DNYA EDEBYATINDAN TERCMELER

YUNAN KLSKLER : 72

ORGANON

I
KATEGORYALAR

(ikinci basl)

Mill Eitim Bakanl Yaym Mdrlnn o/V/1963 tarih ve 7766 sayl emriyle Yunan Klsik leri serisinde ikinci defa olarak 5000 say baslmtr.

ARISTO

ORGANON

I
KATEGORYALAR
KATHTOPll

Bu eser Hamdi Ragp ATADEMR tarafndan dilimize evrilmitir.

(kinci basl)

ANKARA 1963MLL ETM BASIMEV

Bu eseri Hamdi Ragp ATADEMR J. Tricotnun Franszca (J. Vrin Basmevi, Paris 1936) tercmesin den dilimize evirmi, Dil ve Tarih-Corafya Fakl tesi Profesrlerinden Suat SNANOLU Yunanca asliyle, Mehmet KARASAN da Franszca tercme siyle karlatrarak incelemilerdir.

NSZ
Sade yeni ilim ve mantk anlaylarn ve tahlil ve tenkidlerini, bunlara konu olan bu metinlerle do rudan doruya yaplacak bir temasla kavramak ve ta kibedebilmek iin deil; ayn zamanda ve daha ok Aristonun dier kitaplar gibi Organonunun da s lm dncesi ve dnrleri zerinde srekli ve b yk tesirler yapan eserlerden olmasyla dilimize ev rilmesi ok gerekli bir iti. Tarih boyunca ona yap lan itirazlarn ve hcumlarn pek ou, sade lim ola rak yazdklarnn deil, ayn zamanda ilim teorisiyeni olarak yazd kitaplarn da iyice tannmamasndan ve eserleriyle dorudan doruya bir temas salana mamas yznden iyice incelenememesinden, ve byle ce birikmi bir tarafl ve bakalarndan nakil ve bakalarnca tefsir olunan bilgilerden ileri gelmekte idi. Nitekim Aristonun mant bugne kadar okunan ve okutulan ve daha sonralar tertiplenen Klsik man tktan ayr olduu halde bu kartrlm, birok de itirmeler ve eklemelerle kendinin olmyan fikirler den dolay ok defa ve sk sk hcuma uram ve sulandrlmtr. Muhakkak olan u ki dnrlerin veya filozoflarn pek ounca Aristonun eserleriyle ancak nakiller, erhler ve tefsirler yoluyla temas sa lanm; hakl haksz, batda olduu gibi Aristo fel sefesinin talihi icab olacak! slm leminde de Meaiye ve mantn itham edenler bulunmu, fakat itham olunduu kadar da benimsenmi ve zerinde i lenmitir. Bir yandan Islm felsefesi ve teolojisi, slm d ncesi ve ilmi zerinde, birok slm-Trk filozof

VI

NSZ

lar zerinde yapt tesirler ve yetkin bir filozof r nei saylmakla muallmi evvel olarak yapt oto rite bakmndan; bir yandan da sisteminin altn da deta gelenekleen ve 25-30 yl ncesine kadar Trk, Arap, Fars ve hatt Ordu dillerinde yzlerce ve yzlerce erhlerin ve erhlerin erhlerinin ve ilh... yazldn dnrsek bizim iin ilk defa ter cmesine giriilen bu eserlerin deeri bir kat daha ar tar. ok eskidenberi, felsefe tarihilerinin ve tarih lerinin ahadetine gvenilirse, sz gelimi, Grek dilini bildii iddia olunas muallimi sani Uzluk olu Fa- rb gibi byk filozoflarmz mstesna, imdiye ka dar filologlarmz filozof, filozoflarmz da filolog olmadklarndan metinlerle doru bir temas salana mam ve baz belli bal ve ou Arapa erhlerin incelenmesiyle yetimsenmiti. Bugn de bu ileri ba aracak filolog-filozoflar beklerken, btn eksikleri mize ramen, daima aktel bir ehemmiyet ve deeri muhaf aza eden bu eserleri dilimize kazandrmann bir zaruret olduuna inanmaktan kendimizi alamadk. Burada evirmemizi Yunanca metinleriyle karla trmakta ne bilgisini, ne de zamann esirgemiyen de erli meslektam Klsik Filoloji Doenti Suat Sinanoluna minnettarlm ifade etmeyi bir bor bilirim.

Bir nsz iin J. Tricotnun giriini az ok deitirmek ve trl noktalarda 'baz otoritelerin fark l, belki de daha salam, daha yeni grleri ve an laylariyle tamamlamak da uygun derdi. Fakat phe yok bir ilim olarak alnan Mantkn "babas" saylan, dnme ve ilme imkn veren Aristonun yapt byk ii tahlil etmenin ve fikir tarihindeki

NSZ

VII

tam yerine yerletirmenin bu kadarla pek kolay olm yacana da inanyoruz. Aristonun ilim anlayndan hibir zaman ayrlamyan mantk anlaymn da, trl alarda bir sr itham ve mnakaalarn konusu olan btn sisteminin, hatt teferruat iine girmek artiyle, baka filozoflardan ve baka sistemlerden daha ok, btn zinciri takip olunarak, btn ba lantlar belirtilerek incelenebileceinde srar ediyo ruz. Zamann en geni ansiklopedik, sistematik ve ya ratc kafasiyle; hem geniliine, hem de derinliine, bilginin her alanndaki bulu ve grleriyle; her eyi aklamak istiyen idealiyle; iirden ve tasanndan uzak kuru bir slp, her kelimeyi sanki lerek, tar tarak syliyen bir azla; souk bir Profesr sal hiyetiyle Aristo felsefe ve ilim tarihinin kaydettii byk dehalardan biridir. limleri renmek ve ret mekle 'kalmyarak, birok ilimleri kuran bu dnya apndaki dnr uzun zaman bir lim olarak incelen me konusu olmam ve hatt ok defa ondan tama miyle ayr tutulan bir ilim teorisyeni olarak tahlil ve tenkidlere konu olmutur. Bununla beraber onu itham eden veya benimsiyen bat lemi de, XII.nci yzyl ortalarna kadar tanmadklar mantk eserle rini yine Arap ve Trk dnrler sayesinde tanm oldular. Bugn onun hakkndaki fikirlerimiz bir hayli deimi ve ithamlar yeni ithamlara yerlerini verirken yeni takdir ve vurgunluklar kazanmaktan da geri kal mamaktadr. lim pratisyeni Aristonun ilim yaparken, umum bir kanaat hilfna, nesneleri ve duyumlarn ahadetini kksnmeden gzlemi, mukayeseyi, deneme ve t mevarm daima kullanmasna, hatt tmevarmn her ilmin hareket ettii ilkelerin konuluunda roln be lirtmesine ramen onu yalnz kyas yoluyla ispat bir ilmin kurucusu, bir ilim teorisyeni olarak tahlil

VIII

NSZ

ve tenkidetmek det olmutur. Bu detin, tamamiyle braklmasa da, daha insafl bir tahlil ve tenkid zihni yetine yer vereceini umuyoruz. Aristonun, mant ne fizik, matematik ve ilk felsefe gibi teorik, ne ahlk, iktisat ve siyaset gibi pratik; ne de retorik, iir ve diyalektik gibi peotik ilimlerden saymamakla onu bir ilim olarak almad grlyor. Bundan tr ne ikili, ne de l ilim snf lamalarnda manta raslamyoruz. Ona gre mantk ilimlerin girii, ilmin aleti veya ilmin ekli ve hatt btn ilimler bu lete muhta olduklarndan ilimlerin ilmidir. Gerek varln, varlk olarak varln ilmi ilk felsefe veya fiziktesi olduundan mantk gerek varln ilmi deildir. Fakat varln kanunlar d ncenin de kanunlar olduundan varlk kanunlariy le dnce kanunlarnn bu zdeletirilmesi sonucun da mantk fiziktesi veya ontolojik karakterine b rnerek objektif hakikatin bilgisi, akl varlklarn bilgisi olmaktadr. Bu suretle o ilmin leti olmakla kalmyor, ilmin kendisini de konu olarak alyor. z anlay zerine dayanan kavramdan ve kav ramlar anasndaki mnasebet temeli zerine kurulan bu mantk yaps ayr ve uzun bir denemenin konusu dur. Byle bir mantn kurulu ve gelimesini gerek tiren sebep ve artlar gz nnde tutacak olursak grrz ki o gnk sosyal messeselerin ve demok rasinin zl ile beraber yryen mnakaa ve re toriin kt kullanlmas ve ktye kullanlmas; te denberi srp gelen eliik felsef ve lm doktirin ve sistemlerin, okullarn dogmatizmleriyle hiilik ara snda at trl uurumlar bir epistemolojik ve kri tik hareketi dourmakla kalmad; ayn zamanda bu epistemolojik ve kritik hareketin tahlil ve tetkikinin de gerekliliini ortaya koydu. Yunan sosyal yaps ve demokrasisi Retoriki bir hkmet aleti, bir kazan vastas olarak gelitirirken, ayn zamanda trl so

NSZ

IX

fistlerin elinde, birok teferruat iinde de olsa, insan zihninin tahlili ve bu tahlilin zarurilii; okullar ve doktrinlerinin karlatrlmas ile ilmin ve kesin bil ginin kaynak, snr ve deeri zerindeki meseleler kozmolojik alann arka plna atlmasn, hatt bra klmasn gerektirmiti. Greklerin iyi yapma ve gzel konuma ideali iinde ve yannda ak ve doru d nmenin de n plna getii grlyordu. Fikirlerin, teori ve sistemlerin ayrlklar ve birbirlerine kar aykrlklarndan kuvvet alarak trl dnrlerin elinde diyalektik, sofistik ve eristik, hakikati ve bir hakikat ilgisini bo, hakikat aratrlmasn da imkn sz saymakla bilgi meselesiyle mantk meselelerine olan ilgiyi azaltacak yerde bsbtn artrmt. Bu ontolojik olduu kadar epistemolojik olan tahliller ve tenkidler karsnda; bilhassa yine tama miyle ontolojik ve bir varlk metafizii olan Eleal larn diyalektiki, varln bilinmesi, kavram ve yk leme zerindeki delilleri ile sofistlerin paradoksal diyalektikleri karsnda Aristonun hareket noktasn kavram felsefesi tekil eder. Hocas Efltunun duyu labilir nesnelerden nce, ayr ve stn bir gerek dnlebilir varlklar, fikirler lemi ayrd zerine dayanan fikirler teorisini ve deneme -tesi (transcen dant) ilim anlayn tenkiderek ona karlk, yine madde ve ekilden ibaret olarak varln kabul ettii, fakat yine ilim iin gerekli bir bilgi olmakla beraber duyularn verilerinden baka bir bilgisi olmyan tekcil (lindividuel)ler iinde btncl (lumversel); by lece z (lessence) veya kavram kabul eder; tekcil nesnelerin varlklarn kabul ve onlar dolaysiyle z kavramakla, varl zden nce saymakla rea list ve immanent bir ilim anlayn ileri srer ve gerek varlk olan tekcili aklayann btncl oldu unu ifade etmekle de kavramc grn tamamlar. Sz (logos) n, dille dnce arasndaki mnasebetin

NSZ

ksaca aklanmasndan balyarak terim, nerme, usavurma veya kyas ve ispat teorilerini koymakla dnce ve ilmin imknszln iddia ve onlar inkr edenlere kar dnme ve ilmin imknn mdafaa eder. lkelerin ve bu ilkelerden karlan sonularn gereklilii zerine kurulan tmdengelimlik (dductif) ve ispat (dmonstratif) bir ilmin imknn iln ede rek zarurinin ilmi anlayna varr. Ksaca, ona gre ilim ancak umum olana, zaruri olana taallk eder. Dzenli bir sra iinde, ve her bir itiraz nceden karlarcasna Aristoya has bir ksalk ve vecizlik iinde ifade edilen pek ok teoriyi barndran sistemi nin, ve mantna ait birok teorilerin tahlilini braka rak diyebiliriz ki onun kavram, nerme, usavurma veya kyas, ve ispat teorilerinin; diyalektii hem ilim ve felsefenin kendisi, hem de felsefenin yntemi olarak anlya hocas Efltun'dan ayr ve Topika lar'in konusunu tekil eden. olasnn, ve sannn bilgisi olan diyalektik anlay, hem bir bilgi teorisi, hem de ilk mantk kitab olan Organonun balca konulardr. Bu mantk, bir varlklar hiyerarisi zerine daya nan, bir cins-nevi mant, bir snf mantdr. Ona yaplan itirazlar da buradan balar. Bu mantn ilim lerin gelimesinde, ve gerektirdii yeni dn e killeri karsndaki yetersizlii ; trl teorilerinde kaplamc ve ilemci bakmlar arasnda kesin olma makla beraber, konu-yklem mnasebetini esas almak la mnasebetlerin gerek ekillerini, mnasebetler mantn kale almad; hele zamannn matematik ilmini yetkin ve bitmi gibi almasyla bugnk mate matik dncenin gsterdii gelimeleri ifade edemi yecei; onun, bir prdication veya implication mant olduu; olgulara, denemeye ve tmevarma da yanmad iin verimsizlii ve hatt fiziktesi ve fi ziinin ilim ve yntem teorisi olduundan onlarla birlikte ykld sk sk ileri srlmektedir. Bugn,

NSZ

XI

gerei anlaymzla gerein bilgisinde ilkesi z olan ve sebebi ifade eden orta terime dayanan kyas ve ispat teorilerinin, zarurinin mantnn ereveleri alm grlse de tarih deeri yannda varln ilinti olmyan zaruri karakterlerinin btnn anlatan z, umumiyi ve btncl olan ilme konu vererek ona g tren yollar ve yntemleri, ilke ve kaideleri ilk defa sistemli bir ekilde ortaya koyan Aristoya zihnin varlk kanunlarna ve objeye tbiliini kabul eden ilk derlitoplu bir bilgi ve ilim teorisini, bir yntem ve mantk anlayn borluyuz. Ve onun grlerinin o unun verimlilii de tarafsz, cidd ve derin bir ince leme ile anlalabilecek durumdadr.

Organonda. nesnelerin, kendileriyle bilindikleri varlk cinslerini inceliyen Kategoryalar'dan; hkm ve eitlerini inceliyen nermeden balyarak, bilgi nin aleti olan kyasn maddesini inceledii Birinci Analitiklerle bilhassa usavurmann eklini inceledii kinci Analitiklerde aklanan bu nateryel-formel mantk anlay; Topikalarda incelenen ve mantktan olasnn, sannn bilgisi olarak ayrd Diyalektike kar konusu ispat ve gayesi ispat ilim olan Analitik veya Apodiktik, ihtiva ettii orijinal ve sistemli grleriyle Aristonun z mal olan ilk byk man tk denemesi olarak kalacaktr. Ankara: 8.VII.1947 H. R. AT A D E M R

GR

Organon ad altnda, Aristonun manta; daha dorusu (nk mantk terimi daha sonra kullanl mtr) ilme bir giri (propedeutique) olarak alnan Analitiquee ait eserlerinin btn gsterilir.
Tercmesine giritiimiz bu kitaplarn says betir: Kategoryalar, nerme, Birinci Analitikler, kinci Analitikler, Topikalar ve Sofistik tutamaklarn

rtlmesi.
Bu tedir. cilt

Kategoryalar'la

nermeyi

ihtiva

etmek

Kategoryalar kitabnn konusu terimin ve varln trl cinslerinin incelenmesidir. Aka, yeni bal yanlara mahsus, ve doktrini birok noktalarda kendini tamamlyan ve dzelten Fiziktesinin kitabndan daha az ilenmi olan bir balang kitabdr. Kendi nin belki de acroamatique yazlarnn grupuna giren ilk eserini tekil eden bu eserin Aristoya atf p heli deildir. Ona ait oluu umumi olarak tartma ko nusu olmamtr. Eski ve yeni birok komantercilerin hemen hemen zerinde oy birlii ettikleri bir kanaat hilfna baz tenkitilerin deerini belirttikleri doktrin, slp ve gramer zellikleri, kesin olmaktan uzaktr, hele yazarn alk olduu ihmalcilii kadar genlii de gznnde tutulursa. Zaten Aristo birok defalar eserlerinde, eserlerin balklarna deilse hi olmazsa kitabn iindekilere iaret eder. ekil kadar i de Sta giralnn damgasn tar. Postpredicamentleri inceliyen ve belki banc bir elden kan son be bahis hakknda mesele
de ya

XIV

NSZ

ok nazikleir. Fakat ortaya konulmaktan ok uzak olanak, bu bahislerin Aristonun kendinin olmamasn kabul etmekle beraber, bunlarn yazar her halde, ister Theophrastos ister Eudemos olsun, kendinden sonra Lykeionun bana geen ilk mdr (iScolarque)lerdir ve Aristo'nun dncesini -olduu gibi ifade ederler. nerme kitab Kategoryalarn devamdr ve Ana likleri hazrlar. Aristonun eseri olmas ki bugn umumi olarak kabul ediliyor uzun zamanlar tart ma konusu oldu. Aristonun kitaplarnn ilk yaycs Andronicos, Stagiralinin baka eserlerinde bu kitalba dair hibir iaret bulunmamas yznden onun Aris toya ait olmasn daha o zaman reddediyordu. Bunun la beraber onun Aristonun olmas muhakkaktr. Alexandre dAphrodise (Birinci Analatikler, 367, 12 Wallies) bundan phe etmiyordu, dnce ve dil ze rinde dikkatli bir inceleme bu gr tarzn ancak teyidedebilir. Mehur olaan gelecekler teorisinin Aklanm bulunduu 9 uncu bahis bu hususta has saten deerli bilgiler verebilir. Birok tenkidilerin (bak: J. Chevalier, La Notion du ncssaire... S. 269) bu bahiste Megarallann doktrinlerine yaplan imalar ve aklamann olgunlam ve tam ekli dikkatlerini ekerek nermenin zaman bakmndan Aristonun son eserleri arasnda bulunmas gerektiini beyanda tereddt etmiyorlar, ki Aristo bu eseri her halde ge leceklerin olaanlklar zerine Megaral Eubulide'n tezlerin cevap vermek, iin yeniden elden geirmi olacaktr. Ne olursa olsun baka bahislerde olduu kadar 9. uncu bahiste de alm olan argmantasiyonun Aristonun en talihli ilerinden olduu sz gtr mez. Modallerin ardardnca gelii meselesi, sz geli mi, 13. nc bahiste yazarn hkimiyetiyle ortaya ko nulmu ve zlmtr. D dzendeki baka baka dnceler de eserin

NSZ

XV

Aristonun eseri olduu lehindedir. Bunlar J. Cheva liernin La Nation du necessaire... S. 269-274 adl
kitabnda hulsa edilmi ve savunulmu bulunacaktr. Okuyucuya ancak oraya bavurmasn syliyebiliriz. kardmz sonu, Kategoryalar ve aslna uygunluunu akla yatkn ekilde, phe ile karlanamyaca olacaktr. yleyse

nerme'nin

Bugn bizim Organonun ilk iki kitabnn arzet tiimiz evirmelerine gelince: bu hususta syliyecei miz ey pek azdr. Fiziktesi, Olu ve yokolu, Ruha Dairdeki gibi, biz btn ahsi yorumlar aka bir tarafa braktk. Mmkn olduu kadar doru olarak Aristonun metnini tercmeye altk. Nazik ve zor yerlerde (buralarn says oktur, hele nerme kitabn da) hep eski ve yeni komanterlere bavurduk ve ge rektike birok yorumlar arasnda bir seme yapmakla yetimsedik. Bu komanterler, stelik eit deerde deillerdir. Biz de bir seim yapmak zorunda kaldk. Berlin Akademisinin himmetleriyle baslm olan Grek komanterler arasndan, Kategoryalar iin bil hassa Simplicius, Ammonius, ve Philopondan; ner me iin Ammoniusdan faydalandk. Ltin komanter ciler arasndan da bilhassa Saint-Thomas, Pacius ve Waitz bizim iin byk yardmc oldular. Hasl, nda birok zorluklar aydnlattmz daha umumi incelemelerden de faydalandk. Yetecek kadar geni bir bibliyografya, ve notlarmzda uraya buraya ser pitirilmi ksa bilgiler okuyucunun Aristo mantnn meseleleri ve zmleri zerinde daha ak ve daha derin bir fikir edinmesine yardm edecektir. J. T.

bibliyografya

Metinler:
Bu tercme, aadaki metinlerden yaplmtr:

Aristotelis opera, E. Bekker basm, Berlin 1831,

Greke dr). metin, 2 cilt. (Bekkerin sayfalamas yanlarda (Kom

Aristotelis

Organon

graece,

Th.

Waitz

manter ile), Leibzig, 1844-1846, 2 cilt.

[Bekkerin dersini tercih ettiimiz baz yerlerde mstesna, biz Waitzin metnini tercihan kullandk; belli bal deiiklikler notlarda gsterilmitir.] Grek ve Ltin Komanterler:
Ammonius.In Porphyrii sagogen, Sive V voces, A. Busse basm, Berlin, 1891 (Coll. Acad. Berol.. IV, 3). In Aristotelis Categoras Commentarius, A. Bus se basm, Berlin, 1895 (Coll. Acad. Berol., IV, 4).

In

Aristotelis

de

Interpretatione

commentarius,

A. Busse basm, Berlin, 1897. (Coll. Aoad. IV, 5),

commentarius

David. Prolegomena et in Porphyrii sagogen A. Busse basm, Berlin 1904 (Coll. Acad., XVIII, 2). Dexippe. In Aristotelis Categoras commenA. Busse basm, Berlin, 1888 (Coll. Acad., IV, 2). Elias. In Porphyrii sagogen et Aristotelis

tarium,

XVIII

BBLYOGRAFYA

Categoras
Etiene.

commentaria,

A.

Busse

basm,

Berlin,

1900, (Coll. Acad. XVIII, 1).

tione

n librum Aristotelis de Interpretacommentarium, M. Hayduck 'basm, Berlin,

1885, (Coll. Acad., XVIII, 3). Olympiodore. Prolegomena et in Categoras commentarium, A. Busse basm, Berlin, 1902, (Coll. Acad., XII. 1). Philopon Ammonius] A. Busse 1898, (Coll. Acad., XIII, 1). [olim

In

Aristotelis
Berlin,

Categoras

commentarium,

basm,

Porthyre. Isagoge, avec Introdictio Categoras a Boethio translata, et In Aristotelis Categoras expositio per interrogantem et responsionem, A. Busse basm, Berlin, 1887 (Coll. Acad., IV, 1). Simplicius. In Aristotelis Categoras com mentarium, C. Kalbfleisch, Berlin, 1907, (Coll. Acad., VIII). [ Sophonias. ] Anonymi in Aristotelis Catego ras paraphrasis, M. Hayduck basm, Berlin, 1883, (Coll. Acad., XXIII, 2). Saint Albert le Grand. Omnia opera. Cilt. I. Paris, 1890. Lgica, libre de Pracdicabilbus, liber

de Predicamentis, lber Perihermenias. Saint Thomas dAquin. Opera omnia, I. Com mentarium in Perihermeias, Rome, 1882. (Zigliara
nn notlariyle Lonine basm) Opera omnia, cilt XXII, In Aristotelis Stagiritae Paris, 1875, (bitmemi eser; II, III den itibaren Kommanter Oajetanmdir.) Pacius (Julius). Aristotelis Stagiritae... Orga non, Morgiis, 1584, (original basm): metin, tercme ve kenarda notlar. Pacius (Julius). In Porphyrii sagogen et

libros onnullos commentaria, Interpretatione, Prett basm,

Perihermenias

seu

de

BBLYOGRAFYA

XIX

Aristotelis Organum Commentaris Analyticus, Aureli ae Allobrogum, 1605.

[Bol bol Paciusdan faydalandk. Referanslar sadeletirmek iin bu eserlerden birimcisini I ile, ve Commentaire analytiquei de II ile gsterdik.] Waitz (Th.). [Yukarya bak.].

Bavurulan balca eserler:

Bonitz (H.) Index aristotelicus, Berlin, 1870 (Bekker basnnn V. ci cildi). Boutroux (E). Aristote, (Etudes dhistoire de la philosophie, Paris 1897) iinde. Chevalier (J.). La notion du ncssaire chez Aristote et chez ses prdcesseurs, Paris, 1915. Edghill (E. M.). The Works of Aristotle, I. Oxford, 19128 (Kategoryalarin ve nermenin ngiliz ce tercmesi.) Gonseca (P.). Institutionum dialecticarum libri octo, Friburg-en Brisgau, 1591. iGoblot (E.). Trait de logique, 4. c basm, Paris 1925, Gredt (J.) Elementa philosophiae Aristotli co thomisticae, 2 cilt, 5. ci basm, Friburg-en-Brisgau, 1929. Hamelin (O.). Le systme dAristote, Paris, 1920. (Hamilton (W.). Fragments de Hhilosophie, Peisse tere, Paris, 1864. Jeager (W.). Aristoteles, Berlin, 19123. Jean de Sait-Thomas. Cursus philosophicus, cilt I, Lgica, Vives basm, Paris, 1883. Lalande (A.) Vocabulaire Philosophique, 3 cilt. 4. c bas. Paris, 1932. Maier (H.). Syllogistik des Aristoteles, 3 cilt, Tubingue, 1896-1900.

XX

BBLYOGRAFYA

Mansion (A.). La gense de loeuvre dAristote. Revue no-scolostique de philosophiedeki son travay lara gre (1927. S.: 307-34.1, 423-466). Bulletin de littrature aristotlique, ayn dergi, 1928; s.: 82-116 ve mtaakp yllar. Maritain (J.). Petite logique, 6. c basm, Paris, 1923. Piat (CL). Aristote, 2. ci basm, Paris, 1912. Prantl (K.). Geschichte der Logik im Abendlande, I, Leibzig, 1855. Rabier (E.). [ve J. Lachelier]. Logique, Pa ris, 1886. Ramus. Aristotelicae animadversiones, Paris,
1534.

Ravaisson (F.). Essai sur la mtaphysique dAristote, 2 cilt, 2. ci basm, Paris, 1913. Ritter et Preller. Historia philosophiae gra ecae, 9. eu basm, Gotha, 1913. Robin (L.). La thorie platonicienne des ides et des nombres daprs Aristote, Paris, 1908. La pense grecque, Paris, 1923. Rondelet (A.). Thorie logique des proposi tions modales, Paris, 1861. Ross (W. D.). Aristote. Franszca terc. Paris, 1929. Trendelenburg. (F.). Elementa logices telae, 9. eu basm, Berlin, 1892. Tricot (J.). Trait de logique formelle, Paris,
1930-

aristo

ORGANON KATEGORYALAR

Yalnz ad bir, ama bu adn ifade ettii anlam baka baka olan nesnelere homonimler denir. Sz gelimi, resimden insan da, gerek bir insan da hayvandr. Bu iki eyin gerekte isim den baka mterek bir eyleri yoktur, halbuki ismin ifade ettii anlam bakadr. nk her birinin ne yolda hayvan zn gerekletirdii bilinmek istenilirse, verilmesi gerekecek olan her ikisine de has bir tanmdr. te yandan, hem isim birlii, hem de an lam zdelii olan iin de sinonim denilir. Sz gelimi, hayvan hem insan, hem de kzdr; gerekte insan ile kz sade mterek hayvan adyla anlmamlar, fakat tanmlar da ayndr. nk bunlardan her birinin tanmnn ne ol duu, bunlardan her birinin ne suretle hayvan zn gerekletirdii bilinmek istenilirse, ve rilmesi gerekecek olan ayn tanmdr. Sonra, hal ynnden bir bakasndan farkl olmakla beraber, onun ismine gre adlan drlan nesnelere paronimler denilir. Bylece gramerden gramerci, cesaretten cesaretli gelir.

KATEGORYALAR

2.
Deyimler arasnda bir ksmna bir ba lantya gre, bir ksmna da balantsz de nir. Bir ksm bir balantya gredir: Sz ge limi, insan kouyor, insan galiptir, gibi, teki ler de balantszdr: Sz gelimi, insan, kz, kouyor, galiptir, gibi. Varlklar arasnda bir ksm hibir konuda olmamakla beraber bir konu hakknda tasdik edilmitir: Sz gelimi, insan bir konu, yani her hangi bir insan hakknda tasdik edilmitir; ama hibir konu iinde deildir. Bakalar bir konu iindedir; fakat bir konu hakknda tasdik edil memilerdir. (Bir konu iindeden, bir blm olarak bulunmamakla beraber iinde bulunduu eyden ayrlamyan eyi anlarm): Sz gelimi, herhangi bir gramer bilimi bir konu iinde, yani ruhta vardr; fakat o hibir konu hakkn da tasdik edilmi deildir. Bir konu iinde, yani cisimde herhangi bir aklk vardr (nk her renk bir cisim iindedir), bununla beraber o hibir konu hakknda tasdik edilmemitir. Ba ka varlklar ise hem bir konu hakknda, hem de konu iinde tasdik edilmilerdir: Sz gelimi, bi lim bir konu iinde, yeni ruhtadr ve bir konu hakknda, gramer hakknda tasdik edilmitir. Daha baka varlklar da ne bir konu iindedir ler, ne de bir konu hakknda tasdik edilmiler dir: Sz gelimi, bu insan, bu at gibi. nk

KATLGOR YALAR

bylesine varlklardan hibiri ne bir konu iin dedir, ne de bir konu hakknda tasdik edilmi tir. Mutlak olarak sylendiinde, fertlerle say ca bir tek olan bir konu hakknda hibir zaman tasdik edilmemilerdir. Bununla beraber, baz lar iin hibir ey onlar bir konu iinde olmak tan alakoymaz. nk herhangi bir gramer bi limi bir konu iindedir (ama hibir konu hak knda tasdik edilmemitir.) 3. Bir ey bir konuya olduu gibi, bir baka eye de yklendiinden yklem hakknda tas dik edilmi olan her eyin konu hakknda da tasdik edilmesi gerekecektir: Sz gelimi, insan fert olarak alnan bir insana yklenmitir, ve bir yandan da, hayvan, insana yklenmitir. yleyse fert olarak alnan insana hayvan da yklenebilecektir. nk fert olarak alnan in san hem insandr, hem de hayvan. Ayr ayr birbirlerine bal olmyan cins lerin ayrlklar da spesifik olarak baka baka olacaktr. Sz gelimi: Hayvan ve bilim; y ryen ve iki ayakl; kanadl ve suda yayan, hayvan ayrmlardr. Bu ayrmlardan hibiri bilim iin bir ayrm deildir. nk bir bilim, bir bilimden iki ayakl olmas ynnden ayrl maz. Buna karlk birbirlerine bal cinsler iinde, hibir ey onlarn ayrlklarn ayn ay

KATEGORYALAK

rlklar olmaktan alakoymaz. nk daha yk sek cinsler altlarnda kalan az yksek cinslerin yklemleridir. O trl ki yklemin btn ay rmlar konunun da ayrmlar olacaktr. 4. Hibir balants olmyan deyimler z, nicelik, nitelik, grelik, nerelik, zaman, durum, sahibolma, etki ve edilgi ifade ederler. Bir kelime ile sylenecek olursa, sz gelimi, insan, at: zdr; sz gelimi: iki-dirsek-uzun, -dir sek-uzun: niceliktir; ak, gramerci: nitelik; mi sil, yarm, daha byk: grelik; Lykeionda, Agorada: nerelik; dn, geen yl: zaman; yat mtr, oturmutur: durum; ayakkablar aya ndadr, silhldr: sahibolma; o kesiyor, o ya kyor: etki; o kesiliyor: edilgidir. Bu terimlerden hibiri kendi kendine bir eyi ne tasdik, ne de inkr eder. Bu tasdiik veya inkr ancak bu terimler arasndaki balant ile olur. Gerekte, her tasdik ve her inkr, grn dne gre, doru veya yanltr. Halbuki hi bir balants olmyan deyimler iin ne doru, ne de yanl vardr. Sz gelimi, insan, ak, kou yor, galiptir gibi. 5. z, terimin en esasl, ilk ve bellibal anla mnda, ne bir konu hakknda, ne de bir konu

KATEGOKYALAR

iinde tasdik edilmemi olandr. Sz gelimi: fert olarak alnan insan, veya fert olarak alnan at gibi. Fakat ikinci z diye, -birinci anlamda al nan zlerin iinde bulunduklar nevilere denilir. Nevilere de bu nevilerin cinslerini eklemek ge rekir. Sz gelimi: fert olarak insan, insan nevi iine girer ve bu nevin cinsi hayvandr, yley se ikinci ad ile bu sonuncu zler, yani insan ve hayvan gsterilir. Dediklerimize gre, ykle min hem tanmlama, hem de isim iin konu hakknda tasdik edilmi olmas gerektii ak tr. Sz gelimi: insan bir konu hakknda, yani fert olarak insan hakknda tasdik edilmitir: bir yandan, insan ismi ferde yklendiinden, in san ismi ona yklenmitir. br yandan da, in sann tanm fert olarak insana de yklenmi olacaktr; nk fert olarak insan hem insandr, hem de hayvan, yleyse bundan ismin de anla mn da konuya ykletilmi olaca sonucu kar. Bir konu iinde olan varlklara gelince, ou zaman, ne isimleri ne de tanmlar konuya yk letilmi deillerdir. Bununla beraber, baz hal lerde ismi konuya ykletilmi olmaktan hibir ey alakoymaz. Fakat tanm iin bu imknsz dr. Sz gelimi: bir konudan yani bir cisimden ayr olmyan ak konuya ykletilmitir. (nk bir cisme ak denilir), fakat akn tanm hibir zaman cisme ykletilemiyecektir. Btn geri kalanlar ya konu olarak alnan ilk zler hakknda tasdik edilmilerdir, veya bu

KATEGOR YALAR

nularn iindedirler. Karmza kan hususi mi sallerde bu aka belirir, ite, sz gelimi, hay van terimi insana ykletiliyor; byle olunca hayvan fert olarak alnan insana da ykletile cektir. nk o, fert olarak alnan insanlardan hibirine ait olmasayd, umumi olarak insana da ait olmyacakt. Baka bir misal: renk cisim dedir, o halde, fert olarak alnan cisimde de ola caktr. nk o, fert olarak alnan cisimlerin ilinde olmasayd umumi olarak cismin iinde de olamazd. Bundan btn geri kalanlarn ya ko nu olarak alnan ilk zler hakknda tasdik edil mi olmas, veya bu konularn iinde olmas so nucu kar, yleyse bu ilk zler vastasiyle var olmamak yznden, baka hibir ey varola myacaktr. ikinci zler arasnda, nevi cinsten daha z dr. nk ilk ze daha yakndr. Gerekte ilk zn tabiat bilinmek istenilirse, onu cinsten daha ok, nevile aklyarak, hakknda daha ak, daha uygun bir bilgi verilecektir. Bylece, fert olarak alnan insan bildirmek iin, onun bir hayvan olduunu sylemekten ok, bir in san olduunu sylemekle daha ak bir bilgi verilir. nk ikinci daha umumi olduu halde birinci karakter fert olarak alnan insana daha hastr. Bunun gibi, filn aacn tabiatn anlat mak iin bunun bir bitki olduunu sylemekten ok, bir aa olduunu sylemekle daha ak bir bilgi elde edilecektir. stellik, baka b

KATEGORYALAR

tn zlerin dayanan (hypokeimenon) tekil etmesi, btn geri kalanlarn onun hakknda tasdik edilmesi veya onlarn iinde bulunmas ynnden ilk zlere, bu yzden en yetkin zler denilmitir. Btn geri kalanlar iin ilk zlerin ald durum, cins karsnda nevin ald du rumdur. Nevi, gerekte, cins iin bir dayanak tr. nk cinsler neviler hakknda tasdik edi lirlerse de, buna karlk neviler cinsler hak knda tasdik edilmezler. Bundan, gene bu sebep lerden tr, nevin cinsten daha z olduu so nucu kar. Cins olmyan nevilerin kendilerine gelince: bunlarn, biri tekinden hibir suretle daha ok z deildir. nk fert olarak alnan at hakkn da onun at olduunu sylemekle edinilen bilgi, fert olarak alnan insan hakknda onun insan olduunu sylemekle edinilen bilgiden daha uy gun deildir. lk zlerin durumu da byledir. Bunlardan biri tekinden daha z deildir. n k fert olarak alnan insan hibir suretle fert olarak alnan kzden daha ok z deildir. yleyse hakl olarak ilk zlerden sonra, btn geri kalanlar arasnda yalnz nevilere ve cinslere ikinci z denilmitir. nk btn yklemler arasndan, yalnz onlar ilk z ifade ederler. Gerekte, fert olarak insann tabiat nevi veya cins yoluyla aklanmak istenilirse bu uygun bir aklama olur ve bu bir hayvandr, deneceine, bu bir insandr, denirse aklama

KATEGORYALAR

daha aydnlatc olur. Buna karlk, insana bambaka bir taayyn vermek, sz gelimi: ak olduu veya konutuu veya bu trl herhangi bir ey sylenirse, aklamay uygunsuzlatr m olacaktr. Bundan u sonu kar ki btn geri kalanlardan ancak bu anlamlara hakl ola rak z ad verilmitir. Baka bir delil: btn geri kalanlarn dayana olmalarndan tr ilk zlere kelimenin en gerek anlamnda zler ad verilmitir. u halde ilk zlerin z olmyan her eyle mnasebeti de nevilerin ve cinslerin nevi ve cins olmyan btn geri kalanlarla olan mnasebetidir. nk nevilerle ve cinslerle b tn geri kalanlar tasdik edilmitir. Gerekte, fert olarak alnan insan gramercidir demek, so nu olarak insan ve hayvann da gramerci ol duklarn sylemektir. Btn teki hallerde de tpk byledir. Her zde mterek olan karakter bir konu iinde olmamaktan ibarettir, ilk z, gerekte, bir konu iinde deildir, bir konunun yklemi de deildir. ikinci zlere gelince, u aada ki sebepler yznden, bunlarn bir konu iinde olmadklar aktr, ilkin, gerekten, insan p hesiz bir konunun yklemi, yani fert olarak al nan insann yklemidir; fakat bir konu iinde deildir, nk insan, fert olarak alnan insann bir blm deildir. Bir konunun yklemi olan, yani fert olarak alnan insann yklemi olan hayvan iin de ayn dnce ileri srlr; o da

KATEGORYALAR

fert olarak alnan insann bir blm deildir. Bundan baka, bir konu iinde olan nesnelere gelince, bunlarn tanmlar konuya yklenemez ken, baz hallerde konuya adlarnn ykletilme sine hibir engel yoktur, yleyse ikinci zler iin, konuya yklenebilen ey onlarn ad kadar tanmlardr da: insann tanm fert olarak al nan insana yklenmitir: hayvann tanm da yle. Budan kan sonu zn bir konuda bu lunan eylerin saysnda olamyacadr. Fakat bu karakter ze has deildir. nk ay rmn kendi de bir konu iinde olmyan eylere katlr. Gerekte, yryen ve iki ayakl bir konu hakknda, yani insan hakknda tasdik edilmi tir, fakat bir konu iinde deillerdir. nk iki ayakl ve yryen insann blmleri deildir. Bundan baka, ayrmn tanm, ayrmn kendisin:n tasdik edilmi olduu ey hakknda tasdik edilmitir. Sz gelimi: yryen insan hakknda tasdik edilmise, yryenin tanmlamas da in san hakknda tasdik edilmi olacaktr. nk insan yryendir. u halde zlerin blmlerin;n z olmadklarn kabul etmek zorunda kalma mz korkusuyla bu blmlerin bir. konu iinde olduu gibi, btnn iinde olmalarndan akl mz karmasn. Nesnelerin bir konu iinde ol dukam sylediimiz zaman, bununla blmle rin ic:nde bulunduklar tarzda olduunu kast etmed'k. Ayrmlarnki gibi, ikinci zlerin karakteri

10

KATEGORYALAP,

de sinonim bir anlam iinde yklenmi haller de bulunmaktan ibarettir. nk onlarn btn yklenimlerinin konusu ya fertler, veya nevi lerdir. Hibir kategoryann ilk zden kmad gerektir. nk onun kendi de hibir konu hakknda tasdik edilmemitir. Fakat ikinci z ler arasnda, nevi, fert hakknda, cins ise hem nevi, hem de fert hakknda tasdik edilmitir. Neviler ve fertler hakknda tasdik edilmi olan ayrmlar iin de bu aynyla byledir. stelik, nevilerin tanmlamas ile cinslerin tanm ilk zlere, cinsinki neve uyar. nk yklem iin sylenen her ey konu iin de sylenecektir. Tpk bunun gibi, ayrmlarn tanm da nevilere ve fertlere uyar. Fakat dediimiz gibi, ismi mterek ve anlam zde olan nesneler sino nimdir. Bundan ister zlerin, ister ayrmlarn yklem olduklar btn hallerde, yklemenin, sinonim bir anlam iinde yapld sonucu kar. Her z belli bir varlk anlatyor gibidir, ilk zlere gelince: onlarn beli: bir varlk anlattkla r sz gtrmezcesine gerektir. nk anlatlan ey bir fert ve bir say birliidir. kinci zlerin de, adlandrlmalarnn ekli dolaysiyle, sz gelimi, insan veya hayvan dediimiz zaman, belli bir varlk anlattklarna inanlabilir. Bununla bera ber bu doru deildir: bu trl deyimler daha ok bir nitelik (poion ti) ifade ederler. nk konu, ilk zde olduu gibi, bir tek deildir: gerekte, insan bir oklua yklenmitir; hayvan da yle.

KATEGORYALAR

11

Bununla beraber nevi ve cins nitelii mutlak ekilde ifade etmezler, tpk, sz gelimi: akn ifade edecei gibi (nk ak nitelikten baka bir ey anlatmaz.) Nevi ve cins nitelii ze gre tyin ederler: onlarn anlatt ey filn nite telilkte bir zdr. Taayynn cinsde nevidekinden daha byk bir kaplam vardr. nk hayvan terimi insan teriminden daha ok sayda varlk lar iine alr. zlerin baka bir karakteri de, hibir zt lar olmamasdr. Gerekte ilk z iin, sz ge limi, fert olarak alnan insan iin veya fert ola rak alnan hayvan iin kendi zdd ne olabile cektir? Gerekte, hibir zd yoktur: ne insan iin, ne de hayvan iin zd yoktur. Bu karak ter esasen ze has deildir. Baka kategoryala rn birouna, sz gelimi, nicelie de aittir. Ger ekte, iki-dirsek-uzuna veya -dirsek-uzuna, bunun gibi ne on saysna, ne de bu tabiatta baka bir terime zd yoktur. llki oun azn zdd, veya byn kn zdd olduu ileri srlsn. Fakat gerekte, belli niceliklerin s z edildii zaman, onlar arasndan hibirinin hibir vakit zdd yoktur. Bundan baka, z azalp oalmya elverili deil gibi grnyor. Ben bir zn baka bir zden daha ok veya daha az z olduunu deil (nk bunun byle olduunu daha nce orta ya koymutuk), fakat her zn, olduundan da

12

KATEGORYALAR

ha ok veya daha az olduunun sylenemiyece ini kast ediyorum; sz gelimi, u z, u insan kendinden veya baka herhangi bir insandan daha ok veya daha az insan olmyacaktr. Ger ekte, bir akn baka bir akdan daha ok veya daha az ak olduu, gzelin baka bir gzelden daha ok veya daha az gzel olduu sylendii gibi, bir insan bir bakasndan daha insan de ildir. Tek ve ayn bir eyin kendine nazaran filn nitelikte daha ok veya daha az olduu denilebilir. Sz gelimi: cisim ak ise imdi, vak tiyle olduundan daha aktr; scak ise daha ok veya az scaktr denilebilir; ama zn ken disinin, olduundan ne ok, ne de az olduu sylenemez: Tpk z olan baka eylerden hi biri iin sylenemedii gibi, insann da vaktiyle olduundan daha insan olduu sylenemez, y leyse z azalp oalmaya elverili deildir. Fakat hepsinden ok ze has olan karak ter, grndne gre, zn tamamiyle zde ve sayca bir tek kalmakla beraber zdlar da kabul edebilmesidir. Bu suretledir ki, z olm yan btn baka eyler arasnda, sayca bir tek olduu halde zdlar kabul edebilecek bir ey bulmak imknsz olacaktr. Sz gelimi: sayca bir ve zde olan renk, kara ve ak olamaz; zde ve sayca bir tek olan fiil de iyi ve kt olamaz, z olmyan btn baka eyler iin de bu byle dir. Fakat zn kendisi sayca bir ve zde kal makla beraber, zdlar almya elverilidir. Sz

KATEGORYALAR

13

gelimi: fert olarak alnan insan, bir ve ayn ol makla beraber, bir ara ak, bir ara kara, bir ara scak, bir ara souk, bir ara iyi, bir ara ktdr. Hibir yerde buna benzer bir ey belirmez. Yalnz hkmn ve sannn da zdlar alabilecei ileri srlerek bir itirazda bulunulabilir. nk gerekte ayn deyim hem doru, hem de yanl grnebilir. Sz gelimi: filn adam oturuyor hkm doru ise insan ayaa kalknca, bu ayn hkm yanl olacaktr. San iin de bu byle olacaktr: birinin filn adamn oturduu hak knda gerek bir sans varsa, ve o adam ayaa kalktktan sonra da onun hakknda ayn sany muhafaza ederse yanl bir san sahibi olacak tr. Fakat bu itiraz kabul olunsa bile, hi de ilse, zdlar alma tarznda bir fark vardr. Bir yandan, gerekte, zler kendilerini deitirmek le zd alabilirler. nce souk olan bir ey, bir deime ile (gerekte bu bir bakalamadr) scak olmutur; ak olan kara olmutur; iyi olan kt olmutur. Baka btn zler iin de bu byledir. Bir deiiklik duyarak onlardan her biri zd alabilir. Buna karlk, hkme ve sanya gelince: onlar ne iseler mutlak olarak o, ve hi deimemi kalrlar. Onlarda zd nesnede bir deiiklik olunca belirir. Gerekte, filn adam oturuyor hkm ayn kalr ve nesnenin dei mesine gre bazan doru, bazan yanltr. San iin de ayn dnce ileri srlr. Bylece hi deilse nesnelerin gelip geme tarzna gre,

14

KATEGORYALAR

zn hususi karakteri kendimde olan bir deime ile zd alabilmektir.yleyse, mstesna olarak, h km ve sannn zd alabileceklerini kabul etmek hakikatten ayrlmaktr. Gerekte, bkm ve sannn zd alabilecekleri sylenebilirse de bu, onlarn bir deimeye uramalarndan tr deil, bu deiikliin yabanc bir nesnede belir mesinden dolaydr. Gerekte, hkm doru ve ya yanl klan, hkmn zdlar almaya elverili olmas deil, nesnenin gerek oluu veya ger ek olmaydr. Bir kelime ile, hkm veya sa ny deitirebilecek hibir ey yoktur; yley se, kendilerinde hibir deiiklik olamyacana gre, zdlar alamyacaklardr. Fakat ze gelin ce, kendinde zdd kabul ettiine gre, onun zd alabilecei sylenebilir. nk o hem hastalk, hem salk, hem aklk, hem karalk alabilir. By lece bu trl niteliklerden her birini almasn dan tr, onun zdlar alabilecei sylenebilir. yleyse sayca bir ve zde kalarak, kendinde olan bir deiiklikle zdlar alabilmek, zn ka rakteridir. z zerinde sylenecei kadar sy ledik.
6.

Nicelik ya sreksiz ya sreklidir. Bundan baka, nicelik ya aralarnda birbirine gre bir durumu olan blmlerden, ya birbirine gre bir durumu olmyan blmlerden yaplmtr.S reksiz nicelik rnekleri: say ve sz; srekli

KATEGORYALAR

15

nicelik rnekleri: izgi, dzey, cisim; bundan baka, zaman ve mekn. Saynn blmlerine gelince: ad geen b lmlerine gelince: ad geen blmlerin birbiri ne dokunduklar hibir mterek snr yoktur. Bylece: be, onun bir blm olmakla, hibir mterek snrda, be ile be birbirine dokun mazlar. Bunun aksine olarak, bu iki be ayr drlar. Bunun gibi, ile yedi mterek hibir snrda karlamazlar. Umumi olarak, bir sa yda, gerekte, daima ayr olan blmleri ara snda mterek bir snr dnlemez, yleyse say sreksiz bir niceliktir. Gene bunun gibi, sz de sreksiz bir niceliktir. Gerekte, szn bir nicelik olmas apaklktr. nk o uzun ve ksa hecelerle llyor. Burada sesin kard szden bahsetmek istiyoruz. Bundan baka, o sreksiz bir niceliktir. nk blmlerinin bir birine dokunabilecekleri hibir snr yoktur: he celerin karlatklar mterek bir snr yok tur, ama onlardan her biri kendinde ve kendili inden ayrdr. izgiye gelince: O bir srekli niceliktir. nk blmleri birbirine dokunan mterek bir snr dnmek mmkndr. Bu, noktadr, dzey iin ise izgidir; nk dzeyin blm leri birlik bir snrda birbirine deerler. Cisim iin de tpk byledir. Cismin blmlerinin bir birine dokunacaklar, izgi veya dzey olarak, mterek bir snr dnlebilir. Zaman ve

16

KATEGORYALAR

mekn da bu trl nicelikten saylr. imdiki zaman gerekte, hem gemie, hem de gelecee baldr. Yer de srekli bir' niceliktir. nk bir cismin paralar herhangi bir yer kaplarlar. Bu paralar ise mterek bir snrda birbirleri ne dokunduklarndan bundan, cismin her bir parasyla kaplanm olan yerin blmlerinin de cismin paralar ile ayn mterek bir snrda birbirleriyle temas ettikleri sonucu kar. By lece, mekn da sreklidir: nk mterek bir snrda blmleri birbirlerine dokunmaktadr. Bundan baka, aralarnda karlkl bir du rumlar olan blmlerden yaplm nicelikler ve aralarnda karlkl bir durum olmyan blm lerden yaplm baka nicelikler de vardr. Bu suretledir ki izginin blmlerinin karlkl bir durumu var: bunlardan her biri bir yerde bulu nur; her birinin, dzeydeki durumu ayrdedilip tesbit edilebilir ve bunun sonucu olarak, hangi blme bitiik olduu sylenebilir. Gene bunun gibi, dzeyin blmlerinin de bir yeri vardr, nk onlarn her birinin durumu gsterilebi lir ve hangi blmlerin, aralarnda bitiik oldu u da sylenebilir. Cismin blmleri iin de, mekn blmleri iin de bu byledir. Sayya gelince, bunun aksine olarak, blmlerinin kar lkl bir durum igal edeceklerini, ne bir yere yerletiklerini gstermek, ne de hangi blm lerin, aralarnda bitiik olduklarn ortaya koy mak mmkn olmaz. Zaman iin de baka trl

KATEGORYALAR

17

olamaz; nk zamann blmlerinden hibiri sabit ve daim deildir. Sabit ve daim olmya nn ise nasl bir durumu olabilir? Gerekte, za mann blmlerinin bir dzeni olduunu ve bu dzenden tr bunlardan birinin nce, tekinin sonra olduunu -sylemek daha iyi olur. Bu d nce sayya da uyar: ikiden nce bir, ten nce iki saylr. Ve bylece, saynn bir duru mu olduu hibir suretle kabul edilemezse de, bir eit dzeni haiz olduu sylenebilir. Sze gelince; onun iin de byledir; blmlerinden hibiri sabit ve daim kalmaz, fakat filn b lm bir defa sylendi mi, artk onu yeniden kavramak mmkn deildir; bunun sonucu, s zn blmlerinin durumlar olmaddr. nk ondan sabit ve daim kalan bir ey yoktur. By lece bir durumu olan blmlerden yaplm ni celikler ve bir durumu olmyan blmlerden ya plm nicelikler vardr. z mnada yalnz imdi sylediimiz ey lere nicelikler ad verilmitir; btn geri kalan lar ancak ilinti ynnden niceliktir. Gerekte, srf bu nicelikleri gz nnde tutarak, brle rine nicelik diyoruz. Bylece, ak dzey byk olduundan tr akn byk olduu; gelip getikleri zamann uzun olmasndan tr etki nin uzun, hareketin uzun olduu sylenir. n k bu taayynlerin her birine zlerinden dolay nicelik denmiyor. Sz gelimi, bir etkinin uzun

18

KATEGORYALAR

luu bilinmek istenilirse etkinin bir ylda ce reyan ettii cevabiyle veya buna benzer bir ce vapla, zamanla tanmlanacaktr; ve akn b ykln bilmek iin de dzeyle tanmlana caktr. nk dzeyin byk olmas halinde ak iin byk olduu sylenebilir. Bylece, an cak gerek mnada ve kendi kendine nicelikler demin szn ettiklerimizdir; buna karlk, bundan baka hibir ey kendi kendine nicelik deildir. Nicelik ise ancak ilinti ynnden ola bilir. stelik, nicelik hibir zd kabul etmez. Belli niceliklere gelince, onlarn zdlar olmad ap aktr. -dirsek-uzun, veya iki-dirsek-uzun, veya dzey veya bu trl bir baka nicelikte olduu gibi, bunlar iin, gerekten, zd yoktur. oun aza, veya byn ke zd olduu mu ileri srlecek? Fakat bu anlamlardan hi biri bir nicelik deildir; bunlar greliler arasna girerler; nk kendi kendine alnd m hibir ey iin byk veya kk denemez, ama an cak bir baka eye nispet edilmi olmasndan tr, denebilir. Sz gelimi, bir dan kk olduu, bir dar danesinin byk olduu, dar danesi ayn cinsten baka nesnelerden daha b yk, da da ayn cinsten baka nesnelerden daha kk olduu takdirde, sylenir. Bylece biz bir eyin baka bir eyle olan mnasebeti ile kar karya bulunuruz. nk kendiliin den kn veya byn sz edilirse ne bir

KATEOKYALAR

dan kk olduu, ne de bir dar danesinin byk olduu asla sylenemez. Baka bir r nek: Atinann nfusu gerekte daha ok olsa da, bir kyde ok nfus olduunu ve Atina'da az olduunu syleriz. Gene bir evin ok kimse aldn ve bir tiyatronun az aldn syleriz. Bununla beraber bu tiyatroda daha ok kimse vardr. Bunun gibi, iki-dirsek-uzun, -dirsekuzun ve bu eit her miktar bir nicelik anlatr. Halbuki byk ve kk bir nicelik ifade etme yip, daha ok, bir grelik ifade eder. nk byk veya kk, bir baka nesneye nispetle dnlebilir. Bylece bunlarn grelilerin ara sna girdikleri aktr. Bundan baka, bu terimleri birer nicelik olarak kabul edelim veya etmiyelim, bunlarn hibir suretle hibir zdlar yoktur. nk ken dinden ve kendi kendine kavranamyan, fakat ancak baka bir eye nispet olunabilen eye na sl bir zd verilebilir? Bundan baka, byk ve ya kk birbirine zd olsalar, bundan, ayn bir konunun ayn zamanda zdlar alabildii, ve bu nun iin nesnelerin kendilerinin zdlar olduu sonucu kacaktr. Gerekte, arasra ayn e yin ayn zamanda hem byk, hem de kk ol duu da olur. nk bir ey bir eye gre k k, bir bakasna gre de byk olabilir. Bu nun sonucu, ayn eyin ayn zamanda hem b yk, hem de kk olduu olacaktr; bundan da ayn zamanda zdlar ald sonucu kacak

20

KATEGORYALAR

tr. Fakat, hibir ey, demin z hakkda grd mz gibi, ayn zamanda zdlar kabul etmez: z, zd alabilirse de hi olmazsa ayn zamanda hem hasta hem de shhatte olamaz. Bunun gibi, hibir ey he;m ak, hem de kara deildir, b tn baka eyler de zdlarn ayn zamanda var olmalarn kabul etmez. Bundan baka, nesnele rin kendi zdlar olacaktr. Gerekte, byk, kn zdd ise ayn ey ayn zamanda hem byk, hem de kkse bu ey kendine zd ola caktr. Halbuki ayn eyin kendine zd olmas imknszdr. yleyse ne byk kn; ne de ok, azn zdd deildir. Bundan bu terimlerin grelik olmayp nicelik olduklar ileri srlse bile gene hibir zdlar olmyaca sonucu kar. Fakat hele mekn ele aldmzda, zdlk nicelie ait imi gibi grnr. En byk uzak lk, merkezden lemin ularna olan uzaklk ol duundan merkez blgeye aa demekle yukar aann zdd olarak tanmlanr. Hatt btn teki zdlarn tanm zdlardan karlyor gibidir. nk ayn cinsden olup birbirinden en uzakta bulunan ular, zd olarak tarif edilmilerdir. Nicelik azalp oalmaya elverili gibi g rnmyor. ki-dirsek-uzun rneinde olduu gi bi: iki dirsek uzun olan bir ey (iki dirsek uzun olan) baka bir eyden daha uzun deildir. Sa yya gelince, onda da bundan baka trl deil dir: sz gelimi, ne , bein be olmasndan da ha ok , ne de bir baka ten daha ok

KATEGORYALAR

21

deildir. Bir zamann bir baka zamandan daha ok zaman olduu sylenemez. Bizim sayd mz btn niceliklerden mutlak olarak hibir danesi yoktur ki ona azlk ve okluk yklene nisin. Bundan, niceliin azlk ve oklua elve rili olmad sonucunu karrm. Fakat, ni celie en ok has olan karakter, ona eitliin ve eitsizliin yklenebilmesidir. Szn etti imiz niceliklerden her birinin, gerekten, eit olduu veya eit olmad sylenir: bir cismin, sz gelimi, bir bakasna eit olduu veya eit olmad; say hakknda eit olduu ve eit ol mad; zamann eit olduu ve eit olmad sylenir. Szn ettiimiz ve her birine eit lik ve eitsizlik yklenebilen btn baka ni celikler iin de bu byledir. Buna karlk, nice lik olmyan baka ne varsa hibiri, baklrsa, hibir suretle eit ve eitsiz diye tasdik edile mezler. Sz gelimi, istidat (diathesis) mutlak olarak eitlikle veya eitsizlikle vasflandrla mayp daha ok benzerlikle ve benzemezlikle vasflandrlr: ak iin de hibir suretle eittir veya eit deildir, denilemeyip benzer veya benzemez denilebilir. u halde nicelie en ok has olan karakter ona eitliin veya eitsizliin yklenebilmesidir. 7. Greli diye btn varl, baka nesne lere bal olduu veya herhangi bir ekilde bir

22

KATEGORYALAR

baka eye taallk ettii sylenmi olanlardan ibaret olan eylere denilir: sz gelimi, en b yk, btn varl baka bir eye gre sylen mi olmaktan ibaret bir eydir. nk onun daha byk olmas bir eye gredir. Misil b tn varl bir baka ey hakknda sylenmi olmaktan ibaret olan eydir. nk onun olma s bir eye gredir; bu trl btn baka g relikler iin de yine byledir. Hal, istidat, duyum, bilim, durum gibi terimler de grelik tir. Btn bu terimlerin varl baka eye bal olduklarnn sylenmesinden ibarettir; bylece hale bir eyin hali, bilime bir eyin bilimi, duruma bir eyin durumu... denilir, y leyse varl baka eye tbi olduu veya her hangi bir suretle bir baka eye taallk ettii sylenmekten ibaret olan terimler greliktir. Bylece bir da baka bir eye gre byktr denilir. nk daa byk denilmesi bir eye gredir. Benzerin, baka bir eye benzer oldu u sylenir, ve bu trl baka terimler de ba ka bir eye gre sylenmilerdir. Yatma, dik duru, veya oturuun belli durumlar oldu unu ilve ediyorum; ama durumun kendi bir greliktir: buna karlk yatm olmak, ayakta durmak, oturmu olmak kendiliklerinden birta km durumlar deildir, ama adlarn, ancak paronim olarak imdi saydmz durumlardan karrlar. Greliklerin de zdlar olabilir. Sz gelimi:

KATEGORYALAR

23

Her ikisi de grelik olan fazilet, reziletin zd ddr; bilim, bilimsizliin zdddr. Bununla beraber btn greliklerin zdd yoktur: ne iki misline, ne misline, ne de bu cinsten baka bir terime hibir zd yoktur. u da anlalyor ki greliler azlk ve ok luk kabul ederler. Gerekte, benziyen ve ben zemiyen, azlk ve oklua gre sylenir, eit ve eit olmyan da azlk ve oklua gre sylenir. nk benziyene, bir eye benziyen; benzemiyene, bir eye benzemiyen denilmitir. Bu nunla beraber gene burada da, btn greliler azlk ve oklua elverili deillerdir; misli hak knda az veya ok misildir denilmez. Bu trl baka terimler hakknda da bu byledir. stelik, btn greliler balamldr. Sz gelimi: kle hakknda, efendinin klesi denilir, efendi iin de klenin efendisidir denir; misil yarmn misli, yarm da mislin yarsdr denilir; daha byk olan, daha knden daha byk; daha kk olan daha bynden daha k ktr. Btn baka greliler iin de bu by ledir. Fakat arasra ifadede bir hal fark o lacaktr. Bylece bilinebilenin bilgisine bilgi, bilgi ile bilinebilene de bilinebilen; duyulabile nin duyumuna duyum, duyumla duyulabilene de duyulabilen diyoruz. Bununla beraber balamann olmaz gibi grnecei haller de vardr: bu, greliin taallk ettii terim uygun decek ekilde anlatlmad, anlatlrken de

24

KATEGORYALAR

aldanld vakit olur. Sz gelimi: kanad kua grelik olarak verilirse kula kanad arasnda balama yoktur. Gerekte bu birinci mnase betin, kanadla ku arasndaki mnasebetin ku rulmas uygun bir tarzda olmamtr; nk kanad, ku olmas ynnden kua greli den meyip kanadl olmas ynnden greli denilmi tir. nk ku olmyan baka birok kanadl varlklar da vardr. Bundan kan sonu, mna sebet uygunca yapld zaman, balamann da olduudur: kanad bir kanadlnn kanaddr ve kanadl da kanad yznden kanadldr. Ara sra da, phe yok, bir greliin terimini uy gun bir tarzda anlatmak iin hibir isim bu lunmad zaman hususi bir isim yaratmak ge reklidir: sz gelimi, dmeni gemiye grelik o larak koymak, grelii doru belirtmek deil dir. nk dmen, gemi olmas ynnden gemi iin sylenmemitir; nitekim dmeni olmyan gemiler de vardr. Bunun iin balama yok tur, nk gemi, dmenin gemisidir, denmez. Fakat phesiz, grelii belirtme tarz, aa yukar yle anlatlrsa daha doru olur: d men dmenlinin dmenidir veya buna yakn baka bir ekilde de anlatlabilir, nk hususi bir isim mevcut deildir. Grelik uygun bir tarzda gsterilirse balama vardr. nk dmenli, dmen yznden dmenlidir. Ba ka hallerde de bu byledir. Sz gelimi: ban balnn balamals olarak alnmas hayvann

KATEGOR YALAR

25

balamals olarak alnmasndan daha uygun dur. nk hayvann bir baa sahip olmas hayvan olmasndan tr deildir. nk bir ok hayvanlarn ba yoktur. Bir eyin, (ken dine grelik olduu eyi)anlamann, phe yok, en kolay yolu, isim olmadtakdirde, isimleri ilk terimlerden karmaktan, ve onlar, ilk terimlerin kendileriyle balama halinde olduklar nesnelere tatbik etmekten ibarettir. Bylece, yukarda geen rneklerde, kanadl kanaddan, dmenli, dmenden gelir. Bylece, btn greliklerin bir balamas vardr. Bununla beraber onlarn uygunca gs terilmesi arttr. nk balamalya gre de il de belirsiz olarak alnan bir terime gre or taya konulduklar zaman, balama yoktur. Demek istiyorum ki herkesin zerinde uyu tuu ve isimleri bulunan balamllar iin bi le, terimlerden biri, balamlnn kendi adyla deil, balaml ancak ilinti olarak anlatan bir isimle gsterilmise balama yoktur. Sz ge limi: kle efendinin deil de, insann veya iki ayaklnn veya bu trl herhangi bir eyin k lesi olarak alnrsa bir balaml deildir. nk grelik uygun bir ekilde gsterilme mitir. Bundan baka, balama uygun bir tarzda ortaya konulmusa ancak uygun ba lamayla ortaya konmu olann brakp ilinti olan btn br karakterleri bir bir atsak bile, gene de bu balama daima var olacaktr. Sz

26

kategorYalar

gelimi: klenin balamls efendi ise, efendide ilinti olarak bulunan (iki ayakl, bilim almaya gl, veya insan gibi) btn baka karakter leri, efendi olma karakterinden baka bir ey brakmamak zere atsak bile, gene de kle dai ma efendiye gre anlatlm olacaktr. nk, kleye efendinin klesi denilir. Buna kar lk, balama uygun bir tarzda ortaya konul mamsa, ancak balamayla ortaya konmu olann brakp, btn br karakterleri bir bir atsak da ortaya konulan balama yaplamya caktr. Gerekte, klenin balamls olarak insan, kanadlnnki olarak da kuu gsterelim, insandan da efendilik karakterini ayralm. Efendi ile kle arasndaki balama devam edip gidemiyecektir. nk efendisiz, artk kle yoktur. Kutan kanadllk karakteri ay rlrsa, muhakeme ayndr: kanadl da artk bir greli olmyacaktr. nk kanadl yoksa, artk kanadn balamls olmyacaktr. Bun dan, balamllarn uygun bir tarzda gsteril mesi gerektii sonucunu karrm. Bir isim varsa bu ortaya konu kolaylar; yoksa, p hesiz, bir isim yaratmak gereklidir. Fakat te rimlerin adlandrlmas 'bylece upuygun bir ekilde yapld zaman, btn greliklerin balaml olduklar aktr. yle gelir ki grelikler arasnda tabi bir ayn zamanda olma vardr. Bu birok hallerde dorudur; misil ile yarm arasnda ayn za

KATEGORYALAR

27

manda olma vardr ve yarm varsa, misil de vardr. Bunun gibi, efendi varsa kle de var dr: kle varsa efendi de vardr. Baka haller iin de ayn dnce yrtlr. stelik, bu greliler karlkl bir ekilde birbirlerini yok ederler: misil yoksa yarm yoktur: yarm yok sa, misil de yoktur. Bu trl btn teki g reliler iin de bu byledir. Bununla beraber, yle anlalyor ki, b tn hallerde greliklerin tabi olarak ayn za manda olmalar doru deildir. Gerekte, bilimin konusu, bilimden nce var gibi grne bilir. nk ok defa biz nceden varolan ko nulardan bilim elde ederiz: konusuyla ayn za manda varolan bir bilim bulmak, imknsz ol masa da, g olacaktr. Bundan baka, konu nun yok olmas, buna karlk olan bilimin de yok olmasn gerektirir. Halbuki bilimin yok olmas konusunun da yok olmasn gerektir mez. Gerekte, bilimin konusu mevcut olma ynca, bilim de mevcut olmaz, (nk artk bilinecek hibir ey olmyacaktr). Ama var olmyan bilim olursa hibir ey, konusunu var olmaktan alakoyamaz. ite dairenin kareleti rilmesi iin olup biten de budur: onun hi de ilse, bilim konusu olarak var olduunu kabul ediyorsak da henz onun hakknda bir bilimi miz yoktur. Halbuki o bir bilgi konusudur. Bu

28

KATEGORYALAR

nun gibi, hayvan bir kere yok olunca, bilim de olmyacaktr. Bununla beraber byk sayda bilim konular var olabilecektir. Duyum hakknda da bu byledir: gerekte, duyulabi len, her ynden, duyumdan ncedir. Duyulabi len yok olursa, duyum yok olur. Halbuki duyum yok olursa duyulabilen yok olmaz. nk du yum bir cisim zerinde ve bir cisim iinde vki olur. Bir yandan da, duyulabilen bir defa yok oldu mu, cisim de yok olmutur. (nk cisim duyulabilenlere katr) ve cisim yoksa duyum da yok olur. Bylece duyulabilenin yok olmas duyumun yok olmasn gerektirir. Buna kar lk. duyumun yok olmas duyulabilenin de yok olmasn gerektirmez: Hayvan yok olunca du yum yok olur. Halbuki duyulabilen var olmak ta devam edecektir; sz gelimi, cisim, scaklk, tatl, ac, ve btn teki duyulabilenler var olacaktr. Baka delil: duyum, duyanla ayn zamanda doar. nk duyum hayvanla do ar: ama duyulabilen, elbette, hayvandan veya duvumdan nce vardr. nk hayvann da yakld ate ve su ve bu tabiatteki teki nes neler mutlak olarak, ne hayvan, ne de duyum olmadan nce, vardrlar. Bunun sonucu olarak, duyulabilenin duyumdan ce olduu dnle bilir. Simdi acaba grnd gibi, hibir z g relilere katlamaz m yoksa grelikler iine baz ikinci zler katlabilir mi meselesi ortaya

KATEGORYALAR

29

kmaktadr. lk zler iin (grelik olma dklar) dorudur. nk ne zlerin btn, ne de paralar grelik olamazlar. Bir insan hakknda bir eyin bir insan olduu, bir kz hakknda bir eyin bir kz olduu sylene mez. Paralar iin de bu byledir: bir ele bi rinin bir eli denmez, birinin eli denir, bir baa da, birinin bir ba denilmez, birinin ba denir. ikinci zler iin, hi olmazsa birou iin de zm ayndr; insana, bir eyin insan; kze, bir eyin kz denilmez. Oduna da bir eyin odunu denmez. Yalnz birinin mal de nilir. Bu trl haller de zn greliklere gir medii aktr. Ancak baz ikinci zler iin mesele ortaya atlabilir: sz gelimi, baa, ken dinin bir blm olduu eyin ba denilir; ele, bir blm olduu eyin elidir, denilir. Buna benzer her blm iin byledir. Bundan, bu terimlerin birtakm grelikler gibi grn d sonucu kar. Grelikler hakknda verilen tanm yetseydi, hibir zn bir grelik olam yacan tasdik etmek imknsz olmasa da, pek zor olacaktr. Fakat tanm yetmiyorsa ve g relik diye, yalnz varl herhangi bir grelii olmaktan ibaret bulunan terimlere demek ge rekirse, belki bu meseleye bir hal aresi bulu nabilecektir. Birinci tanm, phesiz, btn greliklere uyar; fakat bir eyin baka bir eye nispet edilmesi onu gene temelli bir tarz da grelik yapmaz.

Btn bunlardan apaka kan sonu, belli bir ekilde bir grelik bilindii vakit neye gre ise onun da belli bir ekilde bilineceidir. Bu kendinden de apaktr; nk filn nesne nin bir grelik olduu biliniyorsa greliklerin varlnn grelikte olmaktan baka bir eyde mdemi bulunmad bilinmekle, onun kendi ne grelik olduu ey de bilinir. Fakat onun kendiyle grelikte olduu ey mutlak olarak bilinmezse, onun grelikte olup olmad da bi linmiyecektir. Hususi rnekler bunu aydnla tacaklardr: bylece, belli bir ekilde, filn nesnenin misil olduu bilinirse, gene dorudan doruya belli bir ekilde onun misli olduu ey de bilinir. nk bu nesnenin misli olduu bilinmiyen belli hibir ey olmasayd onun misil olduu da mutlak olarak bilinmiyecekti. Bunun gibi, filn eyin daha gzel olduu bi linmiyorsa, gene gerekli olarak, o eyin kyas lanarak, kendinden daha gzel olduu eyin de dorudan doruya ve belli bir ekilde bilin mesi gerekir. Buna karlk, onun daha az gzel bir eyden daha gzel olduu belirsiz bir ekilde bilinmiyecektir. Aksi takdirde bu bir bilgi deil; bir san olur. Gerekte, ad geen eyin daha az gzel olan bir eyden daha gzel olduu ak bir ekilde bilinemiyecektir. n k ondan daha az gzel hibir ey bulunmama s da olabilir. yleyse bir grelik belli bir e kilde bilinirse, gene belli bir ekilde kendine

KATEGORYALAR

31

gre olduu eyin de bilinmesi apaka ge rekli olur. Baa, ele, buna benzer her blme, z olan her eye gelince, onlarn ne olduu belli bir e kilde bilinebilir. Fakat bundan gerekli olarak, balamllarnn da bilinecei sonucu kmaz. nk bu elin ve bu ban kendine nispet edil dii ey hakknda belli bir bilgi edinilemez, yleyse burada greliklerle bir iliiimiz olm yacaktr. Bunlar grelik deillerse, hibir zn greliklere girmiyeceini sylemek doru ola caktr. phe yok, bu trl meselelerde, bir ok defalar tetkik etmedike olumlu bir ey elde etmek gtr. Bununla beraber bu nokta larn h er biri zerinde birtakm meseleler or taya atm olmak faydasz deildir.
8

Nitelik diye kendisiyle bir eyin nasl ol duu sylenen terime derim. Fakat nitelik birok anlamlar alan terimlerden biridir. Niteliin nevilerinden birine hal ve isti dat ad verilebilir. Fakat hal, daha ok srek lilii, daha ok durakll ile istidattan farkl dr: bilimler ve erdemler haldirler. nk bilim bizde bir hastalk veya bu cinsten baka bir sebep yznden byk bir deiiklik husule gelmedike kendisinden pek az bir ey elde et mi olsak bile, durakl kalan ve yerinden g

32

KATEGORYALAR

oynatlan eylerden biridir. Gene bunun gibi, erdem (sz gelimi, adalet, itidal ve bu trl her nitelik) de ne kolayca yerinden oynatlabi lecek, ne de kolayca deiebilecek gibi grn yor. Buna karlk, scaklk ve soukluk, hastalk ve salk, ve bu trl eyler gibi ko layca yerinden oynatabilecek ve deiebilecek niteliklere istidat denir. Gerekte, insan bu. eylere kar herhangi bir istidatta bulunur, ama scakken souk, salamken hasta olarak abucak deiir; brleri iin de bu byledir, ancak istidatlardan biri zamanla tabiileir, kkleirse ve yerinden oynatlmas zorlarsa, o zaman belki ona hal ad verilebilir. Hal ad altnda, daha srekli ve yerinden oynatlmas daha zor olan niteliklerin gste rilmee alld apaktr. nk az durakl bir bilim sahibi olup, bu bilimi kolayca kaybe debilenler bilime kar az ok iyi bir istidatta olabilseler de, (bilgi) haline sahip olduklar sylenemez. yleyse hal, istidatdan istidadn yerinden oynatlmaya elverili olmas bakmn dan farkldr. Halbuki hal daha srekli ve ye rinden oynatlmas daha zordur. Haller ayn zamanda istidattrlar; fakat istidatlarn hal olmas gerekli deildir. Gerekten, birtakm hallere sahip olmak, onlara kar herhangi bir istidatta bulunmaktr da. Halbuki baz istidat lar olmak her defasnda buna karlk olan bir hale sahip olmak deildir.

KATEGORYALAR

33

Bir baka nitelik cinsi de, iyi greilerin veya iyi koucularn, shhatte olanlarn veya hastalarn, bir tek kelime ile tabi bir kabili yet veya kabiliyetsizlie gre sylenen her e yin, szn ettiimiz zaman kullandmz ni telik cinsidir; nk bu taayynlerden her birinin tasdik edilmesi (kiinin herhangi bir istidad dolaysiyle deil; bir eyi kolayca yap mak veya hibir eye mruz kalmamak husu sunda tabi bir kabiliyet veya kabiliyetsizlik sahibi bulunulma sayesindedir. Sz gelimi, iyi greiler veya iyi koucular herhangi bir istidatta bulunmalar yznden deil, baz idmanlar kolayca yapmakta tabi bir kabiliye te sahip olduklarndan dolay byle adland rlmlardr; sihhatte olanlar balarna gele bilecek her eye kolaylkla tahamml etmekte tabi bir kabiliyete sahip olduklarndan: hasta lar da, bunun aksine olarak, balarna gelebi lecek her eye tahamml etmekte tabi bir kabiliyetsizlie sahip olduklarndan dolay by le adlanmlardr. Kat ve yumuak iin de bu byledir: kat kolayca blnmemekte tabi bir kabiliyete sahip olduundan; yumuak ise bunun balamls olan kabiliyetsizlie sahip olduundan byle adlanmlardr. Bir nc nitelik cinsi de, duyguluk ni teliklerinden ve duygulanmlardan tekil edil mitir. Sz gelimi, tatllk, aclk, ekilik, ve bu

34

KATEGORYALAR

neviden btn taayynler; bunlara scaklk, soukluk, aklk ve karalk da eklenebilir. Bunlarn birtakm nitelikler olmas aktr; nk onlara sahibolan varlklar, kendilerinde bulunmalar yznden filn nitelikte, denilmi tir. Bylece, bal, kendinde tatllk bulunmasn dan tr tatl denilmitir, cisim de aklk ka bul etmesinden tr ak, denilmitir. Baka hallerde de bu byledir. Duyguluk nitelikler demek, bu taayyn leri kabul eden nesnelerin kendilerinin de her hangi bir tarzda tesirlenmi olmalar demek deildir: bala tatl denmesi, nce baln bir de imeye uramasndan dolay deildir, bu tr l baka hallerde de bu byledir. Bunun gibi, scaklk ve soukluk duyguluk nitelikler diye adlanmlarsa bu, onlar kabul eden nesnelerin kendilerinin herhangi bir duygulanmaya u radklarndan tr deildir. Gerekte, szn ettiimiz bu niteliklerden her birinin duyum larda bir deime hsl etmeye kabiliyetli ol malarndandr ki bu niteliklere duyguluk ni telikler ad verilir. Tatllk, gerekte, bir tatma deiiklii, scaklk da dokunma deiiklii husule getirir. Baka nitelikler iin de bu by ledir. Bununla beraber aklk, karalk ve teki renklere nceki tarzda duyguluk nitelikler den mez; onlarn kendilerinin bir deimenin neti cesi olmalar yznden onlara bu ad verilir.

KATEGORYALAR

35

ok defa, renk deimeleri bir duygulanma y znden olur. Olgu apaktr; utanma kzartr, korku sarartr, tekiler de bu trldr. Bunun iin tabi olarak baz miza hususiyetlerine bal bu cinsten bir duygulanmaya mruz ka lnd vakit, buna karlk olan renge de sa hip olunmas muhtemeldir; nk bir utanma annda hsl olan tenlik unsurlarn istidad, konunun tabi yapsnn sonucu olabilir; yle ki karl olan rengi tabi olarak meydana ge tirir. Bunun iin kaynaklar durakl ve srekli duygulanmalarda bulunan btn bu trl hal lere duyguluk nitelikler denilmitir. Ya, ger ekte, kaynaklar konunun tabi mizacnda bu lunmasndan tr sarlk, veya karalk, nite likler diye adlandrlmtr (nk bize niteli imizi veren ite bunlardr). Veya, bu renkle rin, yani, sarlk ve karaln uzun bir hasta lk veya boucu bir scaklk ardsra vukua gelmesinden trdr, ve btn mr boyunca kalmasalar bile silinmeleri kolay deildir; bu halde de onlara nitelik ad verilir, nk bu halde de niteliimizi onlardan alrz. Yok edilmesi ve bertaraf edilmesi kolay sebepler den ileri gelen taayynlere gelince: bunlara nitelikler deil, tesirlenmeler ad verilir, n k insan onlara gre nitelik olmaz. Gerekte ne utantan kzaran adam hakknda krmz olduu, ne de korkudan sararan hakknda da sar rengi olduu sylenemez: daha ok, her

36

KATEGORYALAR

hangi bir tesirlenme duyduu sylenir: yleyse bunlar nitelik deil, tesirlenmedir. Ruha ait duyguluk nitelikler iin de ayn ey sylenebilir. Tam dou annda, kayna baz durakl tesirlenmeler olan btn taayyn lere nitelik denilir: lgnlk, fke ve bu trl baka haller byledir, nk onlara gre fke cil veya lgn sfat verilir. Tabi olmayp gi derilmesi g, veya mutlak surette deimez baka baka yap hususiyetlerinden ileri gelen zihin sapklklar iin de bu ayndr: bunlar da niteliklerdir, nk insan onlara gre vasf landrlr. abucak dalan sebeplerden ileri gelen taayynlere gelince; bunlara tesirlenme ad verilir, ite sz gelimi, bir zdla fkele nen bir kimse: byle bir heyecan iinde fke lenen bir adama fkecil denmez; daha ok onun bir tesirlenme duyduu sylenir. Bunun iin bu gibi taayynler nitelik adn deil, tesir lenme adn alrlar. Drdnc eit nitelik her varla ait o lan klk veya ekli, ve bundan baka, doruluk ve erilii ve buna benzer baka btn hassa lar] ihtiva eder. Gerekte bir varlk ite btn bu taayynlere gre, vasflanmtr: nk keli veya drt keli olduu iin, veya doru veya eri olduu iin bir eye byle bir nite lii haizdir denir; ve her eye sfatn veren suret (morphe)tir. Seyrek olan ye sk olan, przl olan veya dz olan demek, grnte

KATEGORYALAR

37

bu nitelikte bir ey demektir; bununla beraber yle anlalyor ki bu gibi taayynler niteliin blmlerine yabancdrlar. nk onlarn her biri daha ok blmlerin herhangi bir durumu ifade eder gibi grnyor. Gerekte bir ey paralarnn kendi aralarnda skca birleme sinden dolay sk, ve birbirlerinden uzakla malarndan tr seyrektir; blmlerin her hangi bir ekilde eit olmasndan dolay dz; bazlarnn kntl, bazlarnn girintili oldu duu zamanda da przldr. phesiz, daha baka baka nitelik eit leri de meydana karlabilir: hi olmazsa, s z edilen eitler balcalardr ve en sk ras lananlardr. yleyse bizim beyan ettiimiz taayyn ler niteliklerdir; vasflandrlan nesnelere ge lince, onlar da bu niteliklere gre adlandrlan veya baka herhangi bir tarzda onlara tbi bulunan nesnelerdir. Bylece birok haller de, ve hatt hemen hemen her zaman, vasf landrlan nesnenin ad (nitelikten) kmadr: sz gelimi, aklk adn aka; gramer gramerci ye; adalet adaletliye vermitir ve hep byledir. Bununla beraber baz hallerde niteliklere bir ad verilmediinden, vasflandrlan nesnelerin bu niteliklerden kma adlarla gsterilmesi mmkn deildir; sz gelimi, koucuya veya greiye verilen ad, tabi bir istidattan tr bu ekilde adlandrlm olarak, hibir nitelik

38

KATEGORYALAR

ten kmaz, nk bu istidatlar iin insanlarn bir sfat alabilecekleri birer ad yoktur. Halbuki tatbikat bu insanlara grei veya idman o yunlarna kabiliyetli dedirten bilimler iin ad lar vardr. Byle bir bilim, bir istidattr. Yumruk dv bilimi veya gre bilimi adn almtr, ve bu gerekli mizata olanlar adlarm bu bilimlerin kendilerinden alrlar. Baz baz da, (nitelik) iin bir hususi ad olduu zaman bile, ona gre vasflandrlan nesne ondan kmayan bir isim tar: bylece iyi adam fazilet sebebiyle iyidir, nk ad faziletten kmad halde, iyi denmesi fazilete sahip olmasndandr. Bu hal, bununla beraber, sk sk olmaz. Bylece bizim gsterdiimiz niteliklerden km bir ismi olan veya herhangi baka bir tarzda ona tbi bulunan nesneler, filn nitelii haizdir, denilir. Zdlk da nitelie aittir: sz gelimi, ada let adaletsizliin, karalk akln ve hep bunun gibi, zdddr. Bu taayynlere gre vasfland rlan nesneler iin de bu byledir: Adaletsiz, adaletinin, ak da karann zdddr. Bununla be raber bu her zaman byle deildir: krmz, sar ve bu trl renkler nitelik olsalar da, zd lar yoktur. Bundan baka, iki zddan biri bir nitelik ise, teki de bir nitelik olacaktr, teki kategoryalar misallerimize tatbik eder etmez bu meydana kacaktr. Bylece adalet

KATEGORYALAR

39

adaletsizliin zdd ise, adalet de bir nitelik ise, adaletsizlik de bir nitelik olacaktr. Gerekte, baka bir kategorya, ne bir nicelik, ne bir g relik, ne nerelik, ne de umumi olarak, nitelik ten baka hibir ey adaletsizlie uygun gel miyecektir. Nitelie giren btn baka zdlar iin de bu byledir. Nitelikler okluk ve azlk da kabul eder ler. Gerekte, ak bir nesne bir baka nesneden daha ok veya daha az aktr, ve adaletli bir ey bir bakasndan daha ok veya daha az ada letlidir, denilir. Bundan baka, nitelik kendi kendine artma da kabul eder: ak olan bir nes ne daha ok ak olabilir. Bu hassa, bununla beraber, btn nitelik lere deil, yalnz birouna aittir. Adaletin az lk ve okluk kabul ettiini mdafaa etmek, gerekte, kolay deildir: bazlar itiraz ederek derler ki salk iin sylenemiyecei kadar, adaletin de azlk veya oklua elverili olduu mutlak suretle sylenemez. Btn sylenebi lecek olan ey, bir kiinin bir bakasndan daha az salk veya daha az adalet sahibi olaca dr, gramer ve baka istidatlar iin de bu by ledir. Her ne olursa olsun, bu niteliklere gre adlandrlm olan nesnelerin azlk ve oklua elverili olduklar hi deilse sz gtrmez, nk bir adam hakknda bir bakasndan da ha iyi gramerci, daha shhatli ve daha dil, ilh... olduu sylenir.

40

KATEGOR YALAR

Buna karlk, gen ve drt al ve drt kenarl, dier ekiller gibi, okluk ve azlk ka bul etmezler. Gerekte gen veya daire kav ramlarnn uyduu nesnelerin hepsi ayn tarz da gen veya dairedir; bu kavramlara uym yan nesnelere gelince, birinin tekinden daha fazla (gen veya daire) olduu sylenemiye cektir: drtgen dik drtgenden daha fazla dai re deildir; zira daire kavram ne ona, ne b rne tatbik olunamaz. Umumi olarak teklif o lunan terimin kavram iki nesneye de uymazsa birinin brnden daha ok olduu sylenemi yecektir. yleyse btn nitelikler okluk ve azlk kabul etmezler. imdi szn .ettiimiz karakterlerden hibiri nitelie has deilken, buna karlk, benzer veya benzemez ancak nitelikler iin sylenir. Bir nesne, ancak kendinin vasfladrl m olduu eylerden baka hibir eyle bir bakasna benzer deildir. Bundan, niteliin hususiyetinin kendine benzerlik veya benze mezlik isnat edilmesinden ibaret olaca sonu cu kar. Burada, niteliin bir aklamasn zeri mize alm olduumuz halde saydklarmzn arasna birok greler soktuumuz iin bize itiraz olunmasndan korkmyalm: hallerin ve istidatlarn grelerin says kadar olduklarn sylememi mi idik? Gerekte hususi nevile rin hibiri grelik terimler olmad halde,

KATEGORYALAR

41

pratik olarak btn bu trl hallerde cinsler, grelik terimlerdir. Bylece bilim, cins olarak, 'kendi z iinde, baka bir eye gre olan ey dir. (nk bir eyin bilimi vardr, denilir). Buna karlk, hususi bilimlerden hibiri, ken di z iinde, baka bir eye grelik deildir: sz gelimi, ne grametin herhangi bir eyin grameri, ne de musikinin herhangi bir eyin musikisi olduu sylenemez. Fakat onlar g reliklerse, ancak cinsleri ynnden yledirler; gramere herhangi bir eyin bilimi denilmitir, musiki filn eyin musikisi deil; falan eyin bilimi denilmitir, yleyse hususi bilimler greliklere katlmaz lar. Byle bir nitelik alrsak bu sadece hususi bilimlere gredir, nk bizim haiz olduumuz bu hususi bilimlerdir: bu hususi bilimlerden birine sahip olmamzla bize bilgin denir. Bun dan, bazan kendilerinden tr vasflandrl m olduumuz bu hususi bilimlerin kendileri nin de greliler olmamakla beraber nitelikler olduu sonucu kar. Ayn bir eyin hem bir grelik, hem de bir nitelik olduu olursa, onu her iki cinsin saysna sokmaktan hibir sa malk bulunmadn ilve ederim. 9. Etki ile edilgi de zdlk kabul ederler. okluk ve azla elverilidirler. Istmak soutmann

42

KATEGORYALAR

zdddr, stlmak soutulmann, sevinmek gaml olmann zdddr, bu ise pekl zdlk ka bul etmektir. Azlk ve okluk iin de bu tpk byledir: bir ey az veya ok stlabilir, az ve ya ok stlm olabilir. O halde etki ile edilgi de azlk ve oklua elverilidir. te bizim bu kategoryalar zerine syliye ceklerimiz bunlardr. Bundan baka, greler bahsinde durumdan bahsettik; orada bu terimlerin adlarn kar lk durumlardan kardklarn ortaya koyduk. Geri kalan kategoryalara, zaman, nerelik, sahip olmaya gelince, pek iyi bilinen tabiatlar dolaysiyle onlar hakknda balangta akla nandan baka bir ey syliyecek deiliz. Yani daha yukarda gsterdiimiz gibi, sahibolma: ayakkablarm giyinmi olmak, silhlanm ol mak gibi halleri; nerelik: sz gelimi, Lykei onda ve ilhi'yi ifade eder. 10. ncelememizde ortaya konan kategoryalar hakknda, dediklerimiz yetmelidir. Karlara geelim ve kar-olumun mtat mnalarn ayrdedelim. Bir terimin baka bir terime kar-olmas drt tarzda sylenir: grelilerin kar-olumu, zdlarn kar-olumu, yoksunluun sahib olmaa kar-olumu, tastikin inkra kar-olumu var

KATEGORYALAR

43

dr. Bu hallerin her birinde, kar-olum u e kilde ematik olarak ifade olunabilir: grelile rin kar-olumu, mislin yarma olduu gibi; zdlarn kar-olumu, iyiliin ktle olduu gibi; yoksunluun sahibolmaya kar-olumu, krln grmeye olduu gibi; tasdikin inkra olan kar-olumu, oturuyorun oturmuyora ol duu gibi. Greliler gibi kar-olan terimler, btn varl kar-olanlar hakknda sylenenden iba ret olan veya onlara herhangi bir ekilde taal lk eden terimlerdir. Sz gelimi, misil kendi z iinde, bir baka eyin misli denilen ey dir, nk o herhangi bir eyin mislidir. Bilgi ile bilinebilen de greliler gibi birbirine kar dr: bilgi, kendi z iinde, bilinebilenin bilgisi; bilinebilen ise, z iinde, kar-olan hakkn da, yani bilgi hakknda sylenmitir. nk bi linebilen herhangi bir ey iin bilinebilen, yani bilgi iin sylenmitir. Demek ki greliler gibi kar olan terimler, btn varl baka eyler hakknda sylenenden ibaret olan, veya her hangi bir ekilde karlkl bir mnasebet ha linde bulunan terimlerdir. Zdlar gibi kar-olan terimlere gelince, bunlarn varl birbiriyle olan mnasebetten ibaret deildir, bunlara ancak birbirlerine zd denilmitir. Gerekte, iyilik, ktln iyilii

44

KATEGORYALAR

dir, denilmez, ama ktln zdddr, deni lir; ak, karann akdr denilmez, ama karann zdddr, denilir. Bunun iin bu iki trl karolum birbirinden farkldr. Zdlarn, tabi ola rak ilerinde bulunduu veya tasdik edilmi olduu konular gerekli olarak birini veya die rini ihtiva edecek ekilde olduka, onlar ara snda orta terim yoktur; fakat konuda biri veya dieri gerekli olarak muhtevi bulunmyan zdlarn sz edilirse, btn hallerde, bir orta terim vardr. Sz gelimi, hastalk ve salk hayvann bedeninde tabi olarak bulunur ve gerekli olarak ister salk, ister hastalk, bi rinden biri hayvann bedenine aittir; bunun gibi tek ve ift de say hakknda tasdik edi lirler ve gerekli olarak ister ift, ister tek, iki sinden biri sayya aittir. O halde bu terimler arasnda, ne hastalkla 'salk, ne de ift ile tek arasnda hibir orta terim yoktur. Fa kat biri veya br gerekli olarak konuya ait olmyan zdlara gelince, bunlarn arasnda bir orta terim vardr. Bylece kara ve ak bedende tabi olarak bulunurlar, ama birinin veya b rnn bedene ait olmas iin hibir gereklilik yoktur, nk her beden ister istemez ak veya kara deildir. Gene bunun gibi, alak ve na muslu, hem insan hakknda, hem de baka baka birok konular iin tasdik edilmitir, fa kat birinin veya brnn hakknda tasdik edilmi olduklar varlklara ait olmalar gerekli

KATEGORYALAR

45

deildir, nk her ey gerekli olarak alak veya namuslu deildir. Bylece bu terimler arasnda bir orta terim vardr: sz gelimi, ak ile kara arasnda, boz ve sarms ve baka b tn renkler vardr, alaklk ve namusluluk arasnda da ne alak, ne de namuslu olmyan ey vardr. Baz hallerde, bu orta terimlerin isimleri vardr; sz gelimi: ak ile kara arasnda boz, sarms, ve baka btn renkler bulunur. Ba ka hallerde ise orta terimi bir isimle ifade et mek kolay deildir, orta terim her bir ucun inkr ile tarif edilmitir: sz gelimi yle: ne iyi ne kt; ne hakl ne de haksz. Yoksunluk ve sahibolma, ayn konu etra fnda dner: sz gelimi, grme ve krlk gz hakknda sylenir. Umumi kaide olarak, sahi bolmann tabi olarak iinde bulunduu konu ayn zamanda karlardan birinin veya br nn hakknda tasdik edilen konudur. Yoksun luun, sahibolmann, konunun tabi olarak ait olduu blmnde hibir suretle bulunmad zaman, ve onun orada tabi olarak bulunmas gerektii zaman, bu sahibolmay elde etmeye elverili her konuya isnad edildiini sylyoruz. Bir varla ne srf dileri olmamas yznden disiz, ne de srf grmesi olmamas yznden kr diyemeyiz, ama onun tabi olarak dilere sahibolmas gerektii zamanda ne dileri, ne de grmesi olmad iin syleriz: nk var

46

KATEGORYALAR

lklar vardr ki doutan ne grmeleri ne de dileri yoktur, ve bunlara da bu yzden disiz ler veya krler denmez. Bir halden yoksun olmak veya sahibi ol mak yoksunluk veya sahibolma ile ayn ey deildir. Sahibolma, sz gelimi, grmedir, yok sunluk ise krlktr; ama ne grme sahibi ol mak grmedir, ne de kr olmak krlktr. Krlk herhangi bir yoksunluktur, halbuki kr olmak, yoksun olmaktr, yoksunluk deil dir. stelik, krlk, kr olmann zdei olsay d her iki terim ayn konu hakknda da tasdik edilmi olabilirdi; yleyse insann kr olduu sylenirse de insann krlk olduu hibir za man sylenemez. yle anlalyor ki bir halden yoksun olmak ile bir hal sahibi olmak, yoksunlukla sahibolmann kendi aralarnda kar olduklar tarzda, kardrlar; nk kar-olum ekli ayndr. Gerekte, tpk kr lkn grmeye kar olduu gibi, bylece, kr olmak da grme sahibi olmaya kardr. inkr ve tasdik olunan eyin kendi de tas dik ve inkr deildir, nk tasdik, olumlu bir nermedir, inkr ise olumsuz bir nermedir; halbuki tasdik ve inkra giren terimler, ner me deillerdir. Bununla beraber onlarn kendi aralarnda, tasdik ile inkrn kar olduklar tarzda, kar olduklar sylenir. nk bu hal de de kar-olum ekli ayndr. Gerekte, tpk sz gelimi, o oturuyorun o oturmuyora kar

KATEGORYALAR

47

olduu nermelerde tasdikin inkra kar ol duu gibi, gene bylece bu rneklerden her bi rine giren nesneler de (kardrlar: sz geli mi, filn adam oturuyor, filn adam oturmu yora kar olduu gibi. Apaktr ki yoksun luk ile sahibolma greliler gibi ayn ekilde, birbirine kar deillerdir. Onlarn btn var l kar olann hakknda tasdik edilmi ol maktan ibaret deildir; grmeye, krlkn grmesi denilmemitir ve grelik de baka bir tarzda vki olmamtr. Bunun gibi, krlk de grmenin krldr denilemez: bu, grmenin krlnden daha ok grmenin yokluudur. Bundan baka, btn grelik terimler ba lamldrlar, yle ki hatt kendinin greliler says iinde bulunduunu farzetsek bile, kr lk kendisi ile grelikte bulunduu eyin ba lamls olacaktr. yleyse burada balama yoktur, nk grmenin krln grmesi ol duunu sylemiyoruz. Fakat yoksunlua ve sahibolmaya giren terimlerin kar-olmalar, zdlar gibi de deil dir; ite tutama. Bir yandan, aralarnda hibir orta terim olmyan zdlara gelince, iin de bulunduklar veya hakknda tasdik edildik leri konuda, onlardan birinin daima varolmas gerekli olarak lzmdr. nk biz dedik ki biri veya br, kendilerini kabul eden konuya ge rekli olarak ait olmak zorunda bulunan zdlar arasnda hibir orta terim yoktur: hastalkla

48

KA-TEGOKYALAR

salk, tekle ift hali byledir. br yan dan da bir orta terimi olan zdlar iin, onlardan birinin konuya ait olmas hi de gerekli deil dir; gerekte, onlar alan her konunun ister istemez sz gelimi, ak veya kara, scak veya souk olmas gerekli deildir, nk hibir ey bu zdlar arasna bir orta terim sktrmaktan alkoymaz. Bundan baka, birinden biri, ken dilerini kabul eden konuya gerekli olarak ait olmyan zdlarn bir orta terimi vardr, yeter ki bunlardan biri konuya tabi olarak ait olma sn, ate iin scak olmak, kar iin ak olmak gibi: bu halde iki zddan, ancak birinin belli olarak konuya ait olmas gereklidir, yoksa iki sinden birinin belli olmyarak deil. nk ne ate iin souk olmak, ne de kar iin kara ol mak mmkn deildir. Bunlar kabul edecek her konuya zdlarn birinden biri gerekli olarak ait deildir, yeter ki srf kendilerine bir teki tabi olarak ait olabilen ve bu halde rasgele her iki sini deil, ancak bir tek belli zdd alabilen ko nularla ilgili bulunmyalm. Fakat yoksunluk ve sahibolmann sz edildii zaman, btn bu dediklerimizin, hibiri doru deildir. Gerek te, kabul eden konu, , iki kardan birini her de fasnda gerekli olarak kabul etmez: henz tabi olarak grme sahibi olmyana ne krdr, ne de gryor denir. Bundan, bu taayynlerin, aralarnda hibir orta terim bulunmyan zdla ra katlmad sonucu kar. Fakat bir orta

KATEGORYALAR

49

terim kabul eden zdlar srasna da girmezler. nk onlardan birinin, herhangi bir anda, kabul eden konuya gerekli olarak ait olmalar gerekecektir. Gerekte, bir varlk tabi ola rak, grme sahibi olmaya kabiliyetli olur olmaz bu belli niteliklerden biri deil, ya kr, veya grr olacaktr. Bu belli niteliklerden biri deil, ya birisi ya br olacaktr; nk var ln ya yalnz kr veya yalnz grr olmas gerekli deildir. Gerekli olan, bu hallerden bi rinden birinin olmasdr. O halde bir orta te rimi olan zdlar iin, birinden birinin herhangi bir konuya ait olmas hibir zaman gerekli ol madn, fakat ancak baz konularda iki zd dan bir tekinin belli olarak onlara ait olmas gerektiini syledik. Bundan apak olarak, zdlarn kar olduklar iki tarzdan hibirinin yoksunluk ve sahibolmaya gre kar terimler haline uymad sonucu kar. Bundan baka, zdlar iin, kabul eden konu ayn kalmak zere birinden brne bir dei iklik husule gelmesi de olabilir, yeter ki on lardan bir teki tabi olarak konuya ait olma sn; sz gelimi, ate iin scak olmak gibi. Ger ekte, shhatli olann hasta dmesi, akn kara olmas, souun scak olmas mmkndr ve hatt iyinin kt, ktnn iyi olmas bile mm kndr. Gerekte, kt adam, yaaynda ve szlerinde iyi yollu hareket ederse, ne kadar

50

KATEGORYALAR

az da olsa, iyilikte ilerleyebilir. Ancak bir defa hatt pek az, nefsini slah ederse, onun 'btn btne deiebilecei veya hi deilse, pek b yk bir iyileme gsterebilecei aktr; n k ilk ilerleyi ne kadar az olursa olsun, fazile te doru gitgide daha kolayca meylolunur. Bu nun iindir ki belki de, daha da mhim bir ilerleyi kaydedecektir, ve bu ilerleyi srekli ce artmakla, insan sonunda zd halde bsbtn yerleecektir, yeter ki bundan zamann ktl yznden alkonulmasn. Buna karlk, sa hibolma ve yoksunluk iin karlkl bir dei ikliin olmas imknszdr: sahibolmadan yoksunluka pekl bir geit vardr, ama yok sunluktan sahibolmaya imknszdr. nk kr olan grmeyi yeniden ele geiremez, sa sz olan yeniden salanamaz, disiz olan da di lerinin yeniden ktn gremez. Tasdik ile inkr gibi kar olana geelim: kar-olumun bizim szn ettiimiz ekiller den hibirine gre vki olmad aktr. n k ancak imdiki haldedir ki daima bir kar nn doru, brnn yanl olmas tamamiyle gerekli olarak lzmdr. Gerekte, ne zdlar iin ne greliler iin, ne de sahibolma ve yoksun luk iin daima kar olanlardan birinin doru, brnn yanl olmas gerekli deildir. Sz gelimi, salk ve hastalk zddr: yleyse ne biri, ne de teki doru veya yanl deildir. Gene bunun gibi, misil ve yarm greli olarak

KATEGORYALAE

51

kardrlar; ne o, ne de br doru veya yan l deildirler. Grme ve krlk gibi, yoksun luk ve sahibolmaya giren iin de dnce ayn dr. Bir tek kelime ile, hibir balant olma dan sylenen deyimlerden hibiri doru veya yanl deillerdir, ve szn ettiimiz btn kar olanlar balantsz ifade olunur. Bununla beraber byle bir karakterle bil hassa bir balant iinde ifade olunan zdlarda karlald anlalyor. Sokrates shhattedir, gerekte Sokrates hastadrn zdddr. Fakat bu deyimlerde bile, birinin doru, brnn yanl olmas her zaman gerekli deildir. p he yok, Sokrates varsa, bunlardan biri doru, br yanl olacaktr; ama Sokrates yoksa her ikisi de yanl olacaklardr. nk Sokra tesin kendisi hi yoksa ne Sokrates hastadr, ne de Sokrates shhattedir deyimleri doru deildir. Yoksunluk ve sahibolmaya gelince, konu hi yoksa ne o, ne de br doru deil dir, hatt konu varolsa bile birinin doru, b rnn yanl olduu her zaman vki olmaz. Gerekte, Sokrates grmeye sahiptir, Sokra tes krdre yoksunlukla sahibolma gibi kar dr. Sokrates varsa bu deyimlerden birinin doru, brnn yanl olmas gerekli deil dir. (nk Sokrates henz tabi olarak gr meye gl olmadka, iki nerme de yanl tr); Sokrates hi yoksa her iki deyim de, yani

52

KATEGOKYALAR

grmeye sahibolmas da, kr olmas da yanl tr. Tasdik ve inkr iin bu bambakadr: ko nu varolsun veya olmasn, her halde biri do ru, br yanl olacaktr. Gerekte, diyelim ki Sokrates hastadr ve Sokrates hasta deil dir: Sokratesin kendisi varsa bu iki nerme den birinin doru, brnn yanl olduu aktr; Sokrates yoksa gene byledir, nk Sokrates yoksa onun hasta olduunu sylemek yanltr ve onun hasta olmadn sylemek dorudur. Bylece her zaman birinin doru, brnn yanl olma hassas ancak tasdik ve inkr gibi kar olan eylerde bulunur.

11

iyiliin zdd gerekli olarak ktlktr; birtakm hususi haller zerine dayanan tme varm gereince bu apaktr. Sz gelimi: sa ln zdd hastalk, cesaretin zdd korkaklk tr ve ilh...; ama bir ktln zdd kh bir iyiliktir, kh bir ktlk. Bir ktlk olan ih tiyacn zdd, bir ktlk olan arlktr; fa kat bir iyilik olan orta, ayn zamanda her ikisi ne de zddr. Bununla beraber, ancak ok az hallerde byle bir ey grlebilir, ou zaman ktln zdd daima iyiliktir. Bundan baka, zdlar iinde, birinin varl , brnn varln gerektirmez: Herkes

CATEGOR YALAK

53

shhatte ise salk varolacaktr, hastalk da olmyacaktr. Bunun gibi, btn varlklar ak iseler, karal darda brakarak, aklk varo lacaktr. stelik, Sokrates shhattedir, Sokra tes hastadra zd ise iki zd halin birlikte ayn konuya ait olmalar imknsz olduundan, bu zdlardan birisi var iken brnn de varolma s imknsz olacaktr. Var olan, Sokratesin shhatte olmas olgusu ise, Sokratesin hasta olduu olgusu da varolamyacaktr. Zdlarn, ayn neviden veya ayn cinsten bir konuda tabi olarak var olmak zorunda ol duklar apaktr. Gerekte salk ve hastalk hayvan bedeninde, aklk ve karalk ise sadece bir cisimde, adalet ve adeletsizlik de insan ru hunda tabi olarak bulunurlar. Gene zdlarn tekil ettii iftlerin btn hallerde, ya ayn cins iinde, veya birtakm zd cinsler iinde olmalar veya nihayet kendi lerinin de birtakm cinsler olmalar gereklidir. Ak ile kara, gerekte, ayn cins (cinsleri olan, renk) iindedirler; adalet ve adaletsizlik zd cinser iindedirler (nk birincinin cinsi, fazilettir; kincisinin cinsi ise rezilettir); iyilik ve ktle gelince, onlar bir cins iinde ol mayp kendileri baz eylerin cinsleridir.

12

Bir ey iin, drt ekilde, ncedir, denilir, ilk ve esas mnada, zamana gredir ki bir

54

nesnenin bir bakasndan daha yal ve daha eski olduu sylenir: daha ok zaman getiin den trdr ki nesneye daha yal ve daha eski denilir. kinci olarak, varolma srasnda, karlkl varolmay kabul etmiyen ey ncedir: sz ge limi, bir says iki saysndan ncedir, nk iki varsa bundan derhal birin var olduu so nucu kar. Halbuki varolan bir ise bundan ge rekli olarak ikinin varolduu sonucu kmaz. Bylece bir saysnn varl, karlkl .olarak br saynn varln gerektirmez. O halde yle anlalyor ki varlk sralannda kar lkl-olum kabul etmiyen ey ncedir. nc olarak, bilimlerde ve szlerde ol duu gibi, herhangi bir sraya nispetle de nce denilir. Gerekte, isbat bilimlerde sraya g re nceki ve sonraki vardr: unsurlarsraya gre, geometri nermelerinden ncedir; gra merde ise harfler hecelerden ncedir. Bunun gibi, szlerde de giri sz, sraya gre, akla madan ncedir. imdi szn ettiimiz mnalardan baka, bir bakas daha var: insana daha iyi, ve daha deerli, tabi olarak nce gibi geliyor. Gnde lik dilde en ok deer verilen ve en ok sevilen insanlar hakknda, onlarn bakalarndan nde olduklar sylenir. phe yok bu, ncenin b tn mnalarnn en uzadr.

KATEGOKYALAR

55

ite aa yukar trl nce ekilleri bun lardr. Bununla beraber yle geliyor ki imdi say dmz nce mnalarnn dnda bir bakas daha var. Gerekte, varlk sralannda kar lkl olum kabul eden nesnelerde, bir baka nes nenin varlnn sebebi herhangi bir sfatla, tabi olarak nce olmas gerekli gibi grn yor. Bu cinsten rnekler bulunduu apaktr: gerek adam, kendi hakknda doru olan ner me ile varlk sralanna gre karlklanr. Gerekten, insan varsa, kendiyle insann var olduunu sylediimiz nerme de dorudur; karlkl olarak da, kendisiyle insann varoldu unu sylediimiz nerme doru ise insan da vardr. Bununla beraber doru nerme, hibir suretle nesnenin varlnn sebebi deildir; bunun aksine olarak, insana yle geliyor ki nermenin hakikat oluunun sebebi herhangi bir ekilde nesnedir, nk nermenin doru luu veya yanll nesnenin varl veya yokluuna baldr. Grlyor ki bir eyin bakasndan nce olduu be trl sylenir.

13

Zamanda, kelimenin yaln ve esas anla mnda hibiri brnden ne nce, ne de sonra olmayp, olular ayn zamanda olan nesneler

56

KATEGORYALAU

iin sylenir. Onlara, zaman iinde beraberlik (zamanda) denir. Biri hibir suretle brnn varlnn sebebi olmakszn, varlk sralannda birbiri ne karlkl olan nesneler zamandatrlar. Mi sil ile yarmn durumu byledir. Bu terimler birbirine karlkl olurlar (nk misil varsa yarm da vardr, yarm varsa misil de vardr), ama gene de onlardan hibiri brnn varl nn sebebi deildir. Ayn cinsin blmnden karak birbirine kar olan neviler, tabiatlar gereince, za manda adn da alrlar. Blmde birbirine kardan ben ayn bir blme gre kar olan terimleri anlarm; sz gelimi, kanadl, yr yen ve suda yayan ile zamandatr. Bu terim ler ayn cinsten ktklar zaman blm de za mandatr. nk hayvan kanadl, yryen, suda yayan gibi birtakm nevilere blnm tr; bunlardan hibiri ne ncedir, ne de sonra dr ama bu gibi terimler tabiat gereince za manda grnyorlar. Bu nevilerden her biri de yryen, kanadl, ve suda yayan nevilere tekrar blnebilirler: o halde ayn bir blme gre ayn cinsten kan bu son neviler iinde tabi bir zamandalk vardr. Buna karlk, cinsler her zaman neviler den ncedir, nk varlk sralan bakmn dan karlkllk yoktur: sz gelimi, suda ya

KATEGORYALAR

57

yan varsa hayvan vardr, ama hayvan varsa suda yayan gerekli olarak var olmaz. yleyse, biri hibir suretle brnn var lnn sebebi olmakszn varlk sralannda birbirine karlkl olan terimlere tabiat gere ince zamanda denir; bundan sonra, ayn cins ten balyarak blm iinde birbirine kar olan nevilere de zamanda denir. Nihayet, ba sit mnada, olular ayn zamanda olan varlk lar da zamandatrlar.

14

Alt trl hareket vardr: olu, yokolu, artma, azalma, bakalama ve yer deiimi. Bakalamadan baka btn hareketler birbirinden aka farkldrlar. Olu, yokolu deildir; artma veya yer deiimi de azalma deildir ve ilh... Buna karlk, bakalama ya gelince, bakalaann bakalamasnn br hareketlerden birine gre gerekli: olarak vki olup olmadn bilmek meselesi ortaya k maktadr. Gerekte, bu doru deildir: hemen hemen btn tesirlenmelerimiz veya hi deil se byk bir ksm bizim iimizde br hare ketlerle hibir mterek taraf olmyan bir bakalama husule getirirler, nk tesirlen meye gre hareket eden ey gerekli olarak art m veya eksilmi deildir, ve br trl hare

58

KATEGORYALAB

ketler iin de bu tpk byledir. Bylece ba kalama br hareketlerden ayr olacaktr, nk zdelik olsayd bakalaann derhal o alm veya eksilmi olmas, veya herhangi baka bir hareket nevinin onu takibetmesi ge rekecekti: gerekte, bu gerekli deildir. Herhangi baka bir harekete gre artm veya hareket ettirilmi olan iin de dnce ayndr. Onun da bakalam olmas gerekecektir. O halde bakalamakszn artan birtakm nesne ler vardr; sz gelimi, kendine gnomon tatbik edilen drtgen, bundan tr bakalam ol makszn artar, ve btn bu trl baka e killer iin de bu byledir. yleyse hareket ler birbirlerinden pek ok ayr olacaklardr. Umumi olanak, skn harekete zddr. Ama her hareket nevinin hususi bir zdd var dr: oluun zdd yokolu; artmann zdd azalma; yer deiiminin zdd ise yer skne tidir. (Bu sonuncu halde), en kar gibi gr nen hareket, zd bir yere doru olan deiim dir: bylece aaya doru hareketin zdd yu karya doru olan hareket, yukarya doru ha reketin zdd da aaya doru harekettir. Btn bizim anlattklarmzdan, incelenmesi geri kalan harekete gelince: onun zddnn ne olabileceini ortaya koymak kolay deildir. O nun hibir zdd yok gibi geliyor, yeter ki bu rada da, ona zd olarak ister nitelik skn, is ter zd nitelie doru deime kar konulma

KATEGORYALAR

59

sn; tpk yer deiiminin zddnn ya yer s knu, ya zd bir yere doru deime olduu gibi. Gerekte bakalama nitelie gre bir deimedir de. yle ki nitelik harekete kar olan, ister nitelik skn, ister zd bir nitelie doru olan deimedir. Sz gelimi, ak olma ka ra olmann zdd olduu gibi. Gerekte zd bir nitelie doru bir deime husule geldii za man bakalama vardr.

15

Haiz olmak (to echein) terimi birok an lamlara gelir. Hal ve istidat mnasnda veya herhangi baka bir nitelik mnasnda alnr: Biz, gerekten, bir bilgi veya bir fazilet sahibi olmak, deriz. Veya nicelik olarak alnr:, sz gelimi, haiz olunan boy bykl gibi; nk dirsek veya drt dirsek bykl haiz ol mak denilir. Veya bedeni evreliyen ey anlamna alnr: bir manto veya gmlek. Ve ya bedenin bir blmnde olan anlamna alnr: elde yzk gibi. Veya hatt bedenin bir b lm mnasna alnmtr: el, ayak gibi. Ve ya bir vazo iinde mnasna alnmtr: byle ce medimnos buday, veya testi arab iine alr, nk testi arab, medimnos ise buday ihtiva eder, denir. Btn bunlar bir vazo iinde gibi bir anlamda haiz olmak denmitir. Sahibolma anlamna da gelir: bir eve veya bir

60

KATEGORYALAR

tarlaya sahibolmak diyoruz, bir adam hakkn da da bir kars olmak, kadn hakknda da bir kocas olmak diyoruz; fakat haiz olmak teri minin imdi sylenen mnas en uzak bir mna gibi gelmektedir. nk bir kars olmak der ken onunla beraber yaamaktan baka hibir mna ifade etmiyoruz. Belki bakalar haiz olmak teriminin daha baka anlamlarn da gsterebilirler; her halde en ok kullanlan mnalar aa yukar hep saylmtr.

DNYA EDEBYATINDAN TERCMELER

YUNAN KLSKLER : 72

ORGANON II
NERME

(ikinci Basl)

Mill 10/V/1963

Eitim tarih ve

Bakanl 7766 sayl

Yaym emriyle

Mdrlnn Yunan Klsik

leri serisinde ikinci defa olarak 5000 say baslmtr.

ARISTO

ORGANON II
NERME IIEPI 'EPMHNEIA

Bu eser Hamdi Ragp ATADEMR tarafndan dilimize evrilmitir.

(kinci Basl)

ANKARA 1963 MLL ETM BASIMEV

Bu eseri Hamdi Ragp ATADEMR J. Tricotnun Franszca (J. Vrin Basmevi, Paris 1936) tercmesin den dilimize evirmi, Dil ve Tarih-Corafya Fakl tesi Profesrlerinden Suat SNANOLU Yunanca asliyle, Mehmet KARASAN da Franszca tercme siyle karlatrarak incelemilerdir.

ORGANON II

NERME

NERME

lkin ismin ve fiilin, sonra inkr ve tasdi kin, nerme ve szn ne olduunu ortaya koy mak gerekir. Sesin kard sadalar ruh hallerinin ia retleridir. Yazlm kelimeler, sesin kard kelimelerin iaretleridir. Yaz her insanda (bir olmad gibi, konuulan kelimeler de bir de ildir; her ne kadar bu deyimlerin dorudan doruya iaretleri olduklar ruh halleri herkes te bir ise de; tpk bu hallerin, hayalleri olduk lar eylerin ayn olduklar gibi. Bu konu Ruh zerine adl kitabmzda incelendi. nk bu ayr bir bilim kolunu ilgilendirir. Ruhta kh doru ve yanl ile ilgili olm yan kavramlar, kh gerekli olarak doru veya yanl olan kavramlar bulunduu gibi, sz iin de bu byledir. nk doru ve yanl, birle tirme ve ayrmada olur. simler ve fiiller, kendilerine hibir ey eklenmezse, ne birletirmesi, ne de ayrmas olmyan kavrama benzerler; insan ve ak gibi. nk bunlar henz ne doru, ne de yanltr

NERME

lar. ite bunun bir delili: teke-geyikin pekl bir mnas var; ama mutlak olarak veya za manla ilgili olarak vardr veya yoktur eklenme dike o henz ne doru, ne de yanltr.

sim, zamanla ilgisi olmakszn uylaml bir mnas olan ve hibir blmnn, ayr ayr alnd zaman, hibir mnas olmyan (bir a dadr. Gerekte, kallippos has adnda, hippos (at)un kendi kendine bir mnas yoktur; kalos hippos (gzel at) deyiminde olduu gibi. Bu nunla beraber yaln isimlerde olan, birleik isim lerde olmaz. Yaln isimlerde, 'blmn herhangi bir mnas yoktur. Halbuki birleik isimlerde ayr ayr alnm olarak kendisinin hibir m nas olmamakla beraber blm, btnn mna sna katr. Sz gelimi, Epaktrokeles (korsan gemisi) de Keles (gemi)in kendinden hibir mnas yoktur. Bir ey tabiat gereince, isim olmayp da, yalnz iaret olursa, buna uylaml mna deriz; nk hayvanlarn sada lar gibi sz olmam seslerin bir mnalar ol duu zaman bile, o seslerin hibiri yine bir isim olamaz. nsan-olmyan, bir isim deildir. Gerekte byle bir deyimi anlatmak iin hibir ad yok tur. nk bu ne bir sz, ne de bir inkrdr. Bunun iin ancak belirsiz isim olduu kabul olu

NERME

nabilir. nk o rasgele var olana da, var olm yana da aittir. Philonun, Philona ve bu trl baka ekiller isim deillerdir; bunlar bir ismin halle ridir. Bu hallerin tanmlanmas, her bakmdan ismin tanmlanmasnn ayndr. u farkla ki: dir, idi, olacaktrla birletirilince onlar bir isim iin olann aksine olarak ne doru, ne de yan ltrlar; sz gelimi; Philonundr, Philonun de ildir deyimleri henz ne doru, ne de yanl hibir eyi olmyan deyimlerdir. 3. Fiil, kendi z anlamna zaman anlamn ekliyen bir kelimedir. Blmlerinde hibirisi tek bana hibir ey ifade etmez ve daima ba ka bir ey hakknda sylenen bir eyi gsterir. Kendi z anlamndan baka, zaman ifade etti ini sylyorum. Sz gelimi: shhat bir isimdir. Halbuki sihhattedir bir fiildir. nk fazladan, bu durumun imdi de devam ettiini gsterir. Bundan baka, fiil daima bir ey hakknda, sz gelimi, bir konuya ait olan veya bir konuda bulunan birtakm eyler hakknda sylenenin iaretidir. yi deildir veya hasta deildir gibi bir deyim bir fiil deildir. Kendi z mnasna za man anlamn eklese de ve hep bir konuya ait olsa da bu trl deyimin ad yoktur. Ona yalnz

10

NERME

belirsiz bir fiil denilebilir; nk ayrlk gzet meksizin herhangi bir eye, varolana da, varol myana-da tatbik olunabilir. Ayn ekilde, o shhatte idi, o sihhatte ola caktr deyimleri de birer fiil deil, birer fiil halidir. Halin failden fark udur: fiil kendi mnasna imdiki zamann mnasn ekler; hal ise imdiki zaman evreliyen zaman gsterir. Kendinden ve kendi kendisiyle fiil dediklerimiz gerekte isimdir, belli bir mnalar vardr. nk onlar syliyen dinliyenin dncesini tesbit eder, dinleyici de derhal bu dnceyi durdurur. Fakat henz bir eyin varolduunu, veya var olmadn ifade etmezler. nk varolmak Veya varolmamakn nesneye dellet eden bir anlam yoktur. Bunlar yalnz balarna kullan makla yetimsendiim vakit varolan terimi de daha fazla bir ey ifade etmez. Gerekten, kendi balarna bu deyimler hibir ey deillerdir. Bunlar kendi z mnalarna, birleik nesneler den ayr olarak anlalmas imknsz olan bir birleiklik (synthesis) ifade ederler. 4. Sz, ayr ayr alman her bir blmnn bir tasdik veya bir inkr olarak deil, bir beyan olarak bir anlam olan uygulaml mnal bir sadadr. Demek istiyorum ki, sz gelimi, insan kelimesinin pekl bir mnas vardr: bununla

NERME

11

beraber onun varolduunu veya varolmadn anlatmaz. Ancak ona baka bir ey eklenirse tasdik veya inkr olacaktr. Bununla beraber insan kelimesinin tek bir hecesinin hibir m nas yoktur. Fare kelimesindeki re hecesinin de mnal olmad gibi. Bu, gerekte, bir sadadan baka bir ey deildir. Her ne kadar, yukarda sylediimiz gibi, kendi kendine olmasa da, yalnz birleik kelimelerde hece manaldr. Her szn her halde tabi bir alet olarak deil, ama yukarda dediimiz gibi, uylaml bir mnas vardr. Bununla beraber her sz de bir deklarativ sz deildir. Fakat ancak ken dinde doruyu veya yanl bulunduran sz bir deklarativ szdr. Bu da btn halterde olmaz; bylece,, dua bir szdr; ama ne dorudur, ne de yanl. Szn teki eitlerini bir yana brakalm. Onlarn incelenmesi daha ok, Retorik veya Poetikin iidir. imdilik burada inceleyeceimiz nermedir. 5. Deklarativ szn ilk eidi tasdik, ondan sonra gelen de inkrdr. Btn teki szler an cak balanmakla bir olurlar. Her daklarativ sz gerekli olarak bir fiille veya bir fiil haline baldr. Gerekte, kendisine ne vardr, ne vard, ne de varolacaktr ve ne de bu trl bir ey eklenemiyen insan kavram he

12

NERME

nz bir deklarativ sz deilidir. Fakat o za man hayvan yryen iki ayakl gibi bir deyim neye bir oluyor da, k olmuyor? phe yok, deyimi bir tek yapacak olan bu kelimele rin birbiri ardnca telffuz olunmas deildir. Ne olursa olsun, bu meselenin zm baka bir bilim koluna der. Deklarativ sz ister tek bir eyi, ister b lmlerin balanmasndan hsl olan bir eyi ifa de etsin, birdir. Buna karlk, tek bir nesneyi deil de, bir okluu ifade eden, veya blmleri arasnda hibir ba bulunmyan nermeler bir leik nermelerdir. isim ve fiile yaln bir be yan diyelim; nk ya bir soruyu cevaplandrr ken, veya kendiliinden bir hkm verirken, bu yolda bir ifadenin bir nerme tekil ettii sy lenemez. Bu nermelerin bir eidi yalndr: sz gelimi, bir ey hakknda bir ey tasdik etmek, veya bir ey hakknda bir ey inkr etmek gibi, teki eit nerme de, yaln nermelerden ya plan nermelerdir: sz gelimi, nce birletiril mi bir sz de byledir. Yaln nerme, za man ayrmlarna gre bir konuda bir yklemin varlk veya yokluunu ifade eden bir sestir.

Tasdik, bir eyin baka bir eyle balan masnn, beyandr. nkr, bir eyin baka bir

NERME

13

eyden ayrlnn beyandr. Bir eye ait olan kendine ait deilmi gibi; (kendine ait olmyan kendine aitmi gibi; kendine ait olan kendine ait gibi ; kendine ait olmyan kendine ait deil mi gibi tasdik etmek mmkn olduundan, ve iinde bulunulan zamann dnda kalan zaman lara gre de ayn ey yaplabildiinden, tasdik olunan her eyi inkr etmek, inkr olunan her eyi tasdik etmek mmkn olacaktr. Bunun sonucu olarak her tasdikin kar olan bir imkn, her inkrn da bir kar tasdiki bulunduu apa ktr. Bir tasdikin ve bir inkrn kar olmalarn elime diye adlandralm. Kar (oppos) dan da ayn bir konunun ayn bir yk lemini beyan eden, fakat sofistlerin kurnazlk larna kar koymak zere bizim ilve ettiimiz baka aklamalara dokunmakszn sadece ho monim olmyacak bir nerme anlarm.

7.
Btncl (luniversel) ve tekcil (le singu lier) eyler bulunduundan, tabiat birok ko nular hakknda tasdik edilmi olana btncl; byle olmyana da tekil derim. Sz gelimi, insan, btncl ; Kallias tekcil bir terimdir. Ge rekli olarak filn eyin bir eye ait olduu veya olmad nermesi arasra bir btncle, ara sra da bir tekcile uygun gelecektir. Bir btncl hakknda bir yandan bir e

14

NERME

yin kendisine ait olduu, bir yandan da ona ait olmad btn olarak sylenirse, zd nermeler elde edilir. Bir btncl btn olarak beyan etmekten, sz gelimi, her insan aktr, hibir insan ak deildir gibi birtakm nermeler tekil etmeyi kasdederim. Fakat tamamiyle btn cle taallk etmekle beraber, btn olarak sy lenmemilerse, (ifade olunan eyler arasra zd olsalar da, bunlar zd nermeler deillerdir. Birtakm btncl olanlara taallk edip de b tncl olarak beyan edilmemi olan nermelerin rnekleri ite unlardr: insan aktr, insan ak deildir, insan pekl bir btncldr. Fakat nerme btn olarak alnmamtr. nk b tn terimi btncl ifade etmeyip yalnz b tncl olan konunun btn olarak alndm ifade eder. Fakat btncl olan ykleme, b tncl yklenirse, nerme doru olmyacaktr. nk btncl olann btncl ykleme yk lendii hibir tasdik doru olamaz: btn in sanlar, btn hayvanlardr nermesi gibi. e lime adn verdiim kar-olum btn olarak alnan btncl bir konuyu ifade eden bir tas dikin, btn olarak alnmam olan ayn konu yu ifade eden bir inkra kar-olmasdr. Sz gelimi: Her insan aktr. Btn insanlar ak deildir. Hibir insan ak deildir. Baz insan lar aktr.

NERME

15

Zdlk kar-olumu, btncl 'bir konunun tasdikinin btncl bir konunun inkrna kar -olmasdr. Sz gelimi: Her insan aktr. Hibir insan ak de ildir. Her insan dildir. Hibir insan dil deildir. Grlyor iki bu sonuncu nermeler ayn zamanda doru olamazlar. Halbuki zdlar, ayn konu iin arasra ayn zamanda doru olabilir ler. Sz gelimi: Baz insanlar ak deildir, baz insanlar aktr, gibi. Btncle taallk eden ve btn olarak alnan her eliiklik hakknda biri bylece ge rekli olarak doru, teki gerekli olarak yanl tr. Tekcil olana taallk edenlerde de hal by ledir. Sz gelimi: Sokrates aktr, Sokrates ak deildir gibi. Fakat birtakm btncl olanla ra taallk etmekle btn olarak alnmam olan nermeler iin daima birimin doru, tekinin yanl olduu sylenemez; gerekte insann hem ak olduunu, hem ak olmadn; hem g zel olduunu, hem de gzel olmadn syle mek dorudur. nk insan irkinse, gzel deildir; bir ey oluyorsa, henz bu ey deil dir. ilk bakta, dnlebilir iki insan ak de ildir nermesinin ayn zamanda hibir insan

16

NERME

ak deildir mnasna gelir grnmesinden t r burada bir samalk vardr. Bununla beraber bu nermeler ne ayn eyi ifade ederler, ne de ayn zamanda gerekli olarak doru ve yanl deildirler. Yine apaktr ki tek bir tasdika tek bir inkr tekabl eder. nk inkrn tasdik tara fndan aka tasdik olunan yklemin kendisini inkr etmesi, ve konu tekcil olsun, btncl olsun, btncl ise btncl olarak veya b tncl olmyarak ele alnsn, bu konuya taal lk etmesi gerekir. Sz gelimi: Sokrates ak tr. Sokrates ak deildir dediim gibi. Fakat yklem baka bir yklemse veya bu yklem ay n kalarak konu baka bir konu ise o zaman kar inkrn karsnda deil, bsbtn baka bir inkrn karsnda bulunulacaktr. Her in san aktrn zdd baz insanlar ak deildir; baz insanlar aktrn zdd hibir insan ak deildir; insan akdrn zdd da insan ak deildir olur. Bylece imdi tek bir tasdika tek bir in krn eliik olarak kar olduunu ve bu ner melerin hangi nermeler olduunu gsterdik. Zdlarn bsbtn baka nermeler olduunu ilve ettik. Ve bu nermelerin hangileri oldu unu akladk. Son olarak iki eliik nerme den daima birinin doru, tekinin yanl olma dn ortaya koyduk; bunlardan birinin doru

NERME

17

luunun tekinin yanlln niin ve ne zaman gerektirdiini syledik.

Konu btncl olsun ve btncl olarak alnsn, veya byle olmasn, bir tek konunun bir tek yklenimi ifade eden tasdik veya inkr bir tektir. Sz gelimi: her insan aktr, baz insan lar ak deildir; insan aktr, insan ak deildir; hibir insan ak deildir; baz insan aktr gibi. u artla ki ak kelimesinin tek bir mnas olsun. Buna karlk, tek bir isim, gerekten tek bir ey tekil eden iki eye tatbik olunursa, tasdik bir tek deildir; inkr da bir tek deil dir. Sz gelimi: elbise kelimesinin hem at, hem de insan anlamna geldii ileri srlrse, elbise aktr nermesi tek bir tasdik olmyacak tr. stelik, bir tek kar inkr da olmayacak tr. Gerekte, bu nerme hibir suretle insan ve at aktrlar nermesinden farkl deildir. Bu nermede de u iki: at aktr ve insan aktr nermelerinden farkl deildir. yleyse bu son iki nerme birok eyleri ifade ettiine, yani kark olduuna gre, apaktr ki ilk nerme de ya birok eyleri- ifade eder, veya hibir ey ifade etmez. nk insan-at diye bir ey yok tur. Bundan bu nerme eitleri iin de iki e liik nermeden birinin gerekli olarak doru, tekinin de yanl olmadklar sonucu kar.

18

NERME

9. imdi veya gemite varolan eylere taal lk eden tasdik veya inkr gerekli olarak doru veya yanltr. Btncllere taallk eden ve btncl olarak alnan (eliik) nermelerden de daima biri doru teki yanltr; syledii miz gibi, tekcil konular iin de bu byledir. Buna karlk, btncl olanlara taallk edip de btncl olarak alnmam olan nermelerin sz edilirse, bu gereklilik yoktur; bu nokta zerinde de dndklerimizi anlattk. Falkat tekcillere taallk eden olacaklar iin ayn ey sylenemez. Gerekte, her tasdik veya inkr doru veya yanl ise, yine gerekli olarak, her ey vardr veya yoktur. Bunun sonucu ola rak bir kimse filn eyi olacan, bir bakas da bu ayn eyin olmayacan tasdik ederse, phe yok, bunlardan birinin doruyu syleme si gerekmektedir. nk her tasdik veya her inkr doru veya yanltr. (Tasdik ve inkr, gerekte, bu trl hallerde ayn zamanda do ru olamazlar.) nk ak vardr veya ak yoktur demek doru ise gerekli olarak, ak vardr veya ak yoktur. Ve karlkl olarak, ak varsa veya de doru idi; ak yoksa yanla dlr; yanla de doru idi; ak yoksa yanla dlr; yanla dlrse, ak yoktur. Bundan tasdik veya in

NERME

krn gerekli olarak doru veya yanl olduu sonucu kar. Bu byle olunca, ister tesadfn etkisiyle ister belirsiz bir tarzda, gelecekte geliigzel varolabilen veya yokolabilen hibir ey ne var dr, ne de olur; amma hibir belirsizlik olmak szn gereklilikten doar. Gerekte, ya tasdik eden, yahut inkr eden doruyu syler. Aksi halde bir olgu, geliigzel olabilir veya olmya bilirdi. nk belirsizlik imdi veya gelecekte u veya bu ekilde davranmaya kar ilgisizlik ten baka bir ey deildir. Bundan baka, bir ey u anda ak ise, onun ak olacan nceden tasdik etmek doru olur du. yle ki herhangi bir olgu hakknda olduu nu Veya olacan sylemek daima doru idi. Fa kat bir eyin varolduunu veya varolacan sylemek daima doru olsayd onun varolmama s veya olmyaca mmkn deildir. yleyse olmamazlk edemiyen bir eyin olmamas im knszdr. Olmamas imknsz olan da gerekli olarak, olur. Bylece bundan btn olacaklarn gerekli olarak, olduklar sonucu kar. Bunun sonucu olarak da, belirsiz bir tarzda veya tesa dfn etkisiyle, hibir ey olmaz; nk tesa dfn olduu yerde gereklilik yoktur. Ne tasdikin, ne de inkrn dora olmadk larn ileri srmek de mmkn deildir. Sz gelimi: filn olgu ne gerekleecek, ne de ger

20

NERME

eklemiyecektir denemez, ilkin, bunun sonucu udur ki tasdik yanl idiyse inkr doru ol mazd, bu defa da inkr yanl idiyse, tasdik doru olmyabilirdi. Sonra: bir eyin hem ak, hem byk olduu doru ise, bu iki niteliin ikisinin birden ona ait olmalar gerekir; bu ni teliklerin ona yarn ait olacaklarn tasdik et mek doru ise, onlar da yarn gerekte ona ait olacaklardr. Fakat bir olgu hakknda, yarn kendisinin ne gerekleeceinin, ne de gerek leemeyeceinin sylenemiyecei kabul olunursa belirsizliin kendisi ortadan kalkacaktr. Misal olarak bir deniz sava alnrsa, deniz savann ne olacann, ne de olmyacann syleneme mesi gerekir. u halde ister btncl olanlara taallk eden ve btn olarak alnan nermelerin, ister tekcil olana taallk eden nermelerin sz edil sin, her tasdik ve her inkr iin, gerekli olarak, zdlardan birinin doru, tekinin yanl olduu, ve oluta hibir belirsizlik bulunmad; fakat aksine olarak btn eylerin gerekliliin etki siyle varolduklar ve olmak zere bulunduklar kabul edilirse ite bu ve buna benzer daha bir ok samalklara dlr. Bu dnce gerein ce, u ii yaparsak yle olacak; u ii yapmaz sak yle olmyacak diye ne fikir yrtmeye, ne de emek vermeye artk hacet kalmyacaktr. Gerekte, hibir ey bir adam on bin yl son ras iin yle olacaktr, bir bakasn da yle

NERME

21

olmayacaktr demekten alkoymaz; yle ki ge rekli olarak olacak olan, hangisi olursa olsun, bu iki szden o anda doru bulunandr. ste lik, gerekte, bir tasdik veya inkr yapmann veya yapmamann pek nemi yok. O halde aktr ki gereklik, filn veya falann tasdik veya inkrna ramen, ne ise odur. nk ol gular gerekletirecek veya gerekletirmiye cek olan, on bin yl nce Veya baka 'bir zaman da, tasdik veya inkr edilmi olmalar deildir. yle ki nesneler eliik nermelerin biri hakikate uygun olacak ekilde bulunsalard, o nermenin her zaman gereklemesi gerekli olurdu; hem olgularn hepsi her zaman gerekli olarak vki olacak ekilde cereyan ederlerdi. nk varola ca doru olarak sylenen bir ey gereklee memezlik edemez. Vki olan bir eyin gerekle eceini sylemek her zaman doru idi. Fakat bu sonular kabul olunamazlarsa, gerekte, biz gryoruz ki, olacak eylerin il kesi dncede ve itedir, ve umumi olarak daima fiil hailinde varolmyan nesnelerin gelii gzel varolmak veya olmamak imknn haiz dirler. Bu nesneler varolduklar kadar varol myabi'lirler de; bunun sonucu olarak vki ola bilirler de, olmayabilirler de. Gzlerimiz nnde bu trl birok haller var. Sz gelimi: u el bise ikiye kesilebilir, bununla beraber kesilmi yebilir de; ama daha nce ypranabilir. Bu nun gibi, kesilmemi de olabilir. nk onun

22

NERME

kesilmemezlik imkn olmasayd artk n ceden de ypranp eskimi olmyacakt. Bu nun iin kendisine bu trl bir mkn isnat olunan baka her olgu iin de bu tpk byledir.. Bunun sonucu olacak diyorum iki btn nesne lerin varolmalar veya vki olmalar gerekliin sonucu deildir. Olurda, bir ksm bir belirsizli in sonucudur; o zaman da, tasdik veya inkr birbirinden ne daha doru, ne de daha yanl olur. Bir ksmnda da, ar basan bu deil de br olabilse de, belli bir ynde temayl daha kuvvetli ve daha durakl olur. Varolann varolduu zaman olmas, varol myann varolmad zaman olmamas, iste ger ekten gerekli olan budur. Fakat bu demek de ildir ki olan her eyin gerekli olarak varolmas, ve olmyan her eyin de gerekli olarak varol mamas gerekir. nk her varln varolduu zaman gerekli olarak varolduunu sylemekle mutlak surette gerekli olarak varolduumu sy lemek ayn ey deildir. Varolmyan her ey iin de bu byledir. eliik nermelere uygun gelen ayrt ta ayndr. Her ey gerekli olarak vardr veya yoktur; olacaktr veya olamyacak tr. Bununla beraber bu almalar ayr ayr gz nnde tutulursa ikisinden hangisinin gerekli olduu sylenemez. Bir rnek alyorum: gerekli olarak yarn bir deniz sava olacaktr, veya ol myacaktr; ama yarn bir deniz sava olmas gerekli deildir: olmamasnn da gerekli olma

NERME

23

d gibi. Fakat yarn deniz savann olmas

veya olmamas: ite gerekli olan budur. ner meler nesnelerin kendilerine uyduklar kadar doru olduklarndan bundan u kmaktadr: bu nesneler belirsiz bir halde iseler ve g halin de zd ilseler, bunlara karlk olan eliik ner meler iin de bunun byle olmas gerekir. Her zaman varolmyan veya her zaman yokolmyan varlklar iin de olup biten tamamiyle budur. Gerekli olarak o zaman iki eliik nermeden birinin doru, brnn yanl olmas gerekir, fakat gerekli olarak ne o, ne de brdr. Ger ekte, birinden biridir; ve her ne kadar biri brnden daha doru olsa da, henz doru ve ya yanl deildir.. Bunun sonucu olarak tasdik ve inkr gibi birbirine zd olan iki nermeden birinin doru, tekinin yanl olmas, phe yok, gerekli deildir. Gerekte, henz varolma makla, yalnz varolmak veya olmamak gcnde olan nesnelerin hali varolan nesnelerin haline benzemez; bu bizim imdi akladmz gibidir.

10

Tasdik, bir eyin ister bir isim olan, ister bir ismi olmyan herhangi bir eye taallkunu ifade eder. Fakat tasdikte yklenilen ieyin bir tek olmas, kendinin yklenildii konunun da bir tek olmas gerekir. (Daha yukarda isimden ve isim olmyandan ne anladm akladm. Gerekte, insan-olmyan teriminin ark olarak

24

NERME

bir isim olmayp belirsiz bir isim olduunu sy ledim. nk bir bakma belirsizin de ifade et tii bir tek eydir. Bunun gibi sihhatte deil dir deyimi ark olarak bir fiil olmayp belirsiz bir fiildir.) Bunun sonucu olarak, her tasdik ve her inkr ister ark olarak bir isim ve bir fiilden, ister belirsiz bir isim ve fiilden vcut bulur. Fiilisiz ne tasdik, ne de inkr olur. nk u dir veya olacak veya idi veya olmaktadr veya bu trl baka deyimler bizim koyduu muz tanm gereince birtakm fiillerdir, nk onlar kendi z anlamlarna zaman anlamn ek lerler. Bundan, ilk tasdik ve ilk inkrn, sz gelimi, insan vardr, insan yoktur olduu sonucu kar. Bunun ardsra, insan-olmyan vardr, insan-olmyan yoktur gelir. Sonra srasiyle: her insan vardr, her insan yoktur, her insanolmyan vardr, her insan-olmyan yoktur ner meleri gelir. Halin dnda kalan btn zaman lar iin de ayn muhakeme yrtlr. Vardr (dir) fiili nc terim olarak faz ladan ykletildiinde, kar nermelerin says o zaman diki misli olur. Sz gelimi: insan dildir nermesinde dir fiili (buna ister isim, ister fiil densin) tasdikin nc unsurunu tekil eder, ite bu sebeple, burada drt nerme olacaktr. Bunlardan ikisi ardardnca sralanlarna gre tasdik ve inkra nispette birtakm yoksunluklar

NERME

23

olarak bulunacaklardr. Fakat br ikisi iin bu byle olmyacaktr. Demek istiyorum ki dir fiili hem dil terimine, hem dil-olmyan terimine eklenmi tir. Olumsuz nermeler iin de bu (byledir. u halde nermeler -drt tane olacaktr. Aklamamzn anlalmas, aadaki tab lo ile kolaylam olacaktr:

(I)
(A) nsan dildir. (D) (G) nin inkr: nsan dil-olmyan deildir. (B) (A) nn inkr: insan dil deildir. (G) insan dil-olmyandr.

Bu eitli hallerde grld zere, dir ve deildir, dile ve dil-olmyana eklenecektir. yleyse bu nermelerin sralandklar dzen Analitiklerimizde gsterdiimiz gibi, bu d zendir. ismin tasdiki btncl olarak yaplmsa ayn yoldan yrnr: (II) (A) (B) (A) nn inkr: Her insan dildir. Baz insan dil deildir.

26

NERME

(D)

(G)

Baz insan dil-olmyan Her insan dil- deildir. olmyandr. Bununla beraber tablomuzdaki kar ner meler ncekiler gibi diyagonal olarak ayn za manda doru olamazlar. Bu yalnz baz hallerde mmkn olur. yleyse iki ift kar nerme ite unlar dr; ama baka iki ift nerme daha var. Bu hal, bir terim, bir eit konu olarak ele alnan insan-olmyana eklendii zaman vki olur. (III) (A) nsan-olmyan dildir. (D) nsan-olmyan dilolmyan deildir. (B) nsan-olmyan dil deildir. (G) nsan-olmyan dil- olmyandr.

Fakat kar nermelerin says bundan fazla olamayacaktr. Yalnz ikonu olarak aldk lar. insan-olmyan olduundan tr bunlar tamamiyle ncekilerden farkl kalacaklardr. Dir fiiliinin giremiyecei nermelerde, sih hatte olur, geziniyor denildiinde olduu gibi, bu tarzda yerletirilmi olan fiil, tatbik olunan

NERME

27

dir fiili imi gibi ayn sonucu verir. Sz gelimi: her insan sihhatte olur, her insan sihhatte ol maz: her insan-olmyan sihhatte olur, her insan-olmyan sihhatte olmaz. Gerekte, ol myan her insan dememelidir. Olumsuzluk ifade eden olmyan insana eklenmelidir. nk her terimi konunun btncl olduunu deil, onun btncl olarak alndn gsterir. Bu, aka insan sihhatte olur, insan sihhatte olmaz, insan-olmyan sihhatte olur, insan-olmyan sih hatte olmaz gibi nermelerde vki olandan kar. Bu nermeler (bundan ncekilerden ancak btncl olarak alnmamalarndan tr fark ldrlar. Bunun sonucu olarak, her ve hibir terimleri ismin tasdik veya inkrnn btncl olarak alndndan baka hibir ey ifade etmez, nermenin teki blmleri ayn kalmakla ya placak ekleme de ayn kalmak zorundadr. Her hayvan dildir, nermesine zd olan inkr: hi bir hayvan dil deildir olduundan bu iki ner menin asla ayn zamanda ayn konuya nispetle her ikisinin birden doru olmyacaklar aktr. Buna karlk, karlar arasra ayn zamanda doru olacaklardr. Sz gelimi: baz hayvanlar dil deildir, baz hayvanlar dildir. imdi de bu nermelerin nasl ardardnca geldiklerini grelim. Her insan dil-olmyandr nermesinden sonra hibir insan dil deildir nermesi gelir; baz insan dildir nermesinin zdd yani baz insan dil-olmyandr gelir. n

28

NERME

k dil bir insann bulunmas gerekli olarak bundan kar. Gene aka grlyor iki tekcil konulu nermeler hakknda ortaya atlan ilgili mese leye, doru olumsuz (bir nerme karlk verir se, olumlu bir nerme de doru olur. Sz gelimi: Sokrates bilge midir? (demek doru olursa) Hayr, Sokrates bilge-olmyandrda denilebilir. Buna karlk btncl konular iin de bu trl hibir nerme doru deildir; daha do rusu, doru olan olumsuz bir nermedir. Sz gelimi: her insan bilge midir? (demek doru ise) Hayr, yleyse her insan bilge-olmyan dr (olumlu nermesi) yanltr. Halbuki y leyse baz insan bilge deildir olumsuz nerme si dorudur. Bu sonuncu kardr; bundan nceki zddr. insan-olmyan, veya dil-olmyan gibi be lirsiz isimli veya fiili deyimler, isimsiz ve fiil siz birtakm inkrlar gibi telkki edilebilecek lerdir. Hakikatte ise, yle deildir. Gerekte, daima inkr gerekli olarak doru veya yanl tr; yleyse kendime baka bir ey eklenmeksi zin insan-olmyan demekle yetimsemek, insan dan daha fazla bir ey dememektir. Hatt ha kikat veya yanl iinde daha az bulunmaktr. Her insan-olmyan dildir nermesi mna ynnden nce geen nermelerden hibirinin ayn deildir; zdd olan: baz insan-olmyan

NERME

29

dil deildir nermesi de byledir. Buna kar lk, her insan-olmyan dil-olmyandr nerme si, hibir insan-olmyan dil deildir nermesi nin aynn ifade eder. Konumun ve fiilin yer deitirmesi, ner menin mnasnda hibir deiiklik gerektirmez. Bylece insan aktr; aktr insan. Gerekte bu byle olmasayd, ayn bir tasdik iin birok in krlar olacakt. Fakat bir tek inkrn bir tek tasdika karlk olduu yukarda ispat olunmu tu. Gerekte insan aktr nermesinin inkr in san ak deildir nermesidir ve Aktr insan ner mesi insan aktr nermesindeki ayn mnay ta masayd, onun inkr ister: ak deildir in san-olmyan; ister: ak deildir insan olacaktr. Fakat birincisi aktr insan-olmyan nermesinin inkr; kincisi de insan aktr nermesinin in krdr. Bylece, bir tek nerme iin iki eliik nerme olurdu. yleyse isim ve fiilin yer de itirmesinin tasdik ve inkrn anlamna tesir etmedii apaktr.

11

Birok kelimelerle ifade edilmi olan ey, gerekte, tek bir ey olmadan birok konularn tek bir yklemini, veya bir tek konunun birok yklemlerini tasdik veya inkr etmek, ite bu ne bir tek tasdik, ne de bir inkrdr. Tek bir isim ile gsterilmi olmakla beraber gene ter kiplerinde gerek bir birlii haiz olmyan ey

30

NERME

lere bir demiyorum. Sz gelimi: insan, phe yok, hayvan, iki ayakl ve medendir. Fakat o, bu blmlerden teekkl eden bir birlik olan bir eydir de. Buna karlk, aktan, insandan ve gezinmekten de bir ey yaplmaz. Bunun so nucu olanak, konu olarak alnan bu terimden tek bir yklem tasdik olunursa, gerekten tas dikin birlii deil, fakat gerekte, tasdikler pek ok olmakla, ark olarak lafz bir birlik olacak tr. Bunun gibi, tek bir konunun, yklem olarak bu terimi tasdik olunursa gene de tasdikin birlii olmyacaktr. Fakat bu tasdikler gene birok olacaklardr. yleyse diyalektik sorgu, ister nermenin kendine, ister eliikliin iki unsurundan birine bir karlk istemekse, nermenin kendisi bir eliikliin unsuru olmakla, verilecek karlk, tek bir nerme olmyacaktr. nk gerekte sorgunun kendisi de, karlk doru da olsa, bir likten mahrumdur. Bunlar zerine syliyecek lerimi Topiklerde syledim. Ayn zamanda bir nesnenin tabiatna taal lk eden bir sorunun diyalektik bir soru olma d aktr. nk sorgu -eliikliin her iki unsurundan birini semeksizin, beyan etmekte serbest brakmak zorundadr. Gerekten lzm olan ilkin nesneyi tanmlamak, sonra da sz ge limi, insann tanmnn bu olup olmadn sor maktr.

NERME

31

Arasra yklemler, hepsi bir yklem tekil etmek zere birleen ayr ayr yklemlerin bir terkibidir. Arasra, bunun aksine olarak, bu imknszdr. Bu fark neden ileri geliyor? insan hakknda gerekten ayr ayr, hem hayvan olduunu, hem de insan olduunu sylemek, veya bu taayynleri bir tek olarak birletirmek de dorudur. Bunun gibi, insan ve ak birlee bilen yklemlerdir. Buna karlk, kundurac ve iyinin sz edilirse, iyi kundurac denemez. Gerekte, ayr ayr alnan her yklemin doru luunun birleik yklemin doruluunu gerek tirdiini kabul etmek bir sr (Samalklara s rkliyecektir. Sz gelimi: insan hakknda in san ve ak; bunun sonucu olarak da, btn yklemi tasdik etmek dorudur; Sras gelince ona ak yklenirse orada ak ile beraber btn yklem bulunacaktr. Bu ise, insan-ak-ak yk lem olarak verecektir. Ve bylece bu sonsuz s rp gidecektir. algc, ak ve gezinen iin de byledir. Bu yklemlerin terkipleri oaltlabi lecektir. Bunun gibi, (diyebiliriz ki) Sokrates, Sokrates ve insan ise o, ayn zamanda Sokrates- insandr da; veya Sokrates, insan ve iki ayakl ise o ayn zamanda insan-iki ayakldr da. Bu nun sonucu olarak, mutlak bir tarzda yklem birlemelerinin daima mmkn olduunu tasdik etmek, phe yok, birok samalklara dmek tir. imdi burda konulmas uygun olan ilke ne dir, onu syliyelim.

32

NERME

Kendileri hakknda bir ey tasdik olunabi len yklemler ve terimler arasnda ister ayn bir konuya, ister birbirlerine ilinti olarak yk lenenlerin hepsi birlik kuramayacaklardr. Sz gelimi, insan ak ve algcdr nermesini alalm: ak ve algc tek bir ey tekil edemezler. n k her ikisi de ayn konuya atacak ilinti olarak aittir. Hatt ak algcdr demek doru olsayd bile algc ve ak terimleri gene tek bir ey te kil edemiyeceklerdi. nk ilinti olarak algc aktr. yle ki ak ve algc terimleri tek bir ey tekil etmek zere birlemiyeceklerdir. Bunun iindir ki mutlak olarak iyi-kundurac denemez. Halbuki hayvan-iki ayakl denebilir. nk bu son halde ykleme, ilinti olarak yaplmamtr. Bunun gibi, birbiri iinde bulunan yklemler iin de bu mmkn deildir. Bylece ne ak bir ok defalar birletirilebilir, ne de insana insan- hayvan veya insan-iki ayakl denebilir. nk hayvan ve iki ayakl, insan iinde vardr. Buna karlk, bir hususi ey hakknda tasdiki doru olan ey, mutlak mnada da doru olabilir. Sz gelimi: belli filn insan iin insan olduu, veya ak insan iin ak insan olduu sy lenebilir. Bununla beraber bu her zaman mm kn olamaz; sz gelimi, eklenen terim iinde eliiklik bulunan kar bir ey varsa, ancak o zaman mmkn olur. Bylece lm bir adamn insan olduunu sylemek doru deildir, hatt yanltr bile. Fakat eklenen terim iinde buna

NERME

33

benzer bir ey yoksa ykleme muteberdir. Bir eliiklik, terim iimde bulunduka yklemeyi her zaman yanl kld halde, bulunmadka yklemeyi her zaman doru klmaz: bu byle deil mi.? Homeros filn eydir, sz gelimi, airdir szn alalm: bundan Homerosun varolduu kar m, kmaz m? nk dir fiili Homeros hakknda ancak ilinti olarak tasdik edilmitir; dirin tasdiki ancak Homerosun air olduunu anlatr; hi de mutlak mnada onun varolduunu ifade etmez. simlerin yerine tanmlar konulduu ve ykleme ilinti olarak deil, ze gre yapld vakit kendilerinde hibir eliiklik bulunmayan bu yklemelerde ancak, mutlak olarak tekcil bir konunun bir yklemini tasdik etmek hak kna sahibolunacaktr. Varolmyana gelince: o, sannn konusu olduundan ona vardr demek doru olmaz. Nitekim onun hakkndaki san, onun varolduu deil, yok olduudur. 12

Bu ayrtlar yapldktan sonra, mmkn ve mmkn-olmyan, olaan ve olaan-olm yan, imknsz ve gerekliyi ifade eden tasdik ve inkrlarn kendi aralarnda ne yolda bulun duklarn incelemek gerekir. Gerekte, mesele baz glkler arz eder. Birleik deyimler arasnda, kendi aralarn

34

NERME

da eliik olarak karlaanlarn dir veya deil dir fiiliyle birbirine karlk tekil edenler oldu unu kabul ediyoruz. Sz gelimi, insan vardrn inkr insan-olmyan vardr deil, insan yok turdur; insan aktrn inkr insan ak-olmyan dr deil, insan ak deildirdir. Gerekte tasdik veya inkr herhangi bir konu iin doru oldu undan bundan, odun, ak-olmyan insandr de nilebilecei sonucu kacaktr. Bu byle ise, dir (vardr) fiilinin eklen medii nermelerde de hal byle olacaktr. Ye rini alan fiil, o zaman ayn ii grecektir. By lece insan geziyorun inkr insan-olmyan ge ziyor deil, insan gezmiyor olacaktr. Gerekte, insan geziyor demekle insan gezinicidir demek arasnda hibir fark olmyacaktr. Bunun sonucu olarak, btn hallerde bu byle olursa, bunun olmas mmkndrn in kr bunun olmamas mmkndr olup, bunun olmas mmkn deildir olmyacaktr. Fakat pekl, ayn bir ey fark gzetmeksizin varola bilir veya olmyabilir gibi geliyor: kesilebilen, gezinebilen her ey kesilmeye veya gezinmiye bilir. Bunun sebebi g halinde byle olan her eyin i halinde de her zaman byle olmad dr. yle ki inkr ona da ait olacaktr. nk gezmek gc olan her ey gezmiyebilir de; gr mek gc olan her ey grmiyebilir de. Bunun la beraber kar nermelerin ayn konu iin

NERME

35

doru olmalar imknszdr. Bunun varolmas mmkndrn inkr bunun varolmamas mm kndr olmaz. Gerekten, dediimizden ya ayn konu hakknda ayn yklemin hem tasdik, hem de inkr olunamyaca, veya olumlu veya olum suz nermeleri (tekil etmeye ya riyan dr (var dr) veya deildir (yoktur) fiillerinin eklenmesi olmad sonucu kar, yleyse sonucun kabul olunamyaoa gerekse, seilmesi gereken ikin cisidir. Bylece, bunun varolmas mmkndr nermesinin inkr bunun varolmas mmkn deildir olur. Gerekte, imkn bunun varolmas olaan deildir nermesi olan bunun varolmas olaandr nermesi iin muhakeme ayndr. Bu, teki nermelerde de, sz gelimi, gerekli ille ve imknszla ilgili nermelerde de ayn ekilde olur. Gerekte bu, daha yukarda incelediimiz nermelerdeki gibi olur; br, insan bahis konusu eden bu nermelerde dir (vardr) veya deildir (yoktur) fiilleri ekleniyordu. Burada da aynyla bunun varolmas ve bunun varolma mas deyimleri szn konusu roln oynarlar; mmkndr ve olaandr deyimleri eklenmi lerdir [ve yukardaki doruya ve yanla taal lk eden dir (vardr) ve deildir (yoktur) fiil lerinde olduu gibi] bir eyin imknn ve im knszln belli ederler. Bunun varolmamas mmkndrn inkr

36

NERME

bunun varolmas mmkn deildir olmayp, bu nun varolmamas mmkn deildir olur. Bunun varolmas mmkndrn inkr bunun varol mamas mmkndr deil, bunun varolmas mmkn deildir olur. Bunun iin burada bu nun varolmas mmkndr nermesiyle bunun varolmamas mmkndr nermesi arasnda karlkl bir balama var gibidir. Gerekte ayn ey var ve yok olabilir. nk bunun var olmas mmkndr, bunun varolmamas mm kndr gibi nermeler kendi aralarnda eliik deilleridir. Buna karlk, bunun varolmas mmkndr ve bunun varolmas mmkn de ildir nermeleri ayn zamanda ayn bir ikonu iin asla doru deillerdir; nk onlar kar drlar. Bunun varolmamas mmkndr ve bu nun varolmamas mmkn deildir nermeleri de ayn konu iin ayn zamanda gene asla doru deillerdir. Bunun gibi, bunun varolmas gereklidirin inkr bunun varolmamas gereklidir olmayp, bunun varolmas gerekli deildir olur. Bunun varolmamas gereklidirin inkr bunun varol mamas gerekli deildir oluyor. Bunun gibi, bunun varolmas imknszdrn inkr bunun varolmamas imkszdr deil; bunun varolmas imknsz deildir oluyor. Bunun varolmamas imknszdrn inkr bunun varolmamas im knsz deildir oluyor. Umumi olarak yukarda dediimiz gibi, bu

NERME

37

nun varolmas, bunun varolmamas deyimleri szn maddesi olarak ortaya konulmaldrlar. Sz edilen tasdik ve inkr yapan kiplikler (modalits)e gelince: onlar bunun varolmas, bunun varolmamas deyimlerine eklemek gere kir. Biz aadaki ift nermeleri kar ner meler olarak gz nnde tutmaktayz : Mmkndr.-Mmkn deildir. Olaandr.-Olaan deildir. mknszdr.-mknsz deildir. Gereklidir.-Gerekli deildir. Dorudur.-Doru deildir. 13. nermeler u aadaki ekilde dzenle nirse, ardardnca sralanmalar da dzenli bir ekilde olur. Gerekte, bunun varolmas mm kndr nermesinden sonra bunun varolmas olaandr nermesi gelir. Bu, birinci nerme ile karl konulabilen bir nermedir. Tpk, bunun varolmas imknsz deildir ve bunun varolmas gerekli deildir gibi. Bunun var olmamas mmkndr veya bunun varolmamas olaandr, nermesinden sonra bunun varolma mas gerekli deildir ve bunun varolmamas imknsz deildir gelir. Bunun varolmas mm kn deildir veya bunun varolmas olaan de

38

NERME

ildir nermesinden sonra bunun varolmamas gereklidir ve bunun varolmas imknszdr nermesi gelir. Hasl, bunun varolmamas mmkn deildir veya bunun varolmamas ola an deildir nermesinden sonra bunun varol mas gereklidir ve bunun varolmamas imkn szdr gelir. imdi, dediklerimizi aadaki tablo yar dmiyle gz nnde tutalm: (Birinci Sra) 1) 2) 3) 4) Bunun varolmas mmkndr. Bunun varolmas olaandr. Bunun varolmas imknsz deildir. Bunun varolmas gerekli deildir. (kinci Sra) 1) Bunun varolmamas mmkndr. 2) Bunun varolmamas olaandr. 3) Bunun varolmamas imknsz deildir. 4) Bunun varolmamas gerekli deildir. (nc Sra) 1) Bunun varolmas mmkn deildir. 2) Bunun varolmas olaan deildir. 3) Bunun varolmas imknszdr. 4) Bunun varolmamas gereklidir.

NERME

39

(Drdnc Sra) 1) Bunun varolmamas mmkn deildir. 2) Bunun varolmamas olaan deildir. 3) Bunun varolmamas imknszdr. 4) Bunun varolmas gereklidir. Bunun varolmas imknszdr ve Bunun varolmas imknsz deildir nermeleri, bunun varolmas mmkndr veya bunun varolmas olaandr, bunun varolmas mmkn deildir veya bunun varolmas olaan deildir nerme leri ardndan gelir. Bu ardnca gelme, eliikler den eliiklere, fakat evirtili olur. Gerekte, bunun varolmas mmkndr nermesi ardnca bunun varolmas imknszdr nermesinin in kr; olumsuz olandan sonra olumlu olan gelir. nk bunun varolmas mmkn deildir ner mesi ardnca bunun varolmas imknszdr ner mesi gelir. nk bunun varolmas imknszdr nermesi olumlu, bunun varolmas imknsz de ildir ise olumsuz bir nermedir. imdi gereklik kipi (pos) nin nasl vcut bulduunu grmeliyiz. Denilecek iki bunun bi zim anlattmz yolda olmad aktr, burada mmknn ve olaann eliiklerinin ardnca gelen, zdlardr. Halbuki eliikler birbirinden ayrdrlar. Gerekte, bunun varolmas gerekli deildir nermesi bunun varolmamas gereklidir anemisinin inkr deildir. nk bu iki ner menin her ikisi de ayn konu iin doru olabilir

40

NERME

ler; nk bir eyin varolmamas gerekli oldu u zaman varolmas gerekli deildir. Gerekli olann, teki kiplerin ardnca sralanma (kaidele rine uymamasnn sebebi zd olarak beyan edi len imknszdrn gereklidire edeerde olma sdr. nk bir eyin varolmas imknszsa o nun varolmas deil, varolmamas gereklidir ve onun varolmamas imknszsa varolmas gerek lidir. Bundan, imknsz ile imknsz-olmyan modelleri, benzer bir ekilde mmkn ile mm kn-olmyan modelleri ardnca sralanm ise ler, gerekli ile gerekli-olmyan modelleri iin ardardnca sralann zd tarzda olmas gerektii sonucu kacaktr. nk gereklidir ve im knszdrn zde anlamlar deil, bizim dedii miz gibi, ters mnalar vardr. Daha ok, gereklinin eliiklerinin byle ol malarnn imknsz olduu mdafaa olunamya cak m? nk bir eyin varolmas gerekli ol duu zaman varolmas da mmkndr. Yoksa, gerekte bu, ardnca gelen inkr olacaktr. n k ya tasdik etmek, veya inkr etmek icabeder. Demek o ey mmkn deilse imknszdr, ve bylece gerekli olarak varolmas gereken bir eyin varolmas imknszdr; bu ise sama olur. yleyse bunun varolmas mmkndr nerme sinden sonra bunun varolmas imknsz deil dir nermesi gelir. Bu sonuncudan sonra da bu nun varolmas gerekli deildir nermesi gelir. Bundan da gerekli olarak varolmak zorunda

NERME

41

olann gerekli olarak varolmad sonucu kar; bu 'ise samadr. Bundan baka, bunun var olmas mmkndr nermesinden sonra ne bu nun varolmas gereklidir, ne de bunun varol mamas gereklidir nermeleri gelmez. nk bu bunun varolmas mmkndr nermesinden ilki imkn kar. Halbuki iki teki nermeden herhangi biri doru ise bu iki imkn ortadan kalkacaktr. Gerekte, (bir ey ayn zamanda ola bilir de, olmayabilir de; ama onun varolmas ge rekliyse veya varolmamas gerekliyse o hem var, hem de yok olamyacaktr. O halde bunun varolmas mmkndr nermesinden sonra bu nun varolmamas gerekli deildir nermesi ge lecektir. nk bu bunun varolmamas gerekli deildir nermesi bunun varolmas gereklidir iin de dorudur. Bundan baka, bu bunun varolmamas gerekli deildir nermesi bunun varolmas mmkn deildir nermesinden son ra gelen nermesinin eliiidir. nk bu so nuncudan sonra bunun varolmas imknsz ve inkr bunun varolmamas gerekli deildir ner mesi olan bunun varolmas gereklidir nerme leri gelir. Bylece eliiklerin ardardnca s ralanlar da bizim gsterdiimiz .ekilde olur, ve byle bir halden hibir imknszlk kmaz. Bunun varolmas gereklidir nermesi ar dnca bunun varolmas mmkndrn gelip gelmedii kla gelebilir; yoksa, gerekte ard ardnca gelecek olan, eliiktir; yani bunun var

42

NERME

olmas mmkn deildir nermesidir. Bunun e liik olmad ileri srlrse o zaman bunun, bunun varolmamas mmkndr nermesi ol duunu kabul etmek gerekecektir. u halde ge rekli olarak varolana tatbik olunan bu iki ner menin ikisi de yanltr. Bununla beraber, buna karlk, ayn bir ey kesilebilir veya ke silmiyebilir; varolabilir veya olmyabilir gibi geliyor. yle ki bundan gerekli olarak varola nn, olmamas mmkndr sonucu kacaktr. Bu ise yanltr. Fakat varolabilmenin, veya gezebilenin de gc halinde zdlar olduunun da daima doru olmad aktr. Bunun doru ol mad haller var. En bata, usluk (akl) bir eyi olmyan u mmknlerin sz olduu vakit, sz gelimi, stmak gcne, baka bir deyimle, usluk olmyan bir gce sahibolan ate gibi. Us luk gler, g halinde birok sonular olan, yani zd olan glerdir. Halbuki usluk olmyan gler hep bu halde olmazlar; demin dediim gibi, atein hem stmas, hem de stmamas mmkn deildir; ve her zaman i halinde bu lunan btn teki eyler iin de bu byledir. Bununla beraber usluk olmyan glerden ba zlarnn da ayn zamanda zdlar olmas da ola bilir. Fakat biz bu szleri, her gcn, hatt ayn mmkn anlamna cevap verdikleri zaman bile zdlar kabul etmediini gstermek iin syle dik. br yandan da, baz gler ikircil mnada sylenilirler. Gerekte, mmkn mutlak bir

NERME

43

terim deilidir. Arasra o, i halimde olmas y nnden gerei ifade eder ; sz gelimi, bir adam gerekte gezdii iin gezebilir denildiinde ol duu gibi. Ve umumi olarak bir ey, mmkn olmas tasdik edilenin daha nceden i halinde gereklemi bulunmasndan tr mmkndr. Anasra da o eyin gerekleebileceini ifade eder, sz gelimi: bir insann gezebileceinden tr gezebildii sylenildiinde olduu gibi. Bu son trl g, hareket etmekte olan varlk lara aittir. Halbuki ilki hareketsiz varlklarda da bulunabilir. Her iki halde de zaten gezen ve fiil halinde bulunan insan iin olduu kadar yalnz g halinde bulunan insan iin de byle bir varln yrmesinin veya varolmamasnn imknsz olmadm sylemek dorudur. Hal buki byle bir imkn, m u t l a k bir gereklilik hakknda tasdik etmek doru deildir. Onu br trl gereklilik hakknda tasdik edebiliriz. Sonu: mademki blmcl (le particulier) den sonra btncl (luniversel) geliyor; yley se her mmkn iin bu byle olmasa da, ge rekliden de mmkn kar. phe yok, gerekli ve gerekli-olmyan, her eyin, varolmalarnn ve varolmamalarnn ilke sidir. Btn geri kalanlar bundan km gibi dnlebilirler. u dediklerimiz aka gste rir ki gerekli olarak varolan i halinde de var dr. Bunun sonucu olarak, ncesiz-sonrasz var lklarn ncelii varsa, iin de gcden nce ol

44

NERME

mas gerekir. Baz varlklarn, sz gelimi, ilk zler gibi, gsz fiili varsa, brlerinin de gle birlikte fiili vardr. Onlar tabiatleri gereince, nce; ama, zamana gre, sonradrlar; bakalar da hibir zaman fiil halinde deil, ark gc ha lindedirler. 14. Mesele tasdikin, zddnn inkrda veya baka bir tasdikte olup olmadn bilmekle or taya konulur; her insan dildir diyen nerme nin zdd hibir insan dil deildir midir, yoksa her insan dildirin zdd, her insan adaletsizdir nermesi midir? rnek olarak: Kallias dildir, Kallias dil deildir, Kallias adaletsizdir ner melerini aldmzda, bu nermelerin hangileri nin zd olduklarn aratrmak gerekir. Gerekte, sesin kard sadalar zihinde gelip geenlerle birlikte olup giderse zihinde zd bir yklemi olan hkm, sz gelimi, her insan dildir hkm her insan adaletsizdir hkmne zd olduu gibi, zd ise; sylenilen tasdikler iin de gerekli olarak bunun byle olmas gerekir. Buna karlk, zihinde, zd olan zd yklemli hkm deilse, tasdika zd olacak olan tasdik de deildir. Bu, beyan edilmi olan inkr olacak tr. Bunun sonucu olarak, yanl bkme zd olan doru hkmn kendisi olduunu incelemek ge rekir: inkrn hkm m, yoksa olumlu olarak zdd ortaya koyan hkm m ?

NERME

45

Bir rnek alyorum; ite: iyi hakknda iyi olduunu syliyen doru bir hkm; onun iyi olmadn syliyen yanl baka bir hkm. Sonra, bunlardan ayr olarak kt olduunu syliyen bir ncs daha. Bu son iki hkm den hangisi dora olana zddr ? Tek bir zd ol duuna gre bu ilki hkmden hangisine gre orada zdlk olacaktr? Zd eylere taallk et meleriyle zd hkmleri tanmlamak gerektii ne inanmak bir yanlmadr. Gerekte, iyi iin iyi olduunu sylemek, kt iin de kt oldu unu sylemek, phesiz bu, ayn ve tek bir hkm beyan etmek ve hakikati anlatmaktr. sterse bu birok veya tek bir hkme taallk etsin, Bununla beraber konular burada zddr lar. Hkmleri zd yapan ey onlarn zd ko nulara taallk etmeleri deil, daha ok ayn bir ikonu zerinde zd bulunmalardr. Bir: iyi iyidir; bir de: iyi iyi deildir hk mn ele alalm. yiye ait olmyan ve ait ola myan herhangi bir baka yklem bulunduunu da kabul edelim. Bu artlar iinde doru bk me zd olarak ne konuya ait olmyan konuya ykliyen hkmler, ne de ona ait olan ona yklemeyi redden hkmler ortaya konulam yacaklardr. (Gerekte, her iki halde de hkm ler, kendisine ait olmyan konuya ykliyenleri de, kendisine ait olan konuya yklemiyenleri de, hepsi sonsuz sayda olacaklardr). Ger ekte ancak kendisinde yanl bulunan hkm

46

NERME

ler zd olacaklardr. yleyse (bylesine hkm lerin kayna olulara (geneseis) elverili ey lerdir; olular, karlarda vki olduundan yan l iin de bu byledir. Bu byle olmakla, iyi hem iyi, hem de k t olmyandr. Bu taaynlerden birincisi z ynnden ona ait deilidir; ikincisi de yalnz ilinti olarak ona aittir. nk onun kt olm yan olmas ilintilik ynndendir. Fakat doru hkm, bir konunun dorudan doruya zne tallk ettii zaman daha doru ise; yanl h km de o zaman daha yanltr. yleyse iyi iyi deildir hkm z ynnden iyiye ait olan bir eye taallk etmesiyle yanl hkmdr; halbuki iyi ktdr hkm ilinti ynnden iyiye ait olana taallk etmektedir. Bundan: iyinin inkrn anlatan hkmn iyinin zddn an latandan daha yanl olaca sonucu kar. Fa kat en byk yanl, herhangi bir konu zerin de, hakikate zd olan hkm tekil etmekten ibarettir; nk zdlar ayn bir cinsde en ok farkl olan ne varsa, onlardr. yleyse iki hkm den biri doru hkme zd ise ve inkr ifade eden hkm daha zd ise ark olarak zd olacak ola nn bu sonuncu olduu apaktr, iyi ktdr hkmne gelince: gerekte, bu bir hkmler birlemesinden baka bir ey deildir. nk, phe yok,ayn zamanda iyi, kt deildiri kas detmek gereklidir. Bundan baka, hatt br hallerde bile, an

NERME

47

cak nesnelerin benzer ekilde bulunmalar do ru ise o zaman bizi ilgilendiren halde de dedii mizin doruluu gereklemi gibi grnebile cektir. nk ya her yerde zdlk inkrda bulu nuyor, ya hibir yerde. yleyse zdlar olmyan terimler iin yanl hkm, dorunun zdd o landr : sz gelimi, insann insan olmadn hkmetmek yanl bir hkm vermektir. Bu inkrlar zd olduktan sonra br inkrlar da zddrlar. stelik, iyinin iyi olduunu hkmetmek, iyi-olmyann iyi olmadn hkmetmek; demek olur, iyinin iyi olmadn hkmetmek ise iyi- olmyann iyi olduunu da hkmetmektir. u halde doru bir hkm olan iyi-olmyan iyi de ildirin zdd ne olacak? phesiz, iyi-olmyan ktdr hkm olmyacak. nk o da pekl, doru olabilir. Halbuki doru bir hkm hibir azman doru bir hkme zd olamaz; gerekte, iyi-olmyan bir eyin kt olduu da olabildiin den bundan iki hkmn ayn zamanda doru olabildikleri sonucu kar. iyi-olmyan kt de ildir hkm de daha doru veya daha yanl deildir. nk bu taayynler birlikte varola bildiklerinden bu hkm de doru olabilir. y leyse iyi-olmyan iyi deildirin zddnn ger ekte, yanl bir hkm olan iyi-olmyan iyidir olmas kalyor, iyi iyi deildir hkmnn iyi iyidir hkmnn zdd olduunu ortaya koyma ya da byle eriilmi olur.

48

NERME

Hatt olumlu olan (btncl olarak alsak da aka hibir fark olmyacaktr; o zaman onun zdd olumsuz btncl olacaktr. Sz ge limi, her iyi olan iyidiri anlatan hkmn zdd iyi olan hibir ey iyi deildir hkm ola caktr. Gerekte, iyi iyidir hkm iyi btncl olarak alnmsa iyi olann iyi olduumu anlatan hkmn zdeidir ve bu sonuncu hibir .suretle iyi olan iyidir hkmnden farkl deildir. Ayn dnce iyi-olmyana taallk eden hkmler iin de ileri srlebilir. yleyse bunlar hkm iin byle olursa ve sylenen tasdikler ve inkrlar zihinde olan larn iaretleri iseler tasdikin zddnn btn cl olarak alnan ayn konuya taallk eden inkr olduu apaktr. Bylece her iyi olan iyidir veya her insan iyidir nermelerinin zdlar iyi olan hibir ey iyi deildir veya hibir insan iyi deildir; eliikleri ise: baz iyi iyi deildir veya baz insan iyi deildir olur. Ne doru bir hkmn, ne doru bir ner menin baka doru bir hkme, baka doru bir nermeye zd olamad da apaktr. Gerek te, zd nermeler karlara taallk edenlerdir; halbuki doru nermeler ayn zamanda doru olabilirler. yleyse zdlar ayn zamanda ayn bir konuya ait olamazlar.

Mill Eitim Bakanl Yaymlar ve Basl Eitim Malzemeleri Genel Mdrlnn 13/V/1966 ta rih ve 6940 sayl emriyle Yunan Klsikleri seri sinde ikinci defa olarak 5000 say bastrlmtr.

ARSTO

ORGANON
III
Birinci Analitikler

Bu eseri Prof. Hamdi Ragip ATADEMR dilimize evirmitir.

KNC BASILI

STANBUL 1966 MLL EGTM BASIMEV

giri

BRNC ME alr. kitabi ARSTO Kitabn TOya LERden mad ber, isnat ve ile

ANALTKLER, KNC burada, aslna son

tabi olarak

olarak, arasn sonra hibir Yalnz sonra KNC 5) daha

NER da yer ispat zaman BRNC

ANALTKLER

ilme tatbik edecei formel kyas teorisini kurar. uygunluu meselesi bahis konusu olmamtr ve kommanterciler de onu ARS etmekte mttefiktirler. nce veya olarak, (II. ANALlTIKLERin yazlmasnn Umum KNC ANALTK olup ol ANAL is

TOPlKLERden

dnlmtr. BRNC

TKLERden ncelii mnakaa olunamaz; bununla bera ANALTKLERin tariflerin pat zerinde vard neticeleri daha nce elde edilmi sa yan Birinci kitabn 31 ve 46 nc bahisleri daha sonra ya zlm gibi grnmektedir. Bir yandan da, aa yu kar, TOPKLERin BRNC ANALTKLERden n ce olduu ve diyalektik aratrmann apodiktik aratrmay hazrlad ve mmkn kld da muhakkaktr. lkin, eserde grlecei zere, ARSTO birok defalar, SOFS TK gibi, hassa TUTAMAKLARIN TOPKLERe TOPKLER de RTLMESne atflar yapmaktadr. formel kyas olduu bil teorisinde Sonra,

Stageiralnn

vard sonulara ve tahlillere hi uymamaktadr. Bunlar KATEGORYALAR la ayn zamana ait gibi grnmek

II

GR

tedir. Bu sebepler ne kadar kuvvetli olursa olsun, ORGA NONun trl blmlerinin birbirinden ncelii veya son ral meselesini de kesin bir ekilde halletmez: yenide zerinde ilenmesi ve tekrar tekrar yazlmas hakkndaki hipotez mutlak olarak atlamaz. Eldeki eser bundan ncekilerle ayn prensiplere da yanmaktadr. Yalnz notlar daha bol ve daha oktur; belki de, bir tercmede almamas usulden olan snrlar at sanlacaktr. Buna vereceimiz cevap ksa olacaktr. l kin, metinde raslanlan zorluklar pek byktr. Bundan baka, sillojistik istidlallerin pek ou, ARSTO, bun lar ama faydasz bulmakla sadece harflerle ve terimlerle tasarlanm ve gsterilmitir. Bu haddinden faz la ksalma mahzursuz da deildir. Bunun iin, komman tere kadar gitmeden kendimizi vermek zorunda kald mz bu nankr iten okuyucuyu korumak suretiyle, hiz met edeceimizi dndk. Bu dnce ile, metnin tama miyle ARSTO'ya has bir ksalkla gsterilmesiyle yetim senen kyaslarn hepsini yeniden kurmaktan saknmadk: mantklarn umuyoruz. J. T. bundan ikyet etmeyeceklerini kuvvetle

Not: Franszca notlar bu evirmeye mesiyle yetimsenilmitir.

tercmesinde alnmamtr,

bulunan ad geen yalnz metnin terc H. R. A.

ORGANON III

BRNC ANALTKLER
KTAP 1 < KIYAS TEORS > [1]

1.
<NCL. TERM. KIYAS VE ETLER DICTUM DE OMNI ET NULLO> lkin aratrmamzn konusunun ne olduunu, hangi ilim koluna bal olduunu ortaya koymak ge rekir: Konusu ispattr ve bal olduu ilim de ispat ilimdir. Sonra ncl (p) den, terim'den, k yastan anlalan, yetkin bir kyasn, eksik kyasn ne olduunu tarif etmek zorundayz. Bundan sonra da bir terim iin baka bir terimin btnl iinde bu lunann veya bulunmayann neden ibaret olduunu ve bizim btncl olarak tasdik edilmek, btncl olarak inkr edilmek den ne anladmz tarif etmek gerekecektir. ncl, bir ey hakknda bir ey tasdik veya inkr eden szdr. Bu sz de ya btncl, ya b lmcl, veya belirsiz olur. Btn olarak alnan bir
[1] < > aretleri arasndaki kelime veya cmle ler kitabn aslnda olmayan ilvelerdir.

ORGANON III.

konuya yklemeye veya yklememeye b t n c l ; bir blm olarak alnan veya btn olarak alnmayan bir konuya yklemeye veya yklememeye b l m c l ; btncllk veya blmcllk gsterilmeden yap lan yklemeye veya yklememeye b e l i r s i z derim. Szgelimi: z t l a r a y n b i r i l i m i i n e g i r e r l e r veya h a z i y i l i k d e i l d i r , gibi. spat ncller diyalektik nclden u ynden ayrdrlar: spat nclde elimenin iki blmn den biri alnr (nk ispat etmek, sormak deil, koy maktr) ; halbuki diyaletik nclde hasma elimenin iki blmnden biri sorulur. Ama her iki halde de kyasn vcuda getirilmesi hususunda hi bir fark bulunmayacaktr: gerekte ister ispat olunsun, ister sual sorulsun, bir eyin baka bir eye ait olduunu veya olmadn koyarak kyas yaplr. Bundan umu m olarak alnan kyaslk bir. ncln bizim dedii miz tarzda, bir ey hakknda bir eyin tasdiki veya inkr olaca sonucu kar; o doru ise, ilkin konul mu ilkelerle elde edilmi ise, ispatdr; halbuki di yalektik nclde sorguyu soran, hasmndan bir e liikliin iki blmnden birini semesini ister, ama kyas yapt anda, bizim T o p i k l e r d c akladmz gibi, grn ve olas zerinde bir hkm ortaya koyar. ncln tabiat, kyaslk, ispat ve diyalek tik ncller arasndaki fark ileride daha doru ola rak tayin edilecektir, fakat imdi kullanmamz iin demin verdiimiz tariflerle yetimsiyelim. ncln kendilerine dald eye, yani lem ile, ister varlk kendine eklensin, ister var olma yk

ORGANON III.

yan kendinden ayrlsn, yklemin kendisi hakknda tasdik edildii konuya terim derim. Kyas bir szdr ki kendisinde, baz eylerin konulmasyle, bu verilerden baka bir ey, sadece bu veriler dolaysyle gerekli olarak kar. Sadece bu veriler dolaysyle derken sonucun elde edilmesinin onlarla olduunu sylemek istiyorum, imdi de sonucun elde edilmesi onlarla olur deyimi ise yaban c hi bir terimin, gerekli sonucu elde etmek iin fazla olarak gerekmediini ifade eder. Sonucun ge rekliinin apak olmas iin ncllerde konulmu olann dnda hi bir eye muhta olmayan kyasa yetkin kyas; kendileri, gerekten, konulan terimler den gerekli olarak kan, ama ncllerde aka zik redilmemi olan bir veya birok eylere muhta olan kyasa eksik kyas derim. Bir terimin, baka bir terimin btnl iinde bulunduunu sylemek, veya bir terimin, btncl olarak alnan baka bir terime yklendiini syle mek ayn eydir. Biz de konuda teki terimin hak knda tasdik olunmayaca hi bir blm bulunma d zaman bir terimin btncl olarak tasdik edil diini syliyoruz; hi bir eye yklenmi olmamak deyimi iin aklama ayndr.

2.
<ARI NERMELERN AKSOLUNMASI.> Her ncl ya bir ar ykleme, ykleme, ya bir olaan ( ***) ykleme koyar; ya bir gerekli

ORGANON III.

bu trl ncllerin kendileri de, her bir yklemeye gre bir ksm olumlu (***) brleri de olumsuz (***) dur; olumlu ve olumsuz n cllerin de bir ksm btncl, bir ksm blmcl, bir ksm da belirsizdir. Bunun sonucu olarak, b tncl ar yklemede, olumsuz ncllk terimleri ge rekli olarak aksolunabilirler: sz gelimi, hi bir zevk bir iyilik deilse, hi bir iyilik de bir zevk olmaya caktr. Buna karlk, olumlu nclde, akis tamamiyle gerekli olmakla beraber btncl olarak yaplmayp blmcl olarak yaplr: sz gelimi, her zevk bir iyilik ise baz iyilik de bir zevktir. Blmcl nermelerde, olumlu olan gerekli olarak ve blmcl olarak akso lunur. (nk baz zevk bir iyilik ise, baz iyilik de bir zevktir), halbuki olumsuz olan iin akis gerekli lii yoktur: insan baz hayvana ait deilse, bundan hayvan'n baz insana, ait deildir sonucu kmaz. yleyse ilkin olumsuz btncl ncl A B ol sun. A hi bir B ye ait olmazsa, B de hi bir A ya ait olamayacaktr. Gerekte, B baz A ya, sz gelimi, G ye ait olsayd, A nn hi bir B ye ait olmamas doru olmayacakt, nk G baz B dir. Fakat A her B ye aitse, B de baz A ya aittir; nk B hi bir A ya ait olmasayd A da hi bir B ye ait olma yacakt; o halde A nn her B ye ait olduu farz edilmiti. ncl blmcl olursa, akis ayndr. Ger ekte, A baz B ye aitse B de gerekli olarak baz A ya aittir, nk B hi bir A ya ait olmasayd A da hi bir B ye ait olmayacakt. Fakat A baz B ye ait deilse, B nin de baz A ya ait olmamas gerekli deildir. Sz gelimi, B nin hayvan ve A nn insan

ORGANON 111.

olduunu kabul edelim: ama, her insan hayvandr.

baz

hayvan

insan

deildir;

3.

<MODAL NERMELERN AKSOLUNM ASI > Akis, gerekli ncller iin de ayn tarzda ya placaktr. Olumsuz btncl, btncl olarak aksolunur, halbuki olumlulara gelince, bunlarn her biri blmcl olarak aksolunur. Gerekte, A nn hi bir B ye ait olmamas gerekliyse, B nin de hi bir A ya ait olmamas gereklidir; nk B baz A ya ait olabilseydi A nn baz B ye ait olmas mmkn olacakt. br yandan da, A nn da her B ye, veya baz B ye ait olmas gerekli ise B nin de baz A ya ait olmas gereklidir; nk gerekli olmasay d, A da baz B ye gerekli olarak ait olmayacakt. - Buna karlk, olumsuz blmcl yukarda gs terdiimiz ayn sebepten dolay aksolunamaz. Olaan ncller halinde, olaan birok ma nalarda kullandmz iin (nk hem gerekliye, hem gerekli olmayana, hem de mmkne olaan diyoruz) olumlular da akisleri bakmndan, nceki lerde grlen ayn hal grlecektir. Gerekte, A nn her B ye, veya baz B ye ait olmas mmknse B nin de baz A ya ait olmas mmkn olacaktr; nk hi bir A ya ait olmamas mmkn olsayd A nn da hi bir B ye ait olmamas mmkn ola cakt: Bu daha nce ispat edilmitir.

ORGANON III.

Buna karlk, olumsuzlarda, zm ayn deil dir. Olaan denilen her ey, ister gerekli bir yk leme ister gerekli olmayan bir ykleme gereince <br olumsuzlarla> ayn tarzda aksolunur. Sz gelimi, insann at olmamas, veya akn hi bir elbi seye ait olmamas olaandr, denilirse: birinci misal de, bir terimin brne ait olmamas gereklidir; kincide ise terimin ona ait olmas gerekli deildir: ncl <br olumsuzlarla> ayn tarzda aksolunur. Gerekte hi bir insann at olmamas olaan ise, hi bir atn insan olmamas da mmkndr ve hi bir elbisenin ak olmamas mmknse hi bir akn elbise olmamas da mmkndr, nk baz akn elbise olmas gerekliyse baz elbisenin de ak olmas gereklidir: Bu daha yukarda ispat edildi. Olumsuz blmcln sz edildii zaman, zm yine yuka rdakinin ayn olacaktr. - Fakat deimez ve tabi olgulara taallk eden olaanlarn sz edildii za man (ite biz olaan bu tarzda tarif ediyoruz) olumsuz ncllerin aksi yaln olumsuzlardaki gibi ol mayacaktr: olumsuz btncl ncl aksolunmaz, hal buki blmcl aksolunur. Bu zm, olaann szn ettiimiz zaman apak olacaktr. u anda daha n ce dediklerimize u aydnlatmay eklemekle yetim siyelim: bir yklemin hi bir konuya veya baz konu ya ait olmamas olaandr, nermesi ekil bakmn dan olumludur. nk olaandr deyimi, gerekte. dir ile ayn sraya konulmutur ve dir eklendii yk lemelerde her zaman ve her halde bir tasdik yara tr: sz gelimi; iyi-olmayandr, ak-olmayandr veya bir kelime ile, u - olmayandr gibi. Ama bu da son

ORGANON I I I .

radan gsterilecektir. Her halde akiste, br olumlu nermeler naslsa yle olacaklardr.
4.

bu

ncller

<BRNC EKLDE KATEGORK KIYAS > Bu ayrmlar ortaya konulduktan sonra, imdi her kyasn hangi vastalarla ne zaman ve nasl v cut bulduunu syliyelim. Daha sonra ispattan bah sedeceiz. Ama daha umum mahiyeti yznden k yasn, ispattan nce ele alnmas gerekir, gerekte, is pat bir nevi kyastr, ama her kyas bir ispat deildir. terim arasnda, kk terim orta terimin btnl iinde bulunacak, orta terim de byk terimin iinde bulunacak veya bulunmayacak e kilde birtakm mnasebetler bulunduu zaman, u lar arasnda gerekli olarak yetkin kyas vardr. Kendi de baka bir terim iinde bulunan ve kendi iinde bir baka terimi ihtiva eden ve bu yzden bir orta durumda olan terime orta derim; hem kendi bir baka terim iinde bulunan, hem de ken di iinde bir baka terim bulunan terime ular de rim. A her B hakknda, B de her G hakknda tasdik ediliyorsa gerekli olarak A da her G hak knda tasdik edilir. Hepsi hakknda tasdik den ne anladmz daha yukarda gsterdik. Bunun gibi A hi bir B hakknda tasdik edilmiyorsa, ve B her G hakknda tasdik ediliyorsa, bundan A nn da hi bir G ye ait olmayaca sonucu kar.

10

ORGANON III.

Byk terim, btncl olarak alnan orta teri me aitse, ama orta terim btncl olarak alnan kk terime ait deilse, ularn kyas olmaya caktr, nk bu verilerden gerekli olarak hi bir sonu kmayacaktr. Gerekte, byk terimin b tncl olarak alnan ke ait olmas veya olma mas mmkndr, yle ki bundan ne blmcl bir sonu, ne de btncl bir sonu gerekli olarak k maz. Gerekli sonu kmaynca da bu ncller k yas vcuda getiremezler. Btncl ykleme terimi olarak, sz gelimi, hayvan, insan, at; btncl yk lememe terimleri olarak da hayvan, insan, ta' ala lm. Ayn ekilde, ne byk terim btncl ola rak alnan orta terime ne orta terim btncl ola rak alnan kk terime ait olmad zaman bu tarzda da kyas olmayacaktr. Ykleme terimleri: ilim, izgi, tp sanat; yklememe terimleri: ilim, izgi, birlik. O halde btncl terimlerle kar karya bu lunulduu zaman bu ekilde kyasn kh olaca, kh olmayaca; kyas varsa terimlerin gerekli ola rak bizim gsterdiimiz gibi bulunmak zorunda ol duklar, ve aksine olarak, bu tarzda bulunurlarsa kyasn mevcut olaca aktr. Fakat terimlerden bi rinin konusuna btncl olarak, brnn de b lmcl olarak taallk ettiini farz edelim. Btncl byk uca, ister olumlu, ister olumsuz olarak taal lk ettii zaman, blmcl de kk uca olumlu ola rak taallk ederse, gerekli olarak bir yetkin kyas elde olunur. Buna karlk, btncl kk uca

ORGANON III.

11

taallk ederse veya terimler kendi aralarnda bam baka bir mnasebette bulunuyorlarsa, kyasn olma s imknszdr. Orta terimin, iinde bulunduu uca byk u, orta terime bal olana da kk u derim. O halde A her B ye, B de baz G ye ait olsun. Hepsi hakknda tasdik edilmek bizim ba langta sylediimiz eyi ifade ederse, gerekli ola rak A baz G ye aittir. A hi bir B ye ait de ilse, B de baz G ye ait ise gerekli olarak A da baz G ye ait deildir, bu ise yine bizim hi bir eye yklenmi olmamak tarifimize uygundur. Bylece yetkin kyas elde olunacaktr. B G ncl be lirsiz ise, olumlu olmas artiyle zm ayndr: ger ekte, ncl belirsiz veya blmcl olsun, kyas ayn olacaktr. Fakat btncl ister olumlu, ister olumsuz ola rak kk uca taallk ederse, byk nerme olumlu, olumsuz, belirsiz veya blmcl olsun, kyas olma yacaktr: sz gelimi, A baz B ye ait olursa veya ol mazsa ve B her G ye ait olursa. Ykleme terimle ri: iyi, hal, tedbir; yklememe terimleri iyi, hal, ca hillik- Bir yandan da, B hi bir G ye ait olmaz sa, A baz B ye ait ise, veya ait deilse, veya her B ye ait deilse bu tarzda da kyas olamaz. Terim misalleri: ak, at, kuu kuu; ak, at, karga. AB ncl belirsiz ise yine ayn terimler ie yaryabi lirler. Btncl ister olumlu ister olumsuz olarak b yk uca, blmcl ise kk uca olumsuz olarak taallk ederlerse, bu kk belirsiz olsun blmcl olsun yine kyas olmayacaktr: sz gelimi, A her B

12

ORGANON III.

ye ait ise, B de baz G ye ait deilse veya her G ye ait deilse. Gerekte, byk terim, blmcl ola rak alnmakla orta terimin kendine ait olamayaca kk terimin btn zerinde tasdik edilecek veya edilmeyecektir. Terim olarak: hayvan, insan ak alalm; sonra haklarnda insann tasdik edileme dii ak nesneler arasndan kuu kuu, kar' see lim : kyas olmayacak ekilde, hayvan birinin bt n hakknda tasdik edilmi, brnn btn hak knda inkr edilmitir, yle ki kyas olmayacaktr. imdi A nn hi bir B ye ait olmadn ve B nin de baz G ye ait olmadn kabul edelim ve terim olarak: cansz, insan, ak alalm; sonra da kendileri hakknda insann tasdik edilmedii ak nesneler ara sndan kuu kuu ve kar' alalm. Cansz birinin b tn hakknda tasdik, brnn btn hakknda inkr edilmitir. Bundan baka, mademki B nin baz G ye ait olmadn sylemek belirsiz bir deyim dir. B ister hi bir G ye ait olmasn, ister her G ye a i t olmasn, herhalde B nin baz G ye ait olma d dorudur.) Ve mademki bu cinsten terimler 3 nin hi bir G ye ait olmayaca tarzda alnm ise ler fBizim daha yukarda gsterdiimiz gibi) hi bir kyas olmayacaktr; u halde byle bir terimler mnasebetinden kyas kmayaca aktr: yoksa br halde de kyas olacaktr. Olumsuz btncl bir ncl konulursa byle bir ispat yaplabilir. <Konunun ve yklemin> mnasebetlerinin her ikisi de ister olumlu, ister olumsuz olarak blm cl olduu zaman da; veya biri olumlu, br olum suz; veya biri belirsiz, br belirli; veya her ikisi

ORGANON III.

13

de belirsiz olduu zaman hi bir suretle kyas ola mayacaktr. Btn bu hallerde mterek terim mi salleri: hayvan, ak, at; hayvan, ak, ta. Dediklerimizden aka kar ki bu ekilden bir blmcl kyasta, terimler, bizim gsterdiimiz gibi mnasebetlerde bulunmak zorundadrlar, yoksa hi bir kyas mmkn deildir. u da aktr ki bu eklin iine giren btn kyaslar yetkindirler (n k hepsi yetkinliklerini balangta konulan ncller den alrlar), ve btn sonularn blmcl olduu kadar btncl, olumsuz olduu kadar olumlu ola rak, bu ekil vastasyle ispat edilebilirler. Byle bir ekle birinci derim. 5. <KNC, EKL KATEGORK KIYAS> Ayn bir terim, btncl olarak alnan bir ko nuya ait olunca ve btncl olarak alnan teki konu ya ait olmaynca veya btncl olarak alnan iki ko nudan ona da brne de ait olunca veya ait olma ynca bu ekle ikinci diyorum. Bu ekilde orta terim dediim her iki konu hakknda tasdik edilen terimdir; her iki u kendileri hakknda bu orta terimin tasdik edildii terimlerdir; byk u, orta terimin en ok yaknna konulan; kk u ise or ta terimden en ok uzaklatrlandr. Orta terim ularn - dna konulmutur ve yeri ilk yerdir. O halde kyas, hi bir suretle bu ekil iinde yetkin olmayacaktr, ama terimler btncl olsunlar veya btncl olmasnlar kyas salam olacaktr.

14

ORGANON III.

Terimler btncl iseler, orta terim btncl olarak alnan konuya ait olduka, btncl olarak alnan bir baka konuya ait olmadka olumsuz olan ikisinden hangisi olursa olsun, kyas olacaktr, yok sa kyas mmkn deildir. Gerekte, hi bir N hakknda tasdik edilmeyip her X hakknda tasdik edilen M terimini alalm. Mademki olumsuz akso lunabilir, N hi bir M ye ait olmayacaktr. Faka; M nin her X e ait olduu farz edilmiti. Sonu olarak, N hi bir X e ait olmayacaktr. Bu daha yukarda ispat edildi. imdi M her N ye ait ise, ama hi bir X e ait deilse, X de hi bir N ye ait olmayacaktr. Gerekte, H hi bir X e ait de ilse, X de hi bir M ye ait deildir. Ama M her N ye aittir, dedik. O halde X hi bir N ye ait olmayacaktr, nk birinci ekilde karlalm olur. Fakat olumsuz aksolunabildiinden, N de hi bir X e ait olmayacaktr. Bunun sonucu olarak bu, ayn kyas olacaktr. Bu sonular samala irca yoluyle ispat et mek de yine mmkndr. Terimlerin byle bir mnasebette olduklar za man bir kyasn teekkl ettii apaktr; fakat bu yetkin bir kyas deildir, nk onun gereklilii, yetkinliini balangta konulan ncllerden almaz, fakat daha bakalarn ister. Fakat M her N ve her X hakknda tasdik edil mise burada da kyas olamaz. Orta terim z ol mak zere ykleme iin: z, hayvan, insan; ve yk lememe iin: z, hayvan, say, terimleri alnabilir. M ne hi bir N hakknda, ne de hi bir X hakkn

ORGANON III.

15

da tasdik edilmedii zaman da yine kyas yoktur. Ykleme terimleri misalleri: i z g i , h a y v a n , i n s a n ; yklememe iin: i z g i , h a y v a n , t a . Grlyor ki terimleri btncl olan bir k yasta, bizim balangta gsterdiimiz gibi, terim ler gerekli olarak mnasebette olmak zorundadr lar; baka bir tarzda bulunurlarsa hi bir gereklilik kmaz. imdi orta terimin ulardan birine btncl olarak taallk ettiini farz edelim. Orta terim b yk terime ister olumlu, ister olumsuz olarak, b tncl olarak taallk ettike ve kk terime b lmcl olarak ve btncl nermeninkine zt bir tarzda taallk ettike ( z t bir t a r z dan btncl nerme olumsuz ise blmcln olumlu olduunu, btncl olumlu blmcln olumsuz olduunu an larm), gerekli olarak olumsuz blmcl bir kyas elde olunur. Gerekte, M hi bir N ye ait olmayp baz X e ait ise, gerekli olarak N baz X e ait de ildir. nk olumsuz aksolunabildiinden, N hi bir M ye ait olmayacaktr. Halbuki M nin baz Xe ait olduu farz edilmiti: bunun iin N baz X e ait olmayacaktr; nk birinci ekil bir kyas elde olunacaktr. br yandan, M her N ve ait olup baz X e ait deilse, gerekli olarak N baz X e ait deildir. nk N her X e ait ise ve M de her N hakknda tasdik edilmise, gerekli olarak M her X e ait olacaktr; M nin ise baz X e ait olmad farz edilmiti. M her N ye ait olup her X e ait deilse, N nin her X e ait olmad sonucunu karan bir kyas olacaktr. spat daha yukardakinin ayndr. Buna

16

ORGANON III.

karlk, M her X hakknda tasdik edilip her N hakknda tasdik edilmemise burada kyas olamaz. Terim misalleri: hayvan, z, kavga; hayvan, ak? karga. M hi bir X hakknda tasdik edilmeyi baz N hakknda tasdik edildii zaman da yine so nu karlamaz. Ykleme terimleri iin misaller: hayvan, z, birlik; yklememe iin: hayvan, z, ilim. Btncln blmcle kar olduu hallerde, kyasn ne zaman olacan ve ne zaman olmayaca n ortaya koyduk. Fakat benzer ekilde yani her ikisi de olumsuz veya her ikisi de olumlu birtakm ncllerle karlalrsa kyas mutlak surette mm kn deildir. lkin olumsuz olduklarn farzedelim ve byk ucu da btncl olarak koyalm: sz gelimi, M nin hi bir N ye ve baz X e ait olmadn syleyelim. O zaman N nin ya her X e ait olmas, veya hi bir X e ait olmamas mmkndr. Yklememe te rimlerine misal: kara, kar, hayvan. Btncl ykle me terimlerini bulmaya gelince, M baz X e aitse ve baz X e ait deilse bu mmkn deildir. nk N her X e ait ise, ama M hi bir N ye ait deil se M hi bir X e ait olmayacaktr. Fakat M nin baz X e ait olduu farzedilmiti. Bu artlar iinde, terim bulmak imknszdr: bavurmaklmz gere ken belirsiz yoluyle ispattr. Mademki gerekte, M nin, hi bir X e ait olmad zaman bile baz X e ait olmad dorudur ve mademki hi bir X e ait olmad zaman ortada kyas yoktu, bu artlar iin de, imdi de ortada kyasn olmayaca aktr.

ORGANON III.

17

imdi ncllerin olumlu olduunu ve btnc ln nce olduu gibi olduunu farz edelim: yani, M her N ye ve baz X e ait olsun. O zaman mm kndr ki N hem her X e ait olsun, hem de hi bir X e ait olmasn. Btncl yklememe terimlerine misal: ak, kuu kuu, ta. Btncl ykleme terim leri bulmaya gelince: bu bundan nceki ayn sebeple imknszdr, bavurmamz gereken belirsiz yoluyle ispattr. Fakat btncl kk uca taallk eder se, yani M hi bir X e ait deilse, ve bir yandan da, M baz N ye ait deilse N iin her X e ait ol mak, hi bir X e ait olmamak mmkndr. Ykle me terimlerine misal: ak, hayvan, karga; ykleme me terimlerine misal: ak, ta, karga. - Fakat n cller olumlu iseler, yklememe terimleri, sz geli mi: ak, hayvan, kar; ykleme terimleri: ak, hayvan, kuu kuu olabilirler. mdi grlyor ki ncller ayn ekilde ve biri btncl br blmcl olduklar zaman kyas mutlak surette mmkn deildir. Orta terim blmcl olarak alnan her bir uca ait ise veya b lmcl olarak alnan her bir uca ait deilse veya blmcl olarak alnan birine aitse, ve blmcl olarak alnan brne ait deilse veya btncl olarak alnan ulardan hibirine ait deilse, veya, onlara belirsiz bir tarzda aitse yine kyas mmkn deildir. Btn bu hallerde mterek terimlere mi sal: ak, hayvan, insan; ak, hayvan, cansz. Bu dediklerimiz aka gsterir ki terimler, aralarnda imdi gsterdiimiz mnasebetlerde bulu nurlarsa gerekli olarak bir kyas elde olunur, ve k

yas varsa,., terimler de gerekli olarak bu tarzda m nasebetlerde bulunurlar. Fakat bu ekildeki btn, kyaslarn eksik olduklar (nk hepsi de ancak baz mtemmim nermeler yardmiyle bsbtn ger ekleirler. ki bu nermeler ya gerekli olarak terim lerde muhtevidirler, veya, sz gelimi, samaya gtr me yoluyle ispat halinde hipotez olarak konulmu lardr). Ve olumlu sonucu olan bir kyasn bu ekil vastasyle elde edilmedii, bunun aksine olarak b tn kyaslarn blmcller kadar btncllerin de olumsuz sonulu olduklar da apaktr.

6. < NC EKL KATEGORK KIYAS. > Fakat btncl olarak alnan bir terime bir te rim ait ise br terim ait deilse, veya bu btncl olarak alnan ayn terime her ikisi de ait iseler, ve ya ne o, ne de br ait deillerse, o zaman byle bir ekle nc derim. Bu ekilde iki ucun kendi nin yklemi olduu terime orta; yklemlerin kendi lerine de ular; orta terimden en uzak olana byk u, en yakn olana kk, u adn veriyorum. Orta, ularn dnda braklmtr, ve son yeri igal eder. Kyas bu ekilde de yetkin olamaz, ama terimler ortaya btncl olarak veya olmayarak taallk eder lerse, kyas salamdr. Bunlar, sz gelimi, P ve R her S ye ait olduu zaman btncl olarak taallk ederlerse bundan P

nin gerekli olarak baz R ye ait olaca sonucu kar. Gerekte, mademki olumlu, aksolunabir, S de baz R ye ait olacaktr. Bunun sonucu olarak ma demki P, her S ye, S de baz R ye aittir, gerekli olarak P de de baz R ye aittir, nk bu birinci ekil bir kyastr. Bunun da ispatn samaya gtrme yoluyle ve ecthese yoluyle de yapmak mmkndr. Gerekte <bu son halde > P ve R nin her ikisi de her S ye ait ise ve S lerden biri, sz gelimi N al nrsa, P ve R bu sonuncuya ait olacaklardr: yle ki P baz R ye ait olacaktr. R her S ye ait olur ve P hi bir S ye ait ol mazsa P nin gerekli olarak baz R ye ait olamaya ca sonucunu veren kyas ortaya kacaktr. Bu, RS ncl aksolunarak bundan nceki tarzda ispat olunabilir. Yukarda olduu gibi samaya gtrme yoluyle de ispat olunabilir. Fakat R hi bir S ye ait deilse, ve P her S ye ait ise kyas olmayacaktr. Ykleme terimlerine misal: hayvan, at, insan; yklememe te rimlerine misal: hayvan, cansz, insan. - iki terimin her ikisi de hi bir S hakknda tasdik edilmedii za man da kyas olmayacaktr. Orta terim cansz, olmak zere ykleme terimlerine misal: hayvan, at, cansz; yklememe terimlerine misal: insan, at, cansz. O halde bu ekilde de, terimler btncl olduk lar vakit kh kyas olacaktr, kh olmayacaktr. Ge ekte, terimlerin her ikisi de olumlu olduklar za man, bir ucun blmcl olarak alnan br uca ait olduu sonucunu veren bir kyas elde olunacaktr; buna karlk, olumsuz olduklar zaman, kyas olma

20

ORGANON 111.

yacaktr. Fakat biri olumlu, br olumsuz olduk lar zaman, olumsuz olan byk ve olumlu olan, br ise, bir ucun blmcl olarak alnan brne ait olmad sonucunu veren kyas elde olunacaktr; ve hsl olan bunun aksi ise kyas olmayacaktr. Bir terim btncl olarak br btncl ola rak ortaya taallk ederse, ve her ikisi olumlu iseler, terimlerden hangisi btncl olursa olsun, gerekli olarak kyas vardr. Gerekte, R her S ye ve P baz S ye aitse, P gerekli olarak baz R ye aittir. n k tasdik aksolunabileceinden S baz P ye aittir, yle ki R her S ye, S de baz P ye ait olmakla R de baz P ye ait olacaktr. Bundan P nin baz R ye ait olduu sonucu kar. br yandan, R baz S ye ve P her S ye aitse, P gerekli olarak baz R ye ait olacaktr. nk bu, tpk yukardaki tarzda ispat olunabilir. Bundan n ceki hallerde olduu zere ecthese yoluyle olduu gibi samaya gtrme yoluyla de ispat yaplabilir. Fakat bir terim olumlu br olumsuz ise, olumlu terim de btncl ise; olumlu olan, kk terim olmak artiyle kyas olacaktr. Gerekte, R her S ye aitse ve P baz S ye ait deilse gerekli olarak P baz R ye ait deildir. nk P her R ye ve R her S ye ait olsa P de her S ye ait olacak tr: fakat biz ait olmadn farzettik. Bu, P nin kendine ait olmad S Ierden birini alarak sama ya gtrmeden de ispat olunabilir. Fakat olumlu olan byk terim olduu za man, sz gelimi, P her S ve ait ise ve R baz S ye ait deilse kyas olmayacaktr: Btncl yk

ORGANON III.

21

leme terimlerine misal: canl, insan, hayvan. Fakat btncl ykleme iin R baz S ye aitse ve baz S ye ait deilse, terim bulmak mmkn deildir n k P her S ye ve R baz S ye aitse P baz R ye de ait olacaktr: halbuki onun hibirine ait ol mad farz edilmiti. Gerekte, yaplmas gereken ey bundan nceki gibi hareket etmektir. Gerekte, blmcl olarak alnan bir terime ait olmamak de yimi belirsiz olduuna gre dosdoru denebilir ki btnc! olarak alnan bir terime ait olmayan ey blmcl olarak alnan bir terime ait deildir. Ama R hi bir S ye ait deilse, dedik ki orada kyas olamaz. mdi imdiki halde de, kyasn olmayaca aktr. Fakat byk, olumsuz; kk, olumlu olduu halde iki terimden olumsuz olan btncl ise kyas olacaktr. nk P hi bir S ye ait olmazsa ve R baz S ye ait olursa P baz R ye ait olmayacaktr: Gerekte, RS nclnn akis olunmas ile birinci ekle tekrar dnlecektir. Buna karlk, olumsuz olan kk olduu zaman kyas olamayacaktr. Her ikisi iin orta terim vahi olmak zere ykleme te rimlerine misal: hayvan, insan, vahi; yklememeye: hayvan, ilim, vahi. Her iki terim olumsuz ola rak konulduklar zaman, fakat biri btncl, br blmcl olduklar zaman kyas olmayacaktr. K n btncl olarak ortaya taallk ettii hal iin terimlere misal: hayvan, ilim, vahi; hayvan, insan, vahi. Byn taallk ettii hal iin yklememe terimlerine misal olarak: karga, kar ve ak ' alabili riz. Buna karlk, R baz S ye aitse ve baz S ye

22

ORGANON III.

ait deilse ykleme terimlerine misal bulunamaz. nk P her R ye R de baz S ye aitse, P de ba z S ye ait olacaktr; halbuki onun hibirine ait ol mad farz edilmiti. Gerekte bavurmaklmz gereken belirsiz yoluyle ispattr. Bunun iin, ulardan her biri blmcl olarak alnan ortaya aitse veya ona ait deilse yahut biri ona aitse, br ona ait deilse ve yahut biri b lmcl olarak alnan ortaya aitse, br btn cl olarak alnan ortaya ait deilse, veya, nihayet n cller belirsiz ise mutlak surette yine kyas olmaya caktr. Btn bu hallerde mterek olan terim mi salleri: hayvan , insan, ak; hayvan, cansz, ak. imdi bu ekilde de kyasn kh olaca, kh olmayaca; terimler kendi aralarnda gsterdii miz mnasebette bulunurlarsa gerekli olarak kyasn olaca ve kyas varsa terimlerin gerekli olarak bu tarzda mnasebetlerde olacaklar aktr. Bundan baka, bu ekildeki btn kyaslarn yetkin olma dklar (nk hepsi yetkinliklerini ancak baz m temmim nermelerden alrlar); nihayet bu ekil va stasyle ne olumsuz, ne olumlu btncl bir sonu elde etmek mmkn olamayaca da aktr.
7.

< EKLN VASITASIZ MODLARI VE KIYASLARIN RCAI> Btn ekillerde kyasn hallerde, terimlerin her elde olunmad ikisi de olumlu b veya

tn

ORGANON III.

23

olumsuz iseler, herhangi bir gerekli sonuca bile var lamayaca da apaktr; buna karlk, terimlerden biri olumlu, br olumsuz iseler, ve olumsuz terim btncl olarak alnmsa, daima kk ucu bye ykleyen bir kyas elde olunur. A her B ye veya baz B ye aitse ve B de hi bir G ye ait deilse durum budur, nk ncllerin aksi ile gerekli ola rak G baz A ya ait olmaz. br ekillerde de bu tpk byledir: akis ile her zaman bir kyas elde olunur. Bir olumlu blmcln yerine bir belirsizin ko nulmasnn btn ekillerde ayn kyas douraca da apaktr. Yetkin olmayan btn kyaslarn birinci ekil vastasyle yetkinletikleri de aktr. nk hepsi ya dorudan doruya ispatla, ya samaya irca yo luyle sonularna gtrlmlerdir. Her iki halde de birinci ekil elde olunur: Dorudan doruya is patla yetkinletirilen kyaslar iin bu birinci ekildir, nk, dediimiz gibi, sonular her zaman aksin neticesidir, akis ise birinci ekli meydana getirir; sa maya irca yoluyle ispatn konusu olanlar iin, bu yine birinci ekildir, nk yanl nerme konulmu olmakla kyas birinci ekil vastasyle meydana gel mitir. Bylece sonuncu ekilde, A ile B her G ye ait iseler bundan A nn baz B ye ait olduu so nucu kar. A hi bir B ye ait deilse, ve B her G ye aitse, A hi bir G ye ait olmayacaktr; hal buki biz onun her G ye ait olduunu syledik. br hallerde de bu tpk byledir.

24

ORGANON III.

Btn kyaslar da birinci ekildeki btncl kyaslara irca olunabilirler. Her ne kadar hepsi iin ayn tarzda olmasa da, ikinci ekil kyaslar p hesiz onlar sayesinde yetkinlemilerdir: Btncl kyaslar olumsuzun aksiyle yetkinlemilerdir. Ve blmcl kyaslarn her biri de samaya irca yo luyle yetkinletirilmilerdir. Blmcl olan birinci ekil kyaslara gelince, bunlar elbette yetkinliklerini kendi kendilerinden alrlar, ama bunlar ikinci ekil vastasyle de samaya irca yoluyle ispat olunabi lir. Sz gelimi A her B ye, B baz G ye aitse, bun dan A nn baz G ye ait olduu sonucu kar; nk o hi bir G ye ait olmaz, ve her B ye ait olursa, B hi bir G ye ait olmayacaktr; bu ise bizim ikinci ekil ile bildiimiz eydir. Olumsuz k yaslarda da ispat ayn tarzda yaplacaktr. Gerek te, A hi bir B ye ait deilse ve B baz G ye ait se, A baz G ye ait olmayacaktr, nk o her G ye ait olsa ve hi bir B ye ait olmasa B de hi bir G ait olmayacaktr. Bu ise, bizim dediimiz gibi, ikinci ekildir. Bunun sonucu olarak, bir yandan ikinci ekilden her kyas birincinin btncl kyaslarna ir ca olunabildiklerinden, ve bir yandan da, birinci ekil blmcl kyaslar kincinin kyaslarna irca olunabildiklerinden, < Birinci ekilden > blmcl k yaslarn da birinci ekil btncl kyaslara irca olu nabilecekleri aktr. nc ekil kyaslara ge lince terimleri btncl iseler bu sonuncu kyaslar la dorudan doruya yetkinletirilirler; fakat terim leri blmcl olarak alnmsa bunlar da birinci e kil blmcl kyaslarla yetkinletirilirler: bunlar ise,

ORGANON III.

25

dediimiz gibi, birinci eklin btncl kyaslarna irca olunabilirler ve bunun sonucu olarak, nc eklin blmcl kyaslar da ylece irca olunabilirler. O halde grlyr ki btn kyaslar birinci eklin btncl kyaslarna irca olunabilirler. Bylece bir eyin bir bakasna yklenmesini veya yklenmemesini ispat eden kyaslarn, hem ayn ekilde olanlarn kendi kendilerine, hem baka ba ka ekillerde olanlarn birbirlerine nispetle ne du rumda olduklarn akladk. 8. <MODAL KIYASTLAR. K GEREKL NCLL KIYASLAR. > Mademki basit ykleme, gerekli ykleme ve ola an ykleme arasnda (nk birok eyler, phe yok, baka baka eylere aittirler, ama gerekli olarak deil; bir ksm da ne gerekli, ne de basit olarak ait deillerdir, ama sadece ait olabilirler) bir fark vardr, apaktr ki bu yklemelerin her biri iin ay r kyaslar olacaktr ve, kyas kh gerekli terimler den, kh sadece yklemelik terimlerden, kh ola an terimlerden netice vermekle, terimleri ayn tarz da bulunmayacaklardr. Gereklinin kyaslar basit ykleme kyaslar ile ayn kaideleri takip ederler. Gerekte, terimler basit ykleme ile gerekli ykleme veya yklememe halle rinde ayn tarzda konulmu olduklarndan kyas ola caktr veya olmayacaktr, yalnz u farkla ki terim

26

ORGANON III.

lere gerekli olarak ait olmak (veya ait olmamak) eklenecektir. Gerekte, olumsuz ncl iki halde de ayn tarz da aksolunur, ve bir terimin btnl iinde bulun mak ve btncl olarak tasdik edilmek deyimlerinin de bizim iin bir karlk manas olacaktr. Altta gelecek istisnalardan baka btn br hallerde, so nucun gereklilii tpk basit ykleme iin olduu gi bi, akis vastasyle ispat edilecektir. Fakat ikinci e kilde, btncl, olumlu, blmcl olumsuz olduu zaman, ve nc ekilde de, btncl, olumlu, b lmcl, olumsuz olduu zaman ispat ekli ayn ol mayacaktr: O zaman gerekli olarak yaplmas gere ken ey, ecthesee bavurarak ve her kyasta kendi sine yklemin ait olmad konunun blmn gz nnde tutarak, kyas bu blme gre tekil etmek tir: byle konulmu terimlerle gerekli olarak bir so nu elde olunacaktr. Fakat gerekli mnasebet ecthese ile ayrlan blme uyarsa verilen terimin herhangi bir blmne de uymak zorundadr. n k ayrlan blm, ite o terimin herhangi bir bl mdr. Elde olunan iki kyastan her biri ise uygun ekil iindedir. 9. <MODAL KIYASLAR (devam). BR N CL GEREKL, BR ASERTORK OLAN BRNC EKL KIYASLAR. > Arasra, herhangi bir ncl deil, ancak byk uca taalluk eden ncl bahis konusu olursa, iki n

ORGANON III.

27

clden yalnz biri gerekli olduu zaman, kyasn gerekli olduu da olur. Sz gelimi, A gerekli olarak B ye ait olarak veya ait olmayarak B de sadece G ye ait olarak alnd zaman hal budur: nk n cller bu tarzda alnrlarsa bu gerekli olarak de mektir ki A, G ye ait olacak veya olmayacaktr. Ger ekte, mademki A gerekli olarak her B ye aittir veya ait deildir, G de B lerden biridir; bu iki m nasebetten birinin G ye de gerekli olarak uyaca aktr. Buna karlk, AB ncl gerekli de ilse, ve gerekli olan BG ise sonu gerekli olmaya caktr. Gerekte, gerekli olsayd, bundan birinci ve nc ekil gereince A nn gerekli olarak baz B ye ait olduu sonucu kacakt. Bu ise yanltr, n k B, A iin hi bir B ye ait olmamann mmkn olduu cinsten olabilir. stelik, somut terimler kul lanarak sonucun gerekli olmayaca grlr. Sz gelimi, A hareket etmek, B hayvan, G de insan ise: nsan gerekli olarak hayvandr, fakat ne hayvan ne de insan gerekli olarak hareket etmezler. AB nc l olumsuz olsa, ispat ayn olmakla zm ayndr. Blmcl kyaslarda, btncl gerekli ise, sonu da gerekli olacaktr, ama gerekli olan blmcl ise btncl ncl olumlu olsun, olumsuz olsun, so nu gerekli olmayacaktr. lkin btncln gerek li olduunu kabul edelim ve A nn gerekli olarak her B ye ait olduunu, B nin de sadece baz G ye ait olduunu farz edelim. O zaman, A nn gerekli olarak baz G ye ait olmas gereklidir, nk G, B ye baldr. A da gerekli olarak her B ye ait farz edilmiti. Kyas olumsuz vaziyet ayndr, nk is

28

ORGANON III.

pat ayndr. Fakat gerekli olan blmcl ncl ise sonu gerekli olmayacaktr, nk <byle bit sonucun olumsuzluundan> btncl kyaslarda da olduu gibi imknsz olan hi bir ey kmaz. Olumsuz kyaslar iin de zm ayndr. Terimlere misal: hareket etmek, hayvan, ak. 10. <MODAL KIYASLAR (devam). BR NCL GEREKL, BR ASERTORK OLAN KNC EKL. > ikinci ekilde olumsuz ncl gerekli ise, sonu da gerekli olacaktr; fakat olumlu sonu gerekli ol mayacaktr. lkin olumsuzun gerekli olduunu kabul edelim ve A nn hi bir B ye ait olmayp sadece G ye ait olduunu farzedelim. Mademki olumsuz aksoluna biliyor, B de hi bir A ya ait olamaz; ama A her G ye ait olur: bunun sonucu olarak, B hi bir G ye ait olamaz, nk G, A ya baldr. G ye taalluk eden ncl olumsuz ise zm ayndr. Ger ekte, A hi bir G ye ait olmazsa G de hi bir A ya ait olamaz; fakat A her B ye ait olur: bunun sonucu olarak, G hi bir B ye ait olamaz, nk birinci ekli elde ederiz. yleyse B de G ye ait ola maz, nk burada ayn ekilde bir akis vardr. Fakat gerekli olan olumlu ncl ise, sonu ge rekli olmayacaktr. Gerekte, A nn gerekli olarak her B ye ait olduunu, ve sadece hi bir G ye ait ol madn farz edelim. Olumsuz ncl aksolunursa

ORGANON III.

29

birinci ekil elde olunur. Halbuki birinci ekilde, byk terime taalluk eden olumsuz gerekli deilse, sonucun da gerekli olmayacan ispat ettik. Bundan, burada da, sonucun gerekli olmayaca neticesi kar. Bundan baka, sonu gerekli olsayd, bundan G nin gerekli olarak baz A ya ait olmad sonucu kard. Gerekte, B nin hi bir G ye ait olmamas gerekliyse G nin hi bir B ye ait olmamas da ge rekli olacaktr. Fakat B, gerekli olarak baz A ya ait olmak zorundadr, nk A gerekli olarak her B ye ait farz edilmiti. Bundan, G nin gerekli ola rak baz A ya ait olmamas gerektii sonucu kar. Fakat A y, G iin her A ya ait olmas mmkn olacak ekilde almakta hi bir engel yoktur. Se me misallerle, sonucun mutlak olarak gerekli olma d, fakat sadece konulan ncllerin gerekli sonu cu olduu da gsterilebilecektir. Sz gelimi, A nn hayvan, B nin insan, G nin de ak olduunu kabul edelim ve ncllerin de ncekiler gibi ayn tarzda alndklarn farz edelim: hayvann hi bir aka. ait olmamas olabilir. O zaman, insan da hi bir ak a ait olmayacaktr, ama bu gerekli olarak byle olma yacaktr: nk her ne kadar insan hayvann hi bir aka ait olmad kadar uzun mddet ak olamasa da insann ak olmas mmkndr. Bunun sonucu olarak ancak bu artlar altnda sonu gerekli olacaktr, yok sa mutlak bir gereklilikle deil. Blmcl kyaslar halinde de zm yine ayn olacaktr. Gerekte, olumsuz ncl hem btncl, hem de gerekli ise sonu da gerekli olacaktr: ama olumlu, btncl; olumsuz blmcl ise sonu ge

30

ORGANON III.

rekli olmayacaktr. lkin olumsuzun hem btncl, hem de gerekli olduunu kabul edelim ve A nn hi bir B ye ait olmadn ve baz G ye ait olduu nu farz edelim. Olumsuz aksolunabildiinden, B de hi bir A ya ait olmayacaktr; ama A hi deilse baz G ye ait olur: bunun sonucu olarak, B nin baz G ye ait olmamas gerekli olacaktr. imdi olum lunun hem btncl, hem de gerekli olduunu kabul edelim ve B ye taalluk eden ncl, olumlu olarak koyalm. O zaman, A gerekli olarak her B ye ait ise ve baz G ye ait deilse, B nin de baz G ye ait ol mayaca aktr: yalnz bu gerekli olarak olmaya caktr. spat, btncl kyaslar iin kullanlan ayn terimler yardmyle yaplacaktr. Ayn ekilde olumsuz gerekli ise, ama blmcl olarak alnmsa sonu da gerekli olmayacaktr: ispat iin ayn te rimler kullanlabilir. 11. <MODAL KIYASLAR (devam). NCL LERNDEN BR GEREKL, BR ASER TORK OLAN NC EKL KIYASLAR. > Son ekilde terimlerin btncl olarak ortaya taalluk ettikleri ve ncllerin her ikisi de olumlu olduu zaman, ikisinden herhangi biri gerekli ise, sonu da gerekli olur. Fakat biri olumsuz, br olumlu olduu zaman gerekli olan olumsuzu ise so nu da -gerekli olacaktr, halbuki gerekli olan olum lusu ise, sonu gerekli olmayacaktr.

ORGANON III.

31

lkin ncllerin her ikisinin de olumlu olduu nu, gerekli ncln AG olduunu, A ve B nin her G ye ait olduklarn farz edelim. Sonra da B nn her G ye ait olduunu farz edelim; btncln b lmcle aksolunmasyle G de baz B ye ait olacaktr; bunun sonucu olarak, A gerekli olarak her G ye, G de sadece baz B ye ait ise A nn da baz B ye ait olmas gereklidir, nk B, G ye baldr. u halde birinci ekil elde olunur. Gerekli olan BG ncl ise ispat yine ayn olacaktr: G, gerekte, baz A ile aksolunur, yle ki, B gerekli olarak her G ye ait ise B gerekli olarak baz A ya da ait olacaktr. Gerekli ncl olumsuz olup, imdi AG ncl olumsuz, BG ncl de olumlu olsun. Mademki G baz B ile aksolunur ve A nn hi bir G ye ait ol mad gereklidir; A nn baz B ye de ait olmamas gerekli olacaktr, nk B, G ye baldr. Fakat gerekli olan olumlu ncl ise sonu gerekli olma yacaktr. Gerekte, BG ncln olumlu ve gerekli; AG ncln de olumsuz ve gerekli olmayan olarak koyalm. Mademki olumlu aksolunur, G de gerekli olarak baz B ye ait olacaktr: bundan, A hi bir G ye ait deilse, G <gerekli olarak> baz B ye ait olduu halde, A baz B ye ait olmayacaktr, fa kat bu da gerekli olarak olmayacaktr; nk birinci ekilde, olumsuz ncl gerekli deilse sonucun da gerekli olmayaca ispat olundu. Bu yine somut te rimler yardmyle aklanabilir. Sz gelimi, A y iyi, B yi hayvan ve G yi at la ifade edelim. yi nin hibir kayran a. ait olmamas olabilir, hayvan'n ise her at a ait olmas gereklidir: ama baz hayvan'n iyi olmas ge

32

ORGANON 111.

rekli deildir, nk her hayvann iyi olmas mm kndr. Veya bu mmkn deilse her hayvana uy gun gelecek uyank olmak veya uyumak gibi terim ler alnmaldr. Bylece, terimlerin btncl olarak ortaya ta allk ettikleri halde sonucun ne zaman gerekli ola can ortaya koyduk. Fakat bir ncl, btncl; br blmcl ise ve her ikisi de olumlu ise, b tncln her gerekli oluunda, sonu da gerekli olacaktr. spat bundan ncekinin ayndr, nk olumlu blmcl de aksolunabilir. B nin G ye ait olmas gerekliyse ve A, G ye bal ise, B nin baz A ya ait olmas gereklidir. Ama B < gerekli ola rak > baz A ya aitse, A da gerekli olarak baz B ye ait olmak zorundadr, nk akis vardr. Btncl olduu halde AG ncl gerekliyse sonu ayndr; nk B, G ye baldr. Fakat gerekli olan blmcl nc! ise sonu gerekli olmayacaktr. BG ncln hem blmcl, hem de gerekli ola rak; A y da gerekli olmakszn her G ye ait ola rak ortaya koyalm, BG nin aksolunmasyle birin ci ekil elde olunur, btncl ncl de gerekli de ildir, gerekli olan blmcldr. Fakat ncller bu durumda bulunduklar zaman, sonucun gerekli ol madn grdk: bundan bu halde de yle olma d sonucu kar. Bu nokta yine somut terimler yardmyle apak klnabilir. A nn uyanklk hali, B nin iki ayakl, ve G nin hayvan demek olduunu kabul edelim. B nin baz G ye ait olmas gerekli dir, ancak, A nn G ye ait olduu da olabilir, ve A nn B ye ait olmas gerekli deildir, nitekim,

ORGANON III.

33

baz iki ayaklnn uyumas veya uyank olmas ge rekli deildir. AG ncl hem blmcl hem de gerekli ise ayn terimler yardmyle ayn ispat kul lanlabilecektir. Fakat bir terim olumlu, br olumsuz olduu takdirde, btncl hem olumsuz, hem de gerekliy se, sonu da gereklidir. Gerekte, A hi bir G ye ait olmazsa ve B baz G ye ait olursa A nn baz B ye ait olmamas gereklidir. Fakat, ister b tncl, ister blmcl olsun, olumlu, gerekli ola rak konulduu zaman, veya olumsuz, blmcl olduu zaman, sonu gerekli olmayacaktr. Geri kalanlar iin daha yukarda sylediklerimizi tekrar lamaktan baka bir ey yapamayz. Terimlere mi sak: olumlu ncln gerekli olduu halde orta te rim insan olmak zere uyanklk hali, hayvan, insan; olumlu blmcln gerekli olduu halde uyanklk hali, hayvan, ak alnabilir. Gerekte, hayvann baz aka ait olmas gereklidir, fakat uyanklk halinin hi bir aka ait olmamas olabilir ve uyanklk hali nin baz hayvana ait olmamas gerekli deildir. Fa kat blmcl olarak olumsuz gerekli olduu zaman orta terim hayvan olmak zere terim olarak iki ayak l, hareket eden, hayvan alnabilir.

12 .
<KATEGORK KIYASLARIN VE GEREKL OLANA TAALLK EDEN MODAL KIYASLARIN MUKAYESES > mdi grlyor ki basit ykleme cak her iki ncl asertorik ise kyas vardr; fakat halinde, an

34

ORGANON III.

gerekli ykleme halinde, ncllerden yalnz biri ge rekli ise kyas vardr. Bu iki halde, esasen olumsuz kyaslar iin olduu kadar olumlu kyaslar iin de ncllerden birinin sonuca benzer olmas gereklidir. Benzerle sonu asertorik ise ncln de asertorik ol duunu ve sonu gerekliyse ncln de gerekli ol duunu sylemek istiyorum. Bundan yine apak u kar: ancak gerekli veya asertorik bir ncl aln d takdirde sonu da gerekli veya asertorik ola caktr.

13

<MODAL KIYASLAR, (devam). OLAAN ZERNE UMUM BLGLER. > Gerekli ykleme zerine, onun kurulu ekli ve basit yklemeden fark zerine fikrimizi phesiz yetecek kadar akladk. imdi olaann incelenme sine geelim. Kyasn ne zaman, nasl ve hangi vas talarla olacan syleyeceiz. Olaan olmak dan ve olaan olandan gerekli olmayan ve olmasnda imknszlk olmakszn varl farz olunabileni kastediyorum. Gerekte, ikinci manada gerekli olan iin de onun olaan olduunu pekl syleyebiliriz; ama olaann <has manada> tarifimize uyduunu, olaanl inkr ve aksine ola rak tasdik ettiimiz nermelerle belli olmaktadr. Ger ekte ait olmas olaan deildir, ait olmas imkn szdr, ait olmamas gereklidir deyimleri ya zde

ORGANON III.

35

tirler veya birbirlerini takip ederler; bunun sonucu olarak, karlar olan ait olmas olaandr, ait ol mas imknsz deildir, ait olmamas gerekli deildir deyimleri de ya zdetirler, veya birbirlerini takip ederler. nk her eyde tasdik veya inkr vardr. O halde olaan gerekli - olmayan olacaktr; gerekli olmayan da olaan. Bundan olaana taallk eden btn ncller birbirine aksolunur sonucu kar. Bununla olumlularn olumsuz hale aksolunduklarn deil, olumlu ekli haiz olan btn nermelerin <dictumlarnn> kar - olumuna gre aksolun duklarn kastediyorum. Sz gelimi, ait olmas olaan dr, ait olmamas olaandra.; her A ya ait olmas olaandr, hi bir A ya ait olmamas veya baz A ya ait olmamas olaandr a; ve baz A ya ait olmas ola andr, baz A ya ait olmamas olaandr'a aksolunur. br nermelerde de akis ekli ayndr. Mademki, ger ekte, olaan gerekli deildir ve gerekli - olmayabilir. A nn B ye ait olmas olaan ise, ona ait olmamasnn da olaan olduu aktr; ve A nn her B ye ait olmas olaan ise her B ye ait olmamas da olaandr. Olumlu blmcller iin de bu byledir, nk ispat ayndr. Bu cinsten ncller olumludur, olumsuz deil; n k olaan olmak, daha yukarda sylenildii zere, olmak la ayn sraya konulmutur. Bu ayrtlar yapldktan sonra, olaan, olmak deyiminin iki tarzda sylenildiini de gryoruz. Birinci manada, ok defa olan ve gereklilikten mah rum olan eydir: sz gelimi, insan iin aarmak, b ymek, klmek, veya umum bir tarzda, kendisine tabi olarak ait olan ey (bunun gerekte srekli bir

36

ORGANON 111.

gereklilii yoktur, nk insan daima var deildir; fakat insan varsa, bunlar A ya gerekli olarak, veya ok defa meydana gelir). Bir baka manada olaan, belirsiz olandr: bu ise hem byle olan, hem de by le olmayandr: sz gelimi, bir hayvan iin, yrmek, veya yry srasnda bir yer sarsmnn vukua gel mesi, veya umum bir tarzda, tesadfi olarak vaki olan ey. nk bunlarn hepsi ayn derecede tabi olarak bu manada veya tam zt manada vaki olur. Olaan olann bu iki manadan herbirine aksi, kar nermeler arasnda olur; yalnz ayn ekilde olmaz. Fakat tabi olan ey, gerekli olarak konuya ait olmamasndan dolay (nk bu manada bir adamn aklamamas olaandr); belirsiz olan ey de, eyin bir manadan ok, bir baka manada vaki olmas iin ortada bir sebep olmamasndan tr aksolunur. Orta terimin kararszl sebebiyle belir siz eylerin ne lm ne de ispat kyas vardr; tabi eylerinki ise vardr ve denebilir ki mnakaalarn ve anketlerin konusu yalnz bu sonuncu manada olaan olan eylerdir. Birinci halde pekala kyas olabilir, ama her halde bunlar aratrmalarn konu su yapmak det deildir. Bu konular daha tafsiltl olarak aada ince lenecektir. imdilik biz olaan ncllerden tekil edilecek kyasn ne zaman, nasl ve hangi tabiatta olacan gsterelim. Madem ki bunun una ait ol mas olaandr deyimi iki manada alnabilir (ger ekte, ya bir eyin una sadece ait olduu veya yalnz ona ait olabildii kast olunabilir). nk A B nin kendine ykletildii ey hakknda mm

ORGANON III.

37

kndr deyimi aadaki iki manadan birini arze der: A, B nin kendisi hakknda tasdik edildii ey hakknda mmkndr veya A, B nin kendisi hak knda tasdik edilebildii ey hakknda mmkndr. Ve A, B nin kendisi hakknda hkmedildii ey hakknda mmkndr ile A iin her B ye ait olmak mmkndr arasnda hi bir fark yoktur). A nin her B ye ait olmas mmkndr deyiminin iki manada alnabilecei aktr. yleyse ilkin, B nin, G nin ko nusu hakknda; A nin da B nin konusu hakknda mmkn bulunduu takdirde, bundan kacak kya sn ne tabiatta ve ne nitelikte olacan syleyelim. Bu tarzda, gerekte ncller her ikisinde de olaan kipi (mode) iinde alnmlardr, halbuki A, B nin sadece ait olduu ey hakknda mmknse ncl lerden biri asetorik br de olaandr. Bundan, br hallerde de olduu gibi byle benzer ekilde olan ncllerle balamak gerektii sonucu kar.

14

<MODAL KIYASLAR, (devam). K OLAAN NCLL BRNC EKL KIYASLAR. > A nn her B ye, B nin de her G ye ait olmas mmkn olduu zaman, A nn da her G ye ait ola bilecei sonucunu veren yetkin bir kyas olacaktr. Bu aka bizim tarifimizden kyor; nk btn cl olarak alnan bir terime ait olmak imknn biz

38

ORGANON III.

bu yolda akladk. Bunun gibi A iin hi bir B ye ait olmamak, B iin de G ye ait olmak mm knse A iin hi bir G ye ait olmamak mmkn dr. nk A iin de B nin kendisine ait olabil dii eye ait olmas mmkndr, nermesi, syledi imiz gibi, B ye balanabilecek nesnelerden hibiri nin darda braklmadn anlatr. Buna karlk, A nn her B ye ait olmas mm kn olduu ve B nin hi bir G ye ait olmamas mmkn olduu zaman konulan ncllerden hi bir kyas kmaz. Fakat BG ncll olaana gre ak solunursa, bundan ncekinin ayn olan bir kyas elde edilir. Mademki, gerekte, B nin hi bir G ye ait olmamas mmkndr, daha yukarda gster diimiz zere onun her G ye ait olmas da mm kndr. Bunun sonucu olarak B her G iin ve A her B iin mmknse elde edilecek yine ayn k yastr. ki nclde mmkndre inkr katlacak olursa yine ayndr: Sz gelimi A nn hi bir B ye ve B nin de hi bir G ye ait olmamas mmkn olursa, durum budur. Gerekte, konulan ncller hi bir kyas tekiline yaramazlar, ama bir kere ak solundular m, nceki ayn kyas elde edilecektir. O halde inkr kk uca veya her iki ncle birden eklenmise ya kyas elde edilmez veya elde edilir, fakat yetkin deildir, nk sonucun gereklilii akis ten kar. Fakat bu ncllerden biri btncl olarak, b r de blmcl olarak alnmsa btnclln b yk uca taallk ettii her defasnda bir yetkin k

ORGANON III.

39

yas elde edilecektir. Gerekte, A nn her B ye, B nin de baz G ye ait olmas mmknse o zaman A nn baz G ye ait olmas mmkndr. Bu ak a, btncl olarak alnan bir terime ait olmak imknnn tarifinden aka kar. imdi A nn hi bir B ye ait olmamas mmknse ve B nin ba z G ye ait olmas mmknse, gerekli olarak bun dan A nn baz G ye ait olmad sonucu kar. spat yukardakinin ayndr. Buna karlk blmcl ncl olumsuz olarak, btncl de olumlu olarak alnmsa ve, ayn duru mu da muhafaza ederlerse (sz gelimi A nn her B ye ait olmas mmkndr ve B nin baz G ye ait olmamas mmkndr), bu halde konulan n cller, apak kyas elde etmeye elvermezler Fakat blmcl aksetmekle, B iin baz G ye ait olma nn mmkn olduunu koymakla, balangtaki gz nnde tutulan hallerde olduu gibi, ncekilerin ayn sonu elde edilecektir. Fakat byk uca taallk eden ncl blmcl olarak, kk uca taallk eden ise btncl olarak alnmsa, ve her ikisi de olumlu veya olumsuz, veya ayr ayr ekilde ise, veya her ikisi de belirsiz ve ya blmcl iseler, hi bir halde kyas olmayacak tr; nk hi bir ey B yi A dan daha fazla bir kaplam olmaktan, onlar ayn ekilde tasdik edil mekten alkoymaz. B nin A y at eyin G ol duunu farz edelim. A nn bu son terime ait ol mas veya olmamas, G ister btncl olarak, ister blmcl olarak alnsn, olaan deildir; nk ola

40

ORGANON III.

ana taallk eden ncller aksolunabilirler ve B nin A dan daha ok eylere ait olmas mmkndr. Bu, somut terimlerle de aka ortaya konulabilir. n k ncller bu cinsten bir mnasebette bulunduklar zaman byn btncl olarak alnan ke ait olmas ayn derecede hem imknszdr, hem de ge reklidir. Btn bu hallerde mterek terimlere mi sal: gerekli ykleme iin: hayvan, ak, insan; ykle me imknszl iin: hayvan , ak, elbise. Terimler bu tarzda alnrlarsa hi bir kyasn elde edilemeyecei bellidir. Gerekte, her kyas ya basit, ya gerekli, veya olaan yklemelidir. Burada ise ne basit yklemenin, ne de gerekli yklemenin bahis konusu olmad bu apaktr, nk olumlu, olumsuz tarafndan, olumsuz da olumlu tarafndan yok ediliyor. Burada bunun olaann kyas olmas kalyor: fakat bu imknszdr; nk, terimler bu cinsten bir mnasebette olurlarsa byn, btncl olarak alnan ke ait olmas hem gerekli, hem de imknsz olduunu ispat ettik. Bundan burada olaann kyas olamayaca sonucu kar, nk gereklinin olaan olmadn grdk. Terimler, olaan ncllerde btncl iseler, bu ncller ister olumlu, ister olumsuz olsun, daima birinci ekil bir kyas elde olunur: yalnz olumlu te rimler halinde kyas yetkindir; halbuki olumsuz te rimler halinde yetkin deildir. Fakat olaanl, ge rekli nermelerdeki gibi deil, bizim yaptmz ta rife uygun olarak anlamaldr: bu ise zaman zaman unutulan bir eydir.

ORGANON III.

15

41

<MODAL KIYASLAR, (devam). NCL LERDEN BR OLAAN, BR ASERTO RK OLAN BRNC EKL KIYASLAR.> ncllerden biri asertorik, br olaan ola rak alnmsa, olaanl ifade eden, byk uca ta allk eden ncl olduu zaman btn kyaslar yet kin olacaklardr ve bizim gsterdiimiz gibi tarif edilen olaanl ortaya koyacaklardr; fakat ola an olan kk uca taallk eden ncl olduu za man btn kyaslar yetkin olmayacaklardr ve on lar arasndan olumsuz olanlar, bizim tarif ettii miz gibi, olaanl deil, sadece kn btn ne veya bir blmne ykleme gerekli - olmazl n karacaklardr. nk bir terim, baka bir te rimin btnne veya bir blmne gerekli olarak ait olmad vakit, onun iin bu terimin btnne veya bir blmne ait olmamann mmkn oldu unu syleriz. Gerekte, A iin her B ye ait olmasnn mm kn olduunu kabul edelim ve B nin her G ye ait olduunu ortaya koyalm. Mademki G, B ye baldr ve A mn her B ye ait olmas mmkn dr, A nn her G ye ait olmasnn da mmkn olduu aktr. O halde yetkin bir kyas elde olu nur. Bunun gibi, AB ncl olumsuz, BG n cl olumlu olduu zaman; birinci olaan olarak, ikinci sadece yklemlik olarak alnrsa, A nn hi bir G ye ait olmamasnn mmkn olduu sonucu nu veren yetkin bir kyas vardr.

42

ORGANON III.

Bylece basit yklemenin kk uca taallk ettii zaman yetkin kyaslar elde olunduu apa ktr; fakat ncllerin zt bir durumunun birtakm kyaslar vcuda getirebilmesi, samalkla ispat ve tasdik olunmas gereken bir eydir. Ayn zamanda bunlarn yetkinsiz kyaslar olduklar apak olacak tr, nk ispat, konulan ncllerden kmaz. Fakat biz ilkin A nn varlndan gerekli ola rak B nin varl karsa A nn mmknlnden de gerekli olarak B nin mmknlnn kaca n ortaya koymak zorundayz. Gerekte terimler bu cinsten bir mnasebette bulunmak art ile, A ile gsterilen eyin mmkn olduunu, B ile gsteri len eyin imknsz olduunu farz edelim. O za man kendisi iin varolmak mmkn olduu za man, mmkn olan ey vaki olabilirse o vakit im knsz olduu zaman imknsz olan ey vaki olma yabilirse, ve ayn zamanda, A mmkn, B imknsz ise, A iin B olmadan vaki olmak ve vaki olursa varolmak da mmkn olacaktr, nk vaki olan ey, bir kere vaki oldu mu, vardr. Fakat mm kn ve imknsz sade olua deil, ayn zaman da doru tasdik ve her yklemeye de, ve bir e yin mmkn olduu sylenilen her manada tatbik etmek gerekir: btn hallerde mmkn olann du rumu ayn olacaktr. Bundan baka, A nn var lndan B nin varl kt sylendii zaman bu nunla herhangi bir tekcil ey, sz gelimi A varsa, B nin de olaca anlalmamaldr, nk hi bir ey gerekli olarak tek bir eyin varlndan kmaz; hi deilse Dundan iki tane lzmdr. Bizim kyas

ORGANON III.

43

ta gsterdiimiz ekilde bulunan ncller iin du rum budur. nk G, D hakknda, D de Z hak knda tasdik edilmise, G gerekli olarak Z hakkn da tasdik edilmitir; bu nermelerden her biri mm knse, sonu da mmkndr. O halde, sz gelimi, A ile ncller, B ile sonu gsterilirse bundan, sa de A gerekli ise B nin de gerekli olduu deil, ayn zamanda A mmknse B nin de mmkn olduu sonucu kacaktr. Bu ispat olunduktan sonra, yanl, fakat im knsz olmayan bir ey farzolunduu takdirde bu hipotezden kan sonucun da yanl olaca, ama imknsz olmayaca aktr. Sz gelimi, A yanl, ama imknsz deilse, B de A nin sonucu ise, B yanl olacaktr, fakat imknsz olmayacaktr. Ger ekte, B nin varl A nn varlnn sonucu ise B nin mmknlnn de A nn mmknlnn so nucu olaca, ispat edilmiti (A mmkn farz edil mitir) ; bu artlar iinde B mmkn olacaktr, n k imknsz olsayd ayn ey ayn zamanda hem mmkn hem de imknsz olacakt. Bu ayrtlar yapldktan sonra, A nn her B ve ait olduunu ve B nin her G ye ait olmasnn mm kn olduunu farzedelim. O halde gerekli olarak, A nn her G ye ait olmas mmkndr. Bu mm knl atalm, fakat B yi asertorik olarak her G ye ait gibi alalm: bu yanltr, fakat imknsz deildir. A, G iin mmkn deilse ve B her G ye aitse, o zaman A da baz B iin mmkn deildir: nc ekil bir kyas elde olunur. Fakat A iin her B ye ait olmasnn mmkn olduu farz olunmutu. O hal

44

ORGANON III.

de gerekli olarak A iin her G ye ait olmas mm kndr. nk her ne kadar imknsz deil, yan l koymu isek de, sonu imknszdr. B nin G ye ait olduunu koyarak birinci ekil ile yine im knsza varlp dayanlabilir. Gerekte. B her G ye aitse ve A iin her B ye ait olmak mmknse, A iin her G ye ait olmak da mmkn olacaktr. Hal buki A nn her G iin mmkn olmad farzolundu. Btncl olarak alnan bir terime ait olmak de yimi imdiki zaman veya falan belli devir gibi hi bir zaman taayyn olmadan, ama mutlak bir tarzda alnmaldr. Gerekte bu cinsten ncller yardmy ledir ki biz kyaslar yaparz, nk ncl imdiki za man manasnda alnrsa kyas olmayacaktr. phe yok, insan terimini, herhangi bir anda, sz gelimi, baka hi bir ey hareket halinde olmasa her hare ket edene ait olmaktan hi bir ey alkoymaz; fakat hareket edenin her ata ait olmas mmkndr; bu nunla beraber insann hi bir ata ait olmas mm kn deildir. Bundan baka, byn hayvan, orta nn hareket eden, kn insan olduunu farzede lim: ncller bundan ncekilerin ayndr, fakat so nu olaan deil, gerekli olacaktr, nk insan ge rekli olarak hayvandr. O halde btncln zaman taayynleri olmadan mutlak manada alnmas ge rekiyor. imdi AB nclnn btncl ve olumsuz ol masn farzedelim ve A nn hi bir B ye ait olma dn, ama B iin her G ye ait olmann mmkn olduunu koyalm. Bu nermeler bir kere konulunca, bundan gerekli olarak A iin hi bir G ye ait olma

ORGANON III.

45

mann mmkn olduu sonucu kar. Gerekte, bu sonucun mmkn olmadn ve B nin yukardaki gibi G ye ait olduunu farz edelim. Bunun sonucu olarak A nn <gerekli olarak> baz B ye nc ekil bir kyas gereince ait olmas gereklidir: bu ise imknszdr. Bunun sonucu olarak A iin hi bir G ye ait olmamak olaan olacaktr, nk bu ner me yanl farzolunmusa sonu imknszdr. Bu k yas bizim tarif ettiimiz gibi, olaanl deil, sa dece konunun btnne yklemenin gerekli olma yn ortaya koyar (gerekte, bu nerme yaplan farzetmenin eliiidir, nk bu farzetme A nn gerekli olarak baz G ye ait olduunu farzetme idi, fakat samalk yoluyle kyas yalnz bu farzetmeye kar eliii ortaya koyar). stelik, bir somut terimler misali aka gsterir ki sonu olaanl ortaya koymayacaktr. Gerekte A nn karga, B nin akll, G nin de insan olduunu kabul edelim. A hi bir B ye ait deildir; nk akll olan hi bir ey karga deildir. Buna karlk, B nin her G ye ait olmas mmkndr: nk her insann akll olmas mmkndr: fakat A gerekli olarak hi bir G ye ait deildir, o halde sonu olaanl ortaya koymaz. Bununla beraber o daima gerekli deildir. Gerekte, A nn hareket eden, B nin ilim ve G nin de insan olduunu kabul edelim. A hi bir B ye ait olmayacaktr, ama B iin her G ye ait ol mak mmkndr, sonu ise gerekli olmayacaktr, nk hi bir insann hareket etmemesi gerekli de ildir. Daha dorusu baz insann hareket etmesi gerekli deildir. u halde sonucun sadece bir teri

46

ORGANON III.

min btncl olarak alnan bir baka terime gerek li olarak ait olmadn ortaya koyduu apaktr. Fakat terimleri daha iyi bir tarzda almaldr. Olaanl ifade eden kk uca olumsuzluk eklenirse bizim aldmz ncllerin kendilerinden hi bir kyas kmayacaktr, ama olaan ncl ak sedilmise bundan nceki halde olduu gibi ondan da bir tane kyas kacaktr. Gerekte, A nn her B ye ait olduunu ye B iin hi bir G ye ait ol mamann mmkn olduunu kabul edelim. Bu tarz mnasebette bulunan terimlerle gerekli olarak hi bir ey kmayacaktr. Fakat BG ncl aksolunur sa, B de her G ye ait olarak alnrsa yukardaki gibi bir kyas elde olunur, nk terimler ayn durum dadrlar. Mnasebetlerin her ikisi de olumsuz ise, AB ncl asertorik yklememeyi ifade ederse ve BG ncl btncl olarak alnan bir terime ykleme mek imknn gsterirse ayn tarzda hareket olunur. imdi aldmz bu nermelerin kendilerinden ge rekli olarak hi bir sonu elde olunmaz, ama ola an ncl bir kere aksolundu mu, kyas da olacak tr. Gerekte, A nn hi bir B ye ait olmadn ve B iin de hi bir G ye ait olmamann mmkn ol duunu farzedelim: bu nermeler gerekli olan hi bir ey vermezler. Fakat B iin her G ye ait olma nn mmkn olduu (doru olan da budur) farz olunursa ve AB ncl ayn halde braklrsa, tek rar ayn kyas elde olunacaktr. Buna karlk, B nin her G ye ait olmamasnn mmkn olduu de il de, B nin her G ye ait olmamas farzolunursa. AB ncl ister olumsuz, ister olumlu olsun, hi

ORGANON lit.

47

bir suretle kyas olmayacaktr. Btn bu hallerde mterek terimlere misal olarak elimizde gerekli yk lemeler iin ak, hayvan, kar; ve gerekli yklemenin imknszl iin ak, hayvan, am sakz vardr. Grlyor ki terimler btncl olurlarsa, n cllerden biri asertorik, br de olaan olmak ar t ile kk uca taallk eden ncl olaan olarak alndka, bir kyas elde olunacaktr; yalnz bu k yas, kh ncllerin kendilerinden itibaren, kh bir ncln aksi vastasyle tekil edilir. Bu hallerden her birinin ne zaman ve hangi sebeple belirdiini syledik. Fakat konulan mnasebetlerden biri btncl, br blmcl ise, byk uca taallk eden ncl ister olumlu, ister olumsuz olsun, btncl ve ola an olarak konulduka, blmcl de olumlu ve aser torik olduu zaman, btncl terimler misalinde ol duu gibi yetkin kyas olacaktr. spat bundan nce kinin ayndr. Fakat byk uca taallk eden ncl btncl olup, olaan deil de asertorik ise, br ncl de blmcl ve olaan ise, ikisi de ister olum lu, ister olumsuz olsun, veya biri olumsuz, br olumlu olsun, btn bu hallerde kyas yetkin olma yacaktr. Yalnz burada ispat kh samalk yoluyle, kh bundan nceki halde olduu gibi olaann ak siyle yaplacaktr. Btncl olarak alnan, byk uca taallk eden ncl asertorik yklemeyi veya yklememeyi gsterdii zaman, ve br ncl, olum suz blmcl olduu halde olaan manasnda aln d zaman, sz gelimi, A btncl olarak alnan B ye ait ise veya ait deilse ve B nin baz G ye

48

ORGANON 1U.

ait olmamas mmknse, akis yoluyle yine kyas ola caktr. nk BG ncl olaanla gre aksedilmi se bir kyas elde olunur. Fakat blmcl ncl asertorik yklememeyi gsterirse burada kyas ola maz. Ykleme terimlerine misal: Ak, hayvan, kar; yklememeye misal: ak, hayvan, am sakz: burada bavurulmas gereken, belirsiz ispattr. Kk uca taallk eden ncl btncl olarak, byk uca taallk eden de blmcl olarak konulmusa, fark gzetmeksizin biri veya br ister olumsuz, ister olumlu, ister asertorik, ister olaan olsun, hi bir suretle kyas olmayacaktr. ncller blmcl veya belirsiz olduklar zaman da asertorik veya olaan olsunlar, veya biri olaan, br asertorik olsun, bunda yine bu cinsten bir kyas olmayacaktr. spat yukardakinin ayndr. Btn bu hallerde mterek olan terimlere misal: gerekli ykleme iin: hayvan , ak, insan; yklemenin imknszl iin: hayvan, ak , elbise. Grlyor ki byk uca taallk eden n cl btncl olarak konulmusa daima bir kyas elde olunur; ama bu, kk uca taallk eden n cl ise, asla hi bir ey ispat ve tasdik olunamaz.

16.
<MODAL KIYASLAR (devam). NCL LERNDEN BR OLAAN. BR GEREKL OLAN BRNC EKL KIYASLAR. > ncllerden biri gerekli yklemeyi, br ola an yklemeyi gsterdii zaman terimler bundan n

ORGANON III.

49

ceki ayn mnasebette bulunduklar zaman kyas olacaktr; ve gerekli, kk uca taallk ettii za man kyas da yetkin olacaktr. Terimler olumlu olurlarsa, ister btncl olarak, ister btncl olma yarak konulmu olsunlar, sonu da olaan olacak, asertorik olmayacaktr. Fakat bir ncl olumlu, b r olumsuz olursa; her defasnda olumlu olan ge rekli olduka, sonu olaan olacaktr, olumsuz aser torik olmayacaktr; ama gerekli olan olumsuz ise, terimler btncl olsalar da, olmasalar da sonu da hem olumsuz olaan, hem de olumsuz asertorik ola caktr. Sonuta bulunan olaan aynyle bundan n ceki tarzda anlalmaldr. Buna karlk, olumsuz gerekliden hi bir kyas karlamayacaktr, nk <bir eye> gerekli olarak ait olmamak, gerekli ola rak <bir eye> ait olmamak dan baka bir eydir. Olumlu terimlerden gerekli bir sonu kmaya ca, apaktr. Gerekte, A nn gerekli olarak her B ye ait olduunu ve B nin her G ye ait olmasnn mmkn olduunu kabul edelim; A iin her G ye ait olmasnn mmkn olduu sonucunu veren yet kin olmayan bir kyas elde olunacaktr. Yetkinsiz lii, aka ispattan ileri gelmektedir, nk ispat tarz daha yukardakinin ayn olacaktr. imdi, A iin her B ye ait olmasnn mmkn olduunu ve B nin gerekli olarak her G ye ait olduunu ka bul edelim: O zaman, A nn her G ye asertorik ola rak ait olduunu deil, ona ait olmasnn mmkn olduu sonucunu veren bir kyas olacaktr. Bu kyas ise yetkinsiz deil, yetkin olacaktr; nk yetkinli ini dorudan doruya ilk ncllerden almaktadr.

50

ORGANON II!.

Fakat ncllerin birbirine benzer ekilde olma dklar hali grelim. lkin, olumsuz bir ncln ge rekli olduunu, gerekli olarak A iin hi bir B ye ait olmamann mmkn olduunu, B iin ise her G ye ait olmann mmkn olduunu farzedelim: bundan A iin asertorik olarak hi bir B ye ait ol mamas gereklilii kar. Gerekte, A nn her G ye veya baz G ye ait olduunu farzedelim. Fakat biz ortaya koyduk ki A iin hi bir B ye ait olmak mmkn deildi; mademki olumsuz ncl aksolu nabilir, o halde B de hi bir A iin mmkn de ildir. Fakat A her G ye veya baz G ye ait far zedilmitir. Bunun sonucu olarak B iin baz G ve veya her G ye ait olmak mmkn olmayacaktr. Fa kat balangta B iin her G ye ait olmann mm kn olduu farzolundu. Elde edilen kyasn olaan yklememeyi sonu olarak kard aktr, nk asertorik yklememeyi sonu olarak karr. im di gerekli olann olumlu ncl olduunu kabul ede lim ve A iin hi bir B ye ait olmamann mmkn olduunu ve B nin gerekli olarak her G ye ait ol duunu farzedelim. Kyas yetkin olacaktr, ama so nu olumsuz bir asertorik deil, olumsuz bir ola an olacaktr, nk byk uca tabi ncl bu tarz da alnmt, stelik, samala gtrme yoluna ba vurmak da mmkn deildir. Gerekte, A nn <gerekli olarak> baz B ye ait olabildii farzolu nur ve A iin hi bir B ye ait olmamann mmkn olduu kabul olunursa, bu ncllerden hi bir im knszlk kmaz. Fakat olumsuzluk kk uca

ORGANON III.

51

taallk ederse, ncl olaanl gsterdii zaman bundan nce geen hallerde olduu gibi, akis yo luyle kyas olacaktr. Fakat olaanlk gstermedii zaman kyas olmayacaktr. ki nclden biri olum suz olduu ve kk terime taallk eden olaan ol mad zaman da kyas olmayacaktr. Yukardaki te rimler burada da misal olarak alnabilirler: ykleme iin: ak, hayvan, kar ; yklememe iin: ak, hayvan, am sakz. Blmcl kyaslar iin de durum ayndr. Olum suz ncl gerekli olduu zaman sonu da olumsuz asertorik olacaktr. Sz gelimi: A nn hi bir B ye ait olmamas gerekliyse ve B nin baz G ye ait olmas mmknse, gerekli olarak A baz G ye aser torik olarak ait deildir. Gerekte, A her G ye ait se, ve onun hi bir B ye ait olmamas gerekliyse, B nin de hi bir A ya ait olmamas gerekli olacak tr. Bundan A her G ye ait ise B nin hi bir G ve ait olmamasnn gerekli olduu sonucu kar. Hal buki B iin baz G ye ait olmasnn mmkn oldu u farzolunmutu. Buna karlk, gerekli olan olumlu blmcl olduu zaman, bundan olumsuz kyasta (sz gelimi: BG ncl) bulunan kastedi yorum, veya olumlu kyasta gerekli olan btncl (sz gelimi: AB ncl) olduu zaman asertorik sonulu kyas olmayacaktr. spat daha yukardaki nin ayndr. Fakat btncllk kk uca doku nursa, ncl ister olumlu, ister olumsuz, ama ola an olsun, ve byk uca taallk eden ncl, blm cl ve gerekli ise burada kyas olmayacaktr. Olum

52

ORGANON IH.

lu gerekli ykleme iin terimlere misal: hayvan, ak, insan: olumsuz gerekli ykleme iin: hayvan, ak , elbise. Fakat btncl ncl gerekli ve blmcl ola an olduu zaman, btncl olan olumsuz ise yk leme terimleri olarak: hayvan, ak, karga y; ykle meme terimleri olarak: hayvan, ak ve am sakzn alabiliriz. Btncl olan olumlu ise olumlu gerekli ykleme terimleri olarak: hayvan, ak ve kuu ku u'nu; olumsuz gerekli ykleme terimleri olarak: hay ran, ak, kar alabiliriz. Konulan ncller belirsiz ise ler veya her ikisi de blmcl olduklar zaman, yine de kyas olmayacaktr. Btn bu hallerde mterek terimlere misal: ykleme iin hayvan, ak, insan; yk lememe iin hayvan, ak, cansz. Gerekte, hayva nn baz aka yklenmesi ve akn da baz cansza yklenmesi hem olumlu gerekli, hem de gereklidir. Olaana gelince, durum ayndr yzden bu terimler btn hallerde kullanlabilirler. olumsuz ve bu

O halde dediklerimiz aka gsterir ki terim ler arasnda gerekli ykleme halinde olduu kadar asertorik ykleme halinde de benzer mnasebetler den kyas elde olunur da, olunmaz da. Yalnz olum suz ncl asertorik ise, dediimiz gibi, olaan so nulu bir kyas elde olunur, halbuki olumsuz ncl gerekliyse, kyas hem olaan, hem de olumsuz aser torik sonuludur. [Btn kyaslarn etkinsiz olduk lar ve yetkinliklerini daha nce sz geen ekiller den aldklar da apaktr].

ORGANON III.

53

17

<MODAL KIYASLAR (devam). K OLAAN NCLL KNC EKL KIYASLAR. > kinci ekilde iki ncln her ikisi de olaan olduu zaman, ncller olumlu veya olumsuz, b lmcl veya btncl olsunlar, hi bir kyas olma yacaktr. Buna karlk, biri basit bir ykleme, br olaanlk ifade ettii zaman olumlu btncl asertorik olursa hi bir zaman kyas olmayacaktr, halbuki asertorik olan olumsuz btncl ise her za man kyas olacaktr. ncllerden biri gerekli, b r olaan olarak konulduklar zaman da zm ay ndr. Bu hallerde de sonularda muhtevi bulunan olaan terimini bundan nce aldmz manada al maldr. lkin olaan olumsuz nermeler iin akis ol madn ispat etmek zorundayz: sz gelimi, A iin hi bir B ye ait olmamas mmkn ise, B nin hi bir A ya ait olmamas gerekli deildir. Bununla bera ber, bunu kabul edelim; B nin hi bir A ya ait ol mamasnn mmkn olduunu farzedelim. Madem ki ister zt, ister kart olsunlar, olaan olumlular, olumsuzlara aksolunuyor, ve mademki B iin hi bir A ya ait olmamak mmkndr, B iin her A ya ait olmasnn mmkn olaca aktr. te bu yanltr: her bu, u olabilirse bundan gerekli olarak her unun bu olmas kmaz. Bundan olumsuz nerme iin akis olmad sonucu kar. Bundan baka, A iin hi bir B ye ait olmamann mmkn olmamas

54

ORGANON III.

na ve B iin baz A ya ait olmamann gerekli ol mamasna hi bir engel yoktur: sz gelimi, akn hi bir insana ait olmamas mmkndr, (nk her insana ait olmas da mmkndr) fakat insann hi bir aka ait olmamasnn mmkn olduunu sy lemek doru deildir; nk insan birok ak nesne lere gerekli olarak ait deildir ve gerekli olann da olaan olan olmadn syledik. Fakat sz ge limi, u aadaki yolda muhakeme yaparak, sama lk yoluyle aksolunabilirliini ispat da mmkn de ildir: B iin hi bir A ya ait olmamann mm kn olmas yanlsa, birinci nerme olumlu, kincisi olumsuz olduundan onun hi bir A ya ait olma masnn mmkn olmad da dorudur. Bu byle ise, B nin gerekli olarak baz A ya ait olduu da dorudur. Bunun sonucu olarak, A da gerekli ola rak baz B ye aittir, bu ise imknszdr. <bu muhake me yaplamaz, > nk B nin hi bir A ya ait ol mamas mmkn deilse bundan B nin baz A ya ait olmasnn gerekli olduu kmaz. Gerekte. B nin hi bir A ya ait olmamas mmkn deildir deyimi ift manada kullanlmtr: kh B nin baz A ya ait olmas gereklidir, kastolunur. Kh B nin baz A ya ait olmamas gereklidir. nk gerekli olarak baz A ya ait olmayan hakknda, onun her A ya ait olmamasnn mmkn olduunu sylemek doru deildir. Bunun gibi, baz A ya gerekli ola rak ait olan hakknda da onun her A ya ait olma snn mmkn olduu da sylenemez. O halde G iin her D ye ait olmasnn mmkn olmadndan tr gerekli olarak G nin baz A ya ait olmad

ORGANON III.

55

dnlseydi bir hata ilenirdi: gerekte, G her D ye aittir, fakat baz hallerde o ona ait olduundan tr, bu yzden onun her D ye ait olmasnn mmkn olmadn sylyoruz. Bunun sonucu ola rak olumlu btncl olaana hem olumlu gerekli blmcl, hem de olumsuz gerekli blmcl kar konmaktadr, kar - olum da olumsuz olaan btn cl iin ayndr. O halde balarken tarif ettiimiz manada mmkn olana ve mmkn olmayana nis petle, sadece A nn baz B ye ait olmas gereklidiri deil, ayn zamanda, A nn baz B ye ait olmamas gereklidiri de anlamaldr. Ama bu son nerme den hi bir imknszlk kmaz, yle ki kyas elde olunmaz. imdi dediimiz ey olumsuzun akso lunmadn, demek, aka gsteriyor. Bu ispat yapldktan sonra A iin hi bir B ye ait olmamann ve her G ye ait olmann mmkn olduunu kabul edelim. Burada akis yoluyle kyas olmayacaktr; nk bu cinsten bir ncln akis olunamaz olduunu syledik. Fakat burada sama lk yoluyle ispat da olmayacaktr, nk B iin her G ye ait olmann mmkn olduunu ortaya kov mak, hi bir yanl neticeyi gerektirmez. nk A iin her G ye ait olmak ve hi bir G ye ait olma mak mmkn olacaktr. Umum olarak, kyas varsa olaan bir sonucun olmas gerekecei apak tr, nk ncllerden hi biri asertorik manada aln mamtr, bu sonu da olumlu veya olumsuz olmak zorundadr. Halbuki bu sonu ne o, ne de br olamaz. Gerekte, -onu olumlu olarak koyalm: so mut terimler yardmyle yklem iin konuya ait ol

56

ORGANON III.

mann mmkn olmad ispat olunacaktr; onu olumsuz olarak koyalm: sonucun olaan olmayp gerekli olduu ispat olunacaktr: sz gelimi, A nn ak, B nin insan, G nin de at olduunu kabul ede lim. O zaman A iin, baka deyimle ak. iin her G ye ait olmak ve hi bir B ye ait olmamak mm kndr. Fakat B iin G ye ait olmak veya ait ol mamak mmkn deildir: onun G ye ait olmasnn mmkn olmamas aikrdr. nk hi bir at in san deildir; fakat onun G ye ait olmas da mm kn deildir, nk hi bir atn insan olmamas ge reklidir: halbuki bildiimiz gibi, gerekli olan olaan deildir; yleyse kyas elde olunmaz. Olumsuzun nakli yaplrsa, veya her iki nc ln ikisi de olumlu veya olumsuz ise ispat ayn ola caktr. spat ayn somut terimler yardmyle yapla caktr. Bir ncl btncl, br blmcl olduu zaman, veya her ikisi de blmcl veya belirsiz olur sa, veya ncllerin eitlendirilebilmesi ne tarzda olursa olsun, ispat iin her zaman ayn terimler kul lanlacaktr. O halde ncllerin her ikisi de olaan manada, konulmularsa hi bir kyas elde olunmaz. 18. <MODAL KIYASLAR (devam). N CLLERNDEN BR OLAAN, BR ASERTORK OLAN KNC EKL KIYASLAR. > Bir ncl asertorik bir ykleme, br ncl olaanl ifade ederse, olumlu, asertorik; olum

de

ORGANON III.

57

suz, olaan olarak konulursa, terimler ister btn cl ister blmcl olarak alnm olsunlar, burada hi bir zaman kyas olmayacaktr. spat ayn terim lerin yardmyle yaplr ve yukardekinin ayndr. Buna karlk, olumlu, olaan; olumsuz, asertorik olduu zaman kyas olacaktr. Gerekte, A nn hi bir B ye ait olmayp, onun her G ye ait olmasnn mmkn olduunu farzedelim. Olumsuzun aksolun masyle, B hi bir A ya ait olmayacaktr. Fakat A iin her G ye ait olmann mmkn olduu kabul olunmutu. O halde, birinci ekil yardmyle B iin hi bir G ye ait olmamasnn mmkn olduu sonu cunu veren bir kyas elde olunacaktr. Olumsuzlu un taallk ettii G terimi ise, zm ayndr. Fakat biri asertorik yklememeyi, br olaan yk lememeyi ifade etmek zere ncllerin her ikisi de olumsuz iseler, bu ayn nermelerden gerekli ola rak hi bir ey kmaz; fakat olaan ncl aksedil mise daha nceki halde olduu gibi, B iin hi bir G ye ait olmamann mmkn olduu kyas elde olunur, nk yine birinci ekilde karlaacaz. Buna karlk, her iki ncl olumlu olarak konulmu larsa, kyas olmayacaktr. Ykleme terimlerine mi sal: salk., hayvan, insan; yklememeye: salk, at, insan. Blmcl kyaslar iin de byle yaplacaktr. Olumlu asertorik olduu zaman, ister btncl, is ter blmcl olarak alnsn, hi bir kyas olmayacak tr, (ispat yukardaki gibi ve somut terimler yard myle yaplr). Fakat asertorik olan olumsuz ise, bundan nce geen haldeki gibi, akis yoluyle kyas

58

ORGANON III.

olacaktr. Her iki mnasebet olumsuz olarak ko nulmularsa ve olumsuz asertorik btncl ise, n cllerin kendilerinden de hi bir sonu kmayacak tr, fakat olaan ncl aksederek, nceki gibi bir kyas elde olunabilecektir. Buna karlk, olumsuz olan asertorik ise, ama blmcl olarak alnmsa, br ncl ister olumlu, ister olumsuz olsun, kyas olmayacaktr; ncllerin her ikisi de belirsiz olarak alnrsa, olumlu olsunlar, veya olumsuz olsunlar yine de kyas olmayacaktr. spat ayndr ve ayn terim lerle yaplacaktr.

19

<MODAL KIYASLAR (devam). NCLLE RNDEN BR GEREKL, BR OLAAN OLAN KNC EKL KIYASLAR. > ncllerden biri gerekliyi, br olaan ifade ederse; gerekli olan olumsuz olduu zaman yalnz olumsuz olaan sonulu deil, olumsuz asertorik sonulu bir kyas elde olunacaktr; ama gerekli olan olumlu olduu zaman kyas olmayacaktr. Ger ekte, A nn hi bir B ye ait olmamasnn gerekli olduunu, fakat her G ye ait olmasnn mmkn olduunu ortaya koyalm. Olumsuz aksedilmise, B de hi bir A ya ait olmayacaktr. Fakat bir yan dan da, A iin her G ye ait olmasnn mmkn olduu ortaya konulmutu. Bylece, B nin hi bir G ye ait olmamasnn mmkn olduu sonucunu veren birinci ekil bir kyas elde olunur. Fakat ayn zamanda, B nin asertorik olarak hi bir G ye ait olmayaca apaktr. Gerekte, bir olumlu aserto

ORGANON 111.

59

rik ykleme kabul edelim: o zaman, A iin hi bir B ye ait olmamak mmknse ve B baz G ye ait ise, A nn baz G ye ait olmas mmkn deildir. Halbuki onun her G ye ait olabilecei farzolundu. Olumsuzluun taallk ettii G ise, ispat ekli ayn dr. imdi de olumlu ncln gerekli, brnn olaan olduunu; sz gelimi, A nn hi bir B ye ait olmamasnn mmkn olduunu, ama her G ye ait olmasnn gerekli olduunu kabul edelim. Byle bir terimler durumuyle hi bir kyas olmayacaktr, nk B nin gerekli olarak G ye ait olmamas da olabilir. Gerekte, A nn ak, B nin insan , ve G nin de kuu kuu olduunu kabul edelim. Ak gerekli olarak kuu kuuna aittir, ama onun hi bir insana ait olmamas mmkndr; insann hi bir kuu kuunu ait olmamas gereklidir. O halde olaan sonulu bir kyas olmayaca, bu apaktr, nk gerekli gerekli olan ey, dedik ki, olaan deildir. Bununla beraber, gerekli olan, dediimiz gibi, ancak iki ncl gerekliyse, veya hi deilse olumsuz n cl gerekliyse kacandan, gerekli sonulu kyas da olmayacaktr. Bundan baka, terimler bu suretle konulduklar! zaman, B nin G ye ait olmas da ola bilir: G nin B ye tabi olmasn, A nn her B ye ait olmasnn mmkn olmasn ve A nn gerekli olarak B ye ait olmasn hi bir ey menedemez. Sz gelimi, G nin uyank olmak, B nin hayvan, A nn da hareket olduunu farzedelim: hareket gerekli olarak uyank olmaka aittir, onun her hayvana ait olmas mmkndr, ve her uyank olan hayvandr. O halde, terimler byle bir mnasebette olduklar

60

ORGANON III.

zaman sonu gerekli olarak bir olumlu asertorik ise sonucun olumsuz asertorik olmad aktr. Kar tasdikler de ortaya konulamaz. Bunun sonucu ola rak, burada hi bir kyas olmayacaktr. Olumlu, bir nakil konusu olduu zaman ispat ayndr. Fakat ncller benzer ekilde iseler; olumsuz olduklar zaman, yukardaki ekilde yaplan olaan ncln aksedilmesiyle daima bir kyas elde olunur. A nn B ye ait olmamasnn gerekli olduunu, ama A nn G ye ait olmamasnn mmkn olduunu farzedelim: ncllerin aksedilmesiyle, B hi bir A ya ait olmayacaktr. A her G ye ait olabilir; bu ise bize birinci ekli verir. Olumsuzluk G ye taallk ederse, zm ayndr. Buna karlk, her iki n cl de olumlu iseler, kyas olmayacaktr. Gerekte, hi bir olumsuz ncl ne basit ykleme iinde, ne de gerekli ykleme iinde alnmas dolaysyle, so nucun ne olumsuz asertorik, ne de olumsuz gerekli olmayaca aktr. Sonu, olumsuz olaan da olma yacaktr. nk terimler bu cinsten bir mnasebet te olduklarndan, B nin G ye ait olmamas gerekli olacaktr: ite sz gelimi, A ak; B kuu kuu, G de insan olarak alnrsa, hal budur. Kar tasdiklerden de sonu karlamaz, nk B nin gerekli olarak G ye ait olmad ispat edilmiti. O halde hi bir suretle kyas elde olunmaz. Blmcl kyaslar iin zmler ayn olacak tr. Gerekte olumsuz, btncl ve gerekliyse, hem olaan, hem de olumsuz asertorik sonulu bir kyas olacaktr, (ispat akis yoluyle yaplr); ama bu olum lu ise, burada kyas olamaz. spat, btncl nerme

ORGANON IU

61

ler iin yaplann ayndr ve ayn somut terimler yar <dimiyle yaplacaktr. ncllerin her ikisinin de olumlu olduklar zamanda sonu yoktur: bu da yu kardaki gibi ispat edilebilir. Fakat ncllerin her ikisi de olumsuz ve yklememeyi gsteren ncl, b tncl ve gerekli olduu zaman, konulan bu ncl lerden gerekli olarak hi bir sonu kmayacaktr, ama olaan ncln aksolunmas bundan nceki hallerde olduu gibi bir kyas verecektir. Fakat ncllerin her ikisi de belirsiz veya blmcl iseler burada kyas olmayacaktr. spat, yukardakinin ay ndr ve ayn somut terimler yardmyle yaplr. O halde, dediklerimize gre, olumsuz btncl gerekli olarak konulursa daima yalnz olumsuz ola an sonulu deil, olumsuz asertorik sonulu bir kyasn da elde olunduu aktr; bunun aksine ola rak, gerekli olan olumlu ise hi bir zaman kyas olmayacaktr. Yine aktr ki terimler arasnda by le bir mnasebetten hem asertorik ykleme halinde, hem de gerekli ykleme halinde kyas elde olunur veya elde olunmaz. Hsl btn kyaslarn yetkinsiz olduklar ve yetkinliklerini bundan nce gsterilen ekillerden aldklar apaktr. 20

<MODAL KIYASLAR (devam). K OLAAN NCLL NC EKL KIYASLAR. > Birinci veya ekilde, ncllerin her ikisi de sadece onlardan biri olaan ise, olaan burada

iseler

62

ORGANON III.

kyas olacaktr. ncller olaanl ifade ettikleri zaman, sonu da olaan olacaktr; ncllerden biri olaan, br asertorik olduu zaman yine olaan olacaktr. Fakat br ncl gerekli olarak konuldu u zaman; olumlu ise sonu ne gerekli, ne de aser torik olacaktr; olumsuz ise, yukardaki gibi olum suz asertorik sonulu kyas olacaktr. Burada da, sonularda bulunan olaan, bundan nceki mana da almaldr. O halde ilkin olaan nclleri alalm ve A nn ber G ye ait olmasnn mmkn olduunu farzede lim. Mademki olumsuz, blmcl olarak aksolunu yor ve B iin her G ye ait olmak mmkndr, o halde G nin de baz B ye ait olmas mmkn ola caktr. Bunun sonucu olarak, A nn her G ye ve G nin baz B ye ait olmas mmknse, A nn baz B ye ait olmas da mmkndr: birinci ekil elde olunur. A nn hi bir G ye ait olmamas ve B nin her G ye ait olmas mmknse, bundan gerekli olarak A nn baz B ye ait olmamasnn mmkn olduu kar: akis yoiuyle tekrar birinci kyas el de ederiz. Fakat ncllerin ikisi de olumsuz ise ler, bu nermelerin kendilerinden hi bir gerekli so nu kmayacak, halbuki ncllerin akis olunmasy le bundan nceki haldeki gibi bir kyas elde oluna caktr. Gerekte, A ve B nin G ye ait olmamalar mmknse, olumsuz olaanlar deitirerek, burada da, akis yoluyle, birinci ekli elde edeceiz. Fakat terimlerden biri btncl, br blm cl ise asertorik nermelerdeki gibi ayn terimler mnasebetine gre bir kyas elde olunacak veya

ORGANON III.

63

olunmayacaktr. Gerekte, A nn her G ye, B nin de baz G ye ait olmasnn mmkn olduunu far zedelim. Blmcl ncln aksolunmasyle yine bi rinci kyas elde olunacaktr. A nn her G ye, G nin de baz B ye ait olmas mmknse, A da baz B ye ait olabilecektir. Btncl olan, BG ye eklenmi se, yine byle olacaktr. Yine bunun gibi, AG ncl olumsuz, BG olumlu ise: biz yeniden, akis yoluyle birinci ekli elde edeceiz. Buna kar lk, biri btncl, br blmcl olmak zere her iki ncl olumsuz olarak konulursa byle alnan ncllerden hi bir kyas kmayacaktr; ama bun lar aksolunursa, bundan nceki halde olduu gibi, kyas olacaktr. ncllerin her ikisi de belirsiz iseler veya blmcl olarak alnmlarsa, kyas olmayacaktr, nk A nn gerekli olarak her B ye ve gerekli ola rak hi bir B ye ait olmamas lzmdr. Ykleme terimlerine misal: hayvan, insan, a k ; yklememeye: at, insan, ak- Orta terim ak dr.

21

<MODAL KIYASLAR (devam). N CLLERNDEN BR OLAAN. BR ASERTORK OLAN NC EKL KIYASLAR. > ncllerden biri srf yklemeyi, br olaan l ifade ederse, sonu asertorik deil, olaan ola caktr, ve bundan nceki halde olduu gibi ayn

64

ORGANON III.

terim mnasebetlerine gre kyas olacaktr. ilkin, terimlerin olumlu olduunu ve A nn her G ye ait, B nin ise her G ye ait olmasnn mmkn olduunu farzedelim. BG nclnn aksolunmasy le birinci ekil elde olunacak, sonu da A iin baz B ye ait olmasnn mmknolduu olacaktr. Ger ekte, birinci ekilde ncllerden biri olaanl ifa de ederse, sonucun da olaan olduunu syledik. BG ncl asertorik ve AG ncl olaan ise; ve ya asertorik olan ikisinden hangisi olursa olsun.. AG ncl olumsuz ve BG ncl olumlu olursa sonu yine ayndr: her iki halde de sonu olaan olacaktr. Gerekte, yeniden birinci ekil elde olu nur ve bu ekilde ncllerden biri olaanl ifade ederse sonucun da olaan olaca ispat edilmiti. Olumsuzluk kk uca tatbik olunursa, veya: her iki ncl olumsuz olarak alnrsa, bylece, ko nulmu olan ncller de bir kyas tekil etmezler, ama aksedilirlerse bundan nceki halde olduu gibi kyas olacaktr. ncllerden biri btncl, br blmcl ise, her ikisi de olumlu olduklar zaman, veya olumsuz, btncl; olumlu, blmcl olursa, ayn tarz kyas elde olunacaktr; nk hepsi birinci ekil yard myle yetkinletirilecelerdir. Bylece asertorik sonu lu deil, olaan sonulu kyas olaca aktr. Fakat btncl olan olumlu ve blmcl olan olum suz ise ispat samalk yoluyle yaplacaktr. Gerekte, B nin her G ye ait olmasnn ve A nn baz G ye ait olmamasnn mmkn olduunu farzedelim. Bun dan, gerekli olarak A iin baz B ye ait olmamann

ORGANON III.

65

mmkn olduu kar. her B ye aitse, ve B de musa bizim daha nce gerekli olarak her G ye baz G ye ait olmamak lunmutur.

Gerekte, A gerekli her G ye ait olarak ispat ettiimiz gibi, ait olacaktr. Halbuki imknn haiz olduu

olarak konul A da A nin farzo

ncllerden her ikisi de belirsiz veya blm cl olduklar zaman, kyas olmayacaktr, ispat, b tncller halinde verilmi olann ayndr ve ayn te rimlerin yardmyle yaplr.

22.
<MODAL KIYASLAR (devam). NCL LERNDEN BR OLAAN, BR GEREKL OLAN NC EKL KIYASLAR. > ncllerden biri gerekli, br olaan ise, te rimler olumlu olduklar zaman, daima olaan sonu lu kyas olacaktr. Fakat ncllerden biri olumlu, br olumsuz olduu zaman, gerekli olan olumlu ise sonu olumsuz olaan olacaktr; olumsuz ise, sonu hem olumsuz olaan, hem de olumsuz aserto rik olacaktr. Fakat tpk br ekillerde olduu gibi olumsuz gerekli sonulu kyas olmayacaktr. O halde ilkin terimlerin olumlu olduunu ka bul edelim; A nin gerekli olarak her G ye ait oldu unu, ve B nin her G ye ait olmasnn mmkn

66

ORGANON Iii.

olduunu farzedelim. Mademki A nn her G ye ait olmas gereklidir ve G nin baz B ye ait olma s mmkndr, A asertorik tarzda deil, olaan tarzda baz B ye ait olacaktr; nk birinci ekilde elde olunan netice bu idi. BG ncl gerekli olarak. AG ncl olaan olarak konulmusa, ispat ayn olacaktr. imdi olumlu gerekli olmak zere bir n cln olumlu, brnn olumsuz olduunu; sz gelimi, A nn hi bir G ye ait olmamasnn mm kn, B nin de her G ye ait olmasnn gerekli oldu unu farzedelim. Yine birinci ekli elde edeceiz, ve olumsuz ncl olaanl ifade ettiinden, bunun sonucu olarak, sonucun olaan olaca aktr; n k ncller birinci ekilde byle bir durumda olduk lar zaman, sonucun olaan olduunu syledik. Fakat gerekli olan olumsuz ncl ise, sonu hem A nn baz B ye ait olmamasnn olaan olduu, hem de A nn asertorik olarak baz B ye ait olma d olacaktr. Gerekte, farzedelim ki A nn G ve ait olmamas gerekli, B nin her G ye ait olmas mmkn olsun. BG olumlu nclnn aksolunma syle birinci ekil elde olunacaktr, olumsuz ncl de gereklidir ncller bu durumda olduklar za man, bundan hem A nn baz G ye ait olmayabil diinin, hem A nn asertorik olarak baz G ye ait olmadnn ktn grdk; bunun sonucu olarak, buradan gerekli olarak, A nn asertorik olarak ba z B ye ait olmad sonucu kar. Fakat olumsuz luk kk uca tatbik edildii zaman, byle elde olu nan ncl olaan ise, bundan nce geen hallerde

ORGANON III.

67

ki gibi, ncl deiimi ile kyas olacaktr; buna kar lk bu ncl gerekli ise gerekte sonu, fark gzet meksizin bir olumlu btncl gerekli veya bir olum suz btncl gerekli olduu iin, burada kyas olma yacaktr. Btncl ykleme iin terimler: u y k u , u y u y a n a t , i n s a n ; btncl yklememe iin: u y k u , u y a n m at, insan. Terimlerden biri btncl, br blmcl ola rak orta terime eklenilirse, buna benzer neticeler el de edilecektir. Her iki ncl de olumlu ise, aserto rik sonulu deil, olaan sonulu kyas olacaktr; olumlusu gerekli olmak zere bir olumsuz, bir de olumlu iki ncl alnrsa zm ayndr. Fakat ge rekli olan olumsuz olduu zaman, sonu da bir olumsuz asertorik olacaktr: spat tarz, terimler b tncl olsunlar veya btncl olmasnlar, ayn ola caktr. Gerekte, bu kyaslarn birinci ekilde yetkin letirilmeleri gereklidir, yle ki birinci ekil kyasta gerekli olarak vaki olan nc ekil kyaslarda da vaki olur. Fakat btncl olarak alnan olumsuz luk kk uca eklendii vakit; olumsuzluk olaan sa burada akis yoluyle kyas olacaktr; halbuki ge rekli ise, kyas olmayacaktr, ispat, btncller iin yapld gibi, ve ayn terimler yardmyle yapla caktr. u halde, bu ekilde de, ne zaman ve nasl kyas olaca, ve ne zaman kyasn olaan, ne zaman aser torik olduu grlyor. Nihayet, btn bu kyasla rn yetkin olmadklar ve bu yetkinliklerini birinci ekil kyastan aldklar aktr.

68

ORGANON III.

23

< EKLN UMUM TATBKATI. BRNC EKLE RCA.> Bu ekillerdeki kyaslarn birinci ekildeki b tncl kyaslarla yetkin olduklar ve ona irca olun duklar, dediklerimizden apaka kmaktadr; bir yandan da, umum olarak her kyasn byle olduu da her kyasn bu ekillerden biriyle tekil edildii ispat olunur olunmaz aikr olacak bir eydir. Gerekli olarak, her ispat ve her kyas ister b tncl olarak, ister blmcl olarak, stelik, ispat ister dorudan doruya, ister hipotetik olarak olsun bir konuya bir ykleme veya yklememe gsterir. Samala irca ise hipotez yoluyle ispatn blm dr. O halde ilkin dorudan doruya ispatl kyas larn szn edelim: onlar hakknda ortaya koyaca mz ey samalk yoluyle ispat olunan kyaslara veya umum olarak hipotez yoluyle ispat olunan k yaslara ait hususlar aydnlatacaktr. Kyas yoluyle, A nn B ye ait olduunu veya olmadn karmamz icap ediyorsa bir eyin bir eyi yklenmesi gereklidir. Bunun sonucu olarak, A, B yi yklenmise alnan, ispat istenilen ilk ner medir. Fakat A G hakknda tasdik edilmise, G de baka hi bir terim hakknda, ne de baka bit terim G hakknda, ne baka bir terim A hakknda tasdik edilmemise hi bir kyas elde olunmayacaktr Gerekte, bir tek eyin bir baka bir tek eye yklenmesi hi bir gerekli sonu gerektiremez. te

ORGANON III.

69

bunun iin, fazladan bir baka ncl daha almak gerektir. A bir baka terim hakknda, veya bir baka terim A hakknda, veya bir baka te rim G hakknda tasdik edilmise kyasn v cut bulmasna kar gelecek hi bir ey yoktur, bu nunla beraber bu kyas konulan ncllerle B ye ait hi bir mnasebeti sonu olarak karmayacaktr. Bu nun gibi, bu terimlerden hi biri B ye birlemeksi- zin, G, bir baka terime, bu da daha bir baka te rime ve ilh... ait ise B ye ait bir mnasebeti so nu olarak veren bir kyas da olmayacaktr. n k, umum olarak, herhangi bir suretle her bir ula yklemeler yoluyle mnasebete getirilmi bir orta terim olmadan bir eyi bir baka eye ykleyen bir kyas hi bir zaman olamaz. Gerekte, umum olarak kyas ncllerden itibaren tekil edilir; fakat kalan konuyla bir mnasebet tesis eden kyas bu konuyla bir mnasebet kuran ncllerden hareket eder, ve filn yklemle falan konu arasnda bir mnasebet tesis eden kyas ise bu yklemin bu konuya taallk ettiini gsteren ncllerden hareket eder. Fakat hakknda bir ey tasdik etmeden, bir ey inkr et meden B ile bir mnasebet kuran bir ncl almak, mmkn deildir; veya hi bir yklemi mterek olarak almayp her bir terim hakknda kendine has olan yklemleri tasdik veya inkr ederek, A nn B ye olan bir mnasebetini tesis eden bir ncl al mak da mmkn deildir. Bundan, biz falan yk lemin falan konuya olan bir mnasebetini tesis eden bir kyas elde etmek istiyorsak, ikisi arasnda yk lemlerin balantsn salayacak bir arac almann

70

ORGANON III.

gerektii sonucu kar. O halde gerekli olarak, iki uta da mterek olan bir ey alnacaksa ve bu, (ya A y G ye, G yi B ye, ya G yi br ikisine veya br ikisini G ye ykleyerek) bizim szn et tiimiz ekillere uyan tarzda mmkn ise, her kyasn gerekli olarak bu ekillerden birinden kt aktr. B ile olan balant birok orta terimler va stasyle olursa muhakeme yine ayndr; nk, hat ta orta terimlerin okluu halinde bile, ayn ekil elde olunacaktr. Bylece, dorudan doruya ispatl kyaslarn bizim szn ettiimiz ekillerde yapld aikr bir eydir. Samalk yoluyle ispat olunan kyaslar iin de bunun byle olduu ise aadaki dnceler gereince apak olacaktr. Gerekte, daima, sama lk yoluyle bir muhakeme yapld vakit yanl, k yas yoluyle sonu olarak karlr, ama ispat oluna cak olan ilk nerme, bir imknszlk <ilk nerme ile > eliik nermeden kt zaman hipotetik olarak kar. Sz gelimi, diyagonal llr diye konulsa, diya gonalin llemezlii, tek saylarn ift saylara eit olacaklar sebebiyle tasdik ve ispat olunur; o zaman tek saylarn ift saylara eit olduu sonucu karlr ve yanl bir sonucun eliik bir nermeden kmas y znden diyagonalin llemezlii hipotetik olarak tas dik ve ispat olunur. nk, dediimiz gibi, samalk yoluyle istidll ite budur: balangta kabul edilms olan hipotezin yardmyle bir eyin imknszln is pattan ibarettir. Bunun sonucu olarak, mademki sa mala ircalarda yanl, dorudan doruya ispatl bir kyasla elde edilmitir, mademki ilk nerme hipotetik

ORGANON III.

71

olarak tasdik edilmitir ve mademki biz daha nce, dorudan doruya ispatl kyaslarn ekillerle yapl dn ortaya koyduk, o halde samala irca edilerek yaplan kyaslarn da yine bu ekillerle yaplacaklar apaktr. Btn br hipotetik kyaslar iin de zm ayndr. Btn bu hallerde, gerekte, kyas ilk nermenin yerine konulan nermeye taallk eder, ama bu ilk nerme kabullenme veya herhangi bir baka hipotez ile elde edilmitir. Fakat btn bunlar doru ise, her ispat ve her kyas gerekli ola rak, bizim gsterdiimiz ekille meydana gelmek zorundadr. Bu nokta da bir kere tasdik ve ispat olundu mu, her kyasn birinci ekille yetkinletirildi i ve bu eklin btncl kyaslara irca olunduu aktr.

24

< NCLLERN NTEL VE NCEL > Bundan baka, her kyasta, terimlerden birinin olumlu olmas ve btncl bir ykleme bulunmas gerekir: btncl olmadan ya kyas olmaz, veya kyas olarak ortaya konulan meseleye taallk etmez, veya bu, bir ispat istenileni delil olarak alma (petition de principe) olacaktr. Gerekte, farze delim ki musiki zevkinin iyi olduunu tasdik edece iz. Kendisine heri ilve etmeksizin zevkin iyi oldu u iln edilirse burada kyas olmayacaktr; baz zev kin iyi olduu iln edilirse: ya bu musikiden baka bir zevktir ve o zaman sonucun ortaya konulan me sele ile hi bir ilgisi yoktur; veya bu zevk musikidir,

32

ORGANON III.

o zaman bir ispat istenileni delil olarak alma yaplr. Bu geometri ekillerinde, sz gelimi, iki kenar eit bir genin yan alarnn da eit olduunu or taya koymak iin daha iyi farkna varlabilir. <Bir dairenin > merkezine A ve B dorularn uzatalm. Umum bir tarzda, yarm daireler iine izilen a larn eit olduklarn koymadan A + G as B + D asna eit olarak alnrsa; imdi de bundan baka, ayn bir daire paras iine izilen btn alarn eit liini ortaya koymadan, G as D asna eit ola rak alnrsa; nihayet kendileri de eit olan dik a lardan eit alarkarlmakla, kalan alarn da [E ve Z] eit olduklar ortaya konulursa, umumi bir tarzda, eit alar eit alardan karld vakit kalan alarn da eit olduklar konulmadka, ispa t istenileni delil alma yaplacaktr. yleyse her kyasta bir btncl yklemin bu lunmas gerektii, ve btncl olann, ancak hepsi btncl olan terimlerden itibaren tasdik ve ispat edildii grlr. Halbuki blmcl olan, bu son tarzda olduu kadar birinci tarzda da tasdik ve ispat edilir. Bunun sonucu olarak, sonu btncl ise terimler de gerekli olarak btncldr, fakat terim ler btncl iseler sonucun btncl olmamas ola bilir. Her kyasta ister iki ncln, ister bunlardan birinin gerekli olarak sonuca benzer olduu yine apaktr, demek istiyorum ki: yalnz olumlu veya olumsuz olarak deil, ayn zamanda gerekli, aser torik, veya olaan olarak da br ykleme ekillerini de gz nnde tutmaldr. Ayrca umum bir tarzda, kyasn ne zaman olaca, ne zaman olmayaca, k

ORGANON III.

73

yasn ne zaman salam, ne zaman yetkin olduu ve kyas varsa terimlerin bizim gsterdiimiz tarzlardan birine gre bulunmalar gerektii grlr.

25

< TERMLERN, NCLLERN VE SONULARIN TAAYYN > Yine apaktr ki her ispat, ayn sonu trl nerme iftleri ile elde edilebilirse de terimle yap lacaktr, daha fazlasyle deil: sz gelimi, E sonucu A ve B nermeleri ile ve G ve D nermeleriyle, ve ya A ve B, veya A ve G, veya B ve G nerme leriyle ortaya konulabilir. Gerekte, ayn sonular iin birok orta terimler olmaktan hi bir ey alkoy maz, fakat bu halde karlatmz artk bir kyas deil, birok kyaslardr. A ve B ncllerinden her birinin kyas yoluyle elde edilmi olduu zaman du rum yine budur; szgelimi: A, B ve E vastasyle; B ise Z ve T vastasyle elde edilmitir. Bu ner melerin biri bir tmevarmn, br bir kyasn ne ticesi de olabilir. Fakat burada da bir kyas okluu vardr, nk sonu okluu, yani A, B ve G var dr. Bu hallerde birok kyaslar deil de bir tane bulunmas istenilirse bylece ayn sonu terimden fazlasyle elde olunabilir, ama G nin A dan ve B den kt tarzda elde olunamaz. Gerekte, E nin ABGD nermelerinin sonucu olduunu kabul edelim. O zaman bunlardan birinin brne olan mnasebetinin, btnn blme m

74

ORGANON 111.

nasebeti gibi alnmas gereklidir, nk daha yu karda ispat olundu ki kyasn bulunduu yerde, ba z terimler gerekli olarak bu cinsten bir mnasebette bulunurlar. yleyse A nermesini B nermesi ile bu mnasebette farzedelim. Bundan kan, ve E nerme sinden baka bir ey olamayan, veya G ye D ner melerinin birinden biri olan veya nihayet bunlardan ayr bir bakas olan bir sonu vardr. Sonu E ise kyas, yalnz A B ncllerinden itibaren kurul mu olacaktr. Ama G ve D nermeleri, birinin b tn brnn blm olduu tarzda bir mnasebet iinde bulunurlarsa bunlardan yine bir sonu ka caktr: bu ya E nermesi, veya A ve B nermeleri nin birinden biri, veya bunlardan ayr bir bakas olacaktr. Bu, E, veya A, veya B ise ya kyas ok luu olacaktr, veya bizim mmkn olarak gsterdi imiz manada, ayn eyin birok terimlerden kmas vaki olacaktr. Fakat sonu bu nermelerden baka ise birbirleriyle balants olmayan birok kyaslar elde edeceiz. G bir kyas meydana getirecek ekilde D ile mnasebette deilse, nermeler bouna konul mu olacaklardr. Meer ki bu bir tmevarm, veya bir gizleme, veya bu cinsten baka bir kast ile ko nulmu olmasn. Fakat A ve B nermelerinden E kmayp da bir baka sonu karsa, ve G ve D den A ve B nermelerinden biri veya bunlardan ba ka biri karlrsa, o zaman konu ile ilgisi olmayan birok kyaslar elde ederiz, nk kyasn E yi orta ya koyduu farzolundu. G ve D den hi bir sonu kmazsa, bylece, bu nermelerin de bouna alndk lar, ve kyasn balarken konulan nermeyi ispat ve

ORGANON III.

75

tasdik etmedii vaki olur. Btn bunlardan apak a her ispatn her kyasn ancak terimle yaplaca sonucu kar. Bu nokta bir defa aydnlatldktan sonra, bir sonucun daha fazla sayda deil, ancak iki ncle bal bulunduu apaktr: nk terim iki ncl yapar, meerki kyaslar yetkinletirmek maksadyle, balangta sylediimiz gibi, bir yenisi ilve olun masn. O halde grlyor ki esas sonucun kendile rinden kt ncllerin (nk daha nceki sonu lardan bazlar gerekli olarak ncldrler) ift sa yda bulunmadklar her kyas yoluyle istidlalde by le bir tutamak ya kyas yoluyle karlm deildir veya tezini ortaya koymak iin gerekli olduundan daha ok meseleler ortaya koymutur. mdi kyaslar esas nclleri gz nnde tutu larak alnrsa her kyas ift sayda ncllerden ve tek sayda terimlerden meydana gelecektir, nk terimlerin says ncllerin saysndan bir fazladr ve sonularn says da ncllerin saysnn yars olacaktr. Fakat prosillojizmlerle veya birok bi tiik orta terimlerle bir sonuca varld vakit, sz gelimi, AB nermesi, G ve D orta terimleriyle elde edildii vakit, terimlerin says yine ncllerin say sndan bir fazla olacaktr (nk ilve edilmi bulu nan terim ya da, veya ie konulmu olacaktr: her iki halde de mnasebetlerin saysnn terimlerin sa ysndan bir eksik olduu vaki olur), ncllerin sa ys da mnasebetlerin saysna eit olacaktr. Bu nunla beraber daima ncller ift, terimler tek olma yacaklardr, ama alma halinde, ncller ift olduu

76

ORGANON in.

zaman terimler tek; terimler ift olduu zaman n cller tektirler. Gerekte, terimin ilvesi ne taraftan olursa olsun, bir terim ilve olunduka bir ncl il ve olunur; bundan, ncller ift sayda, terimler tek sayda olduklarndan her ilvede onlar alma ha linde tek ve ift yapmak zorunda olduumuz sonucu kar. Buna karlk, sonular, ne terimler, ne de ncller hususunda ayn kaideye bal olmayacak lardr. Gerekte, bir terim ilve olunduu zaman, ilve edilen sonularn says, nceki terimlerin say sndan bir eksik olacaktr, nk ancak son terime gredir ki kyas yoktur, ama btn brlerine gre bir tane kyas vardr: szgelimi, ABG ye D terimi eklenirse, bylelikle biri A ya nispetle, br B ye nispetle iki sonu eklenmi olur. Btn br ekleme ler iin kaide ayndr. Terim ie konulmusa durum yine ayndr, nk ancak bir tek terime gre kyas yaplmayacaktr. O halde sonular terimlerden ve ncllerden ok fazla olacaklardr. 26. <HER EKLDE KONULACAK VEYA REDDEDLECEK NERME NEVLER. > Mademki kyaslarn konularn, her ekilde elde edilen sonularn tabiatn ve ne tarzda buna eriil diini biliyoruz, ne trl meselenin zlmesinin zor veya kolay olduunu da aka gryoruz. Gerekte, birok ekillerde ve birok tarzlarla karlann ispat daha kolaydr, halbuki daha kk

ORGANON IU.

77

sayda ekillerle ve tarzlarla karlann ispat daha gtr. Olumlu btncl ancak birinci ekille ve bu ekille de yalnz bir tarzda ispat olunur. Olumsuz btncl hem birinci ekille, hem ikinci ekille; bi rinci ile yalnz bir tarzda, ikinci ile iki tarzda ispat olunur. Olumlu blmcl birinci ekille ve son e kille; birinci ile yalnz bir tarzda, ikinci ile tarz da ispat olunur. Nihayet, olumsuz blmcl btn ekillerde; ama birincide yalnz bir tarzda, kincide iki tarzda, ncde ise tarzda ispat olunur. Bunun sonucu olarak, olumlu btncln orta ya konulmasnn en zor; reddedilmesinin en kolay ol duu aktr. Umum olarak btnclleri reddetmek blmclleri reddetmekten daha kolaydr. nk olumlu btncl hem olumsuz btncl hem olum suz blmcl ile reddolunur; o halde olumsuz b tncl ise btn ekillerde; olumsuz btncl de iki sinde ispat olunur. Olumsuz < btncller > iin de bu byledir, nk ilk nerme olumlu blmcller kadar olumlu btncllerle de reddedilir. Biz ise olumsuz btncle iki ekilde raslanldn grdk. Buna karlk, blmcller ancak tek bir tarzda reddedilebilirler: olumlu btncln veya olumsuz btncln isbatyle. Fakat blmcllerin ortaya ko nulmas daha kolaydr, nk ispat daha ok sayda ekillerle, daha ok sayda tarzlarla mmkndr. Ve umum olarak, unutulmamaldr ki nermeleri birbiriyle, btnclleri blmcllerle, bunlar da b tncllerle reddetmek mmkndr; buna karlk, her ne kadar blmclleri btncllerle ortaya koy mak mmkn ise de, btnclleri blmcllerle or

7S

ORGANON III.

taya koymak mmkn deildir. Ayn zamanda orta ya koymaktan ziyade reddetmenin daha kolay olduu apaktr. Herhangi bir kyasn elde olunma tarz ve buna erimek iin terimlerin ve ncllerin says ve ncl lerin kendi aralarndaki mnasebetleri ve bundan baka her ekilde ispat olunan meselenin tabiat ve her bir meseleye uygun gelen ekillerin sayca ok veya az oluu btn bunlar bizim imdi dediklerimizden aka karlar.

27

< KATEGORK KIYASLARIN UMUM KADELER. > Ortaya konulan mesele iin ne tarzda daima bol bol kyaslar salayabileceiz, ve her bir meseleye ait ilkelere hangi yolla erieceiz, ite imdi orta ya koymamz gereken ey budur; nk, phe yok, biz yalnz kyaslarn meydana gelme tarzlarn bil mek deil, ayn zamanda onlar tekil etmek g cne de sahip olmak zorundayz. Var olan btn eylerden bazlar hi bir ba ka ey hakknda dorulukla btncl olarak tasdik edilmeyecek bir tabiattadrlar (szgelimi Kleon ve Kallias, baka deyile ferd olan ve duyulabilen); halbuki baka eyler o ey hakknda tasdik edilebi lirler (nk bu ferd eylerden herbiri hem insan dr, hem de hayvan); daha baka eyler de baka

ORGANON III.

'<9

eyler hakknda tasdik edilirler, halbuki onlar hak knda, nce olan hi bir ey tasdik edilmez; niha yet daha bakalar da daha bakalar, bakalar da onlarn kendileri hakknda tasdik edilirler, szgeli mi, insan, Kallias hakknda, hayvan da insan hak knda. O halde tabiatlar gereince bir baka ey hakknda tasdik edilemeyen baz eylerin var olduu apaktr; gerekte, her duyulabilenin hi bir baka ey hakknda tasdik edilemeyecek mahiyette olduu sylenebilir, meer ki ilinti olmasn; szgeli mi, biz bazen bu ak Sokratestir veya u gelen Kalliasd: deriz. Bundan baka ykleminin yukarya doru gidiinde durulmas gereken bir ann olduu szn edeceiz; imdilik, u aada gelenleri orta ya koymakla yetimsiyelim. Bu son yklemlere dair baka bir yklem ispat etmek mmkn deildir, an cak bir san olarak bu mmkndr; ama baka ey ler hakknda tasdik edilebilirler. Fertler de baka eyler hakknda tasdik edilemezler, halbuki br ey ler onlar hakknda tasdik edilebilirler. Ortadaki te rimlere gelince, iki tarzda tasdik edilebildikleri apa ktr, onlarn kendileri baka terimler hakknda tas dik edilebilirler, baka terimler de onlar hakknda tas dik edilebilirler; hemen btn tutamaklar ve btn incelemeler belli bal olarak onlara taallk eder. O halde her bir meseleye taallk eden nclleri u tarzda sememiz gerekir: lkin konunun kendini, tarifleri ve nesnenin btn hassalarn; bundan son ra da, mantken nesneden kan btn yklemleri, ve bu sefer de nesnenin kendinin sonucu olduu yklemleri, ayn zamanda ona ait olmak imkn bu

80

ORGANON III.

lunmayanlar ortaya koymalyz. Fakat onun kendi lerine ait olmad yklemlerin, olumsuzun aksoluna bilmesinden tr, ayrca gz nnde tutulmasna l zum yoktur. Sonurtular arasnda nesnenin z iine girenleri, onun hakknda hassa olarak tasdik edilenleri, ve nihayet ilinti olarak tasdik edilenleri ayrdetmelidir, hem bunlardan bazs nesneye, san ya gre bazs da gerekte ona aittir. Bu cinsten yk lemler ne kadar bolsa bir sonuca da o kadar abuk varlr, ve hakikate dayanan ne kadar ok yklem elde edilirse, ispat da o kadar yetkin olur. Fa kat bir blmcl eyin sonurtularn deil, btnl iinde o eye tabi olan sonurtular: szgelimi fert olarak insann sonurtusunu deil, btncl ola rak alnan insann sonurtusunu semek gerekir. n k kyas btncl ncllerle balar. u halde ner me belirsiz ise, ncln btncl olup olmadnn iyice farkna varlamaz. Halbuki ncl belli ise der hal farkna varlr. Bunun gibi, gsterdiimiz se bepten dolay konunun nertilerini btnlkleri iin de semelidir. Sonurtunun kendine gelince o btn l iinde, nesneye tabi olarak alnmamaldr: sz gelimi ne her hayvann insann, ne de her ilmin mu sikinin sonurtusu olduu sylenemez. Bizim bir nermede yaptmz gibi hi bir vasf olmadan kar. Ve gerekte, br nerme, szgelimi, her insan her hayvandr, veya adalet her iyiliktir nermesi, faydasz ve imknszdr. Fakat her karakteristiini, yklemi sonurtu olan ey alr. Sonurtularn al mamz gereken konunun kendisi herhangi baka bir

kavram iinde bulunduu zaman, umum terimin, olumlu veya olumsuz sonurtularnn konunun sonurt lar arasnda bulunmamas gerekir (nk bu yk lemler yksek kavramn sonurtular arasnda bulun makta idi, mademki hayvan kan ey, insandan da kar ve hayvana ait olmayan ey iin tpk byle dir) : alnmas gereken her bir konuya has olan so nurtulardr. Gerekte, baz yklemler cinsin dnda neve hastrlar, nk gerekli olarak, baz has yk lemlerin cinsten ayr nevilere ait olmas gerekir. Umum kavramn nertileri olarak kendi iinde bu lunan kavramn nertilerini de sememelidir; sz gelimi, hayvann nertisi olarak, gerekte insann nertisi olan almamal: nk gerekli olarak, hay van insann sonurtusu ise, insann kendinin de so nurtusu olduu btn eylerin de sonurtusudur. Fa kat bu son eyler daha has bir ekilde, insana taal lk eden eyin seiminden kar. nertiler oldu u kadar sonurtular iin de deimez bir tarzda hu sule gelen eyi de elde etmelidir. Gerekte, deimez birtakm olgulara taallk eden sonular da btn ncleri veya hi deilse bazlar birtakm deimez olgulara taallk eden kyaslardan karlar: bunun sebebi, her kyasta sonucun ve ilkelerinin benzemesi dir. Nihayet, btn terimlerin sonurtular olan yklemleri de almamaldr, nk bu gibi ncller den itibaren kyas mevcut olamaz. Bunun hangi se beple olduunu sylemeye gelince, bu aadaki ay dnlatlacak bir noktadr.

82

ORGANON III.

28

<KATEGORK KIYASLARDA ORTA TER MN ARATIRILMASI N HUSUS KADELER. > Bir yklemin bir btncl terime ait olduu ortaya konulmak istendiinde bir yandan ortaya ko nulacak ve kendisinin de hakknda tasdik edilmi bulunduu yklemin konularn, bir yanda da ken disi hakknda bir eyin tasdik olunmas gerekli bu lunan eyin sonucu olan yklemleri gz nnde tut maldr. Gerekte, bu konulardan biri, bu yklemler den birinin ayn ise, gerekli olarak terimlerden birinin brne gerekli olarak yklenmesi elde olunur. Fakat bir yklemin bir btncl terime deil de, b lmcl bir terime ait olduunun ortaya konulmas bahis konusu ise o terimin de brnn de nertileri ni gz nnde tutmak gerekir. Gerekte, bu nertiler den biri brnn ayn ise, gerekli olarak bir blm cl ykleme elde olunur. Bir terim btncl ola rak alnan hi bir baka terime ait olmak zorunda de ilse, bir yandan yklemin, kendine ait olmamas ge reken eyin sonurtularn; bir yandan da konuya ait olmas gerekmeyen iinde bulunmak imknszlnda olan yklemleri; veya bunun aksine olarak, bir yandan yklemin, kendine ait olmas gerekmedii eyde bu lunmas imknszlnda olan yklemleri, bir yandan da konuya ait olmas gerekmeyen eyin sonurtularn gz nnde tutmaldr: her iki halde de, bu terimler zde iseler, bir btncl olumsuz yklemeye varlp

ORGANON IU.

83

dayanlacaktr, nk kh birinci ekil kyas, kh ikin ci ekil kyas elde edilir. Olumsuz blmcl bir ykleme ortaya konulmak istenirse, bir yandan ken disine yklemin ait olmad eyin nertilerini, bir yandan da konuya ait olmayana ait olmak imkn szlnda bulunan yklemleri gz nnde tutmaldr. Gerekte, bu terimlerden biri brnn ayn ise, bun dan gerekli olarak olumsuz blmcl bir ykleme kar. Belki bu hallerin her biri hakknda imdi sy lediklerimiz aadaki tarzda daha ak olacaktr. A nn sonurtularnn B ile, nertilerinin G ile, ve ona ait olmak imknszlnda bulunan yklemlerin D ile gsterildiini farzedelim; E nin yklemlerinin Z ile, nertilerinin H ile, ve kendisine ait olmak imknszlnda bulunan yklemlerin T ile gsterildi ini de farzedelim. O zaman, baz G baz Z ye zde ise A nn her E ye ait olmas da gereklidir; Z her E ye, A her G ye aittir, yle ki A her E ye aittir. G ve H zde iseler, gerekli olarak A baz E ye ait olacaktr, nk A, G nin sonurtusu, E de her H nin sonurtusudur. Z ve D zde iseler, A bir prosillojizm gereince hi bir E ye ait olma yacaktr;gerekte, mademki olumsuz aksedilebilir, Z de D nin zdeidir, A hi bir Z ye ait olma yacaktr, ama Z her E ye ait olacaktr. imdi, B ve T zde iseler A hi bir E ye ait olmayacak tr, nk B her A ya ait olacaktr, ama hi bir E ve ait olmayacaktr, nk B nin T ye zde ol duunu ve T nin hi bir E ye ait olmadn syle dik. D ve H zde iseler, A baz E ye ait ol

84

ORGANON III.

mayacaktr, nk D ye de ait olmadndan tr H ye de ait olmayacaktr; fakat H, E ye baldr, yle ki A baz E ye ait olmayacaktr. B, H nn zdei ise, aksedilmi sonulu bir kyas elde oluna caktr, nk B, A ya ve E, B ye (nk biz B nin H ya zde olduunu syledik) ait olduundan E her A ya ait olacaktr: fakat A nn her E ye ait olmas gerekli deildir, A nn gerekli olarak ait ol mak zorunda olduu baz E dir, nk btncl yklemeyi blmcle aksetmek mmkndr. Bylece grlyor ki her problemde gz nn de tutulmas gereken her bir terimin yukarda gs terilen mnasebetleridir, nk btn kyaslar ite bunlardan itibaren kar. Fakat her bir terimin so nurtular ve nemlerine taallk eden hususlarda dik kati ilk olanlara, yani en umum olanlara ekmek de gerekir; sz gelimi, E iin tek bana Z den ziyade KZ yi, ve A iin tek bana G den ziyade KG yi gz nnde tutmak daha iyidir. Gerekte A, KZ ye aitse Z ye ve E ye de ait olacaktr; fakat KZ nin sonurtusu deilse, yine Z nin sonurtusu ola bilir. Bunun gibi, A nn kendisinin nertilerini de gz nnde tutmaldr, nk bir terim ilk nertileri takip ediyorsa, onlara bal olanlar da takip ede cektir; fakat birincileri takip etmese de yine sonun cular takip edebilir. Bu aratrmann terim ve iki ncl vasta syle yapld, btn kyaslarn bizim szn etti imiz ekillerde olduu apaktr. nk zde bir terim G 1er ve Z ler arasndan alnd vakit, A nn her E ye ait olduu ispat edilir. Bu zde terim or

ORGAiNON III.

85

ta terim olacaktr, ular da A ve E olacaktr: bu suretle birinci ekil elde olunur. G ile H zde olarak alndklar zaman, A baz E ye ait olacaktr: bu sonuncu ekildir, nk H orta terim oluyor. A ile Z zde olduklar zaman, A hi bir E ye ait olmayacaktr. Bylece hem birinci, hem de ikinci ekil elde olunur: olumsuz aksolunabildii ve Z nin her E ye ait olduu doru ise, A hi bir Z ye ait olmadndan tr, birinci; D hi bir A ya ait olmadndan ve her E ye ait oldu undan tr ikinci ekil elde olunur. D ile H zde olduklar zaman, A baz E ye ait olmaya caktr: bu sonuncu ekildir, nk A hi bir H ya ait olmayacak ve E her H ya ait olacaktr. yleyse btn kyaslarn daha yukarda incelenen ekillerle olduu ve hi bir kyas kendileri olma dan tekil edilemeyeceinden, btn terimlerin so nurtularn karmak zorunda olmadmz grl yor. Gerekte, grdmz gibi, sonurtulardan iti baren bir nerme asla ortaya konulmaz, bir nerme de btn terimlerin sonurtu vastasyle yokedilemez, nk orta terimin birine ait olup brne ait ol mamas gerekir. Yine grlyor ki orta terimleri semenin br tarzlar bir kyas vcuda getirmek iin faydaszdr: szgelimi, her bir terimin sonurtular zde iseler, veya A nn nertileri, E ye ait olmak imknszl iinde bulunan yklemlerle zde iseler, veya orta terimlerden birinden birine ait olmak imknszl iinde bulunan yklemler zde iseler; nk bu cinsten terimlerle kyas elde olunamaz. Gerek

86

ORGANON III.

te, sonurtular, szgelimi, B ve Z zde iseler olum lu ncll ikinci ekil elde olunur. A nn ner tileri E ye ait olmak imknszlnda bulunan yk lemlerle zde iseler, szgelimi G ve T, kk uca taallk eden ncl olumsuz olacak olan birinci ekli elde ederiz. Terimlerden birinden birine ait olmak imknszlnda bulunan yklemler zde iseler, szgelimi D ve T, ister birinci, ister ikinci ekilde ncllerin her ikisi de olumsuz olacaklardr, ama bu tarzda hi bir kyas mmkn olmayacaktr. ncelememizde, ayr ve zt terimlerin hangileri olduunu deil, zde olan terimlerin hangileri oldu unu kefetmek gerektii de apaktr: ilkin, ara trmamz orta terim maksadyle yaplyor. Benim senecek olan orta terim trl trl deil bir ve ayn olmaldr. Bundan sonra, kyasn zt olarak alnan terimlerden, baka deyile ayn eye ait ol mayan terimlerden kt vaki olduu btn haller de her zaman, bizim daha nce incelediimiz tarz lara irca edilebilecektir, szgelimi, B ve Z zt ise ler, baka deyile, ayn bir eye ait olamazlarsa du rum budur. Gerekte, bu terimler alnrsa burada A nn hi bir E ye ait olmad sonucunu veren bir kyas olacaktr; yalnz bu konulan ncller ge reince olmayacak, bizim daha nce gsterdiimiz tarzda olacaktr: nk B her A ya ait olacak, fa kat hi bir E . ye ait olmayacaktr, yle ki gerekli olarak B baz T ile zde olmak zorundadr. imdi de, B ve H ayn bir ey iinde bulunamaz larsa, bundan A nn baz E ye ait olmayaca so nucu kar. Gerekte, bu tarzda da ikinci ekli elde

ORGANON IU.

87

edeceiz, nk B her A ya ait olacaktr, baz E ye ait olmayacaktr. Bunun sonucu olarak, B gerekli olarak baz T ye zde olacaktr: nk B ve H nn ayn bir eye ait olamadklarn sylemekle B nin baz T ve zde olduunu sylemek arasnda hi bir fark yoktur, nk T nin iinde E ye ait olamayan her ey bulunmaktadr. Bylece bu ncelenenlerin kendilerinin hi bir kyas vermedikleri grlyor. Fakat B ve Z zt ise ler, gerekli olarak B ile baz T arasnda zdelik vardr, kyas da bu son terimlerden itibaren balar. O halde bu tarzda birtakm terimler aratrmak is tenilince ancak dikkatimizi tutulmas gerekli olan dan baka bir yol zerine evirmekle neticelenir, bu nun sebebi de B lerin ve T lerin zdeliinin unu tulmasdr.

29

< SAMALIK YOLUYLE SPAT EDLEN KIYASLARDA, HPOTETK KIYASLARDA VE MODAL KIYASLARDA ORTA TERMN NCELENMES. > mknszlkla neticelenen kyaslar, dorudan doruya ispatl kyaslarn tabi olduu ayn kaidelere tabidirler, nk onlar da iki terimin her birinin sonurtu ve nertileri ile tekil edilmilerdir. Yap lacak inceleme de her iki halde ayndr Gerekte, dorudan doruya ispat edilen ey, ayn terimler va stasyle samalk yoluyle kyasn konusu da olabi lirler ve <karlkl olarak> samalk yoluyle is bat edilmi olan da dorudan doruya ispat

88

ORGANON III.

edilmi olabilir: sz gelimi, A nn hi bir E ye ait olmad gibi. Gerekte, A nn baz E ye ait olduunu koyalm. Sonra da B her A ya, A da baz E ye ait olsun, B baz E ye ait olacaktr; fa kat biz onun hi bir E ye ait olmadn farzettik. Biz daha, A nn da baz E ye ait olduunu is pat edebiliriz. Gerekte, A hi bir E ye ait deilse, E de her H ya ait olursa T hi bir H ya ait ol mayacaktr; fakat A nn her H ya ait olduu farzo lundu. Btn br meseleler iin de bu by ledir, nk her zaman ve btn hallerde samalk yoluyle ispat terimlerin her birinin sonurtu ve ner tilerinden itibaren yaplacaktr. Hangi meselede olursa olsun, samala irca iin olduu kadar do rudan doruya ispatl kyas iin de, inceleme ay ndr, nk her iki ispat ayn terimlerden itibaren balar. Szgelimi, imknsz olmakla beraber, B nin baz E ye ait olduu sonucunu vereceinden tr A nn hi bir E ye ait olmad ispat edildiyse; ve B nin hi bir E ye ait olmayp her A ya ait ol duu ortaya konulursa, A nn hi bir E ye ait ol mayaca aktr. Bunun aksine olarak, A nn hi bir E ye ait olmad dorudan doruya ispat ile gsterilmise, A nn baz E ye ait olduunu far zederek, onun hi bir E ye ait olmad samalk yolu ile ispat olunacaktr. Geri kalanlar iin de ay ndr. Btn hallerde, gerekte, incelemenin konu larndan baka yanl sonulu kyasn kendisine taallk ettii mterek bir terim almak ok gerek lidir, yle ki ncl aksedilmise, br de ayn kal msa, kyas ayn terimler vastasyle ispat ola

ORGANON 111.

caktr. Gerekte, ispat kyas ile imknszla g trme arasndaki fark, ispat kyasta ncllerin her ikisinin de hakikate uygun olarak konulmasdr, hal buki imknszla gtrmede biri yanl olarak ko nulmutur. Bu daha aada imknsz inceleyeceimiz za man aydnlanacaktr. imdilik samala gtrme ye olduu gibi dorudan doruya ispata bavurmak istediimiz zaman da bizim ayn terimleri gz nn de tutmamz gerektiini grmek yeter. br hipotetik kyaslarda, yani yerine koyma yoluyle, veya nitelie gre olan kyaslarda, incele me, balangtaki konularda deil, yerlerine konu lan konularda yaplacaktr, inceleme yntemi de ay n olacaktr. Fakat hipotetik kyasn ka trl mm kn olduunu gz nnde tutmak ve tayin etmek zorundayz. Btn meselelerin ispat, demek, bizim gsterdi imiz gibi yaplacaktr. Fakat onlarn arasndan ba zlarn kyas yoluyle ispat etmenin bir baka tar z da vardr: szgelimi, btncl meseleler bir hi potezin ilvesiyle blmcl bir sonu aranlarak is pat olunabilirler. Gerekte G ler ve H lar zde olsalard, fakat E ancak H lara ait gibi alnsayd, o zaman A her E ye ait olurdu; imdi de D 1er ve H lar zde olsalard, fakat E, yalnz H lar hak knda tasdik edilmi olsayd, bundan A nn hi bir E ye ait olmayaca sonucu kard. Grlyor ki meseleleri bu tarzda da gz nne getirebilmeli dir. Ayn ynden ayn zamanda gerekli olana da, olaan olana da tatbik olunur, inceleme ger

90

ORGANON IU.

ekte, ayn olacaktr, ve ayn dzende bulunan ayn terimler iledir ki ister olaan, ister asertorik sonu lu kyas olur. Olaana taallk eden mnasebetler halinde de, tamamiyle konuya ait olmamakla bera ber ona ait olabilen terimleri de almak uygun olur, nk olaana taallk eden kyasn ite bu terimler vastasyle olduunu ispat ettik. Esasen btn br ykleme ekillen irinde de bu byle olacaktr. O halde imdi sylediklerimizden yalnz btn kyaslarn bu yolla tekil edilebildikleri deil, ayn zamanda onlarn baka bir yolla tekil edilebilecek leri belirmektedir. Gerekte her kyasn bizim sz n ettiimiz ekillerden biriyle tekil edildiini ve bu ekillerin de her bir terimin sonurtular ve ner tilerinden baka unsurlarla tekil edilemediklerini is pat ettik: nk ncller ve orta terim ite bu te rimlerden kar. Bunun sonucu olarak bir kyas baka terimlerle tekil edilemez.

30

< FELSEFEDE VE BR LMLERDE VEYA SANATLARDA ORTA TERMN NCELENMES. > Btn hallerde, herhangi bir sanatta veya her hangi bir ilimde olduu gibi felsefede de yntem ayndr. Gerekte, iki terimin her birinin yklem lerini ve konularn gz nnde tutmak, onlardan mmkn olan en geni, tedariki yapmak, ve onlar rtmek veya ispat etmek gerektiine gre kh u

ORGANON III.

91

tarzda, kh bu tarzda terim vastasyle gz nn de tutmak gerekir; ve hakikat istidlalin konusu ol duu vakit - diyalektik kyaslarda, hareket olunmas gerekli olan sanya uygun ncller olduu halde - te rimlerin hakikate uygun bir ykleme tekil edecek tarzda bulunduklar ncllerden hareket etmelidir. Umum olarak kyasn ilkelerini, ne tarzda bu lunduklarn, ve onlar ne tarzda takip gerektiim, bylece dikkatimizin meselenin terimleri hakknda sylenenin btn zerine veya ayn terimler ze rine (inkr ile tasdik arasnda, veya btncl tasdik ile blmcl tasdik arasnda ve btncl inkr ile blmcl inkr arasnda ayrt yapmakszn) gitme mesini nlemek iin, akladk; fakat gereken ey, iyice tayin edilen daha kk sayda terimler gz nnde tutmaktr. Biz her verilen konu iin, sz gelimi, iyilik veya ilim iin nasl bir seim yapmamz gerektiini de ortaya koyduk. Fakat her bir ilim de o ilme has ilkeler okluu tekil eder. Bunun sonucu olarak, her bir konuya ait ilkeleri temin et mek denemeye aittir. Demek istiyorum ki, szgeli mi, astronomi ilminin ilkelerini temin eden astrono mik denemedir, nk ancak gk olgular uygun bir tarzda yakalandktan sonradr ki, astronominin is patlar kefedilmitir. Herhangi br sanat veya ilim iin de bu byledir. Bunun sonucu olarak, o eyin yklemleri yakalanr yakalanmaz, derhal ispatlarn karmak bize aittir. Gerekte nesnelere ait gerek yklemlerinin her biri bizim incelememizde unutul mamsa, ispat kabul eden her eyde bu ispat ke fetmeye ve ispat etmeye ve tabi olarak ispat kabul

92

ORGANON III.

etmeyen her ey iin, kendini aydnlatmaya gc mz yetecektir. O halde umum olarak, ncllerin seiminin ne tarzda yaplmas gerektiini yetecek kadar gsterdik; fakat bu hususta diyalektik zerine eserimizde tafsi ltl aklamalar verdik.

31

< BLME. > Cinslere gre blmenin bizim akladmz yn temin kk bir blm olduunu grmek kolay dr. Blme, gerekte, zayii bir kyas gibidir: o, bir yandan, kendinin ispat etmesi gereken eyin teslim edilmesini ister, bir yandan da ima beklenilen eyden stn herhangi bir yklemi sonu olarak karr. lkin bu husus, blmeyi kullananlarn hep sinin gznden kat ve onlar tzn (***) ve zn (*** ) bir ispatn elde etmenin mm kn olduuna bizleri inandrmaya kalktlar. Bun dan, blerken, ne neyin sonu olarak karmann mmkn olduunu, ne de bizim akladmz tarzda kyas yoluyle ispat etmenin mmkn olduunu bil medikleri sonucu kar. spatta kyas yoluvle bir olumlu yklemeyi ispat etmek bahis konusu oldu u zaman, kyasn, vastasyle vcut bulduu orta terimin daima byk utan daha kk olup daha umum olmamas gerekir. Halbuki blme zt bir neticeyi hedef tutar, nk btncl orta terim olarak alr. Gerekte, hayvan'nn A ile lmlnn B ile, lmsz'n G ile, tarif verilmesi gereken in san' n da D ile gsterildiini kabul edelim. O za

ORGANON III.

man, her havvann ya lml veya lmsz olduu, yan A olan her eyin ya B, veya G olduu ortaya konulacaktr. Daima blme yolunu takip ederek, in sann da hayvan olduu ortaya konuluyor; bylece A nn D ye yklenmesi ortaya konuyor. O hal de kyas her D nn ya B veya G olaca sonucunu karr. Bundan insann gerekli olarak ya lml veya lmsz olduu sonucu kar, ama onun lm l hayvan olmas ondan gerekli olarak kmaz, hal buki ortaya konan mesele ite budur ve kyas yoluy le ispat edilmesi gereken de budur. imdi de A y lml hayvan olarak, B yi ayaklar olan, G yi ayaksz olarak, D y de insan olarak koyup ayn tarzda A, B iinde, veya G iinde bulunuyor gibi alnr (nk her lml hayvann ayaklar vardr veya ayakszdr) ve D hakknda A tasdik olunur (nk, biz insann bir lml hayvan olduunu koyduk). Bunun sonucu olarak, insann ayaklar olan bir hayvan veya ayaksz bir hayvan olmas ge reklidir, ama ayakl olmas gerekli deildir, sadece konulmutur, halbuki ite bizim ispat etmemiz gere ken ey bu idi. Bylece, blme daima bu tarzda yaplp gittiine gre onu yapanlar otta terim ola rak btncl, ular olarak da yaplacak ispatn ko nusunu ve ayrmlar almak yolunu tutarlar. Niha yet, falan eyin insan olduunu veya herhangi ba ka bir aratrma konusu olduunu ortaya koymak bahis konusu olsun, bunlar onun gerekliliini sa lamaya elverili hi bir vuzuh salamazlar, nk hatta nlerine kan bol bol imknlarn farkna bile varmakszn, kukulanmakszn, almalar lzm gelen

yolun hepsini alrlar. Bir ilinti veya bir hassa veya bir cins hakknda bir sonu karlmad gibi, bu yntemle rtmenin de mmkn olmad aktr. O, bir eyin u veya bu tarzda bulunup bulunmad nn, sz gelimi, diyagonalin llp llemediinin bilinmedii hallerde tatbik olunmaz. Gerekte, her uzunluun ya llebilir veya llemez olduu; di yagonalin bir uzunluk olduu konulursa bundan di yagonaln ya llebilir veya llemez olduu so nucu karlr. llemez olarak alnrsa, sonu ola rak, karlmas gereken alnacaktr. O halde bu, is pat olunamaz; nk yntem budur; bu yntemle de ispat mmkn deildir. Ya llebilir veya l lemez in A ile, uzunlukun B ile diyagonal n G ile gsterildiini kabul edelim. O zaman bu aratr ma ynteminin her aratrmaya uymad ve en iyi uyar grnd hallerde bile kullanlamad aktr. O halde ispatlarn unsurlarnn ve teekkl tarz larnn neler olduu ve her bir meselede gz nn de tutulmas gereken eylerin neler olduu bu sy lediklerimizle aklanm bulunuyor.

32

.
ekillere

<NCLLERN, TERMLERN, ORTA TERMN VE EKLN SEM N KADELER. > Kyaslar daha yukarda gsterdiimiz ne tarzda irca etmek zorunda olduumuza gelince

ORGANON III.

95

bu, bundan sonra sylememiz gereken eydir. n k bizim daha bu noktay incelememiz kalyor. Ger ekte, kyaslarn vcut bulmasn gz nnde tut sak ve onlar kefetmek gcne sahip olsak, ve bun dan baka, bir kere tekil edildikten sonra, onlar daha nce anlatlan ekillere irca edecek gcde ol sak, bata zerimize aldmz iyi bir sonuca vard rlr. Ayn zamanda, bundan nceki szlerimizin doruluu imdi syleyeceklerimizle salanacak ve aydnlanacaktr: nk doru olan her ey tam bir ekilde, kendi kendisiyle uygunluk halinde olmak zorundadr. O halde ilkin kyasn iki ncln karmaya almaldr, (nk byk blmlere ayrmak kk blmlere ayrmaktan daha kolaydr, birleikler ise unsurlarndan daha byktr); bundan sonra han gi ncln btncl, hangi ncln de blmcl olduunu aratrmaldr: ve iki ncl konulmamsa bizim kendimizin eksik olan ortaya kovmamz gere kir. Bazen, gerekte, btncl ileri srerken sual sorulduu vakit olduu ibi yazld zaman da o btncl iinde muhtevi bulunan almak ihmal olu nur; veya bu ncller ileri srlr, fakat kendileri nin birer sonucu olduklar ncller skutla geilir, ve lzm olmad halde, bakalarnn verilmesi iste nir. O halde faydasz bir ey alp almadmz veya gerekli bir evi bir yana brakp brakmadmz dnmek ve iki ncle varncaya dein birini ko yup brn kaldrmak zorundayz; nk bu art lar olmadan gsterdiimiz tarzda arzedilen tutamak lar azaltmak mmkn deildir. Baz tutamaklar

96

ORGANON in.

iin eksik olan grmek kolaydr, fakat bakalar bu hususta dikkatimizden kaarlar ve konulan nerme lerden bir gereklilik ktndan tr kyas eklinde sonu verir grnrler. Sz gelimi, bir yandan, z olmayann yokedilmesinin zn yokedilmesini gerek tirmedii; br yandan da, unsurlarn yok edilmesi nin kendilerinin tekil ettikleri nesnenin yok edil mesini gerektirdii ortaya konulursa bundan, bu konulan nermelerden, zn blmnn de bir z olduu gerekli olarak kar; fakat bu, konulan ner melerden kyas yoluyle kan bir sonu deildir ve gerekte ncller mevcut deildir. Baka misal: in san var olmakla hayvann var olmas, ve hayvan var olmakla zn var olmas gerekliyse, insan var oldu u zaman zn var olmas gereklidir. Fakat bu so nu da henz bir kyas sonucu deildir, nk n cller bizim gsterdiimiz tarzda deillerdir. Konu lan nermelerden gerekli olan bir ey kt iin, ve biz bu trl hallerde bir kuruntunun kurban olu yoruz. nk kyas da gerekli bir eydir. Fakat ge rekli olann, kyastan daha geni bir kaplam var dr: her kyas gereklidir, ama gerekli olan her ey bir kyas deildir. Netice olarak, her ne kadar konu lan nermelerden bir ey ksa da, onlar derhal <kyasn ekil ve tarzlarna> irca etmeye kalk mamal, fakat ilkin iki ncl ortaya koymal, bun dan sonra da onlar terimlere ayrmaldr. Orta te rim olarak da iki nclde konulan terimi almamz gerekir: nk btn ekillerde orta terimin iki n clde bulunmas gereklidir.

ORGANON III

97

O halde orta terim bir konu hakknda tasdik edi!inise, ve herhangi bir eyde onun hakknda tas dik edilmise, veya kendisi tasdik edilmise, ve ba ka bir terim onun hakknda inkr edilmise, birinci ekil elde olunacaktr; bir ey hakknda hem tas dik hem de inkr edilmise, ikinci ekil elde oluna caktr; nihayet baka eyler onun hakknda tas dik edilmiler, veya biri inkr, br tasdik edilmi se son ekil elde olunacaktr. te orta terimin her bir ekildeki durumu budur. ncller btncl de illerse durumu yine ayndr, nk orta terimin tarifi ayndr. O halde bir tutamakta, ayn terim bir defadan fazla kullanlmamsa orta terim alnmad ndan tr kyas elde olunmaz. Her bir ekilde ne eit bir meselenin neticelendiini ve hangi ekil de btncln hangi ekilde blmcln neticelen diini bildiimizden, btn ekilleri deil sadece her bir meseleye uygun gelen ekli gz nnde tut mak zorunda olduumuz aktr. Fakat sonu birok ekillerde elde edilmise, biz ekli orta terimin duru mu vastasyle bileceiz.
33.

<NCLLERN NCEL > O halde kyaslar konusunda, daha yukarda de diimiz gibi sonucun gereklilii sebebiyle, sk sk aldanlr. Bazen de terimlerin durumundaki benzer lik sebebiyle aldanlr, bu ise dikkatimizden kama mas gereken bir noktadr. Sz gelimi: A, B hak

98

ORGANON III.

knda, B de G hakknda sylenmise, byle mna sebette bulunan terimlerle burada kyas bulunuyor gibi gelecektir: gerekte, ne bir gereklilik, ne de bir kyas elde edilir. Gerekte, A nn her zaman var olmak, B nin kavranlabilen Aristomenes, G nin de Aristomenes manasna geldiini kabul edelim. A nn B ye ait olduunu sylemek dorudur, n k kavranlabilen Aristomenes her zaman vardr. Fakat B, G ye de aittir, nk Aristomenes kavran labilen Aristomenesdir. Fakat A, G ye ait deildir, nk Aristomenes yok - olabilirdir. Gerekte, bu tarzda mnasebette olan terimlerle hi bir kyas elde edilemezdi: gereken ey AB ncln btncl ola rak almaktan ibarettir. Fakat her kavranlabilen Aris tomenesin her zaman var - olduunu dnmek yan ltr, nk Aristomenes yok olabilirdir. imdi de, G nn Mikkalos, B nin musikici Mikkalos ve A nn yarn lmek manasna geldiim kabul edelim. G hakknda B yi tasdik etmek dorudur, nk Mikka los musikici Mikkalostur. A, B hakknda da tasdik edilebilir, nk musikici Mikkalos varn < musikici olmaktan > kalabilir. Fakat her halde, G hakknda A yi tasdik etmek yanltr. Bu tutamak, bundan n cekinin ayndr, nk musikici Mikkalosun varn lecei btncl olarak doru deildir: bu ise <b tncl olarak > konulmamsa, burada kyas yoktur. O halde bu yanl kk bir ayrd yapamamak tan ileri geliyor nk sanki bu una aittir ile bu b tncl olarak alnan una aittir arasnda hi bir fark yok imi gibi bir sonuca raz oluyoruz.

ORGANON III.

99

34

<SOYUT TERMLER VE SOMUT TERMLER. > ncln terimlerini uygun bir ekilde meyda na koymamakla da ok defa aldanld olur. Sz gelimi, A nn salk, B nin hastalk, G nin de insan manasna geldiini kabul edelim. A nn hi bir B ye ait olmadn (nk salk hi bir hastala ait deildir), ve B nin de her G ye ait olduunu (n k her insan hastala tutulabilir) sylemek doru dur. Bundan, grndne gre, saln hi bir in sana ait olmad sonucu karlabilecektir. Bu yan ln sebebi szde terimlerin kt aklanmalarnda dr, bunlarn yerine bu hallerin karl olan hal ve istidatlar konulursa, burada kyas olmayacaktr: ite, salk yerine salam, hastalk yerine hasta konacak olursa durum budur. Gerekte, hasta iin shhatte olmann imknsz olduunu sylemek doru deil dir. Bu kabul edilmedike kyas elde olunmaz, veya hi deilse ancak olaana taallk eden bir kyas el de olunur; ama byle bir sonu imknsz deildir, nk saln hi bir insana ait olmamas mmkn dr. ikinci ekle gelelim: yanl ayn ekilde be lirecektir. Saln herhangi bir hastala ait olmas mmkn deildir, ama her insana ait olmas mm kndr; o halde hastalk hi bir insana ait deildir. nc ekil iin, yanl, sonucun olaanlnda bulunur. nk saln ve hastaln, ilim ve bil gisizliin ve umum olarak ztlarn ayn konuya ait

ORGANON III.

olmalar mmkndr, fakat bu terimlerin birbirine ait olmalar imknszdr. Bu ise bizim daha yukar da dediklerimizle uyumaz, nk biz birok eyle rin ayn bir konuya ait olmalar mmkn olduu za man karlkl bir ekilde birbirine ait olabildiklerim de ortaya koyduk. yleyse btn hallerde, yanln terimlerin ak lanmasndan doduu aktr, nk hallerin kar l olan durum ve istidatlar yerlerine konulursa yanl ortadan kalkar. Bunun sonucu olarak, bu cins ten ncllerde, terim olarak daima hal yerine, bu hallere tekabl eden durum ve istidad almak ve koy mak gerektii apaktr.

35

< BRLEK TERMLER HAL.> Terimleri daima bir tek isimle ifade etmeye a lmamaldr. nk ok defa kendilerine isim veri lemeyen birtakm birleik deyimlerle karlaacaz, ite bunun iin, bu eit kyaslar irca etmek g tr. Baz baz da, bu cinsten bir aratrmada, yanl, orta terimi olmayan nesneler iin bir kyas olaca nn sanlmasndan ileri gelecektir. A nn iki dik a, B nin gen, G nin de ekenar gen manasna gel diini kabul edelim. A, B vastasyle G ye aittir; bu na karlk, bir baka terim vastasyle artk B ye ait deildir; gerekte, iki dik aya sahip olmak genin esas hassasdr, yle ki her ne kadar ispat olunabilse de, AB nermesi iin burada bir orta terim bulun

ORGANON III.

101

mayacaktr. nk orta terimin her zaman bir ferd nesne gibi deil, bir birleik deyim olarak alnmas gerekir, bu ise biraz nce bizim zikrettiimiz misalde aka vaki olan eydir.

36

<NOMNATV HALDE VE BR HALLERDEK TERMLER. > Byk terimin orta terime, bunun da kk te rime ait olduunu sylemek, bunlarn daima birbiri ni tasdik edebildikleri, veya tpk orta terimin k k terim hakknda tasdik edildii tarzda byk te rimin de orta terim hakknda tasdik edildii mana snda anlalmamaldr (Olumsuz ncller halinde bu yine byledir.) Fakat ait olmak fiilinin, yar olmak fiilinin alnd manada alnd veya bir ey hak knda onun yar olduunu sylemenin doru olduu dnlmelidir. Sz gelimi, ztlarn tek bir ilmi vardr nermesini alalm. A nn tek bir ilim var, B nin ara larnda zt nesneler manasna geldiini kabul edelim. O zaman, ztlarn kendilerinin tek bir ilim olduklar manasnda deil, ztlar hakknda tek bir ilim oldu unu sylemenin doru olduundan tr A, B ye aittir. Arasra, byk terimin orta hakknda tasdik edildii, ortann ise nc terim hakknda tasdik edilmedii olur: sz gelimi, bilgelik ilim ise, ve iyi liin bilgelii varsa iyiliin ilmi olduu sonucu da

102

ORGANON III.

karlr. u halde, her ne kadar bilgelik ilim ise de, iyilik ilim deildir. Bazen de byk terim orta hakknda tasdik edilmedii halde, orta nc terim hakknda tasdik edilmitir: sz gelimi, nitelii olan veya bir zt olan her eyin ilmi varsa, iyilik de hem bir zt hem de nitelii haiz olan bir ey ise, iyiliin ilmi olduu neticesi kar; fakat her ne kadar iyilik, bu iki taayyn ise de iyilik ne bir ilimdir, ne nitelii olan bir eydir, ne de ztdr. Baka zamanda, byk terim, nc terim hakknda kh tasdik edil mi, kh edilmemi olduu halde, byk terim ne orta terim hakknda, ne de orta terim nc te rim hakknda tasdik edilmemilerdir: sz gelimi, ken disi hakknda ilim olan eyin cinsi varsa ve iyiliin ilmi varsa sonu iyiliin cins olduudur. Fakat hi bir ey hi bir ey hakknda tasdik edilmemitir. Ken disinin ilmi olan bir cins ise, ve iyiliin ilmi varsa, sonu iyiliin bir cins olduudur. O zaman byk terim, her ne kadar <ncllerde> bir ey br hakknda tasdik edilmemi olsa da u hakknda tas dik edilir. Yklememe iin de ayn tarzda hareket etme lidir. nk b u b u n a a i t d e i l d i r demek her zaman b u u d e i l d i r demek deildir, fakat, sz gelimi, h a r e k e t i n h a r e k e t i y o k t u r (veya o l u u n o l u u ) ; hazzn ise oluu var; o halde h a z b i r o l u d e i l d i r denildii zaman bu, bazen b u b u n u n d e i l d i r , bazen de b u b u n a a i t d e i l d i r manasna gelir. Baka misal: g l m e n i n a l m e t i v a r , a l m e t i n i s e a l m e t i y o k t u r , y l e y s e g l m e b i r a l m e t d e i l d i r , denildii zaman bu byledir. Cinsin bu meselenin terimleriyle mnase

ORGANON III.

103

betinde husus bir tarzda tasdik edilmesiyle mesele nin reddedildii br hallerde de bu tpk byledir. Daha baka misal: v e s i l e ( K***) m n a s i p z a man deildir, nk vesile tanrya aittir, halbuki mnasip zaman ona ait deildir, nk hi bir ey t a n r y a f a y d a l d e i l d i r . Terim olarak v e s i l e , m n a s i p z a m a n ve t a n r y koymaldr; fakat ncl, ismin haline gre alnmaldr. Gerekte btncl olarak muteber ve umum olarak sylediimiz ey terim lerin daima nominativ halde konulmas gerektiidir (sz gelimi, i n s a n , i y i l i k , z t l a r , v e i n s a n n , i y i l i i n , Z t l a r n deil); halbuki ncllerin her bir ismin ha line gre ya dativ ( b u n a e i t ) , veya genitiv ( b u n u n i k i m i s l i ) , v e y a akkuzativ ( b u n u a r p a n v e y a g r e n e y ) , veya nominativ ( i n s a n b i r h a y v a n d r ) , veya ismin ncl iinde bulunduu herhangi baka bir tarzda alnm olmaldr.

37

< TRL YKLEME NEVLER. > B u u n a a i t t i r ve unun hakknda bunu syle mek d o r u d u r deyimleri ne kadar kategorya varsa o kadar tarzda alnmamaldrlar; bu kategoryalar esasen ya herhangi bir tarzda veya mutlak olarak, ve bundan baka, yaln birleik olarak alnrlar. Kar lk olumsuz deyimler iin de bu tpk byledir. Bu noktalar gz nnde tutmak ve ok zenle tarif et mek zorundayz.

104

ORGANON III.

38

<AYNI TERMN TEKRARLANMASI. > ncllerde tekrarlanm olan terim orta terime deil, byk uca eklenmelidir. Demek istiyorum ki, sz gelimi, adaletin bir iyilik olduu bilgisi vardr sonucunu veren bir kyas karsnda kalnd za man iyilik olduu ilmi (veya i y i l i k o l m a s y n n d e n ) deyimi byk terime eklenmek zorunda olacaktr. Gerekte, A nn iyilik olduu ilmi; B nin i y i l i k , G nin de a d a l e t manasna geldiini kabul edelim. A doru olarak B hakknda tasdik edilmitir, nk iyi liin iyilik olduu ilmi vardr. G hakknda B nin tasdik edilmesi de dorudur, nk adalet muhak hak bir iyiliktir. O halde tutaman bir zm bu tarzda elde olunur. Buna karlk, iyilik olduu de yimi B ye eklenirse, burada kyas olmayacaktr, n k A, B hakknda doru olacaktr, fakat B, G hak knda doru olmayacaktr. nk adalet hakknda iyilik olduu iyilii de yimini tasdik etmek yanltr ve anlalmaz. Yine shhatli olann iyi olmas ynnden ilmin konusu veya teke - geyikin, var - olmayan olmas ynnden veya yok olabilen insann duyulabilir olmas ynn den ilmin konusu olduu ispat olunsa zm yine ayndr: yklemin bu cinsten bir eklenti ald b tn hallerde, tekrarlama u terime eklenmek zorun dadr. karma basit bir tarzda kyas yoluyle yapld zaman, ve ister zlk, ister artlk, ister herhangi bir tarzda bir taayyn ile yapld zaman (sz ge

ORGANON III.

105

ilmi, iyiliin sadece ilmin konusu olduu tasdik edil dii ye iyi olduu ilminin konusu olduu ispat edil dii zaman) terimlerin durumu ayn deildir. Onun sadece bir ilim konusu olduu ispat edildiyse orta terim olarak va r l k n konulmas gerekir; fakat i y i o l d u u eklenirse orta terim de f a l a n b e l l i v a r l k ol mak zorundadr. Sz gelimi, A f a l a n b e l l i e y oldu u ilmi; B f a l a n b e l l i e y ; G de iyilik manasna gel sin. B hakknda A y tasdik etmek dorudur, n k filn belli ey olann filn belli ey olduu ilmi vard. Fakat B, G hakknda dorudur, nk G nin temsil ettii ey falan belli eydir. Bunun sonucu olarak, A, G hakknda dorudur: o halde iyiliin iyi olduu ilmi olacaktr, nk f a l a n b e l l i e y teri minin, nesnenin kendi has z manasna geldii or taya konulmutur. Fakat v a r l k orta terim ola rak konulursa, ve basit manada v a r l k uca eklenir se (f a l a n b e l l i e y o l m a k d e i l ) , iyiliin iyi olduu ilmi vardr sonucunu veren bir kyas deil, sadece vardr sonucunu veren bir kyas elde edeceiz. Sz gelimi A y n e s n e n i n v a r o l d u u i l m i , B yi v a r l k , G yi de i y i manasna alalm. u halde, bir tekrarlama ile snrlandrlan k yaslarda, terimlerin konulmas gerekli tarzn bu ol duu grlr.

39

< EDEERL DEYMLERN BRBRNN YERNE KONULMASI. > zde deerdeki terimlerin kelime deyim ile deyim, kelime ile deyimin mbadelesini ile kelime,

ORGANON III.

yapmal ve bylece terimlerin aklanmasn kolay latrmak iin bir kelimeyi bir deyime tercih etme lidir. Szgelimi, hipotezin konusu sannn konusu nun cinsi deildir demekle sannn konusu her hangi bir hipotez konusu ile zde deildir demek arasnda hi bir fark yoksa (nk mana iki hkmde de ayndr), beyan edilen deyim verine terim olarak hipotezin konusu ve sannn konusu diye koymak daha iyidir.

40

<ARTKLN KULLANILMASI. > Mademki haz iyi (**** ) olan (****) dr arasnda o halde terimleri ayn tarzda hazzn iyi olan olduunu ispat terim iyi olan olmaldr, halbuki nu ispat eden kyas varsa terim haller iin de bu byledir. dir ile haz iyi zdelik yoktur, koymamaldr; fakat eden kyas varsa hazzn iyi olduu iyi olacaktr. br

41
<BAZI DEYMLERN YORUMLANMASI.> A, B nin ait olduu her eye aittir ile A, B nin btnne ait olduu her eye aittir arasnda ne ger ek, ne de lfz zdelik yoktur. Gerekte, her ne kadar her G ye ait olmasa da B yi G ye ait olmak tan hi bir ey alkoymaz. Sz gelimi, B nin gzel ve G nin ak olduunu kabul edelim. Gzel baz aka

ORGANON 111

107

ait ise, her ne kadar bu muhtemel olarak her aka ait olmasa da, gzelin aka ait olduunu sylemek dorudur. - O halde A, B ye aitse, ama B nin ken disine yklendii her eye ait deilse o zaman, is ter B her G ye ait olsun, ister sadece G ye ait olsun, A nn her G ye demiyorum ama G ye de ait olmas gerekli deildir. Buna karlk, A, B nin do ru olarak kendisine yklendii her eye ait ise A nn da B nin, btn hakknda sylendii her ey hakknda sylenebilecektir. Bununla beraber A, B nin kendisi hakknda sylenebildii her ey hak knda sylenirse hi bir ey B yi G ye ait olmak tan, vt bununla beraber A y her G ye, hatta hi bir zaman G ye ait olmamaktan alkoymaz. O halde terim alnrsa, A, B nin kendisi hakknda sylendii her ey hakknda syleniyor deyiminin u demek olduu grlr: A, kendileri hakknda B nin sylendii her ey hakknda sylenir. B nc bir terimin btn hakknda sylenmise A da bu n c terimin btn hakknda tasdik edilecektir; ama B nc terimin btn hakknda sylenmemise. A nn bu terimin btn hakknda sylenmesi iin hi bir gereklilik yoktur. yleyse terimlerin aklanmasnn bir samala gtrmesine inanmamaldr, nk biz filn ferd nesnenin varln kullanmyoruz, bir ayak uzunlu unda veya doru, veya ensiz falan izginin, ger ekte var olmad halde var olduunu beyan eden, ama bu ekilleri onlara gre muhakeme yrtmek iin kullanmayan geometrici gibi hareket ediyoruz. Gerekte umum olarak, iki ey kendi aralarnda b

108

ORGANON IH.

tnn blme ve blmn de btne olan mnase beti gibi bir mnasebette deillerse ispat, ispatn da, bu cinsten hi bir eyden hareket edemez, bunun sonucu olarak da, hi bir kyas elde edemez. O halde biz burada (biz den inceleyen kimseyi kastediyorum), duyulabilir algy kullandmz gibi, terimlerin aklanmasna ba vuruyoruz: gerekte bu demek deildir ki, bir kyas ncller olmadan ispat etmek mmkn olmad gibi terimsiz de ispat et mek imknszdr.

42

<BRLEK KIYASLARIN ZM. > Unutmayalm ki ayn kyasta btn sonular bir tek ekilde elde olunmayp kh biri, kh br ile elde olunurlar. O halde zmlerin bu durumu gz nnde tutarak yaplmas gerektii apaktr. Btn meseleler herhangi bir ekilde dzenlenmi olmayp baz meseleler herbir ekle gre dzenlendik lerinden sonu, aratrmalarn hangi ekilde yapl mas gerektiini aka meydana kovar. 43. < TARFLERN RCAI. > Bir tarif koymak maksadyle tarifin herhangi bir unsurunu ispat etmek iin kullanlm bulunan bu istidlllere gelince terim olarak, tartma konusu olan tarifin blmnn kendini ortaya koymak ge

ORGANON HI.

109

rekir, btn tarifi deil. O zaman terimin uzunlu undan dolay daha az mkl durumda bulunaca z. Sz gelimi, suyun iilebilecek bir sv olduunu ispat etmenin sz edildii zaman iilebilir ve su konulmas gereken terimlerdir.

44

< MKNSIZLIK YOLUYLE TUTAMAKLA RIN VE BR HPOTETK KIYASLARIN ZM. > Bundan baka hipotetik kyaslarn ircana kalk mamaldr, nk irca belli verilerden itibaren mm kn deildir. Gerekte onlarn ispat edilmeleri k yaslarla olmayp hepsi uylama ve kabule baldr. Sz gelimi, ztlarn bir tek yetisi (****) yoksa ztlarn bir tek ilminin de olmad farz olunursa, ardndan salam ve hasta gibi ztlarn biricik yetisi olmad ispat olunur, nk o zaman ayn ey ayn zamanda salam ve hasta olacaktr, ite bu yoldan btn ztlarn bir tek yetisi olmad ispat olundu, fakat bu ztlarn bir ilmi olmad gsterilmedi. Bu nunla beraber bunu kabul etmek gerekir: Yalnz bu, bir kyas gereince deil, bir hipotez gereince ola caktr. Bu tutamak irca edilemez, halbuki bir tek yetinin olmad delili irca olunabilir: phe yok ki birinci tutamak bir hipotez olduu halde bu sonun cu tutamak bir kyas idi. mknszlk yoluyle bir sonu karlan tuta maklar hususunda da bu byledir: Bu tutamaklar da

110

ORGANON 111.

bir zmn konusu olamazlar; ama imknszla irca, konu olabilir (nk kyas yoluyle tasdik ve ispat edilir). Halbuki tutaman br blm, so nu bir hipotezden kt iin konu olamaz. nceki hipotetik kyaslardan fark udur ki, birincilerde n ceden kabul olunan bir uylamn muvafakati sonuca gtrmek iin gereklidir. Sz gelimi, bir ztlar yetisi olduu tasdik edilmise, ztlarn o zaman ayn bir ilim iinde bulunacaklarn kabul etmek gerekir; buna karlk imdiki halde, nceden kabul olunan bir uy lam bulunmasa bile, yanln apakl dolaysyle muvafakat verilir: sz gelimi, diyagonal llebilirse tek saylar ift saylara eit olacaklardr. Baka birok kyaslar da hipotez yoluyle bir so nu verirler: onlar aydn bir ekilde incelemeli ve aklamaldr. Bylece farklar ve hipotetik kyaslarn kuruluunun ekilleri nelerdir, bunu daha sonra sy leyeceiz. imdilik bu cinsten kyaslar ekillere ayr mann imknszln gstermemiz yetsin: bunun se bebini gsterdik.

45

<BR EKLDEK KIYASLARIN BAKA EKLE RCAI. > Birok ekillerde ispat olunan btn problemler iin, bir ekilde kyas yoluyle ispat edilmilerse, kyas baka bir ekle sokmak mmkndr: sz gelimi, bi rinci ekilden olumsuz bir kyas ikinci ekle, ikinci ekilden bir kyas da birinciye sokulabilir; bu btn

ORGANON III

111

hallerde deil, daha uzakta gstereceimiz zere yal nz baz kyaslarda olabilir. Gerekte, A hi bir B ye ait deilse, B de her G ye ait ise, A hi bir G ye ait olmayacaktr. Bylece birinci ekil elde olunur; fakat olumsuzun aksi ile ikinci ekil elde olunacaktr, nk B hi bir A ya ait deildir ve her G ye aittir. Kyas btncl deil de blmcl ise bu yine byledir: sz gelimi, A hi bir B ye ait deilse, B baz G ye ait ise; olumsuzun aksi ile ikinci ekil elde olunacaktr. kinci ekilden btncl kyaslar birinci ekle irca edilebilirler; halbuki blmcl kyaslar iin, iki kyastan ancak biri yaplabilir. Gerekte, A nn hi bir B ye ait olmadn ve her G ye ait oldu unu kabul edelim. Olumsuzun aksi ile birinci ekil elde olunacaktr: B hi bir A ya ait olmayacaktr ve A her G ye ait olacaktr. Ama olumlu B ye. olumsuz G ye taallk ederse, konulacak birinci te fim G dir: nk o hi bir A ya ait deildir, A ise her B ye aittir; bundan dolay, G hi bir B ye ait deildir, o halde B de hi bir G ye ait deildir, n'ni olumsuz aksolunabilir. Fakat kyas blmcl ise, olumsuz byk uca taallk ettii zaman, burada birinci ekle irca yap labilir: sz gelimi bu hal, A hi bir B ye ait de ilse ve baz G ye ait ise olur. Gerekte, olumsuzun aksi ile birinci ekil elde olunacaktr: B hi bir A ya ait olmayacak ve A baz G ye ait olacaktr. Fakat <byk uca taallk eden> olumlu olduu zaman, burada irca bulunamaz: Sz gelimi, A her B ye aitse ve baz G ye ait deilse; nk A B

112

ORGANON Ui.

nermesi akis kabul etmez, akis olsayd kyas ol mazd. nc ekil kyaslarn da hepsi birinci ekle sokulmayacaktr, halbuki birinci ekilden btn k yaslar nc ekle sokulabilirler. Gerekte, A nn her B ye ve B nin baz G ye ait olduunu ka bul edelim. Madem ki olumlu blmcln aksi olur, G baz B ye ait olacaktr; fakat A her B ye ait olu yordu, yle ki nc ekil elde olunur. Kyas olumsuz olursa bu yine byledir, nk olumlu b lmcln aksi A nn hi bir B ye ait olmamasn, fakat G nin baz B ye ait olmasn salyacaktr. nc ekil kyaslarn tek bir tanesi birinciye evrilemez: bu da, olumsuz, btncl olarak konul mad zaman olur. Fakat btn brleri evrilebi lir. Gerekte A ve B her G hakknda tasdik edilmi olsun; o zaman G blmcl olarak A ile veya B ile aksedilebiiir ve bunun sonucu olarak, o baz B ye ait olur. Sonu olarak: A her G ye, G de baz B ye aitse bilinci ekil elde edilecektir, A her G ye B de baz G ye aitse tutamak ayndr, nk G ye nispetle B nin aksi vardr; fakat B her G ye, A da baz G ye aitse konulacak ilk terim B dir; n k B her G ye, G de baz A ya, bunun sonucu ola rak da B baz A ya aittir; fakat blmcl aksoluna bileceinden A da baz B ye ait olacaktr. K yas olumsuz ise, terimler btncl olduklar zaman bu terimlerin ayn tarzda alnmalar gerekir. Gerek te, B nin her G ye ait olduunu, A nn da hi bir G ye ait olmadn kabul edelim: o zaman G baz B ye ait olacaktr, A ise hi bir G ye ait olmayacak

ORGANON HI.

tr, bylece G orta terim olacaktr. Tpk bunun gibi, olumsuz, btncl; olumlu, btncl ise: A hi bir G ye ait olmayacaktr, G ise baz B ye ait olacaktr. Fakat olumsuz, blmcl olarak aln msa zm olmayacaktr; sz gelimi, B her G ye ak olursa, A da baz G ye ait olmazsa: nk BG nclnn aksedilmesiyle ncllerin her ikisi de b lmcl olacaktr. Grlyor ki ekilleri birbirine irca etmek iin kk uca ait olan ncl ekillerin birinden birine aksolunmaldr; nk bu ncl bir defa aksolundu mu, br ekle gei kendiliinden olur. kinci ekil kyaslardan biri nc ekle irca olunabilir, br olunamaz. Btncl, olumsuz ise irca mmkndr. Gerekte, A hi bir B ye ait deil de baz G ye ait olursa, A ya nispetle hem B, hem de G ayn ekilde aksolunabilirler, yle ki B hi bir A ya ait olmaz, G de baz A ya ait olur. yleyse A orta terimdir. Ama A her B ye ait olup baz G ye ait olmad zaman irca olmaya caktr, nk iki ncln ikisi de akisten sonra b tncl deildir nc ekil kyaslar; btncl ise kinciye ev rilebilirler; sz gelimi, A hi bir G ye ait olmazsa, B de baz G ye veya her G ye ait olursa: nk G hi .bir A ya ait olmayp baz B ye ait olacaktr. Fakat olumsuz, blmcl ise irca olmayacaktr, n k olumsuz blmcl akis kabul etmez. O halde bu ekillere irca olunmayan kyaslarn birinci ekle de irca olunmayan kyaslarn ayn oldu u; ve kyaslar birinci ekle irca edildikleri zaman,

114

ORGANON III.

bunlarn samaya irca yoluyle ispat edilen yegane k yaslar olduu aktr. Yukarda geenlerle kyaslarn ne tarzda irca edilmeleri gerektii grlyor; ayn zamanda ekil lerin birbirlerine ircann mevcut olduu da g rlyor.

46

< KIYASLARDA BELL TERMLER VE BELRSZ TERMLER. > Bir sonucun ortaya konulmasnda veya rtl mesinde, bu - olmamak, bu - olmayan olmak deyimle rinin manasnn zde veya ayr olarak alnmasna gre bir fark vardr: sz gelimi, ak olmamak ve ak olmayan olmak Gerekte, mana ayn deildir, bir yandan da ak olmak'n inkr ak - olmayan olmak de il, ak olmamaktr. Bunun sebebi udur: yrye bilir'in yrmeyebilire olan mnasebeti o aktrn o ak- olmayandr a olan mnasebetinin ve o iyilii bilir in o iyilik - olmayan bilire mnasebetinin ayndr. Gerekte, o iyilii bilir ile o iyilii bilendir arasnda hi bir fark yoktur, tpk yryebilirle o yrmeye muktedirdir arasnda, ve sonu ynnden ztlar olan o yryemezce o yrmeye muktedir deildir ara snda da bir fark olmadk gibi. O halde o yrmeye muktedir deildir, o yrmemeye muktedir in veya yrmemek in ifade ettii ayn manay gsterirse bu taayynler ayn zamanda ayn konuya ait olacak lardr (nk ayn konu hem yryebilir, hem de yrmeyebilir; o hem iyilii bilendir, hem de iyilik

ORGANON III.

115

olmayan bilendir), halbuki birbirine zt olan bir tas dik ile bir inkr ayn zamanda ayn konuya ait ol mazlar: bylece, tpk iyilii bilmemek ile iyilik - ol mayan bilmek arasnda zdelik olmad gibi, iyi olmayan olmak ile iyi olmamak arasnda da zde lik yoktur: nk analoji ile halledilen eylerde, bir ksm farkl ise, brleri de yledir. Eit olmayan olmak ile eit olmamak arasnda da zdelik yoktur; nk birinde, eit - olmayan olan ey de bir ey, baka deyimle, eitsiz olan var; halbuki brnde hi bir ey yoktur. te bunun iin her ey eit veya eitsiz deildir, halbuki her ey eit veya eit - ol mayan' dr. Bundan baka, ak olmayan tahta vardr ile ak tahta yoktur edeerde yklemeler deillerdir: ak olmayan tahta varsa tahta da olacaktr, fakat ak tahta olmayan ey, gerekli olarak tahta deildir. Bylece o iyi - olmayandr, o iyidirin inkr deil dir. O halde her nerme iin ya bir tasdik veya bir inkr olduunu sylemek doru: o, bir inkr de ilse, herhangi bir suretle bir tasdik olduu apa ktr. Ama her tasdike bir inkr karlktr; bunun sonucu olarak bu tasdik <o iyi - olmayandr > m inkr o iyi - olmayan deildir dir. Bu yklemelerin kendi aralarndaki dzen ite udur. yi olmakn A ile, iyi olmamakn B ile, B iine konularak iyi olmayan olmakn G ile, A iine konularak iyi - olmayan olmamak'n D ile gsteril diini kabul edelim. O zaman ya A veya B her konuya ait olacaklar ama, hi bir zaman ayn ko nuya ait olmayacaklardr. Bunun gibi, ya G, ya D ayn konuya ait olacaklar, ama hi bir zaman ay

116

ORGANON JH.

nsna deil. B, G nin kendine ait olduu her eye gerekli olarak ait olmaldr: nk o ak olma yandr demek doru ise o ak deildir demek de dorudur, nk ayn zamanda bir eyin hem ak olmas, hem de ak - olmayan olmas veya ak - ol mayan tahta olmas ve ak tahta olmas mmkn de ildir, o ekilde ki ona tasdik deilse inkr ait ola caktr. Buna karlk G daima B nin sonurtu su deildir, nk hi bir suretle tahta olmayan ey ak - olmayan tahta da olmayacaktr. br yan dan da, D, A nin ait olduu her eye aittir; nk ya G veya D <A nin ait olduu her eye aittir>; fakat bir eyin ayn zamanda hem ak - olmayan, hem de ak olmas mmkn olmadndan, D < nin ait olduu her eye> ait olacaktr, nk ak olan ey hakknda ak - olmayan olmadn sylemek doru dur. Buna karlk, A her zaman D nin sonur tusu deildir, nk hi de tahta olmayan ey hak knda A olduunu yani ak tahta olduunu tasdik etmek doru deildir; bundan D nin doru; fakat A nin doru olmad, yani ak tahta olduu so nucu kar. Gene apaktr ki A ile G birlikte ayn konuya hi bir zaman ait olamazlar ve bunun aksine olarak B ile D ayn bir konuya ait olabilirler. Bu durumda olan olumsuz terimlerin olumlu terimlerle mnasebeti ayndr: sz gelimi, eit demek iin A, eit olmayan iin B, eitsiz iin G, eitsiz olmayan iin de D konulabilir. Bir eyin baz eylere ait olup baka baz ey lere ait olmad birok hallerde de, sz gelimi, b tn eylerin ak - olmadklar veya her bir eyin ak -

ORGANON li.

117

olmad sylendii zaman, inkr yukardaki gibi ayn ekilde doru olabilir, halbuki her bir eyin ak - olmayan olduunu veya btn eylerin ak - ol mayan olduklarn tasdik yanltr. Yine bunun gibi. her hayvan aktrn inkr her hayvan ak. - olmayan dr deil (nk her iki nerme de yanltr), her hayvan ak deildirdir. O ak - olmayandr ile o ak deildir arasnda mana belli bir ekilde farkl oldu undan, nk bu deyimlerden biri tasdik, br in krdr, bunlardan her birinin ispatnn ayn tarzda olmad aktr: sz gelimi, hayvan olan her eyin ak - olmad veya ak - olmayabildii ve ona ak olmayan demenin doru olduu aktr, nk bu son deyim onun ak - olmayan olduu manasna ge lir. Buna karlk, ona ak demenin doru olduunu veya ona ak - olmayan demenin doru olduunu is pat ayn tarzda yaplacaktr, nk bu iki nerme nin her ikisi de birinci eklin yardmyle tekil olun mak suretiyle ispat edilmilerdir. Gerekte, doru dur deyiminin o vardr ile ayn sraya konulmas ge rekir, nk ona ak demek dorudur'un inkr ona ak - olmayan demek dorudur olmayp ona ak de mek doru deildirdir. yleyse her insan olan mu sikicidir veya musikici - olmayandr demenin doru olduu ispat edilmek istenirse her hayvan olann da ya musikici olduunun veya musikici - olmayan olduunun ortaya konulmas gerekir, ispat ise mu hakkaktr. Her insan olann musikici - olmad ner mesine gelince bu nerme bizim szn ettiimiz tarza gre rtme yoluyle ispat olunur.

118

ORGANON III.

Umum olarak, A ve B ayn zamanda ayn ko nuya ait olmayacak halde bulunduklar ve her ko nuya gerekli olarak ait olann ikisinden biri olduu zaman; G ile D de ayn durumda iseler; bu mnase bet karlkl olmakszn A, G nin sonurtusu ise, bu artlar iinde D, karlkl olmadan B nin sonurtu su olacaktr, ve bundan baka B ile G ayn bir konuya ait * olmayacaklar halde, A ile D ayn bir konuya ait olabileceklerdir. lkin, D nin, B nin sonurtu su olduu imdi, aada gelecek, mlhazalarla gs terilecektir: mademki ya G veya D nin gerekli ola rak birinden biri her konuya aittir, mademki G. B nin A y tazammun etmesinden tr ait ol duu eye ait olmuyor ve mademki A ile B ayn konuya ait olamyorlar, D nin B nin sonurtusu olaca da aktr. Mademki G de A ile karlkl olmuyor, ama ya G, veya D her konuya ait olu yor, A ile D nin ayn bir konuya ait olmas mm kndr. Buna karlk, A, G nin sonurtusu ol duundan B ile G ayn bir konuya ait olmazlar; bylece bir imknszla varp dayanrlar. O zaman B nin D ile de karlkl olmad aktr, nk D ile A nin ayn zamanda ayn bir konuya ait olmalar mmkndr. Bazen, terimlerin byle bir dzenlenmesinde, biri gerekli olarak her eye ait olan karlar (****), uygun olduu gibi tutulmam olduklarndan hataya dlr. Sz gelimi, <diyebi liriz > : A ile B ayn zamanda ayn bir konuya ait olmazsa, fakat onlardan birinin, brnn ait olma d eye ait olmas gerekli olursa; G ve D iin de

ORGANON III.

119

bu byle olursa, ve nihayet A, G nin sonurtusu oldu u her eyin sonurtusu olursa; bundan kacak so nu D nin kendisine ait olduu eye B nin gerekli olarak ait olduudur, bu bir yanltr. A ile Z nin inkr olarak <diye ilve edebiliriz > Z terimini; G ile D nin inkr olarak da T yi alalm. O zaman ya A nin veya Z nin her konuya ait olmas ge reklidir, nk ya tasdik veya inkr <bu konuya ait olmak zorundadr > ya G, ya T de <her ko nuya ait olmak zorundadr>, nk biri tasdik, br inkrdr. G nin ait olduu her eye A nin ait olduu farzedilmitr; bunun sonucu olarak, Z nin ait olduu her eye de T aittir. imdi de ma demki ya Z veya B den biri her konuya aittir, T ile D iin de byledir ve T de Z nin sonurtu sudur. B, D nin sonurtusu olacaktr, bu ise bizim bildiimiz eydir, yleyse A, G nin sonurtusu ise B nin de D nin sonucu olmas gerekir. Fakat bu yanltr, nk, dendii gibi, bylece konulan terimler iinde ardardnca gelite altst olma var dr. Gerdekte, Z veya B iin olmad gibi A veya Z nin her konuya ait olmasnda da phesiz bir gereklilik yoktur, nk Z, A nin inkr deildir. Gerekte, iyinin inkr iyi - olmayan dr, bu son te rim, yi - olmayan'da, ne iyi, ne de iyi - olmayan'n zdei deildir. G ile D iin de tpk byledir, n k alnm olan inkrlarn says ikidir.

K T A P
< KIYASIN HASSALARI. LAR. - KIYASA YAKIN -

I I
YANLI SONU STDLALLER. >

<KIYASLARDA BROK SONULAR.> te buraya kadar aklamalarmzn taallk et tii noktalar bunlardr: ekillerin saysn, nclle rin niteliini ve saysn, bir kyasn ne zaman ve nasl elde olunduunu; bundan baka sonularn reddinde ve konuluunda gz nnde bulundurmak lmz gereken eyi, herhangi bir ynteme (****) gre verilen bir meselenin zmn nasl aramak lmz gerektiini, ve nihayet her bir hal iin han gi yollardan ilkelere erieceimizi akladk. K yaslarn bazlar btncl, bazlar blmcl oldu undan, btncl kyaslar her zaman birok sonu lar verir, halbuki blmcl kyaslardan olumlu olan lar birok sonular verir, olumsuz olanlar ancak bir sonu verir. Gerekte, aksolunmayan olumsuz blm clden baka btn nermeler aksolunabilir; sonu ise bir baka belli birey hakknda belli bir ey orta ya koyar. Bundan olumsuz blmclden baka b tn kyaslarn birok sonular verdii neticesi

ORGANON Ul.

121

kar: Sz gelimi, A nn her B ye ait olduu veya baz B ye ait olduu ispat edilmise, gerekli ola rak B baz A ya aittir; A nn hi bir B ye ait olmad ispat edilmise B de hi bir A ya ait de ildir; bu sonu bundan ncekinden farkl bir so nutur. Buna karlk, A baz B ye ait deilse B nin de baz A ya ait olmamas gerekli deildir, nk her A ya ait olabilir. te btncl olsun, blmcl olsun, btn k yaslarda mterek olan sebep budur. Ama btn cl kyaslar iin bir baka sebep gsterilebilir. Ger ekte, ister orta terime, ister sonuca tabi btn nesneler, bir ksm orta terimde, brleri de sonu ta konulmu iseler ayn kyas yoluyle ispat edilebilir ler. Sz gelimi, AB sonucu G ile ispat edilmise, B ye veya G ye tabi olan her ey, btn hallerde, A yklemini almak zorundadr; nk D, B nin b tnnn, B de A nn iinde bulunursa D de A nn iinde bulunacaktr. E ise G nin btnnn. G de A nn iinde bulunursa, E de A nn iinde bulunacaktr. Kyas olumsuzsa durum ayndr. - ikinci ekilde, kyasa sonu olarak, yalnz sonuca tabi olan vermek mmkn olacaktr. Sz gelimi, A hi bir B ye ait deilse ve her G ye aitse sonu B nin hi bir G ye ait olmad olacaktr. O za man D, G ye tabi ise, B nin ona tabi olmad aktr. Buna karlk, B nin A ya tabi olan eye ait olmad kyasla meydana kmaktadr. Bununla be raber E, A ya tabi ise B, E ye ait deildir: an cak B nin hi bir G ye ait olmad kyasla ispat edildii halde, B nin A ya ait olmadn ispatsz

122

ORGANON III.

kabul ettik, yle ki B nin E ye ait olmad sonu cu kyasla elde edilmemektedir. Blmcl kyaslara geelim: Sonuca tabi olan nesneler iin, gerekli karma mevcut olmayacak tr (nk bu ncl blmcl olarak alnd za man kyas elde olunamaz); buna karlk, btn orta terime tabi nesneler iin <gerekli karma> olacaktr; yalnz kyas yoluyle olmayacaktr. Sz gelimi, A her B ye, B de baz C ye ait olsun: G ye tabi olan eyin kyas olmayacaktr; buna karlk, B iinde bulunan ey hakknda sonu mevcut ola bilir, ama daha nceki kyas yoluyle olmayacaktr. br ekillerde de bu byledir. Sonuca tabi bir terimin ispat mmkn olmayacaktr; ama bir ba ka teriminispat mevcut olabilir, ancak bu ispat: kyas yoluyle deil, orta terime tabi eylerin btn cl kyaslarda ispat olunmam bir nclden hare ket ederek ispat edildiklerini grdmz tarzda olur. Bunun sonucu olarak, ya btncl kyaslar durumunda sonu olmayacaktr, veya blmcl k yaslar halinde de sonu olacaktr. 2. <BRNC EKLDE DORU NCLLER DEN IKARILAN YANLI SONU VE YANLI NCLLERDEN IKARILAN DORU SONU > Kyas tekil eden ncllerin doru mmkndr; yanl olmalar da; veya birinin doru. olmalar

ORGANON III.

brnn yanl olmas da mmkndr. Sonu ge rekli olarak ya doru, ya yanltr. Doru ncller den yanl bir sonu karlamaz, ama yanl ncl lerden niin'e taallk etmeyip gerekte olan eye taallk etmek artyle doru bir sonu karlabilir. Gerekte, niin, yanl nclleri olan bir kyasn ko nusunu tekil edemez, sebebi daha sonra aklana caktr. lkin doru ncllerden yanl bir sonu kar mann imknsz olduu bu bizim imdi diyecekleri mize gre apak bir eydir. Gerekte, A nn olma syle B nin olmas gerekli ise, B nin olmasyle A nn olmamas gereklidir. O halde A doru ise B ge rekli olarak dorudur, veya ayn eyin ayn zamanda hem var, hem de yok olmas vaki olacaktr; bu ise samadr. Fakat A basit terim olarak konuyor diye belli bir tek eyden gerekli olarak bir eyin kabile ceini sanmamaldr: bu mmkn deildir. Gerek te, gerekli olarak kan ey sonutur, ve o da ancak hi deilse terim ve iki aralk (*****) veya ncl yardmyle ortaya konulur. yleyse B nin ait olduu her eye A nn ait olduu doru ise ve G nin ait olduu her eye B nin ait olduu doru ise gerekli olarak < G nin ait olduu her eye> A ait olacaktr; bu da yanl olamaz, nk o zaman yk leme ve yklememe ayn zamanda mevcut olacaktr. Bylece A tek bir ey olarak konuluyor ve beraber alnan iki ncl ifade ediyor. Olumsuz kyaslar iin de bu byledir: doru ncllerden hareket ede rek yanl bir sonucu ispat etmek mmkn deildir.

124

ORGANON III.

Ama yanl ncllerden, ister her iki ncl yanl olsun, ister yalnz biri yanl olsun, doru bir sonu karlabilir: ancak bu sonuncu halde yan l olarak btnln iinde alnyorsa ncllerden biri veya br rasgele alnmaz; bunun aksine ola rak ncl btnl iinde yanl olarak alnmyorsa yanl olan rasgele biri veya br olabilir. A, G nin btnlne ait olsun, fakat hi bir B ye ait olmasn, B ise G ye ait olmasn. Bu olabilir: Sz gelimi, hayvan hi bir ta'a, ta da hi bir insan a ait deildir. u halde A her B ye, B de her G ye ait alarak alnrsa A da her G ye ait ola caktr. yle ki iki yanl nclden doru bir so nu elde edilir, nk her insan hayvandr. Olumsuz halinde de zm ayndr. Gerekte, A her B ye ait olduu halde ne A nn ne de B nin hi bir G ye ait olmamalar mmkndr; sz gelimi, ay n terimler olmak zere insan orta terim olarak ko nulursa: ne hayvan, ne de insan hi bir taa ait de ildir, ama hayvan her insan a aittir. Bunun sonucu olarak, bir terim ait olduu eyden hi bir eye ait olmayarak, br terim de ait olmad eyin bt nne ait olarak alnrsa, her iki ncl yanl olmakla beraber, sonu doru olacaktr. Her bir ncl ksmen yanl olarak alnrsa yine byle bir sonu ispat olunacaktr. Ama ncllerden biri yanl olarak konulduu zaman, btnl iinde yanl olan ilk ncl ise, sz gelimi, AB ise sonu doru olmayacaktr; buna karlk, BG ncl ise, sonu doru olacaktr. B tnl ile yanl diye doru olana zt olan ncle

ORGANON III.

125

derim: sz gelimi, hi bir eye ait olmayan her e ye ait gibi alnrsa, veya her eye ait olan hi bir eye ait deil gibi alnrsa. Gerekte, A hi bir B ye ait olmasn, B her G ye ait olsun. Bu vaziyet te BG ncln doru olarak ve AB ncln b tn btne yanl olarak (yani A her B ye ait diye) alrsam sonucun doru olmas imknszdr: nk B nin ait olduu eyden hi bir eye A nn ait olmad ve B nin her G ye ait olduu doru ise A hi bir G ye ait deildir. Bunun gibi, A her B ye, B de her G ye ait ise yine doru bir so nu yoktur; fakat BG doru ncl olarak konulur ken btnl ile yanl olan AB ncl de, yan B nin ait olduu eyden hi bir eye A nn ait ol mad da konulur: sonu yanl olacaktr. Gerek te, B nin ait olduu her eye A nn ait olduu, B nin de her G ye ait olduu doru ise A her G ye ait olacaktr. O halde birinci ncl ister olum lu, ister olumsuz olsun, btnl ile yanl, b r doru olursa doru bir sonu elde olunmad grlyor. Ama nc! btnl ile yanl deilse do ru sonu elde olunacaktr. Gerekte, A her G ye ve baz B ye, B de her G ye ait ise: sz gelimi, hayvan her kuu kuu na ve baz aka, ak da her kuu kuuna ait ise; o zaman A nn her B ye, B nin her G ye ait olduu konulursa, A gerekten her G ye ait olacaktr, nk her kuukuu hay vandr. AB ncl olumsuz ise sonu ayndr, nk A iin baz B ve ait olmak ve hi bir G ye ait olmamak B iin de her G ye ait olmak mm

126

ORGANON 111

kndr, sz gelimi, hayvan baz ak a, ama hi bir kar a, ak ise her kar'a, ait olur. yle ise A hi bir B ye ait deil gibi, B ise her G ye ait gibi alnr sa A hi bir G ye ait olmayacaktr. Fakat AB ncl btnl ile doru olarak ve BG ncl btnl ile yanl gibi alnrsa doru kyas mevcut olacaktr; nk B hi bir G ye ait olmasa da hi bir ey A y her B ye ve her G ye ait olmaktan alkoymaz, sz gelimi, birbirleri ne tabi olmayan ayn cinsin nevileri byledir; nk hayvan ata ve insan a aittir, ama at hi bir insana. ait deildir. O halde A her B ye, B her G ye ait gibi alnrsa, BG ncl bsbtn yanl olsa da, sonu doru olacaktr. AB ncl olumsuz ol duu zaman da bu yine byledir. Gerekte, A nn ne hi bir B ye, ne de hi bir G ye ait olmamas! ve B nin de hi bir G ye ait olmamas mmkn dr, bir balca cinsin nevilerine gre cins byledir: nk hayvan ne musiki ye, ne de tp sanatna. ait deildir, musiki de tp sanatna ait deildir. O halde A hi bir B ye ait deil gibi, B de her G ye ait gibi alnrsa sonu doru olacaktr. BG ncl btnl iinde deil, ksmen doru ise, byle bile sonu doru olacaktr. nk B baz G ye ait olduu halde hi bir ey, A y B nin ve G nin btnne ait olmaktan alkoymaz: sz gelimi, nevine ve ayrmna gre cins byledir, n k hayvan her insan'a ve her yryen'e, insan da her yryene deil baz yryen'e aittir. yle ise A her B ye, B her G ye ait olarak alnrsa A her G ye ait olacaktr. Bu ise, farzettiimiz gibi, dorudur

ORGANON III.

127

AB ncl olumsuz ise yine bu byledir. Gerekte, B baz G ye ait olduu halde. A nn ne hi bir B ye, ne de hi bir G ye ait olmamas mmkndr: sz gelimi, bir baka cinsin nevine ve kendi ayr mna gre cins byledir; nk hayvan hi bir ted bir (***)'e, ne de baz temaai ilime ait de ildir, fakat tedbir baz temaai ilime aittir. yle ise A hi bir B ye ait deil gibi, B ise her G ye ait alnrsa A hi bir G ye ait olmaya caktr; bu ise, farzettiimiz gibi, dorudur. Blmcl kyaslarda birinci ncl btnl iinde yanl, br doru olduu zaman sonucun doru olmas mmkndr; birinci ncl ksmen yan l, br doru olduu zaman, veya birinci do ru ve blmcl olan yanl olduu zaman, veya her iki ncl de yanl olduklar zaman da bu yine byledir. Gerekte, hi bir ey A y hi bir B ye ait olma maktan ve baz G ye ait olmaktan ve B yi de baz G ye ait olmaktan alkoymaz; sz gelimi, hayvan hi bir kar a ait olmayp baz -ak'a. aittir, kar da baz ak a aittir, yle ise kar orta terim olarak, hayvan byk terim olarak ko nulursa, ve A, B nin btnne, B de baz G ye ait gibi alnrsa AB ncl o zaman bsbtn yan l, BG ncl doru, sonu ise dorudur. AB ncl olumsuz ise zm ayndr: Gerekte, B baz G ye ait olduu halde A nn B nin btnne ait olmas ve baz G ye ait olmamas mmkndr: Sz gelimi, hayvan her insan a aittir, fakat baz ak'n neticesi deildir, halbuki insan baz ak' a aittir. Bun dan, insan orta terim olarak konulmak zere, A

128

ORGANON III.

hi bir B ye ait deil gibi ve B de baz G ye ait gibi alnrsa, AB ncl bsbtn yanl olsa da, sonu doru olacaktr. AB ncl ksmen yanl ise sonu doru ola caktr. Gerekte, hi bir ey A y hem B ye, hem de baz G ye, B yi de baz G ye ait olmaktan al koymaz: sz gelimi, hayvan baz gzeli ve baz b yk'e, gzel de baz byke aittir. O halde A her B ye, B ise baz G ye ait alnrsa, AB ncl ks men yanl olacaktr, BG ncl doru, sonu da doru olacaktr. AB ncl olumsuz ise zm ayndr: ispat iin elimizde ayn durumda bulunan ayn terimler olacaktr. AB ncl doru, BG ncl yanl olursa, sonu doru olacaktr. Gerekte, hi bir ey A ve B nin btnne ve baz G ye ait olmaktan ve B yi de hi bir G ye ait olmamaktan alkoymaz: sz ge limi, kuukuu hi bir kara ya ait olmad halde, hayvan her kuukuu' na ve baz kara'ya aittir. Bu nun sonucu olarak, A her B ye, B de baz G ye ait gibi alnrsa, BG ncl yanl olduu halde, sonu doru olacaktr. AB ncl olumsuz olarak alnrsa sonu ayndr. Gerekte B hi bir G ye ait olmad halde, A nn hi bir B ye ait olmamas ve baz G ye ait olmamas mmkndr: sz gelimi, bir baka cinsin nevine ve kendi z nevilerinin ilin tisine (T****) gre cins byledir; nk hayvan hi bir sayya, ait deildir, baz ak a ait de deildir, say da hi bir ak a ait deildir. yle ise say orta terim olarak konulursa A da hi bir B ye ait olarak alnrsa, A baz G ye ait olmayacaktr,

ORGANON III.

129

bu ise, bizim farzettiimiz gibi dorudur. AB n cl dorudur, BG ncl ise yanltr. Bunun gibi, AB ncl ksmen yanl, BG ncl de yanlsa sonu doru olacaktr. Hi bir ey, gerekte, her ne kadar B hi bir G ye ait deil se de, A y her bir nclde baz B ye, ve baz G ye ait olmaktan alkoymaz: sz gelimi, B, G nin zdd ise ve her ikisi de ayn cinsin ilintileri iseler: nk hayvan baz ak a ve baz karaya aittir, ama ak hi bir karaya ait deildir. O halde A her B ye, B de baz G ye ait gibi alnrsa sonu doru olacaktr. AB ncl olumsuz olarak alnd zaman da bu byledir: ayn tarzda bulunan ayn terimler ispata yaryacaktr. stelik, ncllerin her ikisi de yanl olduu zaman sonu dorudur. Gerekte, B hi bir G ye ait olmasa da, A nn hi bir B ye ait olmamas ve baz G ye ait olmas mmkndr; sz gelimi, bir baka cinsin nevine ve nevilerinin ilintisine g re cins byledir; nk hayvan hi bir say ya ait deildir ama baz ak' a aittir, say ise hi bir ak'a ait deildir. yleyse A her B ye B baz G ye ait gibi alnrsa, her iki ncl yanl olsalar da sonu doru olacaktr. AB ncl olumsuz olduu za man zm ayndr. Hi bir ey, gerekte, A y B nin btnne ait olmaktan ve baz G ye ait ol mamaktan alkoymaz, halbuki B hi bir G ye ait deildir: sz gelimi, hayvan her kuu kuuna aittir ve baz karaya ait deildir, kuu kuu ise hi bir karaya ait deildir. A hi bir B ye ait olmayarak, B baz G ye ait olarak alnrsa bundan A nin hi

130

ORGANON III.

bir G ye ait olmayaca sonucu kar. O halde so nu dorudur, ama ncller yanltr.

<KNC EKLDE, YANLI NCLLER DEN IKAN DORU SONU. > kinci ekilde, yanl ncllerle bir doru so nuca varmak herhalde mmkndr: ister iki ncl btn btne yanl olarak alnsnlar, ister her biri ksmen yanl olsun; ister biri doru, br btn btne yanl olsun (yanl olan hangisi olursa olsun); ister iki ncl ksmen yanl olsun; ister biri tamamiyle doru, br ksmen yanl olsun; veya biri btn btne yanl, br ksmen yanl olsun; bu, btncl kyaslarda olduu gibi blm cl kyaslarda da daima byledir. Gerekte, A hi bir B ye ait deilse ve her G ye aitse, sz gelimi, hayvan hi bir ta a ait de ilse ve her at a aitse, ncller < imdi sylenene > zt bir tarzda konulduklar ve A her B ye ait ola rak ve hi bir G ye ait olmayarak alnd takdir de, btn btne yanl olan ncller doru bit sonuca gtreceklerdir. A her B ye ait ise ve hi bir G ye ait deilse zm ayndr, nk kyas ayn olacaktr. Bir ncl btn btne yanl ve br btn btne doru olursa hal yine ayndr; gerekte, B hi bir G ye ait olmad halde, hi bir ey A y

ORGANON IIL

131

her B ye ve her G ye ait olmaktan alkoymaz, tpk tabi olmayan nevilerine gre cins gibi; nk hay van her at a ve her insana, aittir ve hi bir insan, at deildir. yle ise hayvan bunlardan birinin b tnne ait olarak, brnn hi bir eyine ait olma yarak alnrsa bir ncl btn btne yanl, b r btn btne doru olacaktr, sonu ise, olum suz hangi terime taalluk ederse etsin, doru ola caktr. Bir ncl ksmen yanl, br btn btne doru olursa yine byledir. Gerekte, A nn baz B ye ve her G ye ait olmas, B hi bir G ye ait olmad halde, mmkndr: sz gelimi, hayvan baz ak a ve her kargay a aittir, ak. hi bir karga ya ait deildir. yle ise A hi bir B ye ait deil gibi, fakat G nin btnne ait gibi alnrsa, AB ncl ksmen yanltr, AG ncl btn btne doru dur, sonu da dorudur. Olumsuz ncln evril mesi halinde bu yine byledir: ispat ayn terimlerle yaplacaktr. Olumlu ncl ksmen yanl, olum suz btn btne doru ise yine bu byledir. n k hi bir ey A y baz B ye ait olmaktan, ve b tnl ile alnan G ye ait olmamaktan alkoymaz, halbuki B hi bir G ye ait olmaz: sz gelimi, hay van baz ak a ait olup hi bir am sakzna ait de ildir, ak da hi bir am sakzna ait deildir. Bu nun sonucu olarak, A, B nin btnne ait olarak alnrsa ve hi bir G ye ait deil gibi alnrsa AB ncl ksmen yanl, AG ncl btn btne dorudur; sonu ise dorudur. ki ncln her ikisi de ksmen yanl olursa, sonu doru olacaktr. Gerekte, A nn baz B ye

132

ORGANON III.

ve baz G ye ait olmas ve B nin hi bir G ye aic olmamas mmkndr: sz gelimi, hayvan baz ak' a ve baz kara'ya aittir, ak ise hi bir kara'ya, ait de ildir. yleyse A her B ye ait olarak, ve hi bir G ye ait- deil gibi alnrsa ncllerin her ikisi de ksmen yanl, sonu ise doru olacaktr. Olum suz ncln evrilmesi halinde zm ayndr ve ayn terimlerden faydalanlacaktr. imdi dediklerimizin blmcl kyaslara da uy duu -ktr. Hi bir ey, gerekte, A y B ye ve baz G ye ait olmaktan ve B yi baz G ye ait ol mamaktan alkoymaz: sz gelimi, hayvan her insan' a aittir, insan da baz ak a ait deildir. yleyse A hi bir B ye ait deil gibi ve baz G ye ait gibi konu lursa, btncl ncl btn btne yanl, blm cl doru, sonu ise dorudur. AB ncl olum suz ise bu yine byledir. Gerekte, A nn hi bir B ye ait olmamas ve baz G ye ait olmamas, B nin de baz G ye ait olmamas mmkndr: sz gelimi, hayvan hi bir cansz a ait deildir, baz ak a da ait deildir, cansz da baz ak a ait olmayacaktr. O halde A her B ye ait gibi, baz G ye ait deil gibi konulursa, btnc! olan AB ncl btn btne yanl, AG ncl doru, sonu da dorudur. Btncl ncl doru gibi; blmcl yanl gibi konulduu zaman da sonu dorudur. Hi bir ey, gerekte, A y ne B nin, ne de G nin sonurtusu ol maktan, B baz G ye ait olmad halde, alkoymaz: sz gelimi, hayvan ne hi bir sayya, ne de hi bir cansza ait deildir; say da baz cansz n neticesi

ORGANON III.

133

deildir. yle ise hi bir B ye ait deil gibi ve baz G ye ait gibi konulursa, sonu doru, btncl n cl doru, blmcl ise yanl olacaktr. Btncl olarak konulan ncl olumlu ise, yine bu byledir. Gerekte, B baz G nin sonurtusu olmasa da, A nn hem B nn hem de G nin btnne ait olmas mmkndr: sz gelimi, neve ve ayrma gre cins byledir; nk hayvan her insan' n ve btnl ile alnan her yryen in sonurtusudur; halbuki in san her yryen in sonurtusu deildir. Bundan A, B nin btnne ait gibi ve baz G ye ait deil gibi alnrsa, btncl ncln doru, blmcln yan l, sonucun ise doru olduu neticesi kar. Yine aktr ki iki yanl ncln ikisi de doru bir sonuca gtrebilirler, nk, her ne kadar B baz G nin sonurtusu olmasa da, A nn btnl ile alnan hem B ye, hem de G ye ait olmas mm kndr. Gerekte, A hi bir B ye ait deil gibi ve baz G ye ait gibi alnrsa ncllerin her ikisi de yanl, sonu ise dorudur. Btncl ncl olumlu, blmcl olumsuz olduu zaman da bu byle dir. Gerekte, A nn hi bir B nin sonurtusu olma mas, btn G nin sonurtusu olmas ve B nin baz G ye ait olmamas mmkndr: sz gelimi, hayvan hi bir ilim in sonurtusu deildir, ama her insan n sonurtusudur; ilim ise her insan'n sonurtusu de ildir. O halde A, B nin btnne ait gibi, baz G nin sonurtusu olmayarak alnrsa ncller yanl tr, ama sonu dorudur.

134

ORGANON III.

< NC EKLDE YANLI NCLLER DEN IKAN DORU SONU. > Son ekilde, yanl ncllerden karlm do ru bir sonu bulunacaktr: ncllerin her ikisi de b tn btne yanl olduklar; her biri ksmen yanl olduklar; biri btn btne doru, br yanl ol duu; biri ksmen yanl, br btn btne do ru olduu; ve bunun aksine olduklar; ve nihayet, nclleri evirmenin mmkn olduu btn br hallerde byle olacaktr. Gerekte, hi bir ey, ne A y, ne de B yi, A baz B ye ait olsa da, hi bir G ye ait olmamak tan alkoymaz: Sz gelimi, ne insan, ne de yryen hi bir cansz n sonurtusu deildir, halbuki insan baz yryene aittir. yle ise A ile B btn G ye ait gibi alnrsa ncller btn btne yanltr, ama sonu dorudur. Bir ncl olumsuz, br olum lu olduu zaman da byledir. Gerekte, B nin hi bir G ye ait olmamas, A nn her G ye ait olmas ve A nn da baz B ye ait olmamas mmkndr: Sz gelimi, kara hi bir kuukuuna. ait deildir, hayvan her kuukuuna. ve baz kara ya aittir. Bu nun sonucu olarak, B her G ye ait gibi, A hi bir G ye ait deil gibi alnrsa, A baz B ye ait olma yacaktr; sonu doru, fakat ncller yanltr. Yine bunun gibi, her bir ncl ksmen yanl ise sonu doru olacaktr. Gerekte, hi bir ey A ve B yi baz G ye ait olmaktan, A y baz B ye ait

ORGANON III.

135

olmaktan alkoymaz: Sz gelimi, ak ve gzel, baz hayvana aittir, ak da baz gzele aittir. O halde A ve B her G ye ait gibi alnrsa ncller ksmen yan ltr, fakat sonu dorudur. AB ncl olumsuz olarak konulmusa, yine ayndr. Hi bir ey, gerek te, A y baz G ye, B yi baz G ye ait olmamaktan alkoymaz, halbuki A her B ye ait olmaz: sz ge limi, ak baz hayvana, ait deildir, gzel baz hay vana aittir, ak ise her gzele ait deildir. Bunun sonucu olarak A hi bir G ye ait deil gibi, B her G ye ait gibi alnrsa ncllerin her ikisi de ksmen yanl olur, ama sonu dorudur. Bir ncl btn btne yanl olarak, br de btn btne doru olarak alnrsa zm ayn dr. Gerekte, A ile B nin her G nin sonurtular ol malar, her ne kadar A baz B ye ait deilse de; mmkndr: sz gelimi, her ne kadar hayvan her kuu kuuna ait deilse de hayvan ve ak her kuu kuunun sonurtulardr. Bu cinsten terimler konul makla, B, G nin btnne ait gibi, A btnl ile alnan G ye ait deil gibi alnrsa BG ncl btn btne doru, AG ncl btn btne yanl, so nu ise doru olacaktr. BG ncl yanl, AG ncl doru ise yine bu byledir. spat iin ayn terimlerden faydalanlacaktr [yani: kara, kuu kuu, cansz]. Her iki ncl olumlu olarak alnrsa yine durum budur. nk her ne kadar A baz B ye ait ise de, hi bir ey B yi her G nin sonurtusu olmak tan, A y btnl ile alnan G ye ait olmaktan alkoymaz: sz gelimi, hayvan her kuu kuu na ait tir, kara hi bir kuu kuuna ait deildir, kara baz

136

ORGANON III.

hayvan'a aittir. Bunun sonucu olarak, A ve B her G ye ait gibi alnrsa, BG ncl btn btne doru, AG ncl btn btne yanl, sonu ise dorudur. AG ncl doru olarak alnrsa zm ayndr: ispat ayn terimler yardmyle yap labilir. ncllerden biri btn btne doru, br ksmen yanlsa sonu yine ayndr. Gerekte, A baz B ye ait olduu halde, B nin her G ye, A nn baz G ye ait olmas mmkndr: Sz gelimi, iki ayakl her insana. aittir. Gzel her insana ait de ildir, gzel baz iki ayaklya aittir. ylese A ve B, G nin btnne ait olarak alnrsa, BG ncl btn btne doru, AG ncl ksmen yanl, so nu ise dorudur. AG ncl doru olarak, BG ncl ksmen yanl olarak alnmsa zm ayn dr: yukardaki ayn terimlerin evrilmesi ispat mm kn klacaktr. Bir ncl olumsuz, br olum lu ise netice ayndr. Mademki, gerekte, B nin G nin btnne ve A nn baz G ye ait olmas ve terimler bylece konulduklar zaman A nn her B ye ait olmamas mmkndr; bundan, B G nin b tnne ait olarak, A hi bir G ye ait olmayarak alnrsa olumsuz ncl ksmen yanl, br sonu gibi btn btne dorudur. imdi de, mademki, A nn hi bir G ye ait olmad, B nin baz G ye ait olduu zaman, A nn baz B ye ait olmama snn mmkn olduu ispat edilmiti, AG ncl btn btne doru, BG ncl ksmen yanl olur sa sonucun doru olabilecei aktr. Gerekte, G hi bir A ye ait olmayarak ve B her G ye ait ola

ORGANON III.

137

rak alnrsa, AG ncl btn btne doru, BG ncl ksmen yanltr. Blmcl kyaslarda, btn ayn hallerde, yan l ncllerden karlm doru bir sonucun elde edilebildii yine aktr. Kullanlacak terimler, ger ekte, btncl ncller iin kullanlanlarn ayndr; olumlu kyaslarda olumlu, olumsuz kyaslarda olum suz terimlerdir. nk terimlerin konuluu iin b tnl ile alnm bir konuya ait olmayan eyin onun btnne ait olarak alnmasnn ve blmcl olarak alnan bir konuya ait olan eyin onun bt nne ait olarak alnmasnn hi ehemmiyeti yoktur. Olumsuz nermeler hakknda da ayn ey sylenebilir. Demek grlyor ki, sonu yanlsa, istidlalin balad nermelerin gerekli olarak, ister hepsi bir den, ister sadece birka, yanl olmak zorundadr; buna karlk, sonu doru olduu zaman nclle rin doru olmas gerekli deildir, ister yalnz bir tanesi ister hepsi bahis konusu olsun: fakat kya sn blmlerinden hi biri doru olmasa da sonucun yine de doru olmas mmkndr, ancak bunun ge rekli olarak byle olmas gerekmez. Bunun sebebi, iki eyden birinin varlnn gerekli olarak brnn varln gerektirdii zaman, kincinin var olmama snn birincinin var olmamasn icap ettirecek ekilde, fakat kincinin varln gerekli olarak birincinin varln icap ettirmeyecek ekilde bir mnasebette bulunmalardr. Fakat ayn bir eyin varlnn veya var olmamasnn gerekli bir tarzda ayn eyin var ln icap ettirmesi imknszdr. Demek istiyorum ki sz gelimi, A nn aklnn gerekli olarak B nin

138

ORGANON III.

bykln; A nn ak olmazlnn gerekli olarak B nin bykln icap ettirmesi imknszdr. Ger ekte, mademki bu eyin, A nn akl gerekli ola rak u eyin B nin bykln gerektiriyor ve B nin bykl G nin ak olmazln gerektiriyor, A ak ise G nin ak olmamas gerekli olarak lzmdr. Mademki iki terim alnd zaman birinin varl gerekli olarak brnn varln gerektiriyor, birinin var olmazlnn brnn var olmazln, sz ge limi, A y gerektiriyor. O zaman B byk deilse A ak olamaz. Fakat A ak olmad zaman B nin byk olmas gerekliyse, bundan gerekli olarak, B byk olmadna gre B nin kendisinin byk ol duu kar (bu ise samadr), nk B byk de ilse gerekli olarak A ak olmayacaktr. O halde bu sonuncu ak olmad zaman B byk olmak zorun da ise bundan, B byk deilse terimle ispat olun mu gibi byk olduu neticesi kar.

.
karlkl (*****)

<BRNC EKLDE DEVR SPAT> Devr (****) ve

ispat, sonu ve yklemede aksolunan ncllerden biri vastasyle birinci kyas da koymu olduumuz geri kalan nermeyi karmaktan ibarettir. Sz gelimi, A nn her G ye ait olduunu ispat etmek gerektiini ve bunun ispatnn da B vastasyle ya pldn farzedelim; A y G ye, G yi de B ye, by lece A y B ye ait gibi alarak A nn da B ye ait

ORGANON III.

139

olduunu ispat gerektiini farzedelim: birinci kyasta ise aksi nerme, yani B nin G ye ait olduu aln mt. Veya Bnin G ye ait olduunun ispat gerek tiini farzedelim ve bu < birinci kyasn sonu <u> idi A y G ye ait olarak, B yi de A ya ak olarak alalm: o halde birinci kyasta aksi ner me, yani A nn B ye ait olduu alnmt. - Fa kat baka hi bir suretle karlkl ispat mmkn deildir. Gerekte, orta terim olarak baka bir te rim alnmak istenilirse ispat artk devri deildir, nk alnan nermelerden hi biri bundan nce kinin ayn deildir. br yandan, bu <orta terim olarak konulan birinci kyasn> terimlerinden biri ise gerekli olarak birinci ncllerden yalnz biri <ikinciye alnabilir>, nk her ikisi alnsayd so nu ayn olacakt, halbuki baka olmak zorundadr. - Aksolunmayan terimlerde kyasn kt ncller den biri ispat edilmemitir, nk ncnn or taya, veya ortann birinciye ait olduunun bu terim lerle ispat edilmesi mmkn deildir. Buna karlk, aksolunabilen terimlerde, sz gelimi, A, B ve G bir birlerine aksolunurlarsa, karlkl ispat hepsi iin mmkndr. Gerekte, A G nermesinin orta terim olarak alnan B ile, AB nermesinin de sonu ile ve aksolunmu BG ncl ile ispat olunduunu; ayn tarzda BG nermesinin sonula ve aksolunmu AB ncl ile ispat olunduunu kabul edelim. Fakat BA ncl kadar GB ncln de ispat etmek ge rekir, nk bunlar ispatsz kullandmz yegne nermelerdir. B her G ye ait olarak, G de her A ya ait olarak alnrsa B yi A ya gtren bir kyas

140

ORGANON III.

bulunacaktr. G de her A ya, A her B ye ait ola rak alnrsa, gerekli olarak G de her B ye ait ola caktr. Bu kyaslarn her ikisinde GA ncl ispat edilmeksizin alnd, nk br ncller ispat edil miti. Bunun sonucu olarak, bu ncl ispat etme ye muvaffak olursak hepsi karlkl olarak ispat edilmi olacaktr. yle ise G her B ye, B de her A ya ait olarak alnrsa, alnan ncllerin her ikisi de ispat edilmitir, gerekli olarak da G, A ya aittir. Bylece grlr ki, devri ve karlkl ispat ancak aksolunabilen terimlerde mmkndr (br haller de, i bizim daha yukarda dediimiz gibidir). Fa kat bu sonuncu kyaslarda da ispat iin ispat edil mi olan eyi kullandmz olur, nk G yi A nn beyan olarak almakla, G, B hakknda; B de A hak knda ispat olunur ve G bu ayn ncllerle Ahak knda ispat edilir. yleki sonu ispat amacyle bize yarar. Olumsuz kyaslarda, baknz, karlkl ispat h sl oluyor. B her G ye ait olsun, A ise hi bir B ye ait olmasn, bundan, A nn hi bir G .ye ait olma d sonucunu karrz. imdi de A nn hi bir B ye ait olmad sonucunu karmak gerekirse (bu daha nce konulmutu) A hi bir G ye ait olma yacak, G ise her B ye ait olacaktr. nk bylece ncl aksedilmitir. Ama bundan B nin G ye ait olduu sonucunu karmak gerekirse artk nceki gibi AB nermesi aksolunamaz. nk B bi bir A ya ait deildir , ncl ile A hi bir B ye ait de ildir ncl arasnda zdelik vardr. Gereken ey, B yi A nn btnc! olarak hakknda inkr olun

ORGANON lit.

141

duu her eye ait gibi almaktr. A nn hi bir G ye ait olmadn farzedelim, - bu ise bundan nceki so nu idi - ,bir de B yi A nn btncl olarak hak knda inkr olunduu her eye ait olarak alalm. Bylece, B nin her G ye ait olmas gereklidir. Bu nun sonucu olarak, verilen nermeden her biri bir sonu oluyor, ite bu devri olarak ispat etmektir, yani geri kalan ncl karmak (***) iin sonucu ve ncllerden birinin aksini almaktr. Blmcl kyaslarda, btncl ncl brleriy le ispat etmek mmkn deildir; buna karlk, b lmcl ncl ispat olunabilir. Btncl ncl ispat etmenin imknsz olduu, bu, besbelli bir ey dir: gerekte, btncl olan, btncl nermelerle ispat olunur, sonu ise btncl deildir, ispat da sonu ve br ncl ile yaplmak zorundadr: bun dan baka, br ncln aksi ile hi bir suretle k yas bile elde olunamaz. nk elde olunan ey, her ikisi de blmcl olan ncllerdir. Buna karlk, blmcl ncl ispat edilebilir. Gerekte, A nn baz G hakknda B ile ispat edilmi olduunu farze delim. O zaman B her A ya ait olarak alnrsa ve sonu muhafaza olunursa, B baz G ye ait olacaktr: nk birinci ekil elde olunur, A ise orta terimdir. Fakat kyas olumsuz ise daha yukarda gster diimiz sebep yznden btncl ncl ispat etmek mmkn deildir. Buna karlk, sz gelimi. B nin A nn hakknda blmcl olarak inkr olunduu blmcl terime ait olduunu syleyerek btncl kyaslardakinin ayn olarak AB ncl aksolunur sa blmcl ncl ispat olunabilir. Baka trl, b

142

OKGANON III.

lmcl ncl olumsuz olduu iin hi bir kyas elde olunamaz. 6. < KNC EKLDE DEVR SPAT> kinci ekilde, olumlu nerme bu tarzda ispat edilemez. Fakat olumsuzu ispat edilebilir. Olumlu nerme, ncllerin ikisi de olumlu olmadndan (nk sonu olumsuzdur) ispat olunamaz; halbuki olumlu nerme, grdmz zere, her ikisi de olum lu olan nermelerden itibaren ispat edilmitir. Olumsuza gelince, baknz, o nasl ispat olunur: A her B ye ait olsun ve hi bir G ye ait olmasn: sonu B nin hi bir G ye ait olmad olacaktr. yleyse B her A ya ait olarak alnrsa gerekli ola rak A hi bir G ye ait deildir: nk ikinci ekil elde olunur ve orta terim B dir. Ama ncl olum suz, br olumlu ise birinci ekli elde edeceiz: nk G her A ya aittir, B ise hi bir G ve ait deildir, yleki B hi bir A ya ait deildir. Bunun neticesi, A artk B ye de ait deildir. u halde so nu ve bir tek ncl ile kyas elde olunamaz, ama bir baka ncl eklenirse kyas elde olunur. Kyas btncl olmazsa muhakkak daha yukar da gsterdiimiz sebep yznden btnc! ncl ispat edilemez, halbuki btncl ncl olumlu olur sa, blmcl ncl ispat olunabilir. Gerekte, A nn her B ve ait olduunu ve baz G ye ait olmadn kabul edelim: sonu BG dir. O halde B her A ya ait olarak ve baz G ye ait olmayarak alnrsa, B

ORGANON III.

143

orta terim olmak zere, A baz G ye ait olmayacak tr. Buna karlk, btncl ncl olumsuz olursa AG ncl AB nin aksi ile ispat edilmeyecektir, nk elde edilen netice iki ncln veya hi deilse aralarndan birinin olumsuz olduudur; bu ise kyas elde edilmeyecek demektir. Ama A, B nin hakknda blmcl olarak inkr edildii blmcl terime ait olarak alnrsa, ispat btncl kyaslarda olann ayn olacaktr.

< NC EKLDE DEVR SPAT > nc ekilde, iki ncln ikisi de btncl olarak alnd zaman bunlar karlkl ispat etmek mmkn deildir: gerekte, btncl, btncl olan nermelerle ispat olunur. Halbuki bu ekilde, sonu daima blmcldr. Bunun neticesi olarak btnc! ncl bu ekilde ispat etmenin mutlak surette im knsz olduu aktr. Fakat bir ncl btncl, br blmcl ise ispat kh mmkndr, kh im knszdr. ncllerin her ikisi de olumlu olduu ve btncl olan kk uca taallk ettii zaman ispat mmkn olacaktr. Buna karlk, btncl olan br uca taallk ettii zaman ispat imknsz olacaktr. Gerekte, A nin her G ye, B nin baz G ye ait ol duunu farzedelim: Sonu, AB nermesidir. O za man G her A ya ait olarak alnrsa, G nin baz B ye ait olduu pekl ispat olundu, ama B nin baz G ye ait olduu ispat edilmi olmaz. Bununla bera

144

ORGANON III.

ber, G baz B ye aitse B nin de baz G ye ait ol mas gereklidir. Fakat bu una aittir demek u buna aittir demek deildir: bu blmcl olarak alnan una ait ise unun da blmcl olarak alnan bu 'na ait olduunu ilve etmek de gerekir. Yalnz, bu aklama yapldktan sonra, kyas artk sonutan ve br nclden kmaz. Ama B her G ye, A baz G ye ait olursa, AG nermesini, G her B ye, A baz B ye ait olarak alnd zaman, ispat etmek mmkn olacaktr. Gerekte, G her B ye, A baz B ye ait olursa, B orta terim olmak zere, gerekli olarak A da baz G ye ait olacaktr. Bir ncl olumlu, br olumsuz olduu; olumlu olan btncl oldu u zaman, br ncl ispat edilebilecektir. Gerekte, B nin her G ye ait olduunu ve A nn baz G ve ait olmadn kabul edelim; sonu udur: A baz B ye ait deildir. Bundan baka, G nin her B ye ait olduu ileri srlrse B orta terim olmak zere. A nin baz G ye ait olmamas gereklidir. Ama olumsuz ncl btncl ise br ncl yukarda ge en hallerdeki gibi hareket edilmeksizin yani u, bu nun kendisi hakknda blmcl olarak inkr olun duu blmcl terime ait olarak alnmakszn ispat edilemez: sz gelimi, A hi bir G ye ait deilse, B baz G ye aitse sonu udur: A baz G ye ait deil dir. G, A nin kendisi hakknda blmcl olarak in kr edildii blmcl terime ait olarak alnrsa, G nin baz B ye ait olmas gereklidir. Baka halde, b tncl ncln aksi ile brn ispat etmek im knszdr, nk baka hi bir suretle kyas elde olu namayacaktr.

GRGANON III.

145

Bylece grlyor ki birinci ekilde karlkl ispat birinci ekil ile olduu kadar nc ile de yaplyor: Sonu olumlu ise birinci ekil ile, olumsuz ise sonuncu ile yaplr. nk <bu sonuncu halde > u kendisi hakknda bunun btncl olarak inkr edildii her eye ait olarak alnd. kinci ekilde, kyas btncl olduu zaman, ispat birinci ekil ile olduu kadar ikinci eklin kendisi ile yaplr; ama kyas blmcl olursa, sonuncu ekille olduu kadar ikinci ekille de olur. nc ekilde, ispat daima bu eklin kendisiyle yaplr. nc ve ikinci ekil Serde, bu ekillerle elde edilmeyen kyaslarn ya devri ispata elverili olmadklar, veya yetkinsiz olduklar da aktr.

< BRNC EKLDEK KIYASLARIN AKS> Bir kyas aksetmek, sonucu kendi karsna e virmek veya byk ucun ortaya ait olmayacan, ya ortann kk uca ait olmayacan meydana koy mak iin bir kyas kurmaktr. Gerekte, sonu akse dildii ve ncllerden biri muhafaza edildii zaman kalan ncln rtlmesi gereklidir, nk onun kalmas gerektii taktirde sonu da kalacaktr. Ama sonucun, eliiine veya zddna aksolun masna gre bir fark vardr: aksin u veya bu tarz da yaplmasna gre ayn kyas elde olunmaz. Aa da geleceklerle bu daha iyi belirtilecektir. e liime kar - olum diye her'in baz... deil'e veya

146

ORGANON IM.

baznn hi bir... deile kar - olumuna ve ztlk kar olumu diye de herin hi bire, baz... deile kar - olumuna derim. Gerekte, A nm, orta terim olarak alnan B vastasyle G hakknda ispat olunduunu farzedelim. O zaman A hi bir G ye ait olmayarak, ama her B ye ait olarak alnr sa B hi bir G ye ait olmayacaktr. A hi bir G ye ait olmazsa ve B her G ye ait olursa sonu A nn baz B ye ait olmad olacaktr, hi bir suretle A nn hi bir B ye ait olmad olmayacaktr. n k btncln sonuncu ekille ispat olunmadn grdk. Bir kelime ile, byk uca ait ncl akis ile btncl olarak rtmek mmkn deildir; ger ekte, rtme daima nc ekil ile yaplr, nk her iki ncln kk uca nispetle almak gereklidir. Kyas olumsuz ise zm ayndr. Gerekte, A nn hi bir G ye ait olmadnn B ile ispat edilmi olduunu kabul edelim O zaman A her G ye ait olarak ve hi bir B ye ait olmayarak alnrsa, B hi bir G ye ait olmayacaktr. A ve B her G ye ait olurlarsa A da baz B ye ait olacaktr, halbuki < bun dan nceki kyasta> hi bir B ye ait olmuyordu. Ama sonu, elitiine aksedilmise kyaslar eliik olacaklar, btncl deil. nk, gerekte, bir blmcl ncl elde olunur; yle ki sonu da blmcl olacaktr. Kyasn olumlu olduu ve imdi dediimiz ekilde aksedildiini farzedelim. O zaman A baz G ye ait olmayp da her B ye ait olursa, B baz G ye ait olmayacaktr. A baz B ye ait deilse, B de G ye ait ise, A baz B ye ait ol mayacaktr. Kyas olumsuz ise bu yine byledir.

ORGANON III.

147

nk A baz G ye aitse ve hi bir B ye ait de ilse sonu udur: B hi bir G ye ait olmayacak tr. A baz G ye aitse, B de her G ye aitse (ba langta bu sonuncu nerme konulmutur) A baz B ye ait olacaktr. Blmcl kyaslarda sonu, eliiine aksolun duu zaman, her iki ncln ikisi de rtlmtr, halbuki zddna aksolunmusa, iki nclden hi biri rtlm deildir, Gerekte, kan netice artk b tncl kyaslarda olduu gibi, akis yoluyle elde edil mis sonucun btncllkten mahrum bulunduu bir rtme deildir: hatta hi bir rtme yoktur. Gerekte, A nn baz G hakknda ispat olunduunu kabul edelim. O halde A hi bir G ye ait olmaya rak, B ise baz G ye ait olarak alnrsa, A baz B ye ait olmayacaktr; A hi bir G ye ait olmazsa ve her B ye ait olursa, B hi bir G ye ait olmayacak tr. Bundan her iki ncln rtld sonucu kar. Buna karlk, sonu zddna aksedilmise ncllerden hi biri rtlm olmayacaktr. Ger ekte, A baz G ye ait olmayp da baz B ye ait olursa, B baz G ye ait olmayacaktr. Fakat ilk n cl henz rtlm deildir, nk B nin hem baz G ye ait olmas, hem de baz G ye ait olma mas mmkndr. AB btncl nclne gelince. <rtmek iin> hi bir kyas hi bir zaman mev cut olamaz: nk A baz G ye ait deilse ve B de baz G ye ait ise, ncllerden hi biri btncl deildir. Kyas olumsuz olursa bu yine byledir: gerekte, A her G ye ait olarak alnrsa ncllerin ikisi de rtlr. Halbuki A baz G ye ait olarak

48

ORGANON III.

alnrsa, ncllerden hi biri rtlemez. sbat bun dan ncekilerin ayndr.

<KNC EKLDE KIYASLARIN AKS> kinci ekilde, akis ekli ne olursa olsun, byk uca ait ncl zdd ile rtmek mmkn deildir. Gerekte, daima nc ekilde sonu elde olunacak tr, bu ekilde ise btncl kyasn mevcut olmad n grdk. Buna karlk, kendinin aksi yaplan n cle benzer ekilde br ncl de rtebileceiz. Benzer ekildeden, sonucun aksi zdla gre yaplr sa rtmenin zdla gre olacan kastederim, hal buki akis eliiklie gre yaplrsa rtme de e liiklie gre olacaktr. Gerekte, A nn her B ye ait olduunu ve hi bir G ye ait olmadn far zedelim: sonu BG dir. O zaman B her G ye ait olarak alnrsa ve AB nermesi muhafaza olunursa A her G ye ait olacaktr, nk birinci ekil elde olunur. B her G ye ait olursa ve A hi bir G ye ait olmazsa, A da baz B ye ait olmaz: bu, sonun cu ekildir. Fakat BG sonucu kendi eliiine ak sedilmise AB ncl tpk bundan nceki gibi is pat edilecektir, halbuki AG ncl kendi eliii ile ispat edilecektir. nk B baz G ye ait ise ve A hi bir G ye ait deilse, A baz B ye ait olmaya caktr. imdi B baz G ye ve A btn B ye aitse, A baz G ye ait olacaktr, yleki kyasn sonucu, ncln eliii olacaktr. ncller evrilirse is pat ayn olacaktr.

ORGANON ili.

149

Kyas blmcl ise, sonucun aksedilmesi ztla gre olduu zaman ncllerden hi biri rtlmez, birinci ekilde olduu gibi. Buna karlk, akis e liiklie gre yaplrsa ncllerin her ikisi de rtlr. Gerekte, A hi bir B ye ait olmayarak ve baz G ye ait olarak konulursa, sonu BG olacak tr. imdi B baz G ye ait olarak konulursa ve AB ncl muhafaza olunursa sonu, A nn baz G ye ait olmad olacaktr. Ama ilk nerme rtlm deildir, nk hem A nn baz G ye ait olmas, hem de baz G ye ait olmamas mmkndr. imdi B baz G ye, A baz G ye ait olursa kyas elde olunmayacaktr, nk aldmz ncllerden hi biri btncl deildir; bunun neticesi olarak, AB nermesi rtlm deildir. - Buna karlk, akis eliiine aksedilmise ncllerin her ikisi de rtlmtr. Gerekte, B her G ye aitse ve A hi. bir B ye ait deilse, A da hi bir G ye ait olma yacaktr: fakat A nn baz G ye ait olduu konul mutu. imdi B her G ye ve A baz G ye aitse. A baz B ye ait olacaktr. Btnc! nerme olumlu ise ispat yine ayndr. 10. < NC EKLDE KIYASLARIN AKS> nc ekilde, sonu ztla gre aksedilmise iki nclden hi biri kyaslarn hi birinde rtl mez; ama akis eliiklie gre yapld zaman, n cllerin ikisi de rtlebilir; bu, btn kyaslarda

150

ORGANON III.

byle olur. G orta terim olmak zere A nn baz B ye ait olduunun ispat edilmi bulunduunu, n cllerinde btncl olduunu kabul edelim. O za man A baz B ye ait olmayarak, B de her G ye ait olarak alnrsa AG sonucunu veren kyas elde olunmaz. A baz B ye ait olmayp da her G ye ait olursa yine sonu veren BG kyas elde olun mayacaktr. ncller btncl deilse ispat ayn olacaktr. Gerekte, ya akis yoluyle elde edilmi n cllerin her ikisi de btncl olmak zorundadr, ve ya btncl ncl kk uca ait olmak zorundadr. Ama biz grdk ki bu tarzda ne birinci ekilden ne de ikinci ekilden kyas elde olunmayacaktr. Buna karlk, sonular, kendi eliiklerine aksedil dikleri zaman ncllerin her ikisi de rtlr. Ger ekte. A hi bir B ye ait olmazsa, B her A ya ait olursa A hi bir G ve ait olmayacaktr. imdi A hi bir B ye ait olmazsa ve her G ye ait olursa, B hi bir G ye ait olmayacaktr. ncllerden biri btncl deilse zm ayndr. Gerekte, A hi bir B ye ait olmazsa, B de baz G ye ait olursa, A baz G ye ait olmayacaktr; A hi bir B ye ait olmazsa ve her G ye ait olursa, B hi bir G ye ait olmaya caktr. Kyas olumsuz olursa zm yine ayndr. Ger ekte, BG ncl olumlu ve AG ncl olumsuz olmak zere A nn baz B ye ait olmadnn ispat olunduunu kabul edelim. nk biz kyasn bu tarzda elde olunduunu grdk. Sonucun zdd alnd zaman da kyas elde olunamaz. nk A baz B ye, B de her G ye ait olursa. AG sonu

ORGANON III.

151

cunu veren bir kyas elde olunamadn syledik. A baz B ye ait olursa ve hi bir G ye ait olmaz sa, grdmz gibi, yine BG sonucunu veren k yas elde edilmez. Bunun neticesi olarak, ncller rtlm deildir. Fakat sonucun eliii alnr sa, ncller rtlr. Gerekte, A her B ye, B de G ye ait olursa, A her G ye ait olur: halbuki A nn hi bir G ye ait olamadn sylemitik. imdi A her B ye ait olursa ve hi bir G ye ait olmazsa, B hi bir G ye ait olmaz: halbuki B nin her G ye ait olduunu sylemitik. ncller btncl olmaz larsa ispat ayn tarzda yaplr. Gerekte, AG ncl o zaman btnc! ve olumsuz, br blmcl ve olumludur. A her B ye, B de baz G ye ait olursa bundan A nn baz G ye ait olduu sonucu kar: halbuki onun hi bir G ye ait olmadn farzetmi tik. imdi A her B ye ait olursa ve hi bir G ye ait olmazsa, B hi bir G ye ait olmaz: [halbuki ba z G ye ait olarak konulmutu], Fakat A baz B ye, B de baz G ye ait olursa, kyas elde olunamaz ve A baz B ye ait olursa ve hi bir G ye ait ol mazsa, yine bu tarzda da bir kyas elde olunmaz. Bylece, birinci tarzda ncller rtlmlerdir, ama br tarzda rtlm deildir. yleyse sylediklerimiz, sonucun aksi ile her bir ekilde bir kyasn nasl elde olunduunu, sonu cun ne zaman ncln zdd ve ne zaman ona e liik olduunu gsterir. Birinci ekilde, kyasn olu unun ikinci ve son ekil ile olduu da yine ak tr, kk uca ait olan nc! daima ikinci ekil ile byk uca ait olan ncl ise sonuncu ile rtlr.

152

ORGANON IH.

kinci ekilde kyas birinci ve sonuncu ile olur, k k uca ait ncl daima birinci ekil ile; byk uca ait ncl ise sonuncu ile rtlr. nc ekilde, kyas birinci ve ikinci ile olur; byk uca ait olan ncl daima birinci ekil ile, kk uca ait olan da ikinci ile rtlr. Bylece aksin ne olduunu, her bir ekilde nasl yapldn ve nihayet, bundan kan kyas akladk.

11

<BRNC EKLDE SAMALIA RCA> Sonucun eliii konulduu ve buna teki n cl ilve olunduu zaman - bu btn ekillerde ola bilen bir eydir - kyas samalk yoluyle ispat olunur. Gerekte, bu kyas akse benzer, ancak u farkla akis bir kyasn olmu olmamasn iki ncln be nimsenmesini farzeder; halbuki samala ircada karnn doruluu hasmn muvafakatine bal deil, kendi z aklna baldr. Terimler her iki halde de ayndr. ncller ise her iki halde de ayn tarzda aln mlardr. Sz gelimi, orta terim G olmak zere A her B ye ait olsun. A nn baz B ye ait olmad veya hi bir B ye ait olmad, fakat her G ye ait olduu (bizim doru diye kabul ettiimiz ner me) farzolunursa, G gerekli olarak da hi bir B ye ait olmamak veya baz B ye ait olmamak zorunda dr. Fakat bu imknszdr; bunun sonucu olarak, hipotez yanltr; o halde kars dorudur. br

ORGANON 11!.

153

ekillerde de zm ayndr, nk akse elverili olanlarn hepsi ayn zamanda samala irca olun maya da elverilidirler. Btn meseleler (sonular) btn ekillerde samalk yoluyle ispat edilmilerdir, birinci ekilde deil de ikinci ve nc ekilde ispat olunan olum lu btncl mstesna. Gerekte, A nn baz B ye ait olmadn veya hi bir B ye ait olmadn farze delim ve durumu ayr olan bir baka ncl ilve edelim; sz gelimi, G nin her A ya ait olarak veya B nn her D ye ait olarak konulduunu farzede lim: bylelikle birinci ekli elde edilecektir. A nn baz B ye ait olmad farzolunsa alnan ncln durumu ne olursa olsun, kyas elde olunmaz. Buna karlk, A nn hi bir B ye ait olmad far zolunup, BD ncl ilve edilirse birinci nerme nin yanl olduunu ispat eden kyas elde oluna caktr, fakat ileri srlen mesele ispat olunamaz. Gerekte, A hi bir B ye ait olmazsa ve B her D ye ait olursa, A da hi bir D ye ait olmaz. im di bunun imknsz olduunu kabul edelim: o za man A nn hi bir B ye ait olmad yanltr. Ama olumsuz btnc! yanlsa olumlu btncl de doru deildir. imdi ilve olunan GA n cl ise, kyas elde olunmaz; A nn baz B ye ait olmad farzolunursa da yine kyas elde olunamaz. Bylece grlr ki btncl ykleme birinci ekilde samalk yoluyle ispat olunamaz. Buna karlk, olumlu blmcl, olumsuz b tncl ve olumsuz blmcl ispat olunabilirler. Gerekte, A nn hi bir B ye ait olmadn kabul

154

ORGANON III.

edelim ve B yi her G ye veya baz G ye ait ola rak alalm. Bunun sonucu olarak, A nn hi bir G ye ait olmamas veya baz G ye ait olmamas ge reklidir. Bu ise imknszdr (nk A nn her G ye ait olmasnn doru ve apak olduunu kabul ediyoruz); bundan, bu nerme yalnsa A nn baz B ye ait olmasnn gerekli olduu sonucu kar. Ama alnan br ncl A ya ait olursa kyas elde olunmayacaktr. Sonucun zdd, sz gelimi, A nn baz B ye ait olmad farzolunduu zaman da yine kyas yoktur. Grlyor ki eliiin farzedil mesi gerekiyor. imdi A nn baz B ye ait olduunu farzede lim ve G yi her A ya ait olarak alalm. Bunun neticesi olarak, G nin baz B ye ait olmas gerek lidir. Ama bunun imknsz olduunu kabul ede lim; bunun sonucu olarak, hipotez yanltr. Bu halde, A nn hi bir B ye ait olmad dorudur. GA ncl olumsuz olarak alnrsa, durum ay ndr. Buna karlk, kabul edilen ncl B ye ait olursa, kyas elde edilmeyecektir. Farzolunan zt nerme ise, kyas elde olunacaktr ve sonu da imknsz olacaktr, ama konulan mesele ispat edil mi deildir. Gerekte, A nn her B ye ait oldu unu farzedelim ve G yi her A ya ait olarak ala lm. Bunun neticesi olarak, G nin her B ye ait ol mas gereklidir. Ama bu imknszdr, bunun netice si olarak, A nn her B ye ait olduu yanltr. Yal nz, A her B ye ait olmazsa, hi bir B ye ait olma masnn gerekli olduunu henz ispat etmedik. Alnan br ncl B ye ait olursa durum yine ay

ORGANON III.

155

ndr, nk kyas ile, bir de imknsz olan bir so nu elde edilecektir, ama hipotez rtlm de ildir. Bundan, eliiin farzolunmas gerektii so nucu kar. A nn baz B ye ait olmadn ispat etmek iin, onun her B ye ait olduunu farzetmek gerek tir: nk A her B ye, G her A ya aitse, o za man G de her B ye ait olur. yle ki bu sonuncu nerme imknsz ise, hipotez yanltr. Alnan br ncl B ye ait olursa zm aynidir. GA ncl olumsuz idiyse durum ayn olacaktr; n k bu tarzda da yine kyas elde olunacaktr. Fakat Bye ait olan ncl olumsuz ise, hi bir ey ispat edilmi deildir. Buna karlk, A nn her B ye deil, baz B ye ait olduu farzolunursa, A nm baz B ye ait olmad deil, hi bir B ye ait olmad ispat olunur. nk A baz B ye, G her A ya aitse, G baz B ye ait olacaktr. O zaman, bu imknsz ise, A nn baz B ye ait olmas da yan ltr. yle ki A nn hi bir B ye ait olmad do rudur. Ama bu ispat edilmi olduuna gre, stelik doru nerme rtlr: nk A nn baz B ye ait olduunu ve baz B ye ait olmadn ispat et mek bahis konusu idi. Bundan baka, imknszlk hipotezden kmyor, nk o zaman, doru ner melerden yanl bir sonu karma imknsz oldu una gre, hipotez yanl olurdu: gerekte, doru dur, nk A baz B ye aittir. Bunun neticesi ola rak, A nn baz B ye ait olduunu deil, her B ye ait olduunu farzetmemiz gerekir. A nn baz B ye ait olmadn ispat etmemiz gerekseydi durum

156

ORGANON III.

ayn olurdu: nk herhangi bir terime ait olmamak ile bir terimin btnne ait olmamak arasnda zde lik varsa ispat her iki halde de ayn olacaktr. O halde btn kyaslarda hipotez olarak aln mas gereken zt deil, eliiktir. Gerekte, bizim ge rekli bir sonu elde etmemiz, ve sz edilen ner menin herkes tarafndan kabul edilmesi bu son tarz da olacaktr. Gerekte, her ey hakknda tasdik ve ya inkr varsa, o zaman doru olann inkr ol mad ispat edilmise, tasdikin doru olmas gerek lidir; bunun aksine olarak, tasdikin doruluu kabul olunmazsa inkr dorudur diyen nerme herkese kabul olunacaktr. Buna karlk, zt iki tarzdan da kale alnamayacaktr, nk olumsuz btncl yan lsa olumlu btncln doru olmas gerekli deil dir ve biri yanlsa, brnn doru olduu da her kese kabul edilmi deildir.

12 .
<KNC EKLDE SAMALIA RCA> O halde, birinci ekilde, ispat olunamayan olumlu btncl mstesna, btn meselelerin sama lk yoluyle ispat edildii grlyor. Fakat ikinci vc nc ekilde, bu ispat bile yaplabilir. Gerekte, A nn baz B ye ait olmadn farzedelim ve A y her G ye ait olarak alalm. O zaman A baz B ye ait olmazsa ve her G ye ait olursa, G baz B ye ait olmayacaktr. Bu ise imknszdr, (gerekte, G nin her B ye ait olmasnn apak olduu kabul olunmutur): bundan hipotezin yanl olduu neti

ORGANON III.

157

cesi kar; yle ise A nn her B ye ait olduu do rudur. Fakat farzolunan zdd ise, bir kyas, bir de imknsz bir sonu olacaktr; yalnz konulan me sele ispat edilmemitir. Gerekte, A hi bir B ye ait olmazsa ve her G ye ait olursa G hi bir B ye ait olmayacaktr. Bu ise imknszdr, yleki A nn hi bir B ye ait olmamas yanltr. Fakat bu yanltr diye A nn her B ye ait olmas gerektii doru deildir. A nn baz B ye ait olduu ispat edilmek is tendii zaman A nn hi bir B ye ait olmadn farzedelim ve A nn her B ye ait olduunu kabul edelim. O zaman G nin hi bir B ye ait olmamas gereklidir. Bunun sonucu olarak, bu imknszsa, A gerekli olarak baz B ye ait olmak zorundadr. Fakat A nn baz B ye ait olmad farzolunursa, neticeler birinci ekildekinin tamamiyle ayn ola caktr. imdi A nn baz B ye ait olduunu farzede lim ve A nn hi bir G ye ait olmadn kabul ede lim. O zaman, G nin baz B ye ait olmamas gerek lidir. Ama biz onun her B ye ait olduunu kabul ettik, yle ki farzolunan nerme yanltr; o halde A hi bir B ye ait olmayacaktr. A nn baz B ye ait olmad ispat edilmek is tendii zaman, onun her B ye ait olduunu ve hi tir G ye ait olmadn farzedelim. O zaman G nin hi bir B ye ait olmamas gereklidir. Ama bu im knszdr, yle ki A nn baz B ye ait olmad do rudur. O halde btn kyaslarn ikinci ekil ile elde olunabildikleri aktr.

158

ORGANON III.

13

<NC EKLDE SAMALIA RCA> Tpk bunun gibi, onlar (kyaslar) nc ekil ile de elde edilebilirler. Gerekte, A nn baz B ye ait olmad ve G nin her B ye olduu konu! sun. O zaman A baz G ye ait olmayacaktr. Bu imknszsa, A nn baz B ye ait olmad yanltr, yle ki A nn her B ye ait olduu dorudur. Ama A nn hi bir B ye ait olmad farzolunursa, k yas ve bir de imknsz sonu elde olunacaktr; yal nz, konulan mesele ispat edilmemitir: nk far zolunan zt ise, biz bundan nceki haillerdeki neti celerin aynn elde edeceiz. Buna karlk, A nn baz B ye ait olduunu ispat etmek iin alnmas gereken bu sonuncu hi potezdir. Gerekte, A nn hi bir B ye ait olmazsa, ve G baz B ye ait olursa, O baz G ye ait olma yacaktr. Bu yanlsa, bunun sebebi A nn baz B ye ait olduunun doru olmasdr. A nn hi bir B ye ait olmadn ispat etme nin sz edildii zaman, A nn baz B ye ait oldu unu ve G nin her B ye ait olarak alndn farze delim. O zaman, A nn baz G ye ait olmas gerek lidir. Ama A nn hi bir G ye ait olmadn! ka bul edilmiti; bunun sonucu olarak, A nn baz B ye ait olaca yanltr. - Buna karlk A nn her B ye ait olduu farzolunursa konulan mesele ispat edilmez. Fakat A nn baz B ye ait olmadn ispat et mek iin, alnmas gereken bu sonuncu hipotezdir.

ORGANON III.

159

Gerekte, A her B ye ve G baz B ye aitse A baz G ye ait olacaktr. Halbuki bunun byle olmad kabul olundu, yle ki A nn her B ye ait olmas yanltr. Fakat bu byle ise bunun sebebi A nn baz B ye ait olmadnn doru olmasdr. Buna karlk, A nn baz B ye ait olduu farzolunsun, daha yukarda gsterilen hallerdeki neticelerin ay nn elde edeceiz. O halde grlyor ki samalk yoluyle olan btn kyaslarda farzolunmas gereken eliik olan dr. Herhangi bir tarzda, ikinci ekilde olumlunun, sonuncu ekilde de btncln ispat olunabildii de apaktr.

14

< DORUDAN DORUYA SPATLA SA MALIA RCAIN MUKAYESES > Samalk yoluyle ispat dorudan doruya is pattan u hususta ayrlr: biri yanl olarak kabul edilmi bir baka nermeye irca etmekle rtmek istedii eyi o koyar, halbuki dorudan doruya ispat, k noktas olarak kabul edilmi nermele ri alr. O halde her ikisi de kabul edilmi iki ncl kabul ederler; yalnz, dorudan doruya ispat ilk kyasn kurucu ncllerini alr, halbuki samala irca, br nerme sonucun eliii olduundan n cllerden birini alr. Ve dorudan doruya is patta ne sonucun bilinmesi ne de doru veya yan l olduunun nceden farzolunmas gerekli deil dir; halbuki samalk yoluyle ispatta, onun doru

160

ORGANON III.

olmadn nceden farzetmek gerekir. Ama so nucun olumlu veya olumsuz olmasnn hi bir ehem miyeti yoktur: her iki halde de durum ayndr. Dorudan doruya ispat vastasyle sonuca ba lanan her ey samalk yoluyle de ispat edilebilir, samalk yoluyle ispat edilen ey de ayn terimlerle dorudan doruya ispat olunabilir. Kyas birinci e kilden olduu zaman, doru ikinci veya sonuncu e kille elde edilecektir; kincide olumsuz, sonuncuda olumlu olacaktr. Kyas ikinci ekilde olduu zaman, doru btn problemler iin birinci ekilde elde edi dir. Nihayet, kyas sonuncu ekilde olduu zaman, kyas birinci ve ikinci ekilde elde edilir; birincide olumlu, kincide olumsuzdur. Gerekte, birinci ekil vastasyle A nn hi bir B ye ait olmadnn veya baz B ye ait olmadnn ispat olunduunu kabul edelim. O zaman hipotez, A nn baz B ye ait olduu, ncller ise G nin her A ya ait olduu ve hi bir B ye ait olmad idi: nk kyas ve sama sonu byle elde edilmilerdi. Fakat G her A ya ait olursa ve hi bir B ye ait ol mazsa bu, ikinci ekildir. Bu ncllerden, A nn hi bir B ye ait olmad sonucu aka kmaktadr. A nn baz B ye ait olmad ispat edilmise bu yine byledir. Gerekte, hipotez A nn her G ye ait olduudur, ncller ise G nin her A ya ait ol duu ve baz B ye ait olmad idi. GA ncl olumsuz olsayd, yine bu byle olacakt: nk bu tarzda da ikinci ekli elde ederiz. imdi A nn baz B ye ait olduunun ispat edilmi olduunu farz edelim. Hipotez, Ann hi bir B ait olmaddr,

ORGANON III.

161

ncller ise B nin her G ye, A nn her G ye veya baz G ye ait olduu idi, nk bu tarzda imkn sz bir sonu elde olunacaktr. Ama A ile B her G ye ait olurlarsa bu, sonuncu ekildir. Bu ncllerden de A nn gerekli olarak baz B ye ait olmas gerek tii sonucu aka kar. B veya A baz G ye ait olarak alnsayd netice ayn olurdu. imdi, ikinci ekilde, A nn her B ye ait olarak ispat olunduunu kabul edelim. Hipotez o zaman, A nn baz B ye ait olmad, ncller ise, A nn her G ye ve G nin her B ye ait olduu idi: nk bu tarzda imknsz bir sonu elde olunacaktr. Fa kat A her G ye, G de her B ye aitse, birinci ekil elde olunur. A nn ba!z B ye ait olduu ispat edilmise, bu yine byledir: nk o zaman hipo tez, A nn hi bir B ye ait olmad, ncller ise A nn her G ye ve G nin baz B ye ait olduu idi. Kyas olumsuz ise hipotez, A nn baz B ye ait olduudur; ncller ise A nn hi bir G ye ait ol mad, G nin her B ye ait olduudur, yleki birin ci ekil elde olunur. Kyas btncl deilse, ama A nm baz B ye ait olmad ispat olundu ise, zm ayndr. Hipotez, A nn her B ye ait olduu dur, ncller ise A nn hi bir G ye ait olmad ve G nin baz B ye ait olduudur: nk bylece birinci ekil elde olunur. imdi, nc ekilde, A nn her B ye ait ol duunun ispat edildiini farzedelim. O zaman hi potez A nn baz B ye ait olmad idi, ncller ise G nin her B ye, A nn her G ye ait olduudur: nk bu tarzda imknsz bir sonu elde edeceiz.

162

ORGANON III.

ncller de birinci ekli elde ederler. spat olum lu blmcl bir ykleme ortaya koyarsa, sonu ay ndr. Hipotez; A nn hi bir B ye ait olmad idi; ncller ise, G nin baz B ye, A nn her G ye ait olduu idi. Kyas olumsuz ise hipotez, A nn baz B ye ait olduudur, ncller ise G nin hi bir A ya ait olmad ve her B ye ait olduu idi; bu ise ikinci ekildir. spat btncl deilse bu yine byledir. Hipotez, A sn her B ye ait olduu ola caktr, ncller ise G sin hi bir A ya ait olma d ve baz B ye ait olduu idi: bu ise ikinci ekildir. O halde, ayn terimler vastasyle her problemi dorudan doruya da ispat etmenin mmkn oldu u grlyor. Bunun gibi, kyaslar dorudan do ruya ispatl olduklar zaman, onlar verilen terimler le ncl olarak sonucun eliii alnd takdirde, samala irca olunabilecektir. Gerekte, kyaslar, akis yoluyle elde olunanlarn zdei oluyorlar, yle ki her meselenin kendileriyle zlm olaca e killeri dorudan doruya elde ederiz. yleyse her meselenin her iki tarzda, dorudan doruya oldu u gibi samalk yoluyle de isnat olunduu ve bun lar birbirinden ayrmann mmkn olmad apaktr.

15

.
itibaren ekilde bir so mmkn

< KARI NCLLERDEN IKARILAN SONULAR > Hangi ekilde kar ncllerden karmak mmkndr, hangi

nu

ORGANON m.

183

deildir; bu yle gsterilebilecektir. Srf lfz ma nada, ncller drt tarzda kardrlar: olumlu b tncln olumsuz btncle kar - olumu, olumlu btncln olumsuz blmcle, olumlu blmcln olumsuz btncle, olumlu blmcln olumsuz b lmcle kar - olumu vardr; fakat gerekte, ancak kar - olum vardr. nk olumlu blmcl srf lfz bir tarzda olumsuz blmcle kardr. Bu kar nermelerden btncl olanlarna, yani olumlu b tncln olumsuz btncle kar - olumuna ztlar adn veriyorum: sz gelimi, her ilim i y i d i r , h i bir ilim iyi deildire kardr; brleri birer eliikdir. Birinci ekilde, kar ncllerden ister olumlu, ister olumsuz, kyas elde olunamaz. ki ncln her ikisinin de olumlu olmalar gerektiinden tr, olumlu kyas yoktur. Halbuki karlardan biri olum lu, br olumsuzdur. Olumsuz kyas da yoktur, nk karlar, ayn konu hakknda ayn yklemi hem tasdik, hem de inkr ederler: Halbuki birinci ekilde, orta terim iki u hakknda tasdik edilmez, fakat onun hakknda bir baka terim tasdik edilir ve onun kendisi de bir baka terim hakknda tasdik edilir; bu trl ncller kar deillerdir. Buna karlk, ikinci ekilde, ztlar gibi eliik ler de bir kyas vcuda getirebilirler. Gerekte, sz gelimi, A nn iyi, B ve G nin ilim demek olduunu kabul edelim. O zaman, her ilmin iyi olduu, sonra da hi bir ilmin iyi olmad konulursa A her B ye aittir ve hi bir G ye ait deildir; yle ki B hi bir G ye ait deildir; bunun sonucu olarak, hi bir ilim ilim deildir. Her ilmin iyi olduu konul

164

ORGANON III.

duktan sonra tp ilminin iyi olmad konulursa yine bu ayndr: nk A her B ye aittir ve hi bir G ye ait deildir, yle ki husus bir ilim, ilim ol mayacaktr. B ilim, G tp ilmi ve A inan mana sna gelmek zere, A her G ye ait olursa ve hi bir B ye ait olmazsa durum yine ayndr: nk hi bir ilmin inan olmad konulduktan sonra husus bir ilmin inan olduu konuldu. Bu kyas, terimler arasndaki mnasebetin tersine evrilmesi bakmn dan ncekinden farkldr: birinci halde olumlu olan B ye aitken, imdi G ye ait oluyor. Bir ncl btncl deilse, durum ayndr: gerekte, her za man orta terim bir u hakknda olumsuz olarak, br hakknda olumlu olarak sylenen eydir. Bunun neticesi olarak, her ne kadar ne her zaman, ne de mutlak olarak olmayp sadece orta terime bal terimlerin ya zde, veya btnn blm ile olan mnasebetinin ayn mnasebette olduklar za man da olsa, karlarn bir sonuca gtrmesi mm kndr. Yoksa bu, imknszdr: nk ncller baka hi bir tarzda ne zt ne de eliik olamazlar. nc ekilde, olumlu bir kyas hi bir za man, birinci ekil iin gsterdiimiz sebepten dolayt kar ncllerden kmayacaktr, ama burada terim ler btncl olsun veya olmasn, olumsuz bir kyas bulunabilir. Gerekte, B nin ve G nin ilim, A nn tp ilmi demek olduklarn kabul edelim. O zaman her tp ilminin ilim olduu ve hi bir tp ilminin ilim olmad konmusa, B her G ye ait olarak, G hi bir A ya ait olmayarak alnmtr; bundan hu sus bir ilmin ilim olmayaca neticesi kar.

ORGANON III.

165

BA ncl btncl olarak alnmazsa sonu ayn dr: nk bir tp ilmi ilimse, sonra da hi bir tp ilmi ilim deilse bundan husus bir ilmin ilim olma d sonucu kar. Terimler btncl olarak alnm sa ncller eliiktir; ama biri blmcl ise eliik tirler. Karlar bizim gsterdiimiz tarzda, yani her ilim iyidir, sonra hi bir ilim iyi deildir veya husus bir ilim iyi deildir tarznda almann mmkn oldu una dikkati ekmek zorundayz: bu halde, dikkati miz, mutat zere, uyanktr. Ama bir eliikliin un surlarndan birini baka sorgular vastasyle kar mak da, veya Topiklerde sz edildii gibi almak da mmkndr. Mademki tasdiklere kar - olum larn says tr, bundan karlarn alt tarzda aln d neticesi kar: olumlu btncl ve olumsuz b tncl, veya olumlu btncl ve olumsuz blmcl, veya olumlu blmcl ve olumsuz btncl elde olu nabilir ve terimler arasndaki bu mnasebetler tersi ne evrilebilir; sz gelimi, A her B ye aittir ve hi bir G ye ait deildir, veya A her G ye aittir ve hi bir B ye ait deildir, veya A btncl olarak al nan birine aittir ve blmcl olarak alnan brne ait deildir, ve burada da terimler arasndaki mna sebetler tersine evrilebilir. nc ekil iin de bu byledir. Bylece, bir kyasn kar ncller vastasyle ka trl ve hangi ekillerde yaplabilece i grlr. Yine yanl ncllerden, daha yukarda dedi imiz gibi, doru bir sonu kartabildii de ak tr, halbuki kar ncllerden bu mmkn deildir:

166

ORGANON III.

gerekte, her zaman kyas, bu halde, geree zddr; sz gelimi, bir ey iyi ise onun iyi olmad, veya o bir hayvansa hayvan olmad sonucu karlr, n k kyas bir eliiklikten hareket eder ve dayand terimler ya zde, veya btnn blmyle olan m nasebeti gibi bir mnasebettedirler. Paralogizma larda, hi bir eyin hipotezin eliii olan bir sonu elde etmekten alkoymad da apaktr: sz gelimi, bir say tek ise tek olmad sonucu karlr. Ger ekte, kyas (geree) zt yapan eliik ncllerdir: yleyse bu cinsten ncller kabul olunursa, sonu hipotezin eliii olacaktr. Fakat unu farzetmek gerektir ki ztlar iyi olmayann iyi olduu gibi veya bu cinsten baka bir ey gibi bir sonu elde edecek ekilde, bir tek kyastan karlamazlar; meer ki derhal yle bir ncl alnmaya: her hayvan aktr ve ak - olmayandr; halbuki insan hayvandr... Ama ya eliii ilve etmek, sz gelimi, her ilmin inan olduunu sylemek ve bundan sonra da tp ilmi ilim olduu halde hi bir tp ilminin inan olma dn (rtmenin yapl tarzna gre) koymak gerekir, veya iki kyastan hareket ederek sonucu karmak gerekir. Fakat ncllerin gerekten zt ol malar iin onlar yukarda gsterdiimizden baka bir suretle alnamazlar.
16.

< SPATI STENLEN DELL OLARAK ALMA> Balarken konulan soruyu iddia etmek mak, bu ait olduu cins bakmndan ileri srlen veya al

ORGANON III.

167

problemin bir ispat hatasndan ibaret olan bir istid laldir. ispat hatas ise birok tarzda meydana gelebi lir: bsbtn sonu karlmazsa, veya daha az bi linen veya ayn derecede bilinmeyen ncller vas tasyle kyas yaplrsa veya nertiler yoluyle sonurtu konulursa bu hata vaki olur; nk ispat daha pe kin ve daha nce olan bilgiler (notions) den hare ketle yaplr. Btn bunlardan hi bir ey ispat is tenileni delil olarak alma (***********) deildir. Fakat mademki baz eyler yalnz yabanc veriler vastasyle bilindii halde baz eylerin kendi kendileriyle bilinmeleri tabidir (gerekte, ilkeler ken diliklerinden, ve ilkelere bal olanlar baka veriler le bilinirler), ite kendi kendisiyle bilinmeyen bir ha kikat kendisiyle ispat olunmaya kalkld zamandr ki bir ispat istenileni delil olarak alma hatas ilenir. spat istenileni delil olarak alma bahis konusu olan derhal almakla yaplabilir; ya tabiatlar gerein ce balangta konulan mesele ile ispat edilecek baka eyler vastasyle bu mesele bu ayn eylerle de is pat olunabilir; sz gelimi, G nin kendisinin A ile is pat edilmi olmas tabiat gerei olduu halde A, B ile; B de G ile ispat olunsa durum bu olur: neti ce, byle muhakeme etmekle A nn kendisinin kendi siyle ispat olunduudur. Bu, muhakkak, paraleller izdiklerini sananlarn yaptklar eydir: paraleller daha nce var olmazlarsa ispat imknsz olan bir takm eyleri koyduklarnn farkna varmazlar. By lece bu yolda dnerek sadece, bir ey varsa onun var olduu sylemesine varlr: bu tarzda her ey kendi kendine bilinecektir, bu ise imknszdr.

168

ORGAlNON III.

yle ise A nn G ye ait olmas ve tpk bunun gibi A nn B ye ait olmas belirsiz olduu halde, A nn B ye ait olduunun teslim olunmas isteniliyorsa, daha balangta bahis konusu olann iddia edilip edilmeyecei henz iyice grlmyor; buna karlk, aka grlen ey, ispat bulunmaddr, nk is patn ilkesi, zm yaplacak mesele kadar belirsiz olan ey olamaz. Fakat B ve G aralarnda bir zde lik mnasebetini haizlerse, ister ak bir ekilde akso lunabilsiri, ister biri brne ait olsun, balarken ko nulan mesele savunulur. Gerekte, A nn aksedildik leri takdirde bu terimler vastasyle B ye ait oldu u pekl ispat olunabilecektir. Fakat bunlar akis olunamazlarsa byle bir ispat nleyen onlarn akis olunamazlklardr, bavurulan tarz deil. Akis ya plsa, o zaman bizim gsterdiimiz yaplr ve ner me vastasyle karlkl bir ispat elde olunur. Bu nun gibi A nn G ye ait olup olmadn bilmek me selesi kadar belirsiz olan B nin G ye ait olduu ner mesi konulursa, yine balangtaki mesele henz iddia edilmi deildir, ama ispat yoktur. Fakat ister aksolunabilir olmalarndan, ister A nn B nin sonurtusu olmasndan tr A ile B zde iseler, ispat isteni leni delil olarak alma, yukardaki ayn sebepten t r vaki olur; nk ispat olunaca delil olarak al mann tabiatn gsterdik: o kendi kendine apak olmayan bir eyi yine kendisiyle ispat etmekten iba rettir. yleyse balangta konulan meseleyi iddia et mek kendi kendine apak olmayan bir eyi kendi siyle ispat etmek ise, baka deyimle, hem ispat olu

ORGANON III.

169

nacak nerme, hem de bu nermenin ispatn yapa cak ey belirsiz olduklar zaman, ister zde olan yklemlerin ayn konuya ait olmalar yznden, ispat etmemekse, o zaman ikinci ve nc ekilde iki tarzda, olumlu bir kyas iin bu yalnz nc ve birinci ekillerde olmas kaydyle, ispat isteni leni delil olarak alma olabilecektir. Kyas olumsuz ise ayn yklemler ayn konu hakknda inkr edil dikleri zaman ispat istenileni delil olarak alma var dr ve her iki ncl meseleyi ayn tarzda savunmaz (ikinci ekil hakknda da bunu sylemek gerekir), nk olumsuz kyaslarda terimlerin aksi olmaz. ispat olunaca delil olarak alma ispat kyaslarda, geree gre mnasebette bulunan terimlerle bizim gsterdiimiz tarzda olur; diyaleklik kyaslarda, sa nya gre mnasebette bulunan terimlerle olur.

17 . <NON PROPTER HOC [l] TUTAMAINA DAR> ok defa argmantasyonlarda sylemeye alk olduumuz, neticenin yanl olmasnn sebebi bu de ildir itiraz ilkin imknsza gtren kyaslarda ispat edilmi olan samala irca yoluyle elindii zaman raslanr: gerekte, bu nerme elinmeksizin bu, bu sebepten deildir denmiyecek, sadece tutaman ilk ksmlarna yanl bir eyin, konulduu sylenecek
[1]

Sebebi bu deildir.

170

ORGANON III.

tir. Dorudan doruya ispatlarda da sylenmeye cektir, nk sonucun eldii ey burada konulmaz; bundan baka, ABG terimleri vastasyle dorudan doruya ispat ile herhangi bir nerme rtld zaman kyasn, konulan eye bal olmadn syle mek mmkn deildir: nk bu, bunun yznden deildir deyimini ancak hipotez rtld halde, kyasn yine de bundan bir sonu kard zaman kullanrz, bu ise dorudan doruya ispat kyaslar da vaki olmaz, nk bir nerme rtld zaman artk buna taallk eden bir kyas bulunmayacaktr. - O halde ancak imknsza irca hallerinde bu, bu nun yznden deildi, denebildii grlr ve yine bata alnan hipotez ile imknsz sonu arasnda, hi potez ister konulsun, ister konulmasn, imknszlk yine de sonu olarak kacak ekilde bir mnasebet bulunmas gerekir. Yanl sonucun hipoteze bal olmad en ak hal, samal sonu olarak karan orta terim lerden tekil edilen kyas, bizim Topikler de ak ladmz gibi, hipotezle bir irtibat olmad halidir. Gerekte bu, sebep olmayan sebep olarak koymak dr; sz gelimi, diyagonalin llemezliini ispat et mek istei de hareketin imknszl zerine Ze nonun tutamann ispatna allrsa ve bu ner me dolaysyle samala irca ile ie giriilirse yanl sonucun balangtaki beyan ile asla hi bir irtibat yoktur. Bir baka hal de, imknsz sonucun tamamiyle hipotezle irtibat halinde olmakla beraber, yine de on dan kmad zamanki haldir. rtibat ister yukarya

ORGANON III.

171

doru ister aaya doru yaptsn, bu vaki olabilir. Sz gelimi, A, B ye; B, G ye; G de D ye ait olarak konulursa, ve B nin D ye ait olduu yanl ise: nk A ortadan kaldrld halde yine de, B nin G ye, G nin de D ye ait olduu konulursa yanl sonu bataki hipoteze bal olmayacaktr. rtibat yukarya doru oluyorsa yine byledir: sz gelimi, A nin B ye; E nin A ya ve Z nin E ve ait olduu farzolunduu zaman, Z nin A ya ait ol duu yanl olacaktr; nk bu tarzda da imknsz sonu, balangtaki hipotez ortadan kalkarsa da, ondan kacaktr. Fakat imknsz sonucun balar ken konulan terimler ile irtibat halinde olmas gere kir: bu tarzda o, hipoteze bal olacaktr. Sz gelimi, irtibat aaya doru yapld zaman imknsz so nucun, terimlerden yklem olan ile irtibat halinde olmas gerekir; nk A iin D ye ait olmak im knszsa A y ortadan kaldrmakla artk yanl sonu kalmayacaktr. rtibat yukarya doru vuku buluyor sa, imknsz sonu, yklemenin konusu ile irtibat halinde bulunmak zorundadr: nk Z nin B ve ait olmas, mmkn deilse, B ortadan kaldrldk tan sonra, artk imknsz bir sonu kalmayacaktr. Kyaslar olumsuz olduklar zaman da zm ayndr. O halde, imknsz sonu balangta konulan terimlere ait olmamak artiyle, yanl sonucun hipo tezden kmad grlyor. Hatta bu halde bile, yanl sonucun her zaman hipotezin neticesi olma d sylenemez mi? Gerekte A nin B ye deil de K ye, K nin G ye, G nin de D ye ait olduu ko

172

ORGANON III.

nulmu olsa bile bu durumda imknsz sonu kal makta devam eder. Yukarya doru terimler alnrsa, yine bu byledir. Bunun neticesi olarak, mademki im knsz bir sonu elde olunuyor, hipotez ister verilsin, ister verilmesin, bu sonu hipotezden mstakil olabi lir. Veya belki de hipotezin yokluunda, yanl so nu yine elde olunur deyimini, herhangi bir baka hipotez konulsayd imknszlk ondan kard mana snda almalyz; biz daha ok, hipotez ortadan kal drld m, ayn imknsz sonucun geri kalan n cllerden ktn sylemek istiyoruz, nk phe siz ayn bir yanl sonucun birok ncllerden k mas sama deildir: sz gelimi, ister i ann d adan byk olduu konulsun, ister genin iki den fazla dik ay ihtiva ettii konulsun, paralel lerin bir noktada birletikleri, gibi.

18

< KIYASIN VEYA PROSLLOJZM NCL LERNN YANLILIINDAN IKAN SONUCUN YANLILII > Yanl tutamak bir ilk yanltan ileri gelmekte dir. Gerekte, her kyasn kurulmas iki nclden veya daha ok sayda nclden itibaren olur. O hal de yanl sonu iki nclden karsa, bu ncller den biri veya hatta her ikisi gerekli olarak yanl tr, nk doru ncllerden yanl bir kyasn ku rulamayacan syledik. ki nclden fazla ncl varsa, sz gelimi, G nermesi A ile B nermele

ORGANON III.

173

riyle, bunlar da D,E,Z ve H ile elde edilmise daha stteki bu son nermelerden biri yanl ola caktr, tutamak yanlln bu nermeden karr, nk D, E, Z ve H vastasyle A ve B karlr. Bunun sonucu olarak, ite bunlarn birinden sonular yanl karlar.

19

<KATASLLOJZM> Bir katasillojizme yakalanmay nlemek iin, hasmn bizden sonular ilve etmeksizin tutama istedii zaman, ncllerde ayn terimi iki defa ver memeye dikkat etmelidir. nk orta terim olma dan, kyasn elde olunmadn ve birden fazla alnan terimin orta terim olduunu biliyoruz. Her bir sonuca gre orta terimi g z nnde tutma tarzna gelince:bu her bir ekilde ispatn hangi nevinden sonuca varp dayandn bilmemizden aka kar. Bu, tutamamz nasl mdafaa etmemiz gerektiini bildiimizden, gzmzden kamayacaktr. Fakat cevap verildii zaman nlenmesini tav siye ettiimiz eyin insann kendisi argmante ettii vakit gizlemeye allmas gerektir. Bu ilkin, sonu lar prosillojizmlerden karacak yerde gerekli ncl ler alnrsa ve sonular bir yana braklrsa; ikinci olarak, bitiik nermeler isteyecek yerde, mterek terimlerden en ok mahrum olanlar alnrsa ger ekleecektir. Sz gelimi, BGD ve E orta terimler olmak zere Z den A y karmak gerektiini ka bul edelim. O zaman A nn B ye ait olup olmad

174

ORGANON II!.

n, sonra da B nin G ye ait olup olmadn de il, D nin E ye ait olup olmadn, ve ancak on dan sonra B nin G ye ait olup olmadn sormak zorundayz; ve bu bylece devam eder. Kyas bir tek orta terimle elde edilmise, orta terimle bala mak gerekir, insan oyununu cevap verenden en iyi bu ekilde gizliyecektir.
20.

< RTME > Bir kyasn ne zaman elde edilebildiini ve te rimlerinin kendi aralarnda ne gibi mnasebetleri ol duunu bildiimizden ne zaman rtme olacaktr, ne zaman olmayacaktr, bunu da aka gryoruz. Btn nermeler kabul olunmusa, veya cevaplardan biri bir manada, br baka manada (sz gelimi biri olumlu br olumsuz olarak) verilmise, bura da rtme olabilir. Gerekte, bir kyasn birinci ve ya ikinci tarzda mnasebette bulunan terimlerle mmkn olduunu grdk; bunun sonucu olarak konulan ey sonuca zt ise, gerekli olarak, bir rt me vaki olur, nk rtme elimeyi ortaya ko yan bir kyastr. Buna karlk hi bir ey kabul edilmemise, rtme imknszlar: btn terimler olumsuz olduu zaman kyas mevcut olmadn sy ledik, yle ki rtme de yoktur, nk rtme olursa, gerekli olarak kyas da olacaktr, ama kyas olursa gerekli olarak rtme olmaz. Cevapta hi bir ey btncl olarak alnmamsa, rtme yi

ORGANON III.

175

ne mmkn tarifi ayndr.

deildir,

nk

rtmenin

ve

kyasn

21 .
< YANLI > Terimlerin konuluunda aldandmz gibi bazen yine ayn suretle yanln onlar hakknda verdiimiz bkmde de vukua geldii olur: sz gelimi, ayn yklem dorudan doruya birok konulara ait olduu zaman, birinin bilindii halde, brnn bilinmedii ve yklemin hi de ona ait olmadnn dnlebil dii olur. Gerekte, zleri gereince A nn B ye ve G ye, ayn tarzda B nin ve G nin de D ye ait olduklarn farzedelim. O zaman A nn her B ye, B nin D ye ait olduu, ama A nn hi bir G ye ait olmad ve G nin her D ye ait olduu dnlrse, o zaman ayn bir eye gre ayn bir ey hakknda bilgi ve bilgisizlik elde olunacaktr. imdi yanl ayn bir seriye ait terimler iin husule gelirse: sz ge limi, A, B ye; B, G ye; G de D ye ait olursa, fakat A nn her B ye ait olduu ve hi bir G ye ait ol madna hkmedilirse, A nn D ye ait olduu bi lindii ayn zamanda, ona ait olmad dnle cektir. Bundan sonra, bilinen eyin dnlmedii ne inanmakla yetimsenecek mi? Gerekte, herhan gi bir tarzda A nn B vastasyle G ye ait olduu, yani tpk blmcln btncl vastasyle bilindii gibi biliniyor; bundan, bir manada, bilinen eyin hi bir suretle dnlmediine hkm olunduu so nucu kar, bu ise imknszdr. lkin dediimiz eye

T76

ORGANON III.

gelince, yani orta terimin ayn seriye bal olmamas halinde, orta terimlerden her birine gre her iki ncln birden dnlmesi mmkn deildir: sz gelimi, A nn her B ye ait olup hi bir G ye ait olmad, ve B ile G nin ikisinin birden her D ye ait olduu. Gerekte, birinci ncln, ister mutlak olarak, ister ksmen zt olduu olur. nk B nin kendinin ait olduu her eye A nn ait olunduu dnlrse, B nin D ye ait olduu bilinirse, A nn D ye ait olduu da bilinir. Bunun sonucu olarak, bunun aksine, G nin kendinin ait olduu her eyden hi bir eye A nn ait olmad dnlrse, blm cl olarak alnan, B nin kendinin ait olduu eye ait olmad dnlr. Fakat B nin kendinin ait olduu her eye A nn ait olduu dnlrse ve bundan sonra blmcl olarak alnan, B nin kendi nin ait olduu eye A nn ait olmad dnlrse bu, ister mutlak, ister ksm bir hkm ztldr. yleyse byle bir dnce tarz mmkn deil dir; buna karlk, hi bir ey her bir kyasn bir ncln veya iki kyasn birinin iki ncln d nmemekten alkoymaz: sz gelimi, A her B ye, B de D ye aittir ve bundan baka, A hi bir G ye ait deildir. Bu cinsten bir yanl blmcl eyler hakknda dtmz yanla benzer. Sz gelimi, A her B ye, B her G ye ait olursa, A her G ve ait olacaktr; o halde B nin kendinin ait olduu her eye A nn ait olduu biliniyorsa, A nn G ye ait olduu da biliniyor. Ama hi bir ey G nin var olduunu bilmemekten alkoymaz. Sz gelimi, A iki dik a, B gen, G de grlen gen manasna gel

ORGANON III.

177

sin. Gerekte, her genin iki dik a ihtiva ettiini bilmekle beraber, G nin var olmadna hkm olu nabilir. yle ki ayn zamanda ayn ey bilinecek ve bilinmeyecektir. nk her genin alarnn iki dik aya eit olduunu bilmek basit bir ey deil dir: o kh umumi ilim, kh husus ilim demektir. Bylece de, umum bir ilim olarak G nin iki dik ay ihtiva ettii biliniyor, fakat bu, bir husus ilim olarak bilinmiyor; bunun sonucu olarak birbirine zt bir bilgi ve bir bilgisizlik elde olunmayacaktr. Ayn tarzda M e n o n u n tutama tenkit oluna bilir, bu tutamaa gre, bilgi bir hatrlamadr. Ger ekte, hi bir zaman nceden husus hakknda bilgi sahibi olunduu olmaz; fakat tmevarm vaki olur ken ayn zamanda husus nesnelerin bilgisini elde ederiz ve bize sanki hatrlayp da onlar tanmz gibi gelir. Baz eyler vardr ki biz onlar, sz geli mi, bir gen olduunu bilir bilmez, alarn iki dik aya eit olduunu derhal biliriz. Btn br haller iin de bu byledir. O halde umuminin bilgisi iledir ki husus nes neleri grrz, bizim onlar bilmemiz onlara has bilgiyle deildir. Bunun sonucu olarak, bilgimiz ve ya yanlmz birbirine zt olmadan onlar hakknda yanlmak mmkndr: gerekte, bilgi umumiye, yan l hususiye taallk eder. Bizim daha yukarda sy lediimiz hallerde de bu ayndr: orta terim ze rinde yaplan yanl ne kyas yoluyle kazanlan bil giye ztdr, ne de orta terimlerden birine ait olan hkm brne ait olan hkme ztdr.

178

ORGANON III.

Buna karlk, A nn B nin btnne, B nin de G ye ait olduunu bilmekle beraber, bizi A nn G ye ait olmadn dnmekten hi bir ey alkoy maz. Sz gelimi, her katrn ksr olduunu ve falan hayvann katr olduu bilindii halde bu hayvanin gebe olduuna hkm olunur: nk her iki nerme birlikte gz nnde tutulmazsa, A nn G ye ait oldu u bilinmez. Bylece biri bilinir, br bilinmezse bir yanl yaplacaktr, umuminin bilgisi ile hususi nin bilgisi arasndaki mnasebet ite budur. Gerek te, duyulardan gelenlerin dnda, duyulabilir nes nelerden hi birini, hatta onlar daha nce duymu olsak bile, bilmiyoruz; meer ki bunlar hakknda fiil deil de umum ve has bir bilgi edinmi olmaya lm. nk bu bilgi manada alnr: umum ilim veya nesneye has ilim veya fiil halinde ilim bahis konusu olabilir; bundan yanln da o kadar tarzda alnaca sonucu kar. O halde bu bilgi ve bu yan l zt olmamak artyle, hi bir ey ayn bir nesne hakknda bilmekten ve yanlmaktan alkoymaz. Bil ginin her bir ncle snrl bulunduu ve daha n ce husus nesnenin gz nnde tutulmad halde olan da budur, gerekte katrn gebe olduu d nld zaman, ilme fiil halinde sahip olunmaz. Esa sen hkm yoluyle bilgiye zt bir yanl da ilenmez: nk umuminin bilgisine zt olan yanl kyastr. Fakat <denilecek> iyiliin znn ktln z olduu dnlerek, iyiliin zyle ktln znn ayn ey olduu dnlecektir. Gerekte, iyiliin zn A ile, ktln zn B ile ve bir defa daha iyiliin zn G ile gsterelim. Sonra da,

ORGANON III.

179

B ile G nin zdeliine hkm olunsun, G nin B olduuna, B nin de ayn suretle A olduuna ve bu nun sonucu olarak, G nin de A olduuna hkmolu nacaktr. Gerekte, tpk G nin, kendi hakknda do ru olduu ey hakknda A doru idiyse, A da G hakknda doru idi dediimiz gibi hkmetmek fiili iin de bu byledir. Var olmak fiili iin de ayn: nk G, B ye, B de A ya zde idi ise, G nin de A ya zde olduunu syledik. Bunun sonucu ola rak," fikir beyan etmek fiil iin de tpk byledir. lk husus1 kabul olunursa o zaman bu gerekli deil midir? Fakat ilinti olarak hari, iyiliin znn ktln z olduunun kavranabilmesi belki yan ltr, nk, gerekte, bu, trl tarzlarda dnle bilir. Fakat bu noktann daha yakndan incelenmesi gerektir. 22. < STENECEK VEYA NLENECEK EYLERN AKS VEYA KIYASLAN MASI N KADELER> Ular aksedildii zaman, orta terimin de iki ula aksedilmesi gereklidir. Gerekte, B vastasyle A, G ye ait olsun: A ve G aksedilmilerse ve A nn ait olduu her eye G de ait olursa, B, A ile ak solunur ve A nin ait olduu her eye, orta terim olarak alnan G vastasyle, ait olur; G de, orta terim olarak alnan A vastasyle B ile aksolunur. Olumsuz bir yklemenin sz edilirse, yine bu by
1

yiliin znn ktln z olduu.

180

ORGANON XII.

ledir. Sz gelimi, B, G ye aitse ve A da B ye ait deilse A da G ye ait olmayacaktr. O halde B, A ile aksolunursa G de A ile aksolunacaktr. Ger ekte, B nin A ya ait olmadn kabul edelim; G de ona ait olmayacaktr, nk B nin her G ye ait olduunu kabul ettik. G, B ile aksolunursa, B de A ile aksolunur: nk B nin kendisi hakknda tas dik edildii her ey hakknda G tasdik edilmitir. G, A ya ve B ye gre aksolunursa, B de A ya gre aksolunur: nk G, B nin ait olduu eye aittir; fakat G, A nin ait olduu eye ait deildir. Ancak bu son halde, sonutan hareket olunur: br haller, olumlu kyasta olduu gibi olmazlar. im di A ve B, bunun gibi G ve D aksedilmilerse, veya A veya G gerekli olarak her varla ykletilmise o zaman B ve D, biri veya br her varla yk letilecek ekilde bulunurlar. Mademki, gerekte, A nn ait olduu eye B, ve G nin ait olduu eye D aittir ve mademki ya A, ya G ayn zamanda olma mak artyle, her varla ykletilmitir, ya A nin veya D nin de, ayn zamanda olmamak artyle, her varla ykletildii de aktr. Sz gelimi, yaratlma m olan bozulmaz, bozulmayan da yaratlmam ise, yaratlm olann bozulabilir ve bozulabilenin de ya ratlm olmas gereklidir: nk iki kyas birlikte ko nulmutu. imdi ya A veya B, tpk ya G veya D gibi her varla ait olursa, fakat bu ykleme ayn zamanda vaki olmazsa, o zaman A ve G aksedilmi lerse B ve D de birbirine aksolunurlar. Gerekte, B, D nin ait olduu blmcl olarak alnan eye ait olmazsa, A nin ona ait olaca aktr. A ona

ORGANON UI.

181

ait olursa, G iin de bu byledir, nk bunlar bir birlerine aksolunurlar. Bunun sonucu olarak, G ve D birlikte yklenmi olacaklardr, bu ise imknsz dr. Fakat A, B nin ve G nin btnne ait ol duu ve baka hi bir ey hakknda tasdik edilme dii zaman ve B nin de her G ye ait olduu zaman, A ve B nin birbirine aksolunmalar gereklidir: ger ekte, mademki A ancak B ye ve G hakknda sylenmitir, B de hem kendi hakknda hem de G hakknda, kendisi mstesna, A nn hakknda sy lendii her ey hakknda sylenecei aktr. imdi A ve B, G nin btnne ait olduklar zaman, ve G de B ile aksolunduu zaman, A nn her B ye ait olmas gerekir; mademki, gerekte, A her G ye, G de akis yoluyle B ye aittir, A her B ye ait ola caktr. A ile B gibi iki kar terimden A, B ye ve ayn suretle D de G ye tercih edildii zaman birlikte al nan A ve G, birlikte alnan B ve D ye tercih edi lirse, A da D ye tercih edilir. Gerekte, B nin n lenmesi gerektii ayn lde A istenilecektir, n k bunlar ztdrlar. D ye nispetle G iin de bu by ledir, nk onlar da ztdrlar. O halde A nin D ile ayn lde tercih edilmesi gerekirse, B nin de G ile ayn lde nlenmesi gerekir, nk nlenecek nesne lerden her birinin, aranlacak nesnelerden her birinin, aranlmas gerektii ayn lde nlenmesi gerekir. Bu nun neticesi olarak, her ikisi de birlikte alnan A ile G. birlikte alnan B ve D ye nispetle, ayn lde ara nlmal veya nlenilmelidir. Fakat A ile G, B ile D ve tercih olunduklarndan, A, D nin istendii ayn

182

ORGANON III.

lde istenilemez, nk o zaman D ile birlikte alnan B, G ile birlikte alnan A ile ayn lde istenilebilir olur. Fakat D, A ya tercih edilirse o zaman B nin de G den daha az nlenmesi gerekir, nk az, aza kardr. Fakat daha byk bir iyilik ve daha az bir ktlk daha az bir iyilie ve daha byk bir ktle tercih edilirler: O halde btn olarak BD, btn olarak AG ye tercih edilmelidir. Fakat gerekte, bu byle deildir. A, D ye tercih edilir ve bunun sonucu olarak, G nin B den daha az nlenmesi gerekir. O halde sevgisi yznden her ak A y tercih ederse, yani sevilenin raz ol mad halde (B ile gsterilmitir) sevenin arzusu nu yerine getirmektense (D ile gsterilen budur), arzusunu yerine getirmekle beraber, buna raz olma sn tercih ederse (bizim G ile gsterdiimiz budur), apaktr ki A, sevilenin arzusunu yerine getirmesi hususunda tercih edilecek bir mahiyettedir. u hal de sevilmek, sevgide, birlemeye tercih edilir. Sevgi, bylece, birlemeden ok, muhabbete baldr. Her eyden nce, mhim olan sevilmekse, amac da bu dur. O halde birleme asla surette bir ama deildir, veya ancak sevilmek maksadyle amatr: gerekte, br istekler ve sanatlar ayn tarzda bulunurlar.
23.

< TMEVARIM TEORS > O halde akislerde terimlerin mnasebetinin ne olduu, tevcih yoluyle neyi semek veya nlemek gerektii grlyor.

ORGANON III.

183

Fakat imdi, daha nce incelenen ekiller vasta syle elde olunann sade diyalektik kyaslar ve ispat kyaslar olmayp ayn zamanda retorik kyaslarnn da .takip olunan yol ne olursa olsun, umum olarak her ikna (****) eklinin de olduunu ortaya, koymamz gerekmektedir. Her kanaat, gerekte, k yasla kazanlr veya tmevarmdan kar. Tmevarm veya tmevarmlk kyas ulardan, birine dayanarak brnn orta terime yklendiini karmaktan ibarettir. Sz gelimi, B, A ile G arasnda orta terim olmak zere, A nn B ye ait olduu G vastasyle ispat olunacaktr: ite gerekte, tme varmlarmz biz byle yaparz. A nn uzun yaamak, B nin safradan mahrum olmak, G nin de, sz gelimi, insan, at ve katr gibi uzun mrl fertler demek ol duunu kabul edelim. O zaman A, G nin btnne aittir; nk safrasz her hayvan uzun yaar. Fakat B (safradan mahrum olmak) da her G ye aittir. yleyse G, B ile aksolunur ve orta terimin G den daha ok kaplam olmazsa, gerekli olarak A, B ye ait olur. Gerekte, daha yukarda ispat olundu ki iki yklem ayn konuya ait olurlarsa ve u onlardan bi riyle aksolunursa, br aksolunan ykleme ait ola caktr. Fakat G nin btn husus varlklardan m rekkep olarak anlalmas gereklidir, nk tmeva rm onlarn hepsi ile olur. Bu kyas cinsi ilk ve vastasz ncl salamaya yarar: nk bir orta terimin bulunduu hallerde kyas orta terimle olur, onun bulunmad hallerde tmevarm ile olur. Her hangi bir ekilde, t mevarm kyasa kar koyar: kyas, orta terim ve

184

ORGANON III,

ispat eder; tmevarm nc terim vastasyle b yk ucun orta terime ait olduunu ispat eder. Tabi dzende, orta terimle olan kyas daha nce dir ve daha bellidir, ama bizim iin tmevarmlk kyas daha aktr.
24.

< MSAL YOLUYLE STDLL> Byk ucun, nc terime benzer bir terimle orta terime ait olduu ispat edildii zaman misal var dr. Ama orta terimin nc terime, birincinin ncye benzer terime ait olduunun bilinmesi ge rekir. Sz gelimi, A nn kt, B nin komulara sa va amak. G nin Thebaililere kar Atinallar, D nin de Phokislilere kar Thebaililer demek olduu nu kabul edelim. Thebaililere sava amann bir k tlk olduunu ispat etmek istersek komularna sa va amann bir ktlk olduunu kabul etmek gerekir. Bu son nermeye inan, benzer hallerden, sz gelimi, Thebaililer iin Phokislilere sava a mann kt olduundan kar. Mademki komulara sava amak bir ktlktr ve Thebaililere kar sa va komulara kar sava amaktr, u halde Thebai lilere sava amann bir ktlk olduu aktr. imdi, B nin, G ye ve D ye ait olduu, apak bir eydir (nk her iki halde de bu, komulara sa va amaktr); A nn D ye ait olduu da aktr. (nk Phokislilere kar sava Thebaililer iin ha yrl olmad). Fakat A nn, B ye ait olduu, D ile

ORGANON III.

185

ispat olunacaktr. Orta terimin ula olan mnasebeti nin ispat birok benzer hallerle elde edilmise, ispat yine ayn tarzda yaplacaktr. O halde misal yoluyle istidlalin ne blmden btne, ne btnden blme giden istidlal olmayp, bunun aksine olarak iki husus hal ayn terime tabi olduu ve bunlardan biri bilindii zaman, blmden blme bir istidlal olduu grlyor. Tmevarm dan fark, tmevarmn btn fertlerden hareket ede rek byk ucun orta terime ait olduunu ispat etme si ve kyas kk uca tatbik etmemesidir, halbuki misal bu tatbiki yapar ve btn fertlerden hareket ederek ispat etmez.

25

<DNK KIYAS ( )TEORS> Birinci terim aka ortaya ait olduu ve ortann son terime ait olmas, bu mnasebet herhalde sonu kadar, hatta sonutan daha fazla muhtemel olmakla beraber, pheli olduu zaman veya son terimle or ta arasndaki ara terimlerin says pek az olduu za man dnk kyas vardr: btn bu hallerde, ilme yaklamaya muvaffak olunur. Sz gelimi, A nn retilebilen, B nin ilim. B nin de adalet demek ol duunu kabul edelim. lmin retebilecei aktr, halbuki faziletin bir ilim olmas phelidir. O halde BG nermesi AG kadar veya daha ok muhtemel ise dnk kyas vardr: gerekte, AG sonucuna BG nermesinin ilvesiyle bilmeye daha yaklalr, nk

186

ORGANON III.

daha nce bizim hi bir bilgimiz yoktur. imdi B ile G arasndaki ara terimlerin saysnn pek az olduu farzedelim: bu tarzda da, ilme pek yaklalr. Sz gelimi, D nin Kare olmak, E nin dz ekil, Z nin de daire demek olduunu kabul edelim E ile Z arasnda yalnz bir tek ara terim olsa (sz gelimi, hill ekillerinin yardmyle daire dz bir ekille eit olsa) ilme yaklalr. Buna karlk, BG, AG den daha ok muhte mel olmad ve aradaki terimlerin says az olmad zaman buna (abduction) demem; BG ncl vas tasz olsa da yine demem. nk byle bir nerme ilimdir. 26. < TRAZ > tiraz bir ncle zt bir ncldr. nclden far k, itirazn blmcl olabildiidir, halbuki ncl ya asla blmcl olmaz veya hi deilse btncl kyas larda yle deildir. itiraz kendini iki tarzda ve iki eklin yardmyle gsterir: iki tarzda, nk her itiraz ya btncl veya blmcldr; iki tarzda, n k itirazlar ncle kar grnrler ve karlar ise yalnz birinci ve nc ekillerde ispat edilebilirler. Gerekte, hasm bir olumlu btncl ileri srd zaman, biz bir olumsuz btnclle veya olumsuz b lmclle karlk veririz: bu nermelerden olumsuz btncl birinci ekille, olumsuz blmcl sonuncu ekille karlmtr. Sz gelimi, A nn bir tek ilim vardr, B nin de ztlar demek olduunu kabul ede

ORGANON III.

lim. Ztlar ilminin bir tek olduu ileri srlrse iti raz: ya karlar ilminin hi bir zaman bir tek ve ayn olmayp, ztlarn kar olduu (o zaman birinci ekil elde olunur); veya bilinebilenin ve bilinemeyenin bir tek ilmi olmad (o zaman bu, nc ekildir) olabilir: nk G (bilinebilen ve bilinemeyen) hak knda bunlarn ztlar olduu doru; fakat bunlarn bir tek ilmin konular olduklar yanltr. imdi, ncl olumsuz ise, bu yine byledir. Hasm, ztlar ilminin bir tek olmadn ileri srerse, btn karlarn veya salam ve hasta gibi baz zt larn bir tek ve ayn ilmin konular olduklar karl n veriyoruz: birinci halde, sonu birinci ekilden; kincide nc ekilden gelir. Umum bir tarzda, btncl olarak yaplan her itirazda, hasm tarafndan ileri srlen terimleri ii ne alan btncl terime kar elimeyi yneltmek gereklidir. Bu hasm, sz gelimi, ztlar ilminin bir tek olmadn ileri srerse, btn karlar ilminin bir tek olduu karlnn verilmesi gerekir. Byle birinci ekli elde etmemiz gerekir, nk ilk konuyu iine alan btncl orta terim oluyor. Buna karlk, blmcl olarak yaplan itirazda, elime, konulan ncln konusu hangi terime gre btncl ise, o terim hakknda olmaldr; sz gelimi, bilinebilen ile bilenemeyenin ayn bir ilmin konulan olmad sylenecektir: ztlar bu terimlerle olan m nasebetlerine gre btncldr. Ve nc ekil elde olunur: nk elde, blmcl olarak alnan orta terim, yani bilinebilen ile bilinemeyen vardr. Kendi lerinden zt sonucun karlabilecei ncller ayn za

188

ORGANON III.

manda itirazlarmz beyana altmz zaman ken dilerinden hareket ettiklerimizdir. Bunun sonucu olarak, onlar ancak bu ekillerde gsteriyoruz: ger ekte, kar kyaslar ancak bu ekillerde bulunur, nk ikinci ekil olumlu sonu veremez. stelik, ikinci ekilde yaplan bir itiraz, sz gelimi, G, B nin sonucu olmadndan, A nn B ye ait olduu kabul olunmazsa daha uzun bir istidlali gerektirecektir. Bu baka ncllerin yardmyle apak olur. tiraz ba ka eylere bavurmamaldr, fakat ald br ner me derhal apak olmak zorundadr. Yine bu sebep le bu iaret () yoluyle ispat darda bra kan tek ekildir. br trl itirazlar, sz gelimi, ztdan, benzer den, sandan karlanlar da gz nnde tutmak, ve blmcl itirazn birinci ekilde, veya olumsuz itira zn ikinci ekilde tekil edilip edilmediini grmek gerekir.

27

< ENTH YMEMA > Hakikate yakn ( E*) ve iaret ayn ey deillerdir. Hakikate yakn, olas bir nermedir. Bir ok zamanlarda vaki olduu veya vaki olmad bi linen ey, var olmak veya var olmamak; ite haki kate yakn budur; sz gelimi, hasetilerden irenmek, sevilen kimselere muhabbetini gstermek dir. Bunun aksine olarak, iaret ya gerekli veya olas ispatlk bir nerme olmak ister: varl veya hsl olmas ister nce, ister sonra olsun, bir baka nesnenin varl

ORGANON III.

189

n veya husuln gerektiren ey br nesnenin hu sulnn veya varlnn iaretidir. Enthymema hakikate yakn ncllerden veya iaretlerden hareket eden bir kyastr. Bir iaret ise. ekillerde orta terimin durumuna tekabl eden manada alnabilir: ya birincide, ya kincide, ya n cde imi gibi alnabilir. Sz gelimi, bir kadnn s t olduundan dourduunun ispat birinci ekil den kar. nk st olmak orta terimdir: A ile dourmak, B ile st olmak, G ile kadn gsterilebi lir. Bir yandan da A ile doru, B ile hakimler ve G ile de Pittakos gsterilerek, Pittakos doru olduun dan hkimlerin doru olduklarnn ispat nc e kilden kar: o zaman G hakknda hem A yi, hem B yi tasdik etmek dorudur; fakat bilindiinden tr, son nerme sktla geilir ve yalnz birinci ko nulur. Nihayet, bir kadn sararm olduundan do urduunun ispat ikinci ekle taallk eder: gerek te, solukluk kadnda dourmann ard ve neticesi ol duundan kadnn dourduu ispatnn yapld d nlr: solukluk A ile dourmak B ile, kadn G ile gsterilebilir. O halde bir tek ncl beyan olunur sa, elde olunan sadece bir iarettir; ama bundan baka br ncl alnrsa bir kyas elde olunur: sz gelimi, Pittakosun liberal olduu, nk harisler li beraldir, Pittakos da haristir: veya hakimlerin iyi ol duu, nk Pittakos yalnz iyi deil, hakimdir de. Bylece, demek ki, kyas elde olunur. Bylece, bir takm kyaslar elde olunur. Yalnz birinci ekille elde olunan kyas, doru ise reddolunamaz, (n k btncldr) ve sonuncu ekille elde olunan k

190

ORGANON III.

yas, sonu doru olsa bile, kyas ne btncl oldu undan, ne de ispat olunacak eyi gz nnde tut madndan, reddolunabilir: nk, Pittakos namus lu olsa bile, bu yzden, bundan btn br hakim lerin de yle olmalar gerekli olarak kmaz, ikinci ekil ile olan kyasa gelince bu her zaman ve btn hallerde reddolunabilir, nk hi bir zaman bir k yas aralarnda bu cinsten bir mnasebet olan terim lerle elde edilemez: douran kadn solgun olsun, u kadn da solgun olsun, bundan, o kadnn ocuk dourduu sonucu kmaz. yleyse gerek, her tr l iaretler iinde rastlanabilecek, fakat bizim gster mi olduumuz farklarla. Biz ya iaretleri bu tarzda blmlere ayrmak ve onlarn arasndan orta terimi almet (T***) (nk almet umum bir kanaatle bizi tantan ey dir ve bilhassa bu zellii tayan orta terimdir) olarak gstermek zorundayz veya ulardan kan tu tamaklara iaret; orta terimden kanlara da almet demek gerekir: nk en muhtemel ve en doru olan birinci ekil ile karlandr. Tabi tesirlenmelerin ayn zamanda bedende ve ruhta bir deiiklie sebep olduklar kabul olunursa (phe yok, musikinin renilmesi ruhta bir deiik lik hsl eder; fakat burada bizim iin tabi olan te sirlenmeler bahis konusu deildir: birer tabi hareket olanlar daha ok, sz gelimi, tutkular ve isteklerdir) beden grnlerine gre hkmetmek mmkndr. yleyse bu ilk art kabul olunursa ve bir tek iare tin bir tek tesirlenmeye tekabl ettii kabul olunur sa, ve nihayet her bir hayvan nevi iin husus bir

ORGANON III.

191

tesirlerime ve iaret koyabilirsek, beden grnleri ne gre hkmedebiliriz. Gerekte, son bir neve has olan bir tesirlenme, sz gelimi, arslanlarda cesaret varsa bunun da bir iareti olmas gereklidir, nk beden ve ruhun birlikte tesirlendiini farzettik. Bu iaretin byk uzuvlara sahip olmaktan ibaret l dn kabul edelim. Bu, nevileri tekil eden btn fertlere ait olmasa da, baka nevilere de ait olabilir: nk tesirlenmenin kendi, sylemekliimiz det ol duu zere, bu bir tek neve has olmayp btn neve has olduundan, iaret gsterdiimiz manada hastr. yleyse ayn eye baka bir nevide de rastlanlacaktr: herhangi baka bir hayvan nevi gibi in san da cesaretli olabilir. O halde bu varlklarn ia reti olacaktr, nk bir tek iaretin bir tek tesirlenmeye tekabl ettiini farzettik. O halde vaziyet byle olursa ve kendilerine has bir tek tesirlenmeye sahip olan bu hayvanlarda bu cinsten iaretleri bir letirmeye gcmz yeterse, (ama her tesirlenmenin bir iareti vardr, nk gerekli olarak onun ancak bir tek iareti olmas gerekir) o zaman beden gr nlerine gre hkmedebileceiz. Bunun aksine ola rak, btnl ile alnan nevin kendine has iki te sirlenmesi varsa (sz gelimi, hem cesaretli hem de licenap olan arslan gibi) hangi iaretin bu tesirlen melerin peinden giden iaretler arasnda, hangi ia retin hangi tesirlemeye husus olarak ait olduunu nasl bileceiz? Elbette ki iki tesirlenme, btnl iinde olmadan herhangi bir nevide bulutuklar za man ve bu tesirlenmelerden her birinin fertlerinin btnne ait olmakszn ait olduklar nevilerde falan

192

ORGANON III.

fert bu tesirlemelerden birine sahip olup brne sahip olmad zaman tanyacaz. Sz gelimi, bir insan licenap olmakszn cesaretli ise ve iki ia retten ancak birine sahip ise, bunun aslanda cesaret iareti olduu apaktr. O halde bi rinci ekilde, orta terim birinci ula aksolunursa, fakat ncden daha ok kaplam olursa ve birbi riyle karlk': olmazsalar beden grnlerine gre hkmetmek mmkndr. Sz gelimi. A nn cesaret, B nin byk uzuvlar ve G nin de arslan demek ol duunu kabul edelim. O zaman B, G nin ait olduu eye, ama ayn zamanda baka eylere de ait olur. Bunun aksine olarak, A, B nin ait olduu bu eye ait olur, baka hi bir eye ait olmaz, fakat B ile karlkl olur: aksi takdirde bir tek iaret bir tek tesirlenmeye tekabl etmeyecektir.

BBLYOGRAFYA Bundan nceki ciltler iin olduu gibi, Waitzn Aristo telis Organon Craece cilt I. Leizpzig 1844 metnini esas olarak aldk. Birok yerlerde Bekker basksn tercih ettik. Kenarda det zere, bunun sahifelemeleri yer almaktadr. Waitzin tadilleri not larda gsterilmitir. GREKE ve LTNCE KOMMANTERLER (Biz btn bu kommanterlerden, hele Alexandre, Philopon, Padus ve Waitztan bol bol faydalandk) Alexandre dAphrodise. - n Aristotelis Analyticorum Priorum librum I commentarium, ed. M. Wallies, Berlin, 1883 (Acad. Berol. II, I). Ammonius. n Aristotelis Analyticorum priorum librum I commentarium, ed. M. Wal lies, Berlin 1899. (oll. Acad. IV 6). (J.). In Aristotelis Commantaria, ed. M. 1905 (Coll. Acad. XIII, 2). Analytica Wallies, Priora Berlin,

Philipon

Themistius. Quae fertur in Aristotelis priorum librum I paraphrasis, ed. M. Wallies, Berlin, 1884 (coll. Acad XXIII 3). Pacius (Julius). Aristotelis Stagiritae.. Organum, Morgiis, 1584.

194

ORGANON III.

n Poryphyrii Isagogen et Aristotelis Organum Commentarium, Aureliae Allobrogum, 1605. Maurus (Sylvester). Aristotelis Opera quae ex tant omnia, brevi paraphrasi, ete... tomus I, continens philosophiatn rationalem, hoc est logicam, rhetoricam et poeticam, Roma, 1668. Waitz (Th.). Aristotelis Organon graece, Leip zig 1844 1846,2 Vol. BAVURULAN BALICA ESERLER ORGANONun iki nceki cildine ait tercme mizin VII. inci sayfasnda yer alan listeye aadaki eserleri ilve etmek mnasip olur: Hamilton. Fragments de philosophie, trad. Pe isse - Paris, 1864. Lachelier. De nature syllogismi, Paris, 1876; Etudes sur le syllogisme, Paris, 1907 ; Le Fondement de LInduction, 6. d. Paris, 1911. Liard. Logique, 4 . d . 1897. Port - Royal (Arnould et Nicole). La logique et lArt de penser, d. Jourdain, Paris, 1869. Renouvier (Ch). Trait de logique gnrale et de logique formelle, d. Colin, 2 vol. 1912. Robin (L). Platon, Paris, 1935. SON

AR S TO

ORGANON
IV
kinci Analitikler

ANA

Bu eseri Prof. Hamdi Ragp ATADEMIR dilimize evirmitir.

STANBUL 1951 MLL ETM BASIMEV

Bu eseri Dil ve T. - C. Fakltesi Profesrlerinden Hamdi Ragp ATADEMR J. Tricotnun Franszca (J. Vrin Basmevi, Paris 1936) tercmesinden dilimize evirmi, Tercme Brosu Aristo Komisyonu yelerin den Dr. Suat SlNANOLU ile Dr. Samim SNAN OLU Yunanca asliyle, Mehmet KARASAN da Fran szca tercmesiyle karlatrarak incelemilerdir.

GR

Burada tercmesini verdiimiz kinci Anali tikler, Aristo'nun mantk eserlerinin ana blmn tekil eder. Birinci Analitikler yalnz her ispatn bal olduu formel artlar aklyordu; ispat ala nnda sillojistik yntemin tatbiki ve onun verimli liinin denenmesini yapmak kalyordu. Kommanter cilerin fark gzetmeksizin Ta apodeiktika. apodeik tike pragmateia veya apodeiktike adn verdikleri eserde Aristonun ele ald konu budur: gerekte, gerekli ncller zerine dayanan ve sebebin anali tik bilgisi ile yine gerekli sonulara varan ispat ilmin kendisi bahis konusudur. Kitabn Aristo'ya ait olduundan phelenil memitir. Baz hususlarda Birinci Analitiklerden daha eksik grnmesine ramen ak bir tarzda, baz hkmlerini bile bile eldii ve birok defalar adn and Topiklerden sonra yazlmtr. Bir yandan da, doktrinin birtakm esas noktalar (bil hassa sebepler teorisi) zerinde Aristonun dn cesindeki kararszlk kinci Analitikler'i, son dev renin byk kitaplarndan nce yazdn aka gsterir. spat mantnn umumi bir aklamas bize mevzu d grnyor. H. Maieria Syllogistik des Aristoteles, Tbingen, 3 cilt, 1896-1900. adl klsik eserine ve J. Chevaliernin La notion du necessaire chez Aristote et chez ses predcezseurs, Paris, 1915

II

adl eserinin 189-98 inci nfuz edici sahifelerine ba vurulmaldr. Gredtin eserine, mektepler iin v cuda getirdii ve umumi olarak doru bir hulsa olan Elementa philosophiae Aristotlico - Thomis ticae, Birinci cilt, Sahife: 173e ve devamna da ba vurmak da faydal olacaktr.

J. T.

BBLYOGRAFYA Metinler Biz, kh Bekker basksndan, kh G. R. G. Muren ngilizce tercmesinden alnan ve notlarla gsterilen birtakm deiiklikler mstesna, Waitz n Aristotelis Organon Graece, Cilt II. Leipzig, 1846 adl metnini takibetmeye devam ettik. Yunan ve Ltin Kommanterleri Annonyme. In Analyticorum Posteriorum librum alterum commentarium,M. Wallies basks, Berlin, 1909. (Coll. Acad. Berol., XIII, 3). Eustrate In Analyticorum Posteriorum librum secundum Commentarium, M. Hayduck bas ks, Berlin, 1907, (Coll. Acad. XXI, I). Philopon (J.) In Aristotelis Analytica Posteriora commentaria, M. Wallies basks, Berlin, 1909 (Coll. Acad. XIII. 3) Themistius. Analyticorum Posteriorum paraph rasis, M. Wallies basks, Berlin, 1900 (Coll. Acad. V. 1). Saint Thomas dAquin. Opera omnia, cilt XXII,

In aristotelis Stragiritae libros normullos commentaria, Analyticorum posteriorum,

Frette basks, Paris, 1875. Pacius (J.) Aristotelis Stagiritae . . . Organum, Markiis, 1584. Metin kenarnda Ltince ter cmesi ve notlar. ---------- . in Porphyrii Isagogen et Aristotelis

Organum Commentarium, Aureliae Allob rogum, 1605. Maurus (Sylvester). Aristotelis opera quae extant omnia, etc . . . tomus I. Rome 1668. Waitz (Th.). Aristotelis organon Graece, Cilt II. Leipzig, 1846.
Bavurulan Balca Eserler

Kategoryalar ye nerme (Organon I ve II) ter cmemizin bandaki liste ile Birinci Analitikler (Organon III) in tercmesinin bandaki listeye ba klmasn tavsiye ederiz. Biz, bundan baka Poste (Oxford, 1850) un ve G. R. G. Mure'n The Works Of Aristoteles, Oxford, I, 1928 deki ngilizce terc melerine baktk.

ORGANON IV

kinci Analitikler

KTAP I < SPAT TEORS >

1
< DAHA NCEK BLGLERN GEREKL OLUU > stidlal yolu ile verilen veya alnan her renim daha nceki bir bilgiden ge lir. Gz nnde tutulan renim ne olursa olsun, bu aktr: br sanatlarn her biri gibi matematik ilimler de byle kazanlr, ister kyaslarla, ister tmevarmla yapl sn, diyaleklik istidlaller iin de bu by ledir; gerekte onlar da, brleri de renimlerini nceki bilgilerden karrlar, birinci halde, ncler hasm tarafndan anlalm gibi alnmakla; ikinci halde b lmcln apak olmasiyle btncl tasdik olunmakla. Rhetorik delillerinin ikna hu sule getirmesi de ayn tarzdadr, nk bun lar kh bir tmevarm olan birtakm misal ler, kh bir kyastan baka bir ey olmyan euthymemay kullanrlar. nceden edinme bilgi iki trldr. Bazan nceden farzolunmas gereken ey

ORGANON IV.

nesnenin var olduudur; bazan anlalmas gereken, kullanlan terimin ifade ettiidir; bazan da her ikisinin birden olmasdr. Bylece her ey iin hakikatin tasdikte veya inkrda olduunu sylemek, nesne nin varln ortaya koymaktr; br yan dan da gen'in falan ey demek olduunu ortaya koyuyoruz; nihayet, birlik bahis konusu ise, biz her ikisini birden, yani ismin mnasn ve nesnenin varln ko yuyoruz. nk gerekte, bu hallerden her biri bizim iin eit apaklkta deil dir. Bir bilginin kendisiyle ayn zamanda kazanlan bilgiler kadar daha nceki bilgilerden, yani btncl iine giren ve bylelikle kendisi hakknda bilgi elde olunan tekcil nesnelerin bilgisi gi bi. Gerekte, her genin iki dik aya eit alar vardr, daha nce mevcut bir bilgidir, ama yarm daire iine izilen bu ekil bir gendir nergesi ancak t mevarm yolu ile karma yapld zaman bilinmitir (nk baz nesneler yalnz bu tarzda renilir ve kk terimin bilinmesi orta terimle olmaz: Bu nesneler hep tek cil nesnelerdir ve bir konu hakknda tas dik edilmemilerdir). Tmevarm yaplmaz dan ve kyastan sonu karlmazdan nce herhangi bir ekilde, onun daha nceden bilindiini ve bir baka ekilde de bilin mediini phesiz sylemek gerekir. Bu

ORGANON IV.

genin varl, terimin mutlak mnasnda bilinmiyorsa, alarnn iki dik aya eit olduu mutlak mnada nasl bilinebilecek tir? Gerekte bilginin u tarzda olduu apaktr: Btncl olarak bilinir, ama mutlak mnada bilinmez. Bu ayrt olmasa, Menon'da ortaya atlan glkle karla lacaktr: Ya hibir ey renilmiyecek tir, veya ancak bilinen ey renilecektir. Gerekte, <aadaki sofizmadan> baz larnn ileri srdkleri zm kabul olu namaz : Her ikilik (dyade) in ift olduu nu biliyor musun, yoksa bilmiyor musun? diye soruluyor. Cevap olumlu olmakla ko nuulana ne var olduunu, ne de bunun sonucu olarak ift olduunu dnmedii belli bir ikili gsterilir. leri srlen zm her ikiliin ift olduunun bilinmediini, ama yalnz bir ikilik olduu bilinen her eyin ift olduunu sylemekten ibarettir. Bununla beraber, bilgi elde ispat olan veya ispat kabul olunan eye taallk eder. Kabul olunan ispat gen veya say olduu bilinen her gene ve her sayya deil, mutlak olarak her say ve her gene taallk eder. Gerekte, hibir zaman say olduunu bildiinin say veya dz ekil olduunu bildiinin dz ekil gibi bir ncl alnmayp umumi olarak sayya ve ekle uyan birtakm ncller alnr. Hal buki, dnyorum ki, hibir ey reni

ORGANON IV.

len eyi bir mnada bilinmekten, bir mna da da bilinmemekten alkoymaz. Samalk herhangi bir mnada renilen eyin da ha nce bilindiini sylemekten deil, renildii nispette ve renildii tarzda bilindiini sylemekten ibarettir.
2

<LM VE SPAT> Biz bir nesnenin kendisi dolaysiyle var olduu sebebini bildiimize, bu sebe bin de nesnenin sebebi olduunu bildii mize ve bundan baka, nesnenin, olduun dan baka trl olmasnn mmkn olma dna inandmz zaman, bir nesnenin ilmine sofistler vari srf ilintilik bir ekilde deil, mutlak tarzda sahib olduumuzu sa nrz. lmi bilginin tabiatnn byle olduu apaktr, bunu gsteren ey hem bilmi yenlerin, hem de bilenlerin durumudur: Birinciler bizim gsterdiimiz gibi davran dklarn sanrlar, bilenler ise, gerekten, ayn tarzda hareket ederler. Bundan ilmin konusunun z mnasnda, olduundan ba ka trl olmyan bir ey olduu sonucu kar. Bilginin bir baka ekli olup olmad daha sonra incelenecektir. Fakat bizim burada bilmek dediimiz ey ispat vasta

ORGANON IV.

siyle bilmektir. spattan da ilmi kyas kast ederim, ilmi diye de elde bulunmas bizim iin ilmi tekil eden kyasa derim. lm bilgi bizim ortaya koyduumuz eyden ibaretse ispat ilmin doru, ilk, dorudan doruya, sonutan daha ok bilinen, ondan nce ve sonucun sebepleri olan ncller den hareket etmesi gereklidir. Gerekte, bu artlarla ispat edilenin ilkeleri sonuca da uygun olacaktr. Bir kyas elbette bu artlar olmadan var olabilir, ama bir ispat olmyacaktr, nk ilim veremiyecektir. ncller doru olmak zorundadrlar, nk olmyan ey, szgelimi, diyagonalin l lrl bilinemez. Bunlarn ilk ve ispat olunamaz olmalar gerekir, yoksa ispatlar olmadndan bilinemezler, nk ispat olunabilen nesnelerin ilmi, bir ilintili ilim bahis konusu deilse, o nesnenin ispatna sahip olmaktan baka bir ey deildir. ncller sonucun sebepleri olmak, sonu tan daha ok bilinen ve ondan nce olmak zorundadrlar. Sebepleridir: nk biz bir nesnenin ilmini ancak sebebini bildiimiz zaman elde ederiz; ncedir: nk bunlar sebeptirler; bilgi bakmndan da ncedir: bu nce olan bilgi sade bizim gsterdii miz ikinci tarzda anlalmaktan ibaret ol mayp ayn zamanda nesnenin var oldu unu bilmekten de ibarettirler. stelik, nce ve daha iyi bilen'in iki mnas var,

ORGANON IV.

nk ne tabiat gereince nce olan ile bizim iin nce olan arasnda, ne de tabi at gereince daha ok bilinen ile bize gre daha ok bilinen arasnda bir zde lik yoktur. Bize gre nce ve daha iyi bilinen denilince duyuma en yakn nesne leri; mutlak olarak nce ve daha iyi bili nenden de duyulardan en uzak nesneleri anlarm. Bu btncl sebepler ise duyu lardan en uzak olanlardr, halbuki blm cl sebepler en yaknlardr; bu kavram lar da bylece birbirlerine kardrlar. ncller ilk olmaldrlar, yani z ilkeler olmak zorundadrlar, nk ilk ilke ile ilkeyi zdeletiriyorum. Bir ispat ilkesi bir dorudan doruya nermedir. Kendi sinden nce baka bir nermenin bulun mad bir nerme vastasdr. Bir nerme, bir tek konuya bir tek yklem ykledii zaman bir beyann bir veya br blm dr: Rastgele her hangi bir blm alrsa, diyelektik olur; doru olduundan tr belli bir blm alrsa ispat olur. Bir be yan, bir elimenin blmlerinden her hangi birisidir. Bir elime kendiliinden hibir orta kabul etmiyen kar-olumdur. Bir yklemi bir konuya birletiren bir elimenin blm bir tasdiktir, bir konu hakknda bir yklemi inkr eden blm de bir inkrdr. Bir kyasn dorudan do ruya ilkesine, ispat edilememekle beraber,

ORGANON IV.

bir ey renmek istiyen iin gerekli de ilse tez derim; buna karlk, tasarrufu herhangi bir ey renmek istiyen iin gerekli ise, aksiyom'dur: Gerekte, bu trl baz hakikatler vardr ve ite byle haki katleredir ki mtat olarak biz aksiyom adn veriyoruz. Bir tez beyann blmle rinden herhangi birini alrsa, szgelimi, bir nesnenin var olduunu veya bir nes nenin var olmadn sylediim zaman, bu bir hipotez'dir; aksi halde, bir tariftir. Tarif bir tezdir, nk aritmetikte birliin nicelie gre blnemiyen ey olduu ko nuluyor; ama bu bir hipotez deildir, n k birliin ne olduunu tarif etmek ile birliin varln tasdik etmek ayn ey deildir. Mademki nesneye olan inancmz, onun hakkndaki bilgimiz bizim ispat adn ver diimiz cinsten bir kyasa sahip olmaktan ibarettir; mademki bu kyas, ancak kya sn tekil edildii ilkelerin tabiat gere ince byledir, bunun sonucu olarak yal nz ilk ilkelerin hepsini veya bir kan sonutan nce bilmek deil, ayn zaman da bunlar sonutan daha iyi bilmek de gereklidir. Gerekte, her zaman, bir yk lemin bir konuya ait olduunu salyan sebep konuya bu yklemden ok aittir: szgelimi, bize bir eyi sevdiren ey se vilen nesneden daha deerlidir. O halde

10

ORGANON IV.

bizim bilgimiz, bizim inancmz ilk ilke lerden geliyorsa bizim en iyi bildiimiz bunlardr, daha ok inandmz da bun lardr. nk sonular bunlar vastasiyle biliriz. Fakat ne bilecek, ne de bilgiden daha yksek bir ilim ile renecek vazi yette olmadmz nesneler hakkndaki inancmzn bilinen nesneler hakkndaki inancmzdan daha byk olmas mmkn deildir. Halbuki inanc bir ispata daya nanlarn hibirisi daha nceki bir bilgiye sahip deilse vki olacak tam budur; n k ilkelerin hepsi hakknda deilse de hi olmazsa bazlar hakkndaki inancn so nu hakkndaki inantan daha kuvvetli ol mas gereklidir. Bundan baka, ispatla balyan ilme sahip olmak isteniyorsa, ispat olunana na zaran ilkeler hakkndaki bilginin daha byk, inancn da daha kuvvetli olmas yetmez; ayrca, zt yanlla sonulanan kyasn hareket edecei ilkelerin karla rndan daha pekin ve daha iyi bilinen hi bir ey mevcut olmamaldr, nk mutlak mnada ilmi olan kimse sarslamaz olmak zorundadr.
3

<LM VE SPAT ZERNE BAZI YANILMALARIN TENKD > Bazlar ilk ilkeleri bilmek mecburi

ORGANON IV.

11

yeti karsnda ilm bir bilginin olmad fikrini ileri srerler. Bakalarnca ilm bir bilgi vardr, ama btn hakikatler ispata elverilidir. Bu iki dnce de ne doru, ne de tutarldr. spatla bilmekten baka hibir bilme tarz olmadn farz edenler nceki nesnelerin kendilerinden nce ilk ilkeler yoksa, sonraki nesneleri bu ncekilerle bilemediimize gre bunun gerisingeri sonsuza doru bir yr y olduu kanaatindedirler, (ve bun da hakldrlar, nk sonsuz serileri katetmek imknszdr); bir taraftan da <diyorlar> seride bir durma varsa ve ilkeler mevcutsa, bu ilkeler bilinemez, n k bir ispata elverili deildirler. Bu ise, onlara gre, ilm bilginin biricik yntemi dir. lk ncller bilinemediinden tr bunlardan kan sonular da mutlak ve has mnada bir ilmin konusu olamazlar; bi linmeleri yalnz ncllerin doru olduu nu farz etme zerine dayanr. kinci fikri beyan edenlere gelince: lme ait hususta ncekilerle mutabktrlar, nk ilmin an cak ispat yolu ile mmkn olduunu iddia ederler; btn hakikatin ispata elverili olmasnda ise, ispat devri ve karlkl olabileceinden, hibir engel grmyorlar. Bizim doktrinimiz, her ilmin ispat olmad, fakat dorudan doruya ner melerin ilminin, aksine olarak, ispattan

12

ORGANON IV.

mstakil olduudur. (Bunun bir gereklilik olmad, apaktr. Gerekte, ispatn ka rld nceki ilkeleri bilmek gerekiyorsa ve geriye gidi vastasz ilkelere eriildii anda durmak zorunda ise bu hakikatler gerekli olarak ispat olunamazlar). Bizim doktrinimiz ite budur; bundan baka, ilm bilginin dnda bizi tarifleri bilmeye gl klan bir ilim ilkesi daha olduunu da sylyoruz. Mutlak mnada ispatn devri olmasnn da imknsz olduu ise, ispatn sonutan nceki ve sonutan daha iyi bilinen ilke lerden hareket etmesi gerektiine gre, bu apaktr. nk ayn nesnelerin, ayn nesnelere nispetle ayn zamanda nce ve ya sonra olmalar mmkn deildir, me erki bu terimler bir baka tarzda aln maya; ve bazlarnn bize gre nce ve daha ak, brlerinin ise mutlak olarak nce ve daha ak olduklar sylenmeye: ite bu tarzdadr ki tmevarm bilgiyi mey dana getirir. Fakat hal byle ise, bizim srf bilgiyi tarifimiz doru olmaz ve bu bilgi, gerekte, iki trl olur; daha ziyade br ispat eklinin, yani bizim iin daha iyi bilinen hakikatlerden hareket eden ispatn has mnada ispat olmadn dnmek gerekmez mi? Devri ispat tarafn tutanlar sade imdi szn ettiimiz zorlukla karlam ol

ORGANON IV.

13

mazlar, ayn zamanda muhakemeleri, bir ey varsa onun var olduunu sylemek ten ibaret olur, bu ise her eyi tasdik et menin kolay bir yoludur. terim alnd takdirde bunun byle olaca gsterilebi lir: nk dairenin byk sayda veya k k sayda terimlerden tekil edilmesi, sadece birka tanesi, hatt yalnz iki ta nesi olmas pek mhim deildir. Gerekte, Ann varl gerekli olarak Bnin varln ve Bninki Gninkini gerektirirse, bundan Ann varlnn Gnin varln gerektire cei sonucu kar. O halde Ann varl Bnin varln, Bnin varl da Ann var ln gerektiriyorsa (ite devri ispat bun dan ibarettir), Gnin yerine A konulabilir. yle ise B varsa A vardr demek, B varsa G vardr demektir; bu ise A varsa G var dr sonucunu verir. Fakat G, Aya zde tir. Bunun sonucu olarak, ispatn devri olduunu iddia edenler A varsa, A vardr demekten baka bir ey sylemezler, bu ise her eyi ispat etmenin kolay yoludur. Bundan baka, byle bir ispat ancak has yklemler gibi karlkl olarak bir birlerinin sonular olan nesnelerde mm kndr. Nihayet, bir tek ey konmakla yetim senirse hibir zaman baka bir eyin bundan gerekli bir ekilde kmadn (bir tek ey diye ister bir tek terim,

14

ORGANON IV.

ister bir tek tez demek istiyorum), ama ayn zamanda kyasn bir art olduundan, iki tezin her sonucu mm kn klan ilk ve en kk k nok tasn tekil ettiklerini ispat ettik. A, Bnin ve Gnin sonucu ise ve bu iki sonuncu terim birbirinin ve ayn zamanda Ann da sonucu iseler, bu haller de Kyas zerine kitaplarmzda ispat ettiimiz gibi, kyasn birinci eklinde istenilen btn nermeleri birbiriyle ispat etmek mmkndr. Fakat br ekillerde ya devri kyasn elde edi lemediini, veya kyasn sonucunun konul mu ncllere taallk etmediini de ispat ettik. Terimleri karlkl olarak birbirini tasdik etmiyen nermeler ise hibir zaman devri ispatn konusu olamazlar. yle ki bu cinsten nermeler ispatlarda kk sayda olduklarndan ispatn karlkl olduunu ve bu sebepten her eyin ispat edilebile ceini iddia etmenin bo ve imknsz ol duu da apaktr.
4

< DE OMNNN, PER SE'NN VE BTNCLN TARFLER > Mutlak mnada alnan ilmin konusu nun, olduundan baka olmas imknsz olduundan ispat ilim tarafndan bilinen

ORGANON IV.

15

ey gerekli olacaktr; fakat ispat ilim, ispata tasarruf etmemizle elde ettiimiz ilimdir: u halde, ispat gerekli ncllerden hareketle yaplm bir kyastr. Bunun so nucu olarak, ispatn ncllerinin neler ol duunu ve mahiyetlerinin ne olduunu a ratrmak gerekir. lknce btn konuya

kendi kendine ve btncl olarak ykle tilmi ile ne demek istediimizi tarif
edelim.

Konunun btn hakknda tasdik eai len'den ben bu konunun ne herhangi baka
bir haline ykletilip baka bir haline yk letilmemi olan, ne de herhangi bir an da ykletilip baka bir anda ykletilme mi olan kastetmiyorum: Szgelimi, hay van, her insan hakknda denilmise ve bunun bir insan olduunu sylemek doru ise bir hayvan olduunu sylemek de dorudur; imdi birinci nerme doru ise br de ayn zamanda dorudur. Nokta her izgiye yklenmise, vaziyet ayndr. spat udur ki, bir yklemenin konunun btnl hakknda doru olup olmadn bilmek hususunda bize sual sorulduu za man, yaptmz itirazlarn bu yklemenin filn halde veya falan anda yaplmadna taallk eder. lkin, konunun zne ait olan yklem ler kendi kendinedir: izginin gene ve noktann izgiye ait olmas byledir

16

(nk genin ve izginin z nesnenin zn ifade eden tarife giren bu unsur lardan mrekkeptir). kinci olarak, o yklemlerin tabiatn ifade eden tarife kendileri de giren konu larn iinde bulunan yklemlerdir: byle likle doru ve yuvarlak izgiye, ift ve tek, ilk ve mrekkep, kare ve uzun say ya aittir; btn bu yklemler iin, tabiat larn ifade eden tarif konuyu, yani kh izgiyi, kh sayy ihtiva eder Bunun gibi btn br yklemler iin, bizim gster diimiz gibi, her biri kendi konusuna ait olanlara kendi kendine yklemler adn veriyorum; buna karlk, konularna ne o, ne bu tarzda ait olmyanlara ilintiler adn veriyorum: szgelimi, hayvan iin musikici veya ak gibi. Bundan baka, bir baka konu hakknda sylenmiyen ey de kendi kendinedir; sz gelimi, yryen iin yryen (veya ak) olan baka bir eydir; bunun aksine olarak z, baka deyimle filn belli nesne mnasna gelen ey olduu eyin kendinden baka bir ey deildir. Bylece bir konu hakkn da tasdik edilmiyen yklemlere ben kendi kendine yklemler, bir konu hakknda tas dik edilmi olanlara da ilintiler adn ve riyorum. Daha baka bir mnada da, bir nes neye kendiliinden ait olan bir nesne

kendi kendine ve bir nesneye kendiliin den ait olmyan bir nesneye de ilinti de nir. Sz gelimi, insan yrrken bir imek akverir: bu bir ilintidir, nk imee sebep olan yrme olgusu deil, ilintilik bir karlamadr, diyoruz. Buna karlk, bir nesnenin bir nesneye ait olmas ken liinden ise, denilir ki yklem kendi ken dine'dir: Sz gelimi, bir hayvan boazlan ma sebebiyle boazlanm lrse, durum budur; nk o boazlanm olduundan lm ve boazlanma ile lm arasnda sadece ilintilik mnasebet yoktur. Bylece, has mnada alnan ilmin konu larna gelince, kendi kendine denilen yk lemler, ya konular bu yklemlerde muh tevi olduu mnasnda veya bu yklem lerin konularnda muhtevi olduu mnasn da hem kendi kendine, hem de gereklidir. Gerekte, ister mutlak mnada, ister doru veya erinin izgiye, tek veya iftin de sayya ait olmas gerektii sylediinde olduu gibi karlar tarznda, konularna ait olmamak onlar iin mmkn deildir. Bunun sebebi zddn ayn cinste ya bir yoksulluk veya bir eliiklik olduudur: szgelimi, saylarda, biri brnn gerekli olarak bir sonucu olduuna gre, ift, tek olmyandr. Bundan tr, bir konu hak knda bir yklemi tasdik veya inkr etmek gerekli ise kendi kendine yklemler de

18

konularna gerekli olarak ait olmak zo rundadrlar. u halde her konu hakknda tasdik edilen yklemle kendi kendine yklem arasnda yaplmas gereken ayrt budur. Her konuya, kendi kendine ve kendisi olmasndan tr, ait olan ykleme btn cl adn veriyorum. Bundan btn btn cl yklemlerin gerekli olarak konularna ait olduklar aka kmaktadr. Bundan baka, kendi kendine ile kendisi olduun dan bir tek ve ayn eydir: Sz gelimi nokta, doru gibi kendi kendine izgiye aittir, nk izgi olduundan onlar ona aittir; gen olarak gen olduundan iki dik aya sahiptir, nk gen kendi ken dine iki dik aya eittir. Herhangi bir ve ilk konuya ait olduu gsterilebildii vakit yklem btncl ola rak konuya aittir. Szgelimi, iki dik aya eit alar bulunmas ekil iin btncl bir yklem deildir. nk her ne kadar bir eklin iki dik aya eit alar oldu unu ispat etmek mmkn ise de herhangi bir ekil hakknda ispat olunamaz, kald ki ispatta herhangi bir ekil kullanlmaz: Gerekte bir kare bir ekildir, bununla beraber alar iki dik aya eit deildir. Bir yandan da, herhangi ikiz kenar ge nin iki dik aya eit alar vardr, ama ikizkenar gen ilk konu deildir; nce

ORGANON IV.

19

olan gendir. O halde herhangi bir ve ilk konu olarak alnp, iki dik aya eit alar olduu, veya baka herhangi bir ykleme sahip olduu ispat edilen ey, ilk konu olarak alnarak yklemin, kendi sine btncl olarak ait olduu eydir; has mnasnda ispat ise, onun bu konuya btncl olarak ait olduunu tasdikten ibarettir; buna karlk, bu yklemin baka konulara ait olduunu ispat etmek yalnz has mnada deil, herhangi bir mnada, bir ispattr. Ayn ekilde, alarn iki dik aya eitlii ikiz kenarn bir btncl yklemi deildir. Gerekte, daha geni cinse uyar.
5

< SPATIN BTNCLLNDEK YANILMALAR. > ok defa aldandmz olduunu ve is pat olunmu sonucun, ilk ve btncl ola rak ispat ettiimizi sandmz mnada, ger ekte, ilk ve btncl olmadn gzden kaybetmemeliyiz. Bu hata ilenir; ilkin, hususi bir konu veya konular dnda daha yce hibir kavram elde edilemedii za

20

ORGANON IV.

man; ikinci olarak, bir tane kavranld fakat nevi ynnden farkl nesneler ha linde ismi olmad zaman; nihayet, ger ekte btnn bir blm olan ey, ispatta btn olarak alnd zaman; nk o zaman, bu blmn iinde bulunan hususi haller iin ispat mevcut olacaktr ve btn ko nulara tatbik olunacaktr, bununla beraber ilk ve btncl konu ispat edilmi olm yacaktr. spatn, ayet ilk ve btncl bir konu hakknda doru ise, ilk konu hak knda, byle olmas ynnden, doru ol duunu sylyorum. Sz gelimi, doru iz gilerin (paralel) birlemedikleri <nk bir dik kesenin tekil ettii alar dik alardr> ispat olunsa btn dorular iin bir deeri haiz olduundan tr bu nun ispatn z konusu olduu farzoluna bilir. Ama paralel olular belli bir tarzda anlalan alarn iki dik aya eitliine deil de, herhangi bir tarzda anlalan bu eitlie tbi olduuna gre, bu byle de ildir. br yandan da, ikizkenar gen den baka gen olmasayd, alarnn ikiz kenar olmas ynnden iki dik aya eit olduu zannedilecekti. Nihayet, nispetle rin evrilebildii saylar, izgiler, ekiller ve zamanlar hakknda, bunu ispat vasta siyle btn bu kavramlar hakknda bir tek ispatta tasdik ve ispat etmek mmkn iken ayr ispat ediliyordu. Fakat btn

ORGANON IV.

21

bu kavramlarn, yani saylarn, uzunluk larn, zamanlarn ve katilarn bir tek ve ayn ey olduklar eyi gstermek iin bir isim olmadndan ve birbirlerinden nevi ynnden farkl olduklarndan bu hassa herbiri iin ayr ayr tasdik ve ispat edil miti. Fakat imdi ispat btncldr, n k bu kavramlarn bahis konusu ykleme sahip olmalar izgi ve say olmalar y nnden deil, btncl olarak sahip olduk lar farz edilen karakteri gstermeleri y nndendir. Bunun iindir ki ister biricik bir ispat ile, ister trl ispatlarla her biri nin iki dik aya eit alar olduu her bir gen nevi hakknda tasdik ve ispat olunsa bile, yine iki ekenar gen, eke nar olmyan gen ve ikizkenar gen ayr ayr gz nnde tutulduu mddete, ne solistik tarzda bilinmedii takdirde, genin iki dik aya eit alar olduu bilinir; ne de bu nevilerin dnda baka bir gen nevi bulunmasa bile genin bu hassay btncl olarak haiz olduu bilinir. Gerekte, ne olduu gibi alnan genin bu hassay haiz olduu, ne de her genin, bundan sadece bir say b tnl anlalmad takdirde, bu hassay haiz olduu bilinir. Fakat ekle gre ispat etmek, gerekte bilinmiyen hibir gen olmasa bile, btn genler hakknda ispat etmek deildir.

22

yle ise bilgimiz ne zaman btncl deildir, ne zaman mutlaktr? Apaktr ki bilgimiz genin z, ekenarl ile, baka deyimle, her bir ekenar genle veya hepsiyle zde olduu takdirde mutlaktr. Buna karlk, zdelik yok da z trl l varsa ve yklem, gen olmas y nnden ekenara aitse, o zaman bilgimiz btncl deildir. Fakat <sorulacaktr> gen olmas ynnden mi, yoksa ikizke nar olmas ynnden mi konu iin bu yk leme yaplmtr? Ve ne zaman ykleme nin konusu ilktir? Nihayet, yklemin hangi konuya btncl olarak ait olduu ispat edilebilir? phe yok, bu ortadan kaldr mak suretiyle yklemin kendisine balan d ilk terimdir. Sz gelimi, tuntan yapl m bir ikizkenar genin alar iki dik aya eittir; fakat tun ve ikizkenar or tadan kaldrld m, yklem yerinde kalr. Fakat <itiraz olunabilir>, ekil veya snr atlrsa yklem de ortadan kalkar m? Elbette, fakat ekil ve snr ilk konular deildirler. O halde ilk konu nedir? Bir gense sadece gen dolaysiyledir ki yklem br konulara da aittir, gen ise yklemin btncl olarak kendine ait ol duu ispat edilebilen konudur,

ORGANON IV.

23

6
< SPATIN NCLERNN GEREKL VE ESAS KARAKTER ZERNE. > spat ilim gerekli ilkelerden hare ket ederse (nk ilmin konusu olduun dan baka trl olamaz) ve esas yklem ler gerekli olarak nesnelere ait olurlarsa (nk bazlar konularnn zne aittirler, brleri de kendi z tabiatlar iinde un sur sfatiyle konularn ihtiva ederler ve bu son yklemler iin karlarn biri veya br gerekli olarak konuya aittir), bu cinsten baz ncllerden itibaren ispat kyasn kurulaca aktr: Gerekte, her yklem ya konusuna bu tarzda aittir, veya ilintiliktir; ama ilintiler gerekli de illerdir. O halde yle anlatmak gerekir: spa tn konusunun gerekli bir sonu olduu ve ispat edilmi bir sonucun olduundan baka trl olmyaca, kyasn gerekli nclerden hareket etmesi gerektii neti cesiyle, ilke olarak konulabilir. Gerekte, doru ncllerden ispat etmeksizin bir sonu karmak mmkndr, bununla be raber gerekli ncllerden hareket edilirse bundan, bir ispat olmyan bir sonu kar mak mmkn deildir: Bu esasen ispatn bir karakteridir. spatn gerekli ncller

24

ORGANON IV.

den baladnn bir delili de, bize bir is pat saladklarn sananlara kar ileri srdmz itirazlarn, ister biz gerek ten onun olduundan baka trl olabile ceini dnelim, ister bu yalnz tartma icaplar iin sylensin, ncllerden birinin gerekliliine itiraz etmekten ibaret olma sdr. Bu, sadece olas, hatt doru ner meleri ilke olarak almann yettiini sanan larn ne derece safderun olduklarn gs terir: bilmek, ilmi haiz olmaktr, sofistik nermesinin durumu byledir. Gerekte, olas olan veya olas olmyan, ilke deildir; ancak ispatn konusu olan cinste ilk olan ey ilke olabilir; stelik, doru bir nerme her zaman byle uygun deildir. Kyas kurmak iin gerekli ncller, den hareket edilmesi gerektiine dair, ite bir delil daha. Mmkn ispat bulunan yer de, nesnenin niin var olduunun sebebi elde olunmazsa ilm bilgiye sahip olunmaz. A nn gerekli olarak G ye ait olduunu, fakat B nin, ispatn kendisiyle vuku bul duu orta terimin gerekli olmadn kabul edelim: bu artlar iinde, sebep bilinmez. Gerekte, sonu gerekliliini orta terime borlu deildir, nk sonu gerekli olduu halde orta terim var olmyabilir. Bundan baka insan, tutaman yryn muhafa za ettii, nesne gibi kendisi de varolmak ta devam ettii ve hibir ey unutmad

ORGANON IV.

25

halde, bir nesne imdi bilinmiyorsa bu, nesnenin daha nce de bilinmediinden dir. Orta terim, gerekli olmadndan, ara da yok olmu olabilir. Bundan u kar ki, tutama muhafaza ettii, nesne ile ayn zamanda var olmakta devam ettii halde, nesne bilinmemektedir ve bunun sonucu olarak nceden de bilinmiyordu. Hatt or ta terim yok olmayp sadece yok olmaya elverili olsa bile bu sonu mmkn ola caktr ve meydana gelebilecektir. Fakat byle bir durumda, bilgiye sahip olmak imknszdr. u halde sonu gerekli olduu zaman, hibir ey ispat sebebi olarak orta terimi gerekli olmaktan alkoymaz. nk gerekli olan, hatt gerekli olmyandan karmak mmkndr, tpk doru olann doru - ol myandan kabildii gibi. br yandan da, orta terim gerekli olduu zaman sonu da gereklidir, tpk doru ncllerin daima bir doru sonu verdii gibi. Bylece A gerekli olarak B hakknda, B de G hak knda sylenmise o zaman A nn G ye ait olmas gereklidir. Fakat sonu gerekli olmad zaman orta terimin gerekli olmas da mmkn deildir. Gerekte, A gerekli olarak B ye, B de gerekli olarak G ye ait olduu halde A nn G ye gerekli olarak ait olmadn kabul edelim. Bunun sonucu

26

ORGANON IV.

olarak, A gerekli olarak B ye ait olacak tr; bu ise, hipotez gereince, olmaz. spat ilmin gerekli bir sonuca varp dayanmas gerektiine gre, apak olarak ispatn gerekli bir orta terim vastasiyle ol mas da gerekir. Yoksa ne sonucun niin ge rekli olduu, ne de hatt gerekli olduu bi linmiyecektir. Fakat ya, gerekli - olmyan gerekli olarak farzolunduu takdirde bilin memekle beraber, sadece sonucun gerek liliinin bilgisine sahip olduu sanlacaktr, veya ister sadece birtakm vastal ner melerle nesnenin doru olduu bilinsin, ister birtakm dorudan doruya nerme lerle niini bilinsin, hatt bu bilgiye de sahip olunduuna inanlmyacaktr. Kendi kendine yklemleri tarif ettii miz mnada, kendi kendine olmyan ilin tiler iin, ispat ilim yoktur. Gerekte sonucun gereklilii ispat olunamaz, nk ilinti, burada ilintinin szn ettiim m nada, konuya ait olmyabilir. Bununla be raber, diyalektik tartmada, kendinden kan sonu gerekli olmazsa birtakm gerekli olmyan nermeleri niin hasm dan kabul etmesini istemek gerektiini bilmek meselesi belki ortaya atlabilir, Gerekte, hasmdan, rasgele alnm bir takm nermeleri kabul etmesi istense, sonra bundan sonu karlsa, netice farkl

ORGANON IV.

27

olmaz. Gerekte, hasmdan, sonucun iste nilen nermeler gereince gerekli olma sndan tr deil, bu nermeleri teslim etmekle sonucun da kabul olunmasnn ve bu nermelerin kendileri doru ise ha kikatin karlmasnn gerekli olmasndan tr birtakm nermeleri teslim etmesini istemek gerekir. Fakat her bir cinste, karlkl konu lar olmas dolaysiyle, karlkl konula rna z ynnden ait olan yklemler ge rekli olduklarndan ilm ispatlarn konusu nun birtakm zlk sonular olduu ve kendilerinin de zlk olan ncllerden itibaren yapldklar aktr. Gerekte, ilin tiler gerekli deildir, yle ki bir sonu gerekli olarak sebebiyle, hatt kendi ken dine olmazlarsa her zaman doru nerme lerle de bilinmezler: aretlerle kyaslar da olup biten ey budur. Bu halde, ger ekte, kendi kendine olan ey, kendi ken dine olarak da bilinmiyecektir ve niini de bilinmiyecektir; halbuki niini bilmek, sebeple bilmektir. O halde, orta terimin kendi kendine, ncye, birincinin de ortaya ait olmas gerekir.
7

< CNSLERN KATIMAZLIKLARI ZERNE. > Demek, ispattta bir cinsten br cinse

28

ORGANON IV.

geilemez: Szgelimi, bir geometri ner mesi aritmetikle tasdik ve ispat olunamaz. Gerekte, ispatta unsur vardr: lk ola rak, ispat olunan ey, veya sonu, yani kendi kendine herhangi bir cinse ait olarak bir yklem; kincisi aksiyomlar ve ispatn kendilerine gre zincirlendii aksiyomlar; ncs de cins, ispatn, zlk hassa ve yklemlerini meydana kard konu. Yar dmlariyle ispatn yapld aksiyomlar ay n olabilirler. Fakat trl cinsler halinde, aritmetik ve geometri iin olduu gibi, aritmetik ispat, miktarlarn birtakm sa ylar olduu farz edilmedike, miktarlarn hassalarna tatbik olunamaz. Baz hallerde gemenin nasl mmkn olduunu bilmeye gelince biz bunu daha sonra syliyeceiz. Aritmetik ispat her zaman, kendi hak knda ispatn yapld cinse sahiptir; br ilimler iin de bu byledir. Bundan kan netice ispat bir ilimden brne gemek zorunda ise, cinsin ister mutlak, ister hi deilse herhangi bir ekilde gerekli olarak ayn olmas gerektiidir. Yoksa, geiin im knsz olmas gerektii, apak bir eydir, nk ular ve orta terimler gerekli ola rak ayn cinsten karlar: Nitekim kendi kendine var deillerse, birtakm ilintiler olacaklardr. Bunun iin, ne zdlarn ilmi nin bir tek olduu, ne de hatt iki kbn bir kb olduu geometri ile ispat olunamaz.

ORGANON IV.

29

Herhangi bir ilmin bir teoremi bir baka ilim vastasiyle de ispat olunamaz, meer ki bu teoremler birbirine nispetle, szge limi optik teoremlerinin geometriye nis petle, armoniinkilerin de aritmetie nis petle, aann ste nispeti gibi olma snlar. Geometri izgiler hakknda da izgi olmalar ynnden yani kendilerine has ilkeler gereince, kendilerine ait olmyan herhangi bir hassay da ispat edemez. Szgelimi, doru izginin izgilerin en gzeli olduunu veya dairenin zdd oldu unu gsteremez. nk bu nitelikler kendi z cinsleri gereince izgilere ait olmayp ancak baka cinslerle mte rek bir hassa tekil etmeleri ynnden aittirler. 8 < SPAT NCESZ - SONRASIZ SONU LARA TAALLK EDER. > Kyasn balad ncller btncl iseler byle bir ispatn, yani mutlak m nada alnan ispatn sonucunun da gerekli olarak ncesiz - sonrasz olduu da aktr. O halde yok olabilen nesneler iin mutlak mnada ne ispat, ne de ilim yoktur: Ama yklemin konusu ile ball btncl olarak vki olmayp, bir an iin ve her

30

ORGANON IV.

hangi bir tarzda vki olduundan yalnz ilinti ynnden vardr. Byle bir ispat yapld zaman, nclerden birinin b tncl - olmyan ve yok olabilen (yok ola bilen, nk ancak o yok olabilirse sonu da yok olabilecektir; btncl - olmyan, nk yklem, konuda bulunan bir ksm hallere yklenmeyip birtakm hallere yklenmi olacaktr) olmas gereklidir, yle ki btncl bir sonu deil, sadece muvakkat bir hakikat ifade eden bir sonu elde olunabilecektir. Tarifler hakknda da bu yine byledir, nk tarif ya ispat il kesi ya terimlerinin durumu ynnden farkl bir ispat, veya bir ispatn sonucudur. Ama, szgelimi, bir ay tutulmas gibi teker rr eden olgularn ispatlar ve ilmi p hesiz, byle olmalar ynnden, ncesiz- sonraszdrlar, fakat ncesiz - sonrasz ol madklarndan tr blmcldrler. Ay tutulmas hakknda sylediimiz, br hal lere de uyar.
9

< SPATIN Z VE SPATLANAMIYAN LKELER. > Bir nesnenin, ispat olunan ey yle olmas ynnden, konuya ait ise, ancak kendine has ilkelerinden itibaren ispat edilebildii aktr; bunun sonucu olarak,

ORGANON IV.

31

hatt ispat doru, ispat olunamaz ve doru dan doruya ncllerden kartmakla bile bunu bilmek mmkn deildir. Bu, ger ekte, dairenin terbii iin Brysonun kul land ispata benzer bir ispattr; bu cins ten istidlaller bir baka konuya da ait olabilecek olan mterek bir karaktere gre ispat ederler, ve bunun sonucu ola rak da, bu istidlaller ayn zamanda ayn cinse ait olmyan baka konulara da uyar lar. Bunun iin nesne, olduu gibi deil, ilinti ynnden bilinir, aksi takdirde ispat baka bir cinse de uymazd. Herhangi bir ykleme hakkndaki bil gimiz, olduu halde, konunun z ilkelerine gre, yklemenin yapld eyin yard miyle bilinmedike ilintiliktir: szgelimi, iki

dik aya eit alara sahip olmak hassas n, bu hassann kendiliinden yklendii
konuya ait olarak, ve bu konunun z ilke lerinden kma olarak biliyorsak, durum budur. Bundan, bu hassa ait olduu eye kendiliinden ait olursa orta terimin ula rn girdii ayn cinse gerekli olarak gir dii sonucu kar. Bu, aritmetik ile ispat olunabilen armoniin teoremleri gibi haller hari, baka trl olamaz. Bu gibi teorem ler ayn tarzda ispat edilirler, ama bir farkla; olgu ayr bir ilme tbidir (nk onlara konu olan cins ayrdr), halbuki niin yklemlerin z ynnden ait olduk

32

ORGANON IV.

lar daha yksek bir ilme tbidir. Bylece hatt bu istisnalar pekl gsterir ki ancak uygun ilkelerden itibaren bir yklemin has mnada ispat vardr. Yalnz bu tbi ilimlerin ilkeleri istenilen mterek karak teri haizdirler. Bu aksa, her bir nesnenin z ilkele rinin ispata elverili olmadklar da ak tr. nk kendilerinden karlm olduk lar ilkeler btn nesnelerin ilkeleri ola cak ve kendisinden kacaklar ilim de btn nesnelerin en yetkin ilmi olacaktr. Bunun sebebi, gerekte, daha yksek se beplerden itibaren bilindii zaman daha iyi bilindiidir; nk kendileri bir sebe bin eseri olmyan sebeplerden itibaren bilindii zaman ilk ncllerden itibaren bilinir. Bunun sonucu olarak, daha iyi ve ya hatt yetkin bir ekilde bilindii zaman byle bir bilgi daha yksek bir derecede veya hatt en yksek derecede ilim ola caktr. Ama ne olursa olsun, sylediimiz gibi, geometrik ispatlarn mekanik veya optik teoremlerine, veya aritmetik ispat larn armoniin teoremlerine tatbiki hal leri hari, ispat bir baka cinse tatbik olunamaz. Bilindiini veya bilinmediini bilmek gtr; bunun sebebi gerekten bilmek olan her bir nesnenin ilkelerinden itiba ren bilip bilmediimizi bilmek gtr. Baz

33

doru ve ilk ilkelerden tekil edilmi bir kyasa sahip olmann, -ilim elde etmek ol duuna inanyoruz. Halbuki bu byle de ildir. Gereken ey, sonularn da ncl lerle ayn cinsten olmasdr.

10
< TRL LKELER. > Her cinsteki ilkelerden varl ispat olunamyan hakikatlar anlarm. smin m nas sadece, ilk hakikatlar iin olduu ka dar bunlardan kan yklemler iin de konulmutur. Varla gelince, bahis konusu ilkeler ise, gerekli olarak onu koymak gerekir; fakat bahis konusu geri kalan ise onu ispat etmek gerekir. Szgelimi, birli in, dik ann ve genin mnasn fark gzetmeden koyuyoruz; ama birliin ve bykln varl konulurken, geri kalan iin onu ispat etmek gerekir. spat ilimlerde kullanlan ilkeler ara snda bir ksm her bir ilme hastr, bir ksm da mterektir; fakat kullanlmalar bahis konusu ilme giren cinse mnhasr olduuna gre, onlar benzerlik ynnden mterektirler. Szgelimi, izginin ve dik ann tarifleri husus ilkelerdir; mterek ilkeler: eit eylerden eit eyler kar lrsa geri kalanlar da eittir gibi ner

34

ORGANON IV.

melerdir. Fakat bu mterek ilkelerin her birinin tatbiki bahis konusu olan cinse mnhasrdr, nk umumilii iinde kul lanlmasa da, sz gelimi geometride yalnz miktarlara, veya aritmetikte yalnz sayla ra tatbik olunsa bile ayn deeri haiz ala caktr. Varln da koyduu ve zlk yk lemlerini gz nnde tuttuu konular yine bir ilme hastr; aritmetikteki birlikler ve geometrideki noktalar ve izgiler bunlar dandr. Gerekte, bu konular hem varlk larnda, hem de mnalarnda konulmutur, halbuki zlk yklemleri iin konulmu bulunan sadece onlarn her birinin mna sdr. Szgelimi, aritmetik ift ve tekin, kare veya kbn mnasn; geometri ise irrasyonelinkini, veya krk, veya mail iz gininkini koyar; buna karlk, bu kavram larn varl mterek aksiyomlarn yard miyle olduu kadar nceden ispat edilmi birtakm sonulardan itibaren ispat edilir, Astronomi iin de bu, byledir. nk, gerekte, her ispat ilim unsur etra fnda dner: kendisinin varln koyduu ey (yani kendisinin zlk hassalarn gz nnde tuttuu cins); kendilerine gre is patn zincirlendii ilk hakikatlar olan ak siyomlar ad verilen mterek ilkeler; nc olarak da, herbiri iin ilmin, m nasn koyduu hassalar. Bununla beraber, baz ilimler, mahzur olmadan, bu unsur

ORGANON IV.

35

lardan bazlarn kale almyabilirler; sz gelimi, filn ilim, varl aikr ise cinsin varln koymaktan kendini muaf tutabilir (nitekim saynn varl souun veya sca nki kadar apak deildir). Hassalarn mnas da bu hassalar ak olduklar za man konulmyabilir. Bunun gibi, eit ey

lerden eit eyler karlrsa geri kalan lar da eittir gibi mterek aksiyomlarn
mnasn koymaa ihtiya yoktur. nk bu iyi bilinen bir ilkedir. Fakat tabiat gereince, ispat unsurlarnn saysnn olduu da daha az doru deildir; ispatn konusu, ispat olunan hassalar ve kendile rinden hareket olunan ilkeler. Gerekli olarak kendi kendine olan ve gerekli olarak inanlan ey ne bir hipo tezdir, ne de bir postulat. <Gerekli olarak inanlan, diyorum>, nk tpk kyas gi bi, ispat d sz () e atf ve irca olu namayp ruhun i szne atf ve irca olu nur. Gerekte, d sze daima birtakm itirazlar bulunabilir, halbuki i sze bu her zaman yaplamaz: Tamamiyle ispat olunabilmekle beraber retmen tarafn, dan ispatsz konulan ey, rencinin rza siyle kabul olunursa, mutlak mnada bir hipotez olmayp, yalnz renciye gre bir hipotez olmakla beraber, gene de bir hipotezdir. rencinin hibir sans yoksa veya zd bir sans varsa bu ayn farz etme,

36

ORGANON IV.

o zaman, bir postulattr. te hipotezle postalat arasndaki fark buradan gelir: postulat rencinin sansna zd olan ispat olunabilen, ama ispatsz konulan ve kul lanlan eydir. Tarifler hipotez deildir (nk var olan veya varolmyan hakknda hibir ey beyan etmezler); ama hipotezler ncller iine girerler. Tarifler yalnz anlalm olmay gerektirirler, bu ise phesiz, ii tilen her eyin de bir hipotez olmad iddia edilmedike, bir hipotez olgusu de ildir. Bunun aksine olarak, baz nesneler konulup, srf bu nesneler konulmu oldu undan sonu kt zaman hipotez var dr. Her ne kadar yanl olan kullanmak caiz deilse de, geometricinin, ne bir ayak uzunluunda, ne de doru olmad halde izilen izginin bir ayak uzunluunda, ve ya doru olduunu tasdik etmekle yanl olan kullandn iddia eden bazlarnn ileri srdkleri gibi, geometricinin bir ta km yanl hipotezler koyduunu da ayn ekilde kabul etmemelidir. Gerekte, geo metrici szn ettii blmcl izgi dola ysiyle hibir sonu karmayp, sonucu sadece ekillerinin ifade ettikleri kavram lardan karr. Bundan baka, her post lat gibi, her hipotez de ya btncl veya blmcldr. Halbuki tarif ne o, ne de brdr.

ORGANON IV.

37

11
< AKSYOMLAR. > Bylece isapt mmkn klmak iin Fi kirlerin veya okluktan ayrlm Birlikin varln kabul etmek gerekli deildir. Bununla beraber, gerekli olan ey ayn bir yklemin birok konular hakknda tasdik edilebilmesidir; gerekte, bunsuz, btncl diye bir ey mevcut olamaz. Halbuki b tncl yoksa ne orta terim olacaktr, ne de bunun sonucu olarak, ispat. yle ise ikircil olmyacak tarzda, fertlerin ok luu hakknda tasdik edilen bir tek olan, zde olan bir eyin var olmas gerek lidir. Bir yklemi bir konu hakknda ayn zamanda tasdik ve inkr etmek imknsz dr, ilkesi sonucun da ayn ekilde ispat olunmas gerekmedike, hibir ispat ile konulamaz. Bu halde, ispat orta terim hakknda byk terimi tasdik etmenin doru olduunu, inkr etmenin ise doru olmadn ncl olarak alr. Fakat orta iin hem tasdik, hem de inkr koymak fayda szdr; nc terim iin de bu ayn by ledir. Gerekte, kendisi hakknda insan' tasdik etmenin doru olduu bir terim ka bul olunursa, hatt onun hakknda insan- olmyan' tasdik etmek doru olsa bile,

38

ORGANON IV.

yalnz insann hayvan olduu, hayvan - ol myan olmad kabul olunmas artiyle, hatt, Kallias- olmyan hakknda denilmesi doru olsa bile, gene de Kalliasn hayvan olduunu ve hayvan - olmyan olmadn sylemek her zaman doru olacaktr. Bu nun sebebi byk terimin sade orta terim hakknda deil, ayn zamanda daha byk sayda fertlere uymasndan dolay bir ba ka ey hakknda da tasdik edilmesidir; bundan orta terim hem kendi olmyan ey olsa bile bunun sonu iin hibir suretle messir olmad neticesi kar. Her yklem iin, tasdik veya inkrn doru olduu ilkesi, samala irca yolu ile balyan ispatla konulmutur, ve her zaman btncl olarak kullanlmayp yal nz ihtiya halinde, yani sz edilen cinsin snr iinde kullanlmtr. Sz edilen cins'ten daha yukarda gsterdiim gibi, ispatn tatbik edildii cinsi kastediyo rum. Btn ilimler birbirleriyle, mterek ilkeler vastasiyle mnasebettedir. Ben ise, mterek ilkeler diye ispatta temel rol oynyanlara dedim, ne ispatn taallk ettii konulara, ne de ispat edilmi yk lemlere derim. Her ey iin, tasdik veya inkr dorudur, veya eit eylerden eit eyler karlrsa... ve bu cinsten baka

ORGANON IV.

39

aksiyomlar gibi birtakm ilkeleri umumi bir tarzda ispat etmee giriecek bir ilim gibi, diyalektik de btn ilimlerle mna sebettedir. Fakat diyalektiin konusu, tek bir cinsle yetimsemediinden tr, bu tarzda tyin edilen eyler deildir. Aksi takdirde, sorgularla balyamazd. Ger ekte, ispatta ayn bir sonu kar veriler vastasiyle ispat olunamadndan sorgu sormak mmkn deildir. Ben bunu Kyas zerine adl kitabmda ispat ettim.
12

< LM SORGU.> Bir ilm sorgu bir elimenin blm lerinden birine taallk eden bir ncln ayn ise ve her ilimde, o ilme has olan kyasn, kendilerinden itibaren tekil olun duu ncller varsa, muhakkak bir nevi ilm sorgu olacaktr, bu ise her ilimde elde olunan uygun kyasn hareket noktas olacak ncllerinkidir. Bunun sonucu ola rak, her sorgunun ne geometrik, ne de tbb olmyaca, ve br ilimlerde de byle olaca meydandadr. Ancak, ya geometriye taallk eden meselelerden bi rinin, ya szgelimi, optik meseleleri gibi geometri ilkelerinin ayn ilkelerle ispat edilen meselelerin, kendilerinden hareket

ORGANON IV.

le ispat olunduu sorgular geometrik sor gular olacaklardr. br ilimler iin de bu byledir. Geometrici temel olarak ge ometrik ilkeleri ve kendi kard sonu lar alarak, bu meseleleri aklamaa yet kilidir; buna karlk, ilkelerin kendilerine gelince, geometrici olmas ynnden, bun lar aklamak zorunda deildir. Bu br ilimler iin de byledir. Ne her lime herhangi bir soru irad etmek, ne de lim herhangi bir konu zerine her soruguya cevap vermek zorunda deildir: Sorgula rn uralan ilmin snrlar iine girmesi gerekir. yle ise bu snrlar iinde, geo metrici olduundan tr, bir geometrici ile mbaheseye giriilirse, tartmann her hangi bir meseleyi ispat etmek iin geo metrik ncllerden hareket olunduu za man doru yapld aktr: aksi halde, tartma doru yaplmaz ve phe yok, ilinti ynnden olmad takdirde, geomet riciyi rtmek de mmkn olmaz. Bun dan. geometrici olmyan kimselerle geo metri zerinde tartlamyaca sonucu kar, nk kt bir tutamak gzden ka acaktr. br ilimler iin de mtala ayndr. Mademki birtakm geometrik sorular vardr, bundan ayn zamanda geomet rik olmyan sorularn da olaca kar m? Bundan baka, her bir ilimde, ne trl

ORGANON IV.

41

bilgisizlie gre, sorgular, szgelimi, tama miyle geometriye has kalarak, irat edil melidir? Bandan baka, bilgisizlik zerine kurulan kyas doruya zt ncllerden itibaren tekil edilmi bir kyas mdr, yoksa bir paralojizma, ama geometrik ncllerden karlm bir paralojizma m dr? Yoksa <sonucun yanll> bir ba ka disiplinin ncllerinden karlmasn dan ileri gelmiyor mu? Szgelimi, musi ki sorgusu geometride geometrik - olm yandr, halbuki paralellerin birbirini kes mesi anlay bir mnada geometriktir, bir baka tarzda da geometrik - olmyandr. nk geometrik-olmyan terimi, ritmik- olmyan terimi gibi, iki mnada alnyor: Bir halde, o geometrik hibir eyi haiz olmadndan geometrik-olmyan mnas na-, br halde de, basit bir geometrik hata olan ey mnasna geliyor. te ilme zt olan bu son bilgisizlik, yani bu trl ilke lere tbi olan bilgisizliktir. Matematikte paralojizma bu kadar mterek deildir, nk daima ikircillik orta terimde bulu nur: Byk terim, gerekte, orta terimin btn iin tasdik edilmitir, orta terim de kk terimin btn iin (yklemin ken disi hibir zaman btn notiyle tesirlen mediinden) tasdik edilmitir; ve <mate matikte>, bu orta terimler herhangi bir ekilde zihin tarafndan grlebilir, hal

42

ORGANON IV.

buki diyalektikte, ibham yakalyamayz. Szgelimi, her daire bir ekil midir? Da ireyi izerken, aka grlr. Fakat epik msralar daire midirler? diye ilve edi lirse bunlarn hi de byle olmadklar aktr. ncl tmdengelimlik olan bir istid lle kar bir itiraz yaplmamaldr. Ma demki, gerekte, hibir ncl yoktur ki birok hallere uymasn (aksi takdirde, kyas btncl ncllerden balad halde o, btn haller iin doru olmyacaktr), itiraz iin de bunun byle olduu apak tr; bunun gibi, gerekte, ncller ve iti razlar ayndrlar; nk ileri srlen itiraz ya ispat, ya diyalektik bir ncl olabilir. Bir yandan da, orta terimler olarak iki u terimin neticeleri alnmak suretiyle ekilde mantk olmyan deliller meydana kar. Bu, szgelimi, Kaineusun atein geometrik bir nispete gre artt hakkn daki delilidir: Ate, gerekte, sratle artar, diyor, ite geometrik nispetin yapt bu dur. Byle bir istidll bir kyas deildir. En sratli bir ekilde artan nispetin sonu cu geometrik nispet olmadka ve en ok sratle artan nispet hareketi iinde atee yklenmedike kyas yoktur. O halde, ba zan bu tabiatta olan ncllerden itibaren bir kyas tekil etmek mmkn deildir, bazan da her ne kadar bu imkn grl

GRGANON IV.

43

mese de, mmkndr. Yanltan hareket ederek doruyu ispat etmek imknsz ol sayd zm kolay olurdu, nk gerekli bir ekilde karlkl olma olacakt. Ger ekte, A nn var olduunu, A nn varl nn da var olduunu bildiim filn nesne leri, szgelimi, B yi gerektirdiini kabul edelim: Bu sonuncu nesnelerden hareket ederek birincinin var olduunu gsterebi lirim. Bu karlkl olma hele hele mate matikte vki olmaktadr, nk matematik, ilintilik olan hibir eyi ncl olarak ala maz (ve ite yine diyalektik tartmalarla matematiin bir fark da budur), ama ta rifleri alr. spatlar yeni orta terimlerin araya konmalariyle ilerlemeyip yeni ularn ek lenmesiyle ilerlerler. Szgelimi, A, B hak knda, B de G hakknda, G ise D hakknda tasdik edilmitir ve bu sonsuza kadar byle gider. Ama ilerleme de yanlarda vuku bulur. Szgelimi, A. G hakknda ve E hakknda da ispat edilebilir. Bylece sonlu olduu kadar sonsuz olan bir say nn A ile; sonlu tek saynn B ile ve hu susi ift herhangi bir saynn G ile gste rildiini kabul edelim: O zaman A, G hak knda tasdik edilmitir, sonra sonlu bir ift saynn D ile, hususi bir ift saynn E ile gsterildiini kabul edelim: A o za man E hakknda tasdik edilmitir.

ORGANON IV.

13

< OLGU VE SEBEBN BLNMES. >

Olgunun bilgisi niinin bilgisinden farkldr. lkin bu fark ayn bir ilimde ola bilir, bu da iki tarzda olur: Birincisi, k yasn. dorudan doruya olmyan ncl lerle balad zamankidir (nk o zaman niinin bilgisi yakn sebebin bilgisi oldu u halde yakn sebep bu kyasta kabu edilmez; kincisi, kyasn dorudan doru ya ncllerle balad; fakat bunun se beple deil de, karlk iki terimden en ok bilineni ile balad zamankidir: Ger ekte, birbirini karlyabilen iki yklem den en ok bilineni bazan sebep olm yan yklemin olmasna hibir ey engel deildir, yle ki ispat onun aracliyle vki olacaktr. Szgelimi, parlamamalarn dan dolay gezeenlerin yaknlnn ispat olunduu zaman hal budur. G nin gezeen ler, B nin parlamamak olgusu ve A nn da yakn olmak olgusu olduunu kabul edelim. B yi, G hakknda tasdik etmek dorudur, nk gezeenler parlamyorlar. Fakat A da B hakknda tasdik edilmitir, nk parlamyan ey yakndr: Bir ner me ki tmevarm ile, baka deyimle, du yum ile elde olunmu gibi alnmas gere kir. Bunun sonucu olarak, A gerekli bir

ORGANON IV.

45

ekilde G ye aittir; bylece gezeenlerin yakn olduklar ispat edilmi bulunur. Bu kyas, her halde, niine taallk etmeyip basit olguya taallk eder. Gerekte, geze enler parlamadklarndan tr yakn de illerdir; fakat bunun aksine olarak, yakn olduklarndan tr parlamazlar. Ama ne ticenin sebep tarafndan isbat edildii de olabilir. O zaman, niinin ispat elde olu nacaktr. Szgelimi, gezegenler, G; yakn olmak olgusu, B; parlamak olgusu da A olsun. O zaman, B, G ye ait olur, parla mamak olgusu olan A da B ye ait olur. Bunun sonucu olarak, A, G ye de ait olur, kyas da niine taallk eder, nk orta terim olarak yakn sebep alnd. Baka misal: Inn artmalariyle ayn yuvarlak lnn ispat olunmasdr. Gerekte, by lece artan ey krev ise, ay da artyorsa, onun krev olduu aktr. Bu tarzda be yan edilmekle, olguya taallk eden bir kyas elde olunur, fakat orta terimin du rumu aksine evrilmise niinin bir kyas elde olunacaktr: nk ayn krev olmas artmalar sebebiyle deil, krev olduun dan tr bu trl artmalar gstermekte dir (ay G ile, krevi B ile, artma da A ile gsterilebilir). Bundan baka, orta terim lerin karlkl olmadklar ve daha ok bilinen terimin sebep olmyan terim oldu u hallerde ispat olunan, olgudur: niin

46

ORGANON IV.

deildir. Orta terimin, ularn dnda ko nulduu hallerde de olan da budur, nk bunlarda da ispat niine taallk etmez, olguya taallk eder, nk yakn sebep gsterilmemitir. Szgelimi: duvar niin teneffs etmez? <cevap:> nk o bir hayvan deildir. Teneffs yokluunun sebebi gerekten bu olsa idi, inkr ykle memenin sebebi olduu takdirde tasdik yklemenin sebebidir, kaidesine gre, bir hayvan olma' nn teneffsn sebebi olmas gerekir: Szgelimi, souun ve scan dengesizlii kt shhatin sebebi ise den gesi de iyi shhatin sebebidir. Bunun gibi, aksine olarak, tasdik yklemenin sebebi ise inkr da yklememenin sebebidir. Fa kat verdiimiz misalde, bu sonu hsl olmaz, nk her hayvan teneffs etmez. Bu trl sebebi kullanan kyas ikinci e kilde kurulur. Szgelimi A nn hayvan, B nin teneffs etmek ve G nin duvar m nasna geldiini kabul edelim. O zaman A her B ye aittir (nk her teneffs eden, hayvandr), fakat hibir G ye ait deildir, yle ki B de artk hibir G ye ait deil dir: bylece duvar teneffs etmez. Bu ta biatta olan sebepler lsz szlere ben zerler; baka deyimle, orta terim ok fazla uzaktan alnr: Szgelimi, Anakharsisin: skitlerde ba olmadndan tr flt a lanlar yoktur, sz gibi.

47

O halde ayn bir ilimde ve orta terim lerin durumuna gre, ite olgunun kyas ile niinin kyas arasndaki farklar bun lardr. Fakat olgu ile niinin farkl olduk lar bir baka tarz daha vardr ve bu da onlardan her birinin bir baka ilim tara fndan mlhaza edildii zamanda olur. Aralarnda, biri brne tbi olacak e kilde bir mnasebet bulunan meseleler byledir. Szgelimi, geometriye gre op tik, stereometri iin mekanik, aritmetik iin armonik meselelerinin ve astronomi iin gzlem verilerinin durumu budur. (Bu ilimlerden bazlar hemen hemen sinonim dir: Szgelimi, matematik astronomi ile nautik astronomi, matematik armonik ile akustik armonik gibi). Burada, gerek te, olgunun bilgisi amprik gzlemcilere; niinin bilgisi, matematikilere tbidir. nk bu sonuncularn elinde sebeplerle ispatlar vardr ve ok defa basit olguyu bilmezler; bunun gibi, btncln gz nnde tutulmasna balanlarak, ok defa gzlem yokluundan hususi hallerinin ba zlar bilinmez. te z ynnden farkl bir ey iken ekillerden baka bir eyle uramyan btn ilimler byledir. Ger ekte, matematik, yalnz ekillerle u rar: Bir dayanaa taallk etmez, nk geometrik hassalar herhangi bir dayana n hassalar olsalar bile, hibir suretle

48

onlar dayanaa ait olmalar ynnden ispat etmez. Optik geometriye nispetle ne ise bir baka ilim de optie nisbetle odur, szgelimi, gk kua teorisi gibi. Olgu nun bilgisi fizikiye kar, niinin bilgisi ise mutlak bir tarzda, olduu gibi alnan veya matematiki olmas ynnden optik iye tbidir. Nihayet, aralarnda birbirle rine tbi bulunmyan birok ilimler de ayn durumdadr. Geometriye gre tbbn durumu budur, nk deirmi yaralarn brlerinden daha yava iyi olduklarn bilmek hekime; niini bilmek ise geometri ciye taallk eder.
14

< BRNC EKLN STNL. > Btn ekillerin en ilmisi birincisidir. Gerekte, aritmetik, geometri ve optik gibi matematik ilimlerin ispatlarnda ve hemen hemen denebilir ki niinin arat rlmasna koyulan btn ilimlerin ispatla rnda vastalk eder: nk mutlak bir tarzda deilse de hi olmazsa birok za manlarda, ve pek ok hallerde, niinin k yas bu ekille olur. Bundan, yine bu sebepten birinci eklin en ilm olduu sonucu kar. nk ilmin en z vasf, niini gz nnde tutmaktan ibarettir. Ba ka delil: zn bilgisinin peine bu biricik

49

ekilden bakas ile dlmez. kinci e kilde, gerekte, olumlu kyas elde olun maz, halbuki zn bilgisi tasdikten kar. ncde, geri olumlu kyas vardr, ama btncl deildir, halbuki z btncllere aittir, nk insann iki ' ayakl hayvan olmas yalnz herhangi bir mnada deil dir. Son sebep: birinci eklin brlerine hibir suretle ihtiyac yoktur. Halbuki br ekillerin aralklarnn doldurulmas ve dorudan doruya ncllere varlncya kadar gelimesi onunla olur. O halde ilme en has olan eklin birinci ekil olduu aktr.
15

< DORUDAN DORUYA OLUMSUZ NERMELER. > A dorudan doruya B hakknda nasl tasdik ediliyordu ise ayn tarzda inkr da edilebilir. Terimler arasnda hi bir orta terim olmad zaman yklemenin veya yklememenin dorudan doruya yapldn sylyorum, nk bu halde, yklemenin veya yklememenin yaplmas artk baka bir eye gre olmaz. Bunun so nucu olarak, ya A, ya B veya hatt birlikte alnan A ile B bir btn iinde bulunursa, A nn B ye yklenmemesinin dorudan do ruya olmas mmkn deildir. Gerekte, A nn bir btn iinde, G iinde bulunduunu

50

ORGANON IV.

kabul edelim. O zaman B btn iinde, G iinde deilse (nk A nn, B yi ihtiva etmiyen bir btn iinde olmas mmkn dr) A nn B ye ait olmad sonucunu veren bir kyas mevcut olacaktr: gerek te, G her A ya ait ise ve hibir B ye ait deilse, A hibir B ye ait deildir. Yine bunun gibi, B, D ad verilebilen bir btn iinde bulunursa; gerekte, D her B ye ait ise, A da hibir D ye ait deilse, bundan kyas yoliyle A nn hibir B ye ait olm yaca sonucu kar. ki terimin her ikisi de bir btn iinde bulunursa ispat yine ayn tarzda yaplacaktr. Zaten, B nin, A y ii ne alan bir btn iinde bulunmamasnn ve bunun aksine olarak, A nn, B yi iine alan bir btn iinde bulunmamasnn, bu birbirleriyle karmyan ykleme serile rinden aka kar. Gerekte, AGD seri sinin terimlerinden hibiri BEZ serisinin terimlerinden hibirisine yklenmezse ve A, kendisiyle ayn seriden bir terim olan F btn iinde bulunursa, B nin F iinde bulunmyaca aktr, yoksa seriler bir birleriyle karacaklardr. B bir btn iin de bulunursa bu yine byledir. Buna karlk, iki terimden hibirisi bir btn iinde deilse, A da B ye ait deilse, bu yklememe gerekli olarak do rudan doruya olacaktr. Onlarn arasnda bir orta terim varsa, birinden biri gerekli

ORGANON IV.

51

olarak bir btn iinde bulunacaktr, n k kyas ister birinci ekil iinde, ister ikinci ekil iinde kurulacaktr. Birinci ekil iinde olursa B bir btn iinde ola caktr (nk B ye ait olan ncl olumlu olmak zorundadr); ikinci iinde olursa terimlerden herhangi biri, fark gzetmek sizin, bir btn iinde olacaktr, nk olumsuz ncln birine veya brne ta allk ettii bir kyas elde olunacaktr; fa kat iki ncln her ikisi de olumsuz ise kyas olmyacaktr. Bylece, bir terimin bir baka terim hakknda dorudan doruya inkr edile bilmesinin mmkn olduu grlyor. Bu nun ne zaman ve nasl mmkn olduunu imdi syledik.
16

<DORUDAN DORUYA NCLLERDEN LER GELEN YANILMA VE BLGSZLK.> Bilmenin bir inkr olarak deil, zih nin bir hali olarak anlalan bilgisizlik bir kyas tarafndan meydana getirilen bir yanlmadr. O ilkin dorudan doruya yklemeler ve yklememelerde vki olur. Ve o zaman iki trl grn vardr. Gerekte, o ya bir yklemeye veya yklememeye doru

52

ORGANON IV.

dan doruya inanld zaman, veya bu inancn elde olunmas bir kyasla elde edildii zaman meydana gelir. Fakat do rudan doruya bir kyastan domu bir ya nlma yalndr, halbuki kyasla elde edilen yanlma birok ekillere brnr. By lece, A nn dorudan doruya hibir B ye ait olmadn kabul edelim; o zaman A nn orta terim olarak G yi almasiyle B ye ait olduu sonucu karlrsa bu kyas yo liyle meydana gelen bir yanlma olacaktr. Bir yandan iki ncln yanl olmalar vki olabilir, bir yandan da yalnz onlar dan birinin yanl olmas vki olabilir. Gerekte, zdd nermelerin her birinde kabul olunduu halde ne A hibir B ye, ne G hibir B ye yklenmemise nclle rin her ikisi de yanl olacaktr (G nin A ile ve B ile mnasebetinin ne G, A ya tbi, ne de B ye btncl olarak yklen memi olacak ekilde olmas vaki olabilir. nk bir yandan, B bir btn iinde ola maz, mademki A nn B ye dorudan do ruya ait olmad sylenmitir; bir yandan da A gerekli olarak btn nesnelerin b tncl bir yklemi deildir. Bundan her iki ncln de yanl olabildikleri sonucu kar). Fakat her ne kadar bu, fark g zetmeksizin, herhangi biri deil de ancak AG ncl olsa da, ncllerden birinin doru olduu da olabilir; gerekte, GB

ORGANON IV.

ncl, B hibir cinsin iinde bulunmad ndan tr daima yanl olacaktr, hal buki AG ncl doru olabilir: szgelimi, A dorudan doruya G ye ve B ye ait ise byledir; gerekte, ayn terim dorudan doruya biroklarna yklendii zaman, bu terimlerden hibirisi brne ait olm yacaktr. Fazla olarak yklemenin doru dan doruya olmamasnn bile pek ehem miyeti yoktur. Ykleme yanlmas, demek, bu sebep lerden dolay ve ancak bu tarzda meydana geliyor (nk birinciden baka hibir e kilde btncl yklemeli kyas yoktur, dedik). Yklememe yanlmasna gelince, o hem birinci iinde, hem de ikinci iinde olur. lkin, birinci ekilde ka ekle b rndn ve ncllerin her bir halde ne durumda bulunduklarn syliyelim. Yanlma, her ikisi de yanl olan iki nclle meydana gelebilir. Szgelimi, A nn dorudan doruya hem G ye, hem de B ye ait olduu farzolunursa durum budur; gerekte A hibir G ye ait deil diye ve G her B ye ait olarak alnrsa her iki n cl de yanl olacaktr. ncllerden biri yanl olduu zaman yanlma yine mm kndr, hem bu ncl fark gzetmeksizin herhangi bir ncldr. Gerekte, AG nc lnn doru, GB nclnn ise yanl ol mas da vkdr. AG ncl dorudur,

54

ORGANON IV.

nk A her eye ait deildir; GB ncl ise yanltr, nk kendisine A nn hibir zaman ait olmad G iin B ye ait olmak imknszdr: nk <GB ncl doru olsa> AG ncl artk doru olmyacak; ayn zamanda ncllerin her ikisi de doru olsa sonu da doru olacak. Veya GB nc l doru, br yanl olabilir: szgelimi, B hem G iinde, hem de A iinde bulunursa bu son iki terimden birinin brne bal olmas gereklidir, yle ki A, hibir G ye ait olmyarak alnrsa byle bir ncl yan l olacaktr. O halde: ncllerden biri yanl, veya her ikisi yanl olursa, kyas yanl olacaktr. kinci ekilde iki ncln ikisi de top yekn yanl olamaz. Gerekte, A her B ye ait olduu zaman, bir u hakknda btn cl olarak tasdik, br hakknda btn cl olarak inkr edilebilen hibir orta te rim alnamyacaktir. Halbuki bir kyasn var olmas isteniliyorsa, nclleri orta terim bir u hakknda tasdik, br hakknda in kr edilecek tarzda nclleri almaldr. By le alnd zaman da, ncller topyekn yanl olurlarsa tersine olarak ztlarnn da topyekn doru olaca apaktr. Fakat bu rada da bir imknszlk vardr.Buna kar lk, hibir ey ncllerden her birini ksmen yanl olmaktan alkoymaz. G, gerekten, baz A ya ve baz B ye ait olsun: G her

ORGANON IV.

55

A ya ait olarak ve hibir B ye ait olm yarak alnrsa her iki ncl yanl olacak lardr, ama topyekn deil, ancak ksmen yanl olacaklardr. Olumsuz ncln du rumu tersine evrilirse bu yine byle ola caktr. ncllerden herhangi birinin top yekn yanl olmas da yine mmkndr. Bylece, gerekte, her A ya ait olan eyin her B ye de ait olacan kabul edelim: o zaman G, A nn btnne ait olarak ve hibir B ye ait olmyarak alnrsa GA n cl doru, ama GB ncl yanl olacaktr. Bundan baka, gerekte, hibir B ye ait olmyan ey her A ya da ait olmya caktr, nk her A ya ait olursa her B ye de ait olacaktr; halbuki biz onun ona ait olmadn farz ettik. u halde G, A nn btnne ait olarak ve hibir B ye ait olmyarak alnrsa GB ncl dorudur, ama br yanltr. Olumsuz ncl yer deitirmi ise, bu yine byledir. nk gerekte, hibir A ya ait olmyan ey hibir B ye de ait olmyacaktr. G, A nn btnne ait olmyarak, fakat B nin bt nne ait olarak alnrsa, AG ncl doru br yanl olacaktr. Bunun aksine ola rak, her B ye ait olann hibir A ya ait olmadn kabul etmek yanltr. nk gerekli olarak her B ye ait olan ey baz A ya da aittir; u halde G her B ye ait olarak ve hibir A ya ait olmyarak al

56

ORGANON IV.

nrsa GB ncl doru, GA ncl yanl olacaktr. O halde ncllerden her ikisi yanl olsa, yalnz biri de yanl olsa dorudan doruya nermeler halinde yanl kyas olacaktr.
17

< VASITALI NCLLERDEN LER GE LEN BLGSZLK VE YANILMA > Dorudan doruya olmyan ykleme lerde veya yklememelerde, kyas has bir orta terimle yanl sonu olarak kard zaman iki ncln ikisinin de yanl olma lar mmkn deildir; ancak byk uca taallk eden ncl yanl olabilir (has orta terimden, vastasiyle, yanlnkine e liik olan doru kyasn elde olunduu orta terimi anlarm). Gerekte, A nn G orta terimi ile B ye ait olduunu kabul edelim, GB ncln bir kyas elde etmek iin olumlu olarak almak gerekli olduu na gre, bu ncln her zaman doru ol mas gerektii apaktr, nk aksedilmi deildir. Fakat AG ncl yanltr, n k onun aksiyledir ki kyas zt olur. Orta terim baka bir ykleme snfndan aln msa bu yine tpk byledir. Szgelimi, D nin sade btn iinde olduu gibi A

ORGANON IV.

57

iinde bulunduunu deil, ayn zamanda btn B hakknda da tasdik edilmi ol duunu farzedelim. O zaman bir yan dan DB ncln muhafaza etmek bir yandan da brn aksetmek gerekli dir. yle ki birinci her zaman doru, ikinci daima yanltr. Bu cinsten bir yanlma has orta terimden meydana gelenle aa yukar ayndr. imdi kyasn has orta te rimle elde edilmediini farz edelim. Orta terim A ya tbi bulunduu, ama hibir B ye ait olmad zaman gerekli olarak, iki ncln yanl olmas gerekir. Gerekte, ncller, bir kyasn var olmas istenili yorsa, hakikatte vki olana zt olarak aln maldrlar; halbuki, onlar bu tarzda alnr larsa her ikisi de yanl olur. Szgelimi, gerekte, A, D nin btnne ait olursa ve D de hibir B ye ait olmazsa bu nclle rin aksi ile ncllerinin her ikisi de yanl olacak olan bir kyas elde olunacaktr, buna karlk, orta terim, szgelimi D, A ya tbi bulunmad zamanda AD ncl do ru, DB ncl de yanl olacaktr: AD n cl dorudur, nk D, A iinde deildi; DB ncl ise yanltr, nk doru olsay d, sonu da doru olacakt; halbuki o, hi potez olarak, yanltr. Yanlma ikinci ekil ile geldii zaman, iki ncln ikisinin de topyekn yanl olmas mmkn deildir (nk B, A ya

58

ORGANON IV.

tbi olduu zaman bizim daha yukarda gsterdiimiz gibi, hibir terim bir ucun btn hakknda tasdik ve brnn b tn hakknda inkr edilemez) ama ncl lerden biri yanl olabilir, bu da fark g zetmeksizin herhangi bir ncl olabilir. Gerekte, G, hem A ya, hem de B ye ait olduu zaman, G, A ya ait olarak, fakat B ye ait olmyarak alnrsa AG ncl doru, br yanl olacaktr. Bunun ak sine olarak, G, B ye ait olarak, fakat hi bir A ya ait olmyarak alnrsa, GB ncl doru, br yanl olacaktr. Yanlmann kyas olumsuz olduu za man, biz bylece ne zaman ve ne eit ncller yardmiyle yanlma olacan or taya koyduk. Fakat kyas olumlu olduu zaman, sonu has bir orta terimle elde edilmise iki ncln yanl olmalar im knszdr. nk bizim yukarda dediimiz gibi, kyasn olmas isteniliyorsa, gerekli olarak GB ncln muhafaza etmek ge rekir. Bunun sonucu olarak, GA ncl her zaman yanl olacaktr, nk akse dilen odur. Bizim olumsuz yanlma hali iin ortaya koyduumuz zere, orta terim bir baka seriden alnsa zm yine ayn olur, gerekte, DB ncln gerekli olarak muhafaza etmek ve A D ncln aksetmek gerekir, yanlma ise o zaman yukardakinin ayndr. Olumlu kyas bir has orta terimle

ORGANON IV.

59

balamazsa o zaman, D, A ya tbi ise, bu ncl doru, br yanl olacaktr, n k A birbirine tbi olmyan birok terim lerin yklemi olabilir. Fakat D, A ya tbi deilse bu ncl de elbette her zaman yanl olacaktr (nk olumlu olarak alnmtr), halbuki DB ncl ya doru veya yanl olabilir. Gerekte, hibir ey A y hibir D ye ait olmamaktan ve D yi her B ye ait olmaktan alkoymaz: Szge limi, hayvan hibir ilim'e ait deildir, hal buki ilim her musiki'ye aittir. Hibir ey A y hibir D ye ve D yi de hibir B ye ait olmamaktan alkoymaz. O halde ak tr ki orta terim A ya tbi olmad tak dirde sade iki ncln ikisi de yanl ola bilmekle kalmaz, ayn zamanda, hangisi olursa olsun, onlardan yalnz biri de yanl olabilir. Bylece ispat olunabilen nermelerde olduu kadar dorudan doruya nerme ler halinde de, ne tarzda, ne eit ncl lerle, kyastan ileri gelen yanlmalarn mey dana gelebildii grlyor.
18

< LMN NKRI GB ALINAN BLGSZLK. > Bir duyunun yok olmasiyle gerekli olarak bir ilmin yok olaca ve onu elde etmenin imknsz olduu da aktr. Ger

so

ORGANON IV.

ekte, biz ancak tmevarm veya ispat yolu ile reniriz. spat ise btncl ilke lerden itibaren, tmevarm da blmcl hallerden itibaren yaplr. Ama btncl lerin bilgisini tmevarmdan baka yolla elde etmek imknszdr, nk soyutlama sonular ad verilen eyler bile, her cinse, her birinin z tabiat gereince, gerekte ayr olmasalar bile ayr olarak mtala olunabilen baz hassalarn ait olduu ey de, ancak tmevarm yolu ile elde edile bilirler. Fakat tmevarmak, duyumu olm yan kimse iin imknszdr; nk duyum hususi hallerde uyar, bunlar iin de ilim olmaz, nk ilim tmevarm olmadan ne btncllerden karlabilir, ne de duyum olmadan tmevarmla elde olunabilir.
19

< SPATIN LKELER SONLU SAYIDA MIDIR, YOKSA SONSUZ SAYIDA MI?> Her kyas terimle yaplr: Bir kyas nevi, A, B ye, B de G ye ait olduundan tr A nn G ye ait olduunu ispat et mee muktedirdir; br nevi olumsuz k yastr, bunun ncllerinden biri bir teri min br terime ait olduunu; kincisi, bu nun aksine olarak, bir terimin bir baka terime ait olmadn ifade eder. Bunun

ORGANON IV.

61

sonucu olarak, bunlarn (ncllerin) ilke ler ve kyasn hipotezleri ad verilen ey ler olduu aktr. nk onlar bu tarzda almakla, szgelimi, A nn B vastasiyle G ye ait olduunu ve A nn bir baka orta terini vastasiyle B ye ait olduunu da; bunun gibi B nin de G ye ait olduunu ispat etmee gerekli olarak eriilir. Sanya gre ve diyalektik bir tarzda dnmekle yetimsiyen kimse iin gz nnde tutula cak biricik noktann kyasn mmkn oldu u kadar en fazla olas ncllerden itiba ren balayp balamadn bilmekten ibaret olduu aktr: Bundan kan netice, A ile B arasnda bir orta terim gerekten mevcut olmayp da yalnz mevcut gibi grnrse istidlal yapmak iin onun zerine dayan larak, diyalektik bir tarzda istidlal yapl ddr. Buna karlk, hakikata erimek iin bize klavuzluk etmesi gereken ger ek yklemelerdir. Durum udur: Mademki bir konu hakknda ilinti yolundan baka trl, tasdik edilen birtakm yklemeler vardr (szgelimi, bu ak nesne insandr dediimiz zaman, ben buna ilinti yolu ile ykleme derim; byle demekle insan aktr demek ayn mnay tamaz: insann ak olmas, insandan baka bir ey olduun dan deildir. Halbuki ak iin, insann ak olduu olabildii iindir). u halde z y nnden bakalarna yklenecek tabiatta

62

ORGANON IV.

baz terimler vardr. yle ise G nin, kendi hibir baka terime ait olmyacak, fakat ikisi arasnda hibir baka ara terim ol madan, B nin yakn konusu olacak ekil de bir terim olduunu kabul edelim; E nin de ayn tarzda Z ye ve Z nin de B ye ait olduunu farz edelim: bu seri gerekli ola rak durmak zorunda mdr, yoksa sonsuza kadar gidebilir mi? Bunun gibi, hibir e yin kendi kendine A hakknda tasdik edil mediini, fakat A nn dorudan doruya daha yakn hibir ara terime ait olmaks zn F ye, F nin H ya, H nin da B ye ait olduunu farz edelim: bu seri de gerekli olarak durmak zorunda mdr, yoksa son suza kadar gidebilir mi? Bu ikinci soru, aadaki lde, birinciden farkldr: bi rincisi bizzat kendisi hibir baka eye ait olmyandan, fakat bir baka eyin ken dine ait olduu eyden hareket ederek sonsuza doru karan gitmenin mmkn olup olmadn solmaktan ibarettir; br, bir bakasna yklenmi olanla, fakat ken disine hibir bakasnn yklenmemi ol duu eyle balyarak sonsuza doru ine rek gidilebilip gidilemiyeceini incelemek ten ibarettir. Nihayet, belli ular arasna sonsuz sayda orta terimler sokulabilip sokulamyacan da sormak gerekir. te demek istediim budur. A nn G ye ait olduunu, B nin onlar arasnda bir orta

ORGANON IV.

63

terim olduunu, fakat B ile A arasnda baka baka orta terimlerin bulunduunu, bunlar arasnda da daha bakalarnn bu lunduunu farz edelim: bu orta terimler serisinin sonsuz olmas da mmkn olacak m, yoksa imknsz m olacak? Bu, ispat larn sonsuza doru gidip gitmediklerini, baka deyimle, her eyin ispatnn olup olmadn, veya ularn birbirini snrla yp snrlamadklarn kendi kendine sor mak demektir. Ayn sorularn hem olumsuz kyaslar, hem de olumsuz ncller iin konulduunu ilve ediyorum. Szgelimi, A hibir B ye ait deilse, bu ya dorudan doruya ola caktr, veya A nn kendisine ait olmad B den nce bir ara terim bulunacaktr (buna her B ye ait olan H adn verelim) ve burada H dan nce bir baka terim daha, szgelimi, her H ya ait olan F bu lunabilir. Gerekte bunun sebebi udur ki, yine bu hallerde, ya A nn kendilerine ait olmad nceki terimler serisi sonsuzdur, veya bir yerde durur. Buna karlk birbirini karlyabilen terimler iin bu ayn sorular sorulmazlar, nk konu ile yklem aksolunabilir ol duu zaman ne birinci, ne de sonuncu konu vardr; karlkl olan btn terimler birbirlerine kar, bu hususta, ayn mna

64

ORGANON IV.

sebettedirler, ister konunun yklemlerini sonsuz diyelim, ister sz edilen yklem ler kadar konularn da sonsuz olduklarn syliyelim. Terimlerin, ykleme biri iin ilinti yolu ile, br iin has mnasnda yaplarak, ayr ayr tarzlarda birbirlerini karlyabilmeleri hari, bu hep byledir. 20 < ORTA TERMLERN SAYISI SONSUZ DELDR. > kan yklemler serisi ile inen yk lemler serisi snrl ise, iki terim arasnda sonsuz sayda orta terim bulunmasnn im knsz olduu apaktr (kan seriden en yksek umumilie doru yneleni, inen seriden de hususiye yneleni kastediyo rum). Gerekte, A, Z ye yklendii za man, B ile gsterilen ara terimler saysz iseler A dan hareket etmekle, inen seriyi takip ederek yklemeleri birbirlerine son suzca eklemenin mmkn olaca apak tr (nk Z ye varmadan, sonsuz sayda ara terimler elde olunacaktr); bunun gibi Z den itibaren de kan seriyi takip ede rek A ya varmadan nce sonsuz sayda ara terimlerden gemek zorunda kalna caktr. yle ki, bu imknszsa, A ile Z arasnda sonsuz sayda orta terim bulun mas da imknsz olacaktr. AB ... Z seri

ORGANON IV.

65

sinden, brlerinin kavranmalar imkn szken, baz terimlerin bir ara terim bu lunmayacak ekilde aralarnda bitiik ol duklarn iddia etmek de hibir eye ya ramaz. Gerekte, B ler arasndan aldm terim ne olursa olsun, A veya Z istikame tinde ara terimlerin says sonsuz veya sonlu olmak zorundadr. Sonsuz serilerin hareket noktas, ister dorudan doruya alnsn, ister dorudan doruya alnmasn, hibir ehemmiyeti haiz deildir, nk bu noktadan sonra gelen terimler her halde sayca sonsuzdurlar. 21 < OLUMSUZ SPATLARDA, ORTA TE RMLER SONSUZ SAYIDA DELLERDR > Olumlu ispatlarda terimler serisi her iki ynde snrl ise, olumsuz ispatlarda da snrl olduu da aktr. Gerekte, ne son terimden itibaren karak (son terim diye kendisi hibir baka eye ait olmyan, fakat szgelimi, Z gibi, kendisine bir ba ka terimin ait olduu terime derim), ne de ilk terimden itibaren sonuncuya doru (ve ilk terim diye bir bakas hakknda deni len fakat kendisi hakknda hibir bakas denilmiyen terime derim) sonsuza gitme nin mmkn olmadn kabul edelim: bu

66

ORGANON IV.

byle ise, olumsuzluk halinde de snrlan ma olacaktr. Gerekte, olumsuz bir sonu tarzda ispat olunur. lkin yle dene bilir: B, G nin ait olduu her eye aittir ve A, B nin ait olduu eyden hibir eye ait deildir. BG nermesi iin, ve bu, iki aradan biri iin her zamanki durumdur, birtakm dorudan doruya nermelere gerekli olarak varmak gerekir, nk bu ara, olumludur. br ncle gelince: b yk terim bir baka terim hakknda, sz gelimi, B den nceki D hakknda inkr edilmise, D nin her B ye ait olmas ge rekecektir. Byk terim, D den nceki bir baka terim hakknda da inkr edil mise bu terim her D ye ait olmak zo runda olacaktr. Bundan inen seriye doru gidi snrl olduundan, kan serinin de snrl olmas sonucu kacak ve kendi hakknda A nn inkr edildii bir ilk konu bulunacaktr. yle de dnlebilir: B her A ya ait ise ve hibir G ye ait deilse A hibir G ye ait deildir. Bu nermeyi de ispat etmek gerekirse bunun hem yu karda olduu gibi birinci ekil ile, hem imdi grdmz ekil ile, hem de nc ekil ile ispat olunaca apaktr. Biz de min birinciden bahsettik. imdi de kinciyi aklyacaz. spat, szgelimi, D nin her B ye ait olduunu ve hibir G ye ait ol madn koyarak yaplabilir, nk bir

ORGANON IV.

67

yklemin B ye ait olmas gereklidir. Bun dan sonra, D nin G ye ait olmad ispat edilmek istenildiine gre, kendi de G hak knda inkr edilen bir baka terim D ye aittir. Daha yksek bir terime olumlu bir ykleme her zaman snrl olduundan olumsuz ykleme de snrl olacaktr. nc ekil, dediimiz gibi, yle olur: A her B ye aitse ve G baz B ye ait deilse, G, A nn kendisine ait olduu her eye ait deildir. Burada da bu ncl, ister daha yukarda gsterilen ekillerle, ister bu ay n ekil ile ispat edilmi olacaktr. lk iki ekilde, seri snrldr; sonuncu da B nin, blmcl olarak alndnda kendi hakkn da G nin inkr edildii terim olan E ye ait olduu yeniden konulacaktr; ite bu nermede de ayn tarzda ispat olunacaktr. Fakat inen serinin de snrl olduu farzo lunduundan, G nin olumsuz yklemesi iin de bir snr olaca aktr. Gine grlr ki, hatt ispat bir tek yntemle deil, btn yntemlerle, kh birinci ekli, kh ikinci veya nc ekli alarak yaplsa bile, bu halde de seri snrl olacaktr; nk yntemler sayca sonlu dur ve sonlu bir say ile arplan sonlu nesneler de gerekli olarak sonlu bir ar pmdr. Bylece, tasdik iin bir snr varsa, inkr iin de bir snrn olaca aktr.

68

ORGANON IV.

Tasdik hali iin bunun byle olduu, bu aada gelen diyalektik mlhazalarla gsterilebilir.
22

<OLUMLU SPATLARDA TERMLERN SAYISI SONLUDUR > zlk yklemler halinde, bu yklem lerin sayca snrl olduklar apaktr. Gerekte, tarif mmknse, baka deyimle mahiyet bilinebilir ise, ve bir yandan da sonsuz bir seri dolalamazsa gerekli ola rak zlk yklemlerin sonlu olmalar gere kir. Fakat umumi olarak yklemler hak knda diyeceimiz ite udur. Doru ola rak, ak yryor ve bu byk nesne tah tadandr veya tahta byktr ve insan yryor'u beyan etmek mmkndr. Ama birinci beyanla ikinci arasnda bir fark vardr. Ak odundandr dediim vakit o zaman ak olan eyin ilinti olarak tahtadan olmasnn vaki olduunu anlarm, fakat akn, tahtann dayana olduunu deil: nk nesnenin tahtadan olmas akn ve ya bir ak nevinin z olduundan deildir, yle ki ak ancak ilinti ynnden tahtadr Bunun aksine olarak, tahta aktr dediim zaman, kendisinin ilinti olarak tahta oldu u vaki olan baka bir ey ak deildir

ORGANON IV.

69

(tpk musikici aktr dediim gibi: O za man, kendisinin ilinti olarak musikici ol duu vaki olan insann ak olduunu sy lemek istiyorum), ama aksine olarak, tah tann veya bir tahta nevinin znden ba ka birey olmayp, tahta kendi z iinde ak olan dayanaktr. O halde bir kaide koymak zorunda isek son beyana ykleme adn verelim; birinciye gelince ya bunun hibir suretle ykleme olmadn veya hi olmazsa has mnada bunun bir ykleme olmadn, ama sadece ilinti ynnden bir ykleme olduunu syliyelim. O halde yklemin ak gibi, konunun da tahta gibi olmasn kabul edelim. O zaman yklemin ilinti olarak deil, daima has mnada konuya yklendiini ortaya koyalm, nk bu cinsten bir yk leme iledir ki, ispatlar ispat ederler. Bun dan bir tek yklem bir tek konuya yk lendii zaman, yklemenin ister ze, ister nitelie, nicelie, grelie, etkiye, edilgi ye, nerelie veya zamana taallk ettii sonucu kar. Bundan baka, z () ifade eden yklemler, kendine yklendikleri konunun yklemin kendinden veya nevilerinin bi rinden baka bir ey olmadn ifade ederler. Bunun aksine olarak, z ifade etmiyen, fakat kendisi ne bu ykle

70

ORGANON IV.

min kendisi, ne de bu yklemin bir nevi bile olmyan ayr bir konu hak knda tasdik edilen yklemler birtakm ilintilerdir: Szgelimi ak, insann bir ilin tisidir, nk insan ne akn z, ne de herhangi bir akn zdr. Halbuki onun hayvan olduu sylenebilir, nk insan z ynnden bir hayvan nevidir. z ifade eden yklemlerin herhangi bir konuya ykletilmi olmas gerekir ve aktan baka bir ey olmakszn da ak olan hibir ak yoktur. Bunun iin, fikir () leri reddet mek uygun olur: Bunlar bo teranelerden baka bir ey deildir ve gerekten var olduklarn farz etsek bile bunlarn imdiki bu tartma ile hibir ilgileri yoktur, n k ispatlar, bizim tarif ettiimiz gibi, yk lemlere taallk ederler. stelik, bir ey, bir bakasnn ve o da birincinin bir nitelii olamaz. Baka deyimle, bizim gsterdiimiz tarzda kar lkl ekilde birbiri hakknda tasdik edil meleri imknsz olduundan, bir ey kendi niteliinin nitelii olamaz. Bunlar yanl sz birbiri hakknda tasdik edilebilirler, ama gerek mnada birbiri hakknda tas dik edilemezler. Ya gerekte z ynnden karlkl bir ykleme, szgelimi, yklem hakknda tasdik edildiinden cins veya ayrm bahis konusu olacaktr. Halbuki bu yklemelerin ne inen seride, ne kan se

71 ride: szgelimi, ne insan iki ayakldr, iki ayakl hayvan, yayvan baka ey..., seri sinde, ne de hayvan' insana, insan Kallias'a, Kallias znn bir unsuru ola
rak baka bir konuya ykliyen seride son suz olmadklar gsterildi. Bunun sebebi, gerekte, bu tabiatta olan her z tarif edile bilir ve bir sonsuz serinin, dnce ile ka tedilmediidir. Bundan kan sonu, ne kan serinin, ne de inen serinin sonsuz ol maddr, nk yklemleri sonsuz sayda olacak olan bir z tarif olunamaz. Bunun neticesi olarak, cins olarak birbiri hakknda karlkl bir ekilde tasdik edilmiyecekler, nk bu cinsi kendi z nevilerinden biriy le zletirmek olacaktr. Niteliin kendi de bir nitelik hakknda karlkl bir ekil de (ve br kategoryalar iin de bu ay ndr) ilinti olmaktan baka trl tasdik edilemez, nk btn bu yklemler bir takm ilintilerden baka bir ey deillerdir ve birtakm zlere yklenmilerdir. Bir baka yandan da, sonsuz kan bir seride var olmyacaktr, nk herbir ey hak knda tasdik edilen ey kanunun filn nite likte veya falan nitelikte olduunu veya bu cinsten birtakm kategoryalardan biri ne girdiini ifade eder veya o zaman zn unsurlarn ifade eder: O halde, bu son yklemler ise sayca snrldr ve kategor yalarn cinsleri de ya nitelik, ya nicelik,

ORGANON IV.

72

ORGANON IV.

ya grelik, ya etki, ya edilgi, ya nerelik, ya zaman olduklarndan tr snrl say dadrlar. lkin, bir tek yklemin bir tek konu; hakknda tasdik edildiini ve bundan ba ka, z ifade etmiyen yklemlerin birbir lerine yklenemiyeceklerini ortaya koya lm. Bunlarn hepsi gerekte birtakm ilintilerdir ve her ne kadar bazlar kendi kendine ve brleri ayr bir tipten yk lemler olsalar da, bununla beraber btn bu yklemlerin de herhangi bir dayanak hakknda tasdik edildiklerini ve bir ilinti nin hibir zaman bir dayanak olmadn sylyoruz: Gerekte, bu gibilerinin ara sna, kendinden baka bir ey olmayp, onun denildii denilen bir nesneyi hibir suretle koymuyoruz; fakat kendinden ba ka bir konu hakknda tasdik edildiini ve bu yklemlerin ayr konularla ayr olabi leceklerini sylyoruz. Bunun sonucu ola rak, ne yklemlerin kan serisi, ne de inen serisi, bir tek yklem, bir tek konu hakknda tasdik edildii zaman sonsuz denilemiyecektir. Gerekte, haklarnda ilintilerin tasdik edildii konular her bir ferdi zn tekil edici unsurlar kadar oktur, bu unsurlar ise sonsuz sayda de illerdir. kan seriye gelince bu, tekil edici unsurlar kadar ilintileri de ihtiva eder ki ne onlar, ne de tekiler sonsuz.

ORGANON IV.

73

deillerdir. Hakknda herhangi bir ilk yk lemin tasdik edildii herhangi bir konu bulunmasnn, birinci hakknda tasdik edi len bir bakasnn bulunmasnn ve serinin nceki bir baka terim hakknda artk tas dik edilmeyen kendi hakknda da hibir baka terimin tasdik edilmedii bir yk lemde durmasnn gerekli olduu hkmn karyoruz. te dediimizi ispat etmenin ilk tarz. Bundan baka bir tane daha var, nk ispat nceki yklemlerin kendilerine yk lendikleri bir takm nesnelere taallk eder ve nk ispatlar bulunan nermeler hak knda, kendilerini bilmekten baka daha iyi bir durum olamaz; nk bundan baka, on lar ispatsz bilmek lzmdr; bir yandan da mademki sonu yalnz ncllerle bilinir, nclleri bilmiyorsak, veya ncller kar snda onlar ispatla bildiimizden daha iyi bir durumda deilsek, bundan kan so nular da daha ziyade bilemiyeceiz. O halde ispat yoliyle herhangi bir eyi bir takm postulatlara veya bir takm hipotez lere dayanmadan mutlak olarak bilmenin mmkn olduunu kabul edersek aradaki yklemlerin snrl olmalar gereklidir. nk snrl olmazlarsa, fakat bunun ak sine olarak, her zaman gznnde tutulan son terimden stte bir terim varsa her nerme ispat olunabilecektir. Bundan

74

ORGANON IV.

kan sonu, sonsuz katedilemiyeceinden ispat bulunan nesneleri ispat yoliyle bile miyeceimizdir. O halde bunlar hakknda kendilerini bildiimiz haldekinden daha iyi bir durumda bulunmuyorsak ispat yo liyle mutlak bir tarzda hibir ilme sahip olunamyacaktr, fakat ancak hipotez yo liyle bir ilim elde olunacaktr. Diyalektik bakmdan, imdi getirdii miz deliller, dediimiz ey hakknda inan salamya yeter. Fakat analitik bir delil daha ksaca, ne yklemlerin kan serisi sinin, ne de inen serisinin aratrmamzn konusunu tekil eden bu ispat ilimlerde sayca sonsuz olmyacan gsterecektir. Gerekte, ispat kendi kendine nesnelere ait olan eye taalk eder: Yklemler ise iki tarzda kendi kendinedir: ster konula rnn z iinde bulunduklarndan tr, ister konular kendi kendilerinin z iin de bulunduklarndan tr. te, szgelimi, bu son halde, saynn yklemi teklik by ledir: Her nekadar sayya ait ise de, sa ynn kendi de tekin tarifi iinde bulun maktadr. Birinci halin misali olarak eli mizde okluk veya blnemez vardr ki bu saynn tarifi iinde bulunmaktadr. Bu kendi kendine yklemeler serisinden biri veya brnn ise sonsuz olmas im knszdr. Bu, ilkin, tekin say hakknda tasdik edildii halde mmkn deildir;

ORGANON IV.

nk o zaman tek iinde, ona katlacak olan baka bir yklem bulunacaktr ve tek, buna ait olacaktr. Fakat bu byle ise, say her birine ait olaca bu yklemlerin ilk konusu olacaktr. Bu cinsten sonsuz sayda yklemlerin tek bir ey iinde bu lunmas mmkn olmadna gre, kan seri de sonsuz olmyacaktr. Fakat her halde btn bu yklemlerin ilk konuya (szgelimi, sayya, say da onlara) ait ol malar gereklidir, yle ki aksolunabilirlik olsun, daha byk kaplam deil. Konula rnn z iinde bulunan yklemler de sa yca sonsuz deillerdir; aksi takdirde, ta rif imknsz olur. Bunun sonucu olarak, btn tasdik edilmi yklemler kendi ken dine iseler, ve btn bu yklemler son suz deillerse, kan seri ve bunun so nucu olarak inen seri de snrl ola caktr. Bu byle olunca, bundan iki terim a rasndaki ara terimlerin de her zaman sayca snrl olduklar sonucu kar. Bu halde ispatlar iin gerekli olarak ilkele rin var olmas lzm geldii ve yine b tn hakikatlarn, balangta szn etti imiz bazlarnn sand gibi, ispata elve rili olmadklar artk apaktr. nk bir takm ilkeler varsa, bir yandan btn hakikatlar ispat olunamazlar; bir yandan da, sonsuza gidilemez. Gerekte birinden

76

ORGANON IV.

birini kabul etmek, hibir araln doru dan doruya Ve blnemez olmadn, fakat hepsinin blnebilir olduunu iddia etmek demek olacaktr. nk sonucun ispat olunmas yeni bir terimin konmas (apposition) ile deil, araya konmas (in terposition) ile yaplr. Bunun sonucu ola rak, byle bir araya koyma sonsuza doru srp gidebilseydi iki terim arasnda son suz sayda orta terimler olabilecekti. Fa kat kan yklemler serisi kadar inen seri iin bir snr varsa, bu imknszdr. Bir snr olduunu da biz ilkin diyalektik yn den ve u anda da analitik ynden ispat ettik.
23

< LZMELER > Bu ispat edildikten sonra, ayn bir yklem, A, kendileri de hibir suretle bir birine yklenmemi olan, veya btncl olarak yklenmemi olan G ve D gibi iki terime ait olursa, bu yklem her zaman mterek bir orta terime gre hibir za man onlara ait olmyacaktr. Szgelimi, ikizkenar genle kenar e olmyan gen mterek bir orta terime gre a larnn iki dik aya eit olmak hassasn haizdir. Bu yklemin onlara ait olmas her

ORGANON IV.

77

ikisinin de bir ekil olmalar ynndendir, birbirinden farkl olmalar ynnden de ildir. Ama her zaman bu byle deil ildir. Gerekte, B nin, kendisine gre A nn G ye ve D ye ait olduu terim ol duunu kabul edelim: B nin mterek bir baka terime gre G ye ve D ye ait olaca bu mterek terimin de bir baka terime gre ait olaca apaktr, yle ki iki terim arasna sonsuz sayda ara terimler gire cektir. Bu ise imknsz bir eydir. Bylece ayn bir yklemin birok konulara yk lenmesinin mterek bir terime gre ya plmas her zaman gerekli deildir. nk burada bir takm dorudan doruya ara lklarn bulunmas lzmdr. Ama, mte rek yklem zlk yklemlere katrsa, orta terimlerin ayn cins iine girmeleri ve ayn blnemez ncllerden karl mas gereklidir. nk ispatlarda bir cins ten brne gemenin mmkn olmadn syledik. A, B ye ait olduu zaman, orta terim varsa, A nn B ye ait olduunun ispat olu nabilecei de aktr. Bundan baka, bu sonucun unsurlar, sz edilen orta terimi ihtiva eden ncllerdir ve saylar orta terimlerin saysncadr, bunun sebebi, do rudan doruya unsurlarn hepsi veya hi deilse btncl olanlar bir takm unsur lardr. Buna karlk, orta terim yoksa ar

78

ORGANON IV.

tk ispat da yoktur, ama burada ilkelerin yolu zerinde bulunulmaktadr. A, B ye ait olmad zaman da bu byledir: bir orta terim varsa, veya A nn kendisine ait olmad, B den nce bir terim varsa, ispat mmkndr; yoksa, mmkn deil dir ve bir ilke ile kar karya bulunulur. Bundan baka, ne kadar orta terim varsa o kadar da unsur vardr, nk bunlar ispatn ilkeleri olanlar bu terimleri iine alan ncllerdir. Bu, udur diye, veya bu una aittir diye tasdik eden baz is bat olunamyanlar bulunduu gibi, byle ce bunun u olduunu, veya bunun una ait olduunu inkr eden bakalar da var dr: yle ki ilkeler arasnda bir ksmnn filn eyin falan ey olduunu, ve bir ksm da o eyin falan ey olmadn tas dik ederler. Bir sonucu ispat etmek zorunda oldu umuz zaman, B nin bir ilk yklemini, szgelimi, kendisine A nn benzer bir e kilde yklendii G yi almak gerekir. Da ima bu tarzda devam edilirse ne nerme, ne de yklem hibir zaman ispatta A nn dnda alnmamtr, fakat orta terim, nerme blnemez oluncaya ve birlik () e irca olununcaya kadar srekli bir ekilde sklar. ncl, dorudan doruya olduu zaman birlik (lunit) vardr, nk ancak dorudan doruya olan ncl, keli

ORGANON IV.

79

menin mutlak mnasiyle, birdir. Tpk, baka alanlarda, ilkenin btn hallerde ay n olmayp (arlk iin, mina; musiki akor du iin, yarm-ton; ve saire) basit bir ey olduu gibi, bylece kyasta da, birlik dorudan doruya bir ncldr, ispatta ve ilimde ise, akl () dr. te by lece bir yklemin ayrlamazln (lin hrence) ispat eden kyaslarda orta terim hibir zaman byk terimin dnda kalmaz. Birinci ekildeki olumsuz kyaslarda orta terim hibir zaman, yklemesi bahis konusu olan byk terimin dnda kal maz: Szgelimi, A nn G vastasiyle B ye ait olmad ispat olunduu zaman. nk G her B ye ait olursa A hibir G ye ait olmaz. A nn da hibir G ye ait olmad ispat olunmas gerekirse, A ile G arasnda bir orta terim almak gerekir; ve hep by le devam edilecektir. Fakat D nin E ye ait olmadn ispat etmek zorunda isek, G nin her D ye ait olmas, ama hibir E ye ait olmamas veya baz E ye ait ol mamas ile, orta terim hibir zaman E nin dnda kalmyacaktr; E ise kendisi hak knda D nin yklenmesinin inkr edilmesi gereken konudur. nc ekilde, orta terim hibir zaman, ne kendisi hakknda bir bakasnn inkr edilmesi gereken terimin dna, ne de kendisinin inkr

80
edilmesi gereken terimin dna gemiye cektir.
24

< BTNCL SPATIN STNL > spat, bir yandan btncl, veya b lmcl olmakla, br yandan da olumlu, veya olumsuz olduuna gre, mesele han gisinin daha iyi olduunu bilmekten iba rettir. Ayn mesele dorudan doruya is pat ad verilen ey hakknda ve imkn sza irca hakknda da belirmektedir. lkin btncl ispat ve blmcl ispat inceli yelim. Bu nokta bir defa aydnlatldktan sonra, dorudan doruya denilen ispattan ve imknsza gtren ispattan bahsede ceiz. Belki, blmcl ispatn u dnceler den tr en iyi olduu sanlabilir: En iyi ispat bize daha ok bildiren ispattr (ispatn z hassas ite budur) ve biz bir eyi baka bir eyle deil de ken di kendisiyle bildiimiz zaman daha iyi biliriz: Szgelimi, musikici Koriscosu insa nn musikici olduunu bildiimiz zaman deil, Koriscosun musikici olduunu bildi imiz zaman daha iyi biliriz. br haller de de bu byledir. Btncl ispat ise an cak, konunun kendinin deil, konudan

ORGANON IV.

81

baka bir nesnenin filn yklemi haiz ol duunu ispat eder: Szgelimi, ikizkenar iin, btncl ispat sadece, filn hassay ikizkenarn deil, genin haiz olduunu ispat eder. Bunun aksine olarak, blmcl ispat konunun kendisinin filn yklemi haiz olduunu ispat eder. u halde bir ko nunun kendiliinden bir yklemi haiz ol duu ispat daha iyi ise, ve btncl ispatn tabiatndan ziyade blmcl ispatn tabiat byle ise, bundan blmcl ispatn daha iyi olduu sonucu kacaktr. stelik, btncl olan blmcl halle rin dnda bulunan bir ey deilse, ve bununla beraber ispat, ispat kuran bir ey bulunduu ve gereklikte herhangi bir kendiliin (*= lentit), szgelimi, hu susi genlerin dnda genin kendilii nin, hususi ekillerin dnda eklin kendi liinin, ve husus saylarn dnda saynn kendiliinin bulunduu sansna gtrrse; bir yandan da, var olann ispat, var olm yannkinden, bizi aldatmyann bizi alda tannkinden daha iyi ise, ve btncl is pat tam da bu sonuncu neviden ise (ger ekte bu ispatta, nispet bahsinde, yani nispetin ne izgi, ne say, ne kat cisim ne de yzey olmayp btn bunlardan baka olan bir ey olarak tarif edildii bahiste ilerlendii gibi ilerlenir); ite bu ispat daha btncl ise, ve var olana b

82

ORGANON IV.

lmcl ispattan daha az uygulanrsa, ve yanl bir sam husule getirirse, bundan btnc] ispatn blmcl ispattan daha aa olduu sonucu kacaktr. Fakat ilkin acaba ilk delil btncl ispata blmcl ispattan daha az m uygun gelmektedir? Gerekte, iki dik aya eit lik, ikizkenar olmas ynnden deil, gen olarak konunun bir hassas ise, ikiz kenarn bu yklemi haiz olduunu bilen kimse konuyu, kendiliinden genin sz edilen ykleme sahip olduunu bilen kim seden daha az bilir. Hasl, konu, vakada gen olarak bir yklemi haiz olmad halde, gen olarak onu haiz olduu tas dik olunursa bu bir ispat olmyacaktr; bunun aksine olarak konu, gen olarak yklemi haiz olursa, olduu ey olma y nnden bir ykleme konusunu bilen kimse en ok bilendir. Demek, gen en umull bir terim ise, genin bir tek ve ayn kavram varsa, baka deyimle yalnz ho monimi yoliyle gen denilmemise ve iki dik aya eitlik her gene aitse, alar nn byle olmas genin ikizkenar olmas ynnden deil, ikizkenarn gen olmas ynndendir. Bunun sonucu, btncl bir yklemeyi bilen kimsenin blmcl bir yklemeyi bilenden daha ok btncl yklemeyi kendiliinden bildiidir. Btn

ORGANON IV.

cl ispat, demek, blmcl ispattan daha iyidir. Bundan baka, btncln sade homo nim bir kavram deil de, bir tek ve ayn bir kavram varsa, btncl husus baz nesnelerden daha az deil; bozulamaz nes nelerin btncllere katlmalar ve hususi nesnelerin daha fazla bozulabilir olmalar ynnden, daha ok var olacaktr. Bundan baka, btncln bir tek nes neyi ifade ettiinden tr hususi nesne lerden ayr bir gereklik olduunu farzet meye hibir gereklilik yoktur. Bir z deil, sadece bir nitelik, bir grelik veya bir aksiyon ifade eden br nesneler iin de bunu farzetmeye ihtiya yoktur. Byle bir ey farzedilirse bunun sebebi ispat deil, daha ziyade dinleyicidir. Baka delil. spat, sebebi ve niini is pat eden kyas ise daha ok sebep olan btncldr (gerekte kendisine bir yk lemin kendi kendine ait olduu ey bu yklemenin sebebidir; o halde btncl ise ilk konudur; u halde sebep btncl dr). Bunun sonucu olarak, btncl ispat, sebebi ve niini daha iyi ispat ettiinden tr stndr. Bundan baka, bizim niini aratrma mz duruyor ve o zaman, bir nesnenin oluu veya varl herhangi bir baka nes nenin oluundan veya varlndan ileri

84

ORGANON IV.

gelmedii vakit biz bildiimizi dryo ruz: Bu ekilde sevk ve idare edilen bir aratrmann son ilkesi o andan itibaren meselenin sonu ve snrdr. Szgelimi,

filan ne maksatla geldi? Para almak iin; bunu da, borlu olduu eyi geri vermek maksadiyle, bu son eyi ise hak szlk etmemek maksadiyle. Byle ilerli
yerek artk ne bir baka eyle, ne de bir baka ey iin olmyan bir eye eritii miz zaman gaye olarak alnan, bu sebep lerdir ki filn geldi, veya nesne vardr veya oluyor, diyoruz ve yalnz o zaman onun niin geldiinin en byk bilgisini elde ettiimizi sylyoruz. O halde btn sebepler (***) ve btn niinler (***) bu hususta birbirlerine benzer iseler ve bizim akladmz gibi, soncul sebepler halinde de, en iyi bilmemiz bu tarzda bi liyorsak, bundan, baka sebepler halinde de, bir yklem artk her hangi bir baka nesne gereince bir konuya ait olmad zaman en byk bilgiye eritiimiz sonu cu kar. Bylece d alarn ait olduk lar gen ikizkenar olduundan tr drt dik aya eit olduunu bildiimiz zaman geriye niin ikizkenarn bu hassay haiz olduunu bilmek kalyor: Bu, bir gen olduundan tr ve bir gen de dz bir ekil olduundan tr bu hassa ya sahiptir. Dz ekil kendi z tabiatndan

ORGANON IV.

85

baka hibir sebeple artk bu hassay haiz deilse ite o zaman en byk bilgiye sahibiz. Fakat bizim bilgimiz bu anda btncl olmutur. Btncl ispat, demek daha iyidir. Bundan baka, ispat ne kadar blm cl olursa o kadar sonsuz iine der, halbuki btncl ispat yalna ve snra doru gider. Nesneler ise, sonsuz olmalar ynnden, bilinemezler: Onlar ancak sonlu olmalar ynnden bilinebilirler. u halde bizim onlar bilmemiz blmcl olmalar ynnden ok btncl olmalar ynn dendir. Btncller, bunun sonucu olarak, daha ok ispat olunabilirler; nesneler ne kadar ispat olunabilirlerse ispat da o ka dar onlara uyar; nk greliler ayn za manda artarlar. Bundan kan sonu b tncl ispatn, daha ok bir ispat olduun dan, daha iyidir. stelik, nesneyi ve daha bir baka nesneyi bize bildiren ispat ancak nesneyi bize bildiren ispata tercih olunmaldr. Btncle sahip olan kimse ise blmcl de bilir. Halbuki blmcl bilen btn cl bilmez. Bundan, bu sebepten tr de, btncl ispatn tercihe deer olduu sonucu kar. te son bir delil daha. lkeye daha ya kn, olan orta terim ile ispat olunduundan tr btncl daha iyi ispat olunabilir; ve

86

ORGANON IV.

daha yakn olan ey de dorudan doruya ncldr; bu ise ilkedir. O halde ilkeden hareket eden ispat ilkeden hareket etmi yenden daha kesin ise, ilkeye daha sk bal olan ispat da daha az sk bir ekil de bal olandan daha kesindir: Btncl ispat ilkesine daha sk bir ballk ile vasfl olduuna gre, btncl ispat en iyi ispat olacaktr. Szgelimi, D hakknda A y orta terim olarak B ve G ile ispat etmek istenildiinde: B st terim olduuna gre, bununla yaplan ispat daha btncl olacaktr. Bununla beraber bu delillerden birka ancak diyalektiktir. Btncl ispatn s tnlnn en ak delili udur ki, iki nermeden biz nce olana sahip olursak ayn zamanda herhangi bir tarzda sonra olan da biliriz: Biz onu gc () ha linde biliriz. Szgelimi, her genin iki dik aya eit alar olduu biliniyorsa herhangi bir tarzda, yani gc halinde, ikiz kenarn da iki dik aya eit alar oldu u, hatt ikizkenarn bir gen olduu bi linmese bile, bilinir. Buna karlk, elde sonraki nerme bulunduu zaman hibir suretle ne g halinde, ne de fiil (*****) halinde btncl nerme bilinmez. Nihayet, btncl ispatn bsbtn kav ranabilir olduunu syliyelim. Halbuki b lmcl ispat duyumda biter.

ORGANON IV.

87

25

< OLUMLU SPATIN STNL. > te btncl isbat blmcl ispata tercih ettiren deliller bunlardr. imdi, olumlu ispatn olumsuz ispattan stn ol duu, ite yle gsterilebilir. Esasen btn nesneler eit olmak ze re, en iyi ispatn en az sayda postlat lardan veya hipotezlerden, baka deyimle, ncllerden kan ispat olduunu kabul edelim. Gerekte, nermeler ayn ekilde bilinmek artiyle, ite daha az sayda olanlar vastasiyle daha abuk bilgi elde olunacaktr. Tercihe deen de budur. En az sayda nermelerden kan ispatn s tnl hakkndaki tasdikimizin iinde bu lunan delil, u aadaki gibi umum bir tarzda gznnde tutulabilir. Bir halde ol duu gibi br halde de orta terimler bi liniyorsa, ve bununla beraber nce olan lar daha ok biliniyorsa B G D orta terim leriyle, A nn E ye ait olduu bir ispat ve Z H orta terimleriyle A nn E ye ait olduu bir baka ispat farzolunabilir. O zaman A nn D ye yklenmesi A nn E ye yklenmesiyle ayn derecede bilinir. Fa kat A nn D ye yklenmesi A nn E ye yklenmesinden ncedir ve ondan daha ok bilinir; nk sonuncu ncekiyle ispat

88

ORGANON IV.

olunmutur ve kendisiyle ispat olunan ey ispat edilenden daha pekindir. yle ise en az sayda ncllerle ya plan ispat, zaten btn nesneler eit ol mak zere, en iyisidir. imdi olumlu ispat ile olumsuz ispatn her ikisi de terimle ve iki nclle yaplr, fakat birincisi sa dece herhangi bir nesnenin var olduunu kabul ederken, kincisi hem herhangi bir nesnenin var olduunu, hem de herhangi bir nesnenin var olmadn kabul eder; o halde daha ok sayda ncllerle ya plr; bunun sonucu olarak da o aadr. Bundan baka, her ikisi de olumsuz olan iki ncln hibir kyas vcuda ge tiremediini, birinin olumsuz, brnn de olumlu olmas gerektii ispat edildi. Biz bylece aadaki kaideyi ilve etmek zorundayz. spat ilerledike olumlu ner meler gerekli olarak sayca daha fazla lar, halbuki herbir istidlalde birden fazla olumsuz nermenin bulunmas imknszdr. Gerekte A nn, B nin ait olduu nesne lerden hibirisine ait olmadn ve B nin her G ye ait olduunu kabul edelim. ki ncln de gelitirilmesi gerekirse araya bir orta terim sokmak lzmdr. A B nin orta terimi D ve B G nin orta terimi E olsun. E nin <B ye ve G ye nisbetle> olumlu olarak, D nin de B ye nisbetle olumlu olarak, ama A ya nisbetle olumsuz

ORGATNTON IV.

88

olarak konulduu aktr: nk D her B ye aittir, halbuki A hibir D ye ait ola mamak zorundadr. Bylece bir tek olum suz ncl, yani A D elde olunur. br k yaslar iin de tarz ayndr, nk her zaman olumlu bir kyasn terimlerinde orta terim iki uca nisbetle olumludur, hal buki olumsuz kyasta orta terimin yalnz onlardan birine nisbetle olumsuz olmas gereklidir, yle ki olumsuz olan ancak bu biricik ncldr, brleri olumludur. O halde kendi vastasiyle ispat olunan ey, ispat edilenden daha iyi bilinmekte ve daha pekinse, olumlu olumsuzla deil, o lumsuz nerme olumlu nerme ile ispat edilmiyorsa, olumlu ispat, daha nce, daha iyi bilinmekte ve daha pekin olduundan en iyi ispat olacaktr. Bundan baka, kyasn ilkesi dorudan doruya btncl ncl ise ve btncl ncl olumlu ispatta olumlu, olumsuz is patta olumsuz ise; stelik, olumlu olumsuz dan nce ve ondan daha iyi bilinmekte ise (nk olumsuzluk olumlulukla bilin mektedir ve olumluluk, tamamiyle varlk yokluktan nce olduu gibi, ncedir), bun dan olumlu ispatn ilkesinin olumsuz ispa tnkinden stn olduu sonucu kar: s tn ilkeler kullanan ispatn kendi de s tndr. Nihayet, olumlu ispatn tabiat ilkenin

ORGANON IV

tabiatna daha ok yaklar, nk olumlu ispat olmadan olumsuz ispat yoktur.

26

<DORUDAN DORUYA SPATIN SA MALIA RCADAN STNL.> Olumlu ispat olumsuz ispata stn ol duuna gre, bu yzden elbette imknsza ircadan da stndr. Fakat ilkin olumsuz ispatla imknsza irca arasndaki farkn ne olduunu bilmek gerekir. A nn hibir B ye ait olmadn ve B nin her G ye ait olduunu farz ede lim: Bundan gerekli olarak, A nn hibir G ye ait olmad kar. Bu tabiattaki n cllerle A nn G ye ait olmad olumsuz is pat dorudan doruya olacaktr. mkn sza ircaa gelince, o yle olur. A nn B ye ait olmadn ispat etmemiz gerektiini kabul edelim. Bunun ona ait olduunu, ve stelik, B nin G ye ait olduunu koymak zorundayz. yle ki netice A nn G ye ait olduudur. Ama bunun bir imknszlk olduunu malm ve kabul edilmi olarak farzedelim. O zaman bundan A nn B ye ait olmyacan karrz. yle ise B nin G ye ait olduu kabul olunursa A nn B ye ait olmas imknszdr.

ORGANON IV.

91

Terimlerin dzeni iki ispatta da ayn dr. Bunlar, en ok bilinen olumsuz ner menin birinin veya dierinin olmasna g re, yani A nn B ye yklenmesini inkr eden veya A nn G ye yklenmesini inkr eden nermenin olmasna gre uygulan malarnda farkldr. En ok bilinen, A nn G ye ait olmad sonucu ise, yaplan, im knszlk yoliyle ispattr; bunun aksine olarak bu, kyasn ncl ise, dorudan doruya ispatla kar karya bulunulur. Fakat tabi dzende, A nn B ye ait olma d nermesi, A nn G ye ait olmad nermesinden ncedir, nk sonucun ken dilerinden karld ncller sonucun kendinden ncedirler ve A, G ye ait de ildir sonutur ve A, B ye ait deildir, sonucun kt ncllerden biridir. nk imknszla ircan varp dayand olum suz netice tam mnada bir sonu deildir; nceden olanlar ncllerdir. Bunun tama miyle aksine, kyasn kurucu unsurlar, kendi aralarnda btnn blme veya blmn btne mnasebetleri gibi bir durumda olan ncllerdir, halbuki A G ve A B birbiri ile bu cinsten bir mnasebette deildirler. O halde daha iyi bilinen ve nce olan ncllerden balyan ispat stn ise ve her iki ispat herhangi bir eyin var olma dndan hareket ederek bir inan yarat

92

ORGANON IV.

makla beraber, yine de birinin hareket nok tas brnnkinden nce ise, bundan olum suz ispatn imknszla ircadan mutlak su rette stnl olaca sonucu kar, ve olumlu ispatn kendisi de olumsuz ispattan stn olduuna gre, bunun sonucu olarak o da imknszla ircadan stn olacaktr.
27

< BR LMN STNLNN ARTLARI. > Niinden ayr olacak olguyu deil, hem olgu ve hem de niini bildii vakit bir ilim daha sahih ve ncedir.stelik, dayanak ile megul olmyan bir ilim, da yanak ile megul olandan daha sahihtir: Szgelimi, aritmetik armonikten daha sa hihtir. Bunun gibi, az sayda ilkelerden iti baren tekil edilen bir ilim toplamn sonucu olan birtakm ilkeler zerine dayanandan daha sahihtir; geometriden daha sahih olan aritmetiin durumu budur. Toplamn sonu cu ile, szgelimi, birliin durumsuz bir z olduunu, halbuki noktann durumu olan bir z olduunu sylemek istiyorum; bu sonun cuya toplamn bir sonucu adn veriyorum.
28

< LMLERN BRL VE FARKLI OLUU. > Tek bir ilim, bir tek cinsi, yani cinsin ilk ilkelerden itibaren kurulan btn ko

ORGANON IV.

93

nular (baka deyimle, bu topyekn konu nun blmlerini), ve onlarn zlk hassa larn iine alandr. Bir ilim, br ilimden, ilkeleri ya m terek bir kayna haiz olmad veya bir birlerinden kmadklar zaman farkldr. Bunun ispat, bir ilmin ispat olunamyan ncllerine varld zaman, bunlarn ispat edilen sonularla ayn cinste bulunmala rnn gerekmesidir; bunun ispat ise, bu ncllerle ispat edilen sonularn ayn cins iine girmeleri, baka deyimle, bir cinsten olmalardr.
29

< SPATLARIN OKLUU. > Sadece, ayn bir seriden, szgelimi, A nn ve B nin orta terimleri olan G, D veya Z gibi srekli - olmyan bir orta terim ayr ayr alnmakla deil, hatt onu bir baka terimden almak suretiyle bile ayn bir sonucun birok ispatlar olabilir. Sz gelimi, A nn deimek, D nin bir bakala maya mruz kalmak, B nin zevk almak ve H nin istirahat etmek manasna geldi ini kabul edelim. Gerek olarak, D, B ye A, D ye yklenebilir, nk zevk alan bir kimse bir bakalamaya mruz kalr ve bir bakalamaya mruz kalan da deiir. imdi de, A gerek olarak H ya, H da

94

ORGANON IV.

B ye ykletilebilir, nk zevk alan her insan istirahat eder, istirahat eden kimse de deiir. Bunun sonucu olarak, kyas trl trl olan, baka deyimle, ayn bir seriye ait olmyan birtakm orta terim lerle meydana gelebilir; bununla beraber bu orta terimlerden hibirisi brnn yklemi olmyacak kadar da deil, nk gerekli olarak her ikisinin de bir tek ve ayn eye ait olmas lzmdr. Bir baka nokta da incelenmeye de er: o da br ekillerde, kyas yoliyle ayn bir sonu ka trl elde edilebil diidir.
30

< TESADF OLGULARI SPATN KONUSU DELDRLER. > Tesadfe bal olan eyin ispat yolu ile ilmi yoktur. Gerekte, tesadfe tbi olan ey ne gereklilik ile, ne de ok kere vki olmaz, fakat bu iki olgu dze ninin dnda meydana gelir. spat yalnz onlarn birine veya brne uygun gelir nk ncller gerekliyse sonu gerekli olduundan, ncller sabit ise sdece sa bit olduundan her kyas birtakm gerekli veya sadece sabit ncllerle balar. Bu nun sonucu olarak, tesadf olgusu ne sabit,

ORGANON IV.

95

ne de gerekli olmadndan ispat da buna uymyacaktr.

31

< DUYULARLA BR SPATIN MKNSIZLII. > Duyum yoliyle ilm bir bilgi kazanmak da mmkn deildir. Gerekte, duyumun konusu sadece ferd bir nesne deil, filn nitelikte bir nesne olsa bile, hi deilse belli bir yerde ve belli bir anda filn belli nesneyi gerekli olarak alglamak l zmdr. Fakat btncl olann, btn hal lere uyan eyin alglanmas imknszdr, nk bu ne belli bir nesnedir, ne de belli bir andr, aksi halde bu bir btncl ola mazd. nk btncl diye her zaman ve her yerde olana deriz. spatlarn btncl olduklarna ve btncl kavramlarn alg lanamaz olduklarna gre, duyum yoliyle ilim olmad aktr. Fakat genin iki dik aya eit alar olduunu alglamak mmkn olsayd bile, apakt ki biz bu nun da yine bir ispatn aratrrdk, ve onun hakknda ilm bir bilgiye (bazlarnn iddia ettikleri gibi) sahip olamazdk; nk duyum gerekli olarak ferd olana taallk eder, halbuki ilim btncl bilgiden iba rettir. Bunun iin, biz ayda olsaydk ve yer yuvarlann gne nn trajesi zerinde araya girdiini grseydik gne

96

ORGANON IV.

tutulmasnn sebebini bilmiyecektik; bu anda gne tutulmas olduunu alglya caktk, fakat hibir suretle sebebi bilmi yecektik. nk duyum, dediimiz gibi, btncle taallk etmez. Bu ise bu vak ann tekrarlanan gzlemi ile, btncln peine derek, bir ispata varamyaca mz sylemek deildir, nk btncl, hususi hallerin bir okluundan kmak tadr. Fakat btncln byk deeri, sebebi bildirmesidir; yle ki kendilerinden baka bir sebebi haiz olan bu olgular iin btn cl bilgi duyumlarn ve sezginin () (ilk ilkelere taallk eden hususta, sebep bambakadr) ok stndedir. Bundan ba ka, duyumla ispat olunabilen eyin ilmini elde etmenin, alg diye ispat yoliyle bilgi edinmeye denmedii takdirde imknsz ol duu sonucu kar. Bununla beraber, baz meseleler aklanmalar iin ancak duyu mun yetkinsizliine irca olunabilirler. Ger ekte, birtakm haller vardr ki burada bir grme fiil, bizim yalnz grme ile bile ceimizden deil, grme fiilinden btn cl karm olacamzdan tr her sonraki aratrmaya nihayet verebilir Sz gelimi, camn deliklerini ve bunlar arasn dan n getiini grseydik, apaktr ki effafln sebebini elde ederdik, nk bu olgunun her camda ayr ayr tekerrr

ORGANON IV.

97

ettiini grmekle ayn zamanda bunun b tn hallerde byle olduunu anlardk.

32

< LKELERN FARKLI OLUU > lkeler btn kyaslar iin ayn ola mazlar. Bu ilkin srf diyalektik birtakm d ncelerle gsterilebilir. Baz kyaslar doru, bazlar da yanltr. Gerekte, do ru, yanl ilkelerden karlabilse de bu ancak bir defa vki olur. Demek istiyo rum ki, sz gelimi, A, G hakknda doru ise ve orta terim B yanlsa (A nn B ye ve B nin de G ye yklenmelerinin her ikisi de yanl olduundan), bununla be raber orta terimler bu nclleri ispat iin alnmsa, onlar yanl olacaklardr, nk her yanl sonucun birtakm yanl ncl leri vardr, halbuki doru sonularn doru nclleri vardr ve doru ile yanl ger ekte farkldrlar. Bundan baka, yanl sonular her zaman aralarnda zde ilke lerden bile kmazlar, nk hem birbirle rine zt olan eyler, hem de ayn zaman da var olmyanlar yanltrlar: Sz gelimi, adalet hakszlktr ve adalet korkaklktr; insan attr ve insan kzdr; eit daha byktr, eit daha kktr gibi.

98

ORGANON IV.

Fakat koyduumuz ilkelerden hareket ederek aadaki ispat karlabilir. Doru sonularn hepsi ayn ilkelere dayanmaz lar; onlarn arasndan pek ou iin ilke ler cins ynnden farkldrlar ve arala rnda deiilemezler: Szgelimi, birlikler, noktalarn yerini alamazlar, nk birinci lerin durumu yoktur, sonrakilerin ise bir durumu vardr. Hi deilse terimlerin is ter orta terimler olarak, ister yukarya ister aaya doru, veya bir ksm ularn iinde, bir ksm da dnda intibak etmele ri gerekecektir. Fakat mterek ilkeler den bazlar btn sonular ispat etmek iin ncller vazifesi grmeye de elverili deildirler (mterek ilkeler diye, sz geli mi, kendisine gre her eyde tasdik veya inkr etmek gereken ilkeye diyorum): nk varlklarn cinsleri baka bakadr ve baz yklemler niceliklere aittir, hal buki bazlar da yalnz niteliklere, ispatn mterek ilkeler yardmiyle yapld ta ayynlere aittir. Bundan baka, ilkeler hi de sonular dan ok daha az sayda deildirler. nk ilkeler ncllerdir, ncller ise ya bir terimin konmas (***********) ile, ya araya konmas (********) ile tekil edilmi lerdir. stelik, her ne kadar terimlerin sa ys snrl ise de sonular sonsuz sayda

ORGANON IV.

99

dr. Nihayet, baz ilkeler gereklidir, baz lar da olaan. mdi, nesneleri bu tarzda gz nnde tutunca, ilkelerin zde olmalarnn veya sayca snrl olmalarnn imknsz olduu meydana kacaktr, nk sonularn sa ys sonsuzdur. Bir yandan da, herhangi bir ekilde zdelii bir baka mnada kullanarak, szgelimi, bu ilkelerin geomet nin, unlarn hesabn, u berikilerinin de tbbn ilkeleri olduu sylenirse; bu, trl trl ilimler iin trl trl ilkeler oldu unu sylemekten baka bir ey demek midir? Bunlara kendi kendileri ile zde olduklarndan tr zde demek gln olacaktr, nk her nesne bu tarzda her nesne ile zdeletirilebilir. Ayn ekilde, herhangi bir sonucun da mmkn btn ilke lerden itibaren ispat olduunu ileri srmek de ilkelerin btn nesneler iin ayn olup olmadn aratrmak deildir; bu fazla siyle basit bir ey olur, nk bu apak lk ilimlerinde vki olmaz ve sillojistik tahlilde de mmkn deildir, nk, ilke olanlar dorudan doruya ncllerdir, ayr bir sonu da ancak yeni bir dorudan doruya ncl ilve edilmekle elde olunur. Bunlarn, ilke olanlar bu ilk dorudan doruya ncllerin olduu sylenirse, bu nun sebebi her cinste bir tane olmasdr. Bununla beraber mmkn btn ncller

100

ORGANON IV.

den herhangi bir sonucun ispat edilebil mesi iddia olunmazsa, ve byle olmakla beraber, ilkelerin her bir ilim iin baka baka olacak derecede ayr olduklar ka bul olunmazsa, o zaman, btn sonularn ilkeleri ayn bir cinste olduklar halde, fi ln hususi sonularn filn hususi ncl lerle, falanlarn da talanlarla ispat edilip edilmiyeceklerini incelemek kalyor. Fa kat, orada da bunun mmkn olmad aktr, nk cins ynnden ayr olan nesnelerin ilkelerinin de cins ynnden ayr olduklar ispat edildi. Gerekte, ilke ler iki trldr; yardmlariyle ispatn ya pld ilkeler, ve konusu olan cins. Her ne kadar yardmlariyle ispatn yapld ilkeler mterek iseler de, brleri cins ler, konular, sz gelimi, say ve miktar gibi hususidirler.
33

<LM VE SANI > lim ve konusu, sandan ve konusun dan farkldr, nk ilim btncldr ve gerekli nermelerden balar, gerekli ise olduundan baka trl olamaz. Bylece doru olan ve gerekten var olan, fakat baka trl olabilen birtakm eyler bu lunsa da, ilmin bunlarla megul olmad aktr. Aksi takdirde baka trl olabilen

ORGANON IV.

101

eyler baka trl olamyacaklardr. te bu eyler de ne sezginin () konusu (sez gi den bir ilim ilkesi anlarm) ne de do rudan doruya ncln yakalanmasndan ibaret olan ispat olmyan ilmin konusu deildirler. Akl (), ilim ve san ve bunlarn ifade ettikleri doru olabilirler; yle ki bunun sonucu olarak sannn; yan l veya doru olmakla, olduundan baka trl olabilen eye tatbik olunmas kal yor. Vakada, san dorudan doruya ve gerekli - olmyan bir ncln kavranmas dr. Bu gr esasen gzlemi yaplan ol gularla uygunluk halindedir, nk san duraksz eydir: Onun konusu iin kabul ettiimiz tabiatta da yledir. Bundan ba ka, nesnenin baka trl olamad d nld vakit hibir zaman sadece bir sanya sahip olunduu dnlmez; bunun tamamiyle aksine olarak, o zaman ilim sahibi olunduu dnlr. Fakat nesnenin sadece byle olduu, ancak hibir eyin onu baka trl olmaktan alkoymad dnld zamandr ki basit bir sanya sahip olunduu dnlr, nk sannn z konusunun bu olduu, ilmin konusu ise gereklinin olduu sanlr. O halde, hangi mnada, ayn ey hem sannn, hem de ilmin konusu olabilir? Bilinen her eyin ayn zamanda sannn da olabildii ortaya konulursa niin san

102

ORGANON IV.

ilim deildir? Gerekte, bilen kimse ve sanya sahip olan kimse dorudan doru ya ncllere varncya kadar ayn orta terimlerle ayn yolu takip ederler, yle ki birincinin ilim sahibi olduu doru ise ikinci de sadece bir sanya sahip olmakla beraber, ilme sahiptir; gerekte, sade olgu zerine deil, ayn zamanda niin zerine de bir san sahibi olmak mmkndr. Ni in ise, orta terimdir. Baka trl olamyan hakikatler ispat larn vastalariyle yapld tariflerin ya kaland tarzda elde olunursa, bir san deil, bir ilim elde olunmyacak m; ama onlar doru olarak yakalamakla beraber bu, konuya z ve cevher ynnden bal olarak olmazsa, gerek bir ilme deil bir sanya sahip olunmyacak mdr ve bu san stelik, dorudan doruya ncllerle elde edilmedii zaman ancak olguya taal lk ettii halde, dorudan doruya ncl lerle elde edildii zaman hem olguya, hem de niine taallk eden bir san olmyacak mdr? Ama sannn ve ilmin konusu mut lak olarak zde deildir; yanl sannn konusu ile doru sannn konusu nasl herhangi bir mnada ayn olabilirse, ilmin konusiyle sannn konusu da ayn tarzda ayn olabilir. Gerekte, doru san ile yanl sannn, bazlarnn anlad mna da ayn konuyu haiz olduunu iddia et

ORGANON IV.

103

mek trl samalklar arasnda yanl sans olan kimsenin san sahibi olma dn kabul etmeye sevk eder. Gerek te, zde kelimesinin birok mnalar vardr; bir mnada doru san ile yanl sannn konusu ayn olabilir, ama bir ba ka mnada ayn olmyabilir. Bylece di yagonalin llebilir olduu hususunda doru san sahibi olmak samadr; fakat kendisine her iki sannn tatbik olunduu diyagonal ayn diyagonal olduuna gre her iki san, bu mnada, biricik ve ayn konuya sahiptir; yalnz tarif iinde ifade olunan mahiyet her hal iinde ayn deil dir. lmin ve sannn konusunun zdelii iin de bu byledir. lim, sz gelimi, hay van yklemini yakalar, yle ki ykle min hayvan olmamas mmkn deildir; bunun aksine olarak, san iin yklem, oluundan baka olabilecektir. Birinci hal de, sz gelimi hayvan insann zlk bir unsuru olarak kavranr; ikinci halde ise, hayvan insann bir yklemi olarak kavra nr, ama insann zlk bir unsuru olarak deil. Her iki halde de konu ayndr; nk konu, insandr, fakat bilgi ekli ayn deildir. Bundan aka kar ki, ayn ey ayn zamanda hem sannn, hem de ilmin ko nusu olamaz; nk o zaman ayn ey hem olduundan baka bir ey olabilir hem olamaz olarak kavranacaktr, bu ise mm

104

ORGANON IV.

kn deildir. Ayn bir eyin ilmi ve sans bizim gsterdiimiz mnada, ayr ayr ka falarda ayn zamanda pekl var olabilir, ama ayn ahsta ayn zamanda var ola maz. Gerekte, szgelimi, bir yandan in sann z ynnden hayvan olduu (bu in sann hayvandan baka bir ey olamad n sylemekten kastolunan eydi), br yandan da insann z ynnden hayvan olmad, nk hayvandan baka bir ey olabilmekin mnas budur, ayn zamanda kavranlacaktr. Geri kalanlara gelince, yani diskrsif dnce (), sezgi (), ilim, sanat* ihtiyat, hikmet iin konulmas uygun ge len ayrmlar bunlar tercihan bir ksm fizie, br ksm ahlka taallk eden bir takm meselelerdir.
34

< ZHN KESKNL > Zihin keskinlii birdenbire orta terimi kefetmek yetisidir. Sz gelimi, ayn par lak tarafnn daima gnee dnk olduunu grerek, derhal olgunun sebebi, yani n gneten ald anlalrsa; veya bir kim senin zengin bir adamla konumakta oldu unu mahede ederek, onun ondan dn para ald kefolunursa durum budur; iki

ORGANON IV

105

kiiyi dost yapan eyin mterek bir d manlar olmas olduunu kefetmek de by ledir. Btn bu misallerde sebepler olan orta terimlerin de bilinmesi iin ular grmek yetiir. A ile parlak tarafn gnee dnktr, B ile n gneten almak, G ile de ay gsterilebilir. O zaman n gneten almak olan A, ay olan G ye aittir; nn kaynana dnk olmak olan A da B ye, ait olur. Bylece A, B vastasiyle G ye yklenir.

KTAP II < TARF VE SEBEP TEORS > 1 < TRL ARATIRMA ETLER >

Ortaya atlan sorular, bizim bildiimiz nesnelere eit saydadr. Biz ise kendimize drt trl soru soruyoruz: olgu, niin nesnenin var olup olmad, nihayet ne olduu. Bylece birok terimleri iine ala rak nesnenin filn veya falan ey olup ol madn, sz gelimi, gnein bir tutulmaya mruz kalp kalmadn kendi kendimize sorduumuz zaman aratrdmz olgudur. Bunun delili, gnein bir tutulmaya mruz kaldn kefeder etmez daha ileriye git memizdir. Balangtan itibaren gnein bir tutulmaya mruz olduunu bilsek, bu tutulmaya mruz olup olmadn bilmeye almayz. Ama olguyu bildiimiz zaman niini ararz: sz gelimi, gnein bir tutul maya mruz kaldn ve yerin sarsldn bildiimiz gne tutulmasnn niinini veya yer sarsmnn niinini aryoruz. te birok terimleri kucakladmz zaman kendi kendimize sorduumuz soru

ORGANON IV.

107

lar bunlardr. Ama soruyu bir baka tarz da sorduumuz birtakm haller de var dr: szgelimi, bir Kentaur veya bir tanr olup olmad (olup olmad deyimini, ak olup olmad denildiindeki gibi de il, mutlak mnada alyorum). Nesnenin var olduu rendiimiz zaman da ne ol duunu aratryoruz: sz gelimi, Tanr nedir veya inan nedir?.

2
< HER ARATIRMA ORTA TERMN ARATIRILMASINA VARIR > Demek, bizim kendi kendimize koydu umuz soru nevileri bunlardr ve bizim bilgimiz bu sorularn cevaplarndan iba rettir. Olguyu aratrdmz zaman veya bir nesnenin mutlak mnada var olup olma dn aradmz zaman, gerekte bunun bir orta terimi olduunu veya olmadn ararz; bir defa olguyu veya nesnenin var olduunu rendik mi (baka deyimle, onun ister ksmen, ister mutlak olarak var olduunu rendik mi), ve bundan baka niini veya nesnenin ne olduunu aratr dk m, bir orta terimin hangisi olduunu aratrrz (aratrma olguya taallk ettii zaman ben nesnenin ksm varl diyo

108

ORGANON IV.

rum, ve varln kendine taallk ederse mutlak mnada Varlk'n szn ediyo rum. Sz gelimi, ay bir tutulmaya mruz kalr m? sorusunu, veya: ay byr m? sorusunu sorduum zaman ksm bir var lk vardr. nk bu cinsten sorularda, bir nesnenin bir nesne olduunu veya bu nesne olmadn aratryoruz. Mutlak m nada bir nesnenin varlna gelince bu szgelimi, ayn veya gecenin var olup olmadn sorduumuz zamandr). Sonu udur ki btn bu aratrmalarda, ya bir orta terimin olup olmadn, veya hangi orta terim olduunu kendi kendimize so ruyoruz. Gerekte, orta terim, sebeptir, bizim btn aratrmalarmzn konusu da odur. Sz gelimi ay bir tutulmaya mruz kalr m? demek: tutulmaya bir sebep var m veya yok mu demektir, Bundan sonra, bir sebebi olduunu bildiimiz zaman biz: o halde bu sebep nedir? sorusuna geeriz. nk gerek kendisiyle bir nesnenin u veya bu deil de mutlak bir tarzda ve zce olduu sebep, gerek kendisiyle bir nesnenin zlk veya ilintilik herhangi bir yklem sahibi olmas ynnden, mutlak tarzda deil de u veya bu olduu sebep her iki halde de orta terimdir. Mutlak m nada olan'dan konunun kendisini, sz ge limi ay, yeryuvarlan, gnei, geni anlarm. Konu hakknda tasdik edilen ni

ORGANON IV.

109

telikten tutulma, eitlik, eitsizlik, yeryu varlann araya girmesi veya araya gir memesini anlarm. Btn bu misallerde, nesnenin tabiat ile niin var olduu ara snda bir zdelik vardr. Tutulma nedir? sorusu ile yerin araya girmesiyle ayn ktan mahrum oluu cevab, niin bu rada tutulma var? veya niin ay bir tu tulmaya duar oluyor? sorusu ile yer araya girdii zaman n yok oluu yznden cevabna zdetir. Bunun gibi, bir musiki akordu nedir? Tiz ile pes iin de saylk bir mnasebettir'in yerine niin tiz pes ile uyuur? Tiz ile pes arasnda saylk bir mnasebet olduundan tr konulabilir. Nihayet, tiz ile pes bir akort yaparlar m? demek mnasebetleri saylk mdr? demektir. Ve bunu kabul ettiimiz zaman: o halde bu mnasebet hangisidir? sorusunu soruyoruz. Aratrmann her zaman orta terime taallk etmesi, orta terimin duyulur oldu u hallerden aka kar. Gerekte, biz onu ancak alglamadmz iin aratryo ruz: sz gelimi bir tutulmaya sebep olan bir orta terimin bulunup bulunmadn aratryoruz. Fakat ayda olsaydk biz ne tutulmann vki olup olmadn, ne de niin vki olduunu aratrmazdk; olgu ve niin ayn zamanda apak olurlard. Gerekte, bize btncln bilgisi alg fii

110

ORGANON JV.

linden gelmi olurdu: nk duyum bize, ayn imdi bir tutulmaya mruz olduu apak olduundan tr, u anda yerin araya girdiini retir; btncl de ite buradan gelmi olurdu. Bizim dediimiz gibi, bir nesnenin ne olduunu bilmek onun niin var olduunu bilmek demektir; bu, hem sade herhangi bir yklem ile vasflandrlm olarak de il, mutlak mnada var olmalar ynn den, hem de iki dik aya eit veya daha byk veya daha kk gibi, onlarn her hangi bir ykleme sahip olmalar ynn den nesneler hakknda dorudur.
3

< TARF LE SPAT ARASINDAK FARK. > Bylece btn meselelerin orta teri min aratrlmasndan ibaret olduu apa ktr. O halde bir nesnenin ne olduunun nasl gsterildiini ve tarifin ne tarzda ispata vardrlabileceini, tarifin ne oldu unu ve nenin tarifi olduunu syliyelim. lkin bu sorularn ortaya kard baz glkleri aalm ve syliyeceklerimize, hemen bundan nceki szlerimize en ok yaklaan bir noktann yoklanmasiyle ba lyalm. Gerekte, ayn bir nesneyi ayn

ORGANON IV.

111

ynteme gre hem tarif, hem de ispat yo liyle bilmek mmkn mdr, yoksa imkn sz mdr diye sorulabilir. nk tarif nes nenin ne olduuna taallk eder grnyor, bir nesnenin ne olduunu aklyan her eyde btncl ve olumludur, halbuki k yaslarn bir ksm olumsuz olabilir, br ksm da blmcl olmyabilir: sz geli mi, ikinci ekli btn kyaslar olumsuzdur. ncden olanlar btncl deildir. Ay rca, birinci eklin olumlu sonular tarif bile olunamazlar: szgelimi, her genin iki dik aya eit alar vardr. Bunun sebebi udur ki ispat olunabileni bilmek, onun ispatna sahip olmaktr. Bunun so nucu olarak, bu tabiattaki sonularn ispat olabilirse onlarn bir de tarifine sahip olu namyaca apaktr. Aksi takdirde byle bir sonu ispat elde edilmeden tarifi ge reince de bilinebilecektir, nk biri ol madan brnn elde olunabilmesine hi bir mani yoktur. Yeter bir kanaat bize tmevarmla da salanabilir, nk hibir zaman tarif ile, ister zlk yklem sfatiyla, ister ilinti olarak bir baka ey hakknda tasdik edi len ey hakknda hibir ey bilmedik. Bundan baka, tarif bize bir cevherin bil gisini kazandrrsa bu trl taayynler besbellidir ki cevher deildirler.

113

ORGANON IV.

Bylece ispat olan her eyin tarifinin olmad apak bir eydir. Fakat o zaman tarifi olan her eyin de ispat var m, yoksa bu mmkn deil mi? Bir sebep, bundan ncekinin ayn bir sebep var ki buraya da tatbik olunur. Bir tek ve ayn nesne bir olmas ynnden ancak bir tarz da bilinebilir: buradan da, mademki ispat olunabilen eyi bilmek onun ispatna sa hip olmaktr, o halde ispat olmadan tarife sahip olmann ispat olunabilen nesnenin bilgisini verecei imknszlna varla caktr. Bundan baka, ispatlarn ilkeleri bun dan nce ispat olduu zere, kendileri iin mmkn ispatlar mevcut bulunmad ta riflerdir: nk ya ilkeler, ilkelerin ilke leri ve sonsuza kadar byle giderek, ispat olunabilir olacaklardr, veya ilk hakikat lar ispat olunamyan bir takm tarifler olacaklardr. Fakat btnlkleri iinde alnarak, ta rifin konular ile ispatnkiler ayn olamaz larsa da, hi deilse ilerinde ayn olabi len birka tane yok mudur? Veya tarifi olan eyin ispat olamyacamdan, bu mm kn deil mi? Gerekte, tarif z ve cev here taallk eder, halbuki btn ispatlarn, z koyduklar ve kabul ettikleri aktr: szgelimi, matematik ispatlar birin zn ve tekin zn koymaktadr ve br ilim

ORGANON IV.

113

lerde de bu byledir. Bundan baka, her ispat bir konu hakknda bir yklemi, ona ait olarak, veya ait olmyarak tasdik eder; tarifte ise, bir unsur hibir suretle br ne yklenmi deildir. Szgelimi, ne iki ayakl hakknda hayvan, ne de hayvan hakknda iki ayakly tasdik etmiyoruz, Ayni suretle yzey hakknda da ekli tas dik etmiyoruz. nk ne yzey ekildir, ne de ekil yzeydir. stelik, bir nesne nin ne olduunu ispat etmekle bir ykle me olgusunu ispat etmek arasnda bir fark vardr. Tarif nesnenin ne olduunu bildirir, ispat ise filn yklemin falan ko nuya ait olduunu veya olmadn bildi rir; ayr nesneler ise, ispatlardan birinin brne nispeti blmn btne olan nis peti gibi olmad takdirde, ayr ispatlar gerektirirler. Bu kayd ilve ediyorum, nk her genin alarnn iki dik a ya eit olduu ispat olundu ise bu hassa nn ikiz kenara ait olduu da ispat olun mutur, nk ikiz kenar bir btn ola rak alman genin bir blmdr, halbuki bizi megul eden halde, ykleme olgusu ve nesnenin z bu cinsten karlkl mnasebetlerde deildiler. nk biri brnn bir blm deildir. Bylece ne tarifi olan hibir eyin ispat olmad, ne de ispat olan hibir eyin tarifi olmad grlr. karlacak

114

ORGANON IV.

umumi sonu, hibir zaman ayn bir nes nenin hem tarifi, hem de ispat olamad dr. phe yok, bundan da tarif ve ispatn ne zde, ne de birbiri iinde olmyacak lar sonucu kar. nk aksi takdirde ko nular ayn mnasebetler iinde olurlard.
4

< ZN SPATI YOKTUR. > Balangtaki glkler hakkndaki aklamamz burada keselim. zn kyas, baka deyimle, ispat mmkn m? Veya imdiki sz () n farzettii gibi, mmkn deil mi? Gerek te, kyas orta terim vastasiyle bir konu hakknda bir yklemini ispat eder; bir yan dan da mahiyet hem tarif edilene hastr, hem de onun zne ait olarak yklenir. Fakat, bu halde, konu, konunun tarifi ve orta terim gerekli olarak karlkl olabi lir; nk A, G ye has ise A nn B ye B nin de G ye has olduu apaktr, yle ki btn bu terimler birbirine hastrlar; bundan baka, A her B nin z iinde ise, B de, G nin zne ait olarak, her G hakknda btncl olarak tasdik edilmise A nn da, G nin zne ait olarak G hak knda gerekli bir ekilde tasdik edilmesi lzmdr. Fakat iki nclde bu byle de ilse, baka deyimle, A, B nin zne ait

ORGANON IV.

115

olarak tasdik edilmise, ama B, kendileri hakknda tasdik edildii konularn zne ait deilse, A, G nin zne ait olarak, G hakknda gerekli bir ekilde tasdik edil mi olmyacaktr. Bylece her iki ncl de z tasdik edecekler ve bunun sonucu olarak B de, z olarak G hakknda tas dik edilecektir. ncllerin her biri z, baka deyim ile ne olduuluku tastik et tiine gre. G nin mahiyeti sonu ka rlmazdan nce orta terim iinde ola caktr. Umumiletirmek iin, insann zn tasdik ve ispat etmek gerektii farz olun sun G nin inay, A nin insann z', yani hayvan iki ayakl veya daha baka bir ey olduu kabul olunsun. O zaman, biz bir kyas yapmak istersek A nin her B ye ykletilmesi gereklidir. Ama bu ncln netice itibariyle 'insann z de olacak olan bir yeni orta terimi olacaktr. O hal de tutamak tasdik ve ispat edilmesi gere keni koyuyor, madem ki B ayn zamanda insann zdr. Ama yalnz iki ncl bulunduu za manki, yani ilk ve dorudan doruya ol duklar zamanki hal gz nnde tutulmas gereken haldir; nk bizim dediklerimiz bu suretle daha iyi aklanabilecektir. By lece ruhun zn, veya insann zn, veya herhangi bir baka gerei birbirini

116

ORGANON IV.

karlayan terimlerle ispat edenler, bir ispat gerekeni delil yerine alma yaparlar; szgelimi, ruhun kendi z varlnn sebe bini kendinde bulundurduu ve kendi z varlnn sebebini kendinde bulundurann kendi kendine hareket eden bir say ol duu ileri srlseydi, byle olurdu; nk o zaman, ruhun z iinde, kendi kendine hareket eden bir say olduunu, ruhla bu say arasnda tam bir zdelik olduu m nasnda ifade etmek gerekir. Gerekte A, B nin, B de G nin basit bir sonucu ise ler A, G nin mahiyeti olmyacaktr, ama sadece G hakknda sylenmesi doru olan ey olacaktr. B olmas ynnden her B hak knda tasdik edilen A, A nn bir nevine zde ise bu yine byledir: hayvann z insann z hakknda tasdik edilmitir (nk btn hallerde, insann znn hayvan z olduu dorudur, yine bunun gibi, her insann hayvan olduu da doru dur), ama insann znn zdei olarak tasdik edilmemitir. O halde, dediimiz gibi iki ncl al madka, A nin G nin mahiyeti ve cevheri olduu sonucunun karlmyaca sonu cunu karyoruz. Yalnz bunlar bu tarzda alnrsa B kabul olunmakla, sonutan n ce, B nin, G nin mahiyeti olduu kabul olunmu olacaktr. Bundan burada bir is patn bulunmad sonucu karlr: bir

ORGANON IV.

117

ispat gerekeni delil yerine almadan baka bir ey yaplm olmyacaktr.

5

< Z, BLME LE SPAT EDLEMEZ. > Blme (*) metodu da, ekillere dair tahlilde sylediimiz zere sonu, karmya eriemez. Gerekte,filn baka nesnelerin var olduundan tr filn nes nenin var olduu hibir zaman gerekli bir tarzda elde olunamaz: blme de tmeva rm kadar ispat eder. Bunun sebebi, so nucun ne bir sorgulama (******), ne de hasmn bir tavizine (*****) bal olmamas gerektiidir; fakat ncller verildii za man, hatt cevap veren inkr etse bile onun var olmas gereklidir. < Szgelimi, sorulur:> insan hayvan mdr, yoksa can sz varlk m? Arkasndan, hayvan olduu konulur, ama sonu olarak karlmaz. Her hayvann, istisnasz, ya yryc ve ya suda yayc olduu da ilve olunur ve insann yryc olduu ortaya konu lur. Bundan baka, insann bu iki kav ramn btn olmas, baka deyimle hay van - yryc olmas gerekli bir ekilde denilenden kmaz, fakat bu yeni bir pos tlattr. Blmenin byk sayda veya k k sayda farklarla yaplmasnn hi ehemmiyeti yok: her iki halde de, istidll

118

ORGANON IV.

ayndr. Bu metotu kullananlar iin bl menin kullanlmas o kadar faydaszdr ki onlar kyasla ispat olunabilecek olan ha kikatleri bile karamazlar. Nitekim bu btnn insan hakknda doru olmasna, bununla beraber onun ne zn, ne de mahiyetini gstermesine bir mni var m dr? ze bir eyin ilve olunmadn, veya ondan bir ey alnmadn, veya nihayet bir zlk karakterin aldanmad n temin eden nedir? Bunlar elbette bir takm kusurlardr, <denilecek>; ama z iinde bulunan b tn unsurlar alnrsa, ve ilk unsur ifade olunduktan sonra blme yoliyle, hibirini unutmadan kesilmiyen terimler serisine devam olunursa bu kusurlar giderilebilir. Bu artlar da muhakkak yerine getirilme lidir, nk blmenin nevi ynnden b lnmez olana varp dayanmas gerekir. Bununla beraber, <diye cevap verece iz>, bunda kyas yoktur ve blme bize bir ey bildiriyorsa, bunu baka trl ya pyor. Burada alacak bir ey yoktur, nk hi phesiz, tmevarm da ayn ekilde ispat deildir, bununla beraber bir ey gsterir. Fakat blmeden tarif ka rld zaman kyas yaplmaz. nk orta terimleri olmadan elde edilen kyaslarda olduu gibi, filn ncller verilmi olmakla filn eyin var olmasnn gerekli olarak

ORGANON IV.

119

lzm geldii sylenirse, sebebi sorulabilir: bylece, blme zerine dayanan tariflerde de bu byledir. Szgelimi, insann z ne

dir? Hayvan, lml, ayaklar olan, iki ayakl, kanatsz. Fakat her yeni bir yk lemin ilvesinde niin? diye sorulabilir.
Blme yoliyle her hayvann ya lmle ve ya lmsz olduu sylenecek ve hatt ispat olunacaktr (hi deilse byle san lyor). Fakat byle bir ifade btnl iinde, bir tarif deildir. yle ki bunun blme yoliyle ispat olunabileceini farz etsek bile, tarif hibir suretle sonu olmaz.
6

< Z, HPOTETK KIYASLA SPAT EDLEMEZ. > Ama acaba, bu defa hipotezle bala makla, yani bir yandan bir eyin mahiye tinin, znn has unsurlar ile tekil edil diini, bir yandan da yalnz bu unsurlarn z iinde bulunduklarn ve cmlesinin o eye has olduunu ortaya koymakla bir eyin zn ifade eden tarifi ispat etmek mmkn mdr? nk eyin z ite bundan ibarettir. spatn orta terim ile gerekli bir ekilde yaplmas gerektiine gre, yoksa daha ziyade, burada da mahi yet bu nclde ifade edilmi deil midir?

120

ORGANON IV.

Bundan baka, kyasta ncl olarak kyasn kendisinin olduu ey konulma d gibi (nk her zaman kyasn ken dilerinden teekkl ettii ncllerden bi rinin brne kar durumu btnn bl me olan durumu gibidir), bylece mahiyet de kyas iinde bulunmamaldr, konulan ncllerin dnda olmaldr. Yalnz sonu cun kyaslk olup olmadndan phe eden kimseye kyasn ortaya koyduumuz tari fine uygun olduundan tr, kyaslk ol duu cevabn vermelidir, sonucun mahi yet olmasndan phelenen kimseye de mahiyetin, koyduumuz tarifine uygun ol duundan tr, kyaslk olduu cevabn vermelidir. Bunun sonucu olarak kyasn tarifi olmadan da veya mahiyetin tarifi olmadan da, bir sonu gerekli olarak elde edilmelidir. Aadaki tipten bir hipotez yoliyle spatta da bu byledir. Ktnn z bl nrlkten ibaret ise ve bir eyin zddnn z (bir zdd olan nesneler bulunduu takdirde) nesnenin znn zdd ise, o za man iyi, ktnn, blnmez de blnrn zdd ise, bundan iyinin znn blnmez likten ibaret olduu sonucu kacaktr. <Bu bir ispat gerekeni delil yerine al madr>, nk burada da ancak mahiyet ncl olarak konmakla, ve mahiyeti ispat etmek maksadiyle konulmu bir ncl ola

ORGANON IV.

121

rak konmakla ispat yaplr. Bununla beraber <denilecek ki> bu baka bir ma hiyet midir? Bunu kabul ediyorum, n k ispatlarda da; filn eyin falan baka sna yklendii ncl olarak konulur; yal nz yklenen terim ne byk terimin ay ndr, ne de tarif ynnden onun zdeidir veya ona aksedilebilir. Bundan baka, iki trl ispat karsn da, bizim tasvir ettiimiz gibi, blme yo liyle ispat ve kyas yoliyle ispat karsn da, ayn glkle karlalr: insan niin hayvan - iki ayakl - yryc olacak da hayvan ve yryc olmyacak? Gerekte, kabul olunan ncllerden yklemin bir birlik kurmas iin hibir gereklilik k maz: bu, musikici ve gramercinin ayn insana yklenmeleri halindeki gibi bir halde byle olabilir.
7

< TARF, Z TASDK VE SPAT EDEMEZ. > O halde, tarif etmekle, z veya mahi yet nasl tasdik ve ispat olunacaktr? Ha kikati teslim edilmi bulunan nermeler den hareket ederek ispat olunduu zaman ki gibi, filn eyler var olmakla herhangi baka bir eyin de gerekli olarak var ola ca gsterilemez, nk bu bir ispattr;

122

ORGANON IV.

tmevarmda olduu gibi, hususi hallerin apakl zerine dayanlarak hususi hal lerden hibiri baka trl olmadndan btnn de byle olduu da gsterilmiye cektir: nk tmevarm, eyin ne oldu unu tasdik ve ispat etmez, ama bir yk lemi haiz olduunu veya olmadn tasdik ve ispat eder. Bize baka hangi yntem kalmaktadr? nk muhakkaktr ki z, duyum ile veya parmakla gstermek su retiyle tasdik ve ispat olunamaz. stelik, z, tarifle nasl tasdik ve ispat olunacaktr? Gerekte, insann veya her hangi bir eyin ne olduu bilindii zaman, onun var olduu da gerekli olarak bilinir nk var olmyan bir eyin ne olduunu kimse bilmez: yalnz szn veya ismin, teke-geyik dediim zamanki gibi, ne ifade ettii bilinebilir, ama teke - geyikin ne ol duunu bilmek imknszdr. Fakat, bundan baka, tarif bir eyin ne olduunu tasdik ve ispat ederse onun var olduunu da tas dik ve ispat edebilir mi? Tpk ispat gibi tarif de bir tek ayn eyi bildirdiine gre, hem z, hem de varl ayn istidlalle nasl tasdik ve ispat edecektir? nsann ne olduu baka bir ey; insann var olmas da baka bir eydir. Bundan sonra, yalnz cevherin istisna siyle herhangi bir nesnenin var olduunun gerekli olarak bir ispatla gsterildiini

ORGANON IV.

123

ileri sryoruz. Ama varlk hibir zaman herhangi bir eyin cevheri deildir, nk bir cins deildir. Demek ki ispatn konusu nesnenin varolduu olacaktr. imdi, ilim lerin yaptklar da ite budur: geometrici gen teriminin mansn koyar, fakat onun filn yklemi haiz olduunu ispat eder. O halde z tarif etmekle ne ispat oluna caktr? gen mi? O halde tarif yoliyle bir eyin ne olduu bilinmekle, onun var olup olmad bilinmiyecektir; bu ise im knszdr. Tarifin imdiki metotlarn gz nnde tutarsak, tarifin tarif olunan eyin var ol duunu ispat etmedii de aktr, nk bir merkezden e uzaklkta olan herhangi bir ey var olsa bile, yine de niin tarif edilen ey var olsun? Niin baka deyimle bu, dairenin tarifi olsun? Bu pek l Oreikhalknkidir de denmektir. nk tarifler, ne tarif olunan eyin var olabileceini, ne de onun tarifi yapld iddia olunan ey olduunu ispat etmee kadar gitmezler: her zaman niini sormak mmkndr. Mademki tarif etmek ya nesnenin ne olduunu, ya adnn ne ifade ettiini gs termektir, bizce, nesnenin ne olduunu mutlak olarak ispat etmezse tarif ad ile ayn mnay haiz olan bir szden baka bir ey olmyaca sonucu karlabilir. Fakat bu bir samalktr. lkin gerekte,

124

ORGANON IV.

hem cevher olmyan eyin, hem de hi var olmyan eyin tarifi olacaktr, nk bir ad ile, var olmyan eyler bile ifade olunabilir. Bundan baka, btn szler bir takm tarifler olacaklardr, nk her za man herhangi bir sze bir ad taklabilir, yle ki bizim diyeceimiz her ey tarif ten baka bir ey olmyacak, hatt lias bile bir tarif olacaktr. Nihayet, hibir is pat filn adn filn ey mnasna geldiini ispat edemediine gre, bunun sonucu ola rak, tarifler de bize bunu bildiremezler. Bu dnceler gereince, ne tarif ve kyasn ayn ve tek bir ey, ne de tarifin konusu ile kyasnki zde gibi grnm yorlar; bundan baka, tarifin hibir eyi ne ispat ne de tasdik etmedii ve zn de ne tarif, ne de ispatla bilinemedii so nucu kyor. 8 < TARFLE SPATIN MNASEBET. > Bu sonulardan temele dayananlarn hangileri, temele dayanmyanlarn hangi leri olduunu, tarifin tabiatnn ne oldu unu ve herhangi bir mnada, zn bir ispat konusu olup olmyacan, veya bu nun mutlak surette imknsz olup olmad n yeniden incelemek zorundayz.

ORGANON IV.

125

Dediimiz gibi, bir nesnenin ne oldu unu bilmek onun varlnn sebebini bil mek demektir, bunun hikmeti (*****) ise, bir eyin bir sebebi haiz olmas gerektii dir. Bundan baka, bu sebep ze zde de olur, ondan baka bir ey de olur; ancak sebebi kendinden ayr bir ey olmas ha linde, z ispat olunabilir de, ispat oluna maz da. Bunun sonucu olarak, sebep z den baka bir ey ise ve ispat mmknse, sebep gerekli olarak orta terimdir ve ispat kyasn birinci ekliyle yaplr, nk ispat edilen sonu hem btncl, hem de olum ludur. Bylece bizim akladmz metot takip ettiimiz gayeye erimenin ilk yolu olacaktr: bu, z baka bir zle ispat et mekten ibarettir. Gerekte, zleri iine alan bir takm sonular, gerekli bir e kilde, kendi de bir z olan bir orta terim ile elde edilmek zorundadrlar, tpk has yklemler de has bir orta terimle elde olunduklar gibi; yle ki ayn eyin iki ma hiyetinden biri ispat olunacak, br ispat olunmyacaktr. Daha yukarda, bu metodun bir ispat tekil edemiyeceini, fakat burada yalnz zn diyalektik bir kyasnn bahis konusu olduunu syledik. te meseleyi, hareket noktasndan ele alalm ve zn ne tarzda ispat olunabileceini aklyalm. Olgu hakknda bilgimiz olduu vakit, niini ara

126

ORGANON IV.

rz, ve ara sra olgu ile niini ayn zaman da bilmemize ramen, yine niini olgudan nce bilmek mmkn deildir. Bunun gibi bir nesnenin mahiyetinin varlndan ayr olmad apaktr. nk bir nesnenin ne olduunu bilmek, onun var olup olmad bilinmedike imknszdr. Bundan baka, bir nesnenin var oldu unu veya olmadn kh nesnenin zlk bir unsurunu yakalyarak, kh, szgelimi, gk grltsnn bulutlarn bir grlts olduunu, tutulmann bir k yoksunluu olduunu, insann bir hayvan nevi oldu unu, ruhun da kendi kendine hareket eden ey olduunu bildiimiz zaman oldu u gibi, ilinti alarak biliyoruz. Nesnenin var olduunu ilinti olarak bildike de z hakknda gerekli olarak tam bir bilgisizlik iinde bulunuruz, nk nesnenin var ol duunu bile gerekten bilmiyoruz ve var olduunu bilmeden bir nesnenin ne oldu unu aratrmak, phesiz hibir ey ara trmamaktr. Buna karlk, nesnenin bir unsurunu yakaladmz hallerde zn aratrlmas daha kolaydr. Bundan bir nesnenin var olduunu ne kadar iyi bilir sek, onun zn bilmeye de o kadar iyi gcmzn yettii sonucu kar. yle ise zn bir unsurunu bildiimiz nesnele rin szn edelim ve aadaki misalle balyalm. A nn tutulma, G nin ay, ve

ORGANON IV.

127

B nin de yer yuvarlann araya girmesi olduunu kabul edelim. Tutulmann olup olmadn aratrmak B nin vuku bulup bulmadn aratrmaktr; bu ise A iin bir sebep () olup olmadn aratr maktan asla farkl bir ey deildir. Bu sebep varsa biz A nn da var olduunu syliyoruz. Baka misal: Sebebin bir e limenin iki uzuvdan hangisini tyin ettii aratrlabilir: sebep bir genin alarn iki dik acya eit klar m, yoksa klmaz m? Bulduumuz zaman, biz olgu ile niini n cllerin dorudan doruya olmas artiyle ayn zamanda biliyoruz. Dorudan doruya deillerse biz olguyu biliyoruz, ama niini bilmiyoruz <aadaki misalde olduu gibi >. G ay, A tutulma, B de, bedir za

mannda hibir grnr cisim ay ile bi zim aramza girmese de bir glge akset tirmek gszl olsun. O halde hibir cisim ay ile bizim aramza girmese de, bir glge aksettirmek gszl olan B, G ye; bir tutulmaya maruz kalmak olan
A da B ye ait olursa, ayn bir tutulmaya maruz kald apaktr. Fakat yine de niini grlemez; tutulmann mevcut oldu unu biliriz, ama onun ne olduunu bil meyiz. Fakat A nn G ye ait olduu ak olduktan sonra, bu yklemenin niinini aratrmak B nin ne olduunu aratrmak tr: acaba yerin araya girmesi mi, yoksa

128

ORGANON IV.

ayn deveran ini, yoksa n snmesi mi? Fakat bu yeni orta terim br ucun yani bu misallerde, A nn tarifinin kendi sidir. nk tutulma yerin yapt araya girmeden baka bir ey deildir. <Yine bylece>: Gk grlts nedir? Bir bu lutta atein snmesidir demek, niin gr

ler? Atein bulutta snmesinden tr, demenin ayndr. G bulut, A gk grlts, B de atein snmesi olsun. u halde B bulut olan G ye aittir, nk ate bulutta snyor; grlt olan A, B ye aittir, B de
muhakkak byk u olan A nn tarifidir. B nin sebebi olarak bir baka orta terim daha lzmsa bu, A nin geri kalan tarifle rinden biri olacaktr. O halde biz ze nasl eriildiini ve onu bilmeye nasl muvaffak olunduunu ortaya koyduk; her ne kadar zn kyas, baka deyimle ispat olmasa da biz yine de zn bilinmesinin kyasla, yani ispatla ol duunu gryoruz. spat olmadan, kendin den baka bir sebebi olan bir nesnenin z n bilmenin mmkn olmad ve bizim ba taki incelemelerimizde gsterdiimiz gibi ispat da edilemedii neticesini karyoruz.
9

< LKELERN NE VARLII, NE DE Z SPAT OLUNAMAZ. > Baz eylerin kendilerinden baka bir

ORGANON IV.

3 29

sebebi var, baka baz eyler iin ise se bepleri kendilerinden ayr deildir. Bun dan, zler arasnda da, dorudan doruya olanlar, baka deyimle ilke olanlar bulun duu anlalyor, ve bu zlerin sadece var olduklarnn deil, ayn zamanda ne olduk larnn da farz olunmas veya bunlar ba ka trl bildirmek gerekir. Aritmetikinin yapt tam budur, nk o hem birliin ne olduunu, hem de birliinin var oldu unu farz eder. Bir yandan da bir orta terimi, yani cevherlerinden baka bir se bebi olan nesneler iin bizim aklad mz tarzda, yine de ispat etmekle bera ber ispat yoliyle zn gstermek mm kndr. 10 < TRL TARF NEVLER > Mademki tarife bir eyin ne olduunu aklyan sz diye baklmaktadr, onun ne vilerinden birinin ismin ifade ettiini ak lyan bir sz, baka deyimle z ifade edenden farkl srf itibar bir szdr: bu, szgelimi, gen teriminin ifade ettii ey, gen ad verilmesi ynnden bir eklin ne olduu olacaktr. Biz genin var oldu unu aryoruz. Fakat bu vaziyette varlk larn bilmediimiz eylerin tarifini elde etmek gtr, bu gln sebebi de bizim

130

ORGANON IV.

daha yukarda dediimiz gibi bizim nesne nin var olup olmadn ancak ilinti yoliyle bilmemizdir. Bundan baka, bir sz iki tarzda birdir: ya yaln balant gereince, lias gibi, veya ilinti yolundan baka bir yolla, onun bir tek konu hakknda bir tek yklemi ifade ettiinden tr. te o halde tarifin ilk tarifi: Bu bizim imdi verdiimiz tariftir. Bir baka tarif nevi de nesnenin niin var olduunu gs teren szdr. Bylece birincisi bir mna veriyor, fakat tasdik ve ispat etmiyor, hal buki kincisi apak olarak, ancak terim lerinin durumiyle ispattan farkl bulunan zn yar ispat olacaktr. nk niin grlediini sylemekle gk grlemesinin ne olduunu sylemek arasnda bir fark vardr: birinci halde, atein bulutlarda sn mesinden tr olduu sylenecektir, hal buki gk grlemesinin ne olduu hakknda bunun bulutlarda snen atein grlts olduu sylenecek. Bylece ayn sz ayr bir ekil almaktadr: birinde srekli bir ispattr, brnde bir tarif. Gk grl ts bulutlardaki grlt diye de tarif olu nabilir, bu ise zn ispatnn sonucu dur. Nihayet, dorudan doruya terim lerin tarifi zn ispat olunamaz bir ve risidir. Biz, tarifin birinci mnada zn ispat olunamaz bir sz olduu; ikinci mna

ORGANON IV.

131

da ispattan ancak terimlerin durumlar ynnden farkl bulunan zn bir kyas olduu; nc mnada ise, zn ispatnn sonucu olduu neticesini karyoruz. O halde, bizim dediklerimize gre, ilk olarak hangi mnada zn ispat olduu, hangi mnada olmad, hangi eylere uy duu, hangi eylere uymad; ikinci ola rak, tarifin ka mnada alnd, hangi m nada z gsterdii, hangi mnada gster medii, hangi eylere uyduu, hangi ey lere uymad; nihayet, tarifin ispatla olan mnasebetinin ne olduu ve onunla ayn konuya nasl uyabildii ve nasl uyamad grlyor. 11 < ORTA TERM OLARAK ALINAN TRL SEBEPLER. > Sebebi bildiimiz zaman tandmz zannederiz. Sebeplerin says ise drttr: ilk olarak, mahiyet, ikinci olarak baz ey ler verilmi olmakla bir baka eyin ge rekli olarak onu takip etmesi; nc ola rak nesnenin hareketinin ilkesi; drdnc olarak da nesne ne maksatla olmusa o gaye. Bu sebeplerin hepsi ispatta orta te rim olmaya yarayabilirler. Gerekte, fi ln nesne belli ve verilmi olmakla, bun dan gerekli olarak unun var olduu so

132

ORGANON IV.

nucunun kt, bir tek ncl yardmiyle ispat olunamaz, hi olmazsa iki tane l zmdr; yani bu iki nermenin bir tek orta terimi olmas gerekir. Bylece bu bi ricik orta terim bir kere ortaya konuldu mu, sonu gerekli olarak ardndan gelir. Bu, aadaki misalle de gsterilebilir: Yarm-daire iine izilen a niin bir dik adr? Veya: Hangi veriden bu ann bir dik a olduu sonucu kar? Bylece, A nn dik a, B nin iki dik ann yars, G nin de yarm daire iine izilen a olduunu kabul edelim. O zaman, B sebep tir ve bu sebep gereince dik a olan A, yarm, daire iine izilen a olan G ye aittir. nk B, A ya; G, B ye eittir. n k G iki dik ann yarsdr. O halde, iki dik ann yars olan B. A nn G ye ait olduu, yani, dediimiz gibi, yarm daire iine izilen ann dik a olduu sonu cunun kt veridir. Bundan baka, B, A nn mahiyetine zdetir, nk o, A nn tarifinin ifade ettii eydir; biz ise daha nce, orta terimin sebep olarak mahiyet olduunu gsterdik. Bir yandan da, Medler niin Atinal lara kar harb ettiler? demek, Atinallara kar yaplan harbin sebebi nedir? demek tir. Cevap ise udur: Atmallarn, Eret hriallarla birlikte Sardeise hcum ettik lerinden tr. nk harbi karan bu

ORGANON IV.

133

olgudur. Kabul edelim ki A harp, B mte caviz olarak hcum etmi olmak, G de Atinallar demek olsun. O zaman, B m tecaviz olarak hcum etmi olmak G Atinallara A da B ye aittir. nk hak sz mtecavizle harb edilir. Bylece A

harb etmek, B ye ilk olarak balyanlara, B de G ye, Atinallara aittir. nk ilkin

balyan bunlardr. O halde burada da se bep, baka deyimle, hareket ilkesi orta terimdir. Sebebin soncul sebep olduu haller iin de bu ayndr. Szgelimi, niin gezi nilir? yi shhatte olmak iin. Bir ev niin vardr? Mallar korumak iin. Birinci hal de, soncul sebep salktr, kincide malla rn korunmasdr. Fakat akam yemein den sonra niin gezinmek gerektiini sor makla bunun ne maksatla yapldn sor mak arasnda hibir fark yoktur. G akam yemeinden sonra gezinti-, B gdalarn mideye oturmamas, A da iyi shhatte olmak olsun. Akam yemeinden sonra gezinmek olgusunun gdalar midenin a znda kalmaktan alkoymak hassasn haiz olduunu ve bunun da shhat iin iyi bir ev olduunu kabul edelim: nk yle geliyor ki B, gdalarn mideye oturma mas G ye, gezinmek olgusuna, ve A, shhatli olan da B ye aittir. O halde, son cul sebep olan A nn G ye ait olmasnn

134

ORGANON IV.

sebebi nedir? Mideye oturmamak olgusu olan B dir. Fakat B, A nn bir nevi tari fidir, nk onun vastasiyle A bilinecek tir. Fakat B niin A nn G ye yklenme sinin sebebidir? nk B gibi bir durum da bulunmak shhatte olmaktr. Tariflerin yerlerini deitirmek lzmdr. Bylece, her ey daha ak olacaktr. Yalnz olu sras burada hareketin sebeplerindekinin tersinedir: Bas sebepler srasnda orta te rim ilk olarak husule gelmek zorundadr, halbuki soncul sebepler srasnda ilk olan kk terim G dir. En sonunda gelen de soncul sebeptir. Esasen, ayn eyin hem bir gaye ile var olduu, hem de gerekliliin eseri ol duu da olabilir: szgelimi, niin k fe nerden geiyor? Bunun sebebi ilkin daha kk paracklardan mrekkep olan e yin gerekli olarak, n darda nfuz yoliyle husule geldiini kabul etmek ar tiyle, daha byk mesamelerden gemesi dir; kincisi, bir gaye ile, yani arpmama mz iindir. yle ise bir nesne iki se beple var olabilirse yine iki sebeple ola maz m? Szgelimi, gk grlemesi bulut lardaki atein snmesiyle gerekli bir e kilde husule gelen bir vzlama, bir grlt olmas ve gayesi de, Pythagoras'clarn temin ettikleri gibi, Tartarosdakilere kor ku telkin etmek iin onlar tehdit etmek

ORGANON IV.

135

olmas halindeki gibi bir halde. Bu cinsten misaller hem de pek oktur, hele olu ve kurulular tabi olan varlklarda. nk tabiat kh gaye ile, kh bir gereklilikle husule getirir. Gereklilik ise iki trldr: biri bir nesnenin tabi temaylne uygun dur; br zorla ve temayle zt olarak yrr: Szgelimi, tan hem yukarya, hem de aaya doru gitmesi gereklilikle olur, ama ayn gereklilikle deil. Zeknn eserlerine gelince, szgelimi, bir ev veya bir heykel gibi bir ksm hi bir zaman ne tesadften, ne de gereklilik ten ileri gelmeyip her zaman bir gaye ile yaplrlar, shhat ve muhafaza gibi olan bazlar da talie baldrlar. Hele hem yle hem byle olabilenlerdedir ki (fakat ancak eserin gaye iyi olacak ekilde talie bal bulunmad hallerde) bir netice, is ter tabiatta, ister sanatta olsun, bir ga yeden ileri gelir. Bir yandan da, talie tbi olan hibir ey bir gaye ile husule gelmez.
12

< SEBEP VE SONUCUN ZAMAN DALII. > ster olmakta olan, ister gemi, isterse gelecek olgularn sz edildii zaman, sebep varlklardakinin tamamiyle ayndr

136

ORGANON IV.

(nk sebep olan orta terimdir), u farkla ki varlklar iin sebep vardr, halbuki imdiki olgular iin sebep olmaktadr; ge mi olgular iin gemitir, gelecek olgular iin de gelecektir. Szgelimi, tutulma niin vki oldu? nk yerin araya girmesi oldu; tutulma vki oluyor, nk yerin araya girmesi oluyor, tutulma vki ola caktr, nk yerin araya girmesi vki olacaktr, ve tutulma vardr, nk araya girme vardr. <Baka misal>: Buz nedir? Bunun donmu su olduunu kabul edelim ve suyu G ile donmuu A ile, sebep olan orta terimi, yani topyekn scakln yok luunu da B ile gsterelim. O halde B, G ye, donma olan A da B ye aittir: buz, B husule gelmekte olduu zaman teekkl eder, B husule gelmi olduu zaman o da teekkl etmitir, B husule gelecek olduu zaman o da teekkl edecektir. Bu trl sebep ve sonucu, olu halin de bulunduklar zaman zamanda olarak olurlar, onlar var olduklar zaman zaman da olarak var olurlar; gemilerse, gele ceklerse, vaziyet ayndr. Fakat sebep ve sonucun zamandal bulunmad hal lerde acaba nesneler, bizim kanaatimize uygun olarak, gemi bir sonu, kendin den farkl, gemi bir sebepten ileri gel mekle gelecek bir sonu farkl bir gele cek sebepten olmakta olan bir sonu da

ORGANON IV.

137

kendinden farkl ve kendinden nce olan bir sebepten ileri gelmekle, srekli bir zamanda baka nesnelerin sebepleri ola bilirler mi? Fakat o zaman kyas gemi teki sonraki olgudan hareket eder (her ne kadar sonraki olgularn kayna ger ekte, nceki olgular ise de. Bu ise olu halindeki olgular bahis konusu olduu zaman istidlalin ayn hareket noktasna sahip olduunu da gsterir). Bunun aksine olarak, nceki olgudan itibaren mmkn kyas yoktur (biz, szgelimi, filn gemi olgu vaki olduundan tr gemi filn br olgunun sonradan olduu neticesini karamayz; gelecek olgular iin de bu byledir): gerekte, <sebeple sonu ara sndaki ara zaman ister belirsiz, ister belirli olsun, sadece filn gemi olgunun husule geldiini sylemenin doru olma siyle, bir baka filn gemi ve sonraki olgunun husule geldiini sylemenin do ru olduunu karmak hibir zaman mm kn olmyacaktr: nk ikisi arasn da ki aralkta, her ne kadar birinci olgu da ha nce vukua geldi ise de, bu ikinci be yan yanl olacaktr. Gelecek sz konusu olduu zaman istidll yine ayndr: filn olgu vukua geldiinden tr bir gelecek olgunun vukua gelecei neticesi de ka rlamaz; orta terim, gerekte, ularla ayn cinse ait olmak, ular gemi olduu za

138

ORGANON IV.

man gemi, gelecek olduklar zaman ge lecek, olmakta iseler olu halinde, var olduklar zaman da var olmak zorundadr; halbuki gemi ve gelecek ularla ayn cinsten bir orta terim olmaz. Bir baka sebep de, ara zamann ne belli, ne de be lirsiz olmyacadr. nk beyan btn bu zaman boyunca yanl olacaktr. eylerde gemi olgunun yerine olmakta olan olgu geecek ekilde olgularn s rekliliini salyan eyin tabiatn da ince lememiz lzmdr. Denilebilir ki, bir im diki olgunun gemi bir olguya bitiik ol mad apaktr. nk gemi olgular bir takm snrlar ve blnemezler olmakla bir gemi olgu bile bir gemi olguya bitiik olamaz: tpk noktalarn birbirlerine bitiik olmadklar gibi, gemi olgular da bitiik deildirler. nk her iki halde de bunlar bir takm blnemezlerdir. imdiki bir olgu da gemi bir olguya bitiik ola maz, bu da ayn sebepledir, nk imdiki olu blnebilir, gemi olgu ise blne mez. Bylece imdiki oluun gemi ol guyla mnasebeti izginin noktayla olan mnasebetinin benzeridir. nk olmakta olann iinde birok gemi olgular bulu nuyor. Bu meselelerin esasen bizim hare ket hakkndaki umumi teorimizde daha ak bir ekilde incelenmeleri gerekir. Oluun birbiri ardnda olan bir olgular

ORGANON IV.

139

serisi olduunu farzederek orta terimin ne tarzda sebeple zde olduunu anlamak iin aadaki dncelerle yetimseyelim. Gerekli olarak, bu kyaslarda da orta te rim ile byk terimin dorudan doruya bir ncl tekil etmeleri gerekir. Szge limi, G vaki olduundan tr A nn vaki olduunu sylyoruz: G en son, A da ilk olarak vaki olmutur; ama istidlln ilkesi G dir. nk o imdi vaki olana en yakn olandr, ve zamann balang noktas da haldir. Bundan sonra, D vaki olmusa G nin de vaki olduunu sylyoruz. O za man, D vaki olduundan tr A nn ge rekli olarak vaki olduu neticesini ka ryoruz. Sebep ise G dir, nk D vaki olduundan tr G de gerekli olarak vaki olmak zorundadr ve G vaki olduysa A gerekli olarak daha nce vaki olmu olmak zorundadr. Orta terimi bu tarzda almakla, seri belli bir anda bir dorudan doruya n clde duracak m; yoksa, bir sr orta terimler bulunduundan tr, bizim dedi imiz gibi, bir gemi olguya bitiik olma d malm olmakla, her defasnda bir yeni orta terim araya girecek midir? n k, dendii gibi, gemi bir olgu gemi bir olguya bitiik deildir. Bununla bera ber, orta terimle haldeki byk terimden vcuda gelen bir nclden hareket etmek

140

ORGANON IV.

gerekir. Gelecek olgular iin de bu by ledir, nk D nin var olacan sylemek doru ise, A nn var olacan sylemenin de nceden doru olmas gerekir, bu so nucun sebebi de G dir; nk D gelecekte var olmak zorunda ise G ondan nce var olacaktr, G gelecekte var olmak zorunda ise A ondan nce var olmak zorundadr. Burada da, sonsuza kadar ayn blm var, nk gelecek olgular birbirlerine bitiik deildirler; fakat burada da ilke olarak bir dorudan doruya ncl almaldr. Gerekte de bu byledir: bir ev yaplmsa gerekli olarak talarn yontulmu ve ka rlm olmas lzmdr. Bu niin? nk bir ev ina edildiine gre temeller ge rekli olarak yaplmtr; temeller vcuda geldiyse gerekli olarak bir takm talarn nceden yontulmu olmas lzm gelmitir. Bunun gibi, gelecekte bir evin var olmas lzm geliyorsa, gene talarn nceden yontulmu olmas gerekir; ispat ayn tarz da orta terimle olur, nk temeller evden nce var olacaktr. Fakat biz nesnelerin tabiatnda bir nevi devri vcut bulma mahede ettii mize gre, bu orta terimle ular karlkl bir ekilde birbirlerini takip ediyorlarsa, bu, ispat iinde de bulunur, nk bu halde, aksi vaki olur. Bu ise yani sonu larn ve ncllerin aksedilebilirlii yukar

ORGANON IV.

141

daki bahislerde ispat edildi, devri vcut bulmada bunun bir misalidir. Gerekte de, baknz, bu nasl beliriyor. Toprak sland vakit gerekli olarak bir buu ykselir; bir kere bu buu husule geldi mi, bir bu lut teekkl eder; bu sonuncu da teekkl ettikten sonra yamur yaar. Dt va kit de toprak gerekli olarak slaktr: bi zim hareket noktamz da bu idi, yle ki daire kapatld, nk bu terimlerden her hangi biri, bir kere verildi mi, bunu bir ba kas; bu sonuncuyu bir bakas daha ve bu bakasn da birincisi takip eder. Baz olgular var ki bunlar btncl olarak vaki olurlar (nk her zaman ve btn hallerde onlar vardr veya olduklar n olurlar; baka olgular iin bu her za man deil, sadece ok defa olur: Szgelimi insanda erkein her zaman enesinde sa kal yoktur, ama ok defa vardr. Bu trl hallerde gerekli olarak, orta terimin de bu ok defa olmak karakterini haiz olmas lzmdr. Gerekte, B hakknda A btn cl olarak ve G hakknda B btncl ola rak tasdik edilmise, A nn da her zaman ve btn hallerde G hakknda tasdik edil mesi gereklidir. nk her zaman ve b tn hallere yklenmek btncln tabiat dr. Burada, bunun aksine olarak, biz yal nz ok defa vaki olann sz edildiini farzettik. O halde B ile gsterilen orta

142

ORGANON IV.

terimin yalnz ok defa vaki olmas da gerekli olarak lzmdr. Demek yine ok defa olan sonular iin de bir takm do rudan doruya ilkeler olacaktr: ite bun lar, ok defa bu tarzda var olan veya husule gelen sonulardr.
13

< BRLETRME YNTEMYLE ZN TARF. - BLMENN KULLANILMASI.> Daha nce, zn bir ispatn terimleri iinde ne tarzda belirdiini ve zn ispat veya tarifinin ne tarzda mevcut olup ol madn anlattk. imdi hangi yntemle zn iinde bulunan yklemleri aratrmak gerektiini gsterelim. Her zaman bir nesneye ait olan yk lemler arasnda bazlarnn, cinsin tesine gememekle beraber, o nesneden daha ge ni bir kaplamlar vardr (daha byk kap laml yklemlerden, btncl olarak bir konuya ait olmakla beraber, ayn zamanda bir bakasna ait olanlar kastediyorum). Szgelimi, her lk (*****) e ait olan, bu nunla beraber, bir lk olmyana da ait olan (tpk varln le ait, ama hi de bir say olmyana da ait olduu gibi) bir yklem olduu halde, buna karlk tek,

ORGANON IV.

143

hem her ln bir yklemi, hem de ondan daha byk bir kaplam olan bir yklemdir (nk o belik (****) e de aittir), fakat cinsin tesine gemez, nk belik bir saydr ve saynn dnda hibir ey tek deildir. te bizim, onlardan her birinin konudan daha byk bir kaplam haiz olaca belli noktada, fakat btnnn gerekli olarak nesnenin cevherinin ken disi olduu iin, bu btnn konu ile ayn kaplam haiz olaca noktada durarak, ele almak zorunda bulunduumuz bu tabiattaki yklemlerdir. Szgelimi, her ln bir say olmann yklemleri olarak tek says ve terimin her iki mnasnda bir ilk says vardr: Yani sade hibir sayya blnemez olarak deil, ayn zamanda bir saylar top lam olmyarak da. te lk de budur: bir ilk tek say, terimin iki mnasnda da ilk olan tek say; nk ayr ayr alndk lar zaman, bu yklemlerin ilk ikisi btn tek saylara, sonuncusu hem ikilie hem de le aittir. Halbuki toptan alndklar zaman, lkten baka hibir konuya ait deildirler; Fakat zn iinde bulunan yklemlerin gerekli yklemler olduunu ve btncl yklemlerin de gerekli olduk larn daha yukarda gsterdiimizden, ve le veya bu tarzda teekkl eden her baka konuya ait olarak aldmz yklem ler kendi zne ait olarak tasdik edildik

144

ORGANON IV.

lerinden, lk bylece gerekli bir tarzda bu yklemleri haiz olacaktr. Bundan baka, ln znn bu yklemlerin, toplanmasiyle vcuda geldiini gsterecek ey udur. Gerekte, bu ln z bu olmasayd, onun gerekli bir ekilde le nisbetle, lkten daha byk bir kaplam haiz olacak ister adlandrlm, ister adlan drlmam bir nevi cins olmas lzm ge lecekti: nk cinsin karakterinin, hi deilse g halinde, muhtevasndan daha byk bir kaplam haiz olmas olduunu kabul etmelidir. u halde bu yklemler topluluu ferd lklerden baka hibir konuya ait deilse, o, lemin znn kendisi olacaktr, nk biz her bir konu nun cevherinin fertlere uyan bu bir nevi sonuncu ykleme olduunu da kabul ede biliriz. Bundan, bylece ispat edilmi her baka yklemler topluluunun, grne gre, konunun znn zdei olduu k maktadr. Bir btn olan herhangi bir konu in celenmek istenildiinde cinsi en kk blnmez nevilerine, szgelimi sayy lklere ikiliklere blmek ve bundan sonra da bizim gsterdiimiz ekilde bu kk nevilerin tarifini, szgelimi, doru izginin, dairenin, veya dik ann tarifini ele ge irmeye almak gerekir. Bundan sonra, cinslerinin ne olduunu, szgelimi, niceli

ORGANON IV.

145

e mi, yoksa nicelie mi ait olduunu elde edip, cinsin hususi hassalarn nevi lerin mterek ve ilk hassalar vastasiyle gz nnde tutmak lzmdr. Gerekte, cinsin kendilerinden teekkl ettii nevi ler tarif edildiklerinden bu tariflerin ken dileriyle cinsin zlk yklemlerinin neler dolduu bilinecektir: gerekte, btn bu bilgilerin ilkesi tariftir, yani yaln olan eydir, ve yklemler z ynnden ve yal nz bu yaln nevilere aittirler, halbuki bunlar cinse ancak araclar aittirler. Spesifik ayrmlariyle yaplan blmeler imdi sylenildii gibi balamak iin fay dal bir yardmdr. spat etme glerine gelince, biz bunu daha yukarda gsterdik; biz burada onlarn yalnz z istinta et meye yarayabileceklerini gstereceiz. phesiz, bunlar her eyi dorudan do ruya, blmesiz bir balang postulatn konulduu tarzda, koymaktan baka hibir eye yaramyacak gibi grnebilirler. Fa kat yklemlerin sras birinin ilk veya son olarak tasdik edilmesine gre, farksz de ildir: Szgelimi, hayvan - evcil - iki ayakl demekle iki ayakl - hayvan - evcil demek ayn ey deildir. Gerekte, tarif olunabi len her ey iki unsurdan mrekkep ise, ve hayvan - evcil bir birlik tekil ederse ve, bir ayrmaya eklenmekle bu kavram insan (veya bir tek kavram olan herhangi

146

ORGANON IV.

bir baka eyi) tekil ederse, ite o zaman ortaya konulan unsurlar gerekli olarak blme yoliyle elde edilmilerdir. Bundan baka, blme, z iinde hibir eyi unut mamak iin mmkn olan biricik yntem dir. Gerekte, ilk cins konulduu zaman aa blmelerden biri alnrsa, bu bl necek ey btn olarak bu blmenin iine girmiyecektir: Szgelimi, ya btn kanadli veya atal kanadl olan her hayvan deil, sadece bu kanadl hayvandr, nk ayrt bu sonuncu kavrama aittir. Ama ilk hay van ayrdnn btn hayvanlarn iine gir dii ayrt olmas gerekir. Bu, btn br cinsler iin, hayvan cinsinin dnda kalan cinsler kadar ona bal bulunan cinsler iin de ayndr: Szgelimi, bu sonuncu hal de ilk ku ayrd her kuun iine girdii; balk ayrdnn her baln iine girdii ayrttr. Bylece bu tarzda ilerlemekle, hibir eyin unutulmadndan emin ola biliriz; fakat baka trl ilerlemek, farkna bile varmakszn, bizi gerekli olarak bir takm unutmalara srkler. Tarif etmek ve blmek iin varlklarn hepsini bilmeye hibir surette ihtiya yok tur. Bununla beraber bazlar baka ey lerin her birini bilmeden her bir eyi bu baka eylerden ayrdeden ayrmlar bil menin imknsz olduunu ileri srerler; onlar ayrmlarn bilmeden herhangi bir

ORGANON IV.

147

eyin bilinemiyeceini ilve ederler. n k bir eyin kendisinden farkl olmad ey bu eyin zdeidir, kendisinden farkl olduu ey de onun kendinden bakadr. Fakat ilkin, bu sonucu ifade yanltr: bir ey, her ayrm nevine gre brnden baka deildir, nk birok ayrmlar, bunun iin, ne z ilgilendirmeden, ne de ze ait olmadan, nevi ynnden zde olan eylere aittir. Bundan sonra, karlar ve bir yarm alnd vakit, ve cinsin b tn muhtevasnn karlarn birinden biri nin iine girdii kabul olunduu, ve tari fine allan konunun bunlardan biri iin de bulunduu, ve bunun gerek bir ekilde bilindii zaman, ayrmlar tasdik edilen btn br konularn bilinip bilinmemesi pek mhim deildir. Gerekte, blmeyi bylece takibetmekle, ayrdedilmeye el verili olmyan konulara varlrsa, zn tarifinin elde olunaca aktr. Bundan baka, cinsin btn mhtevasnn blmenin iine girdiini ortaya koymann, ortas ol myan karlar bahis konusu ise, meru olmyan bir potulatla hibir ilgisi yoktur; nk, cinsin iine giren her eyin, ayet alnan, bu cinsin ayrm ise, blmenin iki blmnden biri iinde bulunmas gerekli olarak lzmdr. Blmeler yoliyle bir tarif yapmak iin kaideye riayet etmek gerekir: zn

148

ORGANON V.

iinde bulunan yklemleri almaldr; sonra, bunlar sralarna gre dzenlemeli, han gisinin birinci veya ikinci olduunu syle meli; nihayet, istisnasz bunlarn hepsini, almaldr. Bu artlarn birincisi gerek lenebilir, nk, tpk ilinti hakknda ken disinin nesneye ait olduu neticesini ka rabildiimiz gibi, ayn tarzda cins ve cins vastasiyle ayrm konulabilir. Bir yan dan da, yklemler, gerekli olan terim ilk olarak alnrsa, uygun bir sra iinde sra lanacaklardr, kabul olunan terimde btn br terimlerin sonucu olur, ve brlerin den hibirisi onun sonucu olmazsa durum bu olacaktr, nk byle bir terime ge rekli olarak ihtiya vardr. Bu terim bir kere konuldu mu, ondan sonra aa te rimler iin de ayn yol tutulacaktr. nk ikinci terim, kalan terimlerin ilki olacak, ncs de sonra gelen terimlerin ilki olacaktr. nk en yksek terim ortadan kaldrlnca, geri kalp arkadan gelen te rim ilk olacaktr. Ve bylece devam edip gidecektir. Btn yklemlerin tam say mna gelince, bu, aka bizim ii ele al mzdan kmaktadr: blmede bata gelen ayrm, szgelimi her hayvan ya u, ya bu olacak ve bu yklemlerden biri ken disine ait olacak ekilde aldk. Bundan sonra bu btnden biz ayrm aldk ve sonuncu btn iin artk ayrm olmadn

ORGANON IV.

149

yani mrekkibi tekil etmek zere sonun cu ayrm alr almaz, artk bu mrekkibin nevilere blnmeyi asla kabul etmediini gsterdik. Gerekte, bir yandan aldmz btn bu terimler zle olduklarndan, faz ladan hibir ey ilve olunmad; bir yan dan da, eksik olan terim ya bir cins veya bir ayrm olacandan hibir ey de unu tulmad apaktr: ilk olarak konulan ve ayrmlariyle alnan, cinstir; br taraftan da, ayrmlar hep dahildirler, nk daha baka hibir ayrm yoktur: aksi takdirde, son mrekkip nevi ynnden tariften farkl olurdu, halbuki biz onun farkl olmadn syledik. <Ksaca>, birbirine benzer, ve bir birinden farkllamam bir fertler grubunu gz nnde tutmakla ve btn bu fertlerin zde olarak haiz olabilecekleri unsurun hangi unsur olduunu aratrmakla bala maldr. Bundan sonra, birincilerle ayn cins iine girmekle beraber, aralarnda nevi ynnden zde olan, fakat nevi ynnden birincilerden farkl olan bir baka fertler gurubu iin de ayn eyi yapmak lzmdr. kinci gurubun varlklar iin hepsinin zdei olan unsurlarnn ne olduu ortaya konulduktan ve brleri iin de ayn ey yapldktan sonra, bu defa, bir tek ve biricik sz (****) elde olunun caya kadar iki gurubun bir zde unsura

150

ORGANON IV.

sahip olup olmadklarn incelemek gerekir. Buna karlk, bir tek deyime varp dayana cak yerde iki veya birok deyimlere var lrsa tarif edilmeye allan eyin birtane olmayp birok olduu apaktr. Bir misal alyorum. Gururun zn aratracak olur sak dikkatimizi bizce iyi bilinen baz ma rur insanlar zerine evirmemiz ve yle olmalar ynnden, hepsinin mterek ola rak hangi unsuru haiz olduklarn incele memiz gerekir; szgelimi, Alkibiades ma rur ise, veya Akhilleus ve Aias marur iseler, bunlarn hepsinde mterek unsu run ne olduu aratrlacaktr: bu bir ha karete tahamml edememektir, ve ger ekte, birincisini harbe, kinciyi fkeye, sonuncuyu da kendini ldrmeye srk liyen ey budur. Srasiyle baka halleri, szgelimi, Ly sandros veya Sokratesi de inceliyeceiz. O zaman bunlarn mterek olarak haiz olduklar, iyi ve kt talihe kar ilgisizlik ise, bu iki mterek unsur alnr ve talihin deikenliine kar ilgisizlik ile erefsiz lie tahamml edememezliin mterek olarak hangi unsuru haiz olduklar ince lenir. Hibir unsur yoksa bu demektir ki iki trl gurur vardr. Bundan baka, her tarif her zaman btncldr: hekim yalnz hususi olarak bir gz iin shhatli olan eyi sylemeyip, onu btn gzler

ORGANON IV.

151

iin, veya hi deilse belli bir gz nevi iin gsterir. Blmcl nevi tarif etmek btnclden daha kolaydr, ite blmcl nevilerden btncl cinslere gemek ge rektiinin sebebi de budur; bir baka se bep de homonimlerin artk ayrm kabul etmiyen nevilerde olduundan daha ok btncl cinslerde dikkatimizden kama sidir. spatlarda hi olmazsa sonu veren g gerektii gibi, tariflerde de bylece aklk gerekir. Tekil ettiimiz blmcl gruplar vastasiyle her bir nevin tarifi (szgelimi, umumi olarak deil, ama sadece renklerde ve ekillerde benzerin tarifi; yalnz seste olmak zere, tizin tarifi gibi) ayr ayr elde olunabilirse ve bylece ho monimiye dmemeye dikkat ederek m terek bir unsura doru ilerlenirse buna muvaffak olunacaktr. Diyalektikte mecaz lardan saknmak gerekiyorsa, tarifte de ne mecazlar, ne mecazl deyimleri kullan mamak gerektiini de apak olduunu ilve ediyorum, aksi takdirde diyalektik de mecazlar kullanmak zorunda ola caktr
14

< CNSN TAAYYN. > zlecek meseleleri iyice gstermek iin blmleri (*****) ve blmeleri

152

ORGANON IV.

(*****) semek lzmdr. Ayklama yn temi incelenen btn konularda mterek olan cinsi vazetmekten: Szgelimi, bunlar hayvanlar ise her hayvana ait olan hassa larn neler olduunu koymaktan ibarettir. Bu hassalar bir kere kazanld m, kalan snflarn ilkine dnlr: btn bu snfa ait olan neticelerin neler olduu sorulur: Bu, szgelimi, ku ise her kua ait olan hassalar nelerdir; ve daima en yakn sn fn hassalarn ele alarak bylece devam olunur. Bundan byle umumi cinse tbi olan snflarn hangi karakter gereince yklemlerine sahip olduklarn, szgelimi, hangi karakter gereince insann veya atn yklemlerine sahip olduunu syliye bileceimiz apaktr. A nn hayvan, B nin herbir hayvann yklemleri ve C D E nin de baz hayvan nevileri olduunu kabul edelim, O zaman hangi karakter gereince B nin D ye ait olduu aka grlr: A gereince olur; ve br nevilere ait ol mas da yine A dolaysiyledir. br snf lar iin de tatbik olunan hep ayn ka idedir. imdi, mterek bir isim alan nesneler arasndan birtakm misaller aldk, fakat incelememizi bu kadarla snrlandrmamak icabeder: herhangi bir baka mterek yklemi mahede etmisek, bunu aldk tan sonra, ardndan hangi nevilerin yk

ORGANON IV.

353

lemidir, ona hangi hassalar aittir, bunu grmemiz lzmdr. Szgelimi, boynuzlar olan hayvanlar arasnda mterek hassa lar olarak nc bir mideye ve ancak bir enede dilere sahip olma olgusunu meydana karyoruz. Bundan sonra soru lacak soru udur: Boynuzlara sahip olma hangi nevilerin yklemidir? nk ne ge reince ad geen yklemlerin bu hayvan lara ait olacaklar grlyor: bu, boynuz lara sahip olmak olgusu gereince ola caktr. Nihayet bir baka yntem daha var, o da benzerlie ( ) gre seme dir: gerekte subya balnn kemiini, kl ve kemii ifade etmek iin tek ve ayn bir isim bulmak mmkn deildir. Bununla beraber btn bu nesneler sanki bu trl tek ve ayn bir tabiatta imiler gibi kendilerine ait olan birtakm yklem lere sahiptirler.
*

15

< BROK SORULAR N ORTA TERMN ZDEL > zlecek baz meseleler tek ve ayn orta terime sahip olduklarndan, szgelimi ispat olunacak olgular gurubunu tekil eden her ey bir reaksiyon neticesi oldu

154

ORGANON IV.

undan tr, zdetir. Bu meseleler arasnda da bazlar yalnz, cins ynnden zdetirler. Bunlar ancak ayr konulara taallk ettiklerinden tr veya beliri ekilleriyle birbirlerinden farkl olanlar dr: yanknn sebebi veya hayallerin yan smasnn sebebi, veya gk kuann se bebi sorulduu zaman, durum budur. B tn bu meseleler, cins ynnden gerekte bir tek ve ayn sorudur (nk btn bu olgular birtakm akis ekilleridir); ama nevi bakmndan farkldrlar. Baka meseleler iin, fark sadece birinin orta teriminin brnn orta teri mine tbi bulunmasndan ibarettir: Szge limi, Nil, ayn sonunda niin daha gr akar? nk ay sonunda daha yaldr. Fakat ay niin sonunda daha yaldr? nk ay klmektedir. Bu olgularn kar lkl mnasebetleri tam bizim gsterdii miz mnasebettir.
16

< SEBEP LE SONU ARASINDAK MNASEBETLER. > Sebep ve sonucu hakknda, sonu var olduunda sebebin de var olup olamya ca: szgelimi, bir bitki yapraklarn kay betmekle, veya ay tutulmakla, tutulmann

ORGANON IV.

155

ve yapraklarn dklmesinin sebebinin de, yani birinci halde geni yapraklara sahip olma olgusunun, tutulma halinde de yer yuvarlann araya girmesinin o anda mev cut bulunup bulunmyaca sorulabilir. Gerekte, <denilebilir ki> bu sebep mevcut deilse herhangi bir baka ey bu olgularn sebebi olacaktr; sebep varsa sonu da ayn zamanda var olacaktr: sz gelimi, yer yuvarla araya girdiinde, tutulma vardr; yapraklar geni olduun da da yapraklarn dklmesi vardr; fakat bu byle olduu takdirde de, sebep ile sonu zamanda olacaklar ve birbiriyle ispat olunabileceklerdir. Gerekte, yap raklarn dkmekin A ile, geni yaprak lara sahip olmak,'n B ile, zm ubuu' nun da G ile gsterildiini kabul edelim. A, B ye ait ise (nk her geni yaprakl bitki yapraklarn dker), B de G ye ait ise (nk her zm ubuu geni yap rakl bir bitkidir) o zaman A, G ye aittir, baka deyimle her zm ubuu yapraklarn dker; burada, sebep olan B orta terimidir. Fakat zm ubuunun yapraklarn dktnden tr geni yap rakl bir bitki olduu da ispat olunabilir. D nin geni yaprakl bitki, E nin yaprak larn dkmek, Z nin de zm ubuu ol duunu kabul edelim. O zaman E, Z ye (nk her zm ubuu yapraklarn d

156

ORGANON IV.

ker), D de E ye (nk yapraklarn dken her bitki geni yaprakl bir bitkidir) aittir; yle ise her zm ubuu geni yaprakl bir bitkidir, burada sebep yapraklarn dkmek olgusudur. Fakat bu terimlerin birbirinin sebebi olmalar mmkn deilse (nk sebep, kendisinin sebebi olduu eyden ncedir, tutulmann sebebi yerin araya girmesidir; yoksa tutulma, yerin araya girmesinin sebebi deildir), o zaman sebep yoliyle ispat niinin ispat ise, ve sebepten balamyan ispat da basit olgu nun ispat ise, tutulma ile bilindii zaman sadece araya girme olgusu bilinir, ama bunun niini bilinmez. Bundan baka, tu tulmann, araya girmenin sebebi olmayp araya girmenin, tutulmann sebebi olduu apak bir eydir, nk bizzat tutulmann tarifinde de yer yuvarlann araya girmesi muhtevi bulunmaktadr; bundan, yerin ara ya girmesiyle tutulmann deil, yer yuvar lann araya girmesiyle tutulmann bilin dii sonucu aka kar. Fakat bir tek sonu iin birok sebep lerin olmas mmkn mdr? Gerekte, < denilebilir ki >, ayn yklem, szgelimi, A ykleminin ilk konusu olarak B, ve A nn bir baka ilk konusu olarak G, ve karlkl olarak B ve G nin baka ilk konular olarak D ve E gibi ilk konu ola rak alnan birok eyler hakknda tasdik

ORGANON IV.

157

edilmise o zaman A, D ye ve E ye ait olacaktr; B de A nn D ye, G ise A nn E ye yklenmesinin sebebi olacaktr. By lece sebep var bulunmakla sonucun da var olmas gereklidir; ama sonu var ol makla, bunun sebebi olabilen her eyin de var olmas gerekli deildir; gerekli olan, btn sebeplerin deil, bir sebebin var olmasdr. Byle olmaktansa zlecek mesele her zaman btncl olduundan tr, sade sebebin bir btn (****) olmakla kalmayp ayn zamanda sonucun da b tncl olmas gerekmiyecek mi? Szgeli mi, yapraklarn dkmek olgusu mnhas ran bir btn olan bir konuya; hatt bu btnn nevileri olsa bile, btncl olarak nevilerine de, ister btn bitki nevilerine ister hususi bir bitki nevine de ait olacak tr. Bylece, bu kyaslarda orta terimle sonular arasnda eitlik (***) bulunmas, yani birbirine aksolunabilir olmalar gere kir. Szgelimi, aalar niin yapraklarn dkerler? Bunun yaln phtlamasiyle olduunu farz edersek, bir aa yaprak larn dkt zaman phtlamann mev cut olmas gerekir ve her hangi bir eyde deil de bir aata phtlama varsa, aa yapraklarn dkmek zorundadr.

158

ORGANON IV.

17

< TRL SEBEPLERN AYNI SONULARI HUSULE GETRP GETRMED. > Ayn bir sonucun sebebinin btn, ko nularda ayn olmayp farkl olmas mm kn m? Yoksa mmkn deil mi? Sonu, yalnz nesnenin bir iareti olarak veya bir ilintisi olarak deil, z ynnden nes neye ait olarak ispat edilirse belki bu mmkndr, nk orta terim o zaman byk terimin tarifidir; buna karlk, ispat ze taallk etmezse o zaman sebeplerin okluu mmkndr. phesiz sonula konusu bir ilintilik birlik tekil etmi ol malar ynnden incelemelidir; bununla beraber bunlar birtakm asl meseleler olmasa gerek. Ama bir ilintilik balant bir mesele konusu gibi kabul edilmise orta terim ulara benzer olacaktr; bu ular homonim iseler orta terim de homo nim olacaktr, cins ynnden tek iseler, orta terim de tek olacaktr. Szgelimi, bir nispetin terimleri niin aksedilebilir olu yorlar? izgiler iin ve saylar iin sebep bakadr, ama aslnda yine ayndr: izgi olmalar ynnden, o bakadr, fakat belli bir art tazammun etmeleri ynnden, ay ndr. Bu, btn nispetlerde byledir. Buna karlk, renkle renk arasndaki benze

ORGANON IV.

159

menin (******) sebebi ekille ekil ara sndaki benzemeden bakadr; nk ben zeme burada phesiz, son misalde yan larn nispetlerini ve alarn eitliini; renkler misalinde de onlar alan duyumun birliini veya bu cinsten herhangi baka bir eyi ifade eden hamonim bir terimdir. Fakat yalnz benzerlik yoliyle ayn olan nesnelerin ayn surette benzer bir orta terimleri olacaktr. Hakikat, sebebin, sonucun ve konunun karlkl olarak aadaki ekilde birbiri hakknda tasdik edildiidir. Bu neviler ayr ayr alnrsa sonucun konudan daha byk bir kaplam vardr (szgelimi, drt dik aya eit olan d alar olmak genin veya karenin tesine geen bir yk lemdir), fakat neviler btnlkleri ile al nrsa sonu e kaplamldr. (Yklem bu mi salde d alar drt dik aya eit olan b tn ekillerle e kaplamldr.) Orta terim de ayn ekilde karlkl olabilir. nk orta terim byk terimin bir tarifidir; ite yine bunun iin, her ilim bir tariften hareket eder. Szgelimi, yapraklarn dkmek olgusu ayn zamanda zm ubuunun bir yklemidir ve ondan daha byk bir kaplam haiz olan bir yklemdir; bu ayn zamanda incir aacnn da bir yklemi dir, ve ondan daha byk bir kaplam olan bir yklemdir. Fakat bu yklem

160

ORGANON IV.

nevilerin btnn amaz, bunun aksine olarak onlarla e kaplamldr. O zaman byk terimden itibaren ilk olan orta terim alnrsa bu, yapraklarn dkme olgusunun bir tarifidir. Gerekte ilkin, kk terim den itibaren bir ilk orta terim ve konunun topluluu hakknda bu orta terimini tasdik eden bir ncl, ve bundan sonra bir orta terim, yani yaln phtlamas, veya bu trl baka bir ey elde olunacaktr. halde yapraklarn kaybetmek nedir? Bu, yapraklarn dalla birletikleri noktada do urucu tohumun phtlamasdr. Sebeple sonucun balantsnn ema ile gsteril mesi istenilirse bizim teklif ettiimiz ite udur. A nn her B ye, B nin, D nin nevi lerinden her birine, fakat A ile B kendi konularndan daha byk bir kaplamda olacak ekilde ait olduunu kabul edelim. O zaman B, D nin nevilerinin her birinin btncl bir yklemi olacaktr (nk by le bir ykleme, karlanabilir olmasa bile, btncl diyorum ve nevilerden her biriyle deil de onlarn btn ile karlanabilir ise ona ilk btncl yklem diyorum) ve ayr ayr alnan nevilerin her birinin d na uzanr. Bylece, B, D nin nevilerine A nn yklenmesinin sebebidir. Bunun so nucu olarak, A nn B den daha byk bir kaplamda olmas gerekir, aksi takdirde niin A, B nin D ye yklenmesinin sebebi

ORGANON IV.

161

deil de, B, A nn D ye yklenmesinin sebebi olsun? imdi, A, E nin btn nevi lerine aitse, E nin btn nevileri B den baka bir mterek sebebe sahip olmak dolaysiyle bir birlik tekil edeceklerdir. Bunsuz, E nin, A nn yklemleri olduu her eyin yklemi olmad halde, A nn, E nin yklemleri olduu her eyin ykle mi olduunu nasl syliyebileceiz. D nin btn nevilerine A nin yklenme sebep leri olduu gibi, niin burada A nn E ye yklenme sebepleri bulunmasn? Fakat o zaman E nin nevileri de ayn surette gz nnde tutulmas gereken ve G ile gsterilebilecek bir sebebe sahip olmakla bir birlik tekil edeceklerdir. O halde ayn sonucun birden fazla se bebi olabildii sonucunu karyoruz, ama nevi ynnden zde konularda deil. Sz gelimi, drt ayakllarda uzun yaamann sebebi safrann yokluudur, kularda ise teekkllerinin kuruluu veya drt ayak llarnkinden farkl bir sebeptir.
18

< YAKIN SEBEP, HAKK SEBEP > Dorudan doruya ncllere birden bire eriilmezse ve sadece bir tek orta terim deil de, birok orta terim bulunursa

162

ORGANON IV.

baka deyimle sebepler birok olursa orta terimler arasnda trl nevilere has sann yklenmesinin sebebi btncl ve ilk terime en ok yaklaan m, yoksa ne vilere en ok yaklaan orta terim midir? Kendilerinin sebebi olduklar ve ayr ayr alnan her bir neve en ok yaklaan orta terimlerin sebep olduklar apaktr, nk sebep, konunun btncl iinde muhtevi olmasn temin eden eydir. Szgelimi, B nin D ye yklenmesinin sebebinin G ol duunu kabul edelim: Bundan, G nin A nn D ye yklenmesinin sebebi, B nin de A nn G ye yklenmesinin sebebi olduu neticesi kar. Halbuki A nn B ye yklenmesinin sebebi B nin kendisidir. 19 < LKELERN ELDE OLUNMASI. > Kyas ve ispata gelince, tekil edili tarzlar gibi, her ikisinin de z aka grlr, bu, ayn zamanda, ispat ilim iin de grlr, nk ispat ilim ispatn kendisinin zdeidir. lkelere gelince, bun lar nasl bilebileceimizi ve bunlar bilen yetinin (habitus = ***) ne olduunu bize retecek ey balangtaki baz glk lerin tartlmasdr. Daha nce, dorudan doruya ilk ilke leri bilmeden ispat yoliyle bilmenin mm

ORGANON IV.

163

kn olmadn gsterdik. Fakat bu do rudan doruya ilkelerin bilinmesi konu sunda birtakm meseleler kabilir: bu bilginin ispat ilim nevinden bir bilgi olup olmad sorulduktan baka, bu hal lerin her birinde bir ilim var mdr; veya ilkeler iin ayr bir bilgi cinsi olduu halde, yalnz sonular iin mi ilim vardr; niha yet, bize ilkeleri bildiren yetiler doutan olmayp sonradan m kazanlr, veya do utan olmakla beraber ilkin gizli mi ka lr diye sorulabilir. Fakat ilkelere, bu son tarzda sahip ol mamz bir samalktr, nk bundan, is pattan daha doru birtakm bilgilere sa hip olmakla beraber bunlar bilmediimiz kyor. Bir yandan da bunlara daha nce sahip olmakszn kazanyorsak daha n ceki bir bilgiden hareket etmeden onlar nasl renebileceiz? Ve nasl bilebile ceiz? Tpk ispat iin de gsterdiimiz gibi, bu bir imknszlktr. O halde, bizim, ilkelerin doutan bir bilgisine sahip ola myacamz, ilkelerin de, kendileri hak knda hibir bilgiye, hibir yetiye sahip olmadmza gre, kendimizde teekkl edemiyecekleri de aktr. Bu yzden, ge rekli olarak bunlar bir elde etme gcne sahip olmamz gerekir, fakat bu gc do rulukta ilkelerin bilgisinden stn olma maldr. O halde, bu ak olarak btn

164

ORGANON IV.

hayvanlarda bulunan bir bilgi cinsidir, nk onlar duyulabilir alg ad verilen bir doutan ayrdetme gcne sahiptir ler. Fakat her ne kadar duyulabilir alg btn hayvanlarda doutan olsa da, ba zlarnda brlerinde husule gelmiyen du yulabilir bir izlenim devam ve direnii hsl olur. Bu devam ve direniin kendi lerinde bulunmyan hayvanlar ya mutlak olarak alglamak fiilinin tesinde hibir bilgiye sahip deildirler, veya izlenimleri devam etmiyen nesneleri ancak duyular ile bilirler; bunun aksine olarak, bu devam ve direniin husule geldii hayvanlar, du yumdan sonra, ruhta duyulabilir izlenimi muhafaza ederler. Byle bir devam ve direni birok defalar tekrarland zaman o andan itibaren baka bir ayrt, bu gibi iz lenimlerin devam ve direniinden itibaren kendilerinde bir bilginin vcut bulduu hayvanlarla bu bilginin teekkl etmedii hayvanlar arasnda kendini gsterir. Bu suretledir ki duyumdan bizim htra adn verdiimiz ey gelir, ve bir eyin birok defalar tekrarlanan htrasndan tecrbe (*********) gelir. nk birok sayda ht ralar bir tek tecrbeyi tekil eder. imdi de tecrbeden (yani okluk dnda ve btn hususi konularda bir tek ve zde olarak bulunan, bir birlik olarak, ruhta tamamiyle sknet halindeki btnclden)

165

sanatn ve ilmin, olula ilgili olmasiyle sanatn, varlkla ilgili olmasiyle ilmin ilkesi gelir. Bu yetilerin bizim iimizde belli bir ekilde doutan olmadklar, ve daha ok bilinen yetilerden deil, duyulabilir algdan ilerigeldikleri neticesini karyoruz. Bu suretledir ki bir savata, bir bozgunun or tasnda bir asker durmakla bir bakas, sonra bir bakas daha sonra. Ta ki ordu ilk dzenini bulur: bunun gibi, ruh da bu na benzer bir ey duyabilecek tarzda ya plmtr. Bu noktay daha nce inceledik; fakat bunu yetecek kadar ak bir tarzda yap madmzdan tekrarlamaktan ekinmiye lim. Nevi ynnden farklamam eylerden biri ruhta durduu zaman, bir ilk btncl bilgi (* *) ile karlalr; nk alg fiilinin konusu fert ise de, duyum b tncle taallk eder: Szgelimi, bu insan dr, insan Kallias deildir. Sonra bu ilk btncl bilgiler arasnda da, ruhta bl nemez ve gerekten btncl olan bilgiler duruncaya kadar, yeni bir duraklama hu sule gelir. Bylece, filn hayvan nevi hayvan cinsine doru bir merhaledir, bu son bilginin kendisi de daha yce bir bil giye doru bir merhaledir. O halde bize ilkeleri bildirenin gerekli olarak tmevarm olduu apaktr. nk

166

duyumun kendisi bizde btncl bu tarz da husule getirir. Hakikati vastasiyle kav radmz mdrike (*) yetisine gelince, mademki bazlar her zaman doru, baz lar da, szgelimi, san ve istidlal () gibi, yanlmaya elverilidir, bunun aksine olarak, ilim () ve sezgi () her zaman dorudur ve mademki, sezgi ms tesna, hibir bilgi cinsi ilimden daha doru deildir, ilkeler ise ispatlardan daha bili nebilirdirler ve her ilim istidlalle olur: bundan ilkelerin ilmi olmyaca sonucu kar. Mademki sezgi mstesna, hibir bilgi cinsi ilimden daha doru olamaz, o halde ilkeleri elde edecek olan bir sezgi dir. Bu, sadece yukarda geen dnce lerden deil, ispatn ilkesinin kendisinin de ne bir ispat ne de bunun sonucu olan bir ilim ilmi olmamasndan da kar. u halde biz ilmin dnda baka hibir doru bilgi cinsine sahip deilsek ilmin ilkesi ancak sezgi olabilir. Sezgi de ilkenin ken disinin ilkesidir, ve btn ilmin durumu nesnelerin btn karsnda, sezginin il keler karsndaki durumu gibidir. SON

ARSTO

ORGANON
V
Topikler

Bu eseri Prof. Hamdi Ragp ATADEMR dilimize evirmitir.

STANBUL 1952 MLL ETM BASIMEV

Bu eseri Dil ve T. - C. Profesrlerinden Hamdi Ragp ATADEMR J. Tricotnun Franszca (]. Vrin Basme vi, Paris 7939) tercmesinden dilimize evirmi, Terc me Brosu Aristo Komisyonu yelerinden Dr. Suat SNANOLU ile Dr. Samim SlNNOLU Yunanca asliyle, Mehmet KARASAN da Franszca tercmesiyle karlatrarak incelemilerdir.

GR
Topikleri
dan sidir. (3. lerin lar terek 'de nin ancak pek Bu blm, diye farkl aleti I. tarif bilginin tekil olan olarak XVIII) icra eden sekiz alnan bilhassa ile ve ehemmiyet kitabn bakmn olas incelenme konusu,

diyalektiin

kitaplar

Port

Royal
btn baz

mant
delil ba m Arg gerekli tartma, deil, itira

kullanlan bir

kendilerine yerler incelenen yerini bir Bu

olunduklar

umumi veya eder.

olunabilen koleksiyonunu

Topoi
ihtiva

mantasyon

burada ilm olas, kendini hasm demektir

Birinci
ispattan ilmin aka ki aramaa

ve
ok ve

ikinci
san

Analitikler
alr;

farkldr: kefetmee

yerini

hakikatin

kuvvetsiz bir btn

drmee, olarak

fa mecbur etmee alr.

Topikler,

iki

Analitikler'in yazlndan nce yazlm ve Organonun ilk kitaplarna balanm gibi gr

olarak ilim en dan eskileridir sonra burada hibir ve istidlli ve dorudan lzmdr. yoktur. iin bilinmiyor, katlii etmek doruya spat Sz terimlerin terimleri kullanl

nyor. II. den VII. ye kadar olan kitaplar muhte mel

Kategoryalar
teorisi mnasnn gelimi, umumi

gelmeleri

henz teknik ifade

henz

olarak

mlardr. Hibir suretle, Birinci Analitikler'in

II

banda lim

tarif

edildii gelmez.

zere Bunun fiilinin I. ve

sillogistik aksine sk VIII. paralan sk sk kitaplar Gerekte, devam burada sk

tmdenge

mnasna

olarak, bol

Efl
bol (br mu teorisi

tun
bunun hakkak ne den yon

diyalektiinin ksa ahididir. daha sonra katilikten de

hatrlamalar

mevcuttur. kitaplardaki

kullanlmas gibi) kyas

kitaplar

birtakm Fakat bu beraber,

sonradr:

bavurmakla

Analitikler
argmantas eder, ter olduu iin va

yazlmlardr. mahrum gene ilk

olmakta devre

minoloji

kitaplarnda etmek

gibi belirsizdir.

Topikler in
rlan sonra ve dan, sonular, yaplan yaplan

kronolojisini btnl dzeltmeler, olarak yollamalara

tesbit iinde, yeni

bunlardr. bunlr br batan

Ana daha yan

litiklere
ksm

gelince,

ilemeler

rtular

aklanabilir.

Analitiklerde de Topikler e yollamalar var dr. Topikler in doktrini ara sra burada bile bile
nakzedilmi bulunuyor. Bylece Topikler, gibi alnabilir.

Aristo'nun bir genlik eseri

gzden geirildikleri hissettiriyor hilfna, alana O, Bu mtemmimi bir deildir. hazrlk belli

Sonradan

olan baz ksmlar mstesna, terkip ve yazlmas ku surludur, Eski nn dir; fuk ok, bir yazarn tecrbesizliini bir ounun mantnn mantk teorisine da gibidir. olas delil teva daha teori erhcilerin mant ilm eden ispat nevi kanaati

gereklinin bir ilim

hakikatin ikinci ve ekzersiz

eriilemiyecei

mahiyetinde

olarak

grnmektedir.

nin, Aristonun kafasnda, Efltunun Sofist'lerin

III

ve

bizzat

kendisinin

kullandklar,

ananevi

diya

lektii tamamlamas lzmd. Eserin hakkaktr; ok 40) n sayda Baz tasyonlarn zerine btnnn bilhassa mevcut listesi ksmlar sebepler

bunu

Aristoya, ait Aristonun

ispat V.

olduu eserinin eder. kitabn fakat Bu

mu pek si a

sitasyonlar zerine, hatt J.

ndex

Aristotelicustedir
belirdi, Pflug,

(102

bt ileri

birtakm

pheler

srlen

(bilhassa,

De

Aristo Leip

telis

Topicorum

libro

quinto

dissertatio.

zig, 1 9 0 8 ) kat olmaktan uzaktr.

Biz, dokuzuncu bir kitabn zeylinden tekil baka ettii bir ey

Topik
olm

ler in

gerekte

yan

ayr bir cilt olarak ne

J T.

retmeyi uygun grdk.

Bibliyografya
METNLER
Bu tercme 7. Stracbe ve AI. Wallies basks (Leipzig, ki ler tercih bugn iin ettik: nunla Bibi. Teubner, bulunan halinde veya baskya notlar son 1933) en ndan iyi yaplmtr Bu yer kenar baz elimizde metindir.

beraber, bu

gsterilen ait

Waitz'in

Bekker' in

sectionlerini

referanslar

da, usule gre gsterilmilerdir.

Greke ve Ltince Kommanterler

Alexandre M. dAphrodise.

Aristotelis
1891 (Coll.

To
Ac.

picorcem
Berol., II, 2,)

Iibros

octo

Commentaria d.

Wallies,

Berlin,

Pacius (J-). Aristotelis... Organum, Mor giis, 1584. 7

Porphyrii

Isagogen

et

Aristo
Aure

telis

Organum

Commentarium.

liae Allobrogum, 1605. Maurus (Sylvester). Aristotelis Opera... Tomus I, Roma, 1668. Waitz (Th.). Aristotelis Organon, Graece, Leipzig, 1844- 1846. 2 Vol.

VI

Bavurulan Balca Eserler

Bundan vurulmasn nceki tavsiye ciltlerin ederiz. bibliyografyasna ayrca ba

Tbe works of Aristotle (Oxford, I, 1928) de Pickard Cam bridge' in ngilizce tercmesinden de faydalandk.

Biz,

ORGANON V

TOPKLER
KTAP I < DYALEKTK ZERNE UMUM FKRLER. DYALEKTKN KONULARI. DELLLER >

1
< KTABIN UMUM PLNI > Bu kitabn gayesi, olas nclerden hareket ederek, ortaya atlan her mesele zerinde bir delil serdetme imknn vere cek bir metot bulmaktan ve bir delil ileri srdmz zaman kendimizin buna zt olacak bir ey sylemekliimizi menet mekten ibarettir. O halde bizim ilkin di yalektikle kyasn ne olduunu kavryacak tarzda bir kyasn ne olduunu, eitleri nin neler olduunu gstermemiz gerekir, nk bizim bu kitapta inceleme konumuz diyalektik kyas olacaktr. Kyas bir szdr ki bu sz iinde ba z eyler konulmu olmakla onlardan fark l bir baka ey, konulan eyler vastasiy le zaruri olarak kar. Kyas, doru ve

ORGANON V.

ilk olan ncllerden, veya kendilerinden edindiimiz bilginin (****) kendisinin de kayna ilk ve doru olan ncllerde bu lunan ncllerden hareket ettii zaman bu bir ispat'tr. Olas ncllerden ne tice karan kyas ise diyalektik'tir. Yaknliklerini (****) baka eylerden deil, kendi kendilerinden karan eyler doru ve ilktirler: nk, ilmin ilkeleri iin niinlerini aratrmak gerekmez; bu ilkelerin her biri kendiliklerinden yakin olmaldr. Btn insanlarn, veya onla rn pek ounun veya hakimlerin, ve bunlar arasnda da hepsinin, veya ou nun veya en hatr saylanlarn ve en n llerinin sanlar olasdr. Olas grn mekle beraber, gerekte olas olmyan sa nlardan hareket eden kyas, bir de, olas sanlardan veya olas grnen sanlardan baka netice karan kyas Eristiktir'tir: gerekte olas grnen her ey olas de ildir, nk olas denilen hibir ey, ilk bakta, muhakkak bir yanllk karakteri arz etmez, nitekim eristik delillerin ilkele ri iin durum budur, bu delillerde yanl ln tabiat derhal kendini belli eder, hat t birok zaman, orta halli bir anlay sa hibi kafalar iin bile. Bylece, demin s zn ettiimiz eristik kyaslarn birincisi ne yine Kyas diyelim, fakat brne sa dece kyas deil, eristik kyas adn vere

ORGANON V.

lim. nk o gerekte netice karmad halde, ancak grnte netice karr. stelik, szn ettiimiz btn kyas lardan baka, paralojizmalar vardr ki bunlar birtakm belli ilimlere has ncl lerden kurulurlar. Nitekim geometri ve kendisiyle ayn cinsten olan ilimler iin durum budur. Gerekte, bu istidlal ekli yukarda gsterilen kyaslardan farkl g rnyor. Sz gelimi, yanl ekiller izen kyas ne doru ve ilk olan ncllerden balyarak, ne de olas ncllerden bal yarak netice karr: o bizim tarifimiz iine girmez, nk ne btn insanlarn, ne ounun, ne hakimlerin ve bunlar ara snda da ne hepsinin, ne en nllerinin nermeleri kabul etmez; ama sz edilen ilme has olsa da, doru olmyan nerme lerden balyarak kyasn yapar. Gerek te o, ya olduundan baka trl yarm daireler izmekle, veya izilmeleri ica betmedii ekilde baz izgileri izmekle, paralojizmasn vcuda getirir. yleyse, basit bir taslan snrlar iinde kalmamz iin, trl kyas nevileri nin gsterdiimiz kyaslar olduunu ka bul edelim. Umumi bir tarzda, hem sz n ettiimiz btn kyaslar, hem de bun dan sonra szn edeceimiz kyaslara gelince ayrtlarmz burada durdurabi liriz. Maksadmz, gerekte, bunlardan her

<>

ORGANON V.

birinin kesin tarifini vermek deildir. Biz ancak onlarn ksa tasvirlerini yapmak is tiyoruz, ve bu, benimsediimiz metot iin, onlarn her birini herhangi bir tarzda bi lebilmemize tamamiyle yeter dncesin deyiz. 2 < DYALEKTKN FAYDASI > Bu sylediklerimizden sonra, bu kitap tan elde olunabilecek faydalarn says ve tabiatn sylemek zorundayz. tarzda faydaldr: ekzersiz olarak, gnlk kar lamalarda ve felsefi ilimler iin. Ekzersiz olarak faydal olmas kendiliinden belli: bu metoda sahip olmamz ileri srlen ko nuda bizi daha okdelil serdetmeye mukte dir klacaktr. Gnlk karlamalarda da faydaldr; nk, bir kere halk adamnn kanaatlerini sayp gzden geirdikten sonra, ona yabanc olan sanlar alannda deil, onun kendi z sanlar alannda onun la karlaabileceiz, ve onun bize pek temelli grnmiyecek olan btn delilleri bir yana atacaz. Nihayet, felsef ilim lerin incelenmesine gelince meselelerde her iki ynde deliller salamak imkn bize her bir halde hakikat ve yanl da ha kolayca kefettirecektir. Bir baka faydas da her bir ilmin ilk ilkeleri hak kndadr: gerekte, ad geen ilme has

ORGANON V.

olan birtakm ilkeler zerine dayanarak onlar zerinde istidlal yapmak imknsz dr, nk ilkeler btn geri kalann ilk unsurlardr; yalnz onlardan her birine taallk eden olas sanlar vastasiyledir ki bunlar gerekli bir ekilde aklamak lzmdr. O halde, diyalektiin z ii, ve ya en mnasip ii buradadr: nk ara trc tabiat gereince, o bize btn ara trmalarn ilkelerine yolu aar.
3

< DYALEKTK MAHARET > Retorik, tp ve bu cinsten baka h nerlere kar nasl isek metoda kar da ayn yle olduumuz zaman, yani elde bulunan imknlarn yardmiyle, gzetilen gayeyi gerekletirdiimiz zaman metoda tamamiyle sahip olacaz. nk retoriki herhangi bir ekilde ikna edecek, veya hekim herhangi bir ekilde iyi edecek deildir; fakat kendi eline geen imkn larn hibirisini ihmal etmezse, biz onun yeter derecede ilmine sahip olduunu sy liyeceiz. 4 < DYALEKTK STDLALN UNSUR LARI ZERNE UMUM BLGLER. > ilkin metodumuzun hangi blmler den kurulduunu gzden geirmek zorun

ORGANON V.

dayz. Biz bir yandan diyalektik istidlal lerin tatbik olunduu nesnelerin say ve tabiatn ve hareket ettikleri unsurlar; bir yandan da bunlar bol bol temin et menin yolunu yakalamaya muvaffak olsak, maksadmza yetecek kadar nail oluruz. Diyalektik tutamaklar tekil eden un surlar sayca eit ve istidlle konu vazi fesi grenlerin ayndr. Kyaslarn konular meseleler olduu halde, diyalektik deliller gerekte, ner melerden gelir Her mesele gibi her ner me de kh hassay, kh cinsi, kh ilintiyi ifade eder, nk cinsin tabiatnda oldu una gre, ayrmn da cinsiyle ayni sraya konulmas gerekir. Bir yandan da, hassa kh nesnenin mahiyetini ifade ettiinden, kh da onu ifade etmediinden ayrm bi zim demin gsterdiimiz iki blme ayra lm: birisine, mahiyeti ifade edene tarif denecek; brs ise, bu ilk bilgilere her zaman verilen isimle, hassa diye kalacak tr. u halde, sylediklerimiz, imdiki bu ayrmamza gre elde edilen unsurla rn saysnn drt olduunu gsterir: tarif, hassa, cins, ilinti. Esasen haddizatinde alnarak onlardan her birinin, tek bana bir nerme veya bir mesele tekil ettiini sylediimiz farz olunmasn: meselelerin ve nermelerin bu ilk bilgilerden hareket ettiklerini sylemek istiyoruz. Mesele

ORGANON V.

ile nerme arasndaki fark bilhassa cm lenin biimine dayanr. Sz gelimi, hayvan- yryen - iki ayakl insann tarifidir, deil mi ? veya: hayvan, insann cinsidir, deil mi? denilirse bir nerme elde olunur. Buna karlk, hayvan - yryen iki ayakl insann tarifi mi, yoksa deil mi? denilirse bu bir meseledir. Btn br ilk bilgiler iin bu ayndr. Bundan tabi olarak meselelerin ve nermelerin eit sayda olduklar sonucu kar. nk her nermeden, sadece cmlenin biimi deitirmek suretiyle bir mesele vcuda getirilebilir.
5

< DYALEKTK UNSURLARIN HUSUS NCELENMES > imdi tarifin, hassann, cinsin ve ilin tinin ne olduunu sylememiz lzmdr: Tarif, nesnenin mahiyetini ifade eden bir szdr. Onu ister terimin yerini tutan bir szn, ister szn yerini tutan bir s zn ekline sokmak kabildi^ nk bir szle ifade edilen baz nesneler tarif de edilebilirler. Fakat hangi tarzda olursa olsun, tarif edilecek nesne bir tek kelime ile ifade olunduu zaman, nesnenin tarifi ni vermek olmad apaktr, nk bu bir tarifin daima herhangi bir nevin den bir szdr. Bununla beraber, uy

10

ORGANON V.

gun olan, gzeldir gibi hallerde, veya duyum ve ilim tek ve ayn bir ey mi, yoksa farkl mdrlar? gibi sorularda

tarif karakteri grlmelidir. nk ta riflerde, bilhassa bir zdelik veya bir ayrlk meselesi ile megul olunur. Bir tek kelime ile, tarif karakterini, tarif lerle ayn dzene giren aratrmalara verebiliriz. Ele aldmz btn misalle rin bu karakteri haiz olduklar kendili inden meydana kmaktadr: Gerek te, biz tartmada iki eyin ayn veya ayr olduklarn ortaya koyabilirsek, ayn tarzda tarifler iin de bol bol deliller bulmaa muktedir olacaz. Bylece nes nelerin zde olmadklarn gsterdik mi, tarifi yok etmi olacaz. Bununla bera ber imdi koyduumuz kaide iin kar lkllk bulunmadn kaydedelim. nk tarifi tekil etmek iin iki nesnenin z deliini ispat etmek yetmez, halbuki ta rifi yok etmek iin bu zdeliin bulun madn ispat etmek yeter. Hassa, nesnenin mahiyetini ifade et mekle beraber, yalnz bu nesneye ait olan ve onunla karlanabilendir. Szgelimi gra mer renmee mstait olmak insann bir hususiyetidir, nk A insan ise, gramer renmee muktedirdir ve gramer ren mee muktedir ise insandr. Gerekte, bir baka nesneye ait olabilecek eye asla

ORGANON V.

11

hassa denmez, sz gelimi, insan misalinde uyumak gibi, hatt gerekte, birka za man iin bu yklem yalnz ona ait bulun sa bile. O halde bu cinsten bir tyin bir hassa adn alabilirse de, ona mutlak m nada deil, zamana ait ve greli mnada hassa denilecektir. Gerekte, sada ol mak zamana ait mnada bir hassadr, halbuki iki ayakl'ya gerekte, greli mnada hassa denilmitir: sz gelimi, in san iin bu, ata ve kpee nispetledir. Fakat konudan baka herhangi bir eye de ait olabilen eyden hibir eyin onun la karlanmamas apak bir eydir, n k, bir varlk uyursa gerekli olarak, bu nun insan olmas sonucu kmaz. Cins, ok ve nevi ynnden kendi aralarnda farkl nesnelere z ynnden yklenen eydir. nnzde qulunan ko nu nedir? sorusuna uygun gelecek tarz da cevap verecek tabiattaki btn terim lere zlk yklemler gziyle baklmal dr: sz gelimi, insan misalinde, onun ne olduu sorulursa uygun olan cevap, onun bir hayvan olduudur. Bir nesne bir ba kasiyle ayn cinse mi girer, yoksa ayr bir cinse mi? sorusu da cinse taallk eden bir sorudur, nk byle bir soru cinsle ayn bir aratrma dzenine girer: tartmada hayvann, insann ve ayniyle kzn bir cins olduunu gstermi ol

ORGANON V.

makla hor ikisinin de ayn cinse girdiini gstermi olacaz. Halbuki hayvann, bi rinin cins olduunu, brnn cinsi olma dn gsterirsek, bu nesnelerin ayn cins iinde olmadklarn gstermi oluruz. linti, btn bunlardan hibiri, yani ne tarif, ne hassa, ne cins olmayp nes neye ait olan eydir; veya hangisi olursa olsun, bir tek ve ayn eye ait olabilen veya ait olamyan eydir: sz gelimi, oturmu olmak ayni bir varla ait ola bildii veya ait olamad gibi; ak da by ledir, nk hibir ey ayn nesneyi kh ak, kh ak-olmyan olmaktan alakoymaz. lintinin bu iki tarifinden kincisi en iyisi dir: nk birinciyi kabul etmekle, onu anlamak istiyorsak, daha nceden tarifin, hassann ve cinsin ne olduunu gerekli bir ekilde bilmek lzmdr, halbuki kin cisi, sz konusu olan terimin kendinden ne olduunu bize bildirmek iin kendi kendine yeter. Nesnelerin kendi ara larndaki btn mukayeselerinde ilintiye atfolunabilir; ne tarzda husule gelirlerse gelsinler, bunlarn ilintiden ileri geldii sylenir. Sz gelimi, u sorular iin du rum budur: Tercihe lyk olan gzel mi, yoksa faydal mdr? ve: en ho olan, fazilete gre hayat m, yoksa zevklenme ye gre hayat mdr? ve aa yukar ayn tarzda beyan edilebilen her baka

ORGANON V.

13

mesele iin byledir. nk bu cinsten btn hallerde istenilen ey: sz edilen yklem iki terimden hangisine daha ok uygun bulunuyor ? dur. Kendiliinden apaktr ki hi bir ey ilintiyi zamana ait veya grelik bir hassa olmaktan ala koymaz: bylece bir ilinti olan oturmu olmak, bir insan tek olarak oturmu oldu unda, zamana ait bir hassa olabilir, hal buki insan tek olarak oturmamsa bu oturmam olanlara nispetle grelik bir hassa olacaktr. O halde ilintinin bir g relik hassa veya bir zamana ait hassa olmasna hibir ey kar deildir; buna karlk, mutlak mnada, o bir hassa ol myacaktr.
6

< YKLEMLERN NCELENMES > Hassaya, cinse ve ilinti ile ilgisi olan her eyin tariflere de tatbik olunabilece ini mahede etmekten kalmyalm. Ger ekte, sz edilen yklemin tarife giren bir tek terime ait olmadn gsterdikten sonra (esasen hassa iin de yapld gibi) veya tarif iinde gsterilen cinsin gerekte cins olmadn veya tarifte zik redilen unsurlardan birinin tarif edilene ait olmadn gsterdikten sonra (bu, ilinti iin de gz nnde tutulabilir), tarifin ken dini yok etmi olacaz ; yle ki daha nce

14

ORGANON V.

verdiimiz aklamalara gre saydmz btn ilk bilgiler, bir mnada tarifin tabi atna ait olabilecektir. Fakat bunun iin, btn bu ilk bilgi lere btncl olarak tevafuk edecek bir tek metod kefetmei midetmemelidir; nk bu bulunmas kolay olmyan bir eydir, ve hatt bulunsa bile, bu metod tamamen karanlk olacak ve bu incele memize pek az yardm dokunacaktr. Bu nun aksine olarak, ayrdettiimiz cinsle rin her birine bir hususi metod tahsis edilirse, o zaman her bir ilk bilgiye uygun kaidelerden hareket ederek belki konu muzu incelemek daha kolay olacaktr. Bylece, daha yukarda dediimiz gibi, e matik bir blme ile yetimsemek zorun dayz. br sorulara gelince, kendilerin den tarife ve cinse taallk eden sorular dan bahseder gibi bahsederek, her birini, kendine en tabi bir ekilde uygun gelen soruya balamak gerekir. Burada szn ettiim sorular esasen ilm olarak kendi trl balarna balanmlardr.
7

< TRL ZDELK ETLER > Her eyden nce zde teriminin ka mnada alndn tarif etmem lzmdr. zdein, ilk bakta, neve ayrld dnlebilir: mtat olarak, zdelikten

ORGANON V.

15

kh say ynnden, kh nevi ynnden, kh cins ynnden bir zdelik anlarz. zdelik, birok isimlendirme, ama tek bir nesne olmas halinde say ynnden' dir: sz gelimi, elbise ve manto gibi neve gre hibir ayrlk gstermiyen bir ok nesneler olduu zaman, zdelik, nevi ynnden' dir: sz gelimi, bir inan bir insana, bir at bir ata zdetir, nk ayn nev'e giren bu tabiattaki nesnelere nevi ynnden zdetir denilir. Yine bu nun gibi, ayn cinse giren nesneler cins ynnden zdetir, bir at ile bir insan gibi. Ayn kaynaktan gelen suya ayn su denildii zamann yukardaki mnalar dan biraz farkl olduu zannedilebilir. Fakat, gerekte, bu trl bir zdelik, nevin birlii gereince u veya bu tarzda zde olduu sylenen nesnelerle ayn snf iinde yer almak zorundadr, nk bu kabl nesnelerin hepsi, yle anlal yor ki, ayn ailedendir ve birbirlerine ok yakndrlar. Her suya, gerekte, her hangi bir su ile, bir benzerlii haiz olmas yznden, nevi ynnden bu suya zde tir denilir ve ayn kaynaktan gelen su misalinde, biricik fark, bu benzerlii daha ok kuvvetlendirmesindedir. te bunun iin biz onu herhangi bir tarzda, nevin birlii gereince zde denilen nesneler den ayrmadk.

16

ORGANON V.

Umumi olarak kabul olunur ki zde? terimi, tercihan yaygn mnasiyle say ynnden zdelik mnasnda kullanl mtr. Fakat, hatt byle de, o yine bir ok mnalara brnebilir. Temel ve ilk mnas, zdelik bir isim ile veya bir tarif ile gsterildii zaman mevcuttur: Sz gelimi, manto, elbise ile hayvan-yr yen - iki ayakl insan ile zdeletirildii zaman olduu gibi. zdelik hassa ile gsterildii zaman ikinci mnaya gelir. Sz gelimi, ilmi elde etmee istidatl olan, insanla; yukarya doru tabi bir hare ketle ykselen, atele zdeletirildii zaman bu mna vardr. Bir nc mna ise zdelik ilintiden kt zaman mev cuttur : sz gelimi, oturmu olann veya musikicinin Sokrates ile zdeletirildii zaman olduu gibi. Btn bu hallerde, gerekte, ifade edilmek istenilen ey, sayca birliktir. Yukarda geen ml hazalarn doru olduuna, bir isimlendir menin bir bakasnn yerine konulmas halinde bilhassa kanaat getirilebilecektir. nk ok defa, sz gelimi, adn anarak, oturan ahslardan birini armasn bi rinden istediimiz zaman, emri alan adam anlamsa, ilintilik bir karakterden hare ket ederek onun bizi daha iyi anlyaca dncesiyle oturan veya mnakaa eden insan armasn emrederiz. Bu

ORGANON V.

17

nun sebebi apak olarak ister ismiyle, ister ilintiyle ifade etmenin ayn ey ol duunu kendi kendimize farz etmemizdir.
8

< YKLEMLERN TRL DELLLER > Bylece, zde terimi, dediimiz gibi, ayr mna arz eder: Yukarda gster diimiz unsurlarn, diyalektik tutamaklarn kendilerinden itibaren tekil edildikleri, kendileriyle baladklar ve kendilerine tatbik olunduklar unsurlar olduuna ka naat getirmenin bir yolu tmevarm yolu dur. Gerekte, nermeler ve sorular birer birer incelenecek olursa, grlecektir ki onlardan her biri kh bir nesnenin tarifin den kh hassadan, kh cins, kh ilintiden gelir. Bu hususta bir baka kanaat getirme tarz istidll yoludur. Gerekte, bir konunun her yklemi gerekli olarak nesne ile ya karlanabilir, ya karlana maz. Karlanabilirse, bu onun ya tarifi veya hassas olacaktr. Mahiyeti ifade ederse, tarifi; ifade etmezse, hassas ola caktr. nk, dediimiz gibi, bir hassa, her ne kadar mahiyetini ifade etmekle beraber, nesne ile karlanabilir olandr. Bunun aksine olarak, yklem, nesne ile karlanamazsa ya konunun tarifinde bulu nan terimlerden bir dir, veya deildir;

18

ORGANON V.

tarif iinde bulunan terimlerden biri ise, bir cins veya bir ayrm olacaktr, nk tarif cinsle ayrmlardan mrekkeptir, hal buki, tarif iinde bulunan terimlerden biri deilse, apaka bu bir ilintidir, nk biz ne bir tarif, ne bir hassa, ne bir cins olmamakla beraber nesneye ait olan eye ilinti adn verdik.
9

< KATEGORYALAR VE YKLEMLERLE OLAN MNASEBETLER > Bu dediklerimizden sonra bizim sz n ettiimiz drt yklemin iinde buluna ca kategorya cinslerini tyin etmek gerekir. Bu kategoryalarn says ondur: z, nicelik, nitelik, grelik, nerelik, zaman, durum, sahip olma, fiil ve infialdir, ilinti, cins, hassa ve tarif daima bu kategorya lardan birinin iinde olacaktr, nk bu drt kavram tarafndn tekil edilen b tn nermeler ya z, ya nitelii, ya nice lii, ya br kategoryalardan birini ifade ederler. Kendiliinden apaktr ki nesnenin ne olduunu ifade ederken kh cevher (****), kh nitelik, kh br kate goryalardan biri ifade olunur. Gerekte, bir insann karsnda bulunduu vakit, nnde bulunann bir insan veya bir hay van olduu sylenir, onun ne olduu gs

ORGANON V.

19

terilir ve bir cevher ifade olunur; fakat bir beyaz renk karsnda bulunduu za man nnde bulunann ya beyaz veya bir renk olduu sylendii vakit onun ne olduu sylenir ve bir nitelik ifade olu nur. Daha bunun gibi, bir dirsek byk l karsnda bulunduu zaman, nnde bulunann bir dirsek bykl olduu sylenirse onun ne olduu gsterilecek tir; ve bir nicelik ifade olunur. br kategoryalarda da byledir: bu tabiatta olan kavramlarn her birisi iin verilmi bir nesnenin kendisi, ister nsenenin ken disi, ister cinsi tasdik olunursa ifade olu nan z (****) dr; bunun aksine olarak, tasdik nesnenin kendisinden baka bir nesneye taallk ettii zaman ifade olunan z olmayp nitelik, veya nicelik, veya br kategoryalardan biridir. Bundan ka tegoryalarn tabiata ve sayca, diyalektik tutamaklarn konular ve unsurlar olduu neticesi kar. Bunlar elde edebilmek tar zna ve bunlardan bol bol salamamza ge lince, bu imdi ele alnacak mevzudur.

10
< DYALEKTK NERMELER lkin, diyalektik bir nerme' nin ne ol duunu ve diyalektik bir mesele'nin ne oldu unu tarif edelim. Gerekte, ne her ner meyi, ne de her meseleyi diyalektik ola

ORGANON V.

rak almamaldr; nk saduyuya sahip olan hibir insan ne hibir kimse tara fndan kabul edilmiyeni ileri srecektir, ne de herbir kimseye veya insanlarn o unca apak olan soru haline koymya caktr: kinci halde, zorluk yoktur, birin cide ise, hibir kimse muvafakat etmiyecektir. Diyalektik nerme kh her kimse, kh okluk iin, kh hakimlerce, bunlar ara sndan da, ister hepsince, ister ou iin, ister en hatr saylrlar iin, olas bir sorma (******) dr; esasen bu sorma para doksal olmamak zorundadr, nk oklu un kanaatlerine zt olmas artiyle ha kimlerin kanaati kabul olunabilir. Olas samlara benziyen nermeler ve olas saylan sanlarn ztlarn elen ner melerle, kabul edilen sanatlarn rettik leriyle uygunluk halinde bulunan btn kanaatler de diyalektik nermelerdir. By lece, ztlarn ilminin bir ve ayn olduu bir olas san ise ztlarn duyusunun da bir ve ayn olmas, olas grnecektir. Bu nun gibi, gramerin sayca bir olduu olas bir san ise, flt almak sanatnn da sa yca bir olduu olas grnecektir Halbu ki birok gramer ilimleri olduu bir ola s san ise birok flt alma sanatlarnn bulunduu da olas grnecektir. Btn bu sanlar, gerekte, birbirlerine benzer ve

ORGANON V.

21

ayn bir aileye ait gibi grnrler. Bunun gibi, olas sanlarn ztlarn elen nerme ler de olas grneceklerdir. Gerekte, dostlarna iyilik etmek gerektii olas bir san ise onlara ktlk etmemek gerektii de yine olas bir sandr. Dostlarna kt lk yapmak gerektii nermesi umuni sa nya zttr ve onlara ktlk etmemek ge rektii nermesi ise bu zt nermeyi e ler. Daha bunun gibi, dostlarna iyilik yap mak gerekiyorsa dmanlarna iyilik yap mamak gerekir: zt kanaat, dmanlarna iyilik yapmak gerektii olduuna gre bu da umumi sanlara zt sanlar eler. Btn br hallerde de bu byledir. Mukayesede de zt yklemin, zt konuya ait olduu umu mi kanaate uygun grlecektir. Szgelimi dostlarna iyilik etmek gerekirse, dman larna da ktlk etmek gerekir. yle ge lebilir ki dostlarna iyilik etmek, dman larna ktlk etmeye zttr; ama, gerekte, bunun byle olup olmadn bilmek mese lesi ztlar zerine mnakaalarmzda ince lenecektir. Nihayet, sanatlarn rettik leri ile uygunluk halinde bulunan btn sanlarn diyalektik nermeler olduu apa ktr. nk bu konularla uraanlarn kabul ettii sanlar kabul olunabilir: sz gelimi tp sorular zerinde hekim gibi, ge ometri sorular zerinde geometrici gibi h km verilecektir. Dier sahalarda da byle,

ORGANON V.

11

< DYALEKTK MESELE, DYALEKTK TEZ > Bir diyalektik mesele hakikat ve bil giyi ister semee ve nlemee, ister el de etmee alan, bunu da, ister kendi kendine, isterse bu cinsten herhangi ba ka bir meselenin zmne yardm olarak yapan bir aratrma konusudur; bunun hakknda halk adamnn ne u mnada, ne de bu mnada hibir sans bulunmyan veya hakimlere zt bir sans olan, veya hut hakknda hakimlerin halk adamna zt bir sans bulunan veya nihayet hakknda hakimler arasnda veya halk arasnda uyu mazlk bulunan bir ey olmas gerekir. Gerekte, baz meseleler vardr ki bir nesneyi semek veya nlemek maksadiyle bilinmesi faydaldr: sz gelimi; hazzn se ilmesi gerekli bir ey olup olmadn bilmek, gibi. Bunun aksine olarak, baka meseleler hakknda bu srf bilmek maksa diyle olur: szgelimi, lemin ncesiz-son rasz olup olmadn bilmek, gibi. Nihayet, kendiliklerinden ve kendileri ile bu iki konudan hibirisi iin faydas olmyan ve yalnz bu cinsten herhangi bir mesele hakknda bir yardmc tekil eden daha baka meseleler vardr ki biz bunlar ken diliklerinden ve kendileri ile deil, yalnz

ORGANON V.

2a

baka eyler dolaysiyle, vastalar ile bir baka eyi bilecek tarzda bilmek ar zu ederiz. Kendileri hakknda zt istidlaller bu lunan sorular (burada zorluk, her iki istikamette ikna edici tutamaklarn ileri srlebilmesi yznden, nesnelerin byle olup olmadklarn bilmekten ibaret olmak la) ve ok geni olduklarndan ve sebebi ni de elde etmemizin zor olduuna inand mzdan tr, kendilerine dair elimizde hibir delil bulunmyan sorular da mese ledirler: szgelimi lemin ncesiz - son rasz olup olmad gibi; nk bu cins ten meseleler bile bir aratrmann konu sunu tekil edebilir. O halde meseleler ve nermeler sy lediimiz gibi tarif edilmek zorundadrlar. Bir tez, hatr saylr bir filozof tarafndan ortaya karlan ve umumi sanya zt bir hkmdr: Sz gelimi, Antisthenesin iddia ettii gibi, mmkn hibir atma olma d veya Herakleitosa gre her eyin hareket olduu, veya, Melissosun dedii gibi, Varlkn bir olduu gibi. <Hatr sa ylr ekliyorum >, nk rasgele biri ta rafndan sylenmi, ve yayan sanlara zt olan sanlarla uramak bir ahmaklk olacaktr. Tez yayan sanlara zt bir istidlal ile doru olduunu gsterece imiz bir iddia da olabilir: sz gelimi, var

24

ORGANON V.

olan her ey, sofistlerin iddia ettiklerine gre, ne olmutur, ne de ncesiz - sonra szdr; nk, onlara gre gramerci olan bir musikici, gramerci olmadan ve ncesiz - sonrasz olarak byle olmakszn byle dir. Bu iddia, gerekte, kabul olunmasa bile akl olarak doru gsterilmi olduun dan kabul olunabilecektir. Tez de bir meseledir, ama her mese le bir tez deildir. nk hakknda ne u mnada, ne bu mnada hibir sanya sa hip olmadmz gibi bir tabiatta olan ba z meseleler vardr. Bununla beraber te zin bir mesele olduu apak bir eydir. nk dediklerimizden gerekli olarak ya halk adamnn tez zerinde hakimlerle uyumazlk halinde olduu, veya hakim ler arasnda veya halk arasnda uyumaz lk olduu sonucu kar, nk tez umu mi sanya zt bir hkmdr. Amel olarak, btn diyalektik meseleler bugn tez ad altnda gsterilmektedir. Fakat terim ne olursa olsun, pek ehemmiyeti yok: Gaye miz, bu ayrtlar yapmakla bir terminoloji yaratmak deil, bu kavramlarn farklar nn neler olabileceini gzden kaybetmek ten ibarettir. Ne her tezi, ne de her meseleyi in celemek gerekmez: bir ceza istedii ve ya gzleri amak yettii zaman deil, bir tutamak aratrld zaman, zorluun bir

ORGANON V.

25

delil aratran insanlar tarafndan ne s rld zaman incelenir. Sz gelimi, Tan rlara tazimde bulunup bulunmamak, ana babay sevip sevmemek meselesini koyan lar iyi bir cezaya lyktrlar; karn ak o lup olmadn soranlarn ise bakmaktan baka yapacaklar bir ey yoktur. O hal de tartmann ne ispat pek yakn olan nesnelere, ne de pek uzak olanlara taal lk etmemesi gerekir: birinci halde hi bir glk yoktur, ikinci halde ise, basit bir ekzersiz iin glk pek ok byk tr.
12

< DYALEKTK STDLL VE TME VARIM > Bu ayrtlar ortaya konulduktan sonra, diyalektik istidlllerin nevilerinin saysn tyin etmek gerekir. Bir yandan tmevarm, bir yandan da istidlal vardr. stidllin ne olduunu daha yakarda syledik Tme varma gelince, bu, blmcl hallerden btncle gemektir: sz gelimi, en bece rikli pilot, bilen ise ve arabac iin de bu byle ise, o zaman umumi olarak, her bir hal de en iyi olan, bilen insandr. T mevarm daha ikna edici ve daha ak, duyum vastasiyle daha kolayca bilinen ve bunun sonucu olarak, halk adamna elverili bir eydir. Fakat istidllin daha

26

ORGANON V.

ok kuvveti vardr, alanlara vermek iin daha tesirlidir.

cevap

13
<UMUM OLARAK DYALEKTK ALETLER > Diyalektik istidlallerin tatbik olunduk lar ve kendilerinden itibaren tekil olun duklar nesne cinslerinin, demek, bizim da ha yukarda gsterdiimiz gibi taksim o lunmalar gerekir. Bize bol sayda is tidlaller temin edecek letlere gelince, bunlarn says drttr: Birincisi nerme lerin elde edilmesi; kincisi, bir blmcl ifadenin ka mnada alndn ayrdet mek gc; ncs ayrmlarn kefedil mesi; drdncs ise zdeliin tahkiki dir. Bu son let de, bir mnada, ner medir; nk onlardan her biri iin bir nerme tekil olunabilir. Sz gelimi, seil mesi gereken, kh gzel, kh hoa gi den, kh faydal olabilir; duyum kaybol duktan sonra, tekrar bulunabilmesi ba kmndan ilimden farkldr. Halbuki ilim tekrar ele geirilemez. Nihayet sh hatli shhate nazaran neyse, iyi olan da iyilie nazaran odur: bu nermelerden bi rincisi ayn bir terimin mna deiikliin den; kincisi nesnelerin farklarndan; n cs benzerliklerinden karlmtr.

ORGANON V.

27

14
<NERMELERN SELMES> nermenin kendisinde ayrd ettiimiz neviler kadar nermeleri seme tarz var dr : bylece herkesin, veya okluun, ve ya hakimlerin, bu sonuncular arasnda da hepsinin veya ounun veya en hatr sa ylr olanlarnn sanlarn; veya umum olarak kabul edilmi grnenlere zt olan sanlar; veya sanatlarn retimine uygun sanlar toplyabiliriz. Daha yukarda gsterdiimiz gibi, umumi olarak kabul edilmi grnenlere zit sanlarn eliik sanlarn da nerme diye kabul edebi liriz. Sade olas olan sanlar deil, ayn zamanda onlara benziyenleri de nerme ler olarak seimimize sokmak faydaldr; sz gelimi, ztlarn duyumu bir ve aynidir (nk ztlarn ilmi de yledir), ve gr me, iimizden gelen bir yaymdan deil, herhangi bir eyin (iimize giren) algsn dan ibarettir, nitekim dier duyumlar iin de byledir, dinleme, iimizden gelen bir yaym deil, iimize giren herhangi bir eyin algsndan ibarettir, tpk tadm (le got) iin de, br duyumlar iin de olduu gibi. Bundan baka btn hallerde veya ou hakknda doru grnen btn nermeler, ilke olarak; herkes tarafndan kabul edilen bir tez olarak alnmaldr;

ORGANON V.

nk nermeler, kaidenin hangi istisnay arz edeceini ayn zamanda fark etmiyen hasmlar tarafndan konulmutur. Ayn za manda yazl delilerin derlenmesine bir seme yapmak, ve iyilik veya hayvan gi bi ayr balklar altna koyarak ve iyilik umumilii iinde alnarak, zden bala mak suretiyle her cins iin listeler terti betmek gerekir. Ayn zamanda kenarna her bir filozofun kanaatini kaydetmek de gerekecektir : sz gelimi, Empedoklesin doktrininine gre, unsurlarn saysnn drt olduu gibi; nk umumi olarak tannm bir otoritenin tasdikine rza ve muvafakat gsterilebilir. Basit bir taslak ile yetimsememiz iin trl nerme ve mesele vardr, ner melerin bir ksm ahlk nermeler, bir fizik nermeler, brleri de mantk nermelerdir. Aralarnda anlamazlk var sa, ana babalara m, yoksa kanunlara m itaat etmelidirler? gibi nermeler, ah lk nermelerden, sz gelimi ztlarn ilmi bir ve aynm dr, deil midir? mantk nermelerden; sz gelimi, lem ncesiz - sonrasz mdr, deil midir? fizik nermelerdendir. Taksim meseleler iinde ayndr. Yukarda gsterilen nevilerin her birinin tabiatna gelince, bunun bir tarif ile knhne kolayca varlamaz. Yalnz t mevarmn verdii alkanlk vastasiyle

ORGANON V.

29

daha yukarda verilen misallerin nda tahkik ederek onlarn her birini tanmaa tesebb etmelidir. Felsefede, bu eyleri hakikate gre incelemelidir. Fakat diya lektikte sanya balanmak yeter. Btn nermeler en byk umumilikleri iinde alnmaldr ve bir tanesinden birok ner meler karmaldr. Sz gelimi, ilmin, karlar iin, bir ve ayn olduu; bundan sonra, ztlar iin ve greliler iin de ayn olduu ortaya konulur. Ayn tarzda, bu son iki nerme de, taksimin gidebilecei yere kadar, taksim olunabilirler: szgelimi, iyiliin ve ktln, veya akn ve ka rann, veya souk ve scan ve ilh.. il minin bir ve ayn olduu sylenecektir.

15
< HOMONM TERMLERN ARATIRILMASI > nermelerin seimi hakknda syle diklerimiz yetmelidir. Bir terimin mnasnn okluuna ge lince, bizim yalnz trl mnalar arz eden bu terimleri incelememiz deil, ayn za manda bunlarn tariflerini de temin etme miz gerekir : sz gelimi, biz sade, adale tin ve cesaretin bir manda iyi olan ve shhatli olann ise bir baka mnada, iyi lik diye adlandrldn sylemek zorun

:so

da deil, ayn zamanda bu kavramlardan ilkinin herhangi bir i nitelik ifade etti inden dolay byle adlandrldn; so nuncularn ise kendiliklerinden herhangi bir nitelik ifade ettiklerinden deil, her hangi bir sonu husule getirdiklerinden dolay byle adlandrdklarn sylemek zorundayz. br hallerde de bu byledir. Bir terimin spesifik olarak birok m nada veya bir tek mnada alnp alnma dn bilmek meselesi, aadaki tarzda gz nne alnmaldr. Ayrm ister spesi fik ister yalnz nominal olsun, ilkin, teri min zddnn birok mnalar arz edip et mediini aratrmaldr. Gerekte, baz hallerde, ayrm birdenbire isimlerde bile belirir: sz gelimi, tizin seste zdd pest, katida ise yumuak (krlenmi) tr. O halde tizin zdd birok mnalar arz eder. Bu byle ise, tizin de birok mnalar olmas gerekir, nk yukarda geen te rimlerin her birine ayr bir zt takabl edecektir. Gerekte, her ne kadar tiz her ikisine zt olsa da, yumuaa, ve pete zt olacak olan ayn tiz deildir. Dier taraftan petin seste zdd ise tizdir, ama bir kat da hafiftir; yle ki pest birok mnalara alnmtr. nk zdd da yle dir. Gzel iin de bu byledir: bir canl varla tatbik olunduu zaman zdd ir kin olan; bir eve tatbik olunduu zaman

ORGANON V.

31

zdd rendir; yle ki gzel homonim bir terimdir. Baz eyler iin, isimlerde hibir ay rm yoktur. Onlarda dorudan doruya beliren spesifik ayrmdr. Szgelimi, ak ve koyunun durumu budur: bir ses hak knda ak veya koyu olduu sylenir, renk hakknda da ayn eyler sylenir. Bu eyler iin isimlerde ayrm yoktur. Onlarda dorudan doruya beliren bir ne vi ayrmdr. nk renge, sese denilen ayn sebeple ak denilmemitir. Bu duyum tarafndan da apak klnmtr: nevi y nnden ayn olan eylerin ayn duyumu na sahibiz, halbuki ses ve renk hususun da akla ayn duyumla hkmetmiyoruz, fakat ikinci halde grme ile, birinci halde iitme ile hkmediyoruz. Tpk bunun gibi lezzet ve katilarda sert (tiz) ve yumuak iin bu ayndr. Sonuncu halde, dokunma ile; birinci halde, tatma iledir; nk bu rada da, ne kk terimlerin kendileri iin, ne de ztlar iin, isimler arasnda bir ay rm yoktur. nk tizin her iki mnasna zt olan eye yumuak denir. Bundan baka, terimin mnalarndan birinin mutlak olarak hibir zdd olma d halde, brnn bir zdd olup olma dn aratrmak gerekir. Sz gelimi, ime zevkinin zdd susamak strabdr. Halbu ki diyagonalin kenarla llemezliini

32

ORGANON V.

grmek zevkinin hibir zdd yoktur. By lece, zevk birok mnalara brnyor. Baka misal: ruhi mnada sevmekin zd d nefret etmek'tir, fakat cins mnasebet mnasnda alnd zaman, hibir zdd yoktur. O halde apak olarak, sevmek homonim bir terimdir. Onlarn ara te rimleri hususunda, bazlarnn ara terim leri olmad halde baz mnalarn ve ztlarnn bir ara terimi olup olmadn veya her iki halde de, bir zdd varsa da ayn olup olmadn grmek lzmdr. Sz gelimi, renkte ak ve koyunun bir ara s vardr, bu, kl rengidir. Halbuki seste, hibir ara terimleri yoktur veya bir tane ye sahip iseler, bu bouk sestir; nitekim bazlarna gre bouk bir ses bir ara dr. Bundan kan sonu, koyu gibi, a n bir homonim terim olduudur. Bundan baka, bu mnalardan bazlarnn aklk ve koyuluk iin olduu gibi, ancak bir ara terimi olduu halde, bazlarnn birden fazla ara terimi olup olmadna bakmak lzmdr: renklerde birok aralar vardr, fakat seste ancak bir tane, bouk vardr. Bunun gibi, elimenin kar - olumu halinde, terimin birok mnalar arz edip etmediini aratrmak gerekir: birok m nalar varsa, onun kars da birok m nalarda alnacaktr. Sz gelimi, grmemek birok mnalarda anlalr. Biri grmek

33

gcne sahip olmamaktr; br grme fiilini yapmamaktr. Fakat grmemek bir ok mnada alnrsa, bundan gerekli ola rak grmek'in de birok mnada alnd sonucu kar, nk grmemekin her bir mnasna birer kar bulunacaktr. Sz ge limi, grme gcne sahip olmamakn kar s grme gcne sahip olmaktr, ve gr me fiilini yapmamakn grme fiilini yap maktr Bundan baka, yoksunluk ve sahip ol maya gre kar olan terimlerin durumunu incelemek gerekir. Gerekte, iki terimden birinin birok mnalar varsa geri kalan terimin de birok mnalar olacaktr. Sz gelimi, ruha veya bedene tatbik edilmesi ne gre, duymakn birok mnalar varsa duymamak'n da ruha veya bedene tatbik olunduuna gre birok mnalar olacak tr. Bizim szn ettiimiz terimler arasn da kar - olumun yoksunluk ve sahip ol maya gre olmas ise apak bir eydir, nk canl varlklar tabi olarak, beden iin olduu kadar ruh iin de duyumlarn her ikisine sahiptirler. . stelik, kelimelerin ekimlerine (enf leksiyonlar) de bakmak gerekir. Gerekte doru olarak birok mnalarda alnrsa doru da birok mnaya alnacaktr. n k doru olarak'n mnalarnn her biri ne dorunun bir mnas tekabl edecek

34

ORGANON V.

tir. Sz gelimi, doru olarak gerektii gibi hkmetmek hususunda olduu kadar ken di z duygusuna gre de hkmetmek hak knda sylenirse, doru hakknda da yle olacaktr. Yine ayn tarzda, shhatli birok mnada alnrsa, shhatlice de birok m nada alnacaktr. Sz gelimi, shhatli, hem shhati husule getiren, onu muhafaza eden, onu haber veren ise, shhatlice de. shhati husule getiren tarzda, veya muhafaza eden tarzda, veya haber veren tarzda mnasna gelecektir. br hallerde de bu byledir, asl terim birok mnalar arz ettii zaman kendinden tekil edilen enf leksiyon da birok mnalar arz edecektir. Aksine olarak, birok mnas olan enflek siyon ise asl terimin kendisinin de bir ok mnalar olacaktr. Terimin kendilerine taallk ettii ka tegorya cinslerini de gz nnde tutmak, ve bunlarn btn hallerde ayn olup ol madklarn grmek gerekir. Ayn deil lerse, terimin homonim olduu apaktr. Sz gelimi, iyilik, gda hususunda zevkin milidir, tpta ise shhatin milidir. Halbuki ruha tatbik edildii zaman, mutedil, cesur ve dil gibi herhangi bir nitelii haiz ol mak mnasna gelir. nsana tatbik olunur sa yine byledir. Bazan iyiliin kategor yas zamandr: sz gelimi, mnasip zaman da vki olan iyilik gibi; nk mnasip

ORGANON V.

35

zamanda gelen eye iyilik denilir. ok defa iyilik, tam lye tatbik olunduu zaman, nicelik kategoryasdr, nk tam lye de iyilik denilir. Bylece iyilik bir homonim terimdir. Cisme tatbik olunduu zaman bir renk olan, sese tatbik olundu u zaman iitilmesi kolay olan ak hak knda da bu byledir. Tiz aa yukar ay n durumdadr, nk ayn terimin btn tatbikatnda ayn mnas yoktur. Bylece tiz bir ses, ahengin matematik teorisinin temin ettii zere, sratli bir sestir, hal buki sivri (hadde) bir a, dik adan daha kk bir adr ve sivri bir kl sivri ucu olan bir kltr. Ayn isim iine giren eylerin cins lerini de incelemek, ve sz gelimi, hem hayvan, hem de makine mnasna gelen eek kelimesi gibi birbirine bal olmak szn, baka baka olup olmadklarn gr mek de gerekir, nk isme karlk olan tarif her ikisi iin de bakadr; biri her hangi bir neviden bir hayvan, br ise herhangi bir neviden bir makine denile cektir. Fakat cinsler birbirine bal iseler, tariflerin ayr olmas iin hibir zaruret yoktur. Bylece hayvan, kargann cinsidir, ku da byle. O halde, karga bir kutur dediimiz zaman onun herhangi bir hay van nevi olduunu da sylyoruz, yle ki iki cinsin ikisi de onun hakknda tasdik

ORGANON V.

edilmitir. Tpk bunun gibi, karga, kanadl - iki ayakl bir hayvandr, dediimiz zaman onun bir ku olduunu sylyoruz. Bu halde de, iki cinsin ikisi de, tarifleri gibi karga hakknda tasdik edilmitir. Buna karlk, aralarnda ballk olmyan cins ler iin, bu vki olmaz. Bir nesneye bir makine adn verdiimiz zaman ne ona bir hayvan diyebiliriz; ne de ona bir hayvan dediimiz zaman bir makine di yebiliriz. Bir de, cinslerin sade tekli! edilen te rim hususunda deil, ayn zamanda zdd hususunda da, birbirlerine bal olmaks zn, ayr olup olmadklarn da incelemek gerekir. Gerekte, zt, birok mnalarda alnmsa, teklif edilen terim iin de bu nun byle olduu aktr. Sz gelimi, ak cisim, ak ses gibi, mrekkep terimin tarifi zerine de dikkati ekmek faydaldr. nk her bir hale has olan ey karlrsa ayn tarif kalmak zorundadr. Bizim zikrettiklerimiz gibi ho monim terimler durumunda ise bu vki olmaz. Birincisi, gerekte, filn belli ren gi haiz olan bir cisim olarak tarif edile cektir. Halbuki kincisi, iitilmesi kolay bir ses olacaktr. Cisim ve ses kaldrlrsa ka lan her iki halde zde olmyacaktr. Hal buki, ak, sinonim bir terim olsayd, her iki halde ayn tarifi olmas lzm gelirdi.

ORGANON V.

37

ok defa, homonimlik de tariflerin ii ne kendiliinden sokulur, ite bu sebepten tarifleri de incelemek gerekir. Szgelimi, shhati haber veren ve shhati husule ge tiren ey, shhate ll bir tarzda taallk eden ey olarak tarif olunursa bu tarif, reddolunmamaldr, fakat ll bir tarz da teriminin her iki halde hangi mnada kullanldn incelemek gerekir: sz geli mi, son halde, nicelik ynnden shhati husule getirmee muktedir olan ey m nasna ; birinci halde, nitelik ynnden sjenin durumunun ne tabiatta olduunu gstermee muktedir olan ey mnasna gelip gelmediini aratrmaldr. Bundan baka, terimlerin az veya ok olduuna gre veya, bir ak ses ve bir ak manto, bir eki (****) tat ve ac (***) ses halinde olduu gibi derece eitliine gre aralarnda mukayese olu nup olunamyacaklarn grmek gerekir. Gerekte, bu eylere ne ayn derecede ne de birine brnden daha fazla ak veya eki denilemez. yleyse ak veya eki homonim terimlerdir: gerekte, sino nimler daima, haklarnda ayn derecede olduklar veya birinin brnden daha fazla olduu daima sylenebileceine g re, her zaman kyaslanabilirler. Mademki aralarnda ballk olmyan ayr cinslerin ayrmlar da spesifik olarak

ayrdrlar; sz gelimi, hayvan ve ilim ay rmlar gibi (nk bu kavramlarn ay rmlar ayrdr), ayn adlandrma iinde bulunan mnalarn szgelimi, tiz sesin ve katnn ayrm olduu gibi, aralarnda ballk bulunmyan ayr cinslerin ayrm lar olup olmadn incelemek gerekir: gerekte, bir ses bir sesten tiz olduu iin, ayn ekilde, bir kat da br kati dan ayrlr. Bundan kan sonu, tizin homonim bir terim olduudur. nk o, aralarnda ballk bulunmyan ayr cins lerin ayrmlarn tekil eder. Bundan baka, ayn adlandrma iinde bulunan mnalarn ayrmlarnn kendile rinin de ayr olup olmadklarn grmek gerekir, szgelimi, cisimlerde renk, melo dilerde renk gibi: nk renk ayrmlar cisimde grn ayrc ve birletiricisi dir, halbuki melodilerde bunlar ayn ay rmlar deillerdir. Bundan rengin homo nim bir terim olduu sonucu kar; n k ayn olan eylerin ayrmlar ayndr. Nihayet, nevi hibir eyin ayrm ol madndan ayni isim altnda bulunan mnalardan birinin bir nevi, brnn bir ayrm olup olmadn incelemek ge rekir: szgelimi, ak gibi: ak cisme tatbik olunduu zaman rengin bir nevidir, bir sese tatbik olunduu zaman ise bir sesin ak olduundan tr bir sesten ayrldna gre, bir ayrmdr.

ORGANON V.

39

16
< AYRIMLARIN ARATIRILMASI > Bir terimin trl mnalar, bizim gs terdiimiz vastalarla ve ayn mahiyette baka vastalarla incelenmelidir. Nesnelerin kendi aralarndaki ayrm lara gelince, bunlar ayn cinslerin iinde gznnde tutmaldr. Szgelimi, adaletin ne ynden cesaretten, hikmetin de itidal den farkl olduunu aratrmak gerekir (nk btn bu taayynler ayn cinse taallk ederler); ve yine bir cinsten b rne, u artla ki szgelimi, duyumun ne ynden ilimden farkl olduu aratrlma sndaki gibi, birbirinden fazla uzaklam olmasnlar: nk pek uzaklam olan lar iin ayrmlar apaktr.

17
< BENZERLKLERN ARATIRILMASI > Benzerlik, ilkin, aadaki tarzda, tr l cinslere ait olan eylerde incelenmeli dir: bir terimin bir kinciye nispeti ne ise, bir ncnn de drdncye odur (szgelimi, ilmin konusuna nispeti ne ise, duyumun da duyulabilene nispeti odur) ve bir terim bir ikinci iinde bulunduu gibi, bylece bir nc de bir drdnc iindedir (szgelimi grme gzde olduu gibi, bylece akl da ruhtadr; ve sknet

40

ORGANON V.

denizde olduu gibi, bylece rzgrlarn skneti havadadr). Bilhassa birbirinden pek uzaklam terimlerdedir ki benzer likleri bulmaa almak lzmdr, nk bylece br hallerde benzerlik noktala rn daha kolaylkla bulabileceiz, Ayn cinse giren eyleri de incelemek ve ay n yklemin onlarn hepsine, sz gelimi, insana, ata ve kpee ait olup olmadn grmek gerekir. nk bu eylerin ben zer olmas onlarn ayn bir yklemi haiz olmalar ile mmkndr.

18
< SON DYALEKTK ALETN FAYDASI > Tartmann vuzuhu bakmndan oldu u kadar (nk mnalarnn eitlii aka ortaya konulduktan sonra, ileri srlen ey daha iyi bilinebilir). stidlal lerimizin yalnz ismine deil nesnenin kendisine tatbik olunmas bakmndan da bir terimin mnalarnn saysn incelemi olmak faydaldr. Gerekte, bir terimin ka mnada alndn aka grmemek ten, cevap verenin de, sual sorann da zihinlerini ayn bir eye tevcih etme dikleri vki olabilir. Bunun aksine ola rak, bir terimin trl mnalarn aka belirttikten ve bunlardan hangisi zerine muhatabn, tasdikini vazederek zihnini

ORGANON V.

41

ynelttii bilindikten sonra, sual soran, delilini bu mnaya tatbik etmezse gln olur. Bu inceleme bize birtakm pa ralojizmalarla bakalarn aldatmak kadar kendi kendimizi aldatmamak iin de fay daldr. Gerekte, bir terimin mnalarnn saysn bilmekle paralojizmalarla aldan myacaz, sual sorann muhakemesini ayn noktaya yneltip yneltmediini g receiz ve sual soran biz kendimiz isek paralojizmalarla bakasn aldatabilece iz; meerki cevap veren, terimin btn ayr manalarn bilmek durumunda bulun masn. Bununla beraber bu, btn haller de mmkn deildir, ancak trl manalar dan bir ksmnn doru, bir ksmnn yan l olduu zaman mmkndr. Bu argman tasyon nevi, stelik, diyalektie has deil dir. Bu yzden diyalektikiler her ne paha sna olursa olsun, bu trl verbal tartma dan saknmak zorundadr, meer ki ele al nan konuyu bir baka tarzda mnakaa et mekten mutlak surette mahrum bulunulma sn. Ayrmlarn kefi her bir nesnenin z nn bilgisi iin olduu kadar, ayn ve gayri zerine taallk eden istidlallere yarar. Bir yandan ayn ve gayriye taallk eden istid lller iin faydal olduu, apaktr: n k bize teklif edilen nesneler arasnda ne olursa olsun, bir ayrm kefettikten sonra, bununla bu nesnelerin bir tek ve

ORGANON V.

ayn ey olmadklarn gstermi oluruz. br yandan da, bu, her bir eyin cevhe rine has olan tarifi o eye has olan ayrm lar vastasiyle mtat olarak ayrdettii mizden, zn bilgisi ynnden de fayda ldr. Benzerliin incelenmesi hipotetik is tidlaller kadar tmevarmlk deliller iin de faydaldr; bu, ayni zamanda tarifleri salamaya da yarar. Tmdengelimlik delillere de yarar, nk benzer blmcl hallerin tmevarmiyledir ki biz btncl karmay dnrz, nk benzerlikleri bilmeden tmevarmak kolay deildir. Hipotetik istidlaller iin de faydaldr. nk umumi olarak bu benzerliklerden biri hakknda doru olann btn brle ri hakknda da doru olduu kabul olunur. O halde onlardan herhangi biri hakknda tartma iin elimizde bol miktarda delil ler bulunursa, biz bu hal iin muteber olan her eyin, bahis konusu olan hal iin de muteber olduunu nceden kabul edil mi sayacaz. O zaman birinciyi tasdik ve ispat ettiimiz zaman, bylece, hipote ze dayanarak bize teklif edileni tasdik ve ispat etmi olacaz; nk bu hal iin muteber olan her eyin, bahis konusu hal iin de muteber olduu hipotezini almak la, istenilen ispat yapm oluyoruz. Ni hayet, her bir halde zde olan fark et

ORGANON V.

43

mee muktedir olmakla, bir nesneyi tarif ettiimiz zaman, bu bahis konusu olan nesnenin hangi cinse ait olduunu bil mekte glk ekmiyeceize gre ben zerliklerin aratrlmas tariflerin salan mas iin, faydaldr. nk mterek yk lemler arasnda ze en fazla ait olan cins olacaktr. Yine bunun gibi, birbirinden ok uzak olan nesnelerde benzerliin in celenmesi tarifler iin faydaldr: Sz geli mi, denizde sknet, havada rzgrlarn sktiyle (her biri bir sknet ekli ol makla) ve izgi iinde nokta da say iinde birlik (lunit) ile ayn eydir. n k noktada birlik birer ilkedir. Bunun so nucu olarak, btn hallerde mterek ola n cins olarak vermekle, grndne gre, uygun olmyan bir tarzda tarif et miyeceiz. Halbuki tarif edenler tarifle rini mtat zere aa yukar byle ya parlar. nk onlar birliin saynn ilke si, noktann ise izginin ilkesi olduunu sylerler. Bylece onlarn bu kavramlarn her birisinde mterek olan cins olarak koyduklar grlr. u halde istidlallerin, sayesinde yapl dklar letler bunlardr : Bizim szn ettiimiz letlerin, faydal olduklar mterek yerlere gelince, bunlar aadadr.

KTAP: II < LNTNN MTEREK YERLER > I < UMUM BLGLER > Meselelerin bir ksm btncl, bir ks m blmcldr. Btncller, sz gelimi, her zevk bir iyiliktir ve hibir zevk bir iyilik deildir gibi; blmcller, sz gelimi baz zevk bir iyiliktir ve baz zevk bir iyi lik deildir gibi. Bu iki trl meselede blmcl koymaa veya rtmee ya ryan yerler mterektir: gerekte, biz olumlu btncl bir yklemeyi tasdik et tiimiz zaman bununla olumlu blmcl yklemeyi ispat etmi olacaz. Bunun gibi, olumsuz btncl bir yklemeyi ispat ettiimiz zamanda, bununla olumsuz b lmcl yklemeyi ispat etmi olacaz. lkin, demek, biz btncl bir ner meyi rtmeye yaryan yerlerden bah setmek zorundayz, nk byle yerler hem btncl meseleler de hem de b lmcl meselelerde mterektir, ve yine, nk olumsuz tezlerden ziyade olumlu

ORGANON V.

45

tezler koyan muhatap, delil ileri srenler, netice itibariyle, onlar rtmek zorun dadrlar. Fakat ilintiden karlan hususi ismi aksetmek gtr, nk ancak ilinti ler halindedir ki bir ey btncl olarak deil, yalnz herhangi bir tarzda doru olabilir. Tariften hassadan, cinsten ka rlan isimler ise gerekli olarak aksoluna bilirler : Sz gelimi hayvan - yryen iki ayakl olmaklk her hangi bir konu nun yklemi ise, bu konunun bir hayvan - yryen - iki ayakl olduunu akis yoliyle sylemek doru olacaktr. sim, cinsten karlmsa yine bu byledir: hay van olmaklk herhangi bir konunun yk lemi ise, bu yklem bir hayvandr. Hassa halinde de ayn mlhaza: gramer ren meye kabiliyetli olmaklk herhangi bir ko nuya ait ise, bu konu grameri renmeye kabiliyetli olacaktr. Gerekte, bu yklem lerden hibirisi greli bir tarzda konuya ait olamaz veya ait olmaz, olamaz ama yklemeleri veya yklenmemeleri mutlak tr. Bunun aksine olarak, ilintiler halinde, hibir ey, sz gelimi, ahlk veya adalet gibi bir yklemi herhangi bir tarzda nes neye ait olmaktan alakoymaz, yle ki in sann ak ve dil olduunu tasdik ve ispat etmek iin akln veya adaletin insann bir yklemi olduunu tasdik ve ispat et mek yetmez, nk bu nokta zerinde

46

ORGANON V.

phe vardr ve insann yalnz herhangi bir tarzda ak veya dil olduu daima sy lenebilir. O halde ilintiler iin gerekli olarak akis yoktur. Fakat meselelerde kabilecek hata lar da tyin etmek gerekir. Bunlar iki eittir: ya aldanlr, veya bir terim ka bul edilen mnasndan baka mnaya e kilir. Aldananlar ve bir nesneye ait olm yanlarn ona ait olduunu syliyenler bir hata ilerse; nesneleri baka nesnelerin adiyle adlandranlar (sz gelimi, nara insan diyenler) onun kullanlmakta olan mnasn baka mnaya ekerler.

2
< YERLER > Bir ilk yer, hasmn bir konuya ilinti olarak, ona herhangi bir tarzda ait olan bir yklem verip vermediine bakmaktan ibarettir. Bu hata bilhassa cinsler hak knda ilenir, sz gelimi, ak iin bir renk olmann bir ilinti olduu sylenirse. n k akn bir renk olmas ilinti ynnden olmayp renk onun bir cinsidir. Tezi ko yann, sz gelimi, adalet iin bir fazilet olmann bir ilinti olduunu syliyerek, ilintinin kendi adn kullanarak yklemi tarif ettii olabilir. Fakat ok defa, hatt byle bir tarif olmakszn, cinsin bir ilinti olarak alnd apaktr: szgelimi, aklk

ORGANON V.

47

renklidir veya yrme harekettir, deni lirse. nk cinsten karlan yklem, mtak ekli iinde, hibir zaman nevi hakknda tasdik edilmez, ama neviler cinslerinin hem adn hem de tarifini al makla, cinslerin nevileri hakknda tasdik edilmesi daima sinonim bir tarzda olur. Akn renkli olduu sylenirse, renkli onun cinsi olarak alnm deildir, nk m tak bir ekil kullanlmtr; onun hassas veya tarifi olarak da deil, nk tarif ve hassa konudan baka hibir nesneye ait deildirler, halbuki aktan baka bir ok nesneler renklidirler, sz gelimi, tah ta, ta, insan ve at. O halde bu yklemin ilinti olarak alnd aktr. Bir baka yer de, bir yklemin bir konu hakknda btncl olarak tasdik veya inkr edildii btn halleri incele mekten ibarettir. Fakat bu hallerin ince lenmesi, fertlerin saysz okluuna deil, nevilere taallk etmesi gerekir. nk inceleme o zaman daha metodlu bir tarz da ve daha az sayda merhalelerle yap lacaktr. Bu aratrmaya ilk olan gruplar dan balyarak girimeli ve tedric bir tarzda blnmez nevilere kadar inme lidir. Sz gelimi, hasm, karlarn bir tek ve ayn bir ilmi olduunu sylediyse, grelilerin, ztlarn, yoksunluk veya sahip olmaya gre kar terimlerin, ve eli

48

ORGANON V.

meye gre kar terimlerin ilminin de bir tek ve ayn olup olmadn aratrmak gerekir. Bu sonuncu haller iin, hibir neticeye henz aka eriilememise on lar da artk blnmeye elverili olmyan hallere varncaya kadar blmelidir: sz gelimi, doru ve haksz fiillerin, ift ve yarmn, krlk ve grmenin, varlk veya varlk - olmyann da byle olup olmad n grmelidir. Bu hallerden biri iin, ilmin bir tek ve ayn olmad tasdik ve ispat edilmise biz bylece meseleyi rtm olacaz. Olumsuz bir btncl ykleme iin de bu byledir. Bu yer esasen karlkl bir tarzda, beyan rt mek iin olduu kadar onu ortaya koy mak iin de kullanlr: gerekte blmeyi beyan ederken, yklemin btn hallere veya byk saysna uyduu grlrse, hasmdan beyan btncl olarak koymas, veya o zaman hangi halde byle olmad n gstermek maksadiyle menfi bir mi sal kar koymas istenebilir: nk ne onu, ne de brn yapmazsa, teze mu vafakatini reddetmesi sama grnecek tir. Bir baka yer de, ilintinin olduu ka dar kendisine ykletilmi olan konunun da tariflerini veya ayr ayr her ikisinin veya yalnz bir tanesinin tarifini vermek ten ibarettir, ve bundan sonra doru

olmyan bir unsurun tariflerde doru ola rak alnp alnmadna bakmaldr. Sz gelimi, mesele: Tanrnn hukukuna teca vz etmek mmkn mdr? ise, hukuka tecavz etmek nedir? diye sorulur. Ger ekte, bilerek zarar vermek ie Tanrnn hukukuna tecavz olunamyaca aktr, nk Tanrya zarar vermek imknszdr. Baka misal: hasm, faziletli adamn ha sut olduunu vazederse hasut nedir? ve haset nedir? diye sorulacaktr. nk ha set, hrmete lyk birinin saadetini gr mekle bir teessr duygusu ise, faziletli adamn hasut olmad aktr, nk k t bir insan olurdu. Bir baka misal daha : infiale kaplan insan hasut olarak konul musa her ikisinin de ne olduu sorulacak tr. nk bylece ifade edilen beyann doru veya yaln olup olmad grlecek tir : sz gelimi, iyilerin baarsndan zn t duyan kimse ise ; infiale kaplan insan da ktlerin baarsndan znt duyucu kimse ise, infiale kaplan insann bir ha sut olmyaca apaktr. Bu tariflerin iinde bulunan terimlerin yerine kendi tarilerinin konulmas da gerekir, ve iyi bilinen bir terime varmadan durmamal dr: nk ok defa, tarifi btn iinde almakla da aranlan zm yine grlmez, halbuki tarif iinde bulunan terimlerden birinin yerine kendi tarifi konulursa der hal apak oluverir.

50

ORGANON V.

Bundan baka, meseleden biz kendi kendimiz iin bir nerme yapabilir ve o zaman buna kar itirazlarmz tevcih edebiliriz: nk itiraz teze kar bir h cum olacaktr. Bu yer aa yukar bir yklemin btncl olarak yklendii ve ya inkr edildii hallerde ncelenenin ay ndr. Biricik fark argmantasyon hne rindedir. Bundan baka, insanlarn mterek mal olarak ne trl eylerin sylenmesi uygundur, ne trl eylerin sylenmesi uygun deildir bunu tyin etmek gerekir. Gerekte, bu bir meseleyi hem koymak, hem de rtmek iin faydaldr. Byle ce diyebilirim; ki nesneleri, kullanlmakta olan isimleri ile ayrdetmelidir, fakat hangi trl eylerin filn neviden olduk larn veya olmadklarn sorduumuz za man artk halk adamnn fikrine kalmak doru olmaz, Sz gelimi, herkesin bildii gibi, shhatli olann shhatin mili oldu unu sylemek lzmdr, bahis konusu edi len eyin shhatin mili olduu veya olma dn bilmee gelince, dilinin benimsen mesi gereken artk halk olmayp daha zi yade hekimdir. 3 < BAKA YERLER > Bundan baka, bir terim birok mna larda alnmsa, ve bir konuya ait oldu

ORGANON V.

51

u veya ait olmad konulmusa, ayet her ikisi birden tasdik ve ispat oluna mazsa, iki ayr mnadan biri tasdik ve ispat olunmaldr. Homonimliin gizli kal d hallerde bu yeri kullanmaldr; nk terimin birok mnada alnd biliniyorsa muhatap bizzat kendilerinin, bahis konusu ettii mnann deil, br nn mnakaa edildiini ileri srecektir. Bu yer karlkl olarak bir meseleyi hem koymak, hem de rtmek iin kul lanlr. Gerekte, bir tez koymak istiyorsak, iki mna iin gsteremediimiz zaman, iki mnasndan birisi iinde, yklemin ko nuya ait olduunu gstereceiz. Buna kar lk, rtmek icabederse her iki mna iin gsteremediimiz zaman iki mnasn dan birisi iinde, yklemin konuya ait ol madn gstereceiz. Yalnz rtme ha linde, mnakaay hibir suretle hasmn bir tavizine tbi klmaya ihtiya yoktur, ister tez olumlu btncl bir ykleme, is ter olumsuz btncl bir ykleme koysun : nk herhangi bir halde, yklemin ko nuya ait olmadn tasdik ve ispat eder sek bununla olumlu btncl yklemeyi rtm olacaz, ve yine bunun gibi, bir tek halde, yklemin konuya ait olduunu gsterirsek, bu suretle olumsuz btncl yklemeyi rtm olacaz. Bunun ak

52

ORGANON V.

sine olarak, bir tezi koyduumuz zaman, biz nceden hasm ile birlikte, herhangi bir halde yklem konuya ait ise, kabul olunabilecek bir postulatn bahis konusu olduunu farz ederek, yklemin konuya btncl olarak ait olduunu kabul etmek zorundayz. Gerekte, btncl bir ykle meyi tasdik ve ispat etmek iin bir tek hal zerinde mnakaa etmek yetmez, sz ge limi, her ruhun lmsz olduunu ortaya koymak iin insann ruhunun lmsz ol duunu tasdik ve ispat etmek yetmez; bu nun sonucu olarak, nceden herhangi bir ruh lmsz ise her ruhun lmsz oldu u hususunda nceden mutabk kalmak gerekir. Bu ise her zaman yaplmamas gereken bir eydir, bu ancak, sz gelimi, genin iki dik aya eit alar olduu nu tasdik ettii zaman geometrici halinde olduu gibi, btn hallerde mterek bir delili kolayca meydana koyamadmz hallerde yaplmaldr. Bundan baka, bir terimin trl m nalar gizli deil de, tezi rtmeden ve ya koymadan nce ka mnada alndn ayrdetmemiz gerekir. Sz gelimi, vazife nin faydal olan veya namuslu olan oldu unu farz etmekle, sz gelimi, onun na muslu ve faydal olduunu, veya ne na muslu, ne de faydal olmadn gstererek ileri srlen konu iin bu iki beyan or

ORGANON V.

53

taya koymaya, rtmeye almak lzm dr. Fakat her iki mnay da tasdik ve is pat etmek kabil deilse, ileri srlen ko nunun iki halden birinde doru, brnde yanl olduunu haber vererek hi deil se onlardan birini tasdik ve ispat etmek gerekir. Konunun blnd mna says ikiden fazla olduu zaman da kaide ay ndr. Homonimlik ynnden deil de baka bir tarzda birok mnalar olan ifadeleri de gz nnde tutmak gerekir. Sz gelimi, birok eylerin ilmi bir ve ayndr, gibi. Burada birok eyler u mnalara gelebilir: ya gaye ve bu gayeye ulamann vastalar, sz gelimi, tp hem shhatin, hem de rejimin husule gelmesinin ilmidir, gibi; veya gaye olarak alnan iki ey, sz gelimi, ztlarn ilmi bir ve ayndr (nk ztlardan biri brnden daha ok gaye deildir) der gibi; veya bir kendiliinden yklem ve bir ilinti olarak yklem, sz gelimi, ge nin iki dik aya eit alar olduu esas yklemi ve ekenar eklin alarnn bu trl olduu ilintilik yklemi gibi. nk bir ekenar genin bir ilinti olarak bir gen olduu iindir ki biz iki dik aya eit olduunu biliyoruz. O halde, terimin mnalarnn hibirinde birok eylerin il minin bir ve ayn olmas mmkn deil ise, apak olarak denebilir ki birok ey

54

ORGANON V.

lerin ilminin bir ve ayn olmas mutlak surette imknszdr; veya bu mnalardan birinde o, bir ve ayn olabilirse, birok eylerin ilminin bir ve ayn olduunun sylenebilecei apaktr. Faydasnn gerektirdii kadar mnaya blmelidir : sz gelimi, biz bir tez ortaya koymak is tersek, onunla tevafuk edebilecek tabiatta olan mnalar ileri srmeli ve yalnz, ay n zamanda bu tezi ortaya koymak iin faydal olan bu mnalara taksim etmelidir. Bunun aksine olarak, istediimiz rt mek ise, tezin uyumaya elverili olmyan btn mnalarn ortaya dkecek ve geri kalann bir yana brakacaz. Bunu teri min ka mnada alndn grmediimiz zaman da yapmak lzmdr. Bundan baka, bir eyin bir baka ey hakknda sylendiini veya sylenmediini ayn yerler vastasiyle ortaya koymak gerekir, sz gelimi, falan ilmin ister gaye olarak, ister bu gayeye ulamak iin vasta ola rak, ister ilinti olarak alnan hususi bir ey hakknda olduunu veya aksine ola rak, filn eyin, gsterilen tarzlardan hi birisine gre falan ey hakknda olmad n ortaya koymak gerekir. Ayn kaide arzuya ve birok eyler hakknda syle nen btn br eylere de tatbik olunur. Gerekte, u eyin arzusu, ister gaye ola rak (sz gelimi, salk arzusu gibi), ister

ORGANON V.

55

bu gayeye ulamak iin vasta olarak (sz gelimi, kendine bakmak arzusu gibi), is ter, sz gelimi, tatl eyleri seven kimsenin arap olduundan dolay deil, tatl oldu undan dolay arab arzu ettii arap misalinde olduu gibi, ilinti olarak alnan nesnenin arzusu mnasna gelebilir: n k, z ynnden, onun arzulad tatldr, ancak ilinti olarak araptr; nitekim arap sek olduu zaman o onu artk istemez, o halde onun arab arzu etmesi ilinti y nndendir. Bu yer greliler iin de faydaldr. nk bu cinsten eylerin he men hemen hepsi greliler iine girer ler. 4 <BAKA YERLER> Bundan baka, bir terimden daha ok bilinen bir bakasna gemek iyidir: sz gelimi, bir hkmde sahih (exact) in ye rine ak ve birok ilere kar olgu nunun yerine birok ilere karmaktan holanmak olgusunu koymak gibi. nk ifade daha ok bilinmi olmakla, teze h cum etmek de daha kolaydr. Bu yerin kendisi de, esasen, bizim iki maksadmz da, yani bir beyan ortaya koymak veya rtmek iin, mterektir. Ztlarn ayn konuya ait olduklarn tasdik ve ispat iin, bu konunun cinsini;

56

ORGANON V.

gz nnde tutmak gerekir : sz gelimi, mahss idrakte, doruluk veya yanlma olabildiini gstermek istersek diyeceiz ki idrak etmek hkmetmektir ve doru lukla veya doruluk olmadan hkmoluna bilir ve mahss idrakte de doruluk ve yanlma olabilir. Eldeki misalde, ispat cin sinden itibaren yaplr ve neve tatbik olu nur, nk hkmetmek, idrak etmenin cin sidir. nk idrak eden nevima bir h km yapar. Bunun aksine olarak, neviden cinse gidilebilir : gerekte, nevin btn yklemleri cinsin de yklemleridir; sz gelimi, bir iyi bir de kt ilim varsa, ay n zamanda bir iyi bir de kt istidat ve kabiliyet vardr, nk istidat ve kabili yet, ilmin cinsidir. lk olarak verilen yer bir tezi koymak iin yanltr, halbu ki kincisi dorudur. Gerekte, cinsin b tn yklemlerinin ayn zamanda nevin de yklemleri olmas gerekli deildir: Byle ce hayvan kanadl ve drt ayakldr, ama insan byle deildir. Buna karlk, nevin btn yklemleri gerekli olarak cinse de aittir. nsan faziletli ise, hayvanda fazilet lidir. br yandan, bir tezi rtmek iin doru olan birinci, yanl olan ise sonun cu -Olarak verilen yerdir: nk cinse ait olmyan her ey neve de ait deildir, hal buki nevi hakknda inkr olunan her ey gerekli olarak cins hakknda da inkr edilmi deildir.

ORGANON V.

57

Mademki cinsin kendilerine yklendi i nesneler de gerekli bir tarzda yklem olarak nevilerden herhangi birisini almak zorundadr ve cinse sahip olan veya cins ten kma baz terimlerle gsterilen her ey ayn zamanda nevilerden herhangi bi rine gerekli olarak sahip olmak veya nevi lerden birinden kma baz terimlerle gs terilmek zorundadr, sz gelimi, ilim bir nesne hakknda tasdik edilmise, o zaman gramer, musiki veya br ilimlerden biri nesne hakknda da tasdik edilmi olacak tr, ve herhangi bir kimse bir ilme sahip se veya ilimden kma bir terimle gste rilmise, o gramere veya musikiye veya br ilimlerden birine de sahip olacaktr, veya onlardan kma bir terimle gsterile cektir, (sz gelimi, gramerci veya musikici gibi); o halde herhangi bir tarzda cinsten karlm herhangi bir ifade konulmusa (sz gelimi, ruhun hareket halinde olduu), hareketin nevilerinden birine gre, ruhun hareket edip edemiyeceini: sz gelimi, ar tabileceini veya yok olunabileceini, ve ya olabilecei, veya herhangi bir baka hareket nevini haiz olabileceini aratr mak lzmdr. nk bu hareketlerden herhangi biriyle hareket etmiyorsa onun hi hareket etmedii apaktr. Bununla beraber bu yer bizim her iki maksadmz iin, tezi koymak kadar rtmek iin de

58

ORGANON V.

mterektir: nk ruh hareket nevilerin den birine gre hareket ediyorsa, onun hareket ettii aktr; halbuki hareket ne vilerinden hi birine gre hareket etmi yorsa, onun hareket etmedii aktr. Teze hcum etmek iin elde yetecek sayda delil bulunmazsa, bunlarn sz edilen nesnenin gerek tariflerinden veya zahiri tariflerinden alnabilip alnamya caklarn incelemek gerekir; ve bunun iin bir tariften yetecek kadar yoksa bunlar biroundan karmaldr, nk nesne bir defa tarif edildi mi, artk tariflere h cum daima daha kolay olduu iin, teze hcum etmek kolaylaacaktr. Ayn zamanda, sz edilen konu husu sunda, konunun hangi verilmi eyi taki bettiini, veya konu verilmise hangi nes nenin gerekli olarak onu takibettiini ara trmak gerekir: bir tez konulmak istendi i vakit sz edilen nesnenin hangi veril mi eyi takibedeceini aratrmak gere kir (nk birincinin varl tasdik olun musa bununla sz edilen konunun varl tasdik edilmi olacaktr); buna kar lk, bir tezi rtmek istenildiinde, tek lif edilen konu verilmise, hangi nesnenin var olduunu aratrmak gerekir, nk teklif edilen konuyu takibedenin var ol madn gstermi olacamz zaman bu

ORGANON V.

59

suretle sz edilen nesneyi yok etmi olacaz. stelik, zamana dikkat etmek, ve bu hususta herhangi bir uymazl bulunup bulunmadn grmek lzmdr. Sz gelimi, muhatap, beslenenin gerekli olarak by dn sylemise, ona hayvanlarn, dai ma beslenmekle beraber, her zaman by medikleri cevab verilebilir. Bilmek hatr lamaktr denilmise, yine durum ayndr: zira hatrlama gemi zamana, bilme hale ve gelecee taallk eder. nk biz imdiki eyleri ve gelecekteki eyleri bil diimizi syleriz (sz gelimi, bir tutulma nn olacan), halbuki gemiten baka hibir eyin hatrlanmas mmkn deildir.

5
< BAKA YERLER > Hasn bol bol deliller kar koymam za elverecek mahiyette bir noktaya sevk etmekten ibaret olan sofistik mnakaa etme tarz da vardr. Bu ii ele alma tar z kh bir gerek gereklilik, kh grn te bir gereklilik olacaktr; kh ne gr nte bir gereklilik, ne de bir gerek ge reklilik olacaktr. Cevap verenin, teze hcum etmek iin herhangi bir faydal beyan inkr etmi olmas zerine sual soran argmantosyonunu bu itiraz edilen

so

ORGANON V.

noktaya ynelttii ve bu nokta onun bir ok delilleri dayandrd noktalardan biri olduu zaman, bir gerek gerekliliktir. Bu nun gibi, sual soran, cevap verenin beya n zerine dayanan bir tmevarm yaptk tan sonra, kendisinin varp dayand bir nermeyi rtmeye alt vakit de bir gerek gereklilik vardr: nk bu ner me bir kere ykld m, ilkin konulan be yan da ker. Mnakaann taallk et tii nokta, gerekte, byle olmamakla beraber, teze faydal ve has grnd zaman bir grte gereklilik vardr; ister delili mdafaa eden kimse herhangi bir noktada tavizde bulunmay reddetsin, is ter sual soran, bu noktaya ulamaya mu vaffak olan cevap verenin tezi zerine dayanan geree benzer bir tmevarm ile bu noktay ykmaya alsn. Geri kalan hal, mnakaann taallk ettii nok tann ne gerekte, ne de grnte gerek li olmad ve cevap verenin bambaka bir soru zerinde rtlm olduu za manki haldir. Esasen sonuncu yerde gs terilen bu mnakaa eklini nlemek ge rekir, nk bu, grndne gre, diya lektiin tamamiyle dnda ve ona yaban cdr. Yine bu sebepten, cevap veren bundan dolay kzmak deil, taviz yap makla beraber ahsi kanaatine uygun ol myan btn noktalar gstermek suretiy

ORGANON V.

61

le, tezin rtlmesi iin hibir faydas olmyan noktalar kabul etmelidir. Ger ekte, bu cinsten btn nermeler taviz olunduktan sonra, sonu karmaya muvaf fak olmazlarsa, sorular ortaya koyanlarn bocalamalar ok defa artm bulunuyor. Bundan baka, herhangi bir beyan ifade edildike, her bir beyann gerekli olarak birok sonular tevlidettiine gre, herhangi bir mnada bir okluk ifade olunur. Sz gelimi, filnn bir insan olduu sylendii vakit onun bir hayvan olduu, canl olduu, iki ayakl olduu, akla ve ilme istidatl olduu da sylenir, yle ki hangisi olursa olsun, bu sonulardan biri ykld zaman ilk nerme de yklr. Fa kat bir konudan daha g olan bir baka sna gemeyi nlemek gerekir: bazan, gerekte, rtlmesi daha kolay olan kh sonutur, kh sz edilen tezin ken disidir. 6 <BAKA YERLER> Zt iki yklemden bir tekinin gerekli olarak kendilerine ait olmas gereken ko nular hakknda (sz gelimi, hastalk veya salk gerekli olarak insana aittir gibi), bu yklemlerden birinin konuya ait oldu unu veya ait olmadn tasdik ve ispat etmek iin elimizde birok deliller bulu

62

ORGANON V.

nursa bunlar br iin de elimizde bulu nacaktr. Bu yer bizim her iki maksad miza da karlkl bir ekilde yaryabilir: iki yklemden birinin konuya ait olduu tasdik ve ispat edildikten sonra bu suretle biz brnn ona ait olmadn tasdik ve ispat etmi oluruz; bunun aksine olarak iki yklemden birinin konuya ait olmad n tasdik ve ispat ettiysek, bununla b rnn ona ait olmadn tasdik ve ispat etmi oluruz. yleyse bu yerin her iki hal iin faydal olduu grlr. Bir terimi kendi literal mnasna ge irerek de, hasma terimi gndelik dilde konulan mnasndan almaktansa bu tarz da almann daha uygun olduu fikriyle, hasma hcum olunabilir: szgelimi, deni lebilir ki byk bir kalbi olan deyiminin imdi yerleen bir kullana gre cesur adam mnasna gelmeyip iyi midi olan deyiminin iyi eyler bekliyen insan mna sna geldii tarzda kalbi iyi olan insan mnasna gelir. Bunun gibi, mesutun her insann dehasnn ruh olduu iin Ksenok ratesin faziletli ruhu olann mesut oldu unu syledii tarzda, deha's faziletli olan mnasna geldii sylenebilir. Mademki baz eyler gerekli olarak, bir ksm ok defa, brleri de herhangi bir tesadf dolaysiyle vki oluyor; gerek li olan, sabit olarak, veya sabit olan (is

ORGANON V.

63

ter kendisi, ister zdd) gerekli olarak konulursa, daima kendine kar bir hcu ma sebebiyet verilir. Gerekte, gerekli olan sabit olarak konulmusa bir ykle min btncl olduu halde btncl olmas nn reddedildii apaktr ve bylece bir hata ilenmitir; sabit yklem gerekli gibi beyan olunmusa yine aldanlr. nk btncl olmad halde, onun yklemesi btncl olarak tasdik olunur. Sabit ola nn zddnn gerekli olduu sylenirse yi ne byledir, nk sabit bir yklemin zdd her zaman ondan daha az mkerrer olan bir yklemedir: sz gelimi, insanlar, ou zaman kt iseler bu demektir ki onlar daha az mkerrer olarak iyidirler. yle ki insanlarn gerekli olarak iyi ol duklar sylenmise daha byk bir ha ta ilenmitir. Srf bir tesadf ile vki olan gerekli veya sabit olarak alnmsa, durum ayndr, nk herhangi bir tesa dfe tabi olan ey ne gerekli, ne de sabittir ok defa vaki olan bir ey bahis konusu ise, o zaman, muhatabn onun gerekli veya sabit olup olmadn tyin etmediini farz etsek bile, onun ge rekli olarak vki olduunu syledii mnakaada kabul olunabilir: sz gelimi, ayrdetmeksizin, mirastan mahrum bra klan insanlarn kt olduklarn beyan etmise, mnakaada onlarn gerekli ola rak byle olduklar kabul olunabilir.

64

ORGANON V.

stelik, hasmn nesneyi, Prodikosun hazlar sevin, lezzet ve memnunluk diye ayrd gibi, ayr bir isim tadndan tr onu baka ey yerine alarak kendi kendinin ilintilik bir yklemi olarak ko yup koymadn da aratrmak gerekir. nk bunlar ayn eyin, hazzn isimle rinden baka ey deillerdir. O halde sevinmekin memnunluk duymann ilinti lik bir yklemi olduu sylenirse bu, nes nenin kendi kendinin ilintilik bir yklemi olduunu sylemek demek olacaktr.

7
< BAKA YERLER > Mademki ztlar kendi aralarnda alt tarzda balanyorlar, bu balanmalardan drd bir ztlk tekil ediyorlar, o halde ztlar bir tezi hem rtmek iin, hem de koymak iin arz edebilecekleri fayda y nnden almak gerekir. Ztlarn alt tarzda birletikleri, bu apak bir eydir. Gerekte, ya zt yklemlerden her biri zt konularn her biriyle birleecektir, bu da iki tarzda olacaktr: sz gelimi, dostlarna iyilik etmek, dmanlarna ktlk etmek, veya aksine olarak, dost larna ktlk etmek, dmanlarna iyi lik etmek gibi. Veya iki zt yklem bir tek konuya taallk edebilirler, bu da iki tarzda olur: sz gelimi, dostlarna iyilik

65

etmek ve dostlarna ktlk etmek, veya dmanlarna iyilik etmek ve dman larna ktlk etmek. Veya nihayet

zt yklemlerden bir tanesi iki konu ya taallk edebilir, bu da yine iki tarzda olur: sz gelimi, dostlarna iyilik etmek ve dmanlarna iyilik etmek, veya dostlarna ktlk etmek ve dmanla rna ktlk etmek gibi. Gsterdiimiz ilk iki birletirme bir ztlk tekil etmez: dostlarna iyilik etmek, dmanlarna ktlk etmekin zdd deildir, nk bunlar arzu edilen ve ayn ahlki istidat ve duruma taallk eden iki eydir; ve dostlarna ktlk etmek de dmanlarna iyilik etmekin zdd deildir; nk bunlar nlenecek, ve ayn ahlki istidat ve duruma taallk,, eden eydir. nlenecek bir ey, nle necek bir eye zt olmasa gerek, meer ki biri fazlalk, br eksiklik ynnden sylenmi olmasn. nk fazlalk, umu miyetle dnldne gre, nlenecek eylere dahildir, tpk eksiklik gibi. Buna karlk, geri kalan drt birletirme nin her biri bir ztlk tekil ederler. Ger ekte, dostlarna iyilik etmek, dostlarna ktlk etmekin zdddr. nk bu zt bir ahlki istidat ve durumdan ileri gelir ve bu eylerden birinin arzu edilmesi, brnn ise nlenmesi gerekir. br

66

ORGANON V.

birletirmeler iin de bu yine byledir : her bir iftte, gerekte, nesnelerden biri arzu edilmeli, br nlenmelidir, biri iyi br kt bir duygudan ilerigelir. O halde imdi dediklerimizden apak ola rak, ayn bir eyin birok ztlara mey dan verebildii sonucu kar. Gerekte, dostlarna iyilik etmek'in zdd hem d manlarna iyilik etmek, hem de dost larna kttk etmek'tir. br beyanlarn her biri iin de byledir: onu bu tarzda incelemekle, ztlarnn saysnn iki oldu unun farkna varlacaktr. Bunun sonucu olarak iki cinsten teze hcum etmee yaryabilecek olan semek gerekir. stelik, bir nesnenin ilintisine bir zt varsa bu zddn, sz edilen ilintinin ken disine ait olduu beyan edilmi olan ayn konuya ait olup olmadn incelemek gerekir. Gerekte, bu ilinti konuya ait ise br ona ait olmyacaktr, nk ztlarn ayn zamanda ayn konuya ait olmalar imknszdr. Veya, verilmese, ztlarn gerekli ola rak konuya ait olmalar lzm geldii ve hile, bir eyin herhangi bir ey hakknda bir eyin tasdik edilip edilmediini gr mek gerekir, yle bir ey ki verildii takdirde ztlar gerekli olarak: sz gelimi, Fikir (*******) lerin bizde olduu sylenirse durum budur. nk bundan onlarn hem

ORGANON V.

hareket halinde, hem de sknet halinde olduklar sonucu kacaktr. Ve bundan baka, hem mahss, hem de makuldrler. Gerekte, -Fikirlerin varl konulduu zaman Fikirler sknet halinde ve ma kul gibidirler; halbuki onlar bizim ii mizde iseler onlarn hareketsiz olma lar imknszdr, nk biz hareket ha linde olduumuz zaman gerekli olarak, bizim iimizde olan her eyin de bizimle birlikte hareket ettii neti cesi kar. Bizim iimizde iseler mahss olduklar da aktr, nk bir grme id rakiyledir ki her bir fertte mevcut ekli biliriz. Bundan baka, tez bir zdd olan bir ilintiyi koymusa, ilintiyi kabul etmee el verili konunun bu ilintinin zddn kabul etmee de elverili olup olmadn ara trmak gerekir. nk ayn ey ztlar kabul etmee muktedirdir. Sz gelimi, ki nin, fkenin neticesi olduu sylenmise kin, fkenin bulunduu yer olduundan, ruhun ilca blm iinde olacaktr; bu nun ardndan, kinin zddmin ruhun ilca blm iinde bulunup bulunmadn in celemek gerekir, nk orada deilse, baka deyimle, dostluk ruhun itiha b lm iinde ise, o zaman kin fkenin ne ticesi olmyacaktr. Ruhun itiha blm nn bilgiye sahip olmad sylenmise, bu

68

ORGANON V.

yine byledir. Gerekte, o bilgisizlii kabul etmee kabiliyetli olsayd, ilmi ka bule de kabiliyetli olurdu: umumi olarak kabul olunmyan ey ite, budur, yani i tiha blmn ilmi kabul etmee elverili olmasdr. Demek, bir tezi rtmek ba his konusu olduu zaman kullanlmas ge reken, bizim dediimiz gibi alnan bu yer dir; bunun aksine olarak, bir tezin konul mas bahis konusu olursa, bu yer bir ilin tinin konuya ait olduunu tasdik ve ispat etmee yaramyacak, yalnz ilintinin ko nuya ait olabildiini tasdik ve ispat etme e yaryacaktr. Gerekte, sz edilen nesnenin, tasdik edilen ilintinin zddn kabul etmee elverili olmadn tasdik ve ispat etmi olduumuz zaman, bu su retle ilintinin konuya ait olmadn ve ola myacan da tasdik ve ispat etmi olaca z; ama zddn konuya ait olduunu, veya konunun, zdd kabul etmee kabiliyetli ol duunu tasdik ve ispat edersek, tasdik edi len ilintinin ona ait olduunu da henz tas dik ve ispat etmi olmayz: yalnz ona ait olabileceini tasdik ve ispata muvaffak olmu oluruz. 8 <BAKA YERLER> Kar olumlarn says drt olduun dan, ister bir tez rtlsn, ister konul

ORGANON V.

69

sun, ardarda gelilerini tersine evirerek, terimlerin eliiklerinden delil karlp karlamyacan incelemek gerekir, ve biz kendimize tmevarm vastasiyle bu cinsten deliller salyabiliriz. Sz gelimi, insan hayvan ise, hayvan olmyan insan deildir. br eliikler misallerinde de ayndr. nsann ikinci haddi gerekte, ard arda geli tersine evrilmitir. nk insann ardndan hayvan gelir, halbuki in san - olmyann ardndan hayvan - ol myan gelmez. Fakat bunun aksine ola rak, hayvan olmyann ardndan insan olmyan gelir. Btn hallerde, demek, bu cinsten bir posulata bavurmak ve sz gelimi: iyi olan hosa, ho olmyan iyi deildir-, fakat bu sonunca nerme do ru deilse, br de doru deildir, de mek gerekir. Tpk bunun gibi: ho olm yan ey iyi deilse, iyi olan hotur. By lece grlr ki, ters ynden yapld tak dirde, elimeye gre ardarda geli kar lkl bir ekilde bizim her iki maksad mz iin faydaldr. <Tezin konusu ve yklemenin> zt lar hakknda da birinin zddnn, ister dorudan doruya, ister aksine olarak, brnn zddnn ardndan gelip gelme diini aratrmak gerekir; bu yer ise bir tezi hem rtmek iin, hem de koymak iin faydaldr. Bize faydal olduu lde,

70

ORGANON V.

kendimize tmevarm vastasiyle bu cins ten deliller salanabilir. Bylece ardarda geli, sz gelimi, cesaret ve korkaklk ha linde dorudan doruyadr. nk birinci terimin ikinci haddi fazilet gelir, kin cisinin ise rezilet gelir. Birincisin ikin ci haddi arzuya deer olmas, kincisinin, nlenecek olmasdr. Bu son iki tayyn iin ardarda geli, arzu edilecek ey n lenecek olann zdd olmakla, yine doru dan doruyadr. Gerisi de bunun gibi. Buna karlk, ardarda geli, u halde olduu gibi, tersinedir: iyi olmann ikinci haddi salk tr, fakat kt olmann ikinci haddi has talk deildir. Bunun aksine olarak, has taln ikinci haddi kt olmadr. O halde grlyor ki bu son misallerde ard arda geli tersinedir. Bununla beraber ters ard arda geli ztlar halinde nadir vki olur: ok defa, ard arda geli dorudan doruya yaplr. Bylece bir terimin zdd ne dorudan doruya, ne de tersine olarak brnn zddnn ikinci haddi deilse, ortaya konulan mesele de bir terimin b rnn ikinci haddi olmad da apaktr, halbuki ztlar halinde, biri brnn ikin ci haddi ise gerekli bir surette ilk terim ler iin ayn olmas gerekir. Ztlarda olup biten yoksunluk ve sa hip olmalarn incelenmesine de tatbik o lunmak zorundadr. Yalnz yoksunluklarda

ORGANON V.

71

ters ardndan geli yoktur. Ama ardndan geliin her zaman dorudan doruya ya plmas gerekir: sz gelimi, grmenin ikin ci haddi grme duyumu, krln ise du yumun yokluudur. Gerekte, duyumun, duyumun yokluuna kar olumu sahip olma ile yoksunluun kar olumudur. nk bu eylerden biri bir sahip olma br ise bir yoksunluktur. Sahip olmann ve yoksunluun ince lenme tarz greliler haline de temil edil melidir, nk onlar iin de ardndan ge li dorudan doruyadr. Sz gelimi, katlk birok katlk ise te bir, birok katlk - altdr. nk katlk te bire, ok katlk ise, ok katlk altna greliktir. Baka misal: ilim bir inan ise, ilmin ko nusu da inancn konusudur; grme bir du yum ise, grmenin konusu da duyumun ko nusudur. Grelilerde, ardndan geliniin gerekli olarak bizim gsterdiimiz tarzda yapldna itiraz olunabilir, nk duyu mun konusu ilmin konusudur. Halbuki du yum, ilim deildir. Bununla beraber itiraz doru grnmyor : biroklar, gerekte, duyum konularnn ilmi olmyacan ileri srerler. Bundan baka bizim szn etti imiz yer zt bir beyan, sz gelimi, duyu mun da ilim olmadna gre duyumun konusunun ilmin konusu olmadn tesdik ve ispat iin daha az faydal deildir.

72

ORGANON V.

9
< BAKA YERLER > Tezi hem rtmek iin hem de koy mak iin dizili terimlere ve infleksiyon lara. dikkat etmelidir. u gibi terimlere dizili terimler denilir: dil fiiller ve dil insan adaletle; cesaretli fiiller ve cesur insan cesaretle beraber dizilidirler. Yine bunun gibi herhangi bir ey husule getir meye veya muhafaza etmeye alan nes neler de husule getirmee veya muhafaza etmeye altklar eyle beraber dizilidir, sz gelimi, shhatli eylerin shhatle, kuv vetlendirici eylerin iyi olma ile dizili oldu u gibi. Geri kalanlar da byledir. O hal de mtat olarak dizili ad verilen nesne ler bunlardr. Halbuki infleksiyon, szgeli mi, dilce, cesurca, shhatlice ve bu tarzda tekil edilen btn terimler olacaktr. E sasen yle geliyor ki infleksiyonlar da di zili terimlerdir, szgelimi, adalete nispetle dilce, cesaret'e nispetle cesurca gibi; o zaman da adalet dil insan, dil fiil, adi lne gibi ayn seri iinde bulunan btn terimlere dizili ad verilecektir. Bylece ayn bir seriye ait olanlar arasndan al nan herhangi bir terim, sz gelimi, iyi veya makbul diye tasdik ve ispat edilmise, bu suretle btn brleri de tasdik ve ispat edilmi olurlar: Szgelimi, adalet makbul

ORGANON V.

73

nesneler iine girerse dil insan, dil fiil ve dilce de makbul nesneler iine girerler. dilce'nin makbul olarak olduu sylene cektir, nk makbul olarak dilce'yi ada let'ten treten ayn infleksiyon gereince makbul'den tretmedir. Zt yklem iin sade sz edilen konuyu deil, onun zddn da gz nnde tutmaldr; Sz gelimi, iyilik gerekli olarak ho deildir denilebilir. nk ktlk de gerekli olarak elemli deildir; veya ktlk gerekli olarak elemli ise iyilik de gerekli olarak hotur. Bunun gibi, adalet ilim ise hakszlk da bilgisizliktir; ayet dilce, bilgilice ve h nerlice ise, hakszca da bilgisizce ve h nersizce dir; bu son iki mnasebet doru deilse, bizim imdi zikrettiimiz misalde olduu gibi, birinciler de doru deildir: nk belki hakszca'nn hnersizce ol maktan ziyada hnerlice olduu dn lebilecektir. Fakat bu yer, ztlarn ard arda gelilerinde, dana nce akland, nk imdi yklemin zddnn, konunun zddnn ikinci haddi olduunu sylemekten baka bir ey yapmyoruz. Bir tezi hem rtmek iin, hem de koymak iin bir nesnenin var oluunun veya yok oluunun ekillerini ve husule geli ve yok oluunun ajanlarn da gz nnde tutmak gerekir. Gerekte, olu e killeri iyi eylerin saysnca olan nesnele

74

ORGANON V.

rin kendileri de iyidirler, nesnelerin ken dileri de iyi iseler, onlarn olu ekilleri de iyidir. Bunun aksine olarak, olu ekilleri kt eylerin saysnca ise, nesnelerin kendileri de kt eylerin saysncadr [ve nesnelerin kendileri de kt eylerin sa ysnca ise olu ekilleri de kt eyle rin saysncadr], Yok olu ekillerine gelince, doru olan bunun aksidir: yok o lus ekilleri iyi eylerin saysnca ise, nes nelerin kendileri kt eylerin saysnca dr; yokolu ekilleri kt eylerin say snca ise, nesnelerin kendileri de iyi ey lerin saysncadr. Ayn delil nesnelerin husule gelmesi ve yok olmasnn ajanlar na da uyar: husule getirme ajanlar iyi olan nesnelerin kendileri de iyi eylerin saysncadr ve yok olma ajanlar iyi olan nesnelerin kendileri de kt eylerin sa ysncadr.
10

< BAKA YERLER > Sz edilen konuya benziyen nesneleri de incelemek ve benzer ekilde bulunup bulunmadklarn grmek gerekir. Sz ge limi, bir tek ilmin bir konudan fazla konu su varsa, bir tek san hakknda da bu byledir ve grme duyusuna sahip olmak grmek ise, iitme duyusuna sahip olmak iitmektir. br nesneler halinde de hem

ORGANON V.

75

gerekten olanlar iin, hem de grn ten baka bir eyi haiz olmyanlar iin bu byledir. Bu yer iki maksadmz iin faydaldr: gerekte, benzerlerden biri iin bu, byle ise br benzerler iin de bu yi ne byledir. Halbuki onlardan biri iin bu byle deilse, brleri iin de byle de ildir. Bir tek ey veya birou hak knda durumun ayn olup olmadn da gz nnde tutmak lzmdr, nk ba zan ayrlk vardr. Sz gelimi, bir eyi bilmek onu dnmekse, birok eyi bilmek de birok eyi dnmektir. Hal buki bu son beyan doru deildir, nk birok eyi bilmek mmkndr, fakat on lar dnmek mmkn deildir. O halde sonuncu beyan doru deilse, bir tek e ye tatbik olunan birincisi de ayn ekilde doru deildir ve denemez ki bir eyi bil mek onu dnmektir. stelik, daha ok, daha azn yard miyle delil gsterilebilir. Daha ok iin, drt yer vardr. Birisi yklemin en ounun konunun, daha okun ikinci te rimi olup olmadn grmekten ibarettir. Szgelimi, haz bir iyilik ise daha byk bir hazzn daha byk bir iyilik olup ol madn grmek gerekir ve haksz olmak bir ktlk ise, daha ok haksz olmann daha ok byk bir ktlk olup olma dn grmek gerekir. Bu yer iki mak

76

ORGANON V.

sadmz iin faydaldr: gerekte, konu nun artmasnn sonucu, denildii zere, ilintinin artmas ise, ilintinin konuya ait olduu apaktr. Halbuki konunun artma, snn sonucu ilintinin artmas deil ise ilinti konuya ait deildir. Bu da tme varm yoliyle konulabilmek zorundadr. Baka yer: bir tek yklem iki ko nuya yklendii zaman, kendisine ait ol mas daha ok tabi olana ait deilse, kendisine ait olmas daha az tabi olana da ait deildir; halbuki kendisine ait ol mas daha az tabi olana ait ise, kendisi ne ait olmas daha ok tabi olana da ait olur. Bunun aksine olarak, iki yklem bir tek konuya ait olduu zaman, konuya daha ok ait gibi grnen ona ait deilse ona daha az ait gibi grnen de ona ait deildir; veya konuya daha az ait gibi, grnen ona aitse, ona daha ok ait gibi grnen de ona aittir. stelik, iki yk lem iki konu hakknda tasdik edildii za man, iki konudan birine daha ok ait gibi grneni o konuya ait deilse, geri kalan yklem de geri kalan konuya ait deildir; veya iki konudan birisine daha az ait gi bi grnen iki yklemden biri ona aitse, geri kalan yklem de geri kalan konuya aittir, stelik, bir yklemin, daha oa ait yer iin en son olarak gsterdiimiz

ORGANON V.

77

tarza gre ayn derecede ait ise veya ait gibi grnyorsa bundan delil kar labilir. Gerekte, bir tek yklem, ayn derecede, iki konuya ait ise veya ait gibi grnyorsa, birine ait olmad takdirde brne de ait deildir; halbuki birine ait ise, geri kalan konuya da aittir. Veya iki yklem, eit derecede, ayn ko nuya ait ise, biri konuya ait olmad tak dirde, geri kalan yklem de ona ait deil dir; halbuki biri ona ait ise, geri kalan yklem de ona aittir. ki yklem, ayn derecede, iki konuya ait ise durum yine ayndr : yklemlerden biri konularn bi rine ait deilse, geri kalan yklem de ge ri kalan konuya ait deildir ; halbuki yk lemlerden biri konulardan birine ait ise, geri kalan yklem de geri kalan konuya aittir. 11 < BAKA YERLER > Demek, bizim imdi dediimiz kadar tarzda, daha ok ve daha azdan ve ayn zamanda benzerden delil karlabilir. Bundan baka, toplamdan delil ka rlabilir. Bir baka ey eklenen bir ey daha nce ne iyi, ne de ak olmad halde eklendii eyi iyi ve ak yapyorsa eklenen ey iyi ve ak olacaktr, btne verilebilecei ayn karaktere sahip ola

78

ORGANON V.

caktr. Bundan baka, belli bir nesneye her hangi bir eyin eklenmesi (addition) onun malik olduu nitelii younlatrrsa, eklenen nesnenin kendisi de bu nitelikte olacaktr. br yklemler iin de bu by ledir. Bu yer btn hallere tatbik oluna maz ; fakat ancak daha oa gre artma nn husule gelmeye elverili bulunduu hallere tatbik olunabilir. Bundan baka, bu yer, rtme iin karlkl bir ekilde faydal deildir; nk eklenen ey br eyi iyi yapmazsa buradan, eklenen eyin kendisinin de iyi olmad sonucu kmaz: bu suretledir ki ktle eklenen iyilik btn gerekli olarak iyi yapmaz, nitekim karaya eklenen ak da btn gerekli olarak ak yapmaz. Bundan baka, bir yklemin az veya ok bir konuya ait olduu sylenirse, bu ona mutlak surette de ait olduu iindir. nk iyi veya ak olmyann az veya ok iyi veya ak olduu sylenemez ; kt bir eyin, bir bakasndan daha ok veya daha az iyi olduu deil, ama yalnz daha ok veya daha az kt olduu sylenebilir. Bu yer, rtme iin kar lkl olarak da faydal deilidir. Ger ekte, oklua ve azla elverili olm yan birok yklemler mutlak olarak ko nuya aittirler; bu suretledir ki insan hakknda daha ok veya daha az insan

ORGANON V.

79

olduu sylenmez, fakat bu onun insan olmamasn icabettirmez. ster greli olarak, ister belli bir za mana nispetle, ister belli bir yere nispetle yklenmi yklemlerin de ayn tarzda gz nnde tutulmas gerekir. Gerekte bir yklem greli olarak mmkn ise, o mutlak olarak da mmkndr. Belli bir zamanda veya belli bir meknda tasdik edilen iin de bu ayndr: nk mutlak olarak imknsz olan ey ne greli ola rak, ne belli bir zamanda, ne de belli bir yerde mmkn deildir. Buna, greli bir ekilde tabi olarak faziletli olunabile cei itiraz yaplacaktr ; sz gelimi, lice nap veya mutedil olunabilir, halbuki mut lak bir surette, tabi olarak faziletli deil dir. Yine bunun gibi, yok olabilen bir ey belli bir zamanda yok olmaktan kurtulabilir. Halbuki mutlak olarak, yok olmamazlk edemez. Yine ayn tarzdadr ki her ne ka dar mutlak surette filn rejimi takibetmek iyi olmasa da belli bir yerde sz gelimi shhate muzr yerlerde bu rejimin takibi iyidir. stelik, belli bir yerde, bir tek in sann olmas mmkndr. Halbuki mutlak olarak bir tek adamn bulunmas mmkn deildir. Yine ayn tarzda, baz yerlerde, sz gelimi, Triballerde, babasn kurban et mek iyidir. Ama mutlak olarak, bu bir iyi lik deildir. Veya belki bu det bir yerle

80

ORGANON V.

deil, baz insanlarla olan bir mnasebet ifade eder: gerekte, bunlarn bulunabile cei yerin pek ehemmiyeti yok, nk bu lunduklar her yerde, bu fiil, Tribal olduk larndan, onlara gre iyi olacaktr. Daha baka misal: herhangi bir anda, szgelimi, hasta olunduunda, il almak iyidir, fa kat mutlak surette, bu iyi deildir. Veya belki burada da herhangi bir zamanla de il de herhangi bir cismani istidat ve du rum bahis konusu olur: gerekte, yalnz bu istidat ve durum iinde bulunulu yorsa zamann pek ehemmiyeti yok. Hibir ekleme olmadan bir eyin iyi veya zdd olduu denilebildii zaman o ey mutlak olarak ne ise odur. Bylece, baba sn kurban etmenin bir iyilik olduu de il, bunun yalnz baz inanlarca bir iyilik olduu sylenebilir; o halde bu mutlak olarak bir iyilik deildir. Buna karlk, Tanrlara sayg gstermenin, hibir ey ek lemeksizin bir iyilik olduu sylenecektir. nk bu mutlak olarak bir iyiliktir. Bylece hibir ekleme olmadan gzel ve ya irkin grnen her eyin veya bu tr l nitelii haiz gibi grnen her eyin mutlak olarak yle olduu sylenmi ola caktr.

KTAP III < LNTNN YERLERNN ARKASI >

1

< YERLER > ki veya birok eylerden hangisinin tercihe ayan veya daha iyi olduunu bil mek meselesi aadaki gibi incelenme lidir. Fakat, ilkin, bizim incelememizin, bir birinden ok uzaklam ve aralarnda b yk bir fark olan nesnelere deil (nk hibir kimse, sz gelimi, tercihe ayan olann saadet mi, yoksa zenginlik mi ol duunu kendi kendine sormaz), daha zi yade, daha yakn ve birinin brnden hibir stnln fark etmediimizden, hangisini tercih etmemiz gerektiini bil mek iin, kendileri hakknda phe iinde bulunduumuz eylere taallk ettiini tas rih etmek gerekir. O halde bu cinsten eyler iinde, bir veya birok stnlk tasdik ve ispat olunur olunmaz, zihnimi zin, nesnelerin stn olan hangisi olursa

82

ORGANON V.

olsun, onun tercihe ayan olduunu kabul edecei grlr. O halde, ilkin, daha devaml daha salam olan, daha az devaml ve salam olana tercih edilebilir. Daha ziyade ihtisaslar dahilinde tedbirli adamn veya iyi adamn veya dil kanunun veya ma haretli olduklar sahada semelerini yap tklar zaman maharetli adamlarn veya her bir nesne cinsi hususunda bilgili olanla rn seecekleri ey; ister ekeriyetin, ister onlarn hepsinin seecei ey tercihe ayan dr: sz gelimi, tpta veya doramaclk sanatnda, hekimlerin ounun veya hep sinin seecei ey ; veya umumi olarak, in sanlarn ounun, veya herkesin veya hatt btn nesnelerin seecei ey, yani iyilik tercihe ayandr; nk btn eyler iyi lie meylederler. Kullanlmas tasarlanan delili, ihtiyaca gre, bu noktalardan biri ne yneltmek gerekir. Fakat, mutlak ola rak en iyi ve tercihe ayan olan en iyi ilme taallk edendir. Belli bir fert iin ise, bu, sahip olduu hususi ilme taallk eden eydir. Bundan sonra, z ynnden tyin edi len bir ey olan, bir cinste bulunmayana, sz gelimi, adalet, dil insana tercih olu nabilir. nk biri z ynnden iyilik olan eydir, halbuki br yle deildir. Gerekte, hibir eye cinsi iinde bulun

ORGANON V.

83

madii zaman, z ynnden cins olduu sylenmez: sz gelimi, ak insan z ynn den renk deildir, dierleri de byle. Kendisi iin arzuya ayan olan, baka bir ey iin arzuya ayan olandan daha ok arzuya ayandr: sz gelimi, salk, jim nastikten daha arzuya ayandr, nk biri kendisi iin, br bir baka ey iin arzuya ayandr. Kendisi iin olan ise ilinti ynnden olana tercih olunur: sz gelimi, dostlarmzn, dmanlarmzdan da ha ziyade dil olmalar arzu olunmaldr, nk biri kendisi iin, br ilinti ynn den arzuya ayandr; gerekte, dmanla rmzn dil olmalarn ancak ilinti olarak, arzu ederiz; bunun sebebi onlarn hibir zararmza sebebolmamalardr. Fakat bu yer, bundan nceki ile ayndr ve ancak ifade ynnden ondan farkldr: nk dostlarmzn dil olmalarn, hatt bundan elimize hiir ey gemese bile, hatt Hin distanda olsalar, kendisi iin arzu ederiz; halbuki dmanlarmzn bir baka ey iin, dil olmalarn isteriz, bize bir zararlar dokunmasn diye. Kendiliinden iyiliin sebebi olan ey ilinti olarak onun sebebi olana tercih olu nur: sz gelimi, fazilet talihe tercih olunur (nk biri kendiliinden, br yalnz ilinti olarak, iyi eylerin sebebidir), ayn neviden br hallerde de byledir. Zd

84

ORGANON V.

hakknda da bu yine byledir: kendi liinden ktln sebebi olann, ancak ilinti ynnden sebep olandan daha ok nlenmesi gerekir, sz gelimi, rezilet ve talih gibi. nk biri kendiliinden, b r ilinti ynnden ktdr. Mutlak olarak iyi olan ise sadece bel li bir ahs iin iyi olana tercih olunur, sz gelimi, bir uzvun kesilmesine mruz kalarak sala kavumak gibi. nk bi ri mutlak olarak; br ancak bir uzvu kesilmeye muhta olan iin iyidir. Ta biat ynnden iyi olan, tabiat ynnden iyi olmyandan daha ok arzuya ayan dr: sz gelimi, adalet, dil insana tercih olunur, nk o tabiat ynnden iyidir, halbuki dil insan iin, iyilik kazanlm bir eydir. Daha iyi ve daha takdire ayan bir konuya ait olan yklem de ter cihe ayandr: sz gelimi, Tanrya ait olan, insana ait olana ; ve ruha ait olan, bedene ait olana tercih olunur. Daha iyi bir ko nuya has olan da, daha az iyi olan birine has olandan daha iyidir: sz gelimi, Tanr ya has olan yklem, insana has olan yk lemden daha iyidir, nk her ikisinde de mterek olan yklemler iin onlar ara snda hibir ayrm yoktur. Fakat onlara has olan yklemler iin biri brn aar. Daha iyi veya nce, veya daha tak dire deer olan eylerde bulunan eyde

ORGANON V.

85

daha iyidir, bylece salk, kuvvet ve gzellikten daha iyidir. nk birincisi ya, kuru, scak ve souk blmlerde, bir tek kelime ile hayvann ilk kurucu un surlar iinde bulunuyor, halbuki br ikisi ancak ikinci derecede blmlerde bulunuyor, nk kuvvet liflerde ve ke miklerde ; gzellik ise, yle anlalyor ki, unsurlarn herhangi bir simetrisinden ibarettir. Gaye de, gaye dolaysiyle vastalardan daha ok arzuya ayan gr nyor ve iki vastadan en ok arzuya ayan olan, gayeye en ok yakn olandr. Umumi olarak, hayatn gayesine alan vasta bir baka gayeye alana tercih olunur: sz gelimi, saadete hizmet eden, tedbire hizmet edene tercih olunur. Mmkn, imknsza tercih olunur. Bun dan baka, iki husule getirme ajanndan, gayesi en iyi olan tercihe ayandr; fakat bir husule getirme ajann bir gaye ile mukayese etmek bahis konusu olursa tercih bir mahsul yardmiyle kararlar: Bu bir gayenin, bir baka gayeyi, o gaye nin kendi z husule getirme ajann at ndan ok, at zaman byledir: szge limi, saadet shhati, shhatin shhati hu sule getiren eyi atndan ok aarsa, saadeti husule getiren ey shhatten daha iyidir. Gerekte, saadet shhate stn oldu u derecede, saadeti husule getiren ey.

86

ORGANON V.

shhati husule getiren eyden stn olur; fakat shhat, shhati husule getiren eyi daha az aar; o halde, saadeti husule getiren ey, shhati husule getirenden shhatin kendisinin shhati husule getiren eye stn olduundan ok stn olur. Bundan apak olarak saadeti husule ge tiren eyin shhate tercih olunabildii neti cesi kar; nk o, ayn nesneyi daha ok aar. Bundan baka, kendiliinden daha g zel, daha takdire lyk, daha vlmee lyk olan, tercihe ayandr; szgelimi, dostluk zenginlie, adalet kuvvete tercih olunabilir, nk dostluk ve adalet kendi liklerinden takdire ve vlmee lyk olan eylerin says iindedir, halbuki zengilik ve kuvvet kendi kendilerine byle olmayp bir baka ey iin byle dirler: gerekte, insan zenginlii kendisi iin deil, bir baka ey iin takdir eder, halbuki biz dostluu kendisi iin, hatt ondan bizim iin hibir ey kmyacak olsa bile, takdir ederiz. 2 < BAKA YERLER > Bundan baka, iki ey biribirine ok yakn olduklar zaman ve birinin brne hibir stnl grnmyorsa, o zaman onlar, ikinci terimlerden hareket ede

ORGANON V.

87

rek gz nnde tutmaldr. Gerekte, pek byk bir iyilik ardnca gelen tercihe ayandr; fakat kt ise, daha kk bir ktlk ardnca geleni gemelidir: nk her ne kadar her ikisi de arzuya ayan olabilirse de, bundan herhangi bir zc neticenin kmasna hibir ey mni de ildir. ncelememiz, ikinci terimler bak mndan ; iki ynde yaplr; nk nce olan ikinci terimler ve sonra olan ikinci terimler vardr: sz gelimi, renen bir insan iin, nceki ikinci terim, bilgisizlik, sonraki ikinci terim bilgidir. ok defa gz nnde tutulacak en iyi ikinci terim, sonraki ikinci terimdir. Her ne olursa olsun, ikinci terimler arasndan maksad mza en faydal olan almak gerekir. stelik, pek byk sayda iyilik, ister mutlak olarak, ister bir ksm brleri iinde yani daha kk say daha byk iinde bulunduu zaman, daha az byk saydakine tercih olunabilir. yiliklerden birinin br dolaysiyle olmas ve by lece her ikisinin birlikte hibir suretle yalnz birisinden daha arzuya ayan ol mamas mmkndr diye itiraz olunacak tr: sz gelimi, shhati yeniden bulmak ve shhat, tek bana sihhate tercih olu namazlar. nk biz shhati, tekrar bul may sadece shhat dolaysiyle, tercih ederiz. Ve iyi olmyan eylerin iyi ey

,38

ORGANON V.

lere eklenince daha byk sayda iyi eylere tercih edilebilmelerine, szgelimi: iyi olmyan herhangi bir ey ile saade tin, cesarete eklenen adalete tercih edile bilmesine hibir mni yoktur. Ayn eyler hazla birlikte olsun, olmasn, ter cihe ayandrlar. Gene ayn eyler elemle birlikte olsun, olmasn, tercihe ayan drlar. Her bir ey de en ok ehemmiyeti ha iz olduu anda tercihe ayandr: sz ge limi, znt yokluu genlikten ziyade ihtiyarlkta arzuya ayandr, nk onun ihtiyarlkta daha ok ehemmiyeti vardr. Yine ayn prensipe gre, tedbir (ihtiyat) ihtiyarlkta daha ok arzuya ayandr: hibir kimse, gerekte, klavuz olarak genleri semez, nk onlarn tedbirli olduklar sanlmaz. Cesaret iin, bu aksi nedir: cesaret gstermenin mutlaka en gerekli bulunduu zaman genliktir. tidal hakknda da bu byledir, nk bykle rinden ziyade, genler arzulariyle tahrik edilmilerdir. Her frsatta veya birok zamanlarda daha faydal olan daha ok arzuya ayan dr : sz gelimi, adalet ve itidal cesarete tercih olunur, nk ilk ikisi daima fayda ldr, halbuki cesaret baz anlarda fayda ldr. ki eyden hangisi, herkesin ken disine sahip olduu takdirde, bize br

ORGANN V.

8S

nn ihtiyacn hissettirmezse, o, herkes ken disine sahip olmakla, brne olan da ihtiyac duyurana tercih edilmelidir; ada let ve cesaretin durumu byledir: herkes dil olsayd, cesaret hibir eye yaramaz d, halbuki herkes cesur olsayd, adalet yine de faydal olurdu. stelik yok olmalar, ve kayplardan, var olmalar ve kazanlardan, ve nesnele rin ztlarndan delil karlmaldr: nk yok olmas daha ok nlenilmesi ica beden eylerin kendileri tercihe ayandr. Kayplar ve nesnelerin ztlar iin de bu byledir : nk kaybolmas veya zdd daha ok nlenilmesi icabeden eyin kendisi tercihe ayandr. Nesnelerin var olmalar ve kazanlmalarna gelince, doru olan, aksidir: nk kazanlmas veya var olmas daha ok arzuya ayan olan nesnelerin kendileri daha ok arzu ya ayandr. Baka yer: iyilie daha ok yakn olan ey daha iyi ve tercihe ayandr, yani iyilie daha ok benziyendir ; sz ge limi, adalet, dil bir insandan daha iyi dir. Kendisinden daha iyi olan her hangi bir eye bir baka eye nazaran daha ok benziyen bir eyi tercih etmek gerekir: szgelimi, bazlarnn dedikleri ne gre, Ajax, Odysseustan daha iyidir, nk o Akhilleusa daha ok benzerdi.

90

ORGANON V.

Bunun doru olmad itiraz yaplacaktr, nk hibir ey, Akhilleusun daha iyi olduu taraflardan, Ajaxi ona Odysseus un benzedii kadar benzemekten ve Od ysseusu Akhilleusa benzemeksizin iyi olmaktan alakoymaz. Benzerliin daha gln mnasnda vki olduu da gz nnde tutulmaldr: Bu suretledir ki may mun insana benzer, halbuki at ona ben zemez, nk her ne kadar insana daha fazla benzerse de, maymun attan daha gzel deildir. Yine bunun gibi, iki ey halinde birisi daha ok iyi bir eye, br daha az iyi bir eye daha ok benzerse, daha iyi olana daha ok benzi yen daha iyi olacaktr. Bununla beraber, burada da bir itiraz ileri srlebilir: ger ekte, sz gelimi, Akhilleusa Ajax pek az, Nestora Odysseus pek ok benzer lerse; hibir ey birisini, daha iyi olan eye azck benzemekten, brn ise daha az iyi olana oka benzemekten alakoymaz. Daha iyi eye benziyen eyin en az iyi olan taraflariyle ona benzedii de olabilir, buna karlk, daha az iyi ola na benziyen ey, ona en iyi taraflariyle benziyebilir: atn eee ve maymunun in sana benzemesi byledir. Bir baka yer: daha parlak olan iyi liin, daha az parlak olan iyilie, daha zorun daha az zora tercih olunmasdr:

ORGANON V.

91

nk kazanlmas kolay olmyan eyle rin ele geirilmesini daha iyi takdir edi yoruz. Ve yine, daha hususi olan, daha umumi olana tercih olunur. Ktlkle her trl lfetten daha uzak olan da ter cihe ayandr, nk herhangi bir gl e sebebiyet verebilenden, hibir gle sebebiyet vermiyen daha ok arzu edil melidir. Bundan baka, A, mutlak olarak B den daha iyi ise, A iinde bulunan eyle rin en iyisi, B iinde bulunanlarn en iyi sinden daha iyidir : sz gelimi, insan attan daha iyi ise, en iyi insan da en iyi attan daha iyi olacaktr. Bunun aksine olarak, A larn en iyisi, B lerin en iyisinden da ha iyi ise, A da mutlak olarak B den da ha iyidir: szgelimi, en iyi insan en iyi attan daha iyi ise, o zaman mutlak olarak, insan attan daha iyidir. Bundan baka, dostlarmzn katlabil dikleri eyler, katlamadklarna tercih olu nur. Bir dost iin yapmay tercih ettii miz eyler de rasgele birisine yapacak larmzdan daha ok arzuya ayandrlar: sz gelimi, yalnz yapar grnmektense adaletle hareket etmek ve iyilik etmek, gibi; nk yapar grnmektense, dostla rmza gerekten iyilik yapmay tercih ederiz, halbuki kaytszlar iin durum aksinedir.

Yine fazladan olan ey, gerekli olan dan daha iyidir; bazen tercihe de ayan dr : nk iyi yaamak, yaamaktan daha iyidir; iyi yaamak ise fazla olandr, hal buki yaamann kendisi bir gerekliliktir. Bununla beraber bazen en iyi eyler en ok arzu edilenler deildir, gerekte, bir eyin, gerekli bir surette daha arzuya a yan olmas onun daha iyi olmasndan do lay deildir: bylece filozofluk etmek zengin olmaktan daha iyidir; fakat bu, gerekli olana sahip olmyan kimse iin tercihe ayan bir ey deildir. Gerekli olana sahip olup herhangi baka gzel bir eyi salamaya allrsa, bu fazla olan dr. Hakkiyle konumak gerekirse, belki gerekli olan tercih ayandr ve fazla olan daha iyidir. Yine bakas tarafndan salanamyan ey, bakas tarafndan salanabilene ter cih edilir: Sz gelimi, cesarete nispetle adaletin durumu budur. B, A sz arzuya ayan olmad halde A, B olmadan arzu ya ayansa, iki eyden A y B ye tercih etmelidir: bylece iktidar, tedbir olmadan arzuya ayan deildir, ama tedbir, iktidar olmakszn arzuya ayandr. ki eyden birine sahip grnmek iin brn redde diyorsak, tercihe ayan olan sahip olur gibi grnmek istediimizdir: bylece bizim ta bii olarak daha mstait olduumuza ina

ORGANON V.

93

nlmas iin biz alkan olduumuzu in kr ederiz. stelik, bir felket iinde yokluu daha az artacak olan ey, tercihe ayan dr; karlkl olarak, felket iinde bulu nulmad vakit yokluunu daha ok ara tacak olan ey tercihe ayandr.

3
<BAKA YERLER> Bundan baka, ayn nevi iinde bulu nan nesnelerden, nevin z hassasna sa hip olan, ona sahip olmyana tercih olunur. Her ikisi ona sahip isler, daha fazla sahip olan tercih etmelidir. stelik, bir bakas onu iyi yapamad halde, bir ey kendi iinde bulunduu eyi iyi yaparsa tercihe ayan olan o e yi iyi yapandr, stan eyin, stmyan eyden daha scak olduu gibi. ki ey nesneyi iyi yaparsa onu daha fazla iyi yapan, veya daha iyi olan ve daha ehem miyetli olan nesneyi iyi yapan tercih et melidir: sz gelimi, birisi ruhu, br de bedeni iyi yaparsa. stelik, nesneleri infleksiyonlarna, kullanlarna, tesirlerine ve hareketlerine gre hkmetmek gerekir, ve bunun aksi ne olarak, bu taayynleri nesnelerin ken dileriyle hkmetmelidir. nk onlar ara

94

ORGANON V.

snda karlkl ardnca geli (consecuti on) vardr. Sz gelimi, dilce, cesurca ya tercih edilirse, adalet de cesarete ter cih edilir; adalet de casarete tercih edi lirse dilce de cesurcaya tercih edilir. Ve bylece devam eder, gider. Bundan baka, ayn bir konu hakkn da, yklemlerden biri daha byk, br daha az iyilikse, en byn tercih etmek gerekir; veya biri daha yksek bir konuya ait ise o daha byktr. ste lik, bir tek bakasna tercih edilebien iki ey varsa, en ok tercih olunan, en az tercih olunana tercih edilir. Bundan baka, haddinden fazla bol oluu bir ba kasnn haddinden fazla bol oluuna ter cih edilen eyin kendisi de br eye ter cih edilir: sz gelimi, dostluk, servete tercih edilebilir, nk dostluun haddin den fazla oluu servetinkine tercih edilir. nsann kendisinin, kendisi iin, sebep ol may seecei ey bakalarndan alnacak olana tercih edilir: sz gelimi, dostlar, servete tercih edilir. Toplamdan da delil karlabilir ve Ann Bnin de ekledii ayn eye eklenmesinin, btn, Bnin eklenmesinden daha ok ar zuya ayan klp klmad grlebilir ama, bu yeri mterek terimin, eklenmi olan eylerden kincisini alet olarak haiz ol mad ve ondan istifade etmedii halde

ORGANON V.

95

eklenmi olan eylerden birincisini alet olarak haiz olduu veya herhangi bir tarzda istifade ettii eylere temil etmek ten saknmaldr. Sz gelimi, doramacnn sanatna eklenmi bk ile oran duru mu budur, nk biki, doramacnn sa natiyle birlikte alnd zaman, oraa ter cih edilir; fakat mutlak olarak bk oraa tercih edilmez. Bunun gibi, daha az iyi olana eklenmekle, btn daha iyi yapyor sa birey tercihe ayandr. Yine bunun gibi, karmadan da delil karlabilir: ay n eyden ayrldktan sonra, geri kalan daha az iyi yapan ey daha byk bir iyilik olacaktr, nk onun ayrlmas, ka lan daha az iyi yapyor. Bir ey kendi kendisi iin, br yal nz tefahr iin arzuya ayansa <birinci tercihe ayandr> : sz gelimi, shhati g zellie tercih etmek gerekir. Hibir kim se onun hakknda bir ey bilmese, insa nn sahip olmaya aldr etmiyecei ey, tefahr iin arzuya ayandr diye tarif o lunur. Ve bir ey hem kendisi iin, hem de tefahr iin arzuya ayansa, daha ok arzuya ayandr, halbuki br ey bu tarz lardan ancak biriyle arzuya ayandr. Kendi kendine daha deerli olan her ey de daha iyi ve tercihe ayandr: bizim hibir baka eyin ona ait olmasna l zum kalmadan daha ziyade kendisi iin

96

ORGANON V.

seeceimiz bir ey, kendi kendine daha deerli olacaktr. stelik, tercihe ayan teriminin ka mnada, ve hangi gayeler iin alndn, sz gelimi, menfaat, iyilik veya haz mak sadiyle olup olmadn ayrdetmek ge rekir. Gerekte, btn bu maksatlar iin, veya bunlarn ou iin fayda l olan ey, ayn derecede faydal ol myan eye tercih edilir. Ayn maksatlar iki eye birlikte ait ise bunlar en ok haiz olann hangisi olduunu incelemek gerekir: sz gelimi, ikisinden hangisi daha hotur, veya daha gzeldir, veya daha fay daldr. Dahas, daha iyi bir gaye iin yaplan ey tercihe ayandr : sz gelimi, fazilet iin yaplan, haz iin yaplandan daha ok tercihe ayandr. nlenecek eyler iin de bu byledir: arzuna ayan eylere daha byk bir engel koyan, ter cihen nlenmelidir: Sz gelimi, irkinlik ten ok hastalk. nk hastalk hem haz za, hem de fazilete daha ok kar koyar. stelik, sz edilen eyin ayn derece de nlenecek ve arzulanacak bir ey ol duunu gstermekten de delil karlabilir: nk hem arzulanabilen, hem de kendi sinden kanlabilen bu cinsten bir ey, yalnz arzuya ayan olan bir baka ey den daha az arzuya ayandr.

ORGANON V.

97

4
< YUKARDA GEEN YERLERN BAST TERMLERE TATBK > Nesnelerin kendi aralarnda mukaye seleri, demek bizim dediimiz tarzda ya plmak zorundadr. Bu ayn yerler her hangi bir eyin sadece arzulanacak ve ya nlenecek bir ey olduunu gstermek iin de faydaldr: bir eyin bir bakas zerine verilen stnlk unsurunu kaldr mak yeter. Gerekte, daha deerli olan ey daha ok arzuya ayansa, deerli o lan ey de arzuya ayandr ve daha fayda l olan daha ok arzuya ayan ise fayda l olan da arzuya ayandr. Bu cinsten bir mukayeseyi kabul eden herkes iin, bu bylece devam eder gider. Bununla be raber, baz terimler iin, birinin br ne mukayesesi yaplr yaplmaz, onlardan her birinin, veya onlardan birinin, arzuya ayan olduunu tasdik ederiz: Sz gelimi, birinin tabi olarak iyi olduunu, br nn tabi olarak iyi olmadn syledii miz zaman. nk tabi olarak iyi olan elbette arzuya ayandr. 5 < YUKARDA GEEN YERLERN TAMM > oa ve aza taallk eden yerleri, mm kn olduu kadar btncl olarak almak

98

ORGANON V.

gerekir, nk bu tarzda alnmakla, onlar daha byk sayda meselelere yararlar. Bizim szn ettiimiz yerlerden bazla rn, hafif bir ifade deiiklii ile, daha b tncl yapmak mmkndr: sz gelimi, tabi olarak yle olan, tabi olarak olma mak artiyle yle olandan daha yledir. Bir bakas yapmad halde, bir ey, filn nitelie sahip olan [veya kendisinin ait olduu] konuyu bu nitelikten yaparsa onu byle yapan her ey de onu byle yapmyan eyden daha byledir; her iki si onu byle yaparsa, onu daha fazla byle yapann kendisi de daha fazla by ledir. Bundan baka, ayn bir ey iin, bir yklem daha fazla yle ve br daha az yle ise, ve br yle olmad hal de biri bir ncnn yle olmasndan daha yle ise apaktr ki birinci daha ok yle olacaktr. stelik, eklemeden delil karlabilir, ve B nin eklendii ayn eye eklenen A, btn B nin yaptn dan daha ok yle yapp yapmad; ve ya daha yle olan bir eye eklendii za man, btn daha ok yle yapp yapma d grlebilir. karma yardmiyle de bu byledir: nk ayrlm olmakla, geri kalan daha az yle yapan ey, kendisi de daha ok yledir. Ztlar ile daha az kark olan eyler de daha ok yle

ORGANON V.

99

dirler: Bylece, karaya daha az kark olan ey daha aktr. stelik bizim daha yukarda inceledi imiz yerlerin dnda verilen karakterin z tarifini daha ok kabul eden ey filn karaktere daha ok sahiptir: szge limi, akn tarifi grmenin ayrc bir ren gi ise, daha ok grmenin ayrc bir ren gi olan ey daha aktr.
6

< YUKARDA GEEN YERLERN BLMCL LNT (YKLEM) YE TATBK > Mesele btncl olarak deil de b lmcl olarak konulmusa, ilkin, bir tezi koymaya veya rtmeye elveren, bizim szn ettiimiz btncl yerlerin hepsi nin faydalar vardr. Gerekte, btncl tezi koyarken veya rtrken, biz ayn zamanda blmcl de ispat ediyoruz: yklem her A ya ait ise, baz A ya da aittir, hi bir A ya ait deilse baz A ya da ait deildir. Yerlerin en elverili ve en umumileri karlardan, beraber dizi lenlerden ve infleksiyonlardan karlm olanlardr. Gerekte, her haz bir iyilik ise, her elem de bir ktlktr nermesi, ve baz haz bir iyilikse, baz haz bir ktlk tr nermesi ayn zamanda muhtemeldir. Bundan baka baz duyular, bir gc (*****)

ORGANON V.

deilse o zaman baz duyu yokluu, bir gc yokluu deildir. Baz inan konusu ilim konusu ise, baz inan da ilimdir. Baz haksz ey bir iyilik ise baz dil ey de bir ktlktr. Ve daha dilce yaplan baz ey bir ktlk ise, hakszca yaplan baz ey de bir iyiliktir. Baz ho eylerin n lenmesi lzmsa, baz haz da nlenmelidir. Yine ayn ilkeye gre, baz ho ey fay dal ise, baz haz faydaldr. Var olmalar ve yok olmalar gibi, yok etme ajanlarna gelince, durum ayndr. Gerekte, hazz veya ilmi yok etme ajanlarnn bazs bir iyilik ise, haz veya ilim de ktlklerin sa ysna girecektir. Yine bunun gibi, ilmin baz yok olmas iyiliklerin saysnda ise, veya ilmin baz var olmas ktlklerin saysnda ise, baz ilim ktlklerin say snda olacaktr: sz gelimi, yaplan yz kzartc bir eyi unutmak iyiliklerin sa ysna veya bunu hatrlamak ktlklerin saysna girerse o zaman yaplan yz k zartc eyi bilmek ktlklerin saysna girecektir. Bu bylece devam edip gide cektir: bu cinsten btn hallerde, n cller ve sonular da ayn derecede muh temeldir. Bundan baka, daha oktan, daha azdan ve ayn dereceden delil karla bilir. Gerekte, bir baka cinse tbi olan nesnelerden herhangi birisi, sz edilen

ORGANON V.

101

cinse tbi olanlardan daha ok filn nite likte ise, ve bu baka cinsten nesneler den hibirisi bu nitelikte deilse, sz edilen cinse giren konu da bu nitelikte olmyacaktr: sz gelimi, baz ilim, hazdan daha ok bir iyilikse, ve hibir ilim bir iyilik deilse, hazzn kendisi de bir iyilik olmyacaktr. Ayn dereceden ve daha azdan ayn tarzda delil karlabilir: byle ce bir tezi hem rtmek, hem de koymak mmkn olacaktr. Yalnz ayn derecenin yardmiyle bir tez hem konulabildii, hem de rtlebildii halde, daha azn yard miyle o rtlemeyip ancak konulabilir. Gerekte, baz gc ilimle ayn derecede bir iyilik ise, ve baz gc bir iyilik ise, ilim de yledir; halbuki hibir gc iyilik deilse ilim de iyilik deildir. Bir yanda da, baz gc ilimden daha az bir iyilik ise, ve baz gc bir iyilik ise ilim de bir iyiliktir; buna kalk, hibir gc bir iyilik deilse, bundan gerekli olarak, hibir ilmin bir iyilik olmad neticesi kmaz. O halde daha azdan hareket ederek ancak bir nermenin konulabildii gr lyor. Yahut bir baka cinsin yardmiyle de il, bir tez, ayn zamanda ayn bir cinsin yardmiyle de, filn nitelikte en fazla olan almak suretiyle rtlebilir: sz gelimi, baz ilmin bir iyilik olduu, fakat

102

ORGANON V.

tedbirin bir iyilik olmadnn tasdik ve ispat edildii konulmusa, hibir ilim de bir iyilik olmyacaktr, nk: kendisi iin en oun kabul edildii nevi de bir iyilik deildir. Bundan baka, yklemin bir tek konuya ait ise veya ait deilse ayn derecede hepsine ait olduunu veya ait olmadn : sz gelimi, insann ruhu lm sz ise, br ruhlarn da lmsz olduk larn, ve bu ruh lmsz deilse, br ruhlarn da lmsz olmadklarn postu lat olarak koymakla ie balanabilir. Yk lemin baz konuya ait olduu konulmu ise baz konuya ait olmadn tasdik ve ispat etmek gerekir; nk, hipotez gere ince onun hibirine ait olmad neticesi kacaktr. Bir yandan da, yklem baz konuya ait olarak konulmusa onun baz konuya ait olduunu tasdik ve ispat gere kir. nk bu tarzda, bundan onun hep sine ait olduu sonucu kacaktr. Bu hipotezi yaparak, blmcl olarak konul mu olan meselenin btnclletirildii apaktr: nk blmcl kabul ol makla, btncln de kabul olunduuna hkmolunur, nk yklemin bir tek ko nuya ait olmakla, benzer ekilde hepsine ait olduuna hkmolunur. Mesele belirsiz olduu zaman ancak tek bir tarzda rtlebilir: sz gelimi, muhatabn, baka hibir taayyn ekle

ORGANON V.

103

meksizin, hazzn bir iyilik olduunu, veya bir iyilik olmadn syledii takdirde gerekte, baz hazzn bir iyilik oldu unu sylemek istediini farz edersek, sz edilen nermeyi rtmek istedi imiz halde, hibir hazzn bir iyilik olma dn btncl olarak tasdik ve ispat etmek gerekir. Yine bunun gibi, baz hazzn bir iyilik olmadn sylemek iste diini farz ederek her hazzn bir iyilik olduunu btncl olarak tasdik ve ispat etmelidir. Aksi takdirde, rtme mmkn deildir: gerekte, baz hazzn bir iyilik olmadn, veya bir iyilik olduunu tasdik ve ispat edersek, sz edilen nerme he nz rtlm deildir. O halde, <bir belirsiz nermeyi> ancak tek bir tarzda rtmenin mmkn olduu grlr, hal buki bunun aksine olarak iki tarzda konulabilmektedir. Gerekte, her haz zn bir iyilik olduunu btncl ola rak gsterdiimiz takdirde sz edilen nermeyi tasdik ve ispat etmi oluruz. Yine bunun gibi, baz hazzn bir iyilik ol madn mnakaa etmemiz istendiinde hibir hazzn bir iyilik olmadn, veya baz hazzn bir iyilik olmadn tasdik ve ispat edersek, baz hazzn bir iyilik olma dn gstermek iin iki tarzda, btncl olarak ve blmcl olarak istidll etmi oluruz. Tez belli ise, o iki tarzda

104

ORGANON V.

rtlebilecektir: sz gelimi, iyilikin baz hazza ait olduu ve bakasna ait olma d konulmu ise; nk herhazzn bir iyilik olduu, veya hi bir hazzn bir iyi lik olmad tasdik ve ispat olunduu tak dirde, sz edilen nerme rtlm olacaktr. Fakat hasm, bir tek hazzn bir iyilik olduunu koydu ise, rtme tarzda olabilecektir: nk her hazzn bir iyilik olduunu, veya hibir hazzn bir iyilik olmadn, veya bir hazdan faz lasnn bir iyilik olduunu tasdik ve ispat etmekle, sz edilen nermeyi rtm olacaz. Tez daha sk bir ekilde s nrlandrlm ise, sz gelimi, tedbirin ilim olan biricik fazilet olduu, drt tarzda rtlebilir: nk her faziletin bir ilim olduunu, veya hibir faziletin bir ilim olmadn veya herhangi baka bir fazi letin, sz gelimi, adaletin de bir ilim oldu unu veya tedbirin kendinin de bir ilim olmadn tasdik ve ispat etmekle, sz edilen nerme rtlm olacaktr. Btncl meselelerde yapld gibi baz yklemin konuya aittir veya deildir diye tasdik edildii tekcil hallere dikkat etmek de faydaldr. stelik, bizim yukar da dediimiz gibi, artk blnmiyen ne vilere varncya kadar nevilerine gre taksim ederek, cinsleri gz nnde tut mak lzmdr: nk yklem her A ya

ORGANON V.

105

ait olarak, veya hibir A ya ait olmyarak hasmn grnd takdirde, birok misaller verildikten sonra, hasmn tezi btncl ola rak kabul etmesini, veya bunun hangi halde byle olmadn gstererek menfi bir mi sal vermesini srarla istemek gerekir. Bundan baka, ister nevi ynnden, ister say ynnden ilintinin taksim olunabildii hallerde, bu taayynlerden hibirisinin ona ait olup olmadn incelemek lzm dr; sz gelimi, zamann hareket etmedi ini. hareket nevilerinin neler olduunu saydktan sonra, bir hareket de olmadn incelemelidir: gerekte, bu taayynlerden hibiri zamana ait deilse, onun hareket etmedii, ve bir hareket olmad da ak tr. Yine bunun gibi, btn say ift ve tek olarak taksim edildikten sonra, ruhun bir say olmad gsterilebilir. nk ruh ne ift, ne de tek deilse apaktr ki o, bir say deildir. linti hakknda, demek bizim szn ettiklerimize benzer vastalarla, ve bu tarzda ie balamak denenebilir.

KTAP IV < CNSN MTEREK YERLER >

1

<YERLER > Bundan sonra, incelenmesi gerekenler cinse ve hassaya ait yerlerdir. Bunlar tariflere taallk eden yerlerin unsurlar dr, fakat haddizatinde nadiren diyalek tikilerin aratrmalarnn konusudur. O halde hasm herhangi bir varln cin sini koymusa, biz ilkin, sz edilen nes nenin ait olduu cinse ait olan btn nes nelere dikkat etmek, ve ilinti iin yapt mz gibi, cinsin, kendisine yklenmedi i bir nesnenin bulunup bulunmadn grmek zorundayz: sz gelimi, iyilik haz zn cinsi olarak konulmusa baz hazzn bir iyilik olup olmadn grmek gerekir, nk haz bir iyilikse, iyiliin hazzn cin si olmad aktr, nk cins ayn bir nevi iine giren her ey hakknda tasdik edilir. Bundan baka, cinsin z ynn den deil, ancak bir ilinti olarak, akn kar hakknda tasdik edildii veya kendi

ORGANON V.

107

kendine hareket eden eyin ruh hakknda tasdik edildii tarzda, tasdik edilip edil mediini aratrmamz gerekir; nk: kar z ynnden ak deildir, bunun neti cesi olarak, ak da karn cinsi deildir; ruh da z ynnden kendi kendine hare ket eden deildir, ama, ok defa hayvan iin yrmenin ve yryc olmann ol duu gibi, rubun hareketi kendisi iin bir ilintidir. Ayrca, yle anlalyor ki hareket eden ey zn deil, daha ziyade tesir eden veya tesiri duyan bir eyi ifa de ediyor. Ak iin de bu byledir. nk o, karn zn deil, onun herhangi bir niteliini ifade eder. Bundan kan netice bu iki terimden hibirisinin z ynnden tasdik edilmediidir. Bilhassa gz nnde tutulmas gere ken, ilintinin tarifidir ve bizim zikrettii miz misallerde uyduu gibi, onun gsteri len cinse iyice uyup uymadn grmek gerekir: gerekte, bir ey iin kendi ken dine hareket etmek, veya hareket etme mek, ve bunun gibi ak olmak veya ak olmamak mmkndr. Bundan bu yk lemlerden hibirisinin bir cins olmayp bir ilinti olduu neticesi kar. nk biz bir konuya ait olabilen veya ona ait ol myan eye ilinti adn verdik. stelik, cinsle nevin, ayn bir taksim iinde olmayp, birinin bir cevher, br

198

ORGANON V.

nn bir nitelik veya birinin bir grelik, b rnn bir nitelik olup olmadn aratr mak gerekir: sz gelimi, ak bir cevher olmayp bir nitelik olduu halde, karn ve kuu kuunun bir cevher olduklar gibi. yle ki ak ne karn, ne de kuu kuunun cinsi deildir. Baka misal: ilim grelile rin saysndadr, fakat iyilik ve gzellik bir niteliktir, yle ki iyilik veya gzellik ilmin cinsi deildir. nk grelilerin cins leri de, mislin durumunda olduu gibi, g relilerin saysndadr, sebebi de mislin cin si olan okluun kendisinin de grelilerin arasna girmesidir. Bir tek kelime ile, cin sin, neviyle ayn taksim iine girmesi ge rekir : nevi bir cevherse, cins de bir cev her olmak zorundadr, nevi bir nitelikse, cins de bir nitelik olmak zorundadr; sz gelimi, ak bir nitelikse, rengin de bir nite lik olmas gerekir. Bu bylece devam eder gider. stelik, cinsin, cins iinde konulmu olana itirak etmesinin gerekli veya mm kn olup olmadn grmek gerekir. ti rak etmek, itirak edilenin tarifini kabul etmek diye tarif olunur. Bylece, cinsle rin nevilere deil, nevilerin cinslere ka tldklar grlr: nk cins nevinkini deil; nevi cinsin tarifini alr. O halde verilmi olan cinsin neve katlp katlma dn veya katlabilip katlmyacan gr

ORGANON V.

mek gerekir: sz gelimi, bir nesne, var ln veya birin bir cinsi olarak gsterilir se, bundan cinsin neve katld sonucu kar. nk varlk ve bir, var olan her ey hakknda ve bunun neticesi olarak, tarifleri de tasdik edilmitir. Bundan baka, cins tahsis edilmedii halde, herhangi bir nesneye tahsis edilen nevin doru olup olmadn grmek ge rekir: sz gelimi, varlk veya ilim konusu, san konususun cinsi olarak konulmusa. Gerekte, san konusu var - olmyan hak knda tasdik edilebilir, nk varln veya ilim konusunun, var-olmyan hakknda tasdik edilmedii apak olduu halde var olmyan birok eylerin san konusu ol duklar malmdur. Bundan, ne varln, ne de ilim konusunun, san konusunun cinsi olmad sonucu kar; nk kendileri hakknda nevin tasdik edildii nesneler hak knda, cinsin de tasdik edilmesi zaruridir. Daha, cins iine konulan nesnenin ne vilerden hibirisine katlmaya elverili olup olmadklarn da grmek gerekir: nk nevilerden hibirisine katlmyann cinse katlmas imknszdr; meer ki ilk taksim ile elde edilen nevilerden biri ol miya. nk bu neviler ancak cinse ka tlrlar. O halde hareket, hazzn cinsi ola rak konulmusa, hazzn ne bir tanma (****), ne bir bakalatrma, ne de geriye

kalan hareketlerden hibirisi olup olma dn grmek gerekir; nk o zaman nevilerden hibirisine, bunun neticesi ola rak da cinse katlmad apaktr, nk cinse katlan, nevilerden birisine de kat lr. Bundan, hazzn ne bir hareket nevi, ne de hareket terimi iine giren fertlerin hibirisi olamyaca sonucu kar ; nk fertler hem cinse, hem de neve katlr lar : sz gelimi, fert olarak insan, insana ve hayvana katlr. Bundan baka, cins iine konulan te rimin, cinsten daha byk bir kaplam olup olmadn grmek gerekir: sz ge limi, san konusu, varlktan daha fazlasn kaplar, nk hem varlk, hem de var olmyan san konusudur, yle ki cins her zaman neviden daha geni olduun dan, san konusu varln bir nevi ola maz. Nevi ve cinsin eit kaplam haiz olup olmadklarn da; sz gelimi, Varlk ve Bir gibi, btn nesnelere ait olan yk lemlerden biri nevi, brnn cins olarak konulmu olup olmadn grmek gere kir; nk Varlk ve Bir btn nesnelere aittir, yle ki bunlardan hibirisi, kap lamlar eit olduu iin, brnn cinsi deildir. ilk olan ve ilke, birbirine tbi olarak konulmusa, bu yine byledir : n k ilke ( * ), ilk olan ( *) dr, ilk olan da ilke; o ekilde ki ya bu iki

ORGANON V.

111

ifade bir tek ve ayn eydir, veya hi deilse, ikisinden hibirisi, brnn cin si deildir. Bu trl btn haller iin hatrda tutulacak belli bal nokta, cinsin nevinden ve ayrmdan daha byk bir kaplam haiz olmak zorunda olduudur, nk ayrmn kendisinin de cinsten daha az bir kaplam vardr. Beyan edilen cins, sz edilen nesne den nevi ynnden farkl bulunan her hangi bir nesnenin cinsi deil midir, ve ya cinsi grnmiyebilir mi; veya bir tez konulduu zaman, bu nesnelerden birinin cinsi midir, grmek gerekir. Gerekte, nevi, ynnden farkl olmyan btn nes neler ayn cinse sahiptirler. yleyse, on lardan bir tekinin onun cinsi olduu tas dik ve ispat edilmise, onun brlerinin de cinsi olduu apaktr, ve onlardan bir tekinin, cinsi olmad tasdik ve ispat edilmise, hi birisinin cinsi ol mad apaktr, sz gelimi, blnmiyen izgiler konulduktan sonra, blnemez olann onlarn cinsi olduu ileri srlse: gerekte, bu terim blnebilen izgilerin cinsi deil dir ve doru izgiler hibir zaman nevi ynnden birbirlerinden farkl olmadndan, bu izgiler, blnemiyen izgilerden nevi ynnden farkl deil lerdir.

112

ORGANON V.

2
< BAKA YERLER > Verilmi cinsi ihtiva etmeyen, bunun la beraber ona tbi olmyan verilmi nev in herhangi bir baka cinsi olup olma d da: sz gelimi, ilmin, adaletin cinsi olduunun konulup konulmadn aratr mak gerekir; nk fazilet de onun cinsi dir ve bu iki cinsten hibirisi geri kala n ihtiva etmez. O ekilde ki ilim, adale tin cinsi olamyacaktr. nk bir tek nevi iki cinse girdii her defasnda, birinin br iine girdii anlalmaktadr. Fakat byle bir kaide birok hallerde zorluk karyor: Bazlar, gerekte, tedbirin hem bir fazilet, hem de bir ilim olduu na', ve bu iki cinsten hibirinin brnn iine girmediine inanyorlar. Herkesin tedirin bir ilim olduunu kabul etmedii dorudur; fakat bu beyann doru olduu nu kabul etmekle beraber, yine hi ol mazsa ayn bir eyin cinslerinin birbirine tbi olmalar, veya her ikisinin, fazilet ve ilim iin olduu gibi, ayn cins iinde bu lunmalar gerekli grnecektir: nk her birisi bir hal ve bir istidat olduklarndan onlardan her birisi ayn cinse girerler. Bunun neticesi olarak, bu iki karakterden hibirisinin gsterilen cinse ait olup ol madklarn incelemek gerekir: nk

ORGANON V.

113

cinsler birbirine tbi deillerse ve ayn bir cinse de ait deillerse, o zaman gs terilen terim cins olmyacaktr. Verilmi cinsin cinsini, bylece belir siz bir ekilde giderek, en stn cinse karak, incelemelidir ve hepsinin nevi hakknda tasdik edilip edilmediklerini, ve z ynnden tasdik edilip edilmediklerini grmelidir: nk daha stn btn cins ler z ynnden neve yklenmek zorun dadr. O halde, herhangi bir noktaya, bu mutabakat olmazsa, gsterilen terimin cins olmad apaktr. (Cinsin neve, is ter bizzat kendisi, ister daha stn cins lerinden birisi olarak katlp katlmadn grmek gerekir, nk dada stn cins daha az stn cinslere katlmaz.) O zaman bir tez rtlyorsa, bizim demin verdi imiz kaideyi takibetmelidir; ama tezi koymak bahis konusu ise ve cins olarak beyan edilen terimin neve ait olduu ka bul ediliyorsa, phe, cins olmas ynnden ancak onun yklenmesine taallk ettiin den, daha stn cinslerden birinin z y nnden nevi hakknda da tasdik ve ispat edildiini farz etmek yeter: nk on lar arasndan yalnz bir tanesi z ynn den yklememi olduu mu, onun aasndan olanlar gibi stnde olanlar nevi hakkn da tasdik edilmilerse, z ynnden de tasdik edileceklerdir, yle ki cins olarak

114

ORGANON V.

gsterilen terimin kendisi de z ynnden tasdik edilir. Cinslerden bir tanesi z ynnden tasdik edilmekle, btn br lerinin, tasdik edilmi olduklarn], z y nnden tasdik edileceklerine kani olmak iin, tmevarma ba vurmak gerekir. Fa kat pheli olan, cins olarak gsterilen terimin mutlak bir tarzda konuya ait ol duu ise, daha yksek cinslerden birinin z ynnden nevi hakknda tasdik edildi ini tasdik ve ispat etmek yetmez: sz gelimi, tanma yrmenin cinsi olarak gsterilirse, daha baka hareket nevileri olmas artiyle yrmenin bir tanma ol duunu tasdik ve ispat etmek iin yr menin bir hareket olduunu tasdik ve is pat etmek yetmez ; nk baka hareket nevileri de vardr; ama bundan baka, yrmenin, tanma mstesna, ayn tak simden kan hereket nevilerinden hi birisine katlmadn tasdik ve ispat et mek gerekir. nk, gerekli olarak cinse katlan, cinsin ilk taksimiyle elde edilen nevilerden birine de katlr. yleyse, y rme ne artmaya, ne azalmaya, ne de br hareket nevilerine katlmazsa tanmaya katlacaktr; yle ki tanma yrmenin cinsi olacaktr. Ve daha, kendileri hakknda konulan nevin cins olarak tasdik edildii nesneler iin, cinsi olarak gsterilen eyin, kendi

ORGANON V.

115

lerini nevin de yklendii ayn eyler hakknda z ynnden tasdik edilip edil mediini ve benzer bir ekilde, bu cins ten daha stn btn cinslerin de byle olup olmadklarn gz nnde tutmak ge rekir. Gerekte, herhangi bir noktada bu uygunluk bulunmazsa, gsterilen terimin cins olmad apaktr: nk, cins olsay d, ondan daha stn btn cinsler ve bizzat kendisi, kendileri hakknda nevin de z ynnden tasdik edildii bu eyler hakknda z ynnden tasdik edilirlerdi. O halde bir tez rtlyorsa, cins, ken dileri hakknda nevin de tasdik edildii bu eyler hakknda z ynnden tasdik edilmiyor mu, grmek faydaldr. Bir tez konulursa, cinsin z ynnden tasdik edi liyor mu, grmek faydaldr, nk bu byle olunca bundan, cinsin ve nevin ay n konu hakknda z ynnden tasdik -edilmi olacaklar neticesi kacaktr, yle ki, ayn konu iki cinse de girer. Bu cins ler, netice itibariyle, gerekli bir ekilde birbirine tbi olmak zorundadrlar ve bu nun sonuca olarak, cins diye koymak is tediimiz terimin neve tbi olmad tas dik ve ispat edimise, nevin ona tbi ola ca apaktr, yle ki bu terimin pekl cins olduu tasdik ve ispat olunacaktr. Cinslerin tariflerini de gz nnde tutmaya ve bu tariflerin hem verilen neve

116

ORGANON V.

hem de bu neve katlan eye uygun olup olmadn grmek lzmdr. u halde ge rekli olarak, cinslerin tariflerinin nevi hakknda ve neve katlan eyler hakkn da tasdik edilmeleri lzmdr: u halde herhangi bir noktada, uygunluk hsl ol mazsa, gsterilen terimin cins olmad apaktr. Hasmn, ayrm cins olarak, sz geli mi, lmsz, Tanrnn cinsi olarak verip vermediini de grmek gerekir. nk lmsz, canl varln bir ayrmdr, n k canl varlklar arasnda, bir ksm lml, bir ksm da lmszdr. O halde hasmn bir hata iledii aktr, nk ay rm hibir zaman hibir eyin cinsi de ildir. Bunun hakikat olduu apak bir eydir, nk hibir ayrm z ifade et mez, ama daha ok ayakl ve iki ayakl gibi herhangi bir nitelik ifade eder. Hasmn, sz gelimi, teki say olarak almakla, cins iine ayrm koyup koyma dn da grmek gerekir. nk tek, say nn bir ayrmdr, bir nevi deildir. Ayr mn cinse katld da grlmyor. nk cinse katlan ey daima ya bir nevi, ya bir ferttir; ayrm ise ne bir nevi, ne de bir ferttir. Bylece, ayrmn cinse katl mad grlyor, yle ki tek de bir nevi olamaz, ama bir ayrm olur, nk cinse katmyor.

ORGANON V.

117

Bundan baka, hasmn, sz gelimi, ne bitiik olan srekli yerine veya kar, bir kaynama yerine, veya Efltunun tarifindeki gibi, mevzi hareketi bir tan ma yerine alarak, cinsi nevi iine ko yup koymadn da incelemek gerekir. Gerekte, temasn bir srekli olmas iin hibir zaruret yoktur; daha dorusu, bunun aksine olarak, srekli olan bir te mastr: nk her bitiik olan srekli de ildir, halbuki her srekli bitiiktir. br misaller iin de bu byledir: her kar k ne kaynamadr (nk kuru ey lerin kar bir kaynama deildir), ne de her mevzi deime bir tanmadr, nk yrme, grndne gre, bir ta nma deildir: tanma, cansz cisimlerde olduu gibi, ancak iradesiz olarak bir yer den brne geen nesnelerden bakas hakknda sylenmez. O halde, verilen mi sallerde, olmas gereken eyin aksine ola rak, nevin cinsten daha ok geni olduu grlr. Daha hasmn, sz gelimi, lmsz ola n Tanr yerine alarak, ayrm nevi iine koyup koymadn da grmek gerekir. Bundan, gerekte, nevin ayrmdan stn [ayrma eit veya] bir kaplam haiz ol duu sonucu kacaktr. Daima neve eit veya ona stn bir kaplam olan ise ay rmdr. stelik, hasmn, sz gelimi, ren

118

ORGANON V.

gin bir birletirici olduunu, veya saynn bir tek olduunu syliyerek cinsi ayrm iine koyup koymadn grmek gerekir. Yine hasmn cinsi bir ayrm gibi zikredip etmediini de grmek gerekir, nk bu trl bir tez de ileri srlebilir ve sz gelimi, karn, kaynamann bir ayrm olduu, veya mevzi deimenin, tanma nn bir ayrm olduu sylenebilir. Bu trl btn hallerin incelenmesi ayn kaide lerin yardmiyle yaplmaldr, nk yer ler hepsi iin mterektir. Hem cinsin, daima ayrmndan daha byk kaplam ha iz olmas, hem de ayrmna katlmamas lzmdr; halbuki bizim dediimiz tarzda alnmsa bizim imdi koyduumuz iki kaideden hibirisi rol oynyamaz: cins hem ayrmdan daha az bir kaplam haiz olacak hem de bu ayrma katlacaktr. Bundan baka, cinsin ayrmlarndan hibirisi verilen nevi hakknda tasdik edil memise, cins de onun hakknda tasdik edilmiyecektir: sz gelimi, ruh hakknda ne tek, ne de ift tasdik edilmemitir, y le ki o bir say da deildir. Nevin ta biat ynnden cinsten nce olup olmad n ve kendisi ortadan kaybolurken ayn zamanda cinsi de ortadan kaldrp kald ramyacan da grmek lzmdr: nk bunun aksi olmas gerektii anlalyor. Bundan baka, gsterilen cins iin, ve

ORGANON V.

119

ya ayrm iin nevide bulunmamak, sz gelimi, hareket iin ruhta bulunmamak, veya doru veya yanl iin sanda bulun mamak mmknse, o zaman gsterilen te rimlerden hibirisi ne cins, ne de ayrm olmyacaktr: nk cins ve ayrmn, var olduu mddete nevile beraber bulundu u anlalyor.

3
< BAKA YERLER > Cins iine konulmu olmann cinsin herhangi bir zddna katlp katlmadn veya katlabilip katlmadn da incele mek gerekir ; nk, bu halde, ayn ey, ztlara katlacaktr, nk cinsi hibir za man eksik deildir, aksine olarak, zt cin se de katlr veya katlabilir, ztlara kat lacaktr. Bundan baka, nevin, cinse giren nesnelere mutlak surette ait olam yan herhangi bir karakteri paylap pay lamadn grmek gerekir: sz gelimi, ruh hayat paylayorsa, fakat hibir say hayat haiz deilse, ruh bir say nevi ola maz. Yine nevin, bizim gsterdiimiz ilk ilkeleri bunun iin kullanlarak, cinsin bir homonimi olup olmadn da ince lemek gerektir: nk cins ve nevi sino nimdirler.

120

ORGANON V.

Madem ki her cins birok nevi ihti va etmektedir, o halde biz gsterilen cinse ait olarak verilen neviden baka bir nevin bulunmasnn mmkn olup ol madn incelemek zorundayz: gerekte, baka nevi yoksa, beyan edilen terimin mutlak surette cins olamyaca aktr. Yine bunun, hasmn cins olarak ver dii mecaz bir ifade olup olmadn da incelemek gerekir. Sz gelimi, itidal bir ahenktir denildii zaman olduu gibi: gerekte, her cins esasl olarak nevileri hakknda tasdik edilmitir, halbuki ahenk itidal hakknda literal mnada deil, her ahenk gerekte ancak seslerde bulun makla, mecaz olarak tasdik edilmitir. stelik, neve bir zddn bulunup bulun madn incelemek gerekir. Bu inceleme birka tarzda yaplabilir, ilkin cinsin zdd bulunmad zaman, zddn neviyle birlikte ayn cinse girip girmediini gr mek gerekir: nk ztlar, cinse hibir zt yoksa, ayn cins iinde olmak zorun dadrlar. Fakat cinsin bir zdd varsa, nevin zddnn, zt cinste bulunup bulun madn incelemek gerekir: nk, cinse herhangi bir zt olmadka, zt nevi ge rekli olarak, zt cins iinde olmak zorun dadr. Bu noktalardan her biri tmevarm vastasiyle aydnlanabilir. Daha, nevin zddnn mutlak olarak hibir cins iinde

ORGANON V.

121

bulunmayp, sz gelimi, iyilik gibi kendinin bir cins olup olmadn grmek gerekir: gerekte, bu terim bir cins iinde deilse zdd da bir cins iinde olmyacak, ama kendisi bir cins olacaktr, nitekim iyilik ve ktlk iin durum budur, nk on lardan hibirisi bir cins iinde bulunma yp her birisi bizzat bir cinstir. Bun dan baka, hem cinsin, hem nevin her hangi bir eyin ztlar olup olmadn, birinin deil, bu ztlardan bir iftinin bir ara nevi haiz olup brnn olmadn grmek gerekir. Gerekte, cinslerin bir ara nevi varsa nevilerin de vardr; nevi lerin varsa cinslerin de vardr, nitekim bu, fazilet ve rezilet, adalet veya haksz lk iin vkdr. Burada bu iftlerden her birisinin bir ara nevi vardr. Buna, her ne kadar iyilik ve ktlk arasnda bu lunsa da salk ve hastaln hibir ara nevi yoktur diye itiraz olunabilir. Da ha, fiilen hem cinsler, hem de neviler iin bir ara nevi bulunsa bile bu ara nevin her iki halde de ayn tarzda bulu nup bulunmadn, fakat birinde srf bir inkr olarak, brnde bir konu olarak bulunup bulunmadn incelemek gere kir. Umumi kanaat, gerekte, ara nevin her iki halde de, fazilet ve rezilette, adalet ve hakszlkta olduu gibi, ayn tarzda bulunmak zorunda olduudur, n

122

ORGANON V.

k bu iki iftten her birisinde ara nevi srf bir inkr gibidir. Bundan baka, cinsin zdd bulunmad zaman, sade nevin zddnn ayn bir cinste bulunup bulunmadn deil, ayn zamanda ara nevin orada bulunup bulunmadn ince lemek gerekir, nk ak ve kara misa linde olduu gibi, ularn bulunduu yer de orta terim de vardr : renk hem on larn hem de aradaki btn renklerin cinsidir. Buna, yokluk, eksiklik ve fazlalk ayn bir cinstedir diye itiraz olunabile cektir (nk her ikisi de ktlk iin dedir), halbuki aralarnda bulunan tam lllk ktlk iinde deil, iyilik iin dedir. Daha, cinsin herhangi bir zd d olduu halde, nevin hibir zdd olup olmadn da incelemek gerekir : nk cinsin herhangi bir zdd varsa nevin de vardr. Faziletin rezilete, adaletin hak szla zt olduu gibi. Bunun gibi, baka misaller incelenirse' bunun byle olduu aka grlebilecektir. Salk ve hasta lk durumu ileri srlerek itiraz olunabi lir: umumi olarak salk, hastaln zdd dr, halbuki hastaln bir nevi olan belli bir hastalk hibir eyin zdd deildir: sz gelimi, humma ve gz iltihab (ophtal mie ), veya herhangi bir baka hususi hastalk gibi. Bir tez rtlmek istendii zaman, ite incelemeye bu trl tarzlarda bala

ORGANON V.

123

malyz: nk bizim szn ettiimiz karakterler iddia edilen cinse ait deil lerse, verilen terimin cins olmad ak tr Fakat tez koymak icabederse, tarzda ie balanr: ilkin cinsin zdd olma d zaman nevin zddnn gsterilen cins iinde bulunup bulunmadn grmek l zmdr : zt cins iinde bulunursa, ad geen nevin de orada bulunduu apaktr. Bun dan baka, ara nevin gsterilen cins iinde bulunup bulunmadn grmek gerekir: nk orta terimin bulunduu yerde uclar da bulunur. Ve daha, cinsin bir zdd oldu u zaman, zt nevin zt cins iinde bulunup bulunmayacan incelemek gerekir, nk orada bulunursa sz edilen nevin de sz edilen cins iinde bulunmas aktr. stelik, infleksiyonlara ve dizili terim lere dikkat etmek ve ister bir tez r tlsn, ister konulsun, ayn ekilde ard arda gelip gelmediklerini grmek lzmdr. Ger ekte tek bir terime ait olan veya ait olmyan her yklem ayn zamanda hep sine aittir veya ait deildir: sz gelimi, adalet herhangi bir ilim ise, dilce, limce dil de lim'dir. halbuki bu terimlerden biri byle deilse, geri kalan terimlerden hibirisi byle deildir. 4 < BAKA YERLER > stelik, aralnda buna benzer bir m nasebet bulunan nesnelerin durumunu

124

ORGANON V.

gz nnde tutmak gerekir. Bylece, bo olann hazza, faydal olann iyilie olan mnasebetinin ayn mnasebettedir.. n k her bir halde, biri brn husule getirir. Demek, has z ynnden bir iyi likse, ho olan da z ynnden, faydal bir ey olacaktr: yleyse o, phesiz, bir iyilik husule getirme ajan olacaktr, nk haz bir iyiliktir. Var olma ve yok olmalarn durumunu da yine ayn tarzda gz nnde tutmaldr: sz gelimi, yap yapmak, faal olmak ise, yap yapm olmak, faal olmu olmak'tr. renmek, hatrlamak ise, renmi olmak da hatr lam olmaktr, inhill etmek harap ol mak ise, inhill etmi olmak, harap ol mu olmak'tr ve inhill etme, harap olmann bir nevidir. Var olma veya yok olma ajanlar iin, kabiliyetler ve kullanmalar iin olduu gibi, durum ay ndr; umumi olarak bir tez ister r tlsn, ister konulsun, bizim var olma, yok olma hakknda sylediimiz gibi, her hangi bir benzerlie gre nesneleri gz nnde tutmak gerekir. Gerekte, tahri betme ajan bir inhill ajan ise, o zaman harap olmak, inhill etmek'tir; var olma ajan bir retme ajan ise, vcuda geti rilmek (******), de hsl olmak'tr, ve var olma bir hsl olmadr. Kabiliyetler ve kullanmalar hakknda da bu yine byledir: gerekte, kudret

ORGANON V.

125

bir istidat ise, muktedir olmak da mstait her hangi bir eyin kullanl mas bir faaliyet ise, o zaman kullanmak, hareket etmek'tir, veya kullanm olmak, hareket etmi olmaktr. Nevin kars bir yoksunluk ise, bir tez iki tarzda rtlebilir, ilkin, karnn verilen cins iinde bulunup bulunmadn aratrmakla: nk, ya yoksunluk mutlak olarak hibir zaman ayn cins iinde deildir, veya hi olmazsa, ayn yakn cins iinde deildir: sz gelimi, grmeyi iine alan yakn cins duyum ise krlk bir duyum olmyacaktr. kinci tarzda; hem cins, hem de neve kar olan bir yoksunluk varsa, fakat nevin kars cin sin kars iinde bulunmazsa, verilen nevi de verilen cins iinde bulunamya caktr. O halde bir tez rtld zaman, bizim imdi gsterdiimiz kaide leri kullanmak lzmdr, fakat bir tez konulduu zaman, ancak bir tek yntem vardr. Kar nevi, kar cins iinde bulu nursa bahis konusu olan nevide bahis konusu edilen cins iinde olacaktr, sz gelimi, krlk, bir duygusuzluk nev'i ise, grme bir duyum nevidir. Bizim ilinti iin gsterdiimiz tarz da, terimlerin dzenini aksine evirerek <cinsin ve nevin> inkrlarn da ince lemek gerekir: szgelimi, ho olan, z y
olmaktr;

126

ORGANON V.

nnden bir iyilikse, bir iyilik olmyan ey ho deildir. Gerekte, bu byle olma sayd, hatt iyi olmyan bir ey bile ho olurdu. Fakat iyilik houn cinsi ise, iyi olmyan bir eyin ho olmas imknszdr; nk kendi hakknda cinsi tasdik edil miyen bir eyin hakknda, nevilerin de hibirisi tasdik edilmez. Bir tez koy mak iin ayn incelemeye girimek gere kir : nk iyi olmyan ey ho deilse, ho bir iyiliktir; yle ki iyilik houn cinsi olur. Nevi bir greli ise, cinsin de bir greli olup olmadn incelemek gerekir: nk nevi grelilerdense, cins de onlardandr, her ikisi de grelilerden olan iki kat ve ok kat misalinde olduu gibi. Fakat cins, grelilerdense, nevin de onlardan olmas gerekli deildir: bu suretledir ki ilim bir grelidir, ama gramer deil. Veya, hatt belki bizim ilk beyanmzda doru grn miyecektir: nk fazilet z ynnden gzel bir eydir ve z ynnden bir iyi liktir, bununla beraber fazilet bir greli olduu halde, iyi ve greli olmayp nite liktirler. Ve yine, nevin, kendi kendine denil dii zaman, ve cinse gre denildii zaman, ayn eye taallk edip etmediini grmek gerekir: Sz gelimi, misil, yarmn misli denilmise oun da yarmn ou olma

ORGANON V.

127

s da lzmdr; aksi takdirde ok, mislin cinsi olamaz. Bundan baka, terimin hem cins, hem de cinsin btn cinsleri iin ayn bir e ye nispetle denilip denilmediini grmek gerekir. nk misil yarmn ou ise, o zaman fazla da, yarm hakknda sylenmi olacaktr. Ve umumi bir tarzda, misil ya rma taallk eden daha yce btn cinsle re gre sylenmi olacaktr. tiraz oluna bilir ki bir terim iin, kendi kendine de nildii zaman ve cinse gre sylendii zaman, ayn bir eye nispetle denilmesi gerekli deildir: nk ilim konusunun ilmi denilir, halbuki konusunun deil, ru hun bir hali, bir istidad olduu sylenir. Daha, cin ve nevin infleksiyonlar hususunda ayn tarzda kullanlp kullanl madklarn, sz gelimi, herhangi bir eye, herhangi bir ey 'in veya bambaka tarzda denilip denilmediklerini grmek gerekir. nk cins misil ve daha yce cinsleri misalinde olduu gibi, nevin kaderini ta kibeder, nk hem herhangi bir ey'in misli hem de ou diyoruz. lim durumun da da bu byledir, nk hem ilmin ken disi, hem de cinsleri, sz gelimi, istidat ve hal herhangi bir eyin olduu sylenirler. Bazan bunun byle olmad ileri srle rek itiraz edilebilir: nk biz herhangi bir eye stn, herhangi bir eye zt

128

ORGANON V.

deriz, halbuki bu terimlerin cinsi olan baka e ye deil dene gtrr, nk her hangi bir ey den baka, denir. Ve daha, kelimelerin hal lerinde benzer bir ekilde ifade edilen terimlerin misil ve ok tarznda benzer bir ekilde karlkl olup olmadklarn grmek gere kir. Gerekte, bu terimlerden her biri her hangi bir ey in hakknda hem kendi ken dine, hem de akis ynnden sylenmitir. iink biz hem herhangi bir eyin yar s, hem de herhangi bir ey in paras deriz. Hem ilim, hem de inan iin de bu yine byledir : onlar herhangi bir ey in denilirler. Akis ynnden ilmin konusu, inancn konusu benzer bir ekilde birisi tarafndan biliniyorlar denir. O halde, ba z hallerde, bir akis neticesinde yaplan inalar birbirinin benzeri deillerse, bir terimin brnn cinsi olmad apaktr. Nevin ve cinsin eit sayda hale ta allk edip etmediini aratrmak da gere kir, nk umumi olarak kabul olunur ki her ikisi de benzer tarzda ve veri (****) ve ba (*****) gibi, ayn eit sayda hal ler iin tasdik edilmilerdir, nk ba herhangi bir eyin badr, veri ise herhangi bir ey in ve herhangi bir kim se'ye veriidir; ba iade olunmyacak bir veri olmakla, veri ban cinsidir. Bununla beraber, baz eyler iin, halle

ORGANON V.

129

rin sayca eitlii vki olmaz, nk mi sil herhangi bir eyin misli olduu hal de fazla ve en byk herhangi bir ey de, ayn zamanda herhangi bir ey'in dir, nk fazla olan ey, veya' daha byk olan ey daima hangi bir ey'de fazladr ve herhangi bir eyin fazlasdr. yle ki imdi szn ettiimiz terimler, mislin cins leri deildir, nk nevile ayn sayda "haller"e taallk etmezler ; veya u var dr ki, o zaman nevile cinsin eit sayda "haller"e taallk ettikleri btncl olarak doru deildir. Nevin karsnn, kendi cinsi olarak cinsin karsna sahip olup olmadn da grmek gerekir : sz gelimi, mislin cinsi ok katlk olursa, yarmn cinsi de ok katlk-alt olacaktr, nk cinsin kars nn daima kar nevin cinsi olmas lzm dr. lmin z ynnden bir duyum olduu konulursa, ilim konusunun z ynnden du yulabilen olmas gerektir. Halbuki bu va rit deildir. Her ilim konusu bir duyulabi len deildir, nk baz dnlebilenler vardr ki bunlar ilim konusudur. Bunun ne ticesi olarak, duyulabilen, ilim konusunun cinsi deildir; olmaynca da, duyum da ilmin cinsi deildir. Mademki, baz greliler, arasnda baz lar gerekli olarak nesneler iinde bulu nuyorlar, veya kendileri iin kullanlm

130

ORGANON V.

bulunduklar nesnelere taallk ediyorlar (sz gelimi, istidat, durum ve llrlk bunlardandr, nk imdi szn ettii miz terimler, kendileri iin kullanlm olduklarndan baka hibir eyde bulun mazlar), halbuki daha bakalar kendileri iin kullandklar nesnelerde gerekli olarak bulunmazlar, sadece bulunabilirler (ruh bir ilim konusu ise durum budur: nk hibir ey ruhu kendi kendinin ilmini haiz olmaktan alkoymaz, bu bir gereklilik olmasa bile. nk ayn zamanda bu ayn ilmin bir baka eyde bulunduu da vki olabilir), ve mademki bir ksm da, niha yet, kendileri iin kullanlm bulunduklar nesnelerde mutlak surette bulunamazlar (szgelimi, zt iinde olmann zt iin, veya ilim konusu iinde ilim iin; meer ki ilim konusu ruh veya insan olmu bu lunmya) ; bu artlar iinde, hasmn bir srann bir terimini o sraya ait olm yan bir cins iine koyup koymadn incelemek gerekir; sz gelimi, hafzann ilmin bir skunu olduunu sylediyse. Gerekte, her skn, skn halindeki nes ne iinde bulunur ve ona taallk eder. yle ki ilmin sknu ayn zamanda ilim iindedir. Bunun sonucu olarak hafzann kendisi de ilim iindedir, nk ilmin s knudur. Bu ise, gerekte hafza ruh iinde olduundan, mmkn deildir.

ORGANON V.

131

imdi szn ettiimiz yer, esasen ilin tide de mterektir: gerekte, sknun hafzann cinsi olduunu sylemenin, veya onun bir ilintisi olduunu iddia etmenin pek ehemmiyeti yok, nk hafzann bir skn olmas ne tarzda olursa olsun, kendi konusu olduu bu trl argmantas yon tatbik olunacaktr.

5
< BAKA YERLER > Hasmn hali fiilin iine mi, yoksa fiil halin iine mi koyduunu da grmek gere kir : sz gelimi, duyumun beden tarafndan nakledilen bir hareket olduu sylenirse; nk duyum bir haldir, hareket ise bir fiildir. Hafzann bir kavramay tutmak hassasn haiz olan bir hal olduu sy lenirse durum yine byledir, nk ha fza asla bir hal olmayp daha ziyade bir fiildir. Hali, kendisinin bir neticesi olan gc (*******) iinde sralamakla da aldanlr: sz gelimi, hilim ve mlyemet, fkesini zaptetmek, cesaret ve adalet ise korku lara, hrs ve tamahlara galebe almaktr denmise ; nk cesur ve halim diye sa dece her ihtirastan kurtulmu insana, ve kendine hkim diye de bir ihtirasa mruz olan, ama kendini ona brakvermiyen kimseye denilir. Esasen her iki halin de neticesinin, bir ihtirasa mruz kalndn

132

ORGANON V.

dan srklenmi olunmyacak, fakat ona hkim olunacak bir mahiyette bir kudret olmas da vki olabilir. Bunun bir halde cesaretin, br halde de hilim ve ml yemetin z olmad da daha az doru deildir: zleri, bu trl ihtiraslar hakkn da mutlak surette hibir bun ve kark lk hissetmemek vakasdr. Arasra da, herhangi bir netice, cins olarak vazolunur, sz gelimi, fkenin cinsi olarak, elem; itminan (****) n cinsi olarak da inan gibi. Sz geen iki te rim, gerekte, herhangi bir tarzda verilen nevilerin ikinci terimidir, ama onlardan hibirisi onlarn cinsi deildir. nk f keli adam elemi duyar, halbuki elem, o nun iinde fkeden nce domutur; fke elemin sebebi deil, aksine olarak, elem fkenin sebebidir, yle ki, mutlak mnada fke bir elem deildir. Ayn muhakeme gereince, itminan bir inan deildir, n k itminan var olmakta devam etmek sizin inann ayn kalmas mmkndr, bu ise itminan inancn bir nevi olduka olamaz: bir ey, gerekte, nevi bsbtn deitirildi mi, ayn kalamaz : bu suretle dir ki ayn hayvann bazen bir hayvan ola bilmesi, bazen bir hayvan olmamas mm kn olamaz. Bunun aksine olarak, bir inanca sahip olmann gerekli bir ekilde, bir itminana da sahip olmak olduu m

ORGANON V.

133

dafaa olunursa, inan ve itminan o zaman eit bir kaplam alacaklardr, yle ki bu tarzda bile, biri brnn cinsi olmya caktr, nk cinsin nevinden daha byk bir kaplam haiz olmas gerekir. Yine hem cinsin hem de nevin tabi olarak herhangi bir konuda vki olabilip olamadn grmek de gerekir; nk nevi iine alan, cinsi de iine alr: sz gelimi, ak iine alan, rengi de iine alr, grameri iine alan, ilmi de iine alr. O halde ayba bir korku, fkeye de bir elem denirse, bundan cinsin ve nevin ayn bir konu iinde olmyacaklar sonucu ka caktr. nk, bir yandan, ayp ruhun akli blm iinde, korku alngan blm iindedir ; bir yandan da, elem ruhun i tihai blm iindedir (nk haz da bu blm iindedir), fke ise alngan blm iindedir. Bunun neticesi, tabi olarak, nevilerle ayn ruh blm iinde husule gelmediklerinden verilen terimlerin cins olmadklardr. Tpk bunun gibi, dostluk ruhun itihai blmnde bulunuyorsa, ira denin bir nevi olamaz, nk irade her zaman akli blm iinde bulunur. Bu yer esasen ilinti iin de faydaldr: ayn ey iinde hem ilinti, hem de kendisinin bir ilintisi olduu ey, ayn ey ilimde bulunur, yle ki ayn eyde belirmiyorlarsa, bir ilintinin karsnda bulunulmad aktr.

134

ORGANON V.

Daha, nevin, yalnz herhangi bir m nasebet altnda sz edilen cinse katlp katlmadn da grmek gerekir; nk umumi olarak kabul olunur ki cins yalnz her hangi bir mnasebetle ka tlmaz. nsan herhangi bir mnasebet altnda bir hayvan deildir, gramer de her hangi bir mnasebet altnda bir ilim de ildir. br hallerde de bu byledir. O halde nevilerden bazlar iin, cinse yal nz herhangi bir mnasebet altnda kat lnp katlnmadn gz nnde tutmak gerekir: sz gelimi, hayvann z ynn den bir duyulabilen veya bir grlebilen olarak gsterilmi olup olmadn gz nnde tutmak gerekir; nk herhangi bir mnasebet altndadr ki hayvan duya bilen veya grlebilen bir nesnedir: o, ruhuna gre deil, bedenine nispetledir ki duyulabilen veya grlebilendir, yle ki duyulabilen ve grlebilen hayvann cinsi olamazlar. Bazan da btnn blm iine konul duunun farkna varlmaz: sz gelimi, hayvan bir canl vcuttur, denilirse. Fa kat blm, hibir suretle btn hakkn da tasdik edilmi deildir, yle ki vcut, hayvann bir blm olduundan, hay vann cinsi olamaz. Yerilecek veya nlenecek herhangi bir eyin gc iine, baka bir deyimle,

ORGANON V.

135

mmkn iine konulup konulmadn da grmek gerekir: sz gelimi, sofistin, veya ifitiracnn, veya hrszn, bakasna ait olan eyi haksz yere ele geirmeye muk tedir olan kimse veya iftira etmeye veya sofiste dnmeye muktedir olan kimse olarak tarif edilip edilmediini grmek gerekir. nk bizim szn ettiklerimiz den hibirisi bu fiillerden birini ifa etmek kabiliyetini haiz olduklarndan tr by le adlandrlmamtr. nk Tanr ve iyi insan bile kt fiiller yapmak gcn ha izdirler, bununla beraber, bu onlarn ka rakteri deildir; gerekte, ancak serbest iradesi ile ktlk yapan kimselere kt denilir. Her gcn arzuya ayan nesneler den olduunu ilve edelim : gerekte, hat t ktlk yapmak iin kabiliyetler bile arzuya ayandrlar, ve bunun iindir ki Tanrnn ve faziletli insann bile bunlara sahip olduunu sylyoruz, nk onlar, kt fiiller yapmaya muktedirdirler, diyo ruz. Bunun sonucu olarak, gc, yerilebi lenin cinsi olamyacaktr; aksi takdirde, bundan yerilebilen herhangi bir eyin ar zuya ayan olduu neticesi kacaktr, nk herhangi bir yerilebilen gc mev cut olacaktr. Deerli veya kendiliinden arzuya a yan bir eyin gc iine, mmkn veya is tihsal edici olan iine konulup konulma

136

ORGANON V.

dn da grmek gerekir, nk her gc, her mmkn ve her istihsal mili, ancak bir baka ey dolaysiyle arzuya ayan dr. Veya daha, iki veya daha ok cins iinde olan bir eyin onlardan yalnz biri nin iine konulup konulmadn da gr mek gerekir. Gerekte, aldatc ve iftirac gibi, tek bir cins iine konulmas mmkn olmyan baz eyler vardr; nk bir if tirac veya aldatc olmak iin, gsz ser best semeye sahip olmak, veya serbest semesiz gce sahip olmak yetmez, ama iki eyi birletirmek lzmdr. Bundan gsterilen terimlerin tek bir cins iine deil, ikisi iine koymak gerektii sonucu kar. Bundan baka, bazan, tersine evire rek, cins bir ayrm olarak, ayrm da bir cins olarak verilir: sz gelimi, aknlk, bir hayret ifratdr, ve itminan ise bir inan salamldr, denilirse. Gerekte, ne ifrat, ne de salamlk bir cins deildir, ama bir ayrmdr; nk umumi olarak kabul olu nur ki aknlk ifrat derecede bir hayret; itminan, salam bir inantr, yle ki cins olan hayret ve inantr; ifrat ve sa lamlk ise ayrmdr. Bundan baka, if rat ve salamlk cins olarak verilirse, cansz nesneler itminana ve aknla sahip olacaklardr. Gerekte, her bir nes

ORGANON V.

137

nenin salaml ve ifrat salamlk ve ifrat olan her eyde mevcut olacaktr; o halde aknlk bir hayret ifrat ise, aknlk hayret iinde mevcut olacaktr, yle ki hayret akna dnecektir. Bunun gibi, itminan da, ayet bir inan salam l ise inan iinde olacaktr; yle ki inan mutmain olacaktr. stelik bu mahiyette bir cevap veren kimsenin salam salamlktan ve mfrit ifrattan bahsedecei de tutacaktr. Gerekte, sa lam bir itminan ve mfrit bir aknlk vardr; o halde, itminan bir salamlk ise salam bir salamlk mevcut olacaktr. Mfrit bir aknlk varsa bu yine ayn dr : demek, aknlk bir ifrat ise, mfrit bir ifrat olacaktr. Halbuki ilmin bir ilim konusu olduunu veya hareketin bir ha reket eden olduunu sylemek doru olma d gibi bu noktalardan hibirisi doru deildir. Yine bazan, cinsi iine olduu gi bi, tesirlenmi konu iine deime koy makla da aldanlr: sz gelimi, lmsz ln ncesiz - sonrasz bir hayat olduu sylendii vakit. nk lmszlk haya tn herhangi bir deiimi veya ilintisi gi bi grnyor. Bir insann lml iken lmsz olmasna msaade edilse bu sy lenenin hakikat olduu aka meydana kar: nk hibir kimse bu adamn baka bir hayat elde edeceini iddia et

138

ORGANON V.

miyecektir, fakat sadece herhangi bir ilintinin veya deiikliin bu ayn hayatta vki olduunu mdafaa edecektir. Bun dan, hayatn lmszln cinsi olmad neticesi kar. Daha, bir deimeye cins olarak, ken disinin bir deimesi olduu konunun gs terilip gsterilmediini de grmek gere kir: sz gelimi, rzgr, hareket halinde olan havadr, denilirse. Rzgr daha zi yade havann bir hareketidir; nk her zaman, hareket ettii zamanda olduu ka dar sknet halinde de hep ayn havadr. Bunun sonucu olarak, rzgr mutlak su rette hava deildir: nk o zaman hava hareket etmedii zaman bile rzgr mev cut olurdu, nk var olmakta devam eden biraz nce rzgr olan havadr. Bu trl br haller iin de mlhaza ayndr. Bu misalde, rzgrn hareket halinde hava olduunu kabul etmek zorunda olduumu zu farz etsek bile, yine bu trl bir ifa denin cinslerinin hakiki cins olmyan b tn nesnelere mil olmasn kabul etme melidir: bunu ancak verilen cinsleri do ru olarak tasdik edilmi olan nesnelere tatbik etmelidir. Gerekte, baz hallerde, yle geliyor ki bu cins hakiki cins deil dir, sz gelimi, amur ve kar misalinde olduu gibi: gerekte, karn, teksf et mi su olduu, amurun ya ile kark

ORGANON V.

139

toprak olduu umumi olarak sylenir, hal buki ne kar sudur, ne de amur topraktr; -yle ki verilen terimlerden hibirisi bir cins olmyacaktr, nk cins btn bu neviler hakknda doru olmak zorunda dr. Bunun gibi, arap da, Empedokles in aa iinde tahammr etmi sudan bahsettii tarzda, tahammr etmi su de ildir; nk mutlak olarak, arap su de ildir. 6 < BAKA YERLER > Bundan baka, verilen terimin mutlak olarak hibir eyin cinsi olup olmadn grmek gerekir, nk apak olarak o zaman gsterilen nevin cinsi de deildir. Bu incelemenin ise gsterilen cinse kat lan nesnelerin hibir suretle nevi ynn den birbirinden ayr olup olmadklarn gz nnde tutarak yaplmas lzm gelir: bu, sz gelimi, nevi ynnden birbirinden farkl olmyan ak nesnelerin durumudur, halbuki bir cinsin nevileri her zaman ay rdrlar. Bundan akn hibir eyin cinsi olamyaca sonucu kar. Daha, cins veya ayrm olarak gste rilmi olann btncl bir yklem olup olmadn da grmek gerektir, nk bir hayli btncl yklem vardr: bu suretle dir ki Varlk ve Bir btncl yklemlere

140

ORGANON V.

dahildirler. O halde Varlk bir cins olarak verildiyse, bunun her eyin cins olaca apaktr, nk, btn bunlar hakknda tasdik edilmitir; nk cins kendi nevi lerinden baka hibir eye yklenmi de ildir. Bunun sonucu olarak, Birin kendisi de Varlkn bir nevi olacaktr. Bylece, netice olarak kendisi hakknda cinsin tasdik edildii her ey, nevin de ken disine yklendiini grecektir. nk Var lk ve Bir mutlak olarak btn hakknda, tasdik edilmitir, halbuki nevin cinsten daha az kaplam haiz olmas lzm gelir. Bir yanda da bir btncl yklem bir ay rm olarak gsterildiyse, apaktr ki ay rm ya cinse eit veya ondan stn bir kaplam olacaktr: nk cinsin kendisi de btncl yklemlerden ise ayrmn cinsin kaplamna eit bir kaplam olacaktr; hal buki cins bir btncl yklem deilse, ay rm ondan daha ok kaplam haiz olacaktr. Bundan baka, kar misalindeki ak gibi, cinsin neve yklenmesinin bir konu iin de mi yklendiini grmek gerekir: o zaman, onun cins olamyaca apaktr, nk cinsin nevi hakknda sylenmesi yalnz bir konu hakknda dr. Cinsin neviyle sinonim olup olmad nn da incelenmesi gerekir: nk cins, sinonim olarak btn neviler hakknda tasdik edilmitir.

ORGANON V.

141

Bundan baka, hem nevi iin, hem de cins iin bir zt bulunduu zaman, ztlarn en iyisinin en kt cins iine konulup ko nulmadn da grmek gerekir: nk bundan, geri kalan nevin geri kalan cins iinde olaca sonucu kacaktr, nk ztlar zt cinsler iindedirler; ve bylece en iyi nevi en kt cins iinde, en kts de en iyi cins iinde olacaktr. Halbuki umumi olarak kabul olunur ki en iyi nevi en iyi cins iine girmek zorundadr. Ayn nevi iki cinse kar ayn tarzda bulunduu halde, o en iyi cins iine deil de, en k ts iine konuldu ise: sz gelimi, ruh z ynnden bir hareket, veya bir hareket eden olarak tarif olundu ise, yine yanlma vardr. Ayn ruh, gerekte, hem bir sk net ilkesi, hem de bir hareket ilkesi ola rak grnyor. yle ki sknet daha iyi ise, ruhu ite bu sonuncu cins iine koy mak gerekir. Bundan baka, daha ok, daha azdan da isdidll etmek gerekir. Bir tez r tld zaman, cins ou kabul ediyor da, nevi bunu ne kendisini, ne de ona gre aldandrlan terimi etmiyor mu, grmek l zmdr: sz gelimi, fazilet daha oa el verili ise adalet ve dil de byledir, n k bir adam bir bakasndan daha dil denilir. O halde verilen cins daha oa elverili ise, halbuki nevi, ne kendisi, ne

142

ORGANON V.

de kendisine gre adlandrlan terim el verili deilse, verilen terim cins olmya caktr. Dahas, bir cinsten daha fazla veya onunla ayn derecede grnen ey bir cins deilse, gsterilen terimin de cins olmad apaktr. Bu yer, bilhassa nevi lerin hibir ayrdn konusu olmyan, do laysyile aralarndan hangisinin olduunu gsteremediimiz birok zlk yklemleri haiz grndkleri hallerde faydaldr: sz gelimi, elem ve hakir grldmz du yusu, mtat olarak z ynnden fkeye yklenmilerdir, nk fkeli adam hem elem duyar, hem de kendini tahkir edil mi hkmeder. Ayn aratrma ekli ba ka herhangi bir nevile kyasland za man neve de tatbik olunur: gerekte, ve rilen cins iinde, daha ok veya eit de recede gibi grnen ey, cins iinde de ilse, verilen nevin de cins iinde olm yaca apaktr. Demek, bir tez rtlmek istenilirse, imdi sylenildii gibi ie balamak ge rekir. Bunun aksine olarak, onu kurmak gerekirse, o zaman hem verilen cins, hem de nevi daha oa elverili ise, yer tat bik olunmaz; nk her iki terim daha ou kabul etseler bile, hibir ey birini brnn cinsi olmaktan alakoymaz: bu suretledir ki gzel ve ak daha oa el

ORGANON V.

143

veriidir, bununla beraber, onlardan hi birisi brnn cinsi deildir. Bir yan dan da, cinslerin kendi aralarnda muka yesesi, ve nevilerin kendi aralarnda mu kayesesi faydaldr: sz gelimi, falan ey ve falan bakas eit derecede bir cins olarak grnyorlarsa, o zaman biri bir cins ise br de cinstir. Daha az cinsi grnen ey bir cins ise, fazla grnen ey de bir cinstir: sz gelimi, gc, fazi letten daha ok, kendi kendine hkimiye tin cinsi ise, o zaman fazilet bir cins ise, gc de cins olacaktr. Ayn mahede neve de tatbik olunacaktr: filn ey ve filn bakas eit derecede, sz edilen cinsin bir nevi gibi grnyorsa, ve biri bir nevi ise, br de nevidir ve daha az nevi grnen ey bir nevi ise, fazla grnen de nevi olacaktr. Bundan baka, bir tez koymak iin, verilmi bir tek nevi deil, bir ok ve ayr nevilerin mevcut olduunu farz ede rek, cinsin kendinin cinsi olarak veril dii nesneler hakknda cinsin z ynn den tasdik edilip edilmediini incelemek gerekir: nk o zaman o, phe yok, cins olacaktr. Fakat verilen nevi bir tek ise, cinsin z ynnden baka neviler hakknda da tasdik edilip edilmediini in celemek gerekir, nk yenibatan, ne tice cinsin birok ve ayr ayr neviler hakknda tasdik edildii olacaktr.

144

ORGANON V.

Ye mademki bazlarnn kanaatince, ay rmn kendisi de neviler hakknda z y nnden tasdik ediliyor, daha yukarda be yan edilen, ilk ilkelerden faydalanarak cinsi ayrmdan ayrdetmek gerekir, tikin, cins ayrmdan daha byk bir kaplam haizdir; sonra bir nesnenin zn vermek iin ayrmdan ziyade cinsi gstermek da ha uygundur (nk insann bir yryen olduunu sylemektense, insann bir hay van olduunu sylemek insann zn daha iyi ifade eder); nihayet, cins ayr mn bir niteliini ifade etmedii halde ay rm her zaman cinsin bir niteliini ifade eder: bir yryen denmekle herhangi bir nitelikteki bir hayvan gsterilir, halbuki bir hayvan denmekle herhangi bir nitelik teki bir yryen ifade edilmez. O halde ayrmn bizim dediimiz tarz da, cinsten ayrdedilmesi gerekir. Ma demki mzikal (********) lim bir eyse, musiki de bir ilim olarak grnyor; ma demki yryen yrmek olgusu ile ha reket ediyorsa, yry de herhangi bir hareket olarak grnyor; bu artlar iin de. bizim herhangi bir eyi iine koymak istediimiz bir cinsi gsterdiimiz tarzda tutulmak lzm gelir: sz gelimi, ilmin z ynnden bir itminan olduunu tasdik ve ispat etmek istersek, ilmi haiz olmas ile ilmi haiz olann mutmain olup olmadn

ORGANON V.

145

grmek gerekir; nk o zaman ilmin herhangi bir itminan olaca apaktr. Ayn tabiattaki btn misallerde ie ayn tarzda balamaldr. Bundan baka, mademki bir nesneyi, kendisiyle karlanamaz olmakla beraber, her zaman takibeden yklemi cinsten ayrdetmek zordur; filn ey bir baka eyi btncl olarak takip ederse, buna karlk sonuncusu birinciyi btncl ola rak takibetmzse, (bu suretledir ki, sz ge limi, atalet her zaman sknu; blnebilen sayy takibeder, fakat aksi olmaz, nk ne blnebilen, gerekte, her zaman bir saydr, ne de atalet bir skndur, kendi kendine delil serdolunduunda, brnn kendisiyle karlanamaz olduu zaman da ima takibeden terimin cins olduunu ka bul etmek lzm gelir. Buna karlk, bu delili gsteren hasm ise, buna btn hal lerde muvafakat etmemek gerekir. Ona, var-olmyann her zaman olmakta olann (nk olmakta olan var deildir) her zaman neticesi olduunu ve onunla kar lanamaz olduu (nk var-olmyan ey her zaman olmaz), ve bununla beraber, var-olmyann mutlak surette hibir nevi olmadndan, var-olmyann olmakta ola nn cinsi olmad itiraz yaplabilir. Cinse ait olan meseleler, o halde, bizim yaptmz gibi incelenmek zorundadrlar.

KTAP V < HASSANIN UMUM YERLER >

1

< HASSA ZERNDE UMUM BLGLER VE TRL NEVLER > Teklif edilen yklemin bir hassa oldu unu veya bir hassa olmadn bilmek meselesi aadaki yerler vastasiyle t yin edilmelidir. Verilen bir hassa ya kendinden ve her zaman, veya bir baka eye gre ve bir zaman iindir ; sz gelimi, tabi olarak halim bir canl olmak insann kendinden bir hassasdr; sz gelimi, birinin em retmeye, brnn itaat etmeye kabili yetli olmasiyle bedene nispetle ruhun has sas grelik bir hassadr; sz gelimi, Tan r iin lmsz bir canl olmak daimi bir hassadr; nihayet, sz gelimi, gymnasion da gezinmek bir insan iin muvakkat bir hassadr. [Bir baka eye gre verilen hassa kh iki, kh drt mesele tekil eder. Ger ekte bir eye gsterilen bu ayn hassa

ORGANON V.

147

ayn zamanda bir bakas hakknda inkr olunursa, ancak iki mesele elde olunur: tpk ata gre insann hassas iki ayakl olmasdr dendii zaman olduu gibi. Gerekte, hem insann iki ayakl olma dn, hem de atn iki ayakl olduunu gstermek denenebilecektir: her iki tarz da da, hassa yok olacaktr. Fakat iki has sadan biri bir konu iin gsterilmi ve kincisi hakknda inkr edilmise, br ise ikinci konu iin gsterilmi ve birinci hakknda inkr edilmise elde drt mese le olacaktr: sz gelimi, tpk ata nispetle insann hassas birinin iki ayakl, br nn drt ayakl, olmasdr dendii zaman olduu gibi. O zaman, gerekte, hem in sann iki ayakl olmadn, hem de tabi olarak drt ayakl olduunu ve ayn za manda atn iki ayakl olduunu, drt ayakl olmadn da gstermeye allabilir. Bu beyanlardan tasdik ve ispat olunan, han gisi olursa olsun, tekli! edilen hassa ker. ] Kendinden hassa, btn brlerine k yasla ve kendini geri kalanlardan ayran bir nesne hakknda verilendir: sz gelimi, insan hakknda onun ilim edinmeye istidatl lml bir hayvan olduu sylendii zaman olduu gibi. Grelik hassa, konuyu b tn geri kalandan deil, ancak muayyen herhangi bir eyden tahdid edendir: by

148

lece ilme nispetle faziletin hassas sudur ki fazilet tabi olarak ruhun birok blm lerinde, ilim ise yalnz akl blm iinde ve akl sahibi olan varlklarda husule ge lir. Daim hassa, her zaman doru olan ve hibir zaman yok olmyandr: sz ge limi, canl iin ruhtan ve bedenden m rekkep olmak gibi. Muvakkat hassa, ancak herhangi bir zaman iin doru olan ve zaruri olarak daima, konuyu takibet miyendir: sz gelimi, filn insan iin mey danda gezinmek gibi. Grelik hassay gstermek, ister b tncl ve daim olarak, ister ou zaman ve ou hallerde bulunan ayrm gster mektir. Sz gelimi, btncl ve daim ola rak bulunan bir ayrm, insan iin, hayva na nispetle, iki ayakl olmaktr, nk bir insan daima ve her halde iki ayakldr, halbuki bir at asla ve hibir zaman iki ayakl deildir. Yalnz ou zaman ve ou halde bulunan ayrma gelince, bu, sz gelimi, birisi emretmekle, br itaat et mekle, itiha ve alngan blmne ku manda etmek ruhun akl blmnn has sasdr: nk gerekte, akl blm dai ma kumanda etmez, arasra kendisine de kumanda edilir, ve itiha ve alngan bl me de daima kumanda edilmez, insann ruhu bozulduu vakit, arasra o da kuman da eder.

ORGANON V.

149

Hassalardan, tartma iin en iyi olan lar kendinden ve daim hassalarla gre lik hassalardr. Bir grelik hassa, gerek te, bizim daha yukarda sylediimiz gibi, birok meseleler ortaya atar, nk tekil edilen meseleler gerekli olarak ya iki ya drttr; bunun sonucu olarak, temin ettii deliller oktur. Kendinden ve daimi hassaya gelince, o birok eylere gre mnakaa ve birok zamanlara gre m ahede olunabilir: bir kendinden hassa ise, birok eylere gre mnakaa olunur, nk hassa btn varlklara nispetle ko nusuna ait olmak zorundadr, yle ki konu btne nispetle ayrlm deilse hassa doru olarak gsterilmi olmyacaktr; daim hassaya gelince, o da birok za manlara gre mahede olunacaktr, n k konuya ait deilse, veya ait deil idiyse, veya gelecekte ait olmyacaksa. bu demektir ki o bir hassa olmyacaktr. Muvakkat hassaya gelince, biz onu im diki andan baka hibir anda gz nnde tutmayz. Bunun sonucu olarak, ona taal lk eden deliller de ok deildir, halbuki tartma iin iyi olan bir mesele hem ok, hem de kuvvetli delilleri ortaya koyabi lendir. O halde, grelik denilen hassa, ilintiye tatbik edilebilen yerlerin yardmiyle ince lenmelidir ve bir eye ait olup brne

150

ORGANON V.

ait olmamakta bulunup bulunmadn gr melidir. Daim ve zlk hassalara ge lince, bunlar aadaki yerler yardmiyle gz nnde tutmak gerekir.

2
< YERLER > lkin, hassann doru olarak ifade edi lip edilmediini grmek lzmdr. Doru olarak ifade edilip edilmediini bilmek iin birinci yer, hassann konulmasnn konu dan daha az bilinen veya daha ok bili nen terimlerle yaplp yaplmadn bil mekten ibarettir: tezin rtlmesi iin, daha az bilinen terimlerle olup olmad n ve tezin konulmas iin, daha ok bi linen terimlerle olup olmadn grmek gerekir. Daha az bilinen terimlerle olup olmadn bilmek iin, ilk vasta verilen hassann, mutlak surette, hassas gsteril mi olan konudan daha az bilinip bilin mediini grmekten ibarettir, nk bu byle ise, hassa doru olarak konulmu ol myacaktr. Gerekte, bizim hassay tekil etmemiz nesneyi bilmek maksadiyledir; bunun sonucu olarak, ondan daha ok bilinen terimlerledir ki onun ifade edilmesi gerekir, nk bu halde konuyu daha iyi anlamak mmkn olacaktr. Sz gelimi, ruha en ok benziyen ey olmann, atein bir hassas olduu konulduysa, ate teri

ORGANON V.

151

minden daha az bilinen ruh terimi kulla nlmakla (nk biz atein tabiatn ru hunkinden daha iyi biliyoruz), netice iti bariyle atein hassas olarak ruha en ok benziyen ey olmay doru bir ekilde koyamayz. Bir baka vasta da hassann konuya yklenmesinin, konunun kendisin den daha az bilinip bilinmediini grmek ten ibarettir. Gerekte, sade hassann nes neden daha ok bilinmesi deil, ayn za manda bu nesneye yklenmesinin de da ha ok bilinmesi gerekir. nk hassa nn filn konuya ait olup olmad bilin mezse, ancak bu konuya ait olup olam yaca da bilinmiyecektir, yle ki ark gzetmeksizin her ikisinde de, hassa mp hem olur. Sz gelimi, atein hassasnn, ru hun tabi olarak iinde bulunduu ilk un sur olmaktan ibaret olduu konulduysa ateten daha az bilinen bir ey kullanlr, yani ruhun ona ait olup olmad veya balangta ona ait olup olmad. Bu art lar iinde ruhun tabi olarak iinde oldu u ilk unsur olduu sylendiyse, atein hassas doru olarak konulmu olmya caktr. Fakat tezi koymak iin hassa nn daha ok bilinen terimlerle konulup konulmadn, ve bizim imdi szn et tiimiz ekillerden her birine gre daha ok bilinen terimlerle olup olmadn gr mek gerekir. nk o zaman hassa bu

152

ORGANON V.

hususta doru olarak konulmu olacaktr. Gerekte, hassann doru olarak veril diini koyan yerler arasnda, bazlar yal nz bu hususta doru olarak, bazlar da mutlak bir tarzda verildiini gsterirler. Bylece, hayvann bir hassasnn duyuma sahip olmak olduu sylendii zaman, hem daha k bilinen terimler kullanlm, hem de hassa yukardaki iki ekilden her birine gre daha ok malm klnm olur; yle ki, bu hususta, hayvann bir hassas ola rak duyuma sahip olma doru olarak gs terilmi olacaktr. Bundan sonra, bir tezin rtlmesi iin, hassa iinde kullanlan terimlerden birinin birok mnalarda alnp alnmad n, veya ifadenin btnnn birok m nalar haiz olup olmadn grmek lzm dr : nk o zaman hassa doru olarak konulmu olmyacaktr. Sz gelimi, duy mak'n birok mnalar, ilkin duyuma sahip olmak, ve ikinci olarak, duyumu kullanmak mnalar olduu bilinmekle, hayvann hassas olarak, tabi olarak duy mak olgusu doru olarak konulmyacak tr. Bizim kullandmz terimin veya has say anlatan ifadenin birok mnalara ge lememesinin sebebi, birok mnalara b rnen terimin, denilen eyi mphemletir mesidir, nk mnakaa edilirken ifade nin trl mnalardan hangisinde alnd

ORGANON V.

153

n bilemez: <halbuki bu olmamaldr>, nk hassa nesneyi bilmek maksa diyle verilmitir. Bundan baka, has say bu tarzda verenler iin, hasm is tidlalini terimin trl mnalarndan bahis mevzuu olanla uyumyan zerine ynelt tii takdirde, bir rtme ile karlama nn gerekli olduunu ilve etmelidir. Tezin kurulmas hususunda da, gerekte, terimlerden hibirisinin ve btn ifadeler den hibirisinin birok mnalar yok mu dur, grmek gerekir, nk o zaman has sa bu hususta doru olarak konulmu ola caktr. Sz gelimi, ne cisim terimi, ne mevzii olarak yukarya doru hareket etmekte en sratli olan, ne de bu iki un surdan teekkl eden ifadenin btn bir ok mnalara gelmedii iin, bu hususta, mevzi olarak yukarya doru hareket etmekte en sratli olan cisim olmann atein bir hassas olduunu sylemek do ru olacaktr. Bundan sonra, bir tezin rtlmesin de, hassas verilen konunun birok m nalarda alnp alnmadn ve bu mna lardan hangisi hakknda hassa tyin edil mi olmadn grmek gerekir: nk o zaman hassa doru olarak verilmi olm yacaktr. Bunun byle olmas lzm geldi inin sebepleri btn aklkla daha yu karda sylediklerimizden kmaktadr,

154

ORGANON V.

nk ayn neticeler gerekli olarak hu sule gelir. Sz gelimi, bu konunun ilmi tbiri birok mnalara gelmekle (nk o hem bu konunun ilmi haiz olduu, hem bu konunun ilmi kulland, hem bu ko nunun ilmine sahip olunduu, hem de bu konu hakknda elde olunan bilginin kul lanld mnasna gelir), bu konunun ilmi'nin hassas, bu muhtelif mnalardan hangisi hakknda hassann konulduu t yin edilmemise, doru olarak ifade edil mi olmyacaktr. Tez konulduu za man, gerekte, hassas konulan terimin birok mnalar arz etmeyip bir ve basit olduunu grmek gerekir: nk o zaman hassa bu hususta doru olarak ifade edil mi olacaktr. Sz gelimi, iman terimi bir tek mnada kullanldndan, tabi olarak halm bir hayvan olduunu sylemek su retiyle insann hassas, bu hususta, doru olarak konulacaktr. Bundan sonra, bir tezi rtmek iin ayn terimin hassa iinde birok defalar tekrarlanp tekrarlanmadn grmek ge rekir. ok defa, gerekte, bu hatann, ta riflerde ilendii gibi, hassalarda da ilen diinin farkna varlmaz. Fakat byle bir hatas olan hassa, doru olarak konulmu olmyacaktr, nk tekerrr iiteni skar; bylece mna gerekli olarak mphem olur, ve stelik, bu lzumsuz bir geveklik gibi

ORGANON V.

155

grnr. Ayn bir terimin tekrarlanmas ise iki tarzda hsl olacaktr: biri, sz ge limi, atein hassas olarak cisimlerin en incesi olan cisim verildii gibi, ayn bir eyin birok defalar zikredildii zaman olur (nk cisim kelimesi tekrarlanm tr) ; kincisi ise, sz gelimi, topran has sas olarak btn cisimler arasnda tabiat gereince aaya doru en kolayca giden cevher olduu, ve bundan sonra, cisim te rimi yerine filn nevilerden cevherler t biri verildii gibi, kelimelerin yerine tarif lerin konulduu zaman olur, nk cisim ler ve filn nevilerden cevherler bir tek ve ayn eydir: cevher terimini tekrarla maktan baka bir ey yaplm olmyacak tr. Bundan, bu hassalardan hibirisinin doru olarak konulmu olmyaca sonucu kar. Tez konulduu zaman, birok defalar ayn terimin kullanlmamasna ih timam edilip edilmediini grmek gerekir: nk o zaman, hassa bu hususta, doru olarak verilmi olacaktr. Sz gelimi, in sann, hassasnn, ilim almaya mstait bir hayvan olmaktan ibaret olduunu syle mekle, ayn bir terim birok defalar kul lanlmadndan, bu hususta, insann has sas doru olarak ifade edilmi olacaktr. Bundan sonra, bir tezi rtmek iin, hassa iinde btncl bir yklem olacak ekilde bir terimin verilip verilmediini

158

ORGANON V.

grmek gerekir. Gerekte, konuyu baka eylerden ayrmyan terimin hibir fayda s olmyacaktr; lzm olan ey, hassalar tekil eden terimlerin, tarifleri tekil eden terimlerin ayrdklar gibi, konuyu ayrma sdr. Gz nnde tutulan halde, demek, hassa doru olarak konulmu olmyacak tr. Sz gelimi, ilmin hassasnn, ilmin bir olmas sebebiyle bir delille sarslamyacak bir inan olmaktan ibaret olduu konul musa, hassa iinde btncl bir yklem olan bir gibi bir terim kullanlr; ve bu nun sonucu olarak, ilmin hassas doru olarak konulmu olmyacaktr. Tezi koy mak iin, gerekte, hepsinde mterek olan hibir yklemin kullanlmayp konu yu baka her eyden ayran bir terim kullanldn grmek gerekir: nk o zaman, hassa, bu hususta, doru olarak konulmu olacaktr. Sz gelimi, canl bir varln bir hassasnn bir ruha sahip ol mak olduunu sylemekle mterek hi bir yklem kullanlmadndan, bu husus ta, canl varln hassas olarak bir ruha sahip olmak doru bir ekilde konulmu olacaktr. Bundan sonra, bir tezi rtmek iin birok hassalarnn konulduu aklanma dan bir konu hakknda birok hassalar verilip verilmediini de grmek gerekir: nk, o zaman hassa doru olarak ko

ORGANON V.

157

nulmu olmyacaktr. Gerekte, tariflerde z gsteren ifadeye hibir ey ilve et memek gerektii gibi, hassalarda da, gs terilen terimi konunun hassas yapan ifa deye hibir ey eklememelidir, nk byle bir ilve hibir eye yaramaz. Sz gelimi, atein hassasnn en ince ve en hafif cisim olmaktan ibaret olduunu sy lemekle, birok hassalar verilmi olur (nk bu yklemlerden her biri gerek olarak ancak ate hakknda sylenir), ve bunun sonucu olarak, en ince ve en hafif cisim olduunu sylemekle, atein hassas doru olarak konulmu olmyacaktr. Bir tezi koymak iin, ayn konu hakkn da birok hassalar vermemiye ihtimam olunmayp yalnz bir tek hassa verildii ni grmek gerekir: nk o zaman, bu hususta, hassa doru olarak konulmu olacaktr. Sz gelimi, svnn hassasnn her ekle brnebilen bir cisim olmaktan ibaret olduunu sylemekle, birok deil, bir tek hassa verilmi olur: bunun sonucu olarak, bu hususta, svnn hassas doru olarak konulmu olacaktr.

3
<BAKA YERLER> Bundan sonra, rtme iin, hasmn ister hassas verilen konunun kendisi, is ter nevilerinin birisini kullanp kullanma

158

ORGANON V.

dn grmek gerekir, nk o zaman hassa doru olarak konulmu olmyacak tr. Gerekte, konunun bilgisi gzetilerek hassa verilmitir: halbuki bir yandan, ko nu olduu gibi daima mehul kalr ve bir yandan da, nevilerinden biri kendisinden sonradr ve bylece daha bilinmi deil dir. Bunun sonucu olarak bu terimler yar dimiyle konu hakknda daha byk bir bilgi elde olunmaz. Bylece hayvann bir hassann bir nevi insan olan bir cevher olmak olgusu olduunu sylemekle, nevi lerden biri kullanlmtr, ve bunun sonucu olarak, hassa doru olarak konulmu ola maz. Tezi koymak iin ne konunun kendisinin, ne de nevilerden hibirinin kullanlmamasna ihtimam olunduunu gr mek gerekir: nk o zaman, bu hususta, hassa doru olarak konulmu olacaktr. Sz gelimi, canlnn bir hassasnn bedenle ruhun bir terkibi olmaktan ibaret olduu konulmusa, ne konunun kendisi, ne de nevilerden hibirisi kullanlmamtr, bu nun sonucu olarak da, bu hususta, canl nn hassas doru olarak ifade edilmi olacaktr. Yine ayn tarzdadr ki konuyu daha ok bilinen yapan veya yapmyan br terimlerin incelenmesi lzmdr. Bylece, rtmek iin, hasmn ya konunun bir kary veya umumiyetle, tabi olarak ken

ORGANON V.

159

disiyle zamanda veya kendinden sonra olan herhangi bir eyi kullanp kullanma dn incelemek gerekir: nk o zaman hassa doru olarak konulmu olmyacak tr. Gerekte, kar tabi olarak kendi karsiyle zamandatr ve bir konuya tabii olarak zamanda olan veya ondan son ra olan ey de onu daha ok bilinen yap maz. Sz gelimi, iyiliin hassasnn kt le en ok kar olan ey olmaktan iba ret olduu sylenildii vakit, iyiliin kar s kullanlmtr ve bunun sonucu olarak da, hassa doru olarak ifade edilmi ola maz. Tezin konulmas iin, ne bir kar y, ne de umumiyetle tabi olarak konu ile zamanda olan veya ondan sonra olan herhangi bir eyi kullanmamak hususunda ihtimam gsterilip gsterilmediini grmek gerekir : nk o zaman, bu hususta, has sa doru olarak ifade edilmi olacaktr. Sz gelimi, ilmin hassasnn en ok mut main edici inan olmaktan ibaret olduu konulmusa, ne bir kar, ne konu ile ta bi olarak zamanda olan her terim, ne de ondan sonra olan bir terim kullanl mamtr; bunun sonucu olarak, bu husus ta, ilmin hassas doru olarak konulmu olacaktr. Bundan sonra, rtme iin, hasmn daima konuyu takip etmiyen ve bazan bir hassa olmaktan kan herhangi bir eyi

160

ORGANON V.

hassa olarak verip vermediini grmek gerekir : nk o zaman hassa doru ola rak gsterilmi olmyacaktr. Gerekte, o zaman ne konunun adnn byle bir has sann kendisine ait olduunu farz ettii miz ey hakknda da doru olmas iin; ne de konunun adnn, byle bir hassann kendisine ait olmad farz edilen ey hakknda doru olmamas iin hibir ge reklilik yoktur. Bundan baka, hatt has sa verilmi olduktan sonra bile, konuya ait olup olmadnn aka grlemiyece i ilve olunabilir. nk mevcut olmyacak ekilde bir tabiat haizdir: ve byle ce bunun bir hassa olup olmad aka grlmiyecektir. Sz gelimi, hayvann bir hassasnn kh hareket etmek, kh ayakta durmak olgusu olduu konulduu zaman burada bazan byle olmyaveren bu trl bir hassa verilmi olur, ve bunun sonucu olarak, hassa doru olarak konmu ola maz. Tezi koymak iin, gerekli bir e kilde daima hassa olan eyin hassa olarak verilip verilmediini grmek lzmdr, n k o zaman hassa, bu hususta, doru ola rak konulmu olacaktr. Sz gelimi, fazi letin hassasnn fazilete sahip olan iyi yapan ey olduu konulmusa, fazileti ta kip eden herhangi bir ey hassa olarak verilmitir, ve bunun sonucu olarak da, faziletin hassas doru olarak verilmi olur.

ORGANON V.

161

Bundan sonra, rtmek iin, imdi mevcut olan hassay vermekle hasmn verdiinin imdi mevcut hassa olduunu tavzih etmeyi unutup unutmadn ince lemek gerekir: nk o zaman hassa do ru olarak konulmu olacaktr. Bunun se bebi, ilkin, mutat olarak vcut bulana zt olarak vcut bulan her eyin beyan edil meye muhta olmasdr, ve daima konuyu takip eden yklemi hassa olarak vermek alkanlna sahip olunmasdr. kinci ola rak, konulmas dnlenin, imdiki hassa olup olmadnn tasrihinin unutulduu za man aklk olmaz ve tenkide vesile ver memek lzmdr. Sz gelimi, bir kimseyle oturmak olgusu filn kimsenin hassas olarak konulduu vakit, bunun sonucu olarak, hibir taayyn gsterilmedii ger ekse, hassa doru olarak verilmi ola maz. Tezi koymak iin, vakide, im diki hassay vermekle, onun imdiki hassa olduunu aklyarak konulmu mudur, grmek gerekir: nk o zaman hassa, bu hususta, doru konulmu olacaktr. Sz gelimi, filn adamn hassasnn fiil halin de gezinmek olduunu sylemekle, bu aklk verilmi olarak konulmusa, hassa doru olarak konulmu olacaktr. Bundan baka, rtmek iin, hasmn, yklemesinin duyumdan baka vastayla bilinmiyecek ekilde bir hassa verip ver

162

ORGANON V.

mediini grmek gerekir: nk o zaman hassa doru olarak konulmu olmyacak tr. Gerekte, her duyulabilen yklem, bir kere duyum dnda vaki oldu mu, bu yzden pheli olur, nk o zaman ko nuya hl ait olup olmad, kendisinin ancak duyumla bilinebilmesinden dolay, iyice grlmez. Bu, konuyu gerekli alarak daima takip etmiyen yklemler halinde doru olacaktr. Sz gelimi, gnein has sasnn, arzn stnde hareket eden en parlak yldz olduu konulduu zaman, hassada, duyum vastatiyle bilinen ey olan arzn stnde hareket etmek gibi bir ifade kullanlr, bunun sonucu olarak g nein hassas doru olarak verilmi olm yacaktr: nk gnein, batt zaman da, arzn stnde hareket etmeye devam edip etmedii iyice grlemiyecektir, n k o zaman bir duyumumuz yoktur. Tezi koymak iin, gerekte, kendisi du yum tarafndan alnmam olacak ekilde, veya tamamiyle duyulabilir olmakla bera ber, aka, gerekli olarak konuya ait olan bir hassa verilip verilmediini gr mek lzmdr: nk o zaman, bu husus ta, hassa doru olarak verilmi olacaktr. Sz gelimi, bir yzeyin hassasnn ilk ko nu olarak renkli ey olduu konulmusa, muhakkak, duyulabilen bir nitelikten yani renkli olmak'tan, fakat aikr bir ekilde

ORGANON V.

163

daima konuya ait olan bir nitelikten fay dalanlmtr: bunun sonucu olarak, bu hu susta, yzeyin hassas doru olarak gs terilmi olacaktr. Bundan sonra, rtmek iin, hasmn tarifi bir hassa, olarak verip vermediini grmek gerekir: nk o zaman, hassa nn mahiyeti ifade etmemesi gerektiin den, hassa doru olarak konulmu olm yacaktr. Sz gelimi, insann bir hassas nn yryen - iki ayakl bir hayvan oldu unu sylemekle, insann mahiyetini gs teren bir hassas verilmitir; bunun sonucu olarak, insann hassas doru olarak gste rilmi olmyacaktr. Tezi koymak iin, verilmi olan hassann, mahiyetini ifade et meksizin, konu ile karlanabilir bir yklem olup olmadn grmek gerekir: nk o zaman, hassa, bu hususta, doru olarak gsterilmi olacaktr. Sz gelimi, insann bir hassasnn tabi olarak halim olan bir hayvan olduu konulmusa, konu ile kar lanabilir bir yklem olmakla beraber, onun mahiyetini ifade etmiyen bir hassa verilmitir, ve bunun sonucu olarak, bu hususta, insann hassas doru olarak ve rilmi olacaktr. Bundan sonra, rtmek iin, hasmn konuyu z iine koymak hususunda ihti mam gstermi olmakszn hassay verip vermediini grmek gerekir. Gerekte,

164

ORGANON V.

tpk tarifler iin olduu gibi, hassalar iin de, verilen ilk terimin cins olmas ve sonra geri kalan terimlerin bu cinse ba lanmalar ve konuyu br eylerden ayr malar lzmdr. Bunun sonucu olarak, bu tarzda konulmu olmyan bir hassa doru olarak verilmi olmyacaktr. Sz gelimi, hayvann bir hassasnn bir ruha malik olmas olduunu sylemekle, hayvan z iine konulmamtr, bunun sonucu olarak da, hayvann hassas doru olarak konul mu olmyacaktr. Tezi koymak iin, hassas verilen konunun, z iine konu lup konulmadn, bundan sonra br te rimlerin buna balanp balanmadklarn grmek gerekir: nk o zaman hassa, bu hususta, doru olarak verilmi olacak tr. Sz gelimi, insann bir hassasnn ilim edinmeye mstait bir hayvan olduu ko nulmusa konuyu z iine koyduktan sonra hassa verilmitir, bunun sonucu ola rak da, bu hususta insann hassas doru olarak konulmutur.

4
< BAKA YERLER> Hassann doru olarak veya olmya rak verilip verilmediini bilmek meselesi bizim imdi szn ettiimiz yollarla in celenmek zorundadr. Kendisi bir hassa

ORGANON V.

165

olarak gsterilmi olan eyin mutlak su rette bir hassa olup olmadn bilmek meselesine gelince, bunu aadaki yerler vastasiyle incelemek gerekir. Gerekte, hassann doru olarak konulduunu mut lak bir tarzda koyan yerler, onu hakiki bir hassa yapan yerlerin ayn olacaklar dr: o halde, onlarla ayn zamanda ak lanm olacaklardr. Demek, ilkin, rtmede, hasmn has sasn verdii konunun her nevide gz nnde tutulmas ve, sz gelimi, hassann gerekten onlardan hibirisine ait olup ol madn, veya bu konuya nispetle onlar hakknda doru olup olmadn, veya has sas verilen konuya nispetle onlarn her bi rinin bir hassas olup olmadn grmek gerekir: nk o zaman, bir hassa olarak konulmu olan ey bir hassa olmyacak tr. Sz gelimi, bir geometrici iin bir is tidlal ile aldatlamaz olduu bir geometrici hakknda doru olmyacandan (nk geometrici doru olmyan bir ekil iz dii zaman aldanr), limin hassas ola rak, bir istidll ile aldatlamaz olmas verilmiyecektir. Tezi koymak iin, ve rilen hassann btn haller iin doru, hem de bizim szn ettiimiz bu mna sebet bakmndan doru olup olmadn grmek gerekir: nk o zaman, bir has sa olarak konulmu olmyan ey bir hassa

166

ORGANON V.

olacaktr. Sz gelimi, ilim edinmeye muktedir bir hayvan olmak olgusu her insan hakknda doru olduundan, ve bu da onun insan olmas itibariyle, ilim edin meye muktedir bir hayvan olmak olgusu insann bir hassas olacaktr. ( Bu yer, bir taraftan rtmeye yarar: beyann, hakknda ismin doru olduu ey hakknda doru olup olmadn; ve ismin hakknda beyann doru olduu ey hakknda do ru olup olmadn grmek gerekir. Bir yandan da, tezi koymak iin, beyann da, hakknda ismin tasdik edildii ey hakkn da tasdik edilip edilmediini, ve ismin de, beyan tasdik edildii ey hakknda tasdik edilip edilmediini grmek lzmdr.) Bundan sonra, rtmek iin, gerek te, beyan hakknda ismin tasdik edildii ey hakknda tasdik edilmiyor mu, ve isim de, hakknda beyann tasdik edildii ey hakknda tasdik edilmiyor mu, grmek gerekir: nk o zaman, hassa olarak ko nulan ey bir hassa olmyacaktr. Sz ge limi, insan, Tanr hakknda tasdik edil medii halde, mademki ilme hissedar olan bir canl olmak olgusu Tanr hakknda dorudur, o halde ilme hissedar olan bir canl olmak olgusu insann hassas olarak verilmiyecektir. Tezi koymak iin, gerek te, ismin hakknda beyann tasdik edil dii ey hakknda da tasdik edilip edilme

ORGANON V.

167

diini, ve beyann hakknda ismin tasdik edilen ey hakknda tasdik edilip edilme diini, grmek gerekir. nk, o zaman, bir hassa olmyarak koyulan ey bir hassa olacaktr. Sz gelimi, mademki canl yk lemi hakknda bir ruha malik olmak'n doru olduu ey hakknda dorudur, ve bir ruha malik olmak da, hakknda canl ykleminin doru olduu ey hakknda dorudur; bu ruha malik olmak, canl' nn bir hassas olacaktr. Bundan sonra, bir tezi rtmek iin, hasmn konuyu, konunun kendi iinde sylenen eyin bir hassas olarak verip vermediini grmek gerekir: nk o za man hassa olarak konulmu olan ey bir hassa olmyacaktr. Sz gelimi, atei en ufak paracklardan terekkbeden cismin hassas olarak vermek, konuyu, kendi ykleminin hassas olarak vermektir: ate en ufak paracklardan terekkbeden cisimlerin hassas olamaz. Konunun, konu nun kendi iinde bulunan eyin hassas ol myacann sebebi, ayn eyin, bu takdirde nevi ynnden ayr olan birok eylerin has sas olacadr: nk ayn konunun yal nz kendine ait olan, nevi ynnden ayr birok yklemleri vardr, konu ise, hassa bu tarzda konulursa, btn bu yklemle rin bir hassas olacaktr. Tezin konul mas iin, konu iinde bulunan eyin ko

168

ORGANON V.

nunun hassas olarak verilip verilmedii ni grmek lzmdr: nk o zaman bir hassa deildir diye konulmu olan ey, ancak kendilerinin hassas olduu sylen mi olan ayr ayr eyler hakknda tasdik edilmesi artiyle, bir hassa olacaktr. Sz gelimi, arzn bir hassasnn nevi ynn den en ar cisim olmaktan ibaret olduu nu sylemekle, konunun hassas olarak, yalnz sz edilen ey hakknda, sylenen ve onun hakknda, hassann tesdik edildii tarzda sylenen bir ey verilmitir, bunun sonucu olarak da, arzn hassas doru ola rak verilmi oldu. Bundan sonra, rtmek iin, hasmn katlma yoliyle hassay verip vermediini grmek gerekir: nk o zaman bir has sa olarak konulmu olan, bir hassa olm yacaktr. Gerekte, konunun kendisine ka tld yklem, mahiyetinin kurucu bir blmdr; ve bu byle bir yklem belli tek bir neve uygun gelen bir ayrm ola caktr. Sz gelimi, insann bir hassasnn bir yryen - iki ayakl olmaktan ibaret olduunu sylemekle, hassa katlma yoliy le verilmitir, ve bunun sonucu olarak, yryen - iki ayakl insann bir hassas ol myacaktr. Tezi koymak iin, her ne kadar konu ona karlanabilir bir tarzda yklenebilir ise de, ne katlma yoliyle, ne de konunun mahiyetini ifade eder e

ORGANON V.

16

kilde hassann verilmemesi hususunda ih timam edilip edilmediini grmek gerekir: nk o zaman, hassa olmyarak konul mu olan ey, hassa olacaktr. Sz gelimi, hayvann bir hassasnn tabi olarak duy maktan ibaret olduu konulmusa hassa ne katlma yoliyle; ne de, her ne kadar konu ona karlanabilir bir ekilde yk lenebilir ise de, konunun mahiyetini ifa de eder ekilde verilmi deildir: bunun sonucu olarak, tabi olarak duymak olgu su pekl hayvann hassas olacaktr. Bundan sonra, rtmek iin, gerek te, hassann, hakknda ismin tasdik edil dii ey ile zamanda olmasna imkn olmayp konudan nce veya sonra olup olmadn grmek gerekir: nk o za man bir hassa olarak konulmu olan ey ya asla, ya hi deilse daima bir hassa ol myacaktr. Sz gelimi, umumi meydanda gezinmek olgusu iin insandan nce ola rak ve insandan sonra olarak herhangi bir konuya ait olmak mmkn olduun dan, umumi meydanda gezinmek olgusu, ya asla, ya hi olmazsa daima insann bir hassas olmyacaktr. Tezi koymak iin, yklemin, ne bir tarifi, ne de ayrm ol makszn, nesnenin gerekli bir ekilde daima zamanda olup olmadn grmek gerekir: nk o zaman, hassa olmyarak konulan ey bir hassa olacaktr. Sz ge

170

ORGANON V.

limi, ilim edinmeye istidatl bir hayvan olmak yklemi, ne bir ayrm, ne de, bir tarifi olmakszn, gerekli bir ekilde daima insann zamanda olduundan, ilim edin meye istidatl bir hayvan olmak olgusu, insann bir hassas olacaktr. Bundan sonra, rtmek iin, gerek te, ayn yklemin ayn olmalar ynnden konunun ayn olan nesnelerin bir hassas olup olmadklarn grmek gerekir: nk o zaman bir hassa olarak konulmu olan ey bir hassa olmyacaktr. Sz gelimi, aranla cak eyin hassas baz kimselere iyi grn mek olgusu olmadndan, arzuya ayan o lan'n da hassas baz kimselere iyi grn mek olgusu olmyacaktr, nk aranlacak ey ile arzuya ayan olan arasnda zde lik vardr. Tezi koymak iin, ayn yk lemin, ayn olmas ynnden konunun ay n olan bir eyin bir hassas olup olmad n grmek gerekir: nk o zaman, has sa olmyarak konulmu olan ey bir has sa olacaktr. Sz gelimi, l bir ruha ma lik olmak olgusu insan olmas ynnden, inann bir hassas denildiinden, l bir ruha malik olmak, lmlnn de, lml olmas ynnden bir hassas olacaktr. Bu yer ilintiye taallk eden hususta da faydaldr: nk ayn eylere, ayn ol malar ynnden, ayn yklemler kh ait olmak, kh ait olmamak zorundadrlar.

ORGANON V.

171

Bundan sonra, rtmek iin, gerek te, nevi ynnden konu ile ayn olan nes nelerin hassasnn, nevi ynnden daima bahis konusu olan hassa ile ayn olup olmadn grmek gerekir : nk o za man bir hassa olarak konulmu olan ey, bahis konusu olan konunun hassas da olmyacaktr. Szgelimi, insan ile at ara snda bir nevi ynnden zdelik oldu undan, ve kendi kendine ayakta durmak olgusu daima atn bir hassas olmadn dan, kendi kendine hareket etmek olgusu insann bir hassas olamyacaktr: nk kendiliinden hareket etmekle ayakta durmak arasna zdelik vardr, nk bu yklemlerden her biri, hayvan olmalar ynnden alnan bu hayvanlarn her bi rine aittir, Tezi koymak iin, konu ile nevi ynnden zde olan nesneler iin, bahis konusu olan hassa ile nevi ynn den ayn olan hassann daima doru olup olmadn grmek lzmdr: nk o za man hassa olmyarak konulmu olan ey hassa olacaktr. Szgelimi, madem ki insa nn bir hassas yryen iki ayakl ol maktan ibarettir, kuun bir hassas da kanadl iki ayakl olmak olacaktr: nk bu terimlerden her biri, arala rndan ikisi ayn bir cins iine giren nevi ler olarak, nevi ynnden ayndr, nk hayvan cinsi iine girerler, br ikisi ise

172

ORGANON V.

cinsin, yani hayvann ayrm gibidirler. Bu yer gsterilen hassalardan biri ancak bir tek neve ait olduu ve br, szge limi, yryen drtayakl gibi, birouna ait olduu zaman yanltr. Mademki ayn ve baka birok m nalara geliyor, ii sofiste alan iin, bir tek eye ve yalnz ona ait olan bir has say vermek gtr. Gerekte, bir ilintisi olan nesneye ait olan yklem, ilintisi olduu konu ile alnan ilintiye de ait ola caktr. Szgelimi, insana ait olan yklem, ak bir insan varsa, ak insana da ait ola caktr, ak insana ait olan yklem ise insana da ait olacaktr. O zaman, konunun kendi kendine alnd zaman baka oldu unu ve szgelimi insann baka, ak insa nn baka olduunu sylemekle, ilintisiyle alnd zaman baka olduunu iddia ede rek ; stelik, durum ile duruma gre gs terilen ey ayr ayr olarak gsterilmekle bu hassalarn ou zerinde bouna tar tlabilir. Gerekte, duruma ait yklem bu duruma gre gsterilen eye de aittir, bir duruma gre gsterilen eye ait olan yklem de duruma ait olacaktr. Szgelimi, limin durumu ilme gre gsterilmi oldu undan, muhakeme ile sarslamaz olmas olgusu ilmin bir hassas olamyacaktr, nk o zaman, lim de muhakeme ile sarslamaz olacaktr. Tezi koymak iin.

ORGANON V.

173

ilintinin konusunun, ilintisi olduu konu ile alnan ilintiden mutlak surette ayr ol madn sylemek gerekir, her ne kadar iki eyin varlnn eklinin ayr olmasn dan dolay baka olduu sylenmise de. nk bir insan iin, bir insan olmakla bir ak insan iin ak insan olmak ayn ey deildir. stelik, infleksiyonlar da gz nnde tutmak, ve szgelimi lim hak knda muhakeme ile sarslamyan ey ola can deil, muhakeme ile sarslamyan kimse olacan; ilim hakknda ise muha keme ile sarslamyan bir ey olacan deil, muhakeme ile sarslamyan ey ola can sylemek gerekir. nk, gerekte, btn silhlar kullanmaktan ekinmiyen bir hasma btn vastalarla mukabele et mek gerekir.

5
<BAKA YERLER> Bundan sonra, rtmek iin, tabi ola rak konuya ait olan yklemi vermek isti yerek, hasmn bunu, daima konuya ait olan yklemi ifade edecek tarzda ifade ederek koyup koymadn grmek gere kir: nk o zaman, umumi olarak bir hassa olarak konulmu olan ey reddedi lecek gibi grlecektir. Szgelimi, insa nn bir hassasnn iki ayakl olmaktan ibaret olduunu sylemekle, ona tabi ola

174

ORGANON T.

rak ait olan yklemi vermek kastolunur, halbuki bu ifade insana daima ait olan yklem mnasna gelir. Bunun sonucu olarak, insann hassas iki ayakl olmak olmyacaktr, nk, vakide, insann dai ma iki aya yoktur. Tezi koymak iin, tabii olarak konuya ait olan yklemin verilmek istenip istenmediini ifade eder ken onun bu tarzda gsterilip gsteril mediini grmek lzmdr. nk o za man hassa bu hususta rtlmiyecektir. Sz gelimi, insann bir hassas olarak ilim edinmeye istidatl hayvan ifadesi veril mekle, hem beyan iinde tabi olarak ko nuya ait olan hassa kastolunur, hem de gsterilir; bunun sonucu olarak, bu husus ta, bu suretle verilen hassa rtlemi yecek, ve ilim edinmeye istidatl hayvan olmann insann bir hassas olmad gs terilemiyecektir. Bundan baka, ilk olarak alnan her hangi baka bir konu dolayisiyle konu hakknda veya ilk olarak alnan konunun kendisi hakknda sylenen her ey iin, bu cinsten hallerde hassay vermek g tr. Gerekte, bir baka konuya gre sy lenen bir konunun bir hassas verilirse, bu, ilk konu hakknda da doru olacaktr; halbuki ilk konunun hassas konulursa, o zaman brne gre sylenen hakknda da tasdik edilmi olacaktr. Szgelimi, renk

ORGANON V.

175

li olmak olgusu yzeyin hassas olarak verildiyse, renkli olmak olgusu cisim hak knda da doru olacaktr; halbuki renkli olmak olgusu cismin hassas olarak ve rilmise yzey hakknda da tasdik edil mi olacaktr. Bundan, ismin kendisinin hassann beyannn kendisi hakknda do ru olduu ey hakknda doru olmyaca neticesi kar. Baz hassalar iin, ok defa, bir ya nlmann nasl, ve hangi eylerin hassas nn konulduunun tyin olunmamasndan ileri geldii vaki olur. Gerekte, daima bir eyin hassas olarak: ya insana iki ayakllk gibi, tabi ykleminin; veya fi lan insana drt parma olmak olgusu gi bi gerek ykleminin; veya atee, en in ce paracklarndan mteekkil olmak ol gusu gibi, spesifik ykleminin ; veya ha yatn hayvana verildii gibi, mutlak ola rak kendine ait olan yklemin; veya ru ha tedbirli olmak olgusunun verildii gi bi, herhangi bir eye tbi olmas ynn den bir eye ait olan yklemin; veya ru hun akl blmne tedbirli olmak olgusu nun verildii gibi, ilk konu olmas ynn den alnan eye ait olan yklemin; veya muhakeme ile sarslmazlk olgusunun li me ait olduu gibi (nk bu limin is tidll ile sarslmaz olaca her hangi bir durumda olmasndan baka bir sebeple

176

ORGANON V.

deildir) nesne her hangi bir durumda ol duu iin; veya istidlal ile sarslmaz ol mak olgusunun ilme ait olduu gibi eyin herhangi bir nesne tarafndan sahip olunan bir durum olduu iin; veya duyumun hay vana ait olduu gibi, (nk, szgelimi insan gibi, baka nesneler de duyum sa hibidirler, fakat ancak hayvana katldk larndan tr duyarlar) ona her hangi baka bir ey tarafndan katlnd iin veya hayatn falan hayvana ait olduu gi bi her hangi baka bir eye katld iin verilmesine allr. Bunun sonucu olarak, tabi olarak terimini ilve etmemekle, bir hata ilenir, nk vakide tabi yklem, szgelimi, insann iki ayaa sahip olmas gibi, tabi olarak kendisine ait olduu nes neye ait olmamas mmkndr. Ayn za manda hassa olarak gerek yklem veril dii aklanmazsa da aldanlr, nk her hangi belli bir anda, bu yklem bu konu ya ait olabilecek ekilde olmyacaktr, szgelimi, insan iin drt parma olmak olgusu gibi. Daha, bir ey, ilk konu ola rak, veya bir baka konuya gre sylen mi olarak konulduu aklanmazsa, ismin kendisi hassann beyannn kendisi hak knda doru olduu ey hakknda daha doru olmyacandan tr, yine aldan lr; nitekim, renkli olmak olgusu iin y zeyin veya cismin bir hassas olarak ve

ORGANON V.

173

rilmi olmas hali byledir. Bir nesneye hassa olarak, ister bu nesne bir duruma sahip olduundan tr, ister her hangi baka bir nesne tarafndan sahip olunan bir hal olduu iin bir hassann verildii nceden sylenmemise yine aldanlr; n k o zaman bu bir hassa olmyacaktr. Ger ekte, kendisi herhangi bir baka nesne nin sahip olduu bir durum olduundan do lay, bir nesneye hassa verilirse, hassa da bu duruma sahip olan eye ait olacaktr; hassa, bir duruma sahip olmasndan dolay bir nesneye verilirse, sahip olunan duru ma da ait olacaktr, nitekim, ilmin veya limin bir hassas olarak konulduu za man, istidlal ile sarslamaz olmak olgusu iin durum byledir. Her hangi bir nes neye katld iin veya kendisine her hangi bir ey tarafndan katlnd iin hassann nesneye ait olduu nceden gs terilmemise. yine aldanlr: nk o za man hassa daha baka eylere de ait ola caktr. Gerekte, konusunun herhangi bir ey tarafndan katlnd iin hassa verilir se o kendisine katlman nesnelere de ait olacaktr; konusu herhangi bir eye ka tld iin hassa verilirse, katlman nes nelere de ait olacaktr, szgelimi, yaa mak olgusunun her hangi bir hususu hay van nevinin veya hayvann bir hassas olarak konulduu takdirde olduu gibi.

H8

ORGANON V.

Neve ait olan hassann verildii aklan mazsa, gene bir yanlma olur, nk o zaman hassas konulan terim iine giren nesnelerden yalnz bir tekine ait olacak tr; nk en yksek dereceye yklenilen ey bu eyler arasndan yalnz bir teki ne aiddir: szgelimi, atein hassas ola rak en hafif olan konulursa. Bazan da hatt nevi ynnden terimi ilve edilse bile bir hata ilenebilmi olabilir: nk, her defasnda nevi ynnden terimi ilve edildike, hassay kabul etmee mahsus nesnelerin ancak bir tek nevi mevcut ol mas gerekecektir. Halbuki baz hallerde vaki olan ey bu deildir: bylece, vaki de ate misalinde bu vaki olmaz. Gerek te, atein tek bir nevi yoktur, nk k mr, alev ve k, her ne kadar bu ey lerin her biri ate ise de nevi ynnden ayr gayr eylerdir. Nev'i ynnden teri mi ilve olunduka gsterilen tek neviden baka nevi olmamas gerektiinin sebebi, <birok sebepler varsa> sz edilen hassann bir ksmna daha ok, brleri ne daha az ait olacadr; ate misalinde en ince paracklardan mteekkil olmak olgusu iin vaki olan budur: nk ger ekte, k kmr ve alevden daha ince paracklardan mteekkildir. Bu ise, va ki olmamas gereken bir eydir, meerki isim de, hassann ifadesinin kendisi hak

ORGANON V.

179

knda daha doru olduu eye daha ok yklenmee; aksi takdirde, o zaman, has sann ifadesinin daha doru olduu yerde isim de daha doru olmas gerektii ka idesi mahede olunamyacaktr. Buna ay n yklemin hem sadece ona sahip olan terimin, hem de sadece sahip olan terim iinde ona en yksek derecede sahip ola nn hassas olacann vaki olaca ilve edilmelidir, nitekim ate misalinde, en in ce paracklardan mteekkil olmak ol gusu iin olup biten de budur : nk en ince paracklardan mteekkil olan k olduundan bu ayn yklem n da has sas olacaktr. Netice bizim dediimiz tarzda hassay veren hasm ise, ona hcum etmek lzmdr; kendi kendisi iin, bu iti razn bize yaplmasna msaade etmemeli dir ; hassa konulur konulmaz, hassann ne tarzda verildiini tyin etmek zorunda kalnacaktr. Bundan sonra, rtmek iin, hasmn bir eyi kendi kendinin bir hassas olarak koyup koymadn grmek gerekir : n k o zaman hassa olarak konulmu olan ey bir hassa olmyacaktr. Gerekte, ken dinden bir ey, kendi zn ifade eder, z ifade eden ise bir hassa olmayp bir tariftir. Szgelimi, uygun olann, gzelin bir hassas olduunu sylemekle, nesne ken dinin hassas olarak verilmitir (nk

180

ORGANON V.

gzel ile uygun olan arasnda bir zden lik vardr), ve bunun sonucu olarak, uy gun olan, gzelin bir hassas olamyacak tr. Tezi koymak iin, karlanabilen bir yklem koymu olmakla beraber, nes neyi kendi kendinin hassas olarak verme mek hususunda ihtimam edilip edilmedi ini grmek gerekir: nk o zaman, bir hassa olmyarak konulmu olan ey bir hassa olacaktr. Szgelimi, hayvann has sasnn canl bir cevher olmaktan ibaret olduu konulmusa, nesne kendi kendinin hassas olarak konulmayp karlanabilen bir yklem verilmitir, bunun sonucu ola rak da canl cevher pekl hayvann has sas olacaktr. Bundan sonra, benziyen blmlerden terekkp eden nesneler halinde, rtmek iin terkibin hassasnn blm hakknda doru olup olmadn, veya blmn has sasnn btn hakknda tasdik edilmi olup olmadn, grmek lzmdr: nk o za man bir hassa olarak konulmu olan ey bir hassa olmyacaktr. Bu ise baz hal lerde vaki olabilir: nk benziyen b lmlerden mrekkep olan nesneler iin, bazan btn gznnde tutularak, bazan da blm hakknda tasdik edilen eye dikkati ynelterek hassalar verilebilir; ve o zaman bu iki halin hi birisinde hassa doru olarak gsterilmi olmya

ORGANON v.

181

caktr. Btne taallk eden misal: denizin hassasnn en byk hacmda tuzlu su ol maktan ibaret olduunu sylemekle ben ziyen blmlerden teekkl eden her hangi bir eyin hassas konulmutur, fakat bylece blm hakknda doru olmyan bir hassa verilmitir (nk hususi bir deniz en byk hacmda tuzlu su de ildir), ve bunun sonucu olarak, en b yk hacmda tuzlu su olmak olgusu deni zin bir hassas olamyacaktr. Blme ait misal: havann bir hassas teneffs edile bilir olmak olarak konulmakla, benziyen blmlerden mrekkep herhangi bir eyin hassas gsterilmitir, ama bylece her hangi belli bir hava hakknda doru olan ve btn hakknda tasdik edilmiyen bir hassa verilmitir (nk btn olarak alnan hava, teneffs edilebilir deildir)?, bunun sonucu olarak, teneffs edilebilir, havann bir hassas olamyacaktr. Tezi koymak iin benziyen blmlerden m rekkep olan eylerin her biri hakknda doru olan eyin bir btn olarak alnan bu eylerin de bir hassas olup olmadn grmek gerekir: nk o zaman, bir hassa olmyarak konulmu olan ey bir hassa olacaktr. Szgelimi aaya doru tabi bir hareket yapmak olgusu her top rak hakknda doru olduundan, ve bu da toprak olmas ynnden fiilen belli toprak

182

ORGANON V.

parasnn da bir hassas olduundan, tabi bir hareketle aaya doru gitme olgusu topran bir hassas olacaktr. 6 < BAKA YERLER > Bundan sonra, karlarn ve ilkin zd larn gznnde tutulmasndan hareket etmelidir ve rtme iin verilen hassann zdd, vakide, zd konunun bir hassas de il midir grmelidir; nk o zaman br zd da br zd konunun bir hassas olm yacaktr. Szgelimi, mademki hakszlk, adaletin zdd, ve en byk ktlk en b yk iyiliin zdddr, fakat en byk iyilik adaletin bir hassas deildir, en byk ktlk hakszln bir hassas olmyacak tr. Tezi koymak iin verilen hassann zddnn, zd konunun hassas mdr gr mek gerekir: nk o zaman da br zd btir zd konunun hassas olacaktr. Szge limi, mademki ktlk iyilie; kanmaya ayan olan, arzuya ayan olana zddr, ve bundan baka, arzuya ayan olan iyiliin bir hassasdr, kanmaya ayan olan k tln bir hassas olacaktr. kinci olarak, grelilerin gznnde tutulmasndan hareket etmeli ve rtme iin, verilen hassann korrltifi, vakide, konunun korrlatifinin bir hassas mdr,

ORGANON V.

183

grmek gerekir: nk o zaman br korrlti, korrltif konunun, bir hassas da olmyacaktr. Szgelimi, fazla, mislin bir hassas olmad halde, misil yarma, fazla da eksie grelik olduundan, eksik, yarmn bir hassas olamyacaktr. Tezi koymak iin, verilen hassann korrlati inin, konunun korrltiinin bir hassas mdr, grmek lzmdr: nk o zaman da, br korrlti konunun bir hassas olacaktr. Szgelimi, misil yarma grelik, lin 2ye nispeti, 2nin le nispetine gre lik olduundan 2'nin le nispetinde olmak olgusu, mislin bir hassas olduu halde lin 2ye nispetinde olmak olgusu, yarmn bir hassas olacaktr. nc olarak, rtme iin, sahip olmaya gre sylenen terim, vakide, sahip olmann bir hassas deil midir, grmek gerekir: nk o zaman yoksun lua gre sylenen yklem de yoksunlu un bir hassas olmyacaktr. Daha, bir yandan da, yoksunlua gre sylenen terim yoksunluun bir hassas deilse, sahip olmaya gre sylenen terim de sahip olmann bir hassas olmyacaktr. Szgelimi, bir duyum yokluu, sarln bir hassas olarak tasdik edilmediinden, bir duyum olmak olgusu da iitmenin bir hassas olmyacaktr. Tezi koymak iin, sahip olmaya gre sylenen terim sahip

184

ORGANON V.

olmann bir hassas mdr, grmek gerekir. nk o zaman da yoksunluun bir has sas olacaktr. Daha da, yoksunlua gre sylenen terim yoksunluun bir hassas ise, o zaman da sahip olmaya gre sy lenen terim sahip olmann bir hassas olacaktr. Szgelimi, grmenin bir hassas, grmeye sahip olmamz ynnden, gr mekten ibaret olduundan, krln bir hassas, tabi bir ekilde sahip olmamz gereken grmeye sahip olmamamz y nnden, grmemekten ibarettir. Bundan sonra, tasdik ve inkrlarn, ilk olarak da, kendi kendine alnan yk lemlerin gznnde tutulmasndan ha reket etmelidir. Bu yer yalnz rtme iin faydaldr. Szgelimi, olumlu terimin veya tasdike gre sylenen terim, konu nun bir hassas mdr, grmek gerekir: nk o zaman olumsuz terim veya inkra gre sylenen terim konunun bir hassas da olmyacaktr. Ve daha, olum suz terim veya inkra gre sylenen terim, konunun bir hassas ise, o zaman olumlu terim, veya tasdike gre sylenen terim konunun bir hassas da olmyacak tr. Szgelimi, canl, hayvann bir hassas olduundan cansz, hayvann bir hassas olamyacaktr. kinci olarak, olumlu veya olumsuz yklemlerin ve tasdik veya inkr edildikleri konularn gznnde

ORGANON V.

185

tutulmasndan hareket etmeli, ve rtme iin, olumlu terimin, gerekte, mspet ko nunun bir hassas deil midir, grmelidir: nk o zaman, olumsuz terim de olumsuz konunun bir hassas olmyacaktr. Ve da ha, olumsuz terim olumsuz konunun bir hassas deilse, olumlu terim de olumlu konunun bir hassas olmyacaktr. Szge limi, hayvan, insann bir hassas olmad ndan hayvan olmyan da insan olm yann bir hassas olamyacaktr. Ve daha, hayvan olmyan, insan olmyann bir hassas gibi grnyorsa, hayvan da insa nn bir hassas olamyacaktr. Tezi koymak iin, olumlu terimin mspet terimin bir has sas mdr, grmek gerekir: nk o za man olumsuz terim de olumsuz konunun bir hassas olacaktr. Ve daha, olumsuz terim olumsuz konunun bir hassas ise, olumlu terim de olumlu konunun bir hassas olacaktr. Szgelimi, yaamamak olgusu, hayvan olmyann bir hassas oldu undan, yaamak olgusu, hayvann bir hassas olacaktr. Daha, yaamak olgusu, hayvann bir hassas gibi grnyorsa ya amamak olgusu da hayvan olmyann bir hassas gibi grnecektir. nc olarak, kendi kendilerine alnan konularn gznnde tutulmasndan hareket etme lidir, ve rtmek iin, verilen hassa olumlu konunun bir hassas mdr, grme

186

ORGANON V.

lidir: nk o zaman, ayn terim de olum suz konunun bir hassas olmyacaktr. Ve daha, verilen terim olumsuz konunun bir hassas ise, olumlu konunun bir hassas olmyacaktr. Szgelimi canl, hayvann bir hassas olduundan, canl, hayvan olm yann bir hassas olamcacaktr. Tezi koy mak iin, verilen terim olumlu konunun bir hassas deilse, olumsuzun bir hassas olacaktr. Fakat bu yer yanltr: olumlu bir terim gerekte, ne olumsuz bir konu nun hassasdr, ne de olumsuz bir terim mspet bir konunun hassasdr, nk mspet bir terim hibir suretle olumsuz bir terime ait deildir, ve olumsuz bir terim de, bir mspet konuya ait olmakla beraber, hassa olarak ona ait deildir. Bundan sonra, ayn bir blmenin za larnn gznnde tutulmasndan hareket etmelidir ve bir tezi rtmek iin, ger ekte, blmenin zalarnn hi birisi geri kalan zalann hi birisinin bir hassas de il midir, grmelidir: nk o zaman ko nulan terim, hassas olarak konulduu e yin bir hassas olmyacaktr. Szgelimi, duygulu bir canl olmak olgusu, br can llarn hi birisinin bir hassas olmadn dan, mkul bir canl (vivant intelligible) olmak olgusu tanrnn bir hassas olmya caktr. Tezi koymak iin, blmenin geri kalan zalarnn her hangi birisinin, blme

ORGANON V.

187

iinde bulunan bu terimlerin herhangi bi risinin bir hassas mdr, grmek gerekir: nk o zaman, geri kalan terim de bir hassas olarak konulmad eyin bir has sas olacaktr. Szgelimi, z ynnden ru hun akl blmnn tabi hassas (*****) olmak, ihtiyatn bir hassas olduundan, o zaman br hassalar bu tarzda alarak, z ynnden itiha blmn tabi hassas olmak itidalin bir hassas olacaktr.

7
<BAKA YERLER> Bundan sonra infleksiyonlarn gz nnde tutulmasndan hareket etmeli ve rtmek iin gerekte verilen hassann inf leksiyonunun konunun infleksiyonunun bir hassas deil midir, grmelidir: nk o zaman, br infleksiyon da br infleksi yonun bir hassas olmyacaktr. Szgelimi iyi (K) zarf doru olarakn bir hassas olmadndan, gzel de dorunun hassas olmyacaktr. Tezi koymak iin, verilen hassann infleksiyonunun konunun infilek siyonun bir hassas mdr, grmek gerekir: nk o zaman br infleksiyon da br infleksiyonunun bir hassas olacaktr. Szgelimi, yryen-iki ayakl, insann bir hassas ise yryen-iki ayaklya terimi de insana hassa olacaktr. Yalnz imdi

188

ORGANON V.

bahis konusu olan terim misalinde deil, ayn zamanda daha nceki yerler iin de gsterdiimiz zere, karlar misalinde de infleksiyonlar incelenmelidir. Bylece bir tezi rtmek iin verilen hassann karsnn infleksiyonu konunun karsnn infleksiyonunun bir hassas deil midir, grmek gerekir: nk o zaman br kar nn infleksiyonu da br karnn inflek siyonunun bir hassas olmyacaktr. Sz gelimi. iyi zarf doru olarak'n hassas olmadndan kt zarf da haksz ola rakn hassas olamyacaktr. Tezi koy mak iin, verilen hassann karsnn infleksiyonu verilen konunun karsnn infleksiyonunun bir hassas mdr, grmek gerekir. nk o zaman da br karnn infleksiyonu br karnn inleksiyonu nun bir hassas olacaktr. Szgelimi, en iyi iyinin bir hassas olduundan en kt de ktnn bir hassas olacaktr. Bundan sonra, benzer tarzda bulunan nesnelerin gznnde tutulmasndan hare ket etmek lzmdr, ve rtmek iin, ve rilen hassaya benzer tarzda bulunan ey gerekte, konuya benzer tarzda bulunan eyin bir hassas deil midir, grmelidir: nk o zaman benzer tarzda bulunan br ey de benzer tarzda bulunan eyin bir hassas olmyacaktr. Szgelimi, mimar evin yaplmas karsnda, shhatin husul

ORGANON V.

189

karsnda hekime benzer tarzda bulundu undan, ve shhati husule getirmek olgusu hekimin bir hassas olmadndan iyi yap mak olgusu da mimarn bir hassas ola myacaktr. Tezi koymak iin, verilen hassaya benzer tarzda bulunan ey konu ya benzer tarzda bulunan eyin bir hassa s mdr, grmek gerekir: nk o zaman yine, benzer tarzda bulunan br ey, ben zer tarzda bulunan eyin bir hassas ola caktr. Szgelimi, hekim shhati husule ge tirmek iktidar karsnda, dinlik husule getirmek iktidar karsnda jimnastik retmenine benzer tarzda bulunduundan ve dinlik husule getirmek iktidarna sa hip olmak, jimnastik retmeninin bir has sas olduundan, shhati husule getirmek iktidarna sahip olmak da hekimin bir has sas olacaktr. Bundan sonra, zde tarzda bulunan eylerin gznnde tutulmasndan hareket etmek gerekir, ve rtmek iin, iki konu ile zde tarzda bulunan yklem ger ekte kendisine nispetle, sz edilen konu ile zde tarzda bulunan konunun bir hassas deil midir, grmek lzm dr : nk o zaman konulardan her ikisiyle zde tarzda bulunan yklem de, kendisine nispetle, birinci konuya benzer ekilde bulunan konunun bir hassas ol myacaktr. Bir yandan da, iki konu hak

190

ORGANON V.

knda zde tarzda bulunan yklem, ken disine nispetle, sz edilen konuya zde tarzda bulunan konunun bir hassas ise, o zaman kendisinin bir hassas ise, o za man kendisinin bir hassas olarak konul duu eyin bir hassas olmyacaktr [sz gelimi, tedbir her birinin ilmi olmasndan tr hem gzel, hem de ayp olan hak knda zde tarzda bulunduundan, ve g zelin ilmi olmak tedbirin bir hassas ol madndan, ayp olann ilmi olmak olgu su tedbirin bir hassas olmyacaktr. br yandan da, gazelin ilmi olmak, tedbirin bir hassas ise, ayp olann ilmi olmak onun bir hassas olamyacaktr.] nk ayn e yin birok konularn bir hassas olmas imknszdr Tezi koymak iin, bu yerin hibir faydas yoktur: nk zde tarzda bulunan ey birok konularla mukayese olunan biricik yklemdir. Bundan sonra, rtmek iin varla gre sylenen yklemin vakide, varla gre sylenen konu bir hassas deil midir, grmek gerekir: nk o zaman, ne yok olmak olgusu yok olmaya gre sylenen eyin bir hassas olacaktr, ne de olmak olgusu, olua gre sylenen eyin bir hassas. Szgelimi, bir hayvan olmak insa nn hassas olmadndan, ne hayvan ol mak insan olmakn bir hassas, ne de bir hayvan iin yok olmak olgusu insan iin

ORGANON V.

191

yok olmann bir hassas olmyacaktr. Ayn tarzda, olutan varla ve yok olmaya ve yok olmadan varla ve olua tamamiyle bizim varlktan olua ve yok olua yapt mz gibi, gitmek gerekir. Tezi koymak iin, varla gre konulan konu hassa olarak varla gre konulan yklemi haiz midir, grmek gerekir: nk o zaman da, olua gre sylenen konunun hassas olua gre sylenen yklem; yok olua gre sylenen hassas da yok olua gre verilen yklem olacaktr. Szgelimi, insa nn bir hassas lml olmaktan ibaret olduundan, bir insan olmak (devenir un homme) n hassas da bir lml olmak olgusu; bir insan iin yok olmak hassas lml iin yok olmak olgusu olacaktr. Ayn tarzda, yine olutan ve yok olutan hem varla, hem bu kavramlardan kan her eye gitmek, tpk bizim rtme hali iin sylediimiz gibi, gitmek lzmdr. Bundan sonra, konulan konunun Fikri (idea) zerine dikkati ekmek gerekir, ve tezi rtmek iin, ileri srlen hassann, vakide, sz edilen Fikre ait deil midir, veya hassas verilmi olan nesnenin Fikri olmas ynnden ona ait deil midir, gr mek gerekir: nk o zaman, bir hassa olarak konulmu olan ey bir hassa olm yacaktr. Szgelimi, sknet halinde ol

192

ORGANON V.

mak olgusu, insan olmas ynnden deil, Fikir olmas ynnden, kendinden-insana ait olduundan sknet halinde olmak olgusu insann bir hassas olamyacaktr. Tezi koymak iin, sz edilen hassa Fikre ait midir, ve hassas olmad ileri sr len nesnenin Fikri olmas ynnden mi ona aittir, grmek gerekir: nk o zaman bir hassa olmyarak konulmu olan ey bir hassa olacaktr. Sz gelimi, bu beden ve ruh terkibi olmak kendinden - Hayvana ait olduundan, ve bundan baka, bir hassann ona hayvan olmas ynnden ait olduundan, o zaman bir ruh ve beden terkibi olmak olgusu hay vann bir hassas olacaktr.
8

< BAKA YERLER > Bundan sonra, daha ok ve daha azn gznnde tutulmasndan hareket etmek, ve ilkin, rtmek iin, daha ok filn yklem olan ey, vakide, daha ok filn konunun bir hassas mdr, grmek gere kir : nk o zaman ve daha az filn yk lem olan ey de daha az filn konu olan eyin bir hassas; ne en az filn yklem olan ey, en az filn konu olan eyin bir hassas; ne en ok filn yklem olan ey en ok filn konu olan eyin bir hassas;

ORGANON V'.

193

ne de, nihayet, srf (******) yklem, srf konunun bir hassas olmyacaktr. Szge limi, daha ok renkli olmak olgusu daha ok cisim olan eyin bir hassas olmadn dan, daha az renkli olmak olgusu da daha az cisim olan eyin bir hassas, ne de renkli olmak olgusu srf bir cismin bir hassas olmyacaktr. Tezi koymak iin daha ok filn yklem olan ey daha ok filn konu olan eyin bir hassas mdr, grmek gerekir: nk o zaman da, daha az filn yklem olan ey daha az filn konu olan eyin bir hassas en az filn yklem olan ey en az filn konunun hassas, en ok filn yklem olan ey en ok filn konu olan eyin hassas, ve srf yklem, srf konunun bir hassas olacaktr. Szgelimi, daha ok hissetmek olgusu daha canl olan eyin bir hassas olduundan, daha az hissetmek olgusu az canl olan eyin bir hassas, en ok hissetmek olgusu en canl olan eyin bir hassas, en az hisset mek olgusu en az canl olan eyin bir hassas, ve srf hissetmek olgusu srf canlnn bir hassas olacaktr. Daha, yaln terimlerden yukardaki te rimlerinin aynlarna gemek, ve rt mek iin, srf yklem, vakide srf konu nun bir hassas deil midir, grmek gere kir: nk o zaman ne daha ok filn yklem olan ey daha ok filn konu

194

ORGANON V.

olan eyin bir hassas; ne daha az filn yklem olan ey, daha az filn konu olan eyin bir hassas; ne en ok filn yklem olan ey en ok filn konu olan eyin bir hassas, ne de en az filn yklem olan ey en az filn konu olan eyin bir has sas olmyacaktr: szgelimi, faziletli, in sann bir hassas olmadndan daha ok faziletli olmak olgusu da daha ok insan olan eyin bir hassas olmyacaktr. Tezi koymak iin, srf yklem srf konu nun bir hassas mdr, grmek gerekir: nk o zaman yine daha ok filn yk lem olan ey daha ok filn konu olan eyin bir hassas, daha az filn yklem olan ey daha az filn konu olan eyin bir hassas, en az filn yklem olan ey en az filn konu olan eyin bir hassas, en ok filn yklem olan ey en ok fi ln konu olan eyin bir hassas olacaktr. Szgelimi, atein hassas tabi olarak yukarya doru gitmek olgusu olduundan, daha ok ate olan eyin hassas daha ok tabi olarak yukarya gitmek olgusu olacaktr. Yine ayn tarzda, btn bunlar br kavramlar bakmndan gznnde tutmak lzmdr. kinci olarak, rtmek iin, daha ok bir hassa olan ey, vkide, daha ok konu olan bir eyin bir hassas deil mi dir, grmek gerekir : nk o zaman, da

ORGANON V.

195

ha az bir hassa olan ey de daha az ko nu olan bir eyin hassas olmyacaktr. Szgelimi, hissetmek olgusu, bilmek ol gusunun insann bir hassas olmasndan daha ok, hayvann bir hassas olduun dan, ve hissetmek olgusu hayvann bir hassas olmadndan, bilmek olgusu insa nn bir hassas olamyacaktr. Tezi koy mak iin, daha az bir hassa olan ey da ha az konu olan bir eyin hassas mdr, grmek gerekir: nk o zaman da daha ok bir hassa olan ey, daha ok konu olan bir eyin bir hassas olacaktr. Sz gelimi, tabi olarak halim olmak olgusu, hayvan iin yaamak olgusundan daha az insann bir hassas olduundan, ve tabii olarak halim olmak olgusu insann bir hassas olduundan, yaamak olgusu hay vann bir hassas olacaktr. nc olarak, rtmek iin, yklem, vakide, kendisinin daha ok bir hassas olduu eyin bir hassas deil midir, gr mek gerekir: nk o zaman kendisinin bir hassas olduu eyin de bir hassas olmyacaktr; halbuki birinci konunun bir hassas ise, kincinin bir hassas olmya caktr. Sz gelimi, renkli olmak olgusu cismin hassas olmaktan ziyade yzeyin bir hassas olduundan, ve bu yzeyin bir hassas olmadndan, renkli olmak olgusu cismin de bir hassas olamyacaktr; hal

196

ORGANON V.

buki yzeyin bir hassas ise, cismin bir hassas olamyacaktr. Ama tezi koymak iin, bu yerin hibir faydas yoktur: n k ayn eyin, birok konularn bir has sas olmas imknszdr. Drdnc olarak, rtmek iin, ve rilmi bir konunun daha ok bir hassas olan ey, vakide, onun hassas deil mi dir, grmek gerekir: nk o zaman bu konunun daha az hassas olan ey, onun bir hassas olmyacaktr. Szgelimi, duy gulu, blnebilenden daha ok hayvann bir hassas olduundan; duygulu ise hay vann bir hassas olmadndan, blnebi len, hayvann bir hassas olmyacaktr. Tezi koymak iin, konunun daha az has sas olan bir ey onun bir hassas mdr, grmek gerekir: nk o zaman bu ko nunun daha ok hassas olan bir ey de onun bir hassas olacaktr. Szgelimi, hissetmek olgusu yaamak olgusundan daha az bir hassas olduundan, ve his setmek olgusu ise hayvann bir hassas olduundan, yaamak olgusu hayvann bir hassas olacaktr. Bundan sonra, benzer bir ekilde ko nularna ait olan yklemlerin gznnde tutulmasndan hareket etmek ve ilk ola rak, rtmek iin, benzer bir ekilde has sa olan ey, vakide kendisinin benzer, bir ekilde bir hassas olduu eyin bir has

ORGANON V.

197

sas deil midir, grmek gerekir: nk o zaman, benzer ekilde bir hassa olan ey de kendisinin benzer ekilde bir has sas olduu eyin bir hassas olmyacak tr. Szgelimi, tpk istidlal etmek olgusu nun ruhun akl blmnn bir hassas ol duu gibi, arzu etmek olgusu da ruhun itiha blmnn bir hassas olduundan, ve arzu etmek olgusu ise itiha blm nn bir hassas olmadndan, istidll et mek olgusu akl blmn bir hassas ola myacaktr. Tezi koymak iin, benzer ekilde bir hassa olan ey kendisinin ben zer ekilde bir hassas olduu eyin bir hassas mdr, grmek gerekir : nk o zaman da benzer ekilde bir hassa olan ey kendisinin benzer ekilde bir hassas olduu eyin bir hassas olacaktr. Szge limi, tpk itidllin ilk konusu olmak olgu sunun itiha blmn bir hassas olduu gibi, tedbirin ilk konusu olmak olgusu da akl blmn bir hassas olduundan ve tedbirin ilk konusu olmak olgusu ise akl blmn bir hassas olduundan, tedbirin ilk konusu olmak olgusu itiha blmn bir hassas olacaktr. kinci olarak, rtmek iin, benzer ekilde herhangi bir eyin bir hassas olan ey, vakide, onun hassas deil midir, grmek gerekir: nk o zaman benzer ekilde bir hassa olan ey de o eyin bir

198

ORGANON V.

hassas olmyacaktr. Szgelimi, grmek olgusu, iitmek olgusu insann benzer e kilde bir hassas olduklarndan, ve gr mek olgusu ise insann bir hassas olma dndan, iitmek olgusu insann bir has sas olmyacaktr. Tezi koymak iin benzer ekilde nesnenin bir hassas olan ey onun hassas mdr, grmek gerekir: nk o zaman, bu nesnenin benzer e kilde bir hassas olan ey onun hassas olacaktr. Szgelimi, itiha blmn ve akl blmn ilk konusu olmak olgusu ruhun benzer ekilde bir hassas olduun dan, ve itiha blmn ilk konusu olmak olgusu ise ruhun bir hassas olduundan, akli blmn ilk konusu olmak olgusu ru hun bir hassas olacaktr. nc olarak, rtmek iin, vakide, hassann kendisi benzer ekilde bir has sas olduu eyin bir hassas deil midir, grmek gerekir: nk o zaman, kendisi nin benzer ekilde bir hassas olduu e yin bir hassas olmyacaktr, halbuki ilk konunun bir hassas ise, kincinin bir has sas olmyacaktr. Szgelimi, yanmak ol gusu alevle kmrn bir hassas olduun dan, ve yanmak olgusu alevin bir hassas olmadndan, yanmak olgusu da kmrn bir hassas olamyacaktr ; halbuki alevin bir hassas ise, kmrn bir hassas ola myacaktr. Tezi koymak iin, bu yerin hibir faydas yoktur.

ORGANON V.

199

Benzer ekilde bulunan nesnelerden karlan yer, birincisi bir konuya herhan gi bir yklemeyi gznnde tutmakszn benzerlik yoliyle alnm olmak ve kin cisi, bunun aksine olarak, mukayesesini bir konuya herhangi bir yklemeden karmak bakmndan, konuya benzer ekilde ait olan yklemlerden karlan dan farkldr.

9
<BAKA YERLER> Bundan sonra, rtmek iin, hassay gc halinde vermekle, sz edilen gc varolmayana ait olmad halde hasm hassay var olmyana nispetle de gc ha linde vermi midir, grmek gerekir, nk o zaman, bir hassa olarak konulmu olan ey bir hassa olmyacaktr. Szgelimi, ha vann bir hassasnn teneffs edilebilen ey olduunu sylemekle, bir yandan, has sa gc halinde verilmitir (nk teneffs edilecek tabiatta olan ey, teneffs edi lebilendir), br yandan da, hassa var- olmyana nispetle de verilmitir: gerek te, <bu sonuncu nokta iin>, tabi olarak teneffs edecek tarzda yaratlm hayvan mevcut olmasa bile, hava mevcut olabil dii halde, hibir hayvan var olmazsa onu teneffs etmek mmkn deildir. Bu nun sonucu olarak, teneffs edilebilecek

200

ORGANON V.

tabiatta hibir hayvan olmayaca bir an da teneffs edilecek tabiatta olmak olgusu havann bir hassas olmyacaktr. Demek ki teneffs edilebilen, havann bir hassas olamyacaktr. Tezi koymak iin, hassa y gc halinde vermekle, ister bir varla nispetle, ister, gc var-olmyana ait ola bildii zaman, bir var-olmyana nispetle mi hassa veriliyor, grmek gerekir: nk o zaman, bir hassa olmyarak ko nulmu olan ey bir hassa olacaktr. Sz gelimi, hassa gc halinde verilmekle, var ln bir hassas olarak, mteessir olmak ve tesir etmek iktidar verilirse, hassa bir varla nispetle verilmitir: nk bir var lk var olduu zaman, herhangi bir ekil de mteessir olmaa ve tesir etmee de muktedir olacaktr, yle ki mtessir olmak ve tesir etmek iktidar varln bir hassas olacaktr. Bundan sonra, rtmek iin, hasm hassay sperlatif eklinde mi koymutur, grmek lzmdr: nk o zaman bir has sa olarak konulan ey bir hassa olmya caktr. Gerekte, hassa bu tarzda veril dii zaman, ismin kendisi hakknda has sann beyannn doru olduu nesne iin doru olmad vaki olur: nk nesne bir kere ortadan kaldrld m, hassann beyan yine bkidir, nk var olan nes nelerden herhangi birisine sperlatif ek

ORGANON V.

21

linde aittir. Szgelimi, atein hassas ola rak en hafif cisim olmak olgusu verildii takdirde, durum budur: nk, ate yok olmakla beraber, bundan byle en hafif olacak herhangi bir cisim kalacaktr; yle ki en hafif cisim olmak olgusu atein has sas olamyacaktr. Tezi koymak iin, vakide, hassay sperlatif eklinde hassa koymamya dikkat edildi mi, grmek gerekir: nk o zaman, bu hususta, has sa doru olarak konulmu olacaktr. Sz gelimi, insann bir hassasnn tabi olarak halm bir hayvan olmaktan ibaret olduu konularak hassa sperltif eklinde veril mediinden, bu hususta, hassa doru ola rak konulmu olacaktr.

KTAP VI. <TARFN UMUM YERLER.>

1
TAALLK EDEN MESELELE RN UMUM TAKSM> Tariflerin incelenmesi be blme ay rlr. <Gstermemiz gerekir ki:> ya isim alan nesneye tarifin ifadesini tatbik et mek hi de doru deildir, (nk insa nn tarifi her bir insan hakknda doru ol mak zorundadr); veya, her ne kadar nes nenin bir cinsi varsa da, tarif edilen nes neyi cins iine koymak hususunda ihti mam olunmamtr, veya o hi deilse ona has olan cins iine konulmamtr (nk tarif ederken, nesneyi cins iine koymak, ve ancak o zaman ayrmlar ora ya balamak gerekir: nk tarife giren btn unsurlardan, tarif edilen nesnenin zn ifade eden bilhassa cinstir gibi g rnyor; veya daha, tarifin ifadesi, tarif edilene has deildir (nk daha yukarda sylediimiz gibi tarifin tarif edilene has olmas gerekir); veya daha, btn yukar daki artlara riayet edilmi olsa da, ger ekte, tarif edilen tarif edilmedi mi, yani <TARFE

ORGANON V.

203

mahiyeti ifade edilmedi mi, grmek gere kir. Nihayet, bizim imdi dediklerimizin dnda, nesneyi tarif etmi olmakla be raber, doru olarak tarif edilmemi midir, grmek kalyor. Tarifin ifadesi ismi alan nesne hakkn da da doru deilse, incelememiz ilintiye ait yerlere gre yaplmak zorundadr. Bu rada da, gerekte ortaya konulan mesele daima udur: doru mu, yoksa doru de il mi? nk tartmada, ilintinin konu ya ait olduunu ortaya koyduumuz, za man onun doru olduunu beyan ederiz; ve konuya ait olmadn ortaya koydu umuz zaman, onun doru olmad beyan ederiz. Nesnenin kendine uygun cins iine konulmak hususunda ihtimam olun madysa, veya verilen ifade nesneye has deilse, bizim incelememiz cins iin ve hassa iin gsterilen, yerlere dayanmak zorundadr. Bir de nesne tarif edilmemise, veya doru olarak tarif edilmemise nasl ara trmak gerektiini sylemek kalyor. lkin incelemek zorunda olduumuz ey nesne nin doru olarak tarif edilmediidir. n k, her ne iin olursa olsun, yapmak, iyi yapmaktan daima kolaydr. Elbette, o za man bu durumda hata daha sktr, nk i daha gtr. Bunun sonucu olarak, ikinci halde hcum, birinci halden daha kolay olur.

204

ORGANON V.

Tarifte yanlln kendisi de iki bl me ayrlr: birincisi, mphem bir dil kul lanld zaman (nk tarif ederken mm kn olduu kadar en ak bir dil kulla nlmaldr, nk bir eyin bildirilmesi maksadiyle tarifi verilir); kincisi, gerek tiinden daha umull bir ifade kullanl d zaman: nk tarife lzumundan faz la ilve edilen her ey zaiddir. Bizim s zn ettiimiz taksimlerden her biri de birok blmlere ayrlr.

2
< TARFN KARANLII HAKKINDA >

yleyse, tarifin karanlkl hakknda ilk yer, kullanlan terimin her hangi bir bakasiyle homonim olduunu grmekten ibarettir: szgelimi, olu cevhere bir ge idir, veya shhat scak veya souk un surlarn bir muvazene'sidir denilirse. Bu rada, gerekten, gei ve muvazene ho monim terimleridir; bunun sonucu olarak bir ok manlara gelen terimle ifade edi len manlardan hangisinin ifade olunmak istendii pek grlmyor. Tarif edilen terim ayr ayr manalarda alnd halde, bunlar ayrdetmeksizin tarif beyan edil mise, yine byledir: nk o zaman bun lar arasnda hangisinin tarifinin verildii pek grlmez, ve bundan baka, hasm

ORGANON V.

205

tarifin, tarifi verilen btn nesnelere uy madn syliyerek tartmalara srkli yebilir: byle bir itiraz ise bilhassa tarif eden kimseye homonimliin gizli kalmas halinde yaplabilir. Tarifte verilen terimin trl manlar ayrt olunduktan sonra yi ne kendi kendine deliller gsterilebilir: nk kullanlan ifadenin manalarnn hi birisi konuya uygun deilse, onun uygun bir ekilde tarif edilmi olamyaca ap aktr. Bir baka yerde hasmn mecaz ola rak konutuunu; szgelimi, ilmi sarsla maz diye, veya arz bir sdanne diye, veya itidali bir ahenk diye tarif ettiini grmektir: nk mecaz ile sylenen her ey karanlktr. Asl mnada kullanyor mu gibi mecaz bir ifade kullanan kim seye itiraz etmek de mmkndr: nk gsterilen tarif, szgelimi, itidal misalinde tarif edilen terime uymayacaktr, nk ahenk daima sesler arasndadr. stelik itidalin cinsi ise, ayn ey biri dierini ihtiva etmiyen iki cins iinde olacaktr, nk ne ahenk fazileti, ne de fazilet ahengi ihtiva eder. stelik, hasm kullanlmayan terimle rini kullanyor, grmek gerekir: Eflatun, szgelimi, gz kaslar tarafndan glge lenmi diye, veya Retila (Tarentule) yi srmasyle rmeyi husule getiren diye

206

ORGANON V.

veya ilii, kemik tarafndan vcude ge tirilmi diye tasvir ettii zaman gibi. Ger ekte, kullanlmayan bir terim daima ka ranlktr. Baz ifadeler vardr ki bunlar kanun un, tabi olarak doru olan eylerin l s veya hayali denildii zamanki gibi, ne mecazi ne homonin, ne de asl mna snda alnmazlar. Bu kabil ifadeler mecaz dan daha aadrlar. Mecaz, gerekte or taya koyduu benzerlik sebebiyle, ifade edilen nesnenin her hangi bir bilgisini salamaktan geri kalmaz, nk mecaz ne zaman kullanlsa daima her hangi bir benzerlik maksadiyle kullanlr. Buna kar lk, bu baka trl ifade hi bir ey bil dirmez, nk kanunun dolayisiyle, l veya hayal olaca hi bir benzerlik yok tur, ve kanun da mutat olarak byle ad landrlmtr. Bunun sonucu olarak, ka nunun asl mnada bir l veya bir ha yal olduu sylenirse, bir hata ilenir; nk bir hayal taklit yoluyle husule gelen bir eydir, bu ise kanuna ait olmayan bir karakterdir. Bir yandan da, terim asl m nada alnmazsa, karanlk olan ve mecazi her hangi bir ifadeden pek aa bir ifa de kullanld apaktr. Bundan baka, verilen tarifin zddnn tarifi vuzuhtan mahrum mudur, grmek gerekir: nk doru olarak verilen tarif

ORGANON V.

207

ler zdlarn da ifade ederler. Veya daha, kendi kendine alnan bir tarif hangi eyin terifi olduunu apak bir ekilde gster meyip, ama bir yaznn yardm olmaks zn her bir tablonun ne olduu bilineme yen eski ressamlarn eserlerinde olduu gibi midir, grmek gerekir.

<TARF NDE SZ UZATMA> Demek, tarif ak deilse bu cinsten mlhazalar yardmiyle incelememizin ya plmas lzmdr. Bir yandan da, tarife ok umull bir beyan verildiyse, ilkin, btn nesnelere, ister trif edilenle ayni cinse giren nes nelere it olan bir yklem kullanlm m dr, aratrmak gerekir, nk bu yklem gerekli olarak ok mulldr. Gerekte cinsin nesneleri br senelerden ayrmas, ayrmn ise nesneyi ayn bir cinse giren br nesnelerden ayrmas gerekir. Btn nesnelere ait olan yklem ise nesneyi hi bir eyden asla ayrmaz, halbuki ayn cin se giren btn nesnelere ait olan yklem onu ayni cinse giren nesnelerden ayrmaz Bundan, byle bir ilvenin faydasz oldu u sonucu kar.

208

ORGANON V.

Veyahut eklenen yklem tarif edilene has olsa da, yine o ortadan kaldrlnca, tariften kalan ey ondan daha az has deil midir, trif edilen zn daha az ifade etmiyor mu, grmek gerekir. Bylece, in sann tarifinde, ilim edinmee muidedir. ilvesi zaittir: nk bu yklem bir kere kaldrld m, tarifin geri kalan yine insana hastr ve onun zn ifade eder. Bir tek kelime ile, bir kere kaldrld mi, geri kalann, tarif edilen terimi ifade etme sine engel olmayan her ey zaiddir. Szgeli mi, kendi kendine hareket eden bir say dr denildii taktirde ruhun tarifi de byledir, nk kendi kendine hareket eden ey, Efl tun' un tarifine gre, ruhun ta kendisidir. Gerekten, her ne kadar konuya has olsada, kullanlan ifadenin, say terimi kaldrlrsa ruhun zn belirtmedii de vaki olabilir. Bu iki tarzdan hangisinde, bu eyler ger ekte olup bitmektedir, bunu aka tayin etmek gtr. Bu tabiattaki btn haller de gereken ey, tartmada faydal olan eyi taktir etmektir. Bylece, balgamn trifi: bata gdadan ileri gelen hazm olunmyan yalk'dr denilir. Bata gelen ey ise bir tekdir ve ok deildir, yle ki hazm, olunmyan terimi zaittir ve o kal drlsa bile, tarifin geri kalan konuya da ha az has olmayacaktr: nk hem bal

ORGANON V.

209

gamn, hem de herhangi baka bir eyin bata gdadan ilerigelmesi mmkn de ildir. Veya; balgam mutlak mnada, ba ta gdadan ileri gelen ey olmayp, ancak hazm olunmyan eyler arasnda ilk olan da olabilir, yle ki hazm olunmyan te rimini ilve etmek gerekecek: nk br tarzda ifade olunursa tarif, ancak balgam, ayrt yapmadan gdann btn mahsulle rinin ilki ise, dorudur. Bundan baka, vkde, tarife giren un surlardan biri ayn bir nevi iine giren btn senelere ait deil midir, grmek ge rekir : nk bu trl bir tarif btn var lklara ait olan bir yklemin kullanld tariflerden de aadr. Yukarda geen misalde, gerekte, ifadenin geri kalan, tarif edilene has ise, btn de ona has olacaktr: nk, mutlak bir tarzda dene bilir ki hangisi olursa olsun, hassaya do ru bir yklem ilve olunursa, btn ifade de hassa olur. imdiki halde, bunun aksi ne olarak, tarife giren unsurlardan biri ayn bir neve giren btn nesnelere ait deilse, btn ifadenin tarif edilene has olmas imknszdr, nk nesne ile kar lanabilir bir yklem olmyacaktr; hay van-yryen-iki ayakl-drt dirsek yksek gibi bir ifade, drt dirsek yksek terimi ayn bir nevi iine giren btn varlklara ait olmadndan tr, nesne ile karla

210

ORGANON V.

nabilir bir yklem deildir. Ve daha, ha sm ayn eyi birok defalar tekrarlam mdr, grmek gerekir: szgelimi, itah, ho olann arzusudur, denmi midir? Her itahn konusu, gerekte, ho olandr, yle ki itah ile ayn olan eyin de konusu ho olan olacaktr. tah tari fimiz, o halde ho olann arzusu olu yor : nk itah demekle ho olann arzusu demek arasnda hibir fark yok tur, yle ki bu terimlerden her birinin olacaktr. Gerekten, konusu ho olan burada hibir samalk bulunmad vki olabilir. nk yle denilebilir: insan iki ayakldr. Bunun sonucu olarak insanla ayn olan ey de bir iki ayakl olacaktr: hayvan-yryen iki agakl ise insanla ay n eydir; bundan, hayvan-yryen iki ayaklnn iki ayakl olduu sonucu kar. te bunda hibir samalk yoktur. Ger ekte, iki ayakl hayvan-yryenin bir hassas deildir (nk yle olsayd, iki ayakl ayn ey hakknda iki defa tasdik edilmi olurdu) fakat vkda, iki ayakl, hayvan-yryen - iki ayakl hakknda sy lenmitir, yle ki iki ayakl yklem ola rak ancak bir defack kullanlmtr, i tah misalinde de bu byledir: gerekte ho olan konu olarak haiz olmak olgusu arzu hakknda deil, btn ifade hakkn

ORGANON V.

211

da tasdik edilmitir, yle ki, burada da ykleme ancak bir defa yaplmtr. Bir samalk olan ey, ayn kelimeyi iki defa tekrar etmekte deil, ayn yklemi bir ok defalar konuya yklemektir: sz gelimi, Ksenokrates gibi, tedbirin varlk lar tarif eden ve temaa eden ey oldu u sylenirse: nk tarif herhangi bir temaadr, yle ki ve temaa eden keli melerini ilve etmekle, ayn ey iki defa tekrar olunur. Soumann, tabi hararetin bir yoksunluu olduunu syliyenler de ayn hatay iliyorlar. Her yoksunluk, ger ekte tabi bir yklemin yoksunluudur, yle ki tabii kelimesini ilve etmek zait tir; fakat hararet yoksunluu demek ye tecekti, nk yoksunluk terimi tabi bir hareketin bahis konusu olduunu kendi liinden gsterir. Ve daha, btncl beyan edilmi ol makla, blmcl bir terimi ilve edilmi midir, grmek gerekir; szgelimi, hakka niyet faydal ve dil olan eyin azalmas dr denilirse, dil olan, gerekte bir nevi faydal olandr; ve bunun sonucu olarak, faydal olan iindedir: o halde dil teri mi zaittir, nk btncl gstermekle zaten blmcl ilve olunmutur. Tp, hay van ve insan iin shhatli olan eyin ilmi diye, veya kanun tabi olarak gzel ve dil olan eyin bir hayali diye tarif olu

212

ORGANON V.

nursa, durum yine byledir: nk dil olan bir nevi gzeldir ve bunun sonucu olarak ayn ey birok defalar tekrar olunmutur.

4
< BAKA YERLER > O halde, tarifin doru veya yanl olup olmadn bilmek meselesi bu ve buna benzer mlhazalarla incelenmek zorundadr. Nesnenin mahiyetinin gste rilip gsterilmediini ve tarif edilip edil mediini bilmeye gelince, ite, bu ie na sl balanacaktr? lk olarak, hasm tarifi nceki ve daha ok bilinen terimler yardmiyle tarifi te kil etmei unutmu mudur, grmek gerekir. Mademki, gerekte, tarif ancak konulan terimi bildirmek maksadiyle verilmitir, ve herhangi bir terimin deil, ispatta ya pld zere (nk verilen veya alnan her malmat iin bu byledir), nceki ve daha ok bilinen terimleri almakla nesne leri bildiririz, bu trl terimlerle tarif etmedike, asla tarif edilmedii aktr. Aksi takdirde, ayn, nesnenin birok tarif leri olacaktr: nk gerekte, nceki ve daha ok bilinen terimlerle balamann ayn zamanda bir tarif yapmak, ve daha iyi olan bir tarif yapmak olduu apak tr, yle ki her ikisi de ayn nesnenin

ORGANON V.

213

tarifleri olacaktr. Bu ise, umumi olarak kabul edilmemi olan bir gr tarzdr, nk varlklarn her biri iin ancak bir tek z vardr. Bunun sonucu olarak, ayn nesnenin birok tarifleri olmas istenilirse tarif edilen nesnenin z, tariflerin her birindeki ifadesine zde olacaktr, tarif ler ayr olduundan, bu ifadeler de ayn deillerdir. O halde nceki ve daha ok bilinen terimlerle tarif olunmad zaman,, asla tarif yaplmad apaktr. Tarifin, daha ok bilinen terimler va stasiyle tekil edilmediini sylemek iki tarzda anlalabilir: ya bu terimlerin, mut lak mnada daha az bilinen terimler olduu farz olunur, veya bunlarn bizce daha az bilindii farz olunur, nk her iki hal mmkndr. Bylece, mutlak m nada, nceki sonrakinden daha ok bilinir: szgelimi, nokta izgiden, izgi yzeyden yzey ise katidan daha ok malmdur; nitekim birlik de saydan daha ok ma lmdur, nk o saydan ncedir ve her saynn ilkesidir. Daha bunun gibi harf, heceden daha ok malmdur. Fakat bizim iin daha ok bilinen eye gelince, bazan aksi vki olur: gerekte, her eyden nce duyularmzn fark ettii katdr, izgiden ok yzeydir, noktadan ok izgidir, nk insanlarn ou ilkin bu kavramlar bilir ler : baya herhangi bir zek bunlar bile

214

ORGANON V.

bilir, halbuki brleri keskin, stn bir zihin gerektirirler. Mutlak mnada, demek, sonraki nesne leri nceki nesnelerle bildirmee almak tercihe ayandr, nk byle bir yntem daha ok bilgi vericidir. Bununla beraber, bu tabiattaki terimlerle nesneleri bilmee muktedir olmyan kimseler iin kendile rince bilinen terimler vastasiyle tarifi tekil etmek gerekli olabilir. Bu cinsten tarifler arasnda, noktann, izginin ve yzeyinkiler mevcut olup hepsi ncekini sonrakiyle aklarlar. nk nokta, denilir, izginin, izgi yzeyin, yzey ise katnn snrdr. Bununla beraber, bu tarzda tarif yaparak tarif edilenin mahiyetini ifade etmenin imknsz olduunu gzden kay betmemek gerekir (meerki bir tesadfle bizce daha ok bilinen ey ile mutlak ola rak daha ok bilinen ey arasnda fiil bir zdelik olmasn) nk doru bir tarif cins ile ayrmlar vastasiyle tarif etmek zorundadr, ve bu taayynler, mut lak mnada, neviden daha ok bilinen ve ondan nce olan nesnelere aittirler. Gerekte, cinsin ve ayrmn ortadan kalk mas nevin kalkmasn icabettirir, yle ki bunlar, neviden nce olan kavramlar dr. Bunlar ayn zamanda daha ok bili nendirler: nk nevi biliniyorsa, cins ve ayrm da gerekli olarak bilinmek zorun

ORGANON V.

215

dadr (szgelimi, insan bilerek, ayn zamanda hayvan ve yryen de bilinir), halbuki bilinen, cins ve ayrm ise bundan gerekli olarak, nevin bilinmesi sonucu kmaz: o halde nevi daha ok mehul dr. Bundan baka, karakteri filn veya falanca bilinen terimlerden balamak olan tariflerin hakiki tarifler olduu ileri sr lrse, ayn nesnenin birok tarifleri bu lunduunu sylemeye mecbur kalnacak tr: nk vakide, filn eylerin filn ahslar iin, falan eylerin falan ahslar iin daha malm olduu, ve bunlarn her kes iin ayn olmadklar vki olur; yle ki, tarifin filn veya falanca daha ok bilinen terimlerden itibaren yaplmas za rur olduu doru ise her bir ahsa bir ayr tarif vermek gerekecektir. stelik, ayn ahslar iin, baka baka zamanlarda, daha malm olan, baka baka nesneler dir: balangta, duyulabilen nesnelerdir; fakat zihin daha sonra daha keskin ol duu zaman, bu aksinedir, yle ki, ayn ahslar iin bile, tarifin filn veya falanca daha ok bilinen, terimlerden itibaren te kil edilmesi gerektii ileri srlrse, her zaman ayn tarifin verilmemesi gereke cektir. O halde, bu tabiattaki terimler yardmiyle deil, mutlak mnada daha ok bilinen terimler yardmiyle tarif etmek gerektii apaktr: ancak bu tarzdadr ki

216

ORGANON V.

daima ve ayn olan bir tarif elde oluna bilecektir. Fakat, phesiz yine mutlak mnada daha ok bilinen ey, herkese bilinen ey olmayp yalnz iyi teekkl etmi bir zihne sahip olan kimselerce bilinen eydir, tpk mutlak mnada sh hatli (le sain) iyi halde vcuda sahip olanlar iin sihhatli olan ey olduu gibi. O halde bu noktalardan her birisini iyice aklamak ve bunlar tartmann menfaa tine en iyi bir ekilde kullanmak icabe der. Her eyin stnde itiraz olunam yan ey, vakide, ne mutlak mnada bili nen eyden hareket ederek, ne de bizce daha ok bilinen eyden hareket ederek ifadesi yaplmam bulunursa, tarifin yok edilebildiidir. Bylece, daha ok bilinen terimlerle balamamann birinci hatal tarz bizim yukarda gsterdiimiz zere, ncekini sonrakiyle ifade etmekten ibarettir. Bir baka tarz da, sknet halinde bulunan ve tyin edilmi bulunan eyin, belirsiz olan eyle ve hareket halinde olanla tari fini vermekten ibarettir, nk yerinde duran ve belli olan ey, belirsiz olan ve hareket halinde olan eyden nce olan kavramlardr. nceki terimler vastasiyle tarifler yapmam olmaktan ibaret olan hata, ekle brnr: birincisi kar (loppos)

ORGANON V.

217

kendi karsiyle, szgelimi, iyilik ktlk tarafndan tarif edildii zaman. nk karlar tabiat gereince zamandatr. Bazlar ise her ikisinin ayn ilmin ko nusu olduunu da dnrler, yle ki birinin brnden daha ok malm olduu bile sylenemez. Bununla beraber, baz eylerin belki de baka tarzda tarif edil meye elverili olmadklarn gzden kay betmemek lzmdr: kendi kendilerine greli olan btn terimler gibi, yarm olmadan tarif edilemiyen mislin durumu budur. Gerekte, bu tabiatta olan btn terimler iin, varlklar tamamiyle her hangi bir nesne ile herhangi bir mnase betten ibarettir, yle ki korrlatiferden birini brnden mstakil olarak bilmek imknszdr: bunun iin, birinin tarifinde, br de gerekli olarak bulunmak zorun dadr. O halde bu tarzda bulunan her eyi bilmek, ve bizce faydal grnd haller de kullanmak uygun olur. Bu hatann bir baka ekli, tarif iin de, tarif edilen terimin kendisi kullanld zaman olur. Esasen bu tarif edilenin ismi kullanlmad zaman gzden kaar: sz gelimi, gne gndz grnen bir yldz diye tarif olunduu takdirde durum budur; nk gndz terimi kullanlrken, ayn zamanda gne terimi de kullanlyor. Bu cinsten hatalar meydana karmak iin

218

ORGANON V.

lzm gelen ey ismin yerine tarifi koy maktr, burada da, szgelimi, gndz ar zn stnde gnein hareketi olarak tarif etmektir. phe yok, gerekte, arzn s tnde gnein hareketi dendii zaman, gne sylenir, yle ki gndz terimi kul lanlrken gne terimi kullanlr. Bu hatann bir nc ekli, bir tak simin beraber dizili bir terimi, ayn taksi min baka bir terimi ile tarif olunduu zaman olur, szgelimi, bir birlik (lunit) iftinden daha byk olan ey olarak tek gibi ; gerekte, ayn bir cinsten kan bir taksimin beraber dizili terimleri tabiat gereince zamandatrlar. Tek ve ift ise bir taksimin beraber dizili terimleridir, nk her ikisi de saynn ayrmlardr. Yine bunun gibi, hasm bir st terimi tbi bir terimle tarif etmi midir, grmek gerekir : szgelimi, iftin yarlara blnen bir say olduunu, veya iyiliin, faziletin bir hali olduunu sylediyse; nk yarm, bir ift say olan iki'nin tremesidir, fazi let ise bir nevi iyiliktir, yle ki bu terim ler brlerine tabidirler. Bandan baka, tbi terimler kullanld zaman, gerekli olarak br de kullanlr : nk fazilet terimi kullanld zaman, iyilik terimi de kullanlr, nk fazilet herhangi bir iyi liktir ; bunun gibi, yarm terimi kullanl d zaman, ift terimi de kullanlr, nk

ORGANON V.

219

yarlara blnmek, ikiye blnmek de mektir ve iki de ifttir.

5
< BAKA YERLER > Umumi olarak konuulursa, nceki ve daha ok bilinen terimlerle yaplan tarif iin tek bir yer vardr; ve bu yerin b lmleri yukarda ayrlm olanlardr. kinci bir yer, nesne bir cinse girse bile, hasm onu bir cinse sokmamak hatasna dm mdr, bilmekten ibarettir. Bu trl bir hataya nesnenin znn tarifin ifadesi iinde konulmam olduu her yer de raslanr: szgelimi, budu olan ey olarak cismin tarifi, veya verilmesi gerek tiini farzederek, hesap yapmasn bilen olarak insann tarifi gibi. nk budu olan eyin tabiat, veya hesap yapmasn bilenin tabiat gsterilmemitir. Cins ise muhakkak nesnenin zn ifade etmei hedef tutar, ve tarifin unsurlar arasnda farzedilmi ilk terimdir. Bundan baka, tarif edilen, birok nesnelere tatbik olunabildii halde, bunu btn nesnelere taallk ettirmemek ha tasna dlm mdr, grmek gerekir: szgelimi, gramer, iml edilen eyi yaz mann ilmi olarak tarif edilirse durum budur, nk ayn zamanda ve okumann da ilvesi gerekir. Gerekte, grameri, yaz

220

ORGANON V.

mann ilmi olarak vermekle, okumann ilmi diye vermekten daha ok tarif edilmemi tir, yle ki o, birinden birini deil her iki sini birden gstererek tarif olunur, nk ayn nesnenin birok tarifleri bulunmas mmkn deildir. Bununla beraber ancak baz hallerdedir ki gerekten bu syle nildii gibidir; baka hallerde, szgelimi, her iki eyle birden esasl bir mnasebette bulunmyan btn terimler iin olduu gibi, bu hi de byle deildir: bylece, tbbn hastalk ve saln husulnn ilmi olduu sylendii zaman. nk tbbn kendiliinden sal husule getirdii, buna karlk, hastalk husule getirmek mutlak surette tbba yabanc bir ey olduuna gre, hastal yalnz ilinti olarak husule getirdii sylenir. Demek burada, tp bu iki faaliyetten her ikisine birden taallk eder diye verildii zaman ancak onlar dan yalnz birine taallk ettirildii zamn dan daha iyi tarif edilmi olmaz; fakat belki de byle bir tarif daha ktdr, n k hatt tbba yabanc olan rasgele biri, hastalk husule getirmee muktedirdir. Bundan baka, tarif edilenin taallk ettii birok nesneler olduu zaman, tarif edilen daha iyiye deil de daha ktye taallk ettirilmi midir, grmek gerekir; nk her ilim, her gc grndne g re, daha iyiye taallk eder.

ORGANON V.

221

Ve daha, terim kendi z cinsi iine yerletirilmemise bunu, bizim yukarda sylediimiz gibi, cinslere tatbik olunabi len ilk kaidelere gre incelemelidir. stelik, cinslerin gsterilmesinde, sz gelimi, adaleti eitlik husule getiren bir hal veya eit olan eyin datcs olarak tarif ederken atlanmlar var mdr, gr mek gerekir: nk bu tarzda tarif et mekle, fazilet atlanyor ve bylece adale tin cinsi bir tarafta braklarak, bir nes nenin z her bir halde kendi cinsiyle beraber bulunduuna gre, mahiyeti gs terilmiyor. Bu, nesneyi en yakn cinsi iine koymaktan baka bir ey deildir. nk onu en yakn cinsi iine koymakla btn yksek cinsleri gsterilmitir. n k btn yksek cinsler tbi cinsler hak knda tasdik edilmilerdir. Bunun sonucu olarak: ya nesneyi en yakn cinsi iine yerletirmeli; veya en yakn cinsin tarif edildii btn ayrmlar yksek cinse ba lamaldr. nk bu tarzda hibir ey bir yana braklm olmyacaktr; fakat isim yerine, tarifi iledir ki tbi cins gsteril mi olacaktr. Bunun aksine olarak sadece yksek cins zikrederek, ayn zamanda t bi cins gsterilmez, bir bitki denilirse, bununla bir aa da denilmi olmaz.

222

ORGANON V.

<BAKA YERLER> Ve daha, ayrmlar hakknda da, gste rilen ayrmlarn da cinsin ayrmlar olup olmadklarn incelemek gerekir. Gerekte nesnenin has ayrmlar ile tarif olunma msa, veya her nesnenin olursa olsun, szgelimi, hayvan veya cevher, bir ayrm olmyacak bir terim verilmisse, aktr ki ortada tarif yoktur, nk bu terimler hi bir eyin ayrmlar deildirler. Bundan baka, gsterilen ayrmn ayn bir taksim iinde ona kar olan bir terime sahip midir, grmek gerekir: byle bir terime sahip deilse gsterilen ayrmn cinsin ayrm olmyaca apaktr. Gerekte, bir cins, her zaman bir taksimin beraber di zili terimleri olan bir takm ayrmlarla taksim edilmitir: szgelimi, hayvan, y ryen, kanadl, yzen ve iki ayaklya tak sim edilmitir. Veya daha, verilmi ola na kar bir ayrmn varlna ramen, bu ayrm cins hakknda doru deil midir, grmek gerekir: nk o zaman ne onun, ne de brnn cinsin bir ayrm olmyaca aktr, nk ayn bir taksi min beraber dizili ayrmlar nesnenin has cinsi hakknda hepsi dorudur. Yine bu nun gibi, verilen ayrma kar olan ayrm doru olsa da, onun cinse eklenmesi bir

ORGANON V.

223

nevi tekil etmiyor mu, grmek gerekir: o zaman onun cinsin bir yakn ayrm ola mya apaktr, nk cinse eklenen her yakn ayrm bir nevi tekil eder. O, bir ayrm deilse, gsterilen ayrm daha ok ayrm deildir, nk taksimde o ona kardr. Bundan baka, cins, izgiyi genilii olmyan bir uzunluk olarak tarif edenler tarznda bir inkrla taksim olunmu mu dur, grmek gerekir, nk bu, izginin genilii haiz olmadndan baka hibir ey ifade etmez. O zaman netice, cinsin kendi nevine katld olacaktr: gerekte her uzunluk ya genilii olmak, veya ge nilii olmamak zorunda olacaktr. nk, her eyde doru olan ya tasdik, veya in krdr; yle ki izginin cinsi de ki uzun luktur, ya genilii olan veya genilii olmyan olacaktr. Fakat genilii olm yan uzunluk bir nevin tarifidir ve bu nun gibi genilii olan uzunluk da bir tariftir: nk genilii olmyan ve ge nilii olan birtakm ayrmladr ve ay rm ile cinsten itibarendir ki nevin ta rifi yaplr. Cins bylece nev'inin tarifini kabul etmi olacak. Yine bunun gibi, ayr mn tarifini de kabul etmi olacak, nk yukarda gsterilmi ayrmlardan biri ve ya br gerekli olarak cins hakknda tasdik edilmilerdir. stelik, bizim sz

224

ORGANON V.

n ettiimiz yer Fikirlerin varln ko yanlara kar faydaldr. Gerekte, kendin den-uzunluk varsa, onun genilii olan veya genilii olmyan olduu cins hak knda nasl tasdik edilecektir? nk kav ramn btnl iinde alnan uzunluk iin yklemlerinin birinin veya brnn, onun cins iin doru olmas lzm oldu una gre doru olmas gerekir. Burada ise bu vki deildir. nk hem genilii olmyan uzunluklar, hem de genilii olan uzunluklar vardr. O halde bu yer srf, bir cinsin her zaman say ynnden bir olduunu iddia edenlere kar faydaldr; bu ise fikirlerin taraftarlarnn ileri sr dkleri iddiadr; nk onlar kendinden - uzunluun ve kendinden hayvann birer cins olduunu sylerler. Baz hallerde, tarif yapld zaman, bir inkr kullanmak zorunda kalnd olabilir: szgelimi, yoksunluklar tarif et mek iin: Kr, tabi olarak haiz olmas gerektii halde grmeden mahrum olan, mnasna gelir. Esasen bir cinsi bir inkrla taksim etmekle, gerekli olarak taksimde kar terim olarak bir inkr haiz oian bir tasdik ile taksim etmek arasnda hibir fark yoktur: szgelimi, bir ey genilii olan bir uzunluk olarak tarif olunmusa nk genilii olan ey, taksim iinde beraber dizili terim olarak genilii ol myan ey'i haizdir, baka da bir eyi

ORGANON V.

225

yoktur. yle ki burada da cins bir inkrla taksim edilmitir. Bundan baka, hakareti, istihza ile birlikte olan bir kstahlk olarak tarif edenler tarznda, nevi bir ayrm olarak verilmi inidir, grmek gerekir: istihza (raillerie), gerekte, bir nevi kstahlktr; bundan istihzann bir ayrm deil, pekl bir nevi olduu sonucu kar. stelik, cins bir ayrm olarak gste rilmi midir ? szgelimi, faziletin bir iyi veya namuslu hal olduu sylenmi midir, grmek gerekir: nk iyilik, vakide, fa ziletin cinsidir. Veya daha ziyade, ayn eyin birbirini ihtiva etmiyen iki cins iin de bulunamad doru ise, iyilik cins ol mayp ayrmdr: nk ne her hal bir iyi lik ne de her iyilik bir hal olmadndan, ne iyilik hali, ne de hal iyilii ihtiva etmez. Bundan, bu iki kavramn ne biri, ne de br olamyacaklar sonucu kar ve bu nun neticesi olarak, hal, faziletin cinsi ise iyiliin onun cinsi deil, daha ok ayrm olduu apaktr. lve olunabilir ki hal, faziletin zn ifade eder, halbuki iyilik z deil, bir nitelii ifade eder. Ayrmn grevi ise herhangi bir nitelii ifade et mektir, gibi grnyor. Verilen ayrmn herhangi bir nitelii deil, filn ferd nesneyi mi ifade ediyor, grmek gerekir, nk umumi kanaat ola

226

ORGANON V.

rak, ayrm daima herhangi bir nitelii ifade eder. Ayrm yalnz ilinti ynnden mi tarif edilene aittir, bunu da incelemek gerekir: gerekte, hibir zaman ayrm, tpk cins gibi ilintilik yklemlere katlmamaldr, nk bir nesnenin ayrmnn bu nesneye hem ait olmas, hem de olmamas mmkn deildir. Bundan baka, ayrm, veya nevi, veya neve tbi olan nesnelerden biri, cinsin bir yklemi ise, burada tarif mevcut ola myacaktr. Bu terimlerden hibiri, ger ekte, cins hakknda tasdik edilemez, nk cins hepsinin iinde en fazla kap lam haiz olandr. Ve daha, vakide cinsin ayrm hakknda tasdik edilmi midir, gr mek gerekir: nk cinsin ayrm hakknda deil, kendisi hakknda ayrmn tasdik edildii ey hakknda tasdik ediliyor gibi grnyor. Szgelimi hayvan nevi hak knda tasdik edilen ayrmn kendi hakkn da deil, insan, kz ve dier yryen hayvanlar hakknda tasdik edilmitir. Ger ekte, hayvann ayrmlarnn her biri hak knda tasdik edilmesi isteniliyorsa, hayvan o zaman nevi hakknda birok defalar tasdik edilmi olacaktr, nk ayrmlar nevi hakknda tasdik edilmilerdir. Ayrm larn hepsinin, hayvan iseler kh nevi, kh fert olacaklarn ilve ediyorum, n

ORGANON V.

227

k her hayvan kh bir nevidir, kh bir ferttir, Nevi veya nevin altndaki eylerden biri ayrm hakknda tasdik edilmi midir, bunu da ayn tarzda incelemek gerekir. Bu ise, gerekte, imknszdr, nk ayr mn, nevilerinden daha fazla kaplam var dr. Bundan baka, nevilerden biri, onun hakknda tasdik edilmise netice ayrmn bir nevi olduu olacaktr: szgelimi, insan ayrma yklenmise, ayrmn insan olduu apaktr. Ve daha ayrm, vakide, neviden nce deil midir, grmek gerekir, nk ayrm cinsten sonra, ama neviden nce olmak zorundadr. Daha, gsterilen ayrm, ne ite olan, ne de iine alan olmyan ayr bir cinse ait midir, bunu da incelemek gerekir. Ger ekte umumi olarak kabul olunur ki ayn ayrm, biri brn ihtiva etmiyen iki cinse ait olamaz. Aksi takdirde, ayn ne vin de biri brn ihtiva etmiyen iki cins iinde olaca vaki olacaktr: nk ayrmlardan her biri kendi cinsini bera berinde muhafaza eder. Szgelimi, kendi leriyle birlikte hayvan muhafaza eden yryen ve iki ayakl gibi. O halde cinslerden her biri, ayrmn kendisi hakknda doru olduu ey hakknda doru olursa, bundan aikr olarak nevin biri brn ihtiva etmiyen iki cins

228

ORGANON V.

iinde olmak zorunda olaca sonucu kar. Veya, ayn ayrm iin, biri brn ihtiva etmiyen iki cinse ait olmak belki imknsz deildir, ve her ikisi bizzat ayn bir cinse tbi olduu zaman mstesna'yi ilve etmek zorundayz: bu suretledir ki yryen hayvan ile kanadl hayvan birbi rini ihtiva etmiyen cinslerdir, iki ayakl ise her ikisinin ayrmdr. O halde cinsle rin kendilerinin ayn cins iinde bulun duu zaman mstesnay ilve etmek gerekir. nk burada her ikisi de hay vana tbidirler. Yine apaktr ki, ayn bir ayrm iin biri brn ihtiva eden iki cinse ait olmak imkn verilmi olduun dan, ayrm iin kendisiyle birlikte kendi z cinsinin btnn muhafaza etmek ge reklilii yoktur; gerekli olan ey, onun kendisiyle yalnz cinslerden birinin veya brnn ve stelik, btn ondan yukar da olanlar muhafaza etmesidir, tpk iki ayaklnn, kendisiyle ya kanadl hayvan veya yryen hayvan muhafaza etmesi gibi. Daha bir nesnenin cevherinin ayrm olarak her hangi bir ey iindeki varlk verilmi midir, grmek gerekir: nk yle geliyor ki, bir cevher bir cevherden nere de olduu dolaysiyle farkl deildir. Bunun iindir ki, yryen ve yzen (suda yayan) terimleriyle hayvan taksim edenler kt

ORGANON V.

229

lenir, nk yryen ve yzen srf bir neredelik (***) gsterirler. Veya belki de bu hallerde, tenkid yerinde deildir: y zen, gerekte, ne her hangi bir ey iinde var olmay, ne de her hangi bir yeri deil, her hangi bir nitelii ifade eder, nk nesne kuruda (kara) da bile olsa gine y zendir, bunun gibi yryen hayvan, hatt su iinde bile, yryen olacaktr, yzen olmyacaktr. Bununla beraber, ayrma her hangi bir nesne iinde var olmay ifade etmek vki olursa, tarifte bir hata ilenmi olaca aktr. Ve daha, tesirlenme ayrm olarak ve rilmi midir, grmek gerekir: nk her tesirlenme, daha kesif olmak suretiyle, nesnenin cevherini bozar, halbuki ayrm asla bu durumda deildir. Gerekte, ayrm, kendisinin ayrm olduu eyi muhafaza eder grnyor, ve her bir nesne iin kendi z ayrmndan mstakil olarak, var olmak mutlak surette imknszdr: yryen yoksa insan da olmyacaktr. Vakide mutlak olarak konuulursa, nesnenin, kendisi do laysiyle bakalamaya mruz olduu ey den hibiri bu nesne iin bir ayrm tekil edemez, nk btn bu trl taay ynler, daha kesif olmakla, cevheri bozar lar. Bunun sonucu olarak, bu tabiatta herhangi bir ayrm verilmise, bir hata ilenmitir. nk bu ayrmlarmza gre

230

ORGANON V.

mutlak surette hibir bakalamaya ma ruz kalmayz. stelik, vakide, greli bir terimin ay rm olarak, kendisi greli olmyan bir ayrm verilmi midir, incelemek gerekir: nk grelilerin ayrmlarnn kendileri de grelidirler, nitekim ilim iin de du rum budur. Bu sonuncunun, gerekte, teoretik, pratik ve poetik olduu sylenir, ve bu ayrmlardan her biri, bir mna sebeti gsterir; nk ilim, herhangi bir eyin teorik teorisi; herhangi bir eyin husule gelmesi, herhangi bir eyin aksi yonudur. Daha, tarif ederken, grelilerden her biri, kendisine tabi olarak greli olduu eye taallk ettirilmi midir, incelemek gerekir. Gerekte, baz hallerde baka her eyi darda brakarak, grelilerden her biri kendisine tabi olarak greli ol duu eyle mnasebeti iinde kullanla bildii halde, baka hallerde, baka bir eyle mnasebet halinde de kullanlabilir: szgelimi, grmek ancak grmeye yarar, halbuki (kaza) olmaya da yaryabir. Bununla beraber, kaza su almak iin bir alet olarak tarif olunursa bir hata ilenecektir, nk tabi olarak taallk ettii bu kullanma deildir. Bir nesnenin kendisine tabi olarak greli bulunduu eyin tarifi tedbirli olmak ynnden ted

231

birli insan tarafndan, ve bu eye has olan ilim tarafndan, bu eyin kendisi iin kullanlaca eydir.

Veya daha, bir terim birok nesne lerle mnasebette .bulunduu halde, vakide, ilk mnasebeti iinde verilmi midir, gr mek gerekir: szgelimi, tedbir, ruhun akl blmnn bir hassas olarak deil de in sann veya ruhun hassas olarak m tarif edilmitir. nk tedbir, ilk olarak akl blmn hassasdr, nk ancak bu yetiye gredir ki ruh ve insan tedbiri haizdir denilmilerdir. Bundan baka, tarif edilen terimi bir tesirlenme, veya bir durum ve istidat veya herhangi bir baka taayyndr deni len nesne bunu kabul etmee isidatl deilse, tarifte bir hata ilendi demektir. Gerekte, her durum ve istidat, her tesir lenme, kendisinin bir durum ve istidad veya bir tesirlenmesi olduu nesne iinde tabi olarak hsl olur, nitekim ilim de, ruhun bir durum ve istidad olduu iin, ruhta hsl olur. Fakat bazan bu trl hallerde aldanlr: szgelimi, uykunun duyumun bir iktidarszl; yaknszln (*****) zt istidlllerin bir eitlii; elemin tabi olarak birlemi blmlerin iddetli bir ayrl olduu sylendii vakit, ol duu gibi. Gerekte, uyku duyumun bir yklemi deildir (halbuki duyumun bir

232

ORGANON V.

iktidarszl olsayd byle olmas gere kecekti) ; bunun gibi yaknszlk da zt istidlllerin bir yklemi; ne de elem, ta bi olarak birlemi blmlerin bir yk lemi deildir. nk kendilerinde elem mevcut olacandan, cansz eyler o za man elemi haiz olacaktr. Scak ve souk unsurlarn bir muvazenesi olduu syle nirse, shhatin tarifi de byledir. nk o zaman, scak ve souk unsurlarn sh hati haiz olmalar gerekli olacaktr: her eyin muvazenesi, gerekte, kendisinin muvazenesi olduu eylerden ayrlamaz bir yklemdir, yle ki shhat bu nesne lerin bir yklemi olacaktr. Bundan ba ka, bu tarzda tarif edenlerin neticeyi se bep olarak veya aksine koyduklar vaki oluyor. Gerekte, tabi olarak birle mi blmlerin ayrlmas bir elem ol mayp yalnz bir elem sebebidir; uyku da bir duyum iktidarszl olmayp biri brnn sebebidir. nk ya biz duyum olmad iin uyuruz, veya biz uyudu umuz iin duyum yoktur. Yine bunun gibi, zt istidlaller arasnda eitlik pekl yaknszln sebebi gibi grnecektir: gerekte, her iki ynde muhakeme et mekle, btn dncelerin her ynden eit grndkleri vakittir ki, biz giri ilecek i zerinde yaknszlk iindeyiz.

ORGANON V.

333

Bundan baka, dikkati btn zaman devreleri zerine ekmek, ve bu hususta < tarif edilen ile tarif arasnda > her hangi bir uygunsuzluk yok mudur: sz gelimi, lmsz, halen yokolmaz bir canl diye tarif edilmi midir, grmek gerekir, nk halen yokolmaz canl yalnz halen lmsz olacaktr. Yahut da bu halde, hem nesnenin halen yok edilme mi olduunu, hem halen yok edilemiye ceini, hem de nihayet ister hibir zaman yok edilemiyecek ekilde halen Var oldu unu ifade edecek halen yokolmaz ifade sinin mphemlii yznden neticenin k mad da olabilir. O halde bir canlnn halen yokolmaz olduunu sylediimiz zaman, demek istiyoruz ki o hibir zaman yok edilemiyecek tabiatta olan halen bir canldr: bu ise demektir ki o lmszdr. yle ki bundan onun yalnz imdiki anda lmsz olduu sonucu kmaz. Fakat bununla beraber, ismin ifade ettii ey buna tamamiyle yabanc olduu halde tarifte verilmi olan eyin yalnz hle veya gemie ait olmas vaki olursa burada < tarif ile tarif edilenin > ara snda zdelik bulunmyacaktr. O halde bu yerden bizim syledii miz ekilde faydalanmaldr.

234

ORGANON V.

7
< BAKA YERLER > Her hangi bir baka nesne, verilen tariften daha doru olarak tarif edilen eyin tatbikatn ifade ediyor mu, incele mek gerekir: szgelimi, adalet eitliin datc (distributive) yetisi olarak tarif edilirse durum budur. Gerekte, dil yalnz datmak kabiliyeti olan insandan ziyade, kasten, eitlik datmak istiyen insan gsterir; yle ki adalet eitliin datc yetisi olamyacaktr, nk o za man da en dil insan, en byk eitlik datma kabiliyeti olan insan olacaktr. Bundan baka, tarife gre verilen ey daha oa istidatl olmad halde nesne nin buna istidatl mdr, veya aksine ola rak, nesne istidatl olmad halde tarife gre verilen ey daha oa istidatl mdr, grmek gerekir. Gerekte, nesne ile tarifin her ikisinin de daha oa istidatl olmalar, veya tarife gre verilen eyin nesnenin zde olduu doru ise ikisin den hi birisinin daha oa istidatl ol mamalar gerekir. Bundan baka, her ne kadar tarif ve nesne daha oa isti datl iseler de, ayn zamanda artmyorlar m, grmek gerekir: szgelimi, cismani sevgi (*****) birleme arzusu olarak tarif edildii zaman durum budur. nk, ger

ORGANON V.

235

ekte, daha ok seven kimsenin daha id detli bir birleme arzusu yoktur, yle ki bu iki ey ayn zamanda artmazlar; bu nunla beraber, tarif ile tarif edilen ara snda zdelik olduu doru ise, artma lar gerekecektir. stelik, iki ey konulmu olmakla, ta rif edileni daha oa istidatl olana, daha az istidatl bir tarif verilmi midir, gr mek gerekir: Szgelimi, ate, en ince paracklardan mrekkep olan cisim ola rak tarif edilmi midir? Gerekte, alev, ktan daha ok atetir, fakat alev k tan daha az, en ince paracklardan m rekkep bir cisimdir; halbuki tarif edilen le tarifin her ikisinin aralarnda zdelik olduu doru ise, onlarn ayn eye daha ok ait olmalar gerekirdi. Ve daha, ta rif edilen ve tariften biri teklif edilen iki nesneye ayn derecede ait midir-, buna karlk, br ikisine ayn derecede ait olmayp, birinden ziyade brne mi ait tir, grmek gerekir. Bundan baka, tarifin ayr olarak al nan iki eye nispetle mi verilmitir, gr mek gerekir : sz gelimi, gzel grme ve iitmeye ho gelen ey olarak m, varlk da tesirlenmeye ve tesire muktedir olan ey olarak m tarif ediliyor? Gerek te, ayn ey o zaman hem gzel, hem de gzel-olmyan olacaktr, bunun gibi, hem

236

ORGANON V.

var, hem de var - olmayan olacaktr. n k iitmeye ho gelen, gzele zde ola caktr, yle ki iitmeye ho-olmyan, g zel-olmyana zde olacaktr. Gerekte, zde nesnelerin karlar da zdetirler, gzelin kars ise gzel olmyandr, iit meye ho gelenin kars da iitmeye ho -olmyandr, bylece iitmeye ho-olm yan ile gzel-olmyan arasnda zdelik olduu grlyor. Bir nesne gze ho ge lip iitmeye ho gelmiyorsa o hem gzel hem de gzel - olmyan olacaktr. Biz ay n tarzda ayn nesnenin hem var, hem de var- olmyan olduunu gsterebiliriz. Bundan baka, cinsler, ayrmlar, ve ritaf iinde verilen btn br terimler iin tarifler isimlerin yerine konulacak, ve o zaman her hangi bir uygunsuzluk olup olmad grlecektir. 8

< BAKA YERLER > Tarif edilen terim, ister kendi kendi ne, ister cins sebebiyle bir greli ise, is ter kendi kendine, ister cins sebebiyle bir greli ise greli olduu eyi tarif iinde gstermemek hatasna dlm mdr, incelemek gerekir: szgelimi, ilim sarsl maz bir hkm, veya istek kedersiz bir arzu olarak tarif edilmi midir? Gerekte

ORGANON V.

237

her grelinin z, bir baka eye taallk etmekten ibarettir. nk her bir gre linin btn varlnn, her hangi bir m nasebette bulunmaktan baka hibir ey- olmadn syledik. O halde demeliydi ki ilim, bilinebilenin hkm; istek, iyiliin arzusudur. Gramer, harflerin ilmi [olarak tarif edilmise, yine bunun gibidir: nk tarif iinde, ister tarif edilen terimin ken disine greli olduu eyi, ister hi deil se, cinsinin greli olduu eyi vermek gerekirdi. Veya daha, gaye, her bir nesnede, en iyi olarak bulunan ey veya btn geri kalann kendisi dolayisiyle var olduu ey olmakla, gayesiyle mnasebet halinde greli bir terim vermemek hata sna dlm mdr, grmek gerekir. O halde en iyi unsuru veya son unsuru gs termek, ve szgelimi, itihann ho olann deil, hazzn itihas olduunu sylemek gerekir, nk biz ho olan bu beriki iin isteriz. Daha terimin kendisine taallk ettiril dii ey bir olu veya bir fiil midir, ince lemek gerekir: nk btn bunlardan hibiri bir gaye deildir. Gaye olan, fiil ve oluun kendilerinden ziyade, fiil ve olu un sonudur. Veya belki bu kaide btn hallerde doru deildir, nk insanlarn ou zevk duymay, zevk duymalarnn sona ermesine tercih ederler, yle ki on

2S8

ORGANON V.

lar fiilin sonundan ziyade fiilin kendini gaye edinirler. stelik baz hallerde, niceliin, veya niteliin veya nereliin, veya bir nesne nin br ayrmlarnn ayrdedilmesi unu tulmu mudur, grmek gerekir: szgelimi, muhteris iin arzulad an ve ereflerin nicelii ve nitelii gibi. nk btn in sanlar an ve erefleri arzu etmekle, bun dan bunlar arzu eden kimseye muhteris demek yetmedii sonucu kar, fakat bi zim szn ettiimiz ayrlmalar ilve et mek gerekir. Tamahkr iin de ayn, onun arzu ettii servetin niceliini; veya itidal siz iin hangi hazlar iin yle olduunu sylemek gerekir: nk kendini her han gi bir nevi hazza kaptran kimseye deil, kendini belli bir nevi hazza kaptran kim seye itidalsiz denilir. Veya gece, arz ze rinde bir karanlk; yer sarsm, arzn bir hareketi; bulut, havann bir tekasf; ve ya yelin havann bir hareketi olarak tarif olunduu zaman da durum budur: niceli i, nitelii, nerelii ve sebebi tasrih et mek gerekir. Bu trl br haller iin de bu byledir: ne olursa olsun bir ayrm bir tarafa brakmak, mahiyeti (la quiddite) artk gstermemektedir. nsan hcumunu daima tarifte eksik olan eye kar y neltmelidir: gerekte, tabiat ve genili inden mstakil olarak alnan arzn bir

ORGANON V.

33

hareketi bir yer sarsm; tabiat ve geni liinden mstakil olarak alnan havann bir hareketi de bir yol olmayacaktr. Bundan baka, arzular halinde, gr nr kelimesinin ilvesi unutulmu mudur, grmek gerekir, ve onun tatbik olunduu btn br hallerde de bu byledir: sz gelimi, grnr iyilik veya hazzn bahis konusu olduu sylenmeksizin istein iyi liin bir arzusu, veya itahnn ho ola nn bir arzusu olduu sylenirse. ok defa, gerekte, arzuland vakit, iyi ve ho olana dikkat olunmaz, yle ki nesnenin gerek te iyi ve ho olan olmas gerekli deildir, yle grnmesi yeter. O halde bu tahdidi de gz nnde tutarak tarifi vermek ge rekirdi. Bir yandan da, hatt sz edilen terim tarife ilve edilmise, Fikirlerin var ln mdafaa eden hasm Fikirler alanna gtrmelidir. Gerekte, grnr olan hi bir eyin Fikri yoktur, ama yle geliyor ki Fikir her zaman bir Fikre gre sylen mitir: szgelimi, kendinden - tah, ken dinden . Ho olannkidir, kendinden - istek kendinden-yilikinkidir; o halde ne gr nr iyiliinki, ne grnr ho olannki ol myacaktr, nk kendinden -grnr- iyi likin, veya kendinden - grnr-Hoolan n varl bir samalktr.

240

ORGANON V.

9
<BAKA YERLER> stelik, tarif, halin tarifi ise dikkati onun sahip oldua konu zerine ynelt mek gerekir, ve tarif hale sahip olan ko nunun tarifi ise dikkati hal zerine ynelt mek gerekir. Bu cinsten btn br haller iin bu byledir. Szgelimi, ho olan, fay dalya zde ise, o zaman haz duyan insan da fayda salar. Bir kelime ile bu trl tariflerde, tarif edenin herhangi bir mna da bir tek ey yerine birok eyleri tarif ettii olur: ilmi tarif ederken, szgelimi, herhangi bir ekilde bilgisizlik de, ve bu nun gibi, daha lim ve cahil de, ayn za manda bilmek ve bilmemek de tarif olunur. nk birinci terim aydnlatlm olunca, geri kalan da, her hangi bir mnada, ay dnlanr. O halde byle hallerde, bu mak sat iin zd terimlerin ve ayn seriye ait olan terimlerin mtalesndan karlm ilk ilkeleri kullanmak suretiyle herhangi bir uygunsuzlua kar korunmak gerekir. Bundan baka, greli terimler halinde, nevi, cinsin kendisinin greli olarak ve rildii eyin nevine greli olarak verilmi midir, grmek gerekir. Szgelimi inan, inan konusuna greliyse, bir belli inan, belli bir inan konusuna greli midir, gr mek gerekir; ve okkatlk, okkatlk al

ORGANON V,

241

tna greli ise belli bir okkatl, belli bir okkatlk altna greli midir, grmek gerekir: nk bu karlklar verilmemise bir hatann ilenmi olduu aktr. Daha, terimin kars, kar tarifi haiz midir, ve szgelimi yarmn tarifi iki tatn tarifinin kars nedir, grmek gerekir: nk iki kat, eit bir miktar aan ey ise, yarm, eit bir miktar alm olan eydir. Ztlar iin, kaide ayndr: n k zd terimlere, ztlarn birleme ekil lerinden birine gre zt olan tarif tatbik olunacaktr. Szgelimi, faydal olan, iyilik husule getiren ey ise, zararl olan, kt lk husule getiren, veya iyilii yok eden eydir. nk bu son iki ifadeden biri veya br gerekli olarak, asl terimin zdddr. O halde ne o, ne de br asl terimin zdd deilse, son olarak veril mi olan tariflerden hi birisinin asl ola rak tarif edilmi terimin zddnn tarifi olmyacaktr; bunun sonucu olarak, (asl terimin) asl olarak verilen tarifi de doru olarak verilmi deildir. Ma demki, ztlarn bazlar iin, biri, szgeli mi, eitsizlik eitliin yoksunluu olarak grnd gibi (nk eit olmyan ey lere eit olmyan denir), brnn yok sulluundan baka bir ey gstermiyor, bunun sonucu olarak, yoksunlua gre gsterilen zddn gerekli olarak br ta

242

ORGANON V.

rafndan tarif edilmesi gerektii apaktr, halbuki br yoksunlua gre gsterilen terimle tarif edilmez, nk o zaman on lardan her birinin br tarafndan bilin mi olmas gerekecektir, O halde, zt te rimler misalinde, bu cinsten bir hata ile mekten, szgelimi, eitlii eitsizliin zdd olarak tarif etmekten ekinmelidir, nk o zaman onu yoksunlua gre gsterilen bir terimle tarif etmek olur. Bundan ba ka, byle tarif etmekle tarif iinde tarif edilenin kendini kullanmak zoru vardr: bu ise ismin yerine tarifi konulduu tak tirde apak olur. Gerekte, eitsizlik de mek, eitliin yoksunluu demekten hi bir suretle farkl deildir ; < byle tarif edilen > eitlik, demek, eitliin yoksun luunun zdd olacaktr, yle ki tarif edil mesi gerekli olan ayn terim kullanlm olacaktr. Bununla beraber, iki zttan hibirisinin yoksunlua gre gstirilmeyip, tarifin gene de bundan nceki tarzda ve rilmi olduunu, szgelimi, iyiliin ktl n zdd olarak tarif olunduunu farz edelim; o zaman ktln de iyiliin bir zdd olaca ak olduundan (nk bu tarzda zd olan nesnelerin tarifinin ayn tarzda verilmesi gereklidir), netice, bura da da tarif edilenin kendisinin kullanld dr: nk iyilik ktln tarifinin iin dedir. u halde iyilik ktln zdd ise,

ORGANON V.

243

ve ktlk hibir suretle iyiliin zddn dan farkl deilse, iyilik, iyiliin zddnn zdd olacaktr. Grlyor ki tarif edile cek terimin kendisi kullanlmtr. Bundan baka, yoksunlua gre gste rilen terimi verirken, kendinin yoksunluu olduu terim, yani hal, veya zdd, veya kendisinin yoksunluu filn baka ey ve rilmemi midir; ve yine ister mutlak ola rak hibir terim ilve edilmi olmasn, ister, tabi olarak yoksunluun iinde hu sule geldii ilk konu ilve edilmi olma sn, yoksunluun tabi olarak iinde hu sule geldii terimin ilvesi unutulmu mudur, grmek gerekir. Szgelimi, bil gisizlii bir yoksunluk olarak tarif eder ken, onun ilmin yoksunluu olduu sy lenmemise; veya tabii olarak iinde hu sule geldii terim ilve olunmamsa, veya konu ilve olunmakla beraber, onun iinde bulunduu ilk konu verilmemise: szge limi onun, ruhun akli blm iinde deil, insanda veya ruhta olduu sylenmise, durum budur. Gerekte, bu kaidelerden herhangi biri unutulmusa, bir hata ilen mitir. Krln, gzde grmenin bir yok sunluu olduu gsterilmemise yine by ledir. nk onun tabiatn doru olarak tarif etmek iin, onun hem nenin yok sunluu olduunu, hem de bu yoksunluun konusunun ne olduunu koymak gerekir.

244

ORGANON V.

Daha, yoksunlua gre sylenmemi olan bir terim, yoksunlukla tarif edilmi midir, grmek gerekir. Szgelimi, bilgisiz lik halinde, bu cinsten bir hata da bilgi sizlii srf bir inkr olmiyarak anlyanla rn olgusu grnecektir. Gerekte, ilmi haiz olmyan konu yle geliyor ki bilmi yen deil; daha ziyade aldanandr. te bunun iin ne cansz varlklar, ne de o cuklar hakknda bilmediklerini sylemi yoruz. Bilgisizlik, o halde, ilmin yoksun luuna gre sylenemez.
10

< BAKA YERLER > Bundan baka, tarifin benzer infleksi yonlarnn, tarif edilen ismin benzer inflek siyonlariyle uyuuyorlar m, grmek gere kir: szgelimi, faydal shhat husule geti rici mnasna gelir, faydal olarak, shhat husule getirici olarak-, faydal olmu olarak, shhat husule getirmi olan ey mnasna gelir. Daha, gsterilen tarifin Fikire de uy gun gelecek midir, incelemek gerekir. Baz hallerde, gerekte, bu karlk husu le gelmez: szgelimi, Efltun, hayvanlarn tarifine lml terimini ilve ettii zaman, gerekte, Fikir, szgelimi, kendinden-insan lml olamaz, yle ki tarif Fikire uymaz.

ORGANON V.

245

Mutlak olarak konuulduu takdirde, ha reket etmee muktedir veya tesirlenmeye muktedir terimlerinin ilve olunduu her yerde gerekli olarak Fikir ile tarif ara snda uygunsuzluk vardr. nk Fikirle rin varln iddia eden kimseler iin, g rndne gre, bunlar tesirlenmez ve ha reketsizdirler. te bu teoricilere kardr ki bu cinsten deliller faydaldr. stelik, homonimlik ynnden kullan lan terimler iin, btn mnalarda mte rek bir tek tarif verilmi midir, grmek gerekir. Gerekte, bunlar, mterek ad landrlmalar iin, bir tek tariften baka tarifi olmyan sinonim terimlerdir; bunun sonucu olarak, verilen tarif, homonim te rim altnda bulunan nesnelerden hibiri sine has deildir, nk o, bu terim al tnda bulunan her eye ayn tarzda uyar. O halde, hayatn, doutan mevcut, bes lenebilen bir varlklar cinsinin hareketi olduunu syledii zaman, Dionysiosun hayat hakknda verdii tarifin kusuru budur; bu karakter ne nebatlara, ne de hayvanlara ait deildi. Halbuki, grne gre, hayat bir tek nesne nevi ifade etmeyip hayvanlarda baka, nebatlarda bakadr. O halde, hayatn si nonim ve daima bir tek nesneler nevini ifade etmek iin kullanlm bir terim ol duunu dnerek, bu tarzda kesin olarak

246

ORGANON V.

tarifin verilmek istedii de olabilir; ama homonimlii grmekle beraber ve terimin iki mnasndan yalnz birinin tarifini ver mek istemekle beraber, tarif olunmas tek lif olunan mnaya has olmyan, fakat her iki mnada mterek olan bir tarif veril diinin farkna varlmad da vaki olabi lir. i ele alma tarz ne olursa olsun, bir hata ilendii daha az doru deildir. Homonim terimler bazan dikkatten ka tklar iin, sorguya ekenin sinonim imi ler gibi onlar kullanmas gerekir (nk mnalardan birinin tarifi brne uymaz, yle ki sinomin altnda bulunan her eye uymas lzm geldiinden, cevap veren uy gun geldii gibi onu tarif etmi gibi g rnmiyecektir), halbuki cevap veren, ak sine olarak, terimin trl mnalarn ayr detmek zorundadr. Bundan baka, ma demki cevap verenlerden bazlar, bir yan dan, verilen tarif, tarif edilen altnda bu lunan her eye uymad zaman, gerekte sinonim olan eye homonim derler; bir yandan da, verilen tarif, terimin iki m nasna uyduu zaman, gerekte, homonim olana da sinonim derler; bu artlar altn da, bu noktalarda hasmla nceden uyu mak, veya aksi takdirde terimin duruma gre sinonim veya homonim olduunu n ceden tasdik etmek gerekir: nk neti cenin ne olaca nceden bilinmedii za

ORGANON V.

247

man anlama daha kolay olur. Fakat hi bir uyuma olmadndan, gerekten sino nim olan eyin, verilen tarif ikinci mna ya uymadndan tr, homonim olduu ileri srlrse, bu ikinci mnann tarifi nin geri kalan mnalara da uyuyor mu, in celemek gerekir: nk bu byle ise, bu mnann geri kalan terimlerle sinonim ol mak zorunda olduu apaktr, aksi tak tirde, bu geri kalan mnalarn birok ta rifleri olacaktr, nk onlara, yani ilk olarak verilmi olan ve son olarak veril mi olan terimin aklanmasnda iki ayr tarif tatbik olunmaktadr. br yandan da, birok mnalarda alnan bir terimi tarif etmek gerektii zaman ayet bu ta ri hepsine uymazsa, hasm terimin nomo nim olduunu deil de, tarifinin kendisi nin de oraya uymadndan tr ismin hasseten hepsine uymadn iddia ederse o zaman byle bir hasma, her ne kadar baz hallerde maksadn halk adam gibi ifade etmemek gerekirse de, eskiden kal ma ve umumiyetle kabul olunan termino lojiyi kullanmak ve buna benzer kartr malara girimemek zaruri olduu cevab verilmelidir. 11 < BAKA YERLER> Kark bir terimin bir tarifi verildiyse kark terimin unsurlarndan birinin tari

248

ORGANON V.

fini kaldrmak ve tarifin geri kalannn, terimin geri kalann tarif edip etmediini grmek gerekir; aksi takdirde, tarifin b tnnn de terimin btnn tarif etme dii apaktr. Szgelimi, sonlu doru iz gi, snrlar haiz olan ve ortas ularn hizasnda bulunan bir yzeyin snr ola rak tarif olundu ise ve sonlu izginin tarifi onun, snrlar olan bir yzeyin snr olduu ise, geri kalan, yani ortas ularn hizasnda olan, dorunun tarifi olmak zorundadr. Halbuki, gerekte, sonsuz iz ginin ne ortas, ne snrlar vardr, bunun la beraber dorudur. Bunun sonucu olarak, bu geri kalannn tarifi deildir. stelik, tarif edilen terim mrekkep bir kavram olduu zaman, verilen tarif, tarif edilen kadar uzuvlardan tekil edilmi midir, grmek gerekir. < Tarif edilende bulunan > mrekkep unsurlarn says, tarif iinde bulunan isimlerin ve fiillerin saysnn ayn olduu zaman, bir tarif, tarif edilen kadar uzuvlardan tekil edil mitir denilir: nk, bu cinsten hal lerde, ister btn terimler iin, ister ba zlar iin, terim terime basit bir mba dele olmas gereklidir, nk imdi nce kinden daha ok kullanlm isim yoktur. Tarif olunduu zaman ise, tercihan hepsi iin, veya yoksa ou iin isimleri ifade leriyle gstermelidir: nk byle yap

ORGANON V.

249

makla hatt basit terimler bile, szgelimi, manto yerine elbise koymak suretiyle basit bir isim deimesiyle tarif edilmi olabilirler. Birincilerin yerine konulan, terimler daha az bilinen terimler ise, szgelimi, ak insan yerine ak (kar gibi) lmsz denilirse, hata daha da byktr: tarif yaplmamtr, ve stelik, bu ifade daha az aktr. Kelimelerin deimesinde, mna artk ayn deil midir: szgelimi teoretik ilim, bir teoretik hkm olarak tarif edilmi midir, incelemek gerekir; nk hkm, ilimle ayn ey deildir; halbuki btn l iinde alnan tarifin tarif edilenle ayn ey olmas gerekirse, lzmgelen de budur: nk, her ne kadar teoretik keli mesi her iki ifadede de mterek ise de, geri kalan ayrdr. Bundan baka, terimlerden birinin ye rine herhangi bir baka ey konulmakla bizim demin verdiimiz misalde olduu gibi, ayrm deilde cins mi deitirilmitir, grmek gerekir: nk teoretik terimi ilim teriminden daha az bilinmektedir, nk bu sonuncu, cins; br ayrmdr, ve btn terimlerin en ok bilineni, cinstir. Bunun sonucu olarak, deitirilmesi gere ken ey, cins deil, ayrmdr, nk daha az bilinmektedir. Bizim tenkidimizin g

250

ORGANON V.

ln bulunabilecei dorudur. Gerekte, cinsin deil de, ayrmn en ok bilinen terimle ifade olunmasna hibir mni yok tur; bu halde, ismi deimesi gereken, ayrm olmayp cinstir. Bununla beraber, bir ismin yerine sade bir isim deil, tam bir ifade konulursa,cinsten ziyade ayrmn tarifinin verilmesi gerektii apaktr, nk bu tarifin verilmesi bildirmek mak sadiyledir: nk ayrm, cinsten daha az bilinmektedir. 12 < BAKA YERLER > Ayrmn tarifi verildiyse, verilen tarif herhangi bir baka eyle mterek midir, incelemek gerekir. Szgelimi, tek saynn bir ortay haiz olan bir say olduu sy lendii zaman, bundan baka onun bir or tay haiz olma tarzn tarif etmelidir: n k say terimi iki ifade de mterektir, ve tarif tek terimi yerine konulmutur. Fakat tek olmamakla beraber hem bir izginin, hem de bir cismin ortas vardr; yle ki tekin tarifi bu olmyacaktr. br yan dan da, bir ortay haiz olan ifadesi birok mnalar alyorsa, burada bir ortay haiz olan'n hangi mnada alndn tarif et mek gerekir. Bundan, ya teklif edilen tari fin itibarszl, ya hibir suretle hibir ey tarif olunmad delili kacaktr.

ORGANON V.

2ol

Ve daha, tarif iinde bulunan ey var olan nesnelere katlmad halde ; tarifi ve rilen ey var olan nesnelere katlm mdr, grme gerekir, szgelimi, ak atee kark bir renk olarak tarif Olunmu mu dur. Gerekte, cisman olmyan bir eyin bir cisim ile kark olmas imknszdr, yle ki ak var olduu halde, atele kark renk var olamyacaktr. Bundan baka, greliler halinde, nes nenin kendisine greli olduu ey seik bir tarzda izah olunmayp, bu korrlatif ok byk sayda nesneler iinde ihata olunduka, ister topyekn, ister ksmen aldanlr: szgelimi, Tp var olan bir e yin ilmidir denildi ise, gerekte, Tp var olan hibir eyin ilmi deilse, hatann tam olduu aktr; aksine olarak, her hangi bir baka eyin deil de gerek bir eyin ilmi ise hata ksmidir: nk ilinti ynnden deil de, kendi kendine, var olann ilmi olduu sylenmise Tp var olan her eyin ilmi olmak zorundadr. br grelilerde olan budur : nk her ilim konusu, ilme greli bir terimdir. Btn br greliler iin de bu byledir, nk btn greliler birbirlerini karlarlar. stelik, bir nesnenin ne olduunu bilmenin hakiki tarznn onu kendi kendine deil, ilinti olarak gstermekten ibaret olduu iddia olunursa, o zaman greli terimler

252

ORGANON V.

den her biri tek bir nesneye deil, bir o una taallk edecektir: gerekte, ayn bir nesnenin hem gerek, hem ak, hem de iyi olmasna hibir mni yoktur, y le ki ilinti ynnden tarifi vermek, iyi ta rifi vermek ise, bu taayynlerden her han gi birine taallk ettirmek onun hakiki ta rifini vermek olacaktr. Byle bir tari fin verilen terime has olmasnn imknsz olduunu ilve ediyorum: nk, yalnz Tp, deil, ayn zamanda br ilimlerin ou var olan eye nispetle sylenmiler dir, yle ki onlardan her biri var olan eyin ilmi olacaktr. Bylece grlyor ki byle bir tarif hibir ilmin tarifi deildir: nk tarifin mterek deil, has olmas gerekir. Bazen nesne deil, iyi artlar iinde veya mkemmel durumda bulunan nesne tarif olunur: rhetoriki, hibir eyi brak madan, verilen her art ve hal iinde ik na gerektirecek olan eyi grmee muk tedir olan kimse diye; hrsz, gizlice alan kimse diye tarif olunursa rhetorikinin ve hrszn tarifi byledir; nk her iki si byle vasflandrldklar halde, biri iyi bir rhetoriki, br iyi bir hrsz olacak tr, halbuki bir hrsz olan, vakide, gizli olarak alan kimse deil, daha ziyade giz li olarak almak istiyen kimsedir.

ORGANON V.

253

Bundan baka, kendinden arzuya a yan olan ey husule getirdii veya yapt ey iin mi arzuya ayan olarak, yok sa, umumi bir tarzda, herhangi baka ey iin mi arzuya ayan olarak veril mitir, grmek gerekir; szgelimi, ada letin kanunlar muhafaza eden ey, veya hikmetin saadeti husule getiren ey oldu u sylenmise : nk husule getiren ey veya muhafaza eden ey, baka ey iin arzuya ayan olan ey iine girer. Geri denilebilir ki kendinden arzuya ayan olan eyin ayn zamanda baka ey iin arzuya ayan olmasna hibir mni yok tur. Bununla beraber, kendinden arzuya ayan olan eyi byle tarif etmekle daha az aldanlmaz: gerekte, her bir eyde en iyi olarak bulunan ey z iinde bulunur ve bir ey iin kendinden arzuya ayan olmak, bir baka ey iin arzuya ayan ol maktan iyidir, yle ki tarifin tercihan gs termesi gereken ite bu karakterdir.

13
< BAKA YERLER > Bir nesnenin tarifini verirken, onun u ve bu olarak, veya unun ve bunun bir toplam olarak, veya u art bu ola rak tarif edilip edilmediini incelemek ge rekir.

254

ORGANON V.

u ve bu olarak tarif olunmusa, ta rifin her iki ey hakknda da doru ola ca, ve bununla beraber ayr alnan hi biri hakknda doru olmyaca vaki ola caktr: szgelimi, adalet, itidal ve cesaret olarak tarif olunmusa. ki insan farzede lim gerekte, bunlardan her biri ancak iki nitelikten birine sahip olursa, her ikisi dil olacaklar ve ikisinden de hibiri dil olmyacaktr, nk birlikte alnan her ikisi adalete sahiptirler ve ayr ayr alnan hibiri ona sahip deildir. Hatt bizim imdi dediimiz ey, byle bir du rum baka hallerde ba gsterdiinden tr, henz bsbtn sama olarak g rnmyorsa da (nk iki adamn, her ne kadar hibiri ayr ayr sahip olmasalar da, bir minaya sahip olmalarna hibir ey mni deildir), bununla beraber, hi deilse, grne gre, zt yklemlerin ayn konulara ait olmas tamamiyle sa ma olacaktr. Bununla beraber bu adam lardan biri itidal ve korkakla sahipse, br ise cesaret ve itidalsizlie sahipse vaki olacak ey budur: nk, adalet iti dal ve cesaret ise, adaletsizlik korkaklk ve itidalsizlik olacandan tr, her ikisi de o zaman adalete ve adaletsiz lie sahip olacaklardr. Ve umumi bir tarzda., btnn blmleriyle zde olma dn tasdika alan delillerin hepsi im

ORGANON V.

255

diki tartma iin kullanlabilirler: nk, byle tarif etmekle, blmlerin btne zde olduklar syleniyor gibidir. Bu deliller blmlerin ylmasnn aikr olduu hallere, tpk bir ev iin veya bu cinsten filn baka ey iin olduu gibi, hassaten uygundurlar: burada, gerekte, btn var olmakszn blmlerin var ol masna hibir ey kar koymaz, yle ki blmler btnle ayn ey deildirler. Fakat tarif edilenin, bu ve u deil de unun ve bunun toplam olduu sylen mise, ilkin bu terimler vastasiyle bir tek eyin husulne tabi bir engel yok mudur, incelemek gerekir: baz eyler, gerekte, szgelimi, bir izgi ve bir say gibi, ara larnda hibir eyin kendilerinden hsl olamyaca ekilde bulunurlar. Bundan baka, tarif edilen bir tek ilk konu iinde tabiat gereince bulunmuyor mu, onun kendilerinden hsl olduu sylenilen te rimler ise bir tek ilk konu iinde bulun mayp her biri ayr bir konu iinde bulu nuyor mu, grmek lzmdr. nk o zaman tarif edilenin bu terimlerden hsl olamyaca aktr, nk blmler nere de iseler, btn de gerekli olarak orada dr, yle ki btn bir tek ilk konu iinde deil, bir oklar iinde bulunacaktr. Bir yandan da, hem blmler, hem de btn bir tek ilk konu iinde iseler bu konu

356

ORGANON V.

ayn olmayp, btn iin baka, blmler iin baka mdr, incelemek gerekir. Ve daha, blmlerin btnyle ayn zamanda yok olup olmadklarn grmek gerekir, nk, aksine olarak, blmler yok olmak la, btn de yok olmak zorundadr, halbuki yok olan btn ise blmlerin de yok ol mas iin hibir zaruret yoktur. Yahut da blmler ne o, ne de o olduklar halde btn iyi mi, yoksa kt mdr, grmek gerekir, veya aksine olarak, btn ne o, ne de o olmad halde, blmlerin iyi mi, yoksa kt m olduklarn grmek gere kir. Gerekte ne, ne iyi, ne de kt olm yan eylerden iyi veya kt her hangi bir eyin gelmesi, ne de iyi veya kt eylerden ne iyi ve ne de kt herhangi bir eyin gelmesi mmkn deildir.Veya daha, iki unsurdan biri, brnn kt ol masndan daha ok iyi olduu halde, bu unsurlardan hsl olan eyin kendisi buna ramen de kt olmaktan ziyade iyi deil midir, grmek gerekir. Szgelimi, tedbir sizlik cesaretten ve yanl sandan hsl olma diye tarif olunduu takdirde durum budur. Burada, gerekte, yanl sannn kt olmasndan ziyade cesaret iyidir; bu nun sonucu olarak, ikisinin mahsulnn daha iyi olann kaderini takip etmesi, ve ister mutlak olarak iyi, ister hi olmazsa kt olmaktan ziyade iyi olmas lzm ge

ORGANON V.

257

lirdi. Bu neticenin, ancak bu niteliklerden her biri kendi kendine iyi veya kt ise gerekli olduunun sylenebildii dorudur: nk baka eyleri husule getiren bir ok eyler kendinden iyi olmayp, sadece kark olduklar zaman iyidirler; bunun aksine, ayr ayr olarak alnan her ey iyi, ve bakalariyle kartrldklar zaman kt, veya ne iyi ve ne de kt olabilir. Bizim imdi sylediimiz ey bilhassa sh hat ve hastalk eyleri iin apaktr: baz illar, ayr ayr alnan her biri iyi ola cak ekilde fakat biri br ile verilirse kt olacak ekildedirler. Ve daha, bir daha iyi, bir de daha kt unsurdan hsl olan btn iyiden daha kt ve ktden daha iyi deil mi dir, grmek gerekir. Bununla beraber denebilir ki bu ancak btn tekil eden unsurlar kendiliklerinden iyi iseler gerekli olarak vaki olur; yoksa, bizim imdi sz n ettiimiz hallerde olduu gibi, btnn iyi olmamasna hibir mni yoktur. Bundan baka, btn, blmlerden bi riyle sinonim midir, grmek gerekir: n k byle olmas gerekir, tpk heceler halinde olmad gibi: nitekim hece mte ekkil olduu harflerden hibiriyle asla sinonim deildir. stelik, terkip ekli gsterilmi midir, grmek gerekir, nk nesneyi bildirmek

258

ORGANON V.

iin, bu nesnenin kendilerinden kt unsurlar zikretmek yetmez. Gerekte, her bir terkibin z yalnz kendilerinden te ekkl ettii unsurlardan deil, ayn za manda bu unsurlarn birleme tarzlarndan da ibarettir, bir ev iin durum budur: mal zemenin toplan tarz gznnde tutul mazsa ev yoktur. Bir ey, bu art u olarak tarif olundu ise, bu art unun bu ve u ile veya bun dan ve undan hsl olan ile ayn olduunu sylemekle balamaldr: gerekte, bal art su demek, bal ve su, veya baldan ve sudan yaplm demektir. Bunun sonucu olarak, bu art unun br iki ifadeden herhan gi birisine zde olduu kabul olunursa, bu sonunculardan her birine kar yaptmz ayn itirazlar buraya uyacaktr. Bun dan baka, bir ey art bir bakasnn trl mnalarn ayrdettikten sonra, va kide, bu mnalardan hibirisinde, bu art u denilemez mi, incelemek gerekir. Sz gelimi, bir ey art bir bakas ifadesi, onlarn ister kendilerini almaa muktedir ayn bir konu iinde var olduklar (adalet ve cesaretin ruhta olduu gibi), ister ayn yerde, ister ayn zamanda var olduklar, ve bu mnalardan hibirisinin sz edilen terimler iin doru olmad mnasna ge lirse tarifin, hibir ekilde bu art u de nilemiyeceinden, hibir eye uyamya

ORGANON V.

259

ca apaktr. Fakat bizim imdi ayrdetti imiz trl mnalar arasnda, iki terimden her birinin briyle ayn zamanda bulun duklar doru ise, her ikisi de ayn bir eye nispetle sylenmedikleri olabilir mi incelemek gerekir; szgelimi, cesaret, bir cret art bir doru dnce olarak tarif olunduu zaman durum budur. Gerekte, almak iin cret, ve shhatli eyler iin doru dnce sahibi olmak mmkndr; fakat ayn zamanda birinci vasf art kin ciye sahip olmakla henz cesaretli olmaz. Bundan baka, hatt bu vasflarn her ikisi de ayn bir eye nispetle, szgelimi, tbb eylere nispetle sylense bile (nk hibir ey tbb eylerde hem cret, hem de doru dnceye sahip olunmasna hi bir mni yoktur), yine de biri art brne sahip olunmakla cesaretli olunmaz. Ger ekte onlarn ikisi hem ayr ayr nesnelere taallk etmemek zorundadrlar, hem de taallk ettikleri ayn nesnede rastgele bir ey olmamak zorundadr: fakat cesa retin gayesine, szgelimi, harbin tehlike lerine veya, varsa, bu gayeyi daha iyi ifade eden bambaka bir eye taallk et meleri gerekir. Bu son ekildeki tariflerden bazlar bizim szn ettiimiz taksim iine asla girmezler: Szgelimi, fke hakaret grl d duygusuyla birlikte bir keder diye

260

ORGANON V.

tarif olunursa. Gerekte, bu demektir ki kederin husule gelmesi bu trl bir duy gu dolaysiyledir. Fakat bir eyin bir ba kas dolaysiyle hasule geldiini sylemek hem de yukarda gsterilen mnalardan hibirisine gre bir ey art bir bakas demek deildir.

14
< BAKA YERLER > Ve daha, btn, blmlerinin bir ter kibi olarak gsterildi ise (szgelimi, bir canl, ruhla bedenin bir terkibi olarak), ilkin bu terkibin tabiatnn ne olduunu sylememi midir, incelemek gerekir: sz gelimi, et veya kemiin, ate, toprak ve suyun bir terkibi olarak tarif edilmi ise. Gerekte, bunun bir terkip olduunu sy lemek yetmez, bundan baka hangi nevi den bir terkip bahis konusu olduunu tyin etmek gerekir. Et, bu unsurlarn her hangi bir terkip ekline gre teek kl etmez, fakat byle bir terkip ekli eti, ylesi de kemii verir. Bundan baka, bizim szn ettiimiz iki mrekkepten hibirisi hibir suretle bir terkibe zde gibi grnmyor, nk her terkibin zdd bir dalmadr, halbuki yukarda gsterilen lerden hibirinin zdd yoktur. stelik, her mrekkebin ayn ekilde bir terkip olmas, veya hibirinin bir terkip olma

ORGANON V.

261

mas muhtemelse canl varlklarn da her biri bir mrekkep olmakla beraber, bir terkip deilse, o zaman br mrekkep lerden hibirisi de bir terkip olmya caktr. Bundan baka, ztlar, tabiat gereince herhangi bir konuya ayn ekilde ait ola bilirlerse, nesne onlardan ancak biri ile tarif edildii takdirde, onun tarif edilme dii aktr. Yoksa, ayn bir eyin birok tarifleri olmas vaki olacaktr: gerekte, zdlardan biriyle tarifi bryle tarife ter cih etmenin sebebi nedir, mademki her ikisi de, eit bir tarzda, tabi olarak ayn konuya ait bulunuyorlar? Bilgisizlii de kabul etmee kabiliyetli olduuna gre, ilim edinmee kabiliyetli bir cevher ola rak tarif olunduu zaman, ruhun tarifi byledir. Daha, btnln bilmemek yznden, tarife btnl iinde hcum olunmad zaman, hi olmazsa, blmlerinden biri bilinirse ve doru olarak ifade olunmam gibi grnrse ona hcum etmek gere kir: gerekte, bir kere blm yok edildi mi, btn tarif de yok edilir. Tarifler mp hem olduklar zaman, ilkin onlar dzelt mek, ve herhangi bir noktasn aydnlat mak ve kendilerine hcum etmek zere burada bir dayant yeri bulmak maksa diyle yeniden tekil etmek, sonra incele

262

ORGANON V.

meye balamak gerekir. Gerekte, cevap veren kimse gerekli olarak, ya soran kimsenin koyduu eyi kabul etmek, veya kendisi aka tarifinin ifade edebilecei her eyi aklamak zorundadr. Bundan baka, tpk Kurultaylarda, yeni bir kanun teklif olunduu zaman, yeni kanun daha iyi ise ncekini yrrlkten kaldrmak det olduu zere, tarifler iin de byle yapmak, ve insan bizzat bir bakasn teklif etmek zorundadr: nk o daha iyi ve tarif edilecek nesneyi daha ok ifade eder grnyorsa, daha nce konu lan tarifin kecei aktr, nk ayn bir eyin birok tarifleri bulunamaz. Tariflere hcum etmek iin, hakir grlmemesi gerekli olan ilke, ilkin kendi kendine, vuzuh ve sarahatle, sz edilen nesnenin bir tarifini vermekten, veya daha nce doru olarak ifade edilen bir tarifi benimsemekten ibarettir: nk gerekli olarak, bir modele gzn diker gibi gzn dikerek, hem tarifin haiz olmak zorunda olduu unsurlar arasnda eksik olan, hem de faydasz bir ekilde ilve edileni grmek gerekir: bylece, elde rtme iin daha bolca deliller bulunur. Tarifler zerine yetecek kadar sy ledik.

KTAP VII
<ZDELN UMUM YERLER. - TAR FN YERLERNN DEVAMI >

1 <ZDELN YERLER>
zde terimi iin gsterilmi olanlarn hepsinin en esasl mnasna gre (en esas l mnada zdein sayca bir olan ey ol duunu syledik), iki eyin zde veya ayr olup olmadn bilmek meselesi nes nelerin infleksiyonlarnn beraber dizilile rinin ve karlarnn vastasiyle incelen melidir. Gerekte, adalet cesarete zde ise, o zaman dil olan da cesur olan, dil olarak da cesur olarak'a zdetir: byle ce filn terimler zde iseler, sz edilen kar - olum nevi ne olursa olsun, kar lar da zdetirler. nk zde olduk larndan tr birinin veya brnn kar snn alnmasnn hi ehemmiyeti yok tur. nceleme, sz edilen eylerin hu sule getirme veya yok etme millerinden onlarn varlklarndan veya olmalarndan ve umumi olarak benzer bir tarzda bunlar

264

ORGANON V.

dan her birine taallk eden her eyden itiba ren yaplmak zorundadr: nk nesneler mutlak olarak ayn olduklar zaman, tpk husule getirme ve yok etme milleri gibi var olmalar ve yok olmalar da ayndr. Sz edilen iki eyden birinin en yk sek derecede her hangi bir ey olduu sylendii takdirde, bu ayn eylerden de brnn en yksek derecede ayn m nasibet altnda bulunduu sylenebilir mi, incelemek gerekir. Bu suretledir ki Kse nokrates btn hayatlar iinde faziletli hayatn en ok arzuya ayan olduundan ve mesut hayat iin de byle olduundan mesut hayatla faziletli hayatn ayn ey olduklarn ispat eder. nk en ok ar zuya ayan olan ifadesi, baka deyimle en byk ifadesi bir tek eye uyar. Bu trl br haller iinde de bu byledir. Fakat en byk veya en ok arzuya a yan olarak vasflandrlan iki eyden her birinin sayca bir olmas gerekir. Aksi tak tirde, bunun ayn olduu ispat edilmi ol myacaktr: nk Peloponnesoslular ve Lakedaimonlular Greklerin en cesurlar olmasndan, gerekli olarak Peloponnesos lular, Lakedaimonlularla ayn olmalar so nucu kmaz, nk Pelopon nesoslunun ve Laked aimonlunun sayca birlii yok tur; bundan sadece kan ey, terimlerden birinin, brnn altnda, Lakedaimonlu

ORGANON V.

265

larn Peloponnesoslularn altnda bulun mas gerektiidir. Yoksa, bu kavimlerden biri br altnda bulunmazsa her birinin karlkl bir ekilde birbirlerinden daha iyi olmalar vaki olacaktr. Gerekte, o zaman, bu kavimlerden biri br altn da bulunmadndan tr, Peloponnesos lular gerekli bir ekilde Lakedaimonlu lardan daha iyidirler. nk onlar btn brlerinden daha iyidirler; Lakedaimon lar da, Peloponnesoslulardan gerekli ola rak daha iyidirler, nk onlar da btn brlerinden daha iyidirler; bylece bu kavimlerden her biri brlerinden gerekli bir ekilde iyi olacaktr! O halde grl yor ki en iyi ve en byk denilen ey, terimlerin zdelii ispat olunmak isteni yorsa, sayca bir olmak zorundadr. Yine bunun iindir ki Ksenokrates in ispat y rmez : nk ne mesut hayatn, ne de faziletli hayatn sayca birlii yoktur, y le ki gerekli olarak her ikisinin en arzu ya, ayan olmalarndan dolay, ayn ey olduklar deil, fakat sadece birinin b r altnda bulunduu neticesi kar. Ve daha, iki eyden birinin bir n cnn ayn olduunu farzedersek, br nn de ncnn ayn mdr, incelemek gerekir: nk her ikisi ayn eyle ayn deilse onlarn kendi aralarnda da ayn olmadklar aktr.

266

ORGANON V.

Bundan baka, iki eyin ilintilerinden ve kendilerinin ilintileri olduu eylerden itibaren incelenmesi gerekir: nk biri nin ilintisi olan her ey brnn de ilin tisi olmak zorundadr, ilinti ynnden on lardan birinin kendilerine ait olduu nes neler ilinti olarak brn de haiz olmak zorundadr. Bu hallerden birinde, uygun suzluk varsa bunun sebebi, phe yok, sz edilen nesnelerin zdei olmamaldr. stelik, iki ey, bir tek kategorya cin sinde bulunacak yerde, biri nitelik, br nicelik veya grelik mi ifade ediyor, gr mek gerekir. Daha, her birinin cinsi ayn olmayp birinin, szgelimi, iyi, b rnn kt, veya birinin fazilet brnn ilim midir; veya daha, cinsi ayn olup bi ri teoretik bir ilim olarak, br pratik ilim olarak farklatndan her biri hak knda tasdik edilmi olan ayrmlar ayn deil midir, grmek gerekir. Ve bu by lece devam eder gider. Bundan baka, daha ok bakmndan, nesnelerden birinin daha oa elverili olup br deil midir, veya her ikisi de onu kabul ediyorlar m, ama ayn zaman da etmiyorlar m, grmek gerekir. Bu su retledir ki daha ok seven kimsenin bir leme hususunda daha iddetli bir arzusu yoktur, yle ki sevgi ile birleme arzusu arasnda zdelik yoktur.

ORGANON V.

267

stelik eklemeyi kullanmak ve sz edilen iki eyden her birini ayn bir eye ilve ederek ayn btn elde olunmuyor mu; veya onlarn her birinden ayn eyi kararak, ayr bir baki elde olunmuyor mu, grmek gerekir: szgelimi, bir yar mn iki katnn bir yarmn ok katna z de olduu beyan olunmu mudur; o za man her bir yandan yarm karlarak ge ri kalanlarn ayn eyi ifade etmeleri ge rekirdi ; halbuki onu ifade etmiyorlar, n k iki kat ve ok kat, ayn eyi ifade et mezler. Yalnz herhangi mmkn olmyan bir netice dorudan doruya (A ve B nin z de olduklar) nermesinden kyor mu diye deil, ayn zamanda bu imknszln bir hipotezden kabilir mi diye de ince lemek gerekir; boun hava dolu'ya z de olduunu iddia edenlerin bana ge len de budur: nk, havann bir kere karldn farzedersek daha az deil, daha ok bo olan olacaktr, halbuki ha va dolu olan mevcut olmyacaktr. O hal de, doru veya yanl olabilen (bu husus pek ehemmiyetli deildir) bir tahmin ile iki eyden biri yok edilmitir, br edil memitir. yle ki onlar ayn ey deil dirler. Umumi bir tarzda, her hangi bir yer de iki terimden her biri hakknda her han

268

ORGANON V.

gi bir tarzda tasdik edilen yklemler iin de ve bu terimlerin kendileri hakknda tasdik edildikleri eylerde bir uygunsuz luk var mdr, incelemek icap eder: n k birine yklenen her ey brne de yklenmek zorundadr ve birinin yklemi olduu her ey brn de yklem ola rak haiz olmak zorundadr. Bundan baka,- zde teriminin birok mnalarda alnd verilmi olmakla, nes neler ayr bir mnada da ayn mdrlar, incelemek gerekir. Gerekte, nevi ynn den ve cins ynnden ayn olan nesnele rin say ynnden de ayn olmalar ne gerekli, ne de hatt mmkndr: ite, gz nnde tutmak zorunda olduumuz ey onlarn bu sonuncu mnada ayn olup ol madklardr. Nihayet, iki eyden biri br olma dan var olabilir mi, grmek gerekir: nk o zaman onlar ayn ey olamya caklardr. 2 <ZDELK YERLERNN TARF NDE KULLANILMASI HAKKINDA> zde olana ait yerlerin says budur. Bizim imdi dediimiz eyden aka kan netice, rtmek iin muteber b tn zdelik yerleri, bizim daha yukarda sylediimiz gibi, tarifi rtmek iin de

ORGANON V.

269

kullanlabilirler: nk isim ile ve ifade si ile anlatlan ey ayn ey deilse, ve rilen ifadenin bir tarif olamyaca apa ktr. br yandan da, koymak iin muteber yerlerin hibiri, tarifi koymak iin faydal deildir: nk ifadenin bir tarif olduunu koymak iin, verilen ifade altna girenle isim altna giren eyin z deliini gstermek yetmez: fakat tarif daha nce bildirilen btn br vasflara da sahip olmak zorundadr.

3
<TARFN YERLERNN ARKASI> Demek, daima bu tarzda ve bu vas talarladr ki daima bir tarifi rtmeyi denemelidir. Fakat bir tarif koymak ister sek ilkin, hibir zaman veya hi deilse nadir olarak, tartmalarda istidlal yoluy la bir tarife varlmadn bilmek lzm dr ; fakat daima tarif bir hareket noktas olarak alnr. Hem geometride, hem aritmetikte hem de br benzer disip linlerde yaplan ey budur. Bundan sonra hem tarifin tabiatn, hem de tarif etmenin gerekli tarzn doru olarak gstermenin buna deil, baka bir kitaba dt bilin melidir. imdilik, bizim iin faydal olanla yetimsemeliyiz; yle ki, syliyecekleri mizin hepsi yalnz istidlal yoliyle tarifi

270

ORGANON V.

ve mahiyeti elde etmenin mmkn oldu udur. Gerekte, bir tarif nesnenin mahi yetini aklyan bir ifade ise; yalnz tarifte bulunan yklemlerin z iinde nesneye yklenmeleri de lzmsa ve cinsleriyle ayrmlar bylece zn kategoryas iinde tasdik edilmilerse, yalnz z iinde nesne hakknda tasdik edilen yklemleri alarak, bu yklemleri ihtiva eden ifade nin gerekli olarak bir tarif olaca aktr: nk baka hibir eyin, z iinde nesnenin hakknda baka hibir eyin .tesdik edilmedii verilmi olduuna gre, baa herhangi bir nesnenin bir tarif ol mas imknszdr. O halde istidlal ile bir tarife erime nin mmkn olduu aikrdr. Bu tarifin hangi vastalarn yardmiyle konulmas gerektiine gelince, bunlar pek ok vu zuhla, baka yerde tyin edilmilerdir; fakat bizim bu aratrmamz iin, iimize yaryacak olan ayn yerlerdir. Gerekte, hem btnlkleri, hem de blmleri iinde alnan ifadeleri gznnde tutarak zdlarn ve nesnenin br karlarnn incelenme sine girmek zorundayz. nk kar tarif, kar terimin tarifi ise, verilen tarif, ge rekli olarak, teklif edilen terimin tarifi olmak zorundadr. Fakat mademki ztlarn birok birlemeleri vardr, bu zdlarn birlemeleri arasndan zt tarifi bize en

ORGANON V.

271

ak grneni semek gerekir. Bylece btnlkleri iinde alnan tarifleri, bizim gsterdiimiz tarzda, gznnde tutmak lzmdr. Blmlerinin incelenmesine ge lince, yle yaplr: birincisi, verilen cins doru olarak verilmi midir, grmek ge rekir: zt nesne, zt cins iinde bulu nursa, ve sz edilen konu bu ayn cinsi iinde olmazsa, zt cins iinde olaca apaktr, nk ztlar gerekli olarak ya ayn cinstedirler veya zt cinsler iinde dirler. Ztlar hakknda tasdik edilen ayrm larn da biz zt olduklarn takdir ediyoruz: szgelimi, akn ve karannkileri; nk biri gr ayrc, br birletiricidir. O halde, <tarif iinde bulunanlara> zt ayrmlar, zt terimler hakknda tasdik edilmilerse, o zaman tarifte verilen ay rmlar sz edilen terim hakknda tasdik edileceklerdir. Bunun sonucu olarak, mademki hem cins, hem ayrm doru olarak verilmitir, verilen tarifin iyi tarif olaca aktr. Zt ayrmlarn ztlar hakknda tasdik edilmeleri gerekli deildir diye, phe yok, itiraz olunabilecektir; meerki ayn bir cinste bulunmyalar; kendilerinin cinsleri zt olan nesneler iin, ayrmn ikisi hakknda, szgelimi, adalet ve adaletsizlik hakknda sylenmesine hibir mni yoktur: nk biri ruhun bir fazileti, br bir rezile

272

ORGANON V.

tidir, yle ki ruh hakknda terimi, bede nin de fazileti ve rezileti haiz olduu malm olmakla, her iki halde ayrmdr. Fakat hi deilse, doru olan, ztlarn ayrmlarnn ya zt, veya zde oldukla rdr. Demek, < verilen ayrma > zt ayrm szedilen terim hakknda deil de zt terim hakknda tasdik edilmise, konu lan ayrmn bu sonuncu hakknda tasdik edilmesi gerektii aktr. Umumi bir tarzda, mademki tarif cinslerden ve ay rmlardan itibaren kurulmutur, zt teri min tarifi apak ise, teklif edilen terimin tarifi de apaktr. Gerekte, zdd ya ayn cins iinde, ya zt cins iinde bulunduk larndan yine bunun gibi, ztlar hakknda tasdik edilen ayrmlar zt veya zde olduklarndan, teklif edilen terim hak knda ya zddnn cinsinin ayn cins tasdik olunacak, halbuki ayrmlar, ya hepsi, ya brleri zde kald halde, hi de ilse aralarndan birka, zddnkilere zt olacaklardr; veya, bunun aksine olarak, ayrmlar ayn olacaklar, cinsler zt ola caklardr; veya her ikisi de, cinsler de, ayrmlar da zt olacaklardr; < ve hepsi budur >, nk cinslerin ve ayrmlarn hepsinin zde olmas imknszdr, aksi tak dirde ztlar ayn tarifi haiz olacaklardr. Bundan baka, infleksiyonlardan, ayn sradaki terimlerden hareket etmelidir,

ORGANON V.

273

nk cinsler gerekli olarak cinslere tekabl etmek zorundadrlar; tarifler de tariflere. Bylece unutma ilmin kayb ise, unutmak, ilmi kaybetmek; unutmu ol mak, ilmi kaybetmi olmak olacakt. Bu terimlerden herhangi biri kabul edilmekle, btn geri kalann da kabul edilmesi gerekir. Yine bunun gibi, yklma cevherin bir dalmas ise, yklm olmak, cevheri dalm olmaktr, ve ykk olarak, dal m olarak'dr ve ykc cevherin datcs ise ykma da cevherin bir dalmasdr. Bu byle gider. yle ki bu terimlerden biri bir kerre konuldu mu, btn geri kalan da kabul olunmak zorundadr. stelik, biribiriyle ayn mnasibette bulunan nesnelerden hareket etmek ge rekir. nk shhatli olan shhati husule getiren eyse, iyi-yapl iyi yapll hu sule getiren, ve faydal da iyilii husule getiren eydir: sz geen terimlerden her biri kendi z gayesine nispetle ayn tarzda bulunur. yle ki onlardan biri bu gayenin husule getiricisi olarak tarif edil diyse, geri kalan terimlerin her birinin tarifi de bu olacaktr. Bundan baka, daha ok ve ayn de receden hareket etmelidir, ve terimleri iki er ikier mukayese ederek tarifin ka trl konulabileceini grmelidir. Szge limi , filn tarif filn nesneyi, filn baka

374

ORGANON V.

tarifin filn baka nesneyi tarifinden da ha iyi tarif ederse, ve daha az iyi tarif eden tarif de bir tek olursa, o zaman da ha iyi tarif eden de bir tektir. Filn tarif filn nesneyi, filn baka tarifin filn ba ka nesneyi tarif ettii gibi ayn derecede tarif ederse, ve bu baka tarif bu baka nesneyi tarif ederse, geri kalan tarif de geri kalan nesneyi tarif eder. Buna kar lk, bir tek tarifin iki eyle veya iki ta rifin bir tek eyle mukayesesi bahis ko nusu olduu zaman, daha oun mtala sndan hibir fayda karlamaz: gerek te, iki ey iin ne bir tek tarif, ne de ay n ey iin iki tarif vardr.

4
<EN FAYDALI YERLER> En elverili yerler, ayn sradaki te rimlerden ve infleksiyonlardan karlan larla, bizim imdi gsterdiimiz yerlerdir. Bunun iindir ki tasarrufu ve elinde bu lundurulmas en mhim olanlar bunlar dr : nk en byk saydaki hallerde en faydal olanlar bunlardr: brleri arasn dan en mhimleri en ok mterek olan lardr, nk onlar en messir olanlar dr: bu suretledir ki hususi hallere ba lanmaldr, ve o zaman, nevi, fertlerle si nonim olduuna gre, nevileri iin, tari

ORGANON V.

275

fin uyup uymadn aratrmaldr. Bu yer bizim daha yukarda dediimiz gibi, Fikir lerin varln koyanlar rtmek iin de faydaldr. Bundan baka, hasm bir te rimi mecaz mnada alm mdr, veya onu, bakas imi gibi, terimin kendisi hakknda tasdikmi midir, grmek gerekir. Mterek ve Messir olan daha her han gi baka bir yer varsa, onu da kullan maldr.

5
< TRL MESELELER RTMEK VEYA KOYMAK N KOLAYLIKLAR VEYA ZORLUKLAR HAKKINDA > Bir tarifi koymann, onu ykmaktan daha zor olduu bizim imdi syliyecek lerimizle aka grlecektir. Gerekte, bizzat grmek ve kendilerine sual soru lanlardan aadaki cinsten nermeleri el de etmek kolay deildir: szgelimi, veri len tarif iinde bulunan unsurlardan biri, nin cins, brnn ayrm olduunu, ve sadece cinsin ve ayrmlarn zn kategor yas iinde tasdik edildiklerini. Bununla beraber bu nermeler olmadan, istidlal yoliyle bir tarif elde etmek imknszdr, nk daha baz baka nesneler, zn kategoryas iinde nesne hakknda tasdik edilmilerse, konunun tarifi olann, gste

276

ORGANON V.

rilen ifade midir, yoksa ayr bir ifade mi dir, belli deildir, nk bir tarif bir nes nenin mahiyetini aklyan bir ifadedir. te bir delil daha: birok neticeden zi yade bir tek netice karmak daha ko laydr. Bir tarif rtld zaman ise b lmlerden bir tanesine kar deliller or taya koymak yeter (nk onlardan han gisini olursa olsun bir tanesini yok et mekle, tarifi de yok etmi olacaz), hal buki onu koymak iin, tarifin btn b lmlerinin nesneye ait olduu neticesini karmak zarureti vardr. Bundan ba ka, bir tarif konulduu zaman, btncl bir neticeyi getirmelidir, nk tarifin terimin bizzat yklenmi olduu her e ye yklenmesi, bundan baka, verilen ta rifin konuya has olmas isteniliyorsa, kar lanabilir de olmas gerekir. Aksine ola rak, rtld zaman artk btncl tasdik ve ispat etmek gerekli deildir: tarifin ifadesinin, isim altnda bulunan nes nelerden biri hakknda doru olmadn tasdik ve ispat etmek yeter. Bir btncl nerme ile rtmek gerekse dahi, hatt bu halde bile, tarifi rtmek iin nermenin aksini tasdik ve ispat etmek gerekli olm yacaktr: onu btncl olarak rtmek iin, ifadenin terimin kendilerine yklen mi olduu nesnelerin hi birisine yklene bilir olmadn gstermek yeter; fakat ak

ORGANON V.

277

sini tasdik ve ispat etmek, terimin, kendile ri hakknda ifadenin tasdik edildii nesne ler hakknda tasdik edilmedii gstermek zaruri deildir. Bundan baka, terim al tnda bulunan her eye uysa da yalnz buna uymasa, tarif bu yzden yklr. Hassa ve cinse ait hususlarda da ayn mlhaza: her ikisi iin de, rtmek koymaktan daha kolaydr. Hassa iin, bu netice bizim dediimizden aikr ola rak kar. Gerekte, ok defa, hassa ba ka terimlerle balant halinde verilir, y le ki terimlerden bir tanesi yok edilmekle o rtlebilir, halbuki onu koymak iin gerekli olarak hepsini istidll yoliyle tas dik ve ispat etmek gerekir. Tarife ait he men hemen btn br kaideler de has saya tatbik olunacaklardr. Gerekte, bir hassa konulduu zaman, sz edilen te rim altnda bulunan btn nesnelere ait olduunu gstermek gerekir, halbuki rtld zaman, onlarn arasndan yal nz bir tanesine ait olmadn gstermek yeter. Bundan baka, hatt hassa terim altnda bulunan btn nesnelere ait ise, fakat yalnz onlara ait olmakla kalmazsa tarif iin sylediimiz gibi, rtme gene yaplr. Cinse gelince, gerekli olarak onu koymann ancak bir terk tarz vardr, o da onun konunun btnne ait olduu nu gstermekten ibarettir; halbuki o iki

278

ORGANON V.

tarzda rtlr: nk ister konu iine giren hallerden hibirine ait olmad, ister her hangi bir hale ait olmad gs terilmi olsun, balangta cins olarak ko nulmu olan ey yok edilmitir. stelik, cinsi koymak iin, nesneye ait olduunu gstermek yetmez, daha ona cins olarak da ait olduunu gstermek gerekir; aksi ne olarak, o rtld zaman, konu ii ne giren herhangi hususi bir hale ait ol madn, veya hibir hale ait olmadn gstermek yeter. Vakide, ykmann ya ratmaktan daha kolay olduu br alan larda vaki olduu gibi, burada da rt me, koymaktan daha kolay gibi geliyor. lintiye gelince: btncl ise, rtl mesi konulmasndan daha kolaydr; koy mak iin, gerekte, konunun btnlne ait olduunu gstermek zoru vardr, hal buki, onu rtmek iin, konu iinde bu lunan hallerden bir tanesine ait olmad n gstermek yeter. Bunun aksine olarak, ilinti blmcl ise, koymak rtmekten daha kolaydr: onu koymak iin, onun blmcl bir hale ait olduunu gstermek yeter; halbuki, onu rtmek iin, hi bi rine ait olmadn gstermek gerekir. Daha, btn meselelerin en kolaynn niin bir tarifi rtmek olduu da gr lyor. Gerekte, en byk sayda unsuru ihtiva eden o olduundan, bize, bu yz

ORGANON V.

279

den ona hcum etmek zere byk say da hususlar salar ve unsurlarn okluu istidlali o kadar ok kolaylatrr: nk yle geliyor ki hata az saydan ziyade, ok saydaki nesnelerde daha sktr. ste lik, tarife hcum etmek iin, gsterilen br kaidelerden de faydalanlabilir: n k ister ifade nesneye has olmasn, ister verilen terim cins olmasn, ister tarifin unsurlarndan biri nesneye ait olmasn, her halde tarif yklr. Buna karlk, br meseleleri rtmek iin, onlara ne tarif lerden karlan yerlerle, ne de deeri kalan btn brleriyle hcum olunabilir: yalnz ilintiye ait olan yerler, bizim s zn ettiimiz btn yklem nevilerinde mterektirler. nk, yukarda gsterilen yklem ne vilerinin her biri sz edilen nesneye ait olmak zorunda olduu halde, cins yok edilmeksizin bir hassa olarak ona ait ol myabilir. Yine bunun gibi, ne hassann cins olarak, ne ilintinin cins veya hassa olarak nesneye ait olmas gerekli deil dir. Yalnz bir ykleme olmas gerekir. Bu nun sonucu olarak, tarif halinde mstesna bir ksmndan brlerine kar faydalan mak mmkn deildir. Yine btn mese lelerin en kolaynn bir tarifi rtmek olduu grlyor; halbuki en gc, onu koymaktr: nk hem btn bu unsur

280

ORGANON V.

lar istidll ile koymak (yani: hem gste rilen yklemlerin konuya ait olduunu, hem verilen terimin hakiki cins olduunu ve ifadenin konuya has olduunu), koy mak gerekir, hem de bunun dnda, ifade nesnenin mahiyetini akladn koymak gerekir. Ve bunun doru olarak yaplma s gerekir. br meselelerden, tarife en ok ben ziyen hassadr: onu rtmek, ok defa birok terimlerden mrekkep olduun dan, daha kolaydr, halbuki en zor olan, birok unsurlar tasdik ve ispat etmek gerektiinden, ve bundan baka, yalnz nesneye ait olduunu ve onunla karla nabileceini tasdik ve ispat etmek gerek tiinden, onu koymaktr. Btn meselelerin en kolay, ilintiyi koymaktr: nk br hallerde yalnz yklemin konuya ait olduunu deil, ayn zamanda onun filn tarzda ait olduunu gstermek gerekir; halbuki ilinti iin, yalnz konuya ait olduunu gstermek yeter. Buna karlk, ilinti rtlmesi en g olan eydir, nk en az sayda un suru veren odur: nk ilinti iin stelik konuya ait olduu tarz gsterilmez. Bunun sonucu olarak, br hallerde, ister ykle min konuya ait olmadn, ister filn belli tarzda ona ait olmadn gstermek su retiyle iki tarzda rtlebildii halde,

ORGANON V.

281

ilinti halinde, o ancak konuya ait olmad n gstermekle rtlebilir. Her meseleyi incelemek iin, sayele rinde delillerle mcehhez olacamz yer ler, demek, amel olarak kfi bir saymn konusu olmulardr.

KTAP VIII
< DYALEKTK PRATK >
1

< SORGU KADELER > Bundan sonra, sorgularda takip edile cek sra ve metodun incelenmesi gere kir. lk olarak, sorgular tertip etmek, istiyenin hcumun balamas gerektii yeri bulmas; ikinci olarak, sorgular ter tip etmesi ve kendisi iin bunlar birer birer sraya koymas; nc ve son ola rak, onlar hasma sormas uygun olur. Yerler kei! olununcaya kadar ve yerle rin kefi dahil, aratrma filozof ve diya lektiki iin ayndr; fakat onlarn sraya konulmasndan ve sorgularn tertip edil mesinden itibaren bu, diyalektikinin z* iidir: nk btn bunlar iin, mesele hasm ile mnasebetlerdir. Filozof iin ve kendisi iin ariyan kimse iin bu byle deildir: onun iin istidllinin ncllerinin, doru ve malm olsalar da, balangta konulan soruya yakn olduklarndan ve

ORGANON V.

283

bylece kabulnn neticesini nceden grdnden tr, cevap veren kimse tarafndan reddedilmesinin hi ehemmi yeti yoktur. Dahas var: hatt aksiyom larnn mmkn olduu kadar en ok bilinen meseleye ve en yaknlar olmas hususunda ihtimam gstermek zorundadr, nk ilm istidlaller bunlardan balar. Yerleri iktibas etmek gereken kay naklar daha yukarda gsterilmilerdir; imdi biz sray ve suallerin teekkln incelemek, ve- ilkin gerekli ncllerden baka, benimsenmesi gerekli nclleri tyin etmek zorundayz. Gerekli ncller den, istidlli gerekletirmee yaryanlar kastolunur. Bunlar dnda kabul edilen ler drt trldr: kh tmevarm yoliyle, btncl ncl kabul ettirmee, ya delili geniletmee, ya neticeyi gizli tutmaya, ya delili aydnlatmaya yararlar. Onlarn dnda, alnacak hibir baka ncl yok tur: bunlar, vastalariyle suallerin geni letilmesinin ve tertiplenmesinin denen mesi gereken yegne ncllerdir. Bundan baka, neticeyi gizli tutmaya alan ner meler ancak tartmann icaplar iin kul lanlrlar ; fakat bu tabiatta bir teebbsn daima bir hasma kar ynetildiinden do lay, biz onlar da kullanmak zorundayz. stidllin, vastalariyle gerekletii gerekli ncller dorudan doruya teklif

284

edilmemelidirler, fakat mmkn olduu kadar onlardan en uzak olan nermeler den hareket etmelidir. Szgelimi, hasma ztlarn ilminin bir ve ayn olduu kabul ettirilmek istenirse, ondan bunun ztlar hakknda deil, karlar hakknda kabul etmesi istenecektir: bu son nerme kabul edilirse, ztlar, karlar olduundan, ztlarn ilminin de bir ve ayn olduu neticesi karlacaktr ; kabul edilmise blmcl ztlar zerine dayanarak, tmevarm yar dmiyle sz edilen nermeyi kabul ettir melidir. nk gerekli ncllerin kabu ln ister istidll ile, ister tmevarm ile, veya bazlarn tmevarm, bazlarn da istidll ile, fazlasiyle apak olan nerme lerin dorudan doruya konulmalar ge rektii kaydiyle, salamak gerekir. Ger ekte, gelecek olan neticenin daima uzak tan ve tmevarm yoliyle fark ve temyizi daima ok gtr, ve ayn zamanda hatt biz istenilen ncllere bu tarzda erimee muktedir deilsek bile, hibir ey bizi onlar kendi kendilerine teklif etmekten alkoymaz. Daha yukarda gsterilen gerekli n cllerden baka olan ncllere gelince: onlarn bu gerekli ncller iin alnm olmalar gerekir, ve ite onlarn her bi rinden nasl faydalanmak gerekir. T mevarm blmcl hallerden btncle

ORGANON V.

285

ve duyular altna den nesneler, ister mutlak olarak, ister hi deilse insan larn birounca daha iyi bilinmekle bilinenden bilinmiyene gider. Neticenin gizli tutulmas balangta konulan mese lenin delilinin, vastalariyle elde edilmesi gereken nclleri, uzun kyaslarla koya rak yaplr, ve bundan mmkn olduu kadar byk miktarda almak gerekecek tir. Yalnz, gerekli ncller deil, ayn zamanda bu sonuncularn konulmasnda faydal olanlardan bazlar da kyasla tas dik ve ispat olunabilirse, buna muvaffak olunabilecektir. Bundan baka, bu uzun kyaslarn neticelerini beyan etmemeli, fa kat daha sonra onlar arka arkaya kar maldr : nk bu tarzdadr ki cevap ve ren kimse, balangtaki tezden mmkn olduu kadar uzakta bulundurulacaktr. Umumi bir tarzda, sorguda gizli tutmadan faydalanmak istenildii zaman, sorgu de lilin btnne taallk ettii ve netice bir kere konulduu halde muhatabn hl bunun niinini aratrmakla megul ola ca tarzda sorgu sorulmaldr. te bu sonu bilhassa bizim imdi tasvir ettiimiz metotla elde edilecektir. Gerekte, sade son neticeyi beyan etmekle, onun elde edilme tarz karanlkta, braklr: nk cevap veren kimse nceki kyaslarn te ferruatiyle ona almadndan ve netice

286

ORGANON V.

yi veren kyasn da mmkn olduu ka dar az tafsiltl olduundan, daha nce den bunun hangi nermelerden ktn grmemitir, nk biz onun, kendilerin den tekil edildii nermeleri deil, sade ce bu nermelerin kendilerinin karlm olduklar nermeleri koyduk. Kyaslarn teekkl iin istenilen nermeleri kendi z sralar iinde alma mak da faydaldr; fakat srayla bir bir neticeye gtrenleri, bir bir bakasna g trenleri almaldr: nk herbir neticeye has olanlar birbirlerinin yanna konmu larsa, bundan kacak netice daha apak olacaktr. mkn lsnde, btncl ncln kabuln sz edilen terimlerin kendile rine deil, onlarla ayn srada olanlara taallk eden tariflerle salamak da lzm dr : nk cevap verenler btncl ner meyi kabul etmediklerini sanarak, tarif bir ayn sradaki terime taallk ettii za man, kendiliklerinden hataya derler. Szgelimi, fkeli adamn kendisine yaplan hakaret sebebiyle intikam arzu ettiini kabul ettirmek icap etse; ve fke nin bir hakaret izharnn sebep olduu bir intikam arzusu olduu kendine kabul et tirilirse, durum bu olur: nk bu sonuncu nerme bir kere kabul edildi mi, bizim kabul ettirmek istediimiz eyi btncl

ORGANON V.

287

olarak elde edeceimiz aktr. Buna kar lk, sz edilen terimlerin kedilerine taallk eden ncller beyan olunursa, ce vap verenin, terimin kendisinin itirazna daha ok tutamak arzettiinden onlar kabulden ekindii ok defa vaki olur: szgelimi, fkeli adam'n intikam arzu et tiini kabul etmez, nk kendilerinden intikam almak arzu etmeksizin, yine de ana ve babalarmza fkeleniriz. phe yok, itiraz muteber deildir, nk baz kimseler iin onlarda basit bir zntye sebep olmak ve onlar ndim ve perian ettirmek yeter bir intikamdr; bununla beraber hasma nermeyi reddetmesi iin gya bir sebep verir gibi bir hali de yok deil. Bunun aksine olarak, fke tarif olun duu halde, bir itiraz bulmak o kadar ko lay deildir. Bundan baka, nermeyi, kendi iin deil, bir baka ey iin ifade ve tertip leniyormu gibi ifade ve tertiplemek ge rekir. nk cevap verenler teze yarya bilecek her eye kar uyanktrlar. Mut lak olarak konuulursa, kabul ettirmek istediimiz ileri srlen nerme midir, yok sa onun kars mdr, bilmek hususu mm kn olduu kadar karanlk tutulmaldr: nk muhakemeye (****) yaryan ey belirsiz kalrsa, cevap verenler, kendile rinin dndkleri eyi sylemee daha msaittirler.

288

ORGANON V.

Bundan baka, sorguya benzerlik yar dmiyle balamak da mmkndr; nk bu sorgu sorma tarz kandrcdr, btn cl ise dikkatten daha iyi kaar: bu, sz gelimi, nasl ztlarn ilmi veya cehaleti ayn ise, ztlarn duyumunun da ayn ol duunu; veya bunun aksine olarak, du yum ayn olduundan ilmin de yle oldu unu kabul ettirmekten ibarettir. Bu delil, ona tamamiyle zde olmamakla beraber, tmevarma benzer: nk, tmevarmda btncl, blmcl hallerden alnmtr, halbuki, benzerlik halinde, alnan ey, iinde btn benziyenlerin bulunduu b tncl deildir. Bazen kendi kendine itiraz yapmak da lzmdr: nk cevap veren kimseler tarafsz olarak delil gsterir gibi grnen lere kar gven duyarlar. leri srlen eyin umumi olarak kabul edilen bir ner me olduunu ilve etmek de faydaldr, nk cevap veren kimseler, kendilerinde tamamiyle hazr bir itiraz olmad zaman mtat kanaatleri sarsmaktan ekinirler; ve ayn zamanda kendileri de bu cinsten deliller kullandklarndan, onlar sarsmak tan saknrlar. stelik, ne kadar faydal olursa olsun, bir delil zerinde srar et memek gerekir, nk srar, hasmn mu halefetini kuvvetlendirir Bundan baka, teklifini sanki basit bir mukayese gibi ne

ORGANON V.

289

ne srmek gerekir: nk baka bir ey iin teklif edilen ve kendisi iin faydal olmyan ey, daha kolaylkla kabul edi lir. Kabul bizce gerekli olan ner meyi bile beyan etmemek gerekir, fa kat ilki kendisinin zarur neticesi olan bir nermeyi beyan etmelidir: hasm, ne ticesinin ne olacan fark etmediinden bu nermeyi daha kolayca kabul eder; sonuncu kabul edilmise, br de kabul edilmitir. Bundan baka, bilhassa ka bul olunmasn grmek arzu edilen eyi en son istemelidir: nk cevap veren kimseler sual soranlarn ou, ilkin en ok ehemmiyet verdikleri nesnelerin s zn ettiklerinden, hassaten ilk sualleri reddetmee meyyaldirler. Buna karlk, baz hasmlarla ilkin ileri srlmesi gere ken bu trl nermelerdir, nk inat insanlar kendilerine ilkin arzolunan en ok kolaylkla kabul ederler (meerki bundan kacak netice, aikr olarak gz lerine arpmasn) halbuki onlar sonunda daha etin ve mklpesent grnrler. Cevaplarnda ok ince olmakla nen kimseler hakknda ayn durum mahede olunmaldr: nk bata teklif edilen nes neleri kabul ettikten sonra, neticenin ko nulan nermeleri vaz etmediini ileri srerek sonuna doru birtakm bo ve sama szler ortaya atarlar. Fakat karak

290

ORGANON V.

terlerinden emin olarak ve balarna sk c bir eyin gelmiyeceini dnerek ko layca rza ve muvafakat gsterirler. Bun dan baka, delili srncemede brakmak ye bir takm yanl geometri ekilleri izen ler gibi araya mnakaa iin faydas olm yan bir takm eyler sokmak iyidir, nk, teferruatn okluu hatann nerede bulun duunu iyice grmekten alkoyar. Yine bu sebepledir ki bazen sual soran kimse ler kendiliklerinden arzolunsalar kabul edil miyecek olan eylerin bu karanlk iinde ileri srdklerinin farknda olmazlar. Gizli tutma metodu, demek, bizim s zn ettiimiz kaidelere bavururlar. D ncenin sslenmesi iin, tmevarm ile ve ayn cinse ait kavramlarn taksimi ile balanr. Tmevarmn tabiat nedir, bu nu grmek kolaydr. Taksime gelince, bu szgelimi, filn ilmin, ister daha byk doruluu sebebiyle, ister konusu daha yksek olduundan tr, bir baka ilim den daha iyi olduunu veya ilimlerin bir ksmnn teoretik, bir ksmnn pratik, bir ksmnn da poetik olduklarn sylemek ten ibarettir. Bu ayrtlardan her biri, ger ekte, her ne kadar netice bakmndan beyan edilmeleri gerekli olmasa da, tar tmaya yeni bir ss ilve eder. Tartmay aydnlatmak iin, misaller ve mukayeseler vermek, ama Khoirilustaki

ORGANON V.

291

gibi deil Homeros'da olduu gibi uygun ve bizim bildiimiz eylerden karlm misaller vermek gerekir: bu tarzda ileri srlen nerme daha ak olabilir.
2

< SORGUNUN KADELER (Devam) > Divalektik tartmalarda halk adamn dan ziyade diyalektikilerle kyas kullan mak gerekir. Aksine olarak, halk adam ile kullanlmas gereken daha ziyade tmeva rmdr. Esasen bu nokta daha nce ince lenmitir.Tmevarm iinde, baz hallerde sorgu, btncl ekli altnda kullanlabilir; fakat baka hallerde, btn benzerlikler iin konulmu mterek bir isim olmad ndan tr, bu kolay bir ey deildir: o zaman, btncl almak ihtiyac oldu mu, ve bu trl btn hallerde deyimi kullanlr. Fakat en zor olan ey, tek lif edilen eyler arasnda, bu trl olan larla, bu trl olmyanlarn hangileri olduunu tyin etmektir; ok defa, bazlar benzer olmyan nesnelerin benzerliini tasdik ettiinden, bazlar da benziyen nesnelerin benzerliinden phe ettikle rinden tartmalarda karlkl bir ekilde aldanld vakidir. Bunun iin, hem cevap verenin phe etmesine ve teklif edilen nesnenin bir benzer mnada alnmadn

292

ORGANON V.

sylemesine, hem de sual soran kimsenin birok nesnelerin, gerekte benzer olma dklar halde birok eyler benzer m nada alnm grndklerinden, nesnenin bir benzer mnada alndn yanl olarak telkin etmesine mni olmak iin, sz edilen neviden btn nesnelere uyan bir kelimeyi kendi kendine hazrlamaa a lmak gerekir. Birok hallere taallk eden bir tme varm yapld zaman, bununla beraber, cevap veren kimsenin btncl nermeyi kabulden ekinirse o zaman ondan itirazn istemek merudur. Fakat hangi hallerde nesnenin bu tarzda olduunu kendimiz gstermediimiz takdirde, hangi halde nesnenin bu tarzda olmadn sylemesini ondan istemek meru deildir: ilkin t mevarm yapmak, ve yalnz o zaman, hasmdan itirazn istemek gerekir.Bun dan baka itirazlarn, meerki teklif edi len nesne, szgelimi, ikilikin, ift saylar arasnda, biricik ilk say olduu gibi, ne vinin bir tek ve yegne eyi olmaya, teklif edilen nesnenin kendisine taallk etmeme sini srarla istemek lzmdr: nk itiraz yapan kimsenin itirazn, sz edilen nes nenin nevinin bir tek nesnesi olduunu syliyemedii takdirde bir baka nesneye taallk ettirmesi gerekir.itiraz nesnenin kendine deil de bir homonime ynelterek

ORGANON V.

293

btncl bir nermeye birtakm itirazlar yapan kimselere, ve szgelimi, kendine ait olmyan bir renk, veya bir ayak, veya bir el sahibi olunabildiini iddia edenlere gelince (nk ressam kendinin olmyan bir renk; a kendinin olmyan bir ayak sahibi olabilir), ilkin bu cinsten hallerde, ancak bir kere ayrt yapldktan sonra, sualini sormak gerekir: nk homonim lik gizli kald mddete, nermeye itiraz yerinde grnecektir. Fakat bir homo nim zerine deil, nesnenin kendisine taallk eden itiraz sorguyu kstekliyorsa, sual soran kimse itiraza uryan blm karmak ve geri kalan, kendisine faydal olan kabul ettirinciye kadar, btncl yaparak teklif etmek zorundadr; szgelimi, unutma iin, ve unutmu olmak olgusu iin durum budur: nk hasmlar ilmi kaybe den kimsenin unutmu olmasn kabul et mei reddederler, nk, nesne deimi se, insan ilmi kaybetmitir, fakat unutmu deildir, diye itiraz ederler. O halde yapl mas gereken ey, itiraza uryan blm karmak, ve geri kalan mdafaa etmektir: szgelimi, nesne var olmakta devam etti ine gre, ilim kaybedilmi ise, o zaman unutulmutur demelidir. Daha byk bir iyilie daha byk bir ktln kar olduu nermesine bir itiraz yapan kim seler hakknda da durum budur: nk

294

ORGANON V.

onlar iyi yap (la bonne constitution) dan daha az iyi olan shhate, hastalk, ma luliyetten daha byk bir ktlk olduu iin, daha byk bir ktln kar oldu unu ileri srerler. O halde, burada da, itiraza urayan blm karmak gerekir; nk bu blm bir kere karld m, hasm nermeyi, yani, misalimizde, daha byk bir iyilie daha byk bir ktl n kar olduunu kabul etmee daha msait olacaktr, meerki, iyi yapnn shhati tazammun ettii gibi, iki iyilikten biri brn tazammun etmeye. Yalnz hasm bir itiraz tertip ve beyan ettii za man deil, hatt imdiki halde bir itiraz ortaya atmakszn da, bu cinsten birini tertip ve beyan edebilmeyi nceden gr dnden tr, bizim ne srdmz eyi inkr ederse de, bu yaplmaldr: gerekte, itirazn taallk ettii nokta karldktan sonra, hasm, geri kalan iinde, sylenildii gibi olmyan her hangi bir hali nceden gremediinden tr, ner memizi kabul zorunda kalacaktr; onu kabul etmekten ekinirse o zaman ondan bir itiraz istenecei vakit, bir itiraz yap maa muktedir olmyacaktr. Ksmen yan l, ksmen doru olan nermeler bu tip tendirler, bunlar iin, gerekte, blmlerini karmakla, geri kalan doru brakmak mmkndr. - nerme birok hallere te

ORGANON V.

295

mil olunduu zaman, hasm itiraz etmezse, onun bunu kabul ettiini dnmek gere kir: nk Diyalektikde, bylece kendisine kar hibir itiraza sebep olmakszn, bir ok nesnelere uyan bir ncl salam dr. ster mmkn olmyana irca olmaks zn, ister mmkn olmyana irca yoliyle neticeye varlabildiinde, o zaman, ispat olunursa ve diyalektik ynden mnakaa olunmazsa, bu metot ile veya bryle netice karlmas ehemmiyetsizdir; fakat bir hasm ile diyalektik ynden mnakaa olunursa, imknsz yoliyle istidlal kullan mamaldr. Gerekte, mmkn olmyana irca olmakszn istidlal yapldiyse, hasm tarafndan hibir phe ileri srlemez; bunun aksine olarak, imknsz bir nerme netice olarak karldysa, onun yanll pek fazla aikr olmadka, hasm imkn szlna itiraz eder, yle ki sual soran kimseler istediklerini kabul ettirmee mu vaffak olamazlar. Sylenilen tarzda birok hallere uyan ve kendilerine ister mutlak tarzda, ister hi deilse ilk bakta yaplacak hibir itiraz grlmiyen btn nermeleri ne srmelidir: nk sylendii gibi olmyan halleri grmee muktedir olmadndan, hasm nermeyi doru olarak kabul eder.

296

ORGANON V.

Sorguyu, netice zerine yneltmemek gerekir; aksi takdirde, hasm onu inkr ettii halde, istidlal yaplmam gibi gr nr. ok defa, gerekte, bir sorgu olarak konmu olmayp, bir netice olarak gste rilmi olduu zaman bile, hasmlar onu inkr ederler, ve bu yaplmakla da, onun kabul edilen verilerin neticesinin olduu nu grmiyen kimseler iin reddedilmi grnmezler. O halde, onun bir netice ol duunu bile sylemeksizin, bir soru olarak konulduu ve hasm onu inkr ettii zaman mutlak olarak, bir istidllin yaplm oldu u grnmez. Grndne gre, her btncl sorgu, bir diyalektik nerme deildir: szgelimi insan nedir? veya iyilik ka mnada alnmtr? nk bir diyalektik nerme kendisine evet veya hayr ile cevap ver mek mmkn olan nermedir, bizimimdi szn ettiimiz nermeler iin ise bu mmkn deildir. Bunun iin bu cinsten sualler diyalektik deildirler; meerki sual soran kimsenin, kendisi, szgelimi, iyilik filn mnada m, yoksa filn m nada m alnmtr? diyerek onlar be yan etmeden nce, birtakm ayrtlar ve bir takm taksimler yapmaya. nk bu trl suallere bir tasdik veya bir inkrla cevap vermek kolaydr. te bu ekil altnda bu cinsten nermeleri ne srmee almak

ORGANON V.

297

gerektii buradan gelir. Ayn zamanda sual soran kimse onlar kendi kendine ayrdetmi ve ifade etmi olduu halde hasm mutlak olarak onlar kabul etmei reddettii vakit, hasma iyilikin ka m nada alndn sormak da belki merudur. Uzun zaman bir tek nesne zerinde sual soran kimse kt soran bir kimsedir. Gerekte, kendisine sual sorulan ahs sorulan eye cevap verdii halde, bunu yapyorsa ya ona ayr ayr birok sual ler sorduu, veya ona ayn suali bir ok defalar sorduu aktr: bundan, ya bunun lfazanlk olduu, veya istidllden mah rum olunduu sonucu kar, nk istidll daima az sayda ncllerden itibaren tekil edilir. Buna karlk, hasm cevap verme diinden tr byle yapyorsa o zaman bundan dolay ihtarda bulunmad, veya tartmay orada brakmad iin hata eder.

<DYALEKTK DELLLERN GL.> Baz hipotezler vardr ki hem hcum etmek, hem de mdafaa etmek kolay dr: szgelimi, tabi dzende ilk olan eylerle son olan eyler byledir. Ger ekte, birincilerin tarife ihtiyalar var dr, sonunculara gelince, ilk ilkelerden itibaren srekli bir ispat salamak iste yen kimse iin birok ara nermeler va

298

ORGANON V.

stasiyle netice olarak karlmtr. Veya bunsuz, haklarnda her mnakaa srf so fistik gibi grnr, nk hareket nokta s olarak, kendisine has olan ilkeler aln mazsa ve en son neticelere kadar istid laller serisi zincirlenmezse bir eyi ispat etmee muktedir olunamaz. te, ilk ilke leri tarif etmek, cevap verenlerin yapma dnmedikleri eydir, stelik tarif et tii zaman sual soran kimseye de hi dik kat etmezler: bununla beraber, teklif edi len ey ak oluncaya kadar, o kolayca rtlemez. Ve ilkeler bahis konusu ol duu zaman bilhassa vaki olan da budur; nk, br nermeler onlarn aracl ile ispat olunduklar halde, ilkeler baka eylerle ispat olunamazlar: bu cinsten ner melerin her birini bir tarifle bilmek zo rundayz. lkeye pek yakn olan nermeleri rtmee almak da zordur: nk neti ce ile ilke arasnda az ara nerme oldu undan ve daha sonraki nermeleri ge rekli olarak bu ara nermeler vastasiyle tasdik ve ispat etmek gerektiinden, bu yakn nermelere kar birok deliller salanamaz. Fakat btn tariflerden, hcum edilmesi en zor olanlar, ilkin ba sit bir mnada m, yoksa birok mnada m alndklar pek iyi bilinmiyen, veya bundan baka, tarif eden kimse tarafn

ORGANON V.

299

dan has m, yoksa mecaz mnada m aln dklar da bilinmiyen terimleri kullanan tariflerdir. Karanlk olular sebebiyledir ki bu terimlere kar delil serdetmek mm kn deildir; ve karanlk olular mecaz karakterlerinden ileri gelip gelmedii me hul olduundan tr, onlar rtmek im knszdr. Hulsa olarak, bir meseleye hcum etmenin g olduu her defasnda onun bir tarife muhta olduu; yahut da birok mnalar veya mecaz bir mnas olan bu nesneler iine girdii; veya ilkelerden uzak olmad; veya nihayet ilk bakta bunu bile, yani bize engel olan eyin yu karda saylan ekillerden hangisine ba landn grmediimiz farzolunmaldr: zorluun kendisini gsterme tarz bir ke re aydnland m, bizim ya tarif etmemiz veya ayrdetmemiz, yahut da kendimize mutavasst nermeleri salamamz gerek tii apaktr, nk son neticeler bu su retle tasdik ve ispat olunur. Birok tezler iin, tarif doru olarak verilmediinden tr, bu tezleri mnaka a etmek ve onlara hcum etmek kolay deildir: szgelimi bir tek eyin birok ztlar olup olmad, gibi. Fakat ztlar uygun olduu zere bir kere tarif edildi mi, ayn ey iin birok ztlar haiz ol mann veya olmamann mmkn olup ol

300

ORGANON V.

mad neticesini karmak kolaydr. Tarife muhta olan br terimler iin de ayn tarzda hareket olunur. Matematikte, e killerin ispatndaki zorluk bazen yine bir tarif hatasndan ileri geliyor gibidir. Szgelimi < paralelogramn > kenarna paralel bir sath kesen bir dorunun, benzer bir tarzda hem izgiyi, hem de yzeyi bld ispat olunduu zaman, hal buki tarif verilmise, sylenen ey do rudan doruya ak olur: nk yzeyler de izgiler gibi ayn blnmelere mruz kalrlar. te bu ayn bir nispet'in tarifi dir. Mutlak tarzda, ilk elementar ilke lerin, tarif bir kere konuldu mu (szge limi, izginin tabiat ve dairenin tabiat) tasdik ve isbati gayet kolaydr; yalnz, onlardan herbirine ait olma bakmndan gsterilebilen deliller ok deildir, nk pek ok ara nerme yoktur. Buna kar lk, ilkelerin tarifleri konulmam ise, ispat zordur, hatt, bsbtn imknsz da olabilir. Matematik kavramlar iin olan ey, ayn ekilde diyalektik istidat lara da uyar. O halde, tezin mnakaas g olduu zaman, onun bizim szn ettiimiz kusur lardan birini arzettiini gzden kaybetme mek gerekir. Fakat bu postulat, baka de yimle ncl mnakaa etmek tezin kendini mnakaa etmekten daha zor bir i olduu

ORGANON V.

301

zaman bu trl nermeleri koymal m, koymamal m, dnlebilir: nk pos tulat teslim ve kabul olunmayp, onun kendisini de tartmaya tbi tutmak iddia olunursa, hasma, balangta konulan te zin kendisini tasdik ve ispat etmekten daha zor bir i ykletilecektir; bunun ak sine olarak, kabul olunursa, hasm inan cn daha az inanlabilen unsurlardan karacaktr. O halde meseleyi daha zorla trmamak zaruri ise, postulatn kabul edil mesi lzm gelir; bir baka yandan da, daha ok bilinen ncller vastasiyle is tidllde bulunmak zaruri ise onu koyma mak lzmgelir. Baka terimlerle, cidd bir aratrmaya baland zaman, neticeden daha ok bilinmiyorsa onu koymamak ge rekir; halbuki diyalektik ekzersizde, o bir tek artla, hakikat grnn haiz olmas artiyle, konulmaldr. O halde g rlyor ki bu gibi postulatlarn istendii tarz, sual sorulduuna veya retildiine gre deildir.

4
< SUAL SORANIN VE CEVAP VERENN ROL > Sualleri tertip ve ifade etme, sraya koyma tarzn bizim dediklerimiz gster mee aa yukar yeter.

302

ORGANON V.

Cevaba gelince, ilkin, doru olarak sual sormak iin yaplmas gereken ey gibi, doru olarak cevap vermek iin de yaplmas gereken eyi tyin etmek l zmdr. Sual sorann rol, cevap veren kimseye tezin zaruri neticesi olan en garip paradokslarn mdafaa ettirecek tarzda mnakaay sevk ve idare etmekten iba rettir; bunun aksine olarak, cevap veren kimsenin rol, sama veya paradok sal olarak syledii ey, kendisinden ge liyormu gibi deil, tezden netice olarak kyormu gibi grnecek ekilde hare ket etmektir. nk phe yok, konulma mas gereken eyi hareket noktas ola rak koymaktan ibaret olan hata ile konul mu olan eyin mnasip olan mdafaasn salamaktan ibaret olan hata arasnda bir fark vardr.

5
< DYALEKTK EKZERSZ HAKKINDA YEN TEOR. CEVAP YERENN ROL >

almak ve kendini denemek iin srf delil serdeden kimse tarafndan riayet edilecek kaideleri henz hi kimsenin tyin etmediine gre (nk gaye, bir mnakaaya girien kimselere reten, veya renen kimseler iin ayn deildir, mnakaaya girienlerin gayesi de, bir aratrma maksadiyle birlikte mnakaa

ORGANON V.

303

eden kimselerin gayesi ile ayn deildir: nk renen kimse daima kendisine doru gibi grnen eyi koymak zorunda dr; ve gerekte yanl olan eyin ona retilmesine de alsa teebbs edilmez. Diyalektik bir mnakaada, aksine olarak sual sorann gayesi, btn vastalarla, bir rtmeyi gerekletirmekten ibarettir, ce vap verenin gayesi ise hibir suretle bundan mteessir olmamaktr. br yan dan da, mbahase ve mzakere etmek iin deil, kuvvetlerini denemek ve ara trmak iin deliller serdolunan diyalektik toplantlarda, cevap verenin istihdaf et mek zorunda olduu gaye, ve tezinin iyi veya kt mdafaas iin ne trl eyler kabul etmek veya etmemek zorun da olduu henz tyin edilmemitir) de mek, bizden nce gelenlerin bu konuda bize hibir ey nakletmediklerine gre kendimiz bu hususta birka sz syle mei deniyelim. Ya muhtemel olan ya muhtemel ol myan, veya ne o ne de br olmyan ; szgelimi, belli bir ahsa, veya cevap verenin kendisine, veya her hangi bir bakasna gre, ister mutlak olarak, ister belli bir tarzda, muhtemel olan veya ol myan bir tezi koyarken, cevap veren kimsenin tartmay idare ve idame ettir mesi gereklidir. Bu iki tarzda hangisinde

304

ORGANON V.

tezin muhtemel olmasnn veya muhtemel olmamasnn hi ehemmiyeti yoktur: nk doru olarak cevap verme tarz, yani iste nilen eyi kabul etmek veya kabul etmemek tarz iki halde de ayn olacaktr. O halde, cevap veren kimsenin tezi muhtemel olm yan ise sual soran tarafndan istenilen neti cenin muhtemel olmas lzmdr, muhte mel bir tez iin de muhtemel olmyandr: nk sual soran kimsenin kard ne tice daima konulan tezin karsdr. Ko nulmu olan ey ne muhtemel olan ne de muhtemel olmyan ise, netice de bu ayn tipten olacaktr. Fakat, mademki doru olarak istidlal yapan kimse, kendisinden daha muhtemel ve daha ok bilinen n cllerden itibaren verdii neticeyi ispat ediyor, o halde konulan tez mutlak olarak muhtemel olmyan ise, cevap veren kim senin ne mutlak olarak muhtemel olm yan eyi, ne de, muhtemel olmakla be raber, sual sorann kard neticeden daha az muhtemel olan eyi kabul et mek zorunda olmad aktr. nk cevap veren kimsenin tezi muhtemel olmyan ise, sual sorann neticesi muh temel olacaktr. yle ki sual soran kimse tarafndan konulan ncllerin hepsi muh temel, ve verdii neticeden daha ok muhtemel olmak zorunda olacaklardr, nk en az bilenin, daha ok bilinen

ORGANON V.

305

ncller yardmiyle karlmas gerekir. Bunun sonucu olarak, konulan sorgular dan her hangi biri bu tabiatta deilse, cevap veren kimse onu kabul etmeme lidir. br yandan da, cevap veren kim senin tezi mutlak olarak muhtemel ise, apaktr ki sual soran kimsenin neticesi de mutlak olarak muhtemel olmyan ola caktr.. O halde cevap veren kimse muhtemel olan her eyi, ve muhtemel olmyan eyler arasnda da sual soran kimsenin neticesinden daha az muhtemel olmyan eyleri kabul etmek zorundadr: nk o zaman, tatmin edici bir tarzda istidlalde bulunduu takdir olunacaktr. Cevap veren kimsenin tezi ne muhtemel olan, ne de muhtemel olmyan deilse, yine byledir : nk o zaman da, muh temel olan her eyi; ve muhtemel ol myan eyler arasndan da sual sorann neticesinden daha ok muhtemel olan btn eyleri kabul etmek, gerekir: n k, bu tarzda, istidlllerin daha muh temel olmalar vaki olacaktr. O hal de konulan ey mutlak olarak muh temel olan veya mutlak olarak muhtemel olmyan ise, o zaman mutlak olarak muh temel olann mukayese noktas olarak alnmas gerekir: halbuki konulan ey mutlak olarak muhtemel olan, veya mut lak olarak muhtemel olmyan deil de,

306

ORGANON V.

yalnz cevap veren kimse iin sadece muhtemel olan veya muhtemel olmyan ise o zaman cevap veren kimsenin muh temel olan veya muhtemel olmyan eyi yardmiyle hkmetmek ve istenilen eyi kabul veya reddetmek zorunda olduu mu kayese noktas onun kendisidir. Cevap veren kimse bir bakasnn sansn m dafaa ediyorsa, ayr noktalar kabul veya reddetmek iin gzlerini evirmek zorun da kalaca, bu sonuncunun sans olduu aktr. te bunun iin, kendilerini ba kalarnn, szgelimi, Herakleitosun sz ne gre, iyilikle ktln zde olduu gibi sanlarnn nkili yapanlar ztlar iin kendileri inanmadklarndan iin deil, Herakleitos'a gre dnmekle bu tarzda dncelerini ifade etmek zorunda olduk larndan ayn zamanda ve ayn konuya ait olmalarnn imknszln kabul et mei reddederler. Birbirlerinin tezlerini karlkl olarak kabul eden kimselerin yapt da budur: dnceleri tezi koyan kimsenin yapaca gibi birbirlerine beyan etmee bakarlar. 6 < CEVAP VERENN, SORGUNUN KARAKTER TARAFINDAN TYN EDLEN ROL > Demek, tezi mutlak olarak muhtemel olan olsun veya belli bir ahs iin muh

ORGANON V.

307

temel olan olsun cevap veren kimsenin neleri gz nnde bulundurmas gerektii grlyor. Her sorgu gerekli olarak ya muhtemel olan, ya muhtemel olmyan, veya ne o ne br olmak zorunda olduundan ve yine ya delille mnasebette olmak veya delille mnasebette olmamak zorunda olduun dan, o zaman, sorgu muhtemel ise ve delille mnasebeti yok ise cevap veren kimse muhtemel olduunu syliyerek onu kabul etmek zorundadr. Muhtemel deilse ve delille de mnasebette deilse, onu yine, kabul etmek zorundadr, fakat pek sf grnmemek iin muhtemel olmadna da iaret etmelidir. O, delille mnasebette ise ve muhtemel ise, muhtemel olduunu, fakat balangta konulan teze ok yakn olduunu ve kabul edilirse, konulan mese lenin keceini sylemek gerekecektir. Sual soran kimsenin istedii nerme delille mnasebette ise, fakat ayn zamanda ok muhtemel olmyan ise, cevap veren kimse, o kabul edilirse aranlan neticenin bundan ktn, fakat nermenin kabul edilmek iin pek fazla saf olduunu kabul edecek tir. nerme ne muhtemel olmyan, ne de muhtemel olan ise, o zaman delille hibir suretle mnasebette bulunmamas halinde, onu tahditler koymadan kabul etmek ge rekir: fakat delille mnasebette ise cevap

308

ORGANON V.

veren kimsenin, stelik, o kabul edilirse, balangta konulan meselenin ykldna iaret etmek zorundadr. Bu kaidelere gre, cevap veren kimse, kabul edilen her noktann neticesini nceden gryorsa, ona vaki olandan ahsen hibir suretle mesul tutulamaz grnecektir, br yan dan da, sual soran kimse netice kar mak iktidarnda olacaktr, nk netice den daha muhtemel olan btn ncller ona taviz olarak verilmitir. Fakat neti ceden daha muhtemel olmyan ncller den hareket ederek bir netice karmaa alanlar hi phe yok, doru olarak istidll yapmyorlar: bunun iin istiyen kimselere bunlar vermemek gerekir.

7
<SORGUNUN KARAKTER, Devam> Cevap veren kimse iin de, terimlerin karanlk bulunduklar yani birok mnada alndklar halde, bu byledir. Gerekte, cevap veren kimsenin, anlamad takdirde, anlamadn sylemesi caiz olduundan ve asla birok manal bir soruya evet veya hayr diye cevap vermek zorunda olma dndan, ilk olarak, ifade aklktan mah rum ise, bunu anlamadn sylemekte tereddt etmemesi gerektii apaktr: nk ok defa, ak bir surette konulma m olan birtakm sorulara cevap veril

ORGANON V.

309

diinden tr, birtakm zorluklarla kar lalr. Birok mnalarda alnsa da, o ifadeyi anlyorsa, o zaman, ifadenin btn mnalarnda doru veya yanl olmas ha linde, onu mutlak olarak kabul etmek veya red etmek zorundadr; bunun aksine ola rak, ksmen yanl, ksmen doru ise, bun dan baka birok mnalarda alndna ve yine bu mnalardan birinde doru, b rnde yanl olduuna iaret etmesi gere kir: nk bu ayrd ancak daha sonra yaparsa, balangta da ikircillii grp grmediinde pheye dlr. Cevap veren kimse nceden ikircillii grme mise, fakat kelimelerin ancak bir m nasn gznnde tutarak soruya rza ve muvafakatini vermise, o zaman soruyu bir baka mnaya doru eken hasma, nermeyi kabul ettii zaman gznnde tuttuu mnann bu olmayp br oldu unu sylemesi gerekir. Gerekte, birok nesneler ayn bir terim veya ayn ifade altnda bulunuyorlarsa, ikircillik kolayca hsl olur. Fakat soru hem ak hem de basit ise, evet veya hayr ile cevap veril melidir. 8 <TMEVARIMA CEVAP HAKKINDA> Mademki, istidll iinde, ncl daima ya istidllin kendilerinden itibaren tekil edil

310

ORGANON V.

dii nermelerden biri, ya bu tekil edici nermelerden birini koymak maksadiyle yaplm bir nermedir (ve birok benzer meseleler konulmu olduundan o, bir ba ka nerme kasdiyle alnd zaman daima grlr: nk ya tmevarm ile, veya benzerlik iledir ki ou zaman, btncle eriilir), cevap veren kimse, doru ve muhtemel iseler btn blmcl nerme leri kabul edebilir. br yandan, btn cl nermeye kar, bir itiraz yapmaa almak lzmdr, nk bu cinsten ger ek veya grnte, bir itiraz olmakszn delilin yryn zorlatrmak mnsz bir satama ve hrnlk tekil eder. O halde birok blmcl misallerden aka kan btncl nermeyi kabul etmeyi, yaplacak hibir itiraz olmad halde, insan reddederse, bunun mnsz bir hr nlktan baka bir ey olmad aktr. Bundan baka, hatt bir delile kar delille nermenin doru olmad gsterilmezse her ne kadar bu delile kar delil dahi kfi olmasa bile, kt bir hrnla daha ok ka plm grnlecektir: nk ok defa umu mi sanlara zt olan, ve zm g olan deliller karsnda bulunuyoruz; szgelimi hareketin imknszl veya stadyomu do lamak imknszl hakknda Zenon'un de lili iin durum budur. Bu, bununla beraber, bu rmelerin karlarn kabul etmemek

ORGANON V.

311

iin bir sebep deildir. O halde, ne iti raz ne de gsterilecek delile kar bir de lile sahip olmadan hasmn nermesini kabul etmek ret olunursa bunun kt bir hrn lk olduu apaktr: kt bir hrnlktan bizim szn ettiimiz cevaplardan ayr bir tarzda verilen ve istidlali ykan bir cevap anlarm. 9 < NCEDEN EKZERSZ, VE MUHTEMEL OLMIYAN TEZLER HAKKINDA > Bir tezi veya tarifi mdafaa etme den nce cevap veren kimse btn iti razlar kendi kendine yapmak zorunda dr : nk, apaka, onun rol, sual so ran kimsenin koyduunu vastalariyle rtt delillerin zddn almaktan ibaret tir. Bir muhtemel olmyan tezi mdafaa etmeden de saknacaktr. Bir hipotez ise iki tarzda muhtemel olmyan olabilir. O, kendisinde bir takm sama nermeler kt zaman, muhtemel olmyandr : sz gelimi, her ey hareket eder veya hibir ey hareket etmez denilirse. Bozuk ah lkl ve her insann duygularna zmn olarak zt olan insanlarn kabul edecek leri nermeler de muhtemel olmyan nermelerdir: szgelimi, hazzn iyilik ol

312

ORGANON V.

duu: hakszlk irtikp etmenin, hakszla uramaktan daha iyi olduu gibi. Gerek te, bu dsturlar mdafaa eden kimseden mnakaann icaplar iin deil, gerekte bunlar dndnden tr bunlar m dafaa ettii dncesiyle nefret edilir.
10

<YANLI DELLLERN ZM HAKKINDA> Yanl bir neticeye varp dayanan b tn deliller iin, yaplacak zm hatann kt blm ortadan kaldrmaktan iba rettir: nk herhangi bir blmn orta dan kaldrlmas delili, hatt kaldrlan blm yanl olsa bile, itibarlandrmaz. Gerekte, delil bir yanltan fazla yanl ihtiva edebilir. Szgelimi, ncl olarak oturan kimse yazyor, ve Sokrates otu ruyor' un alndn farz edelim; bundan kan netice: Sokrates yazyor'dur. Sok rates oturuyor nermesini ortadan kal drmakla delilin zmne daha ok yak lalm deildir; istenilen nermenin yan l olduu olabilir, fakat delilin yanll ondan kmamtr. nk herhangi bir kim senin oturduu, fakat yazmad vaki olur sa, byle bir halde ayn zm tatbik etmek imknsz olacaktr. Bunun sonucu olarak karlmas gereken bu nerme ol

ORGANON V.

313

mayp oturan kimse yazyor nermesidir. nk oturan kimse daima yazmaz. Deli lin tam zm, demek hatann kt bl m karmaktan ibarettir, ve delilin bu b lme bal olduu bilindii zaman, tpk yan l ekiller durumunda olduu gibi, zm bilinir. nk, hatt ortadan kaldrlan blm bir yanl olsa bile, bir itiraz yap mak yetmez, ayn zamanda yanln sebe bini de ispat etmek gerekir: bu tarzda, gerekte, itiraz yapld zaman, neticenin nceden grlp grlmedii aka gr lebilecektir. Bir istidlalin neticesi drt tarzda n lenebilir. Ya hatann kt blm yok edilerek. Ya sual sorana bir itiraz tev cih edilerek, nk ok defa, hatt bir zmn gsterilemedii zaman bile, yine de sual soran kimse delil serdetmesini yrtemiyecek hale drlr. nc s, itiraz, konulan sorulara tevcih oluna bilir: nk sual soran kimse tarafndan istenen neticenin herhangi baka bir un surun ilvesi neticeye gtrebilecek iken sorgular kt olduundan tr, konulmu sorulardan kmad vaki olabilir. O halde, sual soran kimse argmantasyonunu yrtmee muktedir deilse itiraz, sual sorana tevcih edilecektir, halbuki arg mantasyonunu yrtebilirse, sorularna itiraz tevcih edilecektir. Drdnc ve

314

ORGANON V.

en kt itiraz nevi tartmaya tahsis edi len zamana ait olandr: gerekte, yleleri vardr ki incelenmeleri, cereyan etmekte olan tartmaya verilenden daha fazla za man istiyecek mahiyette birtakm itiraz lar yaparlar. Demek bylece, bizim imdi dediimiz gibi, itiraz etmenin drt tarz vardr; fa kat bunlar arasndan yalnz birincisi haki ki bir zm tekil eder, brleri netice lere karlan birtakm zorluklar ve ma nilerdir.
11

<STDLLE KARI VE HASMIN KENDSNE KARI TENKTLER> Bir delile kar yneltilen tenkit kendi kendine alnan delile ve sualler eklinde gsterilen delile taallk ettii zaman ayn deildir. Sual soran kimse,- tezine kar meru bir ekilde bir delil karlabilecek olan nermeleri kabul etmei reddettiin den tr, gerekte, ok defa argmen tasyonun kt yry onun eseridir: nk ikisine ait mterek ii uygun bir ekilde yapmak iki hasmdan yalnz bir tanesinin iktidarnda deildir. O halde ce vap veren kimse, sual soran kimseye zt olan her eyin kurnazca pususunu kurup bekledii zaman bazen muhatabn tezine

ORGANON V.

315

deil, kendisine saldrmak zarurdir: n k, bu kt atma ve mnazaalarla, tar tmalar kavga halini alr ve artk diya lektik olmazlar. Bundan baka, bu cins ten deliller, renmek iin deil, almak ve kendini denemek iin yaplm oldu undan yalnz doruyu deil, ayn zaman da yanl netice olarak karmak ve da ima doru ncllerden deil, bazen de yanl olanlarndan balamak gerektii apaktr. ok defa, gerekte, bir doru nerme konulunca, tartmada nermeyi yok etmek mecburiyeti karsnda kalnr; yle ki yanl nermeleri ne srmek ge rekir. Bazen konulan yanl bir nerme olduu zaman, onu yanl nermelerle yok etmek gerekir: nk belli bir hasmn doru olana olduu kadar, olmyan bir eye inanmasna hibir ey mni deildir, bundan, delil kendisine doru gibi gr nen nermelere bal ise o kandrlacak veya daha kolayca desteklenecektir. Fa kat doru olarak <dorudan yanla, veya yanltan doruya> gemek istiyen kimse bu geii, neticesi doru veya yanl ol sun, eristik olarak deil, diyalektik ola rak (geometricinin geometrik olarak is tidll yapt tarzda) yapmak zorunda dr. Ne trl kyaslarn diyalektik ol duklarn bilmeye gelince, bunu daha yu karda syledik.

316

ORGANON V.

Mterek ide engeller karan kim senin kt bir arkada olduunu salyan ilke, elbette tartmaya da uyar: gerekte delillerde de gzde tutulan mterek bir gaye vardr, srf mcadele maksadiyle mnakaa eden insanlar mstesna, nk zafer bir tanesinden fazlasna ait ola madndan tr, onlar da brleri de ayn gayeyi takip edemiyeceklerdir. Bu duruma ister, cevap veren kimse, ister sual soran kimse sebep olun, hi ehem miyeti yok. Eristik tarzda sorgular so ran kimse, cevap verirken, kendisine do ru grnen cevab vermiyen veya sual sorann aratrmasnn taallk ettii nok tay anlamak istemiyen kimse kadar kt bir diyalektikidir. O halde grlyor ki, bizim imdi dediklerimize gre hem delili kendi kendinde, hem de sual soran ayn tarzda tenkit etmemelidir: gerekte, istidlali kt olduu halde, sual soran kimsenin cevap veren kimse ile mmkn olduu kadar iyi mnakaa etmi olmas na hibir ey mni deildir; nk belki de kt mnazaraclarla derhal istenildii gibi istidlaller yapmak deil, sadece muk tedir olunduu gibi istidlaller yamak mm kndr. Ve insanlarn ne zaman zt nesneleri ve ne zaman balangta konulmu olan e yi aldklar tyin olunmadka, (nk ok

ORGANON V.

317

defa, kendi kendileriyle konutuklar za man, zt nesneler kabul ederler, ve bir nesneyi kabul etmeyi reddettikten sonra ardndan kabul ederler: bu sebeple, ken dilerine sual sorulduu zaman ok defa birtakm zt nesnelere ve balangta teklif edilen eye muvafakat ederler), de liller gerekli olarak bozuk olurlar. Bununla beraber, bunun sebebi, baz noktalar ka bul etmei reddetmek ve bu tabiatta olan bakalarn kabul etmek suretiyle, cevap veren kimsedir. O halde, tenkidin sual soran kimselerle delilleri hakknda ayn tarzda yaplmamas gerektii aikrdr. Kendi kendine alnm olarak, delil be trl tenkide elverilidir. Birincisi, konulan sorulardan ne teklif edilen netice, ne de asla hibir netice karlmad ve neticenin dayand ncllerin hepsi deil se byk bir ksm yanl ve muhtemel olmyan olduklar, ve bundan baka, ne karmalarla, ne ilvelerle, ne de hem karmalarla, hem ilvelerle, netice elde olunamad zaman. kinci tenkit, her ne kadar bu tabiattaki ncllerden itiba ren ve yukarda gsterilen yntemlerle tekil edilmise, istidll teze n'spetle ger ekletirilmezse olur. nc, baz il velerin neticeyi elde etmee elverdikleri, fakat bu ilveler, konulan sorulardan aa , yani neticeden daha az muhtemel ol

318

ORGANON V.

duklar zaman olur. Baka trl tenkit: baz karmalar yaplm olmakla beraber, netice elde olunduu zaman olur: nk olmyacak ekilde, bazen gerekli oldu undan fazla ncl alnr. yle ki istid llin vaki olmas onlarn varliiyle deil dir. Nihayet son tenkit: ncller, netice den daha ok muhtemel olmyan ve daha az ikna edici iseler veya her ne kadar doru iseler de, onlar ispat edilebilmek iin, meselenin kendisinden daha ok emek isterler. stidlallerin btn meseleler iin eit tarzda, muhtemel ve ikna edici olmasn istememelidir: nk baz aratrma konu larnn daha kolay, bazlarnn daha zor olmalar nesnelerin tabiatnn dorudan doruya neticesidir, yle ki konunun ihtiva edebildii en muhtemel sanlardan hare ket ederek netice karldiyse, doru ola rak mnakaa edilmitir. O halde, hatt delilin kendisini gz nnde tutulmakla dahi tenkidin, meseleye nispetle alnd na veya kendi kendine alndna gre ayr olduu grlr: nk delilin kendi kendine takbihe ayan, bununla beraber konulan meseleye nispetle tavsiyeye ayan olmasna veya, bunun aksine olarak, ken disinden kolayca bir netice karlabilecek hem doru, hem de muhtemel birok nermeler mevcut olduu zaman, kendi

ORGANON V.

319

kendine tavsiyeye ayan, ve konulan me sele iin takbihe ayan olmasna hibir ey mni deildir. Bazen bir delilin, hatt netice veren bir delilin, netice vermiyen bir delilden daha az iyi olduu da vaki olabilir: bu, mesele byle olmad halde birincisinin zayf ncllerden neticesini kard, ve kincisinin, baz ilvelere muh ta olmakla beraber, stelik kendileri de lilin kuvvet merkezi olmyan ancak muh temel ve doru ilveler olarak istedii zaman, byledir. Doruyu yanl ncller vastasiyle karanlar meru bir ekilde tenkit edilemezler. nk, yanl, daima yanl ncller yardmiyle gerekli olarak karld halde, doru, Analitiklerle g rlebilecei zere, bazan yanl ncllerin yardimiyle de karlabilir. Bahis konusu delille herhangi bir ey ispat olunduu zaman ve netice ile hibir mnasebeti olmyan bundan baka bir ey varsa, ayn delil ayn zamanda bu baka eyi de ispat etmiyecektir ; onu ispat eder grnyorsa, bu bir ispat deil, bir sofiz ma olacaktr. Filozofem (****) ispat bir istidlaldir ; epikerem (*******) diyalektik bir istidlaldir; sofizma eristik bir istidlaldir; bir aporem (******) ise elimenin diyalektik bir istidllidir. Her ikisi de muhtemel olan, fakat eit olarak muhtemel olmyan ncllerden iti

320

ORGANON V.

baren herhangi bir nesne ispat olunursa ispat edilen neticenin her birinden daha muhtemel olmasna hibir ey mni de ildir. Fakat ncllerden biri muhtemel, br ne muhtemel olan, ne de muhte mel olmyan ise, veya biri muhtemel olan, br muhtemel olmyan ise : o zaman iki ncl ayn derecede ise, netice iin de derece eitlii olacaktr; fakat biri brne stn gelirse; netice en kuvvetli olan takip edecektir. te istidlallerde ilenen bir hata daha: bu, ispat daha az sayda ve delil iinde bulunanlarla yaplabilecei halde, pek b yk sayda ara terimlerle yapld zaman, olur; szgelimi, bir sannn bir baka sa ndan daha ok san olduunu gstermek iin, aadaki postulatlar konulursa: her

kendinden-Nesne en ok bu nesne olan eydir; gerekten bir kendinden sannn konusu vardr. Bu ise netice olarak unu verir: kendinden - sannn - konu'su blm cl san konularndan daha ok san ko nusudur. Bundan sonra: en ou kabul eden relatif terime yine en ou kabul eden bir correlatif cevap verir, ve blm cl sanlardan daha kesin olarak bir san olacak bir gerek kendinden - san vardr. Fakat bir gerek kendinden - san vardr ve Her kendinden nesne en ok bu nesne olan eydir, postulat olarak kon

ORGANON V.

321

mulardr; buradan u netice karlr: kendinden-san daha kesin olarak, bir san olacaktr. Bu istidlalin kusuru nere dedir? Sadece delilin bal bulunduu sebebi gizlediindedir. 12 <DELLN AIKLII HAKKINDA. DELLN YANLILII HAKKINDA.> lk ve en baya mnada bir delil aktr; neticesi kendisinden sonra artk sorulacak hibir sual mevcut olmyacak ekilde olduu zaman yine mtat mna olan bir baka manada, kabul edilen ner meler neticesi kendilerinden gerekli ola rak kacak ekilde olduklar zaman, ve delil'in kendileri de birtakm neticeler olan ncllerden kt zaman. Son bir mnada, son derece muhtemel olan bir unsuru, delil sktle geirdii zaman. Bir delil drt mnada yanltr deni lir. Bir mnada, gerekte, bir netice karmamakla beraber netice karr gibi grnd zaman: bu, eristik bir istidll denilen eydir. Bir baka mnada, tek lif edilen bir netice olmyan bir neticeye varp dayand zaman: imknsza ircalar iin bilhassa durum budur. Veya daha, delil konuya has metoda gre deil, tek lif edilen neticeye gtrrse : bir tbb

322

ORGANON V.

olmyan delil tbb gibi veya geometrik olmyan delil geometrik gibi, veya diya lektik olmyan delil diyalektik gibi grnd zaman, elde edilen netice doru veya yanl olsun, vaki olan budur. Ni hayet, bir baka mna, netice yanl n cller vastasiyle elde edildii zamanki mnadr; ve bu tipten bir netice o zaman bazen doru, bazen yanl olabilir: nk yanl bir netice daima yanl ncllerin sonucu olduu halde doru bir neticede bizim yine daha yukarda sylediimiz gibi, doru olmyan ncllerden de ka rlabilir. Delilin yanll delilin kendisinden ziyade delil serd edenin bir hatasndan ileri gelir; bununla beraber bu, her zaman delil serd edenin hatas da olmayp yalnz bir yanl yaptnn farkna varmad zaman olur: nk biz, ok defa kendi kendine, birok doru delillere tercihen, mmkn olduu kadar muhtemel olan n cllerden itibaren balarsa bir doru ner meyi ykan bir delili kabul ediyoruz. Ger ekte, bu tabiatta olan bir delil doru olan baka nesnelerin bir ispatn tekil eder: nk konulmu olan ncllerden birinin mutlak olarak byle olmamas ge rekirdi, ispat ite bunun hakknda da ola caktr. Fakat doru olan bir netice, yanl ve ok fazla saf ncllerle elde edilmise

ORGANON V.

323

delil, her ne kadar yanl bir neticeye gtren bir delil bu tipten olabilirse de yanl bir neticeye gtren birok delil lerden ok aa olacaktr. O halde gr lyor ki kendi kendine alnm bir istid llde incelenecek olan ilk ey, bir neti ceyi haiz olup olmaddr; ikinci ey, neticenin doru mu, yoksa yanl m ol duudur; ncs, onun ne trl ncl den ktdr: nk ncller yanl, fa kat muhtemel iseler, delil diyalektiktir; doru fakat muhtemel olmyan iseler, bo zuktur; ve hem yanl, hem de son derece muhtemel olmyan iseler, ister mutlak olarak, ister sz edilen nesneye nispetle delilin bozuk olduu aktr.

13
<SPAT EDLECEK OLANI DELL YERNE ALMA, VE ZITLARIN DELL YERNE ALINMASI.> spat edilecek olan delil yerine alma nn ve ztlarn delil yerine alnmasnn sual soran kimse tarafndan yaplabilmesi tarzn, biz Analitiklerimizde hakikat ba kmndan inceledik; bize imdi onun hak knda san bakmndan konumak kalyor. Grndne gre, ispat edilecek ola n delil yerine alma, be tarzda yaplabi lir. Birincisi ve en apak olan, ispat olu

324

ORGANON V.

nacak nesnenin kendisi ifade ve iddia olunursa olandr: bu, istenen, sz edi len terimin kendisi olduu zaman, ko layca dikkatten kaan bir hatadr ; fakat sinonimler veya ayn mnay haiz olan bir terim ve bir ifade halinde, bunu mey dana karmak daha gtr. kincisi, blmcl olarak ispat edilmesi gereken herhangi bir nesne btncl olarak ifade ve iddia olunduu zaman olandr: szge limi, ztlarn ilminin bir tek olduunu tas dik ve ispat etmee alrken, umumi olarak karlarn ilminin bir tek olduu konulursa; nk o zaman, yle geliyor ki kendi kendisiyle tasdik ve ispat gere ken ey bir ok baka eylerle ifade ve iddia olunuyor. ncs btncl ola rak tasdik ve ispat edilmesi kastolunan ey blmcl olarak ifade ve iddia olu nursa, olan budur: szgelimi, ztlarn il minin daima bir tek olduunu tasdik ve ispat etmei kastederek bu baz zd ift leri iin konulursa; nk burada da, yle geliyor ki birok bakalariyle tasdik ve ispat gereken nesne ayr ayr ve kendi kendine ifade ve iddia olunuyor. Tak sim edildikten sonra mesele iade ve iddia olunursa yine ispat edilecek olan delil yerine alma vardr: szgelimi, Tbbn sih hatlinin ve hastann ilmi olduunu gster mek icap ederken, bu iki eyden her biri

ORGANON V.

325

ayr olarak konulsa. Veya nihayet, bir birini gerekli olarak tazammun eden iki nermeden biri ifade ve iddia olunursa : szgelimi, diyagonalin kenar ile llemez olduunu ispat etmek icap ederken, ke narn diyagonal ile llemez olduu ko nulsa. spat edilecek olan delil yerine alma kadar ztlar delil yerine alma eidi var dr. Birincisi: kar olan tasdik ve inkr konularsa bu olur kincisi, bir antitezin zt terimleri konulursa: szgelimi, ayn eyin iyi ve kt olduu gibi. ncs bir btncl nerme konulduktan sonra, blmcl bir bale taallk eden eliii istenirse: szgelimi, ztlarn ilminin bir tek olduu konulduktan sonra, bunun sh hatli ve hasta halinde ayr olduu iddia olunur ise. Veya, bir sonuncu nerme ifade ve ileri srldkten sonra, antitezi btncl olarak almak denenirse. Niha yet konulan ncllerden gerekli olarak kan neticenin zdd ifade ve iddia olu nursa, ve bu da, hatt karlarn kendile rini almakszn, birinci neticeye kar olan nerme kendilerinden balyacak ekilde iki ncl ifade ve iddia olunursa. Ztlarn delil yerine alnmas ile ispat edilecek olan delil yerine alma arasn daki fark, bu sonuncuda, hatann neticeye gre vaki olmasdr (nk biz neticeye

326

ORGANON V.

bakarak, balangta konulan sorunun ifa de ve iddia edildiini syleriz), halbuki ztlarn delil yerine alnmas, ncllere nispetle, yani birinin br ile herhangi bir mnasebeti iinde vaki olur.

14
<DYALEKTK TARTIMALARIN PRAT HAKKINDA> Bu tabiatta olan deliller iinde al mak ve kendini denemek iin, en iyisi ilkin, delilleri aksetmee almaktr: n k bu tarzda, sz edilen nermeyi mna kaa etmee daha ok muktedir olacaz ve birka teebbsten sonra, birok de lilleri esasl bir ekilde bileceiz. Gerek te, bir delili aksetmek, geri kalan matlp nermelerle neticenin tersini almaktr, ve bylece kabul edilmi olanlardan birini yok etmektir: nk btn ncller veril mi olmakla, netice gerekli olarak ka candan, netice doru deilse, ncller den birinin yok edildii gerekli olarak kar. Her tez hakknda, hem lehte, hem aleyhte delil toplamaya koyulmaldr ve bir kere bunlar bulduktan sonra, hemen bunlarn nasl rtlebileceini aratr maldr : nk bu tarzda ayn zamanda hem cevap vermee, hem de sorular sor maa allm olacaktr. Kendisiyle m nakaa edecek baka hibir kimse bula

ORGANON V.

327

mazsak, bunu kendi kendimizle yapacaz. Bundan baka, bu ayn tezi vastalariyle rtebildiimiz delilleri seerken, nce kilerle onlar paralel olarak koymak zo rundayz : nk lehte ve aleyhte delil lerle mcehhez olmak, hasm zorlamak iin bol bol delil, ve ayn zamanda, rt mek iin kuvvetli bir yardm elde etmek tir; nk o zaman konulmas istenene zt nermelere kar insan kendi kendini korumu olur. Baka fayda: felsef mnada bilgi ve ilim hususunda, bir bakta, hipo tezlerin birinden ve brnden kan ne ticeleri kavryabilmek veya daha nce den kavram olmak, ihmal edilecek bir alet deildir; nk her ikisi arasnda artk doru bir seme yapmaktan baka bir ey kalmyor. Ama bu trl bir i iin tabi bir meyil ve istidat gerekir. Bu tabi meyil ve istidat, gerekte, doruyu se mek, yanl nlemek hususundaki doru yetiden baka birey deildir. Bu ise, mus tait insanlarn yapmaa muktedir olduklar eydir: nk onlar kendilerine teklif edi len eye duydklar yaknlk veya nefret ile en iyinin ne olduunu hkmetmei ok iyi bilirler. Tartmalarda sk sk kendini gsteren meseleler iin, bilhassa ilk nermeler ba his konusu olduu zaman kullanlacak de lilleri esasl bir ekilde bilmek iyidir:

328

ORGANON V.

nk, onlar mnakaa ederken, cevap verenler ok defa bir tiksinti duyarlar. Bundan baka, tarif tedariki yapmaldr,, ve el altnda muhtemel olanlarla, ilk olan lar bulundurmaldr. nk istidll bun larla kuvveden fiile kar. Yine delillerin ok defa iine girdikleri umumi yerlere sahip olmaa da almaldr: nk Geo metride, unsurlarn bilgisinde tecrbe sa hibi olmak, Aritmetikte de ilk on saynn arplarn maharetle bilmek faydal oldu u gibi, (gerekte, bunun br saylarn arplarn bilmek iin byk bir ehem miyeti vardr), yine bunun gibi delillerde de ilkeleri elde tutmak ve nclleri ezbere bilmekte byk bir krdr. Gerekte, haf zaya tevdi edilen yerlerin dorudan do ruya, nesnelerin kendilerinin htrasn hatrlamamza yettii gibi, bizim szn ettiimiz meyil ve istidatlar da, gzler nnde sayca tarif edilmi nermeler bu lunduundan tr istidll yapmaa daha muktedir klacaklardr. Hem, hafzaya bir delilden ziyade umumi bir ncl tevdi etmek tercihe ayandr, nk bol bol ilke veya hipoteze sahip olmakta byk g lk yoktur. Bundan baka, ameliyeyi mmkn ol duu kadar tamamiyle gizliyerek bir tek delili birok deliller haline evirmee almaldr. Byle bir neticeye delilin ko

ORGANON V.

329

nusunun yakn yerlerinden mmkn oldu u kadar kendini uzak tutmakla eriile cektir ; bilhassa en btncl olan deliller dir ki bu neticeyi verebilirler: szgelimi, birden fazla nesnenin bir tek ilmi olam yaca nermesi gibi, nk greliler, ztlar ve bir hizadaki terimler iin olup biten budur. nceki mnakaalar da, hasmn delil serd etmesi, vakide, blmcle taallk etmi olsa bile, btncl bir ekle sokmak gerekir, nk bu tarzda, bir tek delilden birok deliller yaplabilecektir. Ayn kaide Rhetorikde enthymemlere de tatbik olu nur. Bununla beraber, kendisi iin, insan kendi istidlallerini btncl bir ekil altn da gstermekten mmkn olduu kadar kanmaldr. Delillerin umumi ilkeler zerine dayanp dayanmadklarn daima incelemek gerekir : nk btn blmcl deliller de btncl olarak tasdik ve ispat edilmilerdir, baka deyimle, blmcl bir ispatta btncl bir ispat daima muhtevi bulunur, nk btnclleri kullanmadan hibir istidlal yaplmaz. Tmevarmlk istidlllerin pratiini ye ni balyan birine kar, ve tmdengelimlik istidlllerinkini ise tecrbeli bir hasma kar kullanmak gerekir. Bundan baka, tmdengelimlik tarzda istidlalde bulunan larla birtakm nclleri, tmevarmlk

330

ORGANON V.

tarzda istidlalde bulunanlara da mukaye seleri kabul ettirmeyi denemelidir, nk onlar karlkl olarak bu nokta zerinde almlardr. Yine umumi olarak, bu di yalektik ekzersizlerden herhangi bir ko nuya dair, ister bir kyas, ister bir rtme ister bir ncl, ister bir itiraz, ister niha yet sorunun kendimiz veya bakas tara fndan iyi mi, yoksa kt bir tarzda m, konulduunu ve niin iyi veya kt konul duunu bilmek hususunda bir aydnlatma elde etmee almak gerekir. Gerekte, san kuvvetini bu eylerden almaktadr ve hususiyle nermeler ve itirazlara taallk eden hususlarda, almas bu kuvveti elde etmek maksadiyledir. nk, bir tek keli me ile sylemek gerekirse, birtakm ner meler ve itirazlar tertip ve ifade etmee kabiliyetli olan kimse bir diyalektikidir. Bir nerme tertip ve ifade etmek ise bir ok eylerden bir tek ey yapmaktr (n k delilin gtrd neticeyi umumi bir mnada bir tek nesne olarak almak gere kir), halbuki bir itiraz tertip ve ifade et mek, bir eyden birok eyler yapmaktr, nk o zaman, ileri srlen nermelerin filan blm kabul olunmak ve filn ba ka blm reddolunmakla, taksim yaplr veya yok edilir. Ne herkesle mnakaa etmeli, ne de rasgelenle diyalektik yapmaldr, nk

ORGANON V.

331

baz insanlar hakknda, istidlaller daima tehlikeli bir hal alrlar. Gerekte, btn vastalarla syrlr grnmee alan bir hasma kar btn vastalarla neticeye varmaa teebbs etmek merudur; fakat bu yntem zarafetten mahrumdur, ite bunun iin rasgele ununla bununla he mencecik tehlikeye dmemek tercihe a yandr, nk o zaman messif bir tart ma kmas mukadderdir. Ve gerekte byle alanlar bir mnazaaya varmak szn mnakaa etmekten kendini alakoy maa muktedir deillerdir. Nihayet birtakm ehemmiyetsiz kay naklarla, mmkn olduu kadar byk sayda hallerde kullanabileceimiz bu e it meseleler iin delilleri daima hazr bulundurmaldr: bunlar btncl olan ve gndelik tecrbe yardmiyle salanmas daha g olan delillerdir.

linklerde word , epub, metin-pdf ve resim-pdf versiyonlarnn hepsini beraber verdim: Organon 1 - Aristoteles http://www.mediafire.com/?7gcd5aqxpgfqrro Organon 2 - Aristoteles http://www.mediafire.com/?cilab7fz074y571 Organon 3 -Birinci Analitikler - Aristoteles http://www.mediafire.com/?f4vdpnfa92qip3e Organon 4 -kinci Analitikler - Aristoteles http://www.mediafire.com/?q74a4uo3hjy2s2p Organon 5 -Topikler -Aristoteles http://www.mediafire.com/?e36g6g07ae0hx7e