BR YAZARIN ROMANI/IRENE NEMIROVSKY

R E N E NEM IRO VSKY

BR
YAZARIN
ROMANI
(Anton ehovun Yaam yks)

T rk e si: O ktay
BR YAZARIN ROMANI
 IRENE NEMIROVSKY

BR TZSN
R0M1NI
(Anton ehovun Yaam yks)

T rkesi

OKTAY AKBAL
Baaran M atbaasnd a dizilip baslmtr.
stanbul, Kasm 1987
 Anton ehov, dnyann en byk yazarlarndan biridir.
ykleri, oyunlar ile lkemizde de geni n kazanmtr.
Mart, Vine Bahesi, Vanya Day, Kzkarde adl
oyunlar dnya sahnelerinde sk sk oynanr. ehovun yaam
yks de bir romana benzer. Klelikten kurtulmu bir baba
nn olu olan yazarn 44 yllk yaamnn yksn, baka bir
Rus yazarndan Irne Nemirovsky'den dinliyoruz. Irne Nemi-
rovsky, Rusyada dodu, ama Fransz yazar olarak tannd.
Devrim rzgrnn, nne katp kovalad ailelerden birinin
ocuuydu. Fransada yetiti, Fransz dilinde yaptlar verdi. lk
kez 1929da yaynlad Davit Golder/e adn duyurdu. Daha
sonra da Balo, Szl Filmler, Jezabel, Kurban, Kurtlar
ve Kpekler gibi romanlar yazd. Nemirovsky 1942de Naziler
ce tutuklanp Pithiviers kampna gtrld, sonra da Douya
gnderildi. Nereye gittii, nasl ld anlalamad. Drt ay
scnra eini ve kaynbiraderlerini de Douya srdler. Onlar
dan da haber alnmad.
Irne Nemirovskynn yarm brakt yaptlar arasnda
u Yeryznn Nimetleri adl bir roman bulundu. Birka
cilt tutacak ykler. Bir de ehovun Yaam adl bir kitap...
Nemirovksynin kitabna yazd nszde Jean Jacques Ber
nard yle diyor:

Nemirovskynin kitaplarnda baz leitmotifler belirir: Sr

gn, Bat lkelerinde yaamla bouma... O, Kievde domu-
tu, yurdundan kopup Fransaya geldi. Kahramanlarnn ou
da ayn yolu izlerler. Pek ou onun gibi Fransaya yaamak,
savamak, direnmek, ac ekmek iin gelmilerdir. Romanla
rnn ounda, Ukrayna kent ve kylerinde geen ocukluk
gnlerinin havasn buluruz. Dramatik biimde balayan yaa
m dramatik biimde sona erdi. Douda doan Irne, lmek
iin Douya gitti. Yaamak iin doduu topraktan koparl
mt, setii topraktan da lmek iin koparld. Gen bir Rus
kz Fransaya geldi, Fransz dilinin altn kitabna, o kitab zen
ginletiren sayfalar brakp gitti.
Bir Yazarn Romannda Nemirovsky, bizi byk yazarn
i dnyasnda gezdiriyor. ehovun yaad dnemin btn
gereklerini, ruhsal durumunu, umutlarn, umutsuzluklarn
iziyor, bu arada ehovun sanatnn yorumunu da yapyor.
Nemirovskynn kendine vergi bol iirli, srkleyici anlatm
ile ehovu ilkokul sralarndan, Halk Bahesindeki flrtlerin
den, bozkrdaki avareliklerinden, Yaltadaki ak dolu gnlerin
den, Karaormanda bir Alman otelinde son nefesini verdii ana
kadar geen 44 yllk zaman paras iindeki tm servenleri
ni; btn zenginlii, lmszlyle yakndan duyabiliyoruz.
Bylece ehovun, insan etkileyen o esiz yklerine, bir umut,
bir yaam nedeni arayan, birbiri ardnda geip giden gnlere
bir anlam vermek isteyen ama veremeyen kahramanlarna,
Mart'nn, Kzkardem, Vanya Daynm insanlarna ya
knlk duyuyoruz.

J. J. Bernard Bir Yazarn Yaam iin unlar yazm:

Okurlara bu yaamn iine benim gibi girmelerine tlemek
isterim: gizlilikleri bilinmeden de sevdiiniz esiz bir varln
yanna girer gibi... Karmza kan insan, gndelik yaam
renildii iin klmyor. Birok zyaam yklerinde, an
larda azck da olsa saygszlk grlr. Sanki biyografi yazar
dehann mantosu altnda saklanan kk adam ortaya kar
maktan holanr. Basit bir oyun! Dehann binlerce gsz ya
n vardr. Bunlar dehann fidyesidir, aclardr. Yazar bunlar
dan gdalanr. Bu ok kez, en iyi meyvalarn yetimesine ya
rayan bir gbredir. Biyografi yazar meyvadan ok gbreyi
gstermeyi sever! Ama okurun byle kk servenleri, hat-
ta kk ayplar sevdiini niye dnmez? Burada yle bir
ey yok. Bize tantlan insan, Anton ehov, yoksulluklarnn
ykleri anlatlarak kk drlmemitir. Yoksul, kalaba
lk bir ailenin ocuu olan, hastalkl Anton ehov, yaamn
btn glklerini tand. Bu kitapta bunlar ak, yaln bir dil
le anlatlmaktadr.
Bir Yazarn Roman - Anton ehovun Yaam yks
n ilgiyle, sevgiyle izleyeceiniz umuduyla...

OKTAY AKBAL
 Kk bir ocuk sandn stne oturm u, aabeyi
kendisiyle oynam ak istem edii iin alyordu. Niye by
le yapyordu, dm em ilerdi ki! Titreyen bir sesle :
D ost olalm a a diye sylenip duruyordu.
Am a aa ona Tsmsercesine ve souk gzlerle ba
kyordu. K ardei Antondan be ya bykt. Okula gi
diyordu. stelik de bir kz sevmekteydi.
Anton ac ac dnyordu :
D ost olacamz kendisi sylem iti o y sa...
Gerekten de byleydi, am a epey eskiden... Y llar
nce... B ir hafta. Sonra, bu dostluktan S a a nn, oyun
caklarn alm ak iin yararlandn farkeder gibi olm u
tu. Am a bunun fazla bir nemi yoktu. Birlikte iyi vakit
geirm ilerdi. m artlarak bytlm ocuklar bu e
lenceleri pek zavall eyler sayabilirlerdi. br ocuklar
yle garip biimde yetitirilm ilerdi ki! Anton ilerinde
birine Seni evde dvyorlar m ? diye sormu, u yant
alm t : H ibir zam an. Ya, yalan sylyordu, ya da
u yaam gerekten tuhaft. Evet, aabeyiyle gzel v a
kit geirm ilerdi. Babann dkknndan kutular arm
lar, onlar yle bir sraya dizm ilerdi ki, yere uzanp b a
knca mum yla aydnlatlm bir sra oda grr, iin
de tahta bir askerin bulunduu bir sarayn kapsnda sa-
nrd insan kendini... Kom u bahelerden m eyva toplayp
gizlice yem ilerdi. Tannm ayacak kadar deiik klklara
girm ilerdi. Denizde ykanm lard... imdi, bakla ke-
silircesine btn bunlar sona eriyordu.
aa, kardeine bakt bakt, sonra kp gitti. yle ya,
bu yum urcak onun dengi deildi, birbirleriyle anlaam az
lard. Antonu sandk zerinde brakp Belediye Parkn
da dolam aya kt. ocuklarn odas, kk, eyasz bir
yerdi. Cam lar toz iinde, deme kirliydi. D ars ise, g
ney R usya kentlerinin btn sokaklar gibi am ur der
yasyd.
Evden kp biraz yrnrse deniz kysna varlrd,
le ynd vnhl bozkr uzanrd. Evde, byk odadan
evin yam bandaki toprak zeminli ufack m utfaa gelip
giden annenin ayak sesleri geliyordu. Alt ocuklu, hiz-
m etisiz bir evde annenin yapaca pek ok i vard. B a
bann yksek sesle T an n y a dua ettii, lhiler okuduu
duyuluyordu. Birden dua kesildi, Antonun kulana ba-
rmnlor, alam alar geldi. Baba, dkknn kk rak-
irndun birini dvmekteydi. Epeyce srd bu, sonra l
hiler yeniden balad, am a fkeli, kaba bir barm a bir
kez daha lhileri durdurdu. im di de Antonun babas,
karsna d n m :
B udala, sersem olu sersem diye barm aktayd.
Kk ocuk bu durum a ne am t, ne de fkelen
m iti, kendisinin acnacak durum da bir yaratk olduunu
bile bilmiyordu, btn bunlar hergn yaanan eylerdi.
Yalnzca soluu daralm t, tek bana oluuna hem z
lyor, hem seviniyordu. nsan yalnzken azck korkar,
am a hi deilse kim se sizin cannz skmaz, kim se sizi
dvmez. Yine de iindeki korku artt, odadan kt, anne
sinin yanna gitti. Anne incecik, rkek bir kadnd. A l
yor, yksek sesle kocasndan ve yaam ndan yakm yor-
du. B ir l ortasnda barp arr gibiydi, dinleyen kim
se yoktu, herkes gzyalarna alm t.
Kim bilir, belki de Antona kaykla gezme iznini ve
rirler, getirecei balklar yerlerdi. Bunu dnnce iine
eytanca bir sevin doldu.
Birazdan ailece yem ee oturulacak, sonra son dua
okunacak, gn de bylece sona erecekti.

II

ehovlarn kirac olarak oturduklar evin duvarlar

balkla svalyd. nsanlarn yryerek atklar bir yol,
avluyu kaplayan yabani otlar, am urlar, kirem it paralar,
sprntler iinden evin n kapsna, baka bir yol da ah
ra doru uzanyordu. Kulbe yorgun, bitkin bir yal ka
dn gibi bir yana eilm iti. Yam urlu gnlerde su toplan
sn diye oluun altna bir f yerletirilm iti; nk su
az bulunan deerli bir nesneydi. Cam lar kk pencere
ler, odundan bir saak, ufak oda ve bir m utfak. te
Antonun doduu ev (17 Ocak 1860) Byk Oda b a
bannd, knde anne ile baba yatyorlard, daha k
kte de Anton ve tahta beii ile teki ocuklar... B
yk Odann bir kesi sofu Ortodoks adetince Erm i re
sim leriyle sslenm iti. nlerinde gece gndz bir kandil
k sayordu. B ir gen stne de, dua kitab ile kutsal
yazlar konulmutu. B akr am dandaki bir mum da onlar
aydnlatyordu. Kilisenin belirledii tarihlerde B aba e-
hov bu resim lerin altnda gnnk yaktryordu. Yoksul ve
m eteliksiz olduu halde gnnk iin hi hasislik etmezdi,
koyu bulutlar oday dolduruyor, m utfaktan gelen keskin
lahana kokusunu bile bastryordu.
Evin arkasnda akasyalar vard, ilkyaz gnlerinde bu
am urlu avlu lar ieklerle rtlyordu. Azak denizinin
kysna kurulm u bu kentin ad, Taganrogdu. Kent in
sanlar vnle A vrupadakilere benzer bir caddeye sa
hip olduklarn sylyorlard. drt katl evler, bir ti
yatro ve m aazalar yok m uydu? Yazm yanl bulunm a
yan bir tek ilan bile bulunmazd, ama kimin um urunday-
d bunlar? K aldrm lar ve oseler yz m etre kadar uzun
du. R usyada hi bir kent bylesine zengin olm akla v-
nemezdi. A m a az telere gidince kaldrm lar tekbana ka
lakalyordu. Daha da ilerde am ur deryas balyordu, i
te tam orada yayordu ehov ailesi. K enar m ahalleleri
geince bozkr balyordu. B ir tepe, bir orman bulunm a
yan bu usuz bucaksz toprakta Doudan, A syadan ko
pup gelen sert rzgrlar eserdi, klar ise her yan k ar
la dolar, yazn yakc frtnalarla inlerdi. Lim an her m ev
simde tklm tklmd. Taganrogun yrei, zaten bu li
mand. B ir tecim kentiydi buras, vaktiyle. Byk Petro
bu vahi topraklar Trklere kar korum ak iin bir kale
yaptrm t, sonra da bir liman oluturm u ve 19. Yz
yln balangcnda Taganrog mutlu ve zengin bir kent
olmutu. Buradan buday gnderilirdi d lkelere. Don
stndeki Rostovla Odesa, birinci yeri Taganroga brak
m lard.
O zam an Taganrogda canl bir yaam vard, yallar
R u sy ann en iyi oyuncular tem siller verm ek iin bura
ya gelirlerdi, nemli Gney kentlerindeki gibi, Odessa gi
bi, bizim de bir talyan O peramz vard diye ilerini e
kerlerdi. Derken, kt gnler gelmiti, yzyllardr rm ak
larn tayp getirdii kum denizin dibini ykseltm i, k
y gem iler iin tehlikeli hale gelmiti. Bu modern vapur
lar ise ok bykt. B ir sre sonra gzden dmenin son
snrna g e lin d i: Taganrogun rakibi Rstovu Vladikaf-
k a sa balayan demiryolu ald... Taganrog artk hi bir
ie yaram azd, Taganrogun ii bitmiti.
 Birka ylda kk kent donuk ve uyuuk bir hava
ya brnd. Ak m avilikteki g, gnei ve denizi uzak
tan baklnca onu gzel gsteriyordu, am a iine girilince
B u ne pislik, bu ne bilgisizlik, bu ne hilik. Gezginlerin
ilk gzne arpan, am uru ve sessizlii idi. Gzde ve k
n karlar eriyince Taganrogda bir tatan tekine atlaya
zplaya dolam ak gerekiyordu. Dengesini yitiren, dizine
k ad ar am ura batyordu. Yazn bu scak sokaklarda toz,
hibir pnn asla rahatsz edemeyecei kaln bir bu
lut halinde ar ar yuvarlanyordu. B ir kpek sprnt
leri kokluyor, bir avludan armonica sesi geliyor, iki sar
ho itiip kakyordu. K rk ylda bir bu sokaktan geen
birinin ayak sesleri duyuluyor, hi kimse damn y a da
kapsn onarmay dnmyordu. Ellerinde ne varsa
onunla yetiniyorlard.
Bu llere R usyada sar iller ad verilirdi. G erek
ten de hi bir ad bunun kadar uygun dmezdi. Derin bir
huzur iinde dnya grltlerine kulaklarn tkam lar
d. A r bir yem ekten sonra uyuklayan kent insanlar gi
bi, en kk esintiye kar pencereler inik, pancurlar k a
pal, Tanr ile arla hesaplam , ruhlar bombo, uykuya
dalm lard.
Ne v ar ki yeryznn en cra kesi bile, en yoksun
y er bile, kk bir ocuk iin yaam la ve deiikliklerle
doludur. Kk Anton doup byd kentte pek skl
m yordu. Gemilerin, kprlerin, denizin srekli deim e
sini ilgiyle seyrediyordu. A rada bir kendisine kocaman
b ir m etelik atan am cas M itrofana yem ee gidiyor, ele
niyordu. Birbirine benzer, yabansl otlara boulmu avlu
larn iindeki evlerde yaayanlarn adlarn biliyor, kar-
delerininki, annesinin gibi yaam larn en ufak ayrntla
rna kadar tanyordu. B ir gn nce ne yediklerini, kimin
ldn, kimin doduunu, kimin evlenmek iin kz ara
 dn... Setleri denize kadar inen parkta dolam ay se
viyordu.
Ne yazk ki bu engin sevinci tadm asna, bu zgrl
n keyfini karm asm a pek fazla izin verm iyorlard. lk
yaz akam larnda tahta saan altndaki topraa kaklm
basam aklara otururdu. Tm evlerin nnde bu kk sa
aklar bulunurdu, gnn scakl azalrken aileler orala
ra yerleirlerdi. Anne, ksa bir sre iin diki makinesinin
bandan ayrlr, ocuklar birbirleriyle kavgaya tutuur
lard. te, P ark tan askeri mzkann ilk m elodileri duyu
luyor. D avullarn gm brts, bakrlarn grlts toz
lu havay ayor, hafifliyor, tatllk kazanyor, sava id
detini yitiriyor, belirsiz bir hznle gklere ykseliyor
du.
O srada baba kp geliyordu. Geni omuzlar, kaba
rk bir sakal, iri mi iri elleri vard.
Haydi i bana Antoa, diyordu. Yeteri kadar
avarelik ettin, yeteri k adar esnedin. Git dkkna al
m aya bakalm..

III

ehovlar bei erkek, biri kz, alt ocuktular. ki b

ykler, Aleksandr - aa- ile N ikolann, zayf gs
leri, ok uzun kollar, yeni yetien delikanllara vergi
utanga ve ciddi halleri vard. Taganroga ve insanlarna
tepeden bakm aya, M oskovay dlemeye, babann buy
ruklarn som urtkanlkla karlam aya balyorlard, ii
kstahla vardrm yorlard, am a baklar kendilerinin
yerine yeteri kadar konuuyordu. D ayak yedikleri zam an
korkutucu bir sesle canlarna kym aktan, byle bir eyin
insan onurunu yaraladndan sz ediyorlard. Anne,
 Tanrya yakaryor, bu szleri babann duym am as iin ka
py rtyordu.
Anton daha ocuktu, sevinli ve sevim li grnte,
ak tenli, geni izgili bir u fak ocuktu. Drdnc k ar
de van ise, kardelerinin gznde kt bir ne sa h ip ti:
kibirli ve ihtiyatlyd, m asann stndeki en gzel par
ay, soba bandaki en iyi yeri kapm aya hep hazrdr, de
niliyordu. En kk iki kardei, M ari ile M ieli ise kim
se hesaba katmyordu. Daha drt yalarndaydlar,
onlarla bir anneleri ilgileniyordu.
Hepsi, grnte salam yapdayd, o sar derili Rum
ocuklarna, lim anda oraya buraya koturan kk omuz
lu yahudi yum urcaklarna tepeden bakabilirlerdi. ehov
lar salam bir soydan geliyorlard, kylydler, kuaklar
boyunca sert klara, ala, ok alm alara, dayaklara
pek byk zarar grmeden katlanm lard. B u yzden o
cuklarn salkl olmas ok doal bir ey, hi ekinmeden
kullanlacak bir Tanr vergisi gibi grnyordu. Az ve k
t uyku, delik papularla karda koum ak, bunlarn hi
biri zararl deildi. Temizlik gereksiz ve ahlk dyd.
Ruhu dualar glendirirdi. Vcuda ise yalnz Tanr ka
rrd.
Btn Taganroglular byle drken hi de yanlg
y a dm yorlard, nk iklim ve hastalk aralarndan
pek azn kurban alrd. m parator I. Aleksandr, Tagan-
rogda yaz geirmeye geldiinde iki aydan ok kalam a-
m, ateli bir hastala yakalanarak lmt, ama daha
basit koullarda yaayanlarsa pekl iyileiyorlard. P is
sular iiliyor, y aralar rmcek ayla rtlyordu, ama
yine de lenler baka yerlerdekinden daha ok deildi.
Kyl gvdesi ve yaam pek deerli bir nesne saylm
yordu. Zaten ehovlarn gvdeleri de ksa bir sreden
bu yana Efendilerine ait olmayp kendilerinindi. Belki de
bu yzden ellerine braklan bu duyarl m akineyi seve
seve bozm aya alan vahiler gibi, bu vcudu ve kemik
leri, byle acm aszca kullanyorlard.
Antonun bykbabas toprak klesi olarak domu
tu, am a zam anla khyala dek ykselm i, bir keye epey
bir para ayrabilm iti. K yllerin klelikten kurtuluun
dan epey nce kendisini ve ailesini satn almt. M ujik
Y egor ek, efendisine drt olu ve kz iin insan bana
yedi yz ruble demiti, bir kz arta kalm t, nk ona
para yetim em iti, ama Efendi, dzinesi on taneden
satlan elm alar gibi byk bir cmertlikle onu, cabadan
brakm t.
Yegor ek, akll ve sert bir adamd, kyllerin g
szln ve kurnazln iyi bilen, efendileri hesabna
onlar daha iyi kullanan soylularn oban kpeklerinden
biriydi. U kraynada Kontes Platovun geni topraklarnn
khyaln yapyordu, torun ehovlar arasra tatillerini
geirm eye gelirlerdi. Yegorun oullar M itrofan ve Pol
yerlem ek iin kente gittiler, am a bir trl zengin ola
m adlar. Pol Yegoroviin talihi ters gitti. B ir tccarn
yanm da uak olarak ie balad. A kald, kt muamele
grd, yerlerde uyudu, dkkn sprd, tokatlarla ba
yere eildi. Am a imdi salam , sert ve sakall bir adam
d, bakalar ona boyun eiyor ve yum ruklarn yiyor
lard. nc snf bir tccard, yani esnaf tabakas
nn az stnde, am a Taganrogun onuru ve gururu say
lan arap ve buday tccarlarndan daha uzak, daha aa
bir tabakadand.
Dkknclk yapyordu ay, eker, kahve, sabun, so
sis ve tm sm rge rnleri satyordu; bunlar, dkknn
kapsndaki levhada siyah stne yaldzl h arflerle y a
zlmt.
Antonun babasna saygs vard. Evinde ve tezgh
nn arkasnda egemen olan Pol Yegorovi, kendinden da
ha gl olanlardan kle m uam elesi grm halk tabaka-
larm dan aile babalarnn kesin egemenliini elinde tut
maktayd, ailesine kar tam bir zorba, bir kle kralc
gibiydi. K arsna susm ak, ocuklara ise doru yrm ek
derdi, Pol, Tanrnm yerini alyordu, doru yolda reh
berlik etmesi gereken btn bu insanlar adna Tanr
nnde hesap veriyordu. Am a onlara nasl rehberlik et
m eli? Tanr, insana kullanm as iin salam yum ruklar
vermiti.
Aleksandr, babas iin hasis, sert ve k aba derdi, ne
v ar ki A leksandr her zam an her eyi bytrd. Alek
sandr, zavall ailesi bile olsa, kh insanlar elendirmek,
kh kendisine acndrmak iin, kendi kendine ve baka
larna yalan sylemeyi seviyordu. Anton ise zam an za
man babasn severdi. rnein sarho olmadan iki ime
sini bilirdi, bakalar ise yerlerde yuvarlanrlard kafay
ekince. B aba ehov o anlarda tatl, neeli bir insan olur,
ocukluunda Tanr bilir nasl kazand birtakm yete
neklerini an m sard : Kem an alard, ark sylerdi. Evet,
iyi y an lan vard, am a verdii buyruklar hemen yerine
getirm eyenlerin vay haline! Zalim yan, hemen uyanr
d. En kk kar koym ada kendinden geerdi. So fra
da sebze orbasnn ok tuzlu olmas, anneyi ve ocuk
lar alatan ve tirtir titreten korkun sahnelere yol aar
d.
Baba, ar dindard, Tanrnn gl olmay, korku
sam ay buyurduuna inanrd. Tanr inanc, hem iten
likli ve alakgnll, hem de kaba ve vahiydi. Gnahla
rn yalnz kendi nefsinde deil, ocuklarnn ruhunda da
cezalandryordu. ocuklarn seviyordu, am a onlarn g
sz olularnda, varlklarnn kendisine kesin balln
da onu fkelendiren, sarho klan, dudaklarndan kfrle
ri barm alar, elinden tokatlar dourtan bir ey vard.
Zalim deildi, yalnzca bakasnn acsndan hi etkilen
miyordu. Kendisi terslem elerle, dayaklarla beslenm iti, o
da bunu daha da kt biimde uyguluyordu. fkesini ka
rs, ocuklar ve dkkndaki kk raklar stnde y a
ttrm aya alm t, hepsi bu. ounlukla kzgnlk neden
leri de vard; bu yoksullam kentte iler kt gidiyor
du. Hem dkkndan da artk tiksiniyordu. nsan iinde
bir istek duym adan yaayam az, o ise ne ikiye dknd,
ne de kadna!.. Yaam n reklendiren olaanst bir tut
kusu vard. Gerek yaam oydu, dkknla ev bir grn
tyd yalnz. O kiliseyi, ayinlerini, arklarn, dualarn,
gnnk kokusunu, an seslerini seviyordu. Belki, btn
zorbalar gibi evresini klelerle dolu, dostsuz ve yapayal
nz hissediyordu. Belki de kilise ona bir huzur veriyordu,
ona yardm c oluyor, bir sevgi hayali sunuyordu. Mal sat
m aktan clz k r hesah yapm aktan hi holanmyordu, iki
de bir aa, Kolya, Antoa, ben gidiyorum, dkknda ii
nizden biri yerim i alsn diye barrd.
K ilise de ok yakndayd. Orada, onun glgesinde, o
buz gibi zemin stnde saatlerce dizst oturm ak iyi ge
liyordu. K aba kyl sesiyle Ortodoks kilisesinin o gze
lim lhilerini okumak ise ok daha iyi!.. Bu arada yu
m urcaklar dkknda titreir dururlard, iler yolundayd.
Anton bunlar balard, ama babasnn sk sk v ur
duu kamy hi bir zam an unutm ayacan dnyor
du. Yalnz m addesel bir acdan domuyordu bu, mthi
bir hakaretin dourduu bir duyguydu. Am a sylecek
sz yoktu, babas ayrm yapmyordu, kardeleri de ayn
daya yem ekteydiler. Anton da btn babalarn byle
olduunu sanyordu.
Bu da gerekti dorusu! 1870e doru Taganrogdaki
insanlar baka adakilerden, baka yerdekilerden daha
kt deillerdi, ama kabalk ruhu katlatran bir alkan
lkt. Y aam ilkeldi, hzn doluydu, ama bu hzn her
zam an duyulmuyordu. Anton gibi kk bir ocuk sk sk
unutuyordu bunlar. Yine de bu gerilik ve bu hzn yi
tip gitmiyor, orada, gerilerde bir yerde duruyor, sonun
da da en yaln bir sevine dnyordu. Anton, neeli,
canl ve alayc yaratlta bir ocuktu, ne yapsa tam am iy-
le m utlu olamazd, incelie, neeli olmaya, nezakete kar
doutan bir sevgisi vard. Oysa evresinde ne varsa
hepsi kaba ve sertti. H ayvanlara eziyet ediyor, yalan sy
lyor, inantan uzak antlar iiyorlard, sonra da ayn az
lar dualar okuyor ve biraz nce kendilerini den bu ko
caman eli pmeleri gerekiyordu, nk o B ab anm eliydi
ve Babann gc Tanrdan gelirdi.

IV

Anne ise kendinden sz etm eyi sevmezdi. nce yapl,

zarif izgili sevgi dolu ve durgun bir kadnd.
M utfakta ii olmad zam an diki m akinesinin ban
dayd, alt ocuunu kendisi giydirip kuatrd, kafasnda
basit gibi grnen am a bir trl zemedii sorunlar onu
rahatsz e d e r d i: Antonun pardessn bir yl daha nasl
dayandrm al, ya da M arinin robunu nasl uzatm al?
ocuklarn, zellikle Antonu seviyordu. B ir oydu
kendisine acr gibi olan. Onu kollarna alp okamak, m a
sallar anlatm ak houna gidecekti. Am a vakti yoktu, her
zam an ge kalan ileri vard. plerle, gzel szlerle har-
cayam ad y a da harcam asn bilmedii bir sevgiydi y
reinde birikip ona ac veren. Ancak ocuklarna yem ek
yedirerek, ya da onlara ne gibi yem ekler hazrlayacan
dnerek huzur buluyordu. Gda boldu, hazmedilm esi
ard am a ucuzdu, ok yoksullardan baka kimse gdadan
yoksun deildi. B ir ana iin yavrularn beslem ek byk
bir avuntuydu. Geri kalan larla ilgilenmek babann iiydi.
Ruhu bilgilendiren iyi rnekleri, iyi tleri ve m asallar
o sunacakt.
Bununla birlikte arada bir, gece vakti uyuklayan o
cuklara ok kkken yapt uzun bir yolculuu anlatr
d, o zam an btn R usyay bir araba iinde gemiti.
B ir tccar kzyd. Bunu bir eit gururla sylyordu.
ehovlar kylydler, anne ise Rus toplum dzeninde
daha yksek bir snftand. Gene de bunu sylerken, bir
kadnn Tanr tarafndan verilm i kocasna stn olm am a
s gerektiinden, utanyordu.
Babas, tccar Morozov, kum a satard. B ir kentten
tekine gider, kz ise annesi ve kzkardeleriyle birlikte
M orkansktaki teyzenin evinde kalrd. Orada bu kadn
larn oturduklar evde bir k yangn km, kendilerini
birden sokak ortasnda bulm ulard.
ekip ban sallayarak :
ok acl bir yld ocuklar, diyordu. ok geme
den babam n da koleradan ldn rendik. Kim bilir
R usyann hangi kesinde ruhunu teslim etmi ve nere
ye gm lm t? B ir Hristiyan gibi, Ortodoks kilisesinin
geleneine uygun biimde gm m ler miydi? Annem bir
araba kiralad, bizi de yanm a ald ve bu m ezar arayp
bulm ak iin yolculua ktk...
ocuklar dikkatle dinliyorlard. amurda, ilk kar al
tnda, kt yollarda, tekerlek izleri stnde sallana sal-
lana giden arabay ... Yol boyunca kopan frtnalar, pis
konak yerlerinde geirilen geceleri, oralarda grdkleri,
anneyle ocuklara bozkrda gecelemeyi yeletecek kadar
korkun ve garip insan yzlerini hayal ediyorlard.
Orada bulunan dad da am ar brakp, karanlk ve
kasvetli, iinde Krm savam a, klelik gnlerine, byc
ve ekya hikayelerine ait kark anlar bulunan m asal
la r anlatyordu.
Taganrog evresindeki bu plak bozkr, dadya gre
yle byk zenginliklerle doluydu ki! Irm ak yataklarn
da, tepelerin dibinde hazineler gizliydi! Denildiine gre,
kazaklar, Napolyon ordusundan elde ettikleri altnlar
Devlet ellerinden alr diye korkarak bu bozkra gmm
lerdi. Yine ar Petro zam annda haydutlar Petersburg
dan Taganroga altn gtren bir kervan soym ulard. Bu
altnlar da bir gn bulunacakt.
Kkler azlar ak susup kalyorlard.
D arda gecenin karanl ve kk kentin derin ses
sizlii vard. Derken bir araba geiyor, krk yaylar, g-
crdyan dingilleri, havaya azap eken bir ruhun iniltile
rini yayyordu. Diki m akinesi zerine eilm i annenin
yzn ve telal bir hareketle kum a kaydran becerikli
ellerini bir am dan aydnlatyordu.
imdi, bunca zamann gerisinde kalan anlar canlan
mt. A leksandra ham ile olduu sralarda Taganrogdan
nasl katklarn anlatm as iin fazla srara gerek yoktu.
Krm sava gnlerindeydi. Karadeniz ve Azak denizi k
ylar dm an atei altndayd. Daha yakm bir tarihteki
bu sava ve btn bu eski ykler, annenin yirm i yl n
ceki yolculuu, ocuklar byleyen belirsiz bir efsane bi
imini alyordu. Hepsi susuyorlard.
Sonra ilerinden biri soruyordu :
Peki, ya byk babann- m ezar? Bulunabildi mi?
Hayr, asla.
yi dnlrse, m ilyonlarca ls canls ile bu u
suz bucaksz R usyada, bilinmeyen bir m ezar nasl bulu
nabilirdi? Bu yolculuun gereksizlii, btn bu bo yere
yorulm alar ocuklar etkiliyor ve aknla srklyor-
du. Anne szlerini bitiriyordu :
B ir trl bulam adk onu. M orkansktan T aganroga
kadar btn R usyay am tk, artk deniz balyordu.
Daha uzaklara gidemezdik. Annemin de bu kentte dost
lar vard. yi yrekli insanlar bizi yanlarna aldlar, y a
va yava kendimize bir dzen kurduk. Sonra, bir gn
babanza rastladm .

Baba ehov, hem m anifaturac, hem baharat, hem

de bakkald. ay, zeytinya, sa iin pomadlar, petrol,
m akarna ve kuru balk satard; btn bunlar eski bir am
barn tozlu raflarnda karm akark biimde yl duru
yordu. K asann stnde ipe geirilm i ekerlem elerden
yaplm a diziler, bir kolyenin altn sikkeleri gibi sarkyor
du. Salam ura flarnn iinde ringa balklar yzyor
du. Sm rge rnleri, yani helva, latilokum, korent z
m, lim andaki ocuk kalabaln imrendiriyordu. M te
riler hep yoksul kiilerdi; kyller, gemiciler, kk rum
satclar.
Kn durm adan alp kapanan kapdan giren bozkr
rzgrlarndan ierisi buz keserdi. Yazn ise, m allarn ko
kusu Taganrogun btn sineklerini kendine ekerdi san
ki, fakat bu sineklerle iyi vakit geirilirdi, onlar ldr
mek elenceli bir iti, m asalarn stne su dolu geni i
eler konur, azlar bala batrlm bir ekmek parasyle
rtlrd, sinekler der ve boulurlard.
Kk ekovlarn dkknda babalarnn yerini al
m alar, tek tk m teriye hizmet etmekten ok, iki raa,
Andriua ile G avriuaya gzkulak olm alar iindi, n
k baba ehov onlarn hrszlk yapm alarndan korkard.
Andriua ile G avriua U kraynal yoksul bir kyl kad
nn ocuklarydlar, analar onlar bir m eslek salayaca
n um arak Pol Yegoroviin yanm a verm iti. Bunlar, dayak
yiyen, yar a yar tok yaayan be yl sreyle rak ol
duklar iin be para alm ayan zavall ocuklard. Patronun
oullar kalp olm am asna dikkat ederek para alr, stn
verir ve deftere iki kopek ay, ifti bir kopek ekerlem e
diye yazarken, kk raklar mahzenden bir ie votka
karm aya koarlard. Pol Yegoroviin dkkn ayn za
manda meyhaneydi de ondan... Mahzeninde arap, bira
bulunur, uzun k gecelerinde ene alm ak ve kafay ek
mek iin belirli kiiler bir araya gelirlerdi.
K yaz sabahn beinde dkkn alr, gecenin
on birinden nce kapatlm azd. Her zam an uykusuz olan
G avriua ile Andriua patronun bak bir an stlerinden
uzaklanca, ayakta ya da oturduklar yerde uyuklayverir-
lerdi. Anton, birbirine arpan bardaklarn grlts, ses
ler ve kahkahalar arasnda derslerine zor bela alabili
yordu. Kitaplarndan baka bir eyi gz grmezdi, ders
ler zordu, her ald krk not, nce okulda, sonra da evde
iddetli ceza grmesine yol ayordu. Ama elinde olmadan
seslere ve adm lara dalar giderdi.
te, sigara alm aya gelen bir tayfa, ocuk dourduk
tan sonra iyileem eyen karsn tedavi etm ek iin bir ot
demeti isteyen bir kyl (Baba ehov m anastrlarn kut
sal kalntlarn ve kan temizleyen kaynatlm otlar da
satard). Bazan bir yum urcak, krmz renkte tahta kutu
larda bulunan yldz biiminde m um lardan alm aya ge
lirdi.
Pencereler cezaevlerindeki gibi dem ir parm aklkly
d, tavan kirliydi, yrtk ve ypranm boyal bir bez ka
say rtmekteydi.
Anton ban kaldrnca yaan kar gryordu. K ita
bn zerinde mum titreiyordu. Bu yerde tklp kal
dna zlyor, yarn da yine, arkadalar darda oynar
ken kasann yanna dikilip duracan dnyordu; ama,
yaam as iin gereken en kt beslenme elerini toprak
tan alan bir bitki gibi, mutsuz bir ocuk da, her yanda
m utluluk paracklar arar ve bulur. Anton, insanlar sey
rederek, onlar dinleyerek eleniyordu. Yakndaki m anas
tr iin yardm paras toplayan keiler gizlice bir bardak
arap yuvarlarlar, arada bir gem iciler yolculuklarndan
sz ederlerdi. Yine bazan, arabaclar, buday tccarlar
ile kavgaya tutuurlard. Bu sonunculard en esasl m
teriler. leri, kyllerden kente getirdikleri tohum yk
lerini satn alm ak, daha zengin tccarlara satm akt; on
lar da bunu lkenin m ilyonerleri Vagliano ve Skaraman-
y ilere satarlard. Ama bu i daha ok yazlarda ve ilkyaz
lard a yaplrd. l mevsimde tccarlarn can sklr, bir
klbe gider gibi Pol Yegoroviin dkknna doluurlar
d.
Anton hepsini bir bir dinlerdi. Her birinin kendine,
bal olduu soya, snfa ait jestleri, tikleri, konuama-
lar vard. Rum lar, Yahudiler, papazlar, tccarlar, tek se
yircisi Anton ehov olan bir eit lmsz komedyann
oyuncularydlar. Anton o gne dek hi tiyatro grm e
miti. On, on bir yalarndayd, ama aabeyleri sahnele
ri, dialoglan dekorlar, o garip yaanty, konumalar,
ona anlatm lard. Burada da yabanclar, yolcular geli
yor yklerini anlatp gidiyorlard. Onlar incelemek, sey
retm ek elendirici oluyordu; bir kei mezi gibi hafif,
titrek ve yakm an bir sesle konumak, ya da ay dengini
brakm aya gelen yahudi olann maym un gibi taklit et
mek daha da elendiriciydi. Anton (biraz iri olduundan
dostlarnn kurbaa diye andklar) ban elleri arasna
alp evreyi daha iyi grebilm ek iin Latince kitabn bir
yana brakyordu. Gzleri l ld. Evde kardelerine,
annesine ve keyfi yerinde olursa babasna m terilerin
dalaverelerini, szlanm alarn, yz buruturm alarn taklit
ederek anlatacakt. Geen pazar kilisede byk bir ada
m, kentin valisini grmt. Am a ne denli byk adam
olursa olsun, onun da sm krm esi, evreye tepeden bak
m as garip ve glnt. Anton, valinin kiliseye giri sah
nesini oynayacakt. imdiden seviniyordu buna...
Ama gece uzundu. Kk raklar gibi Antonun da
uykusu gelirdi, yeteri kadar hi bir zam an uyumazd ki!
Okul, dkkn, kilise tm dinlenme saatlerini yutuyordu.
Baba, bydklerinde dinlenecek zaman bulacaklarn,
genliin alm ak ve ailesine yardm etmek iin insan
lara sunulduunu dnyordu. Antonun ba yava y a
va kitaplara eilir, uyuklard. Sonunda, srekli m te
riler gider, dkkn kapanr, o -da yatana kavuurdu.
aa, baba yokken dkknda onun yerini alp karde
lerine buyruklar verm ekten geri kalmazd. Am a kk
Antona sz dinletmek kolay deildi. Sandk stnde otu
rup Dost olalm diye alayan yum urcak artk deim i
ti. aa, B u smkl gnden gne bana buyruk olu
yor diye dnyordu. Anton ise, bu serbestliini ken
dine vergi bir biimde gsteriyordu ne van gibi souk
ve surat ask, ne de Nikola gibi m ark ve deliydi; b a
kasnn etkisinden sabrla ve byk bir direnle syrl
yordu. Hi kimse onun ne dndn, ne duyduunu
kesin olarak bilemezdi. Gen kzlarn vcutlarna kar
beslediklerine benzer bir utanm a duygusuyla ruhunu ve
zeksn bakalarndan koruyordu. aa ise, byk olma
nn ayrcalna dayanarak, beenilm ek ve takdir edilmek
istiyordu. B ir gn isteklerine boyun ediremedii Antona
fkelendi ve onu dvd. Olay, babann yokluu srasnda
dkknda geti. Anton kap gitti.
A leksandr fkeyle; Beni ikyet edecek diye dn
d. Kk ocuk ortalkta yoktu. Gittike m eraklanan
A leksandr H erhalde babam a yaltaklanacak diye akln
dan geirdi.
Bana gelecekleri bekleyerek dkkndan kt, uzun
sre yalnz kal/h- Sonra Antonu kuzenlerinden biriyle
grd. Y ava ve arbal adm larla yryorlard; karde
inin yanndan geerken Anton ona bir tek sz sylem e
di, A leksandr orda yokmu da yerinde Baba ehovun bir
fs varm gibi, ona bakm ad bile.
fke, hzn, hakaret ve saygdan oluan garip bir
duygu S a a nn yreine doluverdi. Uzaklaan iki ocuu
seyrederken, nedenini bilmeden alam aya balad.

VI

Pol Yegorovi ne ktyd, ne de budala, tersine can

l bir hayalkurm a gc, beenisi, kendine gre zeks ve
mzie kar derin ve iten bir anlay vard. Am a kimi
insanlar byledir, yaknlarnn gznde erdemli yanla
r bile kusurlar kadar korkun grnr.
B u esnaf yaantsnn iiri ve tutkusu, ayinleri ve
lhileriyle kilise idi. Ne v ar ki tek bana ark syleyip
dua etmek ona yetmiyordu. ocukken, efendinin klesi
olduu sralarda, kyn papaz kem an almasn, korolar
da lhi okumasn retmiti. im di o, kendine ait bir
koroya sahip olm ak ve onu ynetmek tutkusu iindeydi.
Bu olana da Tanr ona salam t, be oul koroyu olu
turacakt. O berrak sesler Tanry kutsayarak gecegn-
dz gklere ykselecek, gkteki Tanr, kulu Pol Yegoro
vi ehovun devlerini yerine getirdiini, ocuklarn ki
lisenin yarar iin yetitirdiini, dinsel inanc kafalarna
zorla soktuunu bilecekti.
Dinsel ayinlere ait ilerde Pol Yegorovi sert, dzen
li ve hogrszd. Byk yortularda sabah lhileri iin
ocuklarn gecenin ikisinde ya da nde uyandryor,
h ava iyi kt demeden kiliseye srklyordu. ocuklar
gerekli uykudan yoksun brakm ann zararl olduunu, i-
erlerini ve seslerini zorlamann gnah ilem ek saylaca
n syleyen iyi yrekli insanlar kyordu, am a Pol Ye-
goroviin gr bsbtn ayryd :
Bahede kouip grtlaklarnn tm gcyle b a
rm alar zararl deil de, ayinlerde lhi okumak m za
rarl? Papaz mezleri m anastrda geceler boyunca dua
okuyup lhi sylyorlar, bir ey olm uyorlar. K ilise l
hileri ocuklarn cierlerini ancak glendirir. Ben gen
liimden beri lhi okurum ve Tanrya kr salm
yerinde. Tanr iin zahmete katlanm akta hi bir ktlk
yoktur.
Cum artesi gnleri ailece kiliseye gidilirdi (bu Orto
doks kiliselerinde oturacak yer yoktu, ya ayakta durulur,
ya yere diz klrd). Eve dnte Erm i ikonalar nn
de secdeye varlr, anne ve ocuklar alnlar yerde, baba
koroyu yneterek sa ya ve M eryem e dualar okunurdu.
Am a bu babay yine de btnyle honut etmezdi. ten
likli inanna din d bir gurur da karyordu, ocukla
rnn sesine herkesin hayranlk duym asn istiyordu ve
btn Taganrog halk onlar kh Rum m anastrnda, kh
saray kilisesinde dinliyordu. m parator I. A leksandrn
vaktiyle yaayp ld eve bu ad v erm ile rd i: efsane
lem i bir sylentiye gre, m parator kendi yerine bir a s
kerin cesedini brakp ortadan kaybolmutu.
Bu kk kilisede evrenin soylu aileleri bir araya
gelirlerdi. Aleksandr, Nikola ve Antonun sesleri byk
aba harcam aktan ve korkudan titreirdi. Byk m um la
rn k lan ar yaldzl Erm i resim lerini aydnlatr, d
eme talarna balm um u dam lalar derdi. Baba m ut
luydu. P arasal dertleri, dkknda geen etin saatleri ona
unutturan gzel dakikalard bunlar... A rtk her eyin da
ha iyi gideceini um ard, ihtiyar Yegor M ihailoviin ar
m aan olan ufack bir topraa sahipti, oraya bir ev y ap
tracakt. Bundan byle kira demek yok! Kendisinin efen
disi olacakt. Biri kar gerekli paray ona verirdi elbet.
Zaten bitip tkenmeyen hesaplardan yorgun dmt.
Her ey dzelecekti. Bu tr dnceleri kafasndan atm ak
istiyor, ocuklarn arksn dikkatle izliyordu. M elekle
rin S esi adl bir trioyu sylyorlard. Baba, gzleri y aar
m adan onlar dinleyemiyordu. Uzun uzun dua ediyor, h a
raretle ha karyor, tapnyordu.
Am a ocuklar bu sevince ortak olmuyorlard. B aka
lar babay kutluyor, ona im renerek bakyorlard. Oul
larn nasl da iyi yetitiriyordu! Onlara, bulunduklar ko
u lla n aan bir eitim veriyor, diye dnyorlard. Ama
neden olm asn? Daha sonra niversiteye girebilirler ve
ana - babalarn besleyebilirler, onlar da yallklarnda ra
hatlkla geinirlerdi. Gen ehovlardan biri, Nikola ok
yetenekliydi, resim ler iziyordu, bir ressam olabilirdi.
Am a zellikle retimden de stn olarak, baba ehov
onlara, Tanr korkusunu retiyordu. Yum urcaklar da
herkesin nnde yeteneklerini gsterm ekten gurur duy
m uyorlar myd?.. Oysa, Y um urcaklar kendilerini birer
kk krek mahkumu sanyorlard.
Anton, hibir zaman bu yorgunluu, bu sknty,
kilisede bu uzun mu uzun ayakta dikilileri, gn doarken
buz tutmu yollardan eve dnleri unutm ayacakt. K am
vurularak, zorla kafasna sokulan bu din, gerek bir
inan olmaktan ok farklyd; ocuk sonunda hibir eye
inanmaz oluyordu. Antona bu kadar sknt veren bir ey
den Tanrnn holanm as olanakszd. Bununla birlikte,
baz bayram lar, Ortodoks R usyann en grkemli, en ola
anst gecesi olan Paskalya gecesini, dua edilmese de,
seviyordu. B ir eit sevin v ar... ocuka, anlalm a
yan, da vurm ak iin frsat kollayan, hareketlerle, ner-
de olursa olsun, orda burda srklenerek ve birbiriyle
skarak boanan... 'P ask aly a ayinlerinde de ayn ola
anst canllk gze arpar. Nereye baklsa orada ate
ler grlr... M umlarn trts, parlay ... Sevinli ve
telal bir ark ...
Yaam boyunca Anton anlarn sesini sevecekti, ama
souk, uykusuzluk, babann hain davranlar, yorgunluk
ve bezginlik daha o gnlerde btn dinsel duygularn
yok etmiti. Yine de, ok sonralar nl, h asta ve aclar
iinde, sevdii kadna yazd m ektuplar, ocukluunun
derinliklerinden gelerek belleine kan sevgi dolu dua
larla b itirecek ti: T anr senin saln korusun. Aziz
m elekler seni kutsasn ve korum asna alsn. Am a tapn
m alardan, d biimlerden, babasnn o denli deer verdi
i eylerden tiksinmekten kendini alamyordu.
K aranlk sokaklarda - nk geceleri kent m erkezin
deki sokaklardan baka yerde k olmazd - am urda y
ryerek, uykusuzluktan lgn, ehovlar evlerine dner
lerdi. K aranlkta yollarn bulabilm ek iin geip dnenler
dmelerine kk fenerler takarlard. Pol Yegorovi,
dkkn az sonra alacak diye kafasndan g e irird i: o
cuklar yatrm ak zahmete demezdi!

VII

T aganrogda grkemli ve zengin ne v arsa hepsi Rum-

la r nd. B ir Vaglianoun servetinin elli milyon rubleyi bul
duu dilden dile dolard. Skaram anyiler, A lferakiler ve
tekiler kentin krallaryd. Buday alm satm ellerindey-
di. T rkiyede ezildikleri iin gelip O dessaya, Taganroga,
K aradenizin, A zakn ve Hazer denizinin tm lim anlarna
yerlem ilerdi; tembel Slavlarn srndkleri yerlerde on
la r para kryorlard. Pol Yegorovi bu baarnn yalnz
Rum larn bildii srlara dayandna inanyordu, bu srr
renm ek iiri de, ancak o ulusun dilini konumak, A tina
 nn havasn duym ak gerekliydi. Bu yzden Antonu
renim yam a gelir gelmez Rum okuluna yollamt. Daha
sonra da, bu denli gzel arap, zeytin ve buday ticareti
yapan, akll ve tedbirli insanlarn doup byd l
keye gndereceklerdi. Anton, bylece zengin olacak, ana
babasnn umudu, yal gnlerinin dayana haline gele
cekti.
Taganrogdaki Rum Okulu, her srann bir snf olu
turduu tek bir odadan ibaretti. arap, ya, ya da ttn
gibi arm aanlar alan retm enler - ki bunlardan biri
Spiro, buday komisyonculuu yapyordu - verilen arm a
ann nemine gre rencileri bir snftan tekine, yani
bir sradan brne ykseltip indiriyorlard. ki ret
men de bilgisiz ve hoyrat insanlard, rencileri sopayla
dvyorlard. Lim an serserileri, tayfalarn, kunduracla
rn, terzilerin, pis, kaba, eitilm em i ocuklar bu okul
da Antonun arkadalarydlar. Zaten retim Rumca y a
plyor, kk ehovlar fazla bir ey anlamyorlard.
Pol Yegorovi sonunda oullarn Spiro ile arkada
larnn elinden alm ak zorunda kald. Anton, kent jim naz-
yum una girdi. Mutluydu artk. Kk kzlarn dle
rine giren bu niform ay srtna geirecekti. Anton g
zel bir ocuktu, kendine gven duyan, temiz izgili bir
yz, parlak dmeli asker ceketi iinde kabark bir g
s vard.
Taganrog Jim nazyum u, lkenin teki yerlerindeki
okullardan farkszd. Devrimcilerin giritikleri suikastla
rn, siyasal komplolarn srd bir dnem yaanyordu.
H er yetien okul rencisinde, gelecein her yksek
renim rencisinde, Devlet, tehlikeli bir devrimci grr
gibiydi. Bu ar zorbalk, her eit zgrlkten, her e
it yenilikten duyulan bu korku, bu souk kukulanm a
la r kadar yanl ve beceriksiz bir ey olamazd. Devrim
bylelikle heyecanl bir oyun biimini alyor, genleri sa
 ran bu coku aptalca bir sertlik ve karm ak bir entrika
yntemiyle bastrm ak istiyorlard. retmenler siyasal
adan yalnz rencileri deil teki retm enleri de kon
trol altnda tutuyorlard. retim yelerinden biri resmi
m akam a u biimde ihbarda bulunuyordu :
M eslekdam, retm enler kurulu toplantlarnda si
gara iiyor, ama o odada Erm i resm i bulunm asna ve
M ajeste m paratorun bir portresinin duvarda asl olm a
sna hi aldr etm iyor.
Her eyin bana gelen; m paratora krkrne boyun
een bir halk yetitirm ekti. Dnemin koullarna uygun
davranlyordu. Am a kamunun iyilii adna harcanan b
yk abalarn bir yarar olmuyordu, hemen btn Rus
jim nazyum larnda olduu gibi Taganrogdakinde de yu
m urcaklarn tm koyu bir devrimci ruh iinde politikay
la ilgileniyorlard. Bu tr gizli toplantlardan uzak kalan
yalnzca on drt yandaki Anton ehovdu; dnyay ykp
yeniden kuran on , on alt yalarndaki filozoflarn ta r
tm alarna katlmyordu. Kendini zorlayarak yasaklanm
yaptlar da okumuyordu. O, akac, zgr, her eye kolay
lkla inanm ayan bir yaratltayd. Ona izleyecei yolu ki
mi zam an babas, kim i zaman retm enleri ya da arkada
lar gsterm eye kalkyorlard. Am a o, yryecei yolu
kendi kendine bulm ak istiyordu. B ir nsezile, byk b
yk szlerden, belirli bir topluluun yayd gereklerden
tiksiniyordu. Bakalarnn etkisinden, hibir kzgnlk duy
madan, kstaha davranlara girimeden, yava ve sa
lam biimde kendini kurtaryordu, daha o zam andan ru
hunun derinliklerinde olup bitenleri kim se tam am iyle an-
layam yordu.
A rkadalar gibi kk ehov da ilkgenlik yllarn
da epeyce Latince ve Yunanca rendi, teki genler gibi
parkta uzun saatler geirdi. Leylak fidanlarnn ardnda,
Azak denizine kadar inen m erdivenlerin basam aklarnda
kk kzlarla buluuyorlard. retmenler, sevgilileri
yakalam ak iin park altst etmekteydiler. En tatl sz
verm eler birden buz gibi seslerle yarda kalyordu :
renci ehov, hemen snfa!
Jim nazyum da geen on bir yln ve retmenlerin
ehovun stnde nasl bir ans kald? (ki kez gerekli
notlar tutturam am t, kilisede ve dkknda geen uyku
suz geceler derslerine zarar veriyordu.)
Bydnde olaanst hznl ve ssz bir yeri
dledii oluyordu byk kaygan talar, gzn souk
sular... Irm aktan uzaa kotuum da yolumun zerindeki
m ezarln ykk kapsn, bir cenaze trenini ve eski
retm enlerim i gryorum .

VIII

Anton on ndeyken ilk kez tiyatro sahnesini ve

dekorlarn grd. Moskova ve Petersburg oyuncular tur
neye kp Taganroga geldiklerinde, tiyatro, eski gsteri
li gnlerini yayordu. B u tara tiyatrolar tozlu sandk
larna, eski koltuklarna, ilkel aralarna karn baarl
topluluklard, repertuarlarnda en iyi yabanc ve yerli
oyunlar yer alyordu.
Anton, Gzel Helena operetini alklad, kark biim
de h afif gldrler, m elodram lar, Fransz yknmesi vod
villeri ve M fettii grd.
Okul retmenlerine rastlam am ak iin ok dikkatli ol
m ak gerekiyordu, nk lise rencilerinin, bu disiplin
sizlii, zgr dnce okullar saylan tiyatro tem sillerine
gitmeleri, hi de istenen bir ey deildi. Am a otoriteye kar
kmak frsatn bir kez daha ellerine geirmenin tadn
duym ak ne hotu! N asl bir kurnazca iti! retmenlerin
 /

burunlar ve sakallar dibinden, Taganrogdakinden y

lesine deiik, ylesine renkli ve zgr bir yaam tantan
bu ahlkszlk tapm ana girm ek nasl bir gururlanm a ne
deniydi! Anton on beindeyken hi ekinmeden kulislere
kadar giriyor, oyuncularla konuuyordu.
Parterden paradiye kadar herkes birbirini tanrd.
Perde aralarnda Antonla kardeleri arka-sralara trm a
np oyuncu kadnlarn bacaklarn seyreden Rum tccar
lara sesleniyorlard. li dl bir hava vard.
Eve dnnce Anton gecenin izlenimlerinden kendini
ayram yordu; dzensiz, zamansz okum alarla o anlar y a
atm aya alyordu; tiyatroya kar byk bir tutku iin
deydi. Tragedyalar, farslar yazyor sonra kendisi oyuncu
oluyor, Aleksendr ve Nikola ile, jim nazyum daki arka
dalar ile bir am atrler topluluu oluturuyordu.
M akyaj yapm ay, trl klklara girmeyi, yzne k
m rle byk izmeyi, insanlar alaya alm ay seviyordu. Bir
gn dilenci klna girmi, btn kenti batanbaa gee
rek am cas M itrofana gitmi, dalgn ya da ok nazik olan
am ca da ona kopek verm iti. Ne byk sevinti bu!
Sofrada gln sahneler yaratyor, bir bir m askaralk edi
yordu. Glmesini ne de ok seviyordu kk Anton! Tm
yaam boyunca bu tatl, gleryzl, satirik ve nyarg
la rla dolu gzyalar iindeki gl deil, ocukluun
daki tertemiz, neeli glebilm ek gcn koruyacakt.
Kk ehovlar bir sre sonra kalabalk karsnda
da tem siller verm eye de baladlar. Bu tem siller daha
zengin dostlarn salonlarnda ya da sam anlklarda verili
yordu. Ne mutlu anlard onlar! Babann ileri glem iti,
am a kt yazgy yenmeye alyordu. Evin yapm sona
erm iti, yeni bir de m aaza ayordu. Ama yararszd yine
de, ilk i yeterince znt yaratm t, dkkn az kr geti
riyordu, am a Pol Yegorovie gre her ey dzelecekti. P ar
lak bir gelecein umudu iinde ocuklarn elinden geldi
ince iyi yetitirm eye alyordu, hepsi jim nazyum a gide
ceklerdi. O sralarda onlara M adam open adl birinden
Franszca ve bo saatlerinde de piyano dersi veren bir
banka m em urundan mzik dersleri aldrtyordu.
Yine bu sralarda kk ehovlar bir gazete yayn
ladlar : Kekem e. Yazlar A leksandr ve Anton yazyor,
Nikola da resim liyordu. Derken iki aabey yksek re
nim iin M oskovay a gitm ek zere Taganrogdan ayrl-
lar. Kekem enin yneticisi ve y azan olarak Anton tek ba
na kald, ne yorgunluk duyuyor, ne de bu iten vazge
iyordu.
Bu glmece gazetesi, hepsi h afif ve alayc btn bu
m askaralklar, bu uydurm a yazlar Antonun yetim esin
de ilk iir iziktirmelerin, rom an denemelerin, gen y a
lardaki duygusal itiraflarn yerini almt. O zam anlar
da ve o evrede, bu yata bir ocuun kendini nemli sa
yp dlerini ve duygulann yazm as alaylarla ve kaba
davranlarla karlanrd. Byle bir durum ocuk y alar
da m artlan Pukin gibi, Lermontov gibi senyrler iin
sz konusuydu. Ama bir esnafn olu olan Anton ehov
iin yakk almazd. Am a yine de o, babasnn homurdan
malarndan, annesinin iekilerinden uzaklarda, bir ruh
sal snaa gereksinim duyuyordu, bunu da kendine z
g, ksa, sevim li gldrler yazm akta bulabiliyordu. Son
ra kendi gelecei ile de ilgileniyor, ana - babasndan faz
la bir ey beklenemeyeceini dnyordu. A caba yaz
yazarak birka kuru kazanabilecei bir gn gelecek
m iydi? Aleksandr, M oskovada gldr gazetelerinde a
lyordu. D oallkla akl banda hibir ocuk alktan
ldrme m eslei olan edebiyatl dnemezdi, bu ap
akt. Am a bir m eslek sahibi olm ak sz konusu deildi
ki, piyano dersleri vererek banka m emuru gibi kazancn
biraz arttrm a yoluydu bu, gerek m esleine hibir zarar
dokunmazd. Am a nasl bir m eslek sem eli? K arar vere
miyordu. On be yandayken bozkrdaki dostlarn gr
meye gitti. B ir gn ovada yitip giden buzlu rm aklarda
ykanmt, stelik scak bir yaz gnyd, am a ar bir
hastala yakalanm t. Peritonitten lm halinde Tagan-
roga gtrdler. Lisenin hekimi, Strem ph adl R uslar-
m bir Alm an tarafndan iyiletirildi, iyilem e sresinde
doktor ona tptan ve doa bilim lerinden sz etti. Anton
da hekim olmak kararn verdi. A m a nce Taganrog lise
sindeki renimini bitirm ek gerekliydi, hem daha im di
den tarada yaam ak onda tiksinti uyandrm aktayd.

IX

1870 yllarnda Taganrog gibi bir kent baz ynleriyle

A vrupann btn tara kentlerinin b en zeriy d i: halk ora-
lardakiler gibi m erakl ve dedikoducu, geri fikirli ve dur
gundu, am a aradabir yakndaki A syadan acayip bir b ar
bar hava esiyordu.
ehovlarm oturduklar evin bir ke penceresinden
bir meydan grlrd, burda idam kararlar okunur, su
lular getirilirdi. nce tram petler vurulur m ahkm lar bir
arabann stnde elleri bal dururlar, gslerinin s
tnde k ara bir tahta tarlard. Z avalllar idam sehpasna
aslrlard. Soylu sulularn balar da klla kesilirdi. Rus
halknn doal eilimine uygun olarak seyirciler, bu cina
yetlere fke duyacaklarna, yalnzca suluya acrlard.
Byk bayram larda kent halk tutukevine gider, mah
km lara para ve ekmek datrd.
Iksz caddelerde karanlk basnca kadnlar tek ba
larna dolaam azlard. Antonun kk kardei Miel e-
hov, bir akam dads ile kapnn nnde dururken bir k
zn karldna tam k olmutu. Zavall kzn lklar bo
a gitmi, bir tek pencere bile almam, drtnala giden
bir arabaya atlan kadnn yardm na kom ay kim se d
nmemiti.
Dad elindeki rg iiyle kulann arkasm kam,
iini ekerek :
B ir kz kardlar, demiti.
B u kadnlar kle olarak saray lara satyorlard. By
le durum lara kar, hkmet de halk da iyice um ursa
mazd.
Yine Taganrogda birka yl sonra Aleksandr ehov
haylazlkla sulanan bir yum urcaa bir kadnn yle ba
rdn d u y a ca k t:
Teyzen piini nereye tkt? Yoksa onlar ge
bertti mi?
Byleyken ciddi ve ar bal grnteki bir polis
memuru, btn bu konum alar en ufak bir ilgi gster
meksizin dinlemekteydi.
Aleksandr bu olay ailesine gnderdii m ektupta an
latyor ve yle diyordu :
Kardelerim , ite bu Taganrogun ta kendisi de
il mi?
D ar, havasz odalarda, h aaratla dolu tahta yatak
larn stnde uyunur, ocuklar son derece pis odalarda
bytlr, hizm etkrlar m utfakta yerlerde yatarlar, st
lerine paavralar rterlerdi. Tatsz tuzsuz eyler yenilir :
iren sular iilirdi.
Byk cadde boyunca, soylular (Rumlar) solda, de
m okratlar sada gidip gelirlerdi. Bakente yknlrd.
Pek ok saydaki gen kza, biri kp da M oskovada
zeytin ve ukulata renginin moda olduunu sylese, ay
nen uygularlard. P aris m odasna uygun gen kzlar ka
labaln y ararak st ak bir tabutun ard sra dinsel
bir alay geerdi o srada. lkenin geleneklerine gre ce
naze treni yle y a p lrd : l, st ak soluk yz g
ne altnda parldyarak kent iinden son kez geirilirdi.
Byk cadde ve parktaki avareliklerden, meydanda
uygulanan idam lardan, am atr tiyatrolardan baka bir e
lencesi daha vard T agarogun : yar dindarca, yar din
sizce yaplan m ezarlk ziyaretleri, m ezarlar arasnda sof
ralar kurulur, yenir iilirdi.
Anton mr boyunca m ezarlklardan holand; selvi-
lerin yerini alan, yaz gnleri halarn stne m eyveleri
ni kan dam lalar gibi yadran kiraz aalar ile kapl
Taganrog yaknlarndaki kylerdeki m ezarlklar; sonra
M oskovadakileri, Neva dolaylarna kurulm u llerin
ruhlarnn rm aa kadar indii P etersburgdaki m ezarlk
lar, sonra Krm daki ykk tal T atar m ezarlarn, tal
y adaki Provencedeki m ezarlklar sevdi.
A rkada Suvorin :
Yabanc lkelerde hereyden ok ilgisini eken
eyler, sirkler ve m ezarlklard, diyor.

ehovlarn evi yaplm aktayd, ama para yetim iyor

du. D ar ve rahatsz bir evdi bu : baba ehov, m teahhit
ler, m im arlar ve dlgerlerce aldatlm t. Hepsi de onun
parasyle yava yava sem irm ilerdi. Ev sahipleriyse na
sl geineceklerini bilemez durum daydlar. e y arar b
tn odalar hemen kiraya verm ek istediler. Aile drt oday
la yetiniyordu; tekilere yabanclar yerlem iti. Biri er
kek biri kz iki ocuklu dul bir kadn, bir ka ay ehov
larda kirac olarak oturdu. On drt yandaki Anton erkek
ocua ders retiyor, kzla da gnl elendiriyordu. K z
la sk sk kucaklayor, ama o denli sk da kavgaya tu
 tuuyorlard am a bu yine de aka benzer bir eydi; ge
celeyin bykler lam bann altnda kocaman bardaklarla
ay ierken avludaki aalarn glgesine gizlenmek gzel
di.
Aleksandr ve Nikola M oskovadaydlar. Onlara on pa
ra yollanm yordu. Peki, nasl geiniyorlard? Anne gz
y alar iinde dualar ediyor, am a elinden baka ey gel
miyordu. H aylazlarn balarnn aresine bakm alarn, on-
larsz da bann yeteri kadar dertte olduunu byk bir
soukkanllkla syleyen babaya bo yere yalvaryordu.
B aba bu denli srar karsnda y a duym azlktan geliyor ya
da fkeyle B u iki sersem on sekizinde yirm isinde deil
ler mi? Ben onlarn yandayken ... diye syleniyordu.
fkelenen iki delikanl Antona yle yazyorlard :
Babam za syle, K olyann pardessn epey zaman
nce alm as gerekirdi. Hi param z yok. Annem K olyay
zmemizden ekiniyor, ama asl o bizi zyor, bir par-
des alm ay bile dnmyor, babam sa mucizeler um u
yor, bir palto hem de yakas zerdeva derisinden bir palto
almamz iin, birinden bor para bulmamz yazyor. Kol-
y ann ayakkabs da yok. G iysileri yrtk. Okula (Niko
la Gzel Sanatlar okulunda renciydi) diz boyu karda
delik papula gidiyor. Taganrogda K olya iin zlyor
lar, ama kim se onun halini dnmyor. Hepsi bilir ki
Kolya kendisini hi mi hi dnmez... (Moskova 1875)
Taganrogda ise, iki kardein de ikiye altklar, ba
bann sal onlarda olmad iin iki bardak ikinin
onlar lgna evirdiini biliyorlard. Slavlara vergi ka
ytszlkla kendi balarna brakyorlard yine de... B ir
ka dam la gzya dkp :
Balarnn aresine bakacaklardr, diyorlard'.
Baba ehov evini tam am lam ak iin blge bankasn
dan be yz ruble bor alm t. deyemediinden hapse
girm ek tehlikesiyle kar karya bulunuyordu. nk
o sralarda bor yznden hapsedilm ek vard. O da kur
tuluu kam akta buldu. oluk ocuuna veda edecek za
man bile glkle buldu, tannm am ak iin Taganrog is
tasyonundan trene binmedi, bir sonraki istasyona kadar
yrd, gizlenerek vagona bindi ve M oskovadaki oulla
rnn yanna gitti. M oskovada ne yapacan bilmiyordu,
am a N ikolann pardessn bir baka kiinin ortaya
kp satn alm asn um ut etm esi gibi, iyi insanlarn ya da
bir mucizenin imdadna yetiip ban beladan kurtaraca
n dnyordu. Peki y a kars? Ya Taganrogda kalan
en by (Anton) on alt, en k on bir yandaki
drt ocuk ne olacakt?
Baba, sakaln svazlayp, vagonun penceresinden boz
kra bakyor :
Balarnn aresine bakarlar, diye dnyordu.
Onlar da balarnn aresine bakyorlard. Gm ka
klar, allar, tencereleri, tabaklar satyorlard.
Bunlar yaz aylarnda oluyordu, hava yle scakt ki
kk ve havasz odalarda uyum ak olanakszd. Antonla
kardeleri evin nndeki baheye adrlar kurup geceyi
orada geiriyorlard. Her birinin kendi zel sna v ar
d. Antonunki, eliyle diktii bir asm ann yanndayd.
Gne doarken uyanyorlard, annesi, Antonu erzak al
m aya yolluyordu. O da ciddi ciddi ardsra koan kk
kardei M ielle pazara gidiyordu. B ir gn bir rdek satn
alm, yol boyunca bartp durdurm utu, bizim de rdek
yediim izi bari herkes bilsin diyordu.
B u sahipsiz genlik, bu bor yznden hapisten ka
m baba Dickensin ocukluunu anm satyor, am a k
k Rus, yoksulluundan ve talihsizliinden ngiliz ocu
u gibi ac duymuyordu. Kukusuz Anton, Charles Dic-
kensdeki, gemiin ac veren anlarndan gelen utanc hi
bir zam an yaam ad. B ir Batldan daha basitti, daha az
gururluydu. Mutsuzdu, ama bu m utsuzluu fazla abart
myor, yaral gnlyle onu zehirlemiyordu. Delik potin
lerini ve eskim i giysilerini utanla gizlemeye alm yor
du. gdsel olarak byle eylerin pek de nemli olm a
dn duyuyor ve bu gerek, onurunu hi etkilemiyordu.
stelik bu onur konusunda ok yce ve ok gzel dn
celeri de vard.
O sralarda kardei Miel, M oskovadan gnderdii
m ektupta yle y a z m t:
Senin alakgnll basit kk kardein.
Anton, B u hi houma gitmedi, niye kendini byle
gsteriyorsun? Alakgnlllk ancak Tanrnm nnde
dir diye yantlam t bunu.
On yedi yandaki bir ocuun, on iki yandakine
insann gururu konusunda verdii bu derste glnecek
bir yan v ar ki, hayran olmamak zor!
Miel 1877de M oskovadayd. ehovlarn bir dostu,
Pol Yegoroviin karsna ve ocuklarna yardm etmeye
ve evini de kurtarm aya sz verm iti. Gerekten de kur
tard, am a kendi yararna! Ev ak arttrm a yoluyla sat
lacakt, bu dost be yz rubleye evi ald ve eski sahiple
rini de kap dar att. Zavall anne, M ielle M ariyi y a
nm a alarak M oskovaya gitti. Antonla van Taganrogda
brakt. B ir akraba vana acyp yanm a ald, bylece An
ton tek bana ortada kalakald.
On alt yanda, be parasz, ailesince renimini
bitir ve bann aresine bak diye belirsiz bir t v e r i
lerek braklm ak; kendine ait olm ayan, eyalar ak art
trm ayla satlm bir evde kalm ak, heryerde olduu gibi
R u syada da insanlk d bir durumdur.
Byle durum lar R usyada da ac bir eydi, ama kat
lanlmaz deildi, evde yatak yoksa dost evlerinde yatp
kalklrd, kendi evinde yem ek yoksa bakalarnn yanm -
da karn doyurulurdu. Yaz gelince de bir iki aylna bir
lise arkadann yanna gidilir, o arkada baka bir dos
tuna gidince onunla birlikte o dostun evine post atlrd.
Hi mi hi tanmadnz, ama sizin varlnza hi mi
hi am ayan ve sizin davrannzda hibir saygsz yan
bulm ayan yabanclarn evinde pekala yaanr gidilirdi.
Hem on altsnda bir ocuk o zam anlar lkenin yetikin
bir insan saylrd, yaam n artk kendisinin kazanm as
gerekirdi.
Anton ii yle zmledi : yeni ev sahibi, yeenine
verecei derslere karlk ona yatacak yer ve yiyecek sa
lam t. Bu ocuk, hemen hemen Antonla yatt. Amcas
tarafndan soyulm u Anton, yeenle dostluk kurdu ve bir
sre nce kendine ait olan bu duvarlar arasnda, annesi
nin kovularak dar atld bu evde yaam aktan hi bir
zaman znt ve utan duymad.
Durumundan hi yaknmyordu. Ailesine avutucu sz
ler sylyordu. Evde bir takm eski mlekler, srahiler,
ieler braklm t. Onlar satm ak grevi Antonundu. B u
nu ok iyi baaryordu, kazand paray elendirici ve
yreklendirici m ektuplarla birlikte postalyordu. Hep g
lyordu. Kukusuz znt iindeydi, ama mutsuz deil
di. stne titrenerek yetitirilm i deildi. Y aam nda ilk
kez zgrd. Artk baba yok! Tiksindii o dkkn da yok!
Kilise de yok! Kam korkusu altnda bir yum urcak de
ildi, kendi davranlarndan sorumlu yetikin bir deli
kanlyd. Bu da sarho edici bir eydi. lerlem e denen bir
gerein varlna inanyordu bylece!..
Daha sonralar, kendine vergi o yar hznl, yar
alayc tonla yle yazyordu : lerlem enin varlna hep
inanmmdr. Beni dm etmeye altklar gnlerle, bu
iten vazgetikleri gnler arasndaki ayrm ok bykt.
Btn bo saatlerini, kitaplkta ya da dostlarn yann
da geirerek, Halk Bahesinde kouarak, gen kzlarla
syleerek geirebilirdi. Kendisininki kadar zor bir yaam
geiren ve hibir serbestlii olmayan kardelerinden daha
m utluydu. A abeyler onu sayyorlard; Miel, M oskova
dan m ektuplar yazyor, hangi kitaplar okumas gerekti
ini ondan soruyordu. Anton byk bir ciddiyetle ona
tler veriyordu. Miel, Tom Amcann K ulbesini okur
ken alam t. Haydi canm! Ne yavan bir yapt! Don Ki-
otu okusayd ya! Turgenyevin baz denemeleri de v ar
d, ama sen onlar daha anlayam azsn kardeciim ...
Bu yeni zgrlk Antona avuntu veriyorsa da, onu ne
kaygsz, ne de duygusuz klyordu. Yapayalnz srdrd
bu yl iinde geliti, zeksn ve vcudunu glen
dirdi. H l kanayp duran ocukluk yaralarndan, etini
yrtan balardan syrlm aya alan delikanllk an-
dayd. Bu a, ekilen aclardan ve bu acy ektiren
ana baba ve retm enler stnde bir yargya varm a y a
dr.
Antonun, babas konusunda verdii yarg da iyice
dengeliydi. Sonralar aabeyi A leksandra yazd gibi
(yabanclara hi almyordu) zulm ve yalan ocuklu
una ylesine ikence ektirm iti ki anm sam as bile kor
kun ve irenti. Ama iinde kinin izi yoktu. Kin, kk
insanlarn iiydi. Annesini teden beri sevm iti. Yine de
en ok sevdii oydu. Annesinin kendisini unutmadn,
m erak ettiini, ama iten ba kaldram adn dnm ek
teydi. M oskovada oturan kuzenlerinden birine, bu zavall
kadnla ilgilenmelerini, desteklem elerini korkulu ve sevgili
b ir dille yazyordu : B abam ve annem, yeryznde on
lardan daha deerli bir ey yoktur. Babann bu gibi sz
lere pek aldr ettii yoktu. Anne ise ta uzaklardan bu
sevgiyi duyuyordu. Y aam dayanlm az hale geldii an
lard a A leksandra : Antona yaz, yaz ona. Benden sz et.
B an a bir o v ar acyan ... diyordu.
 Okulda derslerine iyi alyordu A nton... N otlan hi
bir vakit bu kadar iyi olmamt. Spielhageni, Victor Hu-
goyu okuyor ve yazyordu. O m ahut gazeteyi K ekem e
y i kalem e alyor, M oskovaya, kardelerine gnderiyordu,
tiyatro oyunlar da karalyordu. T iyatroyla ilgileniyordu.
K h bir vodvil, kh at hrszlar, karlan gen kzlar,
trene yaplan saldrlar, garip entrikalarla dolu dram lar
yazarak gcn deniyordu.
Bu yl iinde, M oskovay a gidip h afta geirdi,
geri dndnde Taganrog ona pek kk ve zavall g
rnd. R usyann tara kentlerine vergi o gl, toz, gbre
kokusu solunulan o bo sokaklarda, o kentte yaz geceleri
insan nasl sklrd! Kk klar cam larda belirirdi. Bu
saatte her evde esneyerek, isteksiz isteksiz iskam bil oy
nayarak, ar gdalarla beslenerek, hep ayn bayalklar
her gn yineleyerek akam ay iiliyordu. Sabahn iki
sine kadar sryordu bu. skemleden kalkp yataa kadar
gitmek, insan st bir g isterm i gibi! Oysa bu saatler
de M oskovada binek arabalar osede, kalabalk cadde
lerde kouuyor, tiyatrolara konserlere gidiliyordu. K a
dnlarn hepsi zeki ve gzeldi. Ah M oskova. O bakenti
elegeirm eyi kuruyordu. Tutku denen duygudan iyice
uzakt. Onun zledii, yreine ve dlerine bir gda sun
makt. Hayranlk duyduu kim seler : M oskova niversi
tesi profesrleri, yazarlar, bilgin ler... te onun tanmak
istedii insanlar... Ya sevecei insan? Gvensiz bir bak
la nazl nazl ve glm seyerek dolaan Taganrog hanm-
la n n seyrediyordu. B azlar gzeldi, am a ylesine yap
mackl, ylesine geri kafal idiler ki. Konum alar b aya
yd, dnceleri daha da beterdi. Oh, Taganrog hanm
lar, size kar ne kadar acmaszd gen ehov! B u gen
te, kendine ekmek, elde etm ek iin bir susuzluk yoktu,
sayg duyurm aya kar bir susuzluk vard. Hem, bu r
m kentte ne vard sayg uyandran? Am cas M itrofan
beeniyordu. ocukken kardeleriyle birlikte onunla ne
ok elenirlerdi! M itrofan, Pol Yegorovi gibi bir tccar
d, dar zam anlarda kendisinden gidilip para istenilen, ai
lenin varsl bir byyd. Vazc olarak verdii tler
ahlk, yaltak hali ile ldresiye can skcyd, ama i
tenlikle inanl bir dindar ve m erham etli bir kiiydi. Evet,
M itrofan bilgisiz, batl inanl ve glnt, am a Antonun
gznde yine de Taganrogda saygya deer bir insand.
Oh gitmek!.. Ne d!.. Yapacak bir ey yoktu am a...
Moskova niversitesine girm esi iin gerekli diplomay el
de edene dek sabretm eliydi.
H alk Bahesinden bknca Taganrog dolaylarna gi
diyordu, am a oralar kent kadar da sevim li deildi. De
niz kysnda, ok eski zam anlarda patlak veren veba sal
gnnda kullanlm K arantina diye anlan bir yer vard.
O zam anlar Taganroglular bu kye dolum ulard. im
di burda yalnzca birka kk vard. V arsl kim seler boz
krda ya da U kraynada byk kkler edinmilerdi, s
cak aylarda K arantin aya gelmekle yetinenler kk bur
juvaziden kiilerdi. K upkuru bir koruydu bu... Kentten
drt verst uzaklkta sevim li bir yoldan gidilir. lerleyince
solda m avi denizi, sada sonsuzluuna uzanan sknt ve
ren bozkr grrsn A r stunlu, zevksiz, kydaki k
k pavyonda da, tek bana ya da gen kzlarla birlikte
hayallere dalp gidiyordu. K um salda kk dalgalar tat
l tatl m rldanyordu. nsan boyu yksekliindeki s
tunlar, kurun kalem le ya da akyla izili adlarla kap
lyd. Belki de Anton ehovla bilinmeyen bir kzn ad
lar da, yam ur altnda silinip, gitmeden ya da baka ia
retler, kaba resim lerle rtlmeden bir sre yanyana dur
m utur.
Bu pavyonda arkadalaryle de buluuyordu, bunlar
itenlikle politikadan ateli ateli konuur, o dnemin mo
das olan ve yalarnn gerektirdii heyecanla tartrlar
ken Anton hibir ey sylemeden, ba biraz yere eik,
onlar dinliyordu. Y aam boyunca dinlemeyi, konum aya
yeleyecekti.
K utsal yaz tatillerinde Anton bozkra kavuuyordu.
B ir ay bir dostunda, bir ay bir bakasnda kalyordu. Yol
culuk srasnda bazan arabada, bazan yoksul otellerde,
tccarlarn, kimi zam an at hrszlarnn konaklad yer
lerde yatyordu.
K arlar eriyince ova yeil filizlerle rtld, am a gne
ve rzgr yle yakp kurutuyordu ki, m ays sonunda sar
ve kurum u otlar her yan kaplyordu. Taze akayk la
leleri, yaban eftalisinin tatl pembe iekleri, frtnayla
srler halinde rzgrn kanadnda srklenen o gezgin
cilerin hepsi mahvolmutu. Ruha sonsuz bir zgrlk se
vinci verdikten sonra sessizlii, tekdzeliiyle sknt ve
ren; ormansz, dasz, kular dilsiz, iekleri l, yakp
kavurucu bir toprak zerinde yitip gitm i denize kadar
ulam aya g yetm eyen bir iki rm ayle bu yreler y
lesine usuz bucakszd ki! Birok byk kkte ilkel
b ir yaam a dzeni srdrlm ekteydi. B ir sre kald bu
yerlerden birinde Anton, ata binmeyi, ava kmay
rendi. Beslenmeyen, avlarn kendi kendilerine aram alar
gereken kpekler, evcil hayvanlardan ok kurtlara benzi
yorlard. Km es hayvanlarn bile silahla vuruyorlard.
M oskova k adar deilse de, l T aganrogdakinden daha
m utlu b ir yaam d bu.
Anton bir gn tek bana dolarken krda bir kuyu
ile karlat. Y aklap sudaki yansm asna uzun uzun bak
t. Durgun ve scak bir gnd, gkyz olaanst derin
v e berrakt. Ne derin sessizlik! Birden bir kadn belirdi,
su doldurm ak iin bir kova tutuyordu elinde. Yanm a ge
lince, Anton onun kk bir kz olduunu grd. Belki on
beindeydi ve gzeldi. plak ayaklaryla yksek otlar
iniyordu. Kovasn kuyunun bileziine koydu. Hi ko
num adlar, bir daha birbirlerine bakm adlar, am a ikisi
de karanlk suda yzlerindeki glm sem eyi gryorlard.
Tek szck etmeden Anton kk kyl kzna sarld,
onu okam aya, pmeye balad, kz hi kam aya alm a
d, bir ey sylemiyordu, yeryznn tm sevdallar gibi
gzlerini kapatm t, dudaklar gller, yaknm alar iin
deil pler iin alyordu. Vakit gemekteydi. Grl
m ekten korktular, kollarn zdler, am a bir trl ayr-
lam yorlard. Anton elinden tuttu, birlikte sessizce kuyu
nun stne eildiler. Gne kara bir gm gibi yans
yordu suya. Gkyz ise klrengiydi. Am a vakit iyice
gemiti, kk kz kyne geri dnmek zorundayd. Elin
de, doldurm ay unuttuu su kovasyla sessizce uzaklat.
Birka ay sonra Anton M oskovaya gitmek zere Ta-
ganrogdan ayrlyordu. ocukluk, artk uzaklarda kal
mt.

XI

1876da Anton ehov ailesi (baba, anne, drt erkek,

bir kz karde, Anton ise on alt yanda Taganrogda li
seyi bitirm eye alyordu) M oskovada hangi koullarda
yayorlard?
A leksandr ehovun, kardei Antona mektubu :
. M oskova 27 Eyll, 76
lerim iz berbat. Btn param z bitirdik. M ika e-
hovdan (Moskovada yerlem i bir kuzen) on ruble bor
aldk, am a bunu da harcadk... Yani bir ey yok, hep eski
ykler. Rehine verecek ey de k alm ad ...
Topu atm dkknc baba hapse girm ekten yakasn
kurtarabilm i, kendine i aryordu, am a zam an geiyor,
bir trl i bulamyordu. Yine de alay ederek unlar y a
zyordu A le k san d r:
H er gn kiliseye gidiyoruz, eski bir tccar olarak
B orsaya kadar gidip Sirbistan daki sav a konusunda ko
num alar dinliyoruz, eve her zam anki gibi bir ey bula
m adan dnyoruz. Ev de pek yoksul, kasvetli bir yerdi.
ehovlar o evden bu eve geziyorlard, her yer onlara g
re pahalyd, sonunda kulbeden iyisini bulam adlar, ta
van arasndaki tek bir odada yaadlar. Her ey pisti, da
nkt. B ir kpek, kular ve yal bir akraba kadn, ayn
odada onlarla beraber yatp kalkyordu. lgisizlik, Rus k a
ytszl bu yoksul havay arttryordu. A leksandr, An-
tona yazd m ektuplarda bu yaanty canl bir biimde
anlatyor, anneyi eski bir erkek pardess giyinik odun
keserken, ar su kovalarn srklerken, srekli gzleri
yal dolap dururken iziyordu satrlarnda... On n
deki M ari hizmeti gibi alyordu. En kkleri Miel,
kayt paras olmad iin liseye girem em iti. ki byk
ler, Aleksandr ve Nikola, azck kazanlarn ana babala
ryla paylam ak iin baz dersler veriyor, kk bir resim
li gazetede alyorlard. Nikola tem bel ve sarhotu. A lek
sandr evli bir kadn batan karm, kadn da kocasndan
hemen ayrlarak ona bir oyun oynamt. Aleksandr, met
resi, m etresinin olu, hep birlikte parasz kalakalm t.
Btn bunlar, A leksandrla ana babas arasnda srekli
k avgalara yol ayordu, alam alar, barm alar, lklar
bitip tkenmiyordu. Gerekten kasvetli bir ev grn!..
Aleksandr D ayak yiyenin gzyalar, dayak atann ba
rm alar, duman, perianlk ve sk n t... diye yazyordu.
M oskova 27 Eyll, 1877
A na - babam z alacak insanlar. Hibiri de sorm u
yor, param v ar m, v arsa nerden buldum, kazanp kazan
myor muyum diye... Hi ilgi gsterm iyorlar. Yalnz h er
ay belirli bir tarihte benden be ruble alacaklarn bili
yorlar, stelik ayda sekiz kez de bor para aly o rlar...
B aba kilisenin hademesinden satn ald dua kitab
n, ailesine yksek sesle okuyarak avunuyordu. H epsi
dinliyor, yalnz arada bir ressam (Nikola) modelinin ba
na dokunup baryor : Aman Tanrm, M ika poz v er
m esini ne zam an reneceksin? eyrek yle dn...
B aba D aha yava konuun dinsizler! diye homur
danyordu. Sessizlik her yan kaplad. Okuma bitiyor, dua
kitab iviye aslyor, num aras, tarihi ve k a y d : Fiat
bir gm kopek. Tanrya krler olsun.
Yoksulluk sarholua engel deildi. ehovlarn Mos
kovada akrabalar vard, m aazada memur, kk es
naf v b ... Ahlki inanlar hep aynyd, iki iilince in
san lr, imeyince yine lr. Bunun iin iyisi mi, ime-
li...
A leksandrdan Antona mektup, M oskova 23 Kasm
1877. B az akam lar ehovlarda kadnl erkekli topla
nrlard M asa saysz ieyle kaplanyordu. erken ku
laa ho gelen ve ruhu etkileyen kilise lhileri syl
yorlard. Sarho, mutlu, cokulu erkekler Rus usulnce
dudak dudaa pyorlard. B ayan lar da gndelik s
kntlarn unutarak korsajdan, turnrden vb. eylerden
sz ediyorlard.
Sonra tm aile yere serilen geni bir ilteye uzan
yordu, ana baba ocuklar, fazladan bir kuzen, Miel ve
kpei, hep birlikte karm akark biimde yatyorlard.
Aleksandr : O nlarla birlikte olmak tam bir tutsak
yaam diye syleniyordu. B aba Pol Yegorovi sonunda
bir m uhasiplik ii bulm utu, am a burada fazla tutunam a
d : B an a bir kt veriyorlar, ne yapacam bilmiyorum,
sylyorlar, ama yerim e gidinceye kadar hepsini unutu
yorum .
 B ir gn A leksandra A rtk ailem iin alam ayacak
durum daym dedi. A le k san d r: im diye dek ailesi iin
ne yaptn, hangi u ralar ve zor ilerle uratn
renmek istediim zam an bana u yant v e r d i: Gkteki
kulara bakn. Ne ekerler, ne bierler, ne de tavanarasna
bir eyler depo ederler. Gklerdeki Bahamz besler on
la r ... diye yazyordu.
Kendini artk ocuklarna baktrm ak istiyordu. ri
sakaln okayarak debdebeli bir sesle : B ab a ile anann
karnlarnn doymas gerek derdi. Sonralar, Anton da
ka kez bu szleri glm seyerek yineleyecekti! Hastayd,
dinlenmesi iin srar ediyorlard, ok yazdn, gerek
bir sanatnn bu kadar ok rn verm eyeceini, sanatna
kar daha zen ve sayg gsterm esi gerektiini syleyen
lere ac ac tak ly o rd u : Siz de biliyorsunuz ki ana ile
babam n karnnn doym as g erek ...
Pol Yegorovi ocuklarn beslem ek istem em esine k a r
n Tanrdan gelen babalk gcnden, bu kadar az bir
ey iin vazgemiyordu. B ir gn duvarda erm i resim leri
altnda Pol Yegoroviin el yazsyla yazlm, ocuklar
nn davranlarn dzenleyen bir gndelik yaam a prog
ramn asl grerek arm lard. te Aleksandr sakla
d iin bize kadar gelen bu program :

M oskovada yerlem i Pol ehov ailesinin i

ileri ve devleri ynetmelii. Ne zam an kalklp,
ne zam an yatlaca, ne zam an yem ek yenecei, ki
liseye gidilecei, bo zam anlarda ne yaplaca in
celenmi, u biimde karara b a lan m tr:
S aat 5ten akam n 7sine kadar :
Nikola ehov, ya yirmi, i ilerine bakm ak ve
ynetim van ehov, ya on yedi, aadaki ynet
m elie gre ev ilerine bakm ak?!. (Aleksandr ekli
yor : Noktalam a iaretleri orijinal metinde vardr,
 ynetmelii hazrlayann da aknln belirtm ek
tedir. )
ehov, Miel, ya on bir
ehov, Mari, ya on drt
K iliseye devam! Saat yedide duaya, bayram
larda alt buukta ve dokuz buukta ayine.
Dikkat Aile babas Pol ehov tarafndan onay
lanm tr.
Ynetmelie noktas noktasna uym ayanlar n
ce serte azarlanacak, sonra da cezalandrlacak
tr, cezalandrlrken barp arm ak yasaktr.
mza Ailenin babas
Pol ehov

Ceza, ilk nce 11 yandaki Miel ehova uyguland.

Nedeni, sekiz dakika ge kalm akt. B aka bir gn van
yle acmasz bir dayak yedi ki, barm alaryle uyanan,
kom ular ie kartlar. Birdenbire eitim cilikten usan
d, ynetmelik de ortadan kayboldu. ocuklarnn kar
koym aya ve bakaldrm aya baladklarn az ok seziyor
du. Anton ne diyordu btn bunlara? Babann bilgisiz
liini ve kabaln A leksandrm bile bile byttn,,
gereklere birka gln izgi eklediini biliyordu. Am a
iin z doruydu. Ana baba byleydi ite; bu, Mosko
v a da onu bekleyen ailesi ve yuvasyd. O sralarda onlara
yazd m ektuplar bilmiyoruz, bu m ektuplar ailenin 1876
ile 1878 arasndaki srekli tanm alar srasnda yitip git
mi olmal (ehovlar yl iinde on bir ev deitirm i
lerdi) ya da ate yakm akta kullanlm tr. A leksandra ge
lince, o zaten Antonla pek az ilgilenirdi. Ona, anasndan
babasndan yaknmak, eitli sipariler verm ek (bana t
tn gnder, Taganrogda bir rubleye, burda iki) eski sev
gililerine ak m ektuplar yollam ak iin yazyordu yalnz
ca... B ir kez Antonun skntlarna u szlerle deinmi
ti : Son mektubuna baklrsa parlak bir yaam n olma
d anlalyor. Neyse, bu seni yattrr.
B aba sonunda bir tecim evinin deposunda i buldu :
ayda otuz ruble alyordu, kalacak yeri de vard. ehov
lar iin bu bir m utluluktu, ellerine arasna para geiyor
du, ayrca artk evde yatp kalkm ayan, yalnzca pazar
lar grnen babadan da kurtulm ulard. Hepsi bir soluk
aldlar.

X II

Anton ehov, 19unda bir delikanldr M oskovaya

geldiinde. Zorlukla iliklenen darack bir giysinin iinde
zavall bir grntedir. L ise rencisi deildir, niversi
telidir. Tp Fakltesine kaydn yaptrm , lisenin sert di
siplinine boyun emekten kurtulm utur, bamszlnn
belirtisi olarak dank olarak boynuna den salarn kes-
m emitir. nce ve dz burnunun altnda yeni yeni beliren
bir byk, tam bir kyl ve Rus yz, dudaklarnda alay
c bir sa glm seyii...
O dnemde aile bir kilisenin altm da, rutubetli bir ze
min katnda yaam aktadr. Pencereden yalnzca caddeden
geenlerin ayaklar grlr. erisi ise nasl karanlk, na
sl ar bir koku! Am a Anton ailesine kavutuundan, he
le M oskovada yaam aya baladndan ok mutludur. Y al
nz da deildir, Taganrogdan iki arkada da onlarla bir
likte oturacaklar ve bu kiraclar yznden daha iyi bes
lenmeleri, yeniden ev deitirip daha iyi bir apartm ana
yerlem eleri (mahalle genelevlerin bulunduu bir sem t
teydi, am a gen adam bunun farknda deildi), mmkn
olacakt. O, iyi bir gelecein umudu iinde cokuyla do
lup tayordu. Bann aresine bakacakt. Zengin olaca
m diyordu bu iki kez ikinin drt etmesi kadar ke
sin. Gerekte ne pinti ne de vngeti. Zenginlik, onun
iin, her gn yiyip iebilmek, ailesini geindirmek, daha
temiz, daha rahat bir yaam srm ekti. ehovlarn iin
de daha yksek bir yaam a ulam ak isteine, zlemine
sahip yalnz oydu.
A leksandr ve Nikol evden ayrlm lard. Babay hi
hesaba katm am ak gerekirdi. Anton, ailenin by, ba
kan oldu ve hemen yaknlarn ve kendini lnceye dek
eitm eye koyuldu.
akna dnen kk M iele :
Bu, iyi bir ey deil, diyordu, yalan sylemek,
hrszlk etmek, anneye karlk verm ek, hayvanlara ezi
yet ektirm ek kt b ir eydir.
Am a bu szlerden ok (kimse Anton kadar kt t
olamazd) sayg uyandran ey, onun herkese rnek
olan davranlaryd. Her zam an nazik, sessiz ve nee
liydi.
A ile yava y ava kalknyordu. Gen ehovlan n hep
si parlak yeteneklere sa h ip tile r: A leksandr yaz yazyor,
Nikola resim iziyordu. van, okul retm en iy d i: yakn
da kendini geindirebilecekti. M iel bile Faklte dersle
rini temize ekerek rencilere satp be kuru kaza
nyordu. Antonsa hekim olacakt. U tanga ve sinirli bir
kz olan Mari, kardeine hayrand, byyor ve iy ib irk z
oluyordu. Yaam , daha hogrl baz zntlere karn
hemen hemen m utluluklarla doluydu.
D elikanllarn 18 - 20 yalarnda arkadalar vard,
kh birinin, kh tekinin evinde, yoksulluk R usyada ko
nuklara evi kapam ay gerektirmediinden, kim i zam an e-
hovlarda toplanyorlard. Antonlarda pansiyoner olarak
kalan dostlar ayda yirm i ruble dyorlard, bu da durumu
dzeltiyordu, btn odalarda y ataklar havalara kadar yk
seliyordu. Glnyor, koro halinde arklar syleniyor,
yksek sesle kitap okunuyor, yaz yazlyordu. Aleksandr
resim li gazetelere baz ykler, Nikola da karikatrler
kabul ettirm eyi baarm lard. Niye Anton byle yapm a
sn? 1880de kk bir glmece gazetesi Leylekde kan
Donda B ir M lk Sahibinin Kom usuna M ektubu, Anton
ehovun kukusuz baslm ilk yaptdr. Alakgnll bir
balang! Tek istei ar ara biraz para kazanm aktr. ok
kolay yazyordu. Daha so n ra la r: Yar bir m akine gibi
diyecekti. Btn haftalk, resim li dergiler, M oskovadaki
btn glmece gazeteleri onun yazdklaryla dolup ta
yordu, gerek adn kullanm yordu, uydurm a bir ad se
miti : Antoa ehonte. K ardeleri, arkadalar da onun
gibi ksa ve gln olm aya alarak elence olsun diye
yazlar iziktiriyorlard. Bazan bu yazlar yaynlanyor
du, am a ne baarszlkt bu! Ne kadar ok geri evrilme,
kabaca karlanm a! Bylesine kt giyimli, bu kadar ken
dini horgren, yeteneksizliinin ve bilgisizliinin bu denli
bilincinde olan genlerin onurunu korum ay hi kimse
dnmyordu! ou kez getirdii yazy okumak bile is
tem iyorlard :
B u da yaz m ? B ir serenin burnundan bile ksa...
A rada bir, okuduklarnda da, gen yazara ltfen un
lar sy l y o rlard :
Hem ok uzun, hem de yavan ...
Sonra e k liy o rlard :
Kendi yazdn lecek bir eletiri anlayna u la
madan yaz yazlmaz.
Um utsuzluk iinde Anton, katlar yrtp bir yeni
sini yazyordu. A r lde kolay yazyordu. Y ava yava
mterinin beenisine ayak uyduruyordu. Sk sk yazla
r baslr oldu. 1880de dokuz, 1891 de on yk yaym -
 lad saptanm tr. Bu, bylece srp gitti. Verimi her gn
arta arta 1885te en stn dzeye ulat. O yl yk, yaz
ve ksa gldr olarak yaynladklar 129a ulam t. En
nemlisi yazdklarna karlk para alabilm ekti; en zoru
buydu. Bu kk gazeteler glkle yaarlar, hep iflasn
yanndadrlar. B ir ka kopek elde etmek iin durm aks
zn istemek, rica etmek, gzda verm ek gerekiyordu.
A yrca o bobouna bekleyiler, o kt karlam alar!..
Bazan, can skntsn daha az duym ak iin, hep bir
likte, bir ete gibi giderdik gazetenin ynetim yerine.
Patron burda m? Burda, beklemenizi rica etti...
B ir saat, iki saat bekliyoruz, sonra sabrmz kalmyor, du
varlara, kaplara vurm aya balyoruz. Derken, salarnda
ku ty, uykudan kalkm bir herif kageliyor, akn
akn so ru y o r: N e istiyorsunuz? Patron nerde?
Gideli ok oldu, m utfaktan svt. Bize bir ey bir
rakm ad m? B aka bir gn uram anz syledi.
ounlukla bir ynetim yerinden baka bir ynetim
yerine kom ak devi kk M iele ykletilirdi. Sz ko
nusu ise, rublelik bir alacak!
ruble mi? Yok! Nerden bulaym istiyorsunuz?
Size tiyatro bileti versem yerine? Y a da yeni bir panto
lon? B ildik terziye gider bir pantolon sm arlarsnz. H esa
bma yazdrn.
U suller hep babadan kalm ayd.
Hi deilse yklerini dleyip yazd srada bir tad
duyabilse?.. Nerde! Hzl hzl, sknt iinde, gazetenin
izin verdii satr saysn am am aya zen gstererek y a
zyordu. Kendine hi gveni yoktu. Alakgnll olmak,
kk yata tokatla, tekmeyle zorla kafasna sokulm u
tu. Okulda ve evde duyduu bu alakgnlllkten, bu
aalk duygusundan bir trl kurtulam yordu. Bundan
ac da duymuyordu. B u da ok doald. O, Anton ehov
mu yetenekli, ha! Haydi canm sende! ykleri sam a
lklardan, bir takm herzelerden ibaretti. Gsz, deer
siz eyler olduklar gerekti; yine de, am a yine de... Bir
ka satr iinde tatl ve acl glm seyiiyle, yarm sayfa
iinde gerek ehov kendini gsteriyordu.
u melankolik yaknm a 1882ye aittir :
lk kar dt, sonra kincisi, ncs ve donduru
cu souu ile uzun k balad ... K sevmiyorum. Gizem
li ay klar, troykalar, avlar, konserleri ve balolar ile
k bizi hemencecik skm aya balyor. Uzun sryor, yer
siz yurtsuz hasta bir kiiyi daha da zehirliyor (Ge Aan
iekler, 1882)

X III

Antonun yaz verdii gazeteler gelip geici yayn or

ganlaryd. O sralarda pek az glmece dergisi geni okur
buluyor ve baarl oluyordu. lerinden birinin okuru ok
tu, bu da Nikola Aleksandrovi Leykininkiydi. Petersburg
da kyordu, ad Oskolki - Prltlard. Leykin, tann
m bir yazard da, yaync ve yazar olarak kendini be
enmi biriydi. Gazetesini seviyor, ucuza parlak yazlar
verecek yoksul, ama yetenekli genler aryordu. Peters-
burgdaki yazarlar m arm lard, onlar doyurm ak olanak
dyd. Leykine gre M oskovada gerekli yazarlar bul
mak, ortaya karm ak olana daha oktu. te bylece
1882nin bir k gn Leykin, iyi bir yemekten sonra, si
garasn ie ie kzakta giderken, bir arkadayle m esle
in glklerinden, alakgnll zeki i arkada bulm ak
istediinden sz ediyordu. Gn daha batm am t. K a r yol
lar rtmt. Leykinin arkada dinliyor, dalgn dalgn
gelip geenlere bakyordu. Birden kt giyim li iki gen
adam grd, onlara elini sallad. Leykin sordu
 K im onlar?
ehov kardeler, Anton ve Nikola. B iri resim i
ziyor, teki de ksa ykler yazyor, son gnlerde ok
ho bir ey yaynlad.
Leykin :
im e yarayabilir yleyse, diye bard.
K za durdurdular. kisi de indi. Sokakta ok konu
ulam azd, souk acmaszd. Leykinle dostu ve ehov
lar yaknlardaki bir meyhaneye girdiler. B ira istediler.
Leykin :
Bana resim ve yaz verebilir misiniz? dedi.
V erebilirler m i??? O kadar kolay yazp iziyorlard
ki! Anton kendine gveniyordu. Nikola da istenilen her
eye evet diyordu. Am a Nikola ok tembeldi, istenilen ta
rihte karikatrleri bitirm ek teslim etm ek ona zor geli
yordu. En salam yeteneklerini boa harcadn d
nenler oluyordu. Geleceini ihmal ediyordu? Veremin ke
m irdii bu ocuk, yaam nn ok ksa olacan sanki sez
mekteydi. Antonsa bakayd, alm aktan hi ekinmi
yordu, tannm ve beenilen bir yazar, itibarl B ay Ley-
kine bakarken onda da bir tutku uyanyordu. Acaba by
le bir ne ulaabilecek m iydi?
P ay Leykine sevinle hemencecik drt, be yk
gnderebileceini bildirdi.
Tabii ok ksa ve gldrc... Halkn holand
byle eyler. Sansr de ok dikkatlidir. Ciddi olm aktan
kann. Hafif, gln, hzl okunur, canl eyler olsun...
Anton hereye razyd. Y aam gzeldi. Peki ne kadar
vereceklerdi?
Satr drt kopek. B ir yk drt, be, ruble...
Mkemmeldi.
Bize vodviller, ksa kom edyalar da gnderebilir
siniz.
 Anton geri evrilen tm yazlarn dnyordu. Ne
beklenmez nimet! A leksandr iin de... nk kafasnda
kendi yazgsn onlarnkinden ayrmyordu. Bu ans yal
nz Nikolann paylam as yetmezdi. M oskovada bulun
m ayan aabeyi de dnm ek gerekliydi. An ton Hemen
yarn ona yazacam diye hesaplyordu elli, seksen sa
trlk ykler yazp yollasn.. Hemen be on tane yaz
sn ... Niye olmasn? Yazm ak, soluk alm ak kadar, konu
m ak kadar kolayd. Gen ehov hi bir ey nnde geri
lemiyordu. Gerekirse konu olarak M acar soylularn, P a
risin dkn kadnlar iliyordu. R u syadan hi ayrlm a
d, ancak M oskovann yoksul halkn, tccarlarn yk
sek retim genlerini tand h ald e... Ne olacak! Hepsi
halkn houna gidecekti! M oskova halknn hi beenisi,
kltr yok.
ehov birdenbire Leykine sordu :
Kitaplarnzdan birini bana verebilir misiniz cilt
letip saklayacam .
X.eykin glmsedi, sz verdi. B u ilgiden gururlanm -
t. Anton m utluluunu gittike daha ok duyuyordu. Y e
ni dostlar ayrldlar. Anton yalnz kalr kalm az kardei
ne :
te bize i kt, dedi.
Yaam nda ilk kez yazdklarndan deil, fakat onla
rn yer alaca gazeteden tr gurur duyuyordu. Alek-
san dra hemen yle yazd :
P arltlarn u sralarn en gzde gazetesi olduunu
sylem eliyim ... Her yerde okunuyor. im di teki gazete
lere tepeden bakacak durum daym . Tabii daha ok a
lm ak gerekiyordu. im diye dek yazdklarn dzeltmek,
yeniden yazm ak zahmetine bile katlanm am t. im di bu
nu yapm aya hazrd, gerekirse temize ekecekti, byle d
nyordu. Eksik olan ey, vakitti, bir odayd, huzurlu
kafayd. Yirm i iki yanda olmasna karn, hl ondan
bundan bor be - on ruble alarak bir ceket, bir ift papu
edinebiliyordu. Btn bunlar bir gn elbet sona erecekti.
Hekim olduu zam an... Edebiyat, yalnz vakit geirmeye
yarard. Gerek yetenei baka alandayd. ehov bylece
kalabalk yem ek salonunda, kardelerinin, arkadalarnn
glp konumasn glerek dinliyor ve byk ay bard a
n ie ie, m asann bir kesinde ilk yklerini yaz
yordu.
Leykinne m uhabirlik de yapyordu. Elendiriyordu
bu i onu. Her eyi m erak ediyordu : Tiyatrolar, m ahke
meleri, sokak, dkkn, hrszlk, otopsi sahnelerini, hepsi
ona ykleri iin konular salyor, deneyimini arttryor
du. ok genti, bununla beraber koskoca R usyann eitli
tiplerini tanmt. Taganrogda; dkknclar, papazlar,
okul retmenleri, kyller, denizciler. M oskovada : sa
tclar, m em urlar, yoksul kk burjuvalar, renciler,
raklar, arabaclar, ehrin basit insanlar; 1883te kardei
van M oskovaya komu kk bir kente retmen atan
mt. ehovlar yazn orada oturuyorlard. Anton, garni
zondaki askerleri, tara kzlarn tand. Az sonra da bir
hastahanede alt. Orada da baka tipler grd. Kent
yaknlarndaki m anastr gezdi. K eilerle konutu. B a
kalarnn kaytsz kald, dikkat ekmeyen durum lar
olaylar bile Antonu ilgilendiriyordu, bir ceviz kabuun
dan bir dnya yaratyordu. B ir gn yazarn biri onun y a
nnda konu bulmann glnden sz etmiti. Anton :
Ne diyorsun? Ben her konuda, ne olursa olsun y a
zabilirim ? diye bard.
Gzleri l ld. evresine baknd, herhangi bir
ey arad, sigara klln yakalad.
te una bakn. Yarn K llk adn tayan bir
yk yazmam ister misiniz?
 Gen, neeli, ateli doym ayan zeksyle dnyaya, h a
fif yk malzemesi bulm ak iin bakyordu. M teri byle
istiyordu! A ra sra ac ve hznl bir konu tasarlyordu.
Gazete mdrnden zr diliyor : Sanrm yz satrlk
ksack ciddi bir ey fazla can skmaz (ksaca dnyann
gzne batm az) diye yazyordu, yine de dikkatli olmas
gerektiini biliyordu, bir kez iin balarlard, am a on
dan hep ve her zaman gldrc yazlar isteyeceklerdi.
Ne yazk, nk ne olursa olsun gldrm ek zorunluluu,
sonunda ruhu yoruyor, yrein derinliinde bilmedii bir
hzn uyandryordu. Oysa gen yalarn ehovu y aa
ma glmsemek, ona sevim li bir dost gibi davranmak,
onunla glm ekten baka bir ey istemezdi, am a... G
lnlkler, sam alklar yazm ak iin de olsa yine de ev
resine bakm ak, gerei gzlemlemek gerekliydi. Gerek
ise, yeteri kadar irkin ve aclarla doluydu. A ldatlan ko
calar (ki Tavann Birden Peinden Koulm az 1880), kaba
ana babalar (Baba, 1880), aptalca evlilikler (Dnden
nce, 1880) dvlen kyller (Elm alar, 1880). Gller
ounlukla som urtm ayla bitiyordu. Ama insanlar gl
yorlard ya!.. B aka bir ey gereksizdi.

X IV

60 yllarnn R usyas ezici ounluuyla kleliin

kaldrlm asn istiyor; toplum sal reform lar zlyor, daha
iyi bir gelecek dlyordu. Btn ktlkler m ujiin kle
olm asndan geliyor, diyorlard. Acma gc gide gide Rus
kylsn bir model, bir lk biimine sokmutu. Yz
yllardr felketlerle bozulmu olm asna karn, teki in
san lar gibi ne daha iyi, ne daha kt herhangi bir bireyi
grecekleri yerde; Rus aydnlar, bu plak ayakl, kirli
sakall vanlarda, D im itrilerde birer erm i yaratm ak iin
olancak glerini harcyorlard. Sonunda klelik kaldrl
d. Kylnn de efendileri kadar zulm ve alaka iler
yapabilecek yaratlta kaba, krcahil bir yaratk olduu
kt. zgr olm asna karn yine gemiteki kadar yok
suldu. Soylularsa yar yarya eriyip bitm ilerdi. Zem tovs
lar (tarm sal iletm eler) zorluk iinde alyordu. M em ur
larn hrszl (R usyann sonsuz eski derdi) G ogolden bu
yana hep aynyd. 1 M art 1881 suikastndan sonra gerici
lik btn gcyle bakaldrd, zam an zaman I. Nikola sal
tanatnn en kt gnlerini anmsatt. A ptalca bir sansr,
acmasz alkanlklar, karlkl saldrlarda birbiriyle y a
ran hkm et ve ihtillciler; ite 80 - 90 yllarnda Rus
toplumunun grn aa yukar byleydi. nsanlar
um ursam azlktan ve d krklndan baka bir ey duy
m uyorlard. Bunca soylu ve cmerte d, bunca harca
nan insan byle bir sonuca varm ak iin m iydi? Politika
dan bkknlk getirilm iti. Yalnz em ekiler hl kayna
m aktayd, am a bunlar aydn topluluklarn dnda olup
bitiyordu. M ujik onlar d krklna urattndan
emekiyi tanm aktan kanyorlard, belki de tanm ol
salar onlardan ekineceklerdi. imdi, biz gelecekte nele
rin sakl olduunu bildiimize gre, korkun bir sonuca
doru giden bu aydnlar topluluunun iine dt bu
hzn, bu duygusuzluk nasl da dokunakl grnyor?
Her zam an olduu gibi yine de bir yaam a nedeni
aranyordu. Genliin ok holand M arxclktan bur-
da sz etmeyelim, M arxclm m eyveleri daha sonra
kacaktr. 80 yllarnda Rus zeksn ynlendiren ei
lim v a r d :
nce boyunemek ve kk erdem leri kullanm ak
(Saat onda leyi aram am al deniliyordu.) Olaanst
reform lar neye y arar? Her insan kendi kk dnyasn
da elinden geleni yapsn. A olana yiyecek verin, bir okul,
bir hastahane yaptrn, drst ve efkatli olun, bu kadar
yeter.
Sonra ar bireycilik (sanat sanat iindir kuram).
Son olarak da benliin m kem m elletirilm esi: Tols
toyun yaygnlatrd akm.
Ne yazk ki bu grlerden hibiri iyiniyetli insan
tam am iyle honut klam yordu. R usya kk erdem le
rin cesaretini kracak kadar ok bykt, ok yoksuldu.
M ilyonlarca bilgisiz insan iin, bir ya da on, ya da yz
okul yaptrm ak neye yarard? Btn R usya alktan k
rlrken bir kentin, bir kyn insanlarn niye doyurma-
l? En knden en byne dek herkesin alp rp
t bir lkede nasl ve niin drst kalm al? yi dn
lnce bireycilik de bundan daha iyi d e ild i: binlerce su
suz insann yaad aclan unutabilm ek iin ta yrekli
bir vurdum duym az olm ak gerekiyordu. yleyse geriye
ne kalyordu? Tolstoyvari gerein aratn lm as, benli
in daha iyi biime kavuturulm as m? B u kuram n, d
nceler stnde byk bir gc vard, ama o da m utlu
luk verm iyordu. 80 ylnn insanlar hznl, kukuluy
dular, pim anlklar, korkular, karanlk nedam etler ve ga
rip nseziler onlar kemiriyordu.
inde yaadm z dneme gre iyiden iyice elikili
bir dnemdi bu. Bu insanlar m utlu gibi grnyorlar, a
m ektiimiz ktlklerin hibirini bilm iyorlard. zgr
olm ak istiyorlard. Bizlerin stne ken tiranl onlar
tanm adlar. Geni topraklar iinde, sava diye ok uzak
larda, im paratorluun snrlarnda Trklerle yaplanlar ve
bizim ihtilllerim iz yerine, kyl bakaldrm alar ve grev
ler dnlnce onlara iyice gpta etmemi gerekir! By-
leyken, iten, derinden m utsuzdular, belki bizlerden da
ha ok... nk kendilerine neyin ac ektirdiini bilm i
yorlard. Ktlk, imdiki gibi egemendi yine, bugnk
Apokalips biimini alm deildi, am a iddet, korkaklk,
hrszlk eilim leri her yanda kendini gsteriyordu. Dn
ya im diki gibi bir yanda acmasz celltlar, te yanda
onlara boyun een kurbanlar olarak blnmt. Her ey
m iskinlik ve adilik iindeydi. Bu adilikten, irenmeksizin,
fkelenmeksizin, gerekli acma duygusu ile sz edecek bir
yazar bekleniyordu.
Edebiyatn o zam anlar kafalar zerinde byk bir
egem enlii vard. Bu avare, bilgili ve ince beenili insanla
rn arad, parlak bir elence, temiz bir estetik duygu de
ildi, bir doktrindi. Szcn tam anlam yla bir yol gste
riciydi Rus y a z a n ... A vrupal okur gibi Biz neyiz? diye
sorulmuyordu. Korku ile Biz ne olm alyz? diye sorgu
y a ekiliyordu? Her yazar da kendi ynteminde bir y a
nt verm eye zorlanyordu. Karam azof K ardeler yeni k
mt. Saltikov - edrin Golovyev A ilesini yazyordu.
T urgenyevin gzel ve m elankolik yklerinin tutulduu
bir dnemdi. Tolstoy ise krald, Tanryd. Ve, btn R us
y a nn sayg duyduu bu byk adam lar arasnda, yalnz
ca geimini salam ay dnen, alakgnll bir delikanl,
Anton ehov da ilk yklerini yazm aktayd.

XV

Austos, sabahn saat biri. Anton yaz yazyordu. R us

evlerinde kim se geceleri uykuyu dnmez. A kam ay
uzun srm t. Pencerenin altndan geen dostlar
grnce ieri giriyorlard, evine gitm eyi kim se aklndan
geirmiyordu. B aba ehov houna giden bir tefrikay yk
sek sesle okumaktayd. Saatlerce yorulm adan okuyabilir
di. Onu dinleyen yalnz karsyd. Antonun kardeleri ken
di aralarnda glerek konuuyorlard. B iri mzik aracn
altrd. G zel Helena yan odadan gelen st ocuu
nun lklarna karyordu. A leksandrn ocuuydu bu.
Aleksandr, Antonun yatana uzanmt. Anton m u? ner-
de yer bulursa oraya yerlesin! Rus konukseverlii sonsuz
dur!
A leksandr en sonunda ilk m etresinden yakay kur
tarm t, am a hemencecik yeni bir aile yaants kurm u
tu. Yine evli bir kadnd birlikte yaad; stelik yahu-
diydi. Taganrog gm rnde kendine bir i bulm utu.
(Anton, K ardeim A leksandr mizahdr, Taganrog gm
rne ne v ar ne yok her ey alndktan sonra girdi) Za
vall Aleksandr!.. Borlar ve ikiye olan dknl y a
amn cehenneme eviriyordu. medii zam anlar canl,
zeki ho bir insan, sevim li bir arkada, drst bir erkekti.
Am a daha ilk kadeh arap la birlikte kendinden geiyor;
ailesinden, dostlarndan, yabanclardan bor para alyor,
sonra, bir m etelii bile demiyor, daha fazla borlanyor
du, felaketlerini herkese anlatyordu. Tanr bilir hangi
valyece duygusal nedenle, belki uyuukluktan ya da
aktan, bunu kendisi de bilmiyordu, bataktan kard
bu kadndan da irenm eye balyordu, kfr ediyor, ba-
zan da kadn dvyordu. Alyor, yalan sylyor, ocuk
larn sevdiine antlar iiyor sonra hibirine bakmyor,
hepsini dvyordu. Nikola da ondan iyi durum da deil
di, A leksandrn birlikte yaad kadnn kzkardei m et
resiydi. O da iiyor, kan tkryordu. Ne v ar ki N ikola
y daha az gryorlard, ileri ktye gidince karsn,
hizmetisini, eyalarn, am ar sepetlerini, ocuklarn
alp M oskovaya gidiyordu. Hepsi birden Antonun evine
yerleip onun hesabna geiniyorlard.
Anton, mzik aracnn havalarna, babasnn tekdze
sesine, h asta ocuun barm alarna karn yazlarn y a
zabiliyordu. Am a bu gece Aleksandr her zamankinden da
ha mutsuzdu. Birine dertlerini dkmesi ve avutulm as ge
rekliydi. Antondan daha iyi onu dinleyecek kim vard?
Esneye esneye, i eke eke kardeinin yanm a gitti. Uzun
uzun bebekten sz etti M utlaka karn aryor, bu yzden
alyor. Anton Tp rencisiydi, ondan parasz baz t
ler alabilirdi bu konuda. Sonra o sonsuz yaknm alar, i
ekiler balad. Yaam n kendi eliyle ykm t. Elbette
su kendinindi, am a ona acyan kimse yoktu, kimse de onu
anlam yordu zaten. Bozuk salndan, karsndan, ks
tah ve aalk arkadalarndan genellikle yaam dan, al
kanlklardan, politikadan, T anrdan sz ediyordu. An
ton sessizce dinliyordu. ocuk, l yle basyordu ki
ihtiyar babann sesine, Gzel Helena havasna, yem ek
salonunda durm adan kaynayan Razgavoruna dek hibir
ey duyulm az oluyordu. Anton Sessiz bir odaya, kendi
m e ait bir yere sahip labilsem diye iinden geiriyor
du. Balad sayfay bir yana itiyor. Aleksandr, sabaha
kadar onu brakm ayacaktr! K ardei durm adan konuur
ken, Anton bitirdii baz yazlar zarfa yerletiriyor, Ley-
kinin adresini yazyor, sonra u satrlar karalyordu :
B u gnderdiklerim baarl olm ayanlardandr. Gz
lem ler soluktur; yk de ok ksadr. Daha iyi bir konum
var, daha da iyi yazabilirdim , am a bu kez yazg yardm
etm edi (M oskova Austos 1883).
Yaz gelince ehovlar M oskovadan ayrlrlard. B a
ba, ana, ocuklar, N ikolanm desenleri, Antonun yazlan,
sem aver, reel kavanozlar ve tencerelerle birlikte kent
ten ayrlrlard, ucuz bir yer aram aya karlard. 1885te
Babkino konaklnda kk bir blm kiraladlar. Ev sa
hipleri bahenin bir ucunda oturuyordu, alak ve uzun ah
ap bir eve de ehovlar yerlem ilerdi.
Oraya ilkyazn banda geldiler :
im di sabahn alts... E v sahipleri uykuda... S e s
sizlik olaanst... B u raya vardm zda geceyarsndan
sonra birdi. Villann k ap lan kapal deildi... E v sahiple
 rini uyandrm adan ieri girdik, lam bay yaktk ve um
duumuzu aan bir eyle karlatk, geni odalar... Ge
reinden ok m obilya vard... Yerletikten sonra valiz
lerim i dzelttim, bir eyler attrm ak iin m asaya ge
tim. Biraz votka, biraz arap itim v e... bilsen kararan
aalar, rm a pencereden seyretm ek ne kadar hotu...
B ir blbln ark sylediini duyuyor, kulaklarm a ina-
namyordum.
1885 Maysnn 10uydu. M oskovada kalan M iele
byle yazyordu. M ektuplarnda, iindeki duygulardan sz
etm eyi sevmiyordu. D oaya kar sevgisi de, dile getirile
meyen ve derin utanga duygular arasndayd, bunlar
yalnz edebiyat diliyle anlatabilirdi... Doallkla bu da
bam baka bir eydi. lk yazdklarnzn alayc bir tan
olan, birka kuru kazanm ak iin blbl sesini, lo aa
lar ve rm a ka kez kullandnz bilen kk karde
M iel yerine, bunlar gzle grlmeyen o m asal canava
rna, yani okur ynlarna anlatm ak ok daha iyi. Bu ge
ce Anton ok mutluydu, zntler siliniyordu. nce para
sknts. Hemencecik yirm i be ruble demek ar
(1883). M oskovadan, herhangi bir geziye km aktan da
ha pahalya gelen yldnm kutlam alarndan uzaa ka
tm (1884). P ara yok, Petersburg gazetesi hi bir ey
yollamad. Elenceler de birka kuru borlu. Sabah
U yam tan da on rubleden fazlas alnm az (1884). Aile
dertleri; N ikola hasta, kazanc da az. A leksandrda ise
hi i yok. (1884). Sonra da kendi salk durumu ile ilgili
zntler : geen yl bir gn fenalam , kan tkrmt.
B u kanam alarda bir yangnn alevleri gibi korkutan bir
ey v ar.
B ir an rperm iti. lmek istemiyordu. Y aam ak tat
lyd. yle gzellikler vard ki dnyada; gzel kadnlar...
Gzellii seviyordu, yaam ay dnyadan uzakta sevenler
den deildi, insanlarn en insancl olarak doay babo
luu, kitaplar, tiyatroyu, dostluu seviyordu. Bu kanla
lekelenm i mendilse ona ne anlatyordu?.. lm m? B ir
boyun eie, gurura ya da bilime, B at erdemlerinden bi
rine snmyordu, gerek nnde oturup, o geree uzun
uzun, dikkatle bakarak, o gerein biimini deitirip onu
bir eit sis haline getirene, datp, gzlerden uzaklat-
rncaya k adar bakm ak demek olan o Slav tembelliini y ar
dma aryordu. Kendine baktrm ay, yaam a biimini
deitirm eyi dnmyordu. Yaknlarna B ir kanam a ge
irdim, am a verem le ilgisi yok diye yazyordu.
Gece boyunca bunlar dnmemeliydi. nnde din
lenmeye ayrlm birka hafta vard. Denizde ykanacak,
oltayla balk tutacakt; su balkla doluydu. Babkinonun
sahipleri K isselevler cana yakn insanlara benziyorlard.
Snf ayrm na karn ehovlara kar bir stnlk gs
term iyorlard. ehov M adam K isselev anneme bir kava
noz reel verdi, son derece sevim li bir kadn diye yaz
yordu. Gelecek ise, epeyce parlak gibiydi. Bu yl Tp
renimini tam am lam am m yd? Ne yazk ki dostlar pek
oktu, ona gelmeye can atyorlar, am a para demek akl
larndan gemiyordu. Taradan bile bavuranlar vard. Bu
vnlecek bir eydi, am a m ektupla yaplan u biimdeki
konsltasyonlar hi de krl deildi!
O nufri vanoviin kznn strab nerden geliyor?
Annem syledi, ama pek b ir ey anlamadm. Sabahlar
ona tuzlu su banyosu yaptr, bir iki kova su alan bir kap
iine iki kak tuz at.
Sonra da kendine gvensizlik duyarak ekliyordu :
H em sizin hekimleriniz bunu benden iyi bilirler.
u m ays gecesinde uyuklayan evin sessizlii iinde
aklndan geenler arasnda biri, hi kuku yok, ona yak
lam yor, hi huzursuz etmiyordu. Bu, nl biri olma d
ncesiydi. Ne kadar uzak bir eydi bu. O ysa...
 G rigoreviten ehova Mektup
Sen Petersburg, 25 M art 1886
Saygdeer Anton Pavlovi,
A a yukar bir yl kadar nce Petersburg G azetesi
nde bir yknz rastlant sonucu okudum. im di adn
anmsayamyorum. Yalnz bam baka bir zgnlk ta
yan, izgileriyle, kesinlii, doann ve insanlarn betim
lenmesindeki gerekilii ile dikkatimi ektiimi anm s
yorum.
O gnden sonra ehonte imzal yazlar, bir takm a
ad kullanm ann gerekli olduuna inanacak k adar kendine
deer verm eyen bir insana iten ie fkelenerek, okudum.
Sizi okuduktan sonra Suvorin ve Burenine bu yazlar
okumalarn tledim. Benim szme uydular, im di on
lar da benim gibi gerek yeteneinizden, sizi gen kuak
yazarlarnn nne geiren bu nitelikten kuku duym uyor
lar. Ben gazeteci de deilim, yaym c da deilim, size an
cak yaptlarnz okuyarak yararl olabilirim. Yetenei
nizden szederken buna inanarak konuuyorum, altm
be yandaym , am a edebiyata hl byk bir akla ba
lym, edebiyat baarlar benim iin kutsaldr. Canl ve
yetenekli bir deere rastlaynca yle seviniyorum ki
- grdnz gibi - kendimi tutam yor ve iki elimi de
size uzatyorum . A m a hepsi bu kadar deil, ite eklemek
istediim , kuku gtrmeyen yeteneinizin eitli nite
likleri, i zmlemelerindeki gereklik (kar frtnas, ge
ce, Agathe dekoru vb), birka satr iinde yanan km r
ler gibi snen bir gnbat bulutunun gzalc im gesin
deki estetik duygu vb, ile siz inanyorum ki, hayranlk
uyandracak usta ii yaptlar yazabileceksiniz. Bu um utlar
yerine getirmezseniz byk bir gnaha girm i olursunuz.
Btn hzl alm alar durduran, parasal durumunuzu
bilm iyorum , yoksulsanz bizim eskiden yaadm z alk
aclarn ekin; duygularnz, dnlm, btnsellie
ulatrlm , bir atlm da deil esinin m utlu saatlerinde
yazlm b ir yaptta dile getirin. B u biimde yaratlm
bir yapt gazetelerde yaynlanan yzlerce sevim li ykden
daha ok beenilir, byk dle birdenbire ulatrr sizi...
Beeni sahibi insanlarn, daha sonra da btn okuyan
halkn dikkatini sizde toplar.
Duyduum a gre bugnlerde ykleriniz kitap halin
de kyorm u. ehonte takm a adyla ise, rica ederim, bu
kitabn gerek adnzla yaynlanm as iin telgraf ekin.
Novoye V rem iyadaki son yklerinizden (At Ua) son
ra bu ad iyi karlanacaktr.
Grigorovi
ehovdan G rigorovie Mektup
Moskova, 31 M art 1886
M ektubunuz beni yldrm gibi arpt. Aladm , he
yecanlandm, imdi ruhumda derin bir iz braktn du
yuyorum. Gen yllarm a glmsediiniz gibi, Tanr da
size huzur dolu bir yallk versin. M innettarlma be
lirtecek ne bir sz, ne bir hareket bulabileceim . Sradan
insanlarn sizler gibi sekin kiilere nasl bir gzle bakt
n bilirsiniz, mektubunuzun z saygm iin ne demek
olduunu anlayabilirsiniz. B u mektup, bir diplomaya be
del. Yeni ie balayan bir yazar iin bugne ve yarna
kalacak bir onur belgesi. Bylenm i gibiyim. B u yksek
dle lyk olup olm adm a hkmedecek halde deilim.
Size tekrar ediyorum : mektubunuz beni arpt.
Bende sayg gsterilecek bir Tanr vergisi varsa,
aka syliyeyim, imdiye dek ona hibir sayg gster
medim. Byle bir verginin bende olduunu biliyordum, o
kadar da nemli olmadna kendimi inandrmtm . Ken
dine kar haksz davranm as, hi gven duym am as, ken
dinden kukulanm as iin, insana tam am iyle d nedenler
yeterlidir. Byle nedenler de, anmsyorum, bende hi ek
sik deildi. Yaknlarm yazarlk alm alarm hibir za
man ciddiye alm adlar, bu iziktirm eleri ie y arar bir m es
lekle deitirm em i tlemekten geri kalm adlar. Mosko
v a da yzlerce dostum ve burada da bir sr yazar var,
beni okuyan y a da bende bir sanat gren kim seyi anm
sam yorum. M oskovada edebiyat evresi dedikleri ey
var. Her yata, her cinste yetenekli kiiler ve hibir ie
yaram ayanlar haftada bir gn bir lokantada toplanr ge
vezelik ederler. Gidip onlar bulsam ve mektubunuzdan
bir para okusam suratm a gleceklerdir. Gazetelerde be
yldr srdrdm avareliim de, alm am hor grerek,
alakalem yazm aya altm. Bu, ilk nedendir.
kinci neden, hekim oluum, tp sorunlarna boaz
ma kadar gmlm olmam. ki tavann birden ardndan
koulm ayaca sz, hi kim seyi benim kadar uykusundan
etmemitir.
Bunu size biraz da olsa, byk gnahmdan kurtula
bilm ek iin yazyorum. im diye dek edebiyat alm alar
n sonsuz bir hafiflikle, kaytszlkla srdrdm . ykle
rimden hibirinin stnde bir gnden fazla almadm,
u sizin hounuza giden At U an banyoda yazdm! y
klerim i, gazete muhabirlerinin alakalem haber iirm e
leri gibi, makine gibi, yar bilinsiz, okura da, kendime
de aldr etmeden yazdm. Yazyor ve yklerimde Tan
r bilir niin yalnz kendime sakladm , zenle gizledi
im, benim iin kutsal olan, hayalleri ve im geleri har-
cam am aya alyordum.
Yaptlarm n eletirisini yapm aya beni zorlayan, ilkin
Suvorinin ok nazik, anlayabildiim kadar itenlikli
bir mektubu oldu. Az burnu yerinde bir ey yazmak
zereydim , yine de yeteneimin gerekliine inanamyor-
dum.
Ama, ite birdenbire mektubunuz kageliyor. Ben
zetm eyi b a la y n : Hkmetin 24 saatte bu kentten ay
rlacaksn buyruu gibi beni etkiledi. Yani, birdenbire
acele etmemin, bu gmldm kmazdan abucak ken
dimi kurtarm am n kesin gerekliliini duydum.
Hzl alm ay artk brakacam , ama bunu hemen"
yapm am olas deil. inde bulunduum bu yoldan k
m am olanaksz. ok kez alk ektiim iin ondan kork
muyorum, fakat sorun benimle bitmiyor k i... Edebiyata
bo zamanm, ancak gnde iki saati, gecenin bir b
lm n ayrabiliyorum , yani ksa alm alara yetecek k a
dar bir zam an parasn...
Yazn daha bol vakit bulursam , giderleri de ksar
sam, daha iyi alacam .
K itabm a gerek adm koymam olanaksz, nk ok
ge, kk resim hazr, form alar da basld. Birok Pe-
tersburglu bu kitab, takm a adm kullanarak harcam a
mam tlem iler di, onlar herhalde gururum yznden
dinlemedim. Kitabm houma gitmiyor. Sanrm okuyan
larn ou da d krklna urayacak. Yazlarm n okun
duunu, hele sizin beni izlediinizi bilseydim , bu kitab
hi bastrtm azdm .
Btn umut gelecekte. Daha 26 yandaym . Vakit
abuk geiyor, yine de bir eyler yapm ay belki baar
rm.
Bu uzun mektubumu hogrn ve yaam nda ilk kez
Grigorovie mektup yazarak kendine byk bir zevk b a
layan bir adam ayplamayn.

ehov
 B irka hafta nce Novoye V rem iyann yneticisi
Suvorin mektup gnderip ykler istemiti. Bu daha bir
baar saylmazd, am an onun ilk yd. Novoye Vre-
m iya Sen Petersburgun en byk gazetesiydi. Tabii An-
ton gururlanm ve m utlu olmutu, ama bu, Grigoroviin
m ektubunu okurken duyduklaryle llemezdi. Alakg
nll olduundan edebiyatn byklerine bir kskanlk
duymuyordu, keskin ve canl bir eletiri anlay ile on
lara byk sayg besliyordu. Y azarlk mesleinden birinin
kendisi gibi tanm am bir genci selam lam as onu heye
canlandrmt. G rigoroviin mektubu onu etkilemekten
ya da gururunu okam aktan, ilk att adm lar dzene
sokmasndan daha fazlasn gerekletirm iti: kim oldu
unu retm iti ona...
O zam ana kadar neydi ki! yiniyetle dolu, alm ak
tan elinden geleni yapm aktan, biraz para kazanm aktan
budalaca bir m utluluk duyan bir ocuk. 1885te yazd
u sevim li m ektupta Anton, Taganrogdaki amcas Mit-
rofana sevinle dolup taarak, ehovlarn ulat par
lak maddi ve sosyal sonular anlatyordu. (Unutm amak
gerekir, M itrofan ailenin zengin bir yesiydi ve skntya
dldnde sk sk bavurulan bir kiiydi, yeeni de
kendi erdemlerini belirtm ekten ekinmiyordu).
Moskova, 31 Ocak 1885
H ekim liim yava yava ilerliyor. nsanlara bak
yor ve Onlar iyiletiriyorum . Daha zengin olmadm ta
bii, yakn bir zam anda da olam ayacam , am a bir yaantm
fena deil, fazla bir eye gereksinm e duymuyorum. Y a
arsam ve salm korursam ailenin durumu da sa
lam a alnm olur. Yeni m obilyalar, yeni bir piyano al-
dm, iki hizmetim var, arklar syleyip dans edilen ge
ce toplantlar dzenliyorum. B ir sre nceye dek yiye
cekleri (et ve zahire) veresiye alyorduk, bunu artk d
zene soktum. demeleri pein pein yapyoruz.

te, her ey deiiyordu. D rst olmak, alkan ve

yrekli olmak y etm iyo rd u : Yetenekli olmann arl
Antonun omuzlarna kmt, kukusuz bu yetenei o
cukluundan beri tayordu. Fakat yeni farkna varyor
du. Bu kk kitap yaym lanacak olan A lacal ykler,
yalnzca bir elence ve para kazanm ak yolu deildi, okur
lara, eletiriciye, en sonunda kendine kar yklendii
ar ve ac bir sorumluluktu. Tannm am bir yazar ola
rak uykuya dalm, nl biri olarak uyanverm iti. Buna
akl erdirilebilir m iydi? B u n, m eslekdalarn kskan
l, okuyucunun hayranl ve bunlarn gndelik gerek
le olan lszl gln ve ac buluyordu, nk C e
bimde drt ruble var, hepsi bu... Yeni bir kanam a geir
dim (ehovun dostu Bilibine mektubu, Moskova, 4 M art
1886)
Am a daha bir ey deildi bu. Bugne dek zgrd.
stediini, istedii biimde yazabiliyordu. Bundan byle
ondan bir tav r taknm as da bekleniyordu. R usyann
yeterli yolgstereni yok m uydu? Onlara bir tane daha
eklemek gerekiyordu! Bu gzel ve vahi koca lke, na
sl yaayacan, nasl dneceini kendisine retm e
lerini istiyordu. Saa y a da sola doru yol almak, kar
devrimci ya da zgrlkten yana olmak gerekliydi. lk
admda btn gelecek belirleniyordu. Daha imdiden onu
Suvorinin yannda yer alm akla suluyor, knyorlard.
(Novoye Vrem iya, solcularca ln etlen m iti: o, Anton e-
hov, hkmetin beendii, arn okuduu bu gazeteye
nasl yazabilirdi?) Bu ar istekleri irkin ve kk d
rc buluyordu Anton. Evet, G rigoroviin mektubu
ona kendi iini, yreini okumay retm iti. im diye ka
dar, nerden gelirse gelsin, her trl iddetten ylesine tik
sinti duym utu ki!.. T a ocukluundan beri i zgrl
n, onurunu korum aya alm , yoksullua, dayaklara,
bunaltc alm aya karn bunu baarabilm iti de... B ek
lenmedik, byle garip biimde yazgnn ona sunduu bu
mutlu frsat, onu yolundan dndrecek miydi imdi? Ha
yr, asla...
Kendisine balanan um utlar da hakl karm ak ge
rekliydi. im di ondan istenen neydi? A rbal olmas,
uzun ve youn ykler yazmas, her satrnn bir ders ta
m as...
yklerini yeni batan hzl hzl gzden geiriyordu.
Farkna bile varm adan, hi mi hi stnde dnmeden
birka bayapt yazmt. nsann ykclkte baarl
olabilm esi iin, ehovta doutan var olan nitelikler ge
reklidir : Humour y e te n e i: uzun trajik bir roman, byk
bir etki gcne sahiptir, ama hznn ar bast, ileri
karartt kk bir yk ac ve tiksinti v erir... Utanma
duygusu : roman yazar kendinden sz edebilir (ve bazan
etmelidir) yk yazar iin bu olanakszdr; ilkin, zaman
snrldr, yazar karm akl ve zenginliiyle kendini or
taya karam az, en iyisi bir yana ekilmektir. Son olarak
da, en az szle ok ey anlatm ak, yazarn sklganlnn
doal sonucudur bu. B urda rportajclk deneyiminden
yararlanm t, grmesini bilm ek ve hzl yazm ak bir ga
zetecilik yasasyd. ehovun bak asn keskinletir
mi, zeksna sonsuz bir kvraklk kazandrm t. Daha
imdiden bu grnteki soukluu, ilgisizlii - ki son
ralar bunu bana kakacaklard - yklerinde yaatyor
du. Bu da yk trnn bir kouluydu. yk yazar kii
lerine acma duyarsa bu onu ar duygusal ve anlamsz
klar. Belki de ehovun anlatt konulara balanacak
kadar vakti yoktu. B ir romanda belirli bir evredir sz
konusu olan, geni bir biimde ele alnp anlatlr herey,
okur ya sevgi duyar ya da nefret. Am a bir yk bilinm e
yen bir evin bir an aralanp kapanan kapsdr. Burda,
Doktor ehovun ar bastn duyuyoruz, o bir gazete
cinin deneyiminden ok, bir hekimin deneyimini bize su
nuyor : gszle, hastalkl bir acma duygusuna ken
dini kaptrm adan, derin bir sevgi ve kesin tehis...
ehov, yazd ykleri bir yabancnn gzyle bir
kez daha okuyor, provalar dzeltiyordu. lerinden ou
ok acele, kimi zam an iirilerek ve hi zenilmeden k a
lem e alnmt. im di garip ve derin bir alm a iindey
di. B ir yazar iin, belki de btn insanlarn ou iin gi
dilecek yolun tam ters bir yolda yryordu. Kendinden
kp bakalarna gideceine, d dnyadan yola kp ken
dine ulayordu. Kendisi, ehov kim di? Sonralar, eletiri
cileri ve biograflar 1886 ve 1889 yllar arasnda onun
deitiini, baka bir insan, baka bir yazar olduunu
syleyeceklerdir. Gerekte o deim em iti, yalnzca ken
dini tanmt. Kendini tanm olmann, bu stn bilimin
ruhlar zerinde teki bilimlerinki kadar etkisi vard; ki
iyi daha huzurlu ve hznl klyordu. D grn hi
deim em iti. Ailesine dostlarna kar iyiliksever, ev
resinde kalabalk grm ekle mutlu olan, kardelerini gen
kzlarla gnl elendirm eye iteleyen, neeli, cana yakn,
alak gnll, nazik Antoa idi. inden, B yk bir y a
zar olmak olaanst bir m utluluk deil. nce skntl
bir yaam bu. Az bir ey elde etm ek iin sabahtan akam a
kadar alm ak gerekiyor. Zolann, edrinin nasl y a
adklarn bilmiyorum, am a benim evimde soba ttyor
ve heryer souk. (M. K isselevaya mektup, 1 Eyll 1886,
Moskova)
H epsi aclar iinde yaayp gitmekte. yi dnln
ce lmden korkan insanlar hi de inandrc bulm uyo
rum. Olaylarn dzenini anlayabildiim , kavrayabildiim
kadariyle, yaam bana gre birbirini kovalayan, izleyen,
korkulardan, kukulardan ve bayalklardan olum utur.
(Ayn kiiye mektup, 29 Eyll 1886, Moskoya)
Bununla birlikte nl bir kii olmann baz kck
yanlar da hoa gitmez deildi. Parm akla gstermeye, v
gler dzmeye, hatta sandviler sunm aya balyorlar, di
yordu ehov. Hem sonra A ntoanm baarsndan lsz
bir honutluk duyan ailesi de vard. ehov Taganrogdaki
am cas M itrofana unlar yazm aktan ayr bir tad alyor
du :
Noelden sonra M oskovay a Petersburglu bir ga
zeteci geldi, beni alp P etersburga gtrd. Bu gazeteci
ye pahalya oturan hz ekspresinin birinci mevki vagonun
da yolculuk yaptk. P etersburgda beni ylesine karla
dlar ki, vglerin dumanndan iki ay bam dnd. O ra
da grkemli bir evim, iki atm vard, yem ekler ok gzel
di, ayrca btn tiyatrolar iin bedava biletler... Hibir
zam an Petersburgdaki gibi yaam adm . Beni iyice v
dler, daha iyisi yaplam ayacak bir arlam adan sonra
yz ruble daha verdiler ve birinci m evkiyle evime geri
gnderdiler.

X V III

ukur yanakl ince gzel bir yz, sk salar, yeni ye

ni beliren h afif bir sakal, ciddi ve hznl bir dudak kv
rnts, te yandan derin, tatl, etkileyici, deiik bir b a
k, alak gnll bir grnm, bir gen kz hali! (Bir
ka yl sonra Tolstoy, ehov iin yle diyecektir : B ir
gen kz gibi yryor) te ne ulat yl olan 1886ya
doru Anton ehov byleydi. Yirm i alt yanday
d. nsann olgunluk dnemi sayld bir ada y a
yordu. X IX . Yzyl R usyasnda otuz yanda yaam n
ortasna varlr, krknda ise yal biri olunurdu. ehov
kendini yetim e anda, gen yata grmyor, hemen ge
m ie doru yneliyordu. Bu gemi de onu hi honut et
miyor, hatta utan veriyordu.
R tbelere sayg gstererek, papazlarn elini perek,
bakasnn dncelerine hayran, her lokma ekmek iin
m innettar, sk sk krbalanan, hayvanlara eziyet eden,
zengin akrabalarda yem ek yem eyi seven gen bir adam,
bir toprak klesinin, bir bakkaln o lu ... te birka yl
sonra kendisi iin izdii portre. Kukusuz haksz ve ac
m asz bir potre, am a gerek olan, zeksnda, ruhunda, y a
ptnda tam am lad, lmne kadar aralksz srdrd
bu ar alma, onun daha iyiye ulam a isteiydi.
Eletirm enlerin ve okuyucunun isteklerine karn ehov
un yaptlarnn rettii bir ey yoktur. Hibir zaman
Tolstoy g ib i: yle davrann, baka trl d e il... diye
medi. Bazan evresindekilerin etkisiyle kendini bu biim
de anlatm ak istiyor, am a szleri yapay oluyordu. Buna
karlk m ektuplar ve yaants durmadan daha iyi, da
ha dost, yardm da bulunm ay seven, sevgi dolu, sabrl,
daha ince olm aya alan doutan iyi yaratlm , doru,
nazik bir adamn portresini izer. Y ava yava u garip
sonuca varyordu, sevgisini bakalarna kar ne kadar
gsterirse, o sevgiyi yreinde ylesine az duyuyordu. e-
hovu yakndan tanyan herkes, onda kristale benzer bozul
maz bir soukluktan sz ederler. lk izlenimi hemen dai
m a bir irenme, soukluk ve dm anlk uyandrrd. Kup-
rin onun iin yle yazyor : Sevm eden iyi, ak yrekli,
hibir ballk duym adan dost ve kibar olabilirdi. ehov
biriyle tanr tanm az onu hemen evine arr, yem ee
buyur eder, elinden geldiince iyi davranrd, ama sonra
b ir mektubunda bu olay souk bir bezginlikle dile geti
rirdi.
ok zeki ve kavrayl olduu iin mi sevgiyi duym ak
ta bylesine baarszd? Yoksa yreinde ve kafasnda
kaytsz insanlara ok ey verm eye, sonra kendini abu
cak toparlam aya zorlayan bir kartlk m vard? Acl
b ir ekingenlikle gerek dncelerini saklam ak m isti
yordu? En etkili ve deerli eletiricilerden biri olan Bu-
nin tam bir kesinlikle : Yreinin derinliklerinde olup
bitenleri yaknlarndan hibiri tam am iyle anlayam azd
demiti.
ehov da defterine yle yazyordu :
M ezarda nasl yalnz yatacaksam ,, kendi iimde de
yle yalnz yayorum .
Yalnz!.. Oysa kalabalk bir ailesi ve pek ok dost
lar, okurlar vard. 1886 ylndan sonra en gzalc hay
ranlar bir ember gibi onu evirm iti. aykovski, Grigo-
rovi, Korolenko ve tekiler... En tannm adlar, en ay
dn insanlar M oskovada ehovlarm yaad eve gelip
gidiyorlard. Rus m odasna gre iki kanad ardna kadar
ak bir deirmene benzeyen, bir komodin gibi iki katl
bir evdi bu. Ana baba, Anton kalabalktan zevk alr,
kardeleri Anton grltden, konum alardan, kahkaha
lardan ok holanr diyorlard. Belki de doruydu. ev
renin kalabalk olm as gerekli, nk, yalnzken bilmem
neden iime bir korku doluyor diyordu. Antonun se
vinli olm as iin gereken bu grlty ve insan scak
ln aralksz srdrm e iini ailesi stlenm iti. Ailesi
sevim li insanlardan k u ru lu y d u : nce kaba, bilgisiz ve
sert baba; her frsatta alam aktan bir trl vazgem eyen
ana; durmakszn para isteyen ve yakm m alaryle etrafm -
dakileri huzursuz klan Aleksandr; dkn bir yaant iin
deki Nikola; Antona kar saygsz, gereksiz, karm ak
ve isterik bir sevgi duyan Mari. Ama, sonu olarak hep
si canayakm insanlard. Kim se bakas iin kendini z
myordu. Kim in can ark sylem ek isterse sylyordu.
Derdini uzun uzun aklam alarla dkmek isteyen dkyor
du. Tannm sanatnn alm asna birka yl nceki
renciye yaptklar gibi hi mi hi sayg gsterm iyorlard.
ehov ise Ltfen yirm i be ruble avans deyin
deyip yazm ay srdryordu.
Genliindeki hzl hzl ve beceriksizce yazd uzun
ykler bir yana braklrsa, yaam nda ilk kez yk t
rn brakp romana yaklayordu. Bozkr 1887 - 1888
arasnda yazld. Bu uzun yky tm baklarn stn
de olduunu bilerek korka korka yazd.
B yk bir gazete iin yazdm (Bozkr, Kuzey Pos
tas iin hazrlanyordu, R usyada yazarlar ve okurlar ze
rinde bu tr dergilerin byk saygnl vard) ve buna
benim eski zevzeklerim den daha ciddi bir gzle bakacak
lar dncesi, eytann papaz drtm esi gibi beni huzur
suz klyor. B ir bozkr yks yazdm. Yazdm, ama kuru
ot kokusu karm adm a inanyorum bu kez (Sceglova
mektup, 1 Ocak 1887, Moskova)
Uzun yazm ak g geliyordu ona. Yllardan beri y
knn niteliklerine a lm t: her eyden nce ksalk, h a
fiflik. Hi istemiyordu ama, olmad, Bozkr da ksa y
kler dizisi halinde oluturdu. Her say fa bir btnd. B
tn yk blm ve paralardan yaplm gibiydi. ok y a
ln, hibir ilgin olaya dayanm ayan, balca kiisi bir o
cuk olan bir konu semek bilgeliini g sterm iti: ocu
un grleri hzl ve paralar halindedir; duyum sam a
lar, birbiri ardnca uarken yakalar; bir ana dnceye
balam az. Bylelikle Bozkr btnln ve gereklii
ni korumutu.
Bozkrn kahram an Yegoruka kynden, Gney
R usyadaki minicik kynden hi ayrlm am bir ocuk
tur. Dokuzuna basm ak zeredir, yani okula balayacak
yata. Kente, byk bir lim ana (Taganroga) doru yola
kar. Bozkrda gnler - geceler sren bir yolculuktan
sonra kente ular. ocukken Anton ehov da Taganrog
dan bykbabasna byle giderdi. Daha sonra genliin
de, atla, kz arabasyla, satclarla haclarla birlikte bu
yollardan ok gemiti. Yegoruka frtnann patlak ver
diini grr, korkar; yorgundur, m ektedir, yaam n
da ilk kez ot stnde yatar; yine de m utludur, her eyi me
rak etmektedir, yol arkadalarnn konum alarn dinler,
onlar yarm yam alak anlar, hayallere dalar. Arbal, us
lu, biraz hznl bir ocuktur. Zaten ehov hep byle ki
iler izecektir. Anlatt ocuklarn hepsi iine kapank
ve melankoliktir. Yegoruka, bir zam anlar Antonun ba
na geldii gibi, bir gece hastalanverir. U krayna ky
lleri, kzler, yarasalar, beyaz evcikler, gneyin kk
rm aklar Antonun tanyp sevdii her ey bu ykde
yer almtr.
ocukluu mutsuz gemi olmas, gemiinde bir iir
kaynann bulunm as bir yazar iin nemli bir eydir.
Bozkr yazd yl ehov Taganroga geldi. Yedi yldr
uzaklardayd. yle tiksinti verdi ki Moskova bile, am u
runa, tifolarna karn daha sevim li... (Kzkardeine m ek
tup, 1887) Am a bozkr... G nete yanan esm er ve yeil
tepeler, uzakta ley laklar... Bu bozkr kokusu... Eski dost
larm y arasalar gryorum . Sonralar, Gorki bu yk
nn her sayfasnn incilerle ilenm i olduunu syleye
cektir. Yapt ok beenildi. Am a rastlantlar ehovun
yaam na tatl ile acy her zaman kartrm ay baarm
tr. Tam Bozkr yaynland gnlerde ehovun ilk dra
m vanov, M oskovada en grltl, en haksz baar
szla uruyordu.
 M oskovadaki K or Tiyatrosu gldrc bir oyun is
tem iti ondan. Okurun gznde ehov elenceli ykler
yazan biriydi. 1888 - 1889dan sonraki arbal ve sevgi
dolu kiiliine allm am t. ehov bsbtn ayr bir ey
olan vanovu yazd. ada oyun yazarlar yaptlarn
yalnzca m elekler, canavarlar ve dalkavuklarla dolduru
yorlar. Ben zgn olmak istedim, bir haydut ya da bir
m elek yaratm adm . Kim seyi sulamadm, kim seyi akla
m adm .
Ahlk dzeltmeye alm ak ve eitici olmak R usya
da eski bir alkanlkt. yi, zverili, canl, drst insan
lar sahnede grp alklam ak istiyorlard. Rus kentsoy
lusu, zgrlk, ulusun m utluluu, insanlk onuru stne
soylu sylevler dinlemekten ok holanyordu. Bylece
vicdanlaryle demi olan kentsoylular yine eskisi gibi
tem bel yaam alarn srdrebilirlerdi. Hem ynetime ta
atm ak, hkmeti kzdrm ak istiyorlar, bundan ocukca
bir zevk duyuyorlard. Tiyatro seyircisi, gerekten hibir
zam an holanm amt, am a gen ehov kyor, onlara
gerein ta kendisini gsterm eye alyordu.
van, mutsuz bir evlilik yapm tr, kendi snfndan
ve evresinden olmayan bir kadnla evlenm itir. B ir kah
ram an olmak, tek bana yz kiiye kar arpm ak iste
m itir. Ak, drst, gsz doasnn izin verdii oranda
daha az bencil olm aya alm tr. A radan be yl geer.
K arsn artk sevmez, nk verem lidir, lmek zeredir :
bunu renince ak deil, acma da deil, bir eit bo
luk, yorgunluk duyar. K arsn brakr gider, aldatr, ha
karetler eder. Mutsuz Sarah n lmnden odur sorum lu
olan. vanovdan tiksinilir, aalk bir insan saylr. Yine
de kt bir insan deildir, itenlikli biridir. Bakasnn
ve kendisinin felketini hazrlar, am a suluysa da hu
nim nedenini bilm ez. A ldatm tr, am a kim seye yalan
sylememitir. vanov gibileri sorunlar zmleyemez
ler ancak arl altnda ezilip kalrlar.
A leksandr ehovun, kardei Antona yazd mek
tuplar yaynlandndan bu yana vanovun biraz Alek-
san dra benzediini dnmemek olanakszdr. Onun ga
rip ve cokulu yaam m ektuplarnda izilmitir. A lek
sandr parlak ve zeki bir ocuktu. K uku yok, ilkgenlik
dneminde Antonun zerinde byk etkisi vard. yi y
rekliydi, zekiydi. Am a ne oldu ona birdenbire? Sam a
bir ak serveniyle yaam a balad. Onunki kadar den
gesiz ve hznl bir i evren dnlemezdi. M etelii
yoktu, aile ykn srtlam t, kendi ocuklarn, bir de
karsnn ilk evliliinden olan olunu beslem ek zorunday
d. ki kez evlendi. B u birlem elerin ikisinde de ne akn,
ne akln yeri vard, yalnzca iyiyrekliliin, dln,
karakter gszlnn etkisi vard. kisinde de sarho,
iren, borca batm bir koca oldu. K urtard zavall y a
ratklara ac ektiremezdi. Anton onu acm aszca yarg
lyor ve elinde olmadan yine de acyordu. vanovun n
l monologunda (ne yahudilerle, ne delilerle ne de edebi
yat hastas kadnlarla evlenin tek banza binlerce in
sana kar kmayn, yel deirm enleriyle dvmeyin, b a
nz duvarlara arpm ayn) kardeine denge, ihtiyat,
kendine gven, ahenk tlerinin yansm as grlr.
vanova bir anlam veren, kahram ann ann ve so
yunun birok izgisini kendinde, toplam olmasdr. O
kusurlar, aclar ile tam b ir R ustur. Rus savam cl-
nn kendine vergi bir zellii v a r d r : abucak yorgunluk
biimini alm as... Y aam la dolu insan, okul sralarndan
kar kmaz, gcnn stnde bir yk srtlam ak ister.
Am a daha otuzunda, otuz beinde yorgunluu, sknty
iyiden iyiye duyar.. (Suvorine mektup, 30 Ekim 1888)
 B urada A leksandr ve gerek bir yetenee sahip ol
duu halde aptalca b ir yaam sonucunda kendini m ahve
den N ikolay da dnyordu. (Nikola bir orospu ile ya
yordu, iiyordu, sonunda verem den ld) Sahnede va-
nov canna kyar. Nikola ise otuz bir yanda ld. Alek-
sandr sa kald, Suvorinin yannda sradan bir memur
olarak alt, iini yoluna koydu, ama hibir zaman
m utluluk nedir bilmedi. Ahlka dknl, karlar
na kar hasislii, her trl baarszlklar, eki suratl- "
l, honutsuzluu, belki vakitsiz bir lmden de daha
acyd... vanovu dinleyenlerin ou onda kendilerini bu
luyorlard. (Unutm ayalm ki ba kiisini R usyada en yay
gn bir soyad ile anarken - F ran sada Durand gibi -
ehov genel bir karakteri belirlem ek istiyordu.)
Doallkla halkn sert tepkisiyle karlat. Bu bir
baarszlktan fazla - ya da eksik - bir eydi. Bu, bir
skandaldi. ehov ailesi alt katta bir locada rpertiler iin
de bekleiyordu. Yazarsa, kulislerde m ahpus hcresine
benzeyen bir yerde saklanyordu. Oyuncular ktyd,
ancak drt kez prova etm ilerdi oyunu. Antonun kzkar-
dei baygnlk geiriyordu. ehov B en sakindim diye
yazyor. Bu soukkanllk, bir tren kazasnda yaralanm a
yan, evresinde olup bitenleri izlem eyi srdren ve dur
madan oraya buraya koan bir insannkine benziyordu.
Heyecan iindeki oyuncular inik perdenin ardnda ha
karp boyal dudaklarnda gereksiz yreklendirm e szleri
ediyor ve bir takm dualar m rldanyorlard.
lk perde iyi karlanm t. Ama sonras? Su flr
bile 32 yllk tiyatro yaam nda b u n a benzer bir ey gr
memiti. B aryor, lklar aty o r, ellerini birbirine vu
ruyor, slk alyorlard. Bfenin nnde az kald d-
eceklerdi. Galerinin son sralarn d a yksek okul ren
cilerini birisini aa atm aya k alk tlar, polis ikisini d
ar kard. (A leksandra mektup, 24 K asm 87)
 Bu son olay yazar biraz yattrd, am a oyunun ba
ars iin umduu hayalleri de ertesi gn kan gazeteler
y a la n la d : B ay ehovdan hi bir zam an byk eyler
beklenmemiti, fakat niversite renimi yapm gen bir
adamn bu k adar kstaha, utanm azca bir eyi halkn kar
sna karm a creti gsterecei um ulm am t., Ne ka
dar ahlk d bir oyundu. H alk ylesine um ursam az ve
yum uakt ki bu sam alar sessiz sessiz dinledi!
tedenberi eletiriciler ehova ok sert davranm
lard. M esleinin daha balangcnda, onun bir gn sarho
olarak bir kapnn dibinde lecei kehnetinde bulunm u
lard, bu da onu ok zmt. vanov iin sylenenler
ise tadsz eylerdi, am a nceki saldrlar kadar onu etki
lemiyordu. Hem onun ii ykler yazm akt, tiyatro ile
bir ilgisi yoktu.
Hepsi de iyi karlanan ykler birbirini izledi, A te
ler, Yldnm, Kriz vb. 1888de ona bir yazn dl de
verildi. Pukin dlnn y ars... ann yazn dnyasn
da nemli bir yer kaplam aya balyordu. ykleri, gen
liinde yazdklarndan daha arbal bir havadayd. B
tn dostlar onu kutluyordu. Sonunda en sonunda yazarn
rolnn, grevinin nemini, trajik bir yazgya sahip R us
ya gibi bir lkede yaratlan her yaptn byk bir sonuca
ulatn anlyordu. Tolstoyun etkisinde m iydi? Daha
iyi ya! Yaptlarnda glm sem eye hi yer verm iyor m uy
du? B u da ok iyiydi. Yaznda baar kazanm ak asn
dan alam ak glmekten stnd. Am a ehovda olaan
st bir i zgrl vard; kac, ince, elikili, y aa
yan bir ey, kimsenin buyruu altna girm eyen bir ey.
Bunu kendi de biliyordu : yle sanyorum ki ok nee
li ya da ok acl yzmle insanlar hep yanltyorum .
Ona buna iltifatlar yadryor, dostlar iin rpm
yor, ama iinden hepsini eytana yolluyordu; ak yrek
li, drstt, herkesten gizledii, uzun zamann verdii,
tutkuyla yazd, tek satrn bile kim seye okumad ro
mann yok eden, bu utanga, alak gnll btn R us
y a nn ciddi bir kii olmasn istedii ehov, herkese ku
lak veriyor, susuyor, te yandan bir vodvil yazyordu :
A y. (B ir vodvil yazdm bir bilseler ne fkelenirler.)
vanov, byk grltlerle tepetaklak olurken; A y,
ayn K or tiyatrosunda byk baar kazanyordu. P arasal
adan baar yle bykt ki ehov birka ay, hemen he
men bir yl hi para sknts ekmeden dinlenebildi.

XX

ok gemeden vanovu P etersburgda sahneye koy

m ak istediler; aklanm as olanaksz b ir deiim le, bir yl
nce bozguna urayan 03nn bu kez byk ilgiyle k ar
land.
17 ubat 1889 : Benim vanov ok byk ve art
c bir baar kazanyor. P etersburgda imdi gnn iki kah
ram an v a r : Sem igradskinin rlplak Phrynsi ile gi
yim li olan ben..
Tiyatroda elde edilen baarda sarho edici bir ey
vard. ehov kulislerin havasm sevm eye balad. P askal
y a gecesini krktk sarho oyuncularla birlikte geirdi.
Kendi de iti. B ir ka gn sonra (5 M art 1889) aknlk
veren bir olay olarak yaam nda ilk kez ingenelere git
tiini not ediyor. B u yabanc yaratklar iyi ark syl
yorlar. arklar iddetli bir frtna srasnda yksek bir
tepeden sovarlanan bir trenin grltsne benziyor.
Yaz bam da, eskiden olduu gibi, btn aile kye git
ti. ehov ailesinden pek az ayrlyordu. Alnndaki i gi
bi, bir bagaj gibi onlara alkn olduunu sylyordu. B
tn bu kalabal beslem ek iin yazmak, yazm ak gerekliy
di. Suvorin ise A leksandra :
K ardeiniz niye bu kadar ok yazyor? B u zararl
bir eydir diye yazm aktayd.
Uzun beyaz sal, bykl ve kurun rengi sakall ih
tiyar Grigorovi m asum ve neeli yal bir ocuk haliyle
ellerini havaya kaldrarak (yal aydnlara bu ocuksu g
rn ok yakr) B u kadar ok yazm ay ona y asak edin.
P ara kazanm ak iin m i? V aktiyle bizler para kazanm ak
iin yazm yorduk diyordu.
Sevim li Grigorovi! ehov onu seviyordu, ama eskisi
kadar saym yordu. Glm seyerek Annenin ve babann
yem ek yem eleri gerek diyordu yalnz. Ailesini aresiz
likle ard sra srklyordu. yaz boyu ehovlar Bab-
kinoda ^yaamlard. im di de m evsim i yz rubleden Uk
rayn ada kk bir ev kiralam lard. B u ev geni ve de
rin bir rm an iindeydi. B ayram gnleri U krayna ky
lleri rm aktan kayklarla, kem an alarak geiyorlard.
Mal sahipleri byk evde oturuyorlard. Y al bir kadn
olan ana sevim li ve bilgiliydi. Schopenhaueri okuyordu,
ehova hayrand. K r olan byk kz beynindeki bir
tmrden ac ekiyor, lmn yakn ve kanlmaz oldu
unu biliyordu.
ehov:
Ben hekimim, lm yakn insanlara alknm.
lme yaklam insanlarn karm da glp alam alar
bana hep garip gelirdi, am a im di taraada kr kzn glp
elendiini, ya da kitabm dinlemesini grdke, bana
garip gelen ey bu kadnn lecei deil, kendi lmm
z grmezden gelip sanki hi lmeyecekmiiz gibi kitap
lar yazmamz.
kinci-kz utangat, yum uak ve sessizdi. ki kz da
Tp renimi grmt. Daha ok gen, gl, yank de
 rili ve hep glm seyen bir kz olan nc kzkarde top
raklar stnde bir okul kurm u, U kraynal kk ky
llere K irilovun iirlerini retiyordu. Bundan baka iki
erkek ocuk vard, bir tanesi yetenekli bir piyanistti.
X IX . Yzylda R usyadaki toprak soyluluu ou kez
zeks ve gelenei olaanst, yksek ve temiz, bilgili,
karclktan uzak kiiler yaratabiliyordu. Bunlar da an
cak sert ve saf bir iklimde rahat ediyorlard. Dal ancak
byk yksekliklerde huzur duyar. Mzik, okuma, derin
ve zl konum alar, ak lkleri, yaam lar bu kadard.
Doay, sanat seviyorlard, konukseverdiler, ho, basit
iyiniyetle doluydular. evrelerinde yoksulluk, ktlk ve
ahlkszlk ar lye varm aktayd, bundan ac duyu
yorlard, d dnyann bir parasn bile deitirecek g
leri yoktu. ekerek, tatl bir uyuukluk ve soylu bir bo
yun eile, kk, alak gnll abalarla - bir okul ya
da bakm evi yaptrarak, yoksul ocuklara el uzatarak -
gzel zam anlar bekliyorlard. H ayranlk veren iyiniyet-
lerle dopdolu, yoksullaan topraklarnda byk bir onur
la mr sren bu insanlarn yaam nda ehovun holan
d, o huzur, gszlk ve tertem izlikti. Her eyden ok
iinde yaadklar dekoru seviyordu : geni vahi bahe
leri, o hlam ur aal yollar, o glckleri, soylu ve sade
grnl derebeylik kklerini, hemen hemen plak be
yaz odalar, akam lan ak pencereden duyulan keman
ya da piyano seslerini, peronda gne batarken srdr
len konum alar seviyordu. Kent insan ehov iin bunlar
yeniydi, soylu olmayan bir insan coturucu bir eydi. e
hov bu yzden, Turgenyev kadar bu toprak soylularn
anlatm asn bildi, yazdklarnn birok sayfasnda peygam
berce bir anlatm vardr, kmek zre olan bir toplum
dur, hepsi mahkm kiilerdir. Am a onu en ok kendine
balayan, doayd.
10 M ays 1888, Sum i, Harkov ilinde, Lintvarev kk;
 Irm an otlar arasnda bir yerde, grnmesi g, ne
olduu belirsiz bir ku baryor, ona burada bugay di
yorlar. Ahra kapatlm inek, sra filin borusu gibi b-
ryor. Sivrisinekler kpkzl, ok kt; bataklktan ve gl
den stm a fkry or...
Am a :
Gecenin sessizlii iinde duyulan mzik olaans
tyd, derin taze sam an kokusu... M aguin kk (Lint-
v arev lerin uzak bir akrabalar), eskiydi, bir yl nceki
bir rmcek ayla kaplanm gibi l ve yalnzd. Ev k
me durumunda, kaplan kapanmyor, deme aralklarn
dan erik ve kiraz aalarnn gen filizleri beliriyor. Y at
tm odann pencere kanatlar arasnda bir blbl yu
va k u rm u ...
Bu sralarda ehovun yaantsnda dostluk kurduu
birok kadn vard. B u sevgi dolu ve arbal kadm lar
onun hayranlaryd ve hepsi de azok bir ana sevgisi ile
birlikte, ona ak ve ilgi duyuyorlard. Yazar olarak ehov
i zgrln koruyorsa da, insan ehova ne denebi
lirdi? yle gizli, iine kapank, yle utangat ki, kadn
lar onun yannda kendilerini hep hareket halinde ve en
gellerle dolu bir dzeyde hissediyorlard. ehovun b
tn kahram anlar ya yarm severler, ya da sevmekten
kanrlar. ehov onlara benzer.
U kraynada ilkyaz ok ho geti. Bu yl boyunca dost
larna yazd m ektuplar incelikler, eytanlklarla, hafif,
ocuka bir sevinle dolup taar. A ustos banda, K rm a,
Suvorinlerin yanna gitti, orada bir ka gn kald. K a ra
denizde ve H azerde yolculuklara kt. Neeliydi, m ut
luydu, kazand baardan ocuka bir sevin duyuyor
du.
1889 yl bandan itibaren, Nikolann hastal y
znden zntl geti. Uzun zam andr Nikolann h asta
l yaknlarn korkutuyordu. ehov grnen geree
kar gzlerini k ap ay am azd : kardei verem den lmek
teydi. Budalaca geen bir yaayn bedelini dyordu :
atesiz, damsz bir yerde yaam ak, delik papularla karda
koum ak, araba dknlk, zararl ilikiler. Ressam n
durum u kt. H ava scak. Bol bol st iiyor, ama ate
hep ayn, her gn biraz daha zayflyor. ksrk hi ra
hat verm iyor. Odasnda uyuyor, am a yarm saat iin d
ar kyor, ounlukla uyuyor, uykusunda da saykl
yor. (4 H aziran 1889).
lm yalayordu. Doktor ehov kendinde de
N ikolann hastalnn korkutucu belirtilerini bu
luyordu. 1886da o da ikinci kez ok ar bir kana
m a geirmiti. H er k, gz ve ilkyaz, her rutubetli yaz
gnlerinde hep ksryorum . Yalnz kan gelince korku
yorum . (Suvorine mektup, 14 Ekim 1888) Yine de ken
dine bakm aya, yaam n deitirm eye kalkm yordu. Ni-
kolann lmn derin bir acm ayla seyrediyordu. K a r
deini ok sevm iti, onda byk bir yetenek grmt. En
ok acd da, bu yitip giden yetenekti.
Haziran aym da A leksandr geldi. ehov da birka
gn dinlenebildi. Bir yl nce gittii, o kadar houna gi
den Sm aguin kkne yeniden g itm e y i: blbln yuva
kurduu, vahi kiraz dallarnn demeden frlad oda
da bir kez daha yatm ay zlemiti. Am a imdi her ey ba
kayd. Y ar yolda yam ur balad. ehovla arkada Sm a-
guinlere, gece vakti, souktan donmu olarak vardlar.
Sou k yataklara y a ttk : buz gibi yam urun grltsy
le uyuduk. Btn mrmce o am urlu yolu, o kurun ren
gi gkyzn, aalardaki su dam lalarn unutm ayaca
m. Sabahleyin bir kyl ocuk srlsklam bir telgraf
g e tir d i: K olya ld.
Hemen geri dndler. K entte durup saat ikiden gece
yediye kadar trenin gelm esini beklem ek zorunda kald
lar. Ne yapacam bilm eyen ehov, souk, lo, ssz sokak
larda serseriler gibi dolat. Parka girdi, bir duvara sn
d, bu tiyatronun duvaryd, aktrlerin sesleri duyuluyor
du, bir melodram d prova ettikleri. B ir ka h afta nce d
nde bir m adalya aldm grm t, nc Snf bir
Stan islas nian. A n n e si:
Seni bir ha bekliyor Antoa, demiti.
A a tabakadan btn kadnlar gibi iskam bil kat
larna bakarak gelecei okumay biliyor, dileri yorum-
luyordu.
Ha, bir acdr.
Ertesi gn ehov evine dnd. Cenaze onu biraz y a
ttrd. Her ey ylesine sessizdi! Zavall Nikolann k ar
deleri ve dostlar tabutu ky m ezarlna kadar gtrd
ler : Ha, tarlalarn ok uzandan bile grlebiliyor. O
(Nikola) orada artk huzur iinde yatyor.

XXI

N ikolann lmnden sonra ehovda tek bir dn

ce b e lir d i: ailesinden ve yasl anlardan kamak. Am a
anlar onun peini brakm ad. Yazn alm alarnda da
karanlk ve ac endielerden kendini kurtaram ad. B ir
ka yldan beri Tolstoyun etkisi altndayd. Yazar Tols
toyun deil, karam sar, her eyin sonunda lm gren,
niin v ar olduunu itenlikli bir um utsuzlukla anlam aya
abalayan, benliini unutup, kendini mutsuz insanla
adam ay reten kuram c Tolstoyun etkisindeydi. B ir di
zi yaptta, yi nsanlar ve Yolda (1886), Dilenci (1887),
R astlant (1887), Hergnk B ir yk (1889) de bu etki
iyice belirgindi. Am a bu, ehovun sanatna ok zarar ver
di. Y aam nda ilk ve son kez dnyay kendisinin olmayan
bir gzle seyretti. Hergnk B ir yk; van liin l-
m ne benzer. Am a Tolstoyun am acna ulat yerde e-
hov hedefini yitirir. van li gnn birinde lmle kar
karya kalan bir insandr. Akp gitm i yllar seyreder,
onlarn gereksizliini, ac boluunu anlar. A ktan uzak,
soylu dnceler beslemeden, irkin tutku ve iddetli is
teklerden uzak yaadn sanm, am a yaam am tr. van
liin yksn insanln haline korku duym adan oku
m ak olanakszdr. ehov ise, Tolstoydan daha teye ge
mek istedi. Kahram an, nl, herkesin hayran olduu bir
profesrdr. Yallk, hastalk gelir, lm yam bandadr.
K u tsal bildii her ey can skc, iren ve yanl grnr.
nceleri, ylesine sevdii kars, kz onda ancak tiksinti
ve soukluk uyandrr; evlatl K atya adl kz hepsin
den stn tutar. Bu yalnz babaca bir sevgi deildir, ke
sinlikle bir ak da deildir. Bu gen kz m utlu klmak,
yaam na yardm etmek, ona gerei retm ek ister; ama
bunu da beceremez. Amasz, Tanrsz, gerek bir v ar ol
m a istei duym adan yaam tr, insanoullarnn en ie
yaram azdr. Ne yazk ki btn bunlar bizi hi mi hi et
kilem iyor; Tolstoy yaam ay, gvdeyi, ak ylesine ate
li biimde seviyordu ki lnetlem ek isterken bile onu kut-
suyordu. van lie ise, yaam ak ad verilen bu biricik
olaanst serveni ziyan ettii iin acnr ancak!.. Oy
sa yal profesrse hep soyut bir dnyada yaam gibi
dir : bu, bir insan deil, ruhsuz bir makinedir. lecek mi?
Bize ne! Ksacas, lmeyi haketm itir. van li bizi kor
kutur, bizi zer, bize benzer. Profesr ise bize yabanc
biridir.
Evet, ehov bir ka yl sreyle Tolstoya yknmek-
le hibir ey kazanmad. Bu iki yazar kadar birbirinden
farkl iki kiilik dnmek olanakszdr. Tolstoy, tutkuy
la, yce direnilerle yorulm utur. ehov ise kukucu
dur, her eyden uzaktr. B iri alev gibi yakar, br d
dnyay souk ve tatl bir kla aydnlatr.
Byk toprak aas Tolstoy yoksul snf yceltir,
rnek gsterirdi. Oysa, aa tabakadan yetim i ehov
onlara kar ayn anlayl sevgiyi gsterem iyordu. Tols
toy, incelii, lks, bilimi, sanat horgryordu. ehov
ise btn bunlar seviyordu. Salam bnyeli, tutkulu bir
gvdeye sahip Tolstoy, vazgem esi g olan kadndan ve
ehvetli aktan tiksiniyordu. Narin, hasta ehov ise, g
nahn nemini anlamyordu, nk gnah derin tabiatna
hi girmemiti. Am a aralarndaki en doldurulmaz uurum,
kukusuz Tolstoyun dini btn bir insan oluu, ehov
unsa olmamas idi. Birinin ikence edilen bir inanc
vard, tekinin durgun bir inanm azl... Tolstoy um ut
suzluu retiyordu, ehov ise iyim ser olmay dlyor
du. Am a birka yl nce byk usta iin u szleri sy
lerken ok h a k ly d :
Onun mutsuzluuna, m utsuz olabileceine inan
myorum.
Tolstoy, ehovun bilmedii bir m utluluk tanmt:
onun asla elde edemedii huzur. ehov bu yeryz s
tnde bulunm ayan bir ey arad, kendini tam am en sevin
ce ya da acya kaptrm aktan korktu. Tolstoy ise bam ba
kayd; gl bnyesi, dem ir gibi mizac acy on kat art
tryordu; zevk alm ay da yle... nsan Tolstoyun sevdik
lerini yazar Tolstoy bakalarna verm iyordu : kiinin ne
topraa, ne m ala mlke, ne zgrle, ne de kendini bul
mas iin insanca bir sevgiye gereksinim i vard; o, her
eyden nce hibir ey arzu etmemeyi retiyordu. Y a
lanan, hastalkl, bu dnyada pek az eye sahip olan e
hov ise nce utanarak, sonra da fkeyle bu gr red
dediyordu :
H ibir eye gereksinm e duym ayan kii, ancak l
bir kiidir. Y aayana, her ey, yeryzndeki her ey gerek
lidir. Tanr insan, canl olmas, sevinci, sknty, felketi
tanm as iin y aratt... Hibir ey istemezsen, bir canl
deilsin sen. B ir tasn yalnzca. (Gurbette)
Buna ram en 1899da yorgun, sinirleri bozulmu, en
d ie ve d krkl iinde ehov, hl Tolstoy kuram n
dan kendini kurtaram am t. B u dnemde yazdklar, y
kleri arasnda en gszleri, en az inandrc olanlardr.

X X II

K ardei N ikolann lmn izleyen yaz, ehov, Sa-

halin adasna gitti. evresindekiler onun bu yorucu; ga
rip yolculua niin ktn anlayam yorlard. O gnler
de Sibiryaya dem iryolu yoktu. B ir araba tutmak, atlar
kiralam ak, insanlarnn az olduu, sert iklimli topraklar
gemek, soua, en basit konforlarn yokluuna, yorgun
lua katlanm ak; btn bunlar, Sahaline, o uursuz ada
ya, o srgn yerine, yeryznn en nasipsiz toprana
ulam ak iin mi?
ehov yolculuunun nedenini soranlara :
A lt ay boyunca, burdaki yaantm dan daha de
iik biimde yaam ak istiyorum , diye yant veriyordu.
Sahalinde iki ay kald, sonra Nagazaki, anghay,
M anilla, Singapur, Kolombo, Portsait ve stanbul yoluy
la A vrupaya gemeyi hesaplyordu. Taganrogda doan,
on yl boyunca tatillerini ailesiyle U kraynada ya da Mos
kova yaknlarnda geirmekle yetinen bir insann zeks
ve hayalleri stnde, btn bu adlarn ne denli ekici ol
duunu dnmek, hi de zor deildir. Ailesinden kap
kurtulm ak onu hi de zmemiti. Hep yolculuu ve d
nte yazaca kitab dnyordu. Herkes Rus Ceza sis
temini eletirm ekteydi, fakat bu sistem i incelemek, yan
llarn aram ak, yeni areler nermek zahmetini kimse
gstermiyordu. Sibirya, bir gerekti, Rus gereklerinin en
ac olan. eh o v : T rkler nasl M ekkeye gidiyorlarsa,
biz de Sibiryaya gitm eliyiz diyordu. M ilyonlarca Rus
orada ac ekiyor, lyordu. Y azar iin bu gzya deni
zine, bu dayanlmaz aclar toprana gzleri kapatm ak,
srt evirm ek olanaksz bir eydi. Geri dndnde b
yk bir soukkanllk ve gvenle grdklerini anlatacak
ve belki de yazdklaryla bu insanlk d ynetimde baz
olumlu deiiklikler yaplm asnda etkili olacakt. Hem o,
teden beri deiiklii sevm i, yeni ve gl izlenimler
den holanm t: K ukusuz mrnn pek uzun olm aya
can daha o gnden duyum suyordu. Hi deilse yaan
ts izlenim ve de zengin olmalyd. 1890 yaznda bu
yolculua kt.
Tam bir M sr felketi diye yazyor. Yollar su al
tnda yitip gidiyordu. Sk sk arabadan inip, her an bat
m ak tehlikesiyle karlaan kayklara biniliyordu. G n
ler boyunca rm ak kysnda, yam ur ve souk rzgar al
tnda oturup beklemek, beklem ek gerek. Irm akta buz
tabakalar yzyor. Su bulank. Garip, sanki dipte bir
yerde birileri tabutlar iviliyorm ucasna grltyle ak
yor rm ak.
B u rm aklar ehovu karabasanlara srklyordu.
Tom sktan K rasnoyarska k adar k ar yoktu, am a te
kerleklerin gmld, dingillerin krld, atlarn kaya
rak dt, Kuzeyin o korkun am uru vard. Gda az
d, ktyd : R us bir domuzdur, niin et ve balk yem e
dii sorulursa bunu tat yokluuyla aklar, buna k ar
lk en uzak kylerde istediiniz kadar votka bulunur...
E t ve balk getirtm ek, ok daha pahal ve tam as daha
da g olan votkadan daha zormu gibi, H ayr, iki i
m ek B aykal glnde balk avlam aktan daha ilgin geli
 yor olm al (Mari ehova mektup. 13 Haziran 1890. Bay-
kal kys)
Ne yatakta uyunabiliniyor, ne ykanlabiliniyor ne de
am ar deitirilebiliniyordu.
K rasn oyarsktan sonra k bitti. O zaman ehovun s
caktan, susuzluktan, tozdan ve sivrisinekten ekmedii
kalm ad. T ay ga, sonsuz orman artcyd. Ormann ner-
de balayp bittiini bilen yoktu. A rasra Ren geyikleri
koulm u tatlaryla Laponlar ormandan geip kylere
ekmek alm aya gelirlerdi. Keiyollar grnyor, fakat bu
yollarn nerelere gittii bilinmiyordu. Belki gizli bir al
kol tasfiyehanesine, belki de kaak m ahkm larn kam
pna! Yerlilerin deniz saydklar Baykal gl ylesine
geni, peruze renginde parlakt. nsan korkutan bir uu
rum un dibinde dalar ve kayalklar grnyordu. Gerisi
Sib iry a iklimi, d grn olarak, Rus ikliminden az
farkldr. Her ey basitti, tekdzeydi.
ehov kazaya uram adan bu kadar uzak yerlere va
rabildii iin ocuka bir sevin ve gurur duyuyordu. K en
disi iyiydi, btn b agaj arasnda, yolcularn hemen her
gn kaak m ahkm larn saldrsna uradklar sylenen
bu topraklarda yalnzca bir ak yitirm iti. Am a bu anla
tlanlar bir masald. ok nceleri, eski zam anlarda olur
du btn bunlar. Rvolver gereksiz bir nesne... Sanki
b ir snavdan gemi gibiyim . diye dnyordu kendi
kendine...
Sonunda i karartan Sahalini grd. Hkmet adam
lar onu iyi karladlar. Tutukevlerini gezip grmesine,
m ahkm larla - doallkla siyasal olm ayanlaryla - konu
m asna izin verdiler. B unlar kolaylkla gerekleti.
ehov aday inceledi, srgn yerlerine kadar girdi,
zincirli m ahkm larn toprak stnde yattklar o rutu
betli duvarlar, haarat kaynaan kulbeleri grd. Eski
mahkmlarn yoksulluk ve pislik iinde Rusya.dan getirt
tikleri karlaryla yaadklar ve ocuklarnn orospuluk
etmekten baka geim yolu bulam adklar izbelere girdi.
R uslar, T atarlar, Yahudiler, PolonyalIlar, btn dinler,
btn rklar burda yanyanayd. Birok sulu ve birok
susuz, akln karm lar, ikiyle gzleri fkeden dn
d iin hrszlk yapanlar, cinayet ileyenler, imdi han
gi suun cezasn ektiklerini bile anm sam ayan sarho
la r...
Sonunda ehov gardiyanlar tanm aya balyor. Bun
lar ya bilgisiz ve kabasaba insanlard, ya da sadist kii
lerdi. lerinden ou iyiniyetliydi, ama bakalarna y ar
dm etmek iin ellerinden bir ey gelemezdi. ehov, idam
larda, ikencelerde bulundu, nk en h afif sular, en
h afif kabahatlar bile sopayla cezalandrlyordu. Sibirya
da Sahalin adasnda, otuz yl gemeden rnn verecek
olan lgnlk, zulm ve kin tohumlar bol bol ekilm ektey
di.
Dnte yazd yolculuk yksnde grd btn
korkun eyleri soukkanl bir hekimin aklyla konu
m ak istedii, kendini cokuya kaptrm am aya alt his
sedilir. Dncelerini ll, ihtiyatl cm lelerle belirt
m itir. te adadaki ocuklardan sz eden yeri
ocuklar kaytsz gzlerle zincire vurulm u m ah
km lar izliyorlar... A skerlik ve mahkmculuk oynuyor
lar. Sahalin ocuklar serserilerden, sopadan sz ediyor
la r... Celladn ne anlam a geldiini biliy orlar...
B ir gn ehov bir izbeye girdi, orada on yanda bir
ocukla karlat. K onum aya baladlar :
Babann ad? diye sordum.
Bilmiyorum, diye yant verdi ocuk.
N asl ey? Babanla birliktesin de onun adn bil
miyorsun. ok ayp.
 Gerek babam deil.
G erek babam deil de ne demek?
Annemin dostu.
Annen evli mi, dul mu?
Dul. B u raya kocasnn yznden geldi.
Ne demek kocasnn yznden geldi?
Onu ldrd de ondan.
Sen baban anm sar msn?
Anm sam am , ben piim ...
Y allar, kadnlar, gebeleri 'bile sopayla dvyorlar
d. Cezalar ard, am a zam anla allyordu. Kim i akln
yitirirken ya da lrken cezalarn piirdii m ahkm larn
bir blm hi de ac duym uyorlard. ehov baz grn
tlere tank olduktan sonra gn uyuyam ad. Bu iken
celeri, partizanlk tutkusuna kendini kaptrm adan, tam bir
soukkanllkla dile getirirse okuyucularn hayalinde bu
cellatlar, serte sulam aktan daha iddetli tokatlayaca
n um ut ediyordu. Am a halk bu yazlanlar okudu, az
ck rperdi, sonra okuduunu hemen unuttu.
ehov yolculuunun, yorgunluklarnn, uykusuz ge
celerinin, btn bunlarn o mutsuz insanlara hibir y ara
r dokunmadm anlam t. B ir yazarn, Tolstoyun iste
dii biimde hizmet verm esi gt. ehov bunu iyice an
lad. Bundan sonra yalnzca tanklkla yetinecekti. te-
denberi at hrszlarndan sz ederken at alm ann kt
bir ey olduunu sylemenin gereksizliini dnmt.
im di buna iyice inanyordu. Sibirya gezisinde saln
az ok korumutu, am a dnte tt. M oskovaya gelir
ken h a sta y d : im di hep ksryorum , burnum akyor
ve geceleri ateim v a r... Kendim e baktrm am gerek.
(Seglova Mektup, 10 A ralk 1980, Moskova)
Am a honuttu, en deerli zlemlerinden birini ger
ekletirm iti. A vrupa dnda, R usya dnda bir yolcu
luk yapm t. T anrya krederim , bu yolculua kalk
acak gc ve olana bana salad ... ok ey grdm,
ok ey hissettim , hepsi son derece ilgilendiriri, benim
iin yeni e y le r... Yine H onut ve doygun haldeyim ,
diye yazyor, K endim i bir sihire kaptrdm ki, artk hi
bir ey zlemiyorum, bana inme inse ya da bir dizante
riye tutulup br dnyay boylasam hi yaknm ayaca
m. Yaadm syleyebilirim. Cehennemdeydim (Saha-
lin) ve cennetteydim (Seylan adas).
O hayran kaldmz yklerini bu geziye borluyuz.
En gzelleri hi kukusuz Srgn de (tutsaklar, gece, su
kys) ve bir bayapt olan Gusiyev (bir askerin denizde
lm). Bu yknn kkeninde belki de ehovun Su-
vorine bir mektubunda anlatt an vardr (Moskova, 9
A ralk 1890). Singapur yolunda iki cesedi denize att
lar. Bir kum aa dikili, suya takla atarak den lye ba
knca ve dibe kadar nice fersah bulunduu dnnce
insana bir korku geliyor. Siz de orada lp denize atla
canz sanyorsunuz.
Jap on y ada kolera salgn balam t. ehov oraya u
ram adan, Hong - Kong, Singapur ve Hindistan yoluyla
dnd.
s*

Sin gapuru pek anmsamyorum, neden bilm em ora

da dolarken beni bir hzn basm t. N erdeyse alyor
dum. Sonra cennet gibi Seylana geldim. Bu cennette tren
le yz verst yol yaptm, palm iye ormanlarna, bronz renk
li kadnlara doydum. Oullarm olursa onlara gururla,
K erata, bir zam anlar benim karagzl bir hintli kadnla
ilikim olmutu. Hem de nerde? B ir hindistan cevizi or
mannda, ay nda diyeceim. Dnya gzel. B ir tek
kt v ar : Biz.
Nktenin, hznn, durgun bir um utsuzluun kart
bu konum a biimi, btn yklerinde, m ektuplarnda, hi
kukusuz ruhunda onun kendine vergi tonuydu : ehov
un ta kendisi.
Uzun yolculuklarn zevkini tattktan sonra yerinde
aklp kalam azd. H asta olduunu hissediyordu. Am a 1891
ilkyaznda dostu ve yayncs Suvorinle birlikte yurt d
na gitti. V iyanay, Venediki, Floransay, Rom ay, N a
poliyi, N isi, P arisi gezdi. Daha nce A vrupada hi bu
lunm am t. nceleri her ey onu bylyordu, her ey
houna gidiyordu : Alt yedi katl Viyana evleri, bronz,
porselen, deri olaanst eyalarla dolu m aazalar... g
zel, zarif kadnlar... Hayatm da Venedik kadar grkemli
bir kent grmedim. nsan alkn deilse geceleri lebi
lir... G ondollar... Tatl, durgun bir hava ve yldzlar...
Yoksul ve horlanm bir Rus, bu gzellikler, zenginlikler
ve zgrlklerle dolu dnyada kolayca akln yitirebilir.
B ir kilisede ayakta org sesini dinleyince insan katolik ol
m ak ve buralarda sonsuza dek kalm ak istiyor. Her yan
dan mzik ve grkemli arklar duyulunca kii alam akl
oluyor.
Am a ertesi gn yam ur yad, gzel Venedik g
zelliini yitirdi. Su buradan kurtulm ak ve gnein ol
duu yere gitmek isteini veren donuk bir sknt fr-
yordu.
Rom ada ve Floransada m zeler onu skyor ve yo
ruyor, zlemle R usyay ve bir tabak bulgurlu iyi d
nyordu. Monte K arlo da Buvorinin oluyla am az
ift artrm a icad edip btn parasm kaybediyor. Tan
rm bu yaam , btn palm iyeleri ve portakal iekleri
ile nasl da iren ve aalk... Zenginlii ve lks se
verim, ama bu rulet lksn, ben lks bir WCye benze
tiyorum.
Ksacas, Roma, H arkova benziyor, Napoli ise pis
bir yer. (Mari ehova Mektup, Napoli, Nisan 1891)
 P aristen ise holanyor. Franszlar mkemmel bir
ulu s, ama artk yorgundur, evine dnmek istiyor. Baz
anlar bir kadn zlercesine bir dekor, bir peyzaj istiyor,
ama abucak yorulup, yeni batan yeni eyler, baka gk
ler aram aya balyordu. stnde u szlerin yazl oldu
u kk bir mcevher tayordu Yalnz kii iin dnya
bir ldr.
O, bu l her ynde geti, kimi zaman Douyu, ki
mi zaman talyay dleyerek; Singapur ya da Venedik
teyken kan kustuu M oskovay an m sayarak... A rtk y a
lanm aya balyordu.

X X III

ehovu, yazarken zaman her zam an sktrrd. Y a

zlar nceden belirlenm i bir gnde teslim edilecekti. Sz
lerini tutm akta ok zenliydi. Her eye karn bir yk
y belirli bir gnde bitirm ek zorunluluu ar bir eydi.
... Bu yzden, diyordu, balang um utlarla dolu, bir
roman yazarm gibi oluyorum, orta yer eziliyor, son ise
bir havai fiek gib i...
Y azarn tm yaam ehova gre dzenlenmiti. Zen
gin bir ocukluk ve ilkgenlik; her eit deneyimle ve
olaylarla dolu bir yaam ; sonra genlik, baarlarla b aa
rszlklarn birbirine kart bir yazgnn hzl gelim e
si, bin bir alm a, hastalk, yolculuklar, yaslar, en son
ra da ak. Yaam uzun ve bereketli bir biimde srecek
ti, ama herey ehovun sk sk iittii u cmleyi sanki
birisi sylemicesine abuk g e ti: Y apt u tarihte hazr
olm aldr. Sayfann stne hemen u szlk yazlrd
son.
 Rus eletirm enleri ehovu verek sevindirmek iste
diklerinde yklerini M aupassantm nkilerle kyas eder
lerdi. im di hakszca saygnln yitirm i olm asna kar
n M aupassant baarl bir sanatdr, ykleri kusursuz
m akinelere benzer. ehovun ykleri ise canl yaratklar
dr, yaam dolu varlklarn kusurlar ve erdemleri, insan
ca eksiklikler ve yaam n gizli rperiiyle doludur.
Edmond Jalo u x , pek yerinde olarak M aupassantnn
en iyi yklerinin zorlanm olay karakterleriyle bozul
duunu syler; hep bir amaca, bir eree ynelir o yk
ler. .. Son cmle okurun kafasna bir ok gibi saplanr. e-
hov ise, bir mzik izlenimi brakm ak ister. ykleri m a
j r ya da minr olarak, berrak ve nlayan bir yansm a
ile biter.
M aupassant, Merime ve teki yazarlar yklerinde
bir tek olguyu, bir tek olay aydnla karrlar. K iilerin
ve sahnelerin okluu romana zgdr. Bu da m anta
uygundur, am a br sanat kurallar gibi grecedir. B ir
ykde yada romanda, bir kahram an yada bir olay or
taya karrken yk yoksullatrlm olur, gerein ka
rkl, gzellii, derinlii, bir insandan tekine, bir v ar
lktan baka bir varla, bir sevinten bir acya giden sa
ysz balar vardr.
ehov belirli say falar iinde insana vergi deneyimle
ri toplam aya alyordu. rnein A rkadalar, hem an
lam l, hem ackl bir ak serveninin yksdr. R astlan
t sonucu bir ky otelinin kaps nnde duraklam olan
bir satc, vaktiyle bir kadn nasl sevdiini ve bu akla
nasl cinayete srklendiini anlatyor. Satclar ve ky
ller arasndaki konum a sona eriyor. B ir daha grm e
yeceklerdir, am a o adamn szleri, o zam ana kadar ruh
larnn derinliinde anlalm adan karanlkta kalan tut-
kuyu, kin ve um utsuzluu aydnlatacaktr. Satcnn ak
bir tek kiiye vergi bir olay deildir, br aklara ve se
rvenlere btnyle baldr, yeryznde her ey evre
sindekileri etkiler.
G revde ise, batanbaa bir kulbede canna kym
birinin yannda geirilen, darda frtna inim inim inler
ken dostlarn yannda, scak ve rahat bir odada sona eren
bir gecenin yklenmesidir. Okur, iki kap arasndadr
sanki; kaplardan biri sevin ve tasaszlk dnyasna a
lr, teki korkulu ve iren bir dnyaya... Ne ayplam a
vardr, ne de vg. Hepsi o kadar! Gerein ta kendisi..
te renci yks : gen bir adam bir ilkyaz ge
cesinde ate banda snrken iki kyl kadna sann
lmn anlatyor, sonra ayrlyorlar. Bu yknn b
rakt izlenim olaanst tatl ve duru bir mzik sesidir.
rencinin, yoksul kadnlarn yaants gzle grlebilir
gibi gemi kuaklarn sylentileri bir yank duyulabilir.
Uzun bir romandan daha ok anlaml ve etki gc olan
sayfack...
ehovun kalabalk arasnda bir insan semesinin ne
deni o insandan sz etmek, onun yaam ndaki herhangi
bir bunalm anlatm ak deildir. ehovun verdii rnei
esiz bir yetenekle izleyen biri Katherine M ansfield oldu.
Kukusuz unu ehovdan ren m iti: yaam daki gn
lerin en sekin olann deil de herhangi birini, sradan
bir gn sem ek...
te V an ka : kyndeki bykbabasna mektup y a
zan kk kundurac ra. O gn, V ankann ne da
ha ok mutlu, ne daha ok mutsuz olduu bir gndr, bizi
belki de bu yzden daha ok etkiliyor. te hayran kal
dmz bir yk T oska (Ac). B ir arabacnn olu l
m tr. Bu lm konusunda kim seyle konuamaz, sonun
da at ile dertlem eye balar. Olay yok, en ufak bir olgu
yok, am a btn bir korkun yazg var. Zaten gerek
- olaanst dnemler dnda - olayca epey yoksuldur.
Okur bu ortalam a yaam lar, bu tekdze ve parltsz gn
ler iinde kendisini bulur. Kiinin bunalm l anlarnda
kendi iinde beliren varlk bir bakasdr. Sessizlik ve can
sknts ortam nda ise kii gerekten kendisini bulur.
A yrca ehov yarm sayfa iinde bize bir insan an
latrken onun i evrenini bize gsterebiliyor. M aupassant
ve Merimee bir tutkuyu, bir karakterin grntsn i
zerler ve bununla yetinirler. S s n kahram ann anm
sayalm . Bu, ufak tefek hoppa bir kadndr, o kadar. im
di de Falkoneyi alalm : onur duygusu gl bir K orsi
kalI. Daha ounu aram ayalm , yoktur nk. Buna kar
lk ehovun at hrszlarnn karm ak, renkli ve derin bir
i yaam lar vardr H rszlar.
Basit, ilkel kylleri ya da isiz gszleri bu anla
tm biimi ok baarldr. M ansfield de, ehov gibi aydn
bir kiiyi ele aldnda baarl olamaz. Bizleri gtrd
geri plan okuru pek artm yor ve kendine ekmiyor.
Her Gn R astlanan B ir yk, Dello, K om ularn kah
ram anlar okumu insanlar, bilgili kadnlardr. Ama o
unlukla szlerindeki derinlik aldatc bir grntr, is
tekleri, dleri de dseldir, gerek deildir. ehovda,
Tolstoyun en yksek noktasna kadar sahip olduu o Tan
r vergisi bulunmuyordu : sradan olan olaanstde bul
mak. ehov, ortalam ann stndeki insanlar anlatrken
utanr gibidir, Tolstoydaki egemen serbestlik onda yok
tur.
ehovun ykleri hznldr. Baz kiileri iki,
yz yl sonra yaam olaanst olacak dedikleri iin, hi
de karam sar olmadn ileri srerdi. Am a ehov iiniz
de bir sknt duym adan uzun zam an okuyamazsnz. M au
passant karam sardr. N atralistler de yaam kapkara g
rrler, am a bunun ehovun dnyay gr biimiyle kar
latrrsak, onun ne kadar ocuka kald anlalr. Mau-
passan tnn kahram anlar yoksul, yal ve hasta olduklar
iin ac ekerler. Um utsuzluklarnn nedeni hep dtandr.
ehovun acsnn nedeni ise, yaam n onun gznde hi
bir anlam olmaydr.
Onu seven ve Y aam n anlam nedir? diye soran
bir kadna bezgince u yant verir :
Y aam n ne olduunu mu soruyorsun? Bu tpk bir
havu nedir diye sorm ak gibidir. B ir havu, bir havutur,
hepsi bu.
Yine kzkardete Tuzenbah da :
B ir milyon yl sonra da yaam ayn kalacak, de
imeyecek. Y aam deimiyor, hep ayn biimde kal
yor; bizi hi ilgilendirmeyen ya da en az sizin hibir za
m an bilemeyeceiniz kendi zel yasalarna uyuyor. K u
lar, rnein leylekler uuyorlar, hi durmadan uuyorlar,
kafalarndan kk ya da byk ne gibi dnler geerse
gesin, onlar nereye gittiklerini bilmeksizin um alarn
srdreceklerdir. lerinde ne trl felsefeciler trerse
tresin onlar gene uarlar, uarlar. Bu felsefeciler ne gibi
hikm etler sylerlerse sylesinler nemli olan onlarn u
m alardr.
M aa - Ama ne de olsa bunun bir anlam var?
Tuzenbah - A nlam ... te kar yayor. Bunun anla
m ne?
Zam an zaman, istem ese de durgun bir bezginlik, y a
ptlarnn her satrndan taar ve onlara rahat, tatl, an
layl bir hava verir.
ehov, yaptlarnn kurgusu ve bieminin en kk
ayrntsyla bile urard. Olgunlamak, daha iyiyi ya
ratm ak yolunda nasl ar bir alm a izlediini anlam ak
iin ilk ykleriyle son yklerini yeniden okumak gere
 kir. Ne byk fark! Yaam nn sonlarnda o, yazmyordu,
izmiyordu yklerini. Sanat zerinde derin derin d
nyordu. Sanatna igd kadar dnce ve bilin de
giriyordu. Her eyden nce sadelii aryordu : cmleler,
olanak lsnde ksa olmal, her szck sylemek iste
diini anlatm alyd, geri kalan her ey gereksizdi... Betim
lem edeki en iyi rnei, dediine gre bir rencinin def
terinde bulm utu. ocuk deniz bykt diye yazmt,
yazar da bundan iyisinin yaplam ayacana inanm aktay
d. Sadelik, aklk, byk savlardan kanmak, ite her
eyden nemli olan. Aklam ak deil, sezdirmek. yky
yava yava ve dmdzce ilerletm ek : gdm le bir y
knn bitiinin okurun kafasnda btn yaptn yaratt
izlenimi brakm al diyorum.
B ir yazarn karlaabilecei sorunlarn hepsi ehov
tarafndan incelenmiti. Hzl yazmak, acele etmek zorun
dayd; yine de ykleri incelik ve sabr bayaptlaryd.
M aksim G o r k i: B ir gn Tolstoy, ehovun, sanrm S ev
gili adl yksnden hayranlkla sz etmiti. ffetli bir
hanm tarafndan ilenmi bir dantela. Eski zam anda by
le alan dantelc kzlar v ard dem iti diye yazyor.
Tolstoy, yal gzlerle cokuyla konuuyordu. O gn e
hovun atei ykselm iti. Y anaklarnda krmz lekeler be
lirm iti, ba eik oturm utu, gzln siliyordu. Uzun
uzun sustu, sonra iini ekerek, alak sesle, skla skla :
B ask yanllar var dedi.
ehovdan sz edilirken onun manevi varisi saylan
K atherine M apsfieldi anm sam ak gerekir, o da yaam
nn sonuna doru, kiiliini olgunlatrp, ruha ycelin-
ce sanatn da yceltip olgunlatrdna inanyordu, e
hov byle bir ey sylemedi, am a tm yaam bu sz
dorular. nsan ehovun nitelikleri - alakgnlll,
sadelii, kendini bir dzene sokabilmesi, insanlar sevm e
si, hastala ve trl korkulara kar direnle dayanm as,
lm arballkla, ekinmeden beklem esi gibi sonu gel
meyen abalar - yazar ehovun yaptna yansm tr. Y a
am n bir anlam olmadn sylemesine karn, kendi
yaam na ok gzel, ok derin bir anlam verm eyi b aar
mtr.

XXV

ekov, yaymcs Suvorinle iyi dosttu. G arip bir in

san olan Suvorin dnemin en nefret edilen bir kiisiydi.
Hem tutucu, her frsatyd. Yine de Suvorin bilinen yay
gn kt nn aan bir deere sahipti, bunu okurlarn
eline gemesi iin yazmad, ama rastlant sonucu orta
ya kan A m larmdan anlyabiliyoruz.
Aleksi Suvorin de, ehov gibi, halktan km biriy
di, bir toprak klesinin torunuydu. Yaam a retmenlikle
balad. R usyann i taraflarnda bir kyde corafya ders
leri veriyordu, ayda 14 ruble 60 kopek alyordu. Evliydi,
bir ocuu vard. Gazeteci olmak istedi. M oskovaya y a
kn olmak gerekiyordu. Bakente on verst uzaklkta bir
kulbe kiralad. K ars Moskovaya gitmek zorunda kald
nda yolu yayan geiyordu, eskimesin diye ayakkablar
n eline alyor, toztoprak iinde yalnayak yryordu. Bir
sre sonra Suvorin Petersburgda talihini denemek istedi,
yolculukta giymek iin bir arkadann pardessn dn
ald. B ir gazetenin ynetim yerinde ktiplik buldu. Y
reklice alt, hi kukusuz mevki sahibi insanlarn is
teklerine uymay, havay kollamay beceriyordu, ok ge
meden R usyann en byk gndelik gazetesi Novoye
V rem iyann yneticisi oldu, birok yaynevi onundu,
tren istasyonlarndaki gazete kkleri elinde idi, bunlar
da ona byk kazan salyordu. Kskananlar ona ed-
rin in bir sz olan Efendim izin Em ri adn takm lar
d, nk her eyde hkmetin grn destekliyor, bu
yzden kendine yeni yeni karlar salyordu. Elimize
geen ve Sovyetler tarafndan bastrlan gnlklerinde o
zam anlar R u syay yneten insanlar ve olaylar konusun
d a gerek dnceleri ve acmasz yarglar grlm ekte
dir. ehov onun yaznsal beenisini, zeksn, sezgilerini
takdir ediyordu, o da ehova kar byk bir hayranlk
besliyordu. A ralar ok iyiydi. ounlukla birlikte yolcu
luklara kyorlard. K itaplar, balk av, tiyatrolar, hatta
m ezarlklar konularnda ayn eyleri dnyorlard.
23 M art 1896 :
B ugn kutsal cum artesi. ehovla birlikte Grobbun-
vovun m ezarna gittim, han stnde asl duran feneri
atk, iindeki kandili karp yaktk. sa dirildi van Feo-
dorovi dedim. (Suvorinin Anlar)
Bylece, ly ziyaret edip m ezarlktaki yollardan
getiler. Suvorin m ezarlarn N evann yaknnda olduu
nu belirtti,' kendisi de burada gmlecekti.
Ruhum tabuttan kp, topran altndan nehire ka
dar gidecek, orada bir bala rastlayp, iine girerek onun
la yzecek.
ehov ufak soluk sakaln dnceli dnceli eki
tirerek ciddi ciddi dinliyordu. Son yllar iinde ok dei
m iti, yalanm t. Vcudu zayf ve gszd, kocaman
elleri kupkuru ve ateliydi. Burnunda sktrlm bir
gzlk vard, yorgun yznde izgiler ortaya kmt.
Kuprin B ir ky hekimine ya da taral bir retmene
benziyordu diyor. lk bakta herhangi biri gibi grn
yordu am a sonra, insan yzlerinin en gzeli, en incesi,
en esinle dolu olan ortaya kveriyordu.
ehov ve Suvorin birlikte ta giyme bayram n gr
dler. Suvorin gnlnde garip bir peygam ber edasy-
le Ta giyme treni gnleri aydnlk ve yakc. Saltanat
sresi de yakc olacak. Am a ne yanacak, kim yanacak.
(Suvorinin Anlar) diye yazar.
kisinde de tiyatroya kar byk sevgi vard. Suvo-
rin bo zam anlarnda oyunlar yazyordu. Bazan tiyatro
dnyasnn onu boduunu syleyerek yaknyordu. Yine
de :
Kendim i bu dnyadan ayram am . Onda beni eken
bir ey var diye ekliyordu. ehov ise oyuncularla ahbap
lkta, kulislerin tozlu havasnda teden beri eksikliini
duyduu bir yaam n ve scakln gdasn buluyordu.
Tiyatro iki dost iin byk bir avuntuydu.
Zaten ikisi de insanlardan uzak kalm ay seviyordu,
Suvorinkinki um ursam azca, ehovunki ise yum uak ve
gerekleri grmenin verdii bir tutum la. ehov, Dou ge
zisinden dnnde evresinde garip ve ktniyetli bir
hava bulm utu. B ana tkabasa yem ekler yediriyorlar, k
t vgler okuyorlar, ayn zam anda biliyorum, beni param
para etmeye hazrlar. Neden? Bunu eytan bilir. Kendi
mi silhla vursam dostlarmn, hayranlarm n onda doku
zuna byk zevk verm i olacam .
Bu ktniyetin birok nedeni vard : ehov ok se
vilm iti, onu sevm ek pek oklarn yoruyordu. Gencecik
yanda ne kavutuu iin onu kskanyorlard. Birok
eletirm enler onu talihli gen bir yaznc olduu halde
kendini dahi sanm akla suluyordu. Birok insann Su-
vorine kar besledii kin ehova da bulayordu. Bu
dostluktan vazgem esi iin her yandan onu sktryor
lard, ama doallkla o, bu dostlukta direniyordu.
Okurlarnn ve eletirm enlerin (ehov bunlara pas
lanm insanlar derdi) gsterdii soukluk, hakszlk, yal
nzlk, anlalm am a duygusu, yazar daha da olgunlat
ryordu. Tolstoya bile kar kabiliyordu. 1892 tarihli o
herkesin hayran olduu 6 No.lu K ou, ehovun Tols
toy etkisinden btnyle kurtulduu dnm yerini gs
terir. Tolstoya yine byk bir sanat olarak sayg duyu
yordu, insan olarak seviyordu, byk bir insan diye ta
nm lam aktan vazgemiyordu. Am a duygularyla ona k ar
koyuyordu. Halk verek yceltmeyecekti.
Benim iimde m ujik kan akyor, m ujiin erdem le
ri beni hi de artm yor.
O bir hekimdi, bu yzden de bilim i ve gelim eyi Tols
toy gibi horlayam azd. ehovun gznde buhardan y a
rarlanm ay bilen insan, et yem eyen ya da iffetli yaam
srenden daha ok insanln iyiliine alrd. Hele Tols
toyun gznde btn ktlklere are saylan ruhu ol
gunlatrm ak kuram ile aras hi de iyi deildi. Mosko
v a dan Sahaline kadar gezdii Rusya, hayran olduu Bat
Avrupa, evresinde ve kendi yaam nda grd her ey,
ona Rus yaam nn kt olduunu, bu yaam deitirmek,
gerekirse alt st etmenin kanlmaz olduunu anm sat
yordu. Am a bunun iin bir eit N irvanaya kmamak, ru
hunun yararsz bir seyircisi olarak yok olmamak gerek
liydi.
6 No.lu K ouun konusunu biliyoruz. Pis, karanlk
bir tara hastanesinde, sarho ve kaba bir hastabakc
her eye egemendir. i oluruna brakan hekim, hastalarna
yeryznde her eyin grece olduunu, zengin bir yaam
srenle alktan lenin m utsuzlukta birbirine eit oldu
unu,' hapishane iinde de bozkrdaki kadar zgr, h as
tane yatanda da bir saraydaki kadar mutlu olunabile
ceine inandrm aya alr. Bunlar gzel, insan avutan,
oyalayan szlerdir. Ama gnn birinde hekim de h as
talanr, onu delirm i sayar ve hapsederler. Hastabakc
tarafndan dvlr, aclar eker. O zam an yanlgs y
znden bakalarnn ne aclar ektiini, i iten getikten
sonra anlar.
Btn R usya bu sim geyi kendine gre yorumlad.
6 No.lu K ou parm aklkl pencereleri ile m parator
luktu; acmasz hastabakcya bir ad verm ek ise kolayd;
yreklilii, tutarll olm ayan hekim ise intelligenzia
yani aydnlar snf... ehov 6 No.lu K ouu yazarken
gerekten bunlar m anlatm ak istem iti? Tolstoyun dok
trinine kar m kyordu, yoksa gerekte rejim i mi ele
tiriyordu? Y a da daha derinliine btn insanln duru
munu mu? Yoksa belli bir anlam verm eden gerek bir
tablo izmekle mi yetinm iti? Kesin bir ey sylenemezdi,
am a halk ona verecei anlam verm iti. nemli olan da
buydu. 6 No.lu K ou ehovun R u syada tannm asna
ok yardm etti, bu yzden Sovyetler Birlii de onu ken
dine mal ediyor, yaam olsayd M arxc Partinin yannda
y er alaca savn ileri sryor. lmden sonra gelen onu
run byle artc sonular olur!
Bununla beraber o m utluluktan uzakt, sevilm edii
ni, anlalm adn seziyordu. Yaam n gereksiz buluyor
du. ini ekerek, Niin yazm al? Para iin mi? Ne
yapsam bir trl ona sahip olam yorum zaten.
O zam an kendini kye atyordu. Ky yaam n hep
sevm iti. Bu iirli, braklm ve acl evleri yklerin
de anlatyor, o evlere yasl ve ehvetli bir yaknlk duyu
yordu. B ir yaz o yar ykk bir evde bir kat kiralam t,
hi eyas olmayan, yalnzca yatak yerine geen b ir divan
ve bir m asas bulunan stunlarla dolu bir salonda yatm
t. Frtm asz havalarda bile yal sobalardan iniltiler ge
liyor, frtnal gnlerde ise btn ev titriyor, atlayacak
gibi oluyordu. Hele geceleri evin on byk penceresi ay
n anda im eklerle aydnlannca insan korkuyordu.
ehov genliinden beri bir eve sahip olmay dle-
miti. K ardeine H ibir zam an kendimize ait bir yeri
miz olmad, ne yazk diyordu.
1892den beri artk bir topraa sa h ip ti: Melikhovo
ya.
 Tolstoya gre mal sahibi olmak bir ktlkt. Ama
ehov iin bu ne byk bir mutluluktu! Hi kira deme
mek bile badndrc bir eydi. ehovlar tandklar
zam an Melikhovo karla, buzla kaplyd. Bombo geni bir
arazinin gbeine kurulan ev, Kk Sibiryann ortasn
da tek bana braklm gibiydi. Btn aile d krkl
na uram t. Kim se Antonun m utluluunu anlam yor
du, zaten yaknlar uzun zam andan beri onu anlam aktan
vazgem ilerdi. O ise hereyden uzak bu evden, pence
reli sessiz alm a odasndan memnundu. Erkenden kal
kyor, yalnz kafas ile deil bedeniyle de alm aya ko
yuluyordu, kaln kar ynlarn havuza atyor, buzlar k
ryordu. Bu avluyu bahe haline sokacakt; meyve aa
lar dikecek, gllerle ssleyecekti. ki mutsuz aabeyi i
gdlerine kendilerini kaptrarak, evrelerinde ne v ar ne
yok hepsini bozup berbat etm ilerdi. Anton Pavlovii ise
ters bir g itmiti : gzelletirm ek, yapc olmak, ycelt
mek. Bakasm n dzensizliinden ac ektii iin, kendi
sinin ve ailesinin yaam nda hemen hemen keilere ver
gi sk bir disiplin salam t. Saat drtte uyanyordu. Ba-
km yle yaam ve biim kazanm aya balayan bahede epey
bir zam an geziniyordu. Uzun vcutlu, arpk bacakl, ola
anst derecede zeki iki zaar kpei, Brom r ve Kinin
yan sra kouuyorlard. Yem ek leyin yeniyordu. Son
ra uykuya yatlyordu. Uykudan kalktnda da akam a
kadar yaz odasna kapanyordu.
Suvorine kabak kafal minik bir ihtiyar olup, gzel
bir odada, kk bir m asann banda yazm ak yazm ak is
terdim diyordu. Yaznn iyi olan yan gnler boyunca
kalem elde oturulm as, zamann nasl getiinin farkna
varlm am as, yine de yaam a benzer bir eyin duyulma-
sidir diyordu. A kam olunca, sessiz evde tek oydu uyu
mayan, bir de baba. Yallk, konfor, grd sayg, y a
l adam inceltmi, ona bir tatllk kazandrm t, o eski
despot, yum ruu h avaya kalkk, azndan kfrler akan
dkkncy, imdiki kiiliinde bulm ak olanakszd.
ehov, zverili, saygl bir evltt, baba da artk ye
rini biliyordu, ama aralarnda garip bir krgnlk srm ek
teydi. ehov, gemii, dayaklar, o etin ocukluunu ne
yapsa unutamazd. Babaysa, uysal gibi grnyorsa da iin
iin fkeliydi.
ehov yle yazyor : Bugn yem ekte Visarion (gen
liklerinde kardeleriyle birlikte uysallam zalime bu ad
takm lard) yine atp tutuyordu, bilgisizlerin aydnlardan
daha stn olduklarn sylyordu. Ben ieri girince sus
tu (A leksandra m ektup, 11 M art 1897)
Ailenin geri kalan blm Antona tapyordu; byk
b ir iyiniyetle yaam n yine de ekilmez hale getiriyor
lard! B ir gn kardei A leksandr Melikhovoya onu gr
meye geldi, bir sre kaldktan sonra dnd, bir kk ky
istasyonundan tren beklerken ehova u mektubu y a z d .

Lopassnia, 1893 Haziran

Antoa,
Melikhovodan A ltrim antrana (babann baka bir
takm a ad) allahasm arladk diyemeden ayrldm. Uyuyor
du. Tanr onu korusun! Salam ura ve zeytinli dler gr
sn. Annemiz bu biimde ayrlm am la onu zdm sy
ledi. Kz kardeim iz ben arabaya binerken hznlendi.
Hepsi olaan eyler. Am a olaan olmayan benim ruh ha
lim. B ir korkak gibi katm iin bana kzma. Sana ok
acyorum. Ben de senin gibi gsz biriyim, bakasnn
acsna duygusuz kalam am . Sana ve ekilmez yaantna
bakarak ok zlyorum. Hepsi senin iyiliini istiyor, ama
bu daha beter anlam azlklar yaratyor. Btn o anla
m azlklar, o karlkl sknt veren halleri, o gz yan,
gizli hkrklar yattrm ak iin tek bir are var; senin
verecein karar, tek bana burdan ekip gitmen.
Annemiz seni hi anlamyor, hibir zam an da anla
m ayacak. A clar iinde, nedeni de senin fkeli ve hasta
oluun. Dn de babamz orm anda bana kimsenin kendi
sini dinlemediini syleyip durdu. Zeki bir insandr. B
yk baba bir Khyayd, bir mahmuzlu... Sense iyi ve m
kemmel bir insansn. Tanr sana bir kvlcm, bir yete
nek verm i. O kvlcm endeyken her yer evin saylr.
Ne olursa olsun canl bir ruha sahip olmak zorundasn.
Her eyi brak kyde yaam ak dlerini, Melikhovoya olan
sevgini, harcadn alm alar. Melikhovo bu dnyada tek
yer deil. A ltrim antrann, ruhunu, farelerin bir mumu
kem irm esi gibi yutmasnn anlam v ar m? Zor bir ey
deil onu yutm ak...
ocukken, Anton Pavloviin zgrln, canl ru
hunu, hayalle, sessizlikle yum uak ve alayc bir boyun
eile koruyabilm iti. Bydnde de hasta ve nl bir
kii olarak ayn areler onu kurtaryordu. Hereyden ok
onu avutan, doayd.
lkyaz grnce br dnyada bir cennetin v ar ol
m as iin iddetli bir istek duyuyorup. diye yazyor Su-
vorin e. (17 M art 1892)
Gnn birinde konuklardan biri glde bir tek balk
bile bulunmadn farkederek arp kald. Ne var, o
gln kylarnda ehov huzura kavuuyordu ya!.. lk
kez grenler onu sakin bir insan sayyorlard. D avran
lar yum uak ve hafif, konum as yaln ve zlyd, sesi
bouk, glm sem esi bir ocuunki gibiydi. (Buninin An
lan )
Hemen hemen bu sralarda onunla tanan K uprin
yice geni beyaz bir alm vard diyor. Yalnz son za
m anlarda kalarnn arasndan, burnunun diplerine doru
iki dikey dnce krkl belirm iti.
K uprinin notlan yle sryor : G zleri ilk bak
ta sanld gibi m avi deildi, karanlkt, hemen hemen
kapkarayd. Ban biraz kaldrarak burnunun ucundaki
gzlnn altndan baktnda yz zam an zam an pek
ciddi bir grn alyordu.
Sonra : Hznl gzlerinde bir glmseme parld
yordu, akaklarndaki btn kk izgiler rperiyordu,
sesi derin, tatl ve bouktu. (M aksim G orkinin A nlan)
Her gn daha zayflyor, ksryor, yalanyordu.
Kendisi iin Su da boulan bir insana benziyorum di
yorum, param da yok, akam lar hibir ey gremiyo-
du. Bozuk sal hekimlik devlerini direnle baarm a
sn engellemiyordu. Bu h asta hekim, hava iyi de olsa kt
de olsa geceleri yola kmaktan, kt yollarda saatlerce
arabayla gitmekten, pis kulbelerde, kyllerin ba n
de beklem ekten kanmyordu.
B u lkenin tm hekim leri arasnda en m utsuzu be
nim; ne arabam ne atlarm bir ie yaryor. Yollar bilm i
yorum, param da yok, akam lan hibir ey gremiyo
rum, ok abuk yorgun dyorum, en nemlisi de yaz
yazm am gerektiim aklm dan karamyorum, koleray
bam dan atp yazm aya koyulm ak iin byk bir istek
duyuyorum ... Tam bir yalnzlk iindeyim . (Suvorine
M ektup, 7 A ustos 1892)
Sklyorum . Kendime sahip olam amak, yalnz dia-
reli h astalar dnmek, gece kpek ulum alar arasnda
kapnn vurulm asyla (beni h astaya aranlar) yerinden
sram ak, kt atlar stnde yolculuk etmek, yalnzca
kolera stne kitaplar okumak, yalnzca koleray gzle
mek, aym zam anda h astalara ve kolera hastalna kayt
sz kalm aya alm ak. diye zntsn belirtiyordu. (Su-
vorine Mektup, 16 A ustos 1892)
Ama o bir hekimdi, grevinden bir an bile ayrlm ay
dnemezdi. Y azar olarak bu yoksul yaam lar grmek
onun iin bir eit gdayd. Gitgide zayflyor, kan tkr
yordu. Ruhum yoruldu diye yazyor, kendi aclar ve
bakalarnn aclar yaptn zenginletiriyordu.
Melikhovo anlaryla bir roman kadar uzun iki yk
y a z d : K y l ler ve ukur Yolda. ehovun m ujik
leri anlat biimi, o dnemin aydn tabakasn adam akll
artacakt. G orkinin ac bir alayla dedii gibi insan
lar, onun ayn zam anda iki ayr iskem le stne oturarak
kendini rahattan yoksun brakm asn bir trl anlaya
madlar.
Aydnlar, tanm ak bile istem edikleri m ujii eskiden
beri yceltm ilerdi. B ir kulbede oturm ak kylnn sa
t iren kokuyu ilerine ekmek, onunla sylemek, na
sl yaadn nasl sevdiini, karsna ve ocuklarna na
sl davrandm renm ek... Byle eyler Rus aydnn hi
mi hi ilgilendirmiyordu. Yalnz, bir papaan gibi Tols
toyla Turgenyevin rettiini y in eliy o rlard : M ujik iyi
dir, o bir erm itir.
Bu, hi de aydn tabakann bilinli bir inanc deildi,
yalnzca siyasal bir tutum du. Aydnlar, zgrlkten yana
reform lar istiyorlar. Hkmet ise, zgrlk iin halkn
yeterli olgunlua erim ediini ileri srerek bu reform lar
dan kamyordu. M ujiin yksek bir ahlk olgunluuna
sahip olaanst bir varlk olduunu kantlam akla hk
meti kzdryorlar, hkmetin elinden en gl silahn
alyorlard. Kentsoylularn baka bir amac yoktu.
Am a ehov, nce dam arlarnda m ujik kan dolat
iin igdsel olarak; ayrca onlar gidip grd, on
lara hekim olarak bakt iin m ujikleri iyi tanyordu.
Aydnlarn yanldn grebiliyordu. Rus m ujikleri er
 m i deildiler. lerinde yaratltan iyi olanlar ukur
Y oldaki Lina gibi boyunem ileri, K yllerdeki Olga
gibi hep ezilecek kurbanlar vard. Am a btnyle kaba,
ne hayvanca, ne yoksul, ne vahi bir yaam d. Uzun bir
klelik dneminin hayvanlat, e kld, tanrsal ban
cokulu ve etkili biimde im ek gibi grnp kaybolduu
insan saylan yaratklar. ehov, kylleri ite byle g
ryordu.
Pis, karanlk, darack evlerde yayorlard. N e ka
dar ok sinek var. Soba bir yana eilmi, odundan y a
plm duvarlar aprazlam a yatm , izbe o anda tepeleri
ne kecek gibi (Kyller), M ujik, hayvanlar dverdi.
(Kedinin kulaklar duymuyor. - Niin - te yle, dvdk
de) ocuklar, kadnlar, savunm asz btn yaratklar so
padan geirir. Korkun bir yoksulluk vardr. M ujikn b
tn yedii suya batrlm kara ekmekti. Bayram gnle
rinde buna ringa bal eklenirdi. Biricik tutkusu yoksul
ken iip iip sarho olmak, zenginken de daha daha zen
ginlem eye alm ak; o zam an da hibir ey karsnda
gerilemez, alar, gerekirse ldrr. K adnlar batan ka
rlm tr, hepsi hasistir, acnas yaratklardr; ocuklarn
dan bu yana hepsi korku hastasdr. Aksinia, ar fkeye
kaplp grmcesinin olunu ldrr (ukur Yolda), Mu
jikte acma duygusu da yoktur. Dindarlk yalnzca gr
ntedir. M aria ve Fekla ha karr ve her yl oru tu-
yarlard, am a bundan bir ey anlam azlard. ocuklara dua
lar retilmez, Tanrdan hi sz edilm ezdi... Yalnz b
yk perhizde onlara fazla yem ek yedirm ezlerdi... Yine
de kutsal yazlara taparlar, o yazlar saygyla, sevgiyle
benim serlerdi, ama ortada kitap falan yoktu, kim se oku
m ak bilmiyordu. (Kyller)
Y al ana baba hastalandklarnda ocuklar onlara
yeterince yaam olduklarn, lme zamannn geldiini
sylyorlard. Mujik, kendini her eyin dnda hissediyor
du, kim se ona yardm etmiyor, bir t bile vermiyordu.
O nlardan daha zengin, daha gl olanlar da yardmc
olmazlard, nk onlar da kaba, ayya ve nam ussuzdu
la r. (Kyller) ehov : Yoksulluk, Yoksulluk! diye ba
ryor. B u yaratklara gerekli olan zgrlk deil, rahat
y aam a olanayd. arn iradesine bal bir zgrl
onlara verm ek ok kolayd, oysa kyly rahat bir y aa
m a kavuturm ak iin zengin snfn ayrcalklarna dokun
m ak gerekiyordu, bunu da kimse istemiyordu.
Bu yzden, ehovun kyllerden sz eden ykleri
okurlarca pek beenilmeden okunmaktayd.

X X V II

ehovun ressam bir dostu vard. Levitan. 1892 ilk

yaznda bir gn birlikte ava gittiler. Levitan rastlantyla
bir ku vurdu. K u ayaklarnn yanna dt. ehov
Uzun bir gaga, byk, kara gzler, ok gzel tyler...
Bize akn akn bakyordu diye yazyor. Ne yapm a
lyd? Levitan gzlerini kapam , ekim i bir yz, titrek
bir sesle syleniyordu :
Dostum unun iini b itir...
ehov:
Yapamam, diye yantlyor.
nlerindeki ku ona akn akn bakp duruyordu.
Sonunda ehov onu ldrd : G zel, sevgi dolu bir can
l daha eksildi ve iki ahm ak eve dnp sofra bana geti
ler. (18 Nisan 1892)
O yl ky ok kalabalkt. Mzik, gnboyu yaplan
gezintiler, lk geceler, aka tutulm u gen kzlar, o ilk
yaz atm osferi, o gzel bahe, o m ehtapl geceler, gzel
kuun lm ... Bunlarn hepsi ehovun az zam an sonra
yazd oyunda M art da yer alm tr.
O oyunu btn tiyatro sanat kurallarna aykr bi
imde forte yazdm, piam ssim o bitirdim. O bir ykden
dodu. Sonutan honut deilim, hatta tam tersi... Yeni
oyunumu okurken bir kez daha inanyorum ki ben bir
dram yazar deilim. Perdeler ok ksa. Hepsi drt tane.
M artnn konusunu herkes bilir. B ir gen kz nl
bir yazar sever, oyuncu olmak zlemindedir. Dn so
nunda gerekletirecektir, ama bu, kendisine dkrkl,
onu seven gen adam a da lm getirecektir. Oyun duy
gulu, lirik, yar aydnlk bir hava tar, bir yk gibi i
lenmitir. Okurken bile yeni, garip ve anlalm as gt.
B ir ka yl nce vanovun kazand baary anm sayan
ehov bu oyunu P etersburgdaki A leksandra tiyatrosu
na verm ek istiyordu. Byk n kazanm bir oyuncu olan
Kom m isarevskaya, gen kz Nina roln stlenecekti.
Am a yeteri kadar prova yaplmad, oyun dokuz gnlk bir
alm adan sonra sahneye kondu. lk temsil tarihi olarak
17 Ekim 1896 saptanm t.
ehovun kendisi bile byk bir baar beklem iyor
du, yaptndan honut kalm am t. Yine de kendini sev
dirmeyi, halkn saygsn kazanm ay bilen bu yazard.
Byk baar kazanm ayacakt, ama baarszlk da sz ko
nusu olmazd. kisinin o rtas... ehov, Suvorinin locasn
da her zam anki sessiz, her eyi sineye ekmeye hazr bir
tavrla oturuyordu. Salonda byk bir kalabalk vard.
Perde ald. lk konum alarla birlikte ehov evresinde
alt yl nce, Sahalin adasndan dnnde birok kez
duyduu o kt niyetli havay hissetti. M rltlar duyulu
yor, seyirciler esniyordu. Sahnede beyaz giysili Nina n
l monologunu sylyordu :
nsanlar, aslanlar, k artallar ve keklikler, iri boy
nuzlu geyikler, kazlar, rmcekler, sessiz b alk lar...
 Biri gld. Sahnedeki oyunculardan biri konuuyor
du : K krt kokuyor, bu da gerekli m iydi?
Yeniden bir kahkaha.
Seyircilerden biri yanndakine m rldanarak :
u ehova, siz bir de dahi diyorsunuz.
Ben m i? Yok canm hibir zam an demedim.
Tannm bir yazar etkilem ek istercesine :
Hi yetenei yok, hi.
artm ak, kim seye benzemeyen, zgn bir ey
yapm ak istemi, ama ortaya koyduu aptalca eye bakn.
Bu arada oyun srp gitmekteydi. Dinlermi gibi dav
ranyorlard, sonra omuzlarn silkiyor, yeniden glyor
lard. Dostlar, ehovu salonda aryorlar, o ise locasn
dan kiilerin acyarak Nerede zavall adam diye birbirle
rine sorduklarn duyuyordu.
Eletirm enler ertesi gn yazacaklar cm leleri hazr
lyorlard : E i grlmemi bir skandal. Epey zamandan
beri byle badndren bir yenilgi grmemitik. Bu M ar
t canavarlar galerisine yakan garip bir n esn e... Daha
lml olanlar oyunun btn tiyatro kurallarna aykr bi
imde yazlm olduunu sevinle farkediyorlard. Bu e-
lov hi bir zam an oyun yazm ay becerem em iti ki!
vanovu anmsyor musunuz? Halkn ilk tepkisi
yerindeym i...
Ah, halkn sezii nemlidir.
Hem ehovun ykleri de sylenildii kadar iyi de
ildi! Hele hele u M art ...
Birisi duyulsun diye yksek sesle kze yknme-
ye kalkan kurbaa diye sylendi. B ir eletirm eci ertesi
gnk yazs iin bn szleri not etti. (Bu eletirm enin ad
Selivanovdu,M art konusunda verdii yarg yznden
ad lmnden sonra R usyada epey zam an yaad; daha
sonraki yllarda M artnn her baarl temsilinde Seli-
vanovun szlerini birileri anmsatyordu.)
 Salon, ehovun kiisel dm anlaryla dolu gibiydi.
Btn onu kskananlar; elinde olmadan glgede braktk
lar; ehovun bir yks iin yerlerini brakm ak zorun
da kalanlar imdi lerini alyorlard. Bu kalabala, kurt
gibi uluyanlar, sanatta ve yaznda her trl yenilikten
korkanlar, budalalar, sahte dostlan, yani byk bir y
n katm ak gerekiyordu.
fkelenen Suvorin, nasl olsa baar kazanlacan
um arak yazd m akalesini dnyordu. Yeniden yaza
cakt o yazy. Bylesine bir bozgunu kim um abilirdi?
vanovun M oskovadaki ilk tem sili bunun yannda byk
bir baaryd. Hem, iyi dnlrse seyirci bsbtn hak
sz da deildi. Oyun garipti. Okurken holanmt, ama
oyunda hibir hareket yoktu. ehov kimsenin szne al
drmyordu. im di de trnaklarn kemiriyordu. Ne tuhaf
adam! Gereinden ok onurluydu. tlere kulak asm
yor ya da sabrsz bir tavrla kar kyordu. B ir sredir
zgrlk dncelere eilim duyduu doru m uydu?
Bunu ileri srenler de vard. Hepsi mmknd.
ehov, locann loluunda Suvorinin arkasna otur
mutu. Madam Suvorin, konumann susm aktan daha iyi
olacan anlam, h afif sesle bir eyler sylemekteydi.
ehovu avutm aya kalkm ak bounayd. Grlty, ba
rm alar, kahkahalar ve mavili san l tiyatro salonun
daki slk seslerini duyuyordu. Provalarda gzyalarn tu
tamadan dinlenilmeyen Kom m iserevskaya bile bugn
ok kt oynuyormu gibi geliyordu.
kinci perde daha sessiz geti. Am a ncsnde halk
korkun bir lgnla kendini kaptrd. ehov yavaa
locadan kt.
Oyun bitince Suvorin onu salonda aradysa da bula
mad. Sabahn ikisinde M ari ehov gzleri yal bir hal
de Suvorinlere gitti. Antonun eve dnmediini, nerde
olduunu m erak ettiini syledi. O srada ehov Peters-
b u rgun souk ve nemli sokaklarnda tek bana yrm ek
teydi. Gz gelmiti. M elikhovaya kar yayordu. Kyden
ne diye ayrlm t? Yarndan tezi yok oraya dnp oda
sna kapanacakt. Yaland, yorulduu, ok yazm m a
kinenin bu yzden bozulm u olduu dncesi onu ba
arszlktan daha ok etkiliyordu.
Sonra yava yava yatt. Evine dnd. Saat t.
Souk bir banyo ald, yatt. M eraklanan Suvorin odasna
girdiinde hl uyum aktayd. Lam bay yakm ak isteyirice
b a rd :
Y alvarrm yakmayn. Kim seyi grmek istem iyo
rum. Yalnz unu sylemek isterim, bundan sonra bir da
ha tiyatro yazarsam bana b ir...
Melikhovoya doru yola kt. M artnn ikinci tem
sili baarlyd, ama bir kez olan olmutu, eletirm enlerin
kt niyetli yazlarn herkes okumutu. Oyunu be kez
oynadlar, Sen P etersburgdaki tem siller bylece sona
erdi.
Az zam an sonra ehov bu oyunu kitap halinde y a
ym latt. Tolstoy okuduktan sonra unlar syledi :
Deersiz bir ey. bsenin dram larna benziyor.
ehova da yle sylyordu : Bilirsiniz Shakespe-
arei sevmem, ama sizin tiyatronuz aziz Anton Pavlovi,
onunkinden de beter.

X X V III

ehov kyde hastalara bakyor, kyllerle ilgileniyor,

okullar kuruyor, yollar yaptryordu. Am a R usyada ze
ki bir insan ne denli byk alm a gsterse de, evre
sine ne denli yararl olsa da, bundan honutluk duyam az
 d. lke ok geni, yoksulluk ok yaygnd. Bu, insan
umutsuzlandryordu. ldrc yaralarla kapl bir gv
dedeki bir bereyi ykayp pansum an etmek neye yarar?
B ir ka dzine insan kurtan lyorsa da m ilyonlarcas l
yordu. Koca im paratorluk iinde bir yol yaplm , cahil
halk iin bir okul alm, neye yarard? Siy asa her eyi
alt st ediyordu. Her be alt ylda bir kolerann ncs
olarak R usyaya geri gelen alk dnemlerinde hayr i
leri iin toplanan paralarn kt kullanld dedikodular
yaygnlatndan, zenginler bu ilere para verm ekten ka
myorlard. Kzlhaa verilen paralarn bile bu rgt ta
rafndan i edildii syleniyordu. te yandan hkmet
de zel giriim leri engelliyordu. ehov bir yardm komi
tesi kurm ak iin bo yere urat. Bazlarnn kt niyetli
davranlar, bazlarnn gvensizliyle savat. Sonunda
hkmet btn zel alm alar yasaklad. Sahalin ada
sndan dnteki gibi, ehov yeniden fke, hzn ve yor
gunlua kendini kaptrd. stelik hastal da ktlemiti.
1897 de bir ka gnlne M oskovaya gelmiti. A y
lardan M artt. Suvorin Anton Pavlovii yem ee davet et
ti. Fakat lokantaya gelir gelmez fenalatn hissetti, kan
tkrm eye balad. Biraz buz istedi, bir ka paray em
meye alt, ama kan bir alev gibi kpkzl ve korkutucu
olan kan bir trl dinmiyordu.
Dostlar znt iinde toplanm lard evresine,
nemli bir ey deildir, diyorlard. Suvorin, boaz h as
taldr diyordu, oysa ehov kann doru cierden gel
diini bilmiyordu. Nikolann lmn anmsyordu. Hep
duyageldii, am a grmekten kand gerek, yeniden be
liriyordu. zalim , korkun insan lmden sonra yok olu
yorsa, yaam diye bir ey yoktur. Sonunu bilemeyeceim
bir yeryz yaam nn frtnalarna, aclarna kendimi
kaptracam dncesi beni avutm uyor... Yok olmak
m thi bir e y ... Seni m ezarla gtrecekler, sonra ev
lerine dnp aylarn iecekler... Bunu dnmek bile
iren ... K an tkrmesinin sonu gelmiyordu. Eve d
nnce kendini daha iyi hissetti, ama birka gn sonra kan
yeniden gelm eye balad. ehovu Moskova kliniklerin
den birine gtrm ek zorunda kaldlar. Ate dp, kana
m a kesilince her zamanki gibi aka yapm aya alyor,
am a hekim ler onu susturuyorlard. Konumadan, eller ba
nn altnda apraz durumda, sapsar, uzanm yatyor
du. iekler getiriyorlar, yeni yazarlar alm alarn gs
terip dncelerini renmek istiyorlard. Mademki has
tayd, yaz yazamazd, frsattan olabildiince yararlanm ak
gerekliydi.
Hibir eyden yaknmyordu. Hibir zaman, ne im
di ne daha sonra, dikkatleri stne ekmeyi, kendine acn
drm ay istemedi. Nasl olduu sorulunca Fena deil diye
yantlyor, konumay hemen deitiriyordu. Hastahane-
de can sklyor muydu?
Yok canm, hem ben hemen hemen altm, diyor
du.
Vakit geirmek iin ona haberler getiriyorlard. lk
yaz gelmiti, buzlar krlm aya balam t.
Suvorine :
Verem li bir kyly iyiletirm eye alrken o si
ze yle der : H ibir ey beni salm a kavuturam az,
ilkyaz sularyle birlikte ekip gideceim.
Ama ilkyaz geti; o iyiletiini sand. Hekimler bir
hava deiim i yapm asn tlyorlard. Biaritze gitti,
orada da havalar bozunca,N ise... Yabanc dilleri bilm e
mesi sknt veriyordu, yine de bu yolculuk onu m utlu kl
d. D lkelerde Alm anca ya da Franszca konuunca
tram vay biletileri benimle eleniyorlar, P ariste bir gar
dan tekine gitm ek krebe oyununa benziyor. nceleri
F ran sadan holand. Btn k N iste geirdi. Bu hasta,
yorgun, hznl adam, verdii kk ve geici sevinleri
iin sevm ek gerektiinden yaam seviyordu. Gzel hava,
N isin etkileyici okayc denizi, yeni yzler, yabanc bir
lkenin adetleri, (Nezaket, terbiye nedir anlam ak iin
burada yaam ak gerek. Oda hizmetisi bile, sahnedeki d
e gibi glmsyor, te yandan iinin onu ok yorgun
drd de belli oluyor. B ir tren kom partm anna gir
diinizde herkesi selm lam ak gerek. Dilencilere bile Ms
y, Madam diyeceksiniz.) K arnaval, Franszca kitaplar,
zevkle okuduu Alm anaklara varncaya kadar her ey, il
gisini ekiyordu. D reyfus sorunu nedir anlam ak istedi.
D reyfus kart gerici Suvorine soukluk duym as bu s
rada balar. F ran saya en byk sevgiyi besliyor, bu l
kenin erdemlerini birok A vrupaldan daha iyi anlayp
duyuyor gibiydi. A vrupa kltrne bir renk kazandran,
teki uluslarn nnde giden bu ulus, bizler adna ne ok
aclara katlanyor, bizler iin ne byk ykler tayor.
Btn bunlara karn gurbetlerin en gzeline bile
uzun zaman katlanam azd. R usyay zlyordu. 1898 eki
minde babas ld, kydeki ev satld, ehov da bundan
sonraki yaam n geirm ek iin Y altaya gitti.

X X IX

ehov B ir kei gibi yayorum diye taklyordu.

Gerekte insanlarn en insan olanyd, kadnlarn gzel
lii - Tolstoyda olduu gibi - kin, skandal ve arzu gibi
duygular uyandrmyordu. ok daha gzel ve basit biim
de btn lm ller gibi aktan ve kadnlardan holanyor
du. Yine de btn genlii boyunca salam bir ilikiden
ateten kaar gibi saknd. K sa ve gelip geici servenler,
sevgi dolu dostluklar, arkadalklar, ite onun duygusal
yaam byleydi. A rada bir A k olabilmeyi ok ister
dim, gerek bir ak yaam am ak sknt verici diyordu.
K adn lar da ondan holanyorlard. Nkteli konumasna,
zayflna, ondaki hznn ekiciliine kendilerini kapt
ryorlard, ama i ileri gider gibi olunca, ehov kendisin
den btn varlnn istendiini duyumsaynca, iin iin
den yle kibarca syrlyordu ki!.. Bu yzden ona gcen
m ek olanakszd. D krklna urayan sevgili, az ve
y a ok zlm de olsa, hemen bir yakn dost durumuna
giriyordu.
ehov hastaln biliyordu, bir ailenin ykn de
srtlam t, paras azd, krkna varm adan yalandn,
tkendiini sanyordu. B ir kadn srekli biimde onunla
birlikte ne yapacakt? Y ar alayl yar c id d i:
Tabii ben de evlenmek isterim , diye yazyordu. Ama,
ay gibi srekli ufkum da durm ayacak bir kadn bulun. O
M oskovada otursun, ben kyd e...
Belki de evresindeki kadnlar onu biraz korkutu
yordu. Bu kadnlar aydndlar, ince ve bilgiliydiler, am a
anlalam am ak, yaam dan ve kendinden honut olmamak,
bir eyler arzulam ak, bir eyler beklemek, i ekmek, h
znlenmek bu dnemin modasyd. Kukusuz itendiler,
am a bu ruh hali ou iin bir eit pozdu, ehov bylele-
rini ciddiye almyordu. Ne zam an bir kadn ehovv ari
konumaya, Mart roln gerek yaam da oynam aya yel-
tense yazar susup kalyor, alaycla balyor, garip bir
souklua brnyordu.
Kadnlar, erkeklerin arzularnn ne kadar yaln oldu
unu anlam azlar (ya da anladklarnda ge kalm lardr,
genliklerini yitirm ilerdir). ehov, onlardan gzel, sevim
li, sevinli olmalarn, -kalplerinin bir parasn ona ver
melerini, karlk olarak fazla bir ey istem em elerini bek
liyordu, am a onlar M artdaki Nina gibi, ehovun kadn
kahram anlar gibi, tehlikeli biimde zverili olm aya hazr
dlar, olgun ve tedbirli bir insan olan ehov da onlardan
kayordu.
Nina roln oynayan byk aktris Kom m isarevska-
ya ehovun kendine ektii, sonra da hemen hemen is
temeden geri ittii kadnlardan biri oldu.
Nina ksa boyluydu, iri karanlk gzleri, olaanst
ahenkli bir sesi, ince iirli bir yz vard. Tiyatro onun
iin ne bir meslek, ne de sanatt, havvarilik gibi bireydi.
Bu tr kadnlar R usyada pek oktu, bunlar sahneye, ayi
ne gider gibi, m anastra girer gibi, karlard. Onlar iin
sanat, uruna yaam verilecek a bir tanryd. 1903te
Kom m isarevskaya Monna Vannay oynayacakt, yle
yazyordu : B u rol oynayam ayacakm m gibi geliyor.
Onu gerei gibi duyam ayacam , yeryznn bir ok adi
liklerine kendimi kaptrm bulunuyorum .
M oskovada M anfredi okuduktan sonra; B en bura
ckta gzlerim snk ses karam adan, esine bir basam ak
bile olsun ykselm enin olanakszl hissiyle ksteklen
m i h asta yatyorum . Belki baar kazanacam , halk oto
m atik bir sanatn farkna bile varm adan baarnn benden
geldiini sanacak. Kendimi bulm am iin ok ycelere k
m am gerek.
Tiyatroya beslenen bu itenlikli, ar sevgiyi, yn
lard a uyandrd beeninin iddetini bizim anlamamz
gtr.
Batda da elbet byk oyuncular ok sevilir, hayran
lk uyandrrlar; R usyada ise bu hayranln daha duru,
daha sert bir nitelii vard. Batda en iyi oyuncular sanat
larnn, m esleklerinin, seyircilerinin hizmetindedir. R us
y a da aranan daha byk bir eydi. ehovun, Tolstoyun
kafasndaki en stn d; hem trelere, ahlka uygun, hem
toplum sal ve sanatsal, nerdeyse bir din saylan bir ger
ek. Elbette ki, entrikalara, sahteliklere engel deildi, ama
tiyatro btnyle bir idealizm le yceliyordu. Oyuncular
 az kazanrlard: Kom m isarevskaya genliinde tara ti
yatrolarnda oynarken ayda 150 ruble alrd. Moskova S a
nat Tiyatrosunda Moskvin gibi bir oyuncu ayda 100, Knip-
per 75, Meyerhold 75 ruble cret alrlard. Ne var ki aba
larna, uzun sabrlarna kar seyircinin onlara sunduu
ey yalnzca baar deildi, bir eit akt. Bunu Sarah Ber-
narthn baarlar ile kyaslam ak olanakszd, nk Av
rupalI seyirci tam am en bakayd, daha incelmiti. Rus
seyircisi kadar saf deildi. 19. Yzyln eski gazetelerin
de K om m isarevskayann bir temsilinin yks yazl
dr. Sanat elli kezden ok sahneye arlm tr. Halk
alam aktadr, iekler atm aktadr, V erann sahneden ay
rlm as istenmemektedir. Sanat giyinerek yeniden sah
neye dnmek zorunda kalm tr, apkal ve mantoludur.
H ayranlk sesleri, barm alar hl srm ektedir. G itm e
yiniz, bizimle kalnz, bizimle oturunuz. O zaman sanat
sesi titreyerek, gzlerinden yalarla Ben, sizinim der.
Baylm ak zeredir, hkrarak sarslm aktadr. Salonda
baygnlk geiren kadnlar vardr.
Avrupal seyirci, sanatnn bu szlerinde arlatan
lktan, salondaki kolektif isteri halinden kukulanabilir.
Am a gerek byle deildi, iki tarafta da tam bir itenlik,
hibir dilde ad bulunmayan, yanm a yaklalm ayan bir
idealin zlemiyle ruhlarn kaynam as vard. Kom m isar
evskaya, dneminin teki kadn oyuncularndan daha ok
seyircilerinde sevgi ve coku yaratabiliyordu.
Am a kazand bunca baarya ram en mutsuzdu. S i
nirli, kukulu, hastalkl bir yaratl vard. Kendine hi
gven duymuyordu. Sahnedeki, yaam daki en kk bir
baarszlk onu bitkin dryordu. ehovun dleyerek
yaratt M art ile Kom m isarevskaya arasnda olaanst
fiziksel bir benzerlik vard. Solgun, titrek acl, ocuk yz
l, o iri gzleriyle bu ufak tefek kadn Nina rol iin y a
ratlm gibiydi. G arip bir rastlantyla oyuncu Ninann
 dsel yaam ile oyunca Vera K om m isarevskayanm ger
ek yaam birbirine benziyordu.
Vera Feodorovna mutsuz bir genlik geirmiti. On
dokuz yanda evlenmi, ksa sre sonra iren biimde
a ld atlm t: kzkardei, kocasnn m etresi olmutu. Bu
zinadan doacak ocuk uruna V era Kom m isarevskaya
boanm ay kabul etti. Romantik, hznl ve ateli, her
eyde arya varan, valye yaratl yznden btn
suu stlendi. Bu dram dan sekiz yl sonra tiyatroya gir
di. O yata, Rus kadn oyuncular m esleklerinin sonuna
varm o lu rla rd : Yirm i dokuzundayd.
nce tara tiyatrolarnda oynad, sonra Sen Peters-
burgdaki A leksandra Tiyatrosuna kabul edildi. Utanga,
duygulu bir kadnd. m paratorluk Tiyatrolar kiiliksiz
ce ve souk bir biimde ynetiliyorlard. Zaten repertu-
var, ynetme ve oyuncularn srdrdkleri oyun tarz es
kim iti, lyd. Kom m isarevskaya, teki oyuncular ve
seyircilerce gvensizlikle karland. ki ay oynam, ama
ancak bir tek oyunda baarl olmutu, o da O strovskinin
b ir oyunuydu. Ona ehovun M artsm da Nina roln
nerdiler. Oyunu bir gecede derin bir heyecan iinde oku
du ve oynamay stlendi. Am a iinden titriyor, baarsz
lktan ok korkuyordu.
M art bam baka bir biimde yazlm, dneme gre
yepyeni bir dramd, sahneye koyu da ona gre olm aly
d. Tiradlar, gsterili hareketler, hrsl barm alar yok
tu. Sessizlikler, utangalklar, melankolik ve yum uak bir
ton gerekliydi. Byle bir oyun, bir yldz oyuncuyla yeti
nemezdi, uyumlu bir btn mkemmellii gerektirirdi.
B u ise ancak iki yl sonra, Stanislavski, Nemirovi Danen-
ko ve M oskova Sanat Tiyatrosu tarafndan gerekletiri
lecekti.
V erann birok haksz ve acmasz baarszlklardan
getiini syledik. Btn varlyle almt. Biraz da
kendisiydi M art. Her iyi oyuncu rolnn iine girer. Bu
kez daha da fazla bir ey v a r d : gerek bir ruh kardeli
i... Am a her ey baarszlkla, yazar iin derin bir utan
ve oyuncu iin byk bir acyla sonuland.
Sahneden ayrlrken Vera gzyalar iindeydi. Evi
ne dnerken annesinin kollarnda hkryordu. Annesi
ehov iin, M art iin, kendisi iin alyordu diyor.
Birka ay sonra Anton Pavloviin ar hastaln
rendi. Hemen bir mektup yazd. Sizden istediklerim i
hatrm iin yerine getirin demek delilik, ama bunu na
sl istediim i bilmelisiniz. Don stndeki Rostovda bir
Doktor Vasilyevi var. Ona gideceksiniz, o sizi iyiletire
cek. Dediimi yapn. Dediimi yapn. Bunu sizden nasl
isteyeceim i bilemiyorum. Tanr sizi korusun. (1898)
Birka yl sonra Vera, K rm a ehovu grmeye
geldi. Ona bir portresini yollam, M artda Ninann sy
ledii bir cm leyi stne bir ka satr ekleyerek yazm
t : N e kadar temiz, scak, neeli bir yaam d o. Duygu
lar, ince ve zarif ieklere benzeyen d u y gu lar...
P etersburgda M artnn provalar srasnda Aleksan-
dra tiyatrosunun bo kulislerinde bir gn Anton Pavlovi
yanm a yaklam , ona bakarak yle d e m iti: Benim Ni-
n amn gzleri de sizinkiler gibiydi.
Sonra onu brakm t. Ne kadar tatlyd u szckler!
ince ve zarif iekler gibi. V era ylesine ac ve g bir
ak yaam tanm t ki! ehov ise hibir zam an m utluluk
nedir bilmemiti. Vera ona acyordu; hastayd, gszd
ve yalnzd, kadn olarak Vera tam am iyle kendi olmayan
am a bir karde gibi ona benzeyen bu efsaneyi, M arty
yaratt iin ehova minnet duyuyordu. te kendi ha
tas yznden -b a k a trl dnemezdi, ylesine sinir
li, kararsz ve acnacak biimde utangat - oyun bee-
nilmemiti. inden ehovun onu -hibir zam an bala
m ayacan, y a da balam ann sz konusu olmadn,
am a bu baarszl hibir zam an unutmayacan, o kor
kun gecenin ansnn aralarnda srgit yaayacan du-
yumsuyordu.
G ursufta imdi iki yabanc gibiydiler. Birbirlerine
kar bakaca bir duygular yoktu. A ralarnda hibir ey
y oktu... O ysa...
ok sade giysili, kocaman gzl ufak tefek kadn ile
soluk sakall, okul retmeni gibi gzlkl, yorgun yz
l, km adam (nl yazar ve tm R usyann tapt
kadn oyuncu) K rm da bir kum salda yava y ava yr
yorlard. ehov ertesi gn ayrlm ak zorundayd. K adm :
H ayr, gitm eyin dedi.
ehov bir isteini s y le d i:
B an a bir ey okuyun
Akamd. Uzun uzun okuduklarn dinledi. Frtna
km t. Kadn, terkedilm i kk Nina m, yoksa byk
oyuncu Vera m olduunu bilemiyordu. ehovsa gerei
biliy ord u : ertesi gn ondan ayrlacan... (O sralarda
ehovun yaam nda baka bir kadn vard, am a V era bun
dan habersizdi.)
Y e n id en :
K aln dedi.
Gece ilerliyordu. kisi de susuyorlard. Sonra Vera,
N inann monolounu, Pukinin dizelerini, repertuarnn
en gzel blmlerini yalnz onun iin, o alanm adan din
lenilm eyen derin ve temiz sesiyle okudu.
Sonunda eh o v :
G itm eyeceim dedi.
'Am a ertesi gn gitti. Vera, ehovun baka bir ka
dn sevdiini bilen bizlere, ylesine dokunakl gelen u
satrlar y a z d :
G u rsu fta size o kadar acmtm k i... Hznl bir
a cm ay la...
 B ir resmini istem iti. ehov da resmini V era Feo-
dorovna K om m isarevskayaya, 3 Austos, frtnal bir
gnde denizin grlts arasnda, durgun Anton ehov
tarafndan diye im zalayarak gnderdi.
Durgun!.. Kadnn bekledii bu deildi. Drt gn
sonra ehova bir telgraf e k ti:
Sizi iki gn bekledim. Yarn gem iyle Y altaya gidi
yoruz. Anlayszlnz beni zyor. Sizi bulabilecek m i
yim ? Beni yantlayn.
Yantlad gerekten de, ama o zam an ehovun ne
kadar, belki gereinden ok anlayl olduunu anlad.
Y altada hava souk, deniz hrn. Salkl olunuz.
Mutlu olunuz. Tanr sizi korusun. Bana darlm aynz.
Am a V era o durgun adam n baka bir kadn d
ndn aklna getirem ezdi. Onun utanga, acl ve kim
sesiz olduunu dnerek kendini avutuyordu. im di on-
dan bir ey beklemiyordu. Her eyi veriyordu. Ak ye
rine dostluunu...
D arlm adm , am a yaam nzn u andaki durumunu
dndke kalbim daralyor.
Hangi kadn olsa, bozgunu kabul etmeyen kadnlk
onurunun, gururunun yaralandn duyard. Am a o iten
likle dnyordu, ona gcenmiyordu. ehova kar ga
rip ve iten bir sevgi besliyordu. yl sonra ehov ev
lendi. Vera ona yeniden mektup yazarak Vine Bahesi
ni sahneye koym asna izin istedi, kendi tiyatrosunu kur
m utu.
ehov bu istei geri evirdi, B u tiyatro bir ay bile
yaam az diye yazyordu. Aldanyordu. V erann tiyatro
su be yl yaad.
B ir daha hi grm ediler. ehov ld, kadnsa o ga
rip, dolambal yaam n srdrd. ehova duyduu ak
gibi romantik, ama karsna kan erkeklerin daha an
layl olduu, baka aklar, baarlar, byk sanat se
vinleri, o korku, o honutsuzluk, ondan aylm ayan skn
tlar iinde yaad. Btn R usyada M art diye anlyor
du. Gerekten de dinlenmek bilmeden ordan oraya uan
yaral bir kua benziyordu.
A rtk krk yedi yandayd. T ara kentlerinde, m
paratorluun snrlarnda tem siller veriyordu. En sevdi
i rol, M arty oynuyordu. Sem erkant pazarnda eski
hallar kum alar alarak oyalanyordu. Derken hastalan
dn anlad. A sya R usyasnn en korkun salgnna y a
k alan m t: iek... Birka gn yatt, btn lke korku
lar iinde ondan haber bekliyordu. B ir sabah kendini az
ok iyilem i duyarak m utluluk iinde uyand olaan
st gzellikte bir d grm t, bu dte ehovla ba-
baayd, onunla sylem iti. K rk sekiz saat sonra ld.
Hi bir Rus yazarna, sanatsna, politika adam na
byle bir cenaze treni yaplm ad. ncecik Vera, Takent
ten, P etersburga, A sy adan A vrupaya getirildi. Her is
tasyonda, her kyde halk karlyordu. Rusya onu gz-
yalaryla uurluyordu.

XXX

Souk, rutubetli bir salonun iyi aydnlatlm am sah

nesinde, ehovun nnde, gen oyuncular bir tem sil v er
mekteydi. M oskovada yetenekli ynetmenler, mziki-
ler, ressam lar, oyuncular bir tiyatro topluluu olutur
m ulard. Nemirovi - Danenkonun tiyatro okulu ile Sta-
nislavskinin kurduu yazn ve sanat dem ei birlem i,
daha nce bir benzeri olm ayan M oskova Sanat Tiyatrosu
kurulmutu.
im dilik tiyatro daha hazr d e ild i: para olmadn
dan... Provalar elden geldiince yaplyordu. Bu gz ak
am, duvarlar tavan grlmeyen, acl koskoca glge
lerin oynat keihanenin buz gibi salonunda oynuyor
lard. Sesler byle bir ortam da garip ve saredici biim
de yansyordu, ram p diye bir ey yoktu, onun yerini
azlarna m um dikilmi bir dizi ie almt. D arda ya
m ur yam aktayd. ehov omuzunda pardes souktan
titreye titreye her zam anki gibi ince sakaln h afif hafif
ekitirerek oyuncular dinliyordu. Birka gn nce mev
sim banda Nemirovi - Danenkonun sahneye koymak
istedii M artnn provasn yapm lard. Bunu kabul
edip etmemekte epeyce diren gsterm iti. A leksandra
tiyatrosundaki baarszlk henz unutulm am t. A radan
iki yl gemiti. Am a ylesine hastayd ki, baz eylerin
eski gibi nemi kalm am t onun gznde... Zaten o hi
bir zam an hayr demesini bilmemiti. M art bu k Mos
kovada oynayacakt, am a yazar bu tem sili gremeyecek
ti : havalar yam urluydu, ksryordu, gneye, kendini
gurbette sand, Scak Sibirya adn verdii Y altaya gi
decekti. Byle olm as daha iyiydi belki de... Oyunlarnn
baz tem sillerinin korkun anlar vard, vanovun, u
zavall M artnn ilk oynanlarn dndke rperm e
ler geiriyordu Tiyatrodan yana hi de talihli deildi.
Kzkardei M ariann hemen hemen alayarak Sta-
nislavskiye gelerek bu iten vazgem esini rica ettiini
acaba biliyor m uydu?
kinci bir baarszl gze alm am al, demiti. y
le h asta k i... B u kez lr.
M artnn provas da zaten ehovun hi houna git
memiti. Nina rolndeki gen kz susup hafife i ekece
ine baryor, hkryordu. V era Kom m isarevskayada-
ki o tanrsal sadelikten uzakt. Hem Stanislavski, m izanse
ne de gereinden ok nem veriyordu. K urbaalarn ba
rm as, kpeklerin havlay, anlarn sesi duyuluyordu.
Ne ie yarard btn bunlar? ehov grndnde ise
btn oyuncular evresini alm, ona bir peygam ber gibi
bakm lard. Onlarn karsnda mahcup olmutu. M ar-
tnn 9 Eyll 1898deki ilk provas da tatsz ve skntl
bir izlenim yaratm t.
Am a o akam baka bir piyes oynanyordu, Aleksi
Tolstoyun bir dram, ar Fedor. ehov beeniyle izli
yor, szleri dinliyordu. B u oyuncular yetenekli insanlar
d. K adnlar gzeldi. zellikle ilerinden birinden ok
holand. Bu arie ren rolndeki gen kadnd. Anlaml
bir yz, soylu ve yrekten gelen sesi vard. Ad Olga
K nipperdi. nce dudakl, zekyla yurulm u bir yz bir
ka gn nce M artnm provasnda farketm iti. Hafif,
gururlu, oynak, am a srasnda sevgi dolu ve hznl bir
kadn olan oyuncu Arkadina rolndeydi, baaryla oynu
yordu. B u akam ki oyunda da hayranlk uyandryordu.
Onu dinlerken arasra soluunun kesildiini duyuyordu.
Oyun konusunda dncelerini sordular : ok iyi bir
oyundu. Hepsinden ok reni beendiini syledi. G
lm seyerek M oskovada kalacak olsa bu rene ak ola
can da szlerine ekledi... Ama ertesi gn gidiyordu.
ren, gen oyuncu Olga Leonordovna K nipper de, e-
hovu grnce byk bir heyecan duymutu. zgr, zeki
bir kzd, yetenekliydi, m esleini seviyordu. Sanat alanna
yeni atlm t. yi bir ailedendi. Ren eyaleti ileri gelen
lerinden baarl bir mhendisin kzyd. Olga sanat iin
yetitirilm em iti. Ne v ar ki babas ardnda yalnzca bor
lar brakarak lmt. Ana, iki day ve ocuklar hep bir
likte M oskovaya, kk bir apartm an dairesinde y a
yorlard. Sevim li ve yaam dolu ana ark dersleri veri
yordu, daylardan biri hekim, teki subayd. Hepsi neeli,
canl, yetenekli insanlard. Birka yl sonra onlarla tan
acak olan M aksim Gorki m ektuplarnda lgn Knip
per ailesi diye anar onlar... A teli ve fkeliydiler, day
lar durm adan kavga ederdi. Yem ekler grltl ve se
vinli geer, ocuklar arklar syler, sylevler ekerler
di. Olga Leonordovna mzik dersleri verm ekle ie b a
lam , sonra Nemirovi - Danenkonun tiyatro okuluna
girm iti, im di de olaanst baarlar kazanm as bekle
nen bu kum panyann bir yesiydi. M oskovadaki kk
apartm anda yandaki odada annesinin rencileri ark
syler, O lgann deyimiyle ulurlarken o rollerini ezber
lem eye alrd. A kam lar am calardan biri yksek sesle
Tolstoydan, Dostoyevskiden, ehovdan paralar okur
du. te o Anton ehovdu etten, kemikten haliyle k ar
sndaki adam ... te Olga K nipper bu yazarn saln,
m utlululuunu ve geimini kendi oyunculuu ile sal
yordu. Hi kuku yok, ehovun ona hayran kaldn bi
risi sylem i olmalyd. ehovu birdenbire sevdi.
17 A ralk 1898de M oskova Sanat Tiyatrosunda M ar
t ilk kez oynand. O gn Olgann 39 derece atei vard.
Byleyken sahneye kt. Seyirci azd. Oyuncular omuz
larnda ar bir sorum luluk tadklarn hissediyorlard.
lk perde sona erdiinde salon bir m ezar sessizlii iin
deydi. Kadn oyunculardan biri dp bayld. Stanis
lavski : Ben de glkle ayakta duruyordum diye yaz
yor.
Sonunda byk baar kazanldn herkes bilir.
1899 yl ilkyaznda Anton Pavlovi M oskovaya dn
d. M arty yalnz onun iin oynadlar. Hava ok g
zeldi. Geen k iinde Olga Knipper, M ari ehovla ta
nmt, iki kadn byk bir dostlukla birbirlerine ba
lanm lard. Sanaty birka gn iin kye, Melikhovo
ya ardlar. ehov, gen kzlarn ok holandklar o
nkteli yaknl gsteriyordu. Kz ise bekliyor, umutla
bekliyor ve onu seviyordu.
Vera Kom m isarevskayann dman bir kadn, o
byk ve mutsuz sanatya esin kayna apkac kadn
adn takm t, bu ktniyetli ve zeki alayl szde gerek
olan bir yan vard. Olga Knipper ise bam baka bir y ara
tltayd. Vera kadar deha sahibi deildi, am a ondan da
ha zekiydi. Her eyden nce canl, hareketli ve sevgi do
lu bir kadnd. ehov, onda holand bir dme gc,
bir ataklk, bir yaam sevgisi buluyordu. Neeliydi, e-
hovu elendirm esini biliyordu. Ona yalnz sanattan, ti
yatrodan deil, arkadalarndan, giysilerinden, az nce
yedii domuzdan, spanyol soan, haringa hyar, patates
ten yaplm salatadan sz ediyordu ehova yalnz edebi
projelerini sormuyor, giysilerini iyi fralayp fralam a
dn, itahla yeyip yemediini, Y alta bahelerindeki i
eklerin nasl yetitirildiini soruyordu. Onu gldryor
du. A ralarndaki ilikiye uyacak bir ahenk kuram am t
henz.. B ir akn balangcnda kadn, kendini az ya da
ok biimde sevdii erkein isteklerine uydurm aya alr.
Sevgilisi B u sana yakyor, onu giy diyene kadar bir
ayna nnde apka denercesine eitli ruh hallerini yaar.
Olga, Y altada birka gn kald, bu kadar zam anda
doyumsuz bir insan gibi grnd. Ne mutlu ona ki, ksa
zam anda ehovun ikinci bir M art aram adn, tam ter
sine seven bir kadn istediini anlad.
Y azara tutkuyla balanrken ayn zam anda yalnz ve
h asta bu erkee de byk bir ilgi gsteriyordu.
Olga, Y altada bir ka gn kald, b kadar zam anda
Anton Pavloviin yaad hayatn rahatsz ve hznl
olduunu, beslenm esinin kt, uaklarnn kaytsz, pa-
pularnn boyasz olduunu, ziyaretilerin onun alm a
sn alt st ettiini ve yazarn da kapsn yzlerine kapat
m aya cesareti olmadn grd. Ksacas, ehovun bir
kadna gereksinm esi olduunu anlad. Ne yazk ki byle
eyleri ilk kadn grr, erkekse daha ok sonra grr,
bazan da hi grmez.
Yazar ve oyuncu, M oskovaya birlikte dndler. Bah-
esaraya kadarki yolu arabayla am ak gerekiyordu. A y
lardan Austostu, K rm n en gzel mevsimi. R iviera ile
A sy anm bir karm as. Yepyeni beyaz villalar, gl bahe
leri, serviler, ykk m slm an m ezarlklar arasnda yk
seliyordu. Deniz kysnda dam lar yam yass T atar evleri,
sonra sszlk iinde, bir T atar geiti ile cami arasnda yk
selen byk modern oteller. M eyveler ok lezzetli, hava
tertem iz ve hafifti. Geceleri sularda gem ilerin klar pa
rldyordu. K rm unutulam az... ehovla Olga Knipper
m avi glgeli derin vadiyi, Kokooz vadisini getiler. (Ko-
kooz T atarca m avi gz demektir) Y ava sesle konuuyor,
daha ok susuyorlard. Y azar her zam anki gibi ara sra
taklyordu. Gen kadn sevim li ve heyecanlyd. B ir kez
ptler, hepsi bu.
ehov M oskovada ok kalmad, hastayd, dnmek
zorundayd. lkyazda Sanat Tiyatrosu K rm a gelip bir
ka grkemli tem sil verdi. O uzun konum alar, su ky
sndaki gezintileri; bahe iindeki o elenceleri, zeki er
keklerin, gen, zarif kadnlarn arkadaln, bu renkli
yaam ehov ne kadar seviyordu! Tiyatroyu ne kadar
ok seviyordu!.. Kendi dndaki bu zgr ve kl y aa
m Olga tem sil etmekteydi. Bir kez daha Y altadan ayrl
m ak istedi. Kendisi daha iyi, genlemi, sal hemen
hemen dzelmi gibiydi. Am a M oskovada yine birka
gnden ok kalam adan geri dnd.

XXXI

Sanat Tiyatrosu bu arada duyulm adk baarlar ka

zanmaktayd. 1899 k m evsim i banda halk gielerin
almasn sabahn ilk saatlerinden itibaren beklem ektey
di. lk gn 2500 kiilik bir kuyruk birikm iti, on alt to
m ar bilet satlm t. M oskovada herkes bu tem sillerden
sz ediyordu. Shakespeare, Aleksi Tolstoyun ar Fedor,
M thi vanm lm, ehovun M art ve Olga Knip-
perin Helen roln oynad V anya D ay oynamyordu.
Vanya D ay daha nce tarada oynanm, epey ba
ar kazanmt. Am a im di M oskovada byk bir zafere
ulam t. Oyunu grdkten sonra M aksim Gorki yle y a
zyordu : O kadar duygusal bir kii olmadm halde bir
kadn gibi alyordum .
ehovsa Y altada oyunun eletirilerini okuyup, bir
trl gelmeyen m ektuplar bekleyip, o uzaklardaki gen
oyuncuyu dnmekle yetiniyordu. O lgann ne m utlu bir
yaants vard!.. ehov onun iin ne anlam tayordu ki!
B u gece bir yangn kt. Kalktm . Taraadan alev
leri seyrettim . Yalnzlm btn korkunluuyle duy
dum . (29 Eyll 1899) fkeliyim. Tiyatronuzun deme
sinin altndaki fareye bile imreniyorum. (4 Ekim 1899)
O zam an Olga skntyla, ehovun tiyatroyu mu yok
sa kendisini mi aradn dnyordu. Hi olm azsa ti
yatro alannda ona elinden geldiince yararl olduuna
inanyordu.
Y lba gecesi Vanya D aynn drdnc perdesin
den sonra tklm tklm dolu salonda bir ses nlad. A da
mn biri yle diyordu :
M oskova halk adna tiyatronuzda bize yaatt
nz ve duyurduunuz her ey iin size btn itenli
imizle teekkr etmek istiyoruz.
Olga K nipper akna dnm ve ok duygulanm
tk diye yazyordu.
Gerek u ki, ehov sanat olarak onu ok beeni
yordu, Olga da buna inanmt, am a baka bir ey bekli
yordu. B irisi Anton ehovun yabanc lkelere gidecei
ni sylemiti. Hemen ona :
 B yle bir ey olamaz, anlyor m usunuz? diye yazd.
Yoksa ehov onu unutmu muydu?
H ayr hayr buna olanak yok. stemiyorum. Tanr
akna bana yazn, bekliyorum, bekliyorum .
Am a aralarndan her ey belirsizdi, garipti. B ir p
ck, bir ka tatl sz, sonra bir eit sevgi dolu arkada
lk O lgaya yetmemiti.
ehov onun bu yaknm alarn yle yantlyordu :
Neden hep byle znt iindesiniz? Yayorsunuz,
alyorsunuz, um ut ediyorsunuz, glyorsunuz... daha
ne gerekli size! Benim durumum ise bam baka. Toprak
tan koparlm m . Doya doya yaayam yorum , imeyi sev
meme karlk iemiyorum. G rlty seviyorum, ama
onu duyamyorum. B ir tek szckle, ben imdi yer dei
tirm i kararsz bir aaa benziyorum, bakalm aa ik
lim e uyacak m, yoksa kuruyup gidecek mi? (10 ubat
1900)
Olga artk kzm aya balyordu. Ne diye anlam ak is
tem iyor? D aha ne gerekli size! Tam erkeklere yakan
bir soru! Olga Erkeklerde de ive yapm ak demek v ar
m ! diye yazyor. Ama ehov ona ac bir nkteli yant
gnderiyor; Olga um utsuzlua der gibi oluyor.
evrem de hep yeni oyununuzdan sz ediyorlar. Y al
nz benim hibir eyden haberim yok, hibir ey bilm i
yorum. Bu sorulara kar b ir ey bilmediimi syleyip
omuzlarm kaldrnca da bana inanm yorlar. Neyse, is
tediiniz gibi olsun. Oh, yaam ak ylesine skc ki! (22
M art 1900)
ehov : ok mutsuzsunuz, am a inann bu uzun sr
mez, yaknda trene biner ve byk bir itahla kahvalt
nz yaparsnz.
3 Haziran 1900 : N e oldunuz. Benim ve M ia ile
geniya Yakolevnann (ehovun kzkardei ve annesi)
sevgilerini gnderiyorum, annemin de selam var. Olga
K nipper
6 Austos 1900, Sivastopol ve Harkov arasnda : G
naydn sevgilim. Geceyi nasl geirdin?
A k ilikisi, K rm da, belki V era Kom m isarevskaya
nn ehovu boyere batan karm aya alt G ursuf
ta, belki de Y altadaki evde balam t. Herkes uyurken
Vera yazarn alm a odasna gelip onunla birlikte olu
yordu. Bahede Anton Pavloviin diktii akasyalar uzun
ve yum uak en kk bir esintiyle eiliyor, dalgalan
yorlard. B u hareketlerde gerek d, zlem verici, kor
kutucu bir ey vard.
ehov ve Olga Leonordovna ay nda talyan sti
lindeki byk pencerelerden btn bunlar seyrediyor
lard. Denizin grlts, aalarda rzgrn ald slk
duyuluyordu. Bu gzel gecelerde atla dolam aya kan
turistlerin sesleri ve kahkahalar nlyordu. Delikanllar
dada ate yakyor, aym da ykanyorlard, arklar
beyaz eve kadar geliyordu. ehovun annesi ile kzkardei
kk sessiz odalarnda uyum aktaydlar... Onlar uyan
drm am ak iin ok dikkatli olmak gerekiyordu. Ayn at
altnda bir kadn oyuncuyla geen bu serven onlar kz
drr diye dnyordu Anton. Oysa Olga Knipper iki ka
dnn da oktan beri durumu anladklarn biliyordu. Z a
ten alak sesle fsldayorlar, glm e ve pmelerinin
sesini ksyorlard. nk Olga byle gecelerde Antonla
gevezelik etmesini ok seviyordu, elenceli ykleri, o
cuka davranlar (sann rgsn zp salarn omuz
larna yayyor, cad roln oynuyordu) btn bunlar y a
zarn houna gidiyor, etkiliyordu. zenle hazrlad kah
veyi birlikte iiyorlard. Sonra susuyorlard. Gece sona
ererken karanlkta, basam aklarn iddetle gcrdad m er
diven bana kadar ehov onunla birlikte gidiyordu.
Yaz geiyordu, ayrlk yine gelip atmt. ehov bek
lenen szleri sylemiyor, evlenme tarihini kararlatrm
yordu. Tereddt iindeydi. Olgay tiyatrodan koparp
alabilecek mi? Olga byle bir eyi istemiyordu. ehov da
bu zveriyi ondan istem eyecek kadar karsndakinin z
grlne sayglyd. Olga, M oskovada tiyatroda, ken
disi de h asta h asta Y altada kalnca, bu birlem enin ne an
lam vard? Yeniden yalnzlk, inziva ne sevinli ne s
kc, yle byle akp giden bir yaant, gelecekten bek
lenen tek ey yaklam akta olan lm, gnlk olaylar, ie,
arasra eve gelen bir hayrann ziyareti, gazete okumak,
akam lar ate iinde geen bombo gn ler... Olga ise bu
sralard a altn renginde dekolte giysisi ile kendisinden
o kadar uzaklarda, bakalarnn hayranlk dolu baklar
altnda dans edip duracakt! ehov kskan deildi. M ut
luluktan, kazand baarlardan honuttu. Am a ne de ol
sa bir erkekti! Sevdii kadm m yalnz kendisine ait ol
m asn isterdi. Birka gnlne M oskovaya geldii za
man bile Olga istedii gibi btn vaktini ona ayram yor
du.
Geldiim de yine Petrovskoya Razum ovskoyeye
(Moskova yaknlarnda bir park) gideceiz. Am a bu kez
akam a kadar orda kalalm , bir gz gn, gzel bir hava
olsun, senin de keyfin yerinde olm al... Bana her an pro
vay a kom ak zorunda olduunu sylem em elisin. (20
Austos 1900)
K n benim nasl bir insan olduumu bile unutacak
sn, ben baka birini seveceim, sana benzeyen baka bi
rine rastlayacam , her ey eskisi gibi geip gidecek...
Annem yarn M oskovaya gidiyor. Belki yaknda ben
de, iyice gln bir ey ama, ben de M oskovaya gidece
im. Niye gidiyorum? Biraz grtkten sonra geriye dn
mek iin m i Ne ilgin deil m i?
Kendine ylesine egemen, duygularn dile getirm e
de ylesine ekingen bu adam bazan bir yaknm ada bu
lunuyordu :
B ir sanatya yakacak biimde souksun. Darlm a
sevgilim , bunu lf olsun diye sylyorum ...
Am a Olga seviyordu, onu elde etmeye iyiden iyiye
kararlyd. R usyada byle eyleri ounlukla kadn ka
rarlatrrd. Tatl, hayalci ve pasif yaratll erkek de
kendini sevinerek einin eline teslim ederdi.
Olgann evresindeki herkes bu serveni biliyor ve
anlay gsteriyordu. Anton Pavlovi kzkardeine tren
sel bir dille tarafm dan Olga Leonardovnaya selm lar
diye yazyor. Olga :
kim iz de gldk, diye yantlyor. Sen koca bir
bebeksin...
Am a Olga arada bir korku duym aya balyordu. e-
hovun m ektuplar seyreklem iti. Niin? Ondan neyi giz
liyor? Yeniden yurt dna gidecei doru m u? A rtk onu
grm ek istem iyor m u? M oskovaya birka gn iin de
olsa gelm eyecek m i? H ava gzeldi. K adnlara zg bin
lerce soru soruyor, ehovun (dorusu aa kmam,
am a m ektuplarnn satrlar arasnda okunan) bir gn y al
nz ona ait olacak m, yoksa kendisiyle tiyatro arasnda
blnecek mi, sorusunu yantlam aktan hep kanyordu.
O zam an kadnlarn o dokunakl sitem iyle :
Yum uak, sevgi dolu bir kalbin var, onu niye sert
letirm ek istiyorsun?
ehov kavgaya benzer her trl ekimelere, hesap
lam alara, hibir zam an aka ortaya kmayan, insan
ruhunu birbirine gsterm eyi deneyen, ama bir trl ba
aram ayan iki insan arasndaki konum alardan ac duyu
yordu.
u hznl gzel mektubu yazd :
 Y altada hl yam ur yok. Tam bir kuraklk! zel
likle dan stndeki, bu yandaki zavall aalara btn
yaz boyunca bir dam la yam ur dmedi, imdi hepsi sap
sar. Bunun gibi baz insanlar da m utluluun bir tek dam
lasn bile tadam azlar. (27 Eyll 1900).
Y aam byle srp gidecek diye dnyordu. Olga
gelecek, gidecek. Hibir zam an bir yuvas olmayacakt.
Byle olm as m gerekirdi?
Am a yeniden Y altaya davet edilince Olga bunu f
keyle geri evirdi. ehovun m etresi olmay srdrm ek,
geceleri gizli gizli bulum ak istemiyordu.
B una olanak yok, yle h assas bir insan olduun hal
de beni aryorsun! Bunu senin anlam am an olanaksz
(3 M art 1901) M adam ehovun acl bakm a, M arinin
aknlna katlanam ayacan sylyordu. B u yaz ne
kadar zordu anm sarsn. Ne zam ana kadar gizleneceiz?
Hem, neden? Bana yle geliyor ki, benden soudun, beni
eskisi kadar sevm iyorsun; yalnzca, evine gelmem, ev
rende dnp durm am houna gidiyor, hepsi bu kadar, be
ni kendine yakn bir varlk gibi grm yorsun.
B u arada tiyatrodaki yaam n da srdryordu. Mos
kovada, turnede, Petersburgda sahneye kyordu.
1901 M artyd. Bakentte karklklar patlak verm i
ti. K azan katedralinin nndeki m eydanda kazak asker
leri halk kam dan geiriyorlard. len yaralanan ni
versite rencileri, gen kzlar vard. B aka kentlerde de
kan dklmekteydi. M oskova Sanat Tiyatrosu Contantda
(Petersburgun nl lokantas) yem ek yem ekteydi. Olga
Knipper ufack dantel yakal, siyah kadife bir rob giy
miti. Petersburgda Stan islavskinin sahnekoyuculuun-
dan, bsenin oyunlarndan ve ehovun yeni yapt
K z K ardeten sz edilm ekteydi.
 M oskovada, bir tek kiinin bile, nceden evlendii
mizi bilmeyeceine sz verirsen; M oskovaya geldiimde,
hl istiyorsan, seninle evlenirim. Dnden, kutlam alar
dan, elde am panya barda, hafife glm seyerek ayak
ta durm aktan neden bilmem korkuyorum (Perem be, 19
Nisan 1901)
Bylelikle, gen kadnn kurduu, korktuu eyler
(ehovun beklenmedik souk davran, anlam azlklar,
binbir kuku) bir utangalk, erkek sklganl olup k
mt. Olga glmsedi, bir kez daha onun kocaman bir
ocuk olduunu dnmt. Btn isteklerini onaylad.
Gerekten de evlenme olay tam bir gizlilik iinde olup
bitti. yle ki ehovun en yaknlar bile bundan haberli
olam adlar. K ardei van Pavlovi, nikh gn onu gr
meye gelmi, hibir eyi farketm em iti. (25 M ays 1901)
Cuma gn M oskovann kk bir kilisesinde yazarla
oyuncu yasann gerektirdii drt tank huzurunda evlen
diler. Olga Leonordovnanm annesine ksa bir sre u ra
dlar (kaynvalde ehovun cann skm am ak iin onlar
yem ee bile arm am t) hemen N ijni Novgoroda, Vol-
ga kylarna gittiler. M oskovada hekim ler Anton P av-
loviin salk durumunu beenm em iler, ksrak st ie
rek kr yapm asn tlem ilerdi. Yzyln ilk yarlarn
da bu tedavinin byk bir saygnl vard. Tolstoyun da
byle krler yaptn biliyoruz.
ehov ve ei ilkyaz Volga kysnda bir sanatoryum
da geirdikten sonra Y altaya dndler. Am a uzun sre
birlikte kalam ayacaklard, gz gelmiti, tiyatro mevsimi
balam ak zereydi. Olga K nipper kocasn K rm da b
rakarak M oskovaya dnd.
G arip bir yaam balyordu, bu yaant birbirini se-
ven iki insan iin de bir ikenceydi. Sonu gelmeyen ay
rlklar, pim anlklar, anlam azlklar, bo um utlar, yakn
m alar ve ehov iin bitm eyen bir yalnzlk.
Evliliklerinin balarnda ehov, Olgaya yle yaz
m t :
ksrk btn gcm alyor... Sen, gelecei d
n ... Sen, gl ol. Sen, ne sylersen yle davranaca
m .
M uhakkak, O lgadaki canll, atelilii, zarif ve ka
dnca grn altnda sakl duran o erkeklere zg so
ukkanlln sevm iti. Olga sk sk alyor, sinirleniyor
du. Yalnz ehovun kendisini avutup yattrabileceini
sylyordu, am a gerekte ehov, onun, hi de kendisine
muhta olmadn grm ek zorundayd. Hem ona nasl bir
yaant sunabilirdi ki! alabilen, elenebilen, gezebilen,
bilgisini arttrabilen, ksaca yaam n btn gcyle s r
drebilen bir kadna tozlu ve hznl Y altada bir h asta
bakclk!.. Byle bir yaant kadnn zveriye katlanm a
s anlam na gelecekti. ehov onun byle bir zveride bu
lunm asn istemiyordu. Latin soyundan br kadn iin so
run ok daha basittir, ama Olga kuzeyli bir kadnd, er
kee kesin bir ballk onun gznde anlalm az ve garip
b ir eydi. Kadn da, kendisi gibi bir insand. Doyasya
yaam alyd. Kendisi ise ... N e yapalm yazgm byley-
m i diyordu.
ehov pek az yakm yordu, hem de ar bir incelik
ve zenle : Sensiz ok sklyorum . Kk bir ocuk gibi
sana altm . (25 Austos 1901) Seni seviyorum , sensiz
sklyorum , benim kk Almanm, yavrum , ikinci m ek
tubun ncekilerden de ksayd, bana kar gittike sou
mandan korkuyorum, hi deilse benin yannda grm eme
ye alm andan... (27 A ustos 1901)
K arm n yalnz benim olmasn isterdim . Onsuz ve
M oskovasz sklyorum , am a elden ne gelir. Seni d
nyor, hemen her saat seni anyorum. Seni seviyorum
canm. (15 K asm 1901)
Olga da ac ekiyordu. Onu, ateli ve zntl duygu
la rla seviyordu. Birlikte olduklar zaman, yaz akam la
rnda, K rm da y a da M oskovada ne kadar iyi ve rahat
yayorlard. stne titriyordu, giydikleriyle, yedikleriy
le itikleriyle ilgileniyordu. O lgann yokluunda yem ek
le r ktyd, sobalar yakam yorlard, uaklar ilerine ge
rei gibi dikkat etm iyorlard. Anton Pavloviin anas, bir
de yal bir hizmetiydi ona bakan; ama biri yetm i, b
r seksen yandayd. ehovun bakm iin gsterdikleri
byk aba pek sonu verm iyordu. Evet, ehova kars
gerekliydi. Olga da ac ekerek, yalnz ve h asta yazan,
onun sevim li gzel yzn, sevgi dolu, insan okayan
gzlerini dnyor, o zam an u satrlar y a z y o r:
Senin yannda olmak isterdim . Tiyatrodan ayrlam a-
dm iin kendime lnet okuyorum. imde olup bitenleri
ben de anlayamyorum, bu da beni ileden karyor. S e
nin orada yalnz ve aclar iinde yaadm , cannn skl
dm ve benimse, btn varlm akm a vereceim e, bu
rada gelip, geici, bir urala dopdolu olduumu dn
m ek beni ok zyor.
Bunlar yazyordu, am a ehov bu gr benimse-
yici bir tavr taknnca (Tiyatrodan ayrlm ak m istiyor
sun? Gerekten m i?) o zam an hemen l basyordu :
siz olunca bsbtn sklacam . Ordan oraya, her
eye fkelenerek srklenip duracam. A varelik yaan
tsna alkanlm yitirdim , nice urala elde ettiklerim i
bir anda ykacak kadar da gen deilim.
te bu, yrekten kopan bir bart! Enerjik, canl
ve yetenekli bir kadnn hakl tutkularndan vazgem esi
ok gt. ehov, bu gerei anlad, bundan byle her
trl yaknm alar brakt. H atta daha ounu da yapt,
olaanst bir ruh soyluluuyle avutm aya, yattrm aya,
sulu olmadn ona kantlam aya kendini z o rla d :
B irlikte yaayam adm z iin ne sen, ne de ben
bundan suluyuz. Sulu olan, bana bu m ikroplar; sana
da sanat akn veren eytandr.
Y aantlar byle srp gidiyordu. Olga Knipper ya
M oskovada, ya Petersburgdayd. Tiyatroda baar, y a
rarl b ir alm a, en gsterili kadnlarn, en nl erkek
lerin dostluu, gen oyuncuya den m utluluk pay buy
du. O mevsim, M aksim G orkinin ilk oyunlar tem sil edil
m eye balanm t, bu yeni yazar byk ilgi uyandryor
du. Ibsen ve Suderm andan sz ediliyordu. ki bklm
yal m em urlar Vanya D ayy, ya da K z K ardein
M oskovaya, M oskovay a lklarn dinlerken gzya
dkyorlard. Sonra o balolar, tem sil sonrasndaki o
lenler, buketler, elenceler! Olga Leonordovna kendisi
iin, kendi sanatndaki baarlar iin alkland kadar,
Anton Pavloviin kars olduu iin de alk topluyordu.
Zeki ve parlak bir kadn oyuncu olduu syleniyordu.
G orkinin A y ak Takm A rasndasndan kolaylkla b
yk fahie rollerine geebiliyordu. Srasnda (hep ayn
duyarlkla) serseri paavralarm , srasnda Nemirovi -
Danenkonun bir oyununda monden bir kadnn kzl ate
rengindeki robunu giyebiliyordu. B u son tem sil dolay-
syle tiyatro ynetimi tuvaletlerine harcasn diye ona 1200
ruble verm iti. (kinci perdede parlak pullarla rtl,
alev gibi gz alc krmz bir rob giyeceim ) Sanat Ti
yatrosu Oyuncular yalnzca tiyatro olaylarnn getii
uzak bir dnyada yaam yorlard. Her yandan ilgi gr
yorlard. Onurlarna elenceler dzenleniyordu. arn
nnde tem siller veriyorlard. Yoksul niversite renci
leri, soylular, yksek m em urlar, zengin tccarlar tarafn
dan alklanyorlard. Btn Rusya bu tiyatronun oyun-
culann tanyordu, onlar da, bir dalkavukluk ve vg
havas iinde soluk alyorlard.
G o r k i: San at Tiyatrosu M oskovann sahip olduu
en stn deerler kadar, Tretiakov galerisi, V assili Bla-
jen ny kadar gzel ve nem lidir diye yazm aktayd.
Gen Oyuncular topluluu, yaratt gururlu h ava
nn, um utlarn farkndayd. Her baar, yeni gler ka
tyordu. Her yanllk onu ykacana, daha da coturu
yordu. Zam an ise ne abuk geiyordu yle! Provalar uzun
du, ayrntlyd. Hazrlklar, alm alar cokulu ve neeli
geiyordu. Toplulukta yldz durum unda kimsenin ol
m ay, topluluun birbirine ball, ortak alm a ad
na gsterilen bir eit ortadan silinme ve zveri; btn
bunlar, tiyatro sanatna bir soyluluk veriyordu. Olga Knip-
per m ektuplarnda ne gndelik sorunlardan, ne de reklam
dan sz ediyordu. Kskanlktan, entrikadan ise pek az
bahsederdi. Y aral ve olaanst bir alm a ak iinde
yayorlard. ten sonraki elentilerde Olgann yaant
snda yer alyordu. K h dostlarn evinde, bir len (Her-
ey pek iy iy d i: kk m antarlar, haringalar, zakuskiler,
azda eriyen ufack rekler, m ersin bal, sebzeli et ve
ukulatal dondurma). K h aktrler kendilerine ve dost
larna zel tem siller veriyorlard. (Sabahn drdne ka
dar elendik. B ir lgnlkt! Kedi ve fare rol oynadm.)
Sonra, bir Noel aac, sabahn onuna kadar sren bir ak
am yemei. nk saat yediye doru o ana kadar keyif
siz duran alyapin birden coup igan rom anslar syle
m eye balam t!
Anton Pavlovi Eleniyorsun sevgilim diye yazd
nda ise hemen kar kyordu : Son gnlerdeki lgn
lm za sen elence mi diyorsun, haydi canm !
Gerekten bu, onun iin, hemen her gn olagelen ba
sit, tekdze eylerdendi. Btn bu elenceleri kocasna
kavum ak iin brakm aktan bir an bile kanmazd, onu
engelleyen u ldrc tiyatro idi.
ehov da ona kendi yaantsn anlatyordu : Birka
gndr kan tkryordu, am a imdi daha iyiydi. Gen
kadn onu hi m erak etmesindi. Kocam an ve rahatsz bir
sarg bezi tayordu... Y altada kaym ak bulunmuyor, oy
sa hekim ler kaym ak yem esini tlyorlard, elinden ge
leni yapyordu, am a ou kez can hibir ey yem ek iste
miyordu. ki fare yakalam t. Hibir ey yapm adn
kim se ileri srem ezdi! Yam ur yayordu, hava souktu.
Kim seyle gryor m uydu? Evet, hem de pek ok!
B ir tandk cuma gn denmek zere gelip benden alt
yz ruble bor ald. Her zam an benden cum aya k ad ar
bor isterler. K ars gelip, ok deil iki gn k ala
maz m? Hayr. Olanaksz. N eyse belki Noelde gelirdi.
Hayr. Yeni b ir oyun prova ediliyordu! Btn gnleri de
m i doluydu? Olga ona ac ektirdii iin zlyordu :
Beklem i m iydi kendisini? Zavall Anton. yle yazyor
du : B ay ram a seni beklemiyorum, buraya gelmen doru
deil yavrucuum . al, birlikte yaam ak iin ok v ak
timiz olacak. Seni kutsarm yavrucuum . Byk orucun
ilk haftasnda belki de gelebilecekti.
Ah u ldrc tiyatro! Evet, drt be gnlne ti
yatrodan kopup geliyordu; yuvaya benzer bir ey kuru
yordu. Onun byk koltuunun yanm a oturuyordu. Y a
da ayaklarnn dibine meliyordu. Antona tiyatroyu an
latyor, sevdii rom anlar ona okuyordu. Sonra yine geri
dnyor; ehov yeniden yalnz kalyordu. Gne altnda
sevdii hayvanlarnn, kpeklerin, garip bouk bir sesle
baran leyleklerin yanndaki kanepesinde oturuyordu.
Gl fidanlarnn dallarn kesiyor, ama bu i onu ok yo
ruyor, soluunun kesildiini duyuyor, yeniden kanepesi
ne kadar srkleniyordu.
Sonra y azy o rd u : T anr seninle olsun. Mutlu ve
salkl ol yavrucuum , yaram az kocana daha uzunca yaz.
Neesizken, yal, donuk bir insana dnyorsun, neeliy
ken ya da her zam anki gibiyken bir m eleksin. (15 A ra
lk 1901)
Olga sabahn sekizine k adar iip dans etmiti. B il-
sen senin yaam ana ne kadar imreniyorum. Yrekliliine,
tazeliine, salna, n een e.... B ir kei gibi yayorum ,
hayalim de ise yalnz sen varsn.
Evet, tuhaf bir evlilikti bu. A k eit olarak en ateli
biimde ikisinde de vard. Yalnz alk olunmadk lde
erkek, m utluluunu ei iin feda ediyor, kadn da bu z
veriyi kabulleniyordu. Am a rollerdeki bu dei toku bir
lde dm da kalm aktayd, nk Olgar K nipper pim an
lklar iinde rpmyor, bir trl m utluluunu tam olarak
yaayam yordu.
Onlar birbirlerinden ayran eyden pek az sz edi
yorlard. Neye yarard zaten! Y alandka yazar daha ses
siz, daha iine kapal, ekingen oluyordu. Ne yakm yor,
ne de zledii eyi dile getirm ek istiyordu. Btn szler
yanlt. Kim se, kim seyi anlayam azd. Hele ant im eler
den, ahlktan, byk byk szlerden kanm ak gere
kirdi. Hepsi bounayd bunlarn. K ii yalnz yaad gibi,
yine yalnz lr. Ne ak, ne dostluk bu yalnzl h afifle
tir! B ir ey sylemeden her eye katlanp boyun emeli.
Istrap ek ve su s... Ne denirse densin, sana nasl g
rnrse grnsn, sus, hep su s...
Btn gcyle iten bir huzura ve bir ilgisizlie u la
may diliyordu. Bu, kolay ey deildi. ok eye balyd,
oyunlarnn, kitaplarnn baarsna, karm a, salna,
yaam a... Hepsi yava yava ondan uzaklaacakt.
alm a odasnda uzanm yatyordu. A tei vard.
ekiyor : lmek iin yaam ak, bu pek gln deil, ama
yaknda leceini bilerek yaam ak ite bu adam akll sa
m a!..
 Yaam n hibir anlam yoktu. Hi deilse insann
onda bir anlam bulm as olanakszd. nsan akl buna er
miyordu. nsanolunun en ok kendi varlnda, ruhsal
durum unda bir gc vard. Sabr, nezaket ve ar bal
lk. nsan sessizce kendi yreini yuurabilirdi. ehov en
azndan bu inantayd.
Y altadan nasl da nefret ediyordu! Krm gzeldi,
am a srasnda A vrupal ve kentsoylu grnm ndeki bu
kent bir panayra benziyordu. K stah T atar suratl bi
are verem lilerin sararp sorduu, kutulara benzer otel
le r... deniz ve sedir aalar yerine, bir lavanta ko ku su ...
Y altay hibir zam an sevem em iti. im di bu kente kar
kin duym aktayd. B ir kaabilse, ne gzel olacakt! kz
karde y in e liy o rlar: M oskovaya, M oskovaya. Bu, e-
hovtan bir yansm adr. Moskova, anlarnn sesi, buz gibi
havas, kzaklar, hepsi hepsi ondan uzaktayd. M oskova
yaam n kendisiydi, tiyatroydu, akt. Burada, kyda
am aszca dolap durm aktayd. B ir kadn gibi zayf, h a
fif adm larla yryen tatl bakl bir adam. izgilerle
dolu yz kararyordu, salar her zam an gereinden faz
la uzun, sakal dankt. Gen kzlar onu hayran hayran
seyrediyorlard. Y altada tozlu bir caddede ufak bir be
yaz ev yaptrm t, orda annesiyle birlikte yayordu. Oda
la r her zam an sessiz ve souktu. A kam lar alm a m a
sasnda iki mum yanard. Kim i zaman, btn gn bir kol
tukta gzleri kapal hi kprdam adan otururdu. Annesi
rkek rkek i eker (Antonun, salndan sz etmeyi
sevmediini biliyordu) sonra kendini tutam ayarak yak
lar, sklarak so r a r d :
H asta msn A ntoa?
Yantlard :
Ben mi? Hayr, bir eyim yok. Biraz bam ar
yor.
Kendini iyi hissettii zam an baheye iner, biraz uzak
ta gne altndaki T atar m ezarlna bakard. Acaba bir
zam anlar, tesini dnmeden syledii u sz anm sar
m y d : B ir gnden tekine, bir sabahtan brne sren
bir m utlulua katlanam ayacan. Mkemmel bir koca ol
m aya sz veririm , am a bana gkteki ay gibi her gn uf
kum da grnmeyecek bir kadn verirsen iz... (Suvorine
Mektup, 1895)

X X X III

ehov Vine Bahesini yazyordu. Belki de yaan

tsndaki hznden kurtulabilm ek iin bu yaptn bir vod
vil, elenceli bir 05nn olmasm istiyordu. Y ava yava
kendiliinden Vine Bahesi bir dram oluverdi. Batan
baa bir lm kokusu duyuluyordu. ehov, sahneye y
klm soylular, yum uak ve srekli yakm an insanlar
kard. V ine Bahesinde Babkinodan bir an, Lint-
v arev lerin evinde yaanan U krayna akam toplantlar,
o harcanm yllar, yitip gitm i yzler, ehovun genli
inin byk bir blm yer alm tr. Ancak gemiten
sz ederek yazabildiini sylyordu bir konunun belle
imizdeki filtreden gemesi, konunun en nemli ve tipik
blmnn kalm as gerek. im di R us ky yaants, on
dan uzak yaad iin yeniden gzlerinin nnde canla
nyordu. V ine Bahesi doallkla Moskova Sanat Ti
yatrosu iin hazrlanmt. O yl (1903-1904) hekim ler e
hovun Y altadan ayrlm asna artk izin verdiler. M utluy
du. Sevdii o buzlu karl iklime kavuacakt. K rk kal
pana ve paltosuna bakarken bir ocuk gibi sevinliydi.
Olga Knipper : San ki yazg onu m artm ak ve ksa
bir m evsim bo 5nnca onun iin kutsal olan eyleri verm ek
iste m iti: M oskovay, k, t iy a t r o ^ ... diyor.
 V ine Bahesi byk bir baar kazand. ehovun
beenilen oyunu (Moskova tiyatrosunda M art, Van-
y a D ay, Kz K ard e) yazarn yokluunda oynanp
durmutu. ehov ise hep baarszlklarda hazr bulun
m utu. Am a o yl hi kuku yok yazg ona kar ok iyiy
di. Vine Bahesinin son perdesinde seyirciler soluk ve
zayf bir adamn sahneye ktn grdler. Bu adam,
Anton ehovdu. A r bir dikkat ve ciddilikle ykselen
alklar dinliyordu. Ona, yazarlndan tr hayranlk
duyuyorlard, am a insan olarak da byk sayg besliyor
lard. ehovun kiiliinde alklanan yalnz R us Ma-
upassant deildi, gururla ve yreklilikle yaam bir
insand. Melikovodaki salgn srasnda kyllerle nasl
ilgilendii, (hibir zam an paral bir adam olmayan ve
yoksul len ehovun) Y altadaki verem lilere nasl bak
t anlatlyordu. zellikle fsldayarak Akadem iden is
tifa mektubunun son blm leri yineleniyordu. B ir sre
nce ehov, M aksim Gorki ile birlikte A kadem iye seil
miti. Am a ar siyasal nedenlerle Gorkinin seimini boz
mu, bunun zerine ehov da A kadem ide yer almay ge
ri evirmiti. O gece onu alklayanlarda bir para snop-
luk ve dem agoji de vard elbet, hi kuku yok, ehov bu
nu duyuyordu, belki de o ciddi ve derin baklarnn ne
deni buydu. Hibir vakit saf bir insan olmamt. B u
hareketi ok yukardan, ku uuu bir ykseklikten sey
reder gibiydi. Am a bu dumanl zafer havasnda sevgi
nin, saygnn da byk yeri vard... A yakta durm ak onun
iin zordu. B a ry o rla rd : Oturun, dinlenin Anton Pav-
lovi.
stemiyordu, hemen hemen zorla sahneye kardkla
r byk bir koltua oturtabildiler. im di daha zayf, da
ha solgun grnyor, herkes karlarndaki adamn l
me mahkm olduunu anlyordu. 17 Ocak 1904 gnyd.
Tam krk drt yl nce Taganrogun yoksul bir evinde,
bir dkkncnn olu olarak dom utu. Belki o uzak o
cukluu, belki de yaklam akta olan lm dnyordu.
Yaz balarken kars ile Badenveilere gitti. B u K ara-
orm anlarda temiz ve aydnlk bir Alm an kaplcasyd. B ir
ka gn B erlinde kald. Alm an hekim ler kalpte yorulm a
belirtileri farketm ilerdi. Cierlerse, ylesine oyulmutu
ki, ancak alt ya da sekiz ay daha yaayabilirdi, hepsi bu.
Her eye karn Olga Leonardovna btn umudunu yitir-
memiti. ehovun az ok salkl ve neeli gnleri de olu
yordu; alma, gezilere kma hayalleri kuruyordu. Yine
de B erlinden ayrlrken kendisine ait parann, einin ad
na yatrlm asn istemiti. B u konuda konutuu arkada
ard, bu isteinin nedenini sordu. ehov biraz ekindi,
sonra :
N e olur ne olmaz diye!.. deyip hafife omuzlarn
silkti.
Gzel bir bahe iinde sevim li bir otel buldu. Odas
akam yediye kadar gne iindeydi. Balkonda oturuyor,
kenti, geip dnenleri, uzaktaki dalar seyrediyordu. ok
iddetli ksrk krizleri geiriyordu. Fazla konumuyor,
arasra ateli yznde muzip bir ifade belirip kaybolu
yordu. Olga Leonardovnay gzyalar ile gldren, tat
l, hafif, o ehovvari mizahlkla elenceli ykler an
latyordu. lm yaklatka, daha da sessiz, sabrl ve
yum uak oluyor; gitgide daha uzaa, yreinin derinli
inde bir yalnzlk adac bularak onun iine ekiliyor
du. Sonra bir scak temmuz gn ktletiini duydu.
gn sreyle yaam asndan korkuldu, sonra iyileir gibi
oldu. K alp dayanyordu. A kam a doru iyi olduunu sy
ledi.
Gsz bir sesle :
Git biraz dola, bahede gez, dedi.
K ars yanndan ayrlm yordu, korku iindeydi. Yine
de srar etti. Olga parka indi, geri dndnde onu kt
durum da buldu. Niye yem ek yem iyordu? Ackm olma
lyd. Son dakikaya kadar ehov kendisinden ok karsy
la ilgilendi. Am a ikisi de yem ek iin alm an gongu duy
m adlar. Olga Leonordovna, Anton Pavloviin yatam n
yannda kk bir kanepeye uzanmt. Susuyordu, acl
ve yorgundu, daha sonra dedii gibi lm n bu kadar
yakn olduundan hi kukulanm yordu.
Onu elendirm ek iin Anton Pavlovi bir yk tasar
lam aya balyordu; im an, iyi beslenm i, yem eyi i
meyi seven, krmz yanakl birok ngiliz ve A m erikal
nm banyo yapt bir kaplca ehrini anlatyor... Bu insan
lar gzel bir yem ek yem eyi dleyerek geliyorlar, ama
bir de bakyorlar ki a ekip gitmi. Bu m ark mutlu
kiiler yazgnn bu darbesi karsnda ne yaparlard? e
hov konuuyor ve Olga onu glerek dinliyordu. Gece bas
trm aktayd. Otel ve kk kent yava yava tepelerin ve
orm anlarn emberi iinde sessizlie gmld. H asta da
sustu. Birka saat sonra karsn yanm a ard, bir dok
tor bulm asn syledi. Olga Leonardovna yaam boyun
ca ilk kez kendiliinden bir hekim istiyordu diyor.
Otel kalabalkt, am a herkes uykudayd. ehovun ei
bu um ursam az kalabalk iinde kendini daha yalnz ve
braklm hissetm ekteydi. ki Rus yksek renim
rencisinin yaknlarda oturduunu anmsad, onlar kopup
uyandrd. Biri, doktor arm aya koarken, Olga Leo
nardovna can ekien adamn kalbinin stne koym ak
iin buz kryordu.
ehov onu hafife itti :
Bo bir kalbin stne buz konulmaz, dedi.
Scak bir temmuz gecesiydi. Btn pencereler akt,
am a h asta g soluk alyordu. Hekim, bir Huile Camphr
inesi yapt, am a kalbi canlandram ad. lm yaklayor
du. am panya getirdiler. Olga K nipper yle yazyor :
Anton Pavlovi oturdu, ciddi bir tavrla doktora yksek
sesle Almanca (bu dili ok kt konuurdu) leh sterbe
(lyorum) dedi. Sonra kadehi tuttu, yzn bana evir
di, en gzel glm sem esiyle gld, oktandr am pan
y a im em itim dedi. Sessizce dibine kadar iti, yavaa
sol yanna uzand.
O anda kapkara, kocaman bir pervane odaya giriver
di. B ir duvardan tekine uuyor, yanan lam balara atlp,
kanatlarn yakyor, acyla dyor, sonra uursuz ve kr
uuuna yeniden balyordu. Sonunda lk ve karanlk ge
ceye alm pencereyi buldu, yitip gitti. Bu arada ehov
konumuyor, soluk almyor, yaam yordu.
 Zam an geiyordu. Rusya, Jap on savam , bozgunu,
1905 devrimini yaad. im di 1915, yeni daha mthi bir
sav a vard, ikinci bir bozgun, daha acmasz bir devrim
yaklam aktayd.
H asta M aksim Gorki Finlandiyada yayordu. B ir ak
am on yl nce yitirdii dostu ehovu anmsad. yle
y a z d :
B e gndenberi ateten yanyorum, ama yataa yat
m ak istemiyorum. Finlandiyann ince, klrenkli yam u
ru topra slak bir tozla rtyor. Ju n a kalesinden toplar
grlyor... Geceleyin projektrler bulutlar taryor. Man
zara iren, nk bu eytanca bynn unutulm asna
frsat vermiyor.
ehovu okudum. On yl nce lmemi olsayd, ku
kusuz, sava, nce onun yreini insanlara kar nefretle
doldurur, sonra da ldrrd. Birden onun gmlme t
renini anmsadm.
M oskovann o kadar byk hayranlkla sevdii yaza
rn tabutu, stnde koca harflerle stiridye yazl yeil
bir vagonla geldi. G arda toplanm kk kalabalk yan
llkla M anuryadan getirilen General K ellerin tabu
tunun ardsra gitti. Yanldklarn anlaynca neeli kim
seler glm sediler ii alaya vurdular. ehovun tabutu
nun ardnda yryenler yz kii kadard, fazla deil. zel-
likle yeni papular giyinmi, parlak kravat takm iki avu
kat gzmn nnde, sanki iki nianl gibiydiler. A rka
larnda yrdm, bir tanesinin, V asili A. M aklahovun
kpeklerin zeksndan; tanm adm tekinin de villas
nn konforundan, m anzarann ve dolaylarn gzelliinden
sz ederek vndn duyuyordum. Mor renkte giysili,
dantelal em siye tayan bir bayansa, takm a gzlkl
ufak tefek yal bir bay inandrm aya abalyordu : Ah,
bilseniz ne kadar olaanst nazik ve zeki bir insand!
Y al adam inanm ayan bir tavrla ksryordu. O gn ha
v a scak ve toztoprak iindeydi. Koskoca ata binmi iri
y a n bir jandarm a alayn banda gidiyordu.
A m a bu yerstnde ehovun her eyden ok sevdii
iki insan bu kaytsz kalabaln iinde yanyana yryor
lard : ei ve yal anas...

SO N
ANTON EHOV
 eh ov evinde
1899d a Y a lta daki villasnda
 eh o \ ve esi
1902 de Y a lta da
 eh ov ailesi M o sk o v ada
Korneyevin evinin bahesi
( eh ov ortad a beyaz ceketli)
Y azarn portresi
(kendisi izm itir)
A n ton ehov
1904 ylnda
 Rus asll Fransz yazar rene N em irovskyn'n " e h o v un
H ayat nn ilk basm 1950de Milli Eitim Bakanl
Klasikler in Yardmc Eserler dizisinde kt.
Yaynevim iz bu deerli yaptn 2. basmn tam 37 yl
sonra okurlarna sunuyor.
B ir Yazarn Roman: ehov'un Yaam nn yazar rene
Nem irovsky, 1903de K ievde dodu. 1942de bir N azi
toplam a kam pnda ld. 39 yl yaayan bu yazarn David
G old er , Jesa be l gibi romanlar dilim izde de
yaymlanm, film e de alnmtr.
Size sunduum uz Bir Yazarn Roman: ehovun
Yaam , N em irovsky'nin lm nden sonra
yaymlanmtr: ehovu sanat, kiilii, yaamnn
ayrntlaryla gzler nne serm ektedir.
Yapt dilim ize eviren O ktay Akbal, 37 yl sonra kitab
yeniden gzden geirm i, dil ve anlatm asndan
dzeltm eler yapmtr.
Bir Yazarn Rom anTn okurlarm za sunarken, deerli bir
yapt edebiyat dnyam za kazandrmann sevincini
duyuyoruz.