Henri Troyat

EHOV
( Yaam/Sanat )
Henri Trovat /
Dizgi-Baski: Tuba Matbaas, Haziran 1987
Henri Troyat
EHOV
( Yaam/Sanat)
 Henry Troyat

EHOV
YAAMI/SANATI

eviren :
VEDAT GNYOL

ADA YAYINLARI
 ehov'u o k sev en
P erid e C ell'e
V . G.
 I./ALE EMBER

Taganrog* lisesinin birinci snf rencisi, dokuzlarn

daki Anton ehov, bir mum altnda, nnde ak du
ran Latince gram er zerine dikkatini toplamaya alyor
du. Ama basl sayfalardan syrlp babasnn, o korkun
Pol Egorovi'in her zaman dua ettii b y k odasna doru
uuyordu ruhu her an. Bu kutsal odada, bir rahle zerin
deki dua kitab ile, batanbaa ikonalarla kapl duvar
nnde, gece gndz yanan cam renkli bir kandil vard,
tin tuhaf, Egoroviin an dindarl, ev iinde zorbal
n arttryordu. Hep T a n n nn isteklerine gre davrand
na, Onunla ayrcalkl ilikiler srdrdne inanarak,
ailesine sk bir disiplin uyguluyordu. Onlarn nnde se
sini ykselttiinde, yumuak ve donuk k an s Ojeni kov-
levna, oullar Aleksandr, Nikola, Anton, van, Miel ve
kz M aria** tirtir titriyordu. yle bir grnmesi, hepsin
de bir sululuk duygusu uyandrmaya yetiyordu. En ufak
bir aykrlk karsnda fkeleniyor, lanetler yadryor, eli
ni kolunu sallayarak verip veritiriyor, pat-kt vurup vu
ruturuyordu. Sille tokat grla gidiyor, ciddi durumlarda
d a kollarn svayp krbaca sarlyordu. ehov: Daha be
yama basmamken, babam beni eitmeye, yani dvmee
balamt diye yazyor. Her sabah uyanrken ilk dn-

* Lise s nflar Rusya'da 1 le 8 arasnda num aralanm t. lk s n f

b irinci, 8 sonuncuydu. Taganrog, G ney Rusyada ile. Azov Denizi
kylarnda.
* * Aleksandr 1855'te, Nikola 1858'de, Anton 1860'ta, van 1861'de,
M aria 1863'te, M l e l de 1865'te dodu.
ccm, bugn dayak yiyecek miyim oluyordu. Bir okul ar
kada, evinde hi dayak yemediini sylediinde, onu ya
lanclkla sulamt. Her dayaktan sonra kk Anton, ken
dini kyasya dven babasnn elini pmek zorundayd adet
zere. Aslnda bu cezay Pol Egorovi hrnlamadan, he
men hemen fkelenmeden uyguluyordu ocuklarna. Onla
r kendi anlayna gre seviyor, iyilikleri iin kendini har
cadna inanyordu. Byk ilkelere tutkun, ahlk ile so
pay birbirinden ayrmyordu. Ona gre, beyinsiz yumur
caklarn kafasna kutsal gerekleri sokmak iin barp a
rm ak gerekiyordu. Hoyratln hakl gstermek iin ka
rsna: Ben byle yetitim diyordu, gryorsun, hi de
boa gitmemi. Daha sonralar ehov yle diyecekti z
lerek: Byk babamz Beyler dverdi, herhangi bir g
revli de enesini darmadan edebilirdi. Babamz byk
babamz dverdi; bizi de babamz. Neler neler gemedi ki
bize onlardan, ne sinirler, ne huylarl ehov: ocukluk
nedir bilemedim ocukluumda diyor.
Kimi kez anneleri, kocasnn katln yumuatmak
iin araya girmeye kalkyordu. Ama, kiiliksiz olmann,
ardarda alt ocuk dourmann eziklii iinde, o kendini
beenmi aile babas ile boy lecek durumda deildi.
Bir evet ya da hayr szc iin tersleniyordu, sradan bir
hizmeti gibi. Zorbalk ve yalan anamzn genliini mah
vetti, bunu unutmaman istiyorum senden. Zorbalk ve ya
lan ocukluumuzu ylesine berbat etti ki, rkntye ka
plmadan ve irenmeden dnemiyorum bunu. O gnler
de babamm, akam yemeinde tuzu fazla kam orbay
bir sorun yapt ya da annemize aptal dedii zaman duy
duumuz nefret ve tiksintiyi anm sa... Cellat olmaktansa,
kurban olmak daha iyi...*
Anton annesini dnd zaman, onu hep m utfakta
i grrken ya da diki makinasnn nnde iki bklm
oturmu grrd. Yedirip iirecek, giydirip kuatacak
alt ocuu yok muydu. ocuklar giysilerini oka yprat
yor ve kala gz arasnda byyorlar diye zlyordu. Ka
fas hep giysilere ilikin kayglar iindeydi. Bir pards-
nn boyunu uzatmak, bir pantolonu yamamak. Herey ate
pahasnayd. Zihninde hep kopek'leri birbirine ekliyordu.
Ayrca, ev ilerini beceremiyor diye, kocasnn bana kak
masndan korkuyordu.
Kk Anton da, sabahtan akam a dek azarlanm a sap
lants iinde yayordu. Latince gramerinin zerine eilip,
o gnn grltsz patrdsz gemesine dua ediyordu.
Ama, kapnn ardnda ayak sesleri yaklamaktayd oktan.
Baba drt ke omuzlar, kara sakal, al gibi gr kala
r ve stten baklaryla eve giriyordu hantal hantal. s
tnde kaln bir k paltosu, ayaklarnda deri izmeleri var
d.
Benim grlecek ilerim var. kmam gerek. Sen de
dkkana gideceksin Antoa.* Orada hereyi yoluna koy.
diyordu.
Anton, gzleri ya iinde mrldanyordu:
Dkkn souk. Okuldan ktm kal hep yorum.
nemi yok, sk giyin, mezsin!
Yarna ok dersim var.
Dkknda alrsn. Yallah hadi git. leri yrt orda.
abuk ol. Oyalanma!**
Anton, uysal uysal, kalemini masann stne koyup,
ii ynl paltosunu giyiyor, ayaklarna deri izmelerini ge
iriyor ve Latince, gramerini koltuunun altna alarak, ba
basnn ardnda sokan dondurucu karanlna dalyor
du. Dkkn yaknlardayd. Ukrayna kyls iki kk
rak, Andriuka ile Gavriyuka, snmak iin tepiniyor, so
uktan morarm elleriyle yzlerini ovuyorlard. Patronu
grnce hazrol durumuna getiler. Babas Antona tezg
hn arkasna gemesini emretti, dkknn koruyucu iko
nas nnde birka kez istavroz kardktan sonra, ar
adm larla dan kp kt diye kapatt kapy.

* Antoncuk.
* * Bu karlkl konuma v e onu zleyen sahne, eho vun aabeyisl
A leksan d rn A n lar'nd an alnm tr.
e
 Anton gzyalarn sile sile ve smn eke eke
b ir sabun sandna oturuyor ve tezghn stnde Latince
gram erini ayordu. devlerini yapmaya k arar veriyor
du cesurca. Ama, yaz kalemini mrekkep hokkasna ba
trmak istedii zaman, kalemin elik ucu buz tabakasna
rastlyordu. ki kk rak, snmak iin olduklar yerde
tepiniyor, ene alyor, byk altndan glyorlard. M
teriler giriyor, kyor, tartyorlard. Sesler, bask tavan
altnda yanklanyordu. Bu hayhuy iinde ne alabiliyor
ne de d kurabiliyordu insan. Kemiklerine kadar donmu
olan Anton, bekleyiin saatlerce sreceini biliyordu. Ba
bas ahbaplarn grmeye ya da kiliseye dua etmeye gittii
zaman hereyi unuturdu, olunun varln bile. Anton,
elleri ceketinin yenlerine gml, ayak parm aklan izme
leri iinde bzm, yarn snfta kt notlar alacan
dnyor ve yava yava uyutuunu duyuyordu.
Bu lo ve kirli pasl dkknda herey satlyordu. Bak
kaliye elbet. Ama ayn zamanda gazya, lamba, lam ba fi
tilleri, aklar, ttn, ivi ve ishal ilalan. Raflarda ay ku-
tulannn yambanda mum paketleri vard. Yerde un u
vallar, ayiei uvallarna dayal duruyordu. Tezghn
st blmnde ipe geirilmi sucuklar ve adal ekerler
aslyd. Sergilenen mallardan kank bir koku yaylyor
du. Kahve gazya, pirin de iya kokuyordu. Kapnn
stndeki levhada yaldzl harflerle unlar yazlyd: ay,
eker, kahve ve bakaca smrge rnleri alnp gt-
rlebilir ya da burada iilebilir. Bu son aklama, mte
rileri dkknn bitiiindeki kk salonda votka ime
ye aryordu. Kimi gedikli mteriler, bu tozlu, pis ko
kulu yeri bir eit kulp yapmlard. Gece bastnnca, k
k iki srahileri evresinde biraraya geliyorlard, yz
ler ldyor, diller zlyordu. Babasnn yokluunda An
ton, votka getirmek iin mahzene iniyor, mterilere hiz
met ediyor, hesab yapyor, paralan topluyordu. Rusyada
votka pahal deildi. Birka kopekle kafay bulabilirdi
insan. kiciler, aralannda kaba akalar yapyorlard. I-
lerinden biri, biraz fazla ak-sak bir fkra patlatyor,
sonra da Antona her zaman: Sen Antoa, dinleme! He
nz ok kksn diye barm ay bolamyordu. Ama k
k Anton, hereyi duyuyor, hereyi seziyor ve anlyordu.
Gen yana karn, zavallln, irkinliin, tembelliin ve
aptalln ayrcalkl seyircisi idi.
Dkkn, sabahn beinden akam n on birine kadar
akt. Bo bir arazideki ayakyoluna gitmek iin Anton, bir
kilometreden fazla bir yolu gze almak zorundayd. Ka
ranlkta giderken, geceleri oraya sman bir serseri ile bu
run buruna geldiim oluyordu. Ne korkular geiriyorduk
ikimiz de diye yazacaktr, sonradan.
Sonunda, sokakta gzclk eden raklardan biri Ba
ba geliyor! diye bararak ieri girerdi. Anton ayaa kal
kar, uyku km gzlerini drt aar ve yrei skarak
azarlanm aya hazrlanrd. Baba, sert baklarla dkkn
tarar, sonra hesap defterine eilirdi. Antonun soluu kesi
lirdi. Bir toplam yanl varsa, hap yutmu demekti. Bit
kin ve buz kesmi olarak eve dndnde, annesi onu avu-
turdu. Kimi kez, ezile bzle, bu iin belki de ocukca
zn gcn atn sylerdi.
Pol Egorovi; Alsn! Ben alyorum, o da alsn.
ocuklarn babalarna yardm etmesi gerek diye yant ve
rirdi.
Ama, btn hafta bu dkknda kald. Hi deilse b
rak da Pazar gn dinlensin!
Dinlenecek yerde, sokaklarda arsz ocuklarla aptal
ca eyler yapyor. ocuklarmzdan biri dkknda bulun
mazsa, raklar nce bonbonlar, sonra da p aralan a m
lar.
Anton, gerek souk, gerek mterilerin gel-giti yzn
den dkknda devlerini yapamamaktan ve derslerine a
lamamaktan azck olsun yaknsa, babas: Ben hergn
Incilden iki mezamir okumaya vakit buluyorum da, sen
bir tek dersini bile renemiyorsun! diye azarlard. En
ok sevdii sz: Patronsuz, m allar alar! idi. Bununla
birlikte kendisi de tezghn arkasna binde bir geerdi.
Oullar, onun yerini almak iin ne gne duruyordu?
Anton'un kafasnda dkkmn korkunluu kilisenin-
kiyle iki kat oluyordu. Pol Egoroviin dine kar yle bir
tutkusu vard ki, zamannn ounu din kitaplar okuma
ya ve vaaz dinlemeye ayryordu. Tapnma konusunda onu
hereyden ok eken ey, Hristiyanln temel ilkeleri de
il, yinleri, ar ve gizemli gzellii, yaldzl ikonalarn
prlts, lhilerin ezgisi, diz kmeler, istavroz karm alar,
ba dndrc gnlk kokuuydu. Gnn bellibal kili
se dualarna, kendisiyle birlikte katlm aya zorluyordu oul
larn.
Ortodoks kiliselerinde oturacak yer olmad iin, o
cuklar saatlerce akn akn ayakta dururlard. Ama ok
gemeden, kiliseye sk sk gidi yetersiz grnd. Sesi g
zel ve kula ok duyarl olan Pol Egorovi, bir kilise ko
rosu kurmay koydu kafasna. Provalar, akamn onundan
gece yarsna kadar, dkkna bitiik bir salonda yapl
yordu. Koroculann hemen hepsi paral-pullu demircilerdi.
Bu bouk sesli balarn, erkek baritonlarn etkisini denge
lemek iin, kala-gz arasnda ef olan baba, ocuklarm
da toplulua soktu. Aleksandrla Ni.kolaya birinci ve ikin
ci soprano, Antona da kontralto rolleri verildi. Herkes, b ir
masann evresinde oturuyor hepbir azdan Tanrya k
ran ilahisini sylyordu. Pol Egorovi yle diyordu: Ma
nastrda, papaz mezleri geceler boyunca ilahiler okur
lar, bu yzden salklar da bozulmaz. Kilise ilahileri, o
cuklarn gsn glendirir. Ben kendim, gen yamdan
beri ilahiler okurum ve Tanrya kr, sapasalamm. Tan
r uruna insann kendini skntya sokmas hi de fen a
deil!
P. Egorovi, kilise evrelerindeki ilikileri sayesin
de, kendini gururdan iindiren, ocuklarnysa zntle
re boan birtakm anlam alar salad. Anton, sabahn k
rnde, kardeleriyle birlikte kilisede ilahi okumak zorun
da olduklar pazar ve tatil gnlerinden korkuyordu zel
likle. Babalar, dinsel ayine ru h lan ve bedenleriyle hazr
lanm aya vakit bulsunlar diye, trenden iki saat nce
uyandrrd onlar. Yorgun argn eve dndklerinde, Pol
Egorovi, onlar gstermelik b ir ayin yapmaya zorlard.
Grkemli ve gln hali ile, ikonalarn nnde, buhurdan
l sallayp durur, ve aile halknn kendisiyle birlikte ila
hiler okumasn isterdi. Baba, ana, ocuklar hepbirden, di
ze gelip alnlarn yere vurur ve seslerini dinsel bir saygy
la birbirlerine atarlard. Bu, gnn son ayinine dek va
kit geirmeyi salard. anlar yeniden almaya balayn
ca, herkes yeniden kilisenin yolunu tutard. Bu ikencele
rin sonucu olarak, ehov, 9 M art 1892de Leontiev eglova
unlar yazyordu: Ben din eitimi grdm, kilise koro
sunda ilahiler, H avarileri ve kilise mezamirleri okudum.
Dzenli olarak sabah dualarna katldm, hatta kilisede
hizmet ettim, an lan aldm. Peki, ne kt btn bunlar
dan? imdi dndke, ocukluum olduka karanlk
renklerle kyor karma. Bugn benim hi dinim yok. ki
erkek kardeimle ben, Dualarm, g k le r e y kselsin ya da
Byk M elein Sesi'ni l olarak okurduk kilisenin orta
yerinde, herkes bize duyarl duyarl bakar, ana-babamza
imrenirdi. Ama o sre iinde, birer kk krek mahku
mu imiiz gibi gelirdi bize. ocukluumuz, kardelerim ve
benim iin gerek bir ac idi.
Bununla birlikte Anton, darkafallna ve hoyrat dav
ranna karn, babasnda bir sanat beenisi olduunu
kabul edecekti. Pol Egorovi, yalnz kendi kendine keman
alm asn renmekle yetinmemi, ayn zamanda yalboya
ile ikonalarda yapard beceriksizce ve dinsel bir sayg ile.*
Yeteneklerimiz babamzdan, ruhumuz da anamzdan ge
ti bize diyecektir ehov.
Kutsal resim ler nnde okunan dualara ve yaklan
mumlara karn, Pol Egoroviin ticaret yaam yava ya
va ykma doru gidiyordu. K aba davran, darkafall-
, cimrilii mterileri yldryordu. Sonra, satt yiyecek

* Bu ikonalarn bazsn ehov saklam t sayg ve sevgiyle. Bunlar,

Y a lta 'd a ehov mzesinde bulunm aktadr.
 maddeleri de gerekten ok ktyd. B ir gn, bir ya f
sna bir san dmt. Pol Egorovi, kirlenen ya at
may gze alamamt. Ama, her Hristiyan iin gerekli
olan namusluluk ile insafszca bir kazantan yoksun kal
ma kaygsn nasl uzlatrmalyd? Yce Tanrdan esinle
nen Pol Egorovi bir papaz artarak, kirlenmi ya f
snn stnde, pislikleri artc dualar okumasn istedi. Bu
ilemden sonra, vicdan rahatl ile, kutsanm rn sa
ta karm aya hakk olacakt. Bu tren, sk bir gizlilik
iinde yrtld ama, durumu arabuk renen konu
komu kplere bindi. Dual ya, alc bulamad. Ondan
sonra, dkkndaki btn azklarn stne bir pislik ku
kusu kt. Sadece, vodka ienler kulplerine bal kal
dlar.
Akln despotluk ve biimsel sofulukla bozmu olan Pol
Egorovi, varsn basit bir tccar olsun, Taganrogun ikin
ci snf esnaf dem ei yesiydi. Safa b ir sevinle dem ein
rozetini aprazlam a takyor, Pazar gnleri de ipek silin
dir apka ve beyaz gmlek giymeden sokaa kmyordu.
inden kt evreyi dndke, ykseliinden gurur
duyuyordu hakcas.
Babas Egor Mihailovi eh (Antonun dedesi) b ir
serfti. Kurnaz, alkan ve tutumlu. Efendisinin pancar e
keri rafinerisi yneticiliine getirilmeyi baarmt. Okuma
yazmay, hesap yapmay renmi, ocuklarndan da ayn
abay gstenmelerini istemiti. Biriktirdii ykl bir pa
rayla 1841de kendinin, karsnn ve olunun zgrl
n satn almt, adam bana yedi yz ruble deyerek..
Kzma gelince, kurtulmal deyecek paras kalmaynca,
cmert efendisi kont ertkov*, p rim o la r a k bedavadan
azat etmiti onu.
zgrlne kavuur kavumaz Egor Mihailovi, d
rstl ve salaml sayesinde Kontes Platovun, Tagan-
rogla Rostov (Tuna kysnda) arasndaki yurtluunun
khyas oldu. Artk ona, aalatarak, eh demiyorlar, e-

* Leo T olstoyun m ezi ve m iras uygulaycsnn dedesi.

hov diyorlard. Oullarn bir yerlere yerletirmek kayg
s iinde, Mieli cilti ra olarak Kalugaya, M itrofan'
Rostovlu bir t ccan n yanna satc, Pol de Taganrog
belediye bakan, toptanc tccar, Kabilin'in yanna say
man olarak gnderdi. B ir byk sorumluluk isteyen bu
grevde Pol, iini kle ruhu ve yetkisi ile yerine getirdi. On
yl, az para ile, ezile horlana, iki bklm alt, kendi kendini
yiyerek. 29 Ekim 1854te kendisi gibi serf kkenli je n i
lakovlevna Morozov ile evlendi. M orask'ta kuma tcca
r olan babas, Novoerkaska giderken koleraya yakala
narak lmt. O gnlerde, Rusyanm bir ucunda, Vladi-
m ir ynetim merkezinde bir akraba evinde konuk olan
kars, lm haberini alnca, bir araba kiralayarak, ocuk
laryla birlikte, kocasnn mezarn bulmak iin, sonu gel
mez ve tehlikeli bir yolculua kt. jeni, olu Antona,
ovalar ve orm anlar arasnda geen yolculuu, atklar
yerlerin ssz grkemini, zvanasz serserilerle karlam a
larn, yol kesen haydutlardan korkup kaplarn kapattk
lar hanlarda konakladklarn bir bir anlatm ay seviyor
du. Gneye doru inildike, yorgunluk ve korkuya iir ka
ryordu yava yava. Aile, tedirginlikten kurtulunca, ki
mi kez akta yatyordu, saydam bir gk altnda. Sessizli
i, crcr bceklerinin crlay, ya da bir gece kuunun ac
ac t bozuyordu. Anton, btn mr boyunca, anas
nn olaanst yklerini anmsayacakt. Kimi artc
olaylar B ozkr adl yaptnda, onlar yaamcasma cokuy
la anlatacaktr. Morozov dedenin m ezan kayplara ltan-
mt. Dedenin dulu, aresizlik iinde, iki kzyla birlikte
Taganroga yerleti. te, Pol Egorovi, kars olacak kzla
orada karlat.
Birarada yaamak kolay olmad balangta Krm Sa
va, Taganrog lim annda btn trafii felce uratyordu.
ok gemeden de, Fransz-lngillz filolarnca bombaland.
Gebe olan Oieni, kocasyla birlikte, d mahallelerde b ir
eve snd. Evlenmesinden on ay sonra, ilk ocuku Alek-
sandr dourdu. Sava bitince, kan-koca, ocukla kente
gelip, Pol Egorovlm babasnn satn ald bir kulbeye
yerleti. Sonunda, Pol Egorovi, kopek stne kopek bi
riktirerek 1857de dn gerekletirdi: kendi bakkal dk
knn aarak. Orada, Taganrogun gbeinde, Polizeistka-
ya sokanda Gnutov evinde 17 Ocak 1860ta Anton ehov
dnyaya geldi.* Tek katl, yeil pancurlu, ats inko kap
l kck bir yapyd bu. Bu kendi halindeki ev, ok ge
meden dar gelince, aile, kent snrlanndati Monastirkaya
sokandaki Moisseiyev evine yerlemeden nce iki kez ev
deitirdi.

Anton ehov, ocukluunun getii bu evlerden zc

bir an saklam t kafasnda. Y a a m m da, yle yazacakt:
Evlerin ii, perhizsiz gnlerde lahana orbas, perhizli
gnlerdeyse, ayiei yanda kzartlm mersinbal ko
kard. Yemekler berbat, sulan kirliydi. Btn kentte, bir
tek namuslu insana rastlamadm. Kzkardeine yazd bir
mektupta da yle diyordu: Taganrogdaym.. Kent bende
Herculanum ya da Pompei izlenimi brakyor... Btn ev
ler bask, duvarlar uzun sredir sva yz grmemi. Ta
vanlar boyasz, pancurlar kapal. Polizeistkaya sokandan
balayarak yap yap am urlar kuruyup kabarm akta..
Taganrogun ne denli pis, bombo, tembel, kara cahil, can-
skc olduunu fark edebildim. Yalnsz bir tek tabela yok.
Sokaklar ssz: Halinden honut yoksul insanlar, uzun pal-
tolu ve kasketli zppeler. Miskinlik, birka kopek ve be
lirsiz bir gelecek ile yetinme gelenei herkesin ruhuna i
lem i... Burada zellikle iren olan, pancurlann hep ka
pal oluudur.**

Gazete yazar Leikine gnderilen ayn tarihli bir ba

k a mektupta, Anton dncesine aklk getirecektir: Drt-
b ir yanm ylesine Asya ki, gzlerime inanamyorum. Alt
m bin kii, yemek imekten, remekten baka bir ey d
nmyor. Yaam la baka hibir ilikileri yok. Her gitti-

* Bu ev bugn hl var. ehov soka, 4 7 de.

"** 7 Nisan 1887 tarih li mektup.
gin yerde kuli*, yumurta, santorin** arabndan ve em
zikteki ocuklardan baka bir ey yok. Ne bir gazete, ne
bir kitap. Burada ne bir yurtsever var, ne i adam, ne air
h att ne doru drst ekmeki.
Gerekten de, o gnlerde, Azak Denizinin kuzey-dou
kysnda bulunan Taganrog, hemen hemen can ekien bir
kentti. Byk Petronun yaptrd liman, bir zam anlar bir
kalknma dnemi yaamt. ou Yunanl, birok yaban
c tccar, tan m rnlerinin dsatmm ellerine geirerek
yerlemiti oraya. Bunlar bir eit para aristokrasisi kur
mular ve yerli halk stnde egemenlik salamlard. Y er
li halksa, arabuk, kk memur ve taaron durumuna
getirilmiti. Bu zengin senyrler arasnda Valiano, Skara-
manga, Kondoiaki, Mussuri, Sfaello adlarna rastlanyor
du ama, vanov, Petrov adlarna rastlanmyordu. Taganrog
milyonerleri, zenginler mahallesinde birbirlerine gidip ge
liyor, debdebeli bir yaam sryor, Paris kkenli giyim ku
amlaryla caka satyor, blge tiyatrolarn paraca destek
liyor, Yunan mezarlnda, kendileri ve aileleri iin Paros
ve C arrare mermerinden antlar yaptryorlard. ar Alek
sandr I, orada gizemli bir biimde lnce***, kent nleniver
miti. Sonralar liman kenti unutulup gitmiti. Koyun top
rakla doldurulmas, byk gemileri aklarda demirleme
ye zorlamt. Tuna stndeki Rostov, yerleim yerini ge
niletip modernleince, blgenin btn ticaretini eline ge
irmiti. Yzyln ortalarndan beri Taganrog artk, e-
hovun uyuukluunu aa vurduu, am a hastalkl by
snn etkisinde kald, kk bir hayalet kasabadan ba
ka bir ey deildi. Hl kaslp duran yabanc zenginler ya
nnda, gn gnne yoksulluk iinde yaayan ii, liman
iileri, dkknc, a susuz memurlardan olumaktayd Rus
halk. lk ve son baharda, kaldrmz sokaklar, amurlu su

* Rusyada g eleneksel olarak paskalyada yaplan b ir e it rek.

* * Yunan arab.
* * * Bu lmn uydurma olduu sylenir. Gya tabuta b ir asker l
s konmu ve ar Starets Fedor Kuzmi adyla S ib iry a ya ka
m ve b ir erm i gibi yaam .
birikintileriyle doluyordu. Yoldan geenler, ayak bilekleri
ne kadar am ura batyorlard. Yazm ise, ose, tam tersi
ne, azgn otlar altm da kayboluyordu. Yalnz iki anayol az
buuk aydnlanyordu. Bu yzden halk, geceleyin, ellerin
de fenerlerle dolayordu. Arada b ir gen kzn, b ir Trk
haremine gnderilmek zere ortadan kaybolduu syleni
yordu. Bo topraklarla kazktan duvarlar arasnda, kimi
kez un uvallaryla ykl, Belediye cezaevi mahkmlar
nn ektii bir arabann getii oluyordu. Ayn hkml
ler, babo kpekleri ldrmekle grevlendiriliyordu. Bun
lar, ellerinde kancalar ve sopalarla, ary batan baa ta
ryorlard. Kym, gelip geenlerin gzleri nnde yapl
yordu. Su kt ve kirliydi. Her cum artesi gn, bir tellal,
omuzunda byk bir sprgeyle yollarda dolaarak Ha
mama, hamama, belediye hamamlarna diye bar-bar ba
rarak dolayordu.
Ruslarn sa r k en t dedikleri bu kentin derinlerine
girmi olan kk Anton ehov, tiksinti ile sevecenlik, ka
dere ba kaldrm ayla boyun eme arasnda bocalayp du
ruyordu. Bu yoksul toprak parasn ok iyi biliyordu. ev
resinde, tpk ana-babas gibi, ykk-dkk tahtalardan ya
plm, yazlan serinlenmek iin kaplanm n nnde er
den pten baheciklerin bulunduu evlerde oturan in
sanlardan baka bir ey gremiyordu. Btn komu-
lan nn adlarn, garip alkanlklarn, kpeklerinin ad
larn, kmeslerinde ka tavuk bulunduunu biliyordu.
Mahallede her hastalk, her lm, her doum, h er yemek
leni herkesi ilgilendiriyordu. Herkes birbirini kskanyor,
gzlyor, ama birbirini tutuyordu. nsan, doduu, en ufak
akl tann belleine akl olduu yeri nasl sevmezdi?
Anton da, Rus tarasnn tatl uyuukluuna kaptrm t
kendini. Ama, ayn zamanda, artk daha iyi yarnlara bile
inanmayan bu silik toplulua bal olmann acsn eki
yordu. Ne var ki, yana karn, lgnca bir umut gereksi
nimi duyuyordu. Daha o zamandan, geleceinin Tagan-
rogda gemeyeceini kestiriyordu. Babasnn dkknnda,
un uvallar ve sucuk hevenkleri arasnda otururken, ana
snn anlatt yolculua benzer b ir yolculuk dlyordu,
usuz bucaksz Rusyada, korkun ve byleyici uzun bir
yolculuk. Baka ufuklar, baka yzleri grmek iin ban
alp kam a frsat bulabilecek miydi? O zamanlar, oku
maktan, boyun emekten ve i ekmekten baka bir ey
yapamyordu.
 II./GRENM v e kaam aklar

Ticaretinin kt sonularndan dkrklna urayan

Pol Egorovi, gnn birinde, oullarnn bakkallk koulla
r stne km alar gerektiine karar verdi. Zengin Yunan
tccarlar Taganroga egemen olduklarna gre, onlarn
dmen suyuna girilmeli, diyordu. Karsnn ekine ekine
tledii gibi Antonla Nikolay Rus okuluna verecek yer
de, ticaret dilini renecekleri bir Yunan okuluna yolla
may yeledi, gz doymaz bir kar hesabyla. Bu dili
rendikten sonra, herhangi bir dalm-dsatun brosunda
kolayca i bulabilir ve yava yava en yksek aam aya va
rabilirlerdi.
Kiliseye bal Yunan okulunun retmeni, kzl sakal
l, dilbaz, gemii belirsiz Nikola Vuina, babay tasarsn
da yreklendirdi. Hatta ylesine inandrc oldu ki, Pol Ego
rovi, cimriliine karn, yllk okul gideri olarak 25 rub
leyi pein pein demeyi kabul etti. Bylece, Anton ve Ni
kola, ailenin umudunu yklenerek, Vuinaya gre kentin
sekin tccarlarn yetitiren bu kuruma yollandlar.
Gerekte, kl renginde, ykk-dkk okul binas bir tek
salondan oluuyordu. On ile yirmi ya arasnda yetmi Rum
ocuu tk-tk biraraya geliyordu burada. renciler,
I, II, III vb. diye numaralanm dizi dizi be sraya ayrl
mt, Her sra dizisi bir sm f karlyordu. Birinci dizinin
rencileri, yksek sesle a lfa , beta, g a m m a ve d elta deyip
duruyorlard. Beinci dizinin, denizci klkl grbz ren
cileri, Yunanistan tarihini kekeliye kekeliye okuyorlard.
Vuina, okulun tek retmeniydi. Btn dersleri, ayn g
venle okutuyordu. Anton (yedi yanda) ile Nikola'y (Do
kuz yanda) hazrlk srasna yerletirip, her birine Y en i
A lfa b e balkl bir bror vererek: Yarn bana, her bror
iin yirmi be kopek getireceksiniz dedi. Daha ilk anda,
yeni gelenleri, aralarnda bilinmeyen bir dil konuan a
m atac yumurcak gruhu, sonra da, sradan sraya gee
rek rencileri azarlayan, onlara ceza veren karm akark
sakall bu retmen rktt. Cezalar, ellere ve kafalara
cetvelle vurmalar, diz ktrmeler, le yemeinden yok
sun brakmalard. retmen, azarlam alarna kar, iki k
k ehovun a b e c e d e yi benimsemediklerini grnce, on
larla uram aktan abucak vazgeti. Tembel renciler
arasna atlan Antonla Nikola, kollarn kavuturup, sa
bahlar dokuzdan on bee kadar oturuyor, zerlerine sel
gibi boalan anlam adklar szleri dinliyorlard. Bakkal
dkknndakinden y a da kilisedekinden ok daha iyi du
rumdaydlar burda. Antonun tek korkusu babasnn, okul
daki baarszlklarn renmesiydi. Ama, birka h afta
sonra Pol Egorovi, Vuinaya ocuklar iin ne dnd
n sorduu zaman, beriki sevin dolu bir gvenle, re
timinin oktan meyvalarn verdiini syledi. Szlerini des
teklemek iin de, iki kardee yetkinlik belgeleri ya da bar-
b eion (savam dl) verdi. Nikolanm barbeonunda eu-
se b e s (yani sofu) sfat yer alyordu. Antonsa ep im eles
(yani alkan) diye niteleniyordu.
Noel tatilinde Pol Egorovi, Homerosun dilinde oul
larnn ne denli ilerlediklerini gstermek iin, birka Yu
nanl ahpab evine buyur etti. Talihsizlie bakn ki, ne
so fu Nikola, ne de a lk a n Anton, Yunanca kelime sy
leyebildi. Konuklan nnde gln duruma den Pol Ego
rovi, Olimpos tan rlan na zg bir fkeye kaptrd kendi
ni. Ama, ders cretlerini nceden dedii iin, iki suluyu,
ders yl sonuna dek kalm ak zere, Vuinanm okuluna
gnderdi yeniden.
Ancak, 23 Austos 1868de annesinin dilei zerine An
ton, metal dmeli deniz mavisi niformasn giyerek, Ta-
ganrog Rus lisesinin hazrlk snfna girdi. O dnemde An-
 ton, solgun benizli, tombul, deirmi ehreli, gr sal, kes
tane renginde hlyal kocaman gzl bir ocuktu. Skl
gan, gsterisiz, ekingendi. Kimi kez, yerli yersiz sevin
kahkahalar atar ve evresindeki glnlkleri yakalama,
eilimiyle arkadalarnn azn akta brakrd. Vuinann
kck okulundan sonra, Rus lisesi ona ok byk g
rnd. Y er yer svas dklm beyaz boyal bu yap, ye
il boyal inko ats ve uzun kirli koridorlaryla bir k
lay andryordu. Her snfn kapsnda, lomboz biiminde
gzetmenlerin rencileri gzlemesine yarayan dikizleme
delikleri vard. Sekiz yllk retim dneminde, Latince,
Yunanca, Kilise Slavcas ve Rusa ar basyordu. Liseyi
bitirdikten sonra renciler, bir buuk yzyl nce Byk
Petronun kurduu on drt snflk eitim kurumunun son
snfna yazlr ve isterlerse, dorudan doruya niversite
ye kabul edilebilirlerdi.
Bu tara genliini yetitirmekle grevli retmenlerle
gzeticiler dk dzeyde kimselerdi. Sessiz sessiz yr
yerek anszn ortaya kt iin kendisine Bin a y a k ad
n taktklar retim deneticisi Diakonov, ahlkl olmaya
ararak ocuklara eziyet ediyordu. Tarih ve corafya oku
tan Kramsakov, insan ileden karan kabalyla ren
cilere hakaret ediyordu. Latince dersleri veren ek Urban
ise, ocuklar gizliden gizliye gzetliyor ve her yerde po
litik komplo kokusu alarak, polise ihbar mektuplar yollu
yordu. Bakaca retmenlere de kancay takarak rapor
lar dzenliyordu. Raporlardan birinde yle yazyordu:
Meslek arkadalarm eitim kurulu toplantlarnda siga
ra iiyorlar. Bulunduklar odada, duvarlar ssleyen iko
naya ya da im parator hazretlerinin portresine aldr etmi
yorlar. ehov, bu hdk ve aalk retmenleri dne
rek olsa gerek, K u tu d aki A d a m 'da unlan yazacakt:
retmen mi, eitimci misiniz? Hayr, sizler acnacak memur
larsnz. Sizin bilgi tapnanz polis karakoludur. Kokusu
da karakol kokusu zaten.
Lisedeki tm retim yeleri iinde, din tarihi ret
meni papaz Pokrovskinin stn b ir yeri vard ehovun
gznde. Kltrl, ince ve edebiyata tutkun olan Pokrovs
ki, snfta Shakespearedan, Goetheden, Pukinden sz edi
yordu ekinmeden. Antonun alayc yeteneini grerek
ona, sevecenlikle eh on te adn takt, Molire, Swift ve
Sedrini okumasn tledi. Antonun arkadalar da, gl
drc ykler anlatm adaki yorulmaz yeteneini beeni
yorlard. Ama ehov, herkesi kahkahalara boan bir aka
yapt zaman ortaya, arka planda kalyordu. Aklna g
ln bir dnce gelince, onu uygulamay bakalarna b
rakyordu. Alaycl hafif, k saan, krclktan uzakt.
Ayrca kendi kendisiyle de alay etmesini biliyordu. Pok-
rovskinin yreklendirmesine karn, notlar hep sfra ya
knd. Aslnda, dkkndaki mterilere hizmet etme ve ki
lisede ilahi okuma grevi, alm asna pek az zaman b
rakyordu.
Olunun eitimini yetkinletirm ek am acyla Pol Ego-
rovi, ona Chopet adl bir bayandan Franszca, solfej bi
len bir banka memurundan da mzik dersleri aldrtt. Son
ra, bu eitli derslerin pratik hibir yarar olmadn an
laynca, onu on yanda, terzilik rensin diye bir mes
lek okuluna yazdrd. Antonun kardeleri Nikola ile van
da, atlyede onun yanmdaydlar. Ama ok gemeden, on
lar fa z la grlt p atrd y a p tk la r v e a r a k s a k ile rled ik
leri gerekesiyle iten atldlar. Yalnz Anton, diki dik
meyi srdrd. Yeterince beceri elde ettiine inannca, Ni-
kolaya bir pantolon dikti. Ama bu pantolon ylesine dar
d ki, aile iinde buna m a k a rn a p an ta lo n ad takld.
Bakkal dkkn, kilise, lise, biki diki dersleri; btn
bu devlere karn Anton, uzaktan uzaa, kentte dola
mak iin kaam ak yapma frsatlar buluyordu. Herey onu
elendirmek iin b ir bahaneydi: Kuyruu havalarda, ba
bo gezen bir kpek, b ir tabutun arkasndan alaya alaya
giden bir aile, iskele ham allarnn ekimesi, gnlk yaa
mnda bir sr unutulmaz olay. Sk sk m ezarla gidiyor,
mezar talan zerindeki yazlan okuyup, topran altnda
yatan bu yzlerce insann yaamn dlyordu. Btn m
rnce gmtlkler ilgisini ekmiti. Anton, Taganrog ya
knlarndaki ky m ezarlklarn daha ekici buluyordu.
nk oralarda selvi yerine kiraz (vine) aalan vard.
Bunlarn, mezar kapak talar zerine dklen m eyvalann,
brakt izler kan damlalarm andryordu,* diye yazyordu
Anton; baka sefer, kardeleriyle birlikte, dikenlerle kap
l, ekilmemi bir tarlada, pusu kurup saka kulan yakal
yor, sonra tanesini bir kpee satyordu. Y a da kk grup,
Elizabet* parkna dalyor ve orada Mayne Eeid ve Feni-
moe Coopern B a d erisin i y zen kzlderililerin an
sna Sa A v sergiliyorlard. Y a da, Polizeiskaya so
kandan inerek lim ana gidiyor, orada, birka adm te
deki denize girmezlerse, oltayla balk avlyorlard saatler
ce. Bir sabah denize atlarken Antonun ba adamakll
yanld ve yara izini btn mrnce tad. Baba korkusu,
treleri, gizleri, zel dili olan bir eit klan dzeyinde bir
birlerine kenetliyordu, ehov kardeleri, gruptakilerin hep
sinde ince alay duygusu vard, am a ou kez buna Anton
rnek oluyordu. Ne denli hrpalanyor ve hibir eyden na
siplenmiyorlarsa da, bu ocuklarn glmeye gereksinimle
ri vard ve bu, onlar umutsuzluktan kurtaryordu.
Uzun yaz tatillerinde Taganrog, scaktan ve toz top
raktan bunalyordu. ocuklar yalnayak, gmlekle dola
yorlard. Bahenin ortasnda yaptklar kulbelerde uyu
yorlard geceleri. Anton, kendi kulbesini yabani bir as
mann altm da yapmt. Kt iirler iziktiriyor ve incir-
aac altndaki Yusuf Peygamber olduunu sylyordu. Bi
tiik evin kk kz Antondan yle holanyordu ki, bah
e duvarna tebeirle onun iin ili bir drtlk yazd. An
ton, ineli bir drtlkle ona yant verdi, duvarlara karga
ck burgack yazlar yazacana, bebek oynamasn t
leyerek. Onuru k n lan kz ona mujik deyince, tozlu k
mr torbasn kzn kafasna indirdi. Bylece, bu ilk temiz
sevgi bitiverdi. Anton, 22 ubat 1892de yle yazacakt
alayla: Akn gizlerini on yanda rendim.**

* ar I. A leksandr'n karsnn adndan.

* * Tikonova m ektuptan.
 Sabahlan erken erken annesi Antonu alverie yol
lard. Anton, sorumluluunun bilincinde, yapmack bir su
ratla pazara gidiyor, eli cebinde, alveri parasn sk s
k tutuyordu avucunun iinde. Kardei Miel, keleri s
tnde tp tp yryordu. Bir gn, bir kaz satn ald Anton
ve akam yemeinde kaz yiyeceklerini dnya lem bil
sin diye, hayvancaz bartm ak iin sarsa sarsa, cimdik-
leye cimdikleye perian etti.
Pazar gnleri, ehov ailesi kimi kez, Mitrofan amcada
le yemei yerdi. O da, Taganroga yerleerek bakkal dk
kn amt. Dkknn yeri, kardeininkinden daha iyiy
di. Dkkn daha bir eki dzen iindeydi ve satlan m al
lar daha iyiydi. Amcann ii de tkrnda gidiyordu. Ken
disi an sofuydu. Konumalarn Kutsal kitaptan alntlar
la sslerdi. Ama, Pol Egoroviin tersine, yalnz szlerinde
iyi bir Hristiyan olmakla yetinmiyordu. Dayak cezasna
karyd. K arsna kar saygl davranyor, ocuklarnn
stne titriyordu. Erkek ve kz yeenlerine ok iyi davra
nyordu. Anton iin, am caya her gidi bir bayramd. Onu
seviyor ve akalayordu onunla. Bir gn yalvaran gzler
le avu aan bir dilenci kyafetinde kaps'n almak geldi
aklna. Mitrofan, zgn haline kanarak ona kopek ver
di. Uzun sre, aile iinde bu zararsz aldatm acaya glp
duruldu.
Ama, byk tatilde, ocuklarn, kimi kez dedelerinin
yannda geirdikleri gnlerin yannda, bu nemsiz elen
celer solda sfr kalrd. Dedeleri, Taganrogdan yirmi bir
buuk kilometre uzaklkta, Donetz bozkrnda Kniajayna
kynde, kontes Platovun ynetim vekiliydi. Birok gn
6recek olan bu yolculuk iin bir kyl telegas kiralan
yordu. Yaysz, drt tekerlekli, salam bir arabayd bu. Ara
bann taban, dorudan doruya dingiller zerindeydi.. Ba
bann tenbihleri ve hayr dualaryla ki o, krler olsun
Taganrogda kalp dkkn ile uraacakt ana, be o
lu ve bir kz gle oynaya, itie-kaka arabann korkuluk
lar arasna yyorlard. Tekerlekler dnmeye balar ba
lamaz, b ir cokudur alyordu herkesi. Telega ar ar iler
liyordu, sarsla gcrdaya, bir toz bulutu iinde. Yakc g
ne altnda ova gz alabildiine uzayp gidiyordu, en ufak
bir esintinin hareledii kuru ot okyanusu halinde. Binler
ce kk sinek, yakc havada titreiyordu. Anton, anas
nn kendisine anlatt bir yolculuu dnyordu nne
geilmez bir itiyle. Bir m ezan bulmak iin klan bir yol
culuktu bu. Bu yknn ans, onun kiisel izlenimlerini
kesintiye uratyordu. Anton farknda olmadan, gelecekte
ki bayapt Bozferdann imgelerini, kokularn, uultula
rn biriktiriyordu kafasnda. Bir dsel lke, eskiden ken
dimi evimde hissettiim b ir lke. Her kesini tanyordum
nk.* Uzun aralklarla duruyorlar, yol kenarnda pik
nik yapyorlar, bir kk su birikintisinde ykanyorlar,
gle oynaya bir kuru ot ynnda yuvarlanyor, geceleri
bir handa ya da yldzlar altnda, bir al rp atei ev
resinde geiriyorlard. Anton, gzleri alevlere taklm, yu
kardaki tertemiz gkyzne, ot ve duman kokusuna, de
rin sessizlie, kendini evreleyen, paltolarna brnm
sevgili varlklara kar yreinin sevinli bir minnet duy
gusuyla dolup tatn hissediyordu.
K niajayada, byk baba Egor Mihailovi torunlarn
sevecenlik ve cmertlikle karlyordu. Bombo byk bir
yapya yerleen oluk ocuun elleri altnda, komak, aa
lara trm anmak ve gle dalmak iin, usuz-bucaksz bir
bahe vard. Bu oyunlar srasnda Nikola, Tanr bilir ne
reden bulup kard eski bir silindir apkay bandan
karmyordu. Ama Anton, ne yapp yapp onu bandan
kartt ve apka, acnas bir biimde bir su birikintisine g
mlp kald. K niajaya cennetinde, alm a bile bir elen
ceydi. Bykbabann buyruu zerine, gen ehovlar, ekin
kaldrm a ilerinde altlar ou kez. Anton, btn bir
gn, oynayp zplamay brakarak, buharla ileyen harm an
makinasn gzetmek ve harm anlanan danelerin hesabn
tutmak zorunda kaldn anm sayacaktr sonradan.
 On be yl sonra, Y en i Z am an lar gazetesinin yaymcs
Suvorin'e unlan yazacakt Anton: Krba aklam alar ve
makinann solumalar, bir topan en hzl dnndeki
gibi sessiz solumalar, araba tekerleklerinin gcrts, kz
lerin tembel tembel yryleri, duman bulutlan, elli ka
dar adamn terler iindeki kararm surattan, btn bun
lar, P ater d u as gibi belleime aklm kalm.*
1873 sonbaharnda K niajayadan dndkten az sonra
Anton, btn mrnce yaamn etkileyen bir sarsnt ge
irdi: Tiyatroyla ilk karlam a. Anton, yz kez Petrovska
ya sokandaki kk belediye tiyatrosunun nnden ge
mi ama bir kez olsun ieriye girme isteini duymamt.
Ama, on yanda, Offenbachn G zel H elen a adl
gldrc operasn seyretme frsat buldu ve bu
gsteri onu allak-bullak etti. Gkyzn simgeleyen,
eik kvrml mavi kuma srtyordu, stunlar mukavva
dand, berbat giysiler iinde skp kalan oyuncular kt
oynuyordu. Ne var ki, gsterinin btn, ocuun ruhunda
bir by etkisi yapyordu. Anton bir d dnyasna alda
tc grnler, sahte parlaklklar, yapmacklar, ikili kii
likler dnyasma giriyor ve btn bunlar ban dndr
yordu. K a fa d erisi ovn, saka kuu yakalamay, m ezar
lklara gitmeyi unutarak, btn varlyla yeni tutkusuna
brakt kendini. Ayn hayranlkla H am leti, Gogoln M
fetti in i, Griboiyedevin A kld an Bedsn, T om A m can n
K u l besi adl romann uyarlamasn, Franszcadan kopya
edilen melodramlar, vodvilleri seyretti. Tiyatroya hayran
l ylesine bykt ki, onu doyurmak iin hileye bavur
mas gerekiyordu. Gerekte, renci, okul mdrnn izni
olmadan tiyatroya gidemezdi. Antonla arkadalarndan ba
zlar ki bunlar arasnda, sonradan oyuncu olan Vi-
nevski ve Andr Drossi vard babalarnn paltolarn gi
yip mavi caml gzlkler takarak, glkleri atlattlar. Bu
klklaryla, olduklarndan daha yal grnyorlar ve lise
rencilerinin bu batan karc yere girmesini nlemek
le grevli deneticinin nnden, tirtir titreyerek geiyorlard.
 En st balkonda en iyi yeri tutabilmek iin, oyun ba
lamadan iki saat nce gieye gidiyordu Anton. Oraya gi
derken, grecei oyun stne hibir ey bilmiyordu: dram,
komedi, opera, operet, hepsi iyi idi onun iin. Tiyatro sa
lonunun uurumu kenarnda oturup, bu toz, dzgn ve kola
kokusunu sevgiyle cierlerine ekiyor ve yrei arpa ar
pa, byl perdenin kalkmasn bekliyordu. En st balkon,
yava yava, yksek sesle konuan, kaba kaba glen ve ay
iei ekirdei yiyen, grltc ve apaul seyircilerle do
luyordu. Sonra, balkonun pahal yerlerine ve partere, ileri
gelenler, varlkl Rum arm atrler, gnenli tccarlar, ss-
l-psl eleriyle yerleiyorlard. Sahneye doru mutlu bir
sabrszlk m rlts ykseliyordu. Btn bu eit eit in
sann ayn oyunu alklam aya geldii dncesi, oyuncu
larn seyirciler stnde ne denli inanlmaz bir gce sahip
olduklarn aklyordu Anton'a. Oyuncu yaam, olaan
stl, abartcl, yalan, dolanyla, ailesinin duraan
ve i karartc yaam na kyasla, coturucu geliyordu ona.
Kendisi de ip cambaz olma istekleri duyuyordu. Hibir
ey onu, makyaj yapmak, bakalarnn klna girmek, ka
am ak baklarla gzlemledii u bu kimsenin tiklerini,
ses perdelerini abartarak taklit etmek kadar elendirmi
yordu.
Kendisi gibi gldr yetenekleri olan erkek ve kz kar
deleriyle, iyi niyetli akraba, dost ve komularn oluturdu
u seyirciler nnde oynamak zere kendi tiyatro toplu
luunu kurdu. B ir akam, dii klna girerek, yzn
gzn buruturup, elindeki kerpetenle, dikkafal huysuz
bir hastann diini ekmeye yelteniyor, ya da tiridi km
bir papaz pozunda, bir piskopos nnde snava ektiriyor
du kendini. Ama bu sahne, papazlarla alay edilmesine izin
vermeyecek olan babasnn bulunmad bir zamanda oy
nanyordu ancak. Y a da, kilisede bir treni yneten, sava
bir hava iinde, bir Kazak mfrezesinin geiini izleyen,
Taganrog belediye bakanm taklit ediyordu. Sonralar,
tutkusu artnca, gerek tiyatro oyunlarna el att. Ensesini
dikletirip, kam n yastklarla iirip, gsn mukavva
dan m adalyalarla ssleyerek, M fettiin yneticisini yle
m askaralklarla sergiledi ki, seyirciler glmekten bir hal
oldular. Az sonra Anton, daha bir baar ile, Grigorievin
A ra b a c y a d a S vari B irlik leri S u bayn n eytanlklar'Ti
de., enesi dk yal bir kadn canlandrd. Genlik ar
kada Andr Drossi: Anton Pavloviin her sahneye giri
inde kopan cokun kahkahalar dnemezsiniz. Roln
ustaca oynadn kabul etmek gerek diyordu.
Andr Drossinin sevimli ve tuzu kuru akrabalarnn
evinde ehov topluluu, oyunlarn daha b ir seve seve ser
giliyordu. Salon, renk renk, ate kularyla ssl bir perde
ile ikiye blnmt. Perdenin bir yannda, sahne, te ya
nnda, sra sra iskemlelerle dolu bir parter vard. ocuk
lara ayrlm bir dolapta, sahne takm lar, dzgn kutu
la n , perukalar duruyordu. ok gemeden, baarlarndan
yreklenen Anton, kendinin yazd, yurttalarnn kk
kusurlarn alaya alan ksa gldrleri sahnelemeye kal
kt. Bu kk tablolar, okul defterine yazlyordu. Bun
lardan hibiri elimize gemi deil. Yazar, bu nlan sergi
ledikten sonra, defterleri yrtyordu.
Bu ara, ehov ailesi Kontorskaya* sokanda, Pol Ego-
roviin babasndan armaan, olarak elde ettii arsada yap
trd yeni bir eve tand. Ama, kl-krk-yaran hesapla
ra karn, ailenin biriktirdii btn paralar bu ie harcan
d ve Pol Egorovi, ileri bitirm ek iin, 1874te, yrenin yar
dm sandndan be yz ruble dn alm ak zorunda kal
d. Ne koparabilirsek krdr denen o ktlk gnlerinde,
evin bir blmn bir ticaret mahkemesinde alan Gab
riel Parfentiyevi Selivanov adndaki kk bir memura
kiraladlar. Bu adamn, 1875 Hazirannda, zengin bir kzla
evlenen ve krsal blgede mlk sahibi olan kardeinin, ta
tilini geirmesi iin yapt ar zerine yola kan Anton,
kzgn gne altnda durup buz gibi souk bir nehirde y
kand. B ir konaklamada geen acl bir geceden sonra, zor
lu bir peritonite yakalanan Anton, Taganroga gtrld

4 Bu sokan ad, sonradan Elizavetinskaya oldu.

gerisin geriye. Bu hastalk, onun btn yaamnda acs
n ektii basura yakalanm asm a yol at. Lisenin tabibi
Dr. Strem pf ylesine sevecenlik ve zveriyle bakt ki ona,
Anton da doktor olmaya k arar verdi. Onun doal gnl
ycelii, gelecekte, onun da, benzerlerinin aclarn dindi-
rebilmek dncesine kaplmasn salad. Ne var ki dok
torluk meslei uzun yllar isterdi. Okuldaki durumu da
ylesine ktyd ki, beinci snfta kalabilirdi. Ayrca ev
de, srekli kafa alm asna elverili deildi.
Babalarnn zorbalna bakaldran byk kardeleri
Nikola ile Aleksandr, balarn alp ekip gitmekten baka
bir ey dnmyorlard. Kararsz ve hoyrat yaradll
olan Aleksandr, on dokuz yanda ailesinden aynld ve li
se mdrnn evine yerleti, ocuklarnn retmeni ola
rak. Pol Egorovi, bu dikballk olayn kendisine kar i
lenmi b ir hakaret sayd ve oluna sitem dolu b ir mektup
yazd: Seni btn kalpleriyle seven ve seni yetitirmek
iin paralarn, salklarn esirgemeyen baban ve anan
bylesine erkenden unutmana zldm. Bundan byle sen
den bir tek ey istiyorum: Huyunu suyunu deitir, bize ve
kendine kar iyi ol! Aleksandr, bu azarlam alara kulak as
mad ve snavlarn ok iyi vererek, anasna babasna da
nmadan, m atem atik renimi yapmak iin Moskovada
niversiteye gitmeye k arar verdi. On altsndaki Nikola,
henz okulunu bitirmemi olmasna karn, onunla birlik
te gitmeyi koydu kafasna. Yalboya resme eilimi var
d. Moskova Gzel Sanatlar Okuluna yazlmak istiyordu,
iki dikbal karde, 1875 Austosunda Taganrogdan ayrl
d, Pol Egorovii, bunca cret karsnda ykp bitirerek.
Sevdii ve hayran olduu iki kardeinden yoksun ka
lan Anton, babasnn zorbaca basksnn acsn tad y
reinde. Evin boucu havasna kar gelmek iin, el yaz
syla, tek sayfalk K e k e m e adn verdii bir gazete kaleme
ald. Burada, Taganrog yaamnn tipik sahnelerini anla
tyordu canl canl. Gazete birden baar kazand. Lise
rencileri, her saynn kmasn sabrszlkla bekler oldu
lar. Gazete okulda, elden ele getikten sonra, Moskovaya
gnderildi, Aleksandrla Nikola grd onu. Aleksandrn
yargs kesindi. Eyll says iin ana-babasna unlar ya
zyordu: K e k e m e yazarna syleyin, gazetesi eskilerinden
daha ilgin deil. Tuzu eksik. Bu kat deerlendirme, An-
tonun gazetecilik eylemini srdrmesi bakmndan cesaret
krc oldu.
Hem Antonun gitgide daha az gler olmutu yz. Pa
ra kavgas, ailenin gnlk saplants olmaktayd. Her tr
l saduyuya karn ynetilen bakkal dkknnn verimi
dmekteydi. Pol Egorovi, evin yapm iin dn ald
parann faizlerini deyemiyordu. Olu Aleksandra: Kazan
cm gn getike azalyor. K ara k ara dnyorum, cesa
retim krlyor. Annen ve ben ne yapacamz bilemiyoruz.
Ah, para, para! nsann namusuyla kazanmas ne g! di
ye yazyordu. Bu szlanmalara, Aleksandr yant olarak,
kardeinin ve kendisinin daha da anlas olduunu, n
k, a ve paavralar iinde olduklarn yazyordu.
Pol Egoroviin korktuu bana gelmiti. flasn ei
inde, okul giderlerinden kurtulm ak iin, ocuklarn evde
alakoymak zorunda kalyordu. Antoa ve V anka Civan),
bir haftadr okula gitmiyorlar, diye yazyordu anneleri
iki byk oluna, Moskovaya. Okul bizden para istiyor.
Bizimse verecek paramz yok. Dn, 9 Ekim'de, Pol Egorovi
okula gidip mdrle grt. V anka iin para denmeme
sini kabul ettiler. Ama, Antoa hep evde kalyor ve onun
la M aa CMaria) iin krk iki ruble dememiz gerekiyor.
Bunlara zlmeyeyim de ne yapaym?
Ama, iki byk evlat kendilerine acndrmak istemi
yorlard. Aleksandr, matematik doktorasn elde etmek iin
lesiye abalyor, ders notlarn kopya ederek, yorula didi-
ne, kendinin ve kardeinin gereksinimini karlyordu. Ya
lboyaya tutkun olan Nikola, kendilerini byk yoksun
luktan kurtaracak bir mucize bekliyordu ve yeni yaant
larnn glklerine karn, Taganrogdan kam olmala
rna zlmyordu. Aleksandr, babasna yle yazyordu:
nsan zntl olunca, kt kt dncelere saplann
ca, dosta bir avuntu, kiliseye git diye tler yerine, bir
scak sz bekliyor.
Fol Egorovi, ok gemeden, de kalka, resmen iflas
ettiini aklam ak zorunda kald. Ama, borlar yznden
hapislere dmekten korktuu iin, 3 Nisan 1876'da, tann
ma korkusuyla Taganrog garna gitmedi, komu bir kent'
ten trene binip Moskova'nn yolunu tuttu. Onca sosyal ba
arlar dledikten sonra, nc mevkide, tek bana, al
alm, boalm, lekelenmi buldu kendini, bylemek is
tedii bir kentten, bir hrsz gibi kaarak. Taganrogda b
rakt ocuklar, kars ne dneceklerdi onun iin? ki
byk olu, Moskovada ne gzle karlayacaklard onu?
O, sk sk yukarlardan azarlayan ve bugn artk salar
krlam, elli yana gelmi ve yaamboyu bir baltaya sap
olamam bir babayd?
Bu dknlk karsnda Antonun yrei daralyordu.
Babasn kyasya knam akla birlikte, bu duruma dme
sine zlyordu. Yaradltan talihsizleri, baarya ulam
palavraclara ye tutuyordu. Taganrogda kalan ocuklar
arasnda, anasm yalnz o destekliyor ve koruyordu. Bu k
ym altnda ezilen ana, evi satmak ya da ipotek etmek iin
Antonu bir tefeciye yollad. Ama, tefeci hibir eyle ilgi
lenmedi. Bunun zerine ana, geici bir yardm elde etmek
iin ailenin eitli yelerine bavurdu. Hepsi de srt evir
di. O sevimli M itrofan bile, bir kopek veremeyecek denli pa
raca sknt iinde olduunu ileri srd. Btn bu olup bi
tenler zerine, kirac Selivanov araya girdi, eli yreinde,
gz gkyz kadar prl prl. Ailenin dostu deil miydi?
Pol Egoroviin davasnn grlecei mahkemede grevli
olan Selivanov, her eyi iki celsede zmleyeceini ile
ri sryordu. Gerekten de, Yardm Sandndan alnan
be yz rubleyi deyerek, bir seri hile ile, kendini ehov
evinin sahibi olarak gsterdi. Mahkeme, ayrca, vadesi do
lan faizler iin, evdeki eyalarn ak artrm a ile satlm a
sna k arar verdi.
Yirm i iki yllk evlilikten sonra, evsiz barksz ve eya-
sz kalan Ojeni lakovlevna, 23 Temmuz 1876da, meteliksiz
kocasyla bulumak iin Moskova'ya gitti. Y anm a Miel ile
M ariay ald. van, teyzesi Morozov'un Taganrogdaki evin
de birka aylna kalacakt, Moskovaya gitmeden nce.
Hem, Rusyada, bakalarnn evinde kalm ak yle rkn
bir ey deildi. Orada, konukseverlik eit eit ve herkese
akt. nsan nerede yatacan bilemezse de, sizi karla
yacak bir dost bulunurdu her zaman. Ve eer bu dost, ba
ka dostlarda kalmak iin yola karsa, doal olarak onun
la birlikte gidilirdi. Onun iin, Rus evleri, az ok ailenin
yaknlar, gerekli asalaklar, sevimli tabak yalayclar ile
dolup taard, klann rgsne ilenmiti sonuna dek.
Selivanova geen baba evinde, Antondan baka kimse
kalmad. Kendini fazla beenen ve vngen yeni ev sahibi
Selivanov, Antona bir ke (bir oda bile deil) ve sofrada
bir tabak sunuyordu. Bunlarn karlnda, Anton, Seli-
vanovun, askeri okula girme snavna hazrlanan yeeni
Piyer Kravtsova ders verecekti. Sen bana gereklisin, ben
de sana diyordu Selivanov, sinsi b ir glmsemeyle. An
ton, ana-babasnm evini barkn elinden alan Selivanov'un
konukseverliini reddetmek isterdi. Ne var ki, ylesine yok
suldu ki, gururlu grnmeye hakk yoktu. Gururunu sus
turup, btn hakaretleri kabul ediyor ve renimini mutlu
bir biimde bitirmek umuduyla yayordu artk. Herey yo
lunda giderse, ylda, diplomas cebinde, Moskovaya gi
debilirdi koa koa. O gne dek, yalnz kendisine gvenme
si gerekti.
 III./M O SK O V A BYS

Aile ocann dalmasndan sonra, Anton kendini in

sanlardan daha bir uzak, daha bir gsz buldu. Kukusuz,
daha nce kendini ezen btn angaryalardan kurtulmu
tu: dkkndaki m allar gzetme, mterilere hizmet etme,
kilise korosunda ilahi okuma ve babasnn zorbaca acaip-
liklerine boyun eme diye bir ey yoktu artk. Ama, bu
yeni zgrln ac bir karl vard onun iin: On alt
yanda, geimini salamak zorundayd. Birka ruble ka
zanmak iin zel dersler veriyor ve kentte, bir renciden
bir bakasna kouyordu, kn, yrtk-prtk paltosu iin
de titreyerek. osonu olmad iin, am ura bulanan yp
ranm ayakkablarndan utanyor ve ders sresince, ma
sann altnda saklyordu onlar. Kimi kez, rencilerin du
yarl ana-babalar, snsn diye ona ekerli ay sunuyorlar
d. Anton, genlik gnlerinde srekli di ars gibi yok
sulluk ektiini syleyecektir olgunluk anda. Yoksullu
a almken, kendinden daha yoksul bir arkada buldu:
yiyecei iecei olmayan, saak Srulev adnda canl ve ze
ki bir Yahudi arkada. Anton, hi duraksamadan, ok uzak
larda oturan bir rencisini ona devretti. kisi birden, ayda
ellerine geen ruble gibi bir creti kardee paylayor
lard
Antonun annesi, Taganrogdan ayrlmadan bir gn n
ce, arkasnda brakt antika eyalarn (bir komodin, k
rk sandalyeler, kpek koum takm lar, eski tencereler)
satm ak ve paray cebinden de birka kuru ekleyerek Mos
kovaya yollamakla grevlendirmiti onu. Ama Anton, bu
istekleri yerine getirmekte gecikiyordu. Annesi de noktasz
virglsz, yanl yunlu imi al mektuplarnda bana ka
kyordu Antonun. Zavall kadn en ok zen ey, olunun
Taganrogdan yazd akac mektuplard. En kt mut
suzlukta, bu akann bir onurlu yan olduunu anlamyor
du. 25 Kasm 1876da yle yazyordu: Senden alay ve ke
lime oyunlaryla dolu iki mektup aldk. Bizimse, o anda ye
mek yemek ve aydnlanmak iin sadece drt kpeimiz var
d. Bize para yollaman bekliyorduk. Bize inanmaman ok
ac. M aann krk, benim de ayakkabm yok. Evden k
myoruz. Biraz para kazanmak iin bir diki makinam bile
yok. Ama sen, hl, bize ksa zamanda para gnderip gn
dermeyeceini sylemiyorsun. Gerek bir ykm bu. Tanr
akna abuk yaz bize, abuk para gnder bana.. Beni zn
tden ldrme. Aleksandr da yle yazyordu: ler kt
gidiyor. Paramz yedik bitirdik. Yeni bir ey yok. Hep es
ki hikyeler. Rehine verecek bir eyimiz kalmad.
Anton ise hi yaknmyordu. Yolu gllerle deliydi
sanki. Gencecik deneyiminin ykseklerinden, yaknlarna
ruhsal denge konusunda ders bile veriyordu. Kk kar
dei Miele unlar yazyordu: Mektubunda bir ey hou
ma gitmedi. Niin, n em siz ve hibir ey olmayan kk
kardein diye niteliyorsun kendini? Senin hiliin nerede,
bilmelisin onu. Senin hiliin insanlar nnde deil, Tan-
rnn, istersen, akln, gzelliin, doann nnde. nsanla
rn nnde, insan kendi onurunun bilincinde olmal. Sen,
drst bir insansn deil mi? Namuslu insan olarak, ken
dine sayg duy ve bil ki, namuslu insan hibir zaman hi
deildir. K lm ek ile b ir h i o lm a duygusunu* birbirine
kartrma.
indeki coku, gnl cmertlii ve sevecenlik Antonu,
kendisinden on ya byk olan ve hi yzn grmedii
kuzeni Miel ehovun dostluunu aram aya itti. Ateli ve
gvenli b ir mektuplama balad aralarnda. Anton, Miel
ehova bir karde, ikinci derecede bir b ru d er gzyle
bakyor, resmini istiyor ve yaam zerine her eyi ren
meye can atyordu. Yaz bana, sigara iiyor musun, imi
yor musun. lla da bilmek istiyorum bunlar. * Anton,
onu ayn zamanda, annesine gz-kulak olmakla da grev
lendiriyordu: Beden ve ruha yklm olan annemi avut
may srdr ne olursun. Annem, sende yalmz bir yeen
deil, ondan daha ok eyler buldu. yle bir yaradltaki
o, nc bir kiiden gelen her manevi destek, zerinde
gl ve iyi etki yapar. Benim iin, u ktlklerle dolu
dnyada annem kadar deerli hibir ey yok. te, bunun
iin zntden yar lm olan annemi avutarak ben aciz
lerini byk minnet altnda brakrsn.** Birka h afta
sonra da, Miel ehova unlar yazyordu: Babamla anam,
bu dnyada kendilerinden hibir ey esirgemeyeceim tek
varlklardr. Eer, ok yksek bir dzeye ularsam, bu,
onlarn, bu yiit insanlarn eseri olacaktr. ocuklarna
besledikleri sonsuz sevgi, her trl vgnn stndedir
ve ok etin bir yaam yznden doan btn kusurlarn
balatr.***
Ana-babasna kar duyduu birok krgnla karn,
Anton, onlar yarglam a hakkn bulmuyordu kendinde.
Aile iinde geen birka saatin ans yz suyu hrmetine,
her eyi balyordu onlara. Moskovaya gitmek iin ace
le etmesinde, onlara kavumak istei de Vard. Yine, Mi-
ele-. Bizde, Taganrogda yeni bir ey yok. ldrc bir
scak diye yazacakt.
K am a ve kafas binbir tedirginlik iinde, derslerini
canla-bala srdryordu dzenli olarak. Kk snflarda
tembel ve dikkatsiz iken, byk snflarda ciddileiyordu.
Lisede notlan aydan aya iyileiyordu. Tp okulunun kap-
lan n kendine aacak olan diploma alm a istei b ir saplan
t oluyordu onun iin. Pazar ve tatil gnlerinde, yeni a
lan belediye kitaplna atyordu kendini. Orada, gelii g-

* 8 ubat 1877 tarih li mektup.

** 10 M ays 1877 tarih li m ektup.
* * * 29 Tem m uz 1877 tarih li m ektup.
zel Beechert Stowu, Schopenhaueri, Humboldtu, Victor
Hugoyu, Cervantesi, Gonarovu, Turgeniyevi, Belinskiyi
okudu... Basl sayfalarn kokusu ruhunu coturuyordu.
Kimi kez le yemeini yemeyi bile unutuyordu. Karde
lerini, uzaktan ders verircesine, ruhlarn ykseltmeye is-
teklendiriyordu. Kk kardei Miel, Torn A m can n K ul
b e s in i ok sevdiini yaznca, Anton ona sert bir yant ver
di: Demek, madam Beechert Stow senin gzlerini yaartt?
Ben, yapt eskiden okumutum. Bilgi edinmek iin, alt yl
nce yine okudum, sonra da, biz lmllerin tka-basa ku
zm yediimiz zaman duyduumuz o tatsz duyguya kap
trdm kendimi. Don K iotu oku (btn yaptlar, yedi ya
da sekiz blm). Nerdeyse Shakespeare dzeyinde.* Scho-
penhouerin felsefesi Anton zerinde ylesine etkili oluyor
du ki, kimi kez, kendini ktmserliin eiinde buluyor ve
her eyden elini eteini ekmi oluyordu. Taganrogdaki
yaam ylesine zcyd nk. karartc dncele
riyle savamak amacyla, Anton, Moskova ve Saint-Peters-
burgun A u stosbce i ve alar S a a t adl mizah gazetele
rini okumaya dalyordu. Okuma odasnda, arkada Andr
Drossiin yanbanda, bu ineli yaz ve fkralara ylesine
glyordu ki, yanlarndakiler rahatsz olup onu susturmak
istiyorlard.
Andr Drossinin M arina adnda bir kzkardei vard.
Anton, onun, o gen kzlara zg cilvelerinden holanyor
du. Onunla belediye parknda geziniyor, ekerler alyordu
ona. M arina da, buna karlk, odasna girmesine izin veri
yordu Antona. Ama cilveleme daha ileri gitmedi. Ne var
ki, Anton, dostu Suvorine, yeni yetmelik anda, unutul
maz cinsel zevk a n lan yaadn anlatacaktr. Bir gn, bir
kuyunun dibini seyrederken, on drt yanda bir kyl, su
ekmek iin yanayor.. Kz ylesine gzeldi ki, Anton onu
pmeye kalkyor. Kz, savunuya geecek yerde, kendini
onun okam alanna brakyor. Acemice sanlp koklama-
lannd a nereye kadar gtrdler ii? Oldum bittim utan
ga olan Anton, bu konuda daha fazla b ir ey istemiyor
du. Kk kardei Miele, Taganrogda birok temiz, g
zel ve neeli aklar yaadm anlatyordu. Byk kardei
Aleksandr, sevgi konusundaki umutlarn ve dkrklkla-
n n renince, unlar yazyordu ona: Kzlar ok been
men gerekmez. Arkalarndan komak da gerekli deil.
Gerekte, Antonun ak atlm lar, her trl cinsel dkn
lk dnda, hayranlk ve sevecenlikle doluydu. arabuk
duygulanyordu iinden. Belki de, henz hibir cinsel bir
leme istei duymuyordu.
1877 Paskalya tatili dolaysyla Aleksandr, Antona Mos
kovaya gelmesi iin tren bileti yollad. Anton, bu uzun yol
culua (bin iki yz kilometreden fazla) korkulu bir sevin
le kt. Oraya vardnda ne bulacakt? Gerek, dnce
lerini ok amt. ehovlar, bir tek dayal deli odada
oturuyorlard. Yere serili, bir tek byk ilteleri vard sa
dece. Btn aile, geceleri, yan yana ilteye uzanyordu. Ni-
kola ile bir ressam arkada, sobay yakm ak iin, odun a
ryorlard, yk arabalarndan. Eski-psk bir erkek pal
tosunu stne geiren anneleri, diki ilerini grmek iin
gn domadan ayaklanyordu. Eskiden bir antiyede ii
olarak alm olan babalar, yine isizdi. Gya onurl bir
i peinde, aslndaysa dostlarla iki imek iin kouturup
duruyordu kentte. On drt yandaki yumuak bal M aria
idi ortal spren, yemek piiren, am arlar ykayan.
Paraszlk yznden okula gnderemiyorlard onu. Ev ileri
dnda, on ya da yirmi kpee yn allar ryordu. ki b
yk oul da, eve biraz para getiriyordu. Ders veriyorlar
ders notlarn oaltyor ve resimli kk gazetelerde a
lyorlard. Ama, Aleksandr, batan kartt, kocasndan
yeni ayrlm bir kadna bakmak zorundayd. Nikolaya ge
lince, Gzel Sanatlar Akademisinde resme alacak yer
de, ou kez meyhanelerde kafay ekiyordu. Aile, btn
arlyla kmekte ve kadercilie gmlmekteydi. Bu
ke kyasla, Taganrogdaki yaam, b ir rahatlk ve kolay
lk rnei gibiydi.
Moskovaya geldiinde Antonu en ok artan ey,
babasnn tutumu oldu. Pol Egoroviin iflas, gvenini
sarsmt. Ald etin derse karn, Tanndan esinlenen zor
baln srdryordu. Frsatn bulduka, yksek sesle va
izler okuyordu. Metinleri, bitiikteki kilise kayyumlann-
dan satm alyordu. Bu dinsel m etinleri okurken, ocukla
rndan biri szn kesmeye kalkt m, Susun, dinsiz
imanszlar! diye baryordu. Okunduktan sonra, vaaz
metni bir iviye aslyordu, num aras ve tarihiyle: Fiyat, bir
gm kopek. krler olsun Tanrya! Pol Egorovi, ayn
zamanda, ikonalarn altna, kendi el yazsyla kaleme al
d ve u bal tayan i ynetmelii asmt: Mosko
vada yaayan Pol ehov ailesi yelerinin zam anlarn kul
lanm a ynetmelii. Aleksandr ve Anton dnda, ocuk
lardan herbiri bu ynetmelikte, hangi saatte kalkmalar,
yatm alar, yemek yemeleri, kiliseye gitmeleri gerektiini
okumak zorundayd (Dua, her gn saat yedide ve bayram
gnleri kilisede ayin, alt buukta ve dokuzda). Baba buy
rultusunun altnda unlar yazlyd: Bu devleri yerine ge
tirmeyenler, nce fena halde azarlanacaklar, sonra da ce
zalandrlacaklardr: dayak srasnda barp arm ak ya
saktr. Bunlarn altnda u imza vard: Aile babas Pol
ehov.
Ceza, nce, yataktan sekiz dakika ge kalkt iin, on
iki yandaki Miele uyguland. Bundan az sonra, on alt
sna basm olan van dayak yerken yle yaygara kopard
ki, komular kar kt.
Pol Egorovi, byk kentlerde insanlar, aile disiplininin
gerekli olduunu Taganrogdan daha az anlyorlar diyor
du ac ac. Kendisinin knanacak hibir eyi olmad kan
sndayd. Kendi aylakln hakl gstermek iin, kaytsz
grnmeye alyor ve kutsal kitaplara zg bir tatllkla
unlan sylyordu. Gkte uan kulara bakn. Onlar ne
ekin ekerler, ne de bierler. A nbarlanna da bir ey koy
m azlar... am a Tanr onlan besler! Sonra, yine bayala
arak, sesini ykselte ykselte unlan sylyordu: Baba ve
ana yiyip imek zorundadrlar:* mr boyunca ocuklan

* ehov, m ektuplarnda, ou kez, babasnn bu szn y in e le r alayla.

in yeterince bir eyler yaptn dnerek, karlnda,
alam az durumdayken, yaam larnn sonuna dek, sayg
iinde baklm ak vaadi istiyordu onlardan. Bu, diyordu, bir
aile dayanmas sorunudur. Ve kendini, b mutlu vn
lesi aylaklk durumuna hazrlam ak amacyla iiyordu. Ki
mi akamlar, at kat, babann birka arkada iin, bir
toplant salonu oluveriyordu. Masada, ielerin biri gidiyor
biri geliyordu: vodka ve Krm arab. Konuklar kafay bu
lunca, yaamn anlam, ruhun lmezlii ya da Tanrnn
varlna ilikin kantlar zerinde, Ruslara zg felsefe
yapmaya balyorlard. Sonra, koro halinde kilise ilahileri
okuyorlar ve dilleri yap yap, gzleri yal, ayrlyorlar
d birbirlerinden. Antonun, ana babasnn dknl kar
snda byk znts, yalmz kendisinin, alarak ve se
verek onlar kurtarabilecei dncesini glendiriyordu.
Bu kalkndrm a giriiminde, kararsz, hoyrat ve miskin olan
byk kardelerinin ona hibir yardm olmayacakt. An-
ton, adeti zre, onlar knamyor, olduklar gibi kabul edi
yor ve ansszlklarna hayflanyordu.
zntsn yenmek iin, kk kardei Miel ile Mos
kovada dolayordu. Taganrogu zleyen ailenin br ye
lerine inat, byk kenti grmek onu coturuyordu Her ey
houna gidiyordu burada: AvrupalIlar gibi giyinmi bay
larn, parlak niformal subaylarn, k bayanlarn, bala
r puulu kyl kadnlarn, yamal abalar iinde sakall
m jiklerin dirsek dirsee gelip getii, cvl cvl, grlt
l caddeler; mterilere seslenen, pazarlk eden arabac
lar, tatl renklere boyanm derlitoplu evlerin nyzleri,
lks maazalarn vitrinleri... Anton K zl M eydan a gelin
ce, arkalarnda yl an kulelerini, kubbeleri ve altn ha
larn olaanst biimde ykseldii Kremlinin duvarlar
n grp hayran kald. Meydann dibindeki St-Basile kili
sesi gzne arpt. Bir masann kenarna ylm alacal
bulacal, anlamsz, gle oyuncaklara benziyordu. Anton,
Boloy tiyatrosunun grkemli nyz karsnda dlere
dald, Moskova nehrine doru inen dar sokaklara dald. Ke
sintisiz mektuplat am ca olu Miel ehov'la buluunca,
ona gvenmekte yanlmadn anlad. Miel ehov, seve
cen, ll, kltrl bir delikanlyd. Kentin ileri gelen tc
carlarndan birinin yannda, gelecei parlak bir ii vard
ve amcasnn ailesine ok ballk gsteriyordu. Antonun
tiyatro tutkusunu bildii iin, boyuna tiyatroya gtryor
du onu.
Byk kentin havasn cierlerine ektikten sonra Ta-
ganroga dnnce, taraya zg hazlarla yetinemeyecei
ni anlad Anton. Moskovay dndke ba dnyor
du. Kuzeni Miele unlar yazyordu: Yaknlarda Tagan-
rog tiyatrosuna gittim ve onu Moskova tiyatrosuyla kar
latrdm. Byk fark! Lisedeki renimimi bir bitirirsem,
Moskovaya doru yldnm hzyla uacam. O kenti y
lesine seviyorum.* Yaz tatilinde Moskovaya gitmesini bir
tek neden engelliyordu: Maliye bakan sana nedenini ak
layacaktr diye ac ac alay ediyordu. Ayrca ana-babas-
nn yoksulluu zerine tem cit pilav gibi yineledii szlan
m alarndan bkabileceinden korkarak, ticaretle servet yap
may ciddi olarak dnd konusunda gvence veriyor
du Miele. Daha bir sre bu duruma katlanmamz gerek
tiini samyorum. Zengin olacam bu kesin, iki kere iki
drt eder gibi. Bam tavana deecek kadar byyeceim.
O zaman, seni beyaz ekmek ve bal ile besleyeceim, sana
en iyi araplar sunacam, saygmza ve sevgimize karlk
vererek gsterdiin kardee ballk iin. Sen, birok ba
kmdan nefis bir insansn, yaclk yapmadan sylyorum
bunu sana bir karde gibi. Yz yldan fazla yaarsn in
allah!**
Para babas olma konusundaki bu garip zlemi, b ir
mektup yazncaya kadar srd sadece. Anton, tp reni
mine yeniden kaptrd gnln arabuk. Ders yorgunlu
unu gidermek iin, Taganrogun birka verst uzanda
ki bir yere gidiyordu. ok eskiden, kent halkm, deniz ky

* 4 Kasm 1886 tarihli mektup.

* * 9 Haziran 1886 tarih li m ektup.
sndaki kulbeye snmaya zorlayan veba salgnnn an
sna K aran tin a deniyordu buraya. imdilerde birka villa
yaplmt orada. Genler, scak mevsim boyunca orada top
layorlard. Su kysnda ykselen stunlu bir kk pav
yonda, Anton snf arkadalaryla buluuyordu. Bunlarn
ou politika delisiydi. Kimileri, Herzenin bozucu yazla
rn okumutu. Y alarna zg cokuyla, ar Aleksandr II
ynetimini eletiriyor ve kurulu dzeni devirmeyi dl-
yorlard. Son zam anlarn terrist komplolar, dipten bir
dalgann Rusya zerine yaylacan dndryordu on
lara. Liberal m uhalefet modayd Anton iin, her zamanki
gibi, ban ne eerek dinliyor, tartm alara katlmyor
du. Arkadalarnn tersine, yetkisini aan sorunlar zerin
de tartm a hakk grmyordu kendinde. Her durumda, ak
tr olmaktansa, seyirci olmay yeliyordu yaamnda.
K aran tin a palavralarn dinleyecek yerde, tatil gnle
rini, rencisi Piyer Kravtsovun, Don bozkrndaki ana
babasnn iftliinde geirmeyi yeliyordu. Eskiden, kontes
Platovun maliknesinde, bykbabasnn yannda geir
dii o byleyici doaya yakn bir yaam slubu buluyor
du burada. Sararan ovann usuz bucaklnda, nce, tam
bir zgrlk duygusuna kaptryordu kendini. Ama sonra,
zamanla, bu ssz, bu dmdz, gzleri oyalayacak orman
dan, tepelerden yoksun alan, tekdzeliiyle bunaltc olu
yordu. Bereket, iftlikte oyalanacak yzlerce i vard. Pi
yer Kravtsovun nerisi zerine Anton, ata binmesini, si
lah kullanmasn ve avlanmasn rendi. A braklan k
pekler, a kurtlar gibiydiler av peinde. Kmes hayvanlan
iin bile, acmaszlk kurald. Yemek iin bir tavuk gerekti
mi, uzaktan bir kurunla, tam isabet yere seriyorlard ta
vuu. Ustalk altrmasyd bu. Bir baka ustalk altr
mas da yakalanan yabani atlan n evcilletirilmesiydi. An
ton gzn drt ayor, her eyle ilgileniyor, yaam iin
izlenimler yerletiriyordu kafasna.
Daha o gnlerde, yazn yaam na atlmay dnyor
du. Ama henz para kazanm a arac olarak tasarlamyordu
bunu. 1877 Kasmndan balayarak aabeyisine birka fe-
v r z:v r yaz gnderdi. Aabeyisi de onlar gazetelere ver
di. Ama nafile. Ertesi yl ona, T av u k N iin G d a k la r adl
bir vodvil, K u rn aza Y ar K u rn az adl yergili bir gldr
ve at hrszlan, tren basknlar, kz karm alarla dolu, B a
b a sz adl bir dram yollad. Her zaman sert olan Aleksandr,
dramn, her ne kadar safcaysa da, balanmaz bir yapt
olduunu ileri srd. Gldrye gelince, aralarnda oyun
yazar Solovievin bulunduu bir dost toplantsnda oku
nunca daha elverili bir tepki gsterildiini yazd Alek
sandr yazara: Biem ok iyi, zekice. Ne var ki, yaam gz
lemi az ve deneyim diye bir ey yok. Zamanla qu i sait* us
ta bir yazar** kar ortaya diyordu khinler.
O ara, u sta y azar, snavlarna hazrlanmaktayd. Anne
si, 29 ubat 1879da Antona unlar yazyordu: Taganrog
daki renimini abuk bitirmeye bak ve ltfen abuk gel
yanmza. Sabrszlkla bekliyorum seni. Eer bana saygn
varsa, Tp okuluna girmeye al eri iyi meslektir bu. u
nu bil ki, Antoa, alrsan, Moskovada her zaman para
kazanrsn... Buraya geldiinde, her eyin benim iin yo
luna gireceini dnmekten alamyorum kendimi.
Drt ay sonra Anton, lise bitirme snavlarna giriyor
du lk snav Rusadand. Konu: Anariden daha kt bir
ykm yoktur. Bu nazik konu zerinde saat durdu An
ton uzun uzun. Sonu doyurucu oldu: be zerinden drt.
br derslerdeki notlar da onun gibiydi. Anton, elde etmek
iin can att arlk K artal damgasn tayan diploma
ya kavutu: Davran ok iyi, titizlik ok iyi, zen ok iyi,
yazl devlerde ok iyi.
Antonun sevincine snr yoktu. Kendini Taganroga
balayan tm anlara karn, darkafalln, can sknts
nn egemen olduu bu kentten ayrlm akta acele ediyordu.
Moskova, onu parltsyla kendine ekiyordu. Orada ni
versiteye gidecek, yazlar yazacak, yeni dostlar edinecek,
tiyatrolara gidecekti. Tabloda tek glge: babasnn zorba

* M etin d e Franszca, k lm b lllr anlam nda.

** Bu genlik yaptlarnn elyazm alar kaybolm utur.
lyd. Ama, sonunda onunla da uzlaacakt. Taganrogda
tek bana yaayarak, yann stnde bir bilgelik kazan
m t. Ciddi, mesafeli, alakgnll, uyankt ve her ey
den nce, eylem ve dnce bamszln korumaya nem
veriyordu. Moskova! Moskova! Moskova! Sonradan
kzkard e'in kiilerine mledecei bu umut l, dodu
u kentten kamadan nce birka kez drttrmt onu.
Anton, btn snavlarn vermesine karn, uzun bavur
m alardan sonra, belediyeden, renimini srdrmesini sa
layacak (ayda yirmi be rublelik) bir burs elde edebilmek
iin, yaz mevsiminin bir blmn Taganrogda geirmek
zorunda kald. Ayrca, kendisi gibi Moskovada tp okumak
isteyen Saveliev ve Zembulatov adl iki snf arkadan,
kendilerini ola an st b ir b iim d e besleyecek olan annesi
nin pansiyoneri olmaya raz etti.
Sonunda btn iler yoluna konunca Anton, iki arka
dayla birlikte, 6 Austos 1879da Moskova trenine bindi.
Belediyenin, yer deitirmek isteyen her Rusa olduu gi
bi Antona verdii resmi izin kadnda u bilgiler vard:
Ya: 19, Boy: iki arn dokuz veroks*. salar ve kalar:
ak kestane, gzler: kestane rengi, burun az ene: orta,
yz: uzun, ten: ak, zel nitelik: salarn altnda alnda ya
ra izi.
Anton, Moskovaya gelince, gardan bir faytona bindi
ve arabacya ana-babasnn yeni adresini verdi. Yol arka
dalar Saveliev ve Zembulatov, Antona ana-babasyla ku
caklam ak ve yerlemek frsat vermek iin, biraz sonra
gideceklerdi yanna. Anton, aile ocann kaps nnde
arabadan indiinde, kap nnde oturmu gnelenen k
k kardei Miel ile burun buruna geldi. ocuk nce ta
nyamad onu. ylesine deimiti nk. Tombul yanakl
delikanl, ince izgili, solgun, zarif koskoca bir gen
adam olmutu. stnde dapdar bir kentli giysi, banda
da, kafasna kk gelen deirmi b ir apka vard. S alan
uzamt. H afif b ir byk dudaklarn glgelendiriyordu. De

* A a yukar 1,81 m etre.

rin ve tatl bakl bir saya benziyordu. Ama, bu sann
alayl bir glmsemesi vard. Kiminle alay ediyordu? Ken
disiyle ya da bakalaryla m? Hafif yumuack bir sesle
Miel Pavlovi naslsn? dedi. Miel, ancak o zaman kar
deinin karsnda olduunu farketti. Bir zafer l att:
Anton burada!, sonra bikou eve att kendini.
Btn aile, sevin gzyalar iinde, gelen yolcunun
zerine atld. Kucaklam alar, haykrm alar ve ikonalar
nnde istavroz karm alardan sonra ana, Mieli, o gn
lerde, nehrin br yakasnda, zengin dokuma tccar Gav-
rilovun deposunda ktip olarak alan babaya telgraf
ekmeye yollad. ehir ii telgraflarn kelimesi bir kopek
ti. Az sonra, babann varm as ile, ehov kabilesi biraraya
geldi. Ojeni akovlevnann kzkardei olduu iin ailenin
barndrd, beklenmedik bir anda yangn kabilir korku
suyla, lastik ayakkablaryla yatan tatl Feodossia bile ora
dayd. Yeni iki kirac da ka geldi: Ufak-tefek, etine dol
gun, alarak geleceini salam aktan ok, zengin bir ev
lilik yapma dncesine daha ok nem veren Zembula-
tov; kendi halinde, arbal gzel.grnl Saveliev. Ba
sk tavan altnda herkes, ayn zamanda hem konuuyor,
hem glyordu. Yeniden biraraya gelmeyi kutlam ak iin
arap ve vodka iildi. Baba, Kutsal kitaptan alntlarla gir
di araya. M asaya getiklerinde, konuklar ylesine neeli
idiler ki, azna kadar dolu birka barda yuvarlarken,
yeni yaamnda kendini bekleyen kayglan unuttu.
 TV. / YEN BR KLAN EF

lk sevin geince, Anton, yaam as istenilen yerleri b

yk zntyle denetledi. ehovlar, Taganrogdan aynlal
beri on iki daire deitirmilerdi. Bu kez, genelevler ma
hallesinde Graevka sokanda Ermi Nikola kilisesine ba
l b ir evin zemin katna konmulard. Bu karanlk, kmes
gibi yerde, iplerde kurutulan amar, acms ve salksz
bir nem oluturuyordu. Ik ve hava deliklerinden, gelip
geenlerin ayaklar grnyordu yalnz. Darya bakn
ca, ykk-dkk evlerin nyzleri, iren dkknlar, kap
sundurm alarna dayanm orospularla dolu grnm ar
pyordu insan. Burada her ey, yoksulluk ve ahlakszlk
la doluydu. Ama, ac eken insanolunun, gelecekteki ya
zar iin ne bulunmaz gzlem alanyd bu?
Bu havasz mahzene on kii tkmt. Tp okuluna gi
den, b ir b a k ir e k a d a r yu m u ak, Korobov adl bir delikanl,
birden, o iki pansiyonere katld. Pol Egorovi baba, o s
ralarda, kentin br ucunda, iverenin yannda kalyor ve
eve yalnz Pazar gnleri geliyordu. Eline ayda otuz ruble
gibi ok az bir para geiyor ve ailenin giderlerine pek az
katkda bulunuyordu. Aleksandr, babas gibi, baka yerde
kalyordu. Parlak ve bulank, kararsz ve palavrac, kl
trl ve bir garip idi. Gazetelerde pek de baarl olma
yan yazlar yazyordu. Baarszlnn bilincinde, dk-
rkln ikiyle unutmaya alyordu. Zayf, cmert, m
zie ve resme olaanst yetenei olan Nikola ise, btn
yeteneklerini berbat ediyordu, uyuuk bir tembellik ve onu,
bunalmdan bunalma, en aalk alalm alara srkleyen
kklemi bir ayyalkla. leden nceleri yataktan binde
bir kalkyor, yzn gzn ykamay unutuyor, arada bir
yalboya resmini satyor, resim dersleri vererek birka
kuru kazanyordu. Aabeylerinin tersine retmen olmak
isteyen, sessiz, dar grl, alkan, d gcnden yoksun
bir ocuktu Nikola. Anton iin alayla: Ailenin en efendi,
en salam yelerinden biri diyordu. Anton, hi kukusuz,
o l l, cin ekici Mieli yeliyordu. M ariaya gelince,
o da, canl duyarl ve zekasyla, Antonu kendine hayran
ediyordu. Anton, onunla M ielin, ne bahasna olursa ol
sun, renimlerini tam am lam alarna k arar verdi. Dahas:
Aleksandra ykneceine ve ailenin byk yoksulluun
dan kam ak iin, kendi hesabna bir yere yerleeceine,
bu yklmlk ve miskinlik dnyasnn ortasnda yer alm a
y ok doal buldu, yaknlarn kurtarm aya alm ak iin.
Yirmi be kpeklik kendi bursu, kiraclarn verdikleri ay
lk altm ruble, babann katks, uradan buradan ple-
nerek toplanan birka kopek, iyi kullanlrsa, kabilenin
geimini salam aya yeterdi ona gre. A rtk daha seyrek
grnen babann yokluunda, ev ilerinin kleliine al
m olan anneleri, aile ynetimini eline alm aya cesaret
edemiyordu. Onun iin Anton, ileri kendi stne ald ses
siz sedasz ve yetkiyle. Pol Egorovi bu duruma zld bi
raz. Bu giriken evlat karsnda, ayrcalklar elinden aln
mt sanki. Her h afta eve geldiinde, alnacak kararlar
iin kendine bavurulmuyordu artk. nce surat ast, am a
sonra boyun edi. Hem Anton, ona hep byk sayg gste
riyordu.
Sevecenlikle didinip duran on dokuz yandaki bu ye
ni aile bakannn ynetiminde, bu yoksul evin iklimi de
iti. Artk duvara ynetmelik aslmyor, dayak atlmyor,
histerik barp arm alar duyulmuyordu, inandrmay
yldnya yeleyen Anton, davranlaryla herkese rnek
oluyordu. Filan filan gnlerde ev ilerini kendisinin, br
gnlerde de sra ile erkek ve kzkardelerinin stlenecei
ni bildirdi. aknlap kalan M iele, klna kyafetine
zen gstermesini, yalan sylememesini, her frsatta hak
gder olmasn tledi tatllkla. Sessiz stnl, ba
langta kukuya denleri bile kabul ettirdi kendine. Alek-
sandr alayla ona Antoa Baba adn takt. Aile iinde bir
sorun kt m, Anton ne der buna?, Antoa ne d*
nr? alla gelen sorulard. Y aknlarnda-ahlk temizlii
ve aba gsterme eilimi yaratm ak Antonun saplantsyd.
Uzun tp renimine balam aya hazrlanrken, erkek kar
deleriyle kzkardeinin okul -giderlerini deme yollarn
aryordu. Aleksandrm yeteneini destekleyip gelitirmeyi,
babasn onur krc ilerden kurtarmay, ypratc ev i
lerini anasnn stnden almay dnyordu. Onlar ba
taktan kurtarm ak iin hibir zveri oha ar grnmyor
du. Moskovaya geldikten bir ay sonra, ailenin, on nc
kez bir baka yere tanm asna nayak oldu. Pl-prtlann
toplayan ehovlar, karanlk ve nemli bodrum katndan
ayrlp, ad ktye km olan ayn sokakta, daha geni,
ikinci kattaki bir daireye tandlar. Anton, orada Nikola
ve Miel ile ayn oday paylayordu. Ia doru ilk adm
d bu. Miel yle yazyordu: Anton, Taganrogdan zama
nnda ayrlp aram za katlmasayd, ailenin bana kimbi-
lir neler gelecekti? A ynca: Ayn zamanda, herkesin bir-
lemesiydi bu, bir odak evresinde: Antonda. diye ekleye
cekti.
Gerekten de, birka h afta iinde durum iyileti. Uzun
sredir, Miel ile M aria evin iinde avare avare dolamak
la yetinirken, biri lisenin, br de Raievski Kz Enstit
snn yolunu tuttu, retmen olmak iin yeniden balad
renime. Anton da Moskova niversitesine gidip, tbbiye-
nin birinci snfna yazld.
Anton, niversiteyi, bilgi gneiyle aydnlanm b ir e
it Yunan tapma gibi dnyordu. Ama, kasvetli, irkin
ve ykk-dkk b ir sr yap grnce akna dnd. Ka
yt ilerine ayrlm, alak tavanl kk odada, kt kt
ttnler ien, bara ara tartan, uzun sal, hrpani
klkl retmenler itiip kakyordu. Dzensizlikten ve
terbiyesizlikten nefret eden Anton, onlara yanamak iste
miyordu hi. lk derslere girdii zaman, dknkl daha
d a artt. Biraz sonra, elden geldiince arabuk unutmak
zere, her eyi, renciler gibi, geveliyoruz diye yazacak
t. Bu dkrklgna karn, derslerini zenle izliyordu.
Profesrlerin ou nl bilginlerdi. O nlan dinlerken, ne
denli cahil olduunu anlyordu Anton. Setii meslei uy
gulamak iin, acaba, b ir gn yeterince bilgi edinebilir mi
yim diye soruyordu kendi kendine. Doktorlarn kar g-
zetmezlii rolne sk skya bal olmakla birlikte, imdi,
bu meslein zellii olan gvenlik ve onurluluu dnr
olmutu. Artk kira demek ya da, bir ift izme alabilmek
iin ufak-tefek ileri kabul etmek zorunda kalmamak, aile
nin kt durumundan yz kzarm amak, kendinin bir evi
olmak.
niversite arkadalar da, abucak elde edilecek bir
baan istiyorlard. Ama, onlar arn bask politikasn
eletirerek aalayc durumlarnn cn alyorlard. Der
neklerde, kahvelerde palavra skyorlar, komplo hazrlyor,
kkrtc yergiler kaleme alyorlard. Taganrog lisesinde ol
duu gibi, Anton, bu taknlarla ibirliine girmiyordu.
Her zamanki gibi nazik ve mesafeliydi. niversiteye, ken
dini hastalara adamak iin girdiini dnyordu, yoksa
rejim i devirmek iin deil. Ona gre insan, ayn zamanda
doktor ve devrimci olamazd. Ayrca, rencilerin kkrt
cl, bo ve yapmack grnyordu ona. Kuru kalabalk
tan, herkesteki eletiri kafasnn, ynlarn grlt patr
ts iinde gme gittii o dirsek dirsee tepkilerden nefret
ediyordu, iten gelen bir gdyle. Herhangi arkada top
luluunun basksna boyun emeyecek denli bireyci oldu
u iin, kimseyle iliki kurmad ve hibir manifestoya im
za atmad. 1 M art 1881de, bir terristin bombasyla, ar
Aleksandr Il'nin delikdeik edilerek ldrlmesi onu a
kna dndrd. Kaba g dman olan Anton, serfleri z
grle kavuturan, mahkemelerde jurilik kurduran, be
densel ikenceleri kaldran ve Rusyaya bir anayasa getir
meye sz veren liberal b ir hkmdar, sapk bir grubun
neden ortadan kaldrm ak istediini anlayamyordu. Kuku
suz, devrimcilerin ldrmek istedikleri bir insan deil, bir
simgeydi. Ama, bu giriim kendilerinin aleyhine dnyor
du. len a n n yerine geen olu Aleksandr III, a n bir
bask politikas balatt hemen. Anayasa tasars rafa kal
drld, aram a taram alar, tutuklam alar artt. an ld
renler idam edildi. Sansr glendi. Polis, niversite
rencilerini daha yakndan izlemeye balad. Antonun, bir
an aknla urayan arkadalar, iktidara kar fke do
lu protestolarna abucak baladlar yeniden. Anton, onla
r anlam aya alm akla birlikte, souk duruyor, sesini
karmyordu. Dostu Naradin, onun iin yle diyecektir: 80
yllarnn dem eklerine gitmiyordu. Lavrovu, Mihailovski'yi.
Bakunini okurken comuyor, Rusyadaki terrist eylem ile
ilgili hibir tartm aya katlmyordu. Kendi iine kapan
mt. B ir baka dostu, Rossolimo da A n larmda. unlar
yazacakt: Anton, niversitede yaplan mitinglere kimi kez
gidiyorsa da, seyirci olarak gidiyordu zellikle. kinci ders
ylnda (1880-1881), 1 M art 1881 olayndan (Aleksandr Ilnln
ldrlmesi olayndan) nceki ve sonraki kargaalklar s
rasnda, ilgisiz olmamakla birlikte, pek de aktif devrimci
olmayan ou rencilerin yannda yer ald.
Anton, kk insanlarn yoksulluuna duyarsz deil
di. Onlara olan anlay ve acmas bykt. Ama, Rus in
sannn, yaknp szlanmadan nce, alarak, koullarnn
stne kmak zorunda olduu kansndayd. Eitimle ve
herkesin istemi sayesinde, toplumsal ilerlemenin gerekle
ebileceine inanyordu. Grd tp renimi onda, bili
min ahlk ykseltici gc olduu dncesini pekitiri
yordu.
Biraz para kazanm ak iin, eitli mizah dergilerine y
kler gnderip duruyordu Anton. Yazileri mdrlerinin
isteklerine gre, bu ykler ksa ve gldrc olmalyd.
Bir rpda kotarlan nkteli fkralar, skeler, ykler ola
cakt bunlar. Hepsi de gldrnn alla gelen kiilerini
sahneye koyacakt: Boynuzlu kocalar, hoppa kadnlar, r
vet yiyen memurlar, kaak alan tccarlar, akr-keyf
subaylar, beceriksiz diileri, kz kurtlarn... Aleksandrn
drtsyle Anton, kurala boyun edi. Y azlan, birok kez
geri evrildi. Anton, haftalk A u stosbce i dergisinin 13
 Ocak 1880 tarihli saysnn Mektup Kutusu balkl s
tununda, yeni yazmaya balayan yazarlara ayrlan notlar
arasnda, kendisini ilgilendiren u haberi okudu: Hi de
fena deil. Gnderdiinizi yaymlayacaz. Gelecekteki ya
zlarnz iin hayr dualar.. Az sonra, mdrlkten, satr
be kopekten* kendisine para deneceini bildiren bir mek
tup ald. Ama, Antonun yazsn gazetede beyaz stne si
yah olarak basldn grmesi iin iki ay beklemesi ge
rekti: D onu n sa h ib i S tefan V ila d im iro v i in Kom usu B il
g in d o k to r F re d eriche M ektub u. m za ...V. idi. Yalnz o
kadar. Hibir edebiyat bbrlenmesi yoktu Antonda. Onu
asl sevindiren, kalemiyle, fazla aba harcam adan, birka
kuru kazanmakt. Btn aile, bu baary, Antonun ilk
kazancyla byk bir pasta evresinde kutlad. Daha yir
mi yanda, doktor olmay kafasna koyan Anton, gerek
mesleinin yeni baladnn farknda deildi.
Bu mutlu balangcn drtsyle, Anton artk bo za
manlarnn byk blmn yaz yazmaya ayrd. Yazla
rnda, kendini bayazara beendirmek kaygs ar bas
yordu. Ksa ve gldrc olmas gereken anlatlarna az
para veriyorlard. Ay sonlarnn skntsn azaltmak iin
ok yaz yaymlatmak gerekiyordu. Anton, yorulmak nedir
bilmeden, Austosbceine gldrc yazlar yolluyor ve
kayglar iinde, sonucu bekliyordu. 1880de dokuz, 1881de
on yk yaynlatmay baard. 1883te, yk, makale ya
da rportaj olarak yz yirmi dokuz rakam na ulaacakt.
Yazma kolayl bylyordu onu. Elendirirken eleniyor
du. Ne var ki, sam alam alarn kendi gerek adyla im
zalamay dnmyordu. Birok takm a ad kulland: Da-
laksz adam, K a rd e im in kardei, Ulysse, A nto a ya da
daha sk olarak, ocukluunda, din tarihi retmeni pa
paz Pokrovskinin takt A ntoa ehonte adlarn. Bu
nunla birlikte, Austosbcei, kimi kez yeni yazarna ac
masz davranyordu. Birok yazs, Mektup kutusu stu
nundaki k in ci eletirilerle reddedildi: Birka nkteli sz

* X IX . yzyl sonunda, b ir ruble, o dnem in 2,70 frang deerindeydi.

ck, tatsz tuzsuz bo la a n balatamaz. ya da Potre
yaymlanm ayacak. Bizim iin deil o. Kukusuz siz, onu bir
baka dergi iin yazm olmalsnz. Y a da, Bir inlinin
azndan ekip kard beyaz erit gibi ok uzun ve renk
siz. 1888 sonlarnda, Antonun u stosbce i'ne yollad
son yaz yle deerlendirildi: ieklenmiyor, soluyorsu
nuz. ok yazk. Gerekte, insan kendi rnne eletirel du
yusunu iletmeden bir ey yazamaz. Hakarete urayan
Anton, u stosb ce i'nin atk kal mdrlne artc
hibir yaz yollamamaya k arar verdi. Bu haftalk derginin
yazarlarndan Soymonov, buna zld: u stosbceinin
aptal yaz kurulu, Antoa ehonte adl birinin anlatsn
geri evirdi. Oysa, bugne dek onun deerinde hibir ey
yaymlanmad stunlarnda* diye yazyordu.
nsann bu mizah dergilerinde bir yazsn kartm as
gse de, yazsnn parasn almas daha da gt. Miel,
kardeinin parasn almak iin yazilerine urad her
iki seferde bir, direktrn arka kapdan svtn gizleye
rek, kasalarn o ara bombo olduunu syleyerek, para ye
rine tiyatro bileti sunuyorlard.
Tp okulunda birinci snf snavlarn verdikten sonra
(btn derslerde, anatomi dnda, iyi notlar alm t), An
ton Temmuz 1880de Moskovadan ayrlarak, byk tatili,
kiraclar olan arkada Zembulatov'larn evinde geirme
ye gitti. Tbba olan yeteneini kantlam ak iin, odasna bir
kafatas koydu ve arkadann gen kardeini, kendisine
fare ve kurbaa salam akla grevlendirdi. ki niversite
rencisi, bu hayvanlan bahede, kyllerin rkek bak
lar altnda, kesip biiyorlard.
Moskovaya dndkten sonra Anton, birden tiyatroya
yneldi. K boyunca, uzun ve karmak, drt perdelik bir
oyun yazd cokular iinde. Oyununa ad koymad. Onu
kardei Miele kopya ettirdi ve Malyi tiyatrosu oyuncula-
nndan nl aktris M aria Ermolovaya gtrd. Olacak ol
du, oyun geri evrildi. ok zlen Anton, elyazmasn yok

* G eri evrilen a n la tlar bize ulam deil.

etti. Ama, 1920de yazarn arivleri arasnda elyazsyla bir
rpda bulunan oyun P laton ov* ad ile ortaya karld.
Melodramatik, karm akark, laflara boulmu olan bu
genlik rn, ehovun iledii tem alarn tohumunu ta
maktadr. Daha ilk repliklerde biem verilmi: Hi...
Tatl tatl can sklyor insann. nsan sklyor sevgili Ni-
kola... Yaplacak bir ey yok.. Can sknts... Kara k ara
dnceler... Ne olacam, bilmiyorum... Bir kr evi,
taraya zg byk can sknts, boyuna esneyerek da
ha iyi bir yaam dleyen ama, uyuukluktan kurtul
m ak iin hibir ey yapmayan aylak insanlar ve karlarn
da, gereki, akgzl, stnlk salam ak iin her eye
bavurmaya hazr yeni yeni insanlar; paraszlk, borlar
demek iin satlm ak zere olan gzel bahesiyle aile oca
, oluk oluk vodka, sarholuk sersemlii, bo ve grltl
sylevler, sevgiden yoksun gzel kadnlarn i ekileri...
Ba kii Platonova gelince, evresindeki kadnlar zerinde,
gemleyemedii byl bir etki yapmaktadr. Yaam skn
ts iinde kendini yiyip bitirirken, inanmad birtakm
duygusal ilikilerle vakit geiriyordu. Saplants, rastlad
her kadnn yaam m a burnunu sokmakt. Kadnlarda, co
turucu bir birlik aramyor, onlar da kendini de ruha ve
bedence yok etme olana aryordu. ren bir anak ya
layc, ykc ve umutsuz bir apkn, kurbanlarndan biri
nin deyimiyle grlmemi pis herifin tekidir o. Bir pi
m anlk annda yle demektedir: Gnahsz, gsz kadn
lar yok etmek, ezmek... Baka trl m yaptm sanki...
Bilmiyorum nasl, spanyollara zg vahice tutkulara kap
trnca kendimi pimanlk da duymazdm... Ama, yle Rus-
lara zg aptallkla deil... K am m at, yordum, bit
kindim, aylak aylak dolamaktan... Beni barndrdlar, giy
siler verdiler, sevecenlie bodular beni... te, btn bun-

* Oyun Fransa'da, Pol Q u e n tln 'in uyarlam asyla oynand. Oyunun te m

sili yedi saatten fazla srd. Sonradan deiik adlarla Alm anya,
B irleik A m erika ve In g ilte re 'd e oynand. Sovyet Rusyada ancak
1959'da ilk kez oynand.
la n byle dedim. Bu zoraki kadn avcs, ehov'un br
oyunlannda da grnecektir. kinci derecedeki kiilerde
de. Galeri dolmutur. ehov, daha sonra karlkl konu-
m alan hafifletecek, etkileri yumuatacak, niyetlerini had
deden geirecek, paletini ldatacaktr. Ama, ktmserlie
itilen bu insanlann yzleri hl karikatrmsdr. Her ne
olursa olsun, canlandrm a yetenei, zgn kiiler yaratm a
ve dram soluu yerli yerindeydi.
Malyi tiyatrosunun oyununu geri evirmesi, Anton'u,
bir sre, tiyatrodan uzaklamaya ve mizah dergilerine ye
niden yaz yazmaya yneltti. Austosbcei ile bozutuu
iin baka haftalk dergilerle, a la r Saat ve S e yirci ile an
lat. Bu dergiler, yaznn satrna alt kopek veriyorlard.
kide b ir dnce deitiren b ir adam olan Anton, komik
yklerden tefrika romana, tefrika romandan da polis ro
manna geiyordu. 1882de, ala rsa at'in bayazar ile bah
se giritikten sonra, bu dergide, nl M acar yazan Mor
Jo k aiy taklit ederek yazd G ereksiz Y engi adl roman
n tefrika etti. Roman, blm blm, sekiz sayda yaym
land. Taklit ylesine ustalklyd ki, saf okuyucular, m
drle yazarak, seimini kutladlar. Bu mektuplardan bi
rinde yle deniyordu: Aman ne ilgin! Ayn yazarn ba
ka yaptlann yaynlamaz msnz? Peki, yazann asl ad
niin verilmiyor. Sakn bu, Mor Jokai olmasn?
Az ok uzun, az ok baarl olan bu anlatlarn yann
da, ehov, Moskova yaam stne yazlar rptryordu.
Muhabir ve dedikodu yazar olarak, bu bilgileri, mahkeme
salonlarndan, yazarlarn gittii kahvelerden ya da tiyat
ro kulislerinden deviriyordu. Yirmi iki yanda, Rus top-
lumunun btn katm anlar stne bilgisi vard. Kafas,
sada solda gzlemledii ve canlandrlm ak iin sadece ka
leminin arsn bekleyen zgn tiplerle dolup tayordu.
Ama ehov, ayn zamanda, titiz bir eletiriciydi de. Geri
evrilen ama, hep tiyatroya tutkun b ir oyun yazan olarak,
oyunculann rollerinde ve sahneye konuluta sadelii ve
itenlii tlyordu. 1881 sonlannda Sarah Bem hardtn
Moskovaya geliinin kopard coku frtnasna sinirle
nen ehov, onu K a m e ly a l K a d n ve A d rie n n e L e c o u v re u f
de seyretmek iin Boloy Tiyatrosuna gitti ve izlenimlerini
iki yazyla S eyirci'de belirtti. Yazlardan birinde onun iin:
Dnyada her eyden ok reklam seviyor diye yazd sert
e. kincisindeyse unlar: Sarah Bem hardtn her i e
kii, gzyalar, aclar, btn oyunu, akllca ve kusursuz
ca renilmi bir dersten baka bir ey deil.. Canlandr
d kadn tiplerini kendisi gibi olaanst yapyor. Oyu
nunda grdmz parlt, yetenek deil, ok byk bir
almadr.. yle anlar oldu ki, onu seyrederken neredeyse
alayacak denli duygulanyorduk. Ama, gzyalarmz ak
myordu, nk btn byy, yapm acklar silip gtr
yordu. Anton, frsatn bulunca, Rus oyuncularna da,
Fransz oyuncular kadar sert davranyordu. nl oyuncu
Ivanov-Kozelskiyi H a m le t rolnde izledikten sonra, M osko
v a gazetesine unlan yazd: Duygularn sahnede doru
drst aktarm ak yetmez. Bir oyuncu olmak da. Bir oyun
cunun geni bir dnsel eitimi olmal. H a m le t 'i oynamak
iin, kltrl olmak zahmetine katlanm ak gerekir.
ehovun kardeleri Aleksandrla Nikola da, mizah der
gilerinde alyorlard, biri yazileri sekreterlii, br
de ressamlk yaparak. ehov, onlarn heveslendirmesiyle,
grltc, alayc, dizginsiz, ikiye dayal bir berdu yaa
mna girdi. Uzak durmakla birlikte, hrn ve lsz ya
zarlarn arasnda bulunmaktan holanyordu. En sevdikle
rinden biri, hrpani klkl, zirzop, ateli ve stn zekl
air Liodor Palmin'di. Seve seve bakt bir sr uyuz k
pekle evriliydi. Yal dadsyla, kmes gibi bir yerde otu
ruyordu. Akam bastrnca da, masann altna kayncaya
dek iiyorlard. Birka bardak vodkay kafasna diktikten
sonra, bu insan msveddesi kendinden geiyor, coa-taa
yeni yeni dnceler atyordu ortaya cmerte. Geni bir
kltr vard. Birok dil biliyordu, yabanc klasikleri Rus-
caya eviriyor ve liberal dnceler ileri sryordu. Bu da,
hkmetin ona kukuyla bakm asna yol ayordu. ehov
yle yazyordu: Konumasna doyamyor insan. Kuku
suz, onunla konumak iin ok imek gerekiyor ama,
drt saatlik konumada, ne bir yalan, ne baya bir tmce
duymayacana gvenebilir insan. Bu da ll olmaya
deer dorusu.*
Bu kalabalk iinde dikkate deer bir baka kak V la
dimir Guiliarovski idi. Y en i R uslar'm yazan olan bu bo
dur, atlet yapl, gne yan yzl, gmbr gmbr ko
nuan insan, demir gibi kaslar, gl bellei ve kt oyun
larndaki eytanca el becerisiyle vnyordu. B ir evet, bir
hayr iin, evresindekilere kaslann tutturuyor, herkll-
nn kant olarak da bir iskemleyi paralyordu. Otuz
ide almt: Volgada kayk ekicilii, yk istifilii, fab
rika iilii, sirk cambazl, at terbiyecisi olarak.. Kafas
cinsel fkralarla doluydu. Bu nlan devlere zg kahkaha
lar atarak anlatyordu. Kentte herkesi tand iin, ngiliz
kulplerinde olduu kadar, Hitrov arsnn gece snak-
lan nd a da senli-benli davranyordu. Gazetesine, blgedeki
yaamn yanklar, skeler, rportajlar ve iirlerle kat
kda bulunuyordu. Meslek arkadalar onu gazeteciler krar
l diye anyorlard. ehov'a kan kaynad iin, onu Mos
kovann yeralt yaam na soktu, ona ou kez geimini
salayacak yazlar iin fikir verdi.
Grupta, Papudoglo adnda, nefis slupu ama, alkoln
y an y an y a ykt ve erken lme aday biri de, Taganrog
lisesinin eski rencisi, kalemi ile kendi halinde yaayan
ve Tolstoyu azndan drmeyen Serguienko vard. te
yandan, Nikola da eve, susuz iki ien ve sanat gelenei
ve yenilii zerine ateli tartm alar yapan, hrpani klk
l ressam lar getiriyordu. 1880 sonlannda, Antona, utanga
ve ateli bir Yahudi gencini tantt. Bu, o zaman, 19 yan
da, gelecein byk peyjazcs saac Levitand. Bu esinli
konuklara, Miel ile M ariann, tartm alara karan ve hay
huyu arttran arkadalar da katld.
Bu ara aile, yeniden baka yere tanmt. Srentenka
mahallesinde daha geni bir k atta oturuyorlard. Kap bo
yuna akt. Bu da, devinimi ve yeni yzleri seven ehovun
houna gidiyordu. Onun evresinde, sosyete oyunlarna gi
riildi. Nikola piyano alyor, bir bakas balalaykay tn
grdatyordu. Sonra herkes halk trkleri aryor ve bo
azlar kuruyunca alkol ielerini kafalarna dikiyorlard.
Bununla birlikte, bu grlt patrddan rahatsz olan e-
hov, almak iin sessiz bir yeri olmamasmdan yaknyor
du: En dayanlmaz koullarda alyorum. Bitiik odada,
bizi grmee gelen bir akrabann yumurca zrlamakta;
bir baka odada, babam yksek sesle anneme Gerek M e
le k *'! okuyor. Birisi mzik kutusunu kurmu. G zel Hele-
na y duyuyorum. K rlara komak geliyor iimden. Ama,
saat sabahn biri. Kafas ileyen bir insan iin bundan da
ha ypratc bir hava bulmak g. Yatamda, konuumuz
olan bir akraba yatyor. kide birde gelip, hekim azyla
laflar ediyor: u yumurcan herhalde koliti var. B ir da
ha ocuk yapmak m, tvbeler olsun.**
ou kez, bu bo laflar ve mzikle geen akamlar, i
ki alemleriyle son buluyordu. B ir akam, Aleksandr, eve
zil-zum a sarho geldi, sendeleye sendeleye, yzn gz
n buruturarak. Annesinin ve kzkardeinin nnde sun-
turlu kfrler savurdu ve Antonun suratn darmadan
edeceini syledi. Buna gcenen Anton, hemencecik ona
aklayc bir mektup yazd: Sen benim iin yzbin kere
sevdiim b ir varlksn ama, ilke olarak, bana hakaret et
meni ho karlamyorum.. Sarho olmak, bakalarnn ka
fasna... hakkna sahip olma anlam na gelmez. Sava ala
nn terk ettiimde, beni rktmek iin sylediin karde
szcn sz daarcmdan silmeye hazrm her zaman,
cesaretim olmadndan deil tabii, u dnyada her eye
hazr olmak gerektii iin, hibir eyden korkmuyorum ve
kardelerime benim gibi olm alarn tlemiyorum.***
Aleksandr, aylnca, Antondan zr diledi ve olay ar

* Lesskovun, eski dini btnleri dile getiren yks.

* * L elkln 'e yazd 21 ya da 24 Austos 1883 tarih li mektup.
*** M a rt 1881 tarih li mektup.
abuk unutuldu. ehov, yaknlarndan birine uzun sre
kin beslemeyecek denli ailesine derin bir sevgiyle balyd.
O gnlerde kardei Nikola, onu Aleksandr kadar kayglan
dryordu. Byk yetenekli glmece ressam olan Nikola,
ou kez Antonun yklerini resimliyordu. Gazetecilikte
kendine parlak bir meslek edinebilirdi, ne var ki, saptanan
tarihte krokisini teslim etme konusunda gvenilemezdi
ona. Zaman kavramndan habersiz, ancak rastgele alan,
en ivedi siparileri unutan Nikola, kimi kez, gnlerce or
tadan kaybolur, ayaktakm arasnda kafay ekerdi. Son
ra, gece eve dner, uraya buraya kusar, giysileriyle diva
nn zerine ylr kalr, yorgan bana ekerdi. yle ki,
ayandaki delik ve amurlu oraplarndan baka birey
grnmezdi. Onu candan seven ehov, bana kakmyor
ama, bunca yetenein bylesi geveklikle berbat olmasna
zlyordu. Ona yle yazacakt: Yaplacak ey, durma
dan, gece gndz almak, okumak, renmek ve irade
sahibi olmaktr. Her saatin deeri var. Kr u vodka sra
hisini!*
ki aabeyisinin yava yava ktlemeleri karsnda,
her zamandan ok, onlarda yiite onur duygusunu dirilt
me gereksinimi duyuyordu. Bunun iin de, beylik ahlak
tlerine sanlp ders verme sz konusu olamaz diye d
nyordu. Kendi kiilii, davran ile hibir eyin kaybol
madn gstermek gerekti. M etafizik ve dinsel kurgular
dan holanmayan ehov, onu bu durumdan kurtarm ak
iin Tanrya yakaryordu. Onun savam yeryznde ola
cakt. Kendini yetkinletirmeye ve ailesini eitmeye and
ien Anton, am acna varm ak iin sevgisine, sabrna ve ira
desine gveniyordu yalnz. Bundan birka yl sonra, dostu
Suvorine unlan yazacakt: Soylu snf yazarlarnn dou
tan ve bedavadan elde ettikleri hakk, soylu olmayan ya
zarlar, genlikleriyle satn almak zorundadrlar. Serf olan
eski b ir dkkn sahibinin, kilisede yrlayci; lise, sonra da
niversite rencisi olan olunun yaam yksn kale
me almay deneyin hele! Byklere sayg dzeni iinde, pa
pazlarn ellerini pe pe bym olan bu gen adam, ba
kalarnn dncelerine sayg, her ekmek parasna min
net duymaktadr. ou kez krbalanm akta, kente lastiksiz
ayakkablarla ders vermeye gitm ektedir... Tanrya kar iki
yzldr, buna zorland iin deil, kendisinin hibir ey
olmadnn bilincine erdii iin. Anlatn bakalm, bu gen
adamn, iindeki klelikten nasl damla damla kurtulm aya
altn, nasl bir sabah uyannca, dam arlarnda akan ka
nn artk b ir kle kan deil, gerek b ir insan kan olduu
nun farkna vardn...*
ehov, kardelerini b ir e r g e r e k insan olduklarna
inandrmak istiyordu. Grnn tersine, bu bilinmezcinin,
gelecee cokun bir inanc vard. Bu kukucu adam, merdi
venin en alt basamanda da olsa, her bireyin, neredeyse
tanrsal znl deerine inanyordu.
 V. / GAZETECLK VE TIP

Bilge ve hrn van, Moskova yaknlarndaki Voskres-

sensk kynde, papazlara bal bir okulda retmenlik
bulmutu sonunda. Orada, olduka byk bir eve yerle
miti. Bo vakti de oktu. ehov, 1882de, Tp nc snf
snavlarn yznn akyla verince, yaz tatilini kardeinin
yamnda geirmeye k arar verdi. Btn aile de ona elik
etti.
Voskressenskte ehov, zamann, balk tutma, m antar
toplama ile bir baka avlanma, daha yararl bir avlanm a
arasnda geiriyordu: fkra av, karakter av. Gz ak,
burnu koku peinde, kafa tetikte, postahaneleri, yaldzl se
maver tabelal kabareleri, sulh yarglarnn tozlu odala
rn, m ujiklerin duman alt olmu izbelerini, kyde yaayan
ikinci snf soylularn kk stunlu evlerini, hatta, kk
bir kasabadaki topu garnizonu subaylarnn yemekhane
lerini sk sk geziyordu. Koullar ne olursa olsun, sk sk
grt insanlar, bu byk kentli gen adamn, uzun
sal, geni kenarl siyah apkal, nazik davraml gelece
in doktorunun gsterdii ilgiden gururlanyorlard. Kar
larna kp kendilerine sorular soran bu yeni adamn,
iciine ciciine kadar her eylerini renmek istediinden
kukular yoktu. Anton, Moskovada, yaknlarna, kk
bir yk konusu iin on, tam bir taslak iin de yirmi ko
pek deyebileceini bildirmiti. Kardei Miel, birok kez
bu frsattan yararlanm t. Voskressenskte ehov, rastge-
le, dnceler, yzler, gln durum lar ekliyordu daar
cna. Moskovaya dnnce, eitli gazeteler iin bu ky
izlenimlerini kulland.
 Yeniden ylmakszm alm aya balad dersleri d
nda, ailesini geindirmek iin para kazanmak gereksini
mi, gitgide daha bir saplant halini alyordu. Eline kalemi
ald zaman bile, parasal kayglar, sanatsal dnceleri
ne stn geliyordu. niversite arkadalaryla profesrler
onun yazarlk abalarn biliyorlard. Birka acemi dn
da, hi kimse, eitli gazetelerde mizah yazlar yaynla
yan bu ehonte ile, tatl, sessiz ve arbal tp rencisi
arasnda bir yaknlk kurmay aklndan geirmiyordu. Bu
nunla birlikte, Anton, adn gizli tutmaktan memnunsa da,
yazlarna az para vermelerine ifrit oluyordu. O gnlerde,
Moskovann ksa mrl ve cimri kk dergileriyle ili
kisini kesip, byk basna kapa atmay tasarlyordu. Ora
da, belli zamanlarda, insana parasn kuruu kuruuna ve
riyorlar, diye dnyordu.
1882 Ekim aynn souk bir gnnde Anton, kardei
Mielle Moskova sokaklarnda dolarken b ir araba durdu
yanbalannda. Arabada, ehovun kak dostu air Pal-
min ile koca gbekli, kara sakall, IilU lar adl, nl haf
talk mizah dergisinin bayazar Leikin vard. Leikin, bir
ka dakika nce, dergisine yetenekli, aza kanar, yardmc
lar aradn Palmine aklamt. Yolda giden iki kiiyi
gstererek barm t Palmin: te, size yetenekli iki kar
de! Biri yazyor, biri resim yapyor. Leikin, arabadan ine
rek, Antonla Nikolaya kendini tantt. Eskiden Taganrog
belediye kitaplnda gldr yklerini okurken ok gl
d bu gzde yazarn kendine gsterdii ilgi Antonn
koltuklarn kabartt. Bunu syledi ona ve bu iltifat, birbir
lerine yaknlk duymalarna yetti. Hava ok souk oldu
undan, yaya kaldrm zerinde balayan konuma, ya
knlardaki b ir meyhanenin scak ve grltl havasnda
srdrld. Karsnda, sosis yerken bira ien Leikinin sa
kalna ve kulaklarn oynatna bayld. Ilt yneticisinin
kaba yz oynuyordu sosisleri inerken. Sonunda, Leikin
bir puro yakt, yz gz duman iinde, isteklerini dile ge
tirdi: Ona ksa, ilgin, h afif ve elenceli ykler gerekti.
Balca kural: sansr ikillendirmemek, dolaysyla da, za
mann katl stne, okuyucuyu, gz ac dncelere
srkleyebilecek her konudan kanmak. cret, satr ba
n a sekiz kopek olacakt. Bu, yk bana drt ya da be rub
le demekti. Moskovada yaynlanan nemsiz dergilerin uy
gulad tarifeden ok stn olan bu tarife ehovu yle
sine coturdu ki, sevincini g bel gizledi. stelik, Leikin,
Nikolann desenlerini de yaymlamay dnmekteydi. ,
k arara balannca, ehov Iltlara. en iyi rnlerini yol
lam aya sz verdi.
Szn de tuttu coa taa. lk yazsn gnderdiinde,
derginin yneticisinden u yant ald: Ne yazk ki, ok
uzun. Yaps ok ok iyi. Uzun sredir katklarnz bekli
yoruz. Daha ksa yazn. Daha bol para alacaksnz. ehov,
sarslp yksnmeden, Petersburga, yazlarn bir baka
paketle gnderdi ve 20 Kasm 1882de, Ilt stunlarnda
ehonte imzasyla kendi yazsn- okudu.
O andan sonra, ykleri birbirini izledi gittike artan
bir hzla. Anton, Leikinin drtsyle, ok gemeden, M os
k o v a 'd a k i Y aam stne N otlar bal altnda, dzenli fk
ralar yazmay kabul etti. Burada, sokakta, hastahanede.
mahkemelerde, limanlarda, tiyatro kulislerindeki sahnele
ri kaleme alyor, kibar evrelerdeki dedikodular, edebiyat,
mzik ve sanat yaamnn yanklarn dile getiriyordu. Bu
nankr grev onu lgna eviriyor ama, ailesinin parasal
gereksinimleri, titiz olmasna olanak tanmyordu. Alek-
sandra yle yazyordu: Bana imrenme kardeim. Ayda
elime geen yz ruble harcanp gidiyor ve ben, o yrtk pr
tk paltomu deitirecek durumda deilim. Saa sola fa
tu ra dyorum, hibir ey kalmyor elimde. Aile, tek ba
na, elli rubleyi yutuveriyor. Tek bam a yaayacak olsam,
zengin bir insan saylrdm.*
Bu para sorunlar artk btn mektuplarnda yer al
yordu. Ailesi, adet boynuna taklm b ir ta gibiydi. Ama,
Anton, onsuz yaamay dnemiyordu. Birka yl sonra,
iini yle dkecekti: Paraya byk nem veriyordum. Pa
rann rezilcesine ba rol oynad bir evrede domak, b
ymek, eitilmek, yaz yazmaya balam ak beni yoldan
karmt.*

Yaz yazmaya mahkm bir kimse olarak, kolaylklara,

gevezeliklere, her eit konulara batp boulma tehlikesi
iindeydi her an. Anton, bunun bilincindeydi ve kimi kez,
Leikinin tccarca isteklerine ba kaldryordu. Onu her
eyden ok sinirlendiren ey, yazlarnn yz satn amama
zorunluluuydu. Ilt dergisini karan baylara gre, hibir
konu daha fazlasn kaldramazd. ehov, derginin yneti
cisine unlar yazyordu: Ben de, hibir eye benzemez
grnen ksa yazlarn ateli savunucusuyum ve kendim
bir mizah dergisi karsam, laf uzatan uzayp giden her
eyi kesip budardm... Ama ayn zamanda, u ra d a n u ra
y a k a d a r gibi kstlayc snrlam alar beni hayli rahatsz
eder... Elimde bir konu var. Oturup yazmaya koyuluyo
rum, y z satr, d a h a fa z la s o lm az dncesi, daha ilk
satrdan balayarak elimi kolumu balyor. Elimden gel
diince ksaltyor, szgeten geiriyor, kesip buduyorum.
Kimi kez de, yazarlk igdm byle yapmam istiyor. Ko
nunun (daha kts) biimin zararna ksalttktan ve sz
geten geirdikten sonra saymaya balyorum. Yz, yz
yirmi, yz krk (Prltlar'a. daha fazlasn hibir zaman yaz
madm) diye sayyorum, korkular giriyor iime ve hibir
ey yollamyorum.. Bu nedenle dileim u: hakkm yz-
yirmi satra karn.**
Yz satrlk kat ereve ile birlikte, gldrc olma
zorunluluu Antonun belini bkyordu. Anton, aadan
alarak, yklerinde yer yer hznl b ir eyler katm asna
izin vermesini Leikinden rica ediyordu direnle: hafif ve
ksa ykler, istenildii kadar cici de olsa, kolay okunma
ya engel deildir. Dorusunu isterseniz, nkte avna k
mak kolay deildir. yle gnler olur ki, insan aklabanlk

29 Austos 1880 tarih li mektup.

** 12 O cak 1883 tarih li m ektup.
lar peine der, size bulant verecek yavanlklar yumurt
lar. O zaman, ister istemez ciddilik alanna girilir.*
Kendini naza ektikten sonra Leikin, haftalk dergisi
iin, daha arbal birka yky kabul etti. Gln esin-
li yklere alk olan okuyucularnn tepkisinden korku
yordu. Ama hi tepki gsteren olmad. Hatt, dokusunu de
itirdii zaman bile, ehonte denilen yazar, okuyucularn
bylemesini biliyordu. ok snrl da olsa, ehovun baa
rs, kimi meslek arkadalarnn dmanln ekti stne.
Anton, aabeyi Aleksandra unlar yazyordu: Biz gaze
tecilerin bir hastal var: kskanlk. Baarnza sevinecek
yerde, sizi kskanyor ve zehirlerini kusuyorlar stnze.**
Bu, Antonun mektuplarnda bindebir dile getirdii yakn
m alardan biridir.
Aabeyisi Aleksandr, bu arballktan, bu ahlksal
onurdan btn btn yoksundu. Taganrogda, Gmrk da-
resinde bir grev elde ederek, Moskovadan ayrlmt, be
raberinde, kocasnn boamaya yanamad bir evli ka
dn, ak olduu bir kadn gtrerek. Metresi ve onun o
lu ile taraya yerleir yerlemez, ac m ektuplarla ehovu
tedirgin ediyordu. ehov, usanmaz bir sabrla, uzaklardan,
bu srekli doyumsuz adam, akln kullanmaya aryor
du: Mektubunda, batan sona, szlanp duruyorsun diye
yazyor ve Nikolaya atm asn knyordu. Oysa, iki uku
runa batm olan Nikolann sevecenlie ve acm aya gerek
sinimi vard: Gzel ve gl bir Rus yetenei heba olup
gidiyor. B ir iki yl sonra, bizim sanatmz, btn arks
n syleni olacak. te yandan ehov, byk olunun
evli bir kadnla ilikisinden znt duyuyor diye Alek-
sandrm babasn eletirmesine dayanamyordu. Ona yle
yazyordu: Babandan ne bekliyorsun diye soruyorum ken
di kendime. O, ttne ve serbest ilikiye kardr. Sense
onu deitirmek istiyorsun... Eski dindarlara pabu brak
mayan kayalardan biridir o ... Herkes, istedii kimse ile ya
am ak ve gnlnce yaam ak hakkna sahiptir. B ir kadnla
birlikte yaaman nedir sence? Yuvan, scakln, zntn,
sevincin, iirindir senin ve sen bu iire kar, alnm bir
karpuzmu gibi davranyorsun, herkese kukuyla bakyor
sun (insanlarn ne dnd ve ne dedii ile urayor
sun), olay yaratyor, szlanyor, homurdanyorsun... Bu ko
nuda ne benim, ne Nikolann, ne de babann neler dn
dmz renmene gerek yok. Bunlarn ne nemi var
senin iin? Yaam n srdr, hepsi bu!*
Antonun kendisi de kendi yaamn en gizli istekle
riyle anlaa uzlaa srdreceine inanyordu: geim ka
ps olarak gazetecilik, meslek olarak tpla. Kardei Alek-
sandra yle ayordu iini: Tannyorum. Benimle ilgili
eletirileri okudum. Tp renimim gittike ilerliyor. Has
talara bakmasn biliyorum ama, henz bunu bildiime
inanm aya cesaret edemiyorum. Bilmediim hibir- hastalk
yok. Yaknda snavlar balayacak. Beinci snfa geersem,
bunun anlam u olacak: fin ita la co m m ed ia .** Birka ay
sonra, yine Aleksandra unlar yazyordu: Gazeteciyim
ben, ok yazyorum nk. Ama gazeteci olarak lmeyece
im. Yazmay srdrrsem eer bu, ok farkl olarak, b ir
yan k ta sakl kalacak. Anton, geleceinin kaleme deil,
stetoskopa bal olduuna kesinkes inanyor ve unlan ya
zyordu: Tbba balklam a dalacam, tek kurtulu ansm
bu benim, her ne kadar doktor olarak kendime gvenmi
yorsam da.***
Gerekte, tp renimine byk ilgi duyuyordu Anton,
hastahanelere gidiyor, am eliyatlara katlyor ve yoksul dost
larna parasz bakyordu. rnein, yazar Papudogloya z
veri ile bakt. Y azar da, lrken, ona teekkr m akamn
da, nemli kitap kolleksiyonunu brakt. ehov, kardei
Aleksandra unlan yazacakt: Beyin iltihabna kurban

* 20 ubat 1683 tarih li m ektup.

* * ubat 3-6 aras 1883 tarih li m ektup. Komedi ya da oyun b itti
anlam nda.
* * * 13 M ays 1883 tarih li mektup.
gitti. Yirm i doktora bavurmutu. Bu yirmi doktor iinde
hastaln yalnz ben kestirdim.. Tanr rahm et eylesin. Top
ra bol olsun! Onu iki ldrd.*
Doktorlua olan sevgisinin etkisinde ehov, eitli hay
van trlerinde cinsellik ilikilerini inceleyen bilimsel bir
kitap yazmay bile dnd: C insel G Tarihi. Ama, ok
gemeden tasarsndan vazgeti. Snav korkusu onu kvran-
dryordu. Ayn mektupta, Aleksandra unlar yazyordu:
Hemen her eyi t bandan renmek gerek. Snavlar d
nda (ki, henz glgesi vard) grevlerim arasnda kadav
ralar kesip bimek, pratik alm alarda bulunmak, has-
tahanelere gidip gelmek var. alyorum ve gszl
mn bilincindeyim. Belleim ilemeyecek kadar kt du
rumda. Yalandm, tembellik ve edebiyat... Snavlardan
birinden akm aktan korkuyorum.**
Bilim ve edebiyat alm alarn brakp dinlenmek iin,
seve isteye, Voskressenkse dnd. Orada, komu iniko
hastahanesini yneten Dr. Arhanguelski ile tant, onun
yannda baaryla hastalara bakt. Doktorun evine yerle
en ehov, onunla ve ayn hastahanede staj gren gen
rencilerle ene alarak geiriyordu akamlarn. Politika
dan, edebiyattan konuuluyor, Turgeniyevden, Saltikov
Sedrinden paralar, Nekrassovdan iirler okunuyor, ko
ro halinde halk trkleri arlyordu. Zaman ylesine a
buk geiyordu ki, ehov, lltya. olan borcunu unutuyor
du. Leikine pek az yaz gnderebildii iin, zr dilemek
am acyla unlar yazyordu ona: Yaz mevsimi, insann
herhangi bir ey yapmasna elverili bir mevsim deil. Y al
nz airler, uzlatrabiliyorlar m ehtaplar ve aklaryla i
ziktirmelerini. Ak olabiliyorlar, iir de yazabiliyorlar ayn
zamanda. Biz, dnyazclar iinse, i baka.***
Bu gizli kapakl duygusal servenle ilgili im alarn so
nu gelmedi. ehov, her zamanki gibi, gnl ilerini gizli

* 15-20 Ekim 1883 tarih li mektup.

* * Ayn mektup.
*** 1-2 Austos 1883 tarih li mektup.
 tutuyor, ya da aka yoluyla dile getiriyordu. Denildiine
gre, evresindeki bir balerinle ve Lentovski tiyatrosu
oyuncularndan b ir Fransz kadnla ilikisi olmu. Kendisi
de, Moskova'nn nl arkl kahvesine, v a ry ete salon u
na, sk sk gitmekten holandn ak ak sylyordu.
Orada, elenti dkn subaylara, h afif merep kzlara
rastlyordu. Bu kzlar onu hem gldryor, hem de ikiye
srklyorlard. ehov, Leikine unlar yazyordu: B
tn geceyi, gen kzlarla kt oynam akla geirdim. Ayin
saatine kadar vodka ierek oyun oynadm (vodkay zaman
zaman, yalmz canm skldnda ierim ). Kafam duman
l.*
Hi kukusuz, kendini apknla kaptnyorsa da, b ir
tutku deildi bu onun iin. Kadnlar onun iin, bir m erak
ve aka konusuydu. Dostu Savelyevin karsna unlar ya
zyordu aka yollu: Haziran sonunda Taganroga gelece
im, bana vaad ettiiniz nianly bulma umuduyla. Koul-
ullanm unlar: Gzellik, incelik ve ne yazk ki! yirmi bin
rublelik kk b ir sorun. Gnmzde genler korkun
karc oldu.**
Ortann altnda bireycikler iziktiren ucuz b ir ya
zardan baka birey olmadn sylemekle birlikte ehov,
en iyi yklerini b ir kitapta toplamay dnyordu. So
nunda, kendi hesabna alt yksn yaymlad. M elpo-
m en y k leri adl doksan alt sayfalk bir kitapk. Y a
ptn fiyat doksan kopekti ve ehonte imzasn tayor
du. Taganrog gmrndeki iinden ayrlp Moskova'ya
dnen Aleksandr yapt kitaplara datma grevini st
lendi. Ama, yaptn adna bakan kitaplar (Rusa S kaz-
fei*** peri m asallar geliyor) kitab ocuk yaptlar raf
n a koydular. Gelge m teriler ilgilenmedi onlarla. Satl
mayan kitaplar tom ar tomar yazara geri yolland. Alek
sandr, unlan yazd kardeine alayl alayl: Antoa, Rusya
da senden sz edildiini duyabilmek, kuzeyin, batnn ve
denizlerin br yanndakilerin gzyalarna tank olabil
mek iin ok gemeden lver. nn artacak. Ama bu
ara, senin kitabn istemeye istemeye satn alyorlar.
ehovun edebiyat ve ticaret alanndaki bu baarsz
ln, ayn gnlerde, tbbiyenin son snavlarnda kazand
baar giderdi geni lde. Toplumsal dzeydeki bu yk
seliten koltuklan kabaran ehov, 25 Haziran 1884te Lei-
kine: imdi Yeni KudsTe oturuyorum. Gvenlik iinde
yayorum. nk, doktorluk belgemi elimle yoklayabili
yorum cebimde. diye yazyor, mektubunu da Doktor ve
ile tabibi A.ehov diye imzalyordu.
ehov, o yaz Voskressensk yakndaki iniko hastaha-
nesine dndnde, hastalara bakm aya balad. lk ald
cretler, onun iin beklenmedik cretlerdi: be ruble, bir
gen kzn diini yarm yamalak tedavi ettii iin, bir rub
le, bir papaz ishalden kurtard iin, ruble de, blge
ye yazla gelen MoskovalI bir aktristin kaprisli mide a
rlarm dindirdii iin. Leikine unlan yazyordu: Yeni
mesleimin bu baars, beni ylesine coturdu ki, btn
bu rubleleri biriktirip, meyhaneye gidiyor, vodka, bira ve
baka ilalar alp iiyorum.*
Voskressensk yaknlarnda birisi lmt. ehov, ce
sedin otopsisine yardm etme izni elde etti. Otopsi, kyler
aras b ir yol kenarnda, bir mee aac altnda, akta ya
pld. ehov, Leikine unlan yazyordu: araf altnda,
krmz gmlei, yepyeni donuyla ceset.. arafn stnde
bir pekir ve kk b ir ikona. D essiatski'den** su istiyo
ruz. ki adm tede, bir glckte su var. Ama, kimse kova
vermek istemiyor. Glc kirletirm iiz.*** Bu sahne
ehova C eset adl yky esinletiyor. Bu yknn balca
kiileri, ldren ya da ldrlen deil, geceleyin ormanda
ly beklemekle grevlendirilen iki kyl olacaktr.

* 23 Austos 1884 tarih li m ektup.

* * Kyller arasndan jandarm alk yapm ak in seilenler.
* * * 27 Haziran 1884 tarih li m ektup.
 Zvenigorod krsal blge hastahanesi bahekimi iki haf
talk izin alnca ehov onun yerini doldurmak istedi. De
neyimsiz bir gen doktor iin tehlikeli bir atlmd bu. Ger
ekte, kk bir ocua yaplan ok kolay bir ameliyat, az
kalsn bir ykma dnecekti. Kk hasta debeleniyor,
yle lklar atyordu ki, ehov soukkanlln yitirerek,
inikodaki bir doktor arkadan yardma ard. Doktor,
onun yerine, ameliyat kolayca yapt. Bunun dnda e-
hovun hastahanedeki alm as mide bulandrc bir tek
dzelik iinde geiyordu. Her gn 30-40 hastaya bakyor
du. iltihapl yaralar, ishaller, akcier nezlesi, solucanlar
ve btn bu bedensel bozukluklar yetmiyormu gibi bir de
kyllerin pislii, bilgisizlii ve sarholuu. Tolstoyun er
demlerinden sz ettii o temiz yrei esinli, topraktan ge
len o derin bilgelie sahip m ujik neredeydi? ki vizite ara
snda ehov, muayene odasnm penceresinden, polis efinin
evine den youn yamuru seyrediyordu. Tarann yok
sulluu ve bayal karsnda, kendini avutmak iin geni
bir tasar dlyordu: R usya'da Tp T arihi. Bir tez olarak
tasarlanan bu yapt, ona bilimsel evrelerde n kazandra
cakt. Bu sorunla ilgili yz kadar yapt okuyup notlar al
dktan sonra, buluunun ve duyarlnn, aslnda hibir
katks olamayaca bu giriimden soudu.
Voskressenske dnnce, kendini Zvenigoroddakinden
daha mutlu bulmad. Hava berbat ve kendi deyimiyle dif
terili olmutu. ehov, 3 Eyll 1884te Moskovaya dnd
ve kapsnn stne A nton ehov, tp d o k to ru yazs ka
zlm bakr bir levha koydurdu. Gitgide daha ok sevdii
ve sonsuza dek onunum dedii bu kentte, gazete al
m alarna ve hasta muayenelerine kaptrd kendini, sele
kaptrrcasna. Hesaplan ortaya dknce, para kazanmak
bakmndan, hekimliin kendisi ve ailesi iin, yazarlktan
daha gvenilir bir yol olduu sonucuna vard. Moskovaya
yerletikten bir buuk ay sonra, Voskressenskdeki' kardei
vana unlan yazyordu: Moskovada bir i bulman ister
dim. Senin m aanla benim kk gelirlerim ta n n la r gibi
yaamamza yeter. Senin herhangi bakan yardmcndan
daha ok kazanyorum. Ama, yine de param yok, doru d
rst yiyeceim, alm ak iin oturacak bir kem yok. Ni-
kola ile birlikte yaayamam. stemediimden deil, o red
dettii iin... imdilerde bir kpeim var. Gelecek ayn bi
rinde, Petersburgdan gelecek paray bekliyorum yreim
ska ska. Elime altm ruble gemesi gerek, am a gel
mesiyle gitmesi b ir olacak.. Hibir yerlere gitmiyor, al
yorum.*
7 Aralk 1884te, yaz yetitirmek ve parasz hastalara
bakm a yolundaki tketici savam ortasnda, birden bir
uyaryla kar karya kald, hafiften alyormu gibi g
rnerek: kuru b ir ksrk, azda ac b ir tat, kan tkr
meler. Dostu, gazeteci Suvorine verem deil dedi he
men. 10 A ralkta da Leikine unlar yazd: gndr bo
azmdan kan boanyor. Yaz yazmam engelliyor bu, Pe-
tersburga gitmeme de engel olacak. Dorusunu isterseniz
beklemiyordum bunu. gndr tkrklerim beyaz deil.
Doktor arkadalarn boyuna tktrdklar ilalarn ne za
man iyi geleceini syleyemem. Genel durumum fena sa
ylmaz. Btn bunlar, kukusuz b ir damar atlamasndan
ileri geliyor. H astalarn dnerek unlar ekliyordu: e
bakn ki, hastalarm n evlerine gidemeyeceim. Ne yapa
cam bilemiyorum.. O nlan b ir baka doktora brakrsam
yazk olur. Ne de olsa, benim iin onlar, belirli bir geliri
temsil etmektedirler.
yileir iyilemez, muayenelerine yeniden balad e-
hov. Verem olduuna inanm am akla birlikte, scak bir ik
lime, K nm a ya da yabanc lkelere gidip salna zen
gsterme olanaklarn dnyordu. Sonradan, bu akla
yatkn k arar bile gereksiz grnd ona. Amcas M itrofan
ehova unlan yazyordu: Doktorluum yle byle s
rp gidiyor. H astalara bakyorum. Her gn, faytonlara b ir
ruble harcam am gerekiyor. ok dostum, dolaysyla da ok
hastam var. Bunlarn y an sn a hi pahasna bakyorum.
br yans, vizite bana 5 ya da 3 ruble dyor. Doal ki,
henz para biriktiremedim, yaknlarda da biriktiremeye-
ceim. Ne var ki gze gzel yayorum. Hibir eyim de
eksik deil. Yaarsam ve salm yerinde olursa, ailemin
yaam gvence altnda demektir.*
Para durumu gnden gne iyiletii iin ehov, ok
gemeden birka ev eyasyla bir piyano satn ald, iki hiz
meti tuttu ve k k m zik g e c eler i dzenledi. Bu bur
juva rahatl, bu sessiz onurlan, onca yoksulluk ve al
al yllarndan sonra, sevindiriyordu onu. Doumundan
beri iinde tad k le ruhunu, yirmi be yanda alt
ettiini dnyordu. Kan tkrd oluyorsa da, hi de
ilse, zgr bir insann kanyd bu. Borcum yok, borca ge
reksinimim de yok, diye yazyordu M itrofan amcaya, Da
ha geenlerde, yiyeceklerimi (et ve br yiyecekler) bir
deftere yazdrp veresiye alyordum, imdiyse bundan vaz
getim, her eyi pein dyorum.**
Kukusuz, bu mektupta, taral amcay duygulandr
maya ynelik sm arlam a b ir iyimserlik vard. Ama, kuku
yok ki, ehov, yalnz kendi abasna borlu olduu madde
sel bir baardan koltuklan kabaryordu. imdilik, akl fik
ri, rahatlk ve saygnlk kazanmaktayd. Edebiyata kk
kapdan giren ehov, Dostoyevski, Turgeniev, Tolstoy gibi
byk Rus yazarlarnn n altnda eziliyordu. Dostoyevs
ki 1881de, Turgeniev 1883te lmt. Tolstoy yayorsa da,
peygamberlie soyunmak iin, snfndan yz evirmi g
rnyordu. Ne var ki, yaptlan btn zihinlerde yer tut
mutu ve ykselen kuaklarn onlarla yarmasnda ylgn
lk yaratyordu. Bu nl nclerden daha iyisi yaplabilir
miydi? nceleri ehov, bylesi b ir sorun bile atmyordu
ortaya. Gn gnne bir rpda yazd iin, zamannn
ahlk, din ya da toplum sorunlarndan hibirine dokunmu
yor, okuyucularna hibir mesaj iletmiyordu. Tek kaygs,
onlan elendirmek ya da d kurm aya itmekti. Bylece,
1880-1884 arasnda, eitli takm a adlarla, Moskova ve Pe-

31 A ralk 1885 tarih li m ektup.

* * Ayn mektup.
tersburgun trl mizah dergilerinde '300 yaz yaynlad.
Bir yn alayl yk arasnda, A lb io n 'u n Kz, B ir M em u
ru n lm , im an ve Z ayf, Ssleme, C e rra h lk, B ukale
m un, A s il O la ra k A ta n m a Snav, U yg u n n lem le r gibi bir
ka yk, en kk uyarya tepki gsteren bir alay, ince
bir psikolojiyle kyordu ortaya. Bu yklerin zgnl
karsnda Leikin anp kalyordu. Bununla birlikte, her
bir yazs zerinde. Ilt (Parlt) nn yneticisi, 'dokunakl
ya da tehlikeli yerleri, kimseye sormadan keserek, nceden
sansr uyguluyordu. Paskalya arifesini, an kulelerindeki
kilise bekileriyle birlikte betimlemeniz hi de fena deil
diye yazyordu ehova, Onun iin yaznzn birinci bl
mn dizgiye verdim ama, paskalya ilahileri, ziyaretleri
ve sarholuklarla ilgili ne varsa, balayn, hepsini
karp attm. Ayrca unlar yazyordu: O sizin vr z
vr dediiniz eyler ok ho. Ama, korkarm, onlardan biri
sansr potasndan yakay syramayacak. stmze fena
abanyorlar u son zamanlarda, eziyor, bouyorlar bizi *
Gerekte, bu ilk tem izlem e den sonra, resmi sansr,
koca mavi kalemiyle ie karyordu. Bu yurttalk ruhu
nun bekisi, en zararsz tmcelerin ardnda, ara, ordu
ya, dine, aile ahlkna kar uygunsuz antrm alar bulu
yordu. ehovun birok yks bylece makasland ya da
geri evrildi. Aleksandr III dnemiyle Rusya, sertlik ve ku
ku ana girmiti. Dinileri kurulunun genel bakan, a
rn yakn danman Konstantin Pobiyedonostsevm etkisi
altnda, lkenin btn dnsel yaam dondurulmutu.
Bununla birlikte ehov, bu durumla olduka iyi bir
uyum salyordu. Yaradltan ba kaldrc deil, insan
doasnn kukucu ve yumuak bir gzlemcisiydi. Kendisi
de farknda olmadan, ykden ykye, ada Rus dnya
snn kocaman b ir tablosunu iziyordu, inceden inceye, al-
akgnlle, drstlkle. Kent ve kylerin gnlk yaamn
da gln alkanl gzlemledii kiileri, yontulmam,
kaba-saba mujikleri, toprak klelerinin zgrlklerine ka
vumasyla y a n y an y a ykm a uram ky soylulanm ,
byk ve saf dncelerle sarho niversite rencilerini,
dknklna uram profesrleri, talihsiz doktorlar, he
sap defterlerine smsk san lan dkknclan, toplumun
ufaklk paras bozulmu m emurlarn yanyana bulabiliriz
bu tabloda. ehov, bu acnas yaratklarn karakterlerine
uygun terslikler yaratyordu. Ard arda bir sr gzlemler
le, bu tekdzeliin saklad ba dndrc gizemi sezinle
tiyordu. Gndelikin samal, tezini desteklemek iin ya
zarn araya girmesine gerek olmadan, okuyucunun gzne
arpyordu. Ne sulama, ne de savunma. rlplak ger
ek. Fotoraf gerei. Bu alas portre galerisinde, en a
rtc olan ey, yazarn, hibir zaman ykden ykye ken
dini yinelememesiydi. aka ve alay daarc tkenmez
grnyordu. Leikin: Daha ok yazmanz gerek! diye y
reklendiriyordu onu. Sanatnn bilincine vardka, ehov
biime daha ok nem veriyordu. in hep kolayna kaan
Ilt (Parlt) nn yneticisi bundan yaknyordu: ou
zamannz ne alyor, syleyeyim size: Niin ykleriniz ze
rinde tekrar tekrar alyorsunuz? Gnmzde hi kimse
byle bir ey yapmyor. ehov, bu kmaya kulak as-
mayp, biemine zen gstermeyi srdryor, onun yaln,
akc, yapmacksz olmasn istiyordu. Yazarn unutularak,
kiilerden baka dnlmemesi iin. ne atlmaya kar
hep ayn tiksinti. Aralk 1881de ehova N ovorossiisk T el
g r a f adl derginin bir says geldi. Dergide M elpom e yk
leri vlyordu: Bu anlatlar ksa. Kolay ve abuk oku
nuyor, istemeye istemeye glmseyerek. Bunlar Dickense
zg bir alayla yazlmlar. Tuhaf eyler. nsann iini bur
kuyor. Yaznn altndaki imza lago. Bu takm a adn arka
snda, ehov'un eski snf arkada o iyi insan Sergeyien-
ko saklyd. vgdeki dostluu hesaba katt ve en ufak b ir
znt duymadan kendini edebiyata verii hemen olacak
deildi.
 VI./LK BAARILAR, LK BAARISIZLIKLAR

Birok bavurudan sonra van, Moskovada daha pa

ral bir i, bir ilkokul mdrl grevini stlenerek Vosk-
ressenskten ayrlabildi. ehovun oktandr diledii bu aile
yaklamasnn bir karl vard: Kendisi ve ailesi iin,
artk, yazlar Voskressenskteki evden yararlanlam az ol
mas. Oysa, gzel gnlerin skn etmesiyle, k rlan eki
yordu ii ehovun. B ir bakkaln olu, metelie kurun atan
kk bir gazeteci olan ehov, baar dncesini, Turge-
niev ve Tolstoyun betimledii byk Rus m alikneleri d
ncesiyle birletiriyordu. Daha nceleri Moskova dolayla
rnda geirdii gnler, itihasn amt. Bu kez, gzpek
davranarak, Voskressenske verst uzaklkta Babkinoda
bir villa kiralad. Villa, dostu Kissilev ailesinin bahesinin
iindeydi. van, onlarn ocuklarn okutmutu. ehov, kira
iini gerekletirm ek iin alar S aat gazetesinden yz rub
le bor almak zorunda kald.
6 Mays 1885te, ehov, ailesiyle birlikte, iki arabaya
yklenen valizler, sandklar, pl-prt knlan, kitaplar,
ktlar, reel kavanozlar, tencereler ve hepsinin stnde
bir semaverle, gece yars, uykuya dalm olan Kisselevle-
rin byk kapsndan geip, bahenin br ucunda, ken
disine ayrlan evden daha byk bir evin nnde yere ayak
bast. Kaplar ald. Lam balar yakld. ehovun gzleri
kamat. Kardei M iele unlan yazacakt: Geni odalar.
Gereinden ok eya. Her ey ok sevimli, rah at ve yumu
ack. Kibrit kutulan, sigara tablalan, sigara kutulan, iki
de lavabo.. Sevimli ev sahipleri oraya neler neler koyma
m lar ki. Moskova yakm lannda byle b ir ev, en azndan
beyz ruble dolaylarndadr. Pencereden karaaalan, r
ma grmek ne sevindirici ey!. Blbl akm alarm dinli
yor ve kulaklarm a inanamyorum..*
Ertesi gn ehov, stra nn sarp kysndaki yurtluu
coa taa gezdi: ngilizlere zg tarzda dzenlenmi byk
park, iek tarhlar, byk aalklar, imenlikler, balkl
gletler... Bu tatl tembellik cennetinde, kar koca Kisse-
lev'le iki byk ocuklar Aleksandra (aa) ve Serj gn
lerini gn ediyorlard. Bayan Kisselev, cap-canl, gler yz
l bir kadnd. Kklerin ok beendii ykler .yazyor
du. Ev sahiplerinin evresinde, eitli grevleri olan bir s
r uak vard. Konuklar, ard arda, durmadan m asalara otu
ruyorlard. Savurgan ve hibir eyi umursamayan Kisse-
levler, yarnlarn dnmeden, paralarnn kalann harc
yorlard. ehov, bir ailenin kn V in e B a h esi'nde
anlatrken onlar anmsayacakt.
O sralar, ehov, ev sahiplerinin gnl okayc nee
sinden ok etkileniyordu. Ama, gn boyunca kendini tem
bellie kaptrm a eilimine karn, onlarn yanbanda
sayfiyede olma zevkini deyebilmek iin sk almas ge
rekti. Saat yedide kalkp, btn leden nceyi, eski b ir di
ki makinas masasnn nnde oturarak yazyordu. Ama
yine de sk sk kalemini brakm ak zorunda kalyordu. n
k, Babkinoda bir doktorun bulunduunu duyan evre ky
lleri muayene olmaya geliyorlard. ehov, Leikine: Bu
rada hastalar akn akn geliyor ve beni tedirgin ediyorlar.
Yazn yzlercesine baktm ve toplam olarak bin ruble kar
zandm ** diye yazyordu.
leden sonralan ehov; oltayla balk avlyor, ten
kullanyor ve tuttuu balklara hayran kalyordu... Kos
koca gelincik bal.. Boylu boslu tatlisu levrei., yirmi do
kuz sazan bal.. Bugn balk orbas, frnda balk ve jle
balk yiyeceiz.*** Bayan Kisselev, ou kez, balk avnda
ona elik ediyordu. Oltasn suya daldrrken, ehovla ede
biyat stne konuuyordu. ykleri iin konu aradn
bildii iin, ehova, eski Franszca gazetelerden kk
fkralar anlatyordu. Balk av partilerinden eve dndk
te, ehov oturup akam a kadar yaz yazyordu. Iltya.
Moskova yaamnn kk yansm alarn salamayal, St.
Petersburg gceetesine vermek zere, boyutu kstlanmayan
yazlar zerinde alm ak iin bo vakti vard. Saat sekiz
de yenen akam yemeinden sonra Kisselev'lerin salonun
da buluuluyor, iki iiliyor, dereden tepeden konuuluyor,
W hist ve satran oynanyor ama, ou kez mzik yaplyor
du yine. Bayan Kisselev ok gzel ark sylyor, khya
kadn da nefis piyano alyordu. ehov, zellikle Chopinin
Nociurnelerini ok seviyordu. Yatm a zaman, khya kadn
kapan mzii olarak Beethovenin Ay Sontn a
lyordu. Bayan Kisselev klar sndryordu. ehov, tek-
bana, karanlkta taraada oturuyordu. Sessiz bir mutlu
luk iini ferahlatyordu. Son notalar, gecede, tebih tane
leri gibi dklrken, birbirlerinden sessizce ayrlyorlar ve
herkes kendi evine gidiyordu.

Babkinoya yerletikten birka gn sonra ehov, dostu

ressam Isaac Levitann, yakn bir kyde, nrastenik bir in
tihar bunalm iinde, saklandn rendi. Hemen gidip,
onu kesinden koparp, tler vererek villann b ir ek ya
psna yerletirdi. Levitan bir eit psikozun penesinde
kvranyor diye yazyordu Leikine. Kendini asmak isti
yordu. Onu evime aldm. Gezdiriyorum onu. imdiden du
rumunun iyiye gittiini sanyorum. Bizi evreleyen doa
ok gzel. Yiyesim geliyor onu.*

Tarlalarda ve orm anlarda uzun uzun gezintilerin erte

sinde, Levitan yaamn tadn buluyordu yeniden. ehov,
ressamla ilikisinde, ak hava grnmlerini daha iyi gz
lemeyi reniyordu. En ufak b ir allk, en ufak bir su bi
rikintisi, bir tutam ot, coturuyordu onu. Bunlar kafasn
da tayordu, sabrla kotarlan bir hzinenin eleri gibi.
Grdklerinin, yaadklarnn hepsi, yazya dklecekti.
Bununla birlikte, Levitanm iyilemesi, durup dururken
sarsn tlar geiriyordu. Sevincin doruuna henz varm
ken, zntnn kirine pasna gmlyordu yeniden. Gen,
azck alml bir kadnla karlam aya grsn, k oluve
riyordu ona, ertesi gn bir bakasyla onu unutmak pa
hasna, da olsa. Dank ve bukleli kara salar, kocaman
burnu, eytans bir ka altnda ate gibi parldayan gzle
riyle gzel saylmazd ama, acaipliini eletiren kadnla
rn bile houna gidiyordu. Babkinoda, ehovun kzkarde-
i M ariay gzleriyle yiyordu. M aria yirmi bir yam a he
nz basmt. Neeli, ayn zamanda d ve gereki olan
Maria, yalboya resme alyor ve retmen olmak iin
Raiyevski Kz Enstitsndeki renimini srdryordu. Le
vitanm karam sar havas, ressam yetenei, ateli konuma
lar gen kz etkiliyordu. Onu anlayam ayacak denli iren
bir toplumda yitmi romantik bir kahram an gzyle bak
yordu ona. Bir sabah, Levitan onunla birlikte Babkino or
mannda sessiz sessiz yryp undan bundan konuurlar
ken, Levitan birden M ariann nnde diz kt, onu sev
diini, onunla evlenmek istediini syledi. Allak-bullak
olan ve ne yapacan bilemez olan Maria, eve doru kotu,
odasna kapand ve btn gn alayarak orada kald. Ak
am yemekte grnmedi. O zaman ehov odasna giderek
onu tatllkla konuturdu. Maria, Levitann kendisine ila-
n-ak ettiini, bu durumda ne yapacan bilemediini an
latt. ehov, sakin sakin, dnmesini salk verdi ona. El
bette evlenebilirsin onunla, dedi, ama unu bil ki, ona
Balzac a kadnlar gerekli, senin gibi gen kzlar deil.
Kardeinin B alzac a szyle ne demek istediini do
ru drst anlam amakla birlikte, Levitan gibi kararsz bir
adamla yaamn birletirmesinden kayg duyduunu an
lad. O zaman, kendisiyle evlenmek isteyen adamm cesare
tini krm aya k arar verdi. Levitana hibir yam t vermedim,
bir hafta boyunca babo dolap durdu, ii kapkaranlk.
Ben evden, h atta odamdan dar km aktan kandm..
Romanmz bitti bylece. Ama, ksack mr boyunca, ok
iyi dost olarak kaldk.* diye yazacaktr.
Yaz ilerledike, ehov yeniden parasal kayglara d
t. Ne Babkinodaki borlarn, ne de ailenin Moskova'ya
dn giderlerini deyecek paras vard. steklerinden usan
getiren gazete direktrleri, sonunda, borlarn dediler.
1885 Eyllnn sonunda, Antonla ailesi cumbur cem aat
Moskovaya dnd. ehov, ayann tozuyla yazarlk ve
doktorluk alm alarna balad. Ama, bu ce h en n em g ib i
sk c sokaklarda, Babkino krlarnn ekiciliini dnp
duruyordu. Zavall ruhumda, olta kam, tatlsu levrei,
balk sepeti ve yeil bir ayrlk ortasndaki solucanlarn
ansndan baka b ir ey yok diye yazyordu bayan Kisse-
leve, yazn geip gitmesine yle alamadm ki, sabahla
r uyanrken, b ir eyler aldk m almadk m diye soruyo
rum kendi kendime.**
Ne var ki, o byl gnlerde, ehovun sal h i de
iyilememiti. Moskovaya dner dnmez, apartm an dei
tirdi. Bu kez, btn aile, Moskova nehrinin te kysnda,
ehovun Leikine Gerek bir tara, temiz, sessiz ve ucuz..
biraz da tuhaf*** diye yazd bir mahalleye yerleti.
Tanm alardan sonra Leikin, kendi hesabna ehov'u,
on be gn Petersburgda geirmeye ard. ehov, o g
ne kadar bakente gitme frsatn bulamamt. Bu neriyi
sevinle karlad. Yeni bir pantolonla bir pards satn
ald ve 10 Aralk 1885te trene binerek o sisler kentine, y
netim ve yksek edebiyat nllerinin kentine doru yola
kt. Gerekten de, gnn nl kiileri orada oturuyorlar
d: SaLtikov Sedrin, Grigorovi, Lesskov, Upenski, Plee-
y ev...: Pukin, Gogol, Dostoyevski, Nekrassov gibi byk
lerin glgeleri dolayordu orda.. ehov, Leikinin evine
gtren arabann kapsna eilmi, geni, aal dmdz

* M arla ehov: Uzak b ir gem iin anlar.

* * 1 y a da 2 Ekim 1885 tarih li mektup.
* * * 12 Ekim 1885 tarih li m ektup.
yollara, talyan tarz, badem yeili ya da sar a boyal
evlerin nyzlerine, bu soua, alacal bulacal, karm aka
rk kyms Moskova kentine, sevdii eylerin kart
olan bu grkemli gzellie hayran oluyordu. Buraya gelir
ken, vrzvr diye niteledii yklerinin, kendine ger
ek bir yazar n kazandrm olduunu bilmiyordu. Onun
iin, Leikinin tantrd yazarlarca cokuyla karlannca
arp kald. Hepsi de beni evlerine aryor, vp gk
lere karyorlard. Kendi hesabma, bugne dek savsak
lam aca ve geliigzel yazm olduumdan utanyorum.
Beni okuduklarn bilseydim, hibir zaman sm arlam a yaz
yazmazdm.* diye yazacakt Alcksandr'a. On be gn son
ra Parlt yazar ve sekreteri Bilibine un lan sylyordu:
nceleri, yklerimi okuduklarn ve yargladklarn bil
miyordum. Bazlama yermi gibi, rahat yazyordum. im
diyse, yazarken korkular geiriyorum.**
ehov, Petersburgda, basnn kral ve ayn zamanda
dnemin en byk gnlk gazetesi Y en i Z am an larm ku
rucusu ve direktr Aleksis Suvorinle tant. Suvorin, A vc
adl yksn okuduktan sonra, satn 12 kpee gazete
sinde yaz yazmay nerdi ehova. Bu neri ehovu yle
sine sevindirdi ki, Suvorin daha ilk anda ona kltrl, ener
jik ve m ert b ir insan gibi grnd. Kukusuz, kararl h
kmet yanls gazeteciye, liberaller utanmaz bir oportnist
gzyle bakyorlard. Ne var ki, ehov, politik tutkular d
nda kalm aya kararlyd kesin olarak.
Moskovaya dner dnmez, ehov, Y en i Z am an lara
Requiem , adl bir yk yollad. yk hemen yaymland.
ehov, Suvorine: almalarm iin koltuk kabartc d
ncenize teekkr ederim. Sizin gibi deneyimli ve yetenek
li b ir insann iyi dilekli ilgisinden ne denli yararlanp
esinlendiimi takdir edebilirsiniz.***
Bununla birlikte, bu yaratc atlm, ok gemeden kent
te bagsteren tifs salgnyla savama zorunluu kar
snda hafifledi. leri balarndan akn doktorlar, saa so
la kouturuyor ve geceleri ancak birka saat uyuyabiliyor
lard. Zayf, nahif yapl ehov, her eyden ok, hastala
tutulm aktan korkuyordu. Bilibine: Yazp duruyorum, bir
yandan da hastalara bakyorum. Moskovada tifs ortal
kasp kavuruyor. Ben, zellikle bu hastalktan korkuyo
rum. Bu pislie yakalanrsam , yle geliyor ki bana, kurtu-
lamam. Hastala yakalanm a tehlikesi var her yerde. di
ye yazyordu.* H astalan ona bo vakit braktklannda
bile, beyaz kt zerinde zihnini toparlam akta glk e
kiyordu. Oturduu evin st katn, bartlar, alglar ve
kapkacak angrtlan iinde, dnler, cenaze yemekleri,
eitli loncalar iin lenler dzenleyen bir lokantac tut
mutu. aresiz kalan ehov, Bilibine dert yanyordu: Te-
pem d bir dn orkestras alyor. Hangi eekler evleni
yor ve atlar gibi tepiniyor bilmiyorum.**
Leikine de unlan yazyordu: u son zamanlarda, y
lesine yorgun ve aknm, ylesine sersemlemiim ki, ba
m dnyor. Oturduum evde, sonu gelmez b ir hayhuy,
bart artlar, mzik grla gidiyor. alma odam buz
gibi. H astalar ka geliyor.*** Bu hayhuya karn, ehov,
kolay birtakm gldr ykleri arasnda, gazetelere, in
ce alay ve sevecenlik bayaptlar veriyordu: A vc, K t
A dam , P riebiy ev avu ve zellikle Hzn gibi. Bu sonun
cu yk, olunu yitiren, acsn mterilerine bouna aan,
onlarn ilgisizlii karsnda, ahra koyduu ksrana dert
yanan yal b ir fayton srcsnn yksdr. Diyelim
senin b ir taym var. Onun anassn sen. Ne var ki, yine di
yelim bu kk tay birden lveriyor. zc deil mi bu,
ha? Yal arabac ona seslenirken, at yulafn iniyor,
dinliyor ve sahibinin ellerine boaltyor soluunu.
Btn bu ykler, P arltlar, St. P etersbu rg G azetesi,
Y en i Z am an lar okurlarn allak-bullak ediyordu. Ama e-
h ov h l kukuluydu. Suvorinin, ona takm a adm brakp,
yaptlarna kendi gerek imzasn atm a dnde bulun
duunu anlamyordu. Bilibin de, A lac a lb u la c a l yk ler
iin ayn neride bulunduktan sonra, ehov ona unlar
syledi: Aile adm ve arm alarm tbba verdim, tabuta
girinceye kadar da onu brakmayacam. Edebiyata gelin
ce, er ya da ge ayrlacam ondan... ehov adnn, oku
yuculara neden ehonte adndan daha ho grneceini
anlamyorum.*
Aslnda, yaradltan utanga olan ehov, maskesini
karm aktan ve kalabala doru, yz ak ilerlemekten
kamyordu. Adm dnyaya bir yem olarak sunarsa, k
frler ve vgler yaacak gibi geliyordu ona. Daha kt
s, kendini tehlikeye atarken, ailesini de atm olacakt.
Hakk var myd buna? Hem sonra, kendi deyimiyle ciddi
bir ura olan tp ve bir oyun olan edebiyat, ay n adlarla
yrtlmeliydi.**
Bilibine, edebiyat sahnesinde uzun sre kalam ayaca
n bildirdikten birka h afta sonra, Petersburgdan, bir
mektup ald, gzlerini yaartacak kadar coturucu bir mek
tup. Petersburgda, ayakst rastlad ok nl ve ok
saygn Grigorovi cokun bir incelikle hayranln bildiri
yordu ona. Krk yl nceleri, ayn Grigorovi, Dostoyevski
nin de dehasnn douunu selamlamt. Bu rnek, onur
larn doruuna ulam olan bu yal yazann beenisine
btn deerini veriyordu: Her ne kadar, takm a ad kullan
ma zorunluunu duyacak denli kendine deer vermeyen
b ir adamla kar karya olmama iimden fkelendimse
de, ehonte imzasn tayan ne varsa hepsini okudum..
Gerek b ir yeteneiniz var, sizi, yeni kuak yazarlarnn
ok stne karan bir yetenek... Yeteneinizden sz edi
yorsam, kiisel inancmdan tr sz ediyorum. Yam alt
m bei at, edebiyata ylesine sevgi besliyor, bu alanda
ki ilerlem eleri cokuyla kolluyor, yeni bir ey kefedince
de ylesine seviniyorum ki, grdnz gibi, kendimi tu
tam yor ve iki elimi uzatyorum size. Bu beeniye, anl
bir byn, ardllarnn en yeteneklisine iyi dilekli t
leri ekleniyordu: abuk abuk yazmay brakn. Para du
rumunuzu bilmiyorum. yi deilse eer, eskiden bizim iin
olduu gibi a kalm ak ve izlenimlerinizi, olgunlam, ta
mamlanm, yle bir rpda deil, esinin mutlu saatlerin
de yaplan b ir alm aya saklam ak daha iyi olur sizin iin..
Bu koullar altnda yazlan bir tek yapt, iyi de olsa, e
itli gazetelere dalm yklerden yz kez daha deerli
olur. Ayrca Grigorovi, gen meslekdana, yazlarndaki
birtakm mstehcen etkiler iin atyordu. B ir kk
memurun arpk urpuk trnakl kirli ayaklanndan ya
da gbeinden sz edecek denli gerekilii ileri gtr
mek gerekli mi? Szn ksas Grigorovie gre, ehovun
A la calb u lacal y k leri, kendi gerek adyla yaynlan
malyd. Mektup u szlerle bitiyordu: Size, stadnz ola
rak deil, yal yreimin tm saflyla yazyorum.*
Hemen hemen klasik olan A nton G o rem y k a ve K y ya
zarnn bu uzun iletisini on kez okuyan ehov, hibir za
man aka formle dkmeyi gze alamad bu dilei ye
rine getirmenin garip basksn duydu.. Grigorovi sanki
ona elini uzatarak, kk bir sekinler grubunu, bir sr
gazeteci taslaklarndan ayran ideal izgiyi amasna yar
dm ediyordu. ehov, hemen, kendisini bakalarndan bun
ca kibarlkla ayrd eden kimseye minnet ve alakgnll
lkle yant verdi: Mektubunuz, o benim iyi ve sevin do
lu habercim, yldrm arpma dndrd beni.. Nerdeyse
alayasm geldi. Genliime nasl gleryz gsterdinizse.
Tanr da yallnz dingin eylesin! Size, dorusunu ister
seniz, minnetimi ispatlamak iin ne diyeceimi, ne yapa
cam bilmiyorum.. Sayg gstermem gereken b ir yetene
im varsa eer, bugne dek ona hi sayg gstermediimi
aka sylyorum temiz yreiniz nnde. Moskovada,
 yirmi kadar yazar olan yzlerce ahpabm var ama, bir te
kinin bile beni okuduunu ya da bana sanat gzyle bak
tn anmsamyorum... Bir gazeteden b ir bakasna sr
tp durduum be yl iinde, yklerimin yetersizlii st
ne grlerinin etkisinde kaldm ye almay kmseme
ye altm ... Ve gelii gzel iziktirdim. lk neden bu. kinci
nedense, ben doktorum ve tepeden trnaa tbba daldm.
zerinde b ir gnden ok altm bir ykm anmsam
yorum, beendiiniz Avcy da b ir kaplca otelinde yaz
dm... Ve ite, imdi birden, sizden bir mektup geldi. K
yaslamam balayn, mektubunuz zerimde, bir valinin
yirmi drt saat iinde kenti terk etme buyruunun etki
sini yapt. Demek istiyorum ki, saplandm alkanlk u
kurundan bir an nce kmak gereksinimini duydum bir
den. ehov, mektubunda kitabnn oktan basldn, ona
kendi gerek imzasn atm ak iin i iten getiini anlat
yordu. Hem, bu kitabn houna gitmediini, bunun, sans
rn ve gazete direktrlerinin bir sr salams renci a
lmalar olduunu sylyordu. Beni birok kimsenin oku
duunu ve benim alm alarm izlediinizi bilseydim, bu
kitab yaynlamazdm. ehov, bundan sonra, her ne olur
sa olsun, a n bir tredlktan kanacana ve yazn,
bo vakitlerini onurlu ve ciddi ilere harcayacana and ii
yordu. Grigoroviten b ir resmini istiyor ve u szlerle bi
tiriyordu mektubunu: Tm umudum gelecekte. Sadece yir
mi alt yandaym. Zaman arabuk akp gidiyorsa da, bir
eyler yapmay baarabilirim belki.*
Grigoroviin m ektubuna ok sevinen ehov, onu ana-
babasna, d o stla n n a , gsterdi. Kimi yerlerini de M itrofan
am ca iin kopya etti. Ama, onlann nnde, kendini been
mi grnmek istemiyordu. Bunun zerine, bir bbrlen
me ve ocuka bir tutumla olay Bilibine aktard-, Bek
lenmedik bir biimde, anszn, gkten dercesine, bir mek
tup geldi bana Grigoroviten. Yazs g okunuyor, ii ge
mi. htiyar, nemli bir eyler yazmam ve acele ileri b
rakm am istiyor benden direterek. Gerek bir yeteneim
olduunu sylyor (mektubunda bunun alt izilm itir).
Bana coku ile ve buyurganca yazyor. Grigorovi'in abart
tn bilmekle birlikte, ok sevindim tabii* ehov, im
dilerde, birok saygn kiinin, dehasna inand bakente
dnmeyi dlyordu. Aleksandra orada ben son moda
ym diye yazyordu. Ama, her zamanki gibi yolculuk iin
gerekli paray biraraya getiremiyordu. Ayrca, yeni kan
tkrm eler onu ypratyordu. Hastalnn ne olduundan
kukulanmakla birlikte, resmen aklanm asna yanam
yordu. Yrek darl iinde beklemeyi yeliyordu. Leikine
unlar yazyordu: Doktor arkadalarn beni inceden in
ceye muayene etmelerinden korkuyorum. Birden bir uzun
soluma ya da kesinti bulabilirler.. Ben hastaln akcier
den ok boazdan geldiini sanyorum.. Ateim de yok.**
ehov, kendini iyi hisseder etmez, trene binip Petersburga
gitti.
Orada, 25 Nisanla 10 Mays arasnda, iki hafta, gn
lerini dostluk, sosyete yaam ve pohpohlanmalar iinde
geirdi. Grigorovi'le Bilibin, onu vp gklere kartyor
lard. Suvorine gelince, gen yazann R equ iem , B yc K a
dn ve A g a fia adl uzun yksn yaymlam olmakla,
edebiyat dnyasnda, onun koruyucusu gzyle bakyor
du kendine. Bu varlkl, nkteci ve etkili adamn olaans
t otoritesini kabul etmekle birlikte, ehov, onun byk
senyrms davranlarn gln buluyordu. Kardei Mi-
el'e unlar yazyordu: Beni ok dosta karlad, elini
bile uzatt bana. Diret gen adam! dedi bana, sizden
memnunum. Ama kiliseye daha sk gidin ve vodka ime
yin! Hohlayn bakaym! Hohladm. Soluumda koku al
m aynca dnd ve garson diye seslendi. Bir yamak seirt
ti ve bana, tabaksz yandan arkl b ir bardak ay getirdi.
Sonra, saygdeer bay Suvorin para verdi bana ve Para
biriktirm ek gerek. Pantolonunuzu yukar ekin! dedi.***
* 4 Nisan 1B86 tarih li mektup.
* * 6 Nisan 1886 tarihli m ektup.
* * * 25 Nisan 1886 tarih li mektup.
 Ayn mektupta ehov, kardei Miele Y en i Z am an lar
da kan yazlarnn telif hakkn postayla adresine gn
dermekle ykml bir ii kza tutulduunu aklyordu.
Onu yine grmeyi dlyordu. Hem, ehov, gen kadnla
ra dkn olduunu rah ata sylyordu. Kzkardei Ma-
rianm dostlar, ehovun evresinde, kendi deyimiyle Sey
redilmesi, solunmas ve taklmas ho bir gen kz deme
ti oluturuyordu. Arada bir, onlardan biriyle evlenmeyi bile
kuruyordu. Ocak aynda, hep M ariann araclyla, gen ve
zengin bir kzla Dunia Efrosla tant. Dunia, zeks ve
canllyla ehovu kendine ekti hemen. ehov, bir ak
am kz evine gtrrken, dnmeden, ona evlenme ne
risinde bulundu. Bilibine Kk tavadan atee atlam ak
istiyorum diye yazyordu, alayl alayl. On be gnlk bir
dnp tanmadan sonra, kararsz gen kzn karsna
kp isteini yineledi ehov. Kzn Yahudi olmas, sorunu
.gletiriyordu. nk, Ortodoks bir Rus erkei ile evlen
mek iin, ilke olarak, kzn din deitirmesi gerekiyordu.
ki gen arasnda tartm a, ok gemeden kavgaya dn
t. ehov, nianls gzyle bakt kzn saldrgan karak
teri karsnda dehete dt. Bilibine unlar yazyordu:
Bu konuda daha nce de dalatk. Yarn barr, bir haf
taya varmaz, yeniden bozuuruz... Kz, dinin bir sorun ol
m asna kzarak, masamdaki kalemleri krd, fotoraflar
yrtt.. Bu, onun ne karakterde olduunu gsteriyor. Kor
kun bir rfnt. B ir ya da iki yllk evlilikten sonra ayr
lrm ondan.*
Bir sre sonra, bu azgn bakireyle, son olarak, bala
rn kopardn yine Bilibine bildirdi: Hep beknm . So
nunda, nianlmdan ayrldm. Hem balar koparan o ol
du. Ama, tabanca almadm ve gnlk tutm aya balam a
dm!** Daha sonra: Size artk ondan sz etmeyeceim. Ev
lenme bakmndan henz olgun olmadm sylemekte
haklsnz belki. Sizden b ir ya kk olmama karn, bi
raz ku beyinliyim. Hl okulda olduumu dlyor ve ho
cann, ezberlemediim b ir dersi soracan dnerek deh
ete kaplyorum. Hi kuku yok: Bir ocuktan baka bir
ey deilim.*
Demek, evde k a n yok, yalnzlk da yok. ehov, Peters-
burgdan dnnde, evde karlat grlt ve gelgit
ten szlanm akla birlikte, evresinde, dostlarn ve rahatsz
edici kiilerin bulunmasna gereksinimi olduunu aika
sylyor. Suvorin'e: konuksuz yaayamyorum hi. Yalnz
olduum zaman, ne nedir bilmiyorum, Okyanusun orta
snda aruk uruk bir kayktaymm gibi geliyor bana.**
diye yazyordu.
ehov, o yaz, Babkinoda, Kisselevleri, Levitan ve
yurtluun her zamanki konuklarn buldu yine. Onlarla,
sosyete oyunlarna, komikliklere, lgnca glmelerle so
na eren m askaralklara kaptrd kendini. Bu birlik bera
berlikte, tek atlak ses, sata yeni karlan A lacalb la-
c a l ykler'in basnda stn kr karlan oldu. Y eni-
lik le r in eletirmeni bu ykleri bir delin in sa y k la m a la
r olarak deerlendiriyordu. K uzey P ostasn n eletirme
niyse, ehontenin kitab, gen bir yetenein intihar tra
jedisini sergiliyor diye yazyor ve yazar bir kazk duva
rnn altnda yokolup giden, sklm bir limon a benzeti
yordu. Birka ay nce ehovu rgalam ayacak olan bu sal
drlar onu yaralyordu, Grigorovive Suvorin gibi insanla
rn kendini beendiklerini bildii iin. Kendisiyle ilgili ola
rak yaynlanan en ufak yazlardan tr, onlara kar uta
nyordu. Alnganl, basur krizleri ve dayanlmaz .di a
rlar ile daha bir artmt. Austos aymn sonunda, bak
mn salamak iin Moskovaya dnd.
Bu vakitsiz dn, yeniden ev deitirmesine denk d
t.
Bu kez, ehov, bir apartm an dairesi deil, Moskova
nn merkezinde, kibar Sadovaya-Kudrinskaya sokanda
bir ev kiralad. ki katl yap, krm z boyalyd ve ny
znde iki km a vard. ehovun deyimiyle iki gzl ek-
meceye benziyordu. Kiras, ylda alt yz elli rubleydi.
Kendi olanaklarn aan bu kiray demek iin ehov,
saatini Emniyet Sandna brakt ve Leikinden bor ald.
ehov, hibir zaman bylesine gzel yerlememiti.
Hastalarn da kabul ettii alm a odas zemin katnday-
d. Mielin, hizmetinin ve ann odalari da zemin katm-
dayd. Kzkardeiyle anas birinci kattaydlar. Yemek oda
s, salon da bu kattayd, kiralk piyano ve akvaryumla. e
hov, odasnn duvarlarna birok resim asm t ve dostu
Papudoglonun lmnde kendisine brakt kitaplar da
raflara dizmiti.*
Bu fazladan rahatla karn, ehovun, yalandka si
nirli ve sulugz olan annesi gelecein daha karanlk ola
candan ve Antonun elde ettii baarnn onu kendinden
uzaklatrdndan yakmyordu. Antoa, artk benim de
il gibi geliyor bana diye, konuklar nnde, szlanp du
ruyordu. Ailece hepsinin mutluluu iin, ehovun, zengin
bir tccarn kzyla evlenmesini istiyordu. Buna karlk,
baka bir yerde oturan ve sk sk eve gelen baba ise, n
kazanm akta olan olu ile iftihar ediyor, onunla daha bir
uyuumlu grnyordu. Antona hayrand ve dine yan i
ziini bana kakm aktan ekiniyordu.
ehov ailesi, e k m e c e li d olap 'a tannca, grltc
konuklarn arlam ak alkanln deitirmedi. Her ak
am eit eit konuklar, kapsn kimseye kapam ayan e
hovun evresine yorlard. Nikola ve Levitanm gen
ressam arkadalar, acemi gazeteciler, yazarlklar onan
m kiiler, ceplerinde yazlaryla gelen hevesliler ve Ma-
ria nn getirdii o kanlm az g zel k z la r d e m eti vard
orada. Btn bu insanlar yerli yersiz konuuyorlard, bir
semaverin evresinde, cokun bir sanat havas iinde. Bu
toplantlardan birinde, yazar Korolenko, alm alar ze

* Sadovaya-Kudrinskaya sokandaki ev 1954'te ehov mzesi oldu.

rinde sorular sorunca ehov, yant olarak, iziktirm eleri
nin kendisi iin basit bir elence olduunu syledi. y
klerimi nasl yazdm bilmek istiyorsunuz, deil mi?,
dedi. te! Masann stne yle bir bakt, gzne ilien
ilk nesneyi, b ir kl tablasn alarak Korolenkonun nne
koydu ve yle dedi: Yarn, bu bir yk olacak! Ad da
kltablas. Korolenko yle yazacakt: Gzleri parldyor
du muzip muzip. Kl tablasnn stnde, sanki henz bi
imlenmemi ama esinini ince alaydan alan, buulu grn
tler, durumlar, birtakm zmler kaynamaya balyor
du. imdi, bu konumay, semaverin yannda oturan yal
ehov anann bulunduu kk salonu, kz ve erkek kar
delerinin sevgi dolu glmsemelerini, birbirlerine kenetli
btn bu evreyi bu evre ortasnda, yaam a nee ile ba
kan gzel ve nitelikli gen adam anmsaynca, bana yle
geliyor ki, ehov ailesinin yaamnda son mutlu dnemdi
bu.* ou kez, sanatlar arasnda, gece ge vakitlere ka
dar; dereden tepeden konuup tartm alar sryor, koro
halinde arklar, komiklikler ve glmelerle sona eriyor
du. Bir akam, bu neeli evreye, iri yar, k, dzenli, ya
l bir yazar, Grigorovi kageldi, krl, kabark favorile
riyle. nce, bu ebedi Panton heykeli karsnda put kesi
len gen adamlar, sonra akalarna ve grltlerine ba
ladlar yeniden. Grigorovi, hemen onlara ayak uydurma
ya balad, gen kzlara kur yapacak denli cesaretlendi.
Petersburga dndnde, Suvorinin karsna unlar yaza
cakt: Azizem, ehovun evinde olup bitenleri b ir bilse
niz! Curcuna, Azizem, gerek curcuna!
Kimi kez, ehov, bir meyhanede kfelik durumda ol
duu sylenen kardei Nikolay alp eve getiriyordu. A n
lde alkolik olan Nikola, serseri yaam srdryor, ar
tk salarn taram yor ve orospularn peinde kouyordu.
Anton, ona zen gsteriyor, tler veriyor ama, o ks din
liyordu: nan ki, kardein olarak seni anlyor ve seviyo
rum btn varlmla diye yazyordu ehov ona, btn

* Korolenkonun A n la r'.
yeteneklerini, niteliklerini biliyorum. Sen iliklerine kadar
iyi, cmert, bencillikten uzak, iten bir insansn.. T an n
sana bakalarnda bulunmayan bir ey balam: yete
nek. Bu, seni m ilyonlarca insann stne karmakta. e-
hov, ayrca, kardeinden, bu yetenee sayg gstermesini,
aylakl, kadnlar, arab ve bouna rpnm alar feda
etmesini istiyordu. ehova gre: gerek sanatlar, elbise
leriyle yatmaya, bir duvar deliinde tahtakurulanm n do
lam asna kaytszca bakmaya, kirli havay cierlerine ek
meye, tkrkle kapl bir demede yrmeye, gaz ocan
da yemek piirmeye gelemezler. Onlar, elden geldiince,
cinsel gdleri alt etmeye ve soylulatrmaya alrlar..
Bir kadndan istedikleri, yalnz yatak ve hayvansal ter de
il.. tazelik, sevimlilik, insanca duygular ve orospu deil
anne olma hakkdr.. Onlar, patlayncaya kadar vodka i
mezler, burunlarn dolaplara sokmazlar, nk domuz ol
m adklarn bilirler...* Ksacas, ehovun kardeinden
istedii ey, kendi deyimiyle efe n d i olmasyd. Pek inan
dracan ummamakla birlikte ona yazd bir mektup,
ehov bakmndan bir inan aklamasyd. ehov, yirmi
alt yanda stoac b ir ahlak oluturmutu: Kendine ege
men olma, onur ve yetingenlik ahlak. Her eyde lll
birinci plana alarak, ok iki ve sigara imemeye, kilo
sunu korumak iin stl bir rejim e katlanm aya zorluyor
du kendini. Ona gre alma, bir sanat iin, arlk ei
limlerine kar en gvenilir korunma yoluydu.
Bu ayya Nikolaya szn dinletme olana yoksa da,
Aleksandr uyuukluundan ekip kurtarm adan umudu
nu- kesmiyordu. Aleksandr, tmden yola gelmiti bile ve
ehovun grne gre e fe n d i olmak zereydi. Anton,
ona Y en i Z am an lar'da gazetecilik ve dzelticilik ii bul
mutu. Aleksandr, Petersburgda yayordu. Antonun ba
arsna hayrand ve ona imreniyordu. Bakentte onun
komisyoncusu olmutu. Bylece, Anton'un yazlarnn pa
rasn alm ak iin gazeteleri tedirgin ediyor, yaym clara ve
m eslekdalanna m esajlar iletip, kitaplarn satn denetli
yordu. Ayn zamanda yaz da yazyordu. ehov da ona, k
sa sre nce Grigoroviten kendisine sylediklerinden esin
lenerek tler veriyordu: Tanr akna, bouna har
cam a kendini, kafan ilemezken, kaleminin gemini elden
brakm a... iine etmemek iin, her satrda uyank ol!* e
hov, ayn zamanda, meslein pf noktalarn da gsteri
yordu: Doa betimlemelerinde en kk ayrntlara yap-
mal ve onlan yle biraraya getirmeli ki, okunduktan son
ra, insan gzn kapaynca, bir tablo olutursunlar.. Psi
kolojik alanda da yine ayrntlar. Beylik szlerden Tanr
korusun seni! En iyisi, bakasmn ruhsal durumlarn ee
lemekten kanm aktr. Bu durumlar, onun eylemlerinden
karlacak biimde dzenlemeli.** Bu tlerde, ehov'
un tm sanatnn ana izgileri yer alyordu. Bununla bir
likte ehov, ayn kardeine, gerek yazgsnn, bir yazar
yazgs olmadm syleyip duruyordu-. Yasal karm olan
tp dnda, bir de metresim var: edebiyat. Ama ondan sz
etmiyorum. nk, yasad yaayanlar, yasa dnda yok
olup giderler.***
Aslnda, m etr e s 'i onu y a sa l einden daha ok do
yuruyordu. n gitgide artyordu. Lokantalarda, kimi ki
ilerin kendini p a r m a k la g sterd ik lerin i sylyordu. Son
moda lokantalardan birinde, mrnde ilk kez istiridye ye
diini gururla anlatyordu bayan Kisseleve: Pek gzel de
il! Hem, beyaz arapla limonu kaldrrsanz, tamamyla
mide bulandrc.****
1886 Eyllnn sonlarna doru ehov, kzkardeini
Petersburga gtrd, ona bakenti gstermek ve nnn
yanklarndan onu yararlandrm ak iin. Hayranlarnn kar
lamas bir kez daha at umutlarn. Bayan Kisseleve,
vglerin arlndan yaknyordu-. Yazk, kez yazkl

* 6 Nisan 1886 tarihli m ektup.

** 10 M ays 1886 tarih li m ektup.
*** 17 O cak 1887 tarih li m ektup.
* * * * 21 Eyll 1886 tarih li m ektup.
Ben de, N ana gibi, Petersburgda moda olmaktaym. Ciddi
bir insan olan Korolenko, gazete direktrlerince daha yeni
yeni tannrken, btn Petersburg, benim zrvalarm oku
yor... Gs kabartc bir ey bu! Ama benim edebiyat
duyarlm iin bir hakaret bu. Kk salon kpekleri nn
de kendilerinden geen okuyucular hesabna utanyorum,
nk onlar filleri tanmyorlar. una inanyorum ki, cid
di olarak alm aya baladm zaman, kimse bana dikkat
etmeyecektir. *
Gerekten btn dergiler ehonteden sz ediyorlard.
R us H zin esi adl dergideki bir yazsnda, sekin eletir
men Obolenski, ehovu Korolenkodan stn gryordu.
ehov, Moskovaya gelir gelmez Aleksandrdan, kendisi
iin ok gururlandrc szler edildiini bildiren bir mek
tup aidi: nsanlar, nmde, sende tanrsal b ir kvlcm ol
duuna inanm gibi konuuyorlar ve senden, tam tam na
ne olduunu bilmeden bireyler bekliyorlar.**
ehov, 1887nin Martnda, Aleksandrm tifse tutuldu
unu renir renmez hemen Petersburga gitmek zere
trene bindi. Yolda tek zevki, sevimli, tatl Annay (A n n a
K aren in a) okumak oldu. Petersburga vardnda, Alek-
sandrm sapa-salam olduunu grd. Bir an bunalm
geirmi, korkuya kaplnca, kendini hasta sanarak bana
telgraf ekmi diye yazyordu ehov, bayan Kisseleve.
Ama, Aleksandrn kars gerekten hastala yakalanm
t. ehov, ona elinden geldiince bakt, iyiletirdi onu. T-
kabasa dolu hastahaneleri, kiliselerde yasl insanlar ve so
kaklarda cenaze alaylaryla, Petersburg devinimsizlik, ses
sizlik iine dmt epeevre. ehov, Grigorovii grme
ye gitti. O da rahatszd. ehova sarld, ban omuzuna
koyup alad ve heyecandan az daha kalbi duracakt. Bu
i karartc gnlerde, bir tek ferahlk: ehovun Suvorinle,
akamn dokuzundan sabahn birine dek sren konuma-
syd. Y en i Z am anlar'm bayazar ehova yklerini ki
taplatrm ay nerdi ve ona gelecekteki ykleri iin 300
ruble avans verdi.
Bu beklenmedik para, bir sre nce, gneye gitmeyi
dnen ehovu ok sevindirdi. Artk hibir ey onlarla
gitmesine engel deildi. Moskovaya berbat bir nezleyle d
nnce, hemen gnlk ilerini yoluna koymaya alt, bir
ka yk iziktirdi (T ifo, Y aam n skn tlar, Giz..), kita
bm oluturacak on alt yknn listesini yapt, yazlan
Suvorine yollad ve sulu bir mutluluk duygusu iinde, ai
lesini Moskovada brakarak, ocukluk an lan n yaamak
iin Taganroga gitti bikou.
Sekiz yllk bir ayrlktan sonra, doduu kente varn
ca hem duyguland, hem de zld. Moskova ve Peters-
burg'un canllna alm olduu iin, burada insanlar,
byk kentlerdekinden daha youn bir hava iinde ar
ar deviniyorlar gibi geldi ona. Herkes, bir baka yzyl
da ve aalk karlar iin, yavalatlm bir yaam sr
yordu sanki. Amcas M itrofann scak konukseverliinden
duygulanmakla birlikte ehov, yengesinin gevezeliine,
hizmeti kzlarn pasakllna, leendeki pis kokan suya,
krmz pikeli eski bir pufla rt altnda uyuduu o ok
kk karyolaya dayanamyordu. Evin ar yemekleri mi
desini bozuyordu. shal olmutu ve geceleri kazk duvar
larnn yanbandaki ak helaya komas gerekiyordu.*
Haydutlar helalarda saklanyorlard. yle ki, oralara git
mek zehir imekten daha tehlikeli idi. Gece gndz ora
ya kouyordum. Gece, gerek bir ikenceydi: karanlk, rz
gr, gcrdaya gcrdaya, glkle alan kaplar, karanlk
avluda srne srne yrmek, kayg verici sessizlik ve
gazete kdnn yokluu... yle ekliyordu ehov: otu
ra insan ancak dnde grebilirdi. Taganrogda bu
lkse yalnz iki kii sahipti: muhafz gc komutan ve Al-
feraki (kentin zengin Rumlarmdan biri). Geri kalanlarn
hepsi, ya yataklarna iemek ya da dnyann br ucuna
gitmek zorundaydlar. shali dnda ehovun broniti,
 sol bacanda flebiti ve her zamanki gibi, basuru vard.
Gndzleri dan kt zaman, her sokak kesinde, ken
dini eskiden tanyan insanlara rastlyordu ehov. Hepsi
de onu evlerine aryor, sorular ve yorumlaryla kafa
sn iiriyorlard. Paskalya gnleri dolaysyla, kilisedeki
dinsel trenlere katld, buhur kokulan ve titrek mum k
lar iinde, ac ve zlemle, kilise korosundaki kk ocu
un anlarm yeniden yaad. Hi kukusuz, Taganrogda
her ey onu rahatsz ediyor, incitiyor ve alkoyacana
uzaklatryordu. Bu uzun ve zahmetli yolculua niin k
tn soruyordu kendi kendine. Ne var ki, bozkn yeniden
grmeden Moskovaya dnmek istemiyordu.
Bozkr, hi deilse, onu hi dknklm a uratmad.
Yank otlarla kapl, kimi kez bir atm acann szld u
suz bucaksz bir gk altndaki bu dmdz ve plak alan
ona karm ak b ir sevin ve zn duygusu veriyordu. z
grle kavuan ruh bolua uuyor, am a beden onu izle-
yemiyordu. Novoerkaskta ehov, iki gn boyunca, grl
tl mzik, lgn danslar ve kardee iki alemleri iinde,
gerek bir kazak dnne katld. ylesine esriktim ki,
ieleri gen kz, gen kzlar da ie gibi gryordum*
diye yazacaktr kzkardeine. Gelinle gveyi onun nnde
dudak dudaa pyorlard neeli b ir emime iinde. B
tn bu pmeler,, azma ok ekerli zm tad veriyor ve
sol baldrmda b ir kaslm aya yol ayordu, bunlarn y
znden sol bacamdaki flebit aztt.** diye ekliyordu.
Taral gzel kzlar, bal anana r gibi fr dnyor
lard ehovun drt b ir yannda. Bu kzlardan biri, ona
davranlarndaki serbestlii gstermek iin, hep yelpaze
siyle koluna, y a ra m a z o cu k diyerek vuruyordu.
ehov, Kravtsovlarda da konuk oldu. Eskiden, oullan
Piyerin hocas olarak evlerinde kalmt. Ama rahat yatp
kalkamamasma, sarm sakl orbayla beslenmesine, gerek
bir kym olan av partilerine arlm asna karn, yine de

* 25 Nisan 1887 tarih li mektup.

** Ayn tarih li mektup.
kyl konukseverliinden memnundu. Bozkrn byl ya
knl, yerleimin rahatszlm balatm aya yetiyordu.
Kravtsovlarn evinden, nl Donetz kysndaki Kutsal
Dalar m anastrna gitti. On be bin hac, Ermi Nikolay
kutlamak iin orada toplanmt. ehov, ban sokacak bir
yer, bombo bir hcre buldu kendine, tl kadar ince bir
minderle. Nehir boyunca ilerleyen bir Hac alayna katld
ve zam annn geri kalann, ou yal kadnlardan oluan
dindarlarn gidip gelmelerini, ahvahlarn ve yakarlarn
dinlemekle geirdi. Dnyada bunca yal kadn bulundu
unu bilmiyordum. Yoksa oktan beynime bir kurun s
kardm. diye yazyordu kzkardeine.*
Dnte ehov, dinlenip nefes almak iin Taganrogda
durdu ve oradan Moskova trenine bindi, am a nc- mev
kie. nk, metelii kalmamt. Leikine unlar yazyor
du: Bir sr izlenim ve gere edindim ve bu yolculuk iin
bir buuk ay kaybettiime piman deilim.. Moskovaya
meteliksiz dneceim.**
ehov, Moskovaya geldiinin ertesi gn, Babkinoya
gitti. nceki yllarn nee ve esinini bulamad orda. Ev iyi
snmyordu, hava can skcyd ve ehovun keyfi kayor
du gnden gne. Leikine unlar yazyordu: Uzun sre
dir bir eyler yazamadm. Ama bu, kaynak kurudu demek
deil.. haftadr, kendimi zntlere kaptryorum al
aka. Burnumu dar karm aktan ekiniyorum, kalem
elimden dyor, ksacas sinir. Sizin inanmadnz ey.
yle b ir ruhsal durumdaydm ki, hi mi hi alamyor-
dum.*** ki gn sonra, ehov, bayan Kisseleve unlar ya
zacakt: Yeni dnceler yok. Eskilerine gelince, kafam da
birbirine karyor ve be gn gne altnda kalan yeil
balk av antam n dibindeki solucanlara benziyor.
ehovun ruhsal sknts, A la c a k a ra n lk adl yeni yk
kitabnn baarsyla da gemedi hi. Bu kitap stne ya-
zlanlan okuyorum, diye yazyordu ayn mektupta, beni
vyorlar m, ruhumun yitmesine mi hayflanyorlar, an
lamas olanaksz. Yetenek, yetenek! Tanrm yattr yaza
rn ruhunu! te, eletirilerin anlam bu. Bunlarn dnda,
A la c a k a r a n lk fena gitmiyor.
Btn dnya sevinlerinin boluu karsndaki bu bir
den patlak veren dkrkln, bir yl nce, bayan Kis-
selpve yazd bir baka mektupta dile getirmiti: Yaam,
herkes iin bir rezillik. Ciddi olarak bunu dndm
zaman, lmden korkan insanlar mantkl deiller gibi ge
liyor bana. Dnebildiimce yaam, ardarda gelen ve bir
birine karan irenlik, kavga d ve bayalktan ba
ka bir ey deil bence... nsan, mutlu kiilere rastlam adan
bountu iinde srnp duruyor.*
Bu dnce yakasn brakmad iin, ehov, birden
yaz yoluyla kurtulmay koydu aklna. Niin bir piyes yaz-
masmd? Tiyatro, nicedir kendine ekiyordu. Geen ilkba
h ar sresince, Kor Tiyatrosu mdr Kor, iki kez, piyes
yazmasn istemiti ondan. ehov, nce bu neriye hi nem
vermemiti. H atta bayan Kisseleve yle yazmt: Piyes
yazacak deilim kukusuz. Tiyatro ve seyircilerle hibir
alveriim yok.. Hepsinin can cehenneme.** Ama, bu d
nce yolunu kazyordu engellerin arasndan. h afta
sonra ehov, romanc Yejova: Piyesim bitti diye yazyor
du. Kardei Aleksandra da almasn ne denli rahatlkla
bitirdiini anlatyordu: Piyesimi farkna bile varmadan
yazdm, Korla yaptm b ir konuma sonunda. Gidip yat
tm, bir konu dndm, sonra yazmaya baladm.. On
be, daha dorusu on gnm ald bu... Piyesimin deeri
zerinde b ir ey sylemeyeceim. ok ksa oldu diye ku
kudaym. Herkesin houna gitti. Kor, dram kurallarna
aykr hibir kusur bulamad. Bu da, yarglarm n esiz
liini gsteriyor. Entrik karm ak ama, aptalca deil. Her
perdeyi, yklerimdeki gibi bitiriyorum: btn sahneler,
tatl tatl, dingin dingin geiyor ama, sonunda, seyirciyi

* 29 Eyll 1886 tarih li m ektup.

* * 13 Eyll 1887 tarih li mektup.
arplm a dndryorum. Gerekten gl ve gze arpan
kimi yerler zerinde enerjim i topladm; buna karlk, bu
ay n sahneleri birbirine birletiren sahnecikler gevek, an
lamsz ve baya. Her eye karn memnunum sonunda,
nk, piyes kt bile olsa, yaznsal deeri olan bir tip ya
rattm , Davidov yeteneinde bir insann oynayabilece
i ve hakkm verebilecei bir rol oluturdum.*
Bu piyes /vanovdu. ehova gre, vanov, hkmetin
bask politikas karsnda aydnlarn aknln ve Rus
yada toplumsal durumun bozuluunu simgelemektedir.
Yce yrekli dlerini, gerein istekleriyle uzlatrama-
yan bu olumsuz kii, kendini bir ban gibi kemiren su
luluk ve bulant verici bir ylgnlk duyuyordu. nsanc ta
sarlarn dumanl esriklii iinde yitmi bir mlk sahibi
olan vanov, ykma doru giden yurtluuyla ilgilenmiyor
du. Kars S a ra da (Anna Petrovna) ar hastayd. Kyl
komusunun kz aa vanova abay yakmt ve bunu
ona sylemekten ekinmiyordu. Laf olurmu filan aldrma
dan, onu, iine gmld hrnlktan kurtaracak gte
olduuna inanyordu.. Bunca saflk karsnda duygulanan
ivanov, kzn kendisine hayran olmasna ses karmyor
ve gee gndz vicdan azab ekiyor, kendimi sulu his
sediyorum ama, nedenini soruyorum kendi kendime diye
ahvah ediyordu. Sonunda kars lyor ve ok gemeden,
akaklar krlam dul adamn taptaze aa ile evlenecei
haberi yaylyordu ortala. Ama, dn gn, herkesin
nnde Dr. Lvovun ona pis herif demesi zerine, gen kz,
birden evlenmekten vazgeiyor ve tabancayla canna ky
yordu.
Piyesin melodramatik rgs iinde, karakter var,
iyiden iyiye ilenmi: Uyumsuz, kendinden ve dnyadan
lesiye bkkn vanov; yalnz ak gcyle bu lgn adam,
gmld bataklktan kurtarm a dncesiyle cokulara
kaplan kk aa; namuslu, drst am a biraz dar kafal,
sorunlar zmleyeceini sanarak arlatran Dr. Lvov.
 Bylece, acmasz bir alayla dolu P laton ovun tersine,
van ov , gereki, geleneksel karakterlerin atmas zeri
ne kurulu bir piyes izlenimi brakyordu. Oysa, daha son
ralar, ehov1un tiyatrosu, ara-renkler. antrm alar, sessiz
liklerle dolu bir evre tiyatrosu olacakt. Orada, renkler
belirgindi, durumlar i bir k altnda sergileniyor, yaa
mn vr-zvr eyleri sahnenin girdi ktsnda siliniyordu.
Her eye egemen olan, durmadan ileyen zamann yprat
m alar deil, vanovun kiiliiydi, dleri iine gml,
gerek bir tutkuya kaplamayan, bindebir geliveren co
ku nbetleri de, salksz bir durgunluk ve yetersizlikle so
nulanan bir eit Rus Hamleti.
Hi kukusuz, ehov, bu istemeye istemeye ayartc du
rum a gelen vanov tipini betimlemek iin, kardeleri Alek-
sandr ve Nikolann karakterlerinden esinlenmiti. Ama,
ona kendi kiiliinin kimi zelliklerini de vermiti. unu
da unutmamal ki, piyes yazarn nrastemi nbeti ge
irdii bir dnemde yazlmt. vanovun kimi konumala
r, ehovun kiisel tiksintilerini dile getiriyordu. Bununla
birlikte, ehovda onur duygusu, alm a tutkusu, her za
man dkrklna stn gelmekteydi. ehovun vanova
zel bir sevgisi, hemen hemen ailesel bir sevgisi vard. Bu
ypranm, bu krgn, bu yararsz vanovu herkesin sev
mesini istiyordu. Suvrine unlar yazyordu: vanov, oyun
da, kopuk, gereksiz bir adam, doktor da saygn bir insan
olarak grnyorsa, Sarah ile Saann vanovu niin sev
dikleri anlalmyorsa, o zaman baarlam am demektir.*
ehov, Suvorine, hi yoktan mutsuz olan vanovun ni
in her eit hogry hak ettiini, niin Lvovun aslnda
erdemli bir aptal olduunu ve vanova abay yakan aa
nn, zellikle onu yok olup gitmekten alkoyarak kutsal bir
grevi yerine getirme gdmnde olduunu aklyordu.
B ir toplulukta okunduktan sonra Kor piyesi olduu
gibi kabul etti. ehov, hesaplar yapyordu bile. Anlama
gerei, gelirin yzde sekizini alrsa, bu, alt bin ruble edi
yordu. Bu olaslk karsnda cokuya gelen ehov saatle
rini, oynan ve sahneye koyma konusunda, barol oyna
yacak olan Davidovla tartarak geiriyordu. te yandan,
her ticari baarya gerekli olan reklam dnerek, karde
i Aleksandra, aadaki notu Y en i Z am an lara koydurma
s iin mektup yazd: A. P. ehov, vanov adl drt perde
lik bir piyes yazm bulunuyor. Moskovada bir edebiyat
evresinde Cya da buna benzer bir ey) okunup byk bir
etki yapt. Konu yeni, karakterler ok belirgin.*
Ne var ki, ehov, daha ilk provalarda gvenini yitir
di. Birden ona yle geldi ki, bu toplu giriimde yazarn yeri
yoktu, oyuncular metni elinden alyorlard. Topluluun m
dr, tek bana btn haklara sahipti. Yaplacana sz
verilen on provadan sadece drd gerekletirildi. Tiyatro
salonunda, sessiz sessiz oturan ehov, oyuncularn replik
lerini suflrn yardmyla, o da kekeleye kekeleye syle
melerini iitmekten znt duyuyordu. Hibiri, repliklerin
anlam n kavram a benzemiyordu. Kendini beenmi ve
anlaysz oyuncular, rollerini yaayacak yerde, oynuyor
lard. ehov, skla ezile, u bu kiinin ruh durumunu ak
lam aya kalkt zaman da, kimse dinlemiyordu onu. e
hov, kardei Aleksandra unlar yazyordu: zgn olmak
istedim, piyesime ne b ir rezil koydum ne de bir melek (am a
soytarlardan yakam kurtaram adm ), ne kimseyi knadm,
ne de hakl kardm. Baarabildim mi? Bilmiyorum. Kor
la oyuncular, oyunun tutacana inanyorlar. Bense pek
gvenli deilim. Oyuncular hibir ey anlamyorlar, aptal
lk stne aptallk yapyorlar. Kendilerine uymayan rolle
ri stleniyorlar. Bana gelince, ben savayorum.. Bilseydim,
bu ie burnumu sokmazdm.**
Moskovada ilk temsil, 9 Kasm 1887de verildi. Afite
piyes, ehonte deil, ehov imzasn tayordu. Sin ir ger
ginliiyle geen haftalardan sonra, ehov perde kalkmadan

* 6-8 Ekim 1887 tarihli m ektup.

* * 2 4 Ekim 1887 tarih li m ektup.
 nce kendini dingin hissettiine ard. Btn aile, yrek
darlndan y a n l durumda bir locaya tkmlard. e-
hov ise, sahnenin yanbamda, kuliste, zindana benzeyen
bir kede duruyordu. Oyuncular, korkular iinde, onun
nnde dolayor ve kt sonucu nlemek iin istavroz
karyorlard. Sonunda perde ald tiyatro salonunun dip
siz kuyusuna. Seyirci kalabal kml kmld.
Birinci perde normal geti, her ne kadar oyuncu Kis-
selevski, belleindeki delikleri rtmek iin, zlesi b ir bi
imde, tuluata katysa da. kinci perdede, rollerini bilme
yen, geveleyip duran ikinci derecedeki oyuncular daha da
yanllar yaptlar ama, seyircilerin hibiri farkn a varm a
d bunun. nc perdenin sonunda seyirciler alk tuttu
lar ve yazan sahneye ardlar. Sava kazanlm myd?
ehov, buna inanm ak zereydi. Yrei arpa arpa, iin
sonunu bekledi. Ne yazk ki drdnc perde her eyi ber
bat etti. B ir ara frsatn bulup iki ien oyuncular, sahne
de soytanlk yapyordu. Zil zu rn a sa rh o olan Kisselevski
kem-km ediyor, abartlara kayor, yzn gzn bu
ruturuyordu. vanovun yaam na kymas, kimi seyirci
leri sarst, bakalann da gldrd. Salonda hayhuy git
gide yaygnlayordu. Islklar alklara, laf atm alar bravo-
lara karlk veriyordu. Polis, kimi bozguncular dan at
mak iin araya girmek zorunda kald. Bu lgnlk seli kar
snda ehov'un byk korkulara den kzkardei bay
lacak oldu. ehovun dostlarndan biri, yrek arpntlar
iinde koarak tiyatrodan ayrld. B ir bakas, ban el
leri arasna alarak imdi ne yapacam diye szland
durdu. ehov, grlt patrd iinde, soukkanlln ko
ruyordu, btn bu olup bitenler kendisini ilgilendirmiyor-
mu gibi. Aleksandra unlar yazyordu: Sonunda, yor
gunluk ve ksknlk duygusu iindeyim. Tiyatro adamla
r, alk ve slk kanm bylesi bir taknlk grmedikle
rini ve baka hibir yerde piyesimle ilgili tartm a gibisini
duymadklarn sylyorlar.* ve kardeine b aarszl
m alaya alarak, Schiller Shakespearovi Goethe*- imza
syla b ir baka mektup yollad.
M oskov a H aberleri'nin eletirmeni unlan yazyordu:
Piyeste, yazarn deneyimsizliinden ve bilgisizliinden ge
len birok yanl var. vanovun karakteri aklanr diye
bekledim sonuna kadar. Hibir aklam a olmad.. M osko
v a D e fterin in eletirmeni, tvan ov'un kstaha hayasz,
bir aptallk olduunu sylyordu. vanov'un sonraki iki
temsili daha dingin bir hava iinde geti. Sonra, oyun afi
ten kaldrld.
ehov, bu baarszl- filozofa karlad. Ne piyesin
gelimesine zamanndan nce son veren Kora ne dn
cesine ihanet eden oyunculara kzyordu, ne de kiilerine
ilgi duymayan seyircilere. Frtna dindikten sonra, ehov,
kendini tuhafcasna rahatlam buluyordu. Sanki bu ac
sarsnt, ona dengesini geri getirmiti. Gnl rahatl iin
de alm a masasnn bana oturdu ve gazeteler iin, e-
honte imzasyla ykler yazmaya balad.

* 24 Kasm 1887 tarih li m ektup.

100
 VII./-YAA M IM CANIMI SIKIYOR-

/vanovun baarszla uramasnn, kendini sahne al

datndan kurtardn kesin olarak sylemesine karn,
ehov, bunca zntye mlolan, bunca umutla baland
piyesinden kopamyordu. Son iki yk kitabnn, A lacal
yk ler v e A lacakararlk'm az satlmasndan dknkl-
na urayan ehov, Moskovada tutmayan /vanovun, ola
ki Petersburgda sahneye konmas halinde, h a tn saylr
paralar elde edebilirim belki diye dnyordu kendi ken
dine. Yine de, bu ie sarlacak bir tiyatro direktr bul
m ak gerekti. Onun iin, ehov, 29 Kasm 1887de bakente
gitti.
Giderlerini ksmak iin, Aleksandrn istei zerine e
hov onun evine konuk oldu. Orada nevri dnd. fkesi
burnunda, tembel ve dikkafal olan Aleksandr bir kadn
arkadayla at katnda oturuyordu. Kadn hastayd. Alek
sandr da zamann her eyden ve herkesten yaknm akla ge
iriyordu. ehov, kardei M iele: Kir pas, pis kokular,
gzyalar, yalanlar. ldrmak ve bulak bezi gibi kirlen
mek iin, evinde bir h afta kalm ak yeter* diye yazyordu.
Bu iren evii, bu baya yaygaralarla, ehovun he
men her akam arld toplantlarn klan, k ib ar dav
ranlar ve zekice konumalar arasnda ne eliki! ehov,
Petersburga gitmeden nce, talihsiz Ivanovun birer kop
yasn dostlanna gndermiti. Piyes, oktan, elden ele do
lamaktayd. Mucize! Onu okuyanlann hepsi cokuyla sz
ediyorlard ondan. ehov, Miele unlan yazyordu: Suvo-
rin, piyesimi Kora verdiim iin ate pskryor. Ona ba
klrsa, ne Kor topluluu, ne de Moskova seyircileri va-
novu anlayamazlar. Herkes piyesi benim sahneye koyma
m bekliyordu ve baarl olacana inanyordu.*
Bu vglere ok sevinen ehov, Petersburgun kukusuz
esiz bir kent olduunu ve orada kendini gn birinci
katnda hissettiini ekliyordu szlerine. ehov, piyesini
bir edebiyat evresinde okudu ve alklar karsnda ba
n yere edi, A v ru p a P ostas'nda kendisi iin yaynlanan
bir yaznm tadn kard vne vne, onuruna dzenle
nen akam yemeklerine katld, nl ressam Repinle ta
nt, Leontiev eglovla akam yemei yedi, onun arac
lyla yal air Pleeiyevla tant. Bu air, otuz sekiz yl
nce Petraevski'nin devrim gurubu yesi olarak tutuklan
m ve Dostoyevski ile son dakikada ar Nikola I tarafn
dan balanmadan nce, idam mangas karsnda, yan
yana bulunmu, sonra Sibiryaya krek mahkmu olarak
gnderilmiti. ehovu Petersburgda yeniden gren Koro-
lenko, onda garip bir aydn inceliiyle kyl safl kar
mn buldu. ehovun m avi**, ltl ve derin bakl gz
leri, ayn zamanda dnce ve hemen hemen ocuksu bir
saflkla parldyordu. Davranlarnn, tutumunun ve ko
numasnn sadelii, btn yklerindeki gibi, kiiliinde
de ar basyordu. Genel olarak, yaam aktan mutluluk
duyan b ir insan izlenimi verdi bana.***
Aslnda ehov, ailesinden, para skntsndan, yalnz
lktan kaynaklanan kayglarn unuttuu dostlar ev-i
resinde yaamaktan mutluluk duyuyordu, ancak zaman
zaman. ehov, Petersburgda bir tiyatroya nermeden n
ce vanov zerinde alm aya k arar vererek Moskovaya
dnd. Ama, ok gemeden, b ir baka tasan btn dikka
tini zerine ekti. 1 Ocak 1888de dncesi, aylardr, belki
de yllardr kafasnda gelien, nemli bir ykye balad:
Bozkr. Don nehri ovalanndaki son gezisi, onda ocukluu

* 3 A ralk 1887 tarih li mektup.

* * Aslnda mavi yankl kahverengiydi.
* * * Korolenkonun A n la r'.
nun renkli anlarn canlandrmt. yk, kaynaktan ba
layp akp gidecekti sadece. Tam o sralar saygn P leei-
yev K uzey P ostasna, oturakl b ir yaz iin ehovu sk-
tnyordu. te yandan, Grigorovi de, Niceden mektup ya
zarak, kk yklerden vazgeip roman yazmasn isti
yordu bir kez daha. H atta ona ok dokunakl sayd bir
konuyu bile neriyordu: A n yoksulluun intihara srk
ledii on yedi yanda bir delikanlnn ektii ikenceler.
ehov, verdii yantta, bunun kukusuz ok nefis bir konu
olduunu ama, oktan bam baka bir tarz ykye balad
n yazd: Bozknn a n sik lo p ed isi olacak uzun bir yolcu
luun ansna.
ehov, kusursuz olmasn istedii bu yapta durup din
lenmeden alyordu her gn. P etersbu rg G azetesi iin, du
yarlk ve sadelik iinde coturucu bir yk yazma am a
cyla birka saat almasn durdurdu zlerek. yknn
ad U yum ak in di. Sonra yeni b ir itahla B oz kra dnd.
Birka sayfalk ykler rptrm ay alkanlk haline ge
tirdii iin, bkmadan ve okuyucuyu bktrmadan, bozkrn
binbir grnmn b ir( ocuun kefetmesini anlatm a g
l ekiyordu. B ir eylem ve serven yokluu, sorunu g
letiriyordu. Beklenmedik olaylar yerine, ilgin yzler ve
yerler koymak, betimlemelere psikolojik bir am lam ann
coturucu deerini katm ak gerekiyordu. ehov, Korolen-
koya unlar yazyordu: Tema iyi, seve seve yazyorum.
Ama, uzun b ir metin yazmaya alk olmadm iin, fazla
yazarm diye korkuyorum ve tam tersi bir arla d
yorum: her sayfa, ayn, kk bir yk gibi youn oluyor,
tablolar birbirini maskeleyerek, stste, birbirini sktra
rak genel etkiyi zedeliyorlar, okuyucu bu yzden usan
getirip iine tkrecek.* eglova da unlar yazacakt:
Beni ileden karan, anlatmda hibir romanslk olma
mas. Kadnsz b ir yk, buharsz buhar m akinas gibi
dir.** Bununla birlikte, almas ilerledike, kendine g
venir oluyordu. Bylece, B ozkr' aznn tadn bilen bir
kimsenin ulluun tadn karrcasna, duya duya ve ace
lesiz yazdn sylyordu ehov. Daha da ileri giderek
Pleeiyeve unlar yazyordu:. Bozferm yazmak iin bir
ok g, enerji ve fosfor harcadm: kendimden her eyi s
ke ske, gerilim iinde, ha babam ha alyordum. Bu da
beni korkun yordu. Baarl oldum mu olmadm m, bil
miyorum. Her ne olursa olsun, bu benim bayaptm. Daha
iyisini yapmak elimden gelmez.*
Bir ayda tam amlanan yky ehov, gznn yana
bakmadan iten dncesini sylemesi ricasyla Pleei
yeve yollad hemen: Tanr akna nezaket gstermeyin azi
zim, gerekiyorsa, ykmn kt ve can skc olduunu sy
leyin. Doruyu renmeye can atyorum. Mektup yle
bitiyordu: Btn varlyla size bal meziniz.**
Be gn sonra ehov, Pleeiyevden ateli bir yant ai
di; Yeni yknz yutarcasna okudum. Okumaya bala
ynca da, kurtaramadm kendimi ondan, Korolenko da be
nim gibi. ylesine olaanst, iir ykl, insan kapp kav
rayan bir yk! Haber vereyim size, parlak, ok parlak bir
geleceiniz olacak.
ehov, bu vglerden ylesine duyarland ki, Bozkr'
kendine, daha nceki yaptlarndan ok daha yakn buldu.
Onu ocukluk anlaryla beslemiti. Kendine yakn buldu
u folklorik imgelerin, yabancs olanlar coturabilmesine
ayordu. K uzey P ostas direktrnn, aa yukar bir
ayda yazd bir yk iin bin ruble vermesi de artyor
du onu. Btn dostlannm nnde vnyordu bununla.
B ozkr, K uzey P ostas'nn M art saysnda yaymland.
Okuyucularla eletirmenlerin tepkisi ilk azda ok ateli
oldu. Lesskov, dehadan sz ediyor. Saltikov Sedrin ve Ost
rovski vg stne vg yadryor, Y en i Z am an larm ele
tirmeni Burenin, yazar Gogol ve Tolstoyla bir tutuyor,
gen ve gzde yazar Garin, yky edebiyat toplantlann-
da okuyor ve yle diyordu: Rusyada birinci snf bir ya
zar kyor ortaya.. Sanki bir ban deildi ve imdi ben
kendimi daha iyi hissediyorum.
Hemen hemen oybirliiyle duyulan bu hayranlk e-
hovun, okula yazlmak zere bir tccar olan amcasnn
iki tekerlekli arabasyla bozkrdan geen dokuz yandaki
bir ocuun, gorun yapyaln yolculuk yksne okuyucu
larn ilgisini ekerek kazand baaryla kantlanyordu.
Bu uzun yolculuun beklenmedik olaylar, hem anasndan
ayrldna zlen, hem kendini bekleyeli yeni yaamdan
kayglanan ve grnmlerin grkemine hayran olan kk
Igorun kiiliine bal birok yk oluturmaktadr. Te
kerleklerin her dnnde, bu dingin doann bysne kap
trm aktadr kendini kk gor. Sabahn ebneminde bu do
ann uyan, le zerinin titrek scandaki uyuukluu,
frtnann birden patlay, gecenin tatl tatl yatp sessiz
lie brnmesi ile tanyor. Tanmadk insanlarla ayak
st rastlam alar, ufak-tefek olaylar, ksa konumalar, bu
lden ar ar geiin tekdzeliini kesiyor. Hepsi de uzun
yolculua alk olan kyllerin, arabaclarn, tccarlarn
izdmleri, belirli yerlerde ortaya karak kk goru
dlerinden ekip alyor. ster hanc Moisele kardei Sa
lomon olsun, ister papaz Kristof, Kuzmiov amca, V arla
mov olsun, ister Bozkrn para babas, akgz ve hoyrat
kyl Dimov olsun, hepsi de arpc renkler, byleyici bir
gereklik iindeler. Pleeiyeve gre, Dimov tek bana b ir
piyes konusu olabilir. ehov bu neriyi yle yantlyor:
u haylazn teki Dimovun yaradlndaki insanlar, sap
knlk, serserilik, yerleik bir yaam iin deil, dorudan
doruya devrim iin yaratlm lardr. Ne var ki, Rusyada
hibir zaman devrim olm ayacaktr ve Dimov ie ie ya ca
nna kyacak, ya da hapishaneyi boylayacaktr. Fazla bir
adam o.*
Gkyzne ve otlara kar gelip geen b ir sr insan
ortasnda utanga, duyarl ve znl kk Igor belir
mektedir. Grd, duyduu her ey belleine kazmyor,
ruhu zenginleiyordu doduu evden uzaklarken, baka
larnn dnyasn buluyordu. Bozkr, birka gnde onun
yaam okulu oluyordu. Yolculuun sonunda, renim s
resince kendinin olacak eve gitmek iin yol arkadalarn
dan ayrlmas gerektiinde, gzyalanndan boulacak gi
bi oluyordu. Btn gemiini yreinden skp atyorlar-
m gibi geliyordu ona: Yorgun argn kendini bir srann
stne att ve ac gzyalaryla, kendiliinden balayan
yeni ve bilinmeyen bir yaam selmlad. Neye benziyordu
bu yaam?
Bozkr'n biemi ylesine yaln, ylesine gerek ki, okun
mas bitince, tpk Pukinin kimi sayfalar gibi, yky
baka szcklerle betimleme olanaksz gibidir. Snfland-
nlam ayan yapt, tmyle dz iir ve bozkr doasyla ta
nma gezisidir.
ehov, kk gorun servenlerinin uzantsn yaz
mak niyetindeydi. Ne var ki, bu tehlikeli ie girimekten
korkuyordu. ocukluun tesinde gora elik ederek, Boz
kr'a. deerini veren o saf byy yok etmi ve dolaysy-
le ilk okunuun brakaca o tatl anya zarar vermi ol
maz myd?
ehov, sonunda tasarsndan vazgeti. Kendisi iin al
lmadk uzunlukta olan bu yk zerindeki almas,
kendi deyimiyle kurutmutu onu. Artk bir tek istei var
d: Uzanp yatm ak ve tavana tkrmek. Bununla birlik
te, A y adl b ir perdelik bir piyes yazarak oyaland. Ardn
dan, nlln arsna kaplarak, 3 M artta, Petersburga
gitti.
Orada, artk kardei Aleksandr'n evinde deil Suvo-
rinin lks katnda kald. inde kuyruklu bir piyano, bir
arm onika ve d n er b ir ezlon g bulunan dayal deli iki
oda ile, kentte istedii yere kendini gtrmeye her zaman
hazr bir araba verilmiti emrine, b ir de uak. ehov,
kardei Miele onun iin unlan yazyordu-, O, benden da
ha iyi giyimli. K ibar b ir grn var. steklerimi kestir
meye alarak, evremde, ayaklarnn ucuna basa-basa fr
dn tuhafm a gidiyor.* Ev sahiplerinin peine taklp,
moda m aazalarna gidiyor, ampanyal akam yemekleri
yiyor, abartm al vgler dinliyor, hem mutlu hem bkkn,
hem vnl hem utanl, bayan Kisseleve unlar yazyor
du ehov; Rezil herifin tekiyim gibi geliyor bana.**
Onun iin en zc ey, bayan Suvorinin tatsz tuzsuz,
geveze, al-ene szlerini dinlemekti. ehova, insanlardan
nefret ettiini, 120 rubleye bir ceket satn aldn anlat
yor ya da ba arlarndan sz ediyordu gelii gzel. e
hov da, zorlama bir nezaketle yantlar veriyordu ona. Bu
na karlk, Suvorinin arkadaln gitgide daha beeni
yordu. kisi, A la c a k a r a n lk n ve yeni yk kitabnn yay
n iin kolayca anlatlar. Suvorin, sevdii yazarn gelece
ine olan gvenini gstermek iin, ona kzn vermeyi bile
nerdi ciddi ciddi. imdilik, kzn eli masamn altnda ge
zinmekte diye yazyordu Anton, Aleksandra. ehov, bir
ka yl iinde bu kzla evlenirse babasnn dediine ba
klrsa Y en i Z am anlar, gelirinin yansndan yararlana
bilecekti. ehov, neriyi glerek karlad. Ama, gerekte,
alm na ve utanmazlna karn, ehova ok sevimli ge
liyordu. Ondaki yaam a cokusu, ehov'a canllk veriyor
du. K afaca anlam alan, yava yava, dostlua dnyor
du. ehovdan 26 ya byk olan Suvorin, para pul ko
nusundaki b a a n la n ve deneyimleriyle ar basyordu.
Hem, ikisi de halk kkenliydiler. Suvorinin dedesi toprak
klesiydi. Babas da. Borodinoda, sradan bir asker olarak
savaa katlmt. Suvorinin kendisi de, ilkokulu bitirdik
ten sonra, ky retmeni olmutu. Sonra gazetecilie atl
mt. lk yazlan ok liberal ierikliydi. Ama, para, an, e
ref kazanm ak ve glenmek iin hkmete yaltaklanm ak
gerektiini anlam akta gecikmemiti. 1870da, bakentin k
k bir gnlk gazetesi olan Y en i Z am an lar ucuza satn
alnca, kurulu dzenin savunucusu olmutu sklmadan. Bu
yz seksen derecelik dn, ona nc aydnlann nefreti
ne mlolmu ve resmi m akam larn koruyuculuuna yol
amt. yle on yl kadar bir sre iinde, Y en i Z am an lar
Rusyann en byk gazetesi olmutu. ok gemeden Suvo-
rin, kendi yaynevini am ve ar ynetiminden, Rus -
mendfer hatlar zerindeki btn gazete kulbelerinin
ayrcaln elde etmiti. Mlti-milyoner olunca, ok gs
terili bir yaam sryor ve karsnn, ayakkablar eskime
sin diye kye yalnayak gittiini vne vne ahmsatyor-
du. Bu byk zenginlii, iten duygularna srekli ihanet
ederek dyordu. Y en i Z am an larda vd zorbaln hoy
ratln ve aptalln gnlne yazyordu. Kendi kendi-
dini yetitirmi, ilek zeks, yetenekli gazeteci ve dram
yazar olan Suvorin, her eyden nce, tm idealizmi red
dediyor, insanlar szlerine deil, davranlarna gre yarg
lyor, sanat ve edebiyata tutku ile balanan benzerlerinin
yol at dknklklaryla avunuyordu.
ehov, Moskovaya dnnce, bunca cmertlikle kendi
ni evinde konuk eden Suvorinlere selam larn ve teekkr
lerini bildirmekle Aleksandr grevlendirdi: Petersburg
da, byk yazar olarak ok vldm ve ampanyalar i
tim bol bol. Bana orada Potemkin adn taktlar, her ne ka
dar yanbamda K aterina yoksa da. Bana esin perilerinin
gzdesi gzyle bakyorlard kukusuz.*
Bu yksek sosyetede daldan dala kotuktan sonra,
e k m e c e li dolaptaki aile yaam na dayanamyordu. Evin
de sekiz kii vard. Bunlardan biri, eve yeniden alman, oda
dan odaya y a n plak sendeleye sendeleye gezinen sar
ho Nikolayd. van da eve geliyor, Antonun drt bir ya
nnda, saat ten gecenin ge saatlerine kadar tepiniyor
du. Baba da, koca sakalyla her akam oraya geliyor, ke
hanetler savuruyordu. ehov, Aleksandra unlan yazyor
du: Hepsi de sevimli ve neeli ama, bencil, kendini been
mi, korkun geveze, ayaklanyla grlt patrd yapmaya
alk ve stne stlk, meteliksiz. Bam dnyor.** Le-

* 25 M a rt 1888 tarih li mektup.

* * 26 Nisan 1888 tarih li mektup.
ontiev-eglova da: Paranz olm aynca sizi balayan
bir karnz var. Ama, benim yle bir evim var ki, ayda be
lirli m iktar ruble kazanmazsam yklacak ve bir deirmen
ta gibi omuzlanma kecek.* diye yazyordu.
ehov, kla n dedii ailesinin boucu havasndan ka
p kurtulmak iin, bir dostun, vanenkonun nerisi ze
rine, Ukraynada, Lintvaryevlerin yurtluunda, Luka ky
yaknlarnda, Pisol kylarnda, bir villa kiralad. Daha ora
lar grmeden, acele edip Suvorinle Pleeiyevi ard.
Bu dnceyi ortaya atnca, ii hafiften alp ykmllk
altm a girmi olmaktan korktu. Ama, 7 Mays 1888de Lu
kaya varnca, ii ok rahat etti. Kendisine ayrlan kk
ev olduka geni, temiz ve iyi denmiti. Eski bahe kr
kokular sayor, krlarn sessizlii insann ban dnd
ryordu. Irm aktan baka, verst uzunlukta, ok ba
lkl bir glck vard. evreye gelince, Rus rom antikli
inin kaltna uyuyordu kendi haline braklm bahele
ri, gzel kadnlarn, toprak kleliinden kalma hemen he
men can ekien uaklarn ve en klasik aklar dleyen
gen kzlarn ruhlarnn dolat, ok hzn verici ve ok
iirsel eski evlerle.**
ok geimli ve scakkanl olan ehov, yurtluun sa
hipleri Lintvaryevlerle arabuk dost oldu. Onlar, yar y
kma uram, servetlerinin arta kalanyla yaayan ve kl
tr, konukseverlik ve elebilik geleneini gleryzle sa
vunan, krsal kesime yerlemi nazik bir soylu snftand
lar. Dul olan ve Schopenhaueri Almancasmdan okuyan an
ne, nitelikli gen bir yazan yurtlua kabul etmekten ok
mutlu sayyordu kendini. Kzlann, doktor olan en by
Zenaite m ujikler ermi gzyle bakyorlard. Beynindeki
bir u r yznden gzleri hi grmyor, ba arlar eki
yordu. nmeliydi ve yaknda leceinden olaanlkla sz
ediyordu. Yine doktor olan ikinci kz Helena, tatl, irkin
am a cmert bir yaratkt. Aile yaam n seviyordu. Ama,

* 18 Nisan 1888 tarih li mektup.

* * 30 M ays Suvorine m ektup (1888)
ehov'a baklrsa, Hibir dakika mutlu olmamaya m ah
kmdu. Son olarak, e r k e k o cu k g ib i yaratlm , k e m ik
yn, kasl, g n e yan , crtlak , U kray n a k lt r n e
tu tku n en kk kz Nataa, kendi parasyla bir okul yap
trm, orada gen kyllere Kirilovun halk Buscasna ev
rilmi m asallarn retiyordu. Bunun dnda, Marxn
D as K a p ita lini* okumu olmasna karn sradan bir evlen
me zlemindeydi aptalca. Ayrca, iki de erkek ocuk var
d: By Pol, niversiteden atlm, alak gnll, ses
siz, grnrde yaamndan honut bir insand. Oysa en
gen gor, Tolstoyun Hristiyan retilerine gre yaam ak
istiyordu.
Eski trelere bal bu gzel ruhlu insanlardan oluan
bu aileye hayran olan ehov, ayn zamanda iliki kurdu
u, neelerine, akalarna ve hazr cevapllklarna bayl
d Ukrayna kyllerinin de bysne kaptrd kendini.
ehov, gezip tozuyor, rm akta ykanyor, blgedeki pazar
yerlerinde, kalabalk arasnda gelii gzel dolayordu.
Komu yurtluklara uruyor, mzikli akam toplantlarna
katlyor, gen kzlara kur yapyor, uzunlevrek ve tatlsu
stakozlar avlyordu.
O yaz kendini grmeye gelen dostlar arasnda, Lint-
varyevin kzlarn en ok ilgilendiren yal Pleeiyev ol
du. Kzlar ona iek sunuyor, kaykla dolamaya aryor
ve rom anslar okuyorlard. Pleeiyev, onlara teekkr et
mek iin, gzlerinden yalar getirecek denli duygulandra
rak, iirler okuyordu. ehov yle yazyordu: O, Peters-
burgda naslsa, burada da tam tam na yle, yani, eski ol
duu ve mucizeler yaratm baka ikonalarn yannda as
l olduu iin nnde dualar edilen bir ikona.**
Kars len Aleksandr da, Antonun ars zerine, o
cuklaryla birlikte Lukaya geldi. Orada, zntsn vod-
kayla unutmaya alt. Helenaya kur yapt, onunla ev
lenmeyi bile dnd. ehov, onun kafasndan bu dn-

*" 30 M ays 1888 tarihli Suvorine mektuptan.

* * Ayn mektup.
 ceyi atm ak iin aklakaray seti. Hem bilinsiz Aleksandr,
bir baka iliki kurma yolundayd. Natali Golden adnda
bir kadnla. Onun evli olan kzkardei, Nikola ile yayor
du. Aleksandr, sonunda ekip gitti, herkese derin bir ne
fes aldrarak.
ehov da, Lukanm ekiciliine karn, Lintvaryevlerle
ipleri koparmaya hazrlanyordu. ini kemiren hastalk,
doktor ve evre deitirmeye zorluyordu onu. Yitip gitme
den nce, btn dnyay grmekte acelesi varm, dinlen
me, k ve salk bulunmad yerde aryormu gibi onu.
10 Temmuz 1888de, ehov anszn, Krmda Suvorinin
deniz kenarndaki grkemli villas olan Feodossiaya gitti.
Orada, iki hafta mutlu bir tembellik yaad. Saat on b ir
de kalkyor, sabahn nde yatyor, nefis araplar iiyor
tkabasa, gzel yemekler yiyordu. Bu yzden de, b ir ya
zar olduunu unutur gibi oluyordu. yle ayordu iini
kzkardeine-. Bir tek satr yazmadm, bir tek kopek ka
zanmadm. Benim o rezil miskinliim daha bir iki h afta
srerse, meteliim olmayacak ve ehov ailesi, k Lukada
geirmek zorunda kalacak.*
Scak kavurucuydu.. Serinlem ek iin ehov, gnde bir
ka kez, bu koyu m avi, b ir b a k ire n in salar k a d a r y u m u
ak,** l l denizde ykanyordu. Opu Petersburgda rahat
sz eden ev sahibesi imdi elendiriyordu. B ir k a n a rya ka
d a r geveze olan, bayan Suvorin, her saat ba klk deiti
riyor, sabahleyin glyor, leden sonra igan arklar
sylyor, akam lar da ssz plajda tek bana oturup al
yordu. Suvorine gelince, koruduu kimse ile eitli konu
lar stnde yorucu konumalar yapyordu. ehov, Leon-
tiev-eglova unlar yazyordu: Yava yava geveze
lik m akinasna dnyorum. Btn sorunlar zmledik
ve yeniden bir sr soruna yle bir deinip getik. Konu
uyor, konuuyoruz ve sonunda dil ve sestelleri iltihabn
dan leceiz kukusuz. Sonra da unlar ekliyordu: Suvo-

* 22 Tem m uz 1888 tarihli mektup.

* * Leontiev eglov'a yazd 18 Tem m uz 1888 tarih li mektup.
rin, byk bir insan. Sanat bakmndan, ulluk avndaki
av kpei gibidir, yani, eytans bir koku alm a nitelii
var, btn tutkular ateinde yanan.. Onun davran tarz
n, ou sansrclerin bilmedii itenliini anlaynca onun
la hobe etmek hemen hemen byk bir zevk olmakta
dr. *
Suvorin, konuunu Eylle kadar istiyordu ama, ehov
artk yerinde duramaz olmutu: Yaplacak en akllca i,
Lukaya dnmek ve yeniden alm aya balam aktr, diyor
du ehov. Bununla birlikte, byk bir sapma oldu. ehov,
Suvorinin olu Aleksis ile, Kafkasyaya uzanan bir geziye
kt. Feodossiadan buharl bir gemiyle yola karak, yeni
Athos m anastrn, Sukumiyi, Batum u, Tiflis ve Baky
gezdi. Bu sonuncu kent, petrol kuyular, ayaklar altnda
vck vck salan nefte bulanm amuru ile byk tik
sinti uyandrd iinde.
Austos balarnda ehov, yeniden Lukada, sevgili
Lintvaryevlerin arasna katld. Ukrayna kzlarnn yine
bysne kaplarak, blgede bir iftlik satn almay ve ora
da kk bir yazarlar kolonisi kurmay tasarlad. Ama, pa
ray nerden bulmalyd? Bu ara, yaplacak en akllca ey,
Moskovaya dnmekti. Pleeiyeve unlar yazyordu: Bu
radan ayrlmak ne kadar gcme gidiyor! u rezil Pisol
rma da, sanki mahsus, gnden gne gzelleiyor. Ha
va nefis. Tarlalarda, budaylar biip kaldryorlar... Mos
kova, o souu, o kt tiyatro oyunlar, lokantalar ve Rus-
lara zg dnceleriyle dehete dryor beni... Elim
den geldiince, k bu kentten uzakta geireceim seve se
ve.**
ehov, 2 Eyllde, Sadovayya-Kudrinskaya sokandaki
o ek m e c e li dolapa, dnmeye k arar verdi. Gezginlikle ge
en tatilleri, saln glendirecek yerde, sarsmt.Mos
kovaya dner dnmez, yeni kanam alar balad. Her za
manki gibi, rahatszln pek nemsemez grnyordu.
Ona baklrsa, hastal verem olsayd, oktan lm ve
* 18 Tem m uz 1888 tarih li m ektup.
** 13 A ustos 1888 tarih li mektup.
112
tkrmekle birlikte, hastaln baka hibir belirtisi yok
tu: Btn bunlar yalnz kan grdm zaman kaygland
ryor beni diye yazyordu Suvorine, azdan gelen kan
da, yangn alevindeki gibi uursuz bir eyler var. Kan kus
m aynca tedirgin olmuyorum ve edebiyat dnyas iin ye
ni bir kayp olacan sanmyorum.* Bir doktorun azn
dan kan bu garip szler, gerek karsndaki korkuyu mu
dile getiriyordu, yoksa nne geilmeze boyun emeyi mi?
Kukusuz ehov, kendine kalan az buuk yaam a sresi
nin tadn daha iyi karm ak iin, hasta olduuna inan
mak istemiyordu. Kendine bile aklamadan, u dnya y
znde benzeri bir mutluluu ancak bylesi bir yalanla el
de edebileceini biliyordu. almann, dostluun ve baa
rnn tadn yitirmemek iin, kendi durumunu grmezlik
ten gelmeyi yeliyordu.

Her zamanki gibi, didiken, hep avu aan ailesi e-

hovun ilerlemesini engelliyordu. Dzenli bir ii olmayan
Nikola, kimlik kad olmadan yayor ve asker kaa ola
rak polise aranyordu. Kardeinin askere alnmasn n
lemek iin, yksek mevkideki dostlarna bavurmas gere
kiyordu ehovun. Aleksandr ise, Suvorinle bozmutu.
Y en i Z am an larda, Al. ehov imzasyla entipften bir y
k yaynlatmt. Bu imza, nicedir nl olan kardeiyle ka
rtrlm aya yol aabilirdi. Bu davrana kzan Suvorin,
Aleksandra olduka sert bir mektup yazm, sayg gster
mesi gereken bir imzay gaspetmek ve kirletmekle sula
m t onu. Bu durumun balca kurban olan Anton, kza
bilirdi. Oysa, sadece kavgay yattrm aya alt ve aa
beyinin ar alnganln yattrm ak iin ona unlar
yazd zlerek: Gelip atacak lm saatinden kananla
yz. Uzun sre yaayacak da' deiliz. Onun iin, yazlar
m a, adma ya da edebiyat alanndaki yanlglarm a nem
vermiyorum. Senin de yle olman salk veririm. Nazik so
ru n lara yaklamda, Suvorin tarznda, ne denli sadelik ge
tirirsek, aramzda o denli az srtme olur. An. eh ov ya
da Al. eh ov ayn ey deil mi?*
Ksa bir sre sonra, kafay eken Aleksandr, Y en i Za
m a n la r n yaz kurulu yelerine ar hakarette bulundu.
Sulu kardeinin gazetedeki yerini kaybetmesinden korkan
ehov, olaydan duyduu znty bildirmek ve nedenle
rini aklam ak iin Suvorine mektup yazd: Kardeime ne
yapabiliriz? Ayk olduu zaman, akll, psrk, duyarl, am a
sarho olduu zaman dayanlmaz bir insandr.. Alkolle ze
hirlendiine kuku yok. Zehirlenme nedir? Morfin d
knl, otuzbir, an cinsel istek vb. gibi. B ir psikozdur o.
Ben ve retmen kardeim (van), tek bamza iki ie
riz. araptan hi anlamayz, gnlmzce ieriz, am a ba
mz yerinde uyanrz.. Oysa Aleksandr ve artist Nikola. iki
kadehte akllarn k arrlar... Bildiim kadaryla, Alek-
sanr nedensiz imiyor. Mutsuz ve ylgn olduu zaman
sarhos olur. Ona, diplomata ve yumuak hir azar mektu
bu yollayacam. Mektuplarm etkiler onu.**
Bu ailesiyle ilgili dertler ortasnda, sevindirici bir ha
ber ehovu mutlu etti. ehov, K uzey Postas'na, Bayram
Gn adl biraz iddial yksn yollam ve Ivanov ze
rinde yeniden almaktayd ki, 7 Ekim 1888de, Petersburg
Bilimler Akademisinin edebiyat blmnn, oy birliiyle
A lacak aran lk ta adl yk kitabna Pukin dln verdi
ini rendi ararak. Birka haftadr, pek de inanmadan
bu dle umut balamt. dl alrken, ak bir insan
gioi cokun bir keyif duydu. Btn aile, baar rzgarnn
etkisinde coup tayordu. ehov, Suvorine unlar yazyor
du: Babamla annem korkun aptalca laflar ediyorlar ve an
latlam ayacak denli mutlular. Kzkardeim... dostlarna
kouyor, haberi drt bir yana yayyor... ylesine talihli
yim ki, kukulu gzlerle a a bakm aya balyorum g
e Bir an nce masann altna saklanacam ve orada ra
hat edeceim sesimi karmadan.. Be yz rublelik dl.

* 24 Eyll 1888 tarihli mektup.

 bir iftlik satn alm ak iin bir kenara koyacam.* Mek
tubuna ayrca unlan ekliyordu: Btn yaynladklarm
ve bana bu dl kazandran her ey, insanlarn bellein
de on yl srmez, yaamaz. ansnn yaratcs olduu
na kesinkes inand, Akademi yesi Grigorovie de, te
ekkr etmek iin, iltifatlara boulan bir mez cokusuy
la bir mektup yazyordu. Mektubunda, yaknda byk bir
roman zerinde alacana sz veriyor, am a brlerin
den daha ok bu yaptn, zamanm sorunlarna yansz bir
bak getireceini sylyordu. Benim hibir zaman kesin
politik, dinsel ve filozof tutumum olmad. Her ay deii
yorum, onun iin, kiilerimin nasl sevdiklerini, evlenip
ocuk yaptklarn, nasl ldklerini ve nasl konutuklar
n dile getirmekle yetinmem gerekiyor.**
Pukin dln kazandktan sonra katld trenlere,
verilen sylevlere karn ehov, doktor muyum, yazar m
ym diye soruyordu hep kendi kendine. Y asal k an s tp ile,
metresi edebiyat arasnda sevdii karlatrm ay yineleye
rek Suvorine unlan yazyordu: Biri canm skt m, b
r ile yatyorum. Belki bir kargaadr bu, am a tekdze de
il.***
Gerekte gen yazarlar dnyas, onu tiksindiriyordu,
klanlar, dolap ve dzenleri, tekelcilii, dalkavukluu ve
ikbal avclyla. Meslek arkadalannn, bir vg yazs ko
parmak iin ler eyi yapmaya hazr olmalarn knyordu
ne nasl da bu denli susam olunurdu? Oysa kendisi se
kiz yllk iziktirmelerden sonra, niin yazdn h i mi hi
bilemiyordu. evresinde kinci guruplar oluturanlann ter
sine o, bamsz, ve alakgnll olmak istiyordu. Leonti-
ev-eglova unlar yazyordu: Sradan insanlar olalm,
herkese kar ayn tutumu benimseyelim O zaman, yapay
bir dayanmaya gerek kalmaz. **** P'e~eiyev'e de daha bir
stne basa basa unlar yazyordu: Yazlarmn satr ara

* 10 Ekim 1888 tarih li mektup.

** 9 Ek'm 1888 tarihli mektup.
*** 11 Eyll 1888 tarihli mektup.
larn okuyarak, bende illa da bir liberal ya da tutucu gr
mek isteyenlerden korkuyorum. Ne liberalizm, ne tutucu ya
da ne evrimci, ne papaz ne de dnyaya kaytsz bir varlk.
zgr bir sanat olmak istiyorum, o kadar. Tanrnn ba
na bunlardan biri olmak gcn vermediine hayflanyo
rum ... kiyzllk, aptallk ve alikran-bakesenlik tc
ca r dkknlarnda ve tutukevlerinde ar basyor. Btn
bunlar bilim ve yazn evrelerinde, genler arasnda da
gryorum. M arkalara ya da etiketlere pein yarg gzy
le bakyorum.. Benim ermilerin erm ii..., iddete ve yala
n a kar zgrlktr bu.*
Sanatnn bu tam bamszln ehov, yalnz meslek
arkadalarna, eletirmenlere, okuyuculara kar savunmu
yor, bunu yk, roman, piyes kiilerine de uygulamak is
tiyordu. B ir Pukini, in an d e itirm ed en n ce k i Tolstoyu
rnek alarak, ortaya, zmler getirmeden birtakm so
runlar atabileceine inanyordu. Bir yaptta sakl bir ah
lk dersi olmamalyd. Mesaj da olmayacakt. Hibir ey
ispatlamadan, yaam sergilemek. Bu, u demekti ki, kii
ler y azan a hizmetinde deil, yazar kiilerin hizmetinde ol
maldr. O nlann varlyla kendi varl arasnda yazann,
bir seim yapma cesareti gstermesi gerekti. Yazar, kiile
ri anlatmak, yarglamak, sulamak, knamak ya da ba
lamak iin araya girerse izmeden yukan km olur. Y a
zar, kiilerinin nnde kendini ne denli silerse, onlar, ya
zardan sonra yaam a ansn elde etmi olurlar: Bence ro
m anclar, Tann, ktmserlik vb. gibi sorunlan zmle
mek zorunda deildirler diye yazyordu Suvorine, Ro
mancnn ii insanlarn nasl ve hangi koullar altm da
Tanrdan, ya da ktmserlikten sz ettiklerini ya da bunu
dndklerini gstermektir. B ir sanat, kiilerinin ne
yargc olmal ne de sylediklerini yarglamal, sadece yan
sz b ir tank olmal... Deer bimek jriye, yani okuyucu
lara der. Benim iim, yetenekli olmak, nemli olanla ol
mayan ayrt etmek, kiilerini aydmlatmasm bilmek ve on-
lan n dilini konumaktr.* Daha sonralar ehov, yine ay
n Suvorine ykleniyordu: Bir sanatnn anlamad bir
eyle savamas kt bir eydir. Uzmanlk isteyen sorunlar
iin uzmanlar vardr. Onlarn ii, krsal topluluklardan, ka
pitalizmin geleceinden, ayyaln, saldrganln, kadn
hastalklarnn tehlikeleri zerinde durmaktr. Ama, sa
nat yalnz anlad eyleri ele alm aldr.**
B ir yknn ileniindeki bu nesnellik kaygs ehov
un, bir betimlemenin ayrntlarnda ya da bir diyalogun
repliklerinde bir seme zorunluu olduunu sylemesine
engel olmuyordu. Kendini gereki diye tantm asna kar
n, stste binen h afif tulardan, havada kalan neriler
den, uucu simgelerden izlenimci bir sanata doru ilerliyor
du. Meslek arkada Lazarv-Gruzinskiye, beylik bi-
emden kanm asn tlyordu: Yazlarnzda, atak
ve sert grnen ne varsa, hepsini dzeltip gzelletirmeye
hakknz yok. Yeteneinize gem vuruyorsunuz. Bu yzden
de zgn olamyorsunuz. K adnlan yle betimlemelisiniz
ki, okuyucu, sizi kravatsz ve yeleinizin dmeleri
zk sansn. Doa betimlemeleri iin de ayn ey. Kendi
nizi se.best brakn.***
K en d in i s e r b e s t b r a k m a k , politik ya da felsefi laf sa
latasn reddetmek, eitli edebiyat okullarn baskn ka
bul etmemek, tek bana alakgnlllkle, seilen yolda
ilerlemek. Btn bunlar, ehova gre, gerek yazann
aments olmalyd. Bu lllk, bu yan tutmazl B ay
ram G n adl yks konusunda Pleeiyeve yazd bir
mektupta da ileri sryordu: Beni oburluk, sarholuk, ha
fiflik, souklukla sulayabilirler sanyorum ama, byle g
rnmek ya da grnmemek istei ile deil.. Ben hibir za
man saklamadm kendim i.****
Romanc iin gdmszlk savn savunurken ehov,
tiyatro adam olduunu, burada da gdmszl altn

* 30 M ays 1888 tarih li m ektup

* * 27 Ekim 1888 tarih li mektup.
*** 20 Ekim 1888 tarih li m ektup.
* * * * 30 Ekim 1888 tarih li m ektup.
 kural saymay unutmuyordu. Tiyatrodan nefret ettiini sy
lyordu ama, onun bysnden kendini kurtaramyordu.
Tiyatroyu bakkallarn elinden kurtarp edebiyat adamla
rnn eline vermek iin var gcmzle savamalyz, yoksa
hap yutar.* diyordu, Suvorine. Leontiev-eglova
da unlar sylyordu: ada tiyatro kzamk gibidir,
kentlerin kt hastal. Bu hastal sprp atmal. Ama
onu sevmek de sala zararldr.** Bu kesin szler,
srekli tiyatrolara gitmesini, akam lan oyuncularla geir
mesini, A y :. En B y k Y apt, Evlenm e T e k lifi gibi kk
gldrc oyunlar yazmasm engellemiyordu. Ayn za
manda /vanov'unu da yeniden tezgha almt deitire de-
itire, anlamn belirlemeye alarak. Suvorine unlan ya
zyordu: imdilerde benim va n o v ok daha anlalr ol
du.***
ekova gre, gzden geirilip dzene konan kk Sa-
as, yepyeni bir kiiydi, e rk e k le ri y k m saatlerinde seven
kadnlardan. vanova gelince, kukusuz aktan aa if
tiralara urad, kfr edildii iin deil, yo lu n sonuna
v a rd iin canna kyyordu. Hem, ehov, vanov karak
terinin, tipik bir Rus karakteri olduu dncesindeydi.
Cokunluk, sululuk duygusu, bezginlik yalnz Ruslara z
gdr diyordu Suvorine. Almanlar comazlar hi. Onun
iin Almanyada bezgin ya da yorgun, gereksiz adama rast
lanm az... Franszlarn cokunluu kendini korur ayn d
zeyde; hibir zaman ne ykselir ne alalr birden. Onun
iin, Fransz, en ileri yam a dek normal davranr.****
Bylece gzden geirilen piyes Petersburgda Aleksan-
drinski Tiyatrosunun programna alnd. 1 8 8 8 Ocak ayn
dan balayarak ehov, provalarda bulunmak zere baken
te, dostu Suvorinin evine gitti. Ve hemen, kukulara, bu
nalm lara ve fkelere kaptrd kendini. B ir kez daha, oyun
cular yanl oynuyorlar gibi geldi kendine. van can-
* 3 Kasm 1888 tarihli m ektup.
* * 7 Kasm 1888 tarihli mektup.,
*** 19 A ralk 1888 tarih li m ektup.
* * * * 30 A ralk 1888 tarih li m ektup.
landracak olan Davidov, son dakikada yaplan deiiklik
lerden yaknyor, rolnden vazgemekle yldryordu onu.
Umutsuzlua den ehov, ona kiisinin zelliklerini an
latm akla tketiyordu kendini. kisi, gnde on kez kavga
ediyor, sonra baryorlard. Bu kendini beenmi oyuncu
nun karsnda ehov, iin ktye varacan dnyor
du. lk temsilden nce, kardei M iele, iin daha bandan
kaybedildiini yazyordu.
Oysa, 31 Ocak 1889'da, beklenen baarszlk yerine, se
yircilerde grltl bir hayranlk uyandrd. Oyunun so
nunda ehov, dizleri tutmaz durumda, yrei arpa ar
pa, oyuncularn ortasnda, kendisini alk tufanna tutan
seyircileri selamlad. Ertesi gn onuruna bir len dzen
lendi. lenin dzenleyicisi, bardan kaldrarak ehovu
lmsz Griboiyedevle kyaslad. Beklemedii bu byk
baardan rken ehov, acele acele Moskovaya dnd. Bir
delie girip saklanm ak istiyorum diyordu. Alklar, ba
ar, btn bunlar ylesine kafa iirici, ylesine az doyu
rucu ki, sonunda yoruluyorum, kamak, bir an nce ka
mak geliyor iimden.* diye yazyordu, Leontiev-eglova.
Evine dner dnmez, gazeteleri batan baa gzden ge
irdi yrei arpa arpa. Basn genel olarak, tv an ov u be
enen seyircilere hak veriyordu. Yalnz solcu eletirmen
ler Mihailovski, Korolenko, Uspenski yazar, piyesinde
hibir toplumsal mesaj getirmedii iin knyorlard. Bu
sulama ehovu rahatsz edecek yerde, sanat politikadan
uzak tutm a gerektii dncesinde glendirdi. Suvorine
unlar yazyordu: Kk basn ne kadar da hrpalyor
vanovumu. Benim kiim, vanov deil de bir general san
ki.** ehov, ayrca, seyircilerinden birok mektup alyor
du, an duyarlna yant veren gerek kiiler yaratt
iin kutluyorlard onu. nl Lesskov da, Gncesinde y
le yazyordu: Zekice bir piyes, byk dramatik yetenek.
Oyunun baars Petersburgda gnden gne yaygnla-
gyordu. Tiyatro salonu her akam hnca hn doluyordu.
Modaya uymak iin tv an ovu grmek gerekliydi. Bir za
man nce, ayn oyunun Moskovadaki baarszlnn ac
s kyordu, hem de nasl! ehov, bayan Kisseleve: Be
nim /vanovun, ok byk ve alas baars srp gidi
yor. u anda, Petesburgda gnn iki kahram an var: Se-
miradskinin p la k Phryne'si* ve giyinik olan ben. kimiz
de coku yaratyoruz.**
Bununla birlikte, btn bu bo parltdan yorulan e
hov, kentten kap, kendini en sevdii spora, balk avna
verebilecei krsal bir yere gitmeyi dlyordu: Kuru ot
lara uzanmak ya da oltamn ucundaki srn kml kml
titrediini grmek, gazete yazlar ve seyirci alklarndan
ok baka trl duygulandrr beni*** diye yazyordu
Leontiev-eglova. Mektuplarnda dkrkl ve aclk
gitgide yineleniyordu. Suvorine soruyordu: Kimin iin, ne
iin yazyorum? Seyirciler iin mi? Ama seyircileri grm
yorum, bir domovoiden,**** daha az inanyorum onlara.
Seyirci, yontulmam, eitilmemi. En iyi eleri bile iten
likli deil... Onlara gerekli miyim, deil miyim? Bunu an
layacak yetenekten yoksunum... Sonu olarak, yaamm ca
nm skyor. Kimi zaman her eyden tiksinir oluyorum.
Hi gelmemiti bu bama. Aptalca, sonu gelmez geveze
likler, ziyaretler, yardm isteyenler, b ir muayene iin sa
daka gibi verilen iki ruble, bana bir kopek bile verme
yen hastalar iin araba paras, ksacas babozukluk yle
ki, kendimi dinleyecek olsam, bam alr kaarm evden.
Bor para alyorlar benden, geri vermiyorlar, kitaplarm
aryorlar. Kimse benim zamanma deer vermiyor. Za
vall bir aktan baka eksiim yok benim .*****

* O dnem de Petersburg Gzel S an atlar A kad em islnde sergilenen

tablosu.
* * 17 ubat 1889 tarih li m ektup.
* * * 18 ubat 1888 tarih li m ektup.
* * * * Rus folklorunda ev perisi.
* * * * * 23 A ralk 1888 tarih li m ektup.
 Bu zav all a k n peine dmek iin ehovun iinde
bir drt bile yoktu. Kzkardei M ariann eve getirdii kz
arkadalarnn evresinde drt dner grnmesine karn,
onlara akacktan kur yapyordu sadece. Bylece ehov,
Lika dedikleri gzel Lidya Mizinovann bysne kaptr
d kendini. On sekiz yanda, etli butlu, parlak tenli, sar
sal, l l gri gzl bir kzd bu. M ariann corafya ve
tarih dersleri verdii okulda yardmc retmendi. ehov,
yetenei, dzgn yz, tatl glmsemesiyle bylyordu
onu, ama, kz ne denli ilgi gsterirse, ona kar edilgin ve
alayc davranyordu. M ariann bir baka ilgi ekici arka
da da, matematiki Olga Kundassovayd. Biraz hantal ve
erkeimsi olmakla birlikte sevimli bir kzd. Modaya yz
vermiyor, her zaman, hep ayn beyaz yakal siyah elbise
giyil or, beline geni bir kay kemer takyordu smsk.
Astronomiye tutkundu. ehov ona astron om i adm takm
t. Cokulu, tutkulu ve itenlikliydi. ehova, arkadalk
tan te bir eyler duyduunu yarm yamalak anlatm aya a
lyordu. Ama, ehov hemen kabna ekiliyordu. Kadnlar
onu korkutuyordu adeta. Kzlardan birine balanp saysz
kayglarn oaltmaktan ekiniyordu daha dorusu.
Moskovada ve Petersburgda, irkin iftiralar ediliyor
du kendisi iin. Dedikoducular, Suvorine satldn, bu
otokrasi destekisinin kzyla evleneceine sz verdiini
kz, daha on yanda yoktu ve Y en i Z am an larm yaz
kuruluna gireceini ima ediyorlard. Bu dedikodulardan
kaygya den Pleeiyev, bylesine aka iktidara bal
bir gazeteyle her trl anlam ann kendisini sonsuza dek
gericilerin safna sokaca yolunda uyard ehovu. Ba
ka uyarlar da, liberal dostlarndan geldi. ehov, Leonti-
eve yle diyordu: Dedikodular, mektubunuzda szn
ettiiniz in deil, herkesin bu konuda yaz yazmas, te
pemi attryor. niversite rencileri, benim bir milyoner
kzla evleneceimi dillerine dolamlar. Ne ahlkszlk!*
stne stlk, ailesi rahat brakmyordu ehovu. O
kabna smayan otuz yandaki Aleksandr, yola gelme
ye yanamyordu. ehov, A ralk aynda Petersburga son
gidiinde, kardeinin yar sarho, hizmeti kadnn nnde
donla dolamasn, ocuklarn nnde de, karsna pis pis
kfr etmesini grp dehete dmt. Moskovaya dner
dnmez ona unlar yazd: Namuslu ve iyi bir insann ka
dnlara byle davranmas yakkalmaz. Hangi gksel ya
da yersel gu, onlar kle yapma hakkn verdi sana? On
lar, durmadan en aalk hakaretlere uratmak, barp
armak, baa kakmak, yemeklerde m arklk etmek, ya
amnzn krek mahkmluu olduunu durmadan syle
mek, almay cehennem azab saymak kaba bir zorbalk
deil m i?... Kadnlarn ve ocuklarn gszlne saygl
olmak, yaamn dzyazs tketildiyse, hi deilse iirine
saygl olmak gerek... ocuklar kutsal ve temiz yaratklar
dr... Onlarn nnde edebe ay k n davranmaya hakkmz
yok... Despota sevmektense, hi sevmemek daha iyi.*
Nikoladan yana kayglar, hl ok ciddiydi. Bu se
vimli ayyan sal, uzun sredir aileyi kayglandryor
du. 1839 Martnda, durumu birden ktleti. Hastal za
rarsz tifoydu ama, akcieri etkiliyordu. ehov, kardeine
canlabala bakt, tifosunu iyi ettiyse de, ayrca verem ol
duunu grd. Meslek arkadalanna danmas, sadece ta
nsnn doru olduunu ortaya kard. B ir dinlenme reji
minin, hastaln ilerlemesini geciktireceini um arak Ni-
kola ile birlikte, Nisan sonlanna doru, Lintvaryev'lerden
bir kez daha kiralad Luka villasna gitti. Orada, krsal
dnyann ilkbaharnda, iee durmu elma ve kiraz aa
lan, blbl ve guguk kuu sesleri, sevgili dostlarn cokun
neesi ile karlam ann mutluluunu buldu.
Ama, sevinci uzun srmedi. Nikola, gnden gne da
ha gsz dyor, ateler iinde yanyordu. Uzanp yata-
m ayacak duruma geldii iin, b ir koltukta uyumak zorun
dayd. Onun mum gibi eridiini gren ehov, kendi duru
munu dnyordu. Bu fkesi burnunda ve kaprisli, can
ekien insan karsnda, i karartc bir nsezi btn ar
lyla ykleniyordu stne. ehov, kendi sonunun bir n-
belirtisi karsnda deil miydi? Aleksandra unlar yaz
yordu: Nikolanm hastal kronik akcier veremi. are
siz b ir hastalk. Sorun yle konulmal ortaya: Hastalk ne
kadar srecek? Y a da ne zaman iyileecek?* Suvorine de:
Benim ressam hi iyilem eyecek... Tek sorun, hastaln
ne kadar sreceidir** diye yazyordu.
Kardeinin baucuna smsk bal kalan ehov, i s
kntsn, okuyarak unutmaya alyordu. Gonarovun
O blom ovu onu dkrklna uratyor, Gogol, taknl
yla kendinden g e iriy o rd u onu, Paul Bourgetnin mezi
de, ona akllca, ilgin am a yanl ve dokuncal grnyor
du. M a te ry a lis t a km a ka r b u k a s 'tl h a l s e fe rin i an
lamyordu. Suvorine unlar yazyordu: nsann m aterya
list akm izlemesini yasaklam ak, ona gerei izlemeyi ya
saklam ak demektir. Madde dnda, ne deneyim, ne bilgi,
dolaysyla da ne gerek vardr. B ir kadavray kesip bier
ken, en keskin spiritalist bile, ister istemez, kendi kendine
b t n b u n la rd a ru h nerede ? diye sorar.***
Nikola son gcn yitirince, daha bir sevecen, daha
bir yazgsna boyun eer olmutu. ehov, btn varlyla
ona acrken bile, ondan b ir adm uzak kalam am ahn s
kntsn ekiyordu. Hava deitirmeyi, kirli am arlar,
tkrk hokkasn unutmay, ban alp kamay, Odessa
ya ya da Fransaya gitmeyi dnyordu, bir sululuk duy
gusu iinde. Parise kam ak ve insanlara Eyfel kulesinden
bakm akla mutlu olacam. Ama, ne yazk ki, burada ayak
larmdan bileklerimden balym ve bir adm uzaklamaya
hakkm yok.**** diye yazyordu yazar Tikhonova.
Temmuz ortalarnda Aleksandr, Lukaya ehovun ya
nna geldi. Ondan nce de, van gelmiti. Bylece nbet de-

* 8 M ays 1889 tarih li mektup.

* * 14 M ays 1889 tarih li mektup'.
* * * 7 M ays 1889 tarih li m ektup.
**** 31 M ays 1889 tarih li m ektup.
 itirme salanmt. ehov, tatil yapmay hak ettiini his
setti. D ostlan Sm agin'leri grme niyeti ile Poltava'ya git
mek zere yola kt. Onlarn evinde drt be gn kalmay
dnyordu. Yolda, frtna ve yamur bastrd. Sanki Tan
r, g ev yerinden kat iin onu cezalandrmak istiyor
du. Oraya vardnn ertesi gnnde, bir kyl ona kent
ten, pslak bir telgraf getirdi: Kolia* ld. Her ne kadar
bu haberi bekliyor idiyse de, zntden bitkin hale geldi.
Saanak altnda, hemen en yakn tren istasyonuna kotu,
Souk ve frtnada geri dn korkun oldu. Kk Rom-
ni garnda, akamn yedisinden sabahn ikisine dek aktar
ma iin beklemek zorunda kald. Bir parkta oturdu, bitkin
ve eli aya buz kesmi olarak. Park duvarnn arkasnda
aktrler, bir melodramn provasn yapyorlard.
ehov, Lukaya gidince, akrabalarn acdan yklm
buldu. Aleksandr, babasna unlan yazyordu: Ruhumuz
ezik, gzyalarnda bouluyoruz. Herkes hkryor. Yalnz
Anton alamyor. Kt bir belirti bu.** ehovsa Ple-
e iy e /e yazd mektupta: Bizim aile henz lm tan
mamt: ilk kez gryordu bir tabutu.*** diyordu.
Yorgunluuna karn, btn gmme ilerini ehov st
lendi. Nikolann tabutu eller stnde, Lukann kk ki
lisesine gtrld, sonra da kent mezarlna tanarak g
mld tatl ot k o k u la r iin de. ehov, kardeinin yakn dos
tu Diukovskiye Eer gemite kabahatleri olmusa, ek
tii aclarla dedi o n lar**** diye yazyordu.
Drtbir yann saran boluk iinde ehov, hem utan
las bir ferahlam a, hem ldresi bir znt duyuyordu.
ylesine kt b ir ruhsal durumdaym ki, yazdan da, villa
dan da, Pisol rmandan da tiksiniyorum ****** diyordu
Leikine.
Bununla birlikte, bylesi byk bir yas havasm a giren
* N ik o la nn kltlm biim i.
** 19 Haziran 1889 tarih li m ektup.
* * * 26 Haziran 1889 tarih li m ektup.
* * * * 24 Haziran 1889 tarih li m ektup.
* * * * * 1 3 A ustos 1889 tarih li mektup.
ailesini brakp gitmekte, iten ie tedirginlik duyuyordu.
Bu yzden, yola km ak iin 2 Hazirana kadar bekledi. a
knlk iinde nereye gittiini doru drst bilemiyordu:
Kafkasyaya m, Fransaya m, belki Suvorinin ard Vi-
yana'ya m? Malyi Tiyatrosu topluluuyla turnede olan ak
tr Lenskinin ars zerine Odessaya gitti ehov. Bu
kaygsz ve delifiek oyuncularla bir arada olmak acsn
dindirmeye yardmc oldu. Oyuncularla birlikte Kuzey Ote
linde kalyor, her gn denize giriyor, sabahn ikisine dek
dostlaryla tartyordu. A ktrist Karatiguina, onun gibi, gri
eloiseli, nazik davranl titiz bir insann, dangul dungul
bir kyl gibi ayiei ekirdei yemesine ayordu. e
hov, on gn sonra, balangta houna giden bu sevimli
ku kafesinin boboazlndan usan getirdi ve Y altaya
gitmeye k arar verdi. Malyi topluluu ona vapura kadar e
lik etti ve iki kravat arm aan etti.
Y altaya varr varm az ehov, buraya niin geldiini
bilemedi. Bunaltc bir scak vard. Mnasebetsiz insanlar
kapsn andryordu, sokakta kadnlar tebdil geziyor gi
biydiler ve k a y m a k l d on d u rm a k o k u su salyorlard ortal
a. ehov, Pleeiyeve unlar yazyordu: Sabahlan yka
nyorum, gndzleri scaktan bunalyorum, akam lan a
rap iiyorum, geceleri de uyuyorum. Deniz nefis. Bitki r
ts acnas durumda.. Halk arasnda ok hasta var. Her
gn ekip gitmeye hazrlanyorum ama, gitmiyorum.. V ic
danm rahatsz ediyor beni. Evde, her ey ktye giderken,
elence dkn gibi davranm aktan utanyorum.*
ehov, scaa ve alabildiine uzanan mavi denizin b
ysne karn, Y altada, S rad an Bir yk adl garip ve
umut krc yksnn byk blmn yazacak zaman
buldu. 5 Eyllde Moskovaya dnd. 13 Eyllde, Tikho-
nova almasnn yle byle tamamlandn bildirdi.
Bu, ylesine yorucu bir ey ki, insan ldrebilir, diyor
du Tikhonova, sayfa says ile deil, iindekiler bakm n
dan yorucu ve ar. Sakar ve canskc bir ey. Burada
yeni bir konuyu ele alyorum. Bu ye n i konu, G ney Pos
tas bayazarna dedii gibi Btn yaz boyunca, yakam
kurtaramadm iren bir anlaytan esinleniyor.. Bu
nunla birlikte, bir bakasna, Suvorine, bakiisinin dn
celerini paylamadn yazyordu ayn kanyla: Size kah
ve sunarlarsa, onu bira yerine almayn. Size bir profes
rn dncelerini yanstyorsam, onlarda ehovun dn
celerini aram ayn ne olursunuz. diye yazyordu... Tm
ykde, kendime mlettiiri b ir tek dnce var: profes
rn damadnn, u rezil Gnekerin kafasnda doan bir d
nce: m o ru k a k ln oynatm ! dncesi. Gerisi dsel.*
S radan B ir yfenn konusu, gerekten, dseldir.
Yakn olan sonunu nceden kestiren, anlara ereflere bo
ulmu ve yorgun dm olan yal profesr Nikola Ste-
panovi, gemiteki abalarnn dkmn yapar: Btn
yaamnn, bilim aknn, karsna kzna, vasisi olduu Ka-
tiaya kar davranlarnn, meslek arkadalar ve ren
cileri stne dncelerinin, rpnlarnn, alm alar
nn, grnteki baarsnn, btn bunlarn tmden an
lam sz olduunu grr. Bu dnsel iflas gerei karsn
da, artk yaknlarnn varlna katlanam az olur, en sev
dii K atiadan bile kopar, ve Harkovda, bir otelde lm
beklemeye gider...
ehovun btn bu savlarna karn, yal profesrn
bu yrek darl, bu yalnzl, o dnemdeki aknl ile
byk bir benzerlik var. ehov da, ideal yokluunun ac
sn ekiyor, baarnn boluunu fark ediyor, lm, bir
bilinn.ezcinin soukkanl dinginlii ile karlyordu Kar
dei Nikolunn vakitsiz lm, onu Tanrya yaklatracak
yerde, mutlakm bilinemeyeceine ve insan yazgsnn kap
kara bir bolukta sonulanacana inandracakt onu.
Edebiyat evrelerinde, kimileri S radan B ir yk ko
nusunda, Tolstoyun yl nce yaynlanan tv a n llv ic in
l m ile karlatrm alar yaptlar, ehovun aleyhinde.
Aslnda, iki yk de, bir insann lmle karlam asn an
 latyordu. Ama Tolstoydaki bu lmle karlam a, doas
t bir k umuduna kavumadan nce bakiiyi dehete
drmt. ehovdaysa, kendini bekleyen karanln ke
sinlii karsnda, yal profesr hibir biimde yatmyordu.
Bylece, bir kez daha, kukucu ehov, inanl Tolstoya kar
t dyordu. Birincisi, yaam onurlu ve dingin bir inan
szlkla srdryor, ac eken ve din'le aydnlanan kincisi
se insan, ru h u n u k u rta rm a k istiyorsa, h i b ir d n y a sevin
cine yz verm em eli, diyordu.
ehovun nceden sezdii gibi, S radan B ir yk, iin
eletiriler sert oldu. Bununla birlikte, o gne dek ehovun
sanatna az duyarl olan, ok sekin Mihailovski, ona v
gler yadryordu: yk bylesine gzel, bylesine ya
ama benziyorsa, yazar kendi aclarn ona koyduu iin
dir diye yazyordu. Pleeiyeve gelince, ehova yle ses
leniyordu: Bugne dek, bylesine gl, bylesine derin
bir rn vermediniz bu yaptnz gibi. Yal bilginin hava
s ok gzel verilmi, kendi kiiliinizin sezildii birka z
nel simgeler, btne zarar vermiyor.*
Bu S radan B ir yk'ye okuyucularn ilk tepkisini gz
lerken ehov, bir piyes yazmaya hazrlanyordu: O rm a n
Perisi. Balangta onu Suvorinle birlikte kaleme alacaklar
d ama, Suvorinin ii bandan akn olduu iin, ehov
tek bana alm aya karar verdi. Iv a n o v ' da yaptnn ter
sine bu kez, beklenmedik olaylardan kanmak, d eylem
yerine i eylemi koyarak, seyircileri, sahne oyunlaryla de
il, hsal durumlarla avucunun iine almak, yaam tek
dzelii ve yalnlyla gstermek istiyordu. Ksacas, s
radan bir yk ile kt stnde gsterdii hneri sahne
de yenilemek istiyordu.
5 Ekim 1889da tam amlanan piyesi hemen sansre, son
ra da Petersburgda Aleksandrinski Tiyatrosu edebi kuru
luna sundu. Kurul, piyesi hibir etkileyici olay, hibir
durum ve ilgin kii bulunmad gerekesiyle geri e
virdi. Lenski, yazara u tte bulunuyordu: Size sadece
bir ey syleyeceim: yk yaznz. Siz tiyatroyu ve dram
biimini ok hor gryorsunuz. Bir piyes yazamayacak den
li ok az deer veriyorsunuz bunlara. Bu, yk ve roman
dan ok daha g bir anlatm biimidir. Balayn beni,
kazandnz baaryla, tiyatroyu sfrdan balayp okuyup
sevemeyecek denli martlmsnz nerdeyse. Piyesi oku
yan, oyun yazar Nemirovi-Danenko da, ta gediine
oturtuyordu: Lenski'nin hakk var. Sahnenin gereklerini
hi bilmiyorsunuz. Bana gelince, sizde kmseme deil,
sadece bilgi eksiklii gryorum.
Bu yarg karsnda akna dnen ehov, yine de ev
resine ho grnmeye alt. Lenskiye, mektubu iin te
ekkr etti ve Dn gibi bir perdelik kk piyesler d
nda artk tiyatro iin bir ey yazmayacan bildirdi.
Ama, bu aldrmaz grn altnda, onurunda alan derin
b ir yaray saklyordu. Edebi Kurulun kararn. O rm an Pe-
risini deil kendini yarglam as gereken bir sava divan
nn kararna benzetiyordu.*
ehovun, zellikle tepesini attran ey, Petersburgda
kan sylentilerdi. Bunlara gre. O rm an P erisinin baki-
isi yal profesr Serebriakov, Suvorinin karikatryd. e
hov, dostu Suvorine, bu zehirli dedikodulara inanmamasn
rica etti: aynza arsenik katsam ve sizi 3.** ubenin ca
susu diye ihbar etsem, bu adamlar, kimbilir nasl da k
na yakarlar oralarna? Byle dedikodularn snn yoktur.
Btn bunlar, sadece sama-sapan eylerdir. Ama, bunlar
olmazsa, u hayli iren yaamn tadna da doyum olmaz
d.***
O rm an P erisi'nin deerine artk inanmaz olan ehov,
Nemirovi-Danenkonun tlerine uyarak piyesi stnde
yeniden alm aya balad ve onu Moskovadaki Abramov
Tiyatrosuna verdi, sonunda piyes kabul edildi. 27 Aralk
1889da ilk temsilden sonra, eletirmenler, btn dram ya
salarna kar kan bu oyuna ver-yansn ettiler. ehov,
durumu kabul ederek, piyesini ekmeceye koydu ve hi
yaynlamamaya k arar verdi. Daha sonraki yllarda yeni
den ele ald ve ondan esinlenerek, bayaptlarndan biri
olan V an y a D a y y yazd.
Nikolanm lm, S ra d an B ir yky basnn kt
karlam as, O rm an P erisinin baarszl, ehovun ruh
sal direniinin balangc oldu. Kukusuz yeni dostluklara,
zellikle, kompzitr Piyer aykovskinin dostluuna borlu
olduu anlar yayordu ama, genel olarak, ktmserlie ve
insanlardan kam aya yneliyordu. adalarnn ou onu
dknklm a uratyordu, en bata da Tolstoy. Sanatya
hayran olmakla birlikte, onun izinden gitmeye yanam
yordu. Yal ustann son roman, K roy er Sonat, ona sahte
bir savamn sergilenii gibi geliyordu. Pleeiyeve yazd
bir mektupta yle diyordu: Bir nokta var ki, yazan ba
layanlayz. O da Tolstoyun, bilmedii eylerden ekin
meden sz etmesi ve bilmemeyi inatla srdrmesidir. Fren
gi, sosyal sigorta, kadnlarn iftlemeye kar tiksintileri
v.b. ile ilgili yarglar yalnz tartlabilir deil, dahas, uz
m anlarca yazlan iki bror, uzun mr boyunca oku
m a zahmetine katlanmam cahil bir insan ele veriyor.*
Gerekte, bilimsel eitimden gemi bir yazar olarak
Tolstoyun bilime yksekten bakm asn ho karlam yor
du ehov. Ayn eyi Dostoyevski iin de duyuyor ve Su-
vorin'e unlar yazyordu: yi ama, az kalabalk ve gs
teri merakls. Kendini ok beenmilik var iin iinde.**
Bununla birlikte, Tolstoydan da Dostoyevskiden de uzak
layordu. te yakann, ne dedii anlalmaz liberallerine
yaknlk duymuyordu artk. Akla sayg duymakla birlik
te, aydnlara gvenmiyordu. Bu soylu, bu uyuuk, bu so
uk aydmlar snf, uyuukluk iinde felsefe yapan ama pa
ralarna uygun bir l bulamayan, yurtseverlii olmayan,
kntye uram, renksiz, kck bir bardan sarho
etmeye yettii, elli kpeklik genelevlerin kapsn andran,
svp-sayan, her eyi inkr eden (nk, tembel bir kafa
iin inkar etmek, onaylamaktan kolaydr), evlenmeye ve
ocuk yetitirmeye yanamayan bu aydnlar snf!.. Laka
ruhlar, laka kaslar, kmltszlk, kararsz dnceler...*
Hem ehov da, kendinden memnun deildi ayrca. Y i
ne Suvorin'e, 4 Mays 1889da unlar yazyordu: Dnyada
tasasz olmak gerek. Yalnz tasasz insanlar hereyi apak
grmeye, adaletli olmaya ve alm aya yeteneklidirler...
Bendeki alev, hep ayn biimde, uyuuk uyuuk yanmak
ta, atrdsz uturdusuz, ikide bir harlanmadan. Bunun
iindir ki, bir gecede ne drt sayfa yazdm oluyor, ne
de uyuyamayacak denli kendimi alm aya kaptrdmda,
yataa girmediim. Yine onun iindir ki, ne apak aptal
lklar yapyorum, ne de dikkat ekici iler... Tutkum yok
benim Bu son tmceyi ehov sk sk yineleyecektir. Bir
ka ay sonra, yine Suvorine, yaamnn karam sar bir sap
tamasn yapacaktr: Be yl sreyle bir keye ekilmek
ve tutkuyla kl-krk yaran ve g bir alm aya zorlamak
istiyorum kendimi. Her eyi yeni batan renmem gerek.
nk, yazar olarak, tam bir cahilim ben, ayda be sayfa
deil, her be ayda bir sayfa yazmalym zene bezene.**
un lan da yazacakt: Ocakta otuz yana gireceim. Mer
haba yal yalnzlm! M erhaba gereksiz yaam m !***
Bu sis pus ortasnda, bir kvlcm parlad birden. Bir
raslantyla ehov, kardei Mielin, ceza hukuku derslerin
de tuttuu notlan okuyunca, unlar mrldand kendi ken
dine: Karar verilinceye kadar btn dikkatimiz katilin
stnde toplanyor ama, hapishaneye gnderilir gnderil
mez, tmden unutuveriyoruz onu. Peki, hapishanede neler
oluyor? O andan balayarak bu dnce artk yakasn
brakmad. Onun yeri buras deildi. Bu dedikodu ve sah
te ltlar dnyasyla balarn koparmalyd. Sibiryann

* 27 A ralk 1889 tarihli mektup.

* * 18 A ralk 1889 tarihli m ektup.
* * * 7 A ralk 1889 tarihli m ektup.
ta derinlerine komalyd. Kskan edebiyatlarn yapma
ck davranlarn unutup ac ile yzyze gelmek; Pasifikte
Sahalin adasndaki krek m ahkmlarnn acs ile. Bu ge
zi, gcn ne denli aar grnyorsa, o denli ekiyordu
onu kendine. Artk, yaamnda byk bir am ac vard. So
nunda, ilgi ve gururla dnebiliyordu gelecei!
 Btn dostlannca ehov'un adaya gitme tasans bir
lgnlkt. Nasl olur, diyorlard, sal bunca elverisiz
ve sanat yaamnn balca nedeni yapm olan bir adam,
bu gereksiz ve tketici yolculuu gze alabilir? ehov, on
larn gznde kendini hakl karm ak iin kimi kez ede
biyat evrelerinin temelsiz alkantsndan duyduu tiksin
tiyi ileri sryor, kimi kez ufuk deitirmenin bedensel ge
reksinimini, kimi kez b ir yazar iin Rus gereini btn
korkunluu iinde grme gereini, kimi kez Sibiryada k
rek mahkmlarnn yaam zerine bilimsel bir ilgi duydu
unu dile getiriyordu. Kukusuz, bylesi farkl nedenler,
kararn pekitirmek iin birbirine ekleniyordu. Ama, baz
yaknlar, dnyann bir ucuna acaba duygusal bir dk-
rkln unutmak iin mi kayor diye soruyorlard kendi
kendilerine. Buna hi deilse bir kadn inanyordu. Bu kad--
nn ad Lidya Avilovayd. ehovun lmnden krk
yl sonra yaynlad b ir an kitabnda,* onun kendisine
deli gibi ak olduunu ve Sahaline umutsuzluundan git
tiini ileri sryordu. Bu yazdklarna Lidya hibir kant
gsteremiyor am a gemie ilikin cokular getiriyordu.
Lidya, ehova rastladnda yirmi yanda bir gen ka
dnd, olduka gzel, ince yapl ve sarn. Bir memur ko
cas ve bir bebei** vard. Cokun b ir d gc ile kolay

* Lidya A vilo v a nn A n la r, S o vyetler B lrli inde 1947de: A . P. e

hov Yaam m da adyla yaynland.
* * ki ocuk daha doacakt.
 yazabiliyordu. Yavan ykleriyle yazarlar dnyasna gir
meyi dlyordu. ehovla, b ir salonda ilk grmesinde
ruhunda bir eylerin patladn duymutu. Ayn ey e-
hovda olmamt kukusuz. ehov, ertesi yl Petersburga
dndnde onu aramad. Lidya Avilova, ehova yazd
ama, ehov m ektubuna yant vermedi. yl sonra, ehov
hoyrata zr diledi: Bir gn sizden bir mektup almtm.
Onda, bilmem hangi ykm stne bir soru yneltiyordu
nuz bana. O gnler sizi az tandm ve evli bir kadm ola
rak adnz unuttuum iin, mektubu attm ve yantlam ak
iin pulu cebime koydum. Btn sorular, zellikle kadn
lardan gelen sorular iin byle yapyorum genel olarak.*
Gerekte, bu kam a isteinin temelinde bir dkrk-
l varsa da, bu bir akn dkrkl deil, ruhsal ve
edebi bir dknklyd. Yaam ndan ve sanatndan ho
nut olmayan ehov, gnlk yaamnn deimezliinden
kopmak, bakalarndan kaarken kendinden kamak, b
yk b ir sarsntyla canlanm ak gereini duyuyordu. inde
bulunduu bezginlik ve hereyi kmseme aamasnda,
ona bir ok tedavisi gerekti. Onu hl bu geziden vazgeir
meye alan Suvorine unlan yazyordu: Gezimin ne
edebiyata, ne de bilime deerli b ir katkda bulunacana
kesin olarak inanm aya gidiyorum... Sadece yz, yz yirmi
sayfa yazmak ve bylece, biliyorsunuz, bir domuz gibi dav
randm tbba olan borcumun kk bir blmn de
mek istiyorum... Alt aylk bir bedensel ve dnsel aba
y temsil edecek olan bu gezi bana gerekli: Ben Ukrayna
lIym ve imdiden kendimi tembellie brakm aya baladm
bile. nsann kendini yenmesi gerek. Bu gezi belki bir sa
malktr, inatlktr, kapristir. Ama, dnn bir ve ba
na giderek neler yitirdiimi syleyin... rnein, bana ya
zyorsunuz, Sahalin Adas kimin umurunda, kimseyi ilgi
lendirmiyor diye. Doru mu bu? Sahalin, oraya milyon
larca inam srmeyen ve ona milyonlar harcam ayan bir
toplum iin yararsz ve nemsiz olabilir... Eskiden Avustu-
ralya ve Gayenneden sonra Sahalin, sulularn olutur
duu b ir koloniyi inceleme olana salayan tek yerdi.
Sahalin, dayanlmaz aclar yeridir, zgr olsun olmasn
yalnz insann dayanabilecei gibi bir yer... Duygusal ol
madma zgnm, yoksa Trklerin Mekkeye gitmesi gi
bi, Sahalin trnden yerlere hacca gider gibi gitmeliyiz
derdim size... Bugn btn kltrl AvrupalIlar kimlerin
sorumlu olduunu biliyor: zindanclarn deil, iimizden
her birinin. Peki bu bizi ilgilendirmeyecek m i?... Hayr, ina
nn ki Sahalin gerekli ve ilgintir. B ir tek ey var. zlecek:
O da, benden nitelikli, toplumun ilgisini ekmeye daha yet
kili birinin deil de, benim oraya gitmemdir. nk ben,
orada yalnz nemsiz eyler aram aya gidiyorum.*
Sahalin adasndaki krek mahkmlarnn yaantn yo
lu yordamyla incelemeye k arar verince ehov, sorunu i
leyen btn yaptlara bavurmaya koyuldu. M aria ile ar
kadalar Rumiyantsev kitaplnda, istedii yaptlarn ki
mi yerlerini, kendisi iin, kopya etmei stlendiler. Alek
sandr da, Petersburgun eski gazete kolleksiyonlannda yap
t ayn eyi. Raporlar ve istatistiklerle kafas dolan ehov,
artk bir yazar deil, bir corafyac, jeoloji uzman, etno
log olduunu ve yeni bir hastala M ania S ah alin oza'y a tu
tulduunu sylyordu.
Bu ara, aykovskiye sunduu yedinci yk kitab Si
lik nsanlar' yaynlad ve Suvorine, gazetesi iin olduka
uzun ey tan lar (sonrada H rszlar adn verdii) yks
n yollad. Bu ykde, hile ve kstahlkta esiz iki at hr
sznn, aptal, saf ve az kalabalk bir doktor yardmcs
n nasl dolandrdklar anlatlyordu. Suvorinin, hrszlan
yeterince knamadn dostlanm n bana kakm as zerine
ehov, bir yazar iin kiilerine kar tarafsz olma zorun-
luunu yeniden savundu: yilik ve ktle kar aldn-
szlk, ideal yokluu vb. diye knyorsunuz nesnelliimi. At
hrszlarn anlatrken yle dememi istiyorsunuz: At al
m ak kt b ir eydir. Ama, herkes biliyor bunu oktan, be
nim sylememe gerek yok. Y argc kurul yeleri sylesin
onu. Benim iim, onlar olduklar gibi anlatm aktr. Ben y
le diyorum: Siz at hrszlaryla ilgileniyorsunuz; yleyse,
bilin ki, onlar yoksul deil, karn tok insanlardr. Bir eit
ibadettir yaptklar. At hrszl basit haydutluk deil, bir
tutkudur. Kukusuz, sanatla ders vermeyi birletirm ek g
zel eydir. Ama, benim iin ok g, h atta olanakszdr,
teknik ile ilgili dnceler dolaysyla. Yedi yz satrda, at
hrszlarn anlatm ak iin, gerekte, hep onlar gibi konu
mak ve dnmek, onlar gibi duymak zorundaym. Araya
zel notlar sokarsam, kiilere su katlm olur ve yk, k
sa bir yknn zorunlu younluundan yoksun kalr. Yaz
dm zaman, kendimi okuyucuya brakyorum, ykde is
ter istemez eksik olan znel eleri ekler umuduyla *
Bu yaratc nesnellikten yana savunmay inandrc
bulmu olsun ya da olmasn Suvorin, eletirdii b ir geziye
hazrlanmasnda ehova yardm etti. Ona Y e n i Z a m a n la r'
n basn ateelii kartn salad, ynetimde etkili dostla
rna salk verdi onu, ve ehov hazrlk bavurular iin
Petersburga gidince, onu evinde konuk etti. Bu frsat
ta ehovun rastlad en nemli kii, ulusal hapis
haneler mdr Galkin - Vraski oldu. Bu zat, onu ok
dosta karlad, tasarsna ilgi duyar grnd ama, ne bir
tte bulundu, ne de bir tantm a verdi. Dahas, ehov
yanndan ayrlr ayrlmaz, Sahalin hapishaneleri mdr
ne, ehovun siyasi m ahkm lara sorular sormasna izin
vermemesi iin mektup yazd.
ehov, Moskovaya dndnde, kent renci gsteri
leriyle sarslmaktayd: Genler, niversitenin tam bam
szln, Yahudilerin, sayca kstlam a yaplmakszn ni
versiteye kabul edilmelerini ve polis gzetiminin kaldrl
masn istiyorlard. Cokulu mitingler, kazaklarla arp
malar, keyfi tutuklam alar oldu. ehov olaylar ilgiyle izli
yordu ama, kargaalk karanlara yaknlk duymadan.
Yksek renimini yapt dnemde olduu gibi, genliin
devi kendini yetitirm ekti ona gre. Yoksa politik ilere
karmak deil.
Yolculua km a tarihi yaklarken Eyll balarn
da Sibiryann nehirleri donduu zaman gitmek istiyordu
yaamnn ve yaptlarnn en acmasz dkmn yapt.
Yazarn ii okuyucusuna ahlk dersi vermek deildir diye
yineleyerek, kendisinin de bakalar gibi sradan bir insan
olduunu, bu yeteneklerin banda da, iinde benzerlerine
kar dmanlk duygusu bulunmadn sylyordu: Vic
danm rahat olarak diyebilirim ki, mrmde ne sz, ne dav
ran ne dnceyle, ne yazlarmda, ne vodvillerimde in
sanolunun ne karsna, ne klesine, ne kzne ne de s
rsndeki bir hayvana gz dikmi deilim, diye yazyor
du Leontiev-eglova, kiyzllk etmedim, gllere
yaltaklanmadm ne de l tflanna ermek istedim. Kimseye
antaj yapmadm, kimseye yk olmadm. Dorudur, hay
lazca yaadm ama, btn bunlar yalnz beni ilgilendirir
ve unlan dnme hakk verir bana: ahlak konusunda ne
bu ne u anlamda ortadan amam. Ne yce iler, ne re
zillikler. ou insanlar gibiyim ben.*
ini daha yeni yeni dkmken ehov, Rus Dnce-
sinde Lavrovun kendisine ilke siz b ir y a z a r diye atan sert
bir yazsn okudu. Genellikle eletirilerini karlk verme
den kabullenen ehov kplere binip serte kar kt Lav-
rova: Eletirilere genellikle karlk verilmez. Ne var ki,
bu durumda b ir eletiri deil sz konusu olan, dpedz
bir iftira. Kukusuz bu iftiraya yant vermezdim, yaknda,
belki de, b ir daha dnmeyeceim Rusyadan ayrlm ak zo
runda olmasaydm. te bu yzden size yant vermekten
kendimi alamyorum. Hibir zaman ilkesiz bir yazar, ya
da ayn anlam a gelen namussuz bir adam olmadm... De
ersizlikleri dolaysyla yok edeceim birok ykm varsa
da, bugn utan duyacam bir tek szcm yoktur... Ol
dum bittim, drt duvar arasnda kendi kemde yaadm..
Edebiyat gecelerine, kk byk toplantlara katlm am a
y inatla reddettim hep.. Dostlarm bende, b ir edebiyat
dan ok bir doktor grsnler diye elimden geleni yaptm;
ksacas, kendi halinde bir yazar oldum. Pek doal ki, su
lamanzdan sonra, artk aram zda ne mesleksel ne de ba
sit nezaket ilikileri sz konusu olabilir.*
ehov, bylece iini dkp rahatladktan sonra, yolcu
luk hazrlklarna dnd. Bana gelecek tehlikelerden kay
g duyan yaknlarna, glerek b ir tek eyin kendini tasa
landrdn sylyordu: birka gndr balayan di ar
lar. Bununla birlikte, herhangi bir kaza durumunu d
nerek nlemler ald ve Suvorine unlar yazd: Eer bo
ulursam ya da buna benzer bir belaya urarsam, bilin ki,
neyim var neyim yok hepsi gelecekte kzkardeimindir. O,
benim borlarm der.** Sonra, kardei M ielin arm aa
n ar bir deri bavula yeni satn ald ve kendisini Sibir
ya taygasnn kusursuz kifi yapacak olan donanm yer
letirdi: Koyun derisinden krkl bir ceket, su geirmez
deriden bir subay paltosu, bir ift izme, bir tabanca, ken
di deyimiyle sucuk doram aya ve ka p la n a vlam a ya y a ra
ya n bir bak. Kendi istei zerine, Suvorin ona, Y e n i Za
m a n la r iin gnderecei y o lc u lu k iz le n im le ri' nin telif c
reti olarak be yz ruble avans verdi.
Yolculuk, 21 Nisan 1890da yaplacakt. O akam btn
aile ve birka dost, ehovu Moskovann garlarndan bi
rine, aroslavi garna gtrdler. Bekleme salonunda, ay
rlmann znt ve skntsn maskelemek iin herkes si
nirli sinirli konuuyordu. Dr. Kuvinnikov, yolcuya konyak
dolu bir m atara verdi ve Pasifie varmadan azna bir
damla bile koymayacana and iirdi. Antonun annesi ve
kzkardei, drt gz drt eme alyorlard. Sevimli Lid-
ya Mizinova, zoraki glmsyordu. ehov, sabahleyin, u
alayl sunuyla fotorafn vermiti ona-, Beni Sahaline ka
rtan esiz yarata. Son anda, van, Levitan ve hep giz
liden gizliye yazara ak olan cokun astronom Olga Kun-
dassova, ehovla birlikte vagona binmeye ve ona, Mosko
va'dan 66 verst uzaktaki Sergiyevoya kadar elik etmeye
karar verdiler. ehovun izleyecei yol yleydi: Moskova
dan yaroslavla trenle; oradan Perme Volga ve Kama ze
rinden vapurla; Perm den Tiyumene yine trenle; Tiyumen
den Baykal Glne drt tekerlekli arabayla; ondan tesi
ne, Pasifike dek kimi kez vapurla, kimi kez arabayla gidi
lecekti.. Toplam olarak on bin verst tutuyordu yol. Bunun
drt bini, berbat ky arabalaryla yaplacakt. En salam
yolcunun bile kemiklerini kracak eydi bunlar.
Kendini yaroslavldan Perme gtren vapurda, e-
hov, nce kendini bir btnlk, bir dinginlik duygusu iin
de buldu. Bu tekdze grnmler karsnda ne sevin, ne
znt duyuyordu. Ruhum, bir eit jelatine sarlm san
ki diyordu. Kzkardeine unlar yazyordu: Buz gibi rz
g r kp da, nehrin tamas sonucu imdi kahve bula
rengini alan sularn yzn krtrd zaman iime so
ukla birlikte, can sknts ve yrek darl kyor. K
ydan ykselen akordeon sesleri hzn verici. Karlat
mz mavnalarda, yrtk prtk abalar iinde kmltsz in
san siluetleri sonsuz bir acda donmu gibiler. Kam a ky
larndaki evler kl renginde. Sanki orada oturanlar, bu
lut, can sknts, slak kazk duvarlar, sokaklarda am ur
retiyorlar ve sanki tek uralar bunlardr.*
Bununla birlikte ehov, vapurda A la c a k a ra n lk ta 'y
okuyan b ir yolcunun savc yardmcsnn yapt zerin
de arkadalaryla tartm asn dinleyerek oyaland. yekarin-
burga trenle gitti ve dinlenmek, k s r kl v e basu rlu
varl n satmak iin bir otele indi. Kendini iyi hisseder
etmez, trene binip 3 M aysta Tiyumene vard. Sibirya ova
sn ite orada buldu. Tren daha uzaklara gitmiyordu.**
Tomska gitmek iin, ehov, yal bir arabacnn sr
d iki atl st kapal bir araba kiralam ak zorunda kal
d. Bu kafese kapatlm, teller arasndan dnyaya bakan

* 29 Nisan 1890 tarih li m ektup.

* * O gnlerde Transiberyen d em ir hatt y aplm am t.
ve hibir ey dnmeyen b ir saka kuu gibiyim diyordu.
Buz gibi souk bir rzgr yanaklarn yakyordu. Yeni
krkl paltosuna karn souktan titriyordu. Bacaklar
mesin diye st ste iki pantolon giymiti. Her sarsnt
brlerine yansyordu. Yine kzkardeine unlar yazyor-
du: Araba yr Allah yryor ite. Kilometre (verst) ta
lan , kk gller, kk kaynaac orm anlarn geip gi
diyoruz. Tencerelerini srtlan n a vurmu serserilerle k ar
latk. Bu adam lar Sibiryann ana yolunda, hi engele
rastlam adan dolap duruyorlar. Kimi kez zavall yal b ir
kadm boazlyorlar, etekliini orap yapmak iin alarak;
kimi kez kullanmak iin kilometre tann demirini skp
alyorlar; kimi kez yolda rastladktan b ir dilencinin kafa
sn paralyorlar.* Arabann sarsntsndan bitkin du
ruma den, ngraklarn tekdze ngrtsndan kulakla-
n adeta sarlaan ehov, sonuna dek dayanabilip daya
namayacan soruyordu kendi kendine. kence srecekti,
genel olarak on gn. ehovun srt gn sonunda yle
sine arr olmutu ki, arabadan indiinde, ne dik durabi
liyor ne uzanabiliyordu.
Bununla birlikte, bu korkun disipline gitgide alt,
basur arlan, h afif kan tkrmeleri durdu. Bir sabah, dar
bir yolda, byk b ir posta arabasyla arptlar. ehov
yere yuvarland, btn eyalar da stne dkld. Ayaa
kalknca, yarasz beresiz kurtulduuna at. Ama, araba
snn kollar kopmutu. ki arabac, bu ssz yerde birbir
lerine kfrler savuruyordu. Sonunda, arabay kaylarla
stnkr onardlar ve ehov, ilerideki konaklam a yeri
ne doru yeniden yolland iyi kt.
Sibiryann iddetli yam urlar yamaya balad, rti
Irma tat, yolu su altm da brakarak. Arada bir, yolcu
ile arabacs arabadan inmek ve am ur glleri iinde atla
r srmek zorunda kaldlar.
Konakladklar kylerde ehov, halkn olaanst e
itliliine ayordu: Rus gmenler, UkraynalIlar, T atar
 lar, PolonyalIlar, cezalarn ektikten sonra kyl olan Ya-
hudiler. Irk farklarna karn, hepsi de anlaa uzlaa ve
gzelce yayorlard. Hatta, U rallarn tesindekilerden da
ha uygarca davranlar vard. Geceleyin, herkesin uyu
duu bir eve girildiinde, ne hayvan kokusu, ne Rus koku
su'duyuluyor. Bana bir kak uzatan yal bir kadn, k
na srerek temizledi onu, buras doru. Ama, size, rt
koymadan ay sunmuyorlar. nsanlar geirmiyor ve n
nzde balarm daki bitleri ayklamyorlar. Size su ya da
st verdiklerinde parm aklarm bardaa sokmuyorlar* di
ye yazyordu kzkardeine.
Bununla birlikte ehov, tiksin yiyeceklerden ok e
kiyordu. En korktuu, Kaz orbasyd, iinde yaban kaz eti
paracklaryla soanlarn yzd yasz bir eit orba.
Yine yle yazyordu: Bir seferinde bana etli orba piir
melerini ve tatlsu levrei kzartm alarn istedim. ok tuz
lu, iinde et yerine kay paralar bulunan bir orba ile
pullar temizlenmemi levrekler koydular nme.** ehov,
blgenin ayna ya da tablet ayna da katlanamyordu:
Bu, adaay ve hamambcei tad veren bir ey. Rengine
gelince, ay deil bu, yatak araf suyu.***
ri taneli souk b ir yamur ehova, 15 M aysta yor
gun argn vard Tomska kadar elik etti. ehov, orada
birka gn dinlendi ve Y en i Z am an lar iin G r len ler
stunma be kk yaz yazd. Kent ona ok can skc,
ikiye batm, gzel kadnlardan yoksun grnd. Blge
aydnlaryla karlam aktan kand ama, komiser yar
dmcsnn kendisine bir el yazmas kitap vermesine ve
genelevleri dolama nerisine engel olamad. Suvorine un
lar yazyordu-, Bu genelevlerden yeni dndm. Mide bu
landrc. Vakit, sabahn ikisi.**** ehov, bu konaklamadan
yararlanarak takm taklavatm dzenledi. M ielin arm a-

* 14-17 M ays 1890 tarih li m ektup.

* * Ayn m ektup.
* * * A yn m ektup.
* * * * 20 M ays 1890 tarih li m ektup.
 am bavul delinmiti. Onu, byk, yumuak b ir deri ba
vulla deitirdi. K iralk arabadan usanp, 130 rubleye, ge
zisinin sonunda satm ak niyetiyle, h afif bir araba satn al
d.
Bu yeni arabayla, 1500 verst uzaktaki rkutska gitmek
zere, 21 M aysta Tomsktan ayrld. Kendi zel arabalarn
da, iki temenle bir askeri doktor ona elik ediyordu. Yol,
am ur deryasna dnmt. Tekerlekler topraa batyor
du, a d a l b ir reele b a ta r g ib i. Dingiller ve araba kollan
sarsntlara zor dayanyordu. Her konaklamada, onanm lar
ate pahasna mloluyordu. Gereinden ok para dyor,
yaplmamas, gerekeni yapyor, sylenmemesi gerekeni sy
lyor ve hep gereklemeyen eyleri bekliyorum* diye
yazyordu, ehov kzkardeine. Kimi kez, yol kenannda,
rzgnn ortasnda, arabasnn onanlm asn sabrla bekle
mesi ya da bir sonraki konaklam a yerine yaya gitmesi ge
rekiyordu. Gidilecek yere, bacaklar titreye titreye ve el
biseleri am ur iinde varnca, kendini berbat bir yataa
atyor, yorgunluktan ve ak havadan sarho, uykuya da
lyordu.
Kransnoiyarsktan sonra, Sibiryann sk ve usuz bu
caksz orm anlarna (tayga) giriliyordu. Arabam n bir tepe
doruuna her knda ehov, ormann bitmesini bekliyor
ve ardarda gelen kknar, karaam ve ufka kadar bek
bek, elimsiz kayn aac orm anlarn gryordu. ehov,
S ib iry a N o tla r'n d a : nsan bu canavarlar dnyasndan hi
bir zaman kurtulam ayacak gibi bir duyguya kaplyor di
ye yazyordu.** Souk ve yamurun ardndan, ok geme
den, boucu bir hava ve toz toprak geliyordu. Bu toz, a
za, buruna, boyuna, elbiselerin ceplerine kadar giriyordu.
Ama ehov, mihneti kendine zevk ediyordu: Bunca ey
yaadm ve grdm. Btn bunlar ok ok ilgin ve benim
iin yeni, yazar asndan deil, insan asndan diyordu
Leikine, Ormanlar, konak yerleri, arabaclar, yabans do

* 28 M ays 1890 tarih li m ektup.

** Haziran ve Tem m uz 1890da Yeni Zam anlar'da yaym land.
a, av hayvanlan, yolun berbat koullannn yol at ac
lar, dinlenmenin verdii tat, btn bunlar, birarada yle
sine ho ki, anlatamam.*
Sonunda, rkutsk a 4 Haziranda vannca, yeniden uy
garln rahatlna daldrd kendini ehov zevkle. Bir bu
har banyosu, rah at bir yatakta uyumak, temiz giysiler, ti
yatrosu, ince kumlu aal yollar, mzik kulbeleri ile in
san karlayan b ir kentte gezinmek... ehov, hemen, ya
knlarna servenlerinden haber vermek ve onlarn habe
rini alm ak iin m ektuplar yazd. A caba annesi, sz verdii
zere, sakat bacana baktryor muydu? Mielin aklan
ne durumdayd? Feodossia hala ve olu nasldlar? ehov,
Nikolanm lm yldnm iin 17 Haziranda dinsel yin
yaplmasn ve ailece, 29 Haziranda babasnn soyad bay
ram nn gereince kutlanm asn istiyordu. Sonra, gzel Lid-
ya Mizinovay anmsayarak, ona ak olmas gerektiini,
nk geen gece onu dnde grdn sylyordu a
ka yollu. Hem o, giyinm esini, a r k sy lem esin i v e g lm esin i
bilmeyen Sibiryann kadnlarna kyasla bir k ra li e idi. An
nesine: Sibiryann kadnlan dondurulmu balklara ben
ziyorlar. Onlara kur yapmak iin, bir mors ya da fok ba
l olmak gerekir** diye yazyordu.
ehov, iler-tutar yan kalm ayan arabasn yok paha
sna sattktan sonra rkutska, subayn arabasyla gitti.
Onlarn varh, ehovu rahatsz etmekte gecikmedi. Ca
hil ve kendini beenmi kiilerdi. ark sylyor, yerli yer
siz tartyorlard, kstaha. ehova, yol arkadalarnn ap
talln, grnmn gzellii unutturuyordu yalnz. 86
verst geniliinde, gerek bir ideniz olan Baykal Glnn
grnm, ehovu hayranlktan akna dndrd. Bir
ayna... kylar yksek, sarp, kayalk, orm anlarla kapl. K af
kasyay andryorlar..*** Ne yazk ki, vapurun gelmesini
gn beklemek gerekiyordu. ehov, dzene konmu b ir

* 5 Haziran 1890 tarihli m ektup.

* * 7 Haziran 1890 tarihli mektup.
* * * Kzkardelne 13 Haziran 1890 tarih li mektup.
saman am barnda yatyor, bulgur orbasyla besleniyor ve
subayn palavralar karsnda akna dnyor, tahta
kurular ve hamambceklerinden rkyordu. Kzkardei-
ne: Benim iin yatmak artk bir ey ifade etmiyor. Her
gn, ceketimi, yn dta kalm ak zere yere seriyor, ba
mn altna drl paltomu ve yastm koyuyor, panto
lonum ve yeleimle, bu tmsekler zerinde yatyorum. Ey
uygarlk, neredesin?* diye yazyordu.
At tayan kk arkl bir vapurun gvertesinde g
l boydan boya geti ehov. Kpeteye yaslanmt. Koyu
renkli su, saydaml, uurumsu derinlii, dipteki kayalar,
gizemli bir bitki rtsn gzleri nne seriyor ve onu b-
ylyordu. Bu ksa vapur yolculuundan sonra, birbirini
izleyen ormanlar, ovalar ve tepelerle, yeniden kara yoluna
dnld. A raba hzl hzl gidiyordu engelsiz, przsz. At
deitirmek iin, konaklam alarda az bekleniyordu. Dolgun
bahiler, arabaclar hzl gitmeye zendiriyordu. 20 Ha
ziranda Stretenske varld, E rm a k vapurunun yola km a
sndan bir saat nce. Yolculuun arabayla en yorucu b
lm sona ermiti. ehov annesine unlan yazyordu: Tan
r, herkese bylesine iyi koullarda yolculuk yapmasn na
sip etsin. Bir tek kez bile hastalanmadm. Beraberimde g
trdm bir sr eya arasnda sadece, bir ak, bir va
liz kay ve bir fenol iesi yitirdim... Ana yolda arabay
la gitmeye yle altm ki, imdi bir tuhaf hissediyorum
kendimi. Artk arabada olmadma ve ngrak sesleri
duymadma inanamyorum. Yattm zaman ayaklarm
alabildiine uzatabilmeme ve yzm-gzm toz toprak
iinde kalm amasna ayorum.**
ehov, tek bana yolculuk edebileceine gvendii
iin E rm a k vapurunda birinci mevki bileti almt. Hem,
kendinden yz elli ruble bor alan ve geri vermekten sz
etmeyen geveze subaydan bkmt. Kabinesine ekilin
ce, Y e n i Z a m a n la r iin yaz yazmay umuyordu. Ne var ki,
vapur stm a y a tutulm u g ib i sarslyordu. Her trl al
may brakt ve yava yava gzlerinin nnde kayan g
rnmleri hayran hayran seyretmekle yetindi. Pleeiyeve
unlar yazyordu: Nefis b ir memleket bu. Sibiryann iiri
Baykaldan balyor denebilir. Baykala kadarsa hep ne
sir.* Vapur ilka'dan sonra Amura varnca ehovun
cokusu doruuna vard. Gzlerinde drbn, dalg ve ba
lkl kularyla dolu, yabans kylar taryordu. Konakla
nan iskelelerde, karaya iniyordu, nehrin gerek Rus, gerek
in yakasndaki kylerini gezmek iin. Dnya gezegeninin
bu kaybolmu kesinde, son zam anlarda bulunan altn,
herkesin tek dnd eydi. Srgnler, kyller, hatta
papaz bile altn madeni bulm aktan baka ey dnm
yorlard. ehov, bu ateli aratrclarn, kum arda inanl
m ayacak paralar kazanp hemen kaybettiklerini, yalnz
ampanya itiklerini sylyordu. Burada tam bir zgr
lk egemendi. Hi kimse dinsel perhize aldr etmiyor, ka
dnlar sigara iiyor, gammazlardan ekinmeden ak ak
konuuyorlard. Amurda yzen vapurlardan, birinin kap
tan, vapurunda yolculuk eden kaak bir krek mahkmu
nu hkmet m akam larna teslim etmezdi. ehov, Suvo-
rine unlan yazyordu: Amur rm ana tutkunum. Bu k
ylarda pekla iki yl yaayabilirim. Gzel, geni ve scak.
svire ve Fransa hibir zaman bir zgrlk cokusu ta
nmadlar. Srgnlerin en sradan bile Amur rma ze
rinde, Rusyadaki b ir generalden daha serbeste nefes ala
bilir.**
ki kez vapur deitirdikten sonra, 9 Temmuzda
Tartari Boazndan geerken, ehov, Sahalin kylarn
h a y ra n lk v e v n le grd uzaktan. ki gn sonra vapur,
adann bakenti ve cezaevlerinin merkezi Aleksandrovskm
nnde demir atyordu. ehov, limanda, birtakm krek
m ahkmlaryla ayn zamanda karaya kt. B ir meslek ar
kada doktorun evinde yer buldu. Aa y u kan bin n
fusu olan kent, donuk, temiz ve sessizdi. Sokaklarda al
m aya giden ve geri dnen hkmllerin zincir akrtlar
duyuluyordu zaman zaman. Sahalinde be mahkm ko
lonisi vard. Bir mahkm cezasn ektikten sonra, adada
kolon olarak kalm ak zorundayd. Srgn edilen kocalary
la birlikte gelen birtakm kadnlar da adada oturuyordu.
Btn bunlar, ehovu iyi dilekle karlayan Aleksan-
drovskn asker valisi anlatt ona. Hatta aratrm alarnda
yardm etmeye ve cezaevlerinin merkez arivlerini am aya
bile sz verdi. Bu elverili durum, birka gn sonra, Amur
blgesi genel valisi Baron Korffca da desteklendi. Baron,
ehovun btn blgede serbeste dolamasna, resmi bel
gelere bavurmasna, siyasi m ahkmlar dnda, br m ah
km lara sorular sormasna izin verdi. Z a v a llla r dedii
m ahkmlara kar insancl duygular beslemekle vnerek,
onlarn adadaki yaamnn Rusyadakinden, h atta Avru-
padakinden az g olduunu sylyordu. Hi kimse, g
nn birinde haklarna yeniden kavuma umudundan yok
sun deildir. mrboyu ceza yoktur. mrboyu krek
mahkumluu sadece yirmi yldr. Krek cezas da zahmet
li deildir diyordu.
Bu iyimser szlere karn, ehov soruturmasn! bir
turist gibi deil, bir bilim adam gibi yrtmeye k arar ver
di. Bunun iin de, nce btn srgnlerin saymn yap
m ak istiyordu. Bu da, istatistik veriler toplama bahanesiy
le, en katlam canilerle ilikiye girme olana salaya
cakt ona. Bu amala, cezaevi matbaasnda, on nokta
lk sorular bastrd ve kimsenin yardm olmakszn he
men ie balad. Sabah bete kalkp, kimi kez tek bana,
kimi kez tabancal b ir gardiyanla birlikte, btn cezaev
lerini, barakalar, adann btn isbalann gezdi, maden
ocaklanna indi; yzne bn bn bakan alfabesiz hdkle
re, ters ters bakan katillere, dalgac ve kukulu hrszlara,
ayak bilekleri zincirli geri zekllara sorular sordu. Tatlj
szler ve dorudan yaklamas ile arabuk gvenlerini
kazand. Birka dakika sonra, ona, bir dostla konuur gibi
yant veriyorlard. Bylece ehov, kendi eliyle iki bin ka
dar fi doldurdu.* Bu gnlk aratrm alar onu ok yoru
yordu. Kirpikleri spazml krpma iindeydi. Ama, dinlen
meye yanamyordu. i ilerledike, Baron K orffm syle
diklerinin tersine, Sahalinin bir gaddarlk ve yalan dnya
s olduuna inanyordu. Vali Kononovi, bedensel ikence
lerin kesinkes dman geiniyordu. Oysa, ev in in ik i
y z m etre tesin d e, h e r a lla h m g n k r b a la m a cez a s
u ygulan yordu . Bunu bilmemesi olacak ey miydi?
Bukal, el arabalarna zincirle bal kimi zindan h
kmls, kmr madeni ocaklarnda yzkoyun almak
zorundaydlar. Aleksandrovsk hastahanelerinde, en basit
illar bulunmuyordu ve hastalar dpedz demede ya da
tahta stnde yatyorlard. Kiliseye gitmek hkmllere
yasakt Bu kokumu dkntler zerinde, hoyratlklarna,
hakszlklarna ses karlam ayan gardiyanlar egemenlikle
rini srdryorlard. Cezaevi grevlilerinin her hakk var
d, hkmllerinse hi. Bu yzden, hkmllerin ou in
san olmann onur duygusunu yitirmiti. Birbirlerinin pa
rasn eyasn alyor, acmasz gzeticilerin nnde k-
pekleiyor, yarrcasna birbirlerini gammazlyor, vodka
ile kafay buluyor, geceleri, mum altnda kum ar oy
nuyorlard. kt oyunu, b ir salgn gibi, btn cezaevle
rini kaplam diye yazacakt ehov, Cezaevleri byk
kumarhane olmular, koloniler ve askeri birlikler de onla
rn ubeleri.**
Bu cehennemin son snrna dek inmek isteiyle ehov,
bir krbalam a sahnesinde bulunmak istedi. Doksan kr
ba vuruuna dayanp dayanam ayacana k arar vermek
zere doktorun suluyu muayene ediini seyrederken tik
sintiden hasta oldu adeta. Hkmlnn arkadalar, sadk
bir m erakla ikence yerinde toplamlard. Cellat yardm
clar, ar ar ve yolu yordamyla, hkmly ikence
sehpasna balyorlard. Grevli, soukkanllkla, kam vu-

* Bu file r, M oskova'da Lenln Kitaplnda korunm aktadr.

* * ehov: Sahalin Adas, Blm XX I
 nlarm sayyor, kurbanlk hkmlyse, acdan uluyor,
plak gvdesi titriyor ve imi et klesine dnyordu.
ehov yle yazacaktr: Cellat, kenarda duruyor ve
kay enlemesine btn gvdeye inecek biimde vuruyor.
Her be vuruta yer deitiriyor ve hkmlye yarm da
kikalk soluk alm a zaman brakyor. Be ya da alt vuru
tan sonra, srt kam izleriyle dolu, kpkzl, mosmor; her
yeni kanamada, etler ahrem ahrem oluyor. niltiler ve
hkrklar arasnda Yce soylu E fe nd im iz! sesleri duyulu
yor. Yce soylu E fe n d im iz! M e rh a m e t Yce soylu E fe n d i
m izi. Birden, ikenceye urayann boynu garip bir biim
de uzuyor, birden bir kusma sesi duyuluyor. Hibir ey sy
leyemiyor, sadece bryor ve hrlt sesleri karyor.*
Kamlama bitmeden hayli nce ehov, bulantlar iinde
kap kendini sokaa atyor ama, uzaklardan bile vurula
r sayan grevlinin tekdze sesini duyar gibi oluyor: 24...
25... Bundan sonra ehov, Suvorine unlar yazyor:
drt gece, dmde hep cellad ve tyler rpertici ikence
sehpasn grdm **
Daha az artc aclar, ehovun duyarln snava
ekiyordu. Sahalinde krek mahkumu kadnlar (mahkum
larn yzde onundan biraz fazla) ve mahpus kocalaryla
bulumaya gelen serbest kadnlar da yayordu. Hepsi de,
yaayabilmek iin orospuluk yapyor. Zindanclar, en gen
ve almllarn kendilerine ayryor, brlerini de hkm
llere brakyorlard. Gen kzlarn, annelerince zengin ko
lonlara ya da gzetimcilere satlmas gndelik ilerdendi.
ehov, unlar yazacakt: stein okluu dolaysyla, ne
yallk, ne irkinlik orospulua engel oluyordu, ne de en
had derecedeki frengi. Aleksandrovsk sokaklarnda on al
t yanda bir kadna rastladm. Dediklerine gre, orospu
lua dokuz yanda balam ... Aleksandrovskinin banli
ysnde, serbest bir kadn, yalnz kendi kzlarnn alt
bir ev iletiyor.***

* ehov: Sahalin Adas, Blm XXI

* * 11 Eyll 1890 tarihli m ektup.
* * * Sahalin Adas, Blm XXI
 Adann, sska, yolunu arm, eitim grmemi, pa
las pareler iindeki ocuklarnn ou batan km k
klerdi. Kimileri, ana-babalannn kim olduunu hi mi
hi bilmiyordu. Bir gn, bir sbaya giren ehov, orada on
yalarnda, yalnayak, illi bir ocuk grd, omuzlar, san
ki kendini dayaktan korumak istiyormuasna kk bir
ocuk. ehov, onu rktmemeye alarak, babasnn ad
n sordu ona.
Bilmiyorum diye yantlad ocuk.
Nasl olur? Babanla birlikte yayorsun ve adn bil
miyorsun. Ne ayp!
Benim gerek babam deil o.
Ne demek, gerek babam deil?
Hayr, o, annemin sevgilisi.
Annen evli mi? Yoksa dul mu?
Dul. Kocas yznden geldi buraya.
Ne demek oluyor, kocas yznden?
Annem onu ldrd.
Baban anmsamyor musun?
Hayr, ben piim. Annem beni K a ra cezaevinde do
urdu.*
ehov, 11 Eyllde adann gneyine gitti son olarak ve
Suvorine, soruturmann sonucundan vn duyduunu
bildirdi: Sahalinin bir tek hkmls, bir tek kolonu yok
ki, benimle konumu olmasn Sonra unlar ekledi: Dn
ya ile aram da on bin verst olduunu dndke, bir eit
duyumsamazlk kyor iime. Yz yl sonra dnecekmiim
gibi geliyor bana.** Bu bezginlikten, bu ylgnlktan an
nesine de sz ediyordu: Canm sklyor. Sahalinden de
bktm. aydr, krek mahkumlarndan, zindandan, kr
batan, hkmllerden baka ey konuamayan insanlar
gryorum sadece. karartc yaam !***
Sonunda yolculuk! 13 Ekimde ehov, Asya kylarm
dne dolaa, onu Odesaya gtrecek olan P etersbu rg va
puruna bindi. Deniz yoluyla dn, aa yukar iki ay s
recekti. Sibirya yolculuuna kyasla bu, ehov iin turis
tik bir gezi oldu. Bir an, Rusyaya, Birleik Amerika yo
lundan dnmeyi dndyse de, yol giderlerinin fazlal
yznden vazgeti bundan. Japonyadan da vazgeti, ken
dini y eil g z lerle pusuda bekleyen kolera yznden. Hong-
Kong ve nefis krfez, onu ok etkiledi. Ne var d, kenti ge
zerken, Rusyal yol arkadalarnn siz y erlileri sm r yor
sunuz diye knamalarndan rahatsz oldu. Suvorine un
lar yazacakt: Ben, kendim apayr dnyorum. Evet,
Ingilizler inlileri, Hint askerlerini, Hintlileri smryor
lar ama, karlnda onlara yol, su kemerleri, mzeleri,
Hristiyanl veriyorlar. Biz de onlar smryoruz, am a
ne veriyoruz karlnda?* ehov, limanda yelkenlilerin
omnibslerin karnca gibi kaynamasna, tepe yam alar
na trm anan demir yoluna hayran oldu. ekeklerle do
lat, insanlarn ektii bu arabalarda olmaktan biraz uta
narak. Sonra, birok in biblosu satm ald.
Hong-Kongdan ayrldktan sonra, P etersbu rg ylesine
zorlu bir tayfuna tutuldu ki, ha batt ha batacak gibiydi.
Kaptan, sulara gmlme halinde, beynine skmak iin ta
bancasn elinde bulundurmasn tledi. nk, deniz
kpek balklaryla dolup tamaktayd. B ir mucize olarak,
vapur atrdya yuvarlana, frtnadan sapasalam kurtul
du. ehov, deniz tutmasna bile yakalanmadn vnle
not edecektir. Buna karlk, adet zere suya atlan iki yol
cunun cenaze treninde yrei azna geldi. yle yaz
yordu: Bezlere sarl bir cesedin sulara gmlmeden nce
dne dne dn grnce ve su dibinin birka verst
derin olduunu bilince, insan b ir korkudur alyor. Ken
dinin de lebileceini ve denize atlabileceini dnyor
insan, nedensiz ** Bu olay ehovun dgcn kam
lad ve G ussev adl b ir yk yazd. Denizde len yk kah
ram an da gemiden atlyor ve yava yava sulara gm
lyordu, ardndan obur bir kpekbaln srkleyerek...
 Singapur, ehova insann gzn y a a r ta c a k d en li
hazin grndyse de, Seylanda bir dnya cenneti bulmu
gibi oldu. Orada hurm a aalan, filler, kobra ylanlan,
mucizeler yaratan Hintli gzbaclar, zellikle de, tenleri
tun renginde, gizemli gll gzel kadnlar vard. ehov,
Suvorine unlar yazyordu: ocuklarm olursa, onlara b
brlenerek unlar syleyebilirim: Kpolular, yaammda
k ara gzl bir Hintli kadnla ilikim oldu. Nerede? Meh
tapl bir gecede, bir Hindistan cevizi ormannda. ehov,
bu sevda servenini vne vne kardei Aleksandra da
yazd. Aleksandr bna yle yant verdi: Dnya evresin
deki yolculuunda adsz k an n ve edindiin ocuklara
m erhaba! Seylan'n bir yerlerinde bir ehov var demek.
ehov, b ir kadm gtremedii iin, birden bir itepiye
kaptrarak kendini, Rusya iklimine altrm ak am acyla
mangust (Firavun faresi) satn ald.
Seylandan sonra hibir yere uramadan on gn
sren yolculuk, ona yz gn kadar uzun geldi. Tek zevki, ge
micilerin neeli baklar nnde, geminin yamacnda yz
mek oldu. Sina Dann ve stanbulun grnm onu
adamakll sarst. Ama yabansarlktan usanmt. Yrei,
kafas ve midesi, tez elden Rusyaya dnmesini istiyordu.
Sonunda, Odessa'da Rus toprana ayak bast 1 Aralk
1890da. Hemen Moskova trenine bindi. Telgrafla daha n
ce haber sald iin, annesiyle Miel, kendisini karlam a
ya geldiler Tulaya. Antonu garn bfesinde buldular, yol
arkadalaryla. Merakl b ir kalabalk, m asalarna konulan
yemekleri paylaan m angustlan grmek iin drt b ir yan
larn saryordu. pp sarlm alar ve sevin gzyalann-
dan sonra ehovlar, Moskova trenine bindiler. Moskova
dan sonra ehovlar, Moskova trenine deil, Malaya-Dmit-
rovka sokana yneldiler. Aile, ekonomik kaygyla, son
baharda b ir kez daha ev deitirmiti.
Yedi ay akn yorucu bir yolculuktan sonra, ehov,
sonunda akrabalar, dostlan ve kitaplan arasnda gven
li bir snaa kavumann mutluluu iindeydi. Suvorine
unlan yazyordu: Yaasn! Sonunda yeniden alm a
masamda, evimde, aile ocandaym, dualar ediyor ve size
yazyorum... imdi evi hi brakmamm gibi gzel bir
duygu iindeyim. Sapasalam, turp gibiyim.* Bu rahat
lk duygusu, lkeye, yurttalarna bir m esajla gelmi ol
ma dncesiyle daha bir gleniyordu. O ki, daha dn,
bir yazarn, yurttalarna ders vermemesi gerektiini sy
lyordu, ite imdi, bir an nce, syleyerek kurtulmak is
tedii nemli bir gerei tam akta olduunu hissediyor
du: Dnya gzel, yalnz bizler, biz insanlar ktyz di
yordu. Sahalinle ilgili belgeler ylesine oktu ki, aka ede
rek, ktlarn dosyalayacak herhangi b ir gen kzla ev
lenebilirim diye yaknlarna gzda veriyordu. Onun gr
dklerini grnce edebiyat kavgalar ne kadar da sa
ma geliyordu insana! ehov, Suvorine unlar yazyor
du: Yolculuumdan nce, K ro y e r Sonat bana ok nemli
bir olay gibi geliyordu, am a imdi sam a ve gln geli
yor. Yolculuum ya beni olgunlatrd ya da ben aklm
kardm.**
ehov, Sahalinde geirdii gnlerin yksn hemen
yazmay, cezaevi ynetiminin kt ileyiini, hkmllerin
aalanmasn, kadnlarla ocuklarn alaltc yaam ko
ullarn dile getirmek istiyordu sca scana. Ne var ki,
yeni yerletii, bir avlu kesindeki kk ve grltl
konut, alm asna elverili deildi. Dostlar, gazeteciler, me
rakllar kapsn andryordu. Ayrca, m angustlar ar
lde aztp kedileri, kpekleri didikleyip duruyorlard.
Yiyecek kobra bulam aynca da, giysilere, ayakkablara, yi
yeceklere, mrekkep hokkalarna, iek sakslarna, eldiven
lere, apkalara, kadn balklarna saldryorlard geliig
zel. ehov, Leontiev-eglova unlar yazyordu: Kedi
yavrusu byklndeler, ok keyifli ve kurnaz... Birisine
rastladlar m, ceplerine trmanyorlar, iindekileri grmek
iin. Odada tek balarna kalm ca da, alap duruyorlar.***
 ok gemeden, m angustlar evi ylesine altst ettiler
ki, ehov, ikisini hayvanat bahesine verdi, ncsn
alkoydu, acaipliklerinin hakkndan geleceini umarak.
Ama, onunla uraacak vakti yoktu. Evin para durumu
daha da ktyd. Durumu dzeltmek iin, yolculukta yaz
d G ussev adl yky acele acele dzeltip, Y en i Z am an
la ra . gtrmek zorunda kald. Sonra, Sahalinle ilgili rpor
tajn baka zam ana brakarak, kla skla uzun yks
D elloya, balad. Suvorine unlar yazyordu: Gnlk
ekmeimi kazanmak iin alm a zorunluu, Sahalin'le u
ramam engelliyor.
Bu yazarlk kayglarna, hep daha ivedi kayglar, sa
lk kayglar ekleniyordu. Uzun yolculuu boyunca, bir l
de iyi olmakla birlikte, Moskovaya gelir gelmez, ba a
rlar, ksrk nbetleri, genel bir halsizlik ve yrek ar
pntlar skn etti. Yine, her zamanki, srda Suvorine:
eytan bilir, bir eyler oluyor bende. Her an yreim du
ruyor ve birka saniye atmaz oluyor* diye yazyordu.
ehov, ayn zamanda hrnlayordu. Dostlar onu yo
ruyor, mnasebetsizleri sras geliyordu. Ne altnc dere
cede grevli niformasyla nen kardei Miele katlana
biliyordu, ne de memurluk alanndaki bu nemsiz baar
karsnda anababasm n duygulanmalarna.
1891 ylnn ilk gnnden balayarak, yerinde dura
maz oldu ehov. 8 Ocakta, yeniden Petersburga, Suvorin
in evine gitti. Ama, orada da tanmad kiiler, yolculuuy
la ilgili sorular sormak iin onu kskaca aldlar. ehov, kz-
kardeine unlar yazyordu: Daha bir satr yazar yazmaz,
kap alnyor, benimle S ahalin stne konumak isteyen bi-
rileri giriyor ieriye. Bir ykm !** lenlerden akam ye
meklerine koan ehov, Be perde ve sekiz tabloda oyna
yan bir dansz kadar yorgun olduunu sylyordu. Btn
bu arlan kabul etmesi, cezaevlerindeki zavall ocuklar
lehine bir kamuoyu yaratm ak iindi. Sahaline gnderil
mek zere okul kitapla toplama konusunda arllara
gveniyordu. Resmi makam larn aldrszlna karn, iki
bin kitap topland ve dnyann br ucundaki alfabesiz
ocuklara yolland sandklar iinde.
ehovun hayranlarna, yrekli bir gezi gibi grnen
Sahalin yolculuu, kendilerini onun rakibi sayan kimi ga
zeteci ve yazarlarda, byk altndan glmelere yol ayordu.
Zindanlar gezerek Dostoyevskiyi taklit etmek ve krek
mahkumlarnn srtndan kendine reklam yapmakla sulu
yorlard ehov'u kendi aralarnda. Bakente geldii ilk gn
lerden balayarak ehov, kutlam alarn ve glcklerin ar
dnda sakl bu kskana kini farketti. Kzkardeine unla
r yazyordu: Drt bir yanm, benim iin anlalmaz ve be
lirsiz, kaln bir dmanlk havasnda. Beni akam yemek
lerine aryorlar, baya vglere bouyorlar. Ama, ayn
zamanda hepsi beni yemeye hazr. Niin? Yalnz eytan
bilir nedenini. Kafam a bir kurun sksam, dostlarmn ve
hayranlarm n onda dokuzuna byk bir doyum salaya
bilirim *
Bu ara. Y e n i Z am a n la r'd a Burenin imzasyla bir yaz
kt. Burenin, ehovu, Korolenko ve Uspenski gibi, geli
ecek yerde solm aya balayan yazarlar arasna koyuyordu.
Burenin unlar da sylyordu: ehov gibi orta yetenekli
yazarlar, kendilerini evreleyen yaama dorudan bakacak
yerde, T an n bilir nereye, Sibiryaya, Sibiryann telerine,
Vladivostoka, Sahaline kouyorlar! Bakalar da, kulak
tan kulaa unu demek istiyorlard: ehov, Sahaline git
tiyse, esini suyunu ektii ve umutsuzca baka konular
arad iin gitti. Ayn zamanda, ehovun baarsn, t
myle, Y e n i Z a m a n la r patronunun, para yatrarak hazrla
dm sylyorlard. Leontiev-eglov, Gnce'sinde, kt
niyetli gen meslekdalarnn u grne yer veriyordu:
ehov, Suvorinin kapatmas bir kadndr.
Kendini saran dedikodulardan haberi olan ehov, en
iyi dostuna sevgi ve saygsn korumaktan geri kalmyordu.
Suvorin, ona birlikte byk bir Avrupa gezisine kmay
nerdiinde, ehov, bunu cokuyla kabul etti. Gidiyoruzl
Nereye, ne zaman isterseniz kabulm. Ruhum cokudan
uuyor. Gitmemek aptallk olur. nk, byle bir frsat ne
zaman bulabilirim k i!** diye yazyordu Suvorine. Bu o
cuka coku karsnda, kzkardei, zle zle, adeta in-
lercesine: Antoa, bir trl yerinde duramyorsun! diye
i ekiyordu.
ehov, yeni ufuklar bulmaya seyirtmeden nce, btn
Petersburgun yeteneini vd nl oyuncu Duseyi.
Shakespearem A n to n is ve K le o p a tra snda grmek istedi.
Kzkardeine: talyanca bilmiyorum ama, yle gzel oyna
d ki, her szcn anlyormuum gibi geldi bana diye
yazyordu.** Ertesi gn, 17 M artta, Suvorin ve olu Alek-
sis ile yabanc lkelere gitmek zere yola kt.
Birka ay nce, Sibiryadan, tekerlek izleri iinden k
rk dkk bir arabayla geen ehov, imdi, a yn a l, geni
pencereli ve h a l deli yatakl vagonla yolculuk yapyordu.
Tekerlek stndeki bu dayal deli odackta kendini -
mendfer Nanasnm ruhu iinde hissediyordu. Viyanaya
vannca, duyduu haz, hayranla dnt. Her ey ona, za
rif ve kibar grnd. Lks m aazalar insan en lgn d
lere aryordu. Byk kiliselerin ylesine ince bir mima
risi vard ki da ntela dan dokunm u gibiydiler. Silindir ap
kal fayton srcleri Rusya iin inanlm ayacak ey
mteri beklerken gazete okuyorlard. Her sokakta bir ki
tap dkkn vard. ehov, kzkardeine unlar yazyordu:
nsan artan u: burada insan her eyi okuyabiliyor ve
serbeste konuabiliyor. * * *
ehov, ailesi iin hediyeler ve kendine de birka kravat
satn aldktan sonra, Suvorinle birlikte Venedike doru
yola kt. Bauer oteline yerleince, bu mze-kent, bu za
rif, bu sular iindeki tatl kente bayld, baka adan kal
ma yaplan, girintili kntl dar sokaklan, kanallarn dur
gun sular zerinde sessiz sessiz akp giden uzun gondol-
lanyla. mrmde Venedikten daha gzel bir kent gr
medim diye yazyordu kardei vana. Burada herey, p
rlt ve yaam a sevinci... Basklar altndaki zavall bir Rus
iin bu gzellik, zenginlik ve zgrlk dnyasnda akln
yitirmemek gtr. nsann can, mrboyu hep burada
kalmak ve kiliseye girip org dinleyince de, Katolik olmak
istiyor.* O gnlerde Venedikte bulunan gen yazar
Merejkovski de, ayn sevince kaptrmt kendini. Ama o,
zellikle kentin mimarisine ve sanat koleksiyonlarna du-
yarlyd. ehov da, ayn zamanda, dazlak kafal bir rehbe
rin yz, meneke satcsnn bar, gn batmnda bir
mandolin sesi, anlarn bitmez tkenmez nlam alar ya da
San-M arco Meydannda gvercinlerin toplamas gibi
nemsiz ayrntlara da ilgi duyuyordu. ehovun Venedike
olan hayranl ilk yam urlarla birlikte azald Venezia bel-
la (gzel), be lla olmaktan kt diye yazyordu kzkardei-
ne, btn bu sulardan ortaya, b ir hzn ve can sknts
kyor. Gneli bir yere kam ak istiyor insan **
talyadaki Bolonya, Floransa, Roma, Napoli yol
culuunun sonu, ona sevinten ok dknkl getirdi.
Dikkatli bir turist olarak, grlmesi gerekli dedikleri her
yeri geziyordu ama, olaanst eylerin bolluu karsn
da, itah yava yava kam aya balyordu. A ntlar ve m
zeler arasnda kouturmaktan yorulmutu. A yaklan ve
srt aryordu. Gnn bitiminde, bir Baedeker (rehber)
yutmu da, midesinde kalm gibi geliyordu ona. Romada
bor ve bulgur orbasn zler oldu. Ebedi kentin bysne
kaplmaktan uzak, kentin Harkovu anm sattn syl
yordu. Napoliye kadar uzannca, koya hayran kald ve so
kaklarn pisliinden yaknd. Bununla birlikte, bir btn
olarak, talya ona tanrlarn lutfuna uram b ir lke gibi
grnd. Kzkardeine unlan yazyordu: Grnmlerin

* 24 M a rt 1891 tarih li m ektup.

* * 26 M a r t 1891 tarih li m ektup.
gzellii ve iklimin yumuakl dnda talya, sanatn
gerekten her eye egemen olduu tek lkedir ve bu kan
insan yreklendiriyor.*
ehovu durmadan kayglandran ey, yolculuun pa
halya mlolmasyd. Tek bana olsayd, drt yz ruble ile
iin iinden kabileceini sylyordu. Oysa, Suvorin, onu
b ir d u ka ya da b ir k a rd in a l gibi yaam aya srklyor, en
iyi otellerde yatrp en pahal lokantalara gtryordu.
zet olarak, yaymcsna ve dostuna kar borcu, en azndan
bin rubleye ykseliyordu. Bu paray demek iin, bir kez
daha, alm asna gvenebilirdi.
Suvorinlerin gitmek istedikleri bir sonraki memleket
Fransayd. nce Monte-Carloda konakladlar. Kentin ha
vas ehovun houna gitmedi. Herkes, bu kayalk yerde,
yalnz para, kumar ve gsteri iin yayordu. Hava bile bu
tutkuyla kirlenmie benziyordu. Bununla birlikte ehov,
gazinoya gitti ve ruletin bysne kaplarak be yz frank
kaybetti. Kardei Miel unlar yazyordu-. Sen bana, ku
kusuz ne ayp diyeceksin! Biz ki ok yoksuluz ve kalkp ru
let oynuyoruz. ok doru, size beni grtlaklam a izni veriyo
rum. Ama, kendimden olduka memnunum. Hi deilse,
bundan byle torunlarma, rulet oynadm, bu oyunun sa
lad duygulan biliyorum, diyebileceim.**
Bu kumar oyunlarna birden tutuluu kumar tapna
n sulamasna engel olmuyordu. Lks ve zenginlii se
viyorum, diye yazyordu ayn mektupta, ama, rulet bana
grkemli bir aptesane izlenimi verdi. Havada, haya ve ede
bi zedeleyen ve doay, Ay denizin sesini bayalatran
bir eyler var.
Yosm a diye nitelendirdii Monte-Carlodan rken e
hov, u y g a rl n oca Parisin bysne kaptrd kendini da
ha ilkten. Ama, ilk karlam a olduka kat oldu Sokaklar
da dolarken, bir ii gsterisi iinde buldu kendini, 1 Ma
ys dolaysyla. Polise tartakland. Bu h afif ekime, ba
kentteki gezi programn deitirmedi hi. Sergide, babo
dolat. ok, ok yksek olan Eiffel kulesine bayld. Grvin
Mzesinin balmumundan m ankenleri nnde eleti ve
Millet Meclisinin alkantl bir oturumunda bulundu. O
gn, iileri bakan, kyasya sorguya ekildi, Fourmiesde-
ki Maysn ciddi olaylar konusunda. Bu olaylar srasn
da, askerler grevcilere silah ekmi, dokuz kii lm alt
m kii de yaralanmt. Bir Rus iin, ulusun sradan tem
silcilerinin bylesine iddetle hkmeti eletirmesi ar
tc bir eydi. Hi kukusuz, Fransa 1789 Devrimini henz
iine sindirmi deildi.
ehov, Moskovaya dnmeden nce resim salonunu
grmek istedi ve Rus ressam larnn Fransz ressamlarndan
ok stn olduunu ileri srd: Dn grdm peyjazc-
lara kyasla, Levitan bir kraldr. Ne var ki, ehov kelebek
gzln krmt ve miyopluu yznden tablolar ge
reince deerlendiremiyordu. Yine kzkardeine: Gzlk-
sz, gerek bir kurbanlm diye yazyor ve kardei Mi-
ele de, evde brakt bir baka gzl onartmasn rica
ediyordu. Hem ehovu her eyden ok ilgilendiren mze
ler deil, kaynaan, grltl ve neeli binbir sokak g
rnmleri, yaya kaldnm lan zerinde, kk masalarda,
ken d ilerin i ev lerin d e h issed en saysz Franszn oturduu
kahve teraslaryd. Rusyada olup bitenlerin tersine, bura
da pek az niformalya rastlanyordu. Bundan da, garip bir
zgrlk ve neredeyse, bir dzensizlik izlenimi douyordu.
ehov, Hayran olunacak bir halk diyordu. Rus kolonisi
nin birka yesi, Paris gecelerini gstermek istediler ona.
ehov, bu szde neeli gezilerden dkrklyla dnd.
Kzkardeine unlan yazyordu: Boa ylanlarn gvdele
rine saran adamlar, bacaklarn tavana kaldran kadinlar,
trapezciler, arslanlar, arkl kahveler, akam yemekleri,
le yemekleri, btn bunlar tiksindirmeye balad be
ni.**
 ehov, uzun sreden beri, paskalya bayram larn aile
sinden uzakta geiriyordu ilk kez. Eliliin, Ortodoks kili
sesinde, bu mnasebetle kutlanan dinsel tren, Moskova
sokaklarndaki canlln, Kremlin anlarnn, paskalya e
kerlemeleriyle ssl masalarn, tsa d irild i szleriyle, tann
mayan kiilerle yaplan karlkl pmelerin yerini ala
mazd. Ama, Suvorin, valizlerini hazrlam as gerektiini
anlyordu. 27 Nisanda, ehov, kardei van'a Bugn Rus
yaya doru yola kyorum. Yolculuktan bktm. Canm a
lmak istiyor diye yazyor ve Franszca olarak Ton An-
ton (senin Anton) diye imzalyordu.
ehov, Moskova'ya 2 Mays 1891de vard. Yabanc l
kelerde, aa yukan alt h afta geirdikten sonra, Saha-
linde kleliin irenliini, Batda da uygarln zn
grmt. B ir evlat cokusuyla kavutuu Rusya, onun g
znde, bu iki uc arasm da yer alyordu.
 IX ./T O P R A K SAHPL

Yuvaya dndnn ertesi gn, ehov, daha valiz

lerini amadan, ailesiyle birlikte, yerlemek zere, Mosko
va yaknlarnda Aleksin'de kiralad bir villaya gitti. Onun
yokluunda kardei Miel bu yazlk evini sem iti: drt
odal bir evdi bu, Oka rm ana ve mendfer kprs
ne bakan. Daha batan, ehov s k n t ve z n t iz le n im i
veren bu evde kendini skp kalm hissetti. ki h afta son
ra, buradan ekip gitmeye k arar verdi ve aile, oradan bir
ka verst uzakta, geni, zarif ve gsterili bir eve tand.
Ev sahibi, birinci kat yeni kiraclara verdi. Odalar geniti,
salon ilemeli stunlarla sslyd. Mzikileri iin de mah-
feli vard. Romantik ve bakmsz bahede, gz alabildiine
hlam ur aalaryla ssl yollar, balkl bir havuz, bir yel
deirmeni, hatta ya l a k ra b a la rn dua edebilecekleri kk
bir kilise vard. Ksaca, gerek dinlenmek, gerek alm ak
iin dlenecek bir snakt buras.
Ne var ki, ehov, her zamanki gibi, para kazanmak zo
rundayd. Avrupaya yapt yolculukta, Suvorine ok bor
lanmt. Kzkardei Maria, erkek kardeleri Miel ve van,
o gnlerde hayatlarn kazanm aktaysalar da, yeni ocuu*
doduktan sonra dara dtnden sz eden kardei Alek-
sandra ve Gavrilovlardaki iini brakp ailesiyle birlikte
oturmaya gelen babasna yardm etmek zorundayd. ehov,
aile kasasn doldurmak iin ile cebellemeye karar ver
di. Pazartesi, Sah ve aramba gnleri, doduklar toprak-

* M oskova Sanat Tiyatrosunun byk oyuncusu olacak olan M ie l e

hov.
I gorl dnme umudundan yoksun krek mahkumlarnn
ahlak duygusunu ve gerek kavramn yitirdiklerini ispat
lamak iin, Sahalinle ilgili incelemesine alacakt, Per
embe, Cuma ve Cumartesi gnleri, uzun yks D e llo 'yu
yazmay srdrecek, Pazar gnleri de, vakit geirmek iin,
ksa ykler rptracakt.
ehov, gn aarnca 4 ya da 5te yataktan kalk
yor, kahvesini piiriyor, sonra, masada deil, pencere da
yananda alm aya balyordu. Saat l l de m antar topla
m aya ya da balk avlamaya gidiyordu. Saat 13te yenilen le
yemeinden sonra, yle b ir ekerleme yapyor ve uyanr
uyarm azda kaleme sarlyordu. Vicdan ezinci iinde kv-
rana kvrana, S a ha lin Adasndan ok D e llo yu daha bir
cokuyla yazdn saklamyordu. ou kez aldatm acaya
saparak, nce rportajna ayrd btn gnn yksne
harcyordu. Rportaj, duraklaya kesile, aclar ve kararsz
lklar iinde ilerliyordu ancak. ehov, Suvorine: S a h a lin i
yazyorum, sklyor, sklyorum diye yazyor* ama, krk
sekiz saat sonra: kimi anlar kukuya dyorum ve iine
tkrmek geliyor iimden diye ekliyordu.
Sabah ve leleri, binbir skntyla yazsn yazdktan
sonra, akam yemeinde ailesini ve dostlarn bulup yeni
den rahatla kavuuyordu. Sofradan kalknca, herkes sa
londa toplanyor, her eyden ve havadan sudan konuulu
yordu, Ruslara zg saat kaygs olmadan. Her zamanki gi
bi, ev tklm tklmd. Bu geveze topluluk iinde ehov, bir
sr stakozla birlikte b ir fileye konmu b ir stakoz gibi
hissediyordu kendini. Bu toplulukta, bol kahkahalar atan
Nataa Lintvaryev, rmceklerle ilgili b ir inceleme kaleme
alan, kaltm ve doal ayklam a zerinde nefes kesercesine
konuan zoolog Wagner, Kisselevler, ressam Levitan, zel
likle de Lidya Mizinova bulunuyordu. Son iki yl iinde, bu
ekici gen kz, kk klann (ailenin) senli-benli dostu ol
mutu. ehovdan on ya kk olan Lika, ona ekingen
bir sevgi besliyor ve her gn, kendine akn ilan etmesini
bekliyordu. ehovsa, onu ok ekici bulm akla birlikte, ili
kilerinde sevecen ve alayc aabey gibi davranyordu. e-
hov, ona taklrken, tazelii, ekicilii, hznl garipsilii
ile zerinde yapt etkiden kurtulm aya alyordu, kendi
kendine bile aklayamadan. Skntsn ektii almas
iin gerekli olan i yalnzln var gcyle korumaya a
balyordu. Mrekkeple kalem yaamn doldururken, iste
nen bile olsa, bir kadn neyineydi? Glgesinde geliip ser
pilen bu gizli aktan gurur duymakla birlikte, onu ne y
reklendirmek istiyordu, ne de dknklna uratmak. Li-
kaya tatl ve alayl pusulalar yazyordu. Ona tuhaf adlar ta
kyor, gen kzlan ktr ktr yiyen Levitandan uzak dur
masn tlyor, gereinden ok ham ur ii yemekler ye
mesini, sigara imesini, kendini uyuuklua ve derbeder
lie koyvermesini eletiriyordu. Ona: Benim altndan, se
deften, skop ipliinden Likacm diye yazyordu hk-
ra hkra aladnzda, sol omuzumu gzyalannzla (le
keyi benzinle temizledim), slattnzda, ekmeinizi etinizi
para para yediinizde, bizler agzl baklanm zla y
znz ve ensenizi seyretmitik. Ah, Lika, Lika, korkun
gzel!.* A ynca, sizi lgnca seviyorum, bir kaplan gibi
ve size evlenme neriyorum.**
Bu, onu yaz yazma konusunda, her zamandan ok z
gr brakm aya kararl bir neriydi. Bekrla kesin olarak
ba koyan ehov, kendi ats altnda belirtilen istekleri
uyandran Likann varlna karn, Suvorine unlan ya
zyordu: Evlenmek niyetinde deilim. alma odasnda b
yk bir m asa banda oturan dazlak kafal bir ihtiyar ol
m ak istiyorum.***
Bugimovo akam larna canllk getirm ek iin, ehov*
un yapt bir arala rulet oynanyordu. Bu ara krupiye
iini gryordu. Ayn zamanda tiyatro oyunlar, canl tab
lolar da sergileniyordu. ocuklar mangusta baylyorlard.

e
Bir gn, mangustun ormanda kaybolduunu sandlar. B
tn aile ok zld. Ama, hayvan ortaya knca herkes
bayram etti. Her zamanki gibi, evredeki mujikler, Tan
rnn gnderdii doktora muayene olmaya geliyorlard.
Arabasndan dp ar yaralanan bir kyl kadn, lece
im diye inliyor, ayn zamanda da kocasna yulaflar gecik
meden dvmesini rica ediyordu. Ona: imdilik grlecek
daha ciddi eyler varken, yulaf unutmasn sylyorum, o
bana "Yulafm1z o kadar gzelki! diye yant veriyordu. m
rendim u ii bandan akn kyl kadna. Bu insanlar iin
kolay.*
Bu mektupla birlikte ehov, sonunda tamamlad D
e llo n u n elyazmasn yollad. Sahalinle ilgili rportaia ge
lince, hl yanda kalmt. Y azar iin de bu, krek mah-
kumluuydu. Suvorine yle yazyordu: Pantolonum iyi
biilmemi, gerekli olan yazmyormuum, hastalarm a ge
rekli ilalan vermiyormuum gibi geliyor bana. Bu, belki de
bir psikozdur. Mektubunda aynca: Hallar, bir mine,
tun yontular ve kltrl konumalar istiyor canm. Ne
yazk! Hibir zaman bir Tolstoy olamayacam. Kadnlar
da, her eyden ok gzellii seviyorum, insanlk tarihinde
de, hallar, yayl arabalar ve dnce inceliiyle dile ge
len uvgarl.** diye yazyordu
ehov, Bugimovoda kendine katlanam az olmutu ar
tk Sonbaharn yaklatm duyarak, gmen turnalarla
birlikte, ban alp gitmek geliyordu iinden. Nereye git
mek? Krma m, Norvee mi, Am erikaya m?
Eyll balarnda, yine Moskovada, Malaya-Dmitrovka
sokandaki aile ocamdayd. Krsal blgede doayla ve
kyllerle harneir olmas, sisler iinde ene yoran Rus
aydnlarna kar daha bir rahatszlk duymasna yol am
t. nce, fkesi Tolstoya yklendi. K ro ye r S onat n ns
zn daha yeni okumutu Suvorine unlar yazyordu: Bu
dnya byklerinin felsefelerinin can cehenneme! Btn
 bu sekin bilgeler, generaller kadar zorba, nezaketsiz ve
ve kabadrlar. Diyojen, bana hibir ey gelmeyeceini bil
dii iin, insanlarn sakalna tkryordu. Tolstoy, doktor
lara kopuk gzyle bakyordu ve byk sorunlar stnde
ki bilgisizliini ortaya koyuyordu. nk, o da, polis kara
koluna gtrlemeyecek, gazetelerde kendisine saldnlam a-
yacak bir Diyojendi. Bylece, bu dnya byklerinin felse
felerinin can cehenneme!*
Ama, ok gemeden ehov, anayya Polianadaki ke
sinden Rusyaya egemen olan peygamber sakall yal ya
zarn gnl ycelii ve otoritesi nnde eilmek zorunda
kald. Olaanst bir kuraklk ylndan sonra, lkede kt
lk bgstermiti. Tanm kesiminde kargaalktan korkan
hkmet, basnda tela yaratc yazlara sansr koydu ve
yalnz Kzlhala kiliseye, ykma urayanlara yardm et
me yetkisi verildii iin, para toplamay yasaklad. Tolstoy,
hemen kollarn svad. Her trl cezadan baklk sa
layan o ok byk saygnlnb, dayanarak, yardm stne
yardm arsnda bulunuyordu; halka, para topluyor, ykma
urayan blgeleri dolayor, kzlarnn da yardmyla, yz
lerce orba datm yerleri kuruyordu. Kesine ekilmi
bir yazarn, resmi m akam larn gz nnde srd-d
yardm kampanyas karsnda az akta kalan ehov,
unlar yazacakt: Tolstoy! Ah u Tolstoy! u gnlerde bir
insan deil, stn insan, bir jpiter!**
ehov'un kendisi de, bir doktor olarak, binlerce a
kylnn yardmna komak istiyordu. Niini-Novogorodda
zemstvo bakam, eski ahpab Egorovla iliki kurmutu bi
le. Ama, ar bir griple birlikte tutulduu zatrrie onu
haftalarca yataa iviledi. ok yava iyilehe dnemi bir
sr yasla hzne brnd: halas Feodossiann. air Palmin
in, sevgili Zenayit Lintvaryevin lm... Feodossia, ailesi
nin hastalna kurban gitmiti: verem ... ehov, kendi du
rumu stnde kuruntuya dmyordu artk. Ama, her e
it sk tedaviye, srekli rejim yapmaya yanamyordu. Su-
vorin'e unlar yazyordu: yle sanyorum ki, salm
hibir zaman eski durumuna gelmeyecek. Hem, krler
olsun Tanrya! Salm a ilikin zenler, kayglar bir eit
irenme uyandryor bende. Maden suyu ieceim, kinin
yutacam ama, gsm muayene ettirmeyeceim.*
ehov, ayaa kalkar kalkmaz, kendi deyimiyle surat,
suda boulm u b ir s u ra t'a benzemekle birlikte, kurtarm a
plann gerekletirm ek iin, Egorova yardm etmeye ba
lad. Kylerden at satn almak, k boyunca onlar besle
mek, ilkbaharla birlikte, gelecek hasad kolaylatrm ak
iin kyllere geri vermekti sz konusu olan. Bu i iin b
yk para konmas gerekiyordu. Gerekli paray toplamak
iin ehov, gazetelerde ilanlar yaynlad ve bata buluna
bilecek kimseleri grmeye gitti. M im ar ehtele: Hanm
patronlar gibi num aralar yapyorum** diye yazyordu. Ufak
tefek paralar gelmeye balad. ehov, bunlarn hesabn
tutuyordu titizce. Birka ruble toplannca okyanusta bir
damla onlar Nijni-Novgoroddaki dostuna yolluyordu.
ehov dknklna uraynca, daha dolgun ba
toplayabilmek umuduyla, Ocak sonunda, Petersburga git
ti. Daha oraya ayak basarbasmaz, a n yamuruna tutul
du, yksek sosyetelilerin yemeklerine katld, oralarda, ah
baplk edilir mi edilmez mi diye k arar veremedii birka
doktor arkadala karlat. Ylbanda, S a in t P etersburg
Gazetesi'nin yirmi beinci yldnm dolaysyla Kudekov
larda verilen akam yemeinde, Lidya Avilova'yla karlat.
Gen kadna baklrsa, ilk grmeleri zerinden yl ge
mesine karn, sohbetleri, hemen romantik bir havaya gir
di. Ona gre, bir olaslk stnde konumular duygusallk
la. ehova pek az ml edilebilecek bir olaslkt bu: Gya
bir nceki yaamda rastlam lar, yzyllar arasndan birbir
lerine doru yrmler, bugnn yzyzeliine dek. Ama,
Lidya Avilova, bu ak ilanm pein para olarak kabullen
miti. Gen kadn ehovu kocasna tantrrken, iki ada
mn birbirini souk bir nezaketle selamladn grmm
gya. ehova yaz yazdn syleyince de, ehov, yazlarn
okuyacana sz vermimi, nezaketle. Elli yl sonra, Lidya
Avilovann Yaam m da A.P. ehov adl kitabnda bu
ilikiye On yl srm olmasna karn, hi kimsenin hi
bir zaman bilmedii bir ak yks diyebilmesi olacak
ey deil.
ehov, kendini b ir ak yksne bal duymaktan yle
sine uzakt ki, Petersburgda kald sre iinde, bu ateli
gen kadn aram ak bile istemedi. Buna karlk, Ukrayna
da M aria Zankovetskaya adl ok gzel bir aktrisle ilgilen
di. Ona, kendisi iin bir piyes yazacana sz verdi ve ge
ceyi onunla ampanya ierek geirdi ve onu bakentin ya
knlarndaki bir yerde buz stnde kzakla kaym aya gtr
d.
E, peki, bu elenceler ortasnda ktlk gme mi gidiyor
du? ehov, grnn tersine, unutmuyordu bunu. Mosko
vaya dner dnmez, dostu Egorov'u bulm ak ve kyllre
yaplacak yeni yardm nerilerini gzden geirmek zere
Niini-Novgoroda gitti. Bu zavalllara kendini adayarak,
Sahalindeki krek mahkumlarndan yana eylemini srd-
ryormu gibi garip bir duyguya kaplyordu. Orada oldu
u gibi, burada da, insan onurunu ykseltmeye alyor
du. ok keskin soua karn, ykm a uram kyleri k
zakla gezmeye balad. Bu yolculuklarndan birinde, bir kar
frtnasna tutuldu ve az kalsn yolunu kaybediyordu. pk
korktum diye yazyordu. O ralarda durum yrekler acsy
d. Kukusuz, olaylardan akna dnen resmi makamlar,
zel giriimlere kar kmyorlard artk. Ama, ehovun
tm abalarna karn, balar gitgide seyrekleiyordu.
ehovj Suvorine unlan yazyordu: Moskova ve Peters-
burgtaki insanlar, laf rettikleri kadar bir eyler yapsay-
dlar, Nijni-Novgorod'da hi ktlk olmazd..* K arlar altn
daki krsal yrede zigzaklar yaparak sekiz gn dolatktan
ponra, ehov, adamakll tp, srtnda keskin arlarla,
Moskovaya dnmek zorunda kald, kendine bakm ak iin.
ehov eve dnnce, mangustun, evde byk zararlar
yapm olduunu grd ve belirsiz bir sululuk duygusuy
la, ortal altst eden hayvanc, Moskova Hayvanat Bah
esine, iki soydann yanna brakt. Biraz nefes alp, bir
ka mektup yazdktan sonra, 2 ubat 1892de ehov, bu
kez Suvorinle birlikte Voronej blgesine gitti: Orada yar
dmlar, Nijni-Novgorodnkinden daha etkiliydi ama, Su-
vorinin varl, bu geziye rahatsz edici resmi bir nitelik
veriyordu. nemli bir kii, hkmetin gvencesinden ya
rarlanan, Y en i Z am anlar'm bayazar olan Suvorin, blge
otoritelerini etkiliyordu. Onun varl dolaysyla lenler,
yemekler dzenlendi. ehov, bunlara katld, fkeden ku-
dura kudura. ehov, bir yanda kylerde m ujikler alktan
lrken, zengince donanm bir m asa evresindeki bu top
lantlara dayanamyordu. Dostu, ona ynetici rolnde, g
ln, yeteneksiz, dzensiz grnyordu.
On gn sonunda ehov, zamann gevezeliklerle geir
mi olma duygusuna dayanamayp Moskovaya dnd.
Kendisinin yar baarszlyla kyaslannca, Tolstoyun,
ktla kar savamndaki baars, rnek olmaktan da te
grnyordu. anayya Polianann yal topyacs, pratik
kafal doktorlardan daha iyi rgtlemiti yardmlarn.
Gerekte, akp giden yllarda ehov, kendine gitgide daha
az doktor gzyle bakyordu. Y azar olarak, sanatna uy
gun bir evresi, bir yaam biimi olmadna inanyordu.
Suvorine: Doktorsam eer, bana hastalar ve hastahane
gerek,, yok edebiyat adamysam, Malaya-Dmitrovkada bir
m angustla* deil, insanlar arasnda yaamam gerek. Azck
bile olsa, biraz sosyal ve politik yaam a gereksinim var.
Ama, drt duvar arasndaki bu doasz, insansz, salksz
ve itahsz yaam, yaam deil.**

* M angustun Moskova Hayvanat Bahesine verilm esinden nceki

mektup.
** 19 Ekim 1891 tarih li mektup.
 ehova gre b ir tek devas vard bunun: bir ev sa
tn almak. O zaman, ilk nce giderleri azaltabilirdi. nk
herkes krsal kesimde yaamn daha ucuz olduunu bilir.
kinci olarak, ehov ak havada salna yeniden kavu
ur, nc olarak, kentin bo alkantsndan kurtulur, son
olarak da, uzun soluklu bir yapta adayabilirdi kendini.
Hem, bir kye kapansa da, klar, dostlarla bulumak ve
son tiyatro oyunlarn seyretmek iin Petersburga gitmek
ten kimse alkoyamazd onu. Suvorine unlar yazyordu:
Eer ylda iki bin rubleden fazla harcam azsam ki bu an
cak krsal kesimde olasdr giren kan para kaygsndan
tmden kurtulmu olurum. O zaman alr ve okurum.
Ksas, senin anlayacan yan gel de yat.*
Ukraynay ok sevdii iin ehov, dostu Sm aginden
Pisol rma blgesinde kendine bir mlk bulmasn iste
di. Sm aginin stste bildirdii iki iftlii elinden kard,
sahibinin birden ortadan kaybolmas yznden... Sabrsz
lktan lgna dnen ehov, gazetelerde ilanlar izlemeye
balad. Bu ilanlarn birinde, Ukraynada deil, Moskova
nn 24 verst uzanda bir mlk neriliyordu. nc olarak
hemen yola karlan Mielle M aria oraya vardlar. Krla
r rten kar, oralarn durumunu ak-seik grmeyi engel
liyor idiyse de, daha ok elverili bir kanyla dndler. Bu
na ok sevinen ehov, oraya gitmeden nce, pazarla ba
lad. Oraya ancak on be gn sonra vard ve izlenimi ok
iyi oldu. Bu kez, b ir iftlik deildi sz konusu olan. Trenle
Moskovaya iki buuk saatlik uzaklkta, kk Milhovo
ky yaknlarnda geni bir yurtluktu. Aa yukar 125
hektarlk bir yerdi buras. Yars, bakmsz bir koruluktu,
byk bir park, bir meyva bahesi, n em siz b ir d e r e ve iki
glck ile. Ev, bir dereceye kadar yeniydi ama, pek kulla
nl deildi, aptesanesi de yoktu. Ek yaplar, iyi durumda
grnyordu. Yazarn almak iin setii oda, parka ba
kan pencereyle aydmlanmaktayd. ehov, Aleksandr iin
yurtlukla birlikte satlan eylerin listesini yapt: at, bir
piyano, bir inek, drt kaz, iki kpek, tyleri dklm on ta
vuk, el arabalar, kzaklar... Satc, iyi ynetilirse, yurtluun
ylda on bin ruble gelir salayabileceini sylyordu. Bu,
ehovun en rastgele dlerinde ele ald rakam larn ok
stndeydi. Hep ayn sorun: insann yaamak iin kalemin
den baka kayna yoksa, nerden bulsun paray? Bir kez
daha, Suvorin, imdada yetiti. Y e n i Z a m a n la r Bankas, sa
t ileminin sonulanmas iin gerekli olan ilk drt bin rub
leyi avans olarak verdi. Ayrca ehov, be ylda denmesi
gereken bir ipotek ykmll kabul etti. Bu para ilerini
yoluna koymak iin ehov, noterler, bankaclar, sigorta
irketleri ve asalak k u ru m la rla tartm ak zorunda kald.
Bu duygusuz brokratlar karsnda ehov, p r a tik ye
tid e n yoksun ve anla m a d eylere b u rn u n u sokan b ir
a p ta l gibi hissediyordu kendini. Bu yzden, al fiyatnn
stne eitli giderler iin bin rible demek zorunda kal
na fkeleniyordu. Ama, btn ktlar imzalannca, de
rin bir nefes ald. Suvorin'e: Artk Moskovada apartman
dairem olmad iin ne kadar mutluyum! mrmde hi
bilmediim bir rahatlk bu! diye yazyordu.*
ehov, 4 M artta, ana babas, kzkardei ve kk k ar
dei Mielle birlikte yola koyuldu: Barnana b ir sr san
dk, valiz, kn ve ok sayda ila gtryordu. Melihovo
da, park ve tarlalar hl karla kaplyd. Uzun sre kendi
haline braklm olan evin yeni sahiplerini kabul eder
ken aptalca ve saf b ir havas vard. Ama, atr atr ya
nacak denli stldktan ve silinip sprldkten sonra,
ehova, sanki yllardan beri kendisininmi gibi gler yz
l grnd. Btn aile, gle oynaya tanma iine katld.
Buraya geldiinin ertesi gn ehov, kardei Ivana yaza
rak b ir sprge, atlarn kaalanm as iin bir fra, on
kilo ivi, on kilo avdar ekmei ve be Fransz somunu
gndermesini rica etti. Ertesi gn Suvorine unlar yaz
yordu: byk pencereli odamda, masamn banda
keyfime diyecek yok. Gnde be kez dan kyorum, k
k gle k ar atarak gnl elendiriyorum. atlardan su
lar damlyor... u ana kadar keyfim yerinde. B ir sr i.
urada burada deme tahtalarn temizliyor, ykyor, bo-
yuyor, deitiriyoruz zenle, m utfa ek yaplara tayoruz.
im olmasayd, btn gn darlarda olurdum.*
ehov, eki sesleri, duvar kaplam alar, eyalarn h e r
letirilmesi ile dolu bu neeli hayhuy iinde, Lidyadan a
rtc bir mektup ald. Lidya Avilova, daha nce yklerini
yollam, ehov da, dncesini renmek isteyen heves
lilerin ouna yapt gibi, ona iki kez, iyi yrekle yant
vermiti, yklerin kimi yerini eletirip, kimi yerini verek.
Ama, bu kez, gen kadn iin artk edebiyat deildi sz ko
nusu olan.. Petersburgda dolaan ve kocasnn kulana
kadar gelen bir sylentiden sz ediyordu Lidya, fkeden
yrei kalka kalka. Bu sylentiye gre, ehovla karla
t son akam ki aydan nceydi gya ehov bir lo
kantada kafay ekmi ve dostlarna Lidyay elmek, onu
boanmaya zorlamak, sonra da onunla evlenmek istedii
ni sylemiti. ehovun mektuba yant sert oldu. Bu sevimli
histerik kadnn ad n le ke le d i in i bana kakmasn kabul
edemezdi. Ona unlar yazyordu: Nedir bu ipe-sapa gel
mez szler? Kendimi hakl gstermeye almay onuruma
yediremem. Ayrca, savunmam hangi noktalara dayatmam
konusunda, sulamalarn ok belirsiz. Anladm kadary
la, bir dedikodudur sz konusu olan, deil mi? Bana, ifti
raclara olduu kadar en ufak gveniniz yoksa, Peters
burgda, insanlar stne uydurulan alaka dedikodulara
inanmanz isteyeceim sizden. Olmazsa, bunlarn hepsine
inann, onlar para para deil toptan aln; benim be
milyon iin evlenmeme, en iyi dostlarmn karlaryla olan
aklarm a falan dam ann! Ne olursa olsun, Tanr sizi koru
sun. Dedikodulara kar kendimi savunmam. Bu, bir Yahu-
diden dn para istemek gibi bir ey olur. O da gereksiz.
Benim iin ne isterseniz, onu dnn!**
Kin tutmasm bilmeyen ehov, ayn mektubun ban
da, bu frtnal gen kadna, kendi sanat anlayn tanm la
yan birka yazn d veriyordu: Zavall, talihsiz insan
lar anlatrken ve okuyucuyu ilendirmek isterken, daha
souk olmaya aln: Bu, bakasnn aresizliine bir eit
arka plan salar ve bu aresizlik bu plan zerinde daha bir
belirginlik kazanr. Sizin yklerinizde kiiler alyor, siz
de onlarla birlikte gs geiriyorsunuz. Evet, souk olunl
Ate stndeki bir tencere dolusu suyun kaynam ama
sn salk vermek gibi bir eydi bu. Bereket, Petersburgun
dedikodular, karlarn erimesiyle yeil otlann tutam tutam
meydana kt, kk derelerin rm aa doru kendileri
ne yol atklar, ilk tom urcuklar arasnda dallara srck
larn t o Melihovo ilkbaharnn ekiciliine kar
koyamyordu. Ama, apak geree karn, ehov, eski d
n: gerekletiine bir trl inanamyordu: Otuz iki ya
ndayd, bir toprak klesinin torunu, toprak sahibi olmu
tu. Tolstoy gibi! Ve bu topraklan, bu korular, ve talan
ana babasna deil, kalemine borluydu. En acaibinden en
kendi halindeki kiileriydi bunlar kendine veren. Bu be
ceri dolaysyla, kimi kez, yaamnn tmyle boa gitmedi
ini dnyordu. Kendini, an ereften ok topraa bal
u ileli ve sade Romal Quinctius Cincinnatusa benzeti
yordu glerek: Kardei Aleksandra unlar yazyordu,
bbrlene bbrjene: Kendi mlkmzde yayoruz. Mo
dem bir Cincinnatus gibi, iflahm kesile kesile, ekmeimi
alnmn terine banp yiyorum. Annem bugn, perhizli per
hizli, kendi arabasyla kiliseye gitti...-B abam , hep felsefe
yumurtlayp duruyor... Btn Taganrog kkenli insanlar
gibi, bir tek i yapmak geliyor elinden: lam balar yakmak.
Ama, m ujiklerle sert konuuyor. Saat bete, hibir yere git
meyeceimin ve kimselerin gelmeyeceinin bilincinde, uyan
yorum. Srcklarn, tarlakularnn, batankaralarn t
n dinliyorum.* mza: senin Cincinnatusun.
 Teni toprak sahipliine alrken, yaznsal alm alar
biraz yavalamt. Kyl dnyasn yanstan D edikodu cu
K ad n la r adl yksn bir rpda cokuyla yazdktan
sonra, Y en i Z am an lard a, uzun yks D ello'yu yaynlat
mt. Bu yk stndeki alm a ona b ir k ilo sinire mlol-
mutu. ereve olarak, sradan bir su kentini semiti, ki
i olarak da ayr yaradlta iki insan: zayf ve gevek La-
yevski, bir baltaya sap olamam aydn, M oskov al H am let
ve ona bir asalak gzyle bakan, manevi iflasn aa ve
topluma yklemesini knayan* gen zoolog Von Koren. La-
yevskinin lapalna ve ikiyzllne olan nefretiyle, onu
delloya zorlayacak denli kkrtyor. Dello yerine gelin
ce, iki adam, birbirlerine ate ediyor. Ama kurunlar boa
gidiyor. Bununla birlikte, karlam alar yararsz olmuyor.
kisi de, lmle burun buruna gelince, karakterlerinde de
rin bir deiime uruyorlar. Layevski, daha onurlu yaa
m aya k arar veriyor, Von Koren de, benzerleriyle ilgili yar
glarnda daha az kat oluyor. Ayrlmadan nce, ldrmek
istedii adam grmeye bile gidiyor ve ona unlar syl
yor: Beni kt belleme, Layevski... Dorusu, sevinerek g
ryorum ki, sizin hakknzda yanlmm. Ama, insan dm
dz yolda bile tkezleyebilir... Layevski de, kayn uzak
latn grnce yle dnyor: nsanlar, gerei ara
trrken, iki adm ileri, bir adm geri gidiyorlar. Aclar, ya
nlm alar ve can sknts onlan geriletiyor. Ama, geree
susamlk ve direngen bir iyi niyet onlan hep ileri itiyor.
Hem, kimbilir, belki de, sonunda btn gerei bulacak
lardr.
Grnte iyimser olan bu bitie karn Dello, ac ve
sert bir yk gibi kyor ortaya. Layevskinin kiilii ara
clyla ehov, bir kez daha, birtakm aydn topluluuyla
hesaplayor. Bolukta yuvarlanan bu sekin insanlardan,
hibir yere gtrmeyen tumturakl sylevlerden ireniyor
du. Bylesi bir yrekle bylesi kalabalk azla nasl bir-

* Hi kuku yok k, Von Korenln kim i szlerini ehov'a lham eden,

onun zoolog VVagnerje yapm olduu konum alardr.
looblllr insan? ehov'un kltrl geinenlere kar fkesi
yle keskindi ki, kstahla varan hiliklerini herkese gs
termek iin bir yaz yazd ve onu takm a bir adla basmas
iin Suvorine yollad. M oskov ay a balkl ve hrn imzal
bu yazda, gbeklerine hayran, ve geveledikleri byk d
ncelerini uygulayamayan aydnlara atyordu. Bu be pa
ra etmez ve kendini beenmi insanlarn szcs, sreen
dknkhklann anm satarak yle diyordu: Yorganmn
altnda, bir bu yana bir o yana dnyorum, gzme uyku
girmiyor ve durmakszn kendi kendime niin byle bir s
kntdan harap oluyorum? Ve tannmam birisinin u
dn aktaryor; yleyse bir telefon teli aln ve n
nze kan ilk telefon direine kendinizi asn!
Bu nihilizmin devas, Tolstoyun ncil dorultusundaki
retisi miydi? Hayr, diyor ehov, deva; bilime inanma,
bireylerin ruha ve maddece ilerlemesine olan umut. Bu
ilerleme, kltrl insan mujik dzeyine indirerek deil,
mujii kltrl insan dzeyine kararak elde edilir. Cin
sel isteklerden uzak durmay, ttnden alkolden kanm a
y tlemek, doktorlara lanet yadrmak, sanat yaptla
rm aforoz etmek samayd, dnyay tarm la ve cahillikle
yeniden canlandrmak, bilginlerin olaanst bulularna
srtn evirmek de samayd. Gelecek, laboratuvarlarda
oluturulacakt, yoksa isbalarda deil. Karartm aclm sa
vunuculuunu yapan Tolstoy, btn insanl ieren ya
am atlmn yadsyordu. Gnence ve a doru doal
devinimi frenliyordu. Gerekte, sradan insanlarn bu savu
nucusu, kendini beenmi lgnn biriydi. Kesin konuu
yor, verip veritiriyor, suluyor, balyordu. Bu dedii de
dik tutum, benzerlerini yarglam a hakkn kendine tan
mayan ehovu akna dndryordu. Birka yl nce, Le-
ontiev eglov'a unlar sylemiti: Biz arlatanlk yap
m aya kalkm ayacaz ve ok kesin olarak, bu dnyada,
insan hibir ey anlayamaz diyeceiz.. Yalnz budalalar
ve arlatanlar her eyi biliyor ve anlyor.*
 Utopyaya kar bu saduyu ba kaldr, ehovun
Tolstoy'a saygl bir sevgi beslemesine engel olmuyordu.
S ava v e B ar yeniden okuyunca, Suvorine unlan yaz
yordu: Her gece uyanyr, S av a v e B a r ' okuyorum. Me
rakm, ilk okuduum zamanki kadar byk ve aknlm
o kadar safa. alas lde gzel!* Gerekte, Tolstoya,
bir romanc olarak ne kadar hayran kalyorsa, bir dnr
olarak o lde reddediyordu onu. Tolstoy, edebiyattan
uzaklaarak yalnz yeteneine deil, onu Rusyann en b
yk yazar sayan ehova da ihanet ediyordu, sanki. Oysa
Tolstoy, anayya Polianada, Proudhondan sonra mlkiyet
hrszlktr diyor ve geni yurtluk sahibi olmann ezinci-
ni, cehennem ezincini ekerken, ehov, yeni elde ettii top
raklar ortasnda sevinten uuyor ve etin bir alm a ya
amndan sonra, bir kapitalist olarak utancndan holan
dn glerek aklyordu. Birincisi ann akna ters
gidiyordu dolu dizgin, kincisi ise, alakgnlllkle su s
tnde kalm aya ve tanklk etmeye alyordu.
 X./MELHOVO

Her zaman olduu gibi, ehovda, gz kapal coku

nun yerini ak seildik ald. Daha ilk gzel gnlerden ba
layarak, kendi deyimiyle, d k a l m eksikleri arpt gz
ne. Tek kat ve on odasyla ev, drt bir yanndan atrd
yordu. Tahtakurularyla karafatm alar kaynap duruyor
lard. Her sabah, kapanlara tutulmu bir sr kocaman
sanlar bulunuyordu. Onlar ldrmeyecek denli duygu
sal olan ehov, eline geenleri alp yaknlardaki bir koru
lua gtryordu, ve bu kt rastlantnn onlara ders ola
can ve ertesi gn geri dnmeyeceklerini umarak. Evin
iini rahata dzenlemek iin, marangozlar, boyac lar, du
varclar tutuldu. Verilen buyrua gre, iiler dam ve d
emeleri onardlar, odalar boyadlar, hallarla kapladlar,
ini sobalar alladlar, yeni bir kuyu atlar, sundurma
lar ve kazk duvarlarn ykselttiler, hava akmn nle
mek iin de, alma odasmn giriine iki kanatl bir kap
yerletirdiler. Son olarak da, modern bir hela yaptlar. B
tn aile, yurtluun derlenip toparlanm asna katld: Anne
ev ileri ile urayor, baba aalkl yolun otlarn yolu
yor, M aria sebze bahesine bakyor, Miel, tarla ilerini y
rtyor, Anton da, kendini meyva bahesine ve ieklere
adyordu Seksen elma, altm kiraz aac, karaaa, ley
lak ve gl fidanlar dikti. iekler, gzleri hayranlk ve
minnete bouyordu Kendisi gibi eli sakar bir aydn, doa
nn alp serpilmesine, az da olsa, katlabildii iin sevin
ten uuyordu: Doada artc, duygulandrc bir eyler
var. Bunlarn tad ve yenilii, kr yaamnn btn skn-
 tlarm unutturuyor.. Her gn, bir ncekinden daha ho
bir srpriz getiriyor. Srcklar geldi. Her yerden sular f
kryor ve rldyor. K arlarn eridii yerlerde otlar yeer
di bile.. lkbahar grnce, br dnyada bir cennet olma
sn istiyorum, tutkuyla* diye yazyordu Suvorine.
Tarlada alan iki kylden baka imdi evde bir a
kadnla bir oda hizmetisi vard. ehov bu, bir lord ya
amdr diyordu. Anas babas, erkek ve kz kardeleri,
kendilerine sunulan bu smakta, kendilerini tam hisseli
sahip sayyorlard. Her oda, oturann kiiliini yanstyor
du: Babann keilere zg hcresi, ikonalar, kocaman ko
caman din kitaplar gnlk kokularyla; anann aydnlk
ve havadar odas kolal perdeleri, byk am ar sepeti ve
diki makinasyla-, M ariann bakirelik odas, dar yata,
iek vazolan ve ehovun kendine bakan kocaman portre
siyle; ehovun alm a odas, pn l prl yksek pencerele
ri, dinlenmek iin geni divan, tka-basa kitapla ykl raf
lar, st kt dolu m asasyla... Anann balca dnce
si, yazar oluna, gizliden gizliye gzel yemekler hazrla
makt. Babada, Anton'a kabilenin bakan gzyle bak
yordu. Ama, ikinci plana atlm olmak da arna gidi
yordu. ehov da, doal hogrsne karn, Pol Egorovi
in, ocukluunda ok acsn ektii o dar kafal zorbal
n unutamyordu. Annesinin tatl ve tuhaf alkanlklar
na zlrken, babasm nkiler tepesini attryordu. mrnde
hibir eyde baarl olamayan bu adamn, ileri yanda,
kendine nemli bir kii ss vermesine, stnlk taslam a
sna, azarlam alarna, esiz bir aptallkla kesin konuma
sn srdrmesine ayordu. Pol Egorovi bir, sey ir d e fle
ri tutuyor, oraya kvrk bir dille arllarn geli Emdikle
rini, s deiikliklerini ciddi ciddi geiriyordu. Kocadka
daha bir dine sarlr olmutu. Kilisedeki hibir duay ka
rmyor, odasnda yksek sesle dua ediyor, mezamirler oku
yor ve bayram gnlerinde, elinde bir buhurdanlk, dola
yordu. Antonun btn kardelerinin ;mdi doru drst
bir ii vard. van, retim dalnda ok baarlyd. Miel
devlet grevlisiydi, Aleksandr da, gazetecilik mesleini
srdrerek, kk b ir yurtluk satn alm aya kalkacak
b ir duruma gelmiti. Yaz tatilinde, ou kez hafta sonla
r, Melihovoya geliyorlard. ehov, onlar seviyorsa da, sev
gisinin en hasn kzkardeine ayryordu. Ayanda ar
izmeler, banda beyaz bir atk Maria, tarlalarda drt ki-
i gibi alyor ve kskan bir zenle, yazarn dinginliini
salyordu. ehova kar, zveriye kaan mutlak ve sofu
c a bir hayranl vard. Kukusuz, ona olan sevgisi deil
miydi, ona evlenmeyi dndrmeyen? Yaam nda bir b
yk adam varken, salt duygusal bir doyum iin ona ihanet
etmeyi dnemiyordu. ehov da, ayn yasaklam aya arp
trlmt. Kzkardeini dnmesi, baka kadnlar arasna
giriyordu hep. M aria varken, bir kadna ne gereksinimi
vard? Hafif flrtler, tatil sevdalan, evet. Ama daha uzaa
gitmemeliydi zellikle. Maria, alttan alta, bu bekarlk
jimnastiini alklyordu. ehov, Suvorine unlan yaz
yordu: imdi, benden sz edelim. Evlenemem. Hem, aklm
dan geen bir kadn yok. Ama, bo verin btn bunlara!
Bir kadnla kendimi skntya sokmaya gelemem. Ne var
ki, sevdalanmak kt bir ey deil.*
Kardeinin geleceinden kayglanan Aleksandr, bir
mektpta, olumsuz tutumunu knad: Bir m anastr papa
z gibi yayorsun. Parlak anlar iz brakmadan geip gider
ve sana kala kala, hayvanat bahesine gidip, mangustunla
bekarln sevinleri stne konumak kalacak. Ve An-
tonla kzkardei arasnda grd anlalmaz ilikileri
eletirerek unu ekliyordu: Bir eye inanyorum: M ariay-
la ilikilerin yanl. Senin ateli bir tonla sylediin bir
sz onu sana balad demektir. M aria senden korkuyor
ve yalnz en soylu, en vgye deer ne varsa, hepsini sen
de gryor.
Garip olay, onu bu noktada hakl kard. 1 8 9 2 boyun

* 18 Ekim 1892 tarih li mektup.

ca, Melihovoya urayan kim seler arasnda, ehovlan n
Lintvaryevlerde kaldklar gnlerde tantklar Aleksandr
Smagin adnda ok ekici bir adam geldi. M ariaya' eki
ne ekine kur yaptktan sonra, birden abay yakarak ev
lenme nerdi ona. Kendi bana karar veremeyen Maria,
aknlk iinde, birisinden akl almay dnd. Kimden?
Tabii, babasndan deil! Ne de annesinden! Ama Anton
dan. Ailenin bilge kiisiydi o. Cesaretini toplayp, onu a
lma odasnda grmeye gitti ve ona ak ak: Anton, ev
lenmek niyetindeyim dedi. ehov, kukusuz, evlenecei er
kein kim olduunu biliyordu. Onun iin soru sormad.
Ama, yz asld. Bu sessizlik M ariay korkuttu. A n lar
nda yle yazacakt: Hi yant vermedi bana. O zaman
farkna vardm ki, haber houna gitmedi. nk, hep su
suyordu. Ama, ne diyebilirdi ki? Bir baka yuvaya gidip,
kendime bir yuva kurmak iin evden ayrlmamn kendisi
iin ac olacan sylemek istemediini anladm. Karde
inin azndan bir szck alam ayan M aria ne yapacan
bilemez durumda odasna dnd, alamaya balad. Ertesi
gnler, ehov konuya deinmekten kand. Maria, A n
la r n d a unlar da anlatacaktr: ok dndm. Karde
ime olan sevgim, beni ona perinleyen balar, karanm a
stn geldi. Ona znt verecek, yaamnn alla gelen
akn bozacak ve her zaman ona salamaya altm ya
ratc alm a koullarndan yoksun brakacak hibir ey
yapamazdm. Sm agine nerisini kabul etmediimi syle
dim. Bu da onu ok zd.
byle zmlenince ehov derin bir nefes ald. ok
korkmutu. O gne dek, gnlk yaamnn dengesinde kz-
kardeinin nemini hi dnmemiti. Kukusuz, bu den
genin bir parasyd o. ehov onu kaybedecek olursa, ki
isel dnyas tuzla buz olup havaya uard. Bu, ehov iin
bir kskanlk refleksi deildi. Daha ok, korunma ig
dsnn bencil bir oyunuydu. Mutlu olmas iin M aria
nn kendi yamacnda, arbal, alkan, sevgi dolu kal
mas, hi kimsenin evlenmek iin gelip onu kardelik ye
teneinden alkoymamas gerekiyordu. ki karde birbir
leri iin yaratlm lard. Sevgi ve sayg btnlnn ta
dn karm alar iin kimselere gereksinimleri yoktu, ac
nas ten basklarndan habersiz bir ift oluturuyorlar
d. ehov, biraz vicdan ezinci iinde, aslnda ok iyi bir ev
lenme nerisini yirmi yedi yanda geri eviren gen kzrn
szde tepkileri karsnda ardn ileri srd kendi ken
dine. Gerekte bu, kendisi gibi kzkardeinin de bekarlk
tan holandna inanm ak iine geliyordu. Birka hafta
sonra, Suvorin'in karsnda bu ikinci yorumu savundu:
Kzkardeim evlenmedi. Ama, roman mektuplarla sr
yor galiba. B ir ey anlamyorum bundan. Bir kez daha ne
riyi geri evirdi. Az bulunur bir kz ve gerekten evlen
mek istemiyor.*
ou konuklarn gznden kamt M aria ile Sma-
ginin zavall <ak. Evde, ylesine insan akn vard ki, birine
ya da brne dikkat etmek olanakszd.: ehovla M aria
nm tandklar, komular, m erakllar, blgenin doktor
lar, oluk ocuklaryla uzak akrabalar dolduruyordu evi.
Her keye ilteler seriliyordu, derme-atma. Konuklar oda
larda drder drder yatyordu. ehov, Suvorine yle ya-
zyordu: Ah, ne denli yorgunum bilseniz! yle yorgunum
ki, sinirlerim sinirlerim gergin durumda. Konuklar, konuk
lar, konuklar... Buralardan geen her aydm gelip evimde
snmay, kimi kez de yatmay dev sayyor... Kukusuz,
konukseverlik ho bir ey, am a insan, l nedir bilmeli.
Gya, konuklar yznden katm Moskovadan!**
Bununla birlikte, nemsiz kiilerin akm yanmda, kimi
kez birka dost da geliyordu: Gzel Lidya Mizinova, al
al glleriyle gen air iepkin-Kupemik, ruhsal du
rumuyla ressam Levitan. Melihovonun Rusyaya zg g
rnmlerinin bysne kaplan Levitan, ince hzn izle
ri tayan birok resim yapt. B ir gn, yazarla birlikte, or
manda ku avlarken, bir ulluu yaralad. Kuu ldrmeye
eli varmad iin, ehovdan, kendi yerine, onu ldrme
sini istedi. Kuun kocaman kara gzleri, akn akn, ken
dini vuran adama bakyordu. Levitan, sululuk duygusu
iinde yzn buruturup yalvaryordu, gzlerini krpt
rarak: Tfeinin dipiiyle ez kafasn! diye. ehov n
ce yapamam dedi, am a ressam diretince, boyun edi ve
kuu ldrd. Suvorine unlan yazyordu ehov: Byle-
ce, dnyadan ok gzel ve tatl bir yaratk eksik oldu ve
iki aptal, eve dnp yemek m asasm a oturdu.*
ehov, Levitanla yapt gezintilerde ona K uzey gaze
tesine yollad A u stosb ce i adl uzun yksnden sz
etmemiti. yky ehova, dostu Levitann, Moskovah
bir doktorun kars Sofiya Kuvinnokova ile olan ilikisi
esinlemiti. Elbette ki, kiilerin y alan ve beden yaplan,
modellerinkine uymuyordu. Ama, yazann ipucu verme
me ab alan n a karn, benzerlik apakt. A u stosb ce i'nin
kadn kiisi, gerekte olduu gibi, gzel Olga, ok bilge,
ok alkan kocas Dr. Dimovun yannda can sklan gen
bir yksek sosyete kadnyd. Sanatlarla sk sk grp
tanarak, kendinde resme eilimler buluyordu. Volga ze
rinde, ressam Yiyabovski ile yaplan b ir gezide, kendini
kaybederek, onun metresi olmutu. Gerekte, bir deha ile s
radan adam aldattn sanyordu. Yalnz kocasnn lmn
den sonradr ki, kendini tanyan ve beenenlerin byk
znts karsnda, ne denli yanldm anlyordu. Psiko
lojik lllk ve incelikteki bu nefis ykde ehov, bir
kez daha, baarlarn yalanc parlakl karsm a, glge
lerde alan bilim adamnn alakgnlln ve onuru
nu karyordu.
Byk okuyucu kitlesi A u sto sb ce ini ok beendiy-
se de, sanat evreleri verip veritirdiler. Ressam Riyabovs-
kide kendini tanyan Levitan, ehovla btn ilikilerini
kesti, hatta onu delloya zorlamay bile dnd. Gerek
Austosbcei, kendini utanlas biimde karikatrleti
ren adam grmek istemiyordu bundan byle. yksn
sslemek iin, tand kimi insanlarn zel yaam larndan
yararlandnn bilincinde olmakla birlikte ehov, bu ba
rt artlarn nedenini anlamazlktan geliyordu. Lidya
Avilovaya unlar yazyordu: Krk iki yalarndaki bir ka
dn dostum, A u stosb ce i'nin yirmi yalarndaki ba ki
isinde bulmu kendini, dnebiliyor musunuz? imdilerde
btn Moskova beni kara alm akla suluyor. Buna balca
kant olarak da, durumlarn, d grnleriyle ayn olma
s gsteriliyor. Bayan, resim de yapyor. Kocas doktor.
Kendisi de bir ressamn metresi.*
Dostuyla bozumasmdan ok etkilenen ehov, kendini
sulu bulmuyordu yine de. Ona gre, bir yazarn, yapt
n, yaamn salad elerle beslemesi, hakk, hatta de
vidir. Gerek ile gerek olmayan arasndaki bu etkileim
sreklilii olmazsa edebiyat, ona gre, kuruluktan lebilir.
Hem, Levitana olan dostluu birden bozulduysa, daha dal
gal, daha yumuak bir baka dostluk kendine avuntu veri
yordu. Melihovoya sk sk gelen gzel Lika, ehovun ya
amna girmiti. Likaya yazd mektuplarda her zamanki
alaylarnn altnda, imdi daha iten bir duygu yer alyor
du: Sizi bekliyorum. lde bir bedevi nasl su d grr
se, ben de sizin geliinizi dlyorum. ya da Sizsiz ca
nm sklyor. Sizinle konuabilmek iin be ruble veririm
ya da Beni dkrklna uratmayn, Tanr akna ge
lin! diye yazyordu.
Likaya kar bu tazelenip duran ilgi M ariann gzn
den kamyordu. Kardeinin holand bir oyunun evrele
rini ilgiyle izliyordu. ehov, kimi kez kza doru b ir adm
atyor, kimi kez, korkuya kaplm gibi, glgeye ekiliyor
du. lkbahar balarnda Likaya, umudunu krm ak iin un
lar yazyordu: Ne yazk ki, bugne bugn yal bir ada
mm, akm b ir gne deil, ne bana mutluluk getiriyor,
ne de Gevdiim u kua. Lika, bunca cokuyla sevdiim sen
deilsin. Sende, gemiteki aclarm ve yitirilmi genli
imi seviyorum.* Ama, iki gn sonra az deitiriyordu:
Bana yazn, iki satrck bile olsa. Bizi vakitsiz bir unutul
maya brakmayn. Hi deilse, belleinizde bizim iin bir
yer ayryormu gibi grnn. Aldatn bizi, Lika. Yalan,
ilgisizlikten daha iyidir... Batanbaa, btn kalbimle, me
zara, kendimi unutuncaya, akna dnnceye ve fkeden
kuduruncaya dek sizinim.
ehovun arsna karlk olarak Lika, Melihovoya
geldi ve hemen, fsldamal aklam alar, ac anlamazlk
lar izleyen ayartm acalar balad. Bu ikircikli durum Li-
kay altst ediyor ve ehov bunun tadn karr grn
d lde de fkeleniyordu. ehov, kendi ruh durumu
nu zetleyerek duygusal iliki zevki ve evlenme korku
su Likaya 28 Haziran 1892de unlar yazyordu: Soylu
ve namuslu Lika, mektuplarmn beni hibir biimde ba-
mlamadn yazdmz yazal rahat bir nefes aldm ve i
te size, imdi uzun bir mektup yazyorum, herhangi hala
nzn bu satrlar grnce, sizin gibi bir canavarla beni ev
lendirmeye kalkacandan korkmadan. Ben kendim sizi tez
elden rahatlatm aya alyorum: Mektuplarnz benim g
zmde birer belge deil, sadece gzel kokulu birer iek
tir. Bylece, zgrsnz. Benden uzaklara kan! Sonra ha
yr, ne olursa olsun. Brakn, bam kokularnzla sarho
olsun ve boynuma taktnz kemendi daha bir skmak iin
yardm edin ban a..., Aptalca eyler yazyorum galiba. Y r
tn bu mektubu. Kimselere gstermeyin onu.. Haydi, ho
a kaln, yreimde sakl msr baa. Pudra kutunuzu
pyorum bir hdk gibi ve sizin her gn grdm eski
ayakkablarnza imreniyorum.
Bununla birlikte, ne Lika ile akalam alar, ne cansk-
c kiilerin gelip gitmeleri, ehovu uzun sre alm a oda
sna kapanma,ktan alkoyamyordu. ehov, Melihovoda,
alarak tatil yapyor gibiydi. O yaz, birok yksn bi
tirdi: K a rm , K om ular, zellikle de, 6. Kou. Bu sonuncu
yk bir tara hastahanesinde geiyor ve ehovu doktorluk
uralarna dndryordu.
Yazn alanndaki baarlarna karn, ehov hibir za
man doktorlukla ilgisini kesmemiti. Kentte olduu kadar
krsal kesimde de, hastalar peini brakmyorlard. Hemen
her gn, mujikler, iiler, ocuklaryla kyl kadnlar, 25
verst telerden dne dolaa danmaya geliyordu. ehov,
onlar sabah sabah kabul ediyor, sistemli ve iyi yrekle u
rayor, herbiri iin fi dolduruyor ve Moskovadan getirt
tii ilalar bedava datyordu. Ona para verenler binde
birdi. Tanyeri aarr aarmaz, yoksul bir sr insan avlu
da sraya giriyordu. Daha yar uykudaki ev, bir dispanse
re benziyordu. Melihovoda ehovun doktor olarak n
ylesine arabuk yayld ki, Haziran^ 1892de, bu blgeyi
kolera sardnda, Blge salk kurumu, salgnn yaylma
sn engellemek iin, gerekli btn nlemleri alm aya a
rd onu. ehov ary hemen kabul etti, sorunla ilgili
en yeni yaptlar okudu ve kendi blgesine bal yirmi be
kyde, h astalan uzak tutmak iin barakalar ve drt ilik
kurdurdu. Giderleri deyecek para olmad iin, dostlara,
komulara, zengin sanayicilere bavurdu, nlerinde d ilen
cilerin sz u stal'n kulland. ehov, klstr bir arabay
la yollarda kouturuyor, yorgun argn, kylere iniyor,
salgna kar korunmalar kukulu olan kylere bilgi veriyor,
stelik, tifs, difteri ve kzla tutulmu h astalara zen gs
teriyordu.. ehov, birka h afta iinde, bin kadar hastaya
bakt. Suvorine unlar yazyordu: Ruhum yoruldu. Sk
lyorum. nsann, kendi kendinin olmamas, yalnz ishal
leri dnmesi, gece yars bir kpek havlayp da kapnn
vurulmas, B en i a r a m a y a m g eld iler? dncesi, kls
tr bir beygir srtnda bilinmeyen yollara dmesi, kolera
stne yazlan yaynlardan baka bir ey okumamas, ko
lerann gelmesini beklemesi, ayn zamanda da, bu hastal
a ve ona tutulanlara kaytsz Olmas, canm Efendim, kim
seciklerin yutamayaca yasz bir orba.* Yine Suvorine,
bir baka mektupta da unlar yazyordu: Kyller kaba
* 16 Austos 1892 tarih li mektup.
182
saba, kir pas iinde, gvensiz. Ne var ki, abamzn bou
na gitmeyecei dncesi, btn bunlar hemen hemen
yok ediyor. Ben, blgenin btn doktorlarnn en sefiliyim.
Atlarm, koumlarm berbat. Y ollan bilmiyorum, geceleri
hibir ey grmyorum. Param yok. arabuk yoruluyo
rum. zellikle de, yaz yazmam gerektiini unutamyorum
ve canm yazmak ve koleraya tkrmek istiyor.*
Tkrmek istiyorum demesine karn, tkremedi ko
lerann stne. ehovun abalanyla, blge hastalktan
kurtuldu. ehov, bundan hibir gurur duymad. Kukucu
luu, kendinden honut olmasn engelliyordu. Bununla
birlikte, blgenin resmi m akam lanyla birlikte yapt ar
lmalar, kk memur ve kk mlk sahipleri arasnda,
birok iyi niyetli insan bulunduunu grmesini salad.
Tarada, kltrl ve cmert bir snf vard ve byk kent
lerin iren aydnlar topluluundan ayr tutulmas gerek
ti bunlarn. Halk arasnda, politik nitelikte kargaa; yarat
mak iin, salgn hastalktan yararlananlara gelince, ehov,
onlar sulamak iin yeterince ar szler bulamyordu. Su-
vorine unlar yazyordu: Sosyalistlerimizin koleray ken
di am alar iin smrdkleri doruysa, onlardan nefret
etmeye balayacam. Hayrl davalarn hizmetindeki i
ren aralar, bu davalar da iren duruma sokarlar...
Halka niin yalan sylemeli? Politikac olsaydm, gelecee
hizmet etmek iin, bugn gzden drmeye k arar vere
mezdim hibir zaman, alaka bir ufack yalan karln
da kilolarca mutluluk vaat etseler bile.**
Her zamanki gibi, k yaklanca, ehovun neesi k a
yordu. plak ve karla kapl tarlalar, yapraklan dkl
m aalar, paavralara brnm mujikler, ehovun i
karartsn arttryordu. Moskovaya yaplan ksa yolculuk
lardan sonra, Suvorinin Petersburgdaki evinde oyalan
m aya alt. Suvorin hastalannca, ehov, korkun b ir yaz
gdan korkarak Leontiev-eglova unlan yazyordu:
 Benim iin bu yle bir kayp ki, on ya ihtiyarladm gibi
geliyor bana.* Birka ay sonra, Suvorine unlar yaza
cakt: nsann iini dkmek gereksinimi duyduu bu ne
densiz sknt dnemlerinde, ancak size dkebiliyorum ii
mi.** Bununla birlikte, 1892 yl sonlarndan balayarak,
Y e n i Z a m a n la r ile alm asna son verip, daha liberal ei
limli Rus Dncesi adl dergide yklerini yaynlamaya
karar verdi. Y azann bir gazeteden bir bakasna geii, el
bette ki, Suvorine koymutu ama, iki adam arasndaki dost
luk, bu gei olayna katlanmt.
ehov, 29 Ocak 1893te Melihovoya dnnce, soua,
beyazla ve sessizlie gmld umutsuzca. Ona yle ge
liyordu ki, gne de, yeillikler de geri gelmeyecekti. K
n, krsal blgede, yapacak ey o kadar az ki, kafa alm a
s olmasa, insan sonunda ya bir pisboaz ya da sarho
olup kar diye yazyordu Suvorine, kar ynlarnn
tekdzelii, plak aalar, uzun geceler, ay , lm
sessizlii, gece gndz gen yal hatuncuklar, btn bun
lar insan tembellie, karacierin bymesine srkl
yor.***
Her zamanki gibi, ehov uzaklara kam ak istiyordu:
Hindistan'a, Japonyaya, Gney A frikaya, M adere ve ni
in olmasn Sahaline... Petersburgda Tolstoyun olu Leo
Lvovila tanmt ve ilkbaharda, evrensel bir sergi iin,
birlikte Chicagoya gitmeyi kararlatrm lard. Ama, e
hov, harcanacak paralarn okluu karsnda geriledi. Hem,
sal, bu yeni sefere atlmasna olanak veremezdi. ks
r artyordu. Kardei Mielin onu kan tkrrken ya
kalamas zerine, ehov ona sert bir dille unlar sylemi
ti: Hi nemli deil bu. M ariaya ya da anneme bundan
sz etme! Her trl tedaviyi geri evirme adetine bal ka
larak, kendini hakl karm ak iin, Suvorine unlar yaz
yordu: Korkun olan, insann korkmamasdr. Buna kar
lk, sizde korku uyandran ey korkun deil... Korkma
dm bir hastalktan leceimi biliyorum. Korkuyorsam,
lmeyeceim demektir bu.*
Verem ve yrek arpntlar dnda ehov, Aleksandr
la Suvorinden bakasna szn etmeyi gze alamad re z il
ve a a lk bir hastaln penesindeydi. Suvorine unla
r yazyordu: Frengi deil, daha beteri: basur. Aclar, ka
ntlar, tansiyon. Oturup kalkmak, yrmek olanaksz ve
btn vcutta ylesine bir tahri ki, insann kendini asa
ca geliyor.** Bu aclar hrnlatryordu ehovu. Ba
basnn bo gevezeliklerine, anasnn da bitmez tkenmez
yaknmalarna, evin deimez gnlk yaamna, gitgide
daha az dayanr olmutu. Evlenmek zere olan Miel, son
dakikada niann bozmutu ve grlmemi bir dram yaa
dn sanyordu. van, uzun b u ru n lu , ta tl b ir gen kzla,
kk bir aristokratla evlenme hazrl iindeydi. Alek-
sandrn ocuklar ok grlt yapyorlard Okuma bile,
ehovu sknt ve bitkinlikten korumaya yetmiyordu. Tur-
genyevin yaptlarna dalmt. Suvorine unlar yazyor
du: ok gzel ama, Tolstoydan ne kadar da elimsiz.
Bence, Tolstoy yalanmayacak. Dili yalanacak ama, ken
disi hep gen k ala ca k *** Turgenyevin btn rom anlar
iinde B abalar ve O u lla r deha rn grnyordu ona.
Ama, bu yazarn, y a p m a c k la r ve s a h te lik le ri ekilm ez
olan kadn kiilerinden nefret ediyordu. nsan Tolstoyun
A n n a K a re n in a ' sn dnnce, Turgenyevin, o ayartc
omuzlaryla btn kadnlar silinip gidiyor.**** diye ek
liyordu.
ehov, yapraklarn yzlerce kez kartrd kitaplar
arasnda oturup, geziler, rastlam alar, sevdal akam ye
mekleri dlyor ve Suvorine iini dkyordu: Vur pat
lasn al oynasn b ir yaam ister misiniz? Ben istiyorum

* 24 Austos 1893 tarih li mektup.

* * 26 N'san 1893 tarih li mektup.
*** 13 ubat 1893 tarih li mektup.
* * * * 24 ubat 1893 tarih li mektup.
 lgncasna. Deniz ok ekiyor beni. Y altada ya da Fe-
dossia'da bir h afta geirmek benim iin byk bir keyif
olacak. nsan kendi evinde iyi, rahat. Ama, vapurda ol
mak yz kez daha iyi bence. zgrlk ve para istiyor ca
nm. Eir geminin gvertesinde arap imek, edebiyattan
konumak ve akam lar da kadnlar!*
Bununla birlikte, gneli kaam aklardan sz ederken,
bir yandan da kendini, evlat deviyle, aile yuvasna bal his
sediyordu. Dar kafal, snrl alkanlklar olan ana-baba-
syla ortak dnceleri olmamakla birlikte, kopamyordu
onlardan. Aabeyisi Aleksandr, birka gn Melihovoda
kaldktan sonra, ban alp gitmeye zendirmek iin e-
hova unlar yazyordu: Brak h er eyi, krda kyde yaa
ma dlerini, Melihovoya olan sevgini, oraya duygu ve a
lm anla koyduun her eyi. Melihovo, dnyada tek deil.
A liyantrim antranm ,** mumlar kemiren sanlar gibi,
senin ruhunu kemirmesine kendini brakm ann anlam var
m?
Bu yreklendirmelere karn ehov, Melihovo'da kald
ailesinin yannda. Ayrca, gzel mevsimin geliiyle birlik
te, i dnyas aydnland. Yeni aalar, yeni gller dikti ve
yldan beri zerinde zorlana skla alt S ahalin
Adasn yazmaya koyuldu yeniden. Kolerann yeniden
geri tepmesi bile gzn yldrmad. B ir nceki ylda oldu
u gibi, m ujiklerin imdadna komak iin, gcnn son s
nrna dek kendini harcad. B ir kyden eve dnerken, avlu
da, kendini baka bir yere gtrmek iin bekleyen bir ky
l kadn bulduu oluyordu. Yaznsal alm alarn doktor
luk devleri baltalyordu. Ne var ki, nefret etmekle birlik
te, bu devlerden kam aya yanamyordu. Bereket, bu kez
de salgn, blgede kurban vermeden geip gitti.
Y azla birlikte, neeli konuklar skn etmeye balad.
Gezintiler, gnl avcl ve sosyete oyunlar yeniden ba
lad, Melihovonun glgeliklerinde. imdi ehovun pein
 de, Bromr ve Kinin ad verilen ksa bacakl iki kpek cirit
atyordu. Leikinin armaanyd bunlar. ehov, Suvorine
unlar yazyordu, grnleri iren. Bacaklar eri, gv
deleri uzun. Ama olaanst zeklar var.* Her zamanki
gibi, akam yemeinde, yemeklerini konuklara beendirme
telana dyor, babamsa Incilden zdeyiler okuyor ve
ehov yar skkn, y a n keyifli, konumalarn dzeyini yk
seltmeye alyordu. Sonra, sigara imek, gevezelik etmek
ve mzik dinlemek iin salona geiliyordu. Lika, piyano e
liinde ark sylyor ve eve yeni gelen, yz gz dz
gn yazar Potepenko, keman alyor ve scak bariton se
siyle aykovski ve Glinka rom anslarn kl-krk yararak
seslendiriyordu.
Bu kalabalk ortasnda ehov, herkese ho grnyor
ama, kimseye teslim etmiyordu kendini. Her zaman benli
inin bir paras beklentiler iinde kalyordu. Ayn zaman
da iten ve dalgn tutumunu gzleyen Potapenko, bylesi
bir adamla ili dl dost olunabilir mi diye spruyordu
kendi kendine. Kukusuz ehov, evresinde konuulanlara
ok ilgili grnyorsa da, m asas zerinde brakt yaz
m dnmekten geri kalmyordu. Birden gzleri sislere
gmlyor ve kafasndan geen bir tmceyi kda geir
mek iin toplanty brakyordu. Dostlar arasna dnn
ce: Az nce dokuz kopek kazandm diyerek zr diliyor
du. Y a da, rnein, m arkslkla ilgili b ir konumay kese
rek, dalgn dalgn soruyordu: Siz hi bir haray gezdiniz
mi? diye. Sonra h afif yz kzararak, tartm aya dn
yordu. Genellikle kendinden az sz ediyor, n plana ge
mekten ekiniyordu, sanki bir engelle karlam ve yaa
mn akp gemesine seyirci kalyormu gibi. Her trl du
rumda, aktr olmaktan ok seyirci olmay yeliyordu.
Bu, zellikle ak iin geerliydi. Bylece, gzel kadn
larla bir arada olmaya can atyorsa da, onlardan biriyle
ciddi ilikiye girmekten kamyordu. Kimi kez alayl, kimi
kez ateli mektuplar yadrd gzel Lika, ne yapacan
bilemiyordu. 1893 yaznda, Melihovoya gitmeye karar ve
remiyordu. ehov ona: Gelin, sevgili kumral salm. Ge
vezelik ederiz, ekiiriz, barrz. Gzel Lika, evimizde g-
rnverin ve ark syleyin... Birilerine aksanz ve beni
unutmusanz eer, hi deilse, alay etmeyin benimle. di
ye yazyordu.*
Lika geldi, gerekten ve ehovun o sevimli konuma
larnn ardnda, hep kendisiyle evlenmeme konusundaki
souk ve akllca niyetin arabuk farkna vard. Onu z
saygsnda incitmek amacyla, Potapenkoya bile bile k
krtc davrand. Ama, ehov, hi kskanlk belirtisi gs
termedi. Potapenko, piyano alan Likaya elik ederek ar
k sylerken, ehov onlar glmseyerek seyretti, bu ifti
grmekten zellikle holanyormu gibi.
Lika, Moskovaya dnnce, mutsuz, eli brnde, d
zensiz bir yaam a koyuverdi kendini. ehova: Mumu iki
ucundan yakyorum. Onu elden geldiince abuk yakmak
iin bana yardma gelin. nk ne kadar abuk yanarsa o
kadar iyi diye yazyordu. Ayrca unlar da yazyordu:
Bu kendi kendini yakma iinde beni durduracak b ir tek
adam var bu dnyada. Ama, bu adam benimle hi ilgilen
miyor. Hem, i iten geti.. Terk ettiiniz kadn unutma
yn. Son olarak da: Sizin iin ne duyduumu ok iyi bili
yorsunuz. Bunu size yazmaktan utanmyorum. Bana kar
tutumunuzun, yukardan bakan, ilgisiz bir tutum olduunu
biliyorum. En byk isteim, iinde bulunduum bu umut
suz durumdan kurtulmaktr. Ama, tek bam a bunu ba
armam ok g. Yalvarrm size, yardm edin bana, gelip
sizi grmemi istemeyin benden ve beni grmeye alm a
yn, ne olursunuz! Ve ehovun, uzaktan da olsa, zerin
de yaratt byden kurtulmak iin Potapenkonun m etre
si oldu Lika. Zaten o sonbaharda, ehov, Moskovada rast
lad, ylan gibi kvrak, cilveli ve biraz ksk sesli Lidya
avorskaya adnda gen bir aktrise yneliyordu btn varl
yla, ehov, onu yapmack ama, batanbaa artc bulu
yordu. Yalnlktan baka hibir eyden holanmayan e
hov, onda yapay ne varsa hepsine kaptrm hissediyor
du kendini. ok gemeden, ilikileri, Moskovann edebi
yat evrelerinde masallat. ehov, yeni sevgilisi iin bir
oyun yazmaya sz verdi. Kadn ona, u tatl szlerle biten
mektuplar yolluyordu: Sizi kucaklyorum ve seviyorum
sizi. Sizin Lidya.
Lika, rakibesinin, kendini ehovun kalbinden silmek
te gecikmeyeceini anlad arabuk. ehov, Moskovaya her
geliinde Lidya ile buluuyordu. Lidya, ehovu sevinle
karlayan kk kadn gurubundand. Btn bu gen ka
dnlar, az ok yazara tutkun olan bu kadnlar, birbirlerini
tanyor ve n efis'b ir dostluk grn altnda, birbirlerin
den nefret ediyorlard. Lika, yzst braklm bir sevgi
linin acmasz kurnazlyla ehova unlar yazyordu:
Madam iavorskaya akam bizimle geirdi. Bize, ehov
un sevimli olduunu ve-onunla, her ne pahasna olursa ol
sun, evlenmek istediini syledi... Yardm istedi benden.
Ben de, sizin karlkl mutluluunuz iin elimden gelen
her eyi yapmaya sz verdim. Birka szckle, avorska-
yay sevdiinizi syleyin... Tabii, bana yazn, ona deil. Al
laha smarladk ruhumun cellad, yazn bana ne olursu
nuz!*
ehov bu oyuna gelmedi ve birka gn sonra, be sa
trlk bir pusula ile yant verdi Likaya Sevgili muhab
bet tellalm diyerek. Ama, aktrise ilikin hibir bilgi ver
medi. Bunca kzm kadnn, kendisine gz dikmesi ho
una gitmiyor deildi. Bunlar, kendi deyimiyle deniz filo
sunu oluturuyorlard ve kendisi de filonun am irali idi.
Bu kadnlar, 1893te Toulona giden Rus filosu am irali
nin adn takarak A v elan diyorlard ona. ehov, Moskova
ya gittii zamanlar, be num aral odann deimezcesine
kendine ayrld Grand Hotele iniyordu. H ayranlan onu
burada grmeye geliyordu. Guruba katlan bakalar da
oluyordu. Konuuluyor ve gn aarncaya dek iki iiliyor
du. ehov, Suvorine: Hi bu denli zgr hissetmemitim
kendimi. Ve gen kzlar, gen kzlar!...* diye yazyordu.
Bununla birlikte kadn air iepkin-Kupernik, bu toplan
tlarda ehovun, ocuklarla oynayan bir ergin gibi, hep
dalgn grndn sylyordu. ehov, onunla ve Lidya
ile resim ektirdi. Resmini iki krtkan gen kadn arasn
da hrm suratl grnce, bu grntye E rm i A rtu v a n ve
eytan adnn' verilmesini nerdi. Zaten ehov, cinsel i
gd akn te m e lid ir diyordu. Ona gre, tensel baarlarla
vnmek gerekmezdi. Byk bir olaslkla, kendisi de bu
konuda savurgan deildi. Suvorine unlar yazyordu: B
tn dnrler krk yanda iktidarsz olmulardr. Oysa,
doksanndaki vahilerin doksan kars vard.** Gerek d
ncesizlikten gerek iyi yrekli muziplikten olacak, Li-
kayla Potapenkoyu ylba iin Melihovoya ard.
O gnlerde, S a h alin A das adl yapt Rus Dncesi
dergisinde blm blm kmaya balamt. ehov, 60 -
nunda, bu nankr iten kurtulmu olduuna seviniyordu.
Suvorine: Topladm bilgilere borcumu dedim ve k
rek mahkumlarnn bu sert kaputunu, sonunda yaz dola
bm a asabilmi olmann sevinci iindeyim. Kalsn ora
da!*** diye yazyordu.
ehov artk, kendi kuann birinci snf dzyaz usta
s olarak tannyordu. Eletirm enler onu, zamamnn tre
lerini gzlemleyen bir yazar olarak vyorlard. Btn ga
zete ve dergiler, yeni bir yksn almak iin eteklerine
yapyorlard. Kitaplarnn yeni basklar, birbirini izliyor
du hzl b ir tempoyla. Yaptlar Franszcaya, ngilizceye,
Almancaya... evriliyordu. Bu nedenle okuyucular, Sah&-
lin A d a s n n stne atldlar agzllkle. ou dk-
nklna urad. Bunlar ehovdan, Dostoyevskinin l
E vinden A n la r adl yaptnn b ir benzerini, ba dndr
c, dizginsiz, dram atik bir yapt bekliyorlard. Yazarn k
rek m ahkum lan arasnda geirdii gnlerde, yansz ve sa
kmml bir iliki buluyorlard yaptmda. Bununla birlikte
bazlarnn ok kuru bulduu bu rportaj, resmi makamla-
n n dikkatini ekti ve hkmet, olayn getii yere, bir so
ruturm a komisyonu gnderdi hemen. Bunun sonucu ola
rak, krek mahkumlarnn yaamn yumuatmak iin re
form lar yaplmas emredildi. ehov, bouna d id in ip y o ru l
m am m diyebilirdi kendine.
S a h a lin Adas, okuyuculann ilgisizliine kurban git
tiyse de, bir nceki ylda yaymlanan A lt N u m a ra l Kou
iin yle olmad. ehovun, belki de bu karam sar yapt
nn getii yer, bir tara hastahanesinde, akl hastalarna
ayrlm iren bir pavyondur. Kurumun mdr, gevek
ve gsz Dr. Raguin, oktandr dlere, vodkaya ve hya
turusuna kaptrm tr kendini. Kendi zerine kapanm,
evresinde egemen olan ahlak bozukluuna, zorbala, pis
lie, bile bile gz yummu b ir insandr. D yaam na kar
, i yaam yla avunmaktadr. Terk edilmi bu zavalllarn
ykm karsnda, boyuna Neye ya ra r? demekten baka
birey bilmemektedir. Bu ara, N ikita adl zorba bir gardi
yan dzeni salamakta, hastalar dverek duruma ege
men olmaktadr. Kukusuz, Raguin, bir an kendini topar
layp davrana gemeyi dnr. Ama, i iten gemi
tir. Davranlarndaki tuhaflklar yznden deli damgas
n yer ve A lt N u m a ra l Kou a kapatlr. Orada kor
kun Nikitann yumruklar tepesine biner. Aa vura
bilecei irenlikleri, geveklii yznden kabullenerek i
ledii suun bilincine vardktan sonra lr Raguin.
Yaptta, ayn zamanda gereklik ve bir sr tuhaflklar
vard, okurlar, bu ykye ne anlam verilmesi gerektiini
soruyorlard kendi kendilerine. Kimilerine gre, yzeysel
ve gerici, ktle ktlkle karlk vermeme yolundaki
Tolstoy retisinin gizli kapakl bir eletirisiydi. Kimileri
ne greyse de, rejim e kar b ir yergi sz konusuydu: A lt
N u m a ra l Kou, Rusyay, prangaya vurulan dnceyi
simgeliyor, Nikita, ar iktidarm, dknklna urayan
doktor da, kendilerini koyuvermi Rus aydnlarn dile ge
tiriyordu. Azna sk ehova gelince, o, yksnn gizli
anlam n aklamaya yanamad. Ona gre, yazarn rol,
bir yapt sunmakt, yoksa onu yorumlamak deil.
Ne olursa olsun, A lt N u m a ra l Kou'un baars b
yk oldu. Bununla birlikte, Suvorine gre, yk u y a rc a l
k o ld e n yoksundu. Ne demek istiyordu bununla? ehov,
ona alakgnlllkle yant verdi: lmsz ya da sadece
iyi dediimiz, bizi sarho eden yazarlarn ok nemli ortak
bir nitelikleri var: Bir eylere doru yrrler, pelerinden
gitmeye arrlar bizi. Onlarn bir am ac olduunu, yalnz
kafanzla deil, btn varlnzla hissedersiniz... aplar
na gre, kimilerinin yakn am alar vardr: Klelik, yurdun
kurtuluu, politika, gzellik ya da vodka... Bakalarysa da
ha uzak am a peindedirler: Tanr, br dnya, insanln
mutluluu. En iyileri gerekidir, yaam olduu gibi dile
getirirler ama, her satr, tpk bir likr gibi amacn bilin
cine ilemi olduu iin, yaam yalnz olduu gibi deil,
ayn zamanda olmas gerektii gibi duyarsnz ve bu, sizi
kapp kavrar. Ya, bizler? Yaam, olduu gibi betimliyo
ruz. Onun dnda hibir ey. Kamlayn bizi isterseniz,
daha fazlasn yapamayz. Ne ivedi, ne de uzak am alar
mz var. Ruhumuz bir l sanki. Politikamz yok, devrime
inanmyoruz, Tanrszz, hayaletlerden korkmuyoruz. Ba
na gelince, ben kendim hibir eyden korkmuyorum, lm
den ve kr olmaktan bile. Hibir ey istemeyen, hibir ey
ummayan ve hibir eyden korkmayan sanat olamaz.*
Kendini bir sanat saymamas, kimseyi aldatmad. Bir
baka yk, T annm ayan B ir in in y k s , okuyucularn yo
rum larna yol atr yine. ehov, bu yky be yl nce yaz
maya balam t ama, sansrn katlndan ekinerek,
ekmecesine koymutu onu. Korkularna karn, metin ta
kntsz snavdan geti ve 1893te Rus D ncesinde yayn
land. Birinci kii azndan yazlan yk, bir devrimci te
rristin i dkmesidir. Terrist, bir devlet grevlisinin oda
hizmetisi olur. Niyeti, yksek devlet adam olan babasn
ldrmektir. yk zellikle, yksek sosyeteden utanmaz. Or-
lov ile gsz ve ateli Zina gibi, bellibal kiilerin ruhsal
portreleriyle deerlenmektedir. Gnler getike, terristin
ldrme abas, patronun metresi Zinaya duyduu ak y
znden baltalanr. Solcu bir idealistin su koyverii, liberal
eletirm enleri kzdrd: nanlarn sonuna dek gtrmeyi
gze alam ayan bir adam, bakii semesini knadlar.
ehovun sonradan yaynlad K a ra K ei adl yk,
okuyuculara da artc geldi. Ama, bam baka nedenler
den. ehov, bu yky bir ryann bunaltc etkisi altnda
yazmt. Melihovoda, bir le sonrasnda, Miel dnda
herkesin ekerleme yapt srada, ehov, yz allak bul
lak, odasndan hm gibi kt ve kardeine unlan syle
di: Korkun bir d grdm. B ir kara kei grnd ba
na. Grd ey akln kartrm t. Yaz yazarak ondan
kutulm ak istedi. Birka gn sonra, bu ykde doast
bir alana el atyordu ilk kez. Kafasnda K a ra K ei, bir
nevrozun incelenmesiydi. Pek de yetenekli olmayan, ala
ala sinirleri bozulmu olan Kovrin adl bir filozof, bir
gn bir eit sa n a bunalmnda, tarlalar stnde uan kap
kara bir kei grr. Bu grn, kendisinin, Tannnn sev
gili kulu ve ebedi geree adanm bir insan olduuna inan-
d n r onu. A yn ca hayalet, dehasnn kendini br insanla-
n n stnde bir yere koyduunu syler ona. Kovrin de, bun
dan sevin dolu bir gurur duyar. Ne var ki, yeni kansnn
ve kaym babasnn zorlam alar zerine, kendini tedavi et
tirerek, normal duruma gelir yeniden. Ne yazk ki, saplan
tsndan uzak dnce, ok gemeden, sradan insanlann
dzeyine dm olmann acsn ekmeye balar ve yle
der: Aklm kanyordum, byklk hastalna tutul
mutum. Ama, neeli, canl, hatta mutluydum. Almlydm
ve kiiliim vard. imdi, daha mantkl, daha arbal
oldum. Ama herkes gibiyim, yani niteliksiz. Yaam aktan
bkknlk geldi. Kendini tedaviye zorlayanlara fkelenip,
dne kavumak iin, kansn brakr. Ve randevuya bal
olan papaz yine grnr. Ama, ayn anda, verem olan Kov-
rin, kan tkrp lr.
Bu tuhaf ykye kimileri, fantasm agorik edebiyatn
bayapt gzyle baktlar, kimilerince de, evrensel yasay
ve gereklerin gizini tekellerinde tuttuklarn ileri sren
aydnlara kar bir talam a gibi geldi. Bir dostu ehova,
o iltifatta cimri olan Tolstoyun, yky okuyunca, coku
ya gelip: ok sevimli, ah ok sevimli! diye bardn
anlatt. Bu deerlendirme dnyann hayran olduu bir ho
cadan, devine iyi bir not alm gibi sevindirdi ehovu.
Ama, gerekteyse, ehov, anayya Polianadaki ustann
retisine, gitgide daha dman oluyordu. ehov, yllarca,
yal yazarn ahlk kural olan, yoksullara sevgi, adalet is
tei, iddet dmanln benimsediyse de, bugn, atalar
dan kalm a erdemlerle bezeli erm i Rus m u ji i sav nn
de comuyordu artk. Suvorine unlar yazyordu: Da
m arlarm da mujik kan dolayor ve mujiklerin erdemleri
ne hayranlkla dolduramazlar iimi. ocukluumdan beri
ilerlemeye inandm, ve buna inanmamak elimden gelmez..
Tolstoy felsefesinin bende byk etkisi oldu. Alt-yedi yl
yaamm ynetti. Beni etkileyen, nicedir bildiim temel il
keler deil, Tolstoyun dini dile getirme tarz, saduyu ve
bir eit hipnotik gt. imdi, iimde, birtakm eyler kar
kyor bunlara Akl ve adalet bana diyorlar ki, insan
iin, cinsel perhizden ve et yemezlikten daha ok sevgi var
dr elektrikte ve buharda. Sava bir ktlktr, adalet sis
temi berbattr ama, bu yzden, kenevir kabuundan yapl
m ayakkablarla dolamam ve bir ii karsyla soba s
tnde yafmam gerekmez vb. Ama, sorun bu deil, bir ey
den yana olmak ya da olmamak deil sz konusu Gerek
u ki. Tolstoy benden uzaklat, arik iimde yeri vok onun:
E v in iz i bombo b ra k y o ru m diyerek kt iimden. im
di, hi kirac yok iimde. zgrm.*
 K a ra K e jijten sonra, Rus Dncesi, ehovun bir ba
ka yksn, ok deiik bir enideki B ir K a d n la r lke-
s i'n yaymlad. Bakii nna, m iras olarak, babasnn fab
rikasna konunca, yirmi alt yanda, parasnn ve sosyal
durumunun tutsa olduunu gryor. ilerinden Pime-
novla evlenmeyi dndyse de, iinde yaamak zorunda
olduu evrenin basks altnda, vazgeiyor bundan. Pi
menov stne ve basit bir iiyle evlenmesi stne dn
d ve syledii her eyin aptallk, bir gelge heves ol
duunu ak ak anlad. Pimenovla ilgili dleri, kukusuz
drst, yce ve soyluydu. Ama, ayn zamanda Lissevi ve
Kirilinin, Pimenovda ve btn iilerden kendine daha
yakn olduunu hissediyordu.
Yine, sert gerek karsnda, saf idealin bir baarsz
lk yks daha. ehovun ktmserlii, bir yaptndan bir
bakasna belirginleiyordu. Hep daha bir kayg verici olan
salk durumu, rahat bir nefes almasn engelliyor, tanye
ri aarrken sona eren ksrk nbetleri de, saatlerce
bitkin dryordu onu. ubat 1894 ortalarna doru, s
cak bir iklimde dinlenmek amacyla, Krm a gitmeye ka
rar verdi birden. 5 Martta, gnlk gnelik iinde Y altaya
vard. Denize bakan kat kat beyaz villalara, yksek ser
vilere, deimeyen mavi gkyzne kavutu yeniden mut
luluk iinde. Rossia oteline yerleince, bir piyes yazmak
iin oraya kapanmay umuyordu. Ama, dostlar, gazeteci
ler ve oralardan geen aktrlerle oyalanp drd. Onlarla
ene alarken, yitirdii zamana acnyordu. ehov, M alta
da kald gnlerin banda, Berlinde kalan Potapenko ile
bulumak ve an dersleri almak amacyla oraya gitmek
isteyen Lika'dan ipe sapa gelmez bir mektup ald, ehov
un kendisini ikinci kez geri teptiini, ne yapacan bilme
diini ve lmek istediini bildiren bir mektup. Deneyimler
le katlaan ehov, bu yaknmay ciddiye almad ve alay
c bir tutumla yle bir yant ve-di ona: Mektubunuzda,
ok gemeden leceinizi syleyerek beni korkutmanza ve
sizi geri teptim diye bana taklmanza karm, yine de te
ekkrler! lmeyeceinizi ve sizi kimsenin geri tepmedii
ni ok iyi biliyorum. Ondan sonra, Likaya, F au stu sah
nelemek isteyen bir am atr toplulua yardm ettiini,
bir bayan retmenle kzarm kuzu yediini, bu b a y a n la r
dan yaka silktiini, idealinin tom bu l b ir g en k z sevmek
olduunu anlatyor ve sevimli Likacndan byk bir ar
kc olup da para kazannca, almadan yaayabilmesi iin
kendisiyle evlenmesini rica ediyordu. Mektubunda, onunla
yeniden bulumak iin Rusyaya abuk dnmesi dileinde
bulunuyordu: Potapenko ile anlan. O da, gelecek yaz Rus
yaya dnecek. Onunla yolculuk yaparsanz, size daha az
pahalya mlolur yolculuk. Brakn alsn biletinizi ve pa-
ras.n vermeyi de aklnzdan karn: Bunda, siz ilk olma
yacaksnz.*
ehovun kendisi de, ekip gitmeye hazrlanyordu za
ten. Gzel havalara ve deniz havasm a karn, sal d
zelmemiti. 3 Nisan 1894te, Melihovoya doru yola kt.
Orada, bir kez daha, ilkbaharda Rus kr kesiminin by
sne kaptrd kendini. Baheye, robdambrla kyor, k
k gl kenannda dlere dalyor, iekler dikiyor, yeni
yollar iziyor, ardnda Bromrle Kinini kotura kotura,
atla dolayordu. Yeni biilen otlar ban dndryordu.
Leontiev-eglova unlar yazyordu: insann, plak bir
kadnn kollan arasnda olduunu dnmesi iin, bu ku
ru ot yn yannda iki saat kalm as yeterli.** Suvorirte
de: Doada yaamak, hibir ey yapmamak, mutluluun
temel kouludur bence. diye yazyordu.***
ehov, vine bahesinin arkasnda, kendine tahtadan
kk bir kulbe yaptrd. Gideri: 125 ruble. ki oda ve bir
ambar. Bu, bir bebek evi dir diyordu. Konuklarla dolup
taan asl bina fazla grltl olunca, alm ak iin bura
ya ekiliyordu ehov. Scak yuva dedii bu kulbede
yazd Mart'y.
 Ama, dayanlmaz bir g, onu baka yere ekmeye
balamt bile. Eski m anastrlar ve m ezarlar gezebilecek
leri Volga kylarna, Feodossiaya ya da svireye birlikte
gitmeyi nerdi Suvorine: Bir nsezi beni acele etmeye iti
yor. Belki bir nsezi deil bu, yaamn bylesine tekdze
ve donuk getiini grmenin znts sadece. Ruhun pro
testosu denebilir buna.* Neresi olursa olsun, kabuly
d. Suvorin nazlannca, ehov, bu arada yabanc lkeler
den, Likasz dnen Potapenkoya dnd. Hem, bu batan
kartc adam, kurbanndan pek sz etmeye yanamyor
du. ehov da, onu syletmeye zorlamyordu. Nee ve hazla
buldular birbirlerini ve Volgann aalarna inmek niye
tiyle. Rusya iinde bir geziye ktlar. Ne var ki, Nijni-Nov-
gorodda, panayrn grltsne, Tolstoy hayran, geveze
ve vngen Sergueiyenkoya rastladlar. Onun varl, e-
hovun yeni eyler bulma zevkini berbat etti. Bouluyor-
mu gibi olan ehov, bavullarn alp gara dnd.
Melihovoya varnca, amcas M itrofann ar hasta ol
duunu rendi. Heyecana kapld hemen: Gidip grmem,
tedavi etmem, avutmam gerek onu ve ailesini. Yeniden
bir yere gitmek iin bir bahane ktna sevinerek, Ta-
ganroga giden trene bindi.
Ama, doduu kenti grr grmez, geldiine piman
oldu. Ailesinin insanlaryla ortak hibir ey yoktu. Blge
gazeteleri nl yazarn geldiini yaznca, m erakllar ka
psn almaya baladlar. ehov, alt gn amcasnn ba-
ucunda kaldktan ve onu kurtarm ak iin elinden hibir ey
gelmeyeceini anladktan sonra, Feodossiaya kat. Orada,
Suvorin, o prenslere zg villasnda karlad onu. Ama,
ehov orada da kendini iyi hissetmedi. Deniz alkantly
d, kaplarn altndan souk bir rzgr slk ala ala gi
riyordu. Koca evde soba yoktu. ehov, souktan donmu,
tirtir titreyerek, cierleri sklecekmi gibi ksryordu.
Suvorinle dosta konumalar bile skntsn gideremiyor-
du. Ksa sre sonra, vapura binip Y altaya gitti. Orada
 am cas M itrofann ldn rendi. len amcam b
tn canm la seviyordum ve saygm vard ona* diye yaz
yordu yeeni Jo r ja. Bu iyi ve sofu adam dnnce, uyu
uk Tagn rog kentindeki o zavall ocukluu gzlerinin
nne geliyor ve alan yolu hesaplyordu zle zle. Y er
deitirme istei, yapt yeniden yakasna bir stm a gibi.
abuk, abuk, uzaklara gitmekl ehov, Y altadan Odes-
saya, oradan da yabanc lkelere gitti: Adriyatik kylarn
da, deniz banyosu istasyonu Abbaziaya. Bu son yolculu
un acaipliini dnerek, ailesine sz etmedi bundan, her
zamanki sr arkada M ariaya bile. Arkada brakt her
kese kar sulu hissediyordu kendini. Bu kez Suvorin e
lik ediyordu ona bu lgnca serveninde. 18 Eyllde Vi-
yanaya varnca ehov, Likaya bir mektup yazd: Benim
yabanc lkelerde olduumu Rusyada kimseye syleme
yin, ne olursunuz. B ir hrsz gibi, gizlice yollara dtm.
M aria benim Feodossiada olduumu sanyor. Yabanc l
kelerde olduumu renirlerse, glerine gider. nk,
yaptm birok gezi, nicedir, kimsenin houna gitmiyor
du. Kendimi hi de iyi hissetmiyorum. Hemen srekli k
sryorum. Kukusuz, salm elimden kardm, sizi ka
rdm gibi **
gn sonra, Abbaziadan, yine Likaya, kt havala
rn kendisini bu uursuz yerden kovduunu ve Nicede g
nee kavuabileceini umduunu yazyordu. Yolculuunda,
Triestede, Venedikte, Milanoda ve Cenovada konaklad.
Milanodan, pimanlk iinde, kan bildirmek iin, kz-
kardeine uzun bir mektup yazd sonunda. M erak ediyor
du: Ailesinin, gereksinimlerini karlayacak kadar paras
var myd? Bir turist olarak, izlenimlerini yle zetliyor
du: Viyanada, k u la k lk t b ir jokey kasketi, Venedikte cen
n e t re n k le ri 'ne batm bir cam paras ve ipek kravat
satn almt eytana uyup. Milanoda, Su ve Cezann,
Italyan oyuncularn Rus oyuncularndan daha iyi oynad
 bir tiyatro uyarlamasn seyretmi ve bir l yakma f
rnn gezmiti. Son olarak, Cenovanm mezarlnda gezin
mek niyetindeydi. Suvorin, gezi arkadann yeralt gmt-
lerine dknlne aryordu. ehov, lmn nemli
olmadm ileri srmekle birlikte, onu dnmekten geri
kalmyordu.
ehov, Nice'e 2 Ekimde vardnda, Likanm svire'
den yollad ve adres deitirmelere karn kendini bulan
birok mektubuyla karlat. Lka, utan m utan duyma
dan, aktaki dkrklklann anlatyordu ona. ehov
un kendisini geri evirmesinden sonra, Potapenkoya tes
lim olmu ve onunla birlikte Parise gitmiti. Ne var ki,
sevgilisi ondan bkm akta gecikmemi ve karsnn yanna
dnmt. B an an kar koca, talyaya gitmi, bir ocuk
bekleyen Lika da, yapayalnz ve umarsz, svirede kal
mt. ehova unlar yazyordu: uras apak ki, be,n bir
mahkumum ve sevdiklerim beni nemsemeyecekler. te,
bunun iin bugn sizinle konumay ok istiyorum. ok
mutsuzum. Eski Likadan hibir iz kalmad. Ne kadar d-
nebiliyorsam da, tmyle sizin kabahatiniz diyemem do
rusu. Ertesi gn, Likadan, gelip kendisini grmesi iin
yem bir mektup geldi ehova: Sizin eski Likanzn, sizi
dkrklna uratmasndan korkmuyorsanz, gelin! On
dan pek az ey kald... Evet, bu alt ay gerekten yaamm
deitirdi. Ama, bana ta atacanz sanmyorum. Bana
yle geliyor ki, siz, hep insanlara, kusurlarna, gszlk
lerine ilgisizdiniz.
Potapenkonun davranna fkelenen ehov, kzkarde-
ine, bu adamn bir ala k olduunu yazd. Ama, Likanm
imdadna komaya yanamad. M ektuplarna verdii ya
ntlarda biraz souktu: Ne yazk ki, svireye gelemeye
ceim. Parise gidecek olan Suvorinle beraberim. Nicede
be ya da yedi, Pariste de iki ya da gn kalacam.
Sonra, Melihovoya dneceim.. nsanlara kar ilgisiz ol
duumu sylememeliydiniz.. Kendinizi zntye kaptrm a
yn, neeli olun ve kendinize bakn.*
 \
ehov, Berlin, Paris ve Moskovadan getikten sonra,
19 Ekim de, Melihovoya dnd yeniden. Likann yazgsy
la ilgilenmediini dnnce, vicdan ezinci duyuyordu ku
kusuz. Ama, bir yandan da, kendini, benzerlerine kar il-
gisizlik'le sulamasna ierliyordu. te yandan da, Likay
yeniden grrse, bir acm a duygusuna kaplmaktan ve ar
tk sevmedii sulu gz bir kadnla yeniden bulumaktan
ekiniyordu. Her trl duygusal ykntlar kurtarm aya
yanam ayan ehov, Likaya artk yazmaz oldu ve kzkar-
deine ondan sz etmekten kand. Ne var ki, Maria, bu
zavall kadnla mektuplayordu. Bylece, ardarda. Lika
nn bir kz ocuu dnyaya getirdiini, Potapenkoyu Pa
riste grdn ve yalanda Rusyaya dneceini rendi.
Aralk ay sonunda, Lika yeniden ehovun yakasna
yapt: Nerdeyse iki ay oluyor Paristeyim ve sizden bir
tek kelime almadm. Bana dargn olabilir misiniz? Sizsiz,
kendimi tmyle yitmi ve atlm hissediyorum. Meliho-
voda olmak, divannzda oturmak, sizinle on dakika ko
numak, yemek yemek, ksaca, btn bu yl hi var olma
m, Rusyadan hi ayrlmamm ve her ey eskisi gibiy
miesine yaam ak iin mrmn yarsn verirdim.
Bu kez de, ehov, kendine yabanc lkelerden gelen
bu zavall arya yant vermedi. Dahas, bu a l a k Potapen-
koya duyduu kzgnl unutarak, onunla ard niyetsiz
iliki kurdu yeniden. Zavall Lika, btn cephelerde kay
bediyordu. Maria, kardeinin souk tutumunu anlam aya
alarak, A n larm d a unlar yazacakt: Kafasndan neler
getiini bilmiyorum ama, bana yle geliyor ki, Likaya
olan duygularn yenmeye alyordu. Yaradlnn kimi
yanlan kardeime yabanc geliyordu: Yrekli, deildi ve
bohem yaam n ok seviyordu.
Dorusu, Likann byleyici gc ne olursa olsun, e-
hovu zararsz bir zendostluk tesinde bir yere srkleme
ans yoktu. Az ehvetli b ir m izata olan ehov, tensel is
teklerine egemen olabiliyordu kolayca. Onu akta ilgilen
diren ey balanglard. Onun iin ak, kendi kendine ye
ten bir eit oyundu. Bir itenlik annda Suvorine Byk
K aterinaya kyasla servenlerinin devede kulak olduu
nu sylyor ve birok ilikilerinde de, bir sava gemisinin
yanndaki bir ceviz kabuu gibiyim* diyordu.
Lika konusundaki rakibi uar Potapenko, ehovu yaa
mn tadn karm aktan alkoyan eyin, lll oldu
unu sylyordu, .Amiarnda unlar yazacakt: zel bir
yaam olmasndan kand. Bunun, yaradandan birok
g ve dikkat kardna inanyordu.
Rusyaya dndkten az sonra Likann ocuu ld.
Szlanm alarndan ekinen Potapenko, ondan uzaklamay
ve ailesiyle birlikte gidip Petersburga yerlemeyi daha
akllca buldu. ehova gelince, btn oyuncularn tand
bu dramdan bir piyes karp karam ayacan sordu
kendi kendine. Kukusuz ya ilerledike, yaam ona yaz
mak iin bir bahane gibi grnyordu. Rastlad insanlar,
karlat olaylar, gizemli b ir simya ile, sayfalarda sz
dizisine dnyordu.
 X I./M A R T I

1895 Aralnn souk bir gecesinde, ehovlar Meliho-

vo'd i sofradan kalkmak zereyken, darda kpekler hav
lam aya balad. Kapya vuruldu. M aria am aya gitti. Elin
de tuttuu lambann nda, aire Tatyana iepkin-
Kopemik prl prl, ardnda da kr-kn, sklm-pklm
Levitan grndler. A u stosbcei'nde, kendisini haya
sz ve sefih bir adam olarak tantm asn balamayan res
sam, iki yldan fazladr, ehovla grmek istemiyordu.
Ama, Tatyana iepkin-Kopemik, steleye steleye, bu kav
gay unutmasn salam ve Levitan, yar dargn, y an
mutlu, Melihovoya gitmeye raz etmiti. ehov, ok duy
gulanarak, onu karlam ve bir sessizlik anndan sonra,
elini uzatmt ona. Gemiten sz etmemeye altlar, ses
siz bir anlamayla. Tanklara baklrsa, b irtak m beylik ko
numalardan sonra, Levitann gzel kara gzleri yalyd,
ehovunkilerse, taptaze nee ve parltlar iindeydi. Mos
kovaya dnnce, Levitan, yeniden kavutuu dostuna un
lar yazyordu: Benim iin ok deerli olan, gerekte hep
yle kalan insana yeniden kavutum.
Birka gn sonra, Moskovada ehov, ressamla atl
yesinde bulutu. Daha nceleri Levitann tablolarna hay
ran olan ehov, imdi yapay bir eyler buluyordu onlarda.
Suvorine unlar yazyordu: Artk gene deil, ustaca
resim yapyor. Galiba kadnlar onu tketti. Bu sevimli ya
ratklar ak verirler ama, erkekten pek az ey alrlar: sa
dece genliini. B ir grnt resmi yapmak iin coku ve
kendinden geme gerekir, insan doyuma varmsa, kendin
den geemez. Bir grnt ressam olsaydm, hemen hemen
bir kei gibi yaardm, bir kadm la ylda bir kez yatar,
gnde de bir kez yemek yerdim.*
ehov bu ileli disiplini kendisi iin dnyordu: Ma
nastrlara dinsizler alnsayd ve insan dua etmeyebilseydi,
kei olurdum.** diye yazacakt Suvorine, bir yl sonra.
Yaam la yazma iini nasl uzlatrmal? Gnlerin ssn
psn, kalem alm alarna kurban etmek gerekmez mi?
Bu sorun, yazn yaam na atld ilk gnden beri tedirgin
etmekteydi ehovu. Henz yeni bitirdii Y l adl uzun y
kde, bir tccar ailesinin, Moskovadaki kokumu yaa
mn etkisinde, alaln anlatyordu. Pek honut olmad
ama, dzeltip geniletemedii yksn, olduu gibi Rus
D ncesine verdi. Sansr metnin stne yklendi, din
le ilikili birok sayfay kartt. ehov, Suvorine Bu, in
sanda zgrce kendini dile getirme isteini ortadan kald
ryor. Yazarken, boaznzda sanki bir kemik varm duy
gusundan kurtaramyorsunuz kendinizi.*** diye yazyordu.
Bu kem ik'e karn, ehov yazma uran yavalatm a
y dnmyordu. Konusuz kald olmuyordu. Ama, bl
genin drt bir yannda, gidip, evlerinde grmesi gereken
hastalar vard. Ayrca Talej yaknndaki okulu destekle
mek grevini de stlenmiti. Bu ara, Serpuhov mahkeme
sinin nce jri yeliine, sonra da bakanlna getirilmi
ti. Bu da, birtakm ek devler yklyordu ona. Yeni yeni
yaz yazmaya balayanlar, okumas dileiyle yazlarn yol-
luyorlard. Son olarak da, doduu kentin kitapln zen
ginletirmeyi aklna koymu, yaymclardan parasz elde1
ettii ya da kendi parasyla satn ald kitaplar paket pa
ket yolluyordu Taganroga.
ehovun kendisini byle dattna zlen ve evlene
rek kendini dzene sokmasn tleyen Suvorine ak
ak unlar yazyordu ehov: ok gzel, evlenirim ister-
eniz, ama, ite koullarm: Her ey eskisi gibi kalm al ya
ni, kadn Moskovada yaamal, ben de krsal kesimde. Onu
grmee gitmeliyim. Her allahn gn, sabahtan akama
dek srp gidecek bu mutlulua gelemem. ok iyi koca ola
cam a sz veriyorum. Bana yle bir kadn verin ki, Ay gi
bi, her gn gmde grnmesin. Hem, evlenirsem daha
iyi yazamayabilirim * Birka gn sonra da, yine Suvorine
unlan yazacakt-, Benim dzensizliimle uzlaamayacak
ve beni rahatsz edecek bir kadndan ve alla gelen ev i
lerinden korkuyorum. Ama, belki de bu, yaam okyanusu
na dalmaktan ve apknln dayanksz sandalnda salla
np durmaktan daha iyidir. imdilerde artk metreslerden
holanmaz oldum.**
ehov, kadnlarla ilgilenmediini sylerken, kadnlar
onun peini brakmyorlard, kuyruk sallaya sallaya. Bun
larn en girikeni, kukusuz Lidya Avilovayd. 1894 yl bo
yunca ehov, ona bir kez olsun mektup yazmamasna kar
n, Lidya, onun kendisine aklanam az bir dknl ol
duuna inanmaktayd hep. ehov, 1895 ubatnda Peters-
burgdan geerken Lidya onu, kocasnn yokluunda, ba-
baa bir akam yemeine ard. arpntlar iinde e-
hovun yolunu beklerken, bir kar koca ka geldi birden.
Konuklar, Lidyann hazrlad yemekleri bir gzel yedi
ler ve anlamsz konumalaryla serseme evirdiler onu. So
nunda ehov gelince, arsz konuklar onu kaparak soru
ve yorum yamuruna tuttular. Lidya, sonunda konuklan
savunca, btn d gzelliini kullanarak ehova sald-
n y a geti. AmZarnda, yanm yzyllk bir uzaklktan, e-
hovun bu frsatta, kendisine kar, yllanm akn dile
getirdiini ileri srecektir. ehov, gya ona yle demi:
lk karlamamz anmsyor musunuz? Biliyor musunuz
ki, size gerekten aktm. ok ciddiydi bu. Sizi seviyordum.
Dnyada, baka hibir kadn, sizi sevdiim gibi sevemez
dim gibi geliyor bana. Gzel ve yrek hoplatcydnz gen-
 liginizde. Yrek hoplatc tazeliiniz, gzkam atnc bir
ekiciliiniz vard!.. Ama, biliyordum, braktm ya da be
nimle balarm koparan kadnlara benzemiyordunuz. Size
duyulan ak temiz ve kutsal olmaldr ve yaam boyu sr
melidir. Size dokunmaktan korkuyor, sizi incitmekten eki
niyordum...
Ne var ki, bu tutkulu grmenin ertesi gnnde e-
hovun Lidyaya yazd mektup, incelikten ylesine uzakt
ki, an yazarnn savlarm yalanlyordu: Evinizde ok s
kldm sylerken yanlgya dyorsunuz. Canm skl
mad, ama olduka bunalmtm, nk konuklarnzn sizi
ok rahatsz ettiklerini yznzden okuyordum.* Erte
si gn ehovdan Lidyaya daha da kuru bir mektup: e-
hov, kendine brakt yklerini Lidyaya yolluyordu u
kat deerlendirmeyle: Ksacas, yeteneiniz var, am a s
kc oluyorsunuz ve kabaca sylemek gerekirse, gevemi
siniz ve imdiden silik yazarlar grubuna girmi bulunuyor
sunuz. Diliniz, yallarn dili kadar yapmackl.** ehov,
mektubu i te n lik le , sizin ehov diye imzalyordu. Mektu
ba, ehovun son kitab y k le r ve A n la tla r eklenmiti,
pek de sevimli olmayan bir sunuyla: Yazardan L.A.Avi-
lovaya.
Hemen ardndan ehov, gya yllardan beri gizliden
gizliye sevdii kadn grmeye yanamadan Moskovaya
gitti. Kan nasl yorumlayacan bilemeyen Lidya Avi-
lova, iirsel bir yoldan ardna dmeye k arar verdi ve bir
mcevherciden, en sevdii yazarna, saat ksteine takla
cak bir madalyon smarlad. Kitap biimindeki bu madal
yonun bir yzne A.ehovun y k le r ve A n la tla r' ,
br yzne de sayfa 267, satr 6 ve 7 diye kazdrtt. Bu,
K o m u la r adl ykye bir yo lla m a idi: Bir yaamma ge
reksinim duyarsan, gel ve al onu. Lidya Avilova, madal
yonu ehova verilmek zere, kardeiyle Rus Dncesi'ne
yollad ve sabrszlkla ehovun tepkisini bekledi. Ama,
ehov, arm aan aldn bildiren bir yant bile vermedi.
Onurunda yaralanan Lidya, Moskova'ya gitti ve ehova,
gelip kendisini bulmas iin, Melihovo adresine bir mektup
yollad. Bu kez de, mektubu bolukta kald. ehov, yakasn
ondan kurtarm ak iin, Rus Dncesi yazarlar aracly
la, Taganrogda olduunu bildirdi.
Oysa ehov, Melihovodayd ve sayfiye evine kapan
m, ijkbaharm n belirtilerini gzlyordu. Kar, uyuukluk
ve yalnzlk aylarndan sonra, Suvorine unlan yazyor
du: Tarla kulan tarlalarda, ardk kular koruluklarda
tyorlar. Hava yumuak ve nee dolu *
Her zamanki gibi, ilk gzel gnlerde, konuklar akn
etti. ok gemeden btn aile Antonun d u ka l n d a , top
land. aroslavlda grevli olan Miel, belediyede yksek
bir mevkie getirilmiti. van'n, eitici olarak, n Mosko
vann okul evrelerinde yaylmt. Maria, Raiyevski Ens
titsnde retmenlik yapyor ve kyllere bakmak iin,
kardeine yardm etmek am acyla tp derslerini izliyordu.
Aleksandra gelince o, Y e ni Zamaniordaki durumunu sa-
lam latm r, Sedoi takm a adyla yklerini baaryla ya
ynlatyor ve Antona, vne vne, bankada bir hesap a
trdn ve tatilleri geirmek iin bir villa kiralam ay bile
dndn yazyordu.
Lika, o yaz, kez Melihovo'ya geldi ama, ehovu
ayartm aya kalkmad. akn apknlk yllarndan sonra,
ilikileri ak bir arkadala dnmt. ehov, karlk
l duygularnda byle bir saydamlktan sevin duyuyor
du. u ahlaksz Potapenkoya da en ufak bir kin beslemi
yordu Ona, artk Likann aalk ayartcs deil, nereli,
her zaman yardma hazr ve ahbapl hi de skc olma
yan bir insan gzyle bakyordu. Bir baka dostu, Levitan,
krklarndaki Ausfosbceinden bkm, salam yata ve
ok varlkl Anna Turtaninova adnda bir kadnla trajik
aklar yayordu. Bu kadn, 1895 Temmuzunda, Gorkadaki
mlknde kendisivle birlikte yaayan ressamn, yaam na
kymaya kalkrken, kendini yaraladn yazyordu e-
hova. Bu baarsz intihardan sonra, zavall adam yle
bitkin bir duruma dm ki, yalnz ehovun varl onu
kurtarabilirmi. Ama kadn, Levitanm bu duruma dme
nedeninin, akn paylaamayan ana kz arasndaki kyas
ya kavgalar olduunu belirtmiyordu. Dostluktan baka e
ye nem vermeyen ehov, Novogorod eyaletindeki Gorka
ya doru yola kt hemen. Orada, l benizli, gz morar
m, ba syrlmt. ki kadn arasnda kalm olan bu
adamn moralini ykseltmeye alt be gn boyunca.
Kukusuz baard da bunu, nk, Melihovo'ya dner dn
mez Levitandan bir mektup aidi: Nedendir bilmiyorum
ama, burada geirdiin u birka gn benim iin yaz ay
nn en yattrc gnleri oldu.
Grevini yerine getirdikten sonra ehov, sayfiyede
dinlenebilirdi. Gel gr ki, aradan iki hafta gemi geme
miti ki, yeniden yollara koyulmaya karar verdi Ama. bu
kez bir kurtarm a deil, birini grmekti ama: Tolstoy'u, a-
nayya Polianadaki maliknesinde grmek. Hemen btn Rus
yazarlar ve birok yabanc yazar, bu merak ve sayg ba
vurusuna giriiyorlard. O gne dek. Sava ve Bar ve A r
na K a re n in a yazarna hayran olmakla birlikte ehov, ruh
sal ilerlemeyi gklere karm ak iin teknik ilerlemeyi yad
smakta inat eden korkun peygamberin nnde eil
meyi reddetmiti. Tolstoycu Gorbunovun stelemeleri ka
rarszln yendi ve ehov da, hayranlarn aknna kap
trd kendini.
8 Austos 1895te, anayya Polianaya varr varmaz,
kendisini gtren kayn aal yolda kar karya geldi
yal yazarla. Tolstoyun stnde beyaz bezden bir i gm
lei vard. Omuzunda bir havlu, nehirde yzmeye hazrlan
yordu ehovdan kendisine elik etmesini istedi. kisi de
soyundular ve boyunlarna kadar suya daldlar. Suda r
pma rpna, anadan doma olarak, ilk konumalarn
yaptlar. Bu sadelik ehovu byledi birden. Karsnda
Rus yaznnn bir ant olduunu nerdeyse unutuvermiti.
Sonra, Tula yolu zerinde yrmeye baladlar. Tolstoy,
yetmi yedi yana karn, kulland bisikletin yararlarn
dan sz etti. Akam, Gorbunov, aileyle konuklara, Tolstoy
un yeni bitirdii Y eniden Dou 'un ilk taslandan para
la r okudu yksek sesle. Ama, ev sahibinin scak karla
masnn verdii gvenle ehov, duruma sahnesine hay
ran olduysa da, K atianm iki yl krek cezasna arptrl
masnn geree uygun olmadn, nk Rus mahkeme
lerinin bylesi ksa sreli cezalar vermediklerini syleme
yi gze ald. Tolstoy eletiriyi kabul etti ve yanl dzeltti.
Bu ilk bulumadan sonra, anayya Poliana ustas, olu
Leoya, ehovdan sz ederken unlan yazyordu: Batan
baa yetenekli, ok iyi bir insan kukusuz. Ama, bugne
dek, yaam stne kesin bir gr yok gibi.* ehova
gelince o, Tolstoyun son romanndaki kiilerin, aka
kendisinin szcs olm alarna hayflanyordu. Bununla bir
likte, Tolstoyda olaanst manevi yapl bir insan gr
yordu. Leo Nikolaiyevile konuurken insan, tmyle
onun etkisi altnda duyar kendini. Onun kadar ekici ve
szgelimi uyumla yaratlm bir insana rastlamadm.
Hemen hemen drt drtlk bir adam bu.** ehov, Suvo-
rine unlar sylyordu: Bir buuk gn Tolstoyun evin
de kaldm. zlenimim olaanst. Evimdeymiim gibi rahat
hissediyordum kendimi. Ve Leo Nikolaiyevile konumala
rmz ok serbestti.*** Birka gn sonra ehov, yine Su-
vorine: Tlstoyun kzlan ok sevimli.. B abalan n a hayran
lar ve gz kapal inanyorlar ona. Bu, Tolstoyun byk
bir gc temsil ettiini gsteriyor. nk, iten ve kusur
suz bir insan olmasayd, herkesten nce kzlan kukuyla
bakarlard ona: Gerekte, kzlar, kurnaz kular gibidir, tu
zaa drlemezler... nsan, bir nianl kz, bir metresi
istedii kadar aldatabilir ama, seven bir kadnn gznde,

* 4 Eyll 1895 tarih li mektup.

* * eho vun, e tin in in Edebiyat M ah e rl'n d e (Tarih Postas, 1911)
geen sz.
* * * 21 Ekim 1895 tarihli mektup.
bir eek bile bir filozof geinebilir. Ama, gen kzlarn g
zndeyse, baka bir itir bu.* diye yazyordu.
Tolstoyla bu buluma, ehovun edebiyatta barrsz-
lk 'm zorunluu ve yazarn kiileri karsndaki yanszl
ile ilgili dncesini hi mi h i ' deitirmedi. Ama, K a n .
A ksak A nna, Beyaz A ln , B ir C inayet, A ria n e gibi bir
ka ykden sonra ehov, yeniden tiyatronun ekiciliine
kaptrd kendini. 21 Ekim 1895te Suvorine niyetini bildiri
yordu sevinle: Dnn hele: bir piyes yazyorum! Ka
sm sonlarnda bitiremeyeceim her halde. Sahne kuralla
rna fena halde aykr dmekteysem de, zevkle yazyorum.
Bu, kadm, alt erkek rol olan drt perdelik bir kome
di; bir gl grnm, birok edebiyat tartm alar, az ey
lem be dirhemlik a k Birka h afta sonra, piyese bir ad
takyordu: Mart. lk replii yazdktan daha bir ay ge
meden yazar Helena avrovaya u haberi veriyordu: Pi
yesimi bitirdim ... zel bir yan yok. Genel olarak, ortann
altnda bir dram yazarym, diyebilirim.** Bu km
seyici deerlendirme, metne dnp onu canla-bala dzelt
mesine engel olmuyordu. Ayrca, ehovun, bandan a
kn, vnlecek eitli ykmllkleri vard: B ir okulun
yapmn hazrlyor, planlan, gider listelerini inceliyor, C er
ra h lk Y ll adl tp dergisini batm aktan kurtarm ak iin
saa sola mektuplar yolluyor, geim skntsnda olanlann
yardmma komak iin paralar topluyor ve eskiden oldu
u gibi hastalara parasz bakyordu. S anki b ir ile r i a rka sn
dan itiy o rm u g ib i sarsla duraklaya alarak, sonunda
m etnini akla kavuturdu ve R em ington yaz m akinas
nda iki nsha olarak daktilo etti. Nshalardan birini, u
szlerle Suvorine gnderdi: Piyesime fo rte olarak bala
dm, pianissim o olarak, btn dram sanat kurallanna srt
evirerek bitirdim onu... Piyes doyurmuyor beni, honut
deilim. Daha yeni doan piyesimi okuduktan sonra, bir
dram yazan olmadmn farkna vardm yeniden... Onu
kimselere okutmayn!*
ehov, bu kez de, doal eilimine uyarak, yaptnn te
mel elerini, dostlarnn yaamndan almt. nsan, en
kazlardan azok bir eyler armadan, gerek vurgusu ile
nasl yazabilir? Kukusuz, Aiarinn konusu, Lika ile Po-
tapenkonun acnas serveninden esinlenmiti. Kadn kah
raman, Lika yerine Ninayd, kara sevdal ve tutkulu. Y a
zar Trigorin (yani Potapenko) ayartyor onu, sonra da b
rakyor. Ninann, ondan olan ocuu krpecik yata l
yor. Ama, piyesin nemi, olduka baya entrikalarndan
ok, inceliklerle dolu diyaloglarn tonunda, aratrm alar
da, sessiz geen uzantlardayd. Olayn yerini, psikolojik or
tam alyordu. Duyarlk, davranlarda, lklarda deil,
yreklerin gizindeydi. Artk, seyircilerin nefesini kesen,
olaylar deil, duygulann sessiz gelimesiydi. Ksaca, yazar,
sarsmay deil, bylemeyi amalyordu.
M a rt nn, dostlar nnde ilk okunuundan balayarak,
piyes ile Lika yks arasndaki benzerlii herkes farketti.
Ayrca, Potapenkonun asl karsyla, piyesin bir baka ki
isi olan aktris Arkadina arasnda da benzerlik buldular.
Aktris avorskayann Moskovadaki dairesinde, ikinci oku
nuta, dinleyiciler ayn dnceyi paylatlar. Nemirovi-
Danenko, metni okuyunca, benzerliin apak ve tedirgin
edici olduunu syledi. Suvorin de, bu terslii belirtince,
ehov, ac ac yle yant verdi ona: Benim piyesim (M a r
t ) daha sahnelenmeden baarsz damgasn yedi. Bu
rada, Potapenkoyu betimlediim doruysa, onu sahnele
mek ya da yaynlamak olanakszlar elbette.**
ehovun dostlarn rahatsz eden, yalnz konunun Li
ka ve Potapenkoya balan deildi. Y azara olan hayran
lklarna karn, onlara, ehov yanl bir ey yapm' gibi
geliyordu Onlara gre, seyircilerin i tartm aya ilgi gs
termeleri istenemezdi. Tiyatroda, dorudan doruya entrik
olmayan her ey yararszd. Ve burada, insanlar, bir ey
ler yapacak yerde, i dnyalarm konuturuyorlard... Bu
eletirilerden incinen ehov, Suvorine yle yazyordu:
Dram yazar olmak iin yaradlmamm, talihim yok.
Ama, zlmyorum. nk her zaman yk yazmay sr
drebilirim. Bu alanda, kendimi evimde hissediyorum. B ir
piyes yazdm zamansa, sanki birisi enseme tokat atyor
mu gibi, keyfim kayor.*
Tiksintisini alt etmek ve piyesi 1896mn ilk haftalarn
da yeniden tezgha koymak iin, byk bir istem abas
gsterm3si gerekti. Hatta, piyesi batan baa kaleme ald
yeniden ve drstlk kaygsyla, piyesin bu ikinci biimi
ni, balca ilgililerden birisine Potapenko'ya gnderdi. Be
riki syleyecek bir ey bulamad. Yeniden rnek bir koca
olan Potapenko, Lika ile uzakta kalm ilikiye pek ilgi gs
termiyordu. ehov, Ocak aynda Petersburga gidince Po
tapenko ve kars, onu, Suvorinin son zamanlarda edindii
tiyatroya Tatyana iepkin-Kopemikin Edmond Ros-
tanddan evirdii U z a k ta k i Prenses adl oyuna gtrd
ler. ehov, kzkardeine: Her gn Potapenkolara gidiyo
rum. Yaam a sevinciyle dolup tayor Potapenko. Kars da
yle diye yazyordu.**
ehov, ngiltere Otelinde kalyordu. Birok dostla g
ryor, edebiyatIann yemeklerine gidiyor ve bakentin
alkantsndan akna dnm, orada kal sresini uzat
may dnyordu. Ama, kardei Mielin ta tl, i i d b ir
ve ok iy i yem ek yapm asn b ile n b ir k a d n ' la olan d
nnde bulunmak zere, 22 Ocakta, Melihovoya dnmek zo
runda kald ister istemez.
Nikah treninde bulunduktan sonra, Petersburga dn
d O^ada, 27 Ocakta. Suvorinin tiyatrosunda verilen mas
keli baloya katld. Lidya da oraya gelmiti. Yzn, kara,
yan m bir maskeyle gizlemi ve zerine bir domino geir
miti. Gya ehov, ona yanam ve akndan sz etmi
ti. ehov, kukusuz onu tandysa da, bir bakasna ben-
zetiyormu gibi davrand. Lidya, ona arm aan alp alm a
dn sorduunda, bu soruya, yaknda bakentte oynana
cak olan M art piyesinde yant vereceini sylemekle ye
tindi.
ehov, Petersburgdan ayrldktan sonra Moskovaya
dnd ve Suvorinle birlikte, Tolstoyu grmeye gitti. Yal
yazar, d e ka d a n la r dedii yeni sosyalist Rus airlerine kar
fkeler iinde buldu. Kars da fkeli grnyordu, ama
onun fkesi, dinsel konular ressam Gaya karyd. Bunun
la birlikte, evin iki kz sessiz sessiz iskambil oynuyorlar
d. Bu sz frtnas iinde, onlann durumu ehova neden
se i ac grnd.
ehov, kentte epeyce vakit kaybettikten sonra, kyde
yeniden alm aya balad. Ama bu alm a yalnz edebi
yatla ilgili deildi. Mlkn gzelletirme konusunda mem
nun olmayan ehov, bir yolun onanm , bir posta ve telgraf
brosunun almas, bir kprnn yeniden yaplmas, kom
u ky kilisesinin onanm Talojde yeni bir okul yapm gi
bi konularda idareyle cebelleiyordu. ok nemsemedii
bu son tasan iin gerekli paray toplamak am acyla kon
serler, am atr tiyatro gsterileri dzenlemekle urat, ek
sik paralar kendi cebinden tamamlad, planlan kendisi
izdi, ara gereleri satn ald. Dlgerlerle duvarclarn
alm alarm denetledi. 1896 Austosunda okul binas ta
mamlanmt. Al gn, papaz duvarlan kutsad ve
kyller ehova bir ikona ile Rus konukseverliinin sim
gesi olan tuz dolu iki gm tuzluk ve somunlar verdiler.
ehov, okullar yaptrarak, kitaplklar kurdurarak, has
ta kyllerin yardmna koarak yurduna daha iyi hizmet
edecei kansndayd, boyuna yeni ar Nikola Hnin giri
imlerini eletirmek yerine; o ar ki, gen yana karn,
babas leksandr IHnkinden daha liberal bir politika
uygulamaya yatkn grnmyordu. ehov, Haziranda Mos
kovadayken, Hodinkadaki llerin mezarlarn grmeye
gitmi ve bu geziyi, o gnlerde tuttuu zel an defterine
kaydetmiti. yi rgtlenmemi asayi grevinin hatas y-
212
znden binden fazla kii ta giyme bayramnda, ezilerek
lmt. Bu konuda, halk arasnda, bunun im parator ve
impa. atorie iin uursuz kt bir belirti olduu sylenti
leri dolayordu. Oysa, aklc olan ehov, yazg belirtisi
diye bir eylere inanmyordu.
ehov, yazglar birbirine ters den iki sevdalnn port
resiyle aklk kazanan A s m a k a tl Ev adl ksa bir yky
Rus Dncesi'ne verdikten sonra, Yaam m adl uzun bir
ykye komutu kendini. Bu ykde, Tganrogdaki gen
lik anlar ve okul yapmndaki deneyimleri yer alyordu.
Ama bu, aslnda, bir oulun, acmasz ve dar kafal burju
va babasna bakaldrsnn yksyd. Nefret ettii top
lumsal bir evreyle balarn koparan gen adam, sradan
bir ii, duvar boyacs olmak istiyordu. Btn abalarna
karn halkla btnleemeyeceini grerek, bu baarszl
n, ayrcalkl snf arkadalarnn szde baarlarndan
ok daha iyi olduu bilincine varyordu. N iv a dergisinde
yaynlanan yk, Tolstoyculua kar bir sulama gibi yo
rumland. Aslnda, kitleyle kaynam a retisinin, tara ya
amnn dertleri iin ideal b ir deva olmadn ile "i sr
mekle birlikte ehov, hibir yedek zm nermiyordu.
Her zaman kukucu olan ehov, anlatt ykye filozofa
sonular getirmek istemiyordu. Olaylar sergilemekle yeti
nerek, kiilerini, binlerce ac iinden, kendilerine denge
salayacak gerei aratrm aya brakyordu.
M a r tn n balca kiileri iin de ayn nesnellik geer-
liydi Orada da yazar, kiilerinin arkasnda kayboluyordu.
Piyesi hie indirecek kesintilerden korkarak, yetkilileri
pohpohlayarak kandrmas iin, kendine bal Potapenko
ya bavurdu. nemsiz baz ayrntlarda dzeltmelerden
sonra, Petersburg sansrcs, 20 Austos 1896da onayn
verdi. ehov, Feodossiada Suvorinin evinde birka gnl
ne kald srada, 8 Eyllde, yine Potapenko, telgrafla
M a r tn n Petersburgda Aleksandrinski tiyatrosunca kabul
edildiini ve rol blmnn ok parlak olacan, ilk tem
silin de 17 Ekimde yaplacan bildirdi.
Bu ilk baardan yreklenen ehov, yine de, seyircile
rin piyesine gleryz gstereceinden kukulanmyor de
ildi. Piyesin iirsel havasm beenenler bile, ok duruk
olduunu syleyip knyorlard onu. ehov, niyetinin yaa
m, glnl ve cokunluu, bayal ve kederleri, adi
lii ve gizemiyle bir arada dile getirmek istediini syle
yerek savunuyordu kendini.
7 Ekimde ehov Petersburga gitti ve oraya vardnn
ertesi gn, b ir provada hazr bulunmak iin, Aleksan-
drinski tiyatrosunun lo salonunda oturdu. Grd, iitti
i eyler ok zd onu. Sonraki gnler, aknl daha da
artt. Geceleri karabasan yapyordu yakasna. Dm
de, sevmediim bir kadnla beni evlendirdiklerini ve gaze
telerde bana hakaretler yadrdklarn gryorum* diye
yazyordu, Melihovodaki komularndan birine. Tiyatro
nun sahneleme iini salayan, mdr Karpov, oyunun in
celiklerini anlamyordu. Kt ynetilen oyuncular, yazarn
llle olan dknln zedeleyen konumalar yap
yorlard tumturakl tumturakl. Sinir kpne dnen ehov,
sk sk onlan susturuyor ve daha doal olmalar iin yal
varyordu onlara: nemli olan, dostlarm, yapmaclk tm
den gereksizdir, gerekten gereksiz. ok basittir btn bun
lar. Kiiler basit ve sradan insanlardr. arm a kulak
larn tkayan oyuncular, mesleklerini bildiklerini ileri s
ryor ve tumturakl konumalaryla iinip duruyorlard.
Bu provalardan birinde, tiyatrodan karken ehov, Pota-
penkoya unlar sylyordu: Hibir sonu km ayacak
bundan. Can skc, nemsiz, kimseyi ilgilendirmez bu.
Oyuncular ilgi duymuyorlar, seyirciler de ilgi duymaya
caklardr demektir bu. Kzkardei M ariaya da unlar
yazyordu: Petersburgda can sknts ar basyor... n
sanlar fkeli, aalk, sahte. Darda hava bir gneli, bir
sisli... Oyun, grltsz ve znl geecek. Genelde, pek
fazla krgn deilim.** Ve kzkardeine, oyunun ilk tem
siline gelmesini salk veriyordu. Evinde kald Suvorin,
an defterinde, konuunun kan tkrdn yazyordu.
12 Ekimde, ilk temsilden be gn nce, balca kadn
roln stlenmi olan M ariya SaVina, birden, Ninanm ken
di kiiliine uygun gelmediine ve kendi yerine bir baka
oyuncu bulmak gerektiine k arar verdi. Genel aknlk
iinde, gen aktris V era Kommissaryevskaya, hazrl ol
madan, onun roln almay kabul etti. Ve birden, bu ko
caman koyu gzl, ocuk yzl, tatl sesli bu kk, elim
siz insan Ninay ylesine canlandrd ki, btn topluluk
sarsld. Hayran kalan Potapenko, yeni aktrisin grnme
siyle sahnenin l l o ld u u n u sylyordu. ehov da, kar
dei Miele: Kommissaryevskaya hayran olunacak denli
gzel oynuyor diye yazyordu.
Ne yazk ki, hemen ertesi gn, oyuncular kendi yap
mack tutum larna dndler. O nlan dzeltme umudunu yi
tiren ehov, oyununu afiten indirmekten sz etti. Ama bu
an zm yolunun yarataca skntlan dnnce vaz
geti bundan. 17 Ekim sabah, temsilin ilk gn kzkardei-
ni karlam aya gitti gara. Maria, Likayla birlikte gece
treniyle geliyordu. ehov, onlara yorgun ve hasta grn
d. ksrk nbetleri iindeydi. ehov, M ariaya: Oyun
cular rollerini bilmiyorlar. Hibir ey anlam deiller. Kor
kun biimde oynuyorlar. Yalnz Kommissaryevskaya iyi.
Oyun baanszla urayacak. Bou bouna gelmi olacak
sn. diyordu.
M a rtd a , b ir grup insan, bir gl kysnda, bir ky evin
de bulumular, yazglarnn bouculuundan kurtulm a
yollarn tartyorlar. Aktris Arkadina, yalanm a korkusu
na kaptrm tr kendini. Kardei Sorin, daha bir dolu
dolu yaam ak istiyor. Erikin edebiyat Trigorin, yazdan
baka tutkular tanm a sevdasnda. Gen meslek arkada
Treplev, yeni b ir sanat biimi bulma ve onu kabul ettirme
hevesinde. Taze ve ateli kk Nina, byk bir aktris ol
may dlyor ve gerek baary, y a n k la r u ya n d ra ca k
baary tatm ak istiyor. Bu baarm a kaygs ylesine canl
dr ki onda, Treplevin akn kmser ve mesleinde ken-
 diine kolaylk salayacan umduu nl Trigorine ya
nar. Umutsuzlua kaplan gen yazar (Treplev) cannk
kymaya kalkr, am a beceremez. Ninann, o ansna la
net ettii Trigorin'le ekip gittiini grr. Aradan iki yl
geer, son perdede, oyunun kiileri, gnlk yaam1n engel
lerine arpp baarszla uradklarn kabul etmek zo
runda kalrlar. E ski b ir sig a ra tiry akisi g ib i b ir k e d e k f
len ip h av a sz k a lm a k ta n k o r k a n Sorin, artk felce uram
ve gz alm bir adamdr sadece. Gizliden gizliye Trep-
levi seven Maa, sradan bir ilkokul retmeniyle evlenmi
ve yanlglarn unutmak iin kendini ikiye vermitir. Tri-
gorin, kendini dkrklna uratan itenliksiz bir ede
biyata kaptrm tr kendini oktan. Yazarn yzst brak
t Ninaya gelince, ondan olan ocuunu yitirmitir. Ti
yatroda hibir baar kazanamaynca, kk bir gezgin ti
yatro topluluuna katlmtr. Dledii geni yol, bir ke
i yolu boyutlarna inmitir. Ama, yine de kendini yenil
mi saymaya yanamamaktadr. Onu yeniden gren Trep
lev, onu hep sevdiini sylerse de, Nina onu reddedince,
yaamna kyar ve bu kez ii baarr.
Btn oyun, insan yaamnn sam alna tanklk et
mektedir. Yazara gre, hibir byk tasan yoktur ki, er
ge baarszla uramasn. D ile gerei birbi'inden
ayran uurumun stne bir kpr atm ak iin insanst
bir enerji gerekir. Drdnc perde de yal D o'in, Trep-
leve bir yk konusu nerir: steyen A dam . Eskiden, gen
iken, yazar olmak istiyordum. Olamadm... Evlenmek iste
dim, evlenemedim. Hep kentte oturmak istedim. te, imdi
mrm kyde yitirmekteyim. der. Tasasz bir avcnn
vurduu bir martdan daha iyi (kukusuz, Levitann ya
ralad ve ehovun ldrd ulluun anm sanmas),
zetliyor bu tmce, yaptn ana temasn. Bu bouk
evrede devinen btn kiiler, akta ve sanatta uradkla
r bozgunun bir eit nsezisini paylamaktadrlar. Hepsi
tutkularnn dnde yayor, szn ediyorlar ama, yaa
m yorlar onlan. ehov, kendi yaratc i skntsnn, belir
 li ynlerini piyesteki iki yazara, Trigorinle Trepleve ak-
tanyor. Unl Trigorin, baarlarndan honut olmas gere
kirken olanvyor, yazmak onun iin bir eit alkanlk du
rumuna gelmitir. Bunu, yalanm aktan kaynaklanan bir ku
sur sayp zlmektedir. ehov, onun azndan, yrek pa-
ralayc b ir dille unlan sylyor: Ne sam a ey u ya
am !... Kuyruklu bir piyanoya benzeyen bir.bulutun geip
gittiini gryorum. Kendi kendime yle diyorum: yk
lerimden birinde, kuyruklu piyanoya benzeyen bu bulut
tan sz etmeliyim.. Tmcelerinizin herbirini, tmcelerimin
herbirini kolluyorum ve bir gn iime yarar diye yazar
lmn yemek dolabna koyuyorum kala-gz arasnda...
Hep byle oluyor, kendimi dinlemeye vakit bulamyorum
ve yaamm yutuyormuum gibi geliyor b a n a . Yaz ya
zarken, mutluyum.. Ama yaz yaynlanr yaynlanmaz, ar
tk hibir eye katlanam az oluyorum ve o an, bu deil, bir
yan lgdr bu, diyorum, bunu yazmamam gerekirdi. Canm
sklyor, ireniyorum. Yazlarm okuyorlar ve yle di
yorlar: Evet, gzel, ok ye te n e k li ama. T o lsto y'u n trn a
olamaz, ya da: ok iy i ama, T u rg e n iye vin B ab ala r ve o-
c u k la r' k a d a r deil. Tabuta girinceye dek byle gidecek
bu. ldmde, beni tanm olan insanlar, mezarmn
nnden geerken: T rig o rin y a ty o r burda. iy i b ir ya za rd
am a T urgen iyev k a d a r iy i yazam yordu diyecekler.
Buna karn, ehovun canlandrd ikinci kii, Trep-
lev, byn (Trigorini) gerekiliin clk km yn
temlerine gre yazmakla suluyor. Ona gre, sanatn bir ku
aktan bir kuaa, kendini yenilemesi gerek. Ama, kendisi
edebiyatta bir tufan yaratm ay dnrken, btn abala
rna karn, sulad bir gelenekle balarm koparamad-
m kabul etmek zorundadr. Camna kymadan nce un
lar sylyor acna szlana: Yeni biimlerden ok sz et
tim ama, beylik yazma kaydm gryorum ite... Yerin
dibindeymiim gibi yp duruyorum. Btn yazdkla
rm kuru, kat ve kapkara.. Yine: Niin yazdm, yaz
larm a kimin gereksinimi olduunu bilmiyorum. B ir d
v simgo karmaas iinde yalpalyorum. nancm yok v
neye eilimim olduunu da bilmiyorum. diye yazyordu.
Bu satrlar, ehovun Suvorine yazd bir mektuptan aln
m olabilir. Bunlar sregelen ylgnln yansmasyd.
M artnn ilk temsilinden birka saat nce, bu ylgn
lk yle boyutlara varmt ki, ehov gitmeye k arar vere
miyordu. Oyun, seyircilerin ok sevdii komedi aktristi
Levkeiyevan yararna oynanyordu.* Levkeiyeva, Mart'
dan sonra sergilenecek perdelik bir oyunda oynayacak
t. Ama, glmeye susam birok seyirci onun iin gelmi
ti. Perde ehovun dcl ve bkkn kiileri zerine aln
ca, salondaki seyirciler dnd, kaslp dona kaldlar. Bura
ya gnah karm aya gelmemilerdi. V era Kommissaryevs-
kaya, Nina'nn, n san lar, arslan lar, k a rta lla r, k e k lik le r , b oy
nuzlu g ey ikler, dilsiz b a lk la r diye balayan monologuna
giriince, kahkahalar, ardndan da yuhalar ve slklar dol
durdu salonu. Birinci perdenin sonunda, lgn alklar, kin
dolu bartlar arasnda iitilmez oldu. kinci perdede, g
rlt patrd kulaklar sar edecek lye ulat. Seyirci
ler, en dokunakl yerlerde alabildiine glyor, srtlarm
sahneye dnp birbirleriyle konuuyorlard. Afallam, in
me inmi gibi donup kalan oyuncular rollerini unutuyor,
bolukta oynuyorlard. Perde arasnda, dinlenme yerinde,
ok nl bir meslek arkadalarnn baarszl karsnda
keyiflenen yazarlar ve gazeteciler, zehir saan konuma
lara dalmlard: p orta ii sem bolizm ,!, N iin y k y az
m a k la yetin m ez? diye. Rus sahnesinde, b y lesin e baa rsz
bir p iy es g r lm em itir deniyordu szbirlii edercesine.
kinci perdenin sonunda, dehete kaplan ehov, tiyatro
salonundan aynlp Levkeiyevann locasna snd.
Son iki perde, baarszl hzlandrmaktan baka ie
yaramad. Temsilin hemen sonunda, ehov, paltosunun ya

* Rusya'da, b ir piyesin ilk tem silinin, tannm b ir oyuncu yararna

verilm esi b ir g elen ekti. ou kez, 17 Ekim 1896da olduu gibi, ayn
suarede iki piyes sergileniyordu.
kasn kaldrp, bir hrsz gibi srtn kam burlatrarak ti
yatrodan kat. Holde, kalabaln arasndan geerken, f
keli kk bir bayn, bara bara yle konutuunu duy
du: Tiyatro yneticilerini anlamyorum. Byle bir oyunu
sahnelemek bir hakarettir. ehov, tek bana Romanov
lokantasna gidip yemek yedi. Sonra, Petersburgun karl
sokaklarnda, yorgunluktan bitkin dnceye kadar, dola
p durdu.
Bu arada, kzkardei ve Lika dehete kaplarak, oyun
dan sonra bulumaya sz verdii otel odalarnda bekledi
ler onu. Dakikalar geerken, iki kadn zntlere boulu
yordu. Kaa bulmak iin, kentin dolamadk yerini brak
mayan Aleksandr, elleri brnde geri dnd ve kardeine
verilmek zere u pusulay yazd: Olaanst, iyinin iyisi
bir piyes bu, derin psikoloji ve dnceyle dolu, insan
duygulandran bir oyun.
Sabahn saat birinde ehov ortalarda grnmeyince,
M aria kardeinin Suvorinin ay n b ir dairesinde kald evi
ne gitti. Ama, Anton orada da yoktu. Maria, sinirleri ger
gin olarak, bayan Suvorinin yksek sosyete azyla kafa
iiren al-ene konumalarm ve oyunun o y n a n r duruma
getirilmesi iin gerekli deiiklikleri kesin bir tonla dile
getiren Suvorini dinlemek zorunda kald.
Sonunda, sabahn ikisinde, ehov evine dnd. Suvo-
rin, M ariann orada olduunu syledi. ehov, konuama
yacak denli yorgun olduunu ileri srerek onunla gr
emeyeceini dedi. Suvorin, bu ara ne yaptn sorunca da,
homurdana homurdana u yant verdi ona: Sokaklarda
srttm. Bir yerlerde oturdum. Bu temsili bir trl unuta-
myordum ite. Yz yl yaasam, baka tiyatro oyunu yaz
mayacam. Bu alanda baarszla urayacam sadece.*
Hemen ertesi gn, Moskovaya uzanmak zere tek ba
na trene binmeye hazrland. Yola kmadan nce, kim
seyle grmek istemedi. D ostlan kadar dmanlanndan
da kaarken, aceleyle M ariaya u mektubu yazd yine de:

* Suvorlnin G tceslnden.
Dnk olaylar beni artmad ve lsz zntlere bo1
mad. Provalarda hazrlanmtm buna ve kendimi ok fe
na hissetmiyorum . Bir baka mektupta da Miele unlar
yazyordu: Piyes gmbr gmbr kt. Tiyatro salonun
da aknlk ve utan dolu gergin bir hava dolanyordu ba
mzda. Oyuncular ok kt ve aptal aptal oynuyorlard.
Alnacak ders: Bir daha piyes yazmamalym nc bir
mektupta da Suvorine: Dn akam hi unutmayacam,
am a yine de iyi uyudum ve imdi olduka neeyle gidiyo
rum Artk h i b ir zam an ne piyes yazacam ne de oyna
tacam * diye yazyor ve, M a rty iine almas gereken
kitabn basksn durdurmasn istiyordu ondan.
Potanenko, ehovu tren istasyonuna gtrd. Trene
binmeyi beklerken, ehov biraz zorlama akalar yapt ve
zehir saan bir eletiriyle karlam a korkusundan, gazete
almad. Potapenko: Gzlerinden znt okunuyordu di
yecektir sonradan. Aiarfmn mutsuz yazarnn bana gelen
kt serven ylesine iine oturmutu ki, bavullarn va
gonda unuttu. Ertesi gn, mendfer mdrl onlan
ulatrd kendisine
ehov, kzkardeine yazd mektupta, sayfann altna
unlan ekledi: Melihovoya gelirken, Likay da beraberin
de getir M aria naza ekmedi kendini ve iki kadn, b
yk bir ruh hastasm a bakm aya hazr hastabakc gibi, ky
evine geldiler. Ama. ehov daha ilkten ta gediine oturt
tu: Temsil stne artk sz etmek yok! diye Bu konuda
onlar kendi aralarnda konumakla yetindiler. Gerek m ar
t olan Lika, Potapenkoyla olan hazin deneyiminin sahne
ye aktarlm asndan rahatsz olabilirdi. Ama, yazar, o "u n
kiiliini ylesine cmerte idealletirmiti ki gzelletirilmi
portresi karsnda duyguland. Y azarla olan ilikisinin b
tn bayal kaybolmu, kala kala, yaam a gs gerebil
mek iin son derece incelikler iinde rpnan cokulu, in
cinmi b ir yaratk grnm kalm t kendisinden. Temsil
den birka hafta sonra Lika, ehova unlan yazd: Evet,

* 18 Ekim 1896 tarih li m ektup.

burada herkes, M art'nm benim yaammdan esinlendii
ve ayrca belli bir kiiye kyasya azarlar yadrdnz
sylyor.
lk temsil akam bir baka kadn, Lidya Avilova, sah
nede olup bitenleri cokuyla izlemiti. ehovun dokuz ay
nce, kendisine verdii sz unutmamt: Piyesi seyreder
ken, ehovun kendini maskeli baloda tanyp tanmad
n kefetmesi gerekti. Konumalar ak p gidiyordu, iini ke
miren soruna hibir yant getirmeden. nc perdede,
Ninann Trigorine bir madalyon verdiini grd Madal
yona, yazarn adnn ba harfleri ve yaptlarndan birinin
adyla sayfa 121, satr 11 ve 12 harfleri kaznmt. No
var ki, Lidyanm ehova verdii madalyona kazdrd
rakam lar deildi. Kafas karan Lidya, art k oyuncularn
sylediklerini duymuyor, ylnz kendi tasasndan baka ey
dnmyordu. fkeli fkeli eve dnnce, ehov'un yapt
larnda bu konumaya uygun den alntlar bumak iin,
kocasnn yatmasn beklemek zorunda kald. Belirtilen sa
trlarn anlam yoktu. Dknklna urayp yataa gir
di am a uyuyamad. Birden bir k akt kafasnda: Ya bu
alnt, ehova yollad kendi yk kitabndan aktarldy-
sa?.. Yorgann bir yana atarak kitapha kotu ve yaptn
121. sayfasn ap 11 ve 12. satrlar okudu: Gen kadn
lar iin maskeli baloya gitmek uygun dmez nce sar
sld, sonra koltuklan kabararak kendi kendine Her eyi
sezmi, her eyi biliyor! dedi sonunda Oysa, burada ku
kusuz, ehov iin, davay reddetme sz konusuydu, alayl
bir biimde. ehov, her'zam anki gibi, bir kadn a~k istek
lerinden caydrmaya alyordu, ilikilerini ince alaya bo
arak. Bu madalyona ylesine nem vermiyordu ki, onu
Afortnm hayran olunas oyuncusu V era Kommissaryevs-
kayaya arm aan olarak verdi. Oyuncu, o zaman, ehovun
kendisine ateli duygular besleyip beslemediini sordu ken
di kendine. Ama ehov, Likadan ayn trden bir madal
yon sunmasn da istedi. Madalyonda unlar yer alacakt:
Rus dram yazarlar dem ei yelerinin piyes katalou,
 1890, sayfa 73, satr 1 Lika, katalogun belirtilen sayfas
na baknca, orada bir komedinin adna rastlad: lg n lg~
naha ya da B eklenm edik b ir lg n lk. Bu, Ignace Potapen-
koya dorudan bir antrmayd. Sonunda Lika ve Lidya
gibi, V era Kommissaryevskaya da, ehovda tutkulu bir in
san grmek istiyordu. Oysa ehov, kadnlarn gzel, se
vimli ve gleryzl olmasn isteyerek, onlar solumakla
yetiniyor ve onlara kar sevecenlik ve ll olmaktan
baka bir duygu beslemiyordu.
M a r t'1nn baarszl ehovu ruha ve bedence sars
mt. Gnlerin geip gitmesine karn, kendini bylesine
adad bir yapt karsnda, glmeler, slklarla nlayan
bir salon grnmn kafasndan silip atamyordu. Suvo-
rin kendisini, bir mektubunda, baarszlktan sonra ka
t iin, k o rk a k lk la, sulaynca, ona fkeli fkeli yle b ir
yant verdi: Korksaydm eer, redaksiyon odalarna, oyun
culara koar, sinirli sinirli, hogr dilenir, tela iinde,
piyesimde birtakm gereksiz dzeltmeler yapar, iki haf
ta Petersburgda kalr, M a r ty seyrederdim souk terler
dkp, yanp yaknarak. Evlenme nerisinde bulunup da
geri evrilen ve ekip gitmekten baka yapaca kalmayan
bir adam gibi davrandm soukkanl ve uslu akll... Evde
hintya itim ve souk suyla ykandm. imdi yeni b ir
oyun yazmaya hazrm.*
Bu szlerde, gururlu bir meydan okuma vard. Ger
ekte, sert eletiriler, yaralam t onu, aclara boarak.
Yalnz Suvorin, Y e n i Z a m a n la r' da, oyunun zgnln
vd. Ayn zamanda, Petersburg Gazetesinde Lidyann ba
harfleriyle imzal lehte kk bir yaz yaynland. Ama,
btn br gazeteler, M a rt'n m tylerini yoluyorlard, ne
eli b ir yrtclkla. Birisi oyunu t m de n sama buluyor,
birisi k a rm a n o rm a n lk ve dze nsizlikle suluyordu onu,
bir baskas da p e rd e le rin h e rb iri, um arsz, skc, sahte ve
anlalm az in s a n la r ve evre leriyle d o lu diye yazyordu.
Tolstoy da ayn dncedeydi. Suvorinin nnde, M a rt'
nn bsenden ykndn ileri sryordu: Yazar bura
da birbirinden ilintisiz eleri toplam ama, hangi ama
la bilinmez... ehov byk yetenei olan bir Rus yazan
dr. Ama, M a rt ok kt bir piyestir.*
Bununla birlikte, krc dedikoduculara, ykc basna
karn, birka gn sonra, 21 Ekimdeki ikinci temsil tam
bir b aan kazand. Suvorinin nerileri zerine, metinde
ufak-tefek deiiklikler yaplmt ve seyirciler, birinci tem
sildeki gibi vodvil am atrleri deildiler ve bu ciddi ve ince
oyunu cokuyla karladlar. Bu gr deiikliinden duy
gulanan V era Kommissaryevskaya, ehova unlan yaz
yordu: Tiyatrodan dnyorum. Kazand k. B aan tamdr.
Oybirliiyle. imdi sizi grmeyi ne kadar isterdim, herke
sin y a z a r diye barmasn duymanz iin. Potapenko da
u telgraf ekiyordu: Byk baar. Her perdeden sonra
alk tufan. Drdnc perdeden sonra birok alk ve al
k. Oyuncular, size sevinlerini aktarmam istediler ben
den.
Birok dost mektubu ehovun m asasna geliyordu, onu
kutlayan, Petersburga gelip baansna katlm ak isteyen
mektuplar. ehovu en ok duygulandran vg sz, n
l hukuku ve ince psikolog Konininki oldu. yle yazyor
du Koni: Mart, konusu, dnce yenilii, olaan durum
larn dnlp tartlm gzlemleriyle sra d bir oyun
dur. Bu, sahneye aktarlan yaamn ta kendisi, trajik bir
lemeler, artc dil ustal ve sessiz aclaryla herkesin
ulaaca ve hi kimsenin, iindeki ac alay anlamad
gnlk yaamdr bu ** ehov, yant olarak, bu mektu
bun kendisini canlandrdn yazyordu: nk btn
eletirmen topluluundan ok size gveniyorum*** diyor
du. Ama, gerekte yara iyileecek yerde azyordu. Gnler
getike, ehov, ilk temsil akam, piyesine ve kendisine

* Suvorinin G nce'si.
* * 7 Kasm 1896 tarihli mektup.
*** 11 Kasm 189o tarihli mektup.
kar tam b ir komplo hazrlandna inanyordu. Dost bil
dii ou kimse, piyesine kar, dmanlaryla irenilesi
bir sevin cokusu iinde birlik kurmulard. Gvendii bir
k a yakn dnda, btn gazeteciler, yazarlar, onu yer
den yere alm ak iin szbirlii etmilerdi. Kasm aynda,
G rg T an adl dergide kan bir yaz, onun bu dn
cesini desteklemiti. O dergide unlar yazlyd: Bunda,
yazar ve oyunculara kar bir eit alay vard. Seyircile
rin bir blm, kin dolu bir sevin iindeydiler. Salonun
yarsn ehovun dmanlar doldurmutu denebilir... En
ktler, iziktiriciler grubun,dand. Onlar tiyatroya, kiisel
bir hesaplama am acyla gelmilerdi. ehov, M artnm
yaynlanmasn kabul etti istemeye istemeye. Suvorin'e, ruh
durumunu yorumlarken unlar yazyordu: Bu aptalca
duygudan kendimi seve seve kurtarabilirim ama yapam
yorum. Nedeni, piyesin baarszla uramas deil. Daha
nceki piyeslerimin ou, ayn akibete urad ve bundan
h ibir zaman kaygya dmedim. 17 Ekimde baarszla
urayan piyesim deil, bendim. Daha birinci perdede bir
olay beni artt: 17 Ekime dek, yreimi dosta atm,
birlikte gle oynaya yemek yediim ve hatrlar iin ki
mileriyle (rnein Yasinski ile) ilikimi kestiim bu adam
lar, garip ve korkun bir ifadeyle kyorlard karm a...
imdi, her zamanki gibi serinkanlym ama, olup bitenleri
unutamyorum, beni dven birisini unutamayacam gibi.*
Bu kt deneyim, ehovun yazarlara kar gvensiz
liini arttrm aktan baka bir ie yaramad. Aydnlar ev
resiyle balarn koparmak iin, orduya yazlmay bile d
nd bir an. Ocak 1896da, yakn dou konusunda Rusya
ile ngiltere arasnda bir atm a olaslndan sz edildi
ini duyunca, Suvorine unlar yazd: lkbaharda bir sa
va karsa, katlacam. Bir buuk yldan iki yla kadar
kiisel yaammda yle olaylar geti ki... Vronski** gibi

* 14 A ralk 1896 tarihli mektup.

* * M etres i Arna Karanina'nn ntiharndan sonra sevgilisinin S rp-
Trk savana katlm asn antryor.
cepheye gitmekten baka bir ey kalmad bana. Savamak
iin deil, kukusuz, hastalara bakmak iin...*
Sava kmad ama, ehov, Melihovoda korkun bir
srgn yaam na itildi. M u jik le r adl uzun bir yk yaz
m aya balad, Rus kylsn acmasz bir k altnda gs
tererek. Kyl snfnn kusurlarn aa vurm akla bir
likte, civar kylere adyordu kendini hesapsz kitapsz. An
defterinde yle yazyordu: Herbirimiz, arkamzda bir
okul, bir kuyu ya da ona benzer bir eyler brakrsak ne
gzel olur. yle ki, yaammz iz brakmadan kaymaz son
suzlua.
O k, ehov komu Novoselski kynde yeni b ir okul
binas yaptrma iine giriti. Talej okulunda olduu gibi,
para toplad, cebinden para koyarak mim arla soyundu.
Masasnn stnde, elyazmalar ile kesin izgili planlar yan-
yana duruyordu. A ynca hkmet kararnam esi gereince
yaplacak nfus saymna katld. 10 Ocak 1897den 3 u
bata kadar, blgedeki isbalar dolat, kafasn ok alak
kap kirilerine arpa arpa. Bundan baka, buyruunda
alan 15 saymcy denetlemek ve son raporu yazmak zo
rundayd. Masasnn gzlerinde yzlerce fi birikmektey
di. Bu i bitince, gncesine u ksa notu yazd: Saym iin
bana madalya verdiler.
Ama, ehovu en ok coturan tasar, Moskovada bir
h a lk saray kurmakt. Bu dncenin elebalar, tiyatro
su, kitapl, mzesi, okuma ve toplant salonlaryla bir kl
tr merkezi kurmak istiyorlard. Ona yle geliyordu ki,
eski hmanist retimin somutlamasyd bu. ehov, Mos
kovaya gitti ve planlar grmek istedi. Ne yazk ki, bu is
tein bedeli ylesine yksekti ki, byk zntsne kar
n, bu dnceden vazgemesi gerekti.
Bununla birlikte, 19 ubat 1897de serflerin zgrle
kavumasnn yldnmn kutlamak iin Continentalde
dzenlenen grkemli bir akam yemeine Katlmay kabl
etti. Otele dnnce, gncesine unlar yazd: Canskc
ve gln. Yemek yemek, ampanya imek, sesini yksel
terek gevezelik etmek ve halkn bilinlenmesi, ulusal duy
gu, zgrlk vb. konularda sylevler ekmek. Beri yanda
frakl serfler, tam tam na eskinin serfleri gibi, bir tren
dzeyinde, bir masa evresinde oturuyorlar ve darda ara
baclar soukta bekliyorlar. Kutsal Ruha madik atm aktr
bu
On alt gnlk lenler, yemekler ve ziyafetlerden son
ra ehov, Melihovoya dnd ve M u jikler adl yksn
yazmaya koyuldu Yorgun, ok yorgundu. Yeniden kan t
kryordu. Ama, hasta olduunu kabul etmiyordu hep Bir
ay sonra, Petersburga birlikte gitmeyi neren Suvorin'le
bulumak zere Moskova trenine bindi.
ehov, 21 M artta Moskovaya varnca, Grand Hotele
indi Akam, Suvorinle birlikte Ermitage lokantasnda bir
masaya yerleti. Yemek yemeye hazrlanrken, ehovun
birden kanlar boald azndan. Kan ylesine akyo~du ki,
buzla bile durdurulamad. ok ll olan ehov, bu du
rumdan utand. Suvorin oni, ke~>di oteline, Slavianski Ba-
zar oteline gtrd ve doktor Obolenskiyi ard Ertesi
sabah ehov, Grand Hotele dnmekte diretti. nk, ya
zacak birok mektup ve g ecei birok insan vard. Ama,
kanam alar yeniden balaynca Dr. Obolenski onu verem
hastalklar uzman Dr. Ostroumovun kliniine gt'd.
ehov, lokantada skandal yaratt iin utanyor ve duru
munun ar olmadn syleyip duruyordu. Suvorin, onu
klinikte grdkten sonra, gncesine unlar yazyordu:
Hasta, her zamanki gibi glyor, akalar yapyordu, bir
byk kaba kan tkrrken Suvorin, onu oyalamak iin
Moskova nehrinde buzlarn zlmeye baladn haber
ve-di Bu szler zerine ehovun yz karard, iine b ir
reyle- domu gibi Suvorin. birka gn nce, dostunun
kendisine unu anlattn ii burkularak anmsad: Bir
kyl verem olursa yle der: Yapacak hibir ey yok. lk-
baha da, karlarn erimesiyle ekip gideceim.
ehovun klinie kaldrldn renen yorulmak bil
meyen Lidya Avilova, Moskovadan geerken koup geldi
ve onu dakika grme izni ald. Ama, onu konutu "ma
sn a izin vermediler. Ama, Lidya. onunla ak yreklilikle
konumay baardn ileri srecektir. Lidya, ertesi gn ye
niden geldi ve ona iek getirdi. O gn, M aria da, karde
inin baucunda oturma izni ald. A m iarmda; Anton
Pavlovi, srtst uzanmt. Konumas yasaklanmt. Ona
gnaydn dedikten sonra, heyecanm saklam ak iin, masa
ya doru gittim ve bir akcier emas g dm Mavi ka
lemle izilmiti. Ama st blmleri krmzyd. O blm
lerin hastalkl olduunu anladm diye yazacaktr.
ki gn sonra, ehov yatanda bitkin yatarken, birden
Tolstoy kendini grmeye geldi. Doktorlar ve hastabakc
lar, bunca nl bir kiinin ieri girmesini engellemeyi g
ze alamadlar. Onu gren hasta, bylesine yukardan ge
len bir ilgi kar'sm da duyguland utana skla. Yal ya
zar, meslekdamn yatt da~ack yatan yanndaki bir
muamba koltua oturdu ve bir klinikte bulunduunu, gn
leri belki de sayl olan bir adamn yannda otu~duunu
grkemle unutarak, ruhun lmezlii stne ateli bir tar
tm aya giriti. ehov, dostu Menikova, alayl alayl un
lar yazacakt: ok ilgin bir konumamz oldu, zellikle
konumaktan ok dinleyen benim iin. O, (Tolstoy) yle
sanyor ki, biz hepimiz insanlar ve hayvanlar z ve
amac bizim iin bir olarak kalan bir ilkenin ak'l ya da
ak banda yaammz srdreceiz ehov iin bu
lmezlik d bir jelatin k tle yi dndryordu. Tols
toy a, duyulur duyulmaz bir sesle, bylesi bir yaam iste
mediini syledi ve bu sz Tolstoyu rahatsz etti.
Bundan sonra, hasta bitkin olduundan konuamayn-
ca, yal1 usta, bitmez tkenmez bir baka konuya geti:
kendi sanat grne. ehova, bir sre iin D irili'i bir ya
na braktn ve sanat zerine bir kitap yazmaya hazrlk
olarak altm kadar estetik yapt okuduunu syledi ve ki
tabnn tezini aklad hemen. Ona gre, sanat, ahlakn ya
da dinin hizmetinde olursa doruluk kazanabilirdi ancak.
ehov, btn gcn toplayarak, ona kar kmaya kal
krken, Tolstoy sesini ykselterek, ada sanatn koku
maya mahkum olduunu ve onu dpedz yasaklam ak ge
rektiini syledi. Bu dedii dedik, bu sakall konukan pey
gamberin nnde ehov savamaktan vazgeti. Ama, bir
ka gn sonra, meslek arkada Ertele unlar yazd: Onun
(Tolstoyun) dnd yeni bir ey deil: her ada, b
tn bilgeler bu arky sylemilerdir. Yallarca, hep dn
yann sonu gelmitir. Hepsi de, ahlakn aalara dt
n, sanatn yozlatn, bayalatn, insanlarn yozla
tn vb. sylemek eilimindedirler. Tolstoy kitabnda, sa
natn son aamasna vardn, bir kmaza girdiini ve
ancak geriye ark ederek bu kmazdan kurtulabileceini
ispatlamak istiyor.*
Bu kesip biici, dler iinde yzen adam gittikten son
ra ehov, dinginlie kavuamad. yi uyuyamad. afakla
birlikte, yeni kanam a geirdi.
Klinie girdi gireli, durumu stnde hibir kuruntu
su kalmamt. Doktorlar, yaygn bir akcier veremi tans
n koyduklarnda ehov, kz ve erkek kardelerinden, ger
ei ana ve babalarndan saklam alarn istedi. Akcierle
rinin ypranmasna karn, nnde hl birka gzel yl
olduuna kendini inandrmak istiyordu. Ama Dr. Ostrou-
mov, onun yaamnda kkl bir deiiklik yapmasn salk
verdi. Krsal kesimde oturmas, salna zen gstermesi,
bol bol yiyip imesi, zellikle de doktorluk yapmamas ge
rekti. ehov, Suvorine yle yazyordu: Benim iin bu.
hem bir rahatlam a, hem de byk bir yoksunluk Blgede
ki btn sorumluluklarm yok sayacam, bir robdambr
satm alacam, gnete snacak ve oburcasna yiyeceim.
ok konuma, yzme vb. yasaklar da kondu bana. Az az
kan geliyor boyuna.**
 Hastalnn haberi kentte yaylnca, birok dost onu
grmeye geliyor ve gevezelikleriyle yoruyorlard. Evlen
mem gerek, diye yazyordu yine Suvorine, Belki hrn
bir kadn, beni grmeye gelenlerin saysn yarya indire
bilir. Dn btn gn, durmakszn geldiler. Gerekten b
yk bir ykmd bu. kier ikier geliyorlar ve herbiri, ba
na ko n u m a derken bir sr soru yneltiyordu.*
M asann stnde, iek demetleri yannda havyar ku
tu lan ve tavsiye peinde acemi yazarlarn gnderdii am
panya ieleri duruyordu. ehov, kendisine gnderilen el-
yazm alann dikkatle okuyor, mektuplar yantlam aya a
lyordu. Moskoval bir gen kadn, birka yk yolla
mt. ehov, onlar gzden geirdi ve serte eletirdi. Gen
kadm ehova klinik adresine yazd: d a h a cesu rca v e
ru h y celi i beklediini syleyerek. ehov, ona sabrla ya
nt verdi, yatakta uzanm durumda mektup yazmakta g
lk ektiini gznne getirmesini syleyerek.
Sonunda, doktorlar ehovun ayaa kalkm asna izin
verdiler. ehov, kliniin koridorlarnda, bahede kk
admlarla dolayordu. Bir gn, yaknlardaki Novodiyevii
m anastrnn mezarlna kadar uzand ve drt yl nce
oraya gmlen dostu Pleeiyevin mezar banda sayg du
ruunda bulundu. lm dncesi, iimizde korkudan da
ha byk bir eyler yaratyor. Sizi mezarla gtryor
lar, dnp ay iiyorsunuz ve iki yzl konumalar yap
yorsunuz diyordu Suvorine. Suvorin, bu szleri gnl
ne geiriyordu. ehov, yar sakat bir yaam olacan bi
liyordu artk. Gelecek, onu kayglandryordu, gerek ken
disi gerek akrabalar iin. Dinlenmeye mahkum olunca, ai
lesinin gereksinimlerini karlam ak iin, yazmak gcn
bulabilecek miydi hl kendinde? Suvorin, aka olarak so
nunda tembelliin tadn karacan syleyince yle ya
ntlad onu: Tembellikten nefret ederim, ruhsal gszlk
ve geveklikten nefret ettiim gibi.** ehov, geirdii bu
nalmn, yaratc yetilerine zarar vermediini kendi kendi
ne ispatlam ak iin, bir an nce alm aya koyulmak isti
yordu.
Ancak, 10 Nisanda, doktorlar ehovun klinikten ayrl
masna izin verdiler. ehov, ertesi gn, kardei vanla bir
likte Melihovoya gitti. Ana-babasna, ilkbaharda serin g
ne altnda rperen krlara, katlarna ve kitaplarna ka
vutu sevinle, Maria, yre kyllerine haber salarak te
davi iin kardeine bel balam am alarn istedi. ehov da,
uzun yrylerden, bahe ilerinden vazgeti ve gnde,
bir tek gl fidan budamak ve serelere kenevir tohumu
serpmekle yetindi. Ne var ki, bunlarn dnda, alageldii
ykmllklerden kopmay gze alamad. Byle, kzkar-
deinin uyarlarna karn, Taganrog kitaplna kitap bal
yalar gndermeyi, Novosselki okulunun yapmn dzenle
meyi, geici konuklar karlamay, retmenleri snava
sokmay, dostlara, yazarlara ve bir eyler soranlara ok sa
yda mektup yollamay srdrd.
Bu gnlk skntlara, imdi de Rus D ncesi'nde ya
ynlanan son yks M u jiklerin yaratt kayg ekleniyor
du. Rus kyllerinin bu dn vermez betimlenmesinden
dehete den sansrcler, metni hayli budamlard. yk
bu durumuyla, creti karsnda okuyucuyu artt. Ko
nu, kentli bir gen kadnn, Olgann, ky dnyasn kefet-
mesiydi. B ir Moskova otelinde, sonradan garson olarak a
lan b ir kyl ocuuyla evlenmi olan Olga, onu, ok has
ta durumda, doduu kye gtrr. evresinde grdkle
ri, yoksullua, kr inanlara, pislie, bilgisizlie, kabala,
acmaszla, tembellie batm insanlar, kendi lkesinden
baka bir lkedeymi izlenimi verir ona. Orada, sineklerin
kaynat ayn konutta, on ya da on iki insan yayor, su
ya banlan kara ekmekle besleniyorlar, kadnlar hayvan
gibi dvlyor, insan ancak vodkayla kafay bularak ka
abiliyor umutsuzluktan. Yumuak ve alm yazsna boyun
emi insanlar bu hayvanca halk cehenneminde ezilmeye
mahkumdurlar. Kocasnn lmnden sonra Olga, Mosko
vaya dner ve kk kzyla yollarda dilenir.
Yaynlanr yaynlanmaz M u jikler yaznsal bir olay ola
rak arln duyurdu. Basnda, yapt konusunda sert
polemikler patlak verdi. Ama, genellikle, eletiriler vgl
oldu. K uzey P o s ta s n d a u satrlara rastlanyordu: M ujik
l e r in baars, bize Turgenyev ya da Dostoyevskinin yeni
bir romannn yaynland dnemi anmsatyor. ehov
birok cokulu mektup ald. Bunlar arasnda Leikininki
yleydi: M u jik leri okudum. Ne gzel, ne gzel! Bir ge
cede okudum hepsini, sonra uzun sre uyku tutmad gz
lerim Oyun yazar ve emprezaryo, ehovun dostu, Sum-
batov - ujin, daha da ileri giderek unlar yazyordu: B
tn dnyada nice yldan beri yaynlanan en byk ya
ptlardan biri... Her birinde, gerein korkunluu, da
yanlmaz bir g, Shakespearen doal betimleri var. Beri
ce sen bir yazar deil, doann ta kendiisin... M u jikler'de
filan filan gn havann nasl olduunu, gnein konumu
nu, bayrn rmaa nasl indiini seziyorum. Hibir ey be
timlenmese de, gryorum her eyi *
Halk ve Tolstoycu olan baka eletirmenler, ehovu,
Rus kyls imgesini keyfince karartm akla suluyorlard.
ehov, be yl gn gnne, doktor ola'ak, m ujiklerle bir-
arada olduktan sonra, alalm alarna, herkesten ok tank
olduunu syleyip yant verebilirdi onlara. Ama, kendi ku
ralna gre, yaptlarndan herhangi biri evresindeki tar
tm alara katlm aktan kamyordu Hem, bu kat t~e tab
losu karsnda rezalet diye baranlarn bile, vicdanlar
rahat deildi. M ujikler'in baarsyla ehov, M artnn ba
arszlnn cn alyordu aka. Aleksandr, halkn onu
hibir zaman bu denli sevmedii konusunda gvence ver
mek istiyordu ehova.
Bu halk sevgisi ehovu hem rahatlatyor, hem de kay
glandryordu. Ksa sreli bir parlamadan sonra, glgeye
dmekten korkuyordu. Kukusuz, birok yk ve piyes
taanlar vard. Ama, hastal onu takattan drmt.
Beyaz bir sayfa nnde, uzun uzun dlere dald oluyor
du. Gzel gnlerle birlikte, sevgili Melihovosu, kendini
grmeye gelenlerle dolup tayordu yeniden. Evli karde
leri, oluk ocuklaryla geliyorlard bir haftalna. Sevine
sevine b ann a bast Levitan, Lika ve vanenko gibi bir
ka dosta karlk, ne kadar da anak yalayc geliyordu!
Leontiev - eglova Dn hele bir diyordu. u son
gnlerde en az on kadar konuk geldi buraya Moskova'dan.
Sanki bir han iletiyorum. Onlar beslemek, yedirip iir
mek, yatracak yer bulmak gerek onlara! Evin grlt
patrds ehovun alm asna engel oluyordu. ou kez,
sessizlik iinde yazabilmek am acyla btn konuklarn uyu
masn beklemesi gerekiyordu. Leontiev - eglova bak
lrsa, ehovun rengi umu, yz izgileri gergin, baklar
tedirgindi. ok ksryordu. Sesi bouktu ve acya al
yordu. Akam lan, hava yumuak da olsa, bir battaniyeye
sanlyordu.
Melihovo dnda, Moskovaya ya da evreye yapt ka
am aklar onu ok yoruyordu. Zenginliin sergilenmesine
dayanamyordu artk. Levitan, onu milyoner Serj Moro-
zovun malikanesine ardnda, ehov, Suvorine unla-
n yazyordu: Ev, Vatikan kadar geni. Uaklar, gbekleri
stne sarkan yaldzl zincirlerle ssl, beyaz pikeli yelek
ler giymiler. M obilyalar baya bir zevk rn. Ev sahi
binin yz anlamsz. Kap gittim oradan.*
ehv az yazyor, ok okuyordu. M aupassanta bayl
yordu. Franszcay az bilmesine karn, yklerinden baz
larn evirmeyi dnyordu. Ayn zamanda, gariplikleri
dolaysyla M aeterlinckin piyeslerini de beeniyordu. Su-
vorin, niin K rleri tiyatrosunda sergilemiyordu? ehov,
ona unlar yazyordu: Seyirciler y a n aptal olduu iin,
piyesin bir zetini afilerde yaynlayarak baarszl n
lenebilir. Ayrca unlar da ekliyordu-. Birok konuum
var. Aleksandr, oullarn bana okuttu stleri balar rl
plak. Evimde yayorlar. Ne zaman gideceklerini kimse
bilmiyor. Galiba, yaz sonuna dek, belki de sonsuza dek ka
lacaklar! A na-babalannca ok nazik bir davran!* Lei-
kine de ayn szlanmada bulunuyordu: Konuklarm var, is
tiyorsan al onlani Yerim, yatak araflarm yok. nsanlar
la konuacak ve ev sahiplii rol yapacak durumda dei
lim.**
Austos balarnda sab n ylesine tkenmiti ki, dok
torlarn szne uyup, souklar bastrm adan nce, dinlen
mek iin, k scak bir iklimde geirmeyi dnyordu.
Tam o srada Rus H ab erlerinin bayazar, dostu Sobo-
levski, Biarritzte yazlkta olduunu yazyordu. ehov, ora
ya tek bana gitmeye k arar verdi. Ama, Avrupada tek ba
na yolculuk yapmaktan ekiniyordu. Suvorine: Bana bir
yolculuk kitab gndermenizi rica edeceim. nk, Biar-
ritze hi gitmedim ve bu giriim beni biraz rktyor. Bi
liyorsunuz, ben yabanc diller dnda btn dilleri konu
urum. Almanca ya da Franszca konutuum zaman, -
mendfer grevlileri benimle alay ediyorlar. Pariste istas
yon deitirmeye gelince, bu, benim iin krebe oynama
gibidir,***
Geriye kala kala, para sorununu zmek kalyordu. e
hov, k an k hesaplara giriti. Rakam lar onu hakl kard.
imdilerde, Rusyann hemen her yerinde oynanan Mart'
nm telif hakkha eklenen M u jikler iin ald ykl bir
avans, Fransada birka ay kalmasn salam aya yeterliy-
di. ehov, Melihovodan ayrld 31 Austos 1897de. bu ok
bildik yerden kaarken, hastalndan da kayor duyguau
iindeydi.
 X II./Y A L T A

ehov, kzkardeine: Sevimli yol arkadalaryla Ber

line kadar gittim. Berlinden Klne kadar, Alm anlar puro
dumanlaryla az kalsn boacaklard beni. Klnden Parise
dek uyudum. diye yazyordu.*
ehov, Pariste Suvorinlerle bulutu. Onlar, ehovu
birka gn sokaklarda dolatrdlar. Yorgunluunu basti
r bastra, dnemin gzde kahvelerine, Moulin-Rougea git
ti. Orada tef sesleriyle gbek danslarn seyretti, sonra
Nant ve Ciel kabarelerine urad, Louvre maazalarndan
bir kazak, iki kravat, bir gmlek satn ald. Kenti ilgin v e
e k ic i buldu. Sonra trene binip, kendini Sobolevskinin bek
ledii Biarritz'e gitti.
Orada, Victoria oteline yerleti. Bu deniz banyolar
merkezine ayak basar basmaz, sokaklardaki ve dalgakran
daki canlln bysne kaptrd kendini. nce, gneten
korurm ak iin, kendine bir ipek apka satn ald Plaida,
kk bir hasr kulbeye oturdu, kpkl byk dalgal
okyanusu gzlerinin iine doldurdu kendinden geercesi
ne. Oyalanmak iin gazete okuyor ve tiril tiril giysili, elvan
elvan emsiyeli, tasmal kpekleriyle yazla km insan
larn ve gitarl gezgin arkclarn geiini seyrediyordu.
Btn bunlar, dediine gre, onu Melihovodan binlerce
verst uzaklara srklyordu. Rusyaya dnmeye hi de is
tek duymuyordu. Fransann daha iyi tadn karm ak iin,
Margot adl, on dokuz yanda bir gen kzdan Franszca
dersler alm a zorunluluunu duydu. Tek zld ey, Bl-
arritzde birok Rusun bulunmasyd. On be gnn so
nunda, hava, rzgara ve yam ura soyununca, gnee yeni
den kavumak iin Nicee gitti bir kou.
Bu kez, oturmak iin Gounod sokanda 9 no.daki Rus
pansiyonunu seti. Orada, ou hasta, krk kadar yurtta
vard. kinci kattaki odas geniti, gneye bakan pencere
boluklar, yerde hallar, K leo p a tra n m k in e b en z ey en bir
karyola ve ay n bir helas vard. Rus olan a kadm, bor
ile kzarm patatesli bifteklerin yanyana bulunduu, yar
Rus yar Fransz yemekleri hazrlyordu. Konuk masasn
da ehov, yanndakileri alayl alayl gzlyordu Orada ye
mekler verilirken, en iyi et parasn seer korkusuyla, e-
hova dik dik bakan, fkesi burnunda dul bir kadn, sol
gun yzl yal kzlar, enebaz, dedikoducu gekin hanm
lar vard. ehov, Suvorine, bir gn bu hanm lara benze
mekten korktuunu yazyordu. ehov, dar kabilecek
oldu mu, hemen frlyordu. Gneli hava, iekler, palmi
yeler, durgun ve mavi deniz, her ey, onu tembellie iti
yordu. Uzun uzun Promemade des Anglaisde dolayor, bir
kahvenin terasnda oturuyor, gazete okuyor, ak hava or
kestrasn dinliyor ve hibir ey dnmemeye alyor
du. Bununla birlikte, Franszca dersleri almay srdr
yordu ama, bouna. Dil bilmemesi, bura insanlaryla iliki
kurmasn engelliyordu. Buna karn, birka stn yete
nekli Rusla tant: leri dnceleri yznden Moskova
niversitesindeki grevinden atlan ve Parise sman hu
kuku, tarihi ve filozof Kovalevski, fkesi burnunda res
sam Yakobi, yumuak ve ekingen bir adam olan Rusya
Konsolos yardmcs Yurasov. ehov, onlarla iskambil oy-
nuvor, gotik tavernaya istridye yemeye gidiyor ya da be
lediye gazinosundaki gsterileri seyrediyordu.
Bu ufak-tefek zevkler, iine pimanlk ve vicdan ezin-
ci salyordu. Ufak not defterine yk konularn yazyor
r.ma, onlar gelitirmeyi gze alamyordu. HeD ar ar
gerilimlerle yazyorum ama, burada, bir otel odasnda, ya
banc b ir masa banda, gzel b ir havada dar kmak is
terse insan, yaz yazmak daha da g gelir* diye yazyor
du gazeteci Batiukova. Bu koullar altnda alm ak,' bir
bakasnn diki makinasmn bana oturmak gibi b ir ey
dir. diyordu. Ayrca, uyku getiren bol yemeklerden de ra
hatsz olduunu sylyordu. Bununla birlikte, inat etti, a
r bir coku iinde, irene tiksine, stste yk yazd:
P een ek, D oum yeri, A rabay la. Bu abadan yprand ve
sonu ona pek parlak grnmedi. ykleri, istemeye iste
meye Rus y k leri'ne yollad.
Ksa sren bir iyilemeden sonra, ehov, yeniden kan
tkrmeye balad. Bu uyary hafiften alr grnd. Hele-
na avrovaya: Zaman zaman kan tkryorum. Ama,
bunun salk durumumla bir ilgisi yok, henz ifteletir-
medikleri bir dana gibi srayp duruyorum. Evlenmemi
olmam ne ans! Ne rahatlk!** diye yazyordu. Ne var ki,
doktorlar, artk merdiven kmamas iin, zemin katnda
bir odaya tanmasn salk verdiler ona. Ayrca, gne
batar batmaz, pansiyona dnmesini istediler. Bu nlemle
re karn, Moskovadaki kadar ar olmamakla birlikte,
kan tkrm eler srp gidiyordu. ehov, Suvorine unlar
yazyordu: Kan tkrme yznden, oda hapsindeymiim
gibi, evde kalyorum. Benim iin byle tek bana yaamak
can skc ve zc.***
Bu bir yere kapanp kalm a duygusuna kar savamak
iin, Rusyada brakt dostlar ve yaknlaryla srekli
mektuplayordu. Onlardan katktan sonra, yokluklarna
zlyordu. Kendisi Melihovoda yokken, nasl kalkyor
lard ilerin altndan? Tam yetki verdii Maria, ondan
kesin buyruklar alyordu: paraya gereksinimi olursa, Rus
D ncesinden avans isteyebilirdi.
Noel iin inek obanna bir, ky papazna ruble
vermeyi, Novosselki okulu iin kirem it veren komu
ya teekkr etmeyi ve babaya Melihovonun sey ir d e fte r i
nin b ir nshasn alm akla ne denli mutlu olduunu, unut
mamak gerekti.
ehov, Likaya da, y an ciddi yar aka, mektuplar ya
zyordu. Bylece, ona, milyoner Serj Morozovun garip bir
davrann anlatt fkeler iinde. Milyoner, Levitana da
narak, ehova iki bin rublelik bir y ard m paras yolla
mt: Ben istemedim bu paray, istemiyorum da bu para
y, tabii, adam incitmeden geri gndermeme izin vermesi
ni istedim Levitandan. Levitan, geri gndermemi istemiyor
ama, ben gndereceim. On be gn yada bir ay bekleye
ceim ve paray, b ir teekkr mektubuyla, geri gnderece
im.*
Ayrca ehov, Likadan, kiminle krtrdn, gerek
ten bir i am ar butii am ak isteyip istemediini soru
yordu dosta. Size ahlk dersi verecek deilim, sadece
ilk bakta kendi halinde ister bir atlyede, ister bir bu
tikte olsun bir alm a size bamsz bir durum, dinginlik
ve y ann iin bir gven salayacaktr. diye yazyor ve ma
azasna gidip gzel satc kzlara taklm ak istediini bil
diriyordu.
Lidya Avilovaya gelince, ehovun gidii onu hi ra
hatsz etmemiti. ehovun peini brakmamaya karar ve
rerek, onunla yeniden mektuplama cesaretini buldu ken
dinde. B ir kez daha, yklerinden birkan gnderdi ona
ve grn almak istedi. Anlarnda: ona kendimi zorla
kabul ettirm ek istediimin farkndaym. Ama, canm a k
yamadm gibi, bu mektuplamaya da son veremiyordum.
diye yazyordu. Can sklan ehov, her zamanki kibarly
la, ustalkl bir t ve eletiri dozuyla yant verdi ona
Btn yklerinizde, deneyimsizlik, kararszlk ve tem
bellik grnyor ou kez satrlar arasnda... Tmceleri
niz zerinde almyorsunuz: almanz gerek. Btn sa
nat da burada.** Lidya Avilova onu, yklerinde yalnz
zgn ve silik kiileri gstermekle sulaynca, hakl oldu
unu kabul ederek, unlar yazyordu ona, l^>ir baka mek
tubunda: Ne yazk ki, benim kabahatim deil bu. ste
meye istemeye oluyor. Yaz yazarken de kendimi zgn
hissetmiyorum: ne olursa olsun, altm zam anlar hep
keyfim ye rindedir. zgn ve ii kararm insanlarn hep
nee iinde yazdklar, neeli insanlarn yazdklarmnsa,
daha ok, bunaltc olduu gzlenmitir. Ben nereli bir
adamm: Hi deilse, yaammn ilk otuz yln keyfimce
geirdim. Salm, sabahlar yle byle, akam larsa iyi
nin iyisidir. Hibir ey yapmyorum. Yazmak da iimden
gelmiyor. ok tembelletim *
Gerekte, iinde yaamas istenen dekorun yenilii d
gcn kreltiyordu. En belirgin izlenimlerini hemen
kullanamadm sylyordu Yalnz, insanlardan ve gr
nmlerden uzaklat zaman, onlar yklerinde canlan
drmaya hazr hissediyordu kendini. Hammaddele i. ro
man esine dntren bu gizemli deiim aylar, yllar
srebilirdi. Birok dilde yaynlanan C osm opolis adl de lgi
nin Rus bayazar, yabanc lkelerdeki yaamndan esin
lenen yeni bir yaz isteyince ehov u yant verdi ona:
Byle bir yazy, anlarm a dayanarak ancak Rusyada ya
zabilir m. Yalnz anlarm a dayanarak yazabiliyorum, hi
bir zaman dorudan doruya d'apres natu^e yazamam Ko
nuyu belleimin szgecinden geirmem ge'ek, nemli ve
tipik olan szgecin dibinde kalncaya kadar **
ehov, Nicede grnmlere ilgisiz kalyo-, yalnz hal
ca byk i l g i duyuyordu Franszlar ona. i n c e l i k l e n . kl
trleri, doruluk duygular ve nezaketleriyle dikkate deer
grnyordu Bu-aya ilk gelen knek. uv^a-bk v^Vusu
ahr. diye yazyordu. Bir papazn, sokakta rencilerle top
oynamasna hayran oluyor, pansiyondaki oda hizmetisi
nin. yorgunluuna karn, kendisine d i l s e l e r gibi g
lmsediini kaydediyor, maazalarda ve trenlerde herkesin
birbirine g n a y d 'n demesini, b ir dilenciyle konuur
ken bile bay diye seslenmelerini i rahatlatc buluyor
du.*
ehova gre Fransa b r u lu s la rn banda g id iy o r
ve A v ru p a k lt r n n havasn veriyordu. Franszlarn
bamszlk anlaylarna duyduu hayranlk, Kasm ay
sresince kimi gazetelerin, yeni aklam alara dayanarak,
Dreyfus davas erevesinde savam tazeledikleri zaman,
daha da artt. 1894'te bir askeri mahkemece, Almanya he-
sab na casusluk yapmak suundan, mrboyu hapis ceza
sna arptrlan ve cezasn eytan adasnda ekmekte
olan yzba Alfred Dreyfus, kendine yklenen suu ile
mi miydi? Ordunun yksek katlarnda egemen olan, kr
krne, Yahudi dmanlnn kurban deil miydi? Asl
sulu, Dreyfusn kardeinin aka sulad M acar k
kenli komutan Esterhazy deil miydi?
Bu sorunlar ehovun yakasn brakmyordu Her gn
basnda, lkeyi ikiye blen byk tartm ay izliyordu. So-
bolevskiye: Gn boyunca, gazeteleri okuyo-, D-eyfus da-
vas n inceliyorum. Bana kalrsa, Dreyfus susuzdur**
diye yazyordu.
Bir ay sonra. 13 Ocak 1897de. A u m re gazetesinde ZolV
nn cumhurbakanna yazd S u lu yo ru m balkl ak
mektubu okuyunca, hop oturdu hop kalkt Yazar, bu mek
tupta hkmetin gerei rtbas etme isteini aa v u 'u -
yordu: Dreyfus davas fokurdaya fokurdaya ile-liyo-du.
Ama, henz ynn bulamamt. Zola, soylu bir insan...
ve ben onun atlm lanyla couyo'um Fransa, olaanst
bir lke ve onun olaanst yazariar var *** cve m--
yrdu Suvorine Ve Batiukova da unlar yazyordu?

* ven ehova 2 Ekim 1897 tarih li mektup.

* * 4 A ra k 1897 tarihli mektup.
* * * 4 Ocak 1898 tarihli m ekto (brleri nibl.rtmi takvim e m n"vr
gecikm eyle uyularak tarihlenen X IX . Yzylda Fransadakullanlan
G regorien takvim ne gre).
Kltrl insanlarn ou Zoladan yana ve Dreyfusn su
suzluuna inanyorlar. Zola, itiraz mektuplarndan tim ya
na ok byd. Burada serin bir rzgar esiyor sanki ve
her Fransz, Tan n ya kr, bu dnyada hl adaletin var
olduuna ve bir gnahsza su yklenirse, onu savunacak
bir kimsenin kacana inanyor.*
Yazarn bir yl hapis cezas ve Lgion dhonneur ni
annn geri alnm asyla sonulanacak olan Zola davas
ubat aynda alnca, ehov, Fransz kkenliymi gibi
heyecanla, basndaki yazlan yutarcasm a okudu. Zolaya
saldrdklar lde hayranlk duyuyordu ona. Aleksandra
Hotiayintsevaya unlar yazyordu: Bana, Zolann hakl
olduuna hep inanyor musun diye soruyorsunuz. Ben de
size soruyorum: Beni gerekten o kadar kt m bellemi
siniz ki, bir an olsun, Zoladan yana olduumdan kukuya
dyorsunuz? imdi onu ar cezada yarglayan insanlar,
btn generaller ve soylular snfndan tanklar, ben
ce onun trnaklarnn bir tekine bile demezler.**
ehov, btn Rus dostlarn ayn inana srklemek
istiyordu ve onlar arasnda, en sevdii Suvorinin gazetesi
Y en i Z am an larda Zola ve Dreyfusa ak ak dmanca
yazlar yaynlanm asna zlyordu. Tutumunu deitir
mesi umuduyla Suvorine 0 ubat 1898de, ayn zamanda hu
kuksal bir aklama, ateli bir savunma ve aydn namusuna
bir ar olan uzun bir mektup yazd: Bana Zolann sizi
rahatsz ettiini yazyorsunuz. Ama, biz burada yeni ve
daha iyi bir Zolann doduu kansndayz. Bu davada
Zola, tpk terebentinle btn lekelerden temizlenmi,
Franszlar nnde gerek ltsyla parldam aktadr im
di. Kimsenin kukusu olmayan bir temizlik ve ahlk y
celii var onda. Ayrca mektupta ehov, davay batan
zetliyor, sac basm, Fransada gerein ortaya kmas
n engellemek iin, yahudi dmanlm kkrtm akla su
luyor ve Zolay, korkun b ir adli yanlgy gn na
karm ak amacyla, kendini kavgann ortasna att iin
kutluyordu. Mektubunu yle srdryordu: nemli olan
u ki, Zola itenliklidir, yani yarglarn salt grdkleri
zerine kurmaktadr, yoksa bakalar gibi grnlere de
il. tenlikli insanlar aldanabilirler, su gtrmez bu. Ama,
onlann yanlglar, hesapl kitapl yalanlardan, n yarg
lardan ya da politik dncelerden daha az ktlk ya
ratrlar. Dreyfus sulu olsa bile, Zola hakldr. nk, ya
zarn grevi sulamak ya da ikence etmek deil, sulular
iin bile olsa, hkm giydikleri ve cezalarn ektikleri an
dan balayarak, yardm iin araya girm ektir... Byk ya
zarlar ve sanatlar, politikaya, kendilerini ancak ona kar
savunma zorunda kaldklar lde girmelidirler.* K
sacas, Zola, ehova, gnlne gre zgr, drt drtlk bir
insan gibi grnyordu. Baml aydnlarn tersine ehov,
yazann hibir partiye balanmam ak ve vicdannn buyru
una uyarak saa da, sola da vurabilmek hakknn sa
lanm asn istiyordu.
Bu ar m ektubuna karn, Y en i Z am an lar, Dreyfuse
ve Zolaya kar kinci bir savam srdryordu. ehov bu
inad, politikac dostlarnn basksna dayanamayan Suvo-
rin'in kiiliksizliine veriyordu. Suvorini severim, ger
ekten severim. Ama, gryorsunuz, karaktersiz insanlar,
en azl k ara ruhlular gibi davranabiliyorlar, hem de ya
amn en ciddi anlarnda. diye yazyordu Leontiev-eg-
lov'a. Suvorinle kalem tartm alarna yanamadan, kar
dei Aleksandr'a unlar yazyordu: Zola davasnda Y en i
Z am an lar dpedz iren davrand. htiyarla (Suvorinle)
bu konuda yaztk (ok lml b ir tonla) ve imdi, yaz
maz olduk. Ona ne yazmak istiyorum, ne de ondan, asker
leri sevdiini ileri srerek, gazetesindeki incelik yoksunlu
unu hakl gstermek isteyecei mektuplarm alm ak isti
yorum.**
 Derinden derine dknklna urayan ehoy, yine
de dostuyla balarn koparmak istemiyordu. Doal ho
grll, bir fke patlamasndan sonra, herbiri iin, ha
fifletici durumlar bulmaya yneltiyordu onu. Hibir ku
runtuya kaplmadan, Suvorinin btn kusurlarn gr
yor, am a saygsn esirgemiyordu ondan. Dostluklar artk
bir gven ii deil, bir alkanlk sorunuydu. Onlar iin
de, Dreyfus evresinde kopartlan frtnalar, gerekleri
acmaszca gn na karmt.
Gazete haberleri ehovun aklm kartryordu. Rus
pansiyonundaki yaamysa, dinlendirici tekdzelik iin
deydi. ehov, zaman zaman, kendini, emekli kk bir
Fransz gibi gryordu, kemiklerini gne altnda starak.
Kavda deer tek alarm: ok ac ektiren ve ameliyat ge
rektiren bir di iltihabyd. Ama, kan tkrmeleri durmu
tu. yle ki, Kovalevskiyle birlikte, Kuzey Afrika, Cezayir,
Tunus v b.a gitmeyi bile dler olmutu. Son dakikada
Kovalevski hastalannca, tasardan vazgeti ve ehov, z
gn zgn, odasna, kapal yaam na dnd, 35 deil, 89
yan d a b ir ad am m gibi.
Bereket, 2 M artta, gler yzl Potapenko, Nicee gel
di ve Rus pansiyonuna indi. Pansiyonun dingin havas co
up tat adeta. Ar kum ar dkn olan Potapenko, bu
raya, Monte Carloda bir milyon kazanmak am acyla gel
diini ileri sryordu. Bu bir milyon, ona, yaynclardan
avans istemeden zgrce yaam a olana salayacakt. Ku
m ar tutkusuna kendini kaptran ehov da, ocuka bir
sapklkla, gazinoda b ir servet elde etme olanam dn
d. Ama yanlmadan oynamak gerekti. ki dost, bir kk
rulet satn ald ve pansiyon odasna kapanarak, fildii b ir
bilyeyi sallayp kum ar oyununun girdisini ktsn ren
me umuduyla rakam stne rakam yazmakla geirdiler
saatlerini. Hemen her gn, anslarn denemek iin Monte
Carloya gidiyorlard. ok comakla birlikte ehov, ken
dini dizginliyor ve sakna sakna ufak paralar sryordu
ortaya. Ama, kumarn rastlantlar sinirlerini bozuyordu
adamakll. Pansiyona, b ir savatan km asna yorgun
argn, zntler iinde dnyordu. On be gn sonunda,
bu ar cokunun salna zarar verdiini dnerek,
gazinoya pek az gider oldu. Potapenkoysa, her eyi kay
bettikten sonra, oynamaz oldu. Rusyaya dnmek iin e-
hovdan bor ald ve Niceden ayrld, 28 M artta. Ayn gn
ehov, kzkardeine: Potapenkosuz canm sklyor diye
yazyordu.
Bu ara, ressam Braz, zengin kolleksiyoncu Tretiyakov
un istei zerine, yazarn portresini yapmak iin Nicee
geldi. ki hafta, btn leden nceleri, poz vermek zo
runda kald. Yz tutmad iin kabul ettii bu zorunlu
luktan fazlasyla bkmt. Portre bitti ama, ehovun ho
una gitmedi: Yeil bir kadife koltukta oturuyordum. Cep
heden... kravatm ve kendim tpa tipmiiz, yle diyorlar.
Ama grnm bayrturpunu dndryor.* diye ya
zyordu Aleksandra Hotiayintsevaya. Kzkardeine de. y
le yazyordu: Bu portrede bir eyler var ki, ben o dei
lim ve benden hibir ey yok onda.** Bana kalrsa, tab
lo, fotorafa ok yaknd. Ayrca, ehov yle diyordu: K
tmser oldumsa ve zc ykler yazyorsam, kabahat
benim bu portremde.
lkbaharn yaklamasyla, Rusyaya dnme istei ac
ac yapt yakasna. Melihovoyu dnde gryor, M aria
ya, karlarn ne zaman eriyeceini soruyor ve bahenin ba
km iin tler veriyordu: Ben gelmeden gl fidanlar
n budama, yalnz kn ryen ya da ok hastalanm
dallan kes. Ama, unutma ki, hasta dallar iyileirler. Mey-
va aalarn kirelemek gerek. Kiraz aalarnn dibinde,
topran verimini arttrm ak ister.***
Nisan balarnda, M aria, Melihovoda havann hl

* 23 M a rt 1C9B tarihli m ektup. Bu portre, bugn M oskova'da T re ti-

yakcv galerisinde bulunuyor.
* * 28 M a rt 1898 tarihli mektup.
*** 1 N 'san 1898 tarihli mektup.
 kendisi iin ok souk olduunu bildirince ehov, Paris'e
gitmeye ve orada, iyi gnleri beklemeye k arar verdi. Ba
kente vardktan b ir h afta sonra Suvorin geldi oraya. Bir
birlerini ekingen bir itenlikle karladlar. Aralarnda
hibir ey kopmamt ama, hibir ey de eskisi gibi deil
di. Bununla birlikte, indii Dijon otelinden, Suvorinin kal
d Vendome oteline tanm aya raz oldu. Sal biraz
iyiletii iin, tiyatrolara, resim sergilerine kotu, Versail-
lesa gitti, Rus kolonisine sk sk urad, Alfred Dreyfus
n kardei ve Bem ard Lazarela grmek istedi. Bu so
nuncusu, ona d a v a ile ilgili brorn yollad bir sunuyla.
Bununla birlikte, zamannn byk blmn, doduu
kente ayrd. Daha Nicedeyken, yzden ok Fransz kla
sik yapt satn alp, Taganrog belediye kitaplna yolla
mt. imdi de Pariste ayn kitaplk iin, Dreyfus dava
syla ilgili bir sr belge topluyordu. A ynca, Rus yontucu
su Antokolskiyle tanm ve Taganrogda, kentin kurucu
su Byk Petronun bir yontusunu yapmaya raz etmi
ti onu.
Btn bu giriimler, kzkardeinden Rusyaya dnme
sini isteyecek telgraf kaygyla beklemekten alkoymad.
Pariste yamur yamaya balam t bile. Uzun sre bek
lenen telgraf geldi sonunda: Melihovoda hava iyiydi, yol
lar da geilir duruma gelmiti. 28 Nisanda ehov, Alek-
sandra unlar yazyordu: Ayakkablarn boya, doru
drst giyin ve gelip garda beni bekle. Zengin bir akraba
olduum iin, bylesi b ir etiket istemeye hakkm var, sa
nyorum. Geliimden kimseye sz etme. ehov, 2 Maysta,
tek bana, Petersburg'a giden Kuzey Ekspresine bindi.
5 M aysta Melihovodayd. Babas, sey ir d e fte rin e unlan
yazyordu: Antoa, Fransadan dnd. Birok hediye ge
tirdi. Annesi de Miele unlan yazyordu: Akam saat
bete geldi. ok zayflam.
ehov, Melihovoya yerleir yerlemez Nemirovi-Dan-
enkodan, M art'y sahneye koyma izni isteyen bir mek
tup ald. Dram yazan ve dram sanat profesr olan bu
eski dost, sahne koyucusu, oyuncu Stanislavski ile birlikte
Halk Sanat Tiyatrosunu yeni kurmutu. ok gemeden,
ad Moskova Sanat Tiyatrosu olarak deitirildi. Yeni top
luluk, Stanislavskinin gen am atrler grubu ile Nemiro-
vi-Danenkonun rencilerinden oluuyordu. Cokuyla
biraraya gelmi olan bu acemi oyuncular, dnemin tumtu
rakl tiyatro geleneini altst edip, sahneye doall ve
sadelii getirmeyi dnyorlard. Nemirovi-Danenko,
dikkate deer bir yap t gzyle bakt M a r td a bu nite
likleri deerlendireceini ileri sryordu. Ne var ki, e-
hov, bir yl nce, oyununun Petersburgda svglerle kar
landn unutmuyordu. Niceden Suvorine unlar ya
zyordu: Eskiden, tiyatroya gitmekten daha byk bir zevk
tanmazdm. Ama, imdi, st balkondan birilerinin Y anq'n
var! diye baracan dnerek gidiyorum. Oyuncular
da sevmiyorum. Bu, benim oyunlar yazma cesaretimi kr
d * Bu yzden, rahat k aar kaygsyla ehov, Nemirovi-
Danenkonun nerisini geri evirdi. Yazd ykler, ona
gre gvenlii, tiyatroysa serveni temsil ediyordu. Masa
snn yalnzlna almt, oyuncularn tedirginliine, ku
liste evrilen dolaplara, seyircinin, nceden kestirilemeyen
tutumuna, kendini yeniden brakm aktan nefret ediyordu.
Bununla birlikte, Nemirovi-Danenko, ylesine coku ve
incelikle diretti ki, sonunda ehov, duygulanp raz oldu.
steinin kabul edilmesinden ba gklere eren Nemi
rovi-Danenko, cokusunu, piyesin oy n an am az olmasn
dan korkan Stanislavskiye iletmeye alt. Ona: Bu ya
ptta ada Rus yaamnn nabz atyor, bunun iin ok
seviyorum onu.** diye yazyordu. Moskova yaknlarnda
bir villada, provalar iin biraraya gelen topluluun gen
oyuncular, Petersburgdaki birinci sergileniinde slkla
nan g b ir oyunda oynamaktan tedirgindiler, her ne ka
dar deneyimli oyuncularca savunulmaktaysa da. Onlara
gven alam ak iin, sahneye koyucunun btn gcn
kullanmas gerekiyordu.
Oyuncular, kendi kelerinde, M aridaki kiilerin giz
lerini yakalam aya alrken ehov, Melihovoda sessiz se
dasz, al allah al bir yaam sryordu. Salnn ok
iyi olduu kuruntular iindeydi. Doktorlarn tlerini
ks dinleyerek, uralarna dnmt eskisi gibi. Aile
nin eski dostu Rum m anastr rahibi Serj Petrova unlar
yazyordu: Daha nce de size bildirdiim gibi, hastaydm,
bir klinikte yattm. Bende basiller buldular v.b. Ama, im
di her ey yolunda gidiyor. Kendimi iyi hissediyorum. Her
ne olursa olsun, her zamanki gibi yaayp duruyorum, es
kiden olduu gibi. Tp ve edebiyatla urayorum. Kyl
lere bakyorum, ykler yazyorum ve her yl bir eyler
koparp duruyorum.*
ehov, bu kez kendi ky Melihovoda b ir okul yap
trm ay aklna koymutu ama, birok ocuk kaydolmay
beklerken, ehov, geici olarak bir kulbe kiralad, onu
onartarak sralar satn ald ve bir retmen tuttu.
Melihovoya geldikten birka h afta sonra, Rus Dn
c e si bayazarna, koltuklan kabara kabara: Makina ok
tan ilemeye balad** diye yazyordu. Gerekten de e
hov, o yaz, kendini grmeye gelen birok dosta karn, du
rup dinlenmeden alt, defterlerindeki notlardan yarar
lanarak drt yk yazd: tyoni, K abu u n a ekilm i A dam ,
F ren k zm, A k stne. Son yk, zellikle, ayn de
kor iinde geiyor ve onlarda ayn kiileri buluyoruz: Pro
fesr Burkin, veteriner van vani. Nicedir, ehov, ayn
kiiler ve yerlerle, birbirine bal bir sr yk yazmay
tasarlyordu. Bu, gerek bir roman, hi deilse, ayn esin
den kaynaklanan ykler olacakt. Ama, bu kez de, tasar
s boa kt ve daha nce sz geen belirli tablodan
teye geemedi. Ksa ve orta boyutlu taanlard a kendini

* 27 M ays 1898 tarihli mektup.

:'* 6 Haziran 1898 tarih li mektup.
rahat bulan ehov, kiilerini, romancnn uzun soluklu yo
luna sokma cesaretini bulamyordu kendinde. Konu d
na kmaktan, tum turaklktan ve fazlalktan nefret edii,
onu hzl yazmaya zorluyordu. Arlkl yaptlar, been
mekle birlikte, sanatta, hafiflikten yanayd.
Ayrca, yaratc bir coku alevinden sonra, ehovun
ateli abas snyordu yava yava. Temmuz sonundan
balayarak Lidya Avilovaya dert yanyordu: Beni grme
ye gelenler ylesine ok ki, son mektubunuza yant vere
medim. Size uzun uzun yazmak istiyorum ve her an, b in
lerinin eve gelip beni rahatsz edecei dncesiyle elim ko
lum balanyor, rah atsz etm e szn yazarken, bir kk
kz gelip, bir hastann beni grmek istediini sylemez mi?
O hastaya bakmak gerek.. Yaz yazmaktan tiksiniyorum
ve ne yapacam bilmiyorum.. imdi, yaz yazdm ya da
yazmam gerektiini dndm zaman, iinden bir ha
mambcei kan lahana orbas iiyormuum gibi tiksin
ti duyuyorum. Benzetmeyi balayn. Yalnz y a a n a ii
deil beni rkten, tpk dnya yuvarlan saran atmos
fer* gibi, kimsenin kap kurtulam ayaca ve onu her ye
re beraberinde gtrecei u edebi en tou rage'dr.**
Ne var ki, nefret ettii bu en tou rag e, bu a tm o s fer ona
gerekliydi. spat u ki, ehov, kendisini Melihovoda gr
meye gelen meslek arkadalarn candan karlyordu. Ey
ll balarnda, Nemirovi-Danenko, topluluun Mosko
vaya tandn bildirince, ehov, birka provada bulun
mak iin oraya gitmeye k arar verdi.
9 Eyll 1898'de, onun salona geldiini grnce, gen
oyuncularn, cokudan soluu kesildi. Ona olan hayran
lklar, kendilerinden kukuya dryordu onlar. Onlar
kadar saygl olan ehov, sakaln ekitiriyor, ksryor,
kelebek gzlyle oynuyordu. Ama, bir perdeyi tmyle
seyrettikten sonra, gevedi. lk kez, oyuncularn kendini

* M etin d e Franszca, evre anlam nda.

** Haziran 1898 sonlar (23-27 aras)
anladn grd. kinci provada, oyunda baz deimeler
nerdi ve Trigorin roln oynayan oyuncunun, yerini Sta-
nislavskiye brakm asn istedi. Ayn zamanda sahne ko-
yuculuunu da stlenen Stanislavski'nin, sanat konusunda
ok titiz b ir anlay vard. yle ki, k r havasn daha iyi
yanstmak iin, kulislerde kurbaa ve kpek sesleri vermek
niyetindeydi. Bu gerekilik kaygs ehov'u ok gldr
d ve yle dedi Tiyatro kendi yntemlerinin ne olduu
nu bilir. Drdnc duvar yoktur orda. Bunun dnda, ti
yatro bir sanattr. Yaamn zn yanstr. Onun iin, ge
reksiz hibir ey sokmamal ona.
ehov, ilk provalarda, o ince Arkadina roln oyna
yan Olga Leonardovna Knipperin gzellii ve oyunu kar
snda zellikle duygulanmt. Bu, yirmi sekiz yamda
gen bir kadnd. Yz, geni ve kmltlyd. Gzlerinde ze
k prltlar vard. Salar gr ve karayd. Dram sanat
kurslarn yeni bitirmi ve yaamn tiyatroya adamaya
karar vermiti. ehovu grr grmez, nsezili bir heye
cana kaplmt. ehov da Aleksis Tolstoyun, Moskova
Sanat Tiyatrosu mevsimini aacak olan ar F ed o r'un pro
valarna katlm ak istedi. Bu oyunda, Olga Knipper, rina
roln oynuyordu. Souk ve nemli bir salonda, ielere
oturtulmu mumlarla aydnlanan bo sahnenin karsn
da, kaln giysilere brnm oturan ehov, oyuncunun
en ufak jestini, tek szn karmyordu. Az sonra, Suvo-
rine unlar yazyordu: Bana gre, rina hayran olunas
bir kadn. Sesi, davranlarnn soyluluu, itenlii yle
sine kusursuz ki, heyecandan boazm tkanyordu. Mos
kovada kalsaydm, bu rinaya ak olurdum.*
Oysa, bu unutulmaz provann ertesinde, Krm a git
miti ehov. Sonbahar yaklarken, yeniden kan tkrmeye
balamt. Doktorlarn nerisi zerine, uzun Rus aylar
n, scak bir iklimde geirmeye raz olmutu ister istemez.
nceleri seerek yapt bu yolculuk, imdi bir srgn gi
bi geliyordu ona. B ir kez daha, yaam as iin kendisine
gnei gerekli olan Gney uruna, sert grnmlerini sev
dii Kuzeye ihanet ediyormu gibi geliyordu ona.
18 Eyll 1888'de Y altaya varnca, bahesinde iekler
am bir villanm iki odasn kiralad. Bu deniz banyosu
kenti, byk otelleri, hurm a aalan, kaktsleri ve mavi
deniziyle ona, garip bir biimde, yapay grnd. Orada
yaayanlar, ona gre akp giden yaamn uzandaydlar.
Ky boyunca yapt gezintilerde, kentin aydnlar merke
zi olan kitap ve ttnc dkkan Sinani'ye kadar uzan
yordu. Orada, gen air Konstantin Balmont, opera ark
cs alyapin ve besteci Rahmaninov'la tant. Bu sonun
cu, ona Y old a adl ykden esinlenen O rkestra in Fan-
tazi'sini sundu. ehov, te yandan, n peinde koan am a
trlere kar kendini her zaman olduu gibi, savunmak
zorunda kalyordu. Tatyana iepkin-Kopemike Mersin-
bal gibi canm sklyor, ayrca Ellerinde yazlar olan
ya da olmayan birtakm hanm hatuncuklar kyor her
yerden.* diye yazyordu. Kendini rahatsz edenlerden
kam ak iin, bir kz okuluna snyordu sk sk. Orada,
mdire ve retmenlerle birlikte yemek yiyordu. ok ge
meden, ynetim komitesinin yesi bile oldu. Koridorlardan
geerken, beyaz pelerinli kzlar, yerlere kadar eilip se
lamlyorlard onu.
ehov, bir aydr Y altadayd. Bir gn le sonrasnda,
Sinaninin dkknna girdiinde, beriki ona, M ariann e-
hovun adresine deil de, kendi adresine ektii bir telgra
f verdi: Anton Pavlovi ehov, babasnn lmn nasl
karlad? Gnlerden 19 Ekimdi. ehovun babas bir gn
nce lmt. Kukusuz Maria, kardeinin a n lde
heyecana kaplmasn nlemek iin, nce Sinaniye haber
salm a nlemini yelemiti. ehov, hemen, aknln ve
zntsn bildirmek iin kzkardeine telgraf ekti.
Genlik yllannda, evdeki zorbaya kar gizliden gizliye
besledii hnca karn, bu beklenmedik yitimden sarsl
mt. Y as iinde, anasn ve M ariay dnyordu zel
likle. M ariaya unlar yazyordu: Babamz iin de, sizin
hepiniz iin de zlyorum. Moskovada g anlar yaa
dnz, benimse, Y altada rahat olduum dncesi yaka
m brakmyor, durmadan rahatsz ediyor beni.*
Daha ince bir baka dnce, yava yava giriyordu
ehovun kafasna. Grkemli bir kukla, iirilmi bir ba
lon gzyle bakt bu baba, karakterine damgasn vur
mam myd eni-konu? lnn iren banazlna, atk
kal otoritesine, anlamsz szlerine kar deil miydi ki?
Anton, gencecik yandan beri, insan ilikilerinde ve yazn
da, dinsel kukuculuunu, evrensel hogrsn, yalnlk
ve alakgnllle olan eilimini ileri srmt. Her ey
de, babasnn davrannn tam tersini benimsemi gibiy
di. Kimi ana-babalar ocuklarn, rnek olarak eitiyorlar
sa da, Pol Egorovi, kart tutumuyla olunu eitmiti. Bel
ki de ehov, ailesinin hibir yesine, her zaman knad
bu babaya borlu olduu denli borlu deildi. Yaad,
yazd ne varsa, hepsi, baba ocanda geen ocukluun
da vard tohum halinde.
ok gemeden ehov, bu lmn ayrntlarn ren
di. Babas, Melihovoda bir kitap sandn kaldrrken, ar
biimde ftk olmutu. Moskovada bir klinie kaldrlm,
orada uzun ve zahmetli bir ameliyat geirmi ve lmt.
Bu durumda ehovun zntlerine tuz biber ekti. B ir oul
ve doktor olarak, kaza anmda Melihovoda olmak isterdi.
Suvorine unlar yazyordu: Evde olsaydm, bu i bana
gelmezdi. Onu lmden kurtarrdm .** Salk durumu, el
verisiz bir durumdayd, cenazede bulunmak zere hemen
gitmesine engel olmaktayd. Ama, babasnn, Moskovann
Novodiyevii m anastrnn gzel ve dingin m ezarlna g
mldn renince ii rahat etti. Tren sonrasmda yine
kzkardeine unlan yazd: Bana yle geliyor ki, babam
zn lmnden sonra Melihovodaki yaam ayn kalm aya
cak. Sanki S ey ir D efteri ile birlikte, Melihovodaki yaam
mzn btn ak durmutur.*
Annesinin bu k r evine ok bal olmasna karn, e-
hov, btn b ir yl boyunca orada, yalnz M aria ile kalm a
snn akllca bir ey olmayacan dnyordu. Deil mi
ki, kendisi de, salk nedeniyle Gneyde yaam aya mah
kmdu. Onun iin, Melihovoyu satmak cesaretini gster
mek ve Krmda aile iin bir yuva kurm ak gerekirdi. Za
ten, babasnn lmnden nce bile, turist olarak deil
ev sahibi olarak Y altaya yerlemeyi dnmt. Sinani,
T atar ky Kuukoi yaknlarnda, daa tnemi gzel bir
villay grmeye gtrmt onu. ehov, Yalta'dan yirmi
dakika uzakta Autkada bir araziyi de grmeye gitmiti. De
nize yksekten bakan bu arazinin konumuna baylmt.
Duraksamadan onu satn alm aya ve orada gnlne gre
bir ev yaptrm aya k arar vermiti. Geriye para sorunu ka
lyordu. ehov, telif hakkndan kesilmek zere be bin rub
le avans ald. Bir blge bankas da, ipotek karl yedi
bin ruble dn salam aya sz verdi. Ekim sonunda, kat
imzalanm ve gen m im ar apolavov da ilk planlar izi
yordu. Yap ileri Aralk aynda balayacakt.
Kardeinin satn ald yerleri grp de hayran olsun
diye arlan Maria, dkrkln saklayamad. yle
diyordu: Arsa, yani ayrkotlaryla kapl ve bir itle ev
rili eski b ir ba. Denizden ok uzakta. Ayrca, bir Tatar
mezarlyla yanyana. Maria, annesinin hibir zaman, Me-
lihovosunu brakm ayacan syleyerek, ban alp gitti.
O gnden sonra ehov, her ikisine de, kararszlklarndan
caydrmak iin, stste cokulu m ektuplar yazyordu. Ma-
ria ya, kentin grltsnden uzakta, meyva bahesini, seb
ze bahesini, bu gneli cennette safa bahesini ayrntla
ryla anlatyordu. Annesine de, m utfan a k a n su yu v e b
tn A m erik a n ra h a tl ile gzelin gzeli olacan, bir a
m arlk, b ir odun-kmr deposu, hizm etiler iin bir zil,
bir telefon bulunacan sayp dkyordu. Dahas, Autka
da, sabahn altsnda yal kadnn yeledii saatte
ayin yaplyordu ve annesi, koruluklarda, btn sonbahar
boyunca m antar toplayabilecekti.
Ne var ki, Autkadaki evin gzelliklerini verken, e-
hov, Kuukoideki o kk villay unutamyordu. Maria,
uzaktan, gelecekteki evlerinin dzeni stnde onunla h
l tartrken, 8 Aralk 1898de u artc mektubu ald.
Anton yle yazyordu: Bak. nce sana bir haber ve
receim. Gzel, beklenmedik bir haber. Evleniyorum, ok
tan evlenme nerisinde bulundum, sanma. Kendimi tuta
madm, lgnlk edip Kuukoiyi satn aldm. Onu iki bin
rubleye aldm ve bat da imzaladm. Yaknlarda oraya,
yatak yorgan, gideceim... Bugne bu gn, Krmn en
gzel, en alas evlerinden birinin sahibiyim. lgnl
nn bilincinde olarak da unlar ekliyordu mektubuna:
Evi satn aldmdan kimseye sz etme. Yoksa, gazeteler
haberi duyar ve evi yz bin rubleye satn aldm yazar
lar.
Maria, azn sk tutacana sz verdi. Ama, ehov
un savurganl onu kayglandryordu. ehov, Y altaday-
ken, M aria, ailenin orta direi olmutu. Melihovoyu ekip
eviriyor, annesine bakyor, ky okulunun yapmn de
netliyor, giderlerin ve gelirlerin hesabn tutuyordu sk s
kya. Antonun ura onun balca kaygsyd. Afortnm
oynanaca 17 A ralktan az nce, Sanat Tiyatrosu mdr
lne gitti ve iki gz iki eme, bylesine tehlikeli b ir tem
sili ertelem elerini rica etti. stei, saygl bir biimde geri
evrildi. Oyunu sahnelemek iin ok para harcanm, yir
mi alt prova yaplmt. Ne olursa olsun, i iten gemiti,
geri dnlemezdi.
17 Aralk 1898 akam, perde kalkmadan nce, oyuncu
larn kaygs son haddini bulmutu. Baaram azlarsa, ok
sevdikleri yazarn, kendi kusurlar yznden lebileceini
sylyorlard aralarnda. Hepsi de, Rusyada, genellikle ya
ttrc olarak kullanlan valerian dam lalar almlard. Per
de, drtte dolu bir salonda ald. Birinci blm sonunda,
perde indiinde, Nemirovi-Danenkonun yazdna gre,
Tiyatroda, on ylda bir yalnz bir kez grlen bir ey oldu:
Sessizlik, salonda ve sahnede derin b ir sessizlik. Herkes don
mu gibiydi. Henz bir ey anlamyordu kimse burada. Uzun
srd bu. Sahnedekiler, birinci perdenin baarsz, hem hi
kimsenin alklamad lde baarsz olduu sonucuna
vardlar. Oyuncular, nerdeyse histerik bir sinir bunalm
geirir oldular. Ama, birden, bir su bendi yklyormu, bir
bomba patlyormucasna bir ey oldu: Kulaklar sar edi
ci bir alk tufan patlad. Dost dman, herkes alklyor
du.* Oyunun geri kalan blm, baary zafere dn
trd. Son perde bittiinde, kulaklar alktan sar olan
oyuncular, birbirlerine sarlyor, sevinten alayorlard.
Stanislavski sahnede grkemle dans etti. Seyircilerse, ayak
ta, yazara telgraf ekilmesini istiyorlard bara bara.
O gece ekilen telgraf ehov, ertesi gn Y altada ai
di: M arty demin oynadk. ok byk bir baar... Say
sz alklar... Sevinten deli gibiyiz. Bunu, bir baka tel
g raf izledi: Grlmemi bir szbirliiyle gazeteler, M art
m baarsn parlak, byk byk laflarla kutluyorlar.
Cokulu eletiriler. Sevinten coan ehov da telgrafa ya
nt verdi: Herkese aktarlm as: Yrekten sonsuz teekkr
ler. Ben Y alta srgnym, eytan Adasndaki Dreyfus
gibi. Aranzda olmadma zgnm. Telgrafnz bana sa
lk ve mutluluk getirdi.
Olga Knipperin zorlu bir broniti yznden birka
gn ara verildikten sonra, tklm tklm tiyatro salonunda
M art yeniden sergilenmeye balad. Geceleri, gie nnde
kuyruklar oluuyordu. nat hayranlar arasmda, katlanan
iskemleler stnde, oturan birok gen, sokak lam balarnn
nda bir eyler okuyor ve snmak iin dans ediyordu.

* N em irovi-D anenko nun G em i zerine adl yapt.

Bilet alm a ansna kavuanlar, ilerine dnyorlard koa
koa.
Kutlam a mektup ve telgraf altnda kalan ehov,
M art'm n Petersburgdaki baarszlnda bulunuunu ve
hastal yznden, ayn oyunun Moskovadaki baarsn
da bulunamayn dnyordu ac ac. Bununla birlik
te, kendisi iin, bir almadan ok bir kabullenme demek
olan olayn nemini dnyordu. Gorki ona, dostlarndan
ince ve kltrl birisinin, kendisine, tiyatroya gittiini ve
krk yldr M art gibi bylesi olaanst ve bylesi sapkn
deha rn bir oyun grmediini, gzleri cokudan yaa
ra yaara sylediini yazyordu. Ayrca unlar da ekliyor
du: Demek, artk tiyatro iin yazmayacaksnz? Hay Al
lahm, yazmak zorundasnz! Bu dosta buyuru ehovu
ok duygulandrd. Belki de Gorki haklyd. Moskova Sa
nat Tiyatrosu oyuncular, yazarn niyetlerine ylesine say
glydlar ki, yeni bir tiyatro servenine atlabilirlerdi. On
larn yetenekleri sayesinde ehov, seyircilerini ve yorum
larn bulmutu ayn zamanda. Dnyaya vermek istediiy
le, dnyann ondan bekledii ey arasnda bir eit uyum
kuruluyordu. Ayrca, rnlerini srdrmek iin ona olduk
a bir direnme gc gerekliydi. Ne var ki, Eyll sonundan
beri, yeniden kan tkrmeye balamt. Onu dzenli ola
rak gren doktoru saak Aluler, b ir trl ciddi bir
tedaviyi kabul ettiremiyordu ona. Hastasnn yumuakl
na ve cesaretine hayran olan doktor, ehovun sesini yk
seltmeden yava yava konutuunu ve bir ksrk nbe
tinde, bir kat klahna gizlice tkrdn gzlemiti.
Ne var ki, durumunun apak olmasna karn, ehov, ar
hasta olduunu kabul etmeye yanamyordu hep. Ekim so
nunda, Petersburg gazetelerinden biri, H aberler, birinci
sayfasnda, sal stne telalandnc bir haber yaynla
d zaman ehov ok fkelendi ve basna verilmek zere
bir yalanlam a yazd. ehov, Suvorine unlar yazd: Bil
miyorum kim, ailemi telaa verdirmek iin, acmasz ve
batanbaa yalan olan bu haberi gazeteye gndermeyi
uygun buldu. ksryorum ama, her zamankinden daha
ok deil. Kurtlar gibi itahlym, uyuyor, vodka ve arap
iiyorum.* B ir ay sonra da, yine Suvorine yazyordu: Be
gn kan tkrdm. Ancak bugn durdu kan. Ama, ara
mzda kalsn, kimseye sylemeyin. Artk ksrmyorum
ve ateim normal. Kamm benden ok bakalarn korku
tuyor. Onun iin durumumu ailemden gizlemeye alyo
rum.**
Bu birbirini izleyen bunalm lar ve yatm alar, ehov
un Y altadaki yaamn dengeliyordu. Gszlk anlarn
da, odasna kapanyor ama, kendini iyi hissedince, yitirdi
i zaman yakalam ak iin ha babam ha alyordu-. Yaz
maktan honut kalm aynca da, Autkadaki evin yapmn
denetliyor, baz hastalara bakyor, okullar grmeye gidi
yor, Kzlhan blge komitesine uruyor, ktlk kurban
Sam aral ocuklar iin para topluyordu. Dr. Aluler onun
iin yle diyordu: yilii, yararl olma, nemli iler iin
olduu kadar vr-zvr eyler iin de, hizmet etme istei
olaanstyd. ehov, olduu yerde birok ilikiler kur
mutu ama, ailesini, dostlarn zlyordu. Yalnz van, o
da Noelde, birka gn iin yanna gelmiti. Moskovada
kiralanan bir apartm an katm a yerleen annesiyle kzkar-
dei, Krm a gitmemekte diretiyorlard inatla. Onlara Yal-
tann stnlklerini vmekle birlikte, gneten ve mavi
denizden bkan ehov, k arlan , kalabalk sokaklar, lokan
talar, tiyatrolan dlyordu. Meslek arkada Tikhonova
unlar yazyordu: Bakente gitmeye mthi can atyorum.
Burada canm sklyor, kk burjuva oluyorum, hi
kuku yok, haftann her gnnde beni dven, bayram gn
lerinde de avutan, yz iek bozuu bir kadn kadnckla
evlenebilirim. Bizim gibi insanlarn tarada yaamas be
para etmez... Y altada basiller bile uyumakta.***
 Yalnz dostlarnn mektuplar, ehova, insanlarn ya
am na katlyormu izlenimini veriyordu. Onlara cokuyla
yazyordu uzun uzun. Her zaman mektuplat kimselere,
son zamanlarda, asl ad Pehov olan Maksim Gorki de eklen
miti. Nijni-Novgorod kkenli gemii yoksulluk ve isyan
la geen otuz yandaki bu kendi kendini yetitirmi ya
zar, ilk anlatlarnza burjuva toplumunun kt yanlarn
sergiliyordu. ki yazar, birbirlerine kitaplar yollamlard.
Gorki, ehova hayrand alabildiine ve baz yklerini
okurken aladn sylyordu. ehov da, gen meslek ar
kadann o k b y k y eten e in i vyordu: Bir eyi betim
lediiniz zaman, onu gryor ve ellerinizle dokunuyorsu
nuz ona. te, bu gerek sanattr. Ama, ehov, onu bir ta
km kolaylklara, tumturaklla, bo laflara kar uyar
yordu: Bu lszlk, diyaloglarnzla kestiiniz doa be
timlemelerinde gsteriyor kendini. Bu betimlemeleri oku
yunca, onlarn daha youn, daha ksa, iki ya da satr
lk olm alarn istiyor insan. Cinsel zevke, fsldam alara,
kadife yumuaklna olan sk antrm alar v.b., bu betim
lemelere zentili szler ve tekdzelik katyor ki, bunlar
okuyucuyu soutup yoruyor. Bu lszlk, ayn zaman
da, kadn portrelerinde de grlyor... Sizi tanmyorum,
nerden geldiinizi, kim olduunuzu bilmiyorum. Ama, yle
sanyorum ki, henz daha genken, Nijni-Novgoroddan
aynlsanz, iki yl baka yerde yaasanz, edebiyatla,
edebiyat adam laryla dp kalksanz iyi edersiniz, br
horozlar gibi tmek ya da daha kurnaz olmak iin deil,
edebiyata nce kafanz daldrmak ve ona abay yakmak
iin.*
Birka ay sonra ehov, yine Gorki'ye, biem stne
daha kesin tler verecektir: ylesine kesin szckleri
niz var ki, okuyucu kendini onlarda bulm akta glk e
k er ve yorulur. Ben, adam, im enler zerine oturdu diye
yazdm zaman, tmcem kolay anlalr, nk aktr ve
dikkati ekmez. Tam tersine, eer iriyan .b ask gsl,
orta boylu, kzl sakall adam, evresinden ekine ekine
ve korka rke, gelip geenlerin inedii imenlere otur
du diye yazarsam, hem g anlalrm, hem de okuyan
yorarm. Bu, okuyann hemencecik zihnine girmez. Oysa,
edebiyat, saniyesinde girmelidir zihnine.* Bylece, daha
ilk mektuplarda iki adam arasnda ak yrekli karlkl
ilikiler dodu, Gorkiden yana byk sayg, ehovdan
yanaysa biraz alakgnlllk ve koruma duygusuyla.
ehovun mektuplama ilikileri iinde, en tuhaf, hani
akn kabule yanamad ve kesin olarak kopmak iste
dii u Lidya Avilova ile olan ilikileriydi. Gen kadn, Dr.
Ostroumovun kliniine uradktan sonra, ehova kendi
ni grme arsnda bulunmay ve souk davrann, su
lam alarn srdrmt. ehov, kendini savunmak iin
verdii yantta yle diyordu: Mektuplarm kimi kez so
uk ve sertse, nedeni ciddi olmaymdandr.** Birka haf
ta sonra, Rus D nce si dergisi, ehovun A k stne adl
bir yksn yaynlaynca, Lidya Avilova kendinden ge
ti. Lidya, anlarnda yle yazacakt: Yalnz bu yknn
ad iimi allakbullak etti. Her trl tahminlere giriip,
koa koa eve geldim, elimde dergiyle yky telala oku
yarak, kendini yazara balayan bu doyumsuz ak y
ksnn, gizli kapakl bir yansmas olduuna k arar ver
di. Alekhin adl bir kiiyle ehov, niin kendisine akm
ilan etmediini anlatyordu sanki. Artk alamyorum, di
ye yazacakt, lgnca hkryordum. yle ki, derginin
6ayfalan slanyordu. Demek, beni knamyor, hakl ka
ryor, anlyor ve benimle birlikte ac ekiyordu Sonra da
unlar yazyordu: Ailem benim An ton ehovla mutlu
olmam istemiyorsa da, Anton ehov da, benim ailemle
mutlu olmama engel oluyordu. Ruhumu paralayp ikiye
blmem gerekiyordu. Kzgnln doruunda Lidya, e-
hovu peine drmek iin b bahaneyi frsat bildi. So
nunda, onu daha da kendine ekmek iin, alayc bir tu
tum taknd. Mektubunda, kendisini yklerinden birinin
bakiisi setii iin lgnca teekkr ediyordu ona. e-
hova, k t v e i ren arlklara kap, sonradan bu du-
lum lar rom anlarnda gerekilikle anlatan benzer bir ya
zardan sz ediyordu: Bu, demektir ki, diye ekliyordu,
yazar ar gibi baln bulduu yerden toplar. Can sknt
sn yazmak, bkknlk getirir ona... Ama, ruhunun artk
duyamayaca duygulan serin kanla ve kaytszca anlat
may srdrr, nk, yetenei, ruhunu koparp atm tr
kendinden. Yazar, ne denli souk olursa, ykleri o denli
duyarl ve dokunakl olur. Erkek ya da kadn okuyucu, a
lasn onlar okurken. Sanat bu ite.
Bu iddetli m ektuba ehov, dengesiz birine seslenir
gibi, yant verdi ll ll: Ar ile ilgili yargnz yan
l. Ar, parlak ve gzel iekleri grr nce ve ancak o-
zaman toplar baln. Daha sonra sylediklerinize, kayt-
s'zhk, skn t v e y ete n e k li in san larn yaln z k en d i d g
leriy le y a ra ttk la r b ir d n y a d a sev iy o r v e y ay orlar yol
lu szlerinize gelince, unu syleyebilirim: bakalarnn
ruhu karanlklarla doludur... Ellerinizden skanm . Salk
la kaim ve mutlu olun!* ehovun, oyununa gelmediine
fkelenen Lidya, m ektuplam alanna son vermekle onu su
lamak iin kaleme sarld. Bu ateli hayranyla balan ko
parmak iin frsattan yararlanacak yerde, ona kendini
hakl gsterme durumuna dt: Mektubunuzu okudum
ve ellerimi havaya kaldrp teslim olmaktan baka bir ey
yapamadm... M ektuplanmda olmayan eyleri gryorsu
nuz Bu, belki de, onlan nasl yazmam gerektiini bilme-
diimdendir... Ne olursa olsun bana gcenmeyin ve eer
son m ektuplanmda acmaszlk ve tatszlk varsa, bala
yn beni. Sizi krm ak istem edim **
gn sonra, Lidyaya yazd aym dost azyla, g
zel Likaya bir mektup yazd, resmini gnderdii iin
teekkr etmek ve e s k i h ay ra n n unutmamasn dilemek
am acyla.* Kadnlarca ayartlm ann, rahatln altst
edeceinden korkm akla birlikte, mektuplat iki kadn
dnmekten hi de honutsuz deildi. Kendini bir kez da
ha evlenmeye zorlayan kardei Miele bu sorun stndeki
grlerini aklayan bir yam t verdi: zerinde direnle
durduun evlenmeme gelince, bilmem nasl anlataym sa
na! Evlenmek, insan ak olursa ilgintir ancak. Bir gen
kzla, sadece sevimli olduu iin evlenmek, tpk arda,
srf ho olduu iin yararsz bir nesneyi satn almak gibi
dir. Aile yaamnda en nemli ey aktr, cinsel ekicilik
tir, tek bir beden olma olgusudur. Onun tesinde her ey
belirsiz, can skcdr, hesaplarmzn incelii ne olursa ol
sun. Sorun, sevimli bir gen kz bulmak deil, insann seve
bilecei bir kz bulm aktr.**
ehov, bu gen kz henz bulamamt, h atta bulmak
tan da ekiniyordu. Ne glkler kard o zaman! Hem,
bakalm sevebilecek miydi. Hastalktan ypranm olarak,
dnyadan elini eteini ekmiti istemeye istemeye. En b
yk duyarl, bundan byle mektuplardan geliyordu- A
r yorgunluu ortasnda, istek patlam alar oluyordu bir
den: yeni bir ev yapmak, ncekilerden daha gzel bir ro
man yazmak, M art roln oynayan Olga Knipper gibi,
tatl, neeli ve akll bir kadnn sevgilisi olmak.
imdilik mimarlk ve yazarln hazlarna bel bala
mak zorundayd. Yerden ykselen Autkadaki ev ok g
zel olacaa benziyordu. M arts, Moskovada byk baa
ryla oynanyordu, yk kitaplar da iyi sat yapyordu.
Suvorin, tm yaptlarn basma iine girimiti bile. Ama,
ylesine savsaklam a ile ki, ehov, son cildin ancak 1948de
kabileceini sylyordu. Yazarn bu honutsuzluunu A.
F. M arx smrd. Tolstoyun D iriliini yaynladktan
sonra, Sergiyenko araclyla, ehov'a btn yaptlarn
satn alm a ve ksa srede yaynlama nerisinde bulundu.
Bask hakkn devretme karl olarak Marx, kitaplarn
satldka denecek telif hakk yerine, gtr olarak b
yk bir para demeyi neriyordu. Bugn yarn eline b
yk bir para geecei dncesi ehova kararn verdirdi:
bu parayla borlarm deyecek, Autkadaki evin yapm gi
derlerini karlayacak ve anasyla kzkardeini geim s
kntsndan kurtaracakt. Drstlk olsun diye, Suvorin'e,
vefaszlk yapmaya hazrlandn haber verdi. Ama, onun
kar koym alarna kulak asmad. Haklarnn tmnden
vazgememesini isteyen ve imdilerde, Tolstoyun karsnn
yapt gibi, yaptlarn kendinin yaynlamasn neren
M aria'ya, kafasn hibir eye yormamasn ve M arxla s
k b ir pazarla girmek niyetinde olduunu yazd. Marx,
elli bin ruble sunuyordu. ehovsa seksen bin istiyordu.
Sonunda yetmi be bin zerinde anlatlar. 26 Ocak 1899
da imzalanan szleme, aslnda, yazar iin olduka elveri
liydi. Szleme, yirmi bini, szleme imzalandnda, geri
kalan da iki yl iinde drt taksitte denecek olan yetmi
be bin ruble karlnda, ehov, tiyatro yaptlar dnda,
o gnk ve gelecekteki rnlerini veriyordu ona. Bunun
la birlikte yazar, gelecekteki yaptlar iin ilk yaptlarnn
telif hakkn kendine ayryor, sonra, yaynlanan on alt
sayfalk form alar zerinden hesaplanan ek bir cret kar
lnda, yaptlar M arxin oluyordu. ehov, M ariaya yaz
d bir mektupta, bu ilemin baz sakncalar olduunu
kabul etmekle birlikte, hi deilse, bylelikle, yaptlarnn
zenle baslacan ve kendisinin her trl hesap kaygsn
dan kurtulacan, geleceim ne olacak diye korkmadan,
erin iinde yaayabileceini sylyordu. Gerekte, ksa
sreli bir yaam a mahkum olduunu bildii iin, bu te
kelci szlemeyi kabul etmiti. Uzun sre yaayacan um
mad iin, her ne olursa olsun, rahat yaam ak istiyordu.
Marx, son yllarnn kurtarcs olacakt. Sevgili Likasna
unlar yazyordu: Yaammda byk b ir haber, bir olay
var. Bulun bakalm. Evleniyor muyum? Evleniyorsam, ki
minle? Hayr, evlenmiyorum ama, btn yaptlarm M arxa
satyorum. Telif haklarm satyorum ... drt ylda bir ge
lir sahibi olabilirim.* ehov, baka dostlarna da Ben
Marks oldum diyordu gle oynaya.
On yllk bir ortak alm aya son verdii iin Su-
vorine kar vicdan ezinci duyuyordu. M arxla pazarln
ona haber vermi olmakla birlikte, mektupla ona karar
nn nedenlerini anlatm a gereini duydu bir kez daha.
Hemen byk bir paraya sahip olma zorunluluunun
kendini byle kesin olarak balanm aya ittiini sylyor
du ehov. Ama, bir kurt gibi savunmutu kendini. Tiyat
rosuyla ilgili hibir eyi elden karm am t bylece. Suvo-
rin'e unlan yazyordu: Piyeslerim zerindeki haklarm
benim mlkiyetimde kalyor, sonradan m iraslara gee
cekler. Bu son durumu ekie kopara elde ettim ... Buna
karn, zengin bir kadnla evlenmi gibi tatsz bir duygu
iindeyim... Siz ve ben, birbirimizden ayrlyoruz dingin
dingin. atmasz yaadk. Yaptlarm sizde y a y n la n d
srece, hibir anlamazlk olmad aramzda. Bununla bir
likte, byk eyler yaptk bir arada.**
M arxla imzalanan szlemeye gre, ehov ona alt ay
iinde, en eskileri ve en yenileriyle tm yaptlarnn kop
yasn iletmeye sz veriyordu. Bu i, baa klr gibi de
ildi. nk yazar, ou artk ortadan kalkm olan gaze
te ve mizah dergilerinde kan ilk gnlerin saysz ykle
rini aratrm ak zorundayd. Ha, yirmi yl iinde avlad
balklar kesin olarak saymasn istemiler, ha bunu iste
milerdi, ayn ey, diyordu ehov. Baz metinleri arayp
bulduunda titiz b ir seme yapyor, biemleri kendine
grnenleri yeni batan yazyordu. Kendi deyimiyle k r e k
m a h k u m u ileri yrtmek iin, Y altada bavuraca ne
gerekli belgeler vard, ne de kitaplklar. aknlk iinde
M aria ile Aleksandr imdada ard. Onlar d, Moskova
da ve Petersburgda dergileri tarayp, bulduklar ykleri
kopya ettiler. ehov, Lidyann kaynbiraderinin kard
P etersbu rg G a zetesi'nde yaynlanan ykleri iin gen ka
dna mektup yazd, aratrm a ve kopya ileriyle ilgilene
cek birini bulmas ricasyla. Ondan bu hizmeti isterken,
mektuplamann alkantl niteliini unutmuyor ve uzla
ma havas iinde: Bana, hi deilse, dargn olmadnz
yazn, genellikle bana yazmak isteinde deilseniz bile*
diye yazyordu.
Bu dilek, Lidya Avilovann cann skacak yerde, se
vince bodu onu. Kukusuz, farknda olmadan kendine
ak olan byk adama hizmet etmekten mutlu olan Lid
ya, bu ile kendisinin uraacana sz verdi. i titizlikle
baard. ehov da ona minnet duydu. Bu ksa ibirlii s
resinde ehovun ona yazd mektuplar, gemitekilerden
daha uzun ve daha gvendirici oldu; artk ondan ekinmez
olmu gibiydi. Ona unlar yazyordu: Niin Y altadaym?
Neden buras bunca can skc? Kar yamaya balad. Fr
tna kt. Rzgar cam lara vuruyor. Yazmak iimden gel
miyor ve hibir ey yazmyorum... ok iyisiniz. Bin kez
syledim bunu size, yine de sylyorum.**
Krmda k, grlmedik lde sert olduundan, Aut-
kadaki evin yapm alm alarn canlandrm ak iin, iyi ha
valar beklemek gerekti. Bu ev, kuzey ynnde iki, g
neydeyse katl, slupsuz, karm akark, olduka nemli
bir yapyd; bir eit kulesi, bir verandas ve cam l bir giri
kapsyla. Biraz dkrklna urayan ehov, buna sar-
d a ly a ku tu su adn takyordu. B ir tasarnn pratik olarak
gerekleeceini anlar anlamaz, coup yelkenleri suya in
dirmek huyunda vard. stei ne denli ateliyse, onun ger
ekletiini grmek o denli ac ektiriyordu ona. Btn ya
amnda, dncesiz atlm lar ve zntl geri ekilmeler
izlemiti birbirini. imdi, btn zenini, baheye veriyor
du, aalkl yollan ve imenlerin krokilerini izerek. Kr
mz fesli iki Trk, topra iliyor, ehov da, alan delik
ten delie giderek, aa fidanlar, al ve gl fidanlar di
kiyordu. Kzkardeine unlar yazyordu: Gerek bir ha
rika bu! On iki kiraz, drt dut aac, drt badem aac fi
dan ve daha baka kk kk aalar diktim. Hepsi de
kusursuz. Yaknda meyva verecekler. Eski aalar tomur
cukland, arm ut ve badem aalar ve gller iee durdu
lar. Kuzeye g eden kular, zellikle, ard kulan, geceyi
bahede geiriyorlar ve sabahleyin tyorlar.*
ehov, Autkadaki evinin dzenlenmesine hesapsz pa
ra harcyorsa da, iyilikseverliine bavurulduunda daha
da tutumlu olamyordu. M arxtan ilk taksiti ald zaman,
Y alta yaknlarndaki bir ky okulunun yapm iin be bin
ruble verdi. Babasnn Taganrogdaki dkkannda rak
olarak alan Gavriukann izini bulunca, kznn okuma
giderlerini karlam ay nerdi. Geim skntsnda gen
yazarlar, onun yardmna gvenebiliyorlard. Petersburg
yaknlarnda bir kr evi yapmay kafasna koyan kardei
Alelcsandra bin ruble verdi. ehov, ona yollad mektup
larn, p a r a b a b a s k a r d e in ya da in san sev er zen gin diye
imzalyordu.
Gittike artan, n dolaysyla ehova, yalnz para
yardm istemek, biem stne tlerini almak ya da bir
yayncya tantlm ak iin deil, gnn sorunlarna ilikin
dncesini renmek iin de, tannmam kimseler ba
vuruyorlard. Bu sonuncu istek ehovu rahatsz ediyordu.
Btn mr boyunca politika ve toplum olaylarna katl
mak istememiti. te tam o gnlerde, Petersburgda bala
yan renci grevleri, btn Rusyay sarsyordu. Polisle
iddetli atm alarda, birok gen tutuklanm, kimileri de
niversiteden atlmt. Bunlardan bazlar, dncesini
renmek ve yardm istemek iin ehova m ektuplar yazd
lar. Can sklan ehov, sanatnn kamu ilerine karm a
mas gerektii kuralnn arkasna snd. Lidya Avilovaya
unlar yazyordu: Bylesi durumlar yarglam ak bize mi
der? Bu, daha ok, jandarm alara, polislere, zellikle bu
iler iin seilmi grevlilere der. Bizim iimiz, yazmak,
sadece yazmaktr. Savamamz, fkelenmemiz, sulamamz
gerekirse, bunu ancak kalemimizle yapmalyz.*
Ne var ki, ehov, niversitedeki alkantlarn dnda
kalyorsa da, mektuplarmda ve konumalarnda, hkme
tin uygulad hoyrata basklar ak ak eletiriyordu.
Ya ilerledike, otokratik rejim in arlklarndan nefret
ediyor ama, yine de Gorkinin savakan sosyalizmine ka
tlmyordu. Halk hareketleri rktyordu onu. nanm bir
liberal olarak, ister yukardan, ister aadan gelsin kaba
gc knyordu. Ona gre, Rusyaya salkl bir evrimi,
ynlarn eylemi deil, yalnz yaayan birka cmert kii
nin etkinlii getirebilirdi. Eski dostu, ky doktoru Orlova
unlar yazyordu: Ben bireylere inanyorum, kurtuluu,
btn Rusyaya dalm, ister aydn, ister kyl olsun,
tek tek kiiliklerde gryorum. nk saylar az bile ol
sa, g var kendilerinde... Szn ettiim tek tek kiiler,
toplumda gze grnmeyen bir rol oynamaktadrlar. Ege
menlikleri yok, ama, alm alarnn sonucu apak ortada.
Ne olursa olsun, bilim hep nde gidiyor, toplumsal bilin
artyor, ahlaksal sorunlar daha bir kesinlikle ortaya konu
luyor ve btn bunlar, savclarn, mhendislerin, yneti
cilerin, aydnlarn haberi olmadan, kotarlyor hep birden,
rzgrlara ve dalgalara kar.**
Umulduu zere Suvorin, renci davasnda, k arg a
alk karanlara kar sert bir tutum almt. Hatta, gen
grevcileri sulayan ve hareketi nlemek iin arn b ir so
ruturm a kurmasn onaylayan iki yaz yazmt. Sonu
olarak aydnlar gazeteyi boykot ettiler ve Gorki, Y ajo m da
zehir gibi bir a k m ektu p yaynlad. Bakalar da, Suvo-
rin'i, hkmetten iki bin ruble alm akla suladlar. Son
olarak da, Rus Yazarlar Yardm lam a Demei, Y en i Za-
m an 'm direktrn, bir onur jrisi nnde, gazeteyi
kapatm a yldnsyla, herkesin nnde, kendini aklam aya
ard. Gazetenin tiraj iyiden iyiye dm, yazilerin-
den birok kii istifa etmiti. Drt bir yandan saldrya
urayan stelik de hasta olan Suvorin nasl bir tutum
alacan bilemiyordu. aknlk iinde, kendini hakl
karm ak ve akl danmak iin ehova mektup yazd.
ehov, iki yazsn dpedz eletirerek yant verdi.
Ciddi bir sorundan ciddilikten uzak bir biimde sz etme
sini ve bireylere kar, haklarn aan bir hkmetin sa
vunuculuunu yapmasn knad. yle yazyordu ona: Dev
let kavram, hukuktan esinlenen ilikilere dayandrlmal-
dr, yoksa, anlamsz bir szck, imgeleme yetisini yldr
m aya ynelik bir korkuluk olur kar.* Birka h afta son
ra ehov, bir baka mektubunda tutumunu kesinletirdi:
nsanlar, dncelerini zgrce aklam a hakkndan yok
sun iseler, o dncelerini fke ve kzgnlkla dile getirirler
ve ou kez hkmet asndan canavarca ve ileden kar
tc saylan bir biimde. Ama, basn ve vicdan zgrl
verilsin, o zaman herkesin arzulad yatm a gelir ve uzun
sremeyecek olsa da, bizim mrmz kadar srecektir
kukusuz.** Bununla birlikte ehov, bir onur jrisi d
ncesine karyd.
nk, ona gre, byle bir kurum askerler iin uygun
olabilir ama, rolleri, denklerinin yargsndan korkmadan
dncelerini zgrce dile getirmek olan yazarlara sam a
gelir. Son olarak ehov, gazetenin gzden dmesinden
yalnz Y en i Z am an ynetiminin sorumlu olduunu ileri
sryor, ayrca unlar yazyordu: Yeni Zamonn Rus
hkmetinden ve Fransz genelkurmaylndan para yar-
dimi grd kans yayld ortala. Y en i Z am an da,
bu hakketmedii kt n glendirmeye alyor ayrca...
Sizin hkmet evrelerince gl bir kii, kat, acmasz
b ir insan olduunuz ve Y en i Z am an m bir kez daha, n
yargl bu dncenin, toplumda, elden geldii kadar, uzun
sre tutunmas iin her eyi yapt kansnda herkes *
Suvorin, onur jrisi nne kmay reddetti ama, f
keye kaplan kans, ehovu bylesi dram atik bir durumda
dosta davranmamakla sulad. ehov, yle yant verdi:
Ne denli iyi dnrsem dneyim onun (Suvorin) iin
ne yapabilirim ? Bugnk durum birden yaratlmad. Y l
lardr var bu durum. Bugn sylenen eyler, ne zamandr
sylenmekteydi her yerde biraz. Ama, sz ve Aleksis Ser-
giyevi (Suvorin), gerei bilmiyordunuz, tpk krallar gi
bi... Y en i Zam an, g gnler yayor, am a kukusuz
uzun mrl bir gtr o hl. B ir zaman sonra, her ey
yerli yerine oturacak. Her ey eskisi gibi olacak. Hibir ey
deimeyecek. **
ehov aldanmyordu. Rus halknn bellei ksa mr
lyd. Frtna dindikten sonra, Y en i Zam an, grkemli
yryn srdrd ve Suvorinin durumu yeniden d
zeldi.*** Ama, M arx ve Dreyfus davalarndan sonra patlak
veren niversitedeki alkantlar, iki adam birbirinden
ayran uurumu derinletirdi. Bu bir sr anlamazla
karn ehov, onuru etin bir snav geiren eski dostuyla
h er trl ilikiyi kesmeye k arar veremiyordu. Onunla
mektuplamay srdrd ve gelip kendisini grmesini bo
una istedi durdu.
Suvorin kaytardysa da, Gorki, ehovu grmeye gitti.
Y altada, ilk karlam alarnda, ok sevdii yazarn by
sne kaptrd kendini. ehov da, gen meslek arkadana
byk bir yaknlk duydu. Gnlerce, sanat, edebiyat, poli

* 24 Nisan 1899 tarihli m ektup.

* * 29 M a rt 1899 tarihli m ektup.
*** 1634'te doan A leksis Suvorin 1912'ye dek rahat yaad. Yetm i
sekiz yanda ld.
tika stne konuup durdular, gemiin ba yaptlarn ve
aresiz retmenlerin ackl durumunu dile getirerek. e-
hov, Gorkiye yle diyordu: Her Rus kynde, iyi, akll
ve kltrl bir ilkokul retmeni bulunmasnm ne denli
gerekli olduunu bir bilseniz... lkokul retmeni, meslei
ni ok seven bir sanat olmaldr. Ama, bizde, zindana gi
der gibi, ky ocuklarn okutmaya giden yar cahil bir ta
erondur o. K am a, boynu bkktr ve bir dilim ekmeini
yitirmekten korkm aktadr... B ir ilkokul retmeni grdm
m, rahatsz oluyorum. nk, ezilip bzlmektedir, n
k st ba berbattr. Bana yle geliyor ki, retmenin se
filliinden, yle ya da byle, ben de sorumluyum. ou
hasta olan bu retmenler Y altaya geliyorlard. ehov,
onlar iin bir sanatoryum yaptrmay tasarlyordu. Gorki
de onu destekliyordu bu dnde. Halkn barndan km
bu yazarn yaman idealizmi, yaln doall ehovu b-
ylyordu. Bu pek yontulmam meslek arkadann yann
da, Petersburg ve Moskovann tkrldm yazarlarndan
ok daha rahat hissediyordu kendini. Lidya Avilovaya un
lar yazyordu: Grnte baldr plan biri bu. Ama,
iten ie ok kibar bir insan. Hayranm ona. Onu kadn
larla tantrm ak isterdim, iyi olurdu onun iin bence. Ama,
srt eviriyor.* Sekin eletirmen ve dnr Rozanova
da unlar diyordu: Yazar Gorkiyi gryorum burda.
Ancak ergin yata okumaya balam, sade, bana buyruk
bir adam. kinci kez dnyaya gelmicesine, imdilerde ba
sl ne varsa atlyor stne, itenlikle ve nyargsz oku
yor.**
Gorkiye gelince, ehov gibi dahi bir yazarn, ayn za
manda, eine az rastlanr nitelikte bir insan olabildiine
ayordu. K ansna unlar yazyordu: ehov, olaanst
bir varlk. Yumuak ve ince. nsanlar deli divane oluyor
onun iin. Rahat da brakm yorlar onu... Onunla konumak
ok ho. Bundan daha gzeli olmaz. Hi kimseyle bylesi-
ne holanarak konutuumu anmsamyorum. Ama, Gor
ki, hastalnn ehovu kaprisli, hatta insanlardan kaar
duruma soktuunu da yazyordu. Ayrca, drt bir yann
saran h ayran lan olmasna karn, dnceli, dkukl
iinde ve yalnz bir insand, diye kaydediyordu. Bir gn,
divanna uzanm olan ehov, iki ksrk arasnda, Gor-
k iye unlar syledi: leceiz dncesiyle yaam ak ho
bir ey deil ama, miadn doldurmadan bile bile yaamak
da, batan baa aptallk.
lkbahar daha kapy almadan ehov, Y altadan kam a
isteine, o sreen istee kaptrd kendini. Suvorine ua
lar yazyordu: Artk yaamaz olan, am a salna ka
vumak iin srnen bir insan rolnden usandm. Kyda,
sokaklarda srtp duruyorum, aa karlm bir kei
gibi.* 10 Nisanda, Dr. A lulere danmadan, Mosko
vaya doru yola kt.
Orada nce, annesiyle kzkardeinin oturduklar, Ma-
laya-Dmitrovka sokandaki kk daireye yerleti. Her
zaman kendini grmeye gelenler, hemen oraya akn et
meye baladlar, reelli bir ekmee en sinekler gibi.
Sabahn sekizinden akamn onuna kadar, semaverde su
kaynyordu. Marx hesabna tamamlamak zorunda olduu
dzeltme alm asna karn, kendini rahatsz edenleri geri
evirmeye gnl raz olmuyordu ehov'un. Kimi kez, Ma-
riay b ir kenara ekiyor ve fsldarcasma: Dinle, u ada
m tanmyorum, onunla hi birlikte olmadm okulda. Bili
yorum, cebinde bir yazs vardr. Akam yemeine kalacak,
kalacan da syleyecek bize. Gerekten, olacak ey deili
Drt gn sonra, biraz yalnz kalm ak iin, ayn sokaktaki bir
baka apartm an dairesine tand tek bana. an seslerini
dinlemekten holand Strasnoi m anastrnn yaknndayd
buras. ok gemeden, burada da konuklarn gelgiti yordu
onu. Dr. A lulere unlar yazyordu: Grmeye gelen
sr sr insan, sonu gelmez konumalar; bu enliin ikin
ci gnnde ylesine bitkin dtm ki, zar zor kmldanabi
liyordum. Kendimi bir kadavra gibi cansz hissediyor
dum.* Bu hayhuy arasnda, Nijni Novgoroda dnen Gor-
kiden, scak, akyrekliliiyle iine dokunan bir mektup
aidi: Sizinle tanm aktan mutluyum, korkun lde
mutlu diye yazyordu Gorki, Bence, siz grdm ilk z
gr insansnz, hibir eye tapmayan ilk insan. Edebiyat,
bu yaamn bilincini ve en byk ura yapmanz ne iyi.
Ama ben, bunun iyi olduunu dnmekle birlikte, sizin
gibi yaamak iin yaratlmamm kukusuz. Ayrca ben,
sevgiler ve nefretler duymak zorundaym. zgnm, ama
baka trl yapamam. Beni unutmayn ne olursunuz! Ak
ak konualm: Arada bir bana t vermenizi, ksaca,
bana, yetimeye gereksinimi olan bir arkada gibi davran
manz isteyeceim.
ehovu duygulandran bir baka olay, Tolstoyun,
Moskovaya, onu grmeye gelmesi oldu. Ama, bir rastlan
tyla orada bulunan oyuncular, aptalca gevezelikleriyle
kafalarm iirdiler. Bereket versin, ertesi gn, ehov,
Tolstoyun evinde akam yemei yedi ve iki yazar, iten
likle konutular. zellikle Gorkiden sz ettiler. Tolstoy,
psikolojiden anlamadn ileri srmekle birlikte onun ok
yetenekli olduunu kabul ediyordu. yle diyordu: nsan
istedii her eyi uydurabilir ama, psikolojiyi uyduramaz.
te, Gorkide psikolojik uydurmalar var. Duyumlamad
eyleri anlatyor.
ehov, Lidya Avilovay da grd yeniden. Lidya, 1
Mays 1899'da, pcuuyla birlikte evine gitmek zere
Moskovadan geerken, ehova, iki tren saati arasnda
garda buluma nerisinde bulundu. ehov kabul etti. n
k, kendisi iin yapt alm alar dolaysyla ona teekkr
etmek istiyordu. Ama, bu cokulu, insan avucunun iine
alm ak isteyen bu kadnn karsna knca; her zamanki
gibi geri ekildi ve onun ekip gitmesini sabrszlkla bek
ledi. Her zaman, dsel kuruntular iinde kendini yitiren
Lidya ise, ayrllarn A k stne adl ykdeki kadnn
ayrlna benzetiyor ve yrei paralanacak gibi arpyor
du. ehov, onunla ve ocuklarla birlikte kompartmana
bindi. Lidya, ona, kr evine, kendini grmeye gelip gelme
yeceini sordu. ehov, alayc alayc Hasta dseniz bile
gelmeyeceim. yi bir hekimim, am a ok para isterim. Bu
da, sizin olanaklarnz aar. dedi. Lidyanm elini skt ve
trenden indi. ocuklar: Anne, anne! abuk, abuk! diye
bardlar. Lidya, anlarnda yle yazacakt: Tren yava
yava kalkt. Anton Pavlovi yava yava yrmeye bala
d. Pencere boyunca silueti kayd durdu ama, dnp bakm a
d. O zaman, onu son kez grdmn farknda deildim
ve bunu dnemiyordum.
Ayn gn ehov, Aiartnn zel bir temsilinde bulun
du, oyuncular vd ama, drdnc perdenin ritm ini sert
e eletirdi. Moskovadaki rpnn yorgunluunu stn
den atm ak iin Melihovoya gitmeden nce, piyesini gr
mek istemiti. Ayrlaca 7 Mays gn, Sanat Tiyatrosu
topluluunun tam kadrosuyla resim ektirmeyi kabul etti.
Bir masann arkasna oturmu, drt bir yann saygyla ev
releyen oyunculara Aiorinn metnini okuyor gibi grn
yordu. Toplulukta, derin dncelere dalm bir gen ka
dn, profilden ayr bir yer tutuyordu: Olga Knipper. e
hov, bir gn nce ona, Melihovodaki kk evin bir res
mini vermiti, u sunuyla: Aiorinn yazld evim. Olga
Leonardovna Knippere iyi anlarmla. Olga, iin iin duy
gulanmt.
 XIII./MEEHABA, YAAMIMIN SON SAYFASI...

ehovun uzanda, kzkardei, Olga Knipperle dostluk

kurmutu. M aria ayn zamanda, sahnedeki yaln oyununa ve
yaamdaki hercailiine hayrand Olgann. Kardeine: Knip
perle biraz ilgilenmeni salk veririm sana. Bence ok il
gin bir kadn diye yazyordu. ok gemeden, iki kadn
birbirlerine gidip gelmeye baladlar. Alman kkenli bir
mhendisin kz olan Olga, burjuya eitimi grmt, m
zik, resim ve yabanc dil dersleriyle. Babann lm ze
rine ailesi, giderlerini ksmak zorunda kald birden. Gorki
nin deyimiyle, lgn K n ip p er ailesi, Moskovada odal
bir kata yerleti. an dersleri veren dul anneyle, ikiye
dkn, grltc, derbeder iki day ve tiyatro oyuncusu
olmay kafasna koyan Olga tkam lard o kata Gen kz,
Moskova Sanat Tiyatrosuna girmeden nce, annesinin ka
rarszln zorlayarak yl Nemirovi-Danenkonun dram
sanat derslerini izlemiti. Mesleine tutkun, kaygsz ve
alkantl bir yaam sryordu. Rollerini ezberlerken, an
nesinin rencileri ses terim leri yapyor, biri doktor, biri
de subay olan daylar da vodkayla kafay buluyor, ya ka
t oynuyor ya da Tolstoydan ve ehovdan m etinler oku
yorlard yksek sesle.
Oyunculuun ruhuna iledii Olga, her biimiyle
yaama tutkundu. Sanat ve edebiyat stne akllca konu
abilen Olga, giysilere, apkalara ya da yemek piirmeye
ilgi duymakla alalacana inanmyordu. ehovu daha ilk
grnde, ona kendini beendirmek iin, soluk bir aydn
kadn rol oynamamas ama, cilveli, neeli, doal, salk
ve istek dolu grnmesi gerektiini anlad. Yirm i dokuz ya
nda, parlak teni, ipek gibi koyu salan, glen gzbebek-
leriyle bir bahar simgesi gibi kendini kabul ettirdi ona.
ehov, ondan on ya bykt ama, yal bir adamn ac-
nakl gzleriyle bakyordu ona.
ehov, 7 Mays 1899da Melihovoya gelir gelmez, Ol-
g ay ard, Rus krlarnn ilkbahar alp salmasn gr
mesi iin. Olga, hemen Melihovoya gitti ve ilkten, evin sa
de ve itenlikli havasna, yazarn n k ted en an lay an sessiz
b ir Rus ka d n olan annesinin sevecenliine, ona toprakla
rn gezdiren ehovun saf gururuna hayran oluverdi. Ol
ga, Anlar'm da. unlar yazacakt: (ehov), topran ret
tii her eyi seviyordu. Olaanst sezi, sevin ve gnele
dolu geti gn. Olga, ehovdan ayrld zaman, ikisi
de birbirini bylemiti ve yeniden grme susuzluu iin
deydiler.
Olga, Haziranda K afkasyaya gitti: Orada, kardei Lts-
h etin evinde geirecekti tatilini. ehov, ona yazmaktan ken
dini alamad, Likaya uygulad akac slubuyla: Ne de
mek oluyor bu? Nerdesiniz?.. Bizi unuttuunuzu ve Kafkas
yada evlendiinizi dnmeye baladk... Doruysa eer,
kiminle evlendiniz? Sahneyi brakm aya k arar m verdiniz?
Yazar unutuldu, ah ne acmaszlk bu, ne korkun ey, ne
vefaszlk!* Ertesi gn, kzkardeinin Olgaya yazd mek
tubun altna unlar ekliyordu: Merhaba, yaammn son
sayfas, Rus topraklarnn byk aktrisi. Sizi gren Kaf
kasy alIlara imreniyorum... Size olaanst bir nee ve b
yleyici dler dilerim ...**
ehov, Melihovoyu Olgaya beendirdikten sonra, ni
ce anlaryla ykl olan bu topraklardan ayrlmaya hazr
lanyordu zntyle kark bir kararllkla. Burasn yir
mi be bin rubleye satm aya k arar vererek, gazetelere ilan
bile vermiti. Ama, hibir ciddi alc kmamt ortaya. i
en ksa srede b ir sonuca balam ak iin fiyat drmeye
hazrken, Y altaya yollamak zere, kitaplarn, kiisel e
yalarn ve verandadaki eyalar denklere koydurdu. Bu ye
ni yerleme dncesi, srtm gemie dnmesine yardm
ediyordu.
Haziran sonunda, Olga ona mektupla, Gneyde bulu
ma nerisinde bulundu. ehov, minnetle kabul etti neriyi.
18 Haziranda Novorossiikte buluacaklar, oradan da Yal
ta ya doru birlikte vapura bineceklerdi.
Bu program kl-klna uyguland. Y altada ehov, Ma
rino oteline indi, Olga da, ortak dostlar Sredinlere yerle
ti. ehov, zamann, yap ileri hayli ilerlemi olan evinin
iliine giderek ve aktrisle kente inerek geiriyordu. Olga,
onun yaayna bakp, bunca skntl olmasna, yemek ye
meyip leleri ekmek peynirle geitirip iyi beslenmemesi
ne ok zlyordu. Ama, ehov, kimi kez ok acknca, be
yaz Krm arabyla deniz rnleri yemeye gtryordu
Olgay. Olga, sa solu belli olmayan ani parlaylarla onu
artyordu. ehov, kzkardeine unlar yazyordu: zn
tler iinde. Dn beni grmeye geldi ve ay iti. Oturup
kald, azn amadan.*
2 Austosta, Moskovaya dndler. nk Olga, toplu
lukla birlikte provalara yeniden balam ak zorundayd. Yal-
ta yolundan, o zam anlar mendferin urad Bahe-
saraya dek kupa arabasyla gittiler. Yolda, dalk gr
nmleri, servilerle evrili gl bahelerini, kendi haline b
raklm Mslman m ezarlklarn ve kk T atar kyle
rini hayran hayran seyrettiler. Hava gzel kokular iin
deydi, konumalar hafif ve neeliydi. ki yolcumuz, kendi
lerini birbirine yaknlatran am a birletirmeyen bu gzel
tatilin sona ermesine hayflanyordu.
Moskovada, provalar Olgay avucunun iine ald ve
ehov onu az grr oldu. Kendisi de, toplu yaptlarnn ilk
cildini baskya hazrlam akla urayordu h an i harl. Bu
ara, kzkardei, Melihovoyu bir odun tccarna satmay
baarm t... ehov, demenin taksitle yaplacan ng
ren szlemeyi imzalad.*
Austos ay iinde havalar serinledi ve ehov hastalan
d. Suvorine yle yazyordu: Bilmiyorum, ^basiller mi
ayakland, yoksa zaman m duyuruyor kendini, am a artk
dayanamyorum, bam yasta dyor.** Bir tek zm
vard: Y altaya dnmek. Oraya, 27 Austos 1899da, yorgun
argn vard. Annesiyle kzkardei 8 Eyllde yanna geldi
ler.
birlikte, daha allar kurumam olan Autka k
kne yerletiler iyi kt. iler, ilikte ar basmaktayd.
ehov, Rus D ncesi bayazarna unlan yazyordu: Par
keciler ve marangozlar, sabahtan akam a dek eki sall
yor ve alm am a engel oluyorlar. stelik, hava ok gzel
ve insann odasnda kapal kalmas g.*** Bu gzel gn
ler, ehovun annesinin kararszln hakl kard. Evin
yerleme dzeni rahat olmamakla birlikte, artk Melihovo
yu aramyordu hi. 25 Ekimde Maria, Moskovaya dner
ken, onunla birlikte gitmeyi uygun bulmad.
Bu ara, Autka villas, daha sevimli bir grnm alm
t. ehov, sonunda, alma odasna yerleebildi. Duvarla
r, zambak iekleriyle bezeli katlarla kapl oda, st b
lm deirmi ve vitraylarla kapl yksek bir pencereyle
aydnlanyordu. Oradan, vadi, Y altann evleri, daha uzak
larda, deniz grnyordu. minenin stnde Levitanm
bir peyzaj, duvarlarda da, saysz aile fotoraflar, Tols
toyun, Turgeniyevin ve Grigoroviin suluboya ve yal
boya portreleri vard. Katlar, kitaplar, tahta ve ta st
ne oyulmu kk yontularla kapl byk masamn yuka
rsnda bir levha aslyd: L tfen s ig a r a im eyin!. Ama, e-

* lk taksit gecikti. Daha sonrakiler de denm edi. Sonunda M elih o

vo Baron Stu art adnda birine devredildi.
* * 19 Austos 1899 tarihli mektup.
*** 15 Eyll 1899 tarihli mektup.
hov, dalgnlkla b ir sigara yakan konua, hibir zaman
levhay gstermiyordu. Birilerini hizaya getirmektense, k
srmeyi yeliyordu. ok sade deli olan alm a odas,
beyaz, temiz ve sssz yatak odasna alyordu. Bylece,
dinlendikten sonra, alm aya gemesi iin adm atma
s gerekiyordu. O sonbaharda, tm yaptlarnn dzeltmesi
zamann alm akla birlikte K k K p ek li B ayan ve u ku r
d a adl iki yky yazmay vb P iskopos adl bir yknn
plann izmeyi baard. M u jiklerd e olduu gibi, u k u rd a
da, ehov'un Melihovoda tand kyl dnyasnn ac
masz bir artranyd. K k K p ek li K ad n ise, tersi
ne, Y altann yapay havas esinlemiti yazara. Basit bir ta
til flrt gibi balayan ve olaylar iinde, derin am a umar
sz bir aka dnen bu zina yks bombozuk bir istas
yon bysyle dopdoludur: Gney grnmleri, tozlu yol
lar, meydan kelerindeki lokantalar, Ay , denizin tat
l sesi, aklarn ban dndren bir o kadar har. Ser
venleri, ayn zamanda h afif ve acmasz bir hava iinde
anlatlm akta, grnte nemsiz her ayrnt, btnn ara
renkli uyumuna katkda bulunmaktayd. Sonu da, ehov
un ou yk ve piyeslerindeki sonu olabilirdi: Ona y
le geliyordu ki az sonra zm bulacakt ve o zaman, yep
yeni ve gzel bir yaam balayacakt. Ama, ikisi de bu so
nucun henz uzak olduunu ve en karmak, en g eyin
daha yeni yeni baladn gryorlard. K k K p ekli Ka-
d:n adl yky okuyunca cokuya gelen Gorki, ehova
unlar yazd: yklerinizin en knden sonra, her ey
kaba grnyor, kalemle deil, sanki baltayla yazlmlar.
zellikle de, artk hibir ey, yani gerek, basit grnm
yor... Evet, siz gerekiliin iini yrtyorsunuz... Kk
yklerinizle ok byk bir i gryorsunuz, bu uyuuk, bu
can ekien yaama nefret uyandrarak... ykleriniz, yaa
mn tm gzel kokularyla dolu zarif ielere benziyor.*
ehov, yaptlarn yaratm ak iin bakalarnn yaam
n yam a ediyorsa da, bu kez, kendi ak deneyimlerinden
ok ey alm ak zorunda kald. K k K p e k li K a d ir i da. un
lar yazarken kendini dnmyor muydu?: Zaman gei
yordu, kadnlarla tanyor, balanyor, ayrlyor ama, sev
miyordu onlar. Tanm alarnda her ey vard, aktan ba
ka. Ama imdi, salan krlatnda, gerekten seviyordu,
yaam nda ilk kez.
Gerekte, kendi durumu, yk kiisi Gurovunkinden
farklyd. Kukusuz, gn gemiyordu ki, uzaktaki o sevimli
Olgay zntl zntl dnmesin. Ama, ak myd
bu acaba? Yoksa, canskntsmdan ve yalnzlktan kaynak
lanan bir eit zlem mi? Ona, Y altadan unlar yazyor
du: Size altm ve imdi canm sklyor. Sizi ilkbahardan
nce gremeyeceim dncesine altrmalym kendimi,
btn btn. Fena halde keyifsizim.* B ir ay sonra da:
Sklyorum. fkeden atlyorum, yine de yine de atlyo
rum. Tiyatronuzun demesi altnda yaayan fareyi kska
nyorum.** diye yazyordu. Bununla birlikte, geip giden
h aftalar iinde, akla ilgili sabrszl duruldu, mektuplar
seyreldi. 8 A ralkta Olga'ya ksa bir mektup yazd: Sev
gili aktris, tapnlas kadn, size yazamyorsam, iyiden iyi
ye alm aya daldm ve ondan kopamadm iin yaza
myorum.
Olgay grmeye can atmyor deildi yine de, am a yal
nz onu seyretmek, onunla konumak zevkini tadabilmek
iin. Yalta'da, yazar dostlarndan, edebiyat tartm alarn
dan, tiyatro haberlerinden, redaksiyon salonlarndan yok
sun olduuna zlyordu. Bu yoksunluk, srgnlk ve ac
yalnzlk duygusunu, bellibal srda M ariaya iletiyor
du itenlikle: Dalara kar yad. Hava soumaya bala
d... Tiyatro, dost evreleri ve her trl imrendirici eyler
den sz ediyorsun. Dpedz b ir kkrtclk bu senin yap
tn. Akamn dokuzunda gidip yataa girm ek ve fkeler
 iinde, gidilecek hibir yer, konuulacak kimse olmad
n, alm aya hibir neden bulunmadn bile bile, uzanp
kalmann ne denli canskc olduunu sanki bilmiyorsun.
Sizin yaptnz umurunuzda deil. nk, almanzn
sonucunu grmeyecek ve iitmeyeceksiniz. Piyano ile ben,
evde az kilitli iki nesneyiz, piyanomuzu alacak kimse
cikler yokken, bizi buraya niin koymular diye sorup du
ruyoruz hep.*
Bu uzunboylu kiisel yaknma, ehovu, bakalarnn
mutsuzluklarna, her zaman ok duyarl olmaktan alkoy
muyordu. Y altaya satlm aya gelen yoksul veremlilerin
yrekler acs koullarda yaadklarn grnce, yoksullar
iin bir sanatoryum yaptrm a tasarsn anmsad. B ir esir
geme komitesi kurduktan sonra, dostlarna durumu bildir
di, gazetelerde iyilikseverlere seslendi ve b ir kk saftlk
evinde otuz kadar hastay barndracak kadar para topla
may baard. Bir ilk baaryd bu ama, eylemde olduu
kadar yaz ilerinde de zorlu olan bu adama yetmezdi bu.
ehov, gazeteci Tarahovskiye unlar yazyordu: Yeni ve
rem lilerin istilasna uradk. Gelip beni buluyorlar. Bu
naldm. Ne yapacam bilemiyorum... Rusyann bandan
atm ak iin buraya sr sepet yollad bu zavall hastala
rn nasl yaadn b ir bilseniz. Dpedz k orku n**
Gorkiye de unlar yazyordu: Burada bir sr yoksul ve
remli var. Yataklarnda berbat yorganlar altnda bir ey
ler istedikleri ve lmek zere olduklar zaman yzlerini
grmek kadar ac b ir ey olamaz. Bir sanatoryum yaptr
m aya k arar verdik *** Bu sanatoryumun yapmna gerekli
40 bin rubleyi toplamak iki yl gerektirmekteydi. Salk-
evi, bugn ehovun adn tamaktadr. Bu yce gnl ii
savamnda, giriimin baanlam ayacak denli nemli ol
duu bahanesiyle yardma yanamayan birtakm ilerici
lerin aldrmazlklar kadar hibir ey zmedi ehov'u.
 in tuhaf, bakalar iin bir sanatoryum almasn
isteyen ehovun, bu tr bir kuruma ekilip oturma ola
nan kendisi iin bir dakikack olsun dnmemesidir.
Hastalnn ciddi olduunu bilen ehov, lm beklerken,
salk nedeni ile bir yere kapanma dncesine katlana-
myordu. Keyfince yaamay yeliyordu, aa yukar he
men hi nlem almadan yaamn ksaltm a pahasna da ol
sa. Bakalar sz konusu olunca doktordu, am a kendi sa
l sz konusu oldu mu, ou kez, doktorluun yardmn
istemiyordu.
Sanatoryum tasarsn kabul ettirm ek iin, gn be gn
srdrd bu savama karn ehov, Y altada duydu
u, kendi deyimiyle, ho bir boluk ve lk bir hilik duy
gusunu, Moskova Sanat Tiyatrosunun oyuncu ve rejisr
Meyerhova yle anlatyordu: Burada hava ok gzel ve
scak ama, sadece sos. Et olmaynca da, sos neye yarar-
ki.* O gnlerde m e k tu p la m a la rn n hatr saylr b if b
lm, V a n y o D a y 'y sahnelemeye alan toplulua ayrl
mt. O rm a n P e risi'nin yeniden elden geirilmii olan V an-
y a D ay, her ne kadar daha nce baaryla sergilenmise
de, ehov, Petersburg ya da Moskovann byk bir sah
nesinde oynanmasna pek raz olamyordu. Ama, 1899 ba
larnda, Moskovann en eski ve en nl tiyatrosu Malyi
nin mdrl oyunu sahneye koymaya niyet etmiti. e
hov da, raz olmutu sonunda. Ne var ki, ilk incelemeden
sonra, edebi kurul, nemli deiiklikler istemiti: rnein,
bu baylar V a n ya D a y gibi aydn bir adamn, eski bir ni
versite profesrne tabanca ekecek denli fkeye kaplma
snn tmden inamlmaz, ayp uygunsuz bir ey olduu d-
ncesindeydiler. O nlara yle geliyordu ki, btn aydnlar
snf, bylesi bir davran kendilerine hakaret sayabilir
lerdi. ehov, onlarn tepkilerine ok gldkten sonra, met
ni alp topluluuna hayran olduu Sanat Tiyatrosuna ver
di.
 Moskovaya son gittiinde ehov, V a n y a Doynn bir
ka provasnda hazr bulunmu, bylesi silik bir kii hesa
bna alas bir dikkat ve titizlik gstermiti. En ufak bir
yorumlama yanl, abartlan en ufak bir etki, trna s-
klyormu gibi rahatsz ediyordu onu. Rejisre ve oyun
culara, keyfi yorumlarn yzlerine sylemekten ekinmi
yordu, kadnlara karysa farkl bir naziklii elden brak
madan. Bu da, ona K ad n oy u n cu larn d en etm en i adnn
taklm asna yol amt.
Sonbaharda Y altaya dndnde, kendinden uzakta,
Moskovada yaam a giren Vanya Daysnn haberlerini
kaygyla bekledi. Oyunda Elena roln oynayan Olga, ona
mektup yazarak, kiisinin psikolojisi stne aklam alar
istedi. ehov yant olarak ona, Dr. Astrovun Elenaya de
licesine tutkun olduunu ileri sren Stanislavskinin ya
nldn yazd. Ayrca unlar da yazyordu: Dr. Astrov,
Elenann gzelliine kaptrmt kendini ama, bilinle yar
glyordu onu ve perdede onunla A frikay kasp kavuran
scakla konuurmu gibi konuuyor ve onu vakit geirmek
iin, hemen hemen dalgnca pyordu. ehov, mektubu
na unlar ekliyordu: Ah, sevimli aktris, ne kadar ister
dim Moskovada olmay! Ama kafanz dnyor sizin, zehir
imisiniz ve tmden akna dnmsnz, bana ayracak
zamannz yok.*
V an y a Daynn ilk temsili 26 Ekim 1899da olacakt.
Y erler tmyle ok nceden tutulmutu. nan dolu bir top
luluk, seyircilerin nne kacakt. ehovun yatana gir
dii 27 Ekim akamnda, Yal ta postahanesi, ald telgraf
lar ona telefonla iletmeye balad arayla. ehov, Olga
Knippere unlar yazyordu: Her uyanta, telefona kou
yordum karanlkta, yalnayak. Souktan donuyordum. Ka
zandm baar ilk kez, uyumama engel oluyordu.**
Kukusuz, btn bu telgraflar, byk bir baary, sa
ysz alk tufanlarn bildiriyordu. Ama, ehoy, baar ra
porlarnda, bir kayg ve doyumsuzluk belirtisi seziyordu.
Basndaki yazlar onu, bu yatkn izleniminde hakl kar
d. vgler ve eletiriler birbirine karmaktayd ustaca.
Bununla birlikte, daha sonraki temsillerde, oyunun niteli
i iyileti ve seyirciler oyunu byk cokuyla karlad.
ehov, V a n ya Da yda ili-dl olduu tem alar yeni
den ele aidi: Gnlk yaamda ruhun yava yava ypran-
, aylak ky yaamnn sknts, her trl ideal zleminin
kanlmaz baarszl, olumsuz kiilerle, insanlara yar
dmc olmay deneyenlerin kartl. Birinciler arasnda,
kof ve kendini beenmi nl profesr Serebriakov ile gen
ve gzel kars Elena var. kincilerdense, iyi, sade ve can
dan V anya D ay var. O, yeeni Sonya ile birlikte. Sonyann
anasndan kalan iftlii ynetmektedir. Sonyann annesi,
Serebriakovun ilk karsdr. Yaam boyunca, kaynbira
deri p a rla k profesre kendini adam olan V an ya Day, bu
adamn yaldzl bir hi, atafatl bir asalak olduunu fark
edince, umutsuzluk ve nefrete kap tn r kendini. ok ge
meden Serebriakov, gz kapal bencillii iinde, daha
gsterili bir yaam srmek iin iftlii satmay koyar ak
lna. Bunun zerine, yumuak V a n ya Day, sabr tkene
rek, ate eder ona ama, vuramaz. Bu utan verici olaydan
sonra, her ey yeniden dzene girer. Ak dleri bir bir s
np gider: V a n ya Da ynn gzel Elenaya, Dr. Astrovun
ayn kadna, cokun Sonyann Dr. Astrova olan aklar.
Acemice bir uzlama kiileri birbirine yaklatrr. Sereb-
riakovla Elena kente giderler. Vanya Day ile Sonya kalr
lar ve kendilerini unutarak, eskisi gibi, profesrn rahat
l ve n urunda alm alarn srdrrler, iftliin ge
lirini profesre yollayarak... Bylece, nitesizlik, bir kez
daha baskn kar ve ruh ycelii hie saylr. Burada, tm
nemli kiiler bozguna uramlardr. Hepsinin en bilin
lisi olan Dr. Astrov, h astalan iin kendini harcar, yetene
inden kukulara kaplarak. ok yumuak ve duyarl olan
V a n y a Day, sam a bir a ile a n la y uruna geleceini ber
bat ettiinin bilincindedir. Elena, kendisinin herhangi bir
kimse kadar bilinsiz olduu kansndadr. Oyunun temel
kiilerinden olan kendini beenmi Serebriakov, yaamn
da hibir doyum bulamyor, tiksin b ir y allk hastalna
tutulm aktan yaknyor ve karsna: reniyorum senden,
nce senden. diyordu. Ateli Sonyaya gelince, sonunda,
btn kuruntularndan syrlarak, tek dze ve geim skn
ts iinde kk bir yaam a hazr olduunun farkn a va
rr. Oyunun son szn sylemek de ona der: Varya
Day, m r n d e sev in n ed ir b ilm ed in a m a sa b ret, s a b re t...
D in len eceiz... D in len eceiz/ Bu krlgan varlklar iin,
yaamn hoyratlklar karsnda, yazgya boyun emek en
iyi tutumdur yine de. Ta bandan beri, ne yaparlarsa yap
snlar, ezileceklerini biliyorlard. Belki de, bilinsiz olarak,
bu alak gnll zveriyi diliyorlard. Kasvetli hava iinde
erin.
Gorki, V an y a D a y y ikinci kez seyrettikten sonra, e-
hova nlar yazyordu: Hep V an y a Day. Hep. Yerim i
ayrtarak yine gidip greceim... Oyun, dnce ve simge
lerle dolup tayor ve tm, batanbaa zgn, esiz bir
yapt oluturuyor.* Bylesi tanklklardan sonra ehov,
oyunun uzun ve parlak bir yaam olacana inanyordu
kesin olarak. Yorgunluktan yaknan ve tiyatronun ynetim
kurulundan ayrlacan syleyen Nemirovi-Danenkoya
ateli bir dostlukla yle yant verdi ehov: Bkma, so
uma! Sanat Tiyatrosu, bir gn ada Rus tiyatrosu s
tne yazlacak kitabn en gzel sayfasn salayacak. Bu
tiyatro senin vncn olmaldr. Sevdiim tek tiyatro bu...
Moskova'da otursaydm, personele katlm ak isterdim, ka
pc greviyle de olsa, sizlere biraz yardm edebilmek ve
elimden gelirse, bu sevgili kuruma kaytsz kalm ana engel
olmak iin.** O gnlerde V a n y a D ay evresinde szbirli-
iyle ykselen vgler ortasnda, bir tek atlak ses-. Tols
toyun gryd. Oyuncu Sanine soruyordu, fkeli fke
li: Dram nerede? Neye dayanyor? Olay, yerinde sayyor.
Nemirovi-Danenko, yazarn savunmaya kalkica, Tols
toy ona, V an y a Dayda trajik durum bulunmadn, onun
yerini gitarlar ve crcrbceklerinin tuttuunu sylyor
du. Bu konumay ehova anlattklarnda, fkeye kapl
madan, alaya ald ii. Bir zaman sonra yazar Gnedie,
Tolstoydan sz ederken, oyunlarn yal ustann sevme
diini syledi ve unlar ekledi: Beni avutan bir ey yar.
Tolstoy bana Biliyorsunuz, ben Shakespeareden nefret
ediyorum. Ama, sizin piyesiniz onunkinden daha berbat.
dedi. Bu kesin sulamay anmsayan ehov, yle bir kah
kaha att ki, kelebek gzlkleri burnundan dt.
Tolstoyun, geveklik ve ahlakdlkla sulad V an y a
D ay'ya duyduu nefret, ehov'un kn, D irili'in yayn
lanmasn byk bir edebiyat olay olarak karlam asna
engel olmad. Gorkiye unlar yazyordu: Dirilii yeni
okudum. Nehliudovla Katia arasndaki olduka kark ve
yapma ilikiler dnda, her ey arpt beni bu rom anda:
gc, zenginlii, grl, ayn zamanda, lmden kor
kan, korktuunu aa vuramayan ve Kutsal Kitap metin
lerine sk skya sarlan bir adamn ikiyzll.*
Aralk aymda ehov, Tolstoyun ar hasta olduunu
renince, en yakn akrabalarndan birinin yaam tehli
kede imicesine kaygland. Menikova unlan yazyordu:
Hastal beni korkuttu ve snrsz gerilime soktu. Tols
toy lecek diye dm kopuyor. lrse, yaammda byk
bir boluk olacak. nce, hibir insan onun kadar sevme
dim. Ben imanszn biriyim ama, btn inanlar iinde,
onunkini yreime en yakn ve benim iin en iyi olan
sayyorum. Sonra, edebiyatta bir Tolstoy olduu srece,
bir yazar olmak hem kolay hem hotur. nsan, gemite
hibir ey yapmam olduu ve gelecekte de hibir ey yap
m ayaca bilincinde olsa bile, gerekten korkun bir ey
deil bu. nk, Tolstoy her eyi yaratyor bizim iin. Onun
yapt ey, edebiyattan umulan ve beklenen her eyin
dorulanmasdr. Sonra, Tolstoyun kesin bir tutumu ve ok
byk etkinlii var. Yaad srece, edebiyatta, kt zevk,
ister saygsz ister sulu gz olsun bayalk, btn kaba ve
sinir bozucu vnmeler uzaklara itilerek karanlklara g
mlecek. Yalnz onun manevi etkisi, eitli akm lar ve
edebi m izalar belirli bir dzeyde tutabilir. Onsuz, ya
zarlar obansz b ir sr ya da iren bir bulam a olurdu,
iinde ak seik grmenin olana olmayan bir bulama.*
ehovun Tolstoy'a olan saygsna, Tolstoy, hemen he
men bir baba sevecenliiyle yant veriyordu. Tolstoy, e
hovun oyun yazarln kabul etmiyorsa da, onu stn ni
telikli bir yk yazan sayyordu. ehovun yklerinden
byk tad alyordu. u k u rd a'y okuduktan sonra Gorkiye
unlan yazyordu: ehov, Yoam la ne gzel bir yk
karm ortaya! Olaanst bir mutluluk duydum ondan.
Tolstoy, ehovu M aupassantla karlatryor, Golden-
weisere unlan yazyordu: Gerek kuruntusu ehovda
tastamam. Metinleri, steoroskop etkisi yaratyor. Szck
leri adeta geliigzel havaya frlatyor, am a bir izlenimci
ressam gibi, fra vurularyla olaanst sonular elde
ediyor.**
16 Ocak 1900de ehov, Tolstoy ve Korolenko ile birlik
te, Bilim Akadeniisinin edebiyat blmne ye seildii
ni rendi. Gerekte hkmet, bir yl nce, yazarlar ve
sekin bilginleri bir araya getirme dncesiyle Akademi
ye bir Pukin blm eklemeye k arar vermiti. Bu neden
le ehov birok kutlam a telgraf ald. Taganrog belediye
meclisi de, yetenekli rencilere ayrlmas gereken iki bur
sa onun adm verdi. Tolstoyun yannda, ilk on akademis
yen arasnda olmann sevincine karn, bu onurlandrmay
gln buldu. Yakn dostlarna yazd kimi mektuplara,
aka olsun diye, A n ton io a ca d em icu s ya da on u rsal v e k a

* 28 O cak 1900 tarih li m ektup.

* * Goldenvveiserin gnlnden: Tolstoyun zel Yaamnda.
ltsal a k a d e m isy e n diye im zalar att. Kzkardeine de, aile
nin yal hizmetisi, g e n e ra l katna ykseltildiimi sanarak,
grmeye gelenlerin, beni e k sela n s diye karlam alarn
istiyor diye yazd. ehovun bu yeni saygnlk katnda
grd tek stnlk uydu: Bu, ona yasal olarak akade
mik dokunmazlk ve onu gmrk zorluklarndan kurtaran
zel b ir pasaport salyordu. Uzun sre akademisyen ola
rak kalacana gelince Herhangi bir anlamazlktan son
ra, bu nvam yitirince ok daha mutlu olacam* diye
yazyordu Menikov'a.
Gerekteyse, n arttka, dostlarndan, kent grlt
lerinden baar eksikliinden uzakta, Y altaya kapanp
kalmann zncn duyuyordu. Gorkiye unlar yazyor
du: Aylaklk, snn, sfrn altnda duralad tatsz bir
k, ilgin kadnlarn yokluu, gezinti yerlerindeki domuz
suratl insanlar, btn bunlar insan tketebilir. Yorgu
num. K on yldr sryormu gibi geliyor bana.** Gor-
ki, ona bir ay nce: Kim olduunu bilmediim yabanc
adl bir aktrisle evleneceinizi sylyorlar. Hi inanmyo
rum buna. Ama, doruysa eer, sevinirim .*** diye yaz
yordu.
ehov, bu konuda ona yant vermedi. On be yldan
beri, evlenme zerine karlan sylentilerden bkmt. Ne
var ki, bu kez, koullar, haberi yayanlara hak verecee
benziyordu. Herkes, Olga Knipperle M ariann itikleri
suyun a y n gitmediini sylyordu. ehovun kzkardein-
den ald mektuplarn hepsi, yeni dostunun vgleriyle
doluydu. Olga, ou kez, mektuplarn altna birka sevimli
szler yazyordu. Maria, bu mektup ilikilerini elenceli
buluyordu. Ona gre, kardeiyle Olga arasnda geici bir
hayranlk sz konusuydu sadece. Kesin olan bir ey varsa
o da: Anton'un hibir zaman evlenmeyecek olmasyd. Hem,
Olga'ya verdii yantlarda ask suratlyd. Gen kadn,
onun yabanc lkelere gitmek zorunda olduu dncesin
den kaygya dnce, ehov ona unlar yazd: Niin
zgnsnz? Dler kuruyor, umutlanyor, iiyor, gl
yorsunuz... Daha ne istersiniz? Benim iinse, durum baka.
Ben gurbette bir adamm, dolu dolu yaayamyorum, her ne
kadar seviyorsam da, iki iemiyorum. Grltden ho
lanyorum am a duyduum olmuyor. Ksacas, sklp ba
ka yere dikilmi kararsz bir aa gibiyim: Kk salacak
m, yoksa kuruyacak mym?*
ehov, oyalanmak iin, bahe ileriyle urayordu,
sert ve akll Autka topranda palmiye ve okalipts aa
lar yannda, kayn ve kavak aalarn iklime altrm aya
alarak. Akasyal yolu, ok abuk gelimiti. Bir nceki
sonbaharda diktii yetmi gl fidanndan yalnz ku
rumutu. Koltuklan kabara kabara Menikova unlar ya
zyordu: Bana yle geliyor ki, yazar olmasaydm bahevan
olabilirdim. Melihovodaki, ksa, eri bacakl kpekleri
lmt. O nlann yerini, gezintilerine elik eden iki fino
kpei almt. K estan e, kocaman, apal ve uslu bir k
pekti. K k A s ise, saldrgan, dik kafalyd. kide bir bo
uk bouk havlyordu. Kanatlar ypranm kl renginde
iki turna kuu, baheyi kendilerine yurt edinmilerdi. Gl
fidanlarn budarken, ehovu adm adm izliyorlar ama,
yanlarna yanatrmyorlard. O elinden her i gelen Arsen,
kentten alveri yaptktan sonra dndnde, bouk ses
ler karp gagalarn birbirine vura vura, o kntl uzun
bacaklaryla, drt bir yannda dans ediyorlard. ehov, r
kek bir tiksinti duyduu kediler dmda, btn hayvanlan
seviyordu. Melihovoda olduu gibi, fareleri canl canl ya
kalyor, sonra evden biraz uzaktaki T atar m ezarlna b
rakyordu.
ehovun parayla ilgili kayglan ikinci plana dmt
artk. M arx ona, szlemede ngrlen avanslan dzenli
olarak gnderiyordu. ehov, tiyatro iin ykl telif h aklan
alyordu. M aria adna, be bin ruble yatrd bankaya. Mlk
edinme igds onu yeni servenlere ittiinden, Y altada,
yirmi kilometre uzaklarda, Gurzufta, deniz kysnda k
k bir arsayla, gzl bir kulbe satn ald. Bu lgn
l hakl gstermek iin, kzkardeine, yaz tatilini ailece
bu ev bozuntusunda geireceklerini yazd. Bu kez M aria
onaylad ve yantnda, Olga Knipperin de onayladn
ekledi muzipe.
lkbahar yaklanca ehov, gen aktrisi grme sabr
szlnn filizlendiini duyuyordu. Sanat Tiyatrosu m
drlne, Krm da bir turne tasars sunmutu. Ksa bir
kararszlktan sonra, Stanislavski, onun dncesini benim
semiti. Gerekte, btn topluluk, en iyi gnnde ehovu
bir an nce grmeye can atar olmutu, onu yeni oyun yaz
m aya isteklendirmek umuduyla. Turne Nisan balarnda
yaplacakt. ehovun etekleri zil alyordu sevinten.
Oyuncu Vinevskiye unlar yazyordu: Seviniyorum, se
viniyorum, nce kendi hesabma, zellikle elektrikle aydn
lanm bir sahnede hepinizi greceim iin. Aka syle
yeyim, son gnlere dek gerekleeceine inanmadm bir
dtr bu. imdi aklayaym: telefon her aldnda, ta
sarlanan oyunlarn kaldrldn Moskovadan bildiren
b ir telgraf geldiini dnp titriyordum.*
Nisan balarnda, Olga ile Maria, Ayn ayn yedisinde
Sivastopole gidecek olan Sanat Tiyatrosu topluluundan
nce, Y altaya vardlar. Birok dost ziyareti ve odasndan
kmamay gerektiren iddetli bir tkrme, gen kadna
kavuma sevincini ehov'un kursanda brakt. Bu kan
tkrme nbetlerinden rken Olga, oyunculara katlm ak
zere tek bana gitmek zorunda kald. ehov, iyileir iyi
lemez, byk bir aba gstererek 9 Nisanda Sivastopola
gitmek zere vapura bindi. Ertesi gn, solgun, zayf ve
gs kuru ksrklerle sarsla sarsla karaya kt. Sa
lk durumunu soranlara, kaslm bir glmsemeyle: ok
iyi, ok iyiyim diye yant veriyordu.
Ayn akam, direktr locasnn derinlerinde gizlenerek,
daha nce sahnede grmedii bir topluluun oynad
V a n y a Day'y seyretti. Baar parlak oldu. Salondakiler,
alklar arasnda bara bara yazar istediler. Gsz ba
caklar stnde, gzleri buulu, sahneye kt. Btn
oyuncular, am a asl Olgay beenmiti. ki gn sonra,
ayn topluluun oynad, bsenin H ed d a G a b le r seyretti.
Yargs sert oldu. zlenimini soran oyunculara: Sylyo
rum ite, bsen dram yazar deil gerekten! diye yant
verdi. 15 Nisanda oynanmas gereken M arinm temsiline
katlmadan Y altaya dnd, hastalktan ve heyecandan
halsiz dmt.
Sanat Tiyatrosu topluluu, ertesi gn Y alta'ya gitmek
zere vapura bindi. Kyy dven frtnaya ald^makszn,
byk bir kalabalk limana ylmt. Bagaj ynlar ev
resinde sevinli bir iti kak... barp arm alar, iek
demetleri, rzgr savruntular ortasnda kutlam alar...
daha oyun oynanmadan oyuncular, utku kazanm n kiiler
gibi karlanyordu. Ertesi gn, kimisi yayan, kimisi fay
tonla, ehovun onlara bir kabul treni hazrlad Autka
ya gittiler. Orada, zellikle kendilerini alklam ak iin
Y altaya gelen yazar ve sanatlarla karlatlar: van
Bunin, Maksim Gorki, Aleksandr Kuprin, Serj Rahmani-
nov... Yaz odasnda, taraada, bahede, ay m asalar ev
resinde, rastgele gruplar oluuyordu. Kibar Bumin, dinle
yenleri, tipik Rus fkralar anlatarak elendiriyor, Gorki
cokuyla sanat ve politika tartm alar yapyor; Olga ile
M aria tepsilerle ekerleme datyor, sevin ve mutlulukla
dolup taan ehov, dakikada on kez gzln karp yi
ne takarak, bu kalabalk arasm da dolayor ve herkese il
tifat ediyordu.
Hacca gider gibi, her gn yemek yemek ya da ay i
mek iin yazarlarnn evine gitmek oyuncularda bir al
kanlk haline geldi hemencecik. Sofra banda en ciddi ko
numalarla, en lgnca glmeler birbirini izliyordu. Ken
dilerini ehovun yannda ylesine gven iinde hissedi
yorlard ki, her yl Y altada bulumay, hatta orada o rta k
b ir ev yapmay tasarlyorlard.
Oyuncular Y altada seri temsillerine 16 Nisanda Var
y a D ay ile baladlar, yazla gelmi zenginler, profesrler,
tara m emurlar ve veremlilerden oluan seyirciler nn
de. Olunun oyunlarn grmemi olan ehovun annesi,
illa geleceim diye tutturmu ve sandnn dibinde bul
duu ypranm siyah bir ipek entariyi giymiti. Tiyatro
dnyasna pek alk olmayan annesinin tiyatro salonun
da bulunmas ehovu rahatsz ediyordu. Talihsizlik bu ya,
stelik, bitiik parkta belediye orkestras alyordu ve pol
ka havalar, en dokunakl anlarda, tiyatronun iine iine
giriyordu. Bununla birlikte, oyun gerekten baarl oldu
ve seyirciler yazan alkladlar. Sekiz gn sonra, M artnn
temsili srasnda coku daha da grltl oldu ve oyuncu
la r alklarla birok kez sahneye getirildikten sonra e-
hova, aralarnda dnyann btn edebiyat ve sanat dn
yas dostlarnn da imzalar bulunan iki yz akn imza
l bir kutlam a yazs sunuldu trenle.
ehovun hayranlarndan zengin b ir bayan, btn
topluluk iin, saraynn st taraasnda bir le yemei
verdi. Sonra veda arm aanlar sundular birbirlerine. Oyun
cu lar ehova, V an y a Dayda kullanlan sra ve salnca
arm aan ettiler. ehov da, her oyuncuya, kitap biiminde,
yazarn, oyunculara M art'y okurken ekilen fotoraf ie
ren birer altn madalyon verdi Nemirovi-Danenkoya
ayrlan madalyonun arkasnda unlar yazl idi: Aiorim a
ca n verdiniz. Teekkrler.
Topluluk gittikten sonra Y al ta uyuukluk iine d
t birden. Son gnlerin nee dolu canllnn yerini alan
bu lmcl sessizlik, ehova dayanlmaz geldi. 6 Maysta
Moskovaya att kendini. Orada, lmekte olan Levitan
grmeye gitti ve provalardan ban alam ayan Olgaya sa
lk durumunu gizlemeye alt. On gn sonra Y altaya
dnyor, sev g ili v e h a y ra n olu n as ak trisin e unlan yaz
yordu: Moskova ok gzeldi, bam aryordu ve ateim
vard. Sizden bunlar saklam ak benim iin bir gnaht.
Ama, imdi kendimi olduka iyi hissediyorum.*
ehov, kendisini ylesine iyi hissediyordu ki, lgnca
b ir davranla, Gorki ve birka dosta katlarak, on be gn
lk Kafkasya gezisine km aya k arar verdi. Grcistann
nl a s k e r i y olu nu geerek birok m anastr gezdiler, son
ra Tifliste durdular. Onlar Batum dan Tiflise gtren
vagonda ehov, mutluluktan akna dnerek blgede, k
sa tatillerini geirmeye giden Olga ile annesini buldu kar
snda. Birlikte alt saat geirdiler, bir tren deitirmesiy
le ayrlmadan nce. Ama, Haziran balarnda Olgann Yal-
ta ya gelecei konusunda anlam aya vakit buldular.
Olga, randevuya gn gnne geldi ve hemen Autka
da ehovun evine yerleti. Aa yukar iki yldan beri
birbirlerini tanyor ve mektuplayorlard ama, ilk kez bir
birlerinin yannda her ann itenliini yayorlard. Bu
her gnk yaklam, Olgann bysn, uzaktakinden
ok daha etkili klyordu. Neesi, genlii, gelge hevesleri
bile ehovu bylyordu. Ama ehov, yine de diretiyordu
yaklam a ve kam a taktiklerine bal kalarak. Olga n
grlerinde her zaman dkrklna uram asna fkele
niyordu. ehov da, yava yava, kadnlarla olagelen ki
barca dzenbazlndan vazgeti. Alayc gnl avcln
dan aka geiverdi kala gz arasnda. Olga, kazandn
anlad koltuklan kabararak sonunda da ehovun metresi
oldu. ehovun Ay iindeki alm a odasnda ilk kez
sarma-dola oldular, ehovun annesiyle kzkardei oda
larnda ya da kyya yakn, dalga seslerinin kulaklarna
geldii o Gurzuf kulbesinde uyurlarken. Olga ile ehov,
her akam gizlice buluuyorlard artk. Olga, ehovun ber
endii uzun, beyaz fistann giyiyordu. Siyah ve dalgal
salar omuzlarna dklyordu. Alak sesle Glinka ro
mansn sylyordu: Bouna beni ayartm aya alma...
Sevitikten sonra, elele, tatl tatl konuuyorlard. Sonra
Olgann kendine gelip, hazrlad kahve ve tereyal ve
ball ekmekleri, gle oynaya yiyip iiyorlard.
Aldklar btn nlemlere karn, M aria ile annesi, bu
ilikiden kukulandlar arabuk. Ama Anton ylesine
mutlu grnyordu ki, kzkardei kendini heyecana kap
tryordu. Deneyimlerine dayanarak da, bunun geici ol
duunu dnyordu. ehov mutluluk iinde, canskc
insanlar kendinden uzaklatryor ve alm a m asasna
yz vermiyordu. Tabloda tek glge: Levitann 22 Temmuz
da rendii lmyd. B ir de, daha ok, gln bir tat
szlk: eski m artlard a n V era Kommissaryevskayanm
Y alta'ya gelii. nnn doruuna varm olan bu gzel
aktris, Rusyann gneyinde turnede bulunuyordu. ehov
un yakasna yapt. ehov, 3 Austosta Gurzufta onunla
bulumaya raz oldu. Deniz kenarnda gezindiler. V era b
tn ekiciliini ortaya dkt ve gzel sesiyle Aiari'daki
Nina monologunu ve Pukinden dizeler okudu ve ehov
dan bir gn daha yannda kalm ak iin izin istedi. Olgaya
k olan ehov, bu hortlan, daha ok, yapkanlndan
rahatsz oluyordu. Ertesi gn, ona u sunu ile fotorafn
brakarak svp gitti oradan: Vera Kommissaryevska-
yaya, 3 Austosta, denizin uuldad gn, dingin Anton
ehovdan
ki gn sonra ayrlmak zorunda olan Olgayla yeniden
bulumaya can atyordu. Artk her saat, ters bir yazgdan
koparlp alnm gibi geliyordu ona. 5 Austosta, Sivasto-
pola kadar gemiyle elik etti gen kadna. Geceyi onunla
birlikte geirdikten sonra, gara gtrd ve Moskova treni
ne binerken seyretti onu. Artk birbirlerine alabildiine
zgrce davranyor, birbirlerine sen diyorlard. A ralarnda
coa-taa konuuyor, birbirlerinden ayr bir yaam d-
nemiyorlard. Olgadan ayrldktan iki gn sonra ehov
ona unlar yazyordu: Sevgili Olga, sevincim, gnaydn!..
imdi Y altadaym. Canm sklyor, skntdan patlyorum.
Kap birden alacak ve sen gireceksin diye dnyorum
hep, am a sen girmeyeceksin. u anda bir provada olmak
zorundasn... Y altadan ve benden uzakta... Hoa kal, se
vimli kz!* Ksa bir sre sonra da: Sevgili, sevimli ve e
siz aktris, hayattaym, seni dnyorum, seni dlyo
rum ve camm sklyor, nk sen yoksun burada. Azgn
bir rzgr esiyor, kk gemi ilerlemiyor, alkant ok
zorlu; insanlar bouluyor. Ksacas, sen gittikten sonra her
ey ktye gidiyor burada. Sensiz, kendimi asabilirim.. Sa
lkl ve mutlu benim ok gzel Almanm.**
Balangta, hemen her gn birbirlerine tatl mek
tuplar yazdlar. Sonra ehov, K zka rd e adl yeni bir
oyun alm asna dald. Oyunumu yazyorum, ama, skc
olmasndan korkuyorum. yle olursa, onu gelecek yla ka
dar ya da yeniden ele almak isteyinceye dek bir keye
koyacam .*** Bu g ii iyi bir sonuca balam ak iin
Y altadaki yalnzlndan yararlanm ak istiyordu. Zaten,
salk durumu da, imdiden Moskovaya gitme niyetine
engel oluyordu. Olga ona Moskovadan sevimli mektuplar
yazyor, kskanln kamlyordu. Olga, krlarda geir
dii unutulmaz bir gnden sz ediyor ve yaz ayn bura
larda bir yerde geirmeyi neriyordu. Senin ne kadar da,
Rusyaya zg bu doaya, bu enginlie, bu tarlalara, bu
ayrlara, bu dar vadilere, bu glgeli rm aklara bal ol
duunu dnyorum hep. diye yazyor ya da dostlarla
sabahn ikisine kadar sren bir toplanty anlatyordu
mrmde bu kadar gldm anmsamyorum ya da,
bir baloda o k d e k o lte beyaz bir giysiyle, soluu kesilin-
ceye dek dans ettiini sylyordu. Gen ve parltl bir
yaamn yanklar, ehovda, tam tersine, yallk, hasta
lk ve yalnzlk duygusunu arttryordu: Seni dkrkl-
na uratm aktan korkuyorum. Salarm fena halde dkl
yor. ylesine ki, b ir h afta iinde, dazlak kafal b ir ihtiyar
olacam belki.. Dayanlmazcasna canm sklyor, daya-
nlmazcasna, anlyor musun? Yalnz orbayla besleniyo
rum para suyunu ekti. Sakalm krlayor.* Bu ackl
tablo, Olgay soutacak yerde, ehova olan akn artt
ryordu. Onun gsz ve hasta olduunu bile bile, onunla
evlenmeyi kafasna koymutu... Hatta, bu evlilikten Nemi-
rovi-Danenkoya karar verilmi bir ey diye sz et
miti. Bu, ehovun evlilik yaamndan tiksindiini unut
mak demekti. ehov, yalnz akn ilan etmeyi dnme
mekle kalmyor, Moskovaya gitmeyi de gnden gne ge
ciktiriyordu. Kendini hakl karm ak iin, Olganm nn
de, oyun alm asnn yavaln, esin yokluunu ve hasta
ln ileri sryordu: Ate, ksrk ve beyin nezlesi.
Hem bakalm, Olga kendisini grmek istiyor muydu? Ken
disini unutmaya balamam myd? Ona unlar yazyor
du: Korkun derecede souksun, bir aktrise yaraan bu
ya! Bunu sana yle bir syleyiverdim.** Olga buna kar
knca ve Y altadan ayrlp yanna gelmesini isteyince,
ac ac unlar yazyordu: Niin gelecekmiim oraya? Se
ni yle bir grp geri dnmek iin mi? Ne ilgin! Gelip
tiyatro kalabalna bir gz atm ak ve yeniden ekip git
m ek... Bana pek seyrek yazyorsun. Seni skmaya balad
m, bakalarnn sana kur yaptklar anlam na alyorum
bunu.*** Kalbi k n lan Olga da, onu katlkla, duygu ve
dncelerini gizlemekle suluyordu. Ondan ne bekledii
ni anlatm aya alyordu yarm yamalak. Bu saklam ba
oyunu, bu sonsuz kaam aklar neden? Birbirini herkeslerin
nnde sevmek, drst ve gzel olmaz myd? Olga diret
tike ehov skp bir keye ekiliyordu. zellikle nem
li soruna yanamamak, her eyi olduu gibi brakmak, ge
lecei balam aktan kanmak. Sana kar hangi konuda
kat davrandm ki? diye soruyordu Olga'ya vicdan ezin-
ci duymadan, kalbim seni her zaman sevdi ve sana kar
yumuakt. Bunu senden saklamadm hibir zaman, hi
bir zaman. Mektubundan anladm kadaryla, bir ak
lam a istiyor ve ciddi bir suratla uzun uzun konuup cid
di sonular bekliyorsun. Sana on bin kez sylediim ve
uzun sre syleyeceim dnda ne diyeceimi bilmiyo
rum: seviyorum seni. Hepsi bu. imdilerde b ir arada de
ilsek, kabahat ne bende, ne de sende. Ama kabahat, ba
na basiller, sana da sanat ak veren eytanda.* ehov,
Olgay pohpohlamak iin. K z k a rd e te, onu dnerek
yaratt kiiden sz ediyordu: K z k a rd ete roln han
gisi olacak? Hangi rol? Bana on ruble verirsen o rol sen
oynarsn, yoksa bir baka oyuncuya veririm onu.** So
nunda, 16 Ekimde oyun tamamland. ehov, Gorkiye bu
nu bildiriyordu sevinle: K zkarde'i yazm akta ok s
knt ektim. undan tr: kz var, herbirinin kendi
kiilii. de general kz. Olay, Perm gibi bir tara ken
tinde geiyor, askeri b ir evrede, topu birlikleri evresin
de... Hava olaanst gzel ve serin. Salm dzeldi. Bu
radan ayrlm ak istemiyorum, Moskovaya gitmek iin bi
le olsa... Bu son sze karn, Olganm yinelenen arlar
na dayanamayarak, 23 Ekimde gemiyle yola kt, Mosko
vada Tverskaya kysnda kentin merkezindeki Dresde
oteline indi.
ehov, her gn Sanat Tiyatrosuna gidiyor, provalarda,
oyunlarda hazr bulunuyordu. Bylece, M arty ve V an y a
D a y y birka kez seyretti. Seyircilerin alklar duygu
landryordu onu ama, gelecek oyununun yazgsyla ilgili
kaygsn ortadan kaldrmyordu. Ressam Serovun, port
resini yapmasna raz oldu, istemeye istemeye. ou kez
Olga, Gorki ve alyapinle dolamaya kyor, lokantada
yemek yiyor ve gece ge vakit otele dnyordu Olga ile.
Bu dzensiz yaam ok yoruyordu onu. Atei birden yk
seliyor, bana arlar giriyor, ksrk nbetlerine tutu
luyordu. Ama, Krm 'a dnmek iin Moskovadaki gnleri
ni ksaltmay da dnmyordu. Moskovada ilgisinin
merkezi, elbette ki, Olgayd. Olga, yldrm gibi onu gr
meye geliyordu otele, iki prova arasnda, ona ekerleme
ler, iekler, bir ie parfm, ho biblolar getiriyordu. Ma
sann stnde semaver vard. Olga, tereyal, ball ekmek
ler hazrlyordu. ehov, onun evresinde tam bir ev hanm
gibi dolamasn seyrediyordu. Bununla birlikte yino do
evlenme nerisinde bulunmay dnmyordu. Gizli ka
pakl serbest aklar ona yetiyordu.
ehovun Moskovaya varndan az sonra, Stanislavs
ki, tiyatronun fuayesinde, topluluk nnde K zka rd e
iin bir okuma toplants dzenledi. Balangta, ok iyi
olan izlenim, bir perdeden brne, ktye gitti. Son per
deden sonra, ar bir sessizlik oldu, bir eit edepli terbi
yeli znt. ehov, skntsn gizlemek iin, glmsyor,
sinirli sinirli ksryor, gzleriyle oyuncular sorguya e
kiyordu. ok gemeden, oyuncular dncelerini syleme
cesaretini gsterdiler. Herkesin katld konumada, bir
ka tmce krnts, Olgay rahatsz etti: Bir oyun deil
bu gerekten, olsa olsa bir taslak! ya da Bu, oynanamaz.
Rol diye bir ey yok. Sadece bilgiler! Kimileri de, Bu
bir trajedi mi, yoksa komedi mi? diye soruyorlard kendi
lerine. Oradakilerden biri, yksek sesle: lke olarak yazar
la ayn kanda olmamakla birlikte, unu kabul etmeliyim
ki... dedi. Daha fazlasna dayanamayan ehov, toplant
dan ayrld. H astalanacak korkusuyla, Stanislavski, arka
sndan otele kotu. Y azan, topluluun K zkarde' k
t karlam asna kzm buldu. Olacak ey deil bu ilke
olarak' sz! diye bard ehov ve oyununun sahne k
larna km ayacana k arar verdi. Stanislavski, onu yat
trm ay ve yola getirmeyi baard. Cesaretini toplayan e
hov, otel odasna kapanarak, ilk perdeyi batan baa d
zeltti. K zkard e'l on u n y a ra rn a Petersburgda sah
nelemek isteyen V era Kommissaryevskayaya yaptnn
ca n skc, tek d z e v e sev im siz olduunu ileri srerek
zle zle red yant verdi. K zkard e'in gzden ge
irilmesi daha tamamlanmamken, 11 Aralk 1900de, e-
hov, Moskovadan ayrlm aya k arar verdi. Hep, ufuk dei
tirm e gereksinimi. Her seferinde yeni seraplara atlyor,
gidecei yere varnca da, kendini can sknts lnde bu
luyordu. Y altada k, ona ac alayn ve aptalln danis
kas gibi geliyordu. Birden Nicee gitmeye k arar verdi. Bu
beklenmedik yolculuktan akna dnen Olga, iki gz iki
eme alam aya balad. Yapkanlyla onu karan ken
disi miydi? Bu ayrla katlanamam diye yazyordu ona,
benim yanmda olman gerekirken, niin gittin? Dn, tren
uzaklarken ve benden uzaklarken, ilk kez, birbirimiz
den ayrldmz hissettim. Uzun sre, trenin ardndan
yrdm, buna hl akl erdiremiyormuum gibi. Sonra,
yllardan beri, hi alamadm gibi alam aya baladm.
ehovun Viyanadan yazd 12 Eyll tarihli mektup
onu biraz avuttu: Otel odamn iki yatana, ateli bir is
tekle bakp duruyorum. Birazdan uyuyacam, dnece
im. Ama, ne yazk ki ylnzm, sensizim, yaram az ocuk,
sevgilim, ok ok yazk! Olga, bir aydan az bir zaman
nce ehovun Suvorine Evleneceimi duymusunuz.
Doru deil.* diye yazdn bilmiyordu.
ehov, Nicede Gounod sokandaki Rus pansiyonuna
indi, buranm ie kapal havasndan nefret etmesine kar
n. Hibir ey deimemiti burada, daha nceki konuk
luundan bu yana. D es glt Fransz oda hizmetile
rini, bir zenciyle evlenen Rus a kadm ve yemek m asa
snda in san r k te c e k d en li i ren yal kadnlan buldu
karsnda. klimin yumuakl ehovun ok houna gidi
yordu. Olgaya unlar yazyordu: Gller am. Delikan
llar yaz giysileri iinde. apka giyen yok.** Ertesi gn
de : Aydaymm gibi geliyor bana. Hava lk, gne parl
parl, odamn pencereleri ardna kadar ak, ruhumun pen
cereleri gibi. Piyesipi yeniden temize ekiyorum ve byle
bir zmbrt yazm olduuma ap kalyorum.*
lk iki perde Stanislavskide kalmt ve provalar ok
tan balamt. ehov, nc perdeye ok az rtu yapt
ama, drdnc zerinde iyiden iyiye alt ve Fransaya
geliinden bir hafta sonra, oyunun son blmn Mosko
vaya gnderdi. Olgaya, tatl tatl unlar yazyordu: Se
nin rolne birok laf kattm. Sana teekkr ederim de
men gerek.** ehov, kendinden uzakta, tiyatroda olup
bitenlerden kayglanyordu. Oyuncular, kiilerini iyice an
lam lar myd? Stanislavski, ne yazk ki ok sevdii bu
doalc ayrntlara bomuyor muydu sahneyi? Olgaya
soruyordu: Bana, hi deilse, K z k a rd ein provalarn
dan birini anlat. B ir eyler eklemek ya da karm ak gere
k ir mi? iyi oynuyor musun sevgilim? Ha, dikkat et, oyu
nun hibir annda zgn olmayacak yzn; skkn evet,
am a zgn deil. Uzun sre, ilerinde znt tayan in
sanlar buna alrlar, slk almak ve ou kez, dalgn ol
m akla yetinirler. Ayn biimde, sen de sahnede, ou kez
dnceli bir havaya girmelisin, anlyor m usun?*** Ve bir
k a gn sonra, yine Olgaya: Sen ban a yine de, Kz-
k a r d e 'in ne olduunu yazabilirdin. Oyunum stne hi
b ir ey yazmadn bana, h i mi hi, provaya gittiin ya da
bugn prova olmad iin olsa gerek.****
En ufak bir ayrnty kendine dert edinen ehov, bir
oyuncudan yalnz birinci perdede frak giymesini, b ir ba
kasndan da air Lermontova benzeyecek biimde makyaj
yapmasn istiyordu. Oyunda birok subay rol olduun
dan, abartlarak karikatrletirilm esinden korkuyor ve
gln her trl etkiden sakmlmasn salk veriyordu,

* 15 A ra'k 1900 tarih li m ektuo.

** 17 A ralk 1900 tarih li mektup.
* * * 2 O cak 1901 tarih li mektup.
**** 11 O cak 1901 tarih li mektup.
oyuna daha b ir gereklik grnm vermek iin. B ir dos
tunu, albay Petrovu, provalarda bulunmak ve niforma
larn geree uygunluu ve niformal oyuncularn dav
ranlarn gzlemlemekle bile grevlendirdi. Albay, bu g
revi ylesine yrekten benimsedi ki, uzun b ir mektupla,
evli bir kadn ayartm ak iin hayli ahlaksz, Verinin adl
bir subay seyirciler nne kard iin, ehova att.
ehov, Olgaya unlar yazyordu: Bu albay, hi deilse,
kendinden istediim eyi yapacaktr yine de, yani askerler
asker elbisesi giyeceklerdir... Moskovasz ve sensiz canm
sklyor.*
Mektuplarnn havas hep byle sevecendi ama, olas
bir evlenmeye hi mi hi dokunmadan. ehov, kukucu ve
hafif, uzaktan, byleme, zn ve kaam ak oyununu sr
dryordu. Olga, ehov gittikten hemen sonra, unlar
yazyordu ona Biliyorsun Anton, d kurmaktan, daha
dorusu, dlerimi yksek sesle dile getirmekten korku
yorum ama, bana yle geliyor ki, akmzdan gzel, gl
bir eyler kacak. Bunu dnnce, yaamak ve alm ak
geliyor iimden ve yaamn ufak-tefek yanlar fkelendir
miyor beni. Artk niin yayorum diye sormuyorum ken
dime.** ehov, onun duygusuna katlacak yerde, gele
cekten sz etmeye yanamyordu. Hastal, uzun sreli
tasarlar yapmasna elverili deildi. Gn gnne, sak-
nml yaamak, glerini ll harcam ak, yreini g
zetmek zorundayd. Olgaya yle yant veriyordu: Seni
seviyorum ama, dorusunu istersen anlamyorsun beni.
Sana b ir koca, daha dorusu favorili ve fiyakal bir me
mur gerek. Ama, ben neyim ki? nl bir hi sadece ***
Ve yine: nceki mektubumda yeni yln kutladm m?
Nasl olur, nasl kutlamam olurum? ki elini, on parm a
n, alnn per ve sana mutluluk, dinginlik ve ok, ok
ak, uzun srecek rnein on be yl srecek bir ak dile
rim. Ne dersin buna? Bylesi b ir ak var olabilir mi? Ben
ce evet, sence hayr.* Mektuplarnn delimen havasm
belirtmek iin de, yle im zalar atyordu: ca n dostun, a k a
d em i yesi Toto, p a p a z A ntonius, e m e k li doktoru n , a a
ka rlm oyu n yazar.
D aha varr varmaz, iklimine ve canllna hayran ol
duu Nice, oktan ehova skc grnr olmutu. Orada,
kendini grmek isteyen ok m erakl Ruslar vard. alma
m asasnn bana oturma dncesi bile yreini buland
ryordu. O lgaya unlar yazyordu: Yazyorum, elbette.
Ama cokusuz. Bana yle geliyor ki, K zka rd e beni t
ketti, meerki yazmaktan yorulmu olaym: yalandm.
Bilmiyorum. Be yl yazmaktan kanmam, be yl gezilere
kmam, sonra geri dnp yeniden alm aya koyulmam
gerek.** ehov, Cezayire gitmeyi tasarlyordu ama, de
niz azgnd, deniz yolculuu zorlu olabilirdi. Onun iin,
dostu Kovalevski ile birlikte, 26 Ocakta talyaya gitmek
le yetindi. Trende, geceleyin, yol arkadana: Doktor ola
rak, mrmn ksa olduunu biliyorum diye iini at.
Birlikte, Pisay, Floransay, zellikle de Romay gezdiler
canlabala. ehov, Olgaya unlar yazyordu Ne gzel
memleket u talya! artc bir memleket! Burada hibir
ke, bir kar toprak yok ki, byk lde retici grn
mesin.*** Ama, te yandan, piyesinden hibir haber k
m amasna ayordu. Sergilenmi miydi acaba? Bu sessiz
lii, baarszln aklanm as olarak m yorumlamak ge
rekirdi? Birok adres deiiklii yznden, birka gnlk
bir gecikmeyle, K z k a rd ein 31 Ocak 1901de ilk olar&k
sergilendiini rendi. Nemirovi-Danenko telgrafla, ikin
ci perdenin biraz uzun olmasna karn, oyunun byk
baar kazandn bildirdi. Bu bilgi, tmyle geree uy
gun deildi. Seyirciler ve eletiriciler, diyaloglarn gr
nrdeki birbirini tutmazl, olay yokluu, kiilerin k arar
sz davranlar karsnda afallam lard. ehov, kendine
ulaan vglerin altnda, bir eit szbirlii duygusu yat
tn anlam akta gecikmedi. Dostlar arasmda, Rus Dn-
'cesinin b ajyazar Lavrov, dncesini aka dile geti
ren tek kii oldu: Bir baar m? M a rtn n kazand den
li grltl olmad ama, benim iin, ondan daha deerli
ve daha anlaml.
Bu ara, Romada hava bozuyordu. lmsz kentin y
kntlar stne kar yayordu. Dkrklna urayan ve
titreyen ehov, Napoliye dek uzanma tasarsndan vazge
ip, Odessaya gitmek zere vapura bindi. Odessadan da,
vapurla Y altaya gitti. Oraya varr varmaz, hl yolculu
un sarsnts iinde, kzkardeine: Gece geldim. Uyuya
madm. Moskova ve oyunumla ilgili hibir ey bilmiyorum*
diye yazd. Olgaya da: Ayrntl telgraf bekliyorum. Sa
lm iyi, akm, sensiz canm sklyor, benim kk fi
nom ...**
Daha basndaki yazlan okumadan, ehov oyununun
anlalmadm biliyordu. Bekliyordu bunu. Ama, imdi,
K zkarde'in , yllar getike, bugn yavaln ve s
nkln eletirenlere kendini kabul ettireceini de sezi
yordu.
ehov, K zkarde'in erevesini oluturan kk
tara kentini kafasnda canlandrm ak iin, uyuukluk
iindeki ilede, aydnlarla garnizon subaylarnn can skn
ts, aylaklk ve gevezelik iinde mr tkettikleri Voskres-
sensk ilesinde geirdii gnleri anmsamt. Bu anlara,
Lukada Lintvaryev soyadl kzkardein villasnda ge
irdii tatilin anlarn eklemiti. Gerekte, birbirlerini hi
grmemi olan bu iki insan grubu arasnda gizemli bir kay
nam a olutu kafasnda. Gen kzlar, topu subaylarn
evlerine aldlar ve yapt onlann tuhaf birlemesinden do
du.
B ir general kzlan olan kzkarde Moskova'da do-
* 16 ubat 1901 tarihli mektup.
* * 19 ubat 1901 tarihli mektup. ehov, ou kez, m ektuplarnda
O lga'ya, sevecenlikle benim kk finom diyordu.
mulard ve tara yaamnn bayalndan ve anlamsz
lndan kurtulm ak iin oraya dnmeyi umuyorlard deli
cesine. Moskovaya Moskova'ya! Ana motif, oyunun ba
ndan sonuna kadar srp gidiyordu. Ama bu acl z
lem, tek ortak yanlaryd. Kat, zntl ve grev duygu
suyla dolup taan byk kz Olga, ilkokul retmeniydi ve
evde kalm kz durumunda olmaya kararl grnyordu..
Olga Knipperin yorumlad ikinci kz Maa, sinirli, du
yarl ve cokulu bir yaratkt. Aptal ve kendini beenmi
b ir ilkokul retmeni ile sevierek evlenmiti. Dkrk-
lndan btn dnyay sorumlu tutuyordu. Neeli ve doal
olan kk kz rina, kuruntular iinde yayor, kendini
bir eye vermeye, inanm aya can atyordu. Kzlarn de,
yoksunluklarn dlerle avutuyorlard. Birden gerekle yz
yze geliverdiler. B ir alay, kk kente gelip yerleti. Bir
k a subay eve gelip gitmeye balad. Hafif am a umut ve
rici ilikiler kuruluyordu. Uyuukluklarndan koparlan
kzkarde, yaamdan tat alm aya baladlar yeniden.
Cesur Olga, okuldan ayrlmay dnyor, kt bir evlilik
yapan Maa, yarbay Viinin'e yanp tutuuyor, taptaze ri
n a da, bir baka subayn evlenme nerisini kabul ediyor
du. Ne var ki, birka ay sonra, alay, garnizon deitiriyor
ve subaylar, akna evirdikleri gen kadnlardan ayrl
yorlard. kzkarde iin, ak esrikliinden sonra, birden
aylmak oldu bu. Olga, nefret ettii bu kk kentte, yal
nzlk yazgsna yeniden dnyordu iddetle, Maa, o berbat
ilkretmen kocasnn yannda kalyordu, hn ve somurt
kanlkla katlaarak. Nianls bir delloda len rinaya
gelince, kendisi iin kurtuluun, alm ada ve zveride ol
duunu gryordu, yalnz. Askeri bando sokakta uzakla
rken, Olga kzkardelerine sarlarak, sevecenlikle .yle
diyordu: Ey benim sevgili kardelerim, yaammz henz
sona ermi deil. Bando mzka nee ve cokuyla alyor
ve bana yle geliyor ki, birazdan, niin yaadmz, niin
ac ektiimizi anlayacaz. Ah, bir bilseydi insan, bir bil
seydi!
 Bylece, dleri boa ktktan sonra, gen kadn,
yeryznde bulunm alarnn nedenini aratryorlard
umutsuzca. Btn oyun, psikolojik b ir gerilim iinde u
soruya dayanyor: Yaamn anlam nedir? kzkarde-
in kaygl sorularna, subaylarn kukucu dnceleri ya
nt veriyor: Anlam m? diyor subaylardan biri. Bakn
yaan kara. Bunun anlam nedir? ehov, zentisiz, kk
tmcelerle, ylesine ar ve iirsel bir hava yaratyor ki,
seyirciler, insan durumunun sam al karsnda, oyun
kiilerinin aknln paylayor. Yazar, bir d olay izle
mekten ok, kendi iimize inmeye aryor bizi. k arar
tc tara kenti, bizim i yurdumuz oluyor yava yava.
kzkardein acnas serveni, nereden geldiimizi, nereye
gittiimizi, bu dnyada ne yaptmz bilmeyen bizlerin
kendi servenimizdir. Tiyatro salonundan ktktan uzun
sre sonra bir baltaya sap olamam kardein, Andrnin
u korkun sulamasn duyuyoruz: nsan, yemekten, i
mekten, uyumaktan ve lmekten baka bir ey yapmyor..
Bakalar douyor. Onlar da yiyor, iiyor, uyuyorlar ve
can sknts, onlar kesin olarak akna evirmeden, i
ren dedikodu, vodka, kt oyunu ve hrgrle deiiklik
getiriyorlar yaam larna. Kadnlar kocalarn aldatyor,
kocalar yalan sylyor, hibir eyin farknda deilmiler,
hibir ey duymuyorlarm gibi davranyorlar ve bu da
yanlmaz baya etki ocuklar bunaltyor, onlarda yaayan
tanrsal kvlcm sndryor ve babalar analar gibi ac
nas birer kadavra oluyorlar. Ksacas, yaam irkindir,
aalktr, mutluluk b ir kuruntudan baka bir ey deildir
ve umutsuzlua kar tek deva, agzllkten uzak, dl
beklemeyen alm adr yine de. Bu felsefe, ehovun oyu
nunu yazd zamanki yaam felsefesiydi. Hastaln sald
rsna uradn hissettii lde, kendini adyla aran,
dostunuz diyen, iltifatlaryla onu artan bu insanlarn
arasnda, etten kemikten varlna o lde daha az ina
n r oluyordu.
Bununla birlikte, Y altada van Bunini bulduuna ok
sevindi. M ariann ard van, birka haftadan beri
Autkadaki villada yayordu. Sevimli ve neeli yaradl
ta olan van, arabuk gen kzn ve annesinin sevgisini
kazanmt. Belki de, M arianm ona olan duygusu, basit
bir dostluu ayordu. ehov, Y altaya gelince, Bunin ote
le kt. ehovdan on ya kk olan Bunin, ehova ede
biyatta ustas gzyle bakyor ve onu sevecen bir hayran
lkla kuatyordu. Eve sk sk urad zamanlar, ehov
un, kim olursa olsun, hi kimsenin karsna yeleksiz ve
kravatsz km aktan ekindii, kendini rahatsz edenlere
bile nazik davrand, hastalk derecesindeki dzen tutku
su, kendine bir fkra anlattklar zamanki o biraz hznl
glmseyii, o ocuka sevinci gznden kamamt.
B ir akam, arabayla gezinti yaparken, ehov, Bunine
unlar sylyordu: Bilir misiniz, beni daha ka yl okuya
caklarn? Yedi. Niin yedi? diye sordu Bunin. Ha, di
yelim yedibuuk. diye yantlad ehov. Biraz sonra da u
nu ekledi: Beni yedi yl okuyacaklarnda diretiyorum.
Ama, ondan daha az yaayacam: En ok alt yl. Bunu
Odessa gazetelerine sylemeyin.
ehovla ayn gnlerde tanan bir baka gen yazar,
Aleksandr Kuprin, onun zayf, silik ve zgn grn
karsnda arplma dnd. K a r a eritli k e le b e k gzl
v e k e i sa k a ly la , b ir A lm an d o k to ru n a y a d a ta ra ilk o k u l
retm en in e ben ziy ord u , diye yazacakt. Ama, maviye ka
an kestane rengi gzlerinin youn yla byleniyordu
insan arabuk. Kuprin yle yazacakt: Rastladm en
gzel, en ince, en esinli yz grdm. Daha ok sabahlar
yazan ehov, alm alar konusunda azn sk tutuyor,
edebi tasarlarndan binde b ir sz ediyor, kendine sanat
ss vermekten kanyordu. Salndan da hi yakn
myordu. Bu ar ekince, onun hesabna, iyi bir eitim
gstergesiydi. ehova gre, terbiyeli bir insann, skntla
rm sergileyerek benzerlerinin cann skmaya hakk yok
tur. Ne denli ac ekiyorsa, o denli salkl grnmeye a
lyordu. Kzkardeiyle annesi, onu koltua oturmu, gz
leri kapal, yz hatlar kaslm grdkleri zaman Bir e
yim yok, biraz bam anyor diye onlarn iini rah at et
tiriyordu hemen. Yapmacklardan, bart artlardan,
trajik olaylardan nefret ediyor, gsteri budalalarndan
kayordu. Tiyatronun yaam a ne denli benzemesini sevi
yorsa, yaamn tiyatroya benzemesinden o denli nefret
ediyordu. n ylesine bykt ki, Autka villas, leden
balayarak, onu grmeye gelenlerin basknna uruyordu.
Kuprin yle yazyordu: Ayn zamanda, geni kenarl ap
kal, kadana gibi kadnlar, azlar bir kar ak, villay
yoldan ayran demir parm aklklara aslp duruyorlard sa
atlerce. Her eit insan ehovun evine geliyordu: bilginler,
edebiyatlar, blge memurlar, doktorlar, subaylar, ressam
lar, kadn erkek hayranlar, profesrler, kibar evre insan
lar, senatrler, papazlar, oyuncular ve Tanr bilir kimler.
Kimileri, ehovu politik eyleme katlm as ^erekti-
tiine inandrmak istiyordu. ehov, her zamanki gibi, bir
yazarn sadece edebiyatla uram as gerektiini ileri s
rerek, soruyu geitiriyordu. Direttikleri zaman da, ok
sevdii tmceyi at1yordu ortaya: Dinleyin, size bir ey
syleyeyim mi? On yl iinde Rusyann bir anayasas ola
cak!* Bununla birlikte, 1901 ilkbaharndan balayarak, lke
bir seri zorlu kargaalklarla sarsld. Hrpalanan dinsel
mezheplerden yana kt iin Tolstoy, Din leri Kurulun
ca afaroz edilmiti. Bu O rtaaa zg yarg, onun nne
glge drecek yerde, Rusyada ve yabanc lkelerde art
trd. Artk halk ynlar Petersburg ve Moskova sokak
larnda gsteriler yapyordu. niversite zgrln kst
layan yeni yasalar, niversite rencileri arasnda korkun
dzensizliklere yol at. Bu ayaklanm alar srasnda, 4
Martta, Petersburgda Kazan Katedrali nnde, kazak s
varileri, protestocularn zerine saldrdlar. Birok ren
ci ldrld. Olup bitenleri gren ehov, grdkleri
ni Gorkiye dram atik bir biimde anlatt mektupla: Sinir

* Kuprinin A n la r'.
lerimiz kopacak kadar gergin... Bu kavgay hi unutmaya
cam ... Her iki yanda da vahice ve kyasya dld...
Yaam , gergin, arlkl bir nitelik kazand. Pusuya yat
m, karanlkta bekleyen ve kimi paralayacan kendine
soran korkun, kapkara, yrtc bir hayvann varln, ya
n banda duyar gibi oluyor insan.* Olaylar yakndan
izleyen ehov, soukkanlln koruyordu. ekinim kura
lna bal kalarak, hibir dilekeye imza atmad, bakald-
ran rencilerden yana hibir yaz yazmad. Bununla bir
likte, Olgaya iini dkyordu: Petersburg ve Moskovadan
korkun m ektuplar alyorum. Gazeteleri de okuyorum.
Mektubunu yle bitiriyordu: Sevgilim, sevimli aktrisim,
hoa kal. ok perim seni. Yaz bana, beni yzst brak
ma. Kk adamn.**
B ir gn, Bunin, alm a odasndayken ehov ona bir
den yle dedi: Yaknda evleneceimi biliyor musunuz?
Ama, ardndan ii alaya alarak, bir Bus kadnyla evlene
ceine, bir Alman kadnla evlenmenin daha iyi olacakn,
nk Alman kadnn daha titiz davranacan, ocuklar
nn evin iinde drt bir yana yaylmalarn, bakr leene
kakla vurarak, nleyeceini sylyordu. Yazarn Olga ile
sevitiklerinden haberi olan Bunin, dncesini sylemek
ten ekindi. Bununla birlikte, Olgann oyunculuk mesleini
ve kardeine korkun bal olan M aria ile Olga arasnda
kabilecek glkleri dnerek, kendi kendine u sonuca
vard: Bu, Sahalinden daha kt bir can a kyma olur.***
O gnlerde ehov, Sanat Tiyatrosunun ilkbaharda Pe-
tersburgda yapaca turneden sonra Olgann Y altaya ge
leceini umuyordu. Olga ise, buna karlk, ehovun Mos
kovaya gelip kendisini bulmasnda diretiyordu. ehov, ora
ya gidecek kadar gc olmadn yazyordu yant olarak.
ehov evlenmeden hi sz etmeyince, Olga, sonunda aln
m aya balad. Olga, ortak dostlarnn yaknda evlenecekle
rinden sz ettiklerini sylyordu. Yalnz ehov buna inan
maz grnyordu. Yani ehov, Olgann, gizliden gizliye gi
dip kendini greceini mi sanyordu sonsuza dek? Olga, her
kesin nnde sevilmek istiyordu. Yaam n paylamak. Onun
adn tamak. Hi deilse kentte. nk, sahnede Olga
Knipper olarak kalacakt kukusuz. Ne olursa olsun, pas
kalyada Y altaya gitmeye yanamyor ve ehovun annesiy
le kzkardeinin kukulu baklar altnda sakmml metres
rol oynamak istemiyordu. ehova unlar yazyordu:
Anmsyor musun bu yaz, ne denli zc, ne denli kvran-
d n c oldu? Ne zamana kadar saklanacaz? Hem niin?
Beni eskisi kadar sevmiyorsun gibi geliyor bana. Btn s
tediim sensin, geleyim, orada da, yan bamda olaym.
Bu kez ehov, reddetmekte direttike gerekten sevdii
tek kadm yitirme tehlikesiyle kar karya olduunu an
lad. Yaayacak ok az zaman kalmt! Bamszlk ilkesi
ne bal kalm ak iin, son bir mutluluktan kendini yoksun
brakm al myd? Evlilikte bile, yaz yazmak iin gerekli
olan i dinginliini korumasn baaram ayacak myd? B
tn bu dnceler teslim bayra ekmeye zorlad onu. 16
M artta Olgaya unlar yazyordu: Drt bir yana koutur
m aktan ylesine yoruldum ve salm ylesine aka bir
ihtiyarn salk durumuna geldi ki, bende bir koca deil bir
bykbaba bulacaksn... Yaz iziyi tmden braktm ve ev
lendiimiz zaman, tiyatroyu brakm an isteyeceim ve biz
birlikte aa yetitirerek yaayacaz... stiyor musun?
Pekl, diyelim be yl daha oyna, sonra grrz.
Bu ara, Sanat Tiyatrosu ile Petersburgda turnede olan
Olga, parlak ve pohpohlar iinde bir yaam sryordu.
Eletirm enlerin ask suratla karladklar K zkard e,
seyirciler nnde byk bir b aan kazanmaktayd. Top
luluk onuruna dzenlenen lenler ve akam yemekleri,
yaam aya susam bu kadn sevindiriyordu. ehova un
lar yazyordu: Dn, Y azarlar Birliinin konuuyduk. Sof
r a takm larnda iekler ve lira biiminde altn madalyon-
Iar vard. Ben onur yerindeydim, bir kuafrn bezedii
kk dantela yakal siyah kadife giysimle. Ama, bu ay
rntlar seni ilgilendiriyor mu?* Sonraki gnler, Olgayla
arkadalar Finlandiya'ya gittiler, kayak yaptlar, kartopu
oynadlar, tatile km yatl renciler gibi elendiler.
Bu grltl elencelerden sonra Moskova'ya dnen
Olga, evlenme taanlarna kaptrd kendini. Bakentin
enlikleri srasnda ehovu biraz unuttuu iin kendini
sulad belki. ehov, Olga'ya ulamak iin, istemeye iste
meye, yola kmaya hazrlanrken, Olga, l l ve kendi
ne gvenli, Yalta'ya ayak bast. Yalnz on be gn kald
orada. Ama, stelemesine karn, evlenmeleri iin kesin bir
tarih elde edemedi ehovdan. Bu kaypak durum Olgay
zvanadan kard. Evine dner dnmez ehova, onu a
znda buruk bir tatla braktn yazd. Bu kez, Olga, Mos
kovaya gelip en ksa zamanda kendisiyle evlenmesini is
tedi buyururcasma.
ehov sonunda diretmeyi brakarak, garip zorunluk
ve mutsuzluk duygusuyla yelkenleri suya indirdi. Yazg
sna brakyordu kendini. Bilinmeyene dalyor gibiydi dik
lemesine. Olgaya Mays banda Moskovaya geleceim,
nikhmz k'ylm adan nce kimsenin bilmeyeceine sz
verirsen, seninle tam geldiim gnde evlenmeye hazrm.
Nedendir bilmiyorum, trenden, kutlamalardan, elde am
panya barda, belli belirsiz glmsemelerden fena halde
tiksiniyorum diye yazyor ve ekliyordu: Bende her ey
yolunda, ufak b ir ayrnt, salm dnda**
Gerekte ehov, bir haftadan beri, zorlu ksrk n
betleri geiriyordu. Ama, verdii sz tutmaya kararlyd.
ksrm btn enerjim i yok ediyor diye yazyordu
Olgaya, Duygusuz duygusuz dnyorum gelecei ve
yazdklarm cokusuz yazyorum. Sen dn bunlar be
nim yerime, ynet her eyi. Ne dersen, yapanm onu. Yok
sa, yaamak yerine, saatte bir kakck yaam tketmekle
yetineceiz.* Birka gn sonra da: Dar kmadan a
lm a odamda oturuyorum, yapacak baka iim olmad
iin dnyor ve ksryorum... Yaknda greceiz...
Sen istersen onu yapacaz. Senin buyruundaym.**
ehov, 11 Mays 1901de Moskovaya vard ve Dresde
oteline indi. Ama, evlenme taan lar dolayndaki her tr
l reklamdan alabildiine tiksindii iin, kimseye szn
etmedi. H atta,, kentte bulunan M aria ve vandan bile giz
li tuttu. Kzkardei Y altaya, annesinin yanm a dnd
zaman ehov ona 20 Maysta yazd bir mektupta, bir
uzmana bavurduunu, uzmann iki cierinin de ar has
ta olduunu grerek, hemen Ufa eyaletine gidip km z***
kr yapmasn salk verdiini yazyordu. Gizli niyetlerinin
meydana kmasndan korkuyormu gibi, hafiften alarak
unlar ekliyordu: Oraya tek bana gitmek skc, kmz
imek de bir o kadar skc. Ama, bana elik etsin diye bi
nlerini yanmda gtrmek bencillik olur, ho kamaz. Ev
leneceim. Ama, gerekli belgelerim yanmda yok. Y altada
alm a masamda
Oysa, Olgann istei zerine, bu belgeleri yanna al
mt. Treni artk hibir ey engellemiyordu. Ama, olay
evresinde duygusal hibir gsteri yaplmasn istemiyor
du. evresini iyice aldatmak iin, oyuncu Vinevski'den
kendi adna, 25 Maysta yani nikh gn evlilerin
akrabalarnn ve dostlarnn anlaca bir akam yemedi
dzenlemesini rica etti. Bu len yemeinin nedenini bil
meyen arllar, lokantada bir araya geldiler ve ehovla
Olga'nm gelmesini beklediler sabrszlkla. Bu ara, onlar
Moskova'nn kk bir kilisesinde nikhlanyorlard. Yan
larnda yalnz gerekli drt tank vard: Olga iin, kardei
ve days, Anton iin de, tannmam iki renci. Kutsama
dan sonra, yeni evliler, aceleyle Olgann annesine Allaha
sm arlada gittiler, sonra evliliklerinin ilk ura Nijni-
Novgoroda doru yola ktlar trenle. Gitmeden nce e-
hov iki telgraf ekti: Biri, arllarn kendini lokantada
beklerken nikhlandu bildirmek iin Vinevskiye, b
rn de annesine: Sevgili anneciim, kutsa beni. Evlen
dim. Her ey eskisi gibi kalacak. Kmz kr yapmak iin
gidiyorum. Salm daha iyi.
K a n koca, M art ayaklanm alanna katldndan gzetim
altnda tutulan Gorkiyi grmek iin, bir gn Nijni-Novgo-
rodda kaldlar. Sonra, Volgann aalanna indiler, Kama
ve Blanche rm aklannm yu k an lan n a ilerleyerek Ufa eya
letinde Aksenovoya vardlar ve orada sanatoryumda iki
oda tuttular. ehov, buraya vannca, annesinden, kendini
kutsayan b ir telgraf ald. Ama, M ariadan ses seda km a
d. ehovu zd bu. Kukusuz, kzkardei, sonuna kadar
niyetini kendisinden saklad iin krlmt. Hemen ertesi
gn, ehov kendini balatm ak iin bir mektup yazd ona:
oktan biliyorsun evlendiimi. Bunun, yaamm ve bu
gne kadar iinde bulunduum koullan hibir biimde de
itireceini sanmyorum. Annem, kukusuz, T an n bilir
neler anlatyordun Ama, syle ona, hibir ey deimi de
il ve her ey eskisi gibi srecek. Bugne kadar nasl yaa-
dmsa yine yle yaayacam, annemde yle. Sana gelince,
ilikilerimiz her zamanki gibi deimezcesine sevecen kala
caktr. Karm la ben, ay n yaamak zorunda kalacaz: Sz
arasnda syleyeyim, oktan altm bir durumdur bu.*
Ertesi gn, ehov, kzkardeinden, 24 Mays tarihli bir
mektup ald. Mektup, adres deiiklikleri yznden eli
ne ge varmt. Bu, 20 Mays tarihli mektubuna, olas bir
evlenmeye alayl bir dille antrmada bulunan bir yantt.
Kzkardeinin tepkisi, ehovun korktuu gibi, sert oldu.
ehova yle yazyordu: Brak da, evliliin konusunda d
ncemi syleyeyim. Benim iin bu davrann irkilticidir.
 Senin durumunda, bu okular da gereksiz. nsan seni se
viyorsa, brakm az seni. Bu bakmdan hibir zveri, senin
iin de bencillik, sz konusu olamaz. Nasl girdi kafana
bunlar? Niin bencillik? stediin zaman evlenebilirdin. Bu
nu Knipitsine* syleyebilirsin... Her eyden nce kendi
salna dikkat etmen gerek. Tanr akna, beni konutu
ran eyin bencillik olduunu dnme, ne olursun. Benim
iin, sen her zaman en yakn, en aziz bir varlk oldun ve se
nin mutluluun tek kaynamdr. Seni salkl ve mutlu gr
mekten baka hibir eye gereim yok... Tanrm, sensiz iki
ay yaam ak ne zor olacak, Y altada bile. Bu kr yapar
ken, gelip bir h afta orada seni grmek iin izin versen.
Maria, mektubunun altna kaygl karde sevgisinin coup
tat u szleri ekliyordu: Bu m ektuba hemen yant ver
mezsen hastalanrm. O 'na selam larm syle.
ehov zlyordu: Maria, Olga ile evlenebilme dn
cesini bylesine kt karlyor idiyse, iin oktan olup bit
tiini renince, kimbilir nasl ac ekmi olmalyd. e
hov, vicdan ezinci iinde, 4 Haziranda bir mektup yazarak
bu sz anlamaz kzkardei nnde kendini savunmay de
nedi alak gnlllkle: Bir yanl adm atp atmad
m bilmiyorum ama, evlenmemin balca nedenleri un
lardr: Birincisi, imdilerde krk yam gemi durumda
ym. kincisi, Olga iyi aile kzdr. ncs, ondan ayrl
mam gerekirse, glk ekmeden ayrlrm, onunla evlen
memi gibi. Bamszdr Olga ve kendi geliriyle yayor.
Bu evlenme, ne benim yaam tarzm, ne de benimle bir
likte yaamay srdrenlerinkini deitirmedi, diyebilmek
nemli. Her ey tam tam na eskisi gibi kalacak ve ben tek
bam a Y alta'da yaamm srdreceim. ehov, M aria
nn kendisi iin hl vazgeilmez olduunu ispatlamak
iin ona bir telgraf ekiyor, balaynm ortasnda, Volga s
tnde kiilik duygusal bir vapur gezisi yapmak amacy
la yanlarna aryordu onu.

* Bu, ehov'un, O lga K nipper'e tak t sevecen adlardan biriydi.

 Bu ara, kardeinin evlendiini rendii zaman M aria
kendini acnas bir aknla kaptrmt. Olay d brakl
mann fkesiyle Anton'a ok sert bir mektup gndermi
olmann pimanl karyordu bu aknla. 28 Mays
ta ona unlan yazyordu: Dnyor, dnyorum dur
madan. Kafamda birbirine karyor dncelerim. Ans
zn evlendiini renmem korkun bir etki yapt bende.
Kukusuz, Olgann er ge sana yaklamay baaracann
farkndaydm. Ama, bylesine abuk evlenmeniz, yaam
m altst etti ve seni, kendimi ve Olgayla ilerdeki iliki
lerimizi dnmeye zorlad beni. Bu ilikiler birden bozu-
luverdi. Bu da rktyor beni. Kendimi her zamandan da
ha ok yalnz buluyorum. Bende ktlk, ya da buna ya
kn bir ey olduunu sanma. Hayr, seni her zamankinden
daha ok seviyorum, btn yreimle senin mutluluunu
istiyorum, her ne kadar bizim iin ne dndn ve u
anda onun iin neler duyduumu sylemiyorsam da, Olga
nn da mutluluunu istiyorum. Ona biraz krgnm. n
k bana evlilikten hi mi hi sz etmedi. Oysa bu, yle
birden oluvermi bir ey deildi, kukusuz. Anlamalsn
Anton, ok mutsuz olduumu, maneviyatmn ok bozuk
olduunu, hibir eye yaramadm, her eyden nefret
ettiimi anlamalsn! Yalnz seni grmek istiyorum, ba
kasn deil.
Aslnda, Maria, iki bakmdan ihanete uradn d
nyordu: kardei ve en iyi dostu tarafndan. Hebiri, ken
dini srda semi olan bu iki varlk, evlenmelerini kendine
danmadan dzenlemilerdi. imdi Anton'un yannda bir
baka kadm, kendi yerini almt. Her iki durumda da
kaybetmekteydi. Yakn dostluklarndan dlanm olarak,
kime, neye kendini adayacam bilemiyordu. Antonun,
balay gezisine nc kii olarak katlm as yolundaki o
garip neriden yararlanm ay, bir saniye olsun, dnme
di. te yandan, gazeteler ehov'un evlendiini haber ver
diklerinde, G n l k H a b e rle r gazetesinde kan k a n koca
portresi konusunda Olgaya ta atm a isteinden alamad
kendini: Kim nl kii, sen mi Knipits mi? Onu V a n ya
Daydaki giysisi ile, seni de kelebek gzlnle vermi
ler. diye yazd. Olga, ona sevgi dolu bir sitem mektubu
yollad. M aria da, yengesine deil kardeine yazarak,
duyduu zntden tr zr diledi: lk kez, bylesi bir
ak yreklilik gstermeye cesaret ettim. Seni ve Olgay
zdm iin zr dilerim. Knipitsten bakasyla evlen
mi olsaydn, belki sana hibir ey yazmazdm. nk, ka
rndan nefret ederdim. Ama imdiki durum bambaka; ka
rn dostumdu, ona balanmtm, birok ortak yanmz
vard. te, bu yzden trl kukular ve korkular iindey
dim, belki abartlm ve yararsz. Ama, dndm i
tenlikle yazdm... Onun iin kzma bana ve unutma ki si
zi, seni ve Olgay seviyorum, dnyada her eyden ok.*
Bylece, yaamnn en iyi yllarn kardeine adadk
tan, h atta belki de onun yannda kalmak, ilerine bakmak,
ev ilerini yrtmek, salyla uramak iin evlenmekten
vazgetikten sonra, birden elleri bombo, brnde kald
n gryordu. Baya bir dad gibi teekkr edilmeyi bi
le hak etmemiti. Anton, ilikilerinde hibir eyin deime
yecei konusunda istedii kadar gvence versin, evlenerek
kendisini uzaklatrdn biliyordu Maria. Olga, sadece
metres olduu srece, Maria, ailede ayrcalkl bir rol oy
nuyordu. E durumuna ykselince, yeni gelen kadn btn
ufku kaplyordu. ehovun dndklerinin tersine, onunla
kzkardei arasnda, anlatlmaz, yeri doldurulmaz sevecenlik
ba lan kopmutu. Maria, yitirmiti onu, kukusuz lnceye
dek. Umutsuzluk iinde, birok kez inceliini, sezgisini,
h atta kendine olan eilimini beendii Bunin'e yreini
at. Ona unlar yazyordu: Korkun sinirliyim. Y aa
mm hep bir ykmm gibi geliyor bana. Bunun nedeni,
bir bakma, kardeimin evlenmesidir. ok anszn oldu
bul... Uzun sre, duygularmda altst oldum ve: Niin Ol
ga, bir hastann bylesi bir sarsnt geirmesine izin verdi,
i
 stelik de Moskova'da, diye sordum kendi kendime. Ama,
bana yle geliyor ki, i bitmi gitmitir. Kendini pahalya
satarcasna, kendisinin de evlenmeyi dndn bildiri
yordu Bunine: Bana zengin ve cmert bir koca bulun.
Yazmak gelmiyor iimden ama, sizinle konumak benim
iin byk bir zevk olacaktr. Biraz daha sk yazm bana.
Antoa ve Olecka* yznden ok ykldm.
ehov, Aksenovoda, kr yapan bir adamn tekdze
yaamn srdryordu. Sanatoryum, mee ormanyla boz
kr arasnda, iyi bir yerde kurulmu bir hand. Tek iliki,
kara cahil Bakirlerle, salklaryla ilgili hastalarlayd.
Olgann varl bile, dnyann bu kaybolmu kesini ne-
elendiremiyordu. ehov, Sobolevskiye unlar yazyordu:
Evet, sayn baym, kala gz arasnda evlendim. Yeni du
rumuma hemen hemen altm oktan, yani baz haklar
dan ve ayrcalklardan yoksun olmaya. Kendimi iyi hisse
diyorum. Karun, hi de aptal olmayan, iyi huylu bir in
sandr.**
Birka gn sonra da, yine Sobolevski'ye: Burada bir
inzibat taburundaym gibi yayorum. Fena halde skl
yorum. imden kap gitmek geliyor.*** diye yazyordu.
Her ne olursa olsun, bakm a alndndan beri kendini iyi
hissediyordu. Midesi bulana bulana, gnde drt ie kmz
iiyordu. Gzle grlrcesine kilo alyor ve artk ksrm
yordu. Ama bir ay sonra, aman diledi. 30 Haziranda, her
zamanki akac tutumuyla Bunine unlar yazyordu: Ya
rn karm la Y alta'ya gidiyorum. Kutlamalarnz oraya ile
tin. Beni evlendirdiklerini renmi olmalsnz. imdi, bo
anm a iine giriiyor, avukatlar tutuyorum.
8 Temmuz 1901de, b ir haftalk yolculuktan sonra e
hov, karsyla birlikte Y altaya vard. Annesi ve kzkarde-
i, onlan sevgi, m erak ve ekinceyle karladlar.

* Anton ve O lga'nn kltlm adlar.

* * 9 Haziran 1901 tarihli mektup.
* * * 23 Haziran 1901 tarihli mektup.
 XIV./MEKTUPLARLA AK

Olga, ehov ailesinin yanna gider gitmez, artk gz

yumulan bir metres deil, tartlm az ayrcalklara sahip
bir e olduunu ispatlamay kendine grev bildi. Alnan
lara zg dzenlilikle, kocasnn benimsedii dzen
siz yaam a zor katlanyordu. Annesiyle kzkardeinin al
bebek gl bebek zen gsterdikleri ehov, salna hi
zen gstermiyordu. Salk kurallarna aldr etmiyor,
canm n istedii gibi yiyip iiyordu, ne annesi ne kzkarde-
i gze alabiliyordu onu o tohuma kam bekrlk al
kanlklarndan vazgeirmeye. Btn bu nlan dzene koyma
zaman gelmiti. ehov, Olgann gznde, kukusuz byk
bir adamd ama, ayn zamanda kk bir ocuktu da. Ol
ga, daha sk am ar deitirmeye, dzenli olarak ayakka
blarn ve giysilerini fralam aya, ban ykamaya, kar
m akark olmasn beklemeden salarn kestirmeye zor
lad onu, bir ana buyurganlyla. ehov mide arlar
ektii iin, Olga ona bir rejim deiiklii uygulad, yemek
saatlerini saptad ve mshil iirdi. Yemeklerde hep sz sa
hibi olan anne, gelinin m utfan istila etmesini hazmede-
miyordu. te yandan, kardeinin salna yllardan beri
sevgi ile zen gsteren M aria, hastabakc rolnden uzak
latrlm asna zlyordu. B ir yumuaklk geleneinin
bekileri olan bu iki kadn iin Olga, ekilmez istekleri
olan arsz bir konuk, ortal, hereyi altst eden bir
zorbayd. Talam alar, fke gsterileri oldu ve birok kez,
gen gelin, kocasn alp evden ayrlm a yldnlanyla gz
da verdi. ehov ise, az dala kadar hibir eyden nef
ret etmezdi. Artk canna tak etmiti. Her iki yanda aln
ganlklar yattrm aya, hnlar ortadan kaldrmaya al
yordu. Ama, bu bir insana sahip kma savam yoru
yordu onu. 20 Austos 1901'de Olga, Sanat Tiyatrosunun
provalarna katlm ak zere, tek bana, Moskovaya gittii
zaman, ehov hem ok zld, hem de ok rahatlad. Olga,
ak yrekle, kaynanasm ve grmcesini kskandn ya
znca, ehov, anlayl ve sabrl olmaya ararak yle
yazyordu ona: Mariann sana hibir zaman alamaya-
can vb. yazyorsun bana. Ne sama! Her eyi abartyor
sun, aptalca kuruyorsun kafanda, M aria ile oktan eki
mi olmandan korkuyorum. Sana unu sylememe izin ver:
sabrl ol ve sadece bir yl azn ama. O zaman, her ey
senin iin aklk kazanacak. Sana ne derlerse desinler, ne
dnrsen dn, sesini karm a, sus-, kadn erkek, yeni
evlenen herkes iin, yaamn gzellikleri, ilk gnlerdeki
bu dayanma gcne baldr. Sana ne diyorsam onu yap,
sevgilim, akll olduunu gster!.. Senin dnda, artk kim
seyi hi kimseyi, hibir kadm sevmeyeceim. Kendine iyi
bak ve neeni yitirme!*
fiylece, birbirlerini ikiye blen bu anlamazlklarda,
uysal olmay, annesinden ve kzkardeinden deil, karsn
dan istiyordu. Hem o yaz, lmnden sonra M ariaya ile
tilmek zere bir mektup vermiti Olgaya. Bu, onun vasi-
yetnamesiydi. Sevgili Maria diye yazyordu mrnn
sonuna dek yararlanabilecein Y altadaki evimi ve piyes
lerimin parasn ve gelirini miras brakyorum sana. Ka
rm Olga Leonardovaya da Gurzuftaki villam la be bin
ruble brakyorum** Bunu, kardelerine, kuzenlerine, Ta-
ganrog belediyesine, Melihovo kyllerine balarla, an
nelerinin bakm na ilikin tavsiyeler izliyordu. Vasiyetna
mesinde ehov, karsn kzkardeinden daha az gzetmi
se, bunun nedeni, Olganm oyunculuk meslei dolaysyla,
geim sknts bakmndan gvence altnda olduunu d
nmesiydi. Ama aylk beraber yaamdan sonra, Olga
dan ayr dnce, ona olan akn yalnz kalemle dile ge
tirmek ac geliyordu. ki gnde bir, birbirlerine yolladklar
mektuplarda, znt, sevecenlik ve istek en basit ayrnt
larla dile geliyordu. ehov, Olga'ya unlar yazyordu
ok iyi uyuyorum. Her gn, seve seve kefir iiyorum. Ko
lonya ile ensemi ovuturmay unuttum. Dn bam yka
dm.* Baka bir mektupta da yle diyordu: Kk bir
ocuk gibi altm sana ve sensiz rahat deilim ve yo
rum.** Y a da: sensiz, beni bir m anastra kapam lar gibi
sklyorum*** diye yazyordu. Olga, yeni apartman dai
relerine bir kedi almay dndn syleyince, ehov n
ce kar kt. nk, bu hayvanlara katlanamyordu. Ol-
g aya, kedi yerine bir kpek almay nerdi. Ama, ardndan
da hemen szn yle balad: Hem, sevgilim istediini
yap, istersen bir krokodil al. San a her eyi yapma izni ve
riyorum, h atta bir kediyle yatm aya bile h a zrm ****
Ayr dmelerinden daha bir ay gememiti ki, ehov,
Moskovaya kotu, Olgay grmek iin. Moskovada k,
souk, ve rzgrla kendini gsteriyordu. M aria ile Olga,
Moskovada, ehov iin bir alm a odas olan, byk bir
apartm an kat kiralam lard birlikte. kisinin, imdi daha
iyi anlatklarn grmek ehovu mutlu etti. Ama, Olga
ile babaa kalm aya susam olmakla birlikte, onu tiyatro
ile paylamak zorundayd. Mesleine tutkun olan Olga
topluluun ba oyuncusu olmak istiyordu. Gnlk prova
la r alt saat sryor ve kimi kez, gece ge saatlerde bitiyor
du. Neeli ve enerjik olan gen kadn, akam lan kibar ev
re elencelerine katlm a yolunu buluyordu hl. Eve dn
dnde, kocasnn, kendi deyimiyle Rus M aupassant 'inin
boynuna sanlyor ve birka dakikalk ili dllk, ehova
lsz am a ince bir mutluluk veriyordu.
* 28 A ustos 1901 tarihli mektup.
* * 24 Austos 1901 tarih li m ektup.
* * * 31 Austos 1901 tarlh 'l m ektup.
* * * * 30 Austos 1901 tarih li mektup.
 O sonbahar, Sanat Tiyatrosunda K zka rd e yinele
niyordu. Tiyatro salonunda bzlp yerleen ehov, her
zamanki gibi, oyuncularn oyunlarn dzeltiyor ve sahne
ye konuluun an gerekliini eletiriyordu. Bylece per
denin kalkm asyla birlikte, kulislerdeki bir grup oyuncunun
taklit ettii gvercin kuurdamalarnn kaldrlmasn is
tedi. Bir gn, drt bir yann alan oyunculara unlar sy
ledi: Dinleyin. yle balayan yeni bir oyun yazacam:
H ava n e g zel, n e tatl! N e ku sesi duyuluyor, n e k p e k ,
n e g u g u k ku u , n e b ay ku , n e b lb l, n e n g ra k, n e s a
at, h a tta n e crcrb c e i sesi!.* Sahne etkinliklerini en aza
indirme istei, hereyden nce klkrk yaran ve gerek
nitelikli sahnelerle seyircileri artm ay yeleyen Stanis-
lasvkiyi sinirlendiriyordu. O, oyunu, ikinci plandaki ayrn
tlarla ar lde doldururken, ehov, karakterler daha
iyi belirsin diye, ayrntlardan an nm a konusunda diretiyor
du. Stanislavski, yapt dardan gryordu, ehovsa ie
riden. Bununla birlikte, mevsimi aan 21 Eylldeki temsil
de K z k a rd e lgn alklarla karland. Yazar, drdn
c perde sonunda sahneye knca, salonda gerek bir ta
knlk oldu. ehov, Dr. Sredine yle yazyordu: Sahneye
koyula biraz ilgilendim, yazar olarak, birka neride bu
lundum. Oyunun, geen mevsimden daha iyi yrdn
sylyorlar.**
Moskova yaamnn canll, ehovu tketmekte gecik
medi, ok gemeden. Dr. urovskiye bavurduktan sonra,
onun tlerine uyarak, zle zle, Y altaya gitmeye raz
oldu. Kendisine ok altm ve balandm kanm Mos
kovada yalnz kalyor ve ben tek bam a gidiyorum. Ka
n m alyor ve ben tiyatroyu brakm asn istemiyorum.
Ksacas, her ey karm an orm an.*** diye yazyordu gaze
teci Miroliyubova.

* Konstantin Stanislavski: Sanatta Yaam m .

* * 24 Eyll 1901 tarihli mektup.
*** 19 Ekim 1901 tarihli m ektup.
 28 Ekimde ehov, yine Y altadayd, karsn yalnz
m ektuplarla sevmeye mahkum olarak. Hemen ertesi gn,
ona tutkusunu bara ara iletiyordu: Tatlm, meleim,
kk finom, gvercinim, yalvarrm sana, inan ki: seni
sevdiime, an lde sevdiime gven; unutma beni, yaz,
daha sk dn beni. Ne olursa olsun, hatta sen yal bir
kadn oluversen, seni, ruhim iin, kiiliin iin seveceim.
Canmla kucaklarm seni, canmla, sana sarlr, kucakla
rm seni. Yatamda ok yalnz hissediyorum kendimi, ya
l ve mzmz bir sefil, bir bekr gibi.* Birka gn sonra da:
Bu anda, sen karm la konumaktan, kalarna, omuzuna
dokunmaktan, onunla birlikte glmekten ne denli zevk
alrdm. Ah Sevgilim, sevgilim! diye yazyordu. Olga da,
bu susamlk dolu yakm m alara ayn gnl bayla yant
veriyordu. Olga, ehov gittikten sonra, yataklarn topla
may gze alamadn, sylyordu. nk bylece, yakn
lklar hl srp gidiyormu gibi geliyordu ona: Kucak
larm seni Antonka'm, akla kucaklarm, sevecenlikle, tat
l tatl. Ne denli istiyorum yannda bzlp kalmay! ve da
has: Yorgunum. Bu sabah yataktan kalkmak gelmiyor
iimden. Her dndmde, sarm sakall sevgili yzn
grmek istiyorum ama, zle zle, yatan bozulmam
yerini gryorum yalnz. Nasl olduunu anm syorum :
olaanst ve scak.. Y a da Seni anm sam aktan ok ho
lanyorum, sabahlardaki halinle, elini yzn ykadktan
sonra, karyolaya oturmu, ceketsiz ve srtn bana dnm
halinle. Gryorsun, ne sulu dnceler yokluyor beni.
Daha da sulular var ki sana syleyemeyeceim. ki ak
iekii arasnda Olga ona, provalarndan, kibar evreler
deki baarlarndan, tuvaletlerinden sz ediyordu. ehov
da, kendini grmeye gelenlerden, bekr yaamnn sknt
larndan, ufak-tefek olaylardan sz ediyordu: ehov hintya-
imitir, salarn kestirmitir, biri gelip, m asasn d
zene sokarken mrekkep hokkasn krm tr...
M ektuptan m ektuba ayn soru tazeleniyordu: Ne za
man, yeniden b ir araya geleceiz? kisi de bunu ylesine
dnyordu ki, ok gemeden Olga vicdan ezinleri duy
m aya balad. ehovun metresi olduu srece, gece gn
dz, onun yanbanda olmak zorunda hissetmiyordu
kendini. Yasal kars olduktan sonra, yle geliyordu ki ona,
bu olaanst varln mutluluuna kendini btn varl
yla adamas gerekmekteydi. Kukusuz, evresinin, zel
likle de M ariann kimi szleri, mesleini srdrmede di
rettii iin, Olgay kabahatli olduu dncesine srk-
lyordu. Ama, oynamak, kendini gstermek, hoa gitmek
istei ylesine canlyd ki, Y altaya gmlmek iin, bun
lardan vazgeemezdi. Kocasn tiyatroya m, tiyatroyu ko
casna m yelemeliydi? ehov, her zamanki dnce
inceliiyle, Olgann tiyatrodan vazgemesini istemiyordu.
Bununla birlikte, ylesine yalnz, ylesine hastayd ki! y
le yazyordu: Birlikte yaam am akla gnah iliyoruz.
6 Kasmda, sab n tkenen Olga, ehova skntsn ak
lad: Seninle olmak istiyorum. Sahneyi brakmadm iin
kendime kzyorum. Gerekten bana ne oluyor, bilmiyorum
ve kzyorum buna. Neler oluyor bende, ak-seik gre
miyorum. Orada, tek bana, mutsuz olduunu, skldn
dnmek hasta ediyor beni. Oysa, ben burada, kendimi
tmyle akm a verecek yerde, geici bir ile urayorum.
Ne alkoyuyor beni bundan? Besbelli, Olga, ehovdan,
kendi yerine karar vermesini bekliyordu. yle bir karar ki,
ne olursa olsun, onu ykacakt. Oysa, ehov karsnn Mos
kova'daki parlak yaamn, Y altann, iine kapal, tatl
ama, yavan yaamyla tram pa etmek istemeyecek kadar,
bakalarnn bamszlna saygs vard. lk gnlerde,
Olga'ya evet ya da hayr konusunda iyi dnmesini salk
verdi. Ona unlar yazyordu: Tiyatroyu brakmak istiyor
sun. Doru mu? Mektubundan bu anlam kardm. Ger
ekten istiyor musun? Ciddi olarak dnmen gerek bunu
sevgilim, ok ciddi olarak. Ancak sonra karar verebilirsin.
Geecek btn k Moskova'da geireceimi gzard et
me.* Drt gn sonra, dncesini yetki ve zveriyle, kesin
olarak dile getiriyordu: imdi Y altadaki donuk yaam
tarzmz iin sahneyi brakm ann anlam yok. Bu yant,
Olgann yeni ruh durumuna uyuyordu. Olga, soylu duy
gularla esrikletikten sonra, gelecek stne daha bencil bir
gre yneliyordu. 4 A ralkta Salnn, hi deilse k
n bir blmn Moskovada geirmene elverili olaca
n ummutum hep diye yazyordu, Ama, her zaman, ev
deki pazar arya uymuyor Antonik. Ne yapmam ge
rektiini syle bana. im gcm olmazsa, seni ok skabi
lirim. Aylak bir yaam alkanln oktan yitirdim t
myle, benim yamda, bunca zahmetle kurduum ii yk
mak akl kr deil. Knayc baklar altnda olduumu
biliyorum: Niin sahneyi brakmyormuum, senin orada
tek bana eriyip gitmene nasl gz yumarmm vb. Btn
bunlar biliyorum, sevgilim, ite bunun iin ou kez su
suyorum, zellikle senin yannda.
Sonbahar boyunca ehov, Ocakta Moskovada Olga
ile buluma umuduyla yaad. Ama, Araln ilk haftasn
da, kan tkrerek ar bir bunalm geirdi; ve yataa yat
mak zorunda kald. Yolculuk tehlikeye dmt. Karsnn
zgrlne saygl olmaya her zaman dikkat ederek, ko
up yatann baucuna gelmek zorunda kalmasndan kor
kuyordu. 11 Aralkta, Olgaya kendini andrarak unlar
yazyordu hasta yatanda: Bugn kendimi daha iyi his
sediyorum. Bu sabah, ok az kan tkrdm. Ama, yatakta
kalm ak gerek. Hibir ey yemiyorum, alamadm iin
de lgna dnyorum. Bayram lar iin beklemiyorum seni.
Buraya gelmemen gerek, tatlm. lerinle ura, birlikte ya
amaya daha ok zamanmz olacak. Ertesi gn, ayn
tler: Tatlm, zme kendini, kzma, bunaltma beni, zl
me, her ey senin ve benim dilediimiz gibi olacak, esiz
kanm benim. Kabul et ve bekle. Ne var ki, ertesi gn, sz
lerine garip bir zlem havas karyordu: 8 A ralkta ok
tiini yazyorsun. Ah, tatlm, nasl da imreniyorum sana,
b ir bilsen! Senin canllna, tazeliine, salna, neene
imreniyorum, imreniyorum nk, kan tkrmeye ilikin
hibir dnce seni imekten alkoymuyor. ehov, daha
sonra, ona salk durumunun yava yava iyiletiini bil
dirdi: Sa yanmda bir kompres var. Kreozot iiyorum, ha
raretim normal. Her ey iyi gidiyor. ok gemeden, gerek
b ir adam olacam yeniden.* Gc yerine gelince, yine
ayrln acsn ekmeye balyordu. Birden, Olgaya da
ralan yreinin sesini iletti, kendini tutam ayarak: Seni
nasl tutkuyla anyorum, bir bilsen. u koca kompresi yer
letirm ek gerektiinde, burada olmayna ne denli hayf
lanyorum ve kendimi ylesine yalnz, ylesine dayanaksz
hissediyorum kil Seviyorum seni kk finom, seviyorum
ve korkun derecede zlyorum. Birbirimizi yine grebil
memiz bile, olacak deilmi gibi geliyor bana. Sensiz be
para etm em... ok iyi uyuyorum ama, uyku deil benim
kisi, deil mi ki sevgili karm yanbamda yok.** Bu im
dat arsna Olga, Noelden iki gn nce yant verdi: Sz
veriyorum sana. Byle olmann son yldr bu, sevgilim. Y a
am gzel, rahat ve birarada geirmek iin her eyi ya
pacam. Greceksin, benimle ne kadar iyi olacaksn, yaza
cak, alacaksn. Belki de, sana olan akm eksildi diye,
iinden beni knyorsundur, yle deil mi? Tiyatrodan vaz
gemediim, senin iin gerek bir e olmadm iin ayp-
lyorsundur. Annenin benim iin neler dndn kes-
tirebiliyorum. Hakl, batan baa hakl. Anton, Antoncu-
um, benim gibi ku beyinliyi bala ve benim iin kt
eyler dnme. Belki de benimle evlendiine pimansn-
dr. Syle bana, ak ak sylemekten ekinme. Ben ken
dimi korkun derecede kat yrekli buluyorum. Ne yap
malym, syle bana.***
 Bu kendini sulamaya ehov, yiite kar kt. Bede
nindeki bu kokumulukla, gen, yaam tutkunu bir varl
yatana balam aya hakk olmadm dnyordu. Sen
aptalsn, tatlm. Evlendim evleneli, tiyatro konusunda sana
bir tek sitemde bulunmadm. Tam tersine. B ir uran ol
duuna, yaamda bir amacn olmasna ve kocan gibi bou
bouna srnp gitmediine seviniyorum... zntlere
dmeni ve zntl havalara girmeni yasaklyorum. Gl!
Seni kucaklarm. Ne yazk ki, hepsi bu kadar.*
Bununla birlikte, ehov, ertesi gn, ylba gecesinin
yaklamasyla, salkl insanlarn grltl sevinlerini
dnerek, kendini ylesine braklm hissetti ki, yine ka
rsna unlar yazd: Yarn saat dokuzda, yeni yl selam
lam ak iin, yataa yatacam. Burada deilsin. Ben hibir
ey deilim, hibir eye gereksinimim yok demektir
bu.**
B ir hasta adamm yaayna gmlp, gitgide daha sk
bitkin, kmltsz, gzleri kapal, koltuunda otururken, Ol-
ga, Moskovada, bayram yapan kentin gzelliklerinin tad
n karyordu doyasya. Her mektubunda, Anton'un sal
n sorduktan, ayr olm alarna zlp hayflandktan son
r a ehova, provalarn, temsillerin, konserlerin, gece ye
meklerinin, gz kamatrd balolarn zetini veriyordu
cokuyla. ehov, adeta hastaln balatm ak ister gibi,
elenmeye isteklendiriyordu onu. yle yazyordu ona: Ya
np yaklm akta hakszsn. Sen istediin iin deil, ikimiz
de bunu istediimiz iin Moskovadasn. Annem bunun iin
kzmyor hi, sana dargn da deil.*** ehovun tek korku
su, dediine gre, Olgann an lde yorulmasyd. Be
nim sefih karm, bir haftack olsun evde otur ve yatana
gir, diye yalvaryordu. Her gn sabah saat le alt ara
snda yatarsan, arabuk yalanr ve hrnlarsn.****

* 29 A ralk 1901 tarihli mektup.

* * 30 A ralk 1901 tarih li mektup.
* * * 3 O cak 1902 tarih li mektup.
* * * 7 O cak 1902 tarih li mektup.
Ama, Olga sz dinlemeye yanamyordu ve kayglarndan
holand bu kocaya, lgnca davranlarn gizlemeye bi
le yanamyordu. Olgunlamam bir gen kz gibi, 11 Ocak
ta ehova un lan yazyordu: Oyundan sonra, Erm itagea
gittik yemek yemeye ve ok gldk. Konstantin Sergiye-
vie kur yaptm. yi mi?.. Sonra iren! Gece kulbne git
tik.
Gen kadnla birlikte oturan Maria, Olgann davra
nn knyordu. Kendini kardeine adadktan sonra, l-
gaya kar bir eit kahyalk yapacak kadar byk aba
harcyordu. Bylece, k a n kocamn tmyle yaam dna
atlm olmuyor muydu? Yaradltan uzlamaz olan Ma
ria, ne yulan kansm a kaptran Antonu, ne de bu hog
rden fazlasyla yararlanan Olgay onaylyordu. Kardei
ne unlan yazyordu: imdi, Moskova'da canm sklyor.
nk, Olgay hemen hi grmyorum. Morozov balosu
n a gitmesine engel olmak istedim ama, yine de gitti ve gn
aanrken eve dnd. Bugn, tabii ok yorgun. Provalara
gitti, bu akam da sahneye kacak.*
Olga, kimi kez, ehov'un yazarlk alm alanna ken
dini daha ok ortak etmemesini knyordu. M ektuplannda
ehov, salndan, perhizinden, akndan bol bol sz edi
yorsa da, yazn ta sa n la n stnde, az sk grnyordu
kskana. Kendine artk gvenmiyor muydu? Sanat kay
gsn ve sevinlerini paylaamayacak m sanyordu? Zorla
kafasnn iine girmek istiyordu ama, o, barikat kurup ar
kasna kapanyordu. ehov, ona yle yant veriyordu:
Her eyin bo, kendinin tam bir hi olduunu, mektupla
rnn beni sktn ve yaamnn daraldn grp kork
tuunu v.b. yazyorsun. Ne aptalsn! San a gvenim olma
d iin deil, bu piyese henz gvenim olmad iin, ge
lecekteki piyesimden sz etmiyorum. Ancak imdi imdi ka
famda u vermeye balyor. Mektubunda, artk benden
hibir ey istemeyeceini, hibir eye karm ayacan sy
leyerek gzda veriyorsun bana. Ama. hangi nedenle, tat
lm ?... K ara kara dnmeyi brak, brakl Glmeye al!
K ara kara dnmek benim hakkm. B ir lde yayorum
nk. Hemen her h afta hastaym.*
Olga inanm aya yanamyordu. Kesin olarak biliyordu,
Tolstoy, Gorki; Bunin ve btn yazar dostlaryla, kendi
siyle olduundan daha yksek dzeyde konumalar olu
yordu. Haksz da deildi hani.
Tam o gnlerde Tolstoy, Krm da kalyordu. Ar bir
stm a nbeti sonunda, doktorlar onun anayya Polianadan
ayrlp, Karadenizin gnei altnda nekahat dnemini ge
irmesini salk vermilerdi. Tolstoy, zel bir vagonla gel
mi, Y altadan on kilometre kadar uzakta, Gasprada Kon
tes Paninin kendisine ayrd atoya yerlemiti. ki ku
leli, sko slubundaki byk yap, y an yarya glisinlere
gmlmt. Taraa, bol iekli parka ve denize bakyor
du yksekten. 21 Eyll 1901de ehov, ilk kez, yetmi
yandaki bycy, Gaspradaki lks bannanda grme
ye gitti. Daha nce, uzun sre, nasl giyinmesi gerektiine
k arar veremedi. ok k ya da ok kalender grnmekten
korkuyordu. Birok denemeden sonra, ok koyu renk bir
giysiyi ve yumuak bir ftr apkay yeledi. Tolstoy, onu
her zamanki sadelii iinde, kyl gmlei ve geni kenar
l beyaz bir panama apkayla karlad. Bunu izleyen br
grmeler Gaspra taraasnda srd, iten ve candan.
Tolstoy, tek ayakl yuvarlak masann banda oturuyordu,
iki bklm. Elinin altnda soumu bir fincan ay duru
yordu. Diri bak, titrek sakalyla grl grl konuuyor,
kesin yarglarla unu bunu suluyor, unu bunu vyor
du. Onun karsnda ehov, elimsiz omuzlan, koyu renkli
kelebek gzl ile, sylediklerine kar kmak istiyordu,
dizleri zerinde duran ftr apkasna parmak ulanyla ha
fif hafif vurarak. Sonunda ikisi de kendi dedii dedikle ka
lyorlard. Karlkl konumalar, sann l bir peygamberle
nazik bir kukucu konumasyd. Edebiyat konusunda bile,
grleri uzlamyordu her zaman. Tolstoyun, Shakes-
peare ve gen kuak yazarlarn eletirmesi ehovu e
lendiriyordu. Tolstoya gre kt piyesler yazmaktan ba
ka bir ey yapmamt-, gen yazarlar da ssl-psl ve
ucuz yaptlardan holanyorlard. Bu ara, yal usta, e-
hovun oyunlarna da di geirmekten geri kalmyor, ko
nuunu, ortaya hibir ahlk sorunu koymamak ve hibir
zm getirmemekle suluyordu: Kiileriniz nereye gt
ryor sizi? Uzandklar divandan apteshaneye kadar gidi
ve geli! Ama, buna karlk, ehovun yklerinin eriil
mez olduunu sylyordu: Siz Russunuz, evet, sapna ka
dar Rus. Bu szler keskin milliyetinin aznda, bir hay
ranlk ve minnetin dile gelmesiydi. Serj Tolstoy, yle
yazacakt: Bana yle geliyor ki, babam, ehova yakla
m ak ve onu etkisi altna alm ak istemiti. Ama, sessiz bir
geri tepi, her trl anlam aya engel olan almaz bir s
nrn varlm gryordu aralarnda.* ehov da, Bu-
nine unlan yazyordu: Tolstoyda en ok hayran oldu
um ey, bizi, biz yazarlar kmsemesidir. Kmseme
den daha fazla b ir ey bu. Hepimize hiten daha hi... o
cuklar gzyle bakm a izlenimi. Tolstoyun, ar lde
sklganl gznden kam ayan ehova takld da olu
yordu. Bir gn: Genliinizde apknlk yaptnz m? di
ye sordu damdan der gibi. akna dnen ehov, saka
ln ekitirip, anlalmaz b ir eyler mrldannca, yal us
ta, genliinde doym a n e d ir bilm ez bir apkn olduu
nu syledi vne vne. A yrntlara giriyor, ak-sak sz
ler dklyordu azmdan. Sklp utanan ehov, nasl dav
ranacan bilemiyordu. kisini de gzleyen Gorki, birinin
canll, kabal ve vngenliiyle, brnn an silik
lii arasndaki elikiyi saptyor ve yle yazyordu: O
(Tolstoy), ehovu seviyordu ve onu grd zamanlar,
bak yumuuyor ve sanki konuunun yzn okuyordu

* Serj Tolstoy: Gemiin Taslaklar.

gzleriyle. Cokulu ve burnu havalarda olan Tolstoy, e-
hovu utanga ve sessiz bir gen kza benzetiyordu. Bir
gn, ehov baheden geerken Tolstoy yle dedi: Ah ne
sevimli, ne gzel adam! Bir gen kz kadar utanga ve ses
siz. B ir gen kz gibi yryor. Sadece olaanst! Az bir
zaman sonra da, bir araya geldikten sonra Tolstoy
Gncesine unlar yazacaktr: Gorkiyi ve ehovu sevdi
im iin mutluyum.*
Devrimci eylem dolaysyla hapsedilen, sonra Peters
burg ve Moskovada oturmas yasaklanarak serbest brak
lan Gorki, salk nedeniyle, Y altaya deil, Krm a gitme
izni elde etmiti. Bununla birlikte, bir h afta ehovda kal
d. B ir polis grevlisi, villann demir parm aklklar nn
de nbet tutuyordu. Gorki evden kt zaman, polis ko
miseri ehova telefon ederek, pheli adamn nereye git
tiini renmek istiyordu. Daha sonra Gorki, Gaspradan
uzak olmayan Oleizde bir villa kiralayarak kan ve o
cuklaryla oraya yerleti. ehovla sk sk buluuyorlar, ve
her bulumada dostluklar daha b ir artyordu. ehov, Ol-
gaya unlar yazyordu: Aleksis Maksimovi (Gorki) de
imedi. Hep ayn nitelikli, akll ve iyi insan. Onda, daha
dorusu stnde bir tek ey var aksayan: kyl gmlei.
Mabeyinci niformasna nasl alamadmsa, buna da al
amyorum.** Gorkiye gelince, vgye nem vermeyen,
karsndaki adamla kendini her koulda ayn dzeyde g
ren bu nl yazan ve ve bitiremiyordu. yle yazacak
t: Sam nm onu grmeye gelen herkes, Anton Pavloviin
nnde, daha sade, daha iten, ksaca, daha kendi olmak
isteini duyuyordu... ehov, doru drst bir pantalonu
bile olmayan, gelecekte kadife giysilerden sz etmenin g
ln ve aptalca olduunu unutan Rus insannn bayld
yksek k o n u lu konumalardan holanmyordu.*** Aslm-
 da, byk meslek arkadann yaknda leceini bildii
oranda, onun alakgnlll ve incelii karsnda duy*
gulanyordu. ehov, gler yzl bir davranla, can skc
konuklar arlamay, aa dikmeyi, yaz yazmay, yakn
da iyileeceini um arak gezi tasarlar yapmay seviyordu.
Yannda bulunmayan b ir kadnla garip bir evlenme yap
tndan da yaknmyordu. Souk bir arballkla ken
di iine kapanm, bakalarnn gizlerini dinliyor ama,
kendisi sr vermiyordu. Kimi kez Gorki ile politik konula
ra giriyorsa da, onu gelecek konusunda, daha az sert bir
gre srklemeye alyordu, inanm bir m arks olan
Gorki, burjuvaziyi ortadan kaldracak ve iktidar ii sn
fna verecek toptan bir devrim dlyordu. Ayrmlar ada
m olan ehov ise, tam tersine, arlk rejiminin, yava ya
va aydm bir liberalizme dnmesinde buluyordu kurtu
luu. Hem, kendi yurttalarn da pek yle bytmyordu
gznde. Kimi kez, lkelerinin bykln stlenip st
lenemeyeceklerini sorduu oluyordu kendine. Gorkiye y
le diyordu: Ne garip yaratktr u Rus! Hibir eyi tutma
yan bir elek gibi. Genliinde ruhunu rastlad her eyle
doldurur, sonra, otuz yan geince, btn bunlardan ka
la kala, i skc bir yn karm akark eyler kalr. D
rst insan olarak yaamak iin alm ak gerek, akla,
inanla almak. Ama, bizde bunu yapmasn bilen yok...
Btn Rusya agzl, tembel insanlar lkesidir. Yiyorlar,
korkun iiyorlar, gpe-gndz uyumaktan holanyor ve
dlerinde horulduyorlar... Kpek zihniyetindeler: Onlar
dverlerse, h afif h afif inilder, gidip kulbelerinde saklanr
lar, okarlarsa da, srt st yatar, ay aklan havada, boyu
na kuyruklarn oynatrlar. A ynca: Biz kendi kendimi
ze, yeni bir arla ilerin daha iyiye, ikiyz yl iinde daha
da iyiye gideceini sylyoruz ama, bu daha iyinin y ann
gereklemesi iin kimse bir ey yapmyor. Ksaca, yaam
gnden gne karm akank oluyor ve insanlar git gide da
ha aptallayor ve git gide yaamn uzanda kalyorlar.*

* G orki'nin A n la r'.
 Ayn k, yeniden bulutuu Bunine buna benzer bir
dil kullanyordu. Bunin, ona, az yazdn syleyince, e-
hov, ksk bir sesle baryordu: Doru deil bu! Biliyor
sunuz, nemli olan durmadan alm aktr... yaam boyu,
sonra ona u d veriyordu: nsan kendini buz gibi his
setmeden yaz yazmaya koyulmamal!* lk ykleri d
sel ve yapmack olan ve beeni kazanan Leonid Andreyev
ile tantktan sonra, huzursuz ve yapmackl adamn tam
kartn buldu karsnda: Andreyevden bir sayfa oku
duktan sonra, temiz havada iki saat dolamak gerek diye
yazyordu Bunine. Olga, gen yazarn bysne kaplm
grnnce, ona unlar yazd: Onda az itenlik ve az ya
lnlk var. yle ki, ona almak g. Ama, er ge okuyucu
la r alacaklar ve byk isim yapacak.** Ayn mektup
ta, karsna hintya itiini, ok ksrdn ve yaz ya
zamayacak durumda olduunu bildiriyordu. Btn k, bir
byk rtbeli papazn yaamnn ve lmnn ince bir
anmsamas olan Piskopos adl yksn bitirip dzeltmek
le geirdi. Btn yk, geleneksel bir dindarlk havas iin
de yzyordu, bir kukucunun deil, bir din iman adam
nn kaleminden km gibi. ehov, ayn zamanda, Vine
Bahesi'nin plann kafasnda kurmayla alyordu ama,
oyunun kiileri ve olaylar henz belirginlememiti. Buna
karlk, ok okuyordu: Bunini, Kuprini, kusurlarn sert
e bildirdii Gorkiyi, hatta, nn zorla ele geirmi g
rnen Turgeniyevi. Olgaya unlar yazyordu: Turgeni-
yevi okuyorum. Bu yazann yazdklarnn sekizde ya da
onda biri yaayacak kendinden sonra. Geriye kalanlar, ge
lecekteki yirmi be ya da otuz be yl iinde arivlere g
ml kalacak.*** Ayrca kimi eletirmenlerin, yaptlarnda,
Turgeniyevinkilerle b ir yaknlk grmelerinden rahatsz
olduunu sylyordu.

* Bunin'in A n le r .
* * 7 A ralk 1901 tarih li m ektup.
* * * 13 ubat 1902 tarihli mektup.
 ehov, kendi gemiini dnnce, yllardr, gn be
gn, zenle yapt alm aya ayordu. Yaam n belirle
yen byk olaylar deil, ykler, oyunlard. Yaayacak
yerde, yaamn yazm gibiydi. Kimi kez, bu uzakta kal
m gnlerden bir hayalet kyordu ortaya. Nitekim, Lidya
Mizinova kverdi birden su yzne: Opera arkcs ola
rak baarszla uramt, bir i am ar maazas a
m aktan vazgemi, imdilerde isiz gsz, ikiyle avutu
yordu kendini. Maria, nezaket gerei, bir gece iin otur
duu daireyi ona brakmt. Sonra, duman ve iki koku
sunu gidermek iin, her taraf batan baa havalandrm a
da M ariaya yardm etmesi gerekmiti. M aria kardeine:
Likaya acyorum diye yazyordu. Ama, b ir suarede, es
k i azel Likay tandktan sonra, daha az balayc olan
Olga, ac bir alayla unlar bildiriyordu: Lika kafay bul
mutu, B ru d e rsch a ft* da birlikte ielim diye sktryor
du beni ama, ben istemiyordum. nk, bu tr eylerden
nefret ederim. Onu tanmyordum, ok garibime gidiyor
du. Ona zel bir yaknlk da duymuyordum. Birka hafta
sonra, Olga, Likann Sanat Tiyatrosu reiisr Aleksandr
Saninle evlendiini haber veriyordu ehova. ehov, y
le yant verdi ona: Likay uzun sredir tanyorum. Ne
olursa olsun, iyi b ir kzdr, akll ve drst. Saninle anla
amayacak, onu sevmeyecek... Bir yla kalmaz, koca bir
bebek douracak, b ir buuk yl sonra da kocasn aldatma
ya balayacaktr. Ksacas, btn bunlar yazg sorunu-,
dur.** Bu ktmser sonucu vurguladktan sonra ehov,
gen kadnla ilgilenmedi. Evliydi, akt, hastayd, artk es
kinin apknca akalarna en ufak bir eilimi kalmam
t.***

* Bu gelenee gre, dostluklarn p ekitirm ek Istlyen ki kii b ir

likte ier, sarm a dola olur ve b irbirlerine sen d erler.
** 12 M a rt 1902 tarihli mektup.
* * * G erekte, M a ria ya gre, Lika le kocas, b lrb'rln e bal bir ift
oldular. Rus Devrim inde Fransa'ya g e ttile r. Lika, Pariste
1937de b ir hastahanede ld.
 B ir baka hortlak, ortaya km akta gecikmedi: Lidya
Avilova. ehovun evlendiini duyunca, kemiklerine varn
caya dek sarslmt. Anlarnda yle yazacakt: Souk bir
ter kaplad alnm ve nme gelen ilk sandalyeye ylp
kaldm. Onun tek avuntusu, nlenen ra h ib esi stne do
laan kt niyetli dedikodular duymakt: Olga, Anton
Pavloviin yannda garip bir etki yaratyor. Hemen hemen
yal bir adam. Yz izgileri gerilmi, sakat bir insana ben
ziyor. Gen bir evli hali yok dorusu, hi yok. Bu salon
dedikodular arasnda, Nemirovi-Danenkonun aktrisle
krtrdyla ilgili sinsice antrm alar da yer alyordu.
Bu koullarda, Lidya Avilova, ehovu evlendii iin kut
lam ak gerekli mi deil mi diye soruyordu kendine. Sonun
da, gemie karm aklarnn verdii sevin zerinde du
rarak, mektubunda, yazgsna boyun ediini yazyordu.
Lidyaya baklrsa, ehov, onun iyi dncelerine teekkr
ettikten sonra, yle yantlyordu onu: Mutlu olmadm
renmek mi istiyorsunuz? nce, ben hastann biriyim ve
imdi, ok hasta olduumu biliyorum. te, gerek. Nasl
isterseniz yle yorumlayn. Yineliyorum, mektubunuz iin
size ok m innettarm ... Her zaman sizin mutluluunuzu
dilerim. Bu yolda bir eyler yapabilirsem, sevinle yaparm.
Ama elimden hibir ey gelmiyor.*
ehov, bir kez daha, aralarnda gelecek kuaklarn g
znde ycelmeye ynelik bir ak roman uyduran bu ra
hatsz edici yaratktan yakasn syryordu bir kalemde.
O anda, kendini ilgilendiren tek ak, kendini kopmaz-
casna Olgaya balayan temiz sevgiydi. Uzakl dolay
syla yceltilen gen kadn, onun gznde, Edmond Ros-
tandnn kahram an u z a k la r d a k i p ren sesi idi. ehov'un
yalvarm alarna karn, Dr. Aluler, Moskova'ya gitmesine
izin vermiyordu hl. Byk znts karsnda duygu
lanan M aria, Sanat Tiyatrosu mdrlne bavurarak,
1902 ubatnda, Olganm birka gn izinle Y altaya gitme

* Lidya A vllova'n n A . P. ehov Yaam m da adl yapt.

sini istedi. ok gemeden Olga, d rt be gece geirmek ze
re geleceini Antona bildirdi. Olga, Y altaya 22 ubatta
vard. Dediine gre, bu ik in c i b ir b a la y oldu. Onlara ay
rlan zaman ylesine ktt ki, yldrm altnda bir k an ko
ca gibi, delicesine sevitiler, arkalarndan atl kouyormu-
casm a. Olga, daha henz ayrlmt ki, ehov ona unlan
yazyordu: Geri gel, sevgilim, elden geldiince abuk. Ka-
n m yanmda olmadan yaayamyorum.*
O gnlerde Olga, Sanat Tiyatrosu ile Petersburgda
turnedeydi. Stanislavski topluluu, bakentin seyircileri
nnde ve basnda tam b ir b aan kazanmaktayd. ar ve
saray halk nnde, K zkardein olaanst bir tem
sili oldu. Olga, topluluun yldz olarak, arkadalanndan
ayr bir yer alyordu. mrnde bunca iltifat grmemi,
iek sepetleri almam ve akam yemeklerine anlm a-
mt. Bu lehteki grlt patrd iinde, ba dnyordu.
Ama, bunca saygdan sonra, tek bana kalnca, telerde,
konforlu hapishanesi 'nde can skntsndan patlayan, has
ta Antonu dnerek vicdan ezincine kaptryordu kendi
ni. O zaman, kendini temize karm ak iin unlan yazyor
du ona: Zaman zaman, tiyatrodan fena halde nefret edi
yorum. Ama, baka zaman lgnca seviyorum. Tiyatro ba
na yaam verdi, birok znt, birok sevin ve seni ver
di ve bana bir kiilik kazandrd. Belki, sahte bir yaam,
dsel bir ey diye dnyorsun. Ama, ne de olsa, yaam.
Tiyatrodan nce ot gibi yayordum. Yaam bana yaban
cyd. nsanlan ve duygularn bilmiyordum.
ehov, her zamanki gibi, yattryordu onu. Baansn a
seviniyordu: Bylece, nl bir oyuncu olacaksn. B ir S a
ral Bem hardtl Beni brakacaksn, ya da sayman olarak
alacaksn yanna diye aka yollu yazyor ve mektubun al
tna unlan ekliyordu-. Senin nl olmana ve ylda yirmi-
be-krk ruble kazanm ana kar deilim ama, nce kk
Pamphile iin elinden geleni yap!**
 Bu k k P am phile'den , bu y a n A lm an k k ten sk
sk sz ediyorlard mektuplarnda. kisi de bir ocuk isti
yordu. Birka haftadan beri de Olga, bulantlar geiriyor
du. Belki de gebeydi. Birden, 31 M art tarihli bir mektupta
Olga, ocuk drdn bildiriyordu: Yaltadan ayrl
dktan sonra, sana bir Pamphile sunmay umuyordum, am a
kesin bir ey bilmiyordum. Kendimi iyi hissetmediim s
re, bir mide ars sandm ve gebe kalm ak istememe kar
n, gebe olduumun farknda deildim... Doktorlar getir
diler. Sonra olup biteni anladm birden ve ac ac aladm...
Pamphilei yitirmek yreimi dalad. Klinie kaldrlan
Olga ameliyat olmutu. Topluluk arkadalarnn ona gs
terdikleri dostlua karm, sarsntnn etkisinden kolay ko
lay kurtulamyordu. Tek dncesi, Y altada kocasnn ya
nm a snmakt. Ama, bu korkun dknklndan son
ra, kendini kabul edecek miydi? Birka gn sonra ehova
unlar yazyordu: Telgraf ek bana. Unutma beni, baa
rszlmdan tr hor grme.
ehov, birok kez, salk durumunu sormak ve onu
sabrszlkla beklediini bildirmek iin, sevgi dolu telgraf
lar ekti. ocuunu yitirmek, kansnm bedensel ve ruhsal
dengesinden daha az nemliydi. Olga, 14 Nisanda Y altaya
geldiinde, vapurdan, sedye ile tam ak gerekti onu. e
hov, baarszl n bana kakm ay dnmedii gibi, onu
ok solgun ve gsz grnce, itahtan kesildi ve birka
gn hastalanp yataa dt. Kafas, durmadan Olgann
kayg verici durumu ile doluydu ve baka yerlerde olup bi
tenlerle ilgilenmiyordu. Oysa, Rusyann yazn yaamnda
nemli bir olay kmt ortaya: Son zamanlarda, Akade-
mi'ye ye seilen Gorkinin atanm asn hkmet b ir ka
rarla iptal etmiti, adli sicilde sabkal grnd gerek
esi ile. Durumdan ok sarslan ehov, birka dostuna da
nt. Onlar, dayanma gerei, Akademiden istifa etmesi
ni istediler. B ir avukat da hibir ey yapmamasn tle
di. Tolstoy, suratn asarak, kendine Akademi yesi gz
ile bakmadn ileri srerek yan izdi. Birbirine kart
bunca dnce karsnda ehov hl duraksyordu. Res
mi m akam larn yetkilerini ktye kullanm alar karsnda
tepkisini soran meslek arkada Korolenkoya unlar sy
lemekle yetindi: Karmn ok atei var, srtst yatyor.
ok zayflad.* Birka h afta sonra, Korolenko, Y altaya git
ti ve iki Akademi yesi, istifa etmeye k arar verdiler. Ama,
hibiri, saygn kurula istifa mektubu gndermeyi dn
myordu. Saknca nlemi olarak, Akademinin yelikten
karm a kararn, yle ya da byle geri alp alm ayaca
n beklemeyi uygun buldular. Gorkinin karn gzete
rek, diplomata davranmak gerekiyordu.
Bununla birlikte, evde hava gitgide gerginleiyordu.
Antonun annesi ve kzkardei, Olgann, gebe olduu hal
de, uar bir yaam srerek utanlas b ir hafiflikle davran
dn sylemekten ekinmiyorlard. kadn arasndaki,
alttan alta anlamazlk, ehovu ylesine zyordu ki, Ol-
g ann iyilemesini beklemeden, onunla birlikte Moskova
ya gitmeye k arar verdi. Kar koca 27 Maysta, Moskovaya
vardlar ve orada Olga, yeniden yataklara dt.
ok gemeden Olga, ar hastaland yeniden. ehov,
zntler iinde, karsnn baucundan ayrlmyordu, ate
ini yoklayarak ve lapalar koyarak. M aria vicdan ezinci
iinde, Y altadan, kardeinin yardmna komaya hazr ol
duunu yazyordu. Sonra, 12 Haziranda, ameliyat kanl
mazken, hastam n durumu iyileti birden. A clan szlan,
kusm alan kalmad. ehov, besi olarak yalnz st ve kay
m ak yedirerek onu kurtardn ileri sryordu. Nemiro-
vi-Danenkoya unlan yazyordu bbrlene bbrlene:
Drt bir yann saran doktorlar arasnda, yalnz ben, ba
ka ey yemesini yasaklam akta hakl ktm, ok gemeden
de Olga, tehlikeyi atlatm oldu.
Derin bir nefes alan ehov, tatil yapm aktan baka bir
ey dnmez olmutu. Maria, ona karsyla birlikte, mut
lu bir nekahat geirmek zere Y altaya gelmelerini neri
yordu. Ama Nisan ayndaki ortak yaam deneyimlerinden
belleinde kt bir an kalm olan ehov, neriyi kabul
etmedi. Para babas Savva Morozovun* arls olarak,
Urallardaki Perme gitmeyi yelediini sylyordu. Oraya
tek bana gidecekti, Olgay annesinin bakm na braka
rak. Bu garip karar, bir kez daha, uzun sre ayn yerde
kalm a olanakszlndan kaynaklanyordu. Tanmad bir
kimsenin ars kendini ylesine etkilemiti ki, delicesine
sevdii karsn brakp uzaklara komaktan kanmad.
ehov, 17 Haziranda, Savva Morozovla birlikte yola
kt. nce trenle, sonra Volga ve Kam a stnden vapurla
yolculuk yaptlar. Savva Morozovun, Perm telerinde
Vsevolodo-Vilvadaki byk yurtluuna varm ak bir haf
talk zaman ald. Bu uzun yolculukta ehov, iyilemekte
olan karsna sevgi dolu telgraflar ve m ektuplar yollad:
Keyfime diyecek yok, hemen hemen cermen keyfi. Yolcu
luk rahat ve ok iyi. Daha az ksryorum. Seni m erak
etmiyorum, biliyorum ve gveniyorum ki, benim finomun
sal yerindedir: Baka trl de olamaz. ya da Sal
m ok iyi. Tkabasa yiyorum. myorum. Darlma, ca
nn skma ve neeli olmaya bak!, bakaca: Dndm
de, kilo alm, toplanm olman gerek, bir emprezaryo gi
bi.**
Savva Morozovun maliknesi, bir uak ordusunun kay
nat grkemli b ir atodan, byk bir parktan, kayn
aac ormanndan, sevimli ahap evleri olan kylerden ve
kimyasal rnler reten birka atlyeden oluuyordu. Yurt
luk sahibinin uzun sakal vard, sonradan grmelere zg
davranyor gepellikle de, bilim ve sanat koruyucusu ve in-
sansever geiniyordu. Modem elektrik donatm, dner
sahnesi ve oyuncular iin rahat odalaryla birlikte, Sanat
Tiyatrosunun yeni lokalinin dzenleme giderlerini stlen
miti.
ehov, oraya varr varmaz, yorgun olmasna karn,
bir atlyeyi gezmek zorunda kald. Oray ok grltl ve

* Daha nce sz edilen Serj M orozo vun kardei.

* * 18, 19 ve 20 Haziran 1902 tarihli m ektuplar.
pis kokulu buldu. ilerle konutu. Gnde on iki saat a
lm alarn ar buldu ve bunu ak ak evsahibine sy
ledi. Beriki, dediklerine gre, ehovun eletirisi karsn
da sarslarak, alm a saatini uzman iiler iin sekize,
brleri iin de on saate indirmeye raz oldu. Ayn akam,
byk bir len dzenlendi. Savva Morozov, blgenin ay
dnlarn, memurlarn ve kendi kurumlarnn mdr ve
personelini ard. k giyinmi bir kalabalk arasnda,
onur yerine oturan ehov, azn ap konumad. Yedi
kaptan oluan yemeklerden, yalnz bir para orba iti. Su
dan baka bir ey de imedi. arllar, kukusuz, Savva
Morozovun nnde titriyor, davranlarn taklit ediyor ve
szlerini onaylyorlard. ou ehovu tanmyor, sadece
bir yozor olduunu biliyorlard ve gre gre, ehovun
da, ok gl patronlarna ok eyler borlu olduunu d
nyorlard. Bu iyiliksever pozundaki i adam karsnda
ehov, hayranlk ve tiksinti kanm bir duygu iindeydi.
Savva Morozovun byk tutkusunu, gnl okaycl,
ak yrekliliini beeniyor, am a simgesi olduu ezici zen
ginliinden ve masasndan den krntlardan yararlanan
larn ar dalkavukluundan nefret ediyordu. Milyonerin
hizmetinde alan gen renci Tihomova, iilere ayrl
m bir tp merkezini gezdikten sonra yle diyordu: O,
zengin bir tccar. Tiyatrolar yaptryor... Devrim oyunu
oynuyor...* Ama eczanesinde tentrdiyot yok. Hastabakc,
kavanozlardaki btn alkol ien ve romatizmay mshil
ile tedavi eden ayyan biridir. Bu adam larn hepsi birbi
rinin eidir. Bunlar Rus Rockefellerleridir.
leri dolaysyla baka yere gitmek zorunda olan Sav
va Morozov, Tihomovu, konuuna bakm akla grevlendir
di. Balangta gen adam, ehovu iine kapank, abuk
fkelenen bir insan sanyordu. Ama, arabuk dost oldu bu
iki insan. Kayn aal geni ormanda, birlikte gezintiye

* Dediklerine gre, Savva M orozov, dar kafal o !madn gsterm ek

iin, dnemin Rus d evrim cilerine para yardm yapm t.
kyor, olta ile balk avlyor, politika ve edebiyat stne
tartyorlard. Kimi kez, yazarn bir uyarmas, bu yirmi
iki yandajti cokun ruhlu delikanly altst ediyordu. B ir
gn, ehov ona alayc bir edayla un lan syledi: niver
site rencileri, kendilerine kahram an ss vermek ve
gen kzlara daha rah ata kur yapmak iin ayaklanyor
lar! Bu yargya alnan Tihomov, suratn ast. O zaman e-
hov, kolunu onun omuzuna koyup, ac ac glmseyerek
unlan syledi: Peki, siz yaz yazyor musunuz?... Hayr
m ?... yi. imdilerde, renciler okuyacak yerde roman
yazyor ya da devrimci oyunlar oynuyorlar. Hem, belki bu
daha iyi. Bizler, renciyken bira ier ve hibir ey a
lmazdk. Sonu: kuru yemiiz biz. Bir baka kez, ona
unlan sylyordu: Hibir zaman yalan sylememeli. S a
natn, zellikle, iyinin iyisi bir yan var. Sanat yaparken
nsan, yalan syleyemez. Akta, politikada, tpta yalan sy
lenebilir, insanlar, hatta Tanr aldatlabilir, rnekleri var
bunun ama, sanatta yalan sylenemez... Bakn, bana a
tyorlar, bata Tolstoy yalnz entipften olaylar ele al
yorum, olumlu kiilerim yok diye: devrimciler, Makedon
yalI skender ya da, hatta Leskovun namuslu polis ef
leri gibi. Ama nerede bulmal bunlar. Bulsam canm a min
net! Hayr, biz Tara yaam sryoruz, kentlerimizin so
kaklar tala denmi bile deil. Kyllerimiz yoksul, hal
kmz ypranm. Hepimiz genliimizde, bir gbre yn
zerindeki sereler gibi cvldyoruz, krk yalarna doru
oktan yalanm oluyoruz ve lm dnmeye balyo
ruz. Ne kahram an insanlarz biz!
Savva Morozov, gitmeden nce, yaptrd yeni okula
ehovun adn koymaya k arar vermiti. Ne var ki, al
gnnde ehov ylesine zayf hissediyordu ki kendini, de
legeleri, atonun salonunda, kanapeye uzanm olarak ka
bul etti. Malikanenin kahyas, nl yazarn onuruna b ir
sylev ekti. Sylevi bittii zaman ehov, onu batan aa
szd ve sadece unlar syledi: Pantolonunun n h l
zk! Bu sz zerine herkes kahkahay bast. ehov da,
gln bulduu bu trenin resmiliini, b ir szckle bozdu
u iin, sevine sevine glmsyordu.
Gorki gibi Tihomov da, kendine akran gibi davranan
ve hastalna yiite katlanan bu nl adamn sadelii
karsnda duygulanyordu. Gs delik deik, gzleri ze
rine inmi kasketi, solgun yz, krl sakal ile ehov,
ihtiyarlar gibi kk kk admlar atyor ve soluk almak
iin sk sk duraklyordu. Sa kalas zerinde, omuzun
dan geen, deri kapl bir dikdrtgen m atara sarkyordu.
ksr tutunca, m atarann nikel kapl tpasn kar
yor ve krmzms vck vck bir sv tkryordu. Sonra,
soluklanyor, kelebek gzln dzeltiyor, glmsemeye
alyordu. Tihomov, yazarn yatt odann bitiiindeki
odada oturuyordu. B ir akam, Tihomov, blme arasndan,
yrek paralayc bir ksrk, ardndan da inlemeler duy
du. Korkular iinde, yalnayak, gecelikle, atlp kapy a
t ve bir mum altnda, ba yatandan darya sark
m, yan yatm buldu ehovu. Hastanm bedeni iddetli
sarsntlar iindeydi. Her kaslmada, ak azndan kanlar
boalyor ve elinde tuttuu mavi bir tkrk hokkasna
akyordu. Tihomov yle diyecekti: i boalyordu, dikey
olarak devrilmi b ir ie gibi. Tihomov ona adyla seslen
di. O zaman ehov, ban yasta brakt, bir men
dille byn ve krmzya bulanm sakaln sildi, sonra,
karsna kan adama kaydrd gzlerini. Tihomov yle
yazacakt: Orada, mumun sarm trak altnda, ilk kez,
gzlksz gzlerini grdm. Kocamandlar, savunmasz,
bir ocuun gzleri gibi. Hastann gzleri ya iindeydi.
nce, Tihomovun varln fark etmez grnd. Sonra, a-
balaya abalaya, yavaa mrldand: Sizi... uyumaktan
alkoydum. Balayn beni, sevgili dostum...*
Birka gn sonra ehov kendini iyi hissetti ve Mosko
vann yolunu tuttu. Kente gelir gelmez, yeniden gitmeyi
dnd. Bu kez, tmyle iyilemi grnen Olga ile. Sta-

* Tihom ovun A n la r.
nislavskinin annesi, Moskovann byk banliys Liyubi-
movkaya aryordu onlar.
Yerletikleri villa, gzel grnml krlarn ortasnda,
byk aalarla kaplyd. Evin birka adm yukarsnda
bir rm ak akyordu. Birok arya karn, ehovla kars
bu barnaa bayldlar. Hava gzel, rm ak gzel. Bapis
koposlar gibi yiyip iiyoruz diye yazyordu ehov, yaban
c lkelere geziye km olan Stanislavskiye, Yreimin
derinlerinden size bin selam yolluyorum. Nicedir byle bir
yaz geirmemitim. Her gn, be kez balk avlyorum ve
av hi de fena deil (dn tatlsu levrei yedik). Su kena
rnda yaam ann ne denli gzel olduunu anlatam am si
ze. Tek szckle, her ey ok iyi gidiyor. B ir tek sknt
var: tembelim ve hibir ey yapmyorum. Piyesime hl
balayamadm. Onu dnmekten baka bir ey yaptm
yok.*
Bu gneli ve uyuuk tatil 14 Austosa dek srd. O
gnlerde ehov, Moskovaya gitmeye k arar verdi. Olga,
orada provalara yeniden balam ak zorundayd. Bununla
birlikte, Olga, Krm a kadar birlikte gitmelerini nerme
dii iin ehova krlmt. M arianm, tekbana kardei
nin gelmesini istediinden kukulanarak, ehova, am a
dan kzkardeine iletmek zere bir mektup verdi. K an
koca arasndaki tartm a ktye dnt. Anton, bir gn
daha kalm aya yanamad. Karsndan ayrlrken, hem ona,
hem annesiyle kzkardeine, hem de kendine kzgnd.
16 Austosta Y altaya varnca, aile ilikilerini yumu
atm ak istedi. Ama Maria, Olgann mektubunu okuyun
ca, onun satakan edasna fkelendi ve mektubu kardei
ne gsterdi. ehov, kansn a hemen unlan yazd: Niin
M ariay azarladn?... Mektubun ok, ok haksz ve kalem
le yazlan her ey, hibir zaman unutulmaz: yaplacak bir
ey yok. Yineliyorum sana ve namusum hakk iin syl
yorum: annemle Maria, yalnz beni deil, ikimizi a
rdlar ve h er zaman sana scak ve sevecen duygular bes
lediler.* ok gemeden ehov, Moskovaya gideceini bil
dirdi Olgaya. Yant alamaynca, diretti aadan alarak:
Sevgilim, beni bouna zme, tedirgin etme, daha sk ha
berlerini ilet. Bana kzgnsn, am a hangi nedenle? Seni
anlamyorum. Seni brakp gittiim iin mi? Ama, paskal
yaya dek yannda yaadm, ara vermeden, bir adm uzak
lamadan. almam olmasayd, kan tkrmeseydim git
m ezdim ** Sonunda, Olga haber sald. Ama, hak arayan
bir slupla unlar ileri sryordu: M ariamn, mektubunu
Antona gstermeye hakk yokmu; hastalandnda, anne
siyle kzkardeinin, ehovun, yannda kalmasn istemiyor-
larm ve ehov da (Olgay) sevmedii iin, onu grmek
te acele etmemeliymi. ehov, akln kullanmaya ard
onu: Olamaz, olamaz, Sevgilim, hakszla dmekten ka
nmal. Hakseverlik konusunda kusursuz olmak gerek,
batan baa kusursuz. Sen, iyi, ok iyi ve anlayl oldu
un lde daha da kusursuz olmalsn. Bu knamalarm
bala, Sevgilim. Artk bir daha knamayacam, zaten
sevmiyorum knamay. Ayrca unu ekliyordu zgn z
gn: Mektuplarnda souk hava esiyor ve ben sevgiyle
sarlyorum sana, durmadan seni dnyorum. Ne de ol
sa koanm! Benden bylesine abuk kopma. Oysa, yaa
mamz gerektii gibi yaamadk bir arada. Bana bir er
kek ya da kz ocuu da vermedin. Bir bebein olursa, is
tediini yapabilirsin.***
Bu kez, Olga kplere binerek, kocasn ak yrekli ol
m amakla sulayarak yantlad. Hem, kendisiyle yeniden bir
likte yaam ak istemedii apakt. unlar yazyordu ac
ac: Bunun yalnz bir tek anlam olabilir: birlikte uzun s
re yaamamz. Birbirimizden ayrlm a zaman geldi mi? Ta
mam Daha sonra, mesleinin yaratt sorunu anmsatyor
ve yaamlarnn bu yzden h e d e r oldu un u sylyordu. Y a
nnda bulunmasna pek az gereksinimi olduu bir srada,
tiyatroyu brakm al myd? Sonra, yle srdryordu mek
tubunu: Azn ap bir ey sylemeden de benimle yaa
may baarabilirsin. Kimi kez kendimi fazla bulduum ol
du. Bana yalnz ho bir kadn olarak gereksinim duyuyor
sun galiba. Ama, bir insan olarak kendimi yalnz ve senin
iin yabanc hissediyorum.
Mektubunun baka yerleri, kocasnn garip karakterini
aka grdn ispatlyordu. Dtan sevimli, bakalar
nn yazgsna olduka kaytsz olmak, yaad yerden hi
bir zaman honut grnmemek, karsna bir nesne gzy
le bakmak, kiisel duygularn kavram aya almamak,
drt bir yann eviren hayranlarna kar hi kskanlk
duymamak, aslmda ok holand halde, kendini grmeye
gelenlerden boyuna yaknm akla suluyordu ehovu. Bu
bir sr sitem karsnda ehov ahland. yle yantlad
onu: Kim syledi sana artk Moskovaya gitmek istemedi
imi, oradan kesin olarak ayrldm ve sonbaharda dn
meyeceimi? Ama yazdm sana, ak-seik, dzgn Rus-
cayla yazdm, Eyllde kesin olarak geleceimi ve Arala
kadar seninle kalacam. Mektuplarm okurken rperdi
ini, ayrlmamzn zaman geldiini ve beni art'k hi an
lamadm sylyorsun. Bana yle geliyor ki, bu kark
lktan ne sen sorumlusun ne de ben, am a konumu ola
can bir bakas sorumlu. Btn szlerime, davranlar
m a gvenmemeyi koymular kafana ve imdi her ey sa
na kukulu grnyor. Byle ise eer, ben hibir ey ya
pamam, kesin olarak hibir ey. Hem, hem seni yanlgn
dan vazgeirmeye ya da seni inandrmaya almayacam.
nk, bounadr... Tatl ve yrekli sevgilim, sen benim
karmsn, anla bunu son olarak! Sen bana en yakn ve en
deerli varlksn. Seni sonsuzca sevdim ve her zaman se
viyorum. Ama, sen hep ho, yalnz ve benim iin bir ya
banc olan bir kadndan sz ediyorsun. Peki, Tanr senin
le olsun, istediini dn...*
 Didimekten usanan Olga, en iyi duygularna dnd
yeniden. ekimelerine zlyor ama, birer hayalet deil,
etten kemikten yaratklar olduklar iin, ikisinin de z-
r olduunu sylyordu. Her ne olursa olsun, kimsenin
ehova gvenmemeye kendini itmediine yemin ediyor
du. Sadece Liubimovkada yaadklar kl saatlerden son
ra ayrlm alarna dayanamamt. Hem, kimi kez ok hr
nlatn da kabul ediyordu: Ne kt, ne kt insanm
ben!... Seni dndm zaman, dizlerine kapanm g
ryorum kendimi, senden af dileyerek. Ve genel uzlama
belirtisi olarak, M aria'nn Moskova'ya dnmesini sabrsz
lkla beklediini ve imdiden odasna iekler koyduunu
bildiriyordu kocasna. ehovsa, doktorunun ocuk yapma
sna izin verip vermediini soruyordu kaygyla: Ah, Sev
gilim, zaman geiyor, bebeimiz b ir buuk yana geldi
inde, ben, kukusuz kel olacam, sakalm krllaacak
ve azmda di kalmayacak.* diye yazyordu ona. Olga,
doktorunun kendisine tmden iyiletiini sylediini yaz
d ehova yam t olarak: Memnun musun? Gelecek yl sa
na kk bir olan ocuu vereceim diye ekledi.
Son gnlerin mektup frtnasna karn, ehov, Yal ta
da annesi ile kzkardei arasnda yaz geirmekten mem
nundu. Olgann tersine, bekarlk dknln eletirmi
yor, istedii gibi yiyip imesine karmyor ve ona tatl bir
arballkla bakyorlard. Eyll balarnda, Suvorin, e-
h'ovu grmeye geldi. Birlikte gemii andlar. ehov, Y en i
Z am anm politikasn eletirmekle birlikte, zengin edi
trne sevecen b ir minnet duymaktayd. Suvorin gittikten
sonra, yresel b ir gazetenin mdr Privuhin'in karsn
da onu savundu. Ona, Suvorinin, kusurlarna karn, ga
zetecilerin aylklarn arttran ve alm a koullarn iyi
letiren ilk insan olduunu, hekim sknts eken birok
yazara yardm ettiini, kltrn yaylm asna katkda bu
lunduunu syledi. Suvorine sunduu bu iyi hal kad,
ehovu, kurulu dzene kar gitgide dman olmaktan
alkoymad. 18 Eyllde, Zola'nm ldn renince, ka
rm a unlan yazd: Bugn zntlym: Zola lm. Ne
beklenmedik, ne zamansz bir ey bu. Y azar olarak onu az
seviyordum ama, insan olarak, fazlasyla beeniyordum
onu, zellikle, reyfus olaynn grlt kopard u son
yllarda.
B ir baka sorun, ehovu rahatsz edip duruyordu:
Gorki sorunu. Uzun sre, resmi bir dzeltme bekledikten
sonra ehov, dostunun Akademiye seilme kararnn ge
ri alnmasnn kesin olduuna inanr olmutu. Edebiyat ya
amnn iktidarca inenmesine kar tavr alm ak zaman
gelmiti. lk kez, ahlksal bakmdan politikaya karm a
zorunluluunu duydu. 25 Austos 1902de, istifa mektu
bunu, Akademi mdr Aleksandr Vaselovskiye gnderdi.
zgrce alnan bir kararn, yukarlardan bir buyrukla, ge
ersiz klndn belirttikten sonra, unlar ekledi: Ben
bylesi bir elikiyi aka ne kabul ederim ne de onayla
rm. Uzun uzun dndkten sonra, benim iin ok ac ve
zc bir k arara vardm, beni, Akademi'nin onursal ye
liinden balamanz isteme kararma. ehov, ayn gn,
olay anlatm ak iin Korolenkoya bir mektup yazd: Bu
belgeyi, ar ar ve glkle yazdm. Hava ok scakt.
Belki de daha iyisini yazamazdm.
stifa mektubu, yeralt gazetelerinde ve yabanc lke
lerde yaynland. ou Rus aydnlan, ehovun ve Koro-
lenkonun bu cesurca kararn onayladlar. ehov, artk,
Akademi yesi deildi. Ama, n daha b ir artmt.
Okuyucular ondan, daha gze arpc yeni yaptlar
bekliyordu. ehov, biliyordu bunu ve hayranlann sevin-
dirememenin acsn ekiyordu. Gerekte, kendini kou
nun sonunda, bitkin, kafas bombo ve tembel hisse
diyordu. Olga, Moskovadan yeni bir oyun yazmas iin
onu sktrp duruyordu. Bunu, m shil iin ya da b an
y k a der gibi, bir anne buyruu ile yapyordu. Y aratm a gi
zinden habersiz olan Olga, bir yazann, beyaz kat nn
de m asaya oturmasnn, nemli szcklerin, kalemin ucun
dan dklp salm as iin yeterli sanyordu. Nemirovi-
Danenko ile Stanislavski de ayn eyi sylyorlard, ko
ro halinde. ehov, kendini savunuyordu, gevek gevek:
Yorgundu, cokusuzdu, yaratm a gcne gveni yoktu ar
tk. Kendini grmeye gelenler soluk alm asna frsat ver
m iyorlard... Kendine hl yaratabiliyor sansn vermek
iin, 1885te yazd Ttnn Z ararlar adl monologun ki
mi sayfalarn yeniden gzden geiriyordu. Yazarlk mes
leinin iflas myd bu? Yarn, evet yarn, yeniden solu
una kavuacakt. Bu ara, her gnk yaamn kendini pek
ilgilendirmediine ap kalyordu. Yallk ve hastalk, onu
benzerlerinden daha da uzaklatrmt. Artk, iini kimse
lere ama gereksinimi duymuyordu, Olgaya bile. Dostla
rn a kar koyduu mesafe, kopma durumuna geliyordu.
Grnrde ne kadar sevimli ise, konutuu kimselere o l
de kapal kalyordu. Not defterine unlar yazyordu:
Mezarmda nasl tek bam a yatacaksam , gerekte de, y
le yalnz yayorum. Onu iyi tanyan Bunin unlar yaza
cakt: Ruhunun derinlerinde olup bitenleri tmyle hi
kimse, kendine en yakn olanlar bile bilmiyorlard. Kendi
ne egemen olma yeteneini, en ili dl konumalarmzda
bile elden brakmyordu. Her zaman, herkese kar kibar
d, kimi kez bazlarna kar ok sevecendi. Ama, onu bu
nu, belli bir uzaklkta tutuyordu, hi sektirmeden... Yaa
mnda, ateli, romantik, gz kapal bir aka tutuldu mu?
Hi sanmyorum. Ayn Bunin, ehovun sevecenliinden,
kara sevdasndan, insan scaklndan sz edilebilmesine
ayordu. S ev ecen li i stne yorumlar okuyunca neler
hissedeceini dnyorum. Ayrca, insan scaklnn ve
kara sevdasnn vlmesinden nefret ederdi diye yazyor
du. Gerekte, ehov'un sanat, bir kiilik aydnln ve so
ukkanlln aa vuruyordu. Gorki, onu iyi anlamt;
V an y a D ay iin unlar yazyordu-. Siz insanlar eytanca
bir souklukla davranyorsunuz. Siz k ar gibi, frtn a gibi
duyarlkszsnz.* Snf arkada Sergueyenko, ehovun
yakn dostu olduuna deinerek yle diyordu: O, hi kim
senin dostu deildi. Kendini unutacak derecede kimseyi
ekmiyordu kendine. Bylece, insanlarn en a, en yar
dm severi olmakla, yalvar yakar bir eyler isteyen sr
sr insanlar kabul etmekle, gen yazarlara, geim skn
tsndaki rencilere, parasz veremlilere yard m . etmekle
birlikte, ac eken insanl, kr krne ve safasna sev
mekten kamyordu, ilgisinde, evrensel bir bencillik yok
deildi. Olaanst bir sezgiye sahip olan ehov, bir l
tyla bakalarnn ruh durumlarn anlam akta ve onunla
yaptlarm beslemekteydi. Ama, bu srekli yararlanabilir-
lik, i varln balamyordu. Gz capcanl, ba donmu
olarak bir cam bardak iinde yayordu sanki. Ona dokun
duklarn sananlar bile, erge bu saydam duvara arp
yorlard. Gnlk yaamda, byk sevinlerden olduu ka
dar, byk aclardan da kamyordu. Tam ortann adamy
d. Tek tutkusu sanatyd, yani edebiyat. Yazarken, zama
nn akn durdurduunu sanyordu. Daha dn boluktan
baka bir ey bulunmayan bir yerden, karalanm sayfa
lar, yeni kiiler, yepyeni bir yk kyordu ortaya Bir hi
ten doan eyden daha byk mucize olabilir miydi? Bu
nunla birlikte, gittike artan nne karn, kendini stn
b ir varlk kabul etmeye yanamyordu. Bakalarnda vn
genlikten nefret ediyor, baarnn doruunda, yeteneinin
sm rlann unutamyordu. Onda, bu, alakgnlllk de
ildi, kendini kk grme hi deil. Ama, ileriyi grme
nin, iyi bir eitimin tepkisiydi. yklerinin ve oyunlarnn
biemini budamaya, ileyip gelitirmeye, yetkinletirmeye
can atm akla birlikte, onlarn yaam larn srdreceklerine
inanyordu. Bunin yle yazacakt: Edebiyattaki sekin ye
rine karn ehov, deerinin farknda deildi Kuprin da:
Hi kimse, ondan ayrlrken, byk yeteneinin bilinci
ve kendi yeteneksizliinin altnda ezilmiyordu. diye yaz
yordu.
kinci cildi 1602de kacak olan toplu yaptlarn d
zeltirken, ehov, ta balangtan beri, edebiyatla ilgili an-
 laym da deiiklik olmadn grd: Her eyden nce ya-
lnlk ve itenlik; zentisiz ve kesin betimlemeler ve yk
boyunca, yazarn araya girmemesi. Kiilerinin yerine sa
vunmalar yaparak, karlatklar sorunlara ahlaksal
zmler esinleyerek oyunu bozmu olurdu. Okuyucu, ken
diliinden bir kanya varmalyd. Oyunlar yarglamak. Ta
m tam na zgrce. ehov yalandka, edebiyatn yaam
na benzediine daha ok inanyordu. Gsterili olaylar, b
yk byk laflar, kahram anca tutum lar yok; bouk, iten,
dokunakl bir mzik; karanlk blgeler, yantsz sorular,
bizi dalga dalga, ba dndrc bir hzla son uuruma s
rkleyen gnlk yaamn tatl samal var. renci Ti-
homova, daha geenlerde, oyunlarnda gtt amacn,
Stanislavskinin sand gibi, seyircileri alatm ak deil, in
sanln durumu zerinde dnmeye arm ak olduu
nu anlatmt: Ben, sadece insanlara drste unlar sy
lemek istiyorum: B akn ken din ize, n asl kt , skn t iin de
y aad n z grn. nemli olan bunu anlamalardr. Bu
nu anlarlarsa, kendiliklerinden, farkl ve daha iyi bir ya
am kuracaklardr kukusuz. Ben grmeyeceim ama, b
tn bunlarn baka olacan ve hibir eyin bugnn ya
amna benzemeyeceini biliyorum. ehov, bu grn
not defterine de geirdi: Ne durumda olduunu gsterir
sen, insan daha iyi olacaktr. Bununla birlikte, ehov bu
umutla oyalanyordu belli belirsiz. Bunu gerekletirmek
iin de politik bir bunalm a bel balamyordu. Kiileri,
bundan avutucu ve az sam a bir d olarak sz ediyorlar
d. K zkarde'in yarbay Verinin yle diyordu: Ya
am, tanmas g bir yktr. imizden ou kimse, yaa
ma, sar ve umarsz gzyle bakyor. Bununla birlikte u
nu aka sylemeli ki, yaam, her gn daha aydnlk, da
ha kolay oluyor ve her eyin, batan baa aydnlanaca
gnn uzak olmadn dndryor. Bu ara, Rusya'y
olduu gibi kabul etmek gerekti, an , brokratlan ve po
lisiyle. ehov, yazgya boyun' eerek unlan yazyordu:
Devlet gcn ellerinde tutanlar, hibir yerde, biz Rus-
larda olduu kadar ezici bir gce sahip deiller. Bizler,
yz yllk kleliimizle alaltlm z ve zgrlkten korkar
olmuuz.
Uzun sredir yazmay dnd yeni oyunu, bu ulu
sal uyuukluu sergileyecekti. Ama, onu hibir zaman Yal-
ta'da yazmayacakm gibi geliyordu ona. Yaamaya, al
m aya yeniden balamas iin, Moskova, Olga ve tiyatronun
prlts gerekti. Dr. Aluler, ehovun, istei zerine 12
Eyllde, muayene ettikten sonra, yolculuk yapmay yasak
layacak denli kat davranmad ona. ehov, karsna unla
r yazd: Salm, byk lde iyilemi buldu. lkba
hardan beri olagelen deiiklie baklrsa, hastalm iyi
olma yolunda. yiyim, ylesine iyiyim ki, Moskovaya git
meme bile izin verdi. Yalnz, imdi gitmeyip karlarn eri
mesini beklememi syledi... Bylece yaknda birbirimizi
greceiz, Sevgilim!* ki gn sonra da: Unutma finocu-
um, Moskova'ya geldiimde Houbigant parfm alacaz,
byk bir ie ya da kk ie ve onlar Dr. Alulere
gndereceiz... Moskovada, yalnz yiyecek ieceim, ka
rm okayacam, tiyatroya gideceim, bo saatlerde de
uyuyacam. Epikurosu olmaya k arar verdim.**
Bu tasary renir renmez Olga, bir nianl kz co
kusuyla yant verdi ehova: Antoa, benim tatl, altn
ocuum, yaknda birbirimizi greceiz demek? Yaasn!
Yeniden umutlanabilir, neeli olabiliriz, her ey yle
zntl olmayacak hep. Seni nasl da kucaklayacam,
nasl da inceden inceye szeceim seni benim h arika ko
cacm!
ehov yola kmadan nce, Y altada tek bana kalm a
sn diye, annesini Petersburgda, kardei Miel'in yanna
gnderdi. M aria da, bakente gitti. nk, yazn yaptk
lar kavgadan sonra, Moskovadaki apartm an dairesinde,
Antonla Olga'nn yannda bulunmaktan ekiniyordu. e
hov, 12 Ekimde valizlerini hazrlad. Baharlk pardsyle
yola kyordu. Trenden inerken, hava souksa, Olga ona
bir krk palto getirecekti. Olga, daha nceden, her zaman
ki ilalar, balk yayla kreozot hazrlamt. Bunlardan
baka ehov, Moskovaya varr varmaz, bir bardak biray
ve iyi bir banyoyu hak etmi olacakt.
ehov, Moskovaya ve Olgaya kavuunca, paylalan
ak ve gnlk bayram sevincini, ifte sevinci tatt. Doy
mak bilmez b ir itahayla, maazalara, lokantalara, tiyat
rolara kotu, alyapin, Diagilev, Rossolimo, Bunin, Suvo-
rin ve A y a k T a k m A ra sn d a adl oyunu yinelenen Gor-
kiyle karlat. Sanat Tiyatrosunun lokalleri, dekorasyo
nunun sadelii, sahne ve localarn ustaca dzeni houna
gitti. Tolstoyun K a ra n l n G c adl oyununu seyretti.
V a n ya D ay ile K zkardei yeniden grd. Bu kez, yo-
rumlan kusursuz buldu. Bu birbirini hzla izleyen dei
ik duygular, ok gemeden yordu onu. Yeniden ksrme
ye balad. Alt h afta sonunda, gnee, yalnzla ve can
skntsna kavumak iin, Y altaya dnmek zorunda kal
d. Kuzey ile Gney, byk kentin alkants ile deniz ban
yosu kentinde zorunlu dinlenme, evlilik ile bekarlk, ya
am kuruntusu ile lme hazrlanm a arasndaki bu ekil
mez gidi-geli, sinirlerini fena halde bozuyordu. Y altaya
vardnn ertesi gnnde, Olgaya unlar yazd: Skma
cann Sevgilim, al, her yere git, elden geldiince uyu.
Neeli ve salkl olman yle istiyorum ki! u son gn
lerde, her zamankinden daha deerli oldun benim iin. Se
ni eskisinden daha ok seviyorum. Sensiz yataa girmek
ve yataktan kalkm ak ok skc, h atta sama. Beni ok ok
m arttn!*
Y a lta da hava ylesine souktu ki, ehov sokaa k
maya k arar veremiyordu. Hem, darda hibir ey ilgisini
ekmiyordu. B ir yeni kilisenin al iin Nikola II kente
geldiinde, trene katlmad. Ocak ay balarnda, zatl-
cemp oldu ve kar kmadan Dr. Alulerin tedavisine b
rakt kendini. Tek sevinci, bu uzun k aylarnda, Gorki
nin A y a k ta k m A ra sn d a adl oyununun Moskova'da ba-
a n kazanmas oldu. M art'm n, alt yl nce, acnas b ir ba-
anszla uradktan sonra, Aleksandrinski tiyatrosunda
parlak baar kazandn sevinerek rendi. S an at D nya
s adl dergi, ehov iin ok vgl bir yaz yaynlad:
M artnn imparatorluk sahnesindeki baars ok parlak
oldu. Bu, ehovun savam dneminin sona erdiini gs
teriyordu. Dram yazar olarak ehov, bir klsik oldu ve
bir devlet tiyatrosu onu resmen kabul etti. diye yazlyd
dergide.
S an at D n yasn n, ok gemeden koreografi alannda
nlenecek olan mdr Serj Diagilov, yaynlarna ehov
un yardm etmesini bouna istiyordu direte direte. Mosko
vada, son bulumalarnn birinde, ikisi, Rusyada din ha
reketinin gelecei stnde konumulard. Mektupla yeni
den diyaloa balam ak isteyen Diagilova ehov u yant
verdi: Toplumumuzun kltrl blm dinden uzakla
mtr, gitgide de uzaklayor, halk ne de'rse desin, dinsel
felsefe dem eklerinin says ne olursa olsun. Bunun iyi ya
da kt olduuna k arar vermek bana dmez: Hareketin
bir ey, modern uygarln da bir baka ey olduunu sy
leyebilirim yalnz ve ikinci ile birinci arasnda bir neden
ve etki ilikisi olduu sylenemez, derim. M odem uygar
lk, byk bir gelecek adna harcanan bir abann, belki
on binlerce yl srecek olan bir abann balangcdr. y
le bir aba ki, amac, ok uzak bir gelecekte, insanln asl
T an n gereini renmesi, yani onu Dostoyevskinin yapt
larnda bulup aratrm as deil, iki kere iki drt eder yol
lu, ak-seik renmesidir.* Bu, Ruslara zg inan ara
trm asn ehov, an defterlerinde yle deerlendiriyor
du: T an n var ile Tanr yok arasnda, itenlikli bilge ki
inin byk bir glkle iinden getii usuz bucaksz
bir boluk var. Rus insan, iki utan yalnz birini bilir, iki
si arasndaki ey onu ilgilendirmez nk. B ir baka de
yile, genel olarak, hibir ey bilmez ya da ok az ey bi
lir. Kendini, lme gitgide daha yakn hissettii lde,
kukucu olan ehov, Tolstoyun, dnyay aydnlatmak ama
cyla yaynlad esinli vaazlarna kzyordu. Yal peygam
berin, okurlarna T a n n y aklayan bu metinleri, ehova,
S av a v e B ar ve Arna K aren in a yazarna bir hakaret gi
bi geliyordu. Ne var ki, ehovun kendisi de, canlln
yitirmekte olduunu gryordu ac ac. Coturucu bir u
raa kendini adayamyor, Olgaya, yaamnn ufak-tefek
olaylarn bildirmekle yetiniyordu: paltosunun bir dmesi
dmt, trnaklar kesilmemiti, ban ykarken t
mt, su borular delinmiti... Ve hep ayn szlanma, ay
n umut: yle sanyorum ki, bir yarm gececik olsun, bur
num omuzuna gml yatabilseydim, kendimi kt his
setmezdim artk. Ne dersin? Sensiz yaayamyorum... Y a
zn, yaz yazabileceim bir villa kiralam aya b ak * Olga
ya, aym zamanda, kendisiyle btn bir yl yaayaca bir
zamann geleceini sylyordu: O zaman, kapkacaklan
kracak, kpeini kuyruundan ekecek bir ocuun ola
cak, ona bakacak ve avunacaksn.** Ama, Olga pek uza
dnemiyor ve az ok itenlikle, dnp dolap ayrlk
larndaki sorumlulua deiniyordu. ehov, her zamanki
gibi,onu tatl tatl yattryordu: Sevgilim, bana Y altada
deil Moskova'da yaadn iin vicdan ezinci ektiini ya
zyorsun hep. Ne yapabiliriz ki. Gvercinim? yle doru
drst dn bir: Benimle btn k Y altada geirecek
olsan, yaamn berbat olup giderdi ve o zaman, ben kendi
mi sulu bulurdum. Buysa, hi de iyi olmazd. Evlendiim
insann bir aktrist olduunu biliyordum, yani, evlendiim
zaman, senin klan Moskovada geireceini ok iyi bili
yordum. Kendimi hi de incinmi ve aldatlm saymyo
rum. Tam tersine, bana gre, her ey yolunda gidiyor, git
mesi gerektii gibi. Onun iin, Sevgilim, kendini vicdan
ezinleriyle skntya sokma. M artta, yeniden bir araya ge
leceiz ve artk, bugnk yalnzl duymayacaz... im
dilerde, yeniden alm aya baladm. Onun iin, sana, ga
liba her gn yazamayacam. Bala beni.*
ehov, y en id en a lm a y a b a la d m derken vnyor
du biraz. N ianl K z adl yks bataa saplanmt ve
a r aksak ilerliyordu. D gc suyunu ekmi deildi
ama, ylesine yorgundu ki, bir sayfaya szckler dizmek
zorunluluu onu bktryordu: Kafamda ne kadar ok ko
nu var! diye yazyordu Olgaya, Ama, bende bir eylerin
eksik olduunu duyuyorum: Bilmiyorum bu, evreden mi
geliyor, yoksa salk durumumdan m ?** Az sonra da, i
skntsnn nedenlerini belirtiyordu: Gnde, alt ya da ye
di satr yazyorum. Daha fazlasn yapamyorum artk, ya
amm buna bal olsa da. Her gn, hemen hemen ishal
oluyorum.*** Ve birden korkun bir i dkmesi: Ah, Sev
gilim, imdi yazar olmaktan vazgeersem ne denli sevine
ceimi, brak da syleyeyim sana.**** Bununla birlikte
ehov, onur ve isten zoruyla N ianl Kz' yazmay srdr
d, kendi deyiiyle h e r s a a t b a b ir k a k o r b a tokluuna.
Be aylk kesintili bir aba sonunda, 27 ubatta, yk ta
mamland ve ehov onu, gazetesinde yaynlasn diye Mi-
roliyubova gnderdi. yknn ba kiisi Nadia, aile oca
nn rahat ve boucu yaam na ba kaldrr, bir budalay
la, eli kulanda bir evlenmeden vazgeip Petersburga ka
ar, yksek renimini srdrmek, bir zveri ve baml
lk yaam bulmak amacyla. Bu ara ona, uzak akrabas
aa, burjuva uyarclyla savama istei alar ve Nadia,
kmz kr yapmak zere Volga dolaylarna gider ve ora
da veremden lr. Nadiann son dleri, K z k a rd ein
sonucuna bir yank nitelii tamaktadr: A, diye d
nyordu, tez elden gelsin u yeni dingin yaam, insanm
yazgsnn gzlerinin iine dosdoru, cesurca bakabilecei,
hakknn bilincinde, neeli, zgr olabilecei yaam.

* 20 O cak 1903 tarihli mektup.

** 23 O cak 1903 tarihli mektup.
*** 5 ubat 1903 tarih li mektup.
**** 16 ubat 1903 tarihli m ektup
 ehov, N ian l Kzla, son yksn m yazdn sa
nyordu? Toplu Yaptlarnda, iki yz krktan fazla yk
vard, kimileri ok ksa, kimileri uzun, kimileri aka ne
eli, kimileri yrek paralayc znte. Bu karman or-
man btn, o dnem Rus yaamnn olaanst bir pano
ram asn veriyordu. Mujikten papaza, profesrden fayton
srcsne, niversite rencisinden tccara, btn top
lumsal takm lar bu insan maherinde temsil edilmitir. e-
hovun yklerini okumak, Rusyann gemiinde, ba dn
drc bir gezi yapmaktr, her eyi gsteren ama, hibir
yorumda bulunmayan, souk ve uyank bir rehber ile. Bu
zigzakl yolculuun bir ucundan br ucuna, biem bir
lii, olaanstdr. ehov, kardei Aleksandra yle di
yordu: zllk (ksalk), yetenein kardeidir* Bu zl
lk, bu kesinlik, yazarn kiilerin arkasnda gizlen
mesi, ehovun son yksnde de kendini gstermektedir,
daha ncekilerde olduu gibi. B ir saniye olsun, btn kay
naklarn kurutmu bir yazarn gszln duymuyor
insan.
N ianl K z tam amladktan sonra ehov, yaratc at-
lmmdan yararlanarak V in e B a h esine el att. Ama, rep
likler birbirine pek iyi balanmyordu Olga, onu tembel
likle sulaynca, horozland: Tembelliim sz konusu ola
maz. Kendi kendimin dman deilim ki. Gcm yetseydi
bir deil yirmi be oyun yazardm ** ehov, iki gn son
ra, yeniden iyimser grnyordu: Piyesim istediim gibi
olmazsa, alnm yumruklamana izin veriyorum. Stanis-
lavskinin komik bir rol olacak, senin d e * * * Az sonra
unlar belirtiyordu: V ine B ah esi iyi gidiyor. Elden gel
diince sahneye ok az kii karm ak istiyorum. Bu, oyu
nu daha itenlikli yapar.**** diye tutturdu. Moskovaya

* 11 Nisan 1889 tarihli mektup.

* * 4 M a rt 1903 tarihli mektup.
***6 M a rt 1903 tarihli mektup.
* * * * 21 M a rt 1903 tarih li mektup.
gitme tasars. Dr. Alulerin, hastann yer deitirmesine
izin vermemesi zerine, suya dt. Umudu krlan ehov,
tiyatro mdrlnden Y altaya gelme izni almas iin
Olgaya yalvard. Olga, oraya gelemeyeceini zlerek bil
dirdi ona. Petersburg iin turneye kacakt nk. e
hov nasl doktorunun kararna uymak zorundaysa, kendi
si de sahne koyucusunun buyruklarna boyun emek zo
rundayd. Ne biri, ne br davranlarnda zgr deil
lerdi.
Gzel gnlerin skun etmesi zerine, Dr. Aluler yu
muad ve hastasmn dalgakran boyunca gezintiye k
m asna izin verdi. Ama ehov, arkasnda iki kpekle, bah
ede birka adm atmak, aalan yoklamak, gl fidanlar
n budayan uan gzlemek, sonra, bitkin, nefes nefese,
gidip denize kar bir sraya oturm akla yetiniyordu, ilk
bahar, ehovun dostlann, Bunin'i, Gorkiyi, Kuprini K
rm a getirmiti Heosi de ehova sk sk uruyor ve ko
nua konua elendirmeye alyorlard onu. ehov, bas
tonu bacaklan arasnda, yz solgun, baklar uzaklar
da, dinliyordu onlar, nerdeyse uyuuk bir kaytszlkla.
Yaam, onun iin, tadn yitirmiti sanki. Kimi kez, garip
s z l e r dklyordu dudaklarndan Bunin'e sunla~ svl-
yordu: Bir serseri, bir gezgin olmak, kutsal yerleri gez
mek, bir orman yaknnda, bir gl kenarnda, bir m anas
tra yerlemek, bir yaz akam, m anastn n kapsnda bir
sraya oturmak... Sonra, sabrszlk belirtileri gsteriyor
du. Kendisiyle konuanlar, gitmeleri gerektiini anlyor
lard. ehov, Bam aryor, diye yazyordu Olgaya, 11
Nisanda, ksryorum. Beni grmeye gelenler uzun s
re kalyorlar. Dn, bir sakall, masamn yannda oturdy ve
drt saat kald. ehovun saplants, bir an nce kansm
grmekti Sonunda, Y altadan, kendisini rahatsz edenler
den ve gitmesine kar kan Dr. Alulerden nefret eder
olmutu 22 Nisan 1903te, doktora dammadan, kaak b ir
asker gibi, Moskovaya kat.
 XV./BU OYUNU YAZMAK NE KADAR DA
ZOR GELD BANA

Y altann gnlk gnelik gnlerinden sonra, Mosko

vann nemi ve souk gnleri ehovu, bir sre odasnda
kalm ak zorunda brakt. Olgayla M arianm, Petrovka so
kanda kiraladklar yeni apartm an kat ona ok sevimli
grnd. Ne var ki, daire nc kattayd, asansr de yok
tu. ki kadn, ona mektupla durumu bildirdikleri zaman
ehov, hi nemsememiti bunu. imdilerdeyse, merdiven
basam aklarn kmak iin, cann diine takyor, nefes ne
fese kalyor, yrei tkanyordu. Merdiven basam ana var
mak iin yarm saat, sk sk durmas gerekiyordu. Sokaa
kmay gze alam aynca, birka dostun gelip kendini gr
mesini istedi. Dostlar, akn akn geldiler. Bunlar arasnda,
ehova ok bal olan Bunin unlar yazacakt: Suskun
luunu, kesik kesik ksrn, inik gzkapaklarn, d
nceli, duru, zgn, nerdeyse resmi duruunu anmsyo
rum ... Ne denli gsz olursa olsun, giyim kuamnda hi
bir zensizlie yer vermiyordu. Elleri byk, kuru, doku
nulmas hotu. Derin derin dnen insanlar gibi, ou
kez, sylediklerini unuttuu oluyordu. ehovun Mosko
vaya dnd haberi, arabuk kentte yaylnca, ondan
bir eyler isteyenler aylverdiler. Her zamanki gibi e
hov, daha ne dedikleri anlalmayan gen yazarlar, baa
rsz yal yazarlar kabul edip sabrla dinlemeyi grev bil
di. Gazeteci taslaklarn, yaz peinde koan yaymclar,
edebiyat geinen yaygarac kadnlan kabul etmek ve on-
la n dinlemek zorunda olduunu anlad. ehovun igc-
n ykseltmek iin Tolstoy, ona imzal fotoraflann ve e
hovun o gne dek yaynlad ykler iinde, en iyilerinin
bir listesini yollad. Bunlann iinde, Tolstoyun birin ci s
n f diye nitelendirdii on be, ikin ci sn f dedii yine
on be yk vard.*
Tolstoy, ehovun sk sk okuduu, sevdii yklerini
ciltletmiti. Lazarevskiye unlan sylyordu: ehov, dz
yazda bir Pukindir. Pukinin iirlerinde, kendi cokula
rnn bir yanksn buluyorsak, ehovun yklerinde de
ayn eyi buluyoruz. Bunlarn bazlar hayran olunas y
klerdir batan baa.
O gnlerde, iin uzm anlan ve byk halk ym lan,
ehovu birinci snf byk bir usta olarak selam lam akta
sz birlii iindeydiler. Gogolden, Dostoyevskiden, Gona-
rovdan, Turgeniyevden, Tolstoydan sonra gelerek, a
dalarnn beenisini hakl karacak ne gibi bir yenilik
getiriyordu? Her eyden nce, itenlik ve lllk. Ken
dinden nceki nllerin her biri, kendi trnde cokulu
kiilerdi. Onlar sizi, szlerinin abarts, betimlemelerinin
lirizmi, dillerinin grkemli bysyle yakalyorlard. e
hov ise; ilk olarak alak sesle konuuyordu, gizliden gizli
ye. Turgeniyevin o ar, uyumlu, sanats, zenli anlat
m na bir tepki olarak ehov, her szcn gizli bir nemi
olan ksa ve zl bir biem kullanyordu. Rus yaznnn
br bykleri okuyucuya, duyarlyla elik ediyorlar
d. ehov ise, onu, olaylar ve kiiler karsnda yalnz b
rakyordu. Okuyucuyu glmsetmek ya da alatm ak iin,
h er an duyarlk istemiyordu ondan. Ona uzaktan uzaa, si
nirlerini altst eden bir fiske vuruyordu. Bylece, hibir

* Tolstoy'a gre, birinci snf ykler: ocuklar, Korocu Kadn, Bir

D ram , Evde, znt, Kaak, M ahkem ede, Vanka, Bayan'ar, Kt
Adam , Karanlk, Uyum a ste i, Evli Kadn, Sevgili, Olan ocuklar.
kinci snf ykler: Hie sayma. A c, Cad Kar, Vera, Yabanc l
kede, A Kadn Evleniyor, Halk, M aske, Bir Kadnn Talihi, S in ir
le r, Dn, Savunm asz Bir Y aratk, Dedikoducu Kadnlar, G rlt
Patrd, Tedirginlik.
eyi aklamadan, ayrntdan ayrntya, sarsa sarsa, kii
lerini derinlemesine anlam aya hazrlyordu onu. Okuyucu
ve seyirci ehovla, bir yapt] edilgen bir esrimeyle yer
yutar gibi iine sindirmiyor ama, farknda olmakszn, ya
radlna yardm ediyordu. Burda, aydnca bir besiye
koyma yok, bir su ortakl vard. ehovun yklerinde
ve oyunlarnda serpili olan dncesine gelince, karam sar
d, kukusuz yaad gnler iin ama, ilerlemeye, insann
yetkinlemesine, daha iyi bir yaamn geliine safa bir
nanla. Maddeci ve inansz olan ehov, iinin derinlerin
de mistik bir kayg, tanmlayamayacan syledii bir gi
zin nsezisini saklyordu. Bu bilimsel kafayla insan se
vecenlii. cokun ve ince alayla souk gzlem karm, s
lubuna olaanst gerek bir syleyi kazandryordu. Al
akgnlllne karn ehov, Rusya'da yeni b ir d
nce ve yazma tarznn kaynanda olmann bilincindey
di Gorkiye unlar yazyordu: izdiim yollar tertemiz
ve gvenli kalacaktr. Tek vncm de budur benim.
Bir sreden beri, balarnda Gorki olmak zere, dost
lan, ehovu yaymc M arxa balayan szlemeyi gzden
geirmesini istiyorlard ondan. Gerekte Marx, ehovun
yaptlarnn satndan yz bin rubleye yakn b ir kazan
elde etmiti ve onlar N iva adl dergisinin uzants olarak
yeniden yaynlyordu, ehova bir kopek fazla vermeden.
mza srasnda denen yetmi be bin rubleyi geri verip
szlemeyi ortadan kaldrmak sz konusu deildi. Ama,
Marxdan, ok iyi ticari sonular gz nnde tutularak, bu
arslan payn yaymcya brakan szlemeyi gzden geir
mek ve yazara, gelirlerin te birini ayrm as istenebilir
di. Eer ehov, oyunlarnn sergilenmesinden bol telif hak
k almasayd, kitap satlarnn baarsna karn, darlk
iinde kalacakt. Her trl giriime kar ktktan sonra,
istemeye istemeye, Petersburga, M arxla grmeye gitti.
Orada bir duvarla karlat. Yaymc, her trl zme
kar kyordu. Zaten ehov, oldum olas, i konumalarn
da sklgand. Rakam lar nnde, ocuka bir aknla
derdi. K ararl bir hasm karsnda, bir eyler isteme,
yksekten konuma, yumruunu masaya vurma konula
rnda, nerdeyse bedensel bir olanakszlk duyard. Mosko
vaya dnnce kzkardeine unlar yazd: Marx'la tart
tm ama, hibir nemli sonu alamadm. Bana, ok gzel
ciltlenmi bir ok kitap verdi (aa yukar drt pudluk),
ayrca ila g id eri olarak be bin ruble sundu, kabul etme
dim tabii.*
Btn k boyunca kurduu d, Olgayla svire ve
talyaya gitmekti. Ama, bylesi bir yolculua kmadan
nce, bir tp otoritesinin dncesine bavurmak istiyor
du. Setii kii, birka yl nce, kan tkrdnde kendi
sine bakan Dr. Ostroumov oldu. ehovu muayene eden
doktor, durumunu ok kt buldu. Sa akcier ar du
rumdayd. Sol ciere amfizem yaylmt. Bu koullarda,
hastann yabanc lkelere gitmesi sz konusu olamazd.
Y altaya gitmesi bile sakncalyd. Profesr: Siz sakat bir
insansnz diyordu. Konsltasyonun hemen ertesi gn
ehov, az bir sre nce, Y altaya annelerinin yanna giden
kzkardeine unlar yazyordu: Beni uzun uzun yoklad,
parm aklaryla hafif h afif gsme vurdu, be ila yazd.
Klar, havann genellikle kt olduunu syleyerek, Y al
ta da kalmam yasaklad. K, Moskova dolaylarnda bir
villada geirmemi salk verdi.**
Bir bilim adamndan gelen bu buyruk, ehovun ok
houna gitti. Ostroumovun ar tansn unutup yalnz bir
noktasn aklnda tutuyordu: Bundan byle, artk kt mev
simi, dman olduu Krm kysnda deil, Moskovada,
karsnn yanbanda, yazn yaamnn coturucu havasn
da geirecekti. Bunu da, daha geenlerdeki gibi, gelge bir
heves uruna deil, salk nedeniyle, doktorunun kadar
zerine yapacakt. Daha imdiden, Gurzofla Kuukoyiyi
satacandan sz ediyordu M ariaya ve Moskova dolayla
rnda bir villa aratrm aya koyuluyordu
Bununla birlikte ehov, bir doktor olarak, meslek ar-
* 7 Haziran 1903 tarihli mektup.
**24 M ays 1903 tarihli mektup.
kadalannn birbirini tutm ayan dncelerine ap kal
yordu. Krm n iklim stnln ven Dr. Alulere mi,
yoksa orann kt etkilerinden sz eden Dr. Ostroumova
m inanmalyd? ehov, dostu Dr. Sredine unlar yaz
yordu: Hibir ey anlamyorum. Eer Ostroumov hakly
sa, niin Y a lta da drt k geirdim?* Lavrova da: Mos
kova'ya yerleip buna tam alacam srada, doktorlar
beni yeniden K nm a ya da Kahireye gndereceklerdir.**
diye yazyordu.
Bu ara, Olgann bir kadn arkada M aria Yakuni-
kova, ehovlara, Moskova dolaylarnda Naro-Fominskoye
yaknlarndaki yurtluunda birka hafta geirmelerini
nerdi. Tiyatro mevsimi sona erdii iin, arsn candan
ve gnlden kabul ettiler. Oraya vardklarnda, ev sahi
besinin, kendilerine, on kiiyi barndracak kadar geni,
ay n bir ev ayrm olduunu grdler. ehov, Burada bir
rmak, gezinmek iin geni bir alan, eski bir kk kilise,
birok balk var diye yazyordu, hep Y altada kalan kz-
kardeine, Bana yaz, meyva aalarnn, gl fidanlarnn,
genellikle, btn bitkilerin ne durumda olduunu bildir.
Okalipts ne oldu? Japon ssenleri nerede?*** ehov,
sonbahar iin kiralk bir villa bulacan umuyordu. Olga
ile blgede aratrm aya kt am a bouna. ekici tek tk
evler, keselerinin kaldram ayaca denli pahalyd. Krk
sekiz saat, Voskressenskde, Rus R o c k e felle ri Savva Moro-
zovun evinde dinlendiler. Bu ksa sre iinde, ehov, ba
yan Morozova unlar sylyordu iini dkerek: Bugne
dek btn yazdklarm gemite kald. Gelecekte nasl ya
zacam, hi bilmiyorum. ok zyor bu beni.
ehov, Naro-Fominskoyeye dnnce, bir yl nce yaz
maya balad V in e B a h esini yeniden ele almak istedi
ama, daha nce N ianl K z'n ikinci provalarn dzeltmek
zorunda kald. Metinden honut deildi, kim yerlerini yeni
batan yazd. Bu i onu ypratyordu. Bununla birlikte, ku
surlu bir yapt yaymcya vermeye yanamyordu. Bu a
r alm a ona gre, bir eit k afa saln koruma, bir
meslek onuruydu. ehov, daha sonra, oyununa dnd ama,
cokusuz. Uzun sredir, oyun kiileriyle yayordu. Kafa
snda, dne dne, btn tazeliklerini yitirmilerdi. Bir fr
tna gn, rzgar ak pencereden odasna dolarak, yazl
katlarnn ounu baheye savurdu. Sayfalar topland
zaman, yamur mrekkebi okunmayacak denli slatmt.
Konuklardan biri, avutmak amacyla, Yazdklarnz anm
sarsnz kukusuz deyince, ehov: e bakn ki, anmsa
myorum. Bu sahneleri yeni batan yazmam gerekecek
diye yant verdi glmseyerek.
Moskovaya yakn olmasna karn, Naro-Fominskoye
dnyamn br ucunda gibiydi, yaam orada ylesine ses
siz, lks ve dzenli idi nk. Bununla birlikte, bu bar
limanna, kimi politik sylentiler de geliyordu. ehov, bu
yoldan, Kiinevdeki Yahudi soykrmn aknlk ve f
keyle rendi. Resmi basn, bunun szn etmekten ka
nyordu. Ama, kulaktan kulaa, bu kymn polisin kurdu
u gerici etelerin ii olduu syleniyordu. ehov, daha
fazlasn renmek amacyla, gizli m arks Kurtulu ga
zetesinin nshalarndan gndermesini Suvorin'den istedi.
Kat bir tutucu olan Suvorin, yine de, yasa d gazetenin
birka saysn gizlice, dostuna gnderme tehlikesini gze
alm aktan geri kalmad. ehov, hkmet dman yazlan
ciddi ciddi okudu ve onlar b ir an sik lo p ed i k a d a r skc
buldu. Gorki'nin K urtulu gazetesinde yaynlanan Kiinev
kanl olaylar stne yazd ak mektuba gelince, ehov,
onun zn onaylad ama, biimini eletirdi. Suvorine
unlan yazyordu: Gorkinin, Kiinev kanl olaylan st
ne yazd mektup, her yazs gibi, sempati uyandnyor
ama, yazlmaktan ok uydurulmu. Onda Tolstoyun ne
genlii ne de inancas var. Olduka da uzun.*
 Salt yaznsal olan saknm lar dnda, ehov btn y
reiyle soykrm kurbanlarndan yanayd... nl Yahudi
yazar olom Aleykem, hrpalanan din kardeleri yararna
Varovada yaynlamak niyetinde olduu bir derleme iin
bir yk isteyince, ehov, salk durumu olanak verirse
yazacan ama, daha nce baslm yklerinden birini
seebileceini bildirdi hemen. yklerim emirlerinize ha
zrdrlar, onlar, Kiinevdeki Yahudi kurbanlar yararna
karacanz derlemenizde, Yidieye evrilmi grmek
benim iin byk bir zevk olacaktr diye yazd ve iten
liini gstermek iin de mektubun altna Mektubunuzu
dn aldm* diye ekledi.
ehov, ayn zamanda, R us D ncesi adna gelen ya
zlan okuma nerisini de kabul etti. Kendinin artk yaz
yazacak gc olmadndan, bakalannn yaptlanm oku
yarak edebiyata hl hizmet edebilmek olanan, d
nd iin mi kabul etmiti bu neriyi? Bunu yaparken,
salk durumunun an alm asna elverili olmadn
unutuyordu.
M aria Yakunikovann kalabalk konuklan arasnda
neeleniyorsa da, ehov, bu tatsz tatsz konuan geveze
insanlara gitgide daha az katlanr olmutu. Ona gre, ev
sahibesinin evresine doluan yksek sosyetelilerin konu
malar, yurtluun bahevanlarndan Maksim'in kaba sa
ba konum alannn kbna varamazd. Naro-Fominskoyeye
iki ay kalm ak niyetiyle gelen ehov, alt h afta sonunda,
oradan bitkin ayrld. Mantka, Moskovaya dnmesi gere
kirdi. Oysa, profesr Ostroumovun tlerini hesaba kat
makszn, karsyla Y altaya gitti.
ehov, oraya, oyununu bitirmeden bir yere kmldama
m a kararyla vard 6 Haziran 1903te. Kendini alm aya
daha bir zorlamak iin, bir sre saptad. V in e B ahesi,
yeni tiyatro mevsimi iin, Ekimde hazr olmalyd. Beden
ce knk-dkk bir haldeyken, sonuncu olacan nceden
sezdii bu yapt, gn gn, satr satr yazmak iin kendini
skp korkun bir aba harcam ak zorundayd. Bulunduu
yerin gzellii, iklimin yumuakl, sonunda yeniden ku
rulan aile dinginliinin, alm asn srdrmeye yardm
edeceini umuyordu. Ne var ki, bahe ieklerle dolup ta
yor, gne mavi gkyznde parldyorsa da, evin havas
frtnalyd. Maria, kardeine yeniden kavutuuna yle
sine seviniyordu ki, onu yengesiyle paylamaya katlana-
myordu. Eskiden olduu gibi, Olga, kocasmn yaamn
ynlendiriyordu. ehov da onun btn gelge heveslerine
boyun eiyordu. Olga, onun giyim kuamn eletiriyor,
perhizini denetliyor, ve onu, her gn, kendi nnde so
uk suyla ykanmaya zorluyor ve bunun, ona g kazan
dracan ileri sryordu. M aria ile annesi, bu tatl yuva
zorbalnn gsterilerini gzlyorlard, knayarak. Olga
yle diyecektir: Ben buradayken, neden glkler k
yor? Niin beni zyorsun, hibir ey yapmaz msn sen?..
Ama, ben gider gitmez, ya da benden ayrlr ayrlmaz, sa
na ilalar veriyorlar, kendini beslemeye balyorsun. Ma
ria senin iin her eyi yapabilir.
Olga, ehov'u gnlk yaamnda ynlendirmekle ye
tinmiyordu... Srekli peindeydi, onu, daha ok alm aya
zorlayarak, Sanat Tiyatrosu'nun sonbahar iin, oyununu
beklediini steleye steleye anm satarak. ehov, su st
yakalanm bir renci gibi, yaptn, istenen zamand su
nacana sz veriyordu. Ama, Stanislavski ile Nemirovi-
Danenko m erak ediyor, mektupla Olgaya soruyorlard:
Kocas almasnda ilerliyor muydu? Szn tutaca umu-
labilir mi? diye. ehov, zr dilemek iin, onlara yle ya
zyordu: Oyunum hazr deil. Glkle ilerliyor. Nedeni
de, tembelliim, gzel havalar, konunun gl * Stanis
lavski, bu pervasz aklam alarn ardnda, ehovun oyunu
nu geciktiriinin gerek nedenini buldu sonunda: Y aratc
g c n k em iren h astalk. steklerinde kaba davrandn
ayrmsayarak, Olga'nn nnde kendini temize karm aya
alt. Ona unlan yazd: Bizim iin kt eyler dn
meyin. Biz, Anton ehov ve yanm da bulunanlar iin kay
glanyoruz. Yalnz, tiyatromuzun yazgsndan tasaland
mz zaman, oyunu dnyoruz. Ne trl dnrse d
nlsn, tiyatromuz ehovun tiyatrosudur, onsuz, duru
mumuz kt olur. Bu szlanmaya Olga, iyimserlikle yamt
verdi: imdilerde her gn alyor. Ne var ki, dn ve bu
gn hastayd, dolaysyla da yazamad. Bugnlerde az kim
se geliyor onu grmeye. Sal elverirse, daha dzenli a
lacak. Sonra, mektubunu yarda brakarak, gidip koca
snn ne yaptna bakt, daha sonra da kaleme sarlarak
unlan ekledi: Merak etmeyin, tam u anda, yaz yazmak
iin m asasna oturdu.*
Oyundan ok yk yazarken daha az ac ekiyormu
gibi geliyordu ehova. Yapmackl, amatac, kstah ve
ypratc bir sevgili** diye nitelendirdii tiyatroyu braka
cana and imiti yz kez. Ama, giritii iteki gln
bysne kaplarak, tiyatroya dnyordu hep. Tiyatro sa
nat ona, seyircilerle dorudan, nerdeyse tensel bir iliki
salyordu. Tiyatro, onun iin, kiilerinin iine saklanan
yazarla, bunlar sahnede dinleyerek kendi kayglarn
unutmas gereken, onlann kayglarn paylaan seyirci
arasnda bir g snavdr. Bakasnn ruhunu ele geirme
sava, btn tiyatro salonuna yaplan saldn, alm a oda
snn yalnzlna kapanan romancnn ince duygulann-
dan daha ba dndrcyd. stelik, Olga, tiyatro dnya
snn alkantsyla srekli iliki iindeydi. V in e B a h esini
yazarken ehov, oyunculan dnyordu, kendi szlerini,
onlann azndan dinleyerek.
Austos sonunda Olga, kocasnn daha iyi olduunu
ve cokuyla altn bildiriyordu Nemirovi-Danenko
ya. 2 Eyllde, ehovun kendisi, bu b aan bltenini do
ruluyordu: imdiye dek altm gibi, almam srd
ryorum. in rahat etsin. Oyunum yaknda bitmi olacak.
kinci perdeyi yazm akta glklerim, ok glklerim ol
du. Ama, sanyorum, fena olmayacak. Oyunuma k o m ed i
diyeceim diye yazyordu Nemirovi-Danenkoya. Olga,
19 Eyllde Moskovaya gitmek zorunda olduu iin, biten
oyunu bavulunda gtrebileceini umuyordu. Ama, hasta
lk ehovu pusuda bekliyordu. Yeni bir bunalm a girince,
yazmaktan, hatta yazdrmaktan vazgemek zorunda kald.
Stanislavskinin karsna, 15 Eyllde salnn h afif hafif
iyiye doru gitmekle birlikte, eline hl kalem alam ayacak
denli bann ardn bildirdi: Onun iin Olga size oyu
nu getiremeyecek. Btn, gn, alm a olana bulur bul
maz, drt perdeyi gndereceim diye yazyor ve bir kez
daha: Bu, bir dram deil yazdm, bir komedi, hatt bir
fars. diye ekliyordu.
Olga gittikten sonra, ev ehova ylesine bo grnd
ki, yaptn srdrme isteini bile yitirdi bir an. Olgaya
unlan yazyordu: Her eyden ylesine uzam ki, cesare
timi yitirmeye baladm. Y azar olarak, gnm tam am la
dm, yazdm her tmce yle byle, h atta gereksiz gibi
geliyor.* Bununla birlikte, ertesi gn, kendini toparl
yor, an gszlne, ba a rlan n a ve barsaklarnn
iyi alm am asna karn, tamamlanmam yaptna d
nyordu yeniden. Akamn ge saatlerine dek bir eyler
iziktiriyor, yazp bozuyor, hem umutlu hem umutsuz, Ol
gaya unlar yazyordu: Son perde neeli olacak. Hem b
tn oyun neeli ve havai olacak.** Sonra, gnlk mek-
tuplanyla, szcklere ve hastala kar verdii savam
dan sz ediyordu ona: Drdnc perde, kolay ve olduka
iyi yazlyor galiba. Onu henz tamamlamadmsa, hasta
olduum iin tamamlamadm.*** 26 Eyllde ehov, kars
na u telgraf yollad: Drt perde de tmden tamamland.
O n lan sana gndereceim. Ertesi gn, ona unlar yaz
yordu: Canl kiiler yarattm dorusu, am a oyunum bir
eye benzedi mi, bilmiyorum.
 K aralam alarn temize ejter ekmez, cokusu yeniden
snd. Karlkl konumalarda, psikolojik yanllar, uzun
luklar, balanmaz acem ilikler buluyordu. Kendimden ho
nut olmayan ehov, dkrkl yaratan tm yerleri yeni
den yazmaya k arar verdi. Ne var ki, Moskova'da olan Ol-
ga sabrszlanyordu: Telgrafla vaadedilen el yazmalarn
ne zaman alacakt? Btn topluluk, bunu beklemekteydi.
Oysa ehov, ayak sryor, dzeltmelerle urayordu...
Alakgnlllkle kendini savunuyordu: Takatim kalma
d. ksryorum. Her gn yazp duruyorum, ok deil, am a
yazyorum. Sana oyunu yollayacam ve okuduun zaman,
elverili koullar altnda yani, sapa-salamken, bu konu
ile neler yaplabileceini greceksin. Ama, imdi yzkara
s. Gnde bir satr yazyorum. Yazdmla yetiniyorum...*
Ertesi gn, Olgaya, Ne olursun kzma, daha hzl yaza
cak durumda deilim, diyordu. Sevgilim, oyunum iin
beni bala! Yemin ediyorum bitirdim onu, temize ek
mekten baka bir ey yaptm yok.** Drt gn sonra:
Ardan alyorum, ardan alyorum, onun iin de, oyu
num bana imdi lsz, ok heybetli bir ey gibi grn
yor ve korkutuyor beni. Ona olan btn hevesim kap git
ti.*** Sonunda, 12 Ekimde u b aan l: te, kk
atm benim, benim ve senin birlikte ektiimiz aclar iin
hurra! Oyunum bitti, tmyle bitti ve yarn akam ya
da en ge 14 Ekim sabah, Moskovaya yollanm olacak.
Ve bir hamlede unlan ekliyordu: Tatlm, bu oyunu yaz
mak ne g oldu benim iin.
Elyazmasn postalaynca, birden yrei darald. Ken
dine bunca skntya mlolan bu k o m ed i iin, Sanat Tiyat
rosu ne diyecekti? Yeteneine fazla gvenmemi miydi?
Kukular iine dp, dpedz kusurlu bir yapttan ayrl
m olduuna yetinir olmutu. Oyunu yolladktan be gn
sonra, henz hibir ses km am asna ayordu. Kukusuz,
mektuplarn Y altadan Moskovaya gitmesi en azndan krk
sekiz saat alrd. Ama, bu kadar da olmazd k il... Nemiro-
vi-Danenko sesini duyurmuyorsa, hi kukusuz ktye
gidiin belirtisiydi bu. Sonunda ehov, 19 Ekimde, yz sek
sen szcklk bir telgraf ald. Nemirovi-Danenko, e-
hova, V ine B a h esi'nin en iyi, en yeni, en zgn ve en.
iirsel bir oyun olduunu bildiriyordu. ehov, hemen Ol-
gaya, btn gn haber bekleye bekleye, m eraktan hasta
landn yazd. ki gn sonra, Stanislavski'nin bir telgraf
yreine su serpti: Oyunu daha yeni okudum, pek ok duy
gulandm. Cokumu bastramyorum. mrmde bylesi bir
hayranlk duymadm. Oyununuz bence, yazdnz btn
gzel eylerin hepsinin stnde. B ir dahi yazan gnlden
kutlarm. Ertesi ve daha ertesi gnler, V ine B ah esi nin
btn topluluk nnde okunmasndan sonra, iki direktr
den yeni telgraflar: Byk etki... Byk coku... olaan
st b a a n ... lk perdeden balayarak byleniyor insan...
Her incelik deerlendirildi. Karnz ve hepimiz hayran kal
dk. Hibir oyun bylesi genel bir cokuyla karlanm am
tr.
Bunda, ehovdan baka herkesi sevince boacak ey
ler vard. Ama, ehov yatamyordu. vglerin arl
tedirgin ediyordu onu. Olgaya unlar yazyordu: Bugn
Stanislavski'den bir telgraf aldm. Oyunum iin bir deha
rn, diyor. Bu, oyuna ar deer vermek ve onu elve
rili koullar altnda kazanabilecei baarnn yansndan
yoksun brakm ak demektir.* ehov, ayrca, bir gazetede
V in e B a h es i'nin stelik yanl bir zetini yaymlatma
y uygun gren Nemirovi-Danenko'ya kzmt. Ona y
le geliyordu ki, oyunun metnini ele geiren Sanat Tiyatro
su direktrl, yazar hesaba katmadan cannn istedii
ni yapyordu. Nasl oluyordu da, V ine B ah esi'nin bu mev
simde sergilenip sergilenmeyeceini, sahneye nasl konaca
n bildirmiyordu hl. Ya oyuncularn seimi? stemedi
i oyuncular ona zorla m kabul ettireceklerdi? Daha n
ce davranarak, kendi listesini yollad. Sinirleri an l
de gergindi. Kimseye gvenmiyordu artk. Sonunda, oyun
blm, ortak anlam ayla k arara baland ve ilk prova
10 Kasm olarak saptand...
O gn yaklatka ehov, daha da abuk fkelenir ol
mutu. ksrk nbetleri ve barsaklarnn bozukluu
yznden Y altaya ivilenip kald iin, oyununun kendin
den uzaklarda, Moskovada, iyi niyetli am a beceriksiz in
sanlarn elinde kua evrilmesinden korkuyordu. Bir yazar
iin, baars ve baarszl kendi stne kalacak bir oyu
nun hazrlanm asna karamamasndan daha kt bir ce
za olabilir miydi? Korsov adnda birinin Vine Bahesi 'ni
Franszcaya evirmeyi dndn renince Olgaya
unlar yazd ehov: Tatlm, kk atm benim, oyunumu
Franszcaya evirmenin ne gerei var? Gln bir ey!
Fransz, ne Lopahin*den bir ey anlar ne de yurtluun sa
tlmasndan, sadece can sklr. Yapmamal bunu Tatlm,
Gereksiz!** te yandan, Olga'yla Stanislavskiye sts-
te m ektuplar yazyordu, kimi kes gzda verici, kimi kez
yalvarc. Bu mektuplarda, dekor, sahneye koyu, u bu ki
inin psikolojisi stne dncelerini belirliyordu. Bunu
yaparken de, kendi yokluunda, bu bilgilerden hibirine
uyutmayacandan kukusu yoktu. Biz ie, anlam azlkla
baladk, yine yle bitireceiz. Oyunumun yazgs buymu
gibi geliyor bana.*** diye yazyordu Olgaya.
zm, hemen Moskovaya koup gitmekti. Ama e-
hovun salk durumu kala gz arasnda ylesine arla
mt ki, giyinirken bile nefes nefese kalyordu. Hasta ya
tana arlan Dr. Aluler, bir kez daha, her trl yer
deitirmeyi yasaklad ona. K Moskova'da geirmesini
salk veren profesr Ostroumov dncesini ileri srnce,
Dr. Aluler, sekin m eslektana kzmt. ehov, Olgaya

* Vine B ahesinin Balca kiilerinden biri.

* * 24 Ekim 1903 tarihli mektup.
* * * 25 Kasm 1903 tarihli mektup.
unlar yazyordu: Dr. Aluler, Moskovaya gitmememi
istedi benden. Ostroumov, belki de sarhotu, dedi bana.*
ehov, A lulere hak veriyordu iinden. ylesine bitkindi
ki, hastaln hibir an unutmuyordu. stndeki palto, da-
yanlm azcasna ar geliyordu ona. Bahede, drt adm
atnca durmak zorunda kalyordu nefes nefese, kulaklar
zonklaya zonklaya. alma odasnda otururken, ou kez,
elinden kalemi brakm ak zorunda kalyordu. ksrkten
gs paralanr gibi oluyordu. Sofrada, yemekler kar
snda midesi bulanyordu. Doktorlarn verdii haplar i-
rene irene yutuyordu. Annesiyle kzkardei, zgn bir dik
katle onu gzlyor ve gnde sekiz yum urta yemesini salk
veren Dr. A lulerin dn yerine getirmesini istiyorlar
d. ehov, bu bktrc beslenmeye katlanamyordu. Y aa
mnn en ufak olaylar ar geliyordu ona. Olga ile mek
tuplamas bile, doyurmuyordu artk onu. Ama, tiyatro d
nda, tek kaygs salyd. Her zamanki gibi, Olga, ko-,
casnn salna dikkat etmesini, perhizini srdrmesini,
salk kurallarna sk skya bal kalmasn istiyordu.
Onun, beden salna zen gsterme yolundaki saplant
s, cann skyordu ehovun. Souk suyla ykanmas ko
nusundaki zorlamalarn duyunca, Dr. Aluler dehet iin
de kaldn yazyordu. Ama, artk ykanmayal beri, b
tn bedeninde erelti otlan ve m antarlar bitti diye yaz
yordu.
M ariann, Ekim ortalarnda, Moskovaya gitmesinden
nce, ehov, eli brnde kalm hissediyordu kendini. Si
nirlerini yattrm ak iin, Rus D ncesi 'nden yollanan ya
zlar okuyor ve iskambil fal ayordu. Arada bir de, yol
culuk izni koparmak iin, Alulerin yakasna yapyor
du. Ama, Doktor sz anlamyordu. Olga bile, Moskova'ya
gitmemesini salk veriyordu. nk, Moskovada havalar
ok ktyd. ehovu yola getirm ek istedikleri lde, o,
diretiyordu. Nemirovi-Danenkoya unlar yazyordu:
Tek bam a b ir yaam srmekteyim. Perhiz yapyorum, k
sryorum, kimi kez de tepem atyor, okumaktan yorulu
yorum. te, benim yaam m * Moskova yaamnn an
lar dalga dalga gelip buluyordu onu. Nemirovi-Danen-
ko, ehovdan u aklamay alyordu: imdi Erm itagea
gitmeyi, orada oka yemeyi ve bir ie arap imeyi ok
istiyorum. B ir gn orada tek bam a bir ie arap itim
ve sarho olmadm. Sonra, konyak tim, yine kafam du
manlanmad.**
Birka gn sonra, Olgaya isteklerini yineliyordu: Ca
nm yazmak istemiyor. Moskova'ya gitmek istiyorum ve
hep iznini bekliyorum... Sevgilim, buradan gitmemi iste
benden... Kendimi olduka iyi hissediyor gibiyim. Ne yazk
ki, barsaklarm bozuk. Sk beslenmeyi deitirmek, da
ha gelii gzel bir yaam srmek gerek! Ne diyorsun?***
O gnlerde ehov, Moskova toprana dokunursa,
gleneceine inanyordu. Oyununun kzkardei gibi,
bu topik d iin yayordu yalnz. Olgann da ilerinde
bulunduu akll uslu kiiler sinirine dokunuyordu. Bekle
dii haberi vermekte geciktii iin Olgay, kendisini artk
yannda grmek istememekle sulad. Sonra, kendine gel
di ve yalvarr oldu: Kk atm, durmadan huysuzluk
ediyorum. Bala beni... abuk, abuk ar beni yanna,
Moskovaya!... Tiyatrodan ve edebiyattan uzakta yaaya-
myorum artk. Hem, unu kabul et ki. evliyim ve karm
grmek istiyorum... Hibir ey yazmyorum. Valizimi ha
zrlamak ve Moskovaya gitmek iin yalnz senin emrini
bekliyorum. Bunu Kzkarde deil, senin kocan syl
yor.****
ki gn sonra, yola kma cokusu ylesine ateliydi ki,
Stanislavskiye unlan yazyordu ehov: Karmn beni

* 23 Ekim 1903 tarihli m ektup.

* * 2 Kasm 1903 tarihli mektup.
* * * 7 Kasm 1903 tarihli mektup.
* * * * 21 Kasm 1903 tarihli mektup.
yanm a araca gn ve saati sabrszlkla bekliyorum
imdiden. Bunda karm oyun mu oynuyor diye dnmeye
balyorum. Burada hava dingin, scak ve olaanst ama,
insan Moskovay dnnce btn bu tatllk, skc ve
gereksiz grnyor. Telgraflar bana telefonla bildiriyor
lar. te, ben, her dakika, Moskova'ya arlmay bekliyo
rum.*
Sonunda Olga, ona yolculuk iin oyunu verdi. ehov,
Dr. Aluler'e danmadan, lgnca bir aceleyle yola kt,
2 Aralk 1903te, atld servenin sonularna aldn et
meden. Dncesizlii yznden, uzun sre yaam ayacak
bile olsa, bu son sevinten kendini yoksun brakm ak iste
miyordu.
 XVIA ICH STERBE*

Hastasnn apar-topar gittiini renen Dr. Aluer,

Bu, bir intihardr! diye barp ard. Ama, k arlar al
tndaki Moskova, ehovu yeniden canlandrd. ehov, ku
ru souu, durgun ve buzlu havada an seslerini seviyor
du. Bir tek sknts vard: Gezintilerden dnte, nc
kata varm ak iin kmak zorunda olduu saysz merdi
venler. Gcn lyle kullanmak amacyla, btn ar
la n geri evirmeyi bir kural olarak kabul etmiti. Bunun
la birlikte, dostu alyapin yararna verilen bir opera gs
terisine gitti ve ylba akam, onuruna Sanat Tiyatrosun-
da dzenlenen bir lene katld... Sahnede, oyuncularn tu
luat birbirini izledi. Gsterinin can alc noktas, dou
lu prens klndaki atletik alyapin ile, ufak-tefek Suler-
jitski arasndaki gstermelik bir d oldu. Kavga sonun
da baran iki dman, karlkl, bir Ukrayna arks sy
lediler. Fuayede neeli neeli kadeh kaldrlarak nok
talanan akam yemeinden sonra, m asalar itildi ve ar
llar, frak, niforma ve alabildiine dekolte, prl prl giy
silerin frdolay dnlerinde dansa baladlar. Olga da,
bu kasrgaya kaptrmt kendini hemen. Bir kenarda otu
ran ehov, bu hayhuya, mzik ve glmelere karn, Gor-
ki ile gevezelik etmeye alyordu. Birbirlerini duymak iin
seslerini ykseltiyor, gizliden gizliye sevecen baklarla
birbirlerini szyorlard. ehov, boaznda gck, ksrp
duruyordu. Biraz sonra ehov, zgn zgn glmseyerek
yle dedi: Bizim iin, ok ilgin ksrk alveriinde bu
lundular, diyebilirler.

* Alm anca, lyorum, dem ektir.

 Ama ehov, her zamanki gibi, Petrovka sokandaki
apartman dairesinde geiriyordu akamlarn. ou kez,
Bunin yanbandayd. Olga, tiyatroya, konsere ve yardm
dernekleri adna yaplan satlara gidiyordu sk sk. Kimi
zaman, Nemirovi-Danenko, ehovu grmeye geliyordu.
k bir kyafet iinde puro ve kolonya kokuyordu. Akam
giysileri iinde, gen, prl prl, gzel kokular srnm
olan Olga kocasna unlar sylyordu: Ben yokken skl
ma Sevgilim. Hem, Bukion* ile her zaman mutlu olduu
nu biliyorum. Hoa kal! Bunin, Olganm elini pyor ve
Olga, arkasnda kavalyesi, kp gidiyordu. ki dost yalnz
kalnca, sere-serpe gevezelik ediyorlard. ehov, kendisini
yle rahat hissediyordu ki Olga'nm tlerine uymak
iin gen meslek arkadann nnde ban ykamaktan
ekinmiyordu. Temizlenip taranrken, Bunine, ailesinden,
ocukluundan, sanat anlayndan, son olarak okuduu
kitaplardan sz ediyordu. Bunin yle yazacakt: Sabahn
drdne doru, kimi kez de, gn aarrken Olga eve ge
lirdi. arap ve lavanta kokard. N a sl o lu y o r da h l u y u
m am sn Sevgilim ? Senin i in iy i deil. Bukion, siz de h
l buradasnz! S izinle b irlik te , elbette k i can sklm az.
derdi ve ben hemen kalkar, ekip giderdim.
Bununla birlikte, ehovun Olgay koluna takarak so
kaa kt da olurdu. Sokaklarda onunla birlikte olmak
tan gurur duyuyordu. Olga ona, krkl bir palto ve kun
duz krknden bir balk yaptrmt. Bylesine giyim ku
aml, ekine ekine, soluklana soluklana yryordu, ma
azalarn cam lklarna baka baka. ans yaver gider umu
duyla, provalarn ounda hazr bulunuyordu. Ama, Sta-
nislavskinin sahneye koyuuyla, Vine Bahesinin gnden
gne anlamn yitirdiini gryordu. Karanlk, souk ve
bo salonda, enesine kadar krkl paltosuna gml, k
srn tuta tuta, gzln sinirli sinirli karp taka
rak, oyunun, yava yava, isteinin tam tersi ynde gelitiini

* ehov, Bunine bu ad takm t dostlukla.

grp zlyordu. nce ekingen, sonra sonra fkeli, ken
disini dinlemek istemeyen Stanislavskiye, grn ak
lam aya alyordu. Stanislavskiye gre, yazar, sahneye
koyuu eletirerek, rolnn dna kyordu. Stanislavski,
bir dostuna unlar yazyordu: iekler tam am aya ba
larken, yazar geldi ve her eyi altst etti.* Olga da Di
rektrlerle yazar, ne birbirlerini anlamaya, ne de anlama
ya yanamyorlar diyordu. Bu uyumazln kkeninde,
yaptn psikolojik yorumunda, temelde bir kartlk vard.
ehov, yirmi kez sylemiti, V in e B a h esi'ni b ir komedi,
hemen hemen bir fa rs olarak tasarladn. Stanislavski
ise, bunda toplumsal bir dram gryordu, kr kesiminin
kk soylularnn, direken ve giriken yeni zenginler
karsnda siliniinin dramn. ehov gelmeden nce, oyun
cular bu ynde koullandrmt. Sz konusu, gldrmek
ya da glmsetmek deil, gnn ekonomik zorunluluklar
nn mahkm ettii sevimli bir dnyann ykl karsn
da seyircileri alatmakt. ehov, istedii kadar kyameti
koparsnd, sonunda Stanislavskinin dncesi stn gel
di ehov, kendini grmeye gelenlerden birine: Neler olup
bittiini bilmiyorum. Y a benim oyunum iyi deil ya da
oyuncular anlam yorlar onu... imdi sahnelendii durum
da, V ine B ah esi oynanamaz diyordu. lk gsteriden bir
ka gn nce de, Y alta Okulu mdiresi, dostu Harkeiye-
vie unlar yazyordu: zel bir baar beklemiyorum. Du
rum kt grnyor.** Stanislavski'nin kendisi de, b ir
sredir, oyunun yle byle karlanmasndan korkuyor
du. Oyuna daha bir grkem kazandrmak iin, ehovun
krk drdnc doum yldnmne ve yirmi be yllk ya
zn yaam na rastlatarak, 17 Ocak 1904 tarihini semeye
karar verdi.*** Bylece, seyircilerin ekingenliini gider

* S tanislavskinin 26 A ralk 1903 tarih 'I m ektubu.

** 13 Ocak 1904 tarih li mektup.
* * * Aslnda, eho vV n da syledii gibi, bu jbile geree uym uyordu.
nk, Stanislavski, 18B8de kan ilk yksn unutmutu.
meyi, oyuncular deilse bile, yazar alklatmay umuyor
du.
Gorki ile Andreyev de, bu jbileden ehov hesabna
yararlanm aya k arar verdiler. Ama bu, M arxi, ehovla
olan szlemesini yeniden ele alm aya arm ak amacm
tayordu. Birlikte, M arxa gnderilmek zere bir mektup
yazdlar. Mektupta Rusyann, az bir zaman sonra, ehov
un yaznsal etkinliinin yirmi beinci yln kutlayacan,
ehovun hasta olduunu, lkeye yapt sanat hizmetine
karn, paraca g durumda olduunu ve yaymcnn yurt
talk ve kltr grevinin, gvenli bir deha adamnn im
zalam olduu bir anlam ann koullarn iyiletirmek ol
duunu belirtiyorlard. Bu mektup, birok yazar, sanat
ve niversitenin sekin kiilerince imzalanmt. ehov,
bunu renince, mektubun gnderilmesine kar kt. Te-
leova: Marxla yaplan bu szlemeyi kendi elimle im
zaladm. Onu reddetmek houma gitmez. Yaptlarm ok
ucuza sattmsa, yalnz ben sorumluyum bundan... Ben ap
tallk yaptm. M arx bakasnn aptallndan sorumlu de
ildir. Bir baka sefer daha dikkatli olurum. diye yaz
yordu. Yakovleve de yle yazyordu: Yaptlarm ken
dim yaynlamalydm. Ama, daha be yl yaayacam na
sl bilebilirdim o zaman? O gnlerde yetmi be bin ruble
bana tkenmez bir servet gibi grnyordu. imdiyse,
oyunlarmn geliri olmasa, hibir eyim olmayacaktr.
Bununla birlikte, oyuncular, gizliden gizliye, yazarlar
nn jbilesini, V ine B a h esi'nin ilk temsilinde kutlamaya
hazrlanyorlard. ehov, dostlarnn kendisini seyirciler
nnde onurlandrmak istediklerinden kukulanyordu.
Bu tr gsterilerden ekindii iin, 17 Ocak akam, evinde
kalmaya k arar verdi. Onun iin, temsilin balan, onun
yokluunda geliti, seyircilerin byk zntleriyle. Ama,
ikinci perdenin sonunda, Stanislavski ve Nemirovi-Dan-
enko ona bir pusula gndererek, seyircilerin, bara a
ra, kendisini istediklerini bildirdiler. ehov, tiyatroya
nc perde sonunda geldi ve iki direktr onu, nce oyun-
cu lann ve Moskovann bellibal edebiyat dem ekleri de
legelerinin topland sahneye srklediler. Birinci srada,
karsnda, kendini alklayan ve cokuyla uuldayan dop
dolu salonu grd. Sayg toplants, jbilesi yaplan a
kna dnm yazann nne ylan arm aanlar, elenkler
ve iek demetleriyle balad. Sonra, tumturakl ve birbi
rine benzer sylevler skn etti. Gazeteciler, oyuncular,
edebiyat dem eklerinin bakanlar, iltifatlardan nefret eden
bir adam vmek iin srayla konutular. ehov, sapsar,
kansz, eitmen giysileri iinde bzlm, lambann
altm da gzlerini krptryor, ellerini ne yapacan bi
lemiyordu. Onun iin en g ey, ksrn bastrmakt.
Baygnlk geirecek gibiyken, salonda biri bard: Otur-
sanza! diye. Ama, sahnede iskemle yoktu. Hem, ehov,
lsz vgleri karlam ak iin ayakta kalm ak istiyor
du. Bunun, en azndan bir nezaket sorunu olduunu d
nyordu. Ruslarn ateli sylevlere, yalancktan bardak
kaldrm alara olan tutkusunu, daha az gln bulmuyor
deildi. Kendisini kefeden Grigoroviin jbilesine gitme
mi miydi eskiden? Bir gn, Nemirovi-Danenkoya, l
mekten ok, Goltsevin, m ezan banda sylev ekmesin
den korktuunu sylememi miydi? e bakn ki, Rus D
n c e s in in direktr, alt kadem topran altndaym gi
bi, imdiden kutluyordu onu. ki sylev arasnda, btn
Rusyadan gelen telgraflar okunuyordu. ehov, hep ayak
ta dinliyor, bolua glmsyor, buulanan gzln si
liyordu, bu grltye yabancym gibi. Trenin bitmesi
ni sabrszlkla bekliyordu. Oysa, locasnn dibinde gizlen
mi olan Maria, vglerin hi durmamasn diliyordu. K ar
deinin baars, M aria'ya, yirmi yllk zveri ve sevgisinin
dllenmesi gibi geliyordu. Olga, i kl sahnede, ken
disi de salonun loluunda, Antonun yaamnda iki ka
dndlar. Sonunda, Nemirovi-Danenko, o gzel madensi
sesiyle yle seslendi ehova: Sana aktmz selam lar
yordu seni belki. Ama, bir ey yreine su serpmeli: Bilmi
ol ki, burada grdn, kltrl Rus toplumunun sana
olan sevgisinin sadece b ir rneidir. Tiyatromuz, senin ye
teneine, yreinin sevecenliine, ruhunun temizliine y
lesine borludur ki, tam anlam yla hakl olarak, bu benim
tiyatromdur diyebilirsin.
Bu ok sesli vgler, ayakta var gleriyle alk tutan
seyirciler nnde, bir saatten ok srd. Uzun sren son
alklardan sonra, bitkin den ehov, teekkr etmeden
sahneden ekildi. Treni dzenleyenlerden biri olan Sta
nislavski yle diyecekti: Jbile baarl oldu ama, zc
bir izlenim brakt. Orda, insan sanki bir cenaze hava
sn solukluyordu. Hepimiz ok zntlydk. ehova
gelince, bu tr trenlerin glnln eletirmekle bir
likte, kardat hayranlk ve sevgi gsterilerinden, ger
ekten duygulanmt. Beni ylesine cmerte, sevinle ve
beklenmedik b ir biimde onurlandrdlar ki, hl kendi
me gelemedim.* diye yazyordu Batiuskova.
Aslnda, seyirciler, oyundan ok, yazan alklyorlar
d. O akam, oyun, saygya dayanan bi* b aan kazanmt
sadece. Basn, ll davrand. Sac gazeteler, oyunu, ok
yinelenmi b ir konuyu smrmekle suluyor, solcu gaze
telerse, bu to plu m sa l tra je d ide, kimi komik etkileri eleti
riyorlard. Hi kimse, V ine Bahesinde, ehovun szn
ettii kom edi yi grmyordu. Bu anlalmazlk, onu ylesi
ne rahatsz ediyordu ki, birka ay sonra, Olgaya, unlar
yazacakt yakna yakma: Oyunuma, dram adn koymak
iin, neden bylesine diretiyorlar afilerde ve gazete ilan-
lannd a? Nemirovi-Danenko ve Stanislavski, oyunumda,
yazdklanmdan bam baka eyler gryorlar? Ne onun, ne
brnn, oyunumu bir kerecik olsun, dikkatle okuma
dklarna bahse girerim .**
Gerekte, Vine Bahesi 'nin yaratt coku, konunun
gizli trajedisiyle, kiilerin h afif glnl arasmdaki kar
tlktan kaynaklanmaktadr. ehovun burada dramatik
gerilimi, br oyunlarndan daha ok, eylem yokluu do
uruyordu. Antrmal, uyuuk, gndelik bir diyalogun b
ysne kendini kaptran seyirci, artk hibir atlm bek
lemiyordu. Hatta, tara yaamnn sessiz akn, zm ge
tiren bir olayn altst etmesinden korkar olmutu. Kendi
kendine, elverir ki, Vine Bahesi satlmasn demekteydi.
nk, oyunun merkezi, ok gemeden, mal sahiplerinin
elinden kacak olan, u anlarla ykl, iflasn eiindeki
eski aile yuvasyd. Mal sahipleri, yine de dl insanlar
dr. Liyubov Raniyevskaya ve kardei Leonid Gayev, bu
sayfiye evindeki gemilerini, ocuklarnn getii odalar,
iee durmu vine aalarn dnmektedirler zlem
le. Ama bunlar, ok sevdikleri bir yeri elde tutmak iin
hibir giriimde bulunamayan gevek yaratklardr. kisi
de, k arar vermekten nefret ediyor, can skc ykmllk
leri ertesi gne erteliyor ve iin iinden kmak iin ans
larna gveniyordu. Liyubov Raniyevskaya, yurtluun sa
tn nlemek iin araya girebilecek olan zengin halay
grme zahmetine bile katlanmyor; Gayev de ykm bek
lerken bilardo oynuyordu. Zaten, Liyubov Raniyevskayamn,
Paris'te, kendine tutkun bir sevgilisi vard. Gayev ise, bir
bankada bulaca bir i iin ok sevinmektedir. Aniya ve Tro-
fimova gelince, bu evli ift, genlii temsil etmektedir, Vi
ne bahesinin yitimini gle oynaya karlam aktadrlar.
Btn Rusya, bizim meyva bahemizdir. Topraklarmz
geni ve gzel. Saysz olaanst yerler var diyordu
Trofimov, Aniyaya. Vine bahesinin yazgs k arara ba
lanrken, genel tasaszlk, nc perdenin ayakst d
zenlenen leninde kyor ortaya. Herkes vals yapyor, sa
tn korkunluunu unutmak iin iiyor, flrt ediyordu.
Evin stne l topra serpilmi gibiydi, ve ev sahiple
ri, evin yknts stnde dans etmekteydiler sanki. Y urt
luu satn alan kii, kaba-saba, kararl ve pratik b ir adam
dr. Vine bahesini yerle bir edip, topraklan aasz b
rakacak, sonradan satmak zere villalar yapacakt. Ba
bamn ve bykbabamn kle olduu, onlarn m utfaa bi
le alnmad bu yurtluu satn aldm diye sesini ykselt
mektedir. Para kaygsyla, gzellii, iiri yokeden bu adam,
kararszlklaryla bu kayb nlenemez duruma getiren br
kiilerden daha az knanabilir. O, mal mlk sahiplerinin
temsil ettii o eski, kaderci, kmekte olan sevimli Rusya
karsnda, gelecei almada ve soyut aklda simgeliyor
du. Yazarn, belki de br oyunlarndan daha da sade olan
Vine Bahesi, oyunun aileye dein ince alayl havasn
dan alyordu bysn. Grnte ok basit bu karlkl
konumalar dinlerken, seyirci, yllardan beri bu insanla
rn yaknnda yaam, gemilerini tmyle bildii kendi
sinin de bu baya cennetin bir konuu olduu duygusuna
kaptrr kendini; her nesnenin bir kutsal emanet olduu
ve bugn ykclarn kollad bir cennetin konuu. ehov
un mucizesi, bu glme ve utanp sklma, ince alay ve zn
t kanmndadr. Efendilerinin unuttuu em ektar uak
Firs, terk edilen evde tek bana kaldnda ve vine aa
larn kknden kesmeye gelen oduncularn balta sesleri
uzaktan uzaa yanklandnda, seyirciler, artk kimi su
layacaklarn, kime acyacaklarn bilemez olmaktadrlar.
nk yazar, kiiliksiz ve kararsz kiileriyle alay ederken,
onlarn kusurlarn byk bir sevgiyle betimlemektedir.
Vine bahesinden ayrlrken Aniya, Hoa kal ev! Hoa
kal eski yaam! diye barr. Trofimov da, sevinli sevin
li Merhaba yeni yaam! diye yant verir. Bu, ykselen
kuan umut ldr. Ama, oyunun son szn Firs sy
ler: Yaam ekti gitti, daha balamam gibi sanki.
Temsilin ertesi gn, ehovun dncesi de bu ol
malyd. Birden aylak, cokusuz ve kaygsz kalan ehov,
artk hibir ey yazamayaca kansna varmt. Vakit l
drmek iin, Vine Bahesinin provalarn dzeltiyor, elin
de kurun kalemi, Rus Dncesinden gnderilen yazlan
okuyordu. Ayn zamanda, kendini grmeye gelenleri kar
lyor am a direnilerinden yaknyordu. Dr. Sredine un-
la n yazyordu: Burada insanlar kayna kayna. Durma
dan, gelenleri karlam ak ve uurlamak zorundaym. Bo
yuna konuuyorum. Oysa, serbest olduum ok az anlar
da, Y altadaki evime dnmeyi dnmeye balyorum.
Aka syleyeyim, canla-bala dnyorum bunu.*
ehovun dostlaryla, yeni b ir tartm a konusu vard:
Rusya ile Japonya arasnda patlak veren sava. Basnn
yayd yalanlara gvenmemekle birlikte, tez elden bir Rus
baarsm um arak yurtseverce davranyor ve pek inanma
sa da, doktor olarak orduya katlm aktan sz ediyordu.
Ama, birisi, ona askeri olaylar zerine bir piyes yazmasn
nerince, yle bir yant verdi ona: Dinleyin, aradan yir
mi yl gemesi gerek. imdiden bunun szn etmek ola
naksz. nce, yazarn ruhu dingin olmal. Ancak o zaman,
yan tutmaz. Unutulmuluun derinlerinden yze kan
Lidya Avilova, sava kurbanlar yararna karm ak iste
dii bir derlemeye bir yk vermesini isteyince ehov, bu
tasarsndan vazgemesini istedi ondan. ehov'a gre, tek
akllca giriim, yarallar ve onlarn yolat acm a duy
gusuyla ilgili, dnya edebiyatndan en gzel metinlerle bir
antoloji yaynlamak olurdu.** Ayn mektupta ehov, Yal-
ta ya gitmeye hazrlandn bildiriyordu ona. Tiksin bul
duu u Krmda kendini eken eyin ne olduunu doru
drst bilmiyordu. Bu, Benim Sibiryamdr diyordu. Mavi
gk altnda bir hapishane. Ama, vazgemiyordu ondan.
Hastal onu, acnas gidi gelilere zorluyordu. Sk sk
ev deitirerek, lm artm ak istiyordu, sanki. Burun
buruna geldii ypranmtk aamasnda, Aluler ya da
Ostroumovun tlerine artk aldr etmiyordu. Bunun
la birlikte, bu sonuncunun, kendine yaz Moskovada ge
irmesini tlediini anmsad ve Olgayla Tsaritsinoda,
kiralk bir villay grmeye gitti. Gneli ve buzlu bir ha
vada, st ak kzakla yolculuk yapmak, kukusuz bir
dncesizlikti. Ama, ehov, bundan sonsuz bir zevk al
d, bembeyaz ovaya bakarak, diri havay cierlerine eke
rek, ngrak seslerini ve kat kar stnde patenlerin n
grtsn dinleyerek. O akam evine dnerken, ehov, Lid-
ya Avilovadan yeni bir mektup ald. Lidya, ehovla yeni
den iliki kurmak istiyordu kukusuz. Lidya, taktik dei
tirerek, eski beceriksizliklerinden dolay kendini suluyor
ak yrekli bir aklam a am acyla buluma umudunu di
le getiriyordu. stemediiniz halde, ak yreklilik yapt
m iin balayn beni, Anton Pavlovi. diye yazyordu
ona, Aramamakla birlikte bu frsat yakaladm. Size, hep
derin bir sayg beslediimi ve size her zaman insanlarn
en iyisi gzyle baktm sylemeden lrm diye korku
yorum. Gznzden dtmse de, ne nemi var? Byle ol
mas gerekti. Bu, yaammn en byk znts oldu. im
di bunu dile getirmemin tam zamandr. Beni balama
nz ve anlamanz istiyorum.*
ehov, tuzaa dmekten korkuyordu kukusuz. g
dlerini denetleyemeyen, kafas kark bu kadnla, yeni
den bir mektup alveriine .girmek niyetinde deildi hi.
Uzun sredir, yaamndan ktn nasl anlamyordu? e
hov, mektuplamalarna son noktay koyan bir pusulayla
yantlad onu: Balayn beni. Buz kesmi durumdaym,
Tsaritsinodan yeni dndm eve. Elim zor bela yazabiliyor.
Bavullarm hazrlamam gerek. Size iyilikler diliyorum.
Neeli olun ve yaama daha az karmak gzle bakn. n
k, yaam, ok daha basittir gerekte. Hibir eyini bil
mediimiz bu yaam, biz Ruslarn ruhunu kemiren btn
o ac ektirici derin derin dnmelere deer mi? Sorun
varln korum akta.**
Ertesi gn, 15 ubatta, ehov, Olgayla vedalatktan
sonra Sivastopol trenine bindi. Oradan vapurla Y altaya
gidecekti. Evine vardnda, komu villada, kardei Alek-
sandr, kars, en kk olu, bir stnine ve bir kpek bu
lunca, ard, biraz da tedirgin oldu. Onlar, bir ay kalm ak
zere K nm a gelmilerdi. . Anton'un kayglan arabuk
dalverdi. Aleksandr artk iki imiyordu, sama-sapan
konumuyordu. Konumalar hayli ilginti. Ne yazk ki, az
sonra Bakente gitti.

ehovun dnnde, haber almaya koan Dr. Aluler,

onu olduka iyi grnce ard. Hastas, jbilesi dolay
syla, kendine verilen trl arm aanlar gsterdi ona. e
hovun en ok beendii, gelitirilmi b ir olta kamyd.
Aluler ise, XVIII. yzyldan kalma bir gm hokkay be
endi. ehov, ona neeli neeli: Madem bu kadar hou
nuza gitti, ceza olsun diye, size verilmesi iin gereini ya
pacam. dedi.

Ne var ki, ehovun neesi uzun srmedi. Baka yer

de olduu gibi, burada da can skc konuklara sinirlendi
ini sylyor ama, kapy suratlarna kapatmay gze ala
myordu. Moskovadan niin ayrldn kendine sorar ol
du oktan. Oradaki apartman dairesi akl almaz ykseklik
te olmasayd, bkardm oradan diye yazyordu Olgaya 23
ubatta. Drt gn sonra da: Yaam can skc ve nemsiz
burada. evremi kuatan insanlar, hi de ilgin deiller,
hibir eyden holanmyorlar, her eye kar kaytszlar
diye yazyordu ve yaz, karsyla, Moskova yaknlarnda
bir villada geirmeyi dlyordu. Yaz iin tasarlarn var
m? Nerede yaayacaz?.. Dn, Sevgilim villay... Belki
bir eyler bulursun... Tsaritsinoya gidip geliimizi yle
sevinle anmsyorum kil

V ine B a h e s in in gitgide artan baars konusunda

Moskovadan ald haberler ehovu keyiflendirmeye yet
miyordu. Oyunu, tarada, tklm tklm dolu salonlarda
sergileniyordu. Ama, ehov, oyununun kt oynand ka
nsndayd. Olgaya unlan yazyordu: On iki dakika sr
mesi gereken b ir perde, szlerle krk dakika sryor. B ir
tek ey syleyebilirim, Stanislavski, oyunumu katletti. Ama,
Tanr onunla olsunl Kzmyorum ona.* Karpova** da
unlar yazyordu: Benim Vine Bahesi mi bu? Bunlar
benim kiilerim mi? ki ya da rol dnda, hibir ey
benim deil. Ben, yaam dile getiriyorum. Bu, i karart
c burjuva yaamdr kukusuz. Ama, tatsz tussuz, sulu-
gz bir yaam deil. Beni, kimi kez sulugz, kimi kez can
skc bir yazar yapveriyorlar. Ciltlerce neeli ykler yaz
dm. Eletirmenlerse, beni alam suratl bir insan klna
soktular... A n lde sinirli olan ehov, tiyatroya olan
inancna, ancak 2 Nisanda, oyununun Petersburgdaki ilk
temsili dolaysyla Stanislavskiden ald telgrafla, yeni
den kavutu: Vine Bahesinin seyirciler nndeki baa
rs, Moskovadakinden kyaslanm ayacak denli byk ol
du. Bu yargy Nemirovi-Danenkonun telgraf dorula
d: Tiyatroyla uratm uraal, seyircilerin, psikolojik
dramn en ufak ayrnts karsnda, bylesine youn bir
biimde, etkilendiini anmsamyorum. ehovun ou
oyunlar iin hep ayn geliim olurdu: lk seyircilerce e
kingen h atta dmanca karlam a, sonra birden, bir pat
lam a gibi gerek baar. ehovun, bunca yldr, seyirci
lerdeki bu gr sallantsna alm olmas gerekirdi. Ama,
hep anr, incinir, sonra, yreinin derinlerinden bir ac
turtu ile dinginleirdi yeniden. Ne var ki, bu kez, Olgaya,
kimi basnm zehirli saldrlarna nem vermemesini yaz
d: Ne yaparlarsa yapsnlar, sizi kertecek gleri yok.
nk, sanat olarak benimsediiniz am aca oktan ula
tnz. Onun iin de, bugn ve gelecei hemen kaytszca
dnebilirsiniz.*** Olga artk, kendini kocasna adamak
iin tiyatroyu brakm ay dnmyordu. ehov da, btn
yl onunla geirmeyi tasarlamyordu. Yanbanda srekli
kadm bulunmasna katlanamazd kukusuz. Olga, ona

* 29 M a rt 1904 tarihli mektup.

* * Suvorinin tiyatrosunun mdr. Karpov'un A m la rnda geen sz
ler.
uzaktan ok arzulanr geliyordul ehov, hemen her gn,
ona mektup yazyordu. Ona k k ksram , olaan st
k k p aram , sev g ili b y k oyuncum , k k kp e im , en
b y k sab rsz lk la sen i g rm ey i bekliy oru m , ey b en im S e
vincim ! diye sesleniyor, sensiz yle byle yayorum. Gn
geti gitti, Tanrya kr, dncesiz, iskambil fal ayor
bir keden bir keye dolayorum* diye yazyordu. Er
tesi gn Yolculuum, villam ve btn yaam la ilgili buy
ruklarn bekliyorum. Seni pataklamak, fena halde patak
lamak istiyor canm, sana gcm ispatlamak iin. Per-
toskave Tverskaya sokaklarnda dolamak istiyorum se
ninle. Daha sonra da Karm yokken fena halde canm
sklyor ve bir metres edinmekten korkuyorum... Bana so
ruyorsun, yaam ne diye. Bu, tam tam na havu nedir di
ye sorman gibi. Havu havutur. Daha fazlasn bilmiyor
kimse.**
Bu akaj ehov'un metafizik sorunlar karsndaki tu
tumunu simgesel olarak zetliyor. br dnya stne b
tn felsefesel ve dinsel aklam alar yanl g :nyordu ona.
Eer T an n varsa, diye dnyordu, bir kanlk aklmz
la lmeye kalkmak Onu kltmek olur. ehov not def
terine unlar yazyordu: nsanda len, sadece be duyu
muza bal olan eydir. Ama bu duyular dndaki her ey,
byk bir olaslkla, usuz bucaksz, tasarlanam az ve y
ce olan her ey, yaamay srdryordun
Arada bir ehov, yaz yazma susuzluu duyuyordu.
Ama, srekli alm aya katlanam ayacak denli gsz ol
duu iin, uyuukluuna zrler ileri srmeye alyor
du: Kukusuz, onu rahatsz eden birtakm saygsz insan
lardan baka, bir de uzakdoudaki sava haberleri vard.
Olga'ya yle diyordu: alyorum ama, batan sona ba
arsz. Bana yle geliyor ki, sava yznden kimse bizi
okumayacak. ehov, btn yurttalar gibi, gazetelere
saldryor ve Rus bozgununa ok zlyordu. Tek umudu,
arpm alarn az zamanda durmasmda ve savaan devlet
lerin, Rusya iin pek az anl olsa da, ban im zalam alann-
dayd. Eline kalem alm aktan vazgeerek, keyfi yerine ge
lince, yeni oyunlar yazmay dlediini sylyordu. Byle-
ce, oyuncu Orlenieve, onun iin, sansrden gemeden ya
banc lkelerde sahnelenebilecek perdelik bir komedi
yazmaya, hatta, oyunun metnini gelecek Eyllde sunmaya
sz verdi. Stanislavskiye de, yeni bir dram tasarsndan
sz etti: bakiisi, kendini hie sayan ya da aldatan kar
sndan dkrklna urayan Kuzey Kutbuna gitmekte
olan bir bilim adam olacakt. Son perdede, buzlara sap
lanm geminin gvertesinde tek bana duran bilgin, ku
tup denizinin gerek d nda, karsnn glgesinin dal
galandn grecektir.
Yaratm a gcnn olaysz dnn beklerken e-
hov, alma odasnda, elleri bo, baklar uzaklarda saat
lerce oturuyordu. Bir eylerle uram olmak iin Golt-
sevin Rus Dnce 'si adna gnderdii yazlan dzelti
yor ve ksa raporlarla geri yolluyordu. Ayn zamanda not
defterindeki kurun kalemle yazd yazlan silinebilirler
diye, mrekkeple yazyordu. Bunlarda, be yz sayfalk
kullanlmam gere var diyordu kendini grmeye gelenler
den birine.* Bu, be yllk bir alm a eder. Btn bunla
r yazabilirsem, ailem yoksulluktan uzak kalr.
Nisan ortalarndan beri, ksrnn ve barsak a-
n la n n n azmasndan yakmyordu. Sobolevskiye unlan ya
zyordu: yle sanyorum ki, btn bunlar, tpk kt huy
lu bir kadn nasl hem sevilir hem nefret edilirse, benim
de sevdiim ve nefret ettiim iklimi andryor.** ehov,
salk durumunun kt olmasna karn, yerinde duram
yordu. 1 M aysta gitmeye k arar verince, nlem olarak,
bir diini doldurtmak iin bir diiye gitti ama, Dr. Alu-

* G arin Mihaovskl.
* * 2 0 Nisan 1904 tarih li mektup.
lere danmaya yanamad. Bu yeni svp kam ann se
vinciyle Olga'ya unlar yazyordu: Moskova'ya leden
nce geleceim. nk ekspres oktandr ilemeye bala
d... Kk kpeim, kk kpeim benim, seni ne denli
zlemiim.*
Bu kez, ehov, uzun yolculua dayanamad. Yolda k
srk nbeti tuttu ve 3 Maysta, Moskova'da, trenden iner
ken, bir ayan brnn nne g bela atabildi. Olga,
onun iin Leontiyevski sokanda, asansrl yeni bir daire
tutmutu. ehov, dairenin rahatlnn tadna varm aya fr
sat bulamad: hemen yataa yatmak zorunda kald. Olga,
kendilerinin aile doktoru bir Alman, Dr. Taubeyi ar
d. Doktor, hastann durumunun ar olduunu saptamak
tan baka bir ey yapamad. B a rsak n ezlesi ile birlikte
satilcan d ep rem esi tan'sim koydu. Bu da, kukusuz, vere
min karn blgesine yayldn gsteriyordu ehov, nefes
alm akta gitgide glk ekiyordu. Atei ykselmiti, titri
yordu. Bacaklar sanclar iindeydi. Aclar yznden oku-
yamyordu ve hastaln bel kemiine de yavlms olma
sndan korkuyordu. Dr. Taube, kalbini morfin inesiyle
destekledi, sk bir rejim koydu ve onu yatakta kalm aya
zorlad. Biraz iyileir gibi olunca da, Berlinli bir verem
uzmanna grnmek iin Almanyaya gitmesini tledi.
ehov, yeniden eline kalem alr almaz. Dr. Sredine un
lar yazd: Karm, hasta kocasnn baucunda. Ne mutlu!
Byle bir hastabakc grmedim mrmde. Bu demektir ki,
evlenmem iyi, ok iyi olmu. Yoksa, imdi ne yapacam
bilemezdim.** M ariaya da unlar yazyordu: Hep
yataktaym. B ir kez olsun giyinmedim, dar kmadm.
Senin gittiin zamanki durumdaym. Evvelsi gn, hibir
neden yokken birden satilcan oluverdim... imdi her ey
iyi... Daha rahat nefes alyorum astm krizlerim hafifledi,
Doktorumdan memnunum.***
 Ayaa kalkm a zamanm beklerken, yazlan okuyup
notlar dmeyi, dncesine dananlarn mektuplarm ya
ntlamay, Taganrog devlet kitaplna kitap balyalar yol
lamay ve M ariaya, Y altadaki baheye bakmasn tenbih-
lemeyi srdryordu. ehovu grmeye gelen dostlar onu,
robdambryla bir Trk divan zerine uzanm bulu
yorlard. zensiz klndan tr zr diliyor, neeli ve
her eye kar merakl grnmeye alyordu. Ama gelen
ler, yanaklannn kkl, yznn balmumu gibi sar
l ve baklarnn baygnl karsnda arplma dn
yorlard. Dr. Rossolimo, btn veremliler gibi, ellerinin
ate iinde, yanaklarnn al al olmasna karn, ehovun,
hastalndan neeli bir aldrszlkla sz ettiini grd.
ehov, iyileeceini umuyor muydu acaba? Yoksa, buna
inanyormu gibi mi davranyordu?
Eskiden, yaz yazmaya balad gnlerde ehovu y
reklendiren air Guiliyorovski ile genliklerinin tuhaflkla
rm anyorlard. Guiliyorovski, bozkrlarda kazaklar ara
snda yapt yolculuu anlatrken ehov: Ah Bozkrlar!
Bozkrlar! Ne mutlu insansn seni nsan, iire ve gce ora
da rastlar. Her ey bronz rengindedir orada. Buradaki gibi
deil! diyordu, sesini ykselterek. Sonra, dudaklarnda o
cuksu bir glmsemeyle gzlerini yumuyor ve ba yast
na dyordu. Guiliyorovski: Bozkr gryordu galiba
diye dnyordu.
Ay sonuna doru ehovun atei dt ve ayaa kalka
cak denli glendi. 31 Maysta, kzkardeine sevinten
uarcasna unlar bildiriyordu: Dn hele bir, bugn
ilk kez izmelerimi ve redingotumu giydim... Yine ilk kez,
arabayla gezintiye ktm... Dr. Taubeye gre, bu koul
larda ehovun Almanyaya gitmesi iin hibir engel kal
mamt. ehov, Olgaya ve kendisine Berlin treni iin bilet
almt bile. Moskovadan 3 Haziran 1904te ayrlacaklard.
Dostlar, iyi yolculuklar dilemeye geldiler. Aralarnda,
yazar Teleov da vard. Teleov, birka h afta iinde, has
tann grnndeki deiikliklere zld. ehov onu, di
vanda otururken karlad. Robdambn stndeydi, ba
ve srt yastklarla desteklenmiti. Bacaklar battaniye
ile rtlyd. ehov, artk dar omuzlu, bumburuuk ve
solgun yzl ufack bir adamd. skeleti km elini uza
tarak ona zgn bir bakla: Yarm gidiyorum. Allaha s
marladk. lmek iin gidiyorum.* dedi.
Grdklerinden ve duyduklarndan sarslan Teleov
susuyordu. Sonradan yle yazacakt: Birbirimizi son kez
grdmze kukum yoktu. Ne kadar da apa'kt bul
O anda, yeniden yksek sesle konumaktan, ayakkabla
rm la grlt yapmaktan korkuyordum. Sevecen bir ses
sizlik gerekliydi. Bu birka szck, ak yrekle karlan
malyd. nk benim iin, hi kukusuz, ehovun o te
miz ve soylu ruhundan gelen son szcklerdi bunlar.
Kendinden sz etmeye yanamayan hasta, edebiyat
grubu ara m b a K ul b arkadalarna selam sylemesini,
onlara mutluluk ve baar dileklerini iletmesini rica etti
Teleov'dan. O zaman, gzlerinde, kanlmaz olana glm
semeyle boyun eme tutumu okunuyordu. Bunine syle
yin, yazsm, daha ok yazsn. Byk bir yazar olacak. Evet,
syleyin bunu benim tarafmdan. Unutmayn!
Teleovun onu grmeye geldiinde grd sayrl
znt, 15 Haziran 1904te, kan-kocann Berline varmasy
la yok oldu bir mucize olarak. Savoy otelinin rahat bir
odasna yerleir yerlemez ehov, kendini daha iyi hisset
ti. Her zamanki gibi, yer deiiklii ona, enerjisini yeniden
kazandryordu. Srekli gebe yaam srdren ehov,
gezilere karak, bedence ve ruha yenileniyordu. Kzkar-
deine yazd ilk mektuplardan balayarak, itahla ye
mek yediini, gzle grlrcesine toparlandn, bacan
daki arlarn ve ishalinin getiini, btn gn, Berlini
dolaarak, dkkanlar gezerek, Tiergartende arabayla ge
zinerek ayakta geirdiini sylyordu. Yabanc bir kentte,

* ehov, lmek in daha i b 'r te rim kullanm t. Am a, Teleov,

A nlar'nda bunu sylem ekten ekinm iti.
kaybolmu iki gezgin olma duygusu, kendini karsna yak
latryordu. Olga ile ilk kez, Rusya dnda bulunuyordu.
Onun yanbanda, yeni bir dnyay kefetmenin ve turist
olarak izlenimlerini birbirlerine aktarm ann sevincini ta
dyordu. Hl bir tek gzel Alman kadnna rastlam ad
n, hepsinin de b e rb a t g iy in d i in i sylyordu alayl alayl.
Buna karn, Berlinde ok rah at yaanyor, doyasya yi
yip iiliyordu. Yaam pahal deil. A tlar besili... Sokak
lar tertemiz, dzen egemen.* diye yazyordu. yimserlie
kaplp, sonradan, b ir sre talyan gller blgesinde kal
may ve Austosa doru stanbuldan geerek Y altaya dn
meyi bile tasarlyordu.
Dr. Tauben hastasn gnderdii verem uzman sekin
doktor profesr Karl Ewald, gelecee olan bu mutlu gve
ni paylamyordu. Profesr Ewald, ehovu zenle yokla
d, elden hibir ey gelmez anlamnda kollarn havaya kal
drd ve her trl tedavinin artk hibir eye yaram ayaca
na inanr gibi, bir ey sylemeden ekip gitti. Dr. Aluler
yle yazacaktr: Acmasz bir eydi bu, kukusuz. Ama,
Ewaldm tutumu, bylesine hasta bir adamn byle bir yol
culua kmasna, hem nereye gitmek iin izin verildiini
anlam amasyla aklanyordu. ehovu gren, Rusya Ha-
b e rle ri 'nin Berlin muhabiri llos da, direktr Sobolevski
ye unlar yazyordu: ehovun gnlerinin sayl olduu
izlenimini edindim. Bana, ar hasta grnd, korkun l
de zayft, ksryordu, en ufak b ir harekette, glkle
nefes alyordu. Hep yksek atei vard.
Ayn gazeteci, ehov ve Olga ile birlikte Potsdam ga
rna gitti. Berlinde gn kaldktan sonra, kar-koca, Ka
ra Ormanda Badenweilere gitmek zere trene bindiler.
llos yle yazyordu: Potsdam gannn kk merdiven
lerini glkle kt. Dakikalarca oturup soluk almaya a
lyordu. Tren kalkarken, yerinden kmldamamasn is
tememe karn, vagonun penceresinden eildi ve tren sar
slrken, bayla uzun uzun iaretler yapt bana.
 K ara Orm ann bat snrnda, B alin krk kilometre
uzanda bulunan tertemiz, sradan ve sessiz kk su
kenti Bad, ehova, iyilemek iin dlenen bir yer gibi g
rnd. Olga ile birlikte, ilk iki gn, bir aile pansiyonun
da geirdiler. Sonra, parayla zel bir ev olan Frederike vil
lasna yerletiler. Villann byk bahesinden, dzgn
aalkl yollar, iyi bakml iekliklere dek ta uzaklarda
ki dalar grnyordu. ehov, ak havada, sabahtan ak
amn yedisine dek, rahat bir koltukta oturuyor, ya da ya
r uzanp kalyordu. Kzkardeine, burada, gnein insan
yakmadm, okadn yazyordu. Blgenin doktoru Sch-
vvhrer yetkiliydi ve sevimli bir yaklam v^rd. Onun
tlediine gre hasta, tam dinleniyor ve yararl besinler
yiyordu: Kakao, bir lde tereya, havanda dvlm yu
laf orbas, ay ve u yku yu k o la y la trm a k iin ilek. e
hov, btn bunlarn o k a rla ta n lk olduunu homurdan
makla birlikte, sonucun doyurucu olduunu kabul ediyor
du. imdilerde daha iyi uyuyor, artk bacaklarnda da a
r duymuyordu. M ariaya, inanlmaz b ir hzla glendii
ni yazyor ve annesine, 13 Haziran tarihli mektubunda y
le diyordu: Salm iyi yolda, belki bir h afta iinde b
tnyle iyilemi olacam. Olga da umutlanyordu. yle ki,
arada bir dilerine baktrm ak iin B ale gidiyor ve koca
sn yalnz brakyordu. Kocasna beyaz faniladan bir giy
si sm arlam ak iin Friburga da gitti.
Bununla birlikte, bir haftalk rahatlk sonunda ehov,
tedirginlik, can sknts ve deiiklik gereksinimi duymaya
balad yeniden. Badenvveilerin Alm anlara zg sessiz ra
hatln vdkten sonra, orada sndrlen bir alev duru
munda olmaktan yaknd: Almanlarn sessizliine ve din
ginliine alamyorum bir trl diye yazyordu kzkarde-
ine, Evin iinde ve dnda, sabahn yedisinde ve le
vakti, berbat bir orkestra bahede almasa, ses seda yok.
Burada insan, bir habbecik yetenek, bir damlack ince
zevk bulamyor. Buna karlk, dzen ve karlkl drst
lk. Bizim Rus yaammz, talyanlarn ve Franszlarn ya
am bir yana, daha bir yetenekli. Dr. Schwhrerin bil
gisi bile, imdi ona gvenilmez grnyordu. Bana bak
yor, yani beni yoklamaya geliyor... Tedavisi, Moskovada
grdklerimden farkl deil. Ayn aptalca kakao, ayn yu
laf orbas.* imdiden Bademveilerden ayrlm ak onun iin
sz konusu olmadndan, ok baya bulduu Frederike
villasn brakp orann en iyi oteli olan Sommer oteline
yerleerek sabrszln yattrd. Orada, odasnn balko
nuna oturmak ve saatlerce, kardaki postahane dolayla
rnda insanlarn gidip geliini seyretmek houna gidiyor
du. Hep, yolculuk tasarlar yapyor, izlenecek yollar in
celiyor, Trieste ya da M arsilyann eitli vapurlarnn Odes-
saya kalk tarihlerini soruyordu.
Bu arada, bir scak dalgas Badenweileri kasp kavu
ruyordu. Bu ar ve nemli havada, akcierleri, yar yarya
harabolan ehov, boulur gibi oluyordu. Rossolimoya un
lar yazyordu: Burada scak dayanlr gibi deil. Yangn
var, diye baras geliyor insann.** Bu kavurucu scak
yznden mi, yoksa yer deitirmesinden mi, gcn yi
tirm iti yeniden. Almanyaya geldiinden beri, ilk kez,
umutsuzluunu sevgili M ariaya sylemezlik edemiyordu:
Lezzetli yemekler yiyorum. Ama, az geliyor ve midemi bo
zuyorum. Burann tereyan yiyemiyorum. Hi kuku yok,
midem her zaman hasta. Buna, perhiz yapmaktan, yani
hibir ey yememekten baka are yok. Nefes alp verme
glne gelince, yine bir tek are var: Kmldamamak.
Mektubu, M ariannkiyle kesiti. M aria ona, sal iyi ol
duuna gre, kardei vanla birlikte, Kafkasyaya gitmeye
hazrlandn bildiriyordu. Kendine iyi bak Sevgili Anto-
a, diye yazyordu, ksrmemeye ve daha ok yemek ye
meye al, gcn topla ve eve dn.
29 Haziranda ehov, zorlu bir kriz geirdi ve kalbini
desteklemek iin doktor ona morfin inesi ve oksijen bu

* M aria 'y a 21 Haziran 1904 tarih li mektup.

* * 28 Haziran 1904 tarih li mektup.
usu yapmak zorunda kald. Nabzlar normale dnnce
hasta, dingin b ir gece geirdi. Ama, ertesi gn, yeniden
bir baygnlk geirdi. Rus basnnn iki muhabiri Baden-
vveilere koarak, gazetelerine, telgrafla, kayg verici sa
lk bltenleri yolladlar. Bu ikinci rahatszl da atlatan
ehov, bilinle ve dingin dingin, Berlin bankasna, bundan
byle btn demeleri kars adna gnderme emri verdi.
Ona, bu nlemlerin nedenini soran Olgaya, kaamakl,
bir yant verdi: te byle, ne olur ne olmaz.
1 Temmuzda ehov, kendini iyi hisseder buldu ve ga
zete m uhabirleri iyimser bltenler gnderdiler: Y rek d a
yan yor. Gn alarm s'.z g eti, diye/A kam a doru hasta,
gndr baucundan ayrlmayan Olgamn, otel parknda ge
zinmesini istedi direte direte. Olga, geri dndnde, e
hov ona, niin aaya inip yemek yemediini sordu. Olga,
gngun henz almadn syledi ona. Doru deildi bu.
Gongu ne ehov duymutu ne de Olga. Olga, yatann ya
nndaki kk bir divana uzanrken ehov ona: Niin z
gnsn diye bana kakt ve zayf bir sesle, durmadan uy
durduu bir yky anlatm aya balad. Olay, moda olan
bir su kentinde geiyordu. Burann mterileri, besili ban
kaclardan ve a l y a n a k l ngiliz v e A m erikal tu ristlerden
oluuyordu. Bu zenginler topluluu, gezintiler yapa yapa
itahlarn ayor ve akam, karnlar zil alan neeli tu
rist kafilesi olarak, kendilerini bekleyen lezzetli yemekleri
dleye dleye otele dnyorlard. Otele geldiklerinde,
ba ann ortadan kaybolduunu ve yemek verilemeye
ceini reniyorlard. yknn bu noktasna gelen ehov,
bu midelerine dkn insanlan alayl alayl anlatm aya
koyuluyordu. Divann zerinde bzlp kalm olan Olga,
srekli i skntsna karn, glmekten kendini alamyor
du.
Az sonra, ehov uykuya dald. Ezici bir scak oday
kavuruyordu. Hasta, kesik kesik nefes alyordu. Ama, yz
dingin grnyordu. Birka saat sonra, birden uyanverdi
saat yarmd ve doktoru istedi. Yaamnda, ilk kez karsn
dan byle bir istekte bulunuyordu. lgna dnen Olga,
kendini yalnz ve ok aresiz buldu, hepsinin de, oktan
uyumu olmas gereken tanm adk insanlarla dolu bu b
yk Alman otelinde. B ir duraklam a anndan sonra, bitiik
odada iki Rus rencisinin kaldn anmsad ve bir kou gi
dip onlar uyandrd. rencilerden biri, Dr. Schwhreri a
rm aya gitti acele acele. Olga yle yazacakt: Bu bou
cu Temmuz gecesinin sessizlii iinde, kumlar trdatan
ayak seslerini duyuyorum onun hl.
Yksek ate, sayklatyordu ehovu. Gzleri akr a
kr, bilinmeyen bir denizciden sz ediyor, Japonlarla ilgili
birtakm sorular soruyordu. Ama, Olga, ehovun gs
ne bir buz torbas koymaya kalknca, birden kendine gel
di ve glmseyerek: Bombo bir kalbin stne buz koy
ma dedi.
Pencerelerin ardna dek ak olmasna karn, ehov
un alm ter iindeydi. Soluu kesiliyordu. Dr. Schwhrer,
sabahn ikisinde geldi. Onu grnce ehov, yastktan ba
n kaldrd. Ardndan da, son bir nezaket refleksine uya
rak, Alm anca bilgisine dayanp, dingin ve ciddi: ch
sterbe (yani lyorum) dedi. Doktor ona hemen bir kfu-
ri inesi yapt. Sonra, kalp yant vermeyince, bir oksijen
tp getirtm elerini istedi. Sonuna dek bilinli olan ehov,
kesik kesik bir sesle kar kt: Artk her ey gereksiz.
Tp gelmeden nce, bir kadavra olacam. O zaman, Dr.
Schwhrer b ir ie ampanya getirtti.
ehov, kendine uzatlan barda ald ve Olgaya dne
rek, am as bir glmsemeyle: Nicedir ampanya ime
mitim dedi. ampanyay yudum yudum iti. Ve sol ya
nna uzand. Biraz sonra, nefes almyordu artk. Yaam
dan lme gemiti, her zamanki sadelikle. Gnlerden 2
Temmuz 19G4t. Kk sarkal saat, sabahn n gs
teriyordu. Siyah kanatl bir gece kelebei pencereden ie
ri girmi, yanan lam baya arpyordu deli deli. Cenazenin
drt bir yanndaki bu youn rpnma, sonunda, ekilmez
oluyordu. Birka avutma szcnden sonra, doktor ekip
gitti. Birden, neeli bir patlam a oldu: ampanya iesinin
tpas frlam ve kpkler, ienin aznda boncuk boncuk
olmutu. Kelebek, ak pencereyi buldu ve scak gecede yi
tip gitti. Sonradan, sessizlik ve hareketsizlik oldu yeniden.
Sonunda gn d, kularn cvltlar ve yapraklarn h
rtlar ile. Olga, bylenmi gibi, kocasnn yznden
ayramyordu gzlerini. Dingin, glmseyen, ve her eyden
haberli bir yzd bu. Olga yle yazacakt: Hibir insan
sesi duyulmuyordu, gnlk yaamn alkants yoktu, yal
nz gzellik, dinginlik ve lmn bykl vard.

Olga, kocasnn cesedinin Moskovaya gtrlmesi iin

gerekli nlemleri almt. Cenaze, Moskovadan 9 Temmuz
1904te topraa verilecekti. O gn, dostlar, cesedi getiren
trenin geliinde hazr bulunmak iin, Nikola garnda top
landlar. Moskovanm sevecenlikle barna bast yazarn
tabutunun zerinde byk harflerle Istridye T am acl
yazl yeilim trak bir vagonda yolculuk ettiini grnce
akna dndler. Gorki, fkeden boulacak gibiydi. Kar
sna unlar yazyordu: Yreim skyor, ulumak, hn
gr hngr alamak, kzgnlk ve fkeden tepinmek ze
reyim. Cesedinin kirli bir am ar sepetinde yolculuk et
mesi, onun umrunda olmazd. Ama, bizim, bir Rus toplu
mu olarak, stnde istiridye tam acl yazl bir vagon
da getirilmesini balayamam. Anlar'm da. unlar yaza
cakt: Bu vagonun kirli yeil lekesi, tkenmi dman kar
snda sevinli bayaln kocaman glmsemesi gibi geli
yor bana. Bununla birlikte, bu ac alay, ou kez ykle
rinde ve oyunlarnda, yaamn sam aln vurgulayan e-
hov'un tarz deil miydi? Garn peronunda, askeri bando
bir lm mar alm aya balam t bile. Cenaze alay olu
uyordu. lye sayg gstermeye gelen dostlarn bir bl
m yrye katldlar. Gerekte, ou kimse, niin sava
mziiyle ehovun topraa verilmekte olduunu anlamyor
du. Ama, resmi makamlarn, olaya bir kahram anlk havas
vermesini vyorlard. Sonradan M anuryada len ve
gara Yazarn cenazesiyle ayn zamanda getirilen general
Kellerin tabutu arkasnda gittiklerini rendiler. Byk al
tndan glerek yoldan dndler. Istridyelerden sonra, by-
lesi bir yanlg! Bu cenaze treninde her ey baarszla
uramt.
ehovun, yz kiiden oluan cenaze alay, iri beyaz bir
at stndeki bir komiserin ardnda, gardan ayrld. ni
versite rencileri tabutu omuzlarnda tayorlard. Olga,
onlarn arkasndan yryordu. Ayaklarn altndan bir toz
bulutu ykseliyordu. Gorkinin nnde, gen e v lile r g ib i
g iyin m i, yeni ayakkablar ve alacal bulacal kravatlary
la iki avukat, kpeklerinin aklll ve villalarnn rahatl
zerine konuuyorlard. Ak mor giysili, yzn dan-
telal emsiyesiyle koruyan bir bayan, yanndaki yal, gz
lkl bir adama ehovdan Ah, olaanst, nazik ve ok
nkteciydi diye sz ediyordu, yayvan yayvan. Gorkiye
yle geliyordu ki, evresinde kimse, Rusya'nn urad y
kmn neminin farknda deildi.
Cenaze alay ilerlerken, katlanlar artyordu. nsanlar
apkalarn ellerine alp istavroz karyorlard. renciler,
m erakllarn oseyi kapatmasn nlemek iin, elele halka
lar oluturuyordu. Yol boyunca, tramvaylar, arabalar dur
mutu. Y aya kaldrmlarn dolduran aylaklar, yanyana gi
den Gorki ile alyapin'i parm aklaryla gsteriyorlard bir
birlerine. Kimileri de ulamak istiyordu onlara. Ksa din
sel ayin iin, birkez duruldu, zellikle Sanat Tiyatrosu ve
Rus Dncesi binas nnde. ok gemeden, ehovun
Moskovaya yeni gelen annesi, kz ve erkek kardeleri ce
naze alaym a katldlar. Tren grevlilerine kendilerini ta
ntmak iin tartm alar gerekti: Brakn beni, brakn kar
deime yaklaaym diye baryordu Maria.
Byk bir kalabalk tabutu izliyordu. Novodiyevii
m anastrna gelince, kalabalk kap nnde topland, bir
birlerine dirsek vura vura ieri girmeye alyorlard. n
sanlar yolu tkamlard. ti-kak iinde tabutu tayan
lar, lnn ailesi, yaknlan, m ezara kadar glkle yol aa
bildiler kendilerine. Kalabalk, arkalanndan, kfrler ve
yaknm alarla p, mezarla dald, h alan krp, par
m aklklar devirip iekleri ineyerek. Gzleri yalar iin
de alyapin, Gorkiye: Bu ayaktakm iin yaad, alt
ve retti dedi iinden isyan ederek.
ehovun cesedinin konulaca ukur, babasnnkinin
yannda kazlmt. Sylev eken olmad. Tabut ukura in
dirilirken, sonunda yatan kalabalk, ller iin E b ed i A n
ilahisini okudu. Sonra Olga, lnn ailesi, dostlar, ak
mezarn nnde ararda yrdler ve kapa bouk bouk
ses karan uzun sandukann zerine toprak attlar. On
dan sonra, ukur dolduruldu ve demet demet iek da al
tnda kayboldu. zntden akna dnen kadn, anne
si, kzkardei ve ei, bundan sonra ehovun altnda din
lenecei bu iek dandan gzlerini ayramyorlard.*
Ertesi gn, m ezarlkta dinsel bir ayin yapld. Mezara
glge salan hlam ur aalan, batan gne altnda yaldz
yaldzd. B ir kilise korosu, umutsuzlua aran yumuak
bir ilahi okuyordu. Birka dost, ehovun ailesini epeev
re sarmt. Trenin sonunda, Kuprin, ehovun annesinin
nnde eildi, b ir ey sylemeden, elini pt. Anne: Ba
kn, neler geldi bamza! Antoa yok artk. dedi.
Mezarm nnde sylenen tek lba sylevi bu oldu.
Tum turakl szlerden nefret eden ehovun ok houna
giderdi bu arballk.

* ehovun annesi, olundan sonra on be yl yaad. M aria , Rus

Devrirnlnden sonra, Y alta'daki ehov M ze s Inin m diresi o!du ve
1957de 94 yanda ld. eho vun kars O lga Knlpper, parlak ti
yatro mesleini srdrd ve 1959'da 89 yanda ld.
ehov ve ailesi, 1874 de Taganrogda. Ayaktakiler: van, Anton, N ikola, Aleksandr ve
days Mitrofan Egorovi. Oturanlar: Miel, M aria, kz ve erkek kardeleri, ehovun babas
ve annesi, teyzesi ve yeeni.

ehov 1890 da ailesi ve dostlaryla birlikte. ehov (oturan) ve kardei Nikola,

Yanbanla oturan kardei Miel. 1881'de M oskovada.
ehov alma odasnda, Yalta 1900.
ehov, Yaltadaki kk nnde,1904.
ehovun Yaltadaki yatak odas.
Sf(i\/<t'.s'/a tv M .P. Lilina, Vanya Daynn bir sahnesinde.
Henri Troyat; Dostoyevski, Tolstoy, Gogol biyog
rafilerinden sonra, Rus yaznnn daha nce
kilere benzemeyen byk bir ustasnn, Arton
ehovun yaamn ve yaptlarn ele alyor bu
son incelemesinde. Byk yk ve oyun ustas
Anton ehov, ksa sren yaamnda (1860-
1904), dnya yaznna saysz ksa yk ve
be esiz oyun (vanov, Mart, Vanya Day,
K zkarde, Vine Bahesi) kazandr
mtr.
Henri Troyat, ehov'un bandan sonuna
yaamn, yakn gemiini Rus toplumuyla
karlatryor ve bu donemin sorunlarn,
yazarlarn da sergiliyor.
ehovun karmak ve zengin yaamyla sana
tnn gizlerine inmeye alan bu yapl dili
mize Vedat Gnyol kazandrd

V /

5000 TL