BELGRAD DARBES

MEKSKA HTLL
RLANDA HTLL
RUS HTLL
1918 - 19 HTLL
KAPPIN DARBES
MUSTAFA KEMAL
MUSSOLN
HTLER
PRMO DE RVERA
FRANKO
SALAZAR
20 TEMMUZ 1944
NSIR
N HTLL
KBA HTLL
CEZAYR HTLL

GNEY AMERKA
AFRKA VE
ASYADA DER
HTLL VE
& fc R B E L E R

MAYIS
n
HTLALLER VE DARBELER TARH

kinci Cilt
 htilller
ve
Darbeler
Tarihi

eviren ve- d erley en : Sabiha B ozbal

Y R M N C Y Z Y IL Y A Y IN L A R I

K ltr Dizisi: 2
S T A N B U L 1966
(3u k itap ta y er alan h k m e t d arb eleri, telif h a k
k alm an Les C oups D Etat H k m e t D a rb e
leri (1963) adl eserd en evrilm itir. B ir ta rih a n
siklopedisi olan bu eser, M ichel M ourre, P ierre
D om inique, E dm ond Pognon, M ichel G arder,
G eorges - H oux, V ictor F ranco, J e a n L a u re n t a d
larn d ak i yedi byk tarih i ve yazar tarafn d an
hazrlanm tr. h tilller iin zellikle Jacq u es
P ire n n e in B yk D nya T arih i eseriyle, Great
Rvolutions v e A n d r M aurois ile A rag o n u n A-
m erik a Rusya adl eserleri k ay n ak olm utur.
(B u so nu n cu eserin telif h a k la r d a O N K C opy
rig h t A jan sn d an aln m tr). G eni b ir indeks ile
bibliyografya eserin so n u n d a b u lu n m a k tad r.
 BELGRAD 1903

KRAL ALEKSANDRLA
KRALlgE DRAGANIN
LDRLMEXERt
B elgrad da O sman] m p a
rato rlu u zam anndan k a l
m a adyla Konak, ve 1882-
d en son raki ism iy le K ral
S arayndan b ir grn.
D arbeciler, K ralIa K ralie
nin -resim d e sol ta ra fta g
r le n - zel d airelerin i b a s
m ve cesetleri ikinci k a t
p en cerelerin d en aaya, n
d eki baheye atm lard.
 BELGRADDA YRMNC YZYILIN LK
DARBES VE LK SYAS CNAYETLER

B elgrad H k m et D arb esi ve S rp K raly la K raliesin in

ld r lm eleri Y irm inci Y zyln bam d ak i ilk byk
d arb e ve ilk b y k siyasi cin ay e ttir. S rb istan ve d ah a
sonra o n u iine a la n Y ugoslav K ra llk la rn d a y zyldan
biraz fazla b ir s re iinde y irm i k a d a r d a rb e teeb b s
yaplm , on k ra l ta h tn kaybetm i, b u n la rd a n ik i k ra l
O ndokuzuncu, ik i k ra l v e b ir k ra li e Y irm inci Y zylda
can v erm ilerd ir. B elg rad D arbesi a n la tlrk e n S rb :r> r-
da nce v u k u b u lan d a rb e le r h a k k n d a d a ilgi ekici b il
giler v erilm ek ted ir. B u d arb e d en so n ra k u ru la n K a ra El
tekilt S rb istan n k ad e rin d e rol oynam ve B irinci
D n y a S avana sebep o lan su ik asty y etitirm itir.

Yirm inci Y zyl banda Srp Krall, ancak operet sah

nelerinde raslanan o kk, ssl hkm darlklardan biriydi.
Srbistan drt yzyl bir O sm anl eyaleti olarak kalmt; son
Trk askeri m em leketi terkedeli eyrek yzyl gem i olm a
sna ramen lkede D ounun etkileri devam ediyordu. nce,
zarif minareler ehirlerin krmz kirem itli evleri zerinden
ge ykseliyor, ortodoks bayram larnda Srp kylleri kili
selerine balarnda krmz fesleri, ayaklarnda edik pabu
laryla gidiyorlard; bu doulu kyafeti, zeri srma ilem eli
ceketler, ipek alvarlar tam am lyordu.
B elgrad saraynda yaayan Kral ocuk denecek kadar
genti, ama evresinde kanl bir entrika a rlyd. nk
Srbistanda taht zerinde hak iddia eden bir baka hanedn
daha vard. Srp tarihi seksen yldr bu iki aile arasnda, ou
zaman cinayetle sona eren bir rekabete sahne olm aktayd
Srplar 1804de Osm anl Sultanna isyan ettikleri zaman
bu hareketin banda Kara Yorgi adl bir kom iteci bulunuyor
du. Kara Yorgi kaba, sert, sk sk fke buhranlarna kaplan,
zalim, cahil bir adamd. Babasn kuruna dizdirmi, erkek
kardeini astrm, saysz esiri gzn krpmadan ldrm
t. Ama bu cinayetlerin yan sra etecilik ve gerillaclkta s
tn kabiliyeti onu ksa zamanda bir m ill kahraman haline
getirdi. Srbistan Krall kurulduu an, yeni tahtn sahibi o-
larak ilk akla gelen isim de Kara Yorgiydi.
Kara Yorgi 1817de subaylarndan T em en M ilo Ob-
renovi tarafndan ldrld ve T em en Obrenovi bu cina
yetten sonra Srp Kral iln edildi. te iki aile arasnda srp
gidecek olan kan dvas bylece balam oldu. 1817den;
1903e kadar Srbistan taht devir devir Kara Y orgiyevilerle
Obrenoviler arasnda alnp verildi. B u seksen alt yllk za
man iinde Srp tahtna yedi kral geldi, bu krallarn taht
tan feragat etti, biri tahtndan indirildi, ikisi ldrld.

A L E K S A N D R O B R E N O V K R A L O LU Y O R

1889da Kral M ilan Obrenovi tahttan feragat edince, on

yandaki olu Aleksandr Obrenovi Srp Kral iln edil
miti. Srplar balangta sallanm akta olan tahtn bu yeni sa
hibinden m em nun grndler. M ilann lgn tavrlarna, f
kesine ve sertliine karlk yumuak, hatt utanga olan A-
ieksandr halkn ok houna gitmiti. Srplar ocuk kraln. B
yk Srbistan hayalini gerekletirecek kurtarc olduuna
inandlar.
O devirde Byk Srbistan hayali btn Srplarn kal
binde yayordu. Memurlar, subaylar, avukatlar, hekimler,
Skunina (M illet M eclisi) yeleri, gece, rak veya slivovi ka
dehleri etrafnda toplanarak B yk Srbistan hayalini kurma
y det haline getirmilerdi: B u hayal imparatorluun ba
kenti Belgrad olacakt; imparatorluk, btn gney Slavlarm,
Srplar. Srplarn kardei olan Hrvatlar, Bosnallar, H er-
 Milan Obrenovi, 1903 B el-
gTad darbesinde ldrlen
Kral Aleksandrn babasyd.
Srbistann resm en ilk Kra
l da oydu. Ondan nceki
prensler Osmanl Padiah
nn ferm anyla hkm s
rebilirlerdi. Milan, Padia
ha isyan etti; 1878 savan
(93 Harbini) R uslarn k a
zanmas zerine Srbistann
bamszl tannd. Milan
da resm en Kral oldu. Baba
s bir suikastte ldrlen
Milan, 1889"da olu lehine-
tahttan ekildi. Fakat olu
da suikastler ve darbeler
zincirinden kurtulamayacak
t.

seklileri, Karadallar, hatt Bulgarlar bir araya getirecek;

komu byk devletlerle, T rkiye, Avusturya - M acaristan
ve R usya ile baaba karlaabilecek kuvvetli v e kudretli bir'
d evlet haline gelecekti. M azzini ile Garibaldi, P iem onte e
kirdeinin evresinde talya birliini kurm am lar myd?
Bismark, Prusya tac zerine m uazzam bir A lm an m parator
luu bina etm em i miydi? O halde Srbistan da byk Slav
m paratorluunun kurucusu olabilirdi. N e var ki bu byk
idealin gerekleebilm esi hereyden nce Srbistann m ukte
dir, kuvvetli bir idareye kavum asn gerektiriyordu. Ama
byle bir idareyi kuracak kuvvetli bir kral o gne kadar Srp
tahtna geem em iti. G en Aleksandr Obrenovi de beklenen
kurtarc olm adn ok abuk belli etm i, inat ve mark
bir ocuk olm aktan teye gidem em iti. H alkn hayal krkl
na uratan Kral, evresinde saylar hzla artan dmanlar
edinm eye balam t. Bu, Kral hesabna ok tehlikeli bir hal
di; zaten gen Aleksandra, bir Obrenovi olarak, babasndan
yarm yzyllk dm anlklar miras kalmt.
 Aleksandr, 1 N isan 1893 akam naiplerini saraya, bir
ziyafete ard, ziyafetin sonunda hepsini tevkif ettirdi, bun
dan byle tek bana saltanat sreceini iln etti.
F akat bu teebbs orada kald, idarede bir deiiklik ol
m ad ve yeni bir naipler h eyeti seildi. Aleksandr hakknda
kesin bir hkm verm ek g, bu sinsi, kapal gen adama so
kulm ak, onu anlam ak hem en de imknszd. N e var ki, A-
leksandr d evlet ilerini tecrbeli idarecilere brakt m ddet
e zararsz grnyordu. F akat 1899da birden ve bu defa ke
sin olarak idareyi eline alm aya karar verince gen adam n ger
ek kiilii m eydana kt. H ilekrlkla karan budalal ev
resinde nce can sknts ve m itsizlik uyandrd, sonra bu
hisler tehlikeli kararlar haline geldi.
Aleksandr, m etresi Draga M ainle evlenm iye karar ver
miti. Draga M ain ek asll bir m akine m hendisinin dul
karsyd ve kraldan da ok yalyd. Kral bu evlenm eyi ger
ekletirm ek iin btn kurnazln kulland. N ian, Babakan
V lada D yoreviin 1900 Paris Sergisini ziyaret m aksadiyle
Fransaya gittii ve ihtiyar Kral M ilann Karlsbadda teda
vide bulunduu srada, acele iln edildi. F akat bu evlilik pro
jesi her taraftan protestolarla karlat. nce Kraln sekrete
ri bu nian iln etm ektense istifa yolunu seti. Bakanlar,
Skupina yeleri v e B elgrad M etropolidi K ral bu evlenm eden
vazgeirm ek iin elele verdiler. Kral buna raz etm enin g
ln anlaynca da baka bir areye bavurdular. Saray
birbirinden gzel v e cazibeli kadnlarla dolup tat. Fakat A-
leksandr Obrenovi sevgilisine sadk kald; bu gzel kadnla
rn hi biri m illetvekillerinin ve kilisenin btn abalarna ra
m en gen kraln kalbinde Draga M ainin yerini alamad.
Sonunda, bir adam, Krala, plak gerei olanca akl
yla bildirm eyi zerine ald. B u adam ileri B akan Yorgi
G eniti. Saraya geldi, huzura kabul olundu ve K rala Ma
jeste dedi, Draga M ain B elgradda aklnza gelebilecek her
erkekle dp kalkmtr, hatt benim le bile!
Kral henz 24 yandayd v e deli gibi akt. Ani bir f
k eyle eli Geniin yanana indi: Size nasl inanabilirim, di-
 1889dan 1903 darbesin e
k a d a r S rb istan K ra l olan
A le k sa n d r O brenovi sinsi
bakl, m stehzi, iine k a
p an k b ir adam d. O b ren o
vi h an ed an n d an nce ta h t
ta b u lu n an K arayorgiyevi-
lerin , o n lara ta ra fta r olan o r
d u n u n ve n ih ay et D rag ayla
evlendii iin h alk m d
m anl ile evrilm iti. U fak
b ir ihtiyatszl h ay atn a
m a l olacakt. N itekim , 10 H a
z ir a n gecesi yle oldu. D al-
.gnln canyla dedi.
7^ *

K ralie D raga, h a lk n ve o r
d u n u n n e fretin in sem bo
lyd. K rala v arm ak iin
kocas ek asll m ak in e m
h en d isi M aini zehirledii
riv a y e t o lu n u y o rd u . A y r
ca serseriliiyle tan n an k a r
deini veliahd y ap m ak iste
dii riv ay eti de dolayordu.
G zel b ir k ad m d am a K ra
lie olunca im anlam , h a t
lar kalnlam t. D arb e g e
cesi sara y a g ire n le r a rasn d a
eski k a y n b ira d e ri Y zba
JVfain de vard.
y e bard. Siz ki kendi karnz kendi elinizle babama ikram
ettiniz!
V e fikrini deitirm em ekte inat etti. H km et ekildi.
htiyar Kral M ilan V iyanada korkun bir fke krizi srasnda
dp ld. Avrupa saraylarnda, Byle vahi insanlardan
ancak bu beklenir yollu dedikodular dolat.
B u evlilik, sadece Sen Petersburg saraynda gleryzle
karlanmt. R us ar kinci N ikola pheyi davet edecek
bir acele ve allm am bir iyiniyetle bu evlenm e projesini
destekledi, hatt 5 A ustos 1900de yaplan dnn ahidi
oldu. ar N ikola bu suretle Srbistan zerindeki R us etki ve
basksn perinlem ek istiyordu. Ancak, bu siyaset uzun
mrl olmad. R us ariesi, K ralie Dragay Sen Petersburg
saraynda kabul reddetti; bylece Srp-Rus dostluu sona er
mi oldu. B u olay Kral Aleksandr m thi fkelendirm iti.
D erhal R usyaya srt evirip A vusturyaya sokuldu v e Srp
R adikal P artisiyle de aras ald. Avusturya - M acaristann
G ney Slavlar arasnda bir birlem enin karsnda olduu
muhakkakt; bir Slav birlii Avusturya m paratorluunu teh
dit eden en byk tehlike olurdu. Srp halk Aleksandr B
yk Srbistan idealine ihanetle sularken saray her gn biraz
daha V iyanaya sokuluyor, adet Srbistandan kopuyordu.
Srplar, m em leketlerinin, bir G ney Slavlar Federasyonunun
kurucusu ve lideri olacak yerde Avusturya mparatorluunun
bir kk eyaleti haline geldiini syleyerek Krala ate ps-
Aryordu.
B u srada K ralie Draga bir ocuk beklediini iln ede
rek ileri bsbtn kartrd. Srp doktorlar bu konuda kesin
bir ey sylem ediler ama V iyanadan gelen iki nl doktor
Kralienin asabi buhran geirdiini ve im dilik tahta bir va
ris gelm esi ihtim alinin bulunm adn bildirdiler. Srplar h
kmdar ailesine kar derin bir nefret besler hale gelm ilerdi.
Kralla K ralie de bu nefreti ok iyi biliyorlard. Fakat Kra
ln bu durum karsnda ald tek tedbir, sesini ykseltm i-
y e cesaret edenleri iddetle cezalandrm ak oldu.
1902 ilkbaharnda A lavantiti adl bir maceraperest, Srp
generali niform as giyerek yannda arkada olduu hal
de Srp snrn geti; Kara Y orginin torunu P iyer Karayor-
giyeviin ki bu srada srgnde bulunuyordu Kralln
iln etti. A lavantiti hem en yakalanarak ldrld, fakat o-
laylarn arkas kesilm edi. B ir konserden kaca srada Kiraln
ldrlm esi iin hazrlanm bir kom plo m eydana karld.
B unu bir kincisi takip etti, bu defa Sen Saba katedra
linden km ak zere olan Krala ate etm iye hazr suikasti-
ler yakaland. Birka hafta sonra kraliyet m utfandaki a
yam aklarndan biri Krala gidecek olan yem eklere beyaz bir
toz serperken yakay ele verdi. B u yem ekler ocua yediril-
di ve yam ak derhal, feci straplarla kvranarak ld.
1903 yl N isannn 7sinde Kral Aleksandr beklenm edik
bir anda A nayasay kaldrdn bildirdi, K rallk K onseyini ta
til etti, Senatoyu datt. K sa bir zam an sonra A nayasay ye
niden iln eden Kral yeni bir konsey ve yeni bir senato se
tirdi. F akat bu defa tek radikal m illetvekili seilm edi, radi
kallere ball bilinen on yksek hkim de em ekliye sev-
kedildi.

D A R B E C L E R B R O T E L D E B U L U U Y O R

A yn y ln yaz aylarnda saraya yakn evrelerden kan

bir haber Belgrada v e sonra btn lkeye yayld. B u dedi
koduya inanm ak gerekirse, ocuksuz olan K ral etkisi altnda
bulunduran K ralie Draga, serserilii v e serkeliiyle tannan
K ardei T em en N ik od ye L unietzay Srp tahtnn varisi iln
etm esi iin A leksandr sktryordu.
te 10 H aziran 1903 gn, Belgradn sayfiye sem tle
rinden birindeki Srbistan Tac otelinde be on kiilik bir
grup tenha bir kede babaa verm i konuurlarken operet
dekorlu kk Srp K rallnda durum byleydi. B u gen a-
damlar akam n saat 10undan itibaren birer birer, sessiz se
dasz gelm i ve birinci katta kendilerine ayrlm olan yem ek
salonunda toplanm lard. ou subayd ama o akam beyaz
uzun ceketlerini, krmz pantolonlarn uzun paltolaryla sak
lam aya alyorlard. Zaten saatlerden beri devam eden yaz
yam uru da kesilm em iti.
N ih ayet gece yarsna doru yam ur kesildi, fakat uzak
tan uzaa gk grltleri duyuluyordu. O telin kapal terasn
da iftler N egotin arab iiyorlard. Subaylarn geldiini gr
mlerdi, am a buna kim se ayr bir ilgi gsterm edi. B elgrad
subaylarla doluydu ve Srbistan Tac otelinin salonlar da
onlarn allm toplant yeriydi. Caddenin kar tarafnda K a-
lem eydan bahelerinde bir ak hava orkestras son moda bir
paray alyordu: Draganm Yry.

O telin birinci katndaki salon hem en de dolmutu, ama

hl subaylar geliyordu. H er yeni gelen salonun kapsn vu
ruyor, sabrla bekliyor, sonra kap aralannca parolay syle
yip ieri giriyordu. O akam ki parola sver (vahi, yrtc hay
van ) ve Zatibordu (Srbistanda bir da).

Orkestra D ragann Yry adl mar bitirmiti. K sa

bir sessizlik oldu, sonra birinci kattan kahkahalar, alklar
ykseldi; terastaki zarif iftler glm seyerek balarn kal
drdlar, birinci kat pencerelerine baktlar.
O gece Srbistan Tac otelinde toplanm olan subayla
rn says otuzu buluyordu. B u otuz subay, Kral Aleksandr
tahtndan indirecek, yarm asrlk K arayorgiyevi Obreno-
vi m cadelesini kesin olarak bitirecek bir hkm et darbesi
nin son hazrlklarn yapyordu. Gizli tekiltn 50 kadar -
yesi vard, ama aralarndan bazlar ok nem li grevlerle bir
yerlere gitmilerdi. B u yzden o geceki son toplantya kat-
lamadlar. nem li grevlerin her biri, ancak hereyi ile itim a
da deer askerlere verilebilecek cinstendi. nk bunlarn hu
dutlar iine, askerlere normal grevleri dnda kalan ok ha
yat baz emirler verilm esi gibi pek nazik iler de giriyordu.
T ekilt iin aralarndan en stn kabiliyetli olanlar sem i
olmalar akla yakndr. uras da m uhakkak ki, o gece top
lantda bulunan subaylarn p ek ou gen adam lard ve heye
canlar, akl selim i bastracak kadar kuvvetliydi. lerinden
Baskn Birlikleri sem ilerdi. B u birlikler kom plonun belke
m iini tekil ediyor v e m ensuplar gerekirse hayatlarn fed
etm eyi gze alm bulunuyordu. B u ar heyecan, olaylar iler
ledike kendini daha da ku vvetle hissettirecekti. N itekim saat
10la 11.30 arasnda otelin subay m terileri ikiyi olduka
fazla kardlar. Srbistan T a cm d a n karken belki kr k
tk sarho deillerdi, am a m erdivenden inerken bellerindeki
kllar saa sola arpyor, birlikten sorum lu subay sk sk, g
rlt etm em elerini hatrlatm ak zorunda kalyordu.

D A R B E C L E R B E K L E Y E N
SA R A Y M U H A F IZ I

1903de Belgradn sevim li bir tara ehri havas vard.

H alk genellikle erken yatard. D arbeciler otelden ayrldnda
da sokaklar botu. stelik grlt de etm i olm alydlar, zira
K onan (K ral Saraynn) kapsndaki nbeti, gen T em en A-
leko Guri, geldiklerini iitm iti. Am a bunun hi nem i yoktu;
nk tem en de kom ploya dahildi ve bir sredir onlar sa
brszlkla bekliyordu. G eldiklerini anlaynca ferahlam o l
m alyd. nk baskn saati yaklayordu; bu birlikler gel
m edike harekete gem ek im knszd. Guriin endielenm esi
iin bir sebep daha vard: Eer darbe geri braklrsa, o da
biim siz bir durumda kalacakt; nitekim birka dakika nce
sarayn bulunduu Prens M iel sokandan geen bir birlii
seyretm iti. M freze m freze btn A ltnc P iyad e A lay -
nnde geit resmi yapm , bu saatte alayn klasndan k
m as iin hi bir sebep yokken, nbeti T em en Guri, alarm
verm em iti. E li silhl askerler ksa zam anda sarayn btn
k noktalarn tutmu, onlar bekleyen Guri hari geldik
lerini duyan olmamt.
Bulutlu olm asna ramen, gkyz hafife aydnlanr gi
biydi. B az pencerelerden hafif bir k szyordu; ama sarayn
iki kat da koyu bir karanla gm lyd. Y alnz, cm le ka
psnn iki yanndaki elektrik lm balar oradan saraya doru
uzanan geni bahe yolunu aydnlatyordu. Prens M iel sokn-
nn te yannda. R us eliliinin nn bsbtn glgeleyen
kestane aalarnn altnda, otelden yola kan darbeciler top
lanm, verilecek iareti bekliyorlard. B u iareti saraydan
kan ve tell adm larla onlara doru yryen, K raln yaverle
rinden Y zba K osti verdi. Bu, d ev yapl, k niform as
iinde ok yakkl bir adamd. O akam, btn su ortaklar
gibi kl kuanm t. Onlarla be kelim e konutu, sonra pe
inde yirm i kadar subayla tekrar saraya dnd.

SA R A Y A H C U M B A L IY O R

Prens M iel sokann daha dersindeki Sen-Saba kilise

sinin an derin, ahenkli darbelerle gece yarsn bildirdi. Sa
raya hcum balyordu.
Yzba K osti, beraberindekileri, binann bat kanadna
den m uhafzlar odasnn kapsna gtrd. K rallk muhafz
svarileri o gece nbetteydi v e bu m frezeye kum anda eden
subaylardan ikisi kom ploya dahil deildi. Bunun iin K ostiin
adam lar muhafzlarn odasna kapy tek m eyle aarak, taban
calar ellerinde girdiler. Svarilerin kum andan Y zba Pa-
nayotovi- pek armt, am a Kral Aleksandr O brenovie et
ti i sadakat yem inini bu aknlk nnda bile unutm yacak-
t . Elini silhna gtrd ve o anda vuruldu. Ertesi gn, dar
beye katlanlarn, muhafzlarn odasnda m ukavem etle kar
latklar, ad verilm eyen dier bir subayn da ldrld
v e muhafzlardan bir ksm nn yaraland aklanacakt. Kur
ban saysnn daha fazla olm as m uhtem eldi. Anlalan, mu
k avem et gren isyanclar, odada rasgele ate amlard.
M uhafz ktas kum andanyla m uavini lm, askerleri
basz ve akn kalm t. im di darbecilerle Kral ve K ralie
arasnda sadece iki kii bulunuyordu: Bir ihtiyarla, gen bir
yaver.
Sarayn bat kanadnda bu iler olup biterken, Yzba
N aum ovi kum andasndaki byk isyanc birlik de, Prens
M iel sokana alan kapya varmt. K ap kapalyd ve
N aum ovite anahtar yoktu. T ereddt etm edi. Yanndakilere
biraz gerilem elerini syledi, bu am ala hazrland anlalan
bir el bom basn savurdu, kap ardna kadar ald. F akat g
rltyle patlayan bom ba N aum oviin hayatna da son ver
m iti. Arkadalar onu kaldrm ak iin bile durmadlar. Cese
din zerinden atlyarak sarayn byk holne doru kotu
lar. Ertesi gn kahvelerde, K onaa ilk girm ek erefinin A lbay
M iie nasip olduu anlatld. N e var ki o bu erefe nail ol
m adan sarayn btn klar sndrlm t.
Bir elektrik konta darbeciler tarafndan elb ette nce
d en dnlem ezdi. O anda yapabilecekleri tek ey, ilerin
den birini, Y zba N eii, civardaki evlere gndererek m um
aratmak oldu. Sarayn ii zifiri karanlk deildi; baz pence
relerden szlen k ieriyi aydnlatyordu. Am a bundan son
raki olaylarn kim likleri seilem iyen hayaletler arasnda cere
ya n ettii sylenebilirdi.
A lbay M iile subaylarnn ilk dncesi, sarayn ikin
c i katnda, pencereleri Prens M iel sokana bakan Kralla
K ralienin zel dairelerine ulam ak oldu. H olden yukar ge
n i bir mermer m erdivenle klyor, m erdivenin yukarsnda
ii samanla doldurulm u siyah bir ay postunun rktc ha
y a li karanlkta seiliyordu.
Gzleri karanla alr alm az subaylar hep birden mer
divene atldlar. Fakat yar yolda dona kaldlar. General La-
zar Petrovi ile knndan syrd klcn elin d e tutan gen
y a v er Yzba M ilkovi yollarn kesm i, m erdivenlerin orta
yerinde duruyorlard.
General Petrovi, Krala yzde yz sadk, drst ve sert
bir ihtiyar askerdi. K ral ocukluundan beri him aye etmi,
Aleksandr tahtn, hatt hayatn o na kadar, General Petro-
viin uyankl sayesinde koruyabilm iti. Birka a y nce Ge
neral, istem edii halde, Y edinci Edwardn ta giym e trenin
de Srbistan tem sil etm ek zere, Londraya gitm ek zorunda
kalm t. Onun yokluunda K raln bana bir ey gelm em i
olmasna kredilm i ve General dner dnm ez Saraydaki
koruyucu grevine tekrar balam t.
Petrovi, O breovilerden kraln hizm etinde bulun-

F: 2
mutu. H er zam an tetikteydi. O gece sanki bylesine bir ziya
reti beklerm i gibi srtnda byk m erasim niform as vard,
kl kuanm t. B una m ukabil Y zba M ilkoviin srtn
daki beyaz gm lein kollar bile svalyd v e yaver uykudan
henz uyanm a benziyordu.
G eneral P etrovi duruma hkim m i gibi hareket ediyor
du. M erdivenin alt ksm nda birikmi subaylara, yksekten ve
km seyerek bakt:
E vet, dedi; ne var? N e istiyorsunuz beyler?
Cesur bir kt bu, am a faydaszd. Baka bir durumda
general duruma hkim olabilirdi; fakat o gece subaylar geri
dnlem iyecek noktaya gelm ilerdi. O anda M iile subayla
rnn, saray kaps nnde cesedi zerinden atladklar N au-
m ovii unutm adklarn veya hep beraber ettikleri yem ini ha
trladklarn, ya da kurulacak byk Slav birliinin h ayaliyle
heyecanl bulunduklarn dnm ek zorlama yorum lar olur.
O devirde ekilm i fotoraflarndaki hayaliyle, Kral Aleksandr
Obrenoviin sinsi gln, budala ama affetm ez gzlerinde
ki tehditkr ifadeyi hatrlamak, General P etroviin darbeci
subaylar nnde hi bir ans olm adn anlam aya yetecektir.
B u arada General P etroviin yanndaki gen subay is
yanclar durdurmak iin klcyla bir ham le yapt; onu, kolu
nu sm sk yakalayarak bizzat general durdurdu.
G hatrlyaca uzak gnlerde G eneral P etrovi nice
benzer tehlikelerle karlamt. U zun askerlik hayat ona, bir
subayn en az cesaret kadar gerektiinde hileye de ba vur
mak suretiyle baarl olabileceini retm iti. Obreno-
vilerin, K arayorgiyevilerin tertipledikleri saysz kom plo
lara ancak h ileyle v e m evcut kuvvetleri birbirine krdrma
taktiiyle kar koyabildiklerini de bilm iyor deildi. General
beklenm edik baarlarn ou zam an lsz m itlere yol a
tn da bilirdi. u anda karsndakilerin bir hat ilem eleri
ni bekliyor, bu haty deerlendirebileceine gveniyordu. Sa
ray kapsnda patlyan bom bay iitir iitm ez btn klar
sndrm ve yanna gen M ilkovii alarak, gelenleri kar
lamak zere m erdiven ban tutm utu. u ok tehlikeli anda
bile hereyi kaybedilm i saym yordu; nk K ral Aleksandr-
la K ralie D ragann kim senin onlar bulam yaca bir yere
gizlenm ekle m egul olduklarn biliyordu. Bir Obrenovi sa
olduka m itler kaybolm am saylabilirdi.
Subaylar General P etrovile Y zba M ilk ovii de be
raberlerinde srkleyerek, K raln dairesine girdiler. Y atakla
rn altn aradlar, dolaplar devirdiler, duvarlar ssleyen -
hne krm z hallar param para ettiler. A ziz tasvirlerini, ay
nalar paraladlar. Pencerelerdeki perdeleri sktler. (k i gn
sonra byk Avrupa gazetelerinin muhabirleri Prens M iel so
kandaki saray gezerken, bu plak pencereleri gsteren fo
toraflar ekecek ve V iyanaya, P arise, B erline, Londraya
gnderdikleri telgraflarda, sarayn nasl tahrip edildiini anla
tacaklard.)
Subaylar koridorlarda lgnlar gibi kouyor, Tasladklar
her kapy ardna kadar ayor, alabildiine kfrediyorlard.
E llerinde mumlar, m ahzenleri aradlar, varilleri flar devir
diler, yoklanm adk karanlk ke brakmadlar. H i bir enge
le Taslamyorlard. Uaklar ilk silh sesini iitir iitm ez gz
den kaybolm u, sarayn arkasndaki koularda toplanm lar
d. Orada, efendilerinin araplarn, saray basanlara cm ert
e ikrm etm ekle oyalanyorlard.
General Petrovi hi renk verm eden kargaal tkip e-
diyor v e geen her dakika onun m idini biraz daha arttryor
du: hl bir yardm gelebilirdi.
Petrovi gece yars, saray kapsnn bom balanm asndan
nceki birka dakika iinde ehrin giriinde m evzilenm i Kral
c birliklerden birine haber salabilm iti. Sarayla sz geen
birliin klas arasnda telefon irtibat yoktu v e haberin yeri
ne ulap ulam ad hususunda tahm inden te bir bilgi edin
m ek de m m kn deildi. u soruyu cevaplandrabilecek du
rumda olanlarn hepsi im di lmtr:
Sarayn btn klarnn birden snm esi, nceden
kararlatrlm bir tehlike iareti deil miydi?
Bilinen, geceyarsndan sonra v e saat l den az nce T u
na birlikleri kum andan A lbay D im itriyev N ik oliin byke
bir m frezeyle saraym yardm na kom ak zere harekete ge
tiidir. B u derece abuk davranabilm ek iin, N ikoliin olay
dan haberdar edilm i olm as gerekir. K ald ki, hazrlanan ter
tibin istendii kadar gizli tutulam am olduu da bugn bilin
m ektedir. A m a yley se K ralc birlikler niin sarayn bu kadar
uzanda bulundurulmutur? Akla yakn tek ihtim al kendi
sine gene bir kom plo ihbar yaplan K ral Aleksandrn sinsi
glyle m ukabele etm i ve ihtiyatllk tavsiyelerini dinle
m em i olmasdr.
D akikalar geiyor v e darbecileri bir endie alyordu. Sa
ray evirm i olan A ltnc P iyad e A layn sabaha kadar bu du
rumda bekletm ek m m kn deildi. D arbe teebbsnn ba
arya ulatn onlara en ksa zam anda, en gvenilir deli
liyle gsterm ek artt. N eferler sabrszlanm aya balam lard
bile. Kralla K ralie ksa bir zam anda ele geirilem ez de as
kerler hi bir e y olm am asna klalarna dnerse am a
mak gerekiyordu. P etrovie M ajestenin sakland yeri bil
dirm esi ihtar edilm iti. Ama ihtiyar askerin darbecilere yar
dm iin sere parman kprdatm aktansa lm eyi tercih e-
deceini bilm eyen de yoktu. H em iddia ettii gibi, generalin
bu gizli yeri gerekten bilm em esi de m mknd. syanclar
pek de m itlenm eden gen M ilkovii bir kenara ektiler ve
konum aya zorladlar. B u teebbsten de bir sonu alnamad.
Y zba o gece vurulacaklar arasndayd.
Fakat Petroviin teebbslerinden hi biri olaylarn a-
kn deitirm iyecekti. D arbeciler kom ployu zekice v e titiz
bir dikkatle hazrlamlard. B u arada T una birlikleri de unu
tulm am t. B u sayede, A lbay N ikoli em rindeki kuvvetler
ehrin dousundaki m erkez klaya geldiinde, A lbay Gago-
vi kum andasndaki birlikler tarafndan yolu kesilm i buldu
lar. Karlkl birka el ate edildi, yaralanan N ik oli saf d
kald. Kum andansz kalan T una birliklerinin erleri Kral A lek
sandr adna dvm ek hevesini duym adlar ve tek tek karan
la kararak kendi klalarna dndler.
O an btn m it kaybedilm i saylabilirdi. N e var ki
kom plonun baars hl Kralla K ralienin bulunm asna ba
lyd. K ralla K ralie bulunm adka darbenin kesin sonucu bel
li olamazd. B u arada Ordunun byk ksm nn yardm te
m in edilebilir, K ralc kuvvetler bir araya getirilebilirdi. V e y l
maz, cesur ve tecrbeli bir asker olan G eneral P etroviin b
tn bu ihtim alleri teker teker yoklyaca muhakkakt.
syanclar saray en basit girdi ktsna kadar aradlar,
ama her seferinde dnp dolap yatak odasna geliyorlard.
M antk, Kralla K ralienin K onaktan km am olmalarn
gerektiriyordu; darda, sarayn evresinde m evzi alm olan
asker kordonunu kim se ap gem em iti. G ene manta gre,
sarayda onlarn saklanabilecekleri yer yatak odasna ok ya
kn bir yer olm alyd. Subaylar fkeyle ve gitgide korku hli
ni alan endieleriyle duvarlara saldryor, duvar ktlarm
paralyorlard.
General Petrovi bu lgn gayreti endieyle seyrediyor
du. ok seneler nce, gene b yle b itm eyen bir lm korkusu
iinde yaayan bir baka Kral, zel dairesinde gizli bir oda
yaptrm t. B u odann yaplnda General P etrovi bizzat bu
lunm u ve byk bir titizlikle inaatn kusursuz olm asn sa
lam aya alm t. B u oda o kadar m kem m el bir ekilde giz
lenm iti ki, ancak ok ince ve titiz bir aram ayla kefedilebi-
lirdi. Y atak odasndan, basam akl bir m erdivenle banyo o-
dasna klyordu; orada, duvarn iinde kusursuz bir ekilde
gizlenm i bir kapdan, gizli odaya geiliyordu. General P e t r o
vi bu gizli oday, bylesine lgn v e sarho bir avu subayn
bu kadar kt artlar iinde bulabilm esinin im knsz olduu
nu dnyordu.
Fakat P etroviin m idini K raln budalaca dalgnl bo
a kard. General Petrovi, Kralla K ralienin yakalandm
haber veren lklar duyunca akna dnm t. Girdii oda
da arkasna dnp kapy dikkatle kapam aya bir trl ala-
m yan Kral, bu defa bu sersem liini hayatyla deyecekti.
Feryatlar, sevin lklarn duyan subaylarn fkesi
bir anda General Petrovie evrilm i ve isyann ilk kanl sah
nesi orackta olup bitm iti. A lbay M ii, ertesi gn N eu e Ze-
itung gazetesi muhabirine olay yle anlatmt:
 General Lazar Petrovie ilk ate eden, Y zba M ilan
R istitir. R isti birinci snf bir niancdr v e general ilk kur
unla alnndan vurularak lmtr.
Generalin ani lm dier subaylarn cesede gelii g
zel saldrm asna engel olm am t.

K R A L V E K R A L E Y A K A L A N IY O R

Gizli odann kaps gzle grlem iyecek kadar ince bir

aralkla ak kalm t. H i kimse, o karanlkta, bu aral far-
ketm em iti. F akat subaylardan biri elini duvarlarda gezdirir
ken tam o noktada bir knt hissetti. Aralktan bir kl so
kuldu, kurcalannca kap bir anda ardna kadar ald. K ap
nn ardnda bir oda ve yukar, atya kan bir m erdiven var
d. Kral v e Kralie, zerlerinde uzun beyaz gecelikleriyle, o-
dada bekleiyorlard. uursuz bir hareketle m erdivene atla
rak trm anm aya abaladlar. Am a bir anda, yirm i otuz pene
birden onlar yakalad ve yatak odasna kadar srkledi.
Kral Aleksandr, byk niformas, renkli tyl serpuu
v e gsn boydan boya kaplayan parlak renkli nianlaryla
bile bir hkmdara has ihtiam dan mahrumdu. G ecelik enta
risi iindeyse tek kelim eyle acnacak durumdayd. G zlkle
rini karm, m iyop gzlerini krptryor, dehet iinde etra
fna baknyordu. Y znden hi eksik olm ayan sinsi tebes
sm, dudaklarnda donup kalm t. Bir zam anlar gururlu sim
siyah gzleri, kuvvetli ama yuvarlak enesiyle gerekten gzel
bir kadn olan Kralie, boyasz, sssz, korsesizdi, kilo ald
v e yllarn onu ypratt aka belli oluyordu.
B u sahnenin ahidi olanlar sonradan olay btn ayrn
tlaryla anlattlar. lerinden bir ksm, garip bir iftiharla, bu
cinayette rol aldklarn sylem ek ten ekinm ediler. syancla
rn ahitleri Kralla K ralienin aleyhinde konutular, am a y a
lan sylem eleri iin de pek sebep yoktu.
Gece yarsna doru K ralla K ralie odalarna ekilm i ve
yatmlard. Sonra, sarayn kapsnda patlayan bom bann kor
kun grlts ile uyanm v e hem en yetien General Petro-
v i in ikazyla gizli odaya snm lard. Bir anlk dalgnla
kurban olarak ite bu odada yakalanacaklard.
syanclar Kralla K ralieyi General P etroviin cesedi
nin yatt, banda sarho subaylarn hl dum an tten ta
bancalarn sallayarak bart keye getirdiler. K ralla Kra
lie diz ktler. T ahttan feragat edeceklerini, Ordu ne isti
yorsa onu yapacaklarn her ey e raz olduklarn syleyerek
hayatlarnn balanm as iin yalvarm aya baladlar. Petro-
vi, iyi ki lm, bir Obrenovii bu derece alalm grmek
ten kurtulmutu.
Kral ve K ralienin btn yalvarp yakarm alar bounay-
d. Subaylardan biri (K im olduu kesin olarak bilinmiyor,
nk bir cinayeti ilem i olm akla vnenler dahi baz nokta
larda susm ay tercih ederler) K ralieyi fahielikle sulayarak
klcn kaldrd ve bir vuruta kalasn boydan boya para
lad.
O anda odada bulunanlar kanl bir lgnla tutuldular
sanki; korkun bir cinayet gz alp kapanana kadar ilenip
h itti. Sonradan, cesetler kk Sen M ark kilisesindeki m e
zarlara braklm adan nce, yaralarn adedi tesbit edilecekti.
K raln cesedinde on dokuz kurun v e be kl yaras sayld.
H alkn nefretinin gerek hedefi olan K ralie Dragann cese
di ise tannm yacak hle gelm iti, cesette otuz alt kurun ve
krk kl yaras vard. Sonradan olayn ahitleri tarafndan
tasdik edilen bir husus da, K ralm btn parmaklarnn ke
silm i v e kopm u olmasdr. Subaylar nihayet geri ekildikleri
zaman, Aleksandr Obrenoviin sadece bir elinin ba parma
salam olarak duruyordu, dier parmaklar yok olm utu. Kra
lienin parmaklar da ayn ekilde kesilm iti. K ral v e K ralie
zerlerine inen kllardan korunm ak ister gibi, uursuz bir
hareketle elleriyle kllara kar koym aya alm olm aly
dlar. Sonradan K ralieye son v e ldrc darbeyi vurann
L azarevi isim li bir subay olduu sylenm iti.
C inayet srasnda sarayn yatak odasnda krk kadar su
b ay bulunuyordu. te bu subaylardan her birinin Kral ve
K ralieye en az bir el ate etm i v e bir kl darbesi indirmi
 olm alar gerekir. B y le hareket etm eyi belki suun paylal
m as bakm ndan daha uygun bulm ular v e bunu bilhassa ter
tiplem ilerdi. F ak at bunun yan sra sarho olan subaylarn,
yakalanacaklarn sanarak korkm aya baladklar anda, bir
den karlarna kan Kral v e K ralieye, bu korkunun verdii
hrsn da ek lenm esiyle saldrdklar muhakkaktr.
Saat gecenin biriydi. B irden subaylardan biri sarayn
evresinde m evzilenm i birlikleri hatrlad. N ih a y et A ltnc P i
yad e A layna darbenin m uvaffak olduunu ispat edecek kesin
delili gsterebileceklerdi. Kral v e K ralienin paralanm ce
setleri pencerelerden birine srklendi, henz yam urun de
vam eden serpintisiyle slak, prl prl olan im enlie frla
tld. Cesetler im enlikte, saraydan dem ir parm aklklarla ay
rlan Sen M iel caddesinden rahata grlebiliyordu.
Kardaki R us eliliinde, bu frtnal gecede sarayda olup
biten garip olaylar gzden kam am t. R us m aslahatgzar
arikov, robdam brn v e kee terliklerini giym i, birinci ka
tn salonuna inm iti. Orada, salonun kapal panjurlarnn ara-
lndan K onan pencerelerinin birinden frlatlan Kral ve
K ralienin parampara cesetlerini grd. D arbeci subaylar
saraydan kp gittikten sonra uaklarn gndererek Kral ve
K ralienin cesetlerini eliliin beyaz rtleriyle rttrd. N e
ferler ses karmadlar ve engel olm aya kalkmadlar.

SO NRADAN LD R LEN LER

B elgraddaki hkm et darbesinin baarl bir sonuca va

rabilm esi hereyden nce birbirinden ayr drt isyanc gurup
arasndaki anlam a ve ibirliine balyd. B u drt gruptan
biri zerine ald devi baaram azsa darbe hareketinin tam a
m baarszla uram olacakt. nce, Srbistan T acm d a
yem in etm i olan isyanc subaylar vard. B u subaylar saraya
girmi ve muhafzlarn odasn hareketin karargh hline ge
tirmilerdi. Sonra saray evirm i olan A ltnc P iyade A lay
nn ileri gelenleri vard. Sonra General G agovi emrindeki
bitlikler vard ki bunlar, N ikoliin m uhtem el im dat yolu olan
sahay igal ederek em n iyete alm lard. N ih ayet, yin e subay
lardan bir drdnc grup da, ehrin iine dalm v e en -
nem li kilit noktalarn tutm utu.
Suikastten hem en sonra, kralie D ragann iki erkek kar
dei N ik od ye ve N ik ola Lunievitsa, bir klaya gtrlerek
kuruna dizildiler. Babakan v e ayn zam anda Srp ordular
Bakom utan, gen yzba M ilkoviin k ayn babas General
inzar - M arkovi, sarayda yakalanarak ldrld. Babaka
nn kaynbiraderi Jovan M ilkovile Savunm a Bakan G ene
ral Pavlovi geceyarsndan sonra evlerini basan isyanclar
tarafndan ldrldler. G eneral P avlovii bulabilm ek iin
kapy kran askerler, yal askeri karsnn v e gen kznn
gzleri nnde ldrmlerdi. ileri B akan Todorovi, e-
vinde kars v e ocuklaryla otururken, evi basan askerler ba
kana iki el ate etm iler, fakat bakan iki kurunu da gsne
yedii halde lm em iti.
Darbe hareketinin dier safhalarnda olduu gibi, hk
m et ileri gelenlerinin ldrlm esi safhasnda da isyanclar
korkun soukkanllkla hareket ettiler.. H er hareket ok n
ceden, btn ayrntlaryla hazrlanm bulunuyordu. B u se
beple, D ileri Bakanl G enel Sekreteri B okoviin ve eski
bakanlardan D eniin, Am erikan eliliine snm alarna gz
yum m u olan isyanclarn, aslnda bu iki kiiyi ldrme kara
rnda olm adklar anlalm aktadr. Bunlar eer isyanclarn
kara listesinde olsayd, evlerinden km a frsatm bile bula-
m yacaklar muhakkakt. Saray M areali N ik olayevi ise, b
yk ihtim alle, ldrleceklerin banda geliyordu. Ancak mu
cize kabilinden kaabilm i v e A vusturya eliliine iltica et
miti. O gece saray basm olan isyanclarn, hkm darn ev
resinde bulunup, kom ploya katlm ayan btn nem li ki
ileri ortadan kaldrm aya kararl olduklar anlalyordu.
Sabahn saat ikisinde, darbe hareketinin bu kanl v e
tyler rpertici safhas kapanm oluyordu. B u safha iki saat
srm, 17 l v e 10 ar yaral ile sona ermiti.
11 H aziran sabahnn erken saatlerinde bir atl subay
grupu M stebitler devrildi! diye haykrarak sokak sokak do
lam aya balad zam an, B elgrad henz uyanyordu. Polise
kap kap dolaarak vatandalara evlerini bayraklarla ssle
m elerinin hatrlatlm as grevi verildi. Papazlar kilise anlarm
sevin tem posunda alm a emri aldlar. Sabah saat altda Vi-
yan adaki Srbistan elisi bir telgrafla uyandrld. Bunda,
Kral Aleksandr ile K ralie D ragann ldrld Jovan A-
vakum oviin bakanlnda yeni bir kabine kurulduu ve
Srp ordusunun Prens P iyer K arayorgiyevii Kral iln ettii
bildiriliyordu. Skupina (M ille t M eclisi) 15 H aziranda top
lantya arlmt. 1901 A nayasas tekrar yrrle girmi
v e yeni bakanlarn isim leri aklanm t. H km eti tekil eden
lerin ou radikal parti m ensubu v e Kral Aleksandra dm an
lklaryla tannan kim selerdi. M esel K ralie Draga hakkn
da dndklerini yksek sesle de syledii iin Kral tara
fndan tokatlanan Yorgi G eni, ticaret bakan olm utu. Buna
kim se hayret etm edi. Zira Belgrad, darbe gecesi sarayda bu
lunan tek sivilin bu Geni olduunu oktan renmiti. Buna
m ukabil alm a bakanlna len K ralienin sbk enitesi
A leksandr M ainin getirilm esi eitli sylentilere yol at.
afak skt zam an darbenin grnr izleri hem en de
silinm iti. Kralla K ralienin paralanm cesetleri alelde ta
butlar iinde bi arabaya konularak Sen Mark kilisesine g
trlm, din tren pek ksa tutularak cesetler kilisenin
avlusuna alelacele kazlm mezarlara gm lm t. M ezarla
rnn zerine isim ler yazl iki tahta paras konm as iin bi
le aradan uzunca bir zam an gem esi gerekecekti. K onakta
K rallk dairesi derlenip toplanm t. B u srada B elgrad so
kaklarnda krmz - siyah - beyaz Srp bayraklarnn, saylan
gittike artarak dalgaland grlyordu. Bir ihtiyat tedbiri
olarak K ona kordon altna alm olan birlikler klalarna e
kildi v e saray kaplarnn iki hafif topla korunm asyla yetin il
di. P iyade yeni v e deiik apolet takt, topularn om uz
ve kasketlerindeki K rallk armalarn derhal karmalar em
ri verildi. Sokaklarda atl devriyeler geziyordu, am a rf ida
re iln edilm em iti.
Belgrad Kralla K ralienin ldrllerini serinkanllkla
karlamt. Ordu bandolar parklarda, caddelerde neeli la*
havalar alyordu. Herkes, norm al bir gndeym iesine, y
le gcyle m eguld. K ahvelerde esen hava tasvip ediciydi.
(B u kahvelerden birinde, Y zba K ostiin, elindeki kanl k
lc hazr bulunanlara gstererek hayranlk toplad da anla
tlr). G ene o gn, sarayn kapsnda len Y zba N aum ovi
iin byk bir cenaze treni yapld. B u tren ordunun bir
gvde gsterisine de vesile tek il etti; daha sonra btn resm i
binalarn v e bakente gelen yollarn ordu birliklerince sk
kontrol altna alnd renildi.
Ama btn bunlar birer gsteriden ibaretti v e darbecile
rin ierden olm ad gibi dardan da herhangi bir m dahale
beklem edikleri grlyordu. N itekim ayn gn, darbenin ileri
gelenleri, kendileriyle konuan Times m uhabirine byk dev
letlerin hareketi tam am en bir i m esele sayarak, y en i iktidar
tanm akta gecikm iyeceklerine olan inanlarn belirttiler.

Y E N K R A L P Y E R K A R A Y O R G Y E V

E vet, Belgrad son derece sakindi, am a Avrupa, bu cina

y e t haberleriyle sarslma benziyordu. R om anya Kral, A ltn
c P iyade A lay K um andanl fahr rtbesini v e Srbistan ta
rafndan verilm i btn nianlar derhal geriye yollad. O-
nu talyan Ordusu subaylar izledi. ngiliz hkm eti, protesto
m akam nda, elisi George Bonhan ile btn elilik m ensup
larn geri ard. Politika dnyasna karlk m al evrelerin
daha gereki olduu grlyordu: Berlin borsasnda Belgrad
mahreli esham v e tahviltn deerinde yzde 1.5 orannda
bir dm e kaydedildi.
Btn Avrupa gazeteleri ilenen cinayetleri te lin edi
yordu. Ama bu genel hkm, ayn gazetelerin, muhabirlerini
alelacele C enevreye, Piyer K arayorgiyeviten beyanat alm a
ya gnderm elerine de engel olm uyordu. svirede bir srgn
hayat yaayan ve babas Aleksandr K arayorgiyevi 1858de
Y ugoslavyadan karlal beri vatanna dnm em i olan Prens
P iyer denebilir ki, bu uzun zam an zarfnda, m em leketine ka
vum ak m idini bir an bile terketm em iti. Bir ara, 1868de
Prens M isel Obrenovi B elgrad Krallk parknda ldrld
zam an Prensin tahtna kavum ak m idi gerekleecek gibi
olm utu. Am a bunu, feci bir hayal krkl izledi. Srplar, i
lenen cinayete ram en O brenovilere sadk kalm, hatt bir
M acar M ahkem esi, Prens P iyerin babasn, B elgraddaki sui-
kastin tertipilerinden olm akla sulayarak sekiz sene hapse
m ahkm etm iti. O srada M acaristandaydlar. N ey se ki, bir
st m ahkem e bu karar bozm u v e P iyerle babas derhal M a
caristan terketm ilerdi. O zam andan beri ilerleyen yana v e
gittike azalan m al im knlarna ramen, Prens Piyer Kara-
yorgiyevi, bir gn B elgraddan gelecek daveti kabul iin ha
zrlkl bulunm aktan usanm am t.
im di gazeteciler ona, ak v e kesin sorular soruyorlar
d. K endisine tahtn teklif edildii doru m uydu? K abul ede
cek m iydi? K om plodan daha nce haberdar edilm i miydi?
58 yam a ram en Prens Piyer, yirm i yandaki gibi ince
ve evikti. Kr v e gr byklar, karga bir burnu, delici bak
lar vard. Sivil elbiselerle bile ok gsteriliydi. M uhabirlere
pek nzik davrand. Kral olm ak zere yetitirildiini belli e-
dercesine, hi bir soruyu cevapsz brakmyor, ama herhangi
bir gaf yapm am ay da beceriyordu.
Hayr; kom plodan daha nce haberdar edilm em iti ve
henz resm bilgi alm ad iin, kendisinden bu hususta bir
hkm, bir yorum beklenm em eliydi. Kralla K ralienin ld
rlm eleri zc bir olayd, ik isinin de kt, hatt gayrimeru
hkmdarlar olduu m uhakkakt amma, m esel hapsedilm ele
riyle de yetinilebilirdi. Prens Piyer fec cinayetten bahseder
ken, ban m ahzun m ahzun sallam ay da ihmal etm iyordu.
N e var ki, u anda, sayn gazeteciler, olaylar hakknda ken
disinden ok daha fazlasn bilm ekteydiler. H att Prens ken
dilerinden, onu baz konularda aydnlatm alarn rica edecek
ti; zira Srbistanla ilgili her olay, phesiz, onu son derece il
gilendirm ekteydi.
M uhabirler bu kabulden pek m em nun ayrlm adlar ama
sonradan Prensin hakl olduunu teslim zorunda kaldlar. D i-
 Piyer Karayorgiyevi, y l
larca Srbistan tahtna otur
m ak hayalini kurm u ve bir
K arayorgiyeviin tekrar ik
tidar alaca m idini hi
kaybetm emiti. 1903 darbe
si bu midini gerekletirdi.
Yllarca srgn hayat ya
ayan Prens, Srbistana d
nerek Krallk tacn giydi.

ger bir Karayorgiyevi, P iyerin Pariste mzik hocal yapan

yeeni, gazetecilere Tarih boyunca, diyecekti: Karayorgiye-
v iler daima katledildiler. Ama asla kaatil olmadlar.
Cinayetlerin ertesi Pazartesi gn (1 5 H aziran) Senato
K onakta, Skupina (M illet M eclisi) Parlm entoda topland.
Ordunun Piyer K arayorgiyevii Kral iln etm e kararn o-
nayladlar. Skupina bundan hem en sonra ald bir kararla
hkm et darbesine katlm olanlarn susuzluunu iln etti.
D aha ertesi gn Belgrad m etropoliti Innocent, Sen-Saba
kilisesinde, yeni Kral iin dua ediyordu. M etropolit uzun be
yaz salar v e sakalyla, pek m uhterem grnl bir din ada
m yd. K atled ilen Kraln vaftiz treni gibi, tahta k ve ev
lenm e trenlerini de bizzat ynetm i, ama m ezarlar banda
dua etm e grevini m ahalle papazna verm eyi tercih etm iti.
O gn pek evkle dua etti, m essif am a elzem gem i olaydan
ksaca bahsederken, m em lekete byk hizm eti iin, Orduya
kranlarn uzun uzun bildirm ekten geri durmad. B u tre
ne katlm akta hi bir mahzur grm eyen kaatil subaylar kili
senin n sralarn, en gsterili niform alaryla igal etm ek
teydiler. M etropolitan szlerini hararetli alklarla, herkesten
nce onlar selm ladlar.
 A vusturya M acaristanla R usya, yen i iktidar o gn
tandlar. m parator Franois - Josephin darbeyi en bir
cinayet sayan telgraf ortal kartrr gibi oldu. Am a Rus-
lar, bu jeste Suplardan daha ok nem verdiler. lk telgrafn
da hibir im ada bulunm ayan ar, iki gn sonra ikinci telgra
fnda, kaatillerin cezalandrlm asn istiyordu. M adem ki Ka
tolik A vusturya hakinas grnmt, y ley se R usya da on
dan geri kalm am alyd.
B u arada Ordu, kendi iini gene kendi grm ekle m egul
d. Saray m uhafzlarnn kapsna yklenm i olan Yzba
K osti kum andanla tayin edilm iti. Saray nbetisi olduu
halde, o gece hi bir e y iitm em ekle dvaya hizm et etm i o-
lan T em en Guri, yzbala terfi etm iti. Ordu iinde baz
hesaplar da, gene kendiliinden grlmt. D arbe v e suikast
hazrlklarn bir m ektupla K rala bildirm i olan A lbay Zivavo-
v, kendi feci akibetini de bir ihm ali yznden hazrlayan
Kraln ihbar m ektubunu akta braktn v e bunun darbeci
lerin eline getiini renerek dehete dmt. H em en ta
bancasn azna dayam v e tetii ekm iti. A ltnc Piyade
Alayndan bir dier subay, Y zba Y uvanovi ise arkadala
rndan hi biri onu kom plodan haberdar etm eye lzum gr
m ediinden olacak, zntsnden intihar etm iti.
17 Haziran gn Ordu, M ajeste Kral P iyer Karayorgi-
yeviin m aiyetine yen i tayin edilen yaveri Cenevrey e gn
derdi. Y eni Kral, hepsinin klc gn nce iledikleri cina
y etle kana bulanm bu yaverleri nezaketle karlad v e hep
birlikte B elgradn yolunu tutm akta gecikm edi. A vusturyada
gazeteciler, K rallk treninde P iyerden yen i bir grme is
tediler v e huzura kabul olundular. renm ek istedikleri husus
hereyden nce yen i Kraln, arn isteine uyarak kaatil dar
becileri cezalandrm ay dnp dnm ediiydi.
Kral P iyer K arayorgiyevi, gazete m uhabirlerine duru
munun hi kolay olm adn itiraf etti. Politikas, hi phe
yok, R u s y a hakknda besledii dostluk duygularnn telkin
ellii bir politika olacakt. N itek im byk olu, bu dostluun
m- nianesi olarak M oskovadaki arlk Y ksek Askeri Aka-
dem iinde okum aktayd. O brenovi hanedannn, halk hie
sayan dikkatsiz v e diktatrce hareketlerine ram en Kral A-
ieksandrla K ralie D ragann ldrlm eleri olaynn ok ir
kin v e hukuku zed eleyen bir cin ayet olduu m uhakkakt. A-
ma, yle zannediyordu ki, Skupina (M ille t M eclisi) im diden
cinayetlerin failleri hakknda bir af kanunu karm ak zerey
di. B u da gsteriyordu ki, M eclis u v eya bu suretle Obreno
vi iktidarnn ortadan kaldrlm olm asn tasvip ediyordu.
Skupina, Srp halk oyunu tem sil ed en kanun bir m essese ol
duuna gre, bu tasvip Srp m illetinin iinden, btnnden
gelm ekteydi. Bir K arayorgiyevie ise m illetinin iradesine bo
yun em ek derdi.
Y abanc muhabirler, terbiyeli v e saygl bir tavrla bu
nun da bir gr olarak kabul edilebileceini sylediler. B u
srada K raln etrafndaki m uhafzlar tek kelim e konum am -
lard.
24 H aziran gn Kral Piyer, Srp ordusu generallerinin
krmz renkli parlak niform asn giym i olarak, banda u-
zun, beyaz bir tyle ssl beyaz bir serpu, B elgrad garnda
trenden indi. Garda askeri ve sivil erkn yeni K ral karla
m ak iin toplanm bulunuyordu. Avrupa devletlerinin tem
silcileri trene katlm am lard. Sadece A vusturya ve R usya
ne olur ne olm az endiesiyle bu karlama trenine resm tem
silci gnderm eyi tercih etm ilerdi. Garn byk salonunda
Kral Piyer, R us heyetinin bakan arikova doru yrye
rek, takdim edilm eyi beklem eden elini uzatm ve onunla ko
numutu. Sonra, sanki birden aklna gelm i gibi Avusturya
h eyeti bakan D unbay da selm lam t.
Karlam a treninden sonra Kral drt atn ektii ssl
saray arabasna bindi v e katedrale kadar polis kordonunun
zor zaptettii byk kalabalklar arasndan geerek yola k
t. K raln kortejinin takip edecei yollarda iekli taklar y a
plm t. M ill kyafetleriyle gen, gzel kzlar Kraln araba
sna iek buketleri yadryorlard. B ando marlar alyor.
Srp bayra her yerde dalgalanyordu. R esm daireler v e if
yerleri gn m ddetle tatil edilm iti. Sen Saba katedralin
d e Srp m etropoliti hkmdar m erdivenlerde karlad. kinci
bir kutlam a duas yap ld v e m etropolit gnas Suplara u be
yanda bulundu: Srplar arasnda, kendi lkeleri v e kendi
topluluklar iindeki olaylar m Tanrnn iradesinin m ahsul
v e m ukadder olaylar d iy e kabul ok eski bir gelenektir.
Tanrnn iradesinin m ahsul olan son olaylar kutlam ak
iin uzun v e etrafl bir tren program hazrlanm t. Banit-
zada enlikler yapld. B u enlikler srasnda tertiplenen ge
it resm inde K ral P iyer arabasndan inerek Kral Aleksandr'-
m gzel beyaz atna bindi. A ltnc P iyad e A lay, banda K u
m andan M ii olduu halde, fanfarlarla, bayraklarla trene
hatld. enlikler srasnda herkes K raln tam bir hkmdar
olduu fikrinde birleti. O gece fener alaylarnn dolat so
kaklarda ge hava fiekler frlatld. B elgradllar sabahlara
kadar dansettiler. E lli yllk srgn hayatndan sonra, bir Ka-
rayorgiyevi yen id en B elgradin K onakmda saltanat srme
e balad.

T E H L K E L H A Z IR L IK L A R

Belgraddaki hkm et darbesinin hikyesi burada, bu ma

sal dekoru iinde sona erebilirdi. Am a ne yazk ki, Kral A-
leksandrla K ralie Dragann ldrlm esine kadar varan kor
kun ihtiraslar, kanl cinayetlerle bile teskin olm u deildi.
K onak basknnn v e darbe hareketinin byk bir rahatlkla
baarlm olm as, bu ihtiraslarn sahiplerine yeni m itler ve
rerek ortam daha da tehlikeli hale getiriyordu. B u baarl
hkm et darbesi sonraki olaylarn hazrlannda byk rol
oynayacakt.
Belgraddan darbe teebbsnn baarya ulat haberi
kendisine ulanca kurnaz v e akll bir insan olan P iyer Ka-
rayorgiyevi, bu suretle eld e edilm i bir tacn hi bir zaman
rahat ve gvenle tanam yacam derhal anlam t. B elgrad-
a dnnden sonra ilk ii sarayn m uhafz tekiltn iki
m isline karmak oldu. B u m uhafzlara her gece baka yar
dmc kuvvetler ekleniyordu. Sarayda, Kraln svireden ge-
irdii zel muhafzlar, K rallk dairesinin kapsnda nbet tu
tuyordu. D arbeci subaylar pohpohlam ak iin Kral ortas mi
neli, kenarlar altn, M alta ha biim inde gayet zarif ve ky
m etli bir m adalya yaptrd. B u m adalya subaylarm beyaz -
niform as zerinde ok ho duruyordu. F ak at bunun yan sra,
belki byk devletlerin yapt bask sonunda, belki de ken
dini savunm a endiesiyle Kral P iyer, darbenin hazrlayc la-
n, yani Kral A leksandrla K ralie Dragalnm kaatillerini,
m add m anev birok tavizlerden sonra, usta bir politikayla
d evlet idaresinden, siyaset alanndan ulaklatrd. Onlar,
mmkn olduu kadar zararsz duruma getirm eyi tercih etti.
B u politika, isyan hareketinin hazrlaycs olan insanlar ba
kmndan baarl oldu, ama ne yazk ki bu insanlar zararsz
hale getirm ek yetm iyecekti, zira onlarn aladklar fikirler,
zamanla etkisi artan bir zehir gibi Srp toplum unun bnye
sine girmiti bir kere.
Darbe hareketinden ve Kral P iyerin tahta kndan
sonra, E yl ld e yaplan ilk genel seim O brenoviler devri
nin madurlar olan radikallerin baarsyla sonuland. Se
im sonunda M eclise 78 radikal, 65 mfrit radikal, 15 liberal
ve 2 sosyalist m ebus giriyordu. Y llar getike Srbistann
Panslavizm Slavlar aras birleme ideali btn kuvvetiy
le kam uoyunda ve devletin politikasnda ba keyi igal et
ti. Slavlk dvs B osna buhranna kadar devam edecekti.
1908de Bosna ihtilf yznden Srbistan, A vusturya ile bir
savaa girim ediyse, bu, denebilir ki, sadece bir ans eseri
olmutur. Buhran bir savala sonulanm ad am a Srbistan ge
ne de ok zor dakikalar yaad. Zira d evletin hm isi v e en
yakn dostu olan R usya Srbistana yardm n bir kararla
kesti. Srplar, Avusturya - M acaristann, bu iki bal dev-
letin B erlin andlam as hkm lerini gz gre gre inem e
sini v e Bosna ile H erseki, Slavlarm byk farkla ounluk
ta olduu bu iki byk ey a leti zorla koparlp alm asn, eli
kolu bal seyretm ek zorunda kaldlar.
B osna buhran Srbistan iin iki nem li sonu m eydana

F 3
 A lbay D rag u tin D im itriy e-
vi, d i er ad y la Kzl -
kz, 1903 B elgrad d a rb e si
n e k atlm ve y lla r so n ra
K ara El adyla a n lan giz
li tek ilt k u rm u tu . Bu.
tek ilt S rb istan 'n ve B a l
k a n la rn ta rih in d e b y k rol
oynad. B irinci D ny a S a
vann km asna yol aan
S aray b o sn a su kastinde, A -
v u siu ry a - M acaristan v e
liah d ile k arsn , b u te k i
l tn yetitird i i G avriel
P ren ip ldrd.

getirdi. nce, Kral P iyerin olu Prens Y orgi K arayorgiyevi

buhran sresince A vusturyayla bir sava istedii ve tevik
ettii iin gzden dt. stelik bu gen, bykdedesi olan K a
ra Yorgiden, sava ihtiras yannda bir baka huyu da teva
rs etm i olduunu gsterm i ve babasn ok zor durumda
brakmt. Prens bir fke buhran srasnda uan ok ar
bir ekilde yaralam t. Bunun zerine tahtn vrisi olam ya-
ca bir kere daha anlald ve velahdlk hakkndan m ah
rum edildi. Yorgiden boalan yere kk kardei Prens A-
leksandr getirildi. B u olaylar srasnda bir grup gen subay
da Obrenoviler m eselesini ok ksa zam anda v e pek rahat
bir ekilde halletm i olan o eski usul denem eyi dndler.
Bu mfritler grubunun banda, gem i darbe hareketinin ok
iyi tand bir sima. Kral A leksandrla K ralie Dragann k a t
lini hazrlayanlardan A lbay D ragutin D im itriyevi bulunu
yordu.
Dragutin D im itriyevi, neeli bir grn altnda keskin
zeky gizlem esini iyi bilen bu iri yapl, kanl canl asker,
sonraki dokuz yl boyunca Srbistann siyas hayatna, B a l
kon kom iteciliinin verdii alkanlk ve korkun entrikalar
d/eni iinde, hkim olacakt. D im itriyevi, kralna sadk, nt-
nu: lu. vazifeinas asker kiiliiyle ihtillci, asi, zalim, anar
ist kiiliini birbiriyle ustalkla badatrm t. Y eraltm daki
hayatnda ad Kzl kzd. B u isim ona daha okul srala
rnda arkadalar tarafndan yznn shhatli renginden ve
kuvvetli, sportm en bir gen oluundan ilham alnarak takl
mt. Am a D im itriyevi gizli kalm ay ok da arzu etm iyordu.
Amac, olaylarn banda grnm ekti. N itek im 1908de Kra
lie Dragann erkek kardelerinin ldrlnde aktif rol oy
nam olan V oja Tankosile birlikte bir tek ilt kurdu. Ad
Narodna Obdrana olan bu tek ilt M akedonyada, Avustur
yaya ilhak edilm i Slav eyaletlerde tedhi hareketlerine gi
rimek suretiyle tarih sahnesine kacakt.

K A R A EL: Y A B R L K , Y A LM !

T ekiltn baars balangta snrlyd: Birka infi-

lkten ve ikinci derecede nem li birka kiinin katlinden ibaret
kald. Ama y l sonra D im itriyevi, 1903 darbesinin hazr
layclarndan drt be arkadayla birleerek B elgradda Giz
li Onlar K om itesi ni kurdu. B u suretle N arodna Obdrana y e
ni ve aktif bir ihtillci tekilt hviyeti kazanyor, Gizli On
lar K om itesi de bu tekiltn beynini m eydana getiriyordu.
T ekiltn ad bu defa U jedinjenje ili Sm ert Y a birlik,
ya lm olm utu. H edefi, Srplarn anavatanndan kopar
lp yabanc devletlere ikram edilm i topraklarn tekrar ana
vatana kazandrlm asyd, bu hedefe ancak kyasya bir sava
la ulalabilecei muhakkakt. Onlar K om itesi, tekilt yeni
ler v e yeni bir program izerken Ondokuzuncu Y zyl bo
yunca talyada dehet verici faaliyetiyle btn lkeye ta
hakkm etm i olan Karbonarileri rnek alm t. Ujedin
jenje ili Smertn uygulad m etodlar ou zam an gerek
dehet ve zulm m etodlaryd. B u sebeple tekilt ksa za
manda asl ad unutularak Kara El adyla anlm aya bala
d. Kara E lin Srbistanda v e hatt kom u lkelerde baars
o kadar inanlm az bir sev iy ey e ykseldi ki, uzun yllar Srp
politikasnn tek hkimi, devletin gerek sahibi oldu. Kral
b ile tekilta boyun em ek zorunda kald. Kara E lin yayn
lad bir gazete vard: Piem on. T ekilt ordunun, polisin
v e jandarm ann kontrol ve ynetim ini tam am en eline alm
t, Kara E lin ak ve sinsi faaliyeti yllar boyunca Srbis
tan A vusturya ile ok yakn bir sava ortam iinde tut
tu. Srbistann 1912-1913 B alkan H arbi srasndaki politi
kasndan da, yapt devam l v e srarl bask sebebiyle, gene
Kara E l tekilt sorum luydu.
B alkan H arbi srasnda da Kara E l um ulm adk baar
lar elde etti. Srbistan onun em ri altnda nce Bulgaristan,
Y unanistan v e Karada ile birleerek O sm anl d evletine kar
; sonra Y unanistan, R om anya v e O sm anl devleti ile b irle
erek Bulgaristana kar savat. 1913de im zalanan Bkre
andlam as ile Srbistan, hem en de m evcut topraklar kadar
yen i toprak kazand. B y lece m em leket bir m isli genilem i
oluyordu. Kara El, bu savatan asla olm ad kadar m ukte
dir v e kstah kt. V eliaht Prens Aleksandr, ihtiyar babasn
dan tam am iyle iktidar devralm durum dayd. Sava sonu
m arkl iinde bulunan Kara E l tekiltn kontrol altm da
tutm ak isteyen gen prens, bu m aksatla tekilt iinde D im it-
riyeviin yerini alm ak istedi, fakat tam bir baarszla u
rad. D im itriyevi, kurulacak byk Slav d evletinin bir cum
huriyet olacan dnm eye balam t. 1913de K zl Okz-
D im itriyevi Srp G enel K urm ay istihbarat servisi efliine ge
tirildi. B u grev onun yen i entrikalar iin elveriliydi. Bir
y l sonra, o korkun 1914 yaznda K ara E l, gen Gabriel Pren-
ip i yetitirdi, silhlad v e A vusturya veliahd aridk Fer-
dinandla karsn katletm ek zere Saraybosnaya gnderdi.
Saraybosna suikastinden sonra Avusturya, Srbistana ok
sert bir ltim atom verdi. B u ltim atom da Srp hkm etinden,
gizli teekkllerin alm alarna derhal son verdirm esi, bu kor
kun cinayetin sorum lusu olan gizli tekilt hakknda takibat a-
lm as v e bu takibatta A vusturya hkm etine itirak hakk
tanm m as isteniyordu. B u son iki art, K ara E lin yok edilm e
sini gerektirm ekteydi; ltim atom artlar iinde Srp hkm e
tinin derhal reddettii tek art bu oldu. F ak at o srada B el-
grudda bir R us h eyeti Srp hkm etine, arn bu dost devle
te derhal v e her hususta yardm a hazr olduunu bildiriyordu.
N e gariptir ki, Srbistan etrafnda oynanan bu oyun bir dn
ya savayla sonulanacak; v e bu sava, oyunun balca ku
marbazlar olan iki dev d evleti, A vusturya-M acaristanla R us
arln ykacak, am a oyunda kurban edilm ek istenen k
ck devlet, Srbistan, savatan yep y en i bir h viyetle ka
cakt. Zira V ersay antlam asnn artlar arasnda doan yen i
Y ugoslavya devleti, Srplarn asrlk Slavlar aras birlik r
yasn kk apta gerekletirm i olacakt.
Fakat bu m utlu son, kolaylkla eld e edilem edi. K k
Srbistan, sava boyunca kk varlnn kaldram yaca-
ar ykler altnda ezildi. 1915de, Y ugoslavya dm an ta
rafndan igal edilince ordu, korkun ka ram en kar kar
lkeyi savundu; Arnavutluk dalarndan Selnike kadar d
vt.
Haziran 1917de, Kral A leksandrla K ralie Draganm
katlinden on drt y l sonra D ragutin D im itriyevi v e iki ar
kada gslerine yedikleri kurunlarla dnyadan ayrldlar.
Dragutin D im itriyeviin (K zl kz n ) lm, Kara
E lin de politik hayatnn sona erm esi dem ekti. K arayorgiye-
vilerin, bir avu gz pek adam n kurduu bu tekilttan
kurtulabilm eleri iin bir dnya savann Srbistan atee bo
mas, silip sprm esi gerekmiti.

B E L G R A D D A R B E S N N Z EL L K L E R

1903 B elgrad hkm et darbesi, tarih asndan deil,

teknik bakmdan incelendii takdirde, ilk gze arpan, bu
tekniin m kem m ellii v e darbenin, m m kn olduu kadar
az ahsla mm kn olduu kadar sessiz v e sratli baarlm a
sdr.
Asker birliklerin pek az bir ksm harekete yardm c o-
larak katlm , darbeyi, saylar elliy i bulm ayan bir avu in
san uygulam t. O lay hzla ve youn bir hareketler zinciri ha
linde gelim i, Belgradda, o y a z gecesinin sessizlii iinde ta
rihin akn deitirebilecek bir suikastn vuku bulduunu
 hem en de kim se farketm em iti. ki saat gibi ok ksa bir za
m an iinde, sadece on yed i l v e on yaral ile, bir monari
devrilm i, bir devletin politikas hem de ne beklenilm e
yen sonular verecek ekilde batan baa deimi, m ill
ihtiraslar kam lanm ve krk iki y l yaayacak yeni bir ha
nedan tarih sahnesine kmtr.
D arbenin baars ancak hazrlayclarn zek ve ustal
yla aklanabilir. D arbeciler -itiraf etm eli ki ustaca hazr
lanm olan plnlarnn gereklem esinde gnn ve o ge
cenin artlarndan um ulduundan ok daha fazla yararlan
mlardr. H ereyden nce, btn m illetin K ral Alek-
sandrla K ralie Dragaya besledii derin nefret ve kin duy
gularn belirtm ek gereklidir. Srplarn, 10 H aziran gecesi ce
reyan eden kanl olaylar hakknda ne dndn anlam ak
iin yen i kral P iyer K arayorgiyevie yaplan karlama tre
ninin takn sevin ve heyecann hatrlatm ak yeter. H alkn
bu m anev yardm ve destei darbecilerin gizli kalabilm esini
salam, Kral v e K ralieyi korumak v e kurtarmak yolundaki
her trl cidd teebbs yok etm i, bakentin ve sonra b
tn lkenin darbeyi hem en kabullenm esine yol amtr.
stelik, darbenin i karklk v e atm alara sebep olm a
mas, yabanc devletlere, ie m dahale im kn da verm em i
tir. Eer ok ksa bir zam an iin bile bir i buhran dom u,
silhl, silhsz bir m cadele ortam yaratlm olsayd, bun
dan faydalanan Avusturya M acaristann, R usyann ve
O sm anl devletinin derhal bu ie el koyacaklar ve herhalde
isyanclar him aye etm iyecekleri muhakkakt.
syanclar, ordu saflarndaki arkadalarnn kendi poli
tik gr v e mitlerini paylam alarndan da geni lde fay
dalanmlardr. Ordudaki bu Panslavizm - Slavlar aras bir
leme fikri m illet btnndeki ayn idealin askere aksinden
baka bir ey deildi. Eer darbeciler m illet btnnn m a
nev desteinden yararlanm asalard darbe yin e baar ile so
nulanabilir, hatt Obrenovi iktidar yine devrilirdi, am a or
du bu konuda ikiye ayrlm olsayd, belki Kralla K ralie kur
tulabilirdi.
 u noktay da hatrlatm ak gerekir: ki hanedan arasn
da elli yldr srp giden devam l rekabet, bunlardan bi
ri aleyhine hazrlanan bir hareketi bir dereceye kadar mbah
gsteriyordu. ki aile, birbirleri aleyhine daim a zora ve sil
ha bavurmulard. B u iki aile iinden en az biri, dier aileye
m ensup biri tarafndan ldrlm ya da ldrtlm, her iki
aileden tahta geen her an lm tehd idiyle kar karya ya
amt. Bu, sonu gelm eyen bir tarih vendetta, bir politik kan
dvas idi. B u gerek, m illetin her trl iddet hareketini bir
gelenekm i gibi ho grm esine v e failleri bir kahram an olarak
karlamasna yardm etmitir.
unu da syleyebiliriz ki B elgrad darbesi, devletler hu
kukunda hkmet darbeleri adyla anlan hukuk d mes-
sesenin en dikkate deer rneklerinden biridir. Bir kere, ha
reketin hazrlayclar, darbe olup bittikten sonra dahi tam o-
larak aydnla km am , esrar koruyabilm ilerdi. B u da
plnn m kem m elliini gsterir. Bugn bile, aradan altm yl
dan fazla gem i olm asna ramen, hareketin hazrlayclar,
ikinci plndaki ahslar v e oynadklar rollerin nem derecesi
tam olarak bilinm em ektedir. M esel, darbeden sonra Baba
kanla getirilen Jovan A vakum ovi kanl 10 H aziran gecesi
B elgradda bulunm uyordu. Cinayetleri, darbenin ertesi gn,
11 Haziranda B elgrada geliinde garda kendisini karlayan
gazetecilerden renm iti. A vakum ovi bir kk liberal ga
zetenin yayn m dryd v e siyaset sahnesine ancak 1903
darbesinden sonra km t. D arbenin gerek hazrlayclar ve
eflerinin, saray baskn srasnda olay yerinde bulunm adk
lar muhakkaktr. O gecenin olaylar elinde patlayan bom
bayla paralanan bir Y zba N aum oviin, ya da ertesi gn
gazetecilere, budalaca bir vnm eyle cinayetleri anlatan M i-
iin eseri olam yacak kadar m kem m el bir ekilde hazrlan
m t.
D aha sonra politika alannda kazand nem sebebiyle
D ragutin D im itriyeviin, darbenin en byk eflerinden biri
olduu sylenm itir. F ak at bu sz ciddi bir incelem eye v e de
lile dayanm am aktadr. phesiz, darbeyi takip eden yllar i-
inde politik hayat, onun, eer bu darbeyi hazrlam olsay-
d, ok iyi sonular alabilecek k abiliyette olduunu ispat et
mitir. N e var ki onun 1903 darbesinin eflerinden biri olm as
ihtim alini azaltan husus vardr: Bir kere, D im itriyevi
1903de henz 27 yandayd; sonra sadece Y zbayd; niha
y et 10 H aziran gecesi sarayda, Kral Aleksandrla K ralie Dra-
gay arayan isyanclar arasnda bulunm usa bile, herhalde bi
rinci derecede rol alm deildi, zira o ekibin efi A lbay M i-
iti.
Gen yaver M ilkovii ldrenin D im itriyevi olduu ri
v a yet edilm itir. D im itriyevi de darbe hareketinde birinci de
recede rol oynadn sylem itir. Fakat bu sze gerek naza
riyle bakm ak biraz zordur. Zira D im itriyevi, anaristlerin
ou gibi, gerekleri deitirm ekten ekinm ez v e vnm eyi
severdi. K om plonun ordunun ileri saflarndaki yksek rt
beli subaylar tarafndan hazrlanm olm as daha akla yakn
bir ihtimaldir. Fakat bu subaylarn yan sra radikal parti
m ensuplarndan birka kiinin de kom ploya dahil olduu
sylenm itir. D im itriyevi bu darbe tekiltna girmi ve n
l G izli Onlar K om itesinin kuruluunda bu tekilttan r
nek alm olabilir. Fakat 1903 Hazirannda, henz ok gen
bir Yzba, sradan bir subay iken, m kem m el bir ekilde
hazrlanm bir darbe hareketinin belli bal hazrlayclarn
dan biri olm asna ok az ihtim al verilebilir.
N e var ki K zl kz - D im itriyevi, bu gem i ve baa
rlm hareketten gelecek hareket ve baarlar iin byk l
de yararlanm, parlak zek v e kabiliyeti ile iki gn iinde
olup biterek kapanacak bir tarihi olay yllar sonra dnyann
kaderini deitirecek ok nem li olaylara kadar yaatm tr.
Btn asker ve siyas olaylarn gelim esinde b eklenm e
yen olaylarla karlalm as nem li bir unsur tekil eder, fakat
.vm unsur bir hkm et darbesinin en hayat artdr. Kral
Aleksandr, K onakn 10 H aziran 1903 gecesi baskna uraya-
drir yaplan ihbar en hafif ekilde dikkate alsayd,
.'lvl nm seyri ok baka olurdu. M esel, altnc piyade alay
l ald.'i gnderilir: Tuna birlikleri B elgrada getirilebilirdi..
B u srada, kom plonun efleri usulca yakalanarak hapsedile
bilirdi. Kralclar bir kere duruma hkim olduktan sonra darbe
tekiltnn btn m ensuplar bir bir yakalanabilirdi.
H alktaki honutsuzluk bir takm tavizlerle, yen i v e oyalay
c tedbirlerle giderilir, ordudaki ibirlii, byk lde yer
deitirm eler ve tevkif olunan yksek rtbelilerin yerine by
le bir imkn konum aya bile cesaret edem iyen kk rt
beli subaylarn terfi ettirilm esiyle kolaylkla datlrd. Btn
bu nleyici tedbirlere ba vuracak zam an olm asa bile Kral
Aleksandr hi olm azsa asilerin baarsn geciktirir ve zorla-
trrd. Savunm ann yay g n v e etkili oluu, darbecilerin hare
ketlerindeki iddetin artm asna y o l aar, cinayetler oalr
v e Kral taraftarlarnn o sre iinde m cadeleye katlm as ile
darbe bir i sava halini alabilirdi.
Btn bu ihtim aller, darbeyi hazrlam akta olan isyanc
larn zihinlerinden km am olm aldr. B u yzden her trl
tedbire ba vurarak Kraln, kom plodan haberdar olm am as
n tem ine altlar. P lnn hazrlanm as be on kiilik bir he
y et tarafndan yapldna gre, srrn saklanm as ok da zor
olm am t. Fakat sra iddet hareketinin uygulanm asna
gelince o zam an srrn saklanm as g v e tehlikeli bir m ese
le olarak ortaya kt. General Petrovile Krala bal arka
dalarnn, m em leketin her yannda v e hele ordu saflar iin
de casuslar bulunduu m uhakkakt. Sonra K raln, bylesine
nem li bir tekilt ihbar edecek casusa, ihbarcya ok byk
ihsanlarda bulunaca tek kelim eyle onu ihy edecei de her
kese bilinen bir gerekti. Vicdanlar satn alabilm ek iin sa
ray. ordudaki gayrm em nunlarn deyebileceinden kat kat
fazlasn deyebilirdi. D arbeciler A ltnc P iyade A layn ve
A lbay G agoviin askerlerini, en son dakikaya kadar, bu ha
yat srrn dnda tutabildiler, ama harekete katlacak subay
lara birka gn hatt birka hafta nceden srr amak zo
runluydu. Saraya baskn yapacak bir avu subay sem ek de
ok zor bir m esele olm utu. ounluuyla Kral Aleksandra v e
onun politikasna dm an olduu bilinen Srp ordusu safla
rnda dahi, hereyiyle gvenilebilen drst, hayatn sara
ya yaplacak basknda (y zd e yz bir lm ihtim ali karsn
da dahi) fed etm ekten ekinm iyecek kadar idealist v e z
pek elli subay sem ek kolay deildi. B u subaylarn seim i
ok byk titizlikle yaplm olmaldr. H er subayn gem ii
v e karakteri ok ince bir elekten geirilm i ve subay durum
dan haberdar edilm eden nce akla gelebilecek her kt ih
tim al iin tedbir alnmtr. F akat btn bu tedbirlere ra
m en Krala darbe hazrlklar ihbar olunmu, bu konuda
Krala bir m ektup yazm olan albay, sonradan intihar et
miti. B u ihbar m ektubu darbecilerin btn tedbirlerine ra
m en yanlabildiim gsteren bir delil olmutur. B u m ektup
ak bir ekilde yazlm am t, eer biraz daha ak yazlm
olsayd bir Aleksandr Obrenoviin zeks dahi bu m ektuptan
hazrlanan hareketi anlayabilir v e tedbirlerini alabilirdi.
1903 ylnda Srbistan ( * ) hem en de skoya topraklar ge-

(* ) S rb istan , F ra n sa n n desteiyle, kinci S u lta n M ahm ud

d ev rin d e m u h ta riy e te k av u m u tu . B u m u h ta riy eti sa
lay an isyann elebas K aray o rg i cK arayorgiyevi h a
n ed an n n k u ru c u s u oldu. 1858de S kupina (S rb istan
M eclisi), M iel O brenovi'i p re n s iln etti, 1 y l so n ra d a
prensliin O brenovi ailesinde k u a k ta n k u a a gem esi
n i k ara rla trd . O sm anl P ad iah , P re n sin o lu z am a n n
da - k i o n u n da ad M iel'd i- y en i p ren sli i tan m t. F a -
kat S rb istan k a le le ri (B elgrad dah il) T rk le rin elin d ey
di. Y ine F ra n sa n n m d ah alesiy le 1867 y ln d a T rk b ir
lik le ri b u k ale le rd e n ekildi v e S rb istan szde O sm anl
im p a ra to rlu u n a b a l k ald. k i y l so n ra P re n s Miel,
K aray o rg iy ev iler ta ra fn d a n ld r l n c e y e rin e olu
M ilan geti. M ilan, 1876d a isyan etti. 1878 yln d a T rk -
ler, R u sla ra yen ilin ce B e rlin K o n g resi k a ra ry la S rb is
ta n tam bam szla k av u tu . 1882de M ilan S rb istan
K ra l iln edildi. B elg rad d arb esin d e ld r le n K ra l A -
lek san d r, o n u n o lu y d u . M ilan 1889da olu leh in e ta h t
tan ferag at etm ek zo ru n d a kalm t.
m liinde bir topraa ve skoya nfusuna yakn bir nfusa
sahipti. Srp ordusunun subaylar toplum iinde ayr ve iine
girilmesi ok zor bir snf tekil ediyordu. F akat bu kapal y a
ay, ordunun daryla tem asn azaltm as yannda bir de
mahzur douruyordu; o da bu ok yakn birlikte yaay i-
inde bir subayn dierinden en kk bir srrn dahi sak
lam akta zorluk ekm esiydi. M esel, bir general P etroviin
Kral aleyhinde bir kom ploya girmesi ihtim ali hi kim senin
aklna gelm em iken, saray subaylarndan bir N aum oviin bir
M iiin Kral hakknda besledii m enf hisler ok yakndan
bilindii iin, darbe hareketine d vet edilm elerinde tereddt
olunm am t.

AR V E M P A R A T O R B L Y O R M U Y D U ?

Belgrad olayndan ok sonra baz Avrupal tarihiler

Avusturya ve R usyann hazrlanan darbe hareketinden ha
berdar olduunu am a kendilerince bilinen baz sebeplerle ci
nayetleri elleri kollar bal seyrettiklerini ileri sr
dler. O laydan hem en sonra A vusturya m paratorunun ve
ar N ikolann yeni Kral P iyer K arayorgiyevii tanm akta
gsterdikleri acele, bu iddiay biraz kuvvetlendirm itir. p
hesiz, Avusturya v e R u syann Balkanlarda byk m enfaat
leri vard. Fakat bu m enfaatler, 1914n de ispat ettii gibi,
bu iki d evlet iin birbirine tam am en zt ynlerdeydi. m pa
ratorla arn ok bulac bir sosyal hastalk olan Krallar
ldrme alkanlndan byk bir korkuyla ekinecekleri
v e b yle bir cinayeti kolaylatrm ay akllarna dahi getirmi-
yecekleri muhakkakt' Sonra, Avusturya ile R u syann B al
kanlarda bir byk Slav d evleti kurma hevesinde olan Srp
m illiyetilerinin hareketini desteklem i olm alar da im knsz
dr. Bir Aleksandr O brenovi Avusturya ve R u syann her
halde ok daha iine gelirdi.
A vusturya v e R usyann gerek niyeti ve darbe hareketi
srasndaki tutum u ne olursa olsun, her iki devlet de yeni
K ral tanm akta deta birbirleriyle yar ettiler. B unu dier
Avrupa devletleri takip etti. S adece ngiltere, ok uzaktan
yeni hkm eti tanm adn bildirdi. V e K arayorgiyevilerin
O sm anl devletine attklar kurunla kazandklar ta, 1904de
58 yandaki Kral P iyere giydirilirken, trene btn A vrupa
d evletleri katld. 1906da, saygnm gerektirdii bir yas dev
resi sona erdikten sonra ngiltere de sarayn yen i Srp K ral
l m ensuplarna at.
B ylece Belgrad hkm et darbesi her cephesiyle baar
y a ulam oluyordu. D arbeciler bu baardan paylarna de
ni aldlar. lenen cinayetlerin hesabn onlardan sorm ak as-
l kim senin aklna gelm edi. Kral lm t, yaasn Kral!.-
MEKSKA
HTLAL

1910 - 1929
M eksika Iltilal denilince ak la gelen ih till lid e rle
rinden E m iliano Zapata... Eitim grem em i b ir
kylyd, fa k a t sa d u y u su y la h a lk n istek lerin i
g erekletirm ee alyordu. P o litik refo rm lard an
ok to p rak refo rm u iin savat. nce 33 y llk d ik
tatre, sonra k a rs ih tillcilere ve ih til le b a k a
yn verm ee alan lara cephe ald. O d a birok
Vlcksika ih till lid eri gibi ld r ld .
 MEKSKA HTLAL

M eksika ihtilli, L a tin A m erik a lk e lerin d e k i ilk sosyal

ih tilld ir. Y irm inci Y zyln b irin ci y a rsn d a d u rm a d a n
te k ra rla n a n b y k sosyal k a y n a m a la rn d a ilk id ir. A m e
rik a B irleik D ev letleri ile n g ilte re n in - zellik le B. A -
m e rik a 'n m - m d ah aleleriy le sk sk y n d e itiren v e y l
larca s ren bu ih tilld e i savalar, siy as c in ay e tle r b ir
b irin i izlemi, b alca ih till efleri ld r lm t r. B u ih
till h are k e tle rin e n gilizlcrin, A m erik a lla rn resm en m
dah ale etm eleri, yab an c irk e tle rin b ask d a b u lu n m a la
r L atin A m erik a lk ele rin d e b ir yab an c d m an l a -
km na da yol am tr ( * ) .

1910 ylnn sonlarna doru, M eksika, her an patlam a

ya hazr bir barut fs gibiydi. O nbinlerce kyl ayaklanm
t. M eksikann, Amerika Birleik D evletlerin e kom u Chihu-
ahua eyaletinde silhl eteler, T exastan gelecek orta boylu
tknaz, sivri sakall bir adam beklem ekteydi. htilli balata
cak ve onbinlerce silhl kyly harekete geirecek bu ada
mn ismi Francisco M aderoydu.
M adero, M eksikada Yirm inci Y zyln ilk yllarnda
tekiltlanan m uhalefet cephesinin lideriydi. California ni
versitesinde eitim grm, be yl Pariste incelem elerde bu
lunmutu. M eksikaya dnnce bir sre ailesine ait byk

(* ) 1910 ile 1914 arasn d ak i M eksika h a re k e tle ri b ir ksm

ngiliz, dier b ir k sm A m erik an m liyesinin id a re sin d e
gelim itir. (Jacq u e s P iren n e : B y k D n y a T arih i-M e k -
sika htilli blm ).
m adenlerin iletilm esiyle uram, sonra politik hayata atl
mt. M eksikann kurtarcsnn adn tayan Demokrat B e-
nito Juarez K lbn kurmas, m uhalefetin tekiltlanm asn
da nem li bir admd. M adero halka dem okrasinin ne oldu
unu retm ee alt. M evcu t rejim in anayasaya aykrl
n belirtti; bu konuda bir eser yaynlad. O ve taraftarlar
bakann genel oyla seilm esini, iki devre st ste bakanlk
yapam am asn istem ekteydiler. nk M eksika diktatr
D iaz, bakanla 1877 ylnda reklenm i, otuz yldan fazla
bir sre lkeyi bildii gibi ynetm iti. B az bakanlar aka
yabanc irketlerin i takipiliini yapyor, bazlar da yksek
m em urluklarn satndan binlerce lira vuruyordu. D iaz, mu
halefetin hzla bym esi, tekiltlanm as karsnda oyalam a
yoluna girdi. nce m uhalefeti tanyacan, isteklerini kabul
edeceini bildirdi. Sonra 1910 T em m uzundaki bakanlk se
im lerine birka hafta kala m uhalefetin bakan aday M ade-
royu halk isyana tahrik iddiasyla yakalatt. M adero tevkif
edilip cezaevine atld. D iaz, M aderoyu seim ler bitinceye
kadar cezaevinde tutm ak, bakanl tekrar garantiledikten
sonra brakmak istiyordu. F akat iler umduu gibi gitmedi.
M adero cezaevinden kam ay baarm, San A ntonioda Bir
leik Am erika hududunu aarak T eksasa gitmiti. Artk Di-
,aza kar silha bavurm aktan baka are kalm adn gr
m, ihtilli plnlam aya balam t. htill yalnz politik de
il ekonom ik alanda da reformlar getirecekti. te bu reform
lar vaadidir ki kyllere m it olmu, M aderoyu bir kur
tarcy bekler gibi beklem ee balamlard.
D iaz, 1910 ylnda bakanlnn 2 9 uncu, diktatrl
nn 33nc y lm tam am lyordu ( * ) . D em ir eldivenli dik-

(* ) M eksikay Franszlardan ve onlarn kukla imparatoru

M axim ilienden kurtaran Juarezin 1872 ylnda lm esin
den sonra lke anariye srklenmi, be y l sren bu ka
rk devre Diazn bakan Tejarday devirerek askeri dik
tatr olm asyla sonulanmt.
 M eksikan n y etitirdii d ev
le t ad am larn n b elki de en
b y Ju a re z di. M eru o -
la ra k bakan seilm i, r e
fo rm lara girim i ve kiliseye
ta n n a n im y azlar k a ld r
m t. M u h afazak rlar b ir i
savaa sebep o ld u lar. Ju are z
b ir y a n d a n m u h afazak r
kuv v etlerle, b ir y an d an da
onlarn desteiyle M eksikay
igal ed en F ran sz m p a ra
to rlu k o rd u lary la arpt.
K azan d ve F ran szlarn
M eksikaya k u k la im p arato r
y a p tk lar M axim i]ieni k u r
u n a dizdirtti. M eksika te k
ra r bam sz hale geldi. F a
kat J u a re z in lm nden
birka yl so n ra m u h afaza
k rla r te k ra r ba k ald rd lar.
G eneral Diaz ask eri b ir d ik
ta t rl k k u rd u ve b ak a n
lm iln etti. Ingiliz k a p i
talizm inin desteinde tam
33 yl M eksikay ynetti.

tatr anariye son verm i, fakat kanunsuz tevkifler ve idam

lar birbirini izlem iti (lk olarak 1879da bir grup m uhalif va
tana hiyanet iddiasyla kukla bir m ahkem ede alelacele yar
glanp idama hkm g iyd i). D iaz kiliseye im tiyazlar tan
m, yabanc serm ayeyi M eksikaya armt. ngiltere D i-
az destekliyor, byk krediler veriyor, ngiliz irketleri M ek
sikaya yz m ilyonlarca liralk yatrm yapyordu. ngilizlerle
beraber Amerikan irketleri de M eksikaya yerleiyor, onlar
daha kk lde Alm anlar takip ediyordu. Grlm em i im
tiyazlara sahip olan yabanc serm aye, m adenlere, petrole, hay
vancla, dem iryollarna byk yatrm lar yapm , M eksika
ya binlerce ngiliz ve A m erikal i adam gelm iti. D em iryol
la r birka m isline karlm, petrol ve m aden retim i hzla

F 4
artm, bir m ilyar dolara yakn deerde altn retilm iti ama'
lkenin btn zenginlikleri de yabanclarn eline gemiti,.
B yk kazanlar M eksika dna kyor, M eksikann bor
lar da gittike kabaryordu.
K sa zam anda byk servetler yapan toprak sahipleri
nin v e i adam larnn zenginlii ile halkn sefaleti arasndaki
fark gittike gze batar olm utu. Y abanclarn stn durumu,
m ill hisleri galeyana getirm ee balad. H alk, bunlara tan
nan im tiyazlarn kaldrlm asn, kazanlarndan gerekli ver
gilerin alnm asn istiyordu.
zellikle D iazn toprak politikas yerli halk iin felket-
Bir kararnam eyle (1 8 9 0 d a ) kyllere ait topraklara (k o
mn topraklarna) el konulm u, bunlarn bir ksm satl
mt. H albuki asrlardan beri bu topraklar yerli halk tarafn
dan kullanlyor v e onlarn tek dayana saylyordu. Daha
sonra (1 8 9 4 d e ) bir kanunla toprak sahiplerinin durumu kuv-
vetlendirilirken yerli halk serf durumuna drld. N fu
sun b ete n tekil eden on m ilyon kadar yerli aresizlik
iindeydi. Bunun sonucu olarak kuzeyde M ayalar, gneyde
Y aquiler ayakland. B u ayaklanm alar am an verm eden bas
trld ( * )
B u arada yabanc serm ayeyi tem sil eden ya da onlarn
nfuzunda bulunan gruplar birbirleriyle atm aktayd. G e
rek D iazn saflarnda gerek ihtillci gruplar arasnda bulu
nan birok kii de bu m cadeleye -bilerek ya da bilm iyerek-
giriyor, gizli nfuzlara alet oluyordu. Fakat gizli nfuzlara

(* ) M eksika y e rlile ri esk i A ztek im p a ra to rlu u n u n ihtiam n

u n u tm am lard . T o p rak m lk iy e tin i o d ev re gre belirli
b ir d ev let kom nizm i asndan e le alan geleneksel fik ir
le ri kaybolm am , to p ra k la rn ele geirm e istei i lerin
d e gittike kuvvertlenerek yaam t. Sosyal tale p ler, y e r
lilerin eski p u tp e re st in an la ry la k a rtrd k la r H risti
yanla u y d u ru la ra k yaylm aktayd. (J. P ire n n e : B y k
D n y a T arih i M eksika h tilli b l m ).
 J a re z in l m n d en be yl
so n ra id are y e el k o y an ve
am an verm ez b ir d ik ta t r o-
la n P o rfirio Diaz, M eksika
y a b y k im tiy azlar ta n d
yab an c serm ay ey i g e tir
di. ng ilizler tara fn d a n des-
ted en iy o rd u . O n u n d e v rin
d e k y l le rin d u ru m u e sk i
sinden d a h a k t h ale g el
di. H alk n ekonom ik ve p o
litik refo rm la r istem esine
aldrm ad. 1910 y ln d a b a
lay an ihtill, o n u m u tlak b ir
h k m d arlk gibi anlad
b ak an lk tan uzaklatrd.

alet olarak ihtill hareketini yn eten politika adam larnn k

k m enfaat hesaplar yannda nfusun yzde seksenini te
kil eden asl kyl ktlesi ihtille yalnz sefletin etkisiyle s
rklenmiti. lke topraklarnn bete birini tekil eden ko
mn m lkiyetleri zel kiilere bu arada yabanclara satlm ak
tayd. Toprak iilerinin cretleri 1790 ylndan beri arttrl-
m am t. Y erli halkn durumu Onsekinci Y zylda spanyol
rejim i altnda olduundan ok daha ktyd ( * ) .

(* ) Jacq u es P ire n n e in B y k D n y a T arih in d e, ngiliz k a p i

talin in M eksika'y a D iaz d ev rin d e b y k lde girdii,
B irinci D nya S avam dan nce G n ey A m e rik ad a ek o
nom ik ve m al st n l n n g ilizlerd e olduu, 'A m e ri
k an faaliy etlerin in ise n g ilte re y le re k a b e tte b u lu n d u u
O rta A m erika, A n tille r v e M eksikada topland b e lir
tiliyor. Bu blgedeki A m erik an y a trm la r 1 m ily ar 50
m ilyon d o lara ulam tr. B u b ak m d an atm a daha ok
ngiliz ve A m erik an k a p ita lle ri arasm d a olm u v e D iaz
d ev rin d ek i ngiliz faaliy etin d en endielen en A m erik a 'n n
st n l ile sonulanm tr.
 M adero, Am erikan hududunu ap M eksikaya dnd
ve hareket em rini verdii zam an M eksikann durumu ksaca
byleydi.

CAR RA N ZA , PA N O V LL A V E ZA PA TA

M aderoy u bekliyen ihtill efleri arasmda senatr Car-

ranza, haydut - general P ano V illa ve Em iliano Zapata da
vard. Carranza (1 8 5 9 -1 9 2 0 ), ihtill efleri arasnda eitim
grm birka kiiden biriydi. O n yldanberi m em leketi olan
Coahuila eyaletinin senatryd. M adero tevk if edilince ihti
ll fikrini benim sem i, kendi blgesinde byk nfuzu olduu
iin yzlerce kiinin harekete katlm asn salam t. Fran
cisco (P a n o ) V illa (1 8 7 7 -1 9 2 3 ) ihtillcilerin en cahiliydi, im
zasn bile doru drst atam yordu. ocukluunda hrszlk
yapm , eli silh tutunca sr hrszlna balam, ok ge
m eden eski nl haydutlardan Arrangonun ismini alarak bir
ete kurmutu. Em rinde yzlerce silhl haydut vard. D iaz
hkm eti kellesini getirene byk bir para vaadinde bulun
m aktayd. V illa da D iazn kellesi iin ayn vaadde bulunmu,
M adero harekete geince em rindeki etelerle ihtille katl
m t. Zapata (1 8 6 9 -1 9 1 9 ), blgesinde hakszlklara kar
koym asyla bir kahraman olarak tannm , cesur, gz pek
bir adamd. Fakat o da eitim grm em iti. V illa ve Zapata, 33
yllk diktatrn deitirilm esini, halkn elinden alnan to p
raklarn iadesini istiyorlard. Adil bir idare v e toprak... B u
slogan, onlar halkn gznde m illi kahramanlar haline ge
tirmi, evrelerindeki silhllarn says oalm t.
htillciler ilk olarak, kuzeydeki Juarez ehrini ele ge
irdiler. Bir ay iinde iki byk eyalette hkim duruma ge
tiler. Sonra ihtill kuzeyden gneye inm eye balad. Zapata
gneyde D iaz birliklerini pepee basknlarla bozuyor, V illa
kuzeye tam am en hkim oluyor ve M adero birliklerin banda
ilerliyordu. D iaz, derm e atm a birlikler olduu sylenen bu
kuvvetleri fazla nem sem em i, hepsini birka hafta iinde e-
z e r e in i aklam t. F akat bozgun haberleri birbirini izleyin-
D aha ok polilik refo rm lar zerin d e d u ra n ih till lid e ri F rancisco
M adero (so ld a) ve ihtillci k y l lerin szcs Z ap atan m heykeli...

ce ngilizlerden yardm istedi. Silhlara, kredilere ra

men bozgunlar devam etti. htillin altnc aynda silhl k y
ller bakent yaknlarna kadar sokulm aya balam lard.
D iaz, bu defa vaadlerde bulunm ak yolunu tuttu. Ama
bir yl nceki olaylar unutulm am t. htillciler M eksikoya
doru ilerlediler.
25 M ays 1911de D iaz istifa ediyor v e generallerden
H u e r t a nn r efakatinde Veracruz limanna ekiliyordu. Bir
daha dnm em ek zere M eksikay terkedecek ve drt yl
sonra yabanc bir lkede lecekti.
M eksikoya giren ihtillci kuvvetler M aderonun gei
ci bakanlnda bir ihtill hkm eti kurdular. Fakat M adero,
ihtillin dm anlarna yum uak davrand. D iazn generali
H uertay uzaklatrm ad gibi D iaz taraftar subaylarn o
u da orduda kald. E ski m eclis yelerine de dokunmad. B u
yeler ve D iaz rejim inin muhafazakr subaylar baltalayc
faaliyet gsterm ee baladlar.
M adero 6 K asm 1911de yeni seim sistem ine gre ba
kan seildi. Carranza Coahuila eyaleti valisi oldu.
M adero, ihtillin istedii ve gerektirdii ekonom ik re
formlar yapm aktan ok siyas bir reformcu olm utu. Y um u
ak davrand iin dmanlar hem en faaliyete gemi, A-
merikan ve ngiliz m dahaleleri balam t. Am erikan elisi
H enry Lane W ilson, sk sk M aderonun kararlarna lkesi
nin m uhalefetini bildiriyor, ngilizler D iazla beraber kaybet
tiklerini tekrar kazanm aa alyorlard. H alk arasnda da
Am erikan ve ngiliz serm ayesine kar dm anlk byd.
iftliklerde, yabanc iletm elerde karklklar kt. B. Am e
rika Bakan T aft, M eksikaya silh ambargosu koydu, Am e
rikallara da M eksikay terketm eleri bildirildi.

K A R I H T L L V E M A D E R O N U N K A T L

M aderonun bakanlk devresi, siyasi reformlardan ok

toprak m eselesinin zlm esini bekliyen kyllerde hayal k
rkl uyandrm t. G neyde Zapata kprdanm, kuzeyde
eski bakan D ia zn yeeni F elix D iaz frsattan faydalanarak
bakaldrmt. M adero, H uertanm da yardm yla bunlar bas
trd, fakat d etkiler yeni karklklara y o l at.
1913 balarnda M eksikoda asker bir ayaklanm a ha-
zrlanm aktayd. H areket 9 ubatta balad. Silhl arpma
lar oldu. M adero duruma hkim olduunu zannederken
kom ploculardan general H uertanm ihanetiyle karlat. H
km ete sadk bildii bu general v e subaylar silhlarn M a-
deroyla yardm cs Suareze evirdiler (1 8 ubat). M adero
silh tehdidiyle istifa ettirilip yardm csyla beraber hapse
atld. gn sonra H uertann adamlar, hapsedildikleri yer
 de ikisinin de hayatna son veriyorlard. P olitik reformlar
daha fazla nem veren, toprak problem ini halledem edii iin
.kyllerle baz ihtill eflerinde hayal krkl yaratan M ade-
To yum uaklnn kurban olm utu.
M aderoya ihanet eden H uerta, yerli asll, muhafazakr
bir generaldi. M aya v e Y aquilerin ayaklanm alarn bastr
makta gsterdii iddetle D iazn takdirini kazanm, gene
rallie ykselm iti. M adero bakan olunca H uerta ihtillin
em rine girmi grnerek yerini korum u ve hkm ete kar
iki ayaklanm ay bastrm t. A slnda ihtille dmand, ilk
frsatta M aderoy arkadan vurm akta tereddt etm em iti.
Su ortaklarnn gayretiyle geici bakanl iln edilen
Huerta, D iaz gibi ngilizler tarafndan destekleniyordu. F a
kat bakanl, M adero v e Suarezin ldrlm elerinin yarat
t nefret yznden btn lkede protesto edildi. Birleik
A m erika da ngilizlerin etkisinde olan H uertay, zor kulla
narak bakanlk koltuuna oturduu iin tanm adn ak
lad.

E SK H T L L C L E R H A R E K E T E G E Y O R

E ski ihtillciler, kar ihtilli bastrm ak ve M aderonun

intikam n alm ak iin harekete getiler. O srada Coahuila va
lisi olan Carranza cum huriyet anayasasm a bal bir ordu m ey
dan a getirm ee balad. V illa v e dier ihtillciler onu B
y k ef olarak tandlar. G eneral Obregon ile General Gon
zales de harekete katldlar. Bir yldan fazla srecek i sava
balyordu.
Amerikallar H uertamn ekilm esinde srarlyd. Bakan
W ilson bunun iin M eksikoya bir h ey et gndermiti. Ingi
lizler ise askeri diktatre silh ve para yardm nda bulunu
yor, m dahale iin frsat kolluyorlard. ngiliz uyruklu B en
to n adl bir ahsn ldrln (8 ubat 1 9 1 4 ) bahane ede
rek M eksika kara sularna ngiliz sava gem ilerini yollad
lar. Amerika, bu m dahaleyi nledi. ok gem eden baka bir
o la y Am erikann ak m dahalesi iin bahane oldu.
 M eksikann T am pico lim annda baz Amerikan bahri
yelileri tevkif edilm iti (1 0 N isan 1914). M eksika aklarn
da duran Am erikan donanm asnn amirali H enry T hom as M a
yo, T am picodaki M eksika birlii kum andanndan denizcile
ri brakmalarn, zr dilem elerini v e Am erikan bayran 21
pare top atyla selm lam alarn istedi. D enizciler brakl
d, fakat Am erikan bayrann selm lanm as teklifi reddedil
di. B unun zerine Am erikan donanm as M eksika sularna gir
di. ki taraf arasnda gergin bir hava iinde grm eler ba
lad. B u srada Veracruz lim anna bir A lm an gem isi gelmiti.
Am erikallar gem inin silh ykl olduunu ve silhlarn bo
altlm asn nlem ek istediklerini bildirerek lim an kuatt
lar. arpmalarda yzlerce kii ld. 21 N isanda ehir A-
merikallarn eline geti. Arjantin, ili ve B rezilya sava n
lem ek iin arabulucuk yaptlar. H uerta bakanlkta kalmak,
iin direniyor, fakat B irinci D nya Savam a hazrlanan n
giltere, Am erikaya kar onu destekliyem iyordu. htillci kuv
vetler de ilerlem ekteydi. Geri H uerta bir ara baz baarler
kazanm, V illay ele geirmiti. Fakat ok gem eden durum
aleyhine dnm, V illa da kam aa m uvaffak olm utu. G e
rek d, gerek i basklar karsnda aresiz kalan H uerta is
tifasn verip (1 4 T em m uz 1 914) M eksikay terketm ekten
baka are bulam ad. O da D iaz gibi geri dnem eyecek ve
yabanc bir lkede lecekti ( * ) .
H uerta M eksikoy u terkederken, Carranza ve V illa nn
kuvvetleri ehre giriyordu. Carranza geii bakan oldu. F a
kat ok gem eden V illa ile att. Carranza V illann eski bir
haydut olduunu unutam yor, ona itim at edem iyordu. Villa
da onun muhafazakr olduunu ileri srerek isyan bay

(* ) H u e rta A m erik aya gitm i ve T ex asn El P aso e h rin d e

te k ra r M eksikay a dnm eyi plnlam t. A m erik allar
H u e rta y tarafsz lk la rn teh lik e y e sokan faaliy ette b u
lu n m ak la sulayp h ap se attla r. H u e rta 13 Ocak 1916d a
El P asoda ld.
ran at. Adam lar birok A m erikaly ldrp m al
larna el koydular. B az eski ihtillcilerle birleen V illa
bakente yryerek Carranzay kam ak zorunda brakt. A-
ma ayn baary Carranzay destekliyen general Obregona
gsterem edi, yenildi v e kuzeydeki dalara ekildi.
Carranza nihayet kyl ihtillcilerin sraryla toprak du
rumunu dzelten bir kararname yaynlad (6 H aziran 1915)..
B u kararnam eye gre kyler yine topraklarna (kom n m l
kiyetlerine) kavum aktayd.

A M E R K A L IL A R , M E K S K A Y A G R Y O R

Carranza, Gney Amerika d evletleri v e Birleik Am e

rika tarafndan tannm t. Carranzann kuvvetleriyle sava
makta olan P ano V illa onun uluslararas durumunu sarsmak
iin Santa sa bel ehrinde 16 A m erikaly ldrtt (O cak
1916). ki ay sonra da be yz (bir iddiaya gre bin be y z)
eteciyle Am erikan topraklarna bir akm yapt, Columbus ka
sabasn bast. B u aknda 17 Am erikal ldrld. Birleik A-
merika, General Pershingin kum andasnda 12 bin kiilik b
yk bir kuvvete -ki Cezalandrm a B irlii ad verilm iti- V illa
y takip em rini verdi. Am erikan kuvvetleri K uzey M eksika
ya girdiler. 21 H aziranda Am erikan birlikleriyle M eksikalI
lar arptlar. in grm elerle zlm esi kararlatrldysa
da Am erikan Birlikleri K uzey M eksikadan ekilm ediler v e
V illay takip bahanesiyle bir y l kadar kaldlar.

H T L A L N M E Y V A SI: 1917 A N A Y A SA SI

Amerikan kuvvetlerinin M eksikay a girii, yeni M eksika

Anayasasnn hazrlanm akta olduu gnlere Taslyordu. B
tn ihtillci kuvvetlerin basks sonunda bakentin kuzeyin
deki Queretaro ehrinde bir kurucu m eclis toplanm v e bu
ehrin adm tayan anayasay hazrlam aa balamt. B u
m ecliste kyller v e iiler de byk lde tem sil edilm iti.
Bunlarn abasyladr ki tasarya yabanc sermayenin imtiyaz--
l durumuna son veren, toprak reformunu ngren, ii hak
larn koruyan m addeler konulm utu. zellikle petrol konu
sunda nem li m addeler vard v e Am erikan D ileri B akan
l bu ar m addeleri protesto etm iti.
(M eksikalI tarihiler Am erikan birliklerinin V illay ta
kip iin deil, bu kurucu m eclisin yelerini bask altnda tut
m ak iin K u zey M eksikada bulunduunu yazm lardr).
Fakat Am erikan birliklerinin m dahalesi, M eksikalIla
rn m illiyetilik hislerini kam lam , ihtillden halk istismar
yolu yla faydalanan generaller bile (bunlarn bazlar kendi
blgelerinde gerek tmarlar edinm ilerdi) bu m dahaleye
tepki gsterip, kurucu m eclisi desteklem ilerdi. K yl ve ii
tem silcilerin de ar basm asyla M eksika o devirdeki en ileri
anayasaya sahip oluyordu.
(1 9 1 7 A nayasasm a gre zel m lkiyet genel m enfaate
bal olacak, iftliklerin bykl, kilisenin ve yabanc irket
lerin durumu snrlanacakt. G eni bir toprak reformu yap
laca anayasaya konulmu, kylerin elinden alnan komn
topraklarnn iade edilecei belirtilm i, ok ileri i hkmleri
kabul olunm utu).
Y eni M eksika A nayasasnda kkl reformlarn yer al,
Am erikada endie yaratm , M eksikann da R usya gibi kom
nist bir sistem e doru yol alm asndan korkutmutu. B u du
ruma aka m dahale edilm esi isteniyordu. Y abanc irket
ler de baz m addelerin deitirilm esi iin baskya balam t.

CARRANZA LDRLYO R

Kurucu M eclis tarafndan bakan seilen ( u b at 1917)

Carranza, yin e d basklar v e i atm alar seb eb iyle bu ana
yasay uygulayam ad. V illa, Zapata gibi ihtill liderleri onu
ihtille ihanetle itham a baladlar. A nayasann ak hkm
lerine ramen toprak reform u tam olarak yaplam am aktay
d (ki ylda ancak 48 bin a ileye toprak datlm t). B u ara
d a spanyol Gripi lkeyi kasp kavurdu. Bir y l iinde bir m il
y o n d a n fazla insan bu hastala tutularak ld. Para deerini
kaybetm ekteydi. savalar byd. Em iliano Zapata, hk
m et kuvvetleri tarafndan pusuya drlerek ldrld (1 9 1 9 )
ama Villa, Amerikan kuvvetlerinin ekilm esinden faydalana
rak kuzeyde istedii gibi at oynatyordu. 1920 y l balarnda
iki general (Obregon v e C alles) Carranzaya kar ayakland
lar. Obregon, Carranza kuvvetlerini bozarak bakente girdi.
Carranza sadk adam laryla ku zeye doru kaarken Obregon
taraftarlarnn eline geti ve ldrld (21 M ays 1920).

O B R E G O N L E C ALLES D E V R L E R
V E H T L A L N S O N U

Obregon sosyalist bir bakan olarak grnyordu. nce

leri yabanc serm ayeye v e petrol irketlerine kar sert bir ta
vr taknm t. F akat ihtillci fikirleri gerekte saldrgan bir
m illiyetilikten baka bir ey deildi. Am erika ile yllk
bir atm adan sonra ihtillin sebep olduu zararlar Am eri
kan irketlerine dem eyi kabul etti. Toprak reformunu bir ya
na brakt. htille yardm etm ek iin M eksikaya gelm i olan
yabanc sosyalistleri v e kom nistleri kovdu. M eksikada ken
d i dncelerine uygun bir kapitalizm in yaratlm asna al
t. htill eflerinden V illa onun zam annda ldrld.
Obregondan sonra bakanla gelen C alles da kendisini
proleter ihtillini gerekletirecek bir insan olarak tantm t.
G erekte kapitalistlere dayanyor, yerini salam latrm ak i-
in btenin drtte birini kk M eksika ordusuna ayryor
du. Am erikan irketlerine byk petrol im tiyazlar verdi. B a
kaldrm aa alanlar kuruna dizdirdi.
Callestan sonra Obregon tekrar bakan seilm iti. Fakat
bakanlnn on altnc gnnde Calles taraftarlarndan biri
tarafndan katledildi. C allesn yakn adam larndan ikisi s-
ayla bakanlk m evkiine geldi. B u arada kyl liderlerin bas
ksyla bir m ilyon hektar toprak daha datlm t. B u son da
tm oldu ve 1929 ylnda reformun sona erdii bildirildi. Cal-
lesn adam larndan M orones, -iilerin lideri durum undayd-
balca sendika liderlerini kom nist olduklar iddiasyla sr
gne gnderdi. htillci beyanlar devam ediyordu ama asln
da ihtill sona erdirilm iti. htillci grnen asker efler, ih
till sloganlarn tekrarlayan bakanlar v e politikaclar byk
servetler yapm lar, lkenin en kudretli snf haline gelm i
lerdi. Bunlarn en zenginleri de C alles ve iverenlerle pazar
lk eden ii lideri M oronesti.
Y llar sren M eksika ihtillinin bilnosu uydu: Bal
ca ihtill liderleri ldrlm, onbinlerce kyl arpmalarda
can verm iti. Lider grnenlerden ou ihtille ihanet etm iti.
Zapata v e V illa gibi kyl liderler, ehirli ihtillcilerden ok
daha gereki davranm, ihtillin kanunlarn onlardan daha
iyi anlamlard. Geri kyllerin ihtilli, hkm etleri 7.5 m il
yon hektar toprak datm aya, 7000 ky okulu amaa zorla
ma sendikalar kurulmu v e bir ii hareketi balam t ama,
1929 ylnda Amerikan m liyesi her zam ankinden daha ge
ni lde M eksikann kaderine hkmediyordu. T oprak re
form u yarm kalm, datlan topraklardan bir ksm da ban
kalar, tefeciler vastasyla tekrar irketlerin, byk toprak sa
hiplerinin eline gemiti.
RLANDA HTLAL
1916
 1915 rla n d a h tillin in li
d e ri Tom C larke, 58 y a
nda, kk yzl, silik
g r n l b ir adam d. Y l
la rc a ngiliz cezaevlerinde
yatm , D u b lin e dnnce
b ir t t n c d k k n am
t. F a k a t b u d k k n d a da
faaliyete devam ediyor, r -
lnduy bam szlna k a
v u tu rm a k isteyen gizli
tek ilta b akanlk y a p
yordu. 18 yl dah a t t n
c l k y a p a r g r n erek a
lacak ve 1916 y ln d a h a
rek ete geecekti.

K ontes M arkievicz, rlanda

htillinin kadn lideri erin
d e n d i A n bir m illiyeti
teekkl olan Na Rianna
Eirann onun evresinde
toplannu^tu. Ingilizlere bir
ok suikastler tertip led i
1916 ylndaki harekete fi
ilen katld
 IRLANDA HTLAL: 96 DAM HKM
LE SONULANAN HAREKET
1916 rlan d a h a rek e ti, ihtill d iy e isim len d irilm ek le b e
ra b e r, b ir bam szlk h a re k e ti, ngiliz id a re sin e k a r b ir
isyandr, sosyai b ir ih til l deildir. O n d okuzuncu Y z
ylda balayan ay ak lan m alar, su ik a stle r 1916 h a re k e tiy le
son safhasna v arm tr. D in, b u h a re k e tte nem li ro l o y
nam tr. K atolik G ney rla n d a d a A n g lik an kilisesinin
basks ve im tiy azlara sah ip o luu, tep k iy i k u v v e tle n d ir
m i, P ro te sta n K u zey rla n d a ise bam sz am a K ato lik
b ir rlan d a k o rk u su y la m cadeleyi desteklem em i, h a t
t k a r koy m u tu r.

O uursuz 1916 ylnn paskalyaya raslayan pazartesi

gn olup biten akla gelm edik olaylar btn bir lkenin m e
rakl baklarn Parnell caddesindeki kck ttnc dk
knna evirm eseydi, D ublinliler o sefil, fakir dkknn var
lndan belki yllarca haberdar olm yacaklard. D kkn o ka
dar fakirdi ki, onu grem eden nnden yz kere, bin kere
gelip gem ek mmknd. i bir avu ttn stokunu, be on
sigara kutusunu ve rlandalIlarn kullandklar o sa rgs gi
bi balanm ttnleri ancak alacak kadar bykt, darack
tezghn zerinde gelii gzel seilm i be on gazete durur
du. D kknn, basit bir perdeyle ayrlm olan arkas en az
n kadar basit ve fakir bir tek odadan ibaretti.
T tnc T om Clsrke, dkkn kadar sefil v e gsterisiz
bir kk adamd. 58 yandayd ama, beyazlam salar,
avurtlar km yzyle ok daha ihtiyar grnrd. Soluk
m avi gzleri kalr, cam l gzlklerin ardnda saklyd. K iilii
silikti. F akat bu grn altnda T om Clarke am ac rlanda -
da ngiliz egem enliine son verm ek olan bir gizli tekiltn ku
rucusu ve bakam yd. T ek ilt rlanday bam szla kavu
turmak, bir hr rlanda Cum huriyeti kurmak ideali iin
y a a y a n gz p ek rlandalIlar bir araya getirmiti. T om
Clarkein salar b eyaz v e yz bir l rengiyle solgunsa se
bebi hayatnn on be yln ngiltere hapishanelerinde geir
m i olm asyd. 1883 Hazirannda Londrada Oid B ailey mah
kem esince rlandalI ihtillciler tarafndan yaplan bom bal
suikast olay seb eb iyle on be y l hapse mahkm edilm iti.
T om Clarkein rlandanm hrriyet m cadelesindeki ro
l onu W olfe T o n elar, R obert E m m ett v e D aniel OConnelT-
ler gibi m illi kahramanlar seviyesine ykseltm iti. 1898de
vatanna dnd zam an rlandalIlar M eath ve W ichlow ka
yalklarnda enlik ateleri yakm lar ve kahraman getiren
gem iyi bu kayalklarn tepelerinde toplanp heyecanl rlan
da arklar syleyerek beklem ilerdi.
N e yazk ki bu ateli hrriyet ak zam anla hafifledi, hat
t sner grnd. rlandalIlar kendi zel hayatlarn em niye
te alm ak kaygusuna dm, bunun iin de Am erikaya g
etm eyi ya da ngiltereden bir m uhtariyet koparabilm eyi b i
rinci plnda dnr olm ulard. rlandann bir hrriyet sa
vayla kurtarlm as fikri m odas gem i, bir bo hayl, hatt
m em lekete zararl, ar v e tehlikeli bir fikir olarak m ahkm e-
dilm iti. B u aleyh te cereyan o kadar ar basm t ki T om
Clarke akla sevdii vatanndan kam ay bile dnmt.
H apishanede yaad yllar zarfnda birok olay vuku bul
mu, artlar deim i v e T om Clarke m idini kaybetm iti.
Gerekten, yzyllardan beri ilk defa ngiltere ile rlan
da arasndaki ezeli anlam azlk, M edeni usullerle halledil
mi grnyor, bir m it havas esiyordu. rlandanm bir yeni
Iskoya olaca, byk kom usuyla dostluk ve yaknlk orta
m iinde huzurla yaayabilecei sylenm eye balamt.
te T om Clarke vatannn bam szlk ve hrriyeti u
runa, bir zindanda on be feci y l geirdikten sonra, rlandaya
dnd 1898 ylnda, bu havay bulm utu. En ileri m illiy et
iler arasnda bile kendisiyle ayn fikirde bir rlandalI bul
makta zorluk ekm iti. M iliyetiler, iki cepheye ayrlm g-
rnyordu: ounluk, P arlm entoda y en i ve daha geni
im knl bir tem sil sistem inin salanm asyla yetinm ek
istiyordu. A ncak pek az rlandalI, bu m eselenin ngiltere ile
y a ln z silh elde konuulabilecei fikrinde srar etm ekteydi.
B u fikrin taraftarlar harekete gem ekte de son derece ar ve
korkak davranyorlard. 1870le 1890 arasndaki korkun kt
lk m em leketi perian etm iti; binlerce rlandalI kyl zengin
ngiliz iftileri tarafndan topraklarndan kovulm u, ala
m ahkm edilm iti; rlandada, adl makamlara, sorgusuz su
alsiz vatandalar tevkif v e m ahkm etm e im knn veren
dehet kanunlar karlmt. Fakat, dnyann hi bir yerinde,
tarihin hi bir devrinde bir kanun, insanolunun he
yecann bastramamtr. N itek im rlandadaki n
giliz iftiler, arkalarn kanunlara dayayarak haksz ve z
lim hareketlerde bulunduklar zam an, rlandal kyller bu
hareketleri kendi usullerince cevaplandrm aktan ekinm iyor
lard. Sakin kylerde, hendekler iinde bom balar patlyor;
.hayvan srleri karlyor, yok ediliyordu. M oonlighters
y a n i Ay kaatilleri m ehtapl yaz gecelerinde evleri ba
sarak intikam larn alyorlard. rlanda iin iin yanan, kay
nayan bir barut fsyd v e bir i sava yakn grnyordu.
Bunlar olup biterken, 1870 ile 1880 yllar arasnda n
c iliz parlm entosu rlanda m eselesini halletm ek m idiyle
pepee kanunlar karmt. 1870 ile 1886 arasnda 129. 708
rlandal kyl topraklarndan kovulm utu. B ahtsz kyller
her yl binlerce kiilik kafileler halinde Am erikaya, K ana-
daya, Avustralyaya g ediyorlard. Bunlar beraberlerinde
ancak be paavra gtrebiliyor, gittikleri yerlerde byk
yoksulluklara katlanyorlard. H epsinin kalbinde affetm ez bir
kin vard.
1880 yllarnda M ichael D a v ittin basks sonunda ngil
tere rlandaya baz haklar tanm ak zorunda kald. Tarm ya
plan topraklardan alnan vergiler indirildi, i em niyeti ve se-
ime katlm a oran arttrld.
Fakat bu yllarn en nem li gerei, ngilterede ngiliz-
ler arasnda muhafazakr v e m utlakyeti zihniyete kar ko
yan liberal v e hrriyet taraftar bir cereyanm ar ar kendi
ni hissettirm eye balam olm asyd. B u liberal ortam bir kere
yerletikten sonra bir zor rejim inin yaayabilm esi ok gt.
N e var ki zenci v e ocuk ticareti, eski ceza sistem inin insan
la aykr usulleri karsnda isyan eden v e m cadeleye gi
rien ngilizler, dorudan doruya kendi m enfaatlerini ilgi
lendiren rlanda m eselesinde ayn insani heyecan gstere-
miyorlard.
B u srada rlanday ngiliz parlm entosunda tem sil et
m ekte olan rlandalIlarn banda bir yen i lider grnd. B u,
gen, kltrl, politika sanatnda usta bir m utedil olan Char
les P arnelldi. Parnell ve arkadalar rlanda dvasn Londra
da baarl v e devam l bir ekilde savundular. F ak at P arnell
ksa bir sreyle hapsedildi. Arkadalar ayn teh lik eye maruz
kaldlar. rlandada blge blge ayaklanm alar, suikastler s
rp gidiyordu. D em ek ki, m utedil sistem taraftarlar da d
vay hal yolunda bir sonu eld e edem em ilerdi. ngiltere pe-
pee kanunlar karyor, m utediller i sava nlem eye al
yor, fakat ne onlarn telkinleri ne de zor m etodlar rlanday
susturamyordu.
rlanda hrriyet sava bir m uhtariyet koparma m
cadelesi halini alm t. Bir zam anlar ateli hrriyet arklar
syleyen rlandalIlar da savam aktansa krslerde barma
y tercih eder olmulard.
Parnell caddesindeki kk v e sefil ttnc dkknn
daki zayf, soluk yzl ihtiyar btn bu olup bitenleri souk,
v e ac bir dikkatle seyrediyordu. rlandann asrlar boyu kan
dktkten sonra, savatktan sonra hrriyetini, bam szln
bir kei tevekkl ile m iskin bir m uhtariyete feda edebilece
ine bir trl inanam yordu. O, vatannn hrriyete doru ko
masn, bayrann gklerde dalgalanm asn ak v e ihtirasla
arzuluyordu. Fakat o srada rlandadaki ortam v e artlar
dnerek, bu ryann gereklem esinin ok g olduuna
zlyordu. V e T om Clarke, vatann terketm eyi bile dn
d r e r e k ruh hali iindeydi. te bu srada .R.B. adyla a
 nlan rlanda C um huriyeti Kardeler tekiltyla tem as et
ti v e rlanday terk fikrinden vazgeti.
B u tekilt, Am erikada 1858 ylnda, 1848 isyanclarn
dan hayatta kalabilm i olan ikisi; John O M ah oney v e Jam es
Stephens tarafndan kurulan m ehur yeralt tekilt Feni
ansn rlandadaki koluydu. M erkez A m erikada bulunu
yor v e kudretli A m erikan - rlandal Clan-na-Gael> tekil
tyla sk ibirlii yap y o rd u .R.B.y e girm ek isteyen her r
landalI aadaki yem ini etm ek zorundayd:
Ben, Tanr huzurunda yem in ederim ki, rlandann ba
m szlna ve hrriyetine kavum as iin btn im knlarm
la m cadele edeceim v e rlandal Cum huriyeti Kardelerin
v e rlanda Cum huriyet hkm etinin em irlerine n eye m alolur-
sa olsun boyun eeceim . rlandal Cum huriyeti K ardeler
Tekiltnn kanunlarna bal kalacam . T ekilt iinde -
mirlerime krkrne itaat edecek ve tekiltn srlarn asl
e le verm iyeceim . Tanr bana yardm etsin.
IJ?JB. her gizli teekkl gibi, K atolik kilisesi tarafndan
lnetlenm iti, am a buna ram en dindar K atolik rlandal'lar
tekilta girm ekte tereddt etm em ilerdi. Clarke da tevkifi
srasnda tekiltn bir plnn uygulam aktayd.
T om Clarke on be y l zindandan sonra vatana dnd
zam an I.R.B. tekiltnn acnacak bir hale dm oldu
unu grd. V atanseverlikten, hrriyet akndan pek ok ?z
edilm iti am a tekilt paralayan i rekabet v e kskanlklar
yznden olum lu hi bir i yaplam am t. On be yllk zin
dan hayatnn talandrd Clarke, ksa zam anda T ekiltn
Y ksek K on seyine seildi. H apishanenin kendisine ok iyi
rettii sabr v e sknet m etodlaryla duruma ve tekilta
hkim oldu, tekilt sava gn knndan syrlacak bir kes
kin kl haline getirm ek iin bkm adan, usanm adan alt.
evresinde gen idealistler toplanm t: Yazar ve Saint-
E nda Lisesinin gen mdr Pearse, Irish R ew iew gazetesi
nin yaz ileri mdr Plunkett, Irish F reedom gazetesinin
yaz ileri mdr M ac - D erm ott v e m ehur bestekr K ent
gibi... Clarke, bunun dnda, din inanlar kilisenin lnetle-
Siu Fein 1923 ylna k a d a r savaa devam etti. stte b u ih til l te
k il tn n kard gazetenin bal grlyor.

dii bir tekilta girm eyi engelledii iin yem in verm eyi red
detm i bir takm hrriyetperverlerle de sk tem as kurmutu.
A m ac m utedil m etodlarla bam szlk kazanlam yacan
anlam olan her cephedeki vatansever rlandalIlar bir ara
y a getirebilm ekti. Bunun iin onun ne K atolik, ne Protestan,
ne zengin, ne fakir; ne mfrit ne m utedil; ne gneyci, ne ku-
zey ci olm as gerekti. V e kum anda yetkisinin .R.B.nin elinde
grnmesi artt. rlandann drt bucandaki vatanseverler,
ksa bir zam an sonra, Parnell caddesindeki kk v e sefil
dkknn devam l ziyaretileri haline geldiler. Bunlar bir ga
zete veya bir paket sigara aldktan sonra darack tezgha yas
lanr, zayf, soluk yzl ihtiyar ttncyle havadan sudan ya
renlik ederlerdi. B u ahbaplklar, bu gidi geliler btn iti
naya ramen D ublindeki hkm et konann gznden giz
lenem edi. D m an ve her an isyana hazr bir toplum iinde
ki hkm et makamlarnn, sefil bir ttnc dkknn bile
gzden karm am as ok normaldi. yi giyinm i beyefendiler,
fakir iiler Parnell caddesindeki dkknn nnde dolam -
ya balad, fakat ihtiyat ve gizlenm eyi sanat haline getirm i
olan Clarken dkknnda pheyi ekecek en ufak bir iz
bulamadlar.
Bu sre iinde ngilterede yeni bir seim yaplm ve
liberal parti iktidar almt. B u durum, rlandalI m utedil-
 Tom ClarUc'n evresinde
toplanan id ealistlerden y a
zar ve air Pearse... S ain l-
Edna lisesinde m d rl k
y ap y o r ve g enler a ra sn
da ihtill havasn y a y y o r
du. h till plnn h a z rla
yan yedi kiiden b iri de
oydu. 1916 ihtill k u rb a n
larnn listesinde P e arse 'in
ad da bulunacakt.

lerin ve m uhtariyet taraftarlarnn plnlar iin yeni bir ba

ar m idinin parlam asna sebep oldu. Parlm entoda rlan
dann durumunu dzeltm e iddiasyla bir takm kanun teklif
leri tartld.
rlanda, Londrada olup bitenleri pheli gzlerle se y
rediyordu. G neyde Griffith, ngiltere ile her trl yaknla
mann v e her trl m nasebetin derhal kesilm esi fikrini sa
vunan bir hareketin bana geti, bu hareket Sinn Fein
Yalnz Biz adyla anlyordu, bir zellii de am aca erim ek
iin sadece bar yollara bavurm aya kararl oluuydu. T om
Clarke v e .R.B., bu trl pasif m cadelelere programda yer
verm edikleri halde Sinn F ein i desteklediler. nk bu hareket,
her trl anlam a m etodunu, ngiltereden gelen ve gelecek
olan btn teklifleri peinen reddediyordu. O srada, kadn
air E va Gre - B oothun kardei K ontes M arkievicz, mfrit
bir m illiyeti teekkl olan Na R ianna Eireann kendi ev
resinde toplad. Fakat, btn bu teekkller .R.B. de dahil
rlanda halkn tem sil eder durumda deildi. K am uoyu, hat
t gizli teekkllere m ensup m illiyetilerin ou, Clarke gibi
bir avu m fritten gayrisi, hi olm azsa geici bir zam an iin
 S ir E dw ard C arlson, i-
n a t b ir a v u k a tt. P ro te s
ta n K uzeyle K atolik G -
n e y in birlem esine k a r-
y J. Ingilizlerin adam o -
lan C arlson, M uhafazak r
P a rti ta ra fn d a n d e ste k le
n iy o rd u . K uzeyde b ir o r
d u k u ra ra k , G neydeki
m illiyetilere k a r h a z rla
m ve bam szlk h alin d e
b ir i sava kacan a-
klam t.

m uhtariyeti kabul etm iye taraftard. ngiltere ile ibirliine

taraftar olan Birlikilerdin says pek oktu.
rlandann btn blgelerinde ayn kararszlk hkm
sryordu. B elfastta ve dier drt P rotestan eyalette (A nt-
rim, Daw n, Am agh ve D erry) B irlikiler hkim durum day
d. B u eyaletler, rlandann en kalabalk sanayi blgeleriydi.
H alk, bu blgelere yerlem i ngiliz ve skoyal gm enlerin
torunlar olan m elez rlandalIlard. Zengin sanayici ve ift
ilerden m eydana gelm i bir aristokrasi diyebileceim iz bu
yksek snf uzun yllardanberi blgenin her bakm dan hki
mi durumundayd. B u blgelerin bir rlanda m uhtariyetinden
korkm alarnn sebebi, politik olm aktan ok ekonom ikti. B y le
bir m uhtariyetin kendi refahlarna ve ngiltereden kuvvet a-
ian ekonom ik v e sosyal stnlklerine son verm esinden en d i
e ediyorlard. B u blgeler din bakm dan da K atolik blge
lerden ayrlyor, ngilterenin yan banda R om adaki P apa-
ya aka cephe alyordu.
rlandada durum m uhtariyet lehine ar basm aya bas
maynca Birlikilerin (ngiltere ile birlem e taraftarlarnn)
btn midi Lordlar Kam arasndan gelecek bir v etoya bal
grnd. Fakat 1910da A squithin kazand zaferle bu m it
hayal krklna dnyordu. B irlikilerin m ukabelesi ok id-
Ic lli oldu. 1910 Ocanda Birlikiler, M uhtariyet verildii
takdirde bu yen i idareye btn im knlaryla kar koym aya
hazr olanlar bir bayrak altnda toplam aya* dvet eden bir
bildiri yaynladlar. B una ram en U lsterli B irlikiler Sir E d
ward Carlsonun evresinde toplanm asayd, B irlikilerle m ut
lak bam szlk taraftarlar arasnda bir bar zem in bulun
m as belki de m m kn olabilecekti. Sir Edw ard Carlson, D ub
lin niversitesi hocalarndan, hain, m tehakkim v e inat bir
avukatt. Carlson, liderlii alr alm az P rotestan K u zeyin eh
resi deimi, m cadele kyasya bir vurum a havasm a brn
m t. B ylece, bir cephesinde T o m Clarke gibi fanatik, kar
cephesinde Sir Carlson gibi hain v e m saham asz liderlerle
ikiye ayrlan rlanda, ok yakn bir i savaa aday grnyor
du.
Carlson m em lek et apndaki kam panyasna 1911de ba
lad, ilk nutkunu B elfastta, 10.000 rlandal Birliki nnde
syled i. O devirde bahriye bakan olan Churchill, 1912de
B e lfa sta, m uhtariyet lehinde bir konum a yapm aya geldii
zam an, btn kaplar kapal buldu v e bir futbol sahasnda
konum ak zorunda kald. A yn senenin knda B elfastn ter
sanelerinde byk bir karklk kt ve 2 0 0 0 K atolik ii i-
in d en karld. A yn yl, iki a y gibi ksa bir zam an iinde
219.000 U lsterli, M uhtariyet ilnndan sonra kurulacak her
hangi m ill bir hkm ete boyun em eyeceklerine dair bir
protokol imzaladlar.
En tahrik edici marlar, nutuklar sylendi, m itingler ya
pld. M uhtem el bir i savaa hazrlk olm ak zere bir m ilyon
ngiliz liras topland. Carlson U lsterde bir gnlller ordu
su hazrlad, tehiz etti. B u ordu alenen v e silh kullanarak
talim ler, m anevralar yapyordu. Carlson, Londrada, M uha
fazakr Parti ileri gelenleri tarafndan da d esteklenm ektey
di. M uhafazakr Parti lideri Law, muhtar bir m illi rlanda h
km etini tanm aktansa bir yabanc idareyi tanm ay tercih e t
tiklerini syleyecek kadar ileri gitm iti. 14 K asm 1913de
Irish Churchmann, A lm an m paratoru ile yapt grme do
laysyla unlar yazyordu:
Ktanm en kudretli hkmdarlarndan biri bizi ve d-
 . s Ar '
jalgh m hEircABA
G ney rlan d a m illiyetile
ri D u b lin niversitesi T a
ENROL u n d e r t h e
rih P ro fes r M acN eilli G R EEN F L AG,
b ir g n ll ler o rd u su k u r 8tl>furd year rliMMUl Ifbavtltt Jttn
te w yoak " y vf
m akla grevlendirm ilerdi. Sm w m w o. C j y ;
M acN eill, b u n u n iin afi K olp y o u r C ou ntry t o i ' y l M liit f
th o nation;
ler, p a n k a rtla r h azrlatt, C iv hot* N otion al A r n f ^ k o p hop
frla n d a ld a r yeil bayra n ( tbor*.
Oot t fun yoor p u t,
altn a a ran v e rlan d a
lI G n ll lere K atlim iz i- JO IN T H E

baresi b u lu n a n afiler ve IRISH VOLUNTEERS'

p a n k a rtla r a d an n h e r y e lPl*>We*t: EOINMACNEILL). "
rin e datld. lk olarak Tltc local Company drill* at. ,. * n

_
4000 kij tek ilta girdi.
-'-In ten d lull s o l o o n r rem ain diaonnod and ttepatsaL
r:

vam z desteklem eyi, gerekince ordusunu gnderm eyi vaadet-

ti. ayet kralmz rlandaya m uhtariyet tanyan tasary ka
nunlatracak olursa, rlandalI Protestanlar, bu yabanc kur
tarcya kucak am akta tereddt etm eyeceklerdir.
O tarihte ngiltere ile A lm anya arasnda esasen m evcu t
olan tehlikeli hava, yen i bir anlam azl gze aldrm yacak
kadar vahim hale gelm iti. O yl Carlson gnll ordusunu
Alm an m avzerleri ve H am burg m al kurunlarla zenginle
tirdi.
Asquith hkm eti hi bir tel gsterm iyor, kprdam
yordu. Zira Carlsonla ve K u zeyli Protestanlarla halli zor bir
m esele karm aktan korkuyordu.
Btn K uzeyli Protestanlarn Carlsonla ayn fikirde ol
duunu iddia etm ek hatldr. Aralarnda b yle bir sava or
tam nn hazrlannn ok aleyhinde olanlar vard.
N e var ki G ney daha doru bir deyim le, rlanda Cum
huriyeti Kardeler T ek ilt m ensuplan da Carlsonun id
det tedbirlerinden m em nun grnyorlard. K uzey silhlanr
sa, G neyin silhlanm asm a kim engel olabilirdi? .R.B.nin
efleri, rlanda topra zerinde silhlanm rlandalIlar gr-
inekten bcka ne isteyebilirlerdi? H atta B elfa sttaki Birliki,
vatandalarna bir eit sem patiyle bakyor el altndan yar
dm ediyorlard. V e .R.B. btn silhlanm a hareketlerini,
sessizce seyretm eyi tercih etti.
G neyli m iliyetiler, .R.B.ciler, ancak 1913 ubatnda
harekete getiler. D ublin niversitesi tarih profesr M ac
N e illi bir gnlller tekilt kurm akla vazifelendirdiler. 25
K asm da 4.000 kii rlandalI gnlller tekiltna kaydol
mutu. Fakat G neyde bu i, K uzeye kyasla daha a r
seyrediyordu, zira G neylilerin byk bir ksm hl anla
m azln bar yollarla, parlam enter usullerle hallolunaca
na inanm aktayd. Buna ram en ordunun tem eli atlm,,
silh ve cephane salam ak am acyla bir kom isyon kurulmu
tu.
Ayn y l iinde, polisin devam l takibine ramen silh
satn alnm ve zengin rlandalIlarn yatlaryla rlandaya
getirilmiti. Silhlarn adaya sokuluu da byk bir gizlilik
iinde cereyan etmiti. A m a silh bir kere rlandalIlarn eline
getikten sonra bu srr saklam ak hem en de mmkn olm a
yacakt. N itekim , silhlar boaltm ak iin sahile getirilm i o-
lan gnlllerle durumu haber alarak gelen polis arasnda
bir atm a olacak fakat iki tarafn da ih tiyatl hareketleriyle
bu atm a can kayb olm adan atlatlacakt.
1913 y l sonuna doru rlandada iki m uhalif cephenin
elinde silhlanm , talim grm ve her n atee hazr bekle
yen iki sivil ordu vard. Y aklaan D n ya Sava rlanda'y bu
kanlm az i sava felketinden kurtarabilecek miydi? -
nem li soru buydu.
1914 ylnn 28 Hazirannda Saraybosnaya resm bir zi
yaret yapan Avusturya veliahd Aridk Ferdinand, bir Srp
anaristi tarafndan ldrld. rlandaya, m illiyeti kuvvet
lerin silh ve cephanesini ssl salonlarm da gizleyerek ta
yan Asgard yat henz ak denizdeyken, Avusturya, Srbis
tana ltim atom verdi. 3 A ustosta, Londrada rlanda tem
silcisi R edm ont, heyecanl bir nutuk syleyerek, sava halin
de rlandann ngilterey e yardm edeceini vaadetti. Az son
 ra, rlandal m illiyetileri yattrm ak am acyla m eclise, r
landa m uhtariyetiyle ilgili bir kanun tasars getirildi. U lster-
li Birlikileri m em nun etm ek iin de bu kanunun, her trl
i anlam azln hallinden alt a y sonra yrrle girebilece
ine dair bir ikinci tek lif geldi.
R edm ont ngilterey e verdii sz tuttu. N e var ki, sra
vatandalarm ngiliz ordusuna d vet etm iye gelince, bu da
v et yen i bir anlam azla y o l at. G neyli m illiyeti gnl
ller, hem en ikiye ayrldlar. 180.000i bulan gnlllerin
168.000 kadar R ed m onta taraftard. Bunlar ordudan ayrl
dlar v e M illiy eti Gnlller adyla yeni bir tekilt kurdu
lar. Geri kalan 12.000 m illiyeti ise, m illiyeti ordunun nve-
sini tekil ed ecek ekilde, M ac N e illin etrafnda toplandlar.
M illiyeti gnlller grupundan ou, sonradan ngiliz ordu
suna kaydoldu v e Fransaya dm eye gnderildi. B u durum
rlandalIlarn, en basitinden en nem lisine kadar hi bir me-
:selede tek ynl dnem ediklerini gsteriyordu.

H T L L E K A R A R V E R L Y O R

9 E yl l 1914de .R.B.nin Y ksek K onseyi D ublinde

gizli bir toplant yapt. O gne kadar T om Clarke P a m ell
caddesindeki ttnc dkknnda, tezghn banda grm
olanlar, im di burada tanm akta zorluk ekiyorlard. Krs
den vatandalarna hitap ederken heyecan, insanlar tah
rik eden cokunluu, onda nadir raslanan bir iddetteydi. Is
rarla, bkm adan, usanmadan, bu savan rlanda iin karl
m am as gereken ok nem li bir frsat olduunu sylyor, a-
klyordu: ngilterenin ba dertteydi, rlandalIlar onun bu
zayf zam anndan faydalanacak, bu frsat bir B oer harbi gibi
rlanda hesabna hi bir e y kaybetm eden, ellerinden kar
m ayacaklard. H arekete gem enin zam anyd. G iriilen ha
reket baarszla bile urasa -ki Clarke buna asl ihtim al ver
miyordu- rlandalI gen kuak, lm bahasna hrriyetini
istediini dnyaya iln v e isbat etm i olurdu.
Clarken gr byk taraftar toplad. R J3. resm en
 savan sonuna doru rlandalI m illiyetilerin bam szlk ve
hrriyet uruna savaa girim esini karar altna ald. Bir as
keri konsey kuruldu. Clarke bu k on seye bakan seildi. lk
tedbir olarak .R.B.nin bir tem silcisi Am erikaya, Clan N a
G ael ile tem as iin gnderildi.
K t5ada, sonra dnyada anlam azlklar siper ve ukur
larda sona ererken, ngilterede olduu kadar rlandada da
sava cokunluu ar ar snyor, m itsizlikler, m em nuni
yetsizlikler km ldanm aya balyordu. rlanda, tarihi boyun
ca ok savalar yapm , am a asl bu kadar uzaklarda, ana
vatandan bylesine ayr, yabanc topraklarda arpm amt.
250.000 rlandalI ngiliz ordusuna kaydolm utu. F akat Car-
sonun kuzeyli gnlllerinin aksine gneyli m illiyetilerin
kendi niformalar yoktu, kendi subaylarnn em rinde deil
lerdi. B u hal askerde byk bir m itsizlik yaratm t. O ara
da Asquith kabinesi dm ve baa bir koalisyon kabinesi
gem iti. B u ortam iinde gizli teekkller tahriklerine devam
ediyorlard.
T om Clarke harekete gem ek iin ldryordu. F akat
arkadalar u anda yaplacak her hareketin sadece intihar
anlam na geleceini ileri srerek ona engel oluyorlard. D i
er yandan, ngiltere de, sava btn ateiyle devam ederken
rlandada bir isyann patlak verm em esi iin btn tedbirlere
bavuruyordu. O gnlerde C onnolly v e K ontes M arkieviczin
tertipledikleri bir suikast teebbs ortaya karlnca, R ed-
m ontun da ikazyla hkm et bu apak hareketi grm ezlik
ten gelm eyi tercih etti.
.R.B.nin askeri konseyi henz hareket tarihini tesbit et
m em iti ki, bir gn, hi beklenm edik bir anda C onnoly v e em
rindeki vatandalar ordusu, Clarken hareket plnn derhal
desteklem eye hazr olduunu bildirdi. Ancak, C onnolly akl
v e m antna gvenilem eyecek kadar m aceraperest v e lgn
bir adamd. B u sebeple bu tekliften faydalanm ak m m kn ol
m ad.
B u srada Am erikaya Clan N a G ael ile tem asa gnderi
len ajan, bir sonu alam am t. B u ajan oradan A lm anyaya
gem i ve A lm anyann bir ihtill halinde rlandaya yardm
m eselesini h alle gayret etm iti. Berlin, Clan N a G aele, rlan
daya silh v e cephane yardm nda bulunm ay ve Paskalya
haftasnda adann gneyinden karma yapm ay, bu sre
iinde ngiltereyi, zeplinlerle hcumlar tertipleyerek oyala
m ay vaad etti.
Clan N a G ael efleri -ki A tlantiin kar yakasnda ve
em niyette idiler- bu plndan ok m em nun kaldlar. .R.B.
efleri de ayn heyecana katlyordu. Fakat A lm anyada bu
yardm salam olan .R.B. ajan Casem an tereddt edi
yordu. B u pln ona, gerekletirilm esi ok zor, hem en de im
knsz bir macera grnyordu. B ylesin e bir m itsiz sava
ta rlandalIlarn adeta bir katlim a m aruz kalarak perian
olacan ve ilerde baarya ulam as m m kn bir hareket an
snn da tam am en kaybedileceini dnyordu.
.R.B.nin plnlar hazrd. Sadece hareket em rinin veril
m esi, bir kyasya dvn balam asna yetecekti. P askalya-
nn Pazar gn G nlller ve gene de yardm larndan vaz
geilem iyen V atandalar Ordusu, D ublinin belli bal yol kav
aklarn tutacak, hkm et binalarn igal edecekti. B u ha
rekete eitim grm 3 0 0 0 silhl gnll katlacakt. D u b
lindeki ngiliz garnizonunda ortalam a bir hesapla 2500 ka
dar asker vard. Gnlller, farkn az olm asna m ukabil, gar
nizonda uyanacak aknlktan faydalanm ay dnyorlar
d. Bununla beraber, unu da unutm am ak gerekti ki, birka
y z bin ngiliz askeri, rlandaya sadece be saatlik m e
safede hazr bekliyordu. V e her an rlandaya doru hareke
te gem eleri mmknd. Gnlllerin, eyaletlerde toplu hal
de bulunan 13000 kiilik bir yed ek kuvvetleri vard. B u bir
liklere, D ubline, dardan herhangi bir kanalla, yardm c n
giliz kuvveti sokulm asna engel olm ak grevi verilm iti. B e l
fasttaki Gnlller m ehur E nniskillen ngiliz garnizonuna
hcum edecekti.
Pln, bu noktaya kadar .R.B. askeri konseyince hazr
lanm v e tam am lanarak em ir bekler h ale gelm iti. B u pln,
bir m cizeyle, kusursuzca uygulansa v e ilk safhada zafer te
m in edilm i olsa o takdirde ne yaplacakt? te plnn i-
kinci v e phesiz en az ilki kadar kritik olan bu saf
h as hakknda, en k uvvetli .R.B. eflerinin dahi tam bir fikri
v e karar yoktu. B u hususta akla ihtim al gelm ekteydi:
1 M illet btnyle harekete katlabilirdi ki bu, .R.B.nin
m it edem iyecei kadar m kem m el bir sonu olurdu. 2
Sisler arasndan bir A lm an donanm as grnr v e rlanda
sahiline karma yapard. .R.B.nin bir ksm efleri m antn
led d ettii bu ihtim ale hl belbalam akta srarlyd. 3 H a
reket kanl bir sava halinde boulup giderdi. B u son ihtim al
gereklese de Clarke, sava sonrasnda, ngilterenin taraf
olaca bir bar andlam as srasnda rlandann bam sz
l m eselesinin hallolunacana emindi.
H areket plnn yed i kii hazrlam t. lerinde daha
nce baz iddet hareketlerine katlm tek insan Clarked.
D ier alt kiiden biri ii, kincisi m zisyen, ncs gaze
tec i, geri kalan airdi.
.R.B.nin pln birok hatlarla doluydu. dareciler bun
lara yenilerini eklediler. H areket tarihi tesbit edilm iken ef
lerden biri tam bu tarihte D u blin in m ehur atyarlarnn ya
placan hatrlad. B u yara civarn btn ngiliz garnizon
larndaki asker gelecekti. B u sebeple hareket tarihi bir gn
sonraya braklabilirdi. B y le yaplm ad. Silh v e cephaneyi
getirecek A lm an gem isinin rlandaya var tarihinin deiti
rilm esine karar verildi. B u m aksatla A lm an G enel K urm ayna
elden gizli bir m esaj gnderildi. H albuki bu m esaj A lm anla
rn eline getii gn gem i oktan hareket etm i bulunuyordu.
G em ide telsiz yoktu; kaptana rlanday a var tarihini baka
bir tarihe gre ayarlam asn bildirm ek imknszd. H albuki
.R.B. m esaj yerine varm farzetti, silh v e cephanenin ilk
dnlen tarihte geleceine inanarak pln yeniledi.
B u srada A lm an gem isi korkun frtnaya ramen iler
liyor, rlanda denizine doru hzla yol alyordu. K aptan Spin-
der, tam vaad ettii tarihte rlanda sularna girdi, kararla
trd zere Kerry kysna sokuldu. Fakat kendisini bekle
m eleri gerektii halde rlandalI m illiyetiler grnmyordu.
 B tn gece karanlkta ifreli klarn yakp sndren Spin-
der, nihayet, sabaha kar, byk bir hayal krkl iinde, ge
ri dnm iye karar verdi. O gn denize alrken ngiliz filosu
na m ensup 29 gem i tarafndan grld, bir kayalk krfeze s
nd. Sabaha kar gem i, aresiz kalan kaptan tarafndan
havaya uuruldu.
A yn gece, A lm anyay la yardm anlam as yaptktan
sonra rlanday a gizlice dnm ekte olan .R.B.nin ajan Ca-
sem an getiren A lm an denizalts rlanda karasularna v e
T ralee krfezine girm eyi baarmt. Casem an iki arkaday-
le birlikte denizaltnn lastik sandalyla karaya kt. Fakat
-hasta ve bitkindi. ki arkadan yollad ve kendisi kydan bi-
a z uzakta sakland. Bir saat gem eden, devriye polis kyda
ki bo lastik sandal bulm u v e bunun bir A lm an gem isine ait
olduunu tesbit etm iti. D erhal tarama yapan ekipler b ir
allkta Casem an yakaladlar. Casem an ve Kerrydeki baz
.R.B. mensuplar tevk if edildi. efler kam aya m uvaffak ol
mulard. Am a polis her tarafta ayaklanm t.
Casem ann tevkifi zerine .R.B. tarafndan o pazar ya
plm as kararlatrlan btn hareketler durduruldu. ngiliz
hkm eti de bu tevkiflerle biraz rahatlam durumdayd.
Londra, ubat ayndan beri rlandalI m illiyetilerin A-
merikadaki tekilt m ensuplaryla haberlem elerini tesbit et
mi bulunuyordu. B u arada silh ve tehizat getirecek gem i
nin var tarihini deitiren ve A lm an G enel K urm ayna gn
derilm i bulunan mesaj da renilm iti. 29 paralk filo bu
m aksatla Kerry kysna gnderilm iti. Fakat anlalm az bir
sebepten dolay, D ublindeki hkm et m akam lar Pazar g
n m uhtem el bir ayaklanm adan bahisle ikaz edilm em iti.
B u srada .R.B. de A lm an gem isinin intiharn ren
miti. Derhal bir toplant yapld. Clarke her zam anki gibi ne
olursa olsun ihtill taraftaryd. u gnlerde btn eflerin
levkifi beklenebilirdi. efler silha sarlm adan tevkiflerini
bekler ve buna raz olurlarsa, gnlllerin onlara olan gveni
sfra inerdi. Buna engel olm ak gerekiyordu. T ek are, hem en
h a r e k e t e gem ekti. Uzun tartm alar oldu v e sonunda 24 N i
san saat 12de harekete gem ek karar alnd.
1916 ylnn paskalyasm a raslayan 2 4 N isan pazartesi
gn hava ok gzeldi. Sabah saat 10da gnlller bir geit
resm i yaptlar. N e var ki geen olaylarn verdii endie v e
korku yznden, bu geit resm ine ancak 12.000 gnll ka
tld. D erhal her yana haber salnd v e geri kalan asker de
davet edildi. Saat tam 12d e gnlller m erkez postanesini
evirm i bulunuyorlard. O srada bir ngiliz tem en posta
neye m ektup atm ak iin girdi v e hareketin ilk esiri olaralc
yakaland. N ihayet, y eil beyaz ve portakal rengi
rlanda cum huriyeti bayra postanenin duvarna boydan
boya asld. K um uvallarndan barikatlar sokak azlar
n kapad.
O tom obillerle silhlar getirildi v e arabuk, elden ele da
tld. Postanenin nnde byk bir kalabalk toplanm t,
I.R.B.nin szcs orada h eyecanl bir nutuk syleyerek va
tandalarn hrriyet urunda savaa ard:
rlandalIlar, kardelerim , rlanda, geleneklerini borlu
olduu kahraman v e hr atalarnn adna sizleri kutsal bay
ran etrafnda toplanm aya v e hrriyet uruna savam aya
dvet ediyor!
B u szler b ylece srp gidiyor v e Clarke bata olm ak
zere .R.B. ileri gelenlerinin im zalarn tayordu. T om Clar
ke, sefil v e fakir ttnc, hrriyet hareketinin lideri olarak
bu tarih belgeyi ilk im zalam ak erefini kazanm t.
P ostane sarlrken bir ksm gnlllerin de hkm et ko
nan igal etm esi kararlatrld. N e var ki bu ile vazifelen
dirilm i olan gnll birlikten ancak 20 kii toplanabildi. B u
durum karsnda bunlara orada pusu kurmalar v e ngiliz as
keri geldii takdirde, ilk silh atarak bunu dier birliklere
haber verm eleri em redildi. F akat bu em re ram en bir avu
gnllnn efi C onnolly garip bir ey yapt. K onan kapsn
daki tek nbetiyi ldrerek ieri girdi, sonra hi bir ey yap
madan, geldii gibi kp gitti. H em en sonra ngiliz askerleri
binadan ktlar, bir ey farketm eden saklanm olan rlanda
llarn zerine kapy kapyarak gittiler.
O srada rlanda genel valisi hkm et konanda al
m aktayd. K apdaki nbetiyi ldren silhn sesini duydu.
B y lec e ngiliz m akam lar bir ihtill hareketinin balam ol
duunu rendiler.
Eer hareket dzenli bir ekilde v e kararlatrlan plna
gre uygulansayd, hkm et kona, kolaylkla igal edilebi
lirdi. Zira, paskalyaya raslayan o gn bir avu askerden ba
ka kona koruyacak kuvvet yoktu. B u konak, (D u b lin sara
y adyla anlyordu) yzyllardan beri iktidara sahip olanla
rn kararghyd v e rlandalIlarn gznde devlet idaresinin
bir sem bolyd. B u kilit noktasnn zapt m illiyetilerin sa
vanda nem li bir zafer olacakt. N e yazk ki bu zafer iin
daha beklem ek gerekiyordu.

N G L Z B R L K L E R G E L Y O R

rlandada hkm et otoritesinin tem silcisi saylan D u b

lin hkm et kona, ksaca D ublin Saray, 1916 ylnn pas-
kalya haftasnda m illiyetilerin eline gem edi. M illiyetiler
o hafta iinde ehirde baz baarlar elde ettiler. Bir i sava
manzaras grlen D ublinde o hafta garip olaylarla dolu o-
larak geti. ngiliz resmi m akam lar durum dan haberdar o-
lunca derhal tedbir aldlar. Asker sevkedildi; m illiyeti
lerin belli bal kavak noktalarnda yaptklar barikatlar kar
snda ngiliz askeri dizildi. M illiyetiler ehirde ve civarda
nem li birka m erkezi ele geirmilerdi. B u arada Saint - Step
hens Green civ a n da igal edildi. Buray igal eden m illiyet
iler ordusuna K ontes M arkievicz kum anda ediyordu. D em ir
yollar ve birok telefon hatlar m illiyetiler tarafndan ele
geirilm i ve kesilm iti. Am a bunun yan sra .R.B. efleri
izah edilm ez bir unutkanlkla, ehrin m erkez telefon santrali
ne el koym ay dnm ediler. B tn harekt boyunca bu mer
kez alm akta v e Londraya gn gnne olaylar bildirm ek
te devam etti.
ngilizler hzla tedbir alyor, m illiyetiler buna ramen
baz baarlar elde ediyorlard. A m a hzla ilerlem esi gereken
harekt ar bir tem poyla yryordu. Sokaklardaki D ublin-
liler ise Londradaki ngilizler kadar dahi ehirde olup biten
lerle ilgili grnmyorlard. Olaylarn balad pazartesi g
nnden itibaren oluk ocuk, gen, ihtiyar D ublinliler sokak
larda grup grup toplanarak bu askercilik oyununu seyrettiler.
htillciler tfek ve snglerle silhlanm lard. ou beyaz
sal ihtiyarlar v e gencecik delikanllardan ibaretti. Bunlara
bazlar niforma giym i kadnlar da yardm ediyordu.
D ublinliler, hi bir h eyecan eseri gsterm eden: phe
siz sonunda yenilip teslim olacaklar. diyorlard.
Bir svari grupuna ate eden ngiliz askerlerine bir ka
dn Beygirlere nasl ate edebiliyorsunuz? Sizde yrek yok
mu? diye baryordu.
Sokak kelerinde dertleen kadnlar: Sonunda bam z
derde sokacaklar. nallah hepsini yakalar da kuruna dizer
ler diye syleniyorlard.
Baka bir kede ise gnll kadnlar kum torbalar: nn
arkasnda pusuya yatyorlard.
H aftann sonuna doru ngilizler D ubline 50.000 kiilik
bir kuvvet toplam bulunuyorlard. Gnlllerin nclerin
den ou tevkif edildi, yaraland, sava d brakld. Fakat
rlandada oyun henz kyasya bir sava halini almam? t.
aramba sabah yam a balad. Caddelerde sal sollu
maazalar, irili ufakl dkknlar, kepenkler krlarak, cam
lar talanarak talan edildi. Gnlller bo bir abalam ayla bu
irkin hareketi nlem eye urayorlard. Bunun iin ilk ciarak
halka ate edildi ve en cesur yam aclardan birka olcu. A-
ma bu lm ler hrs kabartm aktan baka ie yaramad. M a
halle aralarnn yaln ayak ocuklar mrlerinde grm eye
cekleri kadar ok ekerlem e, ikolata, pasta yediler. En lks
caddelerde yoksul kz ocuklar gslerine bastrdklar krk
aylar, kvrck sal bebeklerle dolayorlard.
N ihayet gece oldu. Sokaklar boald ve halk arklar,
cokun m illi marlar gklere ykseldi. Ertesi gn durum ca bir

F. 6
deiiklik olm am t. Am a bir ngiliz gem isi nehir yoluyla r
landa ilerine sokulurken gnlller tarafndan atee tutula
rak batrld. im di birbirini tutm ayan dedikodular alp y
rmt: Alm anlarn gizlice, bir kydan edaya kt, Avrupa
devletlerinin harekete el koyaca syleniyordu. Ama D ublin
hl gnlllere dm an gzyle bakyordu. B ylesine
dm an ve ilgisiz bir evrede bir avu insann, dm ann to
pu tfeine ram en yerinden km ldam am as alacak bir
eydi ve m anev kuvvetin hl m evcut olduunu gsteriyor
du. Gnlller, rlandalIlar, isteseler de istem eseler de ba
m szla kavuturm ak iin m cadeleye devam da kararly
dlar.
Fakat saatler ilerledike durumda hissedilir bir deiik
lik belirm eye balad. ngiliz kurunlar rlandalIlarn g
snde patladka, o ana kadar ihtillcileri ilgisiz hatt dman
bir tavrla seyretm i olan D ublinlilerin iinde iftiharla kark
bir acm a duygusu uyand, kuvvetlendi. Dorusu, in
kr edilm ez, iyi dyorlar diyenlerin says her geen sa
atle biraz daha oalyordu.
B u arada D ublinin ok sevdii, insanlk dostu olarak bi
linen Skeffingtonun tevkif edilm i ve sonra ngilizler tara
fndan ldrlm olduu renildi. B u haber rlandalIlar -
zerinde ok iddetli bir etki yaratt. Birka gndr ar ar
byyen heyecan, kuvvetli bir isyan duygusu hline gelmiti.
Am a ne var ki halk arasnda bu heyecan dalgalanrken, e
hirler ve byk merkezler dndaki rlandalIlar btn olup
bitenlere uzak kalyor v e ilgisiz grnyordu. B u uzak bl
gelere kadar yaylan m cadele oralarda hi bir hareket m ey
dana getirmiyordu.
B u srada ngilizler adm adm ilerlem eye devam ediyor
lard. B u ilerlem eler srasnda gnlllerle ngilizler arasnda
y e r y e r arpmalar oldu l ve yarallar verildi. Sava
iddetlendi. D ublin iinde cuma gn 300 l v e bir o kadar
da yaral saylm t. Cumartesi sabah ehir harabeye dn-
r'st. H a re k e t ar ve sinsi, hissedilm eden ilerlemi, hisse
d ilm eyen bir sava haline gelm iti. Gnlllerin posta mer-
rlan d al gnlllerin k ararg h olan D u b lin P osta M erkezinin ih til l
d en sonraki hli... G nll eflerd en b azlar buTada lm t...

kezindeki k a ra rg h da y k n t h alin d ey d i. G nll eflerden

ou lm , baz-.iar da ar y a ra la r alm t.
C u m artesi gn b in a d a b ir de y an g n kt. K a d n ve o
cu k lar d erh al d ar karld. K a ra rg h s ra tle b ir b aka bi
naya tand. F a k a t m illiy etiler iin b u ar b ir d a rb e olm u
tu. C onnolly de ok ar y ara ly d . .R .B . ask erlik konseyi
C onnollynin lm dei e tra fn d a to p la n a ra k d u ru m m u h a
sebesi y ap t. Savan sona erd irilm esi fikri efler arasn d a h
kim grnyordu. S adece T o m C larke. biraz d ah a d a y a n
m akla d u ru m u n m illiy etiler leh in e dnebilecei fik rinde s
rar ediyordu. F a k a t b ir h a fta s ren b u h arek etsiz ve m zm z
sava, h e y e c c m a n sndrm , z a te n zorla a y a k ta tu tu la n -
m itleri ykm t. O gn, leye doru, b ir ksm I.R.B. ef
leri ngiliz k u v v etlerin e teslim oldular. Bolancl fab rik alarn
kuatm b ek ley en m illiyeti k u v v e tle re m ensup ask erler .il-
lklerini krarak evlerinin yolunu tuttular. M illiyetilerin is
patindeki T p F akltesi binasndan kan hasta ve yaral m il
liyetiler, K ontes M arkieviczin nderliinde, ar admlarla
ngiliz kuvvetlerinin kararghna doru yrdler. Cumartesi
akam saat dokuzda, hareket sona erm i bulunuyordu.
rlandalIlar ancak son gnlerde ihtille katlm aya bala
mt. K endi hrriyetinin bahis konusu olduu, kendi uruna
kan dkld savata m illetin ounluu eli kolu bal se
yirci kalmt. htillde um ulduundan ok daha fazla kayp-1
lar verilm i, 3.000 kii lm ve kavga sona erdii zam an D ub
lin ehri yllar srm korkun bir savatan km asna y
klm t.

9& D A M CEZASI

H km et m akam larnn ilk kar hareketi derhal su

lular tesbit ederek cezalandrm ak oldu. B u ayaklanm ann n
giltere bakm ndan ayr bir vaham eti vard. ngiltere bu ha-
ek etin yapld srada A lm anyaya kar bir lm - kalm
m cadelesine girimi bulunuyordu. Her gn binlerce asker
vatanlarndan binlerce kilom etre uzakta lyor, binlerce n
giliz ailesi yasa brnyordu. T am bu srada ngilterenin
iinde saylan rlandada giriilen ihtill hareketi, normal za
manlardaki bir ayaklanm adan ok daha ar anlam tayordu

H er eyden nce rlandada otoriteyi tesis gerekiyordu.

H km et bu m aksatla General M axw elli rlandaya gnder
di. M axw ell gelir gelm ez en sk tedbirleri ald ve byk bir
sratle ihtillcilerin tem izlenm esi iine giriti.

28 N isan cum a gn eflerin byk ksm yakalanm

ve yaan bahar yam urunun altnda D ublinin mehur R o
tunda parknda toplanarak nezarete alnm t. T om Clarke ay
r bir yere hapsedildi. Zira ona ayr bir program uygulanacak
t. Bir subay ilk yum ruu indirdi. Sonra dierleri onu .taklit
ettiler. Clarke rlplak soyuldu ve baheye karld, ya
mur altnda saatlerce bekletildi. B unu takip eden saatler akla
 gelm edik ikenceler yapld, fakat Clarke btn bunlara ses
sizce v e ban em eden katland. Clarken ikence progra
m n tertipleyen, gen bir subayd. Ad m illiyetiler tarafndan
tesbit edilm i, drt yl sonra, Collins, M illiyetiler Ordusu Ba
K om utan olunca bulunduu yer aratrlm, zel surette gi
den iki m illiyeti tarafndan ldrlerek Clarken intikam
alnmt.
D ier efler de yakalanarak K ilm ainham hapishanesine
kapatldlar. H arekete katld iddiasyla yakalananlarn had.
di hesab yoktu. rlanda bunlara nasl bir m uam ele tatbik edi
lecei endiesiyle korku iinde bekliyordu. Norm al bir m ah
kem e kurulmas v e cezalarn normal yollarla tesbit edilm esi
beklenem ezdi. N itekim yakalananlarn ou ar ceza
larla hapsedildi, pek az serbest brakld. M uhtelif hapis
hanelerde m uhtelif cezalara m ahkm olm u 3 5 0 0 rlandalI
vard.
eflerin ou m ebbed ar hapse m ahkm edilm iti,
bunlar arasnda K ontes M arkievicz de bulunuyordu.
U zak hapishanelere ya da srgne gnderilen m ahkm
lar elleri kelepeli, ikier ikier balanarak yola karldkla
r an D ublinde heyecan son haddini bulm utu. M cadeleyi
ilgisiz gzlerle seyreden rlandallar, im di vatan uruna kur
ban olm u bu adamlara son grevlerini yapm ak iin sokak
lara ylm , geilerini yal gzlerle takip ediyorlard.
3 M aysta, liderlerin idam hkm lerinin infazna
baland. T om Clarkem bata olduu idam mahkmlar lis
tesinde 95 isim vard. D ublinliler, gn doarken ha
pishanenin nnde toplanyor, ac gz yalar arasnda,
o gn idam edilecek m ahkm larn listesini okuyorlard. ef
ler ikier er daraacna gnderiliyodu. H l ar yaral
olan C onnolly, sedye ile daraacna gtrlerek idam edildi.
A lt gn rlandallar bu bitm eyen ikenceye seyir
ci oldular. 1916 paskalyasndaki ihtill rlanday bam szl
a kavuturam am t. Fakat alt gn boyunca pepee daraa-
cma gnderilen m illiyeti liderlerin kahram anca lmleri n
giltere ile rlandallar arasnda bir daha doldurulm as im kn
sz kn ve nefret dolu bir uurum ayordu. Kk, gsteri
siz, ama dem ir gibi salam ttnc T om Clarke, hayatn r
landann hrriyetine adam v e bunun iin cann vermiti,
fakat hayatta iken sevgili m illetini heyecanlandrm ya, hr
riyet uruna kan dkm eye raz edem em iti. K k adam
hayatta yapam adn lm nden sonra baaryor ve lm
ile m illetini galeyana getiriyordu.
B u idamlar, btn rlanday sonsuz bir kin ve nefret de
nizi haline getirm ekle kalm am , bizzat ngilterede v e dnya
kam uoyunda byk yanklar yaratm t. M ehur Bernard
Shaw ilk isyan edenlerden biri oldu. Shaw, D aily N ew s gaze
tesinde unlar yazyordu:
Soukkanllkla ve vahice ldrlen bu adamlarn harp
esiri olarak m um ele grm eleri gerekirdi. D erhal idam edil
m eleri hukuka aykrdr.
nsan hak ve hrriyetinin akla savunulduu ngiltere
de bu idamlara karar verenler ve bunu istem i olan hkm et
m thi szlerle itham edildi, hrpaland. W ashington, ngiliz
byk elisini sktryor, sm rgelerden itiraz sesleri ykse
liyordu. B tn bunlar idam edilm i olan kahramanlar haya
ta iade edem ezdi. N e var ki idam m ahkm lar listesinde geri
kalan 77 m ahkm un idamlar durduruldu ve ceza m ebbet
hapse evrildi.
Btn bu olaylar karsnda rlanda sknetle bekliyor,
D nya Sava ngilterey i hrpalam akta devam ediyordu. N i
hayet 1918, perian bir barla birlikte geldi.
rlanda artk m uhtariyet talebinden vazgem i grn
yordu. Fakat bartan sonra, ngilterey e kar m illiyeti ha
reket yeniden km ldam aya balad. B u defa taktik deim i
ti. H areketin lideri olarak grnen gen M ichael Collins ak
bir m cadele yerine gerilla m uharebesini tercih ediyordu. U-
sul usul ngiliz garnizonlarna hcum ediliyor, bir gn bir
kpr, bir baka gn ngiliz ordusuna ait m him m atn sakl
bulunduu bir depo havaya uuruluyordu. rlandal m illiyet
iler m cadeleyi byk ehirlerden uzak tarm blgelerine ka
dn- yaym ay baarmlard. ngiltere bu ku vvetli yeralt teki
lt ile m cadele ed ecek zel bir polis tekilt kurmak zo
runda kald. Londra iddet tedbirlerinden vazgem ie benze
m iyordu. Aradan yllar getikten v e pek ok kurban verildik
ten sonra rlanda, T om Clarken ok hakl olduunu v e n
giltere ile dostluk ortam nda rlanda iin hi bir m it bulun
m adm anlam bulunuyordu.
T om Clarke v e arkadalar m uhakkak ki zam an v e art
lar hatl deerlendirm ilerdi. Ortam hazrlayam am , m illet
btnnn harekete katlm asn salayam am lard. H areket
bir ocuk oyunu m anzaras gstermi, hatt sokaktaki rlan
dalIy bile heyecanlandram am t.

R L A N D A N I N B A IM SIZ L I I

1916 htillinden iki y l sonra -Birinci D n ya Savann

bitm esini izleyen gnlerde- ngilizler rlandaya m uhtariyet
verdiklerini aklam ak zorunda kaldlar. Fakat Sinn F ein te
kilt rlandann sadece tam bir bam szl kabul edebile
ceini belirtti. T ek ilt liderleri yalnz bar yollarla bir so
nu elde edem iyeceklerini anlam ve ona gre hazrlanm aa
balamlard. Seim lerde toplam oylarn drtte n alarak
tam bam szln ounluka benim senm i olduunu gster
diler. D ublinde toplanan rlanda M eclisi V alerann liderlii
ni kabul etti v e rlanda Cum huriyetinin kurulmu olduunu
D nyaya aklad.
ngiltere rlandann bam szln tanm ak istem edi; a-
daya asker evketti. 100 bin ngiliz askeriyle rlandalIlarn
byk ksm gerillac olan birlikleri arasnda am ansz bir
arpma balad. D zenli rlanda birlikleri yen ilgiye uratl
d, fakat gerilla savalar devam etti. B inlerce ngiliz askeri
sabotajlar, suikastler, basknlar sonunda can verdi. rlandalI
K atolik papazlar, bu durumdan ngilizlerin sorum lu olduu
nu syleyerek hareketi dini bakm dan desteklediler. ngilizler
tevkiflerden ve idam hkm lerinden de bir sonu elde ede
miyorlard. C ezaevine atlanlardan Cork B eled iy e Bakan
alk grevi yaparak ld.
 rla n d a h till lid e rle rin
d e n E am on d e V alera, s a
b rl v e ih tiy atly d . 1916
h a re k etin e , sonucu pheli
g rd iin fiilen k a tl
m am , fik re n d estek lem ek
le y etinm iti. F a k a t 1918-
d en so n rak i h a re k e tte gen
M ichael CoLIinsle b e ra b e r
nem li rol oynad. rla n d a
M eclisi ta ra fn d a n C um
h u rb a k a n seilen V alera
y d s re n 'arp m alar
d an sonra, bam szl n
g iltere y e d e k ab u l ettird i.

1920 yl so n larn d a n g iltere, rla n d a nn K u zey rla n

d a (U ls te r) ve G n ey rla n d a o lm ak zere ikiye a y rlm a sy
la ilgili bir p ln aklad. K u zey b u n u k ab u le y an at. Sinn
F e in ise a rp m a la ra d ev am e d e re k cev ap verdi. B ir yl son
ra (A ralk 1921) ngilizler p l n d a b az deiik lik ler y a p tlar.
K u ze y in alt k o n tlu u n u n (r la n d a nn o rta la m a b ete b irin in )
Ingiliz to p ra o larak kalm asn, A d an n geri k a la n ksm na
bam szlk verilm esin i tek lif ettiler. 1922 H a z ira n n d a rla n
d alIlar -Sinn F e in ve baz g ru p la r hari- tek lifi k a b u l ettiler.
E kim 1922de H r rla n d a C u m h u riy e tin in A nayasas k a b u l
e d ild ik ten son ra ngiliz b irlik le ri ekildi. Y z y lla r s ren n
giliz igali h a lk ta ylesine b ir n e fre t y a ra tm t ki rla n d a
1936 da ngiliz M ille tle r T o p lu lu u n d a n d a ayrld n aklad.
 RUS HTLAL

I. ubat htilli

II. Ekim Ayaklanmas

L enin, B olevik iiler
ve a sk e rle r arasn d a.
 RUS HTLAL
I. ubat htilli
Y irm inci Y zyln en b y k ve en nemli ih til li R us
ihtillidir. B u h a re k e t nce arlk R u sy asm tasfiy e e t
mi, b ir s re son ra da B o lcv ik ler ik tid a r ele g eirerek
p ro le te r d ik ta t rl n k u rm u la rd r. B u say fala rd a R us
ihtilli iki blm de n celen m ek ted ir. B irin ci blm
ih till ncesinden u b a t ih tillin in ( * ) so n u n a k a d a r olan
d ev rey i ( arl n yklm asn, ik tid a r geici b ir h k m e
tin alm asn), a n la tm a k ta d r. L e n in in szleriyle b u ik
tid a r b u rju v aziy e v eren b irin ci safhadr. kinci b l m
de arln y klm asn d an y ed i ay so n rak i E kim A y a k
lanm as g r lecek tir. Y ine L e n in in s zleriyle b u safh a
d a iktidar b u rju v a z id en p ro lete ry ay a gem itir.

R usya 1917 ylnn balarnda tarihinin en buhranl gn

lerini yayordu. U yldan beri devam eden sava olaylarn
akn hzlandrm, ihtillci kaynam alar arttrmt. Cephe
lerde bozgun, cephe gerisinde alk v e sefalet vard. B akent
Petrograd ile M oskova, K iev gibi byk ehirlerde grevler
gsteriler birbirini takip ediyordu.
R us halk, alk v e sefaletten baka bir e y getirm eyen

(* ) u b at h tilli ve E kim A y ak lan m as eski R u s (O rtodoks)

tak v im in e gre ad lan d rlm tr. K u llandm z takvim e
gre u b at htil li M art aynda, Ekim A y ak lan m as ise
E kim so n u n d a ve K asm b a larn d a yaplm tr. R u slar
da 1918 u b atn d a eski tak v im i b ra k p y e n i tak v im i k a
b u l etm ilerdir. B u k ita p ta olay larn ta rih le ri esk i R us
tak v im in e gredir. K u llandm z takvim e gre o lay lar 13
gn g erid en tarih len ir.
savatan bkm t. Alman ordularnn Bkree vard, Fran
szlarn A tinada yen ilgiye urad sralarda, stanbulun a-
lm acandan ve B oazlarn alacandan sz edilm esinden
de bkm t. R us ordular kendi kararlarna gre deil, m tte
fiklerinin (ngilizlerin v e Franszlarn) askeri harektna g
re ynetiliyordu. B u konuda dndklerini yazan btn Rus
generalleri hem bu durum u hem de borlar, yatrm lar, yar
dm lar yznden R usyann ngiltere ve Fransaya kar git
tike daha bam l hale geldiini aklamlard. ( * ) .
R us ordular ittifak anlam alar sebebiyle Fransz ordu
larnn ykn hafifletm ek iin A lm an cephesine hcuma
gem ilerdi. H albuki ordular hazrlkszd. B u yzden 1914
ortalarndaki hcum, iki R us ordusunun 20 gn iinde imha
edilm esiyle sonuland. 1915 seferi de bozgunla bitince, A l
manlar P olon yay, B eyaz R u syay kk B altk d evletleri
ni igale baladlar. Artk R us ordularnn amac sadece A l
manlar durdurmakt. Am a yldan beri bitm ek bilm eyen
sava ve bozgunlar askerin moralini sfra indirmi, ordu sa
vam ak istem ez hale gelm iti. Bir rakam bu durumu ok iyi
belirtir: 1917 y l balarnda cephelerden kaan R us askerle
rinin says 1 m ilyonu bulm aktayd.
Cephe gerisinde de kan dklm eye balanm , gsteri
yapan halka ate alm as iin her yere emirler gnderilmiti.
ehirlerde olduu gibi kylerde de byle davranlacakt. (* ).
Ama artk halk aka savaa cephe alyor, askerlere ramen
gsteriler yaplyor, iiler Kahrolsun sava! Kahrolsun Fran-
szlar! diye baryor, grevcilerin says gn getike art
yordu. htillci gruplar bu grevlerin bir ihtille yol aabilece
ini m it etm ekte ve alm alarn hzlandrm aktayd.
B u buhranl gnlerde R us arlnn tahtnda kinci Ni-

( ;!;) A m erik a-R u sy a (U.S.A. - U.S.S.R.) H isto ire P arallel, 1917-

1960. A n d r M aurois - A ragon. ki b y k y azarn h a z r
lad bu eserin R usya b l m n d e A ragon, R us ihtillin i
liiliin detay lary la a n la tm a k ta d .
kola bulunuyordu. kinci N ik ola 3 0 4 yldan beri R usyann
kaderine hkm eden R om anof hanedannn son hkmdar o-
lacakt.

B R N C N K O L A D A N K N C N K O L A Y A

arln m utlaklna kar yzyllardan beri baz te

ebbslere giriilmi ama ilk ciddi hareket Birinci N ikola dev
rinde vukubulm utu. Birinci N ik olay tahtndan indirmek,
R usyaya liberal bir anayasa kazandrm ak iin yaplan bu dar
be teebbs bir ihanet yznden bastrlnca 25 Aralklar
Hareketi diye adlandrlan darbe teebbsnn liderleri i-
dam edilm i, Birinci N ikola da eskisinden daha m utlak bir
hkmdar olm utu ( * * ) .
Birinci N ikola lp kinci Aleksandr ta giydii zaman
fikirlerin glgesine snm , R us halknn hrriyet, eitlik v e
sosyal refah zlem lerini eserlerinde belirtm ee almlard.
Brinci N ikola lp kinci Aleksandr ta giydii zam an
(1 8 5 6 ) R us halknn yzde 8 0 i toprak klesiydi. D e v le t de
tam bir polis - d evletti. F akat Krm Harbi, nfus ve toprak
stnlne ramen R usyann Avrupa lkeleri karsndaki
perianln ortaya koym u bulunuyordu. Aleksandr da bu
nu anlad iin babasnn Rusya ile Avrupa arasna koydu
u engelleri kaldrmaa alt. Y abanc kitaplarn sokulm a
sna v e evrilm esine izin verdi; niversiteleri babasndan n
ceki hale getirdi; siyasi sulular affetti. Sonra serilerin (top
rak klelerinin) hrriyete kavuturulm as gibi m uazzam bir
reform yapm ay plnlad. O devirde 20 m ilyon Rus, arla
ait topraklarda, 27 m ilyon R us da asillerin elindeki toprak
larda kle hayat sryordu. Btn asiller arm dncesine
karyd. B u sebeple 1861 ylnda Serilerin hrriyete kavu
turulmas, topra sahiplerinden kiral&yabilmeleri v eya 49

(> * ) 25 A ralk lar h a re k e ti h til lle r ve D arb e le r T arihinin

b irinci cildinde y e r alm aktadr.
taksitte satn alabilm eleri iin yaplan reform ksteklendi.
B u reform, kyllerin kendi topraklar saydklar topraklar
bile ksm en v e parayla alabilm elerini birok artlarla snrla
mt. Y llardan beri reform bekleyen kyller hayal krk
lna uradlar. K yl isyanlar patlak verdi. Bunlar ok id
det kullanlarak bastrld. R eform fikri, sosyal kaynam ay
yattracak yerde kyl snfnda ihtillci fikirlerin yayl
m asyla sonulanm t. K yller asillerin topraklarnn kar
lksz olarak kendilerine verilm esini istem ekteydiler.
ik in ci Aleksandr, ihtillci kaynam alar devam ederken
dar bir reform yapm aa alt (1 8 6 4 ). Toprak sahipleri, e
hir burjuvazisi v e kyllerin snf halinde tem sil edilecei
B lg e M eclislerini (Z em stvolar) kurdurdu. Bunlarn grevi
sosyal alm alarda bulunm akt; okullar, dispanserler alm a
s gibi... B lge M eclislerinden sonra liberaller bir mparator
luk M eclisinin (D u m a ) kurulm asn istem eye baladlar. F a
kat bu fikir tehlikeli grlerek nlendi.
1866 ylnda kinci A leksandra yaplan bir suikast te
ebbs onu tekrar tedhi politikasna gtrd. Sansr sk-
latrlm, basn sert bir kontrol altna girmiti. B u yllarda,
M arksist ihtillciler propagandalarna hz verdiler. M arksist
fikirler niversitelerde yaylm aa balad. arlk rejimini
sistem li bir ekilde giriilecek cinayetlerle devirm ek isteyen
Bakuninin tepkici sosyalizm i ile suikastlerle iktidar ele ge
irip R usyay bir proleter diktatrl altna sokm ak isteyen
K aevin fikirleri de genleri etkiliyordu.
Rus rencileri, arln bask tedbirleri sebebiyle grup
lar halinde Avrupa niversitelerine g etm ilerdi. F akat 1873
ylnda hkm etin ald tedbirler yznden m em leketlerine
dnm ek zorunda kaldlar. D ndler, fakat halka sosyalist fi
kirleri v e topraklarn ortak hle getirilm esini benim setm ek i-
i n kam panya atlar. B az ihtillciler de sosyalist dncenin
S l a v l k idealiyle kart gizli cem iyetler halinde tekiltlan
dlar. B u durum arlk hkm etini daha da sert bir politika-
v: s r kl ed i . R usya tenkile yol aan v e idam hkm llerinin
says a r t t k a iddetlenen tedhi dnem ine girdi. kinci A-
 leksandr da bu dnem in kurbanlarndan biri oldu: Peters-
burgda arabasna atlan bom balarn birincisinden kurtuldu,
fakat birka saniye sonra ikinci bom ba patlaynca can verdi
(1 8 8 1 ).
ikinci Aleksandr devrinde binlerce kilom etre dem iryolu
yaplm , birok nehir, ulatrm a bakm ndan faydalanlr ha
le getirilmi, tarm da retim byk lde artmt. Bunun
sonucu olarak byk ehirlerde bir tarm endstrisi kurul
mu, ii snf bym ee balam t.
nc Aleksandr, kinci A leksandrn reformlar politi
kasna devam etm edi. 1894de ld v e taht kinci Niko-
laya brakt zam an kyl ve iiler kaderlerine terkedilm i
durumdayd.

K N C N K O L A

N ikola tahta kt zam an 26 yandayd. A lm an pren

seslerinden Aliksle nianlyd. Babasnn lm nden be hafta
sonra onunla evlendi. Aliks hi bir zam an R us halk tarafn
dan sevilm edi, hatt ar ailesi bile saray detlerine uym ak
istem eyen ve kabul resim lerinden ounda bulunm ayan bu
A lm an prensesine snam ad. ar ailesi tahta erkek bir vris
beklerken st ste drt kz dnyaya getirm esi (Olga, T atya-
na, Maria, A nastasya) arienin durumunu bsbtn sarst.
F akat ar karsn seviyor, byk lde onun etkisinde ka
lyordu. N ih ayet 1904 ylnn Austosunda bir erkek ocua
sahip oldular. Am a ocuk ana tarafndan -birok Avrupa ha
nedannda bulunan- bir hastal; hem ofiliyi tevars etm i
ti. Bir yara ald zaman, phtlaam ad iin kam durdu-
rulam yacakt. Doktorlar areviin ancak 18 yam a kadar, o
da binbir ihtim am la yayabileceini sylyorlard.
1904 ylnda M oskova yaknlarndaki T ver kasabasn
dan bir blge m eclisi (zem stvo) yeleri ar ziyaret etm i ve
yelerden biri, kiisel hak ve hrriyetlerin geniletilecei, bir
dieri, blge m eclislerine dar v e siyas yetkiler verilecei
m idinde olduklarn sylem ek cesaretini bulabilm i
ti. arn bu hayallere cevab sert olmu, devleti babas
gibi m utlak tem ellere dayanarak yneteceini belirtmiti.
B ylece liberaller de mparatordan bir ey beklenem iyecei-
ni, -ne yaplrsa yaplsn ara kar olan ihtillciler gibi- bir
rejim deim esinden baka m it kalm adn anlyorlard.
nc Aleksandr, oluna ok geni ve kuvvetli bir polis
tekilt brakmt. Yirm inci Y zyln ilk yllarnda bu polis
tekiltnn banda insafsz, am an verm ez P leh ve bulunu
yordu. P leh ve, R us m paratorluunu nceki devirlerden daha
sk bir polis devleti haline getirm ee alm , bunda baar
kazanmt. Grev teebbsleri, sokak gsterileri iddetle bas
trlm, Sibiryaya saylar gittike artan hkmller, srgn
ler gnderilm iti. y l iin gnderilip alt yedi y l Sibirya
da kalanlar, hatt orada lenler de yok deildi.

RUS JA P O N SA V A I

kinci N ikola, ite bu yllarda, asker zaferler kazanm ak

ve imparatorluu bytm ek hayallerini kurm aya balam t.
Bat, Ruslara kapal gibiydi. K udretli A lm an D evleti, ngiliz
ve Avusturya - M acaristan m paratorluklar bir denge bozuk
luuna seyirci kalam azd. Ama, Dou; ilkel in, M anurya
v e K ore R u syaya pekl fetih alanlar olabilirdi. B abasnn
zam annda balanan ve byk bir ksm yaplan T rans - Si
birya dem iryolu da bu ii kolaylatrm aktayd. Y olu n M an
urya ksm nn tam am lanm as iin hem en faaliyete geildi;
R us birliklerinin m uhafazasnda bu i de baarld. M anur
ya bir R us eyaleti haline sokuldu. Bir R us i adam lar heyeti
im tiyazlar salam ak iin K orede tem aslara balad.
Japonlar, M anuryann igaline ses karmamlard. F a
kat Korey e gelince i deiiyordu. 1903 ylnn sonlarna do
ru sava hazrlklarna baladlar.
P lehve, Ofdu Kum andanlar ve K orede i alanlar ha
zrlayan kapital sahipleri sava krklem ekteydi. N ikolann
akll Babakan W itte ve D ileri Bakanl ise savaa
karyd. ar, zaten fazla zeki olduu iin sevm edii W itteyi
iten uzaklatrd. 1904 yl ubatnda sava kararn verdi.
Japonlar, daha nce, K u zey K orede R us kuvvetlerine bir
baskn hcum unda bulundular.
18 ay sren sava, R usya iin bozgun stne bozgun ge
tirdi. ok kuvvetli sanlan Port Arthur kalesi ksa bir srede
Japonlarn eline geti. Japon donanm asn yok etm ek iin gn
derilen Baltk Filosu, aylar sren bir seferden sonra Japon
larla karlaabildi. F akat ilk savata im ha edildi. Karada
bozgunlarn devam etm esi zerine N ikola, Birleik Amerika
Bakannm arabuluculuk teklifini kabul zorunda kald.
Ruslarn M ukdene ekilip orada da bozguna uramas,
donanm asnn ve kara ordularnn perian hle gelm esi, Ja
ponyaya Sahalin adasnn yarsn terketm ek zorunda kal
mas, M anurya dem iryolunun gney kesim inin brakl ve
nihayet Korenin Japon him ayesine (!) girm esi ar ve hk
m eti iin grnr kayplard. F akat bunlardan daha nem lisi
arlk hkm etinin gerek d, gerek i prestijinin yklm as
ve zellikle ihtillci hareketlerin patlak verm esiydi.
B u ihtillci hareketlerin balca liderleri de ortaya k
m aya balamt. Bunlarn en nem lisi C enevrede, R us - Ja
pon savan ve bu savan yaratt buhran dikkatle izleyen
Lenindi.

L E N IN

Lenin, (B u ad ihtillci faaliyetlerde bulunduu srada

alm t) asl adyla V ladim ir lyi U lyanov, V olga zerindeki
bir kk ehir olan Sim birskte (im diki adyla U lyanovsk-
d a) domutu. B abas bir ilkokul m fettiiydi. U lyanov, onun
alt ocuunun ikincisiydi. ocuklarn hem en hepsi baa
rl renciler oldu. En bykleri olan Aleksandr, o-
kulda altn bir m adalya kazanm, ondan drt ya kk olan
Lenin de eve ikinci m adalyay getirmiti.
1887 ylnda Aleksandr, yksek eitim i iin Petrograda
gitm i, mparatorluk niversitesinde ihtillci genlerin yer-

F. 7
L en inin ailesi: O rtad ak i en b y k ocuk, idam edilen A lek san d r, sa:
bataki ocuk ise V ladim ir tly i U lyanovd r (L en in ).

alt alm alarn a katlm t. A yn yl ar n c A lek san d ra

su ik ast te e b b s n d e b u lu n m u la r ve polis ta ra fn d a n b ir bom
ba tark en y ak alan m lard . A lek san d r ve alt a rk a d a -ya
lar 21i am y o rd u - y arg lan d lar. E n u fak b ir af te eb b s n
d e bile b u lu n m a y a n bei -A leksandr b u n la rn b asn d ay d - a-
slarak idam edildiler.

L enin, a ab ey i id am edildii srad a 17 yan d ayd, Sim-

birsk L isesinde renciydi. B ir s re nce b ab as ld iin
a n n e s i te k b an a P e tro g ra d a gitm i ve olu n u n affedilm esi
H in teeb b sle rd e b u lu n m u tu . L en in d e a ab ey in in idam n
beklem iyor, ar b ir h ap is cezasna arp trlaca n um uyor-
Kal t nnesi y asl gzlerle dn n ce gerei anlad.
Solda L en in in 4 yanda, sada S im b isk L isesi rencisiyken 17 ya
nda ekilm i iki fotoraf... O lised ey k en aabeyi id am edilm iti.

B u olay onda arlk idaresine kar duyduu kin ve nef

reti arttrmakla beraber suikastlerle bu idareyi ykm ann yan
l bir teori olduu fikrini de yaratt. M arxm doktrinini in
celem eye balad. ki y l sonra, tam bir M arksist ihtillci ol
mutu. Satranc, mzii, avcl v e kayak sporunu seviyor
du. Ama btn bunlar alm asna engel olduu iin brakt.
Durm adan okuyor, inceliyor, bir yandan da yabanc dil
reniyordu.
Lenin Kazan niversitesinin hukuk fakltesine girmiti.
K sa bir sre sonra ihtillci konumalar yapm as ve bir
renci yrynde rol oynam as sebebiyle faklteden kovul
du. Ancak bir y l sonra annesinin af teebbsyle tekrar -fa
kat bu defa Petrogradda- hukuk eitim i yapm asna izin v e
rildi. H um m al bir alm adan sonra drt yllk faklteyi bir
ylda bitirdi (1 8 9 1 ). Ertesi y l Samarada avukatlk yapyor,
bu arada K om nist B eyannam esini R usaya eviriyordu. Ar
tk aka N ihilistlerin tedhi m etodlarna kar olduunu,
M arksist diyalektiin yardm yla, M arksizm i sosyal gerek
lere uygulam akla R us ihtillcilerinin baarya ulaabileceini
sylem ekteyd i. Fikirlerinin gelim esinde Plelthanovun d a ro
l olm utu
1892 ylnda L enin yine Petrograddayd. 24 yandaki
ihtillci, ayn fikirleri tayan 26 yandaki bir kzla (K rups
kaya ile) tanm , dostluklar ksa bir sre iinde sevgiye
dnm t. Bir yl sonra -hkm etten izin almak suretiyie-
R usya dna ilk seyahatini yapt. K em geirdii zatrreer.in
etkisini yok etm ek hem de yllardan beri yazlarn okuduu
dardaki ihtillcilerle tanm ak istiyordu. D rt ay sreyle
Fransa, A lm anya ve svirede dolat. C enevrede Plekhanov
v e iki yardm csyla ( * * ) tant. eitli ihtillci gruplar ara
snda ksm en olsun birlik salad.
1895 ylnda Lenin, en nem li ihtillcilerden biri olm u
tu. Y eralt faaliyetini hzlandrm, i Snfnn H rriyet ve
M cadele Birlii adl gizli tekilt kurmutu. M oskovaya
v e dier m erkezlere gitti. Brorler hazrlad; datt. htill-

(=t=) P lekhanov, -K a ri M arxn ld vl o lan 1883'de_ C en ev

r e de R us tarih in d ek i ilk M arksist g ru p olan H rriy e
ti G ru p u -n u k u rm u tu . O srad a 26 yandayd. T er r h a
re k e tle rin e karyd. R u sy ann B atn n gelim esine uygn
o larak gelieceini, arlk y k lm ad an nce b ir e n d stri
n in k urulacan, b ir p ro letery a snfnn m ey d an a gelece
ini ileri s ryo r, ancak b u rju v a dem okrasisi k u ru ld u k
tan sonra, b ir ii ih til lin in yaplacan yazyordu. Feo
dalizm den sosyalizm e geilemez diyordu. Ona gre am a
alan snfn tek iltlan m as, g re v le r ve g steriler y a
plm as, M arksist fik irle rin yaylm as olm alyd. T a ra fta r
la r R u sy an n b alca eh irle rin d e gru p lam ay a b ala
m lard. B u n lar Sosyal D em o k rat ad v erilen devrim ci
M arksist p a rtiy i m eydana g e tird iler. P lek h an o v , 20 yla
yakn b ir s re M ark sist ih tillcileri etkiledi. L en in in li
derlii ele alm asyla etkisini k ay b etti.
(* + ) P avel A kselrod v e V era Zasuli.
 P lekhanov, 22 y an a k a d a r
R usyad a gizli ih till te e k
k lle rin d e alm t. Fa
k a t 1879da te r r fik rin e
k a r k o y a ra k b u g ru p la r
dan ayrld. 1883de C en ev
re de, R us tarih in d ek i ilk
M arksist ih tillci g ru p u
k u rd u . (L ife D erg isin d en ).

ci b ir gazete k arm ak zerey d i ki -d n n d en ay k a d a r

sonra- y ak alan d , te v k if ed ilerek cezaev in e gnderildi.
C ezaevinde 14 ay k a ld k ta n so n ra L e n in e -m ah k em ey e
k arlm ad an - yl d a h a S ib iry a d a s rg n h a y a t y ay aca-
bildirildi. O y lla rd a b ir srgn, izin a lr v e yol cretin i k e n
di derse, srgn y erin e h erh a n g i b ir y o lcu gibi gidebilirdi.
1897 u b a tn d a yola kt. M a r tta M o o listan h u d u d u n d a n
p e k uzak olm ay an s rg n y erin e - u enskoye k a sa b a sn a - u-
lam t.
Lenir. n fusu 1500 b u lm a y a n b u k k k a sa b a d a
yl geirdi. S id n ey ve B e a tric e W e b b in S endikacln T e o
risi ve P ratii ad l eserini evirdi. R usyad a K a p italizm in
G elim esi ve Ne Y apm al? ad l eserlerin i yazd. R u sy a d
ndaki ih tillcilerle ve en b a ta P le k h a n o v la h ab erleti. L e-
nin den son ra K ru p sk a y a da P e tro g ra d d a te v k if edilm i
(1 8 9 8 ) ve S ib iry ada yl s rg n e h k m giym iti. O d a Le-
nin in b u lu n d u u k a sa b a y a geldi. B ir sre so n ra evlendiler.
L en in 1900 y ln d a sresini d o ld u ru p S ib iry a d a n a y r
lrk en K ru p s k a y a nn b ir yl d a h a s rg n cezas kalm t. L e
nin, R u sy a dnda Isk ra (K v lc m ) adl ih tillci b ir gazete
L en in 24 yanda iken, 26 y an d a ih tillci b ir kz o lan K ru p sk ay a ile
tan m ve sevim ilerdi. kisi d e s rg n d e y k e n evlendiler.

karm aya karar verdiinden, bu gazetenin R usyaya nasl so

kulacan ve nasl datlacan dzenlem ek zere birok
ehri dolat. htillcilerle tem asa geti. T em m uz aynda da
C enevrey e gitm ek zere R u syadan ayrlm ann bir yolunu
buldu. Artk ihtillci alm alar dardan ynetecek v e ancak
5 yl sonra dnecekti.
C enevrede Lenin, eski ihtillci arkadalarndan M ar-
tovla beraber, P lekhanova giderek Iskrann karlmas iin
anlat. P lekhanov ve arkadalar eski ihtillci grupu,
L enin v e arkadalar ise yenileri tem sil ediyorlard. Iskray
be kiilik bir grup ynetecekti. (E skilerden Plekhanov, Zpsu-
li, Akselrod; yenilerden L enin ve M artov). Bir sre sonra
K rupskaya srgn cezasn tam am layp geldiinden o
da gazetede sekreter olarak alm aa balad.
Iskrann ilk says 1900 ylnn son ay iinde yaynlan
m, hudutta polisin elin e getiinden R usyay a sokula-
mamt. Fakat dier saylar R u syaya sokulup datld. L e
nin bu gazeteye yazd yazlarla ihtillciler arasndaki pres
tijini ykseltti; liderliini kabul ettirdi.
1905 y l b a larn d a b in lerce ii P e tro g ra d d a m iring yap y o r. K S a
ra y n n d en de geen n m ay iiler; alm a sa a tle rin in fazlaln
v e c re tle rin in d k l n p ro te sto ediyor.

Lenin, 1902 ylnda gen ihtillcilerden Troki ile Lon

d rada bulutu. Troki yazlarn okuduu v e hayran olduu
ihtill lideriyle gnlerce grt. Londra caddelerinde saat
lerce dolayor, bir yandan da ihtillci fikirleri tartyorlard.
Lenin bu arada te onlarn Parlm entosu* te onlarn
W estm inster Katedrali... diyerek T rokiy e b elli bal binala
r gsteriyordu. Troki neden sonra onlarn kelim esiyle
Ingilizlerin deil, kapitalistlerin belirtildiini anlamt.

B O L E V K , M E N E V K A Y R IL I I

M arksist R us ihtillcileri 1898 ylnda Sosyal D em ok

rat adn verdikleri bir parti kurmulard. G izli almalar
yapan bu partinin btn byk ehirlerde yeralt tekilt ve
y a y n organlar vard. Liderlerin ou yabanc lkelerde ya
am aktayd.

1903 ylnda Brkselde Sosyal D em okrat Partinin, ba

ka bir deyim le M arksist R us ihtillcilerinin kongresi yapla-
akt. B u kongre, iki ihtillci grn atm asna sahne ola*
cak ve B olevik - M enevik ayrl da buradan balyacakt.
B elik a H km eti izin verm ediinden Londrada yap
labilen kongre Lenin v e taraftarlar iin de partiye hkim o-
labilm ek ve grlerini kabul ettirm ek bakm ndan nem
tayordu. 11 A ustostan 23 A ustos 1903e kadar sren
kongrede Lenin eski ihtillcilerin aksine olarak profesyonel
ihtillciler tarafndan, sert bir disiplinle ynetilen bir kavga
partisi tezini savundu. L enine gre bu ihtillci tekilt de
mokratik ekilde yn etm ek im knszd. Parti herkese ak o-
lam az ve ancak diktatr bir grup tarafndan ynetilebilirdi.
D ier ihtillciler bunun parti iinde dem okrasiyi ortadan kal
drmak olacan ileri srdler, ik in ci anlam azlk ihtill an
laynda kt. Lenin ve taraftarlar feodal rejim ykldktan
sonra ok ksa bir srede de olsa proleter ihtillinin yapla
bileceini, ihtillin hzlandrlabileceini sylyorlard. D ier
grup ise Feodal rejim olan arlk rejim inin yklm asndan
sonra bir burjuva rejimi nem li bir dnemdir. B u dnem ge
irilm eden ii ihtilline gidilem ez diyordu. B u arada Lenin
bir oylam ada iki oy farkla ounluk kazand. Bundan fayda
lanarak kendi grupunu B olevikler ( ounlukta olanlar), di
er grupu M enevikler (A znlkta olanlar) diye isim lendirdi.
(G erekte kongrede M enevikler ounluktayd ve B olevik
ler yalnz bir oylam ada ounluu elde etm ilerdi) ( * ) .

(* ) M arksist ihtillciler arasn d ak i b u blnm e 1917 ih til

linde nem lj r l oynayacakt. M en ev ik ler herkese ak,
dem okratik ekilde ynetilen b ir parti sloganyla o rtay a
atlacak, b ir d em o k ratik b u rju v a rejim in i de ta rih in a k
nda esasl b ir m erh a le say d k la r iin b u rju v a h k m e
tiyle (1917 ih tillin d ek i geici h k m e tle ) b ir s re iin a n
lam akta m ah zu r olm adn ileri s recek lerd i. L en in ise
d ik tat rl e d ay a n a n parti sloganyla kacak, b u rju v a ,
dem okrasisinden hem en ii ih tillin e geilebileceini ak
lay arak btn k tid ar Sovyetlere! diyecekti.
 Lenin ihtillci kongrede baz baarlar salam t. Iskra
gazetesinin ynetim i bundan b yle kiide, (Lenin, M artov
ve Plekhanovd a) olacakt. Ayrca, Iskra yneticileri, partinin
R usya iindeki kom itesini de kontrol altnda tutacaklard.
Fakat, daha sonraki gnlerde iki grup arasndaki anla
m azlk bir blnm eyle sonuland. M enevikler L enine sert
itirazlarda bulundular. L eninin Troki ile gr ayrlklar
oldu. Y akn arkada M artov, Iskradan ayrld. Plekhanov,
eskiden ynetim kurulunda bulunm u iki kiinin yine al
masnda srar etti.
Bunun zerine L enin Iskradan ekildi. Bir y l sonra (A -
alk 1904te ) Vpered (leri) adl yeni bir gazete karmaa
balad. Bu Iskradan daha nem li ihtillci bir organ oldu ve
L enine partideki stnln tekrar salad. B u gazetenin
yazarlar arasnda Lunaarski, L itvinov, R ikov, B o g d a n o v
gibi ihtillciler vard.
Lenin, V peredi karrken R us - Japon sava id d etlen
mi ve bu savan etkisiyle R usyann byk ehirlerinde a -
yaklanm alar patlak vermiti.

K A Y N A M A L A R I

Yirm inci Y zyln ilk yllarnda arlk hkm eti, bir sen
dika kurulm as teklifini, ii kaynam alarn kontrol altna a-
iabilm ek iin desteklem i ve gerekli izni verm iti. B u sendika
en kk faaliyetine kadar polisin gz hapsindeydi; toplan
tlarda ara ve hkm etine en ufak bir trizde bulunul
m asna m eydan verilm iyordu. B u polis - sosyalizm inden m em
nun kalnm olacakt ki balca sanayi kollarnda -tabii yine
hkm etin sk kontrolunda- sendikalar kurulm asna izin v e
rildi. D urum 1904 ylna kadar hkm etin v e P leh v enin ba
kanlndaki polisin istedii gibi yrd. F akat R us Japon
sava, o zam ana kadar dileklerine en ufak bir cevap alam yan
v e bouna nefes tkettiklerini anlayan sendikalara gsteriler,
yryler yapm ak iin gerekli frsat salyacakt.
kinci N ikola zam annda yabanc serm aye -zellikle
 KrnnsLzlar- R us endstrisine nem li yatrm lar yapm t.
D onetzde m aden, Lodzda dokum a endstrileri kurulmu,
bata Petrograd v e M oskova olm ak zere i m erkezlerinde
byk ii topluluklar m eydana gelm iti. cretler Avrupada
k i cretlere gre ok dkt (n gilterey e gre te bir ora
nn d ayd ). alm a gnde ortalam a 12-13 saatin stndeydi
(A ncak 1907de gnlk alm a 11.5 saat olarak snrlana
ca k t).
M arksist ihtillcilerin R usya dndan gnderdikleri ga
z e te v e dergilerle R usya iindeki gruplarn yeralt alm as
b u ii topluluklarm etkilem eye balam , sendikalarn kurul
m as v e ii topluluklarnn bym esi ihtillci hareketi hz
landrm t. iler alm a saatlerinin indirilm esini, asgar c
ret tayinini istem ey e baladlar. B u srada tedhii ihtillci
ler, am an verm ez P leh v ey i ldrdler ( * * ) .
B atnn liberal fikirlerini benim sem i olan ehir burju
vazisi, o gnlerde, siyas reformlar istem eye balam t. B l
g e m eclisleri (zem tsvolar) da bu hareketi destekliyordu. ar
lk hkm eti b ylece biri sosyal dieri liberal iki hareket ta
rafndan sktrlm aktayd.
R us - Japon savandaki yenilgilerin, ynetim deki y o l
suzluklarn, ulatrm a v e beslenm e ilerindeki aksaklklarn
sebep olduu buhran, renci v e iilerin gsterilerine y o l at,
1904 yl sonlarnda blge m eclisleri konferansnda bir ku
rucu m eclis toplanm as istendi. A yn gnlerde L enin v e ar
kadalar grevlere giriilm esi iin ihtillci gruplara arda
bulunm ulard.
1904 y l sona ererken B akda ilk grev patlak verdi; i
iler, askerlerle arptlar. Japonlarn Port Arthuru ele ge

( * * ) P lehve, hem iileri b ak an , hem de gizli polis te k ilt

O k ra n a n n bakanyd. R u sy ad a ard a n so n ra en k u d
re tli ad am oydu. S u ik ast ih tillcilerle ibirlii y a p a n b ir
O k ran a m en su b u plnlam , b ir ih tillci d e P leh v e 'n in a -
rab asn a bom ba atm t.
irm esi, lkedeki sinirli havay daha da arlatrd. Putilov
sil h fabrikalarndan drt iinin karlm as bakentte 250
bin iinin genel bir grev yapm asna sebep oldu.

K A N L I PA ZA R

9 Ocak 1905te Petrogradda 200 bin kiilik byk bir

kalabalk ardan dileklerde bulunm ak zere K Sarayna
doru yrm ekteydi. K alabalk grevci iilerden, kadnlar,
ocuklar ve yallardan, ksaca her snf halktan m eydana gel
miti. B az gruplar Tanr ar Korusun! m arm sylem ek
teydi. B u da yryn bir isyan, bir ayaklanm a hareketi ol
m aktan ok, ara halkn sesini duyurm ak iin tertiplendiini
gsterm ekteydi. E n nde yryen gruplardan birinin banda
papaz Gapon ( * ) vard. G aponun elinde ara sunulm ak -
zere bir dileke bulunuyor, bu dilekede ardan sekiz saat
lik i gnn gerekletirm esi, asgari cretin gnde bir ruble
o lm as, fazla altrm ann kaldrlm as v e bir kurucu m ec
lisin toplanm as isteniyordu.
arklar, marlar, lhiler syleyen , arn resim leriyle
halar tayan byk kalabalk be ayr kol halinde K Sa-
raynn nne gelm iti ki birok birlikle tak viye edilm i Sa-

(* ) G apon, 1905 h a rek e tin in g arip b ir sim asdr. Pe(trograd h a l

k, onu papaz olm aktan ok sosyal b ir refo rm cu diye a -
nm t. R us F a b rik a ileri S en d ik asn n k u ru lm asn d a
ro l oynam , baz ihtillcilerle ve M aksim G o rk iy le d ost
lu k k u rm u tu . K an l P a z a rd an b ir g n nce ara m e k
tu p yazm , h alk n d ilek lerd e b u lu n m ak zere K S a
ray n n nnde to planacam b ildirm iti. F a k a t ar, a i
lesiyle b e ra b e r sa ra y te rk e tti i iin b u m e k tu b u alam ad.
G apon, 1905 htill h a re k e tle rin d e n sonra F in la n d iy aya
kat. h tillcilerin gizli to p lan tlarn d a b u lu n d u . F akat
polisle ibirlii yap t anlalnca ih tillc ile r tarafn d an
ld r ld (1906). O srad a 33 yandayd.
9 Ocak 1905, K anl Pazar g n : A sk erler h alk a am anszca ate a
y or ve 900 kiiyi ldryor. B u olay, b ir (eriir dev rin i balatyor...

ra y M u hafz A lay n n d u v a rla rn nne dizilm i, atee hazr

d u ru m d a bekledii grld. ar, ailesiyle b erab er, b a k e n te
25 k ilo m etre m esafed ek i arskoe Selod ak i Y azlk S aray n a
gitm i, bu k ritik g n lerd e k a ra r y etk isin i m uh afz k u m a n d a n
larn a b rakm t.
K a la b a lk S a ra y a y ak lan ca, su b a y la r ask ere ate
em ri v erdiler. H a lk la ask er a ra sn d a k i m esafe 15-20 m e tre y
di. B irk a d a k ik a iinde y zlerce silh a rd a rd a atelenm i,
k a la b a lk ta n lklar, fe ry a tla r y kselm i, K S a ra y n in n
ller ve y a ra lla rla dolm u tu . B irk a d a k ik a nce k a rla rt
l, b e m b ey az m ey d an , d k len k a n la rla krm zlayor, l sa
ys 9 0 0 , y a ra l says 5000i b u lu y o rd u .
P e tro g ra d h a lk a rtk K anl P azar ad n v erd ii o g
n ve y e rle rd e y a ta n cesetlerle y a ra lla r u n u tm a y a c a k , b u
olay ar h a lk n sevgisinden iyice y o k su n b ra k a c a k t.
K an l P a z a rd a n so n ra R u sy a , ak b ir te r r ve g re v ler
1905te iileri greve balyan P u tilo v fa b rik a la rn d a n b ir grn. P u -
tilov iileri 1917 u b at ih tillin d e nem li rol oyny acak tr.

gsteriler devrine giriyordu. 4 ubatta arn am cas ve M os

kovann eski valisi olan Grandk Aleksandrovi Krem lin d
nda katledildi. 1905 y l sonuna kadar ldrlen hkm et
memurlarnn says 1500 buldu.
K anl Pazarn yaratt hayl krkl ve dehet havas
btn blgelerde grevlere yol ayor, M oskovadaki genel gre
vi, Sibirya dem iryollar ve D onetz m aden iilerinin grevleri
izliyordu. D em iryollar ilem ez hale gelmiti.
B u srada R us ordular Japonlara M anuryada (M uk-
dend e) de yenilm ilerdi. Durum un ciddilii karsnda ar,
taviz yoluna sapm ak zorunda kald. Ruslatrm a politikasn
dan vazgeti, bir istiar m eclis kurulacan aklad. Ama
olaylar hzla geliiyordu. M ays aynda kyller Panrus K y
l Birliini kurmulard. K ylerde ayaklanm alar oldu.
Tem m uz 1905te denizciler arasnda isyanlar patlak
verdi. K aradeniz filosundaki P otem kin zrhlsnda tayfalar,
 subaylarn bozuk bir e t yem eini yedirm ekte srar etm eleri
zerine bakaldrdlar. G em i kum andanl isyanclarn b e lli
ballarn lm cezasyla cezalandrm ak isteyince de silhla
rm subaylara evirdiler. A yaklanm a subaylarn denize atl
m asyla sonuland. G em ide bir ihtillci kom ite kuruldu (P o-
tem kin daha sonra iltica hakk eld e ederek R om anya sula
rnda dem irledi).
28 T em m u zda O desada halk R ichelieu M erdivenleri
denilen yerde P otem kin tayfalar iin sayg duruunda bu
lundu. Odesa A sker K um andan ate em ri verdi. Svariler
atlarn m erdivenlere srerek ate atlar. Birok kii ld.

1905 H T L A L V E L K SO V Y E T L E R

Austos 1905te K ievde ii teekklleri ayaklanm,,

grevi iiler ilk S ovyeti (ii delegelerinden m eydana gelen
kom ite veya kon sey) kurmulard. B u Sovyet, d evlet otorite
si azald iin birok yetkileri kendinde toplad; fabrikalarn
kontroln, ulatrma ilerini ele ald. ehirde dzeni sa
lad.
Bir ay kadar sonra M oskovada da i Sovyeti kurul
du. B u srada onbinlerce dem iryolu iisi genel grev yap
m, ehirleraras ulatrma kesilm iti . D aha sonra Petrog-
radda balarnda Troki bulunan ihtillciler Petrograd i
S ovyetini kurdular. B u S ovyetler iilerden m ilis birlikleri
m eydana getiriyor v e hkm et kuvvetlerinin karsna ikinci
bir kuvvet olarak kyordu. A yn gnlerde, M oskovada ba
rikatlar kuran, daha sonra O desada gsteri yry tertip
leyen halk topluluklar arlk am blem lerinin zerine kan
hatiplerin politik v e sosyal reformlar yaplm asn isteyen ko
numalarn dinlem ekteydi.
Sovyetlerin kuvveti karsnda ar A nayasa vaadinde
b ulunuyor, arlk hkm eti iilerin baz dileklerini yerine
getireceini aklyor ve siyas sulular affediliyordu. Bu, Le-
i'in de R usyaya dnebilm esi dem ekti.
Bu arada K rontad ss ayaklanm t. Sovyetler bu a
yaklanm ay desteklediler v e genel grev iln ettiler. H km et
fabrikalar kapatt. S ovyetler posta v e telgraf grevine de gi
derek cevap verdiler. B u srada L enin de R u syaya dnyor
du.
H km et, bir ihtillle karlatn grnce sert tedbir
lere bavurdu. Petrograd Sovyetin in aralarnda T roki de
bulunan 30 0 yesini tevk if ettirdi. B yk ehirlere asker bir
likler yd. ar da durum un kritik olduunu grerek bir par-
lm entonun toplanacan, yasam a kuvvetinin bu parlm en
to (D u m a ) ile m paratorluk K onseyi tarafndan kullanlaca
n iln etm iti. B u durum, S ovyetleri Petrogradda bakal-
dran asker birliklerin desteinden yoksun brakt. Troki v e
dier liderler de tevkif edildikleri iin ayaklanm a sona erdi
(9 K asm ). M oskovadaki ayaklanm a (7 -1 7 A ralk) asker
birliklerin iilere ate am as ile kanl bir ekilde bastrld.
ar hkm eti duruma hkim olm utu. L enin glkle F in
landiyaya kaabildi.
1905 hareketi bastrlm t; am a L enin v e Troki de 12
yl sonra yapacaklar ihtillin tekniini renmilerdi.

1906 A Y A K L A N M A L A R I

T em silciler M eclisi (D u m a ) 1906da s e ild i Toplanr

toplanm az M eclis karsnda bakanlarn sorum luluunun ka
buln istedi. ar ve hkm etinin doktrini insann yaradl
tan kt olduu, otoriteyle zaptedilm esi gerektii dnce
sine dayandndan, 1905in kanl olaylarm dan ders alnm a
mt; D um a datld. ar bylece, ilk frsatta m utlak ida
reye dneceini gstermiti.
B u durum yeni ayaklanm alara y o l at. B u defa kyl
ler ihtillci propagandann da etkisiyle ayaklandlar. H
km etin bana getirilen Stolipin karklklar iddetle bas
trd. (3 5 0 0 kii ldrlm t). Sonra yeni bir D um a sei
m ine gitti. Seim lerde yaplan baskya ram en ikinci Dum a,
birincisinden daha dikkafal kt. O da birka a y sonra da
tld. B u defa seim kanunu hkm etin istedii ekilde de
itirildi; ancak o zaman, te ikisi muhafazakr bir m eclis
toplanabildi (1 9 0 7 ). B u m eclis ve drt yi', sonra toplanan dr
dncs normal srelerini tam am lyabildiler. H km et bu
m eclislerle istedii ibirliini yapabildi.

1907D E N 1914E

1907 ile 1914 yllar arasnda sert bastrma tedbirleri

alnm, ordu ve deniz kuvvetleri yeniden tekiltlandrlm ,
R uslatrm a politikasna dnlm t. Babakan Stolipin, k
k kyl m lkiyetini desteklem i, arlk topraklarnn b
yk bir ksm (3,5 m ilyon hektar) yl iinde kyllere da
tlm t. Tarm kooperatiflerinin says hzla artm v e ye
saylar 9 m ilyonu bulm utu. T eebbs sahibi, zengin
kyllerden (K ulaklardan) yeni bir toprak sahipleri snf
m eydana gelm iti. K yl Bankas da asillere ait topraklarn
kyller tarafndan alnm asn kolaylatrm aktayd. Endstri
alannda byk ilerlem eler olm utu. Grevler gittike azalm,
1905de iki m ilyon olan grevci says 1910 ylna doru 10
bine dmt.
B u gelim eler, R usya dndaki ihtillcileri endielendi
riyor, L enin zelikle Stolipinin toprak politikasnn ky
ller arasnda ihtillci ruhu ldrdn, ihtilli geciktirdiini
dnyordu.
Fakat o gnlerde R asputin sahneye kyordu. 1903 y
lnda Petrograda gelen bu acayip adam, telkin kudreti saye
sinde kendini halka bir aziz, bir erm i olarak kabul ettirmiti.
lhi grdn sylyor, birok hastal iyi ettiinden
bahsediliyordu. H alk arasnda R asputinin stn kuvvetlere
sahip olduu konuuluyor, bu konum alar dallanp budakla
narak yaylyordu. N ihayet, hasta olu iin her areye ba
vurm ay dnen arie de onu saraya artt. R asputin, a
r ve szlar sebebiyle uyuyam yan arevii telkinle uyutun
ca arie de onun bysne kapld; R asputin ar A ilesinin
cn yaknlarndan biri, olunun stne titreyen arienin de
gzdesi oldu.
 R asp u d n k a rsn ve o
c u u n u te rk e d erek P e tro g -
ra d a gelm i sefih ve m ace
ra p e re st b ir adam d. K en
disini byU k b ir d in adam ,
b ir aziz gibi k a b u l e ttirm e
y i baarm t. T elk in k u v
veti sayesinde arevii de
e tk iley in ce arie n in e n
gzde ad am oldu. O g n
den itib aren h k m e t ile
rine k a rt ve b y k en
trik a la r evirdi.

Rasputin 1906 ylnda Saraya girdii zam an 33 yan

dayd. ok az ykand iin pis kokan, her gece ien bu m a
ceraperest adam bir sre sonra politikaya da karm aya ba
lad. arn zerinde byk nfuzu vard. Babakan Sto-
lipin, hkm et ilerine karm aya balayan bu adam n Pet-
rograddan karlm asn istem i, fakat bu istek yznden o-
na dm an olan arie, R asputinin srlm esini nlem iti.
Stolipin arlk hkm etlerinin bir bakm a en baar h
Babakan arm 1905de her ynden tehlike iinde olan
durumunu, be-alt senede byk lde dzeltm esine ra
men, ne onun, ne de arienin sevgisini kazanabilm iti. h
tillciler kadar arie v e R asputin de ona dm and. D um a,
ona karyd. ar her ie karan bu zek adam, sevm iyor,
baarlar sebebiyle m ecburen i banda tutuyordu. 4 E yll
1911de ldrld zaman, arn zntsn ksa zamanda
unuttuu, dierlerinin de m em nunluk duyduu tahm in edile
b ilir d i
Stolipinin ldrlm esi, 1904-1905 yllarndaki gibi ol
m am akla beraber ar N ikola ve hkm eti iin ikinci bir teh
lik eli dnem in balangcyd. Geri iki y l daha endstride
v e tarmda gelim eler elde edilecek, R usya sava arifesinde

F. 8
R asp u tin (soldan ik in ci) S aray a m en su p h an m la rla b ir ay sohbeti
srasnda... S aray bu sah te papazn e n trik a la rn a ve a h l k sz lk la rn a
sah n e olm aktayd. (L ife derg isin d en )

ku v v etli bir lke gibi grnecek ve K ayzer, k u v v e t dengesi

nin A lm an y a lehine b o z u lm a k ta o ld u u n u b ild iren m av ir
lerinin ra p o rla rn n a ltn a Ya im di, y a hi b ir zam an. d iy e
m n al bir not ekliyecekti, am a ihtillci h a re k e tle r, grevler,
arp m alar da b aly acak t. 1912 N isa n n d a S ib iry ad ak i a
lm a k a m p la rn n b irin d e p a tla k v e re n g rev k a tli m la b a st
rlm ak tay d . 1912de g revcilerin says b ird e n b ire 500 bine
ykselm iti. 1914 y ln n o rta la rn d a d a bir m ilyona y a k la
m ak tay d . D o n a n m a y a a it ask er fa b rik a la r h a fta m d d e t
le felce uram t (1 9 1 4 M a y s). M o sk o v ad a d o k u m a iileri
:nr;kineler d u rd u rm u la rd ve B a k so k ak larn d a p e tro l i
ileri polisle arpm aktayd. ( * ) .

X. C o q u in : 1917 R u s D e v rim i, e v ire n : A ttil T o k a tl, z -

-la::. 1915.
htillcileri etkileyen iki b y k yazar: T olstoy ve G o rk i b ir arad a.
T olstoyu n (K asm 1910d a) cenaze t ren in d e yaplan g steriler 1905
ih tillinden sonraki k ay n am alarn balangc olm utur.

B u srada ihtillcilerin byk ounluu yabanc lke

lerdeydi. 1905 hareketine katlanlarn bazlar da ya cezae
vindeydi, ya da Sibiryada srgnde bulunuyordu. Sibiryaya
srgn edilen Troki, bir sre sonra R usya dna kamt.
Lenin, 1907 ylnda R usya iindeki baz ihtillcilerin de
katlaca bir toplantda bulunm ak zere Finlandiyaya gelmi,
fakat R us gizli polisinin F inlandiyaya geip ihtillcileri ya
kalayaca ihbar zerine svee gitmiti. Oradan svirey e
dnm, Proletari adl gazeteyi karm aya devam etm iti. D
zenli olarak yaynlanan bu gazeteyi R usya iinde v e dnda
30 bin ihtillci okuyordu.
R usya iindeki liberaller ise, srekli bask altnda tutu
lan v e ancak ounluu muhafazakr olursa yaatlan Parl-
m entodan (D u m a dan) artk pek fazla bir ey beklem iyor
lard. Parlm enter rejim e balanan m itler knlmgtL ar,
m uhalefet istem iyor asl iktidarn ara ait olduu dnce
sinden vazgem iyordu.

B R N C D N Y A SA V A I

1 A ustos 1914de R us arl, ngiltere ve Fransann

safnda A lm anya ve O sm anl m paratorluuna kar savaa
giriyordu. Fakat Alm anya ile 1000 kilom etreye yakn bir
cephede yaplacak sava iin hazrlkszd. H ele bir saldr
iin vakit ok erkendi. Buna ramen ar, Fransz v e ngiliz
lerle yapt anlam alara gre hcuma gem ek zorundayd. B u
yzden Almanlar, Tannenberg ve M azurya savalarnda R us
kuvvetlerini imha edecek ve artk Rus ordusu belini dorul-
tam yacakt.
Sava korkun bir Alm an dm anl da getirmiti. M o s
kovada Alm an ismi tayan dkknlar yam a edilm i, baz
Almanlar ldrlmt. B u arada Alm an asll arieye kar
da bir dm anlk balamt.
arie ise, R asputine dm an olan Bakum andan Gran-
dk N ik olay azlederek, ordularn ynetim ini ele alm as iin
ar sktrm aktayd. Bakanlar, ar bakentten ayrlrsa, a-
rienin ve daha ok R asputinin hkm et ilerine karma
sn nleyecek bir kuvvet kalm yacan ara m a etm ek
teydiler. Buna ramen ar, 1914 E yllnde Grandk K af
kas C ephesine gnderdi v e Alm an cephesinde harekt ynet
m ek zere Petrograddan ayrld.
arn ayrlm asndan sadece 11 gn sonra da Rasputin
hkm ete ilk m dahalede bulunm u ve D um ay tatil ettir
miti. B unu elilerle yapt grmeler, aziller, entrikalar iz
liyordu. H alkn sevm edii adamlar (bunlardan biri 1905 cel
ld diye adlandrlan T repoviy d i) bakanlk koltuuna otur
tuluyordu. Y enilgiler birbirini takip ettike halk arasmda a-
rieye ve hkm ete kar dm anlk artm aktayd. H att a-
ienin ve baz bakanlarn Alm anlarla ibirlii yapt sylen-
L enin, k ars K ru p sk ay a ile sv irede, C enevrede kald evde b ir
R us ihtillcisiyle gryor. (L ife D ergisinden).

tileri dolayordu. Savan ilk y ln d a S av u n m a B ak an l y a p

m olan S ukh o m lim o v u n A lm an larla gizlice a n la m a k iddi
asyla azledilip, bir sre tu tu k la n m a s b u s y len tileri a rttrm
t. R asp u tin , arln ve ar A ilesinin b ir sem bol gibi g
r lm ek te, onu n b t n e n trik a la rn a arienin de k atld ile
ri s r lm ek tey d i.
1916 ylnn son gnlerinde, b ir p ren s (Y u su p o v ), b ir
k om plo son u n d a R a s p u tin i ld r y o rd u . S a h te p ap az, k e n
d isine verilen zeh ird en m teessir olm aynca, p ren sin ona a l
t k u ru n skm as ve sonra N ev a n eh rin e atm as gerekm iti.

H T L A L N B A L A M A T A R H

T a rih ile r R a sp u tin in ld r l n n R u s ta rih in d e b ir

d nm noktas o ld u u n u ve ih tillin balangc o la ra k k ab u l
edilebileceini sylerler. F a k a t b ir dier gre gre htillin
O alangc R a s p u tin in ld r lm esi deil, 1916 yl E y l l-E k im
a y la rn d a k i (K u llan d m z ta k v im e gre E k im ve K asm ay-
larm daki) grevlerdir. ( * ) .

1916 E yllnn sonunda Petrogradu btn fabrikalan

greve gitmiti. H att R enault fabrikasndaki iiler bu greve
katlm aynca, dier iiler onlar zorlamlard. G revciler Kah
rolsun Franszlar! Sava bitsin artk.. diye baryorlard.
P olis grevcilerle baa kam aynca askeri birlikleri yardm a
arm, fakat gelen asker grevcilere hak vererek polise ate
am t. B u R usya tarihinde bir dnm noktasyd v e artk
askerin de tutum unun d eim eye baladn gsteriyordu.
Gerekten Petrograd garnizonundaki 160 bin asker, ar
tk eski asker deildi. arlk hkm etine kr krne bal
olacak ekilde yetitirilm i alaylar bu arada M uhafz Ala
y boalan saflar takviye iin cepheye gnderilmi, bunla
rn yerini kyl ve ii askerler alm t. B u askerler artk za
ferin bir hayl olduunu anlyor, sra kendilerine gelm eden
nce savan bitm esini arzuluyordu. htillci propaganda bu
birliklerde byk etki yaratm t; B olevikler zellikle de
nizciler arasnda kendilerine pek ok taraftar bulmulard.
E yll sonundaki grevden sekiz gn sonra bakent ii
leri Petrograddaki B olevik K om itesinin arsna uyarak bir
dayanm a grevi yapm ve sava aleyhtar hareketlerden do
lay m ahkem eye verilen on dokuz B altk denizcisini hakl
bulduklarn aklamlard. M ahkem enin balad gn grev
byyor, bunun zerine hkm et 13 fabrika ve im althaneyi
kapatyordu. B u yzden grev devam etm i, Ekim sonunda
grevcilerin says seksen iki bine kmt. On drt eyalette
d e grevler balaynca hkm et lokavttan vazgem ek zorun
da kald.
1916 sonlarnda yllardr grlm em i iddette bir k h
km srm ekteydi. Y akacak buhran balam , don yznden
ulatrma byk lde durmutu. ehirlerin beslenm e ihti

(* ) A ndre M aurois-A rag o n : A m e rik a -R u sy a (U.S.A. - U .S S.R.

H istoire P arallel, 1917-1960)
y a c karlanamyor, fiatlar korkun ekilde ykseliyordu.
Zaferden kendi de m itli olm ayan, hatt Alm anlarla ay
r bir bar antlam as yapabilm ek iin zem in yoklayan h
km et (bu durum Ingilizler v e Franszlar tarafndan nlen
m iti) grevleri, gsterileri durdurmak iin sert tedbirler yo
luna gitti. H km ete dikballk eden M eclis (D u m a ), Ara-
lkda (1 9 1 6 ) tatile sokuldu. (M eclistek i m illetvekillerinden
be B olevik savan banda srgne gnderilm iti). P olis
takviye edildi, izinler kaldrld.

H T L A L A R E F E S N D E _

te bu durumda 1917 yln a girilmiti. Btn belirtiler

bakentte silhl atm alarn olacam gsteriyor, fakat bir
ihtillin bir-iki ay iinde patlak verebileceini kim se dn
myordu. Geri, Petrograd B olevik K om itesi bir ihtill iin
hazrlk yapm aa balam , m ahalle grev kom itelerinde, fab
rikalarda gizli ii m ilisleri kurulmu ve alaylarda gizli k o
m iteler m eydana getirilm iti ama, ihtillin birka hafta sonra
patlak verebilecei hesapta yoktu. B az ihtillciler bir yl
kadar sonra, bazlar da sava sona erince ihtill olabilecei
ni umuyor, Proletaryay silhlandrm ak parolamzdr diyen
L enin bile ihtillin eiine geldiklerini zannetm iyordu.
1917 banda ar N ikola bakentteydi. R asputinin ld
rldn duyunca, arieyi teselli iin kararghndan hem en
Y azlk Saraya dnmt. Olaylar, arn dncelerinde hi
bir deiiklik yapm am olacakt; bakentte grt ngi
liz Bykelisi, halkn gveninin kazanlm asn m a edince,
ona Asl halk benim ona duyduum gveni hak etm ee a
lm al cevabn verm ekteydi. Halbuki, R asputinin ldrl
m esini halkn sevinle karlam as ve kaatilleri birer kahra
m an gibi alklam as, ar A ilesine duyulan nefretin nasl b
ydn gsteriyordu.
Polis, K anl Pazarn on ikinci yldnm vesilesiyle i
ilerin 9 Ocak (1 9 1 7 ) gn grev v e gsteri yapacan ren
m i, bunu nlem ek iin bakentteki B olevik K om itesi y e
lerini tevk if etm eyi baarmt. Buna ramen o gn btn e
hirlerde grev v e gsteriler oldu. B u defa, D um ann tekrar
alaca tarihte (1 4 ubatta) iilerin harekete geecei ih
barm alan polis, bunu nlem eye kalkt. Ocak ay sonunda
ii liderlerinin evleri baslp, hepsi tevkif edildi, iiler tev
kifleri renince bir protesto grevi yaptlar. B unun zerine
polise m akineli tfek datld. 5 ubatta da Petrograd zel
bir asker blge haline getirilerek, 190Ste denizcilerin ayak
lanm alarn am an verm eden bastrm asyla n yapm G ene
ral K abalov olaanst yetkilerle bu blge kum andanlna
tyin edildi.
B u tyinden iki gn sonra bakentteki B olevik K om i
tesi, D um ann alaca tarihte byk gsteriler ve grevler
yaplm as iin iilere arda bulunuyordu.

U B A T H T L A L

14 ubat gn bakentte yz bine yakn ii grev yap

yor ve M eclis (D u m a ) lehinde byk bi yrye geiliyor
du. O gn D um ann alna hkm et katlm am ve hatip
ler durumu iddetle tenkid etm ilerdi. _
18 ubat gn bakentin en byk fabrikalarndan P u -
tilovda iiler, baz arkadalarnn iten atlm asn protesto
iin greve balyorlard. B u bir oturm a greviydi. Fabrika y
neticileri buna, fabrikay tatil etm ekle cevap verdiler. 20 bin
den fazla ii akta kald; ertesi gn dier fabrika iilerinin
de katld bir gsteri yapld. A yn gnlerde yiy ecek skn
ts had safhaya geldii iin artk ekm ek karneyle veriliyor
du ve dkknlarda pek bir ey kalm am t m aazalarn -
nnde kuyruk yapan halktan da gsterilere katlanlar oldu.
23 ubat Uluslararas Kadnlar Gnyd. B olevik K o
mitesi o gn yalnz kadnlarn grev ve m itingler yapm as iin
arda bulunmutu. Fakat P utilov Fabrikalarnn yirm i bin
den fazla iisinin akta oluu durumu deitirdi.
Greve tekstil fabrikalarnn kadn iileri balam t; bun
lar kiidn grevcilerin yzde seksenini tekil ediyordu. F a k a t
 biraz sonra P utilov fabrikalarnn iileri de ocuklaryla be
raber gsterilere katlm aya geldiler. leden sonra binler
ce kiilik bir topluluk ehre yrm ekteydi. K alabaln byk
ksm buzlarla kapl N ev a nehrini yryerek gem i, ehrin
m erkezine doru ilerlem eye balam t. B u srada polis ate
at ve bir kadn ld. Kazak birlikleri ate am aktan ka
nyor, kalabal datm ak iin verilen emri yerine getirem i-
yorlard.
Dier fabrikalarda da i brakma olaylar vard, bunlarn
ve dkknlarn nnde kuyruk yapanlarn da katlm asyla
nm ayiilerin says 200 bini bulm utu. K adnlar Ekmek is
teriz diye baryor, tek tk Cumhuriyet! sesleri ykseli
yordu. N m ayi ge saatlere kadar srd ve ertesi gn genel
greve gidilecei haberi yayld.
23 ubat olaylaryla ihtill balam oluyordu. Fakat
ar ve hkm eti durumun ciddiliini anlam am lard. arie
o gn bakanlar ve elileri kabul ediyordu. ar N ikola ise
kararghnda bulunm ak zere bir gn nce yola kmt.
O gece, ihtillcilerin ileri gelenleri zellikle B o le v ik '
ler olaylarn tahm inlerini aan bir hzla ilerlediini anla
mlard. Ertesi gn yaplacak genel grevin bir ih tillle sonu
lanabileceini dnyor, bunun iin bata M oskova, dier e
hirlerde de harekete geilm esi iin arlarda bulunuyorlard.
24 ubat gn bakentteki iilerin hem en yardan faz
las grevdeydi. i topluluklar gruplar halinde yry ya
pyor, Kahrolsun sava!, Kahrolsun Franszlar! barla
rn ilk olarak Kahrolsun mutlaklk! K ahrolsun hkmet!
sesleri izliyordu. K azaklar tereddt ediyor ve em irlere ramen
ate amyorlard.
25 ubat gn iilerin yzde sekseni gsterilere katl
makta ve bu defa renciler de harekete gem ekteydi. K zl
bayraklar tayan gruplar Marseillaise! syleyerek yine eh
rin m erkezine akm t. Bir kom iser ldrlmt. Bir baka
komiser blk kom utanlarndan birine halka ate am asn
sylem i, kom utan, kalabalkla atrlarsa polise ate aaca
tehdidinde bulunmutu. F akat polis damlardan ate am
 ve iiler ehrin ana caddelerine serilm eye balam t. G ece
leyin M eclise (D u m ay a ) yaral iiler tanyordu.
O gn olaylardan haberdar edilen ar, kararghndan
ektii telgrafta Bu eit hareketlerin hem en yarn sona er
dirilm esini istiyorum diye em ir veriyordu. G izli P olis T e
kilt (O krana) gece yars B olevik K om itesini ve ayrca yz
otuz alt ihtillciyi tevkif etti. Am a bunlara ramen artk ar
n em ri uygulanam yacakt.
26 ubat, sabaha kar iiler artk, ihtillciler ken
di m ahallelerindeki polis karakollarna saldrm, baz ii grup
lar ele geirdikleri tabanca v e m akineli tfeklerle silhlan
mt; birok karakol atee verilm iti. Sabahleyin on binler
ce kii krmz bayraklar v e zerinde Kahrolsun Otokrasi!
yazl dvizlerle bakente yrm ekteydi. H km et kprleri
kaldrtm , fakat ihtillciler N ev a nehrinin buzlan stnden
yryerek gem ilerdi. Gsteriler yine akama kadar devan;
etti. Znam enskaya m eydannda V olhinski M uhafz A laym u
bir birlii ate at; 60 kii ld. A layn dier birlikleri ise e-
.mir alnca, tfeklerini havaya evirerek ate ettiler. leden
sonra, hkm et em rindeki birliklerde ilk byk itaatsizlik
grld, askerler, subaylarna kardelerimize ate etm eyiz
d iye bardlar. Y zlerce asker, silhlar ellerinden alnarak
klalarna kapatld.
O gece ar htra defterine Saat 10da yine gittim.
le yem einde birok kim se ve btn yabanclar vard. A-
likse ( ariey e ) m ektup yazdm... b iaz gezindim... aydan
sonra biraz okudum, akam yem einden nce senatr Tregu
lovu kabul ettim . Akam birka el dom ino oynadm diye y a
zyordu.
A yn gece, yeleri yakalanan B olevik K om itesinin ye
rine yeni bir kom ite kuruluyor v e bir bildiriyle Btn R us
y ada ihtillci bir halk hkm etinin kurulm as gerektii ileri
srlyordu. B u hkm et i Sovyetleri (K om ite v eya K on
seyleri) tem el alnarak kurulacakt.
Y ine ayn gece ar, M eclis (D u m a ) Bakan Rodzian-
kodan bakentteki arpmalarn bydne ve acele gve-
27 ub:( (1917) " n ara la rn d a k a d n la r da b u lu n a n n m ayiiler.
P e tro g ra d 'd a y r y le r yapyor. O g n iiler silh d ep olarn ele
g eirerek. ask e rle r de k atln ca ih tillciler ("urum a hkim o lacaktr.

nilir bir h k m e t k u ru lm as gerek ti in e d air te lg ra f aly o r

du. F a k a t h k m e t o gn son b ir k u v v e t g sterisinde b u lu n
m u ve dikb al D u m a nn feshine k a ra r verm iti.
26 u b a t 27 u b a ta b a la y a n gece V olhinski a lay n n
ask erleri k a y n ay o r ve sa b a h le y in sa a t y e d id e b u alay, b ir
gn nce k en d ilerin i h alk a a te am a a z o rlay an su bay l
d re re k isyan etm i b u lu n u y o rd u . B u alay a y ak n b ir klada
b u lu n a n P av lo v tsi alay da isy an clara katld . B iraz sonra
stih k m K las ile '-M oskova Alay adl alay da isyancla
rn saflarn a geiyordu.
B ylece 27 u b at, ih tillin b aary a ulat gn o lu y o r
du. A lay larn ih tille k atlm as ve iilerin k la la ra giderek
silh lan m a la r so n u n d a P e tro g ra d d ak i h k m e t k u v v e tle ri
nin ba edem iy ecs i b y k b ir k u v v e t m ey d an a gelm ekteydi.
i.ia h l iiler Ar sena F (silh deposunu) basyor, dier iiler
de silhlanyordu. leye doru ileri, A dalet Bakanlklar,.
Vali Kona atee verilm iti. H alk sokaklarda arlk am b
lem lerini yakyordu. P olis m erkezleri v e Okrana m eydann
daki E m niyet Saray baslm , sivil elbiseli polisler ka
labalklara kararak kaybolm ulard. C ezaevi de ele gemi^
siyas mahpuslar braklm t. leden sonra arlk hkm e
ti istifa ediyordu; akam st artk saflarnda 160 bin kiilik
Petrograd garnizonunun hem en tam am nn v e 300 binden
fazla iinin birletii ihtillciler duruma hkimdi.
27 ubat gn m illetvekilleri, M eclisin feshini ve alay
larn ayaklanm aya baladn renince hem en D um ann
(M eclisin ) toplant yeri olan Torid Sarayna komulard-
A yaklanan baz alaylar da gelm i ve M eclis lehinde nm ayi
yapm aa balam t. M illetvekillerinden Kerenski ( * ) asker
lere nutuklar ekiyor, acele garlar, telefon v e telgraf mer
kezlerini ele geirm elerini istiyordu.

K L K T D A R

D um a yeleri, leye doru, bir Kurucu M eclis toplann-

caya kadar bakentte asayii salam ak v e tem aslar yapm ak
am acyla bir Geici D um a K om itesi kurdular. B y lece hk
m et yokluu nlenm ek isteniyordu. (B u K om itede m erut
monari taraftar Prens Lvov, D um a Bakan R odzianko v e

"> A lek san d r K eren sk i O srad a 36 y an d ay d

T rav ay ist ya da T ru d o v ik Emeki d iy e a d la n d rla n m il
letv ek illeri g ru p u n d an d . B u g ru p , k k b u rju v aziy e
d ayanyor ve a a la rn to p ra k la rn n b ed eli d ev lete -
d en erek k y l lere datlm asn.' istiyordu. F akat bu
g ru p n e B olevik, n e de M enevikti. E n p arla k tem silci
leri olan K eren sk iy e m u ted il, h a tt sac b ir sosyalist g
zyle baklyordu. K eren sk i, D u m a 'd a h ita b e t k u d re tiy le
n yapm gen b ir av u k att.
 u b at h tillin in b aary a u lat Saatlerde P e tro g ra d h alk M ri
S aray nn nndeki m eydanda arlk am b lem lerini atee veriyor.

Kerenski de bulunuyordu).
Fakat bu K om itenin karsna ikinci bir iktidar organ
km aktayd. D aha o sabah B olevikler ii delegeleriyle, as
ker tem silcilerinin m eydana getirecei bir Sovyet kurulma
sn istem ilerdi. 1905 ihtilli burada da rnek oluyor ve Sov
yet fikrini canlandryordu. leye doru askerlere ve iilere
arda bulunulmu, askerlerin her blk, iilerin her 1000
ii iin bir tem silci olmak zere delegelerini sem eleri isten
miti.
27 ubat saat 20de ilk gelen tem silciler Torid Sara
ynda toplandlar. Uzun grm elerden sonra tem silciler P e t
rograd i ve Asker Sovyetinin kurulmasna, 1905 ihtil
linde kan zvestiann yaynlanm asna karar verdiler. Bu
27 u b at akam k u ru la n P etro g ra d S ovyeti (A sk e r ve i T em silcile
rinin K onseyi) Torid S arayn d ak i salonda to p lan t h alin d e gr l yo r.

Sovyetin yrtm e yetkisi Geici Yrtm e K om itesinde

toplanyordu.
B ylece ihtillin baarya ulat gn ikili bir iktidar
balam dem ekti. Bir yanda merut bir rejimin kurulmasn
istiyen ihtillci sosyalistlerin d eyim iyle burjuva parlm en-
tarizmini tem sil eden G eici D um a K om itesi, dier yanda
ii ve askerleri tem sil eden Petrograd Sovyetinin Yrtm e
Komitesi... D um a yelerinin byk ounluu m erut ida
renin kurulmasna, arn deierek saltanatn devam etm esi
ne. Sovyet yeleri ise cum huriyetin ilnna taraftard.
28 ubat gn, bakentte ara bal kuvvetlerin btn
direnmeleri krlm, akam st son direnm e noktas olan A-
mir.dlik binas ele geirilmiti. Bir gn nce tevk if edilen ba
kanlarn ve valinin yanm a Petrograd B lgesi K um andam G e
neral Knbalov da gnderiliyordu. Ayn gn Petrograd Sovye-
 ti toplanm ve M oskovay la dem iryolu irtibatm kurmutu.

GEC H K M E T

Petrograd Sovyetinin faaliyetinden ekinen D um a K om i

tesi, 1 M artta geici bir hkm et kurulm asna karar verdi;
D um a Bakan da karar kabul etti. B u hkm et, Kurucu
M eclis toplanncaya kadar i banda kalacakt.
O srada ihtillciler arasnda Sovyetlerin iktidar elinde
toplam as dncesi pek zayft. Sadece, S o v y etin Yrtm e
K om itesindeki Bolevikler, S ov y et yelerinin ounlukta ola
ca bir hkm et kurulm asn istem i, fakat bu tek lif S ovyet
Yrtm e K om itesinde ounlukta olan M enevikler tarafn
dan reddedilm iti. M enevikler feodalizm i ortadan kaldrma
iinin burjuvaziye dtn ileri sryor, hkm ete katl
m ay da reddediyorlard. H km ette S ov y et yesi olm ya-
cakt.
B ylece 2 M artta liberallerin ounlukta olduu ilk ge
ici hkm et kuruldu. Prens L vov Babakan, hem sa hem
de sol cepheyle dostluk kurm aya alan Kerenski Babakan
Yardm cs ve A dalet B akan oldu. Zengin bir sanayici olan
K onovalov Ticaret v e Sanayi, zengin tcirlerden G ukov Sa
vunma Bakanlna getirilm ilerdi.
F akat Petrograd S ovyeti Y rtm e K om itesi, hkm ete
katlm ay reddetm ekle beraber aslnda hkm ete ait olm as
gereken baz yetkilere sahip km aktayd. B u K om ite tarafn
dan yaynlanan 1 numaral gnlk emire gre Petrograd-
daki btn birliklerde seim le kom iteler kurulacak, bu birlik
ler her trl politik ilem lerde yalnz Sovyete bal olacakt.
D um ann emirleri ancak Sovyetin em irleriyle atm ad za-
man yerine getirilecekti. H att Dumann geici kom itesi
arla grmek zere tem silciler gnderm ek isteyince, dem ir
yolu iileri buna Sovyetin karar verm esini istemilerdi. Sov
y et izin verm em i, bunun zerine iki D um a tem silcisi ancak
otom obille yola kabilm iti.
R usyann dier blgelerinde de Sovyetler kurulmakta
 kinci Nikola, ubat ihtil
linden sonra ngiltereye
gitm ek istem iti. B u konu
da Geici Hkm etle an
lam aya varmak zereydi ki
Petrograd Sovyeti ie m
dahale etti. B u m dahale
sonunda eski ar tevkif o -
lunarak ailesiyle beraber
nezarete alnd. N ikola da
ha sonra Sibiryada Tobolska
gnderildi. (Fotoraf, eski
ar tevkif edildikten ve
Perograd yaknlarnda
arskoe Selodaki Yazlk
Saray'da nezarete alndk
tan sonra ekilm itir).

ve bunlar Petrograd S ovyetinin stnln kabul etm ek

teydi.

ARIN F E R A G A T

ar 27 ubatta kararghna ekilen telgraflar, bakanla

r deitirm eyi reddettiini bildirerek cevaplandrm t. Kar
dei B yk D k M ielin durumun ciddiliini aklayan te l
grafna da bakente gelip gerekli tedbirleri alaca cevabn
vermiti. H albuki o gn ihtillciler fiilen bakente hkimdi.
ar ertesi gn kararghndan trenle yola km, fakat ba
kente 160 kilom etre m esafedeki M alai-V ierada yollarn ihti
llciler tarafndan tutulduunu grerek K u zey Cephesi karar
ghnn bulunduu P sk ov ehrine dnm ek zorunda kalm
t. Oradan D um a Bakanna gnderdii bir telgrafta onun
Babakanl alm asn istem ekteydi.
D um a Bakant ar telefonla aram, onun uyum akta
olduunu renince General R uziskiy e Artk yaplacak bir
 Rus mrALt 129

ey kalmadn bildirmi, ar, R om anev hnedann kur

tarm ak istiyorsa, olu lehine tahttan feragatini ve kardei
Byk D k M ielin naip olmasn tavsiye etmiti.
ar uyand zam an bu telefon konum as kendisine bil
dirilmiti. O srada D um a K om itesinin iki tem silcisi de fera
g a t konusunu arMa grm ek iin P skova gelmiti. ar B a
kum andan A leksiyeve, cephe kum andanlarna ve Byk D k
N ikolaya bu konudaki dncelerini sormu, hepsi ara
tahttan feragat etm esi tavsiyesind e bulunmulard.
ar, nce olu lehine feragat etm ek istiyordu. Fakat,
doktor ocuunun yayam yacan syledii iin kararn de
itirdi. Kardei M isel adna tahttan feragat ettiine dair ya
zy imzalad. (2 M art). A yn gn, B yk D k M iel de taht
ancak bir Kurucu M eclis tarafndan teklifi halinde kabul
edebileceini bildiriyor ve Kurucu M eclisin kararn bekliye-
ceini syliyerek feragatini imzalyordu. B u aslnda Rom a-
novlarn iktidarnn sonu dem ekti. Ertesi gn iki feragat ay
n anda yaynlanacakt.
O gnlerde arn annesiyle beraber K ievde bulunmak
ta olan arn enitesi Byk D k Aleksandr htralarnda
arn tahttan feragatini yle anlatmtr:
Bir ubat sabah gazeteler Petrograd iilerinin grev
yaptklarn haber verdi. Akam gazeteleri de greve ktln
sebep olduunu bildirdi.
Akam gazetelerinin km asndan bir saat kadar sonra
ihtiyatlarla halk arasnda ilk arpmalarn baladn duy
duk. Ertesi sabah M ohilevdeki genel kararghta bulunan Ni-
kiy e (ar N ikolanm ksaltlm ad) telgraf ektim, em
rindeyim dedim. Y ine orada bulunan kardeim Serjle de te
lefonla konutum. H epsi rejim in gizli dmanlar olan posta
mem urlarnn yzlerinde btn gizli haberler okunuyordu
-sanki. Serjin sesi skntsn belli ediyordu: Petrogradda du
rum kt, dedi. Sokak arpmalar artyor. Garnizona da g
ven duyulamaz. Ya Svari M uhafz Alay, diye sordum. O
da ihanet edebilir mi dem ek istiyorsun? Alayn Petrograda

F 9
 gelm esiyle ilgili emir ok garip, ok esrarengiz bir ekilde gern
alnm, dedi. Svari M uhafz A lay hl cephede...*
ar, genel kararghta kardeim Ferjle yalnzd. evre
lerindeki hain generalleri dnyordum. Bir an nce ve on
dan izin alm adan cepheye gitm em gerektiini dnyordum .
O gn ve geceyi kaynvaldem olan arn annesi ihtiyar ari
enin yannda geirdim. K adnn m erak v e strabn anlat
m aya hacet yok. H ereyden m idini kesmiti...
Sabahn altsnda Serj telefon etti: Niki dn gece P e t-
rograda hareket etti, dedi. Fakat D um adan emir alan demir
yolu memurlar treni durdurup onu P skova evkettiler. N iki
tek bana P sk ovda. D um ann bir tem silciler heyeti ona l
timatom verecekm i. Petrograd garnizonu da ihtillcilere ka
tld.
afakla beraber yaverim beni uyandrd, ve elim e bir
kt verdi. B u kinci N ikolann tahttan feragati haberiydi.
Olundan ayrlm ak istem eyen N iki, taht kardei M iaya.
(B y k D k M iele ) brakyordu.
Yatam a oturdum ve feragatnm eyi bir kere daha o-
kudum. H angi hkmdar, lkede geici bir ktlk v e bakent
te yer yer baz karklklar oldu diye taht v e tcndan vaz
gemitir?
ar deli m i olmutu? Em rindeki ordu on m ilyon kii
lik bir kuvvetti. B tn bunlar v e P etrcgrada seyahati o sra
da insana anlam sz geliyordu. Bugn de anlam sz gelm ekte
dir?
Giyindim v e ihtiyar arieye gittim . N ik inin genel ka
rargh subaylarna ved iin D um adan izin aldn renin
ce, derhal ihtiyar ariey le bir trene binip genel karargha
hareket ettik.
M ohilevde trenim iz mparatorluk Peronunda durdu.
ar Petrograda giderken trene bu perondan binerdi. Birka
dakika sonra N ik inin otom obili geldi, ar, peronda yava ya
va yrd. Annesinin vagonunun kapsnda bekliyen iki ka-
zna selm verdi. B enzi biraz sararmt. F akat halinden tah
tndan feragat ettiini gsterecek bir ey belli olm uyordu. h
tiyar arieyle iki saat babaa kald. N e konutular b ilm iyo
rum. Sonra dahi ihtiyar arie ne konutuklarm bana sy
lemedi.
Yanlarna arldm zam an Ana arie hkra hkra
alyordu. N iki, ayakta duruyor, gzlerini yerden ayrmyor
ve sigara iiyordu. ptk. O kadar skindi ki, iyi hareket
ettiine inand anlalyordu. Yalnz, kardeini, taht kabul
etm eyip R usyay hkmdarsz brakt iin takbih ediyordu:
Mia bunu yapm am alyd, dedi. Ona bunu kim telkin etti,
kim byle hareket etm esini istedi. B unu bilm ek isterdim.
Uzun ve ar bir sessizlikten sonra feragatinin sebebini
aklad: R usyay bir i savaa atm ak istem em iti. Ordu p o
litikaya kartrlm am alyd. D aim a m ttefiklere yardm ede
cek bir durumda tutulm alyd. Geici hkm etin R usyay
daha iyi yneteceine inanyordu.
Niki bundan sonra akl dant ordu kom utanlarndan
ald cevaplar gsterdi. General Gurka hari btn general
ler; Brusilov, A leksiyev, R uziski, tahttan feragat etm esini
ara tavsiye ediyorlard. ar bu generallere hibir zaman faz
la kym et verm em iti. Fakat B yk D k N ikola da ayn tav
siyede bulununca kararn verm iti. N iki sesi ilk defa titreye
rek: O da bunu tavsiye etti dedi.
kinci gn General A leksiyev bizi toplad. G eici H k
m ete yem in ettirdi. htille yapt yardm dan dolay yeni h
km et kendisine B akom utanlk vaad etmi.
Geici H km et eski arkn isteini kabul etm ek ltfun-
da bulundu. Yarn leden sonra saat drtte N iki, Serjle be
raber Petrograda gidecek.
nc gn... N ik inin treni trenim izin yannda dur
du. A nnesini pt, sonra benim le pt. Yrd, vagona gir
di. N ik iy le beraber Petrograda gidecek v e bu srada yaver
lerini gz hapsinde bulunduracak olan D um aya m ensup a
hslar General ALeksiyevin elini sktlar. B u kadar sam im ilik
elbet sebepsiz olm asa gerek
Bizim de trenim iz kalkt. P altom u kardm. Otuz y l
dr apoletlerim i ssleyen arlk iaretlerinin karlm oldu-
unu grdm. Anladm: G eici H km etin emriydi...
arn enitesi B yk D k Aleksandrin htralarndan
ar v e yaknlarnn olaylarn gelim esini anlyam am olduk
lar ortaya kmaktadr. ar feragat ederken bile Ordunun
daim a m ttefiklere yardm edecek bir durumda tutulmasn
dnm ektedir. nem li bir nokta da ar'n generallerinden al
d cevaplar zerine hi bir destei kalm adn anlam as ve
feragati kabul etmesidir.
ar feragatini im zaladktan sonra odasna kapanm ve
htra defterine Utan... Nam ussuzluk... hanet... Kallelik...
kiyzllk... evrem de yalnz bunlar varm diye yazm t.
ar zek bir adam deildi. Onu tanyp da zek bir insan
olduunu syleyen kim se yoktu. lm nden sonra onun bir
aziz olduunu kabul edenler bile, olaylarda sorum luluunu d
nm ekten geri kalm am lard. Y aptklarnn kabahati, hi ol
mazsa, arieye, R asputine, herhangi bir bakana, ya da A l
man casuslarna ykletilm ek istenmitir. Olunun hayat -
zerine titreyen bu baba, polislerinin ve askerlerinin halkn
zerine ate etm ekten tiksindiklerini bir trl anlam yan ve
sokaklarda akan kanlarn ana-baba evltlarna ait olduunu
dnm eyen bir otokratt... ( * ) .
arlk devri bylece kapanm, iktidar geici bir hk
m ete verilm iti. Onun yannda ikinci bir iktidar Sovyet-
ler domutu. B u iki iktidar arasndaki atm a Leninin
dnyle ekillenecek ve E kim aynda (1 9 1 7 ) kesin sonuca
varacakt.

(* ) A m erika - R usya (U.S.A. - U .S S .R H isto ire P arallel. 1917

- 1960) Y azanlar: A n d r M aurois - A ragon.
 II. Ekim Ayaklanmas
E kim A yaklanm as, R u s h tilalin d ek i ikinci d ev rey i a
m ak tad r. B u ay ak la n m a y la bi.* b a k a deyim le h k m e t
darbesiyle Bolsevikle- ik tid a r ele g eirm ilerdir. B u a -
y ak lan m a eski ta k v im e g re 25 E kim de (19TT), yeni ta k
vim e gre 7 K asm d a b aa ry a u lam tr.

Pedrogradda bahar uyanm aya balam t am a akam

lar hl serindi. Finlandiya garnn talar zerinde, K arlam a
K om itesi m ensuplar ar, krkl paltolar iinde yor, iz-
m eli ayaklarn yere vurarak snm aya alyorlard. Onlarla
beraber, bata Krontad D en iz ssnn bahriyelileri, onbin-
lerce asker ve ii de bekliyordu. Stockholm ekspresi rtar
yapm t, ama nihayet dem iryolunun ucunda grnd, geldi,
ac fren gcrtlar, dum an ve buhar bulutlar arasnda durdu.
Ufak tefek, krk yakal palto giym i bir adam trenden
indi, sonra m erdivende grnen kadma inm esi iin yardm
etm ek zere elini uzatt. Karlam a K om itesi m ensuplar h e
men onlara doru kotular. Lokom otifin yaknnda bir yere
yerletirilm i olan bando mar alm aya balad. Y olcular y
ryp, garn aydnlna girince erkein yz apak m eyda
na kt. Geni az, m untazam burnu, ok geni, kntl al-
n yze Sokrat havas vermiti. B u benzerlik kaln kalar al
tnda ate gibi yanan kk gzlerle bsbtn m eydana k
yordu. B u yz, ilk bakta, nee v e hayat dolu bir yzd. Sa
dece ok dikkatli ve tecrbeli bir bak bu yzde v e bu p ar
lak gzlerin derinliklerinde korkutucu, hain bir eylerin sak
l bulunduunu grebilirdi. B u deiik, unutulm as im knsz
ehre ok gem eden m ilyonlarn hfzasna silinm em ecesine
izilecek bir yzd.
V ladim ir lyi U lyanov, ar aleyhtar evrelerde ve R us
Geici Hkm et a f kanunu karnca siyas mahkmlar bakente dn
m ee balyor. Bunlardan biri de htillin Bykannesi Brokadr.

m ltecileri arasnda Lenin adyla tannan bu ufak tefek a-

dam 1905 ihtillinde ikinci defa uzaklat R usyaya dn
mt. 3 N isan 1917 gnnn gecesiydi v e R us ihtilli pat
lak vereli be hafta oluyordu.
K arlam a K om itesi yeleri B olevik Partisi M erkez K o
m itesinden seilm i kiilerdi. Saa sola kouan, kzl sakall
ksa boylu adam K am enevdi, elinde bir buket iekle bekle
yen iri yan , orta yal kadn M adam K ollontayd, hem en o-
nun yannda R askolnikov duruyor v e K rontad K zl D eniz
ssnn bahriyelilerini tem sil ediyordu. L eninle kars Krups-
kayann ard sra, onlarla birlikte vatana dnm olan otuz
ihtillci vard; ikisi, Z inovyevle Sokolnikov ihtillci evrele
rin ok iyi tand nl iki sosyalistti.
Lenin M adam K ollontayin uzatt iekleri ald. Kar
layclarn ellerini skarken, evresine en kk ayrntlara
.kadar incelediini belli eden gzlerle bakyordu. Sonra mi
safirlerle karlayclar gar binasnn m paratorluk salonuna
girdiler.
Salon buz gibiydi. m inenin zerinde badanasnn ren
gi koyu grnen drt ke, bo yer, sadece birka hafta nce
arla arienin resim lerinin asld eref kesiydi. B u iki
resmin arasnda bulunan v e penelerinde bir gne tutan ar
ln iki bal kartal armas da sklp alnm t. Ak pen
cerelerden gar binasn aydnlatan projektrlerin klar g
rlyordu. Petrograd Sovyetinin Bakan ekeidze, salonda
Lenini bekliyordu. Durum nzikti. Fakat ekeidze birka res
m ve vc szle bu kritik safhay atlatt. L enin konutuu
zam an, ekeidzey e deil fakat darda, kaplarda v e camla
rn altnda birikmi olan kalabala hitap ediyordu:
Sevgili yoldalar, askerler, denizciler, iiler... diye ba
rd. Sesi kaln v e ahenkliydi. Sonra, ok sonra, m illetlerin
proleterlerini hkm etleri atlyarak yeni bir rejim e dvet
edii gibi im di de m illetin tem silcilerini atlyarak onun ken
disine, bizzat kendisine sesleniyordu.
ilerin yap t ihtilli anlatt v e bunu bir kahramanlk
olarak gklere kard. Em peryalist hrszlara kar alan sa
van ok gem eden btn Avrupaya yaylacan syledi.
Sosyalist bir ihtillden, iktidarn ii snf tarafndan ele ge
tirilm esin d en bahsetti.
K arlam a K om itesi yeleri L eninin szlerini byk bir
aknlk iinde dinliyorlard, zira bir ay nce R usyada olup
biten olaylar onlar hi bu adan grm em ilerdi. H epsi M ark
sist olm akla beraber hi biri R usyann bugn iin bir sosya
list rejim e hazr olduuna inanmyordu. phesiz, vakti ge
lince bir sosyalist idare kurulacakt, ama hlen bir ihtillin
alt-st etm i olduu m em leket bylesine bir rejim deiikli
ini hazm edecek durumda deildi. H epsi L enini her saniye
artan bir h ayretle dinliyorlard.
Fakat, bu szleri anlam alarna da ihtiya yoktu. Zira L e
nin onlara deil halka hitap ediyordu. Kaplarn, pencerelerin
dnda birikm i olanlara sesleniyordu ve onlar, onun ne de-
inek istediini anlyorlard. B elki kulland kelim eler, tbir
ler onlara yabanc geliyordu ama kelim elerin ruhuna iniyor
v e anlyorlard.
Akselrod, M artov v e D an gibi eski v e tecrbeli m enevik-
ler, L eninin, proletaryann d evlet adam lar deil fakat bilfiil
ihtilli hazrlam olan gerek ve profesyonel ihtillci lider
ler tarafndan idare edilm esi esasna dayanan teorisini phe
ve korkuyla karlamlard. Ayrca, ihtillcilerin byk bir
ksm kk bir aznlk tekil eden v s ehirlerin evresinde
toplanan ii kalabalklar yerine geni topraklara yaylan,
saylar m ilyonlar aan kyl topluluklarna dayanm ay ter
cih etm ekteydi.
Lenin, btn bunlar karsnda, hibir tviz tanmadan,
eilm eden durmaktayd. M arksizm e inanrken, onun feoda-
lizm in yerini tarih bir gelim e sonucu kapitalizm in alm
olm as gibi, sosyalizm in de, ayn tarih gelim e sonucunda ka
pitalizm in yerini alaca yolundaki faraziyesini tereddtsz
kabul etm iti. Lenin de balangta sosyalizm in, A lm anya gi
bi endstri bakm ndan ilerlem i v e feodaliteden kapitalizm e
gem i ileri cem iyetlerde uygulanabileceine inanm t. R us
ya gibi henz feodalite dzeni iinde yaayan geri bir toplu
mun, kapitalizm safhasn atlyarak hem en sosyalizm e gem e
si imknszd. N e var ki ubat ihtilli yapldktan ve feodal'
dzen ykldktan sonra, L enin R usyada, bu geri toplum da
M arksn inanm ad eyi yapm ann, feodal dzenden bir ile
ri faza, yani sosyalizm e gem enin m m kn olacan dn
d. Bir hkm et darbesi yapld tak d id e o zam an belki ii
snf lehine iktidar ele geirm ek m m kn olurdu. B u da an
cak inceden inceye bir pln hazrlamak, en uygun zam an v e
artlar sem ek ve sabrla beklem ekle m m kn olacakt.

M HRL TREN

Lenin, ihtill haberleri svirey e ulanca R usyaya 7 ver

12 M art tarihleri arasnda drt m ektup yazm , daha ba-
Inngta olduklarn, ancak bir ii ihtillinin m eseleleri zp'
bar getireceini, bunun iin Sovyetlerin ii m ilisleri kur
mas gerektiini anlatm t. (B u m ektuplar daha sonra Uzak
tan M ektuplar diye isim lendirilecekti). Fakat, R u syadaki
ihtillciler, L eninle ayn fikirde deildi. Onlar bir sre bur
juva ihtilliyle yetinm ek v e maceraya atlm am ak istiyor
lard. Bunun zerine L enin dn hazrlklarn hzlandrm,
fakat onun savaa kar oluundan rken tilf D evletleri,
gei izni verm eyi reddetm ilerdi. stelik R us G eici H k
m etinin D ileri B akan M ilyukov, vize verilm em esi gereken
kim seler arasnda L eninin de adn ngiliz ve Franszlara bil
dirmiti. Lenin ve arkadalar iin A lm an topraklarndan
gem ekten baka are yoktu. M artovun tek lifiyle B erndeki
Alm an B ykelilii ile grm e yapld. Alm anlar Leninin
savaa kar politikasnn kendileri iin ok faydal olacan,
R usya savatan ekilirse btn arl B at cephesine vere
bileceklerini dnyorlard. Lenin ve arkadalar o srada
dman bir lke olan A lm anyadan geilerinin aleyhlerinde
bir koz haline getirilm em esi iin bu geiin mhrl bir va
gonda yaplm asn istediler. N ih ayet Almanlar, topraklarn
dan geecek R us ihtillcisi kadar A lm an esirinin serbest b
raklmasn salam alar artyla gerekli izni verdiler.
Lenin, kars K rupskaya, Zinovyev ve dier yirm idokuz
ihtillci 28 M art leden sonra Zrihten mhrl vagonla
yola km, A lm anyay trenle getikten sonra Stockholm v e
H elsinki yoluyla 3 N isan akam Petrograda varmlard. B a
z ihtillciler Stockholm ekspresini bakent dndan karla
mt. Bunlar arasnda L eninin kzkardei de vard.
Geici hkm etin kard aftan sonra birok ihtillci
Petrograda dnmt. Sibiryada srgnde bulunan Stalinle
K am enev de bunlar arasndayd. Fakat onlar da dier B ole-
vikler gibi geici hkm etle uzlam a havas iindeydiler. B u
na ramen Petrograd Sovyeti ikinci iktidar olm akta devam
ediyordu. 1 N um aral Gnlk Emir uygulanm akta, asker bir
likler S ovyetin imzas olm ayan hkm et em irlerini geri e
virm ekteydi. Eski ar, geici hkm etle bir anlama yapp'
ngilterey e gitmek zereyken, Sovyet m dahalede bulunm u.
L enin, T orid S aray n d a a sk e r ve ii tem silcilerine Nisan T e z leri.n i
ak ly o r ve B tn ik tid a r Sovyetlere! diyor.

onun basksyla N ikola tevkif edilerek ailesiyle beraber Yaz

hk Sarayda nezarete alnmt.
Lenin dnn izleyen gn (4 N is n ) kald binann
-nnde halkn toplanm olduunu grnce balkonda bir k o
numa yapyor burjuva ihtillinin alarak sosyalist ihtillin
gerekletirilm esi, em peryalist bir karakter tayan savaa
derhal son verilm esi gerektiini sylyor, hkm eti destek
leyen Bolevikleri ve Sovyet yelerini tenkid ediyordu. A yn
konum ada Sosyal D em okrat Partinin adnn Komnist Par
tisi olarak deitirilm esini istiyordu.
Lenin bu konum ay biraz sonra ierde toplanm olan
B olevik liderlere, daha sonra da Sovyet Y rtm e K om itesi
nin B olevik delegelerine yapm aktayd. (B u konumalar N i
san T ezleri diye adlandrld). Fakat B oleviklerin M erkez
K om itesi, bata K am enev, Stalin olm ak zere L eninn
tezlerinin pratik olm adna, olaylarla desteklenm ediine ka
rar verdi. Ama Lenin ksa bir sre sonra btn tereddtleri
yenerek ve Boleviklerin byk ounluunu ar.r.'i d re-
ekti.
Bu arada Petrograd S ovyeti Halklara ary yayn
lam aktayd. B u ar, halklar, hkm etlerinin em peryalist
politikasyla m cadeleye dvet ediyordu. ngilizler ve Fran-
szlar ardan endielenm ilerdi. R usya nn tutum u deiiyor
muydu? G eici H km etin D ileri B akan M ilyu kov skt
rlyor ve nihayet Bu arnn hkm etin gr olmadn:"
aklyordu. D aha sonra stanbulun ele geirilm esinin R us
ya iin m ill bir grev sayldn* sylyordu. S ovyet ise, bu
na kar olduunu belirtiyor, hkm etten D ileri Bakannn
szlerini yalanlam asn istiyordu. H km et bu yalanlam ay
yapt gibi Sovyetin basksyla ngiliz v e Franszlara da bil
dirm ekteydi. Fakat D ileri B akannn bildiriyi deitirm esi
20 N isan gn Petrogradda geici hkm ete kar ilk gste
rilere sebep oldu. iler ve askerler sava aleyhtar sloganlar
la, hkm eti suladlar. Sonu geici hkm etin istifas v e 5
M aysta alt sosyalistin de katlm asyla ikinci geici hkm e
tin kurulmas oldu. B u hkm ette B abakan yin e Prens L vov-
du. Kerenski de Savunm a Bakanlna getirilm iti.

TROK SA H N ED E

Leon Troki, 1905 ihtillinin kahraman, 4 M aysta P et-

rograda geldi. Troki, ihtill ncesine kadar K anadada bu
lunuyordu. ngilizler T rokiyi, R u syay bir kargaalktan
korumak am acyla hapsetm i ve anavatanyla her trl tem as
imknlarndan mahrum brakmlard. Fakat ubat htilli,
R usyamn artlarn kkten deitirince Troki, de Lenin gibi
dnm ek imknn bulmutu.
G nlerce ve gnlerce Trokinin m aden katlndaki se
si M odern Sirk m eydannda toplanan kalabalklar ii hr
riyetini gerekletirm e yolundaki m cadeleye dvet etti. B in
lerce, on binlerce kiilik topluluklar Trokiyi dinliyordu. ok
kt giyinm i, soluk yzl, amurlu izm eli iiler, askerler,
zarif niform al bahriyeliler, krk yakal burjuvalar, kadnlar,
ihtiyar v e ocuklardan m eydana gelen bir kalabalkt bu. B ol-
evikler, bu m itinglere baka hatipleri de dvet ediyorlard
ama hi kim se, binleri, onbinleri T roki kadar coturamyordu.
L eninin elin d e baka kozlar da vard. B u kozlarn banda
R us m illetinin savatan duyduu ylgnlk v e bkknlk geli
yordu. G eici hkm et savaa devam etm ek istiyordu. Ordu
nun v e R us toplum unun elek st tabakas saylan yksek su
baylar v e asiller, hatt burjuva snf, R usyann m ttefikleri
ne kar sorum luluklar olduu iddiasiyle, savaa devam et
m enin bir zaruret olduunu ileri sryordu. M ill ereften
bahsediyorlar, arlk devri edebiyatna devam la B yk R us
y a haylinden dem vuruyorlard. B ilinm ez hangi tvizler kar
l bunlara stanbul ve G aliya gibi eriilm ez topraklar va-
adedilm i bulunuyordu. H albuki R us m illeti, neye malolursa
olsun ve derhal sulh istiyordu. ehirdeki ii at, kyly de
ok yakn ve korkun bir alk bekliyodu. Lenin, ey i va-
ad ediyordu: Bar, toprak v e ekmek! Bu, btn R us m il
letini peinden srkleyen bir slogan oldu.
H er geen gnle Bolevikler, R usyadaki asl m uhalefeti
tekil ettiklerini ispatlyorlard. H att Lenin, iktidar zora ba
vurarak eld e etm eye kararl olduunu aklam aktayd. L enin
propagandasn bir ikinci slogan zerine bina etm iti bu defa:
Btn iktidar Sovyetlere!

P E T R O G R A D Y E N D E N A Y A K L A N IY O R

R usyann m utedil cepheleri m em leketin iinde bulun

duu artlarn vaham etini anlam yordu. N itek im G eici H k
met, Galiya cephesinde yeni bir hcum iin karara varm t
bile. Y eni hcum H aziran ortasnda yapld ve perian halde
bulunan Rus ordusunun bozgunuyla sonuland. H aziran so
nunda Almanlar kar hcum da bulundular; R us ordusu kor
kun bir yenilgiye urad.
B u ar sonular Petrograd iilerini ileden kard. E k
mek azaltlm t; isizlik alp yrmt; d evlet idaresinin
her seviyesinde iler bir kr dv halindeydi. T em m uzda
nrtk iiler, Boleviklerden bile fazla Bolevikti. B olevik ef-
ier, heyecan iinde bulunan iileri ve ordu saflarn terkedip
kam askerleri teskin etm ekte zorluk ekiyorlard. H enz
h.ekete gem enin zam an gelm em iti. Petrograddaki asker
birliklerin bir ksm Geici H km ete balyd. Lenin vakitsiz
bir ham leyle kazandklarn teh lik eye drmek istemiyordu.
F akat B oleviklerin devam l telkinlerine ramen 3 T em
m uzda ordunun bir ksm birlikleri hkm et aleyhinde nma
yiler yaptlar. Karklk ertesi gn de devam etti, m aaza
larn camlar krld. N m ayiiler Torid Sarayna kadar gire
rek bakanlar lin etm ek istediler.
T em m uz olaylar aslnda byk ii ve asker toplulukla
rnn kendiliinden harekete geerek duruma m dahale etm e
siydi. 3 Tem m uzda halk topluluklar anarist hatiplerin etki
siyle bir ayaklanm a manzaras gsterince durumdan cesaret
alan m akineli tfek alay btn ii ve askerleri ihtille dvet
etm i, iki alay da Btn iktidar Sovyetlere yazl pankart
larla yrye gem iti. H att onlara klalarna dnm elerini
syleyen v e byle bir hareketi m evsim siz bulan B olevikler
de yuhalanm t. Y edek piyade alay silhlanm olarak T o
rid Saraynn nne gelm i, K rontad bahriyelileri harekete
gem iti. K aynam a ertesi gn de devam etm i, Lenin bir ko
num a yaparak topluluklar teskin etm eye alm t. F akat
ayn gn Askeri Okul rencileri v e K azaklar halka ate a
m aya balyordu. l ve yaral says drt y ze yaklam ak
tayd. B u olayla G eici H km et v e onunla ibirlii yap an
M enevikler bakentteki ihtillcilerin desteini tam am en kay
bediyorlard.

L E N N K A IY O R , T R O K I Y A K A L A N IY O R

T ehlike im dilik geitirilm i v e G eici H km et korku

tucu bir gerekle burun buruna gelm iti. R esm m akamlar
derhal harekete geerek, L eninin v e dier B olevik eflerin
tevkifi iin emir verdiler. K azak m uhafz birlikleri v e geici
hkm ete sadk askerler balca B olevik eflerini yakalad
lar. M onaristler B oleviklerin organ olan Pravda gazetesini
 Lenin gerek 1905 ihtillin
de, gerek 1917 ubat ih ti
llinden sonra birka d e
fa levkif edilm e tehlike
siyle karlam ve her de
fasnda Finlandiyaya ka
maa muvaffak olmutu.
Sahte bir kim lik czdany
la seyahat ediyor ve saka
ln kesip, bir peruk tak
yordu. Kim lik czdanndaki
d e sakalsz ve peruklu b ir
resm iydi. O durumda L e-
niui fmumait imham pek.
kalmyordu.

basarak m atbaay tahrip ettiler. B akent halknda B olevik-

lere kar bir tutum belirdi. H km et, bu frsattan faydalana
rak Leninin bir A lm an ajan olduunu ileri srd. T roki ve-
K am enev hapse atld ( * ) .

B u buhranl devrede Lenin, Petrogadda kalarak tevkifi

ni bekleyecek yerde kam ay tercih etm iti. nce ormanlar
da sakland, sonra F inlandiyaya geerek H elsinkide bir ya-

(* ) Lenin tevkif edilmemek iin kat Finlandiyada Devlet

ve htilal adl eserini yazd. Kornilovun darbe teebbs
de Lenin Finlandiya'da iken yaplmt.
G eici H k m et B akan K eren sk i b ir m anevrada... Z am an n n b y k
b ir ksm n k a ra rg h ta ve m a n e v rala rd a g eiren K e ren sk iye Ma
n evra D iktatr ad verilm iti. (L ife D erg isin d en )

kn dostunun evine snd. Partisinin kendisi olm adan gaye

sine ulaam yacan biliyordu.
B u hdiseler yattktan sonra K erenski Babakan oldu.
Kazak Ordular Kum andan K ornilov da R us Ordular B a
kum andanlna getirildi. B u R usyada yeni bir diktatrlk
devrinin balangc oluyordu.
Askeri durumda hi bir deiiklik yoktu. Ordu her yan
da birbirini takip eden bozgunlara uuyor, asker, K ornilov-
un koyduu lm cezas tehdidine ramen cepheyi brakp ka
yor, kaarken de subaylarn ldryordu. R us ordusu, sa
vamak istem iyordu. Ama m ttefikler, Alm anlar R us hudu
dunda tutabilm ek iin R usyann ne olursa olsun savaa de-
vam etm esinde inatla ayak diriyorlard.
Cephede felketler birbirini kovalat ken, R usya iinde de
hayat gitgide zorlayordu. Ekm ek, et ve st yetm iyordu. H alk
vesikaya balanan yiyecek m addelerini alm ak iin kuyruk
larda bekliyor, ama gece, gazinolarda am panyalar iiliyor,
kumar masalarnda binlerce altn el deitiriyordu.
B u durumda B oleviklere kar uyanan infialin yava
y a v a snm esi ve unutulm as ok normaldi. B u arada hapiste
bulunan Troki de durmadan el altndan alyor ve ihtil
li krklyordu. Bolevikler Lemn'e ereddtsz sadk kal
mlard. B az M enevikler de B olevik cepheye dostluklar
n bildirm eye balyordu. M artov, Lenini desteklediini res
m en iln etm iti. Bolevikler btn m em lekette Sovyetlerde
ounluu elde etm ey e balamlard.

SACI D A R B E T E E B B S

B u srada H elsinkide bulunan Lcnin, bir B olevik hare

ketiyle, bir hkm et darbesiyle R usyay a hkim olm a vakti
nin gelm i olduunu yazyordu.
Fakat 24 Austosta beklenm edik bir olay vukubuldu.
Rus Ordular Bakum andan Kornilov, K erenski hkm etini
devirerek iktidar alm ak iin harekete gem i ve Petrograda
doru yola kmt. Kerenski korkulu gnler yayordu.
B u yep yeni durum karsnda deniz kuvvetlerine men
sup B olevik subaylar Trokiyi hcresinde ziyaret ederek
K ornilovu da, K erenskiyi de ortadan kaldrm ak kararnda
olduklarn bildirdiler. Troki onlar ikna etti: nce Korni-
lovun yenilgisini beklem ek ve sonra K erenskiy le m cadele
etm ek gerekti. Subaylar Trokiye sabredeceklerini vaad ede
rek hcreden ktlar. M uhtelif birliklerdeki arkadalar da
K ornilova kar bakenti savunm ak iin Petrograda gelerek
onlara katldlar.
Bir Kazak Generali olan Kornilov, askerlik hayatndaki
eitli baarlaryla evresinde bir hava yapm aa hatt bir ef-

F . 1#
sane yalatm aa m uvaffak olmu, ubat htillinden sonra
saclar ve burjuvalar iin R usyann kurtarcs saylm aya
balam t. ngiliz ve Franszlar da artk zayfladn gr
dkleri G eici H km etin yerine kuvvetli bir generalin yn e
tim indeki daha dorusu diktasndaki bir R usy a y tercih et
m ekteydiler. B u general ihtillci hareketleri bastrabilir v e
belki Alnanlara kar kuvvetli bir cephe m eydana getirebi
lirdi. Bir ngiliz Zrhl T m eni darbe teebbsnde K ornilova
yardm c olm aktayd. Amerikan Albay Robbins, R us nifo*
mas giym i ngiliz subaylarnn, ngiliz tanklarna binerek
K ornilovu takip ettiini belirtmiti. ( * ) .
K ornilov bu darbe teebbsne R igann dm ol
m asn ve Petrogradn teh lik eye girm esini bahane yapm v e
G eici H km etin istem edii Vahi T m eni Petrograd z e
rine yollam t. (B u tm en K ornilova ok bal K azak sva
ri birliklerinden m eydana geliyordu). T m en Petrograda do
ru ilerlerken K ornilov da hkm etin ekilm esini istedi. An
cak iki noktada yanlm t. T m en Petrograda ulaam yacak-
t. Sovyetten em ir alan dem iryolu iileri, tm eni gtren tre
ni ilem ez hle getirmilerdi. T m en saflarna giren ihtillci
ler de K ornilova kar bir hareket yaratm aa m uvaffak ol
mulard. Asker, bakente yrm eyi reddetti.
D arbe teebbs zerine Kcrenski tarafndan azledilen
Kornilov, bir hafta sonra yakalanm ve tevk if edilerek h ap se
atlm t. F ak at bu olay B oleviklere saysz faydalar salyor
du. H alk K ornilov kuvvetlerinin gelm ekte olduu haberleri
zerine Sovyetin ynetim inde silhlanm , her yanda siper
ler kazlm , sac birliklerin geliini nlem ek iin raylar s
klm t. K erenski bakenti savunacak ihtillci birliklerin
zellikle K rontad bahriyelilerinin srar zerine T em m u z
olaylarndan sonra hapse atlan B olevikleri serbest braktr-
mt. Sac darbe teebbs, bu tehlikeyi sk sk belirten B o l-

(* ) A n d re M aurois - A ragon: A m erikc - R u sy a (U SA.. - U.S-

S.R. Hi3*ore ParaU el. 1917 - 1960).
 L e n in in G eici H k m ete
k a r at sav ata basn
b y k ro l o y nam aktayd.
B oleviklerin yaynlad
gazete, dergi ve b ro rle r
R u sy ay a v ag o n lar dolusu
yaylm aktayd. F o to raf 1917
yazn d a M oskovada B ole
v ik lerin b ro r d a tm ala
rn g sterm ektedir.

evikleri hakl karmt. Birka gn sonra yaplan Petrograd

Sovyeti seim lerinde B olevikler ilk olarak ounluk sala
m aktaydlar. (B ir ay sonra da Troki S k im ayaklanm as iin
ok nem li bir m evkie gelecek v e Petrograd Sovyetine bakan
Geilecekti). K ornilov darbesinin bir sonucu da K zl M uhafz
lar T ekiltnn tekrar kurulm asyd.

L E N N , H E D E F N E Y A K L A IY O R

Alt ay nce Lenin Petrograda ayak bast zam an nn

de baarlmas gereken 5 nem li m esele vard. nce B olevik
Partisi M erkez K om itesini, kendi plnn tatbike ikna etm esi
gerekti, ikinci olarak, ordu saflarnda sava v e hkm et aley
hinde hareketler yaratarak, m uhalif cepheyi G eici H km et
iinde iktidarsz hale getirm ek icap ediyordu. Sonra, bir B o l
evik hareketinin desteklenm esini, tevik grm esini v e kabul
edilm esini salam ak iin halk B olevik cepheye kazanm ak
gerekiyordu D aha sonra Petrogradda hkm et darbesini ya-
Ekim ayaklanm asndan iince, l etro g rad a sk erleri ve iileri y a p tk
lar b ir yoiyte ..Savan sona erdirilm esini istiyorlar.

p acak yetitirilm i ve gvenilir bir k u v v ete ih tiy a vard. Ve

n ihayet, d a rb e p lnnn, en ince a y rn tla rn a k a d a r h az rla n
m as artt.
N isan b asn d a R u s y a da B olev ik lerin ik tid a r ele gei
reb ilecek lerin e in an an te k R u s L e n in di. F a k a t E y l l sonunda
L cninin hedef t y in etti i be m e rh a le d e n d rd alm b u
lu n uyordu.
R u sy a da, h er ta ra fta k yl to p ra k la r z a p te d iy o r ve a-
silerin, Geici H k m et aley h in e y a p tk la r b ir y r y ..

tolart yakp, yam alyordu. A lm an donanm as Finlandiya kr

fezinde hibir m ukavem etle karlam adan dolayordu. Pet-
rogradda saclar sokaklarda marlar sylyor ve B olevik-
lerdense Almanlarn R usyaya hkim olm asn tercih ettikle
rini haykryorlard. H km etin Petrograddan M oskovaya
tanaca syleniyordu.
6 Ekim de Troki, S ov y etten ald bir kararla Kerens-
ki hkm etine, Petrograd ne olursa olsun savunm ak, aksi
halde ekilip grevini bir yeni hkm ete devretm ek klarn
dan birini sem esini bildirdi. B u bildiri K erenskinin iinde
bulunduu km az aka ifade etm ekteydi: Kerenski ne sa
vaa devam edebilir, ne bara karar verebilirdi. ktidardan
vazgem eyi de asl gze alam azd. stelik, bakentteki kala
balk asker birliklerden byk bir ksm n hududa gndermek
istiyordu; huduttaki birliklerin tak viyeye ihtiyac vard, son
ra Kerenski bylece ihtillcilere yardm etm elerinden kork
tuu 2 0 0 .0 0 0 e yakn silhl bir kuvveti tehlike tekil edecek
bir blgeden uzaklatrm v e kendini em niyete alm olacak
t. Trocki, bakentin savunm asz kalaca iddiasiyle byle bir
nakli reddediyordu. Burada da B olevikler artlardan fayda
lanacaklard, nk Petrograddaki asker de cepheye gitm ek
istem iyor, savan bitm esini arzuluyordu.
7 E kim de B eled iy e Saraynda yaplan byk B olevik
K ongresinde binlerce kii Trokiy i dinlem ek iin toplanm
t. K ongrede Petrogradn savunm as m eselesi uzun uzun tar
tld. V e sonunda S ovyet ounluu, bakentin savunm as
nn asker bir ihtill kom itesine tevdi edildiini iln etti. As
ker htill K om itesinde B olevikler e 2 ci ounluktayd ve
bu K om ite B olevik hareketinin karargh olacakt.

L E N N D N Y O R V E
A Y A K L A N M A Y A K A R A R V E R L Y O R

Petrograda sonbahar gelm iti. Gne, denizin stnde

erken batyor, F inlandiya krfezinden souk rzgrlar esiyor
du. P olitik durum karanlkt. Ekim banda Lenin, H elsinki
den dnd ve Viborg m ahallesinde bir evde sakland. Kk
gzleri garip bir atele yanyordu. B u defa Petrograda, hk
m eti silh zoruyla devirerek iktidar ele geirm ek am acyla
gelmiti.
10 Ekim gecesi B olevik efler gizlice toplandlar. Sk
tedbirler almlard; nk Leninle Zinovyev her an yakalan
mak tehlikesiyle kar karyayd. B olevik M erkez K om itesi
yeleri Karpovka caddesindeki 32 numaral apartmana birer
birer geldiler. Lenin, tannm am ak iin sakaln tra etm i ve
plak bana peruk takm t. Zinovyev ise aksine, takm a sa
kal takm , uzun san kesm iti.
B olevik efler tartmalara balamlard. Grm elere
her zam anki gibi Sverdlov bakanlk ediyordu. Sverdlov, Le-
ninin dikte ettii konum asnda yle diyordu:
Bugnn artlar iinde bir B olevik hareketi ordu ta
rafndan desteklenebilir. Aksine, bu gnler geerse, artlar de
iebilir, frsat karlm olur. htill aleyhtar kuvvetler Kor-
nilovunkine benzer bir harekete hazrlanmaktadr.
Sverdlov konum asn bitirince Lenin kalkt ve derhal
harekete gem ek gerektiini bildirdi. R usya Sovyetlerini bir-
araya getirecek bir byk kongre o ay iinde Petrogradda
toplanacakt. L enin bu toplant dolaysiyle btn B olevikle-
rin bakentte bulunacan, bu frsattan faydalanp iktidarn
bu kongreye devredilm esinin m m kn olduunu sylyordu.
Troki ve Sokolnikov, Leninin plnn desteklediklerini
bildirdiler. A m a arkadalarndan bazlar tereddtteydi. B un
lar, bir ayaklanm a, bir hkm et darbesi yerine bir toplum
ihtillini tercih ediyorlard. B olevikler, toplum iinde her
geen gn biraz daha fazla taraftar toplam aktaydlar. O halde
biraz daha sabredip iktidar bir halk hareketiyle alm ak var
ken btn proletaryann kaderini bir tek zar atma, yani bir
hkm et darbesine balam ak hat deil m iydi? H km et dar
besi baaryla neticelense bile hareket toplum a yaylm ad-
na gre, B olevikler iktidar ellerinde tutabilecekler miyd:?
H areket, tarih asndan vakitsiz v e erken deil m iydi? T ro
ki ve Leninin savunduu tez uzun uzun tartld.
G ne dom adan oylam a yap ld ve K om itede, ikiye
kar (Z inovyev ve K am en ev) on oyla hkm et darbesi le
hine ounluk m eydana geldi.
25 gn nce L eninin F inlandiyadan gnderdii m ektu
bundaki ayaklanma* fikrini reddeden, latt m ektubun yakl
m asn kararlatran B oleviklerin M erkez K om itesi o sabah
u karan kabul etm iti:
Ayaklanm ann kanlm az bir h le geldiini tesbit eden
M erkez K om itesi, btn parti tekiltm buna uygun olarak
m eselelerini in celem eye v e karara balam aya d v et eder.
Bu, Parti T ekiltna hazr ol em ri dem ekti.
B u hazrlk devresinde Troki iki husus iin m cadele
ediyordu: nce ii kalabalklarnn v e birliklerin L eninin pl
n n desteklem elerini salam ak, sonra bir darbe taktiini iti
nayla v e kusursuz olarak uygulayabilm ek.
B olevikler ilk hed ef iin iyi hazrlanmlard; yllardan
beri ayn m aksatla alm aktaydlar. Troki, M adam K ollon-
ta y v e dier B olevik efler, klalarda, i yerlerinde devam l
konum alar yapyorlard. O gnn artlar iinde kalabalk
lar harekete getirm ek d e ok zor deild, zira R usya tarihinin
en m kl gnlerini yayordu. Troki ve arkadalarnn pro
paganda faaliyeti ylesine baaryla sonuland ki, Ekim so
nunda ii kalabalklar sokaa inm eye hazrd. Petrograddn,
iki alay hari, btn asker birlikler de B oleviklere sem pa
tizand.
Fakat btn bunlar ar hareketler yaplm adan tem in
ediliyordu. T rokinin kendi ifadesiyle: Bu sessiz bir ihtill
olacakt. Troki, k uvvet gsterisi olarak Sektorek m him m at
fabrikasyla, K zl M uhafz Ordusuna 5000 tfek verilm esi yo
lundaki anlam ay im zalaynca, ii topluluklar da silha sa
rlmay kabul ettiler.

PL N I B R SA T R A N
O Y U N C U S U H A Z IR L IY O R

H areketin teknik pln eski bir R us subay olan Anto-

nov O vseyenko tarafndan hazrland. Antonov, 1905de ar ta
rafndan idam a m ahkm edilm i, fakat V iyanaya kaarak
kurtulmutu. U fak tefek bir adamd, kabark salar ve gz
lklerinin arkasnda gizlenen zek m iyop gzleri ile R us ih
tillinin karakteristik sim alarndan biriydi. B olevik hareke
tinden beri ismi mehur bir m atem atiki ve usta bir satran
oyuncusu olarak azdan aza dolam aktayd.
Boleviklerin karargh olan Sm olni E nstitsnn dr
dnc katndaki odasnda O vseyenko, Petrograd ehrinin pl
nn nne alm, gnlerce durmadan alm t. B olevik ha
reketinin kuvvet nvesi K zl M uhafzlar olacakt. F akat bu
birlikler hazrlkszd ve tlim grmemiti. M ensuplarnn o
u askerlikle' ilgisi olm ayan eski iilerdi. O vseyenkonun pl
nnda ikinci derecede hareketler Petrograd birliklerine m sn-
sup dier askerler arasnda taksim edilm iti. K Saraynd,
Mari v e Torid saraylarnn igali bu birliklere braklacakt.
Garlarn ve belli bal yol kavaklarnn tutulm as da bu bir
likler vastasyla yaplacakt. B oleviklerin balca m erkez
kuvvetleri F inlandiya Gar civarnda, Viborg m ahallesinde
toplanacak ve B altk D en iz K uvvetlerine m ensup denizcilerin
de bunlara katlm asyla ehrin m erkezine doru harekete ge-
ilecekti.
Lenin, heyecanlar son haddini bulan B olevikleri teskin
etm ek gyesiyle 16 Ekim de tekrar K om ite yeleriyle bir ?>'>-
rme yapyor ve ayaklanm ann derhal balam asna ait bir
karar verdiriyordu. Buna ramen Bolevikler icird e hareke
tin baarya ulam as ihtim alini pheyle karlayanlar pek
oktu. K am enev ve Zinovyev, Lenine aka cephe alyor
lard.
Troki m uhaliflere zor m etodlar kullanlm asna taaf-
tar deildi, fakat Lenini tereddtsz destekliyordu. H areke
tin btn taktik arl Trokinin om uzlarncayd.
M alaparte Hkm et Darbesi Teknii adl eserinde E-
kim htillinin stratejinin Lenin, darbe teknii yaratcsnn
 ise Troki olduunu ileri srerek yle dem ektedir: ( * ) .
Troki Lenine Taktikle yetinm eli, diyor. Snrl bir
alanda ve az adam la harekete gem eli, kuvveti belli bal
hedeflere kar toplayp, sert ve dorudan doruya vurmal.
Bunun pek kark bir ey olacam sanmyorum. T ehlikeli
eyler daim a basittir...
... T rokinin saldr takm bin kadar ii, asker ve tay
fadan m eydana gelmitir. B u takm n sem e gruplar Pu-
tilov, Viborg iileri, B altk D onanm as tayfalar, L eton A lay
lardr. On gn sreyle, A ntonov O vseyenkonun kum andasn
daki bu adamlar, bu kzl m uhafzlar ehrin m erkezinde g
rlem eyen manevralarn yaparlar. Sokaklar dolduran ka
p ak kalabalklar arasnda, hkm et binalarnda, bakanlklar
da, posta idaresinde, telefon, telgraf santrallerinde, garlarda
klalarda, bakentin teknik hizm etler gren yerlerindeki kar
gaalk ortasnda gpegndz v e silhsz olarak isyan takti
ine alrlar; kalabalk olm ayan (, drt adam lk) birlik
leri gze arpmaz...
Trokinin plnm anlayabilm ek iin Petrogradn o
tarihteki manzarasn gznnde tutm ak gerek: ubat htilli
balarnda siperlerini terkedip bakent zerine boanm, hr
riyet lkesini yam a etm ek istercesine akm m uazzam kaak
kitleleri alt aydan beri st ba perian, pislik iinde, sarho
a m a a, utanga ama vahi; kam aya olduu gibi bakaldr
m aya da hazr, intikam ve bar susuzluuyla kvranr halde
sokaklarn ve m eydanlarn ortasna yerlem ilerdir. Perpek-
tiv N evski kaldrmna, ar ar, grlt iinde akan insan
selinin kysna oturmu usuz bucaksz kaak srleri silh,
propaganda brorleri, ayiei ekirdei satyorlar. Znam ens
kaya M eydannda, M oskova Gar nnde tarifi im knsz bir
kargaalk hkm sryor: K alabalk duvara arpyor, geri
-ekiliyor; yeniden kuvvet alp ileri atlyor...

(* ) C urzio M alaparte: H k m e t D evirm e T eknii. eviren: N i

hal noL V arlk Y ay n la n . 1966.
 M arinskaya M eydan iilerle, gem icilerle, st ba
perian, benizleri soluk kaaklarla dolup tamaktadr. Cumhu
riyet Kurulunun topland M ari Saraynn girii, kulaklarna
ara tyleri den byk apkalar giym i bir K azak birlii
n in m uhafazas altnda... Bunlar ttn iiyor, yksek sesle ko
nuuyor, glyorlar. zak K atedralinin tep esin e klrsa, B a
tda, omuzlarnda dolu tfeklerle iilerin alt P u tilov fab
rikalarndan youn dum anlarn ykseldii grlebilir. D aha u-
zakta Finlandiya Krfezi; R othi A das ardnda K rontad K a
lesi; berrak, ocuk gzl bahriyelilerin junkerleri (asker
rencileri) kltan geirm ek v e T rokinin yardm m a komak
iin bekledikleri K zl K rontad. ehrin te tarafnda, ona k
k bir tara oyuncusu havas veren peruunun altnda benzi
solm u, heyecanla bekleyen L eninin snd V iborg kenar
m ahallesinin saysz bacalar... B u sakalsz, kafasna iyice ya
pm takm a sal adam n R usyay titreten korkun Lenin
olduunu kim se tahm in edem ez. te orada, V iborg fabrikala
rnda Trokinin K zl M uhafzlar O vseyenkonun emirlerini
bekliyor...
On gnden beri ehrin m erkezinde Trokinin K zl M u
hafzlar m etodlu tlim grmtr. Sokaklarn grltsnde,
brokratik v e politik m akinenin stratejik noktalarn tekil
ed en yaplarn civarnda bu taktik tlim lerini, bu hkm et
darbesinin provasn gpegndz yneten A ntonov O vseyen-
kodur.
Troki ehrin teknik hizm etlerinin plnn ele geirebil
m eyi baarmtr. D ibenkonun tayfalar, iki m hendis v e uz
m an iilerin yardm yla yeralt su v e gaz borularnn, elektrik,
telefon kablolarnn durum unu inceliyorlar. lerinden iki ki
i G enelkurm ay binasnn altndaki lm lar gzden geiri
yor. Birka dakika iinde bir m ahalleyi veya bir grup evi sa
racak duruma gelm ek gereklidir. B u sebeple Troki ehri ke
sim lere ayryor, stratejik noktalar tesbit ediyor, askerlerle
uzm an iilerden m eydana gelen ekiplere kesim kesim grev
lerini datyor. Askerlerin yannda teknisyenlere de ihtiya
vardr. M oskova Garnn zaptedilm esi ii yirm i be Leton as-
kcnden, iki bahriyeliden ve on d em iyolu iisinden m te
ekkil iki ekibe verilm itir. Tayfalardan, iilerden v e demir
yolu m emurlarndan altm kiilik ^kip Varova Garn i
galle grevlendirilm itir. D ier garlar iin D ibenkonun elin
de yirm ier kiilik mangalar vardr. D em iryolu hatlarnda ha
reketi kontrol edebilm ek iin her m angaya bir telgraf ka
tlmtr. 21 E kim de harekt yakndan izleyen O vseyenko-
nun emri altnda btn ekipler garlar ele geirm e tlim i y a
pyorlar ve bu genel prova m kem m el bir dzen iinde gei
yor. Ayn gn bahriyeli lim ann giriine yakn olan E lek
trik Santraline gidiyorlar. B eled iy e teknik hizm etler idaresine
bal olan santral m uhafaza altnda deildir. Mdr, bahri
y e liy e ehir K um andanndan istediim bahriyeliler siz m isi
niz? B e gndr bana muhafz gnderilm esini bekliyorum di
yor. B olevik bahriyeli gya ayaklanm a olursa K zl M u
hafzlara kar savunm ak zere E lekti ik Santraline yerlei
yorlar. Birka bahriyeli mangas da ayn ekilde dier bl
gede elektrik santrallerini ele geiriyo...

K E R E N S K T E B D R A L IY O R

21 Ekim de Petrograd Sovyeti bakentteki garnizonlara

Asker htill K om itesinden gayr hi bir m akam n em irleri
ni kabul etm em elerini tebli etti. ki gn sonra O vseyenkor
T rokiy e Petrogradda iktidar ele geirm e plnn tam am
lam olarak sunuyordu. B u durumda halli gereken bir tek
m esele kalm t. P iyer -ve-Pol kalesindeki asker birliklenn
bir ksm Asker htill K om itesinin em irlerine uym ay red
detm ilerdi. O vseyenko bunun zerine plnnda bir deiik
lik yapm ay ve P iyer-ve-Poldeki m uhalif askerleri de kara
listeye koym ay tek lif etti. F akat Troki bar yollar ter
cih ediyordu. Onun yapt konum ay dinleyen m uhalif b'-
likler bundan byle sadece htill K om itesinden aldklar e-
mirlere itaat edeceklerini bildirdiler.
Lenin, Troki ve arkadalar B olevik hkm et darbesi
nin son hazrlklarn tam am lam ak zeeyd iler ki bir darbe
den endielenen Babakan K erenski tedbirler alm aa balad.
arkoi Asker A kadem isine ihtiyatl olm as bildirildi; H arb
Okullar rencilerine Petrograd yaknndaki okullarndan
kp bakente gelm eleri em redildi; P avlovskdaki topu alay
na alrm verildi, harekete gem esi bildirildi; B oleviklerin
kum andasndaki afak sava gem isinin denize alm as is
tendi. Boleviklerin karargh Sm olni E nstitsndeki telefon
santralinin daryla irtibat kesildi. B olevik Partisinin sz
cs olan v e Pravdadan sonra karlan R aboti Put-I-
i Y olu gazetesine faaliyetini tatil etm esi em redildi. Sabahn
erken saatlerinde, H arb Okulu rencilerinden kalabalk bir
grup bir gen subayn em rinde m atbaa binasn bastlar, ma
kineleri tahrip ettiler, camlar krdlar. G azetede alan gen
bir kz koa koa Fm olni'ye gitti ve B olevik Partisi M erkezine
durumu haber verdi. Gen kz iilerin hissiyatn u szlerle
dile getirdi:
Bizi korum ay vaad ettiiniz takdirde ne olursa ol
sun alm akta devam edeceiz.
B u Trokinin ne zamandr bekledii frsatt. htillciler
le fikir birlii yapm olan L itovski A layna derhal R aboti
P u t G azetesini korumak zere hareke :e gem esini bildirdi.
Sonra btn asker birliklere aadaki m esaj gnderdi:
Bu gece m illetin dm anlar aka harekete gem i bu
lunmaktadrlar. A skeri htill K om itesi bu harekete kar
derhal btn savunm a tedbirlerine bavurm ak kararn alm
tr.
te imdi, artk yaplm as kararlatrlan hkm et dar
besine bir mer m dafaa hviyeti verilebilirdi. Petrogradn
iileri, askerleri ve bahriyelileri, L e n in e iktidar devretm ek
iin deil, fakat ihtill aleyhtar grnen gerici bir hareketi
bastrmak iin dveceklerdi.
Asker htill K om itesi, Kerenski tarafndan verilm i e-
mirlere derhal m dahale etti. afak harb gem isine hareket
etm em esi bildirildi, B olevik m ilis kuvvetleri arkoi Akade
misinin, P avlovsk topu birliklerinin harekete gem elerini n
ledi. Harp Okulu rencileri ikiye ayrlmt. Bir ksm hare
 kete gem eyi reddetti, fakat bir ksm okuldan ayrlarak P et
rograd^ doru yrye geti. O sabah K om ite; derhal
ifreli bir m esaj gndererek B altk D onanm asna m ensup de
nizcilerin yardm n istedi. B u m esaja gelen cevapta, silhl
1800 denizcinin Petrograda doru harekete getii bildirili
yordu.
O gn, B olevik Partisinin Sm olnideki karargh hzla
takviye edildi. B u eski, harap v e devs binada grlmem i
bir heyecan hkm sryordu. 24 Ekim sabah ilk defa ola
rak binann etrafna resm niform al nbetiler yerletirildi.
Avluda uzun srebilecek bir kuatm a iin yetecek miktarda
patates, sebze ve m eyva depo edilm iti. A yrca yakacak ola
rak ve gerekirse barikat olarak kullanlm ak zere odun yl
mt.
B olevik htill K om itesi harekete gem eden nce, 24 E -
kim gn son defa bir toplant yapt v e pln gzden geirildi.
L enin Viborgdaki evde saklanm aya devam ediyordu. Stalin
R aboti P ut m atbaasnda i bandayd. T oplantnn yldz
T rokiydi. K om ite yeleri arasnda i blm yaplm t. H a
reket hi bir safhasnda tam bir asker hareket halini alm
yordu. Troki hareketin her noktasnda kontrol elinde bu
lunduruyordu. Troknin teklifi zerine Piyer-ve-Pol kla
snda yedek bir ihtill karargh kurulm as kabul edildi,
bylelikle Sm olnideki merkez tahrip ed ilecek olursa hareket
ksa bir m ddet iin dahi olsa m erkezden mahrum kalm ya-
cakt. E n kt ihtim alle Piyer-ve P o ldeki m erkezden fayda
lanm ak mm kn olm azsa, afak sava gem isi denize ala
rak gvenilir bir karargh haline getirilecekti.
24 Ekim leden sonra K erenski hkm eti, gem i de
virde arlarn bakent tehdit edildii anlarda bavurduu ted
birlere bavurdu.
H arp Okulu rencileri garlara v e byk kavak nokta
larna yerletirildi, N ev a kprlerinin hepsi kaldrld, sade
ce bir kpr, o da hkm et kuvvetlerinin kontrol altnda,
geie ak braklm t. G em i gnlerde bir B olevik hare
ketinden bahsedilm esi halinde kl kprdam ayan Petrograd
 K zl M uhafzlar m akineli t fe k le r b u lu n a n o tom obillerle ir tib a t
salyor ve Ekim h tillin d e ok nem li ro l o y n u y o rlar.

bu defa heyecan iindeydi. Sokaklarda grup grup insanlar top

lanm aya balam t, saat ikide btn m aazalar kapanm ,
herkes evine ekilm eyi tercih etm iti. H ava karanlk v e ya
lyd.

AYAKLANM A

B olevikler hkm etin N ev a kprlerini kaldrttn

haber alnca byk ii kalabalklar bunlar indirmek iin
nehire doru yrye getiler. B u hareket dv olm adan
sona erdi ve B olevikler bir iki kpry, tehditle indirtm eyi
baardlar. D ier kprlerin de indirilm esi iin afak deniz
cilerinin kpr balarna gelm esi gerekti. G ece yarsna doru
tek silh atlm adan btn N ev a kprleri B oleviklerin elin
deydi.
O gece Lenin, sakalsz v e peruklu olarak Sm olniy e gel
di. Endieliydi. Trokinin nc kattaki odasna gitti v e o-
rada, pencereden, m ilis kuvvetlerinin manevralarn seyretti.
D arbe pln 24 E kim gecesi uygulanm aya balad v e 25
E kim sabaha doru byk ksm tam am land.
24 Ekim gecesi tek tk sokak lm balarnn aydnlatm a
ya alt scuk ve karanlk sokaklarda silhl adamlar be-
Ekim h tilli srasnda P e tro g rad daki Kzl M uhafzlar n cm 'i k a v ak
lar tu ta ra k y o llar kesiyor ve pheli ahslar a ry o rla r.
I
lirdi. B u n la r k en d ilerin e v erilen g rev lere d o ru sessiz ve s
ratli a d m la rla y r y p gidiyorlard. B a ltk d o n an m as d eniz
cileri F in la n d iy a g ar e tra fn d a k i m evzilerine g elem em iler
di, nk k en d ilerin e ge h a b e r v erilm iti. B a ltk denizcileri
nin b y k ounluu an cak e rtesi sa b a h B olevik k u v v e tle ri
ne k atld lar. K S aray, p o stan eler, istasy o n lar, ele k trik san
lraile ri b y k m u k av em etle k a rla lm a d a n s ra tle ele gei-
lcli. H er y erd e h k m e t k u v v etleri, K zl M u h a fz la r g rnr
Ekim ayaklanm as srasnda balca v u ru c u k u v v eti tek il eden K
zl M uhafzlar bir resm bina n n d e arpm aya h azrlanyorlar...

grnm ez gecenin k aran l n a k arp k a y b o lm a y te rc ih edi

yorlard.
O 24 E k im gecesi K S aray n v ey a K eren sk inin bulun-
duu G enel K u rm a y B ak an l b in asn ele geirm ek iin bir
h a re k e t y aplm ad . H a lb u k i b u b in a la r o gece ta m a m e n sa
vunm aszd. S ab ah n 7sinde P e tro g ra d telefo n m erkezi igal
edildi. D enizciler s a n tra lle rin b an a getiler a m a m ak in ele
rin kullanln b ilm iy o rlard , h a tla r k esem ed iler ve n etice
de K lk S a ra y n d ary la o lan te m a sn a engel o lam adlar.
T roki, bu baarszla z lm t , h a lb u k i b u z n t y e r
sizdi, zira h k m e t y elerin in K lk S a ra y d a n y a p tk la r te
le fo n k o n u m a la r o n lar h a y l krklna u ra ta c a k h a b erle r
v e rm e k te n b ak a ie y aram am t.

F. 11
Ekim ayaklanm asnda B olrv ik lcrin k a ra rg h Sm olni E n stit s K
zl !\1uhaf:zlar tarafn d an k o ru n u y o r. K a rarg h a y iy erek stok ed'lm itiv

M a rk sn 1871de P a ris K o m n nn b a n k a la r ele

irm eyiini b ir h a t o la ra k iaret ettiini h a trla y a n Bolevik-
ler h a re k e t b alay n ca ilk iler arasn d a D e v le t B an k asn
d a el k o ym ay ih m al etm ed iler. S a b a h sa a t 7d e (25 E k im )1
B a n k a igal edildi.
25 E k im sab ah a k ar K eren sk i b ir A m erik an zrhl o to
m obiliyle P e tro g ra d te rk e d e re k h u d u d a d o ru yola kt. A-
m erik an A sker A taesine a it o lan ve A m erik an b ay ra b u
lu n a n otom obil K e re n sk inin k o lay ca k am asn salam t-
am a o b u n u b ak a ekilde izah ed ecek ti: Y olda h erk es b e n i
tand, saygyla selm v e re re k uurlad.
K eren sk in in am ac ileri h a tla rd a d v m e k te b u lu n a n
G eici H k m e te sad k b irlik le ri d u ru m d a n h a b e rd a r e tm e k v e
onlarla b irlik te b a k e n te y r y e re k ih tilli b a strm a k t. A m a
P o tro g rad d a n o k a d a r acele a y rlm t ki, K S a ra y n a s
n b ak an la r p l n n d a n h a b e rd a r edem edi. B a k a n la r ge sa -
K eren ski h k m etin in snd K S aray n k o ru y a n k ad n a sk e rle r
d en . B u ask erler ilk arpm ada silh larn b ra k p teslim o ldular.

atlere kadar onun geliini beklediler. Du srada B olevikler

ehre hem en de hkim olm u durum daydlar ve bakanlar iin
kaarak kurtulma m idi kalm am t.
Sabah saat onda htill K om itesi m illete hitaben bir bil
diri yaynlad. B u bildiride yle deniyordu:
Rus vatandalarna: G eici hkm et devrilmitir. kti
dar, Petrograd ii ve askerlerini tem sil eden S ovyete, Asker
htill K om itesine ve Petrograd proletaryasna devredilm i
bulunuyor. M illetin m cadele ettii ana hedefler demokra
tik bir dzen iinde bar, ahsa bal toprak m lkiyetinin il
gas, istihsalin ii snf tarafndan kontrol v e bir Sovyet
hkm etinin tekili garanti altna alnmtr. Y aasn iile
rin, askerlerin ve kyllerin ihtilli!
25 Ekim leden sonra btn Petrograd, bakanlarn s
nd K lk Saray ve yanndaki Savunm a B akanl ksm
hari, B oleviklerin elindeydi. Troki, Petrograd Sovyetine
giderek muzaffer bir tavrla, geici hkm etin devrilm i bu-
lunduun, B oleviklerin duruma hkim olduklarn ve Klk
Sarayn da ksa bir srede B oleviklerin elin e geeceini ha
ber verdi. Son 4 8 saat iinde gzn yum m am olm asna ra
m en enerjiyle dolu grnyordu.
Ekim hareketi ubat ihtillinden daha skin gem iti.
ubatta, ar tahttan feragat edinceye kadar ihtillciler ve
ara bal kuvvetler arasndaki arpmalarda yzden fazla
kurban verilm iti. Troki, B oleviklerin iktidar sessiz v e kan
sz devrallarn anlatrken szlerini yle bitiriyordu: Bur
juva snflar, silh sesleri, barikatlar, kum torbalar v e kan
bekliyorlard. H i biri olm ad. Petrogradda tam bir sknet
hkm sryordu. N e var ki bu sknette en az silh sesi ka
dar insan korkutacak bir sinsi tehdit gizliydi.
T rokinin K lk Sarayn dm esi m evzuundaki nikbin
lii hem en gereklem edi. Saray G eici H km ete bal asker
birlikler, bu arada kazak m uhafzlar v e kadn m uhafz birlik
leri tarafndan korunuyordu. B tn kuvvetlerin says 1500
kiiye yaknd. B u miktar m uazzam binay koruma bakm n
dan yetersizdi. B unun iin hudut boylarndaki kuvvetlerin her
an yardm a gelm esini bekliyorlard. Fakat m dafaann ok
zayf bir taraf vard: M uhtelif birlikler arasnda irtibat v e i
birlii, hepsine kum anda eden belli bir m erkez, bir kom utan
yoktu. V e btn m uhafz birliklerinin morali bozuktu.

K IL IK SA R A Y IN E L E G E R L M E S

Akam zeri saat altda saray evresine, zerinde kzl

bayraklar dalgalanan zrhl otom obiller geldi, m evzi ald. Bun
lar m otrleri stop ettirm eden bekliyorlard. Karanlk bast.
B u srada sarayn m uazzam salonunda hkm et yeleri ve
d evlet idaresinin ileri gelen ahslar m kellef bir ziyafet sof
rasnn banda yem ek yiyorlard.
Sm olnide Lenin, y en i bir m itsizlik buhran geiriyor
du. Troki onu tak viyeye gayret ediyordu. B ir haberci gelm i
ve Sarayn hl direndii haberini getirm iti. H areket istenen
hedefe henz varmamt. Saat 6.30da O vseyenko saray mu-
afak ( Aurora) zrhls Ekim ayaklanm asnda harekete gem i ve
Klk Saraya yapt atlar Geici Hkm etin bu son direnme nok
tasnn teslim inde rol oynamt. stte zrhl; N eva nehrinde grlyor.

hafzlarna ayet derhal savunm adan vazgem ezlerse, N e v a

da bulunan afaksn Saray bom bardm an edeceini bil
dirdi.
Bakanlar ltim atom u uzun uzun tarttlar. V e sonunda
teslim olm aktansa lm eyi tercih ettiklerini bildirdiler. Sara
yn btn klar sndrld. Bakanlar, N ev a kysndaki b
yk salona getiler. Bir kandil yakarak etrafnda toplandlar.
Saat 18e doru Sarayn yanndaki Savunm a Bakanl
ksm ele geirildi. Fakat hkm et ve cnlar koruyan birlikler
teslim olmuyordu. Saat 20.30da afak zrhlsna ate emri
verildi. Saray evresine ilk atlar yapkt. B u m erm iler birka
H arp Okulu rencisini ldrd. Biraz sonra renciler da
lm aya baladlar.
H arp Okulu rencilerinin dalna kim se itiraz edem e
di. F akat bakanlar kararlarnda: caym am lard.
 K lk Sarayn kaps bylece savunm asz kalyordu. O za
man K azak Birlikleri durumun vaham etini anladlar. K adn
larla yanyaa dvm eye alm am lard. E lleri silhl kadn
askerlere bakarak sinirleniyorlard. Kum andanlaryla da hi
bir tem as im knlar yoktu. Saat 9da K azak Birlikleri de zer
lerindeki yed ek silh, cephaneyi brakarak Saray terket-
tiler v e klalarna dndler.
Sarayn savunm as bylece birka Harp Okulu renci
siyle kadn asker birliine kalmt.
Kazaklarn uzaklam as zerine bombardm an durdu.
B e on denizci usulca saraydan ieri szlerek m erdiveni tr
mandlar ve iki kk bom ba attlar.
u anda saray hem en de savunm aszd. F akat gzgz
grmez karanlk iinde, uzaktan, ihtillci eflerin bunu sezm e
lerine im kn yoktu. afaknn Saray bom bardm ana devam
etm esi kararlatrld. F akat burada basit bir olaydan bir ak
silik dodu. G em iye krmz bir fenerle iaret verilm esi nce
den kararlatrlmt, fakat krmz fener bulunam ad. Bunun
zerine A ntonov O vseyenko, N eva zerinden geerek Petro-
pavlovskaya topularna gitti. Ate: emrini verdi. Fakat top
ular bu gzel saray m ahvetm ek istem edikleri iin toplarn
eski ve bakm sz olduunu ileri srerek boa atlar yaptlar.
O vseyenko fkeyle kladan kt ve baka areler arad.
Saat akam n 10uydu ve K lk Saray, be on kadnla
be renci tarafndan korunduu halde, hl teslim olm a
mt. N ihayet kadn birlii silhl bir k hareketi yapm ay
denedi. B u srada birka silh atld. lk arpmada kadnlar
silhlarn brakp teslim oldular.
O vseyenkonun ate emri afak zrhlsna ulaabilm iti.
Gemi bu defa devam l v e sistem li bir bom bardm ana balad.
T rokinin ancak fevkalde hallerde kullanlm asn istedii al
t pusluk mermileri kullandlar. Saraya otuz be m ermi atld,
ikisi tahribat yapt. B olevikler bu arada saraya szm aya de
vam ediyorlard. N ih ayet bir muhafz, bakanlarn bulunduu
salona gelerek: Saray tam am en B oleviklerin elinde! diye
bard.
 25 Ekim gecesi saat 2y i 10 gee oyun sona eriyordu. Ba
kanlar teslim olm aya karar verdiler. Sonra her biri uzun ina
nann banda kendi yerini ald v e bir eylerle m egul olm a
ya balad. O vseyenko, yorgun, heyecanl, ieri girdii zaman
bakanlar byle buldu. Salon bir anda karmakar olmutu.
Bakanlar saat 2.30da tevk if edildiler ve yolda birka kere
lin edilm ek tehlikesi atlatarak hapisaneye arlk hkm eti
nin bakanlarnn yanna gtrldler.
Sm olnide sarayn dt haberi sevin lklaryla
karland. O anda, gnlerden beri uyku yz grm em i B ol
evik ihtillciler ellerinde silh, yere yatp uykuya daldlar.
M erdiven basam aklarnda b ile uyuyan, eli silhl, yorgun a-
damlar grnyordu. Troki bir ara baylm , fakat srarl
kendini toparlam t.

T O P R A K K A R A R N A M E S
VE YEN HKM ET

Ekim ayaklanm as srasnda toplantlarna balam olan

Sovyetler Kongresi, ayaklanm ann baarya ulat haberi -
zerine Rusya, ii, asker v e kyllerine ary byk bir o
unlukla kabul etm iti. B u arda yle deniyordu:
Geici hkm et devrilm i v e yelerinin ou tevkic e-
dilm itir. Sovyet iktidar ilk i olarak btn uluslara dem ok
ratik bir bar teklif edecektir. Y eni iktidar, toprak aa
larna, hnedana v e k iliseye ait btn toprak v e mlklerin
kyl kom itelerine teslim i iine derhal balyacaktr. retim
zerinde ii kontroln kuracaktr.
26 E kim de Lenin byk tezahrat arasnda krsye
kyor lhaksz ve tazm inatsz bar iin m zakerelere bala
nacan aklyordu. D aha sonra Byk toprak m lkiyeti
u andan itibaren ve sahiplerine hibir tazm inat denm eksi
zin lvedilm itir diye balyan toprak kararnamesi kabul e-
diliyordu. V e nihayet L eninin Babakan, T rokinin D ileri,
O vseyenkonun Savunm a v e D eniz ve Stalinin M illiyetler B a
kan olduu yeni hkm et onaylanyordu. Y z yelik M er
kez Yrtm e K om itesinde de B olevikler yetm i bir yelikle
byk ounluu salyorlard.
K ongrede L enin byk alklarla birka kere krsye da
vet edildi. Zafer haykrlarna E nternasyonalin notalar ka
ryordu.
Bolevikler iktidar ele geirm ilerdi, ama asl ihtill bir
bakma im di balyordu. 25 Ekim sabah huduttaki bir
liklere kaan Babakan Kerenski bir kuvvet toplam ay ba
armt. B u kuvvetlerden ilk olarak bakent zerine gnderi
len tabur B oleviklerin saflarna katld (2 7 E k im ). Ertesi
gn yine K erenskinin harekete geirdii K azak svari bir
liklerinin ilerledii haberi geldi. artlarn btn ksrlna ra
m en Troki birka birlii hazlad ve hududa yollad, ik i
arpma oldu, 31 E kim de P ulkova sava diye adlandrlan
son ve kesin arpma B oleviklerin zaferiyle sona ermiti.
Kerenski taraftarlaryla B oleviklsr dvrken Petrog
radda H arb Okulu talebeleri bir isyan hareketine kalkm
lard (2 9 E k im ). Okullar ele geirilip, renciler silhszlan
drld. A yn gnlerde M oskovadaki asker okullar ve beyaz
muhafzlar bakaldrm, K rem lin bu kuvvetlerine eline ge
miti. gnlk bir savatan sonra B olevikler duruma h
kim oldu. Krem lin bombalanarak ele geirildi. Asker ren
ciler silhszlandrld. B eyaz M uhafzlar adl sac teekkl
ler kaldrld. 2 K asm da M oskovada sayi salanmt.

M D A H A L E L E R V E SA V A

im di sra R usyann m ttefikleri yannda yapm akta ol

duu savaa geliyordu. Troki darbeyi takip eden gnlerde,.
H ariciye V ekleti dosyalarnda bulunan v e m ttefikleri ilgi
lendiren vesikalar neretti. Sonra savan durdurulmas iin
tedbir aramaya balad. 14 Kasm da m tareke yapld. B u m
tarekeyi Brest-Litovsk K onfereans takip etti. Brest-Litovskda
masa bana oturan Almanlar, A vustuyallar v e B olevikler
m zakereye baladklar sra Troki sz ald v e mehur Ne
sava, ne bar! szleriyle balad konum asnda R usyann.
25 K asm 1918 seim lerinde M en ev ild er ve birleen b u rju v a la r o
u n lu u ald lar. L en in ark a d a la ry la b e ra b e r K u ru cu Meclisi te rk e t-
tL E rtesi sabah H alk K om iseri M ecli-in daldm bildirdi. O gn
L enin h a lk a h itab en b ir konum a yapt.

o rd u lar terh is k ararn bildirdi. B u k a ra r m tte fik le ri m t

hi bir aknla u ratt.
B o levik ler k o n feran s sa lo n u n d a n k tk lar z am an b ir
dev rey i a rk a d a b rak m olu y o rlard . A m a glkler sona erm e
m iti. A lm an lar h cu m larn a d ev am ettiler, tek te k zaferler
k z a n d la r. N ih a y e t (eski ta k v im le ) 17 u b atta n ;ha m ta
rek e im zaland.
B u srad a B eyaz K u v v e tle r K o rn ilo v un D on blgesin
deki K az ak b irlik leriy le b u lu a ra k ih till aley h in e b ir h a re
k e te giritiler. M o n a ristle r de b u n la ra k atld. K an l a rp
m ala rd a n son ra bu h a re k e t B o lev ik ler ta ra fn d a n bastrld.
T em m u zd a, bir ksm m frit solcu ih til'ciler, L enin
g rupuyla ilgiyi keserek n i b ir b ask n la A lm an B ykelisini
D ev rilen ar N ikola, s rg n edildii T obolsk'da olu ve d rt kzyla
b eraber. ar ve ailesi, B eyazlarla ekler yaklan ca ld r ld le r.

ld rd le r ve sona erm i o lan sava b a la ttla r. P e tro g ra d da

iki gn s ren b ir y eni a y a k la n m a oldu.
M tte fik le r bu o lay b a h a n e e d e re k R u sy a zerine y
r d ler. A nti-B olevik h a re k e ti d e ste k le m e k m ak sad iy le n
giltere, A m erik a ve F ra n sa , R u s y a nn B rest-L itovsk, O desa,
M u rm a n sk gibi k av ak eh irlerin i igal ettiler. B u srad a R us-
Sosyal D em o krat P a rtin in adn Kom nist Partisi o larak deitiren
L enin. M oskovada nc E n te m asv o n a lin al to p lan tsn a gidiyor.

y a ilerinde esir b u lu n a n b ir ek birlii de sil h la n d rla rak

B o lev ik lere k ar y r t ld .

A R A L E S N N L D R L

eklerle o n lara k atlm o lan B ey az R u s b irlik leri V olga

b lgesine k a d a r sokulunca, B olev ik ler E k a te rin b u rg d a m u h a
faza a ltn d a b u lu n a n a r A ilesinin k u rta rlp y e n id e n baa
geirilm ek isten m esin d en k o rk m u lard . ar N ik o la ve ailesi
16 T e m m u z u 17 T e m m u z a b a ly an gece ld r ld . S onra
d a n K o m n ist P a rtis i M e rk e z K o m itesi b u n d a n h a b e rd a r ol-
L enin 1922de b ir kalp kri/.i g eird ik ten sonra G orki eh rin d e is tira h a t
ediyor. Y anndaki ei K ru p sk a y a dr. L enin bu k rizd en 18 ay sonra ldi

m adiini iddia etti. F a k a t bylesine nem li bir h a re k e tin m er

kezden em ir alm akszn y ap lm olm as m m k n grlm
yordu.
E kim h til lin d e n iki yl sonra, B oiev ik ler b t n R usya-
d u ru m a hkim o lm a k ta y d la r. K o rn ilo v un, D en ik in in,
V rangel in ve K o lak n k u m a n d a e ttik le ri d rt kar-ihtillci
ordu. ngiliz. F ran sz ve A m erik allarn d este in e ra m en boz
gun-: uratim s. ierde de dzen salanm b u lu n u y o rd u .
 L E N N N L M V E T R O K N N
DARBE TEEBB S

Leninin 1924 ylnda lm esiyle, gerek partinin, gerek

.hkm etin liderlii, bu i iin daha nceden hazrlk yapm
olan Stalinde toplanm aktayd. L eninin lm yle Trokinin
liderliindeki Enternasyonalistler v e Trokistlerin d eyim iy
le Stalinin liderliindeki M uhafazakr Bolevikler arasnda
atm a balad. Troki v e taraftarlar Stalini, D n ya K om
nizm i amacna ihanet, parti brokrasisi kurmak, proleter dik
tatrl yerine ahs diktatrl yaratm akla sulandrdlar
Staln de eskiden beri sevm edii T rokiy i haris, m enfaatpe
rest bir Y ahudi olm akla, ihtille ihanete hazrlanm akla itham
ediyordu. B u m cadele sonunda Stalin, Trokiy i kom iserlik
ten (bakanlktan) uzaklatrm, ordu zerindeki nfuzuna
son verm iti. B asn v e gizli polis, Stalitin em rindeydi. Bun
larn da yardm yla Trokinin itibar her gn biraz daha yok
ediliyordu.
Troki bu durum karsnda Ekim 1917deki gibi (F akat
bu defa M oskovad a) bir ayaklanm ayla Stalini devirm eyi
plnlad. Stalin gizli polis vastasiyle bu pln renmiti. G e
rekli tedbirler alnd iin K asm 192 7 deki ayaklanm a teeb
bs kolaylkla bastrld. Aralarnda yzlerce Yahudi bulu
nan iiler, renciler tevkif edildi. Troki iin herey kaybe
dilm iti. R usyadan ayrlm ak zorunda kald. nce stanbulda
(B ykadada), sonra Avrupann eitli lkelerinde ve niha
y e t M eksikada srgn hayat yaam aya balad.

ST A L N N L D R T T H T L A L C L E R

Stalin, Trokiden sonra M enevikleri birer birer yakala

yarak tevkif ettirdi. U zak blgelerdeki tecrit kamplarna sr
d. 1936da da eski parti arkadalarndan m uhalif olanlar te-
-m izlem enin zam an geldiine karar verdi. K am encvle Zinov
yev, vatana ihanetlerini itiraf ettikleri iin kuruna dizildi
ler. Sokolnikov, L eninle birlikte Petrograda gelm i olj.n ih
 till liderlerinden biri, ihanet suuyla yarglanarak on yl
hapse mahkm edildi. H att bahtsz A ntonov O vseyenko da
bu m akinenin arklarndan kurtulamad. spanya i sava
srasnda Stalinin m ahidi olarak M adride gnderilm iti. Zi
ra 25 Ekim gecesinin zafer hikyesinde ism i sk sk anlyor
du. M adridden bir baar elde edem eden dnd ve bu baar
szln cezas olarak 1938de M oskovada kuruna dizildi.
Troki de, 1940da M eksikoda bir Stali ajannn eki darbe
leriyle hareketli v e bahtsz hayatn kaybetti. B ylece nem li
R us ihtillcilerinden bei, Stalinin kurban oluyordu.
 ALMANYA'DA

VE MACARSTAN,DA

1918-19 HTLAL

KAPPIN DARBES

1923 HTLAL
S-.).irLakistleri:
l !*>ri 'C.r! I..-
c >- t''h .
 ALMANYADA
1918 -1 9 htilli
1918-19 Alman htilli bata Spartakistler olm ak zere A l
man solcularnn yapm olduu bir ih tilldir. B u ihtill
ar solcularla beraber grnen Sosyal Demokratlarn,
Saclarla anlamas sonunda bastrlmtr. Alman hti
lli, Macaristandaki hareketleri d e etkilem i v e ksa bir
sre sonra Petede B ela K un, kom nist bir h kmet sis
temi kurmutur.

1918 sonlarnda Alm anya, drt yllk korkun bir D n ya

Savann arl altnda ezilm eye balam t. B u durum, m t
tefikleri olan O sm anl m paratorluu, A vusturya - M acaris
tan ve Bulgaristan iin de aynyd.. B tn cephelerde ya du
raklama ya gerilem e vard. Sava iin hem en btn kozlar
kullanlm , btn stoklar harcanmt.
Alm anlar yalnz R u s cephesinde baar kazanm aya de
vam etm ilerdi. Fakat 1917 Ekiminde- B oleviklerin iktidar
ele geirip ilhaksz, tazm inatsz bar formln ortaya at
m alarndan sonra bu cephede de savaa devam glem iti.
_Alman iileri_arla kar bir Savunma harbinden sz edilip
yordu. arlk kt. H l savayoruz diyerek Ruslarla sa
vaa kar olduklarn aklyorlard. B ir grev dalgas A lm an
y a y tehdit etm i, bu durum 1918 M artnda Brest-Litovsk
B ar Antlam asnn im za la n m a sT y ^ o n en m t^ ^
" R uslarla yaplan bar, Alm anlara B at Cephesini takvi-
y e ansn verm iti, ama Birleik Am erikann, In gilizlerin ve
Franszlarn saflarna katlarak Avrupaya asker gnderm e-
s artk bir zaferden bahsedilm esini im knsz hle getirm ek
te y d i- 29 E yl l 1918de General Ludendorff, Alm an hkm e
tine bir m tarekenin art olduunu bildirm ekteydi. M tte
fiklerle anlam ay kolaylatrm ak iin A lm anya m erut mo-

F:12
nari yoluna girdi. E kim banda liberallerden Prens M ax de
B ade anslye (B abak an) oluyor v e iktidar teslim alnca,
m ttefiklerle bir bar antlam as iin zem in yoklam asna gi
riiyordu. Fakat, Alm an Kum anda H ey eti ve mparator tviz
verm eye hl raz deillerdi. B u konuda direnen R aytag (A l
man M eclisi) ay sonunda datlyor ve mparator bu duru
mu onaylyordu.
Savaa devam edilm esi ve M eclisin feshi, barda taran
dam lalar oldu. Yllardan beri sosyalist ihtillcilerin yapt
alm a bu buhranl gnlerde etkisini gsterdi. 30 E kim (1918-
d e ) K ieldeki donanm a bakaldrd. lerinde sosyalistler de
bulunan subaylar bir kom ite kurdular. K om ite Cumhuriyet
iln edilm esini ve derhal m tareke imzalanm asn istiyordu.
htillciler ehre de hkim oldular. (3 K asm ). Ertesi gn
Stuttgard ve M nihte ihtillci gsteriler balad. 9 K asm g
n B erlinde ihtill patlak verdi. B u ihtillin lideri K arl L iebk
necht, R usyadakine benzer bir S ovyet C um huriyetinin ku
rulm as iin alm aktayd.

K A R L L E B K N E C H T

Liebknecht Spartakistler Birlii* ad verilen sosyalist

teekkln kurucusu v e lideriydi. Birliin adn, R om ada k
leleri ayaklandrarak ksa bir sre :.n hrriyete kavu
turan ve sonra savata ldrlen Spartaksten ilham alarak
koym utu.
Liebknecht; Leipzigde dom utu (1 8 7 1 ). B abas W il
h elm Liebknecht nl Alm an sosyastlerindendi; savaa kar
oluu yznden iki defa A lm anyadan srlm, Londra-
da on y l M arxIa arkadalk yapm t. L iebknecht de baba
snn izinden gidiyordu. H u k u k egtm yapm , avukat olmu,
ayn zamanda politikaya girmiti. Sosyal D em okrat Partinin
sol kanadnn nem li bir yesiydi. 1908de ihtillci alm ala
rndan dolay tutukland ve on sek i: ay cezaevinde yatt. 1912;
de Sosyal D em okrat m illetvekille inden biri olarak R aytaga
l irdi. Birinci D nya Sava patlaynca sava aleyhtar gste
riler tertipledi. Bir y l sonra R osa Luxem burgla ( * ) beraber
Spartakistler Birliini kuruyor, ihtillci alm alara tekrar
balyordu.
Spartakistler B irliinin ksa bir sre iinde byk taraf
tar gruplar bulm as polisi endielendirdi. Birliin ileri ge
lenleri srekli olarak polisin gz hapsindeydi. lk olarak R osa
Luxem burg, ihtillci alm alardan dolay tutukland. Bir y l
hapse hkm giydi. Sava boyunca da polis nezaretinde kal
d. Ertesi yl (1 9 1 6 ) Liebknecht, askeri birlikler P otsdam dan
geerken Kahrolsun sava! diye bard iin polise onu
tevk if frsatn verdi. ki y la hkm givdi v e 22 E kim 1918-
e kadar cezaevinde kald.
Liebknecht ve Luxem burg cezaevindeyken taraftarlar
tekiltlanm aya devam etm ilerdi. S p u ta k istlerin nc -
nem li lideri K urt Eisner, B avyerada da binlerce kiiyi Spar
takistler Birliine katm ay baarmt.
Ekim sonunda L iebknecht ve Luxem burg bata olm ak
zere Spartakistler B erlinde mparato luun sonunun yakn
olduunu gryor ve bir sosyalist cum huriyet kurmak zere
harekete geiyorlard. B erlindeki fabrikalarda ii kom itele
ri kurulmu, silhl m ilis teekklleri m eydana getirilm iti.
Asker birliklerdeki ihtillciler de kom iteler kurmulard. K a
sm banda K iel, M nih v e S tuttgarfta hareket balaynca
B erlinde hareket em ri verildi v e ihtillciler bir gnde ehre
hkim oldular. R usyadan rnek alnarak kurulan B erlin i
ve Asker K onseyi 9 K asm da ynetim i ele alyordu.
mparator kinci W ilhelm durumun kritik olduunu g

(* ) Rosa L u x em b u rg P o lo n y ada dom u (1870) ve y irm i be

yan d ay k en L eipzige gelerek A lm an t b iy e tin e gem iti.
B ir s re sosyalist g azetelerd e alm , sonra 1905deki R u s
h tillin e katlm t. B irinci D nya Sava b alaynca K a ri
L ieb k n ech tle b e ra b e r S p a rta k is er B irli in i k u rd u . K a
pitallerin B irikim i- adl b ir e ser yazm t. 1919da da Sos
yal D em okraside Kriz i kalem e ald.
 rnce A lm an genel kararghna snm t. Fakat, ordunun
kendisini desteklem iyecei aka bildirilince 9 K asm gn
H ollandaya kat. L iebknechtin bir Sovyetler Cum huriyeti
kurmak zere olduunu gren Soryal Dem okratlarn sa ka
nad tela dt. K abinedeki iki Sosval D em okrat Bakan
dan biri olan Scheidem ann ayn gn Sosyal D em okratlarn li
derlerinden E bertle anlat. Liberal anslye M ax de Bade
grevini E berte teslim etti. Cum huriyet iln olundu. htilL
iler E bertin kendi saflarnda olduunu sanyorlard. Gerek
te ise m utedil bir sosyalist olan Ebert ihtille karyd. Fakat
zam an kazanncaya kadar ihtillcilerle beraber grnd. 10
K a sim da B erlin i v e Asker K onseyi m utedillerin ve mu
hafazakrlarn oyununa gelerek E b trti H alk K om iserleri
K onseyi B akanlna seti. E rtesi gn m ttefiklerle m tareke
im zalanm aktayd.
Ebert, H alk Kom iserleri K onseyi Bakan seildii gn,
L udendorffun yerine G enel K urm ay Bakan olan General
Groenerle ihtilli bastrm ak iin gizlice anlam t. lk ola
rak em ekle serm ayenin ibirlii fikri ortaya atld, 15 K asm
da da ii v e iveren sendikalarnn tem silcilerinin katld
bir tekilt alm aa balad.
K asm ve Aralk aylarnda olaylar birbirini kovalad. E-
bert nihayet i ve Asker Konsey ine bir Kurucu M eclis iin
genel seim ler yaplm asn kabul ettirdi. L iebknecht ve arka
dalar Ebertin ihtille kar altn iln ettiler.
Liebknecht ile Luxem burg burjuva rejim ini yerletirecek
bir Kurucu M eclisin alm asnn ihtillin sonu olacan sy
lyor, proleter diktatrlnn kurulmasn, iktidarn ii ve
Asker Sovyetlerinde toplanm asn istiyorlard. R usyadaki M en-
evikler gibi A lm anyadaki B am sz Sosyalistler de_ok_kga
hr srede sosyalist toplum a gecilem iveceini. hlITItm *-
rnana~iKfy olduunu ileri s rm ek teyd i F akat Bam sz Sos
yalistler arada kaldlar. Spartakistlerin taraftarlar ile hk
m et taraftarlar arasnda atm a balam t. 6 Aralkta (1 9 1 8 )
ilk arpmalar oldu; on kii ld. 23 Aralkta Spartakist-
lerin ynetim indeki ihtillci deniz birlikleri Babakanlk bina-
 Ebert, mparatorluk H k
m etindeki iki Sosyal D e
mokrat bakandan biriydi.
mparatorun kamas, ih ti
llin patlak verm esi zeri
n e cum huriyet iln edilin
ce, ihtillcilerle ayn safta'
grnd. i ve Asker K on
seyi E b erfi Halk Kom i
serleri Konseyi bakanl
na seti. Fakat kom nist
lere kar olan Ebert, ih ti
llin bastrlmas iin elin
den geleni yapt v e 1919
balarnda Weimar Cumhu
riyetinin ilk Cumhurbaka
n oldu. Am a bir sre son
ra sac bir darbe teeb
bsyle karlaacakt. (Bak:
Kappm Darbesi, sayfa 188)

sini v e E b e r ti ele geirdiler. A yn g n h k m e t ta r a fta r P o ts

dam G arn izo n u h a re k e te geti. D en izcilerle K a ra c la r ara sn
dak i arp m a la r so n u n d a E b e rt, D en izcilerin elin d en k u rta
rld. B am sz S o sy alistler de E b e r tin p l n la rn a n la m lar
d. H alk K o m iserleri K o n se y im d e n ekildiler. A m a b u d u
ru m E b e r te d a h a r a h a t h a re k e t im k n salad. B am sz Sos
y alistle rin y erin e gelen S osyal D e m o k ra tla rd a n N ske ile ih
til li b a strm a k iin ibirlii y a p t. E sk i b ir m aran g o z o lan ve
sosyalist g r n en N oske, B e rlin V aliliine g etirilm iti.

K IZ IL H A F T A V E H T L L N S O N U

D a h a sonra B erlinin k an l kasab d iy e a n la c ak olan

G u sta v N oske, Biri n asl olsa b u k a n l o y u n d a b a ro l o y n a
yacak. B en so ru m lu lu k ta n korkm uyorum ^ d iy o rd u . h til lc i
lerin, ne p a h a sn a o lursa olsun ask erin te rh isin i istem eleri,
B erlin so k a k la rn d a ih tillci iilerin T asladklar su b a y la rn
a p o letlerin i skm eleri ona istedii destei salad. P ru sy a l G e
n e ra l v o n L u ttw itz , N o sk en in em rin e gn ll su b a y la r v e r
di. B az P ru sy a a la y la r d a h a re k e te h azrlan d . B u srada,
Berlinde halk gsteriler yapyor, Ebert hkmetini drmek
istiyordu. 6 Ocakta EpartairictW RwlinV tamamen hkimdi.
Hkmet binalar kuatlmt- B dnm 11 Qcaka (1919)
tadar devam etti ve Kzl Hafta dive adlandrld. Bu arada
H oskenin b i r l i k l e r i de B e r l i n k a n l a r n a H a y a n m ^
11 O cak (1 9 1 9 ) gn B erlinde iddetli sokak arpma
lar balad. Paris K om n hareketini hatrlatan bu iddetli
arpmalarda iiler v e ihtillci askerler barikatlar kurup,
kadnlarn da desteiyle drt gn drt gece savatlar. 15 Ocak
gn N oskenin birlikleri yzlerce ihtillciyi ldrerek duru
m a hkim oldu. A yn gnn akam L iebknecht v e Luxem
burg tevkif edilerek Berlinin batsndaki M oabid C ezaevine
gtrldler. H crelerine konulm alarndan birka dakika
sonra N osk enin gnll subaylar ieri girip saldrdlar. L i
ebknecht hem en ldrld, Luxem burg da ald yaralar y
znden birka saat sonra can verdi. Subaylar cesetlerini ka
nala attlar. ldrldkleri ancak birka gn sonra cesetleri
nin bulunm asyla ortaya kt.
Birka gn sonra yaplan seim leri isiler protesto etti v e
E bert kolaylkla ounuu salyarak W eimar C um huriyeti
nin ilk Cum hurbakan oldu.
Ebert v e Sosya Dem okratlarn hi'.'-.meti, dier ehirler
de de ihtilli bastrmak iin gnll subaylara, terhis edilm e
m i birliklere bavurdular. zellikle B avyerada tam bir tas
fiye yapld. M art 1918 ortalarna kadar btn ihtillciler ya
ldrld, y a cezaevlerine atld. P ek az kii A lm anya dna
kaabilm eyi baard.
 MACARSTANDA HTLAL VE
BELA KUNUN 133 GNLK KTDARI
Macaristanda ihtillci hareketler 1918 sonlarnda tekrar
balam ve 1919 balarnda komnistler duruma hkim
olmulardr. Bunda R us v e Alman ihtilllerinin de etk i
si byktr. Ancak, kom nist iktidar sadece 133 gn da
yanabilmi, i ve d basklarn arl sonunda km
tr. Kom nist liderler kam, Macaristana tekrar m ut
lak idare taraftarlar hkim olmutur.

1 9 18 ylnn son aylarnda M acaristanda da bir ihtill

ortam nn m eydana geldii grlm ekteydi. E kim 1918de sa-
van kaybedildii artl^k esa_ol 0 rak_.&nlaglmt. Ekonom ik
hayat felce uram, isizlik, alk v e sefalet balam t. Ro-
menler, Srplar, Slovaklar ayrlm ak istiyorlard. G ney blge
leri Rom enler, K u zey blgeleri ise ekle tarafndan igal teh
didi altndayd. S a z blgelerde kvlle ayaklanm , to prak
lara el kovup konaklar, atolar yam alamlard. R us ihtil
li ile A lm anyada balam olan ihtillci hareket de durumu
etkilem ekteydi. zellikle R u s ihtillinden sonra R usyada ser
best braklan M acar esirleri yurtlarna dnm v e kom nizm
propagandasna hz verm ilerdi.
24 E k im 1918de m u h a le fe t ilk zaleri k azan d . K a ro ly i-
n iri b ak an l n d a k u ru la n M ill K onsey, Bar; y e n i b ir
m eclis ve k a d n la ra oy hakk slo g an larn a sosyal h a k la rn
hzla tannaca v a a d in i de ekledi. A lt gn sonra K ra l D r
d n c C h arles (A v u stu ry a m p a ra to ru ve M a c a rista n K ra l
F ra n o is Jo s e p h in y e e n iy d i), K a ro ly iyi b a b a k a n y a p m a k
zo ru n d a kald. F a k a t M a c a rista n 'd a ihtillci a y a k la n m a la r ba
laynca K rall n h u d u tla r iinde b u lu n a n R o m en ler, S lo v ak
la r ve S rp la r d a a y rlm a k iin fa a liy e te gem ilerdi. K arolyi,
d a lm ay n lem ek iin B e lg ra d da b u lu n a n til f D ev letle ri
gal K u v v e tle ri K u m a n d a n F ra n sz G en erali F ra n c h e D Es-
p e re y le grm ee gitti. F a k a t o ra d a n ok ar olan m ta re
ke artlarn alarak dnd. ( 8 K asm 19 1 8 ). B una gre, G
ney blgeleri tam am en, K uzey blgeleri ksm en terkediliyor,
M acaristan klyordu. G neyden R om en v e Srp, K uzey
den ek birlikleri igale balam lard bile. D urum P etede
yen i bir ayaklanm aya y o l at. 13 Kasr.da K ral Charles, taht
tan ekildi. 16 K asm da da M ill K onsey Cum huriyeti iln
etti.
K arolyi M acaristann ilk Cumhurbakan oldu ve hk
m eti kurma grevini de_B erm k eye verdi. F akat Cumhuriyet
H km eti olum lu hi bir i yapam yordu. Srp, ek v e Ro-
"meh birlikleri igal ettikleri yerlerde durumlarm salam la-
tryorj daha da ilerlem eli iin hazrlanyordu. P etede
kom nistler narekete gecm s. komiteler" kurmulard. B unla
rn banda B ela K un vard.
B ela K un (1 8 8 6 -1 9 3 7 ) Y ahudi asllyd. T ransilvanya-
da Cluj niversitesinde okurken politikaya atlm t. P etede
Sosyal D em okrat Partinin organ N epszava gazetesinde a
lm, Birinci D n y a Sava patlak verince askere alnarak,
R us cephesine gnderilm iti. Ruslara esir dt. R us ihtillin
de serbest brakld v e bir sre Petrogradda kald. B olevik-
lerin fikirlerini benim sem i, L eninn dikkatini ekm i ve zel
bir kurs grmt. Aralk 91fcS'de istedii ortam bulabilecei
ni umarak P etey e dnd. Vrs Uysag adl kom nist ga
zeteyi yaynlam aya balad. B u gazetede K arolyi ve hkm e
tine cephe alm, Btn iktidar Sovyetlere! slogann Pete-
de yaym aa balam t. T erhis edilen askerler v e P ete iile
ri de B ela K unu destekliyordu. Bir eit Sovyetler kurulmak
tayd. Fabrikalarda m ilis teekklleri m eydana getirilmiti.
ubat (1 9 1 9 ) aynda bu kom iteler P eteye hkim olm ak iin
harekete geti. Fakat kanl arpm alardan sonra ayaklanm a
bastrld, K un ve arkadalar cezaevine gnderildi (2 2 ubat
1919).
B ela K unun cezaevine gnderilm esinden on gn sonra
Rum en, Srp ve ek ordular igal blgelerini genileterek M a
caristann ilerine ilerlem eye baladlar. P e te de tekrar h
km et aleyhtar hareketler balad. Halk, toprak btnl-
Z ek ve enerjik, fakat tecriiItcsiz ve ihtiyatsz b ir ihtillci o ld u u b e
lirtilen B ela K un ok iddetli ted b irle re b av u rm u tu .

n n s a l a n m a s n , dil bir b a r y a p l a a k so sy a l r e f o r m l a r n
g e r e k le tir ilm e s in i istiy o rd u . a k n d m u m d a o la n h k m e t
ise, P e t e d e a s a y iin s a la n m a s iin i t i l f D e v l e t l e r i n d e n
zellikle F r a n s z l a r d a n k u v v e t g n d e r ilm e s i t a l e b i n d e b u
l u n m u tu . 20 M a r t ta f l 9 1 9 ) til f D e v l e t l e r i M a c a r i s t a n
d a h a d a k l te n , T r a n s i l v a n y a y, B a n a t , S l o v a k y a y k o m
u la r n a v e r e n y en i bir p l n n M a c a r l a r t a r a f n d a n k a b u l n
istediler. H a l k o gece a y a k la n d . H k m e t istifa z o r u n d a k a l
d (21 Mu*rt 1 9 1 9 ). k t i d a r i v e A s k e r K o n s e y i n e geti. B e
la K ur. v e a r k a d a l a r c e z a e v i n d e n karlm , b y k t e z a h
r a t l a K o n s e y e getirilm ilerd i. A yn gr. p r o l e t e r d i k t a t r l
n n k u r u l d u u iln edildi.
 i ve Asker Konseyi, Konsey Bakanlna Garbay ad
l eski bir iiyi getirdi, Komnistlerle Sosyal Demokratlardan
meydana gelen bir Halk Komiserleri Kurulu seti. Bela Kun
bu kurulda Dileri Bakanl grevini almt ama, gerekte
ihtill lideri oydu. Leninle devaml haberleiyor, onun tavsi
yelerinden de faydalanyordu.
F akat kom nist hkm et i ve d tehlikelerle kar kar
yayd. D ev letin kasasnda para yoktu. retim korkun dene
cek kadar azalm t; alk devam ediyordu. Y eni rejimin d
manlar faaliyete gem iti. R om en v e ek birlikleri ilerliyor
du. B ela Kun, iktidara gem esinden bir ay kadar sonra Ro-
m enlere Ve eklere sava iln etm ek durumunda kalm, Pe-
tede de Halk M ahkem eleri kurarak rejim aleyhtarlarn ce
zalandrm aya balam t. (B u m ahkem eler 6 00 kii iin idam
hkm verdi).

K U N V E A R K A D A L A R IN IN K A II

Kurulan Kzl Alaylar geri eklere kars baar kazan

d ama R om enler yenilgiye uratlannd. Zten eklere kar
kazanlan bir savatan sonra tilf D evletleri ie karm,
M acarlarn geri ekilen ekleri takip etm esini nlem iti. Kun,
sklerden sonra R om enleri tam bir yenilgiye uratp bar
salam ak istedi. Fakat 20-25 T em m uz (1 9 1 9 ) tarihleri ara
sndaki savalar K zl Alaylarn bozgunuyla sonuland. R o
m en ordusu P eteye dcru ilerledi. 1 Austos (1 9 1 9 ) gn
hi bir mit kalm adm gren K un v e arkadalar V iyanaya
katlar. ki gn sonra da R om enler P eteye girdiler. tilf
D evletleri ie karnca R om enler geri ekildi, M acar birlikle
ri silhszlandrld. B u srada Segedinde kralc bir kk or
du kurmu olan Amiral H orthy ortaya kt. Asilzade olan
H crthy ksa bir srede duruma hkim oldu, ih t i l l l e r i tas
fiye etti. M acaristanda yine Krallk iln edildi ve H orthy
Kral Naibi seildi (1 M art 1920).
H orthy tam bir faist idare kurdu. kinci D nya Savan
da da N azilerle ibirlii yapt.
 B ela K uun 133 gn sren
kom nist rejiminden bir s
re sonra Macaristann ka
derine Amiral Horthy h
kim oldu. Byk toprak sa
hibi bir aslzde olan Hor
thy, Krall tekrar kurdu.
Fakat bu kralsz bir kral
lkt. Kral yerine, kendini
Naip setiren Horlhy h
kmran oldu. kinci Dnya
Savanda Nazilerle ibirlii
yapan Horlhy, bir sre
sonra onlara da cephe a -
lnca hapsedildi. Dalla son
ra Amerikallarn eline
dt.

B ela Kun ve arkadalarnn kom m st rejimi ancak 133

gn yayabilm iti. K un V iyan adan R usyaya geti. 1928de
tekrar V iyanada grld. Fakat Avusturya H km eti, K unu
ihtillci faaliyetlerde bulunarak Avust-'ryanm tarafszln
ihll etm ekle sulad ve tutuklad; daha sonra R usyaya dn
m esine izin verdi. (K u n 1937de Rusya'da ld. B ir iddiaya
gre de Troki taraftar olduu iin Stalin tarafndan ldr-
tlm t).
 KAPPIN DARBES VE
GENEL GREVN ZAFER
Alm anyada Spartakistlerin ihtillinin bastrlmas ve S os
yal Demokratlarn Hnm a hkim olm as m eselelere bir
zm yolu bulamam, Alm an Cumhuriyeti sac hk
m et darbeleri tehlikesiyle kar karya kalmtr. Bu dar
be teebbslerinin ilki Kappn ve LuUwitzin darbesi
baarya ulamsa da genel grev bu sac iktidar uzak-
latrmtr. kinci teebbs daha sonra Hitler tarafndan
yaplacaktr.

1919 y l 23 H azirannda A lm anya, tarihinin en buhranl

gnlerinden birini yayordu. O akam saat 7de M ttefik D ev
letlerin ltim atom u sava kaybetm i A lm an m illetini V ersay
A ntlam asn im zaya armt. U m ilyon m ttefik askeri
R en kysna ylm , artlar kabul ettirm eye zorlamak iin
Berline yrm ek zere bekliyordu.
Antlam a im zalanacak m yd? Ordu, utan verici bir ba
rn im zalanm asn asla kabul etm eyecekti. A lm anya 1914
anlam azlnda sulu olduunu itiraf etsin; sonra, eski im
paratorunu ve en deerli kom utanlarn sava sulusu ola
rak m ttefiklere teslim etsin; bunlar ordunun asl kabul ede-
m iyecei haysiyet krc artlard. H km et byle bir bar
im zalam aya raz olursa, ordu, bunun uygulanm asna engel
olacak btn tedbirleri alacakt.
u halde, antlam a im zalanm am alyd. O zaman, M t
tefiklere kar m itsiz bir sava gze alm ak gerekti. B y le
bir sava, 21 Haziranda Scapa F low da ngilizlere teslim ol
maktansa filosuyla birlikte sulara gm lm eyi tercih eden A-
miral R euterin verdii rnek zere, erefli bir intihar olurdu
sadece. M areal Hindenburg: Bir asker olarak, diyordu, utan
verici bir bar kabul etm ektense, erefim le lm eyi tercih e-
derim. Ama bu hareket, A lm anyaya daha m ilyonlarca in
san kaybna mlolurdu. stelik bu hareket, cum huriyetin y
klm as ve A lm an birliinin dalarak ortadan kalkm as ile so
nulanabilirdi.
Antlam a im zalanacak m, im zalanm ayacak m? Bir i
harp m, yoksa m utlak felketle sonulanacak gerek bir sa
va m? G ecelerden, gnlerden beri Cumhurbakan Ebertle
hkm eti bu korkun ikili arasnda bir lm -kalm m cadele
si yapyordu.

H N D E N B U R G U N S O R U M L U L U U

M utedil Sosyalistlerin ounlukta olduu kabine Bauerin

bakanlnda toplanr toplanm az bir cevap notas yaynlad.
B u notada R eichin, A lm anyann sululuu v e A lm an harp
sulularnn M ttefiklere teslim i artlarnn karlm as ar
tyla V ersay A ntlam asn im zalam aya hazr olduu bildirili
yordu. M ttefikler cevap olarak, sert bir dille, ltim atom m h
letinin saat 7de sona erdiini hatrlatm akla yetindiler.
O korkun 23 H aziran gn sabaha kar, Cumhurba
kan Ebert, W eim ardaki m uhteem brosunda dnyordu.
Birden karara vard, telefonu at, P om eranyada, K olberg-
deki A lm an Ordular B akom utanln arad. M areal H in-
denburgla grmek istediini bildirdi.
T elefon da konuan, K urm ay Bakan General Groener-
di. Ebert, G enerale durumu btn plaklyla anlatt. O gn
leden sonra, drt buukta, Bakanlar K urulu toplanacak v e
M ttefiklere verilecek cevap hakknda kesin karara varacak
t. A ntlam ann im zalanm as reddedilecek olursa, dm an or
dularnn derhal hcuma geecei muhakkakt. Buna ramen,
Alm an ordularnn zaferi iin en ufak bir m it varsa Ebert
derhal red cevab verilm esini salayacakt. Am a bunun iin
Bakom utanln kesin cevab gerekliydi. Cumhurbakan, bu
cevab alm ak zere saat drtte M areali tekrar telefonla ara
yacan bildirdi.
H indenburgla Groener, durumu m zakereye giritiler.
artlar tartyor, lp biiyor, tekrar tartyorlard, am a ne
yapsalar hi bir kurtulu m idi grnmyordu. M tte-
 Mareal Hindenburg, B i
rinci Dnya Savanda Rus
lar iki byk bozguna u
ratm v e m ill kahraman
olm utu. Fakat Versay A nt
lamasnn imzalanmas ko
nusunda sorum luluktan ka
mas, Hitler v e arkadala
rnn eline byk bir koz
verdi, Ban alaklarn
yapt, Almanya'nn sr
tndan bakland ileri
srld. Hindenburg, Cum
hurbakan olduktan son
ra da Hitler ve arkada
larnn oyununa geldi ve
H itleri anslye (Baba
kan) yapt.

fikler say, m alzem e ve askerin morali bakm ndan ok stn

durumdaydlar. B tn cepheleri iine alan bir hcuma giri
ecek olurlarsa A lm an ordusunun zafer kazanm asna deil,
tutunm asna im kn yoktu. A c gerek karlarndayd: D n
dnyann en kudretli ordusu olan A lm an ordusu bugn ifls
hlindeydi. Ama btn bunlara ramen, alnacak karar kar
snda ihtiyar H indenburg tereddt ediyordu hl.
Saat buuk olm utu. H km et ve A lm an M illeti B a
kom utanln kararn bekliyordu. A lm anyann bugn v e ge
lecei bu karara balyd. General Groener, H indenburgdan,
fikrini aka sylem esini istedi. M areal sabrszlkla:
Siz de benim kadar biliyorsunuz ki, dedi. A lm an or
dusunun zaferle sonulanacak bir sava karm as im knsz
dr.
Groener soukkanlln kaybetm iyordu. Tekrar sordu:
V ereceiniz kararn ne sonular dourabileceini d
nyorsunuz, deil mi?
Hindenburg cevap verm edi. P encereye doru yrd, u-
zun uzun baheyi seyretti. Sonra dnd, saatine bakt:
Benim burada yapacak hi bir iim kalm ad, Groener,
 General von Luttwitz, tam
bir Prusyal askerdi. mpa
ratorun geri dnmesini v e
Alm an militarizm inin tek
rar canlanmasn s a la m a k
iin yapmyaca ey yoktu.
B unun iin Kappla derhal
anlat ve Baltk B irlikle
rini harekete geirerek,
hkm et darbesini yapt.
Fakat Kapp-Luttwitz ik ti
dar ancak birka gn sr
d v e genel grev bu sac
iktidar sessizce devirdi.

dedi. H km ete Bakom utanln cevabn siz bildirirsiniz.

V e kt, giti. Birka dakika sonra, Groener, duygusuz bir
sesle, bir Alm an subay iin sylenm esi en ac szleri Cum
hurbakan Eberte naklediyordu:
Bar, dm ann ileri srd artlar iinde yaplm a
ldr.

Groener telefonu kapatrken H indenburg ieri girmiti.

E lini dosta yardm csnn om uzuna ko>arak:
Yknz ok ard, Groener, dedi.

Aslnda bu yk tam as gereken, A lm an M illetinin bir

T itan kadar sayd, sevdii, sava alanlarnn Tanrs, Tan-
nenberg kahraman M areal H indenburg deil m iydi? H in
denburg, kesin karar nnda, hayatnn en ar sorumluluu
nu yklenm ekten kanm, bu sorum luluktan ustalkla syrl
m ay tercih etm iti. V e bu alaklk ya da kurnazlk A l
man M illetinin kaderine tesir edecek sonular douracakt.
Tarihin nnde, V ersay Barn im zalam olm ann utanc
n, hkm et tek bana tayacakt. Yarn, H indenburg ve ge
neralleri, tahrikiler, m illiyeti gruplar, sava m eydanlarnda
dm ann yenem edii A lm an Ordusunun 1918 ihtillini ya
panlar ve vatan haini sosyal dem okratlar tarafndan alaka
srtndan baklandn sylem ek te tereddt etm eyecekti.
B ir m illetin yaralanm gururunu kurtarmak iin bulunup sy
lenm i bu srtndan yaralanm ordu efsanesi, yava yava
m ilyonlarca A lm ann sam im i inanc haline gelecek; gnn b i
rinde, bu efsaneyi bayrak yapan basit bir M nihli tahriki,
bir A dolf H itler, byk R echin en kudretli adam olacakt.

B R E S K R E JM T E M S L C S

V ersay A ntlam as 28 H aziran 1919da mehur A ynal

G aleride im zaland. M areal H indenburg em ekliliini iste
mi, Groener ikinci plnda bir grevle glgeye ekilm iti.
V ersay Antlam asnn hkm lerine gre yaknda m evcu
du yz bine inecek, uaklar, tanklar, hatt ar toplar elin
den alnacak olan A lm an ordusu kim e bel balayacakt? Sa
va kaybetm i olm ann strab ve devam l i huzursuzluklar
la tarihinin en karanlk gnlerini yaayan A lm anyada, ordu
saflarnda kendine olan gvenini ve gururunu hi kaybetm e
mi bir kii vard: Berlin Ordular Grupu B akom utan G ene
ral Baron von Luttwitz.
V on Luttw itz bir Prusyalyd. Asker olarak domutu.
Ailesinden ald gelenekle lnceye kadar da asker kalacak
t. K at bir m uhafazakr ve eski rejim in gerek tem silcisiy
di.
B u ince, salam yapl, sinir ve kem ikten ibaret ihtiyar
asker, m untazam , prl prl niformas iinde, her an byk
Alm an ordusunun banda savam aya hazr grnen bu Prus
yalI, hl kinci W ilhelm devrinde yayordu sanki. Sparta-
kistlerin ihtilli, cum huriyet rejim inin kuruluu, buhranlar,
bar antlam asnn utanc, bir yl gibi ksa bir devir iinde
A lm anya zerine km bu ac tecrbeler, General von Lutt-
w itze dokunm aya cesaret edem eden yanndan gelip gem i
ti sanki. Onun gznde ordunun tek efi vard: mparator; ve
tek devi vard: mparatorun hkm ranln devam ettirmek!
W eim ar H km eti im zalam ak zorunda kald antlam ann
artlarn yerine getirm ek iin A lm an ordusundan yz binler
ce askeri terhis etm ee hazrlanrken, Luttw itz, yllardr vaz
geem edii bir haylin, kudretli A lm an ordusunun banda
zaferden zafere koaca m utlu gnn haylinin gereklem e
sini sabrszlkla bekliyordu.
Luttw itz iin her A lm an subaynn grevi, V ersay hkm
lerinin uygulanm asna engel olm akt. Sava sulusu diye ad
landrlanlar asl dm ana teslim edilem ezdi. A lm an ordusu
nu kuvvetten drecek, itibarn sarsacak hi bir m dahale
yaplam azd. H km et bu hkm leri uygulam aya m kalk
yordu? O halde ordu kuvvete bavurarak buna engel olurdu.
Ordu, dm ana boyun em i bir hkm ete sayg gsterm ek
zorunda olam azd. K atolik v e sosyalistlerin oyunlarna son
verm enin zam an gelm iti. Ordu idareye el koyacak, mpara
tor kinci W ilhelm v eya V eliahd prensin, haklar olan iktida
r alacaklar gne kadar m em leketi bir asker dikta idare e-
decekti.

V O N L U T T W T Z N H A Y L K IR IK L I I

Luttw itz subaylar arasnda gerek bir fikir birliine g

venebilir miydi? te bunu anlam ak iin general, ilerinde A l
m an ordusunun ileri gelen kom utanlarnn da bulunduu bir
grup subay, bir asker ra halinde toplantya ard.
Bu, baarl bir toplant olm ad. V ersay hkm lerinin
uygulanm asna engel olunm as konusunda subaylarn hepsi
fikir birlii ediyorlard. Buna karlk bu m ukavem etin nasl,
hangi yollarla salanaca konusunda byk fikir ayrlklar
vard. V on Luttwitz, akn bir korkuyla, en gvendii kom u
tanlar, hatt kendi genel kurm ay arasnda bile yaygn bir za
mana uyma felsefesinin varln farketmiti. Generallerin
ou, ktlelerin arzu v e iradesine kar koym ann mmkn o-
lam ayaca fikrini savunuyordu. A lm an M illeti drt yl sren

F :13
savala yoksullam , tkenm iti, ona yeteri kadar yiyecek ,
veya serbest i imknlar tannm as artyla, herhangi bir h
kmet -'kiini kabule hazrd. Sadece asker bir diktay kabul
ettirm ee imkn yoktu. O zam an A lm anya ikinci bir kom
nist hareketle karlaabilirdi.
B u toplantda L uttw itze kar kr yanlardan biri de, or
ta A lm anyada Spartakizm i bastran General M aeckerdi. M a-
ecker yle diyordu:
Politika ordunun ii deildir. Ordunun grevi, m evcut
dzeni iten ve dtan gelebilecek tehlikelere kar korumak
tr.
Orduya bir eit kutsallk tanyan eski devrin yetitirdi
i en kat PrusyalIlardan biri olan Luttw itzin, bu fikri kabul
etm esine im kn yoktu. Luttwitz, derin bir hayal krkl iin
deydi, ama glm seyerek:
yle olsun, dedi m adem genel kurm aym bile bu fi
kirdedir, ben de buna boyun eerim.
Ama general, bu kadar kolay fikir deitirecek adamlar
dan deildi. B u toplantdan bir ders aldysa bu, ok deiik
yn d e bir dersti: Zehirli bir takm fikirler ordu katlarna s
zyordu. Gerekirse zor kullanarak buna engel olm ak ve orduda
Prusyal bir asker otoritenin yen id en kurulmasn salam ak
gerekliydi. Luttwitz, gelecek faaliyetini buna gre dzenlem ek
kararn almt.

K A P P IN S A H N E Y E IK II

Askerlerin hayal krklna .ratt Luttw itz, en az -

m itli olduu ve az holand bir baka evrede, siviller ara
snda kendine yardm clar bulm akta gec.km edi.
Sosyalist gazeteler bir m ddetten beri bir kar ihtill
ci, bir gerek Junker olarak adlandrdklar W olfgang K app
dillerine dolam t. Kapp, kk bir memnun olmayanlar
gupunun bana geerek bir M ill Birlik Cephesi kurmutu.
Krpp'n siyaset alannda birinci plna geebilm esi A lm anya
nn iinde rpnd buhrann en m kem m el deliliydi. Kapp
 W olfgang Kapp, mparator
lua bal kalm , ok. m u
hafazakr bir gazeteciydi.
Birinci D nya Savan ta
kip eden gnlerde, durum
dan memnun olm ayan sa
clar evresinde toplayarak
bir Mill Birlik Cephesi
kurmutu. Sac General
von Luttwitzle ibirlii y a
parak bir hkm et darbesi
sonunda iktidara geldi. B u
darbeye sac generallerden
Ludendorff da katlmt.

gsterili bir hatipti belki, ama aslnda kinci W ilhelm devri

nin kk burjuvalarndan biriydi. m paratora sadk, ordunun
stnlne inanm, en oven bir pancerm enizm cephesinin
silhr olarak, eski devirden kalm, ta zekl bir adamd.
Kapp ne siyas bir lider, ne etkili bir politikac olabilirdi. M e
murdu, uzun yllarn idare m akinesinin arasnda dolaarak
geirmi, sonunda D ou Prusyada bir tarm iletm esinin m
dr olabilm iti.
K appn politika sahnesine kabilm esi, Birinci D nya sa
va sayesinde oldu. B u muhafazakr burjuva, nedense, gaze
tecilie merak sard. Ksa zamanda H indenburg ve Luden-
dorffun ilhak v e birlem e politikasnn szcs haline geldi;
H km ete de saldrm aya balad. A lm anyay felkete srk"
lem ek ve kk drm ekle sulad hkm ete atyor, vatan
hainleriyle hesaplam a zam annn geldiini haykryordu. B u
vatan hainleri tarafszlarla sosyal demokratlard. H att sonun
da, zam ann anslyesi B ethm ann-H olw egi delloya dvet e-
decek kadar ileri gitti. Ama anslye bu fkeli adam n ars
na cevap verm edi bile.
Kapp, u veya bu yolla bir ahsiyet haline gelm eyi baar
mt. O andan itibaren de nnde parlak bir gelecein al
dna inanacakt.
 iktidar ele geirm ek iin kui'vetin, yani ordunun K app-
n yannda bulunm as gerekti, i te bu inanla K app 1919 ilk
baharndan itibaren ordu ileri gelenleriyle sk ilikiler kur
ma yolunu tuttu. 5 T em m uzda genel kurm aydan bir subaya
yazd mektupta: Vurmann zam an geldi! diyordu. Ama
evresi onu ihtiyatl harekete tevik ediyordu. B u tutum kar
snda Kapp, Baron von L u ttw itre bavurm aya karar verdi,
ilk karlam alar 12 A ustos 1919da oldu.
B u grme hakknda Luttw itz unlar anlatmtr:
21 Austosta W olfgang K app beni grm eye geldi. V a
tan sevgisinin v e A lm anyann gelecei hakkndaki kayglar
nn kendisini buna tevik ettiini sylyordu. nanlarm z
birlem iti, nk ikim iz de 1918 Kasm htillinin bir crm
olduuna inanyorduk. K app, duruma derhal el koym ak ge
rektiini ileri sryordu. H alkn, bu deiiklii bir kurtulu
m jdesi olarak selm layacan, ordunun btnyle ardmdan
geleceini, ve em irlerim i tereddtsz yerine getireceini iddia
ediyordu...
E vet, bu defa K app arad adam bulmutu, bu defa a
rs cevapsz kalm ayacakt. Luttw itz, kendisiyle byle konu
ulm asn isterdi ite. K app adl bu dev vcutlu, im an ada
m n szlerinde ihtiyar generali cezbedecek herey vard. Lutt
witz, K appn ardndan, Bu iri yar halk adamnda, impara
torunu ve ordusunu gzden karm korkak generallerim den
ok daha byk bir sava azm i var dive dnmt.
Bununla beraber, Luttw itz, M ill Birlik Grupunun fikir
lerine tam am en ortak deildi. B u konuma, ona baz m itler
verm iti sadece. Luttwitz. bir hareket olacaksa bu hareketin
tek hazrlaycs ve yneticisi olmalr kararndayd. Siviller ha
reketin baz safhalarnda bana faydal olabilirler diye d
nyordu.
General im dilik hkm ete akl retm ekle yetiniyordu.
Bauer K abinesi her gn, L uttw itz im zasn tayan, ltim atom
sertliinde yazlar alyordu. Bunlar L uttw itzin, eitli m em le
ket m eseleleri hakknda tleriydi. M esel, 1 E y l l tarihli
yazsnda Luttwitz, btn grevlerin derhal durdurulmasn is-
tiyar ve yazsn u szlerle bitiriyordu: almayan, yaaya
maz. B u prensip, dnn A lm an m paratorluundaki kadar
iddetle uygulanmaldr.
Bauer K abinesinin solcu bakanlar bu yazlar karsnda
aknla uruyorlard. Am a hkm et orduda geni bir tas-
iiy e yapyordu, buna ramen subaylar arasnda grlr bir
honutsuzluk yoktu; isizlik hissedilir derecede azalyor, her
ynde bir ekonom ik kalknm ann belirtileri kendini gsteri
yordu. B u durumda hkmet, nas olur da ihtiyar generalin
yazlarndaki, saklam aya lzum grm edii tehdit ifadesini
ciddiye alabilirdi? L uttw itzin, btn gerici fikirlerine ramen,
bir hkmet darbesini gze alacak kadar lgn olabilecei ki
min akima gelirdi? B y le bir teebbs, m utlak baarszla
uram aya mahkmdu, nk Luttw itz:n de bilm esi gerekirdi
ki bu hareket, karsnda sadece hkm eti v e ii snfm de
il, fakat ordunun bir ksmn, hatt m ttefik devletleri bu
lacakt.

B A L T IK T A N D N E N F K E L A SK E R

Buna ramen, 1920nin ilk haftasnda siyas durum bir

den gerginleti. A ylardan beri orduyla rejim arasnda sinsi
sinsi biriken kinin kyasya bir atm a haline gelm esi iin
bir m aceraperestin ortaya km as gerekliydi. H km et, ala
cak bir gafletle bu frsat, B erline sadece on be kilom etre
uzaktaki bir kam pta, kendi eliyle hazrlad: B altktan dnen
sava kaybetm i, perian askeri, balarnda kum andanlar
Ehrhardt olduu halde, Berlinin on be kilom etre uzanda
ki D beritze yerletirdi.
B altktan gelen bu kt b a k l, gen v e hain askerler,
savan kknden skp att bahtsz bir kuan m ensupla
ryd, sava iinde dom ulard ve bara, bar iindeki bir
dnyaya uym alarna im kn yoktu. Libauda, R igada, Slav
topraklarnda dvm lerdi. B u bir avu askerin arpma
larn gren Ingiliz v e Franszlar bir ara onlar Sovyetlere
kar kullanm ay dnmlerdi, sonra korkarak vazgetiler.
B unun zerine W eim ar hkmerne, B altkdaki askeri geri
arm as iin ihtarda bulundular. Fakat onlar geri getirm ek
kolay olm ad ve hkm et, silh brakmalarn salam ak iin
ceph eye yiy ecek evkini durdurmak zorunda kald. te by-
lece, B altk askerleri, a, bitkin, varah mitsiz, kalpleri kin
v e kuduz bir fkeyle dolu geri dndler. Ama kendi vatan
larna yabanc olmulard. K aderine boyun em i A lm an M il
letine dm an hissediyorlard kendilerini. B u boyun ei, nef
retlerini bsbtn kam lyordu. Aralarnda, bu utan verici
bara boyun em em eye yem in ettiler. B y lece her an bir m a
ceraya atlm aya hazr birer lgn haline gelm ilerdi. Silh el
de, dm ana vatan kaplarn aan C um huriyetten hesap so
racaklar gn bekliyorlard.
General von Luttwitz, hazrlayaca hkm et darbesinin
fedailerini ite bu bir avu lgn arasndan seecekti. L utt
witz, Ehrhardtn kalbi kin v e fkeyle ykl B altk askerleri
nin bu duruma, n eye m lolursa olsun bir son verm eye y e
m inli olduklarm biliyordu, bu frsat deerlendirecekti.

P E K SA F B R A M R A L

11 M art 1920de K abinenin topland bir srada H k

m et Sarayna gelen Luttw itz, hkm eh istifaya dvet ederek
hdise kard. B unun zerine Savunm a Bakan N oske, ok
tehlikeli sonular douracak bir atak yapt: L uttw itzin ko
m utanlk sfatnn kaldrlm asn em retti, E m niyet G enel M
drne de K appn tevkifi iin em ir 'erdi.
N e var ki az sonra M ill Birlik G :upu m erkezine gelen
polis m fettileri K app bulam adlar. B ina botu. H km ete
szm casuslar, K appa. B akann emrini haber verm ilerdi.
K app da vakit kaybetm eden ortadan kaybolm ay tercih et
miti. A yn gn N oske, G eneral von I.uttw itzin de bakent
ten ayrlarak D beritze gittiini, orada Ehrhardtm kararg
hna sndn haber ald.
B y lece aylardr hazrlanan kavga balam oluyordu. 12
M art 1920 sabah B erlinliler gazeteleri kaptlar; parti ve
sendikalar, m ensuplarn grev basna ard; R eich baken
ti endieli, heyecanl, ok yak n bir frtnann nsezisi iinde,
tetikte bekliyordu.
leden sonra D beritzden korkutucu haberler geldi.
Ehrhardt, sava hazrl yapyordu. K am pa giri k yasak
lanmt. K am p evresindeki m evzilere m akinelitfekler yer
letirilmiti.
H km et endieliydi ama Ehrhardtn adam larna bir
gece hareketi iin hazrol em ri verdiinden, subaylaryla te
ker teker grerek plnlarn tartm as.n yaptndan haber
sizdi. Birlik o gece saat 2 2 d e harekete geecekti. H ed ef B er
lindi. Birliklerin banda, topunun destekleyecei bir Dar
be birlii bulunacakt.
Btn bu hazrlklardan habersiz olan N oske durumu
yerinde incelem ek iin D beritze bir m ahit gnderm eyi uy
gun grd, bu grevi Amiral von Troh&y a verdi. B u Amiral
ok mu saf v e tecrbesiz bir askerdi, yoksa Luttw itz cephe
sinin su orta myd? B u sorunun cevab verilem em itir. V on
Troha, ok garip bir ey yapt: B erlin den ayrlm adan nce
D beritze telefon ederek geliini haber verdi. Bunun zerine
Ehrhardt derhal adamlarna, btn klarn sndrlmesini
.emretti. Amiral, kam pn m erkezine geldii zaman, (gece saat
10d a), her taraf derin bir sessizlie gmlmt.
Ehrhardt:
Birliklerim kampta, herkes uyuyor, dedi. K endiniz
grp em in olm ak ister misiniz, Amiralim?
V on Troha:
Hayr, dedi, lzum yok. Sznze inanyorum.
Amiral, bu szlerden sonra, grevini yapm adamlarn
rahatl ile B erline dnd. N osk ey i grd ve izlenim ini
anlatt:
D beritzde herey skin. Bir asker hareket hazr
landna dair en ufak bir belirti grmedim.
Troha, N oskey e bu szleri sylerken, Ehrhardtn birlik
leri B erlin zerine yryordu. G ece yars Tiergartendeydi-
ler. Saat 22de Babakan, Ehrhardt im zal bir ltim atom ald.
Ehrhardt Cumhurbakannn v e kabinenin derhal istifasn,
hem en yeni seim lere gidilerek bir geici hkm et kurulma
sn, General von L uttw itzin kom utanlk sfatnn geri veril
m esini, Savunm a Bakanlna m utlak bir bakasnm getiril
mesini istiyordu. H km et bu atlar kabul edip etm ediini
sabah saat 7y e kadar bildirm ek morundayd. B u m ehil biter
bitm ez B altk birlikleri Berline giecekti.

A LM AN O RDUSU, ALM AN O R D U SU N A
A T E AMAZ!

W eimar H km etinin nnde yed i saatlik bir zam an

vard demek! A lm anyann kaderi ve Ebert H km etinin -
kbeti bu yedi saatin sonunda belli olacakt. V e bu kumar u
tek soru zerine oynanyordu: B u durumda ordu ne yapar?
V on L uttw itzi ve Ehrhardt kanun d hareketlerinde takip
mi eder? Yoksa devletin em rinde mi kalr?
G ece yarsndan sonra, saat 01.30'da Savunm a Bakan
lnda ordu yksek kadem esi ve kum andanlar bir toplant
yapt. Bakan N oske, toplantya bakanlk ediyordu. fkeden
titrem ekteydi:
Onlara sava aacam ve en sen ferdine kadar silh
la ezeceim ! B eni takibe hazr olanla^ el kaldrsn.
B u ok ihtiyatszca bir tek; .ti.
Subaylar safnda sadece iki el kalkt. N oske, byk bir
hayl krkl iinde, sandalyesine ker gibi oturdu; haya
tnn en kt saatlerini yayordu.
Bouk bir sesle:
B u gece btn m itlerim in ass.z hayllerden ibaret
olduunu anladm, dedi. A lm an subaylarnn sadakatine i-
nanm yorum artk. H epiniz ban^ ihanet ettiniz. ntihardan
baka yapacak ey kalm ad benim i;n...
A yn anda, son derece zayf, kem ikli, ok irkin, ok u-
zun boylu bir subay ayaa kalkt. G znde, Prusyal subay
larn ayrc belirtisi olan tek gzlk vard. General von Se-
ecktti bu.
Ordunun Kapp darbesinde tarafsz k a lm a s n salyan von Seeckt ve
Kom nistlerin Berlin Kasab d iye adlandrdklar Noske.

K elim eler zerinde teker teker durarak N osk ey e cevap

verdi:
Alm an askeri A lm an askerine ate amaz! D aha dn,
dm ana kar om uz om uza dvm , ayn siperde, ayn st
rab paylam iki kardein, Brandenburg kaps nnde bir
birine silh ekm esini mi istiyorsunuz, savn Bakan?
Ordu, bir anda, her trl siyas kavgann dndaki ezel
v e dokunulm az yalnzln bulm u oluyordu. Birbirine sava
am iki dm an cephe arasnda, tarafsz kalacakt.
Noske, ordunun bu sarslm az kararll karsnda, y l
gn ve mitsiz, boyun em ekten baka are gremedi.
Saat gecenin yd imdi. Cumhurbakan Ebertin a
lm a salonunda bakanlar toplant halindeydi. Ordu savatan
ekiliyordu, bu durumda hkm et ne yapacakt? N oske ge
ne de direniyor, em niyet kuvvetlerini silhlandrm ay srarla
teklif ediyordu. Ama polislerin ounun kar cepheyle anla
t tahm in olunuyordu.
O zaman Berlinde ihtilli bastrmak iin 14 ay nce yz
lerce iiyi ldrtm olan N oske ok tuhaf bir teklifte bu
lundu:
 iyi silhlandralm! dedi.
Zten ok geti artk. B erlinliler hereyden habersiz uyur
larken Erhardt, B erline iki adm m esafede, ltim atom md
detinin bitm esini bekliyordu. nlerinde sadece drt saatlik bir
zam an vard. Cum hurbakan Ebert, i savaa y o l aa
cak bir tedbire raz olm ayacan aka ifade etm iti.
u halde kam aktan baka are kalm yordu. H km et
karar v e hareket serbestliini elinde tutabilecei em in bir y e
re snm ak zorundayd. Sabahn 5i ile 6s arasnda bakanla
r, yksek seviyedek i d evlet memurlarn, m illetvekillerini ta
yan vstalar, G ney A lm anyaya v e Saksonyaya giden y o l
larda hzla uzaklayordu. R eich bakentinde gen Cumhuri
yet birden btn elem anlarn kaybetm i, kaderine terkedil
miti. Ehrhardtn ilk askeri Brandenburg kapsndan ieri
girm eden B erlinde cum huriyet kmt.
Ama bu grne ram en hkm et Berlinden ayrlr
ken, ardnda, isyanclarn kudretini tasavvur bile edem iyece-
i bir silh brakmt: G enel grev!

SY A N C IL A R B A K E N T E Y E R L E Y O R

13 M art 1920, cumartesi, sabah saat 7. H enz kn mor

renginden kurtulam am gkte puslu bir gne ykseliyordu.
Berlinliler yataklarndaydlar henz. Erken saatte iba ya
pan birka m emur tell adm larla Un^r-r der Linderin geni
kaldrm larnda yryordu.
Birden, Brandenburg K aps ynnden fanfarlarn gm
brts duyuldu. mparatorluun soluk sancan tayan Bal-
tk birlikleri dzenli adm larla T iergarlenden kyorlard. O
srada, Paris M eydannn bir ucunda, siyah ceket pantalonlu,
beyaz tozluklu, prl prl silindir apka11. cidd ve nem li ta
vrl birka kii grnd, yrdler, B altk birliklerini kar
ladlar ve askerin nnde yer aldlar. Bunlar W olfgang K app-
la M ill Birlik Grupu yneticileriydi. Y anlarndaki yksek
rtbeli subaylar ise General Ludendorii la General von Lutt-
witzdi. ki general, bu v esiley le kinci W ilhelm devrinden
kalma byk niformalarn hem en srtlarna geirmilerdi.
Bakanlklarn bulunduu cadde hi bir m ukavem etle kar
lalm adan ele geirildi. W ilhelm strassey i tutan polis birlii
isyanclara katlm t. O srada Potsdam Garnizonuyla birka
asker birlik ehre girerek m uhtelif kavaklarda m evzi ald.
Saat 8di. H km et darbesi tek silh sesi duyulm adan baa
rlmt.

SV A ST K A (G A M A L I H A )
SA H N E Y E IK IY O R

Berlinlilerin ou olup bitenden habersizdi. Az sonra, b

yk bir aknlkla, daha dn akam resm binalarn gnder
lerinde dalgalanan Cum huriyet bayraklarnn yerini, eski si-
yah-beyaz-krm z bayraklarn aldn greceklerdi. D iten
trnaa kadar silhlanm B altk askerlerini seyredeceklerdi.
V e nihayet, Ehrhardtn askerlerinin kasklarnda grdkleri
v e hi tanm adklar bir garip iaretin anlam n alak sesle
birbirlerine soracaklard. O zaman, bilenler, bu iaretin Svas
tika (gam al h a) iareti olduunu syleyecekti.
W ilhelm Kapp, grnte sevinle anlyelik Sarayna
yerleti. Am a yakn alm a arkadalaryla yalnz kalr kal
maz, Luttw itzden ac ac ikyet etti. B u budala, kendini be
enm i Prusyal, hkm et darbesinin gerektiinden erken ya
plm asna sebep olm utu. Askerler, hcum emri verm eden n
ce ona akl danm aya lzum grm em ilerdi. imdi, olaylarn
kendisini gelip getiini gren Kapp, gizlem eye alt bir
korkuyla, eline verilen iktidarla ne yapacan dnyordu.

K A P P T E D B R A LIY O R , A M A ...

Kapp, aknl v e rkeklii iinde, geliigzel, srf otori

tesini ispatlam ak iin baz tedbirler alm akta acele etti: B er
lin blgesinde skynetim iln edildi, baz gazeteler kapan
d. Ama, bunlar da olup bitince, gerek btn m erham etsiz
liiyle m eydana kt: D arbecilerin hi biri koca bir devleti y
n etm eye hazr v e eh liyetli deildi.
H alkn heyecann bastrm ak v e durumu kam uoyuna a-
klam ak iin bir bildiri hazrland. K appm gen kz bu bil
diriyi birka nsha yazp gazetelere verecekti. F akat ansl-
y elik Saraynn brolarnda tek yaz m akinesi bulamadlar:
G iden hkm et hereyini birlikte gtrmt. B u ok basit,
hatt gln olay ok kym etli dakikalann kaybna sebep oldu.
G en kz nihayet bir m akine uydurup yazlar hazrlad za
m an da babasnn, btn gazetelerin kapatlm as iin emir
verm i olduunu rendi. B y lece yeni iktidar halkla ilk yz-
y ze gelm e frsatn kendi eliy le yok etm i oluyordu.
O srada K app, hkm eti kurmak iin kvranyor, fakat
ileri em anet edecei bakanlar bir trl bulam yordu. syan
clar haftalardan beri teknisyenlerin kuraca bir hkmet
teranesiyle feryad etm ilerdi. te im di iktidar ellerindeydi,
am a kabineyi kuracak o teknisyenler yoktu m eydanda. H ep
si rkyor, bilfiil ihtille karm olm aktan korkarak olayla
rn akn beklem eyi tercih ediyorlard- Siyas partiler kapa
l v e ekingen davranyordu: Sol, ok tabidir ki aka cep
he alm t, yeni iktidara en byk dman gzyle bakyordu;
burjuva sa kanat, hatt m illiyetiler tereddtle bekliyor, o-
lanlar seyretm ekle yetiniyordu. K app : banda grmek, de
nem ek istiyorlard. Fikir sahibi olmalar iin bir yirm i drt
saat yetti: 13 M art akam partiler K appa, kendilerinden hi
bir suretle yardm beklem em esini bildirdiler.

G R E V N F E L C E
U R A T T I I B E R L N

General von Luttwitz, Berlinin birka ana caddesine as

ker yerletirm ekle hkm et darbesini tam am ladn sanm
t. K app ise, anslyelik Sarayndaki broya yerletii iin
kendini, D ev le t denilen ok kark v e rankr m esseseyi y
rtm eye ehliyetli zannediyordu. ki su orta, inanlm az gaf
letlerini ok ac ekilde deyeceklerdi. L uttw itz ilk dersi, ken
disine, devrilen hkm ete gsterdii kadar bile sem pati gs
term eyen ordunun inat tarafszlyla ald. K app bekleyen
srpriz, daha da tatsz olacakt.
Sosyalist Parti 14 M art Pazar sabah bakentin i mer
kezlerine el altndan haber gndererek, btn iilere derhal
ilerini brakmalar emrin! verdi. 13-14 M art gecesi Stuttgart'a
snm olan Bauer H km eti, L uttw itz ve K app vatan
haini iln etm i ve btn A lm an iilerini genel greve ar
mt.
Aradan iki saat gem em iti ki Berlin sokaklarnda b
tn tram vaylar hareketsiz kald. Garlarn kaplar kapatld:
B akentin A lm anyann geri kalan ksm yla her trl ilikisi
kopmu, ulatrm a felce uramt. Akam olm adan, su, hava
gaz ve elektrik kesilm iti. B erlin geceyi koyu bir karanlkta
geirecekti.
Ertesi sabah ehir korkun bir sessizlie uyand. G enel
grev dnyann hi bir yerinde raslanm am bir kusursuzlukla,
Cermen rkna has bir disiplinle uygulanm t. yerlerinde
m akineler lm; maazalar, hatt elence yerleri v e kahve
ler kapanmt. H em ireler, hastabakclar b ile grevlerinden
ayrlarak evlerine dnm lerdi. K appm alelacele kurduu
teknik ekipler, bouna bir abayla elektrik santrallerini jet-
m eye uratlar, sonunda iinin inat ve hereyi gze almr
m uhalefeti karsnda geri dnm ek zorur.da kaldlar. im di A l
m anyada, bir snrdan bir snra, kanunsuzluun yaratt kor
kun bar hkm sryordu.
D arbecilerin durumu birden ok kritik bir noktaya gel
miti. Y zbinlerce iinin tekrar i bana dnm esi nasl sa
lanacakt? B ylesine bir grevle uramak, sokaklarda dv
m ekten ok daha zordu. Ama Berlin halk dvm em eye k a
rarl olduunu gstermiti, hayr! B erlinli sokaa inm eyecek
ti. Evinde, i yerinde, skin, rahat v e sabrl bekleyecek, bu
korkun, sinsi ve grltsz kudretle sadece bekleyerek, ik
tidar ele geirmi olanlar m erham etsizce yok edecekti. So
kaklar sakindi, insanlar skindi, Ehrhardtn, heyecanl, gz
kanl askerleri, btn hayat belirtilerinden yoksun grnen
l ehirde silh ekecekleri bir lgn bo m itlerle aryordu.
 Kapp, yalnzln yenm ek iin m itsizce rpnyordu. E-
m irler veriyor, tekrar emirler veriyor, bir nceki emri bir son
rakiyle kaldryordu. Prusya D iy e t M eclisini feshetm iti. B y-
lece p olitik liderlerle bir yaknlam a salayacam um uyor
du. T evk if ettii politikaclarn bir ounu serbest brakmt,
bu yolla onlarn dostluunu kazanacan sanyordu. Ama hi
biri, kim se bu ocuka tuzaklara kanmyordu. K app v e Lutt-
witz, yapyalnz, akbetlerine doru srkleniyorlard.

V O N D E R GO LTZU N K A R A R I

16 M art Sal sabah, v o n L u ttw itzin Y ardm cs General

von D er Goltz, ok fec sonular verecek v e A lm anyay k
yasya bir karde kavgasm a srkleyebilecek bir karar ald:
Baltk birlikleri kom utanlarna grevin tertipilerine v e ihta
ra ram en iba yapm am akta inat edecek btn iilere ate
ama em rini verdi. Em ir ayn gn saat drtten itibaren uy
gulanacakt.
Asker ate aacak m yd? Berlin'de herkesin korkuyla
kendine sorduu soru buydu. H att darbe efleri bu soruyu
zihinlerinden karamyorlard. Adam larnn morali onlar d
ndryordu. Son gnn m utlak hareketsizlii korkun et
kiler yaratm t. stelik bir gn nce gneyden gelen bir u-
ak ehrin zerine beyannam eler atm t. B u beyannam eler
de devrilen Bakan Ebert, askeri kanun grevine aryor
du. B u dvet pek ok asker ve subayn vicdann rahatsz et
miti.
D urum u arlatran bir sebep daha vard: Asker ayln
alam yordu. Y en i iktidarn kasalar bom botu ve R eichbank
(A lm an M ill B ankas) G enel M dr, M aliye Bakannn im
zas olm adan kasalarndan tek kuru #verm eyeceini kesin o-
larak bildirm iti. B u durumda, Ehrhavdt, bir blk askerini
M ill Bankann kapsn krmakla grevlendirecek m iydi?
K a p p her an biraz daha yaklaan korkun kbetin verdii kor
k u y la , bu areye de bavurabilirdi. A m a Ehrhardt kuru bir
sesle:
 B en Berline bir hkm et darbesi yapm ak zere d-
v e t edildim , dedi. D ev letin kasasn so.vmak iin deil!
V on Luttwitz, durum un gerginliini gznne alarak,
grevcilere ate alm as hakkndaki em rin geri alnm asna ka
rar verm iti. Ama i iten gem iti artk. G e kalnm t, emir
kt v e ok tehlikeli sonularn dourm utu bile. D arbe ef
lerinin dm da herkes bu anlam sz hik yeye bir an nce bir
son verm ek iin sabrszlanyordu.
16-17 M art gecesi K oepenickerstrasse Garnizonunda as
ker isyan etti v e subaylarn esir ald. Ehrhardt, durumu si
lh zoruyla h alletm ek zorunda kald. Birka saat sonra yeni
bir alrm verildi, bu defa B erlin polisi ayaklanm t v e K app-
n derhal i bandan ekilm esini istiyordu. B irok asker bir
liklerde ayn isyan hazrl hissediliyordu.
ehirde, gnn durgunluu, yerini ar ar sinirli bir
gerginlie brakyordu. D blgelerle ilikilerin kesilm esi so
nucu ehirde yiyecek sknts bagsterm iti. E km ek bile yet
m ez olmutu. H l kapsnda sk sk hdiseler oluyor, askerle
iiler arasnda kavgalar balyordu.
Kapp aresizlii kabul etm i, boyun em iti. ktidar b
rakm aya karar vererek yetkilerini von L uttw itze devretti.
Berlin zerine 17 M art akam nn karanl kyordu.
anslyelik Saraynn kapsndan kan bir hadem e acele bir
taksi ard. Y zn bir atkyla saklam , apkasn gzleri
nin zerine indirmi olan Kapp, byk bir tella taksiye bin
di. Valizlerini hazrlamak iin dahi vakit kaybetm ek istem e
miti. Koltuuna, bir gizli dosya sktrm akla yetinm iti. T ak
sinin bagajna ise, irice bir denk konulm u, bu suretle yolculua
masum bir seyahat ss verilm ek istenmiti.
Taksi, bir uan svee hareket elm ek zere hazr bek
ledii T em pelhoff hava alanna doru yola koyuldu. W olfgang
Kapp, drt gnlk diktatrlkten sonra, ceketini, silindir ap
kasn ve byk mitlerini anslyelik Sarayndaki brosun
da brakarak kayordu.
Az sonra, halk arasnda von L uttw itzin de yannda em ::
subay olduu halde bilinm edik bir yne doru gittii sylendi.
Ama haber doru deildi.
Olaylar, badndrc bir hzla zlyordu. nce Pots-
dam Garnizonu silh brakarak Bauer hkm etine ball
n bildirdi. K app-Luttw itz cephesinde darbeye katlm subay
lar arasnda panik hkm sryordu. yi hazrlanmam, ba
lang saati iyi seilm em i, sonular nceden hesaplanmam ,
olaylarn akna kaplp koyverilm i hkm et darbesi, daha
dorusu, von L uttw itzin iktidar ryas bylece sone eriyordu.
V e sona ererken, btn A lm an ordusunu felkete srklem ek
istidadnda grnyordu.
O gn bir subay delegasyonu generali ziyaret etti. Grup
szcs A lbay H eye:
Sayn General, askerinin hl kendisine bal oldu
unu ve gvendiini sanyorsa aldanyor, dedi. D erhal istifa
etm eniz sizin v e A lm an ordusunun m enfaati icabdr. G een
her dakika m em leketi korkun bir felkete doru itmektedir.
Luttw itz korkun bir fk eyle bard:
K im senin bana akl retm esine m saade edem em .
Bir kelim e daha sylerseniz sizi derhal tevk if ettiririm.
V e kapy arparak kt. B altk Birliklerinin lgn ko
m utan Ehrhardt da generalin ard sra kt. Am a o derhal bir
liklerinin topluca bekledii yere giderek u emri verdi: an-
slyelik Sarayn kuatn! Sonra Luttw itzi durum dan haber
dar etm ek iin kotu. General, A dalet B akanl salonunda,
subaylarla yen i anlam a im knlarn atyordu.
Ehrhardt, nefes nefeseydi:
Ekselns, diye bard, subaylarn ve generallerin hep
si bize ihanet ettiler. Onlar tevk if etm em i emreder misiniz?
Ama von Luttwitz, be saat nceki von Luttvitz de
ildi artk. Cevap verm edi. Susuyordu. Siyas partiler darbe
idaresi iktidarda kaldka, durumun dzelm esine imkn ol
m adn G enerale bir kere daha anlatmlard. yleyse, bu
artlar altnda, bir karde kavgasn gze alarak orduyu ikiye
blm enin ne faydas olabilirdi? B tn m itler yok olmutu.
H km et darbesi iflsla sona eriyordu.
B erlinde gece olm utu. B ardaktan boanrcasna ya
mur yayordu. Am a saatin ilerlem i olm asna, yam urun id
detine ram en U nter der L indenin sal sollu geni kaldrm
lar kalabalktan grnmyordu: H alkn yuhalan, slklar ve
sklm yum ruklar arasnda Ehrhard+n B altk savalar,
balar nlerinde, ehri terkediyorlard.

A L M A N Y A H E N Z H A Z IR D E L D

Kapp-Luttwitz hkm et darbesi belki kendi oluuyla -

nem li ve deiik bir politik olay saylm az, ama etkileri ve ver
dii ders bakm ndan tarihte ok nem li bir yer igal eder.
B u darbe, bir Ondokuzuncu Y zyl toplum unda baary
la sonulanrd mutlak. B erlinin birka kavak noktasnda be
on barikat kurulurdu; sivil halktan bir avu lgn bu barikat
larn ardna snr, dvrd, sonra ihtill kuvvetleri onlar
bastrr; yakalananlar ehrin m eydanlarnda aslarak halka
gsterilirdi. V e bylece krk sekiz saat iinde iddet m em leke
te hkim olurdu.
Am a genel grevin iln bu klsik tabloyu altst etm iti.
Artk dm an her yandayd, sessiz, sabrl, bekliyordu. O g
ne kadar ordu, iktidarla, polisle, ordunun br yarsyla ve ih
tillci gruplarla kar karya kalm t. 1920 darbesiyle tarih
te ilk defa ordu, bizzat halkla, ama eski hikyelerdeki eli si
lhl, baltal, tal babo halkla deil, fabrikasndaki, iye-
rindeki, vazifesi bandaki halkla, ksas alan halkla kar
karya geliyordu.
H alkn karsnda ordu! Bu, zerinde uzun uzun dn
lecek bir problem di ve basit bir hkm et darbesinde gze a-
lm am ayacak kadar ar ve tehlikeli artlar olan yep yeni bir
olayd. Y a vazgem ek, ya da sonunadek gitm ek gerekti. B u
son, btn korkunluu ile, bir i savat, nir karde kavgasyd.
Alm an ordusunun subaylar bu en son noktaya gitm eyi
reddettiler, phesiz, haklar da vard. Kapp v e Luttw itzin if
ls da ispat etm iti ki, kalabalklarn destei ve arzusu olm ak
szn hi bir ihtill baarya ulaamazd. y l sonra, H itlerin

F :14
M nihde urayaca korkun baarszlk, bu gerei bir ke
re daha ispat edecekti.
Am a zaman, Alm an m illiyetilii lehine iliyordu. M tte
fiklerin Harp yaralarn sarma politikas orta snflarn pro
leterlem esini hzlandracak ve W eim ar dem okrasisinin zten
clz olan ekonom ik tem ellerini sarsacakt. Zengin ve m ref
feh bir A lm anya, belki V ersay diktasnn haysiyetine indirdii
darbeyi unutabilirdi. Ama isiz ve a nesiller, hayllerinden
gayr, drt elle sarlacak bir ey bulamadlar. Gn gelecek, bir
hkm et darbesinin artlar gerekten olgun hle gelecek, o
zaman, eski ordunun subaylaryla gen iiler, Ehrhardtn
Svastika (G am al H a) iareti altnda, ufukta beliren ve: D eu t
schland erwache! (A lm anya, uyan artk!) diyen adam n ardn
da dirsek dirsee dveceklerdi.
 ALMANYADA 1923 HTLL TEEBBS
1923 ylnda A lm anya tam bir Kaos halindeydi. Ver-
ay Antlam asnn ykledii ok ar artlar W eim ar Cumhu
riyeti tarafndan yerine getirilem em iti. Fransa bu antlam a
gereince alm as gereken m alzem eyi alam aynca Ruhr havza
sn igale balamt. A ltm bin Fransz askeri Essen, B oc-
tum ve D ortm ut ehirlerine girmiti. Bunlar arasndaki bin
lerce Senegalli asker A lm anlara ok ar gelen davranlarda
bulunmulard. R enin sa kysnda kan gazeteler Alman
ya'nn stne bir kbus gibi ken Kara U tan tan bahset
m ekteydi. A lm anlarn sanayi liderlerinden Krupp bir Fran
sz m ahkem esi nnde on b e y l ar hapse hkm giym i,
sabotaja teebbs suuyla yarglanan gen renci Schlageter
28 M ays sabah kuruna dizilm iti. H alkn pasif m ukavem e
ti karsnda igal kum andanlklar ktle halinde tevkiflere
gidiyor, A lm anya bir ekonom ik ablukaya alm yordu. Savan
getirdii kntler bu durum yznden artm, para badn-
drc bir hzla dm ee balam t. u rakamlar bu korkun
v e dnya tarihinde ei grlm em i d belirtir: 1 T e m
muz 1923de 1 D olar 160 bin M ark etm ekteydi. 1 E kim de l
Dolar 242 bin M ark deerindeydi. K asm aynda ise ancak 4
m ilyon Mark, 1 Dolar etm ekteydi. V e d devam ediyordu.
Sonunda birka m ilyon M arka ancak bir tram vay bileti al
nr hle geldi. K sas; A lm anya ifls halindeydi, Alm anlar a
ve mitsizdi. Parann dm esi orta snflarn birikim lerini s
fra indirmi, btn m itlerini y o k etm iti. i snf ala
m ahkm olmutu. Ama bu arada, speklatrler m ilyonlar vu :-
maktayd. Sadece iftiler v e ksm en kyller sefaletten k s
m en korunabilmilerdi.
Savatan sonra Spartakistlerin ihtillini, 1920 ilkbaharn
da Ruhr havzasnda kom nistlerin liderliinde byk bir ii
ayaklanm as izlem i, 1921 M artnda da Orta Almanya'da
M ansfield blgesinde m aden iileri silhl bir ayaklanm aya
teebbs etm ilerdi. B u iki ayaklanm a da bastrld. Fakat sa
v e sol arasndaki blnm e hzlanm t. Kapp-Luttwitz darbe
sinde rol oynayan Ehrhardt sac askerleri tekiltlandrm aya
balamt; Berlinde A lm an Irk Partisi, M nihte H itlerin
N asyonal Sosyalist Partisi kurulmutu. B u sac partilerin ku
ruluunda, sol tehlikeden korkan byk toprak sahiplerinin
v e sanayicilerin rol bykt. B u teekkller bir ser siyas
cinayetler ilem ee balamlard. M erkez Partisinin Yahudi
asll Lideri Erzberger, Versay A ntlam asna imza koyduu -
in ldrlm, yine Yahudi asll D ileri B akan Rathenau
da Berlinde gpegndz rklar tarafndan katledilm iti.
te bu kark havay, Ruhr blgesinin igalinin ve e k o
nom ik kntnn izlem esi 1923 sonbaharnda iilerin ihti
ll teebbsne yol at. Saksonyada v e Turingen blgesin
de kom nistler iktidar ele geirm ek iin Sosyal D em okratlar
la birletiler. E yl ld e bu blgelerde kom nistler duruma h
kimdi. E kim de H am burgdaki iiler ayaklandlar ve 23-24
E kim de duruma hkim oldular.
Fakat, Saksonya, Turingen ve Ham burg blgelerine h
kim olan ihtill, A lm anyaya yaylam ad. Balarnda liderler
bulunm ayan ihtillciler dier blgelerle irtibat kuramam ve
ihtilli blgesel olm aktan karp A lm anyaya yaym ay baa
ramamlard. A yn gnlerde Stresem annn kurduu koalisyon
hkm eti, fevkalde tedbirler alyor, btn eski sac subay
lar v e askerleri tekiltlandryordu. M nihte byk sanayi
ciler ve toprak sahiplerinin gizlice destekledii H itler, M us-
soliniyi taklit ederek B erlin zerine bir yry tertiplem ek,
iktidar ele geirdikten sonra solcular tasfiye etm ek plnn
hazryordu. (B u teebbs ve nasl yarda kaldn ilerde
greceiz).
K asm balarnda ihtill blgelerine binlerce kiilik polis
ve asker birlikleri gnderilmi, bu blgelerde fevkalde hl
iln edilm iti. Birka hafta sonra 1923 ihtilli de byk bir
iddet gsterilerek bastrlyor v e A lm anyada yollar faizme,
ve artk duyulm aya balyan ism iyle N azizm e alyordu.
ANADOLU HTLLNDE
MUSTAFA KEMALN
DARBES
 NE STEDN OK Y BLEN BR
HTLLC: MUSTAFA KEMAL
Anadolu htillinin Lideri Mustafa Kemal Ne istediini
iyi bilen bir ihtillcidir. Anadolu hareketini, kurtulu sa
valarn ve bamszlk elde edildikten sonra Trkiye'
nin Bat uygarl seviyesine ykselm esi iin yapt re
formlar bu sayfalara sdrmak imknszdr. Burada A -
nadolu hareketinin bir zeti v e daha ok Mustafa Kem al
in bu m cadele iindeki safhay nasl getii anlatl
mak istenmitir. Mustafa Kem alin stanbul Hkm etine,
Saltanata ve H alifelie vurduu darbelerin klsik anlam
daki darbelerden farkl olduu da ayrca gznnde tu
tulmaldr.

30 E kim 1918. Osm anl Sultannn siyas tem silcileri,

M ondros koyunda dem irli Superb kruvazrnde ngiliz Am i
rali Calthorpla m tareke artlarn konuuyorlard. B u m
tarekeyle sava, ertesi gn, 31 E kim perem be saat 12de sona
erecekti.
O sm anl D ev leti b ylece silhlarn brakm oluyordu.
A nadoluda, btn silh ve cephanesini yitirm i Y edinci Or
dunun banda, ardnda bir avu kahramanla, son dakikalara
kadar m itsizce arpm olan M ustafa K em al, utan verici
bir bar bildiren bu m tarekeye sonsuz bir strapla boyun
eecekti. Bir B abil kulesi halindeki stanbulda; Franszlarn,
ngilizlerin, talyanlarn, Rum larn, B eyaz R uslarn kaynat
bu zevk ve gzellik beldesinde imdi eitli ihtiraslar ar-

Not: Pierre Dom inique adl yazar tarafndan hazrlanm

olan bu yaz Les Coups D Etat - Hkm et Darbe
Ieri adl eserden alnmtr.
piiyor ve sokaklara varncaya kadar sadece, m paratorluun
paralanm asndan sz ediliyordu. Trkler, artk kudretli bir
d evlet olm a gvenliini ve m idini kaybetm ilerdi. Bazlar
ngiliz mandasndan m edet umuyor, bir grup ise, Osmanl m
paratorluundan geriye ne kalacaksa, bu kalan zerinde Bir
leik Am erikann him ayesini salam aya alyordu.
M ustafa K em al, perian ordusunu A nadoluda brakarak
derhal stanbula geldi. Padiah A ltnc M ehm ed V ahdettin-
le grt. rkek, rahatna dkn ve dejenere bir adam
olan Padiah, M ustafa K em alden, ihtiyatla hareket etm esini
v e arkadalarna da ihtiyat tavsiye etm esini istedi. Am a beri
yandan Padiah, dnn anakkale kahram anndan ekiniyor,
onun stanbulda bulunuu V alfdettini korkutuyordu. te bu
yzden ok gem eden M ustafa K em al (Sam sun v e havali
sinde) inzibat salam a greviyle ve IX . Ordu M fettii sfa
tyla tekrar A nadoluya gnderilecekti ( * ) .
Durum , fecidir: stanbul ve Trakya, zrhllarn stanbul
nnde ve B oazda dem irlem i olan itil f D evletleri tara
fndan igal edilm iti. Franszlar, Suriyeyi, ngilizler M ezo
potam yay, talyanlar G ney A nadoluyu igal etmi, Trkle-
rin elinde, Orta A nadolunun orak toprandan baka toprak
kalm am t. V e bunlara ek olarak, Y unanllar da 15 M ays
1919da zm ire km ak zere hazrlk yapm aktayd.
M ustafa K em al stanbuldan ayrlarak yola kt, ama
Anadolunun yksek yaylalarna ayak basar basmaz, vatan
severleri kendisiyle birlikte m cadeleye ard. B tn m uka
vem etileri biraraya getirecek olan bir K ongre hazrlad. B u

(* ) M ustafa K em alin O rd u M fettii o larak gnderilm esinde

P adiahn ve S adrazam n birok te re d d tle ri olm u, fa k a t
b u n la r b u greve onu tav siy e eden D ahiliye N azr M eh
m et A li B ey tarafn d a n giderilm iti. T y in 2 M ays 1919da
yaplm , 18 M aysta da h k m e t e onaylanm tr. B u t
yinle D oudaki K o lo rd u lar M ustafa K em alin em rin e g iri
yor ve valilere em ir v erm e yetk isi de tan n y o rd u .
srada M ustafa K em al krk yalarnda, zayf, adaleli vcutlu,
enerjik yzl, keskin ve parlak gzl, hain ve kararl bir gen
adam ve tam bir askerdir.
22 H aziran 1919da resm bir bildiriyle M ustafa K em al,
stanbul H km etini itham ederek vatanperverleri Sivasta
toplanacak bir kongreye ard ( * ) . Sultan onun stanbula
dnm esini istedi. M ustafa K em al gitm edi. Bunun zerine s
tanbul 8 T em m uzda M ustafa K em ali m fettilik grevinden
azletti ( * * ) . M ustafa K em al hem en de ayn tarihte askerlik
ten istifasn verdi ( * * * ) . B ata M ttefikler olm ak zere b
tn dnya, ona bir lgn m aceraperest gzyle bakm aktayd.
V e ngiltereye kar koym ann m m kn olacan haylin-

(* ) Amasya M ukarrerat ad v e rilin alt m ad d elik b u b ild i

rin in ilk m addesinde V atann b t n l , m illetin bam
szl tehlikededir. M erkez H k m et, til f D evletlerin in
etki ve k o n tro l altn d a b u lu n d u u n d an zerin e ald so
ru m lu lu k la rn g erek lerin i y erin e getirem em ektedir. diye
H k m et aka te n k id o lu n u y o r so n ra M illetin istik l
lini yine M illetin azim ve k a ra r k u rtaracak tr deniliy o rd u .
(*=!:) D ahiliye N azr Alj K em alin tek lifiyle M ustafa K em al 22
H aziran da (1919) azledilm iti. Ali K em al b u azli b ir g e
nelgeyle v alilik lere b ild irm ek tey d i. G enelgede, nciliz fe v -
.k ald e tem silcisinin talep ve srary la azledildii aka
y er alyordu. 8 T em m uz (1919) tarih in d e de Y ldz S a ra
y n d a ^ m em u riy etin e son verild i i ve sta n b u la dnm esi
gerektii M ustafa K em ale bild iriliy o rd u .
(* * * ) 8 T em m uz gecesi M ustafa K em al, Y ldz S aray ta ra fn
dan E rzu ru m telgrafh an esin e arlm , P ad iah ve H a rb i
ye N azr dnm esinde sra r etm ilerdi. M ustafa K em al n i
h a y e t ask erlik ten istifa ettiini bild irm ek zo ru n d a k a lm
t. F a k a t bu olaya ram en O nbeinci K o lo rd u K u m an d an
K zm K a ra b e k ir Em rindeyim dem i, V ilayat ark iy e
M dafaai H u k u k u Milliye C en.yetinin E rz u ru m ubesi
de onu bakanla sem iti.
den bile geirm eyen M ister Balfour, M ustafa K em alden e
te reisi diye bahsediyordu.
23 T em m uz (1 9 1 9 ); Erzurum Kongresi. M ukavem eti
ler, Arap lkelerinden vazgeebileceklerini, am a Trklerle
m eskn olan anavatandan asl fedakrlk yapm ayacaklarn
iln ettiler. Rum lar bu prensibe sayg gsterm ediklerine gre
bunu onlara zorla kabul ettirm ek gerekecekti. M ustafa K e
m al yeniden silha sarlm ay dnm ekteydi. 4 E ylld e (1 9 1 9 )
alan Sivas Kongresi, Erzurum K ongresinde alnan karar
lar bir kere daha kabul v e iln etti. M tareke artlarna bo
yun em e kararnda olan v e M ustafa K em alin Anadoludaki
hareketlerinden rken Padiah, K rtlerden teekkl etm i bir
ka birlie, Sivas zerine yryerek K ongreyi datma
em rini verdi. K ongrede panik bagsterm iti, am a M ustafa
K em al derhal birka birlii silhlayarak Krtleri datt ( * ) .
stanbul, M ttefik devletlerin askerleri tarafndan idare
edilm ekte, Osm anl Sultanna ise, kendi vatannda, istenm e
yen bir misafir gzyle baklm aktayd. ngiltere, iine yara
yacak v e em irlerine boyun eecek bir sadrazam t y in ettirdi.
M ttefiklerin basksna kar koyam ayan Sadrazam v e eyh
lislm A nadolu ihtillini bir ihanet olarak isim lendirerek dn
ya nnde lnetlem ek istediler. V e M ustafa K em al, ihtillci
lerin lideri olarak istenm eyen adam iln edildi (* * ) .

(* ) Sivas V aliliine ty in edilen Elz Valisi A li G alip baz

K rt lid erleri ve b ir ngiliz su b ay y la ibirlii y a p a ra k S i
v as basp K ongreyi datm ak istem iti. A ln an te d b irle r
sonunda K rtle r dald ve Ali G alip H alep e kat.

(* * ) eyhlislm D rr zd e A b d u llah (11 N isan 1920deki)
fetvasnda bata M ustafa K em al olm ak zere ih tillcileri
k a tli vacip h ain ler o larak gsterm iti. S adrazam D am at F e
r it de bu fetv alara d a y a n a ra k A nad o lu h tilli aleyhinde
bey an n am eler yaynlyordu.
 B unun zerine M ustafa K em al, Sultanla v e tilf D e v
letlerinin esiri olan stanbul H km etiyle ilikilerini kopar
d ( * ) . O da Anadoludaki din ulularndan stanbuldaki hk
m eti itham eden fetvalar ald ( * * ) . Buna kar Sultan, bir
Harp D ivan kararyla M ustafa K em al iin lm cezas ver
direcekti (* * * ). M ustafa K em al m ukavem etiler adna vergi
toplatt, kar koyan m emurlar cezalandrd. B u sralarda bir
ok m illetvekili ve gnlller A nadoluya geerek m ukave
m etilere katldlar.
Btn bunlara ramen m illetvekillerinin ou hl s
tanbuldan baka bir yerde toplanacak M eclisin m erluuna
inanam yorlard. B u inanla ve igale ram en stanbulda top
lanm ay denediler. Am a daha ilk toplantlar yaplm t ki n-
gilizler M eclisi bastlar, m illetvekillerini tevk if edip M altaya
srdler. B u arada naslsa kap kurtulabilm i olanlar Ana
doluya geip M ustafa K em ale katldlar.
M ustafa K em al A nadoluda seim yaptrd, ilk M ill M ec

(* ) lk olarak ilikileri kesm e ta rih i 12 E yll 1919d u r. M ustafa

K em al N u tu k da Ayn on ikinci g n M erkez H k m e t
le m u h ab ere ve irtib a t kesildi... M illi itim ad haiz b ir m e -
r h k m e t k u ru lu n c a y a k a d a r m u h a b e ra t m ercii S ivas
ta U m um K ongre H ey eti T em siliyesi olacakt dem ektedir.
F a k a t D am at F e rit H k m e ti deiip A li R za P aa S ad
razam olunca yin e m u h a b e ra t b lam t.
(* * ) Y z elliden fazla m ft n n im zasyla y a y n lan an k a r -
fetv alard a Mill M cadele iin sa v aan larn h ak y o lu n d a
olduu, lenlerin e h it saylaca aklanyor, b u m cad e
leye k a r o lan lar m ah k m ediliyo: hilfet ve sa lta n a t m a
k am n n esarette bulunduu b elirtiliy o rd u .
(* * * ) stan b u l B irinci rfi d are H arp D ivan M ustafa K em al,
K a ra V asf Bey, A li F u a t P aa, D r. A d n an (A d v ar), H a li
de E dip ve R stem B ey iin 11 M ays 1920de g yab idam
k a ra rla rn verm i, P ad iah 24 M aysta b u k a ra rla r o n a y
lam t.
lisi (B y k M illet M eclisin i) toplad (2 3 N isan 1920) ve M ec
lis B akanlna seildi. (M eclis Bakan ayn zam anda H k
m etin de Bakanyd. M ustafa K em alin verdii v e Meclisim
kabul ettii bir takrire gre M eclis Y asam a ve Y rtm e K uv
vetlerini kendinde topluyordu. H km et M eclis iinden sei
liyor, M eclis Bakan H km etin de B akan oluyordu. M ec
lisin stnde bir kuvvet tannm yordu. Padiah ve H alife, ce
bir v e ikrahtan kurtulduu zaman, durumu M eclise tyin e-
dilecekti. B u duruma gre artk stanbul H km eti diye bir
ey tannm yor, H alife-Padiahn durumunun tyini ise Ya
banclarn elinde esir olduu iin ilerdeki bir tarihe brakl
yordu (* ) .
B u M ustafa K em alin Osm anl Sultanna (v e H k m e
tin e ) ilk darbesiydi.
B u srada, zmirde slenm i olan Yunanllar taarruza
baladlar. tilf D evletleri, Y unanl d'.;stlarn Anadolu ih
tillcilerini yok etm ekle grevlendirm i ve harekete geir
milerdi. Ayn anda ngilizler de B oacn Anadolu yakasna

(* ) 20 Ocak 1921de k ab u l edilen ilk T ekilt Esasiye K a n u n u

na gre T rkiye D evleti B yk M illet M eclisi tarafn d an
y n etilir ve h k m eti T rk iy e B j lik M illet M eclisi H k
m eti adn tar. B u h k m n k a b u l y le stan b u l H k m e
tin e kesin darbe ind irilm ek te, s ta n b u lda h k m e t diye
bir ey kalm ad, byle b ir h k m e tin tan n m ad y en i
A nayasa ile aklan m ak tay d . B ir h afta sonra M ustafa
K em al, S adrazam Tevfik P a a n n T rk iy e nin L o n d ra
K onferansna dvet edildii ve O sm anl T em silcileri a -
rasnda A n k a ra nn da tem silcilerin in b u lu n aca h a k k ln -
d aki telgrafna stanbulda m er ve h u k u k b ir h e y e t b u
lunm adn, tilf D evletlerin e yalnz A n k ara H k m e ti
nin m u h atap olabileceini b ild iriy o rd u . Y ine b u te lg ra f
ta A n k a ra y tanm ad ta k d ird e Padiahn d u ru m u n u n
da sarslm as tehlikesinden ilk o larak aka b ah se
dilm ekteydi.
karma yapyorlard.
Grnte herey bitm iti. B u en g gnlerde H alife-Fa-
diaha krkrne bal ky hocalarnn ve dervilerin sinsi
ce kkrtt m utaassp kyller M ustafa K em ale kar ayak
landlar; M ustafa K em al onlara din dman, hilfet dm a
n olarak gsterilm iti. B u kyller, eteler halinde birlemi,
bazlar dorudan doruya dm anla ibirlii yapm t. Byk
bir ksm da stanbul tarafndan eriat Ordusu adyla dini
ve halifelii kurtarmakla grevlendirilen bir babozuklar o r
dusu halinde toplanm t. B u btn korkunluu ile bir i s a
vat (* * ). Y ine o gnlerde, bir sabah Sultann Sevr Antla
m asn im zalad haberi geldi (1 0 A ustos 1920). Trkiye
lm e m ahkm edilm iti. Sadece Arabistan, Suriyeyi, M ezo
potam ya ve F ilistini kaybetm ekle kalnryor, btn T rakya y
zmir ve E ge blgesini, talyan igalindeki G ney A nadoluy a
ve nihayet D ou A nadoluyu dm anlarna verm eyi kabul e-
diyordu. T rkiye K u zey v e Orta A nadoluda bir kar topra
a ekilm ek zorunda braklm akta, stanbul ise uluslararas
bir m anda altna alnm aktayd. Bu, T rklerin yzyllar boy.
em ekle, kahramanca bir m cadeleyle, kanlarn dkerek ve

(* ) A nadolu h arek etin e k ar h a re k e tle r daha Sivas K ongresi

g n lerin d en balatlm t, B unlar nce tek o lay lar h a lin
deydi. (A li G alipin k k rtt K rtle rin h are k eti, B ay
b u rtun H a rt nahiyesinde sah te P ey g am b er ey h E ref is
yan, K onyada B ozkr isy an lar gibi...) Y edi sekiz ay iin
de P adiahn, sta n b u l H k m e t''in ve n g ilizlerin ab a
syla yaygn ve genel ay a k la n m alar oldu. En nem lileri
M arm ara B lgesinde A n zav u r isyanlar, B o lu -D z c e -G e -
red e isyanlar, (B u isy an lard a H ilfet O rd u su adn alan
siler b ir tm en i datm , k u m an d a n n ve baz su b a y la r
eh it etm ilerdi), Y ozgatta apanoullar, K o n y ada D e
liba isyanlaryd. B u a y a k la n m alar 1919 so n lar ile 1920
sonlar arasn d a v u k u b u lm u , hr-psi bastrlm ve silerin
efleri idam edilm iti.
m edeniyetlerini en y ce sev iy ey e kararak kurduklar, yaat
tklar, dnyaya hkm ettikleri bir D nya mparatorluunun
yklyd. O sm anl H anedannn son Padiah A ltnc M eh
m et V ahdettin ise, artk, M ustafa K em alin ikinci bir d arb ey
le siyas tarihten silecei bir glgeden baka bir ey deildi.

M U S T A F A K E M A L , H E M M EC L S
BA K A N I H EM BA K U M A N D A N

B u ok m itsiz gnlerde M ustafa K em al, alt yzyllk

bir imparatorluun yknts zerinde, anariyle, i harple, Yu
nan istilsyla, Erm eni ve Krt isyanlar, yla m cadele etm ek
zorundayd. Silhlanarak yer yer m evoana getirilen eteler
kendi kanlarnda boularak yok edildi. H alifenin eriat ordu
su datld. Franszlar geri pskrtld. talyanlar denize d
kld. V e Yunanllar, 10 Ocak 192 l de, M ustafa K em alin sa
va arkadalarndan sm et tarafndan nnde durduruldu.
On gn sonra M illet M eclisi toplanarak ok nem li kararlar
ald ve yepyen i bir prensip kabul edildi: Bundan byle, h
kim iyet, kaytsz artsz, sadece m illete ait olacakt. Artk P a
diahn ad hem en de anlm az olm utu. M illet M eclisini M us
tafa K em al idare ediyordu. B u srada sm et arkadalar ara
snda sivrilerek gze arpm aya balam t. N itekim 1 N isan
192 l de gene nnde Yunanllar kesin bir yenilgiye urata
rak yeni bir zafer kazand. O gnlerde tilf D evletleri M u s
tafa K em ale bir anlam a teklifinde bulundularsa da M u sta
fa K em al bu teklifi reddetti. O, Sevr A ntlam asn kesin ola
rak tanmyordu.

5 Austos 192 l d e , Y unanllar Sakarya vdisinde Trk-

lere son v e ldrc bir darbe indirm e hazrl yaparken ,
M eclisdeki entrika v e anlam azlklardan usanm olan M us
tafa K em al krsye gelerek haykrd:

T rkiye bir kere daha lm teh lik esiyle kar kar

yadr. Zaman, harekete gem e zamandr, tartm a v e nutuk
larla oyalanm a zam an deil! Arkadalar Bakom utanlk g
revinin M eclisin yetkileriyle beraber bana verilm esini istiyo
rum... (* ).
M ustafa Kem al, askerim, benim ardmdan gelm eye ka
rarldr diyordu. B u szler etkisini gsterdi. M eclis, M ustafa
K em ale m utlak yetk iyi verdi.
Trkleri yok etm e haylinin ldrtt Yunanllar, M us
tafa K em alin m ukavem etinin, son v e m itsiz bir m ukavem et
olduuna inanyorlard. B ugn T rkleri y en ilgiye uratm ak
dem ek, yarn Ankaray ele geirm ek dem ekti. ou, A syada
Y unan kolonileri kurma h evesiyle bylenm iti. B u sebeple
sava, iki tarafn da kyasya v e m utlak kazanm a akyla d
vecei bir sava olacakt.
Bir Trk alay m evcudunun yzde yetm i beini kay
betti. Bir bakas son neferine kadar yokoldu. Y ed i kum an
dan, gs gse yaplan savalarda ehit oldu. On drt gn
boyunca, yakc, kavurucu A ustos gnei altnda, gnlk ta
ynlar bir avu msrdan ibaret kalan Y unanllar, kr bir hrs
la saldryor, T rkler bu saldra, m thi bir kazanm a ina
dyla kar koyuyorlard. (B en oist-M ech in).
M ustafa Kem al, kuvvetinin son im knlaryla, ama kah
ramanca direniyordu. On drt gnlk kanl v e vahi bir sa
van sonunda bile durum kesin olarak belli olm am t. Sonra
Y unan saldrs zayflam grnd. k i tarafn da elinde silh
v e cephane kalm am t, her iki tarafta da asker a, susuz v e
periand, am a im diden Trkler, anavatan kurtarmann se
vinci iindeydiler. Yunanllar btn cesaretlerini kaybetm i

(* ) 4 Austos (1921) tarihindeki giz'i oturumda ok iddetli

tartmalar olm u, m uhalifleri, .Mustafa Kem ali Meclisin
yetkilerini kullanmak istedii iin itham etm ilerdi. B u
m illetvekilleri Mustafa Kem alin diktatr olmasndan e
kiniyorlard. Mustafa Kem alin szlerine gre ise bunlar
kendi tasavvurlarna gre yenilm i ve yenilgisi devam e -
decek bir ordunun banda (Mustafa Kem alin kiiliinin
de) yenilm esini istiyorlard. (Nutuk: S. 610).
lerdi. Sakaryay geerek 300 kilom etre kadar batya ekildi
ler (12-13 E yll 1921). Gelip getikleri ky ve kasabalardan
geriye yanm , yklm bir l kalyordu. M ustafa K em alin
ordusu da yorgun olduu iin, dm an sadece takip edebili
yordu. Ama bu, gerek anlam yla bir Trk zaferiydi. B at dn
yas ve bata Fransa, bu zaferin ardnda gizli gerei anla
m akta gecikm eyecekti. E ski Fransz bakanlarndan Franklin
B ouillon (2 0 E kim 1921d e ) M ustafa K em alle, iki m em le
keti birbirine dosta balarla balayacak ilk antlam ay im
zalad. Fransa, Suriye zerindeki m andasn muhafaza ediyor;
ama K ilikya, M ara ve Diyarbakrdan ksaca G ney D ou
blgesinden ekiliyordu.
Parlm ento m uhalefeti dnyann her yerinde ayndr:
Hrn, dzensiz ve grltc. T rkiyede, M ustafa K em alin
ihm al ettii, nem verm edii bu m ukavem et, daha da hareket
liydi. M ustafa K em al ne olursa olsun, M eclisi muhafaza et
m ek istiyordu. Ama m illetvekillerinin bir ksm cesaretsizdi,
sava kaybetm ekten korkuyordu. Ac bir yen ilgiye urama
dan, u srada silhlar brakarak olanla yetinm ek taraftarlar
az deildi ( * ) . Fakat orduyu elinde tutan M ustafa Kem al,
onlar dinlem iyordu bile. nanlm az bir g sarfederek, m em

(* ) M ustafa K em al N u tu k ta yle d iy o rd u (S. 661): Vsf Bey

b ir m talasn d a dem i ki, biz S ak ary a m u h areb esin d en
sonra ite hl k p rd y am ad k k.'prdyam yoruz. B u sz,
b azlarn n bravo sesleriyle ve alk lary la karlanm . E -
fendiler, b u n d an ok m teessir >,e m teezzi oldum . ok
hicap duydum . O rd u n u n k p rd am am asn ve k p rd a m y a -
can iddia eden b ir gafilin szlerini alklam ak cidden
ok gariptir. Efendiler, m u h aliflerin , M ecliste O rd u a -
leyhine atk lar cerey an devam ediyordu. M tem adiyen
ve devam l b ir tarzd a o rd u n u n ta a rru z k aab iliy eti o lm ad
ndan ve a rtk siyas te d b irlerle m eseleyi h alletm ek ge
rektiinden k u v v etli b ir tarzd a bahsediyorlard. (N u tu k :
S. 664).
leketin acnacak yoksulluuna ramen, (2 0 0 .0 0 0 kiilik) or
duyu hazrlam, silhlandrm t. V e onun dem ir penesi al
tnda ordu tek bir vcut haline gelm iti. Buna m ukabil, karda
Yunanistanda hkm etin baedem edi anari ordu saflarna
kadar sokulmutu: Generallerin, subaylarn, hatt erlerin bir
ksm K onstantinin, bir ksm V en izelcsun partizanyd. Si
yas kavga ve anlam azlklar orduyu ikiye blyor, moralini
zayflatyor, disiplin v e dzeni sfra indiriyordu. M ustafa Ke
mal, dmanda grd moral kntsnn nem ini ok
iyi anlamt. Beklenm edik bir saldrla, birbirinden kopmu,
yorgun ve kskn Yunan birliklerini datarak yok edecekti.
(2 6 Austos 1922d e) taarruza geti. V e hem en, kt kuman
da edilen Y unan askerinin, bir yl nceki sava heves ve h eye
canyla dvm edii belli oldu. Taarruz baaryla sonuland,
M ustafa Kem al, dm an m ahvetm eye karar verdi: Dm an
birliklerini nne katt ve yrd... Ordusunda en ufak bir za
yflam ay, bir yorgunluk belirtisini asl kabul etm eyecei b el
liydi. D m ann durup kendini toplam asna, yeniden bir ara
ya gelm esine, ne olursa olsun engel olunacakt. B y le bir te
ebbs derhal Trk svarisi tarafndan yok ediliyordu. Ordu,
dmdz, dosdoru zmir zerine y r y o . nnde, dm an or
dusuyla birlikte, byk bir dehet iinde denize doru kaan
Rum halk da spryordu. Birka gn sonra, alev alev yan
makta olan zmir, yeniden eski sahiplerinin elin e geecekti.
M ustafa K em al bar iin u art ileri srd: Anadolu-
nun, stanbulun, B oazlan l ve Trakyann kaytsz artsz
T rkiyeye iade edilmesi!

M U S T A F A K E M A L N
SA L T A N A T A D A R B E S

M ustafa K em al 9 E yllde zmirdeydi. 11 E kim de (M u

danyad a) m tareke imzaland. M ustafa K em alin tem silcisi
mehur R efet Paa (1 8 E k im d e ) stanbula geldi ve byk

F:15
cokunlukla karland. H em en ertesi gn tilf D evletleri K o
m iserleriyle gren R efet Paa, Ankara H km etinin, stan
bul H km etini tanm adn bildirdi. Ingilizler hl inat e-
diyorlard. Ama Franszlar inat etm enin bo bir aba olaca
n anlamlard. 12 K asm da, Lozanda, sava resm en sona
erdirecek bir konferansn toplanm as kararlatrld. ngi-
lizler bu konferansa, stanbul ve Ankarann iki ayr heyetle
katlm asnda srar ediyorlard. M illet M eclisi bunu haber al
d gn Ankarada frtna koptu. M ustafa K em al kesin dar
beyi vurm a zam annn geldiine karar vermiti: M ttefikleri,
durumu kabule zorlam ann tek aresi, Saltanat ortadan kal
drmakt. (* ) .
Padiah A ltnc M ehm et V ahdettin, bakaca bir kurtu
lu aresi aram ayacak kadar korkak bir adamd. Gerekirse
M ustafa K em ali sadrazam v eya babakan olarak kendi h
km etine kabule hazr olduunu bildirdi. Ama Gazi bu gz
boyam a tekliflerini, bu eski a formllerini kesin olarak red
detti.
30 Ekim 1922de Byk M illet M eclisi ok frtnal bir
toplant yapt, hain v e iddetli szler nutuklar birbirini ko
valad. Sonunda, heyecann son haddini bulduu an, M ustafa
Kem al, hem en oylam aya geilm esini istedi. M illetvekilleri
kabul etm ediler, proje, ertesi gn toplanacak bir kom isyona
havale olundu.
1 K asm da toplanan K om isyonda din ulularndan biri
vard; hem en, Kurandan, teolojiden, slm T arihinden sz e-
dilm eye, K ahiredeki v e Badattaki halifelerin tarihi anla
tlm aya baland. M ustafa K em al, bir zaman, sabrla, ses

(* ) <28 Ekim 1922de, tilf D evletleri tarafndan Lozanda a

lacak sulh grm elerine dvet olunduk. tilf D evletleri,
hl stanbulda bir hkm et tanmak istiyor v e onu da
bizim le beraber konferansa dvet ediyordu. B u m terek
dvet keyfiyeti, saltanat ahsiyenn lv muam elesini k e
sin olarak sonulandrd. (Nutuk- S. 682-683).
 karmadan btn bu uzun konum alar dinledi. Sonra, birden
yerinden frlayarak haykrd:
M esele, durumu ve artlar anlam aktan ibarettir. N e
y e mlolursa olsun bu ayrlm a gerekleecektir. Burada top
lanm bulunanlar bu ayrlm a k eyfiyetini tabi karlarlarsa,
herey yolunda gidecektir. Aksi halde deim esi im knsz o-
lan karar deitirilm eyecektir. B u arada baz kafalarn da fed
edilm esi mmkndr... ( * ) .
O zam an korku bir kere daha hkim oldu. M ebuslar ka
nunun lehinde hkm veren ve B yk M illet M eclisini der
hal toplantya aran raporu im zalam akta acele ettiler. M us
tafa K em al M eclise kotu. M eclis krssnde artlar bizzat
kendisi anlatt ve:
.... Btn Trkiye, Ankara H km etinin idaresi altna
girmektedir, dedi. Zira Trk M illeti, stanbul H km etini, bu
gn hereyiyle artk tarihe m lolm u bir ahsn saltanat ze
rine kurulmu bir gem i devir kalnts olarak grmektedir.
M ustafa K em al bu son szlerden sonra kararn ak oy
lam aya konulm asn teklif etti:
M eclisin kanunu ittifakla kabul edeceine inanyo
rum, dedi.
Her yandan haykrlar M ustafa K em ale cevap verdi.
M eclis Bakan:
Kanunu kabul edenler el kaldrsn! diye bard.
^Kalabalkta pek ok el kalkt, ama btn eller kalkm a
mt.
Bakan:
Byk M illet M eclisinin (ittifakla ald) kararyla,
dedi, saltanat bugnden itibaren ilga edilmitir.

(* ) M ustafa K em al K arm a K om isyonda g r m elerin u zam a

s zerine b ir okul srasn n zerine km , b u iddetli
konum ay yapm t. B u srad a A n k ara M illetvekili Hoca
M ustafa E fendiye bakyor, belki baz k a fa la r kesilecektir
d erk en k afalarn nasl kesileceini a n la tr gibi eliyle ia
re tte b u lu n u y o rd u .
 624 yldr aralksz devam eden Osm anl Sal
tanat ite bylece sona erm i oluyordu M ustafa K em alin
tem silcisi stanbulda idareyi e le ald. Son O sm anl Padiah
A ltnc M ehm et V ahdettin bir ngiliz gem isine binerek (1 6
K asm 1922d e ) stanbuldan ayrld. M ustafa K em al ikinci
darbesini de baarmt.
Bununla beraber, unu da unutm am ak gerekti: Osm anl
Sultan H alifeyd i v e btn M slm anlarn lideriydi. H a life li
i, u anda hi bir siyas kudreti olm ayacak, am a gerekirse b
tn D nya M slm anlarn T rkiye etrafnda toplayabilecek
bir din lideri m uhafaza etm eli m iydi? (* * ) .
M m kndr ki, M ustafa K em al, bu soruya daha ilk an
dan itibaren hayr cevabn verm i, T rkiyeyi, bir din dev
leti olm aktan kurtararak lik v e m odern bir d evlet haline ge
tirm eyi aklna koym utu. M ustafa K erral nce bir m illiyet
iydi phesiz. R enan (B enoist-M echinden nakil) yle di
yor: M illiyetiliin ilk art, m illiyetilie zararl btn art
lar ortadan kaldrmaktr. Trklerin Sultan, sadece Trkle-
rin Sultan olm aktan kp, ayn zam anda btn M slm anla
rn da H alifesi olduu gnden itibaren O sm anl D evleti, sa
dece Trklerin deil, Trk olm ayanlarn da lkesi haline gel
miti. B u nce Osmanl im paratorluunun kudretini tekil et
mi, ama sonra, devletin kom ular kuvvetlendike, vurulm as
en kolay bir zayf nokta halinde devletin km e sebeplerinden
biri olarak m eydana kmt.
M ustafa K em alin yllar sonra zel yatna Erturul adn
verm esi bouna deildi. M ustafa Kem al, im paratorluk kavra
m ndan m illet kavram na dnm ek istiyordu. D n, Osmanl
mparatorluu, bugn Trk D evleti, slm dnyasndan a y
rlm, lik bir Trk D evleti! Am a bu amaca erim ek iin, a

(* * ) A bdlm eoid, 18 K asm 1922de B y k M illet M eclisi ta

rafn d an H alife seilm iti. D ah a nce D iy an et leri B a
k a n V ehbi H oca, V ah d ettin in h alifelik ten h a lli i in b ir
fetva hazrlam , so n ra yeni h alifen in seim ine geilm iti.
dm adm yrm eyi uygun buluyor, b ylece ok kuvvetli olan
din barajna arparak baarszla uram ak ihtim alini berta
raf etm i oluyordu. H ocalar, ise, srtlarnn artk duvara da
yandn, son sava gnnn neredeyse gelip atacan bili
yor ve tetik te bekliyorlard. M ustafa K em al, ne olursa olsun,
bu tehlikeli snf susturm aya karar vem iti.
Bir gn, M eclis krssnden y le haykrd:
M eclisim iz, btn slm dnyasn iine alacak bir
iktidara tlip deildir. Trk M illeti ve M eclisim iz, m ukadde
ratn, H alife sfatn tayacak bir d evlet bakanm a em anet
edem ez. Bana, bu ahs siyaset dnyasndan kaybolursa, s
lm lem inde karklklar kaca syleniyor. B unu syle
yen bir kimse, yalan sylyor.
Buna ramen, Prens A bdlm ecid, son Padiah M ehm et
V ahdettinden sonra H alife sfatiyle stanbulda bulunu
yordu v e hl slm lem inin en byk lideriydi. A bdlm e
cid, skin tabiatl, kendi halinde bir insand. Am a etrafnda
bir m ukavem et grupu halkalanyordu. V e en nem lisi, bu gru-
pun ileri gelenleri, eski devrin adam lanyd. M ustafa K em al,
H alife iin yle demiti:
H alifenin ne herhangi bir yetkisi, ne de devlet ark
iinde bir rol olacaktr. O, dekoratif bir ahsiyettir.
Ama durum, bu dekoratif ahsiyetin de bertaraf edilm e
si gerektiini gsteriyordu. M ustafa K em al, vaktin deerini
ok iyi bilen bir insan olm asna ramen, u anda H a lifeyle m e
gul olacak halde deildi. imdi, L ozanda, T rkiyenin, uzun
yllardan beri ilk defa, B a t D evletleriyle eit seviyede, bir
masa bana oturaca bu ok nem li konferansta, artlarm
dnk dm anlarna kabul ettirm ek zorundayd. K endisi de
o srada, banda krk kalpa, srtnda m avi paltosuyla Ana
doludayd. K y ky dolayor, kyllerle konuuyordu. B u k o
numalar saatler, baz gnler boyu srp gidiyordu. B ylece
m illetin barna sokuluyor, ona daha kolay hkim olabilm ek
iin daha yakndan tanm aya alyordu.
Lozan Antlam as 24 T em m uz 1923de im zaland. Sava
resm en sona ermi v e T rkiye hakettii bara, hrriyete ve
anavatan toprana yeniden kavumutu.
M ustafa K em al (2 8 E kim d e) M eciisten, bir kabine kur
m asn istedi. eitli gruplarn, hizipleri. att M eclis, k a
bineyi kuram ayacan ok abuk anlad ve M ustafa K em al
den yardm bekledi. K em al, M eciisten, bir saatlik, daha fazla
deil, sadece bir saatlik bir m ehil istedi. Bir saat sonra, kr
sdeydi. K sa bir nutuk syledi ve Cum huriyet ilnn teklif
etti ( * ).
Cumhuriyet, M eclis yelerinin ittifakyla kabul edildi.
On be dakika sonra M ustafa K em al, gene M eclis oun
luu tarafndan Cumhurbakan seilm iti. V e o zaman,
sakall, sarkl din adamlarnn, muhafazakrlarn tehdit do
lu sktu arasnda, K em alizm in, m illet v. devletin m odernle
tirilm esinin esaslarn izah etti.

M U ST A F A K E M A L N
H A L F E L E D A R B E S

M ustafa K em al, kkl bir inklp yapm ak istiyordu, ama

halifelik yaadka bu inklp her zam an teh lik eye mruz o-
lacakt. Eski devrin adamlar, m uhafazakrlar ve din adam la
r, Osmanl saltanatn yeniden kurma m idiyle H alifeye drt
elle sarlyorlard. stanbulda H alife, sofu m slm anlarn te
zahratyla, alklaryla karlanyor, sarayndan her kn
da insanlar ardna dyordu. T rkiye dnda da M slm an-
lar, H alife lehinde bir tutum u tercih etm ilerdi. H alife, etra
fn eviren hrsl ve malp adam larn kkrtmalarna uyu
yor, ahsna gerektii kadar sayg gsterilm ediinden, stan
bula gelen m illetvekili ve bakanlarn onu ziyaret etm e
diklerinden ikyet ediyor, ayr v e bam sz bir bte istiyor-

(* ) M ustafa K em alin C u m h u riy etin .n edilm esi teklifine k a r

m uhalifleri bile aka cephe alam am lard. T a sar it
tifak la k abul edildi. M ustafa K em al d e o y lam ay a k atlan
159 kiiden 158in in o y lary la o n be d ak ik a so nra C um
h u rb a k a n seildi. (K endisi ekim ser kalm t).
..M uslala K em al, M illetin barna sokuluyor, onu y ak n d an tanyor,
ky ky dolap, h alk la sa a tle r g n ler boyu gryordu....

du. Bir padiaha has tavrlar v e tutum u benim sem iti.

M ustafa K em al karar verm iti. Ordu ve m illet elindeydi,
M illet M eclisi her em rine boyun eecek kadar yum uam t.
Y akn silh arkada, nn kahraman ve ordularnn hkimi
sm et Paaya yle diyordu:
Franszlar, inklplarndan yz y l sonra bile, kendileri
ne asrlarca hkm etm i bir hanedann m ensuplarn v e ya
knlarn m em leketlerine sokm am akta kararldrlar. Biz, ufuk
ta mutlak iktidar gneinin yenid en doaca gn grmek ve
Cum huriyetim izi kendi agzl em ellerine fed etm ek iste
yen saltanat m ensuplaryla yaknlar hakknda tereddt gs
terem eyiz. H alife, kim olduunu, iktidarnn hudutlarnn ne
rede sona erdiini bilm eli ve halinden m em nun olmaldr.
Bu, hem en de bir ltim atom du. M ustafa K em al son dar
beyi indirm eye hazrlanyordu. B u srada beklenen frsat zu
hur etti. Bu, H indistandaki iki slm ef her ikisi de ntel-
ligence Service m ensubu Aa H an ve Emir Ali tarafndan,
H alifeyi tutan, ihtiyatsz ve saygsz bir m ektuptu. M ustafa
K em al m ektubu M eclise getirdi. M eclis fkeyle uulduyordu.
Gazi: te, diye haykrd, asrlardr hfet, bizim kanm zla
kuvvet ve kudret kazanyor!
H em en o gn, H alk Frkasnn blge kom iteleri vasta-
siyle btn vatan sath zerinde, halife ve yabanc ajanlar
aleyhinde kesif bir propaganda balad. Aa H ann m ektubu
nu yaynlayan stanbul gazetelerinin sorumlulular ar ceza
lara arptrldlar. M eclis, Cum huriyet aleyhinde grnen ve
eski rejimi iade gayesini gden her trl teebbsn lm ce
zasyla cezalandrlm as hakkndaki kanunu kabul etti.
M ustafa K em al, en yakn arkadalarndan birini, dn
dklerini M ecliste dile getirm ekle vazifelendirdi. B u dn
celer iki ana noktada toplanyordu: H ilafet ilga edilecek ve
H alife yurt dna karlacakt.
Ayn zamanda, m ektup olayyla m eydana gelm i olan te
reddtten faydalanarak. D evletin, okullarn ve m ahkem elerin
kesin ve istisnasz likletirilm esi kararn da M eclisten ala
cakt.
Cumhuriyet, diyordu. M illiyeti, lik ve birletirici ol
maldr
M eclis, M ustafa K em alin ardmdayd. M uhafazakr ve
ya ilerici, sofu veya aydn, herkes, btn m illetvekilleri hepsi,
tereddtsz M ustafa K em ali desteklem iti bu defa. Esa6, ba
arlmt. st yann M ustafa K em al tam am layacakt.
H em en o gece stanbul V alisine emir verildi: H alife, M il
let M eclisi kararndan derhal haberdar edilecekti.
Bir gn ncesinden D olm abahe Saray asker birlikler
tarafndan muhafaza altna alnm t. Gece, vali ve em niyet
mdr Saraya giderek H a lifeyle grmek istediklerini bil
dirdiler.
H alife uyuyordu. U yandrld. V e adam, ktphane sa
lonunda kar karya geldiler.
 Halife:
N e var, ne oldu? d iye sordu.
H ilafet ilga edildi, efendim . Z tdevletleri sabah gn
douncaya kadar Trk topraklarn terketm ek zorundadrlar.
N asl olur?
H alife anlamak istem iyordu. V ali em ri tekrarlad. H alife
nce itiraz etti. Vatanna ihanet etm i deildi, hi bir suu yok
tu, onu kimse vatann terke zorlayam azd. G itm eyecekti. V a
li ban sallad. H alifenin gitm esi gerekiyordu. Asker Saray
kapsnda nbetteydi v e icap ederse zov kullanm a emrini al
mt.
O zaman, uzun yllar O sm anl H nedan prenslerinden
Abdlm ecid olarak yaayan, sessizce, hkmdar saraynn ss
l bir dairesinde en ndide ran m inyatrlerini biraraya getir
m ekle vakit geiren v e sonra, gnn birinde bu daireden, s-
lm n H alifesi olarak kan bu orta yal, yum uak huylu adam
kadere boyun edi. A yaa kalkt. Etrafnda hizm etkrlar a
lyor, adamlar korku iinde olanlar seyrediyordu. Gn do
madan, ark Ekspresi, stanbul banliylerinin birindeki k
k bir istasyonda durdu, H alifeyi ald v e srgn yaayaca
yabanc dnyaya doru gtrd. (* ).
M ustafa K em alin nc darbesi de baaryla sona er
miti.
im di yaplacak ey, bir Trkn Trk olduunu unut
tuu alt yzyllk Osmanllk fikri ile savam ak, bu tezi yok
etm ekti. M illetleraras takvim kabul edilecekti. E ski hukuk
dzeni yerine yeni ve modern M eden Kanun, Ceza Kanunu,
Ticaret Kanunu konulacakt. T icaret alannda eski ller y e
rine m illetleraras ller kabul edilecekti. Sonra Ltin harf
leri Arap harflerinin yerini alacakt. H att, belki gnn birin
de, M artin Luther ncili nasl A lm ancaya evirm ise, Kuran

(* ) 3 M art 1924te halifeliin kaldrlm as zerin e T rk iy e den

karlan A bdlm ecid, S u lta n Azizin ikinci oluydu. k in
ci D nya Savann so n u n a doru P a riste ld.
da Trk diline evrilecekti. B ylece, K utsal K itab anlam a
dan ezberlem eye alk olan Trk halk, Peygam berin kita
bnda ne yazl olduunu renecekti. V e nihayet, 1341 H icr
ylnn 31 Araln takip eden gn, 1 Ocak 1926 olacakt.
B ylece T rkiye kesin olarak slm dnyasndan ayrl
m oluyordu.

te M odern Trkiye, m odern diktatrlerin en zek ve ce

suru, Yirm inci Y zyl ihtillcileri arasnda ne istediini en
iyi bilen bir ihtillci tarafndan, bylece kurulmu oldu.
G elecein Trk vatanseverleri M uttafa K em alin htra
sn daima kalplerinde yaatacaklar. Onu, Anadolu yaylala
rnn unutulm u, yoksul kylerindeki kk kyl ocuklara
yeni alfabeyi retirken, karatahtann banda grr gibi o-
lacaklar. Gazi artk Atatrk Trklerin babas, A tas ol
mutur. O, bir im paratorluun alt y zyllk kalntlarndan
zorlukla koparlp alnm, yeniden hayat verilm i, yenileti
rilmi, genletirilm i bir m illetin, bat ynnde hzla yolal-
masn salayarak tarihin ok az ahit olduu m cizelerden
birini yaratmttr.
FAST DARBE
VE
MUSSOLN
M ussolini'nin ..Rom aya Y
ry o layndan d rt yl
sonra faist l iiorm asiyle
ekilm i tir resm i..
 FAST BALTASI MUSSOLN
LE SAHNEYE IKIYOR
B ir zor ve iddet rejimi olan faizm hem en her devirde
yaam' 20. Yzyln ikinci yarsnda da eitli ekillere
brnerek Dnyann deiik yerlerinde ortaya kmtr.
Fakat, faizmin ilk olarak bir sistem, bir rejim eklinde
ortaya k Birinci D nya Savan izleyen yllarda ta l
y ada olmutur. B u hareketin banda olan Mussolin d e
iik adlarla daha sonra ortaya kan faist sistem lei
(Nazizm in, Falajizmin ) de ncs ve Hitlerle Frank -
nun da reticisi saylabilir.

B eer olan herey gibi politik rejim lerin de kuvvetli ve

zayf taraflar, krizleri, hastalklar, hatt lm leri olur.
1920de talyada dem okratik rejim iyi ilem iyordu. Sa
va, fazla zayf bir m em lekete ok a.r gelm i, 520.000 l
v e 900.000 yaralya m alolm utu. (B u yarallarn 200.000i
sakat kald). B yk sevinle karlanan zafer, gerektiinden
ok daha ar cretle denm iti.
1915de talya, tilf D evletlerinin safna gem eye ka
rar verince, bu devletler Londra A ntlam asyla yen i dostlar
na birok vaadlerde bulunmulard. F akat bu vaadler tutul
mad. Bar takip eden gnler m kl ve karanlk gnler ol
du. U buuk y l sren harp fakir yarm adann ekonom ik ha
yatn felce uratm, isizlik artm, isizlii sefalet, kin ve
nefret izlem iti.
B u durum ar sol iin bulunm az bir ortam yaratmt.
H er geen gnle kom nistlerin kudreti v e cesareti artyordu.
B yk sanayi ehirlerinde, P iem ontede, Lom bardda sol fa-
faliyet gitgide nem kazanyordu. Sosyalistlerle elele alan
kom nistler grev zerine grev iln ediyorlard. M cadele si
lhl atmalara kadar gidiyordu. H att V iareggioda olduu
gibi, blgesel kom nist idareler kuruluyor, pul ve para bast-
rlmasma kadar giden blge isyanlar kendini gsteriyordu.
1920 sonradan talya tarihinde kzl sene d iye anla
cakt. A yn yl talyann 1917 R usyasn izleyecein e inanl
yordu.
O gnlerde R om adaki hkm et zor bir m erhaleyi aa-
m yacak kadar zayf ve otoriteden yoksundu. talya parla
menter sistem e uyam am durumda grnyordu. M illet o
unluunun cahillii, dem okrasinin ok ksa bir m ziye sahip
oluu ve talyann siyas geleneklerden yoksunluu parl-
mentarizmin talyada gerek anlam yla kuruluuna engel ol
m aktayd.
talyada kral vard. Victor Em m anuel III, iyi niyetli ve
yum uak tannm bir hkmdard. Fakat o kadar ufak
tefekti ki, bu deta bir sakatlk olarak grnyor ve onda bir
aalk duygusu yaratyordu. M ahcuptu ve halkn karsna
km ay reddediyordu. H areket ve karar adam deildi.
talyada kilise ok kuvvetli ve otoriter bir teekkld.
Fakat kilise de sanldnn aksine, m teredditti ve korku
yordu.
Yine 1920de talyada ordu da kuvvetini yitirmi, yorul
mutu; yaral ve mitsizdi.
Sol ihtill talyaya hkim olacak gibi grnm ekteydi.
Ama tam bu anda, tarih sahnesine bir adam kt. Fakir ve
bata yalnz, hem en de yapayalnz bir adamd. B u adam ta
rihin en inanlm az ve en trajik m asallandan birinin kahra
man olacakt.
B enito M ussolini otuz yedi yandayd. Ardnda, akl se
lim sahibi insanlara itim at verm iyecek kadar kark ve hare
ketli bir otuz yedi yl vard. Anarist tahriki olarak grn
mt; mfrit propagandac olarak grnmt, bir ok kere
ler tevkif edilm i, hapse girmiti. Sosyalistlerin organ o-
lan Avanti gazetesinin yaz m drln yapm t, imdi
ise ok garip bir gazetenin, P opolo dItaliann mdryd.
Bu gazetede en ileri sendikalizm le en oven m illiyetilik bir-
araya gelm iti. M ussolini adl bir m aceraperestin gerek ki
iliinin ve am acnn ne olduu merak ediliyordu. B u garip
 M U SSOU N

adam n herkese benzem iyen bir karakter v e acayip bir beyin

sahibi olduu muhakkakt. ( * )
M ussolini, 1919da, eski R om adan ilham alarak Feso
( * * ) adn verdii iileri ve M uharipler Birlii kurmu
tu. Birliin 23 M artta M ilanoda yapt ilk toplantya iki
yz, yz dinleyici ve birlie m ensup 53 ye katld. lk

(* ) M ussolini 1883 y lnda, so sy alistlerin o u n lu k ta o ld u u

R om agno blgesinde, D ovia a d l k yde dom utu. B abas
eitim grm em i b ir dem irciydi, fa k a t a n a rist b ir so sy a
list olduu iin b iro k d efa h ap se atlm t. M ussolini d e
b u h av a iinde yetim i ve ateli b ir sosyalist, h a tt ko
m n ist olm utu. B ir k a sab a d a retm en lik yapm , s
v ire'd e eitim ini tam am lam ay a ve alm aya gitm i, o ra
da ok skntl y lla r geirm iti. sv ired e ihtillci sosya
list h a re k e tle re k art iin ik i defa h ap se atld . Bu, -
zerin d e K a rl M arx 'in resim lerin i tad devreydi. 23 y a
ndayken ta ly a y a dnd. A sk erli in i y a p tk ta n so n ra,
b ir sosyalist gazeteye Dinsiz* im zasyla y azlar yazm aya
balad. T rk le rle T ra b lu s sav am a (1911) id d etle k a r
k o y d u u ve sava aley h ta rl y ap t iin b e ay h ap se
h k m giydi. E rtesi y l S osyalist P a rtin in o rg a n A van-
ti> gazetesinin bay azar o ld u v e m illetvekili seildi. B u
srad a b y k b ir sava a le y h ta r o larak g r n y o rd u . F a
k a t B irinci D nya Sava p atlak v erdii zam an fik rin i d e
itirm iti a rtk ; sava tarafta ry d . B u y zd en A v a n tid en
ay rlm ak v e Popolo D Italia a d l gazeteyi k arm ak z o ru n
da kald. K asm 1914te S osyalist P artisi, M ussoliniyi i-
h a n e t ettii iin* p a rtid e n kovdu. A m a, M ussolini v e o n u n
gibi d n en lerin savaa katlm a* slogan g erek leti; t -
talya savaa girdi. B u sava, ta ly a n n nce sola, so n ra s a
a kaym asna yol at.
( * * ) Feso: E ski R om ada lik to rla rn , ik tid a rn tim sali o la ra k el
lerin d e tad k lar b ir sem bol. B u sem bol b ir b a lta sap
nn etrafn a sm sk sa rlara k balanm biro k sopadan
m eydana geliyordu.
sonu m tevaz grnyordu, am a bu birliin zellii m en
suplarnn hem en hepsinin ayn cephede dvm silh ar
kadalar oluuydu. B u eski muharipler 23 M art Kongresinde
nihayet bir liderleri olduunu anlam lar ve ona Duce adt-
n takmlard.
M ussolini bu noktadan hareket etm iti, ar ar ilerli
yordu. N isanda birlik m ensuplar 200 kiiydi. Ekim de 350,
O cakta 800, senenin son gnlerinde binin zerine kmlard.
V e talyann drt yanm da Fesolar grnmee balamt.
K endilerini gsterm ek iin her frsattn faydalanyorlard.
M ussolini birlik arkadalarn, bir kom utann harpte silh ar
kadalarn idare ettii disiplinle ynetiyordu.
15 N isan da M ilanoda genel grev patlak verdi v e ehrin
hayatn bir anda felce uratt. Hazr bekleyen F esocular iin
bu m kem m el bir frsatt.
F esolar kom nistlerin karsna ktlar, en mhim sos
yalist m erkezleri bastlar. ehre hkim olan korkulu hava iin
de bu durum heyecan yaratt. 12 E yl lde G abrielle dAnnun-
zio, talyanlarn ihtirasla arzuladklar m ehur Fium e ehrini
ele geirdi. M ussolini derhal onu alklad, szle, yazyla bu
zaferi kutladn bildirdi ( * ) .
B u andan itibaren faizm, siyaset sahnesinde, apak g
rnm ee balyordu. Son dakikasna kadar kendisinden ay
rlm ayacak olan karakteristik vasflaryla; verbalizm i, gste

(* ) air Gabriel D Annunzio Bar A ntlam asyla Yugoslavya -

ya braklan Fium eyi gnll birliklerle igal ve bu bl
genin talyadan ayrlam yacam iln etmiti. talya H
kmeti, Bar Antlamasnn artlarna uymak zorunda o l
duu iin D Annunzioya kar k uvvet kullanmak zorun
da kald. air ve birlikleri ehri terkettiler. D Annunzio,
villsna ekildi. M ussolini b u hareketi btn gcyle
desteklem i v e o gnlerde Kralln kaldrlmaln D A n -
nunzionun bakanlnda bir cum huriyet hkm eti k urul
m asn istemiti.
ri dknl, reklm a ve propagandaya hayat bir nem ve
rii ve apak iddet m etodlaryla...
Zaman ve artlar M ussolininin beklediinden de daha
abuk onun arad ortam yaratm t. talya batan sona kor
kun bir sknt ve aresiz bir buhran iinde inliyordu. 1920-
de kom nistler ve dostlar partiyi kazanm ak zere olduklarna
inanm durumdaydlar. D ehete dm rakipleri onlara ba
kaldram yacak kadar yorgun ve ylgnd. Burjuvazi korkmu,
susuyordu. Aka hor grlen, tahkir edilen subaylar nifor
ma giym eyi reddeder olmulard. Papazlar evlerinden km a
a cesaret edem iyecek kadar rkmlerdi.
Tem m uzda yarm adann kuzeyindeki byk sanayi mer
kezlerinde ii teekklleri ni bir ayaklanm ayla idareyi ele
aldlar ve Sovyetler tekil ettiler (* * * ).
Faistler bu sola gidie kar koym ak iin btn yollara
bavurdular. M ussolini hcum birlikleri tekil etti; birliin i
tekiltn elden geirdi ve bask m etodlarm arttrd. B yk

(* * ) S avatan sonraki h ay l k rk lk la r sosyalistleri h a k l

karm t. zellikle K u zey b lgelerinde o y la rn b y k k s
m n topladlar. B u a ra d a baz g rev v e lo k av t olay lar i
ilerin fa b rik a la ra el k o y m alar ve fa b rik a la r i K o m i-
teleriyle ynetm eleri so n u cu n u d ourdu. B az e h ir ve
k asab alard a daha ileri gidildi; e h rin veya k asab an n y
netim i de i K o m ite le rin c e yapld. H k m et, b u d u
ru m u nlem ek iin M akyavelist b ir p o litik a izledi. Fab
rik a la rn i K om iteleri ta ra fn d a n kontrol fik rin i d e s
te k le r grnd. S osyalist P a rtisi de, d a h a ileriy e gitm ee
cesaret edem edii iin H k m etle an lam ay a vard . B y -
lece, balam o la n sol ih till fa b rik a la rn iinde k ald. H
k m et k u v v etleri fa b rik a la rn evresinde m evzilenerek,
ihtillcilerin fa b rik a la r dnda faaliy et gsterm esini n le
diler. Sol h a re k e t d u rd u ru lm u , evrilm i ve m ey
d an o ta rih te faizm e alm oluyordu.
zenginlerin, burjuvazinin ve sac subaylarn gzleri ona ev-
rildi. H zla taraftar kazanyordu. 1 Ocak taki 1000 kiilik te-
kilt 1 Tem m uzda 3000 yeli bir b m k teekkl halini al
mt.
Faizm iktidara gelecek olursa, kom nistlere tek bana
kar koyduunu ve talyay kurtardm iddia edecekti. Ger
ek ok daha karktr. Aslnda kom nistlerin ar hareket
leri, tereddtleri ve tekiltszl byk rol oynam t. By-
lece kom nistlere kar savaan D ue, bu savata gene kom
nistlerin hareketlerinden faydalanm ta. V e o andan itibaren
faizm, avantajl duruma girmitir. M ussolininin yapt, ko
m nist aleyhtar kuvvetleri (byk serm ayeyi, burjuvaziyi ve
kk burjuvalar, byk ksm sac olan orduyu ve kom
nistlerin ar hareketlerinden zarar g. enleri) ahsnda cez-
bedip toplam v e gene kendi ahsnda ar sola kar sac
bir direnm e hareketini balatm olmasndadr. Tarih kar
sndaki rol budur, ne eksik, ne fazla.
Burada u noktaya iaret etm ek zorundayz: M ussolini
bu m cadeleye giriirken, ar sola kar cephe alan resm ma
kamlarn ve ordunun byk desteini bulmutur. B u destek
ou zaman aka yaplan yardm lara kadar varmtr. B u
yum uak zem in faizm in iktidara rahata yerlem esini de sa
lamtr.
D evrin H km et Bakan ihtiyar G iolitti, bu gen ve di
namik kudreti, kom nistlere kar kullanrken ok zek ve kur
naz bir politika gttne inanyordu. ylesine ki, o zamana
kadar anti-faist tannan btn basn organlarna M ussolini
hareketini destekleyen yeni bir dil hkim olmutu. D u ey e
faizm in peygamberi diyecek kadar ileri gidiyorlard.
B u artlar altnda 1921 y l D ue ic .n ok faydal bir dev
re olacakt. Bir ksm halk tarafndan lgnca alklanan, bir
ksm tarafndan ho grlen, hkm et ve ona yakn evreler
ce desteklenen fesolar gitgide kuvvetleniyor ve n plna k
maya hazrlanyorlard. 7 K asm K ongresine katlan faistle
rin says 120.000 ile 140.000 arasndayd. im di faistler tal
yan politikasnn en nem li unsurlarndan birini tekil ediyor
 du. K asm 1921 F aist Kongresi resm en bir parti haline ge
linm esini de kararlatrmt.
Faistlerin bilfiil sahneye k da zam ana uygun, yani
iddetli ve kanl olaylar eklinde oldu. Suikastler, sokak mu
harebeleri, cinayetler salgn bir hastalk gibi btn m em leke
te yaylm t. Bir y l iinde faistler 300. solcular 600 kurban
vermilerdi; bu sayya sokaklarda sersen kurunlarla vurulan
masum insanlar da katarsak talya iin kurban says 2 0 0 0 i
buluyordu.
H km et, bu korkun m cadeleyi bastrmak, hi olm az
sa geici bir zam an iin bar salam aktan m idini kesmi,
olanlar seyretm ekle iktifa ediyordu. Dem okrasi talya iin
eriilm ez bir hayl olmutu.
15 M aysta genel seim ler yapld. lk defa olarak <kara
gmlekliler parlm entoda koltuk sahibi oluyorlard ( * ) . M us-
solini de M ilano da seim i kazanarak parlm entoya girdi. 22
Haziranda M eclis krssnden ilk ko.um asn yapt. Ama
korkutm ak istem iyor, yum uak ve ihtiyatl konuuyordu. D
nn on parasz anaristi tarih sayfalarna geecek nem li ki
iler arasndaki yerini alyordu.
Siyas m ahitler M ussoliniy le beraber talyada kom
nizm in adm adm gerilem eye baladna iaret etm ekteydi
ler. K om nizm talya iin artk gereklem esi ok yakn bir re
jim olm aktan kmt.

(* ) 1921'de faistler, m ilis tekilt kurmaya'baladlar. B il te

kilt ilk olarak Triestede kurulan v e kara gmlek giyen
bir tekilttan ilham almt. Kara gmlek, lm pahas
na da olsa mcadele anlamna gelm ekteydi. B u birlikle
rin kuruluu hkm et otoritesinin v e kuvvetlerinin y e
tersizlii ile mazur gsterilm ek isteniyordu. Kara gm lek
liler ad verilen birlikler ksa bir sre iinde btn tal
yada kuruldu. B yk sanayiciler v e toprak sahipleri de
sola kar bu birliklerin kurulm as iin gerekli m ali des
tei salamaktaydlar.
 K om nistler de yaptklar iddet hareketleriyle halkn
byk bir ksm n kaybetm ilerdi. B u arada M ussolininin -
talyanlara kaybettikleri midi, kendine gven duygusunu, m
cadele azm ini kazandrm olm asnn ek nem li tesiri oldu
unu da sylem ek gerekir.
Seim ler gsteriyordu ki, M ussolin:, m anev bir zafer el
de etm iti. O bu zaferden, dne kadar vazgeilm ez yardm c
s olan hkm ete kar silha sarlmak iin faydalanacakt,
insanolunun pek az tand m innettarlk vasf, bir siyaset
adam nda bulunm as hem en de im knsz bir ank kuu gi
biydi.
Fakat faizm in yen i avnn da itah gcklayc bir av ol
duu muhakkaktr. talyay sakat brakm olan 1919-1921
buhran talyan dem okrasisini de zater. iyi oturm ad tem el
lerinden tehlikeli surette oynatm t. H km et bu krizden ders
almam, kendi kendini slh yoluna gitm em iti. H km etler
biri dierinden daha gevek, daha sorumsuz birbirini takip e-
diyordu. H km etin zayfl ve aczi karsnda faistler ikti
dar alm ak istediklerini haykrm aya balamlard. Popolo
dtaliadaki bir bayazsnda D ue, zan ann m odas olan Vo-
ronof-genlik asn kastederek yle diyordu: Ekvatorun
btn em panzelerinin hayat guddeleri, hkm et etm ekte o-
lan ihtiyarlarm za hayatiyet ve faaliyet alam aya yetm ez.

M U S S O L N N N Y E N
SY A SE T : D O ST L U K

artlarn ok uygun grnm esine ramen M ussolini fa

ist kuvvetlerin dzenli ve talim li bir ordu karsnda dayana-
m yacan biliyordu. H ayle kaplm ayacak kadar realistti. Ge
ne ok iyi biliyordu ki, iktidar, sadece d zorlam ayla ok zor
elde edilebilirdi. H att talya gibi devlet otoritesinin sfr ol
duu bir m em lekette bile bir hkm et darbesi ancak i y a r
dim desteiyle baar kazanabilirdi. B u gerekten hareket e-
den M ussolini nce tekiltl bir ordu kurmak ve sinsi politi
ka m etodlaryla hkm eti ieriden rtm ek iin faaliyete
giriti.
M ussolini bu am a iin ta ly a y a hkim drt byk kuv
vetle dostluk kurdu: M asonluk, K ilise, Ordu ve Kral!
M ussolininin m asonlara yaknl ok eskidir. B u eski
sosyalist m ilitan bu byk uluslararas teekklle her zam an
yakn m nasebet halinde yaam tr. K endisi m ason deilse
bile, pek ok alm a arkada, bilhassa Garibaldi taraftarla
r eski cum huriyetiler ve liberaller tekilta dahildiler.
G em i devrin kzl gm lekliler i, kara gm lekliler in yol gs
tericisi olmu, Garibaldi her zam an M ussolininin pri olarak
kalm t. F eso lar, ayakta durm aya baladklar gnlerde ya
rmada iindeki m ason localarndan ek yardm grm ve
faistlerin ou bu localar tarafndan seilm iti.
K iliseyle M ussolini arasndaki m nasebet de kolayca
dostluk havasna girebilecekti. Zira gerek Vatikan, gerek k ili
se d siyas organlar talyann iinde bulunduu buhranda
sola kar elele verm enin zorunlu olduunu anlam bulunu
yorlard. Papann, faistlerin iddet m etcdlarn ho grm em e
si gerekirdi. Ama Papalk, gerektiinde ok eylere gz yum
mu, hi tahm in edilm eyen kiilerle ibirlii yapm t.
Ordu ile dostluk ok daha kolay ve rahat kurulacakt.
Zira asker oktanberi faistlere sem patisini belli etm iti. B u
dostluk hislerinin sonucu olarak M ussolini 1922de, nl
General B adoglio ile grt ve generalden bir faist hare
keti srasnda ordunun duruma m dahale etm iyeceine dair
sz ald.
talyan Ordusu, hereyden nce, bakum andan olan Kral
dem ekti. Ordu geleneklere gre, dorudan doruya taca ba
lyd. B u sebepledir ki ordunun bir olay karsnda tutum u
Kraln tutum una gre deerlendirilecekti. u hle gre V ic-
tor E m m anuelin karar, kesin karar olacakt. D u e bu bakm
dan ok ansl grnmyordu. nk Hkm dar faistlerin
iddet m etodlarm beenm edii ve ho grm edii gibi, M us
solininin sk sk iln ettii cum huriyet taraftarl fikrinden
de rahatsz oluyordu. Fakat, bunun yansra M ussolini Krala
ok yakn evrede iki kym etli destee sahipti: htiyar Ana
 K ralie M argerita ve K raln yeeni D k D Aost. D k D Aost
Fransz Kral H anedanndan bir prensesle evliydi, talya iin-
a e byk itibar sahibi bir asilzdeydi.
D ue, Quirinal Sarayna sokulm ak kararn alnca eski si
lh arkadalarndan D e V ecciy i ne srd. Bir nutkunda da
u szleri syledi:
Monarinin bize kar koym akta hi bir m enfaati olm a
dna inanyorum. B ize gelince, bizim de kendim izde monar
isi olm ak iin gerekli olan kuvveti bulm am z gereklidir
B u m onariye sokulm a m anevrasnn tam am lanm as iin
d evlet adamlar ve politikaclarn da elde edilm esi faaliyeti
balamt. ki eski bavekil N itti ve Salandra, faizm e kar
takndklar dm anca tavrdan vazgeerek, d evlet m ekanizm a
sna faistlerin de girm esinin lzum lu olduunu kabul ettiler.
Fakat onlar iin bu m sam ahann am ac faistleri zararsz h
le getirm ekti. Am a ne olursa olsun bundan M ussolini fayda
lanacakt. N itekim gene byle bir sinsi am ala G iolitti, Kral
E m m anuele M ussoliniy le grmesini tavsiye etti.
Btn bu yava ama anlam l admlar atldktan son: a
artk D ue harekete geebilirdi.
Ekim ortasnda m kem m el bir frsat dodu.
15 Ekim de H km et istifa karar ald, bir hkm et
buhran kendini gstermiti. M em leket yeni bir siyas km a
za dm oluyordu.
16 Ekim de M ussolini parti iinde bir direktuar kuruyor
du. Direktuarn am ac ne olursa olsun hkm eti ele geir
mekti, o devirde bu m aksatla bir cinayeti bile gze aldklan
sylenebilir. Direktuarn yeleri: Balbo, Bianci, D i B ono v e
D e V ecciyd i ki, ilki m ilis kuvvetlerini, kincisi sendikalar,
nc ye orduyu ve drdncs burjuva snf tem sil edi
yordu.
18 E kim de M ilnoda, Parti Y ksek K adem esi ve e f
leri bir byk gizli toplant yaptlar. D u e plnn izah etti:
Bu pln Rom aya Yry adn verdii bir hareketle ik
tidar elde etm ek am acn gdyordu. Silh kullanabilecek
btn faistler gerek bir ordu dzeni iinde silh altna top
lanacak, sonra N apolide bir m erkez m eydana getirilerek sa
vaa hazrlanacakt. B u pln, fazla atak, hatt delice bir te
ebbs olarak grndnden byk m nakaalara yol at.
19 E kim de pln tekrar gzden geirildi. N ih ayet kabul
edildi ve kararlar yarm adadaki btn faist m erkezlere gn
derildi. M erkezlerdeki eflere, blgede m m kn olduu kadar
ok faist m ilitann silh altnda toplanm as ve bu hazrln
ok byk gizlilik iinde yaplm as em redildi.
21 E kim de M ussolini byk F aist Kongresi bahane
siyle, N apoliy e geldi. B u izinli ve resm bir toplant olduun
dan dikkati de ekmedi.
22 Ekim de D ue N apolide V ezuvio otelin indi. Ayn
gn R om ada gazeteler kurulacak hkm ette geni lde
'M ussolinicilerin hkim olacan yazyorlard.
23 Ekim de Giolitti bir nutuk sylyor ve Faistlerin
bundan byle kanunlarn kendilerine tand btn haklar-
dcii fayd alan acak larn aklyordu. Bunun zerine M ussoii-
n derhal harekete geti ve yeni kurulacak hkm ette be kol
tu k istedi: ileri, D ileri, M aliye, M ill Savunm a v e Deniz.
B u talep byk tepki yaratt, siyas evrelerde bunun aslnda
sadece bir iktidar pazarl olduu syleniyordu.
Ayn gnn akam kara gm lekliler N apoli ve civarn
da byk topluluklar halinde harekete getiler. Bunun zeri
ne R om a derhal bir Korunm a T ekilt kurdu; yirm i bin ki-
dik bir ordu General D iazn em rinde bakenti korumakla g
revlendirildi.

M U SS O L N T E H D T E D Y O R

B u srada, 24 E kim de nl San Carlo Tiyatrosunda, Mil

l F aist Kongresi toplanm bulunuyordu. B enito M ussoli
ni kongreye faist niform as giym i olarak geldi. Y eni kuru
lacak hkm ette istedii bakanlklar verilm edii takdirde, bir
koalisyona girm iyeceini bildirdi. V e tehdit etti: Bu bir zar
bir iddet problem i haline gelmitir.
Orduya hatrlatt: Subaylarmz kom nistlerin hakaret
ve tecavzlerinden faistlerin kanlar pahasna yapt m ca
d ele sayesinde kurtulmulardr.
N ih ayet M ussolini bu konum asiyle K ral karsndaki tu
lum unu da kesin olarak aklad: Kanun dna km aya ih
tiya yoktur. T a, yalnz m uhafaza edilm ekle kalm yacak, ay
n zam anda bizim iin etrafnda toplanlacak bir sem bol ola
caktr. K ara G m lekliler hi bir zaman, kardeleri olan as
kerle bir anlam azla dmiyeceklerdir.
B u kesin bir szd: M ussolini gem iindeki inanlarn,
cum huriyetilii, anaristlii v e ihtillcilii inkr ediyordu.
Quirinal Saray ile arasndaki anlam a btn bunlarn yerini
alm grnyordu.
25 E kim de M ussolini N apoliden ayrld. M ilanoya g e l
di v e orada, olaylarn gidiini seyretm ek zere bir kenara e
kildi. B u srada, Direktuarn ayaklarndan biri olan B ianciy,
ihtiyar G iolittiy le tem as kurm akla grevlendirdi. Krsler
den syledii nutuklar v e silhl gsteriler ardnda daima, her
kutupla anlam a zem ini hazrlam akta devam ediyordu.
(M ussolininin M ilanoya, m uvaffak olm azsa svirey e
kam ak iin gittii v e ka plnn hazrlad da belirtilm i
tir).

G EN EL S E F E R B E R L K V E
R O M A Y A Y R Y

26 E kim de M ussolini faistler iin bir genel seferberlik'

n etti. Faistler ayn gn uzak blgelerde hem en hi bv
m ukavem etle karlamadan posta merkezlerini, m ahall ida
relere ait binalar, istasyon ve yol kavaklarn igal etti
ler (* ).

(* ) C urzio M alaparte, R om ay a y r y te n ik i g n nce fa ist

le rin uzak blgelerdeki nem li y e rle ri n asl igal ettik le rin i
u zu n u zun an latm ak ta v e iin *bir d ankl d v , o ld u
u iddiasna cevap v erm ek ted ir. (M alaparte: H k m e t D e
v irm e Teknii. V arlk Y aynlar. stan b u l 1966).
 Birbirini izleyen olaylar n ihayet R om ay uyandrm
t. M illetvekilleri tellandlar. M eclis koridorlarnda tartm a
lar balad. Babakan F actay sktran m illetvekilleri u c e
vab aldlar: Endie verecek hi bir ey yok. B en gyet ra
hatm. B u bir gaflet mi, bir acz mi, yoksa bir dankl d
v myd? bilinm ez.
27 E kim de San R osseredeki saraym da istirahat etm ek
te olan Kral, Rom aya dnd. V e y o l boyunca, phesiz al
dklar em irle oralarda toplanm olan on binlerce kara gm
lekli tarafndan lgnca alkland. Saraya gelir gelm ez Kralc
n huzuruna kan Facta, H km etinin istifasn verdi. Kral
istifay kabul etti ve A nayasaya uyarak yeni bir hkm et ku
ruluncaya kadar m stafi hkm etin iine devam edeceini bil
dirdi.
Kral bakaca sz sylem ekten kand. ok kapal ve d
nceli grnyordu.
28 Ekim gn gne doarken kara gm lekli faist bir
likleri R om aya doru yrm ek zere N ap oliden ayrldlar.
B u birlikler otuz be il krk bin gen faistten m eydana gel
miti. D zenli talim grmem ilerdi, ellerinde gvenilir silh
yoktu. Sadece yenice durumda karabinalar ve fiekliklerinde
kurunlar vard. N e toplar, ne tanklar hatt ne de m akineli
tfekleri bulunuyordu. Faistleri bekleyen ordu ise gerek
bir orduydu, talim li ve iyi tehiz edilm i m odern bir ordu; harp
okullarnn yetitirdii tecrbeli subaylar em rinde m kem m el
talim grm 20 bin asker.
Karlatklar takdirde cidd bir dvn olaca mu
hakkakt. Sonradan mehur General B adoglionun u szleri
sylem i olduu anlatld: Be dakikalk ate faizm i yok et
m eye yeter. B u sz sylenm i olsun veya olmasn, nem li o-
lan bu ksa cm lenin gerei ifade ettiidir. Bir em irle Roma
zerine Yry pln hezim ete urayabilir, gen faistler
m ahvedilir ve faizm bir daha kalknm am acasna yok edilebi
lirdi. Ama bu emir verilecek miydi? G erekten F aizm in or
tadan kalkm as isteniyor muydu?
B u sorularn cevab, grne inanm ak gerekirse
K ral lai'alndan B abakanla g etirilen Ilcnito lYIussolini, Romay a Y
r y te n son ra kendisine b y k teza h ra t yapan faist efler arasnda...

<F.vetti. 28 Ekim Cumartesi gn Rom a nihayet karar ver

mi grnd. Sabahn erken saatinde ileri Bakan u tel
graf talyann btn illerine gnderdi: 'Ciddlemesi m uhte
m el gsteriler yurdun huzurunu bozmaktadr. H km et d er
hal alnacak tedbirlerle bu huzursuzluun sebeplerini ortadan
kaldrm ak kararn almtr.
Saat on buukta skynetim iln edilecei bildirildi. S i
vil iktidar organlar asker idareye yerlerini verecek, jandar
ma kuvvetleri bakente giden btn yollar kontrol altna a-
lacakt. Skynetim kararnamesi onaylanm ak zere, Krala,
Quirinal Sarayna gtrld. Saat on bir olduu halde karar
nam enin Kraln im zasyla saraydan geri gnderilm ediini
 gren H km et yeleri F actay bizzat Saraya gidip vesikay
getirm ekle grevlendirdi. M stafi B abakan derhal Saraya
gitti. Tarihin akn deitirecek karar orada verilecekti.
Facta ile Kral E m m anuelin grm esi ok ksa, ok kesin
ve ok skin oldu. Kral m asann zerinde bekleyen kd e-
lie ald. Bir daha okuyorm u gibi uzun uzun bakt. Sonra her
zam anki yum uak, tatl sesiyle Babakana yle dedi:
Sevgili Babakanm , siz avukatsnz, A nayasay iyi bilir
siniz, bir m stafi hkm etin yetkileri, kendi hkm etinin ba
lam olduu ileri yrtm ekten ileri gidem ez. Skynetim il
n asl balam bir iin devam saylam az. B ylesin e nem li
ve sorumlu bir karar verm ek iin yetkili deilsiniz.
Kral bu szlerden sonra vesikay ekm esine koydu, aya
a kalkt; hayret v e hayl krkl ile donup kalm olan m s
tafi Babakann byk bir nezaketle odann kapsna kadar
geirdi.
Zarlar atlmt: ktidar yolu faizm e alm t. On ikiyi
eyrek gee Casa R ea lenin resm szcs skynetim in geri
brakldn bildiriyordu. B y lece fiilen vazifesine son veril
m i olan Facta, bir bildiri yaynlayarak durumu aklad ve
sijaset sahnesinden ekildi.
G eleneklere ve kanun hkm lerine uym ak kararnda o-
lan Kral, derhal M eclis ve Senato Bakanlarn grmek -
zere Saraya dvet etti. Bundan sonra Salandray aran Kral,
yeni bir hkm et kurma grevini ona verdi.
29 Ekim Pazar gn Salandra, Krala cevabn bildirdi:
K endini byle ar bir sorum luluu yklenecek kadar yetkili
bulmad bahanesiyle Kraln teklifini reddediyordu. O zaman
Em m anuel, subaylarndan birini D e V ecciy le grm eye gn
derdi. Saraya gelen D e V ecciye Kral, hkm eti kurma gre
vini B enito M ussoliniy e verdiini bildirdi.
D e V ecci M ilnoya telefon etti. M ussolini yazl bir ta
lep istedi. D e V ecci, Quirinale dnd. V e M ilanoya resmen
telgraf ekilerek D u e greve dvet edildi.
Ertesi gn, 30 E kim Pazartesi gn M ussolini. R om aya
geldi. D erhal Saraya gitti. Orada E m m anuelle grlen D ue-
l!l9 da c u m h u riy e t i o la n M ussolini. 1922dc ik tid a r olm asnda K raln
'y a rd m n Boriir.ee Yasasn Fosi/.n! Y asasn K ro l d iy e barm t...

r;in. Krala, m utedil hareket edeceine dair sz verdii s y

lendi. Saraydan kan D u c e m eydanda toplanan byk bir
halk kalabal tarafndan lgnca alkland, D ue orada mil
lete hitap etti: Vatandalar, birka saate kadar bir hkm e
te deil, gerek bir hkm ete kavuacaksnz. Yaasn Fa
izm! Yaasn Kral!
Yaasn Kral! diye barmas gerekliydi; bir gn n
ce Kral elinin bir kk hareketiyle faizm i ve M ussolm iyi
yz kzartacak bir yenilgiyle yok olm aya m ahkm edebiirc.
N e var ki bu duygu M ussolinide bir m innettarla kadar git
m eyecek ve Kr 2 da kene: siyas ihtiraslarna fed etm ekten
ekinm iyecekti.
Ordu birlikleri G enel K urm aydan aldklar bir emirle
cerhal Rom a etrafndaki m evzilerinden ayrlarak klalarna
dndler. Faist m ilisler iin yolda hi bir engel kalmamt.
M uzaffer bir ordu gibi bakente girebileceklerdi.

M U S S O L N B A B A K A N L IK
S A R A Y IN IN Y E N SA H B

30 Ekim gn N apoliden gelen faist m ilis birlikleri R o

ma kaplarna varmlard. Y ol boyunca ok kt hazrlanm
vc noksan tehiz edilm i olm ann strabn ekm ilerdi. A ve
yorgundular. Fakat R om aya girilerinin ifade ettii anlam
hepsine yorgunluk ve alklarn unutturmutu. K um andan
larn talebi zerine D u e onlara R om a sokaklarnda bir geit
resmi hazrlatmt.
M ilislerin R om aya girileri, eski R om a imparatorlarnn
byk zafer dnlerinde bakente girilerine benzer bir h a
vayla karland. Sokaklarda toplanm olan binlerce ve o-
binlerce heyecanl insan arasndan geen bu binlerce kara
gm lekli gen faist, en byk taknlk tezahrleriyle alkt-
land.
O devirde B elikann R om a M aslahatgzar olan Baron
B eyen s bu geit resm ini u szlerle anlatm t: Kara gm
lekliler, yzlerinde kararl v e korkutucu ifadelerle, om uzlarn
da karabinalar, gne yan alnlarm kaldrm, yolun toz
toprayla bem beyaz, bir fetih ordusu azam etiyle ebedi ehre
girdiler. ehir nce susm utu, korkuyor ve bekliyordu. Bir sa
at sonra sokaklar sevin lklar, zafer avzeleriyle dolmu,
kaldrm lara on binlerce R om al dklm t.
D uenin, Babakanlk binas olan igi Sarayna yerle
m esi iin iki adm atm as yetm iti. Etrafnda muhafzlar, ar
dnda yakn arkadalar ve btn bir faistler ordusu olduu
halde tarih m erdiveni kt; en byk ressamlarn resim le
riyle , freskleriyle ssl, en nl heykeltralann heykellerinin
bulunduu m uazzam salonlarn efendisi oldu.
 o m a y a Y r y n son safhas: Fa.isl b irlik le ri ehre g iriy o r ve h a l
lim yars su sark en , dier y arsn n te z a h ra ty la karlan y o r...

B enito M ussolini, iktidara giden yolu hzla ve rahat bir

ekilde trmanm, bizzat Kral tarafndan dvet edildii B a
bakanla gelmiti.
M ussolini yeni kudretini uzunca bir zaman m utedil bir
iyaset erevesi iinde kullanr grnd. Fakat iktidara ge
liinden iki yl ay sonra parti arkadalarnn devam l tah
riklerinin de etkisiyle ar, haris ve kabna sam yan karakte
rinin gerektirdii son ham leyi de yaparak, talyada Faist
I'ik tay kurdu. 3 Ocak 1925de liberalizm le btn balarn da
kopararak bir daha asi dnm iyecei hrriyet rejim inden ay
rldn iln etti.
Aslnda bu rejim deiiklii 30 Ekim I9 2 2 de Mussoli-
vy e Babakanl veren kraliyet tezkeresinin altna, gayr-
M ussolini R om aya Y r y p ln iy an D ire k tu a r y esi d rt g eneralle
b e rab er: S oldan saa: Balbo, Di Bono, M ussolini, De Vecci ve Bianchi.

resm yazlm bulunm aktayd. Kral, m illetin kaderini Benito

M ussoliniye teslim ederken, bu adam n hrriyet k bir d e
mokrat olm adn biliyordu. M ussolini zor ve cebir tarafta
r bir eski hayduttu. Kral, devletin bana M ussolini gelirse ne
yapm as mmkn olduunu hesaplam , dnm olm alyd.
Buna ramen talyay ona teslim etm ekten ekinm em iti.
Gerek udur ki, Kral dahi Quirinal Sarayndaki skin ve hu
zurlu salonunda m em leketi babo ve perian brakan, bit
mek bilm eyen hkm et buhranlarndan bkm, usanmti;
devam l bir kriz havas iinde yuvarlanan bu sistem i yok et
m eyi m em leket hayrna gryordu.
M ussolininin, sonradan iddia edecei gibi, Kraln fizik
kuvvet karsnda boyun em ek zorunda kalm olm as varit
deildir. Rom aya Yry hareketinin hi bir safhasnda
gerek bir tehlike, bakenti gerekten tehdit eden bir tehlike
olmamtr. Bu hareket, yaygn ve kalabalk oluu itibariyle
r nlaml, ama aslnda baar ans hem en de m evcut olm ayan
bir gsteriden ibaretti. Bir zrhl birlik, sk bir m akineli tfek
atei, bu kocam an kalabal darm adan etm eye yeterdi. Ro-
m ay a yry bir geit resm inden ileri gidem iyecek bir b
y k gsteriydi. Kral, ancak bir geit resmi yapm aya m uk
tedir olan bu toplulua, F actann uzatt skynetim kara
rn im zalam ay reddettii an gerek bir kuvvet kazandrm
v e iki buuk y l sonra tahakkuk ed ecek bir dikta rejim inin te
m elin i atm t.

F A S T H T L L N A N A T O M S

Curzio M alaparte, H km et D arbesi Teknii adl ese

rinde M ussolininin eski bir M arksist olduunu iddia etm ek
te v e iddiasn ispat iin unlar anlatmaktadr:
M ussolininin iktidar ele geirm ek iin tatbik ettii me-
tod dorudan doruya M arksist metoddur. M ussolininin y e
titirilm esinde, eitim inde M arksist dnya grnn ar bas
tn unutm am ak gerekir. O devirde L e n in le Trokiyi tal
y a m eselesinde en fazla artan zellik, talyan kom nist
lerinin karlarna kan, bulunmaz frsatlardan, bu arada
m em leketin sahipsiz olm asndan ve byk skntlar iinde
bir kurtarc bekler durumda bulunm asndan nasl olup da
faydalanam am alaryd. 1919-1920 yllarndaki grevler, K uzey
talyada fabrikalarn ve sanayi blgelerinin kom nistlerce ele
geirilm i olm as, btn bunlar kurulmas an m eselesi haline
gelm i bir kom nist rejimi haykryordu. Fakat talyan ko
mnistleri iinde, bu h eyecanl insanlar peine takp iktida
ra kadar gtrebilecek bir tek kuvvetli ve akll lider kam a
d. G enel grev iln edilm i olduu srada, hatt kasabalardan
Lirindeki kk apta, m tevazi bir Troki, kom nistlerin I-
ta ly a ya bilfiil hkim olm alarna yeterdi.
R om aya Y ry olaym da M ason T ekiltnn da rol
ok byk olmutur. M ussolininin iktidar ald gnlerde
M ason localarndan birine m ensup ve faist aleyhtarl ile
tanm m gazeteci M agliono, bir yazsnda y le diyordu: Ma
son T ekilt M ussoliniy i m addeten ve m nen desteklem ek
ledir.
M ussolini, son derece kaypak bir adamd. Bir gn nce
syled ii bir sz hem en ertesi gn tekzip etm ek ten asl e
kinmemiti. 1920de yle diyordu: Faizm hereyden nce
Cumhuriyetidir. A yn M ussolini 1922de unlar sylem ek
teydi: Faizm muhafazakr v e monaristtir.

M U SSO L N D K T A Y I SA R A Y V E
K R A LL A B A D A T IR A B L D

Faist diktann kuruluundan sonra da talyada Kral ve

Papa kendi snrlar iindeki varlklarn devam ettirebildiler.
N e Kraln, ne de hatt m uktedir P apanm faizm karsnda
yapacaklar nem li bir ey yoktu ve asl M ussolininin pln
larna engel olacak bir tehlike tekil etm iyorlard.
D arbeden hem en sonra M ussolini V atikann yaynlar
nn talya iinde okunm asn yasak etti. K endi apnda V a
tikan, faizm aleyhinde yayn yapm aktayd. Papa, bu y a y n
lar talya dndaki, ou zaman Fransadaki yayn organlar
vastasyla yapm ak zorunda kald. B u yaynlar bile devlete
kontrol altna alnd. M ussolini dorudan doruya taarruza
cesaret edem edii V atikan ortadan kaldrmak hlyasndan
li bir zam an vazgem em iti. H att hayatnn son yllarnda;
sava srasnda V atikann karsnda duracak bir M ill tal
y a n K ilisesi kurmak hususundaki niyetini H itlere izah ederek
ondan yardm istem iti. Am a bu plnlar haylden te gidem e
m i, M ussolini bilfiil ortadan kaldrm aya cesaret edem edii
V atikanla, zahiren dostluk m nasebetlerini devam ettirm iti.
A yn iki yzl politika K rallk m essesesi iin de tatbik e d il
mi, devleti ele geirm esinde kendisine en nem li v e hayat
yardm yapm olan K ral siyaset dna karmak iin M u s
solini nne kan ilk frsattan faydalanm tr.
Faizm , talyada, btn terr rejimleri gibi kk salm a
dan yaam ve yklm as iin bir harb yetm itir. M ussolini-
y i alklayan heyecanl topluluklar gelecee asl gren bir gz-

F : 17
F aistler, kendi gr lerin e u y g u n b ir eitim sistem i uygulam , d rt,
be, alta yanda ocuk lar iin K u rt Y a v ru la n T ekilt k u rm u la rd .

p bakmamlar, yaadklar gn dahi ayn hat ile gzlerin:

yummulard. M ussolini kendisi ve talya hakknda hatya
dmt. Ama asl aldanan m illet olmu ve bu hatnn be
delini ok ar demiti.

F A S T PO L T K A

M ussolini 1924 ylndaki seim lerde bask m etodlarna

bavurarak byk bir ounluk salamt (3 7 4 m illetvekili).
Hu durumu belirten ve M eclisin mer olmadn, faist ol
mayanlara kazanma hakknn tannm am as iin her areye
bavurulduunu aklayan sosyalist m illetvekili M ateotti, fa
istler tarafndan ldrld. Kaatiller bir yl sonra affedildi-
Ic. Bu cinayet faistler iin byk bir buhran yarattysa da
l"1) js mi bu buhran: atlatabildi. Ertesi yi, gazetecilik ya
pabilm e hakk yalnz faistlere tannyor, talya dnda bu
lunan muhalifler vatandalktan karlyor, hkm ete kanun
yerine geebilecek kararnameler yapm a yetkisi tannarak,
M eclisin rol ikinci plna atlyordu. ok gem eden, muhalif
gazeteler kapatld, btn partiler feshedildi, F aist G izli P olis
Tekilt kuruldu ve Duce tek kuvvet haline geldi. 1926 y
l sonunda faizm kesin olerak yerlem i ve ne olduu ortaya
kmt.
Bundan sonra faist korporasyonlar kuruldu, genlik, ba
sn, niversite ve ordu tam olarak faistlerin kontrolne gir
di. ocuklar daha drt-be yandan yetitirilm eye baland.
niversite yeleri faizm e sadakat yem ini etm ek zorunda b
rakld. M ussolini, H itler gibi rk dnceleri benim sem i,
Yahudilerin okullara girmesi ve m emur olm as nlenm iti.
Faizm dta da saldrgan bir politika izlem eye balad.
H abeistann igali, Ispanyada Frankonun desteklenm esi
nihayet talyann Alm anya safnda kinci D nya Savana
katlm asiyle sonuland. Fakat Birinci D nya Sava nasl fa
izm in douunda en nem li rol oynadysa kinci D nya S t-
va da talyada faizm in idam m im zalad. Amerikan kuvvet
leri Sicilyaya karma yaptklar zam an (T em m uz 1943) fa
izm e kar hareketler ve bakaldrm alar en yksek derece
sine vard. B u durumun ve savan kaybedilm ekte oluunun
da etkisiyle Byk F aist M eclisi M ussoliniye gvensizlik o-
yu verdi. Kral da M ussoliniyi B abakanlktan uzaklatrp
Badoglioya hkm eti kurmasn bildirdi. M ussolini Appeni-
noda hapsedildi.

M U SSO L N N N SO N U

Fakat bu haris adam n bir perdelik rol daha olacakt

Babakanlktan uzaklatrlp, hapsedildii tarihten iki ay son
ra, H itlerin em riyle Alman S. S. birliklerine m ensup parat
ler tarafndan hapsedildii verden karld. On gn sonra
M ussolini, M onakoda Faist Italyan Cumhuriyetini kurduu
nu iln etm ekteydi, (G erekte bu cum huriyetin kurulduu
blgeler tam am en A lm an igali altndayd). Alm anlarn
kntsnn hzlanm as ve M ttefiklerin yaklam as bu b l
gelerdeki isyanlar ve grev hareketlerini hzlandrd. N ihayet,
M ussolini v e m etresi Clara Petacci, partizanlar tarafndan ka -
rldlar ve 28 N isan 1945 gn ldrldler.
Alm anlarn ve Faist Cum huriyetin kesin yenilgisinden
sonra talyada Krallk rejimi bir referandum sonunda kalkt
ve Cum huriyet iln adildi. (2 H aziran 1946).
 MUSSOLNYE ZENEN ASKIN
BR DKTATR: PRMO DE RVERA
1927de iktidara sele n faist lider M ussolininin benzerleri
ok g e m e d e n spanya, Alm anya gibi lkelerde de g
rlmtr. 1923de Ispanyada Primo d e Rivera M usso-
Uniye ilk zenen diktatr ofann, onu, -Romaya Y r-
yo taklit ederek Berline Y ry- yapmak isteyen
Hitler ve bir sre sonra y in e Ispanyada Franko izlemitir.

spanya, Onikinci A lphonseun tahta kt 1874 yln

dan beri gzle grlr bir gelim e, bir ilerlem e ham lesi iin
deydi. Sanayi dev admlarla ilerliyor, ehirler sratle by
yordu. Fakat bu parlak grnn arkasnda spanyol toplu-
munun binbir sknts gizliydi. Sosyal snflar arasndaki rtn-
lamazlklar, her geen gnle biraz daha artyor, sendikaliz-
nin acem i, fakat etkili fikirleri halk topluluklarn harekete
getiriyordu. M ill gelir, gelien hayata ayak uydurarak art
m t, ama bunun yannda nfus ok daha byk bir hzla
artyor ve hele ehirler dndaki sefalet, btn d ehetiyle de
vam ediyordu. B ilhassa eitim m eselesi aresiz bir buhran i-
indeydi. Okul andaki ocuklar, artan okullar saysnn ,
be, on misli hzla oalm aktayd. H km et darbelerinden u-
sannu ve ylm spanyada, deien hkm etler d
zenli, devam l ve istikrarl bir politika yrtm ekten uzakt.
Onikinci Alphonse, sonra N aip K ralie M arie Christie ve
nihayet Onnc Alphonse, hep ayn korkuyla hareket ede
rek hkm eti kh liberallerden, kh muhafazakrlardan sei
len heyetlerle kurm aya alm lard. Birbirine m uhalif o-
lan iki mhim cepheyi tutm ak, ancak bu suretle mmkn olu
yordu. Fakat belli fslalarda d evlet idaresindeki bu politika
ve doktrin deiiklikleri yznden plnl v e uzak hesapl bir
 spanya K ral O ntm c
A lphon.sc, nzik, centilm en,
fa k a t m ark b ir h k m d a r
d. k tid a rn P rim o d e R ive-
r a ya gem esinde b o r ti o y
nad. F a k a t 7 yl s re n b u
d ik ta t rl k te n so nra tah tn
kaybetti.

dare kurmak imknsz hle geliyordu.

H alk ounluu seim lere katlm yor ve reyini kullanan
sem enlerin ounluunu muhafazakrlar tekil ediyordu. H at
t liberaller arasnda bile reformlara cephe alanlar pek oktu.
Geni m uhalefet yznden m em lekette her trl yenilik, da
ha ilk adm da ksteklenm iye mahkmdu. M uhafazakrlar ve
m utlakiyetiler devam l bir kulis faaliyeti iindeydiler; par
lam enter rejime kar sinsi bir m cadele am bulunuyor
lard.

B R H E Z M E T , A M P A N Y A V E M Z K

Y ksek d evlet memurlarn ve ordu kumandanlarn t

yin ve azletm e hakkn elinde bulunduran Kral, gerektii za
m an orduyu Parlm entoya kar kullanm akta tereddt etm e
miti. F akat F as ihtilfnn patlak verm esi zerine, Afrikada
devam l bir harp havas iinde bulunan ordu, siyasi hayattaki
rolnden vazgem ek zorunda kalnca Kral, Parlm ento ile
yzyze, kar karya geldi. V e ilk kriz 1921de kendini g s
terdi. Afrikadaki kuvvetlerin K um andan General Silvestre,
Kral A lphonsedan ald em irle F as ordusuna kar tarruza
gemi, fakat sava ar bir yen ilgiyle sona ermiti. General
Silvestre de dahil olm ak zere 1200 l verilm i, 1500 kii
esir dmt. Fakat bu felket Kral hi sarsmam ve A lp
honse; o gece D eau ville gazinosunda erefine tertiplenen bir
baloya gitm ekte ve ge saatlere kadar mzik dinleyip, .am
panya im ekte mahzur grmemiti. H albuki btn spanya
tarifsiz bir keder iindeydi. valye grnl, fakat uar ve
.mark Kral, m illetin sevgi ve itim adn her gn biraz daha
kaybediyordu.
Bu yenilgi zerine Parlam ento soruturma talebinde bu
lundu ve bu 1923e kadar srd. Soruturma, Kraln 1921 fe
lketindeki payn m eydana koyduu kadar ordunun korkun
zaafn da m eydana karmt. B u ac gerek ordu saflarnda
yeni kmldanmalara sebep olacakt. N itekim Fas felketinin
intikamn alm ak ve ordunun t tem elinden sarslan prestijini
kurtarmak iin, elli yldr devam edebilm i olan parlam ente-
rejime kar asker bir diktatrlk kurmak fikri, sratle kk
lenen bir gizli ittifak halini alm akta gecikm edi.

C U N T A YA B R B A A R A N IY O R

nce Y ksek Asker ra Bakan General Aguilerann

cuntann liderliine getirilm esi dnlmt. F akat Generalin
Parlam entodaki tutum u beenilm ediinden bu fikirden vazge
ildi ve m uhtelif asker cuntalar, K atalonya Ordusu K o m u
tan General Prim o de R ivera ismi zerinde anlam aya var
dlar.
9 E yl l 1923de Prim o de Rivera, cuntalar tarafndan ya
plan teklifi kabul ettiini bildirdi v e Barselonda cunta ef
leriyle ilk grm esini yapt. General Kralla asl anlaam a
mt, fakat A lphonseun kendisine kar dosta hisler besledi
inden em indi. F as m eselesi sebebiyle iki defa H arbiye Baka
nyla tartm, B akan iki defasnda d a Kraldan, Prim o de Ri-
verann iten el ektirilm esini istemi, ama Kral bu teklifleri
iddetle reddetm iti. Y az sonunda, Kraln da destei ile bir
asker darbe hazrland sylentileri dolam v e bu dediko
dularn alp yrm esi zerine muhafazakr cephenin lideri
P.laura:
Pek gzel, d iye barmt. Bekliyelim , hkm eti y -
tm em ize engel olanlar gelsinler v e hkm eti yrtm eyi de
nesinler.

D A R B E Y E N A N M A K T A
TEREDDT EDENLER

E yll banda, hkm etin darbe hazrlklarndan haber

dar olduu v e kar harekete geecei sylendi. B u sylentiler
Frim o de R iveray korkutm u ve kararlatrlan tarihten da
ha erken harekete gem eye m ecbur etm iti. 12 E yll gecesi.
K atalonyada skynetim iln etti v e birliklerine hareke? em
ri verdi. Asker, ok ksa bir zam an iinde d evlet dairelerini,
postaneyi ve ulatrma m erkezlerini igal etti. General ayn
anda yarm adann dier hayat blgelerindeki birlik kom utan
laryla tem asa gem iti. Gece, ge saatlerde m uhtelif blge
lerdeki ihtillci birlikler, hkm et dairelerini igal ederek i-
dareyi ele aldlar. B u safhada, B ilbao gibi baz nem li mer
kezlerde asker kuvvetler de Prim o de R iverann cephesine
katldlar. V alansiadaki garnizon, hkm ete sdk kalarak,
R ivera kuvvetlerine silh ekti; M adritte, General Cobos, o
srada San Sebastianda bulunan Kraln dnne kadar ta-
r. Isz kalacan bildirdi. Bylece, hareketin ilk yirm idrt sa
ati kukulu bir kararszlk ve beklem e ile geti. Prim o de R i
vera hareketi btn yarm adaya hkim olacak v e baarl bir
rejim deiiklii karakterini kazanabilecek m iydi? Y oksa Is
panyann asrlardr alageldii bir silhl darbe oyunu ola
rak yarm m kalacakt? Ertesi gn, (1 2 E y l l) Avrupa basn
Ispanyadaki bu isyan teebbsyle m eguld ve en cidd ga
zetelerden biri: Bu hareket, prestijini kaybetm ek korkusu i-
indeki ordunun gene birinci plnda grnmek iin yapt m a
nevradan baka bir ey deildir diyordu.
 ktidara yakn evrelerde ise birbirini tutm ayan bir sr
ihtimal' ileri srlyor, ordunun, bu korkutm a hareketiyle
F as siyasetinde deiiklik yaplm as iin, H km eti tazyik g-
yesi gtt ihtim ali zerinde duruluyordu. O srada Prim o
de Rivera, H avas Ajans muhabirine unlar sylem ekteydi:
Bu harek et,. hkm etin politikasna, erefli ve vakur
bir devlete yakr bir vehe kazandrm ak iin yaplyor. Ama
c kanunun her hl ve krda kaytsz artsz uygulanm asn
tem in etmek; israfa, k eyf idareye, m illetin cam nn, serveti
nin v e gururunun kaygusuzca heb edilm esine gz yum an
mark derebeylik idaresine son verm ektir. V e nihayet, Fas fe
lketinin, u anda keyifle saltanat sren sorum lularndan h e
sap sormaktr.
Bu hareket, sylentilerin aksine, hi bir sivil kuvvetin
destei ve ibirlii olm adan, tam am en ordunun sinesinden do
mu bir harekettir. V e sadece m illetin tasvibinden cesaret al
maktadr.
M adridde kuvvet kumandanlar v e generaller, San S e-
bastianda bulunan Kraln dnne kadar tarafsz kalacakla
rn bildirm i olm alarna ramen, 13 E yl l akam zeri, pren
sip itibariyle Prim o de R ivera hareketini desteklediklerini
bildirdiler.
H km et bu karar iddetle protesto etti ve bir bildiri
yaynlad:
Aralksz olarak toplantlar yapan hkm etim iz, m ill i-
radeyle kendisine verilen grevlerden hi bir sebeple vazge-
m iyeceini m illete ve onun hizm etkr olan orduya duyurur.
Hkm et, eer m uhalif kuvvetler zor tedbirine bavurm ay
gze alacak olurlarsa, ancak silh ve lm tehdidiyle kutsal
grevinden uzaklatrlabileceini bildirir.
Fakat bu kahramanca szlere ramen M adridde panik
kavas esm eye balam t. B u arada, ordunun kendisi hakkn-
daki kanaatlerini ve hislerini ok iyi bilen D ileri Bakam Al-
ba, derhal istifa etti v e iki saat zarfnda hududu geerek Fran
saya snm ay basard.
B arselcnda da M adridde olduu gibi endieli bir sessiz-
lk hkimdi. H alk hi bir ey bilm iyor gibiydi, t kmyor, en
ufak bir hareket hissedilm iyordu.
13-14 E yll gece yars H arbiye Bakam nn M stear,
F n m o de R iveraya telefon ederek, A nayasa ve kanunlara uy
m asn syledi. Fakat General bu teklifi mnakaasz reddet
ti. H arbiye Bakan, Generale telefon ederek, ordudaki gre
vinden azledilm i bulunduunu bildirdi. Primo de R ivers, ce
vap olarak, bundan byle kendisinin bakanlan tyin ve azle
deceini, bu azil haberinin kendisince hibir nem i olam ya-
can syledi. M adrit, leye doru San Sebastiandan a y
rlm bulunan Kraln geliini, frtnal bir sessizlik iinde bek
liyordu. Liberal basn, hkm eti destekleyen bir kam panyaya
girim iti, fakat bu kam panya hi bir heyecan uyandrmyordu.
N ihayet, 14 E yllde bakente gelen Kral, General P ri
m e de R iveramn vatansever hizm etlerini vdkten sonra, h
km et yeleriyle teker teker grt, bu durum karsnda is
tifa etm elerinin daha makul bir hareket olacan bildirdi.
B u beklenm edik davran, hareketten ok nceki sylen
tilere uygundu. Bu davran gsteriyordu ki, Prim o de Rivera
hareketi Krala ve m evcut rejime kar yaplm bir isyan de
ildi. Barselonda, lzumundan biraz fazla konum akla h-
Tet yapm olan Primo de Rivera, gene konuuyor ve unlar
sylyordu: Biz, M ussoliniden deil, fakat Ispanyann me
hur ve tarih lideri, General Prim den ilham alarak harekete
getik.
Sosyalist Partinin ve i Birliklerinin delegeleri, parti
lideri P ablo glesiasn evinde yaptklar bir toplantdan son
ra ordunun iktidar tam am en ele alm as halinde genel grev
iln edeceklerini bildirdiler. Aslnda, fazla etkisi olm ayacak
"bir tehditten ibaretti bu, am a Prim o d e R lvera hareketinin
m illete tam bir tasvibe mazhar olm adn gsterm esi bak
m ndan anlam tayordu.
Primo de Rivera hareketinin be yksek rtbeli genera
lin meydana getirdii bir Direktuar tarafndan idare edildii
artk renilmiti: Bu beli idarede Primo de Riveradan ba
ka Cavalcanti, Saro, Frederic Brenguez ve Daban vard.
P rim o de R ivera, ik tid ara getikten sonra B abakanlk b inasna gidiyor.

Kralla yapt grm eden sonra Babakan M arki d'Al-

bucemas, u beyanat vermiti:
Krala, harekete liderlik eden yksek rtbeli kum an
danlarla generallerin derhal iten el ektirilerek azledilm eleri
iin emir verm esini ve en ksa zam anda Parlam entoyu top
lantya arm asn tav siy e ettim . Kral cevap olarak, bu
kadar nem li kararlar alm adan evvel uzun uzun dnmek,
hareket hakknda doru bir rapor hazrlamak gerektiini sy
ledi. B u szler zerine Krala kabinenin istifasn bildirdim; is
tifay derhal kabul etti.*
K abinenin istifasndan sonra Kral, Prim o de R iveray
dvet etti. General, bir m ill kahraman olarak alkland
Earselondan ayrlrken binlerce kii tarafndan uurlanmt.
15 E yl ld e M adride gelen General, derhal Kralla grt ve
cndan, hkm eti kurma hususunda em ir ald. O gn, leden
9onra, Babakanlkta Prim o d e Rivera, onu tebrike koan as
ker v e sivil yzlerce ziyaretiyi kabul etti.
Prim o de Rivera, basna bir beyanat verm i ve sadece
dem okratik bir dzen istediini, asl diktatr olm ayacan
sylem iti. Fakat bu szlere ramen iktidara gelir gelm ez, ge
ici k'ayd le asker bir Direktuar idare kurmakta, btn Is
panya'da, posta haberlem elerinin kontrol ve sansrn ar
artlara balanm asyla, skynetim in uzatlm as hakknda ace
le kararlar alm akta tereddt etm edi.
Darbe spanyada beklenen bir deiiklik gibi karlan
m, Barselonda birka el silh atlm , fakat kim senin burnu
kanam am t. E n m uhalif olan sosyalist v e anarist cephe da
hi, m ukabil bir harekete girimedi; hatt genel grev tehdidi
bile yerine getirilm edi.

R N E K M U S S O L N Y D

Prim o de Rivera, aksini iddia etse dahi, M ussolini hareke

tinden ilham ve rnek ald ve ondan ald ilham la Parl-
m entoya kar harp iln ettii muhakkakt. Generali hareke
te gem eye zorlayan ikinci sebep, gitgide kuvvetlenen sendi
kaclk cereyanlaryd. N ihayet, bu hareket gelien sola kar,
san harekete gem esiydi denebilir.
16 Ekim de, F a s fcias sorum lularnn yarglanaca Y k
sek Harp D ivan toplanacakt. B u harp sulularnn banda.
G eneral Silvestree telgrafla verdii taarruz emri sebebiyle,
Kral Alphonse V II. bulunm aktayd. 20 E kim de ise, K om is
yon, raporunu M ill M eclise verecekti. Fakat Prim o de Rivera
iktidara el koyduktan sonra, iki gn nce alnm kararlarn,
yaplm kanunlarn hi bir deeri kalm ad aikrd. N etekim ,
Dem okratik bir dzen istediini iddia eden General, 1 E
kim de M ill M eclisi kapatt v e Soruturma Kom isyonundaki
F a s fciasyla ilgili evraka el koydu. B ylece bu adl m e
sele, Parlam entodan v e A dalet m ekanizm asndan alnarak
rtbas edilm i oluyordu. Parlam ento zten fiilen orta
dan kalkmt. ki ay sonra, Senato ve M illet M eclisi Bakan-
lar Kral A lphonsea bavurup, A nayasa hkm lerine gre,
M ill M eclisin datldktan en ok iki ay sonra yen iden to p
lantya dvet edilm esi gerektiini hatrlattlar. Kral, onlar
ayakta dinledi ve be dakikalk bir grm eden sonra, hi bir
cevap verm eden, Gidebileceklerini bildirdi.
Prim o de Rivera, Ispanyay istenen sulh v e huzura k a
vuturm ak iin yz gnlk bir m hletin yeteceini sylem i
ti. H albuki bu szler yed i yllk bir diktatrln balangc
oldu v e diktatrlk, 1930a kadar ne G eneralin ve ne de Kra
ln zledii neticeleri verebildi. Prim o de Rivera, M ussolini
rneinden cesaret alm t, fakat Duenin kiiliinden mah
rum oluu ve evresinde kendisine destek olabilecek deerli
yardm clarn bulunm ay spanya rneinin baarya ulam a
sn engelledi. Rivera, Afrika m eselesini ele alarak halletti.
F akat i politikada bilhassa m ill borlar 14 m ilyardan 25 m il
yara kadar ykselten dzensiz v e bilgisiz yatrmlarla, span-
yay iinde bulunduu ktisad buhrandan kurtaracak yerde,
bu buhrann kriz haline gelm esine yol at. Sosyal alandaki
reform denem eleri de ayn kt sonulara varacak ve Primo
d e R iveray, rejim ini destek leyen sosyal snflarn yardm n
dan da mahrum brakacakt.
1928de diktatrlk artk mrnn sonuna gelm iti. P n -
m o de Rivera bu gerei kabul etm ek istemiyor, yeni denem e
ler peinde koarak yeni fiyaskolarla, eli bo dnyordu. 1925-
d e Direktuar sivil bir beli idare haline getirmesi de byle
 Priroo d e R ivera, K raln a r
zu su zerin e ik tid a r b ra k
tk ta n so n ra P a rise gitm i
ve sak in b ir h a y a t y aam a
a balam t. F a k a t b u h a
yat ay k a d a r s rd ve
o rada ld. A yn yl Isp a n
y a da K ra llk sona e rm i,
C u m h u riy et iln edilm iti...

bir hareketten ibaret oldu. Prim o de Rivera idaresi asker, si

vil halk ve Kral nnde itibarn kaybetm iti. 1927de, bir
M illet M eclisinin devlet btesini yapaca yeni bir Anayasn
rejimi kurmak zere faaliyete geti. Btn bunlar mrnn
sonuna gelm i bir rejimin rpnm alaryd v e sonucu deiti
remezdi. Siyaset sahasndan sildiini sand partiler birer bi
rer canlanarak Prim o de R iveraya kar beliren m uhalefetin
bana gemilerdi. N ihayet, 28 Ocak 1931de, bunca sen e
Prim o de R iveray desteklem i olan Kral Alphonse, bu
clefa diktatrn sonunun geldiine inanm ve Babakan a
rarak kendiliinden istifa etm esini istemiti.
Primo de Rivera, uslu bir asker olarak, Kraln em rine
boyun edi ve istifasn verdi. te byk mitler, byk sz
ler ve dnyann gzn spanyaya eken heyecanl bir ma
cerayla balayan Prim o de R ivera hareketi, byle basit ve.
parltsz bir sonla kapand.
Primo de Rivera, istifas zerine Fransaya geti. U a y
sorra da, herhangi bir General Prim o de R ivera olarak Pa-
tirde ld.
 HITLER,

SALAZAR,

FRANKO
H itler, !d ! ylnda M nih
te b ir d a rb e yap :n aa h azr
and giincMe
 JTLERN DARBE TEEBBS
VE BERLNE YRY PLNI
Almanya, 1918-19 ihtillinin bastrlmasna v e Kappn
darbesinin nlenm esine ramen 1920y i izleyen yllarda da
sa ve sol arasnda bocalamtr. Sava kaybetm enin, k s
m i igalin, ekonom ik buhrann zellikle enflsyonun
sebep olduu yk l baz blgelerde bir sol ihtilli bala
trken bir kar hareketi de hazrlamtr. Hitlerin N as
yonal-Sosyal st Partisi de bunun rneidir. Kom nist ha
reketten endielenen evrelerin destekledii Hitler, M us-
soliniyi taklit ederek B avyera Eylet Hkm etinin m er
kezi Mnihte bir darbeyle iktidar e le geirmek, sonra
Komaya Y ry le benzer ekilde Berline Yry
yapmak niyetindedir.

leden biraz nce H itler, parti organ V lkischer Beo-

bachter gazetesinin Y azileri M dr R osenbergin odasna
girdi:
B u gece balyoruz, Rosenberg, dedi. Kahr, Brgerb-
rauda byk nutkunu syleyecek. Ondan sonra i tamam. B i
zim le beraber misiniz?
Rosenberg:
T abi, dedi.
8 K asm 1923 gnnn sabahnda, M nihteyiz. Eski
m uhariplerden H itlerin, ye says alty gem iyen kk,
m tevaz bir sac partiyle A lm anyay feth etm iye karar ver
dii gnden bugne iki y l gemiti.
B u hedef, im dilik eriilem iyecek kadar uzak grnyor
du. H itler, sadk adam larnn o gnlerde bile kendisine Fh-

F: 13
rer diye hitap ettikleri B avyeradan gayr hi bir yerde tann
myordu. Ama buna ramen im diden 55 bin kiilik bir fa
natikler ordusunun kum andan durumundayd. S. A. adyla a-
nlan Hcum Birliini m eydana getiren, kahverengi gm
lekli fanatikler, aralarnda saylar 12 bini bulan sendikac
larla birlikte olduka kark bir b nyeye sahipti.
htillcilii, heyecanl v e ateli karakteriyle tannan vah
B avyerada kk kk isyanc teekkller her gn bir
kk olaya sebep olarak yaam aktayd. Eski imparatorluk
ordusunun kalntlar, antispartakistler, srgn ve gz hapsin
de yaayan siyas mahkmlar, byk A lm anya haylinin pey
gamberleri, byk K utsal K atolik A lm an D ev letini kurmak
hlysiyle avunan ar saclar arasnda nasyonal - sosyalist
ler de dierlerinden pek zor ayrt edilen bir kk parti tekil
etm ilerdi. D eiik niformalar, acayip ve esrarl iaretleri,
tarih sayfalarndan km bir Svasti Svastikaya, yni eski H ind
dinlerinde kutsal saylan bir eit haa ben zeyen o gam al ha
iaretleriyle nasyonal sosyalistler daha o devirde dikkati zer
lerine ekm iye balam lard. Grnteki bu deiik karak
tere, parti olarak ok gizli, sinsi faaliyetlerini ve her frsatta
m eydana koyduklar iddet ve zor eilim lerini de eklem ek ge-
rrfcirdi.
Fakat partinin asl tuhaf karakteri, m illiyetilik hviye
ti iinde, iileri de, askerleri de, m uhafazakrlar da bir ara
ya getirmee, iilere sosyal haklar vaad ederken, byk
zenginlerle; sanayiciler ve toprak sahipleriyle anlam aya a-
lm asyd.
A lt kiilik merkez etrafnda toplanm bir avu gzpek
insann banda bulunan H itler, yarnn adam myd? B y-
lesine bir tarih isim olm aya m adayd? Ordu onunla ilgilen
m eye balamt; ona, el altndan asker ve m alzem e salya-
can vaad etm ekteydi. 1914 harbinin kahram anlarndan ih
tiyar General Ludendorff N azilere yardm edeceini aka
belirtm iti. V e nihayet H itler, M ussolini rneinden cesaret
alarak, bir hareketin plnn hazrlad: B erline Y rm e P l
n!
 H ayatnn hi bir devresinde artlar H itler iin bu kadar
uygun olm am t. 1923 y l A lm anya iin nsanlk d yld.
(1 9 2 3 htilli blm ne baknz: S. 2 1 0 ). Franszlarn Ruhr
blgesini igali, A lm anyann ifls haline gelm esi, parann kor
kun d ve iilerin ihtilli, bunlarn hepsi bir araya gel
miti. Almanlar akn v e m itsizdi.
H itler iin Fransann Ruhra girii yeni bir kurtulu m
cadelesinin balam as iin verilm i bir iaretti. 1813de N apo-
leona kar yaplan sava gibi... N e var ki Cum huriyet hk
m eti, tedbirli hareket etm ek bahanesi ardnda hareketsiz kal
m ay tercih ediyordu. Aylar geti, Almanlar iktidarszlk v e
utanla yum ruklarn skm akla yetinm ek zorundaydlar. B u
srada anslye Stresem ann, Fransaya, antlam a artlarnn
yerine getirileceini bildirdi.
Hitler, bu m ddet zarfnda iktidarsz hkm ete kar gi
ritii m cadelede ypranm aktan baka bir ey yapam yordu.
Yahudileri, sosyalistleri, V ersay Antlam asn im zalam olan
vatan hainlerini bara ara lnetlem ekteydi. Sadece 12
F.yllde, bir tek gnde N azi Partisi on byk m iting tertiple
mi, H itlerin formlleri toplanan a, sefil, m itsiz v e perian
halka anlatlm t. B avyera blgesinde her gn Fhrer, en az
on, on iki m itingde sz alyor, baryor halk ayaklanm aya
aryor, tahrik ediyordu. K sk v e bouk sesiyle:
E yl l rejim i sona erm eye mahkmdur, diyordu. D ev
let ifls etmitir. A lm anya yklyor, ayaklar altnda ineni
yor. Bir tek are var: Y a G am al Ha, ya da K zl Y ldz
sem ek! Y a nc B yk Enternasyonal, ya A lm an M ille
tinin kutsal imparatorluu! Birinden birini sem ek gerek. Y -
lyn, vatandalarm . Yryn! B erline! B erline!
Am a bu haykra, M nihin heyecanl, ateli kalabalk
larla dolu sokaklarnda bir baka haykr cevap veriyordu:
Berlinden kopalm!
ki byk kuvvet, Berlin H km etine kar duyduklar
refretle birleiyorlar, ancak hedef olarak birbirine tam am en
kar ynleri iaret ediyorlard:
Berline!
 Berlinden teye!
B ir yanda H itler v e yannda eski A lm an Generali, Prus
yalI, m uhafazakr ve ar m illiyeti Ludendorff vard. G ene
ral, gem i devri, m paratorluu canlandrm ak idealiyle N a-
zlleri destekliyordu. H itler onun yan sra A lm anyaya hkim
oim ak v e bir N azi hkm ranl kurmak idealiyle savayor
du.
Kar cephede ise, m uktedir H km et K om iseri Kalr ve
arkadalar olan B avyera E y let H km etinin bakanlar var
d.
Kahr, kyly ve i adam larn ayn anda evresinde
topluyordu. K iliseden de gizlice yardm grm ekteydi. M nih
Piskoposu Faulhaber v e gelecein P i X ir s i, m stakbel Papa
Kardinal P acelli, V on Kahrm yakn dostlaryd. B u adamlar,
m uhafazakr v e K atolik B avyeray tem sil ediyor, Protestan
K uzey A lm anyaya beslenen dm anca duygular dile getiri
yorlard. A lm anya yklm a arefesindeydi; bundan faydalana
rak K uzeye (B erline ) srtlarn dnyorlar v e m erkez h
km etten kopm ann arelerini aryorlard. E n byk ideal
leri, tarihin bir devrinde T una kysna hkm etm i olan eski
W ittelsbach devletini kurmak, B avyera ve A vusturyay bu
byk devletin snrlar iinde birletirm ekti.
B avyera devleti ryas karsnda B yk A lm anya ide
ali! ki cephe birbirini gzlyor, deniyor, birbirine tuzak ku
ruyor, sinsi sinsi m cadele ediyordu. Ama d dm an vatan
topraklarna girince, kendi arzularyla olm asa da elele ver
m ek zorunda kalmlard.
B ylece durum grlm em i bir ekilde karmakark ol
du. V on Kahr ve arkadalar bu tarihte N azi hareketlerini des
tekler grnm ee baladlar. nk bu hareketlerin Berlini
ok zor duruma dreceini ve kendilerinin B erlinden kop
m ak iin bu skk durumdan faydalanacaklarn um uyorlar
d. D ier taraftan H itler de, V on Kahrn yakn arkada olan
General V on L ossovun askerlerinden, B erline yry iin
istifade edeceini hesaplyordu. B y lece karlkl bir aldatm a
ca oyunu m eydana km t. O 1923 sonbaharnn her geen
H i er, M nihte d arb ey e hazrland g n lerd e sk sk m itin g lere gi
diyor, h alk B erlin e h a re k e te d v e ediyordu. R esim o g n lere aittir.

gn ayr bir nem tayordu: H itler bu gnlerden azam e

kilde faydalanarak V on Kahrclarla m esafeyi am ak ve Bav-
yerada bir Alm an kar ihtill hareketini balatm ak istiyordu.
(A yn gnlerde sol ihtill Saksonya, Tringen v e H am burg
da duruma hkim di). B u kar ihtill iin baz evreler tara
fndan da destekleniyordu. Bir kere hareket balad m Von
Lossov em rindeki B avyera ordusunu Berlin zerine yrt
m ek yetecekti. Ordunun geri kalan ksm ise, Ludendorffa o-
lan sayg v e ball sebebiyle N azi hareketini destekliyecek,
ya da hi olmazsa tarafsz kalarak H itleri rahatsz etm iyecek-
ti. B ylece H itlerin kahverengi gm leklileri, bir sene nce
M ussolininin kara gm leklilerinin yapt gibi, bakente y
ryecekti.
B u lgnca bir plnd phesiz, ama ok ustaca hazrlan
mt ve baarya ulam as da mmknd. Ruhr blgesinin
urad felket, Saksonya ve Tringende kom nistlerin ihti
lli, M arkn badndren d v e nihayet halkn her g e e n
 gnle biraz daha artan sefalet ve yoksulluu, btn bunlar
A lm anyada hkm etin artk yaam a ansn kaybettiini gs
teriyordu.
Fakat burada baarya ulam ann ok nem li bir art
vard: B avyerada ordunun en yksek ve yetkili m akam sa
ylan m ahall hkm etin elde edilm esi ve desteinin salan
mas... te H itlerin kafasnn iinde dndrp durduu ok
cepheli m esele buydu: B avyera devleti kurma em elinde olan
B avyeral burjuvalar, bir sac ihtillde ne suretle kullanabi
lir, onlar bu ihtillde kendi cephesine nasl kazanabilirdi?
8 Kasm . H em en bu gece harekete gem ek lzmd. G aze
teler V on K ahrla bakan arkadalarnn o gece bir konum a
yapacaklarn haber veriyordu. V on Kahr o gece, btn A l
m anya'y perian eden artlardan faydalanarak B avyerann
bam szln v e W ittelsbach devletinin kuruluunu iln ede
cekti. B u takdirde bir nasyonal sosyalist ihtill m idi bir an
da yokolacakt.
V on Kahrn tehlikeli nutkunu syliyecei yer Isar neh
rinin kar kysnda Brgerbrau birahanesinin byk konfe
rans salonuydu. B yk salon daha saat sekizde, tam am en dol
mutu. T ahta masalara stste oturmu binden fazla insan,
biralarn ierek V on Kahr bekliyordu. B y k v e zengin i
adamlar, tccarlar, niform al subaylar gelm iti.
V on Kahr, dipteki byk krsnn yannda im
diden nutkunu sylyorm u gibi kendi kendine bir eyler m
rldanyordu. O srada ieri H itlerle R osenberg girdiler. G ze
grnm eden yavaa kalabaln arasna kartlar v e bir s
tunun arkasnda saklanr gibi beklediler.
Saat tam 8.30da korkun bir patlam a sesi dinleyicileri
dehete drd. K ahverengi gm lekli, balarnda geen
harpten kalm a kasklar ile birka kuvvetli, gen adam salon
dan ieri dalm t, ellerindeki m akineliyi korku ve aknlk
tan donup kalm kalabala doru tutarak durdular.
O anda H itler v e arkadalar sindikleri kelerden fr
ladlar, ellerinde son sistem tabancalar vard. B ir polis kom i
seri H itlerin yolunu kesm ek istedi, H itler tabancasnn kabza-
y zb a R hm (solda) ve H ess, H itle rin en esk i a rk a d a lary d S. A.
efi olan Rhm , 1934d ek i tasfiy ed e yzlerce kiiyle b e ra b e r ldrld,

sm adamn m idesine doru savurdu v e yoluna devam etti.

H km et Kom iseri V on Kahr nutkunu yarda brakmt.
Kahrn iki yakn dostu v e adam, Lossovvla V on Seisser o isy
elleri kollar bal, iktidarsz ve kararsz, seyrediyorlard. Kor
kun bir sessizlik salonu doldurmutu.
Ama Hitler, krsye knca kalabalktan mthi slk
v e yuhalam a uultusu fkrd. O zam an H itler bir m asann
zerine srad ve havaya iki el kuru sk ate etti. Birka ka
dn bayld, birka bira barda yuvarlanarak krld, ama sa
lona derin bir sessizlik hkim olmutu.
Hitler:
Kim se dar kmasn! diye bard. B ina alt yz si
lhl adam la kuatlmtr. Klalar ve jandarma kom utanl
adamlarmz tarafndan igal edildi. R eichver, polis ve S. A.
T ekilt m ensuplan G am al H an sihirli glgesi altnda ol
e le verdiler. N eredeyse buraya gelecekler.
ayan hayret bir soukkanllk ve kstahlkla savrulan
bu tehditler bir an kalabal dehete drd. Aslnda Hitler'-
i em rinde bir avu N aziyle bir tek m akineliden baka hi bir
k u vvet v e im kn yoktu. Am a V on Kahr, Lossow ve kabinenin
dier yeleri korkm u ve sinm i grnyorlard. M zakere
iin S. A.lar onlar bir kk salona srkleyince ses karma
dlar v e H itlerle grm eyi kabul ettiler.
H itler y a n salona geince krsde bu defa yuvarlak, kr
m z yanakl, neeli biri grnd: Bu, Y zba H erm ann Go-
eringdi. Yzba tabancasn krsnn zerine koydu v e hay
krd:
Sakin olun, korkacak bir e y yok! ok gem eden he
pim iz ayn fikir v e idealde birleeceiz. H em sonra, sabrnz
takviye etm iye yetecek kadar bol bira var burada. elim v e
bekleyelim .
B u srada H itler, tabancasn V o n K ahdn gsne daya
mt, ondan kendi cephesine katldn bildiren resm bir
vesika alm ak istiyor, Aksi halde buradan benim iznim ol
m akszn tek kii canl olarak kamaz diyordu.
Sonra Ludendorffla birlikte m ill bir hkm et tekil e t
mek zere olduunu aklad. Generalin, V on Kahria ve ar
kadalarna, hkm etinde nem li m evkiler em anet etm eye
hazr olduunu da szlerine ekledi. Ama m ahpus hi de he
veslenm i grnmediler. H itler istediini syliyebilirdi. onlar
hi bir ey iitm ek istem iyorlard.
Tabancasn karsndakilerin burunlar hizasnda gezdi-
en Hitler, ter iinde kalmt:
Silhm da drt kurun var, dedi. Eer beni yalnz bra
krsanz, sizler iin. D rdncs de kendim iin.
Sonra tabancay akana dayayarak szn tamam lad:
- Yarn le sonuna kadar zafer benim olm azsa, zten
lm saylrm .
V on Kahr vakur bir tavrla:
Herr H itler, dedi; beni ldrtebilir v eya bizzat ld
rebilirsiniz. kisi arasnda benim bakm m dan bir fark olm az.
Odada tartm alar uzayp giderken, yan salondaki byk
kalabalkta sabrszlk belirtileri balam t. Polise, Ne bek-
 General Ludendorff, mpa
ratorluk devrinin Genel
Kurm ay Bakanyd. mpa
ratorluun ykdmdam ve
cum huriyetin ilnndan son
ra Kapp v e Luttvvitzin sa
c hkm et darbesine ka
tld. Fakat, Kappm kam -
dan sonra Ludendorff ser
best brakldL B u defa H it-
ler v e arkadalaryla bera
ber sahnede grld v e M
nih darbesinde ba roller
den birini oynad.

livorsunuz, ate etsenize! diye seslenenler oldu. Am a polisin

S. A. ile atm aa hi niyeti yoktu, m akinelitfeklenini bu ie
kartrmadlar.
Birden, kk odadan dar urayan H itler, krsye d o
ru yrd. Yalnzd. akn, kendisini dinleyen kalabala,
B avyera H km eti yelerinin kendisiyle birlikte yen i bir h
km et tekiline hazr olduklarn bildirdi:
Bugnk A lm anyay bir felk ete srklem ekte olan
sulularn hesabn grene kadar, y en i hkm etin banda ben
bulunacam . B u hkm etin ilk hedefi B erlin zerine yr
m ek olacak. Yarn, ya m ill bir A lm an hkm etine sahip ola
caz, ya da hayata ved edeceiz. K abul ediyor musunuz?
Bir anda havas deim i olan kalabalk, bir azdan ba
rd:
E vet, evet!
B ylece H itler, ikinci byk blfn yutturm u oluyor
du; syledikleri tam am en yaland; V on Kahrila arkadalar
M ill htill hareketine katlm ay hl hatrlarndan bile
geirmiyorlard.
K alabala bu haberi verdikten sonra H itler, kk odn
 y a dnd. B avyeral bakanlar kapal kapnn ardnda H itlerin
neler sylediini iitem em ilerdi, am a halkm uultu v e te z a
hratndan ierde fevkalde bir eyler olduunu anlyorlard.
N azilerin efi:
H alk politikam kabul v e tasvip etti, dedi. Sizi de al
klam ak iin, aznzdan kacak bir kelim eyi bekliyor.
V on Kahrn tereddd devam ediyordu. B u srada, Lu-
dendorff kageldi. H itler durum dan ona, daha nce hi bah
setm em iti. htiyar General, teebbs, ehir dndaki iftlii
ne giderek haber veren bir N azi idarecisinden renmi v e
pek fkelenm iti. G eneralin ancak kendini lyk grebilecei
R eich diktatrlne, bu eski avu gz koym u, bu niyetini
im diden aa vurm aktan da ekinm em iti.
N e var ki, artk geri dnlem ez bir noktaya gelinm iti.
Ludendorff da V on Kahrla arkadalarm ikna etm ek iin,
elinden gelen gayreti sarfetti:
B ahis konusu olan m ill bir dvadr, dedi; hep birlik
te harekete gem eye mecburuz.
B ylece H itler iin iinden syrlm oluyordu. N itekim
G eneral V on L ossow un tavr deim i, L udendorffun nn
d e deta esas durua gemiti:
Ekselnsnzn arzular bizim iin emirdir, diyordu;
m dem ki em rediyorsunuz, orduyu im di alrm durum una g e
iriyorum.
H itler tekrar krsye dnd, am a bu defa yannda Bav-
yeral bakanlar da vard. B ir bir krsye karak M ill ih
till hareketine katldklarn bildirdiler. V on Lossow M ill
Savunm a Bakan olacak, V on Seisser polis kuvvetlerinin ba
na getirilecek, V on Kahr ise, B avyera blgesindeki en y k
sek idareci olarak ileri yrtm eye devam edecekti. K rsye
son gelen Ludendorff A lm an Ordular Y ksek K um andanl
n kabul ettiini bildirdi. N ih ayet bir kere daha krsde g
rnen Hitler, bu acayip geceyi u szleriyle tam am lad:
Bundan be sene nce, asker bir hastanede sakat ve
gzm grmez halde yattm srada (H arp srasnda zehirli
gaz gzlerini bir m ddet iin grm ez hle getirm iti.) urun
 da lm ee yemin, ettiim bir ideali gerekletirm ee, u an
dan itibaren balam bulunuyorum . u andan itibaren bizim
iin ne huzur, ne yorgunluk sz konusudur, taaa K asm ay
sulular alaa edilene, bugnk m alp v e perian Alm an
topraklar zerinde yeni, kudretli, byk, hr v e em salsiz btt
A lm anya gerekleinceye kadar!
Salon, lgn bir vecd iinde ayaa kalkm t. Y en i m ili
hkm etin krsdeki yeleri d elice alklanyordu. O rada bu
lunanlarn hepsi, 11 K asm 1918den bu yana, A lm anyann
kaderine etkili olacak en nem li n yaadklar inancnday-
dlar. O layn ahitlerinden biri sonradan O srada H itler, u-
nutam yacam bir sevinle, deta uar gibiydi diyecektir.
N e var ki N azilerin efi, btn bu heyecan ve sevince
ramen, olaylarn kontroln v e ipin ucunu eld en brakma
m ay da biliyordu. V on K ahrlarn v e V on Lossow lann, bir
denbire sdk yardm clar haline gelm i olacaklar gibi bir
hayle kaplm am t. Onlarn bask v e kalabaln hareketi
teviki sonunda kendilerine katlr grndklerini dnyor
du. N etekim kalabalk ar ar dalr v e byk salonu ter-
kederken, k kaplarn tutan R udolf H ess v e birka S.A.
m ensubu, V on Kahr, V on Lossow u, V on Seisserii evirerek
kenderine Fhrerin onlar derhal bir kabine toplantsna
ardn bildirdiler. H albuki sz geenler kalabaln a-
rasna karm ak v e ilk frsatta gzden kaybolm ak niyetindey
di. H essi tkibe m ecbur oldular. Z ten y en i kurulan mill
hkm et de H itlerin hem bakanlan, hem esirleri durumun
daydlar.

E H R G L E D L Y O R

H itlerin tasarlad plna gre, o geceki toplant ve gs

terilerden sonra ordunun, ehrin stratejik m evkilerini derhal
igl etm si gerekiyordu. gl sabahn ok erken saatlerin
d en itibaren balad; N azilerden Y zba R ossbach A sker O-
kulu basm v e kum andanlarnn gz nnde gen subay a-
d aylan n peine takarak okulun bayrak direine Gam al Ha
 ektirm iti. D ier S. A. m ensuplan B eled iy e Sarayn ele ge
irmilerdi. Sosyalist gazetelerden birinin idarehanesi de igal
edilen binalar arasndayd. N ihayet, silerin en azllarndan
biri olan Y zba R hm evin e girercesine kapsn ald
M ill Savunm a Bakanlna girmi v e oktan yerlem iti bile.
N e var ki ehrin sanda solunda, beklenm edik olaylarl.-
ila karlalyordu. H itler bulunduu binadan henz ayrlm a
m t ki, bir m otosikletli prtel kageldi. 19uncu P iy a d e A-
laynda askerler kla kaplarn S. A.lara am aya raz olm a
mlard. H ava son derece gergindi v e kanl olaylarn km as,
an m eselesiydi.
H itler, adam larm teskin etm ek iin derhal olay yerine
gitm e karar ald. V on Kahr, G eneral Lossow, v e Seisseri, Lu-
d endorffa em anet etm iti. Yarm saat sonra dnd zaman,
B avyeral bakanlarn gitm i olduunu dehetle rendi. Lu-
dendorff zaaf gsterm i v e gitm elerine engel olm am t. f
kesini zaptedem ez hle gelen H itler, L udendorffa ocuk gibi
davrandn ve oyuna geldiini haykrm aktan kendini ala
m ad. Am a eski G enel K urm ay Bakan karsndakine y k
sekten bakyordu:
General V on Lossow anlam am za sdk kalacana
dair eref sz verdi, dedi. Bir A lm an askerinin sznden p
he etm ekten sizi m enederim!
H itler gene d e pheliydi v e olaylar onu bu phesinde
hakl karacakt. L udendorffun jesti, isyanclara pahalya
m al olacakt.
Serbest kalr kalm az B avyeral idarecilerin tek dncesi
u oldu: N e yapp edip, btn arelere bavurarak Nasyonal-
Sosyalist htilldi yattrm aa, nlem ee alm ak. Sz ge
enler K atolik B avyerallard v e H itler gibi bir m ceraperest-
le, v e Ludendorff gibi bir rk PrusyalIyla Byk-A lm anya
hayli peine dmek, hi d e onlara gre bir i deildi.
Birahanedeki hkm et darbesi haberi, V ittelsbachlan n
vrisi asl Prens R uprechti ileden karmt. Sz geen s
telik L udendorffun ba dm anlarndan biriydi. Sabah saat
bire doru, onun yverlerinden biri V on Kahr ile V on Lossowa
Taslad:
B u nho durum dan B a vyeray m utlak kurtarmal
yz. diye Prensin tem ennisini bildirdi. Ludendorff, m em leket
ilerine karm as asla ho grlem iyecek bir akndr. Bir
d e fa PrusyalIdr... B u rezalete son verm ek iin, gerekirse bir
liklerinizi d e kullannz!
Saa sola em irler zten verilm iti. L u den d orffa verdii
sze ram en G eneral Lossow, btn civar garnizonlara tel
grafla emirler gndermi, bindirilm i tak viye ktalarn derhal
M nihe doru yola karm alarm istem iti. kinci bir emir,
btn silerin silhlarndan tecrit edilm eleri gerektiini y a y
yordu. D aha sonra V on K ahr ile yardm clar, m ukavem et ha
reketini daha dzenli hle getirm ek zere, R atisbonnea e
kilm e karar aldlar. B undan nce btn byk binalarn du
varlarna, M nihin btn m eydanlarna v e ana caddelerine
u afiler asld:
Haris birka kiinin creti v e kt niyeti yznden, m il
l uyann m sum gsterilerinden biri, bir iddet hareketi h
lin d e dejenere edilm itir. B e n V o n Kahrdan, G eneral V on
Lossow dan v e A lbay V o n L eisserden, silh tehdidi altnda
alm an szlerin v e bu artlar altnda verm i olduum uz beya
natn asl v e hi bir gerek kym eti yoktur. H itlerin N asyo
nal Sosyalist Partisi v e buna bal btn tekilt kanun d
iln edilmitir.
V on Kahr
D e v le t Bakomiseri

Saatler ilerledike, H itler, felketin m ul v e derecesini

daha iyi anlyordu. nce, eli olarak Y arbay Siryyi, Lossowa
gnderm iti. Lossow:
A silerle konuacak bir eyim iz olamaz, diye kesip at
t. stelik, H itlerin elisini tevk if ettirdi. D ier baz N azi ida
recileri de polisin elin e dtler.
D aha sonra sar zerindeki btn kprlerin tutulduu
v e ehrin asker kordon iine alnd renildi. D urum u ol
duu gibi kabul etm ek lzmd: V on Kahr ile arkadalar v <t
 dikleri sze ihanet etm ilerdi.
H itler son derece g v e skk durum dayd. Onun ni
yeti, ev et bir hkm et darbesi yapm akt am a hkm ete, me-
kuvvetlere kar deil, aksine bunu onlarla birlikte yap
mak H esaplarna gre B avyera, Berline giden yolda ona,
bir kpr vazifesi grecekti. Y oksa burada bir i sava kar
mak, hi de iine gelir bir ey deildi.
Burnu srtlm olan Fhrer daha im diden, teslim ol
m ann artlarn dnyordu. H att Prens R uprechtten ara
clk ricasnda bulunm ay bile aklndan geirmiti. Karara,
ite bu safhasndadr ki, son bir en erjiyle ihtiyar Ludendorff
m dahale etti. Asla teslim olm yacan, boyun em iyeceini
syledi; ona gre byle bir hareket, m ill dvaya en byk iha
net olur, m illetin moralinin krlm asna yol aard. Ludendorff
Kald ki, durum hi de sandnz kadar m itsiz de il diyor
du. Cretli bir k talihlerini deitirebilirdi. T oplanm ak v e
byk bir grup hlinde ehrin m erkezine doru yrm ek, u
anda yaplabilecek en iyi hareketti.
B en, Ludendorff olarak bu yry kolunun ilk sra
snda yer alacam, diyordu. A lm an askerleri greceksiniz, es
ki kum andanlarna ate etm iyeceklerdir. B en grnr grn
m ez silhlar inecek v e btn kuvvetler benim em rim e gire
cektir. te o zam an halkn da bizden tarafa geiine ahit o la
caz.
H itler byle bir teebbs fazla cretli buluyordu; ona
kalrsa, ehrin m erkezine doru yrdkleri takdirde hk
net kuvvetleri, zerlerine ate etm ekten ekinm iyeceklerdi.
Ama Ludendorff:
N e olursa olsun, iin sonuna kadar gitm ek gerek, d i
yordu.
H itlerin srar ettiini grnce, Ludendorff kararl bir
sesle ve kum anda edercesine haykrd:
leri!
Yryn sabah saat l l de, Burgenbrau birahanesin
den balam as kararlatrld.
9 K a s m 1923 sabah... Alfred Rosenberg, byk yry
 e katlm ak zere Vlkischer Beobachter gazetesinin idare
hanesinden saat onbuukta ayrld. S. A. eflerinden biri, par
tinin beyni saylan R osenbergin yolu n u keserek:
Siz bizim le gelm eyin sakn, d iy e yalvard; bu dpedz
bir intihar.
R osenberg kestirm e bir cevap verdi:
D n gece olup bitenlerden sonra, yaam akla lmelr
arasnda byk !bir fark kalm ad.
B ir parkta, darbeci eflerin ardnda yrye gem ek -
zere bekleen iki bin kiinin dnceleri de, aa yukar b u y
du. Yryn hedefi, R hm n adam laryla birlikte mahsur
kald M illi Savunm a Bakanl binasyd. Oraya varm ak iin
yry kolunun, ehrin m erkezini bir batan dierine gem e
si gerekiyordu.
V akit leye yaklarken yrye geildi. H itler ve si
vil giyinm i olan Ludendorff ilk sradayd. Onlarn hem en ya
nnda, Fhrerin en gvendii m avirlerinden biri olan Sche-
ubner - Richter, eski bir kasap v e H itlerin sdk m uhafz U l
rich Graff, A lbay K riebel v e N azilerin iktisat nazariyats
Gottfried Feder yer alyorlard.
ikinci srada gze arpanlar arasnda Goering ile R oscn-
berg vard. K afilenin nnde iki bayraktar yryordu; birinin
elinde Oberland Birliinin, dierininkinde N azilerin Garralr
H al bayra bulunm aktayd.
Caddenin iki yannda biriken halk yrye geen kafi
leyi alklyarak H itler ve arkadalar lehinde tezahrat y a
pyordu. Yry M nih caddelerinde birka yz m etre de
vam etti. ar kysna gelinm iti. Ludwig Kprs zerinde
ilk polis kordonu gelenleri durdurmak zere m evzi almt.
N m ayiilerin yaklatn grnce, polis kuvvetlerinin
efi atee hazr ol emrini verdi. Buna karlk kfileden F h
rerin zel m uhafz Graffn sesi ykseldi:
A te etm eyin! Ludendorff bizim le beraber.
Goering de heyecanla ne atld:
lk tfek patlaynca, beraberim izde getirdiim iz esir-
le in hepsini kuruna dizeriz!
 B u esirler hikyesi de bir blft. Ama polis kuvvetlerinin
kum andam bir n tereddt etm i v e kfilenin geiine engel
olm am ay daha tedbirli bir hareket saym t.
K ahram anlk trkleri syleyen nm ayiiler yeni bir en
g e le raslam adan M arienplatza vardlar. Orada N urenberg li
Y ahudi dm an Julius Streicheri dinlem ek zere toplanm
yz kiilik bir kalabalk buldular. H itlerin geldiini gren
Streicher dinleyicilerini orta yerde brakt ve n sradaki y e
rini alm ak zere koarak nm ayiilerin arasna katld.
K file im di M arealler A bidesine doru, R esidenz St-
rassede ilerliyordu; darack bir sokakt bu; drtl saf olm ak
zorunda kalm lard, b ylece polis kuvvetlerine sayca stn
olm a avantajm kaybediyorlard. A m a hi bir baraja Taslama
dlar v e m ill marlar syleyerek yollarna rahata devam etti
ler. Feldherm haH e gelm ek zereydiler...
Birden M arealler Abidesinin ardndan kan polisler el
lerinde atee hazr tfekleriyle dar sokan iki yanna sra
yarak daldlar. Graff, kurunlara siper olm ak istercesine H it
lerin nne gem iti. B ir elini uzatm Ludendorffu gsteri
yor v e biraz n ce kprde olduu gibi:
L ud en dorffu grmyor musunuz? Kum andannza a-
te m i edeceksiniz? H itlerie v e Ludendorffa!.. d iye haykr
yordu.
V e yry devam ediyordu. E m niyet K uvvetlerinin e
fi, B avyeral B aron V on G odin ate em rini verdi. P olis tered
dt ediyordu. ef em rini tekrarlad. G ene ate eden olm ad.
G odin adam larndan birinin elinden tfeini kapt ve kendisi
ate etti.
B u ate, btn tereddtleri ortadan kaldrmt. Polisler
im di kyasya ate ediyorlard. Graff be kurun yiyerek y e
re yld. D erken H itled i de beraber srklem i v e H itler
om uzundan yaralanm t. Fhrerin yannda m aviri Sche-
ubner-Richter derhal ld. G am al H a tayan Bauriedl de
can verdi. K alasndan ar yaralanan Goering, Feldherrnhal-
lein nl arslanm n ardna snm ay becerm iti.
H er yanda ller, yarallar vard. E m n iyet K uvvetleri de
kurban verm iti; silh tayan nm ayiilerden bir ksm polise
a tele m ukabele etm ilerd i Soka bir anda cehennem e evi
ren ate arasnda yaral Graff bir ara gzlerini at v e bir ha
y l grdn sand: K urunlardan naslsa kurtulm u olan
Ludendorff yapayalnz, dim dik v e marur, iki e li ceplerinde,
sknetle yrm eye devam ediyordu. P olisler rkm v e a
rmt, ihtiyatsz bir hareketle geri ekilerek ona y o l verdiler,
ona el srm eye cesaret ed ecek kim se km am t. Ludendorff
skin adm larla O deon P latz geti v e gzden kayboldu.

H T L E R D E Y A R A L IY D I

Fciann bilanosu ard. 14 N azi orada lm, polis drt

kurban vermiti; saysz yaral vard. Korkun ate ancak bir
ka dakika srmt. im di feryatlar, iniltiler arasnda kurtu
labilenler davranp kalkyor, saa sola kayordu. Yry
bir panikle neticelenm iti.
H itler neredeydi? Bazlar onu tabancasyla ate ederken
grdklerini syliyeceklerdL B un a karlk, zorlukla yerden
kalkarak, yaral om uzunu tuta tu ta adam larna u emri ver
diini syliyen lere de raslanacakt:
A te etm eyin!
M uhakkak olan, atein kesildii n H itlerin grnrler
d e olm adyd.
A tein dehetiyle nm ayiiler M axim ilien M eydanna
kadar kamlard. Rosenberg:
M eydanda ar ar ilerliyen bir otom obil grdm, di
y e sonradan bu sahnenin devam m hikye edecekti., Hitler,
yznde anlalm az bir ifad eyle nde oturuyordu. Arabann
arkasnda hkm et kuvvetlerinden gelen bir kurunla yara
land besbelli gen bir adam yatyordu. Fhrer yava yava
S A.larn nnden geti... Adam lar esas duru vaziyeti alm,
Heil!...* sesleriyle selm a durmulard.
Omuzundaki yaras szlayan H itler, dostlarnn zoruyla
M nih civarndaki bir villya gtrld. ki gn. sonra, 11
V: 19
Nazi lid erleri bir toplantda: (S adan sola) Irk k am p an y a n n y n eti
cisi Strcicler, H itler, Hess. S.A. eflerin d en Lutze, G estapo efi H im m ler

K asm da, onu tevkife gelenlere itiraz etm eden boyun edi.
Su ortaklarnn ou zten tevkif edilm i bulunuyordu.
Darbe teebbs akim kalmt. Berline Yry* M
nihin ara sokaklarndan birinde, bir manga polis tarafndan
durdurulmutu. N asyonal Sosyalist Parti feshedilm i, mallar
na hkm ete elkonulm utu. u anda Hitler, m ahvolm u bir
adam saylrd.
Onu yeniden hayata iade edecek olan da, gene hkm et-
Avusturya uyruklu H itler henz Alm an uyruuna kabul e-
dlmemiti; u halde onu, alelade bir yabanc sayarak hudut
P itlc r vc Nazi efleri, M nih d arb e teeb b s n n y ld n m lerin d e to p
lanr, N azilcr iin g n n nem ini b e lirtirlerd i. Resim 1937de ekilm itir

d etm ek pekl mmknd. Ama onu byk bir m ahkem e

huzuruna karmay tercih ederek, em salsiz bir krs hediye
elm i oldular. O gne kadar H itler adn bile duym am olan
Alm anya, basn yoluyla bu fevkalde hatibi, ihtirasla taan, in
tikam kusan bu garip adam tanm oldu.
H itler m ebbet hapis talebiyle m ahkem eye verilmiti.
M uhakem e boyunca btn sorum luluu zerine ald; Von
Kahr kk drm eyi ve onlar y a n yolda terkedenleri hl-
M aziler h e r yl 9 Kasmda, 1923 darbe teebbsnde len arkadalar iin
sayg duruunda bulunmuKardr( kinci sradan bainci Ifttler....)

km gzleri nne serm eyi byk bir ustalkla baard; hakkn

da verilecek hkm, tarih m ahkem esine braktn syl yor
du:
Kurduumuz ordu her geen gnle biraz daha byyor,
geliiyor. m it ve iftihar ediyorum ki, her neferin bir manga,
her mangann bir takm, her bln bir alay, alaylarn tm en,
tm enlerin ordu haline gelecei, anl bayram zn yeniden
dalgalanaca gnler pek yakndr, diyordu.
A lm anya yepyen i bir insan tanyordu. Onun szlerinde,
son yllarn aclarn hafifletebilecek kini, intikam ve ihtiras
buluyorlard. Y eni iitilen bu isim, bir daha silinm em ek zere
hafzalarda yer alyordu.
H itler 1 N isan 1924te 5 yl ar hapse m ahkm oldu.
Onu hem en o gece Landsberg-am -Lech K alesine hapsettiler.
Orada arkada R u dolf H esse m ilyonlarla Alm ann ncili h
line gelecek olan kitab M ein K am pfn dikte etm ee balad.
 H itler bu eserinde Yahudilere, B oleviklere ve Versay
Bar Antlam asn im zalyanlara duyduu kin ve nefreti ku
suyor, bu haris ve acayip edam n iktidar ele geirirse neler
yapabilecei *K avgam in satrlarndan anlalyordu.

H T L E R N K T D A R A G E L

H itler cezaevinden istedii n yapm bir adam olarak

kmt. A lm anyada buhran devam ediyordu. Ekonomik
knt v e isizliin bym esi K om nist Partisinin gcn ve
patronlarn korkusunu arttrmt. Orta snflar iin meruluk
uyum azlnn skntsn ektike kendilerini H itlerin eki
ciliine brakyorlard. Bozgun v e m ill haysiyetin kaybyla il
gili sanlan 1919un dem okratik m esseseleri m em leketin b
yk ounluunca reddediliyordu. Bunlar zten 1914 ncesi
A lm anyasnn otoriter ve asker geleneklerine de uym am ak
tayd. ( * ) . B u artlar H itleri iktidara yaklatrd. Sava
bozgunu, enflsyon ve bunlarn yaratt m anev buhran, 1933
Alm anyasnda D nya ekonom ik buhrannn etkileri gibi va
him honutsuzluklar olm asayd, H itlerin ap bir diktatrlk
kurmaa yetm ezdi. ( * ) .
Gerekte H itler, M ussolininin bir karikatrnden baka
bir ey deildir... K iisel baarsnn srr sadece gzel konu
mas, asl, hararetli v e erkeke belagatidir. diyen M alaparte,
H itlerin 1923 darbe teebbsnn baarszl zerine ikti
dar baka yollarla e le geirm ek kararna vardn b elirti
yor. G erekten Hitler Ocak 1933de A lm anyada iktidar bir
hkm et darbesiyle deil, H indenburgla von Papenin yar
dmlar sayesinde, bir parlm ento uzlam asyla ele geirmi-

(* ) M. D uverger: D ik tat rl k zerine adl eser. D n e m Y aynlar.

1965.
tr. B ylece 1923 teebbsnden on y l sonra Alman N a s
yonal Sosyalist i Partisi iktidardadr. B u parti adndan
da anlalaca gibi acayip karakterli bir diktatrlk kura
cak, rkln, sacln, ii ve sosyalist gibi kelim elerle
gizlem ek istiyecek, bir ilericilik rtsyle rtnm eye ala
caktr. Zaten partinin iindeki kprdanmalar bastrlm, bir
gece iinde btn A lm anyada H itlerin partideki muhalifleri
ldrlmtr. Bunlar arasnda H itlerin baz eski arkadalar
da vardr. Fhrer artk en kk bir itiraz dinlem iyen liderdir.
N azizm -Alman faizmi- ve H itlerin bundan sonraki
maceras tarihin en kanl, en korkun sayfalarnda y er alm ak
tadr. 1935d e tekrar silahlanm aya balayan, 1936da R en bl
gesini, 1938de A vusturyay, 1939da ekoslovakyay ele ge
iren H itler Alm anyas, rejim in tabiat icab bunlarla yetine-
mem i, E yll 1939da P olonyann igaliyle ik in ci D nya Sa
va balatlm tr. N isan 1940da Danim arka v e N orve, H a-
iiranda Fransa, N isan 1941dc Y ugoslavya, bir ay sonra Y u
nanistan ve Girit igal edilm i, 22 H aziran 1941de d e 190 Al
m an T m eni Sovyetler B irliine saldrmtr. B u m acera 93
m ilyon insann silh altna alnm asna, 40 m ilyon lye, 3 0 0 0 -
dan fazla ehir ve kasabam n yaklp yklm asna, a lt m ilyon
insann tem erkz kam plarnda y o k edilm esine yol am v e
talyan faizm i gibi Alm an faizm i de savan ykntlarnn
altnda ezilmitir.
 SALAZAR, KTDAR KOLTUUNA ISRARLA
GETRLM, SONRA DKTATR OLMUTU
Portekizde Salazar devrini d e alrken, bizzat Salazar
tarafndan yaplm bir hkm et darbesinden veya herhan
gi bir kuvvet gsterisinden bahsetmek hatal olur. n
k O viera Salazar, bir hkm et darbesi hazrlam de
ildir. A ksine byle bir hareketi hazrlayanlar tara
lndan arlm, dvet edilm i ve sonra hareketin bir
nmnaral adam, lideri olmutur. V e hareket Sal azarn
adyla ilm i, Salazar sayesinde M u m a kadar d e
vam M iH iir.

Portekiz bir zam anlar sm rgeleriyle I>nyanin en kud

retli , drt imparatorluundan biriydi. Ondokuzuncu Y zyl
sonunda Am erikadaki smrge topraklarm kaybetm esiyle
D nya politikasnda da yerini yen i devletlere kaptrd. Zten,
smrgeleri olmasa, Avrupa ktasnn bir kesine skm u-
fak bir d evlet olarak dier devletler, hatt kom ular iin bir
nem tam ayacakt. stelik bu d evlet sm rgelerini kaptr
m asyla beraber, bir buhrana da srklenmi, parlm ento re
jim i bu buhrana bir are bulam am t. B u rejim, Portekizd e
frsatlarn, spekltrlerin karanlk ilerine zem in tekil edi
yor, gvensizlik, dzensizlik anlam na gelen talihsiz bir rejim
manzaras gsteriyordu. 1906da karklklar o dereceye var
m t ki, herkesin zihninde devletin yklm ak zere olup ol
mad sorusu belirmi, Acaba m ahva m gidiyoruz? d iye
konuulm aya balanm t. O sralarda Kral Carlos, devrin en
nl v e m uktedir Portekiz d evlet adam saylan Joao Fran-
koyu Portekizi kurtarm aya aryordu. Joao Franko i ba
na geince hem en m al slhata giriti F akat tam bir anar
i v e dem agoji havas iindeki m eclis bu slahata kar koydu-
B u durum karsnda Joao Franko m eclisi datt v e K r a l
dan tam yetki ald. B u y etk iy le A nayasa hkm lerini de i
nedi. Cum huriyetiler harekete getiler. Portekiz ticaretinde
ve sosyal hayatnda nem li rol olan, ayn zam anda ihtillci
bir karakter tayan Loncalar da K rala v e V eliahd P rense su
ikast hazrladlar. K ral Carlos 1 ubat 1908de ldrld. Kur
unlardan hafife yaralanarak kurtulan P rens M anoel, Kral
iin edildi. Ama gen Kral, tecrbesizlii seb eb iyle Joao Fran-
koyu idare edem edi. C um huriyeti evrelerin basksyla onu
fed etti ve bu kurt politikacy Portekiz dna srd. B u h a
reket kendisinin de m ahvm a yol at: K sa bir sre sonra Kral
lk devrildi, cum huriyet iln edildi.
O gnden itibaren, yeniden altst ,olan m liyenin, ok s
kntl sosyal artlarn ve dem ogojinin hkim olduu devlet
idaresinin karsnda halk m idini bsbtn baka bir istika
m ete; orduya balad. N e var ki generallerin siyasetle v e dev
let idaresiyle asla ilgileri yoktu. B ir darbeyle hkm eti ra
hata ele geirebilirlerdi. Am a ondan sonra ele geirdikleri ik
tidar kullanm ak ve bu iktidar vastasiyle P ortekizlilere ara
dklar huzur ve m utluluu salam ak iin ellerinde hi bir v
sta yoktu.
B u mahzura ramen Portekiz ordusu siyaset alannda g
rnm ekte gecikm edi. lk denem eyi General P im en to de Cas-
tro, 1911de yapt. B u hareket ok ksa m rl oldu.
5 Aralk 1917de, Cumhurbakan Sidonio Paes, m eclis
leri tatil etti, datt. Bu, iten yaplm bir hkm et darbesin
den baka bir ey deildi. Am a diktatrln yerlem esi -
nidi gene ok azd. N itekim Sidonio P aes diktatrl abuk
ykld v e siyas hayattan silindi. Sidonio P aes eski bir M a
sondu, ama dikta idaresini kurar kurmaz M asonlarla m ca
d eleye girimiti. B u ihtiyatszln hayatyla dedi; 1917 y
lnn Aralk aynda bir siyas cinayete kurban gitti.
P aesin ldrlm esinden bir a y kadar sonra Y zba Pa-
iva Concairo, orduyu m onariyi tekrar yerletirm ek zere a-
yaklanm aya ard. Ordunun bir ksm harekete katld, bir
ksm cum huriyeti savundu. Bu ayaklanm a, btn K uzey Por
te k iz in hatt ksm en Lizbonun yaklp yklm asna sebep ol
du. Sava bir ay srd. M em lek et birbirini ldren askerlerin
izm eleri altnda kana boyanrken ekonom ik buhran da kor
kun bir hl ald. K ralclar sava kaybettiler. B u arada korku
ve huzursuzluk son haddine gelm iti.
18 N isan 1925de ordunun y en i bir hareketi oldu. Y ine
kralln kurulm as iin harekete geilm iti.
Ordu, Portekizde politik hayat m akul v e bilim sel esas
lara balyabilm ek iin bir gerek inklbn v e reformun ya
plm asnn kanlm az olduunu anlam bulunuyordu. B u ha-
rek et de bastrld, darbeciler yakalandlar, bir fevkalde as
ker m ahkem enin nne getirildiler. F akat m ahkem ede, savc
durum unda olan subay, darbecilerin beraetini istedi. B u su
bay, General Carmonayd. V e ilerde sahneye kacakt.

SA LA ZA R A YO L A A N D A R B E

1925 ihtill denem esi bastrlm, fakat subaylar serbest

braklm t. B u arada Portekiz her geen gnle biraz daha
m ahva gidiyordu. K om nizm in m em leketi bu fec durumdan
kurtarp kurtaram yaca sorusu zihinlerde belirm eye bala
m t. te tam bu srada yal bir subay, M areal G om ez de
C osta ortaya kt. Costa, Birinci D nya Harbi boyunca Fran
sada arpan Portekiz ordularna kum anda etm i, cesareti
hikyelere konu olmutu. O gnlerde Portekizliler, en cra
kelere varncaya kadar, btn duvarlar, yol kenarlarn dol
duran v e M areal de Costann im zasn tayan bir beyanna
m e ile, iinde bulunduklar kbuslu uykudan uyandlar. hti
yar General vatandalarn savaa d vet ediyordu.
Portekizliler, erefli ve haysiyet sahibi insanlar olarak,
si 2 er iin m em leketin politik durumu, taham m l edilem iyecek
bir hl almtr. Portekizliler! V atan ve m illetin eref v e hay
siyeti uruna silha sarlnz!*
M areal d e Costa, Bragadayd. Braga, Portekizlilerin ge
m ite vatanlar iin bir araya geldikleri yerdi, Portekiz bu
blgede nvelenm i, kurulmutu. B u ar zerine K u zey Por
 tekizliler, fikir ayrlklarn unutm u, M arealin em rine gir
milerdi.
2 8 M ays 1926da btn K uzey, asker v e sivil, Lizbon -
zerine yryordu. H er durakta, her kavakta halk, yn yn
onlara katlyor, kalabalk gibi byyordu. H km et en
ufak bir kar koym a denem esi yapm aa cesaret edem edi.
Sonradan, bu hdiseyi anlatrken Salazar yle diyecekti:
Portekiz bir hkm ete, m em leketin iin e dt fec
durumu biraz olsun km ldatarak dzeltebilecek herhangi bir
hkm ete, siyas inanc ne olursa olsun, hatt isterse geici v e
tem elsiz olsun, dzen v e huzuru getirecek herhangi bir ger
e k hkm ete susam t. Ordunun 2 8 M a y s 1926da yapt
asker-sivil darbe, ite bu yzdendir ki m illet btnl tara
fndan desteklendi v e M areal Costa, bir dam la kan d km e
den, tek silh atm adan, asker, sivil, kadn, erkek vatansever
Portekizlilerle yryerek Lizbona geldi v e iktidar ald. nr
sanlk tarihinde eine az raslanm bir ihtilldi bu. V e bir m il
letin huzur v e gvene olan hayat ihtiyacnn neler yapabile
ceini ispat ediyordu.
M areal Costa hareketi halkn da katlm asyla bir ihti
ll hviyetini alm v e sonunda, bir dam la kan akmadan, tek
silh atlm adan M areal Costanm iktidar alm asyla um ul
m adk bir hzla neticeye balanm t. Costa yelik bir D i-
rektuar idaresi kurdu. Direktuarn dier iki yesi, 1925 dar
b e teebbs sanklarn beraet ettirm i olan General Carmo-
na ile M ende Cabecadordu.
Direktuar, kuvvetli, partilerin v e haris politikaclarn h
kim olam yacaklar kadar kuvvetli bir hkm et istiyordu. A-
ma bunun yan sra parlam enter rejim in yerine, sosyal kuv
vetlerin tem silcisi olan bir m erkeziyeti rejim kurulm asna da
taraftard.
Fakat siyas rejim kaba hatlaryla izilirken, m al ve eko
nom ik program tesb it edilem iyordu. nk D irektuar yele
rinden hi birinin m liyeyle ve ekonom iyle ilgisi yoktu.
M areal Costa, 1926 H azirannda yetkilerini General Car
m onaya devrederek ekildi. General Carmona ise, yaplm an
 dnlen reformlar denem ek iin kendini yeteri kadar bil
gili v e tecrbeli bulm uyordu. Bununla beraber 1928de Car-
nona Cum hurbakan seildi. A m a hl gerekli reformlara
babyamamstL N ihayet, ayn yln N isannda bir are bul
du.
O devirde ekonom i profesr O liveira Salazar hem en d e
m ehul bir adamd. 1921de m illetvekili seilm i, fakat bir tek
gn M eclise gittikten sonra, yerinin oras olm adn anlya-
rak tekrar niversiteye dnm t. O gnden sonra m al v e
ekonom ik alanlarda yaplm as gereken reformlar hakkndald
fikirlerini K atolik Novidades gazetesinde yazd m akaleler
le izah etm ekle yetinm iti.
Carmona 1928 yln n N isannda Salazar Coimbre ni
versitesinde buldu. Profesr d ev let hizm etine dvet etti. Sa
lazar uzun zam an direndi. P olitik hi bir tecrbesi yoktu, o sa
dece bir bilim adam yd. F ak at Cumhurbakannn srar ze
rine kendisine verilen grevi kabul etti.
Salazar ok sevdii annesine de dantktan sonra Liz
bona hareket etti. Gnlerden cum artesiydi. D rt gn sonra
Coimbrey e dnyordu. leri srd artlar kabul etm em i
lerdi. Salazarn karakteristik vasf buydu: Ancak kendisi ta
rafndan kararlatrlan artlarla ve kendi dzeni iinde al
abilirdi; bakalarnn emri; hatt tavsiyesiyle i grmesi im
knszd. kinci vasf ise m utlak dzen taraftar olm asyd. E -
er ihtill, pei sra dem agojiyi getiriyorsa, o ihtille karyd,
ihtillin getirdii dem agoji ve anari zerine, her an yklm a
s beklenen bir bina kurmaktansa, hi harekete gem em eyi
tercih edeceini aka sylem iti.
Am a Portekizin durumu Carmonann iyiniyetiyle hal-
ledem iyecei bir felket manzaras gsteriyordu. Portekiz if
ls etm iti, sebebi m al kaynaklarnn yetersizlii deildi, bu
kaynaklarn idaresindeki iktidarszlk v e bilgisizlikti. D ar
dan herhangi bir yardm m idi kalm am t. H km et, M illet
ler C em iyetine bavurm ay denedi. M illetler C em iyeti m al
yardm, Portekizin ekonom ik v e m al kaynaklarm bizzat
kontrol etm esi artyla yapabileceini bildirdi. B u artn ka
 b ul bir eit sm rge idaresi kurulm asna raz olunm as de
m ekti. u halde bu kanalla da kurtuluu tem in edecek bir yar
d m a bel balyam azlard.
Carmona, tek kar y o l gryordu: Salazar d v e t F a
k a t Salazar: Ne ie yarayacak? cevabyla reddetti. Carmo
n a srar ediyordu.
O zam an Coimbre niversitesi Profesr Salazar, M a li
y e Bakam Salazar olm ay kabul edebilm esi iin ileri srd
artlan yazl olarak bildirdi. B u artlar tartlm ad. Cumhur
bakan, kabul etm edii takdirde bir baka y o l bulunm am a
sndan korkuyordu. M a liy e Bakam , bakanlnn kaytsz art
sz efendisi olacakt. B tenin, m al kaynaklarn idaresinin tek
v e m utlak hkimi olacakt. D ier bakanlklara istediini ve
rebildiini verecekti ancak. T ek kelim eyle Salazar, bir m a
l diktatrlk kuruyordu.
Carmona bu artlarn hepsine, Peki dedi. 27 N isan
1928de Salazar, tekrar M a liy e Bakanlndaki alm a o d a s
n a girdi. O gnden itibaren Portekizin M illetler C em iyetiy-
le olan btn m nasebetleri kesildi.
Salazar m liyeyi eline ald gn, m illete hitabeden bir
bildiri yaynlad. B u bildiride P ortekizin ok feci olan bu bul -
randan kurtarlabilm esi iin ok iddetli tedbirler alnm as
gerektiini, ok zor olan grevinde tereddtsz bir gven ve
by k bir sabr beklediini ifade ediyordu. Bildirisi u szler
le bitiyordu: ktidarda asl gzm yok. H er gn Lizbondan
Coim brey e tren kalkyor.

Y Z Y IL IN E N U Z U N M R L D K T A T R

F ak at Salazar bir daha Coimbre trenine binm edi. Birka

a y gibi ok ksa bir zam an iinde, allm am m etodlarla da
olsa m al durumu dzeltti. R eform hareketi d evlet idaresinin
btn dallarna uyguland.
Salazar, 1933de B abakan oldu. Babakanln yan s
ra m liyeyi de brakmamt.
1926daki C osta darbesi, iddet hareketlerini, kan ve l>n
 rutu gerektiren darbelerden farkl olarak gereklem i, iddet
kem en hi uygulanm am t. B u darbeyi izleyen yllarda Sa-
lazarn nce m al diktasn kuruu sonra Babakanlk koltu
una oturuu da sessizce vukubulm utu. Ancak, bu andan iti
baren Salazar bir diktatr olm a yoluna giriyor ve bu durum
her diktatrln kanlm az unsurlar olan iddet v e zoru da
ister istem ez getiriyordu.
1933 ylnda Salazar, bir diktatr olarak sahnedeydi ve o
tarihten gnm ze kadar da iktidar brakmayacakt. Coim-
fcrey e her gn tren kalkyor sz de artk sadece edebiyatt.
1933te, kendisine byk yetkiler veren anayasay hazrlat
mt. B u anayasaya gre talyadaki faist sistem i hatrla
tan korporatif bir sistem kuruluyordu. Korporatif M eclis,
m eslek teekkllerinin tem silcilerinden m eydana gelm ekteydi.
Cumhurbakanl ok sem bolik bir m evki haline getirilm iti
v e o tarihten sonra ancak Salazarn gvenip destekledii
kim seler Cumhurbakan seilebilecekti .
Yllar sonra Ocak 1961de bir korsanlk olay dn
yann dikkatini Yirm inci Y zyln bu en uzun mrl dikta
trne tekrar evirdi. Lizbondan kalkan Santa M aria adl
lks yolcu gemisi, V enezellada binen 69 yolcu daha do
rusu ihtillci tarafndan ele geirildi. On gn sreyle gem i
yi yneten ve sonra arkadalaryla beraber B rezilyaya iltica
eden Galvao, Bu olayla Salazar diktatrlne dnyann
cikkatini ekm ek istediklerini, Portekizin artk en kat bir
dikta idaresi haline geldiini ileri srm ekteydi. Galvao, 1926
Costa hareketinde rol oynam eski bir subayd v e Salazara
ba kaldrd iin 7 y l cezaevinde yatm t. G alvaoya gre
Diktatre m uhalefet iddetlenm itir. Cum hurbakanl se
imlerini bask v e hile ile yaptran, b ylece deim ez Baba
kan olarak kalan Salazar, m uhalefete en iddetli tedbirleri uy
gulamaktadr. M uhalif liderler cezaevinde, y a da srgndedir.
Birka lider de esrarengiz cinayetlerin kurban olmutur.
G alvao szlerini Salazar 1926 ihtilline ihanet etmitir
diyerek bitirmiti.
 SPANYADA FAZMN SAHNEYE
IKISI, FALANJZM VE FRANKO
Ispanyada P rim o de R iv e ra d ik ta t rl n n sona e r
m esinden ok k sa b ir s re sonra, b u d ik ta t rl n k u
ru lm asn a k a r koym ayan, h a tt y ard m etm i olan K ra l
lk da devrilm i ve C u m h u riy e t iln edilm iti. F a k a t,
cu m h u riy et M ussolinid en ilh am a la n y e n i R iv erala rla
karlam ve y a n d a k a la n b iro k d a rb e te e b b sle ri
yaplm tr. Sol cepheyle b era b e r, spanyol F aist T e
k ilt F alanjistler- de k u v v etlen m ilerd ir. z e llik le
sac subaylara, zengin sn fla ra d a y an an b u tek il t 1936
seim lerinde ik tid a n n so lcu lara Halk C ephesine- g e
m esini hazm edem iyecek, b ir i sava so n u n d a sp a n y a
d a da faizm ik tid a n ele geirecektir.

16 ubat 1936y 17 ubata balayan gece, spanya ta

rihindeki en heyecanl gecelerden biriydi. O gn Kortez (M il
l M eclis) seim leri yaplm t. Seim ler korkulduu gibi ol
mam, skin gem iti. spanya im di byk bir sabrszlkla
sonulan beklem ekteydi. M adridden szan haberlere gre sol
cephe seim leri kazanm t. Ama gerekte sonular fazla s e
vindirici deildi. nk stnlk pek az bir oy farkna da
yanm aktayd. D aha nem lisi, yabanc gazetecilerin de b e
lirttii gibi bu sonular, spanyay birbirine dm an iki cep
h eye ayryordu: Btn sol partileri toplam olan Halk Cep
hesi drt m ilyon o y almt. Sac partilerin topland Mill
Cephe ok az farkla sol cepheyi izliyordu. M erkeziyeti, mu
tedil cephe d e 700 bin o y toplam t.
Halk Cephesi zafer, arklar sylyordu. Oy farknn
azlna ram en ilk defa iktidar Ispanyol solcularnn eline
gem iti. Seim kam panyas boyunca H alk Cephesi, y en ilgisi
 nin, Ispanyada Faizm in, sefaletin ve adaletsizliin zaferi o-
lacan haykrm t. M ill Cephe ise solcularn zaferiyle Ispan
y a nn B olevizm in kucana deceini ileri srmt.
D ah a seim lerden n ce spanya Cumhurbakan Azana,
bir yabanc gazeteciye spanyadaki durumu u szlerle belirt
miti: Sol y sombra y an i Gne v eya Glge. B u, yarm a
dada yar glgeye, ortada bir idareye yer olm adm gsteri
yordu
Seim ler 1936 ubatnda yaplm t. A yn y ln T em m u
zunda spanyay kana bulayacak olan i sava balyacakt.
1936 H azirannda K atolik Lider Gil R obles, K ortezde
yap t bir konum ada ubat seim lerini izleyen a y iinde
sol cephenin tevik iyle 160 kilisenin yakldm , 269 siyas
cinayetin ilendiini, 1287 silhl atm ann olduunu ve 341
grev yapldn s yl yord u K atolik lider buna anari diyor,
am a saclarn; kralclarn v e faistlerin (spanyadaki faist
lerin adyla falanjistlerin) iddet hareketlerinden hi bahset
m iy o rd u H albuki, spanyol F aist Partisi Falanj, sol cephe
yi; kom nistleri, sosyalistleri barut fsn ateliyecek bir ha
rekete zorlam ak iin sinsi v e bazan ak her harekete bavu
ruyordu. Saclarn ounlukta olduu blgelerde solculara her
trl bask yaplm akta, iktidarn seim le solcularn eline ge
tii gerei hi dikkate alnm am aktayd. D enebilir ki; F aist
lerin, dzensizlii, kanunsuzluu, anariyi yaratm akta, Ispan
yay bir kargaala gtrm ekte gerek m enfaatleri vard. B u
6ayede kurmak istedikleri yum ruk v e krba rejim ini bir ne
fis savunm as eklinde gsterebileceklerdi.
Burada unu da hatrlatm ak gerekir; H alk Cephesi sa
teh lik eye kar tekiltlanm akta ar davranm, seim sar
holuu iinde tehlikeli cm ertlikler yapm t. G enel af iln
etm i, hapishanelerin kaplarn yalnz siyas hkm llere d e
il, en azl cnilere, insanlk dm anlarna da amt.
spanyol m onarisi 1931 N isanndaki seim ler sonunda
sessiz sedsz, ihtillsiz, Prononsiam entosuz, yani Ispanyann
alm ad bir bar v e huzur havas iinde sona ermi, yerini
Parlam entoya brakmt. B eled iy e seim lerinden ders alan
vral Onnc Alphonse, m illetin ve bilhassa ordunun kral-
l:k idaresini sevm ediini, istem ediini anlam t. B ir m ddet
en ce, iki askeri uak (k i birinin kum andan gelecein dikta
tr Frankonun kardeiydi) M adrit zerinde cum huriyeti
lerin propaganda brorlerini atm t.
spanyol m onarisi Prim o de R ivera diktatrlnn ke
faretini dyordu, spanya, bu yedi yllk devreyi, onun d ik ta
trn v e kralm, kurduklar bask rejimi iin itham etm iyor
du; zten R ivera gerek bir diktatr olm am t. Onda affe-
riemedkleri ey, btn bir m illetin kararm ruhunda uyan
drd m it ve sonra eskisinden ok daha ac, daha karanlk
v e mitsiz hayl krklyd. M onari, spanyann canhra
dvalarn halletm e yolundaki beceriksizlii yznden d
yordu
spanyann en nem li m eselesi, yokluk ve seflett!. s
panya, Avrupann fakir v e kim sesiz akrabasyd. N fusunun
ok byk bir ounluunu tarm la uraanlarn tekil etm esi,
ekonom ik durumun ne kadar geri olduunu gsteriyordu,
lspanyolun, deta din bir akla sevdii toprak ise nankrd,
plak v e verimsizdi; kzgn gne topra v e insan kavuru
yor, alm ay imknsz hle getiriyordu M ahsul fakir v e ka
litece dkt. H l kzlerin ektii letlerle toprak sr
l yord u Zengin asilzdeler hl ortaa anlay ile tam bir
derebeyi saltanat sryor v e geni topraklarnda iiyi boaz
tokluuna altryorlard.
Topran nisbeten verim li ve ufkun nisbeten daha yeil
olduu blgelerde kyl a deildi, am a yine karamsard. Le-
vante vdilerinin bereketli, zengin topra ise, kck, bin
lerce parsele blnm v e toprak zenginken sahibi fakir kal
m t. Zengin vatan topra da ok ocuklu bir ana olarak
evltlarn beslem ekten ciz kalyordu
Fakat Ispanyada m illeti sadece kyl nfus tekil e tm i
y o r d u Yirm inci Y zyl spanyasnda, cesaretsiz de olsa ends
tri balam t. U m ilyon kadar ii vard. spanyol iisi haya
tn yaanam yacak kadar fakir v e bahtsz buluyordu. Er.ds-

F ; 2
t ide de, tarmda olduu gibi, cretler ok dkt.
spanyada fakirlik v e seflet, baka herhangi bir m em -
lekettekinden daha nem li bir problemdir. Seflet spanyol
iin bir bahtszlk deil, fakat bir yz karas, bir erefsizlik,
haysiyetsizliktir. spanyol gururuna, eref v e haysiyetine has
talk derecesinde dkndr. A sillerden de bu sebeple nefret
eder. B u nefret, spanyolun A kdenizli kanndaki cokunlua
eklenince, spanyada solcu cephenin, souk Slav kavim lerin-
deki sol heyecandan ok daha baka v e daha tehlikeli bir or
tam yarataca kolayca anlalr. spanyada partiler gibi sen
dikalar da, sosyalist ve kom nist olm akla yetinm eyen anar
istlerle doludur.
spanyol, macera delisidir; hele gizli, esrarl ilerden ok
holanr. te onun bu heyecanl v e ocuksu karakteri, span
y ada sol tem ayll yeralt faaliyetlerinin kolaylkla taraftar
bulm asn salayan bir sebep olmutur. Anaristlerin en b
yk tekilt olan C.N.T. (M ill Federasyonu) F.A.. rumu
zuyla tannan (berik Anaristler F ederasyonu) adl byle bir
cem iyet tarafndan ynetilm ekteydi. S a y la n ok olm ayan li
beral burjuvalar arasnda ise, M ason T ekilt, ismi etrafn
daki esrarl ve korkulu hava, detlerindeki acayiplik sayesin
de pek ok taraftar kazanmt.

D L B R L O L M A Y A N D E V L E T

spanyay iki dm an dnyaya ayran sosyal sebepler

sadece alk v e snflar arasndaki nefretten ibaret deildi..
E yaletlerin devam l km ldanlar da, hkm etleri aralksz
rahatsz etm i, m em leketin m uhta olduu dzenin salanm a
sna engel olm u v e bir nifak havasnn dom as iin elveri
li zem ini hazrlamtr.
1936da spanya, gelim esini tam am lam am ve tarihin
ak iinde bir noktada taklp kalm bir m em leketti. N e din
ve vicdan birlii, ne de monarinin m utlak kanunlar, bu ta
ra ehirlerine, bir zam anlar ayr ayr d evletler halinde hkm
ran olduklarn unutturmutu. B u ehirlerin ayrc zihniye
ti hereyden nce eski dillerin yaatlm asnda gsterilen s
rarla belliydi. Ispanya'nn resm v e yaygn dili olan K astilya
dili karsnda baz eyletler kendi leh eleriyle konum ak
ta inat etmilerdi: Galisienler, m uhtariyeti olm akla beraber,
uyum a taraftaryd; Oskerra havalisi ehirleri ise byk l
de ii hareketleriyle desteklenen d evam l bir m uhalefet iin
deydi. Buna mukabil N avarllar en koyu m onari taraftan o-
larak, en sa noktada m cadele ediyorlard. N ih ayet, en teh
likeli yer K atalonyayd. K atalonya, zellik le Barselon v e etra
fndaki iileri v e kyly, refaha kavuturm a vaadleriyle de
vam l kaynam a halinde bulunduruyordu.
spanya Cum huriyeti 1931den itibaren eitli ve vahim
problem lerle yzyze geldi. F akat cum huriyetin hareket nok
tasnda, Prim o de R iveray a nazaran ansl olduu muhak
kakt; nk m illet ounluunun arzu v e iradesiyle kurul
m u tu B tn spanyada sevgi ve heyecanla alklanm t.
Onu, ateli Akdeniz kanyla, gzel bir gen kz olarak tasav
vur eden spanyollar sevgili cum huriyetlerine La N ina B o-
nita (G zel K z) adn takm lard. F akat spanyol Cum
huriyeti, m odem Avrupa cum huriyetlerinden farkl v e eski d
zene balyd.

Y N E T O P R A K M E SE L E S

1932d e Azana H km eti tarm blgelerinin sefaletine

kar sava at v e M eclisten, byk toprak sahiplerinin ilet
m edikleri topraklarnn ellerinden alnp, fakir v e topraksz
kylye datlm as hakkndaki kanunu geirm eye m uvaffak
oldu. F akat kanun sadece birka eylette uygulanacak v e top
rak datm nn yansra art olan sulam a problem ini hallede
m edii iin de beklenen parlak neticeyi verm eyecekti. K saca
sylem ek gerekirse, Azananm reform teebbsleri fakir
kyly bir kere daha hayl krklna uratm aktan baka
hi bir sonu eld e etm edi.
Cum huriyetin baka dertleri d e vand: B tn dnyay
altst etm i olan byk ekonom ik kriz, spanyaya 1930 yl
na doru gelm i ve m onarinin dm esinde en nem li rol oy
nam t. F akat ne yazk ki, rejim in deim esi bu krizin kor
kun tahribatna kar hi bir ey yapam azd. Y llar getike,
bu tahribat gitgide arlaan bir kbus halinde kt. Ends
tri alannda ihtihsalin sfra inm esi, i yerlerinin pepee k a
panm as v e nihayet isizlik.. V e sonunda, ii ve iveren ayn
krizin kurbanlar olarak spanyada sa y la n m ilyonlar aan
gaynm em nunlar ordusuna katldlar.
B tn bu talihsiz artlar iinde cum huriyet, affedilm eye
cek bir hat daha yapt ve en kudretli iki m esseseyi, orduyu
ve kiliseyi kendi safnda tutm ay bilem edi.

K L S E N N R O L

spanyol kilisesi ok zengindi, zengin olduu kadar da

muktedirdi. E tkisi hudutsuzdu. spanyada eitim tam am en
kilisenin em rindeydi. D ier taraftan kilisenin, spanyol kadn
zerinde m utlak bir hkim iyeti vard. spanyol kadn sofu
v e m sam ahasz bir K atolik olarak, kocas isterse en ileri bir
anarist vey a M ason olsun, daim a m ahallesindeki v eya kilise
sindeki papazn em rinde bulunurdu. F akat bir bakm a K ilise
nin hudutsuz zenginlii v e m onariye olan ball da m ey
dandayd. K ilise, ruhlara hkm ettii kadar, dnen beyinleri
de tahrik ediyordu. B ir spanyol atasznn dedii gibi: B
tn spanya, K ilisenin peindedir. F akat yars araba iinde
giderken, br yars yaya yrr. 1931 C um huriyetini kuran
liberaller ve sosyalistlerin, yaya yryenler kfilesine dahil
olduu muhakkaktr. O halde gen cum huriyetin, kilisenin y e t
kilerini hudutlandracak tedbirler aramas v e A nayasaya, ei
tim in, m ahkem elerin, evlen m e v e boanm alarn likletiril-
m esi, kilise m ensuplarnn da d ev let kontrolnde bulunm as
gibi yeni hkm ler koym as ok tabidir. te bu durum ki
liseyi cum huriyete dm an cep h eye geirmitir.
Cumhuriyet, ikinci byk k u vvet olan orduyla da dost
olam ad. Ordu, O ndokuzuncu Y zyldan beri vatan iin silh
atm am , kan dkm em iti. Duran, b ek leyen ve kaybetm eyen
her ordu gibi m em leketin i m eselelerine m dahale etm eye
hazrd. Yllardan beri dolu olarak bekleyen silhn kolayca
i dmanlarna evirebilirdi D ev letin m enfaatlerini v e em ni
yetini kendi m enfaatleri v e e m n iy e tiy le birletirerek kendisi
ni kanun ve dzenin tek v e en hakl koruyucusu farzediyordu.
Fakat bunun yannda Ordu, m erkez bir idareyi istiyordu.
1932 seim leriyle eyletlere ksm m uhtariyet tannm as Or
duyu yeni rejim e kstrmt.

DARBEYE TEEBB S ED EN
G E N E R A L A F F E D L Y O R

Cum huriyetin ilnm izleyen gnlerin cokun heyecan

abuk snm, sessiz ve sinsi bir m em nuniyetsizlik kendini
hissettirm eye balam t. lk hkm et darbesi yapld zam an
cum huriyet henz bir yandayd. F astaki savalar srasmda
byk hret yapm olan General Sanjurjio, 1932 Austo
sunda eski m odel bir Prononsiam ento denem esine giriti.
H areket bir avu yksek rtbeli subay tarafndan d
nlm, gizlenm iye bile lzum hissedilm em i v e hem en de
plnsz, geliigzel tatbik edilm iti. B ylece, hareket, balad
ndan be saat sonra sona erdi, Sanjurjio idam a m ahkm
edildiyse de Cum huriyet Gzel bir kza yarar cm ertlikle
bu cezay balad.
Sivil bir hareket ok daha tem kinli olacakt. K ilise d
m an Azana iktidarna kar kanun y o lla n deneyeceklerdi. B u
kararla siviller, iktidar alm ak iin bir araya gelerek bir par
ti m eydana getirdiler. E ski partilerin; K yl Partisi, B yk
T oprak Sahipleri Partisi, Kralclar, G elenekiler (bunlar Kar-
list ad iyle anlm aktayd) yam sra, daha orijinal, daha dei
ik, m illetin byk ounluunu peinde srkleyebilecek ka
dar kaypak gen partiler kuruldu. B u partilerden biri sriatle
byd v e nem kazand, fakat ok ksa m rl olm a
ya mahkmdu. kincisi, balangta vaatkr grnmemi, g
ze arpmamt. Am a parlak bir gelecei vard. lki, CJS.D.A.
idi, m onarist deilse d e K atolikti, mfrit v e oven deildi,
 e m a sacyd. Lideri m ehur R oblesdL kinai parti aka fa
istti, diktatr Prim o de R iveramn olu gen v e yakkl
Jo se A ntonio P rim o d e R ivera tarafm dan kurulm utu v e F a
lanj ad yla anlyordu. Falanjistler bata ep ey grlt yapt
lar, fakat saylar etkili olm alarna im kn brakm yacak ka
dar azd. Seim e de girem ediler, zira henz tekilt olarak ta
mam lanm am lard. Aksine, 1933 seim leri C E J D A y yarm
adann en nem li teekkllerinden biri hline getirdi.
Sac m erkeziyetiler v e saclar m eclislerde ounluu
salam lard. 1933den 1936y a kadar hkm et sac merke
ziyetilerden kuruldu. B abakan R adikal Leruydu. F akat Le-
ru kendisini d estekleyen saclara tvizler verm ek zorunda
kald. yle ki sonunda, bu hkm et de kendinden nceki k a
dar m frit hareket eder hle geldi. B u defa saa doru yatan
hkm ette denge bozuldu. V e spanya ar ar bir sivil har
be doru gitm ee balad. Azana H km eti, K atoliklerin nef
retini kazanmt; Leru H km eti ise iileri v e btn solu
kendine dm an etti.
1934de M adridde genel grev patlak verdi. B u srada Bar-
selonda Eskierra, K atalan devleti hkm ranlm iln edi
yordu. H er iki hareket de abuk bastrld. Sosyalist grevciler
ve Barselonlu isyanclar yakalanarak cezaevine gnderildiler.
A m a hdise kapanm am t. Asturide iiler idareyi e le ala
rak bir Sosyalist Asturi devleti kurduklarn iln ettiler, bl
g e birka gn m ddetle iilerin elinde kald. arpmalarda
kiliseler atee verildi, din adam lar ldrld. O laylar byk
bir heyecan ve kargaalk yaratt. Leru zecr tedbirler alm ak
m ecburiyetini hissetti. F asta bulunan yabanc L ejyonun, der
hal yurda dnerek duruma el koym as em redildi. Lejyonun
iki kum andan vard: General G oded ve G eneral Franko. L ej
yon derhal em re uyarak yurda dnd, byk isyan hareket
lerini bastrd. B inlerce spanyol ld. Bu, sivil harbi hazr
layan bir m anevra hareketiydi sanki.
1936 seim leri, gem i be y llk devre iinde kendi cep
helerinde ayr ayr beslenen, b y yen iki dm an cepheyi bu
defa kesin olarak kar karya getirm iti. N e var ki oy tas-
 nifnde solcularn salad ok kk bir stnlk bu cephe
ye Kortezde kuvvetli bir ounluk tem in etm iti. Bu, mu
hafazakrlar v e saclar arasnda hayl krkl yaratt: D e
m ek ki kanuni yollarla iktidar ele geirm elerine imkn kal
m am t. G eriye sadece bir iddet hareketiyle iktidar ele ge
irm e ihtimali kalyordu.
Saclarn ilk teebbs General Frankonun tahrikiyle
yapld. Fransisko Franko 1936da krk drt yandayd. F as
harpleri srasnda yabanc lejyonlarnn kum andanyd. B u
harpler srasnda bir stratej olarak byk n yapm t. 1934e
kadar ad siyaset dnyasm da duyulm am t. Sanjurjionun
darbe teebbsne de karmamt. Ancak Asturi isyan pat
lak verdikten sonradr ki General Franko siyaset alannda par
lad. V e ismi m uhafazakr cephe iin byk bir m it kayna
oldu.
Seim sonular iln edilir edilm ez General Franko, der
hal Babakan Y ardm cs V alladarese kotu. Valladarese, Is
panyada sa cephenin ancak u ok ksa bir iki saatlik zam an
iinde kurtarlabileceini izah etti. H km et henz iban
dayken, m eclisler dalm am ken, yani, yen i seim in ibana
getirdii solcular henz iktidara el koym am ken, derhal du
ruma hkim olarak sol cepheyi ezm eyi tek lif etti. N e var ki
V alladares m utedil bir m erkeziyetiydi, mfrit bir sac de
ildi. B u teklif onu korkuttu ve General Frankoya yardm
reddetti.
O andan itibaren saclar iin, silha bavurm aktan ba
ka are kalm yordu. Bir hkm et darbesi esasen yllardan be
ri hazrlanm aktayd. Ordu saflarndaki m uhalif subaylar ara
larnda Ordu Hareketi adl gizli bir tekilt kurmulard.
Bunlar m uhafazakr K arlistlerden de yardm grm ekteydiler.
Karlistler, N avar lkelerinin uzak yaylalarnda bir ordu ha
zrlamlard. B u ordu silhl ve tlim li gen m onaristlerden
kurulmutu. B u hareketlerin efleri talyay a v e A lm anyaya
gitmilerdi. M ussoliniden yardm vaadi alm lard. N aziler,
gerekirse bizzat spanyaya asker gnderm ek vaadinde bulun
mulard.
 1936da, kom plonun tertipileri subaylard. Sanjurjio
srgndeydi v e Franko, yeni hkm et tarafndan Ispanyadan
uzaklatrlm t. K anarya Adalar G enel V aliliine tyin e-
dilm iti. B u y zd en darbe hareketini spanyada bulunan Ge
neral M ola hazrlyacakt. H areketin hedeflerini, m erhale mer
hale tyin ve tesb it etti, el altndan btn taraftarlarna bil
dirdi. G revleri askerlerle sivil halka m ensup isyanclar ara
snda titizlikle taksim etti. H areketin ayn anda m eydana
kaca btn ehirler iin a y n ayr efleri seti.
Azana H km etinin, sonra Kuiroga H km etinin idare
sizlii, siyas cinayetler, suikastler, yer yer ayaklanm alar, ar-
pm aler, yangnlar, yam alar; btn bunlar hazrlanan kom
plo iin bulunm az bir zem in tekil ediyordu. H km et yak
laan tehlikeyi hissedince mfrit solu frenlem ek istedi, anar
istlerden birka yakalanarak hapsedildi, ama bunlar clz
tedbirlerdi. B u arada Falanj Partisi Lideri Jose A ntonio Pri-
m o d e Rivera bile tevkif edilm iti. F akat btn Ispanya'y
hapsetm iye im kn yoktu. M adridde siyas bir cinayetin ilen
m edii gn gem iyordu. B az bir kahvenin terasnda bir falan
jist m akineliyle delik deik ediliyor, baz bir sokak kesinde
be sosyalist kstrlp ldrlyordu.

B A R U T F I IS IN I A T E L E Y E N K IV IL C IM

Nisanda, bir gn, Asaltoslar, yani hkm ete sadk mu

hafz askerlerinden biri, sivil tekilta m ensup muhafzlardan
birini ldrd. Falanjistler cenaze treninde byk tezahrat
yaptlar. M ezarlkta tren, gerek bir arbedeye dnd. A sal-
toslar duruma m dahale etm ek istediler, falanjistler kar
koydular. Silhlar atld, birka kii ld ve bu arada Asaltos-
lan n K um andan gen T em en Jose Castillo, Jose Antonio
Prim o de R iverann yakn akrabas olan H eredia M arkisini
ldrd. 12 T em m uzda, T em en Castillo, klasna dnerken
bir tabanca kurunuyla ldrld. ki gn nce bir arkada
larn daha ayn ekilde kaybetm i olan Asaltoslar, intikam
alm aya karar verdiler. Fakat onlar dm ann bana, b eyn in e
vurm ak istiyorlard. Castillonun ldrld gece kladan si
yah bir otom obille bir kam yon kt. K am yon, m onarisi sa c
lider C alvo Sotelonun evinin kapsnda durdu. O tom obil ise
P o b le sin evin e doru yol alm t. R obles Fransadayd, kendi
sini b ekleyen m utlak lm den b y le kurtulm u oldu. A m a So-
telo evindeydi. Ertesi gn cesedi B a t m ezarlnn morgunda
m onaristler tarafndan zorlukla tannd.
Sotelonun katli M adridde byk bir heyecan yaratt. B u
nun yansra sol cephe de, bu cinayeti izlem esi m m kn bir
kyasya hareketten korkarak tellanm ti H km et monar-
ist v e Karlistlerin idare m erkezlerinin kapatlm asna em ir
verirken, dengeyi salam ak iin anaristler hakknda da ta
kibata giriti. 14 T em m uzda byk B at m ezarlnda birbi
rini takip eden iki m uazzam cenaze treni yapld. lki, sol
cularn sklm yum ruklaryla selm lanan K astillonun oena-
zesiydi; kincisi, Sotelonunkiydi v e m ezarlkta toplanan m t
hi bir kalabalk cenazeyi faist usul e l kaldrarak selm lad.
O gnlerde K ortez fevkalde toplantya arld. V e
kapda yelerden silhlarn vestiyere em anet etm eleri isten
di. B u toplant, barn son m idiydi, fakat hi bir sonu e ld e
edilem eden dald. A yn gnlerde General M ola hareket ta
rihi olarak 17 Tem m uz saat 17y i kararlatrm bulunuyordu.
H km et, hazrlanan darbe hareketinden ksm en haber
dard. Aslnda komplo, gizli kalam yacak kadar yaygn bir te
kilt tarafndan hazrlanm aktayd. Bununla beraber hkm et,
harekete gem edi ve tedbir almad. Kuiroga hkm etinin so
rumluluu ok ar, durumu ok gt. Babakan kom plo hak-
kndaki ihbarlar ciddiye alm am t. K endisine M olam n tev
kif edilm esi gerektiini syleyenlere Kuiroga: M ola C um hu
riyete sdk bir askerdir. dem ekle yetinm iti. Afrika ordu
sunda hazrlanan bir yeni isyan hareketinden bahsedildii za
m an Kuiroga alay etm i v e u szleri sylem iti: yi ya, on
lar ayaa kalkarlarsa, ben de yan gelir yatarm, olur biter.
Sac hareket F asta balayacakt General Franko, F a
ta bu hareketin efi haline gelecekti. B u da spanya bakm n
dan tabi bir sonutu. Ispanyol ordusunun Afrikadaki efleri
1934te A sturide iiler ayaklanm, komnist bir idare kurmulard.
Franko ilk olarak bu isyan iddetle bastrmasyla sa cephede isim yapt

yllardan beri aralksz sava halindeydiler. R if dalarnn,

T ercionun cenkci halklaryla devam l m cadele durum un
daydlar. Her an harekete geebilirlerdi. Ispanyada ise sol
cepheye katlm olan iilerin dnda ehirlerin orta halli ve
fakir halk, u y a da bu cephenin adam olm aktan ok, azap
eken insanlard.
Afrika ordusundaki senelik byk manevralar hareket
iin bulunmaz bir frsat yaratm t. Y ksek K om iser B u y la
ve Afrika ordularnn iki kum andan M orato v e R om erales,
hazrlanan kom plo hareketine alnm am lard. H i bir ey bil
miyorlard. M anevra sona erdikten sonra, bir ziyafet tertip
lenm iti. Y em ek srasnda Y ksek K om iser B uylla, su b ay(-
rtn hep bir azdan: Cafe! d iy e bardklarn hayretle gr
mt. Cafe, yani spanyolca kahve! H albuki sofrada hen-c
balk yeniyordu ve sra k ah veye g elm em iti A m a C A J\E , h a
zrlanan kom plo hareketinin bir iaretiydi v e u anlam a g e li
yordu: Camarades! Arriba F allan ge Espaola! (Arkadalar!
spanyol Falanj G eliyor!).

F R A N K O Y U G E T R E C E K
N G L Z UAI

H areket pln, Afrika ordularnn G eneral Franko tara

rndan ele geirilm esini gerektiriyordu. nk M o r a t ve R o
m erales, hkm ete ballklaryla tannyorlard. A ncak F ra n
ko da ak denizde, K anarya adalarnda bulunuyordu. B u se
beple nce Frankonun K anaryalardan spanyol Afrikasna
yetinesi gerekliydi. B unun iin btn hazrlklar tam am lan
mt. Londrada bulunan m onarist spanyollar bir uak te
m in etm ilerdi. spanyada uak y o k m uydu? Vard ama an
lalan tekilt spanyol havaclarna gvenm iyordu. (G erek
ten, hava ordusu hkm ete sadk kald.. F astaki hava k uvvet
leri d e harekete katlm ay reddedeceklerdi). N eticede, ngil
tereden tem in edilen uak Kanarya adalarnn m erkezi Las
Palmas'a ngiliz pilotu B ebb tarafndan kararlatrlan gnde
getirildi. im di Frankonun grevli olduu T e n e r iften Las
Palm asa gelm esi iin bir bahane bulm as icap ediyordu. B u
da zor olm ayacakt. Las P alm as V alisinin lm bu frsat y a
ratt.
General Franko, Kanarya adalarndan bir ngiliz uay
la spanyol Afrikasna um aya hazrlanrken, (1 7 Tem m uz
akam ) Babakan Kuiroga, Afrika Ordular K um andam M o-
ratoyu telefonla arad:
General, M elillada ne oluyor?
M elillada m? H i bir ey. N ed en sordunuz?
Garnizonda isyan varm.
M elillada ne oluyordu? Bir falanjist tarafndan ihbar e
dileceklerini haber alan darbeciler, bu ihanet karsnda val.
 tinden nce harekete gem ek zorunda kalmlard. leye
doru, M adridden, isyann efi grnen T em en Seguinin
tevkifi iin em ir geldi. F akat G eneral R om erales bu emri y e
rine getirm eye vakit bulam ad, nk T em en Segui elinde ta
bancas olduu halde G eneralin odasna girmiti. R oller tram
pa edilm iti imdi. A yn gn General R om erales v e yakn a-
dam lan, sosyalist v e cum huriyeti liderlerle birlikte kuruna
dizildiler. B tn spanyol F a snda isyanclar sosyalist v e cum
huriyetileri y a ldrdler y a hapse attlar. D irenm e ok za
y f olmutu. Larata hkm ete sadk bir avu subayla T etuan
Y ksek K om itesi iddetle kar koydularsa da bu direnm e a
buk krld ve isyanclar tarafndan bastrld.
18 T em m uz gn sabah 5.15de Las Palm asda bulunan
General Franko btn spanyol Fas'ndaki radyo verici mer
kezlerinden bir resm bildiri yaynlyordu. Bu bildiride yle
deniyordu:
Ordu spanyada dzeni salam aa karar vermitir. Ge
neral Franko hareketin bandadr v e btn vatansever s
panyollar kendisiyle birlikte m cadeleye davet etmektedir.
B u bildirinin radyolarda okunduunun ertesi gn, 19
T em m uzda General Franko, T etuan a geldi. htiyatl hareket
ederek Afrikaya geliini geciktirm i, hatt nce Fransz Fas'
nda urak yaparak olaylarn gidii hakknda bilgi alm t.
V e btn bu tedbirlerden sonra dahi, m eydanda kendisini bek
leyen subaylar arasnda, kom ploya dahil olduunu bildii v e
ok gvendii subaylar grdkten sonradr ki, pilotuna ua
durdurmas em rini vermiti.
B u hareket, ekli, cereyan tarz ne olursa olsun, gerek
anlam yla bir hkm et darbesi bir Prononsiamentoydu.

B A B A K A N L E R E SL H
D A IT M A Y I R E D D E D Y O R

Frankonun bildirisine kar M adridd e hkm et de bir

kar bildiri yaynlayarak duruma hkim olduunu iddia ed i
yordu: Hkmet bu isyan hareketinin sm rge topraklarnn
Barselondaki solcular, daha i sava aka balamadan hazrlanmlar
ve sokaklarda barikatlar kurup, toplar yerletirmilerdi.

m ahdut bir kstnn ilgilendirdiini v e vatan topraklar iinde

akl banda vatansever tek bir Ispanyolun bylesine hain ve
neticesiz bir lgnla gz yum m ayacam bildirir.
H albuki radyolar bu bildiriyi yaynlarken Franko hare
k eti btn Ispanyada bym ekteydi. H km et bu gerei g-
rem iyecek kadar kr deildi. Bildiri, isyann yaylm asn n
lem e abasyla bavurulm u bir tedbirdi sadece. Kuiroga ise
12-13 Tem m uz olaylar srasnda olduu gibi, bu defa da re
jim i kurtarmak iin iiyi silhlandrm ay kabul etmiyordu.
B u reddi ile Ispanyadaki faist harekete rahat bir baar z e
m ini hazrlam oluyordu. H km et, hareketin balad gn
lerde ii snfm silhlayarak harekete geirmi olsayd Fran
ko isyan anavatanda m uvaffak olam az, balad uzak sahil
de baslr ve snerdi.
Babakan Kuirogann tutum u bir baka ynden de izah
edilebilir: H km etin liberal yeleri isyan hareketini kanun
yollarla bastrm ay tercih ediyorlard. Sa bir ihtilli bastr
m ak am acyla bu defa kendileri iin ayr bir tehlike tekil e-
debilecek bir baka cepheye, sosyalist hatt kom nist ii o
unluunun elite silh verm ek istem iyorlard. Franko hareke
tini, sadece hkm etin im knlaryla bastrlacak bir hareket
sanyor, durum un veham etini anlamyorlard.
H erey, hkm etin henz m itlerini kaybetm ediini ispat
ediyordu. Sadece Kuiroga, pem be gzln nihayet karm
olacak ki, istifa etti. R eisicum hur Azana hkm eti kurma -
cev in i Barrioya tek lif etti. B u arada hkm etin kurulmas
tel iinde bulunan liberaller, kom plo eflerinden mehur Ge
neral M olaya da M ill Savunm a B akanl teklif etm ilerdi.
M ola, Barrioya u cevab verdi: Sizin kendi partizanla
rnz var. Benim ideal arkadalarm. kim iz de ardmzda bi
ze bal bu insanlara ihanet ederek birbirimize sokulursak,
lin edilm eyi hak etm i oluruz.*

SAV A

N ih ayet yeni hkm et Profesr Giral tarafndan kurul

du ve i bana geti. Giral da bir liberaldi, fakat Franko ha
reketini n eye m alolursa olsun, kan dahi dkm ek gerekse bas
trma kararyla i bana gelm iti. 19 T em m uzda btn ii
lere silh datlm as hakkndaki em ri verdi. O andan itibaren
spanya biri isyanc, dieri bastn c iki dm an cephe haline
geliyor ve i sava balyordu.
syan 18 T em m uzla 20 T em m uz arasnda btn span-
yaya yaylm t. syanclar, mfrit solcularn v e anaristlerin
kalesi saylan A ndalus eyaletini ele geirmilerdi. Asturi eya
letinde fabrikalaryla isim yapm sanayi v e ii blgesi Ovi-
deo da falanjistlerin elindeydi. B una karlk baz blgelerden
gelen haberler de Cum huriyetileri ve solcular sevindiriyor
du: Barselonda hkm ete bal kuvvetler isyanclar bozgu
na uratmt. V e en mhimi, bakent M adrit, hkm ete s
dk kalm, M adridde siler ezilm iti
 sava balaynca bakent Madridde de saclar ve solcular arasnda
kanl arpmalar olmu, faistler yenilgiye uramlard.

Ksas, bir eyaletten dierine, o ehirden bu kasabaya du

rum deiikti ve deiiyordu. Olaylar, ayaklananlarn plnla
rn bozarak, ama hkm et kuvvetlerine de tbi olm akszn,
um ulm adk bir seyir takip ediyordu. Burada darbecileri baa
rya ulatran, urada baarszla uratan bir sr art v e un
sur ie karyordu. Tarihi H ugh T hom as bu durum u yle
anlatr: Ispanyay bir frtna bulutu kaplam t. B u felketli
lolukta, asrlar ve nesillerden beri birikmi kinler, anlam az
lklar, kavgalar tabi bir fet gibi kaynyordu. T eller kesilm i
veya bozulmu, haberlem e g veya imknsz hle gelmiti.
Bir ehrin dierinden haberi yoktu ve her ehir kendi kavgas
n, kendi kaderini yayordu. im di bahis konusu olan sadece
iki spanya deil, fa k a t.b elk i d e iki bin spanya idi.
Dier iki tarihi, Broue ve T em im e tabloyu yle tamam
byorlar: syan ar ar duruma hkim oluyordu. Asiler, yn
tekiltlanm akta hasm lanndan atik davranarak knzanyorlur,
ya da hkm et taraftarlarnn, Generallerin kanuna ballk
v e m erluk adna savurduklar nutuklarla oyalanm asndan
t aydalanyorlardL
H erhalde en byk fcia S evil ve Barselon ehirlerinde
cereyan ediyordu.
Barselonda Franko hareketi gerek bir muharebe ekli
ni alm , bu muharebe sonunda Frankistler malp edilm iti.
Barselonda saclarn m cadeleyi kazanm a ans ok azd.
nk Barselon bir lim and, bir sanayi m erkeziydi v e nfu
sunun byk ounluu iiydi. dealleri iin hayatlarn ve
recek solcular bu blgede duruma hkimdi. B unun yannda
bir K atalan devleti kurma haylinden vazgeem em i olan Bur
juva B arselonlular da m em leket apnda dzeni salam ak is
tey en orduyu ho grmyorlard. N ih ayet burada m ahalli as
ker birlikler d e hkm ete sadkt. syanclar bu gerekleri
bildikleri iin Barselondaki h a ek ete ef olarak bir sert as
keri, G eneral G odedi tyin ettiler. Ama G oded bu srada Ba-
learlardayd ve Barselona hareket baladktan sonra gelebildi.
ehirde isyanclar, her blgede olduu gibi Cum huriyet h
km etinin teredddnden faydalanam adlar.
18 T em m uz gecesi B arselonda sava balam t. Sokak
larda kalabalk topluluklar derm e atm a barikatlar arkasna
sinm iti. General Godedin geliini bekleyen Frankistler, yan
l bir kararla ehrin m erkezinde, K atalonya M eydannda top
landlar. H albuki eli silhl iiler oktan sipere yatm lard
bile. K yasya bir dv oldu. B u srada subaylar ordu zerin
deki iktidarlarn da kaybetm ilerdi. Subaylarn emrini dinle
m eyen asker, iilerle anlayor ve halka ate etmiyordu.
Frankistler K atalonya M eydanndaki evleri zaptetm i-
lerdi. Am a buna m ukabil leden sonra iilere 4 0 0 0 kiilik
bir takviye geldi. N ih a y et Balearlardan Barselona gelen G e
neral Goded tevk if edildi. O gece radyoda bir konum a yapan
Goded, hareketin baarszla uradm v e kendisinin Fran
kistler safndan ekildiini bildirdi. B u konum a derhal etki
sini gsterdi, Barselonda asker silhn kendi subayna evi
recek kadar ordudan koptu ve M adridde hkm ete rahat bir
n efes aldrd.
N e var ki Barselon'da durum b yleyk en Ispanyann ba
ka blgelerinde olaylar ok baka trl cereyan ediyordu. Se-
v ilde tek bana bir adam, G eneral Llano, soukkanll sa
yesin d e 250.000 nfuslu ehri Frankistlere kazandrm t. 17
T em m uzda S evile gelm i, hi kim seyi tanm ad ehirde du
ruma el koyarak ordu m erkezini em rine alm, hkm et or
ganlarnn teredddnden faydalanarak btn idare m ekaniz
m asna hkim olmutu.

SP A N Y A B N PA R A Y A B L N Y O R

H areketin balam asndan drt gn sonra, (2 1 Tem m uz

1936da) btn spanya yarm adasnn gsterdii manzara
ek deiikti. O gn saclar, haritay gzden geirirken, zafer
trkleri syliyem iyorlard. Navar, btnyle K arlistlerin e-
lindeydi. K astilya v e Aragon falanjistlerin hkim olduklar
blgelerdi, buna mukabil Asturi, O video gibi sanayi blgeleri,
B ask lkesi ve K atalonya Cum huriyetilerin elindeydi. Anda-
luzda durum belli olm am t, Grnataya falanjistlere, F ran
kistlere dm an eitli gruplar hkimdi.
B u srada saclar iin darbe saylacak bir haber geldi:
G eneral Sanjurjio, Am erikadan, falanjistlere katlm ak zere
spanyaya dnerken uan dm esi sonucunda lm t. F a
kat bu lm, G eneral Franko iin beklenm edik bir frsatt.
nk Sanjurjio ismi hareket baaryla sonulanrsa Franko
adnn en kuvvetli rakibi olarak grnyordu. B ir baka ka
za, bir sene sonra General M olay da vakitsizce falanjistlerin
bandan alm ve b ylece Franko hareketin banda tek isim
olarak kalm t.
O gnlerde falanjistleri sarsabilecek en kt haber, d o
nanm ann cephe alm asyd. Franko, D en iz K uvvetlerini, ku
m andanlar, yksek rtbeli subaylar elde etm i, donanmann
desteini salam t. Ama bu arada ok nem li bir unsur ihmal
G eneral F ranko, yl siiren ie sava srasnda ele geirdii b ir e
h ird e y ardm claryla beraber... Sava I!(.!9 ylnda sona erdi.

edilm iti: M re tte b a t! ou ii sta t s n d e n yetim i olan d e

nizciler, sol cepheyi d estek liy o rlard . 19-20 T e m m u z d a kanl
hdiseler olm u, m re tte b a t isyan ed e re k su b a y la r ld rm
ve gem ileri zap tetm iti. B u o la y la r fa la n jistle rin d u ru m u n u ok
zorlatrm t. Z ira F ra n k o , h a re k e ti d e ste k le m e k zere Is
panyol A frik asn d an getirecei ta k v iy e k u v v e tle rin i b u gem i
lerle nak led ecek ti. F a k a t gem iler im di halk ceph esinin em
inde. y arm a d a y a herh an g i bir k arm a y ap lm asn n lem ek
Frankt, H itlc rle yapt b ir grm ede... H id er ve M ussolini. F ra n -
I,(y silh. m alzem e ve gnll g ndererek d e s t e k l e m i l e r d i . ..

.n devriye gezm eye balam t.

B u d u ru m fa la n jistle r a ra sn d a m itsizlik ve k o rk u do
a s n a yol am t. T e tu a n d ak i isy an clar te re d d t etm ey e
balam lard. B u srad a F ra n k o d a n gelecek b ir te re d d t sa
t.cphenin d erh al zlm esine sebep olabilirdi. A m a F ra n k o di
rendi ve m cad eley i asl b rak m y aca n bildirdi.
S aclar kolayca ele g eireceklerini m it e ttik le ri ik tid a
r alam am lard . H a re k e t baarszla uram t. A m a b itm e
m iti. D a h a d o ru bir d ey im le H k m e t d arbesi baarszlkla
scnulanm , a m a b u d efa i sava balam t. F a la n jistle rin
gerek d u ru m u n u i sav an sonucu gsterecekti.
Isp a n y a da i sava, g arip ek ild e cephe deitirdi. M
cadele falan jistler, y a n i sa clarla h k m e t k u v v etleri a rasn
d a bir dv o la ra k balad. S aclar nce, solculara deil, h
k m e te k ar silha sarlm lard. A m a m cad ele uzaynca d
u m deiti. H e r blg ed e ok zayf ve dank olan h k iim ri
k u v v e tle ri fa la n jistle r k arsn d a d u ru m a hk im olnm aym 11.
sol rejimi korumak am acyla bu defa ii silha sarlm, h
km et kuvvetlerinin, yani m er kuvvetin bo brakt yeri
alarak falanjistlerin karsna g e m iti Solcular, blge blge
Ispanyaya hkim olm aya baladlar. B y lece bir hkm et
darbesi olarak balayan hareket drt gn sonra gerek bir i
sava manzarasn ald. spanya byle bir i savaa yllardan
beri ar ar yuvarlanm aktayd.
General Franko iktidar ele geirm e m id i n in gerekle
m esini uzun y l bekledi ve sokak sokak, ev e v yaplan kan
l karde kavgalarndan sonra spanyada durum a hkim ola
b ild i Sonra bir faist diktatrl kurdu. Prononsiam eato, g
ya spanyada m uktedir bir hkm et kurarak, bir karde kav
gasn nlem ek am acyla hazrlanm t. A m a karde kavgasn
balatan, o Prononsiam ento oldu. V e Afrikadaki bir klada
balayan sac hareket, yllarca btn Ispanyay kana bo
yad.
 HTLEK'E SUKAST VE DARBE TEEBBS
20 TEMMUZ 1944:
kinci D nya Savanm sonlarna doru, aralarnda Rom
mel de bulunan birok Alman generali v e subay Hhler'i
ortadan kaldrp bir darbeyle iktidar alm ay planlam
lard. Darbe hareketi Hitlere sdkastle babyacakt. 20
Temmuz 1944 ite bu teebbsn tarihidir.

Berlin boucu bir scakla kavruluyordu. Saat henz se

kiz bile olm am t am a R angesdorf asker hava alannda ua
nn kalk saatini bekleyen iri yapl subay, sca gerek bir
strap halinde sakat vcudunda duyuyordu. A lbay von Stauf-
fenberg bir sava sakatyd. ki y l nce K u zey Afrika sava
srasnda bir m ayn tarlasna derek ar yaralanm t. Kor
kun patlam a albayn sa kolunu, sol elinin iki parm an ko
parm ve yzn paralayarak sol gzn alp gtrmt.
imdi bu snm gzn yerinde siyah bir bant vard. A lba
yn yorgun yz terle prl prld v e endieli bir sabrszlk
gzlerinin anlam n deitirm iti. Birka gnden beri, Stauf-
fenbergin yaralar kavurucu scan tesiriyle yen id en ilem eye
balamt ve hayat gnlerinin her saatine hkm eden kor
kun bir straptan ibaretti.
20 Tem m uz 1944 gnnn sabahyd. Fhrerin Genel
Kararghndaki konferans o gn saat 13de balayacakt.
W ehrm acht ( * ) m K urm ay subaylarndan A lbay von Stauf-
fenbergin konferansta yapaca fevkalde nem li bir vazife
vard.
R eich iin tarihin ak deim i grnyordu: Norman-
diyada M ttefiklerin kartma hareketi baaryla sonulanm

(* ) W ehrm adbt: A lm an Orchsu.

 t. R om a 4 H aziranda dmt. K zlordu btn cephelerde
hcuma balam v e korkutucu bir kuvvet stnlyle H it-
ler ordularn bastrmt. A lm anya insan stokunun en son k
rntlarndan faydalanm aya abalyordu. D aha ne kad&.r A l
man silh altna toplam ak mmknd? te H itler o gn bu
sorunun cevabn en kesin ekliyle renm ek istiyordu. B u ra
poru hazrlam ak ve Fhrere sunm ak devi de von Stauffen-
berge verilm iti.
U an yolcular Albayla emir subay T em en von H a-
e fte n ibaretti. Junkers ua sratle ykseldi ve D ou Prusya
ynnde bulutlara kart. Stauffenberg salam koluyla dizle
rindeki deri antay at. ocukluk arkada kambur General
H elm uth S tie ffin verdii eski bir asker gm leine dikkatle
sararak antadaki ktlar arasna saklad garip ekilli pa
keti parm aklaryla yoklad.
Paket oradayd. P ak ette H itleri ldrecek olan bomba
saklyd.
Birka saat sonra bomba, G.K.G.nin bunkerinde, H itler--
in iki adm tesine yerletirilecekti. V e bylece, bir anda
herey bitm i olacakt. A lm anyann kaderi deiecekti.
U ak onu eyrek gee D ou P rusyada, Rastenburg y a
knlarndaki alana indi. A lbay von Stauffenbergle emir suba
y uaktan inerek kendilerini Fhrere gtrecek zrhl otom o
bile bindiler. G enel Karargha varmalar iin nlerinde on
alt kilom etrelik bir y o l vard.
Otom obil az sonra yem yeil bir ormann glgesine dal
d. Y ol ulu aalarn arasndan, sim siyah gllerin kenarndan
dolaarak gidiyor ve 1918de H indenburgun, Ruslar perian
ederek Tannenberg m eydan savan kazand tarih yere va
ryordu. te H itler, Stalingrad bozgunundan sonra buraya e
kilmiti; btn dnyadan kopm u sanlan bu vahi ormanlar
arasndaki W olfschanzede (K urt ninde), A lm anyay ve A l
m anyann ardndan dnyay m ahva srkleyecek olan iblise
plnlarn hazrlyordu.
G enel Karargh, epeevre, adm az bir kordonla em n iy e
te alnmt. B lge snr boyunca binlerle voltluk bir elektrik
 Kurmay Albay
von Stauffenberg
zek, iriyar, y a
kkl bir Alman
subayyd. A fri
ka savalarnda
sa kolunu, sol e-
lm in iki parma
n ve sol gzn
Kaybetti. Al
manyann bir
kmazda oldu
unu grnce H it-
lere yaplacak
suikast ve darbe
teebbsnn kah
ramanlarndan. bi
ri oldu.

akm nn getii dikenli teller drt sra halinde uzanyordu.

H er otuz m etrede bir nbet kuleleri dikiliydi. Her yanda d i
ten trnaa silhl S. S. subaylar nbet bekliyordu. Her snr
izgisinden gem ek iin ayr bir parolay sylem ek, izin kt
larn ve zel vesikalar gsterm ek gerekiyordu. Btn bu pa
rola ve izin ktlar sadece tek bir gn iin m uteberdi ve her
sabah yenileniyordu.
Btn bu zor im tihanlardan geildikten sonra nihayet
VVolfschanzeye, yni H itlerin zel dairelerinin bulunduu
blgeye varlyordu. Hitler, ormanlarn glgesinde kaybolm u
oian bu yerde, topran altnda ina edilm i odalar, mazgal
delikleri, nbet kuleleriyle evden ok sava m eydannda ga
lip bir sipere benzeyen bir binada yayordu. Yer altndaki
byk salon, H itlerin kurm ay subaylaryla sk sk yapt
toplantlara ayrlm t. O gnk nem li toplant da ite bu
yeralt salonunda yaplacakt.
Alm anlarn efendisi bu kurt ininde m kem m el bir ekil
de korunuyordu. Fhrerin etrafnda m istik bir fedailer halknn
halinde toplanm olan en yakn adamlar da aileleriyle m
lkte bu yar siper, yar hapishane binalarda yayor ve efen
dilerinin kbuslarla dolu gnlerini paylayorlard.
A lbay von S tau ffenb ergle em ir subaynn vesikalar ku
sursuzdu. H i bir zorlukla karlam adan kurt ini ne kadar
girm eye m uvaffak oldular. N e var ki A lbay tatsz bir haber
bekliyordu. Feldm areal K eitel programda bir deiiklik ol
duunu bildirdi. Fhrer o gn M ussolininin ziyaretini bekli
yordu, bu yzden toplant yarm saat nce, yni 13de deil,
12.30da balayacakt. stelik yeralt salonu ok scak oluyor
du, ayrca tam ir de vard, ieride iiler alyordu, onun iin
toplant her zam ankinin aksine, ormanlar arasndaki M isa
firler P avyonunda yaplacakt.
M isafirler P avyonu ince uzun, ahap bir binayd. Stauf-
fenberg, haberi alr alm az, P avyonun zayf duvarlarnn, sa
kapl ince atrun bir infilk nnda ok az m ukavem et ed e
ceini v e bu yzden tahribatn ok az olacam dnd. Ama
u anda artk geri dnm ek v e karar deitirm ek iin vakit ok
geti.
Pavyona girm eden nce A lbay kapda bir an durarak e-
ilm eye m uvaffak oldu. Takm a kolunun da yardm yla, sa
lam parm aklaryla bom bann m ekanizm asn at. Kimse, hi
bir ey farketm em iti. Sonra adm larn hzlandrarak K eitele
yetiti v e Feldm arealin yam sra toplant salonuna girdi.
T oplant balam ak zereydi. Yirm i kadar yksek rtbeli
subay, generaller, amiraller, zerinde byk bir kurm ay ha
ritasnn yaylm bulunduu oval m asaya doru eilm ilerdi.
Ilim m ler ve Goering daha sonra geleceklerdi. H itlerin zel
sekreteriyle konum alar n ot ed en stenolardan gayr herkes
ayaktayd. Fhrer, elinde gzl, byk bir dikkatle haritaya
bakarak sylenenleri dinliyordu. Birka aydan beri akakla
rndaki salar aarmaya balam, srtnda belirsiz bir kambur
peyda olmutu, elleri asab hareketlerle titriyordu. Ama g
rnne akseden ykntya ram en bu her eyini kaybetm i
adamda hl ayn anlalm az, korkutucu hava, insan ezen bir
kbus havas hissediliyordu. O m asann bandaki yksek rt
beli subaylarn hi t'vri A lm anya iin en ufak bir kurtulu
midi kalm olabileceini um m uyordu, m a kim, b yle bir e
yi Fhrere sylem eye cesaret edebilirdi?
K eitel, Stauffenbergin kulana eilerek fsldad:
Raporunuzu G eneral H eusingerden sonra .okuyacak
snz. Onun iin Fhrerden uzaklam ayn.
Btn gzler geni kurm ay haritasndaki krm z iaret
lere dikilm iti. General H eusinger raporunu okuyordu. R apo
run sona yaklatm fark ed en K eitel, dnd, birka dakika
sonra konuacak olan subay gzleriyle arad. K im seyi gre
medi.
General B uhleye:
Stauffenberg nereye gitti? diye fsldyarak sordu. K o
numa sras onda.
O srada, General Heusinger, raporunun son cm lesini
okuyordu:
Ruslar byk bir k u vvetle D vin a batsndan ilerliyor.
nc birlikleri im diden D vinsk snrn gem i durumda.
K uvvetlerim izi Peius gl kenarndan geri ekm eye m uvaf
fak olamazsak....

Saat on ikiyi elli geiyordu. O an, pavyon, korkun bir

deprem le sallanrm casna sarsld. Camlar patlayarak bin
|-ara oldu, tavan kt, byk m asann zerine ykld. B a
rakadan kaln, sim siyah dum an bulutlan ykseldi. Salon bir
anda kapkaranlk olm utu, feryatlar, korku dolu lklar, y a
rallarn, lm ek zere olanlarn iniltilerine kart, in filk o
kadar iddetli v e korkun olm utu ki, subaylarn ou m et
relerce teye frlamt. Biri, bilinm ez nasl bir m cizeyle ya
ralanm adan kurtulabilm i olan bir subay, A lbay von Jahl,
deli gibi koarak haykryordu:
Suikast! Suikast yaptlar!
Stauffenberg sahneyi byk bir dikkatle seyrediyordu.
B om bay yerletirdikten sonra, T em en von H aeften in elli a-
dm kadar yaknna getirip hazrlad zrhl otom obile git
m iti. M otor iliyordu, iki subay elleri direksiyonda, konferans
salonunun korkun patlam ayla havaya uuunu seyrettiler
 Panik arasnda kim se onlara dikkat etm em iti. D um an ve a-
levler arasnda yardm ekibinin barakaya kotuunu, sonra
s td y e zerindeki bir cesetle dar ktn grdler.
Stauffenberg:
H itlerin cesedini kardlar, diye heyecanla haykrd.
abuk gidelim artk!
Zrhl otom obil korkun bir sratle yola kt. lk kon
trol. Bir nbeti subay yollarm kesti:
Stauffenberg:
ok hayat bir m esaj gtryorum, derhal Berlin u-
ana binm ek zorundaym , dedi. H itler adna!
B u son cm le N azi A lm anyasnda gerek bir al susam
a l olmutu. N itek im nbeti subay:
Gein! dedi.
kinci, nc, drdnc snrda ayn sorular, ayn cevap
lar. Subaylar inanlm az bir ansla kurtulua doru yol alyor
lard. Bunda, infilk grltsnn btn blgede uyandrd
dehet ve aknln rol olduu kadar, A lbay von Stauffen-
bergin kiiliinin de rol vard: Gzn, kolunu kaybetm i,
herkesin saygsn kazanm, cesur, vatansever bir asker, bir
kahraman.... gsn kaplayan nianlaryla bu iri yar, gste
rili adam n Fhrere kastedecek bir harekette bulunaca ki
m in aklna gelirdi?
Saat 13.15de Stauffenbergin ua Rastenburg hava a-
lanm dan hareket etti. nfilkten bu yana sadece yarm saat
gem iti.

B E R L N D E K O R K U

Berlin, Bendlerstrasse. Korkun scaa ramen Savunm a

B akanlnn kapsmdaki nbetiler kasklar altnda kprda
m adan bekliyorlar. Bina derin bir sessizlie gml. le y e
mei az nce yenm i. Birinci katta herkes, bar zam anlarm
hatrlatan bir sessizlikle dinleniyor. Ama ikinci katta bir avu
insan, korku dolu bir sabrszlkla bir eyleri bekliyor. Bunlar,
Stauffenbergin yem inli subaylardr. General Olbrichtin b
 rosunda toplanm yirm i kadar subay, sigara iiyor, odada bir
aa bir yukar dolayor, pencereye gidip dar bakyor, iki
de bir duvardaki saate bakarak balarn sallyorlar.
B u gen adamlar, 20 T em m uz olaynn hazrlayclardr.
Aylardan, yllardan beri ou A lm an ordusunda nem li grev
ler alm olan bu subaylar iki yn l bir hayat srmektedirler.
H er sabah, G estaponun korkun penesine dm e korkusuyla
uyanyorlar. Sabrla, dikkatle, sonsuz tereddtleri yendikten,
uzun tartmalar yaptktan sonra, A lm anyann ancak H itler-
in yok edilm esiyle kurtarlabilecei kararna varm bulunu
yorlar. im di ise, W alkyrie H areketini, N azi rejim ini orta
dan kaldracak olan darbeyi balatacak suikast haberini bek
liyorlar.
Bir avu cesur subay, bylesine tehlikeli ve sonu bilin
m eyen bir m aceraya iten, onlar bir cin ayet pln etrafnda
biraraya getiren, pheydi, m itsizlikti, hayl krklyd. Ar
tk zafere inanm yor ve A lm anyay m utlak bir ykltan kur
tarm ak istiyorlard. H epsi, m acerann banda Fhrerin lgn
m itlerini paylam lard. 1940-41 yllarnn zaferleriyle b a
lar dnmt. Ama sonra R usya savayla ilerindeki phe
km ldam , Stalingrad bozgunuyla phe yerini korkuya b
rakmt. Y enilm ez A lm an Ordusu, Fhrerin Ordusu yen il
m iti. Generaller, hl H itlerden korkuyorlard, ama ona inan
myorlard artk. Onlar, A lm anyann geleceinin, H itleri yok
ed ecek bir kar hareketle kurtarlabilecei inancna varm
lard.
u halde derhal birlem ek ve harekete gem ek lzmd.
Alm anya iin tek kurtulu yolu vard: H itleri yok ederek M t
tefiklerin A lm anya karsndaki tutum unu yumuatmak... ve
sonra erefli bir bar yapmak.. Fakat Stalingradn zerin
den bir buuk yl gem iti v e H itler hl yayordu. B u za
man iinde yem inli tekilt ne yapm t? B u sorunun cevab
ac bir bilnoydu: Bir buuk ylda, baarszla uram drt
suikast denem esi. V e nihayet 20 Tem m uz olay hazrlanmt.
Berlindeki Savunm a B akanl binasnn ikinci katnda
saat biri ald. Y em inli subaylar arasnda korku elle tutulur
hle gelm iti. Beck:
Bt F ellgieb el de ne yapyor? diye homurdand.
General F ellgieb el yem inli tekiltn en em in adam larn
dan biriydi. nfilk Savunm a Bakanlna o haber verecek ve
H itler kararghyla btn A lm anyann balantsn kesm ek
zere telefon santralini o sabote edecekti. Am a F ellgiebel'den
hl ses km yordu. General Olbricht arkadalarn oyalam ak
iin, alnan tedbirleri v e tertibi bir kere daha izah etti.
Saat 15.15. T elefon nihayet ald. Stauffenbergin se
siydi:
- H ava alanndayz. Bir araba gnderin bize... H itler
ld...

T am o srada Fhrer, scaa ramen koca bir paltoya sa

rnm, kararghnn istasyonunu aa be yukar dolaa
rak, D ue ile M areal Grazianiy i getirecek treni bekliyordu.
A llah beni korudu, d iye tekrarlad. K esin zafere ka
dar kutsal grevim i yapm am istedi.
Gerekten, bir m cize gibiydi bu. nfilkten sonra
kendine gelen ve yerden dorulan K eitelin ilk ii Fhreri a-
ramak oldu. H itler oradayd, bir duvara yapm gibi, salar
kavrulmu, sa baca yank, sa kolu hem en de felli, belli ki
g iitiyor, ama yayordu. H em soukkanl bir hli de vard.
Dorulm asna yardm eden K eitele:
Y eni pantalonum pek de gzeldi, dem iti. Bana bir
niforma getirsinler!
U saat sonra, hem en de tam am en toparlanm t; M us-
soliniye suikast teebbsne mruz kald yeri gsteriyordu.
lm den nasd kurtulmutu? Stauffenberg oradan ayrl
dktan sonra bir subay, ne olduunu farketm eden antann ye
rini deitirm i olm alyd. N itekim H itlerin yanbanda sek
reteriyle iki subay can verm ilerdi. Orada olanlardan ou da
ar yaralanm , am a H itler tehlikeyi ok ucuz atlatm t. M a-
rnz m uhayyilesi lh him ayeye inanm akta biraz mazurdu.
H im m lerin polisleri soruturm aya hem en baladlar. Ka-
:arphtan o srada bir kii ayrldna gre, tehiste bir glk
HitJer, suikastten saat kadar sonra, o srada kendisini ziyaret etm ek
te olan M ussoliniye bombann patlad yeri ve tahribatn gsteriyor.

yoktu. A m a acab a S tau ffen b erg im di n ered ey d i? T e e b b s n

de yalnz m yd? Y oksa b u b ir h k m e t d arb esi h a re k e ti m iy
di?
F h re r teebbsn, hi deilse im dilik gizli tu tu lm asn
istedi.
K a ra rg h ta H itle r M ussolini g rm eleri balarken,
B e rlin de G en eral O lb rich t, S tau ffen b erg d e n gelen h ab eri bir
st n e verm e e h azrlan y o rd u . N e v a r ki G v en lik O rd
su K u m a n d a n G e n e ra l F ro m m , H itle r in l m h ab erini te
re d d tle k arlad :
K e ite le sorm alym , dedi. D u r bakalm , k ararg h bu
a ray alm .

Konuam azsnz generalim. T elefonlar u anda kesil
mi olmaldr.
Ama birka dakika sonra karargh karlarndayd. K o
num ay paralel telefondan dinleyen Olbricht, K eitelin:
Y ok efendim , sama, dediini iitti. Bir suikast oldu,
ama Fhrer kurtuldu. u anda D u e ile gryorlar...
Olbrichtin m thi can sklm t. Arkadalarnn yanna:
K eitel yalan sylyor, diyerek dnd. From m dan
vazgeip W alkyrie H areketini derhal balatm alyz.
B eck in iine bir kurt dm t. Zaman geiyordu. Saat
bei bulmutu. Birden kap ald. Stauffenbergdi gelen, et
rafn aldlar, onu sual yam uruna tuttular:
Konferans salonu yerle bir oldu, uuan cesetler gr
dm, oradan tek canl km as mmkn deil, diye srar edi
yordu.
K eitel sa, dediler, biraz nce telefon etti.
Onu bilm em , ama H itlerin ldn grdm.
T ekilt birden canland; A lm anyann drt kesine, i
gal edilen m em leketlere, snrlara, cephelere ifreyle v e sekiz
yz telefon ve telgraf hattyla ayn haber ulatrlyordu:
Hitler ld. ktidar btnyle Ordunun elinde. Plnlara g
re W alkyrie H areketini uygulaynz!
Bu srada Olbricht ile Stauffenberg, Kum andan From m u
inandrm aya alyorlard. Ama Kum andan, Stauffenberge:
Sizin yapacanz, diyordu; im di beyninize bir kur
un skmak. Zira suikast baarya ulamad. Sizin de Olbricht
tevkif edilm eniz gerekiyor.
Yanlyorsunuz Herr General Oberst, tevk if edilm esi
gereken szsiniz!
From m tabancasn ekti. Ama dier ikisi onu kskvrak
yakaladlar. V e feryatlarna ramen bitiik odaya hapsettiler.
Saat altda R eich R adyosu m zik yaynn birden dur
durdu. V e spiker Fhrerin K urm ay Kararghndan gelen bir
bildiri yi okumaa balad:
Fhrere kar suikaste teebbs edilm i, ama teeb
bs' scnu verm em itir. Fhrer sadece hafif bereler almtr.
N etekim D ueyi kabul etmitir; grm eler program gere
ince devam etm ektedir. Fhrer A lm an M illetine bu akam
bizzat hitap edecektir.
W alkyrie H areketi liderleri dona kalm, yzler endiey
le gerilmiti.
B at cephesindeki A lm an Ordular K um andan M areal
von Kluge, N orm andiya cephesindeki M ttefik taarruzundan,
bezgin ve mitsiz, ama daha nce verm i olduu szde o ak
am m teredditti. H itlerin yerini alm aa hazrlanan General
von B ecke telefonda:
B en H itlerin ldrlm esi artyla dem itim , radyo
imdi sa olduunu syledi, diyordu.
Him m ler'in blf bu...
Yarm saat sonra sizi ararm, K urm aym la konum a
lym.
A m t M arealden ses kmyordu...
Pln gereince Propaganda Bakanlna gidip G oebbelsi
tevkif etm esi gereken Yarbay R em er, orada bir emir alyor
du: Derhal G oebbelsin em rine giriniz. Fhrerin emridir.
Yarbayn teredddn hisseden G oebbels elindeki telefon u
cna uzatmaktayd:
Beni tandnz m Yarbay Rem er?
pheye yer yoktu. Y arbay esas durua geti:
E vet Fhrerim, tandm.
Yarbay Remer, im di em irlerim i iyi dinleyin. u an
dan itibaren Berlinde duruma siz hkim olacaksnz, tam y e t
kilisiniz. Generallere, mareallere bile emir verebilirsiniz. Kar
duranlar merham et tanm adan tem izleyiniz. Yolunuza her
kim karsa yok ediniz. Dorudan doruya Fhrer adna ha
reket edeceksiniz.
Rem er telefonu kapad. Yz allak bullakt. Aada G o
ebbelsi karmamak iin tedbirler almakta olan birliine ba
rd:
Hazrol! stikam et Savunm a Bakanl. leri, mar!
Savunm a Bakanlm dakiler, nihayet H itlerin sa oldu
una inanmaa balamlard. Saatleri artk saylyd. N e miim
knse yapm aya alacaklard. E n gayretlileri Stauffenberg,
telefondan telefona kouyordu. Am a W alkyrie H areketinin
hi bir gerei yerine getirilm em iti Saat sekize doru tele
fonlar cevap verm ez oldu, Bakanlktakiler birer birer svt.
Y arbay R em erin askerleri binaya girmiti.
lk vurulan Stauffenberg oldu. Srtna bir kurun yem i
ti. O srada M areal From m hapsedildii odadan kt:
K um anday yeniden alyorum, dedi; H arp D ivan ku
rulacak, m ahpuslarn silhlarn alm!
B eck tabancasnn kendisinde braklm asn rica .etti.
Fromm:
Pekala, dedi; iinizi kendi elinizle bitirecekseniz buy-
run, ama abuk olun!
Fakat B eck, beynine evirdii nam lu ile hedefi bulam-
yarak, hafif yaral, bir koltua kt.
B e dakika sonra Fromm, H arp D ivan kararn bildirdi:
Fhrer adna karar veren D ivan, General Olbrichti,
K urm ay A lbay M ertz von Quirnheimi, Albay.... adn syle
m eye dilim varm yor (dedii Stauffenbergd i) ve Yzba
von H aeften i idam a m ahkm etmitir. Gtrn!
Stauffenberg srtndaki kuruna ramen, dier drt m ah
km un yannda, ba dim dik yryordu. B eck eline verilen
ikinci tabancayla da iini bitirem eyince kendisine yardm (!)
edildi.
D ierlerine g e lin c e - H im m ler sonradan yle diyordu:
O kadar acele gm m ler ki, ertesi gn karp kim
liklerini tesbit etm em iz gerekti. C esetlerini yaktrp, tozlarn
gbre gibi etrafa serpm elerini emrettim...
G estapo o gece yars sorgu ve ikenceye hz verdi. A yak
lanm a hareketinin Paristeki lideri General Stolpnagel ertesi
sabaha kar intihara teebbs etti, lm eyip kr kald, ama
H alk M ahkem esi karar ile 20 Austosta asld.
H alk M ahkem esi ilk durum asn 7 Austosta yapm t.
Sank m evkiindeki yksek rtbeli sekiz subay trasz yzleri,
yrtk elbiseleri, G estapo ikencesinden perian halleriyle ta
nm ak hem en de mmkn deildi.
 N azi adaletinin bir zellii, ne idn saklam aa lzum
grm em esiydi. M ahkem e Bakan, sanklara ilk andan itiba
ren sulu m uam elesi yapyor, kfrediyor, iren herif, alak,
erefsiz!,.. gibi hitaplarla salonun sk sk nlad iitiliyordu.
Sz sras nihayet avukatlara geldi. Sanklar savunacak
larna Fhreri vdkleri, m ahkem enin adaletini gklere
kardklar ve savcnn taleplerine katldklar hayretle grl
d. Sadec, m vekkillerinin aslm ak yerine kuruna dizilm ek
suretiyle ldrlm esini istirham ettiler. T alep reddedildi ve se
kiz sank 8 Austos le sonu asld. dam , ihtiyar Feldm areal
W itzlebenle balamt. p inceydi, boyun kem iklerini krma
a yetm edi ve kahraman Feldm areal be dakika sren bir i
kenceden sonra can verebildi. Aslr aslm az elbiseleri aln
m , rlplak kalmt. G oebbelsin film cileri sahneyi tesbit
ettiler. O gece kararghnda uykuya ekilm eden nce Fhrer,
bu fec sahnelerde intikam nn alnm seyretti:
H itler Bir avu m uhteris subayn marifeti... demiti.
Am a H im m lerin soruturmas, ok geni bir darbe hareketiy
le kar karya bulunulduunu ortaya koyuyordu. Olaya,
Sosyal-Dem okratlar, din adamlar, m ehul niversiteliler, hat
t baz kom nistler de katlm t. dam cezalarnn uygulanm a
s savan sonuna kadar srd ve binlerce insan ldrld. B u
arada ikili oynayan From m da idam edildi.

Z E H R A M P U L L E R

H diseyi ne kadar km ser grnse de, H itlerin akn

l devam ediyordu. General von Stulpnagel intihar teebb
snden sonra tedavi edildii hastanede:
Rom m ell.. R om m elL. diye sayklam t.
Rommel... Afrika Korpsun Kum andan, ller Arslan,
milyonlarca Alm ann ve bizzat Fhrerin gznde ideal as
ker... Yoksa o da m hainler arasndayd? htim al ylesine
m thiti ki, nce H itlere bu konuyu am aa bile cesaret ede-

F : 22
mediler. K eitel soruturmay gizlice yrtt. K esin olan nok
ta, 17 Tem m uzda N orm andiya cephesini tefti ederken ar
yaralanan ve bir hastanede tedavi edilm ekte olan R om m elin
20 Tem m uz kom plosuna dorudan doruya katlm asna im
kn bulunm adyd. Buna ramen soruturmalar, G estaponun
tanklardan hem en de zorla ald ifadelerdeki itiraflar aksi
ni kabul gerektiriyordu: N azi A lm anyasnn sonuna yakla
tn gren R om m el yava yava rejim in devrilm esi gerei
ne ve bar artlarnn aranmas zorunluluuna inanmt.
15 T em m uzda Fhrere asker duruma dair karamsar bir
rapor gndermiti. O gnn akam K urm ay Bakanma:
Ona son bir ans tamdm, demiti; bu frsat da ka
rrsa, harekete geeceiz.
Rom m el dosyasndan sonunda H itler de haberdar edildi-
Hitler hem en karar verdi: M dem ihanet etm iti, onun sonu
da dier hainlere benzem eliydi. D ikkat edilm esi gereken hu
sus, yllar yl propaganda ile m illete bir yan-ilh olarak ta
ntlm olan bir kahraman m ahkem e huzuruna karmaktan
saknmakt.
13 Ekim 1944 gn R om m el, nekahat devresini geir
mek zere H errlingendeki evine dnmt. leye doru e-
vine iki subay geldi: Ordu Personel efi General Burgdorff
ile Yardm cs General M aisel. Burgdorff bir m ektup getiri
yordu. K eitel bunda, R om m eli de sulayan soruturmann so
nularn zetlem ekteydi. Eer bunlar gereklere uymuyorsa,
elbette bir kovuturm a sz konusu olamaz, diyordu K eitel, e-
er gerekse, o zaman asker ve erefli bir insan olarak nasl
davranm as gerektiini Feldm areal zten bilecekti.
B u rg d o rff m e k tu b u n o k u n m asn b e k le d ik te n sonra:
S ay n M arealim , dedi; gelirk en b ir k u tu zehir de ge
tirdim . A m pul hlinde... B u n lar k u lla n m a k istediiniz ta k d ir
de, F h re rin, cen azenizin ask erlik gem iinize y a ra r m ill
bir t re n o la ra k y ap laca n a d air m esajn da size iletm ekle g
revliyim . A ileniz m en su p lar hi b ir ekilde ra h a tsz edim i-
yecektir.
M area l o d ad an kyor, gidip k ars ve o luyla ved la-
 Feldmareal Rommel, rin-
ci Dnya Savandaki Alman
Irnmnadanlaamn Ot byk"
lerinden biriydi. Kuzey A f
rikadaki savalarda, Ingiliz-
lerin harp plnlarn altst
etm i ve byk baarlan
sebebiyle -l Tilkisi, l
Aslan gibi isim lerle isim
lendirilmiti. Rommel de Al -
manyanm kmazda olduu
nu ve Hitler'den kurtulma!,
gerektiini dnenler rra
mndayd. 20 Temmuz 19 -t e
suikastten sonra, harekete
geecekti. Fakat Hitlcrin
kurtulmas, Bommelin l
mn hazrlad, ve olayn
esran ok sonra aydnland.

yor, sonra nifo rm asn giym i, elinde sas oday a d nyordu.

O tom obile G en eral M aisel de o n u n la b irlik te binm iti. B irk a
dak ik a sonra bir k o ru lu a varld. M aisel otom o b ild en indi ve
ofr de y a n n a a la ra k uzaklat.
D n d k le rin d e R om m el ylm , can ekiiyordu. U lm
H a sta n esin e g t r l rk en son nefesini verdi.
R esm ak lam a R o m m elin l m n n k a lp d u rm as so
nucu old u u n u belirtti. O gnlerd e A lm a n y a d a te k kii bile
gerei renem edi; ceset zerin d e otopsi y ap lm as da n len
m iti. G oering, D nitz ve Jo ld bile b u srd an h a b e rd a r e d il
m ed iler ve M a re a lin ta b i b ir lm le a ra la rn d a n ay rldna
in an d lar. U lm M e y d a n n d a y a p la n cen aze t ren i m u h te
em di. F h rerin ahs tem silcisi olarak M areal R u n d ste d t
sz ald ve O rd u ya y ay lan b ir b ild irid e Alm an k u m a n d a n
larnn en byklerinden biri olarak tarihe geen R om m el-
den sayg ve hayranlkla sz etti.
20 T em m uz 1944 suikast ve darbe teebbs baarszlk
la sonulanm t. Fakat bu Alm an M illeti adn a da karlan
bir ans oldu. Baarya ulalsayd, A lm anya yin e teslim ola
cak, fakat bir y l sonrasna gre herhalde daha az kaypla bu
m aceray sona erdirecekti. nsanlk da bir y l daha korkun
kayplara uram aktan kurtulacakt.
20 T em m uz 1944ten on ay kadar sonra 1 M ays 1945
de H itler bu defa Berlin'deki kurt ininde kapana sktrl-*
mt. A lm anya drt taraftan igal edilm i, Am erikallar vc
ngilizler B atdan, Ruslar doudan bakente girm ilerdi H it-
lerin, daha nce ehre giren Ruslarn eline geecei muhakkak 1
t. B u takdirde artk sinirli, km, bitm i ve kendisiyle b e
raber m ilyonlarca insan bitirmi bu lgn diktatrn ak b e
tinin ne olaca da belliydi. B u kbetten kurtulm ak iin Ev;>
B rau n la beraber intihar etti.
Balca su ortaklarndan G oebbels ve Goering de ayn
hareketi tekrarlyacak, dierleri de Nurnberg M ahkem esinde
yarglanp idam edileceklerdi.
N HTLL
 in htilli Yirminci Y zyln ikinci byk ihtilli sa y l
maktadr. Bu ihtill sonunda an Kay ek rejimi Formo-
za adasna snm, btn K f a ini komnistlerin y
netim ine girmi ve 1949'da in Halk Cumhuriyetinin k u
rulduu iln edilmitir. B u durum Dnya politikasnda
byk deiikliklere y el am, Gney Dou Asya ve A f
rika lkelerinde in htillinin byk etkileri grlnce
Amerika ile ngiltere, Vietnam, Malezya ve Endonezya'da
olaylara mdahale etmilerdir. in htilli otuz yllk bir
devreyi kapsamaktadr. Ancak bu devredeki olaylarn
daha iyi anlalabilmesi iin A fyon savalarn, Taiping h
tillini, 1911deki ihtilli (in Cumhuriyetinin kuruluu
nu ) ksaca grmek gerekir. (A fyon savalar ve Taiping
htilli hakknda htilller ve Darbeler Tarihinin 1. cildine
baknz).

Y irm inci Y zy ln b a n d a in, y ab an c d e v le tler ta r a

fndan y a m a la n m a k ta o lan b y k fa k a t gsz b ir lkeydi.
1895'te Jap o n y a , ini yenilg iy e u ratn ca F o rm o z a y ele ge
irm i, K o re z erin d e de n fu zu n u k u rm u tu . S onra R usya,
P o rt A rth u ru igal etm i, n g iltere, F ra n s a ve A lm an y a d a ie
karm , d ah a nce elde e ttik le ri im tiyazl b lgelere ek ola
rs k kiralk b lgelere sah ip olm ulard. m tiy a z l blgeler hu
kuken in to p ra y d am a, fiilen igal altn d ay d . B u lkilge
le rd e gvenlik ted b irle rin i y a b a n c la r alr, im tiyazl lkenin
u y ru k lu lar an cak kendi m ah k e m e le rin d e y arg lan ab il <li. K
ralk blge ise k ira sresince aka y ab an c d ev letin topag
olm akta, o d e v le t ta ra fn d a n istedii ekilde kullanlabilm ek
teydi. (n g iliz le r H o n g K o n g u O ndo k u zu n cu Y zyl o lala
ra doru b u ekilde, 99 yl k ira y la k iralam lard ).
 B O X E R S Y A N I

B u haysiyetsiz durum 1900 ylnda Boxer isyanna y o

at. Boxer indeki gizli derneklerden biriydi. B u cem iyetin
yeleri boksa benziyen bir fizik eitim inden getikleri iin
mensuplarna bu ad verilm iti. 1898de Boxerler antung e-
yaletinde A lm an em peryalizm ine kar harekete getiler v e
A lm an Elisini ldrdler. Em peryalizm in ajanlar olarak
isim lendirdikleri m isyonerleri kovdular. Fransa (1 5 M art
1899da) K atolik kilisesinin v e m isyonerlerinin koruyucusu
olacan aklad. Alm anlarn v e Franszlarn m dahalesi -
zerine o blgede ayaklanm a balad v e hzla yayld. Geri
B oxerler bir sosyal programa, bunu gerekletirm ek isteyen
bir tekilta sahip deildiler, hatt kendilerinden elli yl nce
ihtill yapan T aiping ihtillcileriyle bile kyaslanam azdlar
ama, o srada ileri srld gibi vahi sfatna da hak ka
zanmamlard. stedikleri, yabanc m dahalesine son vermek,
btn yabanclar in topraklarndan srp atm akt. Bir ky
l hareketi olarak gelien bu isyana kar inde im tiyazlar el
de etm i devletler harekete getiler. B oxerler inin byk
ksmna hkim olmu, T ien ini kuatmlard. ngiliz. Am e
rikan, Alman, Fransz, Japon, talyan hatt Avusturya - M a
caristan birliklerinden m eydana gelen bir uluslararas hal
ordusu 1900 yl Tem m uz aynda ine kt. B u ordu Boxer
hareketini bastrm t ki, Alm an mparatoru W ilhelm I l nin
gnderdii 20 bin kiilik bir Alm an ordusu da Feldm areal
von W alderseenin kum andanlnda ine ulat. Almanlar
daha nceki birliklerin yarm braktn tam am ladlar ini
m edeniletirm ek slogan altnda binlerce inli ldrld. H a
rekete uzaktan yakndan karm yzlerce in ileri geleni
de srgn edildi. N ih ayet Boxer protokol ad verilen bir
antlam a ile ine ar artlar kabul ettirildi. B u artlardan
biri 40 yl vde ile inin Avrupa lkelerine 5 00 m ilyon do
lar tazm inat yk altna sokulm asyd. (B u tazm inat yalnz
byk devletlere deil, fakat H ollanda, Avusturya, B elika, s
panya, Portekiz ve skandinav devletlerine d e denecekti). On
d evlet inin bakenti P e k in d e birer garnizon bulundurmak
artn da protokola koydurmulard.
O srada inin banda M anu H nedanndan bir im pa-
ratorie (T seu -H i) bulunm aktayd. D aha nce btn reform
hareketlerine kar koyan, hatt bu yzden oluna kar bir
hkmet darbesi yapan m paratorie ne kadar yanl bir yol
ca olduunu anlam ve baz eform lara giriilm esini bizzat
istemiti. Fakat ok ge kalm t artk. Y abanc lkeler ini
avularnn iine almlard. ine birbuuk m ilyar dolarlk
yatrm yapm lar, dem iryollarn, posta servislerini, m adenle
rini ele geirmilerdi. Ayrca 50 bin inli ii, gndelii 25
centten altrlmak ve lm halinde 50 dolar tazm inat den
inek artyla G ney Afrika m adenlerine gtrlmt.
mparatorie gecikm i tedbirler almaa alyordu. M e
murlarn tyininde reform, modern bir ordu kurulmas, idari
ve adl yetkilerin ayrlm as,, yksek teknik okullar alm as
bunlarn balcalaryd. Fakat, ayn yllarda M anu H aneda
nndan m idi kesen in aydnlar gizli dernekler kurm aktay
d. Amalar, M anu H nedann bir ihtillle devirm ekti. B u
ihtillcilerin banda Sun Y at Sen geliyordu.

SU N Y A T S E N V E 1911 H T L L

lS 6 6 da dom u olan Sun Y a t Sen tp eitim i yapm ,

Amerika v e ngilterede uzun sre kalm t. ine dndkten
sonra ihtillci almalarda bulunm u, yakalanm ak zereyken
in dna kaabilm iti. 1905de T ok yodayd. D ier ihtillci
gruplarla anlaarak htillci Birlik adl birlii kurdu. Birli
in kuruluunda 1905 R us ihtillinin etkisi byk olm utu.
htillciler yalnz bir cum huriyet idaresi kurm ay dnm
yor, toprak m eselesini de halletm ek istiyorlard. (O srada
inde ii snf pek zayft). 1906da ihtillci Birlikin y
nettii bir isyan hareketi Kiangsi eyaleti kmr m adenlerin
de patlak verdi. K yllerin de katlm asyla isyanclarn say
s 30 bini bulmutu. Fakat hkm et hareketi bastrd. 1907-
de iki ihtill teebbsne daha geildi, ama bunlur da baa
 nsz oldu. 1908de Sun Y at Sen, ihtillci arkadalaryla bera
ber V ietnam a, H anoiy e geti. Oradan ine girerek toplad
kuvvetlerle bir ihtill savam a gjriti. Fakat sonunda yenile
rek geri ekilm ee m ecbur kald.
1909da ini elli y l yn etm i olan m paratorie (7 4 ya
n d a) ld. Y erine olunun yandaki yeeni tahta otur
tuldu; kk imparatorun babas da N aip olarak ileri yrt
m ee balad; kilit m evkilere M anular getirdi, ekindii kim
seleri iten uzaklatrd. B u srada Sun Y at Sen taraftar ihti
llcilerin says 3 00 bini amt. B yk ksm in dnda
eitim gren (Y aln z Japonyada 40 bin in li renci vard),
ve sonra imparatorluun eitli blgelerinde grev alan bu
ihtillciler her tarafta M anu H nedan aleyhinde bir hava y a
ratyor, bu arada kom ando birlikleri m eydana getiriyorlard.
N aip 1909da eyalet m eclislerinin kurulmasna izin vermiti.
B u m eclisler bir anayasa hazrlanm asn istedi. N aip nce bo
yu n edi. F akat anayasay hazrlamak zere toplanan geici
meclis, gerek bir M illet M eclisi haline getirilm esini isteyince,
sert tedbirler ald; M eclisi datt (1 9 1 0 ).
O gnlerde dem iryollar problem i ortaya kt. 1911de
inde 12 bin kilom etreye yakn dem iryolu vard. B u demir
yollarnn drtte yabanc irketler, drtte biri inli i a-
dam lar tarafndan iletiliyordu. ngiliz, Fransz, Amerikan ve
A lm an i adam lar bu drtte bire de el koym ak istediler. B u
nun iin nce inlilerin elindeki dem iryollarnn m illiletiril
mesi ve sonra inin borlar sebebiyle bu dem iryollarnn
kontrolnn ele geirilm esi plnland. B u i iin gerekli para
c'rt yabanc d evlet tarafndan saland ve N aibin emrine 6
m ilyon dolar verildi. Fakat gerek in i adamlar, gerek de
m iryolu iletm elerinde hisseleri olanlar protesto nm ayileri
tertiplediler. Y ang e blgesinde asker, halka ate at. K y
ller nm ayiileri desteklediler htillci Birlik d e hareke
te katlnca olay byd ve ihtill balad. Gariptir ki baz
sosyalist fikirleri gerekletirm ek isteyen ihtillciler, bu olay
la m illletirm eye kar v e kapitalistlerin m enfaatlerini korur
durumda grnmlerdi.
1911 ihtillinin hazrlaycs ve in Cumhuriyetinin kurucusu Sun Y a
Sen... Komnistler ondan Burjuva inklbnn lideri diye bahsederler

10 E k im 1911d e Y an g e blgesindeki m p a ra to rlu k

b irlikleri, ihtillcilere k a tld la r ve M anu H a n e d a n n a kar
h a re k e te getiklerini iln ettiler. B ir ay iinde b t n gney
e y a le tle rin d e ih tillciler d u ru m a h k im olm utu. inde b
y k m e n fa atle ri olan y ab an c d e v le tle r de m p a ra to rlu u n
km ek zere o ld u u n u an lam lard . A n cak o n la r-, istedii
gibi kuvvetli b ir adam ih tillin y n n d e itireb ilir ve m en
faatlerin i d ev am ettirm e le rin i salayabilirdi. B u a d a r ih til l
cilerle b e ra b e r gr n en bir g en erald i: Y u an i K a r Y a b a n
clarn basksy la Y u a n i K ai nce m p a ra to rlu k o rd u larn n
bana getirildi, sonra B a b a k a n oldu. B u srad a ih tillciler
g n eyde c u m h u riy e ti iln etm i ve b t n g n ey e y a le tle rin
d e n im p a ra to rlu k m em u rla rn ko v m u lard . 20 y ld an beri
s rg n d e b u lu n a n S un Y a t S en b y k te z a h ra tla ine ge
liyor v e ih tillcilerin eline geen N a n k in d e in C um huriye
tin in geici C u m h u rb a k a n iln ed iliy o rd u (1 u b a t 1912) Mu
tlla rm etk isiy le Y uan i K ai h em en d u ru m a m iidalal- "Il
Generallerle beraber Saraya giderek mparatorun tahttan fe-
agatini ve N aibin ekilm esini istedi. (F ak at mparator sara
ynda kalacak, din nvanlarn koruyacak, hem ona hem b
tn M anu prenslerine yksek m aalar balanacakt). m pa
rator ekildi. Y uan i K ai derhal N ankinle anlam a yoluna
girdi. B u srada drt byk yabanc d evlet bar bir an
lam aya varlm azsa m dahalede bulunacaklarn bildirmi
lerdi. B u tehdidin d e etkisiyle, bir i savaa sebep olm ak is
tem eyen Sun Y a t Sen, ancak on drt gn sren geici Cum
hurbakanlndan ekildi ve grevini Y uan i K aiy e devretti.
N ankin M eclisi 15 ubat 1912de, Yuan i K aiyi Cumhur
bakan seti. 10 M art 1912de de in Cum huriyetinin anaya
sas N ankinde kabul edildi.

K U O M N T A N G IN D O U U
V E D K T A T R L K

Cum huriyet iln edilince inde byk bir kuvvet olan

ihtillci Birlik ihtillle ilgisi olm ayan gruplarla birleerek
bir m uhalif parti haline gelm iti. Ad Kuomintang olan bu
parti, M ecliste m uhalefeti tem sil ediyordu; ama artk ihtill
ci alm alarla ilgisi kalmam, byk, fakat dank bir te
ekkl manzaras gstermiti. H er ne kadar programna sos
yal hizmetler, hatt sosyalizm kelim eleri konulmusa da
bunlar szde kalm aktayd; toprak reformundan hem en hi
bahsedilm iyordu. Sun Y at Sen yine K uom intang iinde h
tillci Birlik Klb adl bir grup yapm ak ihtiyacn hisset
miti.
K uom intang ilk seim lerde iktidar elde etm ek midin-
deydi. Fakat Yuan i K ai de m askesini karm, asker bir
diktatrle giden admlar atm aa balam t. lk olarak Ku-
om intangn babakan aday ldrld, sonra yabanc irket
lerin im tiyazlar geniletildi. (B una karlk Cumhurbakan
nn olu ok yksek maala bir yabanc irketin genel direk
trlne getirilm iti). Cum huriyetle beraber daha iyi bir ha
yat bekleyen kyllerin en ufak direnm eleri iddetle bastrl-
Batllann Adam- Yuan i
Kai, 1911 ihtilli srasnda
ihtillciler safnda grn
m ve imparatorun tahttan
feragatini salamas da bu
durumunu kuvvetlendirm i
ti. Fakat Cumhurbakan o-
lunca, askeri bir diktatrlk
kurmu, m uhalefet partisi
ni (KuomintangT) kanun
d iln etm i ve cumhuri
yeti lider Sun Yat Sen ona
kar Savamak ve sonra
srgn hayat yaamak zo
runda kalmt.

d. V e nihayet K uom intang kanun d iln edildi. Sun Yat

Sen in gney eyaletlerinde bir ikinci ihtille teebbs etm esi
de sonu verm edi. A ylar sren arpm alardan sonra ihtillci
ordular y e n ild i Sun Y at S en tekrar inden uzaklamak ve
ikinci srgn hayatna balam ak zorunda kald. Japonyaya
giderek in htill Partisini kurdu v e D iktatr Yuan i Kai
ile m cadeleyi iki y l oradan ynetti.

JA P O N M D A H A L E S

1914te Birinci D n ya Savann balamas, ine yeni

bir Japon m dahalesi getirm ekteydi. B u savaa tilf D e v le t
leri safmda katlan Japonya, b ylece Alm anlarla uramakta
olan ngilizler v e Franszlarn yerine rahat rahat in ilerine
el atm ak im knn bulmutu. 1915 balarnda Japon Byk
elisi, Y uan i K aiy e verdii notada indeki btn Alman
m enfaatlerine e l koyduklarn, M anurya ve M oolistan'
in Japon yatrm larna alm as gerektiim , inin en byk
endstriyel iletm elerinin in-Japon ibirlii ile yrtlecei
 ni, ine japon mavirlerin gnderileceini, inde Japon
cephanelikleri bulunacan v e inin btn silh ihtiyacn Ja-
ponlardan karlayacan, em niyet ilerinin de beraber yr*
tleceini* bildirm ekteydi. Y uan i Kai, bu teklifleri oyala
m ak istedi. Fakat 48 saatlik bir ltim atom daha verilince no
tay kabul etti. Japonya inde istedii stnl salad. B u
arada Y uan i K ai de imparatorluunu iln etm eye hazrlan
yordu. F akat bir isyan havasyla karlanca vazgeti.
Y uan i K ai 1916da ld. B u tarihten itibaren K ainin
askeri dikta taraftar halefleriyle, K an ton a gelerek yeni bir
hkm et kuran Sun Y at Senin kuvvetleri arasnda arpma
lar balad ve yllarca srd.

N D E Y E N A K IM L A R

Birinci D nya Sava, ini Avrupa lkelerinin basks n-

dan ksm en kurtarm v e artan Japon nfuzuna ramen bu
yllarda ticaret ve endstride gelim eler olm u tu (Savatan,
nce inlilerin ynettii banka says on beti, sava sonunda
57y e ykseldi; fabrikalarn saysnda iki misli art oldu ve
ii says bir m ilyondan m ilyona kt. in az da olsa ilk
defa 1919da hububat ihra edebild i). Ama bunlara ramen,
gerek Batklar, g erek Japonlar, in endstrisinin gelim esini
ksteklem ekte sadece hafif endstrinin kuruluuna izin ver
m ekteydiler. Y in e sava yllarnda gelien burjuva snf ise
daha fazla haklar istem ekte, bir in ar endstrisinin kuru
luuna alm aktayd. A ydnlar arasnda yeni bir kltr cere
yan balamt. K onfys ahlk sistem i, ataerkil aile ve feo
dal sistem in sosyal ve fe ls e f' grleri tenkid edilm ekteydi.
Ar dil cereyan balam, konuulduu gibi yazm a yolunda
baarl denem eler yaplm t. inlilerin Gorkisi denilen L u
Sun ve roman yazar M ao T un bu devrede yetim ilerdi. Y e
ni fikirleri yaym akta olan dernekler kurulmutu. Bunlardan
biri H unan eyaletinde M ao e T ungun liderliindeki Yeni
H alk almalar, bir dieri de T ienin de u En Lainin ba
kanlndaki Uyan derneiydi. 1917 Rus ihtilli de ay r
la n byk lde etkiliyor, sa dnce karsnda sol dn
ce de geliiyordu.
Savatan sonra in, W ilson prensiplerine dayanarak im
tiyazlarn kaldrlm asn, yabanc birliklerin ekilm esini v e
Japonlarn 1915de ltim atom la kabul ettirdii notann ipta
lini istedi. F akat bu talepler reddedildii gibi Japonlara ve
rilen im tiyazlar V ersay Bar A ntlam asnda aka yer aldu
(A ntlam ann 156. m addesi). H albuki in, savaa tilf D e v
letleri safnda katlm ak zorunda braklm, 200 bin inli
cephelerde v e cephe gerilerinde altrlm t. (B u inlilere
silh verilm em i, dman da olsa beyazlar ldrm eye hak
lar olm ad ileri srlm t).

4 M A Y IS 1919 O LA Y I

4 M ays 1919 in tarihinin dnm noktalarm dan biri ol

du. B u tarihte P ekinde renciler byk bir nm ayi yapa
rak inin yar sm rge durumunda braklm asn protesto et
tiler ve yabanclarn ekilm esini, im tiyazlarn kaldrlm asn
istediler. B inlerce renci hkm et binalarna yrd. B at-
llarm ve Japonlarn nfuzundaki hkmet, nm ayii sert ted
birlerle bastrm ay kararlatrd; rencilere ate ald. F a
kat bu durum olaylarn hzla gelim esine yol at. anghay
da iiler, Pekin-H ankow dem iryolunda alanlar, yabanc ir
ketlerin ynetim indeki maden iileri in tarihinde ilk defa
greve balayarak rencileri desteklediler. Burjuva snf da
yabanc mallara boykot iln ederek bu harekete katld. Grev
ler, nm ayiler ve karklklar iki ay kadar devam etti; h
km et tevkif edilen rencileri brakmak ve sonra istifa et
m ek zorunda kald (2 8 H aziran).
4 M ays hareketinde saylar pek az olm akla beraber iik
defa inli M arksistler byk rol oynamlard. N m ayilerde
Versay Antlam as kahrolsun!, Em peryalistler kahrolsun!
diye baran M arksist inlilerin hem en hepsi R us ihtillinin
etkisinde kalm ve R usyanm at yoldan gitm ek fikrini be
nimsemilerdi.
 N K O M N S T P A R T S N N
K U R U L U U (1 9 2 1 )

indeki M arksist hareket hzla geliti ve liderler ortaya

kmagLi baladi. M ao e T ung 1920de M arksist prensipleri
benim siyerek anga eyaletindeki kom nistlerin lideri oldu.
O tarihte 27 yandayd (1 8 9 3 te H unanda dom utu). Ayn
y l u E n Lai Pariste bulunuyor ve orada kom nist alm a
lara katlyordu.
1 T em m uz 1921de in komnistleri, inin en byk en
dstri ehri anghayda ilk kongrelerini yaptlar (M ao e
T ung da bu kongreye tem silci olarak katlm t). Kongre, in
K om nist Partisinin kurulmasn ve in bam szlk m cade
lesinin ii snf tarafndan yrtlm esini kararlatrd.
B u yllarda in, tam bir kaos halindeydi. K uzeydeki h
km et yabanclarn oyuncayd. N ankin dahil, G neye h
kim olan Sun Y at Senin cum huriyeti hkm etiyle kuzeyde
ki hkm et arasndaki i sava balangtaki gibi iddetli ol
m am akla beraber devam ediyordu. B az generaller bulunduk
lar blgelere hkim olmu, istedikleri gibi hkm sryor,
birliklerini h a lk n srtndan geindiriyorlard. Batllar bu g e
nerallere Birinci D nya Sava art silhlar satarak yeni
bir ticaret alan daha yaratmlard. indeki yabanc kuvvet-
lar dengesi de deimi, Amerika B i r i n c i D nya Savandan
sonra Japon nfuzunu krarak in politikasnda birinci dev
let olm utu. 1921-22 W ashington Konferanst inde ak ka
p* politikasn kabul ettiriyor, Amerikan bankaclar ine y a
placak yatrm lar konusunda n sray igal ediyorlard. zel
likle M anurya, zengin petrol kaynaklar, ine hkim olma
bakm ndan tad nem ve Sovyet R usyaya kar bir s c-
larak yatrm alanlarnn banda geliyordu. B u arada her
d evlet inde Savabeyi d iy e adlandrlan ve belirli blgelere
hkim olan generalleri, yneticileri tutm aa alyor, ona
yardm da bulunuyordu.
in K om nist Partisinin ilk kongresinden sonra partinin
ye says hzla kabard. 1922de parti yelerinin ynettii
grevlere katlan ii says da 3 0 0 bini at. M ao e Tung,
H unan eyaletindeki iileri, Liu ao i (B ugnk in D ev le t
B akan) K iangsi eyaletin dek i m aden v e dem iryolu iilerini
tekiltlandrd. 1923de P ek in H km eti de dem iryolu iile
rine sendika kurma hakkn tand. F akat sendikaclarn top
lanaca binay asker birliklerle kuatt; ayn gece sendika
binas tahrip edildi. iler genel greve gidince K u zeyde tren
ler ilem ez hle geldi. Y abanc devletler durum a m dahale
ettiler; Pekin hkm etine verdikleri sert bir notada grevin
derhal sona erdirilm esini istediler. P ekin H km etinin birlik
leriyle askerler arasnda kanl arpmalar oldu. Aralarnda
iki kom nist lider de bulunan sendika ileri gelenleri tevkif ed il
diler. K om nist liderler iba em rini verm edikleri iin ld
rldler. Askerler de nm ayiilere ate ederek drt kiinin
lm esine, yzlerce kiinin yaralanm asna sebep oldular. B u o-
lay zerine grev dier blgelere de yayld v e sendika iba
em rini verinceye kadar srd.
K om nist Partisinin M ays 1922deki ikinci kongresinde,
partinin amalar i sava sona erdirmek, savabeylerini tas
fiye etm ek, ini tam bam szlna kavuturmak olarak be
lirtiliyordu. Fakat parti arad liderden yoksundu, kylleri
ihm al ediyor ve toprak problem lerine gerektii gibi eilem i-
yordu.

H T L L C B R L E K C E P H E

Ancak nc K om nist Partisi kongresindedir ki hti

llci Cephenin kurulmas iin gerekli adm lar atlm, ii
snfnn, savabeyleri ve em peryalistlerle m cadelesinde y a l
nz olm ad, dier glerin yardm larndan da faydalanaca
aklanm t. B u aklam ann yaplm asnda 1922 k yl isyan
lar ve G neyde 200 bin yeli K yl Birliinin kurulmas rol
oynam t. K om nist Partisi bu aklam adan sonra Sun Y at
Senin liderliindeki K uom intanga Birleik Cephe kurul
m asn teklif etti.

F: 33
 Sun Y at Sen, kom nistlerin teklifini kabul etti; b ylece
K uom intang v e K om nist Partisi, K uzeydeki kukla hkm e
te, savabeylerine v e yabanc m dahalesine kar birlem i o-
luyorlard. B u birlem e sonunda K uom intangm U prensip
ad verilen yeni politikas da ortaya km aktayd: Sovyet R us
ya ile dostluk, in K om nist P artisiyle dostluk, ii ve kyl
lerin hareketini desteklem ek...
Sun Y at Sen, M arksist deildi. Fakat M arksistleri yap
t m cadelede en yakn dostlar olarak gryordu. D aha 1921-
de Sovyet liderlerine bir m ektup yazarak Sovyetlerin kuru
luuyla ilgilendiini, S ovyet eitim sistem ini m erak ettiini ve
Sovyetlerin yapt gibi inde yeni m esseseler kurmak is
tediini bildirm iti. K uom intangm 1924 y l H azirannda
yapt M ill Kongrede 1912 ylndan beri yaplan hatalar,
zellikle iktidarn Y uan i K aiy e brakl aka belirtilm i
ti. B u kongrede Sun Y a t Sen kom nistlerle ibirliini tenkid
eden K uom intangm sa kanat yelerine, Eer bu ibirlii
ne karysanz K uom intangn feshedildiini iln eder, K om
nist Partisine katlrm dem iti.
Birleik Cephenin kurulm as zerine K antonda Sun Y at
S e n in bakanlnda yeni bir ihtillci hkm et greve ba
lad. B u hkm et W ham poa Askeri A kadem isini kurdu. Aka
dem i K um andanlna an K ay ek ve Siyas M drlne
u E n Lai getirildi. B u Akadem i, dzenli bir m ill ordunun te
m eli olacak ve subay yetitirecekti.
Gneydeki hareketin kuvvetlendiini gren K uzeydeki
hkmet, lkenin bar yoluyla birlem esi iin bir konferans
teklifinde bulundu. (B u olaydan nce P ekinde asker bir dar
be olm u ve Hristiyan General diye tannan F en g Y u, B a
tklarn oyunca olan hkm eti devirerek iktidar alm t).
Sun Y at Sen teklifi kabul etti v e yol boyunca yaplan byk
tezahrat arasnda P ekine girdi. F akat daha grmeler de
vam ederken hastaland v e cier kanserinden ld. (1 2 M art
1925). Batklarn da etkisiyle grm eler yarda kald.
Sun Y at Senin son yllarnda in-Sovyet ittifak y a p l-
.Mst: Sovyet Rusya, ine silh ve para gndermi, Sovyet
uzmanlar yeni bir ordunun kurulmasna yardm etmilerdi.
(B u arada an K ay ek de M oskovaya gitm i v e orada te t
kiklerde bulunm utu).

LK H T L L C SA V A (1 9 2 5 -1 9 2 7 )

Sun Y at Senin lm zerine an K ay ek, K uom intang-

n lideri durumuna geti. B alangta Birleik Cephe fikrine
bal ve kom nistlerle ibirliini devam ettirecek gibi grn
m ekteydi. O gnlerde K u zeyle G ney arasndaki ayrlk yeni
atm alara yol amt.
M aysta (1 9 2 5 ) Japonlarn ynettii anghay dokuma
fabrikalarnda yz bin ii grev yapm , K antonda da yarm
m ilyon iinin tem sil edildii in ileri Kongresi toplan
mt. Japonlar dokum a iileri sendikasnn kapatlm asn is
tediler. Bir Japon m uhafz, sendika liderlerinden birini ldr
d. Japonlar protesto iin yap lan gsteriler yabanc d evlet
lerin ynettii polisler tarafndan bastrlm ak istendi. 30 M a
y s (1 9 2 5 ) gn kan karklklarda polis ate at; renci
lerle iilerden lenler oldu. A te aanlarn v e onlar yn eten
lerin susuz olduklarnn ileri srlm esi h eyecan dalgasn ka
bartt; btn byk ehirlerde grevler, yabanc aleyhtar ha
reketler ve bu arada ngiliz v e Japon m allarm boykot bala
d. K antonda nm ayiiler m akinelitfek ateine tutuldu. B u
katlim H on g K ongda 16 a y srecek bir genel greve sebep
oldu. O nbinlerce H ong K onglu ii K antondaki ihtillci kuv
vetlere katld. htillci birlikler yabanc lkelerin em rinde
oian savabeylerine hcum ettiler; 1926 T em m uzunda kyl
lerin de desteiyle K antondan Y ang e blgesine kadar sa-
vabeylerini ve kuzeyden gnderilen kuvvetleri tem izleyerek
duruma hkim oldular. ngiliz sava gem ileri baz limanlar
bombalad, baz blgelere asker kard.
1927 Hazirannda ihtillci hkm et K antondan W uhana
tand. B u arada baz generaller kuzeyin em rinden kp, ih
tillcilere katldlar. K uom intang taraftarlar, kom nistlerin
de desteiyle be m ilyonu buldu. A yn gnlerde ii sendikala-
rinn ye says , k yl birliklerinin ye says ise on m il
yona yaklam aktayd.
K om nist Partisinin ye says 57 bini bulduu halde,
bu ihtillci i savata kyllere gereken nem i verm edii v e
yalnz iilere dayand iin ikinci plnda kald. Partinin ba
ndaki lider ( en T u S iu ) gerek bir liderde bulunm as
gereken vasflardan yoksundu.
h til lc i b irlik le r k u zey e d o ru zafer k a z a n a ra k ilerle r ve
sah il eh irlerin i ele geirirk en ind e k i im tiy azl y a b a n c k u v
v e tle r iki k ta n b irin i te rc ih d u ru m u n d a k alm lard : Y a b u
k u v v e tle rle b ir sav a gze alacak , y a d a Y u a n i K a i rn e
inde old u u gibi ih tillin y n n d e itirip o n u k o n tro l al
tn d a tu ta c a k la rd . B irin ci k o ld u k a te h lik eliy d i: h ti
llci b irlik le r k u v v e tliy d i ve e lle rin d e ok y e n i olm asa d a k u l
la n la b ilir sil h la r v ard . k in c i k seildi. B u d e fa Y u a n i
K a in in y erin i an K a y ek d o ld u racak t.

A N K A Y E K N D A R B E S

N a n k in d ek i a rp m a la rd a b az y a b a n c la r ldrlm ,
ngiliz v e A m erik an sav a gem ileri b u n u ileri s rerek
eh ri b o m balam t. B o m b a rd m a n b ir ltim a to m ta k ip e tti.
an K a y ek b u d u ru m d a u zlar b ir ta v r ta k n d . A yn gn
lerd e a n g h a y d a u E n L a in in d e a ra la rn d a b u lu n d u u ih
tillci lid e rle r eh ird e b ir ii a y a k la n m a sn b a la tm ve ge
nel grevin d e y a rd m y la d u ru m a h k im olm u lard . te bu
srad a an K a y ek in e m rin d ek i ihtillci b irlik le r a n g h ay a
girdi. A y ak la n a n inliler, ih tillci o rd u y u sevinle k a rla m a
y a h azrlan m lard . F a k a t an K a y ek d a h a nce gerek A-
m erik allarla, gerek an g h ay v e N a n k in in b a n k e rle ri ve sa
n ay icileriy le an lam t. O n la rd a n b y k y a rd m la r greceine
ve y a b an c k u v v e tle rin i sa v a la rd a ta ra fsz k a laca n a d a ir
g ara n tile r alm t. a n g h a y a giren an K a y ek b irlikleri, ih
tillci iilere hi b ek lem ed ik leri a n d a a te a tla r v e bin lerce
kiiyi ldrd ler. (1 2 N isan 1927). an K a y e k in su b ay la r
N an k in , K a n to n ve dier b y k eh irlerd e d e b en zeri h are k et-
 an Kay ek 1920de cum
huriyetilerin dzenli bir
ordu kurmak ve subay y e
titirmek iin kurduklar
Whampoa Harp Akadem isi
nin Kumandanyd. Sovyet
Rusyaya giderek askeri te t
kiklerde bulunm u ve 1926-
daki i savalarda kuzeyde
ki savabeylerbe kar h
yk baarlar kazanmt.
Fakat anghay Darbesiyle
kom nistler bata olmak -
zere ihtillcilere cephe ald
ve askeri bir dikta idaresi
kurdu.

lere girim ek iin emir almlard. B u ehirlerdeki ihtillci i

iler de kendi saflarnda zannettikleri askerlerin yaylm ate
iyle karlatlar. O andan itibaren an K ay ek sol cephe
iin hain olmutu.
K om nistler an K ay ekin Darbesi adn verdikleri
anghay olayndan sonra beinci kongrelerini yaptlar. B u
kongrede M ao e Tung, H unan blgesindeki ihtillcileri te
kiltlandran bir ef olarak gze arpm aktayd. M ao, bu kon
grede parti liderlerini iddetle tenkid etti ve kyl birlikleri
ne gereken nem verilm ezse ihtillin baar ansnn azln
belirtti. B u yzden kongrede liderler M aoya cephe aldlar,
hatt onun oy kullanm asn nlediler. Onlar kylleri ihtillci
bir snf olarak kabul etm iyor, ibirlii yapm ay tehlike olarak
gryorlard.
an K ay ek durumunu kuvvetlendiriyordu. Birok bir
likler ona katlm t. K uom intangn sol diye tannan yeleri
bile an K ay eke ballklarn bildirm ekteydiler. htillci
hkm etin m erkezi W uhanda kom nistler ldrlm,
bu arada yzlerce ek eki bir sendika kurup, kom nistleri
destekledikleri iin sokaklarda kuruna dizilm iti. B yleco
W uhan H km eti kendi kendini yok ediyor v e iktidar n
K ay ekin elinde toplanyordu. an K ay ekin liderliindeki
Kuom intang, ihtilli bastrc bir rol oynam aktayd. B unun so
nucu olarak K uom intangn baz yeleri, bu arada Sun Y at
Sen in dul ei, an K ay eke cephe alp srgn hayat ya
am ak zorunda kaldlar.

K N C H T L L C SA V A (1 9 2 7 -1 9 3 7 )

an K a y ekin iktidar ele geirip, sola kar cephe al

m as zerine i sava ekil deitirm i ve htillci Birlikle
kuzeydeki kukla hkm et arasndaki bir sava olm aktan
kp an K ay ek rejim iyle kom nistler arasndaki bir i sa
va haline gelm iti. B u sava 1927 ylndan 1937 ylna kadar
srd. an K ay ekin bakanlndaki K uom intang H km e
ti kom nistlere kar bu i sava am anszca yrtt. Y alnz
1927-29 yllar arasnda 450 bin kom nist ldrld. ( 1 9 3 7 -
y e kadar olan devrede bu rakamn bir buuk m ilyona yk
seldii ileri srlm tr). an K ay ekin kum andanlarndan
biri yle dem ekteydi: Bir kom nistin kap kurtulm asndan-
sa bin masum un m ahvolm as yedir.
A ustos 1927, K om nistler iin iki nem li olaya sahne
oldu": T ustosta balarnda u T eh ve u E n Lai olan ko
mnistler, Kiangsi eyaletinde an K ay ek rejim ine kar bir
asker isyan hareketini balattlar. 30 bin asker kom nistlerin
ynetim ine geti. B y lece in K zlordusunun tem eli atlm
oldu. 7 A ustosta da K om nist Partisinin olaanst bir top
lantsnda partinin pasif lideri grevinden uzaklatrld. K y
llerin ihtillci hareketlerinin parti tarafndan tekiltlandrl
m as v e toprak reformunun yaplm as kabul edildi. M ao e
T n b karar H u nai ve K iangsi blgelerinde uygulad. B u
blgelerde ihtillci hareketleri ynetti; kyller ve askerler
den silhl birlikler m eydana getirdi.
Aylar sonra u T e h v e u E n Lainin K zlordusuyla
M ao e T ungun silhl eteleri ingkangan dalarnda bu
lutular. u T eh v e u E n L ainin liderliindeki ordu ehir
lerde tutunam am t. Onlar da nceleri kyllerle bir ihtill
yaplamayacana, bunun iin ehirleri ele geirm eleri gerek
tiine inanmlar v e bunun iin savam lard. Am a baara
mam, stelik binlerce kii kaybetm ilerdi. M ao ise kylleri
iyi tanyor ve kylnn destei olm azsa kom nizm in inde
yayam yacana inanyordu; hatt ihtillin baars iin i
ilerden ok kyllere gvenm ekteydi.
M ao, u T eh ve u E n Lai ihtill hareketini ehirler
dnda, zellikle dalk blgelerde tekiltlandrm ak ve ky
lleri yetitirm ek konusunda karara vardlar. ki y l iinde
G neyde 19 blge m eydana getirdiler ve K iangside i ve
K yl H km eti ni kurdular. B u ihtillci hkm et yirm i yl
sonra kurulacak in H alk Cum huriyetinin nvesini tekil e t
m ekteydi. H areket M ao e Tungun d eyim iyle i Snfnn
liderliinde bir kyl' ihtilliydi.
 F akat bu hareketin balangcnda birok yanl hareket
ler, uygunsuzluklar oldu. Toprak sahipleri ldrld, K uom in
tang mem urlarna ikence edildi, btn m uhaliflere sert dav
ranld. Am aca abuk varm ak isteyen baz kom nistlerin s
raryla, k u vvet durumlar iyi hesaplanm adan ehirlere sald
rld; bu saldrlar byk kayplar v e bozgunlarla sonuland.
B u hatal politika nihayet grld v e baarya ulancaya ka
dar btn antiem peryalist kuvvetlerle ibirlii yaplm asna,
dem okratik safhaya ulalm adan sosyalist safhaya geilem iye-
ceine karar verildi.
1927-29 yllarnda kom nistleri Y ang e vadisinden s
rp karan, K antona, N ankine, anghaya hkim olan an
K ay ek Pekini d e e le geirm i v e eklen btn ine hkim
olm utu. F akat Sun Y a t Senin prensipleri bir kenara atlm,
asker bir diktatrlk kurulmutu. B akent P ek in den N an
kine nakledilm iti. in-Sovyet ittifak antlam as bozulm utu.
Geri byk zenginler, toprak sahipleri v e sanayiciler an K ay
eki destekliyordu, am a kyllerin destei kaybedilm iti.
K yller M ao v e arkadalarn destekliyor, kom nistlere yar
dm ediyor, hatt onlar saklyor v e besliyorlard.

UZUN YURUYU

an K ay ekle kom nistler arasndaki i sava iddet

le devam ederken Japonlar ini istil iin frsat kolluyordu.
1931 ylndaki dnya ekonom ik buhran bu frsat yaratt. E y
ll aynda Japonlar K uzeydou ini (M anuryay ) igle
balad. an K ay ekin bu blgedeki birlikleri bozguna u
raynca Japonlar 40 m ilyon nfuslu zengin endstri bl
gesini kolaylkla ele geirdiler. an K ay ek ise ordusunun
byk ksm n dm ann zerine yrtecei yerde eski politi
kasna devam ediyordu. 1934e kadar kom nist ordular yen
mek iin drt byk kam panya at. B u srada Japonlar bir
taraftan anghaya km, dier taraftan M oolistana doru
ilerlemilerdi.
K iangsideki K om nist H km eti ezm ek iin ard arda
ordular gnderm enin fayda verm ediini gren an K ay ek
bunun yerine kom nistlerin bulunduu blgeleri evirm ek ve
yava yava em beri daraltm ak yoluna gitti. K om nistlerin
baz taktik hatalar v e blgedeki yanl politikalar da ekle
nince bu evirm e hareketi baarl oldu. B u durum kargsn
da kom nist liderler em beri yarp gneydeki blgeden k
m ay ve kuzeye giderek yerlem eyi plnladlar. B u karar ta
rihin en uzun yrylerinden birini balatyordu.
3 00 bin kom nist (b y k ksm asker, kk bir ksm
sivil halk ve kom nist efler) em beri yararak U zun Yiir-
y e baladlar. Kiangsiy i v e Y ang enin gneyindeki sle
rini geride brakarak nce B a tya doru ilerlediler. Y unnandan
sonra Y ang enin yukar ksm ndaki dar ve vahi boazlardan
getiler. T ib etin eteklerinden dolap in T rkistanna var
dlar. Sonra K uzeye doru ilerlediler. N ih ayet M oolistana
komu ensi eyaletinin K u zey blgesinde durdular. Ortalama
3 bin kilom etre yol yrm, v e yrrken kendilerini takip
eden an K ay ek kuvvetleriyle d e arpm ak zorunda kal
mlard. U zun Y ry balarken kom nistlerin kuvveti 300
bin kiiydi. B ittii zam an Alk, k, savalar v e baz firar
lar yznden 30 bine inm iti. B una ram en b u Y ry ko
m nistler bakm dan bir zaferin belirtisiydi. an K ay
ekin evirm e hareketi balad sralarda v e sonra kom nist
ler T ib ete doru ekilirken, m ahvolduklar zannedilm iti. A-
m alarnn ne olduu da bilinm iyordu. H albuki kom nistler
bu yryle hem evrilip imha edilm ekten kurtulmu, hem
de daha em in bir b lgeye yerlem ilerdi. A yrca bu blgede
Japonlarla savam ak iin hazrlk yapacak ve b ylece an
K ay ekin baaramad bir ie girierek bir ok gruplarn
desteini kazanacaklard.
1936 ylnda kom nistler ensi blgesinde reformlar ya
pyor, topran ekim inde ve m ahsuln toplanm asnda kyl
y e yardm ediyor, eitim kam panyasna giriiyorlard. Toprak
sahiplerine de eskisi kadar sert davranlm yordu. H alka oku
ma yazm a retm ek iin binlerce kii seferber edilirken, ko
m nistlerin m erkezi Y enanda niversiteler kuruluyordu. Hu
niversitelerde inin drt tarafndan gelen renciler y eti
tirilm ekte ve gelecein kadrosu hazrlanm aktayd. M ao ve ar
kadalar ayn zam anda bir vatanseverlik hareketinin ncle
ri olarak grlm ee balamlard; inli inliyle deil, Ja
ponlarla savamal! slogan btn inde yanklar uyandr
mt. K om nistler, Japonlarla sava hazrlklar yapyor ve
N ankindeki rejim gibi boyun em eyeceklerini iln ediyor
lard.
ensi eyaletinin bakenti Sian o sralarda kom nistlerin
eline gem em iti. an K ay ekin em rindeki kuvvetler ehre
hkimdi. B u kuvvetler M anuryada Japonlara yenilip ekilen
K uzeydou ordusuyla, blgedeki birliklerden m eydana gel
m ekteydi. Ancak, gerek kom nistlerin ortaya att slogan,
gerek in ehirlerinde i savaa son verilm esi v e Japonlara
kar birleilm esi iin yaplan nm ayiler, bu kuvvetlerin ba
ndaki generalleri de etkilem iti. Japonlar ilerlerken o sra
da Japonlar P ek in in kuzey blgelerine kadar gelm i ve M o
olistan'n bir ksm n ele geirm ilerdi kom nistlerle ar
pm ak dncesi bu generallere de sam a gelm ekteydi. N eti
cede bu blgedeki an K ay ek k uvvetleriyle kom nistler a-
rasmda mtareke yaplm , hatt blgeler arasnda gidi geli
balamt.
an K ay ek ise o yllarda M illiyeti rejimi bir faist
diktatrl haline getirm ekteydi. (Japonlarn itirazlarna ra
m en H itlerin generallerinden von Seeckt, von Falkenhausen
ve M ussolininin generallerinden Lordi, an K ay ekin ma
virleri olarak alm aktayd. Alm anlar ve talyanlar an K ay
ek rejim iyle gizli antlam alar yapm , yatrm lara balam
lard). A nayasa vaadi szde kalm, btn tasarlar geri ev
rilmiti. Sorgusuz sualsiz idam cezalar uygulanm t, ikinci
D nya Savann yaklatn hisseden ngiltere, Fransa, hat
t Am erika o srada an K ay ek rejimi iin bir sava gze
almak istem iyor, in-Japon savanda tarafsz kalm ay tercih
ediyorlard. Japonlarn Y ang ede bir Am erikan gem isini ba
trmalar, ngilizlere kt davranlarda bulunm alar bile tep
ki grmemiti. Japonya 1937 y l iinde ini tam am en istil
plnlarn hazrlam aktayd.
an K ay ek, hereyden nce iktidarna en k uvvetli ra
kip olarak grd kom nistleri ezm ek, i savaa son verm ek
istiyordu. B u sebeple Siandaki generallerinin tutum una, ko
m nistlerle m tareke yapm alarna sinirlendi ve uakla Siana
gitti (7 Aralk 1936). Fakat Siandaki kuvvetlerin kom utanla
r derhal si bir tavr takndlar, Japonlar varken, kom nist
lerle savam ak istem ediklerini, srar ederse, K uzeydou ordu
sunun v e Siandaki kuvvetlerin kendisine kar geleceini a-
ka belirttiler. B u isyan bayrann ekilm esi dem ekti. K a
rarn verinceye kadar N ankine dnm esi nlenen an K ay
ek, o anda generallerinin esiri durum undayd. K endisine iyi
davranyorlard ama, kararnda srar ederse kbetinin ne ola
ca mehuld.
te o gnlerde Siana an K ay ekin hi beklem edii
bir ziyareti geldi. K om nist Lider u E n Laiydi bu. Asi ge
nerallerden izin alarak an K ay ekin kald odaya girdi,
ik i adam, yllar nce W ham poa A kadem isinde beraber al
mlard. O zam an ayn ama iin savayorlard. Sonra an
K ay ek anghay Darbesiyle, ayaklanm ay yneten u v e
arkadalarn yaylm ateine tutarak kar cep heye gemi, u,
yzlerce arkadann can verdii bu darbeden glkle kurtu
labilmiti.
an K ay ek, u En Laiyi karsnda grnce belki de
hereyin bittiini zannetm iti. Ama u bar tek lif etm ek iin
gelmiti, durumu ksaca aklad: sava devam ederse Ja-
ponlar ine hkim olacaklard. an K ay ek, kom nistlerle
bar yaparsa, kom nistler onunla beraber savaacak ve onu
sava sresince bakan olarak tanyacaklard. Zten kabul et
m ese de si generallerin elinden kurtulm as ihtim ali yoktu.
an K ay Sek nihayet kabul etti. K om nistlerle bar y a
pld ve fjylece in ihtillinde Japon em peryalizm ine kar
Kravis clevresi balad.
M ao ve arkadalarnn o srada an K ay eki tasfiyeden
niin kandklar sk sk sorulmutur. K om nistlerin cevab
uydu: Bu eskisinden daha byk ve vahim ekilde lkeyi
paralyacak, i sava iddetlendirecek v e Japon istilsn k o
laylatracakt. Japon istilsyla in, tarihinin en byk tehli
k esiyle kar karya gelm iti. B u teh lik e ancak inde bir
liin salanm asyla nlenebilirdi.

JA PO N E M P E R Y A L Z M N E K A R I
SA V A D E V R E S (1 9 3 7 -4 5 )

7 T em m uz 1937d e Japon ordular K uzeyden P ekine

saldrdlar v e M arko P olo K prsne kadar geldiler. ok ge
m eden Japon donanm as anghay bom balad v e ehre as
ker kard. Japonya ini tam bir sm rge haline getirm ek iin
harekete gem iti.
Artk bars im zalam olan K om nistler y e K u om intan^

^ay^oreensT eyaT etm Sekr^eM oostn^'a T m vvetlerin

ynetim i kom nistlere aitti. B u kuvvetler D rdnc v e Seki
zinci Ordular m eydana getiriyordu. (K zlordu ad anlam a
dan sonra geici olarak braklm t. Y in e anlam aya gre
kom nistler ayr bir hkm et ism i tam yor, toprak dat
mn ve mallara el k oym ay brakyor, sadece bu blgedeki
kiralarn indirim ine karar veriyorlard). G rnte K om nist
Partisi birok eyden vazgem i gibiydi. Ama, bu hareket
lerle aydn snflarn takdirini kazanm aktayd. M ao v e arka
dalar, savan kendi lehlerine cereyan edeceini dnyor,
zam ann onlar iin alacan biliyorlard. D z e n lio r d u la r ,
^ izellik leK yom in taiT ^ ^ ord u k ^ ^
l a n ^ ^ n l l a ^ e c r ^ i m n e sahffi Jcomnis^^j^
T l n j ^ l m y o - r r a r d '^ ^ a v p j n ^ t K c e l T f e l k e t l e r d e n k o rk m u -
v n r l ^ r i . i s ti l : aralk .k E ft rtifapn t ^ f v e v i k n l a v l a g f r -
racaj^^jUih
Sava sekiz y l srd. Japonlar btn K u zey ini, in
lilerin aylk kahramanca direnm esine ram en anghay,
sonra K anton ve an K ay ek rejim inin bakenti N ankini ele
geirdiler. M illiyeti hkm et batya, i blgelere ekilm ek
zorunda kald. Ama, geici bakent H ankow da Japonlarn e-
 lne geince bu defa unkinge tand. an K ay ek ordula
rnn btn direnm esi krlm t. K om nistler ise nce K u zey
B atda gerilla savalar yaptlar. Sonra bu savalar dier bl
gelere de yaym ay baardlar. B u arada an K a y ek ordula
rndan dklen kk birlikleri de saflarna alyor v e teki
ltlandryorlard.
1937de K om nistler sadece K u zeyb atdaki bir blgeye
hkimdiler. B u blgenin nfusu birbuuk m ilyon kadard. Y e
niden tekiltlandktan sonra da kom nist askerlerin says
yz bini aam am t. N isan 1945de ise kom nistler 95 m il
yon insann yaad geni blgelere hkim durum daydlar.
K om nist kuvvetlerin er says 9 1 0 bine ykselm iti. K om
nist Partisine kaytl ye says da 4 0 binden 1 m ilyon 200 bi
ne kmt. K uom intang bir eit ablukayla bu blgelere si
lh v e ekonom ik yardm yaplm asn, bylece kom nist ya
ylm asn nlem ee alyordu.
Japonlarn Pearl H arboura yaptklar baskndan sonra^
A m erikann savaa girm esi durumu deitirdi. Bir sre sonra
japonlar Burm a v e P llip inlerden atldlar. 1945 yaznda ine
"bir Am erikan karm as {ekleniyordu. K om nistleri endielen-
~dtren b' ihtimal, an K ay ek rejim i iin en byk m itti.
"Takf Hiroim a ve N agazakiy e atlan atom bom balan iki ta
raf iin srpriz oldu. Lok gemeden- .Japonya teslim antlam a
sn im zalad.

SO N H T L L SA V A L A R I (1 9 4 6 -4 9 )

Japonyann teslim i zerine, inde kom nistlerin hkim

bir (Juruma gem em esi iin gerek Am erikallar gerek an K ay
jek hilkm eti tarafndan tedbirler alnm asna b alanmt. lk
tedbir, General M acArthurun indeki Japon Ordular Ku-
mandanna Kom nist kuvvetlere teslim olm am alar v e silh
larn ancak K uom intang birliklerine brakmalar iin ver
dii emirdi. Bunu an K ay ekin Japon Kum andanna, Ku
om intang birlikleri gelinceye kadar K om nistlere dayanm a
lar ve ancak ondan sonra K uom intang birliklerine teslim ol-
m alan emri izledi. B u arada inde bulunan Amerikan as
kerlerinin says 60 binden 140 bine ykseltildi. Amerikan
rak liye uaklar an K ay ek birliklerinin nem li yerlere hz
la hkim olm alar iin seferber edildi.
K om nist Partisi zam an kazanm ak iin an K ay eke
iki anlam a yapm ay tek lif ~etti. h K a y ekin de zaman ka
zanm ak iin kabul ettii >u anlam alar 10 Ekim (1 9 4 5 ) ve
10 c a k (1 9 4 6 ) tarihlerinde im zaland. B u antlam alara g-#
re nTJ e TcmnistleHe K m ntahgh koalisyonu sonunda
dem okratik bir hkm et km ulaak ve K om nist kuvvetlerle^
K u om in tan g kuvvetleri birletirilecekti.
A yn gnlerde K uom intang rejim inden m idi kesen li
beral inli aydnlar da Dem okratik Birlik adl bir teekkl
kurmulard. B u teekklle yen i politik devrede rol oyna
mak istiyorlard. B u srada G eneral M arshall ine gelm iti.
Bir arabulucu rol oynuyor, i sava nlem ee v e bir koalis
yon hkm etinin kurulm asn salam aya alyordu.
Kom nistler, K uom intang ordularnn Am erikallar tara
fndan tekiltlandrlm asna karydlar. K uom intang ise on
larn toprak reformunu yaym alarn istem iyor, ayrca demir
yollarn kesm elerine m uhalefet ediyordu. Ksaca, iki cephe
de birbirinden tviz istem ekte ve bir koalisyon kurulursa da
ha kuvvetli olm ay planlam aktayd. B u m cadelede Am erika
nn aka an K ay ek rejim ini desteklem esine karlk, Rus-
lar ancak dolayl ekilde kom nistlere yardm c oluyorlard.
M ttefikleraras antlam alara gre Sovyetler, yalnz an K ay
ek H km etini resm en tandklar iin Japonlar yenerek
girdikleri M anuryay an K ay ek kuvvetlerine teslim et
m ek durumundaydlar. M anuryadaki ehirleri teslim ettiler,
fakat ehirler dndaki blgelere kom nist birliklerin szm a
sna v e yava yava bu blgeleri igal etm elerine de yardm c
oldular. Zaten inin endstri blgesi olan M anuryadaki b
tn sna tesisleri skp almlar ve an K ay ek H km eti
nin elde etm eyi umduu sanayi gcn yok etm ilerdi.
Aslnda, K uom intangla K om nistler arasndaki bir k o
alisyon hayldi. Gerek ierdeki durum -orta snfn kmesi,
enflsyon ve kyllerin topraklarna kavum ak iin frsat
beklem eleri; gerek d faktrler -K uom intangn Amerikan
desteine gvenm esi, kom nistlerin de R usyann kendilerini
yalnz brakam yacam dnm eleri v e savatan hem en son
ra bu iki d evlet arasnda souk savan balam as- byle bir
koalisyona yaam a ans verm iyordu. ine ylbanda arabu
luculuk iin gelm i olan G eneral M arshall da taraflarn esas
larda anlaam yacan aklayarak 1946 yl sonlarnda in
den ayrld. M arshall, liberal inlilerin kurduu Demokratik
Birlik adl teekkln baz anslar olduunu ve ancak bu
birliin dem okratik bir hkm etin ne olduunu anladn ile
ri srmt. Ama bu aklam adan bir sre sonra an K ay
ek, Demokratik Birlii kapatt, liderlerini srd.
1947 y l Tem m uzunda ihtill savalarnn kanlm az ve
son safhas ald. K om nist ordular S a n N ehiri aarak G
ney B atya doru ilerlediler. A m alan K uom intang ordular
n blm ek, tem aslarn kesm ek ve sonra birer birer yok etm ek
ti. an K ay ekin K uzey inle dem iryolu irtibatn zten
kesmilerdi. P ekin-T ienin-N ankin dem iryolunu da kesm eyi
baardlar. an K ay ek kuzeydeki dem iryolu irtibatn sa
lam ak iin taarruza geti. F akat en iyi ordular K uzey inin
kilit noktalarndan biri olan antungda ar yenilgiye urad.
Y l sonunda M anurya ile de irtibat kesilm i, bylece K uze
y e kar hkim iyeti kaybetm iti. Bunlara karlk an K ay
ekin tek baars kom nistlerin bakenti Y enan ele geir
mek oldu. Fakat kom nistler daha nce kararghlarn Pekin-
in yz kilom etre gneybatsndaki H opeiy e tamlard.
Sava bir yl, eitli cephelerde kanl arpmalarla de
vam etti. 1948 Tem m uzunda kom nistler stnl salam
lard. Amerikallarn an K ay ek K uvvetlerine verdii m o
dern sava m alzem esinin byk bir ksm kom nistlerin eline
gemiti. (an K ay ekin baz subaylar silhlar satm, ba
z birlikler de bu silhlarla beraber kom nistlere katlmt.
M anuryadaki ve K u zey indeki savalarda da yzlerce tank,
top; binlerce m akinelitfek M aonun ordusunun eline gemi
bulunuyordu).
 an K ay ek H km eti m itsiz bir durumdayd. E nfls
y o n korkuntu. D alvereli al veriler ve ihtikr alp yr
mt. K uom intangn liderleri anlar, K unlar, Sunlar,
en'ler byk servetlere sahip olurken, halk seflet iindey
di. B tn byk ehirlerde bir terr havas vard. K yller
den sonra aydnlarn da rejim e sem patisi kalm am t. ren
ciler gizli kom nist teekkllere katlyor, an K ay ek H
km etinin her hareketi kom nistlere gn gnne bildirili
yordu.
Sonbaharda kom nistlerin byk taarruzu balad. K uzey
indeki son K uom intang kuvvetleri ekilm ek zorunda kald.
E kim de M anurya iin kesin savalar yapld: an K ay ek-
in en byk zrhl birlii evrildi ve teslim alnd. Bir ay ka
dar sren bu savalarda an K ay ek onbinlerce l ve yarm
m ilyon esir verdi. M anuryann kaybedilm esi K uzey inin
de tam am en kaybna yol ayordu. K om nistler 15 Ocakta T i-
enini (1 9 4 9 ) v e birbuuk aylk bir kuatm adan sonra 3 u
batta Pekini ele geirdiler. Pekin, kurulacak cum huriyetin
bakenti olarak dnldnden bom balanm am v e kuat
ma yolu yla ele geirilm ek istenm iti. Birka gn sonra N ankin
bozgunu an K a y ek ordularnn iflsn iln ediyordu.
Son bozgun, an K ay eke K uom intang iinde de muha
lefet yaratm , diktatr bu durum karsnda bakanlktan is
tifa ettiini bildirm iti. Ama kendisine sadk generalleri saye
sinde iktidar elinde tutm aktayd. eklen B abakan olan L i
Tung, kom nistlerle grm elere giriti; iki ay sren bu g
rmeler sonunda kom nistler bir koalisyon hkm eti kurma
ya raz olacaklarn, fakat bunun iin an K ay ekin btn
kuvvetlerinin teslim olm as gerektiini ileri srdler. Ordu
kom nistlerin kontrol altnda tutulacak v e hkm ette asl
yetki de kom nistlerde bulunacakt. (K om nistler bu artlar
la inde hkm et ikiliini ve uluslararas anlam azlklar
kaldrmak istem ilerdi. H km et ikilii ortadan kalknca yeni
hkm et btn d evletler tarafndan tannacak ve Birlem i
M illetlerde de tem sil olunacakt). B abakan Li T ung bu art
lar kabule taraftard. Fakat an K ay ekin generallerinin ve
un Kay Sek o n lu la rn d a n ele g eirdikleri A m erik an ta n k larn a ve
k am y o n larn a bindirilm i kom nist b irlikler, 1949 N isannda K u otnin-
la n g m bakenti N ank ine giriyor.

gizli polisinin lm tehditleri yznden N ankinden kamak

zorunda kald. Bu olay zerine kom nistler G ney ini ele
geirm ek zere Y ang eyi atlar.
Birka gn sonra K om nistler N ankine giriyordu. Bunu
anghayn aln ve ordularn G neye, K antona doru iler
leyii takip etti. an K ay ek ve taraftarlar iin kamaktan
baka are kalmamt. K arabildikleri ne varsa, gem ilere yk
letip in ktasndan uzaklatlar ve Form oza adasna sn
d'* r.
an K ay ek bu adada Amerikallarn desteiyle barna
bilecek ve M illiyeti in C um huriyetim in devam ettiini ile
ri srecekti.
1 Ekim 1949da kom nistler, yeni bakent P ekinde in
H alk Cum huriyetinin kurulduunu iln ediyorlard. i r
alt m ilyon insana mal olan ihtill savalar bitmi, :1
till baarya ulaarak yeni bir in D evleti kurulmu iv

K -i
iili liderleri: B ayan Lig, Liu ao i, Mao, u Teh ve u En Lai.

3'alizm e giden yolda yrm ee balamt.

1949 ve 1951 yllar arasnda bir yandan an K ay ek
ordularnn yarm m ilyonu bulan kalntlar tem izlenirken, eko
nomik kalknm a ve d politika probemleri ele alnd. Sovyet-
ler ve dier kom nist lkeler in H alk Cum huriyetini hemerr
tanmlard. ki ay kadar sonra ngiltere, Hindistan, P ak is
tan, svire ve skandinav devletleri de bu lkelere katldlar,
siyas ve ticar m nasebetlere baladlar. 1950 ylnda tarm-
reformu yapld. (Fakir kyllere toprak datm ve krediler
le yardm, varlkl kyllerin tasarruflarn koruma, arac s
nf ortadan kaldrma bu reformun balca am alaryd). T op
rak aalar ile, din kurumlara ve din adamlarna ait toprak
lar alnd. Zengin kyllerin toprak fazlasna el konuldu. Ye-
bir tarm vergisi uyguland. E nflsyon durduruldu.
1954te B atl yazarlar inin alk duvarn atn:
asrlarca alktan, sefaletten m ilyonlarn ld inde artk
rr inliye gnde n halanm pirin, k iin pam uklu
iin mavi bezden birer elbise dtn: belirtiyorlard.
 NASIR IN DARBES

mJSADDIKA KARSI DARBE

CEZAYR HTLAL

IRAKTA K DARBE
htill Konsey i'nin yeleri bir arada: A lt srada, soldan saa: A bdl-
Itif Badad, Nsr, Nacip, Amr, Salh Salim, Enver El Sedat.

General Necip darbeye ism iyle kuvvet kazandrm ve bir yl sonra

Msr'n ilk Cumhurbakan olmutu. Fakat ona da darbe vurulacakt.
 N srm T em m uz 1952dcki hkm et darbesi, son yllarn
en nemli darbelerinden biridir. Bu darbe sefih bir Kra
ln hkm ranlyla beraber Msr'da ngiliz egem enliini
de sona erdirmi, sonraki yllarda gerek tarafsz bir blo-
kun kurulmasnda oynad rol, gerek Afrika ve Asya'nn
baz lkelerine rnek olmas bakmndan dnya politika
sn etkilemitir.

Kahire, bir anda uyand. Gne, saatin ok erken olm a

sna ramen im diden karmakar bir kalabalkla dolan sokak
lar kavurmaya balam t bile. A celeci i adamlar D elta bl
gesinden gelm i fellhlar, lim onata satclar, dilenciler, fstk
fndk satan ocuklar sokaklar kocam an bir karnca yuvas
gibi doldurmutu. izgili entarili dkknclar dem ir kepenk
leri ayorlard. Erkenden dolm u kahvelerdeki radyolardan
yank trk sesleri geliyordu.
23 Tem m uz 1952 gn, her gnden farksz bir scak yaz
gn olarak balam t. Y ol kavaklarndaki ve mhim mer
kezlerdeki tanklar ve silhl birlikler kim senin dikkatini ek
miyordu. Birka aydan beri bakentte durum gergindi v e bir
ka aydan beri Kahire halk tanklar ve askerleri grm eye
almt.
Birden, m eydan saatleri sabahn 7sini gsterirken, kah
velerden taan yank trkler susuverdi. K aln bir erkek sesi
radyoda m illete seslenm iti:
Ey Msrllar! diyordu. General M uham m ed N ecip si-
sesleniyor! M sr, idarecilerinin ihmali ve ekonom ik art
larrun fec durumu yznden tarihinin en karanlk d evrele
rinden birini yaam aktadr. M sr biribirini anlam ayan, lir
birinden holanm ayan gruplara ayrlmtr. B u ac hliimt-
nin tevikileri, bizim F ilistinde en hakl olduumuz dvay
 da kaybetm em ize sebep olmulardr. Bilgisizler, kt niyetli
ler tarafndan kum anda edilm ekte olan ordu, bir bo
zulm u m essese halini almtr. te vatann akbetini d
nerek korkm am zn ve harekete gem eye karar verm em izin
sebepleri bunlardr. u anda ordu gerek vatanseverlerin, ger
ek askerlerin eline gem i bulunmaktadr. Onlara gvene
bilirsiniz, inanabilirsiniz.
Birka dakikada Kahire btnyle deiiyor bir baka
ehir hviyetin e brnyordu D ilenciler ve fstk fndk sa
tan ocuklar balarn kaldrmlard. Yollardan gem ekte o-
lan K ahireliler durmu dinliyorlard. Btn evlerde kapal
kaplar alm, erkek, kadn, ocuk, ihtiyar herkes sokaklara
frlamt. H epsi General N ecip in sesini rkek bir saygyla
dinliyorlard. N utkun sonunda haykrlar ge ykseldi:
Y aasn ihtill! Yaasn General Necip!
Sonra insanlar H eliopolis yolu zerinde K ubehe, dar
becilerin kararghna doru kom aya baladlar. Y ol boyunca
yan sokaklardan kan kalabalklar bu kervana katlyor, in
san seli bir gibi byyordu.
Bu srada, Kral Faruk, bakentten iki kilom etre uzak
taki yazlk saraynda, uykudayd henz. Her gece olduu gibi
o gece de sabaha kar yataa girmiti. Gece, dostlarna saray
da bir ziyafet vermi, yeni resim ve antika koleksiyonunu
gstermiti. K ralie Nerim an Paristen getirtilm i ok pahal
siyah dantel bir gecelik giym iti. G ece sadece , be saat n
ce Savunm a Bakanlna tyin edilen A lbay irin, (K raln
kaynbiraderi) rejime kar olduundan phe ettii subay
larn listesini Krala vermiti. Bunu Kral bizzat kendisi iste
m i Bu nankrlerin hepsini zindana atm ak lzm dem iti.
B u srada o listede, phelilerin banda gelen General
N ecip in radyodaki konum asna ramen saray henz skin
bir uyku iindeydi. Saat 7 y i 10 gee M eclis B akam Dr. H a
fz Afifi saraya telefon ederek alrm verdi. F akat K raln u-
a yle diyordu:
M ajeste istirahat ediyorlar.
Fakat bu haber ok nem li. htill balad.
 Otuz iki yandaki bu gen K raln garip bir alnyaz's:
vard. 1936 da tahta kt gn m illetin gzbebeiydi ve pek
az hkmdara nasip olacak kadar byk bir m uhabbetle s e
viliyordu. Fakat gen Kral, tahtta kald on alt yl zarfnda
m illetini hayal krklna uratm ak iin ne mm knse yap
mt. Gz kam atrc zenginlikteki saraylar, akla gelm edik
rezaletin yapld birer batakhane haline gelm iti. B u zen
ginlikler ve sefahat lem leri sefil ve a halkn btesinden de
niyordu. Kraln sadece M sr hudutlar iindeki ahsi serveti
o gn 600 m ilyon dolardan fazlayd. B unun dnda btn
D nya bankalarnda da byk paralar vard. M onte Karlo-
da bulunduu srada bir gecede oyun m asasna 100.000 dolar
brakt ok olm utu. E vli bir kadna sahip olm ak iin kocay
hapsetm ekten ekinm ezdi. M sr ordusu F ilistinde yz k
zartc bir bozguna urad gnlerde sakin v e asil K ralie
Feride'yi boam, m alp ve perian ordu yurda dnd,
vatann kan alad gn, m uazzam bir trenle yeni K ralie
N erim anla evlenm ekte tereddt etm em iti.
M illetin bahtszl, dertleri, sefaleti, ordusunun kt
kaderi onu dald sefahat dnyasndan ayrm aya yetm iyor
du. M illetin bir ksm Kral bu ilgisizlii iin m ahkm ediyor
fakat byk ounluk bu kadaryla da yetinm iyerek btn bu
felketlerden dorudan doruya Kral sorum lu tutuyordu.
M illetin iinde Krala di bileyenlerin banda hi phe
siz Filistinde yenilm i ordunun gen ve ateli subaylar ge
liyordu. Bu subaylardan biri, Cem al Abdlnsrd. Abdln-
sr 1949 dan itibaren Krala aktan aa cephe almt. H er
frsatta Faruk, ailesi ve m etresleri bizim yoksulluum uz baha
sna zengin oldular diyerek kinini ve nefretini belli etm ekten
ekinmiyordu.
Abdlnsrn, F ilistin bozgunu hakknda ok gizli ve en
akla gelm edik rezaletle dolu bir dosyas vard. B u dosyadan
anlaldna gre, 81 mm. lik silhlarla tehiz edilen asker
61 mm. lik kurun datlm t. E l A lem eyn lnde satn a
man elden dm e talyan bom balan daha atm ya vakit kul
madan askerlerin elinde patlam t. Orduya verilen tfekler.
1912de spanyada kullanlm v e re karlm olan t
feklerdi. Faruk ordusunu bile bile, gz gre gre lm e ve
bozguna mahkm etm iti. B u silhlarn ucuz alnm as sebe
b iyle artan para ise Farukun ikisine, elencesine sarfolun-
nutu.
1949da otuz bir yanda olan Abdlnsr, bir posta m e
murunun oluydu. Bir M srl iin ok uzun boylu (1 .8 0 ) ve
ok iri saylacak yakkl bir subayd. C esaretiyle tannyordu.
F ilistin sava srasnda byk kahramanlklar gstermi, bu
kahramanlklar ona: Felluja kaplan adnn verilm esine
sebep olm utu. zah edilm ez cazibesi ve fevkalde cesareti sa
yesinde kendisi gibi dnen gen subaylar etrafna topla
mt. B u suretle Zabut el Ahrar (H r Subaylar B irlii) a-
dyla bir gizli birlik kurulmu oldu. B alangta kk olan
bu gizli tekilt sonradan tarihe m al olacak bir hareketin ha
zrlaycs ve uygulaycs haline gelecekti.
Cemal Abdlnsr gen subay arkadalariyle Hr su
baylar Birlii ni kurarken M sr her geen gnle biraz daha
sefil, biraz daha zelil ve aresiz bir m em leket halini alyordu.
Fiatlar korkun bir hzla ykseliyor, isizlik artyordu. N ahas
Paa hkm eti durumu kurtarmak iin akla gelen her a
reye bavurduktan sonra, normal yollarla M sr mutlulua
kavuturmann im knsz olduunu anlam t. M sr kurtarla-
mazd. O halde bir aresini bulup hkm eti halkn hakl kin v e
fkesinden kurtarmak gerekti. B unun y olu ise m illeti kendi
alk ve sefaletinden baka eyler dnm eye zorlayarak o-
yalam akt.
V alf partisinin eski lideri 1951 ylnn 6 E kim inde m ec
lis krssne karak m illete inanlm ayacak bir haber verdi:
M sr hkm eti ngiltere ile olan antlam asn ilga etm eye
karar vermiti.
ngiltere 1881 den beri N il kysnn hkim iydi. Londra
1936 da M sra bam szlk tanm , fakat bunun yan: sra,
ayn antlam aya, ngilterey e S vey B lgesini kontrol ve
M srn iilerine m dahale hakkn veren hkm ler konul
mutu.
IlaLk sefalet iinde yzerken Kral Faruk, zevk lem lerinde yaam ak-
iivd. Kumarda viizbinler brakyor, tiirlii ahlkszlklar yapyordu...

N ahas Paa m illetin vekillerine:

Bugn bu dostluk perdesi altndaki smrge sistem i
sena ermitir, diye baryordu. ngilizler en ksa zam anda
M srdan defolup gitmelidir!.
Londra bu haykra cevap verm edi ve Ingilizlerin M sr
hakkmdaki tutum unda km ldam a olmad. B unun zerine
M srllar vatanlarndaki ngilizlere eitli yollarla bask yap
m ya baladlar. M slm an Kardeler e m ensup gen ren
ciler, komnist militanlar, faist yeralt tekiltnn Yeil
gmleklileri, fellhlar, nefret edilen ngilizleri her vesileyle
tedirgin etm ek iin ne m m knse yapyorlar, kan dkm ekten
de ekinm iyorlard. ngiliz birliklerinin toplant yerlerinde
bombalar patlyor, denizde ngiliz gemileri torpilleniyordu.
Gece, ngiliz nbetiler, arkadalarnn gzleri nnde ldiirii
lyordu:

B u bakaldrma Hr Subaylar Birlii iin bulum un/ m

ortam yaratm t. Nasr ve arkadalar m cadelenin ilk g
 nnden kanal blgesindeki tedhiileri emirleri altna alm
lard. Onlara silh ve cephane tem in ediyor, besliyor, gizli
yor, hatt gerek bir ordu gibi tlim ettiriyordu. B u arada,
Hr Subaylar Birlii yz yelik byk bir tekilt ha
line gelm iti. T ek ilt er kiilik gruplara ayrlm t. Banda
bir yksek kom ite vard ki Bakan Cemal Abdlnsrd.
N e var ki Ingilizlerin pasif tutum u ok srm iyecekti. Bir
sabah kanal blgesindeki ngiliz birlikleri K um andan G ene
ral Erskin, birliklere tecavz eden fellh kylerini bom bard
m an etti. Sonra gerilla arpmalarna katlan sm ailiye fel-
nhlar polis tekiltn silhsz hale getirm ee karar verdi.
Ertesi gn 25 Ocak sabahm n erken saatlerinde n
giliz birlikleri sm ailiye polis garnizonunu bast. P olis efine
polisin elindeki btn silhlar ngilizlere teslim etm esi is
tendi. M srl polis efi derhal K ahireye telefon ederek ileri
Bakan F uat Seraceddine durumu bildirdi. Bakan u kesin
cevab verdi: Silhlarnz teslim etm ektense, lm eyi tercih
edeceksiniz!
Bir avu polisle ngilizlerin m cadelesi birka saat sr
d. ngilizler m akineli tfek ve zrhl otom obillerle saldryor
lard. Binalar ykld ama polisler bu defa ykntlarn a-
asnda dve devam ettiler. M cadele bittii zaman elli
polis lm, geri kalanlar ar yaralanm t.
Ertesi gn, 26 Ocakta, bu haberin halk arasnda y a y l
m asyla Kahirede kalabalk bir nm ayi oldu. Polisler ileri
ni braktlar, saat 7 de hepsi m eydanda toplanarak niversite
m eydanna doru yola ktlar. niversite nne geldikleri
zaman, renciler korkun bir kalabalkla onlara katld.
Eiri:
N ahas Paaya gidelim! diye bard.
Am a Babakan evinde deildi. Berbere gitmiti. H ayl
krklna urayan kalabalk ehrin m eydanna doru yr
d, sonra: Yabanclara lm! barlar arasnda dald.
Saat 11 de nm ayiilerden bir ksm Badia kahvesinin
nnden geerken terasta yar plak bir danszle oturmu
sarp ien bir polis grdler. Biri bard:
 E y polis, v e sen, e y gen kadn, arkadalarnz, din
kardeleriniz sm ailiyede alaka ldrlm olduu halde
burada oturup arap im eye utanm yor musunuz?
P olis om uz silkti. K adn ise, alayla bakarak: Domuz
srs! diye cevap verdi.
N m ayiiler korkun bir fk ey le kahveye hcum etti
ler. Camlar, sandalyeleri, m asalar parampara ettiler, sonra
kahveyi atee verdiler. Korkun yangnlar salgn b ylece ba
lam oldu. G eceye kadar sinem alar, bankalar, byk oteller,
lks maazalar yam a edilecek, sonra yaklacakt.
Kahire korkun alevler arasnda yanarken Kral elen
cedeydi. Faruk, yeni doan olu veliahd Prens F uad erefine
m uazzam bir elence tertiplem i, alt yz subay olm ak -
zere btn K ahire sosyetesinin ileri gelenlerini A bidin sa
rayna dvet etm iti. K ral elenirken rahatsz etm ekten e
kinen em niyet mensuplar, felket haberini bildirem em iler-
ai. leye doru ileri Bakan, G enel K urm ay Bakanm
grmek istedi. u cevab ald:
General, Kral hazretlerinin ziyafetindeler. R ahatsz
edem eyiz.
Kral hazretlerine de derhal haber verm em iz lzm.
mknsz. Kral hazretleri ne olursa olsun, rahatsz
edilm em elerini emrettiler.
B ylece sarayndan iki adm tede binalar cayr cayr
yanar, insanlar lrken, Kral, am panya ierek elen m eye de
vam etti.
Kraln bu am panyal ryadan aylm as iin Amerikan b
ykelisinin, ngiliz kuvvetlerinin kanaldan hareketle K ahi
re zerine doru harekete getiklerini bildirm esi gerekliydi.
Saat 5e doru M sr ordusu Kahire sokaklarnda grn
d zam an ehrin birok yerlerinin zerinden dumanlar
ttyordu. Binlerce insan evsiz barksz kalm, birok insan
lm, yzlercesi yaralanm, ehir tannm az hale gelmiti.
te o kanl Cumartesi akam gne byle batyordu.
Sonradan Farukun ngilizlerin K ahireye tekrar yer
lem esini salam ak, kendini m uhtem el ve ok yakn bir halk
hareketinden korumak iin bu nm ayilere y e onu izleyen
faciaya seyirci kald, hatt olaylar el altndan tevik etti
i sylenecekti. B u bir gerek midir, bilem eyiz, ne varki by-
lesine bir gaflet, bu kadar by k bir facia sahnesine bylesine
ilgisizlik izah ok zor bir durumdur.
K ral Faruk halkn kin v e nefretini bir baka yne e
virm ek iin yaknlarnda bir kurban arad ve N ahas paay
seti. htiyar babakan derhal azledildi.
10 ubat 1952 de, o fec Cumartesi gnnden onbe
gn sonra, Cem al Aldlnsr Hr Subaylar m yrtm e ko
m itesini toplantya d avet etti:
M srda herey m ahvolm u, m rn tketm i du
rumda. V atan bu kaostan kurtarmay ancak biz baarabiliriz.
Arkadalarndan biri:
Bir siyas program hazrlayalm ve doktrinimizi se
elim , dedi.
Sen hl normal yollarla, m eclise girerek durumu
slh edebileceim ize mi inanyorsun? ok az vaktim iz kald:
Politik lflarla zam an kaybedem eyiz. lk hedefim iz neye
malolursa olsun iktidar ele geirmektir. D oktrinim izi ve si
yas program m z sonra dnrz. Gerek inklb sonra
yaparz.
Yksek rtbeli subaylardan biri, ngilterede olduu gibi,
bir glge kabine kurm ay teklif etti.
Abdlnsr, bu teklife d e Hayr! dedi:
Zira ne olacan biliyorum . H epim iz, cidd bir tem
poyla alacak yerde henz ok uzak olan bakanlk san
dalyeleri iin ekim elere balyacaz.
B ylece dokuz subay dokuz albay durumlarn ve
ilk m erhalede ulam ak istedikleri hedefleri alt noktada top
ladlar. Sm rgeciliin, em peryalizm in ve m onopollerin kar
snda olduklarn, sosyal adalet, gerek ve kudretli bir de
mokrasi istediklerini bildirdiler.
T oplanty izleyen bir hafta iinde N sr v e sekiz arka
da asker efler arasnda sondajlar yaptlar. K um andanja-
m hepsi M srda kkl bir slhatn art olduu fikrinde
 birleiyor, am a hi biri Hr Subaylar tekiltn ciddiye al
iniyordu. 9 M aystaki ikinci toplantda N asr durumu yle
zetledi:
Kendjimizi bu generallerin yerine koyalm : Bizler
onlara gven verem iyecek kadar genciz. H akl olarak kor
kuyorlar. H areketim izin bana bir bayraktar, bizi arkasnda
tayacak bir isim getirm ek zorundayz. B ize erefli, nl, s
zne gvenilir, fakat bu vasflar yannda ok da iddial ve
kurnaz olm ayan bir general lzm.
Biri general Aziz E l M asriy i teklif etti. A ziz E l Mas-
ri 1914te Trk Ordusu saflarmda bulunm u ve ngilizlerden
nefret etm esiyle tannm t.
ok yal, dedi Nsr.
O zam an Salh Salim:
General F uat Sadk alalm , dedi. F ilistin cephesinde
kahram anca dvt. K endisini ahsen tanyorum .
Git, derhal kendisiyle gr ve m eseleyi aka izal
et.
F akat Salh Salim in grm ek iin gittii gn General
F u a t Sadk G enel K urm ay Bakanlna tyin edilm iti.
15 M ays'ta Hr Subaylar yeniden toplandklar za
man A lbay Amr:
General M uham m ed N ecip var, dedi. E lli yan
dadr. V atansever v e drst bir insandr. N ecip, tekiltm
zn alm alarn da biliyor, bizi d estekliyeceini m it ede
rim.
Nsr:
B enim de kendisine gvenim var, dedi. N e var ki
hreti byk. B u byk hret beni korkutuyor.
A lbay Amr srar etti:
H ayr, dedi. K orkulacak bir ey yok, nk N ecip
kurnaz v e politik bir adam deildir. A ksine ok rahat kon
trol edilecek, hatt kolayca hkm edilecek iyi niyetli bir in
sandr.
General M uham m ed N ecip, Hr Subaylar n teklif et
tii bayraktarlk roln tereddtsz kabul etti. im di artk
 gn kararlatrm aktan baka yaplacak i kalm am t.
18 T em m uz 1952 gn, akam yem einden sonra N a
sr v e arkada H alit M uhiddin, dostlar A lbay Servet Oka-
ay ziyarete gittiler.
A lbay M uhiddin ev sahibine:
Pikaba ehrazat pln koy, dedi.
A lbay saygl bir sktla R im ski - K orsakofun e-
serini dinlediler. N sr, koltua gm lm sigara ierek oy
mal tavan seyrediyordu. Pikabn kolu son turunu tam am
laynca birden doruldu ve:
nm zdeki 5 A ustosta harekete geiyoruz, dedi.
N ed en 5 Austos?
Bir kere ne olursa olsun Tem m uz m aan alm am z
lzm. B elli olmaz: B elki de alacam z son aylk olacak bu.
Sonra arkadam z evkinin 13nc P iyad e A lay ile Si-
ndan dnm esini beklem ek zorundayz. 13nc P iyade
A lay hareketim izin kuvveti olacaktr.
19 T em m uzda N srla, A lbay Amr hazrlklar bildir
mek zere General N ecipe gittiler. General Kahire'nin say-
iiy e sem tlerinden birinde kk bir evd e oturuyordu. ki m i
safiri vard: Y akn arkadalar iki gn nce tevkif edilm i
elan gen bir subay ve tannm gazeteci H eykel. H eykel
Faruktan nefret ediyordu, bunu btn M sr bilirdi. Ama
Nsrla Amr onlara hi bir eyden bahsetm em eyi daha doru
buldular. N ilin kuraklndan, nadide av kpeklerinden ve
son evrilen Msr film lerinden bahsettiler. G ecenin ilerle
mi bir saatinde N sr m um yalar hakknda ok deiik ve he
yecanl hikyeler anlattktan sonra, ksa bir sessizlik oldu.
Sonra H eykel, birden sordu:
A nlatn bana Albaym , siz Hr Subaylar niin Kra
la kar harekete gem iyorsunuz? H er gn hakaret ediyor,
arkadalarnz hapse atyor, orduyu hor grdn belirti
yor; siz nasl oluyor da btn bunlara, eliniz kolunuz bal se
yirci kalabiliyorsunuz? N e zam an harekete geeceksiniz?
General N ecip in evinde gazeteci H eykel, N sra: Ha-
t'koto gem eyecek misiniz? diye sorunca N srn yz ay-
 dinlenm iti. Cidd bir y zle ban sallad:
Hayr, dedi, tabi elim iz kolum uz bal seyretm eye
ceiz. Bir plnm z var.
G azeteci heyecanla:
yle mi? N asl bir pln? d iy e sordu.
N sr soukkanllkla:
Krala ihanet edenleri m em leketin en yksek m ahke
mesinin huzurun;: karacaz, dedi.
M isafirler ses karmadlar. Birka dakika sonra kp
gittiler. nanmlard.
20 Tem m uz gn A lbay Servet Okaa evinde le y e
m ei yiyordu. O srada kaynbiraderi gazeteci Abdlfeth, s
kenderiyeden telefon etti:
Durum ok tehlikeli, dedi. Kral ok yaknda Albay
irini Savunm a Bakan yapacak. A lbay irin ilk iinin Hr
Subaylar dan krk kiiyi tevk if etm ek olacan sylyor.
D ikkat edin.
Servet Okaa derhal haberi, birka arkada ile yem ek
yem ekte olan N sra bildirdi.
Hr Subaylar Tekilt nn kurucusu ve lideri N sr
soukkanllkla:
Pekl, dedi. M adem dv istiyorlar, dveceiz. 5
Austosu beklem eden harekete geeceiz. yi bir kum andan ha
rekete geerken tereddt etm ez.
Ayn gece saat 9 da Abdlnsr, A lbay Amr ve A lbay
K em alettin H seyin, K ahire Hatp Okulundaki kk bir
yaz odasnda toplandlar. U kiilik kom ite bir durum mu
hasebesi yapt, hareket plnn bir kere daha gzden geirdi.
H areket plnnda deiiklik yapm ak gerekiyordu. lk
plna gre, K ubeh garnizonunda son hazrlklar yaplacak ve
birlikler oradan karak ehrin m erkezine yryecekti. Yr
ye 13. P iyade Alay, zrhl vastalar ile katlacakt. Ama
im di artlar deim iti. Nsr durumu yle anlatt:
Kararlatrlan tarihten nce harekete geiyoruz. Bu.
Albay evkinin 13. P iyade A lay ile bize katlam am as de-
: ktir. Su anda elim izde sadece bir tabur asker var.
 K em alettin H seyin sarard:
u halde, dedi, i bir kumara dnd.
yle, dedi Nsr. N e var ki dm anlarm z bu ger
e i bilm iyor. Onlar bizi kuvvetli sanyor, o halde onlar y e
neceiz.
Amr sordu:
Cem al, anlat bana nasl baarabileceiz bu ii? B ;.r
tek zrhl otom obilim iz bile yok. Yoksa kendi eski Austin a-
rabanla m bu lm kalm savan kazanacaksn?
Nsr:
Bunun bir lgnlk olduunu biliyorum, dedi. Ar-
clmzda bir avu asker, safm zda on havac subay var. B i
liyorum, ama bu beni kararmdan vazgeirem ez. Baarm z
kalabalk olup olm aym zla ilgili deil. Aksine baar bize,
bizim taktiim ize v e plnm zn kusursuz olarak uygulanm a
sna baldr. 23 Tem m uz sabaha kar saat 1 de harekete ge
eceiz. Plnn ilk safhas 3 noktada toplanyor:
1 Kahiredeki birlikleri garnizonlarnda hapsetmek.
2 Btn generalleri derhal tevkif etm ek, nk asl
dm anm z onlardr. H areket iareti verdikten sonra, biz izin
veren e kadar geen zam an iinde hi bir kum andan ve yk
sek rtbeli subay, serbest braklm ayacaktr.
3 Ordu haberlem e m erkezinin derhal ele geirilm e
si. B u suretle hkm et erknnn ve sarayn orduyla ve ku
m andanlarla tem asna engel olmak.
Ertesi gn 22 T em m uz 1952 gn plnn son hazrlk
lar da tam am land. D arbeciler im di soukkanllkla harekete
gem e saatini bekliyorlard. Saat 4 de yrtm e kom itesinin
sek iz yesi son bir toplant yaptlar. B u toplantda: Cemal
Abdlnsr, K em aleddin H seyin, A bdlltif Badad, Ab-
dlhakim H aan brahim, Servet Okaa, H alit ve Zekeriya
M uhiddin hazr bulunmutu. Hr Subaylar yrtm e kom i
tesin in dokuzuncu yesi E nver E l Sedat cil bir grevle Gaz-
zedeki garnizona gittiinden toplantda bulunamamt.
A kam a Kahirey e dnm olacakt.
Lider Abdlnsr arkadalarna:
 Parolam z N asr (Z afer) dr, dedi. Sloganm z ise,
Karanlk v e cesaret.
K om ite yeleri akam zeri saat 6 da daldlar. N sr
siyah A ustin arabasna atlad v e Hr Subaylardan seksen
arkadana teker teker urayarak durumu haber verdi.
Nsr geri dnyordu ki, m otosikletli bir trafik polisi
yolunu kesti:
K rm z nz yok.
O zam an A lbay, otom obilinin btn klarnn snk
olduunu farketti. P olis phelenm iti:
B enim le be dakika m erkeze kadar gelin dedi. B y le
gizlenir gibi ksz olarak araba kullanm anzn sebebini orada
izah edin.
N sr polisin szn dinleyerek karakola gitse, pln alt
st olabilirdi. B u yzden yol ortasnda p olise dert anlatm ak
iin m nakaaya giriti. B e dakika sonra polis m otosikletine
binm i uzaklam t.
N sr nihayet ev in e dnebildi. ok yorgundu am a din
lenm eye vakti yoktu. Ilk bir banyo yapt. O kadar...
Saat on bir olm utu. K ap alnd. G elen Hr S u b a y la r
dan Said T ev fik ti. Nsr, hareketi bu gen subaya haber ver
mem iti.
Ziyareti N sra:
N e oluyor? diye sordu.
N e m i oluyor, dedi Nsr. H i bir ey.
E vet evet. B u gece ok nem li bir ey olacak, biliyo
rum.
Nsr, hayr! der gibi bam sallad.
Ziyareti:
O halde, dedi, neden gecenin bu saatinde hl nifor
malsnz?
B u bir sorgu mu? Yoksa dosta bir soru mu?
Bakn, beni dinleyin, derhal durdurmanz gerek.
Nsr:

F : 25
 N ey i durduralm? diye sordu.
Hazrladnz n eyse onu durdurun. nk biliyorlar.
N sr sinirlenmiti:
K im biliyor? d iye sordu.
Biri ihbar etm i. G enel K urm ay B akan biliyor.
K ubehdeki btn kum andanlara hazrol em ri verildi.
Siz nereden biliyorsunuz bunlar?
G en ubay:
B u gece nbetiydim . B ir m esaj yakaladm . H em en
size haber verm ek iin nbeti brakp geldim . Herey... geri
braklacak, deil mi?
Artk geri dnm em ize im kn yok. T ekerlekler dn
d bir kere. Sonuna kadar gitm ek zorundayz.
Sonra N sr derhal A lbay Amra giderek bu ac haberi
verdi.
B tn generallere hazr ol em ri verilm i, dedi. H epsi
K ubeh Garnizonunda toplant halindeym i. E er hepsini bir
den orada hapsedebilirsek, iim iz yar yarya baarlm de
mektir.
Abdlhkim Amr itiraz etti:
Saat 2 de harekete gem e kararn aldk. H albuki sa
at henz 11.30.
D erhal yola k, btn klalar dola. B elki bir yardm
tem in edebilirsin.
Y olda N srla Amr kalabalk bir asker birlikle karla
tlar.
Nsr:
Dm anlarm z harekete gemi, dedi. D erhal silha
sarlmalyz.
B ence bunlar dostlarm zn harekete geirdii bir
likler.
Nsr ummuyordu:
H areket iin sabahn saat 2 si kararlatrlmt, di
yordu.
Birlik im di tam siyah Austin arabann yanndan gei
yordu. K am yonlar ve zrhl otom obillerdeki silhl askerler,
 sessiz ve tenha yolda ar ar ilerliyorlard. Birden, zrhl
otom obillerden biri durdu. G en bir tem en aa atlad v e
askerlerine Austinin etrafn evirm elerini em retti.
Nsr subayla konum aya balad, f a k a t tem eni kan
drm aya im kn yoktu. ok k ym etli dakikalar gelip geiyor
du. Askerlerin N sr alp gtrecekleri n, bir jeep son hzla
geldi, yanlarnda durdu, neeli bir ses haykrd:
H ey! Cemal, ne oluyor?
G elen A lbay Y usuf M ansur Sadkt. H arektn anahtar
adamlarndan biri, sabahn l ine kadar bekliyem em i, saat
11.30 da harekete gem iti.
Birlik kum andann tevk if ettim , d iy e anlatt. Kon-
voyun en arkasnda, u jeepin iindeydi. injdi... M uhafaza
altnda.
Nsr:
Bunlar bana sonra anlatrsn, dedi. abuk K ubeh
garnizonuna. B tn kum andanlar oradaym . H epsini topla
m ak lzm.
K onvoy, uyum akta olan bakentin sokaklarndan gee
rek, K ubehe doru son hzla yola koyuldu.
K ubehte, birinci kattaki konferans salonunda, M sr or
dusunun en yksek rtbeli kum andanlar bir m asann etra
fnda toplanm , kendilerine izahat veren G enel K urm ay
Bakann dinliyorlard.
G enel K urm ay Bakan:
Hr Subaylar gece yarsndan sonra, saat 1 de ha
rekete geecekler. B iz onlardan nce davranm alyz, diyordu.
Szlerine devam edem edi. A lbay Amr elinde tabanca,
salona dalm t. Y olu stndeki bir sandalyeyi bir tekm ede
yana savurdu.
Eller yukar! Ayaa kalkn, yznz duvara dnn!
abuk!
Amrn ardnda bir manga kadar asker gzkmt, el
lerinde silhlar vard.
Hr subay:
M illet adna, dedi, ordu iinize son verildiini bildiri
yor. Sizleri tevkif ediyorum .
G enerallerden hi biri m ukavem ete kalkm ad. Sonla
rnn geldiini anlamlard.
Saat 01.30da A lbay Nsr, G enel K urm ay B akanl kol
tuunda oturuyordu. D arbe hareketinin gelim esini gsteren
haberler pepee gelm eye balam t. Generaller, em niyet
tekilt efi tevk if edilm ilerdi, im di hapishanedeydiler.
H alit M uhiddin kum andasndaki zrhl birlik A bbasiye
K ubeh-E l Bahri blgesini kontrol altna alm t. B y lece H e
liopolis de darbecilerin kontrol altna girmi v e herhangi bir
kar hareket hem en de im knsz hale getirilm iti. H seyin
Safeyi K ahirenin btn stratejik noktalarna el koym utu:
Kprler, drt y o l azlar, byk kavaklar, byk m eydan
lar, radyo istasyonlar v e telefon santralleri.
B ylece, Hr Subaylar n, K ahirenin v e ordunun kon
troln ele geirm eleri iin eyrek saat yetm iti.
Nsr:
im di nem li m eseleleri dnelim , dedi. ngilizler bel
ki harekete geeceklerdir. Onlara engel olm ak lzm.
Saat 2 de zrhl otom obiller, bindirilm i topular ve
piyade Svey istikam etinde yola km t. B irlik yolun te-
s.nde, ngiliz birliklerine be kilom etre m esafede m evzi ald.
Ama, Kral Faruk sarayndaki m uhteem yatanda rya gr
d gibi, ngiliz ordusu da m l m l uyuyordu.
Saat 3 de G eneral N ecip uyandrld. Baucundaki tele
fon alm t. Arayan, ileri Bakanyd:
Sonunda ben de kzacam artk N ecip, dedi Bakan.
ocuklarnz budalaca ilere kalkyorlar. unlarn akln
bana getirin.
N ecip, gerek bir hayretle:
N asl budalaca iler? diye sordu.
ki dakika sonra iki gen subay kapsn vurdular:
Hr Subaylar derhal sizi istiyorlar, generalim!
Yrtm e K om itesi yelerinin toplant halinde olduu
salona girince General N e c ip glm sem ekten kendini ala
mad:
 Tebrikler, ocuklarm , dedi. Baar d iy e buna derler
ite.
Nsr da glm seyerek teekkr ettikten sonra G ene
rale M sr ordular bakum andanln teklif etti. G eneralin
krm yz yeniden geni bir tebessm le aydnland:
M em nunlukla kabul ediyorum , dedi.
Sabah, saat 5 d e telefon ald. N sr telefonu at, ko
nutu, sonra ahizeyi G eneral N ecip e verdi.
T elefon da uzak bir ses:
B en H illi Paa, dedi, skenderiyeden telefon edi
yorum. N e var, neler oluyor orada?
K endisine verilen haberler karsnda panie kaplan
Babakan H ilali Paa, kabineyi y en id en kurmay, K raln sa-
fahatine son verm eyi v e hatt N ecip i Savunm a Bakanlna
getirm eyi teklif ediyordu. Ama ge kalm t: Hr Subaylar
mer kuvvetlerin baaram adklarn kendi elleriyle gerek
letirm eye karar verm ilerdi artk.
Sabah saat 6.30da cunta ileri gelenlerinden A li Sabri,
ngiltere B ykeliliine giderek elilik yksek memurlarn
dan Sir W alter S m arf artt. K endisine Hr Subaylar
Birliinin resm bir m esajn verdi. B u m esajda Hr subay
lar, Birleik K rallk B yk E liliine, u anda M srdaki o-
laylarn dorudan doruya v e sadece M sr ilgilendirdiini,
ngiltereden gelecek her trl m dahalenin dm an bir m em
leket tarafndan yaplm bir tecavz farzedileceini bildiri
yorlard.
Sabah, saat 7 de, Kahire boucu bir yaz scanda u-
yanrken radyolardan General N ecip in sesi m illete sesleni
yordu.
D arbe hareketinin ilk merhalesi byk bir hzla v e ko
laylkla baarya ulam t. im di K ralla ve sivil iktidarla
m eseleyi halletm ek gerekti. Hr Subaylar Farukun ngiliz
birliklerinden yardm istem esinden korkuyorlard. aygt
Ingiltere desteklem e karar alrsa ihtill fiyaskoyla v e yapan
larn felketiyle sona ererdi. u halde byk bir ihtiyatla
hareket etm ek gerekiyordu. Nsr, Kral Faruku tahttan fe-
Faruk, tahttan feragat ettikten sonra yatla ayrld Msrdan Italya-
ya gitmiti. Yukarda sabk Kralie Nerimanla Capriye karken...

ragate raz edebilm ek iin yal ve m uteber bir politikacdan

yardm istem eyi dnd: B u yal m uteber adam, Ali M ahir
Paayd. Sabah saat 9 da P aay evinde henz banyodan
kt srada buldular. Ona, yeni hkm eti kurma teklifinde
bulundular.
B u srada Kral Farukun yazlk saray R as-el-Tin panie
kaplm t. Faruk, General N ecip e telefon ederek artlarn
tereddtsz kabul etm eye hazr olduunu bildirdi. Kral cun
taclarn fkesini teskin edebileceini um uyordu. Sarayndaki
gzdelerini, dalkavuklarn datt. H km eti Ali M ahire ver
m eyi teklif etti. B tn bu oyalam a m anevralar srasnda N a
sr, K raln ngilizleri yardm a armak suretiyle kar hare
kete geeceini renm ekte gecikm edi. O zam an im di h
till Kom itesi hviyetine brnm olan Hr Subaylar Ko
mitesi topland ve Kral hakknda verilecek karar tartt.
Bir ksm subaylar kraln idam n istiyorlard. F akat uzun tar
tm alardan sonra Farukun en ge 48 saat iinde M sr ter
ketm iye mecbur edilm esi kararlatrld.
Saat 9 da G eneral N ecip Krala bir ltim atom verdi v e
milleti tem sil eden ordu adna m ajeste Kral Farukun, o
lu Veliahd Prens Ahmet Fuad lehine taht brakp en ge
48 saat zarfnda Msr terketmesi talebinde bulundu.
Kral Faruk hi bir mukavemet gstermedi. H ayat iin
korkusu kalmaynca bu defa servetini kurtarma telna
dmt. Eski paralar ve pul koleksiyonlarn da beraber
almay teklif edecek kadar rahat bir pazarla giriti.
Sbk Kral, akam st Sarayda akrabalaryla vedla-
yor ve artk dnm em ek zere M sr terkediyordu. K raliyet
yat onu talyaya gtrecek v e hayatn yin e sefahat lem le
riyle orada tam am lyacakt.

C U M H U R Y E T V E N S IR T N B A K A N L I I

ktidarn ordu tarafndan ele geirilm esi v e K ral Faruk'

un uzaklatrlm as, sonradan Tem m uz 1952 D evrim i diye
adlandrld. B u olay, bata N sr olm ak zere bir cuntann
(H r Subaylar B irliinin) yapt asker bir darbeydi; ama
bu darbeyi bir reformlar, inklplar devresi izleyecekti.
D arbeden bir yl sonra cum huriyet iln edildi (1 8 T em
muz 1953) ve G eneral N ecip, M srn ilk Cum hurbakan cl-
du. Bir yl daha sonra, asker darbede adndan faydalanlan,
fakat baka bir rol olm ayan N ecip, N asrn kk bir darbe
siyle yerinden uzaklatrld. N sr 1956da 6 yllk bir sre
iin Bakan seiliyordu. A yn y l S vey K analn m illiletirdi.
Bu olay, M sra ngiliz-Fransz m dahalesine v e sraillilerle
savaa yol atysa da nce Am erikann sonra Birlem i M il
letlerin ie karm asyla m dahaleler nlendi ve N sr bu teh
likeli durumdan eskisinden daha kuvvetli olarak kt.
1 Ocak 1958de M sr ve Suriye birleerek Birleik A
rap Cumhuriyeti adn ald. Y em en de bu Cum huriyetle bir
Federasyon tekil etti. Fakat, E yll 1961de Suriye bir darbe
sonunda birlikten ayrld.
1952 hareketine kadar M srda feodal snf ekonom ik ve
politik stnl elinde bulunduruyordu. Bu tarihten sonr.
burjuvazi byk bir gelim e gsterdi ve kuvvetlendi. Fkat
speklsyonun ve dviz kaaklnn art, endstri alan-
Nsr Bakan seildikten sonra, tarafsz blok ( nc D nya) kurm a
ya alt Hindistan Babakan Nehruyla bir okulu ziyaretinde...,

na gerekli yatrm larn yaplm am as, toprak reformunun ks-

teklenm esi gibi durumlar, N srn burjuvaziye byk bir dar
be vurmasna; Tem m uz 1961 reformlarna yol at. B ankala
rn, sigorta irketlerinin m illiletirilm esini, endstri ve d ti
carette sk bir devret kontrol v e birok alanlardan byk
serm ayenin uzaklatrlm as izledi. B irleik Arap Cumhuriyeti
yeni bir yola girmi oluyordu.
 MUSADDIKA KARI DARBE

15 Austos 1953, gece saat 10.30. ran B abakan M u-

saddkm bir kabine toplants srasnda, ahn M uhafz A la
y Kum andan A lbay Nasr, baz subaylarla kapya gelm i
ve M usaddkla grmek istediini, ahn bir ferm ann g e
tirdiini bildirmiti. B u ferm anda M usaddkm azledildii, ye
rie General Zahidinin getirildii yazlyd.
ah bu fermanla, Babakanna kar bir hkm et darbe
sine teebbs etm ekteydi. ran petrollerinin yabanclar tara
fndan sm rlm esini nlem eye alan yal Babakan daha
iki gn nce bir referandum la halktan yzde 99 ounlukla g
ven oyu alm ve bu referandum la M eclisin feshi, yeni bir
M eclis iin seim lere gidilm esi onaylanm t. Fakat gerek ah,
gerek yaknlar ve bu arada Zahidi, Babakann petrol ko
nusundaki politikasn tasvip etm iyorlard. Zahidi, ngiliz v e
Amerikallarla sk dosttu. Sreyya, ahtan ayrldktan sonra
yazd htralarnda Z ahidden yle bahsetm iti: ah,
tahta knca, rann em niyet tekiltn yeni batan dzen
lem ek istem i, bu ii de Norm an Schwarzkopf adnda bir A-
merikan tugeneraline verm iti. Savatan sonra da Am erikal
generalin yanna yardm c olarak Zahidi verildi; nk bu
alanda onun kadar bilgi sahibi ranl yoktu. Ondan sonra iki
general sk bir ibirlii iinde alm v e birbirleriyle ek
iyi arkada olmulard.
M usaddk, 1951de Babakanla gelince, Anglo-ranian
Petrol irketini m illiletirm i ve Abadan rafinerilerine el koy
mutu. ngilizler, Am erikallarn tevikiyle ran petroln boy
kot etmi, teknisyenlerini ekm ilerdi. ran m al bir buhrana
srklenm ekteydi. M usaddk devirm ek iin ortamn yaratl
dna karar verenler iin hareket saati gelm i oluyordu.
Fakat halkn ounluu gibi, Genelkurm ay B akan ve
baz yksek rtbeli subaylar da M usaddk desteklem ekteydi.
ahn v e Zahidnin darbe teebbs btn detaylaryla
renilmi v e gerekli tedbirler alnm t. A yn gece saat l l de
M uhafz A lay K um andan v e yardm clar asker cezaevine
gnderiliyorlard.
ah, bu darbe teebbsn gizlem ek iin K ralie Srey
ya ile beraber rann bir dinlenm e yeri olan K alardasta git
miti. F akat Saadabad Sarayndaki zel bir telsiz isyasyonu
aha her saat ba darbe hazrlklaryla ilgili haberleri gn
deriyordu.
ah v e K ralie Sreyya, darbe teebbsnn yapld
geceyi v e ondan sonraki gn heyecan iinde geirmiler, ni
h ayet M usaddkn duruma hkim olduunu renmilerdi.
Ama ah daim a tedbirliydi. K aldklar binann yanndaki a-
landa kk bir ua vard. B u uakla ahn byk uanm
bulunduu yere gitmi, oradan Badad yoluyla R om aya ka
mlard.
ah katktan sonra Tahranda halk byk gsterilerle
M usaddk desteklem i, ahn ve babasnn heykellerini par
alamt. M usaddk ve onu destekleyenler artk ahn rana
dnem iyeceini ve bu olayla randa tcn m zelik olduunu
dnyorlard. Fakat bu zamansz bir dnceydi ve M usad
dkla onu destekliyenlerin her zaman olduundan ihtiyatl
davranmalar gerekiyordu. O srada T ahranda iki kii Mu-
snddk nasl devirebileceklerini ve ahn nasl geri dnebile
ceini inceden inceye tartm aktaydlar. Bunlardan biri Z ahi
di, dieri ise M usaddk devirm e plnn uygulayabilm ek iin
m ilyonlarca dolar harcam aya hazr olan Amerikan Generali
Norm an Schw arzkopftu. V e pln ok deil, sadece gn son
ra uygulanacakt. B u i iin Tahranda pek ok dostu olan
Eski Amerikan Bakanlarndan R ooseveltin torunu K erm it
P o o sev elt de gerekli destei salyacan ve o gn yzlerce
kiiyi harekete geireceini vaad etm iti.
19 Austos (1 9 5 3 ) olaylar iin eitli yazlar yazlm ,
trl yorum lar yaplm tr. Fakat P renses Sreyyann ht
ralarnda bu olaylarla ilgili blm ler, perde arkasn olduka
IVIusaddk Nisan 1951dc Babakan seildi ve iki yl iktidarda kald.

aydnlatm aktadr:
Biz, randan pazar gn ayrlm tk, diyor Prenses S
reyya; Zahidi, ferman ( ah n M usaddk azlettiine dair fer
m an) oalttrm ve pazartesi gn Tahranda dattrmt.
Sal gn, yani iki gn iinde ran'da durum tersine dnm ee
balamt. O gn Amerikan B ykelisi L oy H enderson, M u-
saddka gidip, ona Tudehciler antlar ykyor, diyordu. D k
knlar, maazalar yam a ediyor. Siz buna seyirci kalyorsu
nuz. B yle giderse hkm etim , randaki bin Am erika
lnn ayrlm asn istem ek zorunda kalacak.
Ertesi gece darbe hareketine katlacak olanlar hazrlan-
maktayd: Sreyya bu olay yle anlatyor:
Ertesi gece M olla Bebahan, aha ve D ev lete bal -
ranllardan binlerce kiiyi silh altna alm ak imknn bulu
yor. te yandan, General Zahidnin dostu olan Amerikan G e
nerali Schwarzkopf da harekete geiyor. Ruslar, kom nistleri
desteklem ek iin avu avu ruble dkmlerdi. B u sefer de
Schwarzkopf, Tahran'n ticaret m erkezi olan Pazara gidip t-
cirleri daha fazla ikna edici szlerle, dier cepheye ekiyor.
Sylediklerine gre, o bir iki gn iinde General Schwarzkopf
alt m ilyon dolardan fazla para datm.*
aramba sabah Tahranm yars sokaklara dklp k
zl barbarlar aleyhine nm ayi yapyor. H alk Yaasn ah!*
d iye baryor. ahn v e benim tam boy portrelerimiz ellerde
dolayor. ehrin birok yerlerinde kalabala asker de kar
yor. Tahranda halk kom nistler aleyhinde nm ayi yapm a
a balaynca G eneral Zahidi kendisi iin harekete gem e sa
atinin geldiini anlyor. O gn leye doru bir tanka binip
Tahran E m niyet M drlne gidiyor. Orada binann nn
de halkla polis arasnda iddetli bir arpma olm aktadr. G e
neral, skin bir tavrla tanktan iniyor, kendisine evrilen t
feklere aldrm adan kapya doru gidiyor. O anda rann ka
deri bir Srat kprs zerinde bulunuyordu. Durum un bir
an iinde deiip iki taraftan birinin stnl elde etm esi,
bir sze, bir harekete balyd...
...te tam o srada bir subay ortaya kyor, tabancasn
ekip havaya dorultuyor v e Yaasn ah, Y aasn Zahidi!*
d iye baryor. ahn ve benim tam boy portrelerimiz ellerde
lanyor, polis de ondan yana geiyordu. Biraz sonra G enel
K urm ay B akan R iahi teslim oluyordu.*
M usaddk, bir prensesin oluydu v e ei de Kaar H ne-
danndan bir prensesti. Buna ram en halkn dvalarn benim
semi, halkn hizm etisi olduunu sylem iti. B u talihsiz a-
dam nce idam a hkm giydi, sonra cezas hapse evrildi, ha
pisten sonra da devam l gz hapsi altnda yaad.
M usaddkn yerine geen Zahidy e gelince, P renses S
reyya, ahn daha sonra Zahidyi uzaklatrm asyla ilgili o-
larak yle diyor:
Zahidnin hayli rvet ald syleniyordu. A nlattklar
na gre bankadaki serveti birdenbire 600 bin dolarlk (alt
m ilyon liralk) bir art gstermiti. te yandan Zahid'nin
hsm akrabasna baz m em urluklar verdii, deersiz kim se
leri iltim asla i bana getirdii de onun iin ileri srlen su
lardan bazlaryd...
 Onaltnc Y zyldan O ndokuzuncu Y zyla kadar Os-
nanl mparatorluuna bal bir ey a let -daha doru deyim le
olduka muhtar bir beylik- olan Cezayir, 1830 ylnda Fran-
szlar tarafndan igal edildi. K y blgeleri zengin, gney bl
geleri llerle kapl bu byk lkeye O ndokuzuncu Y zyl
boyunca yzbinlerce Fransz yerleti. Y zbinlerce Cezayirli
ise, i imknlar buam adklar lkelerini brakp Fransaya
g ettiler. B u karlkl gler, sonraki yllarda C ezayirin ba
m szlk hareketini byk lde etkiledi.
1930larda Cezayirin dokuz m ilyonu bulan nfusunun
bir m ilyonu Franszd. Franszlar ve dier AvrupalIlar -Fran
sz uyruuna girmi talyanlar ve spanyollar- lkenin ticaret
ve endstrisine hkim olmulard. Kolon ad verilen byk
toprak v e iletm e sahibi Franszlar, baclk, araplk, de
ricilik, m adencilik gibi Cezayirin en nem li retim alanlar
na rakipsiz olarak sahip kmlard. Cezayirin yerli halknn
yzde sekseni kyl ve yzde yirm isi byk ehirlerde ii
oiarak alm akta, en dk cretleri alm aktayd.
Y ine 1930larda, Cezayirde eitli hareketler ekilleniyor
v e su yzne kyordu. ok ufak bir grupun bam szlktan
bahsetm esine m ukabil, byk bir grup Fransayla eit artlar
altnda kaynam a tezini ortaya atyor, sem e v e seilm e hak
larnn tannm asn, lkenin ynetim ine katlm a imknlarnn
verilm esini istiyordu. F akat gerek Cezayirdeki aznlk, gerek
Fransz hkm etleri bu konuda son derece hasis davranm ak
tayd. H att ikinci sem en olarak yirm i be bin m slmana
oy hakk veren bir tasar bile hasralt edilm iti. Bam szlk
isteyen grupun Kolon derebeyleri diye adlandrd Ceza
yirli Franszlar, C ezayiri kendi lkeleri sayyor, yerli halk
kk gryor, n e olursa olsun Cezayiri elde tutm ak istiyor
du. Cezayir v e Oran gibi nfusun ounluunu Franszlarn
m eydana getirdii ehirlerde ise Cezayirlilere yabanc m ua
m elesi yaplyordu.
Ferhat Abbasn liderliindeki grup (B atllam Aydn
Cezayirliler G rupu), taleplerine hi bir cevap verilm ediini g
rnce Franszlar sulam aya balam t. F erhat Abbas, ilk
olarak 1937 ylnda federal bir idare ekli tannm asn iste
m ekte ve Cezayiri derebeylik ortam nda brakt iin Fran
say itham etm ekteydi. M essali H acnn liderliindeki ky
llere ve iilere dayanan dier bir grup, sosyal haklar iste
m ekteydi. Franszlarn sert tutum u m illiyetilik cereyanlar
n uyandrm t. lkenin eitli blgelerinde kaynam alar ol
makta, Fransz memurlarna, askerlerine bakaldrlmakta,
K abiliye gibi dalk blgelerde eteler hareket gem ekteydi.
Fransa 1947-54 yllar arasnda yerli halkla Cezayirdeki
Franszlar arasnda denge kurabilecek bir statnn uygulan
masna alt, baaramad. Fransadaki sac cepheye ve Ce
zayirdeki asker birliklere dayanan Cezayirli Franszlar di
reniyordu.
1 Kasm 1954te Cezayir htilli, bir kurtulu sava ola
rak balad. F.L.N. (U lusal K urtulu C ephesi) adl tekilt n
ce ehirlerde harekete geti; suikastler tertipledi. Sonra dalk
blgelerde gerilla savalar balad. Fransayla ibirlii taraf
tarlarnn byk ksm F.L.N.e katlyor, ii ve kyllerin
desteiyle, Fransay bir km aza sokan arpmalar gn ge
tike iddetleniyordu. Fransa nce Cezayirdeki birliklerim
arttrmak ve ihtilli kuvvetle ezm ek yolunu denedi. 1955 ve
5f> yllarnda Cezayirdeki Fransz kuvvetleri m isli artt
rld. Onbinlerce Cezayirlinin gnderildii toplam a kamplar
yapld. M illiyeti liderlerden bir grup hileyle karlarak ce
zaevine atld. Fakat hi bir tedbir Cezayir htillinin geni
lem esini nleyem edi. Artk, kk bir aznlk dnda btn
Cezayirliler Franszlara cephe alm, bir lm - kalm sava
na girmilerdi.
Cezayir savalar Fransay hkm et buhranlarna gtr-
n;, m al buhran bagsterm iti. Cezayirdeki Fransz asker
lerinin says yz bini am t. Sava, Fransaya her yl
ortalama bir m ilyar dolara m al olm aktayd. B irlem i M illet
lerde Fransa sulu duruma dm , Fransz aydnlar bu hay
siyetsiz m cadelenin, Cezayir halk lehinde sona erm esi iin
-bata Camus, Sartre v e Sim one de Beavoir- kam panya a
mlard. Fransz H km eti bir anlam a yoluna gitm ek iste
di. O zam an Cezayirdeki Franszlar, ordu kum andanlar v e
kk bir yerli grupla birleerek isyan ettiler, Cezayirin Fran
sayla birlem esini, General D e G aullen iktidara gelm esini
art kotular. Cezayir htilli bu defa Franszlar arasnda bir
atm a yaratm t. M eclis, ordunun isyan karsnda boyun
emek, iktidara D e G aulle getirm ek zorunda kald. (1 9 5 8 ).
Fakat D e Gaulle, sac Franszlarn v e Cezayirdeki Fran
sz aznlnn bekledii gibi bir politika izlem eye niyetli de
ildi. nce Cezayirin Fransayla birlem esiyle ilgili tasary
hazrlad, btn Cezayirlilere oy hakk tand v e Cezayirdeki
ynetm en kadrosunda Cezayirlilere -onda bir orannda da ol
sa- yer verdi. Fakat bu defa Cezayirli Franszlarn istem esine
karlk Cezayirliler Fransayla birlem eyi kabul etm ediler.
F.L.N. savaa devam kararndayd. B unun zerine D e G aulle
bir referandum la Cezayire kaderini tyin hakkn tanyaca
n aklad.
B u karar Cezayirdeki Franszlar v e onlar destekleyen
saclar harekete getirdi. Cezayir Franszdr szn kendi
lerine parola edinen mfrit sac drt general Cezayirde D e
G aullee kar ayaklandlar, idareyi ellerine aldlar. (2 2 N isan
1961).
1958-1960 yllar arasnda Cezayirde Fransz K u vvetle
rinin Bakum andanln yapan ve daha sonra kendi isteiyle
em ekliye ayrlan 56 yandaki H ava Generali M aurice Challe
drtl cuntanm lideri durumundayd. D ier generaller Ed-
mon Jouhand (H ava K uvvetleri Genelkurm ay B akanln
dan em ekliye ayrlm t), Andre-M arie Zeller (E ski Kara
K uvvetleri K um andan) ve R aoul Saland. Salan da, Ceza
yirdeki Fransz K uvvetlerinin eski bakum andanyd. 1958de
D e G aullen iktidara gelm esine y o l aan Cezayir isyannda
byk rol oynam , asker m ahkem eye verilm i, fakat muha
kem enin neticesini beklem eden M adride kamt.
Fransz G enerallerinin isyan 3 gn srd.De G aulle -
niformasm giydi, radyoda bir konum a yaparak, Btn y et
kileri ahsm da topladm . silere her vastayla kar koyaca
m. B u hareketi m utlaka ezeceim dedi.
si generallerin parat kuvvetleri Fransay a indirmek
niyetinde olduklarna dair bir haber zerine Fransada bata
lava alanlar olm ak zere btn nem li m evkilerde tertibat
alnd. Partiler, iiler v e aydnlar D e G aullen etrafnda bir
leti. M ilis kuvvetleri tekil olundu.
nc gn Cezayirde D e G aullee sadk kuvvetler cun-
taya kar harekete getiler. si generallerden Salan kat. D i
er teslim oldu. ( si generaller 5-15 y l hapse m ahkm
edildiler.)
Cezayir isyannn bastrlm as, sac tedhi tekilt
O.A.S.in liderlerinin tevkifi m eselenin zlm esini kolayla
trm aktayd. C ezayirliler bam szl seiyor v e D e G aulle
saduyu gstererek bunu kabul ediyordu.
Bam sz bir cum huriyet haline gelen C ezayiri y zyl
larn biriktirdii dertler beklem ekteydi. Cezayirli liderler bu
dertleri halletm ek v e ksa zam anda byk ham leler yapm ak
am acyla sosyalizm yolunu setiler. 16 E yl l 1963de Cezayir
Cumhurbakanlna seilen ihtill lidererinden B in B ella,
F.L.N.nin (U lusal K urtulu Cephesinin) 16 N isan 1964te
yapt kongrede yle diyordu:
Devrim im iz, douundan beri, kelim enin bu geni an
lam nda dem okratik ve halk bir devrim olmutur. K yl
lerimiz ve iilerim iz, bo topraklar v e fabrikalar igal ede
rek, ilk m ukavem etileri harekete geiren bir esprinin m an
t iinde Cezayirde bir sosyalizm in objektif tem ellerini kur
dular...
Sosyalizm in zaferi yolundaki sava uzun ve zor olacak
tr. H l sm rge rejim inin sonular aka grlen yetersiz
bir ekonom iden sihirli bir denek darbesiyle sosyalist ekono-
ihtill liderlerinden ilk Cumhurbakan Bin B ella (solda) v e 1965te
onu askeri bir darbeyle devirerek iktidar alan Ebumedyen (sada)

m iye geilebileceine yalnz gevezelerle sorumsuz kiiler ina

nr. leri atlacak her yen i adm n hareket noktas gem iten
kalan ekonom ik, sosyal ve kltrel artlardr...
lk Cumhurbakan, en g devrenin atlatldn, fakat
hl iki m ilyon isizin (y a da gizli isizin) bulunduunu s y
lemitir. B ella, byk toprak sahipleriyle baz orta kyllere
dokunacak bir toprak reformunun yaplacan, fakat bunun
cia m eseleleri tam olarak zem iyeceini, gerek zm yolu
nun retim kelim esinde olduunu belirtmitir. (* * ).

(* * ) Az G elim i lkeler ve Sosyalizm : F eth i Naci, G erek Y ay g

lar, st. 1965. E serde B in B ellan n k o num asnn tam m etn i yer
a lm ak tad r

F: 26
 IRAKTA K DARBE
14 Tem m uz 1958de Irakn gen Kral Faysal, Babakan
Nuri Said Paa ve Kraln am cas Abdllilah, Badatda bir as
ker darbe sonunda ldrldler. Kral F aysal o gn Cento top
lantsna katlm ak zere uakla T rkiyeye gitm ee hazrlan
yordu. D arbeciler ok hzl harekete gemi, Kral saraynda
bastrm, derhal ldrmlerdi. Kraln ahlkszlyla tannan
amcas A bdlillahn cesedi sokaklarda srklenmi, sonra par
alanp baz organlar yoldaki direklere aslm t. Babakan N u
ri Said saklanm aa m uvaffak olm usa da kyafet deitirip ka
arken tannm v e o da lm den kurtulamamt.
Yllarca ar ngiliz dostluuyla tannan ve son zam an
larnda Am erikaya fazla sem pati gsterm ee balayan bu
kiinin ldrlyle Irakta Krallk sona ermi, cum huriyet
iln edilm iti. D arbe ordudaki radikal kuvvetler tarafndan
gerekletirilm i, htill Lideri Abdlkerim Ksm , birdenbire
Irakn en sevilen adam olmutu.
Fakat be yl sonra B adadn 80 kilom etre batsndaki
H abbaniye ssnden havalanan uaklar sabaha kar saat 4te
General K sm n bulunduu Savunm a Bakanl binasn bom
balyor, Badad Radyosundan Ksm aleyhtar bir ses yk
selerek dnn kahramanndan Diktatr, komnist, A llah ve
H alk dman d iye bahsediyordu. Kark ve frsat politi
kasyla radikal kuvvetleri hayl krklna uratan, geri ce
reyanlarla m cadeleyi brakp, Irak iin birok frsat k ay
bettiren diktatr nihayet kar darbeyle karlamt.
8 ubat 1963 sabah uaklar Savunm a B akanl binas
n bombalarken, darbecilerin tank v e piyade birlikleri nem li
binalar, bu arada radyoyu ele geirmiti. Saat 7de radyo, K-
rmn bom balanan Savunm a Bakanl binasnn enkaz al-
Kral Faysal (solda) ve amcas Abdiilillh (sada) Trkiyeyi ziyaret
lerinde Bayarla beraber... Kral ve amcas yine Trkiyeye gelecek
leri srada ldrldler.

tnda can verdiini, 19 yksek rtbeli subayn tevkif edildi

ini aklam aktayd.
Kasm , Badat R adyosunun bildirdii gibi 8 ubat sa
bah enkaz altnda kalp lm em iti. O sabah hareketin bala
dn duyunca zrhl arabasna atlad gibi Savunm a B akan
lna kaabilm i, kendisine bal birliklerle ihtillcilere mu
kavem et etm iti. Fakat radyo ve telefon ihtillcilerin eline
getiinden m itsizce arpmaktan baka bir ey yapam yor
du. 30 saat sonra bina delik deik olmutu. htillciler bir ya
n D icleye bakan kurun gem ez camlarla evrili alm a oda
sna v e sonra snaa yaklanca K sm telefonla bir zam an
lar idama mahkm ettirip, yllarca lm tehdidi altnda bek
lettii Abdsselm A riften aman diliyor, Irak dna kabil
m esi iin yardm n istiyordu. Fakat ricalar karlksz kal
mt.
 9 ubat Cumartesi, saat 10.30da yakalanan Ksm, dz
m ece ahitlerle idam kararlar verm esiyle n yapan Askeri
M ahkem e B akan A lbay M ahdav v e K sm n Y averi Al
bay V asfi Tahir derhal ayn odada kuruna dizildiler. D a
ha sonra hkmn infaz televizyon la halka gsteriliyor v e I-
rakllar 5 yllk diktatrleri K sm n bir asker tarafndan
salarndan ekilerek televizyon kam erasna evrilen l y
zn seyrediyorlard.
A yn gn generallie terfi ettirilen Abdsselm A rifin
D e v let Bakan, B aas G eneral E l B ekirin Babakan olduu
aklanyordu.
D arbeyi bir isteri, ve terr haftas izledi. D arbenin ilk
gnnden itibaren y eil pazubentli M ill M uhafzlar B a
dat sokaklarnda kom nist avna ktlar. O kullar hastane h
line geldi. Basrada sokak arpm alar oldu; yzlerce kii l
drld'. D arbeden ancak bir hafta sonra asayi salanabildi.
 KBA HTLL
ve
GNEY AMERKADA
DARBELER
Kba htillinin Lideri
Fidel Castro
 Prononsiam ento (H km et D arbesi) Ltin Amerika l
kelerinde subaylara tannm bir im tiyazdr. Assubaylar, er
ler ve siviller bu im tiyazdan mahrumdur. B u gelenek yz y l
dan fazla devam etm i ve ancak 1930dan sonra baz a ssu
baylar ve erler km ldam aa balamlardr. 1931de Peruda
B einci Tm enin askerleri, subaylarn kovup iktidar alm a
a teebbs etmiler, baarszla uramlardr. 1932 N isa
nnda Ekvatorda deniz erleri ayn ekilde bir darbe teebb
sne girimiler, kan dklm esinden baka bir neticeye va
ramamlardr. Sadece 1933de K bada bir avu, ardnda
bir avu silhl askerle inanlm ayacak bir darbe teebbsne
girimi, subaylar kovmu, kar koyanlar yok etm i ve Ka-
rayipler D enizinin bu en byk, en gzel adasnn hkim i ol
m ay baarmtr. B u gzpek, bu m uhteris avu Fulgencio
B atistadr.

A V U L U K T A N D K T A T R L E

B atista bu darbeden sonra birden avuluktan albayla

terfi etmi, hkm eti fiilen ynetm i, fakat 1944 ylndaki se
im lerde Dr. M artin Bakan seilince, iktidardan uzaklatrl
mt. Eski avu, eski diktatr sekiz yl sonra tekrar iktidar
ele geirm ee karar verdi. 10 M art 1952de sabaha kar saac
2de ardnda on alt adam olduu halde H avana dndaki n
l Colom bia Garnizonuna gitti. Gen subaylar ve assubaylar
etrafna toplad. B az subay ve assubaylar nceden hazrlan
mlard. Btn garnizon orada bir hkm et darbesi iin ka
rara vard. Onlarn yardm yla birka saat iinde general ve
albaylar, sonra G enel K urm ay h eyeti zararsz hle getirildi.
leye doru B atista, K bann hkim iydi ve H km et Ba-
kan uakla M iam iy e kayordu.
B atista, K ballar istism ar edenlere, yabanc serm a
yeye gven verecek bir isimdi, A m erikallarla da s
k dosttu. K ba A nayasasm kaldrmak, ii tekiltlarn d a
tmak, v e sonra M eclisi feshetm ek ilk yapt iler oldu. G iz
li polis v e polis tekiltlar geniletildi. D ier yandan her
trl kaakla, kadn ticaretine gz yum uldu.
Batista v e adam lar hem en btn ilerden kom isyon a-
lyor, byk paralar karlnda im tiyazlar satyorlard. B a
tista ve yakn adam lar K bann dnyaca m ehur elence yer
berinden ve kum arhanelerinden de byk paylar alm aktayd
lar. Ordunun v e polisin kilit noktalarndaki btn B atista or
taklar m ilyoner olm u, ya da olm a yolunu tutm ulard. (B a-
tistann serveti ise kat zam an 300 m ilyon T rk lirasnn
stnde hesaplanm t).
Kba halk, yzyllardan beri sefalet iindeydi. 1952-
de iilerin ortalam a aylk kazanc 2 00 lira civarndayd. A lt
m ilyonu aan nfusun te ikisi cahildi. K yler bir yana k a
sabalarda elektrik v e su yoktu. K ba ekonom isi sadece ekere
dayand iin eker fiyatndaki dalgalanm alar lkeyi bt
nyle sarsyordu. K ba, yabanc tekellerin hkim iyetine gir
m i durumdayd. Am erikan irketleri Latifundialarn (K ba-
daki byk iftlikler, tarm iletm eleri) hem en yarsn ilet
m ekte, dem iryollar, elektrik ve telefon iletm eleri de Am e
rikalarn elinde bulunm aktayd.
T oprak m lkiyetine gelince; btn geri kalm lkelerde
olduu gibi K bada da byk topraklar, saylar yz am-
yan ailelerin elindeydi. B u topraklar ilenebilen topraklarn
yarsna yaknd. Bunlardan sonra yz bine yakn aile geri
kalan topraklan paylam akta, m ilyona yakn insann ise
li topra bulunm am aktayd. Bunlar ancak tarm iisi ola
rak alp hayatlarn kazanm ak durumundaydlar.
B atista diktatrlnn bask tedbirlerini arttrmas, tev
kiflerin ve cinayetlerin oalm as, ekonom ik durumun her gn
biraz daha ktye gitm esi birok ihtillci teekkln kurul-
n..-sna y o l amt. B atistann i bana geince kanun d
iln ettii Halk Sosyalist Parti de gizli olarak alm ak
tayd. B u partinin tem asta olduu gizli teekkllerden birinin
banda F idel Castro bulunuyordu. Castro, o srada yirm i alt
yandayd; H avana niversitesinin hukuk fakltesini bitir
miti. Zengin bir aileden olan Castro, niversitede halk hare
ketlerine katlm , D om inik D iktatr T rujilloya kar girii
len suikast hareketinde de rol oynam t. K ardei R aul da o-
nun fikirlerini paylam aktayd. ki karde birok arkadalar
n tekiltlandrm lard.
B u grupun ilk teebbs fazla plnsz, hazrlksz ve kor
kun denecek kadar cretli oldu. 26 T em m uz sabah (1 9 5 3 )
balarnda Castro ve Raul bulunan yze yakn renci K
bann Santiago ehrinde hkm et binalarna v e klaya h
cum ettiler. Fakat kladaki subay v e askerler bu ayaklanm a
ya katlm ay reddedip hcuma geince bir iki saat iinde
renciler daldlar. B az arkadalar arpmalarda len F idel
ve R aul yakalanarak on beer yl hapse m ahkm oldular.
yl kadar sonra kan af kanunu iki kardei tekrar hr
riyetlerine kavuturdu. Fakat Castro ikinci bir denem e yap
maa kararlyd. M eksika ve Am erikaya giderek srgndeki
Kballarla grt; yze yakn Kbalyla anlat. B u ihti
llci grup bir gem iyle K baya kacak, adadaki ihtilcilerle
de birleerek ihtilli balatacakt.
Castro v e toplad gnlller M eksikadaki bir iftlikte
gizlice eitim yaptlar. E skiden gerilla savalarnda bulunm u
bir general grupa retm enlik ediyor, ete savalarnn ince
liklerini retiyordu. B u eitim alt ay kadar srd ve niha
yet ihtillciler harekete gem e nnn geldiine karar verdi
ler.
2 Aralk 1956da B atistay devirm eye kararl 82 ihtill
ci ok kt artlar altnda K baya kyordu. G em i yolda bo
zulmu, frtnadan byk hasar grmt; telsiz bozulduu iin
K badaki ihtillcilerle irtibat salanam am t. stelik iste
dikleri yere dem irliyem em i, gem i karaya oturduu iin batak
bir araziye km ak zorunda kalmlard. Bir sre sonra B atis-
ta k u vvetleriyle karlanca ilk arpmada bozguna uraya
rak daldlar. Bir ksm ldrld, bir ksm yaraland. A n
cak birka hafta sonra bazlar Sierra M aestra dalarnda bu
luabildiler. Fidel, R aul, e Guevera, Cienfuegos bunlar ara
sndayd. Saylar yirm iyi bulm uyordu ama harekete devam a
kararlydlar.
2 Aralk 1956 karm asyla balyan hareket 1957 ve
1958 yllarnda dalarda geliti. htillciler bir radyoya, e
itli blgelerde gizli silh depolarna ve en nem lisi binlerce
kylnn desteine sahip olmulard. D alk blgelerdeki t e
kilt genilettiler ve Oriente eyletini bir ihtill blgesi ha
line getirdiler. ete savalarnda baarlar kazanyor, kendile
rine katlan kylleri yetitiriyor, radyoyla devam l yayn
yapm aa balyorlard. R adyo hem en her gn, daha 26 T em
muz 1953de hazrlanm olan bildiriyi (sonradan 26 T em
muz bildirisi diye isim lendirilm iti) yaym lyarak ihtillcilerin
amalarn aklyordu. Bu bildiriye gre ihtill baarya ula
t takdirde, B atistann yok ettii anayasa rejimi yrrle
konulacak, toprak reformu yaplacak, yabanc irketler dev
letletirilecekti, iiler kazanlardan pay alacaklard.
20 Tem m uz 1958de B atistaya kar olan btn kuv
vetler Birleik Cephe m eydana getirdi. 1953de Castronun
26 Tem m uz hareketine katlanlar, niversiteliler Birlii, H alk
Sosyalist Parti ve iki devrim ci grup B atistaya kar ihti
llde yanyana savam ak kararn aldlar. Castro, btn ileri
kuvvetleri safnda toplam t.
B atistann kuvvetleri Castro kuvvetlerini ezm ek iin
birka defa hcuma getiler. F akat gerilla savalar yapan, ge
celeri basknlar tertipleyen ihtillci kuvvetlere kar baar
elde edem ediler.
Sonbaharda Castro ve arkadalar diktatre kesin darbe
yi vurm ak iin tekiltlandlar. E yl ld e biri G ueverann, di
eri C ienfuegosun ynetim indeki iki kk ihtillci ordu ha
rekete geti. Oriente eyletinden balyan bu yry, ada
nn ortasndaki kuvvetlerle birlem elerini salad. B u yr
y izleyen bir ay, kuvvetlerin takviyesi ve taarruz hazrlk
laryla geti. Aralk 1958 sonlarnda taarruz balad.
Castro (ortada) ve arkadalar ik i y l dalarda yaadlar. Resim 1957'
d e Sierra Maestra'da tekilt genilettikleri srada ekilmitir...

2 Ocak 1959da Castro -1 9 5 3 de bir isyan hareketine gi-

tii ve baarszla urad- Santiago ehrine giriyor, 4 O-
cakta Guevera, H avanay ele geiriyordu. Batista, ihtill
cilerin zaferi kazanacan anlaynca bir Amerikan uana
binip D om inik adasna kam t.
G ueverann H avanaya giriini izleyen gn, geici ba
kent Santiagoda Urrutia, Kba geici Cumhurbakan seil
di. Castro ihtill ordusunun tem silcisi olarak hkm ette g
rev ald.
Yeni hkm et derhal toprak reformunu geniletm ek is
tedi. (htillciler 1958 ve 59 yllarnda ele geirdikleri blge
lerde bu reformu yapm aa balam lard). Belli bir miktar
-400 hektar- geen topraklar tazm inat karl sahiplerinden
alnarak halka datlacakt. Fakat gerek toprak reformunun
uygulanm asnda gerek yabanc irketlere ve Amerikaya kar
izlenecek politikann tyininde kan anlamazlk, yneti
ciler arasnda deiikliklere yol at. Urrutiann yerine Dor
ticos Bakan, Castro Babakan oldular.
 Castro H km etinin toprak reformu ve yabanc irket*
lere kar tutum u Kba ile A m erika arasnda bir atm ay
kanlm az hle getirm ekteydi. Am erikan C .IA . T ekiltnn
em riyle G uatem aladan kalkan iki uan H avanay bom ba
lam as atm ay bytt. (U aklara, K ba ua ss veril
m i ve sonra bunlarn K badaki hava alanlarndan kalkarak
Castroya kar harekete getikleri ileri srlm t). B u olay
dan sonra Castro, ihtill m ahkem eleri kurarken, Sovyetlerle
ticari v e teknik anlamalar yapt.
Am erikann K badan alaca eker miktarn azaltm a
s, Castronun Am erikan ve ngiliz petrol irketlerine el koy
mas, 15 v e 16 N isan 1961 tarihlerinde, Am erikada yetiti
rilen Kballarn aday istil iin gnderilm esi (D om uzlar
K rfezi karm as) bu anlam azln dier nem li safhalar
oldu. B inden fazla istilcnn esir edildii v e yzlerce kiinin
ldrld K bay istil teebbs Castroyu daha sert ted
birler alm aa sevkediyordu. Y abanc irketlere el konulm asn,
zel okullarn m illiletirilm esi, tek parti sistem ine gidilm esi
kararlar takip etti. 1 M ays 1961de de Kba Sosyalist H alk
Cumhuriyeti haline geliyordu.

GNEY AMERKADA DARBELER

G ney Amerika lkeleri, geen yzylda olduu gibi,
Yirm inci Y zylda da prononsiam entolardan -hkm et dar
belerinden- kurtulamamtr. ktidar hrs, yabanc d evletle
rin ve irketlerin m enfaatleri bu darbelerde byk rol oyna
maktadr.
B az prononsiam ento ekilleri Amerikan kovboy film le
rini hatrlatr. u olay Paraguayda gemitir:
1949 ylnn 26 ubatnda Asunsion sosyetesinin en zen
gin, en m uktedir tccarlarndan biri, M olas Lopez, kknde
m kellef bir ziyafet veriyordu. Ziyafetin eref m isafiri Cum
hurbakan General R olondu. B tn hkm et erkn da d-
vetliydi. En pahal ikiler su gibi akyor, orkestra gzel par-
( .:1ar alyordu. D vetliler lgnlar gibi elenirken ev sahibi
nin dostlar ar ar villnn etrafn kuatyordu. E llerinde
m akineli tfekler v e el b om balan vard.
Yem ek, kahkahalar arasnda sonuna yaklam t. D vet-
liler, erefe kadeh kaldryorlard. Sra ev sahibi M olas L opeze
gelince zengin adam ayaa kalkt, saatine bakt, sonra skin
bir sesle:
Sayn General R olo n un erefine iiyorum , dedi. H a
yrl yolculuklar, Ekselns.
Cumhurbakan gld:
Teekkr ederim ama, yanlyorsunuz, dedi. Y aknda
yapacam bir seyahat yok.
E v sahibi glmsedi:
Ekselns, zr dilerim, biraz kaba bir hareket olacak,
fakat size yaknda, ok yaknda bir seyahate kacanz ha
ber verm ek isterim.
D avetliler ve bizzat Cumhurbakan aknlkla birbirle
rine bakarlarken M olas Lopez sert bir sesle konutu:
B eyler, elencem iz bitm itir. Ltfen ellerinizi yukar
kaldrn. V e beni arzu etm ediim hareketlere zorlamaym . A-
kllca davranarak m eydanda sizi bekleyen uaklara, oluk o
cuunuzla binin v e derhal Paraguay terkedin. Bouna debe
lenm eyin, kahram anlk hi bir ie yaram yacaktr. sterseniz
bakn!
Sandalyelerin arkalarnda bekleyen niform al garsonla
rn hepsinin elinde birer m akineli tfek vard v e pencereler
den namhlar uzanmt.
Eski Cumhurbakan R olon ve bakanlar sessizce salonu
terkettiler. Aradan ok ksa bir zam an gem iti ki m eydan
dan pepee uaklar kalkyor v e Paraguay yeni diktatr M o
las L opeze brakyordu.
G ney Am erikada son yllarn darbelerine topluca ba
karsak 1930dan bu yana baaryla gereklem i otuzdan faz-
darbe grrz. Bunlarn en nem lilerini sralyalm:
Arjantinde: H aziran 1955de Perona kar bir darbe
teebbs baarszla uram, fakat teebbs ay sonra
tekrarlannca (15 E yll 1955de) Peron devrilm i ve Arjan
tini terketm ek zorunda kalmtr. y l sonra Arturo Fron-
dizinin bakanl srasnda Peroncularn seim lerde baart
kazanm as ve genel grev tehditleri kumandanlar endielen
dirmi, 29 M artta ordu bir darbeyle Frondizinin iktidarna da
son vermitir.
Brezilyada: B az reformlar yapan V argas H km eti,
Am erikallarn desteini salyan asker bir grup tarafndan 24
Austos 1954te devrilmitir. 1961 yln n 27 Austosunda
Bakan Quadros ayn akbete uramtr. Fakat onun yerine
Bakan olan Goulart da sac evrelerin karlarna aykr
hareket etm eye balaynca 31 M art 1964te ona kar da bir
asker darbe gerekletirilm i ve Goulart, U ruguaya kam ak
zorunda kalmtr. (G oulartn dm esinde petrol zerinde d ev
let tekeli kurma karar (2 4 M art 1963) v e petrol irketlerini
m illletirm e karar (1 3 M art 1964) byk rol oynam , ikin
ci karardan on yedi gn sonra devrilm iti).
Bolivyada: N isan 1952de G ney Am erikada ilk defa
bir halk ihtilline benzer hava iinde ayaklanm a balam ve
diktatrlk yklm tr. Fakat iktidara geen hkm etler ye-
yerli olam am ve Kasm 1964te Bakan Estenssoro bir dar
beyle devrilerek asker dikta kurulmutur.
Dominikte: 30 M ays 1961de diktatr T rujillo ld
rldkten sonra dem okratik cephe olum lu admlar atm, fa
kat 1963 E yllnde Bakan Juan Bosch sac bir darbeyle u-
zaklatrlmtr. 1964te radikal kuvvetler B oschun dnm e
si iin asker bir darbeyi gerekletirince (2 8 N isan ) duruma
Amerika m dahale etm i ve eski hkm eti desteklem ek iin
adaya asker karmtr. (6 M ays 1964).
Ekvatorda: 1961 K asm nda renci v e ii hareketle-
i sonunda barrann diktatrl yklm , fakat Tem m uz
1963te sac asker darbe gerekleince geriye dnlmtr.
Venezellada: 23 Ocak 1958deki genel grev sonunda
Diktatr Perez Jim enez devrilmi, 7 Aralk 1958 seim lerini
kendisine byk m itler balanan B etancourt kazanmtr.
Fakat Betancourt da iki yl sonra bir polis rejimi kurup Ana
yasa garantilerini kaldrmtr.
7 MAYIS
M enderes, 27 M ays sabah K tah y a'd a y a k a la n d k ta n sonra uakla
E skiehir yoluyla getirildii A n k ara ( v ercin iik H ava A lannda...
O rtad a V eterin er G eneral B urhaneC .ln Ulue, sada Unsan P rla !
.iirliLvor. (B u resini yalnz Yeni S ab ai'ta y a y n lan m t'
 27 MAYIS
Bu blm, W alter F. W eikerin 1963te yaynlad 1960 -
1961 Trk htilli adl eserinden nem li pasajlar alna
rak ve bu yazlara Alman y a za n Richard Petersin Trk-
lerin Tarihi, Fransz yazan Maurice D uvergernin Dik
tatrlk stne adl eserlerinden 27 M aysla ilgili baz
pasajlar eklenerek hazrlanmtr. Dip notlan, kitab e
viren ve hazrlayan tarafndan konulm utur. 1960 - 1961
Trk htilli adl eserin y a za n W alter F. W eiker, 1959 ve
1961 y lla n arasnda Trkiyede bulunmu, olaylar y a
kndan izlemitir. Hlen B. Amerikann R utgers niver
sitesinde doenttir.

27 M a y s htilline yol aan olaylar, bu tarihten alt ay

kadar nce balad. M uhalefet, H km ete kar yen i m cadele
m etodlar icat etti; H km et de gittike sertleen tedbirler al
maa zorland. (M uhaliflerin kurnaz bir taktii, 1959un son
aynda H km et, K im D ergisini kapatt zam an grld. Er
tesi hafta kapatlan dergiye tpatp benzeyen bir dergi yayn
land; yalnz bir farkla: D erginin ad M imdi. B u dergi iin ve
rilen ilnlarda Mim nedir? H erkes M im in kim olduunu bi
lir denilm ek teydi). G ittike iddetlenen bu m cadeleye Or
duyu sokmas, M enderesin belki de en byk hatas oldu. G e
nel K urm ay Bakan R t Erdelhun, Ordunun H km ete s
dk kalacana, kendisi gibi Babakan da inandrmt. H al
buki, Ordunun gittike ktleen politik durumun ortasnda
uzun bir sre hareketsiz kalm as ihtim ali bile zayft.
M evzuat, seim lerin 1961den nce yaplm asn gerektir
m em ekle beraber, H km etin baharda yeni seim lere gidece
i sylentisi, 1960 yl balarnda Ankarada yayld. M uhale-

F: 27
fet bu sylen tiyi hem en bir bir talep haline getirdi; M enderes
de bu talebe kesin bir itirazda bulunmad. B ylece, bir seim
ncesi havas, durumu bsbtn alevlendirdi. ubat aynda
CHP, baz bakanlarn kanunsuz iler yaptn ve m enfaat sa
ladn ileri srerek, bunlar hakknda M eclis soruturmas is
tedi; on bir olayla ilgili nergeleri M eclis gndem ine aldrma
y baard. B u arada sabk bir bakann gayrimer kazan
larnn. 750 bin dolar bulduu iddia edilm ekteydi. Birka gn
ve gece sren grmelerde, m uhalefetin ithamlar 1957 se
im lerini v e gem i yllarn huzursuzluk yaratm olaylarn
da kapsad. M eclis, btn soruturma taleplerini reddetti, ama
daha nce M ecliste kavga km, olay btn detaylar ve
resim leriyle veren gazeteler ok hareketli bir gn geirmiler
di. Bir sre sonra bte grmeleri de ok sert olmu, ancak
M eclisin M artta tatile girm esiyle atm alar durmutu.

K A Y SE R O LA Y LA R I

F akat sessizlik ok srmedi. M enderes, yurdun eitli

yerlerinde konumalar yapm aya devam edince, nn de ha
rekete geti. 2 N isanda, bulunduklar tren, asker birlikler ve
vastalar tarafndan durdurulduu srada, nn ve berabe
rindeki baz C H P m illetvekilleri K ayseriye gitm ekteydiler.
K ayseri V alisi, nnnn kom partm anna girerek, K ayseri
lilerin bir karklk km as ihtim aliyle heyecan iinde bu
lunduklarn, bu sebeple yetkililerin nnnn Ankaraya dn
mesini em rettiklerini bildirdi. nn, bu konuda V alinin uzat
t yazl emri yrtt, geri dnm eyi reddetti.
V alinin tella Ankaraya telefon ettii v e yen i talim at
istedii srada vukubulan bir sahnenin M enderesi biraz olsun
dndrmesi gerekirdi: nn kom partm annda otururken
birok subay, asker v e sivil yanna gelm i, hrm etlerini bildi
rerek elini pmlerdi. Subaylar, itaatsizlik sebebiyle asker
m ahkem eye verilm em ek iin y o lu kapatm ak zorunda kaldk
larn belirtm ilerdi. Vali, nn v e beraberindekileri Anka
raya dndrebilm ek am acyla neticesiz teebbslerde bulu-
prken nn de kararndan dnm yor v e krk yl nce Kur
tulu Savanda giydii general elbisesi yine stndeym i gi
bi kendisine selm duran subay ve asker saflar arasndan ge
erek yoluna devam ediyordu. Ertesi gn, Ankaraya dn
nde, otom obili drt asker vasta tarafndan kapatlm bir
kpr nrfde durmak zorunda kalnca da nn inisyatifi ele
ald; arabasndan inerek kapatlan kprye doru yrd.
Kprye varm adan askerler ekilm i, onu selm lam ve k-
file baka bir olay vukubulm adan Ankaraya doru ilerlem iti.
K ayseri olay o gne kadar iki taraf arasnda dorudan
doruya vukubulan en ak atm ayd. H er ne kadar sa
dece bu olayn subaylar 27 M aysta harekete getirdii sy
lenem ezse de, m uhtem elen bu olay, onlarn byk bir ksm n
durum daha ktye giderse hareketsiz kalnam yacana i-
nandrmtr.

T A H K K A T K O M SY O N U

V e durum daha da ktye gitti. 18 N isan sabah, Anka

rada, o gn leden sonra yaplacak M eclis toplantsnn en
cnem li toplantlardan biri olaca haberi yaylm t. Erken
saatlerde M eclisi dolduran gazeteciler ve dinleyiciler hayl
Krklna uramadlar. Gnn m eselesi, iki D em okrat M illet
vekilinin, CHPnin ve bir ksm basnn faaliyeti hakknda
bir T ahkikat K om isyonu kurulmasna dair teklifleriydi. G
rmeler nnnn, teklifi A anayasaya, insan haklarna ay
kr v e diktaya gtrc bulan konum asyla balad. Baz D e
mokrat m illetvekilleri m uhalefete hcum ettiler; en sert ko
numa nnye bir saat hcum eden ve C H P liderinin su
larn Kurtulu Sava gnlerinden itibaren sralayan Sam et
Aaolu tarafndan yapld. E n partizan M eclis Bakan bile
nnnn bu konum aya cevap verm e hakkn inkr edem ez
di; o zaman tecrbeli d evlet adam imdi mehur olan
konumasn yapt: Byle giderseniz sizi ben bile kurtara
mam. eitli m illetvekili gruplarndan ykselen alklar ve
yuhalam alar, yumruklamalara yol at. Bir D em okrat M il
letvekili -M eclis tzne aykr olarak- tabanca kard, fa
kat arkadalar bir ey yapm asn nlediler. T abancasn sal
layan D em okrat m illetvekilinin yerine, bir C H P liye kavga
ettii iin M eclisten karlma cezas verilince btn C H P li
m illetvekilleri nny izleyerek M eclisi terkettiler. M eclisin
T ahkikat K om isyonunun kuruluuna karar verm esinden sa
dece birka dakika sonra da K om isyon kuruldu; bu da hareke
tin plnl olduunu aka gsteriyordu. D enizli M illetvekili
A hm et H am di Sancarn Bakan olduu K om isyon, en kat,
en partizan on be D em okrattan m eydana gelm ekteydi. K o
m ite, kurulur kurulmaz, tahkikat konusuna giren ne varsa ne
rini ve siyas faaliyeti yasaklayan kararlar yaynlad. ( * )

T A H K K A T K O M S Y O N U N U N K U R U L U U
28-29 N S A N O L A Y L A R IN A Y O L A IY O R

Tahkikat K om isyonuna geni yetkiler veren kanunun

27 N isanda kabul, ve kanuna iddetle protesto eden nn-
nn on iki oturum iin M eclisten uzaklatrlm asna karar v e
rilmesi 28 v e 29 N isan tarihlerinde, stanbul ve Ankara ni

(* ) T a h k ik a t K om isyonu k u ru lm a s k a ra r 18 N isanda D.P.

G ru p u n d a k ab u l edilm i ve b ir kom isyon b u kom itenin
y etk ileriy le ilgili k a n u n u h a z rlad k tan sonra 27 N isan da
D P ounluu ta sa ry k a b u l etm iti. M uhalefet ve H u k u k
Profesrleri, M eclisin b ir ta h k ik a t kom itesi k u rm a sn k a
n u n la ra ay k r b u lu y o rlard . P ro fes r A li F u a t B agil ise,
Meclis T z n e gre b ir T a h k ik a t K om isyonu k u r u l
m asnn anayasay a u y g u n o ld u u n u b elirtiy o rd u . F a k a t o
da 28 N isan sabah y ay n lan an k a n u n u n hududu atn
ve baz n o k talard a m u tla k ekilde an ay asay a ay k r h
k m le r ihtiva e tti in i, grm , b u h u su su 28 N isan o lay la
rn d an b ir gn so n ra A n k a ra d a y ap lan to p lan td a B ay ar
ve M enderese aka sylem iti. (A li F u a t Bagil: 27 M a
ys h tilli ve Sebepleri, st. 1966).
versitelerinde kanl atm alara yol at. stanbul niversite
si Hukuk Fakltesi profesrlerinden biri, snfta Konumuz
Anayasadr; fakat A nayasa ihll edilmitir; onun iin serbest
siniz dem iti. rencilerin niversite kapsnn nndeki
m eydanda toplanm alar zerine polisler geldi. R ektr Sddk
Sam i Onar arld. Onar, rencilerle polislerin atm asn
nlem ee, rencileri niversite bahesine sokm aa alt;
fakat polis onu E m n iyet M drlne gtrm ee teebbs
ettii srada bandan hafife yaraland.
rencilerle polisler arasndaki arpmalar srasnda po
lis ate at; polis jeepleri de zikzaklar yaparak, bahede
dalan v e tekrar toplanan rencilerin arasna girdi. Sonun
da polisler niversite bahesinin dna srldler. F akat
renciler V ilyete doru sessiz bir yry yapm ak isteyince
bu defa atl polisler getirildi. ldrlen, yaralanan, tevkif e-
dilenlerle ilgili sylentiler her tarafa yaylm t. (D a h a sonra
M enderesin radyoda syledii gibi len sadece bir kiiydi.
ok sonra htill H km eti sayy teyid edinceye kadar, y a l
nz bir kiinin ldne pek az kim se inanm t). O gece stan
bul ve Ankarada skynetim iln edildi. O lay ayn zamanda
neir yasaklarnn acayip ekilde uygulannn balangc ol
du. 27 M aysa kadar birok defa halk efkr, bir olayn ne
mini, o olayn yasaklanm asyla ilgili karar gazetelerin m an
etlerde bytm esine gre deerlendirdi. D etaylar iin de di
er yollara bavuruldu.
stanbul olaylarn, ertesi sabah Ankara niversitesinde
ki olaylar izledi. Siyasal B ilgiler v e H ukuk Fakltelerinin av
lularnda toplanan renciler bu defa polislerle beraber, sk y
netim yetkilileriyle de karlatlar. Onlar datm ak iin ya
plan teebbslere karlk olarak, renciler barikatlar kurdu
lar, talar frlattlar; bir itfaiye arabasn ele geirip polise
kar kullandlar. Sonra, ate em riyle ilgili olay vukubuldu.
O lay yerindeki en yksek rtbeli kii Ankara Skynetim K u
m andan Tugeneral N am k Argt. D urum ciddileince,
olay yerindeki svari birliinin K um andan V ehbi Ersy e
-daha sonra M .B.K. yesi- ate emrini verdi. Ers, ate am ay
reddedince G eneral hem en tevkifini em retti. D ier subaylara
ate am alar iin yapt neticesiz teebbslerden sonra, Ar-
g ate em rini kendisi verdi. (B u olay seb eb iyle Arg, Yas-
sadada on yla hkm giyecek ti). B u ateten sonra askerler
v e polisler Siyasal B ilgiler Fakltesine hcum ettiler; binann
iinde v e dnda arpmalar vukubuldu.
O layda can kayb olm am akla beraber, birok kii yara
land; birok renci asker kamplara sevkedildi ve nihayet
niversiteler bir ay sreyle kapatld. B u olaylardan sonra An
karann balca bulvarnda hem en her gece nm ayiler ya
pld.

555 K

5 M ays sabah, o gn zel nem verilen bir nm ayiin

yaplaca haberi Ankaraya yaylm aktayd; 555 K, yani be
inci ayn, beinci gnnde, -leden sonra- saat 5te K zlay
M eydannda.... H erkes, zellikle talim at alan polisler de top
land. Saat 5.45de, o gnk barlarna polisin tepki gster
m em esine aranlar, ankayadan aa siyah bir C adillacn
indiini grdler. Anlalyordu; gsterinin hazrlayclar Cum
hurbakan B ayarla, Babakan M enderesti; onlar da kendi
taraftarlarnn kuvvetini gsterm ek istem ilerdi. Fakat orada
ki D em okratlar hkm et aleyhtar rencilerin yannda ufak
bir aznlk halindeydi. M enderes arabasndan kar kmaz,
salar karmakark oldu, kravat arpld. Gsn renci
lere evirerek, yleyse ldrn beni! diye bard zaman
gurur krc cevapla karlat: Seni ldrm ek istem iyoruz.
Sadece istifa et!. M enderes tesadfen kalabaln arasnda
kalm bir gazetecinin arabasna glkle bindirildi...
N A T O D ileri Bakanlarnn stanbuldaki konferans
srasnda v e H indistan B abakan N ehrunun Ankaray ziya
retinde vukubulan olaylardan sonra, 19 M ays trenlerinin
iptali de sabahleyin Ant-Kabirde gece de Atatrk Bulvarri-
da byk nm ayilere sebep oldu.
Artk son perde alyordu. T ahkikat K om isyonu al
malarna devam etm ekte, nc snf soruturma m etodlary-
la hikyeler yaratm akta, C H P li m illetvekillerinin ve profesr
lerin gruplar hlinde tevkifini plnlam aktayd. M ektuplara
v e telefonlara sansr konulm u, T rk iyedeki durumla ilgili
en kk bir tenkid yazs bulunan btn yabanc yaynlar hu
dutta durdurulmu, Trke gazete ve dergilerin ou ka
patlm t. B az subaylarn tevkif edildii haberleri de bunla
ra eklenince Harp Okulu rencileri, iin nereye gittiine dair
M enderese son ikazda bulundular. 21 M aysta saylar bini
bulan Harb Okulu rencileri beraberlerinde -am a nlerinde
deil- Kum andanlar Stk U la y ve arkalarnda subaylardan
ve sivillerden byk bir kalabalk, ankayaya, Cumhurba
kanl Kkne doru yrdler. Ankara Skynetim K u
m andan ahsen rencilerden geri dnm elerini istedi ve an
cak renciler hi bir ekilde cezalandrlm ayacaklarna dair
sz aldktan v e marlarn syledikten sonra, ne anlatm ak is
tediklerini belirttiklerinden em in, geri dndler.
Hkm etin cevab niversitelerin kapal kalm a sresi
ni bir ay daha uzatm ak oldu, bu duruma gre niversiteler an
cak sonbaharda alabilecekti. M eclis 25 M aysta byk bir
kavgadan sonra tatile girdi. Babakan M enderes, Eskiehire
gitti; orada T ahkikat K om isyonunun ay yerine bir ayda i
lerini bitirdiini, grevinin sona erdiini syledi. Am a artk
ok daha byk tvizler, belki hkm etin istifas, 27 M ays
olaylarn nleyebilirdi.

27 M A Y IS H A R E K E T

27 M ays htilli drt saatte tam am land. Stratejik nok

talar ele geirildi; Cumhurbakan, Babakan ve Bakanlar
muhafaza altna alnd; asker mirler bulunduklar blge
lerin idaresine el koydular. leden sonra saat 4 te Ankara
da sokaa kma yasa kaldrld ve ehir B yk Zaferden
beri grlm em i enliklere sahne oldu. stanbulda da byk
bir enlik havas vard. U kenin dier yerleri daha az heyecan
lyd; bunun sebebi olaylarn daha ok stanbul ve Ankara-
da vukubulm as, halk arasnda hl byk sayda M enderes
taraftarlarnn bulunm as v e nihayet pek az kim senin asker
idarenin ne yapaca hakknda fikre sahip olmasyd. ( * ) .

H T L L H A Z IR L A Y A N L A R
V E M .B .K N N K U R U L U U

27 M ays hareketiyle idareyi ele alan heyetin ad M ill

Birlik K om itesi olarak akland. F akat hareketi izleyen gn
lerde bu cuntay m eydana getiren subaylarn ne says, ne de
isim leri -eski Kara K uvvetleri Kum andan olup, M .B.K. B a
kanlna, Cumhurbakanlna, Babakanla v e G enel K ur
m ay Bakanlna gelen Cem al Grsel hari- resm en bilinm i
yordu. Birka gn sonra 38 kiilik resm liste akland. M.B.K.-
nin ilk ilerinden biri stanbul niversitesi H ukuk Fakltesi

(* ) M enderes 26 M ays gecesini E sk ieh irde geirm i, ek er

fab rik asn d ak i ziyafette yap t b ir konum ada, baz p ro
fesrlere kara cppeliler d iy erek id detle h cu m etm iti.
S onra b u konum ad an p im anlk du y m u ve y ay n lan m a
m asn istem iti. Gece y arsn a do ru u y u y a n M enderes,
sabaha k a r 4'te h a re k e tte n h a b e rd a r ediliyor, P o la tk a n
ve G eneral T ahsin Y azcy y an n a a la rak K o n yay a do
ru yola kyordu. F a k a t k a tk la r anlalnca E skieh ird en
k ald rlan u ak la r o n lar K ta h y a 'y a g ire rk e n g rm le r
di. M enderes, K ta h y a da nce V ily et K onana girm i,
o rad a h ib ir y erle irtib a t k u ram ay n ca ve ih tillcilerin d u
ru m a hkim o ld u u n u renince h ere y in bittiini anla -
m t. Sonra T ugay ve V ilyet Ja n d a rm a K u m an d an la ry la
b e ra b e r garnizona g itm ilerdi. (K u m a n d a n la r E sk ieh ir
den M enderesin karlm am as iin em ir a lm lard ). N i
h a y e t E skiehirden A lbay M uhsin B a tu ru n b alarn d a o l
d u u b ir su b ay g ru p u g elerek M en d eresi ald; u ak n
ce E sk ieh ire, so n ra A n k a ra y a -G v ercin lik H av a ala n n a -
indi. M enderes d e d i er y a k a la n a n la r gibi H arb O k u lu n a
gtrld.
Profesrlerinden bir grupu, yen i bir A nayasa v e Seim K anu
nu tasarlar hazrlam ak iin uakla Ankaraya getirtm ek ol
du. 28 M aysta da on bei teknisyen olan ve hi bir partiye
bal bulunm ayan 17 yeli bir kabine kurulmaktayd.
M.B.K. rtbe srasna gre u yelerden m eydana g e l
mekteydi:
Generaller: Grsel, zdilek, M adanolu, rfan Batu,
Stk U lay.
Albaylar: Ekrem Acuner, M ucip Atakl, Osm an Koksal,
Fikret K uytak, Sam i Kk, H aydar T unkanat, Alparslan
Trke, M uzaffer Yurdakuler.
Yarbaylar: F zl A kkoyunlu, R efet Aksoyolu, Orhan
K abibay, M ustafa K aplan, Suphi Karaman, Sezai Okan, Ah
m et Yldz.
Binbalar: Em anullah elebi, Orhan Erkanl, V ehbi Er-
s, Suphi Grsoytrak, Kadri K aplan, M uzaffer Karan, M nir
Kseolu, M ehm et zgne, Selhattin zgr, kran zka-
ya, efik Soyuyce, Dndar Taer.
Yzbalar: R fat B aykal, A hm et Er, N um an Esin, K
m il Karaveliolu, M uzaffer zda, rfan Solmazer. (* ).

(* ) K om ite yelerinin says aslnda 40n st n d ey d i. A n k a

ra dan nce, h a re k eti s ta n b u lda g e r ek letiren ler (O rh an
K abibay, O rhan E rkanl, M ucip A takl, H a y d a r T u n k a
nat, Suphi G rsoy trak , efik S oyuyce, A h m et Yldz, M eh
m et zgne, k ra n zkaya, N um an Esin, K m il K a ra
veliolu, E m anullah elebi ve son an d a k en d ile rin e k a tlan
F a h ri zdilek) b ir k om ite gibi faaliy ete b alam la r
d. D aha sonra A n k a ra daki K om ite alm alarna
katldlar. F ak at, K om iteye girm ek istey en ler oal
m aya balaynca a rala rn d a n sekiz kiilik b ir K o
m ite seerek listeyi te sb it iini ona v erd iler. B u K om ite
38 yeli M H .K .y te sb it etti. E rtu ru l A latl, M ith at C ey
ln, A b d u rrah m an D oruk, C ev at K rca, N ecati K u m ru o -
lu ve hsan K zlolu gibi baz y e le r liste dnda k a ld
lar. A asi en ise daha nce istifa etm iti.
 Bunlardan en az sekizi kendi beyanlarna gre, ihtillci
alm alarda aktif rol oynam lard: Atakl, elebi, Erkanl,
K araveliolu, Soyuyce, Trke, ve Yurdakuler... (* ).
M.B.K.nin ele ald m eselelerin banda Y assada d
valar geliyordu. (2 7 M aystan 1 yl, 3 ay, 19 gn sonra (15
E yl l 1961d e ) Y assadada 592 sankl dvalar karara ba
land. Zorlu ve P olatkan 16, M enderes 17 E y l lde idam edil
diler. B ata Bayar, idam cezalar m ebbede evrilen 12 ki
iy le beraber 461 kii eitli hapis cezalarna hkm giym i,
123 kii beraet etm iti). D aha sonra yen i bir Anayasa, Seim
K anunu yapld ve parti sistem inde deiiklikler oldu. N iha
y e t baz nem li sosyal ve ekonom ik reformlar yaplm ak isten-

(* ) lk htill K om itesi 1954 y ln d a T u zlada D n d a r Seyhan

ve O rhan K abibay ta ra fn d an -N ecati tn sa la n n da k a
tlm asyla- k u ru lm u , 1956da b u g ru p a F a ru k G v en t rk ,
k r lkin, Sup h i G rso y trak , O rh an E rk an l da k a tl
m t. A yn yl A n k a ra da da O sm an K oksal, T a l t A y d e
m ir, Sezai O kan, A dnan elikolu, b ir ihtillci k om ite m e y
dana g etiriy o rlard . B ir yl sonra b u iki g ru p baz su b a y
larn da katlm asyla birlem i, say lar y irm i bee y a k la
m t. B u arada, ay r b ir g ru p yapm olan T rk e, T alt
A ydem ir vastasyla bu tekilta girm i, F ik re t K u y tak ,
H alim M enle de katlm lard . F a k a t dokuz subay olay
bu kom itenin alm asnda b ir d u ra k la m a y a yol am , a n
cak bir buuk yl sonra y en iden tek iltlan m a balam t.
27 M ays arefesinde b u su b ay larn b y k b ir k sm s ta n
b u lda, dier ksm A n k a ra d a b u lu n m ak tay d . O sm an
K oksal, M ill S avunm a B ak an E th em M en d eresin y av eri
A dnan elikolun u n tavsiyesiyle M uhafz A lay K u m an
danlna getirilm iti. M ays o rtalarn d a K ab ib ay n te k li
fini k ab u l eden M adanolu da K om iteye girdi. S tk U lay
ve zdilek son an la rd a h a re k e te k atld lar. D n d a r S ey
h an o srad a W ashingtonda, T a l t A y d em ir K o re de, n -
salan K a rsta b u lu n m ak tay d ; b u sebeple M.B.K. yesi o la
m adlar.
diyse de eitli sebepler ve engeller yznden istenen elde e-
dilemedi.

B R A L M A N Y A Z A R IN A G R E 27 M A Y IS

A lm an yazar Richard Peters, Trklerin Tarihi adl e-

serinde 27 M ays hareketini ve sebeplerini y le anlatmaktadr:
Cumhurbakan C ell B ayarla Babakan M enderesin
iktidar on yl srd v e 27 M ays 1960 tarihinde General Gr-
selin liderliindeki bir hkm et darbesiyle sona erdi. Cum
hurbakan Cell Bayar tevkifi srasnda intihar etm ek iste
diyse de bu teebbs, gen subaylar tarafndan nlendi ve
M enderes, Zorlu ve D em okrat Partili btn Parlm ento ye
leri gibi tevk if edildi.
Grsel, diktatr olm ayacan, dem okratik dzeni yer
letireceini ve en ksa zam anda seim lere gideceini aklad;
hem en kurulan M illi Birlik K om itesi adna Cumhurbakan
l, Bakanlar Kurulu Bakanl, M ill Savunm a B akanl ve
Trk Silhl K uvvetler K um andanl yetkilerini ald; vakit
geirm eden geici bir hkm et, A nayasay elden geirecek ve
zellikle yeni Seim K anununu hazrlayacak bir h eyet kurdu.
Yllarca hkm et etm i olan ve Trk aydnlar arasnda b
yk prestiji bulunan sm et nnnn, ihtillin perde arkasn
da olduundan kim senin phesi yoktu.
M enderes, bir dem okrat olm asna ramen m em leketi
diktatrlkle idare etm eye balam t. M em leketin bu dikta
trlk idaresinden kurtulm asnda nnnn byk hissesi ol
duu inkr edilem ez. nk, nn m em leketin modern bir
lke olm asn isteyen v e ksa sren bir diktatrlk rejim inin
lideri olarak bu rejim in m uhakkak yasaklanm asna bir kere
daha inanan sdk bir Atatrkdr.
Trklerle ilgili yazlarm zda bu m illetin m ensuplarnda
demokrasi inannn, t Orta A syadan beri igd hlinde
m evcut olduunu v e hi bir Tirann hkim iyeti altna girme
diklerini belirtm eye almzdr. B u kuvvetler bir ihtilli da
hi bir m atem atik kesinlikle tam am lam lardr. kinci
M ahm utun 1808de tahta kmas, Abdlham it H nin kansz
oarak devrilm esi bunun rnekleridir. M enderes de kendisini
D em okrat d iye isim lendirm esine ramen ksa zam anda reak-
syoner olm utu, onun da devrilm esi gerekliydi.
M uhakkak ki M enderesin devrilm esinde en nem li ro
l bir diktatr havasna girerek en ufak bir tenkide taham
m l gsterem em esi oynam t. M enderesin bu davran Lon
dra uak kazasndan kurtulm asndan sonra daha kesin bir hl
almt.
B u kazada bile din siyasete let ediliyor, M enderes iin
kurban kesm e bir salgn hlini alyordu.
F akat M enderesin sonunu iln eden gene de bir d poli
tika hdisesi olmutur. 1960 yl balarnda Am erika Cumhur
bakan ile S ovyet R usya Babakan arasndaki anlam a so
uk harbin buzlarnn zlm esine yol am , bunun neticesi
olarak da M enderes M oskovaya; K ruef de Ankaraya dvet
edilm ilerdi. Fakat, T rkiyeden kalkan bir U-2 uann Rus-
lar tarafndan drlm esi, hereyi tersine evirm i, T rkiye
ile R usya arasnda bir atm aya sebep olabilecek derecede
M oskovann basks balam t.
Trk H km etinin, kendi topraklarndan byle bir ua
n kalkndan haberdar olm adn bildirm esi v e eer aksi
vrit olsayd, m utlaka nleneceini aklam as kim seyi tatm in
etm em iti; Trk generalleri Trk topraklarndan R u syaya
tevcih edilm i 1500 mil m enzilli Am erikan fzelerine kar
lk, Ruslarn elinde atom balkl 8000 m il m enzilli fzeler
olduunu biliyorlard.
Trk generalleri btn gerekleri renmilerdi; zellik
le Grsel uzun sre M ill E m niyetin banda bulunm utu.
M enderes kadar kr olm ayan v e tehlikeleri ok yakndan iz
leyen Generaller, kr krne B aty izlem ektense B at ile
D ou arasnda orta bir yolun tutulm asna taraftardlar. Ama
bu, T rkiyenin R usyann kollarna atlm as da deildi.
Bu sebepler M enderesin sonunun gelm esini etkilem itir.
F akat ana tesirler, basn hrriyetine son verm esi, gazetecileri
hapsettirm esi, Parlm entoya m dahale v e nihayet bizzat In-
nnn ahsna hcum a girimesidir.

D U V E R G E R Y E G R E 27 M A Y IS IN S E B E B

M aurice Duverger, Diktatrlk stne adl eserinde

K em alizm in am acn ve 27 M aysn sebebini y le anlatm ak
tadr:
Trkiyede M ustafa K em al batl tipte bir siyas dem ok
rasinin artlarn hazrlam ak iin, tek partinin Leninci usulle
rini kullanm t. O, bunu ampirik olarak yapm ; denem esi
nin ideolojisi ancak sonradan hazrlanmtr. N fusun byk
ounluunun cahil, geri kalm, okum az-yazm az olduu feo
dal ve tarm c bir lkede ok partili ve serbest seim li batl
bir sistem in hi bir anlam yoktur. B u yapm ack dekor arka
snda byk mlk sahipleri v e geleneksel efler seim iplerini
ekecek ve eski yaplar srp gidecekti. D em okrasiyi kurma
dan nce bunun artlarn yaratm ak gerekirdi: D evrim ci K e
m alizm in am ac ite buydu...
Kemalist tipteki tek partiler az belirli bir yapya sa
hiptir. M em leketin dem okratik eitim i ancak, gei devri
nin siyas btnl ok ileri vardrlmazsal m m kn
olur. u halde parti, btn yelerine kabul ettirilm eye al
lan bir doktrine sahip olm adan nce yum uak bir ekilde
tekiltlandrlm aldr. G elecekteki birok partinin ekirdei
olan eitli eilimler onun ierisinde oluurlar. V e m illet,
demokrasi rejim inde yaam aya henz hazr olm adka da, o-
rada kapal kalrlar. B y lelik le dem okratik tartma, halk buna
gerekten katlm aya yeten ek li (kab iliyetli) hle geldike ge
liebilir. B u evrim em as T rkiyede uygulanmtr: Sava
arefesinde olduka net bulunan i eilimler sonradan birok
parti halinde blnmlerdir. 1950 seim lerinde m uhalefetin
zaferiyle Trk diktatrl batl bir dem okrasiye dnm
tr. ktidara geldiklerinde, ne yazk ki, m uzaffer parti bir ge
riye dnte bulunm aya ve kendi yararna bir birlii yeni
batan kurmaa almtr. B u durum da 1960 hkm et dar
besine sebep olmutur.
 Sayfa
B elgrad D arbesi 1903 7
M eksika htilli 43
rla n d a h tilli 1916 61
R us htilli 89
A lm an y ada 1918-1919 htilli 177
M acaristan da h till ve B ela K u n 183
K appn D arbesi ve G enel G revin Z aferi 188
A lm an y ada 1923 htilli 211
M ustafa K em al 215
M ussolini 235
P rim o de R ivera 261
H itler 273
Salazar 296
F ran k o 303
H itle re D arbe T eebbs: 20 T em m uz 1944 325
in h tilli 341
N srn D a r b e s i................................................................. 371
M usaddka K a r D arbe 393
C ezayir h tilli 397
Ira k ta k i D arb e 402
K b a h tilli 405
G ney A m erik ad a D arb ele r 412
27 M ays 415

BBLY O G R A FY A

B irinci C ilt
Sayfa
7 PZ ST R A T . M ichel M ourre; L es C oups D E tat, H ach ette, P a ris 1963
12 DARYS. M. M ourre; L es C oups D E tat.
21 SPA RTA K S. Jacq u es P ire n n e ; B y k D n y a T arih i, M eydan
Y ayn, st. 1965 - M ax B eer; Sosyalizm in v e Sosyal M cadelele
rin T arihi, K itaplk S ervisi, st. 1965.
28 K A T LN A , SEZAR, K A L tG U L A , K LO D V E NERON, M. M o-
 u rre ; L es C oups D E tat.
73 ETIEN N E MARCEL. E dm ond P ognon; L es C oups D E tat.
87 M E D iC lLER. M ichel M o u rre; L es C oups D E tat.
89 EYH BEDRETTN. sm ail H m i D nim end: O sm anl T arih i K ro
nolojisi - Bezm i N u sre t K aygusuz: eyh B ed red d in Sim aven, z
m ir 1957 - F. B abinger: S chejch B ed red d in . D er Sohn des R ich
ters von Sim av, 1921, (D erg h D ergisinde evirisi k m tr). -
M. erefeddin: Sim avna K adsolu ey h B ed red d in , st. 1924. -
115 Y EN ER DARBELER. M. M ourre: L es C oups D E ta t - R eat
E k rem K ou: O sm anl P ad iah lar, 1st. 1964.
139 CROMW ELL. P ie rre D om inique: L es C oups D E tat.
151 K R A L LA R IN DARBELER. P ie rre D om inique, M. M ourre, E d
m ond Pognon: L es C oups D E tat.
207 A M ERK A N H TL L. A n d r M au ro is-A rag o n : U.S.A.-U.S.S.R.
P aris, 1963 - M aurois: H isto ire des E tats-U n is, P aris, 1943.
225 FR A N SIZ H TL L. Jac q u e s P ire n n e : B y k D n y a T arihi,
M eydan Y ayn, st. 1965. _ P ie rre G axotte: B y k F ran sz h
tilli, V arlk Y ayn, st. 1963.
298 BO N A PA RTETN D ARBES. P ie r re D om inique: L es C oups D E ta t
331 1830 H TL L. Jacq u es P ire n n e : B y k D n y a T arihi.
339 R U SY A D A DESEM BRSTLER. M ichel G ard er: L es C oups D E ta t
335 1848 H TL L. J . P iren n e : B y k D n y a T arih i, M eydan Y ay
n, - Jacq u es B ainville: F ra n sa T arihi, K a n a a t K itabevi, 1st. 1938
371 L O U S N APO LEO N. P ie rre D om inique: L es C oups D E tat.
375 P A R S KOMN. J. P iren n e : B y k D n y a T arih i - J. B ain v il
le: F ra n sa T arihi, 1st. 1938 - C laude M anceron: H isto ire des R e
volutions, P aris, 1963.
385 BOULANGER. P ie rre D om inique: L es C oups D E tat.
425 JA P O N Y A DA... L es C oups D E ta t _ J . P ire n n e : D n y a T a rih 5.
427 N D E H T L L v e DARBE. L es C oups D E ta t - L in Yi: T he
S h o rt H istory of China.

kin ci C ilt
Sayfa
7 B ELG RA D D ARBES. D. J . Goodspeed: Six C oups D E ta t. 1963.
43 M EK SK A H TL L. Ja c q u es P ire n n e: B y k D n y a T arihi,
 M eydan Y ayn, 1st. 1965 - B rita n n ik a - A Concise H istory of
L tin A m erica, L ondon, 1952.
61 R L A N D A H TL L. D. J. G oodspeed Six Coups D E tat. 1963.
89 R U S H TL L. A ragon: U.S.S.R., H isto ire P a ra lle l 1917-1960,
P aris, 1963 - M ichel G ard er: L es C oups D E ta t - C lau d e M ance-
ron: H istoire des R evolutions, P a ris 1963. - L ife D ergisi: R ussian
R e v o lu tio n 1956 - F. X . C oquin: 1917 R us D evrim i ( eviren:
A ttil T o k atl), zlem Y ayn, st. 1966 - C urzio M alaparte: H
k m e t D evirm e T eknii, V arlk Y aym , 1st. 1966 - J . P iren n e:
B y k D nya T arih i -.
177 A LM A N Y A D A 1918-19 H TL L. J. P iren n e: B y k D n y a
T arih i - B ritan n ik a _ M ao e T ung: K lt r, S an a t ve E debiyat,
A ta Y ayn, st. 1966.
i 83 M A C A R STA N DA H T L L V E B ELA KUN. J . P ire n n e: B
y k D n y a T arih i - B rita n n ik a - M ao e T ung: K lt r, S an at
ve E debiyat, A ta Y ayn, 1966.
.188 K A P P IN D ARBES. M ichel M ourre: L es Coups DE tat.
211 A LM A N Y A D A 1923 H TL L. L es C oups D E ta t _ B rita n n ik a
213 M U STA FA KEM AL. P ie rre D om inique: L es C oups D E tat.
235 M USSOLN. G eorges R oux: L es C oups D E tat.
261 PR M O D E RVERA. P. D om inique: L es Coups D E tat.
273 H iT L E R j S A L A Z A R M. M ourre: L es C oups D E tat.
303 FR A N K O . J e a n L a u re n t: L es C oups D E tat.
325 H T L E R E D A R B E TEEBBS : M. M ourre: L es C oups D E tat.
341 N H TL L. Israel E pstein: F rom O pium W ar to L ib era tio n -
J. P iren n e, B yk D n y a T arih i - L in Yi: A S h o rt H isto ry of
C hina, 1963.
373 NSIR. V ictor F ranco: L es C oups D E tat.
393 M U SADDIK. S reyya: H ayatm , A kam Y aym , st. 1963 - D.
Wise, T. Ross: C.I.A. Sol Y ay n lar, A n k a ra 1966.
405 K B A H TL L. L es Coups D E ta t - J . P iren n e : B y k D n y a
T arih i _ C harles B ettelheim , erif H ulsi: K b a k tisad n n P l n -
latrlm as, A ta Y ayn, 1966.
415 27 MAYIS. W alter W eiker: T he T u rk ish R evolution 1960-1961,
W ashington 1963 - R ich ard P eters: H isto ire des T urcs, 1965 -
M aurice D uverger: D ik ta t rl k stne, D nem Y aym , st. 1965
< ?

h t i l l l e r ve D a rb e le r T a r i h i , ilk
a la rd a n bugne en nemli ih t il l
ve d a rb e le ri s r a s y l a bir a r a y a ge
tire n , r e s i m l i , a n s ik lo p e d ik bir e-
s e r d ir . B i r i n c i c i i t t e 20. Y z y l a PZSTRAT
k a d a r, i k i n c i c i l t t e 20. Y z y l d a k i SPARTAKS
ih t i l l ve d a rb e le r ye r a lm a k t a d r . KATLNA
Bu ih t i l l ve d a rb e le r, b a ta L e s
SEZAR
C o u p s D E t a t , M au ro is ve Ara-
gon un A m e rik a -R u s y a , T h e NERON
T u r k i s h R e v o lu t io n 1 9 6 0 - 1 9 6 1 ad ETYEN MARSEL
l e s e r le r olm ak z e re a lt byk MEDSLER
e serden e v r i l m i t i r . s i m le r i ge EYH BEDREDDN
en e s e r in t e l i f h a k l a r , Y i r m i n
YEN ERLER
ci Y z y l Y a y n l a r t a ra fn d a n O N K
CROMVVELL
C o p y rig h t A ia n s n d a n s a tn a l n
m t r . On k a p a k t a , i k i n c i , yanda KRAL DARBELER
b irin c i c i l t t e yer a la n nemli i h t i AMERKAN HTLL
l l l e r v e da rb ele r s r a l a n m t r .
FRANSIZ HTLL
NAPOLEON
1830 HTLL
1848 HTLAL
PARS KOMN
BOULANGER

RUSYADA INDE

GNEY AMERKA
VE AFRKADA
HTLAL VE
DARBELER