ALAN YAYINCILIK: 155

Bavuru Dizisi: 6

THE AGE OF DSCOVERY 1400-1600

CORAF KEFLER TARH
David Arnold
eviren: Osman Bahadr

Birinci Bask: Nisan 1995

Kapak Dzeni: Arslan Kahraman
Bask: Mart Matbaaclk ve Sanatlar
(0 212)212 03 3 9 - 2 1 2 03 40
ISBN 975-7414-38-7

alan yaynclk

ataleme Sok. Torun Han No. 40 K.3 Caalolu-ST.

Tel: (0 212) 511 26 00 Fax: (0 212) 528 00 69

evirenin nsz

Corafi Keifler a (1400-1600), insanlk tarihinin ok zel

bir dnemidir. ki yzyllk bu ada yeni ktalar kefedildi, dnya
denizden ilk kez dolald, ticaret dnya leinde yaplmaya baland, ilk kez deniz an imparatorluklar kuruldu ve btn bunlara
bal olarak yeni kefedilen kta ve blgelerin birikmi ya da doal
servetleri baka bir ktann, Avrupa'nn ekonomik, ticari, bilimsel,
teknolojik vb. geliimine kaynak olarak aktarld ve sonuta etkileri bugne dek yansyan gelimeler yaand. Gnmzdeki hemen
hemen btn byk sorunlarn u ya da bu lde Corafi Keifler
a'na kadar gidip dayanan kkleri vardr. Bu nedenle, Corafi
Keifler a'nn koullan, bu aa zg keiflere yol aan etkenler ve bunlarn sonular kapsaml ve tutarl bir ekilde aklanmadan, bilimsel devrim, kapitalizmin geliimi, sanayi devrimi ve gnmzdeki dier ekonomik, siyasi, bilimsel, teknolojik olgu ve
problemler iin doru bir zmlemenin yaplabilmesi olanakszdr.
ite David Arnold'n eseri, bu tarihsel evreye, en yeni aratrmalara dayanarak aklc ve kapsaml aklamalar getiriyor ve an
genel insanlk tarihi iindeki zel yerini ortaya karyor. Bu ynyle de, zellikle Corafi Keifler a'na zg pek salam kaynaklarn bulunmad lkemizde daha byk bir nem kazanyor.

Arnold eserinde, Corafi Keifler a'nda gelimesinin en

yksek aamasnda bulunan Osmanl mparatorluu'nun konumu
zerinde pek durmuyor. Ama okuyucu yazarn Osmanl mparatorluu hakkndaki birka sznden ve daha ok da, keifleri gerekletiren devletlerle ilgili olarak yapt zmlemelerden bu konu
iin gerekli ipularn kolaylkla bulabilecektir.
Bu, hacmi az ama ktlesi ok eserin, bilimsel zmleme yntemleri ve zengin bilgi daarc ile, bilim ve teknoloji tarihine,
ekonomi tarihine, siyasi ve askeri tarihe ve nihayet insanln byk tarihsel servenine ilgi duyanlarn temel kitaplarndan biri olacana inanyorum.
Osman Bahadr

ciZLANDA

NewFOUNDLAND
2

'FRANS,

A SPANYA
Kolumbus'un 1. Seyahati 1 4 2 - 9 !

Jka KodMz o.

-l
Kolumbus'un 1. Seyahati
-

.-(INDItS

HISPANMOLA

PASFK
OKYANUSU

-ancas

Mooerc
Kanaya
Adalar
1492-93
i Aroyr. I.
Sil Surun AaaarYal Burun;
. ;

! (jQfTttMQ '

Giri

15. ve 16. yzyllarda, Avrupa'nn dnyann geri kalan

ksm hakkndaki bilgisi temel bir dnme urad.
1400'de Avrupallarn haritalar sadece tahminlere dayanyordu ve kendi kylarnn tesinde kalan blgeler haritalarda genellikle tamamen yanl gsteriliyordu. zleyen
200 yl iinde, Avrupal haritaclarn izdii ktalar, tpk
byyen embriyolar gibi, belirsiz biimlerden, gnmzde
aina olduumuz kolaylkla tannan izgilere dnt.
1600'de haritas olmayan ya da eksik bulunan yerler olarak
sadece Avustralya, Yeni Zelanda ve Kuzey Pasifik kalmt. En nemli keiflerin ou, ksa bir zaman dilimi iinde
yaplmt. Columbus'un 1492'de Atlantik'i ilk geiini izleyen 30 yl iinde Portekizliler mit Burnu'nu dnm;
in'e ve Japonya'ya kadar ilerlemilerdi. 1521'de Pasifik
geilmi ve dnya ilk kez denizden dolalmt.
Gerekte uzun mesafeli seyahatler ve keifler yeni deildi. Araplar, Hintliler, inliler, Vikingler ve Polinezyallar, 15. ve 16. yzyl Avrupallarndan nce, olaanst

okyanus seyahatlerini baarmlard. Fakat onlarn bu baarlan unutuldu ve tekrarlanmad ya da yerel bir nem tamann tesine geemedi. Keifler a'nda yeni olan
ey, corafi aratrmalar sayesinde dnya okyanuslarnn
tek bir denizcilik sistemine balanmas ve bu denizlerde
salanan egemenliin, Avrupa'nn her meskn ktaya etkisinin nihai yaylmna temel oluturmasdr. Avrupa'nn
corafi bilgisinin bymesini, Avrupa ticaretinin ve karasal kontrolnn hzla genilemesi izledi. 1600'e kadar Portekiz, Brezilya ve Bat Afrika'dan in Denizi'ne uzanan
bir deniz imparatorluu kurmutu. spanya'nn Amerikan
imparatorluu, Texas'tan ili'ye kadar uzanyordu ve teki
Avrupallar (Hollandallar, ingilizler ve Franszlar), Iberyallann bu ticari zenginliine ve egemenliine aka gz
koyuyorlard.
Avrupallarn corafi aratrmalarnn bu hzlln ve
genilemesini nasl aklayabiliriz? Keifler a, gerekte ani ve ilk baktaki kadar kapsaml myd? Yoksa daha
ok Avrupa'nn kendi iinde uzun sreden beri olgunlamakta olan kuvvetlerin sonucu muydu? Nedenleri neydi
ve niin Portekiz ve spanya, Avrupallarn yaylmasnda
nc oldular? Avrupa dndaki faktrler bu yaylmann
karakterini nasl etkiledi? Bu kitapn ele alaca konular ite bunlardr.

Avrupa ve Daha Geni Dnya

Bir zamanlar Avrupa'nn grece tecrit olmu ve kendi

iine kapanm durumda olduunu, snrlarnn tesindeki
yerler hakknda ok az bilgisi bulunduunu ve gnmzn bilinen dnya haritasnn olmadn bugnk bak
asyla tasarlamak kolay deil. Fakat Avrupa, 15. ve 16.
yzyllarn keiflerine kadar, kendi dndaki dnya ile ilgili olarak gerek bilgilerden ok, mit ve fantezilerle beslenmiti.
15. yzyl Avrupas'nn daha gvenilir bilgi kaynaklan
arasnda, klasik eski adan kalan yazlarla, daha yakn
dnemdeki seyyahlann raporlan bulunuyordu. M.S. ikinci
yzylda yazlm Ptolemy'nin Geography'si, yaklak
1406'da Yunancadan Latinceye evrilerek Hristiyan Avrupas'nda yeniden kefedilmiti. Geography, Roma imparatorluumun en yksek dnemindeki corafya bilgilerinin bir zetini kapsyordu. Asya ve Afrika'nn yakn
blgelerinin olduka doru bir tasvirini vermesine ramen, daha uzak blgeler iin gvenilmez bir kaynakt;
Amerika'nn ve dnyann eskiden bilinmeyen dier blmlerinin varl hakknda herhangi bir ipucu vermiyordu. Seyyah eserlerinin en popler ve etkili olanlarndan biri, talyan Marco Polo'nunkiydi. Marco Polo, 13. yzyln
sonlannda Asya'y boydan boya geip in'de Mool mparatorunun sarayn ziyaret etmiti. Polo, ilerlemi ve
gl uygarlklanyla daha zengin bir kta olarak Asya fikrinin Avrupallann zihninde olumasn salad. Polo'nun
"Travels"e (Seyahatler), Portekiz Prensi Gemici Henry'ye

ve (Ptolemy ile birlikte) Christopher Columbus'a esin kayna oldu. Fakat byle kaynaklarn sakncalar da vard.
Atlantik'teki bat yolculuunda Columbus'un hedeflerinden biri olan Mool hkmdar 'Cathay' (in), oktan yok
olmutu. Ge Ortaa Avrupas'nn, eskilerin her eyi doru yaptklarna (din hari) dair derin inanlar, corafi
eserlerine kar eletirel bir yaklam ve pratik bir soruturma ruhunu engelliyordu.
Ptolemy ve Polo, yetersiz ve eski olmalarna ramen
1400 ylna kadar, Ge Ortaa Avrupas'nn dnya kavramn ekillendiren mitler, efsaneler ve sahte seyyah hikyelerine nazaran daha gvenilir bir bilgi kayna saladlar. En yaygn olarak okunan ve kesinlikle Polo'nunkinden
daha az etkili olmayan bir eser de, Sir John Mendeville'nin
"Travels"'\yd\. Yazar eserinde tuhaf insanlarn (rnein kpek bal) hemen tamamen hayali hikyelerinden ve Dou'nun allmam detlerinden sz ediyordu. ok uzaktaki bilinmeyen denizlere alma cesaretini gsteren ve
dnyann kenarndan aaya den ya da "scak blge"nin
kaynayan denizlerinde mahvolan gemilere dair inanlar
da halkn fantezilerindeki yerini koruyordu. Bu tr korkular, soruturmalarn ve pratik aratrmalarn nnde gl
bir engel oluturuyordu. Fakat kayp adalarn varlndan
Asya ya da Afrika'da Mslman blgelerinden tede bir
yerlerde hkm sren gl Hristiyan kral Prester
John'dan ve Bat'da Atlantis ktasndan sz eden baka
fanteziler de vard. Bunlar da gereki olmamalarna karn, 15. yzyl keif seyahatlerinin gelimesinde belli bir

rol oynadlar.
Fanteziyle yar gerein benzer bir karm, ortaa
dnemi haritalarnda da bulunmaktadr. Daha erken tarihli
haritalarda, Hristiyanln manevi merkezi olarak Kuds,
bilinen ktalar kendi evresinde simetrik ekilde dizilmi
halde dairevi bir dnyann merkezinde grlmektedir. Bu
mappae mundi (dnya haritalar), gemiciler ve seyyahlar
iin herhangi bir kullanm deeri tamyorlard ve zaten
byle bir niyetle de haznianmamlard. Ptolemy'nin etkiledii daha ge tarihli haritalarda, Afrika'nn kuzey blmyle Asya'nn bat blgeleri olduka doru olarak gsterilmekte; fakat Afrika'nn gneye doru nasl uzand ve
Hint Okyanusu'nun karalarla kapl bir deniz olup olmad
belirsiz kalmaktadr. Bu haritalarda Amerika, Avustralya
ve Pasifik'ten iz yoktu. Harita yapclar, Avrupa'nn Afrika ve Asya'nn i blgeleri hakkndaki cahilliini, kendi
uydurmalar olan nehirler ve dalar izerek telafi ettiler;
hayali bilgiler eklediler ya da uzun sre nce lm monarklar bu blgelerde hl iktidardaym gibi gsterdiler.
Avrupa, bu bilgisizlik ve soyutlamada yalnz deildi.
1400'de dnya, aralarnda ok az iliki olan ya da hibir
iliki bulunmayan birok farkl topluluklara ya da uygarlklara blnmt. Orta ve Gney Amerika halklar gibi
baz topluluklar, teki ktalardan tamamen kopuk durumdayd. in ve Hindistan gibi byk Asya uygarlklarnn
daha geni ticari ilikileri vard. Ancak bu ilikiler, temel
kltrel yaltlmlklarn ve ekonomik adan kendi ilerine kapallklarn giderecek lde deildi. Bu yaltlm-

lk bir dereceye kadar, denizler, ller, sradalar ve sk

ormanlar gibi bir dizi corafi engelden kaynaklanyordu.
Fakat farkl halklar ve blgeleri daha byk blmler halinde birletiren ulam, iletiim ve denetimin yokluu bunu daha da glendiriyordu. Genellikle de, kara ve denizlerde uzun keif seyahatlerini zendirme konusunda byk
bir merak eksiklii vard.
in, bunun arpc bir rneiydi. 1400'de in'in denizcilik teknolojisi birok bakmdan Avrupa'nnkine eitti.
in'in 1405 ve 1433 yllar arasnda gneydou Asya ile
dzenli ticari ilikileri vard ve Amiral Cheng Ho ynetimi
altnda Sri Lanka ve Dou Afrika'ya kadar uzanan seferler
yaplyordu. Bu sralarda ya da daha erken bir tarihte, in
gemileri Kuzey Avustralya'ya ve olaslkla Kuzey Amerika'nn Pasifik kylarna kadar gittiler. Konfys in,
kendisini kltrel ve politik olarak komularndan daha
stn tutuyor ve onlar sadece in imparatorlarna hara
demeye yarayan barbarlar olarak gryordu. Hara ve
servet ile in saray iin eyalar arama isteinin, Cheng
Ho'nun seyahatlerinde itici etken olduu anlalyor; yoksa
dnyann geri kalan ksm hakknda in'in bilgisini artrmak ya da srekli ticari ilikiler iine girmek deil. in
mparatorluunda ticaret ve tcarlar, Avrupa'da son derece
nemli konumda bulunan tccar snfna kart olarak, dk bir statye sahiptiler. Cheng Ho'nun seferlerinin arkas
gelmedi ve in, Portekizliler'in tam Bat Afrika sahillerinden aaya inmeye ve Hindistan'a bir Bat yolu aramaya
baladklar srada tekrar kendi kabuuna ekildi.

Arap ve Hintli mslman tccarlar, Hint Okyanusu'nda karmak ve youn bir ticaret sistemi kurmulard.
Fakat onlar etkinliklerini krl ve gvenli olduu bilinen
alanlarla snrl tutmaktan honuttular. Arap gemicileri,
daha nce in'le dorudan ticaret yapmlard ama 1400'e
kadar Endonezya adalarndan daha douya girme cesaretini nadiren gsterebildiler. Gneybatda ise Mozambik ve
Madagaskar'dan teye gemediler. Zira daha-ileri yolculuklarda tehlike riski artyor ve ticari beklentiler gerekleecek gibi grnmyordu. Benzer ekilde, Akdeniz'deki
Arap gemiciler ve corafyaclar da Fas kylarndan sonra,
yolculuk yaplamayan ve gemileri paralayan karanlk deniz Atlantik'in baladna inanyorlard.
1400'n Avrupas, belli bakmlardan zellikle yaltlm ve kendi iine kapal kuatma altnda bir uygarlk grnts veriyor, dolaysyla bir keifler ve yaylma ana
nderlik edecek gibi grnmyordu. Kara lm (The
Black Death) ad verilen ve 1348 - 49'da btn Avrupa'y
silip spren veba salgn, ekonomiyi tahrip etti ve nfusun te birinin ya da daha fazlasnn lmne neden oldu. Avrupa nfusunun 14. yzyln ortasndaki dzeyine
tekrar ulaabilmesi iin 200 yldan fazla bir srenin gemesi gerekti. Avrupa ekonomisinin yeniden canlanmas
iin 16. yzylda Amerika'nn maden zenginliine talep ve
gereksinim dodu. Ayrca iklim deiiklikleri de kuatlm bir Avrupa hissinin domasna katkda bulundu. 8. ve
14. yzyllar arasnda hkm sren grece scak iklim koullarnda yerleme ve tarm, kuzeyde ve batda daha ileri

gitmiti. Vikingler zlanda'da, Grnland'da koloniler kurdular ve Amerika anakarasnn kuzeydou kylarndaki
Vinland'a ulatlar, hakat "Kk Buz a" olarak nitelendirilen daha souk koullar bu genilemeye son verdi.
Arktik buzullarn gneye doru ilerlemesi, Vinland'a giden kuzey yolunu kesip, Gnland ve zlanda ile ilikiyi
tehlikeye soktu.
Gney'de bir zamanlar Roma mparatorluu'nun kalbi
olan Akdeniz, Hristiyan Avrupa ve Mslman komular
arasnda blnmt. Bat'da, lberya yarmadasnda doan
Portekiz ve spanya devletleri, 8. yzylda btn blgeyi
ele geiren Mslmanlar adm adm geri itmekte baar
salamlard. 1400'e kadar Mslmanlarn elinde sadece
Granada (Kastilya Devleti'nin gerek bir temsilcisi olarak)
kalmt. O da 10 yllk bir mcadeleden sonra 1492'de ele
geirildi. Fakat Mslman gleri sonunda kendi yarmadalarndan srmelerine ramen Portekizliler ve Kastilyallar hal seferlerini Cebelitark Boaz'nn tesine ve Mslman Kuzey Afrika'ya tamakta daha byk glklerle
karlatlar. Portekiz, Fasllara ait Ceuta Limann, ou
tarihinin Keifler a'nn gerek balang tarihi olarak
grd 1415'te ele geirdi. Fakat kprba niteliindeki
bu mevzii geniletme dorultusundaki giriimler, ok az
bir baar salayabildi. 1437'de Portekiz kuvvetleri Tanca'da kesin bir yenilgiye urad. Granada'nn fethinden
sonra Kastilyallar 1497'de Melilla'ya yerletiler; fakat Kuzey Afrika'da daha ileriye gitme istekleri, nce yerel mslmanlarn direnlerinin etkili olmas, daha sonra da Trk-

lerin genileyen gc nedeniyle engellendi.

Akdeniz'in dou ucunda Osmanl Trkleri, 15. yzylda ve 16. yzyln balarnda ak bir ykseli halindeydi.
Bir zamanlarn kudretli imparatorluu Bizans'tan geriye
kalan son ehir Konstantinople, 1453'te Trkler tarafndan
fethedildi. 1516-17'de Trkler rakip Msr ve Suriye hkmdarlarn, Memluklar yenilgiye urattlar ve kontrollerini Akdeniz'in gney kylar zerinde genilettiler.
Trkler Balkanlarn ilerine doru da ilerlediler; hatta
1529'da Viyana'y tehdit ettiler. Orta Asya'dan gelen gebe ve binici kkenli Trkler, Konstantinople dtnde
Bizansllarn denizcilik mirasn devralp Akdeniz sularnda nemli bir g haline geldiler. 1571'de, Yunanistan
aklarnda Lepanto (Inebaht) savanda durdurulmalarna
ramen Trkler dou Akdeniz'e kesin olarak yerletiler.
Bylece Bat'da Fas'tan kvrlarak dou Akdeniz ve Levant (Yakn Dou lkeleri) zerinden douda Balkanlara
ve Karadeniz'e uzanan Islamiyetin gc, 15. ve 16. yzyllarda Hristiyan Avrupa'y etkin bir biimde snrlyor ve
onun Afrika ve Asya'nn yakn alanlarna doru genilemesinin doal yollarn nlyordu. Bu nedenle Islamiyetin
salamlam gc, herhangi bir Avrupa keif ve fetih ann ncelikle Avrupa'nn yakn snrlarnn tesine arpc bir srama yapmasn zorunlu hale getirdi.
Bununla birlikte, Avrupa'nn yaltlmln ve i zorluklarn abartmak yanl olur. Dini dmanlklara ve periyodik savalara ramen, Hristiyan Avrupa, islam dnyasndan ok ey rendi. Gerek Yunan bilim ve felsefesinin

korunmas, gerekse bilimsel ve tarmsal bilgi ve teknolojinin Hint ve in gibi uzak diyarlardan Avrupa'ya iletilmesi
slam dnyasnn eseridir. Avrupa Keifler a'na bu slamik - Asyal katksnn nemi, bu kitapta daha sonra tartlacak. sel bakmdan, 1000 - 1400 yllan arasn kapsayan dnemde Avrupa'da, etkileri ok uzaklara ulaan
ekonomik ve teknolojik gelimeler olmutu. iddetli Kara
lm engeline kadar nemli bir nfus art gereklemiti. zellikle Kuzey Avrupa'da iftilik teknikleri gelitirilmi ve bu teknikler tarmsal verimin bymesine katkda
bulunmutu. Kara ve deniz yoluyla yaplan ticarette genileme olmutu. Artan etkinlikler sadece Akdeniz'de deil,
Baltk Denizi ile Kuzey Denizi'nde, Kuzey ve Gney Avrupa arasnda da grlyordu. Ticaretin ve gemiciliin bymesiyle, zellikle Kuzey talya'daki Pisa, Floransa, Cenova ve Venedik ehirlerinde bankaclk ve finans
alannda da byk ilerlemeler saland. Avrupa ekonomisinin temelinde yatan canllk ve onu daha fazla ticaret ve
yeni kaynaklar ile beslemek iin giriilen araylar, 15. ve
16. yzyllardaki Avrupa yaylmclnn arkasndaki temel itici gc yaratt. Bununla birlikte, bu hareketi yaratan
oluumlar, salt ekonomik olmayan faktrler tarafndan da
biimlendiriliyordu.

Baharat ve Altn

Bat'nn gnmzdeki Asya ve Afrika imaj, 15. ve 16.

yzyl Avrupalsnn imajndan ok farkldr. Biz imdi olduka haksz olarak, bu ktalarn byk blmlerini, yoksulluk, ktlk, hastalk ve ekonomik geri kalmlk olulanyla birlikte dnyoruz. Buralar, nc Dnya ya da
gelimekte olan lkeler olarak adlandryoruz. Zengin
"Kuzey" (Avrupa'y ve Kuzey Amerika'y kapsyor) ile
yoksul "Gney" (Hindistan', in'i ve Kara Afrika'y kapsyor) karlatrmas yapyoruz. Fakat drt ya da be yzyl nce, Avrupa kendisini belirli alardan Asya ve Afrika'nn fakir komusu olarak gryordu. Sadece
seyyahlarn raporlar deil bu yrelerin rnleri de, Avrupalnn bu ktalarla ilgili izlenimlerini biimlendirdi. Altn,
eitli mcevherler, ipekler, hallar, resimli duvar rgleri,
baharat ve porselen, bolluk, zenginlik ve yaratc bir endstri imaj douruyordu. te Avrupallarn ilk keif seyahatlerine esin kayna olan ey, Afrika ve Asya'nn zenginlikleri hakkndaki bu imajd.
Ge Ortaa Avrupas, uzun mesafeli iki byk ticaret
yolunun sonunda bulunuyordu. Birisi, Avrupa'y Asya'ya
balayan baharat ticareti, dieri de Avrupa'y Afrika'ya
balayan altn ticareti yolu.
Savalar, istilalar ve imparatorluklarn kleri yznden periyodik olarak kesintiye uramasna ramen,
Romallar zamanndan beri ipek, baharat, mcevher ve
teki deerli mallar in, Endonezya, Hindistan ve
ran'dan, Asya zerinden Avrupa'ya getiren ticaret yollar

ak kalmt. pek ticaretinin nemi, Avrupa'nn kendi

rnlerini gelitirmesi sonucunda azald. Ancak Asya'nn
baharat yerine Avrupa'nn koyabilecei bir eyi yoktu.
Baharat, Asya'da Endonezya adalarnda - Asya'ya zg
baharat trlerinden Clove, Moluccas'da, nutmeg ve mace,
Banda adalannda, biber ise daha ok Sumatra'da - ya da
eskiden Seylan olarak bilinen Sri Lanka'da (tarncinnamon) ve gneybat Hindistan'da (biber) yetitiriliyordu. Marco Polo'nun zamannda baharat Bat Asya'dan Karadeniz'e ve Yakn Dou lkelerine (Levant) kara yoluyla
ve kervanlarla iletiliyordu. Mool mparatorluunun dalmasyla bu yol ok tehlikeli hale geldi ve 1400'e kadar
Arap ve Hintli tccarlar baharat deniz yoluyla Kzl Deniz'deki limanlara tadlar. Buraya gelen baharat karadan
Msr ve Suriye'nin Akdeniz'deki limanlarna tanyor ve
buralardan Avrupa'da datlmak ve satlmak zere Venedikli ve Cenevizli tccarlar tarafndan satn alnyordu.
Bugn baharat bize, bylesine ayrntl ve geni bir ticaret sistemini gerektirecek kadar deerli bir mal gibi grnmeyebilir. Biber gnlk bir tketim nesnesidir ve grece ucuzdur. Bugn her trden baharata ok az nem
veriyoruz. Fakat 15. ve 16. yzylda baharatn btn trlerine Avrupa'da byk bir talep vard. K aylarnda ancak
birka hayvann canl kalabilmesine yetecek kadar yemin
ve gnlk yiyeceklere alternatif birka sebze, meyve ve
iecein bulunduu dnemlerde, bayatlam ya da tuzlanm et rnlerine tat vermek amacyla kullanlyordu. Baharat, pasta, iecekler ve ekerleme rnlerine de byk

katklar salad. Hal askerlerinin baharatl dou yiyecei

deneyimi de, daha egzotik tatlar iin bir Avrupal damak
zevkini cesaretlendirmi olabilir. Baharat genellikle bir
lks olarak snflandrlmtr: Edvvard Gibbon bunlar ^ahane ve nemsiz" olarak nitelendirmektedir. Fakat aktr
ki, kullanmlar ok yaygnd ve Avrupa'nn en zengin snflaryla snrl deildi. Avrupa'nn ekonomisi gelitike
ve satn alma gc arttka, baharata olan talep de srekli
olarak artt. Baharat, bunlarn ticaretini yapan tccarlar
iin de olduka krl bir rnd. Baharat ticaretinden kaynaklanan zenginlik, zellikle Cenova ve Venedik olmak
zere talyan ehir devletlerinin ykseliinin ekonomik temellerinden birini oluturuyordu. Dahas, baharat uzun
mesafeli ticareti krl olan birka maddeden biriydi. Ykte
hafif pahada ar mallard (bu, ucuz ve toplu tamaclk
ncesi dnemlerde nemli bir faktrd) ve uzun seyahatlere ve sk sk yaplan aktarmalara kar dayanklyd.
Avrupa'nn uzun mesafeli ticaretinin teki nemli mamul olan altn da, salt lks tketim maddesi olmann tesinde bir deer tayordu. Kiliseler, saraylar ve zengin evlerindeki dekorasyon ve gsteri iin kullanmna ek
olarak Avrupa'nn para ve genileyen ticari sistemi iin de
gerekliydi. Ticari ve mali etkinlikleri byyen talyan ehir devletleri, tedavldeki paralarn temel olarak altna
evirdiler: Floransa ve Cenova 1252'den, Venedik ise
1284'ten balayarak altn para bast. Portekiz gibi Avrupa'nn daha fakir devletleri bile paralarn ayn prestijli temele dayandrma konusunda olduka istekliydiler. Ayrca

Avrupa'nn kendi i ekonomisini salamak ve Douyla ticaretindeki demelerde kullanmak zere altna ihtiyac
vard. Avrupa'nn Asya pazarnda geerlilii olan az sayda rn vard: Bu nedenle baharat kymetli madenlerle
satn almak zorundayd. Almanya'da ve Macaristan'da gm karlyordu fakat Avrupa altn madeni bakmndan
fakirdi. Eskiden altn karlan ok sayda maden yata
artk tkenmiti; ok miktarda altn, yama ve Douyla
yaplan ticaret nedeniyle yok olmutu. Bu nedenle, Ge
Ortaa Avrupas'nda, hem i ekonomik gelimeyi kontrol
eden, hem de ticaret ve denizan aratrmalar iin kuvvetli bir itici g oluturan bir "altn ktl" vard.
Ge Ortaa dneminde Bat Afrika'dan Avrupa'ya, az
fakat nemli miktarda altn geldi. Bu altnlar, yukan Senegal Nehri'nin Bambuk blgesinde ve Yukar Nijer'deki Bure'de yzey madenlerinden karma ve tasfiye ilemleri
uygulama yoluyla elde ediliyordu. Ayrca bugnk Gana'nn Akan blgesindeki (smrgecilik dneminin "Altn
Kys") altn retim alannda da, ge 15. yzylda Avrupa'nn talebini ksmen karlayan verimli bir retim yaplyordu. Altn, Bat Afrika'daki bu kaynaklardan yerel tccarlar tarafndan, genellikle altn tozu biiminde, Byk
Sahra'nn gney kenarndaki Timbuktu gibi kasabalara getiriliyordu. Orada Arap ve Berberi tccarlar tarafndan satn alnan altn, deve kervanlanyla lden geiriliyor ve
daha sonra Kuzey Afrika limanlarnda Cenevizli, Venedikli, Katalan ve Yahudi tccarlara satlyordu. Byk
Sahra'y geen tccarlar, bu Bat Afrika ya da "Gine" alt-

nnn ("Gine" altn terimi, bu altn kaynann bir zamanlar sahip olduu nemi hatrlatan bir kalntdr) karlnda, tekstil rnleri, bakr, tuz ve ln gneyinde talep
edilen dier mamulleri sattlar. Avrupa'nn 1400'den'nce
bu altn retim alanyla dorudan bir ilikisi olmamasna
ramen, onun yeri hakkndaki bilgiler Arap ve Yahudi
araclar vastasyla olduka doru biimde aktarlyordu
ve Avrupallarn para hrsn krklyordu.
Altn ve baharat, en ok gz alc olmalarna ramen
Avrupallar ticaret ve zenginlik araynda kendi kylarnn tesine uzanmaya cezbeden tek rn deildi. Temel
bir madde olan hububat bile bir zamanlar Fas'tan ve Atlantik adalarndan (Azor, Madeira ve Kanarya adalar) ithal
ediliyordu. 14. yzyln sonlar ve 15. yzyln balarnda
bu yreler Avrupal gmenler tarafndan smrgeletirilmeye ve ekilmeye balamt. eker, Avrupa yaylmaclna daha da yakndan balyd. ekerin retimi ve tketimi Araplardan renilmiti (Ortaa Avrupas'nn slam
dnyasyla ilikisini hatrlatan bir baka kalnt). eker ilk
kez Akdeniz adalarnda ve Sicilya ile spanya'nn uygun
blgelerinde retilmiti. Fakat artan talep, yeni retim
alanlar arama giriimlerini tevik etti. Madeira ve Kanarya adalarnda nc rn oldu, sonra, 15. yzyln sonlarnda Gine Krfezindeki Sao Thome adasnda ve daha sonra
da gnmze kadar devam etmek zere Atlantiin te yakasnda Brezilya'da ve Bat Hindistan'da. Balk da, zellikle Portekizliler tarafndan Avrupa'nn yakn kylar yerine, giderek daha uzaklarda Kuzeybat Afrika ak-

larnda ve Kuzey Atlantik'te aranyordu. Kurutulmu ve

tuzlanm Morina bal, Portekiz'in, Avrupa'nn geri kalan
ksmyla yapt ticarette nemli bir kalem oluturuyordu.
te yandan, vahi bir kle ticareti balad. Mslmanlarn berya yarmadasndan kovulmas ve Kara lm'n
etkileri sonucunda, zellikle gney Portekiz, nemli bir
nfus eksiklii sorunuyla karlamt. Siyah kle ticareti,
uzun sre, Byk Sahra'nn te yakasndan Kuzey Afrika'ya yaplan altn kervan seferlerine elik etti. Kle ticareti, gney Avrupa'nn ihtiyacn da karlayacak ekilde
geniliyordu. Erken dnem keif seferlerinin Bat Afrika
sahillerinden aaya ynelii srasnda, Portekizliler, Portekiz'deki maliknelerde ii olarak altrmak zere, daha sonra da Atlantik adalarndaki genileyen eker ekonomisinin igc ihtiyacn karlamak amacyla kle satn
aldlar ya da ele geirdiler. Avrupallarn yaylmaclk, eker ve klelerle ilgili denizar smr konusundaki ortak
hareketi 17. ve 18. yzyllarn vahi bir zelliiydi ve bylece daha Columbus 1492'de Atlantik'i gemeden nce
balam bulunuyordu.
Bu nedenle, yaylmacln arkasndaki ekonomik drt, Avrupal mallar iin pazar arama kaygs deildi. 15.
ve 16. yzyllarda Avrupallar, Afrika'da ve Asya'da tekstil mamullerini ve teki rnlerini satmaya alrken byk glklerle karlatlar. Avrupa'nn sanayileme a
ve makine yapm mamullerin ktlesel retimi, hl ok
uzakta ve gelecee ait bir gelime olarak duruyordu. Avrupa'nn denizar aratrmalar, ticaret ve Avrupa ticaret

sisteminin bir blmn oluturan kaynaklar iin yaplyordu. Fakat Avrupa'da gelien ticari kapitalizmin bir sonucu olan yaylmaclk bizi ak bir elikiyle kar karya getirir: Eer ekonomik gdler bylesine temel bir
nem tamsa, Avrupa'nn ekonomik bakmdan en ileri
blgesi olan. talya, bu dnemdeki denizar yaylmaclkta nemli bir rol oynama konusunda niin baarsz grnmtr? Bunun yerine niin ekonomik bakmdan daha geri durumdaki Portekiz ve Kastilya, nc aratrmac ve
denizar imparatorluklarn kurmaya ynelen ilk Avrupal devletler olmulardr? Bu sorularn yant karmaktr ve
bir dizi faktr ierir. Fakat her eyden nce talya'nn Keifler a'na ok nemli bir katkda bulunduunu belirtmek gerekmektedir.

talya

Ksmen 15. ve 16. yzyllarda ulusal kimliklerin ve snrlarn ok belirsiz olmas yznden Avrupal kifler,
bilginler, tccarlar gibi askerler ve denizciler de grece
zgr bir ekilde bir lkenin hizmetinden baka bir lkenin hizmetine geebiliyorlard. Bu hareketlilik, yeni bulunan matbaa makinesiyle birlikte, ilk keif seyahatleri hakkndaki bilgilerin (zellikle Portekizlilerin bulgularnn
gizliliini korumaya ynelik baz giriimlerine ramen)
Avrupa'nn her tarafna yaylmasnda nemli bir rol oynad. Portekizliler gerekten, ilk seyyahlar olarak baka lkelere bilgi ve personel vererek en ok kayba urayan taraf oldular. Buna karlk Kastilya, aratrma alanna 15.
yzyln sonlan ve 16. yzyln balarndaki hzl ve dramatik giriini, ksmen, bir gruba bal olmayan nl Portekizli Magellan ile talyan Columbus'a borluydu.
Christopher Columbus, ilk keifiler arasndaki hareketliliin nemine ve italya'nn Keifler a'na olan katksna balca rnektir. Columbus, yaklak 1451'de Cenova'da dodu, daha sonra Portekiz'e yerleti, Portekizli bir
kadnla evlendi ve in'e gitmek iin batya doru yolculuk
etme projesini ilk kez Portekiz sarayna sundu. Burada
reddedildi ve sonunda Kastilya kraliesi Isabella'nn salad devlet himayesini bulmadan nce Fransz ve ingiliz
destei arad. John Cabot'nun kariyeri de Columbus'unklne ok benzer. O da doutan Cenovalyd. Columbus gibi Cabot da bat okyanusundaki aramalar iin
ngrd planlara ilgi gsterecek hkmet bulabilmek

iin, Columbus'un dn haberlerini izleyen ngiltere Kral VII. Henri'nin 1496'daki bir seferini destekleme sz
vermesine kadar bo yere abalayp durdu. Avrupa, birleik bir in imparatorluundan farkl olarak deiik ilgi ve
isteklere sahip bir dizi devletten oluuyordu. Bu nedenle,
maceraclar ve idealist kimseler iin, kendi lkelerinde ya
da kabul eden baka bir lkede himaye salamay baardklar takdirde, projelerini gerekletirme olasl vard.
te yandan seyahatlerin balang dneminde, devlet ya
da kraliyet destei zorunluydu. Byk seferler iin gemileri salamann ve donatmann maliyeti ve riskleri, tek bana alan bir tccarn ya da maceracnn gcn ok ok
ayordu. Ayrca denizcilerin, limanlarn ve gemilerini
kullanmak, gemicilerini istihdam etmek, yeni kefedilen
kara paralaryla ilgili haklarn garanti altna almak ve
teki glerin tecavzlerine kar toprak ve ticaret ile ilgili
taleplerini koruyabilmek iin bir devletin siyasi otoritesine
de ihtiyalar vard.
Portekiz, spanya ve ngiltere'nin himayeci tutumlarna
karlk, talyanlar da, zellikle harita yapmnda ve Akdeniz'de kazandklar belirli denizcilik teknikleri konusundaki fikirlerini ve ustalklarn Bat Avrupa'nn hizmetine
sundular. Belirli lde, zellikle Ptolemy'nin Geography'si gibi son zamanlarda yeniden kefedilen klasik
eserlerdeki bilgiler gibi, talyan Rnesans'nn bilimini de
getirdiler.
Bat ktas iin kullanlagelen "Amerika" isminin kkeniyle ilgili baz tartmalar var. Bu ismin, Bristol'de gm-

rk tahsildar olan ve Cabot'nun resmi maan deyen

Richard Ameryk'ten geldii ileri srlmektedir. Fakat
Amerika isminin, 16. yzylda baslan ve yaygn biimde
datlan mektuplar araclyla yeni bir kta fikrinin Avrupa'da benimsenmesini salayan Floransa'l iadam
Amerigo Vespucci'den kaynaklandn ileri sren daha
eski ve belki de daha doru bir gr vardr. Eer bu gr doruysa, talyanlarn "Yeni Dnya"nn kefedilmesinde ve onun hakkndaki bilgilerin yaylmasnda oynadklar role uygun bir vgdr.
talyanlarn katks ayn zamanda ekonomik bir nitelik
de tayordu. Ge Otaa'daki ticaretin gelimesiyle, Cenova'dan ve teki talyan ehir devletlerinden gelen tccarlar, Bat Akdeniz'de ve Portekiz'de ticari koloniler kurmulard. Kuzey Afrika ile ticaretin byk bir blm
bunlar araclyla gerekleiyordu ve Madeira'nn eker
retimi ve ihracat varln byk lde Cenovallarn
maliyesine borluydu. Eskiden Cenovallarn byk bir ticari alan olan Kara Deniz, Asya'nn uzak yreleriyle yaplan ticaret iin bir kap olarak nemini yitirdi ve zaten 15.
yzylda Trklerin eline geti. Bunun zerine Cenovallar
da ilgilerini Bat Akdeniz'e ynelttiler. Cenoval tccarlar
ve sermayedarlar balangtaki baz srtmelere ramen
Portekiz ve Kastilya ile genellikle yakn ilikiler iinde oldular. Zengin bir Cenoval sermayedar olan Francisco Pinelo, Columbus'un Atlantik boyunca gerekletirdii birinci ve ikinci seyahatlerin yksek maliyetine yardmc
olmutu. Bu tutumunun karl olarak, 1503 ylnda, Se-

ville'daki ispanya ve Yeni Dnya arasndaki ticari ilikileri denetleyen Casa de Contratacion (Ticaret Odas)'a atanarak dllendirildi. Cenoval, Floransal ve Alman sermayedarlar ayrca Indies'e (Byk ve Kk Antiller ve
Bahama adalar .n.) yaplan ilk Portekizli seyahatlerinin
finanse edilmesine de katkda bulundular: 1505 ylnda,
Floransallar ve Cenovallar, Dou'ya gitmek zere o yl
ayrlan byk Portekizli filosu iin 30.000 florin tahsis ettiler. Dnte, Cenovallar yaptklar sermaye yatrmndan ok byk krlar elde ettiler ve denizar blgelerden
Seville'e ve Lizbon'a akan baharat, eker ve gmn satnda byk bir rol oynadlar.
Bu nedenle talyanlar, Keifler a'na dolayl olarak
katlmaktan byk lde honuttular. talyanlarn daha
dorudan bir rol almaya kalkmamalarnn daha baka nedenleri de vard. talyan kadrgalar ve ticari gemileri, Akdeniz'in sakin sularna, dalgal denizlerden ve Atlantiin
geni alanlarndan daha uygundu. 1291 ylnda Indies'e giden bir deniz yolu bulmak zere denize alan Cenoval
bir kadrgadan bir daha haber alnamad. Bu olaydan sonra
talyanlar, Atlantik ticareti ve seyahatleri iin Portekizlilerin ve Kastilyallarn daha uygun gemilerine ve denizcilikteki ustalklarna gven duydular.
talya'y Akdeniz ticaretinin merkezi yapan ve onu Afrika ve Asya'dan gelen ticaret yollarnn kavak noktasna
yerletiren corafi konumu, Atlantik'in aratrld bir
ada dezavantaj oluturuyordu. zellikle Venedikliler
arasnda uzun sreden beri yerlemi olan ticari gelenek-

ler, ticari tutuculuu ve yeni koullara uyum salamada

gsterilen isteksizlii besledi. Ticaretleri ve zenginlikleri
iin yzyllardr Dou'ya ynelmeye alm olan Venedikliler, 1499 ile 1573 yllan arasnda uzun bir dizi halindeki deniz savalaryla Trk gcnn Dou Akdeniz'deki
yaylmasna kar koydular. Fakat Venedikliler slam'a
kar dini bir sava verme eiliminde deildiler. Onlar
gemite Msr ve Suriye'nin mslman Memluklulanyla
ticaret yapmlard ve deerli baharat ticaretini yeniden
balatabilmek iin Trklerle anlamann yollarn aryorlard. Bunda, rnein 1519'da Trklerle geici bir antlama gerekletirerek ksmen baanl oldular. Bir zamanlar,
baharat blgelerine giden Portekizlilere ait yollann alnn Venedik ekonomisi zerinde hzl ve srekli bir tahrip
edici etkisinin olduu dnlyordu. imdi byle olmad anlalm bulunuyor. Yaklak 1520'de karadan yaplan uzun mesafeli baharat ticareti yeniden canland ve Venedik tekrar byk bir baharat ithalats ve datcs
oldu. Portekiz'in ticari fiyatlan yksekti ve baharatnn kalitesinin de uzun deniz yolculuklan yznden bozulduu
ve Venediklilerinkinden daha kalitesiz olduu syleniyordu. Ksmi iyileme, Venediklilerin endielerini yattrd
ve Venedikli tccarlar geleneksel ticaret kalplannda herhangi bir temelli deiiklik yapma dncesinden vazgeirdi. Venedik ehri uzun vadedeki gerilemesini; Portekizlilerin ve daha sonra da Hollandallann baharat ticareti
kadar, gelimekte olan Atlantik ticaretini genel olarak ihmal etmesine de borludur.

te yandan baz politik ve kltrel faktrler de talya'nn Keifler a'na daha byk lde katlmasn engelledi. Rnesans talyas'nn saraylar ve ehir devletleri,
zenginliklerini ve sanatsal baarlarn ortaya serme konusunda birbirleriyle yartlar. lkedeki gsterili harcamalar ve talya snrlan iindeki byme, uzak ktalardaki yaylmac projelere ayrlacak kaynak miktarnn az olmasna
yol at. Daha fakir ama buna karlk daha gzpek Atlantik kys devletlerine tezat oluturacak ekilde, kendi
ilerine bakma ve kendilerinden honut olma davran gelitirdiler. lk Atlantik seyahatleri de, talya'daki bir istila
ile silahl atma dnemine rastlad. erden blnm
durumdaki talya, Franszlarn ve spanyollarn yarmadadaki emellerine kar direnme konusunda hazrlkszd ve
ekonomisi savan yaratt etkilerin skntsn yayordu.
Buna karlk Bat Avrupa devletleri, lkelerinde, denizar aratrma ve yaylma deneyleri kazanabilmek zere
yeterince kararl ve gvenli bir ortam salam daha birleik ve gl politik varlklar olarak ortaya kyorlard.

Portekiz ve spanya

Hristiyan Avrupa'nn gneybat kenarna tnemi olan

Portekiz, Avrupa'nn, politik snrlarn kararl hale getiren
ilk ulusal devletlerinden biriydi. 13. yzyl sona ermeden,
gneydeki son Mslman blgesi olan Algarve fethedilmi ve 1580'e kadar Portekiz kendisini daha byk bir
berya devletine katma dorultusundaki giriimlere kar
baaryla direnmiti. Kastilya ile aralklarla sren ekimeler, 1383-141 l'de ve 1474-79'da ak savaa dnt
ve hem Portekiz'in farkl kimlik duygusunun glenmesine, hem de Kuzey Afrika ve Atlantik adalarnda iki devlet
arasndaki rekabetin iddetlenmesine hizmet etti. 1479'da
Veraset savalarn sona erdiren Alcaovas antlamas ayn zamanda Atlantik adalarn, Azor ve Madeira'y elinde
tutan ama Kastilyallann Kanarya adalaryla ilgili taleplerini tanmak zorunda kalan Portekiz ile rakibi arasnda
paylatrd. Ceuta'nn (Kuzey Fas'da bir liman) 1415'de
Portekizliler tarafndan ele geirilmesi, zellikle, Cebelitark Boaz'nn ispanya tarafn kaplayan liman olmas nedeniyle Kastilya'da endie yaratt. Fakat Kastilya, Granada'nn 1492'de dmesine kadar, Portekiz'in Kuzey Afrika
anakarasnn i ksmlarna giriini gremedi.
Topraklarn Avrupal komularnn zararna geniletme olasl ok az olan Portekiz gibi fakir ve kk bir
lke iin denizar yaylma, byk bir politik ve ekonomik nem tayordu. Portekiz halknn byk ounluu,
saylar 15. yzyln sonunda yaklak bir milyonu bulan
kyllerden oluuyordu ve lke orta dzeyde bir tarm

ekonomisinden tesine elvermeyecek denli fakir ve kayalkt. Portekiz'in ticari uzmanlk ve kurulu Akdeniz ticaretine katlmak iin gerekli kaynaklar asndan eksiklikleri
vard. Ancak kendi zeytinyan ve arabn ihra etmenin
yan sra, Azor ve Madeira'dan hububat, arap ve eker getirme ve Atlantik'te morina ve ton bal arama konusunda
Kuzey ve Gney Avrupa arasnda genileyen ticarete girme bakmndan iyi bir konumdayd. Atlantik'teki konumu
bylece ticari bir avantaja dnebilirdi. Atlantik'teki rzgr ve akntlarn dzeni, Portekiz'i (bitiik spanya kylaryla birlikte), adalarla ticaret yapan ve balk avlamak
amacyla okyanusu tarayan gemiler iin ideal bir kalk ve
dn noktas haline getirdi. Portekiz yaylmasnn ticari
ve denizcilie ilikin ynlenii bylece erken bir safhada
gerekleti ve Kastilya yaylmasnn ar basan karasal karakteriyle zt bir geliim gsterdi.
Portekiz'in i politik ve sosyal koullan da yaylmacl destekledi. 1383-85 devrimiyle iktidara gelen Avis hanedan, Portekiz'in kk ama gelien ticari orta snfnn
isteklerine genel olarak uygun dyor ve Portekizlilerin
byyen denizar glerinden elde edilecek ekonomik
yararlar gryordu. Bat Afrika kylarn kefetmek iin
dzenledii seferleriyle nl Denizci Prens Henry, ayn
zamanda Portekiz'in Atlantik adalanndaki smrgecilik
faaliyetlerini de ilerletiyor ve bu adalardaki eker retimini gelitiriyordu. Portekiz soylulan, yaylma konusundaki
bu istei paylamakta hakllard. Kendi blgelerinde fetih
savalar hemen hemen imknsz hle geldii iin, lkele-

rine toprak, zenginlik ve deerli mallar katmak amacyla

frsat yakalamak zere gzlerini nce Afrika'ya, sonra da
Asya'ya dikmilerdi.
spanya ise, btn bunlara zt biimde, daha geleneksel
davranarak Atlantik'ten ok Akdeniz'e bakyordu. Dou
spanyal Aragonlular ve Katalanlar ticari ve politik hrslarn daha nce talya'ya, Balear adalarna ve Kuzey Afrika'ya yneltmilerdi. Birleme ve ulusal kaynama sreci
de Portekiz'e gre daha gerideydi. Aragonlu Ferdinand ile
Kastilyal Isabella'nn 1469'daki evlilikleri ve 1474-79 yllarndaki bir dizi savata kazanlan zafer, iki kralln birlemesine yol atysa da, her iki devlet de kendi yasalarn
ve kurumlarn geerli tutarak ayr kalmay tercih ettiler.
Ancak bu dzeyde birleme bile, Hristiyan spanya'y, daha nce ok megul eden i blnmelerden kurtard ve
dikkatini yaylmac politikalara evirebilmesi iin lkeye
enerji ve kuvvet verdi. sabella'nn Columbus'un
1492'deki Atlantik seferlerini destekleme karan, bu yeni
salanm gvenin bir ifadesiydi.
Portekiz gibi, spanya da Reconquista'dan (yarmaday
Mslman Fasllardan geri almak iin yzyllardr srdrlen mcadele) derinden etkilenmiti. Hal seferleri gelenei, Kastilyallarn dnceleri ve davranlar zerinde
gl bir etki brakmt. Granada'nn yenilgisiyle birlikte
Yahudilerin kovulmas, mslmanlann zorla dinlerinin
deitirilmesi ve Engizisyonun kurulmasna ynelik Isabella'nn aktif g politikas, Ortaa spanyas'nn bir blmn oluturan Hristiyan olmayan glerin kklerini

kazma konusundaki kararllnn bir gstergesidir. Hristiyan spanya'y Mslman Kuzey Afrika'dan sadece dar
bir boazn ayrmas ve Akdeniz'de giderek byyen Trk
etkisi, Isabella'nn denizar yaylmacl slama kar
srdrlen bir mcadele ve Columbus'u da geri dndnde Hristiyanl "dinsiz" topraklara tayan bir arac olarak grmesini, artc olmaktan karmaktadr. Ayn yzyln daha erken dnemlerinde Portekiz Prensi Henry de
keif seferlerini benzer bir ekilde deerlendirmekteydi.
Henry, ilk gemilerini Bat Afrika kylarndan aaya gnderdiinde Portekizlilerin yeniden fetih savalarnn zerinden bir yzyldan daha fazla gemi olmasna ramen,
Prester John'un ortaa mitinden esinlenerek Afrika'nn bir
yerlerinde, slama kar hal seferine katlmak zere kendisiyle ittifak yapacak gl bir Hristiyan prensi bulacana inanyordu.
Dinsel gdler dier etkenlerden soyutlanm durumda
deildi. Dier etkenleri kuvvetlendiriyordu ve genellikle
de ekonomik ve politik hedeflerin dorulanmasnda kullanlyordu. 15. yzylda din, politik ya da ticari dncelerden ayrlamaz nitelikteydi ve gnlk yaamn bir parasyd. Fakat dinsel faktrlerin nemi, Portekiz ve Kastilya'nn
yaylmaclna ek bir gven ve kararllk verdi. Dinsel kanaatlannn katl, slam kertmek ve dinsizleri imana
getirmek iin ilahi bir ekilde misyon sahibi klndklarna
dair derin inanlar, Portekizlileri ve Kastilyallan denizar maceralara gtrd. Oysa, zellikle talya olmak zere, Avrupa'nn daha ihtiyatl ve pragmatik devletleri lgn-

ca dncelere sahip olmalarna ramen baarl sonular

alamayacaklard. Bu nedenle, berya devletlerinin denizar yaylmadaki nclklerinin aklanmasnda din nemli bir faktrdr.
<
Reconquista, Kastilya yaylmacl iin baka sonular da dourmutu. Mslmanlar yenilirken ve slamn snrlan geriye ekilirken, yeni serbestlie kavuan blgeler
Hristiyan spanya devletlerine katlyordu. Hristiyan kolonileri kuruluyor, yeni ehirler douyordu. Bu asimilasyon sreci, fetih ve smrgecilik yoluyla, Kanarya adalar
ve Amerika gibi denizar alanlarda srekli tekrarland.
Bu yaylmann karasal karakteri, Cenova ve Venedik'in,
Akdeniz'de Rodos ve Girit gibi stratejik ya da ticari bakmdan nemli birka adayla birlikte, Lizbon, Seville ya
da skenderiye'de olduu gibi baka devletlerin topraklar
iinde bulunan ticari blgelerdeki kk kolonilerden oluan ticari imparatorluklaryla tezat yaratyordu. Portekiz'in
denizden doan imparatorluu, Kastilya'nn Yeni Dnya'da dzensiz yaylan kara imparatorluuna gre kendisine ok daha yakn olan talyan modeline uygun dyordu.
Hristiyan sava ve fetihlerinin snr blgesinde olmas
spanya aristokrasisine, zayf Potekiz aristokrasisine zt
biimde, askeri maceralar yoluyla zenginlik, toprak ve
prestij salama istei ve ticareti hor grme duygusu verdi.
Bu tutum, Kastilya'nn ticaretinin byk bir blmnn
yabanclarn, zellikle Cenovallann eline gemesine yol
at. Ticaret gibi el ilerini de kk grme anlay daha

fakir Kastilyallar arasnda bile vard. Kendisi de kyllkten gelme Francisco Pizarro, 1533'te Peru'yu fethettiinde unlar sylyordu: "Ben buraya altn elde etmek
iin geldim, bir kyl gibi topra srmeye deil." spanya'nn kendi iinde, dinamik ve alkantl bir snr blgesi
ruhu, Avrupa'nn en yaygn krsal ekonomilerinden biri tarafndan canl biimde korunmutu. Bat spanya'daki Estremadura'nn gezgin koyun obanlan ile gneydeki Andalusia (Endls)'nn sr yetitiricileri, ok saydaki dayankl asker ve gmenleriyle Amerika'daki spanyol Conquistador (fatih)'lann temelini oluturdular. Bu nedenle,
paradoksal biimde, Portekiz ve spanya'nn grece ekonomik gerilii ve berya snr blgesindeki hal savalar geleneinin varl, corafi konumuyla birlikte, niin bu blgenin, Avrupa'daki dier devletler dururken denizan
yaylmaya nclk ettiini aklayc niteliktedir.

Teknoloji ve Aratrma

Keifler a, Avrupa'nn gemiiyle ilikisini ak ve

dolaysz bir biimde kesmedi. Bu an geliimini ynlendiren gdlerin ou, Prens Henry'nin Prester John'u aramas, Isabella'nn Mslmanlara kar hal seferi veColumbus'un Marco Polo'nun Travels (Seyahatler)'inde tarif
ettii in'e ve Japonya'ya ulama giriimleri gibi, ortaa
zihniyetini yanstmaya devam ediyordu. Yeni topraklara
ulaldnda bile Avrupallarn ilk tepkisi bu'yeni olgular, klasik kitaplarda ncil'de ve ortaa metinlerinde bulunan ilgili bilgilerle badatrmaya almak oldu. Columbus bile, 1506'daki lmne kadar, Avrupa iin o gne
dek bilinmeyen bir Yeni Dnya'y deil, Asya anakarasnn aklarndaki adalar kfettiini sanyordu. Amerika'nn ilk kifleri, kendilerini Kutsal Kitaptaki cennete tanm ve klasik mitolojilerde ya da ortaa romanslarnda
tarif edilen insanlarla ve yerlerle karlam gibi tasavvur
ediyorlard. Akl ve deneysel gzlem, ancak kademeli olarak mit, fantezi ve korkuya egemen olabildi. Bununla birlikte, 15. ve 16. yzyl Avrupallar, gemiin mirasnn
yannda, mevcut denizcilik teknolojisini uyarlamak ve
mkemmelletirmek ve corafya, denizcilik ve gemi inaas alanndaki byk problemleri srekli deneyler yoluyla
zmek iin yeni bir soruturmac ruh ve yetenek ortaya
koydular.
Portekizlilerin, Prens Henry tarafndan ynetilen Bat
Afrika aratrmalar, deney kazanma ve renme srecinin
arpc bir rneidir. Kanarya adalarnn gneyine, Boja-

dar Burnu'na kadar gemiler bilinen sularda yolculuk yapyordu: Afrika sahillerine yakn olarak gidiyorlar ve kendilerini lkelerine gtrecek rzgr ve akntlar daima bulabiliyorlard. Ancak sahile yakn sert rzgrlar ve bumun
dalgal sular, denizcilerin daha tede "seyahat edilemeyen
ve gemilerin kpetelerini paralayan bir canavarlar okyanusu ve kaynayan deniz" korkularn onaylar gibi grnyordu. 1434'te Bojadar Burnu'ndan geen ve Atlantik'in
daha aklarndan giderek Portekiz'e geri dn iin bir geit bulan Prens Henry'nin denizcileri, bylece sadece ortaa denizciliinin fiziksel snrlarn amakla kalmayp
psikolojik bir gelime de salam oldular ve dnyann
tm okyanuslarnn aratrlmasnn yolunu atlar.
15. ve 16. yzyl Avrupallar, seyahatlerinde yararlanmak zere, biri Dou'dan kaynaklanan, dieri ise Avrupallarn kendi sularndaki seyahat deneylerinden gelen iki
denizcilik geleneini kullanyorlard. Gei srecini tam
olarak belirlemek zor olmakla birlikte, bir dizi nemli yardmcnn Asya kkenli olduu bilinmektedir. Kuzey ynn belirlemek iin kullanlan hareketli manyetik ibrenin
deeri byk olaslkla ilk kez inliler tarafndan anlaflm, sonra Hintli ve Arap denizciler araclyla Avrupa'ya
yaylmt. Avrupallar, Akdenizdeki Arap gemicileriyle
balant kurarak, gnein ve yldzlarn gzlemciyle yapt adan yararlanarak bir geminin pozisyonunu belirlemeye imkn veren bir alet olan usturlabn kullanmn da renmi olabilirler. Hristiyan Avrupa'nn edinmi olduu,
Mslman teknelerinin karakteristik latin yelkeni ya da

keli yelken de Araplardan gemi olabilir. Fakat Avrupallar her durumda, Dou'dan edindikleri denizcilik gelenek ve aygtlarn kendilerine uyarlayp mkemmelletirdiler. rnein, manyetik ibre, pirinten bir ineyle,
pusulann balca noktalarn gsteren bir karta tesbit edilmiti. Gelitirilen bu aygt, 15. yzyln balarna kadar
Akdeniz'de karadan uzaktaki gemiler tarafndan kullanlan
ana denizcilik aleti olarak yeterince gvenilir olmutu.
Benzer biimde, biraz deitirilmi latin yelkeni, Avrupa
gemilerinin kare yelkenlerinin alternatifi olarak deil, fakat bunlarn yannda ek bir hareket ettirici ara olarak kullanlageldi. Sert denizler, rzgrlar, akntlar ve Atlantik'in
geni alanlar ile mcadele etmek, Portekizli denizciler
iin belli bir raklk devresini gerektiriyordu. Ancak Portekizliler mit Burnu'nu dnerek Hint Okyanusu'na girer
girmez Asya denizcilii araclyla hzl bir geliim saladlar. Bu geliim, byk lde, Asyal klavuzlarn ve denizcilerin bilgi ve ustalklaryla beslenerek desteklenmiti.
Vasco da Gama 1498'de, Dou Afrika'nn Malindi limanndan Hindistan'n gneybat kysndaki Kalikut'a dorudan gidiini, Bat Hint okyanusu'nun muson rzgrlarn
bilen Mslman bir Hintlinin yardmna borluydu. Muson rzgrlar, Nisan'dan Austos'a kadar gneybatdan
kuzeydouya ve Aralktan Mart'a kadar da tam tersi ynde eserek Hindistan ile Dou Afrika arasndaki ticareti
dorudan belirliyordu. Bu nedenle, Portekizlilerin Fas'tan
mit Burnu'na Atlantik deniz yolunu amalar yaklak
seksen ylda gerekleirken, Asyallarn denizcilikteki us-

talik ve bilgilerinin yardmyla in'e ulamalar iin sadece bir on be yl daha gerekmiti.
Denizcilikle ilgili Dou kkenli yardmlarn ve aygtlarn benimsenmesi ve Hint okyanusu klavuzlarnn teknik
ustalklarnn kullanlmas, Keifler a'nn saf bir Avrupal'dan ziyade Avrupal - Asyal baars olarak grlebilecek bir kapsam olduunu gstermektedir. Fakat Avrupa'nn, d kaynaklardan ald bilgi ve teknolojiyi
uyarlama, geniletme ve bunlar kendi denizcilik deneyleriyle birletirebilme yetenei, onun Asya denizciliine
kar kesin bir stnlk salamasna yol amtr.
Deniz kkenli ticaretin ve gemi tamaclnn Ge
Ortaa dneminde zellikle kuzey ve bat Avrupa sularnda yaylmas, tpk Portekizlilerin Atlantik'teki seyahat
deneylerinin 15. yzylda yapt gibi, gelitirilmi denizcilik tekniklerini ve gemi inaasn kamlad. Bir geminin
u ksmna bal dmenin gelitirilmesi, zellikle kuzey
sahili sulannn gl gelgitlerinde teknelerin daha gvenli
idare edilmelerine olanak verdi. Kuzey Denizi'nde ve Baltk'taki klavuzluk eylemi, rzgrlar, gelgitler, s yerler ve
ky zellikleri hakknda birikmi bilgilerin tmn kapsayan ve gemilere gidi ynlerini gsteren planlann hazrlanmasyla desteklendi. Bu yazl rehberlerin Akdeniz'deki
edeeri, ky zelliklerini, limanlan ve denizle ilgili tehlikeleri anlatan ve portalan olarak bilinen deniz haritalanna
temel oluturdu. Deniz haritalan olarak portalanlar, 15.
yzylda hl grece ilkel bir aamadaydlar: rnein, denizi dz bir yzey olarak ele alyor, yerin eikliini hesaba

katmyorlard. Fakat haritalar zerindeki referans noktalarndan kan dorultu izgilerini kullanarak denizciler iki
nokta arasndaki uzakl hesaplayabiliyor, kaba bir pusula hesabyla (dead-reckoning) bunlar arasnda gidebilmek
iin bir yn belirleyebiliyorlard.
emalar ve portalanlar, Avrupa'nn ok dolaan ky
sularnda ya da karadan uzaktaki ksa seyahatlerde kulavuzluk bakmndan ok yararl oldu ama Atlantik'in haritas yaplmamt, dolaysyla bilinmeyen sularnda kullanlmadlar. Oralarda klavuzluktan ziyade, bilinen bir snr
iaretiyle ilgili referans olmakszn bir geminin pozisyonunu belirleme ve gemiyi bir yne doru gtrebilme yetenei temeldi. Problemleri zmeye ynelik aklc bir yaklam ve deneyim, bu yetenei kazanmakta hayati bir
nem tayordu. Portekizli denizciler; 15. yzyln ortalarna kadar, Bojador Burnu'nun tesine getiklerinde Afrika kylarndan uzaa kuzeybatya doru byk bir ilmek
izerek (ya da volta) gittiklerinde, kendilerini tekrar Portekiz'e gtrecek bat rzgrlarn bulacaklarn renmilerdi. Kuzey Atlantik voltas ile olan ainalklar, Ekvator'u
getiklerinde ve gney Afrika'y dnme giriimine baladklarnda Portekizlilere yardmc oldu. Zamanla Atlantik
bat rzgrnn Gney Atlantik rzgr sisteminin kuzeydeki yansmas olduunu ve bu nedenle mit Burnu'nu gemek iin gemileri nce gneybatya evirmek ve sonra
kendilerini douya doru, Hint Okyanusu'na tayacak
olan bat rzgrlarn bulmak gerektiini anladlar. Bu manevra ilk kez Bartholomew Dias tarafndan 1486'da (ya da

belki imdiye kadar unutulmu olan daha sonraki seferlerinde) gelitirildi ve Vasco da Gama tarafndan 1497'de
Gney Afrika civarnda Hint Okyanusu'na gven iinde
gitmek iin kullanld. Gney Atlantik'in ortasndaki byle
geni bir sprme hareketiyle Portekizliler Gney Amerika'nn yaknndan gemi oldular. Onlar, Columbus'un Bat Hint adalarna ula 1492'den nce Gney Amerika'y
grm olabilirler. Pedro Cabral, 1500'de, Hindistan yolu
zerinde gney voltas'n izledi ve Brezilya kysnda karaya kt. (Cabral bylece Gney Amerika topraklarna ilikin Portekizlilerin hak talebini de balatm oluyordu.) Atlantik rzgrlar ve akntlar hakknda 15. yzyl boyunca
biriken bilgilerden Columbus da yararlanmt. 1492'de
alize rzgrlarn izleyerek okyanusu doudan batya geti
ve sonra ertesi yl kendisini Avrupa'ya geri gtrecek bat
rzgrlarn buluncaya kadar ynn alize rzrlanna kar kuzeye evirerek erkenden dnd.
Haritas karlmam Atlantik'te sk sk karadan uzak
mesafelerde dolamak, Portekizleri pusula, usturlab ve kuadrant (drtlk) gibi denizcilik aygtlarna daha fazla bel
balamak zorunda brakt. Atlantik'te bir geminin pozisyonunu belirlemenin zorluu 1484'te Portekiz kral John
H'yi, gnein gzlenmesiyle enlem saptamann en iyi metodunu bulmak amacyla matematik uzmanlarndan oluan
bir komisyon kurmak iin harekete geirdi. Farkl yerlerde
ufuk stndeki gne alarn veren mevcut deklinasyon
(corafi kutup ile manyetik kutup arasndaki farkllk) tablolar gzden geirildi ve denizcilikte kullanmak iin ba-

sitletirildi. Bir matematiki o zamanlar, pratik gzlemlerle bu tablolarn doruluunu kontrol etmek zere Bat Afrika kylarna bir seyahate gnderilmiti. Bylece aratrma ve denizcilik teknolojisi birlikte gelitirildi. Asanda
daha iyi gemilerin ve denizcilik aygtlarnn gelitirilmesiyle cesaretlendirilen uzun mesafeli yolculuklar, Avrupallarn nne, akl ve deneyim yoluyla zmlemeye kalktklar pratik problemler koydu. Kukusuz ok sayda
hata ve eksiklik vard. rnein 18. yzyla kadar, boylam
belirlemek iin tatmin edici nitelikte bir aygt gelitirilememiti. Zamann gemici ve denizcilerinin ou, karaya
yaknl belirlemek iin, kularn ya da yzen bitkilerin
varl, denizin rengi, bulut oluumlarnn karakteri vb. gibi geleneksel iaretlere gvenmeye devam ediyordu. Bununla birlikte, 1600'e kadar Avrupa denizciliinin geliiminde byk ilerlemeler grld.
15. ve 16. yzyl deniz seyahatlerinin arkasnda yatan
en nemli faktrlerden biri, gemi tasarm ve yapmnda
salanan gelimelerdi. Ortaa'da Akdeniz ticaretinin byk blm, ar, geni, yuvarlak tabanl ve bir ya da daha fazla latin yelkeniyle hareket ettirilen teknelerle yaplyordu. Dz ve dar tabanl, bir dizi krekle hareket ettirilen
kadrgalar (galleys), ksa srelerde nemli hzlara ulaabiliyordu. Ancak bunlar hububat tr hacimli mallardan ziyade, baharat gibi hafif ve deerli yklerin tanmasna ve
deniz savalarna daha uygundu. Ayrca 14. ve 15. yzyllarda byk Venedik kadrgalarnn Flandes'e (gnmzdeki Belika ile Fransa ve Hollanda'nn ona komu ksm-

landan oluan Ortaa lkesi .n.) ve ngiltere'ye yllk

seyahatler yapmasna ramen kadrgalar, Atlantik'in sert
koullarna genel olarak uygun deildi. Kuzey Avrupal
gemi yapmclar, Akdeniz gemilerine tezat oluturacak
ekilde, kog (cog) olarak bilinen gl tekneler ina ettiler. Baltk Denizi'nde ve Kuzey Denizi'nde ticaret iin ina
edilen bu tekneler, tek bir kare yelkenle hareket ediyor,
dzgn balantl ve tabanlarndaki balant yerleri dolgu
maddesiyle su geirmez hale getirilmi Akdeniz teknelerinden farkl olarak, kaplama paralar birbirine bindirilerek yaplyorlard. Koglarn avantaj, ucuzluklarndan ve
stn yk tama kapasitelerinden ileri geliyordu.
Kuzey ve gney gemileri arasndaki ayrlklar ve belirgin kimlik farkllklar 15. yzyla kadar varln korudu.
Fakat iki blge arasndaki ticaretin gelimesiyle, Portekiz
ve Gney spanya kylan boyunca, her iki stilin karakteristiklerini birletiren melez tekneler boy gstermeye balad. Bu yeni tip gemilerin en nls karavel (caravel) idi.
Bu, kk bir gemiydi. Ender olarak 70 tondan ar ve 20
m.'den uzun olurdu. Dz bir omurgas vard ve k tarafnda bir dmeni bulunuyordu. ki ya da latin yelkeniyle
ya da daha sonraki dnemlerde olduu gibi latin ve kare
yelkenlerin birleimiyle hareket ediyordu. Bu tr tekneler
byk olaslkla ilk kez Portekiz ve spanya kylar evresindeki yerel ticaret iin gelitirilmiti. Fakat yaklak
1440'ta Prens Henry bunlar Afrika aratrmalar iin benimsedi. Gvertesinin altnda mrettebat ve yk iin az sayda oda olmasna ramen, su ekiminin (draft) s olmas,

karaveli ky yaknlarnda ve koylardaki aratrmalar iin

ideal hale getirdi. Latin yelkenleri, onun hafif rzgrla
kullanlmasna, rzgr ynnde gitmesine ya da orsasna
seyretmesine imkn veriyordu. Karavel ayn zamanda hzl da olabiliyordu. Elverili bir rzgrla, Yeil Burun(Cabe
Verde) Adalarndan Antiller'e tm Atlantik'i 21 gnde
gemiti. Bu hz, 19. yzylda buharl gemilerin kna
kadar alamad. Columbus'un 1492'de kulland gemiden ikisi, Pinta ve Nina karaveldi. ncs ise amiral
gemisi olan Santa Maria idi. Daha yava ve kare yelkenli
olan Santa Maria, aratrmalar iin daha az uygun olduunu kantlad. Indies'de bir mercan resifine arptktan sonra
kullanlmaz hale geldi.
Aratrma iin ideal olan karaveller, yeni ticaret yollan
aldnda daha uzun seyahatlere girimek ve yk tamak iin daha elverisiz olmutu. Bu nedenle Portekiz'in
dou ticaretinde nadir olarak kullanldlar. Onlann yerine,
karak (carrack) ya da naos ad verilen, olduka iri yapl,
yksek cepheli, enli kirileri ve ya da drt gvertesi
bulunan gemiler kullanlmaya baland. Bu gemilerin tonajlan, 16. yzyln balannda yaklak 400 ton iken, 50
yl sonra yaklak 1000 tona ve 17. yzylda da 2000 tona
kadar ykseldi. Karaklarda bir mizana (mizzen) latin yelkeni alkoyuldu fakat daha byk bir yelken genilii elde
etmek iin birka kare yelkenle birletirildi. 16. yzyln
sonlar ve 17. yzyln balarnda Hollandallar ve ngilizler, zel niteliklere sahip sava ve ticaret gemilerinin dizaynnda Portekizlileri ve spanyollar gemeye baladlar.

Avrupa, 15. ve 16. yzyllarda gemilerini ve denizcilik

teknolojisini gelitirmek suretiyle Atlantik'ten in Denizi'ne yaylarak bir ortaa dnyasnn kenarndaki pozisyonunu avantajl hale dntrmeyi baarabildi. Bir zamanlarn gz korkutucu "gemileri paralayan karanlklar
denizi", Avrupa'nn, Afrika ve Asya ile dorudan ticaret
yapmasna ve Amerika'nn doal kaynaklarn ve maden
zenginliini kendi kullanm iin toplamasna imkn salayan anayolu oldu. Denizlerde egemenlik salayamam bir
Avrupa, yaltlanm ve byk lde kendi kaynaklarna
bal durumda olurdu. Direnen ve kendini abuk toparlayan bir islam'a kar, Hristiyan Avrupa'nn en son yaylmac hareketleri, Kutsal Topraklar'da (Filistin'de) ya da
Kuzey Afrika'da daha erken bir tarihte kendini tketmekle
sonulanabilirdi. Kara tamaclnn yava ve tehlikeli
hale geldii bir ada Karaveller ve Karaklar Avrupallara, dnyann tm okyanuslar boyunca, keif, ticaret ve fetih iin nceden dnlemeyecek frsatlar yaratt. Avrupallar da bu frsat yakalamakta gecikmediler.

Afrika

Afrika'nn 15. ve 16. yzyl Avrupa yaylmaclndaki nemi genellikle gzard edilir. ok kolay bir ekilde,
Portekiz'in Dou'ya direkt bir deniz yolunu ve batya Atlantik boyunca ilk geii kefetmesi nemsiz bir balang
olarak grlmektedir. Gerekte, Denizci Henry tarafndan,
1419 ile ld yl olan 1460 arasnda finanse edilen bu
seyahatlerin, Afrika kylarnn aratrlmas ve Afrika
kaynaklarnn kullanlmas gibi amalan vard. Dou'nun
baharat adalarna yeni bir yol ama olana, Henry tarafndan ancak yaamnn son yllarnda dnlm olabilir.
Bu dnce John II (1481-95) ve Manuel (1495-152l)'in
iktidarlarna kadar da pratik bir hedef olarak hemen kavranmamt.
Prens Henry'nin gneye seferler dzenlemekteki balca amalarndan biri, Kuzey Afrika'nn mslman tccarlann devreden karmak ve Byk Sahra'nn tesinde
uzand bilinen altn retim blgesiyle dorudan balant
kurmakt. lk yirmi yl boyunca Henry'nin gemileri dnlerinde, ok seyrek nfusu ve kk bir ticaret potansiyeli
bulunan orak bir kydan sz ediyorlard. Ancak 144445'te bir sefer grubu Senegal Nehri'nin azna ulatnda,
Portekizliler daha verimli ve kalabalk bir blgeye ve altnn varlna tank oldular.
Bununla birlikte Portekizliler i blgelerdeki altn
alanlanna nfuz etmeyi imknsz grmlerdi. Kyy altn
retim alanlanndan ve Afrikal, blge halkndan ayran
youn yamur ormanlan, Portekizlilerin i ksmlara iler-

lemesini imknsz klyordu. Portekizlilerin karada, denizde sahip olduklarndan daha az avantajlar vard. Gambia'dan baka yerde, i ksmlara gitmelerine imkn verecek
nitelikte gemilerin gemesine uygun byk nehirler yoktu.
lkel ve olduka gvensiz bir doaya ramen ateli silahlar, Afrikallarn mzraklar ya da ok ve yaylalndan genellikle daha az etkili oluyordu. Afrikal yneticiler binlerce
sava toplarken, lkesindeki kaynaklan ve insan gc
zayf olan Portekizliler ok az insan bir araya getirebiliyordu. Malarya ve sa humma gibi tropikal hastalklar,
ok sayda asker ve denizcinin lmne neden oldu. Bu
nedenle kyda kalmak ve tekstil rnleri ile bakr gibi Avrupa ve Kuzey Afrika mallan ya da Gine kysnda olduu
gibi kolyeler ve kleler karlnda kendilerine altn getiren Afrikal araclara gvenmek zorunda kaldlar. Bu ekilde Portekizliler eski Byk Sahra altn ticaretini ksmen
sahile evirmeyi baardlar. 15. yzyln sonlar ve 16.
yzyln balannda Bat Afrika Portekizlilere ylda yaklak 400 kg. altn salad. Bu ticareti Afrikal yneticilerden baka (nk ticaret byk lde onlarn iyi niyetine
ve kiisel karlarna baml durumdayd) Avrupal rakiplerinden de korumak amacyla Portekizliler kylara bir dizi kale yaptrdlar. 1445'te Arguin, daha sonra 1482'de Elmina (Akan ormanndan gelen altn iin balca k
kaps) ve 1503'te de Axim ina edildi. Bu glendirilmi
ticari merkezler, daha sonra Asya'da ve Amerika'da kurulan "Avrupal pazarlan"nn prototipi niteliindeydi.
16. yzyln balannda Portekizliler gney dou Afri-

ka'da, daha nce farkna varmadklar ikinci bir altn ticaretini kefettiler. Bu ticaret, gnmzde Zimbabwe'nin bulunduu blgeden, Sofala ve Kilwa sahil ehirlerine kadar
uzanyordu. Portekizliler, bu ehirleri topa tutarak, ksman
ykarak ve Mozambique adas zerinde kendi slerini kurarak altn ticaretini belirli lde ellerine geirmeyi baardlar. Ayrca Zambezi vadisi boyunca birka yz kilometre kadar ieriye de girdiler. Ancak Bat Afrika'da
olduu gibi asl altn retim blgesi zerinde kontrol kurmay baaramadlar.
Portekizliler balangta, altndan baka fildii ve Bat
Afrika biberi gibi teki Afrika mamullerinin ticaretini de
yaptlar. Fakat Indies'e alp burasnn ok daha zengin ve
kazanl bir ticaret alan olduunu grdklerinde bu rnlere olan ilgileri azald. Dou Afrika, Portekizliler iin Asya ticaretine altn salayan bir kaynak ve Hint Okyanusundaki egemenliklerinde bat kanadnn koruyucusu
olarak nemini korudu. Afrika'nn batsnda Portekizlilerin ilgisinin devam ettii dier tek ticaret, kle ticaretiydi.
Balangta kleler sahil boyunca gerekletirilen saldrlar sonucunda elde ediliyordu. Fakat 1480'lerde kle ticareti artk Portekiz'in Afrikal devletler ve tcarlarla yapt
ticaretinin bir blmn oluturuyordu. 15. yzyl boyunca ok sayda kle satlmak zere Lizbon'a tand: 1450
ve 1500 yllan arasnda tahminen 150.000 kle Avrupa'ya
getirildi. Amerika'nn almas ve zellikle 16. yzyln
sonlarnda Portekiz Brezilyas'ndaki eker plantasyonlannn kurulmaya balamasyla birlikte kle ticareti yn de-

itirdi ve hacim olarak byd.

Gine altnnn cazibesiyle birlikte kle ticaretinin krll, teki Avrupallar da Bat Afrika sahillerine ekti. ngiltere'nin Atlantik tesi kle ticaretine karmas 1562'de
Sir John Hawkins ile balad. Fakat Portekiz'in kylardaki
pozisyonuna ynelik en ciddi tehdit 1590'l yllarda Hollanda'dan geldi. 1630'lu yllarda Hollanda Bat Afrika kylarnda yer alan birka Portekizli ticaret limann ele geirdi: Portekiz, Angola'nn kle ticareti limanlar olan
Luanda ve Benguela'y tekrar ele geirdiyse de, Gine Krfezi'ndeki Axim ve Elmina'y ebediyen kaybetti.
Ticaret, temel olmakla birlikte, Portekiz'in Afrika'daki
tek iliki biimi deildi. slam'a dmanlk, Portekizlilerin
Kuzeybat ve Dou Afrika ile olan ilikilerinin devaml bir
zelliiydi ve esas olarak Mslman ehirleri olan Sofala
ve Kilwa'nn tahrip edilmesi, Portekizlilerin ticari tutkular
kadar dinsel dmanlklarna da bir eyler borluydu. Prester John'u aramakla grevli bir Portekizli grubu, 1494 gibi
erken bir tarihte, Etiyopya'nn kipti Hristiyan krallna
ulat. Fakat daha ileri ilikiler ok yava geliti. Etiyopyallarn 1541-43'teki bir Mslman istilasna kar direniine yardm amacyla 400 Portekizli asker gnderildi. Fakat
Prens Henry'nin bir zamanlar dlemi olduu bu yakn ittifak yine de gerekleme ansna sahip olamad. Etiyopya, ortaa Avrupal fantezisinin tasvir ettiinden daha zayft. Portekizlilerle Etiyopyallarn paylatklar ok az
ortak ey vard: stelik Hristiyanlk biimleri bile ok
farklyd.

Portekizliler, Afrika'nn baka yerlerinde de Afrikal

yneticilerinin dinlerini deitirmek ve halklarn Hristiyanlatrmak ve Avrupallatrmak dorultusunda belirli
aralklarla aba sarfettiler. Bu abalarn en nllerinden
biri, Kongo Nehri'nin gneyine doru uzanan Kongo Krall'ndaki abalar'dr. 1490'l yllarda Portekiz'den misyonerler, retmenler ve zanaatkarlar gnderildi ve 1506'da
bir dnme (muhtedi) Hristiyan, Alfonso I olarak Kongo
tahtna kt. Bu Kral Portekiz'le yakn balar kurma taraftaryd fakat Indies ticaretinin balamasyla Portekiz'in bu
yreye olan ilgisi hzla azald. Yaratc ve bar bir iliki
bylece kaybedildi ve Kongo Krall kle tccarlarna
teslim edildi. Portekiz'in Afrika'daki ekonomik karlar,
dinsel idealizminin zarar pahasna stn geldi.

Asya

Portekiz'in Asya'daki baars, en azndan ilk bakta

parlak grnyordu. Vasco da Gama'nn 1498'de, Gneybat Hindistan'da Kalikut'a varmasnn zerinden 50 yl
gemeden Portekiz deniz gc, Dou Afrika'da Mozarbik'ten, Malaya Yarmadasndaki Malakka'ya kadar Hint
Okyanusu'na yaylmt. Arabistan Krfezi'ndeki Hrmz'den, Gney in kys aklarndaki Makau'ya kadar
uzanyorlard. ou tarihiye gre Portekizlilerin var,
Asya'nn gemiiyle ilgisini kesin biimde koparmasn
simgelemektedir. Hintli tarihi K.M.Panikkar, 1498'de
balayan ve Avrupa mparatorluklarnn kinci Dnya Sava'ndan sonra Asya'daki kyle sona eren bir "Vasco
da Gama a"ndan sz etmiti. Avrupal bak asyla
deerlendirmelerde bulunan baka tarihiler, gerekeleri
deiik olmakla birlikte, Portekizlilerin kendilerini Asya'da grnr bir kolaylkla kabul ettirdiklerini vurguladlar. Bazlar Portekizlilerin gemilerinin ve toplarnn etkinliine nem veriyordu. G.B. Sansom ise, Portekizlilerin
baarsn, onlarn "baarmaya kararl ruhlarnn" Asyal
halkn direnme isteinden daha gl olmasna dayandryordu.
Portekizlilerin denizdeki avantajlarna ramen Afrika'daki glerinin snrllklarn grmtk. Gerekten ne
olmutu da Portekizliler byle ani ve arpc bir ekilde
Asya zerine etkide bulunmutu? J. H. Plumb'un szckleriyle, "Dou, Avrupa'nn insafna n kalmt"?
Portekizliler, Asya'nn hibir yerinde, spanyollarn

Amerika'da yaptklar gibi kendileri iin bir kara imparatorluu kurmadlar. Byk olaslkla byle bir talepleri de
hi olmad. Esas ilgileri, kazanl bir deniz imparatorluunu yaratmak ve srdrmek dorultusundayd. Ne yeterli
insan ve silah kaynaklan, ne de geni topraklar ele geirmeye ve elde tutmaya alma ynnde drtleri vard.
Bunun yerine ticari hedefler peinde olan Portekizliler, onlarla ticarete hazrlanan ya da kendileri adna mcadele
eden hkmdarlarla ittifak oluturmak zere yerel iktidarlar arasndaki rekabet avantajndan yararlandlar. Kalikut'ta Zamorin (Portekizlilerin ilk balant kurdukla, Gneybat Hindistan'n bir blmnn yneticisi) taleplerini
karlamay reddetiinde, onun yerine komusu ve eklen
vasal olan Cachin Rajas'na yneldiler. Portekizliler
1510'da, Goa'nn daha kuzeyinde, gney Hindistan'n Vijayanagar mparatorluunun Hindu yneticileriyle, gvenilir
bir ticari ve askeri ittifak gelitirmeyi baardlar. Afrika gibi Asya da, Portekizli davetsiz misafirlerine hem ticari,
hem de askeri ynden kar koymakta baansz kald. Bu
tr ittifaklar, Portekizlilerin kylardaki karlarnn korunmasna ve etkilerinin i ksmlara uzanmasna hizmet etti
ama Portekizlilerin kendilerine has bir karasal egemenlik
yaratmalanna yol amad. Dahas byle ittifaklar gvenilmezdi: Hkmdarlar taraf deitiriyor ya da Portekizlileri
istemedikleri savalara ekiyorlard.
Portekizlilerin en byk avantaj denizdeydi. Portekizlilerin Hint Okyanusu'na varmalanndan nce deniz savalan enderdi ve ticaret, farkl rksal ve dinsel topluluklar

arasnda genellikle bar iinde yrtlyordu. Asyal gemiler, sava iin deil ticaret iin dizayn edilmiti. Baz
in gemileri (Junk) dnda, Asya gemileri nadiren iriydi
ve demir ivilerden ok hindistancevizi ipleriyle balanan
ve birbirlerinin zerini ten tahtalardan oluan yapsyla,
Portekizli teknelerinden daha gszd. Silahl atmalarn yaygnlamaya balad Avrupa denizlerine alk
olan Portekiz gemileri top tayordu - da Gama'nn
1498'deki donanmasnda 20 adet top vard - ve bunlar
kullanmada da isteksiz deillerdi. Mslman gemilerine
saldrp tahrip ediyorlar, ky kalelerini ve ehirlerini bombalyorlard. Portekizliler 1509'da, Bat Hindistan'da Diu
aklarnda bir Gujarati (bat Hindistan'da eski bir devlet,
.N.) Msr donanmas zerinde kesin bir zafer elde ettiler. Bu olaydan yaklak bir yzyl sonra Hollandallarn
ve ngilizlerin Hint Okyanusu'na giriine kadar Portekizlilere bu sularda ciddi bir kar koyua rastlanmad. Kart
glerin varlna ramen - inliler Portekizlileri denizde
1521 ve 1522'de yenmilerdi - sonuta Portekizlilerin gemileri ve ateli silahlan kendilerini Asya denizlerinin egemeni yapt.
Deniz atmalarnn varl, Asyallarn Portekiz egemenliini uysalca kabul etmeyip buna kar mcadele ettiini gstermektedir. Bu mcadele balangta ak bir kar koyma biiminde oldu. Ama daha sonra Portekizlilerin
gemileri ve ar toplar gcn gsterdiinde Asyallar o-'
u kez Portekizlilerin denetiminden kama yolunu setiler. Asya'nn en byk devletlerinden birounun deniz

gcne ve deniz ticaretine ilgilerinin azl, Portekizlilerin

deniz egemenliine yardmc oldu. Ming hanedanl dnemindeki in imparatorluu, gney Hindistan'daki Vijayanagar devleti ve 1526'da kuzey Hindistan'da kurulan
Mool imparatorluu, btn bu devletlerin hepsi, kendilerini esas olarak zenginliklerini deniz ticaretinden ok topraktan ve i ticaretten elde eden birer kara imparatorluu
olarak gryorlard. Vijayanagar devleti yneticileri Portekizlilerle ticarete, zellikle onlarn Hrmz'den getirdikleri atlara deer veriyorlard. Fakat Mool ve Ming imparatorlar Portekizlileri kendi lkelerinin karlaryla byk
lde ilgisiz grdler ve bu nedenle de onlarla dorudan
mcadeleye girimediler.
Afrika'da olduu gibi Portekizlilerin balangtaki saldrganlklar belirli lde dinsel inanlarndan kaynaklanyordu. Ticari bakmdan mmkn olsa bile, Mslmanlarla bar iinde ticarete girimek onlar iin dinsel olarak
kabul edilemez bireydi. Reconquista'nn hogrszlk
ruhu, berya yarmadasndan Hint Okyanusu'na tanmt.
Ancak Portekizliler balangta Mslman tccarlara ve
Dou'da karlatklar hkmdarlara kar ciddi saldrgan
davranlar gstermelerine ramen, Hristiyanln Asya'da zafer kazanmas dorultusunda sadece clz baz giriimlerde bulundular. Cizvitlerin 1540'ta Goa'ya var,
Portekizlilerin, Hindistan'taki Mslmanlar kadar Hindularla olan ilikilerine de daha kararl bir dinsel ruh getirdi.
Ancak kendi kk kolonileri dnda ve Gney Hindistan'da 1537'de Parava balklarnn dinlerini deitirtme
gibi birka baarnn haricinde Portekizliler ticari karlar

gerei slam bile olsa Asya'nn kendisini kabul ettirmi

dinlerine kar pratikte hogrl davranmak zorunda olduklarn anlamaya baladlar.
Dinsel mcadeleleri bir yana, Portekizliler Asya denizciliinde kendilerini kabul ettirebilmek iin de kuvvet kullanmak zorunda kaldlar. nk ticari hedeflerine ulamalar baka trl mmkn deildi. Hint Okyanusu'ndaki
ticaret, karmak bir blgesel deiimler ilikisi eklinde
gerekleiyordu. Farkl alanlar farkl mallar retiyordu.
rnein, Hindistan'n tekstil rnleri, Dou Afrika ile
olan ticaretin nemli bir maddesiydi ve orada altn ve fildii ile deitiriliyordu. Altn ve fildiinin baharat karlnda deitirilmek zere Endonezya adalarna gtrld de oluyordu. Vasco da Gama'nn 1498'de Kalikut'ta
baharat satn almaya alrken fark ettii gibi, Portekizlilerin, Avrupa'dan gelen bakr ve Afrika'dan gelen altn dnda, bu ticari sisteme katkda bulunacak deerli ticari
mallan yoktu. Egemenlikleri altna alm olduklan bir blgeye, Hristiyan tccarlann vanna Mslmanlarn duyduu kzgnlk, Portekizlilerin ticari bakmdan kendilerini
kabul ettirmedeki glklerine ekleniyordu. Bu nedenle,
Asya'nn ticaret dnyasna girmek iin kuvvet kullanmak
zorunlu grnyordu.
Dou'daki Portekiz egemenliinin gerek miman olarak grlen ve 1509-1515 yllannda Portekiz Hindistan
Genel Valisi olan Afonso de Albuquerque'nin ynetimi altnda, ikili bir denizcilik ve ticari denetim sistemi gelitirildi. Bu sistemin birinci ksm, en deerli ticaret yollanna
egemen olabilmek iin, stratejik ya da ticari bakmdan

nemli az saydaki ehirden, Portekiz'in snrl kaynaklaryla bile olsa ele geirilebilecek olanlarn zaptetmek ve
elde tutmakt. 1510'da alnan Goa, Portekiz'in Bat Hindistan ile ticaretinin merkezi ve Dou'daki ynetimsel faaliyetlerinin bakenti oldu. Bat'da, Dou Afrika kylarndaki Mozambik ve Mombasa'ya ek olarak, 1515'te Portekizliler Arabistan Kfezi'ne girie hkim bir ada olan
Hrmz' ele geirdiler. Bununla birlikte, 1513 ve 1548'de
kendilerine Kzl Deniz'in egemenliini getirecek olan
Aden'in zaptedilmesinde baarsz kaldlar. Mslmanlarn
Kzl Deniz'deki ticaretini engellemek iin donanmalarn
kullanma giriimleri, snrl baarlarn tesinde bir ey getirmedi. Dou'da, Malakka 1511'de ele geirildi. Malakka,
Endonezya adalarndan gelen baharatn ana toplanma noktas ve Hint Okyanusu ile in ticaretinin buluma yeriydi.
Daha douda, Portekizliler baharat reten birka aday
zaptettiler. eitli trden baharatn (nutmeg, mace ve cloves) ana kayna durumundaki Moluccas da bunlar arasndayd. Portekizliler, in ile ticaret iin 1557'de Makau'da
ve Japonya'da da Nagasaki'de sler kurarak in Denizi'nin
ticari sistemine de girdiler.
Portekizlilerin ticareti denetleme giriimlerinin ikinci
ksm, bir gei sistemine (cartazes) giri niteliindeydi.
Buna gre, Portekizliler tarafndan karlan liman grevlileri, zel yollar boyunca uygun grlen ykleri tamak
iin Asyal teknelere gei izni veriyordu. Bu nlem, Mslmanlarn ticari faaliyetleri ve Hint Okyanusu'ndaki hareket zgrlkleri zerine konulmu daha byk bir snrlama niteliindeydi. Fakat aslnda daha ok Portekizlilerin

zellikle biber gibi baz deerli mamuller zerindeki tekelinin ve teki ticaretlerle Asyal gemiciliin vergilendirilebilmesi olanan gven altna almak amacyla dzenlenmiti. Gei sistemi ayn zamanda Portekizlilerin Asya
denizcilii zerindeki egemenliklerini glendirmek amac da tayordu.
Kendilerini bu ekilde glendiren Portekizliler ticari
imparatorluklarnn krlln artrdlar. Balangtan beri
Dou'daki temel hedefleri olan Avrupa'ya baharat ticaretini srdrmenin yan sra Asya ticaretinde nakliyecilikle de
derinden ilgilendiler. Bu sektr, zellikle Dou'daki Portekizli tccarlar ve memurlar iin olduka krl olduunu
gsterdi. rnein Portekiz gemileri, Makau ve Nagasaki
yoluyla in'den Japonya'ya nemli deerde bir altn, gm ve ipek ticaretini srdrd. Asya tamaclna katlmak suretiyle Portekizliler daha nceden varolan ticaret
modeline kendilerini uydurdular ve karakteristik bir Avrupal ticari sistemini Asya denizciliine zorla sokma konusunda ancak ksmen baarl olabildiler. Dinde olduu gibi
ticarette de Portekizlilerin etkisi nemli, ama snrl oldu.
Dou'daki Portekiz imparatorluunun onu gerek i bozulmalar ve gerekse d saldnlar yoluyla zedelenebilir klan temel bir zayfl vard. 16. yzyln balannda planlanmas Albuquerque tarafndan yaplan az saydaki
slerin miktar, yeni ticaret alanlarnn almas ya da deniz kontrol sistemindeki boluklann doldurulmasna ynelik yeni giriimler srasnda dzenli olarak artt. 1600 ylnda, Dou Afrika ile Japonya arasnda 50 kadar kale
vard. Avrupa koullarnda bile fakir olan Portekiz, bu ka-

dar byk apta ve yaygn bir mlk muhafaza etmeyi ve

krl bir durumda tutmay ve hcumlara kar savunmay
mit edemezdi. Uzaklk problemi, Dou'da yrrlkte
olan ticari ve idari faaliyetler iin almas pek zor bir engel niteliindeydi. Atlantik'i gemek iin sadece hafta
yeterli olurken, Bat Hindistan'daki Goa'ya seyahat, alt
aydan nce ender olarak tamamlanyordu. Goa'dan Makau'ya ya da Nagasaki'ye gidi geli, 18 ay ile yl arasnda
deiiyordu. 16. yzyln sonlarnda ve 17. yzylda zellikle Lizbon ile Goa arasnda bu uzun yolculuklardaki gemi kayplar ok ard ve imparatorluun kazancna fazladan yk oluturuyordu.
Portekizlilere kar dardan en byk meydan okuma
Avrupal rakiplerinden, zellikle de Hollanda'dan geldi.
Hollandal tccarlarn 1590'l yllarda aratrma mahiyetindeki ticari seyahatleri finanse etmesinin hemen ardndan,
1602'de Hollanda Dou Hindistan kumpanyas kuruldu.
Daha sonraki 60 yl boyunca Hollandallar, Portekizlilerin
en krl postalarnn ounu, zellikle baharat adalaryla
ilgili olanlarn zorla ellerinden ekip aldlar. Hollandallarn zaferi sadece askeri alanda ve denizcilik alannda deildi. Bu baar ayn zamanda ticariydi de. Hollandallar
hzla Avrupa'nn en nde gelen tccar milleti olarak ortaya
ktlar. Avrupa tamaclnn en byk blmn ellerine geirdiler ve dnyann en byk ticaret filosunu kurdular. Bu nedenle, Portekizli nclerinkinden daha etkili ve
krl bir Asya ticaret imparatorluunu kurmak iin gerekli
gemilere, ticari uzmanla ve sermaye kaynaklarna sahip
oldular.

Amerika

Avrupallarn Amerika'daki aratrmalar ve yaylmalar, Afrika ve Asya'da olanlardan arpc biimde farkl bir
tablo sunar. Avrupallarn gelii, en byk ve en kalc etkisini orada gstermiti. Avrupallar, yerli halk ile ticareti
gelitirmek yerine karasal imparatorluklar kurdular ve
Amerika'ya kendileri yerlemeye baladlar. 1600'e gelindiinde, Portekiz mparatorluu'nun elinde bir dizi adadan
ve Bat Afrika'dan in'e kadar uzanan kalelerden daha
fazla bir ey kalmamt. Oysa ispanyollar, Amerika'da daha o zaman spanya'nn birka kat byklnde bir alan
ele geirmi bulunuyordu. ki imparatorluk arasnda niin
byle bir ztlk olumutu?
Bu sorunun yant, ksmen spanyol yaylmaclnn
ardndaki farkl kuvvetlerde, ksmen de Amerika'da karlalan ok farkl koullarda yatar. Daha nce grdmz
gibi, Portekiz mparatorluu, Portekiz'in deniz ticareti ve
Atlantik seyahatleri geleneklerinden kaynaklanan, denizden domu ticari bir imparatorluktu. Kastilya spanyasnn gelenekleri ve grn ise olduka farklyd.
Columbus, Portekiz Sarayna 1484'te, Atlantik'i batya
doru geerek Japonya'ya ve in'e gitme planyla bavurduunda, Portekizlilerin onu reddetmeleri iin iki nedenleri vard. Birincisi, o zamana kadar arlkl olarak Afrika
aratrmalarna ve ticaretine ynelmilerdi ve uzun sreden beri varolan, Hint Okyanusu'nu ama arzularn gerekletirmeye alyorlard. Bu nedenle, dn belirsiz
bir bat seyahati uruna Asya ticaretinin bilinen zenginlik-

lerini elde etmeyi ertelemeye yanamadlar. kincisi, Portekizlilerin corafi bilgileri, Columbus'un dnyann evresini ve buna bal olarak Avrupa'nn Asya'ya batdan olan
uzakln ok kk gstermesini deerlendirebilecek kadar ilerlemiti. Buna karlk Kastilya'nn Isabella ispanyas, Atlantik'in aratrlmasna grece yeni balamt. Portekizlilerin rakipleri ve yana ge balayanlar olarak
Kastilyallar, ok az kaybetmek ve Columbus'u finanse
ederek byk olaslkla ok kazanmak zorundaydlar.
Columbus'un keif seferleriyle meydana kanlan yeni
kara ktlesi, balangta Ispanyollann Asya'ya bir bat yolu bulma tutkulanna hi holanmadklan bir engel oluturmutu. Bu kara ktlesinin evresinden ya da zerinden
gemek iin bir yol arand. Yeni ktann bykl ve
uzunluu hakknda belirli bir merak olmakla birlikte, Kastilyallar iin asl itici g, teki glerle rekabetin ateli
tutkusuydu. Portekizlilerin Asya denizleri boyunca hzla
ilerledii biliniyordu. Portekizliler 1500 ylma varmadan
nce Gney Amerika'da Brezilya kylarna kmlard,
ingiltere, John Cabot'nun (ingiltere'nin hizmetinde alan
italyan denizci, 1497'de Kuzey Amerika anakarasn kefetti, .n.) seyahatleri araclyla Portekiz, ingiltere ve
Fransa'dan balklann Newfoundland (Dou Kanada'da
byk bir ada, .n.) aklanndaki Grand Banks' (Gneydou Newfoundland kysndaki youn balk blgesi, .n.)
iletmeleri dnda ok az pratik nemi olmasna ramen
bat ktasna da ilgi gsteriyordu.
Portekizlilerle rekabet, bir dizi Papalk bildirisiyle kes-

kinletirildi ve Ispanyollarla Portekizlilerin karlan arasnda bir snr izgisi belirlemeye alan antlamalar yapld. 1494'teki Tordesillas Antlamas, Columbus'un batdaki keiflerini Portekiz'in douda Afrika'ya ,ait
taleplerinden ayrmak iin Yeil Burun adalarnn yaklak
2 bin km. (370 leagues) batsndan geen hayali bir izgi
izdi. Bu izgi gerekte Portekizlilerin daha sonra Brezilya zerinde hak iddia etmelerine imkn verecek lde
bat ynnde uzak izilmiti. 1514'te, Leo X tarafndan
yaymlanan bir Papalk bildirisi, Portekizililere sadece Afrika'da ve Hindistan'da ele geirebildikleri alanlar deil,
ayn zamanda, douya doru seyahat ederek ulaabilecekleri herhangi bir blgedeki topraklan da balad. Bu karar spanyollann, Portekizlilerin Hint Okyanusu'ndan giderek baharat adalannda kendilerini kabul ettirmelerinden
nce, kendi bat yollanndan giderek oraya ulamaya almalannda tevik edici bir rol oynad.
spanyollar, Gney Dou Asya'ya giden bir yol aramak zere, Hispaniola (gnmzde Haiti'nin ve Dominik
Cumhuriyeti'nin bulunduu ada, .n.) ve Kba adalanndaki ileri slerinden seferler dzenlediler. 1513'te, yerel bir
spanyol nderi olan Vasco Nunez de Balboa, Panama boazn oluturan dar blgeyi geerek Pasifik kylanna
ulat. Ktann bu noktadaki darl, Amerika evresinde
Pasifik tarafna giden uygun bir yol bulunabilecei konusundaki umutlar arttrd. Bu olana aratrmak amacyla,
Kastilya'nn hizmetinde bir Portekizli olan Ferdinand Magellan'n nderlii altndaki bir sefer grubu, 1519 Eyl-

l'nde Seville'den hareket etti. Portekizlilerin 1511 'de Malakka'y zaptetmelerine katlm ve olaslkla Molukka'y
ziyaret etmi olan Magellan, baharat adalarnn, spanyol
Amerikas'nn bat kylar yaknlarnda bulunduundan
emindi. Sefer grubu, gerekte beklenenin gereklemedii
bu keif gezisinde byk skntlara ve kayplara katland.
Magellan 1521'de Filipinler'de adallarla yaplan bir arpmada ldrld ve Avrupa'ya geri dn, spanyol ikinci kumandan Sebastian del Cano tarafndan tamamland.
yllk seyahatle, dnyann ilk kez denizden dolalmas,
Gney Amerika'nn evresinden geilerek gidilen bu yolun ok fazla gneyde kaldn ve ayrca dzenli bir ticari
yol iin ok-tehlikeli olduunu gsterdi. Bu seyahat ayrca
Pasifik Okyanusu'nun Magellan'n nceden tahmin ettiinden epeyce daha geni olduunu da ortaya kard. Alk
ve umutsuzluk iindeki denizciler, Pasifik Okyanusu'nu
gemek iin yaklak drt ay uratlar ve bu sre iinde
sadece iki kk ada grdler. Bu seyahat, Avrupallarn
dnyann te yakas hakkndaki bilgilerini apc biimde
ilerletti ve bir rastlant sonucu olarak spanyollarn Filipinler zerinde hak iddia etmesine olanak salad. Fakat ayn
zamanda Amerika'nn hemen hemen almas imknsz bir
engel oluturduunu ve spanya'ya Portekiz'inkiyle rekabet edecek bir baharat adas yolu salamayacan inandrc biimde gsterdi.
Magellan ve del Cano'nun seyahatinin Amerika'nn Asya'ya olan uzakln gstermesinden nce de spanyollar
yeni ktay rahatszlk veren bir engelden ok, potansiyel

bakmdan bereketli bir zenginlik ve g kayna olarak

grmeye balamlard. Yeni topraklarn grn insanlar kendisine ekiyordu. spanyol reconquistas'nn hareketli ve topraa susam snr, nce Karayiblere ve sonra
da Amerikan anakaras'na ulaarak Atlantik'i geti. El
emeini kmseyen spanyol fatihleri ve gmenleri,
topraklar kendileri ilemek istemedikleri iin ii ihtiyac
ortaya kmt. Kastilya Krall tarafndan encomiendaslann (encomiendas: 1503'te kurulan ve yerlileriyle
birlikte, bir kyn, blgenin bir spanyol askerine ya da
koloni kurucusuna balanmasna dayanan sistem, .n.)
balanmas yoluyla nc gmenlere belirli kylerin
yerlilerini altrma hakk verildi. Ksa bir sonra da mevcut ii miktarn arttrmak ya da spanyol smrgeciliinin erken aamas srasnda len ya da ldrlen yerlilerin
yerine geirmek zere Afrikal klelerin getirilmesine baland.
Asya ve Afrika'da olduu gibi Amerika'da da spanyollar ve Portekizliler, igal ettikleri topraklarda yaayan
yerli halklarn haklarna hi nem vermediler. Bu topraklarda, sadece Hristiyanlar yasal bir hakka sahip olabiliyordu. Afrika ve Asya'da, Portekizliler taleplerini gerek
bir mlkiyete dntrmek iin nadiren giriimde bulunmulard. Fakat Amerika'da, spanyol Reconquistas'nn
izinden giderek Avrupallarn yerlemesi, bandan itibaren yaylmac bir karakter tad. Columbus, 1493'teki
ikinci seyahatinde Hispaniola adalarna yerletirmek zere
aralarnda ifti ve zanaatlarn da bulunduu 1200 s-

panyolu getirdi. Bunlar, bu blgeye yerleerek kendi kendilerine yeten bir topluluk oluturmay, altn aramay ve
spanyollarn blgedeki denetimini daha fazla geniletmek
iin hazrlk yapmay umuyorlard.
Amerika'da toprak bakmndan genilemenin nc kollan conquistadors lard (16. yzylda Meksika ve Peru'yu
fetheden ispanyollara verilen ad, .n.). Profesyonel fetihiler ve maceraclar, ispanyol monarklan adna hareket ettiklerini iddia etmelerine ramen kendileri iin zenginlik
ve toprak aradlar. Kiisel edilgenlik duygular, dinsel
inanlar ve yerliler zerindeki moral stnlk araclyla
glendirildi. Meksika'nn ispanyollar tarafndan fethedilmesinin tarihini yazan Bernal Diaz, conquistadors1mn
amalarn yle zetlemektedir: "Tann'ya ve Majesteleri'ne hizmet etmek, karanlktakilere k vermek ve zenginletirmek."
Conquistadors'\arn en byk zenginlik umudu, hayal
edebildikleri g ve zenginliin en somut ve arzu edilen
biimi olan altn elde etmeye dayanyordu. Columbus
1493'te ispanya'ya dndnde, adalarda altnn kantlann grdn ve bundan ok daha fazlasnn bulunacan
umduunu bildirmiti. Bu umut, Afrika'daki Portekizliler
iin olduu gibi, daha ileri aratrmalara ynelten tm gdlerin en glsyd. Columbus'un ilk seyahatini izleyen
20 yl iinde, Karayib'in balca adalannn tm, altnlanndan anndnlmt. nemli miktarda altn bulunmutu.
Fakat Ispanyollann itah doymak bilmiyordu. Sonunda
dikkatlerini anakaraya evirdiler. "El Dorado" (erken d-

nem spanyol kifleri tarafndan aranan, Gney Amerika'daki efsanevi hazine ehri, .n.) ve i ksmlardaki zengin uygarlklar hakknda iittikleri eyler onlar cesaretlendirdi. "El Dorado", kifler zamannda, hayali zenginlikler
lkesi anlamna gelmekle birlikte conquistadors1ax bu tabiri, yllk bir tren srasnda kutsal bir glde ykanmadan
nce gya vcudu altn tozuyla kapl olan bir krala, altnla
kapl bir adama atfettiler. Avrupal yaylmaclnn karakterini bir kere daha gereklerden ok mitler belirliyordu.
lgnca bir altn aray, Orta Amerika'da ve Gney Amerika'nn kuzeyindeki spanyol aratrma ve fetihlerinin
hem hzn, hem de agzlln aklamaktadr. 1520
ve 1550 arasnda spanyol maceraclar And Dalar'n getiler, nehir yoluyla Amazon blgesinin gneyine ilerlediler, gnmzdeki Arjantin ve ili'nin kuzeyine girdiler.
Kuzeyde Florida'y aratrdlar ve aa Mississippi havzasna ulatlar. Sonuta ok byk miktarda altn kefetmeyi baaramadlar ama aramalar sayesinde Avrupa haritalar zerinde gsterilmek zere bu blgelerin corafyas
hakknda hzla bilgiler saladlar.
Meksika'nn ve Peru'nun spanyollar tarafndan fethedilmesinin ardnda, altn, toprak ve kiisel hret araylar
yatar. 1519'da, Hernando Cortes'in ynetimi altnda yaklak 600 kiiden oluan bir sefer grubu, Kba'dan Meksika
Krfezi kysna vard. Yerine gre, savaarak, diplomasi
uygulayarak ve blf yaparak, balta girmemi ky ormanlarndan orta Meksika'nn yksek platosuna ve Aztek bakenti Tenochtitlan (gnmzdeki Mexico City)'a ulat. Is-

panyollar, saylarnn azlna ramen mparator Montezuma'y esir aldlar. Aztek kuvvetlerini bakentte etkisiz
hale getirdiler ve nihayet Austos 1921'de Montezuma'nn
halefini de yendikten sanra orta Meksika'da spanyol ynetimini kurdular. Cortes'in ve askerlerinin bu nemli ba\
ans, ikinci bir conquistadors'u, Francisco Pizano'yu
1531'de 150 kiiden daha az bir kuvvetle, Peru And dalanndaki nka mparatorluu'na kar harekete geirdi. ki
yl iinde nka mparatoru Atahualpa esir alnp idam edildi ve mparatorluu da spanya'ya ilhak edildi.
Bu kadar az sayda Avrupal, byle geni ve kalabalk
bir imparatorluu nasl fethetti? spanyollar, Afrika ve Asya'daki Portekizlilerden farkl olarak, Amerika'dan devralabilecekleri ya da ksmen de olsa kontrol edebilecekleri
mevcut bir ticari sistem bulmadlar. Ksa bir sre Krfez
kysnda altn karlnda kolye deiimi yapmalanna
ramen onlan asl eken ey, snrl bir ky ticareti deil,
zengin bir i blgenin varl sylentisinden kaynaklanan,
bu yrelerin fethedilmesi ve yamalanmas beklentisiydi.
Ayrca saylannm azlna ramen, saldnya girienler
dinlerinin ve Avrupal uygarlnn stnlnden emindiler. Bu, onlann hedeflerine ulama konusunda genellikle
kararl ve atak olmalanna yol at.
Orta Amerika'da ve Gney Amerika'nn kuzeyinde yaayan yerli halklar, Avrupallann kararl saldnlarna kar
direnmeye teknik ve psikolojik bakmdan hazrlkszdlar.
Meksikallann ta baltalan ve atete sertletirilmi ok balan ldrc yaralar aabilmekle birlikte Cortes'in kuvvet-

lerinin elik kllar ve toplaryla karlatrlamazd. Bu

gl silahlar, spanyol atlaryla birlikte (atlar daha nce
Meksika'da bilinmiyordu) istilaclarn birka nemli atmada zafer kazanmasna yardmc oldu. Ateli silahlarn
ve atlarn psikolojik avantajlar, salt askeri yararllklarndan daha bykt. spanyollarn egemen tavrlar, yerlileri
korkuttu ve zafer kazanma yeteneklerine olan gvenlerini
sarst. Montezuma'nn kendisi de kararszd ve'spanyollara nasl tepki gstereceini bilmiyordu. Onlar, mmkn
olan en uzak mesafede tutulmas gereken tehlikeli dmanlar m yoksa ileri srld gibi tanrlar olarak m
grme konusunda ikilem iindeydi. Cortes, imparatorun
bu kararszlndan, onun kyda kalma emirlerine kar
gelerek, daha sonra Tenochtitlan'da ona dosta davranarak
ve onu spanyollarn elinde gerek bir kukla ynetici olma
tuzana drerek ustaca yararland. te yandan spanyollarn faiknda olmadan bir hastal Meksika'ya sokmalar, bir iek hastal salgnnn patlak vermesi gibi dier
etkenler, yerlilerin moralini bozarak ve spanyol hristiyanlarna kar kendi tanrlarnn gcnden phelenmelerine yol aarak istilaclarn avantajlarn daha da glendirdi. Meksika ve Peru istilalarnn hz ve Avrupallarla
Amerikan yerlileri arasndaki byk teknolojik ve kltrel
uurum, Amerikan yerlilerinin, Avrupallarn mdahalelerinin yaratt oktan kurtulmalarna, etkili direnme metotlar tasarlamalarna ve at ve ateli silahlar elde etmelerine
zaman brakmad. ok daha sonra, Kuzey Amerika dzlklerinde yaayan yerliler bu yeniliklere sahip olduklarn-

da, gmenlere ve Birleik Devletler askerlerine kar bunlar byk bir etkinlikle kullanabildiklerini gsterdiler.
te yandan istilaclar, Aztek ve nka mparatorluklarnn iki temel zayflndan da yararlandlar. Bu imparatorluklar, tek bir imparatorun ynetimi altnda merkezilemi
devletler olduklarndan, imparatorun yakalanmas ve bakentlerin zaptedilmesi ile spanyol conquistadors 1ar devletin glerini gerekten ele geirebildiler ya da en azndan geici bir sre etkisiz hale getirebildiler. kinci
zayflk, topraklarn ok uzak alanlara yaylmasnda yatyordu. Aztekler ve nkalar, imparatorluklarnn snr blgelerinde honutsuz unsurlar ve kendilerine dman hasmlar yaratmlard. Bunlar, Meksika'nn kysnda ve
dousundaki halklarda olduu gibi, kolaylkla istilaclar
tarafndan kazanldlar ve askeri mttefik, nakliyeci, rehber ve casus olarak kullanldlar. Yerli ibirlikilerin elde
edilmesi, spanyollarn saysal zayflklarn giderdi ve onlarn ibirlikilerden bu lke ve halk hakknda, balca
dmanlaryla daha etkili bir mcadele yrtmesine imkn
verecek bilgiler salamasna yol at. Peru'da, nkalann spanyol istilaclarna kar direnme kapasitesi, son zamanlardaki i sava ve mparator Atahualpa'nn devam eden
kararszl yznden daha da zayflamt.
Conquistadors'lar dnemi, ok dramatik ve tahrip edici
olmakla birlikte ksa srd. Bu dnemin ardndan spanyollar, Meksika ve Peru'daki slerinden, daha uzun srecek olan, Orta ve Gney Amerika'nn teki halklarna boyun edirme giriimlerini balattlar. Bu amac

gerekletirmek, baz durumlarda onlarca yl srd. Conquisadors lar, fetih ganimetlerinin paylam yznden
birbirleriyle de kavga ettiler. Ama fetihlerden asl kazanl
kan Kastilya Krall'yd. Bununla birlikte krallk, bir Samanlar spanya'da olduu gibi, Yeni Dnya'da kendisi iin
gl ve yar bamsz soylu bir devlet kurmaya hazr grnmyordu. 1535'te bir spanyol Vali atand ve bylece
imparatorluk ynetimi balatlm oldu. El Dorado'nun
aranmas dzensiz olarak srdrlmekle birlikte, spanyol
Amerikallar, artk daha kararl meguliyetlere ynelmilerdi. Yerlilerin, msr, patates ve teki sebze rnleriyle
ilgili tarmsal etkinlikleri, spanya'nn kendi krsal blgelerinden byk lekli iftiliin sokulmasyla tehdit altndayd. Fetih'ten sonra hayatta kalabilen morallerini yitirmi yerlilerin says, hastalklar ve zorunlu alma
yznden iyice azalmt. Orta Meksika'nn, fetih dneminde yaklak 25 milyon olan nfusu, 1600 ylnda bir
milyona dmt. Fetih ve ibadetin geleneksel biimlerinin yaratt ar bask, Hristiyanln Afrika ve Asya'dakinden daha hzl ilerlemesine yol at. 1524 ve 1536
yllar arasnda sadece Meksika'da yaklak 4 milyon din
deitirme olay kaydedildi.
Conquistadors lann El Dorado dlerinde hayal krklna uramalarna ramen, spanyollar 1540'l yllarda,
Meksika'da Zacatecas'ta ve gnmzdeki Bolivya'nn Patasi blgesinde zengin gm yataklar kefettiler. Fetihlere ve aratrmalara esin kayna olan altn yerine, gm
hzla gerek Amerikan madeni zenginlik kayna oldu.

Avrupa'nn kendi ekonomisi zerindeki tm yararlan dnda, gm Avrupa'nn Asya ile yapt baharat ve tekstil ticaretinin genilemesine yol at. Avrupal bir dnya
ekonomisi a domaya balamt.

Sonu

Tarihiler gnmzde Keifler a'n, Avrupa teknolojisindeki ani bir ilerlemenin ya da hemen hemen tek bana okyanus aratrmalarna nclk eden birka kiinin
baarsnn sonucu olarak grmeye, gemitekinden daha
az eilim gsteriyorlar. Bunun yerine, 15. ve 16. yzyl
seyahat ve fetihlerini, en azndan 11. ve 12. yzyllardan
beri Avrupa'da olgunlamaya balam bulunan ekonomik,
kltrel ve teknolojik gelimelerin bir sonucu olarak deerlendiriyorlar. Bunlar sylemek, herhangi bir kiisel giriimin nemini inkr etmek anlamna gelmez. nk
Prens Henry, Dias, Da Gama, Columbus, Magellan, Cortes ve Pizarro gibi insanlarn hayal gc, cesareti ve kararll, Avrupal yaylmacln geliimini hzlandrm ve
onun karakterinin ve ynnn belirlenmesine yardmc olmutur. Fakat onlar Avrupallarn bilgilerini, hnerlerini,
kaynaklarn ve tutkularn daha ileri bir boyuta ykseltirken, varolan temele dayanmlard. Bu nedenle eer Columbus 1492'de Atlantik'i gememi ve Cortes 1521'de
Meksika'y ele geirmemi olsayd, baka Avrupal denizcilerin ve maceraclarn er ge btn bunlar yapacaklar
kesin gibi grnmektedir.
Vikingler'in seyahatlerinde, Hallarn sava ve fetihlerinde ve Cenevizliler ile Venediklilerin ticari etkinliklerinde Avrupa, yaylmaclk ynndeki ilk giriimlerini yapmt. Ancak bunlar tam olarak olgunlam bir
yaylmacl gerekletirmekte baarsz kaldlar. nk
15. yzyldan nce, sistematik aratrma ve denizar ya-

ylma iin gerekli olan denizcilik teknolojisi, kaynaklar ve

srekliliini koruyan itici gler Avrupa'da henz yeterince bulunmuyordu. 15. ve 16. yzyllardaki Keifler a
ile ilgili en belirgin zellik, beyal inisiyatifinin birlii ile
Avrupallarn gsterdii daha genel ilgiydi. Portekiz ve
Kastilya spanyas, kendilerini benzersiz bir hal savalar ruhuyla donatmlard ve okyanus ara tr mal an iin
ideal bir corafi konuma sahiptiler. Fakat bir btn olarak
Avrupa, talya'nn nderliinde, denizciliin ve haritacln gelitirilmesine, gerekli mali desteklerin salanmasna
ve berya gemileriyle Avrupa'ya getirilen baharatn, altnn
ve teki mamullerin pazarlanmasna katkda bulundular.
zel olarak berya'ya ilikin faktrler Portekiz'i ve Kastilya'y yaylmacln ncs yapt; fakat 1600'den sonra yaylmaclk srecini devam ettiren ve geniletenler, bata
Hollanda, ngiltere ve Fransa olmak zere teki Avrupa
devletleri oldu.
Keifler a'nn niin sz konusu dnemde ve Avrupa'da baladn aklamaya alan modem tarihiler,
teki uygarlklara baktlar ve niin bunlarn daha nce
davranmadklarn, Avrupallara yetimeye ve onla gemeye almadklarn anlamaya altlar. 15. ve 16. yzyllarda Avrupa ile in, Hindistan ve Mslman dnyas
arasndaki teknolojik mesafenin nispeten dar olduu imdi
eskisinden ok daha iyi biliniyor. Hatta teknolojik mesafenin ak biimde ok byk olduu Afrika ve Amerika'da
Avrupal gemilerin ve yerli halklar zerinde ateli silahlar
kullanabilmenin avantajlarndan bile tarihiler ok daha az

emin olarak sz ediyorlar. Dnyann birok yerinde Avrupallarn isteklerini bakalarna zorla kabul ettirecek maddi gce ve kaynaklara sahip olmad imdi ak olarak
grlmektedir.
,
Temelde Avrupa'nn avantajlar katlyd. Genileyen ekonomisi ve ticaretle balanln nemi, onun deniz
ar maceralarna srekli bir itici g ve kararllk salad.
Avrupa iindeki politik rekabet ve sava deneyiminin, kesintilerle devam eden Islamla atmalarla birlemesi, Avrupa'nn seyyah ve maceraclanna ek bir gven ve saldrganlk duygusu verdi. Avrupa dnda ok az sayda
devlet, ekonomik gdlenme ile dinsel - kltrel kendine
gvenmenin bylesine gl bir bileimine sahip olabildi.
Genellikle olumsuz koullara ramen Avrupallarn baarma kararlln salayan bu bileimdi. Avrupa'nn potansiyel rakiplerinin olaslkla en by olan in, ekonomik
ve kltrel kendine yeterliliiyle byk bir tezat oluturuyordu. Onun bu zellii, Avrupa tarznda ticari ve kltrel
girikenlik yerine d ticareti ve yabanc halklan kk ve
deersiz grme tutumuna yol at. Avrupa'nn belirgin itici gleri arasna, gelien bir soruturma ruhu ve problem
zmede aklc bir yaklam zellikleri de katlmt. Ancak batl inan, fantezi ve gemiteki otoritelere ballk
lmemiti ve Avrupallarn, deneme yanlma ve pratik zmler bulma yoluyla corafi, denizcilie has ve teknik
problemleri aratrma ve keifler yapma kapasitesinin stesinden geldiinden daha fazlas, geerliliini koruyordu.
Bu temel zelliklerle donanm olarak Avrupa, kars-

na kan yerel koullardan yararlanmasn bildi. Amerika

gibi baz yerlerde, Avrupallar yerli topluluklara yaptklar
saldrlarda srpriz dman olmann avantajlarndan yararlandlar. Hint Okyanusu'nda srpriz daha azd ve kar
koyma daha etkiliydi. Fakat Avrupallar yararlanabilecekleri yerel husumetler buldular; sler ele geirdiler; ticari
ve politik tutkularn gerekletirmelerinde kendilerine yeterince dayanak salayan deniz zaferleri kazandlar. Bu ilk
kpr balar, sebat ve frsatlar deerlendirme yoluyla giderek geniledi. Asya'da baarlarndan yararlanmak iin
gerekli kaynaklara tam olarak sahip olmayan Portekiz'in
yerini 1600'den sonra kendi ticari ve karasal imparatorluklarn gelitirmek zere Hollanda ve ngiltere ald.
1400 ve 1600 yllan aras, bir inceleme ve keif, okyanuslann aratmlmas, yeni ticaret yollannn almas ve
deniz an imparatorluklann balamas dnemi oldu.
1600'den sonra, zellikle Hollandallann ve ngilizlerin
ynetiminde, deniz aratrmalar, varolan ticari yollann
salamlatnlmas ve yenilerinin gelitirilmesinden daha
az nemli grlmeye baland. Portekiz gemilerini Bojador Burnu'nun sert sulannn tesine gemeye ilk kez tevik eden altn ve baharat ticaretine, daha sonra kle, eker,
gm, pamuklu dokuma, kahve ve ay gibi yeni ticaret
kollan katld ve bunlar belirli llerde de altn ve baharatn yerini ald. Deniz an ticaretten salanan bu zenginlik, Amerika'da ve Asya'da daha ileri imparatorluklann ina edilmesi giriimlerine ve bunlann finanse edilmesine
yardmc oldu. Edinilen bu servet ayn zamanda, dorudan

ya da dolayl olarak, kapitalizmin ve sanayi devriminin

daha da gelimesi araclyla, 19. ve 20. yzyllarn dnyada hemen hemen el dememi herhangi bir alan brakmayan bat emperyalizmine de katkda bulundu. 15. Yzylda bir kez harekete geen bu Avrupal keif ve fetih
sreci, 20. yzyln ilk yarsnda, tam anlamyla dnya apnda bir olgu haline gelmiti.

Okunmas nerilen Kitaplar

C.R. Boxer, The Portuguese Seaborne Empire, 14151825 (Portekizlilerin Denizden Doan mparatorluu) (Harmonds-Worth; Penguin, 1973)
P. Chaunu, European E.vpansion in the Later Middle
Ages (Ge Otaa'da Avrupa Yaylmacl) (Amsterdam, North Holland Publishing House, 1979)
J. H. Parry, The Age of Reconnaissance: Discovey, Exploration and Settlement, 1450 to 1650 (Keifler a: Keif, Aratrma ve Yerleme) (Berkeley, University of California Press, 1981).
J. H. Parry, The Discovey of the Sea (Denizin Kefi),
(Berkeley, University of California Press, 1981).
J. H. Parry, The Spanish Seaborne Empire (spanyollarn
Denizden Doan mparatorluu) (Harmonds-Worth,
Penguin, 1973).
G. V. Scammel, The World Encompassed: Thefrst European Maritime Empires, c. 800 - 1650 (Dnyann
Kuatlmas: lk Avrupal Deniz mparatorluklar,
M,S. 800-1650) (London, Methuen, 1981).