R - Mantık Tarihi

MANTIK TARİHİ
FELSEFE LİSANS PROGRAMI
DOÇ. DR. NAZLI İNÖNÜ
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ
FELSEFE LİSANS PROGRAMI
MANTIK TARİHİ
DOÇ. DR. NAZLI İNÖNÜ

ÖNSÖZ
Mantık tarihinin başlıklar hâlinde ele alınacağı bu derste Aristoteles öncesi mantıktan
başlanarak, sırasıyla Aristoteles’in Organon’u I-II, Hint mantığı, Megaralılar ve Stoalılar,
Roma ve Orta Çağ Mantığı, İslam Mantığı, Rönesans’tan Sonra Mantık, Leibniz, Saccheri,
Euler, Gergonne, Hamiltaon, Kant, Bolzano ve Mill’in mantık anlayışları incelenmiştir.
1
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ....................................................................................................................................... 1
İÇİNDEKİLER........................................................................................................................... 2
YAZAR NOTU .......................................................................................................................... 5
1. ARİSTOTELES ÖNCESİ MANTIK ..................................................................................... 6
1 .Geçerlilik nedir? ..................................................................................................................... 8
2. Nasıl geometri kanıtlaması yapılır?........................................................................................ 8
1.1. “Mantık” Sözcüğünün Tarihçesi ....................................................................................... 12
1.2. Geçerlilik Kavramı ............................................................................................................ 12
1.3. Geometri Kanıtlaması ....................................................................................................... 13
1.4. Diyalektik ve Zenon Paradoksları ..................................................................................... 14
1.5. Münakaşa (Eristic) ve Sofistlik ......................................................................................... 16
1.6. Platon ve Mantık Felsefesi ................................................................................................ 18
2. ARİSTOTELES’İN ORGANON’U I .................................................................................. 25
2.1. Aristoteles.......................................................................................................................... 31
2.2. Organon’un İçeriği ............................................................................................................ 31
2.3. Kategoriler Öğretisi ve Mantıksal Sonuçları ..................................................................... 32
2.4. Topikler ............................................................................................................................. 33
3. ARİSTOTELES’İN ORGANON’U II ................................................................................. 41
3.1. Aristoteles’in Anlam ve Doğruluk Kuramı ....................................................................... 47
3.2. Genel Önermenin Dört Formu .......................................................................................... 48
3.3. Kıyas Öğretisi .................................................................................................................... 49
3.4. Aristoteles’in Modal Mantığı ............................................................................................ 51
3.5. Kıyas Olmayan Mantık ..................................................................................................... 53
3.6. Theophrastus ..................................................................................................................... 54
4. HİNT MANTIĞI .................................................................................................................. 60
4.1. Hint Felsefesi..................................................................................................................... 66
4.2. Hint Mantığının Kökenleri ................................................................................................ 67
4.3. Nyaya ................................................................................................................................ 68
4.4. Bilgi Kuramı ...................................................................................................................... 68
4.5. Nyaya Kıyası ..................................................................................................................... 70
4.6. Kategoriler Öğretisi ........................................................................................................... 71
5. MEGARALILAR VE STOALILAR ................................................................................... 77
2
5.1. Megara Felsefesi ve Stoa Mantığının Kökenleri ............................................................... 83
5.2. Megaracı ve Stoacı Modal Mantık Kuramları................................................................... 84
5.3. Koşullu Önermelerin Doğası Üzerine Tartışma ................................................................ 87
5.4. Anlam ve Doğruluk Üzerine Stoa Kuramı ........................................................................ 88
5.5. Stoacı Çıkarım Şemaları Sistemi....................................................................................... 91
6. ROMA VE ORTA ÇAĞ MANTIĞI I.................................................................................. 97
6.1. Çiçero’dan Boethius’a ..................................................................................................... 103
6.2. Alcuin’den Abelard’a ...................................................................................................... 107
7. ROMA VE ORTA ÇAĞ MANTIĞI II .............................................................................. 114
7.1. Üniversitelerde Mantık .................................................................................................... 120
7.2. Terimlerin Özellikleri (Proprietates Terminorum) .......................................................... 124
7.3. Koşullu Önerme (Consequentiae) ................................................................................... 125
8. İSLAM MANTIĞI ............................................................................................................. 131
8.1. Organon’un Çevrilmesi ................................................................................................... 138
8.1.1. Süryanice Çeviriler ............................................................................................... 138
8.1.2. İlk Arapça Çeviriler .............................................................................................. 139
8.1.3. Çeviri Çevreleri ..................................................................................................... 139
8.1.4. Gözden Geçirme Dönemi ..................................................................................... 140
8.2. Farabi ve İbni Sina .......................................................................................................... 141
8.2.1. Aristoteles Geleneğine Yaklaşımlar ..................................................................... 142
8.2.2. Farabi ve Mantık İncelemesi ................................................................................. 143
8.2.3. İbni Sina ve Mantık İncelemesi ............................................................................ 145
9. RÖNESANS’TAN SONRA MANTIK .............................................................................. 151
9.1. Hümanizm Akımı ............................................................................................................ 157
9.2. 16. Yüzyılda Mantık ........................................................................................................ 158
9.3. Doğa Biliminin İlerlemesi ve Mantık ile Matematiğin Ayrılması .................................. 161
9.4. 17. Yüzyılda Mantık ........................................................................................................ 162
9.5. Port Royal Mantığı .......................................................................................................... 164
10. GOTTFRIED WILHELM LEIBNIZ I ............................................................................. 172
10.1. Leibniz’in İlgileri .......................................................................................................... 178
10.2. Geleneksel Mantığa Saygısı .......................................................................................... 178
10.3. Bir Kombinasyon Bilimi Düşüncesi ............................................................................. 181
10.4. İdeal Dil Planları ........................................................................................................... 182
3
10.5. Bir Ansiklopedi İçinde Bilgi Düzenleme Taslağı ......................................................... 183
10.6. Genel Bir Yöntem Bilimi Beklentisi ............................................................................. 184
11. GOTTFRIED WILHELM LEIBNIZ II............................................................................ 191
11.1. Yaşamı ........................................................................................................................... 197
11.2. Yöntem Anlayışı ........................................................................................................... 197
11.3. Mantığa Yeni Bakış Açısı ............................................................................................. 199
11.4. Özdeşlik ve Altküme Hesabı ......................................................................................... 200
12. SACCHERI’DEN EULER’E MANTIK ÇALIŞMALARI.............................................. 210
12.1. Saccheri ......................................................................................................................... 216
12.2. Lambert ve Ploucquet.................................................................................................... 217
12.3. Euler .............................................................................................................................. 218
13. GERGONNE’DAN HAMILTON’A MANTIK ÇALIŞMALARI .................................. 225
13.1. J. D. Gergonne ............................................................................................................... 232
13.2. William Hamilton .......................................................................................................... 236
13.3. Immanuel Kant .............................................................................................................. 237
14. BOLZANO VE MILL’İN MANTIK ÇALIŞMALARI ................................................... 245
14.1. Bernard Bolzano ............................................................................................................ 251
14.2. John Stuart Mill ............................................................................................................. 256
KAYNAKÇA ......................................................................................................................... 264
4
YAZAR NOTU
Mantık tarihini 14 haftalık üniteler hâlinde anlattığımız bu kitabın felsefe ve mantık

meraklılarına birçok açıdan yardımcı olmasını temenni ediyorum. Ayrıca kitapta yer alan
bilgiler ile ilgili soru sormak isteyen arkadaşlar Auzef sistemi aracılığıyla benimle irtibata
geçebilirler.
5
1. ARİSTOTELES ÖNCESİ MANTIK
6
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?
“Mantık” Sözcüğünün Tarihçesi, “Geçerlilik Kavramı”, “Geometri Kanıtlaması”,

“Diyalektik ve Zenon Paradoksları”, “Münakaşa (Eristic) ve Sofistlik”, “Platon ve Mantık
Felsefesi” başlıklı konuları öğreneceğiz.
7
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular
1 .Geçerlilik nedir?
2. Nasıl geometri kanıtlaması yapılır?
8
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri
Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde
edileceği veya
geliştirileceği
Aristoteles öncesi mantık Temel mantık terimleri ve Okuma
Platon’a kadar mantık
çalışmaları
9
Anahtar Kavramlar
• Mantık
• Geçerlilik
• Diyalektik
• Platon
10
Giriş
‘Mantık’ sözcüğü akıl, akıl yürütme, yasa, doğru söz, düzen, ilke, düşünme
anlamlarına gelen Yunanca ‘logos’ sözcüğünden türemiştir. ‘Sosyoloji’, ‘psikoloji’
sözcüklerinde görüldüğü gibi çağımızda bu terim incelenen bilgi alanlarının bilim olmasını
sağlayan son ek olmuştur. Mantık biliminin kurucusu Aristoteles olduğu hâlde ondan önce de
mantıklı düşünme vardı. Aristoteles’in yazdığı ve sonradan Organon adı konulan eserde
yaptığı rasyonel düşünmenin kurallarını koymaktı; mantık terminolojisiyle söylemek
gerekirse, geçerli çıkarımın ilkelerini koymaktı. Aristoteles kanıtlayıcı çıkarım ile diyalektik
çıkarımı birbirinden ayırdı.
Mantıksal düşünme geometri bilimiyle başladı. Aristoteles’ten yaklaşık iki yüzyıl

kadar önce Pisagor ilk geometri ispatlarını yaparak dedüktif bir bilim olan geometriyi icat
etmiş oldu. MÖ 3. yüzyılın başında Öklid ilk geometri kitabı sayılan Elementler’i yazdı.
Rasyonel tartışma metoduna ise ‘diyalektik’ denildi. Diyalektiğin yaratıcısı olarak da

Elealı Zenon bilinir, çünkü o saçmaya indirgeme yöntemini kullanarak ispat yapan ilk kişidir.
Zenon bu yöntemle ‘varlık vardır, birdir, değişmezdir’ tezini öne sürdüğü paradokslarla ispat
etmeye çalıştı. Zenon paradoksları olarak anılan bu paradoksların en ünlüleri stadyum, Aşil ve
ok paradokslarıdır ve hepsi de hareketin imkânsız olduğunu ispat etmeye çalışır.
Yanlış olup geçerli çıkarımlara çok benzeyen çıkarımlara sofizm dendi. Bu türden
çıkarımlar yaparak ve bunları halk arasında sergileyerek geçimlerini sağlayan kişilere ise
‘sofist’ dendi. Platon’un Euthydemus diyaloğu ile Aristoteles’in Sofistlerin Çürütmeleri
Üzerine adlı eseri bize sofizmin kullanımını gösteren başlıca eserlerdir. Bunlar halk arasında
belli kurallara göre tartışmanın yerleşmiş olduğunu gösterirler. Tartışmada genellikle biri soru
soran, diğeri cevap veren iki kişi bulunur. Cevap veren bir teze sahiptir; soru soran cevap
verene bu tezden yanlış ve saçma sonuçlar çıktığını kabul ettirerek bu tezi kötülemeye çalışır.
En ünlüleri Protagoras ve Gorgias olan sofistler kuşkuculuğu, göreliliği ve değişmeyi
savunmuşlardır.
Para karşılığı bu işi yapmadığından sofist sayılmayan Sokrates ise nesnelliği,

değişmezliği, gerçekliği ve tekliği savunarak evrensel bilginin varlığını kabul etmiştir.
Sokrates olumsuzlama, alay ve doğurtma basamaklarından oluşan kendine has bir diyalog
yöntemi kullanmıştır. Sokrates’in öğrencisi olan Platon’a göre ise bilgi öğrenme yoluyla
değil, hatırlama yoluyla elde edilir. Platon hiçbir formel mantık çalışması yapmamıştır.
11
1.1. “Mantık” Sözcüğünün Tarihçesi
Mantık sözcüğü Yunanca ‘logos’ teriminden türemiş olan ‘logike’ sözcüğünden,

Arapça “nutk” sözcüğünden gelir. “Logos” ve “nutk” terimlerinin anlamı akıl, akıl yürütme,
yasa, doğru söz, düzen, ilke, düşünmedir. “Logos” kavramını ilk kez antikçağ filozofu
Herakleitos, evrendeki zıtlığın, uyumsuzluğun, çatışmanın, savaşın, oluşun, kısaca her şeyin
gerisindeki uyum ve düzen anlamında kullanmıştır.
Çağımızda “logos” terimi incelenen bilgi alanlarının sistemliliğini, dizgeliğini ve

düzenliliğini veren bilim anlamına gelmektedir. Bu terim incelenen bilgi alanlarının bilim
olmasını sağlayan son ek olmuştur. Örneğin psikoloji, sosyoloji, antropoloji, arkeoloji,
fizyoloji, biyoloji, kozmoloji, filoloji, meteoroloji.
İslam mantıkçılarına göre “mantık” sözcüğünün üç anlamı vardır. Birinci anlamı

insanların nesneleri ve olguları anlama gücüdür. İkinci anlamı bu anlama sonucu insan
ruhunda oluşan düşünmedir. Üçüncü anlamı ise düşünmenin dile getirilmesidir.
Günümüzde ise mantığın iki anlamı vardır. Birinci anlamı düşünme tarzı olarak
mantıktır. İkinci anlamı ise bilim dalı olarak mantıktır. Düşünme tarzı olarak mantık doğru ve
tutarlı düşünmeye karşılık gelen düşünme tarzıdır. Bu tür düşünme için insanın mantık
okumasına gerek yoktur. İnsanın doğası gereği yaptığı düşünme etkinliği sonunda elde ettiği
tutarlılık ve doğruluk sonucu ortaya çıkan düşünme tarzıdır. Bilim dalı olarak mantık ise
doğru ve düzgün düşünme formlarını inceleyen bilimdir.
Mantık biliminin incelediği başlıca konular terimler, önermeler ve çıkarımlardır.

Mantık çıkarımların geçerliliğinin denetlenmesi için değişik yöntemler ileri sürer. Mantık
biliminin kurucusu MÖ 384-322 yılları arasında yaşamış olan ünlü Yunan filozofu
Aristotelestir.
Mantıklı düşünme ilk düşünen insanla başlamıştır. Sistemli ve yöntemli düşünmeye

MÖ 6. yüzyılda geçilmiştir. Hint ve Çin uygarlıkları sayıları tanımlamışlar, sayma ve ölçme
işlemlerini geliştirmişlerdir. Mısır ve Mezopotamya uygarlıkları aracılığı ile Ege ve Akdeniz
kıyılarına ulaşan uygarlıklar kavramsal ve rasyonel düşünme ile var olanı tanımlamışlardır.
Antikçağ Yunan filozofları Herakleitos, Parmenides, Anaksagoras, Demokritos akıl bilgisini
(logos) deney bilgisinden ayırmışlardır.
1.2. Geçerlilik Kavramı
Mantık geçerli çıkarımın ilkeleri ile ilgilidir. Aristoteles’ten çok önce insanların
çıkarım yaptıkları ve başkalarının çıkarımlarını eleştirdikleri bilinmektedir. Ancak bu,
Aristoteles’ten önce mantığın bir başlangıcı olduğunu doğrulamaz; çünkü insanlar çeşitli
etkinlikleri, bu etkinliklerin kurallarını açık ve kesin olarak belirtmeden de doğru olarak
yapabilirler (örneğin, dilbilgisi kurallarını bilmeden Türkçe konuşabilirler). Ancak Platon,
Aristoteles ve diğer kaynaklardan edindiğimiz bulgular Yunanlı filozofların geçerli çıkarım
12
ilkelerini, Aristoteles Organon olarak bilinen eserini yazmadan önce tartışmaya başladıklarını
gösterir.
Mantık sadece geçerli çıkarımlardan ibaret değildir, aynı zamanda geçerliliğin ilkeleri
üzerine düşünmeyi de kapsar. Her çeşit konuşma mantık araştırmasına neden olmaz. Örneğin,
hikâye anlatma ya da edebi konuşma, mantık araştırması gerektirmez. Doğal olarak mantık
araştırmasına yol açanlar içinde ispatın istendiği konuşma ya da araştırma çeşitleridir; çünkü
bir önermeyi ispat etmek onu doğru öncüllerden geçerli olarak çıkarmaktır. İspatın iki şartı
vardır. Bunlar doğru öncüller ve geçerli çıkarımlardır. Bu iki şartın birbirinden bağımsız
olduklarını Aristoteles görmüştü, çünkü o kanıtlayıcı çıkarım ile diyalektik çıkarım ayrımı
yapmıştı. Kanıtlayıcı çıkarımda öncüller doğru ve zorunludur, oysa diyalektik öncülün öyle
olması gerekmez. Kanıtlamada doğru öncüllerden başlar, zorunlu olarak doğru bir sonuca
varırız; yani, ispat yaparız. Diyalektik çıkarımda ise öncüller doğru olarak bilinmezler,
sonucun da doğru olması zorunlu değildir. Bu iki şartın birbirinden bağımsız olduklarının fark
edilişinin ne zaman olduğunu söylemek kolay değildir, ancak Aristoteles Topikler’de ve
Birinci Çözümlemeler’de kanıtlayıcı ve diyalektik akıl yürütme arasındaki ayrımı çizdiğinde,
bu ona fevkalade açıktı.
Ancak mantık açısından önemli ayrım, diyalektik öncülün doğru ve zorunlu olması
gerekmezken kanıtlayıcı öncülün öyle olması gerektiğidir. Kanıtlamada doğru öncüllerden
başlar ve zorunlu olarak doğru bir sonuca varırız; diğer bir değişle ispat elde ederiz. Diğer
taraftan, diyalektik çıkarımda öncüllerin doğru oldukları bilinmez ve sonucun da doğru olma
zorunluluğu yoktur.
Üç çeşit konuşmada ispat ararız. Saf matematikte soyut a priori doğruları, metafizikte
dünyanın yapısına dair çok genel önermeleri, gündelik çıkarımlarda da, özellikle politika veya
münazara çıkarımlarında olumsal önermelerin ispatlarını ararız. Bu üçünden sadece
matematik açıkça Aristoteles’in kanıtlayıcı çıkarım tanımını karşılar ve onun kanıtlama
örneklerinin çoğunu sağlar.
1.3. Geometri Kanıtlaması
Kanıtlama kavramı muhtemelen ilk kez geometri ile bağlantılı olarak kullanılmıştır.
Mısırlıların bazı geometri doğrularını empirik olarak keşfettikleri bilinir; örneğin, bir
piramidin hacmini hesaplamak için bir formül bulmuşlardır. İlk başta “arazi ölçümü”
anlamına gelen “geometri” adı bu bilimin Yunanistan’a ilk girdiğinde nasıl düşünüldüğünü
bize gösterir. Yunanlıların büyük başarısı bu empirik çalışmanın yerine kanıtlayıcı, a priori bir
bilim koymalarıdır. Bazıları ilk geometri teoremini Tales’in (MÖ 640-546) ispat ettiğini
söyleseler de, geometrinin sistematik çalışması Pisagor okulunda başlamış gibidir.
Pisagor’un MÖ 6. yüzyılın ilk yarısında Samos’ta doğduğu, güney İtalya’da bir Yunan
şehri olan Kroton’a göç ettiği ve orada çileci bir düzen kurup ruh göçü öğretisini öğrettiği
söylenir. Bu, bir yaşam şekli olarak felsefe kavramının ilk ortaya çıkışıdır. Burada, insanın en
önemli yetisinin zihni olduğu ve sadece zihni kullanarak öğrenilebilen doğruların gözlem
yoluyla öğrenilenlerden daha temel ve mükemmel olduğu akılcılığın da başlangıcını görürüz.
13
Pisagor’un düzeni Kroton’da bir süre egemen olmuşsa da, ona karşı hemen bir reaksiyon
gelişti. Bunun üzerine Pisagor 6. yüzyıl sonu ya da 5. yüzyıl başında Metapontum’a gidip
orada yaşamaya başladı ve orada öldü.
Şimdi dedüktif bir bilim olan temel geometriyi inceleyelim. Her şeyden önce
geometrinin belirli önermeleri kanıtlama olmadan doğru olarak kabul edilmelidir. İkinci
olarak, geometrinin diğer tüm önermeleri bunlardan çıkarılmalıdır. Üçüncü olarak da çıkarım,
ilk kabul edilenlerden farklı geometri savları esas alınmadan yapılmalıdır; yani formel
olmalıdır.
MÖ 3. yüzyılın başında, yani Öklid Elementler adlı eserini yazdığı zaman,

geometriciler için kanıtlamanın amacı artık açıktı. Öklid’in Elementler’inden önce hiçbir tam
geometri çalışmasına sahip değiliz. Ancak Öklid’inkinden önce elementler kitapları, yani
dedüktif eserler olduğunu biliyoruz.
Mantıksal dediğimiz türden düşünme geometriyle başladıysa, ilk önce genel

önermelere, yani şeylerin çeşitleri hakkındaki önermelere özel önem verilmiş olmalıdır, çünkü
geometride tekillerle ilgilenmeyiz. İkinci olarak, tümel önermelerin içinde zorunlu olarak
doğru olanlara özel önem verilmiş olmalıdır. Üçüncü olarak, zorunlu olarak doğru olan tümel
önermelerin içinde tanımların özel önem taşımalarını beklemeliyiz. Dördüncü olarak, genel
kurallar altında özel çeşitlerin kapsamına büyük ilgi duyulacağını beklemeliyiz, çünkü bu,
geometride en sık görülen çıkarım modelidir. Tüm bu özellikler, daha sonra göreceğimiz gibi,
Aristoteles’in mantığında, bazıları ise önceden Platon’un çalışmasında ya da daha önceki
çalışmalarda görülecektir. Örneğin Aristoteles, Platon’u etkilemiş olan Pisagorcu matematikçi
Archytas’ın tanımlara has formlar hakkında görüşleri olduğunu söyler. Bundan dolayı, Yunan
mantığında bir eğilimin büyük ölçüde geometriyi dedüktif bir sistem olarak ileri sürme
problemlerinin düşünülmesiyle belirlendiğini varsayabiliriz.
1.4. Diyalektik ve Zenon Paradoksları
Aristoteles eserlerinde ‘mantık’ (logike) sözcüğünü kullanmamıştır. Onun yerine

‘analitik’ sözcüğünü kullanmıştır. ‘Mantık’ sözcüğü ilk kez MS 3. yüzyılda yaşamış olan
Afrodisyaslı Alexander tarafından kullanılmıştır.
İlk anlamında ‘diyalektik’ sözcüğü metafiziğin özelliği olan tartışma metodunun

adıdır. Bu sözcük ‘tartışma’ anlamına gelen Yunanca fiilden türemiştir ve Aristoteles
diyalektik bir öncülü bir tartışmada tartışmacı tarafından seçilen öncül olarak düşünür.
Laertios Diogenes ve Sextus Empirikus’un bildirildiği üzere, Aristoteles, Elealı Zenon’un
diyalektiğin yaratıcısı olduğunu söylerken muhtemelen bu yoruma bakmıştır.
Her hâlükarda Aristoteles’in Zenon’a atfettiği şey büyük olasılıkla metafizikte

imkânsıza indirgeme yönteminin (reductio ad impossibile) keşfiydi. Bu yönteme saçmaya
indirgeme yöntemi (reductio ad absurdum) de denilir. Zenon bunu muhtemelen Pisagor
matematiğindeki kullanımdan dolayı akıl etmiştir, çünkü Pisagorcuların bir karenin
köşegeninin kenarıyla eşölçülemezliğini (modern terminoloji ile, √2’nin irrasyonelliğini)
14
keşfettikleri varsayılır ve Öklid’in metninde bir ek olarak bulunan bu önermenin ispatı
imkânsıza indirgeme formundadır.
Zenon öğretmeni Parmenides’in “varlık vardır, birdir, değişmezdir; buna karşılık

yokluk yoktur ve yok olan da düşünülemez” tezini kanıtlamak için karşı tez olan “varlık
çokluk, değişim ve hareket içindedir” görüşünü mantık paradoksları ile çürütmeye çalışmıştır.
Zenon bu paradokslarda saçmaya indirgeme yöntemini kullanmış ve değişme ile hareketin
mümkün olmadığını göstermeye çalışmıştır. Zenon paradokslarının önemi ilk kez mantıksal
kanıtlama biçiminin ispat yöntemi olarak kullanılmasıdır. Böylece akıl bir kanıtlama aracı
olmuştur.
Zenon paradokslarının en önemlileri stadyum paradoksu, Aşil paradoksu ve ok

paradoksudur. Stadyum paradoksu şöyledir: Her mesafe sonsuz sayıda noktaya
bölünebildiğinden bir stadyumun etrafını koşmak için koşucu sonsuz sayıda noktayı
geçmelidir. Koşucu mesafeyi sonlu zaman diliminde geçmelidir. Ancak sonsuz sayıdaki
noktanın sonlu zaman dilimi içinde geçilebilmesi imkânsızdır. O hâlde bu mesafe hiçbir
zaman koşulamaz. Hiç kimse hiçbir uzunluğu koşarak alamaz. O hâlde hareket yoktur.
Aşil paradoksu ise şu şekildedir: Aşil’in bir kaplumbağa ile yarış yaptığını düşünün ve
kaplumbağa yavaş ilerlediğinden yarışa biraz önden başlasın. Aşil kaplumbağanın başladığı
yere koşana kadar kaplumbağa biraz ilerlemiş olacaktır. Aşil her seferinde kaplumbağanın
aldığı mesafeyi koşarken kaplumbağa başka bir noktaya varır. Aşil her sefer kaplumbağa
biraz daha yaklaşır, ancak onu geçemez. Her sefer aralarındaki mesafe sonsuz küçük noktaya
bölünebilir. Aşil bu sonsuz sayıdaki noktayı sonlu bir zaman diliminde koşmalıdır ki bu
olanaksızdır.
Ok paradoksu da şöyledir: Yaydan çıkan ok hedefe ulaşması için yay ve hedef

arasındaki her noktada bulunmalıdır. Bir noktada bulunmak o noktada durmak demektir.
Durmak hareketsiz olmaktır. O hâlde, hareket eden ok hareketsiz olmak durumundadır. Bu
olanaksızdır. O hâlde, hareket mümkün değildir.
Diyalektik Zenon tarafından felsefede bir akıl yürütme metodu olarak saptandıktan
sonra uzun bir tarihçeye sahip oldu. Diyalektik, zaman zaman İkincil Soktratçılar olarak
anılan filozoflar içinde Megaralı Euklides tarafından uygulanmıştır. Euklides okulu üyelerine
diyalektikçiler denildi. Euklides’in ‘kanıtlamalara öncüller vasıtasıyla değil, sonuç vasıtası ile
saldırdığı’ söylendi. Bu büyük ihtimalle onun karşısındakileri kendi sonuçlarından saçma
neticeler çıkararak çürütmeye çalıştığı anlamına gelir. O zaman ‘diyalektik’ sözcüğünün ilk
kesin anlamı metafizikteki imkânsıza indirgeme gibi görünüyor.
Devlet adlı eserinde Platon ‘diyalektik’ sözcüğüyle aksini ispatlamayı içeren, ancak
sonunda yüksek genellemeye sahip olumlu sonuçlara yol açan bir tartışma metodu demek
ister.
Platon’un ‘dalektik’ terimini kullanımlarındaki tek ortak özellik bunun tanımlar için
bir araştırma içeren ve yazım zamanında Platon tarafından kabul gören felsefe incelemesinin
15
ortak metodu anlamına gelmesidir. Orta dönemde bazı anlaşılmaz olumlu eklemelerle
hipotetik çürütme metodudur, oysa daha sonraki dönemde bölme ve biriktirme metodudur.
Daha sonra Aristoteles ‘diyalektik’ sözcüğünün anlamını genelleştirmiş ve

zayıflatmıştır. Ona göre bu sözcük açık-olmayan öncüllerden yapılan çıkarım bilimine verilen
bir addır.
Platon’un formel mantığa katkısı onun bir diyalektik metot hazırlama çabasıyla sınırlı
değildir. Zaman zaman diyaloglarında onun mantık ilkeleri belirttiğini görürüz. Bu şekilde
Platon bir takım mantık ilkelerini tesadüfen belirtir. Ünlü bir örnek onun Devlet’te ruhun
bağımsız bölümleri olduğunu ispat etmek için yaptığı çıkarım sırasında çelişmezlik ilkesini
ifade etmesidir.
Platon’un çıkarımı süresince mantığın bazı geçerli ilkelerini bulduğu açık olduğu
hâlde, ona mantıkçı diyemeyiz; çünkü o ilkelerini onlara gerek duyduğunda parça parça
bildirmiştir. Platon bu ilkeleri birbirleriyle ilişkilendirmek veya Aristoteles’in kıyasın çeşitli
şekil ve kalıplarını bir sistem içinde bağladığı gibi bağlamak için hiçbir girişimde
bulunmamıştır.
1.5. Münakaşa (Eristic) ve Sofistlik
Kaynağını gündelik gerçek tartışmadan alan bir miktar mantıksal düşünmenin

Aristoteles’den önce yapılmış olduğu görülmektedir. Bu da Aristoteles’ten bağımsız bir
gelenek olan Megaralılar ile Stoalılar geleneğinin doğmasına yardım etmiştir.
Şu çıkarımları düşünelim:
1. Bu bir kalemdir; bu mavidir; bundan dolayı bu mavi bir kalemdir.
2. Bu köpek bir babadır; bu köpek o kişinindir; bundan dolayı bu köpek o kişinin

babasıdır.
Birincisi tamamen geçerli görünür, ancak Platon’un Euthydemus adlı diyaloğuna

dayanan ikincisi bir yanlışlıktır, çünkü belli bir köpeği ve belli bir insanı içerirse, öncüller
doğru olabilirler, oysa sonuç açıkça yanlıştır.
Yanlış olup ancak yine de geçerli çıkarımlarla yanıltıcı bir benzerlik taşıyan
yukarıdakilerden ikincisine benzer çıkarımları Aristoteles ‘sofizmler’ olarak adlandırmıştır. O
bu türden çıkarımlar yaratarak ve bunları halk içinde sergileyerek geçimlerini sağlayan
‘sofist’ denilen kişilerin olduğunu ima etmiştir. Platon Euthydemus diyaloğunda, sofizm
yoluyla kimse yalan söyleyemez (284c), Sokrates her şeyi bilir (293c) ve Ctesippus’un babası
bir köpektir (298c) gibi paradoksal önermeleri ispat ettikleri bir tür reklam gösterisi sunan iki
sofisti, Euthydemus ile Dionysodorus’u takdim eder.
Euthydemus diyaloğunun haricinde sofizmler ve bunların kullanımına dair en güçlü

kanıtımız Aristoteles’in mantık eserlerinin ilklerinden sayılan Topikler’in bir eki olan
16
Sofistlerin Çürütmeleri Üzerine adlı eseridir. Aristoteles, Topikler’de tartışmaları geçerli
çıkarımlar vasıtasıyla yürütmek için, Sofistlerin Çürütmeleri Üzerine’de ise geçersiz
çıkarımların bulunması ve tespiti için kurallar ileri sürer.
Euthydemus ile Sofistlerin Çürütmeleri Üzerine adlı eserler kararlaştırılmış kurallara

göre halk arasında tartışma eyleminin pekâlâ yerleşmiş olduğunu gösterirler. Tartışmada
genellikle biri soru soran, diğeri cevap veren olmak üzere iki kişi yer alır. Bir teze sahip
olmak cevap verenin görevidir, soru soranın görevi ise cevap verene bu tezden yanlış ve
saçma sonuçlar çıktığını kabul ettirerek bu tezi kötülemektir. Aristoteles Topikler’inin son
kitabı ile Sofistlerin Çürütmeleri Üzerine’de hem soru soran hem de cevap veren için kurallar
ve ipuçları verir.
Sofistler duyuların göreliliğini ve bilginin temelinde algıların olduğunu ileri

sürmüşlerdir. Kuşkuculuğu, göreliliği, değişmeyi ve diyalektik düşünceyi savunmuşlardır.
Gerçekliğin bilgisinin olanaklı olmadığını söylemişlerdir. Kendilerini haklı çıkarmak,
karşılarındakini ikna etmek için mantık kanıtlamaları ve dil oyunları yapmışlardır. Hitabeti
kullanarak kavramların farklı anlamlarını ve çelişik akıl yürütmeleri ortaya koymuşlardır.
Sofistlerin en ünlülerinden olan Protagoras tek gerçekliğin (doğa) görünüşler olduğunu

savunmuş ve “biz onları nasıl görüyorsak onlar da öyledir” demiştir. “Bizim gördüğümüz
görünüşlerin dışında başka bir doğa veya gerçeklik yoktur” tezini savunmuştur. En ünlü sözü
“Her şeyin ölçüsü insandır” ifadesidir. Bu ifadeyle “insan her şeyin, var olan şeylerin var
olduklarının, var olmayan şeylerin de var olmadıklarının ölçüsüdür” demek istemiştir.
Diğer ünlü bir sofist olan Gorgias ise gerçek denilen bir varlığın olmadığını
savunmuştur. Böyle bir varlığın olsa da bilinemeyeceğini, bilinse de anlatılamayacağını
söylemiştir.
Bazılarının bir sofist olarak gördükleri ancak para karşılığı bu işi yapmadığından sofist
sayılmayan ünlü filozof Sokrates MÖ469-399 yılları arasında yaşamıştır. Sokrates’ten
günümüze hiçbir yazılı eser kalmadığı hâlde onun düşüncelerini Platon kendi eserlerinde
aktarmıştır. Sokrates nesnelliği, değişmezliği, gerçekliği ve tekliği savunarak evrensel bilginin
varlığını kabul etmiştir. Değişmez ve gerçek varlığın doğru bilgisine akıl ile varılabileceğini
söylemiştir. Duyuların göreliliğine karşın aklın evrensel ve tümeli vereceğini öne sürmüştür.
Bilgide aklın ortaya koyduğu zihinsel, soyut, kavramsal, tümel bilgiye değer vermiştir.
Sokrates’in uyguladığı diyalog yöntemi şu basamaklardan oluşur:
1. Olumsuzlama: Karşısındakinin bildiğini tanımlamasını ister. Her tanımın eksik

olduğunu göstererek karşısındakinin bilgisiz olduğunu ispatlar.
2. Alay (ironi): Alay ile, yani kendisinin de bilgisiz olduğunu ileri sürmekle
karşısındakini yüceltir ve cesaretlendirir.
3. Doğurtma (maiotik): Karşısındakinin bilgiyi kendi ruhundan bulup doğurmasını

sağlar.
17
Bu yöntem ile Sokrates tümel, soyut ve kavramsal bilgileri bulmayı amaçlar. Bunun
için tümevarım akıl yürütmesini kullanır. Tekil örneklerden tümele varır. Tümdengelim akıl
yürütmesini de kullanır. Tümel ve genelde olan özün tekilde de olduğunu gösterir.
Günlük konuşmada ortaya çıkan tereddütlerden dolayı ileri sürülen mantık tartışmaları
görüldüğü gibi Aristoteles’ten önce zaten mevcuttu. Merkezinde, Sokrates’in öğrencisi ve
Platon’un kendisinden yaşça büyük çağdaşı olan Euclides’in kurucusu olduğu Megara Okulu
bulunmaktaydı. Megaralıların sözel münakaşa becerisine sahip oldukları biliniyordu ve
Laertios Diogenes’e göre, bunlara bir zaman ‘Münakaşacılar’ denilmişti. ‘Münakaşa’, Platon
ve Aristoteles’in saçma buldukları çıkarıma verdikleri kırıcı bir addı.
İlk Megaralılar Platon’un Euthydemus’unda hicvettiği türden tartışmaların içinde yer

almış olabilirler ve bu tartışmalardan dolayı mantıksal buluşa yönelmiş olabilirler.
Megaralılar metafizik çıkarımı üzerine düşünme tarafından da etkilenmiş olmalıdırlar; çünkü
Elealılarla bağlantılarına dair kanıtlar vardır. Euclides’in bütün dikkatini Parmenides’in
çalışmalarına verdiği ve çıkarımları, öncüllerinden ziyade sonuçlarına saldırarak eleştirdiği
söylenir. Bu onun Zenon’un redictio ad absurdum metodunu sevdiği izlenimini bırakır.
1.6. Platon ve Mantık Felsefesi
MÖ 427-347 yılları arasında yaşamış olan Platon Sokrates’in öğrencisidir. Ona göre
bilgi öğrenme yoluyla değil, hatırlama yoluyla elde edilir. O bilginin kişide önceden mevcut
olduğuna ve bu yüzden doğurtulduğuna inanmıştır. Platon’a göre doğru bir ve herkes için
aynıdır. Herkes için aynı olan genel kavramlar aracılığı ile düşünülebilir. Genel kavramlar
(idealar) soyut, zihinsel ve rasyoneldir. Platon tümdengelim akıl yürütmelerinin tümevarım
akıl yürütmelerinden daha kesin ve zorunlu olduğunu savunmuştur.
Platon formel mantık çalışması yapmadığı hâlde, mantık felsefesi alanında ilk büyük
düşünürdür. O, mantığın doğası üzerine düşünmeye başlar başlamaz ortaya çıkan üç önemli
soruyu ayrıntılı bir şekilde ele alır. Bunlar:
1) Layıkıyla doğru ya da yanlış denilebilen şey nedir?
2) Geçerli çıkarımı mümkün kılan bağlantı nedir veya zorunlu bağlantı nedir?
3) Tanımın doğası nedir ve tanımladığımız şey nedir?
Platon, bize temel ve önemli görünen bu soruların üzerine doğrudan eğilmemiştir.

Bunlar ancak yüzyıllar boyu düşünme sonucu açık bir şekilde ortaya çıkmışlardır. Platon’u
okudukça, bunlar bize hâlâ onun için ayrılmaz bir şekilde iç içe geçmiş olan metafiziksel ve
epistemolojik sorular tarafından gizlenmiş görünürler. Yukarıdaki sorular ile ilgili en önemli
metinler geç dönem diyalogları olan Theaetetus ve Sofist diyaloglarıdır.
‘Layıkıyla doğru ya da yanlış denilebilen şey nedir?’ sorusu Theaetetus’da bilgiyi

tanımlama girişiminde ortaya çıkar. Theaetetus ikinci tanım girişiminde bilgiyi doğru görüş
ile bir tutar. Diğer bir değişle Platon görüşü doğru ya da yanlış olarak kabul eder.
18
Düşünce veya görüşün konuşma veya söylevle bir tutulması ‘doğru’ ve ‘yanlış’
yüklemlerinin konuşma ve söyleve geçişini akla getirir. Bu düşünce Platon’un düşünceyi içsel
konuşma ile bir tuttuğu Sofist diyaloğuna taşınmıştır.
Geçerli çıkarımı zorunlu bağlantıların izini sürmek olarak alırsak, ilk sorumuzun
cevabı ikinci sorumuza da bir cevap taşıyormuş gibidir. Yani, doğru veya yanlış olan cümleler
ise, o zaman geçerli çıkarımlar yaptığımızda cümleler arasında zorunlu bağlantıların izini
süreriz; ancak bunlar düşünceler ise o zaman geçerli çıkarımda düşünceler arasında bir tür
zorunlu bağlantı buluruz. Fakat ikinci görüş açıkça karışık ve yetersizdir; çünkü ‘düşünceler
arasında zorunlu bağlantı’ düşündüğümüz her zaman doğru düşündüğümüzü öne sürer. Oysa
biz her zaman geçerli çıkarımlar yapmayız. Bu karışıklığın ve yetersizliğin farkına varılması
layıkıyla doğru veya yanlış denilenlerin yargılar olduğunun farkına varılmasına yol açtı. İlk
görüş uzlaşmacıların, yani zorunlu bağlantının bir anlamda insan-yapısı ve keyfi olduğunu
savunan filozofların görüşüdür. Ancak Platon bu iki öğretinin ikisini de kabul etmez. Ona
göre, zorunlu bağlantı formlar arasında olur.
Formlar ne alışılmış anlamda şeyler ne de zihindeki ‘idealar’dır, bunlar kısmen daha

sonraki filozofların ‘tümeller’ dedikleri şeylere karşılık gelirler.
Platon daha önceki matematikçiler gibi tanımı keyfi-olmayan ve bilgi verici olarak
görür. Ancak tanımın sözcüğün kendisinden ziyade sözcüğün işaret ettiği şey ile ilgili
olduğunu savunmuştur. Tanımlanan şey form veya birçok tekil şeyde bulunan ortak doğadır.
Buna tanımın ‘gerçekçi kuramı’ denilebilir ve bu ‘gerçek tanım’ ifadesine tarihsel olarak
bağlıdır.
Theaetetus ve Sofist’te Platon değilleme ve yanlışlık kavramlarını inceler. Bunlarla

ilgili sorunu, konuşmanın esasen doğru veya yanlış olabilen şey olduğunu açık hâle getirerek
çözer: yani hiçbir ifade, değillemesi de anlamlı olmadıkça anlamlı değildir.
19
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti
“Mantık Sözcüğünün Tarihçesi”, “Geçerlilik KavramıGeometri Kanıtlaması”,

“Diyalektik ve Zenon Paradoksları”, “Münakaşa (Eristic) ve Sofistlik”, “Platon ve Mantık
Felsefesi” başlıklı konuları öğrendik.
20
Bölüm Soruları
1. Arapçada “nutk” köküne dayanan “Mantık” sözcüğü aşağıdaki anlamlardan

hangisini içermez?
a) Akıl
b) Akıl yürütme
c) Düzen
d) Makine
e) İlke
2. Aşağıdakilerden hangisi Organon adlı kitabın yazılış amacıdır?
a) Rasyonel düşünmenin kurallarını ortaya koymak
b) Akıl yürütme ile sanat ilişkisini ortaya çıkarmak
c) Mantık tarihini ortaya çıkarmak
d) Makinelerin çalışma ilkelerini belirlemek
e) Çıkarım ilkelerini yanlışlamak
3. Aşağıdakilerden hangisi “geometriyi” icad eden Pisagor’ın kitaplarındandır?
a) Doğru parçası
b) Çemberler
c) Elementler
d) Fizik yasaları
e) Çıkarım ilkeleri
4. Aşağıdakilerden hangisi “mantık biliminin kurucusu” olarak bilinmektedir?
a) Pisagor
b) Aristoteles
c) Frege
d) Kant
21
e) Okhamlı William
5. Aşağıda “diyalektik öncül” ve “kanıtlayıcı öncül” ile ilgili bazı bilgiler verilmiştir.
Verilen bilgilerden hangisi veya hangileri yanlıştır?
I. Diyalektik öncülün doğru olması gerekir.
I I. Kanıtlayıcı öncülün zorunlu olarak doğru olması gerekmez.
I I I. Kanıtlamada zorunlu olarak doğru bir sonuca varılır.
a) Yalnız I
b) Yalnız II
c) I ve II
d) II ve III
e) Hepsi
6. Aşağıda “diyalektik” ve “paradokslar” ile ilgili bazı bilgiler verilmiştir. Verilen

bilgilerden hangisi veya hangileri doğrudur?
I. İlk anlamında ‘diyalektik’ sözcüğü metafiziğin özelliği olan tartışma metodunun

adıdır.
II. Zenon paradokslarda saçmaya indirgeme yöntemini kullanmış ve değişme ile

hareketin mümkün olmadığını göstermeye çalışmıştır.
III. Zenon paradokslarının en önemlileri stadyum paradoksu, Aşil paradoksu ve ok

paradoksudur.
a) Yalnız I
b) Yalnız II
c) I ve II
d) II ve III
e) Hepsi
7. Aşağıda “münakaşa” ve “sofistlik” ile ilgili bazı bilgiler verilmiştir. Verilen

I. Sofistler hiçbir zaman münakaşa yöntemini kullanmamıştır.
22
II. Yanlış olan ancak yine de geçerli çıkarımlara yanıltıcı bir benzerlik taşıyan
çıkarımları Aristoteles ‘sofizmler’ olarak adlandırmıştır.
III. Sofistler duyuların göreliliğini ve bilginin temelinde algıların olduğunu ileri

sürmüşlerdir.
a) Yalnız I
b) Yalnız II
c) I ve II
d) II ve III
e) Hepsi
8. Aşağıda Sokrates’in uyguladığı diyalog yönteminin basamakları verilmiştir.

Basamaklar ile ilgili verilen bilgilerden hangisi veya hangileri doğrudur?
I. Olumsuzlama: Karşısındakinin bildiğini tanımlamasını ister.
II. Alay (ironi): Kendisinin de bilgisiz olduğunu ileri sürmekle karşısındakini yüceltir.
III. Doğurtma (maiotik): Karşısındakinin bilgiyi kendi ruhundan bulup doğurmasını

sağlar.
a) Yalnız I
b) Yalnız II
c) I ve II
d) II ve III
e) Hepsi
9. Aşağıda Sokrates’in uyguladığı diyalog yönteminin basamakları verilmiştir.

Basamaklar ile ilgili verilen bilgilerden hangisi veya hangileri yanlıştır?
I. Olumsuzlama: Söylenen şey değillenir.
II. Alay (ironi): Karşıdakinin söylediği yanlışlanarak alay konusu edilir.
III. Doğurtma (maiotik): Karşısındakinin bilgiyi kendi ruhundan bulup doğurmasını

sağlar.
a) Yalnız I
b) Yalnız II
23
c) I ve II
d) II ve III
e) Hepsi
10. Aşağıda “diyalektik” ve “paradokslar” ile ilgili bazı bilgiler verilmiştir. Verilen
bilgilerden hangisi veya hangileri yanlıştır?
I. İlk anlamında ‘diyalektik’ sözcüğü metafiziğin özelliği olan tartışma metodunun

adıdır.
II. Zenon paradokslarda geriçıkarım yöntemini kullanmıştır.
III. Zenon paradoksları kendisinden sonra hiç kullanılmamıştır.
a) Yalnız I
b) Yalnız II
c) I ve II
d) II ve III
e) Hepsi
Cevaplar
1)d, 2)a, 3)c, 4)b, 5)c, 6)e, 7)d, 8)e, 9)c, 10)d
24
2. ARİSTOTELES’İN ORGANON’U I
25
“Aristoteles”, “Organon’un İçeriği”, “Kategoriler Öğretisi ve Mantıksal Sonuçları”,

“Topikler” başlıklı konuları öğreneceğiz.
26
1. Aristoteles kimdir?
2. Organon’un içeriğinde hangi metinler bulunmaktadır?
27

edileceği veya
geliştirileceği
Aristoteles ve Organon Aristoteles ve Organon ile İleri okumalar
ilgili ayrıntılı bilgiler
28
Anahtar Kavramlar
• Aristoteles
• Organon
• Topikler
29
Giriş
MÖ 384 yılında Stagerias’da doğan Aristoteles Makedonya kralının oğlu İskender’i

eğitmiştir. MÖ 336’da Atina’da Lykeon adlı kendi okulunu kurmuş ve MÖ 322’de Khalkis’te
ölmüştür.
Yazıları ölümünden sonra konularına göre düzenlenmiş ve mantık hakkındakiler

Organon (alet) adı altında toplanmıştır. Diğer yazıları ise Metafizik, Fizik, Zooloji Üstüne,
Ruh Üstüne, Nikomakhos Ahlakı, Politika, Atinalıların Devleti, Retorik ve Poetik adı altında
toplanmıştır.
Aristoteles Organon adı altında toplanan yazılarında ‘mantık (logike)’ terimini

kullanmamış, onun yerine ‘analitik’ terimini kullanmıştır. ‘Mantık’ terimi ilk kez 500 yıl
kadar sonra Afrıdisyas’lı Aleksander tarafından kullanılmıştır. Organon adlı eser Kategoriler,
Topikler, Sofistlerin Çürütmeleri Üzerine, Önermeler Üzerine, Birinci Çözümlemeler ve İkinci
Çözümlemeler olmak üzere altı kitaptan oluşur.
Aristoteles Kategoriler’de yüklem çeşitlerini sınıflandır ve on çeşit yüklem olduğunu

belirtmiştir. Bunlar töz (insan), nicelik (iki metre uzunluğunda), nitelik (beyaz), bağıntı (daha
büyük), yer (lisede), zaman (dün), durum (oturmaktadır), sahip olma (ayakkabılı), etkinlik
(kesilir) ve edilginliktir (kesilir). Eserin son bölümlerinde genel terimlerin karışık bir
topluluğunu (karşıtlık, yoksunluk, öncelik, eşzamanlılık, hareket, sahip olma) ve bunların
belirsizliklerine değinilmiştir. Bunlar sonradan ‘sonradan eklenen kategoriler’ olarak
anılmıştır. Aristoteles birinci ve ikinci töz ayrımı yapmıştır. Birinci tözü bir özneye
yüklemlenmeyen ve bir öznede var olmayan şey olarak tanımlar. Örnek olarak bireysel insan
ve atı verir. İkinci tözü ise birinci tözlerin cinslerinin türler olarak ait oldukları şey olarak
tanımlar. Örneğin bireysel insan insan türüne aittir ve bu türün cinsi de hayvandır. O zaman
insan ve hayvan ikinci tözlerdir.
Topikler ise halk arasındaki münazara yarışmalarında yer alan kişilere yol gösterici bir
el kitabıdır ve bu münazaralarda soru soran ve cevap verenler için belirli kurallar, kısaca
diyalektiğin kurallarını verir. Soru cümlelerini protatis ve problema olarak ikiye ayırır. Beş
tümel (hassa, ilnek, cins, tür ve farklılık) kuramını açıklar.
Topikler’in sonu olarak düşünülmesi gereken Sofistlerin Çürütmeleri Üzerine adlı

eserde ise Aristoteles hitabetten ayrı olarak diyalektikte kendi zamanından önce hiçbir
sistematik öğretinin bulunmadığını söyler.
30
2.1. Aristoteles
Aristoteles MÖ 384 yılında Selanik yakınlarında Stagerias’da doğmuştur. MÖ 368’de

Atina’ya gidip Platon’un Akademia’sına girmiştir. MÖ 348’de Atina’dan ayrılıp Assos’a
gitmiştir. MÖ343 yılında ise İskender’i eğitmek üzere Makedonya Kralı’nın sarayına
gitmiştir. MÖ 336’da Makedonya’yı terk edip doğduğu Stagerias’a dönmüştür. Ancak bir yıl
sonra MÖ 336’da Atina’ya dönüp orada kendi okulu Lykeon’u kurmuştur. MÖ 323 yılında
Atina’yı terk edip Khalkis’e gitmiş ve bir sene sonra MÖ 322’de mide hastalığından orada
ölmüştür.
Birçok farklı konuda yazmış olan Aristoteles’in yazıları ölümünden sonra konularına
göre düzenlenmiştir. Mantık hakkındaki yazıları Organon adı altında, metafizik hakkındakiler
Metafizik adı altında, fizik hakkındakiler Fizik adı altında, zooloji hakkındakiler Hayvanların
Hareketleri Üzerine adı altında, ruh hakkındakiler Ruh Üzerine adı altında, ahlak
hakkındakiler Nikomakhos Ahlakı adı altında, politika hakkındakiler Politika adı altında,
devlet yönetimi hakkındakiler Atinalıların Devleti adı altında, hitabet hakkındakiler Retorik
adı altında, şiir sanatı hakkında yazdıkları da Poetika adı altında toplanmıştır.
2.2. Organon’un İçeriği
Aristoteles’in MÖ 332 yılındaki ölümünden sonra yazıları öğrencileri tarafından

toplanmış ve akıl yürütme üzerine olan eserleri birlikte gruplandırılmıştır. Bu derleme
zamanla bilimin aleti anlamında Organon (alet) adını almıştır. “Mantık” sözcüğü 500 yıl
kadar sonra Afrodisyas’lı Alexander tarafından kullanılana kadar modern anlamını
kazanmamıştır; ancak daha sonra mantık denilen çalışmanın kapsamı Organon’un içeriği
tarafından belirlenmiştir.
Aristoteles’in çalışmalarının tarihlerini belirlemek genel olarak çok zordur. Birçoğu

ders notları şeklindedir. Aristoteles bunları devamlı olarak düzeltmiş ve daha sonra yazılan
çalışmalara referanslar eklemiştir. Ancak Kategoriler adlı incelemenin bu yazıların ilki
olduğunda bilim adamları hemfikir olmuşlardır. Mantıksal olmaktan ziyade tam anlamıyla
metafiziksel olan kategoriler öğretisi tartışmanın tamamlayıcı bir parçası olarak diğer tüm
çalışmalarda da ortaya çıkar. Bu öğreti görünüşte yüklem çeşitlerinin bir sınıflandırmasıdır.
Aristoteles on çeşit yüklemin bir listesini vermiştir. Bunlar töz, nicelik, nitelik, bağıntı, yer,
zaman, durum, sahip olma, etkinlik ve edilginliktir. Örnek vermek gerekirse, “insan” sözcüğü
töz, “iki metre uzunluğunda” nicelik, “beyaz” nitelik, “daha büyük” bağıntı, “lisede” yer,
“dün” zaman, “oturmaktadır” durum, “ayakkabılı” sahip olma, “keser” etkinlik, “kesilir”
sözcüğü ise edilginlik kategorisine girer.
Sıradaki bir sonraki veya eş zamanlı eser Sofislerin Çürütmeleri Üzerine ekiyle
birlikte Topikler adlı eserdir. Konusu ‘genel kabul görmüş görüşlerden kaynaklanan’ akıl
yürütme olarak tanımlanan ve kanıtlayıcı akıl yürütmenin, yani doğru ve ilk öncüllerden
yapılan akıl yürütmenin karşıtı olan ‘diyalektik akıl yürütme’ olarak belirtilmiştir.
31
Diğer bir erken eser Önermeler Üzerine (Peri Hermeneias) adlı eserdir. Bu ad tam
olarak ‘Yorum Üzerine’ anlamındadır ve Rönesans’tan itibaren bu kitap Latince adı olan De
Interpretatione olarak bilinmektedir. Bu çalışmada Aristoteles’in esas amacı hangi önerme
çiftlerinin, hangi bakımlardan karşıt olduklarını belirlemektir. Asıl konunun gelişiminden
önce, ilk dört bölümü kapsayan ve mantık felsefesine ufak bir katkı sağlayan önerme kavramı
tartışması gelir.
Geriye Birinci Çözümlemeler ve İkinci Çözümlemeler adı verilen, Aristoteles’in

mantık hakkındaki en olgun düşüncesini barındıran iki çalışma kalır. Bunlardan ilki
çıkarımların formlarına göre incelenmesi, yani değişik kıyas şekilleri ve kalıplarına göre
incelenmesi ile ilgilidir. Bu Aristoteles’in mantığa en önemli katkısıdır. İkincisi ise
kanıtlamanın özel şartları ile ilgilidir. Aristoteles Birinci Çözümlemeler’e bu incelemenin
konusunun kanıtlama olduğu ifadesiyle başlar. Ancak Birinci Çözümlemeler ile İkinci
Çözümlemeler’in yakın ilişkisi ve ilkinin giriş ifadesi onun kıyas öğretisine kanıtlayıcı dediği
(örneğin, matematikteki akıl yürütme) akıl yürütmeyi incelemesi sonucu vardığını gösterir.
Aristoteles kıyas öğretisi kanıtlamanın yapısına kattığını düşündüğü sezgiden dolayı değer
verir.
Özetlemek gerekirse Organon eseri Kategoriler, Topikler, Sofistlerin Çürütmeleri

Üzerine, Önermeler Üzerine, Birinci Çözümlemeler ve İkinci Çözümlemeler olmak üzere altı
kitaptan oluşmuştur. Aristoteles sistemini oluşturan önemli buluşları Önermeler Üzerine
eserinin 5.-8., 10., 11. ve 14. bölümleri ile Birinci Çözümlemeler’in i. 1-7 bölümlerinde yer
alır.
2.3. Kategoriler Öğretisi ve Mantıksal Sonuçları
Aristoteles eşadlı, eşanlamlı ve eş köklü sözcükler arasında bir ayrım yaptıktan sonra
tüm ifadelerin basit veya karmaşık olduklarını bildirir. Ardından her basit ifadenin töz, nitelik
veya diğer kategorilerden birini belirttiğini söyler. Eserin geri kalanının çoğu bireysel
kategoriler tartışmasına ayrılmıştır ve bunlar arasında töz ile niteliğe en fazla önem
verilmiştir. Son beş bölüm kategorilerden ziyade genel terimlerin karışık bir topluluğunu
(karşıtlık, yoksunluk, öncelik, eşzamanlılık, hareket ve sahip olma) ve onların belirsizliklerini
ele alır. Sonradan bunlar Sonradan Eklenen Kategoriler (Post-Predicaments) olarak
anılmıştır.
Aristoteles birinci ve ikinci töz arasında önemli bir ayrım yapar:
“Töz, terimin en yalın, temel ve sağduyulu anlamıyla ne bir özneye yüklemlenen ne de

bir öznede var olan şeydir, örneğin, bireysel insan ya da at gibi. Esas anlamda töz denilenlerle
bu türlerin cinslerinin türler olarak ait oldukları şeylere ikinci tözler denir. Örneğin, bireysel
insan, insan türüne aittir ve bu türün cinsi hayvandır. O zaman, bunlara ikinci tözler denir,
örneğin insan ve hayvan gibi.”
Kısacası Kategoriler terimler tarafından belirtilen şeylerin sınıflandırılması ile

ilgilidir. Bu terimler cümlelerde özne veya yüklem pozisyonunda bulunabilirler.
32
Aristoteles, Platon’un formları tözler olarak, yani bağımsız varoluşa sahip olarak ele
almasından şikâyetçidir. O açıkça bunların böyle olmadıklarını düşünür. Aristoteles sadece
birinci tözün bağımsız varoluşa sahip olabileceğini ve diğer kategorilere dâhil şeylerin
varoluşlarının bağımlı olduğunu savunur.
Kategoriler teorisinin mantık açısından sonuçları üç tanedir:
İlk olarak, Aristoteles’in yüklemlemenin esas konusu olarak birinci töze yaptığı vurgu
Leibniz zamanında dahi mantıksal gelişmeyi sınırlayan önermenin özne-yüklem formunun
fazlasıyla vurgulanmasına yol açmıştır. Eğer birinci töz yüklemlemenin esas konusu ise, tüm
temel doğrular ‘Bu (birinci töz) şöyle şöyledir (değildir)’ formundadır; diğer doğrular da ya
bunlardan türemiştir ya da bunlara bağlıdır.
İkinci olarak, Aristoteles’in hem birinci hem de ikinci töz için aynı terimini (ουσια)
kullanması tekil ve genel terimler arasındaki çok önemli ayrımı bulanıklaştırmıştır. ‘Sokrates
bir insandır’ ile ‘İnsan bir hayvandır’ önermeleri Aristoteles için hiç kuşkusuz farklı oldukları
hâlde birbirlerine önemli ölçüde benzerler, çünkü her iki özne terimi de töz kategorisine girer.
İkinci tözü töz olarak kabul etme, aslında Aristoteles’de kendisini hiçbir zaman tam olarak
kurtaramadığı Platonculuktan arta kalandır.
Üçüncü olarak, Kategoriler son zamanlarda tür-farklılıkları teorisi olarak adlandırılan

teoriye, yani varlıkların onlar hakkında söylenebileceklere göre sınıflandırıldıkları teoriye ilk
girişim gibi görünür. Dilbilgisi açısından doğru cümleler açık anlama sahip olmayabilirler,
örneğin ‘Sokrates Thersites’in karşıtıdır’, ‘Amipler insanların karşıtıdır’, ‘Her ikisi de
insandır ancak biri daha fazla insandır’ cümleleri gibi. Bu cümleler Aristoteles’in bireysel
kategorileri ele alışında koyduğu kurallar tarafından dışarıda bırakılan türden cümlelerdir. Her
seferinde söz konusu kategoriye giren terimlerin karşıtlara imkân verip vermediğini veya
dereceleri olup olmadığını sorar. Töz kategorisine giren terimlerin karşıtlarının ve
derecelerinin olamayacağını belirtir.
2.4. Topikler
Topikler açıkça halk arasındaki münazara yarışmalarında yer alan kişilere yol gösterici
bir e lkitabıdır. Son kitap (viii) bu türden münazaralarda hem soru soran hem de cevap veren
için belirli kurallar verir. Ancak içerik Akademi’de icra edilen sınıflandırma ve tanım
egzersizleri tarafından geniş ölçüde belirlenmiştir. Topikler’e birlik sağlayan Beş Tümel
teorisinin Akademi’de daha önce düzenlenmiş olması mümkündür, çünkü Aristoteles bu
teorinin anahtar-terimlerini (özellik, ilinek, cins, tür ve ayrım) zaten bilinen terimler olarak
ileri sürmüştür. Topikler tanım ve sınıflandırma sorularına uygulanan şekliyle diyalektik
metot üzerine düşünmenin ürünüdür. Mevcut hâliyle, mantıksal, psikolojik ve linguistik
konular üzerinde bir takım çok düzenli olmayan gözlemler içerir. Ancak, çözüm olarak bir
mantık teorisini, Önermeler Üzerine ve Birinci Çözümlemeler’de belirginleştiği görülen
teoriyi savunduğu söylenebilir.
33
Bu gelişmenin doğal olduğu genel olarak görülebilir. Her şeyden önce, tartışmaları
kazanmaya karşı gösterilen pratik ilgi geçerli çıkarıma karşı gösterilen teorik ilgiye yol açar;
çünkü dürüst insanlar arasında tartışmayı kazanmanın en emin yolu geçerli akıl yürütme dizisi
sunmaktır. İkinci olarak, tartışma karşıt tezleri savunan konuşmacılar arasında diyalog
şeklinde cereyan ettiğinden, ‘hangi önerme verilen önermenin çelişiğidir?’ sorusu büyük ilgi
çeker. Çünkü bir konuşmacının rakibini hangi noktada yalanladığını belirlemek önemlidir.
Bu, Önermeler Üzerine adlı eserin mantığa esas katkısı olan karşıtlıklar karesi öğretisine yol
açmıştır. Üçüncü olarak, konuşmacılar sınıflandırma ve tanımlama yapmaya çalıştıklarından,
söz konusu önermeler ‘X, Ydir’ ve ‘X, Y değildir’ formlarındadırlar. Bunların daha kesin
biçimleri ve çelişikleri Aristoteles kıyasının maddeleridir.
‘Topikler’ adı ilk başta ‘yer’ anlamına gelen, ancak daha sonra ‘basmakalıp söz’, yani
konuşmada tekrarlanan tema ya da kalıp anlamına dönüşen Yunanca sözcükten kaynaklanır.
Topoi herhangi bir konudaki bir tartışmada yapılabilen standart yöntemler ya da hareketler
anlamındadır. Aslında Aristoteles’in Topikler’de yaptığı şey rekabetçi tartışma yürütebilmek
için genel taktiksel ipuçları vermektir.
Başlangıçta protasis ile problema arasında bir ayrım yapar. Aristoteles bunların her
ikisinin de soru olduklarını ve aralarındaki farkın sadece bir şekil farkı, örneğin, ‘Hayvan
insanın cinsi midir?’ ile ‘Hayvan insanın cinsi midir, değil midir?’ arasındaki fark olduğunu
söyler. Bu çok önemli görünmemekle birlikte ayrım muhtemelen tartışma için öne sürülen tez,
yani tartışmanın başlangıç noktası ile tartışmanın devamını sağlamak için daha sonra ileri
sürülen bir soru arasındadır. Tartışma konusunun ‘Hayvan insanın cinsi midir?’ olduğunu
varsayabiliriz. Bu başlangıç noktası, protatisdir. Tartışma sırasında, soru soran ‘Kendi
kendine hareket eder olmak hayvanların bir özelliği midir yoksa değil midir?’ diye sorar. Bu
bir problema olur.
Beş Tümel Teorisinde her protasis veya problemanın öznenin tanımını, bir özelliğini,
cinsini ya da bir ilineğini belirttiği söylenir. Varsayım protasis ya da problemanın genel bir
önermeyle ilgili olduğudur, örneğin, ‘İnsan iki ayaklı hayvandır’, ‘İnsan beyazdır’ gibi.
Özellik, ilinek, cins, tür ve ayrım başlıkları bu türden önermelerde yüklemin özne ile
bağıntısını gösterir. İlk olarak, yüklem öznenin tanımı olabilir, yani önermemizin yüklem
ifadesi öznenin özünü, şöyle şöyle olmanın ne olduğunu verebilir. İkinci olarak, yüklem
öznenin bir özelliği, yani öznenin özü olmayan, ancak yalnızca o türe ait olan ve ters
çevrilebilir şekilde ona yüklemlenebilen bir şey olabilir. Örneğin, ‘böylece dilbilgisi
öğrenebilme kabiliyeti insanın bir özelliğidir: çünkü eğer o bir insansa, o dilbilgisi öğrenme
kabiliyetine sahiptir ve eğer o dilbilgisi öğrenme kabiliyetine sahipse, o bir insandır’. Üçüncü
olarak, yüklem öznenin cinsi, yani söz konusu türün ait olduğu ve içinde özel farklılığıyla
ayrıştığı daha büyük çeşit olabilir. Dördüncü olarak, yüklem bir ilinek, yani türün örneklerine
ait olabilen, ancak ait olması gerekmeyen bir özellik olabilir, örneğin, insanlarla bağıntılı
olarak beyazlık. İlk ikisi ters çevrilebilir yüklemler iken (yani, ‘X, Y’dir’ önermesinden ‘Y,
X’tir’ önermesini çıkarabildiğimiz türden), üçüncü ve dördüncü ters çevrilebilir yüklemler
değildir. Beş Tümel Teorisinin iki önemli ayrıma, zorunlu ile zorunlu olmayan arasındaki ve
34
çevrilebilir ile çevrilebilir olmayan arasındaki ayrıma dayanır. Bu iki ayrım Aristoteles’in
daha sonraki düşüncesinde önemli rol oynar.
Beş Tümel Teorisini ileri sürdükten sonra, Aristoteles diyalektik bir sorunun doğasını
daha yakından tanımlamaya ve tartışma önermelerinin seçimleri ve incelenmeleri üzerine
genel ipuçları vermeye girişir. Bu tartışma sırasında kategoriler teorisini özetler ve mantıksal
öneme sahip bazı ayrımlar yapar. Örneğin, özdeşliğin üç anlamını (sayısal, özel, cinsle ilgili)
ayırt eder. Ayrıca mevcut literatürde ilk kez önermelerin etik, fiziksel (yani, fizik bilimiyle
ilgili) ve mantıksal olarak bölünmesini gösterir. Ancak onun mantık ayrımlarından en ilginci
tümevarım ve tümdengelim akıl yürütmesi arasındaki ayrımdır. Tümevarım hakkında şöyle
der: “Tümevarım tekilden tümele geçiştir. Örneğin, en becerikli pilot bilen ise ve arabacı için
de bu böyle ise, o zaman genellikle, her durumda en iyi olan, bilen insandır.” Verdiği
örneklerden tümevarım ile gerçek tekil örneklerin basit sayımını kastetmediği, daha ziyade
özellikle farklı bir takım örnekleri bir araya getirme ve kıyaslama yapmayı kastettiği bellidir.
Aristoteles daha sonra ilineği içeren soruların değerlendirilmesine girişir. Bu tartışma

3. kitabın sonunda biter. Daha sonra 4. kitap cins ile, 5. kitap özellik ile ve 6. kitap da tanım
ile ilgilidir. 7. kitap özdeşlik üzerine daha ileri görüşlere yol açan düşünceleri ile tanım
üzerine sonradan aklına gelen düşüncelerini içerir. 8. kitap ise diyalektik tartışmada soru
soranlar ile cevap verenler için pratik ipuçları verir.
Önermenin belirsiz şekli, örneğin, ‘insan iyidir’ Topikler’in özelliğidir. Aristoteles

Topikler’de henüz tümel ve tikel önermeler ayrımını yapmamıştır. Ancak bu kitapta iki kıyas
formunun kabulü ve diğer iki kıyas formunun reddini görürüz. Kabul edilenler ‘Bazı M’ler L
ise ve her M, S ise, o zaman bazı S’ler L’dir’ (üçüncü kalıptan Disamis) ve ‘Hiçbir M, L
değilse ve her S, M ise, o zaman hiçbir S, L değildir’ (birinci kalıptan Celarent), reddedilenler
ise ‘Bazı M’ler L ise ve her S, M ise, o zaman bazı S’ler L’dir (birinci kalıptan IAI) ve ‘Hiçbir
M, L değilse ve her M, S ise, o zaman hiçbir S, L değildir’dir (üçüncü kalıptan EAE). Ancak
Birinci Çözümlemeler’deki ilgili pasajlarla karşılaştırıldığında bu ilkelerin tamamen formel
hâle getirilişlerinde Topikler’in ne kadar yetersiz kaldığını gösterecektir. Çözümlemeler ile
karşılaştırıldığında buradaki ele alış hem genellikten hem de kesinlikten yoksundur. Bunun
arkasında hiçbir formel sistem yoktur, hiçbir değişken kullanımı yoktur. Ayrıca tümel
önermeler ile tikel önermeler arasında ve de olgu önermeleri ile mümkün önermeler arasında
da ayrım yoktur. Örneğin, ‘hayvan kanatlıdır’ önermesi ‘her hayvan kanatlıdır’, ‘bazı
hayvanlar kanatlıdır, ‘her hayvan kanatlı olabilir’ veya ‘bazı hayvanlar kanatlı olabilir’
anlamlarına gelebilir.
Açık genellik, ‘türün yüklemlenebildiği her şeye cins de yüklemlenebilir’ cümlesinde

olduğu gibi, Beş Tümel terminolojisi kullanılarak elde edilir. Ancak bu tam formel genelliği
sağlamaz, çünkü ‘Her X, Ydir’ formundaki bir önerme bir tanım, cins, özellik ya da ilinek
önermesi olabilir. Topikler’deki çıkarımların tamamen formel hâle getirilmemiş olması
Aristoteles’in hâlâ genel bir terimin bir diğerine yüklemlenmesi olan önermeleri
sınıflandırmadaki iki mümkün yol arasında bilinçsiz olarak tereddütte kalmasından olabilir.
Bu türden önermeleri herhangi bir nicelik işareti (‘bazı’ veya ‘her’) olmaksızın ifade etmeyi
35
Platon’un ayırma yönteminden almıştır. Aristoteles bu formdaki önermelere ‘belirsiz
önermeler’ adını verir.
Topikler’in sonu olarak da düşünülmesi gereken Sofistlerin Çürütmeleri Üzerine adlı

eserin son bölümünde Aristoteles hitabetten ayrı olarak diyalektikte kendi zamanından önce
hiçbir sistematik öğreti olmadığı iddiasında bulunur.
Organon’un bir bölümü olarak Topikler 17. yüzyıla kadar felsefe öğrencilerini
etkilemeye devam etmiştir. Ancak geriye dönüp baktığımızda bunun, Orta Çağ consequentiae
teorisinin detaylandırılmasına etkisinden dolayı yaptığı katkı haricinde mantığın gelişimine
fazla katkıda bulunduğunu söyleyemeyiz.
36
“Aristoteles”, “Organon’un İçeriği”, “Kategoriler Öğretisi ve Mantıksal Sonuçları”,

“Topikler” başlıklı konuları öğrendik.
37
Bölüm Soruları
1. Aşağıdakilerden hangisi Aristoteles’in eserlerinden biri değildir?
a) Metafizik
b) Yasalar
c) Politika
d) Retorik
e) Nikomakhos’a Etik
2. Aşağıdakilerden hangisi Aristoteles’in Organon adlı eserinde yer alan

kitaplardan biri değildir?
a) Kategoriler
b) Sofistlerin Çürütülmeleri Üzerine
c) Retorik
d) Önermeler Üzerine
e) Topikler
3. Aşağıdakilerden hangisi Topikler için geçerli bir ifade değildir?
a) “yer” anlamına gelir.
b) Tanım ve sınıflandırma sorularına uygulanan şekliyle diyalektik metot üzerine

düşünmenin ürünüdür.
c) Münazara yarışmalarında yol gösterici bir el kitabıdır.
d) Rekabetçi tartışma yürütebilmek için genel taktiksel ipuçları vermek gibi bir
işlevi vardır.
e) Aristoteles Topikler’de tümel- tikel ayrımı yapmıştır.
4. Aşağıdakilerden hangisi Topikler’de “hayvan kanatlıdır” önermesiyle aynı

anlama gelebilecek bir önerme değildir?
a) İnsan kanatlıdır.
b) Her hayvan kanatlıdır.
c) Bazı hayvanlar kanatlıdır.

38
d) Her hayvan kanatlı olabilir.
e) Bazı hayvanlar kanatlı olabilir.
5. Aşağıdakilerden hangisi Aristoteles’in kabul ettiği kategorilerden biri değildir?
a) Nitelik
b) Nicelik
c) Yer
d) Zaman
e) Nedensellik
6. Aşağıdaki kategorilerden hangisi örneğiyle doğru eşleştirilmemiştir?
a) Töz- insan
b) Bağıntı- daha büyük
c) Durum- keser
d) Edilginlik- kesilir
e) Sahip olma- ayakkabılı
7. Aristoteles’e göre “yüklem” aşağıdakilerden hangisi olamaz?
a) Öznenin tanımı (özü) olabilir.
b) Her zaman kesindirler.
c) Öznenin özü olmayan bir özelliği olabilir.
d) Öznenin cinsi olabilir.
e) Türün örneklerine ait olabilen ama ait olması da zorunlu olmayan bir ilinek
olabilir.
8. Aşağıdaki hangisi Aristoteles’e göre özdeşliğin üç anlamına doğru biçimde

işaret eder?
a) İlineksel, özel, cins
b) Sayısal, genel, cins
c) Sayısal, özel, töz

39
d) Sayısal, özel, cins
e) Niteliksel, genel, töz
Cevap Anahtarı
1)b, 2)c, 3)e, 4)a, 5)e, 6)c, 7)b, 8)d
40
3. ARİSTOTELES’İN ORGANON’U II
41
“Aristoteles’in Anlam ve Doğruluk Kuramı”, “Genel Önermenin Dört Formu”, “Kıyas

Öğretisi”, “Aristoteles’in Modal Mantığı”, “Kıyas Olmayan Mantık”, “Theophrastus” başlıklı
konuları öğreneceğiz.
42
1) Aristoteles’in Modal Mantığı hakkında hangi bilgilere ulaşılabilir?
2) Kıyas olmayan mantık nedir?
3) Theophrastus kimdir?
43

edileceği veya
geliştirileceği
Aristoteles’in Organon’u Aristoteles’in Organon’u ve Okuma
içeriği
44
Anahtar Kavramlar
• Aristoteles
• Kıyas Öğretisi
• Kıyas Olmayan Mantık
45
Giriş
Aristoteles Önermeler Üzerine adlı eserde ‘doğru’ ve ‘yanlış’ yüklemlerinin

düşüncelere ait olduklarını savunur. Doğru ya da yanlış olması gereken her düşünce veya
konuşma bölümünün bileşik olması gerektiğini söyler. Tek başına isim ya da fiil anlamlı
olduğu hâlde doğru ya da yanlış olamaz. O ayrıca konuşma sözcüklerinin genel kabul ile
anlam kazandıklarını fark eder. İsim zamansız iken fiilin zamanı belirttiğini söyleyerek bu
ikisini ayırır. O cümleler içinde sadece bildirme yapanların doğru veya yanlış olabileceklerini
belirtir. Soru cümlelerinin, duaların, emirlerin doğru ya da yanlış olamayacaklarını düşünür.
Aristoteles daha sonra önermeleri dört gruba ayırır. Bunlar tümel olumlu önermeler,
tümel olumsuz önermeler, tikel olumlu önermeler ve tikel olumsuz önermelerdir. Tümel ve
tikel olma önermenin öznesiyle ilgiliyken olumlu ve olumsuzluk önermenin yüklemiyle
ilgilidir. Bunlardan tümel olumlu ile tümel olumsuz birbirlerinin karşıtı, tikel olumlu ile tikel
olumsuz da birbirlerinin karşıtıdır. Buna karşın tikel olumluyla tümel olumlu birbirlerinin
çelişiği, tümel olumluyla tikel olumsuz da birbirlerini çelişiğidir. Aristoteles’in sözkonusu
önermeler ayrımı ondan sonra bir şema hâlinde gösterilmiş ve bu şemaya ‘karşıtlık karesi’
denilmiştir.
Aristoteles Birinci Çözümlemeler’de kıyası belirli başlangıç önermelerinden ifade

edilen farklı bir şeyin zorunlu olarak çıktığı bir söylem olarak tanımlar. Kıyasta büyük, orta
ve küçük terim olmak üzere üç terim bulunur. Ona göre, orta terimin diğer terimlerle kurduğu
farklı ilişkiler sonucu üç kıyas kalıbı ortaya çıkar. Birinci kalıpta orta terim öncüllerden
birinin öznesi, diğerinin yüklemidir; ikinci kalıpta ikisinin de yüklemidir; üçüncü kalıpta ise
ikisinin de öznesidir. Daha sonraki yıllarda kalıpların içinde kıyasların meydana getirilebildiği
değişik şekillere ‘kip’ denilmiştir. Aristoteles ondört adet geçerli kip ayırt etmiştir.
Ölümünden sonra Liseum’un başına geçen öğrencisi Theophrastus hocasının mantığını
geliştirici çalışmalar yapmış ve birinci kalıp kıyasa beş dolaylı kip eklemiştir. Bunlar orta
terimin bir öncülün öznesi, diğerinin yüklemi olduğu kiplerdir, ancak sonuçta büyük terim
özne olarak, küçük terim de yüklem olarak görünür. Daha sonraki dönemlerde onun beş kipi
dördüncü bir kalıba ayrıldı.
Aristoteles bir modal önermeler ve modal kıyaslar kuramı da hazırlamıştır. Modal bir
önerme ‘zorunlu’ veya ‘mümkün’ sözcüğünü ya da bunlara eşdeğer bir sözcüğü içeren bir
önermedir; modal kıyas ise öncüllerinden en az biri modal önerme olan bir kıyastır.
46
3.1. Aristoteles’in Anlam ve Doğruluk Kuramı
Önermeler Üzerine adlı eserin giriş bölümleri Platon’un Sofist’teki doğruluk ve

yanlışlık tartışmasıyla yakından bağlantılıdır; çünkü Aristoteles bu esere ‘isim’, ‘fiil’ ve
‘önerme’ ya da ‘ifade’ terimlerinin tanımlanmaları gerektiğini söyleyerek başlar. Platon gibi,
hem konuşma sözcüklerinin hem de zihinsel deneyimlerin veya düşüncelerin sembollerini
inceler. Konuşma sözcükleri farklı kişiler için açıkça farklı oldukları hâlde düşüncelerin ve
bunların örnekleri olan şeylerin herkes için benzer olduğuna inanır. Bundan dolayı, ‘doğru’ ve
‘yanlış’ yüklemlerinin esasen düşüncelere ait olduklarını savunur.
Aristoteles Platon’u başka iki görüşte daha izler. İlk olarak, doğru ya da yanlış olması
gereken her düşünce ya da konuşma bölümünün bileşik olması gerektiğini söyler. Tek başına
isim ya da fiilin anlamı olduğu hâlde bunlar doğru ya da yanlış olamazlar. İkinci olarak,
konuşma sözcüklerinin genel kabul ile anlamlı olduklarını fark eder. İsim “zamansız” iken,
fiil “ek olarak zamanı belirtir” diyerek ismi fiilden ayırır. O fiilleri her zaman belli bir
zamanda, yani geçmiş, şimdiki ya da gelecek zamanda olarak düşünür. Kısacası zamansız
yüklemleme düşüncesini reddeder.
Aristoteles cümlelerin içinde doğru ya da yanlış olabilen özel bir sınıfın olduğunu
söyler. Bunlar, eksiksiz anlama sahip oldukları hâlde, dualar ve doğru ya da yanlış olmayan
diğer sözlü ifadelerden farklı olan bildirme cümleleridir. Bu konuda Aristoteles’i izleyip
duaları, emirleri, vs. sadece hitabi ilgiye sahip olduklarından reddetmek mantıkçılar arasında
alışılagelmiştir.
Doğruluk ve yanlışlık kavramları Aristoteles’in bildirme cümleleri açıklaması için

gerekli olduğu hâlde, o mantık yazılarında bunların herhangi bir tanımını vermez. Ancak
Metafizik adlı eserinde şunu söyler: “Çünkü varlığın var olmadığını veya var-olmayanın var
olduğunu söylemek yanlıştır. Buna karşılık varlığın var olduğunu, var-olmayanın var
olmadığını söylemek doğrudur.” Burada Aristoteles yine Platon’un Sofist’inin öğretisini izler.
Aristoteles sonradan çelişmezlik yasası ve üçüncü hâlin imkânsızlığı yasası olarak

bilinegelen ilkeleri kabul eder. Bunlar Metafizik’te yukarıda alıntılanan doğruluk ve yanlışlık
tanımlarıyla aynı paragrafta şöyle belirtilmiştir:
“Kanıtlamanın ilkelerinden ... örneğin, <<her şeyin zorunlu olarak ya tasdik veya inkar
edilmesi gerekir>> veya << bir şeyin aynı zamanda hem olması, hem olmaması
imkânsızdır.>>“
“O hâlde böyle bir ilke hiç şüphesiz bütün ilkeler içinde en kesin olanıdır. Ancak bu
ilke hangi ilkedir, şimdi onu belirteceğiz. Bu ilke şudur: Aynı niteliğin, aynı zamanda, aynı
özneye, aynı bakımdan hem ait olması, hem de olmaması imkânsızdır.”
“Öte yandan çelişik önermeler arasında bir aracının olması da imkânsızdır. Bir özne
hakkında tek bir yüklemi-hangi yüklem olursa olsun-, zorunlu olarak ya tasdik etmek veya
inkâr etmek gerekir.”
47
3.2. Genel Önermenin Dört Formu
Önermeler Üzerine’de Aristoteles önermeleri ikinci önerme birincinin reddi olacak

şekilde çifter çifter gruplar. Genellikle, ancak her zaman geçerli olmayacak şekilde,
önermelerden biri doğru, diğeri ise yanlış olmalı anlamında, biri diğerinin çelişiği de
olacaktır. Gelecek hakkındaki önermelerin belirsiz durumundan ayrı olarak, bu kuralın açık
istisnası ‘insan beyazdır’ türünden belirsiz önermelerdir. Bunu reddetmenin tek yolu ‘insan
beyaz değildir’ demektir. Ancak Aristoteles’in de işaret ettiği gibi bu iki önerme birlikte
doğru olabilirler. Belirsiz önerme böylece mantığın değerlendirmesinden çıkar. Aristoteles
Birinci Çözümlemeler’de kıyasın amaçları bakımından belirsiz önermenin tikel önermeye
eşdeğer olduğunu söyler. Diğer bir ifadeyle, bunu Topikler’de önceden belirttiği öğretiye
göre, tümel ile tikelin tikel evetlemesi olarak görür. Böylece çıkarım gücü bakımından tikele
eşdeğer olarak ele alır. Bu durum belirsiz önermeyi varlıksal olarak düşünmek için bir
gerekçelendirme sağlar.
Aristoteles bir öznenin yüklemini tasdik eden üç önerme formu ayırt eder ve bunlara
tekil, tümel ve tikel önermeler der. Tekil bir önermede özne terimi, başka bir şeye
yüklemlenemeyen bir bireyin adıdır, örneğin ‘Ali’. Diğer taraftan, genel bir önermede özne
terimi bir cinsin sembolüdür, örneğin ‘insan’ ve bu terim birçok bireye yüklemlenebilir. Hatta
cinslerle önermeler kapsamca tümel olup olmadıklarına göre ayrılabilirler. Böylece ‘her insan
beyazdır’ tümeldir, çünkü bu insanlığın tüm örnekleri hakkındadır. ‘Bazı insanlar beyazdır’
ise tikel bir önermedir. Kuramının en önemli ve etkili bölümü tümel ve tikel önermelerin
karşıtlığı ile ilgilidir.
Tümel ile tikel arasındaki ayrımın olumlu ile olumsuz arasındaki ayrımla birleşimi
genel önermelerin dörtlü bir sınıflandırmasını verir. Aşağıdaki şemadaki örnekler
Aristoteles’in kendi verdiği örneklerdir.
Tümel Olumlu (A) Tümel Olumsuz (E)

Karşıt
Her insan beyazdır. Hiçbir insan beyaz değildir.
Tikel Olumlu (I)

Tikel Olumsuz (O)
Bazı insanlar beyazdır.
Karşıt Bazı insanlar beyaz değildir.
48
Söz ederken kolaylık sağlaması bakımından Orta Çağ’dan itibaren bu dört türü ayırt
eden sesli harfler eklenmiştir. Bunlar Aristoteles’in çalışmasında yer almaz. Genellikle
karşıtlık karesi olarak adlandırılan yukarıdaki şekil de Aristoteles’in metninde bulunmaz. Bu
sadece onun öğretisinin yararlı bir özetidir.
3.3. Kıyas Öğretisi
Aristoteles’in genel önermeler açıklaması onun kıyas öğretisi için zemin hazırlar.
Birinci Çözümlemeler’in başında kıyası, belirli başlangıç önermelerinden ifade edilenden
farklı bir şeyin zorunlu olarak çıktığı bir söylem olarak tanımlar. Bu formül iki veya daha
fazla öncülden bir sonucun çıkarıldığı neredeyse herhangi bir çıkarımı kapsayacak kadar
geniştir ve zaten Topikler’de bu kapsayıcı anlamında kullanılmıştır. Ancak Aristoteles
kıyasları detaylı olarak tartıştığında, özellikle öncüllerin ve sonucun onun söz ettiği anlamda
basit ve genel olduğu çıkarımları ele alır. Daha açık olarak ifade ettiğinde, her kıyas
sonucunun, sonuçta geçen terimleri orta terim denilen üçüncü bir terimle ilişkilendiren iki
öncülden çıktığını söyler. Onun dar anlamdaki kullanımına göre, ‘yağmur yağarsa yer
ıslanacak; ancak yağmur yağacak; bundan dolayı yer ıslanacak’ türünden bir çıkarıma ve
öncülü bileşik önerme olan diğer herhangi bir çıkarıma ‘kıyas’ adını veremeyiz. Onun, bir
kıyasın öncül olarak tekil bir önermeye sahip olmasına da izin vermediği söylendiyse de o
aslında daha sonraki bir paragrafta bu türden bir öncüle sahip bir kıyas örneğini verir. Bu
onun tekil önermelerin tümel ve tikel önermelerle uyumlu oldukları görüşüne uyar. Ancak
tekil terimlerin sadece özne olarak ortaya çıkabilme özelliği vardır, böylece Aristoteles sadece
geçerli bir mantıksal içgüdü tarafından değil, aynı zamanda tamamen genel önermelerden
meydana gelen çıkarımlar üzerine dikkatini toplamak için tüm terimlerinin birbiriyle
değiştirilebilir olmalarını arzu etmiştir.
Aristoteles’e göre, orta terimin diğer terimlerle kurduğu farklı ilişkiler sonucu ortaya
çıkan üç kıyas kalıbı vardır. Birinci kalıpta orta terim öncüllerden birinin öznesi, diğerinin
yüklemidir; ikinci kalıpta ikisinin de yüklemidir; üçüncü kalıpta ise ikisinin de öznesidir.
Kalıplar şu şekilde gösterilebilir:
(I) (2) (3)
A-B M-N Π-Σ
B-Γ M-Ξ P-Σ
A-Γ N-Ξ Π-P
Burada Yunanca büyük harflerin her çifti, Aristoteles’in alışıldık formülasyonunda ilk
harfin yüklemin yerini işaret ettiği genel bir önermenin (olumlu ya da olumsuz, tümel ya da
tikel) iskeletini gösterir. Aristoteles her durumda sonucun yüklemine büyük terim, öznesine
küçük terim demiştir, orta terim ise her iki öncülde ortak bulunan terimdir.
49
Daha sonraki yıllarda kalıpların içinde kıyasların meydana getirilebildiği değişik
şekillere kip (mood) denilmiştir. Aristoteles on dört adet geçerli kipi ayırt etmiştir. Yukarıda
görülen harfleri değişkenler olarak kullanarak, her bir kip için şartlı önerme formunda bir ilke
formüle eder. Aşağıdaki tabloda kolay okunması bakımından Aristoteles’in kendi harfleri
yerine M, S, P harflerini koyduk. ‘M’ harfi her zaman orta terimi, ‘S’ küçük terimi, ‘P’ de
büyük terimi gösterir. Diğer taraftan, her kalıbın ilkelerinin başına Aristoteles’e göre o
kalıptaki terimlerin sıralanma şeklini yazdık. Söz etme kolaylığı bakımından eklenen sayılar
ve Orta Çağ’daki kip adları Aristoteles’in çalışmasının bir bölümü değildir. Ancak sıralama
onundur ve aşağıdaki her formül onun tarafından zorunlu bağıntılı önermeler için bir şekil
olarak düşünülmüştür.
Birinci kalıp: P, M, S.
1.1. Her M, P ise ve her S, M ise, o zaman her S, P’dir (Barbara).
1.2. Hiçbir M, P değilse ve her S, M ise, o zaman hiçbir S, P değildir (Celarent).
1.3. Her M, P ise ve bazı S’ler M ise, o zaman bazı S’ler P’dir (Darii).
1.4. Hiçbir M, P değilse ve bazı S’ler M ise, o zaman bazı S’ler P değildir (Ferio).
İkinci kalıp: M, P, S.
2.1. Hiçbir P, M değilse ve her S, M ise, o zaman hiçbir S, P değildir (Cesare).
2.2. Her P, M ise ve hiçbir S, M değilse, o zaman hiçbir S, P değildir (Camestres).
2.3. Hiçbir P, M değilse ve bazı S’ler M ise, o zaman bazı S’ler P değildir (Festino).
2.4. Her P, M ise ve bazı S’ler M değilse, o zaman bazı S’ler P değildir (Baroco).
Üçüncü kalıp: P, S, M.
3.1. Her M, P ise ve her M, S ise, o zaman bazı S’ler P’dir (Darapti).
3.2. Hiçbir M, P değilse ve her M, S ise, o zaman bazı S’ler P’değildir (Felapton).
3.3. Bazı M’ler P ise ve her M, S ise, o zaman bazı S’ler P’dir (Disamis).
3.4. Her M, P ise ve bazı M’ler S ise, o zaman bazı S’ler P’dir (Datisi).
3.5. Bazı M’ler P değilse ve her M, S ise, o zaman bazı S’ler P değildir (Bocardo).
3.6. Hiçbir M, P değilse ve bazı M’ler S ise, o zaman bazı S’ler P değildir (Ferison).
Birinci kalıbı inceleyen bir kişi yeterli şartın sağlandığını göstererek sonucu ispat eder.
Bu, dört çeşit genel önermenin tümünün ispat edilebildiği tek kalıptır. Özel kuralları (i) birinci
öncülün (büyük terimin bulunduğu öncül) tümel olması gerektiği ve (ii) ikinci öncülün olumlu
50
olması gerektiğidir. Aristoteles sadece birinci kalıptan kıyasların mükemmel ve tam olduğunu
düşünmüştür.
İkinci kalıbı inceleyen bir kişi, yüklemin özneye uygulanması için gerekli olan bir
şartın sağlanmadığını göstererek olumsuz olması gereken sonucu ispat eder. Bu kalıp için özel
kurallar (i) birinci öncülün tümel olması gerektiği ve (ii) bir öncülün olumsuz olması
gerektiğidir.
Üçüncü kalıbı inceleyen bir kişi, örneklerin verilebileceğini göstererek, tikel olması
gereken kıyas sonucunu ispat eder. Bu gereklidir, çünkü tikel bir önerme bir varoluş
bildirisidir ve varoluş örneklerden söz etmeden kurulamaz. Sonucun tikel olması gerektiği
şartından başka bu kalıbın tek özel kuralı ikinci öncülün olumlu olması gerektiğidir. Ancak
Aristoteles’in sıralamasındaki ilk iki kipin (Darapti ve Felapton) öncül olarak kullanılan tümel
önermeler için varoluş anlamı kabul edildiğinde geçerli oldukları fark edilmelidir.
Üçüncü kalıbın ilk iki kipi Aristoteles’in listesindeki varoluş anlamı kabulüne dayanan
tek kıyas modelleri oldukları hâlde, bu varsayımla tümel sonuçlara izin veren öncüllerden
tikel sonuçların çıkabileceği açıktır; yani şu ilkeleri ekleyebiliriz:
1.11. Her M, P ise ve her S, M ise, o zaman bazı S’ler P’dir (Barbari).
1.21. Hiçbir M, P değilse ve her S, M ise, o zaman bazı S’ler P değildir (Celaront).
2.11. Hiçbir P, M değilse ve her S, M ise, o zaman bazı S’ler P değildir (Cesaro).
2.21. Her P, M ise ve hiçbir S, M değilse, o zaman bazı S’ler P değildir (Camestros).
Bu altık kipler (Orta Çağ’da adlandırılan şekliyle) Aristoteles tarafından fark

edilmemiştir. Bunların esas önemi onun tarafından fark edilen üç kalıptaki kip sayısını
arttırmalarıdır. Varoluş anlamından ayrı olarak her kalıpta sadece ve sadece dört geçerli kip
bulunur; ancak varoluş anlamı kabul edilirse, her kalıpta altı geçerli kip bulunur.
3.4. Aristoteles’in Modal 1 Mantığı
Saf (veya assetorik) genel önermeler kuramı ile onlardan yapılandırılan kıyaslar ile
birlikte Aristoteles bir modal önermeler ve modal kıyaslar kuramı hazırlamıştır. Modal bir
önerme ‘zorunlu’ sözcüğünü veya ‘mümkün’ sözcüğünü ya da bunlara eşdeğer bir sözcüğü
içeren bir önermedir; modal kıyas ise öncüllerinden en az biri modal önerme olan bir kıyastır.
Sonradan ‘P olması zorunludur’ şeklindeki önermelere ‘apodeiktik’, ‘P olması mümkündür’
şeklindekilere ‘problematik’, her iki nicelikten yoksun önermelere ise ‘assetorik’ denilmiştir.
Modal önermeler kuramı Önermeler Üzerine’nin 12. ve 13. bölümlerinde ve Birinci

Çözümlemeler’in i. 3 ve 13’de, modal kıyaslar kuramı ise Birinci Çözümlemeler’in i. 8-22’de
1
‘Modal sözcüğü yerine ‘kipsel’ sözcüğü, ‘modalite’ sözcüğü yerine de ‘kiplik’ sözcüğü de
kullanılmaktadır. Ancak kıyas öğretisinde geçen ‘kip’ sözcüğü ile karışmaması için ‘modal’
sözcüğünü kullanmayı tercih ettim.
51
gelişmiştir. Modal önermeleri incelerken Aristoteles modaliteyi neden ele aldığını ya da
bunun çalışmasının genel konusuyla nasıl alakalı olduğunu açıklamaz; ancak modal kıyaslar
tartışmasının başında şöyle der:
“Mademki bulunma, zorunlu olarak bulunma ve olası olarak bulunma farklıdır

(nitekim pek çok şey gerçekten bulunur, ama zorunlu olarak bulunmaz; pek çok şey de ne
zorunlu olarak bulunur ne de genel anlamda bulunur, ama bulunması olasıdır), şu açık:
Bunların her biri için farklı bir kıyas olacak, terimleri de benzer tarzda bağlanmayacaktır: Bir
kıyas zorunlu var olanlardan, öteki bulunanlardan, bir başkası da olası olanlardan ortaya
çıkacaktır.”
Bundan Aristoteles’in modalite kuramının niçin formel çıkarım kuramına ait olduğunu
düşündüğünü görebiliriz. Olabilirlik ve zorunluluk kavramları Aristoteles’in Retorik adlı
eserinde belirtilen retorik ve diyalektik topoi’ye özgü olan tam genelliğe sahiptir. Herhangi
bir konudaki herhangi bir önerme ‘mümkün olarak’ ya da ‘zorunlu olarak’ nitelendirilebilir.
Hatta zorunlu ve zorunlu-olmayan yüklemleme arasındaki ayrım, bir ilineğin verilen bir şeye
ait olabilen ya da ait olmayabilen bir özellik olarak tanımlandığı - örneğin, oturuyor olmak bir
insana ait olabilir de olmayabilir de, -yüklemlenebilenler kuramında temel niteliktedir.
Önermeler Üzerine’nin 12. bölümünde Aristoteles iki soruyu ele alır: ‘Modal bir
önermenin çelişiği nedir?’ ve ‘Modal sözcük bir önermenin yüklemini mi yoksa tüm
önermeyi mi niteler?’ İkinci soru açıkça belirtilmez, ancak buna bir cevap birinci soru
tartışılırken ona bağlı olarak ortaya çıkar.
Aristoteles’in birinci soruya cevabı ‘P-mümkündür’ önermesinin çelişiğinin ‘Değil-P

mümkündür’ önermesi değil, ‘P mümkün değildir’ önermesi olduğudur. ‘P zorunludur’
önermesi ve diğer modal önermeler için de benzeri önermeler doğrudur.
Aristoteles, çelişik çiftler listesine ‘doğru - doğru değil’ çiftini koyar. Bu muhtemelen
doğruluğun yarı-modal bir kavram olarak ele alınışının ilk örneğidir.
İkinci soruya cevabı modal sözcüklerin, içinde bulundukları önermenin tek bir
sözcüğünü ya da sözcük kümesini değil, tüm önermeyi niteler olarak düşünülmesi
gerektiğidir. Bunun ifadesi çok açık değildir, ancak Aristoteles’in düşüncesi yan cümleyi, yan
cümle tarafından ifade edilenin bir bütün olarak olabilirliğini ya da diğer modal kavramlardan
birini tasdik veya reddetmek için kullanılan modal önermenin öznesi olarak görmemiz
gerektiğidir. ‘Mümkündür’ gibi modal bir ifade varoluşsal şekilde kullanılan ‘olmak’ fiiline
benzer olarak görülmelidir. Bu, yan cümle tarafından ifade edilen şey hakkında bir iddiada
bulunmak için kullanılır ve bu iddiayı reddetmek için, olumsuz parçayı cümleye değil, modal
ifadeye iliştirmemiz gerekir, tıpkı ‘bir adam var’ önermesinin reddinin ‘bir adam-olmayan
var’ değil, ‘bir adam yok (var değil)’ olduğu gibi. Buraya kadar varlıksal önermeler ile
kurulan benzerlik Aristoteles’in çıkarımına yardımcı olmuştur.
52
3.5. Kıyas Olmayan Mantık
Aristoteles’in kendi kıyas kuramına bir altyapı olarak hiçbir şartlı önermeler kuramı
geliştirmemiştir. Ancak Birinci Çözümlemeler’inde zaman zaman şartlı şekil hakkında savlar
olarak aktarılan iki açıklaması vardır. Modern terminoloji ile bunlar tamdevirme ve geçişlilik
ilkeleridir ve sırasıyla aşağıdaki gibi ifade edilirler:
P var olduğunda Q’nun var olması zorunluysa, o zaman Q var olmadığında P’nin var
olmaması zorunludur.
P var olduğunda Q’nun var olması zorunluysa ve Q var olduğunda R’nin var olması
zorunluysa, o zaman P var olduğunda R’nin var olması zorunludur.
Çıkarım kuralları olarak sayılan bu iki ilkenin yardımıyla Aristoteles bir önerme ile
onun karşıtının beraberce doğru olamayacaklarını göstermeye çalışır. Bu çıkarım aşağıdaki
şekilde biçimlendirilebilir:
Farz edelim ki
(1) P var olduğunda, Q’nun var olması zorunlu olsun
ve
(2) P var olmadığında, Q’nun var olması zorunlu olsun.
(1)’e tamdevirme ilkesini uygulayınca (3)’ü elde ederiz:
(3) Q var olmadığında, P’nin var olmaması zorunludur.
(2) ve (3)’e geçişlilik ilkesini uygulayınca (4)’ü elde ederiz:
(4) Q var olmadığında, Q’nun var olması zorunludur.
Bu saçmadır.
Bundan dolayı (1) ve (2) beraberce doğru olamazlar.
Aristoteles şartlı önerme ve çıkarımı kıyasla karşılaştırılabilir bir mantıksal araştırma

nesnesi olarak kabul etmez. O ‘hipotezden’ dediği belli çıkarımları tartışır. Bunlar tek şartlı
öncülü bulunan çıkarımlardır. Tek şartlı öncül içeren çıkarımın temel formları sonradan
modus ponendo ponens ve modus tollendo tollens denilenlerdir, yani şu formdaki
çıkarımlardor: ‘P ise Q; ancak P; bundan dolayı Q’ ve ‘P ise Q; ancak Q değil; bundan dolayı
P değil’. İkincisi bir karenin köşegeninin karenin bir kenarı ile eşölçülemez olduğunun ispatı
gibi bir reductio ad impossibile tarafından açıkça örneklendirilebilir. Aristoteles bu türden
reductio’nun bir çeşit hipotezden akıl yürütme olduğunu söyledikten sonra reductio ile
hipotezden akıl yürütme arasındaki farkı açıklar. Hipotezden akıl yürütmenin şu kabul ile
başladığını söyler: belli bir önerme doğru ise istenen sonuç çıkar. Sonucun yerine geçmek
53
üzere ileri sürülen önerme o zaman kıyas şeklinde ispatlanır. Hipotez başta kabul edilen şartlı
önermedir. O bununla reductio ad impossibile çıkarımını karşılaştırır ve reductio ad
impossibile durumunda önceden kabulün gerekli olmadığını, ancak ‘yanlışlık açık
olduğundan’ ispatın sağlam olduğunu söyler.
Daha önceki bir bölümde tüm geçerli çıkarımların tamamen kıyas akıl yürütmesine
indirgenmediği hâlde bu türden akıl yürütmeyi içerdiği iddiasında bulunmuştur. ‘Hipotez’ de
burada bir çıkarımda esas rol oynayan, ancak ne bir kıyasın herhangi bir bölümü olarak ne de
bir kıyasın şartlı bir ifadesi olarak rol alan bir önermenin genel adı olmuş gibidir. Örneğin,
Köşegen kenar ile eşölçülebilir ise, bir tek sayı bir çift sayıya eşit olacaktır. (Şartlı bir
kıyasın kısaltılmış özeti.)
Bir tek sayı bir çift sayıya eşit değildir. (Açıkça yanlış hipotezin reddi.)
Bundan dolayı köşegen kenar ile eşölçülemez. (Kıyas şeklinde çıkarılamayan sonuç.)
Aristoteles kıyas formuna indirgenemeyen birçok çeşit geçerli çıkarımın mevcut

olduğunun farkında olduğu hâlde, herhangi birinin formel bir incelemesini vermemiştir. O
şartlı önermeye de bir isim vermemiştir. Hipotetik ve kategorik önermeler veya kıyaslar
arasında bir karşıtlık da yaratmamıştır. Antikçağda şartlı önerme ve kıyasları Stoalılar
incelemişlerdir. Aristoteles ve okulu bu yönde az ilerleme kaydetmiştir.
3.6. Theophrastus
Ölümünden sonra Aristoteles’in çalışmaları öğrencileri tarafından toplanmış ve

yayınlanmıştır. Asıl yayınlayan büyük olasılıkla ondan sonra Liseum’un başına geçen
Theophrastus olmuştur. Bu filozof mantık üzerine kendi eserlerini de yazmıştır. Bunlardan
hiçbiri günümüze kalmamıştır, ancak daha sonraki yorumculara göre bunlar esasen
Aristoteles’in öğretisinin gelişimi ve onun daha ilerlemiş şeklinin sunumu ile ilgilidir.
Theophrastus birinci kalıp kıyasa beş dolaylı kip eklemiştir. Bunlar orta terimin bir
öncülün öznesi, diğerinin yüklemi olduğu kiplerdir, ancak sonuçta büyük terim özne olarak,
küçük terim de yüklem olarak görünür. Bunların ilkeleri şunlardır:
4.1. Her P, M ise ve her M, S ise, o zaman bazı S’ler P’dir (Bramantip).
4.2. Her P, M ise ve hiçbir M, S değilse, o zaman hiçbir S, P değildir (Camenes).
4.3. Bazı P’ler M ise ve her M, S ise, o zaman bazı S’ler P’dir (Dimaris).
4.4. Hiçbir P, M değilse ve her M, S ise, o zaman bazı S’ler P değildir (Fesapo).
4.5. Hiçbir P, M değilse ve bazı M’ler S ise, o zaman bazı S’ler P değildir (Fresison).
54
Eğer;
4.21. Her P, M ise ve hiçbir M, S değilse, o zaman bazı S’ler P değildir (Camenos)
ilkesiyle altık kipi eklersek bu kalıpta altı geçerli kip elde ederiz, tıpkı Aristoteles tarafından
fark edilen her bir kalıpta olduğu gibi. Ancak varlıksal anlam varsayımı gerektiren kiplerin
(4.1, 4.21 ve 4.4) sayısı burada iki yerine üçtür.
55
“Aristoteles’in Anlam ve Doğruluk Kuramı”, “Genel Önermenin Dört Formu”, “Kıyas

Öğretisi”, “Aristoteles’in Modal Mantığı”, “Kıyas Olmayan Mantık”, “Theophrastus” başlıklı
konuları öğrendik.
56
Bölüm Soruları
1. Aşağıdakilerden hangisi Aristoteles’in eserlerinden biri değildir?
a) Metafizik
b) Yasalar
c) Politika
d) Retorik
2. Aşağıdakilerden hangisi Aristoteles’in Organon adlı eserinde yer alan

kitaplardan biri değildir?
a) Kategoriler
b) Sofistlerin Çürütülmeleri Üzerine
c) Retorik
d) Önermeler Üzerine
e) Topikler
3. Aşağıdakilerden hangisi Topikler için geçerli bir ifade değildir?
a) “yer” anlamına gelir.
b) Tanım ve sınıflandırma sorularına uygulanan şekliyle diyalektik metot üzerine

düşünmenin ürünüdür.
c) Münazara yarışmalarında yol gösterici bir el kitabıdır.
d) Rekabetçi tartışma yürütebilmek için genel taktiksel ipuçları vermek gibi bir
işlevi vardır.
e) Aristoteles Topikler’de tümel- tikel ayrımı yapmıştır.
4. Aşağıdakilerden hangisi Topikler’de “hayvan kanatlıdır” önermesiyle aynı

anlama gelebilecek bir önerme değildir?
a) İnsan kanatlıdır.
b) Her hayvan kanatlıdır.
c) Bazı hayvanlar kanatlıdır.

57
d) Her hayvan kanatlı olabilir.
e) Bazı hayvanlar kanatlı olabilir.
5. Aşağıdakilerden hangisi Aristoteles’in kabul ettiği kategorilerden biri değildir?
a) Nitelik
b) Nicelik
c) Yer
d) Zaman
e) Nedensellik
6. Aşağıdaki kategorilerden hangisi örneğiyle doğru eşleştirilmemiştir?
a) Töz- insan
b) Bağıntı- daha büyük
c) Durum- keser
d) Edilginlik- kesilir
e) Sahip olma- ayakkabılı
7. Aristoteles’e göre “yüklem” aşağıdakilerden hangisi olamaz?
a) Öznenin tanımı (özü) olabilir.
b) Her zaman kesindirler.
c) Öznenin özü olmayan bir özelliği olabilir.
d) Öznenin cinsi olabilir.
e) Türün örneklerine ait olabilen ama ait olması da zorunlu olmayan bir ilinek
olabilir.
8. Aşağıdaki hangisi Aristoteles’e göre özdeşliğin üç anlamına doğru biçimde

işaret eder?
a) İlineksel, özel, cins
b) Sayısal, genel, cins
c) Sayısal, özel, töz

58
d) Sayısal, özel, cins
e) Niteliksel, genel, töz
9. Aşağıdakilerden hangisi yanlış verilmiştir?
a) Her P, M ise ve hiçbir M, S değilse, o zaman hiçbir S, P değildir (Camenes)
b) Bazı P’ler M ise ve her M, S ise, o zaman bazı S’ler P’dir (Dimaris)
c) Hiçbir P, M değilse ve her M, S ise, o zaman bazı S’ler P değildir (Fesapo)
d) Hiçbir P, M değilse ve bazı M’ler S ise, o zaman bazı S’ler P değildir

(Fresison)
e) Hiçbir P, M değilse ve bazı M’ler S ise, o zaman bazı S’ler P değildir (Barbara)
10. Aşağıdakilerden hangisi yanlış verilmiştir?
a) Hiçbir P, M değilse ve bazı M’ler S ise, o zaman bazı S’ler P değildir (Fesapo)
b) Bazı P’ler M ise ve her M, S ise, o zaman bazı S’ler P’dir (Dimaris)
c) Hiçbir P, M değilse ve her M, S ise, o zaman bazı S’ler P değildir (Fesapo)
d) Hiçbir P, M değilse ve bazı M’ler S ise, o zaman bazı S’ler P değildir

(Fresison)
e) Her P, M ise ve hiçbir M, S değilse, o zaman hiçbir S, P değildir (Camenes)
Cevaplar
1)b, 2)c, 3)e, 4)a, 5)e, 6)c, 7)b, 8)d, 9)e, 10)a
59
4. HİNT MANTIĞI
60
“Hint Felsefesi”, “Hint Mantığının Kökenleri”, “Nyaya”, “Bilgi Kuramı”, “Nyaya

Kıyası”, “Kategoriler Öğretisi” başlıklı konuları öğreneceğiz.
61
1. Hint mantığının kökenleri hakkında hangi kaynaklara bakılabilir?
2. Nyaya nedir?
62

edileceği veya
geliştirileceği
Hint Mantığı Hint mantığı ile ile ilgili Okuma
genel bilgiler
63
Anahtar Kavramlar
• Hint Mantığı
• Nyaya
• Kategoriler Öğretisi
64
Giriş
Batı felsefesi ile Hint felsefesi birbirlerinden oldukça farklıdır. Hint felsefesinin
kaynağı Veda denilen Hint kutsal kitaplarıdır. Hintliler felsefi sistemlerini nastika ve astika
olmak üzere iki kategoriye ayırdılar. Nastika sistemleri Budizm, Jainizm ve Carvaka olmak
üzere üç tanedir. Astika sistemleri ise birbirlerini tamamlayan çiftler oluşturmak suretiyle altı
tanedir: Mimamsa ve Vedanta, Samkhya ve Yoga, Nyaya ve Vaişeka. Nyaya mantık ile
ilgilidir.
Hint mantığının kökenleri ile ilgili üç farklı görüş bulunur: Hint mantığı Yunan
mantığından türemiştir, Yunan mantığı Hint mantığından türemiştir ya da her ikisi de
birbirlerinden bağımsız olarak ortaya çıkmışlardır.
Nyaya kural, metot, konuşma modeli anlamındadır. Terimin anlamından da açıkça

görüldüğü gibi mantık Hindistan’da Yunan’da olduğu gibi tartışma metodolojisinden dolayı
gelişmiştir. Nyaya üzerine yazılmış temel metin, yaklaşık MÖ 550 yılında yaşadığı sanılan
Akşapada Gautama’nın Nyaya Sutra adlı eseridir. Nyaya Sutra üzerine ilk önemli yorumu ise
yaklaşık MS 5. yüzyılda Vatsyayana yazmıştır ve eserin adı Nyaya Bhaşya’dır.
Bilme dört koşula dayanır. Bunlar özne, anlama sürecinin yöneldiği nesne, anlama ve
bilginin doğasıdır. Tanım, o nesneyi diğerlerinden ayıran esas doğasını verir. Üç çeşit tanım
yanlışlığı vardır. Bunlar tanımın çok geniş olması, tanımın çok dar olması ve tanımın
imkânsız olmasıdır. Doğrudan algıda bulunabilmek için dört öğe gerekir. Bunlar duyular,
duyu nesneleri, duyular ile nesnelerin teması ve bu temas sonucu ortaya çıkan anlamadır. Beş
duyu organı olan göz, kulak, burun, dil ve deriden her birinin sırasıyla ışık, eter, toprak, su ve
hava olmak üzere kendi duyumlama alanları vardır. Bu duyu organlarından her biri kendisine
ilişkin nitelikler olan sırasıyla renk, ses, koku, tat ve dokunma duyusuna sahiptir.
Nyaya kıyası beş bölümden oluşur. Birinci bölümde kanıtlanacak sav olan önerme
verilir. İkinci bölümde savın nedeni belirtilir. Üçüncü bölümde somut bir örnek verilir.
Dördüncü bölümde özel duruma uygulama yapılır. Beşinci bölümde ise kıyasın sonucu
verilir.
Nyaya öğretisinde yedi kategori bulunur. Bunlar töz, nitelik, etkinlik, tür, özgünlük,
birlikte bulunma ve yokluk kategorileridir. Bu kategorilerin her birinin de alt kategorileri
mevcuttur. Hint mantığı kıyas ve kategoriler gibi birçok yönden Aristoteles mantığına
benzerlik gösterir.
65
4.1. Hint Felsefesi
Batı felsefesi ile Hint felsefesi birbirlerinden oldukça farklıdır. Batı felsefecisi bazı
soyut problemler ortaya atar ve bunları çözmeye çalışır. Oysa Hint felsefecisi erdemin en
önemli öğe olduğu belli bir zihin durumuna erişmeyi amaçlar; felsefe de bu amaç için bir
araçtır.
Hint felsefesinin kaynağı Veda denilen Hint kutsal kitaplarıdır. Bilimadamları Veda
metinlerinin ortaya çıkışını MÖ 1800 ve MÖ 1300 yıllarına dayandırsalar da bu tarihler
şüphelidir. Daha sonra MÖ 3. ve 2. yüzyılda Veda öğretileri kısa aforizmalar şeklinde
düzenlenmiş ve değiştirilemez olarak ifade edilmiştir. Bunun nedeni geleneksel öğretileri
zaman içinde meydana gelebilecek çarpıtmalardan, özellikle Budistlerin çarpıtmalarından
korumaktı.
Hintliler felsefi sistemlerini nastika ve astika olmak üzere iki kategoriye ayırdılar.
Nastika sistemleri Vedaları yanılmaz olarak görmezler ve kendi geçerliliklerini Vedaların
otoritesine dayandırmazlar. Nastika sistemleri üç tanedir. Bunlar Budizm, Jainizm ve
materyalist bir sistem olan Carvakadır.
Astika sistemleri ise birbirlerini tamamlayan çiftler oluşturmak suretiyle altı tanedir:
Mimamsa ve Vedanta, Samkhya ve Yoga, Nyaya ve Vaişeka. Bu altı öğretinin her birine
darsana denir ki bu Sanskritçede ‘bakış açısı’ anlamındadır. Bu altı bakış açısından her birinin
Veda öğretisiyle veya öğretinin diğer herhangi bir yönüyle, yani herhangi bir darsana ile ters
düşmeyen bir yönü olduğu anlamındadır.
Anton Dumitriu History of Logic adlı kitabında Avrupa dillerinin ‘darsana’ terimini
‘sistem’ veya ‘okul’ olarak çevirdiğini, oysa bunların bu terimin tam anlamını vermediğini
söyler. Ona göre Hindistan’da batı anlamında ‘sistemler’ ve ‘okullar’ bulunmaz. Dumitriu bu
terimlerin Max Müller tarafından Hint felsefesine adapte edildiğini söyler.
Altı sistem şunlardır:
1. Mimamsa: Geleneksel ayinler ve seremoniler sistemidir.
2. Vedanta: Nesnel dünya ve özneyi içeren gerçekliktir.
3. Nyaya: Linguistik parçaların incelenmesi anlamında bir mantık sistemidir.
4. Vaisesika: Maddi parçaların incelenmesidir
5. Samkhya: Kozmik ve bireysel düzeylerdeki evrimde sayılabilir kategorilerdir.
6. Yoga: Deneyimleyen bireyde maddi ve bilişsel sistemlerin birleşimidir.
Her biri gerçekliğe farklı bir bakış açısından bakan bu sistemler birbirinin ardı sıra
gelmezler. Her biri diğerleriyle yan yana bulunur ve her biri ayrı bir evren görüşünü temsil
66
ederek her zaman birlikte hüküm sürerler. Bu sistemlerin her biri kendi içinde tamdır. Her biri
fizik, metafizik, mantık, etik içerdiği hâlde, bir sistem içinde bazı konular daha önemli bir
yere sahiptir ve daha ayrıntılı tartışılır. Böylece, Mimamsa daha fazla teoloji ile ilgiliyken,
Samkhya daha fazla metafizik ile ilgiliyken, insanın akıl yürütme melekelerinin yakından
incelendiği Nyaya sistemi de daha fazla mantıkla ilgilidir. Mantık soruları çözülmesi
gerektiğinde diğer sistemler Nyaya sistemine başvururlar.
4.2. Hint Mantığının Kökenleri
Max Müller, “On Indian Logic” adlı makalesinde mantık ve dilbilgisi bilimlerinin ilk
olarak sadece Hintliler ve Yunanlılar tarafından icat edildiğini söyler. Diğer bütün milletlerin,
bu bilimleri geliştirdilerse de, ilk dürtüyü dışarıdan aldıklarını belirtir. Bu bilimleri Romalılar
Yunanlılardan, Almanlar Romalılardan, Araplar Yunanlılardan, Yahudiler ise Araplardan
öğrenmişlerdir.
Yunan ve Hint mantık sistemlerinin birbirleriyle örtüştükleri birçok nokta vardır. Her
ikisinde de kategoriler, cinsler, türler ve kıyas bulunmaktadır. Hristiyanlık öncesi Yunan ve
Hint akıl yürütmesindeki benzerlikler El-Biruni’nin (MS 1030) Hindistan üzerine yazdığı
kitapta birçok kez belirtilmiştir. Bu benzerlikler yüzünden Hint mantığı ve Aristoteles
mantığının kökenleri ile ilgili üç farklı görüş bulunmaktadır.
İlk görüş Hint mantığının Yunan mantığından türemiş olduğudur. Bu görüşün ilk
savunucularından biri ünlü Alman tarihçi Bertold Georg Niebuhr’dur. Niebuhr bu mantık
benzerliğini Hintliler’in ile Bactra’lı Grek-Makedon kralları ile kurdukları ilişkiyle açıklar.
İkinci görüş Yunan mantığının Hint mantığından türemiş olduğudur. İran asıllı
Kaşmirli yazar Mohsan Fani’ye (1615–1670) göre Aristoteles’in bir akrabası olan Kallistenes
amcasına Brahmanlardan, diğer şeylerin yanında, bir mantık sistemi de aktarmıştır. Büyük
İskender’in Hindistan seferine katılanlardan biri olan Kallistenes (MÖ 370–327) İskender’in
saray tarihçisi idi. Subash Kak, “Aristotle and Gautama on logic and physics” adlı
makalesinde Aristoteles’nin Kallistenes’ten Yunanistan’a metinler getirmesini istediği
hakkında güvenilir kanıtlar olduğunu yazar. Onun Babilliler’in astronomi gözlemlerini geri
getirdiği birkaç kaynak tarafından onaylandığından dolayı, onun Hint mantığını da
beraberinde getirdiği olasılığını varsaymak Kak’a inandırıcı gelir. Ona göre, Aristoteles de
bunları kendine özgü bir sistem içinde geliştirmiş olabilir. Bu görüş Görres gibi kişiler
tarafından savunulmuştur.
Üçüncü görüş Yunan ve Hint mantıklarının birbirlerinden bağımsız olarak

geliştikleridir. Thomas McEvilley, The Shape of Ancient Thought adlı kitabında bu görüşü
savunur. Subash Kak da beş bölümden oluşan Hint kıyasının Aristoteles’den önce icat
edildiğini iddia eder, ancak Yunanlılar’ın Hint mantığından haberdar olabilmelerine rağmen,
bunun mantığı kendilerinin geliştirmelerini etkilediğini varsaymak için bir neden olmadığı
sonucuna varır.
67
Şimdi bilim adamlarının kökenleri hakkında hemfikir olamadıkları Hint mantığını,
yani Nyaya’yı inceleyelim.
4.3. Nyaya
Max Müller Nyaya’ya bildiğimiz anlamda mantık denilmesini yanlış bulur. Diğer
sistemler gibi Nyaya sisteminin nihai amacının da varoluş problemini çözmek olduğunu ve
sadece bu amaca ulaşmak için bilgi araçlarına, bunlardan biri olarak da kıyas akıl yürütmesine
özel önem verdiğini belirtir.
Nyaya sadece Vaiseşika ile değil, tüm diğer sistemlerle zorunlu bir birlik içindedir.
Nyaya kural, metot, konuşma modeli anlamındadır. Terimin anlamından da açıkça görüldüğü
gibi mantık Hindistan’da Yunan’da olduğu gibi tartışma metodolojisinden dolayı gelişmiştir.
Sanskrit edebiyatında tartışma sanatı hakkında birçok kitap bulunur.
Nasıl mantık Batı Orta Çağı’nda felsefe öğrencisinin ilk alması gereken ders ise,
Hindistan’da da diğer sistemlerin incelenmesine giriş olarak görülüyordu. Bundan dolayı ona
‘Hint felsefesinin omuriliği’ deniliyordu.
Kak, Kautilya’nın Arthasastra adlı eserinde (MÖ 350) mantığın bağımsız bir araştırma
alanı, anvikşiki, olarak tanımlandığını yazar. MÖ 500’den önce yazılmış olan Mahabharata
destanında ise, anvikşiki’nin tarka disiplinine eşdeğer olduğunu söylenmiştir. Böylece, MÖ
500’lerde Hindistan’da mantık için birkaç eşdeğer terimin kullanıldığı açıktır.
Nyaya üzerine yazılmış temel metin, yaklaşık MÖ 550 yılında yaşadığı sanılan
Akşapada Gautama’nın Nyaya Sutra adlı eseridir. Ancak kimi bilim adamları bu eserin MÖ 3.
yüzyılda yazılmış olduğunu savunurlar. Gautama’nın aforizmalardan oluşan bu kitabıyla
başlayan tüm bir mantık literatürü ortaya çıkmıştır. Böylece Nyaya Satras denilen Hint
mantık kitapları yazılmıştır. Hint mantıkçılarına da Naiyayika denilmiştir. Nyaya Sutra
üzerine ilk önemli yorumu ise yaklaşık MS 5. yüzyılda Vatsyayana yazmıştır ve eserin adı
Nyaya Bhaşya’dır.
Hint felsefesinde mantığın önemi sayısız yorumcu ile bütün bir literatürün ortaya
çıkışından da görülebilir. Bu literatür farklı bilim adamları tarafından farklı bölümlere
ayrılmıştır. S. Chatterjee History of Philosophy Eastern and Western adlı eserdeki yazısında
2000 yıla yayılan Hint mantık tarihini iki büyük döneme ayırır. Bunlar
1) Gautama ile başlayan dönem (MÖ 3 yüzyıl)
2) Gangesa ile başlayan modern dönem (yaklaşık MS 1200)
4.4. Bilgi Kuramı
Gautama Nyaya Sutra’da nyaya disiplinini aynı zamanda doğru bilgi bilimi (pramana
sastra) olarak adlandırır. Gautama bilmenin dört koşula dayandığını söyler. Bunlar özne
(pramatr), anlama sürecinin yöneldiği nesne (prameya), anlama (pramiti) ve bilginin doğasıdır
68
(pramana). Ona göre doğru bilgi dört şekilde elde edilebilir. Bunlar doğrudan algı (pratyakşa),
çıkarım (anumana), benzetme (upamana) ve sözel ifadedir (sabda).
Nyaya’da tanım, o nesneyi diğerlerinden ayıran esas doğasını verir. Üç çeşit tanım
yanlışlığı vardır. Bunlar tanımın çok geniş olması (ativyapti), tanımın çok dar olması
(avyapti) ve tanımın imkânsız olmasıdır (asambhava). Tanımın çok geniş olmasına bir örnek
ineği boynuzlu hayvan olarak tanımlamaktır. Tanımın çok dar olmasına bir örnek ise kuşu el
parmakları uzamış ve esnek uçma derisiyle çevrilmiş, geceleri aktif olan, baş aşağı tutunarak
uyuyan uçan hayvan olarak tanımlamaktır.
Gautama doğrudan algıda bulunabilmek için dört öğenin gerektiğini söyler. Bunlar
duyular (indriyas), duyu nesneleri (artha), duyular ile nesnelerin teması (sannikarsa) ve bu
temas sonucu ortaya çıkan anlamadır (jnana).
Beş duyu organı olan göz, kulak, burun, dil ve deriden her birinin kendi duyumlama
alanları vardır. Bunlar sırasıyla ışık, eter, toprak, su ve havadır. Bu duyu organlarından her
biri kendisine ilişkin nitelikler olan sırasıyla renk, ses, koku, tat ve dokunma duyusuna
sahiptir.
Gautama’ya göre zihin kişiyle duyular arasında aracılık eder. Zihin bir anda ancak bir
duyu-organı ile temas edebilir, birden fazla duyu organıyla temas edemez. Etkilerin hızlı bir
şekilde birbiri ardına gelişi eşzamanlılık görüntüsü verebildiği hâlde, deneyimlerimizin esasen
doğrusal olmaları zihnin yapısından dolayıdır.
Nesnelerin nitelikleri kendi başlarına varlığa sahip değildir. Bir nesnenin rengi ve
sınıfı maddeye göre ikincil derecededir. Gautama doğrudan algının ifade edilemez olduğunu
söyler. Şeyler adlarıyla algılanmazlar. Bir ad duyulduğunda nesnenin kavranması doğrudan
algı değil, sözel kavrayıştır.
Gautama tüm algıların geçerli olmadığını söyler. Normal algı şu beş öğenin varlığına
bağlıdır: algı nesnesi, duyumlama alanı (örneğin, görme durumunda ışık gibi dış ortam), duyu
organı, duyu-organlarının nesneleri ile bağlantı kurmalarını sağlayan zihin ve kişinin kendisi.
Normal algı için gerekli şartlardan herhangi biri tam olarak sağlanmazsa algı hatalı
olur. Gautama’ya göre yanılsamanın nedenleri duyu organındaki bozukluk (dosa), bir
nesnenin sadece bir bölümünün sunulması (samprayoga) veya alakasız hatırlamaya dayanan
alışkanlık (samskara) olabilir.
Gautama çıkarımın algılanmış olandan algılanmamış olan hakkında elde edilen bilgi
olduğunu söyler. Bu ikisi arasındaki ilişki üç çeşit olabilir: ya çıkarılacak öğe algılanan
öğenin nedeni olabilir ya çıkarılacak öğe algılanan öğenin sonucu olabilir ya da ikisi birden
başka bir şeyin birleşik sonucu olabilirler.
Bilginin ilerlemesi daha önceden iyi-bilinen bir şey ile karşılaştırma sonucu olur. Bu
karşılaştırma bizi bu duyulara dayanmayan kavrayış vasıtasıyla anlamanın temeli olan
tümevarım çıkarımına geri götürür.
69
Bilginin önemli bir kaynağı tanıklık ifadesidir (sabda). Sözcüklerin anlamı uzlaşma ile
elde edilir. Sözcük bir birey, bir şekil, bir cins ya da bunların tümü anlamına gelebilir.
Sözcükler topluluğu olan bir cümle, sonunda bıraktığı izden dolayı kavranır. Bilgi iki çeşittir:
bilincin önceki durumlarının üretimi olmayan kavrayışlar (anubhava) ve hatırlama sonucu
elde edilen bilgi (smrti).
Hata ve yanlışlıklar doğru akıl yürütme sürecine karışma neticesinde ortaya çıkar.
Nyaya’ya göre, kesin bilgi vardır. Kavrayışların gerçeği kapsayıp kapsamadığı onun başarılı
eyleme yol açıp açmadığını belirleme ile kontrol edilir. Geçerli bilgi (prama) geçersiz bilginin
(aprama) aksine başarılı eyleme yol açar.
4.5. Nyaya Kıyası
Nyaya kıyası beş bölümden oluşur:
1. Sav (pratijina): Dağda ateş var.
2. Neden (hetu): Çünkü dağda duman var.
3. Örnek (drştanta): Duman olan yerde ateş vardır, mutfakta olduğu gibi.
4. Uygulama (upanaya): Mutfakta olan şey dağda oluyor.
5. Sonuç (nigamana): Bundan dolayı, dağda ateş var.
Birinci bölümde kanıtlanacak sav olan önerme verilir. İkinci bölümde savın nedeni
belirtilir. Üçüncü bölümde somut bir örnek verilir. Dördüncü bölümde özel duruma uygulama
yapılır. Beşinci bölümde ise kıyasın sonucu verilir.
Nyaya kıyasının beş bölümü Hint düşüncesinde temel oluşturan bandhu fikrinden
doğar. Bandhu genelde mikro-dünya ve makro-dünya olan iki farklı sistem ile kişinin bilişsel
sistemi arasındaki denkliği ifade eder.
Nyaya kıyası önce iki bileşeni (iki bölümü) ile önerme sistemini kurar ve ardından da
bu sistemin bandhu-benzeri bağıntı kurması gereken diğer sistemi (üçüncü ve dördüncü
bölümleri) tanımlar. Sonuç (beşinci bölüm) öncüller formel olarak tanımlandıktan sonra
oluşturulabilir. Kıyasta bandhu’ya başvurma öznenin faaliyetini onaylamak içindir. Bu türden
bilgi olmaksızın, özne geçersiz algıya açıktır.
Fransız Hint bilimci Rene Guenon 1930’da mantık üzerine yazılmış daha sonraki bazı
metinlerin Nyaya Sutra’nın beş-öğeli kıyasının ya sadece ilk üç bölümünün ya da sadece son
üç bölümünün yer aldığı iki kısaltılmış şeklini gösterdiklerini belirtmiştir. İlk üç bölümünü
kapsayan kıyas 6. yüzyıl Hint Nyayapravesa’sına, son üç bölümünü kapsayan kıyas ise
Aristoteles kıyasına benzemektedir.
70
Şimdi Aristoteles kıyası ile Nyaya kıyasının benzerliğini göstermek amacıyla
Aristoteles kıyasının klasik örneğini Nyaya kıyasına uyarlayalım.
Aristoteles kıyası
Tüm insanlar ölümlüdür.
Sokrates bir insandır.
Bundan dolayı Sokrates ölümlüdür.
Nyaya kıyası
Sav: Sokrates ölümlüdür.
Neden: Çünkü o bir insandır.
Örnek: Geçmişte Thales, Zenon gibi tüm insanlar ölümlüydü.
Uygulama: Sokrates de aynı türden bir insandır.
Sonuç: Bundan dolayı o ölümlüdür.
Açıkça görüldüğü üzere Nyaya kıyasının son üç bölümü Aristoteles kıyasına benzer.
4.6. Kategoriler Öğretisi
Nyaya mantığında da kategoriler vardır ve Nyaya kategorileri (padartha) ile

Aristoteles’in kategorileri de bazı benzerlikler gösterirler. Hatta ilk üç kategori (töz, nitelik,
etkinlik) her ikisinde de aynıdır. Ancak Aristoteles öğretisindeki on kategoriye karşılık Nyaya
öğretisinde yedi kategori bulunur. Bunlar töz, nitelik, etkinlik, tür, özgünlük, birlikte bulunma
ve yokluk kategorileridir. Bu kategorilerin her birinin de alt kategorileri mevcuttur.
Töz (dravya) nitelik ve etkinliğin dayanağıdır. Dokuz çeşit töz vardır. Bunlar toprak,
su, ateş, hava, eter, zaman, mekân, ruh (bilincin tözü) ve zihindir.
Nitelik (guna) kendi başına nitelik ya da etkinliği olmadan bir tözde bulunan şeydir.
Şeylerin varoluşlarını değil, doğalarını belirleyen yirmi dört nitelik vardır. Bunlar renk, tat,
koku, dokunma-duyusu, sayı, ölçü, ayrı olma özelliği, birleşme, ayrılma, uzaklık, yakınlık,
ağırlık, akışkanlık, akışmazlık, ses, (iç) bilgi, zevk, mutsuz (acı), arzu, hoşlanmama, gayret,
hayır, kötülük ve eğilimdir.
Etkinlik (karma) töze özgü fiziksel harekettir, ancak tözden ve nitelikten farklıdır.
Etkinlikler algılanabilir ve algılanamaz tözlerde bulunmalarına göre ya algılanabilirler ya da
algılanamazlar. Beş çeşit etkinlik vardır. Bunlar yükselen etkinlik, alçalan etkinlik, daralma,
genişleme ve lokomosyondur (genel hareket).
71
Tür (samanya) bir kümedeki tüm bireylerin ortak özüdür. Tümel anlamındadır ve hem
tözde hem de nitelik ve etkinlikte bulunur. Yüksek ve alçak olmak üzere iki tür bulunur.
Yüksek tür saf varlık anlamındadır. Alçak tür ise töz anlamındadır.
Özgünlük (viseşa) tümelin tam karşıtını ifade eder. Şeyler arasındaki özgün farklılıklar
onların bileşenleri arasındaki farklılıklardan dolayıdır ve sonuçta onların nihai parçaları olan
atomlar arasındaki nitelik farklılıklarından dolayıdır. Bireyleri oluşturan atomlar sonsuz
olduğundan sonsuz sayıda özgün farklılık vardır.
Birlikte bulunma (samavaya) iki şey arasında daima bulunan bir ilişkidir. Örneğin, tür
ve onun bireyleri arasındaki ilişki veya etkinlik ve onu yapan arasındaki ilişki birer birlikte
bulunmadır.
Yokluk (abhava) varlık kadar gerçek bir olgudur. Dört çeşit yokluk mevcuttur. Bunlar
henüz var olmamış, ama gelecekte olabilen, artık var olmayan, ancak daha önce var olmuş;
hiçbir zaman ve hiçbir yerde var olmayan ve “bir bardak bez değildir” cümlesinde görüldüğü
gibi başka bir şey olan şey olmayan.
Görüldüğü gibi Hint mantığı birçok yönden Aristoteles mantığına benzemektedir.

Ancak başta da belirttiğim üzere bu benzerliğin nasıl kaynaklandığı konusunda bilim adamları
görüş birliğine varamamışlardır.
Diğer Hint mantık metinleri ile Nyaya Sutra ve Aristoteles’in metinleri iki uygarlığın
kozmolojileri ile uyuşan iki farklı bakış açısıdır. Diğer Hint felsefe metinleri gibi Nyaya Sutra
da Hint sistemi içinde öznenin merkeziyetini sürdürür, oysa Aristoteles’in mantığında önemli
olan dünyanın bir makine gibi tasarlanmasıdır. Bu aynı zamanda evrenin oluşum öğelerindeki
farkı da gösterir. Hint sisteminde evrenin beş öğeden oluştuğu düşüncesine karşı
Aristoteles’de dört öğe (toprak, hava, su, ateş) bulunur. Hint sistemindeki beşinci öğe (akasa)
duyu alanı ile ilgilidir.
72
“Hint Felsefesi”, “Hint Mantığının Kökenleri”, “Nyaya”, “Bilgi kuramı”, “Nyaya

Kıyası”, “Kategoriler Öğretisi” başlıklı konuları öğrendik.
73
Bölüm Soruları
1) Aşağıdakilerden hangisi Hint felsefesinin kaynağı sayılan kutsal kitapların

genel ismidir?
a) Akıl
b) Nyaya
c) Düzen
d) Veda
e) İlke
2) Aşağıdakilerden hangisi Hint felsefesi sistemlerinin bölümlerinden

biri değildir?
a) Veda
b) Jainizm
c) Budizm
d) Carvaka
e) Yoga
3) Aşağıdakilerden hangisi Hint felsefesi sistemlerinden biri olan Astika

sisteminin bölümlerinden biri değildir?
a) Nyaya
b) Samkhya
c) Budizm
d) Vaişeka
e) Yoga
4) Aşağıda “nyaya” ile ilgili bazı bilgiler verilmiştir. Verilen bilgilerden hangisi
veya hangileri doğrudur?
I. Nyaya kural, metot, konuşma modeli anlamındadır.
II. Nyaya üzerine yazılmış temel metin, Gautama’nın Nyaya Sutra adlı eseridir.
III. Nyaya kıyası beş bölümden oluşur.

74
a) Yalnız I
b) Yalnız II
c) I ve II
d) II ve III
e) Hepsi
5) Aşağıda “bilmenin koşulları” ile ilgili bazı bilgiler verilmiştir. Verilen

I. Özne
II. Anlama sürecinin yöneldiği nesne
III. Bakış açısı
a) Yalnız I
b) Yalnız II
c) I ve II
d) II ve III
e) Hepsi
6) Aşağıda “Nyaya öğretisindeki kategori” ile ilgili bazı bilgiler verilmiştir.

Verilen bilgilerden hangisi veya hangileri yanlıştır?
I. Töz, nitelik, etkinlik
II. Tür, özgünlük, birlikte bulunma ve yokluk
III. Bakış açısı
a) Yalnız I
b) Yalnız II
c) Yalnız III
d) II ve III
e) Hepsi
7) Aşağıdakilerden hangisi “Nyaya” ile yanlış bilgiler içerir?

75
a) Bu sistemin nihai amaçlarından biri varoluş problemini çözmektir.
b) Kıyas akıl yürütmesine özel önem verilir.
c) Sadece Vaiseşika ile değil, tüm diğer sistemlerle zorunlu bir birlik içindedir.
d) Mısır mantığının temel kıyasıdır.
e) Nyaya kural, metot, konuşma modeli anlamındadır.
8) Aşağıdakilerden hangisi Guatama’ya göre “doğru bilginin elde ediliş”

yollarından biri değildir?
a) Doğrudan algı
b) Çıkarım
c) Zorunlu doğrusallık
d) Benzetme
e) Sözel ifade
9) Aşağıdakilerden hangisi “hint mantık biliminin en önemli aktarıcısı” olarak

bilinmektedir?
a) Pisagor
b) Yoga
c) Frege
d) Kant
e) Gautama
Cevaplar
1)d,2)a, 3)c,4)e,5)c,6)c, 7)d,8)c, 9)e
76
5. MEGARALILAR VE STOALILAR
77
“Megara Felsefesi ve Stoa Mantığının Kökenleri”, “Megaracı ve Stoacı Modal Mantık

Kuramları”, “Koşullu Önermelerin Doğası Üzerine Tartışma”, “Anlam ve Doğruluk Üzerine
Stoa Kuramı”, “Stoacı Çıkarım Şemaları Sistemi” başlıklı konuları öğreneceğiz.
78
1) Anlam ve doğruluk üzerine stoa kuramı nasıl temellendirilir?
2) Stoacı çıkarım şemaları nasıl gösterilir?
79

edileceği veya
geliştirileceği
Megaralılar ve Stoalılar Megaralılar ve Stoalılar’ın Okuma
mantık görüşleri
80
Anahtar Kavramlar
• Megaralılar
• Stoalılar
• Mantık
• İçerme
81
Giriş
Megara Okulu’nu Platon’un yaşça büyük çağdaşı olan Euclides kurmuştur. Bu okulun
diğer üyeleri Diodorus Cronus, Eubulides ve Stilpo’dur. Megaralılar mantığın gelişimine üç
önemli katkıda bulunmuşlardır. Bir takım ilginç paradokslar yaratmışlar, modal mantık
kavramlarını yeniden incelemişler ve şartlı önermelerin doğası üzerine önemli bir tartışma
başlatmışlardır. Özellikle Eubulides paradoksları ile ünlüdür. Bu paradokslar Yalancı, Electra,
Kel Adam ve Boynuzlu Adam paradoksları olmak üzere dört paradoksa indirgenebilir.
Stoa Okulu’nun kurucusu MÖ 264’de ölen Kıbrıslı Zenon’du; o Stilpo’nun ve

muhtemelen Diodorus’un da öğrencisiydi. Diğer temsilcilerinden biri Cleantes, en önemli
temsilcisi ise Chyrsippus idi. Stoalılar mantığa diyalektik demişlerdir. Koşullu ifadeler kuramı
Chrysippus’un mantığında esastır.
Aristoteles’ten sonraki kuşaktan Megaralılar modal mantık sorunlarını ciddi şekilde

tartışmışlar; Aristoteles’in gerçek potansiyel kuramını reddetmişlerdir. En özgün modal
mantık kuramına sahip olan Diodorus Cronus basit zorunluluğu değil, bir-zamandaki-
zorunluluğu tanımlamış ve diğer modal terimleri de aynı şekilde tanımlamıştır. Diodorus’un
ünlü Usta argümanına göre şu üç önerme tutarsız bir üçlü oluşturur. Bundan dolayı, herhangi
ikisinin evetlenmesi üçüncünün yalanlanmasına yol açar.
1. Geçmiş olan zorunludur.
2. Olanaksız olan olanaklı olandan çıkmaz.
3. Olanaklı bir şey vardır ve bu ne doğrudur ne de doğru olacaktır.
Diodorus ilk iki önermeyi evetledi ve üçüncünün yalanlandığı sonucuna vardı, bundan
dolayı onun için ‘olanaklı’, ‘ya şimdi doğru ya da gelecekte doğru’ya eşdeğerdi. Onun bu
görüşü hiçbir zaman gerçekleşmeyen olanakların olduğunu söyleyen Aristoteles ile doğrudan
çelişir. Chrysippus ise Usta argümanının birinci ve üçüncü önermelerini evetlemiş, ancak
ikinci önermesini yalanlamıştır. O, ‘bir olanaksızın bir olanaklıdan çıkabileceğini’ iddia
etmiştir.
Koşullu önermelerin doğasını tartışan ilk mantıkçılar Diodorus Cronus ve öğrencisi

Philodur. Philo koşullu bir önermenin ancak ve ancak bir doğrulukla başlayıp bir yanlışlıkla
bitmediğinde geçerli olduğunu söylemiştir. Diodorus ise koşullu önermeyi Philo’dan farklı
biçimde tanımlamıştır.
82
5.1. Megara Felsefesi ve Stoa Mantığının Kökenleri
İlkçağın daha sonraki dönemlerinde iki büyük mantık okulu ortaya çıkmıştır. Bunlar
Aristoteles’ten kaynaklanan Peripatetik okul ve Megaralılar’ın öğretisinden Chrysippus
tarafından geliştirilen Stoa okuludur.
Megara okulunun kurucusu olan Euclides Parmenides’in çalışmalarını incelemiştir. Bu

okulun önemli üyelerinden biri olan Diodorus Cronus da hareketin olasılığına karşı çıkarımlar
oluşturmuştur. Stoa mantığı diyalektik olarak bilinir.
Euclides Plato’nun yaşça büyük çağdaşıydı. Öğrencileri arasında birçok paradoks

yaratan Eubulides ile Stilpo veya Stilpo’nun hocası bulunuyordu. Stilpo Stoa okulunun
kurucusu Zenon’un hocasıydı. Eubulides’in öğrencilerinden biri MÖ 4. yüzyılın sonunda bir
öğretmen olarak aktif olan Diodorus Cronus’un hocası Apollonius Cronus idi.
Megaralılar mantığın gelişimine üç önemli katkıda bulunmuşlardır. Bir takım ilginç

paradokslar yaratmışlar, modal mantık kavramlarını yeniden incelemişler ve şartlı
önermelerin doğası üzerine önemli bir tartışma başlatmışlardır.
Özellikle Eubulides’e atfedilen yedi paradoks diğer paradoksların yalnızca değişik

biçimleridir. Bu paradokslar şu dört paradoksa indirgenebilir:
1) Yalancı Paradoksu: ‘Bir kişi yalan söylediğini söylüyor. Onun bu söylediği doğru
mudur, yanlış mıdır?’
2) Başlıklı Adam, Farkedilmemiş Adam veya Electra Paradoksu: ‘Kardeşini tanıdığını

söylüyorsun. Ancak başı kapalı olarak şimdi içeri gelen adam senin kardeşin ve sen onu
tanımadın.’
3) Kel Adam veya Yığın Paradoksu: ‘Bir adamın sadece tek tel saçı olsa ona kel der
miydin? Evet. Bir adamın sadece iki tel saçı olsa ona kel der miydin? Evet. Bir adamın... v.s.
O zaman sınır çizgisini nerede çekersin?’
4) Boynuzlu Adam Paradoksu: ‘Kaybetmediğin bir şeye hâlâ sahipsindir. Ancak

boynuzları kaybetmedin. Böylece hâlâ boynuzların var.’
İlk türden paradokslar bir ifadenin kendi doğruluğu veya yanlışlığı hakkında bir şey
söylemeye çalışmasının tuhaflığını gösterir. İkinci türden paradokslar ‘tanımak’ sözcüğünün
farklı kullanımları ve eğer X Y ile özdeş ise X hakkındaki her doğru söz aynı zamanda Y
hakkında da söylenebilir varsayımının uygunluğu hakkında sorular ortaya atarlar. Üçüncü
türden paradokslar bazı gündelik ifadelerimizin temel belirsizliğini ortaya çıkarırlar.
Dördüncü türden paradokslar ise eğer bir ifade (örneğin, ‘boynuzları kaybettin’) bir öngörü
taşıyorsa (örneğin, ‘bir zamanlar boynuzların vardı’), bu ya aynı varsayım kabul edilerek
sınırlamalı bir şekilde yalanlanabilir ya da bu varsayım kabul edilmeden sınırlamasız bir
şekilde yalanlanabilir.
83
Eubulides Aristoteles’e karşıdır ve ona uzun uzadıya saldırmıştır. Peripatetiklerle
Megaralılar arasındaki karşıtlığın başlangıcının bu olup olmadığı bilinmemektedir; ancak
Megaralılardan Stoalılara kalan tartışma yüzyıllarca sürmüş ve mantığın gelişimine olumsuz
etki yapmıştır. Aristoteles ve Stoa kuramları aslında birbirini tamamlayıcı nitelikteyken,
bunlar alternatif kuramlarmış gibi görülmüştür.
Stoalılar koşullu ve diğer karmaşık önerme formlarını içeren bir çıkarım kuramını
detaylı olarak ilk tasarlayanlardı. Koşullu önermelere duyulan ilgi diyalektiği Elealı Zenon
geleneğinde gerçekleştiren filozoflar arasında doğaldı ve Stoalılar bu ilgiyi Megaralılarla olan
bağlantılarından dolayı edindiler.
MÖ 264’de ölen Stoacılığın kurucusu Kıbrıslı Zenon, Stilpo’nun ve muhtemelen

Diodorus’un da öğrencisiydi. Kıbrıslı Zenon Elealı Zenon kadar diyalektiğe meraklı değildi,
ancak o, diyalektiğin öğrencilerin paradoksları çözebilmelerini sağladığından eğitimde önemli
olduğunu söylemiştir. Megara mantığının etkisi, Stoa okulunun başı olan Zenon’un halefi
Cleanthes’in ardından gelen Chrysippus’da (MÖ 280-207) çok güçlüydü. Onun ciltler dolusu
yazıları okulun öğretilerini belirlemiş ve hatta ‘Chrysippus olmasaydı, Stoa olmazdı’
denilmiştir. Chrysippus’un diyalektik çalışması daha sonraki Stoacılarca çok beğenilmiş ve
İlk Çağın sonlarında yaşayan yazarlar tarafından çokça tartışılmıştır. Diogenes Laertius şöyle
demiştir: “Tanrılar arasında diyalektik olsaydı, bu Chrysippus’unkinden başkası olmazdı’. Bu
deyiş tesadüfen onun sisteminin Aristoteles’inkinden farklı bir sistem olarak görüldüğünü
kanıtlar. İskenderiyeli Clement şairler arasında usta olanın Homer olduğu gibi, mantıkçılar
arasında usta olandan bahsetmek istediği zaman Aristoteles’i değil, Chrysippus’u söylemiştir.
O Aristoteles’e bilim adamlarının ustası, Platon’a da filozofların ustası demiştir.
Koşullu ifadeler kuramı Chrysippus’un mantığında esastır ve bu sistem

Aristoteles’den oldukça bağımsız bir miras yoluyla Elealı Zenon’un diyalektiğinden
türemiştir. Chrysippus Aristoteles’in değindiği kavramlarda bile farklı terminoloji
kullanmıştır.
Stoa mantığının esas kaynakları geç dönemdedir. MS 2. yüzyılda Apuleius ve Galen

bir miktar Stoa malzemesine kendi mantık kitaplarında yer vermişlerdir, bir sonraki yüzyılda
da Sextus Empiricus ve Diogenes Laertius bazı bölümleri korumuşlardır.
5.2. Megaracı ve Stoacı Modal Mantık Kuramları
Aristoteles’ten sonraki kuşaktan Megaralılar modal mantık sorunlarını çok ciddi

şekilde tartışmışlardır. Onlar Aristoteles’in gerçek potansiyel kuramını reddetmişlerdir. Daha
sonraki bir kuşaktan olan Diodorus Cronus en özgün modal mantık kuramına sahiptir.
Diodorus olanaklı olanı ya doğru olan ya da doğru olacak olan olarak, olanaksızı
yanlış olup doğru olmayacak olan olarak, zorunluyu doğru olup yanlış olmayacak olan olarak,
zorunlu olmayanı da ya zaten yanlış olan ya da yanlış olacak olan olarak tanımlamıştır.
Diodorus olayları olanaklı, olanaksız, zorunlu veya zorunlu-değil olarak düşünmemiştir,
84
çünkü o modal sıfatların yüklemlerle aynı olan öznelere ‘doğru’ ve ‘yanlış’ uyguladığını
varsaymıştır.
Diodorus basit zorunluluğu değil, bir-zamandaki-zorunluluğu tanımlamış ve diğer

modal terimleri de aynı şekilde tanımlamıştır. Eğer önermeler doğruluk değerlerini
değiştirirlerse, o zaman Diodorus’un tanımlarına göre, modalitelerini de değiştirmeleri
gerekir. Örneğin, ‘bir Fransız devrimi vardı’ gibi bir önermeyi düşünün. Diodorus’un
tanımına göre, bu önerme şimdi zorunludur, ancak 1789’dan önce zorunlu değildi.
Diodorus’un görüşleri ünlü ‘Usta Argümanı’ ile bağlantılıdır. Ayrıca İlk Çağda bu
görüşler determinizm veya kadercilik içerir şekilde görülmüştür.
Afrodisyaslı Alexander’e göre Diodorus, Usta Argümanı’nı kendi olanaklılık tanımını

oluşturmak için vermiştir, ancak çağdaş bir bilim adamı bu başlığın kaderin şeylerin
hakkından gelme gücüne işaret ettiğini ileri sürmüştür. Bize bu argümanın tek eksiksiz
anlatımını Epictetus verir: ‘Usta Argümanı şunlar gibi bazı başlangıç noktaları ile ifade
edilmiştir. Takip eden üç önerme arasında bir bağdaşmazlık vardır. “Geçmiş ve doğru olan
her şey zorunludur”, “Olanaksız olan olanaklı olandan çıkmaz” ve “Ne olan ne de olacak olan
olanaklıdır”. Bu bağdaşmazlığı görerek, Diodorus ilk iki önermenin ikna ediciliğini ne doğru
ne de doğru olacak bir şey olanaklıdır tezini oluşturmak için kullanmıştır.
Usta Argümanı’ndaki karışıklıklar Aristoteles’in bildiri kipinden bir cümle ile onun
ifade ettiği önermeyi birbirinden ayıramamasından kaynaklanır.
Diodorus’un öğretisinin aksine, Philo bir olguya, gerçekleşmesinin dış kısıtlama

tarafından engellendiği hâlde, tıpkı örneğin bir tahta parçasının yanmasının okyanusun
dibinde olduğu zaman koşullar tarafından engellendiği gibi, ‘öznenin yalın uygunluğundan
dolayı’ olanaklı denilebildiği görüşünü savunmuştur.
Boethius Philo’nun dört modal terim tanımını şöyle açıklar: ‘Philo olanaklının
ifadenin iç doğası tarafından doğruluğa imkân veren olduğunu söyler, örneğin Theocritus’un
Bucolics’ini bugün tekrar okuyacağım dediğim zaman olduğu gibi. Eğer hiçbir dış koşul bunu
engellemezse, o zaman, kendi başına ele alındığında, bu şey doğru olarak onaylanabilir. Aynı
şekilde Philo zorunlu olanı doğru olan ve kendi başına hiçbir zaman yanlışa imkân veremeyen
olarak tanımlar. O zorunlu-olmayanı kendi başına yanlışa imkân verebilen, imkânsız olanı da
kendi iç doğası tarafından hiçbir zaman doğruluğa imkân veremeyen olarak açıklar.’ Philo
olanaklılığı temel modal kavram olarak almış ve onu öz-tutarlılık ile özdeşleştirmiştir.
Diogenes ise modal terimleri aşağıdaki şekilde tanımlamıştır:
Olanaklı olan, doğruluğa imkân veren ya da doğruluğa imkân verirken dış koşullar
tarafından doğru olması engellenmeyendir.
İmkânsız olan, doğruluğa imkân vermeyen ya da doğruluğa imkân verirken dış

koşullar tarafından doğru olması engellenendir.
85
Zorunlu olan, doğru olup yanlışlığa imkân vermeyen veya yanlışlığa imkân verirken
dış koşullar tarafından yanlış olması engellenendir.
Zorunlu-olmayan, yanlışlığa imkân veren veya yanlışlığa imkân verirken dış koşullar
tarafından yanlış olması engellenmeyendir.
Üç tanım kümesinin tümü modal kavramların ilişkilerinin mantıksal şartlarına uyar,

yani bir karşıtlıklar karesi oluşturmayı mümkün kılarlar. Diodorus’un tanımlarına göre
karşıtlıklar karesi şöyledir:
P-doğrudur ve yanlış olmayacaktır P- yanlıştır ve doğru olmayacaktır
P-doğrudur ve doğru olacaktır P- yanlıştır ve yanlış olacaktır
Philo’nun tanımları için olan karşıtlıklar karesi ise şu şekildedir:
P önermesi yanlışlığa imkân vermez P önermesi doğruluğa imkân vermez
P önermesi doğruluğa imkân verir P önermesi yanlışlığa imkân verir
Stoacı tanımlara gelince, mesele daha karmaşıktır. Terimlerin her biri bir ayrıklık
tarafından tanımlandığından dolayı, tanımlayan terimlerin herhangi ikisi birbiriyle çelişiklik
bağıntısında olamaz. Ancak tanımlar iki farklı karşıtlık karesine yol açar. Bir tanesi mutlak
olarak anlaşılan modal terimler içindir ve bu Philo’nun karşıtlık karesiyle özdeştir, diğeri
göreceli olarak anlaşılan terimler içindir ve şu şekildedir:
P-önermesi yanlış olmaktan P-önermesi doğru olmaktan
dış koşullar tarafından engellenir dış koşullar tarafından engellenir
P-önermesi doğru olmaktan P-önermesi yanlış olmaktan
dış koşullar tarafından engellenmez dış koşullar tarafından engellenmez
Stoacı karşıtlık karelerinin herhangi birine göre, zorunlu bir önermenin çelişiği
imkânsız bir önermedir. Bu, Chrysippus’un olanaklılık görüşleri hakkında sahip olduğumuz
bilgiyi daha da şaşırtıcı hâle getirir. Chrysippus Usta argümanının ikinci önermesini reddetmiş
ve olanaksız olanın olanaklı olandan çıkabileceğini söylemiştir. Bu açıkça tanımlarla
tutarsızdır. Tanımlara göre olanaksız bir önermenin karşıtı zorunlu olmalıdır.
Chyrysippus ilginç görüşünü şu örneği kullanarak savunur: ‘Eğer Dion ölüyse, bu

adam ölüdür’. O, Dion’un huzurunda söylenen bu cümlenin artbileşeninin önbileşeninden
çıktığını, ancak Dion ölümlü olduğundan önbileşenin olanaklı olduğunu, oysa Dion öldüğü
zaman göstermenin içerdiği hiçbir şey kalmadığından ve böylece önerme ortadan
kalktığından, bunun artbileşenin imkânsız olduğu, geçerli, koşullu bir önermeyi ifade ettiğini
savunmuştur.
86
5.3. Koşullu Önermelerin Doğası Üzerine Tartışma
Koşullu önermelerin doğasını tartışan ilk mantıkçılar Diodorus Cronus ve öğrencisi

Philodur. Sextus Empiricus koşullu ifadelerin doğası hakkında savunulmuş olan dört görüşü
aşağıdaki şekilde açıklar: ‘[1] Philo geçerli koşulu bir ifadenin doğruluk ile başlayıp yanlışlık
ile bitmeyen bir koşullu ifade olduğunu söyler, örneğin gündüz olduğunda ve ben de
konuştuğumda, “gündüz ise konuşuyorum” ifadesi. [2] Ancak Diodorus geçerli koşullu
ifadenin doğruluk ile başlayıp yanlışlık ile bitemediğini ve bitemez olduğunu söyler. Ona göre
yukarıdaki örnek yanlıştır, çünkü gündüz olduğunda ve sessiz olduğumda bu koşullu ifade bir
doğruluk ile başlayacak ve bir yanlışlık ile bitecektir. Ancak şu ifade doğrudur: “Eğer şeylerin
atomik elemanları yoksa o zaman şeylerin atomik elemanları vardır.” Çünkü o, bu ifadenin
her zaman yanlış bir önbileşen olan “şeylerin atomik elemanları yoktur” ile başlayacağını ve
doğru bir artbileşen olan “şeylerin atomik elemanları vardır” ile biteceğini savunur. [3]
Bağlantı kavramını ileri sürenler koşullu bir ifadenin ancak artbileşeninin çelişiği önbileşeni
ile bağdaşmaz olduğunda geçerli olduğunu söylerler. Onlara göre yukarıdaki koşullu ifadeler
geçerli değildir, ancak şu ifade doğrudur: “Gündüz ise gündüzdür.” [4] İçerme kullanarak
yargıda bulunanlar ise gerçek koşullu bir ifadenin artbileşeninin potansiyel olarak önbileşenin
içinde bulunduğu koşullu bir ifade olduğunu söylerler. Onlara göre, “Gündüz ise gündüzdür”
ifadesi ve benzer şekilde tekrar eden her koşullu ifade anlaşılan yanlış olacaktır; çünkü bir
şeyin kendi içinde olması imkânsızdır.’
Philo koşullu bir önermenin ancak ve ancak bir doğrulukla başlayıp bir yanlışlıkla
bitmediğinde geçerli olduğunu söylediğinde, ‘eğer... o zaman...’ın günümüzdeki adıyla
doğruluk-fonksiyonu tanımını ileri sürmüştür. Bu tanıma göre koşullu bir önermenin
doğruluğu veya yanlışlığı önbileşen ve artbileşeninin doğruluğu ve yanlışlığı tarafından
belirlenir. Philo’nun görüşlerine ikinci kez değindiğinde Sextus şöyle der: ‘Böylece ona göre
koşullu bir ifadenin doğru olması için üç yol, yanlış olması için ise bir yol olabilir. Koşullu bir
ifade bir doğruluk ile başlayıp bir doğruluk ile biterse doğrudur, “gündüz ise, aydınlıktır”
ifadesi gibi. Bir yanlışlıkla başlayıp bir yanlışlıkla biterse de doğrudur, “dünya uçarsa,
dünyanın kanatları vardır” ifadesi gibi. Benzer şekilde bir yanlışlıkla başlayıp bir doğrulukla
biten koşullu bir ifade de doğrudur, “dünya uçarsa o vardır” gibi. Koşullu ifade yalnızca bir
doğruluk ile başlayıp bir yanlışlık ile biterse yanlıştır, “gündüz ise gecedir” ifadesi gibi”.
Önbileşenin yerini belirlemek için ‘P’, artbileşenin yerini belirlemek için ‘Q’ yazarak
bu açıklamayı bir doğruluk tablosunda aşağıdaki şekilde sunabiliriz. Tablolama yöntemi son
zamanlara kadar uygulanmaya konmamıştır.
P Q P ise Q
d d d
d y y
y d d
87
y y d
Philo’nun örneğine karşı ileri sürdüğü itiraz ile kendi görüşünü belirtirken kullandığı
‘bir doğrulukla başlayıp bir yanlışlıkla bitemezdi ve bitemez’ ifadesi burada, Usta
argümanında olduğu gibi, Diodorus’un bir zaman doğru olabilen, ancak başka bir zaman
doğru olamayan ifadeler kavramı ile çalıştığını gösterir. Geçerli bir koşullu ifadenin bir
doğruluk ile başlayıp bir yanlışlık ile bitemediğini veya bitemez olduğunu söylediğinde, o
açıkça ‘gündüz ise konuşuyorum’ şeklindeki sözcüklerin Philo’nun şartını muhtemelen bir
zaman sağlayabileceğini, başka bir zaman sağlayamayacağını ima etmek istemiştir. Yine o
açıkça kendi kuramına göre koşullu bir ifadenin eğer Philo’nun şartını, geçmiş, şimdi veya
gelecek, herhangi bir zamanda sağlamazsa geçerli olmayacağını söylemek istemiştir. Kısaca,
Diodorus ‘eğer... o zaman...’ı bizim genelde anladığımız şekliyle, zorunluluğa ilişkin olarak
tanımlamamıştır. O koşullu bir önermeyi sadece kendisi geçerli olmadıkça değil, aynı
formdaki sözcüklerden oluşturulan ifade tarafından değişik zamanlarda yapılan tüm diğer
önermeler de Philo’nun tanımı anlamında geçerli olmadıkça geçerli olarak kabul etmemiştir.
Gönderimi hiç bir şekilde söylemin zamanına dayanmayan ifadeler için onun şartları
Philo’nunkilerle örtüşüyordu, çünkü sözcüklerin farklı zamanlarda söylenmesi farklı ifadeler
oluşturmayacaktı.
Diodorus’un görüşünün diğer bir sonucu geçerli koşullu önermelerin, basit önermeler
gibi modalitelerini değiştiremedikleridir. Zorunluluk tanımına göre, bunlar sadece her zaman
zorunlu olmayacaklardır, aynı zamanda her zaman zorunlu olmuş olmaları da gerekir. ‘P ve
Q-değil’in doğru olacağını söylemenin doğru olduğu bir zaman yoksa o zaman ‘Ya P ya da Q,
veya P-değil ve Q, veya P-değil ve Q-değil’ demek her zaman doğruydu, yani geçerli koşullu
bir önermede ifade edilen her zaman zorunludur.
Diodorus’un hem modalite hem de koşullu önermeler hakkındaki mantıksal

görüşlerinin, Eleacılık’a yakın bir metafizik sav ile, yani gerçek olumsallığın reddi ile bir
ilgisi olabilirdi. Bu Usta argümanının amacıymış gibi görünüyor ve çalışmasının özellikle
Aristoteles’in Önerme Üstüne kitabının 9. bölümündeki sava karşı olarak yönlendirilmiş
olması mümkündür. Bu sav nasıl yorumlanırsa yorumlansın, Diodorus onu yalanlar. Çünkü o
gelecek hakkındaki tüm doğru önermelerin zorunlu olduklarını savunur ve bunu Aristoteles
tarafından kabul edilen şeyin, yani geçmişin zorunluluğunun bir sonucu yapmaya çalışır.
Programının amacı muhtemelen istisnasız tüm doğru önermelerin zorunlu olduklarını ispat
etmektir, ancak o fiil zamanlarını ciddiye almasından dolayı ve ‘doğru’ ile ‘zorunlu’
yüklemlerini uyguladığı öznelerin doğasının belirsizliğinden dolayı bunu başaramaz.
5.4. Anlam ve Doğruluk Üzerine Stoa Kuramı
Stoalılar insan bilgisi şemalarında mantığa belirli bir yer vermişler ve konusunun
doğası hakkında belirli bir kuramı savunmuşlardır. Diogenes’e göre felsefe öğretisini fizik,
etik ve mantık olmak üzere üç bölüme ayıran ilk kişi Stoacılığın kurucusu Zenon’dur. Bu
ayrım Aristoteles’in Topikler kitabında yaptığı önermeler ve problemler sınıflandırmasına
kelimesi kelimesine karşılık gelir, ancak bunun öğretimde açıkça onaylanıp kullanılması
88
Stoalılar’a özgü bir yeniliktir. Peripatetikler mantığı daha çok bir alet olarak görürken
Stoalıların bunu felsefenin bir bölümü olarak görmüşlerdir.
Her ne kadar ‘diyalektik’ terimi altına bizim bir tarafta epistemolojiye diğer tarafta
dilbilgisi ve linguistiğe havale ettiklerimizi koymuş olsalar da, bizim ‘mantık’ terimimize en
iyi karşılık gelen Stao terimi ‘diyalektik’dir.
Diogenes’e göre, Stoalılar diyalektiği belirtilen şeyler ile ilgili bölüm ve belirten şeyler
veya konuşmanın elemanları ile ilgili bölüm olarak tekrar bölmüşlerdir.
Stoalılar konuşmanın elemanları üzerinde oldukça düşünmüşlerdir. Örneğin, sadece

gürültü olabilen ses, zorunlu olarak açık olan ancak anlamsız olabilen konuşma ve anlamlı söz
olan söylem arasında ayrım yapmışlardır. Aynı zamanda ‘harf’ sözcüğünün üç uygulanışını,
yani bir sese, yazılı sembolüne ve örneğin ‘alfa’ gibi adına uygulanışını ayırt etmişlerdir.
Ancak kuramlarının en özgün bölümü, lekta adını verdikleri, belirtilen veya ifade edilen
şeylerle ilgilidir. Lekta öğretisi mantık tarihinde önemli bir yeniliktir.
Lekta öğretisinde üç önemli nokta ortaya çıkar; lektanın anlamlı söylemde

belirtildildikleri, lektanın cisimsiz oldukları ve lektanın önemli bir sınıfına doğru ya da yanlış
denilebildiği. Cisimsiz olmakla lekta Stoa metafiziğinde istisnadır; çünkü Stoalılar genellikle
ruhun bile cismani olduğuna inanan materyalistlerdi.
Özellikle lekta kuramı kısa sürede oldukça karmaşaya neden olmuştur. Örneğin, daha
sonraki Aristoteles yorumcularından Philoponus lektanın sesler olduğunu söylerken
Simplicius onların düşünceler olduğunu söyler.
Stoalılar günümüzde dilbilgisi dediğimiz şeyin ilk sistematik çalışmasını yapanlardır.
Lektanın asıl bölünmesi tam ve eksik olarak olur: ‘İfadenin bitmemişinin lektası
eksiktir, örneğin “yazar”; çünkü biz “kim?” diye sorarız. Tam lekta ifadesi bitmiş olanlardır,
örneğin, “Sokrates yazar”. Eksik lekta yüklemler ve özneler olarak bölünmüştür.
Tam lekta, Diogenes’e göre, aksiyomata, sorular, araştırmalar, emirler, yeminler,

dualar, varsayımlar, nutuklar ve aksiyomataya benzer şeylere ayrılır.
Aksiyomata açıkça felsefi açıdan en önemli olandır. Bu, ‘yargı’ veya ‘önerme’ olarak
betimlenmiştir. Diogenes şu tanımı verir: ‘Aksiyoma doğru veya yanlış olan ya da kendi
başına açıklayıcı olandır.’
Aksiyomata basit ve basit-olmayan olarak sınıflandırılmıştır. Basit olan sadece bir

aksiyomadan meydana gelir, basit-olmayan birkaç aksiyomatadan veya bir aksiyomanın iki
kez tekrarlanmasından meydana gelir. Basit aksiyoma örneği ‘eğer gündüzse, ışık vardır’,
basit olmayan aksiyomata örneği ise ‘eğer gündüzse, gündüzdür’ şeklindedir.
Diogenes’in basit aksiyomata ayrımı, o açıkça farkına varmasa da iki farklı ilke
üzerinde ilerler. Biri kategorik, belirli ve belirsiz olarak üçlü sınıflandırmayı verir, diğeri ise
89
olumlu ile çeşitli olumsuz türleri arasındaki ayrımı verir. İlk ilkeyi kullanarak, Sextus da üçlü
bir sınıflandırma verir, ancak o ‘belirli’, ‘belirsiz’ ve ‘aradaki’ terminolojisini kullanır.
Buradaki belirli aksiyoma Diogenes’in belirlisine karşılık gelir: Sextus’un örnekleri ‘Bu adam
yürüyor’ ve ‘Bu adam oturuyor’dur. Belirsiz aksiyomata da her iki yazar için aynıdır.
Sextus’un aradaki aksiyoma için örnekleri ‘Adam oturuyor’ veya ‘Bir adam oturuyor’ ve
‘Sokrates yürüyor’dur. Sextus belirsiz aksiyomaya, belirlinin doğru olduğu görüldüğü zaman
doğru denildiğini açıklar ve belirli aksiyoma doğru olmadıkça hiçbir önermenin doğru
olamayacağını öne sürer. Bu, Stoalıların belirli aksiyomayı esas olarak aldıklarını gösterir.
İkinci sınıflandırma ilkesine göre, Diogenes olumludan başka olumsuz, yalanlayan ve

yoksun bırakan olarak adlandırılan üç çeşit aksiyomatayı ayırt eder.
Olumsuz için ‘Gündüz değildir’ örneğini verir ve sanki tüm olumsuzlar basit
aksiyomataymış gibi yazar. Ancak Sextus’un karşıtlar tartışması Stoalıların her aksiyomanın,
ne kadar karmaşık olursa olsun, olumsuzlanabileceğini bildiklerini gösterir. Stoalılara göre bir
aksiyomanın karşıtı olumsuzluk ekini tümünün önüne ekleyerek oluşturulur.
Burada bir yönetici kapsamı kavramının ilk ortaya çıkışını görüyoruz. Stoalılar çift
olumsuzu da fark etmişler ve bunun ilk olumluyla eşdeğer olduğunu söylemişlerdir.
Yalanlayan ile olumsuz arasındaki fark yalanlayanın olumsuzlanmış bir olumlu

bulundurmamasıdır. Yalanlayan bir yalanlama eki ve bir yüklemden oluşur, örneğin ‘Hiç
kimse yürümüyor’. Yalanlamalar ‘hiç kimse’ veya ‘hiçbir şey’ gibi bir özneye sahiptir.
Stoalıların ‘hiçbir zaman’ veya ‘hiçbir yerde’ sözcüklerini barındıran cümleler tarafından
ifade edilen önermeleri nasıl sınıflandıracaklarını bilmiyoruz. Yoksun bırakan yoksun bırakan
yüklem denilen bir yükleme sahiptir, örneğin, ‘O nezaketsizdir’.
Diogenes basit olmayan aksiyomatanın şu türlerini ayırt etmiştir:
1) ‘eğer’ eklemiyle oluşturulan koşullu aksiyomata;
2) ‘-den dolayı’ eklemiyle oluşturulan çıkarım veya değiştirilmiş koşullu aksiyomata;
3) ‘ve’ eklemiyle oluşturulan bileşik aksiyomata;
4) ‘veya’ eklemiyle oluşturulan ayrık aksiyomata;
5) ‘çünkü’ eklemiyle oluşturulan nedensel aksiyomata;
6) ‘-den ziyade’ eklemiyle oluşturulan aksiyoma;
7) ‘-den daha az’ eklemiyle oluşturulan aksiyoma.
Stoalılar doğruluğu doğrudan veya doğru olan şeyden ayırmışlardır. Böylece

‘doğruluk’un bir kişi veya kişiler tarafından sahip olunabilen eksiksiz bir bilgi kümesine işaret
ettiğini, oysa ‘doğru’nun bir aksiyomaya uygulanan bir sıfat olduğunu savunmuşlardır.
90
‘Doğru’ ve ‘yanlış’ yüklemlerini aksiyomata, tanıtmalar ve çıkarımlar olarak üç farklı
türün öznelerine uygulamışlardır.
O zaman, Stoalılar için aksiyoma esas anlamda doğru veya yanlıştır ve basit belirli bir
aksiyomaya ‘yüklem işaret zamiri altına düşen şeye ait olduğunda’ doğrudur denilir. Diogenes
bir örnek vasıtasıyla daha basit bir açıklama vermiştir. ‘Gündüzdür’ tarafından belirtilen
aksioma eğer gündüzse, doğrudur; gündüz değilse, yanlıştır. Bu açıklama Aristotelesci
açıklamaya çok yakındır, sadece örnekle devam eder.
Axiomata ayrıca fiil zamanlarına sahip olmalarıyla önermelerden ayrılır. ‘Yaralandı’

ve ‘ölecek’ ifadeleri herhangi bir zamanda ‘yaralanıyor’ ve ‘ölüyor’ ifadeleri tarafından ifade
edilenden farklı axiomata ifade eder. Axiomata fiil zamanlarına sahip olduğundan, bunların
doğruluk değerleri değişebilir. Stoalılar ‘değişen’ dedikleri belli axiomata için buna izin
vermişlerdir.
Stoacı axiomatanın önermelerden en ilginç ayrımı bunların belli zamanlarda yok

olmaları ve belki de belli zamanlarda (ifade edilmemiş olmasına rağmen) ortaya çıkmalarıdır.
Afrodisyaslı Alexander birkaç kez ‘bu adam ölüdür’ axiomasının Dion’un ölümünden sonra
yok olduğunu söyler ve bu, axiomanın yanlış olması veya imkânsız olmasından farklıdır. O
zaman, tüm bu şekillerde Stoalıların tüm lektası bildiğimiz önermelerden farklıdır.
Gördüğümüz nedenlerden dolayı, axiomata önermeler ile basit bir şekilde bir
tutulamazsa da, bunlar önermelere birkaç önemli açıdan benzer. Bunlar tamamen bildirme
cümleleri tarafından ifade edilir; esas anlamda doğru veya yanlıştırlar; soyutturlar ya da
Stoalıların dedikleri gibi cisimsizdirler ve onları düşünsek de düşünmesek de bir anlamda
mevcutturlar.
5.5. Stoacı Çıkarım Şemaları Sistemi
Akıl yürütme açıklamasında Chryssippus ve Stoalılar dikkatlerini genellikle geçerli

çıkarım şemaları üzerinde topladılar. Aristoteles koşullu önerme formunu kategorik kıyasın
değişik kalıplarının ilkelerini sunarken kullandığı yerde, Stoalılar ‘Eğer birinci ise, o zaman
ikinci; ancak birinci; bundan dolayı ikinci’ gibi çıkarım taslakları düzenlediler. Bu yöntem
bütünüyle hipotetik kıyaslar açıklamasında Theophrastus tarafından daha önceden
kullanılmıştı ve Stoalılar bunu, koşullu önermeler bağıntısı ile ilgili koşullu önermeleri
formüle etmeye çalıştığımızda ortaya çıkan karmaşık cümlelerden kaçınma arzusuyla genel
bir yöntem olarak benimsemişlerdir.
Stoalılar önerme formlarına değinirken değişkenler olarak Aristoteles gibi harfleri

kullanmamışlar, bunlar yerine sıra sayılarını kullanmışlardır.
Bu ve determinizme metafiziksel ilgilerinden ötürü Stoalılar üçüncü hâlin imkânsızlığı

ilkesi ile iki değerlilik ilkesini savunmuşlar ve iki değerlilik ilkesini reddettiğinden dolayı
Aristoteles’i eleştirmişlerdir.
91
Chrysippus’un ‘...ve...nin her ikisi değil’ formunu karmaşık önermeler için ayrı bir
form olarak görmüştür. İngilizce gibi Yunanca da ayırma kavramı için tek bir parçacık
içermez ve bundan dolayı, Chrysippus bu formu, akıl yürütmede gerekli olduğunu düşündüğü
için kabul etmiştir.
Chrysippus ve onu izleyenler belli sayıdaki basit önermeden oluşturulabilen farklı

karmaşık önermelerin sayısını hesaplamaya ilgi duymuşlardır.
Geçerli çıkarım şemaları içinde Chrysippus beş tanesinin temel olduğunu fark etmiştir.
Bunlar bir takım İlk Çağ otoriteleri tarafından kanıtlanamayan kalıplar olarak
adlandırılmışladır:
1. Eğer birinci ise, o zaman ikinci; ancak birinci; bundan dolayı ikinci.
2. Eğer birinci ise, o zaman ikinci; ancak ikinci değil; bundan dolayı birinci değil.
3. Birinci ve ikinci ikisi birlikte değil; ancak birinci; bundan dolayı ikinci değil.
4. Ya birinci ya da ikinci; ancak birinci; bundan dolayı ikinci değil.
5. Ya birinci ya da ikinci; ikinci değil; bundan dolayı birinci.
Görldüğü gibi her çıkarım kalıbının iki öncülü vardır. Chrysippus ve onun yakın
takipçilerine göre bu en basit akıl yürütme türü için şarttı. Yaklaşık MÖ 159-130’da Stoa
okulunun başında olan Antipater tek öncülden çıkarımı fark etmiş ve bu bir yenilik olarak
görülmüştür. Ayrıca, Chrysippus’un kanıtlanamayan kalıplarındaki bir çıkarım için gerekli
olan iki öncülden biri karmaşık olmalıdır. Formel bir gösterimde genellikle ilk olarak bununla
başlanır ve buna ana öncül denilmiştir. İkinci öncüle de ek varsayım denilmiştir.
Stoalılar çıkarımları ana öncüllerinin formlarına göre ayırdıklarından, fark ettikleri

tüm değişik çeşit karmaşık önermeleri içeren çıkarımları sağlamaya çalışmışlardır. Beş
kanıtlanamayan kalıp listesinin eksiksiz ve indirgenemez olduğunu varsaymışlardır.
Chyrsippus’un bu kalıpları kullanarak ispat ettiği teoremlerden altısı günümüze

kalmıştır. Sextus Empiricus, Chrysippus’un teoremlerinin dördünü ispatlarıyla birlikte
sunmuştur. Bunların ikisi şöyledir:
6. Eğer birinci ise, o zaman eğer birinci ise ikinci; ancak birinci; o zaman ikinci.
7. Eğer birinci ve ikinci ise, o zaman üçüncü; ancak üçüncü değil; diğer taraftan
birinci; bundan dolayı ikinci değil.
Sextus her iki ispatın da çıkarımların analizi için geleneksel olan şu ilkeyi gösterdiğini
söylemiştir: Önermeler belli bir sonucu gerekli kıldığında, açıkça ifade edilmese de, bu
önermeler potansiyel olarak sonucu içlerinde barındırırlar.
92
“Megara Felsefesi ve Stoa Mantığının Kökenleri”, “Megaracı ve Stoacı Modal Mantık

Kuramları”, “Koşullu Önermelerin Doğası Üzerine Tartışma”, “Anlam ve Doğruluk Üzerine
Stoa Kuramı”, “Stoacı Çıkarım Şemaları Sistemi” başlıklı konuları öğrendik.
93
Bölüm Soruları
1. Aşağıdakilerden hangisi Megara Okulu’nun üyelerinden biri değildir?
a) Diodorus Cronus
b) Eubulides
c) Stilpo
d) Euclides
e) Zenon
2. Aşağıdakilerden hangisi Eubulides’in paradokslarından biri değildir?
a) Kaplumbağa paradoksu
b) Yalancı paradoksu
c) Electra paradoksu
d) Kel adam paradoksu
e) Boynuzlu adam paradoksu
3. Aşağıdakilerden hangisi Stoa Okulu’nun kurucusudur?
a) Stilpo
b) Kıbrıslı Zenon
c) Diodorus
d) Euclides
e) Eubulides
4. Usta argümanı aşağıdaki düşünürlerden hangisine aittir?
a) Chrysippus
b) Diodorus Cronus
c) Philo
d) Aristoteles
e) Cleantes
94
5. Aşağıdakilerden hangisi modalitede zorunlu olana işaret eder?
a) Doğru olup yanlış olamayacak olandır.
b) Yanlış olup doğru olamayacak olandır.
c) Zaten yanlış olan ya da yanlış olabilecek olandır.
d) Doğru olan ya da doğru olabilecek olandır.
e) Doğru olmayıp yanlış da olamayacak olandır.
6. Aşağıdakilerden hangisi modalitede olanaklı olana işaret eder?
7. Aşağıdakilerden hangisi modalitede zorunlu olmayana işaret eder?
8. Aşağıdakilerden hangisi modalitede olanaksıza işaret eder?
9. Aşağıda Philo’nun modalite anlayışında yer alan bir tanım değildir?
95
a) Zorunlu olanı doğru olan ve kendi başına hiçbir zaman yanlışa imkân veremez.
b) Zorunlu-olmayanı kendi başına yanlışa imkân verebilir.
c) Olanaklılık temel modal kavramdır.
d) Zorunlu-olmayan kendi başına yanlışa imkân veremez.
e) Olanaklılık öz-tutarlılık ile özdeştir.
10. Aşağıdakilerden hangisi Diogenes’de zorunlu olanın tanımıdır?
a) Doğruluğa imkân vermeyen
b) Doğruluğa imkân verirken dış koşullar tarafından doğru olması engellenendir.
c) Doğruluğa imkân veren
d) Doğruluğa imkân verirken dış koşullar tarafından doğru olması

engellenmeyendir.
e) Doğru olup yanlışlığa imkân vermeyen veya yanlışlığa imkân verirken dış
koşullar tarafından yanlış olması engellenendir.
Cevaplar
1)e, 2)a, 3)b, 5)a, 6)d, 7)c, 8)b, 9)d, 10)e
96
6. ROMA VE ORTA ÇAĞ MANTIĞI I
97
“Çiçero’dan Boethius’a”, “Alcuin’den Abelard’a” başlıklı bölümleri öğreneceğiz.
98
1) Çiçero’dan Boethius’a mantık tarihindeki gelişmeler nelerdir?
2) Alcuin’den Abelard’a mantık tarihindeki gelişmeler nelerdir?
99

edileceği veya
geliştirileceği
Roma ve Orta Çağ mantığı I Roma ve Orta Çağ mantığı Okuma
hakkında temel bilgiler
100
Anahtar Kavramlar
• Roma
• Orta Çağ
• Mantık
101
Giriş
MÖ 2. yüzyıl - MS 1. yüzyıl boyunca Atina’daki felsefe okulları yan yanaydılar ve

kurucularının öğretilerini az çok izleyen öğretilere sahip öğrenciler için çekişiyorlardı.
Bunlardan en etkilileri Stoalılar ile Epikürcüler idi. Platon’un Akademisi, en ünlü üyesi
Carneades ile hemen şüpheciliğin yuvası olmuştu. Aristoteles’in etkisi çok güçlü değildi.
MÖ 1. yüzyıl: Çiçero
MS 2. yüzyıl: Apulleius
Galen
MS 3. yüzyıl başı: Sextus Empiricus
Afrodisyas’lı İskender
MS 3. yüzyıl sonu: Porfiryus
MS 4. yüzyıl: Marius Victorinus
MS 5. yüzyıl başı: Aziz Augustinus
Martianus Capella
MS 5. yüzyıl sonu: Boethius
MS 6. yüzyıl-8. yüzyıl: Karanlık Dönem
MS 8. yüzyıl sonu: Alcuin
MS 9. yüzyıl: Johannes Scotus Erigena
MS 10. yüzyıl: Gerbert
MS 11. yüzyıl: Garland
MS 12. yüzyıl başı: Peter Abelard
102
6.1. Çiçero’dan Boethius’a
Stoa mantığı Chrysippus tarafından ifade edildikten sonra onun sisteminin değeri ile
Aristoteles sisteminin değeri tartışılmıştır. Daha sonra yavaş yavaş bir kaynaşma ya da klasik
İlk Çağın sonunda Boethius’un eserinde biten bir karmaşa olmuştur. Karanlık Çağ’dan sonra
mantık çalışması yeniden başladığında, Boethius’un yazıları Aristoteles’inkilerden daha iyi
biliniyordu ve saygınlığı yüksekti.
Milattan önceki son iki yüzyıl ile milattan sonraki ilk yüzyıl boyunca Atina’daki
felsefe okulları yan yanaydılar ve kurucularının öğretilerini az çok izleyen öğretilere sahip
öğrenciler için çekişiyorlardı. Ancak bunlardan en etkilileri Stoalılar ile Epikürcüler idi.
Platon’un Akademisi, en ünlü üyesi Carneades ile hemen şüpheciliğin yuvası oldu ve
Aristoteles’in etkisi çok güçlü değildi. Çiçero’nun yazılarından onun zamanında Stoa
okulunun egemen olduğu görülür.
Çiçero mantığın gelişimine özgün katkıda bulunmamıştır, ancak yazıları Stoalıların

öğretileri hakkında bazı bilgiler barındırır. Çiçero felsefenin diğer alanlarında olduğu gibi
mantık alanında da Yunanca teknik terimlere Latince karşılıklar bularak faydalı bir hizmet
yapmıştır. Örneğin, ‘propositio’ terimi onun tarafından ortaya atılmıştır, ancak tam olarak
daha sonraki Latincedeki anlamında değildir. Onun terminolojisinde bu terim bir çıkarımın ilk
öncülü anlamındadır ve ek öncül anlamındaki ‘assumptio’ terimine bir tezat yaratmak için
kullanılmıştır. Bu özel anlam daha sonra Apuleius ve Martianus Capella’nın mantık
yazılarında görülecektir, ancak MS 1. yüzyılın sonundan önce bu sözcük hatip Quintilian
tarafından daha genel ‘önerme’ veya ‘bildirme cümlesi’ anlamında kullanılmış ve Orta Çağ
boyunca da bu anlamını korumuştur.
Çiçero’nun felsefe çalışmaları arasında Topika adında küçük bir inceleme vardır. Bu
eserin mantık öğretiminde önemli etkisi olmuştur, çünkü İlk Çağın sonlarında mantık retorik
ile ilişkili olduğundan Topika oldukça değerliydi. Bu kitapta Aristoteles’in Topikler’inden az
miktarda doğrudan alıntı yer alır. Romalı hatip eğitimi için bir el kitabı olarak tasarlanmıştır
ve bundan dolayı içinde Roma hukukundan örnekler bulunur.
Topika’sının başlarında Çiçero diyalektik hakkındaki Stoa incelemelerinin akıl

yürütmenin geçerliliği hakkındaki sorulara önem verdiğini ve genellikle ‘topikler’ başlığı
altında ele alınan çıkarımlar bulma problemini göz ardı ettiğini belirtmiştir. Daha sonra da
diyalektikçiler tarafından verilen çıkarım kurallarının kendisini ilgilendiren bilgi türü için
zorunlu olmadığını söylemiştir. Ancak yine de burada sayısız başka kural türetmek için yeterli
olduklarını söylediği bazı çıkarım kurallarını listelemiştir.
MS ikinci yüzyıldan Aristoteles ve Stoa mantığını birlikte ele alan ve her birinin
özelliklerine dikkat çeken Latince yazılmış ufak bir el kitabı kalmıştır. Bu yaklaşık MS
140’da Antoninler zamanında yıldızı parlayan Apuleius’a atfedilen Rasyonel Felsefe veya
Yorum Üzerine (De Philosophia Rationali sive Peri Hermeneias) adlı eserdir.
103
İkinci yüzyılda mantık üzerine yazan daha önemli bir yazar, yaklaşık 129’dan 199’a
kadar yaşamış olan tıp doktoru Galen’dir. Çalışmalarını içeren kendi kataloğuna göre bir
Aristotelescinin bakış açısından mantık hakkında oldukça çok şey yazmıştır. Ancak
yanlışlıklar üzerine küçük bir kitapçıktan başka günümüze kalan tek mantık çalışması
kataloğunda bahsedilmemiş olan Diyalektiğe Giriş’tir. Bu ilk kez 1844’de Athos Dağı’nda bir
manastırda bulunmasından birkaç yıl sonra yayınlanmıştır. Bu eser mantık tarihi açısından
çok ilginçtir, çünkü iki akımın iç içe geçtiğini gösterir.
Galen her iki okulun da teknik terimlerini bazen bir açıklama ile birlikte bazen de
açıklamasız olarak kullanmıştır. Böylece o Aristoteles’in birinci kalıp kıyaslarından
kanıtlanamayanlar olarak söz etmiştir. İki teknik terim kümesi üzerine yorumda
bulunduğunda da hangisini kullandığımız fark etmez demiştir. Tür sıralamasında kategorik
kıyas mı hipotetik kıyas mı önceliklidir sorusunda Aristoteles’ten sonra Peripatetik okulun on
birinci başkanı Boethus’un hipotetik kıyasa öncelik verdiğini yazmış, ancak her hâlükarda her
ikisini de öğrenmemiz gerektiğinden bu tartışmanın önemli olmadığını düşündüğünü
söylemiştir. Kendi görüşü her mantığın kendi uygulama alanına sahip olduğudur. Çoğunlukla
birinci kalıptan kategorik kıyaslar, örneğin Eratostenes’in dünyanın büyüklüğü hakkındaki
hesaplamaları gibi geometricilerin akıl yürütmelerini kontrol etmek için gereklidir, oysa
hipotetik kıyaslar ‘Kader var mıdır?’, ‘Tanrılar var mıdır?’, ‘Takdiri ilahi var mıdır?’ gibi
soruların araştırılması için gerekir. Bu ayrım ilginçtir, çünkü bu Aristoteles mantığının hâlâ o
zamanda geometri kanıtlaması ile ilişkili olduğunu, Stoa mantığının ise metafizik sorularını
halletmek için diyalektiğin kullanımı ile ilişkili olduğunu ortaya koyar. Bu ufak kitapta başka
ilginç noktalar da vardır. İlk önce burada koşullu, ayrık veya bileşik olsun, ‘hipotetik’
sözcüğünün karmaşık ifadelerin genel adı olarak yerleştiğini görürüz.
İkinci olarak, Aristoteles’in kıyas kalıplarını açıklayıp ikinci ve üçüncü kalıp

çıkarımların birinci kalıba nasıl indirgendiklerini gösterdikten sonra, Galen kendi (şimdi
kayıp olan) Kanıtlamalar Hakkında Notlar’ında başka kalıp olmadığını ve olamayacağını
söylemiştir. Bu ilginçtir, çünkü dördüncü kalıbı Galen’e atfeden geleneğin yanlış olması
gerektiğini gösterir.
Üçüncü olarak, Galen kendi Diyalektiğe Giriş’inde Aristoteles ve Stoa şemalarına

uymayan çıkarımların bulunduğunu söylemiştir, örneğin,’Theon Dio’nun iki misline sahiptir,
Philo da Theon’un iki misline sahiptir; bundan dolayı Philo Dio’nun dört misline sahiptir’
veya ‘Sophroniscus Socrates’in babasıdır; bundan dolayı Socrates Sophroniscus’un oğludur’.
O bunlara bağıntı kıyasları demiş ve bunların geçerliliğinin kontrol edilebildiği genel ilkeleri
vermenin mümkün olduğunu söylemiştir, ancak bu programı devam ettirmeye girişmemiştir.
Üçüncü yüzyılın başındaki yazarlar arasında Sextus Empiricus ve Afrodisyas’lı

İskender Yunan mantığı hakkında en güvenilir iki bilgi kaynağıdır. Bir Şüpheci olan Sextus
Peripatetikleri de Stoalıları da sevmezdi. O tüm sistem-kuruculuğun sonuçsuzluğunu
göstermeye çalışmış ve bunun için her okuldan bazı çıkarımları detaylı şekilde yeniden
üretmiştir. Afrodisyaslı İskender Aristoteles taraftarı ve onun çalışmalarını yorumlayan tüm
eski yorumcuların en iyisidir, ancak aynı zamanda Stoa öğretilerinin de şiddetli ve dürüst bir
104
eleştiricisidir. Sextus’un Orta Çağ mantığının gelişmesine doğrudan etkide bulunduğu kesin
olmasa bile mümkündür, çünkü Megara ve Stoa mantığı hakkında bilgi barındıran
Pironculuğıun Ana Hatları üzerine kısa çalışması bir gelişme döneminde Latinceye
çevrilmiştir. Diğer taraftan İskender’in etkisi ise kesin, ancak dolaylıdır. Onun yorumları daha
sonraki bilim adamları tarafından bir kaynak olarak kullanılmış ve biliminin bir kısmı Latin
batıya Boethius ya da diğer aracılar vasıtasıyla ulaşmıştır. Mantık (logike) terimini ilk kez o
kullanmıştır.
Üçüncü yüzyıl sonunda yaşayan Porfiryus, sadece eski bilimi aktarmamış, aynı
zamanda daha sonraları karmaşıklık yaratan Aristoteles’in beş tümel öğretisinin yanlış
anlaşılmasının da kaynağı olmuştur. Kategoriler ve Yorum Üzerine eserlerinin belli
paragraflarının haricinde Aristoteles mantığı genel önermelerle ilgiliydi. Aristoteles beş tümel
öğretisini formüle ettiğinde, genel bir ifadede, yani bir cins veya tür hakkındaki bir ifadede bir
yüklemin bir özneyle kurabileceği farklı bağıntıları oluşturmaya çalışmıştır. Ona göre, yüklem
öznenin tanımı, hassası, cinsi veya arizi özelliği olabilir. İsagoji (yani Kategoriler’e ve genel
mantığa Giriş) adlı eserinde Porfiryus bunlara türü eklemiştir. Bu yenilik beş tümel ayrımının
tekil özne ile bağlantılı olarak kullanılabilir olduğu anlamında alınmamalıdır, çünkü bir tekil
için hiçbir şey hassa ya da arizi özellik değildir. Ancak bu Orta Çağ öğretisi olan quinque
voces’in (beş tümelin) (tür, cins, ayrım, özellik ve ilinek) başlangıç noktasıdır.
Dördüncü yüzyılda Aristoteles’in Kategoriler’i ve Yorum Üzerine’si ile Porfiryus’un

İsagoji’si Marius Victorinus tarafından Latinceye çevrilmiştir. Bu hatip aynı zamanda
Çiçero’nun Buluş ve Topikler’i üzerine yorumlar ve Tanımlar ile Hipotetik Kıyaslar adlı
kendi eserlerini yazmıştır. Bunlardan sadece Tanımlar adlı inceleme ile Çiçero’nun Buluş’u
üzerine yazdığı yorum günümüze kadar kalmıştır. Marius Victorinus sadece Aziz Jerome’un
bir hocası ve Aziz Augustinus’u etkilemiş bir yazar değil, aynı zamanda Hristiyanlığa geçmiş
bir kişi ve bazı teolojik incelemelerin de yazarıdır.
Dördüncü yüzyıl boyunca eski uygarlık zaten inişteydi ve beşinci yüzyılın başında,
Aziz Augustinus etkinken, Roma İmparatorluğu’nun büyük bölümü batıda barbarlar
tarafından istila edilmiştir. Aziz Augustinus’a atfedilen çalışmalar arasında Diyalektiğin
İlkeleri adlı bir makale ile Aristoteles’in On Kategorisi adlı küçük bir inceleme bulunur. Aynı
dönemde Martianus Capella Filolojinin Merkür ile Evliliği eserini yazmıştır ve bu eserinin
dördüncü kitabının adı Diyalektik Sanatıdır.
Boethius son Latin İlk Çağ filozofudur, ancak Orta Çağ’a etkisi bakımından en önemli
olandır. Boethius 470-524 yılları arasında yaşamış bir Hristiyandır ve sadece mantık üzerine
değil, aritmetik, müzik, teoloji üzerine de çok fazla yazı yazmıştır. Çoğunlukla Yunan
elkitapları ile yorumlarından derlemeler yapmıştır. Çalışmaları karanlık çağdan sonra batıda
yeniden medeniyet kurmaya çalışan kişiler için değerli bir bilim deposu olmuştur. Onun
çevirileri olan Kategoriler ile Yorum Üzerine’nin Latince versiyonları erken Orta Çağ dönemi
filozoflarının genellikle bulabildikleri yegâne Aristoteles metinleridir. Ayrıca Birinci
Analitikler, Topikler, Sofistlerin Çürütmeleri Üzerine’nin çevirilerini de yapmıştır, ancak
bunlar daha geç bir tarihe kadar fazla yayılmamıştır. Çevirilerden başka mantık üzerine
105
mevcut olan çalışmaları Porfiryus’un İsagoji’si üzerine iki yorum, Aristoteles’in Kategoriler’i
üzerine bir yorum, Aristoteles’in Yorum Üzerine’sine bir yorumun iki baskısı, Kategorik
Kıyaslara Giriş ile birlikte Kategorik Kıyaslar adlı bir inceleme, Hipotetik Kıyaslar adlı bir
inceleme, Bölümler adlı bir inceleme, Çiçero’nun Topikler’i üzerine bir yorum ve Farklı
Topikler adlı bir incelemedir.
Aristotelesciler ile Stoalılar arasındaki uyuşmazlıkları fark ettiğinde, Boethius

Aristotelescileri tercih etmiştir. Böylece Yorum Üzerine hakkındaki yorumunda Stoalıların
Aristoteles’in gelecek hakkındaki olumsal önermelere saldırılarında hatalı olduklarını
söylemiştir. Gelecek hakkındaki bir önerme ile onun karşıtının tikel evetlemesi doğru olduğu
hâlde, ikisinden birinin kesin olarak doğru olmasının da gerekmediğini iddia etmiştir. Aynı
eserin daha sonraki bir paragrafında Aristoteles’in olanaklılık ile olumsallığı
özdeşleştirmesini, Stoa görüşü olan zorunlu olanın olası olarak anlaşılabilir olduğu görüşüne
karşı savunurken sabırsızlık göstermiştir. Modalite kuramında büyük hayranlık duyduğu
Theophrastus’u izlediğini ileri sürmüştür, ancak Kategorik Kıyaslar eserinde Aristotelesci
veya Theophrastuscu modal kıyasların bir açıklamasını vermemiştir.
Boethius en çok klasik kültürün Orta Çağa geçişinde bir aracı olarak önem kazandığı
hâlde, eserinde yeni olabilen ve Orta Çağ mantığındaki en ilginç gelişmelerden biri için olası
bir kaynak olduğundan kesinlikle önem arz eden hipotetik kıyaslar üzerine bir yer vardır. Bu
koşullu önermeler arasında, sonucun (consequentia) çeşidine göre yapılan bir ayrımdır.
Boethius’un consequentia sözcüğü sırasıyla Aristoteles ve Stoalılar tarafından ‘sonucu çıkan’
anlamında kullanılan Yunanca sözcüğün büyük olasılıkla bir çevirisidir. Ona göre koşullu bir
önermenin doğruluğu hiçbir zorunlu bağıntı gerektirmeyebilir, ancak sadece ikincil ilinek
(secundum accidens) olabilir. Diğer taraftan, bir doğal sonuç (consequentia naturae)
gerektiren koşullu önermeler vardır ve bunlar Boethius tarafından tekrar bölünmüşlerdir.
Aristoteles’in Birinci Çözümlemeler çevirisinde Boethius ‘terimlerin yeri’, yani bir

kıyasın öncüllerinde terimlerin sırası ile anlatmak istediğimizi anlatmak için positio
terminorum ifadesini kullanmıştır. Burada bu ifadeyi şöyle kulanmıştır: bir doğal sonuç
(consequentia naturae) terimlerin yeri tarafından belirlenir ancak ve ancak önbileşen doğal
sonuç tarafından ifade edilen şeyin nedenini (causa) ya da varlık sebebini verirse. Burada
consequentia terimini muhtemelen eski Aristoteles öğretisi olan gerçek bilimin, nedenler
vasıtasıyla şeylerin bilgisi olduğunu özetlemek için kullanmıştır.
Zorunlu bağıntılar bildiren koşullu önermeler, her zaman terimlerin yeri tarafından
olmasa da, Boethius’a göre Aristoteles ve Çiero tarafından tartışılmış olan konumlardan (loci)
elde edilebilir. Çiçero’ya göre konum (locus) çıkarımın oturduğu yerdir (sedes argumenti),
yani büyük önermedir (maxima propositio).
Boethius’un konumlara olan ilgisi Aristoteles geleneğinden ve hitabet okullarının

öğretisinden gelir. Boethius sonuç (consequentia) sözcüğünü hem bir sonucun öncüllerine
olan bağıntısını hem de koşullu bir önermede sonucun önbileşene olan bağıntısını kapsar
şekilde kullanmıştır. Aristoteles önermenin koşullu formunu kıyas akıl yürütmesi ilkelerini
ifade etmek için kullanmıştır, ancak bunu koşullu önermelerin doğası üzerine derinlemesine
106
düşünmeden yapmış gibidir. Diğer taraftan Stoalılar sıkı gerektirme kavramını koşullu bir
ifadenin doğruluğu kavramı ile eş tutmuşlardır ve onların varsayımı Boethius’un
consequentiadan bahsettiği şekli destekler.
Görmüş olduğumuz gibi, Stoalılar, Peripatetiklerin aksine, diyalektiği felsefenin ana

kollarından biri olarak saymışlardır, ancak onu kendi dil kuramları ile yakın ilişki içinde ele
almışlardır. İlkçağın sonlarında diyalektik hitabet ile birlikte anılmıştır. Bundan dolayı,
Boethius mantıktan dil ile ilgili olduğu kabul edilmiş gibi bahsetmiştir.
Boethius Aristoteles’in Kategorileri üzerine yazdığı yorumunda bu eserin mantık

çalışması ve tüm felsefe için niçin doğru bir şekilde başlangıç noktası olarak alındığına
değinmiştir. Mantık kıyaslarla ilgilenir; ancak kıyaslar önermelerden, önermeler de basit
imlerden meydana gelir. Basit imler tarafından ifade edilebilen şeylerin bir sınıflandırması
olan Kategoriler bundan dolayı mantıkta ilk yere hak kazanır.
Batı kültür tarihinde Boethius’un çalışmaları önemlidir, çünkü o, bilim barbarlar

tarafından ezilmeden önce klasik İlk Çağın sonlarında yazmıştır. Yunan ve Levanten düşünce
tarihinde Ammonios ve ‘Tüm Kıyas Formları Üzerine’ eserinin yazarı gibi çağdaşları onunla
karşılaştırılabilecek değere sahip değillerdi. Eski konuların yeniden işlenmesi doğuda birbiri
ardı sıra gelen bilim adamları tarafından birçok yüzyıl boyu devam ettirilmiştir. Bizans
imparatorluğunun Arapların fethettiği bölümü içinde dahi bu çalışma uzun süre sona
ermemiştir. Kısa zamanda Arap bilim adamları klasik felsefe öğrencileri olmuşlar ve batı
kaybettiklerinin bir kısmını onlar sayesinde geri kazanmıştır. Aristoteles üzerine yazan Yunan
yorumculardan sonra Arap bilim adamlarının çalışmaları klasik İlk Çağın son dönemindeki
mantık geleneği hakkındaki daha sonraki buluşlar için en güvenilir kaynaklar olmuştur.
6.2. Alcuin’den Abelard’a
Sekizinci yüzyılın sonunda bilim başladığı zaman mantık çalışmasında kullanılan

metinler son bölümde bahsi geçen Latin yazarların daha kolay bulunabilen yazılarıydı. 778’de
York’ta ders veren Alcuin kendi zamanında oradaki kütüphanede Aristoteles, Victorinus ve
Boethius’un bulunduğunu yazmıştır. On ikinci yüzyıla kadar Aristoteles’in batıda bulunan
yegâne eserleri Kategoriler ile Yorum Üzerine idi. Porfiryus’un İsagoji’si ve Boethius’un
eserleri ile birlikte bunlar çalışılacak en iyi metinlerdi, ancak bunların diğer kaynaklardan
gelen malzeme ile tamamlanmaları gerekiyordu ve Martianus Capella dahi bu zamanda
hizmet etti. Çünkü o zamanlar bilimin liderleri olan İrlandalı papazlarda onun eserinin
kopyaları vardı ve bunu okullara geri getirdiler.
Mantık üzerine yazılan ilk Orta Çağ eseri Alcuin’in Dialectica’sıydı. Bu büyük
olasılıkla Charlemagne saray okulunun müdürü olduğunda eğitimin temeli olarak yeniden
kurduğu triviumda (dilbilgisi, diyalektik ve hitabet) kullanılmak üzere yaratılmıştı ve
kendisiyle imparator arasında geçen ilginç bir diyalog tarzında yazılmıştı ki bu diyalogda
Charlemagne’e sorular sordurulmuştu. Aristoteles’in kategorileri (sözde Augustinuscu
Categoriae Decem’de açıklandığı şekliyle) haddinden fazla ilgi kazanmıştır, ancak
çıkarımların değerlendirilmesine ayrılan yer gerçekten çok küçüktür. Kıyaslar hakkında hiçbir
107
detay yoktur. Bir süre bu çalışma öğretimde yaygın olarak kullanılmış, ancak bilgi
genişlediğinde unutulmuştur.
Yaklaşık 810’dan 877’ye kadar yaşamış olan Johannes Scotus Erigena akıl yürütmede
kıyas dizilerini kullanan ilk Orta Çağ yazarıdır. Çoğu bilim adamı için mantık Hristiyan
Roma’nın edebi kalıntılarında bulunması gereken ilginç bir şey olarak görülmüştür. Ancak
onuncu yüzyılda Boethius’un Aristoteles’in Kategoriler ve Önermeler Üzerine çevirileri ile
Porfiryus’un İsagoji’si daha çok yayılmaya başlamıştır. 972’den itibaren Rheims’de ders
veren ve 1003’de Papa Sylvester II olarak ölen Gerbert Çiçero’nun Topica’sı ile Victorinus ve
Boethius’un yazıları üzerine çalışmıştır. Fleury’li Abbo ve St. Gall’li Notker Labeo dönemin
diğer etkili hocalarıdır.
Garland’ın yazdığı zamanlar filozoflar, okulları dört yüzyıl boyunca bölecek olan
büyük tümeller tartışmasına henüz başlamamışlardır Aristoteles’in tümeller öğretisini
reddeden modernler (moderni) Garland’ın eserinde gördüğümüz gibi, savlarını dilbilimsel
tartışmalarda geliştirmişlerdir.
Modernler grubu Salisbury’li John’un sandığı gibi ortadan kalkacağı yerde

Abelard’dan sonraki yüzyıllarda büyük güç kazanmıştır. Filozoflara ilham veren yeni
özgüven ruhu doğmuştur. Örneğin, Salisbury’li John kendisinin mantığın elemanlarını
öğrettiği Soissons’lu William’ın ‘daha sonra, çıkarımın beklenmeyen bağlantılarını kurmak ve
eskilerin fikirlerini yıkmak, arkadaşlarının değimiyle eski mantığın kalesini fethetmek için bir
makine ürettiğini’ bildirmiştir. Çalışmaya tam olarak nasıl başladığını bilmiyoruz; ancak
görünüşte tek bir imkânsızdan tüm imkânsızların çıktığını ispat etmiş ve Aristoteles’e karşı,
karşıt hipotezlerden aynı sonucun çıkabileceğini iddia etmiştir.
On birinci yüzyılın sonu ile on ikinci yüzyılın başında entelektüel macera ruhu o kadar
büyümüştür ki modernleri diyalektiğin kâfirleri olarak tanımlayan ve onların ruha ilişkin
soruların tartışılmasından kovulması gerektiğini söyleyen Anselm dahi kendi teolojisinde tüm
aykırı diyalektik düşüncelerin en önemlisini öne sürmüştür. Proslogion adlı eserinde
Tanrı’nın varoluşunu (sonradan ontolojik adı verilen) bir çıkarımla ispatlamaya çalışmış ve bu
çıkarımda varoluşun kendisine sahip olan şeylerin mükemmeliyetine eklenen bir ilinek olduğu
varsayılmıştır.
On ikinci yüzyılın ilk yarısı Orta Çağ felsefesinin Rönesans’a kadar koruyacağı şekli
aldığı dönemdir ve bu geleneğin kurulmasında en güçlü etkenlerden biri Abelard’ın çalışması
Sic et Non’dir. (Evet ve Hayır). Bu çalışmada teoloji soruları üzerine otoritelerin
anlaşmazlıkları sergilenmiştir. Genellikle Ortodoks gözüyle bakılan, örneğin Aziz Thomas
Aquinas gibi, sonradan gelen yazarların çalışmalarında bu metot devam etmiştir. Tüm felsefe
ve teoloji ve hatta hukuk sorular vasıtasıyla çalışılmıştır. Her sorunun başında birbirine karşıt
olan veya karşıt görünen otoriteler sıraya dizilmişlerdir, ardından öğretmen problemi çözmeye
ve tüm zorlukları bertaraf etmeye yeten anlam farklılıkları üreterek ustalığını sergilemiştir. İlk
kez on ikinci yüzyılda düzenlenen üniversitelerde öğrencilerin dahi tartışma becerisine sahip
olması beklenmiştir; çünkü sınavlar adayların kendi ustalarının çalışmasını devam
ettirebileceklerini gösterdikleri münazaralar olmuşlardır. Orta Çağ akademisyenleri Yeni Ahit
108
ile tutarlı sonuçlara varmaları gerektiğinden, faaliyetleri Yunanlıların bildikleri türde
diyalektik değildir.
Abelard mantık üzerine dört çalışma yapmıştır: (1) Porfiryus’un İsagoji’si ve

Aristoteles’in Kategoriler’i ile Yorum Üzerine’si üzerine kısa açıklamalardan oluşan
Introductiones Parvulorum (Küçük Girişler); (2) önceki çalışma kapsamındaki metinler ile
birlikte Boethius’un De Differentiis Topicis’i üzerine daha uzun açıklamalardan oluşan ve
büyük olasılıkla 1120’den önce Abelard Paris’te hocalık yaparken yazılan (İngredientibus
sözcüğü bu eserin metnindeki ilk sözcük olduğundan bu adı alan) Logica Ingredientibus
(İçerik Mantığı); (3) İsagoji üzerine daha uzun açıklamalardan oluşan ve Paraclete
zaviyesindeki hocalık zamanından kalmış olma ihtimali olan (nostrorum petitioni sözcükleri
bu eserin metnindeki ilk sözcükler olduğundan dolayı bu adı alan) Logica Nostrorum
Petitioni; (4) Boethius’un mantık yazıları ile Victorinus’un eseri Tanımlar’ın kapsadığı
konular hakkında bağımsız bir çalışma olan ve Abelard’ın yaşamının farklı dönemlerinden
malzemeler barındırır gibi görünen, ancak son hâline geç bir dönemde, belki ölümünden
hemen önce Cluny’de kaldığı dönemde kavuşan Dialectica. Bu eserlerden ikincisi ve
dördüncüsü en değerlileridir.
Dialectica, Garland’ınki gibi genellikle Boethius’un çalışmalarına dayandığı ve Orta

Çağ yazarları arasında sıklıkla görülen sözü uzatarak yazıldığı hâlde, mantığın gelişiminde
çok önemli bir özgün yapıttır. Abelard’ın zihni bin yıldan fazla süredir bu konuya adanmış en
güçlü zihindir ve o bu işe hâlâ buluşlar yapmanın mümkün olduğu inancıyla yaklaşmıştır.
Dialectica başlangıç bölümleri olmayan tek bir el yazması olarak günümüze kalmıştır.
109
“Çiçero’dan Boethius’a”, “Alcuin’den Abelard’a” başlıklı konuları öğrendik.
110
Bölüm Soruları
1. Aşağıdakilerden hangisi veya hangileri Milattan önceki son iki yüzyıl ile
milattan sonraki ilk yüzyıl boyunca Atina’daki en etkili felsefe okulları arasındadır?
I. Stoalılar
II. Epikürcüler
III. Lykeion
a) Yalnız I
b) Yalnız II
c) Yalnız III
d) I ve II
e) II ve III
2. “Algorizm” anlamında kullanılan “hesaplamayı”, Harezmî’nin trigonometri

tablolarını batıya getiren kimdir?
a) Abelard
b) Aristoteles
c) Boethius
d) Capella
e) Apuleius
3. Çiçero’nun “Topica” adlı kitabının İlk Çağın sonlarında mantık öğretiminde

önemli bir etkisinin olmasının sebebi nedir?
a) Çiçero’nun Stoa felsefesinin temsilcilerinden olması
b) Çiçero’nun Romalı olması
c) Kitabın retorik ile ilişkili olması
d) Kitabın Aristoteles’ten alıntılar içermesi
e) Apuleius’un bu kitap hakkında bir değerlendirme yazısı yazması
4. MS 2. yüzyılda yazılan “Diyalektiğe Giriş” kitabının yazarı kimdir?
111
a) Çiçero
b) Galen
c) Aristoteles
d) Eratostenes
e) Philo
5. Aşağıdakilerden hangisi MS 3. yüzyılda en güvenilir bilgi kaynağı olarak

görülen filozoflardan birisidir?
a) Çiçero
b) Galen
c) Sextus Empiricus
d) Eratostenes
e) Philo
6. Aşağıdakilerden hangisi “Aristoteles çalışmalarını yorumlayan tüm eski

yorumcuların en iyisi” olarak bilinir?
a) Çiçero
b) Galen
c) Sextus Empiricus
d) Eratostenes
e) Afrodisyaslı İskender
7. Günümüzde kullanıldığı şekliyle, mantık (logike) terimini ilk kez kullanan

felsefeci kimdir?
a) Afrodisyaslı İskender
b) Çiçero
c) Galen
d) Sextus Empiricus
e) Eratostene
112
8. İsagoji kitabının yazarı ve Aristoteles yorumcusu olarak bilinen felsefeci
kimdir?
b) Çiçero
c) Porfiryus
d) Sextus Empiricus
e) Eratostenes
9. Ünlü Orta Çağ düşünürü Abelard’ın “Sic et Non” adlı kitap başlığının anlamı
nedir?
a) Evet ve Hayır
b) Varlık ve Yokluk
c) İyilik ve Kötülük
d) Emir ve Buyruk
e) Eros ve Uygarlık
10. Aşağıdakilerden hangisi Ünlü Orta Çağ düşünürü Abelard’ın çalışmalardan

biri değildir?
a) Küçük Girişler
b) İçerik Mantığı
c) Logica Nostrorum Petitioni
d) Dil ve Düşünce Üzerine
e) Dialectica
Cevaplar
1)d, 2)a, 3)c, 4)b, 5)c, 6)e, 7)a, 8)c, 9)a, 10)c
113
7. ROMA VE ORTA ÇAĞ MANTIĞI II
114
“Üniversitelerde Mantık”, “Terimlerin Özellikleri (Proprietates Terminorum)”,

“Koşullu Önerme (Consequentiae)” başlıklı konularımızı öğreneceğiz.
115
1) Terimlerin özellikleri nelerdir?
2) Koşullu önerme nedir?
116

edileceği veya
geliştirileceği
Roma ve Orta Çağ mantığı Roma ve Orta Çağ’daki Okuma
mantık çalışmaları
117
Anahtar Kavramlar
• Roma
• Orta Çağ
• Terimlerin Özellikleri
• Koşullu Önerme
118
Giriş
Yeni çevirileriyle veya Boethius versiyonlarıyla ilk kez okullara giren Aristoteles’in
Organon’unun Kategoriler ve Yorum Üzerine adlı bölümleri hariç tümü 12. yüzyıldan sonra
uzun süre ‘yeni bilim’ (ars nova) olarak tanınmıştır. Bundan böyle Paris, Oxford ve diğer
üniversitelerde okutulan standart mantık eserleri Organon, Porfiryus’un İsagoji’si,
Boethius’un Bölümler’i (De Divisionibus) ile Farklı Topikler’i (De Differentiis Topicis) ve
Gilbert de la Porree’nin Altı İlke Hakkında Bir Kitap (Liber de Sex Principiis) olmuştur.
12. yüzyılın ilk yarısında Aristoteles’in Fizik ve Metafizik’i henüz üniversite

müfredatına dâhil değildir, bunlar yarım yüzyıl sonra müfredata dâhil edilmiştir. Bu dönemde
felsefe eğitimi zayıftır. Ancak bundan sonraki 200 yıl süresince diyalektikçilerin gayreti
felsefede gözle görünür bir gelişmeye yol açmıştır. Formel mantıkta 12. yüzyıl
mantıkçılarında en büyük etki bırakan Aristoteles eseri Sofistlerin Çürütmeleri Üzerine’dir.
Topikler kuramı yeniliklere fırsat tanımıştır, böylece sofizmlerin incelenmesi filozofları,
ustalıklarını yeni bulmacalar oluşturma ve çözmede kullanmaya teşvik etmiştir.
Aristoteles’in mantıksal olmayan eserleri tercüme edildiğinde bunlar ilk başta şüphe
uyandırmışlardır, çünkü bunlar İspanya’da yaşayan ve çalışan Arap filozof İbn-i Rüşd’ün
panteist yorumu ile dolaşıma çıkmışlardır. Ancak 13. yüzyıl süresince bunlar kuşkudan
arındırılmış, Büyük Albert ve Aziz Thomas Aquinas tarafından Hristiyanlığa uydurulmuştur.
Düşüncenin ruhtaki doğal imlerden oluşan ‘zihinsel önermeler’ aracılığıyla türediği

savunulmuştur. Zihinsel önermeler kuramının detaylandırılmasında Arap etkisi olmuştur. İbni
Sina’nın Arapçasında ruhta bulunan bir form, ma’na terimi, yani anlam ya da kavram ile
özdeşleştirilmiştir. Eserleri Latinceye çevrildiğinde, ma’na terimi intentio olarak çevrilmiştir.
Böylece intentio Orta Çağ epistemolojisinde ‘ruhtaki doğal im’ anlamına sahip olmuştur
Yeni bilimin yayılmasından sonra yazılan mantık kitapları arasında o zamana kadar
yayınlanan en eskisi Shyreswood’lu William’ın Mantığa Giriş’idir. Eser önermeler, beş
tümel, kıyaslar, diyalektik konular, terimlerin özellikleri (proprietates terminorum) ve
yanlışlıklar olmak üzere altı bölüme ayrılmıştır. Bu kitabın kıyaslarla ilgili bölümde ünlü
anımsatıcı dizeler Barbara celarent ilk kez görünürler. Terimlerin özellikleri bölümü bir
yenilik barındırır; yanlışlıklar bölümünde ise yeni örneklerle sunulan sofizmlerin Aristotelesçi
açıklamaları yer almıştır.
119
7.1. Üniversitelerde Mantık
On ikinci yüzyılın ortasından hemen sonra Organon’un tümü, ya Boethius’un eski

versiyonu şeklinde ya da yeni yapılan çeviriler şeklinde tedavülde olmuştur ve takip eden
yarım yüzyıl içinde Aristoteles’in geri kalan yazılarının çoğunun Latincesi mevcut hâle
gelmiştir. Bu dönemde İspanya’da Arapça versiyonundan, İtalya’da da Bizans bilimi ile
temasta olan bilim adamları tarafından bazı çeviriler yapılmıştır. Bu dönemde her iki yolla
çevirilerin yapılması batı dünyasının entelektüel uyanışı olarak açıklanır; çünkü Arapların
biliminden haberdar olanlar istediklerini bulmak için uzun yolculuklar yapmışlardır. Örneğin,
1126’da Bath’lı Adelard, tıpkı ‘Öklit’’in adının ‘geometri’ anlamında kullanıldığı gibi, adı
‘algorizm’ şeklinde sonradan ‘hesaplama’ anlamında kullanılan el-Harezmî’nin trigonometri
tablolarını batıya getirmiştir. Böylece yeni çevirileriyle veya Boethius versiyonlarıyla ilk kez
okullara giren Aristoteles’in Organon’unun Kategoriler ve Yorum Üzerine adlı bölümleri
hariç tümü bundan böyle uzun süre ‘yeni bilim’ (ars nova) olarak tanınmıştır. Bundan böyle
Paris, Oxford ve diğer üniversitelerde okutulan standart mantık eserleri Organon,
Porfiryus’un İsagoji’si, Boethius’un Bölümler’i (De Divisionibus) ile Farklı Topikler’i (De
Differentiis Topicis) ve Gilbert de la Porree’nin Altı İlke Hakkında Bir Kitap (Liber de Sex
Principiis) olmuştur. Sonuncu eser yaklaşık on ikinci yüzyılın ortalarında yazılan,
Aristoteles’in detaylı bir şekilde tartışmadığı konulara değinerek onun Kategoriler’ini
tamamlayan bir incelemedir.
Tüm Organon’u dikkate alan ilk Orta Çağ eseri Salisbury’li John’un 1159’da yazdığı
Metalogicon olmuştur. Bu eser bilgisiz bir eleştirmenin saldırılarına karşı bir mantık
savunması olduğunu iddia eder, ancak asıl değeri bize on ikinci yüzyıl biliminin durumu
hakkında verdiği bilgidir. 1136’da henüz bir çocukken John Paris’de mantık okumuş ve
girdiği derslerdeki hocalarının zekâlarından çok etkilenmiştir. O zaman Abelard bir süreliğine
ders vermeye geri dönmüştür, ancak diyalektikten zevk alan başkaları da vardır. On iki yıl
sonra geri döndüğünde John birçoğunun hiçbir şey öğrenmemiş olduklarını, ancak ılımlılıktan
vazgeçmiş olarak hâlâ aynı soruları tartıştıklarını görmüş ve şöyle yazmıştır: “Böylece
deneyim şu belirgin sonuca varmamı sağladı ki diyalektik diğer çalışmaları ileri götürürse
tamam, ancak tek başına kalırsa kansız ve kısır kalıyor, başka yerde aynı merak haricinde,
felsefe meyvesi vermek için ruhu hızlandırmıyor.”
Bu yazıldığı zaman Aristoteles’in Fizik ve Metafizik’i henüz üniversite müfredatına

dâhil değildir, bunlar yarım yüzyıl sonra müfredata dâhil edilmiştir. Bu dönemde felsefe
eğitimi zayıf görülebilir. Ancak bundan sonraki 200 yıl süresince diyalektikçilerin gayreti
felsefede gözle görünür bir gelişmeye yol açmıştır. Diğer taraftan, Orta Çağ üniversitelerinin
uygulamalarının insanların zekâsını sivriltip onları bilgi üretme metotları hakkında
düşünmeye sevk ettikleri tartışmaya açıktır. Çünkü tüm Orta Çağ filozoflarının dedüktif
metafizik sistemlere inandıklarını ve deneysel bilimin birdenbire Galileo veya başka bir
Rönesans ileri geleninin Aristoteles veya Galen’in bir genellemesini reddetmek amacıyla
gözlem yaptığı zaman başladığını zannetmek kesinlikle bir hatadır.
120
Aristoteles ve onun Arap yorumcularının çalışmaları Latinceye tercüme edildiğine
Batı felsefecileri yeni malzemeyi hazmedip özümsemeye koyulmuşlardır ve bu amaç için
sadece yorumlamalar değil özel konularda kendi tractatus ve summulae’lerini, yani sistematik
özetlerini üretmişlerdir. Formel mantıkta on ikinci yüzyıl mantıkçılarında en büyük etki
bırakan Aristoteles eseri, beklendiğimiz üzere Birinci Çözümlemeler değil, Sofistlerin
Çürütmeleri Üzerinedir. Bunun nedeni bu eserin onların metin koleksiyonlarında bir boşluğu
doldurmasıdır. Boethius’un yazılarından okuduklarıyla topikler ve kıyasları zaten biliyorlardı,
ancak o zamana kadar sofizmler üzerine bir eser okuyamamışlardır ve burada buldukları tam
onlara göredir. Kıyas kuramında yeni ve zor olan modal kıyaslarla boğuşmak zorundaydılar,
ancak ilk başta burada Aristoteles’in söylediklerine ekleyecek pek bir şey yok gibi
görünmüştür. Diğer taraftan, Abelard’ın zamanında olduğu gibi, kıyaslar kuramından daha az
mükemmel olan topikler kuramı yeniliklere fırsat tanımıştır, böylece sofizmlerin incelenmesi
filozofları, ustalıklarını yeni bulmacalar oluşturma ve çözmede kullanmaya teşvik etmiştir.
Yeni Bilimin yayılmasından önce dahi sofizmlere duyulan bu ilgi bir İngiliz olan (Paris’de
Petit Pont’ta ders verdiğinden Parvipontanus olarak da anılan) Balsham’lı Adam tarafından
1132’de yazılmış olan Tartışma Sanatı’nda (Ars Disserendi) ortaya çıkar. Geleneksel
terminolojiyi kasten kullanmayan ve kendi özgünlüğünden gurur duyan bu yazara göre,
mantık çalışmada esas amaçlarımızdan biri sofizmler tarafından kandırılamamak için dilde
ustalık kazanmaktır. Bu türden bir girişim doğal olarak sofizmlerin ortaya çıkabildiği çeşitli
şekilleri incelemeyi gerektirir ve böylece insanları gündelik kullanımın anlaşılmazlıklarını
açığa kavuşturmaları için çok zaman ve gayret sarf etmeye yöneltir. Balsham’lı Adam’ın
tesadüfen fark ettiği çok ilginç bir paradoks bir nesneler kümesinin boyut olarak kendine eşit
bir özalt kümeye sahip olabilmesinin olanaklı olmasıdır. Daha sonraki dönemlerde,
Aristoteles’in Sofistlerin Çürütmeleri Üzerine eseri okunarak iştah kabartıldığında sofizm
hayranlığı o kadar fazla olmuştur ki sofizmler her türlü bağlamda ileri sürülmüşlerdir. On
dördüncü yüzyılda Saf Mantık Sanatı Hakkında Uzun Görüşmeler (De Puritate Artis Logicae
Tractatus Longior) adlı eserini yazan Walter Burleigh eserinin ikinci bölümünde sofizmleri
bazı yerlere o kadar serbestçe serpiştirmiştir ki bunlar bazı kısımlarda yarıdan fazla yer
kaplamışlardır. Öğretim amacıyla ‘altın sofizmler’ (aurea sophismata) derlemeleri dahi
mevcuttur. Ancak sonunda bir zamanlar çekici görülen aptalca ve sıkıcı görülmeye
başlanmıştır. Rönesans adamları için sofistik mantık-kıyımı Orta Çağ eğitiminin belki de en
utanılacak bölümüydü.
Sofizmler arasında özel ilgi çeken bir grup o zamanlar insolubilia denilen Yalancı
paradoksunun çeşitleriydi. Balsham’lı Adam iyi bilinen bir şey olarak yalan söyleyen adam
bilmecesinden bahseder ve daha sonra bunun hakkında birçok inceleme yazılmıştır.
Aristoteles’in mantıksal olmayan eserleri tercüme edildiğinde bunlar ilk başta şüphe
uyandırmışlardır, çünkü bunlar İspanya’da yaşayan ve çalışan Arap filozof İbn-i Rüşd’ün
(1126-98) panteist yorumu ile dolaşıma çıkmışlardır. Ancak on üçüncü yüzyıl süresince
bunlar kuşkudan arındırılmış ve Büyük Albert (1193-1280) ve Aziz Thomas Aquinas (1225-
74) tarafından Hristiyanlığa uydurulmuştur. Bu dönemdeki anlaşmazlıklarda Aristoteles’in
Hayvanlar Üzerine eserinin zihinsel ruh hakkındaki öğretisi temel öneme sahip olmuştur ve
bundan dolayı dikkat Aristoteles’in ‘ruhun şeylerin farkına onların formlarını (türlerini) içine
121
alarak vardığı’ ifadesine yönelmişti. Zihinsel yaşamın bu şekilde açıklanması doğal olarak
Yorum Üzerine eserinin ilk bölümünün bilindik öğretisinin bir detaylandırması olarak
alınmıştır, burada ruhun bir bakıma dış nesnelerin kopyaları olan durumlara veya
değişikliklere sahip olduğu söylenmiştir ve böylece eski bir kuram olan konuşmanın üç çeşidi,
yazılı, sözlü ve zihinsel konuşma yeni bir hayat bulmuştur. Düşüncenin ruhtaki doğal
imlerden oluşan propositiones mentales (zihinsel önermeler) aracılığıyla türediği genellikle
savunulmuştur ve bu kuramın detaylandırılmasında tekrar Arap etkisi önemli olmuştur. İbni
Sina’nın (979-1037) Arapçasında ruhta bulunan bir form, ma’na terimi, yani anlam ya da
kavram ile özdeşleştirilmiştir ve İbn-i Sina’nın eserleri Latinceye çevrildiğinde, ma’na tüm
bağlamlarda intentio terimi tarafından betimlenmiştir. Böylece intentio Orta Çağ
epistemolojisinde ‘ruhtaki doğal im’ teknik anlamına sahip olmuştur. Ayrıca İbn-i Sina birinci
ve ikinci anlamanın doğal imleri arasında ayrım yapmıştır ve ikinci anlamanın doğal imlerinin
insanların birinci anlamaya uyguladıkları cins ve tür kavramları gibi soyut kavramlar
olduğunu söylemiştir. Mantığın sadece ikinci anlamanın ma’naları ile ilgili olduğunu
savunmuştur ve bunlar bilinenden bilinmeyene akıl yürütmede kullanılmıştır. Bu, Orta Çağ
mantığının sonuna kadar devam eden birinci ve ikinci içlemler (intentions) tartışmasının
başlangıcıdır.
Daha sonraki dönemlerde düşünce ile dil arasındaki benzerlik bazen o kadar ciddiye
alınmıştır ki zihinsel önermelerin de konuşma önermeleri veya yazılı önermeler gibi bir
dilbilgisine sahip oldukları düşünülmüştür. Örneğin, Pierre d’Ailly (1350-1425) zihinsel
terimlerin, tam anlamıyla, isimler ve fiiller olarak ayrılabildiklerini ve bunların arasında
isimlerin hâllerinin olduğunu söylemiştir. Pierre d’Ailly ‘doğru’ ve ‘yanlış’ sıfatlarının esas
anlamlarında zihinsel önermeler denilen önermelere uygulanabilir olduğunu da bildirmiştir;
ancak bu görüş genel kabul görmemiştir. Çünkü onun çağdaşlarından bazıları Rimini’li
Gregory’yi (öl. 1358) takip ederek doğruluk ve yanlışlığın tam olarak complexe significabilia
dedikleri önerme içeriklerine ait olduğunu savunmuşlardır. Böylece Abelard tarafından ortaya
atılan sorular 300 yıl sonra hâlâ tartışılmaktadır.
Yeni bilimin yayılmasından sonra yazılan mantık kitapçıkları arasında o zamana kadar
yayınlanan en eskisi Shyreswood’lu William’ın Mantığa Giriş (Introductiones in Logicam)
veya Özetler’idir (Summulae). Modern basılı metin olarak sadece yetmiş beş sayfadan oluşan
bu kısa eser bir İngiliz tarafından on üçüncü yüzyılın ilk yarısında muhtemelen Paris’te
yazılmıştır. Bu eser önermeler, beş tümel, kıyaslar, diyalektik konular, terimlerin özellikleri
(proprietates terminorum) ve yanlışlıklar olmak üzere altı bölüme ayrılmıştır.
Kıyaslarla ilgili bölümde ünlü anımsatıcı dizeler Barbara celarent ilk kez ve aşağıdaki
şekilde görünürler:
Barbara celarent darii ferio baralipton
Celantes dabitis fapesmo frisesomorum;
Cesare campestres festino baroco; darapti
122
Felapton disamis datisi bocardo ferison.
Burada her sözcük geçerli bir kalıbın formülü olarak alınmalı ve şu kurallara göre
yorumlanmalıdır: ilk üç sesli harf bir kıyas oluşturacak üç önermenin nicelik ve niteliğini
belirtir, a tümel olumluyu, e tümel olumsuzu, i tikel olumluyu ve o da tikel olumsuzu
simgeler. İlk dört formülden sonra gelen her formülün ilk sessiz harfi bu kipin ilk dört kipten
aynı harfle başlayanına indirgeneceğini belirtir; bir sesli harften hemen sonra bulunan s harfi
indirgeme sırasında karşılık gelen önermenin basit döndürmesini belirtir; aynı durumdaki p
harfi de önermenin kısmen veya dolaylı döndürmesini belirtir; bir formülün ilk iki sesli harfi
arasındaki m harfi öncüllerin yer değiştirmesini belirtir; ilk iki sesli harfin birinden sonra
gelen c harfi imkânsıza indirgeme amacıyla, karşılık gelen önermenin sonucun olumsuzu ile
yer değiştirmesi gerektiğini belirtir.
Terimlerin özellikleri bölümünde ayrıca ele alınması gereken bir Orta Çağ yeniliği
vardır; Yanlışlıklar bölümünde ise bu konuyla hareketlendirilen ilgiyi gösteren yeni örneklerle
sunulan sofizmlerin Aristotelesçi açıklamaları yer almıştır.
Shyreswood’lu William kendi döneminde önemli ölçüde başarı sağlamıştır ve 1267’de

Roger Bacon ondan bahsederken onun Büyük Albert’ten daha iyi bir filozof olduğunu
söylemiştir. Ancak Papa 21. John olan ve 1277’de ölen İspanyalı Peter birkaç yıl sonra daha
sonraki düşünce üstünde çok daha etkili olan Summulae Logicales adlı bir kitapçık yazmıştır.
Bu eser Orta Çağ’ın daha sonraki dönemlerinde standart mantık ders kitabı olmuş ve on
yedinci yüzyılın başına kadar kullanımda kalmıştır ve bu zamana kadar baskı sayısı 166’dan
az olmamıştır.
Aynı jenerasyondan diğer ilginç bir mantıkçı Canterbury başpiskoposu olan

Dominikan meshepinden Robert Kilwardly idi. O etkili bir kitapçık yazmasa da onun Birinci
Çözümlemeler üzerine yorumunun şimdiye kadar basılan kısmı onun güçlü bir düşünür
olduğunu göstermiştir.
Klasik metinler üzerine yazılan yorumlar arasında özel ilgi çeken biri Tüm Mantık
Soruları (In Universam Logicam Questiones) adındadır. Bu eser vaktiyle John Duns Scotus’a
(1266-1308) atfedilmiştir.
Ockham’lı William’a (1295-1349) gelecek olumsallar hakkındaki tartışmada

değinilmişti. Zamanımızda papalığın iddialarına karşı onun politik yazıları tekrar basıldı ve o
etkili bir nominalist olarak hatırlanır, oysa onun büyük bir mantıkçı olarak popüler olan ünü
esasen Ockham’ın usturası olarak bilinen kurala dayanır. Bu kurala göre zorunlu olmadıkça
varlıkları çoğaltmamak gerekir. Bir olayı açıklamak için kullanılacak olan iki açıklamadan
daha basit olanı yani daha az varsayımda bulunanı tercih edilmelidir.
Ockham’da sonra on dördüncü yüzyılda Avrupa’da ün kazanan birkaç mantıkçı vardır:

İlk Çağ filozoflarının yaşamları üzerine Diogenes Laertius’un eserinin bir uyarlamasını da
yazan Walter Burleigh, 1328 ve 1340’da Paris Üniversitesi’nin rektörü ve bir fiziksel itki
kuramının yazarı Jean Buridan, matematiğe olan ilgisinden dolayı genellikle Heasp Makinesi
123
denilen 1348’de Oxford Üniversitesi, Merton Koleji’nde hoca olan Richard Swineshead,
1353’de Paris Üniversitesi rektörü olan Saksonya’lı Albert, Heidelberg Üniversitesi’nin ilk
rektörü Inghen’li Marsilius, 1370’de Merton Koleji’nde hoca olan William Heytesbury, diğer
bir Merton’lu Ralph Strode, Richard Ferrybridge. Bunların hepsi Ockham’ın takipçileri
değildirler. Burleigh, örneğin, tümeller hakkındaki eski görüşleri savunmuştur. Ancak
Ockham’ın etkisi onlar arasında egemen olmuştur ve mantığın en yoğun çalışıldığı bu dönem
skolastik metafiziğin inmeye başladığı dönem olmuştur, çünkü Ockham teolojik öğretilerin
rasyonel olarak ispatının ve hatta savunulmasının imkânsız olduğunda birçok filozofu ikna
etmiştir.
Abelard’dan sonra üniversitelerin ortaya çıkıp çoğaldığı dönemde tümeller tartışması

vardır. On iki ve on üçüncü yüzyıllarda bu formel mantık bilimini fazla etkilememiştir, ancak
bir sonraki bölümde göreceğimiz gibi, eskiler (antiqui) ve modernler (moderni) ayrımı
terimlerin özellikleri (proprietates terminorum) öğretisinin ortaya çıkmasında kendini
göstermiştir. On dördüncü ve on beşinci yüzyıllarda modernler mantıksal anlaşmazlıkları
detaylandırmada daha etkindiler, buna karşılık eskiler eğitimi eski bilime (ars vetus) (özellikle
Kategorler’e) ve gerçek felesefeye (philosophia realis) dayandırma arzusunda olan bir
topluluk oldu.
7.2. Terimlerin Özellikleri (Proprietates Terminorum)
Daha sonraki Orta Çağ mantığında çok önemli olan terimlerin özellikleri (proprietates
terminorum) kuramı on ikinci yüzyılın ikinci yarısında biçimlenmiştir ve bu kuram Abelard
ile çağdaşları arasındaki kategorik önermelerin yapısı hakkındaki tartışmalardan ortaya
çıkmıştır. Bu kuram ilk olarak Shyreswood’lu William’ın Mantığa Giriş eserinde
yayınlanmıştır.
Adından da anlaşılacağı üzere, terimlerin özellikleri kuramı sözcük ya da sözcük

gruplarının önermelerde terimler olarak bulunduklarında sahip oldukları farklı rollere bir
açıklama getirmeyi amaçlar. Ancak bu kuramda bir terim olarak iş görebilecek bir sözcük ya
da sözcük grubunun önce William’ın dediği gibi bir form taşıyan ya da sunan manasına gelen
bir anlama (significatio) sahip olması gerekir.
Bağlantı (copulatio) sözcüğü Abelard’ın terimler tartışmasından gelir ve

Shyreswood’lu William bunun gösterdiği özellik sadece sıfatlara, sıfat-fiillere ve fiillere ait
olabildiğinden bu sözcüğün, Abelard’ın aklına getirdiği gibi, kendisinin aklına da dilbilgisel
bağımlılık fikrini getirdiğini söylemiştir. Ancak William’ın tartışmasının başından
alıntıladığımız tanımda farklı bir metafor vardır; çünkü burada varsayım (suppositio) ve
bağlantı (copulatio) terimlerine sırasıyla bir düşüncenin diğerinin altına sıralanması ve üstüne
sıralanması denir. William suppositio sözcüğünün ‘altına koyma’ anlamıyla ileri sürüldüğünü
varsayar. Her hâlükarda isimlerin ve genel olarak tüm töz ifadelerinin (dictiones substantivae)
varsayıma sahip olduğu söylenir, çünkü bunlar sıfatlar, sıfat-fiiller ve fiiller tarafından ifade
edilen ilinekleri destekleyen tözleri simgelerler. Töz ile ilineğin felsefi ayrımı tarihsel olarak
özne ile yüklem ayrımından türemiştir ve böylece varsayım kavramı isimlerin önermelerde
özne olarak bulunmaları ile ilgilidir. Bir isim yüklem rolünde olduğunda, ‘her insan
124
hayvandır’ (Omnis homo est animal) cümlesinde olduğu gibi, özne tarafından yapılan bir töze
ya da tözlere gönderimin zararsız ve önemsiz bir pekiştirmesinin mevcut olduğu söylenir.
Ancak mantıkçılar zaman zaman kategorik önermeleri döndürmek istediklerinden, bir ismin
yüklem olarak kullanımında hangi kararın ilgili olduğunu düşünmenin ilginç olduğunu
görürler ve böylece farklı çeşit önermelerde yüklem terimlerinin varsayımının tartışması
vardır. Shyreswood’lu William varsayımı gerçek varsayım ve alışılagelmiş (yani, yatkın
olunan) varsayım olarak ayırmıştır.
William ayrıca varsayımın kişisel (personalis) denilen çeşidini tanımlamıştır. Bu

bağlamda William varsayımı bir önermede özne olarak bulunan bir cins isim veya benzer bir
töze atfetmiştir, çünkü öznenin anlamını (yani, simgelediği formu) yüklemin anlamının
hâkimiyetine sokmuştur. Yüklemlemenin bu açıklaması hiç şüphesiz ‘her insan bir hayvandır’
(Omnis homo est animal) gibi tümel olumlu önermeler haricindeki önermeler için tatmin edici
değildir. William özne teriminin ifade ettiği formun ona sahip olan bir birey veya bireyler için
alta sıralandığını söyleyerek gelen itirazları karşılar.
William’ın kendisinden genç çağdaşı ve hayranı Roger Bacon kendi Summulae

Dialectices’inin bölümlerinden birinin başlangıcında varsayım teriminin dört anlamını ayırt
eder ve biz bunlara epistemolojik, adbilimsel, metafiziksel ve dilbilgisel anlamlar diyebiliriz.
Bu anlamlardan hiçbiri William tarafından verilen tanıma tam olarak karşılık gelmez, ancak
ikinci, üçüncü ve dördüncünün onun eserinde yer aldığı görülmüştür.
7.3. Koşullu Önerme (Consequentiae)
Consequentiae üzerine çeşitli on dördüncü yüzyıl incelemelerinin temel öğretisi açıkça

Abelard’ın Dialectica’sındaki öğretiden türemiştir.
Consequentia sözcüğünü Aziz Thomas Aquinas kendi Summa Contra Gentiles’indeki

bir paragrafta Abelard’ın eserindeki gibi ‘koşullu önerme’ anlamındaymış gibi kullanmıştır.
Aynı kullanım 1272’de Canterbury başpiskoposu olan ve 1277’de ölen çağdaşı ve Dominikan
meshepdaşı Robert Kilwardly’nin eserinde de görülür.
Kilwardby consequentia sözcüğünü Abelard’ın kullanmış olduğu gibi ‘koşullu

önerme’ anlamında kullandığı hâlde, bu sözcük açıkça çıkarımın geçerliliğini onun aklına
getirmiştir. Bundan dolayı o consquentia terimini takip eder (sequitur) fiilini uygulamıştır:
zihninin arkasında insanların çıkarımın kabulünü göstermek için sequitur, reddini göstermek
için ise non sequitur (takip etmez) dedikleri kullanım bulunur. Daha sonraki dönemlerde
consequentia sözcüğü çoğunlukla ‘oturuyorsun, o zaman ya oturuyorsun veya oturmuyorsun’
(Tu sedes, ergo tu sedes vel tu non sedes) gibi forma sahip bir akıl yürütmeye uygulanır.
Ancak geleneğin etkisi yine de o kadar güçlüdür ki bu türden bir çıkarım hâlâ çoğunlukla bir
hipotetik (yani, karmaşık) önerme olarak tanımlanmıştır ve bu, sadece yeni bir bağlaç
kullanımı ile koşullu önermeden ayrılıyormuş gibi ele alınmıştır. Koşullu önermenin tanımını
yukarıda verdikten sonra Kilwardby koşullu önermeyi formel (formalis) ve maddi (materialis)
olmak üzere ikiye ayırır.
125
Summa Totius Logicae adlı eserinde Ockham’ın consequentiaeyi ele alışına
döndüğümüzde, aynı terminolojiyi, ancak farklı açıklamalarla buluruz. Ockham
consequentiaenin kıyaslardan farkının bunların eksik önermeli kıyaslar (yani, eksiltili
çıkarımlar) olduklarını söyleyerek başlar ve ardından bunlar arasında yapılabilecek olan bir
takım ayrımları gösterir.
Ockham basit koşullu önerme (consequentiae simplices) ile an itibarı ile koşullu
önerme (consequentiae ut nunc) arasında bunların geçerli oldukları zamana göre ayrım yapar.
Eğer önbileşen ardbileşen olmadan hiçbir zaman doğru olamazsa, basit koşullu önerme olur.
Ancak eğer bir zaman, söylendiği zaman olmasa da, önbileşen ardbileşen olmadan doğru
olabilir ise, sadece an itibarı ile koşullu önerme olur.
126
“Üniversitelerde Mantık”, “Terimlerin Özellikleri (Proprietates Terminorum)”,

“Koşullu Önerme (Consequentiae)” başlıklı konuları öğrendik.
127
Bölüm Soruları
1. Özellikle 12. yüzyıl ve sonrasında üniversitelerin okutulan standart mantık

eserleri arasında aşağıdakilerden hangisi veya hangileri bulunmaktadır?
I. Organon
II. İsagoji
III. Altı İlke Hakkında Bir Kitap
a) Yalnız I
b) Yalnız II
c) Yalnız III
d) I ve II
e) I, II ve III
2. “Algorizm” anlamında kullanılan “hesaplamayı” Harezmî’nin trigonometri

tablolarını batıya getiren kimdir?
a) Adelard
b) Salisbury’li John
c) Boethius
d) Capella
e) Apuleius
3. Tüm Organon’u dikkate alan ilk Orta Çağ eseri kime aittir?
a) Abelard
b) Çiçero
c) Pierre d’Ailly
d) Galen
e) Salisbury’li John
4. Basit koşullu önermeler ile ilgili “Eğer ön bileşen ard bileşen olmadan hiçbir
zaman doğru olamazsa, basit koşullu önerme olur.” tanımını yapan kimdir?
128
a) Çiçero
b) Galen
c) Aristoteles
d) Ockham
e) Zenon
5. 12. yüzyılda Aristoteles’in mantıksal olmayan eserleri tercüme edildiğinde

bunlar ilk başta şüphe uyandırmışlardır. Bunun sebebi nedir?
a) İbn-i Rüşd’ün panteist yorumu ile dolaşıma çıkmış olmaları yüzünden
b) Galen’in tercümesindeki hatalardan dolayı
c) Sextus Empiricus’un bu konudaki eleştirilerinden dolayı
d) Eratostenes’in bu kitapları Hristiyanlıkla bağdaştırmaması yüzünden
e) Philo’nun bu kitaplardaki mantık hatalarını göstermesi yüzünden
6. Aristoteles’in “Hayvanlar Üzerine” eseri hangi felsefeci veya felsefeciler

tarafından Hristiyanlığa uydurulmuştur?
a) Çiçero ve Galen
b) Albert ve Thomas Aquinas
c) Sextus Empiricus
d) Eratostenes ve İbn-i Sina
e) Afrodisyaslı İskender
7. Mantığın sadece ikinci anlamanın ma’naları ile ilgili olduğunu savunan Orta
Çağ İslam düşünürü kimdir?
b) Gazali
c) İbn-i Rüşd
d) İbn-i Sina
e) Eratostenes
129
8. Zihinsel terimlerin, tam anlamıyla, isimler ve fiiller olarak ayrılabildiklerini ve
bunların arasında isimlerin hâllerinin olduğunu söyleyen ve Orta Çağ’da yaşayan felsefeci
kimdir?
b) Pierre d’Ailly
c) Porfiryus
d) İbn-i Rüşd
e) Eratostenes
9. “Barbara” olarak formülleştirilen kıyas kalıbındaki “a” sesli harfi hangisine

denk gelmektedir?
a) Tümel olumluya
b) Tümel olumsuza
c) Tikel olumluya
d) Tikel olumsuza
e) Alt karşıtlık durumuna
10. Aşağıdakilerden hangisi Ockham’da sonra on dördüncü yüzyılda Avrupa’da ün

kazanan birkaç mantıkçıdan biri değildir?
a) Jean Buridan
b) Walter Burleigh
c) Richard Swineshead
d) Inghen’li Marsilius
e) Shyreswood’lu William
Cevaplar
1)e, 2)a, 3)e, 4)d, 5)a, 6)b, 7)d, 8)b, 9)a, 10)d
130
8. İSLAM MANTIĞI
131
“Organon’un Çevrilmesi”, “Farabi ve İbni Sina başlıklı konularımızı öğreneceğiz.
132
1) Organon’un Çevrilmesinde kimlerin katkısı olmuştur?
2) Farabi ve İbni Sina’nın mantığa katkıları nelerdir?
133

edileceği veya
geliştirileceği
İslam mantığı Organon’un çevrilmesinde Okuma
katkısı olanlar
Farabi ve İbni Sina’nın

mantığa katkıları
134
Anahtar Kavramlar
• Organon
• İslam Mantığı
• Farabi
• İbn Sina
135
Giriş
Arapça özgün mantık yazıları 750-1350 arası yazılmıştır. 900 yılına kadar Organon
Arapçaya çevrilmiştir. Bağdat felsefe okulunun en üstün döneminde Aristoteles eserlerinin
detaylı incelemeleri yapılmıştır. Bağdat okulun en ünlü mantıkçısı, Organon’un kitapları ile
birlikte mantık üzerine de birkaç giriş niteliğinde inceleme yazan Farabi’dir. Farabi’den 50 yıl
sonra, İbni Sina’nın yazılarında etkisini gösteren başka bir mantık geleneği ortaya çıkmıştır.
İbni Sina’nın kıyas sistemi Farabi’ninkinden farklı olduğundan daha sonraki mantıkçılar bu
geleneklerden birine sokulmuşlardır. İbni Sina’nın Aristoteles metnine yaklaşımı Farabi’den
farklıdır. O, bu metni açık hâle getirmek için sadece iyi bir yorum gerektiğini düşünmüştür.
İbni Sina felsefesinin hızla yayılması, bunu bir tehdit olarak algılayan egemen çevrelerin
teolojisinden güçlü bir reaksiyon görmüştür. İbni Sina’ya en etkili cevap ölümünden yarım
yüzyıl sonra Gazali tarafından verilmiştir. Gazali mantığın Müslüman bilginlere teolojik ve
hukuki akıl yürütmelerde yardım edebileceğini kabul etmiştir. Hukuk İlkelerinin Özü adlı
hukuk eserinin başına mantık üzerine kısa bir inceleme eklemiştir. Arapça en ilginç mantık
tartışmaları 11. yüzyılın sonlarından itibaren görülmüştür. İbni Rüşd’ün çalışmasında doruğa
ulaşan özellikle İspanya’daki bilimsel çalışmalar Bağdat Okulu geleneğini sürdürmüştür. İbni
Rüşd kendinden öncekilerin çalışmalarında birçok eksik gördüğü hâlde, onun Aristoteles
metinlerine esas anlamını verme projesi Bağdat okulu yöntemlerinin bir uzantısıdır.
Grekçe-Arapça çeviri hareketi dönemi boyunca Organon iki asırdan uzun bir süre
birbirini takip eden bilim adamı nesillerince onların felsefi ve filolojik ihtiyaçlarına uygun bir
şekilde çevrilmiş ve birçok kez gözden geçirilmiştir. Çevirmenlerin Organon ve onunla
ilişkili çalışmaları Arapçaya çevirme gayretleri dört aşamaya ayrılabilir. Bunlar Süryanice
çeviriler, ilk Arapça çeviriler, Kindî ve Huneyn başkanlığındaki çeviri çevrelerince yapılan
çeviriler ve daha sonraki gözden geçirmelerdir.
Farabi ve İbni Sina Aristoteles ile birlikte kendilerinden önceki felsefi seçeneklere
karşı çıkmaları veya onlarla uyumlu olmalarına göre daha sonraki yazarlar için üç temel
referans noktasını oluşturmuşlardır. Çalıştıkları sürece kendilerini İslam dünyasında o zamana
kadar felsefe yapmakta egemen olmuş Süryani Hristiyan ekseriyetten ayrı tutmaya
çalışmışlardır. İbni Sina’nın Farabi’ye Aristoteles felsefesi tarihinde rakipsiz bir yer
vermesiyle ve onun Aristoteles sistemini yeniden düzenlemesiyle İslam dünyasında gerçekten
doğallaştırılmış bir mantık geleneği başlamıştır.
Bu bölümde 750 ile 1350 yılları arasında Aristotelesçi gelenekte Arapça olarak yazılan
mantık yazılarına yer verilmiştir; çünkü 1350 yılı Arapça özgün mantık yazımının sonudur.
Mantıksal üretim bu tarihte nitelik açısından radikal bir inişe geçmiştir. Yaklaşık 900 yılına
kadar Organon Arapçaya tercüme edilmiş ve yoğun bir şekilde incelenmiştir. Elimizde o
zamandan, özellikle Bağdat felsefe okulundan kalma metinler bulunmaktadır. Bu okul en
üstün döneminde Aristoteles külliyatının detaylı metin incelemeleri ile sürmüştür. Bağdat
okulun en ünlü mantıkçısı, Organon’un kitapları ile birlikte mantık üzerine de birkaç giriş
niteliğinde inceleme yazan Farabidir (öl. 950).
136
Farabi’nin ölümünü takip eden elli yıl içinde, en etkili ifadesini İbni Sina’nın (öl.
1037) yazılarında bulan başka bir mantık geleneği ortaya çıkmıştır. İbni Sina felsefe açısından
Farabi’nin önüne geçip Aristoteles’ten sonra geldiği hâlde, onun kıyas sistemi
Farabi’ninkinden iki önemli yapısal noktada farklılaşmıştır. Daha sonraki mantıkçılar bu
geleneklerden birine sokulmuşlardır. İbni Sina’nın Aristoteles metnine yaklaşımı Farabi’nin
yaklaşımından farklıdır. O, bu metni açık hâle getirmek için sadece iyi bir yorum gerektiğini
düşünmüştür. İlişkili olduğu İslam felsefe teolojisinin ihtiyaçlarına uygun olan daha geniş
felsefi çerçevenin esnekliğinden dolayı İbni Sina’nın mantığı zamanla sonraki mantıkçıların
kendi sistemlerini alternatif olarak sundukları egemen sistem hâline gelmiştir.
İbni Sina felsefesinin ve mantığının başarısı ve hızla yayılması, bunu kendi fikri
canlılığına tehdit olarak algılayan egemen çevrelerin teolojisinden güçlü bir reaksiyon
görmüştür. İbni Sina’ya en açık ve etkili cevap ölümünden yarım yüzyıl sonra Ebû Hamid el-
Gazali (öl. 1111) tarafından verilmiştir. Daha Farabi zamanında mantığın Müslüman
bilginlere hukuki ve teolojik akıl yürütmelerde yardım edebileceğine ilişkin bir görüş
bildirilmiştir. Gazali bu savları kabul etmiş ve Hukuk İlkelerinin Özü adlı hukuk eserinin
başına mantık üzerine kısa bir inceleme eklemiştir. Gazali’den sonra da mantık dindar
muhalefetle karşılaşmaya devam etmiştir, ancak çeşitli ortaya konuşlarında Yunan felsefesine
karşı olan bilim adamları dahi, formel bir sistem olarak ele alınan mantığın itiraz edilemez
olduğunu kabul etmişlerdir.
Gazali’den sonra mantık Müslüman bilginler tarafından teoloji ve hukuk alanlarında

kullanılmak üzere düzenli olarak çalışılmıştır. Mantık aynı zamanda İbni Sina’nın ortaya
attığı daha derin formel ve felsefi sorulara ilgi duyan Müslüman bilginlerce çalışılmaya
devam etmiştir. Gazali bir çeşit eleştirel düşünme egzersizi olarak mantık çalışmayı
özendirerek mantık öğrencilerinin sayısını arttırmıştır, ancak onun mevcut mantık geleneğinin
canlılığı veya doğası üzerinde hiçbir etkisi olmamıştır. Arapça en ilginç mantık tartışmaları on
birinci yüzyılın sonlarından itibaren görülmüştür. İbni Rüşd’ün (öl. 1198) çalışmasında
doruğa ulaşan özellikle İspanya’daki bilimsel çalışmalar Bağdat Okulu geleneğini
sürdürmüştür. İbni Rüşd kendinden öncekilerin çalışmalarında birçok eksik gördüğü hâlde,
onun Aristoteles metinlerine esas ve dünyaca tutarlı anlamını verme projesi Bağdat okulu
yöntemlerinin bir uzantısıdır. Ancak başka yerde Aristoteles, mantıkçıların kendi sistemlerini
inşa ederken başvurdukları temel eksen olmayı kaybetmiştir. Bu görev değiştirilen,
genişletilen ve kısmen reddedilen İbni Sina’nın sistemi tarafından daha çok doldurulmuştur.
1350’lere kadar İslam dünyasında İbni Sina geleneği Farabi ve İbni Rüşdçü
geleneklere egemen olmuştur. İbni Sina’nın formel kıyasındaki sistematik problemler
hâlledilmiş sayılmıştır. Bu tarihe kadar, son zamanlara dek medrese müfredatında yer almayı
sürdüren metinler üretilmiştir. Bundan sonra yüzyıllar boyu, İslam dünyasında ileri mantık
araştırmaları devam etmiş, ancak İslam bilginlerinin bu araştırmaları sürdürebilme yolu her
zaman medrese metinleri olmuştur.
137
8.1. Organon’un Çevrilmesi
Grekçe-Arapça çeviri hareketi dönemi boyunca Organon iki asırdan uzun bir süre
birbirini takip eden bilim adamı nesillerince onların felsefi ve filolojik ihtiyaçlarına uygun bir
şekilde çevrilmiş ve birçok kez gözden geçirilmiştir. Sabit bir çeviri elde edilene kadar, ona
anlam kazandırma amacıyla antikçağın geç dönemlerindeki Yunan yazarları tarafından
yazılmış bir takım başka yorumlar da tercüme edilmiştir. Çevirmenlerin tarihçesi ve onların
Organon ve onunla ilişkili çalışmaları Arapçaya çevirme gayretleri dört aşamaya ayrılabilir.
Bunlar Süryanice çeviriler, ilk Arapça çeviriler, Kindî ve Huneyn başkanlığındaki çeviri
çevrelerince yapılan çeviriler ve daha sonraki revizyonlardır. Ancak bu süreç doğrusal bir
ilerleme sonucu Organon’un nihai ve tam şeklinin elde edildiği bir süreç değildir. Bu, farklı
teknik beceri ve felsefi önceliklere sahip birçok çevirmen tarafından yapılan çok daha
değişken bir süreçtir. İlk çevirilerden bazıları gelecek yüzyıllarda Arap mantıkçılarının
okudukları yazılar arasında kalıcı bir yer bulmuştur, oysa diğer çeviriler düzeltme ardına
düzeltmeye tâbi olmuşlardır.
8.1.1. Süryanice Çeviriler
Mantık eserlerinin ilk çevirmenlerinin birçoğu Süryani kiliselerinden birine mensup

Hristiyanlardı. Bunun nedeni bu kiliselerin yüzyıllar boyunca Organon’dan bir miktar mantık
öğretmeleridir. Bunlar altıncı yüzyılda İskenderiye müfredatında öğretilenden de az
öğretmişlerdir ve kendilerini Kategoriler, Yorum Üzerine ve Birinci Çözümlemeler’de
bulunan assertorik kıyas ile sınırlamışlardır. Farabi Süryani kiliselerinin bu noktada
durmalarını şöyle açıklamıştır: Hristiyanlar Roma’da ders vermeyi durdurmuşlardır, ancak
Hristiyan kral bunlara bakana kadar dersler İskenderiye’de devam etmiştir. Kardinaller
toplanmış, konsülde felsefe öğretiminin hangi bölümü kalmalı, hangi bölümü durmalı
hakkında karar vermişlerdir. Mantık metinlerinin assertorik kalıpların sonuna kadar
öğretilmesi, ondan sonra gelenlerin öğretilmemesi fikrine varmışlardır. Bu fikre varmalarının
nedeni daha sonraki bölümlerin Hristiyanlığa zararlı olduğu, oysa izin verdikleri önceki
bölümlerin dinlerinin yükselmesine yardımcı şeyler içerdiğidir. Böylece bu bölümler halk
eğitiminde kalmıştır; gerisiyle uzun zaman sonra İslam gelene kadar özel olarak
ilgilenilmiştir.
Altıncı yüzyıla kadar Süryani Hristiyanların giderek daha az Yunanca bilmeleri

Organon’un incelenmesi gereken her bölümünün ve ilgili mantık yazılarının Süryaniceye
çevrilmesini gerektirmiştir. Bu durumun sonucunda oluşan çeviri hareketinin en büyük
çevirmenlerinden biri Regayna’lı Sergius’dur (öl. 536). Onu Severus Sebokht (öl. yaklaşık
666) ve Balad’lı Athanasius (öl. 686) gibi önemli yorumcular takip etmiştir. Bu kişiler zor bir
görev olan Organon’u Semitik bir dile çevirme işine girişen ilk kişilerdendir. Ardı sıra gelen
Organon çevirileri hemem hemen her zaman daha önceki bir Süryanice çeviri vasıtasıyla
olmuştur.
138
8.1.2. İlk Arapça Çeviriler
İlk Halifeler ve Emeviler yeni fethedilmiş topraklarda mantık çalışmalarının ne

cesaretini kırmışlar ne de onları ileri götürmüşlerdir. Ancak 750’de Abbasi hükümdarlığı başa
gelmiş ve 756 yılına kadar imparatorluğun yeni başkenti olan Bağdat’ı kurmuştur. Birçok
nedenden dolayı, çeviri etkinliği Abbasi taht propagandasını ileriye taşımaya hizmet etmiş ve
bundan dolayı teşvik edilmiştir. Çeviri hareketi felsefedeki yaşayan Süryani pedagojik
geleneğinden, daha az ölçüde de Sasani geleneğinden yararlanarak başlamış, ancak kısa
sürede ortaya çıkardığı çevirilerin alanı ile niteliği ve bu eserlerin öğretilmesi ile
incelenmesine verilen enerji açısından her iki geleneği de aşmıştır. Aslında çeviriler kültürel
ihtiyaçlar doğurmuş ve bunları öyle bir şekilde karşılamışlardır ki bu çevirirler resmi Abbasi
desteğinden yoksun olarak varlıklarını sürdürmeye başlamışlardır.
Süryani Hristiyanlarının bu hareketteki önemine rağmen, Arapça yazılan ilk mantık

eserini İslam’a sonradan geçen bir Zerdüşt yazmıştır. 757’de politik nedenlerden dolayı idam
edilen İbnü’l-Mukaffa Kategoriler’in, Yorum Üzerine’nin ve Birinci Çözümlemeler’in birinci
bölümünün kısa bir özetini tercüme etmiş ve tüm eserin başına felsefenin önemi hakkında
kısa bir giriş ile beş tümeli ele aldığı kısa bir bölüm eklemiştir. İbnü’l-Mukaffa bu kısa ders
kitabını çeviren tek bilim adamı değildir, ancak bu kitabın orijinalini kimin yazdığına dair
kesin bir fikrimiz yoktur. Ancak kökeni ne olursa olsun, kategorileri kapsaması, assertorik
kıyas ile bitmesi ve İkinci Çözümlemeler’in bir kısmını içerecek şekilde genişlemesiyle bu
eser Süryani öncesi İskenderiye geleneğine aittir. Bu ders kitabı çıkar çıkmaz Topikler’in
çevirisi Halife Mehdi (öl. 785) tarafından komisyona havale edilmiş ve komisyon Nesturi
patriği Timothy I ile Süryanice aracı bir metinle çalışan Hristiyan bir kâtip olan Ebû Nafi
tarafından yürütülmüştür. Topikler’in tercüme edilme şekli genel olarak kullanılmaya
başlanmıştır. Bu ilk çevirilerde çalışan diğer bilim adamlarının arasında Halife’nin saray
astroloğu olarak çalışan Edessa’lı Theophilos (öl. 785) ile Harran’ın Melkite piskoposu
Theodore Ebû Kurre de (öl. 826) vardır. Bu bilim adamlarının bir bölümünü oluşturdukları
Hristiyan geleneği daha sonraki dönemde de devam etmiş ve Huneyn bin İshak (öl. 873),
İshak bin Huneyn (öl. 910) ve Ebû Bişr Mettâ’yı (öl. 940) da kapsamıştır. Dokuzuncu
yüzyıldan itibaren Hristiyan geleneğindeki birçok bilim adamı tercihleri gereği Arapça
yazmışlardır ve bu sadece çeviri anlaşmasının gereğini yerine getirmek için olmamıştır. Bu
bilim adamları arasında Yahyâ bin Adî ve Abdullah bin Tayyib (öl. 1043) de yer almıştır.
8.1.3. Çeviri Çevreleri

Çevirmenlerin nasıl çalıştırıldıkları tam olarak açık değildir. Edessa’lı Thoephilos gibi
birkaç tanesi doğrudan Halife tarafından işe alınmıştır. Çoğu saray mensuplarının ve zengin
patronların himayesinde olmuşlardır ya da sözleşmeli olarak projelerde çalışmışlardır. Bunlar
muhtemelen sadece gevşek şekilde bağlı gruplar oluşturmuşlardır. Aşağı yukarı 840’lara
kadar ilk ünlü çevirmenler çevresi Arapların ünlü filozofu Kindî’nin (öl. 873) ve onun
öğrencisi Serahsî’nin (öl. 899) etrafında oluşmuştur. Kindî ve Serahsî Müslüman olmalarına
rağmen meslektaşlarının çoğu Hristiyandır. Bu çevre günümüzde yeni Platonculuk’la
bağdaştırdığımız metinlerle ilgilenmişlerdir ve grubun bir üyesi olan İbn Nâ’imâ (yaklaşık
139
830) Sofistlerin Çürütmeleri Üzerine ile birlikte Plotinus’un Aristoteles’in Teolojisi’ni
çevirmiştir. Bu elbette Aristoteles’e ilgiyi dışlamamıştır ve Kindî’nin kendisi Organon’un bir
taslağını yazmıştır. Büyük ihtimalle bu çevre çok gevşek bir şekilde oluşturulmuştur ve
Kindî’nin Musul Piskopos’u İbnü’l-Bihrîz tarafından yapılan bir çeviriyi gözden geçirmesi
İbnü’l-Bihrîz’in bu çevrenin gerçekten bir parçası olduğunu göstermeyebilir. Aslında İbnü’l-
Bihrîz çeviri işini destekleyen zengin ailelerden biri olan Buhtişû ailesinin himayesindedir ve
Buhtişû ailesi Huneyn bin İshak’ın (öl.873) etrafında çalışan çevreyi desteklemiştir. Huneyn
Nestûrî meshebine ait bir Hristiyandır ve çevirmenlerin de en ünlüsüdür. Onun ve Kindî’nin
çalıştıkları tarihler örtüşmüş olmalıdır. O, oğlu İshak bin Huneyn (öl.910) ve öğrencileri
neredeyse tüm Organon’u çevirmişlerdir. Huneyn ve öğrencileri hazır olduğunda daha önceki
Süryanice çeviriler ile antikçağın sonuna ait Yunanca yorumları kullanmışlardır. Huneyn’in
başlıca ilgisi tıp olmuştur ve o Galen’e hayrandır; sonuç olarak o Galen’in tıbbi eserlerinin
yanı sıra birçok mantık eserini de çevirmiştir. Bunların arasında kıyas sayısı üzerine bir
inceleme olan Instituto Logica, Yorum Üzerine ile ilgili fragmanlar ve Kanıtlama Üzerine’nin
fragmanları bulunur. Galen Bağdat’taki mantık çalışmalarında Huneyn’den sonra bir veya iki
nesil boyunca egemen olmuş olabilir. Ancak sonunda bir reaksiyon baş göstermiştir ve ne
Farabi ne de İbni Sina Galen’in mantık çalışmalarına borçlu olduğunu bildirmiştir; fakat bu
onların Galen’in bazı fikirlerini paylaşmadıkları anlamına gelmez.
8.1.4. Gözden Geçirme Dönemi
Huneyn ve oğlunun etrafında çalışan bilimadamları grubunun etkinlikleri İshak’ın

ölümünden sonra devam etmiş ve bu etkinlikler bu metinlerle daha eleştirel ve felsefi bir
şekilde uğraşan Bağdat’taki yeni bir grup bilimadamının etkinliklerinin içine karışmıştır.
İskenderiye okulunun gerçek pedagojik çizgisini temsil ettiklerini iddia eden Ebû Yahya el-
Merezî onuncu yüzyılın başında Bağdat okulundaki aydınları eğiten bilimadamlarını
eğitmiştir: Ebû Mettâ bin Yunus (öl.940) ve Farabi (öl.950).
Farabi kendisinin bir Aristotelesci olduğunu iddia etmiş ve bu iddiada bulunurken

kendinden öncekilerden daha sert bir şey yaparak gerçek bir Aristotelesçi olarak görülmek
istemiştir. Bu Farabi’nin Süryani geleneğinden çok şey almadığı anlamına gelmez. Başka
şeylerin yanında, onun Bilimlerin Sıralanışı adlı eserinin mantık bölümünün kaynaklarına bu
gelenek aracılık etmiştir. Ancak Farabi bir mantıkçı olarak çalışmasında iki arzuya cevap
vermiştir. İlk olarak, bir Müslüman olarak tüm mantık girişimini diğer İslam disiplinlerinin
savunucularının da anlayacakları şekilde açıklama isteği duymuştur. İkinci olarak, giriş
niteliğindeki Süryani incelemelerinin orijinal Aristoteles metinlerini anlamaya engel
olduklarının gitgide farkına varmış ve bunu düzeltmek istemiştir. Farabi sık sık yaygın olan
yorumu bir kenara bırakarak Aristoteles metinlerinin eleştirel bir incelemesine başlamıştır.
Bu, meslektaşlarından bazılarını sinirlendirmiş olmalıdır ki onlar onun çalışmasının kalitesine
göre ona çok az atıfta bulunmuşlardır. Daha sonraki felsefe tarihçileri çevrilmiş metinlerle
ilişkisi ve bunlara karşı eleştirel tutumu ile tanınan Farabi’den önder bir filozof, ‘bir okulun
başı’ olarak söz etmişlerdir. Meslektaşı Ebû Bişr ile öğrencilerinden biri olan Yahya bin Âdî
(öl. 974) de tıpkı Yahya bin Adî’nin öğrencileri Ebû Süleyman es Sicistânî (öl. yaklaşık 990),
İbn Zurâ (öl. 1008) ve İbni Suvar gibi benzer şekilde seçkindirler.
140
İbni Suvar ile Organon’un çevirisi ve gözden geçirmesini tamamlanmıştır. İbni Suvar
Organon’a Bağdat yaklaşımının bir ürünüdür ve onun versiyonu çeviri ile yorumlama, filoloji
ile felsefe arasındaki bağın yakınlığına güzel bir kanıttır.
O zamanlardan kalma İbnü’n-Nedim (öl.995) adlı Bağdatlı bir kitap satıcısının 987’de
tamamlanmış İndeks adlı kataloğu elimizde bulunmaktadır. İbnü’n-Nedim, İbni Suvar’ı ve
onun üyesi olduğu okulun diğer üyelerini tanıyordu. İndeks, Organon’un farklı bölümlerini
çevirenler hakkında ve çevrilmiş olan onun üzerine yazılmış çeşitli Yunan yorumları
hakkında bilgi vermiştitr. Galen’in çalışmalarının yanında bu Yunan yorumları Theophrastus,
Porfiryus, John Philoponus, İskenderiyeli Stephanus, Ammonius, Themistius, Simplicius,
Iamblichus, Âlînûs ve belki de en önemlisi Afrodisyaslı İskender’in çalışmalarını içermiştir.
İndeks bize Organon’un İbni Suvar çevirisini oluşturan ortak girişimin doğası hakkında da
bilgi verir: kaba çeviriler, yorum, tartışma, gözden geçirilmiş çeviriler. Bu süreç zarfında
çevirmenler Organon’u çevirecek teknik sözcükler oluşturmuşlardır ki bu çevirmenlerin en
büyük başarılarından biridir. Bu teknik sözcükler ve farklı düzeltme seviyelerindeki çeviriler
güçlü felsefi tartışmalara yol açmış ve bu tartışmalar tarafından zenginleşmiştir. Birinci
Çözümlemeler’in Arapçası çok miktarda yorumlama maddesiyle ortaya çıkmıştır ve bu
maddelerin hepsi birbiriyle uyumlu değildir.
8.2. Farabi ve İbni Sina
Farabi (öl. 950) ve İbni Sina (öl. 1037) Orta Çağ İslam mantık tarihi oluştururken ele
alınması gereken en önemli iki yazardır. Bunlar Aristoteles ile birlikte kendilerinden önceki
felsefi seçeneklere karşı çıkmaları veya onlarla uyumlu olmalarına göre daha sonraki yazarlar
için üç temel referans noktasını oluşturmuşlardır. Hem İbni Sina hem de Farabi Aristoteles
külliyatının Bağdat çevirisine tercüme edilmiş yorumlar vasıtasıyla gelmişlerdir. Çalıştıkları
sürece kendilerini İslam dünyasında o zamana kadar felsefe yapmakta en azından sayıca
egemen olmuş Süryani Hristiyan ekseriyetten ayrı tutmaya çalışmışlardır. Bu işte İbni Sina
Farabi’yi saygıdeğer atası olarak izlemiştir. İbni Sina Farabi’den birçok noktada, özellikle
mantıkta ayrıldığı hâlde, onu izlediği doğrudur. İbni Sina’nın Farabi’ye Aristoteles felsefesi
tarihinde rakipsiz bir yer vermesiyle ve onun Aristoteles sistemini yeniden düzenlemesiyle
İslam dünyasında gerçekten doğallaştırılmış bir mantık geleneği başlamıştır.
Farabi hakkında fazla bir şey bilmiyoruz. O doğuda bir yerde, muhtemelen
Maveraünnehir’de yaklaşık 870’de doğmuştur. Bir tarihte Bağdat’a göç etmiş ve muhtemelen
orada Yuhanna bin Haylan ile Birinci Çözümlemeler’in sonuna kadar mantık çalışmıştır. Bu
el-Muktedir’in hükümdarlığı zamanında, yani 908 ile 932 arasında olmuştur. 942 sonlarına
doğru Bağdat’tan ayrılıp Suriye’ye gitmiş ve Şam ile Halep’te çalışmıştır. Yaşamının sonuna
doğru Mısır’ı ziyaret etmiş, daha sonra Suriye’ye dönmüş ve Şam’da 950 veya 951’de
ölmüştür. Elde kalan eserlerinin çoğu mantık üzerinedir veya eserlerinin ana teması mantıkla
ilgilidir.
Buna karşılık İbni Sina hakkında oldukça çok şey biliyoruz. 980’den bir süre önce
Buhara’da doğan İbni Sina yaşamının ilk yirmi yılını felsefe çalışarak geçirmiş ve bunun
çoğunu öğretmensiz olarak yapmıştır. Vatanında karışıklık ile karşılaşınca bir eyaletten
141
diğerine gitmiştir: Buhara’dan Harezm’e, birkaç yıl sonra Cürcan’a, oradan Rey’e,
Hemedan’a ve sonunda İsfahan’a. Bu yerlerin her birinde tıbbi ve yönetimsel becerileri ile
kendisini desteklemiştir. 1037’de geride çoğu mantık ile ilgili büyük bir eserler külliyatı
bırakarak ölmüştür.
8.2.1. Aristoteles Geleneğine Yaklaşımlar
Farabi ve İbni Sina’nın mantığa yaklaşımları daha geniş olan Aristoteles geleneğine
olan yaklaşımlarınca belirlenir. Her biri Aristotelesciliğe kendi yaklaşımını netleştirmek
amacıyla tasarladığı kısa bir metin kaleme almıştır.
8.2.1.1. Farabi’nin Yaklaşımı
Farabi Bağdat’ta yaklaşık 900 yılında hocası Yuhanna bin Haylan ve kendinden büyük
meslektaşı Hristiyan Ebû Bişr Matta ile başlayan bir hareketin parçasıdır. Farabi felsefi
kökenini Felsefenin Görünüşü Üzerine adlı kısa bir makalede tanımlamıştır; bu makalede
hocaları ile kendisinin İskenderiye okulu mezunu Aristotelesçiler olduklarını iddia etmiştir ve
makalede bu okulun Bağdat’a geçişinin izini de sürmüştür. Eğer Bağdat rönesansının
temelleri İskenderiye ile bağlantısı bulunmayan İskender ile Themistius ise İskenderiye
geleneğinin devamı hakkında konuşmak sadece Farabi’nin felsefe tarihi taslağında anlamlı
olur. Bu taslağa göre tüm Yunanlı Aristotelesciler, İskenderiye’deki efsanevi Aristoteles
okulu ile manevi bağlarının kuvvetine göre İskenderiye geleneğinin temsilcileri olarak
nitelendirileceklerdir. Farabi bir kopukluk döneminin ardından gerçek, kelimesi kelimesine
bir Aristotelesciliği bilinçli olarak canlandırmaya çalışmıştır. Hatta o bunu Kindî ve çevresine
veya nevi şahsına münhasır Muhammed bin Zekeriyya er-Râzî’ye hiç değinmeden yapmıştır.
Farabi açıkça bu filozofları problemin parçaları olarak görmüştür.
Farabi’nin birçok formülasyonunun arkasındaki diğer bir neden onun bir İslam
toplumunda çalıştığının bilincinde olmasıdır. Farabi’nin Bağdat’ta çalıştığı ve ders verdiği
dönemde çeşitli İslam disiplinleri klasik ifadelendirmelerini kazanıyorlardı. Farabi hem
felsefeyi tarihi iddialarında İslam disiplinlerine benzetmeye hem de onun bu disiplinlere
faydasını ve tamamlayıcılığını açık hâle getirmeye çalışmıştır.
8.2.1.2. İbni Sina’nın Yaklaşımı
İbni Sina da Farabi kadar tutkulu bir Arisotelesciydi, ancak onun Aristotelesciliği
farklı şekillerde oluşturulmuş ve uygulanmıştır. İbni Sina Farabi’yi eski büyük filozoflardan
saymış ve Yunan okullarının bazı üyelerini ondan daha aşağı konumlara yerleştirmiştir; daha
sonraki yaşamındaki eserinin bir yerinde şöyle yazmıştır: “...[Ben] [Afrodisyaslı] İskender,
Themistius, John Philoponus ve bunlar gibi kişilerle meşgulüm. Ebû Nasr el-Farabi ise takdir
edilmelidir ve diğerleriyle aynı seviyede tutulmamalıdır. O atalarımızın en mükemmelidir.”
İbni Sina’nın Farabi’ye saygısı Süryani Hristiyan filozoflara duyulan açık bir
aşağılama ile birleşmiştir. İbni Sina’nın öğrencilerinden biri anılarında İbni Sina’nın İbni
Suvar (ki onun Organon versiyonu modern bilim adamları için çok önemlidir) ve
142
arkadaşlarını “belirli kitapların [geleneksel] aktarımlarına diğerlerinden daha yakından bağlı
kaldıklarından, çalışma alanlarının çok dar olduğundan dolayı” küçük gördüğünü
hatırlamıştır. Bu insanlar gevşemişler ve mantığı tamamen dışlayarak, kolay uğraşılabilir
olduğunu düşündükleri şeyle tatmin olmuşlardır. Kıyasları ise tamamen dışlamışlar ve onlara
sadece o gün değil, uzun süredir hiç önem vermemişlerdir. Bu kişiler kıyas formlarına da hiç
önem vermemişlerdir. Onları ele aldıkları zaman doğru yoldan sapmışlardır, çünkü bu kişiler
hiçbir zaman onlarla uğraşma alışkanlığını elde etmemişlerdir ve hiçbir zaman bir kıyas
alışkanlığı geliştirmek için problemlerin detaylarını analiz etme zahmetine katlanmamışlardır.
Buna karşılık onların tek dayanağı kurallara bağlı olmayan fikirlerdir. Ancak İbni Sina’nın
Farabi’den daha önemli farkı Aristotelesciliğini uygulamasındadır. Farabi felsefe eğitiminin
hikâyesini kendisini bir okula ve onun eğitim geleneğine bağlayarak oluşturmuşken İbni Sina
kendi eğitim hikâyesini kendisini herhangi bir eğitim geleneğinden ayırarak oluşturmuştur.
Otobiyografisinde kendisini sezgi yoluyla başarılı olan kendi kendisini yetiştirmiş bir kişi
olarak göstermiştir. Bundan dolayı, otobiyografinin bakış açısı hiçbir okul geleneğine ait
olamayan, gerçekliği kendi sezgisi sayesinde kuran, bu bakımdan Aristoteles’i geçmese de
ona eşit olan ve Aristoteles tarafından sınıflandırıldığı şekliyle felsefi bilimleri ortaya çıkaran
gerçekliğin bağımsız kanıtının kendisini gerçekliğin bu daha kesin şeklini öğretme ve
diğerlerinin felsefi başarılarını değerlendirme durumuna sokan bir filozofun bakış açısıdır.
Önemli olan sezgi öğretisinin etkisinin İbni Sina’yı Aristoteles külliyatına göre
Farabi’den farklı yere koymasıdır. İbni Sina’nın metinde çözümü zor bir durumla
karşılaştığında yolunu bulmak için yorumlama stratejilerine başvurması gerekmemiştir.
Aslında, Şifâ adlı eseri boyunca Aristoteles’in sunumunu motive eden birleşmiş görüşü
çözdüğüne inanmıştır ve bu onun Birinci Analitikler’in sistemini atlamasına, dönüştürmesine
ve ona ekleme yapmasına izin vermiştir.
8.2.2. Farabi ve Mantık İncelemesi
Farabi’nin Aristoteles’e tavrı zamanla daha açık hâle gelmiş ve bu nedenle onun fikri
bir eserden diğerine değişmiştir. Farabi’nin de fikrini değiştirecek birçok fırsatı olmuştur:
neredeyse yarısı esasen mantığa atıfta bulunan birçok eser yazmıştır. Bazı yerlerde yaptığının
geri kalan kısmıyla tam uyum sağlamayan mantık öğretisinin anlaşılamamış bölümleri
bulunur. Hatta bir mantık incelemesinden bir sonrakine bazı terimlerin daha kesin olarak
kullanıldığı, diğerlerinin atıldığı ve öğretilerinin projesinin her bir bölümüyle ilişkisi
kuruldukça bunların netleştirildiği görülür. Farabi İslam toplumunda bir Müslüman olarak ve
Aristoteles metinlerinin gerçek anlamını geri kazandırmayla meşgul bir Aristotelesci olarak
İskenderiye’nin özet geleneğinde yazmıştır.
Farabi’nin birçok çalışması, özellikle uzun yorumları kaybolmuştur. En önemlisi

Birinci Çözümlemeler Üzerine Uzun Yorum’un ilk bölümü elimizde yoktur, ancak bu eserin
yeterli bölümü İbni Sina ve İbni Rüşd’deki alıntılardan yeniden yapılandırılabilir. Yorum
Üzerine’ye yazılan uzun yorum ile Organon’un diğer kitapları üzerine yazılan daha kısa
yorumlara sahibiz; mantığın tartışılan ana konu olduğu birçok esere sahibiz.
143
8.2.2.1. Mantık ve Dil
Farabi kendi mantık tanımını mantığı dilbilgisi ile karşılaştırarak vermiştir.

Dilbilgisinin mantık ile karşılaştırılması alışılmamış bir şey değildir – Orta Çağ batı ‘trivium’
geleneğinde dilbilgisi mantık ve retorik ile dolaylı olarak karşılaştırılır – ancak Farabi’nin
Bağdat’ındaki olaylar bu türden bir karşılaştırmayı özellikle kaçınılmaz hâle getirmiştir.
Farabi’nin kendisinden büyük meslektaşı olan Ebû Bişr Matta, dilbilgisi olduktan sonra
mantık gibi bağımsız bir konunun bilimsel uygulanabilirliğinden şüphe duyan bir dilbilgisi
bilgini olan Ebû Sa’id es-Sirâfî (öl. 978) tarafından yönlendirilmiştir. Ardından gelen mantığı
ele alış biçimleri, mantığa dilbilgisinden ayrı, ancak onu tamamlayıcı bir görev bulmaya
çalışmışlardır. Farabi Mantık Üzerine Giriş Risale’sinde şöyle yazmıştır: “Amacımız rasyonel
yetimizi hata olasılığı olan yerde doğru düşünmeye yönelten şeyleri içeren ve zihnin bir sonuç
çıkaracağı yerde hataya karşı tüm emniyet tedbirlerini gösteren bilim olan mantık bilimini
araştırmaktır. Dilbilgisi biliminin dile göre konumu neyse mantık biliminin de zihne göre
konumu odur ve tıpkı dilbilgisi biliminin insanlar arasındaki kendisinin onun için yapılmış
olduğu dili düzelttiği gibi, mantık bilimi de zihni hata olasılığı olan yerde sadece doğru olanı
akıl edecek şekilde düzeltir. Böylece dilbilgisi biliminin dile ve ifadelere olan ilişkisi mantık
biliminin zihne ve zihni varlıklara olan ilişkisi gibidir. Dilbilgisi nasıl dilde ifade yöntemine
ilişkin hata olasılığı olan yerde dilin mihenk taşıysa, mantık bilimi de zihni varlıklara ilişkin
hata olasılığı olan yerde zihnin mihenk taşıdır. Böylece dilbilgisi belirli dillerde ifadelerin
kullanılması ile ilgilenir, oysa mantık tüm insanlara ortak olan anlamların kullanılması ile
ilgilenir.” Farabi’nin genel fikri, zihinsel varlıkların farklı sözlerle kıyaslanabilme sınırı
özellikle İbni Sinatarafından tartışılmasına rağmen Bağdat’taki meslektaşları arasında kabul
görmüştür.
8.2.2.2. Bağlam Kuramı
Giriş Risalesi’nde Farabi mantığını İskenderiye geleneğinden aldığı bağlam kuramı

olarak bilinen kurama göre sunmuştur. Böylece o Kategoriler, Yorum Üzerine ve Birinci
Çözümlemeler’in konuşmanın tüm alanlarında genel uygulamaya sahip olarak, Organon’ un
takip eden beş kitabından her birini de sadece belirli bir konuşma şekli için özellikle faydalı
olarak görmüştür. Bağlam kuramına göre, farklı epistemik düzeylerdeki öncüllere sahip
kıyaslar ayrı söylem alanları oluştururlar ve kanıtlayıcı felsefe, diyalektik, sofizm, hitabet
veya şiire ait olabilirler. Yani, kıyas her konuşma alanının incelenmesine katkı sağlar. Kıyas
ya başkasıyla konuşurken ya da bir kişi aklına bir şey getirirken kullanılır. Felsefi söyleme
kanıtlayıcı denir. Bu söylem, belli bilgi veren şeylerdeki gerçeği öğretmeye ve açıklamaya
çalışır. Diyalektik söylem bilindik ve ünlü şeylerde muhatabın üstesinden gelmeye çalışır.
Sofizm söylemi, görünürde bilindiği düşünülen ancak bilinmeyen şeylerde sözde bir zafer ile
muhatabın üstesinden gelmeye çalışır. Amaç muhatap ve dinleyicileri hataya, değiştirmeye ve
aldanmaya sürüklemektir. Konuşmacı da erdem ve bilgi sahibi olmadığı hâlde, kendisinin
öyle olduğu görüşünü ortaya çıkarmalıdır. Hitabet söylemi dinleyicinin ruhunu kesinliğe
ulaşmadan kısmen tatmin eden şeyle tatmin etmeye çalışır. Şiir söylemi nesneyi temsil
etmeye ve onu konuşmada ileri sürmeye çalışır, tıpkı heykel sanatının farklı türden hayvanlar
ve diğer nesneleri bedensel iş gücü sonucu temsil ettiği gibi. Şiir sanatının diğer kıyas
144
sanatlarıyla ilişkisi heykelin diğer pratik sanatlarla ilişkisi ve satranç oynamanın orduları
hünerli bir şekilde idare etme ilişkisi gibidir. Bağlam kuramı onu oluşturan ‘konuya’ göre
söylemin bir bölümüne dayanır – bu konunun bölümleri tartışmaya açılmıştır ve Farabi dahi
bir metinden bir sonrakine fikrini değiştirmiştir. Ancak söylemin özdeksel görünümleri
bölünmüştür, sonuçta oluşan bölümlerden her biri ruhun yetilerinden biri ile ilişkilidir ve tam
olarak sadece psikolojik ve epistemolojik öğretilerin bir ele alınışı ile birlikte açıklanabilir.
Kıyasın söylemin değişik alanlarının incelenmesine katkısının sınırı da tartışılmıştır ve İbn
Sinâ hitabet veya şiirin formel olarak kıyas olarak ele alınabilirliğine kuşku duyar. Bağlam
kuramı ve onun değişimleri her incelemede her zaman aynı yapıyı dikte etmeseler de on
yedinci yüzyıla kadar mantık el kitaplarında bir öğe olmaya devam etmiştir.
8.2.2.3. Çıkarımların Kıyas Olarak İncelenmesi
Farabi’nin eserlerinde birçok Arapça mantık metninde görülen başka bir özellik daha
vardır: ilk kez Aristoteles tarafından yapılan bir girişim olan tüm geçerli çıkarım formlarının
bir şekilde kıyasla ilişkili olduklarını gösterme girişimi. Mantık ile dilbilgisinin dilde farklı
ancak birbirini tamamlayıcı ilgileri olduğu iddiası gibi, kıyasın yapısının da diğer çıkarımların
yapısını anlamada önemli olduğu iddiası Müslüman hukukçu ve teologlara yöneltilmişti. Bu
amaçla Farabi’nin yazdığı ilk ilgili metin Teologların Yaptığı Akıl Yürütme Üzerine Kısa Bir
İnceleme’dir. O, bu metinde teologların çıkarımları ile hukukçuların analojilerini antik
düşünürlerin öğretileri ile uyum içinde mantık kıyasları şeklinde yorumlamıştır. Bu metinde
bu paradigmanın, yani Müslüman teologlar tarafından kullanılan ‘görünenden görünmeyene
akıl yürütme’ denilen çıkarımın ve ‘hukuksal çıkarımın’ incelemeleri yer alır. Farabi ikinci
kalıp çıkarımı birinciye indirgemiş ve üçüncü kalıp çıkarımın bir takım hitabi çıkarım
teknikleri içeren detaylı bir incelemesini vermiştir. Bu aslında ünlü bir Müslüman hukuk
bilgini olan Ebu Hamid el-Gazali tarafından mantığın faydalı olarak kabulüyle sonuçlanan bir
akım başlatmıştır. Bu aynı zamanda sonradan gelen mantık kitapları yazarlarını kitaplarının
en azından bir bölümünü çıkarım-formlarının kıyasa indirgenmesine tahsis etmelerine yol
açmıştır. Bu İslam topluluğundaki Müslüman bilginlerin mantığın yerine itiraz ettikleri bu
erken dönemden taşınan bir yansımadır.
8.2.3. İbni Sina ve Mantık İncelemesi
İbni Sinauygun bir mantık görüşünün ve ifadesinin sabit hâline ancak orta yaşında
varmıştır. Farabi gibi, eserinin büyük bölümü mantığa ayrılmıştır. Doğrudan Aristoteles
metinleri üzerindeki yorumlarına sahip olmasak da, İbni Sina’nın büyük felsefe eseri Şifa’nın
tümü elimizdedir. Şifa’nın ilk kitabı Porfiryus’un İsagoji’sinin konusunu ele alır ve ardı sıra
gelen sekiz kitabın her biri Organon’un İskenderiye düzenlemesinin bölümlerinin her birinin
konusunu kapsar. Birkaç tane daha kısa yorumu vardır. Bu kısa yorumlardan ikisi olan En-
Necât ile El-İşârât ve’t-Tenbîhât bu sistemi Şifa eserinde gördüğümüz tüm kapsamlılığı ile
sunmuştur; oysa üçüncüsü olan Dânişname’i Âlâî’de çok basit bir sistem sunmuştur. İbni
Sina’nın kitapları daha sonraki yazarlar için paradigmalar olarak önem kazanmıştır. Örneğin,
Ebu’l Barakât el-Bağdâdî felsefe eserini Şifa üzerine modellemiştir. İbni Sina’nın eserlerinin
145
en önemlisi el-İşârât’tır. Zor ve üstü kapalı yazım tarzından dolayı bu eser birçok yorumun
konusu olmuştur.
8. 2.3.1. Farabi Öğretisinin Reddi
Mantığı tanımlamada İbni Sina Farabi’den farklılaşmıştır. İbni Sina mantığın insanın
düşünmede yoldan çıkmasını önleyici kural koyucu bir alet olduğunu kabul etmiştir. Ancak o
mantığı Farabi gibi betimlememiştir. O şöyle demiştir: “Bazılarının dediği gibi, ‘Mantığın
konusu, ifadeler anlam taşıdığı sürece, ifadelerle ilgili spekülasyondur.’ demekte bir marifet
yoktur. Mantığın konusu gerçekten bu şeyler tarafından ayırt edilmediğinden ve bunların
onun konusu olmasına imkân olmadığından, bu türden kişiler gevezelik ediyorlar ve
kendilerini aptal olarak gösteriyorlar.” Bunun bir nedeni İbni Sina psikolojisinde, bir takım
ayrık ifadeler olarak dil aklın işlemleri için gerekli değildir, o sadece tesadüfi olarak
insanların takip etmesi gereken yoldur. Sadece tanımların içinde gözlemleneceği mantığın saf
düşünme yoluyla öğrenilmesi mümkün olsaydı, o zaman bu yeterli olurdu.
8. 2.3.2. Farabi Öğretisinde Değişiklikler
İbni Sina Farabi’den mantığın anlam belirten ifadelerle ilgilenmediğini savunmada

farklılaşmıştır. İbni Sina’ya göre mantık daha ziyade anlamları sınıflandıran anlamlarla
ilgilenir – mantık bir önermenin öznesiyle onun belirttiği anlam açısından değil, bir özne
terimi olarak ilgilenir. Bu öğreti, mantığın konusunun ikinci anlam olduğu ünlü öğretidir.
Mantığın konusu birinci anlamlara dayanan ikinci anlamlardır. İkinci anlamlar bilinenden
bilinmeyene varmada faydalı oldukları kadarıyla mantığın konusudur, yoksa hiç maddeye
ilişik olmayan ya da cismani olmayan maddeye ilişik olan zihinsel varlığa sahip düşünceler
oldukları kadarıyla değil. Bu şekilde İbni Sina mantığı yukarıda belirtildiği gibi sadece kural
koyucu bir alet olarak değil, kendi konusu olan - ki bu ikinci anlamlardır - bağımsız bir bilim
olarak da tanımlayabilmiştir. İbni Sina Farabi ile başka bakımlardan da karşılaştırılabilir.
Geleneklere bağlılık bakımından, İbni Sina Süryani Hristiyanlarn mantık yazılarıyla ilişkiyi
kesmede Farabi’den daha samimidir. İbni Sina Kategoriler’in Organon’un içinde
yeralmasının uygunluğu tartışmasında Farabi’yi tekrarlamıştır ve onun sadece diğer mantık
metinlerinin içinde ele alınmasına karar vermiştir. Ona göre bunun kıyası anlamaya bir
faydası yoktur: “Mantık öğrencisi ona basit terimler hakkında söylediklerimizi öğrendikten,
isim ve fiili öğrendikten sonra önermeler ile bölümlerini, kıyasları, tanımlar ile çeşitlerini,
kıyas konularını, kanıtlayıcı ve kanıtlayıcı olmayan terimler ile onların cins ve türlerini
öğrenebilir, on kategoriyi bilmese de. Diğer taraftan Süryani Hristiyanlar ve Farabi gibi, İbni
Sina çalışma hayatının başında bağlam kuramını kabul etmiştir; ancak daha sonra ondan vaz
geçmiştir
146
“Organon’un Çevrilmesi”, “Farabi ve İbni Sina” başlıklı konuları öğrendik.
147
Bölüm Soruları
1. Aşağıdakilerden hangisi Orta Çağ Arap dünyasında Aristoteles’in mantık

alanında en çok ilgi gören eseridir?
a) Metafizik
b) Organon
c) Yasalar
d) Retorik
2. Aşağıdakilerden hangisi Bağdat okulunun en ünlü mantıkçısıdır?
a) Farabi
b) İbni Sina
c) Gazali
d) İbni Rüşd
e) Ebû Hamid
3. 1350’lere kadar İslam dünyasında egemen olan felsefi gelenek hangisidir?
a) Farabi geleneği
b) İbni Sina geleneği
c) Gazali geleneği
d) İbni Rüşd geleneği
e) Ebû Hamid geleneği
4. Aşağıda Gazali ile ilgili verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?
a) Gazali’den sonra mantık teoloji ve hukuk alanlarında kullanılmak için

çalışılmıştır.
b) Gazali’nin mantık geleneğini canlandırmada etkisi olmamıştır.
c) Gazali döneminde mantık öğrencilerinin sayısı artmıştır.
d) Gazali mantığı bir çeşit düşünme egzersizi olarak görmüştür.

148
e) Gazali, Aristoteles metnine sadece metni açık hâle getirmek için yorumlamak
amacıyla eğilmiştir.
5. Aşağıdaki Aristoteles eserlerinden hangisi Süryanice çeviri faaliyetleri

tarafından ele alınmamıştır?
a) Kategoriler
b) Yorum Üzerine
c) Yüklemler
d) Topikler
e) Birinci Çözümlemeler
6. Aşağıdakilerden hangisi Organon’u Semitik dile çevirenlerden biridir?
a) Halife Mehdi
b) Timothy I
c) Severus Sebokht
d) Edessa’lı Theophilos
e) Ebû Kurre
7. Aşağıdakilerden hangisi Organon’u Arapçaya çeviren kişilerden biri değildir?
a) Regayna’lı Sergius
b) Huneyn bin İshak
c) İshak bin Huneyn
d) Yahyâ bin Adî
e) Edessa’lı Theophilos
8. Aşağıdakilerden hangisi Farabi’nin eserlerinden biri değildir?
a) Yorum Üzerine’ye yazılan uzun yorum
b) Kanıtlama Üzerine
c) Birinci Çözümlemeler Üzerine Uzun Yorum
d) Teologların Yaptığı Akıl Yürütme Üzerine Kısa Bir İnceleme

149
e) Felsefenin Görünüşü Üzerine
9. Aşağıdakilerden hangisi Organon’un Yunan yorumları aşağıdaki bilim

adamlarından hangisinin çalışmasını içermez?
a) İskenderiyeli Ammonius
b) İskenderiyeli Iamblichus
c) İskenderiyeli Simplicius
d) Afrodisyaslı İskender
e) Edessa’lı Theophilos
10. Aşağıda Huneyn ile ilgili verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?
a) 11. yüzyılda yaşamıştır.
b) Galen’e hayrandır.
c) Babası, kendisi gibi çevirmen olan Huneyn Bin İshak’tır.
d) En çok ilgilendiği alan tıptır.
e) Çevirdiği eserler arasında Yorum Üzerine vardır.
Cevap Anahtarı
1)b, 2)a, 3)b, 4)e), 5)d, 6)c, 7)a, 8)b, 9)e, 10)a
150
9. RÖNESANS’TAN SONRA MANTIK
151
“Hümanizm Akımı”, “16. Yüzyılda Mantık”, “Doğa Biliminin İlerlemesi ve Mantık

ile Matematiğin Ayrılması”, “17. Yüzyılda Mantık”, “Port Royal Mantığı” başlıklı
konularımızı öğreneceğiz.
152
153

edileceği veya
geliştirileceği
Rönesans’tan Sonra Mantık Rönesans’tan sonra mantık Okuma
çalışmaları ile ilgili temel
bilgiler
154
Anahtar Kavramlar
• Rönesans
• Mantık
• Hümanizm
• Doğa Bilimleri
• Port Royal
155
Giriş
Orta Çağ ile sonraki dönem arasında keskin bir ayrım yoktur. 15. yüzyılın ortası ile 19.
yüzyılın ortası arasındaki 400 yılda birçok ders kitabı yazıldığı hâlde yeni ve iyi bir şeyi
birlikte barındıran eserler çok azdır. 17. yüzyılın sonunda çoğu üniversitede ders müfredatı iki
veya üç yüzyıl öncesinin aynıdır. Orta Çağdaki gibi o zaman da mezun olmadan önce
münazaralara katılmak gereklidir. Bundan dolayı, günlük akademik Latincede münazara dili
yaygındır.
15. yüzyılda mantık ilk kez değer kaybına uğramıştır ve artık birinci sınıf zihinlerin
ilgisini çekmemektedir. Rönesans bilginleri mantığın edebiyatla karşılaştırıldığında itici
olduğunu düşünmüşlerdir. Mantıktaki bozulma eğiliminin en ünlü mantıkçısı Petrus
Ramus’dur. Aristoteles Gözlemleri eserinde Aristoteles’i belirsizlikle suçlamış ve bu
görüşünden dolayı çok düşman kazanmıştır. İlk Fransızca mantık kitabı olan Dialectique’I
yazmıştır. Zabarella ise Ramus’un aksine Aristoteles’e değer vermiştir. En önemli katkısı
birleştirici (sentetik) ve ayrıştırıcı (analitik) yöntem ayrımı tartışmasıdır.
Rönesans döneminde modern fizik (örneğin, Galileo fiziği) ilerlemiştir. Mantık bu

dönemde başlangıcında birleştiği matematikten ayrılmıştır. ‘Operasyon’ (işlem) ve ‘kalkülüs’
sözcükleri günümüze bu dönemden kalmıştır. Francis Bacon Novum Organum eserinde yeni
bir buluş yöntemi geliştirmeye çalışmıştır. Rene Descartes da Metot Üzerine Konuşma ile Aklı
Yönetme Kuralları adlı eserlerinde buluş kuralları ortaya koymaya çalışmıştır. Bacon ve
Descartes’ın etkisi filozofları yeni buluş metodolojisi bilimine yönlendirmiş, mantık tekrar
unutulmaya terkedilmiştir.
17. yüzyılın ünlü filozofları formel mantıkla ilgilenmedikleri hâlde birçok ders kitabı
vardır. Bu kitapların en önemlisi Antoine Arnauld ve Pierre Nicole’ün yazdıkları La Logique
ou L’Art de Penser’i (Mantık ya da Düşünme Sanatı) adlı kitaptır. Onların mantık görüşlerine
Port Royal Mantığı denilmiştir. Bu filozoflar Descartes’ı takip etmişlerdir ve asıl ilgileri açık
anlatım olmuştur. Doğa biliminde deneyin rolüne anlayış göstermemişler ve tümevarımın
güvenilir olmadığını belirtmişlerdir. Bilimsel çalışmayı aklı mükemmelleştirmeye yardım
etmediği sürece yararsız görmüşlerdir. Sağduyu ve sağlam muhakemenin, bilimlerden elde
edilen teorik bilgiden çok daha değerli ve önemli olduğunu bildirmişlerdir. Bu mantığın en
önemli katkısı içlem ve kaplam arasındaki ayrımdır.
156
9.1. Hümanizm Akımı
Orta Çağ ile daha sonraki dönem arasında keskin bir ayrım yoktur. İspanya’lı Peter’in
ders kitabı Summulae Logicales on yedinci yüzyılda hâlâ okunmaktadır. Örneğin bu, 1605’de
Paris’de Gymnasium Speculantium adıyla öğrencilerin kullanımları için basılan bir felsefe
antolojisinde yer almıştır. 1618’de Oxford’lu Robert Sanderson da Logicae Artis
Compendium (Mantık Bilimi İncelemesi) eserinin bir bölümünü suppositio terminorumu
(varsayım terimlerini) açıklamaya ayırmıştır. Açıklaması kısadır ve iyi bir şekilde dile
getirilmemiştir, ancak tüm önemli ayrımlara değinmiştir ve önemlidir, çünkü Compendium on
dokuzuncu yüzyıla kadar İngiliz üniversitelerinde okutulmaya devam etmiş ve 1841 gibi geç
bir tarihte tekrar basılmıştır. Terimlerin dağılımı bahsi haricinde, suppositio (varsayım)
öğretisi on yedinci yüzyılın sonundan önce yeni yazılan ders kitaplarından kalkmıştır, ancak
H. Aldrich’in 1691 yılına ait Artis Logicae Compendium kitabında consequentiae formales
(formel hipotetik önerme) ile consequentiae materiales (özdeksel hipotetik önerme) arasındaki
ayrım ile sophismata (sofizm) ile insolubilia (çözülemeyen) terimlerinin kısa bir açıklaması
hâlâ yer almaktadır. Hatta bu kitap on dokuzuncu yüzyılın ikinci yarısına kadar kullanımda
kalmış ve 1862’de Mansel’in notlarıyla birlikte yeniden basılmıştır. Ancak Sanderson
yazmadan çok önce Orta Çağ geleneğine ve hatta mantığa saldırılar olmuştur. Bu konu
üniversitelerin temel eğitiminde kaldığı hâlde, artık birçok birinci sınıf zihnin ilgisini
çekmemektedir. On beşinci yüzyılın ortası ile on dokuzuncu yüzyılın ortası arasındaki dört
yüz yılda bu nedenle çok sayıda ders kitabı olmasına rağmen yeni ve iyi bir şeyi birlikte
barındıran eserler çok azdır.
On altıncı yüzyılın kitapları arasında Thomas Wilson’un The Rule of Reason (Aklın
Kuralı) (1551), Raphe Lever’in The Arte of Reason, rightly termed Witcraft (Akıl Bilimi,
doğru ifadeyle Akıl Becerisi) (1573) ve Thomas Blundeville’in The Arte of Logicke (Mantık
Bilimi) (1599) konuyu İngilizce sunan ilk kitaplardır.
On yedinci yüzyılın sonunda çoğu üniversitede ders müfredatı en azından şekil

bakımından iki ya da üç yüz yıl öncesinin aynısıdır ve Orta Çağda olduğu gibi o zaman da
mezun olmadan önce münazaralar gereklidir. Birçok mantık öğrencisi için bunlar hiç
şüphesiz, hünerlerini sergileyebildikleri başlıca fırsatlardır. Bundan dolayı, münazara
jargonunun bir kısmının günlük akademik Latincede yaygın olması şaşırtıcı değildir. Bunun
en önemli örneklerinden biri implicat (içerir) sözcüğünün implicat contradictionem (çelişki
içerir) teriminin bir kısaltması olarak kullanımıdır. Felsefe tartışmasında her katılımcının
isteği karşı tarafın savının saçmaya indirgenebileceğini göstermektir ve bu yöntem o kadar iyi
bilinmektedir ki sonunda ‘saçma olan’ dediğimiz yerde quod implicat demek herkesin
anlaması için yeterli olmuştur. Üniversite eğitimi almamış olan Spinoza dahi, bir Yahudi
olarak bu uygulamaya aşinadır ve 1662’de De Intellectus Emendatione adlı eserinde ve
1663’de Cogitata Metaphysica adlı eserinde implicat contradictionem teriminin kısaltması
olarak implicat terimini kullanmıştır.
Mantığın saygınlığına ilk darbe hümanistlerden ya da Rönesans’ın, yani on beşinci

yüzyılın klasik bilim adamlarından gelmiştir. Skolastisizme ve özellikle Orta Çağ mantığına
157
itirazları bunun herhangi bir noktada yanlış olduğuna değil, daha çok yeniden keşfedilen İlk
Çağ edebiyatı ile karşılaştırıldığında stil olarak kaba ve içerik olarak da itici olduğunadır.
Lucretius’un yeni keşfedilen şiiri De Rerum Natura’yı okumak veya Yunanca öğrenip
Platon’u incelemek yerine, proprietates terminoruma (terimlerin özelliklerine) insanın
yaşamını adaması aptallık olarak düşünülmüştür. Rabelais gibi bazı bilim adamlarına göre
filozofların sanıları iyice komiktir ve zamanın okunan eserlerinden özellikle mantığın artık
birinci sınıf zihinleri cezbetmediği oldukça açık görülmüştür. Genel eğitimde güzel Latince
yazmak artık öğrenilmesi gereken esas beceri olmuş ve bunun için Çiçero ile Quintilian
otorite olarak gösterilmişlerdir. Rönesans kişileri bilime Romalı yaklaşımını onlardan
edinmişlerdir, bu yaklaşımın sonucu gerçek mantığın retorik uğruna ihmal edilmesi ve mantık
hakkındaymış gibi görünen kitapların Aristoteles kadar Çiçero’dan da alıntı yapmaları
olmuştur. Laurentius Valla ile Rudolphus Agrippa bu bozulmayı başlatan iki yazardır. Ancak
bu eğilimin en ünlü mantıkçısı Petrus Ramus’tur (1515-72).
9.2. 16. Yüzyılda Mantık
1536’da Ramus yüksek lisans derecesini aldığında savunmayı seçtiği tez Aristoteles’in
öğrettiği her şeyin yanlış olduğu teziydi. Bu bir ihtimalle yanlış betimlemedir; ancak 1543
tarihli Aristotelicae Animadversiones (Aristoteles Gözlemleri) adlı eserinde Aristoteles’i
karışıklık ve belirsizlikle suçlamıştır. Aristotelesciliğe saldırısının gücü ve aynı yıl yazdığı
(daha sonra Institutiones Dialectica adı verilen) Dialecticae Partitiones adlı eserinde
görüşlerini ileri sürmede kendinden emin oluşundan dolayı birçok düşman kazanmıştır.
Gerçekten de muhalefet o kadar amansız olmuştur ki 1544’de düşmanları I. Francois’den
onun ‘gözü kara, küstah ve saygısız’ olarak tanımlandığı ve felsefe öğretmesinin yasaklandığı
bir kraliyet buyruğu almışlardır. Ancak ertesi yıl Paris Üniversitesi’ndeki Presle Koleji’ne
davet edilmiş ve 1547’de II. Henri suçlama buyruğunu o zaman Ramus’un hamisi olan
Lorraine Kardinali’nin ricasıyla iptal etmiştir. Bu yıllar boyunca Ramus o kadar etkin
çalışmıştır ki bir bilge olarak ünü pekişmiş ve 1551’de Kraliyet Koleji’nde hitabet ve felsefe
profesörlüğüne atanmıştır. Burada temel bilimler eğitiminin geliştirilmesi planlamasında aktif
olarak yer almış ve bu muazzam alanın Yunanca dilbilgisi, hitabet, matematik dâhil tüm
bölümlerinde eserler vermiştir. Biliminin kapsamı en kolay onun 1569’da yayınlanan Scholae
in Liberales Artes (Temel Bilimler Okulları) derlemesinde görülebilir. Bu derleme 1556’da
yayınlanmış olan Animadversiones Aristotelicae’nin (Aristotelesci Gözlemler) yirmi kitabını
kapsar, fakat bunlar 1543 tarihli kısa kitap ile karıştırılmamalıdır. Ancak o, Fransızca yazılan
ilk mantık eseri olan 1555 tarihli Dialectique’i ile ve 1556 tarihli Latince Dialectica ile ünlü
olmuştur. Popülaritesi yaşamı boyunca kitaplarının yaptığı baskı adetlerinden açıkça görünür,
ayrıca bir halk figürü olarak başarısı 1559’da Paris Üniversitesi reformu için oluşturulan
komisyona atanmasıyla görülür. Ancak bu projeye II. Henri’nin ölümü üzerine son verilmiştir
ve Ramus’un geleceği 1561’de Protestanlığa geçmesiyle belirsizleşmiştir. Yaşamının daha
sonraki bölümünde zamanının yarısını din savaşları yüzünden Paris’ten uzakta geçirmesi
gerekmiş ve sonunda 1572’deki Aziz Bartholomeo Günü katliamında öldürülmüştür.
Katillerinin Charpentier adlı profesyonel bir rakibi tarafından teşvik edildikleri ve onu
bıçakladıktan sonra bedenini Presle Koleji’nin beşinci katındaki çalışma odasının
158
penceresinden attıkları söylenir. Sonucunda Ramus bir Protestan şehidi mertebesine erişmiş
ve bundan dolayı İngiltere ve diğer kuzey ülkelerinde hak ettiğinden çok değer kazanmıştır.
Temel bilimler reformunda Ramus Aristoteles’in İkinci Çözümlemeler, i.4’de bulduğu

üç ilkeyi yol göstericisi olarak almıştır. Bunlar (1) bilimsel bir ifadenin her durumda doğru
olması gerektiği, (2) bunun özünde, yani yüklemin özne ile zorunlu bağlantısı gereği doğru
olması gerektiği ve (3) bunun karşılıklı olması, yani öznesine uygun bir yükleme sahip olması
gerektiğidir. Bu önermelerden Ramus sadece olası olan her şeyin bilimden çıkartılması
gerektiği, her bilimin kesin olarak sınırlandırılmış bir alanı olması gerektiği ve açıklama
yönteminin her zaman daha genel olandan daha az genel olana inme olması gerektiği
sonucuna çok net olmayan bir şekilde varmıştır.
Ramus’a göre mantık ars bene disserendidir (iyi tartışma sanatıdır) ve çıkarımların
bulunması ve düzenlenmesi ile ilgili her şeyi içermelidir, oysa retorik üslup ve konuşma
biçimi tartışmasıyla sınırlı kalmalıdır. Dialectica’sında her konuya bir kitap ayırmıştır.
Aristoteles’in kategorilerini, beş tümelini ve topiklerini faydasız ve karışık bulup göz ardı
ederek o önce çıkarımların yapay olarak (teknik kurallar vasıtasıyla) bulunabildikleri dokuz
konumu bildirmiştir. Bunlar neden, sonuç, özne, eklem, karşıt, karşılaştırma, ad, bölüm ve
tanımdır ve bunların altbölümleri (örneğin, fail, maddi, formel ve ereksel nedenler) ile birlikte
tartışılması onun mantığının neredeyse yarısını oluşturmuştur. Listedeki birçok maddenin
Aristoteles’den alındığı, sonucun da yerine geçmesi düşünülen Aristoteles mantığının
bölümlerinden daha sistematik olmadığı görülecektir. Bunlardan sonra, ilk kitabın sonunda,
yapay olmayan çıkarımı ele aldığı kısa bir bölüm gelir. Yapay olmayan çıkarımın başlıca
örneği mahkemede bir tanık tarafından yapılan doğrudan şahitliktir.
Dialectica’sının ikinci kitabına Ramus mantığın geri kalanı hakkında söylemesi

gerekenlerin hepsini doldurmuştur. Önerme çeşitlerini ilk açıklamasında, teknik terim olarak
propositio yerine axioma’yı öne sürmüştür. İkinci öncül yerine assumptio sözcüğünü, sonuç
için de quaestio sözcüğünü kullanmıştır. Bu terminoloji onun bilgisinin doğasını gösterir ve
daha büyük eserlerinde, örneğin geniş kapsamlı Animadversiones Arsitotelicae’sinin ilk
kitabında söylediklerinden mantık tarihi hakkında çok şey bildiği açıktır. Ancak axiomata
simplicia olarak adlandırdığı kategorik önermeler açıklamasında ayrımı aşağıdaki şekilde
yaparak gelenekten ayrılmıştır:
159
generale
Axioma simplex  particulare
 
speciale
proprium
Burada axioma generale bizim genelde tümel önerme dediğimiz önermedir, axioma
particulare ise yüklemin öznenin tümüne atfedilmediği önermedir, oysa axioma proprium
öznesi bir özel ad veya başka bir tekil terim olan önermedir. Aristoteles tarafından
Çözümlemeler’de göz ardı edilen axioma proprium türü önermeler için başından sonuna kadar
açık hüküm vermesi aslında Ramus’un mantıkta yenilik iddialarının başlıcalarından biridir.
Ramus’un reformlarının değerinin tartışılması uzun süre devam etmiştir. 1626 tarihli
Institutiones Logicae (Mantık Kurumları) eserinde Franco Burgersdyck mantıkçıları
Aristotelesciler, Ramuscular ve Yarı-Ramuscular (bunlara, Ramuscu öğreti ile Luther’in
hümanist arkadaşı olan ve Aristoteles’in eserlerine dayanan bir kitap yazmış olan Philip
Melanchthon’un öğretisi arasında bir uzlaşı sağlamaya çalıştıklarından dolayı bazen Philippo-
Ramuscular da denilmiştir) olarak ayırmıştır. Bu tartışma on yedinci yüzyılın sonunda
İngiltere’de hâlâ devam etmektedir.
Tüm Rönesans hümanistleri Aristoteles’i küçümsememişlerdir. Bu türden bir kişi olan

Pomponazzi onun skolastikler tarafından kısmen yanlış tanıtıldığını ve bu kişilerin onun
çalışmasına günümüzde tarih bilimi dediğimiz bilimin yöntemlerini uygulamaya çalıştıklarını
düşünmüştür. Mantıkta bu bakış açısını benimseyen en ünlü yazar Padua Üniversitesi’nde bir
profesör olan Zabarella (1538-89) olmuştur.
Zabarella’nın en önemli hizmeti birleştirici (veya sentetik) ile ayrıştırıcı (veya analitik)
yöntem arasındaki ayrım tartışmasıdır. Birleştirici yöntem tam anlamıyla kanıtlama yöntemi
denilen yöntemdir. Bu yöntem Aristoteles tarafından İkinci Çözümlemeler’inde ayrıştırma
sırasına göre açıklanmıştır; kanıtlama yapma, erişilecek bir amaç düşüncesinin yönlendirdiği
pratik bir eylemdir. Diğer taraftan ayrıştırıcı yöntem doğa sıralamasında daha sonra ya da
türetilmiş olandan daha önce ya da daha başlangıç olanı neden olarak gösterdiğimiz türden
akıl yürütmedir ve iki şekli bulunur: (a) sonuçlardan ya da imlerden nedenlere akıl yürütme ve
(b) tümevarım ya da tekillerden tümellere akıl yürütme. Her ikisi de Aristoteles tarafından
çeşitli yerlerde fark edilmiş ve kıyas formunda sunulabilirlikleri gösterilmiştir. Zabarella
burada Aristoteles’in öğretisine yeni bir şey ekleme iddiasında olmamıştır ve bir çıkarımda
160
sonuçtan nedene giderek asıl öncülü nasıl elde edebileceğimizi ele almamıştır. Bundan dolayı
bilimsel ilerleme için yeni bir programa işaret ettiği pek söylenemez. Ancak onun
terminolojisi Galileo’nun mekanik problemleri analizindeki yöntemine ilham kaynağı
olmuştur.
9.3. Doğa Biliminin İlerlemesi ve Mantık ile Matematiğin Ayrılması
Bu dönemde mantık öğretimi bazı Orta Çağ zekâlarının ilgisizliğinden dolayı

zayıfladığı hâlde yaygın bir Aristotelesçi pürizm akımı yoktur. Eğitimcilerin Çiçero ile Ovid’e
aşırı ilgi göstermeleri de on yedinci ve on sekizinci yüzyıllarda ortaya çıkan formel mantığa
ilgideki belirgin gerilemeyi oluşturmada tek başına yeterli değildir. Modern fiziğin (örneğin,
Galileo’nun fiziğinin) ilerlemesinde ve zaman zaman sanıldığı gibi, mantığın bir buluş aracı
olmadığının farkına varılmasında başka bir neden bulunmalıdır. Fiziğin ilerlemesi için üç şey
gereklidir: ilk önce matematikte bir gelişme, ikinci olarak fizikçi için verimli bir çalışma
alanının sınırlarını belirleyecek bir algı teorisi ve üçüncü olarak da deneyimden öğrenme
istekliliği. Bunlardan ilk ikisi hümanist rönesans tarafından dolaylı olarak sağlanmıştır. Daha
on beşinci yüzyılda Platon’u incelemek İtalyan’ın bilginleri arasında moda olmuştur.
Platon’un topluluğunu taklit eden akademiler kurulmuştur. Hatta bir zaman Gemistus Pletho
tarafından Platonculuktan alınan öğelerle yeni bir din kurulması gibi çılgın bir öneri dahi öne
sürülmüştür. Bu isteklilik hiç şüphesiz Platon’un tarzının çekiciliği ve eserlerinin şiirsel
niteliklerinden dolayıdır. Ancak Platon matematik çalışmasının aydınlanma için zorunlu bir
hazırlık olduğunu söylemiştir ve bundan dolayı akademilerin bazı üyeleri geometri
öğrenmeye başlamışlardır. Rönesans bilim adamlarının ilgisini çeken diğer bir eski felsefe
sistemi Epikürcülüktür. Bunu çalışmanın da ilk nedeni muhtemelen bilimsel kaygıdan çok
estetik kaygıydır; çünkü Lucretius’un De Rerum Natura adlı şiiri 1417’de yeniden
keşfedilmiştir ve 1473’de yayınlanmıştır. Ancak Epicurus’un sistemi Democritos’un
atomculuğuna dayanmaktadır ve bu da şu andaki bilimsel dünya görüşümüzün temelini
oluşturan birinci ve ikinci nitelikler ayrımını içermektedir. Fiziğin gelişimi için üçüncü
gerekli şey olan doğaya empirik yaklaşım zaten eski çağın ve orta çağın birçok filozofu
tarafından önerilmiştir. Sadece onların öğretilerini ciddiye almak gereklidir.
Bu dönemde mantık başlangıcında birleştirildiği matematikten ayrılmıştır.

Matematiksel gelişme bundan sonra yeni bir çizgi izlemiştir. Yunan’ın matematik mirası
esasen geometriye ilişkindir; çünkü günümüzde sayılar teorisine atfettiğimiz türden asallar
hakkındaki sorular dahi Euclid’in Elemanları’nda geometri problemleri arasında olmuşlardır.
Ancak on yedinci yüzyıl matematikçilerinin buluşları Yunan teoremlerinin salt sonuçları
değildir. Onlar ‘geometrici’ sözcüğünü bizim ‘matematikçi’ sözcüğünü kullandığımız sıklıkta
kullanmışlardır, ancak ilgilendikleri yenilikler matematiğin günümüzde cebir ve analiz
dediğimiz bölümlerine aittir. Başta soyut genellemeyle ifade edemeseler de akıllarındaki asıl
düşünce fonksiyon bağımlılığı düşüncesidir ve bize miras bıraktıkları ‘değişkenler’
terminolojisinin gösterdiği gibi, onların çoğunda mekanik problemleri çözme arzusu
uyandırılmıştır.
161
Artık geometri ile matematiğin bu yeni dalları arasında bunların gelişim tarzları
bakımından çok önemli bir fark vardır. Geometri baştan beri teoremlerin mantığın sıkı
gerektirme ilkelerine göre aksiyomlardan türetildiği bir bilim olarak düşünülmüştür.
Aksiyomların mantık-dışı sezgi yoluyla bilinen doğrular oldukları, ancak aksiyomlar bir kez
kabul edildikten sonra, mantıksal sıkı gerektirmeyi görmek için gereken sezgi dışında sezgiye
ihtiyaç olmadığı varsayılmıştır. Diğer taraftan, cebir ile analiz aksiyomatik şekilde meydana
getirilmiyordu ve şimdi dahi ilköğretimde bu şekilde sunulmazlar. Bu bilimler aritmetikten
doğmuşlar ve başlangıçta sembollerin özel kurallara, örneğin parantez, im ve kök üssü
kurallarına göre kullanılması teknikleri olarak düşünülmüşlerdir. Bir cebir çıkarımı tüm özel
ilkelerini öncül ya da tanım şeklinde göstererek yeniden biçimlendirmek elbette mümkündür;
ancak dönemin matematikçileri çalışmalarını bu şekilde düşünmemişlerdir. Onlar yeniliklerini
yeni hesaplama yöntemleri olarak düşünmüşlerdir. Modern matematikçilerin dili bu
dönemden ‘operasyon’ (işlem) ve ‘kalkülüs’ (Latince ‘taş’ veya ‘parça’) gibi, abaküs
kullanımını andıran bir takım sözcükleri hâlâ muhafaza etmektedir. On altıncı ve on yedinci
yüzyıl matematikçileri hiç şüphesiz yöntemlerinin kullandıkları kavramların sezgisel olarak
anlaşılmasına dayandığını düşüneceklerdir; ancak onlar aslında tam olarak ne yaptıklarının
farkına varmadan (örneğin, sonsuz bir dizinin toplamından bahsettiklerinde) kendilerine bu
kavramların uygulama alanını genişletme izni vermişlerdir ve başka türlü ilerleme
sağlayamayabilirlerdi. Ancak sonuç olarak yeni yöntemlerinin geleneksel mantıktan bağımsız
olduğunu düşünmüşlerdir. Eski geometrik gösterim şekli ya da zaman zaman söylendiği
şekliyle sentetik metot hâlâ ideal açıklama olarak kabul edilmektedir, ancak yeni matematik
dallarının bir buluş tekniğine sahip oldukları varsayılmıştır. Descartes, Pappus ile
Diophantus’un bildiği, ancak kendi dönemine kadar tam formüle edilememiş gizemli bir
analiz metodundan bahsetmiştir. Newton da kendi sonsuz küçükler hesabını matematiğe eski
anlamında bir ekleme yerine bir yana kaçma olarak görmüştür. Çünkü Principia Mathematica
Philosophiae Naturalis’i yazdığında, sonuçlarını bunlara ulaştığı yöntemlere başvurmadan,
geometri yoluyla göstermede büyük problem yaşamıştır.
9.4. 17. Yüzyılda Mantık
Bir bilimsel yöntem öğretisi formüle etmenin ilk modern girişimi Bacon’ın 1620
tarihli Novum Organum’udur. Başlığından da anlaşılacağı üzere, bu eser Aristoteles’e karşı
olarak yazılmıştır. Bacon geleneksel mantığın bazılarının zannettikleri gibi bir bilimsel buluş
aleti olmadığını fark etmiş ve buluş yapmanın basit bir işe indirgenebildiği yeni kurallar
koymaya çalışmıştır. Ancak bizi ilgilendirecek anlamda herhangi bir mantık gelişimi ileri
sürmemiştir. Metot Üzerine Konuşma (1637) ile tamamlanmamış olan Regulae ad
Directionem Ingenii (Aklın İdaresi İçin Kurallar) adlı eserinde Descartes da çok değişik
türden olmasına rağmen buluş yapma kuralları ortaya koymaya çalışmıştır. O matematikteki
gelişmeden o kadar çok etkilenmiştir ki tüm bilimi bir tür matematik olarak düşünmüş ve
yukarıda sözünü ettiğimiz analitik metot düşüncesini genelleştirmeye çalışmıştır. Bacon gibi
onun etkisi de filozofları yeni buluş metodolojisi araştırması lehine formel mantığı unutmaya
yöneltmiştir.
162
Descartes’ın idealar bahsi on yedinci yüzyıl felsefesinin önemli yeniliklerinden biridir.
Ancak yenilik özde yenilikten çok bir terminoloji yeniliğidir. Orta Çağda ‘idea’ sözcüğü hâlâ
Aziz Augustinus’un Hristiyan Platonizminde anlaşıldığı şekliyle bir forma, yani Tanrı’nın
zihnindeki örnek kavrama karşılık gelmektedir. Doğuştan olan idealar öğretisi ile Descartes
incelikli bir şekilde insan zihnini Augustinus geleneğindeki teologların tanımladıkları şekliyle
tanrısal zihne benzetmiştir.
Thomas Hobbes esasen siyaset felsefesi ile hatırlanır, ancak Leibniz haricinde o devrin
ünlü filozofları arasında, mantık hakkında konuşmaya en fazla ilgi duyan o olmuştur. O Öklid
aksiyomlarının, örneğin ‘bütün parçasından büyüktür’ gibi, kanıtlama ilkeleri olmadıklarını,
yani ispatsız kabul edilmesi gereken doğrular olmadıklarını, ancak tanımlardan kanıtlanabilen
önermeler olduklarını söylemiştir. Bu nedenle bunlar keyfi tanımlardan meydana getirilmeyen
fizik yasalarından ayrılmalıdırlar.
Bu, zorunlu doğruluğun uzlaşımcı kuramının başlangıcıdır. Hobbes felsefesinin

gelişiminde bu, düşünmemizin sadece im manipülasyonu olduğu öğretisi ile bağlantılıdır ve
Computatio sive Logica (Hesap Yapma veya Mantık) başlığı onun akıl yürütmenin bir hesap
yapma türüne indirgenebildiğini düşündüğünü ileri sürer. Yazıları aslında bu türden bir
projeyi yürütme girişimi içermez; ancak bu öneriyi Leibniz kanıtlamanın tanımlardan
ilerlediği kuramı ile birlikte kabullenmiştir. Büyük buluşlar yapmış bir matematikçi olarak
Leibniz zorunluluğun uzlaşımcı kuramını kabul edememiştir, ancak ondan genç olan çağdaşı
Berkeley bunun kendi empirist felsefesinin doğal bir sonucu olduğunu düşünmüş ve kitabında
şöyle yazmıştır: “Aritmetik ve cebirden imleri çıkarın ve geriye kalana dua edin. Bunlar
sadece sözel ve tamamen yararsız, ancak insan topluluklarının kullanımı için olan bilimlerdir.
Bunlarda hiçbir spekülatif bilgi, hiçbir fikir karşılaştırması olmaz.”
Locke’un formel mantığa çok az ilgisi olmuş ya da hiç ilgisi olmamıştır ve onun etkisi
hakim olduğu sürece çok az filozof bu konunun ciddi şekilde çalışmaya değer olduğunu
düşünmüştür. O aslında tüm dedüktif akıl yürütmenin Aristoteles’in kurallarına
indirgenebildiğini kabul etmeye hazırdır, ancak bu kurallarda önemli olan şeyin her hâlükarda
normal sağlıklı bir zihin için apaçık olacağını düşünmüştür. O şöyle demiştir: ‘Tanrı insanları
sadece iki bacaklı yaratıklar olarak yaratıp onları akıllı yapmayı Aristoteles’e bırakacak kadar
insanlara cimri davranmadı’. Aristoteles’i hiç duymamış bir köylü kadın kendi işleri hakkında
yeterince iyi bir şekilde akıl yürütebilir. Kıyaslar buluş yapmak için yararsızdır ve sadece
kaçamaklı cevap vermeye yararlar. ‘A, A dır’ formundaki özdeş önermeler ile herhangi
karmaşık bir ideanın bir kısmının tüme yüklemlendiği önermeler saçma olmaktan başka bir
şey değildirler. Matematikte sahip olduğumuz türden gerçek öğretici bilgi salt tanım
açımlamasından elde edilemez, bu, idealar arasındaki bağıntıların sezgisi yoluyla
türetilmelidir.
On yedinci yüzyılın ünlü filozofları formel mantığın detaylı anlatımlarını vermedikleri

ve zaman zaman bu çalışmayı yerdikleri hâlde okurlarının erişilebilecekleri birçok ders kitabı
mevcuttur.
163
İlk olarak 1638’de Joachim Junge’nin Logica Hamburgensis (Hamburg Mantığı) adlı
eseri yayınlanmıştır. Bu kitap birçok baskı yapmış ve yazarı birçok vesileyle Leibniz
tarafından övülmüştür. Kitap alışıldık konuların yanında daha sonraki gelişmelerin
beklentileri gibi görünen bazı yenilikleri, özellikle bağıntıların bazı özelliklerinin bir
tartışmasını içermiştir. Ayrıca, consequentiae (hipotetik önerme) başlığı altında bir bağıntıyı
çevirme yoluyla yapılan çıkarım ile a recto ad obliquum (yalından yalın dışına) çıkarımı
(örneğin, ‘daire bir şekildir; bundan dolayı daire çizen bir kişi bir şekil çizer’) bahsi yer
almıştır.
Bundan sonra 1662’de Arnold Geulinex’in Logica Fundamentis Suis a quibus

hactenus collapsa fuerat Restituta (Günümüze Dek Çöken Mantığın Temellerinin Onarılması)
adlı eseri yayınlanmıştır. Başlığının ileri sürdüğü gibi bu kitap mantığı içine düşmüş
göründüğü bozulma durumundan kurtaran bir girişim olmuştur ve çağdaş filozofların
bilgisinden silinmekte olan bazı Orta Çağ öğretilerinin özetlerini içermiştir.
9.5. Port Royal Mantığı
Geulinex’in Logica’sı ile aynı yıl çok daha ünlü bir eser olan La Logique ou l’Art de
penser (Mantık ya da Düşünme Sanatı) ortaya çıkmıştır. Buna genellikle Port Royal Mantığı
denilmiştir, çünkü bu Port Royal hareketinin iki lideri Antoine Arnauld ve Pierre Nicole
tarafından oluşturulmuştur ve bu hareketin ünlü olduğu gerçek dindarlığın ayırt edici tavrını
ortaya koymuştur. Yazarların Orta Çağ inceliklerine ayıracak fazla sabırları yoktur. Onlara
göre ikinci anlamlardan sözetmek faydasız işlerle uğraşmaktır ve skolastik otoriteler pekâlâ
göz ardı edilebilir. Diğer taraftan Ramus’a da hiç saygı duymamışlardır. Onun sadece bilimler
arasında kesin sınırlar çizme girişimleri ve ikiye ayırma tutkusu ile alay etmemişler, aynı
zamanda mantığı ars bene disserendi (iyi tartışma sanatı) olarak kavrayışını da
reddetmişlerdir. Kitabın başında verdikleri tanıma göre, mantık kişinin kendi öğrenimi ve
başkalarının öğrenimi için aklını şeylerin bilgisi içinde doğru şekilde idare etme sanatıdır.
Onlar hitabet becerisi ya da akademik prestijle değil, kesinlikle açık anlatımla
ilgilenmişlerdir. Augustinus ve Pascal onların üslup örnekleri olmuştur, Montaigne de
egoizmi ve şüpheci tavrıyla nefret ettikleri başlıca kişidir. Onlar Birinci Çözümlemeler’in
formel mantığın ana kaynağı olduğunu düşündükleri hâlde, Aristotlesci özleştirmeci de
değildirler. Aristoteles’in kategoriler listesi ile konular sınıflandırmasını sadece her ikisini de
faydasız gördüklerinden reddettiklerini söylemişlerdir. Aristotelescilik ile yeni bilim
çatışmasında sempatileri tamamen yeni bilimden yana olmuştur. Giriş söylemlerinin ilkinde,
örneklerinin bazılarını okura doğru doğa ve zihin felsefesini tanıtma amacıyla, tıpkı diğer
örneklerini ahlaki ve dini sorular üzerinde doğru görüşler yaymak amacıyla seçtikleri gibi
bilerek seçtiklerini açıklamışlardır. Diğer taraftan doğa biliminde deneyin rolüne anlayış
göstermemişler ve tümevarımın güvenilir olmadığını belirtmişlerdir. Yöntem tasarımları
tamamen geometri düşünülerek elde edilmiştir. Herhangi bir alanda gerçek bilimsel tavırdan
çok uzaktadırlar. Tüm bilimsel çalışmayı aklı mükemmelleştirmeye yardım etmediği sürece
yararsız görmüşlerdir. Sağduyu ve sağlam muhakemenin, bilimlerin en gerçek ve güvenilir
olanına kendini vererek elde edilebilen teorik bilgiden çok daha değerli ve önemli olduğunu
bildirmişlerdir. Kısacası onlar Descartes’ın takipçileridir, ancak onun felsefesine, onu
164
Augustinus düşüncesinin bir canlanışı olarak gördüklerinden ve bundan dolayı da kendi
teoloji türlerinin bir dostu olarak gördüklerinden dolayı ilgi duyan takipçileridir. Yazdıkları
kitap büyük ün kazanmıştır. Bu kitap kendisini ders kitaplarının alışılmış gösteriminden
ayıran taze bir güçle yazılmıştır ve mantığı epistemoloji ile karıştıran kötü modanın kaynağı
olduğu hâlde, incelemeye değer bazı yenilikler içerir.
Yazarların epistemolojiye olan ilgileri eseri sırasıyla kavram, yargı, akıl yürütme ve
yöntemi ele aldıkları dört bölüme ayırmalarında görülür. Kavram tartışmasında Descartes’ın
idealar hakkında söylediklerini (örneğin, onun doğuştan idealar açıklamasını) izlemişlerdir,
ancak terimler başlığı altında tartışılan bazı konuları da içine sokmaya çalışmışlardır.
Başlıklarına rağmen Port Royal Mantığı’nın ilk üç bölümü mantık incelemelerinin

alışıldık bölümlerine karşılık gelmiştir, ancak eserin dördüncü bölümü bir yeniliktir ve burada
yazarlar tüm dikkatlerini esas ilgileri olan net düşünme hakkındaki sorulara vermişlerdir. A
priori akıl yürütme ile a posteriori akıl yürütme arasındaki eski ayrıma değinerek
başlamışlardır. Ancak tüm kanıtlama türlerini kaplamaları beklendiğinden bu ifadelerin
uygulamalarını bir miktar (yani, ‘nedenlerden akıl yürütme’ ile ‘sonuçlardan akıl yürütme’
anlamlarının ötesine) genişletmenin zorunlu olduğunu belirtmişlerdir. Daha sonra Descartes
tarafından Yöntem Üzerine Konuşma eserinde ve Pascal tarafından Geometri Ruhu eserinde
verilen öğüdü uzun uzadıya tartışmaya geçmişlerdir. ‘Yöntem’ ile demek istediklerini en iyi
şekilde sonuçlarını özetledikleri sekiz kuralda belirtmişlerdir:
“1. Tanımdan yoksun bırakmak için hiçbir terimi muğlak ya da iki anlamlı
bırakmamak.
2. Tanımlarda sadece tamamen bilinen ya da daha önce açıklanmış terimleri

kullanmak.
3. Aksiyom olarak sadece tamamen açık şeylere gerek duymak.
4. Doğru olarak kabul edilmesi için sadece biraz dikkat gerektiren şeyi açık olarak
almak.
5. En ufak bir muğlaklığa sahip tüm önermeleri ispat etmek, bunların ispatında sadece
daha önceki tanımları, kabul edilmiş aksiyomları ve daha önce kanıtlanmış önermeleri
kullanmak.
6. Terimleri sınırlayan ve açıklayan tanımlara zihinsel değiştirim yapamamaktan

dolayı terimlerin iki anlamlılığınca hiçbir zaman yanlış yönlendirilmemek.
7. Şeyleri en genelinden ve en basitinden başlayarak ve çeşitli türlere geçmeden önce

neyin cinsin doğasına ait olduğunu açıklayarak doğal düzenlerinde ele almak.
8. Mümkün olduğu kadar her cinsi tüm türlerine, her bütünü tüm parçalarına ve her
zorluğu tüm hâllerine bölmek.”
165
Port Royal Mantığı’nın en fazla hatırda kalan katkısı genel bir terimin içlemi ile
kaplamı arasındaki ayrımdır. Bu teknik sözcükleri ilk ortaya attıklarında yazarlar genel bir
ideanın içlemi ve kaplamından bahsetmişlerdir, ancak bazı başka yerlerde her ikisini de
terimlere atfetmişlerdir, çünkü onların kullanımına göre idealar terimlerdir. O zaman, genel
bir terimin içlemi onun içerdiği öznitelikler kümesi ya da yazarların değişiyle, idea
bozulmadan ondan alınamayan öznitelikler kümesidir. Böylece üçgen ideasının içlemi
genişletilmiş olmayı, şekli, üç kenara sahip olmayı, üç açıya sahip olmayı ve iç açılarının iki
dik açıya eşit olmasını içerir. Diğer taraftan bir terimin kaplamı onun uygulanabilir olduğu
şeylerin kümesidir veya eski mantıkçıların altındakiler dedikleri şeydir. Bu ayrım significatio
ile suppositio arasındaki Orta Çağ ayrımının yerine geçmek niyetinde olabilir; ancak bir
terimin kaplamı ve içlemi onun özellikleri değil, onun belirli şekillerde ilişkili olduğu varlık
kümeleri olduğundan, bu tam olarak karşılamamaktadır.
Ayrımlarını ortaya koyduktan sonra Arnauld ve Nicole belirli bağlamlarda bir terimin
tüm kaplamına göre dikkate alınamayacağını söylemişlerdir. Bunun nedeni terimin ya ‘bazı’
gibi belirsiz sınırlama ile nitelendirilmiş olması ya da olumlu bir önermede yüklem olarak
göründüğünden ve bundan dolayı bağlandığı öznenin kapsamıyla sınırlanmış olduğundandır.
Açıkça onlar burada Orta Çağ mantıkçılarının termini non complete distributi (tam olarak
dağıtılmamış terimler) hakkında söylediklerini kendi terminolojilerine tercüme etmişlerdir.
Ancak onlar ‘dağıtılma’ sözcüğünün tüm kullanımınlardan muhtemelen onun gizemli bir
jargona ait olduğunu düşündüklerinden dolayı kaçınmışlar ve tikel önermenin öznesi zorunlu
olarak tüm kaplamında alınması nedeniyle tikel önermeleri tümel önermeler gibi
düşünmüşlerdir. Bu tikel ve genel terimler ayrımını bulandırarak kaplamın anlamını daha da
karıştırmıştır, ancak yine de bu, her iki türden terimin suppositioya sahip oldukları Orta Çağ
varsayımından daha kötü değildir. Kendi öğretilerine ve bu öğretinin içerdiği Orta Çağ
dağıtılma kurallarına dayanarak, daha sonra güvenilir ancak biraz şaşırtıcı bir kesinlik
derecesi ile döndürme kuralları ile kıyas kuralları düzenlemeye girişmişlerdir. Bu konuları
yarı-matematiksel olarak ele almaları aslında türünün ilk örneği sayılabilir, tıpkı daha sonraki
çoğu mantık kitabı yazarının kendi formel teorilerinin - örneğin, kıyasın geçerli hâllerini
belirlemeleri ve değişik kalıpların özel kurallarını ispatları - detaylarını çıkardıkları kesin
kaynak olduğu gibi. Ancak formel mantık detayları ile ilgili her paragraftan önce okura
bundan sonrası sadece saf teori için gerekli olduğundan onu atlayabilir olduğunu söylemeleri
Arnauld ve Nicole’ün özelliğidir.
Akıl yürütmeyi ele alışlarındaki ilgi çekici ufak bir nokta, geçerli bir çıkarımın sadece
bir öncülünün doğru olduğu bilindiğinde, diğer öncülün sonuca bir koşul olarak ileri
sürülebildiğinin belirtilmesidir. Örneğin, hiçbir maddenin düşünmediği verildiğinde, eğer ağrı
duyan her şey düşünürse, hiçbir maddenin ağrı duymadığını çıkarabiliriz. Öncüllerden
hiçbirinin doğru olduğu bilinmiyorsa, onların her ikisini de hipotetik önermede koşul olarak
da sunabiliriz. Burada Aristoteles tarafından doğru kabul edilen ve Stoalılar tarafından açıkça
kullanılan koşullandırma ilkesinin (ya da ‘tümdengelim teoreminin) bir türü görülür.
Port Royal Mantığı’nın bazı özellikleri Arnauld ve Nicole’ün kendi çevrelerinin çok
ötesine dağılması beklenemeyen özel ilgilerini yansıtmıştır; ancak bu kitapta ortaya
166
koydukları genel mantık kavramı geniş kabul görmüş ve sonraki iki yüz yıl boyunca çoğu
filozof tarafından mantığın ele alınışında egemen olmuştur.
167
“Hümanizm Akımı”, “16. Yüzyılda Mantık”, “Doğa Biliminin İlerlemesi ve Mantık

ile Matematiğin Ayrılması”, “17. Yüzyılda Mantık”, “Port Royal Mantığı” başlıklı konuları
öğrendik.
168
Bölüm Soruları
1) 17. yüzyılda Avrupa’da üniversite öğrencilerinin mezun olmadan önce

katıldıkları münazaralarda hangi dil daha yaygın olarak kullanılırdı?
a) İngilizce
b) Almanca
c) Latince
d) İtalyanca
e) Flemenkçe
2) Rönesans bilginlerinin mantığı itici düşünmelerinin sebebi nedir?
a) Edebiyatla karşılaştırıldığında duygu uyandırmaması
b) Felsefenin bir dalı olması
c) Latince kaynaklara dayanması
d) İtalyan yazarların bu konudaki görüşleri
e) Avrupa’daki kıtlık
3) Rönesans döneminde mantıktaki bozulma eğiliminin en bilinen ismi

aşağıdakilerden hangisidir?
a) Pierre Nicole
b) Rene Descartes
c) Francis Bacon
d) Zabarella
e) Petrus Ramus
4) İlk Fransızca mantık kitabının yazarı kimdir?
a) Pierre Nicole
b) Rene Descartes
c) Francis Bacon
d) Zabarella
169
e) Petrus Ramus
5) Aşağıdakilerden hangisi Port Royal Mantığının temel kitabı olarak kabul edilen
“Mantık ya da Düşünme Sanatı” kitabının yazarlarından birisidir?
a) Pierre Nicole
b) Rene Descartes
c) Francis Bacon
d) Zabarella
e) Petrus Ramus
6) Port Royal Mantığı ile ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
a) Descartes’ı takip etmişlerdir.
b) Asıl ilgileri açık anlatım olmuştur.
c) Doğa biliminde deneyin rolüne anlayış göstermemişler.
d) İçlem ve kaplam arasındaki ayrım yapmamıştırlar.
e) Tümevarımın güvenilir olmadığını belirtmişlerdir.
7) Novum Organum kitabının yazarı kimdir?
a) Pierre Nicole
b) Rene Descartes
c) Francis Bacon
d) Zabarella
e) Petrus Ramus
8) Metot Üzerine Konuşma ile Aklı Yönetme Kuralları adlı kitablarının yazarı
kimdir?
a) Pierre Nicole
b) Rene Descartes
c) Francis Bacon
d) Zabarella
170
e) Petrus Ramus
9) Aşağıdakilerden hangisi Bacon ve Descartes’in filozoflar üzerindeki

etkilerinden biridir?
a) Filozofları yeni buluş metodolojisi bilimine yönlendirmiştirler.
b) Filozoflar sanatla ilgilenmeye başlamıştır.
c) Felsefe ve siyaset içiçe geçmiştir.
d) Tümevarım ve tümdengelim tek bir yöntem olarak ele alınmıştır.
e) Filozoflar sadece insan doğasını incelemeye yönelmiştir.
10) “Leibniz zorunluluğun uzlaşımcı kuramını kabul edememiştir, ancak ondan

genç olan çağdaşı ……. bunun kendi empirist felsefesinin doğal bir sonucu olduğunu
düşünmüştür” cümlesinde boş bırakılan yere gelmesi gereken isim hangisidir?
a) Hobbes
b) Rene Descartes
c) Francis Bacon
d) Berkeley
e) Petrus Ramus
Cevaplar
1)c, 2)a, 3)e, 5)a, 6)d, 7)c, 8)b, 9)a, 10)d
171
10. GOTTFRIED WILHELM LEIBNIZ I
172
“Leibniz’in İlgileri”, “Geleneksel Mantığa Saygısı”, “Bir Kombinasyon Bilimi

Düşüncesi”, “ İdeal Dil Planları”, “Bir Ansiklopedi İçinde Bilgi Düzenleme Taslağı”, “Genel
Bir Yöntem Bilimi Beklentisi” başlıklı konularımızı öğreneceğiz.
173
1) Leibniz’in mantık ile ilgili ilgileri nelerdir?
2) Bir kombinasyon bilimi düşüncesini geliştirenler kimdlerdir?
174

edileceği veya geliştirileceği
Leibniz Leibniz’in temel ilgileri ve Okuma
175
Anahtar Kavramlar
176
Giriş
17. ve 18. yüzyılların en büyük mantıkçısıdır. Sonsuz küçükler hesabını bulmuştur.

Eserleri Theodizee, Doğanın ve İnayetin İlkeleri, Monadoloji, İnsan Anlığı Üzerine Yeni
Denemelerdir. Eserlerini Fransızca yazmıştır. Almanca kendisinden sonraki kuşakta felsefede
kullanılmaya başlanmıştır. Mantığı da birçok farklı yöne ışık saçan değerli bir taş gibi
gördüğünden ona değer vermiştir.
Leibniz’in düşüncesi en iyi şekilde ilgilendiği konuları açıklayarak anlaşılır. İlgileri

şunlardır:
(1) Geleneksel mantığa saygısı,
(2) Bir ars combinatoria (kombinasyon bilimi) düşüncesi ya da genel düzenlemeler

kuramı,
(3) İdeal bir dil planları,
(4) Bir ansiklopedi içinde bilgiyi düzenleme taslağı ve
(5) Genel bir yöntem bilimi beklentisi.
Bu ilgilerinden her birini çağdaşlarından bazıları ile paylaşmıştır, ancak düşüncesinin

dikkat çekici özelliği bunları birbiriyle ilişkilendirmeye çalışma şeklidir.
Leibniz her gerçek olumlu önerme için, tümel ya da tekil olsun, zorunlu ya da olumsal
olsun, yüklem öznede vardır (praedicatum inest subiecto) demiştir. Bu ilke şöyle açıklanabilir
‘Her gerçek olumlu önerme özne terimi tarafından belirtilen şeye gerçekten o şeyin özünde
olan bir nitelik atfeder’. Bu ilke Leibniz’in mantığının gelişiminde çok önemlidir.
Leibniz bir buluş yapma mantığı tasarlamaya çalışmıştır. Yalnız yirmi dört geçerli
kıyas formu olduğunu göstermiştir. De Arte Combinatoria kitapçığında Leibniz karmaşık
geometri kavramlarının bir şifre ile nasıl tam olarak ortaya konabildiğini göstermeye
çalışmıştır. Leibniz bu şifreleme metodunun mantıksal analizde bir enstrüman olarak
yetersizliğini fark etmiştir. Ancak yönteminin tatmin edici bir örneğini ortaya çıkaramamıştır.
Leibniz bilimin ilerlemesinin farklı milletlerden insanların fikrî iş birliğine bağlı

olduğunu savunmuştur. O sadece düşüncelerin iletişiminde değil, aynı zamanda düşünmeye
de yardımcı olacak bilimsel bir dil arzulamıştır. Bunu felsefe dili (lingua philosophica) veya
evrensel özellik (characteristica universalis) olarak adlandırmıştır. Leibniz’in characteristica
universalis’ini tam olarak nasıl inşa etmek istediği açık değildir; çünkü o hiçbir zaman detaylı
bir taslak ortaya koymamıştır.
177
10.1. Leibniz’in İlgileri
On yedinci ve on sekizinci yüzyılın birkaç ünlü düşünürü formel mantığa önem

verdiği hâlde 1646’da doğan ve 1716’da ölen Gottfried Wilhelm Leibniz tüm mantıkçılar
içinde en büyüğüdür. Mantık hakkındaki çalışmaları yazıldıktan sonra neredeyse iki yüz yıl
fazla etki uyandırmamıştır. Bunun nedeni kısmen doğa bilimlerindeki dirilişe bağlı olarak
diğer ilgilerin egemen oluşu, kısmen de kendi kusurlarıdır. Leibniz birçok proje tasarlamış ve
birçok başlangıç yapmış olan, ancak bunlardan çok azını gerçekleştirmiş evrensel bir dâhidir.
Öldüğünde, ünü sonsuz küçükler hesabını bulmasına ve bunun mümkün dünyaların en iyisi
olduğuna ilişkin metafiziksel öğretiyi savunmasına dayanıyordu. Ancak Newton hayranları
onun bu hesap fikrini kendi ustalarından çaldığını söylemişlerdir. On sekizinci yüzyılın
metafiziksel olmayan zihinleri onun Theodicee ve (ölümünden sonra yayınlanan)
Monadologie adlı eserlerini gerçek dışı bulmuşlardır. Dergilerde yayınlanan kısa parçalardan,
mektuplaştığı birçok kişiden bazılarına yazılan mektuplardan ve Nouveaux Essais sur
l’entendement humain (İnsan Anlığı Üzerine Yeni Denemeler) (ilk kez 1765’de yayınlanan
Locke’un detaylı bir eleştirisi) eseri vasıtasıyla yayılan referanslardan mantıkta büyük
buluşlar yaptığını iddia ettiği öğrenilmiştir, ancak ortada bu iddiayı destekleyecek fazla bir
şey yoktur. Yıllar boyu Leibniz birçok projesi hakkında çokça yazı yazmıştır, ancak bu
yazılar notlar ya da bildiriler şeklindedir ve yazdıklarının çoğu Seçmen Prens’e tarihçi, bilim
danışmanı ve uluslararası hukuk uzmanı olarak hizmet ettiği Hanover’deki kütüphanede
yayınlanmamış olarak kalmıştır. On dokuzuncu yüzyıl boyunca yazılarından değişik seçmeler
yayınlanmıştır, ancak 1895’e kadar tam (ya da tama yakın) bir katalog yoktur ve şimdi dahi
hiçbir tam metin yoktur; çünkü (kendisinin ilk başkanı olduğu) Berlin Akademisi tarafından
projelendirilen kırk ciltlik eksiksiz baskı Yahudi düşmanlığı ve savaş yüzünden ertelenmiştir.
Leibniz’in mantık hakkındaki düşüncesinin birçok farklı yönü vardır. O, fikrî

sentezden büyük zevk alan bir kişiydi ve metafiziksel monad kuramını, başka türlü
birbirinden ayrılacak olan birçok şeyi birbirine bağladığı (örneğin, teleoloji ile mekaniği,
madde ile enerjiyi, zihin ile maddeyi, sonsuz küçükler hesabı ile mikrobiyolojiyi) için
yücelttiği gibi, mantığı da birçok farklı yöne ışık saçan değerli bir taş gibi gördüğünden ona
değer vermiştir. Düşüncesini açıklamak için ilgilerinden birkaçını sırasıyla göz önünde
bulundurmak gerekir: (1) geleneksel mantığa saygısı, (2) bir ars combinatoria (kombinasyon
bilimi) düşüncesi ya da genel düzenlemeler kuramı, (3) ideal bir dil planları, (4) bir
ansiklopedi içinde bilgiyi düzenleme taslağı ve (5) genel bir yöntem bilimi beklentisi. Bu
ilgilerinden her birini çağdaşlarından bazıları ile paylaşmıştır, ancak düşüncesinin dikkat
çekici özelliği bunları birbiriyle ilişkilendirmeye çalışma şeklidir.
10.2. Geleneksel Mantığa Saygısı
Kendi ifadesine göre Leibniz on iki yaşında Zabarella’yı zevkle okumuş ve on dört
yaşında tüm önermelerin kıyaslara içerik sağlama sırasına göre, yani Öklid’in geometri için
düşündüğüne benzer dedüktif bir sistem içinde, düzenlenebilir olduğu fikrini edinmiştir.
Aristoteles’in kıyas kuramına olan bu büyük ilgisi Nouveaux Essais’i (Yeni Denemeler)
yazdığı zaman onda hâlâ mevcuttur; çünkü burada Aristoteles’in öğretisini ‘insan ruhunun en
178
güzel buluşlarından biri’ olarak tanımlamış ve bunun ‘bir tür evrensel matematiğe’
geliştirilebilir olan bir ‘yanılmazlık sanatı’ olduğunu söylemiştir. Bu sözler elbette Locke’un
formel mantığı değersizleştirmesine karşı söylenmiştir. Ancak kıyas kuramının birkaç noktası
hakkındaki Leibniz’in görüşlerine değinilmelidir; çünkü o hiçbir şekilde bir saf Aristotelesçi
değildir.
Her şeyden önce, tüm çıkarımların kıyas formuna sokulabileceğine inanmamıştır.

Göstermek istediği kıyas-şeklinde-olmayan akıl yürütme örnekleri bağıntıların çevrilmesiyle
oluşan çıkarımlar ile Junge tarafından Logica Hamburgensis’de (Hamburg Mantığı)
tartışılmış olan a recto ad obliquum (yalından yalın dışına) çıkarımlarıdır. Ancak bunların
Aristoteles öğretisinin kapsamadığı yegâne formlar olduğunu öne sürmeyi amaçlamamıştır;
çünkü o genişletilmiş bir tümdengelim kuramının birçok farklı hesaba imkân vereceğine
inanmıştır. Ayrıca koşullu ve ayrık çıkarımların kıyas formuna indirgenmesinin
imkânsızlığının da farkına varmıştır. Yine de tüm tümdengelim için ortak bir ilke olduğunu
savunmuştur: eşdeğerlerin birbirinin yerine geçmesi.
İkinci olarak her biri altı kipten oluşan dört kıyas kalıbının varlığını savunmuştur. Bu
görüş sadece on dokuz yaşındayken 1666’da yazdığı De Arte Combinatoria (Birleştirme
Sanatı) eserinde zaten mevcuttur ve bu düzenli simetrisinden dolayı açıkça Leibniz’e cazip
gelmiştir. Üç kalıba ayrılmış on dört kipten oluşan alışılmış Aristoteles öğretisinin herhangi
tutarlı bir kıyas formu kuramından ziyade, akıl yürütmede doğal olanın keyfi tasarımından
dolayı olduğunu görmüştür. Yirmi dört kipten oluşan öğretiyi kabul ederek tüm tümel
önermelerin varlıksal anlam taşıdıkları varsayımına inanmıştır. Endişelerine rağmen hiçbir
zaman kendisini bu engelden kurtaramamıştır ve bu muhtemelen onun gerçekten tatmin edici
bir mantık hesabı yapmasına engel olan faktörlerden biri olmuştur.
Üçüncü olarak kıyasları birinci kalıba indirgerken döndürme yerine per impossibile
(imkânsız olana) indirgemeyi tercih etmiştir, çünkü genellikle dolaylı denilen yöntemin
aslında daha basit olduğunu düşünmüştür. Ancak dördüncü kalıp kıyasların döndürme
kuralları olmaksızın (ya da her hâlükarda ikinci ve üçüncü kalıplarda döndürme kurallarının
ispatları için kullandığı özdeşlik ilkesi olmaksızın) hiçbir şekilde indirgenemeyeceğini ve bu
bakımdan en azından taslağının düzenliliğinin tehlikeye girdiğini görmüştür. Bu bağlamda
yaptığı yorumlar onun mantık tarihini ne kadar dikkatli bir şekilde incelemiş olduğunu
gösterir. Bundan dolayı, dolaylı indirgemeyi sadece çelişmezlik ilkesi ile yani Stoalıların
birinci tema dedikleri temel mantık ilkesi olmadan ispatlamaya çalışmıştır.
Dördüncü olarak kıyas kuramının amaçları bakımından tekil önermelerin tümel olarak
sınıflandırılabileceği görüşünü savunmuştur. Eğer bu sadece tekil öncüle sahip çıkarımları
onlar kıyasmış gibi ele almamıza izin veren bir yana kaçma olsaydı, yeter derecede zararsız
olurdu. Bu çıkarımlar Aristoteles kıyaslarından öz yapı olarak farklı oldukları hâlde, kuralları
kıyas akıl yürütmesi kurallarına benzer. Ancak Leibniz’in bundan daha ileri gidip tekil
önermelerin tümel önermelere benzediğini kabul etmiştir, çünkü o bu iki tür arasında temel
bir fark görmemiştir. Onun sık sık tekrarladığı söz olan her gerçek olumlu önermede, tümel ya
da tekil olsun, zorunlu ya da olumsal olsun, praedicatum inest subiecto (yüklem öznede
179
vardır) sözünden bu türden bir sonuç çıkar ve bu söz onun düşüncesinde çok önemli bir yere
sahiptir.
Bertrand Russell The Philosophy of Leibniz (Leibniz’in Felsefesi) üzerine yazdığı

kitapta bu ilkenin Leibniz’in kendisini adanmış bulduğu tuhaf metafizik öğretilerinin esas
kaynağı olduğunu iddia etmiştir. Bu ilke Leibniz’in mantığının gelişiminde de aynı derecede
önemlidir. Bu ilke şöyle açıklanabilir ‘Her gerçek olumlu önerme özne terimi tarafından
belirtilen şeye gerçekten o şeyin özünde olan bir nitelik atfeder’. Bu şekilde alındığında, bu
Aristoteles tarafından muhtemelen kabul edilecekti; çünkü onun genel önermeler açıklaması
tekil önermeler düşüncesinden türetilmiş bir yüklemleme fikrine dayanır. Ancak özne-yüklem
şeklinde konuşmanın uygulanması filozofları genellikle genel önermeleri sadece tekil
önermelere uygun bir şekilde düşünme eğilimine sokmuştur. Onlar özellikle tümel bir
önermenin özne teriminin bir şeye işaret etmesi gerektiğini varsaymışlar ve bundan dolayı
varlıksal anlam öğretisini hiç sorgusuz kabul etmişlerdir. Leibniz zaman zaman bu düşünce
çizgisini izlemiştir; ancak o büyük çoğunlukla tam tersi bir yanlış olan bireyler hakkındaki
önermeleri tümel önermelerle ifade ettiğimiz kanunlar gibi ele alma yanlışına düşmüştür.
Praedicatum inest subiecto (yüklem öznede vardır) ifadesini kullandığında, o sadece
bilgeliğin Socrates’te bulunduğunun söylenebildiği anlamı değil, aynı zamanda hayvan
olmanın da insan olmanın içinde bulunduğu anlamını da düşünmüştür. Bu ikinci anlam o
kadar egemen olmuştur ki o sık sık sanki her kişinin zorunlu olarak kendisine yüklemlenebilir
nitelikleri içeren bir tözü varmış gibi konuşmuştur. Bu onun ayırt edilemezlerin özdeşliği
ilkesinin kökenidir. Aziz Thomas Aquinas’ın savunduğu her melek ayrı bir türdür, çünkü tüm
melekler olağan şeylerin ayırt edildikleri maddeden yoksundur görüşü gibi, Leibniz de her
bireyin diğerinden bir nitelikte farklı olduğunu savunmuştur. Onun için tarih ile bilim
arasındaki ayrım kaybolmuştur ve tekil önermelerin tümel önermelere benzeyişi çıkarımların
eleştirilmesindeki kuralların ekonomisi için bundan böyle büyük bir gerçekliğin ifadesidir.
Leibniz’in Aristoteles’in özne ve yüklem mantığına saygısı onun bağıntı formundaki

önermelere makul açıklamalar getirmeye çalışmasında etkili olmuştur. Onun Junge’nin
bağıntı çevirmesi yoluyla (örneğin, ‘Titus Caius’tan büyüktür’den ‘Caius Titus’tan
küçüktür’e) yaptığı çıkarıma değinmesi mantığın bir bağıntılar kuramı ile genişletilmesinin
gerekli olduğunun farkında olduğunu gösterir; ancak o hiçbir zaman bu eklemenin nitelikler
kuramına bir yorumdan öteye gideceğini kabul edememiştir. Ona göre, ‘Titus Cauis’tan
büyüktür’ demek ‘Cauis’in küçük olmasına göre Titus büyüktür’ anlamındadır, yani bağıntı
olguları niteliksel olguların birleşimlerine dönüştürülebilir. Bu öğreti doğru değildir ve
Leibniz’in kendi fikirlerini geliştirmede ona ciddi şekilde engel olmuştur. Ancak o bunu inatçı
bir şekilde ifade etmeye çalışmıştır. O her önermenin bir özneye bir nitelik atfettiğini
söyleyen eski kuramı korumaya çalışmıştır.
Leibniz’in Aristoteles mantığını incelemesi sonucu çıkardığı en yararlı fikir formel

ispat düşüncesi olmuştur. Bu düşünce yazılarında tekrar tekrar ortaya çıkar. O, örneğin,
Descartes’ın yöntem kurallarının fazla değerli olmayan psikolojik öğütler olduklarını ve
yöntem üzerine yazan bir yazar olarak Descartes’ın zayıflığının mantıksal formu anlamaması
olduğunu söylemiştir. Okul münazaralarında kıyasların kullanımının aptalca bilgiçlik taslama
180
şekline dönüşebildiğini fark etmiştir; ancak formellik olmadan kesinlik olamayacağını da
görmüştür. Matematikte zorunlulukları formlarına dayanan yeni gelişmeler sunmanın önemini
vurgulamıştır. Bu ilgisi yazdığı dönemde moda değildir ve daha sonra da moda olmamaya
devam etmiştir, ancak on dokuzuncu yüzyılda fazlasıyla doğrulanmıştır.
10.3. Bir Kombinasyon Bilimi Düşüncesi
Permütasyon ve kombinasyon kuramı ilk olarak on yedinci yüzyılda özellikle

olasılıklar hesabı ile birlikte kullanılmak üzere geliştirilmiştir ve bu kuram Leibniz henüz onlu
yaşlarındayken onun ilgisini çekmiştir. Gerçekten ilk kayda değer çalışması De Arte
Combinatoriadır (Kombinasyon Bilimi). Yaşamının sonuna doğru kombinasyon kuramını
sıradan mantıktan daha temel bir şey olarak düşünmüştür. Ancak ars combinatoria
(kombinasyon bilimi) ifadesiyle bir kümenin elemanlarından oluşturulabilen belli bir yapının
alt-kümelerini hesaplamak için gereken kurallardan daha fazla bir şey söylemek istemiştir.
Onlu yaşlarında tüm mümkün düşünülebilir şeylerin uygun kombinasyonlar vasıtasıyla
oluşturulabildiği ve akıl yürütmenin bir listeyi taramaktan ibaret yarı-mekanik bir operasyona
indirgenebildiği insan düşüncesinin bir alfabesi fikri aklına gelmiştir. Esin kaynağı Raymond
Lull’ın Ars Magna’sı (Büyük Bilim) ile Hobbes’un Computatio sive Logica’sıdır (Hesaplama
veya Mantık) (yani, De Corpore’nin ilk bölümü). Ancak bu yöntemi faydalı hâle getirmek
için iki şey gereklidir: (a) ‘alfabe’nin gerçekten kesin ve tam olduğuna dair bir güvence ve (b)
tüm olası kombinasyonların düşünüldüğünden emin olmak için bir yöntem. İlk çalışmasında
belli durumlarda kabul edilebilir kombinasyon sayılarının hesaplanmasına o kadar çok yer
vermiştir ki bu noktalar dikkat çekmemiştir. Ancak orada dahi bir buluş yapma mantığı
(logica inventia) tasarlamaya çalıştığı bellidir. Leibniz sadece yirmi dört geçerli kıyas formu
olabildiğini göstermiştir.
De Arte Combinatoria kitapçığında Leibniz karmaşık geometri kavramlarının

birleşmesinin tam sayıların termini primiyi (ilk terimler) (örneğin, punctum (nokta) için ‘1’ ve
spatium (uzay) için ‘2’), kesirlerin ise tanım tarafından öne sürülen ve değişik sınıflarda
düzenlenen diğer terimleri (örneğin, quantitas (miktar) olan ikinci sınıfın ilk terimi için ‘1/2’)
simgelediği bir şifre ile nasıl tam olarak ortaya konabildiğini göstermeye çalışmıştır. Bu
vasıta ile ‘Circulus est 1/12. 8 ab 18.21 habens τηυ 16.2/3 του 19 alicuius 1 ab 18.6’ şeklinde
tanımlar meydana getirmiştir. Ancak bu türden bir şifrenin esas uğraştığı işe nasıl yardımcı
olabileceğini göstermeye çalışmamıştır. Daha sonraki çalışmalarında bunu kullanmamıştır,
çünkü bunun mantıksal analizde bir enstrüman olarak yetersizliğini fark etmiştir. Aslında bu
şifre Leibniz’in kafasındaki projenin zorluklarını açıkça ortaya çıkarmıştır.
Her şeyden önce, Leibniz’in geometri için yirmi-yedi adet termini primi listesi
herhangi mantıklı bir kurala dayanarak derlenmemiştir. Punctum (nokta) ve dimensio (boyut)
gibi bazı maddeler geometriye ait görünürler, oysa unum (bir), possible (olası) ve omne (tüm)
gibi diğerlerinin bu bilimin dışında da uygulamaları bulunur; ayrıca geometri terimlerinin
hepsinin gerekli olduğu da hiçbir şekilde açık değildir. İkinci olarak, tanımların
formülasyonundaki ab, habens, alicuius gibi yardımcı ifadeler ile kaynaşık Yunanca artikeller
Leibniz’in analizinin yetersizliğinin bir göstergesidir. Programını yeterli bir şekilde yürütmek
181
için (a) mantıksal sentaksın alışılmış imleri ile geometrinin kendine özgü imleri arasında kesin
ayrım yapmak ve (b) tanımlarda hangi tür karmaşıklık meydana gelebileceğini ya da diğer bir
değişle, basit geometri kavramlarında ‘kombinasyon’ ile ne anlaşılması gerektiğini düşünmek
gerekecektir. Leibniz yönteminin tatmin edici bir örneğini ortaya çıkaramamıştır. Bunun
nedeni tüm karmaşık ifadelerin niteliklerin birleşmesinden ortaya çıkması gerektiğine olan
tutkusudur. Kombinasyondan bahsettiği zaman örneğin, ‘bir üçgen üç kenarlı doğrusal bir
şekildir’ tanımındaki gibi, sıfatlar ile cins isimleri bir araya getirerek ifade ettiğimiz türden
karmaşık ifadeleri düşünmüştür ve dünyanın karmaşıklığının sadece bu şekilde açıklanamaz
olduğunu anlayamamıştır.
10.4. İdeal Dil Planları
On yedinci yüzyılın birçok yazarı yapay bir dil oluşturmak için öneriler ortaya
koymuşlardır; Leibniz’in döneminde bu tür fikirler Wilkins ve Dalgarno’dan her birinin kendi
sistemini savunduğu özellikle İngiltere’de gelişmiştir. Bu mucitlerin esas savları son
zamanlarda Esperanto için geliştirilen savlara, yani tüm insanlar ya da en azından tüm eğitimli
insanlar basit kurallar üzerine kurulmuş ve tamamıyla düzenli bir dilbilgisine sahip bir dili
kullanırlarsa iletişimin daha kolay olacağı ve fikirlerin dağılımının daha hızlı olacağı
savlarına benzer. Leibniz bu türden düşüncelere kayıtsız kalmamıştır; çünkü o dünyada barış
ve düzeni kurmanın önemine kesin olarak inanmıştır ve bilimin ilerlemesinin farklı
milletlerden insanların fikrî iş birliğine bağlı olduğunu savunmuştur. Bundan dolayı bir
dönem temel düzgün Latincenin kullanılmasını savunmuştur. Ancak onun ideal bir dil
oluşturmaya olan ilgisi çok daha ileri gitmiştir. O sadece düşüncelerin iletişiminde değil, aynı
zamanda düşünmeye de yardımcı olacak bilimsel bir dil arzulamıştır. Bunu lingua
philosophica (felsefe dili) veya characteristica universalis (evrensel özellik) olarak
adlandırmıştır.
Leibniz’in sembolizm kuramındaki temel ilke ifadelerimizin dünyanın yapısına ayna

tutması gerektiğidir. Basit öğeler yerine geçen temel imler keyfi olarak seçilebildiği hâlde,
bunların bağıntıları ile simgeledikleri öğelerin bağıntıları arasında tam anlamıyla bir analoji
olmalıdır ki her karmaşık şeyin adı onun tanımı ve onun tüm özelliklerinin anahtarı olsun.
Düşünmede im kullanımından kaçamayız, ancak bizim basit sistemlerimiz ideal olanı
karşılayamaz ve fikrî çalışmanın zorluğunun esas kaynağı da budur. Matematikte iyi
sembolizmin önemi mümkün kıldığı buluşlar (örneğin, Leibniz’in sonsuz küçükler hesabı
buluşu) sayesinde zaten yerleşmiştir, ancak diğer bilimlerin labirentinde bize yol göstermek
için characteristica universalise ihtiyacımız vardır.
Leibniz’in characteristica universalis’ini tam olarak nasıl inşa etmek istediği açık
değildir; çünkü o hiçbir zaman detaylı bir taslak ortaya koymamıştır. Ancak o bir ihtimalle
bunu çoğu zaman formel-olmayan kavramların sözcükler yerine imlerle gösterildiği bir yazı
olarak düşünmüştür. Bazen bunun cebir gibi olacağını, bazen de Çincenin kavramsal
sisteminin gelişmiş bir şekli olacağını söylemiştir. O elbette bunun önermelerin mantıksal
formlarını basit ve herhangi doğal bir dilden daha düzenli bir şekilde göstermesini de
amaçlamıştır. Çünkü o felsefî şekilde oluşturulmuş bir dilbilgisinin Junge’nin kıyas formunda
182
olmayan çıkarımlarının bile birkaç basit yöntem kuralı altında toplanabileceği bir calculus
ratiocinator (yani, sonuç çıkarmak için yarı-mekanik bir yöntem) için bir çerçeve sağlayarak
formel akıl yürütmeyi kolaylaştıracağını sık sık söylemiştir. O, bu yeni dil mükemmel hâle
getirildiğinde herhangi bir konudaki bir anlaşmazlığı yatıştırmak isteyen iyi niyetli kişilerin
kalemlerini ellerine alıp Calculemus (Hesap yapalım) diyeceklerini tahmin etmiştir.
Leibniz’in belirli bir sistem ortaya koymayı hiçbir zaman başaramamasının iki nedeni
vardır. İlki bilimsel araştırma tamamlanana kadar bu yeni dil için bir sözlük hazırlamanın
imkânsızlığıdır. Örneğin, kimya bir bilim olarak var olmadan kimya hakkında açıklayıcı bir
sembolizm oluşturamayız. Descartes daha önce o yüzyılda Mersenne’in bir önerisine karşı bu
noktaya temas etmiştir ve bu Leibniz’in dikkatinden kaçmamıştır. Onun ansiklopedi projesini
istemesinin bir nedeni de bu projenin bir characteristica universalis’i gerçekleştirmeyi
mümkün kılacağı ümididir. Ancak ideal dilin oluşturulmasında Lebniz’in çok az ilerleme kat
etmesinin ikinci nedeni kendisini geleneksel mantığın özne-yüklem dogmasından
kurtaramamasıdır.
Leibniz’in ars combinatoriayı geometri kavramlarına uygulama girişiminin ilki başarılı

olmamıştı ve bunun nedeni düşüncesindeki sınırlamaydı. Aynı sınırlama onun her şeyin
adının o şeyin tanımı ve tüm özelliklerinin anahtarı olacak olan bir sembolizm sistemi
tasarlamasını da engellemiştir. O nitelikleri birleştirme karmaşıklığına düşmüştür ve bu
düşünülebilir olanların çeşitliliğini anlatmak için yeterli değildir. Çeşitli fırsatlarda
tekrarladığı tipik bir öneri basit ideaların farklı asal sayılarla, karmaşık ideaların ise asalların
çarpımlarıyla ifade edilebilir olduklarıdır. Herhangi bir doğal sayı asal çarpanlarına sadece bir
şekilde ayrılabildiğinden, bu plan bu sistemde uzmanlaşmış bir kişinin sesli okumasını ya da
her türetilmiş terimin tanımını belirsizliğe yer vermeyen bir şekilde tasarlamasını
sağlayacaktır. Leibniz basit terimlerin dahi sözlük olmadan anlaşılabilir olacakları bir sistem,
yani sadece (Çince karakterlerin olduğu gibi) konuşulan dilden bağımsız olmayan, aynı
zamanda çok kolay öğrenilen bir tür resim yazısı beklentisinde olduğundan dolayı bundan
hoşnut değildir. Ancak bu türden bir sistem çok sınırlı bir alan dışındaki karmaşık terimlerin
ifadesine izin vermeyecektir. Örneğin, ‘büyükbaba’ teriminin anlamını ele alalım. Bu açıkça
karmaşık bir terimdir ve Leibniz sayısal sisteminde bunu bir asal sayı ile ifade etmek
isteyebilir, ancak bu iki veya daha fazla niteliğin birleştiği bir şeyin kavramı değildir. X bir
büyükbabadır dediğimizde, Y ve Z olan iki kişi olduğunu söyleriz, şöyle ki X, Y’nin babasıdır
ve Y de Z’nin babasıdır. Burada ikinci dereceden asimetrik, iki-terimli bir bağıntı söz
konusudur. Leibniz bu taslağa uyamamıştır, çünkü o bağıntıları hiçbir zaman ciddi olarak ele
almamıştır.
10.5. Bir Ansiklopedi İçinde Bilgi Düzenleme Taslağı
Leibniz bir ansiklopedi yapımıyla yakından ilgilenmiştir, çünkü o sistematik bir bilgi
topluluğunun bir characteristica universalis oluşturmayı mümkün kılacağını ümit etmiştir.
Ancak bu ilgisi için başka daha açık nedenleri vardır. Her şeyden önce o bilgisini genişletme
ve tüm bilgisini tek bir sistem içine sokma arzusu duyan bir bilgedir. Eserleri ile yazışmaları
merakının muazzam alanını gözler önüne serer. Mantık, matematik, fizik, mühendislik,
183
biyoloji, filoloji, tarih, politika, hukuk, metafizik ve teolojinin hepsi ona göre aynı türden
bilimlerdir ve neredeyse hepsinde en azından zamanının en okumuş kişilerinin bilgisi kadar
bilgisi vardır. Yazıları, bir ansiklopedi yapmaya olan ilgisinin büyük ölçüde bilginin
parçalanması yönündeki gittikçe artan eğilimin farkına varmasından dolayı olduğunu gösterir.
İkinci olarak, tüm toplumun güvenliğinin düşünsel alanda sağlam düzen sağlamaya bağlı
olduğuna inanmıştır. Zaman zaman ansiklopediyi tüm gruplardan bilim adamlarını birleştirici
bir araç olarak görmüştür. O kiliselerin yeniden barışmaları ile özellikle ilgilidir ve uyumlu
hâle getirilmesi gereken öğretilerin açıklanmasına çok önem vermiştir.
Diğer önde gelen fikirleri gibi, ansiklopedi projesi gençliğinden ölümüne kadar onunla
birlikte olmuştur, ancak farklı tarihlerde farklı şekiller almıştır. Yirmi yaşındayken onu sadece
bir opus Photianum olarak ya da tüm değişik konular üzerine en iyi yazarlardan bir seçmeler
dizisi olarak düşünmüştür. Böylece mantık esasen Junge’den, fizik ise esasen Hobbes’dan
alınacaktır. Bu tarihte onun taslağında matematiğin önemli bir yeri bulunmuyordur, çünkü
kendisi henüz bu bilimde fazla ilerleme kaydetmemiştir. Ancak daha o zamandan bu
maddenin mantıksal gelişim sırasına göre sunulmasında ısrarcı olmuştur. Daha sonraki bir
tarihte matematik ideali düşüncesinde egemen olmuş ve o sadece matematiğe taslağında daha
büyük bir yer vermekle kalmamış, tüm matematiğin Euclid’in Elemanlar’ının kanıtlayıcı
tarzında hazırlanmasını arzu etmiştir. Planlarında en arzulu olduğu dönemde, o zamana kadar
öğrencilerin okuması için yazılmış olan doğa bilimini değil, ustalar tarafından biriktirilmiş
olan doğa bilimini eklemeği önermiştir. Ancak daha da sonraki bir tarihte bu ansiklopedinin
sadece değişik bilimlerin ilk ilkelerini içermesi gerektiği lehine bu türden taslakları terk etmiş
ve yaşamının sonuna doğru projesini hem bilimsel hem de dinî açıdan birleşik bir dünya-
görüşünü ortaya koymakla sınırlamıştır. Principes de la nature et de la grace (Doğanın ve
Kayranın İlkeleri) makalesi ile Monadologie adlı eseri bu amaçla yazılmıştır.
Bu ansiklopedinin planlaması Leibniz’in düşüncesinde genellikle eğitim

akademilerindeki müşterek araştırma taslakları ile bağlantılıdır. Değişik zamanlarda Londra
Kraliyet Topluluğu’na, Fransa Kralı XIV. Louis’ye, Prusya Kralı I. Frederick’e ve Rus Çarı
Büyük Petro’ya teklifler sunmuştur. Prusya Kralı’nda başarı sağlamıştır; çünkü bu girişimi
kendisinin yaşamı boyu başkanı olduğu Prusya Akademisi’nin kurulmasına yol açmıştır.
Ancak genelde tekliflerine gelen cevap cesaretlendirici değildir ve yaşamının son yılları hayal
kırıklığıyla geçmiştir. İngiltere’ye I. George ile birlikte gitmeyi ümit ettiği hâlde, muhtemelen
diferansiyel hesabın bulunuşu ile ilgili anlaşmazlıktan dolayı Hanover’de kalması
emredilmiştir. Öldüğünde bilimin geliştirileceğine ve uygarlığın bir illuminati (aydınlanma)
okulu tarafından güvence altına alınacağına dair fazla ümit yoktur.
10.6. Genel Bir Yöntem Bilimi Beklentisi
Ansiklopedi projeleri Leibniz’i bilgiyi dedüktif bir sistem içinde düzenleme olasılığı
hakkında düşünmeye sevk ederek onun mantık kuramının oluşumuna katkı sağlamıştır. Ancak
onun bilimsel metot hakkındaki düşünceleri mantığı için en önemli olanlardır. Kendinden
önceki Bacon ve Descartes gibi, bilginin hızla genişlemesi için bir yöntem tanımlamanın
mümkün olduğunu düşünmüştür ve zaman zaman bu araştırma işi onun yaşamı içinde
184
tamamlanabilirmiş gibi ve bu amaca kendilerini adamış misyonerlerin bir emriyle tüm
insanların yararlanabilir hâle gelmeleri sağlanabilirmiş gibi yazmıştır. De Arte Combinatoria
adlı eserini yazdığında bir buluş mantığı fikrine sahiptir ve daha sonraki eserinde bu fikir tüm
diğer ilgilerinin ona göre düzenlenebildikleri egemen fikir hâline gelmiştir.
Tartışmalarının başında Leibniz sentetik olan açıklama yöntemiyle analitik olan buluş
yöntemi arasında bir ayrım olduğunu varsaymıştır, ancak bu zamanla yazılarından
kaybolmuştur.
Hobbes için olduğu gibi, Leibniz için de tüm zorunlu doğruluklar terimlerinin
tanımları tarafından garanti edilirler ve özdeşlik ilkesi haricinde tamamen kanıtlanamaz
aksiyom yoktur. Bir önermeyi ispat etmek, onun yüklem kavramının özne kavramında
içerildiğini göstermektir ve bu amaçla bunların bağıntılarını açık hâle getirene kadar bu iki
kavramı analiz etmeliyiz. Yani, bir ispatın oluşturulmasında esas yöntem, tanımlara
dayanarak ispat edilecek önermenin gerçek bir özdeşlik olduğu bir tanım zinciri öne
sürmektir. Böylece şu tanımlar verildiğinde:
(i) 2 = 1 + 1
(ii) 3 = 2 + 1
(iii) 4 = 3 + 1, şu iddiada bulunabiliriz:
2+2=2+2 özdeşlik ilkesi gereğince
= 2 + (1 + 1) tanım (i) gereğince
= (2 + 1) + 1
=3+1 tanım (ii) gereğince
=4 tanım (iii) gereğince.
Ancak kıyas şeklinde olsun ya da olmasın, tüm akıl yürütme sadece ifadelerin tanıma
göre eşdeğer olan başka ifadelerle yer değiştirmesi ise, yukarıdaki örnekteki gibi, bir özdeşlik
ile başlayıp ve bundan ard arda basamaklarla sentetik olarak kanıtlanacak şeye ulaşmak ile
kanıtlanacak şey ile başlayıp bundan ard arda basamaklarla bir eşdeğerliğe ulaşmak fark
etmez. Düzenlemedeki fark bir yöntem farkı anlamına gelmez, çünkü her durumda bir
tanımlar zinciri kullanmalıyız ve buluş bunları sıraya dizmekten veya daha temel bir seviyede
olası yüklem kombinasyonlarının araştırılmasından meydana gelir.
Bu kanıtlama açıklaması tatmin edici değildir, çünkü bu her olumlu doğruda

praedicatum inest subiecto (yüklem öznede vardır) varsayımına dayanır. Her zamanki gibi,
Leibniz karmaşıklığın sadece niteliklerin birleşmesinden kaynaklandığını düşünmüştür. Bir
terimin tanımı bir sayının çarpanlarına ayrılması gibi zorunlu bir bağın varlığı da özneye
185
karşılık gelen bir sayının yükleme karşılık gelen başka bir sayı tarafından bölünebilmesi gibi
bir şey sanılır.
Her şeyden önce, tüm zorunlu doğruların bizim yapmış olduğumuz tanımlara
dayandığını söylemek paradoksal görünür. Leibniz bunu kabul etmiştir, ancak bu savın kendi
kuramına karşı hiçbir gücü olmadığını söylemiştir, çünkü o, Hobbes’un aksine, tanımları
tamamen keyfi olarak görmemiştir. Sözde tanımdan farklı olan gerçek bir tanımın, tanımlanan
şeyin olanaklılığının örtük bir iddiasını içerdiğini düşünmüştür.
Leibniz Hobbes’un uzlaşımcılığına karşı çıkmıştır, ancak onun gerçek tanım

açıklaması karışıktır; çünkü bir ifadenin mümkün bir şeyi ifade etmediği sürece gerçek bir
kanıtlamada yer almayacağı kesinlikle doğru değildir.
İkinci zorluk ampirik bilimle ilgilidir. Leibniz genel bir yöntem kuramı verme
iddiasındadır, ancak onun kanıtlama hakkında söylediği fizikte nasıl uygulanır? O, tüm doğru
önermelerin, tekillerin dahi, her ne kadar sadece Tanrı tümünü a priori olarak bilebilse de
gerçek özdeşlikler olduklarını cesaretle savunmuştur.
Leibniz’in doğa bilimi hakkındaki genel açıklaması tatmin edici değildir, çünkü bu
açıklama gözlem vasıtasıyla elde ettiğimiz bilgiye hiç yer bırakmaz. O, Spinoza gibi,
deneyimin karmakarışık düşünme olduğunu söyleyen anlaşılmaz öğretiyi savunmuştur ve
doğadan bizim parçalardan yeniden oluşturmaya çalışmamız gereken saf matematiğin bir
parçasıymış gibi bahsetmiştir.
186
“Leibniz’in İlgileri”, “Geleneksel Mantığa Saygısı”, “Bir Kombinasyon Bilimi

Düşüncesi”, “İdeal Dil Planları”, “Bir Ansiklopedi İçinde Bilgi Düzenleme Taslağı”, “Genel
Bir Yöntem Bilimi Beklentisi” başlıklı konuları öğrendik.
187
Bölüm Soruları
1) Aşağıdakilerden hangisi veya hangileri Leibniz’in eserlerindendir?
I. Theodicee
II. Monadologie
III. Bilim Üzerine Denemeler
a) Yalnız I
b) Yalnız II
c) I ve II
d) I ve III
e) I, II ve III
2) Aşağıdakilerden hangisi Leibniz’in özelliklerinden birisi değildir?
a) Geleneksel mantığa saygısı
b) İdeal bir dil planları
c) Bir ansiklopedi içinde bilgiyi düzenleme taslağı
d) Genel bir yöntem bilimi beklentisi
e) Bilim ve sanat kavramlarını birlikte ele alma isteği
3) Aşağıdakilerden hangisi Leibniz’in özelliklerinden birisi değildir?
a) Geleneksel mantığa saygısı
b) İdeal bir dil planları
c) Bir ansiklopedi içinde bilgiyi düzenleme taslağı
d) Genel bir yöntem bilimi beklentisi
e) Bilim ve sanat kavramlarını birlikte ele alma isteği
4) Aşağıda Leibniz ile ilgili verilen özelliklerinden hangisi yanlıştır?
a) Tüm çıkarımların kıyas formuna sokulabileceğine inanmamıştır.
b) Tümdengelim için ortak bir ilke olduğunu savunmuştur.
188
c) Her biri altı kipten oluşan dört kıyas kalıbının varlığını savunmuştur.
d) Genel bir yöntem bilimi oluşturmayı amaçlamıştır.
e) Sanat alanına ait kavramları mantık alanına dâhil etmiştir.
5) “Leibniz’in Felsefesi” adlı kitabın yazarı kimdir?
a) Immanuel Kant
b) Bertrand Russell
c) Şafak Ural
d) J. Paul Sartre
e) Martin Heidegger
6) “Descartes’ın yöntem kurallarının fazla değerli olmayan psikolojik öğütler

olduklarını ve yöntem üzerine yazan bir yazar olduğunu” söyleye filozof kimdir?
a) Immanuel Kant
b) Bertrand Russell
c) Leibniz
d) J. Paul Sartre
e) Martin Heidegger
7) Esperanto dilinin temel savı nedir?
a) İnsanlar basit kurallar üzerine kurulmuş ve tamamıyla düzenli bir dilbilgisine

sahip bir dili kullanırlarsa iletişimin daha kolay olacağı ve fikirlerin dağılımının daha hızlı
olacağı
b) Sanat eserlerinin yorumlamak
c) Bilim ile diğer alanlar arasındaki ayrımı ortaya koymak
d) Varoluş problemini anlamlandırmak
e) Bir dil sistemindeki sorunları tespit etmek
8) Leibniz’in ars combinatoriayı geometri kavramlarına uygulama girişiminin

ilkinin başarılı olmamasının sebebi nedir?
a) Leibniz’in eserlerini biterememesi

189
b) Leibniz’in düşüncesindeki sınırlama
c) Bilim ile diğer alanlar arasındaki ayrımı ortaya koymak
d) Leibniz ile Descartes arasındaki anlaşmazlık
e) Leibniz’in Aristoteles mantığını olduğu gibi kabul etmemesi
9) “Characteristica universalis” nedir?
a) Sistematik bir bilgi topluluğu
b) Düşüncenin sınırları
c) Sanat eseri
d) Hukuk kavramı
e) Teolojik bir kavram
10) Leibniz’in “doğa” hakkındaki düşünceleri aşağıdaki filozoflardan hangisiyle

benzerlik gösteri?
a) Immanuel Kant
b) Bertrand Russell
c) B. Spinoza
d) J. Paul Sartre
e) Martin Heidegger
Cevaplar
1)c, 2)e, 3)e, 4)e, 5)b, 6)c, 7)a, 8)b, 9)a, 10)c
190
11. GOTTFRIED WILHELM LEIBNIZ II
191
“Yaşamı”, “Yöntem Anlayışı”, “Mantığa Yeni Bakış Açısı”, “Özdeşlik ve Altküme

Hesabı” başlıklı konuları öğreneceğiz.
192
1) Leibniz’in mantığa kazandırdığı yeni bakış hangisidir?
2) Özdeşlik ve altküme hesabını geliştiren kimdir?
193

edileceği veya
geliştirileceği
Leıbnız II Leibniz’in temel ilgileri ve Okuma
194
Anahtar Kavramlar
• Leibniz
• Yöntem Anlayışı
• Mantığa Yeni Bakış
195
Giriş
Leibniz Almanya’nın Leipzig şehrinde doğmuştur. Babası Leipzig Üniversitesi’nde

hukuk profesörüdür. Leipzig ve Jena Üniversitelerindede felsefe ve hukuk okumuştur. Altdorf
Üniversitesi’nde “Felsefe ve Hukukun İlgisi” konusundaki tezle hukuk doktoru olmuştur.
Üniversitede öğretim görevlisi olmak istememiştir. Yönetim, diplomasi ve hukuk işlerinde
çalışmıştır. Bir süre Nürnberg’de kaldıktan sonra Mainz Seçici Prensi’nin hizmetine girmiştir.
Paris’e gitmiş ve orada kalıp Fransız Akademisi’ne üye olmak istemiştir, ancak
olamamıştır.
Görevli gittiği Londra’da İngiliz Bilimler Akademisi’nde (Royal Society) kendi

yaptığı hesap makinesini göstermiştir. Hannover Dükü’nün saray danışmanı, kütüphanecisi
olmuştur. Hannover’de 40 yıl yaşadıktan sonra orada ölmüştür.
Leibniz’in “matematiğin gerçeği tanımada en elverişli bilgi olduğu” anlayışı “Bilgi,

Doğruluk ve İdeler Üzerine Düşünceler” adlı 1684 yılında yayımlanmış olan kısa yazısında
çok iyi görülür. Bilgiyi dört basamağa ayırır:
1. Bulanık duyu bilgisi: Karanlıkta gördüğüm bir şeyin bilgisi.
2. Açık duyu bilgisi: Bir şeyi onu bir daha gördüğümde tanıyabilecek gibi algılamam.
3. Akıl bilgisi: Tamdır, çünkü hem açık hem seçiktir. İnsan bu bilgi basamağında kalır.
4. Upuygun bilgi: Nesneyi kuran her bir öğenin seçik olarak kavranması. Örneğin; sayı
bilgisi.
Bütün bilgilerimizi matematik bir seçiklik derecesinde çözümleyebilseydik, bilgimiz

tam ve upuygun olurdu, yani gerçeğe tıpatıp uyardı. Başka bir değişle, ancak evrensel bir
matematiğe varırsak, bilgimiz de tam olur. “Evrensel matematik” demek de, bütün nesneleri,
bilgimizin bütün konularını kesin matematik önermeler olarak kavrayabilmek demektir. Bu
Leibniz’in bilgi ideali olan evrensel bilimdir (mathesis universalis).
Gerçek bir Rönesans adamı olan Leibniz, Akıl Çağı’nda mantığın hesap yapmak için
bir araç olarak kullanılma potansiyelini gören ilk filozoftur. Mantıksal hesaplamanın bir gün
matematik ile eşit düzeyde olacağını ümit etmiştir. Formel mantığın gerçekleşeceğini iki yüz
yıl önceden tahmin ederek mantığın sembolik gösteriminin başlangıcını hazırlamıştır.
Leibniz yazdığı Sonsuzu Hesaplama Biçimleri’nde iki matematiksel genellemeyi

geliştirmiştir. Bunlardan birincisi özdeşlik ve altküme hesabı, ikincisi ise geometrik benzerlik
ve eşleşim hesabıdır. Birincisi Boole’un 1847 tarihli Mantığın Matematiksel Analizi’ni
önceden görmektir. İkincisi geometrik yapıyı koordinatları kullanmadan ele alma girişimi
olup Grassmann’ın 1844 tarihli Ausdehnungslehre’sini (Genişleme Öğretisi) önceden
görmektir.
196
11.1. Yaşamı
Gottfried Wilhelm Leibniz 1646’da Almanya’nın Leipzig şehrinde doğmuştur. Babası

bu şehrin üniversitesinde hukuk profesörü idi. Leibniz çok erken gelişmiştir. Kendi anlattığına
göre, daha on beş yaşında iken eski ve yeni felsefenin başlıca yapıtlarını okumuş; Platon’un
Aristoteles’in, Descartes ile Hobbes’un sistemlerini yakından tanımış; skolastiği de çok iyi
kavramıştır. Önce Leipzig, sonra Jena Üniversitesi’nde felsefe ve hukuk okumuştur. Altdorf
Üniversitesi’nde “felsefe ile hukukun ilişkisi” konulu bir tezle hukuk doktoru olup öğrenimini
bitirdikten sonra bu üniversiteye öğretim üyesi olarak girmesi kendisine önerilmiştir. Ancak
Lebniz bu öneriyi kabul etmemiştir. Bundan sonra da hiçbir zaman üniversitede çalışmamış;
yönetim, diplomasi ve hukuk işlerinde çalışmıştır. Bu arada felsefe üzerine olduğu kadar, bu
işlerle ilgili konular üzerine de birçok yazı yazmıştır. Leibniz bir süre Nürnberg’de kaldıktan
sonra Mainz Seçici Prensinin hizmetine girmiştir. O burada siyaset ve yazarlık bakımından
çok etkin olmuştur. Bu çalışmalarında her zaman göz önünde bulundurduğu şey, XIV.
Louis’nin Almanya’yı parçalama uğraşısının yarattığı büyük tehlikeye dikkati çekmek ve
bunu önleyecek yolları hazırlamaktır. Almanya’nın din bakımından bölünmüş olmasının dış
tehlikeyi savmada büyük bir engel olduğunu görmüş ve düşman karşısında birleşmenin
gerekli olduğunu yorulmak bilmeden anlatmaya, duyurmaya çalışmıştır. Fransa’nın dikkatini
Almanya üzerinden çekmek için, XIV. Louis’ye Mısır’ı almasını dahi önermiştir. Biraz da bu
planını gerçekleştirmek için geldiği Paris’te istediği olmamıştır, yani krala planını
sunamamıştır, ama o dönem Avrupa’nın kültür merkezi olan Paris’in Leibniz üzerinde büyük
etkisi olmuştur. Burada devrin ileri gelenleriyle, bu arada Arnauld, Malebranche, matematikçi
ve fizikçi Huygens ile tanışmıştır. Bir ara görevli gittiği Londra da ufkunu genişletmesine
yeni bir vesile olmuştur; orada Royal Society’nin (İngiliz Bilimler Akademisi) üyeleriyle
yakın ilişkiler kurarak, onlara kendi yapmış olduğu bir hesap makinesini de göstermiştir.
Leibniz, Paris’te uzun süre kalmayı çok istemiştir. Fransız Akademisi’ne üye olmaya
çalışmış, olamayınca Hannover Dükü’nün önerdiği görevi kabul etmek zorunda kalmıştır.
Almanya’ya dönerken Lahey’de Spinoza’yı ziyaret etmiştir. Hannover’e dükün saray
danışmanı ve kütüphanecisi olarak gelen Leibniz bu şehirde ömrünün sonuna kadar (kırk yıl)
kalmıştır. Bu kırk yıl içinde hem pratik hem de teorik bakımdan çok etkin olmuştur: Devrin
sözü geçer prensleriyle olan yakınlıklarından yararlanarak onlara bilimsel çalışmaları
desteklettirmiş, Berlin Bilimler Akademisi’ni kurmuş, Rus Çarı Büyük Petro’yu
Petersburg’da bir akademi kurmaya teşvik etmiş, akademiler arasında bir birlik kurmaya
uğraşmıştır. Hannover devletinin para sistemini, madenciliğini, ipekçiliğini düzeltmek için
planlar hazırlamıştır. Katolik ve Protestan Kiliseleri arasında ve Protestanlığın kolları arasında
bir uzlaşmaya aracılık etmiştir. Bir yandan da teorik çalışmalarını bırakmamış, irili-ufaklı
birçok yazı yazmıştır. Pek çoğu yarıda kalan bir yığın plan ve girişilmiş işler içinde geçen
hayatı 1716’da sona ermiştir.
11.2. Yöntem Anlayışı
Leibniz yöntem anlayışında, on yedinci yüzyıl felsefesi için başlıca bir sorun olan
yöntem konusunda Descartes’ın ve okulunun yolunda yürümüştür. O da matematiğin
yöntemini felsefeye aktarmak, felsefede kullanmak istemiştir. Leibniz’e göre, yalnız
197
matematikçiler ileri sürdükleri savları kanıtlayabilecek durumdadırlar. Sayılarla olduğu gibi,
kavramlar ile de hesap edilebilmelidir. Bir hesap yanlışını bulduğumuz gibi bir düşünce
yanlışını da açık ve güvenilir biçimde bulup gösterebilirsek felsefedeki ayrılıkların ve
çekişmelerin ortadan kalkacağını düşünmüştür. Felsefenin kavramlarıyla hesap edebilmenin,
yani matematikte olduğu gibi bu kavramları birtakım işaretlerle, simgelerle gösterip bunların
aralarındaki bağlantıları birtakım işlemlerle meydana çıkarmanın bir faydası da olacaktır:
Formüller ile yazılmış olan bir felsefi araştırma belli bir ulusal dile bağlı olmaktan kurtulacak,
böylelikle evrensel bir felsefe dili, bir bilim dili de kurulmuş olacaktır. Leibniz felsefe için
böyle bir “genel işaretler” dili (characteristica universalis), dünyanın bütün bilim adamlarının
bilip kullanabilecekleri bir “akademik dil” (lingua academica) ile bir “felsefi hesap yöntemi”
üzerinde çok durmuş, bu işi birkaç kez ele almış, ama düşündüklerini gerçekleştirememiştir.
Leibniz’in “matematiğin gerçeği tanımada en elverişli bilgi olduğu” anlayışı

“Maditationes de cogbnitione, veritate et ideis” (“Bilgi, Doğruluk ve İdeler Üzerine
Düşünceler”) adlı 1684 yılında yayımlanmış olan kısa yazısında çok iyi görülür. Burada bilgi
dört basamağa ayrılır. Bilginin ilk basamağı bulanık duyu bilgisidir. Bir şeyi, onu
duyumlarımla yeniden tanıyabilecek gibi kavramışsam bu şey üzerine olan tasarımım
bulanıktır; örneğin bir şeyi karanlıkta görürsem, bu görme bulanık bir duyum, bulanık bir
bilgi olur. Bilginin ikinci basamağı açık duyu bilgisidir (cognitio clara). Bir şeyi onu bir daha
gördüğümde yeniden tanıyabilecek gibi net olarak algılamışsam, bu şey üzerindeki bilgim
açık bir bilgidir. Bilginin üçüncü basamağı akıl bilgisidir. Akıl bilgisi tamdır, çünkü hem
“açık” hem de “seçik”tir (cognitio clara et distincta). İnsan çoğu zaman bu bilgi basamağında
kalır: Duyu izlenimlerini çözümler, ayrımları kavrar, bunları elden geldiğince aydınlık olarak
tanımlamaya çalışır. Örneğin bir bitkinin sadece rengini, biçimini, katılığını algılamayıp onda
bir de kök, gövde, yaprak, çiçek diye ayırmalar yapınca, bu bitkide birtakım ayrımlar
belirlemiş olurum. Bilginin dördüncü ve son basamağı upuygun bilgidir (cognitio adaquata).
Bir nesneyi kuran her bir öğe “seçik” olarak kavranmışsa, yani çözümleme sonuna kadar
götürülmüşse bilgi “upuygun” olur. Sayı bilgisi böyle bir bilgidir, çünkü sayı kavramları, en
son öğelerden başlayıp bunlar arasındaki bağlantıları çok iyi kavrayarak pek aydınlık bir
biçimde kurduğumuz kavramlardır. Örneğin 103 = 1000 kavramı; bu matematik eşitlik, bütün
kurucu öğeleri ve bağlantılarıyla bildiğimiz bir kavramdır. Demek ki, bütün bilgilerimizi
matematik bir seçiklik derecesinde çözümleyebilseydik, bilgimiz tam ve upuygun olurdu, yani
gerçeğe tıpatıp uyardı. Başka bir değişle: Ancak evrensel bir matematiğe varırsak, bilgimiz de
tam olur. “Evrensel matematik” demek de, bütün nesneleri, bilgimizin bütün konularını kesin
matematik önermeler olarak kavrayabilmek demektir. Leibniz’in bilgi ideali olan mathesis
universalis (evrensel bilim) budur.
Leibniz’in göz önünde bulundurduğu bu “genel yöntem”in iki ödevi vardır: Bu

yöntem bir yandan eldeki bilgileri kanıtlamaya yarar, öbür yandan da yeni bilgileri bulmaya
yol açar. Bilim, yalnız şu ya da bu önermenin nasıl kanıtlandığını değil, bir de yeni
önermelerin nasıl bulunduğunu göstermelidir. Kanıtlama bakımından bu yöntem, mantık
işlemleriyle önermeleri birbirinden türetecektir. Ancak, bu türetmenin bir sınırı vardır: Öyle
birtakım önermeler var ki, bunlar en yüksek, en son önermelerdir; geri kalan bütün önermeler
bunlardan türetilir, bunlara dayanarak kanıtlanır; ama bunların kendileri kanıtlanamaz. Bu
198
çeşit önermelere Leibniz, “ilk doğrular” (primae veritates) ya da “ilk olanaklar” (primae
possibilitates) der; çünkü bunlar kendilerinden türetilmiş olan bütün önermelerin
olabilirliklerinin temelidirler. Ulaşmak istediği, intuitif nitelikte olan, yani bize kendilerini
doğrudan doğruya kesin olarak gösteren temel doğrulardır. Bunlar temel doğrulardır, çünkü
başka bir önermeye geri götürülemezler, doğrulukları başka bir önermeden türetilemez. “İlk
doğrular” yalnız eldeki önermelerin doğruluklarını temellendirmeye, kanıtlamaya
yaramayacaklar, aynı zamanda yeni önermeleri bulmak için çıkış noktası olacaklardır. Sözü
geçen yöntem bulunursa, yeni doğrulara varmak için onu yalnız ustalıkla kullanmayı bilmek
yetecektir. Burada Leibniz’in istediği, önermeleri birleştirerek, bunlar arasında kombinezonlar
kurarak yeni önermelere varmanın bir tekniğini, bir sanatını geliştirmek, doğruya varmayı
mekanikleştirmektir. Ancak, Leibniz bu yöntem için bazı ilkeleri belirtmekten ileri
geçememiş, “ilk doğrular”ın neler olduğunu pek açık olarak göstermemiş, yani “doğruları
bulma” yöntem ve sanatını da hiç geliştirmemiştir.
Gerçek bir Rönesans adamı olan Gottfried Leibniz, akıl çağında mantığın hesap
yapmak için bir araç olarak kullanılma olanağını fark eden ilk filozoftur. Mantıksal
hesaplamanın bir gün matematik ile eşit düzeyde olacağını ümit etmiştir. Formel mantığın
gerçekleşeceğini iki yüz yıl önceden tahmin ederek mantığın sembolik gösteriminin
başlangıcını hazırlamıştır.
11.3. Mantığa Yeni Bakış Açısı
Farklı zamanlarda farklı terminoloji kullandığı hâlde, Leibniz bazı bakımlardan

matematik gibi olacak olan, ancak geleneksel mantık ile henüz gelişmemiş bazı bilimleri de
kapsayacak temel bir bilim meydana getirme olasılığını düşünmüştür. Terimleri, önermeleri
ve kıyasları ile mantığın, harfleri, denklemleri ve transformasyonları ile cebire belli bir formel
benzerlik gösterdiğini fark ederek, mantığı bir hesap olarak sunmaya çalışmıştır. Leibniz yeni
bilimini zaman zaman evrensel matematik olarak adlandırmıştır. Ancak genellikle anlaşıldığı
şekilde mantığın matematiğin içine çekilmesi gerektiğini ileri sürmek istememiştir. Aklında
olan characteristica universalis’i (evrensel özellik) için bir sentaks sağlayabilen genel bir
yapılar kuramıdır. Bu, diziler ve tablolar kuramı ile tüm sıralama formlarını kapsayacak ve
geometri, cebir ve olasılık hesabı gibi matematiğin diğer branşlarının temeli olacaktır. Ancak
her şeyden önemlisi bir buluş yapma aracı olacaktır. Çünkü kendi ifadesine göre bu,
matematikte (örneğin, sonsuz küçükler hesabı ile π/4 dizileri) ve mühendislikte (örneğin,
1673’de Kraliyet Topluluğu’na sunduğu hesap makinesi) başarılarını mümkün kılan
kombinasyon bilimidir (ars combinatoria). Geçmişte Leibniz, Galois’in gruplar kuramında ve
modern soyut cebirde bulunan türden genelleme çabasında olmuştur. Çalışmalarında bu
gelişmelerden izler bulunur. Ancak yazdığı İnfiniti Modi Calculandi’den (sonsuzu hesaplama
biçimleri) sadece ikisini detaylı olarak geliştirmiştir. Bunlardan birincisi özdeşlik ve altküme
hesabı, ikincisi ise geometrik benzerlik ve eşleşim hesabıdır. İkincisi geometrik yapıyı
koordinatları kullanmadan ele alma girişimidir ve bu Grassmann’ın 1844 tarihli
Ausdehnungslehre’sini (Genişleme Öğretisi) önceden görmektir. Birincisi ise Boole’un 1847
tarihli Mantığın Matematiksel Analizi’ni önceden görmektir.
199
11.4. Özdeşlik ve Altküme Hesabı
Leibniz’in makaleleri arasında bir altküme hesabı için birçok farklı proje yer alır. O,
başladığı zaman geleneksel mantıktan daha geniş bir şey ortaya koymak istemiştir; çünkü bir
yerde altküme kuramının kısmen Aristoteles tarafından Birinci Çözümlemeler’de incelenmiş
olduğunu söylemiştir. 1679, 1689 ve 1690’da bu konuda çalışmış olmasına rağmen tüm kıyas
kuramını dahi kapsayan bir hesap ortaya çıkarmayı hiçbir zaman başaramamıştır. Diğer
taraftan, bazı parçaları soyut bir şekilde, yani çeşitli yorumlamalara olanak tanıyacak şekilde
sunmayı başarmıştır. O mantıkta ileri sürülen bazı savlar ile geometride doğru, alan ya da
hacim bağıntıları hakkında ileri sürülen savlar arasında bir izomorfizm ya da form özdeşliği
olduğunu oldukça erken fark etmiş ve takipçisi Euler’in adıyla anılan bu türden geometrik
çizimleri sık sık kullanmıştır. Hazırlamak istediği hesabın ab = ba ve aa = a formülleriyle
ifade edilebilen iki özel ilkeyle öne çıktığını fark etmiştir.
İlk girişimi daha önce dikkat çektiğimiz bileşik kavramlar ile bileşik sayılar arasındaki
benzerliğe dayanmaktadır. Her basit terim bir asal sayı tarafından, her bileşik terim de asal
sayıların çarpımı tarafından temsil edilmelidir. O zaman, tümel olumlu bir önerme, öznesinin
sayısı yükleminin sayısına bölünebilirse, yani y bir tamsayı olduğunda, eğer S=yP veya S/P=y
ise doğru olacaktır. Örneğin, ‘uçmak’ terimi basit bir terim olup bir asal sayı olan 2 ile
gösterilsin. ‘Hayvan’ terimi de basit bir terim olup bir asal sayı olan 3 ile gösterilsin. O zaman
uçan hayvan anlamındaki ‘kuş’ terimi bir bileşik terim olup 6 ile gösterilir; çünkü 2 (uçmak)
× 3 (hayvan) = 6. Tikel olumlu bir önerme de x ve y tam sayılar olduğunda, ancak y/x zorunlu
olarak bir tamsayı olmayabildiği hâlde, eğer xS=yP veya S/P=y/x ise doğru olacaktır. Ancak
bu taslak olumsuz önermeleri hesaba katmamıştır. Bundan dolayı her terimi biri pozitif diğeri
negatif olan iki sayı ile göstermek gereklidir. Herhangi bir terimin pozitif sayısının başka bir
terimin negatif sayısıyla ortak böleni varsa, bu iki terim ayrışık olacaklardır, yani tümel
olumsuz bir önerme doğru olacaktır. Leibniz bu karmaşık sistemden hoşnut olmamıştır, ancak
o herhangi doğru bir önermede yüklem kavramının özne kavramında kapsanması gerektiği
kuramından hiçbir zaman vaz geçmemiştir. Göreceğimiz gibi, o genişleme içinde, yani sınıf
bağıntıları hakkında bir dizi önerme şeklinde yorumlanabilen bir hesap geliştirmiştir, ancak o
her zaman ilk başta içleme ilişkin yorumu düşünmüştür ki bu yoruma göre yüklem teriminin
anlamı özne-teriminin anlamının içindedir, yani hayvan olma insan olmanın içindedir. Bu ilke
boyunca, eğer A, B’yi içeriyorsa, o zaman A=yB düşüncesini de korumuştur.
A + A = A denkleminin doğru olduğu bir hesap içinde ‘-’ işaretini ‘+’ işaretiyle
birlikte kullanma girişimi başarısız olmuş ve Leibniz son taslağında bunu terk etmiştir.
Burada toplama işaretini kavramların birleşimi için kullanmaya devam etmiştir, ancak bunun
her zamanki sayısal anlamında anlaşılmaması için onu bir daire içine almıştır. Sonuç olarak
çıkan hesaplama ileri sürdüğü öneriler içinde en gelişmişidir ve şöyledir:
“TANIM 1. Herhangi bir önermenin doğruluğunu değiştirmeden istediğimiz yerde

birbiri yerine geçebilen terimler aynı ya da çakışıktırlar. A = B, A ile B’nin aynı olduğu
anlamına gelir.
200
TANIM 2. Aynı olmayan terimler, yani her zaman birbiri yerine geçemeyen terimler
farklıdırlar. A ≠ B, A ile B’nin farklı olduğu anlamına gelir.
ÖNERME 1. Eğer A = B ise, o zaman B = A. Çünkü A = B olduğundan (hipotez

gereği), A = B önermesinde (hipotez gereği doğru) B, A’nın yerine geçebilir (tanım 1 gereği),
A da B’nin yerine geçebilir; böylece B = A olur.
ÖNERME 2. Eğer A ≠ B ise, o zaman B ≠ A. Aksi hâlde B = A olmalıdır ve bu

nedenle (önerme 1 gereği) A = B olur ki bu hipotezin zıddıdır.
ÖNERME 3. Eğer A = B ve B = C ise, o zaman A = C. Çünkü eğer A = B

önermesinde (hipotez gereği doğru) C, B yerine geçerse (tanım 1 gereği, B = C olduğundan)
çıkan önerme doğru olacaktır.
ÖNERME 4. Eğer A = B ve B ≠ C ise, o zaman A ≠ C. Çünkü eğer B ≠ C

önermesinde (hipotez gereği doğru) A, B yerine geçerse, A ≠ C doğru önermesini elde ederiz
(A = B olduğundan, tanım 1 gereği).
TANIM 3. A, L’nin içindedir ya da L, A’yı içerir demek, L, A’nın terimlerden biri

olduğu terimler çokluğu ile örtüştürülebilir demekle aynı şeydir. B ⊕ N = L, B’nin L’nin
içinde olduğu ve B ile N’nin birlikte L’yi meydana getirdiği veya oluşturduğu anlamına gelir.
Aynı şey daha fazla sayıda terim için de geçerlidir.
AKSİYOM 1. B ⊕ N = N ⊕ B.
POSTULAT. A ve B gibi herhangi bir terimler çokluğu tek terim olan A ⊕ B ‘yi
meydana getirmek için toplanabilir.
AKSİYOM 2. A ⊕ A = A.
ÖNERME 5. Eğer A, B’nin içindeyse ve A = C ise, o zaman C, B’nin içindedir.

Çünkü A, B’nin içindedir önermesinde (hipotez gereği doğru) A’nın yerine C’nin geçmesi
(hipotez gereği A = C olduğundan, tanım 1 gereği) C’nin B’nin içinde olduğunu verir.
ÖNERME 6. Eğer C, B’nin içindeyse ve A = B ise, o zaman C, A’nın içindedir.

Çünkü C, B’nin içindedir önermesinde B’nin yerine A’nın geçmesi (A = B olduğundan) C’nin
A’nın içinde olduğunu verir.
ÖNERME 7. A, A’nın içindedir. A, A ⊕ A’nın içinde olduğu için (tanım 3 gereği).

Bundan dolayı (önerme 6 gereği) A, A’nın içindedir.
ÖNERME 8. Eğer A = B ise, o zaman A, B’nin içindedir. Çünkü (önerme 7 gereği) A,

A’nın içindedir, yani (hipotez gereği) A, B’nin içindedir.
ÖNERME 9. Eğer A = B ise, o zaman A ⊕ B = B ⊕ C. Çünkü eğer A ⊕ C = A ⊕ C

(kendiliğinden doğru) içinde bir yerde A yerine B geçerse, A ⊕ B = B ⊕ C elde ederiz.
201
ŞERH. Bu önerme çevrilemez – takip eden iki önerme de.
ÖNERME 10. Eğer A = L ve B = M ise, o zaman A ⊕ B = L ⊕ M. Çünkü B = M

olduğundan, A ⊕ B = A ⊕ M (önerme 9 gereği) ve ikinci A yerine L’yi koyarak (hipotez
gereği A = L olduğundan) A ⊕ B = L ⊕ M elde ederiz.
ÖNERME 11. Eğer A = L ve B = M ve C = N, o zaman A ⊕ B ⊕ C = L ⊕ M ⊕ N. Ve

benzerleri.
ÖNERME 12. Eğer B, L’nin içindeyse, o zaman A ⊕ B, A ⊕ L’nin içindedir. Çünkü L

= B ⊕ N (tanım 3 gereği) ve A ⊕ B, B ⊕ N ⊕ A’nın içindedir (aynı nedenden dolayı), yani, A
⊕ B, L ⊕ A’nın içindedir.
ŞERH. Bu önerme çevrilemez.
ÖNERME 13. Eğer L ⊕ B = L ise, o zaman B, L’nin içindedir. Çünkü B, L ⊕ B’nin

içindedir (tanım 3 gereği) ve L ⊕ B = L (hipotez gereği); böylece (önerme 6 gereği) B, L’nin
içindedir.
ÖNERME 14. Eğer B, L’nin içindeyse, o zaman L ⊕ B = L. Çünkü eğer B, L’nin

içindeyse, o zaman (tanım 3 gereği) L = B ⊕ P. Böylece (önerme 9 gereği) L ⊕ B = B ⊕ P ⊕
B, ki (aksiyom 2 gereği) = B ⊕ P, ki (hipotez gereği) = L.
ÖNERME 15. Eğer A, B’nin içindeyse ve B, C’nin içindeyse, o zaman A, C’nin

içindedir. A, B’nin içinde olduğundan (hipotez gereği), böylece A ⊕ L = B (tanım 3 gereği).
Benzer şekilde, B, C’nin içinde olduğundan, B ⊕ M = C ve bu önermede B yerine A ⊕ L
koyarak (onların çakışık olduklarını gösterdiğimizden dolayı), A ⊕ L ⊕ M = C elde ederiz.
Bundan dolayı (tanım 3 gereği) A, C’nin içindedir.
SONUÇ. Eğer A ⊕ N, B’nin içindeyse, o zaman N, B’nin içindedir. Çünkü N (tanım 3

gereği), A ⊕ N ‘nin içindedir.
ŞERH. Bu önerme çevrilemez, takip eden önermeler de.
ÖNERME 16. Eğer A, B’nin içindeyse ve B, C’nin içindeyse ve C, D’nin içindeyse, o

zaman A, D’nin içindedir. Ve benzerleri.
ÖNERME 17. Eğer A, B’nin içindeyse ve B, A’nın içindeyse, o zaman A = B. Çünkü

eğer A, B’nin içindeyse, o zaman A ⊕ N = B (tanım 3 gereği). Ancak B, A’nın içindedir
(hipotez gereği); böylece A ⊕ N, A’nın içindedir (önerme 5 gereği). Böylece önerme 15’in
sonucu gereği) N, A’nın içindedir. Böylece (önerme 14 gereği) A = A ⊕ N, yani A = B.
ÖNERME 18. Eğer A, L’nin içindeyse ve B, L’nin içindeyse, o zaman A ⊕ B, L’nin

içindedir. Çünkü A (hipotez gereği), L’nin içinde olduğundan, (tanım 3 gereği) A ⊕ M = L.
Benzer şekilde, B, L’nin içinde olduğundan, B ⊕ N = L. Bunları bir araya getirdiğimizde,
202
(önerme 10 gereği) A ⊕ M ⊕ B ⊕ N = L ⊕ L elde ederiz. Böylece (aksiyom 2 gereği) A ⊕ M
⊕ B ⊕ N = L. Böylece (tanım 3 gereği) A ⊕ B, L’nin içindedir.
ÖNERME 19. Eğer A, L’nin içindeyse ve B, L’nin içindeyse ve C, L’nin içindeyse, o

zaman A ⊕ B ⊕ C, L’nin içindedir. Ve benzerleri.
ŞERH. Bu iki önermenin ve aynı türden başka önermelerin çevrilebilir oldukları

açıktır.
ÖNERME 20. Eğer A, M’nin içindeyse ve B, N’nin içindeyse, o zaman A ⊕ B, M ⊕

N’nin içindedir. Çünkü A (hipotez gereği), M’nin içindedir ve M (tanım 3 gereği), M ⊕ N’nin
içindedir. Böylece (önerme 15 gereği) A, M ⊕ N’in içindedir. Benzer şekilde, B, N’nin içinde
olduğundan ve N, M ⊕ N’nin içinde olduğunda, o zaman (önerme 15 gereği) A ⊕ B, M ⊕
N’nin içindedir.
ŞERH. Bu önerme çevrilemez – takip eden önerme de.
ÖNERME 21. Eğer A, M’nin içindeyse ve B, N’nin içindeyse ve C, P’nin içindeyse, o

zaman A ⊕ B ⊕ C, M ⊕ N ⊕ P. Ve benzerleri.
TANIM 3’E ŞERH. Cins kavramının tür kavramının içinde olduğunu, türün
bireylerinin cinsin bireylerinin içinde [arasında] olduğunu, tümün içinde bir parça olduğunu
ve aslında sürekli içinde temel ve birey olduğunu, bir nokta bir doğrunun bir parçası olmadığı
hâlde, bir doğruda bir nokta gibi olduğunu söylüyoruz. Benzer şekilde, nitelik veya yüklem
kavramı da özne kavramının içindedir. Genellikle de bu kavramın çok geniş uygulaması
vardır... Burada içinde bulunan şeylerin birbirleriyle ve onları içeren şeyle bağıntılarının
[özel] hâliyle ilgilenmiyoruz. Böylece bizim kanıtlamalarımız bir şeyi meydana getiren tüm
şeyleri de dağılma anlamında kapsar, tıpkı tüm türlerin birlikte cinsi oluşturdukları gibi...
Aynı şey eğer onu oluşturan şeyler bileşik iseler, birçok başka şekilde oluşturulabilir. Aslında
eğer ayırma sonsuza kadar yapılabilseydi, birleşimin çeşitliliği sonuz olacaktı. Böylece tüm
sentez ve analiz burada ortaya konan ilkelere dayanır.
AKSİYOM 1 VE 2’YE ŞERH. Genel formlar kuramı (speciosa generalis) semboller

vasıtasıyla kombinasyonların gösteriminden ve onların kullanımından başka bir şey
olmadığından ve keşfedilebilir kombinasyon yasaları çeşitli olduklarından, çeşitli hesaplama
biçimleri ortaya çıkar. Ancak burada sıralama değişikliğine dayanan varyasyon kuramıyla
alakamız yoktur ve A ⊕ B bizim için B ⊕ A ile aynıdır. Tekrarı da hiç dikkate almadık, yani,
A ⊕ A bizim için A ile aynıdır. Böylece bahsi geçen bu yasalar nerede kullanılabilirse, bu
hesaplama uygulanabilir. Bunun ne sıralama yasalarının ne de tekrarlama yasalarının geçerli
olduğu mutlak kavramların oluşumunda kullanılabildiği açıktır; böylece “sıcak ve hafif”
demek “hafif ve sıcak” demekle aynı şeydir ve şairlerin modasına uyup “sıcak ateş” veya
“beyaz süt” demek söz uzatımıdır... Aynı şey verilen belirli şeylerin belirli şeylerde
içerildikleri söylendiğinde de doğrudur. Çünkü aynı şeyi gerçekten toplama faydasız bir
203
toplamadır... Bu yüzden, büyüklüklerin toplanması + ile belirtilirken, ben burada bu gerçek
toplamayı ⊕ ile belirttim.”
Bu alıntının sonunda yer alan iki not Leibniz’in kendi hesabının soyutluğuna olan
ilgisini, yani, onu çeşitli şekillerde yorumlama olasılığını gösterir. O, öncelikle nitelikleri
birleştirmeyi düşünmüştür, ancak kuramlarının birçoğunu başka doğruların kapsadığı
doğruların çizimleriyle göstermiştir ve bunların hepsinin sınıfların oluşumuna uygulanabilir
olduklarını fark etmiştir. Ancak ⊕ sembolünün anlamı A, B gibi harflere verilen
yorumlamaların çeşidine göre değişmektedir. Böylece Leibniz nitelikleri düşünürken, ⊕
sembolünü birleştirme sembolü olarak anlamıştır, ancak sınıfları düşündüğünde ise onu bir
ayırma sembolü olarak anlamıştır. Çünkü eğer insanlar sınıfı hayvanlar sınıfının içindedir
dersek, hayvan olan herhangi bir şeyin ya bir insan ya bir at ya bir köpek ve benzerleri
olduğunu söylemek istiyoruz. ‘İçindedir’ sözcüğünün anlamı da benzer şekilde değişir. Bir
niteliğin başka bir niteliğin içinde bulunduğunu söylemek birincinin ikinci tarafından
gerektirildiğini söylemektir, oysa bir sınıfın başka bir sınıfın içinde bulunduğunu söylemek ilk
sınıfın ikinci sınıfın bir alt-sınıfı olduğunu söylemektir.
Leibniz’in hesabı boyunca ‘içindedir’ ifadesi yerine yapay bir sembol, örneğin ‘‘
sembolünü koyarsak, biri içlemsel (nitelikler cinsinden), diğeri kaplamsal (sınıflar cinsinden)
iki ek yorumlamayı kabul eden daha genel bir hesap elde ederiz. Nitelik ve sınıflar için bu
dört yorumlamayı aşağıdaki şekilde düzenleyebiliriz:
A, B ve benzerleri ⊕ 
nitelikler birleştirme tarafından gerektirilir
nitelikler ayırma gerektirir
sınıflar birleştirme -nın bir üst-sınıfıdır
sınıflar ayırma -nın bir alt-sınıfıdır
 sembolünün ‘içindedir’ olarak ifade edilebildiği birinci ve dördüncü

yorumlamalar Leibniz tarafından fark edilenlerdir. O daha önceki bir bölümde bir altküme
hesabı projesinde koşullu bir önermenin artbileşeninin önbileşende içerileceğinin
söylenebileceğini öne sürmüştür. Şimdi göz önünde bulundurduğumuz hesabın anlatımında
buna başvurmamıştır, ancak onun formüllerini önerme bağıntıları hakkındaki savlar olarak
yorumlanabilir. Özel semboller için gerekli anlamları elde etmek için yukarıda verilen
tablonun ilk iki satırına ‘nitelikler’ yerine ‘önermeler’ koymamız gerekir. Bu yorumlamada
zorlama bir şey de yoktur. Çünkü bir önerme bir diğerini içerir dediğimiz zaman, bu
mantıksal bağıntı ile mekânsal içinde bulunma bağıntısı arasındaki formel benzerliğin farkına
varılmasına dayanan bir metafor kullanırız.
Doğruların başka doğrularca kapsandığı söylenen Leibniz’in geometrik örneklemeleri

yukarıda listelenmiş olan dördüncü yorumlamanın özel bir durumudur; çünkü bir doğru bir
204
noktalar sınıfı olarak düşünülebilir. Ancak eğer tanım 3’e konulan şerhin ilk cümlesinin sonu
bu hesabın noktaların doğruların içinde bulunmasına uygulanabilir olduğunu öne sürme
niyetindeyse, bu bir hatadır. Çünkü bir bireyin bir üye olarak bir sınıfın içinde bulunmasının
anlamı bir sınıfın başka bir sınıfın içinde bir alt-sınıf olarak bulunmasından oldukça farklıdır
ve ilk bağıntı ikinci bağıntıyla aynı mantıksal özelliklere sahip değildir. A’nın B’nin bir üyesi
olduğu ve B’nin de C’nin bir üyesi olduğu olgusundan A’nın C’nin bir üyesi olduğu sonucu
çıkmaz. Lord Tomnoddy’nin asiller sınıfının bir üyesi olduğu ve asiller sınıfının da krallığın
bir sınıfı olduğunu söyleyebiliriz, ancak Lord Tomnoddy’nin krallığın sınıflarından biri
olduğunu söyleyemeyiz. Leibniz’in bunu görmemesi onun tekil ve genel önermelerin aynı
kategorik formu paylaştıkları Aristoteles öğretisine fazlasıyla saygısından dolayıdır.
Farklı yorumlamaların olasılığını tartıştık, çünkü Leibniz’in hesabının en ilginç

özelliği onun soyut biçimciliğidir. Ortaya koymuş oldukları ortaya koymayı ümit ettiklerinden
çok azdır. Çünkü bir olumsuzluk yargısından ya da birleştirme ve ayırmayı birlikte ele alan
bir yargıdan yoksun olan son taslak bile küçük bir parçadır. Aristoteles’in tüm kıyas kuramını
bir bölümü olarak kapsamaktan uzak bir şekilde, (önerme 15 olarak gözüken) birinci ilke
hariç hiçbir kıyas ilkesini barındırmaz. Sonucun zayıflığı Leibniz’in niteliklerin birleşimiyle
meşgul olmasından ve yeterli bir varlıksal önermeler açıklaması verememesinden dolayıdır.
Ancak sonuçta onun ortaya koyduğu şey bir yeniliktir. Burada ilk kez bir miktar soyut
matematik, yani, özellikle uzay ve sayılarla ilgili olmayan matematik yapma girişimi
olmuştur.
205
“Yaşamı”, “Yöntem Anlayışı”, “Mantığa Yeni Bakış Açısı”, “Özdeşlik ve Altküme

Hesabı”başlıklı konularını öğrendik.
206
Bölüm Soruları
1) Leibniz’in kendi yaptığı hesap makinesini gösterdiği akademi aşağıdakilerden

hangisidir?
a) İngiliz Bilimler Akademisi
b) Alman Bilimler Akademisi
c) Bilim Adamları Topluluğu
d) Matematik Araştırma Kurumu
e) Geometrik Hesaplar Çalıştayı
2) Aşağıdakilerden hangisi Leibniz’in “Bilgi, Doğruluk ve İdeler Üzerine

Düşünceler” adlı eserinde saydığı bilgi basamaklarından biri değildir?
a) Bulanık duyu bilgisi
b) Açık duyu bilgisi
c) Ontolojik temelsiz epistemik bilgi
d) Akıl bilgisi
e) Upuygun bilgi
3) Leibniz’e göre “bir şeyi onu bir daha gördüğümde tanıyabilecek gibi
algılamam” aşağıdaki bilgi basamaklarından hangisine girer?
d) Akıl bilgisi
e) Upuygun bilgi
4) Leibniz’e göre “karanlıkta gördüğüm bir şeyin bilgisi” aşağıdaki bilgi

basamaklarından hangisine girer?

207
d) Akıl bilgisi
e) Upuygun bilgi
5) Leibniz’e göre “Nesneyi kuran her bir öğenin seçik olarak kavranması”
aşağıdaki bilgi basamaklarından hangisine girer?
d) Akıl bilgisi
e) Upuygun bilgi
6) Leibniz’e göre “Evrensel matematik” aşağıdaki bilgi basamaklarından

hangisine girer?
d) Akıl bilgisi
e) Upuygun bilgi
7) Rönesans döneminde “mantığın hesap yapmak için bir araç olarak kullanılma
potansiyelini gören ilk mantıkçı” kimdir?
a) Leibniz
b) Russell
c) Quine
d) C.I. Lewis
e) Frege
8) “Formel mantığın gerçekleşeceğini iki yüz yıl önceden tahmin ederek mantığın
sembolik gösteriminin başlangıcını hazırlayan” kimdir?
a) Frege
b) Russell
208
c) Quine
d) C.I. Lewis
e) Leibniz
9) Leibniz felsefe için bir “genel işaretler” dili (characteristica universalis),

kurmasının sebebi nedir?
a) Dil ile düşünce arasındaki bağı her dilde farklı farklı göstermek
b) Formüller ile yazılmış olan bir felsefi araştırmanın belli bir ulusal dile bağlı
olmaktan kurtarmak
c) Descartes’in sistemini eleştirmek
d) Birçok farklı sembol aracılığıyla tek bir düşünceyi aktarmak
e) Matematik formüllerin kökenini araştırmak
10) Leibniz’in “hem eldeki bilgileri kanıtlamaya yarar, hem de yeni bilgileri
bulmaya yol açan” düşüncesinin adı nedir?
a) Genel Yöntem
b) İlk Doğrular
c) Doğuştan İdeler
d) Aktarım Formülleri
e) Matematik Modulleri
Cevaplar
1.)a, 2)c, 3)b, 4)a, 5)e, 6)e, 7)a, 8)e, 9)b, 10)a
209
12. SACCHERI’DEN EULER’E MANTIK ÇALIŞMALARI
210
“Saccheri”, “Lambert ve Ploucquet”, “Euler” başlıklı konuları öğreneceğiz.
211
1) Saccheri’nin mantığa katkıları nelerdir?
2) Lambert ve Ploucquet’un mantığa katkıları nelerdir?
3) Euler’in mantığa katkıları nelerdir?
212

edileceği veya
geliştirileceği
Saccheri’den Euler’e mantık Saccheri, Lambert, Okuma
çalışmaları Ploucquet ve Euler’in
213
Anahtar Kavramlar
• Saccheri
• Lambert
• Ploucquet
• Euler
• Mantık Çalışmaları
214
Giriş
Gerolamo Saccheri İtalyan Cizvit bir matematikçidir. 1697’de Kanıtlama Mantığı

(Logica Demonstrativa) adlı küçük bir kitap yayınlamıştır. Öklidyen olmayan geometrinin ilk
teoremlerini oluşturmuştur. Bu kitap ilk ortaya çıktığında başarılı olmuş ve üç baskı
yapmıştır. Ancak kitap 18. ve 19. yüzyıllarda unutulmuştur. Kitap Aristotelesci taslağa göre
sırasıyla Birinci Çözümlemeler, İkinci Çözümlemeler, Topikler ya da Diyalektik ve Sofizm ile
ilgili dört bölüme ayrılmıştır. Ancak en önemli yenilikleri geometrik ispatın özellikleri
üzerine derinlemesine düşünmeden kaynaklanmıştır. Saccheri geometrinin katı standartlarını
mantığa uygulamayı ve böylece ilk ilkelerin sayısını minimuma indirgemeyi arzulamıştır.
Terimlerin hepsi karşılıklı olarak içerme ya da bağdaşmazlık bağıntılarında değildirler,
bazıları diğerlerine bağımlı, bazıları ise diğerlerinden bağımsızdırlar. Belirli öncül
kombinasyonlarının belirli kıyas kalıplarında kabul edilebilir olmadıklarını karşı örnek
vererek göstermek için bu varsayımı kullanmıştır. O bu tür olumsuz kuralların gösteriminin
mantık-dışı bir varsayıma dayandığı sürece tatmin edici olmadığını düşünmüştür.
Saccheri Leibniz’den etkilenmemiştir, ancak Leibniz’in 18. yüzyılda matematiksel

mantığı canlı tutmaya çalışan Johann Heinrich Lambert ve Gottfried Ploucquet üzerinde
büyük etkisi olmuştur. 1777’de ölen Lambert ünlü bir matematikçidir ve onun Mantık ve
Felsefe İncelemeleri eserinde yer alan Akıl Öğretisinin Çizim Sanatında Altı Deneme’si
mantık ile alışılagelmiş cebir arasında bazı yaratıcı benzerlikler içerir. Ancak bunların hiçbiri
tatmin edici bir hesaplama için zemin hazırlamaz. Birçok baskısı farklı adlarda yayınlanan ve
son olarak 1782’de Teorik Felsefe Anlatımları adıyla yayınlanan Ploucquet’in eseri daha az
özgündür. Bu eser aslında bir kıyas kısaltmaları şifresinden fazla bir şey değildir. Ancak o da
yüklem nicelemesini savunmuştur. Ploucquet’nin sembolleştirmesinde dağıtılmış terimler
büyük harflerle, dağıtılmamış terimler ise küçük harflerle gösterilmiştir.
Leonard Euler’in (1761’de yazılan ve 1768’de St. Petersburg’da basılan) Bir Alman
Prensesine Mektuplar eserinden de matematiksel mantığa katkıda bulunan 18. yüzyıl eserleri
arasında bahsedilmelidir. Euler büyük bir matematikçi olduğu hâlde mantıkla ilgili bu
mektuplarda bir hesap tasarlama girişimi yoktur. Ancak bunlar Leibniz’in mantık bağıntılarını
geometrik örneksemelerle gösterme eğilimini popüler hâle getirmişlerdir. Bunun da 19. yüzyıl
düşünürleri üzerinde etkisi olmuştur. Euler Aristoteles’in dört önerme formunu, ‘bazı’
sözcüğünün ‘bazı ve sadece bazı’ anlamında kullanıldığı bir şemayla göstermiştir.
215
12.1. Saccheri
Leibniz felsefenin bir dalı olarak mantık ile iniş dönemi boyunca ilgilenen
matematikçilerin açık ara en önemlisidir, ancak bahse değer başka matematikçiler de vardır.
Bunlardan en ilginci 1697’de Kanıtlama Mantığı (Logica Demonstrativa) adlı küçük bir kitap
yayınlayan ve daha sonra Öklidyen olmayan geometrinin ilk teoremlerini oluşturan bir İtalyan
Cizvit olan Gerolamo Saccheri’dir. Bu kitap ilk ortaya çıktığında başarı kazanmış olmalı ki
1701’de ikinci baskısı, yazarının ölümünden iki yıl sonra 1735’de de üçüncü baskısı
yapılmıştır. Ancak bu kitap on sekizinci ve on dokuzuncu yüzyıllarda unutulmuştur ve Vailati
yirminci yüzyılın başında ona tekrar dikkat çektiğinde kalmış birkaç kopyası vardır.
Kitap Aristotelesci taslağa göre sırasıyla Birinci Çözümlemeler, İkinci Çözümlemeler,

Topikler ya da Diyalektik ve Sofizm ile ilgili dört bölüme ayrılmıştır; ancak en önemli
yenilikleri geometrik ispatın özellikleri üzerine derinlemesine düşünmeden kaynaklanmıştır.
Giriş bölümünde Saccheri yapmaya çalıştığı şeyi açıklamıştır. O geometrinin katı
standartlarını mantığa uygulamayı ve böylece ilk ilkelerin sayısını minimuma indirgemeyi
arzulamıştır. Ancak 4. bölümde belirli amaçlar için daha önceki mantıkçılar tarafından açıkça
ifade edilmemiş bir ilkeyi varsaymanın zorunlu gibi göründüğünü belirtmiştir; bu ilke şudur:
terimlerin hepsi karşılıklı olarak içerme ya da bağdaşmazlık bağıntılarında değildirler, bazıları
diğerlerine bağımlı, bazıları ise diğerlerinden bağımsızdırlar. Bu varsayım bildiğimiz dünya
için açık bir biçimde doğrudur; ancak bu sadece mantık ile ispat edilemediğinden, eğer
kanıtlama bilmine uygun kesinlikle ilerleyeceksek, mantık içinde salt bir varsayım olarak ele
alınmalıdır. Consequentiae leges’i (akıl yürütme kurallarını) ele alan 9. bölümde, belirli öncül
kombinasyonlarının belirli kıyas kalıplarında kabul edilebilir olmadıklarını karşı örnek
vererek göstermek için bu varsayımı kullanmıştır, ancak o bu türden olumsuz kuralların
gösteriminin mantık-dışı bir varsayıma dayandığı sürece tatmin edici olmadığını
düşünmüştür. 11. bölümde ise sonuçlarını daha mükemmel bir yöntem ile doğrulamaya
çalışmıştır.
Saccheri’nin yöntemini bir örnekle açıklayalım. Tümel olumlu bir büyük öncül, tümel
olumsuz bir küçük öncül ve tümel olumsuz bir sonuç ile birinci kalıptan (yani, geleneksel
olarak AEE denilen şekilde) geçerli bir kıyasın olamayacağını ispat etmek için Saccheri şu
çıkarımı oluşturmuştur:
Tümel büyük öncül ve olumlu küçük öncüle sahip her kıyas birinci kalıptan bir sonuç
verir.
Ancak AEE şeklindeki hiçbir kıyas tümel bir büyük öncüle ve olumlu bir küçük
öncüle sahip değildir.
Bundan dolayı AEE şeklindeki hiçbir kıyas birinci kalıptan bir sonuç vermez.
Bu çıkarımın kendisi söz konusu olan türden bir kıyastır ve iki öncül açık bir şekilde
doğrudur. Eğer AEE biçimi birinci kalıpta geçerli ise, sonuç da bundan dolayı doğru
olmalıdır. Ancak sonuç AEE biçiminin birinci kalıpta geçersiz olduğunu söyleyen bir
216
önermedir. Bundan dolayı da arzu edilen neticenin kendi olumsuzundan dahi çıktığı görülür
ki bu onun doğru olması gerektiğini söylemekle aynı şeydir. Saccheri bu türden yarım düzine
örnek vermiştir ve bölümün sonunda bu yöntemin daha geniş bir şekilde uygulanabilir
olduğunu belirtmiştir. Otuz altı yıl sonra yazdığı Euclides ab Omni Naevo Vindicatus’da
(Öklid’den İtibaren Tüm İddialar) Logica Demonstarativa’dan tekrar söz etmiştir ve
araştırmalarının her temel doğruluğun kendi çelişiğinden elde edilebilir olduğu görüşünü
doğruladığını söylemiştir.
Saccheri’nin kullandığı yöntem açıkça Stoalılar tarafından kuşkucuları çürütmek için

tasarlanan yöntem ile aynıdır. Ancak onun bu fikri Stoa mantığını okuyarak edindiğini öne
süren hiçbir kanıt yoktur. O her ne kadar kitabında consequentia sözcüğünü kullanıp birkaç
Orta Çağ sonucu (örneğin, bir önermeler tümel evetlemesinin çelişiği aynı önermelerin
çelişiklerinin tikel-evetlemesidir) çıkarsa da, bunu consequentiae üzerine Orta Çağ
tartışmaları ile de bağlamamıştır. Onun ilham kaynağı neredeyse kesin olarak Öklid’in
1574’de daha sonra Gregoryan takvimi için gerekli hesaplamaları yapan bir matematikçi olan
Clavius tarafından yayınlanmış çok okunan baskısıdır. Saccheri’nin dikkati Cizvit
öğretmenleri tarafından ilgili şerhe yöneltilmiş olabilir. Çünkü Clavius İsa’nın
Topluluğundandı ve üzerine yorum yaptığı çıkarım bu topluluğun üyeleri arasında on yedinci
yüzyılda consequentia mirabilis (harika çıkarım) olarak bilinmekteydi.
Modern dönemde bu türden çıkarımı ilk kullanan ve hatta onu bulduğunu iddia eden
Cardan (1501-76) bunun Stoa buluşlarıyla ilişkili olduğundan haberdardır. Yazdığı De
Proportionibus (Önermeler) eserinin bir paragrafında Saccheri, Cardan’ın bunu övdüğünden
bahsetmiştir. Kuşkuculuğu çürütmeye benzemeyen bir şekilde, çıkarımı aslında şu şeklin
gerçek bir örneğidir: “Eğer birinciyse, o zaman birincidir; eğer birinci değilse, o zaman
birincidir; ancak ya birincidir ya da birinci değildir; bundan dolayı birincidir.” Ancak
Clavius’un belirttiğine göre, Öklid ve Theodosius bu türden bir çıkarımı oluşturmada ondan
önce davranmışlardır.
Consequentia mirabilis’i kullanımı dışında Saccheri’nin Logica Demonstrativa’sı

karmaşık tanımın yanlışlığına değinen ilk kitap olmasından dolayı önemlidir. Eserin son
bölümünde Saccheri nominal ile gerçek tanımı birbirinden ayırmıştır. Tamamen nominal bir
tanım kısaltma yapmak için sadece bir izindir ve hiçbir özel problem yaratmaz; ancak gerçek
bir tanım tanımlanan şeyin varlığını ya da en azından olabilirliğini kabul eder, bundan dolayı
da ispat gerektirir. İşte problem, herhangi bir varoluş teoremi olmaksızın öne sürülen bir
tanım, bir varoluş varsayımı taşır şekilde kullanıldığında ortaya çıkar. Bu konu açıkça
matematik felsefesi için çok önemlidir ve Saccheri ile Leibniz’in bunu birbirlerinden
bağımsız olarak aşağı yukarı aynı zamanda düşünmüşlerdir.
12.2. Lambert ve Ploucquet
Saccheri Leibniz’den etkilenmemiştir, ancak Leibniz’in on sekizinci yüzyılda

matematiksel mantığı canlı tutmaya çalışan Johann Heinrich Lambert ve Gottfried Ploucquet
üzerinde büyük etkisi olmuştur. 1777’de ölen Lambert ünlü bir matematikçidir ve onun
(1782’de Johann Bernoulli tarafından yayına hazırlanan Logische und Philosophische
217
Abhandlungen (Mantık ve Felsefe İncelemeleri) eserinde yer alan) Sechs Versuche einer
Zeichenkunst in der Vernunftlehre’si (Akıl Öğretisinin Çizim Sanatında Altı Deneme) mantık
ile alışılagelmiş cebir arasında bazı yaratıcı benzerlikler içerir. Ancak bunların hiçbiri tatmin
edici bir hesaplama için zemin hazırlamaz. En önemli yenilikleri sistematik bir yüklem
nicelemesi için bir öneri ile bağıntılar kuramının bir başlangıcıdır. Yüklem nicelemesi ile
ilgili olarak, belirsiz özellikleri göstermesi gereken küçük harflerin belirli özellikleri
göstermesi gereken büyük harflerle birleştirildiği mA = nB gibi ifadeler kullanmıştır. Yani, o
hâlâ tüm önermeleri içlem içinde düşünmüştür ve ‘bazı A’lar, bazı B’lerdir’ önermesindeki
‘bazı A’lar’ ifadesini A-lığın bir alt-türünün göstergesi olarak görmeye çalışmıştır. Bağıntılar
kuramıyla ilgili olarak, bağıntı kuvveti kavramını tanıtmıştır; yani eğer x y’ye R
bağıntısındaysa ve y de z’ye R bağıntısındaysa, o zaman x’in z’ye R2 bağıntısında olduğu
söylenebilir. Bunun önemli olduğu sonradan görülecektir, ancak bu o dönem için önemli bir
gelişmeye yol açmamıştır.
Birçok baskısı farklı adlarda yayınlanan ve son olarak 1782’de Expositiones

Philosophiae Theoreticae (Teorik Felsefe Anlatımları) adıyla yayınlanan Ploucquet’in eseri
daha az özgündür. Bu eser aslında bir kıyas kısaltmaları şifresinden fazla bir şey değildir.
Ancak o da yüklem nicelemesini savunmuştur. Ploucquet’nin sembolleştirmesinde dağıtılmış
terimler büyük harflerle, dağıtılmamış terimler ise küçük harflerle gösterilmiştir.
12.3. Euler
Leonard Euler’in 1761’de yazılan ve 1768’de St. Petersburg’da basılan Lettres A une
Princesse d’Allemagne (Bir Alman Prensesine Mektuplar) eserinden de matematiksel mantığa
katkıda bulunan on sekizinci yüzyıl eserleri arasında bahsedilmelidir. Euler büyük bir
matematikçi olduğu hâlde mantıkla ilgili bu mektuplarda bir hesap tasarlama girişimi yoktur;
ancak bunlar Leibniz’in mantık bağıntılarını geometrik örneksemelerle gösterme eğilimini
popüler hâle getirmişlerdir. Bunun da bir sonraki yüzyıl düşünürleri üzerinde etkisi olmuştur.
Özellikle bu, dikkati genel önermelerin kaplamsal ya da sınıfsal yorumuna yönlendirmiştir;
çünkü Euler Aristoteles’in dört önerme formunu, ‘bazı’ sözcüğünün ‘bazı ve sadece bazı’
anlamında kullanıldığı aşağıdaki şemaya göre, kapalı şekillerin üç biçimdeki ilişkisi ile
göstermiştir:
Her a b’dir a b
a b
Hiçbir a b değildir
218
a b
Bazı a’lar b’dir
Bazı a’lar b değildir a b
Herhangi tümel olumlu bir önermenin doğruluğu için özne-terimine bağlı bir şeyin
yüklem-terimine bağlı bir şeyin bir bölümü olması gerektiği zorunluysa, açıkça bu şey kaplam
olmalıdır.
219
“Saccheri”, “Lambert ve Ploucquet”, “Euler” başlıklı konularımızı öğrendik.
220
Bölüm Soruları
1. Aşağıdakilerden hangisi İtalyan Cizvit matematikçi Gerolamo Saccheri’nin

kitaplarından birisidir?
a) Kanıtlama Mantığı
b) Temel Mantık
c) Sembolik Mantık
d) Mantık Tarihi
e) İkinci Çözümlemeler
2. Aşağıdakilerden hangisi İtalyan Cizvit matematikçi Gerolamo Saccheri’nin

“Logica Demonstrativa” adlı kitabının bölümlerinden birisi değildir?
a) Birinci Çözümlemeler
b) İkinci Çözümlemeler
c) Topikler ya da Diyalektik
d) Mantık Tarihi
e) Sofizm
3. Saccheri’nin “mantık ve geometri” çalışmaları ile ilgili aşağıdakilerden hangisi

söylenebilir?
a) Mantık ve geometri arasında bir bağ kuramamıştır.
b) Geometrinin katı standartlarını mantığa uygulamayı arzulamaştır.
c) Mantık geometriyi belirlemelidir.
d) Mantık ve geometri arasındaki ortak disiplin fiziktir
e) Mantık ve geometri arasındaki ortak disiplin biyolojidir
4. Saccheri ve Leibniz ile ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?
a) Mantık ve fizik arasında bir bağ kurma konusunda ikisi de aynı görüştedir.
b) Leibniz Saccheri’den etkilenmiştir
c) Saccheri ve Leibniz aynı okulda ders vermişlerdir
221
d) Saccheri Leibniz’den etkilenmiştir
e) Saccheri Leibniz’den etkilenmemiştir
5. Lambert hangi kitabında “mantık ile alışılagelmiş cebir arasında bazı yaratıcı
benzerlikleri” dile getirmiştir?
a) Mantık ve Felsefe İncelemeleri
b) Sanat Üzerine
c) Mantık Tarihi
d) Saccheri Felsefesi
e) Leibniz Üzerine
6. Ploucquet’nin hangi kitabında “sembolleştirmesinde dağıtılmış terimler büyük

harflerle, dağıtılmamış terimler ise küçük harflerle gösterilmiştir”?
a) Mantık ve Felsefe İncelemeleri
b) Sanat Üzerine
c) Teorik Felsefe Anlatımları
d) Saccheri Felsefesi
e) Leibniz Üzerine
7. “Aristoteles’in dört önerme formunu, ‘bazı’ sözcüğünün ‘bazı ve sadece bazı’

anlamında kullanıldığı bir şemayla gösteren” matematikçi kimdir?
a) Ploucquet
b) Petersburg
c) Euler
d) Saccheri
e) Leibniz
8. “Bir Alman Prensesine Mektuplar” adlı kitabında çizdiği şemalar ile matematik
dünyasına katkıda bulunan düşünür kimdir?
a) Euler
b) Ploucquet
222
c) Petersburg
d) Saccheri
e) Leibniz
9. Saccari’nin “Kanıtlama Mantığı” kitabında kullandığı yöntemin

aşağıdakilerden hangisiyle uyuştuğu görülmektedir?
a) Euler
b) Ploucquet
c) Stoalılar
d) Frege
e) Leibniz
10. Aşağıda gösterilen Euler’in şemalarından hangisi yanlıştır?
a) Her a b’dir a b
a b
b) Hiçbir a b değildir
a b
c) Bazı a’lar b’dir
a b
d) Bazı a’lar b değildir
a b
e) Hiçbir a b değildir
223
Cevaplar
1)a, 2)d, 3)b, 4)e, 5)a, 6)c, 7)c, 8)a, 9)c, 10)e
224
13. GERGONNE’DAN HAMILTON’A MANTIK ÇALIŞMALARI
225
“J. D. Gergonne”, “William Hamilton”, “Immanuel Kant” başlıklı konularımızı

öğreneceğiz.
226
1) J. D. Gergonne’nin mantık çalışmaları nelerdir?
2) William Hamilton’nun mantık çalışmaları nelerdir?
3) Immanuel Kant’ın mantık çalışmaları nelerdir?
227

edileceği veya
geliştirileceği
Gergonne’dan Hamılton’a Gergonne’dan Hamılton’a Okuma
mantık çalışmaları yapılan mantık çalışmaları
228
Anahtar Kavramlar
• J. D. Gergonne
• William Hamilton
• Immanuel Kant
229
Giriş
Euler’den elli yıl sonra Fransız matematikçi J. D. Gergonne, Euler’in çalışmasından

kıyas için bir altyapı olarak tanımlanabilecek yeni bir kuram geliştirmiştir. Gergonne mantık
sanatının nihai mükemmeliyetinin sonuçlarımızı tamamen mekanik tarzda alabildiğimiz bir
yöntem olacağını söylemiştir. Ancak önerdiği şey bir makine değil, kıyas ilkelerinin kesin
olarak ispat edilebildiği bir kuramdır. O iki ideanın bağıntısını birer şemayla gösterip her biri
için bir harf öne sürmüştür. Gergonne bağıntılarının Aristoteles formları şeklindeki
karşılıkları şöyledir:
a H b . . . Hiçbir a b değildir.
a X b . . . Bazı a’lar b’dir ve bazı a’lar b değildir ve bazı b’ler a değildir.
a  b . . . Her a b’dir ve her b a’dır.
a ⊂ b . . . Her a b’dir ve bazı b’ler a değildir.
a ⊃ b . . . Her b a’dır ve bazı a’lar b değildir.
Sir William Hamilton’ın Aristoteles’in sistemini tüm yüklemleri nicelemeye izin

vererek geliştirmeye çalışmıştır. Ancak günlük dil sonsuz sayıda farklı bağlamda
kullanılabilme yeteneğine sahiptir. Hamilton bu noktayı görememiş ve bu yüzden problem
yaşamıştır. 1846’da yazdığı ‘Mantıksal Formlarının Yeni Analitiği’nde kıyasın amacı
bakımından sekiz farklı önerme formunu ayırt etmiştir. Bunlar:
(1) Tüm a’lar tüm b’lerdir.
(2) Tüm a’lar bazı b’lerdir.
(3) Bazı a’lar tüm b’lerdir.
(4) Bazı a’lar bazı b’lerdir.
(5) Herhangi bir a herhangi bir b değildir.
(6) Herhangi bir a bazı b’ler değildir.
(7) Bazı a’lar herhangi bir b değildir.
(8) Bazı a’lar bazı b’ler değildir.
230
Salt Aklın Eleştrisi’nin ‘Yargılarda Anlamanın Mantıksal İşlevi Hakkında’ başlıklı
bölümünde Kant yargıları aşağıdaki gibi sınıflandırmıştır:
Nicelik Nitelik Bağıntı Modalite
Tümel Olumlu Kategorik Problemli
Tikel Olumsuz Hipotetik Assertorik
Tekil Sonsuz Ayrık Apodeiktik
231
13.1. J. D. Gergonne
Euler’in mantığında uzamsal şekillerin esas rolü kıyas ilkelerini sezgisel olarak
belirgin hâle getirmektir, kaplamların tüm mümkün bağıntılarını araştırma girişimi de yoktur.
Ancak elli yıl sonra Fransız matematikçi J. D. Gergonne, Euler’in çalışmasından kıyas için bir
altyapı olarak tanımlanabilecek yeni bir kuram geliştirmiştir. Makalesinin başlangıcında
Gergonne, Aristoteles mantığının hâlen bazı Gotik akademilerde öğretildiği hâlde on sekizinci
yüzyıl boyunca genel bir itibar kaybı yaşadığına ve kendi döneminde sadece çağın tutuculuğu
‘eski çalışmalara dönüşe’ rağbet gösterdiğinden dolayı mantığın canlandırıldığına dikkat
çekmiştir. Ancak o, Condorcet’in önerisi olan, Aristoteles’in çıkarımları kurallara indirgeme
fikrinin akıl yürütme sanatının henüz erişilmemiş mükemmeliyetine doğru bir adım olarak
görülebileceğini onaylamıştır. Gergonne daha sonra, mantık sanatının nihai
mükemmeliyetinin sonuçlarımızı tamamen mekanik tarzda alabildiğimiz bir yöntem olacağını
söylemiştir. Ancak önerdiği şey bir makine değil, kıyas ilkelerinin kesin olarak ispat
edilebildiği bir kuramdır.
Eğer, Euler tarzında, iki ideanın kaplamını daireler gibi kapalı şekillerle gösterirsek,
bunların birbirleriyle beş ve sadece beş şekilde bağıntılı olabileceklerini kolayca
saptayabiliriz. (Boethius tarafından zaten bilinen) bu bağıntıların her biri için Gergonne
aşağıdaki şemayla ayla birlikte bir harf öne sürmüştür.
a b
b
aHb
a b
aXb
A
ab
232
a b
a⊂b
v a
a⊃b
İlk üç harf simetrik olduğundan, bunların gösterdikleri bağıntılar da simetriktir.

Aristoteles’in dört formu bu harflerle aşağıdaki şekilde tanımlanabilir:
Her a b’dir . . . a  b veya a ⊂ b.
Hiçbir a b değildir . . . a H b.
Bazı a’lar b’dir . . . a X b veya a  b veya a ⊂ b veya a ⊃ b.
Bazı a’lar b değildir. . . a H b veya a X b veya a ⊃ b.
Buna karşılık, istersek Aristoteles’in formlarını kullanarak yeni bağıntıları aşağıdaki

şekilde tanımlayabiliriz:
a H b . . . Hiçbir a b değildir.
a X b . . . Bazı a’lar b’dir ve bazı a’lar b değildir ve bazı b’ler a değildir.
a  b . . . Her a b’dir ve her b a’dır.
a ⊂ b . . . Her a b’dir ve bazı b’ler a değildir.
a ⊃ b . . . Her b a’dır ve bazı a’lar b değildir.
Ancak Gergonne bağıntılarının Aristoteles bağıntılarından daha dar bir şekilde

tanımlandıkları aşikârdır. Hatta onlar hem eksiksiz hem de biriciktir. Yani, herhangi iki
kaplam arasında, hiçbirinin boş olmaması şartıyla, Gergonne bağıntılarından bir ve sadece bir
tanesi doğru olur. Ayrıca, akıl yürütmenin amacı bakımından bunlar Aristoteles kalıplarının
karmaşıklıklarını ekarte etmemizi sağlarlar. İlk üç bağıntının tümü simetrik olduğundan ve
dördüncü bağıntı da beşincinin tersi olduğundan, standart bir terim düzeni seçip, diyelim ki
233
Aristoteles’in birinci kalıbı, ardından da boşluklara Gergonne imlerini yerleştirmenin
sonucunu ele alalım.
M...P
S...M
S...P
Gergonne da bunu yapmıştır ve yukarıda verilen kalıptaki imlerinin 5×5×5 olası

dağılımından sadece 54 tanesinin mümkün durumları gösterdiğini fark etmiştir. O esasen
Aristoteles kıyası için bir altyapı sağlamakla ilgilendiğinden, daha sonra geleneksel
kurallarını tablosundan türetmeye çalışmıştır. Ancak sonuçları başka bir şekilde düzenleyerek
yeni bir Gergonne kıyasları kuramı oluşturmak mümkündür. Aşağıdaki tabloda bir kutudaki
harfin varlığı, bu harf tarafından simgelenen türden bir sonucun kenarlardaki harflere karşılık
gelen öncüllerden çıkartılabileceğini belirtirken, önünde değilleme imi bulunan harfin varlığı
sadece bu harf tarafından simgelenen bağıntının değilini çıkarabileceğimizi belirtir. Böylece
olumlu sonuca sahip 13, olumsuz sonuca sahip de 19 Gergonne kıyası vardır. Ancak her
olumlu sonuç 4 olumsuz sonucun tümel-evetlemesine eşdeğerdir (çünkü 5 Gergonne bağıntısı
eksiksiz ve biriciktir) ve böylece bizim tablomuz Gergonne’un bağdaşma tablosunun dışarıda
bıraktığı 71 durumun tümünü hesaba katar
234
H H
H Xa I ⊂a ⊃
H ∼I ∼I
∼⊃ ∼⊃
X
∼H
X ∼I ∼I
S……
∼⊃ ∼I ∼⊃
∼⊃
H X I ⊂ ⊃
H ⊂ ⊂
I
∼I ⊃
⊂
∼⊃
⊃ ⊃
∼H
∼I ∼H
∼⊂ ∼I
∼⊂
235
Gergonne bağıntıları birkaç Aristoteles önerme formu tarafından ifade edilen
bağıntılardan belli bir anlamda daha basit olduğundan, karmaşıklık yaratmadan niçin günlük
dilde ifade edilemediklerini sormak doğaldır. Bunun nedeninin tüm genel terimlerin
uygulaması olduğu (yani, boş sınıflar hariç) varsayımıyla hiçbir ilgisi olamaz; çünkü bu,
kıyası detaylandırırken Aristoteles tarafından yapılmıştır. Ancak bu, Gergonne bağıntılarının
kaplam bağıntıları olduğu olgusuyla ilgilidir. Doğal dilde ‘her’ ve ‘bazı’ gibi sözcükler dört
Aristoteles önerme formu haricinde birçok bağlamda kullanılabilir. Örneğin, ‘her adam bir
kadının oğludur’ (every man is a son of some woman) diyebiliriz ki bu aynı anda her iki
niceleyicisine göre Aristoteles taslağında sınıflandırılamaz. Ancak eğer dikkatimizi
Aristoteles kıyasının kurallarıyla ilgili olan üzerinde toplarsak, kolaylık sağlaması bakımından
tümellik ya da tikellik ifadesini yüklemleme ifadesiyle ya da yüklemleme değiliyle
birleştirebiliriz. Bu A, E, I, O skolastik notasyonunda yapılır, ancak öyle bir şekilde yapılır ki
istediğimiz zaman bir hamlede günlük dile dönebiliriz. H, X, , ⊂, ⊃ şeklindeki Gergonne
notasyonunun takdimiyle günlük dilden bir adım daha uzaklaşırız; kaplam bağıntıları
hakkında konuşmak istediğimizde bu sembolleştirmenin kullanımından dolayı kazanılacak
avantajlar da mevcuttur. Ancak bunlara sadece birçok başka durumla ilgilenirken
kullanabileceğimiz niceleyici notasyonu ile doğrudan bağ kesilerek sahip olunur. Özellikle
sadece kaplam bağıntılarından söz etmek için tasarlanmış bir sembolleştirmeye göre günlük
dil hantal görünebilir, ancak sonsuz sayıda farklı bağlamda kullanılabilme yeteneğine sahiptir.
13.2. William Hamilton
(Edinburglu) Sir William Hamilton’ın Aristoteles’in sistemini tüm yüklemlerin

nicelenmesini sağlayarak geliştirmeye çalıştığında bu noktayı görememesi içine düştüğü
problemlerin kaynağıydı. O, ilk kez 1846’da duyurduğu ‘Mantıksal Formlarının Yeni
Analitiği’nde sekiz farklı önerme formunu ayırt etmiştir. Bunlar:
(1) Tüm a’lar tüm b’lerdir.
(2) Tüm a’lar bazı b’lerdir.
(3) Bazı a’lar tüm b’lerdir.
(4) Bazı a’lar bazı b’lerdir.
(5) Herhangi bir a herhangi bir b değildir.
(6) Herhangi bir a bazı b’ler değildir.
(7) Bazı a’lar herhangi bir b değildir.
(8) Bazı a’lar bazı b’ler değildir.
Burada ‘bazı’ sözcüğü, ‘tüm’ ve ‘herhangi bir’ sözcükleriyle karşılaştırıldığından,

‘bazı ve sadece bazı’ anlamında anlaşılmalıdır. Eğer ‘tüm’ sözcüğünün kolektif bir anlamda
(böylece ‘tüm a’lar’ ifadesinin, ‘a şeyler sınıfının tümü’ ifadesinin dilbilgisi kurallarına uygun
236
olmayan kısaltması olarak) anlaşılması gerektiğini varsayarsak, bu listede yer alan (1) - (4)
önermeleri sırasıyla Gergonne’un ‘ab’, ‘a ⊂ b’, ‘a ⊃ b’ ve ‘a X b’ önermeleriyle
özdeşleştirilebilir ve bu da hiç şüphesiz Hamilton’un kastettiği yorumdur. Hamilton,
Gergonne’un çalışmasından haberdar değildir, fakat o da tam olarak kaplam bağıntıları
hakkında konuşmaktadır. Listesindeki (5) numaralı önermeyi Gergonne’un ‘a H b’
önermesine eşdeğer sayabiliriz, ancak bu durumda geriye kalan üç önerme, Gergonne’un beş
bağıntı kümesinin eksiksiz olduğu bilindiğinden dolayı, bağımsız olasılıkları gösteremez. Bu
zorluk haricinde, kolektif olan ‘tüm’ teriminden dağıtıcı olan ‘herhangi bir’ terimine bir geçiş
barındıran bir taslakta da tamamıyla yanlış bir şey vardır. Hamilton bir sözcükten diğerine bu
değişimin mantıksal anlamı olmayan, İngilizcenin bir muzipliği olduğunu düşünmüştür.
Aslında kolektiften dağıtıcıya bu geçiş tablonun ikinci yarısını düzenleme girişimi için
kaçınılmazdır, çünkü eğer ‘tüm a’lar tüm B’ler değildir’ önermesi bir anlama gelecekse, ‘a
şeyler sınıfının tümü b şeyler sınıfının tümü değildir’ anlamına gelecektir. Bu da (1)’in
çelişiği olarak, boş sınıfların hiçbir zaman dikkate alınmaması şartıyla, Gergonne’un
taslağındaki diğer dört maddenin tikel evetlemesine eşdeğer olacaktır.
Ancak Hamilton ne yapmaya çalıştığını tam olarak tasarlayamadı ve listesindeki

maddelerden herhangi birinin değillemesi ile ne anlaşılması gerektiğini hiçbir zaman açık hâle
getiremedi. Bundan dolayı onun düşüncesizce iddialarını Augustus De Morgan tamamen
bozguna uğrattı. Hamilton sistematik yüklem nicelemesi için tatmin edici bir taslak ortaya
koyamamıştır, çünkü günlük konuşmadaki niceleyiciler, onun düşündüğü gibi, sadece sınıf
bağıntılarından konuşmak için sembolleştirmenin tesadüfi özellikleri değildirler; bu bağlamın
dışında da kullanımları bulunur. Tümel niceleyiciyi değilleme imi ile birleştirmeye çalıştığı
noktada önerisinin çökmesi ve bundan dolayı Aristoteles’in önermeler sınıflandırmasını
geliştirmekte olduğu iddiasını terk etmeden bunu müşterek olarak ele alamayacağı hiçbir
şekilde bir raslantı değildir. Yeniliğinin tarihçesi hakkındaki açıklamasına göre ilk dört
maddesini 1833’de düşünmeye başlamş, olumsuz önermelerdeki yüklem nicelemesine yedi
yıl sonra girişmiştir.
13.3. Immanuel Kant
Leibniz’den itibaren gelişme çizgisini takip ederken Kant’ın çalışmasını atladık ve

tamamlamak için şimdi onun mantığın gelişimiyle ilişkisini ele almak üzere geri dönelim.
Kant’ın yazılarını on sekizinci yüzyılın diğer filozoflarının yazılarıyla karşılaştırırsak, formel
mantığa daha fazla ilgi duyduğunu görürüz. 1762 yılına ait Von der falschen Spitzfindigkeit
der vier syllogistischen Figuren (Dört Kıyas Kalıbının Yanlış İncelikleri Üzerine) adlı
makalesinde tüm kıyasa ilişkin akıl yürütmenin tek ilkeye Nota notae est nota rei ipsius (bir
alametin alameti şeyin kendisinin alametidir) ilkesine bağlı olduğu görüşünü savunmaya
çalışmıştır. Kıyas akıl yürütmesi için Aristoteles tarafından hazırlanan indirgeme yöntemini
dikkate almadan tek bir formül bulmaya çalışmada bir hata olduğunu gördük. Ancak Kant’ın
bu konuyu tartışması onun geleneksel bilme en azından Hume gibi kendisinden hemen
öncekilerden daha fazla ilgi duyduğunu gösterir. Bu izlenim onun Salt Aklın Kritiği’nde
formel mantığı kullanımıyla, özellikle yargı formları sınıflandırmasından bir kategoriler
tablosu çıkarma girişimiyle doğrulanır. Ancak daha yakından baktığımızda, Kant’ın ilgisinin
237
yüzeysel olduğunu görürüz. 1800’de B. G. Jasche tarafından ders notlarından derlenen Logik
adlı kitapta o kıyas hakkında önemli çok az şey söyler ve Aristoteles’in mirasını ilerletme
çabalarına sempati duymaz. O, özellikle Lambert’in çalışması için faydasız inceliklerden
başka hiçbir şey içermediğini söyler. Salt Aklın Eleştrisi’nde de formel mantığı sadece,
bilginin olasılığı ve geçerliliği ile ilgili olması gereken transandantal mantıktan ayırmak için
tartışır.
Salt Aklın Eleştrisi’nin ikinci basımının giriş bölümünde Kant şunları yazar:
“İlk dönemlerden itibaren mantığın [bir bilimin] bu sağlam yolunu takip ettiği, bazı
gereksiz inceliklerin yok edilmesini veya öğretisinin daha açık bir şekilde ifadesini ilerleme
olarak düşünmediğimiz sürece, Aristoteles’ten beri tek bir adım dahi üzerinden geçmek
gerekmediği olgusundan görülebilir. Bunların her ikisi de bilimin esasıyla değil, güzelliğiyle
ilişkilidir. Günümüze dek onun bir adım dahi ilerlemediği ve bundan dolayı görünüşe göre
tam ve mükemmel olduğu da dikkat çekicidir. Eğer bazı modern filozoflar bunu genişletmeyi
düşünmüşlerse, bilginin farklı yetileri üzerine psikoloji bölümleri ekleyerek... bilginin kökeni
veya nesnelerdeki farklılıklara göre farklı kesinlik türleri üzerine metafizik bölümleri
ekleyerek... önyargılar, nedenleri ve çareleri üzerine antropoloji bölümleri ekleyerek... Bu
sadece onların mantık biliminin kendine has doğasını bilmemelerinden dolayıdır... Mantığın
sınırları neredeyse kesin olarak belirlenmiştir: bu sadece tüm düşüncenin formel kurallarının
eksiksiz gösterimi ve kesin ispatı ile ilgili bir bilimdir.”
Kant’ın mantığın saflığı ile ilgili kaygısıyla bu çalışmanın esas kısmında yaptığı
uygulamayı uzlaştırmak zordur. Çünkü transandantalizmi ile Hegel ve ondokuzuncu yüzyılın
diğer idealistleri tarafından mantık olarak sunulan metafizik ile epistemolojinin tuhaf
karışımını üretmeye başlayan o olmuştur. Ancak onun Aristoteles döneminden sonra mantığa
yapılan katkıların değerinden açıkça habersiz olduğunu ve onun Aristoteles’in tamamlanmış
ve mükemmel buluşu olarak gördüğü öğretinin, aslında Aristotelesci ve Stoacı öğelerin
geleneksel karışımının bilhassa karmaşık bir şekli olduğunu fark etmek daha da ilginçtir.
İkinci husus bir miktar açıklama yapmaya değer, çünkü Kant’ın otoritesi birçok filozofu onun
taslağının klasik olduğunu düşünmeye yöneltti.
Salt Aklın Eleştrisi’nin ‘Yargılarda Anlamanın Mantıksal İşlevi Hakkında’ başlıklı

bölümünde Kant yargıları aşağıdaki gibi sınıflandırır:
I II III IV
Nicelik Nitelik Bağıntı Modalite
Tümel Olumlu Kategorik Problemli
Tikel Olumsuz Hipotetik Assertorik
Tekil Sonsuz Ayrık Apodeiktik
238
Her başlık altında üç türe yer verebildiği olgusu açıkça bir tesadüf eseridir. Çünkü
herhangi bir kümede bulunan türler gerçekten koordine değildir; üçleme gerektirecek ortak bir
ilke de mevcut değildir. Ancak Kant taslağının simetrisine önem vermiştir ve o (a) her
yargının her başlık altındaki üç bölümden birine yerleştirilebileceğini ve (b) bir başlık
altındaki her bir bölümün diğer başlıklar altındaki her bir bölüm ile birleştirilebilir olduğunu
savunmuştur. Bu varsayımlar hatalıdır. Örneğin, olumsuz hipotetik bir yargı olamaz. Çünkü
hipotetik bir yargının önbileşen ya da artbileşeninde değilleme olması tüm yargıyı olumsuz
kılmaz, tüm yargının değillemesi de hipotetik yargı değildir. Ancak temel fikirleri sadece
Aristoteles’ten alınmış olan Kant’ın modalite tanımında da bir karışıklık vardır. Çünkü o
ayrım yaptığı üç ‘modalite fonksiyonunun’ bir dizi oluşturan üç ‘düşünce anını’ temsil ettiğini
söyler. Bu gerçekten onun öğretisi ise, bu mantığın psikoloji ve epistemoloji tarafından
bozulmasının kötü bir örneğidir. Bir kişi ‘muhtemelen tren geç kalacak’ dediği zaman, o söz
konusu trenin geç kalacağı iddiasında bulunmaz. İddiada bulunduğu şey ikinci-dereceden
önerme olan trenin geç kalmasının (bildiğine göre) mümkün olduğudur. ‘Muhtemelen’
sözcüğünün basit bir zarf olan ‘hızlıca’ sözcüğüyle aynı düşünce içeriğini ifade ettiğini
söylemek saçmadır. Ancak, bir önermede bulunabilen karmaşıklıkları doğru anlayan hiç
kimse bu türden bir saçmalığın modal ayrımların nesnelci kuramında yer aldığını tahmin
etmeyecektir.
Benzer hatalar Kant’ın analitik ve sentetik yargılar arasındaki ayrımında da

görülecektir. Onun tanımına göre, özne-yüklem formunda bir yargı, özne kavramında
düşünülmemiş hiçbir şeyi yükleminde barındırmazsa analitiktir; aksi takdirde sentetiktir.
Mevcut hâliyle, Kant’ın açıklaması sadece özne-yüklem formuna sahip yargılara işaret eder;
ancak o, ayrımının uygulamada bunlarla sınırlı kalması niyetinde olamaz, çünkü sanki tüm
mümkün bilgi alanını ele alıyormuş gibi konuşmaya devam etmiştir. O muhtemelen tüm
yargıların özne-yüklem formunda olduklarını varsayma hatasına düşmüştür, örneğin 7 + 5 =
12 yargısından sentetik bir yargıymış gibi bahsettiğinde olduğu gibi.
Daha 1844’de matematikçi Gauss, Schelling, Hegel ve diğer bir takım filozofların
matematik üzerine açıklamalarının saçmalığı hakkında yazarken şöyle demiştir: ‘Ancak Kant
dahi daha iyi değildir; bana göre onun analitik sentetik önermeler ayrımı ya önem verilmeden
söylenen ya da yanlış olan şeylerden biridir.’
Kant’ın mantığı üzerine bunca eleştiriden sonra büyük bir başarısı olan Tanrının
varlığını iddia eden ontolojik çıkarımı ortaya çıkarmasından dolayı onu övmek gerekir. Bu
çıkarım ilk kez on birinci yüzyılda Aziz Anselm tarafından ileri sürülmüş ve on yedinci
yüzyılda Descartes tarafından yeniden oluşturulmuştur. En sade hâliyle bu Tanrının var
olması gerektiği ifadesidir, çünkü varoluş tanrının özünde tanımı gereği içerilmiştir. Buna
Kant varoluşun hiçbir şeyin bir niteliği ya da belirlenimi olmadığını, böylece hiçbir şeyin
özünde bulunamayacağını söyleyerek cevap vermiştir. Bu konu daha önce Descartes’ın
Meditations’una itirazlarında Gassendi tarafından işaret edilmiştir, ancak bu göz ardı edilmiş
ya da unutulmuştur ve bu eleştiriyi genel olarak anlaşılır kılan Kant olmuştur. Ancak maalesef
Kant varlıksal önermelere tatmin edici bir açıklama vermemiştir.
239
“J. D. Gergonne”, “William Hamilton” ve “Immanuel Kant” başlıklı konuları

öğrendik.
240
Bölüm Soruları
1) “Euler’in çalışmasından kıyas için bir altyapı olarak tanımlanabilecek yeni bir
kuram geliştirmiş” olan mantıkçı kimdir?
a) J. D. Gergonne
b) G. Frege
c) L. Wittgenstein
d) W. O. Quine
e) F. Nietzsche
2) “Mantık sanatının nihai mükemmeliyetinin sonuçlarımızı tamamen mekanik

tarzda alabildiğimiz bir yöntem” olmasına mantıkçı kimdir?
a) F. Nietzsche
b) G. Frege
c) L. Wittgenstein
d) W. O. Quine
e) J. D. Gergonne
3) Aşağıdaki gösterimlerden hangisi Gergonne tarafından ileri sürülen bağlantılardan

biri değildir?
a b
b
a) aHb
a Mb
b) aXb
A
c) ab
241
d) a b a⊂b
v a
e) b⊃a
4) Aşağıdaki gösterimlerden hangisi Gergonne tarafından ileri sürülen

bağlantılardan biri değildir?
a) Her a b’dir . . . a  b veya a ⊂ b.
b) Hiçbir a b değildir . . . a H b.
c) Bazı a’lar b’dir . . . a X b veya a  b veya a ⊂ b veya a ⊃ b.
d) Her a b’dir . . . a  a veya b ⊂ b.
e) Bazı a’lar b değildir. . . a H b veya a X b veya a ⊃ b.
5) “Gergonne notasyonunu” oluşturan mantıkçı kimdir?
a) F. Nietzsche
b) J. D. Gergonne
c) L. Wittgenstein
d) W. O. Quine
e) G. Frege
6) İlk kez 1846’da duyurulan onun ‘Mantıksal Formlarının Yeni Analitiği’nin

yazarı olan mantıkçı kimdir?
a) Hamilton
b) Gergonne
c) Wittgenstein
d) Quine
242
e) Frege
7) Hamilton’a göre aşağıdakilerden hangisi sekiz önerme formundan

biri değildir?
a) Tüm a’lar tüm b’lerdir.
b) Bazı a’lar bazı b’lerdir.
c) Herhangi bir a bazı b’ler değildir.
d) Hiçbir a, hiçbir b olmayan değildir.
e) Bazı a’lar bazı b’ler değildir.
8) “Nota notae est nota rei ipsius (bir alametin alameti şeyin kendisinin
alametidir) ilkesini” savunan Alman mantıkçı kimdir?
a) F. Nietzsche
b) J. D. Gergonne
c) L. Wittgenstein
d) I. Kant
e) G. Frege
9) Kant’ın “nedensellik” ile ilgili görüşlerinde aşağıdaki filozoflardan hangisinin

izleri vardır?
a) F. Nietzsche
b) J. D. Gergonne
c) L. Wittgenstein
d) D. Hume
e) G. Frege
10) Kant’ın “mantık” ile ilgili görüşlerinde temel aldığı (savunduğu) filozof
kimdir?
a) Aristoteles
b) J. D. Gergonne
c) Anselmus
243
d) Platon
e) G. Frege
Cevaplar
1)a, 2)e, 3)e, 4)d, 5)c, 6)a, 7)d, 8)d, 9)d, 10)a
244
14. BOLZANO VE MILL’İN MANTIK ÇALIŞMALARI
245
“Bernard Bolzano” ve “John Stuart Mill” başlıklı konuları öğreneceğiz.
246
1) Bernard Bolzano’nun mantık çalışmaları nelerdir?
2) John Stuart Mill’in mantık çalışmaları nelerdir?
247

edileceği veya
geliştirileceği
Bolzano ve Mıll’in mantık Bolzano ve Mill’in mantık Okuma
çalışmaları çalışmaları nelerdir?
248
Anahtar Kavramlar
• Bolzano
• Mill
• Mantık Çalışmaları
249
Giriş
Bolzano’nun eserleri Sonsuzluk Paradoksları, Bilim Kuramı, Din Bilimi Ders Kitabı
ve Athanasiadır. Dört ciltlik Bilim Kuramı en ünlü eseridir. Bilim felsefesi, mantık,
epistemoloji ve bilimsel pedagoji içeren bu eser Aristoteles’den bu yana mantığa yapılan en
büyük özgün katkı olarak görülmüştür. Hiçbir formel hesap ya da sistem geliştirilmemiş olan
bu eser mantığın semantik kavramları üzerine bir incelemedir. O bu kavramların gelişiminde
psikolojiden kaçınmıştır.
Bolzano mantığı psikoloji ve hitabetten ayırmak ve olabilirliğin düşünülebilirlik ile

karıştırılmaması gerektiğinde ısrar etmiştir. Ancak mantığın, bilgiye ulaştığımız farklı yolları
dikkate alması gerektiğini ve Kant’ın analitik doğrulardan anladığı şekliyle sadece analitik
doğrulardan oluşamayacağını, çünkü bu türden doğruların bir bilim meydana getirmek için
yeterli öneme sahip olmadıklarını düşünmüştür. Mantığın çıkarım formları ile uğraştığından
formel olarak tanımlanabileceği bir anlamı olduğunu, ancak bunun a priori ile a posteriori
yargılar ayrımını mantık alanının dışına taşımamızı haklı çıkarmayacağını savunmuştur.
Bolzano’ya göre bilim, nesnel doğrulukların toplamıdır. Eğer bu bir bilimsel

incelemede ortaya konulmuşsa, kendisinin meydana geldiği doğruluklar, elbette bir kişi
tarafından bilinmelidir, ancak genel olarak doğruluklar insanların bildikleri doğruluklarla
özdeşleştirilmemelidir. Aksine bunların büyük çoğunluğunun sadece Tanrı tarafından
bilindiğini varsaymıştır. Çünkü nesnel bir doğruluk kendi-içinde doğru olan bir önermedir
(Satz-an-sich), yani doğru bir önerme içeriğidir, düşünülebilir ya da ifade edilebilir olan,
ancak zorunlu olarak düşünülmüş ya da ifade edilmiş olmayan bir şeydir.
John Stuart Mill de diğer bir Kant-öncesi eğilimi temsil eder. Alt başlığında ‘kanıt
ilkeleri ile bilimsel araştırma metotlarının birleşik görüşü’ olarak tanımlanan Mantık Sistemi
1843’deki ilk basımından itibaren büyük etki yapmıştır, çünkü bu eser mantığı İngiliz
felsefesinin ampirist geleneği ile uyumlu şekilde açıklamak için ciddi bir girişimdir. Bu eserin
büyük bölümü tümevarım açıklaması ile doğa bilimleri ve sosyal bilimlerin metodolojisine
ayrılmıştır. Ancak adlar, önermeler ve akıl yürütmeyi ele aldığı ilk iki kitapta Mill formel
mantığı kendisinden önceki çoğu ampiristin yaptığı gibi küçümseyerek reddetmek yerine
onun sistematik bir açıklamasını vermiştir. Mill kıyas akıl yürütmesinin tam anlamıyla
çıkarım olamayacağı sonucuna varmıştır.
250
14.1. Bernard Bolzano
Kant’ın Saf Aklın Eleştrisi’ni yazmaktaki amacı, kendi döneminden önceki

metafiziksel felsefeye bir son vermektir, ancak bunda başarılı olmamıştır. Onun çalışmasını
reddeden ve Kantçıların eleştiri-öncesi dedikleri tarzda felsefe yapmaya devam edip fazla
etkili olmayanlar arasında Bernard Bolzano (1781-1848) vardır. Kendisi bir Romalı Katolik
papaz ve Prag Üniversitesi’nde (politik sorularda liberal fikirler öne sürdüğünden 1819’da
görevden alınana kadar) din felsefesi profesörü olduğundan 1837’deki Wissenschaftslehre
(Bilim Kuramı) ile (ölümünden sonra yayınlanan) Paradoxien der Unendlichkeit (Sonsuzluk
Paradoksları) eserlerindeki Kant’a karşı reaksiyonunu Orta Çağ yazarlarını okumasından
kaynaklanmıştır. Bir seferinde daha önceden Aziz Thomas Aquinas’a atfedilmiş olan De
Demonstratione adlı eserden pek yararlı olmayan bir paragrafı alıntılamış, diğer bir seferinde
Savonarola’nın Compendium Logicae eserindeki insolubilia teriminin ele alınışından
bahsetmiş, üçüncü bir seferinde ise Almanca Consequenz terimini Orta Çağdaki consequentia
anlamındaymış gibi kullanmıştır. Ancak Orta Çağ mantıkçılarının başarılarını fazla bilmiyor
gibidir ve Wissenschaftslehre eserindeki kaynaklar onun eskileri (örneğin, Sextus Empiricus)
ve Descartes’dan itibaren modernleri daha fazla okuduğunu gösterir. Çalışmasını beğeni ile
izlediği öncüsü ‘büyük Leibniz’dir. Ancak başlıca eserine Wissenschaftslehre adını
koyduğunda aklında hem mantığın ars artium (sanat) olarak Orta Çağdaki anlamı hem de
Leibniz’in bilimlerin düzenlenmesi ile ilgilenecek olan bir scientia generalis (genel bilim)
sözü olabilir. Çünkü bu başlık ‘bilgi kuramı’ (Erkenntnislehre) anlamından çok ‘bilim
kuramı’ anlamına gelir ve ilk baskının alt-başlığı bu eserin ‘o tarihe kadar mantık çalışanlara
sürekli atıfta bulunarak mantığın detaylı ve büyük ölçüde yeni bir sunumu girişimi’ olduğunu
açıklar. Ancak bu eser yalnızca formel mantık ile ilgili değildir. Tam tersine bu ‘tüm
gerçeklik alanının bölünmesinde gözlemlenmesi gereken tüm kurallarla ve bu bilimleri özel
incelemelerdeki sunumları ile’ ele alma iddiasındadır. Dördüncü cildin sonuna doğru başlık
sayfalarının düzenlenmesine dair bir bölüm dahi vardır ve bunun ardından da 2300’den fazla
sayfanın yazarının laf kalabalığından ders kitabı yazarlarının ortak kusuru olarak bahsettiği
diğer bir bölüm yer alır. O mantığı psikoloji ve hitabetten ayırmak ve olabilirliğin
düşünülebilirlik ile karıştırılmaması gerektiğinde ısrar etmiştir; ancak mantığın, bilgiye
ulaştığımız farklı yolları dikkate alması gerektiğini ve Kant’ın analitik doğrulardan anladığı
şekliyle sadece analitik doğrulardan oluşamayacağını, çünkü bu türden doğruların bir bilim
meydana getirmek için yeterli öneme sahip olmadıklarını düşünmüştür. Mantığın çıkarım
formları veya modelleri ile uğraştığından formel olarak tanımlanabileceği bir anlamı
olduğunu, ancak bunun a priori yargılarla a posteriori yargılar ayrımını mantık alanının dışına
taşımamızı haklı çıkarmayacağını savunmuştur. Diğer eserleri dört ciltlik Din Bilimi Ders
Kitabı ile ruhun ölümsüzlüğü üzerine yazdığı metafizik bir eser olan Athanasia’dır.
Bolzano’ya göre bilim, nesnel doğrulukların toplamıdır. Eğer bu bir bilimsel

incelemede ortaya konulmuşsa, kendisinin meydana geldiği doğruluklar, elbette bir kişi
tarafından bilinmelidir, ancak genel olarak doğruluklar insanların bildikleri doğruluklarla
özdeşleştirilmemelidir. Aksine bunların büyük çoğunluğunun sadece Tanrı tarafından
bilindiğini varsaymıştır. Çünkü nesnel bir doğruluk kendi-içinde doğru olan bir önermedir
251
(Satz-an-sich), yani doğru bir önerme içeriğidir, düşünülebilir ya da ifade edilebilir olan ancak
zorunlu olarak düşünülmüş ya da ifade edilmiş olmayan bir şeydir.
Bolzano’nun Satze-an-sich (ve özellikle Wahrheiten-an-sich) açıklamasına destek

olarak daha önceki yazarlardan alıntıladığı paragraflar onun amacı için pek uygun değildir.
Ancak Bolzano kendi öğretisinin birçok filozof ve normal kişi tarafından benzer şekilde
söylenen sözlerde örtük olarak bulunduğunu söyleme hakkına tamamen sahiptir. Bahsettiği
‘öncül’ ve ‘sonuç’ sözcüklerinin dışında, özel bağlamlarda Satze-an-sich’in tanımları olarak
kullanılan ‘soru’, ‘teorem’, ‘öneri’, ‘kuram’, ‘ilke’, ‘dogma’ sözcükleri vardır. Ancak, bizim
‘önerme’ sözcüğümüz Bolzano’nun Satz-an-sich sözcüğüyle tam olarak aynı anlama gelir.
Wahrheiten-an-sich ifadesini nasıl kullandığını açıkladıktan sonra, Bolzano bunlardan sonsuz
sayıda olduğunu ve bizim dahi bunlardan sonsuz sayıda bildiğimizi göstermeye çalışmıştır.
Ancak birçok farklı dilin imleri ile ifade edilen ya da hiçbir zaman ifade edilmeyen
önermelerin bulunduğunu Bolzano ile birlikte kabul etmek bir şeydir, onun bunlar hakkında
söylediklerinin tamamına katılmak başka bir şeydir. Çünkü onun bu konu üzerine yaptığı bazı
açıklamaları gerçekten çok tuhaftır. Örneğin, o bu türden şeyler olduğu hâlde, bunların gerçek
varlığa (wirkliches Dasein) sahip olmadıklarını söylemiştir. Bunu söylediği zaman, ‘bir x
vardır’ (an X exists) şeklindeki ifadelerin ‘bir X bulunur’ (there is an X) şeklindeki ifadelerin
yerine geçebileceklerini fark etmiştir; ancak bu kullanımın metaforik olduğunu ve Kant’ın
söylediğinin aksine varoluşun bir nitelik olarak tanımlanması gerektiğini düşünmüştür. Ancak
varoluş niteliğin basit ve tanımlanamaz olduğunu da savunduğundan önermelerin varoluşa
sahip olabileceklerini reddetmekle ne demek istediğini anlamak zordur. Açıkça bu görüş
önermelerin zaman ve mekân içinde olmadıklarını söyler. Çünkü o açıklamada şöyle
yazmıştır: “Onlar gerçek varoluşa sahip değildirler, yani, onlar herhangi bir yerde veya
zamanda veya gerçek bir şey gibi bir hâlde bulunacak türden değildirler.” Başka bir yerde de
ruhlar da dâhil tüm yaratılmış maddelerin mekân ve zaman içinde olduklarını bildirmiştir.
Ancak kullandığı dilden, varoluşu mekân ve zaman içinde oluş ile özdeş kılmak istemediği
anlaşılır; böylece önermelerin ne yer ne de zamana sahip olduklarını kabul edebildiğimiz
hâlde öğretisini bir bütün olarak anlayamayız.
Bolzano’nun kuramının diğer bir tuhaflığı onun tıpkı cümlelerin sözcüklerden

meydana geldikleri gibi Satze-an-sich’in de Vorstellungen-an-sich’den meydana geldiğini
düşünmesidir. Vorstellung-an-sich ifadesi tam olarak ‘kendi içinde idea’ anlamındadır, ancak
okur Bolzano’nun bir Satz-an-sich’i tıpkı bir propositio mentalis’in (zihinsel önermeler)
termini mentales’den (zihinsel terimler) meydana gelmesi gibi düşündüğünü
zannetmemelidir. Tam aksine, Vorstellung-an-sich’in zihinsel olduğu hiçbir şekilde
söylenemez; çünkü Satz-an-sich gibi o gerçek bir varlık dahi değildir. Belki de onu
tanımlamanın en iyi yolu onun ideal bir içerik ya da birçok kişinin aynı ideaya sahip
olabildiği anlamında bir idea olduğunu söylemektir. Leibniz’in Nouveaux Essais (Yeni
Denemeler) ıı. i. I’de belirttiği gibi idealar bu anlamda bizim zihinsel yaşamımızdaki
değişimlerle var olmazlar ya da varlıklarına son vermezler. Hatta Bolzano’ya göre, bunlar
tamamen kavramsal, yani herhangi bir duyusal öğeden bağımsız iseler, bu nesnel idealar Orta
Çağda filozofların haklarında tartıştıkları tümellerdir. Bunların var olmayan şeyler olduklarını
252
söylemede nominalistler haklıydılar, ancak realistler de bunların sadece isimler olmadıklarını
söylemede haklıydılar. Bunun bir bölümü sağduyudur, ancak bir bölümü çok tuhaftır.
Önermelerin tümelleri (ya da nesnel kavramları) içerdiğinde ve tümellerin statüsünün
önermelerin statüsüne benzediğinde Bolzano ile aynı fikirde olabiliriz. Ancak önermelerin
mekân ve zaman içindeki bireyler hakkında olabildiklerinde ve bunu reddeden her kuramda
bir yanlışlık olduğunda da ısrar etmeliyiz. ‘Sokrates baldıran zehiri içtiğinden öldü’ tarihsel
önermesinin öznesi hakkında Bolzano’nun tam olarak ne demek istediğini anlamak zordur,
ancak bazen bu öznenin gerçek Sokrates’ten farklı zamansız bir varlık olduğu öğretisine
kendisini kaptırmıştır. Bu kesinlikle bir hatadır. Önermeler makul bir şekilde hem zamansız
hem de bileşik olarak tanımlanabilirler, ancak bu onların zamansız bileşenlerden meydana
geldikleri anlamında alınmamalıdır.
Eserinin ikinci ana bölümünde Vorstellungen-an-sich’i ele alırken Bolzano özellikler

ve bağıntılar hakkında bazı ilginç yorumlar yapmıştır. Bağıntı bir bütünün bir özelliğidir
(Beschaffenheit), şöyle ki o bütünün parçaları bu özelliğe sahip değildirler, oysa her bir parça
söz konusu bağıntı ile diğer parçaya bağıntılı olma dışsal özelliğine sahiptir. Buna karşın, bir
özellik ya da içsel özellik hiçbir şekilde bir bağıntı içermeyen bir özelliktir. Burada ve başka
yerlerde Bolzano parçalardan oluşan bir bütün ile üyelerden oluşan bir kümeyi birbirine
karıştırma tehlikesiyle karşı karşıya gibidir, ancak söylediği şey yine de bir bağıntılar kuramı
için iyi bir başlangıçtır. Aynı bölümde o, simetrik ve simetrik olmayan bağıntılar arasındaki
ayrımı da fark etmeye ve iki terimden fazla ya da iki terimden az terime sahip bağıntıların
olasılığını düşünmeye devam etmiştir.
Bu gibi bağlamlarda Bolzano Umfang sözcüğüyle betimlediği kaplam kavramını

bağımsız olarak kullanmıştır ve Port Royal Mantığının yayınlanmasından itibaren neredeyse
tüm mantık kitaplarında içlem ve kaplamın tersine değiştiklerinin yanlış bir şekilde
söylendiğini belirtmiştir. Bu öğreti tüm insanlara zorunlu olarak ait olan nitelikler kümesinde
bir indirgemede bulunmadan (şimdiye kadar olduğundan, şimdi olduğundan ve olacağından)
daha fazla insan olamadığı anlamına gelecekse, açıkça yanlıştır. Ancak Bolzano itirazını farklı
etkenlere dayandırır. Ona göre bir ideanın içlemi (Inhalt), Arnauld ve Nicole’un söylediği
gibi, o ideanın altına düşen herhangi bir şeye zorunlu olarak ait olan nitelikler kümesi değil,
onun tanımlamasında yer alan kavramlar kümesidir. Böylece tüm-yaşayan-Avrupa–dillerini-
bilen-bir-adam ideasının tüm-Avrupa-dillerini-bilen-adam ideasından daha büyük bir içleme
sahip olduğunu ve aynı zamanda daha büyük bir kaplama da sahip olduğunu savunmuştur.
İçlemin yeni tanımını savunmak için bunun Kant’ın analitik ve sentetik yargılar ayrımı için
gerekli olduğunu söylemiştir. Ancak bu zayıf bir çıkarım gibi görünür, çünkü o analitik ve
sentetik arasındaki ayrıma başka bir açıklama sunmuştur.
Bolzano’nun yeni analitik önermeler tanımını anlamak için, onun her bir önermesinin,
verilen bir önermeden o önermenin bir veya daha fazla bileşenini değiştirerek elde edilebildiği
bir önermeler sınıfı kavramını göz önünde bulundurarak başlamak gereklidir. Kendi örneğine
göre, ‘Caius kişisi ölümlüdür’ tarafından ifade edilen önerme ile başladığımızda ve sadece
Caius bileşeninin değiştirilebilir olduğunu düşündüğümüzde, diğer üyeleri, ‘Sempronius kişisi
ölümlüdür’ ile ‘Titus kişisi ölümlüdür’ tarafından ifade edilen önermeler gibi önermeler olan
253
bir sınıfı belirleriz. Ayrıca bu örnekte olduğu gibi, bu sınıfın tüm üyeleri doğruysa ya da her
hâlükarda gerçek nesnelerden bahsettiklerinden gegenstandlich (temsili) denilebilen şeylerin
tümüyse, Bolzano ilk önermenin, değiştirimin düşünüldüğü o bileşen ya da bileşenlere göre
evrensel olarak geçerli olduğunu söylemiştir. Diğer taraftan, eğer bu sınıfın tüm üyeleri
yanlışsa, o ilk önermenin evrensel olarak geçersiz olduğunu söylemiştir. Eğer sınıfın bazıları
yanlışken diğerleri doğruysa, bu önermenin sınıftaki doğru önermelerin oranına eşit olan orta
geçerlilik derecesine sahip olduğunu söylemiştir: bu geçerlilik derecesi kavramının önemi
daha sonra olasılık kuramında ortaya çıkar. Son olarak eğer bir önerme ya evrensel olarak
geçerli ya da evrensel olarak geçersiz ise o bunun değiştirimin düşünüldüğü bileşenlere göre
analitik olduğunu, aksi takdirde sentetik olduğunu söylemiştir. Böylece ‘kötü ahlaklı bir kişi
saygıyı hak etmez’ tarafından ifade edilen önerme ‘kişi’ tarafından belirtilen bileşiğe göre
analitiktir, çünkü bu bileşiğin değiştirimi sadece doğru önermeler verir; ancak ‘bir üçgen iki
dik açıyı kapsar’ tarafından ifade edilen bir önerme sentetiktir, çünkü bu, değiştiriminin
sadece doğru önermeler ya da sadece yanlış önermeler verdiği bir bileşiğe sahip değildir.
Bolzano tanımladığı analitik önerme kavramının Kant’ın analitik önerme kavramından daha
geniş olduğunu kabul etmiştir ve değişmez (yani, değiştirime açık olmayan) olarak düşünülen
analitik önerme bölümü sadece mantıksal kavramları içerir, tüm önermeyi mantıksal açıdan
analitik olarak tanımlamak faydalı olabilir. Açıkça o bunun Kant’ın düşündüğü anlama benzer
bir şey olduğunu düşünmüştür; ancak buna fazla önem vermemiştir, çünkü mantıksal olan ve
mantıksal olmayan kavramlar arasında belirgin bir çizgi çizmenin mümkün olduğunu
düşünmemiştir.
Bolzano’nun eserinin bu parçasında birkaç tuhaf özellik bulunur. İlki tamamen sözel
bir husustur. Bolzano ‘analitik’ sözcüğünü yanlış önermelere uygulanabilir şekilde
tanımlamıştır. Bu Kant’ın kullanımına terstir, ancak Bolzano’nun bunu niçin makul
gördüğünü anlamak kolaydır. O ‘analitik’ ve ‘sentetik’ sözcüklerini önermeler alanını
eksiksiz olarak kaplayacak şekilde kullanmak istemiştir ve Kant’ın kullanımına göre
kendileriyle çelişen önermelerin ne analitik ne de sentetik olacağını fark etmiştir. Daha
sonraki filozofların uygulamaları Bolzano’nun önderliğinden çok Kant’ın önderliğini takip
etmiştir. Biz de ya ‘analitik’ ve ‘sentetik’ olanın çelişik zıtlar olmadıklarını söyleyerek
anlaşmazlığı gidermeliyiz ya da onu sadece doğrulara uygulayarak bu ayrımın eksiksizliğini
korumaya çalışmalıyız. İkinci olarak, Bolzano’nun analitik önermeler açıklaması, bir önerme
onu ifade eden cümlenin tüm ayırt edilebilir bileşenlerine karşılık gelen ayırt edilebilir
bileşenler barındırmalıdır ve tersi de doğrudur şeklindeki çok naif bir varsayıma dayanır.
Onun bizi bazen önermeleri onların linguistik ifadeleri ile sınıflandırmaya karşı ikaz ettiği ve
bir yerde ‘savaş savaştır’ gibi cümlelerin sentetik önermeleri ifade etmede kullanılabilir
olduklarına dikkat çektiği doğrudur. Ancak onun genel kuramına göre, önermeler hakkında
konuşması gerektiğinde o pratikte sık sık cümleleri isimlendirmeye kapılır. Bir yerde de
“düzgün bir dörtgenin tüm açılarının toplamı dört dik açı eder’ önermesinin ‘düzgün’
kavramına göre analitik olduğunu, ancak böyle olduğunun geometriden habersiz bir kişi
tarafından fark edilmeyecek olduğunu söylemiştir. Tuhaf ifadesi haricinde bu örnek çok kafa
karıştırıcıdır. Çünkü Bolzano eğer ‘düzgün’ sözcüğü kullanılmasaydı verdiği cümlenin
sentetik bir önermeyi ifade edeceğini, ancak bu fazladan sözcükle onun analitik bir önermeyi
ifade edeceğini savunmuştur. Üçüncü olarak, Bolzano ‘analitik’ sözcüğünün tanımını şöyle
254
vermiştir: bir önerme doğal yasalar sayesinde, hatta sadece tesadüfler sayesinde analitik
olabilir. Örneğin, ‘Kant doğduğu yıldönümünde ölen bir on sekizinci yüzyıl filozofu değildi’
cümlesini ele alalım. Eğer hiçbir on sekizinci yüzyıl filozofu doğduğu yıldönümünde
ölmemişse, ‘Kant’ yerine başka isimler konularak bu cümleden oluşturulabilen tüm cümleler
doğru önermeleri ifade eder ve böylece ilk cümle tarafından ifade edilen önerme Bolzano’nun
tanımına göre analitiktir.
Bolzano’nun analitik ve sentetik önermeler arasındaki ayrım tartışmasındaki en ilginç

ve değerli unsur onun yapıları gereği önermelere ait olan belirli işaretlerin mevcut olduğu
olgusunun farkına varmasıdır. Onun konuşma şekline göre bir önerme belirli bileşenlerin
değiştirimine göre evrensel olarak geçerli iken diğerlerinin değiştirimine göre evrensel olarak
geçerli olmayabilir. Bu anlaşılabilirdir, ancak oldukça kafa karıştırıcıdır ve evrensel
geçerliliğin (veya daha sonraki mantıkçıların bazen kısaca söyledikleri gibi, geçerliliğin)
esasen belli önerme yapılarına ait olduğunu ve onları örnekleyen önermelere sadece ikincil
olarak ait olduğunu söylemek daha uygundur. Onun bağdaşabilirlik ve türetilebilirlik
hakkında söyleyecekleri için de benzer açımlamalar sağlanabilir.
Eğer bir grubun değişik önermelerinin bileşenleri arasında, değiştirimin tüm grup
boyunca sadece doğru önermeler verecek şekilde yapılabildiği bazı bileşenleri varsa, Bolzano
bu grubun ilk önermelerinin değiştirimin düşünüldüğü bileşenlere göre bağdaşabilir
olduklarını, aksi takdirde bağdaşamaz olduklarını söylemiştir.
Bir önermenin diğer bir veya daha çok önermeden türetilmesi Bolzano tarafından
bağdaşabilirlik açıklamasının hemen ardından benzer şekilde tartışılmıştır. Ona göre, M, N,
O,... önermeleri, i, j,... bileşenlerine göre, A, B, C, D,... önermelerinden türetilebilir, eğer A,
B, C, D,.. içindeki i, j,... ile değiştirildiğinde doğru bir önermeler kümesi veren herhangi bir
idealar kümesi M, N, O,... içindeki i, j, ... ile değiştirildiğinde de aynı şeyi yaparsa. Diğer bir
değişle, sonuç önermesi öncüllerden zorunlu olarak türetilir, eğer öncüller ile sonucun
birleşmesiyle oluşturulan çıkarım, doğru öncüllerle yapılan tüm örneklemelerinin doğru
sonuçlara da sahip olduğu bir çıkarım şeklini örneklendirirse.
Daha sonraki bir bölümde Bolzano
A, B, C, D,...
gösteriminin, M önermesinin A, B, C, D, ... önermelerinin bir sonucu olduğu olgusunu

ifade etmek için kullanılabileceğine dair kuralı ileri sürmüştür. O zaman, bu notasyonu
kullanarak
A, B, C, D, E, F, G, ... ifadesinden
255
A, B, C, D, ...
Eğer E, F, G, ... ise, o zaman M
sonucunu çıkarabileceğimizi söyleyen kuramı belirtmiştir. Bu ilk kez Stoalılar

tarafından formüle edilen, ancak Aristoteles tarafından daha önce varsayılan koşullu hâle
getirme ilkesinin bir genellemesidir. Bolzano’nun kuramlarından bir diğeri aynı notasyon
kullanılarak şu şekilde ifade edilebilir:
A, B, C, D, ... ve H, J, K, ... ifadelerinden
M M-değil
A, B, C, D, ...
Hem H, hem J, hem K, hem ... değil
sonucunu çıkarabiliriz.
Bunun açıklaması, Bolzano’nun, Leibniz gibi, tüm önermeleri oluşturabileceği belli

bir yapıya olan tutkusudur. Her önermenin bir öznesi, bir yüklemi ve koşacı (Unterlage,
Aussageteil, Bindeglied) olması gerektiğini söylemiştir, ancak yüklemi dilde soyut bir ad
tarafından temsil edilmesi gereken bir işaret (Beschaffenheit) olarak düşünmüştür ve bundan
dolayı istisnasız tüm önermelerde bulunabilen koşaç olarak sahip olma’dan bahsetmiştir.
Onun analizine göre, ‘Tanrı vardır’ Tanrının varoluşa sahip olduğu, ‘Sokrates bilgeydi’
Sokrates’in geçmiş zamanda bilgeliğe sahip olduğu, ‘Alkibiades bilge değildi’ Alkibiades’in
geçmiş zamanda bilgelik yoksunluğuna sahip olduğu, ‘İnsan bilgedir’ bilgeliğe sahip olan bir
insan ideasının gerçekliğe (Gegenstandlichkeit) sahip olduğu, ‘Goldbach varsayımı
muhtemelen doğrudur’ Goldbach varsayımının doğruluğa sahip olduğu önermenin olasılığa
sahip olduğu, vs. anlamına gelir.
14.2. John Stuart Mill
Bolzano’nun Leibniz’in bazı ilgilerini devam ettirdiği söylenebildiği gibi, John Stuart
Mill’in (1806-73) de diğer bir Kant-öncesi eğilimi temsil ettiği söylenebilir. Alt başlığında
‘kanıt ilkeleri ile bilimsel araştırma metotlarının birleşik görüşü’ olarak tanımlanan Mantık
Sistemi (System of Logic) 1843’deki ilk basımından itibaren büyük etki yaptı, çünkü bu eser
mantığı İngiliz felsefesinin ampirist geleneği ile uyumlu şekilde açıklamak için ciddi bir
girişimdi. Beklenebileceği gibi, bu eserin büyük bölümü tümevarım açıklaması ile doğa
bilimleri ve sosyal bilimlerin metodolojisine ayrılmıştı. Ancak adlar, önermeler ve akıl
yürütmeyi ele aldığı ilk iki kitapta Mill formel mantığı kendisinden önceki çoğu ampiristin
yaptığı gibi küçümseyerek reddetmek yerine onun sistematik bir açıklamasını vermiştir.
Mill’in kullanımında terimler hep birlikte adlar olarak tanımlanır ve adları oldukları
şeyleri (yani, tekil terim iseler işaret ettikleri şeyleri, genel terim iseler uygulandıkları şeyleri)
belirttikleri söylenir. Ancak ‘insan’ ve ‘bilge’ gibi genel terimler, ‘Sokrates’ gibi özel
256
adlardan ve ‘bilgelik’ gibi tekil soyut adlardan ayrı olarak, sadece şeyleri belirtmezler, bu
şeylerin niteliklerini gösterir ya da işaret ederler.
Mill’e göre tam tanımlar her zaman sözcük tanımlarıdır, yani genel adların
anlamlarının bildirimleridir; bu türden anlamlar analize imkân verir ve bazı filozofların gerçek
tanımlar ya da şeylerin tanımları dedikleri bu tanımlar olgu varsayımları ile birlikte sadece
nominal tanımlardır.
Mill bir önermeyi, bir yüklemin bir özneyi evetlediği ya da yalanladığı bir söylem
bölümü olarak tanımlamış ve tanımının belirgin darlığını, ayrık şeklin koşullu şekle
indirgenebilir olduğunu, dolayısıyla bunun da özne-yüklem şekline indirgenebilir olduğunu
söyleyerek gerekçelendirmeye çalışmıştır. ‘A B ise, C D’dir’ formundaki bir cümle ‘C’nin D
olduğu önermesi, A’nın B olduğu önermesinden yapılan geçerli bir çıkarımdır’ formundaki
bir savın kısaltması olarak anlaşılabilir ve böylece mantıksal açıdan önermelerin özneler
olarak görüldüğü çeşitli başka savlara uydurulabilir. Burada ve başka yerde önermeler
hakkında söylediklerinin birçoğu sadece önerme içeriklerine uygulanabilirdir.
Önermeler arasında Mill’in sadece sözel dediği bazı önermeler vardır. Bu başlıkla o,
bunların diğer imlere karşılık sözcüklerle ifade edildiklerini ya da aynen filologların savları
gibi sözcükler hakkında olduklarını bildirmeyi değil ‘bunların kullanılan terimlerin
anlamından çıkarılabildiklerini’, yani, linguistik-olmayan olgular araştırılmadan emin bir
şeklide ileri sürülebildiklerini kastetmiştir. Bunlar eski filozofların gerekli önermeler dedikleri
önermelerdir, yani ‘insan mantıklıdır’ gibi yüklemin öznenin tanımı ya da tanımının bir
bölümü olduğu savlardır. Ancak Mill, eski filozofların düşünmüş oldukları gibi, çok önemli
olmayan bir şekilde bu önermelerin ya hiç bilgi vermediklerini ya da bilgiyi şeyler hakkında
değil, o şeylerin adları hakkında verdiğini söylemiştir.
Açıkça sözel önermeler Locke’un önemsiz, Kant’ın ise analitik dediği önermeler
olmalıdır, ancak ‘sözel’ adı ve bunların adlar hakkında bilgi verebilir oldukları önerisi talihsiz
bir karmaşıklık yaratır. Eğer ‘İnsan mantıklıdır’ formunda sözcükler gerçekten ‘insan’ ve
‘mantıklı’ sözcüklerinin her birinin anlamı hakkında bilgi vermek için kullanılmışsa, o zaman
bunun ifade ettiği önerme analitik ya da önemsiz değil, sentetik ve öğreticidir ya da Mill’in
deyişiyle gerçektir. Çünkü ‘insan’ ve ‘mantıklı’ sözcükleri belli bir anlamda şeylerdir ve
onları kullandığımız şekliyle kullandığımız olgusu olumsaldır. Bu Mill’in sözel önermeler
açıklamasında izlediğini iddia ettiği kendisinden önceki iki filozofun görüşlerinden ayrıldığı
tek nokta değildir. Her ikisi de bazı öğretici önermelerin sezgisel olarak bilinebilir olduklarını
düşünürlerken, o bu türden tüm önermelerin tümevarım sayesinde öğrenildiklerini
savunmuştur. O, çelişmezlik ilkesinin dahi Sir William Hamilton ile Almanların düşündükleri
gibi a priori bir düşünce yasası olmadığını, nominalistlerin söylediği gibi sadece sözel bir
önerme de olmadığını, ancak ‘tıpkı diğer aksiyomlar gibi, deneyimden elde ettiğimiz ilk ve en
bilindik genellemelerimizden biri’ olduğunu söylemiştir. Ancak bu ampirik ise ampirik
olmayan doğrular olamazmış gibi görünür.
Usavurmayı ele almaya döndüğünde, Mill bunu kıyas ile özdeşleştirmekle tatmin
olmuştur, tıpkı tüm önermelerin özne-yüklem biçiminde olduklarını varsaymakla tatmin
257
olduğu gibi. Ancak o formel mantığın geleneksel felsefesinin tümünü reddeder. İlk olarak
şöyle der:
‘Dictum de omni’yi kıyasın temeli olarak kabul edenler çıkarımlara Hobbes’un

önermelere baktığı hatalı bakış açısına karşılık gelen tarzda bakmışlardır.’
O daha sonra şu sözleri ekler:
‘Sonucu ispat etmek için bir çıkarım olarak düşünülen her kıyasta bir petitio principii
(döngüsellik) olduğu kabul edilmelidir.
Tüm insanlar ölümlüdür, Sokrates bir insandır, bundan dolayı Sokrates ölümlüdür;
dediğimiz zaman, Sokrates ölümlüdür önermesinin daha genel varsayım olan tüm insanlar
ölümlüdür önermesinde önceden varsayıldığı, kıyas kuramına karşı olanlar tarafından itiraz
edilemez şekilde öne sürülmüştür.
İkinci açıklamadan kıyas akıl yürütmesinin tam anlamıyla çıkarım olamayacağı

sonucu çıkar, Mill de bu sonuca varmakta tereddüt etmez:
‘Tüm çıkarım tikellerden tikelleredir. Genel önermeler daha önce yapılmış olan bu
türden çıkarımların sadece kayıtlarıdır ve daha fazla yapmak için kısa formüllerdir. Bir
kıyasın büyük öncülü, bundan dolayı, bu tanıma uygun bir formüldür, sonuç da bu formülden
elde edilen bir çıkarım değil, bu formüle göre elde edilen bir çıkarımdır; gerçek mantıksal
önbileşen ya da öncül tikel olgulardır ve genel önerme bunlardan tümevarım yoluyla derlenir.
Bu olgular ile bunları sağlamış olan tekil örnekler unutulmuş olabilirler; ancak olguların
kendilerini gerçekten tanımlamayan, ancak bu durumların olgulara göre nasıl ayırt
edilebildiklerini gösteren bir kayıt kalır ve bu olguların, bilindiklerinde, verilen bir çıkarımı
garanti ettikleri düşünülür.’
Ampirist gelenekte genellikle hiçbir ampirik olmayan önermenin dünya hakkında

herhangi türden bir bilgi veremeyeceği varsayılır ve uzlaşımcılık ile psikolojizmi reddeden
bazı modern filozofların mantığı ampirik bir bilim olarak görmeye çalışmakta Mill’i takip
ettiklerini daha sonra göreceğiz. Mill her zaman formel mantığı önermelerinin çıkarım ilkeleri
hakkında ikinci-dereceden ilkeler oldukları bir bilim olarak açıkça tanımlamamıştır, ancak bu
türden bir görüş onun bazı yorumlarından sezilir.
258
“Bernard Bolzano” ve “John Stuart Mill” başlıklı konuları öğrendik.
259
Bölüm Soruları
1. Bernard Bolzano’nun çalışmalarını kendisine örnek aldığı ve büyük bir

beğeniyle takip ettiği mantıkçı kimdir?
a) Kant
b) Leibniz
c) Russell
d) Lewis
e) Aristoteles
2. Bernard Bolzano’nun çalışmalarını arasında aşağıdakilerden hangisi yoktur?
a) Wissenschaftslehre (Bilim Kuramı)
b) Paradoxien der Unendlichkeit (Sonsuzluk Paradoksları)
c) Din Bilimi Ders Kitabı
d) Modal Mantık Çalışmaları
e) Athanasia
3. Bolzano’nun “Satz-an-sich” sözcüğüyle tam olarak aynı anlama gelen Türkçe

terim aşağıdakilerden hangisidir?
a) Soru
b) Teorem
c) Öneri
d) Sonuç
e) Önerme
4. Bolzano’nun analitik ve sentetik önermeler arasındaki ayrım tartışmasına

katkısı hangi düşüncesi aracılığıyla olmuştur?
a) Yapıları gereği önermelere ait olan belirli işaretlerin mevcut olduğu olgusunun
farkına varması.
b) Teoremlerin önermelerden oluştuğunu fark etmesi
c) Önerilerin herhangi bildiri sunmadığını fark etmesi

260
d) Geriye doğru sonuç çıkarma ilkelerini betimlemesi
e) Önermeleri bir araya getirerek akıl yürütmeleri oluşturması
5. Bolzano’ya göre aşağıdaki gösterim neyi ifade eder?
A, B,
C, D,...
a) M önermesinin A, B, C, D, ... önermelerinin bir sonucu olduğunu
b) Teoremlerin önermelerden oluştuğunu
c) M sadece bir önerme olduğunu
d) Geriye doğru sonuç çıkarma işleminde M’nin önemini
e) Önermelerle akıl yürütmeler arasında bir bağ olmadığını
6. Bolzano’ya göre bir önermede aşağıdakilerden hangisinin bulunması

gerekmektedir?
I. Özne,
II. Yüklem,
III. Koşaç
a) Yalnız I
b) Yalnız II
c) Yalnız III
d) I ve II
e) I, II, ve III
7. John Stuart Mill’in kendisinden önceki Ampirist filozoflardan farkı hangi

aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir?
a) Formel mantığı küçümseyerek reddetmek yerine onun sistematik bir

açıklamasını vermiştir.
b) Teoremlerin önermelerden oluştuğunu fark etmiştir.
c) Önerilerin herhangi bildiri sunmadığını fark etmiştir.

261
d) Geriye doğru sonuç çıkarma ilkelerini betimlemiştir.
e) Önermeleri bir araya getirerek akıl yürütmeleri oluşturmuştur.
8. John Stuart Mill’e göre “A B ise, C D’dir’ formundaki bir cümlenin karşılığı
aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir?
a) ‘A’nin D olduğu önermesi, C’nın B olduğu önermesinden yapılan geçerli bir

çıkarımdır’
b) ‘C’nin D olduğu önermesi, A’nın B olduğu önermesinden yapılan geçerli bir

çıkarımdır’
c) ‘C’nin A olduğu önermesi, D’nın B olduğu önermesinden yapılan geçerli bir

çıkarımdır’
d) ‘A’nin B olduğu önermesi, C’nin D olduğu önermesinden yapılan geçerli bir

çıkarımdır’
e) ‘C’nin D olduğu önermesi, A’nın B olduğu önermesinden yapılan geçerli bir

çıkarımdır’
9. Aşağıda çelişmezlik ilkesi ile ilgili verilen seçeneklerden hangisi John Stuart
Mill tarafından kabul edilmektedir?
I. A priori bir düşünce yasasıdır.
II. Sadece sözel bir önermedir.
III. Deneyimden elde ettiğimiz ilk ve en bilindik genellemelerimizden biridir.
a) Yalnız I
b) Yalnız II
c) Yalnız III
d) I ve II
e) I, II, ve III
10. “Petitio principii” kıyası hangi mantıkta hangi terimle açıklanır?
a) Döngüsellik
b) Sıradanlık
c) Kısa sonuç
262
d) Önermeler arası geçiş
e) Sosyal çıkarım
Cevaplar
1)b, 2)d, 3)e, 4)a, 5)a, 6)e,7)a, 8)b, 9)c, 10)a
263
KAYNAKÇA
Sorensen, R. (2003). A Brief History of the Paradox. New York: Oxford University
Press.
Jacquette, D. (2006). (ed.). A Companion to Philosophical Logic. Malden: Blackwell

Publishing.
Vidyabhushan, S. C. (2002). A History of Indian Logic.
“Aristotle and Gautama on Logic and Physics”, Subhash Kak,

arxiv.org/abs/physics/0505172.”On Indian Logic”, Max Müller, Indian Logic: A Reader,
Jonardon Ganeri (ed.), Taylor&Francis, 2001.
Descartes (1945). Aklın İdaresi İçin Kurallar. Istanbul: Milli Eğitim Basımevi.
Aristoteles (1998). Birinci Çözümlemeler. Ankara: Dost Kitapevi.
Kant, I. (1965).Critique of Pure Reason. New York: St Martin’s Press.
Timuçin, A. (1980). Descartes Felsefesine Giriş, İstanbul: Kuram Yayınları, , 1980.
Cevizci, A. (2011). Felsefe Tarihi. İstanbul: Say Yayınları.
Eves, H. (1983). Great Moments in Mathematics Before 1650. Washington DC: The
Mathematical Association of America.
Gabbay, D. M. (2004). Handbook of The History of Logic, Woods, John (ed.), Vol.1:
Greek, Indian and Arabic Logic. Amsterdam: Elsevier North-Holland.
Dumitriu, A. (1977). History of Logic. Kent: Abacus Press.
Oetke, C. (2003). “Indian Logic and Indian Syllogism”. Indo-Iranian Journal, vol.46,
Issue 1.
İbni Sina (2006). II. Analitikler, İstanbul: Litera Yayıncılık.
İbni Sina (2010). Kategoriler, İstanbul: Litera Yayıncılık.
İbni Sina (2006). .Sofistik Deliller. İstanbul: Litera Yayıncılık.
İbni Sina (2008). Topikler. İstanbul: Litera Yayıncılık.
İbni Sina (2006). Yorum Üzerine, İstanbul: Litera Yayıncılık.
Aristoteles (2011). İkinci Çözümlemeler. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
264
Kaya, C. (ed.), (2013). İslam Felsefesi – Tarih ve Problemler. İstanbul: İsam
Yayınları.
Adamson, P. (2008). İslam Felsefesine Giriş,; Taylor, Richard C. (ed.), İstanbul: Küre
Yayınları.
Boutroux, E. (2009). Leibniz, Atakan Altınörs (çev.), İstanbul: Paradigma Yayıncılık.
Deleuze, G. (2007). Leibniz Üzerine Beş Ders, Baker, Ulus (çev.), İstanbul: Kabalcı.
Bacon, F. (2012). Novum Organum. İstanbul: Say Yayınları.
McKeon, R. (1941). The Basic Works of Aristotle. New York: Random House.
Barnes, J. (1999). The Cambridge Companion to Aristotle, Cambridge: Cambridge

University Press.
Kneale, W., Kneale, M. (1962). The Development of Logic. London: Oxford

University Press.
Berlinski D., (2013). The King of Infinite Space, New York: Basic Books.
Descartes (1993). The Philosophical Writings of Descartes, , Vol. I,II, Cottingham, J.,
Stoothoff, R., Murdoch, D. (çev.), New York: Cambridge University Press.
Descartes (1991). The Philosophical Writings of Descartes, ,Vol. III, Cottingham, J.,
Stoothoff, R., Murdoch, D., Kenny, A. (çev.), Avon: Cambridge University Press.
W. D. Ross (ed.). The Works of Aristotle, (1960) . London: Oxford University Press.
265

R - Mantık Tarihi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

R - Mantık Tarihi

Uploaded by

Copyright:

MANTIK TARİHİ

FELSEFE LİSANS PROGRAMI

DOÇ. DR. NAZLI İNÖNÜ

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ

FELSEFE LİSANS PROGRAMI

DOÇ. DR. NAZLI İNÖNÜ

Mantık tarihini 14 haftalık üniteler hâlinde anlattığımız bu kitabın felsefe ve mantık

“Mantık” Sözcüğünün Tarihçesi, “Geçerlilik Kavramı”, “Geometri Kanıtlaması”,

2. Nasıl geometri kanıtlaması yapılır?

Mantıksal düşünme geometri bilimiyle başladı. Aristoteles’ten yaklaşık iki yüzyıl

Rasyonel tartışma metoduna ise ‘diyalektik’ denildi. Diyalektiğin yaratıcısı olarak da

Para karşılığı bu işi yapmadığından sofist sayılmayan Sokrates ise nesnelliği,

Mantık sözcüğü Yunanca ‘logos’ teriminden türemiş olan ‘logike’ sözcüğünden,

Çağımızda “logos” terimi incelenen bilgi alanlarının sistemliliğini, dizgeliğini ve

İslam mantıkçılarına göre “mantık” sözcüğünün üç anlamı vardır. Birinci anlamı

Mantık biliminin incelediği başlıca konular terimler, önermeler ve çıkarımlardır.

Mantıklı düşünme ilk düşünen insanla başlamıştır. Sistemli ve yöntemli düşünmeye

1.2. Geçerlilik Kavramı

1.3. Geometri Kanıtlaması

MÖ 3. yüzyılın başında, yani Öklid Elementler adlı eserini yazdığı zaman,

Mantıksal dediğimiz türden düşünme geometriyle başladıysa, ilk önce genel

1.4. Diyalektik ve Zenon Paradoksları

Aristoteles eserlerinde ‘mantık’ (logike) sözcüğünü kullanmamıştır. Onun yerine

İlk anlamında ‘diyalektik’ sözcüğü metafiziğin özelliği olan tartışma metodunun

Her hâlükarda Aristoteles’in Zenon’a atfettiği şey büyük olasılıkla metafizikte

Zenon öğretmeni Parmenides’in “varlık vardır, birdir, değişmezdir; buna karşılık

Zenon paradokslarının en önemlileri stadyum paradoksu, Aşil paradoksu ve ok

Ok paradoksu da şöyledir: Yaydan çıkan ok hedefe ulaşması için yay ve hedef

Daha sonra Aristoteles ‘diyalektik’ sözcüğünün anlamını genelleştirmiş ve

1.5. Münakaşa (Eristic) ve Sofistlik

Kaynağını gündelik gerçek tartışmadan alan bir miktar mantıksal düşünmenin

1. Bu bir kalemdir; bu mavidir; bundan dolayı bu mavi bir kalemdir.

2. Bu köpek bir babadır; bu köpek o kişinindir; bundan dolayı bu köpek o kişinin

Birincisi tamamen geçerli görünür, ancak Platon’un Euthydemus adlı diyaloğuna

Euthydemus diyaloğunun haricinde sofizmler ve bunların kullanımına dair en güçlü

Euthydemus ile Sofistlerin Çürütmeleri Üzerine adlı eserler kararlaştırılmış kurallara

Sofistler duyuların göreliliğini ve bilginin temelinde algıların olduğunu ileri

Sofistlerin en ünlülerinden olan Protagoras tek gerçekliğin (doğa) görünüşler olduğunu

Sokrates’in uyguladığı diyalog yöntemi şu basamaklardan oluşur:

1. Olumsuzlama: Karşısındakinin bildiğini tanımlamasını ister. Her tanımın eksik

3. Doğurtma (maiotik): Karşısındakinin bilgiyi kendi ruhundan bulup doğurmasını

İlk Megaralılar Platon’un Euthydemus’unda hicvettiği türden tartışmaların içinde yer

1.6. Platon ve Mantık Felsefesi

1) Layıkıyla doğru ya da yanlış denilebilen şey nedir?

3) Tanımın doğası nedir ve tanımladığımız şey nedir?

Platon, bize temel ve önemli görünen bu soruların üzerine doğrudan eğilmemiştir.

‘Layıkıyla doğru ya da yanlış denilebilen şey nedir?’ sorusu Theaetetus’da bilgiyi

Formlar ne alışılmış anlamda şeyler ne de zihindeki ‘idealar’dır, bunlar kısmen daha

Theaetetus ve Sofist’te Platon değilleme ve yanlışlık kavramlarını inceler. Bunlarla

“Mantık Sözcüğünün Tarihçesi”, “Geçerlilik KavramıGeometri Kanıtlaması”,

1. Arapçada “nutk” köküne dayanan “Mantık” sözcüğü aşağıdaki anlamlardan

2. Aşağıdakilerden hangisi Organon adlı kitabın yazılış amacıdır?

a) Rasyonel düşünmenin kurallarını ortaya koymak

b) Akıl yürütme ile sanat ilişkisini ortaya çıkarmak

c) Mantık tarihini ortaya çıkarmak

d) Makinelerin çalışma ilkelerini belirlemek

e) Çıkarım ilkelerini yanlışlamak

3. Aşağıdakilerden hangisi “geometriyi” icad eden Pisagor’ın kitaplarındandır?

4. Aşağıdakilerden hangisi “mantık biliminin kurucusu” olarak bilinmektedir?

I. Diyalektik öncülün doğru olması gerekir.

I I. Kanıtlayıcı öncülün zorunlu olarak doğru olması gerekmez.

I I I. Kanıtlamada zorunlu olarak doğru bir sonuca varılır.

6. Aşağıda “diyalektik” ve “paradokslar” ile ilgili bazı bilgiler verilmiştir. Verilen

I. İlk anlamında ‘diyalektik’ sözcüğü metafiziğin özelliği olan tartışma metodunun

II. Zenon paradokslarda saçmaya indirgeme yöntemini kullanmış ve değişme ile

III. Zenon paradokslarının en önemlileri stadyum paradoksu, Aşil paradoksu ve ok