1

ATATÜRK ‹LKELER‹ VE ‹NKILAP TAR‹H‹-I

Amaçlar›m›z

N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Osmanl› Devleti’nin klasik döneminin sonundaki s›n›r genifllemelerinin nas›l

N
ortaya ç›kt›¤›n› aç›klayabilecek,
XVII. yüzy›lda yaflanan buhran›n sebeplerini ve bunlar›n dönemin ayd›nla-

N
r›nca nas›l de¤erlendirildi¤ini aç›klayabilecek,
XVIII. yüzy›lda yaflanan Lale Devri ve Nizam-› Cedit uygulamalar›n› ana hat-

N
lar›yla aç›klayabilecek,
III. Selim ve II. Mahmud dönemi yenilik çabalar›n› karfl›laflt›rarak beklenti ve

N
neticelerini de¤erlendirebilecek
XIX yüzy›lda Osmanl› Devleti’nin, iç isyanlar›n yan› s›ra ‹ngiltere, Fransa ve
Rusya ile askerî, ekonomik ve siyasi iliflkilerini analiz edebilecek bilgi ve be-
cerilere sahip olacaks›n›z.

Anahtar Kavramlar
• Klasik Dönem • Buhran
• Lale Devri • Nizam-› Cedit
• Ekonomik Ba¤›ml›l›k

‹çindekiler
• OSMANLI DEVLET‹’N‹N
DURAKLAMA DEVR‹NE GENEL B‹R
BAKIfi
• OSMANLI DEVLET‹’NDE BUHRAN,
Osmanl› YEN‹LEfiME VE EKONOM‹K
Atatürk ‹lkeleri ve BA⁄IMLILIK SÜREC‹ (1700-1838)
Devleti’nde
‹nk›lap Tarihi-I Yenileflme Çabalar› • OSMANLI YEN‹LEfiMES‹NDE
DÖNÜM NOKTASI III. SEL‹M VE
N‹ZAM-I CED‹T
• II. MAHMUT DÖNEM‹ GEL‹fiMELER‹
VE YEN‹L‹KLER‹ (1808-1839)
 Osmanl› Devleti’nde
Yenileflme Çabalar›

OSMANLI DEVLET‹’N‹N BUHRAN DEVR‹NE

GENEL B‹R BAKIfi
17. yüzy›ldan 18. yüzy›l›n bafl›na kadar olan dönem Osmanl› Devleti’nin Durakla-
ma Dönemi olarak adland›r›l›r. Baz› tarihçiler duraklama dönemini Kanuni Sultan
Süleyman’a kadar götürmektedir. Baz›lar› ise dönemin 1579’da Sokullu Mehmet
Pafla’n›n ölümünden sonra bafllad›¤›n› ifade etmektedir. Gerçekten de 16. yüzy›-
l›n ikinci yar›s›ndan itibaren Osmanl› s›n›rlar› dâhilinde devlet teflkilat› ve sosyal
hayatta birtak›m aksakl›klar bafl göstermeye bafllam›flt›r. Ancak bu aksakl›klar fe-
tihleri ve devletin genifllemesini durduramam›flt›r. Bu nedenle 17. yüzy›l›n sonu-
na kadar yaklafl›k yüz y›l süren bu dönemin Duraklama Dönemi yerine Buhran
Dönemi olarak adland›r›lmas› daha do¤ru olacakt›r. Çünkü Osmanl› Devleti’nin
fetih ve zaferlerinin duraklamad›¤›, ancak iç ve d›fl nedenlerden kaynakl› olarak
devletin idari ve askerî teflkilat›nda, iktisadi ve sosyal hayatta bir buhran yafland›-
¤› görülmektedir.
Devletin en parlak y›llar›n› yaflad›¤› Kanuni Sultan Süleyman Dönemi’nden he-
men sonra Sokullu’nun sadrazaml›¤› ve II. Selim’in padiflahl›¤› s›ras›nda, 1571’de
yaflanan ‹nebaht› ma¤lubiyetine ra¤men, K›br›s’›n fethi tamamlanm›flt›r. 1574’te
Tunus ele geçirilmifl, 1578’de Fas’ta kazan›lan el- Kasrü’l-kebir zaferiyle de Osman-
l›lar›n nüfuzu Kuzey Afrika’n›n en bat› ucuna kadar genifllemifltir.
Ayn› dönemde Osmanl›lar do¤u s›n›rlar›n› da geniflletme çabas› içerisine gir-
miflti. fiah Tahmasp’›n ölümünden sonra zay›flamaya bafllayan Safeviler (‹ran) üze-
rine 1578’de yürüyen Osmanl› ordusu, böylece 12 y›l sürecek olan Osmanl›- Safe-
vi savafl›n› bafllatm›fl oldu. Bu savafl sonunda Osmanl› topraklar›n›n do¤u s›n›r› Ha-
zar Denizi’ne kadar geniflledi. fiah Abbas, 1622’de Safevilerin kaybettiklerini geri
almak üzere on yedi y›l sürecek bir savafl bafllatt›. Bu savafl s›ras›nda fiah Abbas’›n
ele geçirdi¤i yerler ise ölümünden sonra tahta geçen fiah Safi döneminde IV. Mu-
rat’›n bizzat idare etti¤i seferlerde geri al›nd›. 1639’da imzalanan Kasr-› fiirin Ant-
laflmas› ile de bugünkü Anadolu-‹ran s›n›r› çizilmifl oldu.
Bu dönemde, Osmanl› Devleti geleneksel Do¤u- Bat› siyasetin yan›nda Kuzey
siyaseti takip etmifltir. Devletin buraya yönelmesine 1594’ten itibaren bafllayan
Kossak sald›r› ve ya¤malamalar› neden olmufltur. Kossaklar 1615, 1620 ve 1624 y›l-
lar›nda ‹stanbul’un Karadeniz k›y›lar›na kadar inmeyi baflarm›flt›r. Bu ak›nlar Os-
manl› Devleti’ni büyük oranda zarara u¤ratm›fl, ülke içinde bu dönemde k›tl›¤›n
bafl göstermesine de sebep olmufltur.
4 Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi-I

Kossaklar, 1649’da yar› ba¤›ms›z bir devlet kurmufllar ve 1654’te Rus Çarl›¤›’na
ba¤lanm›fllard›. Bu durum Osmanl› Devleti için Kossak tehlikesini daha da büyüt-
müfl, bunun üzerine 1672’de Osmanl› ordular› Lehistan seferine ç›km›flt›. 1676’da
imzalanan Zoravna Antlaflmas› ile Osmanl›lara tabi olan Kossaklara Lehistan s›n›r-
lar› içinde kalan topraklar›n›n geri verilmesi kararlaflt›r›ld›.
1593 y›l›ndan itibaren bafllayan Osmanl›-Avusturya savafllar›, 1606’da imzala-
nan Zitvatorok Antlaflmas› ile sonuçland›. Osmanl› Devleti Avusturya karfl›s›ndaki
üstünlü¤ünü anlaflma metninde de göstermekteydi. 1618’de Protestan ve Katolik
pek çok Avrupal› devlet aras›nda bafllayan Otuz Y›l Savafllar› 1648’de imzalanan
Vestfalya Antlaflmas› ile sona erdi. Osmanl› Devleti, Do¤u Akdeniz’de hâkimiyeti-
ni sa¤lamak için 1645’te Girit Seferi’ni bafllatt›. Uzun muharebelerden sonra 1669’da
Girit fethedildi. 1656’da Köprülü Mehmet Pafla kumandas›nda Limni ve Bozcaada
al›nd›. 1662’de Osmanl› ordusu Erdel’e (Romanya) girdi. 1663’te Uyvar’›n (Slovak-
ya) fethiyle bat›daki en genifl s›n›rlara ulafl›ld›.
17. yüzy›l›n son çeyre¤inde bat›da, Katolik Habsburglar›n bask›s›ndan kurtul-
mak amac›yla Protestan Macarlar Osmanl› Devleti’nden yard›m ça¤r›s›nda bulun-
du. Bunun üzerine Osmanl›lar, Merzifonlu Kara Mustafa Pafla önderli¤inde 1683’te
Viyana’ya ikinci bir sefer düzenledi. 1683 Nisan’›nda yola ç›kan ve Temmuz ay›n-
da Viyana’y› kuflatma alt›na alan Osmanl› ordusu, Leh kuvvetlerinin yard›ma gel-
mesi üzerine bozguna u¤rayarak geri çekildi. Viyana bozgunundan sorumlu tutu-
lan Kara Mustafa Pafla ise Belgrat’ta idam edildi.
Osmanl›lar›n Viyana’da bozguna u¤rat›lmas› Avrupa devletlerinin moralini yük-
seltti. Avusturya, Lehistan ve Venedik aras›nda Kutsal ‹ttifak kurularak Osmanl›la-
ra karfl› sald›r›ya geçti. Bu ittifaka 1686’da Ruslar da kat›ld›. Osmanl›lar, 1697’de
Zenta Bozgunu’ndan sonra bar›fl yapmak zorunda kald›. 1699’da imzalanan Karlof-
ça Antlaflmas› ile Osmanl› Devleti Macaristan’dan çekildi. Bu antlaflmayla Osmanl›
Devleti Balkanlar’da ve Ukrayna’da genifl çapta toprak kayb›na u¤rad›.

XVII. Yüzy›l Buhran›’n›n Sebepleri

Duraklama ad› verilen bu dönemde Osmanl› Devleti, II. Viyana Bozgunu’na kadar
fetihlerini sürdürmüfl; do¤u s›n›r› Hazar Denizi’ne, bat› s›n›r› Erdel (Romanya)-Uy-
var’a (Slovakya) ulaflm›flt›. Kuzey s›n›r› Bat› Ukrayna’ya kadar dayanan, Kuzey Af-
rika’y› en bat› ucuna kadar fetheden Osmanl› Devleti, Tunus, K›br›s ve Girit’i de
hâkimiyetine alm›flt›r. Ancak bu baflar›lar›na ra¤men Osmanl› Devleti, iktisadi ve
sosyal hayatta meydana gelen dönüflümlerle birlikte güçlenen Avrupa’da meydana
gelen bu geliflmelerden kaç›n›lmaz olarak olumsuz etkilenmifltir. Bu baflar›lara ra¤-
men Osmanl›’n›n askerî gücünün Avrupa karfl›s›nda eski ihtiflam›n› ve kuvvetini
büyük oranda kaybetmifl oldu¤u anlafl›lm›flt›r. Öte yandan askerî zaferler kazan-
mak gayesiyle devletin bütün maddi kaynaklar›n›n seferber edilmesi, zaten Avru-
pa’da yaflanan iktisadi geliflmeler karfl›s›nda zay›flamaya bafllam›fl olan Osmanl›
ekonomisini ciddi bir dar bo¤aza sokmufltur. Haçova, Osmanl› zaferiyle sonuçlan-
m›flt›r ancak Zitvatorok Antlaflmas›’yla Osmanl›lar Macaristan’da Habsburg impara-
torlu¤u ile eflit imparatorluklar oldu¤u ilkesini kabul etmek zorunda kalm›flt›r. E¤-
ri ve Kanije d›fl›nda da bu zafer ganimet getirmemifltir. Safevilerle savaflta Osman-
l›lar Ba¤dat’› almay› baflarm›flt›r. Azerbaycan’›n Safeviler’de Irak’›n ise Osmanl›lar-
da kalmas›yla bir Osmanl›-Safevi dengesi sa¤lanm›flsa da 60 y›l süren bu savafl Os-
manl› Devleti’ni iktisaden oldukça yormufltur. 25 y›ll›k mücadelenin sonunda Girit
al›nm›flt›r ancak bu savaflta Osmanl› deniz gücünün Avrupa denizcili¤ine göre ge-
ri kalm›fl oldu¤u ortaya ç›karken uzayan savafl Hazine’yi tüketmifltir. Bat› Ukrayna
 S O R U S O R U

D‹KKAT D‹KKAT

N N
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
1. Ünite - Osmanl› Devleti’nde Yenileflme Çabalar› 5

Osmanl›lara ba¤lanm›fl olmas›na ra¤men k›sa bir süre sonraAMAÇLARIMIZ

Osmanl›lar buradan AMAÇLARIMIZ
çekilmek zorunda kalm›flt›r.

Osmanl›lar›n reform önerilerinde idealize ettikleri klasik dönemin K ‹ (1300-1600)

T A P idari, K ‹ T A P
kültürel ve sosyal özellikleri hakk›nda genifl kapsaml› bilgi için Halil ‹nalc›k’›n “Osmanl›
‹mparatorlu¤u Klasik Ça¤(1300-1600)”, adl› kitab›n› (Yap› Kredi Yay›nlar› ‹stanbul 2003)
okuyabilirsiniz. TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON

Avrupa’n›n Roma ‹mparatorlu¤u’nun y›k›l›fl›ndan itibaren kaydetmifl oldu¤u gelifl-

meyi incelemeden ve göz önünde bulundurmadan Osmanl› Devleti’nin 17. yüzy›l-
‹NTERNET ‹NTERNET
da yaflad›¤› buhran› anlamak ve kavramak mümkün de¤ildir. Avrupa, 11. yüzy›lda
kuvvetli siyasi birli¤in bulunmad›¤› derebeylikler görüntüsünden, 14. yüzy›ldan iti-
baren h›zla kurtularak merkezileflmeye bafllam›flt›r. Mutlak hükümdarl›k rejimleri-
MAKALE MAKALE
nin güç kazanmas›yla birlikte, 16. yüzy›lda, Avrupa’da sömürgecilik hareketi bafl-
lam›fl ve Osmanl› yönetimince asla benimsenmeyecek olan bu yöntem Avrupa’ya
büyük zenginlik getirmifltir. Kilisenin birli¤inin sars›lmas›yla birlikte yaflanan Re-
form ve Rönesans devirleri, 17. yüzy›ldan itibaren Ayd›nlanma Ça¤›’na girilmesine;
bilim, teknoloji, felsefe ve kültür alan›nda Avrupa’n›n büyük aflamalar kaydetme-
sine yol açm›flt›r. Teknolojik geliflmelerin nimetlerini askerî alanda toplayan ve sö-
mürgelerden elde edilen gelirlerle hazinelerini dolduran Avrupal› devletler, 17.
yüzy›ldan itibaren Do¤u’nun büyük imparatorlu¤u Osmanl›lara karfl› büyük bir
avantaj elde etmifltir. Osmanl› Devleti ise rakiplerinin sa¤lad›¤› bu geliflmeler kar-
fl›s›nda rekabet edemeyerek eski iktisadi ve askerî gücünü kaybetmeye bafllam›fl-
t›r. Bu durum, devlet teflkilat›nda ve sosyal hayatta da bozuklular›n bafl gösterme-
sine yol açm›flt›r. Avrupa’daki geliflmelere paralel olarak yaflanan bu buhran›n›n
sebeplerini flöyle s›ralamak mümkündür:
1. Avrupa’n›n kuvvetli merkezî hükûmetler kurmas›, sömürgecilik yoluyla zen-
ginleflmesi ve bilim, teknoloji, felsefe ve kültür alan›nda büyük geliflmeler
kaydetmesi.
2. Co¤rafi Kefliflerle ‹pek Yolu gibi Osmanl›lar›n hâkimiyetindeki eski ticaret
yollar›n›n önemini kaybetmesi.
3. Hanedan ve devlet adamlar›n›n iyi yetiflmemifl olmas›.
4. Merkezî otoritenin zay›flamas› ve iltizam sistemine geçiflle birlikte mültezim-
lerin (vergi tahsildarlar›) köylü üzerindeki bask›y› art›rmas› üzerine yoksul-
luk ve isyanlar›n artmas›. (Celali ‹syanlar› vb.)
5. Yeniçeri Oca¤›’n›n ve askerlik teflkilat›n›n bozulmas›, savaflta elde edilen ga-
nimetlerinin azalmas›.
6. Devletin s›n›rlar›n›n genifllemesiyle birlikte merkezî otoritede yaflanan
sorunlar.
Yüzy›l›n bafl›nda Osmanl› devlet adamlar›n›n pek ço¤u son 15 y›l dört cephe-
de savafl›ld›ktan sonra 1699’da imzalanan Karlofça Antlaflmas›’yla al›nan kötü so-
nuçlar sebebiyle önce devletin iç durumunun düzeltilmesi gerekti¤i fikrinde birlefl-
miflti. Çünkü ancak bu flekilde devletin kaybetti¤i topraklar›n geri al›nmas›n›n
mümkün olabilece¤ine inan›lmaktayd›. Öte yandan Kap›kulu askerleri 1703’te is-
yan etmifl ve Edirne Vakas› olarak an›lan bu olayda II. Mustafa tahttan indirilerek
fieyhülislam Feyzullah Efendi de öldürülmüfltü. Edirne Vakas›, Osmanl› devlet
adamlar›na iç meselelere e¤ilmenin art›k kaç›n›lmazl›¤›n› ve yap›lacak ilk iflin de
merkezî otoriteyi güçlendirmek oldu¤unu aç›kça göstermiflti.
6 Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi-I

Devrin Âlimlerinin Kaleminden Buhran

Osmanl› Devleti’nin yaflad›¤› buhran 16. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren baz›
Osmanl› devlet adamlar› ve âlimleri taraf›ndan fark edilmifl ve durumun iyilefltiril-
mesine yönelik olarak çeflitli tedbirler üzerinde durulmufltur. Dönemin ayd›nlar›
taraf›ndan devletin içinde bulundu¤u bu durum “tereddî ve tagayyür (yozlaflma
ve bozulma)” olarak nitelendirilmifltir. Halep Defterdar› Gelibolulu Mustafa Âli
Efendi 1581’de yazd›¤› Nasihatü’s-Selatin adl› eserinde buhrana sebep olarak
“devlet adamlar›n›n niteliksizleflmesi”ni göstermektedir. Bosnal› Bilgin Hasan Kâ-
fi ise 1595’te yazd›¤› Usûlü’l-Hikem fi Nizami’l-Âlem adl› eserinde, buhrana “dev-
let düzeninde eski kurallar›n terk ediliflinin ve askerî alanda teknolojik olarak ge-
ri kalm›fll›¤›n” yol açt›¤›n› söylemektedir. Manisal› Defter Emini Aynî Ali, Risale-i
Vazife-haran ve Merâtib-i Bendegân-› Âl-i Osman adl› eserinde “t›mar sisteminin
bozulmas›, makam sahiplerinin günlük ç›kar pefline düflmesi, askerî teflkilat›n bo-
zulmas›, rüflvetin artmas›, hazinenin boflalmas›” gibi geliflmelerin Osmanl› Devle-
ti’nde bir buhran yaflanmas›na yol açt›¤›n› ifade ederken devletin devaml›l›¤› için
flart olan kurumlar›n (reaya, hazine ve asker) bozuldu¤unu yazmaktad›r. 17. yüz-
y›l›n ilk yar›s›nda da âlimler buhran›n nedenini ve çözümünü aramaya devam et-
mifltir. Göriceli Koçi Bey IV. Murat’a (1623-1640) sundu¤u risalesinde, buhran›n
köklerini Kanuni Dönemi’ne kadar götürerek, “reaya, memleket ve hazine kayb›-
na rüflvetçili¤in sebep oldu¤unu” ifade etmifltir. Rüflvetçili¤in artmas›n› ise nitelik-
siz devlet adamlar› ve yöneticilerin varl›¤›na ba¤lam›flt›r. Dönemin âlimlerinden
Kâtip Çelebi ise Mizanü’l- Hak fi ‹htiyari’l-Ehakk adl› eserinde Osmanl› medrese-
lerinin bozulmufl olmas›n› devletin bir buhran devrine girmesine sebep olarak
gösterir. Ona göre medreseler taassup içine düflmüfltür oysa âlimler pozitif bilim-
ler ve felsefeye yönelmelidir.

OSMANLI DEVLET‹’NDE BUHRAN, YEN‹LEfiME VE

EKONOM‹K BA⁄IMLILIK SÜREC‹ (1700-1838)
II. Mustafa’dan sonra tahta ç›kan III. Ahmet (1703-1730) iç ve d›fl siyasette bar›fl or-
tam›n› korumaya özen gösterdi. Ancak Rusya’n›n (bask› ve tecavüzleri neticesin-
de) Osmanl› Devleti, Rusya ile savaflmaya mecbur kald›. Rusya’n›n Orta Asya’daki
yay›lma siyaseti ve Balkanlar’da yürüttü¤ü Slavlaflt›rma hareketi tehlikeli boyutlara
ulaflmas› üzerine 1711 Bahar›nda bafllayan Prut savafl›yla Rus ordusu bozguna u¤-
rat›larak Azak Kalesi geri al›nd›. Hemen ertesinde 1715’te Venedik ile yap›lan sa-
vafltan sonra da Mora yeniden Osmanl› hâkimiyetine geçti. Savafllarda kazan›lan
bu baflar›lara ra¤men diplomatik görüflmelerde ayn› baflar› gösterilemedi¤i gibi
1715-1718 y›llar› aras›nda süren Avusturya savafl›nda ise Osmanl› Devleti ma¤lup
olarak 21 Temmuz 1718’de Pasarofça Antlaflmas›’n› imzalamak zorunda kalm›fl ve
S›rbistan’›n önemli bir k›sm›n› kaybetmiflti.

Lale Devri (1703-1730)

Osmanl› Devleti, art›k kaybetti¤i topraklar› geri alma umudunu tamam›yla kaybet-
meye bafllam›flt›. Böylece mutlak bir bar›fl siyaseti izlenerek devletin iç yap›s›nda
baz› düzenlemelerin gündeme gelece¤i Lale Devri’ne girilmifl oldu. 1718- 1730 y›l-
lar› aras›n› kapsayan bu yenileflme dönemine, ‹stanbul’da yo¤un olarak lale yetifl-
tirilmesinden ve lalelerin dünyaya yay›lm›fl olmas›ndan dolay› bu isim verilmiflti.
III. Ahmet döneminde devlet erkân›, Pasarofça yenilgisinden sonra Avrupal›lar›n
üstünlü¤ünün nedenlerinin araflt›r›lmas› gere¤i üzerinde durarak Osmanl›n›n Av-
 1. Ünite - Osmanl› Devleti’nde Yenileflme Çabalar› 7

SIRA S‹ZDE
rupa tarz›ndaki ilk yenileflme hareketini bafllatt›. Bu amaçla Damat ‹brahim Pafla SIRA S‹ZDE
döneminde Avrupa’ya gönderilen elçilerin say›s› art›r›ld›. Bu elçiler diplomatik ilifl-
kileri sürdürmenin yan› s›ra Avrupa’n›n kültür, sanat, sanayi,Dtar›m ve askerîyesi
Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
hakk›nda incelemeler de yaparak Saray’a raporlar sunmaya bafllad›. 1720-1721 y›l-
lar› aras›nda Paris’te bulunan Yirmi Sekiz Mehmet Çelebi’nin raporu bu raporlar
içerisinde en dikkat çekenidir. S O R U S O R U

Lale devri sadece çiçek bahçeleri ve so¤anlar›n› yetifltirme çabalar›n›nDad›

‹ K Kde¤ildir.
AT Bu dö- D‹KKAT
nemde Avrupa’ya gönderilen elçilerin say›s› art›r›larak kültür, sanat, sanayi tar›m ve ordu
hakk›nda incelemeler yapt›r›lm›flt›r.

N N
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE

Bu dönemde imalathaneler aç›larak Bat› tarz› üretim biçimine a¤›rl›k verildi.

Osmanl›n›n temel ihracat maddesi olan yünün yerini pamuk AMAÇLARIMIZ
alm›flt›r. ‹thalata, Av- AMAÇLARIMIZ
rupa’ya olan ba¤›ml›l›¤› azaltmak için kaliteli kumafllar›n ‹stanbul’da üretimine ge-
çilmifltir. 1709’da da devlet iflletmelerinde kullan›lmak üzere yelken bezi üretimine
baflland›. 1720’de pahal› ipek kumafl üretimine bafllanm›fl, ancakK ‹ bu T Aalanda
P istenen K ‹ T A P
baflar› elde edilememifltir.
Yine bu dönemde tercüme heyetleri kurularak Arapça, Farsça ve Bat› dillerin-
den eserler tercüme edilmifltir. Macar as›ll› bir Türk olan ‹brahim
T E L E V ‹ Z YMüteferrika,
ON TELEV‹ZYON
Damat ‹brahim Pafla’n›n izniyle 1729’da Müslümanlar aras›nda ilk matbaay› kur-
mufltur. Lale Devri’nde mimarl›k alan›nda da pek çok yenilik yaflanm›flt›r. Bu dö-
nemde zengin süslemeli ve görkemli çeflmelerin bulundu¤u yeni bir mimari bi-
‹NTERNET ‹NTERNET
çim yayg›nl›k kazanarak Avrupa mimarisinden etkiler tafl›yan çok say›da köflk
yap›lm›flt›r.
Ne var ki, bu dönemin yenilikleri buhran›n afl›lmas›na yönelik olarak yap›lm›fl
MAKALE MAKALE
köklü yenilikler olamam›flt›r. Bat›’daki yenilikleri inceleyen Osmanl› devlet adam-
lar› bilimsel, kültürel, askerî ve teknolojik yeniliklerden daha çok Avrupa’n›n saray
yaflam›n›n gösterifl ve görkemini Osmanl› ülkesine getirme e¤ilimi göstermifltir. Sa-
ray’›n güttü¤ü bu politika halk aras›nda yoksulluk ve s›k›nt›lar› artm›flt›r. Damat ‹b-
rahim Pafla halk›n yükünü azaltmak üzere 1723’te ‹ran’a sefere ç›k›lmas›na karar
vermifltir. Gerçekten de bu y›llarda Safeviler çökmek ve parçalanmak üzeredir ve
Osmanl›lar›n Safevi Devleti’nin bu zay›f durumundan faydalanmas› ihtimali yük-
sektir. 1723-1725 y›llar› aras›nda süren ‹ran Seferi’nde Bat› ‹ran tamamen ele geçi-
rilmifltir. Bu zafer halk›n moralini yükseltmifl olsa da çok geçmeden 1729’da, II.
Tahmasb Bat› ‹ran’›n pek çok bölgesini yeniden ele geçirmifltir.
‹ran Seferi’nin son aflamas› ‹stanbul’da, Lale Devri’ni sona erdirecek bir isyan›n
patlak vermesine sebep olmufltur. Halk›n ekonomik s›k›nt›s›na ve yüksek enflas-
yona ra¤men Saray erkân›n›n geceli gündüzlü devam eden ziyafet ve e¤lenceleri
üzerine fakir esnaf, (bir hamam hademesi) olan Yeniçeri Patrona Halil etraf›nda
toplanarak isyan etmifltir. “Art›k köflk infla edilmemesi” talebiyle geliflen isyan s›ra-
s›nda Sadabad Saray›’n›n da içinde oldu¤u 120’yi aflk›n köflk üç günde yak›lm›flt›r.
III. Ahmet, Sadrazam Damat ‹brahim Pafla’y› azletmifl olmas›na ra¤men isyan yat›fl-
mam›fl, padiflah tahtan feragat etmek zorunda kalm›flt›r. 1 Ekim 1730’da I. Mahmut
tahta geçmifltir.

I. Mahmut Dönemi (1730-1754)

Osmanl›lar III. Ahmet döneminde elçiler arac›l›¤›yla tan›k olduklar› Avrupa tarz›
yenilikleri kendi devlet adamlar› eliyle yüzeysel ve plans›z bir flekilde uygulama-
ya çal›flm›flt›. Her ne kadar bu dönemde ordunun modernizasyonu için bir Fran-
8 Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi-I

s›z subay getirtilmiflse de “askerî alandaki yeniliklerini uygulamak üzere Avrupa-

l› uzmanlar›n getirtilmesi” düflüncesi I. Mahmut döneminde daha yo¤un ve plan-
l› bir politika olarak kendini göstermifltir. Bu uzmanlardan ilki Frans›z soylular›n-
dan olan ve daha sonra Müslüman olarak Ahmet ismini alan Humbarac› Ahmet
Pafla’d›r. As›l ismi Claude- Aleksandre Comte de Bonnevale olan Ahmet Pafla,
1729’da Avusturya’dan kaçarak Osmanl›ya s›¤›nm›flt›. Patrona Halil ‹syan›’ndan
sonra ordu ›slahat› hakk›nda Saray’a bir rapor sunan Ahmet Pafla, 1731’de ‹stan-
bul’a ça¤›r›larak Humbarac› Oca¤›’n›n bafl›na getirilmiflti. Burada Avrupa tarz›nda
yenilikler yapmak isteyen Ahmet Pafla “maafllar›n düzenli ödenmesi, emeklilik sis-
teminin kurulmas› ve Yeniçerilerin birliklere bölünerek kendisinin yetifltirece¤i
subaylar komutas›na girmesi” gibi radikal çözümler önermifl, ancak faaliyetleri
yaln›zca Humbarac› Oca¤›’n›n ›slah edilmesiyle s›n›rl› kalm›flt›. Ocak, Avrupa tar-
z›nda düzenlenmifl ilk Osmanl› kurumu olmufltur. Fransa ve Avusturya askerî
yöntemlerine göre düzenlenen Ocak’›n üniformalar› da geleneksel Osmanl› giysi-
sinden farkl›yd›. Humbarac› Ahmet Pafla, döneminin çok önemli bir yenili¤ine da-
ha öncülük ederek 1736’da topçu askerlerinin e¤itimi için Hendesehane’yi (Kara
Mühendishanesi) kurmufltu.
Foto¤raf 1.1 Görüldü¤ü gibi I. Mahmut
döneminde özellikle askerî ala-
Humbarac› Ahmed n›n yenileflmesinde ilk ciddi
Pafla
ad›mlar at›lm›flt›r. Bunlar›n ya-
Kaynak: Yaflamlar› n› s›ra I. Mahmut kültürel alan-
ve Yap›tlar›yla da da pek çok yenili¤e öncü-
Osmanl›lar
lük etmifltir. Bu dönem ‹brahim
Ansiklopedisi I,
Yap› Kredi Kültür Müteferrika’n›n matbaas›na Sa-
Sanat Yay›nc›l›k, ray deste¤i sa¤lanm›fl, yazar ve
‹stanbul 1999. sanatç›lara çeflitli yard›mlarda
bulunulmufltur. I. Mahmut, ‹s-
tanbul’da Ayasofya, Fatih ve
Süleymaniye Camileri ile Top-
kap› Saray›’nda kütüphane aç-
t›rarak ülkenin dört bir yan›na
gönderilen görevliler arac›l›¤›y-
la önemli kitap ve el yazmala-
r›n› toplatm›flt›r. Osmanl› Dev-
leti’nin ilk k⤛t fabrikas› da Po-
lonya’dan k⤛t ustalar›n›n ge-
tirtilmesinden sonra 1746’da
Yalova’da faaliyete geçmifltir.
‹stanbul’un su meselesinin kö-
künden çözülerek on y›llarca flehrin su s›k›nt›s› çekmemesi de I. Mahmut dönemi
icraatlar›n›n bir sonucudur.
 1. Ünite - Osmanl› Devleti’nde Yenileflme Çabalar› 9

Foto¤raf 1.2
Mühendishanenin
ö¤retim elemanlar›
toplu hâlde

Kaynak: Yaflamlar›
ve Yap›tlar›yla
Osmanl›lar
Ansiklopedisi I,
Yap› Kredi Kültür
Sanat Yay›nc›l›k,
‹stabul 1999.

III. Mustafa Dönemi (1757-1774)

I. Mahmut’un 1754’te vefat›ndan sonra tahta 55 yafl›ndaki kardefli III. Osman geç-
miflti. K›sa süreli hükümdarl›k döneminde iç ve d›fl politikada kayda de¤er bir ge-
liflme sergileyemeyen III. Osman’›n 30 Ekim 1757’de ölümünden sonra Osmanl›
taht›na 41 yafl›ndaki III. Mustafa geçmiflti. Sultan’›n dönemin Sadrazam› Mehmet
Rag›p Pafla ile birlikte izlemifl oldu¤u bar›flç›, dengeli ve tutarl› politika neticesinde
Hazine gelirleri art›r›ld›; vak›flara, t›marlara ve iltizamlara s›k› denetim getirildi; ti-
caretin gelifltirilmesi yoluna gidildi; Saray masraflar› k›s›ld› ve askerî alanda baz›
yenilikler yap›ld›.
Ancak Rag›p Pafla’n›n 1763’te ölümünden sonra bar›fl ortam› 1768 Osmanl›-Rus
savafl›yla sona erdi. Rusya’n›n Lehistan’› iflgal etmesi üzerine Osmanl› Devleti Rus-
ya’ya sert bir nota göndermifl ve Rusya’n›n geri çekilmemesi üzerine Osmanl›-Rus
savafl› bafllam›flt›. Osmanl› ordusunun yenilgisiyle sonuçlanan bu savafl 1774’te
Küçük Kaynarca Antlaflmas› ile sona erdi. Küçük Kaynarca Antlaflmas› Osmanl›
Devleti’nin Karlofça’dan sonra imzalad›¤› en a¤›r ikinci antlaflmad›r. Antlaflma Os-
manl›lar›n toprak kayb›ndan ziyade hukuk, ticaret ve diplomasi alan›nda ald›¤› en
büyük yenilgidir. Ruslar kazand›klar› bu zaferle Karadeniz’e yerleflmifl ve Osman-
l›’n›n Ortodoks tebaas›n›n haklar›n›n koruyuculu¤una soyunmufltur. Ruslar antlafl-
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
ma hükümlerine göre ‹stanbul’da bir Ortodoks kilisesi kurma hakk› da elde etmifl-
tir. Bu antlaflmayla ayn› zamanda ‹stanbul’da daimi bir elçilik ve istedikleri flehir-
lerde de konsolosluk açma hakk›na sahip oluyordu. Rus ticaret D Ü fi Ügemilerinin
NEL‹M Bo- D Ü fi Ü N E L ‹ M
¤azlardan geçifli serbest hâle gelirken antlaflma hükümlerine göre Osmanl›lar Rus-
ya’ya üç y›lda 4 milyon ruble (on befl bin kese) savafl tazminat› ödemeyi de ka-
S O R U S O R U
bul ediyordu.

Küçük Kaynarca Antlaflma Osmanl› Devleti’nin Karlofça’dan sonra imzalad›¤›

D ‹ K K A T en a¤›r ikin- D‹KKAT
ci antlaflmad›r. Antlaflma Osmanl›lar›n toprak kayb›ndan ziyade hukuk, ticaret ve diploma-
si alan›nda ald›¤› en büyük yenilgidir. Ruslar kazand›klar› bu zaferle Karadeniz’e yerlefl-

N N
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
mifl ve Osmanl›n›n Ortodoks tebaas›n›n haklar›n›n koruyuculu¤una soyunmufltur.

AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ

K ‹ T A P K ‹ T A P
10 Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi-I

Osmanl› Devleti, Küçük Kaynarca Antlaflmas› ile K›r›m’› kaybetmekle birlikte

K›r›m tatarlar›n›n dinî meselelerini vesile ederek bölge ile ba¤›n› devam ettirmeye
çal›flacakt›. Küçük Kaynarca Antlaflmas›, Rus ordusunun Osmanl› topraklar›ndan
çekilmesini sa¤lam›flsa da Osmanl› Devleti aç›s›ndan bedeli çok a¤›r olmufltu. Çar
Petro döneminden bu yana orduyu Avrupa tarz›nda yenileyen Ruslar karfl›s›nda
al›nan bu yenilgi, Osmanl› devlet adamlar›na ordunun ayn› flekilde bir yenileflme-
ye kaç›n›lmaz ve h›zl› bir flekilde ihtiyac› oldu¤unu bir kez daha gösterdi.

SIRA S‹ZDE Osmanl› Devleti’nde

SIRA S‹ZDEXVIII. as›rdan itibaren hemen her döneminde idari, mali, askerî ve
1 kültürel alanlarda yenilikler yap›lmaya çal›fl›ld›¤› görülmektedir. Ancak bunlar›n kal›c› ol-
mam›fl, devleti ve toplumu dönüfltürememifltir. Sebeplerini tart›fl›n›z?
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M

I. Abdülhamid Dönemi (1774-1789)

S O R U Sultan I. Abdülhamid
S O R U döneminde askerî alanda h›zl› bir yenileflme hareketi baflla-
m›fl ve bu hareket, III. Selim ve II. Mahmut dönemlerinin yeniliklerine temel olufl-
turmufltur. Bu dönemde Humbarac› Ahmet Pafla’n›n askerî alanda yapt›¤› düzenle-
D‹KKAT D‹KKAT
melere benzer flekilde yenilikler yapan bir baflka ismin faaliyetleri öne ç›km›flt›r.
Aslen Macar olan Fransa do¤umlu Baron François de Tott 1755’te ‹stanbul’a gel-

N N
SIRA S‹ZDE mifl, 1767’de SIRA S‹ZDE dönerek burada çeflitli görevler alm›fl ve 1769’da yeniden ‹s-
Paris’e
tanbul’a gelerek Bo¤az tahkiminde görev yapm›flt›. Sürat Topçular› Oca¤›’n› kuran
AMAÇLARIMIZ
Tott, 1771-76 y›llar› aras›nda toplar döktürmüfl, Bo¤az’da kaleler infla ettirmifl ve
AMAÇLARIMIZ
1773’te Mühendishane’yi kurmufltu. Daha sonra Mühendishane-i Bahr-i Hümayun
ad›n› alan Hendesehane, kapsaml› bir askerî okula dönüfltürüldü. Bu dönemde de
K ‹ T A P Frans›zca askerî
K ‹ T ders A P kitaplar›n›n tercümesi faaliyetlerine devam edildi ve Yeniçe-
ri Oca¤› iyilefltirilmeye çal›fl›ld›.
‹lim ve sanatseverli¤i bilinen Sultan I. Abdülhamid döneminde kütüphanecilik
TELEV‹ZYON faaliyetleriT Eartm›fl
L E V ‹ Z Y ve
O N Medine’ye yazma eserlerden oluflan büyük bir kütüphane
yapt›r›lm›flt›. Bu dönemde Avrupa mallar› karfl›s›nda yerli pazar›n korunmas› ama-
c›yla yerli mal› kullan›m› zorunlu tutulmufltu.

‹NTERNET XVIII. Yüzy›l

‹ N T E R N E TYenileflme Hareketinin Özellikleri
III. Ahmet ile bafllay›p I. Abdülhamid dönemine kadar süren 18. yüzy›l Osmanl›
yenileflme hareketi, her ne kadar III. Selim, II. Mahmut ve Tanzimat Dönemi’nin
MAKALE MAKALE
köklü dönüflümlerine kaynakl›k etmiflse de yap›ld›klar› devirde büyük ilerlemeler
kaydedilememiflti. 18. yüzy›l yenileflmesiyle Osmanl› Devleti’nin gerilemeden kur-
tulamam›fl olmas›n›n nedenleri, bu yüzy›lda yap›lan yeniliklerin niteli¤i ile do¤ru-
dan iliflkidir. Lale Devri ile Osmanl› Devleti yönünü Avrupa’daki geliflmelere dön-
müfl, yeni müesseselerin kurulmas›ndan ziyade fonksiyonlar›n› tümüyle kaybetmifl
olan eski müesseselerin ›slah›na çal›fl›lm›flt›r. Bu amaçla Avrupa’dan pek çok uz-
man getirilmifl, ancak bunlar içinde iflinin ehli oldu¤u gibi olmayanlar da yer alm›fl-
t›r. Yap›lan ›slahatlar kiflilerle s›n›rl› kalm›fl, kiflilerin görevden ayr›lmas› ile bu ›sla-
hatlar da sona ermifltir.

OSMANLI YEN‹LEfiMES‹NDE DÖNÜM NOKTASI

III. SEL‹M VE N‹ZAM-I CED‹T
I. Abdülhamid’in saltanat›n›n son iki y›l›na 17 A¤ustos 1787’de bafllayan Osmanl›-
Rus savafl› damgas›n› vurmufltur. Rusya ile ittifak antlaflmas› olan Avusturya da 9
fiubat 1788’de Osmanl›ya savafl ilan etmiflti. 1789’da, 25 bin sivil halk›n Özi’de Rus-
lar taraf›ndan katledilmesi ve savaflta al›nan baflar›s›zl›k haberleri üzerine inme
 1. Ünite - Osmanl› Devleti’nde Yenileflme Çabalar› 11

hastal›¤› sonucunda I. Abdülhamid 7 May›s 1789’da vefat etti. Osmanl›-Rus ve Os-

manl›- Avusturya savafllar›n›n büyük bir h›zla Osmanl› aleyhine sürdü¤ü 1789 y›-
l›nda tahta III. Selim geçti. III. Selim ilk olarak 31 Ocak 1790’da Prusya ile bir itti-
fak yaparak Avusturya’y› zor duruma soktu. Avusturya’n›n Osmanl› ile savaflta ga-
lip gelerek güçlenmesini istemeyen Prusya, Avusturya ile bir antlaflma yaparak
Avusturya’n›n savafl› sona erdirmesini sa¤lad›. Osmanl›lar›n Avusturya ile 4 A¤us-
tos 1791’de yapt›¤› Zifltovi Antlaflmas› ile Osmanl›-Avusturya savafl› sona erdi. Bu
antlaflma ile Osmanl›lar Belgrat dâhil savafl öncesindeki s›n›rlar›na döndü. Avustur-
ya’n›n savafltan çekilmesi müttefik Rusya’y› zor duruma sokmuflsa da Rus ordusu-
nun en son Maçin’de elde etti¤i baflar› üzerine Osmanl› Devleti bar›fl istemek zo-
runda kald›. 10 Ocak 1792’de imzalanan Yafl Antlaflmas› ile Osmanl›lar K›r›m’› ele
geçirme ümidini tamam›yla yitirdi. Bu antlaflmayla Osmanl› Devleti Kafkasya’daki
nüfuz bölgelerinde de gerilemifltir.
III. Selim, Zifltovi Antlaflmas›’n›n imzalanmas›ndan hemen sonra yenileflme ha-
reketine h›z verdi. Avusturya’ya elçi olarak gönderilen Ebubekir Rat›p Efendi,
1791’de Viyana’dan döndükten sonra Avrupa’daki askerî ve sosyal hayat› anlatan
500 sayfal›k Sefaretname’sini Sultan’a sundu. III. Selim, 1791 sonbahar›nda çeflitli
kesimlerden seçilmifl 22 kifliden “devletin zaaflar› ve al›nmas› gereken önlemleri”
içeren layihalar (raporlar) istedi. Haz›rlanan Bu layihalardaki görüfllerin ortak nok-
tas› “askerî alanda yenileflme yap›lmas›n›n zarureti” idi. Layihalarda askerlik ala-
n›n›n yan› s›ra mali, idari, toplumsal ve iktisadi meselelerden de bahsedilmekteydi.
Çözüme yönelik olarak ise Kanuni Sultan Süleyman Devri’ne dönme zorunlulu¤u,
eski kurumlar›n tümüyle tasfiye edilmesi ve Yeniçeri Oca¤›’n›n yenilenmesi gibi
görüfller öne sürülmüfltür. III. Selim bu görüfller çerçevesinde “Nizam-› Cedit (Yeni
Düzen)” ad› verilen ›slahat hareketine bafllad›. Ne var ki bu dönemki yeniliklerde
zorunlu olarak askerî alana a¤›r-
l›k verilmesi, Nizam-› Cedit hare- Resim 1.1
ketinin ordunun düzenlenmesi- Hippolite
ne yönelik bir hareket olarak an- Berteau’un
ya¤l›boya
lafl›lmas›na yol açt›. Oysa Nizami tablosunda II.
Cedit hareketi siyasi, iktisadi, sos- Selim
yal ve askerî alan› kapsayan bir
III. Selim Osmanl›
hareketti. Nitekim merkezî otori-
Devleti’nin
tenin güçlendirilmesi ve devletin kurtuluflunu
sars›lan iktidar›n›n sa¤lamlaflt›r›l- hemen her sahada
mas› amac›yla ç›kar›lan birtak›m ça¤›n gereklerine
ayak uydurarak
kanunnamelerle idari, adli ve modernleflmede
sosyal alanda yeni bir düzen ku- gören ayd›n ve
rulmaya çal›fl›ld›. Bunlardan bafl- sanatkâr bir
padiflaht›r.
ka Nizam-› Cedit hareketiyle “Ye-
niçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas›, ule- Kaynak: TSM Tablo
man›n nüfuzunun k›r›lmas›, fley- Galerisi
hülislamlar›n siyaseti yönlendi-
ren fetvalar›na son verilmesi, Av-
rupa’n›n ilim, sanat, askerlik, zi-
raat, ticaret ve medeniyet haya-
t›nda yapt›klar› yeniliklerin Os-
manl› Devleti’nde de uygulanma-
s›” amaçland›.
12 Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi-I

Askerî Alanda Yenilikler

III. Selim dönemi, Nizam-› Cedit hareketinde Avrupa tarz›nda bir ordunun kurul-
mas› ve eski askerî kurumlar›n modernlefltirilmesi amaçland›. Eski askerî kurumla-
r›n modernlefltirilmesi maksad›yla önce idari ve askerî ifller birbirinden ayr›ld›. As-
kerlikle ilgisi olmayanlar Yeniçeri Oca¤›’ndan ç›kar›ld›. Ocaklar›n k›fllalar› geniflle-
tilerek askere sürekli talim yapma zorunlulu¤u getirildi. Askerlerin ücretleri art›r›-
larak, dirliklerin saray gözdeleri yerine askere verilmesi karar› al›nd›. Yeniçeri Oca-
¤›’n›n kay›tl› mevcudu yar›ya düflürülerek 30 bine indirildi. Yeniçerilere Avrupa tü-
fekleri ve askerî malzemeleri ile her birime bu tüfekleri kullanabilen sekiz asker
verildi. Yenileflme hareketinin baflar›l› oldu¤u topçu, humbarac›, la¤›mc›, top-ara-
bac› ocaklar›ndaki askerlerin evlenmesi yasaklanarak bu askerlere k›fllada kalma
zorunlulu¤u getirildi. Yeniçeri Oca¤›’n›n ›slah› için al›nan tedbirlerden biri de üç
ayda bir tahsil edilen ve tahvil gibi kullan›lan Yeniçeri esamilerinin/ulufe (maafl)
al›m sat›m›n› önleyerek Yeniçeri olmayanlar›n bu esamilere sahip olmas›n› engel-
lemekti. Çünkü esamilerin siviller eline geçmesi, Oca¤›n çeflitli flah›s ve gruplar›n
ç›karlar› do¤rultusunda yönlendirilmesini ve baz› suiistimallere u¤rat›lmas›n› bera-
berinde getirmiflti. Ancak ço¤unlu¤u zaten savafla gitmeyen, esnafl›k yapan, raha-
ta al›flm›fl Yeniçeriler k›sa bir zaman sonra “talimin gavur ifli” oldu¤unu söyleye-
rek yeni usul çerçevesinde talim yapmay› reddettiler.
Eski kurumlar›n ›slah› çal›flmalar›n›n yan›s›ra Avrupa tarz›ndaki yeni ordu ise
Nizam-› Cedit ad›yla 24 fiubat 1793’te kuruldu. Bu ordunun bafl›na Sadaret eski
Kethüdas› Mustafa Reflit Efendi getirildi. Fransa ve ‹sveç’ten getirtilen subaylar›n
yönetimindeki Nizam-› Cedit ordusunun kuruluflunda 1602 er ve 27 subay mevcu-
du bulunmaktayd›. Nizam-› Cedit ordusuna ba¤l› olarak 23 Kas›m 1799’da farkl› k›-
yafetleri olan yeni bir birim daha eklendi. Ordunun 1802’de mevcudu 9263 er ve
27 subaya yükselmiflti. 1806’da ise mevcut iyice art›r›larak 22.685 er ve 1590 suba-
ya ç›kar›ld›. Bu askerlerin ya-
Foto¤raf 1.3
r›s› Anadolu’da yar›s› da ‹s-
Nizam-› Cedid Ordusu tanbul’da istihdam edilmiflti.
talimde. Nizam-› Cedit ordusunun
‹LK ADIMLAR: Osmanl› masraflar›n›n karfl›lanmas›
Devleti’nde askerî yenilik için ‹rad-› Cedit Defterdarl›-
alan›ndaki ilk at›l›mlar III.
Selim’in kurdu¤u Nizam-› ¤› kurulmufltu. Defterdarl›¤a
Cedid ordusuyla bafllad›. III. bofl kalan dirlikler, içki, tü-
Selim’in amac› de¤iflen
koflullara uygun olarak ileri tün, kahve gibi mallara ko-
askerî teknikle donanm›fl, nan vergiler tahsis edildi.
Avrupai tarzda e¤itim Yeni orduyu ve eski
yapan bir ordu
oluflturmakt›. Bunun için askerî kurumlar› nitelikli as-
Fransa’dan uzman istendi. kerlerle güçlendirmek mak-
Ayr›ca bu ordunun sad›yla 1795’te Mühendisha-
harcamalar› için ‹rad-›
Cedid ad›nda bir vergi ne-i Berr-i Hümayun (Kara
getirildi. Ancak bu yeni Mühendishanesi) kuruldu.
ordunun kurulmas› birçok
tepkiye yol açt›. Nizam-›
Mühendishane’de Frans›z
Cedid ordusu ve III. Selim. hocalardan faydalan›ld›. Bu-
Kaynak: Tanzimat’tan
rada Frans›zca zorunlu dil
Cumhuriyet’e Türkiye olarak okutuldu. Ayr›ca Mü-
Ansiklopedisi, ‹letiflim hendishane’nin Kütüphane-
Yay›nlar›, ‹stanbul 1985.
si de k›sa zamanda Frans›z-
ca kitaplarla zenginlefltirildi.
 1. Ünite - Osmanl› Devleti’nde Yenileflme Çabalar› 13

Bu dönemde donanman›n güçlendirilmesi ve yenilenmesine de büyük önem

verildi. Bu amaçla ilk olarak 1773’te infla edilmifl olan Mühendishane-i Bahr-i Hü-
mayun’un (Deniz Mühendishanesi) ›slah›na baflland›. 1792- 1803 y›llar› aras›nda
Kaptan-› Derya s›fat›yla donanman›n bafl›nda bulunan Damat Küçük Hüseyin Pa-
fla, terfi ve tayin ifllerini düzene sokarak yolsuzluklar› engellemeye çal›flt›. Donan-
maya asker sa¤lanmas› amac›yla Bat› Anadolu Bölgesi’nde yaflayanlara zorunlu
hizmet getirildi. Tersane geniflletilirken Bahriye için bir sa¤l›k teflkilat› kuruldu. Bu-
lafl›c› hastal›klar için karantina uygulamas›na da ilk kez bu dönemde geçildi.

‹dari Alanda Yenilikler

III. Selim devrine kadar Avrupa Devletleriyle iliflkiler bu devletlerin ‹stanbul’daki
elçileri arac›l›¤›yla sürdürülmekteydi. Osmanl› Devleti’nin Avrupa merkezlerinde
daimi ikamet elçileri bulunmuyordu. Devlet adamlar› aras›nda yabanc› dil bilen
çok azd›. Devletin yabanc› devlet merkezlerinde temsil edilmesi, Avrupal› ülkeler-
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
le iliflki kurmak ve güvenilir bilgiler almak için daimi elçiliklerin aç›lmas› gereki-
yordu. Bu amaçla önemli merkezlerden bafllamak üzere 1792’de Londra’da 1797’de
Paris, Viyana ve Berlin’de daimi elçilikler aç›ld›. Bu elçilikler pek
D Ü fi Üçok
N E L ‹Osmanl›
M ay- D Ü fi Ü N E L ‹ M
d›n›n yetiflmesine, yabanc› dil ö¤renimlerine, Avrupa ülkelerindeki fikir ak›mlar›n›
tan›malar›na hizmet etti. Böylece Bat›’dan haberdar ve Bat›’ya yönelik küçük bir
S O R U S O R U
az›nl›k oluflmaya bafllad›.

Osmanl› Devleti’nin Avrupa merkezlerinde daimi ikamet elçileri bulunmuyordu.

D‹KKAT Devlet D‹KKAT
adamlar› aras›nda yabanc› dil bilen çok azd›. Devletin yabanc› devlet merkezlerinde tem-
sil edilmesi, Avrupal› ülkelerle iliflki kurmak ve güvenilir bilgiler almak
SIRA için daimi elçilik-

N N
S‹ZDE SIRA S‹ZDE
lerin aç›lmas› gerekiyordu. Bu amaçla önemli merkezlerden bafllamak üzere 1792’de Lon-
dra’da 1797’de Paris, Viyana ve Berlin’de daimi elçilikler aç›ld›. Bu elçilikler pek çok Os-
manl› ayd›n›n yetiflmesine, yabanc› dil ö¤renimlerine, Avrupa ülkelerindeki fikir ak›mlar›-
AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
n› tan›malar›na hizmet etti.

Anadolu’nun pek çok yerinde ç›kan isyanlar ile devletin etkiliK ‹ biçimde
T A P ilgilene- K ‹ T A P
memesi sonucunda buralarda bulunan valiler (beyler/ayanlar) ve isyanc›lar (müte-
gallibe) güçlenmifllerdi. Bundan dolay› III. Selim döneminde merkezî otorite etki-
sini ve gücünü büyük oranda kaybetmiflti. Ayan ve mütegallibenin T E L E V ‹ Z Ygüçlenmesin-
ON TELEV‹ZYON
de, dar bo¤aza giren Hazine’yi iyilefltirmek için baz› t›marlar›n iltizama verilmesi
etkili olmufltu. Saray bu yolla Hazine’ye para girifli sa¤larken ayanlar›n nüfuzlar›-
n›n artmas›n› ve tüm Anadolu’ya yay›lmalar›n› engelleyememiflti. ‹NTERNET
Öte yandan art ‹NTERNET
arda al›nan yenilgiler de Saray’›n itibar kaybetmesine yol açm›flt›. III. Selim, eyalet
idari teflkilat›n› yeniden düzenlemek yoluyla yerel otorite yerine merkezî otoriteyi
güçlendirdi. Eyaletlere tecrübeli ve güvenilir idareciler atad›. Böylece
MAKALE
kad›lar›n gö- MAKALE
revlerini yapmalar› sa¤land› ve rüflvet almalar› büyük oranda engellendi. T›mar ve
zeamet de yeniden düzenlenerek Hazine’ye gelir sa¤land›.

Ticari ve ‹ktisadi Alanda Yenilikler

III. Selim’e sunulan layihalarda ülkenin ticaret dengesindeki bozulmaya da dikkat
çekiliyordu. ‹thalat›n ihracat›n önüne geçmemesi, memleketin madenlerinin ifllen-
mesi, ihtiyaç olmayan lüks tüketim eflyalar›n›n ithalat›n›n yasaklanmas›, sikkelerin
de¤erinin düflürülmemesi ve halk›n israftan kaç›nmas› layihalarda öne ç›kar›lan
belli bafll› ticari ve iktisadi önlemlerdi. III. Selim, iktisadi hayat›n ›slah› için önce-
14 Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi-I

likle gedik (tekel, imtiyaz) usulünü kald›rd›. Tüccar ve esnaf gediklerinin kald›r›l-
mas›yla serbest hâle getirilen ticaretin gelifltirilmesi yoluna gidildi. Böylece Osman-
l› sanayi ve ticareti Avrupa’da oldu¤u gibi serbest rekabet ortam›na aç›l›yordu.

Osmanl›-Frans›z Savafl›
Napolyon’un önderli¤inde Frans›z ordusu 1798 y›l›nda M›s›r’a sald›rarak Osman-
l›n›n önemli bir vilayeti olan M›s›r’› ele geçirmiflti. Osmanl› ordusunun alm›fl oldu-
¤u yenilgiler Fransa’ya yaln›z bafl›na karfl› koyamayaca¤›n› gösterdi¤inden Osman-
l› devleti ittifak aray›fl›na girdi. Bu maksatla Fransa’ya karfl› 3 Ocak 1799’da Ruslar-
la, 5 Ocak 1799’da ‹ngiltere ile ittifak antlaflmalar› imzaland›. Böylece y›llarca kar-
fl› karfl›ya gelmifl olan Osmanl› ile Rus ordusu tarihte ilk kez yan yana savafl vere-
cekti. ‹ngiltere ve Rusya, Fransa ile yap›lan 30 A¤ustos 1801 tarihli antlaflma ile Na-
polyon kuvvetlerini M›s›r’dan ç›kard›. Osmanl›lar M›s›r’da Frans›zlardan kurtul-
mufltu ancak bu kez de yap›lan ittifak›n karfl›l›¤› olarak ‹ngiltere ve Rusya’n›n a¤›r
istekleriyle yüz yüze kalm›flt›. ‹ngiltere, Frans›zlar› bölgeden ç›karmak bahanesiy-
le girdi¤i M›s›r’a yerleflmek niyetindeydi. Rusya ise bir yandan Ege adalar› ve Mo-
ra’daki Hristiyan ahaliyi Osmanl› aleyhine k›flk›rtarak buralar› ele geçirme hesapla-
r› yap›yordu; di¤er yandan da Bo¤azlardan kal›c› olarak geçifl hakk› alman›n pe-
flindeydi. Bu tehlikeli durumda Osmanl› devlet adamlar› çareyi yeniden Avrupa’da
pek çok baflar› kazanan Fransa ile ittifakta bularak 25 Temmuz 1802’de Fransa ile
Paris Antlaflmas›’n› imzalam›flt›r.

Osmanl›-Rus-‹ngiliz Savafl›
Fransa ile yeniden yak›n iliflkiler kuran Osmanl›lar, ‹ngilizlerin M›s›r üzerindeki he-
saplar›n› bofla ç›karmak maksad›yla bölgedeki otorite bofllu¤unu doldurmak için
Temmuz 1805’te Mehmet Ali Pafla’y› M›s›r’a vali olarak atad›. Bu arada ittifak›n so-
na ermesi nedeniyle Bo¤azlar’›n Rus savafl gemilerine kapanmas› iki devlet aras›n-
da gerginlik ç›kmas›na yol açm›flt›. Osmanl›n›n Bo¤azlar’› Rusya’ya kapatmas›,
Rusya ile ittifak hâlinde olan ‹ngiltere’nin de Osmanl›’ya karfl› tutum almas›na ne-
den oldu. ‹ngiltere ayr›ca Osmanl›-Frans›z yak›nlaflmas›ndan son derece rahats›z
olarak Osmanl› Devleti üzerindeki Frans›z nüfuzuna son verilmesini istiyordu. III.
Selim bu iki devletin isteklerini baflta kabul ettiyse de Napolyon’un Prusya’da za-
fer kazanmas› üzerine karar›ndan döndü. Bu geliflme üzerine Rusya ‹ngiltere’nin
deste¤iyle Ekim 1806’da Memleketeyn’i (Hotin ve Bender kaleleri) iflgal etti. Bu-
nun üzerine Osmanl› Devleti her iki devlete karfl› savafl açt›. ‹ngiliz donanmas› 18
fiubat 1807’de Bo¤az’dan geçerek ‹stanbul k›y›lar›na kadar geldi. Ancak 1 Mart’ta
geri dönmek zorunda kald›. ‹ngilizler ‹skenderiye’de de Mehmet Ali Pafla taraf›n-
dan yenilgiye u¤rat›larak 1807 Eylül’ünde bölgeden çekilmeye bafllad›.

Kabakç› Mustafa ‹syan› ve III. Selim Devri’nin Sonu

III. Selim’in Nizam-› Cedit hareketi eski düzenden flahsi ç›karlar› olan kifli ve grup-
lar taraf›ndan tepkiyle karfl›lanm›flt›. Dünyan›n en kuvvetli askerî say›lan Osmanl›-
lar›n Avrupal›lardan askerî usul ö¤renmesi ve Avrupa elbiselerini giymesi elefltiri-
lerin oda¤›na yerlefltirilmiflti.
Mevcut düzenden faydalananlar aras›nda subaylar, ‹stanbul’un orta ve yüksek
tabakas› ile merkezî hükûmete kafa tutmaya bafllam›fl olan yerel iktidarlar (ayan,
voyvoda, mütegallibe vb.), yüksek memurlar ve baz› din adamlar› bulunuyordu.
Hisse senedi durumuna gelmifl olan Yeniçeri ulufelerini sat›n alan baz› devlet rica-
li, din adam›, Fenerli Rumlar ve Yahudiler ile baz› ‹stanbullular için Yeniçeri Oca-
 1. Ünite - Osmanl› Devleti’nde Yenileflme Çabalar› 15

¤› ayn› zamanda bir gelir kap›s› durumuna gelmiflti. Asker ocaklar›n›n yeni bir dü-
zene tabi tutulmas› ile bu gruplar gelirlerinden mahrum kalm›fllard›. Öte yandan
Nizam-› Cedit ordusunun ihtiyaçlar›n›n büyük oranda Avrupa’dan temin edilmesi
de askerî malzeme satan esnaf›n gelirini azaltm›flt›. Merkezî otoritenin zay›flama-
s›yla güçlerine güç katan yerel iktidarlar/ayanlar da yeni düzenin gelmesiyle Ana-
dolu’daki iktidar bölgelerini büyük oranda kaybedeceklerdi. Yeni düzenden ç›kar-
lar› olumsuz yönde etkilenen bu flah›s ve gruplar›n deste¤iyle Nizam-› Cedit hare-
ketine karfl› olanlar, Karadeniz Bo¤az› kalelerinde topçu olan Kastamonulu Kabak-
ç› Mustafa önderli¤inde isyan ederek ‹stanbul’a do¤ru yürümeye bafllad›lar. Ka-
bakç› Mustafa ‹stanbul’a vard›¤›nda ‹stanbul halk›ndan da büyük destek gördü. ‹s-
yanc›lar 28 May›s’ta III. Selim’den Nizam-› Cedit ordusunun kald›r›lmas›n› ve 11 ki-
flinin idam›n› istedi. Ertesi gün III. Selim tahtan indirildi ve yerine IV. Mustafa ge-
çirildi. 1808’de de Nizam-› Cedit ordusu la¤vedildi.

Devletin yenileflmesi için her alanda düzenlemeler yapan III. SelimSIRA

isyanc›lar›
S‹ZDE bast›rmak SIRA S‹ZDE
için say›lar› 20.000’i geçen modern nizam-› cedit birliklerini neden kullanmam›fl olabilir? 2
Tart›fl›n›z
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M

II. MAHMUT DÖNEM‹ GEL‹fiMELER‹ VE YEN‹L‹KLER‹

(1808-1839) S O R U S O R U
IV. Mustafa’n›n (1807-1808) k›sa sal-
Resim 1.2
tanat döneminde III. Selim’in bafllat-
D‹KKAT D‹KKAT
m›fl oldu¤u yenilikler durdurularak Alemdar Mustafa
çok say›da Nizam-› Cedit yanl›s› da Pafla

N N
öldürüldü. IV. Mustafa Yeniçeri Oca- SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
Kaynak: Yaflamlar›
¤› ile 31 May›s 1807’de bir anlaflma ve Yap›tlar›yla
yapt›. Bu anlaflmaya göre Kabakç› Osmanl›lar
AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
Ansiklopedisi II,
‹syan›’ndan Yeniçeri Oca¤› sorumlu Yap› Kredi Sanat
tutulmayacak ve buna karfl›l›k Ocak Yay›nc›l›k, ‹stanbul
da devlet ifllerine kar›flmayacakt›. Bu 1999.
K ‹ T A P K ‹ T A P
s›rada öldürülmekten kurtulmay› ba-
flarm›fl olan yenilikçiler Rusçuk Aya-
n› Alemdar Mustafa Pafla’n›n etraf›n- TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
da toplanm›flt›. Yenilikçiler, Rusçuk
Ayan› Alemdar Mustafa Pafla önder-
li¤inde 10 bin mevcutla ‹stanbul üze-
rine yürüdü. Alemdar Mustafa Pa- ‹NTERNET ‹NTERNET
fla’n›n Saray’a sald›rd›¤› s›rada IV.
Mustafa hal’ edilmesini önlemek
amac›yla III. Selim’i öldürtmüfltü. MAKALE MAKALE
Yenilikçilerin Saray’a karfl› elde etti-
¤i baflar› neticesinde II. Mahmut tah-
ta ç›kar›ld› ve Alemdar Mustafa Pafla
da sadrazam oldu.

Sened-i ‹ttifak (7 Ekim 1808)

II. Mahmut tahta geçer geçmez ilk olarak merkezî otoritenin sa¤lanmas›na yönelik
icraatlara a¤›rl›k verdi. Sadrazam Alemdar Mustafa Pafla’n›n yönlendirmesiyle
merkezî iktidar› zay›flatan yerel iktidarlar/ayanlar kontrol alt›na al›nmak istendi.
16 Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi-I

Bu maksatla 29 Eylül 1808’de ayanlar ile Yeniçeri Oca¤›’n›n düzenlenmesi, ayan-

lar›n hak ve imtiyazlar› ile devlete karfl› sorumluluk ve vazifeleri ve buna karfl›l›k
devletin ayanlara karfl› tutumu konufluldu. Var›lan mutabakat neticesinde 7 Ekim
1808’de ayanlar ile Saray aras›nda Sened-i ‹ttifak belgesi imzaland›. Bu senetle
ayanlar Padiflah’a sadakatlerini ilan ederken Padiflah da ayanlar› koruma sözü ver-
mekteydi. Ayr›ca ayanlar vergileri Saray’›n iste¤i do¤rultusunda toplayacaklar› ve
kendi bölgelerinin d›fl›na el uzatmayacaklar› hakk›nda da teminat vermekteydi.
Ayanlar›n merkeze ba¤l›l›klar›n›n karfl›l›¤› olarak Sadrazam, keyfi davran›fllarda
bulunmayaca¤›n›, ayanlar›n etki ve yönetim alanlar›na kar›flmayaca¤›n› ilan edi-
yordu. Bu ittifakla ayanlar›n mallar›n›n babadan o¤la geçmesi usulünün Saray ta-
raf›ndan kabul edildi¤i de imza alt›na al›n›yordu. Merkezî otoriteyi güçlendirmek
maksad›yla yerel iktidarlarla imzalanm›fl olan bu senet halk›n genelinin ç›karlar›n›
ilgilendiren maddeler de içermekteydi. Sened-i ‹ttifak’ta vergilerin haks›z ve ezici
olmamas›, reayaya zulmün yasaklanmas›, bir suç ifllenmesi durumunda soruflturma
yap›lmadan ceza verilmemesi gibi kifli haklar›n› korumaya yönelik hükümler bu-
lunmaktayd›. Ne var ki Sened-i ‹ttifak uzun ömürlü olamam›fl, uygulanma f›rsat›
dahi bulamadan imzalanmas›ndan befl hafta sonra Alemdar Mustafa Pafla’n›n öldü-
rülmesiyle tamamen unutulmufltur.
SIRA S‹ZDE Osmanl›SIRA
devletS‹ZDE adamlar›n›n devletin eski gücüne ulaflmas› için ayanlarla merkezî
otorite aras›ndaki iktidar iliflkilerini düzenlenmeye çal›flt›¤› bu belge, ayn› zaman-
D Ü fi Ü N E L ‹ M
da, Osmanl› Devleti’ndeki anayasallaflma sürecini bafllatan ilk belgelerden biri ola-
D Ü fi Ü N E L ‹ M
rak kabul edilmektedir. Tart›flmas›z olan bir baflka gerçek de fludur ki her ne ka-
dar uygulanma imkân› bulamam›fl ve k⤛t üzerinde kalm›fl olsa da Osmanl› tari-
S O R U S O otorite
R U
hinde merkezî ilk kez bu belgeyle s›n›rland›r›lm›flt›r.

D‹KKAT Osmanl› devlet D ‹ Kadamlar›n›n

KAT devletin eski gücüne ulaflmas› için ayanlarla merkezî otorite
aras›ndaki iktidar iliflkilerini düzenlenmeye çal›flt›¤› bu belge, ayn› zamanda, Osmanl›
Devleti’ndeki anayasallaflma sürecini bafllatan ilk belgelerden biri olarak kabul edilmek-

N N
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
tedir. Tart›flmas›z olan bir baflka gerçek de fludur ki her ne kadar uygulanma imkân› bula-
mam›fl ve k⤛t üzerinde kalm›fl olsa da Osmanl› tarihinde merkezî otorite ilk kez bu bel-
AMAÇLARIMIZ geyle s›n›rland›r›lm›flt›r.
AMAÇLARIMIZ

‹ngiltere ve Rusya ile ‹liflkiler: Bu dönemde Avrupa’da yaflanan olaylar netice-

K ‹ T A P sinde ‹ngiltere,
K ‹ T Napolyon
A P ordular› karfl›s›nda yaln›z kalm›fl ve yeni ittifak aray›fllar›
içine girmiflti. ‹ngiltere 1807’den beri savafl hâlinde bulundu¤u Osmanl› ile bar›fla yö-
neldi ve iki devlet aras›nda 5 Ocak 1809’da Kal’a-y› Sultaniye Antlaflmas› imzaland›.
TELEV‹ZYON Bu antlaflma
T E L Eile
V ‹ Z‹ngilizler
YON daha önce itiraz ettikleri Bo¤azlar›n Ruslara kapat›lmas›
hükmünü de kabul ediyordu. 1806’dan beri süren Osmanl›-Rus savafl› ise Osmanl›
ordular›n›n yenilgisiyle sonuçlanm›flt›. ‹ki devlet aras›nda 28 May›s 1812’de imzala-
nan Bükrefl Antlaflmas› ile Prut Nehri-Tuna a¤z› Osmanl›-Rus s›n›r› olarak kabul edi-
‹NTERNET ‹NTERNET
lirken Osmanl› Devleti S›rplara imtiyaz verilmesini de kabul etti.
S›rp ve Rum ‹syanlar›: Balkanlar’da ilk milliyetçi isyan S›rbistan’da ç›km›flt›.
Osmanl›-Rus savafl› sürerken Ruslar S›rp isyanlar›n› teflvik etmifltir. Osmanl› Devle-
MAKALE MAKALE
ti Ekim 1813’te S›rp isyanlar›n› kontrol alt›na almay› baflard›. Ancak Rusya’n›n des-
te¤iyle 1815 Temmuz’unda yeniden bafllayan isyanlar neticesinde Osmanl› Devle-
ti 1816’da S›rplara özerk bir prenslik statüsü vermek zorunda kald›. S›rplara veri-
len statü, Ruslarla 7 Ekim 1826’da imzalanan Akkerman ve 14 Eylül 1829’da imza-
lanan Edirne Antlaflmalar›nda tasdik edildi. Eylül 1830’da ise özerk S›rbistan’›n ku-
rulmufl oldu¤u ilan edildi.
 1. Ünite - Osmanl› Devleti’nde Yenileflme Çabalar› 17

Ruslar yaln›zca S›rplar› de¤il Rumlar›n da Osmanl› Devleti’ne karfl› isyanlar›n›

k›flk›rt›p destekledi. fiubat 1821’de Rus Çar›’n›n Rum as›ll› ye¤eni ‹psilanti taraf›n-
dan ilk isyan hareketi Eflak’ta bafllat›ld›. ‹kinci isyan hareketi bir ay sonra Mart
1821’de Mora’da patlak verdi. Mora ‹syan› k›sa zamanda yay›larak Nisan ay›nda or-
ta ve güney Yunanistan’a kadar geniflledi. Osmanl› Devleti’nin Mora ‹syan›’n› bas-
t›rmakta gösterdi¤i baflar›s›zl›k üzerine Avrupa devletleri harekete geçerek Osman-
l› aleyhine propaganda faaliyeti yürütmeye bafllad›. Osmanl›lar isyan› bast›rabil-
mek için M›s›r Valisi Mehmet Ali Pafla’dan yard›m istemek zorunda kald›. Mehmet
Ali Pafla kuvvetleri Mora’da büyük baflar› elde ettiler. Ancak isyan bast›r›lmak üze-
re iken Ruslar›n savafl tehdidinde bulunmalar› üzerine Osmanl›lar 7 Ekim 1826’da
Akkerman Antlaflmas›’n› imzalamak zorunda kald›. Bu s›rada ‹ngiltere ve Rusya
Yunanl›lara ba¤›ms›zl›klar›n› kazand›rmak üzere 1827 Nisan’›nda bir protokol im-
zalam›fl, Fransa ise Temmuz ay›nda bu protokole ifltirak etmiflti. Bu üç devletin Os-
manl› aleyhine imzalam›fl olduklar› protokolü Osmanl› Devleti iç ifllerine müdaha-
le olarak de¤erlendirip protesto etti. Bunun üzerine müttefik donanmalar› 20 Ka-
s›m 1827’de Navarin Liman›’nda bulunan Osmanl› donanmas›na bask›n yaparak
donanmay› yakt›. Avrupal› devletlerin bask›s› neticesinde 14 Eylül 1829’da imzala-
nan Edirne Antlaflmas› ile Osmanl› Devleti Yunanl›lar›n ba¤›ms›zl›¤›n› kabul etmek
zorunda kald›. Söz konusu askerî baflar›s›zl›klarda Haziran 1826’da kald›r›lan Ye-
niçeri Oca¤› dolay›s›yla ortaya ç›kan askerî zaaf›n etkisi aç›kt›r.

M›s›r’daki Yenilik Hareketleri ve Mehmet Ali Pafla ‹syan›

Kavalal› Mehmet Ali Pafla, Padiflah’a ba¤l› olarak yürüttü¤ü M›s›r idaresinde za-
manla neredeyse ba¤›ms›z bir iktidar oda¤› hâline geldi. 1811’de Kölemen beyle-
rini ortadan kald›rarak tüm M›s›r’a hakim oldu. 1818’de Vahhabi ‹syan›’n› bast›ra-
rak Basra Körfezi’ni ele geçirdi. 1820’de M›s›r’›n yan› s›ra Arabistan ve Sudan’a da
hakim bir güç durumundayd›.
Mehmet Ali Pafla’n›n k›sa bir zaman içinde askerî alanda göstermifl oldu¤u bu
baflar› M›s›r’da bafllatm›fl oldu¤u yenilik hareketiyle do¤rudan iliflkiliydi. Nizam-›
Cedit’ten etkilenerek Nizamiye ad›n› verdi¤i, Avrupa tarz›nda bir ordu kurmufltu.
Nizamiye’de Napolyon ordusundan ayr›lma, iflsiz kalm›fl subaylardan yararland›.
Bu ordunun ihtiyaçlar›n› karfl›lamak maksad›yla iktisadi alanda birtak›m yenilikler
yapt›. ‹ltizam ve vak›f arazilerinden a¤›r vergiler yoluyla Hazine’ye para aktarmaya
bafllad›. 10 y›l içinde bu yöntemle tüm M›s›r topraklar›n› devlet arazisi hâline getir-
di. Pamuk ekimini özendirerek M›s›r tar›m›n› canland›rmay› baflard›. Pamuk, hem
önemli bir ihraç ürünü hâline geldi; hem de ülkede kurulan fabrikalarda ifllenme-
ye bafllanarak M›s›r’da yerli sanayinin oluflturulmas›na çal›fl›ld›. Bu yenilikler neti-
cesinde M›s›r’›n geliri 1805’te 13 bin kese iken 1809’da 35 bin keseye ve k›sa bir
zaman sonra da 400 bin keseye yükseldi. M›s›r, ‹stanbul’a y›lda 12 bin kese vergi
gönderecek kadar güçlü bir ekonomiye ulaflt›. Mehmet Ali Pafla bu yeniliklerden
baflka 1829’da Vekayi-i M›sriyye ad›yla M›s›r’›n ilk resmî gazetesini ç›kard› ve Av-
rupa’ya pek çok ö¤renci göndererek bir de t›p okulu açt›.
Mehmet Ali Pafla, M›s›r’da yürüttü¤ü yenilik hareketi sayesinde ekonomiyi dü-
zeltmifl, gelirleri büyük ölçüde art›rm›fl, modern ve güçlü bir ordu kurarak donan-
mas›n› da gelifltirmiflti. M›s›r’›n yükseliflte oldu¤u bu tarihlerde ba¤l› bulundu¤u
merkez, Osmanl› Devleti, yenilik çabalar›na ra¤men büyük devletlerle ve iç isyan-
larla bo¤uflarak zay›fl›yor, kudretini kaybediyordu. Osmanl›lar Mora ‹syan›’n› bas-
t›rmak üzere Mehmet Ali Pafla’dan yard›m istemifl ve Mehmet Ali Pafla’n›n kuvvet-
leri burada büyük bir baflar› kazanm›flt›. Mora baflar›s›na karfl›l›k Suriye’yi isteyen
18 Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi-I

Mehmet Ali Pafla’ya sadece Girit verildi. Bu olaylar ‹stanbul ve M›s›r aras›nda ger-
gin bir dönemin bafllamas›na sebep olmufltu. Osmanl› ordusunun Rus seferini 12
bin kiflilik bir kuvvetle takviye edece¤i sözünü veren Mehmet Ali Pafla yaln›zca 25
bin kese alt›n vermekle yetinince gerginlik t›rmanmaya bafllad›. 20 Ekim 1831’de
Mehmet Ali Pafla’n›n o¤lu ‹brahim Pafla kumandas›ndaki 35 bin mevcutlu M›s›r or-
dusu Suriye’ye do¤ru yola ç›kt›.
Hünkâr ‹skelesi Antlaflmas›: ‹stanbul ile anlaflmaya yanaflmayan Mehmet
Ali Pafla ve ‹brahim Pafla için Saray, idam ferman› ç›kard›. Ancak Suriye’yi ele ge-
çiren M›s›r ordusu Anadolu’ya do¤ru ilerlemeye devam etti. Kütahya’ya kadar ula-
flan ‹brahim Pafla, 2 fiubat 1833’te k›fl› Bursa’da geçirmek için II. Mahmut’tan izin
istedi. Ard›ndan Adana’y› isteyen ‹brahim Pafla, bu teklifin kabul edilmemesi hâ-
linde ordusunun ‹stanbul’a yürüyece¤i tehdidinde bulundu. Osmanl› devlet adam-
lar›, tehlikenin bu kadar yaklaflm›fl olmas› nedeniyle yard›m aray›fl› içine girdiler.
Fransa Mehmet Ali Pafla’y› destekliyordu; ‹ngiltere ise o s›ralarda Avrupa siyaseti-
ne ve kendi iç meselelerine yo¤unlaflm›flt›. Rusya Osmanl›n›n yard›m isteyebile-
ce¤i tek kuvvet durumunda idi. 5 Nisan 1833’te bir Rus filosu Mehmet Ali Pafla
kuvvetlerine karfl› koymak üzere Beykoz’a asker ç›kard›. Bunun üzerine Rus-
ya’n›n Osmanl› ile yapt›¤› ittifak neticesinde elde edecekleriyle daha da güçlen-
mesini istemeyen ‹ngiltere ve Fransa dikkatini Mehmet Ali Pafla’ya çevirdi. Müca-
deleye büyük devletlerin de dahil olmas› neticesinde 8 Nisan 1833’te ‹brahim Pa-
fla ile Kütahya’da anlaflmaya var›ld›. Buna göre ‹brahim Pafla’ya Cidde, fiam, Ha-
lep valilikleri ile Adana muhass›ll›¤›, Mehmet Ali Pafla’ya ise M›s›r’dan baflka Girit
Valili¤i veriliyordu.
‹brahim Pafla ile anlaflma sa¤lanm›fl olmas›na ra¤men II. Mahmut M›s›r’›n yak›n
gelecekte yeni bir tehlike arz etmesi ihtimaline karfl› Rusya ile 8 Temmuz 1833’te
sekiz y›ll›k bir ittifak ve yard›m anlaflmas› olan Hünkâr ‹skelesi Antlaflmas›’n› imza-
lad›. Bu antlaflmayla Ruslar yeni bir sald›r› durumunda Osmanl›ya yard›ma gele-
ceklerdi. Bunun karfl›l›¤› olarak ise Bo¤azlar Rusya’ya aç›l›yordu. ‹ngiltere ve Fran-
sa’n›n Bo¤azlar’›n statüsündeki bu de¤iflikli¤i kabul etmeyeceklerini ilan etmesi
yeni bir kriz yaratm›flt›. Kriz, Rusya’n›n antlaflmayla elde etti¤i haklar› Avusturya ile
paylaflmay› kabul etmesiyle sona erdirildi.
Böylece Osmanl› Devleti yaln›z Rusya’n›n de¤il di¤er Avrupa ülkelerinin de
müdahalesine aç›k bir hâle geliyordu. II. Mahmut M›s›r meselesini niha-
i olarak sona erdirebilmek maksad›yla ‹ngiltere’nin de deste¤ini almay› zorunlu
görmüfl ve bu maksatla 16 Eylül 1838’de Osmanl›- ‹ngiliz Ticaret Antlaflmas›’n›
(Balta Liman› Antlaflmas›) imzalam›flt›. Bu antlaflma ile ‹ngilizlere kapitülasyonlar›
dahi aflan iktisadi imtiyazlar sunuluyordu. Balta Liman› Antlaflmas› ile Osmanl›
Devleti kendi tüccarlar›na bile vermedi¤i imtiyaz› ‹ngiliz tüccarlar›na veriyor, onla-
r› iç gümrüklerden muaf tutuyordu. Belirli ürünlerde kurulan devlet tekeli (yed-i
vahit) de bu antlaflmayla tamamen kald›r›l›yordu. Gerçi Osmanl› devlet adamlar›
yed-i vahit usulünü kald›rmay› M›s›r ekonomisini geriletmek maksad›yla kabul et-
miflti; ancak bir süre sonra bu önlem bizzat Osmanl› ekonomisini zarara u¤ratacak-
t›. Balta Liman› Antlaflmas› ile Osmanl› ülkesi aç›k bir pazar hâline getirilirken dev-
letin Avrupal› devletlere iktisadi ba¤›ml›l›k süreci de bafllam›fl oldu.

SIRA S‹ZDE ‹ngiltere’ye ve takip

SIRA eden y›llarda di¤er bat›l› ülkelere verilen bu ekonomik ayr›cal›klar›n
S‹ZDE
3 K›r›m Savafl› sonras›nda al›nan d›fl borçlar ile devletin yar› sömürge hâline gelmesinde ve
y›k›lmas›ndaki etkilerini tart›fl›n›z
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M

S O R U S O R U

D‹KKAT D‹KKAT
 1. Ünite - Osmanl› Devleti’nde Yenileflme Çabalar› 19

II. Mahmut Devri Yenilikleri

III. Selim’in yolundan giden II. Mahmut da yeniliklerine askerî alandan bafllam›fl ve
14 Ekim 1808’de Sekban-› Cedit Oca¤›’n› kurmufltu. Ocak k›sa zamanda 10 bin ki-
flilik bir kuvvete ulafl›rken II. Mahmut donanma ve di¤er ocaklar›n ›slah› için de
pek çok tedbir ald›. Yeniçerilerin talimlerden kaçmamas› için ‹stanbul esnaf›na da-
hi talim zorunlulu¤u getirildi. Ancak Yeniçeriler yeniden ayaklanarak Alemdar
Mustafa Pafla’y› öldürdüler ve II. Mahmut bu olay üzerine Sekban-› Cedit Oca¤›’n›
da¤›tmak zorunda kald›. Askerî yetersizlik ve baflar›s›zl›klar›na ek olarak her f›rsat-
ta Saray’a karfl› ayaklanma tertibi içinde bulunan Yeniçerilerin uzun zamand›r sü-
ren ›slah çabalar›na direniflle karfl›l›k vermeleri, Ocak’›n kald›r›lmas›n› art›k zorun-
lu hâle getirmiflti. 15 Haziran 1826’da Yeniçeriler son kez isyan ettiler; iki gün son-
ra 17 Haziran 1826’da köklü ancak uzun zamand›r devlete zarar veren bu askerî
kurum nihayet ortadan kald›r›ld›. Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas› olay› Vaka-i Hay-
riye olarak adland›r›ld›. Ocak’›n kald›r›lmas›ndan sonra Avrupa ölçüsünde düzen-
lenmifl, modern bir ordu olan Asakir-i Mansure-i Muhammediye kuruldu.

Foto¤raf 1.4
Asakir-Mansure
birlikleri talimde.

Kaynak:
Tanzimat’tan
Cumhuriyet’e
Türkiye
Ansiklopedisi,
‹letiflim Yay›nlar›,
‹stanbul 1985.

‹dari ve mali alanda: II. Mahmut devrinde iktisadi alanda da pek çok yenilik
yap›ld›. Vergi sisteminde yeni düzenlemelere gidilerek vilayet vergilerinin merkeze
aktar›lmas› sa¤land›. 1834’te Evkaf Vekâleti kurularak vak›f gelirleri merkeze akta-
r›ld› ve tüm devlet gelirlerinin yüzde 70’i modern ordunun ihtiyaçlar› için tahsis
edildi. Bu dönemde idari alanda yap›lan yeniliklerle modern bir devlet teflkilat› ve
bürokrasisinin kurulmas› yolunda önemli ad›mlar at›ld›. Avrupa tarz›nda düzenle-
nen yeni devlet teflkilat›nda eski müesseseler kald›r›larak yeni müesseseler olufltu-
ruldu. 30 Mart 1838’de al›nan kararla sadrazaml›k kurumu Baflvekâlet ad›n› ald›. Ad-
li iflleri yürütmek üzere Meclis-i Ahkâm-› Adliye, idari iflleri yürütmek üzere Dar-›
fiûra-y› Bâb-› Âli ve askerî iflleri yürütmek üzere Dâr-› fiûra-y› Askerî kuruldu.
1838’de ziraat, ticaret, sanayi ve bay›nd›rl›k ifllerini yürütmek üzere de yeni meclis-
ler aç›ld›.
20 Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi-I

E¤itim ve sosyal alanda: II. Mahmut askerî ihtiyaçlar do¤rultusunda e¤itim ala-
n›nda da pek çok yenilik yapt›. 1826’da ilk kez dört ö¤renci e¤itim görmek için Av-
rupa’ya gönderildi. K›sa bir zaman sonra Avrupa’ya gönderilen ö¤renci say›s› 300’e
ç›kar›ld›. 1827 y›l›nda aç›lan t›p okuluyla ordu için hekim ve cerrah yetifltirilmesi
sa¤land›. Avrupal› eserlerin Türkçeye tercümesi faaliyetleri bu dönemde de devam
etti. 1831’de Muzika-i Hümâyûn ve 1834’te Mekteb-i Ulûm-› Harbiye ad›yla Frans›z
modelinde iki yeni okul aç›ld›. Bundan baflka ilk ve orta seviyede devlet memuru
yetifltirmek amac›yla Mekteb-i Maarif-i Adli ve Mekteb-i Ulum-› Edebi aç›ld›. ‹stan-
bul ile s›n›rl› olmak kayd›yla bu dönem ilkö¤retim zorunlu hâle getirildi.
II. Mahmut’un yenilikleri sosyal alanda da kendini göstermiflti. 1815’te Saray
Topkap›’dan Dolmabahçe’ye tafl›narak eski saray usullerinde pek çok de¤ifliklik
yap›ld›. Art›k Avrupal› gibi pantolon giymeye bafllayan Osmanl› Sultan›, Avrupal›
tarzda protokolleri de yerine getirerek yurt içinde inceleme gezilerine ç›kmaya
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
bafllad›. 1828’te askere, 3 Mart 1829’da ç›kar›lan k›yafet nizamnamesiyle ulema d›-
fl›ndaki tüm sivillere fes giyme zorunlulu¤u getirildi. Bu nedenle 1830’da Tunus’tan
D Ü fi Ü N E L ‹ M getirtilen ustalara
D Ü fi Ü N E L ‹Eyüp’te
M Feshane kurduruldu. ‹lk Türkçe Osmanl› gazetesi olan
Takvim-i Vekayi 1 Kas›m 1831’de haftal›k olarak yay›n hayat›na bafllad›. ‹lk nüfus
say›m›, ilk karantina ve posta teflkilat›n›n kurulmas› gibi yenilikler de II. Mahmut
S O R U S O R U
döneminde gerçeklefltirildi.

D‹KKAT ‹lk Türkçe Osmanl›

D ‹ K K A Tgazetesi olan Takvim-i Vekayi 1 Kas›m 1831’de haftal›k olarak yay›n
hayat›na bafllad›. ‹lk nüfus say›m›, ilk karantina ve posta teflkilat›n›n kurulmas› gibi yeni-
likler de II. SIRA
Mahmut döneminde gerçeklefltirildi.

N N
SIRA S‹ZDE S‹ZDE

SIRA S‹ZDE 1828’de askere

SIRA1829’da
S‹ZDE sivillere getirilen Fes giyme zorunlulu¤u toplum tepkisi bak›m›n-
AMAÇLARIMIZ 4 dan ‹nk›lapAMAÇLARIMIZ
tarihimizdeki hangi olay› ça¤r›flt›r›yor, tart›fl›n›z

D Ü fi Ü N E L ‹ M
Osmanl›D Üyenileflme
fi Ü N E L ‹ M
hareketi tarihinde, en büyük baflar›lar II. Mahmut dönemin-
K ‹ T A P K ‹ T A P
de elde edilmifltir. Ancak buna ra¤men II. Mahmut devrinde Osmanl› Devleti bü-
S O R U yük oranda toprak
S O R U kaybetmifltir. Bu dönemde -zorunlu da olsa- Osmanl› Devleti’ni
siyasi ve iktisadi alanda büyük zaafa u¤ratan antlaflmalar imzalanm›flt›r. Hünkâr ‹s-
TELEV‹ZYON T E L E V ‹ Z Y Oile
kelesi Antlaflmas› N Rusya ve Avrupa devletlerinin Osmanl› memleketine siyasi
D‹KKAT D‹KKAT
müdahalesine izin verilirken Balta Liman› Antlaflmas› ile ‹ngiltere’ye iktisadi ba-
¤›ml›l›k süreci bafllayarak Osmanl› ekonomisine a¤›r bir darbe indirilmifltir. ‹ç is-

N N
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
yanlar ve d›fl tehditler ortas›nda Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas› Devleti ayr›ca u¤-
‹NTERNET
raflt›ran ve orduyu zaafa u¤ratan bir tedbir olarak görülmüfltür. Islah edilemeyen,
AMAÇLARIMIZ
yenilenemeyen,
AMAÇLARIMIZ
idari ve mali problemlere sebep olan bir asker s›n›f›, askerî tedbir-
MAKALE
ler ile ortadanMAKALE
kald›r›lmak zorunda kal›nm›flt›r.

K ‹ T A P K ‹ T A P

TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON

‹NTERNET ‹NTERNET

MAKALE MAKALE
 1. Ünite - Osmanl› Devleti’nde Yenileflme Çabalar›
Özet
Osmanl› Devleti’nin klasik dönemi genel anlamda Ka-
nuni dönemi ile bitirilse de yüzy›l›n sonuna kadar fetih-
ler devam edebilmifltir. 1571’de K›br›s’›n fethi tamam-
lanm›fl, 1574’te Tunus al›nm›flt›r. Do¤uda ‹ran ile s›n›r-
lar 1639’da Kasr› fiirin anlaflmas›yla netlefltirilmifltir.
1656’da Limni ve Bozcaada al›nm›fl, 1669’da Girit fethe-
dilerek deniz sahas›nda da baflar›lar›n devam etti¤i gö-
rülmüfltür. 1663’te Uyvar fethedilerek bat›da bugünkü
Slovakya s›n›r›na ulafl›labilmifltir. Ancak bu baflar›lar›n
Köprülü Mehmet Pafla, Köprülü Faz›l Ahmet Pafla gibi
kuvvetli devlet adamlar›n›n yönetiminde gerçeklefltiril-
di¤ine dikkat edilmelidir. Bu baflar›lara karfl›n ordunun
vurucu güç olma özelli¤ini önemli ölçüde kaybetti¤i
görülmektedir. Bu seferlerin uzun sürmesine paralel
olarak devlet hazinesinin de kaynaklar›n› da son dere-
ce zay›flatm›fl oldu¤unun alt› çizilmelidir.
XVI. yüzy›l›n sonlar›ndaki Haçova Savafl›’nda yeniçeri-
lerin savafl sahas›n› terk etmelerinin floku ile olaya ba-
karak mevcut nizama çeki düzen vermek ihtiyac›n› dil-
lendirmeye bafllayan Osmanl› ayd›nlar› durumu yozlafl-
ma ve bozulma olarak teflhis etmifllerdir. devlet idare-
sinde köklü uygulamalar›n terk edilmesinin yan› s›ra
askerî teknolojide geri kalm›fll›¤a dikkat çekilmifltir. Or-
du mensuplar›n›n do¤rudan yararland›¤› toprak siste-
minin bozulmas›, bürokratlar›n günlük ç›karlar›n› gö-
zetmeleri, rüflvetin artmas›, ifllerde kaliteyi gözetmekten
vazgeçilmesinin yan› s›ra temel e¤itim kurumlar› olan
medreselerdeki bozulma gibi temel aksakl›klara dikkat
çekmifllerdir. Gerçekten de asr›n bafl›nda bat› dünyas›n-
da görülmeye bafllayan co¤rafi keflifler ve bunlar›n ilgi-
li ülkelere mali getirisi, bilim ve sanat alan›ndaki köklü
anlay›fl de¤iflikliklerine mukabil Osmanl› Devleti’nin
bilhassa Fatih döneminden sonra içine girdi¤i “elde edi-
len baflar›lar›, ç›k›lan zirveyi muhafaza etmek” düflün-
cesinden kaynaklanan dura¤anl›k bir as›rl›k süre so-
nunda ülkenin ekonomik, idari ve askerî buhran içine
düflmesine yol açm›flt›r.
Bu dönemde giriflilen ›slahat çabalar›na mukabil devlet
yönetiminin topyekûn bir de¤iflime inanarak sonuna
kadar gitme noktas›na gelmediklerinin alt› çizilmelidir.
Lale çiçe¤i ve so¤an› etraf›nda flekillenen zevk ü sefa
tart›flmalar›na mukabil bu dönemde Avrupa devletleri-
nin üstünlü¤ünün nedenlerini araflt›rmak ihtiyac›n› his-
setmifllerdir. Kültür, sanat, sanayi, tar›m ve ordu konu-
sunda incelemeler yaparak Osmanl› bünyesinde uygu-
lanabilecek aç›l›mlar›n pefline düflülmüfltür. Dokuma
sanayinde Avrupa’ya ba¤›ml›l›¤› azaltmak için yeni ima-
lathaneler aç›ld›¤› gibi yerli mallar›n›n kullan›m› teflvik
edilmifltir. Bilim ve kültür alan›nda tercüme heyetleri
kurularak yabanc› eserlerin tercümeleri bas›lm›fl, Sara-
y›n matbaa ve tercüme olay›na deste¤i artt›r›lm›flt›r.
Nizam-› Cedit dönemi uygulamalar› da Padiflah III. Se-
lim’in problemli konularda devletin önemli bürokratla-
r›ndan ald›¤› inceleme raporlar› çerçevesinde flekillen-
mifltir. ‹dari, mali, askerî ve sosyal problemlerin sebep
21
ve sonuçlar›n› analiz eden bu raporlar›n do¤rultusunda
yeni bir ordu kurulmas›na giriflilmifltir. Bununla ayn›
zamanda Avrupa ülkelerinde ikamet elçilikleri aç›ld›¤›
gibi eyaletlerde devlet otoritesinin sa¤lanmas›na yöne-
lik düzenlemeler gündeme gelmifltir. Madenlerin ifllen-
meden ihrac›n›n yasaklanmas›, lüks tüketimden kaç›n›l-
mas›, illerdeki valiler ve di¤er bürokratlar›n görev süre-
lerinin belirlenmesi, rüflvet ve adam kay›rman›n önlen-
mesi, toprak sisteminin ›slah edilmesi gibi temel sorun-
lara çareler üretilmeye çal›fl›ld›.
Her iki padiflah döneminde devletin askerî ve idari za-
aflar›n›n önlenmesine yönelik çabalar ortakt›r. Orduda
yenileflme hareketlerinde yeni birimler kurulmufl, haya-
tiyetini devam ettirebilmesi için hazine oluflturulmufltur.
III. Selim dönemindeki Nizam-› Cedit ordusuna paralel
olarak II. Mahmud Sekban-› Ceditleri oluflturmufltur.
Toprak sisteminin ›slah› kadar bilim ve kültür sahas›n-
da da dünyadaki geliflmeleri takip etme ihtiyac› hisse-
dilerek tercüme hareketlerine giriflilmifltir. Avrupa’ya
ö¤renci ve bürokratlar göndererek iki yönlü bir fayda
elde edilmeye çal›fl›lm›flt›r. Mevcut beklentileri karfl›la-
yamayan yap›lar› rahats›z etmeden yeni birimler olufl-
turarak eskiyi bunlarla dönüfltürmek beklentisi ise ma-
alesef her iki deneyimde de eski müesseselerin isyan›
sonras›nda yar›m kalm›flt›r. II. Mahmut döneminde
merkezî idare teflkilat›nda gerçeklefltirilen reformlar et-
kili ve uzun ömürlü olacakt›r. devletin farkl› sahalarda-
ki ifllerini görmek için meclisler aç›lmas›, Avrupa’ya
daha çok say›da ö¤renci gönderilmesi,k›l›k k›yafette
düzenlemeler yap›lmas› gibi ileri hamlelerin ise ancak
Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas›ndan sonra yap›labildi¤i
unutulmamal›d›r.
Frans›z ihtilali’nin sonuçlar›ndan olan milliyetçilik fikri-
nin çok dil, din ve uluslu Osmanl› Devleti’ndeki etkileri
XIX. asr›n geliflmelerini anlamak aç›s›ndan önemlidir.
Küçük Kaynarca Anlaflmas› ile resmî hüviyet kazanan
din kardeflli¤i vesilesiyle d›fl müdahalelere bu aflamada
milliyet ba¤› da kat›lm›flt›r. ‹ngiltere, Fransa ve Rusya
baflta olmak üzere fiark meselesinde ç›kar sa¤lamak is-
teyen her devlet bu hususlar› tahrik etmekten geri dur-
mam›flt›r. Rusya’n›n destekledi¤i S›rplar 1813’te girifltik-
leri isyanlar sonucu 1830’da özerk hâle gelmifllerdir. Rus-
lar›n yan› s›ra ‹ngilizlerin ve Frans›zlar›n da destekledi¤i
Yunanlar ise 1820-1830 döneminde ayr› bir devlet ola-
rak ortaya ç›kmay› baflarm›fllard›r. Bu ayr›l›klar Osmanl›
Devleti’ni siyaseten ve mali aç›dan zay›flat›l›rken Rusya
Akdeniz’e kolayca aç›lmak, ‹ngiltere ise hâkimiyetini
devam ettirerek Hindistan sömürgesinin ulafl›m emniye-
tini sa¤lamak hedefini takip ediyordu. 1868’de Süveyfl
Kanal›’n›n aç›lmas› ‹ngiltere için Osmanl› Devleti’nin ha-
yati önemini ortadan kald›rm›flt›r. Bir flekilde Osmanl›
Devleti’nin Rusya veya bir baflka devletin kontrolü alt›-
na girmemesine çal›flan ‹ngiltere 1877-1878 Savafl›’ndan
itibaren devletin y›k›lmas›na yönelik politikalar› do¤ru-
dan gelifltirmek ve uygulamak noktas›na gelmifltir.
22 Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi-I

Kendimizi S›nayal›m
1. Osmanl› Devletinin 16. yüzy›l›n sonundaki durumu- 6. III. Selim Döneminde kurulan ordunun ad› hangisidir?
nu afla¤›dakilerden hangisi karfl›lar? a. T›marl› Sipahi
a. Zirve b. Kap›kulu Ocaklar›
b. Buhran c. Nizam-› Cedid
c. Duraklama d. Yeniçeri Oca¤›
d. Baflar›l› e. Sekban-› Cedid
e. Gerileme
7. Osmanl› Devleti’nin daimi elçilikleri hangi padiflah
2. K›br›s’›n Osmanl› Devletince fethi hangi padiflah dö- zaman›nda kuruldu?
neminde gerçekleflmifltir? a. III. Selim
a. IV. Murat b. II. Mahmut
b. IV Mehmet c. II. Ahmet
c. III. Murat d. Abdülmecid
d. II. Ahmet e. I. Abdülhamid
e. II. Selim
8. Balkanlarda Osmanl› Devletine karfl› ilk milliyetçi is-
3. Osmanl› Devleti en parlak zaman›n› hangi padiflah yan› hangi ulus yapm›flt›r?
döneminde yaflam›flt›r? a. Yunanl›lar
a. Yavuz Sultan Selim b. Bulgarlar
b. II. Beyaz›t c. Rumlar
c. III. Murat d. S›rplar
d. Orhan Gazi e. Macarlar
e. Kanuni Sultan Süleyman
9. ‹ngiltere’ye büyük ayr›cal›klar tan›yan Osmanl›-‹ngi-
4. Lale Devri hangi y›llar aras›ndad›r? liz ticaret antlaflmas› hangi tarihte imzalanm›flt›r?
a. 1730-1756 a. 1939
b. 1718-1730 b. 1827
c. 1766-1774 c. 1731
d. 1708-1721 d. 1536
e. 1830-1856 e. 1838

5. Osmanl› Devletinde ilk Müslüman matbaas›n› kim 10. Afla¤›dakilerden hangisi II. Mahmut Döneminde aç›-
kurmufltur? lan okullardan de¤ildir?
a. Agah Efendi a. Mekteb-i Ulum-› Edebi
b. Damat ‹brahim Pafla b. Mekteb-i Maarif-i Adliye
c. ‹brahim Müteferrika c. Mühendishane-i Bahri Hümayun
d. fiinasi d. Mekteb-i Ulum-› Harbiye
e. Abdullah Efendi e. T›bbiye
 1. Ünite - Osmanl› Devleti’nde Yenileflme Çabalar›
Okuma Parças›
OSMANLI ‹MPARATORLU⁄UNUN GER‹LEMES‹
Kanuni Sultan Süleyman, bütün dünyay› kapsayan gü-
cünü, Bender kalesinde 1538 tarihli bir yaz›tta flöyle di-
le getirmifltir:
Ben, Tanr›’n›n kulu, bu dünyan›n sultan›y›m. Tan-
r›’n›n inayetiyle ümmet-i Muhammed’in bafl›nday›m.
Ad›na Mekke ve Medine’de hutbe okunan Süleyman’›m
ben. ben Ba¤dat’ta flah, Bizans diyarlar›nda kayser,
M›s›r’da sultan›m. donanmalar›n› Akdeniz, Ma¤rip ve
Hind’e yollayan sultan›m. Macar taht ve tac›n› alan ve
onlar› bir kuluna ba¤›fllayan sultan benim. Voyvoda
Petru baflkald›rd›, ancak at›m›n ayaklar› onu toz eyle-
di; Bo¤dan’› da fethettim.
Ancak Süleyman’›n son y›llar›nda uluslararas› koflullar Os-
manl›lar için elveriflsiz hâle geldi ve Süleyman’›n dünya
hakimiyeti giriflimi belirleyici ilk baflar›s›zl›klarla tan›flt›.
1559’da Cateau-Cambresis Bar›fl›, Avrupa’ya ‹spanyol
üstünlü¤ünü getirmifl, Fransa iç savafla girmifl oldu¤un-
dan bu krall›k Avrupa politikas›nda Osmanl›lar›n bafll›-
ca müttefiki olmaktan ç›km›flt›. 1565’de Malta baflar›s›z-
l›¤› ve 1566’da Süleyman’›n son Macaristan seferi, Os-
manl›lar›n Orta Avrupa ve Akdeniz’de ilerlemelerinde
bir duraklaman›n bafllang›c›n› simgeler.
1570-1571’de K›br›s’›n fethi Osmanl›lar›n son büyük
askerî baflar›s›d›r. Bu çok iyi tahkim edilmifl adan›n al›n-
mas›; Akdeniz’deki en güçlü Hristiyan donanmas›n›n
iletiflim hatlar›n›n kesilmesini, adaya büyük bir ordu-
nun götürülüp orada bak›m›n›n sa¤lanmas›n› gerektiri-
yordu. Kara ordusu ve donanman›n iflbirli¤i ile kazan›-
lan bu zafer, Osmanl› silahlar›n›n en büyük baflar›s›yd›;
fakat sefer s›ras›nda bir Hristiyan ittifak›n›n oluflmas› da
Osmanl›lar›n büyük korkular›n›n gerçekleflmesiydi.
Don Juan komutas›ndaki güçlü müttefik donanmas›,
Osmanl› donanmas›n› 7 Ekim 1571’de Akdeniz’de o za-
mana dek yap›lm›fl en büyük deniz savafl›nda yenilgiye
u¤ratt›. Savafla 438 tekne kat›lm›fl, Osmanl›lar iki yüz
otuz gemiden iki yüzünü kaybetmifl, iki yan›n toplam
kay›plar› da elli dokuz bine varm›flt›. Bütün Avrupa bu
büyük zaferi Türk tehlikesinin sonu olarak kutlad›. Üç
y›ll›k bir ittifakla ba¤l› olan ‹spanya, Venedik ve Papa-
l›k ‹stanbul’a do¤rudan do¤ruya bir sald›r› bile düflünür
oldular. Fakat 1572’de K›br›s’a do¤ru yola ç›kt›klar›nda
bir mevsimde infla edilmifl bir Osmanl› donanmas› ile
karfl›laflt›lar. K›fl boyunca bütün Osmanl› tersaneleri,
‹nebaht›’da yitirilen gemileri yeniden yerlerine koymak
için dur durak bilmeden çal›flm›flt›. Bunu gören Vene-
dik, 7 Mart 1573’te Osmanl›larla bar›fl yaparak K›br›s
üzerindeki bütün haklar›ndan vazgeçti ve büyük bir sa-
vafl tazminat› ödedi.
1578-1606 aras›nda Osmanl›lar Do¤u’da ‹ranl›larla, Ba-
t›’da Orta Avrupa’da Habsburglarla bir dizi tüketici savafl
23
yapt›lar. 1578 ve 1590 aras›nda ‹ran savafllar›nda Osman-
l›lar, Kafkaslardan Nihavend’e dek ‹ran’›n bütün bat› eya-
letlerini ilhak ettiler. 1588’de Osmanl›lar›n Orta Asyal›
müttefiki Özbek Han› Abdullah Horasan’› istila etti. Bu
savafl s›ras›nda Bat› ‹ran’da ordugah›n› Derbend’de ku-
ran Osmanl› komutan› Osman Pafla, kuzey stepleri yo-
luyla K›r›m’dan askerî yard›m alm›fl, Hazar Denizi’nde de
bir deniz gücü oluflturma girifliminde bulunmufltur. Fakat
‹ran’a K›r›m’dan gönderilen takviyelere Ruslar›n Kuzey
Kafkaslar’da sald›r›s› ve Rus-‹ran diplomatik iliflkilerinin
yinelenmesi Osmanl›lar› endiflelendirmifltir.
Osmanl›lar, Habsburglar›n elinde kalan küçük bir Ma-
car topra¤›n› hep sultana ait olarak görmüfllerdi; 1590
‹ran bar›fl›ndan sonra bu sorunu çözmeye karar verdi-
ler. S›n›r olaylar› iki imparatorlu¤u 1593’de savafla sü-
rükledi. fiafl›rt›c› olaylarla dolu ve uzun süren bu savafl,
dünya koflullar›n›n ne denli Osmanl›lara karfl› geliflmifl
oldu¤unu gösterdi. Papa, Avusturyal›lar için do¤uda
güçlü müttefikler buldu. Bo¤dan, Eflak ve haraçgüzar
Erdel Voyvodas› Osmanl›lara karfl› isyan ederek Avus-
turya yan›nda savaflt›lar. Öte yandan kara ve denizden
genifl bir cephe boyunca Dinyeper Kazaklar› da sald›r›-
yordu. Osmanl›lar büyük çaba gösterdiler. ve sultan II-
I.Mehmed’in kiflisel komutas›ndaki ordular›, 23-25 Ekim
1596’da Haçova’da büyük bir zafer kazand›. Fakat bu-
nun hiç bir kal›c› sonucu olmad›. ‹mparatorun güçleri
sald›r›y› sürdürerek gelip Budin’i kuflatt›.
‹ran flah› büyük Abbas, 1599’da Avrupa’ya elçiler gön-
dererek Osmanl›lara karfl› ekonomik ve askerî görüfl-
meler bafllatt›. ‹mparator, elçi heyetini Viyana’da çok s›-
cak karfl›lad›. Onlara, do¤uda Rus ve Gürcülerle Os-
manl› karfl›t› bir ittifak kurmak istedi¤ini ve Avrupa’n›n
Hristiyan krallar›n› kutsal bir haçl› ordusunda birlefltir-
meye çal›flt›¤›n› bildirdi. fiah Osmanl›lara öykünerek or-
dusuna ateflli silahlarla donat›l› yeni kul birlikleri katt›.
1603’te hücuma geçti. Osmanl›lar, imparatorlu¤u iç ka-
r›fl›kl›klar›n sarst›¤› bir zamanda, do¤u ve bat› cephele-
rinde ayn› anda savaflmak zorunda idiler. fiah Abbas,
Osmanl› birliklerini Azerbaycan ve Kafkaslardan Ana-
dolu içlerine sürdü. Osmanl› hükûmeti bu durumda
Habsburglarla bar›fl yapabildi¤i için kendini talihli say›-
yor ve 1606 Zsitvatorok Antlaflmas›yla Habsburglar›n
elinde olan Macar topraklar› üzerindeki bütün haklar›n-
dan vazgeçiyordu. Habsburglar y›ll›k otuz bin dukal›k
harac› art›k ödemeyecekti. Savafl Osmanl›lara kendi
askerî zay›fl›klar›n› göstermifl ve 1595’den sonra bir kaç
kez bar›fl istemek zorunda b›rakm›flt›r.
Kaynak: Halil ‹nalc›k, Osmanl› ‹mparatorlu¤u Kla-
sik Ça¤ (1300-1600) (Çeviren Ruflen Sezer), YKY ya-
y›nlar›, ‹stanbul 2003, s. 46-48.
24 Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi-I
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devletinin Durak-
lama Devrine Genel Bir Bak›fl” konusunu yeni-
den gözden geçiriniz.
2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devletinin Durak-
lama Devrine Genel Bir Bak›fl” konusunu yeni-
den gözden geçiriniz.
3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devletinin Durak-
lama Devrine Genel Bir Bak›fl” konusunu yeni-
den gözden geçiriniz.
4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devletinde Buh-
ran, Yenileflme ve Ekonomik Ba¤›ml›l›k Süreci”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devletinde Buh-
ran, Yenileflme ve Ekonomik Ba¤›ml›l›k Süreci”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Yenileflmesinde
Dönüm Noktas› III. Selim ve Nizam-› Cedid” ko-
nusunu yeniden gözden geçiriniz.
7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Yenileflmesinde
Dönüm Noktas› III. Selim ve Nizam-› Cedid” ko-
nusunu yeniden gözden geçiriniz.
8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Mahmud Dönemi Gelifl-
meleri ve Yenilikleri” konusunu yeniden göz-
den geçiriniz.
9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Mahmud Dönemi Gelifl-
meleri ve Yenilikleri” konusunu yeniden göz-
den geçiriniz.
10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Mahmud Dönemi Gelifl-
meleri ve Yenilikleri” konusunu yeniden göz-
den geçiriniz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde 1
Osmanl› Devleti’nde XVIII. as›rdan itibaren hemen her
döneminde idari, mali, askerî ve kültürel alanlarda ye-
nilikler yap›lmaya çal›fl›ld›¤› görülmektedir. Ancak bun-
lar›n kal›c› olmam›fl, devleti ve toplumu dönüfltüreme-
mifltir. Çünkü devlet hayatiyetini devam ettirebilmek
için yüzünü Avrupa’ya dönmüfl ancak gerek idari yap›
gerekse toplumsal yap› bunu bir bütün hâlinde kabul-
lenmemifltir. Dolay›s›yla giriflilen yenilikler kiflilere ba¤-
l› olmufl, giriflimleri yapan kiflilerin görevden ayr›lmas›
ile ortadan kalkm›flt›r. Bununla birlikte devletin eski ve
ifllevini yitirmifl müesseseleri ve kadrolar› muhafaza edi-
lerek onlar›n yan›nda yeni usul ve esaslara göre yeni
müesseseler kurulmak istenmifltir. Ancak geleneksel
toplum yap›s›na sahip toplum farkl›laflma ve yenilefl-
meyi kendini ve de¤erlerini inkâr olarak alg›lam›fl ve
sert tepki göstermifltir.
S›ra Sizde 2
Devletin yenileflmesi için her alanda düzenlemeler ya-
pan III. Selim isyanc›lar› bast›rmak için say›lar› 20.000’i
geçen modern Nizam-› Cedit birliklerini kullanmam›fl-
t›r. ‹syanc›lar ve onlar› destekleyenler dinî motifleri kul-
lanarak toplumsal muhalefeti yanlar›na almay› baflar-
m›fllard›r. Dolay›s›yla yap›lan yenilikleri Frenkleflmek,
dinden ç›kmak olarak propaganda ederek kötülemek
toplumsal seviyede yank› bulabilmektedir. Bunun ka-
dar önemli bir sebep ise Osmanl› padiflahlar›n›n ordu-
nun bir k›sm›n› di¤erine karfl› savafla zorlamak fleklin-
deki uygulamalara s›cak bakmamas›d›r. Kardefli karde-
fle k›rd›rmak, kardefl kavgas› ç›karmak olarak görülen
bu durumdan olabildi¤ince kaç›n›lm›flt›r. Epey zaman
sonra 31 Mart Olay›’nda da II. Abdülhamid kendi kon-
trolündeki birlikleri ayn› gerekçelerle Hareket Ordu-
su’na karfl› sevk etmeyecektir.
 1. Ünite - Osmanl› Devleti’nde Yenileflme Çabalar›
S›ra Sizde 3
1838 Balta Liman› Ticaret anlaflmas› ile ‹ngiltere’ye veri-
len ekonomik ayr›cal›klar devletin kendi vatandafllar›
olan tüccarlara tan›mad›¤› bir imtiyazd›. Ülke içinde uy-
gulanan vergi rejimi dolay›s›yla yerli sanayi istenilen se-
viyeye bir türlü gelemez iken ‹ngiltere ile bafllay›p siya-
si deste¤e ihtiyaç ortaya ç›kt›¤›nda di¤er yabanc› devlet-
lere de verilen bu hak devletin ekonomik ve s›na-
i yap›s›n›n güdük kalmas›na yol açm›flt›r. Unutulmama-
s› gereken nokta bu ayr›cal›klar›n devletin merkezî siya-
seten ve askerî aç›dan tehdit alt›nda iken verilmifl olma-
s›d›r. Devlet isyan eden bir valisini cezaland›ramayacak
kadar çaresiz bir hâldedir. Hanedan kendini kurtarmak
ad›na devletin en büyük rakiplerinin yard›m›na muhtaç
olmufltur. Bir nevi “denize düflen y›lana sar›l›r” pozisyo-
nu söz konusudur. Ülke içindeki sanayi k›p›rdanmalar›-
n› bitiren bu anlaflmadan 15 y›l sonra devlet d›fl devlet-
lerden borçlanmaya bafllayacakt›r. Bu süreç yirmi y›l
içinde devleti borç faizlerini ödeyemeyecek duruma dü-
flürmüfl ve 1881’de Duyun-› Umumiye idaresinin kurul-
mas› ile de ekonomik ba¤›ms›zl›¤›n› kaybettirmifltir. Yer-
li sanayinin geliflmemesi, sanayici s›n›f›n oluflmamas›,
Gümrük vergilerindeki dengesizlik dolay›s›yla bütçe
aç›klar›n›n had safhaya ç›kt›¤› XX. yüzy›l bafllar›nda ka-
ç›n›lmaz hâlde giriflilen savafllar y›k›l›fl› getirmifltir.
S›ra Sizde 4
1828’de askere 1829’da sivillere getirilen Fes giyme zo-
runlulu¤u toplum tepkisi bak›m›ndan ‹nk›lap tarihi-
mizdeki flapka olay›n› hat›rlatmaktad›r. II. Mahmud bu
ve benzeri k›l›k k›yafet düzenlemeleri dolay›s›yla “ga-
vur padiflah” olarak suçlanm›flt›r. Devletin her alanda
ihtiyaç hissetti¤i yenileflmenin sosyal boyutunu olufltu-
ran bu düzenlemeler bir bütünün olmazsa olmaz par-
ças› olarak görülmüfltür. Ancak toplumsal yap› bunu
dinî kimli¤e karfl› yap›lm›fl bir ihanet, bir sald›r› olarak
elefltirmifltir.
Art›k yeni bir sistem, yeni bir anlay›fl ve yeniden yap›-
lanma idraki içinde eskiye dönüflün olamayaca¤›n› gös-
termek amac›yla giriflilen ve simge vasf› belirgin bir uy-
gulamad›r. Cumhuriyetin ilk y›llar›nda ayn› flekilde ülke
içine yeni bir dönem ve anlay›fl› ifade eden, ülke d›fl›na
ise art›k kendileriyle kavga etmek yerine benimsemek
karar›n› gösteren bir simge olarak nitelenen flapka giyi-
mi de toplumun baz› kesimlerince dinden ç›kmak ola-
rak elefltirilmifltir.
25
Seçilmifl Bibliyografya
Aky›ld›z, Ali, Osmanl› Bürokrasisi ve Modernleflme,
‹stanbul 2004.
Berkes. Niyazi, Türkiye’de Ça¤dafllaflma, ‹stanbul,
1978.
Beydilli, Kemal, Türk Bilim ve Matbaac›l›k Tarihin-
de Mühendishane, ‹stanbul 1994.
Beydilli, Kemal, “Küçük Kaynarcadan Tanzimat’a Isla-
hat Düflünceleri” ‹lmi Araflt›rmalar Dergisi, Say› 8,
(1999) s.25-64.
Beydilli, Kemal, 1790 Osmanl›-Prusya ‹ttifak› (Mey-
dana Gelifli-Tahlili-Tatbiki), ‹stanbul 1984.
Finkel, Caroline, Rüyadan ‹mparatorlu¤a Osmanl›,
‹stanbul 2004.
Hatipo¤lu, Murat, Yunanistan’daki Geliflmeler Ifl›-
¤›nda Türk-Yunan ‹liflkilerinin 101 Y›l› (1821-
1922), Ankara 1988.
‹hsano¤lu, Ekmeleddin, (Editör): Osmanl› Devleti Ta-
rihi, C.I, ‹stanbul 1999.
‹nalc›k, Halil, Osmanl› ‹mparatorlu¤u Klasik Ça¤
(1300-1600) (Çeviren:Ruflen Sezer), Yap› Kredi Ya-
y›nlar› ‹stanbul 2003.
Karal, Enver Ziya, Selim III’ün Hatt-› Hümayunlar› -
Nizam› Cedit-, Ankara 1988.
Kreiser Klaus - Neumann Christoph H., Küçük Türki-
ye Tarihi, ‹stanbul 2008.
Kunt, Metin, “Siyasal Tarih (1600-1789)”, Türkiye Tari-
hi III, (Yay›n Yönetmeni: Sina Akflin), ‹stanbul 1989.
Kuran, Ercüment, Avrupa’da Osmanl› ‹kamet Elçi-
liklerinin Kuruluflu ve ‹lk Elçilerin Siyasi Faali-
yetleri (1793-1821), Ankara 1988. Tarih III, Dev-
let Matbaas›, ‹stanbul 1933.
Sar›cao¤lu, Fikret, Kendi Kaleminden Bir Padiflah›n
Portresi Sultan I. Abdülhamid, ‹stanbul 2001.
Sar›y›ld›z, Gülden, Hicaz Karantina Teflkilat› (1865-
1914), Ankara 1996.
Tanör, Bülent., Osmanl›-Türk Anayasal Geliflmeleri
(1789-1980), ‹stanbul 2006.
Yalç›nkaya M. Alaaddin, “XVIII. Yüzy›l: Islahat, De¤i-
flim ve Diplomasi Dönemi (1703-1789), Türkler,
Cilt 13, Ankara 2002.