarlar dilerim. imdi i sava baaryla bitiriyoruz. Sovyet iktidar smrenlere kar zaferiyle kendini salamlatryor. Sovyet iktidar kuvvetlerini hepimiz iin, btn alanlar iin daha nemli, bize daha yakn ve iyi bilinen bir grev iin younlatrabilir ve younlatrmaldr: Kansz sava iin, ala, soua ve karkla kar zafer iin. Ve bu kansz savata ii ve kyl kadnlar zel bir rol oynamaya arlyor. Petrograd ili kadnlar kongresi, Sovyet iktidarna her zaman
190
Kadn ve Aile
daha byk zaferler getirmesi gereken ve getirecek olan bu kansz sava iin, alan kadnlardan bir ordu kurmaya, pekitirmeye ve rgtlemeye yardm edebilir. Komnist selamla. V. Ulyanov (Lenin)
W. I. Lenin, An das Bro des .rauenkongresses des Petrograder Gouvernements am 10.1.1920", Werke, Band 30, s. 289.
Merkez Komitesince verilen ynergelere dayanlarak bence tasarnn hepsi bir tasar haline getirilmelidir. Grme gre unlar eklenmelidir: 1. Devlet denetim komisyonundaki ii-ve-kyl denetleme dairesi, devlet denetim komisyonunun btn dairelerinde iive-kyl denetlemesine kk saldrmak amacyla [sayfa 201] yalnz geici olarak varolmal, ama sonra bamsz bir daire olarak yitmelidir. 2. Ama: Btn alan yn, yalnz erkekleri deil, zellikle kadnlar da, ii ve kyl denetlemesine katlmaya zendirmek. 3. Bu amala hizmetlilerin vb. katlmasnn engellendii (duruma uygun) yerel listeler dzenlenir, - geri kalanlarn hepsi ii ve kyl denetlemesine katlmaya srayla kabul edilir. 4. Bu katlma, katlanlarn geliim basamana gre eitli olmaldr; okumaz-yazmaz ve hi eitilmemi iiler ve kyller iin bir dinleyici, bir tank ya da yardmc ya da bir renci rolnden, eitilmi, gelimi, yle ya da byle snanmlar iin btn (ya da hemen hemen btn) haklara kadar. 5. i ve kyl denetlemesinin geim aralar, metalar, barnaklar, avadanlklar, hammadde, yakt vb. (zellikle aevleri vb.) salanmas zerindeki denetime zel zen gsterilmelidir. Bu denet (ki bunun iin en tam ynergeler hazrlanmaldr) geni apta kurulmaldr. Bunun iin kesinlikle, ve stelik hi istisnasz, kadnlar grevlendirilmelidir. 6. Katlanlardan byk bir ynn grevlendirilmesiyle hibir karklk domamas iin, grevlendirmenin hangi srayla vb. kerte kerte olmak gerektii saptanmaldr.
Kadn ve Aile
191
Katlmann biimleri de titizlikle dnlmelidir (hep 2-3, seyrek olarak ve zel durumlarda daha ok katlc olmaldr ki, hizmetliler gereksiz yere iten alkonmasnlar). 7. Ayrntl bir denetleme yaplmaldr. 8. Devlet denetim komisyonu memurlan (zel ynergeyle) birincisi btn ilemlerinde ii ve kyl denetleme temsilcisini (ya da gruplarn) ie katmakla ve ikincisi partisiz iilere ve kyllere konferanslar vermekle ykml klnmaldr (devlet denetim komisyonunun ilkeleri ve yntemleri zerine zellikle onanm bir programa gre herkese anlalabilir konferanslar: belki de konferans yerine bizim karacamz [yani, devlet denetim komisyonunun, Stalinin ve Avanessovun partinin de katlmasyla karaca] bir kitapk okunmal, ve bu kitapk yorumlanmaldr). 9. Eyaletteki kyller (kesinlikle partisiz kyller) kerte kerte merkezdeki devlet denetim komisyonuna katlmay isterler: [sayfa 202] balangta her ilden en az 1-2 (daha ou uygun deilse) ve sonra, ulam koullarna ve baka koullara gre, katlanlarn says artrlr. Ayn ey partisiz iin geerlidir. 10. Yava yava, alanlarn devlet denetim komisyonuna katlmalarnn parti ve sendikalar aracl ile incelenmesine geilir, yani onlarn aracl ile, her eye katlp katlmadklar ve katlanlarn eitimi bakmndan devlet ynetimi iin hangi sonular alnd incelenir. Lenin
W. I. Lenin, An J. W. Stalin am 24.1.1920, Werke, Band 30, s.290-291.
Kadn yoldalar! Moskova Sovyeti seimleri gsteriyor ki, komnistlerin partisi ii snf iinde kuvvetlenmitir. Kadn iilerin seimlere daha ok katlmalar gereklidir. Sovyet iktidar, yeryznde, kadnn erkek karsnda haklarn ineyen ve erkeklere rnein evlilik hukuku alannda ya da ocuklarla ilikili stncelikler veren btn eski burjuva, aalk yasalar tmyle ortadan kaldran ilk ve biricik iktidar oldu. Sovyet iktidar, alanlarn devlet iktidar olarak, erkein btn lkelerin, en de-
192
Kadn ve Aile
mokrat burjuva cumhuriyetlerin bile aile hukukunda alkonmu olan o mlkiyet ilikilerine bal btn stnceliklerini ortadan kaldran ilk ve biricik iktidar oldu. Nerede mlk sahipleri, kapitalistler ve tccarlar varsa, orada yasa nnde erkek ile kadn arasnda eitlik olamaz. Nerede mlk sahipleri, kapitalistler ve tccarlar yoksa, nerede alanlarn devlet iktidar bu smrcler olmakszn yeni bir yaam kuruyorsa, orada erkek ile kadn arasnda yasal eitlik vardr. Ama bu yetmez. Yasa nnde eitlik henz yaamda eitlik deildir. alan kadn yalnz yasa nnde deil, tersine, yaamda da erkekle hak eitliini kazanmaldr. Bu amala, alan kadnlarn kamusal dzenlemenin ynetimine ve devletin ynetimine gittike daha ok katlmalar zorunludur. Kadnlar bu ibirlii ile bilgilerini abucak geniletecekler ve erkeklere yetieceklerdir. yleyse sovyete, alan kadnlar, komnist ve partisiz, [sayfa 203] daha ok sein. Seeceiniz partisiz bir kadn ii de olabilir; namusluysa ve anlayla ve drstlkle almay biliyorsa - Moskova Sovyetine onu sein! Moskova Sovyetine alan daha ok kadn; Moskova proletaryas, zafere kadar savam iin, eski hukuksal eitsizlie, kadnn eski burjuvaca aalanmasna kar savam iin her eyi yapmaya hazr olduunu ve bunun iin her eyi yaptn gsterebilir! Proletarya, kadnlarn tam kurtuluu iin savamadan, kendini kesinlikle kurtaramaz, N. Lenin
W. I. Lenin An die Arbeiterinnen am 21. .ebruar 1920, Werke, Band 30, s. 363-364.
Kapitalizm, ekonomik ve dolaysyla toplumsal eitsizlik ile biimsel eitlii birletirir. Bu, kapitalizmin burjuvazinin yandalarnca, liberallerce, yalanlarla gizlenmeye allan ve kk-burjuva demokratlarca anlalmayan temel zelliklerinden biridir. Kapitalizmin bu zelliinden, baka eyler arasnda u sonu kar: ekonomik eitlik iin kesin savamla birlikte kapitalist eitsizliin aka
Kadn ve Aile
193
itiraf edilmesi ve belirli koullarda bu ak eitsizlik itirafnn proleter devlet dzeninde bile temel alnmas (sovyet sistemi) zorunluktur. Oysa biimsel eitlie gelince (yasa nnde eitlik, tok ile an mlkl ile mlkszn eitlii) kapitalizm, iin tutarllk olanakszdr. Ve bu tutarszln en kt grnlerinden biri, kadn ile erkek arasndaki hukuksal eitsizliktir. Hibir burjuva devlet, en ileri cumhuriyeti, demokrat devlet bile, kadna tam hak eitlii vermedi. Ama Rusya Sovyet Cumhuriyeti, kadnn haklarn snrlayan yasal engellerin hepsini bir vuruta hi istisnasz ortadan kaldrd ve kadna yasa nnde tam hak eitlii salad. Denir ki, kltr dzeyi kadnn hukuksal durumuyla en iyi nitelendirilir. Bu savda derin bir gereklik bulunmaktadr. Bu gr noktas bakmndan da ancak proletaryann diktatrl, ancak sosyalist devlet, daha yksek bir kltr dzeyine ulaabilir ve ulat da. Bundan tr, proleter kadn hareketinin, yeni, esiz gl atlm, ilk sovyet cumhuriyetinin kurulmas (ve pekitirilmesi) [sayfa 204] ile ve -ayn zamanda ve onunla birlikte- Komnist Enternasyonal ile ayrlmaz biimde baldr. Kapitalizmin dorudan ya da dolayl, tam ya da ksmen ezdikleri szkonusu olunca, demokrasiyi gvenceleyenin zellikle sovyet dzeni ve yalnz sovyet dzeni olduu sylenmelidir. Bu, ii snfnn ve yoksul kyllerin durumundan aka anlalr. Bu, kadnn konumunda aka grlebilir. Ama sovyet iktidar snflarn ortadan kaldrlmas iin, ekonomik ve toplumsal eitlik uruna en son kesin savam demektir. Demokrasi, kapitalizmin ezdikleri, bu arada ezilmi cins iin olan bir demokrasi bile, bize yetmez. Proleter kadn hareketi, biimsel bir eitlik iin savam deil, tersine, kadnn ekonomik ve toplumsal eitlii iin savam anagrevi bilir. Kadn toplumsal retken emee katmak, onu sonsuz ve kapal mutfak ve ocuk odas evresine kapatan kreltici ve alaltc astlktan kurtarmak - anagrev budur. Bu, hem toplumsal pratiin hem de grlerin temelli bir dnmn gerektiren uzun sreli bir savamdr. Bununla birlikte, bu savam, komnizmin tam zaferiyle bitecektir.
194
Kadn ve Aile
W. I. Lenin, Zum Internationalen .rauentag, 4. Maerz 1920, Werke, Band 30, s. 400-401.
Kadn yoldalar! Konferansnz ziyaret etme olanam bulunmad iin pek zgnm. Katlan herkese iten selamlarm ve almalarnn gerekten baarl olmas dileklerimi ltfen iletiniz. Kadnlarn partinin ve Sovyetlerin almalarna katlmalar, savan bittii ve bar rgtleyici almann - umarm, uzun zaman iin- n plana kt tam u srada pek byk nem kazanmtr. Ama bu almada kadnlar barol oynamaldrlar ve hi kukusuz oynayacaklardr da. [sayfa 205] Halk Komiserleri Kurultay Bakan. V. Ulyanov (Lenin)
W.I. Lenin, Grussbotschaft an die Gesamtrussische Konferenz der Gouvernements-.rauenabteilungen 6. Dezember 1920", Werke, Band 31, Berlin 1959, s. 455.
Bolevizmde ve Rus Ekim devriminde bata gelen, temel olan ey, kapitalizm koullarnda en ok ezilmilerin politikaya katlmalardr. Onlar, monari koullarnda da, burjuva demokratik koullarda da, kapitalistlerce aalandlar, aldatldlar ve soyuldular. Mlkte ve akarda, fabrikalarda ve iliklerde zel mlkiyet ayakta kald srece, halk emeinin kapitalistlerce bu aalanmas, bu aldatlmas, bu soyulmas kanlmazd. Bolevizmin z, sovyet iktidarnn z, burjuva demokrasisinin yalanlarn ve ikiyzlln ortaya koymak, mlkte ve akarda, fabrikalarda ve iliklerde zel mlkiyeti ortadan kaldrmak ve btn devlet iktidarn alan ve smrlen ynlarn ellerinde toplamaktr. Onlar, bu ynlar, politikay, yani yeni toplumun kurulmas iini kendileri ellerine alyor. Bu g bir itir, ynlar kapitalizmle sindirilmiler ve aalanmlardr; ama cretli klelikten, kapitalist uaklktan kurtulmann baka bir yolu yoktur ve olamaz. Ama kadnlar politikaya katlmadan ynlar politikaya katlamaz. nk insan soyunun kadnsal yars, kapitalizm koullarnda
Kadn ve Aile
195
iki kat ezilmitir. i ve kyl kadnlar sermaye tarafndan ezilirler ve bunun dnda en demokratik burjuva cumhuriyetlerde bile, birincisi, hak eitlikleri tannmadan kalrlar; nk yasa onlara erkekle eit haklar vermez; ikincisi -ve en nemlisi- en kaba, en ar, insan en ok krelten ile, mutfaktaki ayrntlarla ve genellikle aile ynetiminin ayrntlaryla ezildikleri iin, evsel klelik iinde kalrlar, ev-kleleri olarak kalrlar. Bolevik, sovyetik devrim, kadnn ezilmesinin ve eitsizliinin kklerine baltay yle derinlemesine vurdu ki, imdiye kadar yeryznde hibir parti ve hibir devrim bunu gze almamt. Bizde, Sovyet Rusyada, kadn ile erkek arasndaki yasal eitsizlikten de hibir iz kalmad. Evlilik ve aile hukukundaki zellikle alaka, genel, ikiyzl eitsizlik, ocukla ilikili eitsizlik, sovyet iktidar ile batan sona ortadan kaldrld. Bu, kadnn zgrlemesi iin yalnzca ilk admdr. Ama burjuva, ve en demokratik bir tek cumhuriyet bile, bu ilk [sayfa 206] adm olsun atmay gze almamtr. Bunu kutsal zel mlkiyet karsndaki korku yznden gze almamlardr. kinci ve en nemli adm? Mlkte ve akarda, fabrikalarda ve iliklerde zel mlkiyetin kaldrlmasdr. Kadnn tam ve gerekten kurtulmas iin evsel klelikten kurtulmas iin yol, kadnn ev ynetiminin kk ayrntlarndan toplumsallatrlm byk ev, ynetimine gemesiyle bylelikle ve yalnz bylelikle alr. Bu gei gtr; nk burada szkonusu olan, pek derinlere kk salm, allm, katlam bir dzenin (gerekte bir dzenin deil, korkun ve barbarca bir durumun) deitirilmesidir. Ama bu gei balad, i ele alnd, yeni yola ayak bastk. Ve uluslararas kadn gnnde dnyann btn lkelerindeki saysz kadn ii toplantlarndan, iitilmedik lde ar ve g, ama byk, dnya tarihi apnda byk ve gerek kurtulu hareketim balatm olan Sovyet Rusyaya selamlar uurulacak. Kudurmu ve ou zaman canavarca burjuva gericilik karsnda cesareti yitirmemek iin cesur sesleniler yanklanacak. Bir burjuva lke ne kadar zgr ya da demokratik ise, kapitalislerin etesi iilerin devrimine kar o kadar ok aztr ve kudurur; bunun bir rnei demokratik kuzey Amerika Birleik Devletleridir. Emperyalist sava, Avrupada ve geri kalm Asyada olduu gibi, Amerikada da, uyuklayan, dalgn, uyuuk ynlar kesinlikle sarsp uyandrd.
196
Kadn ve Aile
Buz, dnyann btn kelerinde ve bucaklarnda krld. Halklarn kapitalizmin boyunduruundan kurtuluu, kadn ve erkek iilerin sermayenin boyunduruundan kurtuluu, durdurulamaz biimde ilerliyor. Bu ii milyonlarca ve milyonlarca kadn ve erkek ii, kadn ve erkek kyl yrtecek. Ve bundan trdr ki, emein sermayenin boyunduruundan kurtulmas ii btn dnyada zafere ulaacak. [sayfa 207]
W. I. Lenin, Internationale .rauentag 1921, 4.III.1921 Werke, Band 32, Berlin 1961, s. 159-161.
Kadn ve Aile
197
LENNDEN ANILAR
YOLDA Lenin benimle kadn sorunu zerine steleyerek konutu. Yn hareketinin nemli bir vazgeilmez paras, belirli koullarda sonucu zme balayacak bir paras olarak kadn hareketine aka ok byk bir nem veriyordu. Ona gre, kadnn tam toplumsal hak eitliine kavuturulmas, elbette, komnistler iin her trl tartmann dnda kalan bir ilkeydi. Bu konudaki ilk uzun konumamz Leninin Kremlindeki byk alma odasnda 1920 gznde yaptk. Lenin ktlarla ve kitaplarla kapl, inceleme ve alma bakmndan dahice dzensizlik gstermeyen yaz masasnda oturuyordu. Ne olursa olsun, ak teorik temele oturan kuvvetli bir uluslararas kadn hareketi yaratmalyz, diye konumaya balad. Lenin selamlamadan sonra, Marksist teori olmadan, hibir pratik olmaz, bu ak. Bu sorunda biz komnistlere de en byk ilkesel aklk gerekli. Kendimizi btn br partilerden kesin snrlarla
198
Kadn ve Aile
ayrmalyz. Ne yazk ki II. Uluslararas kongremiz kadn sorununun ele alnmas srasnda dald. Kongre sorunu ortaya att; ama bir tutum taknmad. Sorun hl bir komisyonda bulunuyor. Komisyonun bir karar almas gerekiyor, tezler, ynergeler. Bununla birlikte imdiye kadar pek bir ey yapmad. Bu ite bize yardm etmeli. Leninin, bana syledii eyi ondan nce br yandan iitmitim ve bu konudaki aknlm belli ettim. Rus kadnlarnn devrimde yaptklar ve imdi devrimin savunulmas ve gelitirilmesi iin yapmakta olduklar eyden tr coku iindeyim. Kadn yoldalarn Bolevik Partideki durumuna ve etkinliine gelince, parti bana rnek bir parti, kesinlikle rnek bir parti gibi grnyordu. Yalnz o, uluslararas bir komnist kadn hareketine deerli, eitilmi ve deneyimli gler ve byk tarihsel rnek getirmiti. Bu dorudur, pek iyi, pek gzeldir, dedi, Lenin sessiz, ince bir glmsemeyle, Petrogradda, burada Moskovada, taradaki kentlerde ve sanayi merkezlerinde, proleter kadnlar devrimde olaanst davrandlar. Onlar olmadan zafere ulaamazdk, ya da pek g ulardk. Bu benim grmdr. Ne kadar yrekliydiler, ve imdi hl ne kadar yrekliler! Katlandklar btn aclan ve yoksunluktan dnnz. Ve onlar, Sovyetleri savunmak istedikleri iin, zgrl ve komnizmi istedikleri iin dayandlar. Evet, proleter kadnlarmz olaanst snf savalandr. Hayran kalnmaya ye sevilmeye hak kazanmlardr. te yandan, Petrograddaki anayasal demokrasi hanmlarnn da, karmzda soylucuklardan daha ok cesaret gsterdikleri onanmaldr. Bu, dorudur. Partide gvenilir, saduyulu ve yorulmadan alan kadn yoldalanmz var. Sovyetlerdeki ve yrtme kurallanndaki, halk komiserliklerindeki ve her trl kamusal hizmetlerdeki nemli baz noktalar onlarla ele geirebildik. Kimileri, partide ve proleter, kyl ynlar arasnda, Kzl Orduda gece gndz alyorlar. Bu bizim iin pek deerlidir. Dnyann her yerindeki kadnlar iin de nemlidir. Kadnlarn yeteneklerini, emeklerinin toplum iin ne kadar byk nemi olduunu kantlar. Proletaryann ilk diktatrl, kadnn toplumsal tam hak eitlii iin gerek klavuzdur. O, kadn haklaryla ilgili ciltlerce yaznn yktndan ok nyarg ykmtr. Ama her eye karn, uluslararas bir kadn hareketimiz yok, ve kesinlikle olmal. Onu yaratmaya koyulmalyz. O olmadan Enternasyonalimizin ve partilerinin
[sayfa 208]
Kadn ve Aile
199
almas tam deildir, asla tam olmayacaktr. Oysa devrim iin tam almalyz. Anlatnz bana, dardaki komnist almann durumu nasl?... Sorunun Almanyadaki durumu zerine zellikle ayrntl konumam doald. Rosa Luxemburgun bizi, en geni kadn ynlarn [sayfa 209] devrimci savamla kazanmak iin buna ne kadar byk nem verdiini anlattm Lenine. Komnist Partinin kurulmasndan sonra Rosa Luxemburg bir kadn gazetesi kmas iin ok urat. Leo Jogiches, son kez benimle birlikte iken -pusuya drlp ldrlmesinden bir-buuk gn nce- partinin nndeki ileri benimle grt ve bana eitli grevler verdi; bunlardan biri de, alan kadnlar arasndaki etkinliin rgtlenmesi iin bir plan hazrlamakt. Parti, ilk yasa-d konferansnda bu sorunla urat. Sosyal-demokrasinin her iki kanadndan, sava ncesinde ve sava srasnda ortaya km, eitilmi ve deneyimli ajitatr ve nder kadnlar hemen hi istisnasz sadlar ve canl hareketli proleter kadnlar elleri altnda tutuyorlard. Bununla birlikte, partinin btn almalarna ve savamlarna katlan ok enerjik, zveri-sever kadn yoldalardan bir ekirdek daha imdiden domutu. Ama bu bile, proleter kadnlar arasnda bir etkinlii rgtlemiti. Elbette her ey henz balangta; ama herhalde iyi bir balang. Kt deil, hi de kt deil! dedi Lenin. Yasa-dlk ve yar-yasallk srasnda yoldaalarn enerjisi, zveri-severlii ve cokusu, cesareti ve saduyusu, almann gelimesi bakmndan iyi bir perspektif aar. Bunlar partinin serpilmesi ve gcnn artmas iin, ynlar kazanmak ve eylemlerde bulunmak iin deerli etkenlerdir. Peki ama, yoldaalarn ve yoldalarn bu sorundaki temel aydnlanml ve eitimi ne durumda? Bu, ynlar arasndaki almada pek nemlidir. Bu, ynlarn comas iin onlar arasnda azdan aza dolaan eyi belirlemede pek etkilidir. u anda kimin sylediini anmsyamadm bir sz vardr: Byk iler baarmak iin cokulu olmaldr. Biz dnyann btn alanlar, gerekten hl byk iler baarmak zorundayz. yleyse yoldaalarnz, Almanyann proleter kadnlar, ne iin couyorlar? Proleter snfbilinleri nasl, ilgilerini, etkinliklerini gnn politik istemleri zerinde younlatryorlar m, dncelerinin merkezi nedir? Bu konuda Rus ve Alman yoldalardan garip bir ey iittim. Bunu sylemeliyim. Yetenekli bir komnist kadnn Hamburgta oro-
200
Kadn ve Aile
spular iin bir gazete kard ve onlar devrimci savam iin rgtlemek istedii anlatld bana. Rosa, o znl iinin yapmyla ilgili polis buyruklarna kar herhangi bir kusurdan tr hapse atlan orospuyu bir makalesinde ele alrken, komnist kadn olarak, insanca duydu ve davrand. Burjuva toplumun acnas ikili kurban unlardr: birincisi onun iren mlkiyet dzeni ve ikincisi iren ahlaki ikiyzll. Bu, bellidir. Yalnz yontulmam ve ksa grl bir insan bunu unutabilir. Ama bunu kavramak, orospular aka sylemem gerektii gibi- zel loncasal devrimci savam birlii gibi rgtlemekten ve onlar iin bir kadn gazetesi karmaktan [sayfa 210] bambaka bir eydir. Almanyada rgtlenmesi gereken, kendileri iin bir gazete karlmak gereken, savamlarnza katlmak gereken hibir sanayi iisi kadn gerekten yok mu? Burada hastalkl bir gelime szkonusudur. Bana her orospuyu tatl bir Madonna gibi ileyen yaznsal moday kuvvetle anstyor. Orada bile kken salklyd: toplumsal duygudalk, saygdeer burjuvann ahlaki ikiyzllne ba kaldrma. Ama salkl olan, burjuvaca kemiriliyor ve yozlatrlyordu. u da var: Orospuluk sorunu bize burada da g baz problemler karacak. Orospularn retken almaya yneltilmesi, toplumsal ekonomiye katlmas - sorun budur. Ama ekonomimizin imdiki durumunda ve belirli btn koullarda bunu yapmak g ve karmaktr. Orada, proletaryann devlet iktidarn ele geirmesinden sonra genilemesine karmza konan ve pratik zm gerektiren kk bir kadn sorununuz var. Burada, Sovyet Rusyada bizi uratracak birok ey var. Ama sizin Almanyadaki zel halinize dnelim. Parti, yelerinin byle uygunsuzluklarm asla sessizce seyredemez. Bu, aknlk yaratr ve gleri datr. Ve siz, kendiniz, buna kar ne yaptnz? Ben daha yant veremeden szn srdrd Lenin: Sizin gnah listeniz daha da uzun, Clara. Bana anlatld ki yoldaalarn okuma ve tartma akamlarnda zellikle cinsel sorun, evlilik sorunu ele alnyormu. Balca ilgi konusu, politik retim ve eitim konusu buymu. Bunu iittiim zaman kulaklarma inanamadm. Proleter diktatrln ilk devleti dnyann btn kar-devrimcileriyle bouuyor. Almanyadaki durum bile, durmadan ilerleyen kardevrimi geri pskrtmek iin btn proleter, devrimci glerin sonuna kadar younlatrlmasn gerektiriyor. Oysa, etken yoldaalar cinsel sorunu ve gemiteki, imdiki ve gelecekteki evlilik biim-
Kadn ve Aile
201
leri sorununu gryorlar. Proleter kadnlar bu konuda aydnlatmay en nemli greviniz sayyorsunuz. En ok okunan yaznn Viyanal gen bir yoldaann, cinsel sorun zerine kaleme ald kitapk olduu syleniyor. Bir paavra! Onda doru olan eyi iiler Bebelde oktan okudular. stelik o kitapktaki souk ema gibi canskc olarak deil, tersine, burjuva topluma kar okuyan kkrtarak srkleyen saldrgan bir biimde. .ryd varsaymlarla geniletme, bilime gre dzenlenmi grnyor, oysa amatr beceriksizliidir. .ryd teori de imdi byle bir moda budalaldr. Makale, sylei, kitapk cinsel teorilerine, ksaca, burjuva toplumun seralannda bol bol gelien u zgl yaznn teorilerine gvenim yok. Hintli ermiin kendi gbeine bakt gibi, gzlerini yalnz cinsel soruna dikip ondan hi ayrmayanlara gvenim yok. Bana yle grnyor ki, pek ou varsaymlar, ou zaman gerekten keyf varsaymlar olan cinsel teoriler salgn, kiisel bir [sayfa 211] gereksinmeden, yani kendi anormal ya da azgn cinsel yaamn burjuva ahlak karssmda hakl karmak ve onun hogrsn dilemek iin douyor. Burjuva ahlak karsndaki bu peelenmi sayg, bana, cinseli kurcalayp durmak gibi aykrdr. Pek yabanl ve devrimci tavr taknabilir, ama sonunda burjuvacadr. zellikle aydnlarn ve onlara yakn olan katmanlarn bir dknldr. Partide, snf-bilinli, savaan proletaryada buna yer yoktur. Burada, zel mlkiyetin ve burjuva dzenin egemenliinde cinsel sorunun ve evlilik sorununun, btn toplumsal snflarn ve katmanlarn kadnlar iin ok ynl problemler, atklar, aclar yarattn syleyerek itiraz ettim. Sava ve sonular, cinsel ilikilerde anlan bu atklar ve aclan bilemi, eskiden onlar iin rtl olan problemleri grnrletirmiti. Yaylan devrimin havas buna uyuyordu. Eski duygu ve dnce dnyas sarslmaya balamt. imdiye kadarki toplumsal balar geviyor ve kopuyordu, insandan insana yeni ilikilere ve davranlara doru eilimler beliriyordu. likili sorunlara duyulan ilgi, aydnlanma ve yeniye uyma gereksinmesinin bir davurumuydu. Bunda, burjuva toplumun doalszlna ve ikiyzllne kar bir tepki de ortaya kyordu. Evlilik ve aile biimleri, tarihin ak srasnda, ekonomiye bamllklar iinde, proleter kadnlarn kafasnda burjuva toplumun sonsuzluu boinann ykmaya uygundu. Onun iin, burjuva dzeninin tahlilinde, znn ve etkilerinin ortaya karlmasnda, onlarla birlikte cinsel yalancln
202
Kadn ve Aile
damgalanmasnda, nazik bir tarihsel durum olmalyd. Btn yollar Romaya kard. Toplumun ideolojik styapsnn nemli bir kesiminin, belirgin toplumsal bir grngnn her gerek marksist tahlili, burjuva toplumun ve onun mlkiyet temellerinin tahliline varmalyd. Carthaginem esse delendam [Kartaca alnmal] idi. Lenin glmseyerek ban sallad. Grdk ite, yoldaalaranzn ve partinizin avukatln yapyorsunuz. Sylediiniz elbette doru. Ama bununla Almanyada yaplm yanl en uygun biimde balanr, hakl bulunmaz. O, bir yanltr ve yle kalr. Okuma ve tartma akamlarnda cinsel sorunun ve evlilik sorununun yetkin, yaayan tarihsel materyalizmin gr noktasndan ele alndn bana ciddi olarak gvenceleyebilir misiniz? Bu, pek ok gerecin (malzemenin) ngrlmesinde, onunla en ak marksist biimde baa kmada ok ynl ve derin bir bilgi gerektirir. imdi bunu baaracak gcnz var m? Gcnz olsayd, okuma ve tartma akamlarnda anlan o kitapk gibi bir kitapk kullanlmazd. O, eletirilecek yerde, salk verilir ve datlrd. Sorunun yetersiz, marksiste olmayan ele aln nereye varyor yleyse? Cinsel sorunun ve evlilik sorununun byk toplumsal sorunun paras olarak [sayfa 212] kavranmamasna. Tersine, byk toplumsal sorunun cinsel problemin bir uzants, bir paras gibi grnmesine. Ana sorun, ikincil sorun gibi geriye ekiliyor. Bu, bir konudaki aydnla zarar vermekle kalmaz, genellikle proleter kadnlarn kafasn, snf bilincini bulandrr. stelik hepsi bu kadar deil! Bilge [Hazreti] Sleyman, her eyin zaman olduunu sylyordu. Rica ederim, imdi, proleter kadnlar, insan nasl sever ve kendini nasl sevdirir, nasl kur yapar ve kendine nasl kur yaptrr konusuyla haftalarca oyalamann zaman m? Elbette gemite, imdi ve gelecekte, eitli halklarda, ki o zaman buna vnle tarihsel materyalizm denir! imdi yoldaalarn, alan halkn kadnlarnn btn dnceleri proleter devrime ynelmi olmaldr. Proleter devrim, evlilik ve cinsel koullann zorunlu yenilenmesi iin temeli de yaratr. Oysa imdi, Avustralya yerlilerinde evlilik biimleri ve eski ada karde evlilii gibi gerekten baka problemler n plana kyor. Alman proleterleri iin Sovyetler sorunu hl gndemdedir; Versay antlamas ve kadn ynlarnn yaamndaki etkileri, isizlik, den cretler, vergiler ve daha birok bakalan. Ksaca, steleyerek sylyorum ki, proleter kadnlarnn bu trl politik, toplumsal eitimi yanltr,
Kadn ve Aile
203
batan sona yanltr. Buna nasl ses karmayabildiniz? Buna kar otoritenizi kullanmalydnz. Ayr ayr yerlerde nderlik eden yoldaalar eletirir ve uyarrken bunu yapmaktan geri durmadm fkeli dosta akladm. Yalnz, o da bilirdi ki, bir peygamberin kendi anayurdunda ve hsmlarnn gznde saygnl yoktur. Eletirimle sosyal-demokratik dncenin ve eski moda burjuva darkafalln etkili kaltlarn koruduum kukusunu yaratmtm. Bununla birlikte, eletiri sonunda boa gitmemiti. Cinsel sorun ve evlilik sorunu artk kurslarn ve tartma akamlarnn arlk noktas deildi. Ama Lenin konuma konusu olan dnceleri daha da ileri gtrd. Biliyorum, biliyorum, dedi, bana hasm olmalanna karn, baz kimseler bu bakmdan benim de darkafal olduumdan kukulandlar. O kadar ikiyzl ve darkafahlar ki. Ama sessizce katlanyorum buna! Burjuva grlerin yumurtasndan asla kmam cckler, o sar gagacklar ile her zaman korkun kurnazdrlar. Kendimizi dzeltmeden buna almalyz. Genlik hareketi de cinsel sorunda dncenin modernliinden ve onunla ar uramaktan ac ekiyor. Lenin modernlik szcn alayl alayl vurgulad ve yzn buruturdu. Bana biroklarnn bildirdiine gre, diye srdrd konumasn, cinsel sorun genlik rgtlerinizde en ok sevilen konudur. Bu konuda ancak yeterince konuulmal. Bu yanl davran genlik hareketinde zellikle zararldr. zellikle tehlikelidir. [sayfa 213] Bireylerde cinsel yaamn abartlmasna ve krklenmesine, genlik salnn ve gcnn boa harcanmasna kolayca yolaabilir. Bu grngye kar savamalsnz. Kadn ve genlik hareketlerinin deinme noktalar hi de az deildir. Yoldaalarmz her yerde genlerle birlikte planl olarak almaldrlar. Bu, analn bireyselden toplumsala uzanmas, genilemesi ve ycelmesidir. Ve kadnn canlanan btn toplumsal yaam ve etkisi hzlandrlmaldr; kadn, darkafal bireysel ev ve aile psikolojisinin darlndan bylelikle kurtulur. Herhalde bunun srasdr. Genliin byk bir kesimi, bizde de, cinsel sorunda burjuva kavray ve ahlak yeniden gzden geirmeye pek dkn. Ve, genliimizin en iyi, gerekten ok ey vaadeden bir kesimi, diye eklemeliyim. Demin sylediiniz gibi, bu byle. Sava sonularnn ve balam devrimin havasnda, toplumun sarslan ekonomik temeli zerinde, eski ideolojik deerler bozuluyor ve balayc glerini
204
Kadn ve Aile
yitiriyor. Yeni deerler, savamlardan doarak, yava yava kristalleiyor. nsandan insana, erkek ile kadn arasndaki ilikilerde de, duygular ve dnceler devrim geiriyor. Bireyin hakk ile ynn hakk arasna, dolaysyla bireyin devlerine yeni snrlar ekiliyor. ler tmyle en babo mayalanma halinde. Birbirine kart eitli eilimlerin yn, gelime gc, henz tam bir aklkla ortaya kmyor. Bu, geip gitmenin ve olmann yava ve ou zaman byk ac veren bir sreci. zellikle cinsel ilikiler, evlilik, aile alanlarnda. Burjuva evliliin k, rmesi, pislii, g zlrl ve erkee tand zgrlk, kadn kleletirmesi, cinsel ahlakn ve ilikilerin tiksin yalancl ile birlikte, manen en canly ve en iyiyi youn irenlikle dolduruyor. Burjuva evliliin ve burjuva devletin aile yasalarnn zoru, rahatszl ve atky keskinletiriyor. Bu, kutsal zel mlkiyetin zorudur. Satn alnrl, alakl, pislii kutsar. Saygn burjuva toplumun bilinegelen ikiyzll geri kalan fazlasyla yapyor, insanlar egemen irenlie ve doalszla kar haklarn aryorlar. Ve bireyin duygular abucak deiiyor, gl devletlerin paraland, eski egemenlik ilikilerinin koptuu yerde, btn bir toplumsal dnyann batmaya balad yerde, deime istei ve basks, bir zaman iin kolayca, dizginlenmemi bir g kazanyor. Burjuva anlamda cinsel ve evliliksel reform yetmiyor. Bir cinsel ve evliliksel devrim, proleter devrime uygun olarak, yaklayor. Kadnlarn da, genliin de zellikle uratklan o bylece ortaya atlm, ok etrefillemi sorun karmakl anlalr bir eydir. brleri gibi, bugnk cinsel sakncalar karsnda, o da zellikle [zm iin-.] kvranyor. Eskimiliinin btn azgnlyla bakaldryor. Bu, anlalr bir eydir. Hibir ey, genliin keie perhizini [sayfa 214] tlemekten ve pis burjuva ahlakn kutsallndan daha yanl olmazd. Yalnz, fiziksel bakmdan zaten ortaya kan cinsel konunun u yllarda ruhsal olarak merkezlemesi dndrcdr. Etkisini ne kadar uursuzca gsteriyor... Genliin cinsel yaamn sorunlarna kar deien tutumu temelidir ve bir teoriye dayanmaktadr. Kimileri, genliin tutumunu devrimci ve komniste diye niteliyorlar. yle olduuna gnlden inanyorlar. Bu bende sayg uyandrmyor. Ask suratl bir kei deilsem de, genliin -bazan da yallarn- anlan yeni cinsel yaam bana ou zaman katksz burjuvaca, burjuva genelevlerinin bir
Kadn ve Aile
205
oaltm gibi grnyor. Biz, komnistlerin anladmz gibi, btn bunlarn ak zgrl ile ortak bir yan yoktur. Komnist toplumda cinsel yaamn eilimlerini, ak gereksinmelerini doyurmann bir bardak su imek gibi basit ve nemsiz olduunu syleyen nl teoriyi elbette biliyorsunuz. Bu bir bardak su teorisi, genliimizin bir kesimini ldrtt, deli etti. Birok delikanlya ve gen kza aln yazs oldu. Savunucular bu teorinin marksist olduunu ne sryorlar. Toplumun ideolojik styapsndaki btn grngleri ve dnmleri onun ekonomik temelinden dorudan doruya ve tmyle saptran byle bir marksizmi reddediyorum. Sorun hi de bu kadar basit deil. .riedrich Engels, tarihsel materyalizmle ilgili olarak, bunu oktan saptad. nl bir bardak su teorisini tmyle marksist-d ve stelik toplumsal d sayyorum. Cinsel yaamda yalnzca doa vergisi olan deil, kltr olan da, ister yukar ister aa dzeyde olsun, etkili ve geerlidir. Engels, Ailenin Kkeninde, genel cinsel igdnn bireysel cinsel sevgiyle gelitiini ve inceldiini, bunun ne kadar anlaml olduunu gstermitir. Cinslerin birbirleriyle ilikileri, toplumun ekonomisi ile fizyolojik bakmdan dnsel olarak yaltlan fiziksel bir gereksinme arasndaki karlkl oyunun yalnzca bir davurumu deildir. Bu ilikilerin dnmn kendisi iin ve btn ideoloji ile balantsndan zlm olarak, toplumun ekonomik temeline indirmeyi istemek ussalclk (Rationalismus) olurdu. Marksizm deil. Kukusuz! Susuzluk giderilmek ister. Ama normal insan, normal koullarda sokak amuruna yatp bir irkeften ier mi? Ya da kenar birok dudan demesiyle yalanm bir bardaktan? Hepsinden nemlisi iin toplumsal yandr. Su imek gerekten bireyseldir. Akta iki kii vardr, ve bir nc, yeni bir yaam doabilir. Bu olguda bir toplumsal kar vardr, topluma kar bir dev vardr. Komnist olarak, bir bardak su teorisine en kk bir yaknlk duymuyorum, ak zgrl parlak etiketini tasa bile. stelik bu ak zgrl, ne yenidir, ne de komnistedir. zellikle geen [sayfa 215] yzyln ortasna doru, yaznda gnllerin zgr klnmas olarak tlendiini anmsayacaksnz. Burjuva pratiinde etin zgr klnmas olarak kozadan kt. t, eskiden bugn olduundan daha baarlyd, pratikte nasl olduunu yarglayamam. Eletirimle sanki keilii tlediim sanlmasn. Aklmdan ge-
206
Kadn ve Aile
mez! Komnizm keiler getirmemelidir, tersine, yaam sevinci, yaam gc, gereklemi ak yaam getirmelidir. Oysa, benim grme gre, bugn sk sk gzlemlenen cinsel azgnlk, yaam sevinci ve yaam gc vermiyor, yalnzca onlar azaltyor. amzda devrim etin, ok etin (schlimm), Genlik zellikle yaam sevinci ve yaam gc gereksiniyor. Salkl bir spor, jimnastik, yzme, yrme, her trl bedensel pratik, ruhsal ilgilerde ok-yanllk. Onlarla birlikte, olabildii kadar ok renme, inceleme, aratrma! Btn bunlar, genlie, cinsel problemler zerine sonsuz aklamalardan ve tartmalardan ve szmona zamanm deerlendirmekten daha ok ey verir. Salkl beden, salkl ruhi Ne kei, ne Don Juan, ama ikisi arasnda Alman darkafals da deil. Gen yolda X. Y. Z.yi tanyorsunuz herhalde. Olaanst bir delikanl, stn yetenekli. Korkarm, btn bunlara karn asla adam olmayacak. Durmadan tyor ve kadn yksnden kadn yksne sendeliyor. Bu, politik savama, devrime yaramaz. Kiisel romanlar politika ile sarma dola olan u kadnlarn savamlarndaki gvenirlik ve sebat zerine bahse girmiyorum. Her i etekliin (jponun) ardndan koan ve her gen kadnca tutulan erkeklerinki iin de. Hayr, hayr, bu devrimle uyumaz! Lenin yerinden frlad, eliyle masaya vurdu ve odada birka adm att. Devrim, glerin younlatrlmasn, artrlmasn gerektirir. Ynlardan, bireylerden, dAnnunziosun dknlemi erkek ve kadn kahramanlar iin normal olan ikili ve ksnl durumlara katlanamaz. Cinsel yaamn dizginsizlii burjuvacadr, k belirtisidir. Proletarya ykselen bir snftr. Uyumak iin ya da uyaran olarak sarholua -az bile olsa, alkolle sarholuk gibi cinsel taknlk sarholuuna- gereksinme duymaz. Proletarya kendini unutamaz ve unutmaz, kapitalizmin irenliini, pisliini, barbarln unutamaz ve unutmaz. Savamda en kuvvetli itkiyi snfn durumundan, komnist lkden alr! Aklk, aklk ve gene aklk gereksir! Bundan tr, yineliyorum, glerde zayflama, boa harcama, tkenme olmamal. Kendine egemenlik, zdisiplin klelik deildir, akta da klelik deildir, balaynz, Clara! Konumamzn k noktasndan ok uzaklatm. Beni neden uyarmadnz? Kayglara kaplp konutum. Genliimizin gelecei beni ok kayglandryor. Genliin gelecei devrimin bir parasdr. Ve burjuva toplumdan [sayfa 216]
Kadn ve Aile
207
devrimin dnyasna -baz asalak bitkilerin uzaklara yaylan kkleri gibi- srnerek sokulan zararl grngler ortaya karsa, bunun zerine erkenden yrmek daha iyidir. Kald ki, deinilen sorunlar, kadn sorununun da paralardr. Lenin byk bir canllk ve etkililik ile konumutu. Gnlndekileri sylediini ve syleyiinin bunu glendirdiini her szckte duyuyordum. Bazan enerjik bir el hareketi bir dncenin altm iziyordu. Leninin pek byk politik sorunlarn yannda tek tek grnglere de bu kadar dikkatle eilmesi ve onlar tartmas beni artyordu. stelik bunu yalnz Sovyet Rusya iin deil, kapitalist lkeler iin bile yapyordu. Yetkin bir marksistti, ve yetkin bir marksist olarak, nerede ve hangi biimde olursa olsun, tek olan bykle, btnle ilikisi iinde ve bu bakmdan nemiyle kavryordu. Yaam istenci, yaam amac kar konmaz bir doal g gibi, btn ve sarslmaz olarak bir tek eye ynelmiti: ynsal giriim olarak devrimin abuklatrlmasna. Bylece, her eyi devrimin bilinli itici gcne etkisi iinde deerlendiriyordu. Ulusal uluslararas gibi, nk tek tek lkelerde ve eitli geliim aamalarnda, tarihsel bakmdan belirli ve tek olann tam deerlendirilmesi, onun gznde, her zaman, bir tek eye, blnmez proleter dnya devrimine dayanyordu. Yzlerce, binlerce sznz iitmediim iin ok acnyorum. Yolda Lenin! diye haykrdm. Biliyorsunuz ki, beni imana getirmeniz gerekmiyor. Ama grnz dost ve dman iitseydi ne kadar etkili olurdu. Lenin tatl tatl glmsedi. Szkonusu sorunlar zerine bir gn belki konuurum ya da yazarm. lerde - imdi deil! imdi btn g ve zaman, baka eylere verilmelidir. Daha byk, daha zorlu skntlar var. Sovyet devletlerini savunma ve salamlatrma savam daha sona ermedi. Polonya ile savaa son vermeliyiz. Wrangel hl gneyde. Yalnz, bu ii bitireceimize kesin gvenim var. Bu, ngiliz ve .ransz emperyalistleri ve onlarn vasallarn da dndrecek. Ama grevimizin en g kesimi hl bizi bekliyor: Kurulu. Onunla birlikte cinsel ilikiler, evlilik ve aile sorunlar da gncelleip n plana kacak. Bu arada, gerektii zamanda ve yerde, dvmelisiniz. Bu sorunlarn marksist-d ele alnmasn ve ykc sapmalara ve hilelere beslenme zemini verilmesini nlemelisiniz. Ve bununla, sonunda, sizin iinize geliyorum. Lenin saate bakt. Size ayrdm zamann yars geti, dedi.
208
Kadn ve Aile
Gevezelik ettim. Kadn ynlar arasnda komnist alma iin klavuz ilkeler gelitirmelisiniz. lkesel dncenizi ve pratik deneyiminizi biliyorum. Bundan tr alma zerine konumamz ksa [sayfa 217] olabilir. Klavuz ilkeleri nasl dnyorsunuz? Bu konuda youn bir zet verdim. Lenin, szm kesmeden, ban sallayarak beni onad. Szm bitirince soran gzlerle baktm ona, Anlatk! dedi. ii Zinovyev ile de konuunuz. nde gelen yoldacalarn bir toplantsnda bu konuda bilgi vermek ve tartmak da iyidir. Yazk ki, ok yazk ki Inessa Armand yoldaa burada deil. Hasta, Kafkaslara gitti. Tartmadan sonra klavuz ilkeleri yaznz. Bir komisyon onlar salk verir, ve sonunda, yrtme karara balar. Ben, yalnz grnz tmyle paylatm birka ana noktada dncelerimi sylemek istiyorum. Gnlk ajitasyon ve propaganda almamz eylem ve savam hazrlamak ve baarl olmak gerekiyorsa, bu almamz iin de nemli grnyorsunuz bana. Klavuz ilkeler, gerek kadn zgrlemesinin ancak komnizmle olabileceini kesinlikle dile getirmelidir. Kadnn toplumsal ve insani konumu ile retim aralarnda zel mlkiyet arasndaki zlmez ballk kuvvetle belirtilmelidir. Bununla, kadn-hakl oyununa kar kaln, silinmez ayrm izgisi ekilir. Ama bununla, kadn sorununu toplumsal sorunun, ii sorununun paras olarak kavramak iin ve bu niteliiyle proleter snf savamna ve devrime balamak iin temel de belirlenmitir. Komnist kadn hareketinin kendisi, yn hareketi, yalnz proleterlerin deil, tersine, her trl smrlenlerin ve ezilenlerin, kapitalizmin ya da bir egemenlik ilikisinin btn kurbanlarnn genel yn hareketinin bir paras olmaldr. Onun proletaryann smf savamlar iin ve proletaryann tarihsel yarats iin, komnist toplum iin, anlam bundadr. Partide, Komnist Enternasyonalde sekin bir devrimci kadnlar topluluumuz olduu iin gerekten vn duyabiliriz. Ama bu, sonulandnc deildir. Kentte ve kyde alan milyonlarca kadn kazanmalyz. Savamlarmz iin ve zellikle komnist toplum devrimimiz iin. Kadnlar olmadan gerek hibir yn hareketi olmaz. Bizim komnist anlaymzdan rgtlenmeyle ilgili olan kar: Komnist kadnlarn ayr (zel) hibir birlii yoktur. Komnist kadn, partide, komnist erkek gibi yedir. Eit devlerle ve haklarla. Bu konuda hibir gr ayrl olamaz. Partinin organlar, ya da allagelmi syleiyle, zel grevi, en geni kadn ynlarn uyan-
Kadn ve Aile
209
drmak, partiyle balamak ve ilerinde srekli etkili kalmak olan alma gruplar, komisyonlar, kurullar, kollar olmaldr. Kadn ynlar arasnda tmyle sistemli yolda etkin olmamz elbette buna baldr. Uyandrlanlar eitmeliyiz ve Komnist Partinin nderliindeki proleter snf savamlar iin kazanmal ve donatmalyz. stelik yalnz fabrikadaki ya da aile ocandaki proleter kadn dnmyorum. Bence kk kyl kadnlar, eitli tabakalarn [sayfa 218] kk-burjuva kadnlar da szkonusudur. Onlarn hepsi de kapitalizmin avdr ve savatan beri her zamankinden ok yledir. Bu kadn ynnn politik-d, toplumsal-d, geri kalm ruhu, yaltlm etkinlik evresi, yaamnn btn dzeni, birer olgudur. Onlar gznne almamak budalalk, kesinlikle budalalk olurdu. Onlar arasnda almak iin bize birka organ, zel kkrtma yntemleri ve rgt biimleri gerek. Bu feminizm deildir; bu, pratik, devrimci amaca-uygunluktur... Kadn ynlar arasndaki kkrtc ve propagandac etkinlik, onlarn uyandrlmas ve tmyle deitirilmesi, yalnzca yoldalarn ii saylyor. Bu i daha abuk ve salkl ilerlemiyor diye yalnz onlar knanyor. Bu yanltr, temelli yanltr! Gerek ayrlklk (Separatisrnus) ve .ranszlarn dedii gibi .rauenrectelei rebours, tersyz edilmi kadn-hakl oyunudur. Ulusal kesimlerimizin yanl dncesinin temeli nedir? Sovyet Rusyadan szetmiyorum. Son tahlilde, kadnn ve yaptklarnn kmsenmesi! Evet evet! u, ne yazk ki, yoldalarmzn ou iin de geerli: Komnisti kaz, altndan darkafal kar. Elbette onun duyarl yeri, kadnla ilgili (in puncto) anlay kaznmaldr. Kadnlarn tek bana ev ynetimindeki o ayrntl, tekdze, gereksiz yere g ve zaman harcatan ve ypratan almayla nasl solduunu, o srada ruhlarnn nasl daraldn ve bunaldn, yreklerinin uyutuunu, istenlerinin zayfladm erkeklerin sessizce seyretmelerinden daha arpc kant var m bunun? ocuk bakm da birlikte olmak zere btn evsel ilerini boaz tokluuna alanlara ykleyen burjuva haramlardan szetmiyorum elbette. Szm, kadnlarn pek byk ounluu, ve zellikle btn gn fabrikalarda alp para kazanan ii karlar iin geerlidir. Pek az erkek -proleterlerden de- kar iine el atmak istediinde, kadnn baz glklerini ve yorgunluklarn ne kadar azaltabildiini, hatta, tmyle giderebildiini dnyor. Ama hayr, bu,
210
Kadn ve Aile
erkein dinlenmesini ve rahatn gerektiren erkek hakkna ve onuruna aykrdr. Kadnn evsel yaam, binlerce deersiz ufak tefekte her gn kurban olmaktr. Erkein eski efendilik hakk gizlice yaayagidiyor. Klecesi bunun cn -gene gizlice- nesnel olarak alyor- Kadnn geri kalml, erkein devrimci lksne anlayszl, erkein savam sevincini ve savam azmini snrlyor. Gze arpmayan, yava ama kesin kemiren ve andran kck kurtlara benziyorlar, ii yaamn bilirim, stelik yalnz kitaplardan renmedim. Kadn ynlar arasndaki komnist almamz, onlar arasndaki politik almamz, erkekler arasndaki eitim almasnn byk bir blmn ieriyor. Eski efendi gr noktasn en son, en ince kklerine kadar skp atmalyz - partide ve ynlarda. [sayfa 219] alan kadnlar arasnda parti etkinliini yrten ve yneten yoldaalardan ve yoldalardan ivedilikle bir kurmay gelitirmek gibi, bu da politik grevimizdir. Sovyet Rusyada bununla ilgili durumu sormam zerine Lenin u yant verdi: Proleter diktatrln hkmeti, elbette Komnist Parti ve ii sendikalar ile birlikte, erkeklerin ve kadnlarn geri kalm kavrayn altetmek iin, eski komniste olmayan psikolojiyi yere sermek iin her eyi yapyor. Yasamada tam kadn ve erkek eitlii doaldr. Hak eitliini salama gnlden abas, btn alanlarda kendini gsteriyor. Kadnlar toplumsal ekonomiye, ynetime, yasamaya ve hkmete katyoruz. Mesleki ve toplumsal yapclklarn gelitirmek iin onlara btn kurslar ve yetitirme yurtlarn ayoruz. Ortak mutfaklar, genel aevleri, ykama ve onarma yerleri, kreler, ocuk yuvalar ve ocuk yurtlar, eitli eitim kurumlar kuruyoruz. Ksaca, programmz gereince, tek bana ev ynetiminin toplumsal ve eitsel grevlerini topluma aktarmak iin elimizden geleni yapyoruz. Bylece kadn, eski ev-kleliinden ve erkee her trl bamllktan kurtuluyor. Kadnlara, yetenee ve eilime gre, toplumda tam etkinlik olana salanyor. ocuklar, evdekinden daha elverili eitim koullarna kavuuyor. Dnyann en iyi kadn-iileri-koruma yasalar bizde, ve onlar rgtl iilerin vekilleri uyguluyor. Doumevleri, ana ve bebek yurtlar ayoruz. Anneler iin danmanlklar, bebek ve ocuk bakm iin kurslar, ana ve bebek sal ile ilgili sergiler vb. dzenliyoruz. Yoksun ve isiz kadnlarn skntlarn gidermek iin en ciddi abalar gsteriyoruz.
Kadn ve Aile
211
Biliyoruz ki, bu, alan kadn ynlarnn gereksindiklerine oranla henz ok deildir, onlarn gerek kurtuluu iin henz her ey olmaktan uzaktr. Bununla birlikte, arc-kapitalist Rusyada olanla karlatrlrsa, iitilmedik bir ilerlemedir. Kapitalizmin henz snrsz egemen olduu yerlerde olanla karlatnlnca bile oktur. Doru ynde iyi bir balangtr, ve bunu, amadan, btn gcmzle daha da gelitireceiz; siz dardakiler buna inanabilirsiniz! nk Sovyet devletlerinin varl her gn aka gsteriyor ki, milyonlarca kadn olmadan ilerlemeyiz. Nfusun tam yzde-sekseninin kyl olduu bir lkede bunun ne demek olduunu bir dnnz. Kk-kyllk, tek bana ev ynetimi, kadnn ona zincirlenmesi demektir, Bu bakmdan onu bizden ok daha iyi ve kolay benimseyecektir. u koulla ki, proleterleriniz de sonunda iktidar ele geirmek iin, devrim iin eylerin tarihsel olgunluunu bir kez kavrasnlar. Bununla birlikte, byk glklere karn kukulanmyoruz. Glerimiz, glklerle birlikte artyor. Pratiin zorunluu, bizi, kadn ynlarnn kleliine son vermek iin de yeni [sayfa 220] yollara itecek. Sovyet devletiyle ibirlii halinde, kooperatifilik byk iler baaracak. Elbette o eski devrimci cokunluklar uup gitmi reformcularn tledikleri gibi burjuva anlamda deil, komnist anlamda kooperatifilik. Kooperatif etkinlii gelitiren ve onunla kaynaan kiisel bir inisiyatif de kooperatifilikle elele gitmelidir. Proleter diktatrlkte gerekleen komnizmle kadnn kurtuluu kyde de olacak. Sanayimizi ve tarmmz elektriklendirmenin bunun iin iyi olacan umuyorum. Pek byk bir i bu! Yaplmasndaki glkler de byk, korkun byk. En youn yn gleri onun baanlmas iin zgrletirilip eitilmeli. Milyonlarca kadnn gc buna katlmal. Leninle kadn hareketi zerine daha sonraki bir grmeyi aa yukar iki hafta sonra yaptm. Lenin bana geldi... Lenin klavuz ilkelerin ya da tezlerin ne durumda olduunu sordu. Moskovada bulunan btn nde gelen yoldaalarn katld ve grlerini aklad byk bir komisyonun toplandm bildirdim ona. Klavuz ilkeler hazrd ve yaknda kk bir komisyonda tartlmalar gerekiyordu. Lenin, III. Dnya kongresinin sorunu yeterince kapsaml ele almas amacna ulamamz gerektiini dnyordu. Yalnz bu olgu bile yoldalarn baz nyarglarn silecekti. Bundan baka, her eyden nce yoldaalar ie sk sarlma-
212
Kadn ve Aile
lyd hem de skca. Yrekli teyzeler gibi mrldanmak yok, sava kadnlar olarak yksek sesle, ak konumal! diye haykrd Lenin cokuyla. Bir kongre, kadnlarn romanlarda olduu gibi incelikle gz kamatrmalar gereken bir salon deildir. Kongre bir savam yeridir. Orada devrimci uygulama bilgileri uruna savarz. Savaabildiinizi gsterin! nce elbette dmanlarla, ama gerekli ise, parti iinde de. Byk kadn ynlar sz konusudur. Rus partimiz onlarn baarsna yardm eden btn nerilere ve nlemlere bavuracak. Bu ynlar bizimle birlikte deilseler, o zaman kar-devrimciler onlar bize kar srmeyi baarabilirler. Bunu her zaman dnmeliyiz. Kadn ynlarn, Von Stralsundun dedii gibi, gkyzne zincirlenmilerse, kazanmalyz, diye toparladm Leninin dncelerini. Bence, gr kaynayan yaam, abuk ve kuvvetli atan nabzyla devrim evresinde, yaratc kadn ynlar arasnda byk bir uluslararas eylem plan buraya varr. Bunun iin bana zel itkiyi partisiz byk kadn konferanslarnz ve kadn kongreleriniz verdi. Onlar ulusal dzeyden uluslararas dzeye aktarmay denemeyi gze almalyz. Gerektir ki, dnya sava, sonularyla eitli toplumsal snflann ve katmanlarn en geni kadn ynlarn derinden sarsmtr. Bu ynlar kaynamaya balam, harekete gemitir. [sayfa 221] Geim kayglar yznden, kadnlarn pek ounun eskiden hi dnmedii, pek aznn aka kavrad sorunlar, onlarn nnde en acl skntlar halinde duruyor. Burjuva toplum bu sorunlara doyurucu bir zm bulacak halde deildir. Bunu yalnz komnizm baarabilir. Kapitalist lkelerin en geni kadn ynlarna bunu anmsatmal ve bu amala yansz bir uluslararas kadn kongresi dzenlemeliyiz. Lenin hemen yant vermedi. Bak sanki ie dnk, az kenetlenmi, alt duda biraz ne kk, dnd, Evet, dedi, sonra bunu yapmalyz. Plan iyidir. Ama, iyi uygulanmazsa, iyi, hatta en yetkin plan hibir eye yaramaz. Uygulama zerinde de dndnz m? Bu konuda nasl dnyorsunuz? Lenine bu konudaki dncelerimi ayrntl olarak sundum. nce, kongrenin hazrlanmas, yaplmas ve deerlendirilmesi iin eitli lkelerdeki ulusal yoldaa kesimlerimizin candan ve iyice anlamalaryla bir komite kurulmalyd. Bu komitenin hemen aka ve resmen ahmaya balayp balamamas, henz dnlecek bir amaca-uygunluk sorunuydu. Herhalde, ilk grev, komitenin ayr ayr lkelerdeki ye-
Kadn ve Aile
213
lerinin, sendikalarda rgtlenmi kadn iilerle, politik proleter kadn hareketleriyle, her trl ve her ynl burjuva kadn rgtleriyle, saygn hekim, retmen, yazar vb. kadnlarla iliki kurmalar ve ulusal bir hazrlk ve alma kurulunun toplanmas idi. Bu ulusal komitelerin yelerinden, uluslararas kongreyi hazrlamas, toplantya armas, gndemini dzenlemesi, toplanaca yeri ve zaman saptamas gereken uluslararas bir kurul oluurdu. Benim grme gre kongre her eyden nce unu ele almalyd: Mesleki almada kadnn hakk. Bununla birlikte isizlik, eit i iin eit cret ve aylk, yasal sekiz saatlik ign ve kadn iilerin korunmas, sendika ve meslek rgtleri, ana ve ocuk iin toplumsal yardm, ev kadnn ve anann ykn hafifletmek iin toplumsal dzenlemeler vb. sorunlar ortaya atlmalyd. Ayrca u da gndeme alnmalyd: Kadnn aile ve evlilik hukukundaki ve kamusal politik hukukdaki konumu. Bu nerileri gerekelendirdim ve sonra ayr ayr lkelerdeki ulusal kurullarn toplantlarda ve basnda yrtecekleri planl bir kampanya ile kongreyi nasl iyiden iyiye hazrlamalar gerektiini ayrntlaryla anlattm. Bu kampanya, en byk kadn ynlarna seslenmek iin, onlar tartmaya konu edilen problemle en ciddi biimde uramaya zendirmek ve dikkatlerim kongreye ve dolaysyla komnizme ve Komnist Enternasyonalin partilerine ekmek iin olaanst nemliydi. Kampanya, btn toplumsal katmanlarn alan, yaratan kadnlarna uygulanmalyd; kongreye, ak kadn toplantlarna katlanlarn olduu gibi, anlan btn rgtlerin temsilcilerinin de katlmasn [sayfa 222] ve ibirliini salamalyd. Kongre, burjuva parlamentodan bambaka bir anlamda bir halk temsilcilii olmalyd... Lenin, ben anlatrken, birok kez onayarak ban sallad ya da ksa, onayc szler syledi. Bana yle geliyor ki, sevgili yoldaa dedi, sorunu politik bakmdan ve rgtsel bakmdan ve z bakmndan ok iyi dnmsnz. Belirlenen durumda byle bir kongrenin nemli bir grevi yerine getirebileceine kesinlikle inanyorum. En geni kadn ynlarn, zellikle her meslekten kadn ynlarn, kadn sanayi iilerini, evde alan kadnlar, retmen kadnlar ve br grevli kadnlar bizimle ilikilendirme olanan barnda tayor, iyi olur bu, ok iyi olur! Byk ekonomik savamlardaki ya da politik grevlerdeki durumu dnelim. Bilinli ahlanan kadn ynlaryla devrimci proleterde ne byk bir g artm! El-
214
Kadn ve Aile
bette byle baarmamz ve savunmay bilmemiz nkouluyla. Kazan byk, gerekten pek byk olur. Ama birka sorun zerine nasl dnyorsunuz? ktidarlarn kongre giriimini ok uygunsuz saymalar, kongreyi engellemeyi denemeleri olasdr. Bununla birlikte kongreyi kabaca bastrmay asla gze almayacaklardr. Onlarn yapacaklar, sizi korkutmayacak... Bunun zerine, Lenine, resm makamlarn kongreye kar demir yumrukla g kar kacaklar yantn verdim. Kongreye kar yalan dolanlar ve kabalklar yalnzca kongreyi, bizi kkrtrd... Umut dolu olarak hazrlk almalarna gittim. Ne yazk ki, kongre, bir zamanlar Sovyet Rusya dndaki en iyi kadn hareketini yrten Alman ve Bulgar yoldaalarn kar koymas zerine suya dt. Kongreyi reddettiler. Bunu Lenine bildirdiim zaman yle karlk verdi: Yazk, ok yazk! Yoldaalar, en geni kadn ynlarna bir umut perspektifi ama ve bylelikle onlar proleterin devrimci savamlarna katma parlak frsatn harcadlar. Kim bilir, byle uygun bir firsat belki gene ele geiverir. Ama grevin kendisi yaplmadan kald. Kapitalizm yznden korkun ac eken kadn ynlarna ulama yolunu aramalsnz. Ne olursa olsun, bunu denemelisiniz! Bu zorunluk karsnda geri ekilmek olmaz! Komnistlerin nderliinde rgtl yn etkinlii olmadan kapitalizm yenilmez, komnizm kurulmaz. Ve bundan tr, sonunda, kadn ynlarnn Acheronu* da harekete gemelidir. [sayfa 223]
Clara Zetkin, Erinnerungen an Lenin. Ausgewhlte Reden und Schriften, Band III, Berlin 1960, s. 129-159.
* Yunan mitolojisinde yeralt rma. -.
Kadn ve Aile
215

Engels Kadin Ve Aile PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Engels Kadin Ve Aile PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Marks, Engels, Lenin

7 10 13 13 75 85 91 127 175 198

* Bkz: bu yaptn 189. sayfas -Ed.

KADINLARIN KLASKLERE BORLU OLDUKLARI EY

rn hi deilse iileri seksel kabalklarndan tr knamaya elbette haklar vardr.

syla iiler ksmen ya da tmyle ilerini yapamaz hale gelmektedirler.

* Ne pahasna olursa olsun. -.

711 673 1100 947

424 377 479 465 197 105 Makinelerin Yolamad Kazalar 83 30 59 26 21 10

Karl Marks, ayn yapt, s. 298-299. Kapital, Birinci Cilt, s. 295-296.

masal tamamlanana kadar okul ile i arasnda mekik dokur.* [sayfa

Kapital, Birinci Cilt, 477-480.

KAPTALST TARIMDA KADIN EME

%0,7, 1895te %1,69dur.

SINI. SAVAIMINDA KADINLAR

KADININ HAK ETL VE ZGRLEMES ZERNE

Kzn ad B. B. M. O. A. T. C. O S. B. Ann. B. Olanlar W. G. J. K.

AK, EVLLK VE ALE ZERNE

Karl Marks, ayn yapt, s. 514. Kapital, Birinci Cilt, s. 500

Uygarln kendisiyle birlikte balad meta retimi aamas,

Ayn ey boanma sorunu iin de geerlidir. Ulusal sorunla

SOSYALZM/KOMNZMDE KADININ KURTULUU

* Yunan mitolojisinde yeralt rma. -.

You might also like