TANZIMAT NEDTR?

Yazan : Halil ,NAL

Ne gibi hAdiseleri ifade ettifi vazrh seki]de tayin edilemiyel bir

tabir de Tanzimatttr. Tanzimat bazan, sadece Osmanh imparatorlufu
dahilinde hikim miisliiman kitle ile tAbi hrristiyan kavimler arasrndaki
nriinasebetlerin bir safhasr oiarak diig'Jniilnrektedir. Bazan dai nr.,rn-
leketimizin garp medeniyeti dairesine girig hAdisesiyle bir tutulmakta-
(\ drr. -fanzimat ;iiphesiz bu iki ana istikameti tamamile srnrrlarr iglne al-
i
mak'ta; ve esasen bu iki harelret airasrnda da pek srkr miinasebetler bu-
lunmaktadrr. Fakat Tanzimat meselesini tarrr manasiyle anlamak icin
evv'elA onu mi.icerret muhakenrelerle gazete siitunlarrndan gelen telirk-
l'ilerin elindcn kurtqrmak lizrmdrr. Tnnzimat nedir, demeden 6lctr
onun do[rnus bulundufu cemiyetin tarih iEindeki yr.iri.iyiiqiinti, igtinrai
kadronun geqirdig:i asli de(isiklikleri ve bizzat bu hareketin safhalirrrnr
giistermeliyiz.
Bunun biiyle bir makale ile defil, ijmiirier istil,sn uzun ve derip
galr;malarla aydrnlanabilece[ini itiraf etmek lAzrmdrr. Fakat yurclu-
"-: muzda maalesef hAIi mtrasrr tar-ihimiz hakkrnda esasl eserlere pek rast-
lamtyoruz. Btr hususta tamamen, yakrn tarihimizi ancak Avrupa siyasi
c-l
".. muvazenesi ve emperyalizmi bakrmrndan giiren garb miiellrflerinin
tetkiklerine bafilryrz. I-lalbuki Avrupanrn <<$.rrl< Mt:selesi>> :ldryla vriicu,
\;
de getirdifi muazzam edebiyat ( l) bilhassa hari<.i siyaset bakrrnrnc]irn
fevkalAde rniihim oldulu halde yakrn tarihimizin hakiki inkisaflannr,
\..,
iq warhfrmrzr meydana crkarmakta tabii col.- kifayetsiz ve yanhgrrr.
Maamafih memleketimizde bu meselenin yakrn tarihimiz ve bu
giinkii hayattmrz igin haiz olduklan ehemmiyetin ar:l:qrlmasr sayesinde
yakrnlarda bu yolda mi.iliim bir adrrn atrldrfrnar sahii olduk. Hakikaten
\
(1) Meseli Berrgesco, 1821 dcn 1897 ye kadar $ark Meselcsi iizerinde friursrzc*
vazrlmts 2142 eser tesnit etnrcktcdir': (Une notice bibliographiclue sur la
euestion
d'Orient.) ingilizce e-:;erier iein baktnrz: Yovanovitch, An enqiish bibliography on
-
[re trear car;tern questiott, 1481-i906. Ve nihayc't V. N. Michof, Sources bibli-
-
ographiques sttr I'histoirc'cle l.' Turquie et dc la Sulgarie 4 cilt, Sofia, 1g84. Bu
so;r cser alinancr, frrrnsrzca ve irrgilizce 1585 eseri ihtiva efmektedir.

238
tarih edebiyatrmrz biiyiik, Eok istifadeli bir kazandt ( | ). Maarif
gelen ve daha ziyade Tanzimattn
Vek6letinin tegebbiisile meydana
garpLlagma bakrmrndan roliinii belirten bu eser sistematik bir tenkide
tibi tutulursa belki stiylenecek bir hayli gey bulunur. (2) Meseli baq-
hca denilebilir ki mi.ihim meseleler gok sathi tetkik olunmugtur.
Yazt sahiplerinden bazrlarr, sadece Engelhardt'rn gtirtiglerini tekrarla-
nraktain bagka bir gey yapmamtglar, yahut garp maniiellerini hulAs:r et-
rniglerdir, vesaire... Biitiin bunlarla beraber bu kocaman cild'in, bize
Tanzimat meselesini aydrnlatacak bazr rgrklar getirdifii muhakkaktrr.
Bilhassa Tanzimatrn Avrupahlagma bakrmrndan roliinii tayin iEin bu
eser mi.ihin, bir mehaz sayrlmairdrr. Fakat '3[iphesiz, eserde yer yer te-
mas edilcli[i iizere Tanzimat, bu garplagma hareketinden ibaret defil-
dir. Bizce Tanzimat, imparatorlulun biiti.in XIX uncu asrr tarihini izah
eden temel hidisedir. Tanzirnat, iktisadi - rctimai temelleri giiriiyerek
yrkrlrnafa yiiz tutan bir imparatorlufun yeni prensiplerle yeniden ku-
rulma teqel-rbiisi-inii giisterir, bu iEtimai temel ne idi, nasrl bozuldu, ye-
ni vaziyet i.,ar'grsrnda imparatorlufun yaptrfr hareketirr mahiyeti nedir?
Asafrda bunu etlistermefe Eahgaca .tz.
* kitlelerden iba:'etti (3). [{arplerde bu topraklann sahibi bulunan ]lo-
\- Asrrlarca hayatiyet giistermiq bir impzrratotlufiun, bir go]r hrr-is-
tiyap 1rii,:ilillcrin iddia ettifi gibi, ar-rcak cebir ve giddetle tutun;rbildil;
far;.ziyesi artrk bazr c'ddi esetlerde yer buirr,amaktadrr. (3) Irih'aki
O"mr,',1, lrnparatc',rluiu ileri lrir siyasi ve iktrsaii sisteme dayanryor ve
hayatiyctini bilha.ssa bunl:rdan ahyordu.
Bazt tarihgiiere giire, Osmanh imparatorlufunun kuruluqunu ve
yagarnaslnr temin eden en miihim tarihi esas, Balkan kavimlerine Bi-
zaps devrinclcn s.yasi bir ideal halinde intikal eden tek hakimiyet,
parcalanmaz bir imparatorluk fikri idi (4). Osmanhlardan evvel Bal-
(1) Tanzii'nat, f, 100 iincii yrlclilniimi.i miinasebetile, istanbul, Maarif matbaasr,
19.i0.
(2) Brj:,le bir tenkid cleneme.si Prof. Orner L0tfi Barkarr tarafindan yaprlrrrr;trr.
Bakrnrz: iktrsaci Faki.rltesi Inccntuasl, cilt II, sayt 2, sarhife 288-329.
(3) Flenri I{auser et Augustin Rcnaudet. Les d6buts de I'Age moderne Paris, 1929
(4) Grcnard, Crandeur et d6cadence de I'Asie, S. 100 -- hatta Iorga Bizatrslt-t
br.r "tek ye pargalanrn.,r itrp"tatcrliuk, tt:lAkkisini, Osmanltlartn benimsedig=ini
idclia etmektedir'. Siayrrr Pr:of. f'uat Kijpri.ili.l Balkan kavimlerinrje bu telAkki hak-
krnda bir ;ey siiyJemc:mckie bere,bel Ostrta.nltlarda bu ijniversel imparatorluk te-
lakl(i,.ipip ;alktarr geiclifi fiklinclcdir. Iorga, "XIX uncu astrda Balkan milletlerinin
istiklil liarcketleline kerrsr B::,ljrAlinin dairni,. tamamiyeti mi,ilkiyeden bahsetmesini
zJc
lianle^rda niifuz kazanan her devlet (rneselA son olerrak Dugan'rn Srrp
imparatorlu[u), lbu nizamr ltahakkuk ertirme[e Ea|gryordu. Balkan
milletleri, IJizans yeritre kaim olan iiniversel Osmanh hakimiyetini ko-
layhkia benirnsediler. Filhakika daha kurulugundan itibaren devletin
idaresincle rrki, milli, dini hig bir taassup eseri siiriilmez. i*p.r.torlu-
[ur: en bi.iviik sadnazalmlarr arasrnda go u, Balkan reayasrndan kcileiil<-
ten yetigtiriime kimselerdi. TiirkEe .yanrnda bazan rurnca, islAvca, hatta
lirtince resmi dil olarak kullanri,makta idi ( | ). Ortodoks kilisesi genis
dini, hatta ideri irrrtiyazlara malik resmi bir miiessese olarak tanrnmrg-
tl. \/elhasrl rnuhtelif dinleri, kavimleri sinesinde toplayan inipar:rtor -
luk, bu muazzzrm yapryr tutacak geniq prensiplerle idare olunmakta idi.
Devlet - i-p.tutorluk fikri her seyin iistiinde idi. $unu da hatrrlarahnr
ki $eyhiilirlArniar ve unrurr,it'etle din adamlan ancak inhitat devrinde
i.ist"iin bir niifuzar sahip ohnusiardrr (2) .
$ Yeni imparatorluk saclece eski bir siya:si telakkiyi ternsil ctririi
iein deftil, Balkan kiiyliilerinin lehine biiviik bir defisiklik husule r4e -
tirdifi igin de metnnuniyetle kargrlatndr. Osnranhlar Balkan yarrmacla-
stnl fethettikleri zarnan <<kiiyiiniin ekseriyeti, kendisine ait o mry:r,r bir
toprafr irsi ve daimi bir kiracr geklinde iqliyen ve ayni zamanda bir
toprak kcilesi (serf) veya sadece kolon seklinde toprafa ba[ bulunan
yerlarrn biiyiik krsmt telef oldr, (4). Saliipsi:e kalau bu topraklarr <ier,-
Iet l<errdine nraletti ve ttrnar sisterninc: csas olan bu nriri ar.a,z.i, llurnc'iclt.
hAkim bir toprak rejimi haline geldi. (5). Yeni vaziyette;e kdyli.i t,r1:ra-
drna sarhip deEildi. Fakat ayni ;ekilde. askeri hizmet mukabili y;rlnri
butelilrkinirr,bireser.isayrrraktacl,*J,-ei,",-,',,,ti.*-
seselerinin Osmanh miiesseselerine tesiri hakkrnda bazr miilihazalar-, Ti.irk hukuk
ve iktrsad tarihi mecrnuasr cilt I, 219-250.)
(1) C. Truhelka, Bosnada araz-i mcselesinin tarihi csaslan, Tiirk hukuk ve
iktrsad tarihi nlecntuasl, cilt I, S. 52.
(2) llatta Grenard (mezkfir' esel S. 128), din adamlannrn clevlet i+leri i;1z;6,:
rinde niifuzllnun artmastnt baqLca inhitat imilleri arasrnda saymaktadrr.
(3) Omer L0lfi Barkan, Tanzimat, I. 362.
(4) "lllttg Kosva tnttharebe:*indc hemcn biitiin Srrp zacicgirn ve Bosna ve Hrr.vat
zadcgirr:t-rtn biiS'iift l:ir krsmr ,:bediyen orlaCan kalJ<tr., (Dr. O. Von Frangeg,
Rev.
inte. d'Agricultll'.'1', Lr I'ifornto iiilrairc c:r'r Yugoslavie, 1934, Sayr VII.2ll2) Bey:rz.it
1393 de llulgar payitalrtr 'lrnovo'1'u aldrgr zaman isiimiyeti kabulden imtina
eden
110 boyalr l'rtlt,;trn gccildi. Statrcr', Ilistoire chronoloqiquc de la Bulgarie, Sgfya,
s. 57.)
1g3g.
(5) 6mer Balkan, Tiirlii5,gfle toprak meselcsinin taliiri esaslr.n. tjlkii savr
63.
s. 233.
240

de tolrrak ve reaya i'ize-

devle:e ait vergileri almafa salihiyetli Sipahinin
241

rinde bir hakkr yoktu. o, bu rniri arazrnin idaresire miikellef bir zftaat
kiiyli'iniin bagrndan derebey''nin olmugtur. irste burada, hakilci meseie kendini giistermektedir: Acaba
memuru vaziyetinde idi. Binaenaleyh
bulunuyor, diler taraftan igletme biitiinleri- hakikaten, Balkanlarda biiyle bir toprak aristokrasisi tegekki.il etmig
keyfi tahakkiimi.i kalkmrg
gegindirmele yeter'arazi biitiinleri' giftler) midir; reaya isyanlariyle' bunun alAkasr nedir? Taassuplarr, kendilerini
rrin (yani bir EiftSi ailesini
bir elde toplanmastna mini olan kanunlar' kiiylii- acele htiktimlere sevkeden bazr hrristiyan mi.iellifler, umumiyetle tirnar-
pargalanmasr,la veya
istikbalini emin la muahharen te,sekkiil eden nralikAne - gi$tilkleri karrgtrnmakta ve Barl-
niin rrgatla,;rnasr tehlikesini de ortadan kaldrrarak
kanlardaki 'l'iirli hakinriyetini daha mengeden itibaren reayanrn esreli
y,ordu.Kijvli'lhigbirangariyeyctibidegildi(l).<Yenivaziyetiehrr:s-
iqinde bulu- i.izerine kurtrlmug bir Ti.irk afalar Ieodlitesi geklinde tasavvur etmekle-
tiyanlar biiyiik Iaicleler bulciular. Evvelce dairna kargagahk
dirler ( I ). Bu hata, muahharen hasrl olmug bozuk gekilleri alelS,ccle
nan ve tahrip edilelr vasi memleketlerde gimdi sulh ve
siikirn hiikiim
unutultnuS b:r biitiin devirlere tegmil etmekten doluyor. J'arihin her devrinde oldufiu
siiri.iyor, lJalkan yalmadastnda halk uzun zamandanberi
nadiren Yg' z?'- gibi, Osmnh lmparatorlu[unda da arazinin ve devlet otoritesinin ma-
asayiq;n tadrnr tatdryordu.>> Bu devirlerde <<Hrristiyanlar
halli beyler tarairndan gaspedilmesi, ancali devletin zifr ve toprak sis-
yrf bir gekilde isyan ettiler (2). Yeni osmanh nizamr, garp'ta feoclal
terninin bozuluqu zamanlannda baglamt-sttr. Osmanh tarihinde bu hAciise
anarqiyi kaldrrarak Eahgan srnifla,r lehine bir inkiqaf
merhalesi olararli
mijmasil tarihi bir bilhassa XVIII inci asrtr ikinci yartsrnda afalarrn, beylerin, Ayanlann zu-
gelen merk,:ziyetqi monarrsiler-n tegekkiilil hidisesine
temeli olan hurile kendini meydana vurmaktadrr. Flkrimizce bunun tesirleri i-pur.-
tekamiildii (3). osmanhhk, orta /.'nanrn ikr karakteristik torlulun sukutuna kadar devam etmig, ve difier amillerinde inzimamile
tA sanayi ve inil-
imparatorluli icleali ve topra|< miinasebetleri sahasrnda parcalanrnalarrn hakiki sebebi olmugtur. Bunu arsaffrda izaha Eahgacafrz.
liyet qairnrn hiil(rlii;re kadar kendisini ayakta tutacak sallam temellele
Bu iddiaya zrd i:ir giiri.iq de Balkanlarda toprak meselelerinin ihtilAllere
oturrnuqtu. sebep olmadrfir ve bunlann daha ziyade baqka amiller ve bilhassa drs hA-
gok eselt'erde
Bu kuvvetli irnparatorluk yaprslnr sarsan amiller bir diseler tesirilc' husult geldi[idir (2). Maamafih esas itibarile bu fikre
umumi surette giisterilmigtir. Burada bttnlann hulasasr bile fazla uzari
oldu ' g'bi inhitat taraftar bulunan Profesiir O*.r L0tfi Barkan dahi, Tiirk t<.rprak rejimi-
esasen meycut tetk;,kat l'anzimat rneseles:nde nin soysuzlagarak halk kitlelerinin hayatrnda bir mesele olarak kendini
selesi.i de metodik bir gekilde tahlil iEin kat'iyyen
kifi defildir' Biz
kanurllartnt tadil ederek yeni Os- hissettirdi{ini kabrri etmektedir (3). HulAsa bizce, yenile,smig bir Av-
burada b:lhassa irnparzrtorlufiun esas rupa karglsrnda, Orta Zaman qark mliesseselerine dayanan imparator-
rnanh rejimine f-ieqig Lidis'esini doftrrran biiyiik tarihi Eartlart araqttrma-
lufun zaruri inhilAli hAdisesini, bu imparatorluilun temel tarsrnr teskil
[a galrsacagv.
eden bir miiessesenin, timar ve arazi rejiminin bozulugile birleqtirmr:k
()srn:r'lr imparatorlu[r.r bilhassa qiitqi kitlelere dayandr[tnda:r'
timar siste- en makul yoldur. Bunu tebariiz ettirmek iizere, bu bozuluqun umumi
kudret ve hayatiyeti bilhassa onlara bafh bulundufiundan' askeri ve rnali vaziyet iizerindeki mi.ihim tesirlerine temas ettiktep son-
minin ve onunla miinasebattar olarak arazi rejiminin ufradrfr defisik-
Fil- ra asrl iktrsadi - iqtimai neticelerine gegec e|iz.
likler bciyle [ir araEttrmade bususi bir ehemmiyet kazanmaktadrr'
timar, zeamet ve hAs toprak- EvvelA timar sisteminin umumi karakterlerini Eizmek lizrmdrr (4).
hekika, imparatorlufun parlak devrinde,
Timar s:steminin esasl <muayyen askeri hizmet mulcabilinde irsi olmal<
larr bilhassa Rumelicle, vakrflarla beraber arazinin biiyiik ktsmtnr kapla'
askeri ve
maka icli. Aniadrfrmrza giire bu reirnrin bozulmasr Devleti
mali inhitat iqine a1mrq ve bilhassa XVIII inci asrr sonuna dofru l*pt- (f) J, ANCEL, Manuel Historique de la euestoin d'Orient, 31-32 ve 20,
N. Stancv, llistoire c'lu'enelogiclue de la Bulgarie, Sofia, 1938, S. 61. -
l-raqlrc. nmil
rltc,rlu[un bir toprak aristo]irasisi elinde parqalanmasrna
(2) Evvelce Ebr.rlila li{;rldindc gcirdiijiimiiz bu fikir 6mer Barkan tarafurclan
da mi,idafaa eciilmektedir. Bakrnrz: Utkti, sayr 61, sahife 53 ve Tanzimat, I. 321.
(1) Omer Barkan, Tiirkiyecle giftgi srnrflartntn hukuki 5tatiisii, tJlkii sayt 53.
(3) Omer Barkan, T'anzirnat, I. not 43.
(2) Grenald, mezk0r eser, s. 128 (4) ]3u hususta en miihim tetkikler, Prof. Fuat Kiipri.ili.i Bizans rniiessese-
(3) Iorga, (I{istoire des Etal.s Balcaniques Jusqu 1924), sahife 1-22.
lerinin Osnranh miiesseselerine tesjri, Ttirk Hukuk ve iktrsad tarihi mecmuasr,
S. 219-240 Jcan Deny, Tlmar, Encyclop6die de l,islam, ve bilhassa bibliyografisi.

16
242 243

ikta'lar> vermekten ibarettir ( | ) ' Bu sistem kat'i

gekli- gibey de giiyle ifade etmektedir: <<Nice yiz yi mukaddem fetholunmut
iizere
yakrn biitiin difer Ttirk- kurra ve mezarii birer tarik ile kimin paEmaklrk ve kinrin arpaftk ve ki-
le SelEuiciler clevrinde meydana grkmrg; $arkta
devarn ettikten sonra Osmanhlarda en miitekAmil min temlik ettiri.ip ve kendulara tanram istilna geldikten sonra her biri
islim Devletlerinde
memleketler arazisini umumi- tevabiine nice timarlar ve zeametler ettiriip erbabr seyfin dirliklerin
haline erigmigtir. Osmanhlar fethedilen
da t'imar ve zeamete kat'ettiler ( l)'> Ocakarfalart, saray haikr, Beylerbeyiier, sa'cakbeyleri
yetle clevlete ntaletmigler ve bunuu biiviik ktsmtnr
ayrrmr,'lardrr. Ytiksek miilkiyeti devlete ait olan
bu miri'topraklar husu- tinrarlan kendi akrabalarr veya hizrnetkArlarr iizerine yazdrrarak hasr-
Timar sahibi btr araziden kendisine tah- lalttnt kenclileri altrlardr (2). Bunun neticesinde <<erbarbr tirnar vc r-cr-
si rniilk gibi tasa..rrrf olunamaz.
reayadan topladrlr muayyen vergilerlc met bilki.illiye yokoldu (3)., Bu nizamsrz|k, imparatorlufun muk;rc{cle-
sis cdilmi+ olan krsrm iizerinde
'l-imar, babadan olula dofrudan dofruya intikal eder' ]'eniden ratr baklmtndan qok mcg'urn neticeler dofurmuqtur. EvvelA timar6 si-
geEinir.
yararhk giisterenler .igin, ve sancak beyi- pahisinin fevkalAde azalmasrna mukabil ul0feli asker pek ziyztcle
timar verilmesi a'cak, harrptc
nin arzile olur. Timar sarhibinin vazifelerine gelince, muhakkak timarr Eofaldr (4). 1567 de adetleri ancak 48,000 iken, 1620 tarihlerincle
askeri talimlerle 100.000 e grktr (5). fabii bununla bera,ber- hazinenin vtikii de arrrr.
dahilinde oturmasr garttrr. Teghizatrnr liendisi diizer'
an harbe haztr bulunur. sefer vaTsa' sancak beyinin 1565 te varidal lB30 yi.ik, 1896 yiik idl Heme' bir asrr sonr.a,
meqgul olur, ve her
eqkiyaya karqr korur' f 650 de irat 5329, musraf ise 6872 ytke grktr. Bu fark reaya
bayrafr altlna koEar. sulh zamanlartnd:, reayayl ijzr:rinc
kabiliyetini kavbetmemesine -kendi giiken yeni vergilerle kapatrhyordu. Buna rafimen varidatrn hemen
onlarrrr herhangi bir qekilde istihsal
tatbikatrna bakar' igte | ,/ 3 i kadar bir aErk vardr. )'eniEerilerin bu artrgr, Devleti
nrenfaati icabr- ciikkat eder, arazi kanunlannrn mali rniiz;r-
.<Osmanl, l-p.rotorlufunun ell kuvvetli
temel taqr olan> bu ti.rrrar siste- yaka iEine atan bagltca sebeplerdendir (6). HriL0nret bunlarr' mikt.ri-
ortalarrnda devlete 200 bine vakrn giirmi'iE nr indirmefe gah{ryorca da bir tiirlti muvaffak olarnryordu. 1652 de
mi (2) XVI ncr asrr ':1t^asker an-
biitiin ulafeli buna tegebbiis eden 'farhoncu Paga bagrnr kaybetti. yenigeriler, art,rk
miicehhez asker temin ederdi (4). Bu zamanda
cak 4 | 000 kada,rdr (5 )' Devletin birinci gailesi haline geldiler. Bunlar yalnrz merkezde ;e ii,
ikinci yartstndan itibaren bozulmafta taqralarda da tagalliip etmekte, reayayl haraca kesmekteydiler. lB04
$ lqte bu sistem, XVI ncr asrrn Devlet, Belgraddaki yeniqerilere karqr Srrplarla igbirlifi yapmak zaru-
te
baqladr. X\/lt nci astr baqrnda Ayni Alinin Sadrrazam Murat Paqaya
Ali osman der hrrlasai mezamini defteri divan>> da retinde kalmrqtr-
sundufu <<Kavanini Timar sisternirrin bozulugundan do[an bu mali miizayaka bagka
bu husust.r derriyor ki: <<Licerem zuama ve erbabr timartn ihtilAline se-
Evvelkisi PadiEah dirli[ine mutasarrrf olan zuama bir cepheden timar sisteminin inhitatrnr hrzlandrrdr. Filhakika, hazine
bep iki maddedir: yeni varidat bulmak kaygrsile bir taraftan da mahl0l ka]an timarlarr
ve erbal:r timar sancafir askerile olmayup ahara koqundu oldufudur' zat)-
yoklamalan mahftrz olup diiqturi.ilamel ol- tetmefe koyuldu. XVI ncl asrln ikinci yansrndan itibaren <cesinrce
lkincisi vaki olan seferlerin
z€arnt)t ve timarlar mnhl0l oldukEa erbabr istihkaka tevcih olunmayup
madr[rdr, ( | ).> DiEer taraftan timarlaln saray hallrr ve tevabii
tara-
Ko- mukataatr miriye namile hazineden birtevkif sene besene, miiltezimlere
frndan nasrl gaspedildifini Ayni Aliden 20-30 sene sonra meghur
(1) Kocibey risalesi, Ali Kemali Aksi.it tab'r, 1939. S. 3t Abdiilharnidin
krz
(1) Fuat Kiipriili.i, mezkfir nrakale, S' 222' kardeii Esma Sultanrn lturneUcie genis mukataalarr vardr ve bu
mukataalarr ilti-
zamla alan Dimitri adtncla bir bezirgAn biiytik servetler toplamrgtr. (Cevdet
(2) ismail llakkr lfzungarprl, Osmanl imparatorluEu teqkilStr, 'Tiirk tarihi- tarihi,
cil1 1Y, Sahife 9I-92.)
nin atra hatlar:" eserinin miisveddeleri, seri II, No' 22, S' 31'
(3) Cevdet tarihi, cilt I, S. 90 - D'ohsson, Tableau g6n6ral de I'Empire otho- (2) Cevdet tarihi, cilt I. S. g1.
(3)Kogibet Risalesi S. 31. - Kogibey Risalesi, S. 39.
man, cilt VII, S. 375.
(a) KAtip eelebi, Dusturi.ilamel liislihrlhalel, istanbul, Tasviri EfkAr tab'r 1280, (4) 1768 de Rusya ile harb rbaSladrgr zaman orduda ancak 20,000
cebelt vardr.
D'ohsson, mezk0r eser, VII. S. 376.
s. 131.
(5) KAtip Qelebi, mezkfir eser, S. 181.
(5) Ayni AIi, Kavanini Ali osman de:' hiilasai mezamini defteri divan, Tasviri
(6) Mezkrlt. eser, S. 134;
Efkir tab'r S. 75.
 245
244
alardan kaldrnlmadr ( I ). Modernlegmek iddiasrnda bulunan bir dev-
ilzanr ve bedelirtr irat kaydolunmafa bagladr ( | ).> Avrrca vilAyetlerde let hayaletile acrkh bir tezad halinde, rea):a srrtrnda geginen mliltezim sr-
olan haslartn ek-
beylerbeyi, sancakbeyi gibi <<iimeraya rrredart taayyiig nrfr da gittikqe kuvvetlenmekte devam etti. Maamafih 1839 Ciilherne
,.ri"i vakten bevaktihi ref ve ilga olunarak rnukataatr miriyeye ilhak'> Hattrnda iltizam usuli.ine karqr qu giddetli, <<alAtr tahribiyeden olup hig
olundu (2 ). Bu siyaset, selim lll. zamanrnda nizamt cedit tegkil olu- bir vakitte semerei nafiasr giiriilemiyen iltizanrat usulii muzrrrasr> ifade-
rslahat do-
nurken claha geni,s bir ijlEiide tatbik edilmefie bagladr. Askeri
geliri on keseden ziyade olan <<mukataatt sinin mara ve giimuliinii ,simdi daha iyi anlamrg bul,rnuyoruz.
layrsil,: mar,r'af arttr[rgdan
Timarr;r bozulugu, toprak rejirrrindeki defigikiik sadece, <<iltizarn
mah|l,lenin canibi miriden>> zapt ve <<darphaneden ilzarn ile
idarer>
usulii rnlrzrrras)nrn)> yerleqip yayrlmaslnr defil, daha baqka ve Eok daha
olunmasrna verildi. ( | 79 I ) (-J). Keza I 787-1792)
( seferinde
miihim iktisadi - igtimai neticeler dofiurdu. ,Filhakika devlete air top-
cepheden kagan Anadolu tirnarlulartnln timarlan cezaen iradr cedide
raklar, malikAne - qiftlik halinde filen muh(t bir afalar ve gorbacrlar
zaptedildi (1). f)evlet, t{offrudan dofruya hazineye merbut bu araziyi
ziimresinin eline geEerelc milyonlarca kiiylii feodal bir rejimde oiclufiu
umumiyetle iltizama vermekteydi. Bu usul bilhassa Kanuni Siileymanu'r
kadar miiqki.il maddi gartlar igine di.igtii ki imparatorlufun yrkrir,sr rari-
Sadrrazamlannda' Riistem Parsa zamantndanberi yayrlmrq bulunuyorclu'
hinde bizce eu esasi hAdise budur. bu nralikAne - ciftliklerin ve bu
Bu arazi <<birrz ve fasrk yahudi eminler eline giriip rnukataat ve hasst =Simdi
yeni igtimai -crnrflartn nasrl tegekki.il ettifini aragtrracafrz. Beylerin
hiirnayun kariyelerinin kesrine ve harap olmastna badi oldu
(5)., llti-
araziyi biivi.ik Eiftlilcler halinde kendi rnalikAneleri yapmalarr bashc:r
zam usulii yalnrz Devlete has defildi. Muhtelif yollarla mukataa elde
gu yollarla olmugtur:
et-len kinrseler, bizzat timar ve zeamet sarhipleri de yerlerine
gitmiyerek
A) Miri arazinin padigahlar tarafindan temliki Miri araziyi
bunlan alrr bedellerle iltizama verirlerdi. Keza, vakrf arazi de umu- miilk olarak ancak padiqah verebilirdi (2). Osmanlr- padigahlal, ta
nriyetle iltizamla iqletilirdi. <.Mi.iltecimler ise verdiklerini Erkardrktan men'seden jtibaren biiyle, tevecci.ihlerini kazanmrg veya biiyiik bir iq
ba.?ka kesbi menafi zrmnrnda acezei raiyyete taharnmi,illerinden
birun-
terki giirmii's kimselere temliknamelerle arazi temlik etmiglerdir. Bu rnalikA-
zuliim ve ce.;ri giinag0n etmelerile tagr:r ahalisinden niceleri vatan
kaplaya' bu neler, sahipleri tarafrndan tam bir mi.ilk geklirrde tasarruf olunurdu (3).
etrnefie;mecbur>> .ldu (6). Neticede biitiin lmparatorlufu )
Yani $er'i tniras kaidelerine tAbi olur, satrlabilir, hibe veya vakfolunabi-
iltizam usulii, bir miiltezim srnrflnln meydana grkmasrna (7 ) ve reaya' ,
 .

lirdi. Maarnafih bunun genig mikyasta tatbik edilr,ediii muhakkaktrr;

nrn gicldetle soyulmraslna sebeb oldu' zira miri alaziye ait bir takrm vergilerin ilgasrnr mucip olan ternlikler
tB3l de biitiin timarlann devlete maledilmesile bu ink-;af seyri devlet igin zararh giiriili.iyordu.
tamamlandr (S). Tanzimatrn ilAnile vergi toplama salAhiyeti bir dev- B) Mukataalarrn tapu ile satrlmasr Bu usul, sipahinin timar ara-
let memuru olan muhassrllara verildigi halde iltizam usulii bu mukata- -
zisini tapu ile reayaya kiralamasr geklindedir. Fakat burada sipahi orta-
d.rn kalkmtrs verine, bu mukataalarr <.deruhtei iltizam>> rnda tutan miil-
(1t Mustala Nuri Pa5a, Netayici.ilvukuat, ciit I' S' 17?'
tezimler veya tnemurlar kaim c,imugtur (4). Mahl0l arazi rniizayede ile
(2) Mezkfir eser, cilt II. S' 105'
(3) Cevdet tarihi, cilt VI. S. 59. satrhfa gtkanltr, kimin iizerinde kalrrsa eline tapu temessiikii namile l>ir
(4) Asrm tarihi, cilt I. S. 41.
(5) Koqibcy Risalesi, S. 63. (1) omer Barkan, Tanzimat, r. s. 351
(6) Cevdet tarihi, cilt I. S. 106' iltizam usuliine diiniilmi.igti.ir. - sonradan difer sahalarda da tekrar
(?) cevdet tarihinden nakletti$imiz qu frkra dikkate qayandrr. 'Giiruhu miilte- fetvasr, (Cirner Barkan. Tanzimat. I. 335.)
zinrincft.p Hacr Numan corlu fiav;']isinde vaki bazr mahalleri sene
besene ashabr (3) ismail Hakkr uzungarqrh, osmanh imparatorlulu te$kilatr, s. 3g Mus-
ve iltizarn ederek tahsili serveti'isaman etmekte"'' (cilt II. tafa Nuri, Netayiciilvukuat, I. S. 144.
mukata:rttan deruhte
s. 143). (4) Tanzimattan sorua 10 Cemaziyi.ilAhir 1261 (1854) tarihli bir frkrai kanuniye
ile bu nevi arazi iqin tapu senet]erinin ancak Defterhaneden verilmesi kararlag-
(8) Sipahilere tazminat mukabilinde verilen devlet eshamr 60 milyon kuruga hnlmrgtrr. (6mer Barkan, -fanzimat, I. 35S)
balii oluyoldu (J. Deny, Trrnar, Enc. is')'
246
tasarruf senedi verilirdi. 1268 ( 185 l) tarihli muahhar bir senet Tan-
zinrattan soula da kiiylerin toptan satrldrfrnr gi5stermekte ve, 1858 arazi
kanunnarnesinden iince bu husustaki teamiil hakkrnda bir fikir vermek-
tedir ( | ). (Bu c'rijinal senedi makale nihayetine dercediyoruz) Yine
'fanzimattan sonra giinderilen bir tahriratta, .arazii mahl0lenin dahi
deler pahalarile icaren fiiruht olunari,k esmanl hastlasrntn emvali saire
ile beraber giinderilmesi>> emrolunmaktadrr (2). 1274 (1858) tarihli
arazi kanunnamesinde, ahalisi mevcut bir kariyenin Eiftlik ittihazile top-
raklallrp rniistakillen bir gahsrn uhtesine verilemiyecefiini mad-
denin, (3) sonradan biiyle, giftliklerin tegekkiili.ine mAni olmak iqin ilA-
ve edilmig bir hiikiim oldufiunu tahmin edebiliriz. Bu ktjyleri miizayede
ile alallar, tabii yine o mahallin zengin, niifuzlu strlrft idi. Huctut gibi
bazr mrntakalarda hrristiyanlar miri arazi satrn alamazlardr (4). M,:sel2r
bu suretle Vidin eyaletinde hemen bi.itiin arazinin mtisli.iman afalarrn
eline geEti[ini giirrnekteyiz (5 ). Tapu ile miri araziyi ellerine gegiren bu
afia ve beylerin k'anunen toprak iizerinde hiq bir gekilde miilkiyet haklarr
yoktu. uncu asrr bagrnda Koca Sekbanbagr lAyihasrnda deniyor ki:
<.Devleti arliyenin {ilasrl mali rnuaccele ile taliplerine verdifi mukataa
hakilcati halde s'er an ve aklen hiE bir kimsenin mali mevrusu olmadrfr
ciimlenin malffmu olup hAlA beratlarda clahi sarihtir. (6)., Afalar claha
ziyade. sipahilik devrindeki reaya gibi daimi kiracr vaziyetinde ,idler.
Devlet rrrufitelf vaziyetlerde toprafr ger: alabilirdi ve arazi yalntz er-
kek evlAda intikiil edebilirdi i.7 ) . Fakat zamanla bu miri arazi muta-
sarpflarrnrn tasarruf haklan genigletilerek tarr. bir miilkiyet haline yak-
lagtr. Filhakika l0 CemaziyiilAhar 1261 tarihli frkrai kanuniye ile vera-
set hakkrnrp krzlara, daha sonralarr da difer yakrn akrabaya te,smrl edil'
difini giiri.iyoruz (8). Bu suretie Tanzimattrr mutlak miilkii esas tutan
(1) BapvekAiet Arqiv dairesi, Bulgar mesalihi, No. 40-1. 3 Zihicce 1266 tarihli
irade melfuflanudan.
(2) Dolmabahge sarayrnda "Bulgar mesalihine dair iradAtr seniyye suretleri'
- arkar sahibi zikud*
3 Zilhicce L266 tarilr ve 265 numaralr irade melfu-flanndan, cevabr Ali, iradenin ha-
zinei evrak numarasr 35. Baqvekilet ar:;iv dairesi, Bulgar mesalihi, 40-1. 3 ZII'
- (1) IVIezk0r irade melfuflannclan, Vio'jn eyaletinin
hicce 1266.
(3) Emrinamei arazi, madde E.
(a) Mezkfrr iradei seniye melfuflarrndan 1261 T. emirnamei samiye.
(5) ileride neqredecelimiz "Vidin isyanr, adh tetkikte tafsilit vardrr.
(6) Koca Sekbanbaqr, hi.ilAsaiiilkelAm fi reddillavam, TOEM, tab'r, 52.
. (?) Bu hususta tafsilAt igin bakrnt , 6 Barkan, Tanzimat, I. S. 3?9-391.
(8) 6mer Balkan, Tanzimat, I. S. 3-5E.
247
prensipleri dahilinde beyler, hukukan da toprafrn sahibi oldular. Asr.-
lardanberi topra[r igliyen k6ylii daha fena gartlar altrnda yine basit bir
kiracr olarak kaldr. Hakikatte, bu batapu toprak mutasarrrflap,, rner.^
kezi idarenin zAfr ve kartgrkhfr dolayrsile rea]'a karqisrnda eskiden i.,eii
tam bir miilk sahibi vaziyetinde idiler. Reaya ise devlete verdi[i vergi-
Ierden bagka toprark kirasr olarak da, beye mahsuliinden bir krsr'rnr
verrtekte ve 6rngarya hizmette bulunmal<ta idi ( | ). B" suretle <.rnul;a-
taatr miriye>> olarak devlete diinen timarlarrn merkezi oioritenin zArcr
neticesinde bir biivijk arazi sahibi beyler srnrfrnrn tegekkiiliirre nasrl yar-
drnr ettifrni Jriirmii's oluyoruz. Bu vaziyeiin rc:tya is5'anlarrnda nasrl
inr bir amil oldufunu ve beylerle reaya arasrnda nasrl derin bir '-ii-
mai rniinaferete sebebiyet verdifini ilerclc gcirecefiz.
icti..
C) Miri toprak[arrn rniilk olarak satrlmasr -- Miri topraklarrrr so'
zamatrlarcla, hazinenin stktnttstnr gidermek iizere malikine olarak
sarrl-
masr da qiftliklerin teqekktiliine hizrr:et ermig olabilir.. Bu gibi satrslarti
ait kayrtlar vardtr. Hatta Profesijr Omer Barkan'a gcire giftliklerin so 1
zamatrlarda gayanr dikkat ehemmiyetlerini kazanmalrr bu nevi
satrslar
neticesindc .-,lmuq olmahdrr (2). Fakat bize giire qiftlikler daha
ziyacl,:
muaccele ile batapu verilen mukataalarclan tegekl*.i.il elrniqtir. Bunrrn
evvelclenberi geniq iilqiide tatbik edildifi muhtelif kaynakiarda srk
srk
bahis rnevzuu olmasrndan da anlaqrlmaktadrr.
D ) Miri topraklann gahrslar tarafrndan gasbr
-- eif rliklerin te-
gekkiiliinde bir yol da m"ri<.zi devlet otoritesinin zayrflamasile
bu miri
arazinin miitegallibe tarafrndan zaptrdrr. Bu sahada derebeylerin, ye'i.
gekilerin, sipahilerin rolii Balkan tarihine ait bir gok eserlerde tcbarijz
ettirilmigtir. Esasen miri arazinin miilk haline getirilmes temayiiliine
dar-
ha Kanuni devrinden beri ra.slamak tayv (3).
<'Zuarna eshabr timar memleketlerinin hanedan ve ocakzadele-
rindc'' olup dirlikleri hasrlatrndan maacla emlak ve
mazbatasr.
(2) Tanzimat, I. S. 414"
(3) Ebussuud'un kanun inuk;rclciemesi, c)mer
Barkln, Tanzimat, s. 330, Not z.
alilere sancaklartnda verilen mukataalal vazifelerile -
mukayyet oldufundan ve
bu miiddet ekseriyetle bir s.eneyi gegmedifinden bu yolla meydana
grkan bi.iyiik
arazi sahipleli istisnaidir. I\{e.selii Baidadcla Ahmet Pa;a
muk:itaala' zaptederek
kendi memlfiklerine <iairtmrqtr.
248
ret>>kimselerdi ( l). Timar sahiplerinin gittikEe azalmastna ve sonrad:n
biisbiitiirr ortadan kalkmasrna ralmen bu mahalli niifuz ve servet sahibi
kimselerin, yeni a.falar ve be;zler kadrosunda miihim yer aldrfr giiphesiz-
dir. Diler taraftan yenigeriler (2), yerlegmie diEer mahalli memuilar da
bu hususta mi.ihim bir role sahip olrnuglardrr. Bu derebey ve Ayanlarrn bi.i-
yiik iilgi1de arazi servetine, mukataalara istinat ettifini g6riiyoruz. Me-
selA, nre-shur byandan Cebbarzade Siileyman Bey kardeginin iiliimi,incle
<<cani}1i miriye 500 kese>> vermek gariile <<karrndaglnrn kiffei emval ve
nrukataatrnt> kendi iizerine yapttrmrEtr (3). Arnavutlufun en eski ha-
nedanlagndag Mahmut Paga bu mukataat miinaza.^st ytziinden isyan
etmigti (4). I{endileri ekseriya Eehir, kasaba gibi merkezlerde oturan
bu a[ala1n, beylerin, Ayanlann her biri bir veya daha fazla miktarda
kiiye sahipti (5). Araziye istinat edeu bu stntf, iltizam iqlerinde de baq-
ka bir sen,et ve kuvvet membar bulmakta idi (6).
XVIII. inci asnn ikinci yarrsrnda her tarafta meydana Erktrfrnr giir-
diiiiimiiz (7) bu Ayan ve derebeyleri devlet arazisile beraber siyasi
niifuz ve kuvveti de ellerine gegirmiqlerdi. l789 tarihine dofru hiikft-
mete verilcn bir rapora giire (8), <<ijtedenberi Rumelinin muhtan kigi-
zadeleri ahalisinin hiisnii nzalarile umuru memleketi idare>> ederlerdi:
ve kendilerine resmen A},an denilirdi. .sgnradan bu Ayanhk padiqair,
sadrtazam yahut vali tarafrndan tevcih edilmefe baElandr (9). Raporu
veren zata giire <<elbette umuru memleketin idaresi her kazada birer
iyan ohnasrna miitevakkrf>> trr. Hakikaten valiler emilrerini ancak on-
laln liifuzu sayesinde, onlar vasttasilc: icra ettirebilirlerdi. Bu suretle
(1) Mustafa Nuri Papa, Netayici'ilvukuat. cirt II. S. 110.
(2) O,n", Rarkan, Tanzintat, I. 4L2, Not 44 Bu hususta bibliyografya
- hrristiyan beyler elinde idi (5). Bulgaristanda her tarafra ziyrdc.;ile
vermektedir.
(3) Cevdet tarihi, cilt ff. S, 772.
(4; Cevdet tarihi, Iir, S, 911*101.
(5) Makale sorluna koydulurnuz tapu senedi, bir k<iyiin toptan nasrl sattldlllrnt
g6stermekte<iir.
(6) Cevdet talihi, IV. S. 287.
(?; Netayicillvukuat, ciil III. S. 84.
(8) Ccvdet tarihi, iV. S. 280.
(g) Osman Nuri, l\tecellei lJmuru Belediye, cilt I. S. 1658 - Burada
dair rni,ihim bir felman sureti vardrr.
ve nizamlartna
249
resmi bir mahiyet alan Ayanhk ekseriyd irsi idi ( | ). MUstakil asl.-eri
kuvvetleri olan fakat ekseriya o zaman Rumeliyi kasrp kavuran eqkiya
getelerini kullanan bu derebeyleri, yavag yavag <<Tavaifi miilfik tavr.rnr
tutuP yekdiferi iizerine sefer ederek birbirlerinin rnemleketlerini zapt
ve tasarruf eder oldular (2).,
Selinr III. imparatorlufun bu tecezzi etmig haiini giiriiyor, Eare
artyordu. <Anadolu ve Rumeli taraflalrnda saliki mesleki serkeqi ve i.s-
yan olan derebeylerinin mezalim ve tadiyatrndan him1.1':si,>
zaruretini anlamrgtr. Fakat nasrl yapnrah? 1806 da Nizamr Ceciiclin
Rumeliye tegmili igin Kararnan Valisi Kadr Paga 24.000 nruntaz;rnr as-
kerile Rumeliye gegirildifi zaman biitiin Rumeli ayanr, pasaya kar.;r
koyrnak nraksadile takrm takrm Edimede toplanmala baqlaclrlar (3).
Zira yeni nizam onlartn keyfi tahal<kiim ve istismarlarrnrn so;ru demek-
ti. Difer taraftan biiyiik mukataalar mahlfillerinin iradr cedid hazi'rsi
hesabrna zaptedilmesi onlann bi.itiin servet ve kuvvet membalarrnr teh-
dit ctnrekte rdi. Padiqah bu ayaklanm.r kargrsrnda ordusunu geri qarlrr-
mafa tnecbur crldu. Az sonra, 1808 cle lstanbuldaki miirhig karrgrk;k-
lardan sonra Rusguk Ayanrndan Alemdarr Mustafa Paga diktattirlr,ir{iinri
tesis <:dince, ilk igi merkezi hi.ikfimetle iyanlar arasrnda (Senedi ittifak)
mamile bir uzlagma yapmak oldu. lstanbula clavet edilen bag|ca Ayan-
Iar nrerkeze itaat gartile kendi vaziyetlerlni teminr.t altrna:,rlan bu sene-
cli imzalatdrlar (4). Bu adeta imparatorlufun feodal teqkilAtnrrn resmi
bir ifadesi idi.
Bu toprak aristokrasisi yalnrz rrriirltiman Ayan ve derebeyleri6ctep
ibaret dc.frildi. Bazr hudut mrntakalarr harig, hrristiyanlar arasrnda d.r
biiyiik arazi sahibi beyler vardr. MeselA Testlyada 658 kiiyden .160 r
da qiftlik arrazisi veya qiftlik - kttv halinde olup, bunun da biiyiik bir l:rsrnr
giiriilen corabctlar bu kategoriye dahildir. Bu <Biiyi.ik arazi sahibi islav-
Iar yani gorabcrlar redyayt gicidetle soyan, idareciler igin vergi toplayern
(1; D'chsson. nrezkrj.r esc'r, cilt VII. S. 286.
(2) Cevdet tarihi, cilt vtl. S. 142.
(3) Cevdet tarihi, cilt \;Ll'L S. e? ve mi.iteakrb.
(41 cevdet talihi, cilt IX. s. 3-?. Senedi ittifakrn sureti, zeyil: z7g-2g3.
Ayanlara
(5) Omer Barkan, Tanzimat, l. S. 412, Not 43.

250
'Her
nruht.ekirlcrden, Osmanhlar hizmetindeki castrslardan
ibaretti ( I ) '>>
nahiye ve kasabanln resmi bir gorbactsr vardt. Ahali
tarafrndan seqilen
ve mahalli hiiktmet tarafrndan kendisine bir isa verilmek suretile
res-
rnen tanrna gorbacrlar Belediye Reisi hizmeti gtiriirler, vergi, mah-
k.me ve sair i"lerde idari ve adli makamlarla halk arastnda mutavas-
srt roli.i oynarlardr. Kiiy ve kasabalardan bagka biitiin
bir nlntaklyr
(2). Bu hrristiyen
temsil eden <.Memleket Qorbacrlan>> da bulunuyordu
beylerle asrl l,rristiyan reaya arastnda ekseriyn derin bir husumet
vardr'
Bu da, Balkan hadiselerinde iEtimai amillerin birinci derecede
ehem-
tebariiz ettirmek bakrmrndan rlikkate gayan bir noktadrr'
nriyetini
Merkezi l:nparatorluk otoritesinin iyanlar elinde parqalanrgtnr
giisteren bu izahatten sonra gimdi, bu topralc aristokrasisile reaye ara-
srndaki iEtimai miinasebetlere bakahm:
Bu husustaki miitalealarrmrzr bilhassa Vidin havalisindeki miri
l:iiyler hakl;.rnda elde ettifiimiz vesikalara istrnad ettirmekteJ'iz' Umu'
miyetle Osmanl lmparatorlufunda, garb feodalitesinde giiriilen ve kiiy-
liini.in qahsr iizerinde de Senyiire bir takrm haklar veren servaj miiesse-
sesi kat'iyyen mevzuu bahsolamaz (3) '
Miri topraklal eline gegiren ktiy afasr <<arazii mezkirreyi siikkAnr
kurraya icar ile vererek mukabelesinde bazr mertebe fahiq gey al-
makta>> drr (4). Yani kiiylii yiizlerce senedir atalartnrn igledili
toprak
iizerinde kiracr vaziyetinde kalmaktadrr; ve Devlete verdi[i vergiden
baska A[a veya Beye, (Afahkl veya (Gospodarhk) namile mahsuliin-
den bir krsmrnr da terketmek mecburiyetindedir. Bundan baqka gene
<<arazii merkume icareslne mukabil reaya... senede bir iki mah mecca-
nen esha}rt ;;1aziye hizmet etmekte>> c{ir; yani angarya hizmete tabi
clir (5). KAyliiniin buua kargr topral< iizerinde bu kiracrhk vaziyetin-
den ayl fili bazr hukuku olup olmadrfrnr tesbit edemiyoruz' Evvelce
miri arazi, sipahi trmarr iken bu toprak reaya arastnda babadan ofula
(1) J .Ancel, Manuel historique de la Questoin d'orient. s. 170.
(2)S. S. Bobgev, (Notes comparies sur les gor,bacis chez les peuples Balkaniques
et e1 particuli;r chez les Bulgares). Revue des r6tudes Balkaniques, IIIe Ann6e,
Tome II. 1g3tj. S. 428-445. Burirtla, gorbacrlarrn bilhassa ticaret ile, vergi ve saire
-
iltizamile zenginleEmi; Bulgarlal oldulu kaydedilmektedir.
(ll) Kar.;rl1;trlnrz: tin.u, Jiarkzn, Osrnanh imparatorluiunda giftgi srnrflannil
hukrrl-,i statiist-i, ijlkii, sayr 53, S. 335.
(4) Mezk0r irade nrelfuflarrndan, Vidin eyaletinin mazbatasr.
(5) Mezk0r- irade melfuflartndan, sureti mazbatai meclsii vidin.
251
hig bir engelsiz intikal ederdi. Halbuki gimdi reayanrn yerine toprafrn
sahibi olarak beyler kaim olmugtur. Tanzimatla bu miri topraklar mu-
tasarnflarlna, garb kanunlarr tesirile tam miilkiyet haklarr tanrnmafa
baglamrg. Fakat b6ylece Rumeli'de genig sahalar kaplayan bu nriri
arazi, ktiyliiniin de[:I, aialann miilkii haline gelmigtir ( I ). Tanzimac
bu arazi meselesini, biiyiil< kiiylii kiitleleri lehine gevirmemekle yeni
()smanh imparatorlufiunun temeli olacak esas inkrldbr yapamamrg olclu.
Geniq malzemeye istinaden tetkikine frrsat ,buldu[umuz t850
Vidin isyant bize, reaya kryamlannda afalann iktisadi istisryrannrn bi-
rinci derecede rol oynadrfrnr kat'i bir gekilde giistermektedir (2).
On bin kadar Bulgann birden ayaklanmasile baghyan bu isyan
hareketi, Ittunb,:lda oldukqa telAgr mucib oldu. Asiler ilk h,rmlede kiiy
aIalannr, subaqrlannl tildiirdiiler. l*y.r, mrntakasrna giinderilen fev-
kalAde miifettig Rrza Paqaya verilen tal-matnamedeki <<kendilerini
giftlik ve arazi sahibi addeden kimselerin ve bazr miiltezim giiruhunun
ta'diyat ve mezalimi vakralarr gu uygunsuzlufun hudusuna sebebiyet
vermig olmasile> (3) frkrasr isyanrn sosyal mahiyet:ni agrk bir sekiide
hillasa etmektedir. l"y.r, yatrgtrrrldrktan sonra reaya, hiikirmete ver-
difi bir takrirde bilhassa kiiy afalarrnrn istismanndan gikAyet ermek-
tedir (4). Afialara karqr yaprlan bu isyan hiikfimet kuvvetlerile b;rs-
ttrtlmamtgttr. Birden harekete gegen Ayan, aralannda teqkil ettikleri
bagbrozuk kuvvetlerile asileri dafrtmrglar ve hi.ik0metin tasvip edemi-
yecefii bir siddet giistermiqlerdir. Qarprqmalarda 800 kadar Bulgar
(1) Ayni vesikada gdrdiigilmiiz qu ifade bu hususta dikkate ;ayandrr: .Kiffci
tabaai saltanatr seniye emlik ve arazisine berveqhi scrbestiyet rnalik ve mura-
sarnf olarak kimse kirnsenin bilirbedel ve irza arazisini zapt ve kendi.isil ziraat
edemiyecefi umuru ciahi]iveden bulunmak cihetlerile arazii merkume eshabr gift-
lik^itrn batapu uhclelerindc olduftr ve reayayr merkume rizaiarile isticara talip bu-
lunduklalr meclisce tebevytn ettif;:...,
(2) Meclisi valAi ahkAmr adiiyenin BabrAliye sunduiu bir rapordan aldrgrnrrz
$u, "Vid,in eyaletinde Lorn ve Sahra ve Belgradcrk nahiyelerirrde bulunup Bui-
garlarrn men;ei ;ikAyetleri ojan Gosbodarhklar..., frkrasr difer vesikalal
arastnda bu hususu en kat'i bir :rekilde ifade etrnektedir (BagvekAlet Ar;iv dairesi,
Bulgar n-resalihi. No. 42-1, 1i' Ret,iiilevvel 1267.)
(3) 16 $aban 1266 T. ve 17 No. lu irade rnelfuflanndan, Ferikanr kiramdan
bu defa memuriyeti nrahsusa ile Vidin canibine i'zam buyurulacak Riza Pa;a
Llazretlerine talimatr seniye - Hazinei Evrak No. 15. (Doimabahge sarayr).
(4) I Ramazan 1266 tarih ve 60 numarah rradei seniye melfuflarrndarn, bazr
reayalarrn takrirleri, Hazinc'i I'lvrak numalasr 21. (Dolmabahge sarayr).
252
bir
telef olmugtur. Hiikfrmet kuvvetleri neden sonra gelerek adeta
vermek vazife-
birine girmiq bulunan bu iki srnrfrn mukatelelerine son
gahanenin Vi'
sini giirmiigtiir. R.esmi vesikaya giire <<asakiri nizamiyei
ciine vusulii reayayl *slkurnr:ye tesliyebahgoldufiu elsinei tebeada
nri-itevatirdir ( | ).>
Burada olsa olsa, biiyiik arazi sahiplerile iktisaden onlartn mah-
komu bulunan reaya arasrnda patlak vermig iEtimai kanh bir 'mi.ica-
dele gtirmekteYiz.
Srrp isyanlan da Eehirlerden deiil, zirai vaziyeti Ee{<ilmez bir
hale gelen kaylii srnrflalndan grkmakta idi. Srrbistanda da <<tam kur-
tuluq ancak Trirk arazi sahibleri memleketi terkettikleri ve kiiyliiniin
eski toprak sahibile her tiirlii tabiiyeti ortadan kalktr[r zaman tahak-
l<uk etmig sayrldr (2) r>. Difer taraftan toprak aristokrasisinin tam
manasile hikim bulundu[u Bosnadaki isyanlann da igtimai - iktrsadi
karakterlerini hatrrlatahm (3)'
Bi.itiin bu kal,rtlarclarr sonra Balkan reayasrnrn imparatorluk
Osman;1k nizamrna kargr ayaklanmasr, bilhassa toprak rejiminin kiiy-
liiy1i, bir afalar srnrfrnrn iktrsadi tahakkiimi.i altrna sokacak Eekilde bo-
zuluEundanilerigelmigtir'diyebiliriz(4)'lqtebusuretle;Balkanlarcia
kitvlii kitlelerini mi.iessir himayesine almakla kurulan Osmanhhk ni-
zamr, bu vazifesini yapamadrfir andan itibaren bu kitleler taraftndan
inkAr edilmefe baglamrgtrr.
XIX. uncu asrr Balkan memleketleri, biivi.ik kaylt kitlelerinin
maddi vaziyetlerindeki bu derin tahavviille beraber, lmparatorluk ni-
zamrnr inkAr eden cihangiimul bir hAdisenin akislerini duyrnakta idi.
Fransrz ihtilali ve Alman filoloji tetkikatile parlayan milliyet hareket-
leri, muasrr tarihin kudretli bir amili halinde belirmekte idi' Bununla
beraber Balkanlarda bu hareket, daha Franstz ihtililinden evvel ken-
dini hissettirmefe baglamrgtrr. Bilhassa milli kii.ltiir mirastnrn srfrndrlr
rnanastrrlarda X\/lll inci asrrclu vatapperverane gayelerle baqlayarn ta-
(1) 14 Ramazan 1266 tarih ve 132 numarah iradei seniye melfuflarrndan, lAyiha,
Hazinei Evrak nurnarasl 21. (Dolmabahge).
(2) Dr. O. Von Frageg, La r6forme agraire en Yougoslavie, Revue international
d'Agigulture, 1934, sayr 7, S. 282.
(3) Yakrnda buna dair bazr orijinal vesikalar ne;redeceiiz.
(4) Valilerin, memurlann, metropolitlerin suiistimalleriru, harici tahrikAtr ve
claha bir gok f,milleri inkAr ctmemekle beraber foizce, reaya isyanlannrn hakiki
sebcbi htrdur.
253
rih ve dil tetkikatr, Balkan kavimlerine mazilerini ve varlrklarrnr iig-
reterek onlarda hi.ir ve mes'ut bir istikbal iimidi uyandrrmakta idi.
'Ortodoks Rusyanrn miisliiman imparatorluIuna indirdi i yrkrcr dar-
beler de bunlartn bu iimidini gittikqe daha ziyade kuvvetlendirmekte
idi. | 7 62 de vatanperverane hislerle dolu ilk Bulgar tarihini yazar,
Paisii adrnda bir Bulgar kegiqi milletine ;tiyle hitap ediyordu: *.tly
akrlslz millet, Bulgar ismini tagrmaktan neden utang duyuyorsun, ne-
den tiz dilinde okumuyor, diigiin mi.iyorsun? Bulgarlar evvelce satvetli
bir imparatorluk kurmadrlar mr? (l)>.
Bu dil ve tarih tetkikatr, Alman filoloji mektebinin tesiriyle XIX
uncu asrr ortalartna dolru gok kuvvetlendi. Bilhassa Avusturya idare-
sindelcj Srrb ve Htrvatlarrn ilmi ve edebi faaliyetiyle cenub Islavlarrn-
da milli benlik ve birlik duygulan biiyi.ik inkigaflar giisterdi. Hrrvat-
lardan G.y, lB35 te qrkardtfrl galzetede <,milliyetsiz bir miller iskelt:rsiz
bir vi.icud gibidir.> diyor; da,ha 'sonra lB38 de <<kardegler birlegelim,
birlegelim; yaratrcr birlik igin hiq bir qey imkAnsrz defiildir, d:ye huy-
krrryor. Srrb Prensi Milog 1832 de lstanbuldaki ajanlarrna, hudutlar
iitesindeki Srrblar bizim kardeElerimizdir, diyc yaztyor (2). ,Srrb,
Hrrvat ediblerinin faaliyetile milli bir Yugoslav edebiyatr viicuda ge-
liyor; gene XIX uncu astr ortalanna dopru, yeni edebi Bulgar diiirrip
temelleri atrhyor.
Rumenler arasrnda da gene Alman filolojisi tesirile baglayan ta-
rih ve dil tetkikatr milli uyanrga esas oluyor. Tam XIX uncu asrr or.ta-
lartna dofru biiyiik Rumen milliyetgisi Kogolnigeanu, <<benim llurnen
vatanperverlifi meg'alem ateqini Alman milliyetperverlifiinden al-
n l$trr., diyor (3).,$unu da il.lve edeiim ki bu rnilli edebiyatlar l,il-
hassa, osmanh hakimiyetine, aialara, pagalara, Rum ortodoks kilise-
sine kargr mevcud diigmanhk hislerile beslenmekte idi.
Balkan kavimlerindeki biitiin bu milliyet hareketleri, Almal ve
Italyanlannki gibi istikldl ve ittihat gayelerine miiteveccihti. Cemiyer-
Ierin mukadderattna umumi eirzu ve iradenin hAkim olmasr prensibini
biitiin Avrupaya yayan biiyiik Fransrz ihtilAli de bu milliyet hareket,
lerine btiyUk bir hrz vermigtir. Bu fikir, Ballcanlara ijnceleri, Akdeniz
ticaretinde faal bir rol oynayan Yunanhlar girmiq ve Avrupa
(1) L. Leger, La Bulgalie, S. 55.
(2) J. Ancei, mezk0r eser, S. 6?.
(3) Ayni eser, S. 132.

254
ile dofrudan doflruya temasa gelen Balkanh mi.inevverler artttkga ni'i'
fuz ve tesir sahasrnr genigletmigtir. Bi.itiin Balkan milletleri, Millet
Meclislerile dofirnuglardrr. lmparatorlufiu tarihe gtimen son milliyetgi
clevlet, Cumhuriyet Tiirkiyesi de bu milletlerin sonuncusudur'
lgte zirai - igtimai temelleri esasen sarstlmtq bulunan Osmanh
Irnparatorlu[u, bir taraftan da muasrn difer lmparatorluklar eibi mil-
liyet fikrinin muazzam hamlelerine dayanmak zorunda ,bulunuyordu.
Fa1<at gene telrar edelim ki Balkanlarda biivi.ik kijvlii kitlelerini tah-
rikAtEr milleyetperverlerin arkasrnda isyana kaldrran bilhassa toprak
rejimindeki inhitat olmugtur.
Busuretle Imparatorlulun dayandrlr temellerin, toprak rejimi ve
Osman [k siyasetinin XVIII inci asrrdan itibaren malikfi'nelerin tegek-
kiili.i ve milliyet hareketleri karErsrnda nasrl kitkiinden sarsrldrfrnr giis-
termi; bulunuyoruz. $unu da lAzrmdrr ki esas itibarile bir
orta zaman devleti olan Osmanh lmparatorlufunda ana meselelerden
biri de dindir. Filvaki siyasi ve igtimai tegkilAtrn dini karakteri lmpa-
r;etorlu u, Avrupadan ve hristiyan tebaastndan derin hatlarla aylr-
nrakta idi. Bu dini ayrrhk, XIX uncu asrrda lmparatorluk dahilinde
igtimai - iktrsadi zrddiyet ve milli uyanrq hareketile birlegince gok gid-
detli tezahtirler giistermele baglamrgtrr. Iryut eden reayanln istekleri,
hep arazi ve vergi meselelerile beraber dini hiirriyet ve miisavat mad-
desi etrafrnda toplanmaktadrr.
XlX. uncu asrr bagrnd. imparatorlufu tanzim tegebbiisii, mazinin
 j yantnda, biitiin bu esaslar sayrldrktan sonra <Ehli islAm ve mileli saire
enkazr i.izerinde ti.ireyen tufeyli srnrflann aksiilimelile kan iginde bo-
Euldugu zaman artrlc, son saatin galdrfrna htikmedilmigti. Mahmud II.
biiviik ,bir sabrr ve enerji ile bu enkazr ktstnen temizlemiq ve mukadder
saati geciktiren Tanzimat Devrini agmrgtrr. Ay.r, ve derebeylerile mii-
cadelesi, biitiin tebaya kargr din farkr giizetmeden miisavi muamele
5'apmak liizumunu ilAn etmesi ( I ) onu, tarihin iiniinde yeni Osmanh
rejiminin liurucus,u payesine yiikselmektedir.
Filhakika eski Osmanh lmparatorlufiu artrk qiiri.iyiip mahvolmug-
tu. LJzunve qanh bir tarihi olan bu lsoca lmparatorlufu yeni temeller
iizerinde canlandrrmak gareleri arantyordu. I I39 a kadar drgarda ve
igerde miitemacli hezimetler, isyanlar devletin bagrndakilere biiyle
(1) Engelhardt, Ti.irkive ve Tanzimat, S. 36.
- Ve Takvimi Vakayide
(sene
1253, def'a 149i neqredilen beyanatr.
265
cezri bir yenilik zaruretini gittikge daha aErk bir gekilde anlatmrg bu-
lunuyordu:
Srrplar Eiddeth isyanlardan sonra ( | 804- | B I 5 ), bazr irnriyaz-
lar koparmrglardr. Arkaslndan Yunanhlar, Imparatorlufu temelinden
sarsan biiviik <<Rum fetret>> ini grkardrlar (1821 - 1829). Bu isyarn Os-
manh Devletini biitiin Avrupa ile ihtilAfa siiri.ikledi ( | 82 7 Navarin
vak'asr). <<$ark Meselesi>> tAbiri de AvrupaLlar tarafrndan ilk defa
bu zamanlarda kullanrlmafa bagladr ( | ). Rus.lar frrsattan bilistifade
taarruza gegtiler ( | 828). Bu harb sonunda imzalanan Edirne mua-
hedesile ( 1829) Devlet Yunanhlann aynlmasrnr kabul etmek mecbu-
riyetinde kaldr. Yunanistan, Osmanh lmparatorlufundan aynlan ilk
miistakil devlet oldu (1830). Ayni muahede ile Srrbistanrn rnuhtari-
yetini de tanr bir gekilde ve claha genig bir saha iizerinde tatbik etmefi
kabul ettik. Reayayr tatmin etmek, onlarr barhane eden drg dii.gman-
lartn miidahale ve istili emellerini iinlemek artrk bir zaruret halini al-
mtgtt. Nihayet, garb usullerini benimseyen Mrsrr Pagasrnrn seri ve ezici
galibiyetleri iiniinde, Osmanh saltana.tr mukaclderatrnr bagka ellere br-
rakmafa mecbur oldufu bir srrada artrk ,biitiin tereddtitler brrarkrldr
ve <<Tanzimatr Hayriye>> ilAn olundu (3. lkinciteqrin lB39) <<Mi,icer-
ret din ve Devlet ve Miilk ve Milleti ihya isin>> ilAn edilen Giilhane
hattr hiimayunu filhakika, her geyden tince Avrupai bir devlet telAkkisi
tagryordu. lhtino ettifi esas haklar, idari, mali, askeri tedbirler o za-
manrn garb devletleri giiziiniine ahnarak ileri siiriilmi.igtii. Fakat bunun
bu miisaacia.tt gahanemize bilA istisna mazhar olmak i.izere>> sijzile lm-
paratorlufun esas tegkilAtr, biinyesi bakrmrndan daha baglca miihim
bir inkrlAbrn temeli atrhyordu. Bundan biiyle biitiin kanunlarda, ,bij-
ttin hiik0met icraatrnda <<her srnrf tebaanrn miisavatr>> defiqrnez bir
esas sayrldr. B. Yavuz Abadan Tanzimat fermanrnr tahlil eden yazt-
srnda bu noktaya pek az tem-r,s etmigtir (2). Halbuki l*pu;r.torlulun
kuruluQu ve terekkiip tarzr itibarile bi.iyiik bir ehemmiyet kazanan bu
prensip, Osmanhhk siyasetine temel tegkil ederek bi.itiin tanzimat devri
boyunca en esasi bir role sahip olmugtur.
(1) Michel Lh6ritier, (Rtigion:r historiques, Europe centrale, ,orient m6cii-
terran6en et question d'Orient) Revue de Synth6se historique, cilt 45, S. 52.
(2) Tanzimat, [, S. 31.
256
G1iihane hattrndan sonra 1840 da negrolunan ceza kanunnamesi
rnukaddemesinde de bu miisavat esasl teyid olunmakta
ve <<ber muk-
tezayr hi.irriyeti ger'iye huzuru ger' ve kanunda ve mevaddr
hukuki-
yede herkesin yeksan ve seyyan olmast umuru tabiiyyeden>> dir denil-
mektedir ( | ).
TanzimatErlara giire, bu musavat esast sayesinde biltijn tabaa bir-
birile kaynagarak lmparatoxlufiun bekasrna hepsi miigtereken hizmet
edecektir. Daha | 832 de Tiirkiyeyi gezmig olan bir Avrupah seyyah,
bazr hrristiyanlarrn bu kaynagmadan iimidle bahsettikler'ine gehadet
etrnektedir (2). Hukuk miisavatrna dayanan Osmanh birlili fikri git-
tikqe kuvvetlenmig, Balkan reayasr arastnda hognudsuzluk ve krmrl-
danmalar arttrkga illc plina gegmefe baglamrgtrr' .
<<Tanzimatr Hayriyenin tesisinden muradr ali bilciimle sunufu-
tebanrn refahr hal ve mamuriyet ahvalleri>> idi (3). Tanzimat tarihin-
de ikjnci merhaleyj teskil eden 1856 rslahat fermant okunursa giiriiliir
ki dofirudan dofruya gayrirntislim reayayr alnkadar eden meseleler
[attrn esasrnr tegkil etmekte ve bunlar igin tam ve sarih bir hukuk
miisavatr tanrnmaktadrr. Hattrn bir yerinde, <<hukukca olan mi.isavat
dahi vazifece olan miisavatr mi.istelzim'oldufundan hrristiyan vesair
tebai gayrimiislime dahi ehali islAm misulli..>> ibaresi yeni vaziyeti aErk
bir gekilde ifade etmekte idi. HulAsa bu hilcim olan di.igi.ince,
miisli.imanlarla gayrimi.islimler arastnda tam bir miisavat temininden
ibarettir. Bunda, Si.iphesiz harici telkinlerin hatt3. tazyrklarrn tesiri ol-
nradr defil (4). Bilhassa bu Osmanhhk siyasetine en ziyade miizaha-
ret gtisteren Fransa'nrn bu sahada ne kadar biiyiik bir rol oynadrlrnr
biliyoruz (5). Fransa, hukuk miisavatr sayesinde <<lttihadr anasrr)) Jn
(1) Hrfzr Veldet, Tanzimat, I, S. L77.
(2) Urquhart, La Turquie et ses ressources, Pat'is L836, S. 34.
(3) 15 Safer 1256 tarihli ilmiihaber (6rner Barkan, Tanzimat I. S. 355, Not 18.)
(4) tsu hususta bakrnrz: Engelhardt, mezkfir eser, S. IIL-Lzz.
(5) Fransa Hariciye Nazrrr Juies Favre, L2 Haziran 18?1 de istanbuldaki FYansrz
Biiyiik Illgisine gi-,nderdiEi etraflr balimatta bunu qu ifade etmektedir:
.... Evvelce olclufu gibi Eabrlliye I'ermekte devam edecefimiz nasihatlerde bi.iti.in
t1b'a igil ayni ihtinram ve hukuku istiyerek difier her hangi bir vasrtadan daha
miiessir bir. surette hilistiyanlarrn vaziyetini yiikseltmefie yardrm edebiliriz'' (Do-
cuments diplornatiques frangais, I. cilt I. vesika No. 8.) ingiliz hiik0meti de
daha Giilhane hattrnrn ililnrnr miiteakrb istanbuldaki elgisine: .adilAne ve iyi
diiptiniilmiir; rsiahatrn ileri giitiiri.ilerek sultanrn htik0metine kuvvet ve lstikrar
verilmesini, tenbih etmekte idi. (The combridge modern history, vol'
XI' S' 270)
257
tahakkuk edebilecefine inanryor ve bu sayede Rusyaya kargr garkta.
nriittehit bir Osmanh lmparatorlufu yiikseltmek istiyordu ( | ). Nltisrii-
man halkrn bu siyasete kargr-itimatsrzhk, hattA diigmanhk giisterme-
sine rapmen Devlet, bunu yava$ yavas tahakkuk ettirmefe gahgryordu.
1858 de yaprlan bir tamimde her srnrf tebaa hakkrnda miisavi mua-
mele yaprlmasrna nezaret etmenin valilerin vazifesi oldulu bildirilmek-
tedir (2). 1864 viliyet kanunu ile idari meclislere aza intih'-rbrndcr
gayrimi.islimlere de segim hakkr verildi. lS69 da bir parlamento tas-
lafr geklinde kurulan $0rayr Devlete bir qok gayrimiislim aza da dahil
oldu. Cebeli Liibnan'a, Girid'e hrristiyan valiler tayin edildi. l867 de
Girid'e giderek Adaya geniq imtiyazlar vermek suretile isyanr yatrgtr-
ran Ali Paga, oradan payitahta g6nderdifi bir lAyihada Osmanhlrk
siyasetini gu gekilde ifade etmektedir: <<elhasrl bilciimle tebaanrn din
ve mezhepten bagka mevadda yekdiferine rr.ezc ve tahliti ve beyinle-
rinde olan mtrhasade ve rekabetin ki.illi.yen ilgarsr meydanda olan me-
haliki imhaya ve biavnihi taalA Devleti tahkime ilAcr miinferid addti
giimar krhnur.., (3).
Devlet zahiren Osmanhhk idealini tahakkuk errirmek yolunc{a
giiriiniiyordu. Fakat tite raraftan btivrik Girid isyanr (1867), Bulgar
ve Yunan Eetelerinin faaliyeti, Srnbistan'rn gittikqe daha miistakil bir
vazyiet almasr bu hususta biittn iimidleri krracak mahiyette idi. Bu-
nunla beraber gtiyretler gevqetilmedi. lmparatorluk ahalisini kaynag-
ttrmak igin Maarifin biiyiik hizmetler giirebilecefi matbuat tarafrndan
iieri si.iri.ilmekte idi. l868 de Fransanrn yardrmr ile her srnrf tebaadan
talebenin girebilecefi Galata Sultanisi aErldr. lmparatorluk Tiirklerin-
clen uza[r diigiinenler umumiyetle bu siyaseti tasvip etmekte idiler.
Garbda halk hnkimiyetine dofiru ilerleyen hiirriyet ve miisavat cere-
yanl, Osmanh lnrparatorlufunda biiylece bilhassa hrristiyan reayanln
her bakrmdan l:ukuki miisavatr geklinde tezahiir etmekte idi. Osmanl
hanedanr etrafinda miittehit bir Osmanh camiasr viicuda getirmek fikri
bu devirde, yeni dofan matbuatta srk srk temas olunan bir mevzu idi.
I'anzimat devrinin en iyi muharriri bi.iyiik vatanperver Namrk Kemal,
(1) Engelhardt Mezk0r eser. S. 187-188.
(2) TalAt Miimtaz Yaman, rniilki idarede AvrupahlaEma. idare mecmuasrnda
rrrakalclerin ayrr basrmr S. 130.
(3) Hrfzr Veldet, Tanzimat, I. S. 200.
 259
258
pagalar, bAlilar, ulAlar yaptrn.)z V€, <<bunlardan maada $0aryr Dcvjet
bu fikri bir cok yazrlarrnda incelemigtir ( | ). Bir yazrsrnda <va bir"
ve Divanr Ahkimr Adliye yaptrn; bunlara hrristiyanlardan nice
vatanrmrz iqinde hukukga miisavi, menfaatEe n:iigterek bulundulumuz
A,za
Iio;'dun.>> demektedir ( | ).
halde lisan ve rnezhep daiyesile nigin birbirimizcen aynlmak isteye- Velhasrl luristiyanlara hukuk mi.isavatr vererek lmparatorluk
lim? (2), dernektedir. Fakat biiyiik vatanperverin istedili gibi, hu- vahdetini koruma tegebbiisii akim kalmrgtr. Abdiilhamid II devri hrris-
kukga mtisavat ram manasile tahakkuk ettirilemiyecefi
gibi menfaat-
tiyanlarrn isyan karsr giddetle hareket oiunmasr ve is-
lerde de zrddiyet pek giddetli idi ve, <<lisan vc mezhep daiyesini>) iin- lf,,mcr bir siyasec":rebbiislerine
giidiilrnesi bakrmrndan Osmanhhk siyasetine bir ak-
lemek imkAnsrzdr. siilAmel mahiyetinde telAkki olunabilir. II nci me;rutiyetle (190S) O"-
Bosna - lJer.sek ve Bulgaristanda ki miithig isyanlardan sonra manirhk siyaseti gene birinci plAna geldi. Fakat bu sahada Mecliste
Osmanl;k siyasetlne daha kat'i bir gekil vermek zarureti giddetle Eimdi iki aykrrr giiri.ig meydana grkmrgtr: Ittihat ve Terakki Frrkasr srkr
kendini giisterdi, 1876 kanunu esasisi tanzim ve ilAn olundu. Padigah bir merkeziyetq^likle milletleri bir Osmanh camiasr iEinde kaynagtrrmak
kanunuesasiyitasdiketti[inibildirenfermantttda.diyorki:<<.. istiyorclu. Ona karqr ahrar, milliyetlere. muht:rriyel verilerek Osrnanh
timizi terkip eden akvamr muhtelifenin bir heyeti igtimaiyei mede- hanedanr etrafrnda federalist bir lmparatorluk viicuda getirilmesi fik-
niyeye lAyrk olan hak ve menfaat ki cilmlesinin nimet hiirriyet ve ada- rini miidafaa etmekte idi.
let ve miisavattan bilAistisna miistefit olmalandrr..>). Bu devrenin de Balkan Harbi facialarr arasrnda nasrl kapandrfr
Kanunu Esas de, XIX uncu asrr bagrndanberi devletin gittikqe mal0mdur. Bundan sonra Osrnanhhk siyaseti brrakrlmrg Ti.irk milliyet-
daha ziyade kuvvetle benimsemek mecburiyetinde kaldrfr bu Osman- q:lifi siir'atle inkisaf etmigtir.
11k telAkkisini Eu sarih ifadelerle tesbit etmektedir: <<Mr.dde I Devletl: Yukarrda izaha gahqtrlrmrz veEhile bu muvaffakiyetsizlife boq-
()smaniye tabiiyetinde bulunan efradrn ciimlesine herhangi - din ve
Itca sebep, topr;:rk nizamrndaki bozukluk olmu,stur. Tanzimat, Balkan_
olursa olsun bilAistisna Osmanh tAbir olunur.>> ve <<Madde Iarda asrl kitlevi tegkil eden lciiyliilerin hayatrnda maddi olarak
' mezhepten huzuru kanunda ve ahvali diniye v€ tn€Z- gibi deiigikliklr:r yapabilmiEtir? Afalarrn eilerindeki mul<ataala' ya-
ne
IT Osmanhlarrn kAffesi
-
hebiyeden maada memleketin hukuk v€, vezaifinde miitesavvidir.>> i vag yavaq kendi rr,iilkleri haline sokmalanna imkAn vermekle vaziyeti
t
Yani Osmanhhk namt altrnda hukuk miisavatt' ii ciaha zivade ktitiilegtirdifine gahid olmuqtuk. Burada
rslahat yolunda
I
Mithat Abdiilhamid'in emrile yaz- yapmak istedifi baEka bir iktrsadi tegebbiisii ;rnlatarak
Bu tariht en az sonra Ahmed onun mevcut
igtimai nizamr defigtirmek hususunda elinden bir
drfr (Ussii lnkrlAb) adh eserde (3) lmparatorlufu teqkil eden kavtnr- , sey gelmedifini
gcistereceIiz.
lerin, devletin ilk zamanlarrnda olduEu sibi <<bir milliyet ve uhuvveti'.
Yukarrda giiriildiifii gibi, Vidin'de reaya bazr miisli.iman
siyasiye> ile ittihat edecefiini iddia ediyor ve bunun igin htr gtydtn
:
afala-
nn giftlik - k6vlcrinde toprafr kira ile islemektc idi. Kira mukabilincle
ijnce adil ve hilr bir idarenin teessiisiinii qart sayryordu. Mamafi bu
yolda en cezri hareketi tegl<il eden I inci megrutiyetin ilinr bile Bul-i afaya verdifi hisseden maada senenin bir krsmrnda onun igin angarya
garistanrn ve Bosna - Hersek'in filen ayrtlmalanna mani olamamrqtt. i
olarak arazi ekerdi. Tanzimat ilin olununca bu kiiyliiler angaryaya
Z.aten genig Tiirk efkin umumiyesi de maddi ve hissi sebeplerle bu ;"
itiraz ediyorlar. Flalbuki bu arazi, <<ashabr giftlikatrn ba tapu uhtele-
siyasete diigmandr, bu hareketi benimsemiyordu. Ziya Paga gibi agrk i
rinde oldu[u>> cihetle reaya kirayr ddemefe inecburdur. Difier taraf-
fikrli bir adarn bile, Ali Pagaya kargr tarizlerinde <<Hrristiyanlardan tan <<reayanrn iicreti arazi mukabili olarak kavanini miies-
eese ve Tanzimatr Hayriyeye miinafi diigecefj azadei kayduigan>
bu-
(1) ibret gazetcsinde gtkan imtizacr akvam, bazr mi.ilAhazatr devlet ve millet, lunduiundan niha,Yet Vidin Meclisi huzurunda, afalarla reayanrn mi.i-
efkArr umumiye, terakki, vatan adh makaleleri - Bu makaleler, Mustafa Nihadl'
Oziin'iin Fu eserinde toplatrmr;tlr: Namrk Kemal ve ibret gazetesi, 1938. i (1) Hiirliyet Gazetesi, sayr 12 (ihsan Sungu, Tanzimat ve yeni OsnranLlar,
(2) Mezktr eser, S. 83. Tanzimat, I. S. 794.)
(3)A},med Mid.hat, Ussii inhrlib, istanbul, L294. S' 63'
260
messili olan knezler bir anlagmaya l'artyorlar. Angarya olarak ekim
kaldrnhyor ve reayanln mahsuliinden vereceli geyler yeniden daha
mutedil bir qekilde. tesbit olunuyor ( I ). Bu icraat istanbuldan tasvib
edildi (2). Bundern iiE - dtirt sene sonra da Sadrazam buralardaki miri
arazinin kat'iyyen hrristiyanlar eline geqmemcsi hakkrnda Vidin'e bir
<<emirnamei samiye>> gtinderdi (3).
Bunlardan anlayoruz ki tapu ile araziye rnutasarnf bulunan a a-
lapn bu haklarrna iliqrnek imkAnr yoktur. Toprafrnda gene kiracr ka-
lan ktiylii lehine ancak bazr ufak tadiller yaprlabilir. Toprak rejimini
reaya lehine esash bir qekilde defiqtirmek, afalar tarafrndan qiddetli
rrruhalefetlere sebebiyet verebilirdi. Tanzimatgtlar, esasen biiyle cezri
:nkrlAblara girigccr:k vaziyette defildirler. Milyonlarca insanrn hayatr-
rrr klikiinden sarsan igtimai bir inkrlAb, milli uyanrqlarr durdurmak igin
yaprlacak getin t-,ir miicadele artrk bu Devletin, hattA Avrupadaki di-
i.r lmparatorluklann baqarabilecefi iEler defildi. Ustelik Osmanh
Devleti iktrsadi bir esaret iEinde gi.inden giine biitiin kuvvet kaynak-
larrnrn kurudufunu gtiriiyordu. Tarih biiyiik zaruretlerile yiiriimekte
idi; bir tek netic. mukadderdir l-p.r.torluk ergeg -giigecekti.
Faliat Tanzimat, ijteki cpphesile, garbhlagma hareketile Ttirk
rnilletincle bir j/:rsarma hamlesi olarak devam etti ve bu, nihayet milli
Oiimhuriyet Tiirki.yesinde kat'i safhasrna girdi Tanzimat bu yiinden
tarihimiz iEin nies ud, bi.iyiik bir hAdisedir. Fakat bu, onun bu yaqryan
cephesi yantnda, savagttfr biiyiik tarihi zarureti giiziimiizden uzaklag-
trrmamalrdrr.
(1) 3 Zilhicce i266 tarih ve ?65 numarair irade nrelfuflanndan, sureti mazba:ai
Vidin, iradenin Hazinei Evrak numarasr: 35. (Dolmabahge).
(2) Mezkrir irade n.ielfuflannrlan, sureti cevabr 6li.
(3) MezLOr irade melfuflanttcian, altmrp bir tarihinde gerefuudur olan emir-
namc'i,-siriniyei hazreti,saclat'ctpen:rhi sureti seniyyesl.
(Kariye-i Borilofga tabi-i nahiye-i sahra)
Hayriyeden sonra olanlardan
<<Kariye-i rnezbure arazisi altmrq senesinde Defterdar-r esbak saa-
cietl0 Osman Beyefendinin nrarifetile binbagr lbrahim Afaya on bin
iLi yi.iz elli kurrr\e muaccele ile furuht olunduktarr sonra a[a-i mumai-
Ieyh altmrg bir senesi rebiiilahirinin on i.iEtinde dergAh-r mualld kapu-
cu bagrlanndan rifatl0 Mahmut Beye ba marifet-i defterdar-r miiqa-
riinileyh feraf ve kasr-r yed etmiq ve suret-i tcmessiikii zirde terkirn o-
lunmuEtur. >>
*
<<Derun-u ternessiikte her ne kadar beher boyundurukta elliger
vakiyye zahire ..'t:rilmesi tahrir olundu ise de iki boyunduru[u olanrn
ekilen cinsten )uiiz vakiyye verilerek iig boyunduruk oldufu ve daha
ziyade bulundufu halde yi.iz vakryyeyi tecaviiz etmiyecek misillfi bil-
; farz yalnrz iki cins za,hire ekiji:riE bultruur isc iki cinsten eliiger veriip
I iigiincii cinsten ekmedipi surette bir Eey verilmiyecefi tahkik olun-
I
nrtrqtur. >)
*
<Bin iki yiiz altmrg senesi martrndan itibaren Vidin miilhakatrn-
dan olan Sahra ve r,l/. ve Belgradcrk ( j--rl ,rl, ) nahiyelerinde
vaki miri ktiylerinin mukaddenia nrecli,.ce karar verilen iicretleril-le
talipierine bi-u furuht olunmasr nrutaallik buyrulan irade-i seniyyc
rrruiktezasrndan oldufuna binaen Sahra nahiyesi dahilinde kAin mA-
l0m-iilhudut vehutigtemilit BorilofEa nam kariye ar.-zisi bermucib-i ira-
de-i-seniyye beyn'elahali rafabat-r nas inkrtarndan sonra on bin iki
ltiz elli guruq rndaccele ile mahrusa-i Vidin ahalisinden ve asakir-i
nizamiye-i gahane binbaErlarrndan lbrahim aEa uhdesinde karar bul-
nlu$ ve kariye-i rnezk0re arazisinde bulunan ahali-i kariye senede bir
def'a iicret-i arazi olarak husule getirecekleri hunta ve gaipt(.
kokoroz zehairinden beher boyundurukta elli vakryye zahire ile ot-
lakiye olarak on re s koyu'd:r bir kryye peynir ve baflarr oldufu hal-
de beher bin asmada on ikiger para ve korulan oldufu surette hane
bagrna birer araba hatap verrnek ve iEbu icareden baska ahali-i kariye-
262  63

beher haneden altntr ve bitterahi bedel veyahud yerine kiimiir dahi

den mi.ift-ii'meccanen ziyade birgey talep olunmamak ve ahali-i lcari-
,olur.
ye dahi salifi.izzikir icareyi senede bir defa tamamen ve kimilen aga-i
Hane : 50
mumaileyhe ita ve teslim eylemek gartryla ba irade-i seniyye tarafi-
Hatap
mtzdan igbu tapu temessiiku tahrir ve temhir ve aga-i mumaileyhe ita
olurrmugtur. Gerektir ki fimaba'd zikrolunan BorilofEa kariyesi ara- Araba 50
zisine gurut-u mezk0re iizere a a-i mumaileyh mutasarnf olup zabt-u- On koyunda bir vakryye peynir hesabile ahalisinin yedi yiiz elli
tasarrufuna tarafrmrzdan ve taraf-r ahardan dahl-u-taarruz olunmrya.> koyundan ahnan peynirdir.
Peynir
kryye 7 5
(Aga-i mumaileyh rifatlt Mahmud Beye kasr-i yed etmesi Ahali-i karil'enin dtirt yiz diiniim miktarr baflarr oldufundan
sened-i mezk&rda mir-i mi,iEariinileyh marifetile icra olunaralr beher dciniimiinden on iki para hesabryla aldrklarr
gerh ve temhir olunmu$tur. )
BaE icaresi
SURETI gurus 120.
Igbu hasrlatr veren arazi ve koru ve mer'a ve baflardan bagka
Derun-r tapuda muharrer oldulu veEhile zikrolunan Borilof<;a
kariye-i mezk0re topralrnda mir-i mumaileyhin kisesinden idare edip
liariyesine mutersarrrf olan lbrahim afa kariye-i mezk0ru Vidin ahali- -hasrlAtrnr alabilecek tarla ve koru mer'a ve bafi misillfi olakasr ol-
sinden dergAhr nili kapucubagrl:^rrndan olup elyevm Diyanbekir miite-
madrpr.
sellimi bulunan Mahmud Beye on bin iki yiiz elli guruq mukabilinde
Bu misillfi kurra tasarrufuna verilen kAffe-i senedat-r atika deru-
feraf ve kasr-i yed ve mir-i rnumaileyh hazretlerinin vekili olup bu ta-
nunda birer mrktzrr mukataa-i zemin muharrer ise de istiyfa olunama-
rafta bulunan Mustafa ala dahi olvechle teferruf ve kabul berle tara-
drfir tahkik olurrdtrfu srrada bazr ferafi ve intikalAtrn dahi yiiri.itiilme-
frmrzdan tapusurt:i talip ve raglp olmafla icab eden resm-i tapusu ahz
olunarak bu mahalle gerh ve temhir olunmugtur. Gerektir ki fimaba'd
dili malfim buyurulmak iEin gerh verilmiErir.>
zikrolunan Borilofga kariyesine derun-u tapuda muharrer gurutlar ile
rnumaileyh Mahmr-rd Bey mutasarrrf olup zabt-u tatsarrufuna kimesne
tarafrndan dahl-rr- taarruz olunmtya.>>

( D er on' u iizere

":T;* hili1nii::HT,,1
icare-i arazi hasrlitr)
<Ahali-i kariye iig cins zahire zer'etmig olduklarrrrdan iiE cinsin-
den olarak yani hrnta ve gair ve kokoroz olmak iizere elliqer vakryye
ahzolunmugtur.
Boyunduruk : 42
Hrnta $air Kokoroz
kryye kryye kryye
2 100 2 100 2100
Hatab-r mezk0r boyunduruktan olmayrp korusu olduiu halde

ltUnt Unlvorrirr