(Kitabyurdu - Org) - Bertrand Russell - Bati Felsefesi Tarihi #2 - Ortacag

downloaded from KitabYurdu.
az
Bertrand Russell
Bat Felsefesi Tarihi 2
(Ortaa)
Trkesi: Muammer Sencer
BLG YAYINEV
2
downloaded from KitabYurdu.az
kapak dzeni: fahri karagzolu
BLG BASIMEV - ANKARA, 1972
3
BATI FELSEFES TARH
4
indekiler
BERTRAND RUSSELL ZERNE
EVRMENDEN BRKA SZ
GR
YAHUDLERN DNSEL GELM
SLMLIK VE YAHUDLK
LK DRT YZYILDA HIRSTYANLIK
MUHAMMETN SA HAKKINDAK
GR
LH ADALET
CELSUSA KARI
HIRSTYANLIIN GELME NEDENLER
KLSE DOKTORU
SANCTUS AMBROSUS
MEKTUPLAR
YONTU KAVGASI
II. VALENTINIANUSLA ATIMA
THEODOSIUSLA ANLAMAZLIK
JEROMUS
SANCTUS AUGUSTNUS
5
TRAFLARDAN BR OLAY
TRAFLARDA LGN BR BLM
SANCTUS (SAINT) AUGUSTNUSUN
FELSEFES VE TEOLOJS
1) SALT FELSEFES
ZAMAN NEDR?
II) TANRI KENT
AYRINTILARIN ZET
SOFU BAKRELER
CNSEL ZEVK
TANRI KENTNN NEML YANI
III) PELAGIUSULARLA SAVA
BENC VE ALTINCI YZYILLAR
CYRILLUSLA NESTORIUSUN KAVGASI
MONOPHYSIS TZAL
BOETHIUS
SANCTUS BENEDICTUS VE BYK
GREGORIUS
SANCTUS BENEDCTUS
GREGORUS
GREGORIUSUN MEKTUPLARI
6
KARANLIK ALARDA PAPALIK
PAPA - KRAL PAZARLII
CONSTANTINUS VAKFI
SANCTUS BONIFACIUS
ALCUINUS
JOHANNES SCOTUS
XI. YZYILDA KLSE REFORMU
XI. YZYILDA REFORM DEVNS
VI. GREGORUS
VII. GREGORUS
CANOSSAYA GTREN KAVGA
TOURSLU BERENGAR
AZZ (SANCTUS) ANSELMUS
SLAM KLTR VE FELSEFES
ARAP DEVLETNN YAPISI
EKONOMNN TEMEL
EKN (KLTR)
AL KND
BNU SNA
BNU RD
7
MEYMUN
XII. YZYIL
MPARATOR - PAPA UYUMAZLII
LOMBARD KENTLERNN YKSEL
HALI SEFERLER
SKOLASTKLN GELMES
ROSCELINUS
ABAELARDUS
SANCTUS BERNARDUS
XIII. YZYIL
III. INNOCENTIUS
II. FREDERCH
KATHOROSULAR
FRANCISCUS
SANCTUS DOMINICUS
AQUINOLU THOMAS
THOMASIN YAPITLARI
TANRI NEY BLR?
SUMMANIN KNC KTABI
NC KTAP
8
STEE BALI YOKSULLUK ZERNE
DRDNC KTAP
LMDEN SONRA DRLME
FRANCISCUS TARKATI MENSUPLARI
DUNS SCOTUS
OCKHAMLI WILLIAM
OCKHAMLININ FELSEF DNCELER
OCKHAMLININ VECZES
OCKHAMLININ TARTIMASI
PAPALIIN SN
JBLE DEVNS
TEMPLUMCULAR
HALK PAPASI
RIENZI
K PAPA
WYCLIFFE
SYASAL VE EKNSEL (KLTREL)
DEME NEDENLER
9
BERTRAND RUSSELL ZERNE
Bertrand Russell zerine bir eyler yazmam
istendii zaman, ona kar duyduum hayranlk
ve sevgi dolaysyle bu istei derhal kabul ettim.
Russelln yaptlarna saysz mutlu saatler
borluyum. Bu szleri, Thorstein Veblen dnda
hi bir ada bilimsel yazar hakknda
kullanamam.
Ancak Russell hakknda bir yaz yazma
vaadinde bulunmann bu vaadi yerine
getirmekten daha kolay olduunu anlam
bulunuyorum. nce Russelln filozofluu ve bilgi
kuram stne bir eyler sylemek istemitim.
Fakat, ne kadar kaypak ve sakncal bir alana
girmeye cesaret ettiimi anlar anlamaz fizikten
dar kmamaa karar verdim.
Russelln felsefesi ve bilgi kuramn
tanmaktaki eksikliim dolaysyle, fizie bal
kalmak iyi bir nlemdi (tedbirdi).
Onun bilim grnn halen gstermekte
olduu glkler fizikiyi, eski kuaklardan
olduundan daha geni lde felsefi sorunlarla
uramaa zorlamaktadr. Geri burada o
glklerden sz etmeyeceim ama, beni bu
denemeye srkleyenin de onlara kar
10
duyduum ilgi olduunu belirtmeden
edemeyeceim.
Felsef dncenin yzyllar boyu geirdii
evrimde u dnce barol oynamtr: Duyu
algsndan bamsz salt dnceyi hangi bilgi
verebilir? Byle bir bilgi var mdr? Eer yoksa/
bilgimizle duyu izlenimlerinin salad
hammadde arasndaki iliki nedir?
Bu sorulara ve onlarla iten bal daha
birkana, snrsz bir felsefi dnce kaosu
karlk olur.
Nispeten verimsiz, fakat yiite olan bu
abalarda sistemli bir gelime eilimi grlebilir.
Byle bir gelime izgisi, salt kavramlar ve
idealar dnyasna kart olarak nenler
dnyas, nesnel dnya hakknda salt
dnceyle bir eyler renme yolundaki her
abada artan bir kukuculuu temsil eder.
Hemen az ok konu dna kayarak unlar
syleyeyim: Gerek bir filozof katnda olduu gibi
burada da alnd belgileri (iktibas iaretleri)
yasa-d bir kavram ortaya atmak iin
kullanlmtr. Her ne kadar bu kavram, felsefe
polisinin gznde, pheli bir sulu gibiyse de
okuyucunun, imdilik onu kullanmama izin
vermesini dilerim.
11
Felsefenin ocukluk dneminde, salt
dnceyle, bilinebilecek her eyi bulabilmenin
olanakl olduuna inanlmt. O bir sanryd (bo
hayaldi). Bunu, felsefe ve doal bilimden
rendiklerini bir an bir yana brakan herkes
kolayca anlayabilir. Byle bir kii Platonun
idealara empirik olarak deneyimlenebilir
eylerden (nenlerden) daha stn bir gereklik
yklendiini grmekle aknla dmeyecektir.
Spinoza ve Hegelde bu n yarg, hl
barol oynar gzken canl bir gce sahiptir.
Bazs bu sanrdan bir eyler olmakszn felsef
dnce alannda herhangi bir nenin (eyin)
gerekten baarlp baarlamayaca konusunda
bir soru atabilir ortaya. Fakat biz sormak
istemiyoruz bu soruyu.
IPLAK GEREKLK SANRISI
Dncenin snrsz nfuz gc

konusundaki bu daha ok aristokratik sanrnn
karsnda halka daha yakn, plak gereklik
sanrs bulunmaktadr. Buna gre nenler bizce,
duyularmz araclyle algladmz gibi (dirler).
Bu sanr insanlarn ve hayvanlarn
gndelik hayatn ynetir, ayn zamanda btn
12
bilimlerin, zellikle doal bilimlerin k
noktasdr.
Bu iki sanry yenme abas nispeten basit
olmutur. Russell, Anlam ve Doruluk
Konusunda Bir Aratrma adl yaptnn giriinde
bu oluumu alas bir yaratc dnce
zenginliiyle yle dile getirmektedir:
Hepimiz plak gerekilikten, yani
nenlerin grndkleri gibi olduklarndan
balarz ie. Otun yeil, talarn sert, karn
souk olduunu sanrz. Fakat fizik, otun
yeilliinin, tan sertliinin, karn
soukluunun, bizim kendi deneyimizle
bildiimiz, yeillik, sertlik ve soukluk
olmadn, onlardan farkl olduunu kesinlikle
syler bize.
Gzlemci bir ta gzlediini sandnda,
eer fizie inanmak gerekirse, gerekte tan,
gzlemci olarak, kendisi zerine yapm olduu
etkileri gzlemektedir.
Bylece bilim kendisiyle savata
grnmektedir: En ok nesnel bir anlam
tadnda kendini, istemine karlk znellie
dalm bulur. plak gerekilik fizie gtrr.
Fizik de, doruysa, plak gerekiliin yanl
olduuna. Bylece, plak gerekilik doruysa
13
yanltr. O halde yanltr. (sayfa 14-15).
BERKELEY VE HUMEN GR
Bu satrlar ustalkla biimlenmelerinden

ayr olarak, daha nce hi sylenmemi bir ey
de sylemektedir. nk, yzeyden
bakldklarnda Berkeley ve Hume, doal
bilimlerdeki dncenin kart bir tutuma sahip
grnmektedirler. Bununla birlikte Russelln
hemen yukarda okuduumuz gr u
balanty aa koymaktadr:
Eer Berkeley d dnya nenlerini
duyularmzla dorudan doruya
kavramadmz, sadece nedensel olarak
balantl olaylarn nenlerin imdisel
durumuyle duyu organlarmza geldii olgusuna
dayanmaktaysa bu, kandrc z izgilerini bizim
fiziksel dnce kalbna olan gvenimizden alan
bir usavurmadr.
nk, eer fiziksel dnceden, onun en
genel izgilerinde bile kukuya dlrse,
nesneyle gr akt arasna, nesneyi zneden
ayran ve nesnenin varln sorunsal
(problematik) yapan herhangi bir nen (ey)
yerletirmek gereksizdir.
14
Bununla birlikte nenleri (eyleri) ve onlarn
ilikisini salt spekltif dnceyle anlama
olanana kar duyulan gveni salayan, sz
edilen fiziksel dnce biimi ve onun pratik
baarsndan baka bir ey deildir.
Gittike, nenler hakkndaki tm bilginin
sadece duyularca salanan hammaddenin
ilenmesinden ibaret olduu kans yerleti.
Dnce, bu genel (ve isteyerek kapalca dile
getirilmi) biimiyle belki bugn yaygn olarak
kabul edilmektedir.
Fakat bu kan, herhangi bir kiinin,
gerekten, salt kurgu araclyle bilgi elde
etmesinin olanakszln belgiledii (ispat ettii)
saymna deil; daha ok, bilginin tek kayna
olma yeteneini sadece yukarda sz edilen
anlamdaki empirik oluumun gsterdii
olgusuna dayanr. Galilei ve Hume bu ilkeyi tam
bir aklk ve kesinlikle ele alan ilk kiilerdir.
Hume, asl olarak grmemiz gereken,
nedensel balant gibi kavramlarn, bize duyular
araclyle verilen gerelerden (malzemeden)
gelmediini grmtr. Bu i-gr onu, herhangi
bir tr bilgi konusunda kukucu bir tutuma
gtrmtr. Humen kitaplar okunursa pek
ok filozofun, bazen pek deer verilenlerin bile
15
Humeden sonra anlalmaz nenler (eyler)
yazd ve bunlara hayranlk duyan bir okuyucu
ktlesi olduu grlecektir. Russelln felsef
zmlemelerini okurken Hume hissedilir perde
arkasndan. Onun, sorunlar ayrt ve onlara
nfuz etme yetenei ve anlatmnn sadelii
Humeu hatrlatr bana.
Kiiolunun kesin bilgiye kar youn bir
istei vardr. Humeun ak bildirisinin arpc
grnmesinin nedeni budur. Bilginin tek
kayna olan duyusal hammadde, alkanlk
araclyle bizi inan ve bekleyie gtrebilir,
fakat bilgiye deil. Bu hammadde, yasaya uygun
ilikilerin anlaynaysa hi gtrmez.
KANT
Sonra Kant, Humeun ikileminin

(dilemmasnn) zmne doru bir adm olan bir
dnceyle kt ortaya. Kantn ileri srd
biimde artk kabul edilemez olan bu dnce
udur:
Bilgide empirik bir kaynaa sahip olan bilgi
kesin deildir. (Hume). Bylece, eer biz kesin bir
bilgiye sahipsek o, akln kendinde bulunmal.
Geometri nermelerinde ve nedensellik ilkesinde
16
durum byledir. Bu ve belirli br bilgi trleri,
dncenin baz aralara bavuran ve sonuta,
duyu verilerinden tretmeyen a priori
blmdr.
Bugn herkes doallkla, sz edilen
kavramlarn Kant ynnden yklenen hi bir
kesinlik ve hi bir ikin zorunluk iermediini
bilmektedir.
Kantn sorunu ele alnda, bana, doru
grnen udur: Eer durumu mantk
noktasndan grrsek, dnrken, belirli bir
hakla, duyusal deneyim gereleriyle nfuz
edilemez kavramlara bavururuz.
Dorusu, sylediimin daha ars ileri
srlebilir kansndaym: Yani denebilir ki,
dncelerimizde ve dilsel anlatmlarmzda
ortaya kan kavramlar, mantksal olarak gzden
geirildiinde, duyu deneyimlerinden
tmdengelimsel olarak elde edilemeyen zgr
dnce yaratmlardr.
Kolayca grlmez bu. nk biz, belli
kavramlar ve kavramsal ilikileri (nermeleri)
belli duyu deneyimleriyle yle badatrmak
alkanlndayzdr ki, duyu deneyimleri
dnyasn kavramlar ve nermeler dnyasndan
ayran ve mantksal olarak zerine bir kpr
17
kurulamayacak boluun bilincine varamayz.
Bylece, szgelimi, tam saylar dizisi aka,
insan aklnn bir buluudur. Yani belirli duyusal
deneyimlerin dzene sokulmasn kolaylatran,
kendi adna yaradlm bir aygttr. Fakat, bu
kavramn dorudan doruya duyu verilerinden
olduu gibi tremesini salayacak bir yol yoktur.
Burada, say kavramn zellikle setim. nk
o, bilim ncesi dneme dayanr ve bu olguya
karn onun iimize yarayc karakteri hl
kolaylkla kabul edilebilir.
Gnlk yaantnn en ilkel kavramlarna
gittike, bamsz yaratc dnce kavramn
evetlemek (tasdik etmek) kkl alkanlklar
yn arasnda daha g olur. Bylece bildirici ve
nemli sonular olan, yani buradaki koullarn
anlalmasn salayan gr domu olur.
Doan gre gre, kavramlar deneyimden
soyutlama yoluyle yani deneyim ieriinin bir
blmn ortadan kaldrmakla doar. mdi bu
grn bana niye bu denli nemli
grndn aklamaa alacam:
Humeun eletirisini okuyan biri, kolaylkla,
duyusal hammaddeden tretilmeyen
kavramlarn ve nermelerin metafizik
karakterleri dolaysyle dnceden karlmas
18
gerektii yolunda bir inanca varr. nk, btn
dnce, sadece duyusal gerelerle olan ilikisi
dolaysyle geresel bir ierime kavuur. Bu son
nermeyi btnyle doru, fakat, onun ortaya
kmasna yol aan kany yanl sayyorum.
nk bu iddia tutarl olarak srdrlrse
herhangi bir dnceyi metafizik diye mutlak
olarak saf d brakacaktr.
Dncenin metafizike ya da bo
konumaya dnerek soysuzlamamas iin
kavramsal sistemin yeterli sayda nermesi duyu
deneyimleriyle sk skya bal olmal ve bu
sistem duyu deneyiminin dzenleyici ve gzden
geirici ii dikkate alndkta, olanakl lde
birlik ve titizlie sahip bulunmaldr.
Bunun tesinde sistem (mantk
bakmndan) yine mantk ynnden isteksel
(keyfi) olarak verilmi kurallara gre oynanan bir
semboller oyunudur. Btn bunlar, daha ok
bilinsel ve sistematik olarak kurulmu bilimsel
dnce iin olduu denli (ve ayn biimde)
gndelik yaant iin de sylenebilir.
Artk, yle bir anlatm kullandmda ne
demek istediim anlalacaktr: Hume, ak
eletirisiyle, sadece felsefeye kukunun tesinde
bir ilerleme yolu amam, ayn zamanda (kendi
19
kusuru araclyle deilse de) felsefe iin bir
tehlike yaratmtr. nk, onun eletirisi
sonucu hayati bir metafizik korkusu domu ve
bu korku ada empirik felsefenin hastaln
biimlemitir. Bu hastalk duyular araclyle
verilenleri grmezlikten gelip bir yana
brakabilen bulutlardaki felsefenin bir yanssdr.
Russelln Anlam ve Doruluk zerine Bir
Aratrma kitabnda yapm olduu keskin
zmleme ne denli hayranlk uyandrrsa
uyandrsn orada az ok zarara yol aan
metafizik korkunun hayaleti grlebilir. Zira
bana szgelimi nenin nitelikler demeti gibi
alnmasnn nedeni bu korku gibi grnyor.
Burada nitelikler, duyusal hammadde gibi
kavranmaktadr.
mdi, iki nenin bir ve ayn olmas olgusu,
onlar btn nitelikleri bakmndan
uyumaktaysalar, bu iki nenin arasnda
geometrik ilikilerin niteliklerine ait olduunu
kabule gtrr (Yoksa Paristeki Eiffel kulesiyle
New Yorktakinin ayn nen olduunu ileri
1
srebilecektik).
Bu bakmdan ben, neni (fiziksel anlamdaki
nesneyi) bamsz bir kavram olarak uygun
uzaysal ve zamansal bir yapyla birlikte sisteme
20
katmakta hi bir metafizik tehlike
grmemekteyim.
Anlam ve Dorulukun son blm
metafizik olmadan ilerin yryemeyeceini su
yzne kartmtr. Yukarki abalar dikkate
aldkta, bu noktay memnunlukla kaydediyorum.
Orada itiraz ettiim tek husus, satrlar
arasndan szan ve zekya balantl kt
bilintir.
ALBERT EINSTEIN
leri almalar Enstits,
Matematik Okulu,
Princeton,
Yl: 1943,
Amerika Birleik Devletleri
21
EVRMENDEN BRKA SZ
Bat Felsefesi Tarihinin ilk kitabna yazm
olduum eviri zerine balkl yaznn sonunda
yle demitim: Eskia felsefesini sradan
felsefe tarihlerinden ayrc zellikleri olduuna
inandm iin Trkeye evirdim. Onun her
aydna yararl olaca umudundaym. zenlere
ramen, eksik ve yanl yerler bulunabilir. Bu
yerleri bulup karan ve aadaki adrese
bildiren okuyucuya imdiden teekkrler. Ve bir
de posta kutusu says koymutum bu satrlarn
altna.
Sonuta, baz mektuplar aldm. Onlarn, ar
Trke dolaysyle, kfr dolu olan ikisi hari,
nemli noktalara deindiini ve benden cevap
istediini sylemeliyim. Bu grevi imdi yerine
getiriyorum: (nce, yazmak zahmetine giren
okuyucunun sorusunu kaydedecek, sonra,
soruya cevap vermee alacam.)
SORU
Russelln mantndan sz ederken, onun
paradokslar zdn sylyor, tipler
kuramn anlattktan sonra Russell bu biimde
yedi paradoks zmtr. Principia
22
Mathematicann yaym zerinden 58 yl getii
halde, zmler, deerini korumaktadr
diyorsunuz. Bu paradokslar ksaca anlatamaz
mydnz? nsan akln aresiz brakan sorunlar
merak eder ok kii.
CEVAP
Paradokslarn felsefedeki nemine ve
tarihinin eskiliine Bat Felsefesi Tarihinin
Antik a blmne yazdmz nszde
deinmitik.
Baz soyut sorunlara cevap ararken
kendisini felsefenin ortasnda bulan Russell,
(Portraits from Memory, Ailen and Unwin, s. 10)
daha Leibniz felsefesini eletirsel adan ele
ald ilk genlik yllarnda, insan aklnn taklp
kald paradokslara bir matematiki ve mantk
gzyle dikkat etmiti.
Bunun en rahat belgilenmesini (ispatn)
1902de matematiki Fregeye gnderdii bir
mektupta bulmaktayz. Yine Antik Felsefede
szn ettiimiz gibi Russell burada Fregenin
dt bir elimeden sz ediyordu. Bu tr
dncelerin geliimi iin iki yllk bir sreyi
tavan olarak kabul edersek, filozofumuz hi
deilse 1900 ylndan beri, yani 28 yandan
23
balayarak paradokslar zerinde durmutur
demek olur. Leibniz Felsefesinin Eletirsel
Aklamn 1900 ylnda yaynlandna gre
hesabmz aa yukar dorudur. (Zaten onun,
Leibniz felsefesinden esinlenerek bulduu ve
paradokslarla ilgili indirgenebilirlik aksiomasna
ilerde deineceiz).
1903 ylnda yaynlanan Matematiin
lkelerinde Russell, elime konusundaki kendi
dncelerini ilk kez aa koymaktayd. ki yl
sonra J. Richard Cantorun 1899da snrlarn
varln kabul ederek bulduu paradoksa
benzer bir paradoks daha bulunca sorun,
felsefede n plana geti.
Russell-Whitehead ilk basm 1910 ylnda
yaplan Principia Mathematicann birinci
cildinde, paradokslarn zmn aada
zetleyeceim biimde yapyordu (Giri. kinci
Konu). Principia ortak bir yaptsa da felsefe
literatrnde, paradoks zmlerine gtren
yolun, Russella ait olduu kabul edilir.)
PARADOKSLARI ANLAMAK N
Paradokslar anlamak iin aadaki
bilgilerin gerekli olduu kansndaym:
a. nerme. Doru veya yanl olabilen
24
tmce. Ahmet Ankaraya gitti., Mehmet
airdir. gibi. Gel trnden emirler, yarn hava
gzel olsa trnden dilekler nerme saylmaz.
Yani onlara doruluk ve yanllk yklemi
verilemez.
b. nerme Fonksiyonu. Yukarda verdiimiz
nerme rneklerinde Ahmet ve Mehmet yerine
matematikteki gibi eitli deerleri (burada
eitli zel adlar) alabilen genel iaretler (x gibi)
konabilir. Bylece nerme fonksiyonu doar.
c. Doruluk Deeri. Birden fazla nerme
ihtiva eden bir ifadede (bu p ise qdur biiminde
olabilir) p ile qnun doru veya yanl olma
olanayla doan durumlar, yani p ise qdur
nermesinin ald deerlere gre deime
durumunun sonucudur. Burada aynen
matematikteki gibi p ve q deiken, p ise
qdur anlatm fonksiyondur. Mantk iin o
fonksiyon doruluk fonksiyonu adn alr.
. Doruluk Fonksiyonu. Birden fazla
nerme ihtiva eden bir anlatmda (ifadede), bu
nermelerin deimesi, eitli doruluk deerleri
almas, yani doru veya yanl olmasyle doru
veya yanl olan anlatm. Szgelimi p ise qdur
biiminde bir anlatm ele alalm. Burada p veya
q, eitli doruluk deerleri alabilir. O zaman da
25
p ise qdur ifadesinin doruluk deeri
deiebilir, yani o anlatm doru ya da yanl
olabilir. Bu bakmdan aynen matematikteki gibi
p ve q nermelerine deiken, p ise qdur
anlatmna fonksiyon ad verilir. Fakat burada
sz konusu deikenler, nermelerin doruluu
veya yanll olduuna gre, onlarn fonksiyonu
olan p ise qdur nermesi doruluk
fonksiyonudur demek olur.
Bu konuda basit bir rnek verelim: Aspirin
alrsanz banzn ars geer. Burada:
1. Aspirin alabilirsiniz, banzn ars
geebilir. Yani her iki nerme doru ve anlatm
da doru olabilir.
2. Aspirin almazsnz banzn ars yine
geebilir. Yani birinci nerme yanl, ikincisi
doru olabilir.
3. Aspirin alrsnz, banzn ars
gemeyebilir. Yani, birinci nerme doru, ikincisi
yanl olabilir.
4. Aspirin almazsnz banzn ars
gemeyebilir. Yani her iki nerme de yanl
olabilir.
Dolaysyle, p ise qdur (aspirin alrsanz
banzn ars geer) anlatm, aslnda iindeki
nermelerin deiken olduunu yani doru veya
26
yanl deerini alabildii bir fonksiyon niteliine
sahiptir.
d. Yklemsel Fonksiyonlar. Principia
Mathematicann ilk basmnda (1910, Cambridge
University Press) p ise qdur) biimindeki bir
anlatmdaki p ve q, bu anlatm kuran eler
anlamna atomik nermeler adn almtr.
Sonlu saydaki atomik nermelerin doruluk
fonksiyonuna (p ise qdur anlatm) ilkel
fonksiyonlar ad verilmitir. Bylece Principiann
ilk basmna gre, deerleri ilkel nermeler olan
fonksiyonlar yklemsel fonksiyonlardr.
Fakat Principiann, sonraki basklarnda
(1925-1935) deikenine bakldnda, bir
sonraki sradan olan tek deikenli bir
fonksiyona yklemsel fonksiyon denmitir (1935
basm, s. 53). Bylece bir yklemsel fonksiyon ya
bireylerin (nerme konusundaki rneklerimizde
Ahmet, Mehmet) ya da atomik fonksiyonlarn
veya nermelerin biimledii deikenlerin
(arguments, eski deyimle delil) doruluk
fonksiyonlar olabilmektedir.
Deiik deikenlerin fonksiyonu, eer o
fonksiyonun deikenlerinden biri, br
deikenler, deerlerini aldklarnda,
fonksiyonun yklemsel olmasna yol ayorsa
27
yklemseldir.
Grld gibi, bir yklemsel fonksiyon,
olanakl kantlarnn btn dnda baka bir
btn iermeyen fonksiyon iareti demek
oluyor. (Burada fonksiyon iareti demeyi gerekli
sayyoruz. nk, deikeni kapsayan, fonsiyon
deil onun iaretidir.)
e. Fonksiyonlarn Sras: nermelerin
deikenlerine gre dzenlenmesi demektir.
Btnleri deil de bireyleri var saydran
nermeler, birinci sradan kabul edilir. rnein
btn yapraklar iin, ceviz aacnn da elma
aacnn da yapra yeildir veya ceviz
aacnda da elma aacnda da yeil olan bir
yaprak vardr trnden nermeler, elma aac,
ceviz aac gibi tek tek aac
varsaydrdklarndan, yani esasen onlar
hakknda ileri srlm olduklarndan, birinci
sradan nermelerdir.
mdi, birinci sradan bir fonksiyonun
deiken olduu bir nerme de ikinci sradan
olacaktr.
Birinci sradaki herhangi bir fonksiyona
yklem ad verirsek byle bir fonksiyonun bir
deerinin, bir bireyin kendi fonksiyonunun
btn olanakl deerlerine sahip olmas o
28
deerin btn yklemleri o bireyin btn
yklemleridir biiminde yorumlanabilir.
Bylece, birinci srada fonksiyon deerinin
deikeni hakknda bir anlatm ileri srlm
olur ve bu anlatm o deere bir yklem, yani
birinci srada bir fonksiyon yklememi olur.
Birinci sradaki fonksiyon deerine de birinci
sradaki fonksiyon deil, birinci derecedeki
fonksiyonun btn deerleri yklenince, o ikinci
sradan olur, yani birinci sradaki fonksiyon
ykleminin btn deerlerini ierir.
Bunun da bir rneini vermee alalm:
X politikacdr nerme fonksiyonu, ann da
politikac olduunu ierir anlatm X
politikacdr nermesinin deil, X in
fonksiyonudur. Bu u demektir: Anlatm
deitirmek iin, Xi deitirmek gerekecektir.
Politikacdr, szc grnte bir deikendir
politikacdr fonksiyonuna yklem ad verirsek,
anlatm Xin yklemi ann yklemidir klna
girer kolayca, bylece X hakknda olur ve
politikacdr yklemini almaz. Bu bakmdan ilk
azda X politikacdr nermesinin bir deiken
olarak grnd anlatm; gerekte sadece bir
birey hakkndadr, dolaysyle birinci sradandr.
kinci sradan fonksiyonlar da, deikenleri
29
arasnda, birinci sradan fonksiyonlar
bulunduran fonksiyonlardr. Bu i ie
fonksiyonlar fizikte hemen grlebilir. Szgelimi,
belli bir zamanda alnan yol hzdr nermesinde
yol ve zaman deiken, hz fonksiyondur. u
halde hzn deiken olduu bir fonksiyon alrsak
bu ikinci dereceden bir fonksiyon olacaktr. O da,
kinetik enerji olabilir.
Gndelik yaantdan da rnekler bulmak
g deildir: rnein Ahmetin Mehmetin v..
fonksiyonu olan politika, yurt ynetiminin
deikeni olabilir. Atatrk, byk bir komutan
biimleyen birinci sradaki niteliklere sahipti
dediimiz zaman, birinci tipte, fakat ikinci srada
bir nerme ileri srm oluyoruz.
Grlyor ki bireyler dnda, kavramlar
deiken olan fonksiyonlar az deildir.
Dolaysyle, ikinci sradaki fonksiyonlar da
nemlidir.
f. Tip. Bir nermenin anlaml olma uzanm
biiminde tanmlanabilir. Bylece iinde, bir
nerme fonksiyonunun deerlerini bulunduran
deikenler topluluu o fonksiyonun tipini
biimler.
Szgelimi, Platon bilgedir nermesini
alalm ele. Burada birey olarak Platon birinci
30
tiptense, bilgedir ikinci tiptendir. nk,
bilgedir, anlaml olarak Platona yklenebilir.
te yandan erdem nc derecededir. nk
bilgelik erdeme, erdem, bilgelike anlaml
olarak yklenebilir. Dolaysyle btn sra
saylarnn sra says anlatmnda da bu
anlamda bir tipler sras gzetilmektedir.
Sadece yklemsel fonksiyonlar ele
aldmzda, deiik tipleri, ykselen belli bir
srada grebiliriz. Fakat, ilikisel fonksiyonlar
dikkate aldmzda sra saylaryle dile
getirilmeyecek glklerle karlarz. ki terimli
bir iliki bireyler arasnda olabilir (Ahmetle
Mehmet kardetir gibi). Fakat o iliki tek bir
bireyin ykleminden ayrt edilebilir. Dahas
bireysel terim arasndaki iliki, iki terim
arasndaki ilikiden farkl olabilir. Bu hususa,
tipler dizisinin bir zellii olarak iaret
edilmelidir.
g. erme. erme, en basit biimde dile
getirilmek istenirse, bir art ve karl olan
nerme demektir. Hava gneliyse scaktr.
Aspirin alrsak bamzn ars geer gibi. Ksas
ierme, iki nerme arasndaki ilintidir.
ermeler mantk bakmndan son derece
byk nem tamaktadr. Eski Yunanistanda
31
sofistler, kandrc karmlarla n
kazanmlardr. Abderal Protagorasla rencisi
Euthylusun yksn ok kii bilir. Platon
Euthydemosunda da sofistlerin dncesine ait
rnekler verir:
Bu kpek babadr.
Bu kpek onundur.
O halde, bu kpek onun babasdr
(Euthydemos, 298).
Bu karm, sistem bakmndan dorudur.
rnein bir kalem iin:
Bu bir kalemdir.
Bu mavidir.
O halde bu bir mavi kalemdir diyebiliriz
pekl.
Fakat, bir nesnenin bir kiiye ait olmasyle,
bir kiinin zce sahip olduu nitelik ayr ayr
eylerdir. rneimizde onun sfat gerekte
kpee, baba sfatysa adama aittir. Kalem
rneindeyse bu ve mavi sfatlarnn ikisi de
kaleme aittir.
Bunlar doallkla, henz ierim mantnn
gelimedii dneme ait yanllklardr.
nl matematiki Eukleides ynnden
kurulan Megara okulu ve M. . 300 yllarnda
Zenon ynnden kurulan Sundurma (Stoa)
32
okulu, mantksal paradokslara bir zm
getirme abalar yannda, karm emalarn da
sistemli bir biimde incelemitir Bylece rnein
Sokrates koar, Sokrates komaz, yleyse sen
Romadasn trnden balantsz karmlardan
kanmak mmkn olmutur.
Koullu anlatmlar, zamannda ok
tartlm ve nl talama airi Kallimachos,
Artk damlarda kargalar bile ne neyi ierir diye
tyor demitir. (Lukasiewictz, Geschichte der
aussagen Logik, Erkenntnis, 1930).
Aristoteles Peri Sophistikon Elenchon adl
yaptnda sofistlerin kt mantna kar
karken, bir vargya gtren kantlar ele alr ve
onlar, didaktik, diyalektik, inceleme kantlar ve
kandrc kantlar diye drde ayrr.
Aristotelese gre mantksal yanllardan
kamak iin, ierimlere dikkat etmelidir. Bu da,
rneklere, aratrmalara ya da eksik tasmlama
(kyas) olan enthymemeye bavurmakla
salanr.
Kanma gre, artl ifadelerin en gzel
tanmn Megaral Philon vermitir. Philona gre
doruyla balayp yanlla bitmeyen artlamalar
dorudur. Yeni alarda koullama yoluyle
karma en gzel rnek Descartesin
33
dnyorum o halde varm ilkesidir.
Gnmzdeyse bu tr nermelere Trkiye
Babakan Sayn Sleyman Demirelin
konumalarndan rnek verilebilir. Sayn
Demirel, 18 Aralk 1968 tarihli basn
toplantsnda sorulan Ticaret Bakanl, d
ticaret rejimimize aykr i yapm mdr?
anlamndaki bir soruya, Buna imkn yoktur.
nk, Ticaret Vekleti, d ticaret rejimimizi
icra organ iinde yrten veklettir, kendi
koyduu rejime uymamas mmkn deildir
biiminde karlk vermitir.
Ayn basn toplantsnda sayn babakana
baka sorular da sorulmutur. Szgelimi
Osmanl Bankasnn her gn yeni ube amas
milli bankaclmzn gelimesini engelleyebilir
mi? sorusuna Trkiye babakan, Hayr
engelleyemez, Osmanl Bankas, sadece bugn
deil, yllardan beri mevcut milli bankaclmza
kt tesiri olsayd, bu zamana kadar bunun
mnakaas yaplrd demitir.
Sayn Demirel ayrca Atatrk aleyhine
ilenen sularn oaldna deinen bir
gazeteciye, Savclklarn bu tr sular aleyhine
girimi olduu takibat saysnda bir oalma
olmadna gre, Atatrk aleyhine ilenen
34
sularn artndan sz edilemeyeceini sylemi
ve ocuklarndan byk bir ksmnn adn
Kemal koyan milletin Atatrke kar olmas
dnlebilir mi? szlerini eklemitir.
Demirelin ncl ve yarglar arasndaki
ilikinin yokluu veya eksiklii derhal gze
batacak trden olduu iin, ayrca onlar
zerinde durmak istemiyorum.
Yanl karm veya kt mantk konusunda
ok gzel birer rnek olan bu usavurmalar bize,
doru dncenin nasl olmas gerektiini de
gstermektedir.
h. Biimsel Edeerlik. erimin nemine
bylece iaret ettikten sonra, Russelln, ilerde
anlatacamz indirgenebilirlik aksiomasnda
szn ettii biimsel edeerlilii rahata
tanmlayabiliriz:
ki fonksiyon, birinin mmkn her
deikeniyle elde edilen nerme ayn deikenin
yer ald br fonksiyon tarafndan ortaya
konan nermeye edeerse e deerdir.
Yine, iki fonksiyon, biri brn daima
ierdiinde biimsel olarak edeerdir. Biimsel
olarak ierme srekli olarak iermedir. Sokrates
insandr nermesinin Sokrates lmldr
nermesini iermesi biimsel ierimin zel bir
35
rneidir.
Biimsel ierimin zel durumlar olmayan
ierimler ierim olarak grlmez. Bu gibiler,
materyal ierim olarak mantk dnda braklr.
Onlar genel olmayan tek tek durumlar iin doru
ierimlerdir. Russell-Whiteheadn kesin ierim
tanmna gre ya koul nermesi doru deildir
ya da koul nermesi doruysa onun karl
(ceza) kesinlikle sz konusudur.
. zdelik. Eer iki nesne, doruluk
deerleri deimeksizin ayn yklemleri
alabiliyorsa zdetir. Bunu baka trl yle dile
getirebiliriz: Eer bir nerme iinde iki deiken,
o nermenin doruluk deeri deimeden birbiri
yerine konabiliyorsa sz geen deikenler
zdetir. zdelik, matematikte eitlik iaretiyle
gsterilir. Demek ki, eitlik, edeerli nermeler,
zdelikse deikenler iin sz konusudur.
PARADOKSLAR VE ZMLER
1. a. EPIMENIDES (Giritli) PARADOKSU.

Giritli Epimenides, btn Giritliler yalancdr
demiti. Bu sz hem dorudur, hem yalan. Byle
bir elimenin en basit biimi yalan sylyorum
diyen bir kii zerinde uygulanabilir. Eer o kii
36
yalan sylyorsa doru, doru sylyorsa yalan
sylyordur.
b. ZM. Yalan sylyorum anlatm u
kla sokulabilir: evetlediim ve yanl olan bir
nerme vardr. Yani bunu syleyen kii pyi ileri
sryorum ve p yalandr fonksiyon ifadesinin
bir deerinin doruluunu ileri srmektedir.
nce yanl szc karanlktr. Onu ak
duruma sokmak iin, yanlln srasn, yani
yanlln yklendii nermenin srasn
belirlemeliyiz.
Eer bir nerme n. sradansa, iinde bu
nermenin grnd bir nerme bir sonraki
sradandr. u halde bir evetlediim ve n.
sradan yanlla sahip bir p nermesi vardm
anlatm nden daha yksek bir derecededir
Bylece, Epimenides kendi alan iine dmez,
hi bir elime de domaz,
Yalan sylyorum ifadesine bakldkta,
birinci sradan yalan bir nerme ileri
sryorum, ikinci sradan yalan bir nerme
ileri sryorum v.. trnden anlatmlar ileri
srmek gibi grnebilir. Fakat, birinci sradan
yanl bir nerme ileri srlmediinden, birinci
sradan yanl bir nerme ileri sryorum
nermesi yanltr. kinci sradan yanl bir
37
anlatm iler sryorum nermesi dorudur.
Epimenidesin ortaya koyduu elime bylece
ortadan kalkm olmaktadr.
2. a. PARADOKS. S, kendilerinin yesi
olmayan btn snflarn snf olsun. O halde X
snf ne olursa olsun X Stir nermesi X S
deildir nermesine edeerdir. Bu bakmdan
Xe o deeri vererek S, Sdir demek S, S
deildir demekle edeerdir.
b. ZM. Bu fonksiyonun ve paradoksun
zm iin, snfn bir fonksiyon anlatmna
indirgenmesi gerekir. Bir snf tanmlayan
fonksiyon, sadece snf yeleri olan deikenlerle
doyurulur. Bylece bir snf, bir fonksiyondan
tremi ve fonksiyonu nceden varsayan bir
nendir.
Bylece bir snf, ksr dng ilkesine gre
kendini tanmlayan fonksiyona deiken olarak
verilemez. Verilirse anlamsz bir anlatm kar
ortaya. Bylece bir snf ne kendi yesidir ne de
kendi yesi deildir.
3. a. PARADOKS. R ve S, iki iliki olsun ve R
Sle R ilikisine sahip olmad zaman T ilikisi
ortaya ksn.
u duruma gre, R S e kar T ilikisine
sahiptir anlatm R, Se kar R ilikisine sahip
38
deildir anlatmna e deerdir. Bu bakmdan,
Ra ve Se T deeri verirsek T, Tye kar T
ilikisine sahiptir ve T, Tye kar T ilikisine
sahip deildir gibi iki anlatm elde ederiz.
b. ZM. R ilikisinin bir fonksiyonla
tanmladn dnelim Yani R ilikisi X ve y
gibi iki deikenin sz konusu olduu bir
fonksiyonla tanmlansn. (rnek: Ahmetle
Mehmet kardetir). O halde R, Se kar R
ilikisine sahiptir nermesi kardetir yklemi
dikkate alnarak yorumlanabilir. Yani R ve S
anlaml olarak kardetir ykleminin deikeni
olmaktadr.
Fakat, Rin kendini tanmlayan fonksiyonu
nceden varsaydrd dnlecek olursa
kardetir ykleminin deiken olarak, bu
yklemin terimleriyle tanmlanabilen bir nesneyi
almas gerektii anlalacaktr. Hi bir fonksiyon
yapamaz bunu. Bu ... kardetir kardetir
demek olur. Dolaysyle R, S e kar R ilikisine
sahiptir nermesi anlamszdr.
4. a. BURALI-FORTI PARADOKSU. yi
sralanm her dizi, bir sra saysna sahip
olabilir (birinci, ikinci v.. gibi). Sra saylar dizisi
verilen bir sra saysna kadar, o say dahil,
verilen sra saysn bir aar ve btn sra
39
saylar dizisi iyi dzenlenmitir.
Btn sra saylar dizisi a gibi bir sra
saysna sahip olabilir. Fakat bu durumda a
dahil btn sra saylar dizisi adan bir fazla,
yani a art bir sra saysna sahiptir. Bu
bakmdan a, btn sra saylarnn sra says
deildir.
b. ZM. Bir dizi bir ilikidir. Srasal
sayysa dizinin snf. Bu bakmdan, srasal
saylarn dizisi, ilikiler snflar arasndaki bir
ilikidir ve sz konusu srasal saylarn yesi
olan diziden daha da yksek bir tiptendir.
Bylece, Burali-Fortinin btn sra
saylarnn sra says anlatm, verilen bir tipte
btn sra saylarnn sra says olmaldr.
5. a. KTPHANEC BERRY PARADOKSU.
Russellla Whiteheade asl meslei
ktphanecilik olan Berry ynnden nerilmi
paradoksa gre, sonlu tam saylarn ngilizce
adlarndaki hece says, tam saylar bydke
artma eilimindedir ve gittike de artmaldr.
nk, verilen sonlu sayda hecelerle, sadece
sonlu sayda adlar ortaya konabilir. Sonuta,
baz tamsaylarn adlar en az 19 heceden
kurulmal ve onlar arasnda hece says en az
olan tam saylar da bulunmal.
40
19 heceden daha az heceyle dile
getirilmeyen en kk tam say anlatm, belirli
bir tam sayy gstermelidir. ngilizcede bu
111,777 saydr. Fakat 19 heceden daha az
heceyle dile getirilemeyen en kk tam say
kavramnn kendisi 18 hecelidir. Bu bakmdan
19 heceden daha az heceyle dile getirilemeyen
en kk tam say 18 heceyle dile
getirilmektedir. Bu bir elimedir.
b. ZM. Bu paradoks ksr dng
yanll ilkesine gre zlr. Bir derlemenin
btnn iinde bulunduran, bu btnden biri
olmamaldr. Ya da tersine, Belirli bir derleme,
bir btne sahip olmasyle, sadece bu btnn
terimleriyle tanmlanabilir yelere sahip
olacaktr. Dolaysyle, ad geen derleme bir
btne sahip olmayacaktr. Ksr dng ilkesi
adn alan bu dnce, yasa-d btnleri
ortadan kaldrmak amacyle kullanlabilir.
Berry paradoksunda da ayn dile
getirilebilir szc, adlarn btnyle ilgilidir.
Fakat adlar arasnda gsterilmitir. Tipler
kuram adlarn btnn olanaksz duruma
getirmektedir. (Fonksiyonlarn sra dzeni
hakknda drdnc paradoksun zmndeki
ksa aklamaya baknz.) Bylece, tipi
41
anlmadka u veya bu heceyle dile getirilebilir
szcklerini kullanmak kurala uymamaktadr.
6. a. PARADOKS. Sonsuz tesi sra saylar
arasnda bazs tanmlanabilir, bazs
tanmlanamaz. nk, olanakl tanmlarn
toplam says alef-sfr (bu saylara karlk olan
bran alfabesinin ilk harfi. Byle bir kabul
uzlamsaldr). Halbuki, sonsuz tesi sra saylar
alef-sfr aar. Bu bakmdan, tanmlanamaz sra
saylar bulunmaldr. Fakat o say da
tanmlanamaz en kk sra says olarak
tanmlanr. Durum elimedir.
b. ZM. Bu paradoks, beinci
paradokstaki dile getirilebilir szc yerine
tanmlanabilir szc konarak zlr.
nk tanmlanabilir ilkel olmayan bir adla
dile getirilebilir, adlanabilir demektir. lkel
adlar, zel adlardr, yani bir tant (tasviri)
iermeyen adlardr.
7. a. RICHARD PARADOKSU. Btn
ondalklar sonlu sayda szcklerle
tanmlanabilir. E, byle ondalklar snf olsun. O
halde o, alef-sfr saysnda terime sahip
olacaktr.
mdi, N ylece tanmlanan bir say olsun:
Eer n, ondalktaki n say p ise, Ndeki n. say p
42
art 1 olsun (rnein p 9sa sfr olsun). O halde
N, Enin btn yelerinden farkl olacaktr
(snrl n deeri ne olursa olsun). Ndeki n. say,
ondalklarn Eyi biimleyen n.sinin n. saysndan
farkldr. Bylece N, n. ondalktan farkl olmu
olur. Fakat biz, Ni sonlu szcklerle
tanmlamtk. Bylece o, Enin bir yesi
olmaldr. Bylece N, hem Enin yesidir, hem de
deildir.
b. ZM. Richard paradoksunun zm
de 6 ve 7. paradokslarn ayndr. Burada dile
getirilebilir, tanmlanabilir gibi szcklerin
yerine, verilen tipteki tanma sahip ondalklar
gemektedir.
Fakat, Richard, Genel Bilim Dergisinde
yazd bir makaleyle (1905, XVI), ileri srd
ondalklarla ilgili paradokstan vazgemi, ve
sonlu szcklerle tanmlanabilecek ondalklarn,
btn diziye bavurmakla tanmlanabilecek
herhangi bir ondalk ierdii biiminde tam
anlamyle anlalamayacan sylemitir.
NDRGENEBLRLK AKSOMASI
Son olarak Berry paradoksunun zmn

daha iyi anlamakta yardmc olaca
43
dncesiyle, Russell-Whitehead ynnden
ortaya atlan bir aksiomay ayrntl ve eletirili
olarak ele almak istiyorum.
Eudoxus (408-315, M..) ve Dedekindin
(1831-1916) ileri srd gerel saylar
kuramna gre, gerel bir say, usal saylar
arasnda saylarn bir kesimidir. Bundan, gerel
saylar dizisinin usal saylar dizisinin dizisi
olduu anlalr. mdi eer, S, gerel saylarn,
bo olmayan st snrl snfysa, Sin en kk
st snrnn, S iindeki btn gerek saylarn
birleimi ya da mantksal toplam olduu var
saylr.
Bu da gerek bir saydr ve ye olarak,
iinde usallar bulundurur. Bu usallar, Sin
herhangi bir yesinin yesidir. Bu konu
zerinde biraz duralm:
Gerel say, rasyonel saylarn bir
kesimidir demitik. Bu gerel saynn belli bir
rasyoneller snf olduunu sylemektir. Bylece
1/2den kk usallarn snf, bu sayyla ilgili
fakat onunla zde olmayan gerek bir saydr.
Usal-saylar, byklk bakmndan
dizilirlerse bir dizi biimler. Bu dizinin herhangi
iki terimi arasnda bir terim bulunmaktadr. mdi
herhangi bir usal sayy ele alalm. Burada,
44
aldmz usaldan daima kk saylarn
biimledii sonsuz usallar snf dnlebilir.
Byle bir zellie sahip usallar snfna kesim
(segment) adl verilebilir. te bu kesim Russella
gre gerel sayy biimler (Matematiin lkeleri,
Ailen Unwin, 1937, s. 272).
mdi, yukarda sz geen Sin st snr
0,5tir. Bu snrn en kk says da ona en
yaklak olandr. Szgelimi 0,49; 0,4999; 0,4999
v.. dizisinde en ok dokuza sahip olan say. te
o say yine 0,5 usalndan kk olup yine,
gerek saylar biimleyen snfa girecektir.
Bu zelliklere sahip gerel saylarn dizisi
olan Sin st snrna en yakn olan saynn yine
bir gerel say, yani usallar kmesi olaca
aktr. Dolaysyle Russellin bir btn ieren
fonksiyonun kendisinin o btnden biri
olamayaca, yani kendi deerlerinden biri
olamayaca konusundaki dallanm tipler
teorisi sarslmaktadr. nk, usal saylar dizisi
gerel saylar belirleyen nerme fonksiyonlarna
bavurmak suretiyle tanmlanmaktadr. Bir
gerel sayy biimleyen usal say dizisi sonsuz
olduundan sadece bir nerme fonksiyonuyle
dile getirilebilir. Bu fonksiyon usal say dizisinin
yelerince doyurulur. Gerel saylar dizisinin en
45
kk st saysn belirledii varsaylan
fonksiyon doallkla, btne bavuracaktr. Bu
da tipler kuramnn uygulanmad nemli bir
matematik alann gsterir.
te Russell, bu gln karsna
indirgenebilirlik aksiomasn kartr. Bu
aksioma, gerekte, tipler kuramndan taviz
vermektir.
Russell unlar sylyor (Principia, ikinci
bas. Giri):
a. Btn a fonksiyonlar hakknda, a
verilen herhangi bir nesneyse, hi bir anlaml
anlatm ileri srlemez. Bylece, a deikeniyle
doru olan btn fonksiyonlar anlamna ann
btn zellikleri biimindeki bir deyi yanltr.
lgili fonksiyonun srasn ayrt etmek
zorundayz.
... ann btn yklemsel zelliklerinden ve
ikinci sradaki zelliklerinden v.. sz edebiliriz.
... Baz durumlarda, baz ifadelerin ann n.
sradaki zellikleri hakknda (n ne olursa olsun)
olduunu grmekteyiz. Bu gibi durumlarda
anlatmn ann btn zellikleri hakknda
olduunu kabul etmekte bir saknca yoktur.
b. Ayrca Russella gre, iki deiken
zdese ve ilerinden biri, bir yklemi doru
46
olarak alyorsa br de ayn yklemi doru
olarak alm diyebiliriz de o yklemin btn
deerleri iin, onun belli bir deikenle
biimledii nerme, baka bir deikenle
biimledii nermeyi ieriyorsa bu iki deiken
zdetir diyemeyiz (Principia s. 57).
nk birinci durumda belli bir ykleme
sahip belli bir deikenin biimledii nerme
doru olduundan ayn ykleme sahip baka bir
deikenin biimledii nerme de doru olmakta
ve yklemlerin btnyle ilgili hi bir ierim sz
konusu edilmemektedir. Hlbuki ikinci
durumdaysa belli deikenle bir konudaki btn
yklemlerin biimlendirdii nermeler iin iine
girmektedir. Bir yklemin btn deerleri
ikinci sradan bir anlatm olduu iin o, bireysel
deikenlere yklenemez. Bylece bir
aksiomann yardmna bavurmakszn x gibi bir
deikenin btn yklemlerinin y gibi bir
deikene ait olmas durumunda, xin btn
ikinci sradaki zelliklerinin de yye ait olmas
gerektiini syleyemeyiz.
ndirgenebilirlik aksiomas bu ana
gereklerle ortaya kmtr.
Aksiomann szel anlatm udur: Verilen
herhangi bir fonksiyona, biimsel olarak edeer
47
yklemsel bir fonksiyon vardr.
Bu aksioma, ok sayda usavurmay yasaya
uydurur. Russella gre, snflarn varl var
saylrsa indirgenebilirlik aksiomas ispat
edilebilir (Principa, Giri).
Bu durumda hangi sradan olursa olsun,
verilen bir fonksiyon iin, o fonksiyonu doyuran
nesnelerden kurulu bir snf vardr. Bu
bakmdan verilen fonksiyonla kurulan bir
nermenin deikeni (delili) bir snfa ait demek
olur. Fakat bir deiken bir snfa ait olunca u
deiken u snfa aittir dediimizde hi bir
grnte deikeni olmayan bir nerme ve
dolaysyle bir yklemsel fonksiyon kar ortaya:
x gibi bir deikenin yklemsel fonksiyonu.
Bylece, verilen fonksiyona biimsel olarak
edeer bir yklemsel fonksiyon, snflarn
kabul iin gerekmektedir.
Burada hemen, Russellin gerek
Matematiin lkelerinde (1903), gerekse Londra
Matematik Dernei Tutanana yazd bir
makaledeki (Sonsuz-tesi Saylar ve Sra Tipleri
Kuramnn Baz Glkleri zerine, N, 1900, s.
29-53) dnceleriyle elimeye dtn
belirtelim. O. gerek Matematiin lkelerinde
gerekse sz edilen makalede bir snf
48
belirlemeyen nerme fonksiyonlar da
bulunduunu dnm ve onlara yklemsel
olmayan fonksiyonlar adn vermiti. Esasen o,
paradokslar da bu yoldan zmtr. Yani
kendi kendine yklem olmayan fonksiyonlar
bulunduunu kabul ederek. Dolaysyle,
yukarda da belirttiimiz gibi indirgenebilirlik
aksiomas tipler kuramyla alan yolun gerisin
geri gidilmesiydi.
Nitekim Fransz matematikisi Henry
Poincare, ii tanmlar asndan deerlendirerek
yklemsel olmayan biimde saylmas gerekli
tanmlarn bir ksr dng ierdiini sylyordu.
(Matematik ve Mantk, Metafizik ve Ahlk
Dergisi, Xlll, 1906, s. 815-835). Bir snf
belirlemeyen, yani Russell asndan yklemsel
olmayan fonksiyon biimindeki tanmlar baz
nenleri dile getirmekte baarszla uruyor.
Daha dorusu tanm gibi gzkyor, bir ksr
dng ieriyordu.
Anlalan Russell, balangtan beri iki ayr
tutum iindedir. nk daha 1902 ylnda
Fregenin dt elimeye ona yazd bir
mektupla deinirken daima bir kavramn
uzanmndan, yani bir snftan sz etmenin
mmkn olmadn kabullenmitir. Cantor ve
49
Fregenin elimeleri ona gre her kavramn
daima bir snf belirttiini kabul etmekten
douyordu.
Leibnizin, ayrt edilmezlerin zdelii ilkesi
yol amtr bu aksiomaya. Russell Leibnizi ok
iyi tandn Felsefe Tarihinin nsznde de
belirtmektedir. O ilk byk yaptn zaten
Leibniz felsefesini eletirisel adan tantmak
amacyle yazmtr. Russell, Leibnizin bu ilkeyi
ileri srerken btn zellikleri asndan uyuan
iki nesneyi kasdetmediini sylemektedir
(Principia, s. 57). nk, bu takdirde xin
zelliklerinden biri xle zde olacak ve
zorunlukla yye uyacaktr. Sonuta Leibniz ilkesi
snrlanarak, ayrlmazlk iin gerekli ortak
zelliklerin yklemlere zg olduu kabul
edilebilir. x ve y, btn yklemleri asndan
uyumaktaysa zdetir denebilir. Her zellik bir
yklem ynnden tanmlanan nesneler
derlemesine ait olur. Bu bakmdan xle zde
nesnelere zg ve ortak bir yklem vardr. Ve
xle yyi, birincisinin nerme fonksiyonu iin, o
doru olduunda doru, yanl olduunda yanl
bir yklemsel fonksiyon bulunmaktadr.
Bylece, bir nesnenin yklemine, o nesne
hakknda doru olan yklemsel fonksiyon
50
denirse bir nesnenin yklemleri, onun zellikleri
arasndan, sadece birka olmu olur.
Diyelim ki, Atatrk, byk bir komutan
iin gerekli btn zelliklere sahipti. Bunu,
Atatrk byk bir komutan iin gerekli btn
yklemlere sahiptir biimine sokabiliriz. Burada
Russella gre, grnte bir deiken olan bir
yklem bulunmaktadr. nermeyi, ierime gre
yorumlarsak byk bir komutanda bulunmas
gereken btn yklemlere bakldnda,
Atatrk byk bir komutandr diyebiliriz.
Atatrkn byk bir komutan olmas,
onun byk bir komutan iin gerekli btn
yklemlere sahip olmasn gerektiriyorsa ayn
nen, herhangi bir komutan iin de sylenebilir
demektir. te indirgenebilirlik aksiomas
bylece, her byk komutann, byk
komutanlara zg btn zellikleri tadn
nceden kabul etmek demektir. Bylece,
Atatrke yklediimiz zellie daima edeer bir
yklem daha elde etmi oluyoruz. Bu yklem,
sadece o zellie sahip komutanlara zgdr ve
btn byk komutanlarda ortaktr.
Russell ayn aksiomay zdelik ilkesine de
uygulamtr. Bilindii gibi, iki nesne biri iin
sylenen, doruluk deeri deimeden br iin
51
de sylenebiliyorsa yani onlardan birinin
yklemleri br iin de doruysa birbirinin
zdeidir.
GEREL SAYILAR SORUNU
Verilen her fonksiyona edeer bir

yklemsel fonksiyon bulunduunu ileri sren
aksioma gerel sayy belirleyen her yksek
sradan nerme fonksiyonu iin ayn gerel sayy
belirten bir yklemsel fonksiyon bulunduunu
varsaydracaktr. nk o fonksiyon ayn usal
saylarla belirlenir, bakalaryle deil.
Aksiomann kabulyle Berry paradoksunun
zm kolaylam olur. Bylece, yalnz ilk
sradaki adlarla dile getirilebilir tam saylardan
sz edilebilir ve paradoks yklemsel
fonksiyonlarla biimlenmemi olur. Kesimin
kendi yelerinden birinin zellikleriyle
tanmlanmas zorunlu deildir.
Burada, Berry paradoksunun yaps
dolaysyle aksioma baarl grlyor. O, salt
matematik deil, dnce ve anlamla ilgili, dilsel
bir paradokstur. Burada edeer fonksiyonlar,
kendi aralarnda dei toku edilemez. Sz
gelimi, bir szck veya sembolla kasdedilen,
52
br szck veya sembolle kasdedilmeyebilir.
Dilde bir fonksiyon tanmlanabiliyorsa, onun,
matematikteki gibi ilkel edeer fonksiyonun
verilen sembollerin terimleriyle tanmlanmas
gerekli deildir. Dolaysyle indirgenebilirlik
aksiomasnn ie yarad yeri ayrt etmek ve onu
sadece dilsel paradokslara zg klp, matematik
paradokslardan uzak tutmak yerinde olacaktr.
Son olarak, indirgenebilirlik aksiomasnn
zorunlu olmadn sylemek yerinde olacaktr.
Fakat o kendi iinde elimeli de deildir.
Zorunlu deildir nk, snflar tanmlayan
nermeler sonsuzdur. a deikenine sahip
atomsal bir fonksiyon ele alalm. Bu a ile, biri
hari br btn fonksiyonlar asndan
uyukun bir baka birey bulunabilir.
Aksioma elimeli deildir. Zira, her bireyler
snfn tanmlayan atomsal bir fonksiyon
bulunabilir. (Bu durumda her fonksiyon sadece
ilkel deil, atomsal bir fonksiyona da edeer
olacaktr.)
Dolaysyle, aksioma, zorunlu olmadndan
yanl, kendi iinde elimeli olmadndan doru
olabilir.
NSZN BTM
53
Bu nszde, daha baka sorulara da cevap
vermek isterdim. Onlar arasnda Antik
Felsefedeki hayvansal inan deyimiyle.
belirsizlik ilkesi deyiminin aklanmasn
isteyenler, ilgin ve uzunca cevaplandrmaa
deer trden. Bunlar, Modern Felsefe adyla
yaynlanacak nc kitapta deerlendirmee
alacam.
te yandan Russell, slm felsefesi
blmn ok ksa yazm. Bu her eyden nce,
kitabn Bat Felsefesi Tarihi adn tamasndan
domaktadr. slm felsefesi orada, eski Graikos
felsefesini aktarc bir ara olmas, ortaa bat
dncesine etkisi asndan ele alnm.
Biz bu durumu gz nnde tutarak, slm
felsefesi hakknda uzunca bir blm eklemek
istedik kitaba. Sonradan bunun, btnl
aksatacan dndk. slm felsefesi, btn
yabanc kaynaklardan yararlanarak
hazrlamakta olduum bilimsel bir yaptta
ilenecektir. Bu yapt, eer niversiteden
kaynak salama iinde karmza karlan
zorluklar yenilir de tamamlanabilirse, umarm
doyurucu olacaktr.
Not: Kitap adlar dnda kalan parantez ii
54
aklamalar bana aittir.
55
GR
Katolik felsefesi deyimini, Avrupa
dncesine, Sanctus (Saint) Augustinustan
rnesansa dein egemen olan felsefe anlamnda
kullanacam. On yzyl sren bu dnemden
gerek nce, gerekse sonra, ayn genel okula bal
filozoflar yetimemi deildir. rnein,
Augustinustan nce, ilk kilise babalarnn,
zellikle Origenesin sz edilebilir. Rnesanstan
sonra da, ortaa sistemine, daha ok Aquinolu
Thomasa bal pek ok filozof saylabilir.
Gnmzdeki btn Katolik felsefe reticileri
de bunlara dahildir. Fakat, Katolik sentezini
kurmaa ya da mkemmel bir duruma getirmee
alanlar, sadece Augustinusla rnesans
arasnda yaayan byk filozoflardr.
Augustinustan nceki Hristiyanlk
alarnda yetien sundurmaclar (stoaclar) ve
yeni-Platoncular, felsefe yetenei asndan kilise
babalarn glgede brakr. Rnesanstan sonra,
bellibal filozoflardan hi biri, hatta koyu Katolik
olanlar bile skolastik ya da Augustinusu
gelenei srdrme istei duymamtr.
Bizim zerinde duracamz dnem,
kendinden nceki ve sonraki dnemlerden
56
sadece felsefe bakmndan deil daha pek ok
adan deiiktir. Deimeyi meydana getiren
hususlardan en dikkate deeri, kilisenin
gcdr.
Kilise, felsefe inanlarn, toplumsal ve
siyasal koullara, nceleri ya da ortaalarda
olduundan daha ok yaklatrmtr. Bu
yaklatrma olgusunu aa yukar M. S. 400den
yine aa yukar M. S. 1400e uzatabiliriz.
Kilise, ksmen felsefi olan, ksmen de kutsal
tarihle ilgili bir inanca (imana) dayanm
toplumsal bir kurumdur. nanc araclyle g
ve servet kazanmtr. Onunla sk sk ihtilafa
den din-d yneticiler baarszla
uramlardr. nk, halkn ounluu ve din-
d yneticilerin bile byk bir blm kiliseden
yana kmtr.
Kilise, Roma ve German gelenekleriyle
arpmak zorundayd. Roma gelenei taliada,
zellikle hukukular arasnda glyd.
German geleneiyse, barbar fethinden doma
feodal aristokraside szn geirmekteydi.
Fakat, uzun yllar, bu geleneklerden hi biri,
kiliseye kar baarl bir muhalefet yaratacak
lde g kazanamad. Bu onlarn, elverili bir
felsefe evresinde birlememeleri sonucuydu.
57
Bizim zerinde durduumuz trden bir
dnce tarihinin ortaalara rastlayan
sayfalar ister istemez tek yanl olacaktr. Zira,
alarnn dnce hayatna katkda bulunan
herkes kilise adamdr. Bunun istisnas azdr.
Din-d snflar ortaalarda gl bir
siyasal ve ekonomik sistem kurmulard. Fakat,
onlarn faaliyeti kr krneydi bir bakma.
Ortaalarn sonlarnda, nemli ve kilise
edebiyatndan ok arkl bir din-d edebiyat
gelimiti. Genel tarihte bu edebiyat, felsefi
dnce tarihinde olduundan daha geni
biimde ve daha byk bir dikkatle ele
alnmaldr.
Danteye varmadan, zamannn kilise
felsefesini tam anlamyle bilerek yazan din-d
bir kiiye rastlamyoruz. Ayrca XIV. yzyla
dein, kilise, felsefe zerinde fiili bir tekelcilik
yaratm ve felsefe yazlar da bylece kilise
asndan kaleme alnmt. Bu nedenle, ortaa
dncesi, kilise kurumlarnn gelimesi olduka
geni biimde ele alnmadka anlalmaz.
Ortaa dnyasna, antik dnyann tersine,
deiik ikicilik (dalizm) biimleri zellik
kazandrr. Din-d gler-din adamlar, Latin-
Tton, Tanrsal krallk-dnyasal krallk, ruh-
58
beden ikicilikleri bu arada saylabilir.
Btn bu ikilikler Papa-mparator ikiliinde
toparlanabilir. Latin-Tton ikilii barbar
istilasnn sonucudur. Fakat br ikiciliklerin
kayna daha eskidir. Kilise ve din-d glerin
ilikileri ortaalarda Samuel-Saul ilikileri
model alnarak anlatlabilir. Kilisenin stnl
gerekimi Ariuscu ya da yar-Ariuscu
imparatorlar ve krallar dneminden kmtr.
Tanrnn krallyle bu dnyann krallklar
arasndaki ikilik Ahd-i Cedidden izlenebilir.
Fakat Sanctus Augustinusun Tanr Kenti adl
yaptnda sistemletirilmitir [Ruh-beden ikilii
Platonda da vardr. Yeni-Platoncular zellikle
durmulardr bu konunun zerinde. Ruh-beden
ikilii Sanctus Paulusun retisi iin ok
nemlidir. Drdnc ve beinci yzyllardaki
ilecilii de egemenliine alan odur.
Batda dncel faaliyetin hemen hemen
hi grlmedii karanlk alar, Katolik
felsefesini iki dneme ayrmtr.
Constantinusun din deitirmesinden
Boethiusun lmne kadar, Hristiyan
filozoflarnn dncesini hl Roma
imparatorluu ynetmekteydi. Bu ynetim ya
bilfiil ortadayd ya da henz ortadan kalkmt.
59
Karanlk alarda barbarlar, Hristiyanln
bamsz bir paras olarak deil de sadece ba
artc bir e olarak grlmt. Fakat yine de
hali vakti yerinde olanlarn okuyup yazma
olanana kavuabildii ve filozoflarn din
adamlarna olduu kadar din-d snflara da
hitap etmek zorunluu duyduu uygar bir
cemaat (community) vard.
Bu ala karanlk alar arasnda (altnc
yzyln sonunda) kendisini Bizans
imparatorunun bir uyruu olarak gren, fakat
barbar krallara tepeden bakan Byk
Gregoriusu grmekteyiz. Sonra, Bat
Hristiyanl boyunca din-d gle dinsel
gcn ayrlmas gittike daha belirgin bir
duruma gelmitir. Feodal sistemi din-d
aristokrasi yaratmtr. Bu sistem o zamanlar
geerli olan grltl anariyi az ok
yumuatmtr. Din adamlar Hristiyan
tevazuunu, ba emesini tlemilerdir. Bu
tevazu sadece aa snflarca uygulanmtr.
Delloda, mahkeme yerine geen savalarda,
eitli spor yarmalarnda ve zel intikam alma
yolundaki davranlarndan pagan gururu
ortaya kmtr. Btn bunlar kilise
beenmemi, fakat nleyememitir de. XI.
60
yzyldan balayarak kilise byk zorluklarla
kendisini feodal aristokrasiden kurtarmay
baarr. Bu kurtulu, Avrupann karanlk
alardan syrlmasnn nedenlerinden biridir.
Katolik felsefesinin ilk byk a Sanctus
Augustinusun egemenliindedir. Paganlar
arasnda da yine ayn ada Platon egemendir.
kinci dnem aziz Aquinolu Thomasla
doruuna ular. Aquinolu Thomasn ardllarna
gre Aristoteles Platonu ok amtr. Bununla
birlikte Tanr Kentinin ikicilii btn gcyle
srer gider. Tanrsal kenti temsil eden kilisedir
ve filozoflar siyasal bakmdan kilisenin
karlarn savunur. Felsefe, iman savunma
yolundadr ve Hristiyan vahyinin geerliini
kabul etmeyenlere, rnein slmlara kant
getirmek iin akl uyarmtr.
Akln bu uyarm sonucunda filozoflar,
yalnz tanrbilimci olarak deil, itikad ne olursa
olsun insanlara hitap eden sistemlerin
bulucular olarak, eletiri dncesini
gelitirdiler. Zaman getike, akla bavurmak
belki hatal oldu. Fakat XIII. yzylda bu i hayli
baarl grnmt.
Bir mkemmellik ve son sz sylemi
olma havas tayan XIII yzyl sentezi deiik
61
nedenlerle yklmtr. Belki bunlardan en
nemlisi nce taliada, sonra baka yerlerde
zengin ticaret snfnn gelimesidir. Feodal
aristokrasi esasnda cahil, ahmak ve barbard.
Sradan halk, zek, ahlk ve anariye kar
arpma yetenei asndan soylulara stn
olan kiliseden yanayd.
Fakat yeni ticari snf, din adamlar snf
lsnde aydn, dnya ilerinden haberli,
soylularla daha ok baa kma yeteneine
sahip, kentte yaayan aa snflarca uygar
zgrln ampiyonlar saylabilecek bir snft.
Ayn ada, demokratik ynelimler n plana
km ve bu ynelimler Papann imparatoru
yenmesine yardm edip ekonomik hayat din
adamlarnn kontrolnden kurtarmaya
girimiti.
Ortaalarn sona ermesinin bir baka
nedeni de Fransa, ngiltere ve spanyada gl
ulusal monarilerin domasdr. anariyi
bastrdklar ve aristokrasiye kar zengin
tccarlarla birletikleri iin, krallar XV. yzyln
ortasnda ulusal karlar uruna Papayla
savaacak gce erimilerdi.
Papalk XI, XII ve XIII. yzyllardaki ahlki
itibarn artk kaybetmiti. (O yzyllarda
62
haketmiti bu itibar.) Durum, papalarn
Avignonda yaadklar srada Fransaya ba
emelerinden ve Byk tizalle, kontrolsz papa
otokrasisinin ne mmkn ne de arzulanr
olduu konusunda bat dnyasn istemeyerek
bir inanca srklemi olmalarndan domutur.
XV. yzylda onlarn kilise yneticisi olmak
durumu, uygulamada talyan prensleri
karsndaki durumlarna balanmt. Bu da
talyan g politikasnn insafsz ve karmak
oyununa balanmak demekti.
Bylece rnesans ve reform ortaa
sentezini ykmt. Ortaa sentezinden sonraysa
onun kadar dzenli ve grnte eksiksiz bir
sentez grlmemitir. kinci cildin konusu
ortaa sentezinin gelimesidir.
Dnen insanlarn ruhsal yaps, btn
dnem boyunca dnyann gidiine bakldnda
derin bir mutsuzluk ifade etmekteydi. Dnya
ancak daha iyi bir ahiret hayat umuduyla
tahamml edilebilir bir nitelik alabilmekteydi.
Bat Avrupada olup bitenlerin yansmasyd bu
mutsuzluk. nc yz yl bir felket ayd. O
yzylda genel refah seviyesi ok dmt.
Drdnc yzylda bir duraklamadan sonra
beinci yzyl Bat mparatorluunun ortadan
63
kalkmasna ve onun topraklarnda barbarlarn
yerlemesine yol amtr.
ken Roma imparatorluunun dayand
kltrl kent zenginleri byk lde,
yoksunluk iinde yaayan snganlar
(mlteciler) durumuna gelmi, geri kalanlar
kylerindeki maliknelerde yaamaya ekilmiti.
Kurtulua elverecek yeterli bir nefes alma alan
brakmayan yeni sarsntlar M, S. 1000 ylna
kadar srd gitti. Bizansllarn ve Lombardlarn
savalar talian uygarlndan kalm olanlar
ykt geti. Araplar Dou Roma
imparatorluunun byk bir blgesini ele geirip
Afrika ve spaniaya yerletiler. Fransay tehdit
ettiler, dahas arada bir frsat dtke Romay
yamaladlar. Danimarkallar ve Normanlar,
Fransada, ngilterede, Sicilyada ve gney
taliada ykma neden oldular.
Bu yzyllar boyunca hayat pamuk ipliine
bal ve glklerle doluydu. Karanlk bo-
inanlar onu daha fena yapmt. Hristiyanlarn
bile byk bir ounlukla cehenneme gideceine
inanlrd. nsanlar kendilerinin her an kt
ruhlarla evrilmi olduunu ve byclerin
esrarengiz ilerinin etkisinde bulunduunu
sanmlardr. O dnemlerde hayatn hi bir zevki
64
yoktu. (Zaman zaman, dnceden azade
ocuklar gibi olabilenler bakayd doallkla).
Genel sefalet dinsel duygunun younluunu
arttrmt. Yeryznde iyi insann yaay
cennetteki bir kente doru klan kutsal bir
yolculuktu. Ebed mutlulua amaz bir
erdemden baka hi bir trl varlamazd.
Grekler byk gnlerinde gndelik dnyadan
zevk ve onu gzel bulmulard.
Empedokles bir yazsnda yurttalarna
dnerek yle syler: Sar Akragas kayasndan
aalara bakan byk kentte, bu kentin
kalesinde oturan, iyi ilerle uraan,
yabanclarn onur sna olan, aalk iler
yapmasn beceremeyen dostlar merhaba. Daha
sonraki zamanlarda, rnesansa kadar insanlar,
grnr dnyada byle basit bir mutlulua
ermediler ve dikkatlerini grnmeyen br
dnyaya evirdiler. Akragasn yerini, onlarn
sevgilerinde Altn Kuds tuttu. Dnya
mutluluu geri gelince br dnya zleminin
younluu gittike azald. nsanlar ayn
szckleri kullandlar. Fakat gittike azalan bir
itenlikle.
Katolik felsefesinin douunu anlalr bir
kla sokabilmek iin genel tarih bilgisine, eski
65
ve modern felsefe konusunda gerekenden daha
ok yer ayrlmasn zorunlu bulmaktaym.
Katolik felsefesi, esas olarak Katolik kilisesi ad
verilen bir kurumun felsefesidir. Modern
felsefeye koyu dinsel inantan uzak olduu
zaman bile geni lde ahlk ve siyaset
sorunlaryla ilgilenmitir. Bu sorunlar ahlk
yasas hakkndaki Hristiyan dncesinden ve
kilise-devlet ilikileri konusundaki Katolik
retilerden domutur. Greko-Romen
paganclnda, Hristiyann balangtan beri
Tanrya ve Caesara, politik terimlerle
konuursak kilise ve devlete borlu olduu
balla benzer ifte ballk yoktu.
Bu ifte ballkla ortaya kan sorunlar,
ounluuyle, felsefeciler zorunlu kuram
salamadan nce pratikte ilenmiti. Bu
oluumda ok ayr iki aama vard. Onlardan biri
Bat Roma imparatorluunun dmesinden
nce, biri de sonra ortaya kmtr. Sanctus
Ambrosiusla zirveye ulaan uzun piskoposlar
izgisi Sanctus (Saint) Augustinusun temel
felsefesini salamtr. Daha sonra barbar istils
geldi att. Bu istily uzun bir kargaalk ve
cehalet devri izlemitir. Boethiusla Sanctus
Anselmus arasnda (be yz yldan azla bir
66
zaman) sadece tek bir nl filozof grmekteyiz. O
da Johannes Duns Scotustur. Johannes, aslen
rlandal olduundan, bat dnyasnn teki
ksmn biimleyen deiik oluumlardan byk
lde kanmt. Fakat bu dnem, filozoflarn
yokluuna ramen hi bir zihinsel gelimenin
grlmedii bir dnem deildi.
Ortadaki kaos, ivedili pratik sorunlara yol
amt. Bu sorunlar, skolastik felsefeye egemen
olan dnce biimleri ve kurumlar araclyle
ele alnp ilenmitir ve byk lde bugn bile
nemlidir. Sz edilen kurumlar ve dnce
biimleri deiik kuramclar tarafndan ortaya
konmutur. Fakat onlar, karmaal bir aamaya
getirenler pratik adamlar olmutur. ^Kilisenin
XI. yzylda skolastik felsefenin az sonra ortaya
kacan bildiren manevi reformu, onun feodal
sistem iinde gittike erimesi olgusuna kar bir
tepkiydi. Skolastikleri anlamak iin Hildebrand
bilmeli, Hildebrand anlamak iinse onun kar,
kt ktlklerden bazsn renmeliyiz.
Kutsal Roma German imparatorluunun
douunu da, o imparatorluun Avrupa
dncesi zerine etkisini de grmezlikten
gelemeyiz.
Bu nedenlerle, okuyucu aadaki
67
sayfalarda, felsef dnceye olan etkisi hemen
grlmemesi muhtemel, siyaset ve kilise tarihi
bilgisi bulacaktr. Ele alnan dnem karanlksa
ve gerek eski, gerekse modern tarihin yabancs
olmayanlarn almad bir havadaysa, kilise ve
siyaset tarihi zerine bir eyler sylemek daha
da vazgeilmez bir durum alr.
Felsefi dnceye Sanctus Ambrosius,
Carolus Magnus (Charlemagne) ve Hildebrand
kadar etki etmi kiilerin says azdr. Bu kiiler
ve onlarn yaad zamanlar hakknda temel
bilgi edinmek, konumuzu doyurucu biimde ele
almak istiyorsak zorunludur.
68
YAHUDLERN DNSEL GELM
ken Roma imparatorluunun barbarlara
aktard Hristiyan dininde e vard:
Onlardan biri, zellikle Platon ve Yeni-
Platonculardan ksmen de sundurmaclardan
(stoaclardan treyen felsefi inanlardr. kinci
e Yahudilerden treyen ahlk ve tarih
kavram, nc eyse Hristiyanlktan yeni
olan fakat ksmen Orpheusulua ve yakn
dounun benzer ktlelerine geri
gtrebileceimiz daha ok kurtulua ait
kuramlardr.
Hristiyanlktaki nemli Yahudi eleri bana
gre unlardr:
1 Yaradlla balayan, gelecekte bir
tamamlanmaya, btnlemeye varan ve
Tanrnn insanlara uygulad ilemleri yerinde
bulan kutsal tarih.
2 Tanrnn zellikle sevdii kk bir
insan grubunun varl. Yahudiler iin bu grup,
sekin Hristiyanlar iinde imtiyazl bir halk
anlatmaktayd.
3 Yeni adalet kavram. Szgelimi
sadakann erdemini, Hristiyanlk daha sonraki
Yahudilikten devralmt. Vaftize yklenen
69
nem, Orpheusuluktan ya da gizemci dou
dinlerinden tretilebilir. Fakat Hristiyan erdem
kavramnda bir e olarak pratik insanseverliin
Yahudilerden geldii anlalmaktadr.
4 Yasa. Hristiyanlar eski Yahudi
yasasnn bir ksmn szgelimi On Buyruu
muhafaza etmiler, onun trenler ve
davranlarla ilgili yann almamlard. Fakat
uygulamada Hristiyanlar mana, Yahudilerin
Yasaya baland duygularla balanmlard.
Bu, doru inancn en azndan erdemli hareket
lsnde nemli olduu retisini ierir. O
reti esas olarak Hellencidir. Kkeni asndan
Yahudi retisi olan, seilmi olann istisna
tekil ettii konusundaki retidir.
5 Mesih (Mashiah). Yahudiler Mesihin
kendilerine dnyada refah ve dmanlarna
kar baar salayacan dnmlerdi.
Hristiyanlar iin Mesih tarihsel sayd. Grek
felsefesinin Logosuyla zde tutulmutu.
Yeryznde deil, gkteydi o. Mesihin kendini
izleyenleri zafere gtrmesi yerde deil ancak
gkte mmknd.
6 Gkyz Krall. br dnyaclk,
Yahudilerin ve Hristiyanlarn bir anlamda
Platonun son dnemlerindeki dnceleriyle
70
paylat bir kavramdr. O kavram Yahudilerde
ve Hristiyanlarda Grek filozoflarnda
olduundan daha somut bir anlam tar.
Hristiyan felsefesinde ok grlen fakat popler
Hristiyanlkta pek rastlanmayan Grek retisi,
duyulur dnyann uzay ve zaman iinde bir
sanr (illusion) olduu ve bir insann tek gerek
olan ebed dnyada yaayabilecei
konusundadr. Yahudi ve Hristiyan retisi,
br dnyay bu dnyadan metafiziksel olarak
farkl grmemi, gelecekte erdemli olann ebed
mutluluk iinde yaayaca ve kt olann ebedi
strapla kvranaca bir yer olarak
tasarlanmtr. Bu inan, intikam psikolojisini
dourdu ve herkes iin anlalr bir nitelie
sahipti. Grek felsefesinin retileri byle deildi.
Bu inanlarn kaynan anlamak iin
Yahudi tarihindeki belirli olgular gzden
geirmeliyiz. Dikkatimizi imdi bu noktaya
evireceiz:
sraillilerin ilk tarihi hakkndaki bilgimiz
Ahd-i Atike dayanr sadece. O bilginin hangi
noktada bir efsane olmaktan ktn kestirmek
gtr. Davud ve Sleyman muhtemelen
gerekten yaam krallar olarak kabul edilebilir.
Fakat, kesinlikle tarihsel bir dneme geldiimiz
71
en eski noktada artk srail ve Judaca krallklar
ortaya kmtr. Ahd-i Atikte sz edilen ilk kii
Ahabtr. srail kral Ahabtan M.. 853 tarihli bir
Asur mektubunda sz edilir. Bu bakmdan onun
hakkndaki kayt Ahd-i Atikten bamszdr.
Asurlular, en sonunda kuzey kralln M. . 722
ylnda ele geirmi ve halkn bir ksmn
srmtr. Bu dnemden sonra srail din ve
geleneini yalnz Judaca krall korumutur.
Judaca krall Asurlulardan sonra pek ksa bir
sre yaamtr. Asurlular Ninovann
(Ninuann) Babilliler ve Medlerce ele
geirilmesinden sonra yklmtr. (M. , 606).
Fakat M. . 586da Nabukadnezar
(Nabukudurriussur) Kuds ele geirip Mescid-
ul Aksay ykm ve Babil halknn bir ksmn
srgne gndermiti. Babil krall M. . 538de
dt. Babil o tarihte Medlerin ve Perslerin kral
Cyrus (Kuru) tarafndan ele geirilmiti. Cyrus
M. . 537de Yahudilerin Filistine dnmesini
salayan bir buyrultu kard. Yahudilerin pek
ou bu buyrultudan yararlanarak Nehemiah ve
Ezrann nderliinde geri dnd. Mescid-ul Aksa
yeniden ina edildi. Yahudi Snnilii yeniden
kristallemeye balad.
Tutsaklk dneminde ve bu dnemden az
72
nce ve az sonra Yahudi dini ok nemli bir
deimeye uramt. Dinsel gr asndan
sraillilerle onlar kuatan kabileler arasnda pek
byk ayrlk yoktu. Jahuev (Yehova) nceleri
sadece, srailoullarndan yana kan bir kabile
tanrsyd. Fakat baka tanrlarn bulunduu
inkr edilmemiti. Onlara da genel olarak
tapnlrd. lk buyruk, benden baka Tanrn
olmayacak dediinden, tutsaklk dneminden az
nce geen bir zamanda, yenilik saylan bir nen
sylemekteydi. lk peygamberlere ait deiik
metinlerde bu husus aklanmtr. Putperest
tanrlarna tapnmann gnah olduunu ilk kez
ileri sren bu peygamberlerdir. O srada yaplan
srekli savalarda baar kazanmak iin onlar,
Yehovann desteini kazanmann art olduunu
sylyorlard. Baka Tanrlar da onursal bir
mevkie sahip olursa Jahweh (Yehova) ltfunu
esirgerdi. zellikle Jeremiah ve Ezekiel
(Jecheskel) tek din dndaki btn dinlerin batl
olduu ve Tanrnn putperestlii cezalandraca
dncesini bulmu grnyor.
Jeremiahla Ezekielden (Jecheskelden) baz
aktarmalar yapmak, onlarn retilerini ve kar
durduklar putperest uygulamalarn yaygnln
aklamaya yetecektir. Judaca kentlerinde ve
73
Kuds sokaklarnda onlarn neler yaptklarn
grmyor musun? ocuklar odun topluyor,
babalar ate yakyor, kadnlar hamur youruyor.
Hep gklerin kraliesine (Ishtara) hamur ileri
yapmak ve baka tanrlara iki sunular sunmak
iin. Bu yolda beni kzdrabilirler. (Jeremiah,
VII, 17-18). Tanr kzyor bu ie: Ve onlar
Hinnomolunun vadisinde oullarn kzlarn
atee vermek iin Tophethin yksek yerlerini
ina etti. Bunu yapmalarn buyurdum. Bana
ho gelmiyordu byle iler. (Ayn yer, VII, 31).
(Topeth, Hinnom vadisinde, eski Fenike tanrs
Molekhe adanan insanlarn zellikle ocuklarn
yaklmas iin yaplm yksek yer.)
Jeremiahda ok ilgin bir pasaj var. Orada
Jeremiah, Msrdaki Yahudileri, putperestlikleri
dolaysyle knyor. Kendisi de onlar arasnda
yaamtr bir sre. Msrdaki Yahudi
snganlarna (mltecilere) Jahwehnin
(Yehovann) karlar baka Tanrlara tts
yakt iin onlar mahvedeceini syler. Fakat
snganlar u szleri syler: Azmzdan ne
karsa onu kesinlikle yapacaz. Gkler
kraliesine tts yakacaz, iki sunular
sunacaz. Babalarmzn, krallarmzn ve
soylularmzn Judaea (Joudaia) kentlerinde ve
74
Kuds sokaklarnda daha nce yapt gibi. O
zamanlar yiyeceimiz boldu, hepimiz iyiydik ve
hi bir ktlk de grmedik.
Fakat Jeremiah, Jahwehnin (Yehovann)
bu puta tapc hareketleri grd ve
Yahudilerin bana gelen ktlklere de
kendilerinin neden olduunu anlatr: Bakn,
byk adma yemin ettim. Adm Msr
lkesindeki herhangi bir Judacalnn aznda
dolamayacak... Onlara kt gzle bakacam.
Msrdaki btn Judacallar sonlar gelene
kadar kl ve alkla tkenecekler. (Jeremiah,
XLIV, II - son).
Jecheskel (Ezekiel) de ayn ekilde
Yahudilerin putpereste davranlar karsnda
armt. Tanr bir gr (vision) durumunda
Ezekiele Mescid-ul Aksann kuzey kapsnda
Tammuz (Babil Tanrs) iin alayan kadnlar
gsterir. Sonra daha kts Mescid-ul Aksann
kapsnda gnee tapnan 25 kiiyi iaret ederek
unlar syler: Bylece ben de kzgnlkla
muamele edeceim. Gzlerim esirgemeyecek,
acmayacam da. Onlar kulaklarma alabildiine
barsalar da duymayacam. (Jecheskel. VIII,
II).
Biri dnda btn dinlerin lanetlenmi
75
olduu ve Tanrnn putperestlii cezalandrd
dncesi, grne baklrsa bu
peygamberlerce ortaya atlmtr. Peygamberler
btnyle koyu milliyetiydi ve Tanrnn Yahudi
olmayan cezalandraca gn gzlyordu.
Tutsaklk peygamberlerin putperestlii
ktlemelerinin yerinde olduunu ispat eder
sayld. Eer Jahweh (Yehova) Kadir-i mutlaksa
ve Yahudiler sekin halksa onlarn ektikleri
eziyet sadece ktlkleriyle izah edilebilirdi.
Yahudilerin psikolojisi pederahi slah
dncesine dayanr. Yahudiler cezayla
arnabilirler. Bu inancn etkisi altnda onlar
srgnde daha kat ve bamsz olduklar
zamana bakldndan milliyetilik asndan
apayr bir zellie sahip bir ortodoksluu
srdrmlerdi. Geride kalan ve Babile srgn
edilmeyen Yahudiler de ayn lde bir
geliimden gemilerdir. Ezra ve Nehemiah
Kudse geri geldiinde karmak evliliklerin
yaygn duruma geldiini grerek dehete
dmt. Onlar bu tr btn evlilikleri iptal
ettiler (Ezra, IX-X).
Yahudiler, br antik uluslardan, inat
ulusal onurlaryle ayrlmlardr. Btn uluslar
yenilgiye uraynca, dtan olduunca iten de
76
ba emilerdir. Kendi stnlklerine olan
inanc ve balarna gelen felaketlerin Tanrnn
kzgnlndan doduu kansn srdren tek
ulus Yahudiler olmutur. Onlara gre, inan ve
ibadetlerinde, lekesizlii, saltl koruyamam
olmalar yol amt Tanrnn kzgnlna.
Eski Antn (Ahdin) ounlukla tutsaklk
dneminden sonra derlenmi kitaplar yanl bir
izlenim uyandrmaktadr. nk onlar,
peygamberlerin kar kt putperest
uygulamalarnn eski takvadan ayrlmak
olduunu telkin eder. Hlbuki eski takva diye bir
ey hi var olmamtr. Peygamberler, kutsal
kitabn tanttndan ok daha byk lde
birer yenilikiydi. Tarihsel gzle okunmazsa
ncil, kolayca grlr bu.
Daha sonra Yahudi dininin karakteri olan
baz eyler, ksmen eski kaynaklardan da olsa
daha ok tutsaklk srasnda domutur. Mescid-
ul Aksann ykm dolaysyle Yahudi dini kurban
dini olmaktan kmaya balamtr. Kurbanlar
sadece Mescid-ul Aksada sunulurdu. Eski
metinlerden arda kalan yazlarn okunmas
sinagoglarn kurulmasna yol at. Yevm-s-
sebtin (cumartesi gn) nemi zerinde ilk kez o
srada durulmutu. Snnet de Yahudiliin
77
belirtisi olmutu. Grdmz gibi, yabanclarla
evlenmek, srgn srasnda yasaklanmt. Bir
istisnaya doru gidiin her biimi gelimekteydi.
Ben sizi br halklardan ayran Efendiniz,
Tanrnzm (Levililer, XX, 24.) Ben Efendiniz,
Tanrnz, kutsal olduumdan, siz de kutsal
olacaksnz (Levililer, XIX, 2). Yasa da bu
dnemin rndr. O, ulusal birlii korumann
belli bal kaynaklarndan biriydi.
saiah Kitab ad altnda sahip olduumuz
ey, iki ayr peygamberin rndr. O
peygamberlerden biri srgnden nce, biri de
sonra yaamtr. ncili inceleyenlerce kinci
saiah ad verilen ikinci peygamber,
peygamberlerden en dikkate deer olandr.
Tanrnn benden baka Tanr yoktur dediini
ilk nakleden odur. kinci saiah belki Pers
etkisiyle lmden sonra yeniden dirilie
inanmtr. Onun Mesih hakkndaki kehanetleri
daha sonra Peygamberlerin, sann geleceini
nceden grdn ispat etmek iin kullanlan
belli bal Ahd-i Atik metinleri durumuna
gelmitir.
Putperestler ve Yahudilerle ilgili Hristiyan
kantlarnda kinci saiah metinleri ok nemli
rol oynamtr. Bu nedenle onlarn en
78
nemlilerini buraya almak istiyorum. Btn
uluslar en sonunda ihtida etmek zorundadr:
Onlar kllarn sapanlara, mzraklarn
oraklara evirecek. Hi bir ulus baka bir ulusa
kl ekmeyecek, hi bir ulus sava nedir
bilmeyecek. (Is. II, 4). Bak bir bakire gebe kalp
bir erkek ocuk douracak ve onun adn
Immanuel koyacak (Is. VII, 14). (Bu metin
konusunda Yahudilerle Hristiyanlar arasnda
anlamazlk vardr. Yahudiler, doru evirinin
gen bir kadn gebe kalacak biiminde
olduunu, Hristiyanlarsa Yahudilerin yalan
sylediini ileri srmlerdir.) Karanlkta
yryenler byk bir k grdler. lmn
glgeli lkesinde oturanlar onlara k
tutmutu... Bir ocuk dodu, bizim iin. Bir
olan verildi bize. Ynetim onun omuzlar
stnde olacak. Ona, olaanst, danman,
gl Tanr, ebedi baba, Bar Prensi ad
verilecek (Is. IX, 2, 6). Bu paralarn en
peygamberce olan yabanc olmayan metinler
ihtiva eden 53. blmdr! O, kmsenmi ve
reddedilmi bir insandr. znt doludur,
strapla yoldatr... Bizim zntlerimizi,
straplarmz yklenmitir... Fakat ar
davranlarmz karsnda yaralanm, haka
79
olmayan ilerimizle incinmitir. Huzurumuzun
salanmas ona dmtr. Onun devasyle
tedavi edilmiizdir... O zulm grm, eziyet
grm, yine de azn amamtr. Bir kuzu gibi
kesime gnderilmi, bir koyun gibi kendisini
boazlayanlar karsnda dilsiz kalmtr. Son
kurtulua Yahudi olmayanlarn da katlma
nedeni aktr. Ve Yahudi olmayanlar da senin
na gelecekler, krallar senin douundaki
parlakla yaklaacaklardr. (Is. LX, 3).
Ezra ve Nehemiahdan sonra, Yahudiler bir
sre tarih sahnesinden ekilmilerdir. Yahudi
devleti bir teokrasi olarak yaamtr. Fakat bu
devletin topraklar ok kkt (E. Bevann
Yksek Rahipler Dneminde Kuds adl yaptnn
21. sayfasnda belirttiine gre Kuds evresinde
10-15 mil kadard bu topraklar). Alexandrostan
sonra Yahudi lkesinin topraklar
Ptolemaeoslarla Seleukoslar arasnda
anlamazlk konusu oldu. Yine de anlamazlk
Yahudi topraklarnda bir savaa yol amad pek
ve Yahudilere uzun sre dinlerini uygulama
olana verdi.
Yahudilerin ahlaksal ilkeleri aa yukar
M. . 200 ylnda Sleyman ynnden yazld
ileri srlen Ekklesiates (Vaiz) adl kitapta
80
ortaya atlmtr. Son zamanlara kadar, bu
kitabn, yalnz Grekesi bilinmekteydi. Onun
Apokryphosa alnmamasnn nedeni budur.
(Apokryphos gizli anlamnadr. Septuagintann
(yetmiliin) ilk 14 kitabn biimler. brancas
bulunmayan bu kitaplar Judahclkta, yani
Yahudilikte kabul edilmez. Protestanlar onu
Hristiyan eriatna uygun saymaz.
Apokryphoslarn 11 kitab Roma Katoliklerince
btnyle doru saylr.) Fakat daha sonra
Ekklestiastenin branca yazmas bulundu. Bizim
elimizde bulunan ve Grekeden yaplan eviriyle
bu yazma arasnda ayrmlar vardr.
Ekklestiasteste retilen ahlak ok dnyasaldr.
Komular arasnda iyi tannma ok vlmtr.
Doruluk Jahwehyi (Yehovay) kendi yanmzda
grmek yararl olduundan, en iyi politikadr.
Sadaka verilmesi tlenir. Grek etkisinin tek
iareti tbbn vlmesidir.
Klelere mfik davranlmaldr. Saman,
denek ve yk eek iindir. Ekmek, nasihat ve
almaysa hizmeti iin... Kleyi yapabilecei ie
sevket, itaat etmezse zincire vur (XXIII, 24, 28).
Ayn zamanda onun iin para dediini ve kle
kaarsa para kaybedeceini hatrla. Bu
hatrlama kazanl sertliin snrn belirtir. (Ayn
81
yer, 30, 31). O dnemde kzlar byk endie
tekil etmekteydi. Anlaldna gre fazla
ahlkszdlar (XLII, 9-1). srail peygamberinin
kadnlar hakkndaki dncesi iyi deildir.
Giysilerden gve gelir, kadnlardansa ktlk.
(Ayn yer, 13). ocuklarnzla sevinip hoa
vakit geirmeniz doru deildir. En dorusu
onlarn ban gen yalardan balayarak
emenizdir. (VII, 23-24).
Bununla birlikte o yal Cato gibi, erdemli
iadamnn ahlkn ok skc bir hava iinde
anlatr.
Bu rahat kendi kendini hakl grme
durumuna Seleukos kral IV. Antiochos sert bir
biimde son vermitir. Antiochos, btn
dominyonlarn Hellenletirmee karar vermiti.
M. . 175te Kudste bir gymnasium kurup
genlere Grek apkalar tayp atletizmle
uramay retmiti. Bu konuda kendisine
Jason (Jason) adl Hellenleen bir Yahudi yardm
etmiti. Antiochos, Jasonu (Jason) ba rahip
yapmt. O srada dinsel aristokrasi bozuldu ve
Grek uygarlnn ekim alanna girdi. Fakat bu
aristokrasiye Khsidler (kutsal anlamna gelir)
partisi iddetle kar koymutu. Khsidler
partisi kyller arasnda kuvvetliydi. lk
82
Hristiyanl etkisine alan Essenes tarikat belki
de bundan tremitir. (Oesterly ve Robinsonun
yazd srail Tarihi adl kitabn ikinci cildine
baknz. s. 323 v..) Phariseeler de onlardan
gelmitir. M. . 170de Antiochos Msrla savaa
giritiinde Yahudiler bakaldrd. Bunun
zerine Antiochos Mescid-ul Aksadan kutsal
kaplar alp onlara tanrnn resmini yaptrd. O
bylece Jahwehyi (Yehovay) Zeusle zde
tutmu, baka her yerde baarya ulaan bir
yola bavurmutu. Antiochos Yahudi dinini
ortadan kaldrmaa karar verdi, snnet detine
ve yiyecekle ilgili yasalarn uygulanmasna son
vermek istedi. Kuds btn bunlara baedi.
Fakat Yahudiler Kuds dnda byk bir inatla
dayattlar.
Bu an tarihi Birinci Makkabaeoslar
Kitabinda anlatlr. Birinci konu, Antiochosun
krallnda yaayanlarn tek bir halk durumuna
gelmesi ve kendi yasalarn brakmas iin nasl
buyruk kardn anlatr. Tm puta tapclar ve
sraillilerden ou baemitir bu buyrua.
Hlbuki kral onlarn yevm-s-sebt trenini
kutsal d saymasn, domuz kurban etmesini ve
ocuklarn snnetsiz brakmasn buyurmutu.
taatsizlik edenler lme katlanmak zorundayd.
83
Buna ramen ok kii direndi. ocuklarn
snnet ettiren baz kadnlar lme gnderdiler.
ocuklar astlar, ocuklar snnet edenlerin
evlerini basp onlar doradlar. Ne olursa olsun
srailde pek ok kii temiz olmayan bir eyi
yememek konusunda direndi. Etlerle
kirlenmekten ve kutsal ahdi bozmaktansa lmeyi
tercih etti ve ld. (Birinci Makkabaeoslar, 60-
63).
lmszlk retisine geni lde bu
sralar inanmtr Yahudiler. Erdemin
yeryznde dl alaca dnlrd nceleri.
Fakat en erdemlinin bana gelen eziyet,
durumun byle olmadn ortaya koydu.
Bylece, Tanrsal adaleti kurtarmak iin, daha
sonraki bir dl ve cezaya inanmak gerekli oldu.
Bu reti Yahudiler arasnda evrensel olarak
kabul edilmi deildi. sann yaad sralarda
Sadduceeler onu hl reddediyordu. Fakat o
sralar kk bir topluluk tekil ediyordu
Sadduceeler. Daha sonra tm Yahudiler
lmszle inand.
Antiochosa kar bagsteren isyan Judas
Makkabaeosun eliyle ynetilmiti. Makkabaeos
M. . 164 ylnda Kuds yeniden ele geirdi.
Sonra amansz bir saldrya giriti. Bazen tm
84
erkekleri ldrd, bazen de onlar zorla snnet
etti. Kardei Jonathan yksek rahip tayin
edilmi ve Kuds bir garnizonla igal etmesine
msaade edilmitir. Jonathan Joppe (Yafa,
ncilde Japho) ve Akray ele geirerek
Samariay (orta Filistin) fethetti. Romayla
mzakereye giriti ve tam bir zerklik salad.
Ailesi Herodes (Roma dnemindeki Yahudi
yneticilerinden. Bu addaki ilk ynetici M. . 37
ylnda ortaya kmtr) zamanna dein yksek
rahip olarak alm ve Hasmonaeos oullar
olarak tannmt.
Yahudiler zulm ve eziyete dayanrken
byk kahramanlk gstermitir. Fakat bu
dayanma bizim iin nemli olmayan snnet
hikyesi ve domuz eti yemenin ktl
konusunda kendini gstermitir.
Antiochos dneminde yaplan eziyetler
Yahudi antlar iin ok nemli bir dnem
biimliyordu. Tutsaklktan sonra Yahudi
olmayanlar arasnda dalan Yahudilerle Judaea
Yahudileri gittike Hellenlemeye balamt.
Judaea Yahudilerinin says azd. Onlar
arasndaki gl ve zengin kiiler Grek
yeniliklerine baemeye eilimliydi. Khsidlerin
kahramanca direncine karn Yahudi dini
85
kolayca ortadan kalkabilirdi. Eer byle bir ey
olsayd ne Hristiyanlk ne de slamlk bugnk
biimiyle var olabilirdi. Drdnc Makkabaeos
kitabna yazd nszde Towsend yle diyor:
Judahclk (Yahudilik) bir din olarak
Antiochos dneminde mahvolsayd
Hristiyanln kayna ortadan kalkacakt.
Judahcl (Yahudilii) kurtaran Makkabaeos
ehitlerinin kan en sonunda kilisenin tohumu
olmutur. Bylece yalnz Hristiyanlk deil,
slamlk da tektanrcl Yahudi kaynandan
tretmitir. Dnya bugn douda ve batda
tektanrcln varln Makkabaeoslara
borludur denebilir pekl. (Ahd-i Atikin
Apokryuphos ve Pseudepisgraphos kitaplarnn
ngilizcesi, R. H. Charles, c. II, s. 659).
Makkabaeoslarn kendileri bununla birlikte
daha sonra yaayan Yahudilerce
beenilmemitir. nk ba rahipler olarak
onlarn aileleri, baarlarndan sonra dnyasal
ve zamana uygun bir politika izlemeye
balamlard. Hayranlk ehitlere kar
duyulmaktayd. Muhtemelen sa zamannda
Alexandriada yazlm olan Drdnc
Makkabaeos kitab baka ilgin noktalarla
birlikte bu noktay da aklar. Adna karn
86
kitabn hi bir yerinde Makkabaeoslardan
szedilmez.
Orada yal bir adamla yedi erkek
kardeinin alacak sebat anlatlr. Onlarn
tm, nce ikenceye tabi tutulmu, sonra
yaklmtr. Yaklma esnasnda hazr bulunan
anneleri, ocuklarna sabretmesini tlemitir.
Kral nce tatllkla kardeleri kendi yanna
ekmee alm, onlara eer domuz eti yerlerse
kendilerini koruyacan ve baarl birer meslek
salayacan vaat etmitir. Kardeler bunu
hayrlaynca (reddedince) ikence aletlerini
gstermi, fakat onlar yine sarslmamtr. Krala,
lmnden sonra sonsuz ikence ekeceini,
kendileriyse ebedi mutluluk iinde
yaayacaklarn sylemilerdir. Kardeler bunun
zerine teker teker annelerinin de huzurunda
domuz eti yemeye zorlanm, bu neriyi yine
hayrlaynca ikenceye tabi tutulmu ve
lmlerdir. Sonunda kral askerlerine dnm
ve onlarn byle bir cesaret rneinden
yararlanabileceini sylemitir. Doallkla yk
efsaneyle ssl. Fakat eziyetin iddetli olduu,
ona kahramanca dayanld ve ileri gelen
hususlarn snnet ve domuz eti yemek olduu
tarihsel olarak dorudur.
87
Kitap bir baka adan da ilgin. Yazar koyu
bir Yahudiyse de Stoac (sundurmac) felsefenin
dilini kullanyor ve Yahudilerin sundurmac
felsefe ilkelerine btnyle uygun bir yaay
biimine sahip bulunduunu belgelemee
abalyor. Kitap u tmceyle almaktadr:
En yksek aamada felsefi olan ve benim
tartmay nerdiim sorun, esinlenmi akln,
tutkulara egemen olup olmad sorunudur.
Onun felsefesine en ciddi dikkatinizi rica
ederim.
Alexandrial Yahudiler, felsefede Greklerden
bir nenler (eyler) renmek istiyordu. Fakat
onlar olaanst bir dayanmayla (sebatla)
yasaya, zellikle snnete, Yevm-s-sebt kuralna
uymaya, domuz etinden ve temiz olmayan
etlerden kanmaya ynelmilerdi. Nehemjah
zamanndan M. S. 70te Kudsn dnden
sonraya dein onlarn yasaya ykledii nem
artmtr. Yahudiler artk syleyecek yeni bir
nenleri (eyleri) olan peygamberlere tahamml
edemiyorlard. Onlar arasnda peygamber
slubunda yazmak zorunluunu duyanlar
Danyal ya da Sleymann, reddedilmez eski bir
sorumlunun yazd bir kitap bulduklarn ileri
srmlerdir. Trensel zellikleri Yahudileri tek
88
ulus halinde bir arada tutmutu. Fakat, yasa
zerindeki vurgu, orijinallii gittike ortadan
kaldrd ve Yahudileri tutucu durumuna getirdi.
Bu sertlik Sanctus Paulusun yasa egemenliine
kar isyann ok dikkate deer bir kla sokar.
Yeni Ant (Ahd-i Cedid), btnyle yeni bir
balang deildir. sann doumundan nceki
Yahudi edebiyatn bilmeyenler, onu yeni bir
balang gibi grebilirler. Yeni Antta
peygamberce aba hi bir biimde lm deildi.
Fakat orada bir etki evresi yaratabilmek iin,
baka adlar kullanma usul benimsemek
gerekmiti. Hanokh (Enoch) kitab bu bakmdan
byk lde ilgi ekicidir (bu kitabn metni iin
Charlesin ad geen yaptna baknz. Ahd-i
Atikin Apokryphos ve Pseudepigraphos adl
kitaplarnn ngilizcesine yazlan Giri de
deerlidir) Hanokh Kitab, Makkabaeoslar
zamanndan az nce yaayanlardan M. . 64
ylna dein uzayan bir zaman aralndaki
deiik yazarlar tarafndan yazld iin ortak
bir yapttr. Kitabn byk bir ksmnda Patrik
Hanokhun (Enochun) vahiysel grlerini
anlatr. Kitap Hristiyanla dnm Judahclk
(Yahudi dini) noktasndan nemlidir. Ahd-i Cedid
yazarlarna da yabanc deildir. Sanctus (Saint)
89
Judas, kitabn gerekten Hanokh (Enoch)
tarafndan yazldn dnr. lk Hristiyan
babalar, szgelimi Alexandrial Clemens ve
Tertullianus onu eriata uygun saym, fakat
Jeromiusla Augustinus hayrlamt
(reddetmiti). Hanokh (Enoch) Kitab sonu
olarak unutulmu ve XIX. yzyln balarna
dein kaybolmutur. Daha sonra da bir ksmnn
Latince ve Greke yazl paralar ele
geirilmitir. Esasnda, ksmen branca, ksmen
Aramca yazld anlalmaktadr kitabn.
Hanokh kitabnn yazarlar Khsidler yesi
ve yazarlarn ardllarysa Pharisiaslard. Kitap,
krallar ve prensleri knamaktadr. Krallar ve
prenslerden kast Hasmonaeos ve Saddukaeos
hanedanlardr. Yeni-Ant retisini zellikle
Mesih, Sheol (cehennem) ve eytan, cin sistemini
(demonology) etkileyen odur.
Kitap, ounlukla Yeni-Anttan daha kozmik
olan kssalardan teekkl eder. Gkyznn,
cennetin, cehennemin, kyamet gnnn v..
grleriyle doludur. Miltonun yazd
Kaybolmu Cennetin ilk iki kitabn Blakein
kehanetler dolu kitabn hatrlatr. (Miltonun
yapt edebi nitelik bakmndan stndr.
Blakeinki o kadar deildir.)
90
Enoch (Hanokh) kitabnda Genesisin
(Yaradl) bir blmn (VI, 2, 4) geniletilmi
olarak bulmaktayz. Orada anlatlanlar tuhaf ve
Prometheus efsanesini andrr biimdedir.
Melekler insanoluna metalrji retmekte ve
ebedi srr akladklar iin ceza grmektedir.
Ayn zamanda yamyamdrlar. Gnah ileyince
putperest tanrs olurlar, onlarn diileriyse siren
durumuna gelir. Fakat sonunda ebedi azaba
maruz kalrlar.
Cennet ve cehennem de tasvir edilmektedir
kitapta. Hem de edebi bir havada. Kyamet
gnnde ihtiaml tahtnda oturan, adalet
dncesine sahip insanoludur. Yahudi
olmayanlar, sonunda nedamet getirip
affedileceklerdir. Fakat onlarn ou, Hellenleen
btn Yahudiler dahil, ebedi lanete
katlanacaklardr. nk, doru insan intikam
iin dua edecek ve onun duas kabul edilecektir.
Hanokh kitabnda gnein ve ayn rzgr
tarafndan srlen arabalar olduunu
rendiimiz yln 364 gnden biimlendiini ve
insanlarca ilenen gnahn, gk cisimlerini
normal yollarndan saptrdn, astronomiyi
sadece erdemli olann bildiini anlatan bir
astronomi blm de vardr. Den yldzlar,
91
yedi byk melek tarafndan cezalandrld iin
gkten atlan meleklerdir.
Sonra kutsal tarih geliyor. Makkabaeoslara
dein bu ilk blmleri, ncilden sonraki
blmleri tarihten bilinen ak izler. Sonra
yazar gelecee ynelir: Yeni Kuds, Yahudi
olmadan kalanlarn Yahudilie dnmesi, drst
insanlarn yeniden dirilmesi ve Mesih gibi
dnceleri iler.
Gnahkrlarn cezalandrlmas ve
dorunun dllenmesi konusunda da ok ey
sylenmitir. Sylenenler, Hristiyanln gnah
ileyenleri balamasna benzer bir tutum
koymaz ortaya. Ne yapacaksnz ey
gnahkrlar? Nereye kaacaksnz kyamet
gn, doru yoldan sapmayann duasn
iitince? Gnah yeryzne gnderilmi deildir.
Onu insanlar icat etmitir. Gnahlar gkte
kaydedilir. Siz gnahkrlar ebedi olarak lanete
urayacaksnz. Huzur ve skn
bulamayacaksnz. Gnahkrlar btn
hayatlar boyunca mutlu olabilirler, lrken bile.
Fakat onlarn ruhlar Sheola (cehenneme) iner.
Orada zulmet vardr, zincir vardr, ate vardr.
Fakat doru insan iin yle der Tanr: Ben ve
olum onunla ebediyen bir olacaz.
92
Kitabn son szleri unlardr:
Sadk olana Tanr da sadakat gsterecek ve
onu yksek yerlerde oturtacak. Sadk olan,
karanlkta domu ve karanla ynelmi olan
grecektir. Doru insan bir gne gibi
parlayacaktr. Gnahkrlar yksek sesle
haykracak ve doru olanlar mutluluk iinde
yzerken grecektir. Dorular gnlerin ve
mevsimlerin kendileri iin olduu yerlere
gideceklerdir.
Yahudiler, Hristiyanlar gibi, gnah
hakknda ok dnm, fakat onlarn pek az
kendisini gnahkr saymtr. Kendisini
gnahkar saymak daha ok, bir din tarikatnn
mensubu olan ve yazl yasalara sk skya uyan,
ayn zamanda azdan aza aktarlan szl
yasalara da uyulmasnda direnen
Pharisaioslarla vergi toplayclar (puplicanuslar)
rneinde gelien bir Hristiyan yeniliiydi.
(Puplicanuslar eski Romada vergi toplayclard.
Alt kademedeki puplicanus memurlar eziyet
edici, dolaysyle gnahkr saylrd. sa, onlar
gnahkr rnei olarak gstermitir.)
Gnahkrlk Hristiyanlkta, sann Yahudi
yasas ustalarn ve Pharisaioslar
ktlemelerinde ortaya kan bir erdem olarak
93
retilmiti. Hristiyanlar, Hristiyan tevazuunu
uygulamaa alm, fakat Yahudiler bunu
yapmamtr.
Bununla birlikte Snni Yahudiler arasnda
sadan biraz nce nemli istisnalar
grlmtr. Szgelimi 12 Patriin Ahdi M. .
109-107 yllar arasnda Hasmonaeos
oullarndan yksek bir rahip olan Johannes
Hyfcanus hayran bir Pharisaios tarafndan
yazlmtr. Bu kitap, Hristiyanlar ynnden
yaplan baz eklemeleri kapsar. Elimizdeki
eklemeli kitaptr. Fakat btn bunlar dogmaya
aittir. Onlar yakndan incelendiinde ahlaksal
retinin sann hayatn anlatan ncil
blmlerindeki ahlaksal ilkelere benzedii
grlr. Rahip Dr. R. H. Charlesin syledii gibi,
Dadaki vaaz deiik yerlerde elimizdeki metnin
ruhunu, dahas, onun sann hayatn anlatan
yazlarda pek ok para ayn izleri tar. St.
Paulus kitab, bir cep kitab olarak kullanmtr
anlalan. (ad geen yapt, s. 291-292). Bu
kitapta u ilkeleri bulmaktayz:
Birbirinizi kalpten seviniz. Eer bir kii
sana kar gnah ilerse onunla sakin bir ekilde
konu. ten pazarlkl olma. Eer sana kar
gnah ileyen piman olur ve gnahn itiraf
94
ederse onu bala. Fakat eer inkr ederse
onun gibi tutkulu olma. Olma ki senden zehri
alp yemin yoluna bavurarak iki katl gnaha
girmesin... Eer utanmazsa ve yanl i
yapmakta direnirse bile onu kalpten bala ve
intikam almay Tanrya brak.
Dr. Charles sann bu pasaj bildii
kansndadr. Yine u ilkilere rastlamaktayz.
Tanry ve komunu sev.
Tanry btn yaantn boyunca ve
bakasn btn kalbince sev.
Ben Tanry ve herkesi btn kalbimle
sevdim. Bunlar Matthaeos nciliyle mukayese
edilebilir (XXII, 37-39) 12 Patriin Ahidlernde kin
gdenler knanr. Szgelimi:
Kzgnlk krlktr. Bakalarnn gerek
yzn grmeyi engeller.
Dolaysyle, nefret ktdr. nk o daima
yalanla uyuur. Bu kitabn yazar, anlalaca
zere yalnz Yahudilerin deil, btn Yahudi
olmayanlarn da kurtulacan savunmaktadr.
Hristiyanlar, ncilin ilk drt kitabndan
(Matthaeos, Markus, Lukas ve Johannes)
Pharisaioslar (yazl yasaya uyan, azdan aza
aktarlan geleneklerin de geerliini savunan
eski bir Yahudi mezhebi. Bu szck sa
95
zamannda, yaayan ve vcudun yeniden
dirilmesine, meleklerin varlna, azdan aza
gelen yasalara itiraz eden Sadoqular ya da
Saddukular yahut Saddukaeoslara kart
olarak kullanlr) hakknda kt dnmeyi
renmilerdi. Yine de 12 Patriin Ahidleri adl
kitabn yazar bir Pharisaeostu. Daha nce
grm olduumuz gibi, bu yazar, sann
retisinde ayrc zellikler olarak
dndmz ahlaksal ilkeleri ileri sren
kiidir.
Byle bir durumu aklamak g deildir.
nce zamannda bile istisna tekil eden bir
Pharisaeos olabilir. O dnemde daha yaygn olan
reti, kukusuz Hanokhta ileri srlendi.
Sonra, btn hareketlerin katlamaya
yneldiini bilmekteyiz. Amerikan devriminin
dncelerinden Jeffersonun ilkelerini kim
karabilir?
En sonra, biz Pharisaeoslar konusunda,
onlarn mutlak ve bitimsel (nihai) doru olarak
Yahudi yasasna olan ballklarnn,
aralarndaki btn taze duygu ve dnceye
hemen son verdiini bilmekteyiz.
Dr. Charlesin dedii gibi:
Pharisaeoslar eski idealleriyle balarn
96
koparnca, siyasal kar ve hareketlere verdiler
kendilerini. Ayn zamanda gitgide btnyle
Yasann sz (lafz) zerinde durmaa
baladlar. Bylece Pharisaeosluk Antlarn
(Patriklerin Antlar) doruluunu destekledii
gsterili ahlak sisteminin gelimesi iin bir alan
brakmaz oldu. Sonuta, eski Khsidlerin
retilerinin gerek izleyicileri Judahcl
(Yahudi dinini) brakt, ilkel Hristiyanln
gsnde doal bir yuva buldu.
Yksek rahiplerin ynetiminden sonra
Marcus Antonius, arkada Herodesi
Yahudilerin kral ilan etti. Herodes, gnl ferah
bir maceracyd, sk sk flasa srkleniyordu.
Roma toplumuna alm ve Yahudi
sofuluundan ok uzaklamt. Kars yksek
rahipler ailesinden, kendisi Idumaealyd
(Filistinde bir yer). Bu husus tek bana
Yahudilerin Herodesten kukulanmasna
yeterdi. Usta bir eyyamperest olan Herodes,
Octaviusun baar kazanaca anlalnca
Antoniusu brakverdi. Bununla birlikte,
Yahudilerin kendisine boyun emesi iin
enikonu alt. Hellenistik stilde de olsa
Korinthos stunlaryle Mescid-i Aksay yeniden
ina etti. Fakat giri kapsna altndan bir kartal
97
yerletirerek kinci Buyruu ihlal etti.
Herodesun lmekte olduu sylentisi kar
kmaz Pharisaioslar, kartal alaa ettiler,
fakat o, iyileince intikam olarak bir miktar
Pharisaiosu ldrd. Herodes M.. 4 ylnda
ld. Onun lmnden hemen sonra, Romallar
kralln ortadan kaldrp Judaeay bir valinin
(procuratorun) ynetimine verdiler. M.S. 26da
vali olan Pilatuslu Pontius beceriksizdi ve
hemen ekildi.
M. S. 66da Yahudiler Zelotlular partisinin
ynetiminde Romaya kar isyan ettiler,
yenildiler ve Kuds Romallar tarafndan ele
geirildi (M. S. 70). Mescid-i Aksa tahrip edildi,
Judaeada pek az Yahudi brakld.
Saa sola dalan Yahudiler bu zamandan
yzyllarca nce nem kazanmlard. Yahudiler
esas olarak btnyle tarmsal yaaya sahipti.
Fakat tutsaklklar zamannda Babillilerden
ticareti renmilerdi. Ezra ve Hehemiahdan
sonra onlarn ou Babilde kalmlard.
Aralarnda ok zenginler vard. Alexandriann
kurulmasndan sonra ok sayda Yahudi bu
kente yerleti. Onlara zel bir mahalle ayrlmt.
Bu bir ghetto deil onlar Yahudi olmayanlarla
temas sonucu kirlenme tehlikesinden koruyan
98
bir usuld. Alexandria Yahudileri Judaea
Yahudilerinden daha ok Hellenletiler ve
brancay unuttular. Bu nedenle Eski Ant
Grekeye evirmek gerekti. Sonu Septuaginta
ad verilen yapttr. Pentateuchos M.. 3nc
yzyln ortasnda evrilmiti, br ksmlarsa
daha sonra evrilmitir.
Septuaginta hakknda eitli sylentiler
karlmtr. (Kitap 70 kii ynnden evrildii
iin yetmilik anlamna gelen bu ad almtr.)
Sylendiine gre, yetmi eviriciden her biri
kitab btnyle evirmi ve eviriler
karlatrlnca onlarn en kk ayrntlara
dein ayn olduu grlm. nk tm
tanrsal bir ilhamla kaleme alnm. Bununla
birlikte daha sonra bilginler Septuagintann ok
eksik olduunu gstermitir. Yahudiler,
Hristiyanln douundan sonra Septuagintay
ok az kullanm, o eski Antn brancasn
okumaya girimitir. ok az branca bilen eski
ilk Hristiyanlarsa tersine Septuagintaya ya da
onun Latince evirilerine dayanmaktayd.
Origenesin abalaryle nc yzylda daha iyi
bir metin karld ortaya. Fakat sadece Latince
bilenler Jeromius beinci yzylda Vulgatusu
(ncilin Latince evirisi) ortaya koyana dein ok
99
kusurlu metinlere bavurmak zorunda
kalmlardr. Vulgatus balangta ok eletirildi.
nk metnin hazrlanmasna Yahudiler yardm
etmiti. Pek ok Hristiyan, Yahudilerin
peygamberlerin szlerini deitirdiine
inanmaktayd. Onlara gre Yahudiler, sann
geleceini peygamberlerin nceden bildirdiini
gizlemek istemekteydi. Bununla birlikte Sanctus
Jeromiusun yapt yava yava kabul edildi.
Katolik kilisesinde bugn otorite olarak kalan
kitap bu kitaptr.
sann ada olan filozof Philonius,
dnce alannda Greklerin Yahudiler zerine
etkisinin en iyi rneidir. Dinde Ortodoks olduu
halde Philonius, felsefede her nenden nce
Platoncudur. Baka nemli etkiler,
Sundurmaclarn (Stoaclarn) ve Yeni-
Platoncularn etkileridir. Philoniusun Yahudiler
arasndaki etkisi Kudsn dnden sonra
ortadan kalknca Hristiyan babalar onun Grek
felsefesini branca yazmalaryle uyuturma
yolunu gsterdiini ortaya koymutur.
Her nemli eski kentte, hatr saylr lde
Yahudi kolonisi yaayagelmiti. Bu koloniler
br dou dinlerinin temsilcileriyle birlikte
kukuculuktan ya da Yunanistan ve Romann
100
resm dinlerinden memnun olmayanlar
zerindeki nfuzu paylamlardr. Yalnz Roma
imparatorluunda deil, Gney Rusyada da pek
ok insan Yahudi dinini kabule zorland.
Muhtemelen Yahudi yar-Yahudi evrelerde
Hristiyanlk ilk kez ekici olmutur. Ortodoks
Judahl bununla birlikte Kudsn
dnden sonra daha dar ve daha Ortodoks
bir duruma gelmiti. Nabukadrezzar
(Nabukudurri-ussur) Kuds ele geirdikten
sonra da byle olmutu. Birinci yzyldan sonra,
Hristiyanlk tebellr etmiti ve Judahlk-
Hristiyanlk ilintileri, btnyle dmanca ve
dtand. Grdmz gibi Hristiyanlk byk
lde Yahudi dmanlndan etkilenmiti.
Ortaalar boyunca, Yahudiler Hristiyan
lkelerin ekininde (kltrnde) hi rol oynamad
ve Hristiyan uygarlna yardmda
bulunabilmeleri konusunda ok eziyet grd.
Katedral yaptrmak ve benzeri giriimler iin
demeye zorlanmak bu eziyetin dndayd. O
ada Yahudilere, sadece slamlar arasnda
insanca muamele edilmi, yalnz slamlar
arasnda felsefe yapmak ve aydn dnceyi
srdrmek olana verilmitir.
101
SLMLIK VE YAHUDLK
Ortaalar boyunca slamlar
Hristiyanlardan daha uygar ve daha insand.
Hristiyanlar Yahudilere zellikle, dinsel heyecan
dnemlerinde eziyet etmitir. Hal seferleri
tyler rpertici katliamlarla doludur. slm
lkelerindeyse tersine onlara hi bir ekilde kt
muamele edilmemitir. zellikle
Mauretaniallarn oturduu blgelerde (spanya)
Yahudiler bilime hizmet de etmilerdir.
Cordovada domu olan Meymun (1135-1204,
Abu Amram Musa bnu Maymun ibni Abdillah)
bazlarnca Spinoza felsefesinin kayna
saylmtr. Hristiyanlar spanyay yeniden ele
geirince, onlara Mauretaniallarn (Kuzeybat
Afrikallarn) bilgisini aktaran daha ok
Yahudiler olmutur. branca, Greke ve Arapa
ve Aristoteles felsefesinden haberdar olan
Yahudiler bilgilerini daha az aydnlanm kilise
adamlarna iletmekten geri durmamtr. Onlar
ayn zamanda, al-kimya ve astroloji trnden
daha az istenir konularda da bilgi vermilerdir
kilise adamlarna.
Ortaalardan sonra Yahudiler yine birey
olarak insanla byk lde yardmda
bulunmulardr. Fakat sadece birey olarak: Irk
102
olarak deil.
103
LK DRT YZYILDA HIRSTYANLIK
Hristiyanlk nce Yahudiden Yahudiye,
reforma uram bir Judaeaclk olarak
vazedilmiti. Sanctus Johannes, Hristiyanln
bu durumda kalmasn istemiti. Daha az lde
de olsa Sanctus Petrus da yle istiyordu.
Sanctus (Saint) Johannes ve Sanctus Petrus,
eer Sanctus Paulus, Yahudi olmayanlar
snnete ve Musann kanunlarn kabul etmeye
zorlamakszn Hristiyanlk bnyesine almaya
karar vermeseydi, duruma egemen olabilirdi. ki
cephe arasndaki atma ncilin Havarilerin
leri adl kitabnda, Sanctus Paulusun gr
asndan anlatlmaktadr. Paulusun pek ok
yerde biimlendirdii Hristiyan cemaatleri,
kukusuz, ksmen Yahudilikten dnenler,
ksmen de yeni bir din arayan Yahudi
olmayanlar kapsamaktayd. Yahudi dininin
salaml ona, inanlarn zld bu
dnemlerde ekici bir zellik vermiti. Fakat
snnet, insanlarn Judahla dnmesine
engeldi. Yiyecekle ilgili trensel yasalar da
uygun deildi. Bu iki engel baka engeller
olmadysa bile brani dininin evrensel olmasn
nlemiti. Hristiyanlk Sanctus Paulus
104
dolaysyle Yahudilerin retisindeki ekici
ynleri ald, Yahudi olmayanlarn
benimsemeyecei zellikleri almad.
Bununla birlikte Yahudilerin sekin halk
olduu gr Grek onuruna ho gelmemi,
gnostiklerce hayrlanmtr. Gnostikler hi
deilse onlardan bir ksm, duyulur dnyann
Sophiann (tanrsal bilgelik) isyankr olu
Ialdabaoth adl daha aa aamada bir Tanr
ynnden ynetildii kansn savunmulard.
Onlar, Ialdabaothun Eski Anttaki (Ahd-i
Atikteki) Jahweh (Yehova) olduunu, ylannsa
Havvay onun ktlklerine kar uyarmaya
altn, yoksa kt bir yaratk olmadn
sylerlerdi. Uzun sre, stn Tanr,
Ialdabaothun kendi bana hareket etmesine
izin verdi. Sonunda olunu geici bir zaman sa
adl insann vcudunda ikamet etmesi iin
yeryzne gnderdi ve ona, dnyay Musann
yanl retilerinden kurtarmak grevini verdi.
Bu gr savunanlar, onu kural olarak
Platoncu felsefeyle birletirdi. Grdmz gibi
Plotinos onu reddetmekte gle uramt.
Gnostikler felsef paganclkla Hristiyanlk
arasnda bir orta yol tutturdu. Bu yolda sa
onurland, Yahudiler hakknda ho eyler
105
dnlmedi. Ayn nen (ey) daha sonralar
Manichaiosuluk hakknda da sylenebilir.
Sanctus Augustinus Manichaiosuluk
araclyle Katolik inancna varmtr.
Manichaiosuluk Hristiyanlk ve
Zarathustraclk elementlerini birletirmi,
ktnn olumlu bir ilke olup maddede, iyininse
ruhta ortaya ktn savunmutu.
Manichaiosuluk et yemeyi, evlilikte bile cinsel
yaantya girilmesini knamt. Bu gibi arac
retiler Greke konuan ekinli (kltrl) kiiler
arasnda gitgide yanda bulmaya balamt.
Fakat Yeni Ant, gerek iman sahiplerini, onlara
inanmamalar konusunda uyarr: Ey Timothias,
sana emanet edileni koru. Kfr olabilecek bo
konumalara girme. Bilimin muhaleetinden
kan (gnosis, manev srlar bilimi demektir.
Metinde gnosisilerin muhalefetinden kan
demek isteniyor). Onlara bilimsel denmesi
yanltr. Bazlar onlar kabul ederek yanld.
(Birinci Timothueas, VI, 20-21)
MUHAMMETN SA HAKKINDAK
GR
Gnosisiler (gnostikler) ve Manichaiosular
Hristiyan ynetimi ortaya kana dein
106
gelimelerini srdrd. Bu zamandan sonra
onlar inanlarn salamaya yneldi. Fakat yine
de gizli gizli inandlar. Belirli bir gnosisi
tarikatn retilerinden biri Muhammet
ynnden benimsenmiti. Onlar sann sadece
bir insan olduunu ve Tanrnn olunun ona
vaftiz srasnda indiini ve armha gerilme olay
srasnda ondan ayrldn retmilerdi. Bu
gr desteklemek amacyle u metne
bavurulmutu: Tanrm, Tanrm, neden braktn
beni? (Markus, XV, 34) tiraf etmek gerekir ki,
bu metni Hristiyanlar daima g bulmutur.
Gnosisiler, Tanrnn olunun domu
olabileceini imknsz saym, ocukluk
dneminden gemeyi ve her eyin stnde,
armha gerilmeyi Tanrnn oluna
yaktramamt. Onlar bu gibi nenlerin
Tanrnn oluna deil insana yaktn ileri
srmlerdi. say bir Peygamber olarak tanyan
Muhammet, peygamberlerin kt bir sonu
olmamas gerektiini dnmt. Bu, gl bir
snf dncesinin belirtisiydi. Bylece
Muhammet Doketaicilerin (bir gnosisiler
tarikat) grn kabul etmi bulunuyordu.
Doketaicilere gre armha gerilen, sadece,
sann hayaliydi. Doketaiciler Yahudilerle
107
Romallardan bilmeyerek intikam almaya
giritiler. Onu da baaramadlar. Bylece,
gnosisilerin bir blm, snni slam retisine
gemi oldu.
Hristiyanlarn ada Yahudilere kar
durumlar balangta dmanca olmutu.
Tanrnn kutsal kiiler olan patriklere ve
peygamberlere hitap ettii ve sann geliini
nceden haber verdii Yahudilikten
Hristiyanla aktarlan ve kabul edilen
inanlardand. Fakat sa gelince, Yahudiler onu
tanmad. Bylece ktlendiler. Ayrca sa,
Musann yasasn ortadan kaldrm, onun
yerine Tanry ve komunuzu seviniz
buyruklarn geirmiti. Bunu da Yahudiler
tanmadlar ve maalesef, tanmamakta
direndiler. Devletin Sami-kart ve Hristiyan
olmas, ortaadaki biimiyle Hristiyan
abasnn ortaya k demek oldu. Daha
sonraki zamanlarda devleti harekete geiren ve
etkileyen ekonomik etkenlerin Hristiyan
imparatorluunda ne derece rol oynadn
kestirmek olanaksz grnr.
LH ADALET
Hristiyanlk Hellenletii lde teolojik bir
108
biim almt. Yahudi teolojisi daima sade
olmutur. Jahweh (Yehova), bir kabile
Tanrsndan, yeri g yaratan bir kadir-i
mutlaka dnmtr. lah adaletin erdemli
kiiye yeryznde refah salamad anlalnca
o adalet br dnyaya brakld. Bu da ebedlie
olan inanca yol amtr. O inancn geliimi
srasnda Yahudi inanc karmak ve metafizik
hi bir ey ihtiva etmemekteydi. Onda hi bir
gizem (sr) yoktu. Her Yahudi anlayabilirdi onu.
sann hayatn anlatan ncil blmleri
(Matthaeos, yani Mattithyah, Markus, Lukas
ncilleri), hala Yahudi sadeliini belirtir. Fakat,
sann Plotinoscu-Sundurmac (stoac) Lagosla
zde tutulduu Sanctus Johannes ncilinde bu
sadelik grnmez olur. Drdnc ncil yazarn
ilgilendiren, insan-sadan ok teolojik sadr.
Kilise babalar iin de dorudur bu. Onlarn
yazlarnda, dier ncilden ok Sanctus
Johannes nciline bavurduunu grmekteyiz.
ncile birden yaplan atflar yine de Johannes
nciline yaplan atflarn lsne varmaz.
Paulusun mektuplarnda da teoloji yan ar
basar. (zellikle kurtulu konusunda). Paulus
mektuplar ayn zamanda Grek kltryle bir
tankl ifade eder. (Menandrastan bir para
109
alnmtr szgelimi. Btn Giritlilerin yalanc
olduunu syleyen Giritli Epimenidese atf
yaplr v. .) Bununla birlikte gerekten Sanctus
Paulusun olan ya da Sanctus Paulusa ait
olduu ileri srlen baka bir mektubun yazar
yle syler: Sakn, kimse seni felsefe ya da
baka bir hileyle aldatmasn. (Colossaellar, 11,
8.)
Grek felsefesiyle yazl Yahudi belgelerinin
bireimi (sentezi) az ok tesadfe bal kalm ve
Origenes (M. S. 185-254) zamanna dein ancak
ksmen gerekletirilmiti. Origenes, Philones
gibi Alexandriada yaamt. Alexandria, ticaret
ve niversite kenti olmas dolaysyle
kuruluundan dne dek bilginin kaynat
belli bal bir merkez durumuna gelmiti.
ada Plotinos gibi Origenes de ok
kiinin Yeni-Platonculuun kurucusu sayd
Ammonius Saccasn rencisiydi. Origenesin
Principis adl yaptnda ileri srlen retileri
Plotinosun retilerine ok yakndr. Bu yaknlk
koyu Hristiyanlkla badamayacak lde
ileridir.
Origenes, Tanrdan baka (baba, oul, ruh-
ul kuds) hi bir nenin beden d olmadn
syler. Yldzlar, yaayan akll yaratklardr.
110
Tanr onlara, nceden var olan ruhu vermitir.
Gne gnah ileyebilir. Platonun ileri srd
gibi, insanlarn ruhlar douta baka yerden
gelmitir. nk onlar yaradltan beri vardr.
Can ve ruh Plotinostan beri ayrt edilmitir.
Ruh, bir hata edince can olur. Can, erdemiyle
ruha dnr. Canlar sonunda saya
baeecek, dolaysyle bedensiz olacaktr. eytan
bile en sonunda kurtulacaktr.
Origenes, kilise babalarndan biri diye
tannmsa da sonralar drt itizalle
(Hristiyanlktan ayrlan dnce ve
davranlarla) sulanmt.
Origenesin, itizal saylan dnceleri
unlardr:
1. Platonun syledii gibi ruhlarn nceden
var oluu.
2. sann yalnz tanrsal yapsnn deil,
insansal yapsnn da bedenlemeden nce
varoluu.
3. lmden sonra yeniden dirilite
bedenlerimizin mutlak olarak esirsel cisimler
haline dnecei.
4. Btn insanlarn, eytanlarn bile
sonunda kurtulaca. Origenese Eski Ant (Ahd-i
Atik) metnini ortaya koyan almas iin az ok
111
zaptedilmez bir hayranlk duyan Sanctus
Jeromius bile, onun teolojik yanllarn
reddetme konusunda ok zaman harcamay ve
bu konuda iddet gstermeyi uzgr sayd.
Origenesin sapmalar yalnz teolojik yolda
deildi. O genliinde u metni ok szel (lafz)
olarak yorumlad iin onarlmas olanaksz bir
hata ilemiti. Metin uydu: Hadmlar vardr.
Kendilerini Tanrnn krallnda hizmet etmek
iin hadm ederler. (Matthaeus, XIX, 12). Tenin
kandrmacalarndan kurtulmann bu yntemini
kilise ktlemitir. Bu yntemi bir atlmla
benimsemesi Origenesi kilise hizmetine girme
yeteneinden yoksun brakmt. Baz din
adamlar bakaca dndklerinden, yararsz
tartmalar domutu.
CELSUSA KARI
Origenesun en uzun yapt Celsusa Kar
adn tar. Celsus, imdi kaybolmu olan
Hristiyanla kar bir kitabn yazaryd.
Origenes ona madde madde cevap vermeye
giriti. Celsus Hristiyanlara, nce onlar yasa d
dernekler kurduklar iin kar durmaktadr.
Origenes bunu inkr etmez, fakat onun tiranl
ortadan kaldrmak trnden bir erdem
112
olduunu iddia eder. Daha sonra Celsus
Hristiyanl beenmeyiinin asl nedeni
zerinde durur. Hristiyanlk- der Celsus-,
barbar olan Yahudilerden gelir. Barbarlarn
retisinden bir anlam karabilecek olanlar
sadece Greklerdir. Grek felsefesinden ncildeki
sa hikyelerine geen herhangi biri onlarn
doru olduu sonucuna varacak ve Grek zeks
iin doyurucu olan bir ispat ortaya koyacaktr.
Dahas ncildeki sa hikyeleri kendi
kantlarna sahiptir. Onlar Grek diyalektiinin
ortaya koymu olduu kantlardan daha
tanrsaldr. Bu tanrsal ynteme peygamber
havari cann ve gcn ortaya k der.
Kehanetler konusunda yntem Cann ortaya
k adn alr. nk kehanetler onlar okuyan
birinde inan salamaya yeterlidir. sayla ilgili
kehanetleri okuyanlar da inanr onlara. Bu
tanrsal yntem gcn ortaya kdr. nk
icra edildiine inanmamz gereken mucize ve
iaretler daha baka pek ok nedenlerle gcn
varln gsterir. O iaret ve mucizelerin izleri
yaantlarn sa hikyelerinin ilkelerine gre
ayarlayan Grekler arasnda hala yaamaktadr.
(Origenes, Celsusa Kar, Kitap I, Konu II).
Hristiyan felsefesinin zellii olan inancn
113
iki katl kantn gsterdiinden bu para ilgi
ekicidir. Salt akl bir yandan doru olarak
kullanldnda, Hristiyan inancnn, zellikle
Tanrnn, lmszln ve zgr istemin (irade-
i cziyye) esaslarn salamaya elverir. te
yandan kutsal kitaplar, sadece bu esaslar kendi
bana belgilemekle (ispat etmekle) kalmaz,
onlar vahiy yoluyle aktarlan peygamberlerin
Mesihin geliini nceden haber vermesi
olgusuyle ve mucizelerle, inancn imanllar
zerinde olumlu etkisini belgilemee
(ispatlamaya) alr. Bu kantlardan bir ksmnn
modas gemitir artk. Fakat sonuncusu yine de
William James ynnden kullanlmtr. Onlarn
tm, rnesansa dein her Hristiyan filozof
ynnden kabul edilmitir.
Origenesin kantlarndan bir ksm tuhaftr.
O, byclerin, brahimin Tanrs olduunu
syler. Bycler ok kez onun kim olduunu
bilmezler. Grne baklrsa bu uyarma
zellikle gizildir (bilkuvvedir). Byde adlar
esastr. Tanrya Yahudi, Msr, Babil, Grek ya da
Brahman adlaryle hitap edilmesi nemsiz
deildir. By formlleri evrilince etkisini
yitirir. Zamann byclerince, bilinen btn
dinlere ait formllerin kullanld varsaylabilir.
114
Fakat, eer Origenes haklysa, bran
kaynaklarndan tremi olan formller daha
etkiliydi. Musann byy yasakladna iaret
ederken Origenesin ileri srd kant daha
gariptir (Origenes, ad geen yapt, Kitap I, Konu
XXVI).
Hristiyanlarn devlet ynetimine
katlmamalar sadece tanrsal ulus yani kilise
iinde kaynamalar sylenmitir (ayn yer, Kitap
VII, Konu LXXV). Doallkla bu reti,
Constantinus zamanndan sonra az ok
deitirilmiti. Fakat ondan bir eyler arda kald.
Sanctus (Saint) Augustinusun Tanr Kenti adl
yaptnda ikin olan bu neri Bat Roma
mparatorluunun d srasnda kilise
adamlarnn din d ilerde ortaya kan
felaketlere kaytszca seyirci kalmasna yol
amt. Hlbuki beri yandan, kilise adamlar
kilise disiplininde, teolojik tartmalarda ve
ileciliin (manastr yaantsnn) yaylmas
konusunda yeteneklerinin en byn
harcamt. Kilisenin dnya ilerini brakmas
gerektii gr hala yaamaktadr. ok kii
siyaseti dnyasal sayar ve onu kutsal ilerle
uraanlara layk grmez.
Kilise ynetimi ilk yzylda yava yava
115
ve Constantinusun Hristiyan oluundan sonra
hzla gelimitir. Piskoposlar hala halk ynnden
seilirdi. Onlar gittike blgelerindeki
Hristiyanlar zerinde hatr saylr g elde etti.
Fakat Constantinustan nce btn kiliseye
egemen olacak merkez bir hkmet yoktu pek.
Piskoposlarn byk kentlerdeki gc, sadaka
kurumunun uygulanmasyle geliti. manl
kiilerin sunduklarn piskopos ynetir, yoksula
yardm eder ya da yoksuldan yardm keserdi.
Bylece, yoksunluk iinde ve piskoposlarn
isteklerine uymaya hazr bir topluluk belirdi.
Devlet Hristiyan olunca piskoposlara idar ve
kaza grevler verildi. Bylece devlet hi deilse
reti (doktrin) ilerinde merkez bir durum ald.
Katoliklerle Ariusular arasndaki kavgadan
rahatsz oldu Constantinus, ansn
Hristiyanlarla denemeye karar verdiinden
onlarn birlemesini istedi. Ayrlklar gidermek
iin genel znik konsln toplad. Bu konsl,
znik inanc denilen ilkeleri yaratt, Ariusularla
olan sava szkonusu edildike her zaman
snnliin lt (ayrac) olarak kald. Daha
sonraki anlamazlklar da ayn biimde genel
konsller araclyle zmlendi. Dou ve Bat
Roma imparatorluklar ayrlp dou, papann
116
otoritesini reddedince konsl toplamak olanaksz
oldu. (lk znik konslnn biim verdii inanla
362 ylnda ortaya atlan znik inanc arasnda
baz ayrlklar bulunmaktadr.)
Papa, Kilisede resmen nemli bir kii
olmusa da ok daha sonraki tarihlere dein
onun zerinde bir otorite kuramamtr. Papalk
gcnn yava yava artmas ilgi ekicidir. Bu
konuyu ilerde ele alacam.
HIRSTYANLIIN GELME
NEDENLER
Constantinustan nce Hristiyanln
gelimesi onun Hristiyanla dn gibi,
deiik yazarlarca deiik biimde aklanmtr.
Gibbon u be nedeni ileri srer:
1 Hristiyanlarn sarslmaz, daha
dorusu hogr kabul etmez abas. Bu aba,
Yahudi dininden tremi, fakat Yahudi
olmayanlar, Musann yasasn ho
karlamaktan alkoyan, sosyal olmayan ve dar
bir ruhtan arnmtr. Bu ruh, Yahudi
olmayanlar Musann yasasna ekmek yerine o
yasadan uzaklatrmtr.
2 Gelecek hayat retisi. Bu reti her ek
koulla gelimitir. O koullar gelecek hayatn
117
varl konusundaki nemli doruya arlk ve
etki kazandrmtr.
3 lk kiliseye yklenen mucizevi gler.
4 Saf ve keskin Hristiyan ahlak.
5 Hristiyan topluluunun disiplin ve
birlii. Bu disiplin ve birlik Roma
imparatorluunun kalbinde, gittike bamsz ve
glenen bir devlet yaratt (Roma
mparatorluunun zlmesi ve k, Konu
XV).
Daha geni lde konuursak, bu,
zmleme kabul edilebilir. Fakat baz
aklamalarla. Yahudilerden tretilen eilmezlik
ve msamahaszlk btnyle doru saylabilir.
Biz de, hogrszln propagandada salad
stnl grmzdr. Hristiyanlar byk bir
ounlukla cennete yalnz kendilerinin
gideceine ve br dnyada en korkun azab
yalnz putperestlerin ekeceine inanmt.
nc yzylda destek bulmaya alan br
dinler bu tehdit edici karaktere sahip deildi.
Szgelimi Byk Anaya tapnanlar, vaftize
benzeyen Taurobolium ayini yapard. Fakat
onlar bu ayini yapmayanlarn cehenneme
gideceini iddia etmezdi. Taurobolium
ayinlerinin pahalya mal olduu grlebilir.
118
Orada, bir boa ldrmek ve boann kann o
dine dnene srmek gerekliydi. Bu tr bir tren
aristokratiktir. Zengin, yoksul, zgr, kle byk
bir halk topluluunu kapsamak niyetinde olan
bir dine temel olamaz. Hristiyanlk bu
bakmlardan rakiplerinden stnd.
Batda gelecek hayat retisi nce
Orpheusular ynnden ileri srlm, sonra
Graikos filozoflarnca benimsenmiti. Yahudi
peygamberlerinden bazlar, lmden sonra
bedenin yeniden dirileceini ileri srmlerdi.
Fakat ruhun yeniden dirilecei retisini
Yahudilerin Greklerden ald anlalmaktadr
(Oesterly ve Robinson, bran Dini).
Yunanistanda lmszlk retisi
Orpheusulukla popler, Platonculukla bilimsel
bir biim kazanmt. Platonculuk, g kantlara
dayandndan, byk lde popler olamad.
Orpheusu biim bununla birlikte, antik
dnemde genel kanlar zerinde kendinden
sonraki dnemlerde, sadece paganlar arasnda
deil, Yahudiler ve Hristiyanlar arasnda da
byk etki yapmtr. Gizemci din eleri
Orpheusulua, Asya dinlerine Hristiyan
teolojisine byk lde girmiti. Onlarn
tmnde merkez efsane, len Tanrnn yeniden
119
dirilmesiydi Angus, Gizem (mystery) Dinleri ve
Hristiyanlk. Dolaysyle lmszlk retisinin
Hristiyanln yaylmasnda Gibbonun
sandndan daha az rol oynadn sanyorum.
Mucizelerin, Hristiyan propagandasnda
byk pay vardr. Antik an sonraki yllarnda
onlar ok yaygnd ve tek bir dinin ayrcalnda
(imtiyaznda) deildi. Bu yarmada Hristiyan
mucizelerine neden baka dinsel topluluklarn
mucizelerinden daha geni lde inanldn
anlamak kolay deildir. Sanrm Gibbon ok
nemli bir noktay unutmaktadr. O da kutsal bir
kitabn varldr. Hristiyanlarn bavurduu
mucizeler, eski alarn uzak zamanlarnda
balam, eskilerin gizemli (esrarl) sayd bir
ulus arasnda ortaya kmt. Yaradltan bu
yana tutarl bir tarih vard. Buna gre Tanr
nce Yahudiler, sonra Hristiyanlar iin daima
mucize yaratmt. Modern bir tarihi iin
sraillilerin eski tarihi bir efsaneden ibarettir.
Fakat, eskiler iin durum byle deildi. Onlar
Homerosun, Truva kuatmasna Romuls,
Rems v. .ne dair anlattklarn kabul
ediyorlard. Origenes niye -diye sorar- niye bu
eskileri (Homerosu rnein) kabul edelim de
Yahudilerin geleneklerini kabul etmeyelim? Bu
120
kanta verilecek hi bir mantksal karlk yoktu.
Bylece Ahd-i Atik mucizelerini kabul etmek
doal bir durum oldu. Onlar kabul edilince daha
sonraki tarihtekiler, zellikle Hristiyanlarn
peygamberleri yorumlay asndan kabul edilir
bir duruma geldi.
Constantinustan nce Hristiyan ahlak
kukusuz, sradan paganlarn ahlakndan
stnd. Zaman zaman eziyet grmt.
Hristiyanlar ve hemen daima paganlarla
yarmakta bir stnle (dezavantaja) sahipti.
Hristiyanlar erdemin cennette dllenecei,
gnahnsa cehennemde cezalandrlaca
kansndayd. Onlarn cinsel ahlak da eski
alarda az rastlanan trdendi. Resm grevi
Hristiyanlara eziyet etmek olan Plinius, onlarn
yksek ahlaksal karakterine tanklk eder.
Constantinusun Hristiyan oluundan sonra
doallkla Hristiyanlar arasnda da
eyyamperestler tremiti. Fakat ileri gelen din
adamlar baz ayrllarla (istisnalarla) sarslmaz
ahlaksal ilkelere sahip olarak yaad. Gibbonun
bu yksek ahlaksal aamaya Hristiyanln
yaylma nedeni olarak byk nem yklemesi
yerindedir sanyorum.
Gibbon, Hristiyan topluluunun birlik ve
121
disiplinini Hristiyanln yaylma nedenlerinin
sonuncusu olarak sayar. Siyasal adan, bu
nedenin tm nedenlerden nemli olduunu
anyorum. Modern dnyada biz siyasal
organizasyonlara almzdr. Her politikac
Katolik oyunu dikkate almak zorundadr. Fakat
bu oy, br organize gruplarn oyuyla dengeye
getirilir. Cumhurbakan olacak Katolik bir aday,
Protestan nyargs dolaysyle stnszdr
(dezavantajdr). Fakat Protestan nyargs gibi
bir durum olmasayd, Katolik bir aday bir baka
adaydan daha ansl duruma gelebilirdi.
Constantinusun hesabnn bu olduu
anlalyor. Tek organize bir blok olarak
Hristiyanlarn destei, onlardan yana olmakla
salanrd. Hristiyanlara kar duyulan
honutsuzluk organize deildi ve siyasal adan
ksrd. Belki Rostovstseff, ordunun byk bir
ksmnn Hristiyan olduunu ve bu durumun
Constantinusu etkilediini ileri srmekte
hakldr. Ne olursa olsun Hristiyanlar kk bir
aznlk olduu halde yeni bir tekilata sahipti
(doallkla o zaman iin yeni). O tekilat
Hristiyanlara, baka bir bask grubunun kar
koyamad bir bask grubu nfuzu
kazandrmt. Bu onlarda gizil olarak (bilkuvve)
122
var olan tekelci bir abann (gayretin) doal
sonucuydu. Tekelci abayla Russell, yalnz
Hristiyanlara zg bakalarnn gsteremedii
bir abay erekliyor (kasdediyor). Hristiyanlarn
bu zellii Yahudilerden miras kalmt.
Maalesef, Hristiyanlar siyasal g elde eder
etmez abalarn birbirlerine kar kullanmaya
balad. Constantinustan nce saylar pek de az
olmayan itizal (Hristiyanlktan ayrlma) olaylar
grlmt. Fakat koyu Hristiyanlarn itizal
yoluna sapanlar cezalandracak arac yoktu.
Devlet Hristiyan olunca din adamlar g ve
servet olarak byk olanaklar salad.
Tartmal seimler yapld. Teolojik kavgalara,
ayn zamanda dnya ilerinde stnlk elde
etmek iin giriildi. Din adamlarnn kavgasnda
Constantinus bir dereceye dein yansz (tarafsz)
kald. Fakat onun lmnden sonra (M.S.)
ardllar, dnek Julianus dnda, Theodosius
379da tahta kana dein az ok Ariusulardan
yanayd.
Bu an kahraman, tm yaants
boyunca znik Ortodoksluunun sarslmaz
savunucusu olan Athanasiustu (aa yukar
297-373).
Constantinustan Kalkedonia konslne
123
dein (451) geen zaman, teolojinin siyasal nemi
dolaysyle bir zellik tar, Birbiri ardndan
gelen sorun Hristiyan dnyasn sarsmt.
Onlardan biri lemenin (teslis) yaps, tekiyse
insanlama (Tanrnn olu olarak anlalan
sann insan biim ve yapsn almas,
ncarnation) retisiydi. Athanasius zamannda
onlardan sadece ilki n plandayd. yi yetimi
Alexandrial bir rahip olan Arius, Oulun
Babaya eit olmadn, tersine Baba ynnden
yaratldn ileri srmt. Daha eski bir
dnemde bu gr ok ters dmee (ztlamaya)
yol amayabilirdi. Fakat drdnc yzylda din
adamlarnn ou onu reddetti. En sonunda
egemen olan gr, Baba Oulun eit ve ayn
tzden olduu fakat ayr kiiler saylmas
gerektii yolundayd. Onlarn ayn kiiler deil de
bir varln deiik grleri olduu tarzndaki
anlay Sabelliusu bir itizaldi. (Bu itizale ilk kez
Sabellius yol amtr). Koyu Hristiyanlk
bylece dar bir yol izlemek zorundayd. Baba ve
Oulun yersiz olarak ayrln ileri srenler
Arianusu, onlarn birliini ileri srenlerse
Sabelliusu olma tehlikesiyle sarlydlar.
Ariusun retileri znik Konsl ynnden
byk ounlukla knanmt. Fakat, baz din
124
adamlar eliyle baz deimeler yaplm ve o
deimeler, imparatorlarca desteklenmitir.
Alexandria piskoposu olan Athanasius 328den
lmne dein Alexandria piskoposu olan
Athanasius, znik konslnce kabul edilen koyu
Hristiyanlk ilkelerine uyma yolundaki gayreti
dolaysyle, devaml olarak srgndeydi. Fakat
Msrda poplerdi. Msr, atma srasnda
deimeksizin onu izledi. Teolojik atma
srasnda Romann fethinden beri ortadan
kalkm grnen ulusal veya blgesel duygunun
canlanm olmas tuhaftr. Constantinopolis
(stanbul) ve Asya, Ariusulua ynelmiti. Msr,
banazlkla (mutaasspa) Athanasiusuydu.
Bat, znik Konslnn buyruklarna sk skya
sarlmt. Ariusu uyumazlk sona erince aa
yukar benzer biimde yeni uyumazlklar ortaya
kt. Bunlardan Msr bir trl itizalci oldu,
Suriye baka trl. Koyu katoliklerce eziyet
edilen bu itizalciler, Dou Roma
imparatorluunun birliini bozdu ve slam
ordularnn bu blgeleri ele geirmesini
kolaylatrd. Ayrc hareketler kendi ilerinde
artc deildir. Fakat onlarn ok ince ve
karanlk teolojik sorular konusunda olmas
artcdr.
125
mparatorlar, 335ten 378e dein,
cesaretleri olduu lde, az ok Ariusu
dnceleri desteklediler. Bir pagan olarak
Hristiyanlarn i ekimelerine kar yansz olan
dnek Julianus (361-363) bunun dndayd. En
sonunda 379 ylnda mparator Theodosius,
Katoliklere tam destek oldu ve imparatorluk
iinde Katolikler tam baar saladlar. Sanctus
Ambrosius, Sanctus (Saint) Jeromius ve Sanctus
Augustinus (bu kiileri bir sonraki blmde
inceleyeceiz) Katoliklerin bu utku (zafer)
dneminde yaamt. Bununla birlikte daha
sonraki dnemde Batda baka bir Arius
egemenlii ortaya kt. Bu Gothlarn ve
Vandallarn egemenliiydi. Bat Roma
mparatorluunu aralarnda bltler. Goth ve
Vandallarn gleri aa yukar bir yzyl
srd. O g, bu dnem sonunda Justinianus,
Lombardlar ve Franklar tarafndan ortadan
kaldrld. Justinianus, Franklar ve en sonra
Lombardlar koyu Katolikti. Bylece sonunda
Katolik inanc kesin utku kazanm oldu.
126
KLSE DOKTORU
Drt kii Bat Kilisesinin doktoru unvann
almtr. Bunlar Sanctus (Saint) Ambrosius,
Sanctus Jeromius, Sarictus Augustinus ve Papa
Byk Gregoriustur. Bunlardan ilk
adat, drdncs daha sonra yaamt. Bu
konuda, ilk doktorun yaant ve zamanlarn
anlatmaya alacam. Sanctus Agustinusun
retilerinden bir sonraki blmde sz etme
hakkn koruyorum. Sanctus Augustinus, bizim
iin doktordan en nemlisidir.
Ambrosius, Jeromius ve Augustinus, Roma
imparatorluunda Katolik kilisesinin zaferiyle
barbar istilas arasndaki dnemde yetimitir.
de dnek Julianusun saltanat srasnda
genti. Jeromius Romann Alarich
komutasndaki Gothlar eliyle yama
edilmesinden on yl sonrasna dein yaamtr.
Augustinus, Vandallar Afrikaya szd srada
sad. Onlar Hippoyu kuattklar srada ld.
Kendisi Hippo piskoposuydu. doktordan
sonra, talya, spanya ve Afrikann efendileri
sadece barbarlar deil Ariusu ihtilalcilerdi.
Uygarlk yzyllar boyu geriledi. Hristiyanln
bilgi ve kltrde ilk doktorlar dzeyinde insanlar
127
yetitirmesi iin hemen hemen 1000 yl gemesi
gerekti. Karanlk ve ortaalar boyunca
doktor byk lde saygnland. Kilisenin
biimlendii kalb belirleyen, bakalarndan ok
onlard. Geni biimde konutukta, Sanctus
(Saint) Ambrosius Kilise-Devlet balants
konusundaki ekleziastik gr ortaya koymu,
Sanctus Jeromius bat kilisesine Latince incili ve
ilecilie (manastr sistemi) giri iin gerekli
uyarmn byk bir ksmn, Sanctus
Augustinusa Reformasyona dein olan kilise
teolojisini ve daha sonra Lutherle Calvinin
retilerinin ounu salam kiiler olarak
grlebilir. Tarihte bu kiiyi etki ynnden
aan nadir insan vardr. Kilisenin din-d devlet
karsnda bamszl Sanctus Ambrosius
ynnden de baaryle savunulduu gibi,
Reforma dein egemen olan yeni ve ihtilalci bir
retiydi. Hobbes XVII. yzylda bu retiyle
savarken Sanctus (Saint) Ambrosiusla
savam oluyordu. Sanctus Augustinus, XVI ve
XVII. yzyllarn teolojik atmasnda n saf
igal ediyordu. Protestanlarla Janseniusular
ondan yana, koyu (snn), Katolikler ona
karyd. (Burada Protestan deyimi kapsamna
azizlerin din iindeki durumlarn glendiren
128
Calvincilik de katlmaldr sanyorum.
Jansenciler Ypres kenti piskoposunu
izleyenlerdir. Onlar 1534te Ignatius Loyola
tarafndan kurulan Jesuculuk (Societas Jesu)
tarikatna kart olarak zgr istemi (irade-i
cziyyeyi) hayrlayp kar koyulmaz rahmet ve
snrl ba dncesini savunmutu.
Janseniusular daha ok, Versaillesdeki Port-
Royal-des-Champs manastrnda kmelenmiti.
Orada gelien bir devini (hareket) Port Royal
Mant adyla anlan bir mantk kitabnn
domasna neden olmutur. Arnauld ve Pierre
Nicoleun yazd ve asl ad Mantk veya
Dnme Sanat olan bu kitap 1662de
yaynlanm ve dil felsefesi iin ok gerekli olan
tanmlar ve ierimler hakknda, ortaan
gereksiz inceliklerinden syrlp modern grler
getirmitir. 1623te doan matematiki Pascal, 23
yandayken Port-Royal-des-Champs
manastrna ekilmi ve Janseniusu olmutur.)
SANCTUS AMBROSUS
Bat Roma imparatorluunun bakenti,
drdnc yzyl sonunda Milanoydu.
Ambrosius, Milano piskoposuydu. Grevleri, onu
srekli olarak imparatorlarla ilikiye
129
srklemekteydi. Ambrosius, imparatorlarla
onlarn eiti kimi zaman da amiriymi gibi
konumak adetindeydi. Ambrosiusun
imparatorluk sarayyla ilikileri zamann kart
karakteristiini gsterir. Devlet gsz,
beceriksiz ve hi bir ilkeye sahip olmayan
karclarca ynetilir ve btnyle anlk
gereksinimlere karlk veren bir politikadan
yoksun durumdayd. Kilise gl kuvvetli ve
kiisel her nenini (eyini) kilisenin karlar iin
eda etmee hazr kiilerce ynetilmekteydi. Byle
uzgrl bir politika kiliseye, daha sonraki 1000
ylda utku (zafer) salamt. Bu artamlarn
(meziyetlerin) taassup ve bo inanlarla ortadan
kalkt dorudur. Fakat bunlar olmadan, o
srada hi bir reform hareketi baarya
ulaamazd.
Sanctus Ambrosius, devlet hizmetinde
baar arayacak her frsata sahipti. Onun, yine
Ambrosius adn tayan babas Gaullerin
yksek resm valisiydi (Praefectus). Sanctus
Ambrosius muhtemelen Augusta Treverorumda
(Treves) domutu. Buras Roma lejyonlarnn
Cermenleri uzak tutmak iin slendikleri bir
snr kentiydi. 13 yanda Romaya gelen
Ambrosius orada iyi bir renim yapm, Greke
130
iin kendisine salam bir temel hazrlamt.
Yetikinlii dneminde hukuk okumaya balad
ve bu alanda ok baar gsterdi. Otuz yanda
Liguria ve Aemilia valiliine atand. Bununla
birlikte drt yl sonra dnya ilerine dnd
srtn. Halkn desteiyle, Ariusu bir adayn
muhalefetine karn Milano piskoposu oldu.
Sanctus Ambrosius elindeki btn dnya maln
yoksullara verdi. Hayatnn geri kalan blmn
kilise hizmetinde harcad. Bu uurda bazen
byk kiisel sakncalar gze ald. Yapt seim
doallkla dnya motiflerince dikte edilmi
deildi. Eer byle olsayd o bilgece bir seim
olacakt. Devlet hizmetinde Sanctus Ambrosius
imparator olsayd bile piskoposluk grevini
yaparken bulduu ynetim alann
bulamayacakt.
Ambrosiusun piskoposluunun ilk dokuz
ylnda Bat Roma imparatoru Katolik, erdemli,
her nene (eye) aldrmaz bir kii olan
Gratianustu. Gratianus av ardna dm,
ynetimi savsaklamt. En sonra suikasta
urad, ld. Gratianusun yerine onun mevkiini
zorla elde eden Maximianus geti. Fakat
talyada ynetim, henz ocuk olan
Gratianusun kardei II. Valentinianusa verildi.
131
nceleri imparatorluk gc Il. Valentinianusun
annesi, birinci Valentinianusun dul ei
Justinann elindeydi. Justina bir Ariusu
olduundan Sanctus Ambrosiusla att.
MEKTUPLAR
Bu konuda ele aldmz azizlerin de
ok sayda mektup yazm ve o mektuplar
bugne dein korunmutur. Dolaysyle bu
azizleri herhangi bir pagan filozof ve ortaalarn
birka din adam dndaki btn filozoflarndan
daha iyi tanmaktayz. Sanctus Augustinus
geliigzel herkese ounlukla reti veya kilise
disiplini zerine mektuplar yazmtr. Sanctus
Jeromiusun mektuplarysa zellikle bayanlara
bakireliklerini nasl koruyacaklarna dair
yazdklardr. Fakat Sanctus Ambrosiusun en
nemli ve ilgin mektuplar imparatorlara
yazlanlardr. Sanctus Ambrosius, imparatorlara
hangi noktalarda grevlerini ihmal ettiini syler
ve arada bir de onlar, grevlerini yaptklar iin
kutlar.
YONTU KAVGASI
Ambrosiusun ele ald ilk genel soru
132
Romadaki adak yeri (altar) ve zafer heykeli
konusundayd. Paganclk, bakentin senatr
aileleri arasnda, baka yerde olduundan daha
uzun bir sre yaamt. Resmi din aristokratik
rahiplerin elindeydi ve dnyay ele geirenlerde
doan imparatorluk gururuyle kuatlmt.
Senatodaki utku yontusu (zafer heykeli),
Constantinusun olu Constantius ynnden
kaldrlm ve dnek Julianus ynnden eski
biimine getirilmiti. mparator Gratianus,
heykeli tekrar kaldrd. Bunun zerine kentin
valisi (Praefectus) Symachosun bakanlndaki
bir senato heyeti, yontunun yeniden eski biime
konulmasn istedi.
Augustinusun hayatnda rol oynayan
Symmachos, sekin (zengin, aristokratik,
kltrl ve pagan) bir ailenin sekin bir
yesiydi. Utku yontusunun kaldrlmasn
protesto ettii iin Gratianus ynnden 382de
Roma dna karlm, fakat 384te ehrin valisi
olarak geri gelmiti. O, Boethiusun kaynbabas
ve Theodoriusun saltanatnda ileri gelen bir kii
olan Symmachosun bykbabasyd.
Yontunun eski yerine konulmasna
Hristiyan senatrler itiraz etti. Ambrosius ve
Papa Damasusun yardmyle szlerini
133
imparatora geirdiler. Gratianusun lmnden
sonra, Symmachos ve pagan senatrler 384
ylnda, yeni imparator ikinci Valentianusa
bavurdular. Bu yeni giriimin geri evrilmesi
iin Sanctus Ambrosius imparatora bir mektup
yazarak, btn Romallarn hkmdara asker
grevle ykml olmas gibi hkmdarn da
kadir-i mutlak olan Tanrya grevle ykml
olduunu bildirdi. (Bu tez feodalizmin grn
nceler grnyor) Kimse senin genliinden
yararlanmasn dedi. Bunu isteyen putperestse,
onun senin ergini (zihnini) kendi bo-inannn
zinciriyle balamas doru deildir. O, gayretiyle
sana, doru inan yolunda nasl aba
gstereceine dair ders vermeli. nk
putperest, bo nenleri (eyleri) doruymu gibi
tutkuyla savunur. Bir putun mihrabnda yemin
etmek zorunda kalmak Ambrosiusa gre, bir
Hristiyan iin eziyettir. Eer o, dnya ilerine
ait bir sorun olsayd kar tarafn cevap hakk
sakl olurdu. Fakat bu dinsel bir davadr. Ben bir
piskopos olarak sz hakkna sahibim... Eer
baka bir nen (ey) buyurulsayd, biz piskoposlar
ona itiraz etmez, srekli olarak katlanrdk.
Gerekten, kiliseye gelebilir, orada bu tr (yani
yontu ii dnda) bir buyrua kar duracak ne
134
bir rahip ne de bir bakasn bulursun. (XVII.
Mektup).
Daha sonraki mektup, kilisenin
kazandrdklarnn putperest tapnaklarnn
servetiyle kazanlan nenlerin asla hizmet
etmedii ereklere hizmet ettiini anlatr.
Kilisenin sahip olduklar, yoksulun nafakasdr.
Tapnaklarn ka tutsaa fidye verdiini, ka
yoksulu doyurduunu, ka srgn alktan
kurtardn brak onlar hesap etsin. Bu gl
bir kantt. Hristiyan pratii, onun yerinde
olduunu aa koymutu.
Sanctus Ambrosius istediini elde etti.
Fakat daha sonra zorla i bana gelen
putperestlerden yana olan Eugenius, mihrab da,
yontuyu da eski durumuna getirdi. Theodosius,
Eugeniusu yenilgiye uratnca (394) sorun
Hristiyanlk lehine zmlendi.
II. VALENTINIANUSLA ATIMA

Piskopos, balangta, imparatorluk
sarayyla iyi geinmekteydi ve erki (iktidar) zorla
alan Maximianusa gnderilen bir kurula
(heyete) katlmt. Maximianusun talyay ele
geirmesinden korkuluyordu. ok gemeden
cidd bir anlamazlk bagsterdi. mparatorie
135
Justina bir Ariusu olarak Milanoda Ariusulara
kilise verilmesini istedi. Fakat bu istek
Ambrosius ynnden geri evrildi. Halk
Ambrosiustan yana kt. Byk bir kalabalk
bazilikay doldurdu. Fakat kiliseyi ele geirmek
zere gnderilen Ariusu Got askerleri halkla
dost oldu. Ambrosius, kzkardeine yazm
olduu canl (spirited) bir mektupta unlar
sylyor: Kontlar ve tribinuslar bana gelip,
bazilikann hemen teslim olmasn sala, dediler.
mparatorun, hakkn kullandn, her eyin
onun iktidarnda olduunu ileri sryorlard.
yle karlk verdim: mparator benim olan bir
neni (eyi), rnein malm, param isterse, her
nenim (eyim) yoksullarn olduu halde
vermemezlik etmezdim. Fakat, Tanrnn mal
imparatorun erkine (iktidarna) bal deildir.
Baba mirasm isteseler, canm isteseler veririm.
Beni zincire balamak m istiyorsunuz? Hay hay.
ldrmek mi istiyorsunuz? Peki. Kendimi
kurtarmak iin halka snmam. Mihraplara
gidip, hayatmn balanmas iin yalvarmam.
Fakat kendimi mihraplar uruna feda etmekten
kvan duyarm. Silahl insanlarn bazilikay
teslim almak iin gnderildiini duyunca dehete
kapldm. Bir katliam olabilir ve btn kent
136
bundan zarar grebilirdi. Byle byk bir kentin
mahvolmasn grmeden canm almasn istedim
Tanrdan. Tm talya mahvolabilirdi.
Bu korkular abartm (mbalaa) deildi.
Got askerlerinin, 25 yl sonra Romay yama
ederken yapt gibi vahce ilere girimeleri pek
muhtemeldi.
Ambrosius gcn halktan almaktayd.
Halk kkrtmakla suland. Fakat bu
sulamalara u karl verdi: Onlar
yreklendirmemek gcmn iindeydi. Fakat
yattrmak, Tanrnn elindedir. Ambrosius,
Ariusularn, kentliler arasnda bir Ariusu
bulunmad iin, daha ileri gitmee cesaret
edemediklerini anlatr. Ambrosiusa bazilikay
teslim etmesi ve askerlere gerekirse iddet
kullanmalar buyurulmutur. Fakat askerler,
iddet kullanmay reddetti ve mparator iten
vazgemeye karar verdi. Kilise bamszl
yolunda byk bir sava verildi. Ambrosius
devletin kiliseye brakmas gereken sorunlar
bulunduunu ileri sryordu. Bylece, nemini
gnmze dein koruyan yeni bir nen (ey)
koymutu ortaya.
THEODOSIUSLA ANLAMAZLIK
137
Ambrosiusun baka bir anlamazl da
mparator Theodosiusla olmutur. Bir sinagog
yaklmt. Dou Roma valisi (kontu) bunun
oradaki bir piskoposun kkrtmas sonucu
olduunu bildirdi. mparator yakma fiilini
ileyenlerin cezalandrlmasn ve sulu
piskoposun da sinagogu yeniden yapmasn
buyurdu. i ele alan Sanctus (Saint) Ambrosius,
piskoposun sululuunu ne kabul etti, ne de
reddetti. Fakat imparatorun Hristiyanlara kar
Yahudileri tutmasna krld. yle dnd:
Piskoposun buyrua baemediini varsayn. Bu
durumda o, direnirse ehit, vazgeerse dnek
olacaktr. Valinin, parasn Hristiyanlardan alp
sinagogu yaptrdn varsayarsak, ya
imparatorun buyruunda bir inansz vali
kacak karmza, ya da inanszl beslemek
iin Hristiyanlarn paras alnm olacak. O
halde kiliseden salanan ganimetlerle
Yahudilerin inanszl iin bir yer mi yaplacak,
sann ltfuyla Hristiyanlar adna kazanlan
mal imanszlarn hazinelerine mi aktarlacak?
Ambrosius devam eder: Ey imparator, belki siz
disiplin namna hareket ediyorsunuz. Hangisi
daha nemli. Disiplin gsterisi mi, yoksa din
davas m? Bu konuda verilecek kararn dine
138
baeer nitelikte olmas: gereklidir. Ey
imparator, Julianus Kuds mabedinin yeniden
dzenlenmesini buyurduunda, ykntlar
temizleyenlerin yanp kl olduunu iitmedin mi
?
Sanctus Ambrosiusun dncelerinden,
sinagog ykmnn cezalandrlmamas gerektiini
anlamaktayz. Kilisenin, g elde eder etmez
Yahudi kartln krklemee baladnn bir
rneidir bu.
mparatorla Hristiyan azizi arasnda kan
daha sonraki uyumazlk aziz iin daha onurlu
bir biimde sonuland. M. S. 390 ylnda
Theodosius Milanodayken Selanikte bir grup
insan garnizon komutann ldrmt.
Theodosius haberi alnca, zaptedilmez bir
hiddete kapld ve korkun bir intikam
alnmasn emretti. Halk sirke toplandnda,
askerler onlarn zerine saldrd ve ayrm
gzetmeksizin en aa 7000 kiiyi ldrd.
Bunun zerine, nceleri imparatoru bouna
frenlemeye alm olan Saint Ambrosius ona,
salt ahlaksal nitelikte ve olaanst cesaret
dolu bir mektup gnderdi. lk defa dinbilim
sorunlarndan ve kilisenin gcnden sz
etmiyordu:
139
Selanikte yaplanlarn bir ei kaydedilmi
deildir imdiye dein. Olanlara engel olamadm.
Daha nce de sylemi olduum gibi, hareket
ok zalimcedir. Onu nlemeye ok altm.
Davud tekrar tekrar gnah ilemi ve
iledii gnahlara tvbe etmiti. (Samuelin
(emuel) kitaplarna bu tr imalarda
bulunulmas, ortaalar boyunca yaayan
krallara kar kullanlan bir ncil kantyd.
Pritenlerin Stuartlarla olan kavgalarnda da
kullanlmt. Szgelimi Miltonda buluyoruz
onu.) Theodosius da ayn biimde davranacak
myd? Ambrosius, senin hazr bulunmaya
davrandn gnah karma ayininde ben
bulunmam. Bir masumun kann aktana caiz
grlmeyen, binlerce masumun kann aktana
caiz grlr m? Sanmam, dedi.
mparator nadim oldu, imparatorluk
giysisini bir yana brakp Milano katedralinde
herkesin iinde gnah kard. O zamandan 395
ylnda lmne dek Ambrosiusla hi bir
srtmeye girmedi.
Ambrosius bir devlet adam olarak ok
yksek niteliklere sahipti, baka bakmlardan
ann tipik bir rneiydi. br ekleziastik
yazarlar gibi, bekareti ven ve dullarn yeniden
140
evlenmesini knayan denemeler yazmt. Yeni
katedralinin yeri hakknda bir karara vard
srada orada bir iskelet gml olduunu
rendi (sylendiine gre ryada grmt
bunu.) Ambrosius, olay iskeletlerin kerametine
hamledip onlarn iki ehide ait olduunu ilan
etti. Ambrosiusun mektuplarnda bir inan
havasyle baka kerametler de anlatlr. Zamann
karakteri budur: Keramete inanmak. Ambrosius
bilim adam olarak Jeromiustan ve filozof olarak
Augustinustan daha hafifti. Fakat kilisenin
erkini (iktidarn) ustaca ve cesaretle kkletiren
bir bilim adam olarak ilk sray igal eder.
JEROMUS
Jeromius daha ok ncili halkn
anlayabilecei biimde Latinceye eviren bir kii
olarak dikkati eker. (Jeromiusun evirisi
ncilin Katolik kilisesince kabul edilen resmi
evirisi olarak gnmze dein geerliini
korumutur.) Jeromiusa dein, Bat kilisesi
Ahd-i Atik konusunda Septuagintadan yaplan
eski evirilere dayanmaktayd. Bu eviriler,
bran dilindeki orijinallerinden nemli
bakmlardan ayrlk gstermekte idi.
Hristiyanlar Hristiyanlk doduundan beri
141
Yahudilerin branice metni bozduklarn ileri
sryorlard. Bozulan ksmlar, sann geliini
nceden bildiren ksmlard. Bu, salam bilimsel
aratrmann rkln gsterdii ve
Jeromiusun btnyle reddettii bir kanttr.
Jeromius, eviri iin hahamlarn Yahudilerden
korktuklarndan gizlice yapt yardm kabul
etti. Kendisini Hristiyanlarn eletirisine kar
savunurken unlar syledi: Bu eviride her
nene bir itiraz olan Yahudilere sorsun. Ahd-i
Atikin branca metnini Yahudilerin doru
sayd tarzda kabul etmi olmas, Jeromiusun
evirisinin balangta souk karlanmasna yol
at. Fakat eviri, Sanctus Augustinus
destekledii iin sonradan kendilerini kabul
ettirdi. Metni zerinde hatr saylr tartmalar
yaplan bir kitap iin, bu byk baaryd.
Jeromius 345 ylnda (Ambrosiustan be yl
sonra) domutur. Doduu yer Aquileiadan pek
uzak olmayan Stridon kentiydi. Bu kent 377
ylnda Gothlarn eliyle tahrip edilmiti.
Jeromius ailesinin hali vakti yerindeydi.
Jeromius 363te Romaya gitti. Orada retorik
okudu ve orada gnaha girdi. Gauliada
yolculuktan sonra Aquileiaya yerleti ve ileci
(ascetic) oldu. Daha sonra be yl iinde Suriye
142
lne gidip tarik-i dnya olarak yaad.
Jeromiusun ldeki yaants gzyalar ve
iniltilerle dolu iddetli bir nedamet haliydi. O,
zaman zaman dinsel bir cokunlua dmekte,
zaman zaman Romadaki yaantsnn ekimine
kaplmaktayd. Bir hcre ya da maarada
yayor, gndelik ekmeini kendi kazanyor ve
bir uvala brnerek dolayordu. inde hi bir
giysi yoktu. (Nicaea ve Nicaea Sonras
Babalarndan Seilmi Paralar Kitapl, c. VI, s.
17) Bu dnemden sonra Jeromius stanbula da
gitti Orada Papa Damasusa arkada oldu.
Damasusun verdii cesaretle ncilin evrilmesi
iini ele ald.
Aziz Jeromius kavga adamyd. Sanctus
(Saint) AugustinusIa Sanctus Petrusun II.
Galatiallarda Sanctus Paulus ynnden
anlatlan tartmal davran zerinde kavgaya
giriti. Sonra arkada Rufinusla Origenes
konusunda darlt. Pelagiusa kar o denli
haindi ki, Pelagiusu bir kalabalk manastrn
bast. Damasusun lmnden sonra
Jeromiusun yeni papayla da bozutuu
anlalyor. Jeromius Romadayken aristokratik
ve sofu bayanlarla tanm ve onlarn bir
ksmn ileli hayat yaama konusunda ikna
143
etmiti. Yeni Romadaki baka kiiler holanmad
bundan. Bu ve baka nedenlerle Jeromius
Romay terk edip Bethleheme gitti. 386dan
lmne dein orada kald. Onun lm tarihi
420ye rastlar.
Jeromiusun sekin bayan taraftarlar
arasnda zellikle ikisi dikkati eker. Dul bayan
Paula ve Paulann kz Eustochium. Bu her iki
bayan da Jeromiusa Bethlehem (Arapas Beyt-
ul lahm = ekmek evi) yolculuunda elik
etmilerdi. Bayanlar en yksek soylu
kiilerdendi. Jeromiusun onlara kar
davrannda bir yapmacklk sezilir. Paula
lnce Aziz, onun mezar ta iin u yazt
hazrlamtr:
Scipionun kz yatyor
Bu mezarda
nl kkl Paulus ailesinin kz
Gracchus ailesinin dal
anl Agamemnondan gelme
Burada yatyor Bayan Paula
Annesinin sevgilisi ve de kz Eustochiumun
Meakkati ve Bethlehemi seen
Hazret-i sa yolunda (ayn yer, s. 212.)
144
Jeromiusun Eustochiuma yazd
mektuplardan bazs tuhaftr. Jeromius gen
kza ok ayrntl ve ak biimde bakireliini
nasl koruyacan anlatr. Ahd-i Atikteki baz
hikyelerin tam anatomik anlamn aklar.
Manastr hayatnn zevklerini verken erotik bir
mistisizme bavurur. Bir rahibe, sann
karsdr. Bu evlilik Sleymann arksnda
kutlanmtr. Eustochium rahibelie girdii
srada ona yazd uzun bir mektupla kzn
annesine ilgin bir nen (ey) syler: Kznz, bir
askerin deil, Kraln (sann) kars olduu iin
kzyor musunuz? O size yksek bir onur
balad. Siz imdi Tanrnn kaynanas
oluyorsunuz. (ayn yer s. 30).
Eustochiumun kendisine de yle sylyor:
Yatak odann mahremiyeti daima seni
korusun. Damat (sa) daima iinde olsun. Dua m
ediyorsun? Damatla konuuyorsun. Okuyor
musun? O seninle konuuyor. Uykun gelince o
ortaya kp eliyle kap boluunu rtecek ve
senin kalbin onun iin arpacak. Sen uyanp
dorulacak ve ak hastasym diyeceksin. O
cevap verecek: Kapatlm bir bahe benim kz
kardeim, eimdir. Kaynak ve mhrl bir
emedir o.
145
Ayn mektupta Jeromius, kendisini
balantlarndan syrp dostlarndan alm
olduu nefis yiyeceklerden ayrdktan sonra bile
nasl olup da kitaplndan koparamadn, le
kitaplyle birlikte nasl gittiini anlatr.
Ciceroyu okuyabileyim diye oru tutacak kadar
zavallym. Gnler ve geceler sren vicdan
azabndan sonra yeniden yenilgiye urayp
Plautusu okuduu olmutur. Sonra
peygamberlerin slubu kaba ve tekrarlarla
dolu grnmtr. Nihayet bir cezbe srasnda
yle bir rya grr: Hesap gn sa ona kim
olduunu sorar, Jeromius da, Hristiyan
olduunu syler. sa cevap verir: Yalan
sylyorsun. Sen sann deil, Ciceronun
ardndan gidiyorsun. Sonra Jeromiusa azab
edilmesi buyurulur. Jeromius ryasnda barr:
Efendim, eer yine dnya ii kitaplarla megul
olursam, yadsm (inkar etmi) olaym seni.
Jeromius, bu bir uyku ya da ho bir rya
deildi, diyor.
Bundan sonra yllarca, mektuplarnda
klasik edebiyattan yaplan aktarmalar grlmedi
pek. Fakat belirli bir zaman sonra yeniden,
Virgilustan, Horaciustan, dahas Ovidiustan
paralar almaya balad. Bununla birlikte, onlar
146
bir kitaptan deil de hafzasndan yararlanarak
kaydettii anlalyor. nk, aldklarnn ou
tekrar tekrar karmza kmaktadr.
Jeromiusun mektuplar Roma
imparatorluunun dmesinden sonra ortaya
kan dnceleri benim bildiim baka
yazlardan daha canl bir biimde dile getirir.
Jeromius 396da yle yazyor rnein:
Zamanmzn felketlerini dndke
titriyorum. Yirmi yldan fazla bir zaman
stanbulla Julianus Alpleri arasnda her gn,
kan akp durdu. Skythia, Thrakia, Makedonia,
Dacia, Thesselia, Achaia, Eperios, Dalmatia,
Pannonia lkeleri, Gotlar, Sarmatiallar,
Quadlar, Alanlar, Hunlar, Vandallar ve
aknclar tarafndan yama ve talan edildi...
Roma dnyas kyor. Yine de biz bamz
dimdik tutuyoruz. Korinthoslular ya da
Atinallar ya da Lakedaemoniallarn nasl
cesarete sahip olduklarn dnn bir.
Arkadiallarn veya barbarlarn tehdidi altndaki
Grek oymaklarndan herhangi birinin nasl
cesarete sahip olduklarn dnn bir. Yalnz
birka kentin adn saydm. Fakat bunlar bir
zamanlar kmsenmeyecek devletlerin hem de
bakenti olmutur.
147
Jeromius, douda Hunlarn giritii
ykmlar anlatr ve u dnceyle mektubuna
son verir: Byle konular lyk olduklar lde
ele almas iin Thucydides Sallustiusun deta
dilsiz olmas gerekir.
Romann yama edilmesinden yl sonra
yle yazyor:
Dnya harabe oluyor. Doru. Fakat
gnahlarmzn yaayp sreceini sylemek
ayptr. Roma imparatorluunun bakenti ve
yeni yaplm bir kent olan Roma
imparatorluunu korkun alevler yuttu.
Romallarn srgn edilmedii hi bir toprak
paras yok yeryznde. Bir zamanlar kutsal
yerler olan kiliseler imdi toz ve kl yn. Yine
de bizler, kar hrsna kaplmz. Yarn
lecekmi gibi davranyoruz. Sanki hep bu
dnyada kalacakm gibi alp abalyoruz.
Duvarlarmz altndan prl prl. Tavanlarmz
ayn ekilde, evlerimizdeki stunlarn balklar
da yle. Yine de kaplarmzn nnde insanlar
a ve plak olarak lyor.
Bu para kzn ebedi bekrete adamak
isteyen bir dosta bu vesileyle yazlmtr. Onun
byk bir ksm bu yola adanm kzlarn
eitiminde uyulacak kurallarla ilgilidir. Jeromius
148
eski dnyann dyle ilgili derin duyguyla
birlikte bekreti korumann Hunlar, Vandallar
ve Gothlar zerine egemenlik kurmaktan daha
nemli olduunu dnmtr. Onun
dnceleri bir kez olsun bile bir pratik devlet
adaml lsne varm deildir. Hi bir zaman
maliye sisteminin ktlklerine ve barbarlarn
kurduu bir orduya gvenme konusuna iaret
etmi deildir. Ayn ey Augustinus iin de
dorudur.
Ambrosius bir yneticiydi. Yalnz onun
yneticilii kilise dna kmamtr. Zamann en
gl kafalar din-d ilerden elini ayan
ektikten sonra imparatorluun harabeye
dnne amamal. te yandan Hristiyan
gr, insanlara yreklilik vermeye birebirdi ve
dnya umutlarnn bombo grnd bir
srada onlarn dinsel umutlarn korumaya
elverecek yetenee sahipti. Doallkla burada,
imparatorluun mahvolmasnn kanlmaz
olduunu dnyoruz. Bu gr noktasnn
Tanr Kenti adl yaptta dile getirilmesi Sanctus
Augustinusun stn meziyetiydi.
SANCTUS AUGUSTNUS
Bu blmde bir insan olarak Augustinus
149
zerine konuacak, onun teolog ve filozof yann
br blme brakacaz.
Sanctus Augustinus, 354 ylnda,
Jeromiustan 4, Ambrosiustan 14 yl sonra
domutu. Afrikann yerlisiydi. Hayatnn byk
bir blmn orada geirdi. Augustinusun
annesi Hristiyand, babas deildi. Augustinus,
Manichaeusu olarak geirdii ksa bir
dnemden sonra Katolik oldu ve Milanoda
Ambrosius ynnden vaftiz edildi. Kartaca
yaknlarndaki Hippos kentinin piskoposluuna
seildi (396), lmne dein orada kald (430).
Augustinusun ilk dnemlerini, herhangi bir
din adamnn yaantsndan daha ok
bilmekteyiz. nk o, tiraflar adl yaptnda
yaantsnn bu blmnden szetmitir.
Rousseau, Tolstoy gibi nl kiiler, onun bu
yaptn taklit etmilerdir. Fakat onunla
mukayese edilecek daha nce yaam bir kii
bulunduunu sanmyorum. Augustinus baz
bakmlardan Tolstoyu andrr. Fakat zek
bakmndan Tolstoyu aar. Tolstoy genliinde
erdemden ok uzak, tutkulu bir kiiydi. Fakat
bir i-tepiyle doruyu, gerei aramaya giriti.
Tolstoy gibi, daha sonraki yllarda gnah
duygusu deimez dnce (fikri sabit) haline
150
geldi ve yaantsnn kuru felsefesini insan d
bir duruma getirdi. Augustinus itizallerle gl
bir biimde mcadele etti. Fakat grlerinden
bazs Jansenius tarafndan ele alndnda
kendisi itizalci sayld. Protestanlar
Augustinusun dncelerini ele alana dein
Katolik kilisesi onlarn snnilii (din kurallarna
tpa tp uygunluu) konusunda hi bir
sulamada bulunmad. (Onlarn snni olmadn
ileri srmedi.)
TRAFLARDAN BR OLAY
Augustinusun yaantsndaki ve tiraflarda
anlatlan ilk olaylardan biri kendi iinde onun,
br ocuklardan bir fark olmadn ortaya
koymaktadr. Anlatt olaydan, kendi yandaki
baz kafadarlarla, karn a olmad ve kendi
ailesinin daha iyi armutlar olduu halde
komusunun armut aacn yama ettiini
reniyoruz. Augustinus btn yaants
boyunca bu hareketi inanlmaz bir ktlk
saymtr. Eer a olsaym veya armut elde
etmenin baka yolu olmasaym o hareket bu
denli kt olmayacakm. Fakat bu biimiyle yle
bir davran, ktlk yapm olmak iin, ktlk
sevgisiyle ortaya konmu, dolaysyle zerinde
151
konuulmas bile caiz grlmeyen bir i
meydana gelmitir. Augustinus, Tanrya kendini
balamas iin yalvarr:
Yreime bak Tanrm, yreime. Sen
uuruma dmlere acrsn. imdi yreim
sana sylesin orada ne aradm. Yalnz o
ktle deil ktln kendisine kandm
iin gnahkr olduumu gnl rzasyle kabul
ediyorum. Yanl bir hareketti o, holanmtm
ondan. Mahvolmaktan holandm. Hatam
sevdim. Uruna bu hatay ilediim neni (eyi)
deil, hatann kendisini sevmitim. Aalk
ruhum gkten atld, huzurundan kovuldu.
Utan verici bir nen arad iin deil, utan
verici iin kendisini arad iin. (tiraflar, II.
Kitap, IV. Blm.)
Yedi blm bylece devam eder. ocuka
bir yaramazlk srasnda alnan bir para
armudun hikyesi bitmez. Modern bir dnceye
gre, bu bir hastalktr. (Otobiyografisi
yukarkilere benzeyen Mahatma Gandiyi bunun
dnda tutmayalm.) Fakat o ada yerinde ve
bir kutsallk iareti gibi grnmtr.
Augustinus zamannda ok gl olan gnah
duygusu, Yahudilere, insann kendine verdii
nemle d yenilginin uyumas gibi
152
grnmtr. Yehova kadir-i mutlakt ve
zellikle Yahudilere ilgi gsteriyordu. O halde
Yahudiler neden gelimedi. nk onlar
gnahkrd, puta tapyor, Yahudi olmayanlarla
evleniyor, Musann yasasna uymuyordu.
Tanrnn erekleri Yahudilerde merkezilemiti.
Fakat, doruluk, ilerin en iyisi olduundan ve
Tanrya ballkla salandndan, Yahudiler
nce iffetli olmal ve iffetlerini, Tanrnn babasal
(pederane) sevgisinin iareti olarak kabul
etmelidir.
Hristiyanlar, kiliseyi Seilmi Halkn yerine
koymulard. Bir nokta dnda bunun, gnah
psikolojisinde yapt deime ok kkt.
Kilise Yahudiler gibi eziyet ekmi, itizallerle
bulanmtr, Hristiyanlar strabn basksyle
inanlarndan olmulardr. Yine de, byk
lde gerekleen nemli bir gelime olmu,
Yahudiler cemaat gnah yerine bireysel gnah
koymulard. Aslnda, Yahudi ulusuydu gnah
ileyen ve toptan ceza gren. Fakat, gnah
sonralar daha kiisel olmu ve siyasal zizgisini
(karakterini) yitirmee balamt. Yahudi
ulusunun yerine kilise geince, kilise manevi bir
varlk olarak gnah ileyemedii ve gnahkr
kiinin kilise cemaatine katlmamas olanakl
153
olduuna gre, bu deime daha esasl bir kla
brnmt. Gnah, imdi de sylediimiz gibi,
kiinin kendi kendine nem vermesiyle ilgilidir.
Esasen bu nem, Yahudi ulusunun kendine
ykledii nemdi. Fakat daha sonra bireye geti.
(Kilise gnah ilemedii iin kiliseye ait olamazd
o.) Bylece Hristiyan teolojisi iki blme ayrld.
O blmlerden biri kiliseyle, bryse bireyin
ruhuyla ilgiliydi. Sonralar, bunlarn ilki
zerinde Katolikler, ikincisi zerinde
Protestanlar durmulard. Saint Augustinusta
herhangi bir uyumazlk duygusuna yol
amakszn ikisi de gze arpar. Kurtulmu
olanlar, Tanrnn, kurtulmasn mukadder kld
kiilerdir. Bu ruhun Tanryla dorudan doruya
ilintisi demektir. Fakat kimse, vaftiz edilip kilise
yesi olmadan kurtulmayacaktr. Bu da, kiliseyi
ruhla Tanr arasnda arac yapar.
Dolaysz ilinti iin esas olan gnahtr.
nk o, mfik Tanrnn nasl olup da
insanlarn eziyet ekmesine yol atn ve buna
karn nasl olup da bireysel ruhun, yaradlm
dnyada ok nemli bir nitelik kazandn
aklar. Bylece, reformun dayand teolojinin,
gnah duygusu anormal bir kiiden domas
artc deildir.
154
Armut hikyesi bu denli yeter. imdi,
tiraflarn br konularda neler sylediine
bakalm.
Augustinus, Latinceyi annesinin dizlerinde
nasl kolaylkla rendiini ve okulda kendisine
retilmee allan Graikosadan nefret ettiini
anlatr. nk okulda, kaba tehdit ve cezalarla
iddetli bir biimde zorlanmt. Hayatnn
sonuna dein onun Greke bilgisi yzeyde kald.
Bu kartl ele alp eitimde uysal yntemler
kullanlmasna dair ahlksal bir sonuca varaca
dnlebilirdi. Bununla birlikte syledii u
olmutur:
zgr bir merakn bize byle eyleri dehet
verici mecburiyetten daha ok retme gcne
sahip olduu aktr. Yalnz ey Tanrm, senin
yasalarnn salam olduu zgrl sadece
bu zorunluktu kstlayan. Senin yasalarnn
zgrln Tanrm! Hocann deneinden,
ehidin sahip olduu deneyime dein. nk,
bizim iin baz byk ve genel aclar zevkle
kartrma etkisine sahip olan senin yasalarndr.
Bu zararl sevinten uzak durumda bizi sana
hatrlatan bizi senden ayran aclarla.
retmenin denekleri Augustinusun
Greke renmesine engel olduysa bile onu
155
zararl bir sevince kavuturarak tedavi etti.
Dolaysyle retimin istenilen bir parasyd o.
Gnah, insan ilgilendiren en nemli nen
durumuna getirenler iin bu gr mantksaldr.
Augustinus sadece bir okul ocuu olarak deil,
yalan sylediinde ve ekmek aldnda da
gnah ilediini syler. ocuklarn bile
gslerinin gnah hrs, kskanlk ve baka
dehet verici ktlklerle dolu olabileceini ispat
iin koskoca bir blm ayrr (I. Kitap, VII.
Blm).
Erginlik ana erince ten zevkleri sarar
benliini Augustinusun: Neredeydim. Senin
yuvann zevklerinden ne denli uzaa
dmtm, 16 yalarnda. Yasaklarnla
yasaklanmasna karn, insann ktlyle
yakamza yapan zevkler beni sarp
sarmaladnda ve ben btnyle ona teslim
olduumda... (tiraflar, II. Kitap, II. Blm).
Babas bu ktln nne gemek iin hi
bir aba sarfetmemitir. Fakat Augustinusun
almalarna yardm etmee adamtr kendini.
Augustinusun annesi Sanctus (Saint)
Monicaysa tersine olunu temiz (iffetli) olmaya
zorlamtr. Fakat bouna. Sanctus Monica o
sralar evlilii bile telkin etmi etmemi, yle
156
demitir: Kadn derdiyle benim planlarm altst
olmasn.
On alt yanda Kartha-hadathaya
(Kartacaya) gitmitir Augustinus: Orada
evremi yasa-d sevgililer doldurmutu. Henz
sevmi deildim. Sevmeyi sevmitim yine de. Ve
kkl bir istekle istekli olmadm iin
kendimden nefret ettim. Sevebileceim neni
(eyi) aradm sevgide, severek, sevebileceim
neni (eyi) aradm. Gvenlikten irendim... O
srada sevmek ve sevilmek tatlyd benim iin.
Dahas sevdiim kiiye kavutuumda bu tatllk
artmaktayd. Bylelikle, dostluun kaynan ten
zevklerinin pisliiyle doldurmu oldum. Onun
parlaklm, ten zevklerine dknlnn
dumanyla glgeledim (tiraflar, III. Kitap, I.
Blm). Bu szckler Augustinusun yllar boyu
sadakatle sevdii sevgilisiyle olan ilikisini
anlatmaktadr (ayn yer, IV. Kitap, II. Blm).
Augustinusun o sevgiliden, ok sevdii bir
ocuu olmutur. Hristiyanla dndkten
sonra, ocuuna dinsel eitim vermek iin
dikkatle altn gryoruz.
Nihayet, annesi olunu evlendirme ann
geldiini dnmeye balamt. Augustinusda
ayn dncedeydi. Annesinin tasvip ettii bir
157
kzla nianland. Sevgilisiyle ilikilerini kesmesi
iin zorland. Sevgilim diyor Augustinus,
evlenmeme engel olduu gerekesiyle benden
koparldnda ona bal olan kalbim de
koparld, yaraland, kan dkt. Arikaya dnd
(Augustinus o srada Milanodayd) kendisini
sana adayarak ve ocuumu bana brakarak,
(ayn yer, VI. Kitap, XV. Blm). Bununla
birlikte, kzn genlii dolaysyle evlenmesi iki yl
gecikmiti. Bu arada Augustinus daha az resmi
ve daha az tasvip edilen baka bir sevgili edindi.
Vicdan, gittike kendisini rahatsz etmekteydi ve
yle yakarrd: Tanrm, bana temizlik (afiflik) ve
arballk bala srekli olarak. (Ayn yer,
VIII. Kitap, Vll. Blm). Sonunda, evlenme vakti
gelip atmadan, din tam bir (zafer) kazand ve
Augustinus hayatnn geri kalan blmn
bekrla adad.
Daha eski bir zamana dnelim: 19
yalarndayken o, retorikte yeterlik
kazandndan Cicero kanalyle felsefeye yneldi.
ncil okumaya giriti. Bu kutsal kitab,
Cicerodaki vekardan yoksun buldu. Onun
Manichaeosu olmas ayn zamana rastlar.
Annesi ok zlmt son duruma. Augustinus
daha sonra, meslek olarak retorik hocaln
158
semi ve astrolojiye merak sarmt. Sonralar
astrolojiden, gnahn kanlmaz nedeninin
gkte olduunu rettiinden nefret etti (ayn
yer, IV. Kitap, III. Blm). Latincede izlenebildii
lde felsefe okudu. Aristotelesin on
kategorisini, retmene gerekim kalmadan
anladn syler. O bana ne yarar salad? Ben,
kt tutkularn aalk klesine? Liberal denen
sanatlardaki btn kitaplar tek bama okuyup
anlayabileceimi mi?... Arkam a, yzm
aydnlatlm olanlara dnmtm... yzm
aydnlatlmamt bu nedenle. (tiraflar, IV.
Kitap, XVI. Blm). O srada Augustinus,
Tanrnn byk ve parlak bir cisim, kendisinin
de o cismin bir paras olduuna inanyordu.
Manichaeosularn inanlarnn sadece yanl
olduunu sylemeyip, onlar ayrntl bir biimde
dile getirseydi ne iyi olacakt!
Augustinusun Manichaeosu retileri
hayrlamasndaki (reddetmesindeki) ilk
nedenlerin bilimsel olmas ilgintir. Augustinus
unlar anlatyor: En iyi astronomlarn
yazlarndan, astronomi konusunda
rendiklerimi hatrladm ve onlar lgnlk
nbeti srasnda bu tr konularda bol bol yazan
Manichaeosun syledikleriyle karlatrdm.
159
Fakat ne onun, gne ve ay tutulmalar, geceyle
gndzn eit olduu zamanlar hakkndaki
szleri, ne de din-d felsefeden rendiim bu
tr bilgiler yeterliydi benim iin. Bana inanmam
buyurulmutu. Hesaplarla veya benim kiisel
gzlemlerimle elde edilmi olan usavurmalara
(muhakemelere) karlk deil tam tersi yndeydi
inanmam gereken (ayn yer, V. Kitap, VI.
Blm). Augustinusa gre, bilimsel yanllarn
kendi ilerinde, iman konusundaki yanl
ierimler, tanrsal ilhamla bilinircesine bir otorite
havasyle ortaya konursa imanla ilgili bir yanl
dile getirebilir. Augustinus bu hususu iaret
etmee zellikle dikkat eder. Acaba o, Galileo
dneminde yaasayd ne dnecekti. Dorusu
merak ediyor insan.
Augustinusun kukularn gidermek
amacyle, Faustus adl bilgin bir Manichaeosu
piskopos onunla kar karya gelip
grmtr. Bu olayla ilgili olarak yle diyor:
Onu her eyden nce liberal bilimlerden son
derecede habersiz buldum. Biraz gramer
biliyordu. Fakat sradan bir bilgiydi o. Tulliusun
sylevlerini, Senecann baz yaptlarn,
airlerden baz nenler (eyler) ve kendi
tarikatyle ilgili birka kitap okumutu.
160
Okuduklar Latince ve lojik dzende yazlm ve
gndelik konumada geen trdendi. Bu adan
belli bir belgat kazanmt Faustus. Ona daha
ho ve ekici gelmiti Faustus. nk, bu
belgat saduyusuyle ve doal sempatisiyle
tamamlyordu. (ayn yer, V. Kitap, VI. Blm).
Augustinus, Faustusu astronomik
glklerini zmlemekte yeteneksiz grd.
Manichaeosun kitaplar gk, yldzlar, ay ve
gne hakknda uzun masallarla doluydu.
Onlar, astronomlarn bulularyle
uyumamaktayd. Augustinus, Faustusu bu
konuda sorguya ektii zaman Faustus, aka
cahilliini itiraf etti. Bu nedenle onu daha ok
sevdim. nk, bir insann samimi olmas benim
arzuladm nenlerin (eylerin) bilgisinden daha
ekiciydi. Daha g ve ince btn sorularda da
itenli (samimi) buldum onu. (tiraflar, II. Kitap,
VII. Blm).
Bu duygu alacak ve o ada
beklenmeyecek lde liberaldir. Sanctus
Augustinusun daha sonra itizalcilere kar
tutumuyle de uyumaz.
Bu sralarda Augustinus sadece, bir
retmenin creti, Kartha-hadathadakinden
(Kartacadakinden) daha yksek olduu iin
161
deil, snflarn daha dzenli olduunu iittii
iin Romaya gitmek ister. Kartacada renciler
yle yaramazlk ediyorlard ki, retim olanaksz
duruma geliyordu. Fakat Romada durum daha
dzgnd, renciler, para demekten hileyle
nadiren kayorlard.
Augustinus Romada hala
Manichaeosularla birlikteydi. Fakat artk
onlarn sylediine daha az inanyordu. nsann
her eyden kuku duymas gerektiini ileri sren
Akademeiaclarn hakl olduunu
dnmekteydi (ayn yer, V. Kitap, X. Blm).
Yine de, gnah ileyen biz deiliz, iimizde
bilmediimiz baka yapdaki bir varlktr
biimindeki Manichaeosu gr kabul ediyor
ve ktln bir cevher olduuna inanyordu.
Bu, onun Hristiyanla dnmeden nce de,
Hristiyanla dndkten sonra olduu gibi
gnah dncesiyle uratn ortaya
koymaktadr.
Romada aa yukar bir yl kaldktan
sonra, Augustinus, vali Symmachos ynnden
Milano kentinden bir retorik hocas istenmesi
zerine oraya gnderildi. Milanoda ileri gelen
kiiler arasnda olduu denli, dnyaca da
bilinen Ambrosiusla tant. Onu, nezaketi
162
dolaysyle sevdi ve Katolik retisini,
Manichaeosu retiye ye tutmaya balad.
Fakat bir sre Akademeia kukuculuu onu
engelledi. Filozoflarn, sann kurtarc adn
tanmadklar iin raz geldiklerine hasta
ruhumu teslim etmeyi kabul etmedim. (ayn yer,
V. Kitap, XIV. Blm).
Milanoda Augustinusun yanna annesi de
geldi. Annesi, olunun Hristiyanla dnnde
byk rol oynamtr. Augustinus, koyu Katolik
olan annesinden daima saygyla sz eder. O
srada annesi, olu iin ok nemliydi, nk
Ambrosius, Augustinusla zel olarak
konuamayacak lde meguld.
TRAFLARDA LGN BR BLM

tiraflarda, Augustinusun, Platoncu
felsefeyi Hristiyan retisiyle karlatrd ok
ilgin bir blm yer almaktadr. Augustinus,
orada, Tanrnn kendisine Grekeden Latinceye
evrilmi baz Platoncu kitaplar verdiini syler
ve yle devam eder: Orada balangta yalnz
szn var olduunu, szn Tanr katnda
bulunduunu ve szn Tanr olduunu, ayn
olann balangta Tanryla birlikte
bulunduunu, btn eylerin ve hayatn da
163
Tanr tarafndan yaratldn; hayatn, insanlar
iin k olduunu, n karanla parladn ve
karanln onu anlamadn okudum.
Okuduklarm tpatp bu szlerle dile getirilmi
deildi. Fakat anlam bakmndan aynyd. nsan
ruhunun a tanklk etse de kendisinin k
olmadn; Tanrnn, Tanr sznn dnyadaki
btn insanlar aydnlatan k olduunu da
onlardan rendim. Tanr, dnyadayd, dnyay
o yaratmt. Dnya onu tanmyordu. O kendine
dnd, kendisi onu kapsamad. Kendini
kapsayanlara, dahas kendi adna inananlara,
Tanr kendi olu olma gcn verdi. te
bunlar, Platoncu yaptlarda grmedim ben.
Augustinus, ayn zamanda szn etten
yapldn ve aramzda barndn, tenezzl
edip, lme baediini, armha gerildiini, sa
ad nnde her dizin bklmesi gerektiini de
okumamt Platon felsefesinde.
Daha geni konuursak o, Platoncularda
metafizik logos retisini, Tanrnn olu saylan
sann insan yaps ve biimi almas
(Incarnation) ve insann kurtuluu konusundaki
sonraki retiyi deil metafizik Logos retisini
bulmutu. Orpheusulukta ve br gizem
(mystery) dinlerinde de benzer baz retiler
164
bulunmaktayd. Fakat Sanctus Augustinusun
onlar bilmedii anlalyor. Her halde,
bunlardan hi biri, Hristiyanlktaki gibi nispeten
yeni bir tarihsel olaya bal deildi.
kici (dalist) olan Manichaeosulara kar
olduu gibi Augustinus, ktnn iyiyle ayn
kaynaktan deil, istemin sapklndan
doduuna inanmt.
O, Sanctus (Saint) Paulusun yazlarnda
huzur buluyordu (VII. Kitap, XXI. Blm,
tiraflar).
Tutkulu i savalarndan sonra Augustinus,
Hristiyanla dnd (yl 386); hocal,
sevgilisini, nianlsn brakt ve ksa bir derin
dnceden (teemml dneminden) sonra
Sanctus Ambrosius ynnden vaftiz edildi.
Annesi bu ie ok sevinmiti, fakat ok
yaamad. 388de Augustinus Afrikaya dnd,
hayatnn geri kalan blmn piskoposluk
grevleriyle uraarak Donatusu,
Manichaeosu ve Pelagiusu itizallerle
savaarak orada btnledi.
165
SANCTUS (SAINT) AUGUSTNUSUN
FELSEFES VE TEOLOJS
Sanctus Augustinus zellikle teolojik
konularda ok yazan bir yazard. Onun
tartmal yazlarndan bazs gndelik konularla
ilgiliydi, baarl olduktan (yani grevlerini
yaptktan) sonra ilgin olmaktan kt. Fakat,
zellikle, Pelagiusla ilgili olanlar modern alara
dein etkisini korumutur. Augustinusun
yaptlarn tketici biimde ele almay ileri
srecek deilim. erik bakmndan ve tarihsel
olarak bana nemli grnenleri tartmak
istiyorum. Bunun iin:
1. nce onun salt felsefesini, zellikle
zaman kuramn,
2. Sonra Tanr Kenti adl eserde gelitirilen
tarih felsefesini,
3. nc olarak Pelagiusulara kar
kard kurtulu kuramn ele alacam.
1) SALT FELSEFES
Sanctus Augustinus ou zaman salt
felsefeyle uramaz. Urat zaman da byk
yetenek gsterir. Onun salt speklatif
dnceleri, Kitab- Mukaddesle uyuma
166
zorunluluundan domu uzun filozoflar
zincirinin birinci halkasn biimler. Daha eski
Hristiyan filozoflar konusunda ayn ey
sylenemez. rnein Origenes konusunda.
Onda, Hristiyanlkla Platonculuk yan yanadr ve
birbiri iine girmemitir. Sanctus
Augustinustaysa salt felsefedeki orijinal
dnce, Platonculuun baz bakmlardan
Yaradl (genesis) blmyle uyukun olmad
olgusundan harekete gemitir.
Sanctus Augustinusun en iyi salt felsefi
yapt tiraflarn XI. kitabdr. tiraflarn popler
basklar X. kitapta sona erer. Daha sonraki
blm ilgin bulunmaz. O ilgin deildir. nk
salt felsefedir, biyografi deildir. XI. kitap u
sorunla ilgilidir: Augustinus, betiin XI.
blmn, evrenin douuna ayrr. Buradaki
dnceler, ncilin yaradl blmndekinin
ayndr. Augustinus, Manichaeosulara kar
ileri srd gibi, evrenin mmkn olan en ksa
zamanda ortaya ktn syler. O, hayali bir
itirazc tasavvur etmitir bu konuda.
Ortaya konulacak ilk nokta (eer
Augustinusun cevabn iyi anladysak) Ahd-i
Atikte retilen biimiyle hiten yaradln Grek
felsefesi iin btnyle yabanc olduunu ortaya
167
koymaktr. Platon yaradltan sz ettiinde,
Tanrnn biim verdii ilkel bir madde tasavvur
eder. Ayn nen (ey) Aristoteles iin de dorudur.
Onlarn Tanrs bir yaradc olmaktan ok bir
yapc, bir mimardr. Tzn (cevherin) ebedi, ezeli
ve yaradlmam olduu dnlr. Tanrnn
istemine bal olan sadece biimdir. Bu gre
kar olarak Sanctus Augustinus, her snni
Hristiyann, dnyann maddeden deil, hiten
yaratldn kabul etmesi gerektiini
dncesini savunur. Tanr sadece dzenleme
ve sralamay deil, ayn zamanda tz de
yaratmtr.
Hiten yaratmann imknsz olduu
yolundaki Grek dncesi arada srada
Hristiyanlk zamanlarnda da ortaya kmam
ve tm tanrcla (panteizme) yol amam
deildir. Tmtanrclk Tanrnn ve dnyann
birbirinden farkl olmadn, her nenin Tanrnn
bir paras olduunu syler. Bu gr Spinoza
ynnden btnyle gelitirilmi, btn
mistikleri kendine ekmitir. Bylece, Hristiyan
alar boyunca mistiklerin snni kalmas
glemitir. nk onlar, dnyann Tanr
dnda olduunu kabule yanamamtr.
Bununla birlikte Sanctus Augustinusun bu
168
konuda bir gl yoktur. Yaradl aktr ve
onun iin yeterlidir. Augustinusun bu konudaki
gr zaman kuramnn esasn biimler.
Dnya neden daha abuk yaradlmamt?
nk daha abuk diye bir ey yoktu da ondan.
Zaman, dnya yaradldnda yaradlmtr.
Tanr, zamansz olmas anlamnda ezelidir. Tanr
iin nce ve sonra kavramlar yoktu. Onda var
da sadece ezelidir. Tanrnn ezeli oluu zaman
balantlar dndadr. Btn zamanlar ayn
anda onun iin vardr. O, kendisinin zaman
yaratndan nce gelmez. Byle bir nen (ey)
olsayd, Tanr zaman iinde olacakt. Hlbuki o,
zaman rmann dndadr ezeli ve ebedi olarak.
Bu Sanctus Augustinusu hayranlk verici, bir
zamann grelii (izafilii) kuramna gtrr.
ZAMAN NEDR?
O halde zaman nedir? diye sorar
Augustinus. Eer bana kimse bu konuda bir
soru sormazsa zamann ne olduunu bilirim.
Fakat sorarlarsa sorana izah edemem. Deiik
glkler artr Augustinusu. Ona gre var
olan gemi ve gelecek deil, haldir. Hal, sadece
bir andr. Zaman sadece geerken llebilir.
Buna ramen gerekten gemi ve gelecek
169
zaman vardr. Burada elimeye girildiini
grmekteyiz. Augustinusun bu elimelerden
kanmak iin bulabildii tek yol, gemiin ve
gelecein sadece hal gibi dnlmesini
sylemek olmutur. Gemi, hafzayla zde
tutulmaktadr, gelecekse bekleyile. Bellek
(hafza) ve bekleyi halen var olan olgulardr.
Augustinusa gre zaman vardr. Gemiin
hali, hal, gelecein hali. Gemiin imdisi hafza,
imdinin imdisi grdklerimiz, gelecein imdisi
bekleyitir. (tiraflar, XX. Blm). Gemi, imdi
ve gelecek gibi zamandan sz etmek
kaamakl bir konuma tarzdr.
Augustinus, btn glkleri bu kuramla
gerekten zmlememi olduunu bilmektedir.
Ruhum, bu ok kark bilmeceyi zmek
isteiyle yanyor. der ve Tanry, soruna kar
duyduu ilginin bo bir meraktan gelmedii
konusunda temin ederek, kendisini aydnlatmas
iin yalvarr. Tanrm, zamann ne olduunda
hl bilgim bulunmadn itiraf ederim. Fakat,
onun ileri srd zmn z, zamann znel
(sbjektif) olmasyle ilgilidir. Zaman, bekleyen,
dnen ve hatrlayan insan ergisindedir
(zihnindedir) (ayn yer, Blm XXVIII). Bundan,
yaradlm bir varlk olmadan zamann
170
bulunmayaca sonucu kar (ayn yer, Blm
XXX). Yaradltan nceki zamandan sz etmek
anlamszdr.
Kendi adma, zaman zihinsel bir nen (ey)
yapt srece bu kuralla uyumuyorum. Fakat
onun yetenekli bir kuram ve ciddiyetle ele
alnmaya deer olduu aktr. Daha ileri gidip
ona, Grek felsefesindeki zaman anlaynn
gelitirilmesidir denebilir. O, filozoflar arasnda
geni lde kabul edilen Kantn znel
kuramna bakldnda daha iyi ve ak bir
anlatma sahiptir.
Zaman kuramnn, sadece dncelerimizin
bir grn olduu yolundaki kuram,
grdmz gibi, Protagoras ve Sokratesten
beri antik alarda gittike artan znellik
biimlerinin en arlarndan biridir. O znelliin
duygularla ilgili yan, gnah dncesinin sabit
fikir durumuna gelmesidir. Grn zekyla
ilgili yanndan sonra gelir bu. Augustinus her iki
tr znellii de ortaya koyar. znellik ona,
sadece Kantn zaman dncesini deil,
Descartesin cogitosunu da inceleme olana
vermitir. Soliloquiasnda (Babaa Konumalar)
unu syler: Bilmek isteyen, kendinin kim
olduunu biliyor musun? Ben bilmiyorum.
171
Nereden geliyorsun? Ben bilmiyorum. Kendini
tek mi buluyorsun, ok mu? Bilmem. Hareket
ettiini duyuyor musun? Bilmem. Dndn
biliyor musun? Biliyorum. Bu, yalnz
Descartesin cogitosunu deil onun Gassendiye
vermi olduu ambulo ergo sumu da kapsar.
Bylece, bir filozof olarak Augustinus, yksek bir
mevki hak etmi demektir.
II) TANRI KENT

410 ylnda Roma, Gotlar ynnden yama
edildiinde paganlar doal d olmayan biimde,
felaketi, eski tanrlarn braklm olmasna
yklediler (hamlettiler.) Onlar, Jupitere ibadet
edildike Romann gl kalacan
sylemekteydi. mdi imparator, Jpiterden yz
evirmiti. Jpiter de Romallar korumuyordu.
Bu pagan kantna cevap verilmesi istendi. Tanr
Kenti, 412-427 yllar arasnda bu amala yazld.
Fakat yazldka konu geniledi, gemiin, halin
ve gelecein bir Hristiyanlk asndan dile
getirilmi tarihi kt ortaya. Kitap ortaalar
boyunca, zellikle kilisenin din-d prenslerle
mcadelesinde byk etki yapmtr.
Baka byk kitaplar gibi Tanr Kenti
okuyucunun gznde okunduka daha iyi bir
172
nitelik kazanmaktadr. O, bugn herhangi bir
kiinin kabul edemeyecei nenleri (eyleri)
kapsamaktadr. Ana tez, o zamanla ilgili baz,
normal-d klarla glgelenmitir. Fakat, bu
dnyann kentiyle Tanr Kenti arasndaki
kartlk konusundaki geni gr pek ok
insana ilham kayna olmutur. Bugn bile o
grler teolojik terimlerden syrlarak yeniden
ortaya konabilir.
Ayrntlar bir yana brakp ana dnce
evresine dikkatlerimizi toplarsak, yersiz lde
kitaptan yana km oluruz. te yandan,
ayrntlar zerinde durmak iyi ve nemli
yanlarn bir yana braklmasna yol aacaktr.
yisi mi, her iki yanltan da syrlmak iin, nce
ayrntlarn bir zetini yapalm, sonra, tarihsel
geliimde grld gibi genel dnceye
geelim:
AYRINTILARIN ZET
Kitap, Romann yana edilmesi
konusundaki dncelerle balar, ve Hristiyan
ncesi dnemlerde de kt nenlerin (eylerin)
olup bittiini gstermee alr. Felaketi
Hristiyanla ykleyen paganlar arasnda,
Augustinusa gre yama srasnda, Gotlarn,
173
Hristiyan olduklar iin sayg gsterdikleri
kiliseye snan ok insan bulunmaktadr.
Troiann (Truvann) yamas srasndaysa
tersine, Juno tapna kimseye snak olmam,
tanrlar, kenti yaklp yklmaktan
kurtaramamlardr. Romallar, fethedilen
kentlerde hi bir tapna ayakta
brakmamlardr. Bu bakmdan Romann
yamas, ok yamadan daha yumuak
olmutur. Bu, Hristiyanln sonucudur.
Yamada zarara urayan Hristiyanlarn,
deiik nedenlerle, yaknmaya haklar yoktu.
Baz kt Gotlar, onlar hesabna beslenmi
olabilirdi. Fakat ahrette bunun acsn ekecekti.
Eer her gnahn cezas yeryznde verilseydi
hesap gnne ihtiya kalmazd. Hristiyanlarn
dayand, eer onlar erdemliyse, kendilerini
yceltecekti. Azizler iin, geici eylerin yitimi
herhangi bir deer yitimine yol amazd. Onlarn
bedeni gmlmeden kalsa bile nemli deildi. Et
yiyen vah yaratklar, bedenin yeniden
dirilmesini engelleyemezdi.
SOFU BAKRELER
Daha sonra, yama srasnda tecavze
urayan sofu bakirelere gelir sra. Bu
174
bayanlarn, kendi isteklerine karn (ramen)
bakireliklerini yitirdii dncesinde olanlar
vard. Bu gre Augustinus enikonu kar
kar: Bakasnn cinsel arzusu seni
lekeleyemez. Lekeler diyenlere yazklar olsun!
Lekesizlik (iffet), erginin (zihnin) bir erdemidir.
Irza tasallutla kaybolmaz, gnah ileme
arzusuyle ortadan kalkar. Eer o gnah
gerekten ilenmise bile. Kurbanlarn kendi
rzna tasallut edilenler, cinsel duygulardan
kanmalaryle (imsaklaryle) vndkleri iin
Tanr onlara rzna geilmeleri iin izin vermitir
der gibidir Augustinus. ntihar etmek, rzna
geilmekten ktdr. Kendini ldrmemesi
gereken Lucretia konusu tartlrken bunun
zerinde durulur uzun uzun. ems (Gne,
Sampson, Samson) rnei dnda, intihar daima
gnahtr.
Irzna geilen erdemli kadnlarn
balanmas, sululuktan kurtulmas iin tek
yol vardr: Onlar bu iten zevk almamaldr. Zevk
alrsa suludur.
Sonra putperest tanrlarnn ktl
incelenir. Szgelimi: Kirliliin, adiliin, sefihliin
timsali olan oyunlarnz Romada insanlarn
bozulmasyle deil bizzat sizin buyruklarnzla
175
sahneye konmutur. (Tanr Kenti, I, 31). Scipio
gibi erdemli bir kiiye tapnmak, ahlaksz
tanrlara tapnmaktan daha iyidir. Romann
yamas Tanrnn kutsal kentinde snacak
yerleri olan Hristiyanlar zmemelidir.
Bu dnyada, dnya ve cennet kentleri
birbirine karmtr. Fakat ahrette, rahmete
kavuacak olanla, lanete urayacak olan
ayrlacaktr. Bu dnyada dpedz dmanmz
olan birinin sekin kiiler arasna girip
girmeyecei ne malum.
in en g yan Hristiyanlarn geni lde
(rnein, lmszlk ve dnyann Tanr
tarafndan yaradlmas konusunda) zerinde
anlatklar filozoflarn reddi olacaktr (ayn yer,
I, 35).
Filozoflar, putperest tanrlara tapnmay
brakmamtr. Onlarn ahlaksal ilkeleri zayftr.
nk putperest tanrlar zayftr. Tanrlarn salt
efsane olduklarn ileri srmyor Sanctus
Augustinus. Onlarn var fakat eytan olduklarn
dnyor. Onlar kendileri hakknda kt
hikyeler sylenmesinden holanrlar. nk,
insanlar kltmek isterler. Jupiterin ileri,
paganlarn ou arasnda, Platonun veya
Catonun retilerinden veya Catonun
176
kanlarndan daha ok geerlidir. airlerin, iyi
ynetilen bir kentte barnmasna raz gelmeyen
Platon, birtakm oyunlarla onur kazanmak
isteyen u tanrlardan kendi deerinin daha
yksek olduunu gstermitir. (ayn yer, II, 14).
(Merkezi Apeninlerde yaayan bir indo-
cermen oyma Sabinus adn tamaktayd.)
Sabinia kadnlarnn rzna tasallut
edilmesinden bu yana Roma daima
lanetlenmitir. Roma emperyalizminin
gnahkrl uzun uzun anlatlr tiraflarda.
Devlet Hristiyan olmadan nce Romallarn
eziyet ekmedii doru deildir. Gotlardan
olduu denli Gautelerden ve i savalardan da
ekmiti Roma. Dahas, Gotlardan ektiinden
fazlasn ekmiti.
Astroloji sadece kt deil yanltr da. Bu,
ayn burta doan ikizlerin farkl servetlerinden
anlalabilir (Bu kant, Akademeiac
Karneadesten tretildii iin orijinal deildir.
Bkz. Cymont, Roma Paganclnda Dou Dinleri,
s. 166). Kader konusunda astrolojiyle badaan
Stoac anlay yanltr. nk melekler ve
insanlar, zgr isteme sahiptir. Tanrnn bizim
gnahlarmz nceden bildii dorudur. Fakat
biz, onun nbilgisi dolaysyle gnah iliyor
177
deiliz. Erdemin, bu dnyada bile mutsuzluk
getirdii yanltr. Hristiyan imparatorlar,
erdemlilerse, talili olmamlarsa bile mutlu
olmulardr. Constantinus ve Theodosius
taliliydi. Yahudi krall da, Yahudiler dinin
doruluuna bal kaldka yaamtr.
Augustinus, btn br filozoflarn
stnde tuttuu Platondan sempatiyle sz eder.
Btn filozoflar Platona yer vermek zorundadr.
Thales ekilsin gitsin suyuyla. Anaximenes
havasyle, Sundurmaclar (Stoaclar) ateleriyle,
Epikuros atomlaryle... (Tanr Kenti, VIII, 5).
Btn onlar maddeciydi, Platon deildi. Platon,
Tanrnn cisman bir nen olmadn, her
nesnenin varln Tanrdan, deimez bir
varlktan aldn grd. O, ayn zamanda
algnn, doruluun kayna olmadn
sylemekte haklyd. Mant ve ahlak en iyi olan
Hristiyanla en yakn olan dnrler
Platonculardr. Daha sonra yaayan Plotinusun
Platonu en iyi anlayan insan olduu sylenir.
Aristoteles, Platondan aa fakat geri
kalanlarn stndeydi. Bununla birlikte her ikisi
de btn tanrlarn iyi ve tapnlmaya deer
olduklarn sylemilerdi.
Btn tutkular ktleyen Stoaclara kar
178
olduu gibi, Sanctus Augustinus Hristiyanlarn
tutkularnn erdem nedenleri olduunu
dnr. Kzgnlk ya da acma, kendi balarna
knanacak duygular deildir. Onlarn nedenlerini
aratrmalyz.
Platoncular Tanr hakknda sylediklerinde
hakl, tanrlar hakknda sylediklerinde ayn
zamanda, say, cisimlemi Tanr saymamakta
hakszdr.
Meleklerle eytanlar hakknda yeni-
Platoncularla balantl olarak uzun bir tartma
gze arpar. Melekler iyi ya da kt olabilir.
Fakat eytan daima ktdr. Melekler iin geici
nenlerin bilgisi (onlar bu bilgiye sahipseler bile)
aalktr. Sanctus Augustinus Platonla birlikte
duyulur dnyann ezeli ve ebedi dnyadan daha
aalk olduunu kabul eder.
XI. Kitap, Tanr Kentinin yapsn
anlatmakla balar. Tanr Kenti, sadece sa
araclyle elde edilir. Aklla kefedilebilen
nenler vardr (filozoflar byle yapar). Fakat, daha
ileri dinsel bilgi iin kutsal kitaba dayanmak
zorundayz. Zaman ve uzayan dnyadan nce
ortaya konduunu anlamaya almamalyz.
Yaradltan nce zaman yoktu. Dnyann
olmad yerde uzay da yoktur.
179
Kutsal olan her nen ezelidir. Fakat ezeli
olan nen kutsal deildir (cehennem ve eytan
gibi). Tanr, eytanlarn gnahlarn ve onlarn
evrenin bir btn olarak gelimesindeki rollerini
(retorikteki kar teze benzemektedir bu)
nceden bilmekteydi.
Origenes, ruhlarn bedene bir ceza olarak
konduunu dnmekle yanlmtr. Eer byle
olsayd kt ruhlarn bedeni de kt olacakt.
Fakat, eytanlarn en kts bile bizimkilerden
daha iyi olan ho bedenlere sahiptir.
Dnyann alt gnde yaradlmasnn nedeni,
altnn mkemmel say (yani arpanlarnn
toplamna eit) olmasdr.
yi ve kt melekler vardr. Fakat kt
melekler bile Tanrya kart olan bir tze sahip
deildir. Tanrnn dmanlar bylece yap
bakmndan deil, istem bakmndan ona
kardr. Zararl istemin etkileyen nedeni yok,
kusurlu nedeni vardr. nk, o bir etki deil,
bir kusurdur.
Dnya henz 60.000 yana girmemitir.
Tarih, baz filozoflarn var sayd gibi dnel
(cyclic) deildir. sa, bizim gnahlarmz
yznden bir kez ld. (Romallar, VI).
Eer ilk babalarmz gnah ilememi
180
olsalard lmeyeceklerdi. Gnah ilediklerinden,
kendilerinden sonra gelenler lmektedir. Elmay
yemek (demin elmay yemesi) sadece doal
lme deil, ebedi lme, yani lanete de yol at.
Porphyrios, gkte azizlerin bir bedene sahip
olmadklarn sylemekte hakszdr. Onlar,
demin dnyaya srlmeden nce sahip olduu
bedenden daha iyisine sahip olacaklar. Onlarn
bedenleri ruhani olacak, fakat ruh olmayacak ve
arla sahip bulunmayacaktr. Erkekler erkek
vcuduna, kadnlarsa kadn vcuduna sahip
olacak, ocukken lenler yine yetikin bir
vcutla dirilecektir.
demin gnahlar btn insanl ebed
lme yani lanete srkleyecek, fakat Tanrnn
ltfu pek ok kiiyi o lmden kurtaracaktr.
Gnah ruhtan gelmitir, etten deil. Platoncular
Manichaeosular, gnah etin yapsna
yklemekle hata etmilerdir. Platoncularn
hatas Manichaeosular lsnde deildi.
demin gnah dolaysyle btn insanln
cezalandrlmas yerindedir. nk, gnahn
sonucu olarak, bedeninde ruhani olabilecek
insan, ergisinde (zihninde) cismani olmutur.
(Tanr Kenti, XIV. 15).
181
CNSEL ZEVK
Cinsel zevkin uzun ve inceden inceye
tartmasna gtrr bu. Biz, ksmen demin
gnah dolaysyle o cezaya layk
grlmzdr. Bu tartma ilecilik
psikolojisini ortaya koyduu iin ok nemlidir.
Dolaysyle onu ele almalyz. Augustinus
konuyu terbiye d bulsa da. Yaptta, sorun
yle gelitirilmektedir:
Evlilikte cinsel iliki gnah saylmaz. Bir
ocuk yapma ereine (gayesine) dayanyorsa.
Yine de evlilikte erdemli bir kii, cinsel iliki
olmadan da istek duyabilir. Evlilikte bile babaa
kalma isteinin ortaya koyduu gibi, insanolu
cinsel ilikiden utanmaktadr. nk insan
yapsnn yasaya uygun olan bu davran, bizim
dedelerimizden beri var olan cezadan korkma
duygumuzla birlikte gelmitir. Kpeksiler
(kynikoslar), kiinin utan duygusuna sahip
olmadan yaamas gerektiini, dnmlerdi.
Diogenes, kpek gibi olmay istediinden, yle hi
bir duyguya sahip olmamalyd. Fakat o bile bir
yerde bu ar utanmazl bir yana brakt.
Cinsel duygu hakknda utan verici olan, onun
istemeden bamszldr. dem ve Havva,
cennetten kovulmadan nce ehvet duygusuna
182
sahip olmadan da cinsel iliki kurabilirdi.
Gerekteyse byle bir i yapmadlar.
Zanaatkrlar ilerini yaparlarken, ellerini ehvet
arzusu duymadan hareket ettirir. Ayn ekilde
dem, elma aacndan kanabilseydi, cinsel ii
imdi gerekli olan heyecana ihtiya kalmadan
yapabilirdi. Bylece cinsel organlar, vcudun
br organlar gibi isteme boyun emi olurdu.
Cinsel ilikide ehvet duygusu gerekimi, demin
gnahnn cezasdr. Bu yzden cinsiyet
duygusu zevkten syrlmaldr, Tanr Kentini
ngilizceye eviren, baz fizyolojik ayrntlar
darda brakmtr, fakat edep d olmayan
kapal anlatmlar aktarmtr. Doallkla ok
yerinde olmutur bu. Biz Saint Augustinusun
seks kuramn bylece anlatm olduk.
ileciyi cinsiyetten holandrmayan,
cinsiyetin istemden bamszldr. Erdemin,
beden zerinde eksiksiz bir istem denetimini
gerektirdii, fakat byle bir denetimin cinsel ii
olanak snrna almak iin yeterli olmad
savunulur. Bylece, cinsel i, eksiksiz erdemli
yaantyla tutarsz grnr.
demin cennetten kovuluundan beri
dnya iki kente blnmt. O kentlerden biri,
Tanryla birlikte ebedi saltanat srecek, br
183
eytanla ebedi eziyet iinde yaayacaktr. Kabil,
eytann, Habil Tanrnn kentindendir. Habil,
Tanrnn ltfuyla yeryznde bir hac ve cennet
sakinlerinden biri olmutu. Patrikler, Tanr
Kentindendi. Methuselahn lmnn
tartlmas Sanctus Augustinusu,
Septuagintay ncilin Latince evirisiyle
(Vulgatus) karlatrlmas gibi skc bir soruna
gtrmt. Septuagintadaki biimiyle veriler,
Methuselahn tufan- Nuhtan 14 yl sonraya
kadar yaad sonucuna gtrmektedir.
Methuselah Nuhun gemisinde olmadndan, bu
olanakszd. Latince eviri, branca yazmay
izleyerek, onun tufan ylnda ld sonucuna
vardran kantlara sahiptir.
Bu noktada Sanctus Augustinus, Sanctus
Jeromiusun ve branca yazmann doru
olduunu syler. Bazs, Yahudilerin branca
yazmay, Hristiyanlara kar tadklar kt
niyet dolaysyle zellikle bozmu olduklarn
belirtir. Bu varsaym reddedilmitir. te yandan
Septuaginta, vahiy yoluyle yazlm olmaldr.
Dolaysyle, varlacak tek sonu, Ptolemaeos onu
kopya ettii srada kopya edenlerin yanllklar
yapt olacaktr. Augustinus, Eski Ant
evirilerinden sz ederken kilise, bakas
184
yokmu gibi Septuagintay ald. Onu btnyle
kullanan pek ok Grek Hristiyan da baka
nshann olup olmadn bilmemektedir, diyor.
Bilgin, rahip, byk dilci Jeromius ayn
paralar (scriptures) brancadan Latinceye
evirdii halde, bizim elimizdeki Latince eviriler
Septuagintadan yaplmtr. Fakat Yahudiler
Jeromiusun bilgince almasnn doru
olduunu ileri srmelerine ve Septuagintann
ok kez yanldn kabul etmelerine karn
Hristiyan kiliseleri, tek kiinin, zellikle Yksek
Rahip ynnden bu eviri ii iin seilmi o denli
insana ye tutulmamas gerektii dncesini
savunmutu. Augustinus, yetmi bamsz
evirinin, keramet gsterircesine uyutuunu
kabul eder ve olay Septuagintann vahiy
yoluyle inmi olduunun belgesi sayar. Bununla
birlikte branca nsha da vahiy yoluyle
gelmitir.
Bu varg, Jeromiusun evirisinin yetkisi
sorununu askda brakr. Belki Augustinus,
daha ok, Jeromiusun yann tutacakt. Eer
Jeromiusla, Sanctus Petrusun eyyamc
eilimleri dolaysyle uzlamazla dmemi
olsayd (Galatiallar, II, 11-14).
Kutsal ve kutsal d tarihi badatrr
185
Augustinus. Aeuasn, Abdon sraile egemen
olduu srada talyaya geldiini, son strabn
Antichrist (Kyametten nce dnyaya ktlk
saacak, fakat sann yeniden geliiyle ortadan
kalkacak varlk) dneminde ekileceini; fakat
tarihinin belli olmadn reniyoruz (Abdon
hakknda, onun 40 olu, 30 yeeni olduunu ve
bu 70 kiinin merkeplerle dolatn biliyoruz
sadece. Yarglar, XII, 14). Yarglarn ekindii
eziyet hakknda hayranlk uyandran bir
paradan sonra Sanctus Augustinus tm
nenlerin kukulu olduunu syleyen yeni
Akademeiaclarla tartmaya giriti. sann
kilisesi, bu kukulardan delilik diye nefret eder.
nk o, kavrad nenlerin ok kesin bilgisine
sahiptir. Kutsal yazlarn doruluuna
inanmalyz.
Augustinus doru dinden ayr hi bir doru
erdem bulunmadn aklamaya giriir daha
sonra. Pagan erdemi edepsiz ve kt eytanlarn
etkisiyle aalamtr. Hristiyan iin bir erdem
olan pagan iin erdem ddr. Ruhun erdem
sayd ve sayar grnd ve o yolla gelen
duygulanmlarda egemen olan nenler eer
Tanryla ilintili deilse gerekte erdem olmaktan
ok erdemsizliktir. Bu toplumdan (kiliseden)
186
olmayanlar ebediyen sefil kalacaktr.
Yeryzndeki uyumazlklarmzda, ya
strap galip gelir bylece lm ona son verir, ya
da beden galip gelir strab kovar. Fakat te
yandan, strap ebedi olarak yargsn
srdrecek ve beden ebedi olarak eziyet
ekecektir. Her ikisi de verilen cezann srp
gitmesine katlanacaklardr. (Blm 28).
ki defa dirilmek sz konusudur. Onlardan
biri ruhun lmde dirilmesi, br de hesap
gn bedenin dirilmesidir. nsanlarn varaca
mutluluk dnemi (eytann balanaca sann
egemen olaca 1000 yllk dnem) konusundaki
birtakm glklerin ve daha sonra ortaya
kacak olan Yecucla Mecucun yapaca ilerin
tartlmasndan sonra kinci Selniklilerdeki bir
metne geer Augustinus. (II, 11-12). Tanr
yalana inananlara gl bir sel gnderecek.
Doruya inanmayana, yalandan zevk bulana
rahmet yaacak bylece. Bazs, kadir-i
mutlakn, nce kendilerini aldatacan, sonra
aldandklar iin cezalandrmasnn hakszlk
olduunu dnr. Fakat, Augustinusa gre bu
tamamen yerindedir. Onlar mahkm
edildiinden aldatlm olur, aldatldndan,
mahkm edilmi olur. Fakat onlarn aldanmas
187
Tanrnn hikmetidir: Yerinde olan hikmeti,
hikmetli olan yerindelii. Dnya yaradldndan
beri srekli olarak hkmeden odur. Sanctus
Augustinus, Tanrnn insanl sekinler ve
knanmlar (lanetlenmiler) diye ikiye ayrd
inancndadr. Bu ayrm insanlarn ortamlar ve
eksikleri (meziyetleri ya da kusurlar) dolaysyle
deil, geliigzel yaplr. nsanlarn tm laneti
hak eder. Dolaysyle knanmlarn yaknmaya
hakk yoktur. Yukarki paradan, insanlarn bir
blmnn knanm olduklar iin kt olduu
ve kt olduu iin knanm olmad
anlalyor.
Bedenlerin dirilmesinden sonra, lanetlenmi
olanlarn bedenleri tkenmeden, srekli olarak
yanacaktr. Bunda alacak bir ey yoktur.
Semenderde ve Etna yanardanda ayn ey
grlmektedir. eytanlar, bedene sahip
deilseler bile atete, bedenleri varm gibi
yanabilirler. Cehennem azab temizleyici deildir
ve azizlerin efaatiyle de hafiflemez. Origenes,
cehennemin ebed olmadn dnmekle
yanlmtr. tizalciler ve gnahkr Katolikler
lanetlenecektir.
Kitap, azizlerin cennette Tanry nasl
greceinin ve Tanr Kentinin ebed
188
mutluluunun anlatlmasyle sona erer.
TANRI KENTNN NEML YANI

Yukarki zetten, eserin nemi
anlalmayabilir. Kitabn etkili yan, kiliseyle
devletin ayrlmas ve devletin, btn dinsel
konularda kiliseye ba eerek sadece Tanrsal
kentin bir paras olmas gerektii konusundaki
grt. O zamandan beri kilise retisinde ayn
ey yaplmtr. Papalk gcnn gelitii
ortaalar boyunca ve papalarla imparatorlar
arasndaki kavgalar srasnda bat kilisesinin
politikasn kurumsal adan hakl karan
Sanctus Augustinus olmutur. Yahudilerin
mitolojik dneminde ve Babil tutsaklndan
dndkten sonraki tarihsel dnemde Yahudi
devleti teokratik bir grnm almt. Hristiyan
devleti onu bu noktada taklit edecekti.
mparatorlarn ve batl monarklarn susuzluu
kiliseye byk lde Tanr Kenti hayalini
gerekletirme olana kazandrd. mparatorun
gsz olduu douda, bu gelime asla
grlmemitir ve kilise, devlete batda
olduundan daha ok bal kalmtr.
Sanctus Augustinusun kurtulu
konusundaki retisini canlandran
189
Reformasyon onun kurumsal retisini bir yana
brakp Erastusu oldu (Erastusuluk, kilisenin
devlete bal olacan ileri sren retinin
addr. Erastus, XVI. yzylda yaam svireli
Alman bir doktor ve jeologtur). Bu daha ok
Katoliklikle savan pratik zorunluuyle domu
bir durumdu. Protestan Erastusuluu bu ie
yarm istekliydi ve Protestanlarn ou hala
Sanctus Augustinusun etkisindeydi. Ana-
baptikler (ocuklarn vaftiz edilmesini kabul
etmeyenler) Beinci Monari taraftarlar ve
Quakerler (sadelie nem verip askerlie kar
kanlar), Augustinus retisinin bir blmn
benimsemi, fakat kiliseye arlk vermiti.
Sanctus Augustinus kadere ve kurtulu
iin vaftizin gerektiine inanyordu. Bu iki reti
birbiriyle uyumaz, ar Protestanlar ikincisini
brakmtr. Fakat onlarn eschatologysi (lm,
lmszlk, hesap gn gibi niha kavramlarla
uraan bilgi dal, eshatos, en son demektir.)
Augustinusu kald.
Tanr Kenti, temelde orijinal olan pek az ey
kapsar. Eschatology kk asndan Yahudiydi ve
vahiy kitab araclyle Hristiyanla gemiti.
Kader ve seim retisi Sanctus Paulusundu.
Augustinus, ona Mektuplarda olduundan daha
190
tam ve mantksal bir geliim kazandrd. Kutsal
ve kutsal d arasndaki ayrm Eski Antta
aka ortaya konmutur. Sanctus
Augustinusun yapt, bu eleri bir araya
getirmek ve zamann tarihine balamakt.
Bylece, Bat Roma imparatorluunun d
ve daha sonraki karklk dnemi Hristiyanlara,
onlarn inanlarna ciddi bir bozukluk gelmeden
benimsetilebilecekti.
Tarihin Yahudi kalbndaki rnei, gemi
ve gelecek btn alarda zulm grm ve
talisiz kiilere kar gl bir ardr. Saint
Augustinus bu rnei Hristiyanla, Marks,
sosyalizme uygulad: Marksn psikolojisini
anlayabilmek iin u szl kullanmaldr:
Yehova: Diyalektik maddecilik

Mesih: Marks
Sekin: Proletarya
Kilise: Komnist Partisi
htill: sann Dnyaya Yeniden Gelii
Cehennem: Kapitalistlerin cezalandrlmas
Refah ve Mutluluk a: Komnist lkeleri
topluluu
Soldaki terimler, sadakilerin duygusal,
191
ieriini verir ve bu duygusal ierik Hristiyan ya
da Yahudi terbiyesiyle yetimi olanlara yabanc
deildir. Marksn eschatolojisini gvenilir yapan
odur. Ayn szlk, Naziler iin de
dzenlenebilirdi. Fakat Nazilerin grleri daha
ok Eski Anta dayanr ve Markslardan daha az
Hristiyandr. Onlarn Mesihi sadan ok
Makkabaeoslara benzer.
III) PELAGIUSULARLA SAVA

Sanctus Augustinus teolojisinin en yetkili
yan Pelagiusu itizalle savaa ayrlmtr.
Pelagius, asl ad Morgan olan bir Welshti
(Morgan denizci demektir, Pelagius de
Grekede ayn anlama gelir). O, kltrl ve
yumuak bir din adamyd. adalarnn
oundan daha az fanatikti. zgr isteme
inanmt. Orijinal gnah retisini tartmal
buluyordu, insann kendi abasyle erdemli
biimde davrandn dnmekteydi. Onlar
doru olarak hareket eder ve snn olurlarsa
erdemlerinin dl olarak cennete giderlerdi.
Bu grler imdi harc- alem gibi grnse
bile, o srada byk bir heyecan yaratmt ve
byk lde Sanctus Augustinusun
abalaryle itizalci sayld. Yine de onlar o ada
192
hatr saylr baar kazanmtr. Augustinus
Kuds patriini, pek ok dou Roma teologuna
grlerini kabul ettiren bu kurnaz itizalciye
kar bir yazyla uyard. Pelagiusun
lanetlenmesinden sonra bile yar Pelagiusu ad
verilen bazlar Pelagiusun retilerinin daha
hafif biimlerini savunmaktayd. Azizin daha alt
retisinin zellikle Fransada btnyle baar
kazanmasndan ok nceydi bu. Fransada
Orange konseyiyle yar Pelagiusu itizal nihai
olarak lanetlenmitir (529).
Sanctus Augustinus, demin cennetten
kovulmadan nce zgr isteme sahip olduunu
ve gnahtan kanabildiini retmiti. Fakat, o
ve Havva elmay yiyince her ikisi de fesada
bulanm ve hi birinin kendi isteiyle gnahtan
kanamayaca ocuklar yetitirmek zere
yeryzne inmiti. Sadece Tanrnn ltfu
onlarn erdemli olmasna yol aabilirdi. Hepimiz
demin gnahn miras aldmzdan ebedi
laneti hak etmekteyiz. Vaftiz olmadan lenler,
ocuk olsalar bile cehenneme gidecek ve bitimsiz
azap ekecektir. Bundan ikyet etmeye
hakkmz yoktur. nk hepimiz ktyz
(tiraflarda, Ambrosius, daha beikteyken iledii
sulardan sz eder).
193
Fakat Tanrnn zgr ltfuyla vaftiz olanlar
da dahil baz kiiler iyi olduklar iin cennete
gitmee hak kazanr. Bunlar seilmi kiilerdir.
Onlar, iyi olduklar iin gitmezler cennete.
Sadece sekinlere bahedilen Tanrnn ltfu
olmadan hepimiz aresiziz. Ancak onun ltfuyla
cennete gidilir. Niye bazlarnn kurtarld ve
geri kalann lanetlendii anlalmaz. Bu,
Tanrnn nedeni belli olmayan seiminden doan
bir durumdur. Lanet Tanrnn adaletini,
kurtulu onun merhametini ispat eder. ki
husus da ayn biimde Tanrnn iyiliini koyar
ortaya.
Bu sert reti lehine Calvin ynnden
canlandrlan ve o zamandan beri Katolik
kilisesinin tutmad retiler Sanctus Paulusun
yazlarnda, zellikle Romallara Mektupta
bulunabilir. Bunlar Augustinus, bir
hukukunun yasay inceleyii gibi inceler.
Yorum yeteneklidir ve metinler en u anlamlar
ortaya koyacak biime sokulmutur. Sonunda,
Sanctus Paulusun, Augustinusun karmlad
sonulara deil, tek balarna alnan belirli
metinlerin Augustinusa ileri srlen anlam
iermediine inand yolunda bir kanya varlr.
Augustinusun vaftiz edilmemi ocuklarn
194
lanetlenmesini dehet verici bulmamas ve bu
lanetlemeyi iyi bir Tanrya yklemesi artc
grlebilir. Bununla birlikte, gnah
konusundaki kan onun benliini yle sarmt ki
Aziz, yeni doan ocuklarn gerekten eytann
baca olduuna inanmt. Ortaa kilisesinde
en kat olan dnce, Augustinusun skc
evrensel su kavramna geri gtrlebilir.
Sanctus Augustinusu gerekten skntya
sokan tek bir zihinsel glk vardr:
Yaradlmakla insann eziyete sokulduu
anlalmaktadr. Fakat Augustinus bu noktada
hi de gle uramaz. nk insan rknn
byk bir ounlukla azap ekmesi
mukadderdir.
Augustinusun gle urad konu
udur: Eer orijinal gnah Sanctus Paulusun
rettii gibi demden miras kalmsa, beden
olduu kadar ruh da anne ve baba ynnden
ocuklara aktarlmaldr. nk gnah,
bedenden deil ruhtan gelir.
Augustinus bu retideki glkleri
grmektedir. Fakat, kutsal kitaplar bu konuda
bir ey yazmadndan soruna tam bir karlk
bulmann kurtulu iin gerekli olamayaca
sonucuna varr. Bylece onu askda (muallakta)
195
brakr.
Karanlk alardan nce yaayan ve zek
bakmndan ileri gelen son insann, uygarl
kurtarmak, barbarlar srmek ve ynetimin
aksaklklarn gidermekle uraacana,
bekaretin artam (meziyeti) ve vaftiz edilmemi
ocuklarn lanetlenmesi gibi konularda vaaz
vermi olmas tuhaftr.
Kilise ynnden Hristiyanla dnm
barbarlara aktarlan sorunlarn bunlar olduuna
bakldkta, daha sonraki alarn hemen, btn
br tarihsel alar, zalimlik ve bo-inanda
gemi olmas artc bulunmaz.
196
BENC VE ALTINCI YZYILLAR
Beinci yzyl, barbar istilas ve Bat Roma
imparatorluunun d dnemiydi.
Augustinusun 430 ylnda lmesinden sonra pek
felsefe kalmamtr ortada. O ykc hareket
ayd. Bununla birlikte, Avrupann zerinde
gelitii izgileri belirledi. ngilizlerin Britaniay
istila edip onu ngiltere yapt a da bu adr.
Ayn biimde Frank istilas Gauliay Fransaya
evirmitir. Vandallar spanyay fethederek
Andalusiaya kendi adlarn vermi, Sanctus
Patrikus, an ortalarnda rlandallar
Hristiyan yapmtr. Bat dnyas boyunca, kaba
Cermen krallklar, imparatorluun
merkezsellemi brokrasisine sahip kmt.
Artk imparatorluk durumu sona ermi; byk
yollar harap olmu; sava, ticareti byk lde
baltalam; yaant, yine politik ve ekonomik
adan yerel (mevzii) bir kla brnmt.
Merkezsel otorite sadece kilisede kalmt. O da
binbir glkle.
Beinci yzylda imparatorluu istila eden
Cermen kabileleri arasnda en nemlisi Gotlard.
Hunlar ynnden batya srlmt Gotlar.
Onlar nce, Dou Roma imparatorluuna
197
saldrdlar, yenilgiye uradlar, talyaya
yneldiler. Diecletianustan beri, Roma
ynnden cretli asker olarak kullanlmt. Bu
onlara, barbarlarn bildiinden daha ok sava
sanat renme olana verdi. Gotlarn kral
Alerich 410 ylnda Romay yama etti, fakat
ayn yl ld. Dou Gotlarn kral Odowaker 476
ylnda Bat Roma imparatorluuna son verdi ve
baka bir dou Gotu eliyle 493 ylnda haince
ldrlene dein saltanat srd. Odowakeri
ldren Theoderich, 526ya dek talya kral oldu.
Ondan ksaca sz etmek zorundaym.
Theoderich, tarih ve efsane asndan nemlidir.
Niebelungenliedte o. Bernli Dietrich olarak
grlr. (Bern, Veronadr.)
O srada Vandallar Afrikaya, Vizigothlar
Fransann gneyine, Franklar kuzeyine
yerlemilerdi.
Cermen istilasnn ortasnda, Attila
komutasndaki Hunlar akna balad. Mool
rkndan olan Hunlar yine de sk sk Gotlarla
birlemilerdir.
Bununla birlikte Hunlar, 451 ylnda
Gauliay ele geirdii zaman doan kritik anda
Gotlarla kavga ettiler. Gotlar ve Romallar
birleerek Hunlar ayn yl Chalons-Sur-
198
Maineda yenilgiye uratt. Bunun zerine Attila
talyaya kar kt ve Roma zerine yrmeyi
dnd. Fakat Papa Leon Alarichin Romay
yama ettikten sonra ldn syleyerek
Attilay fikrinden caydrd. Yine de Romay
yama etmekten vazgemesi yaramad Attilaya.
nk, bir sonraki yl ld. Attilann
lmnden sonra Hunlar ykld.
CYRILLUSLA NESTORIUSUN KAVGASI

Bu karklk dneminde kilise, sann
insan biim ve yaps alm Tanr olup olmad
(enkarnasyon) sorunuyle karmt. Tartmann
ileri gelen iki kiisi Cyrillusla Nestoriustu. Az
ok tesadfen bunlardan birincisi aziz, ikincisi
itizalci sayld. Sanctus Cyrillus, aa yukar
412den lmne dein (444) Alexandria
patriiydi. Nestoriussa, Constantinopolis
(stanbul) patriklii yapmt. Tartma konusu,
sann tanrsallnn onun insanlyle olan
ilikisiydi. Biri insansal, br tanrsal olan iki
kii var myd? Nestoriusun savunduu bu
gr byle bir varlk olduuydu. (Yani sada
her bir zellik iin ayr bir varlk sz konusuydu.)
Eer byle iki kii yoksa, tek bir zellik mi vard,
yoksa iki zellik de tek bir kiide mi birleiyordu?
199
Bu sorunlar beinci yzylda hemen inanlmaz
tutku ve iddet yaratmt. sann tanrsal ve
insansal yapsn kartrmaktan kananlarla bu
iki yapy ayrmaktan korkanlar arasnda tedavi
edilmez gizli bir uyumazlk bagsterdi.
Tanrsal ve insansal zelliin bir varlkta
birletii dncesinden yana olan Sanctus
Cyrillus fanatik bir gayret adamyd. Patriklik
mevkiini, Alexandriadaki ok geni Yahudi
topluluunun vahce katledilmesini salamak
iin kulland. Taassup anda Yeni-Platoncu
felsefeye balanm ve yeteneklerini matematie
adam sekin bir kadn olan Hypathiann lin
edilmesini istemek Cyrillusu ne
kavuturmutur. Hypathia bindii arabadan
alaa edildi, rlplak soyuldu, srklenerek
kiliseye gtrld ve ncil okuyucu Petrusa
vah ve insafsz mutaassplarn elinde, eti,
keskin midye kabuklaryle kemiklerinden
syrlarak ve titreyen organlar atee atlarak
insanlk d bir biimde ldrld. Aratrma ve
cezalandrmann geniletilerek daha baka
kiilere uygulanmas, tam zamannda verilen
hediyelerle nlendi. (Gibbon, Roma
mparatorluunun k, Blm XLVII).
Bundan sonra artk Alexandriann rahatn
200
karmad filozoflar.
Sanctus Cyrillus, stanbul patriinin
Nestorius vastasyle yanl yola gittiini
renince gcendi. Nestorius, sada biri
insansal, br tanrsal iki kii olduu kansn
savunmaktayd. Bu temelde, Tanrnn
Annesine bakire ad verilmesini ngren yeni
uygulamaya kar kt, Meryemin bir insann
annesi olduunu, Tanrsal bir varln annesinin
olamayacan sylyordu. Bu noktada kilise
ikiye ayrlmt. Sveyin dousundaki
piskoposlar Nestorius yann tutuyordu,
batsndakilerse Cyrillusu. Soruna bir zm
yolu bulmak iin 431 ylnda Ephesusta bir
konsl toplants yapld. nce Bat Roma
imparatorluu piskoposlar geldiler, ge
gelenlerin toplant salonuna girmesini
engellemek amacyle kaplar kilitleyip, abucak
bakan setikleri Sanctus Cyrillustan yana
olduklarn akladlar. On yzyl nce
piskoposlarn bu ahlan nc Genel
(Oikoumenikos) Konseyin onursuz yann aa
vurur (Gibbon, Romann k, Blm XLVII).
Bu konseyin sonucunda Nestorius itizalci
olarak lanetlendi ve fikirlerinden geri dnmedi.
Suriyede Dou Roma lkelerinde pek ok
201
yanda (taraftar) olan Nestorius mezhebini
kurdu. Birka yzyl sonra Nestoriusuluk
inde bir din olma ansna sahip grnecek
derecede glendi. XVI. yzylda Portekiz ve
spanya misyonerleri, Hindistanda
Nestoriusulara rastlamlardr.
Nestoriusulara, Katolik Dou Roma
mparatorluunca eziyet edilmesi, slamlarn
Suriyeyi ele geirmelerine yardmc olan bir
honutsuzluk yaratt.
Belagatiyle ok kiiyi ikna eden
Nestoriusun dili, bize kesinlikle sylendiine
gre kurtlar ynnden yenmitir.
Ephesus konsl, Artemisin yerine Bakire
Meryemi geirmiti. Fakat hala Sanctus
Paulusun zamannda olduu gibi Meryemin
tanral hakknda lsz bir aba
gstermekteydi. Onun Ephesusa gml olduu
sylendi.
MONOPHYSIS TZAL
Sanctus Cyrillusun lmnden sonra
449da, bir Ephesus toplants, utkuyu (zaferi)
daha da ileri gtrmee alt ve Nestoriusa
kar bir itizale dt. Buna, Monophysis
itizalcilii derler. Bu itizalcilik sann tek yapya
202
sahip olduunu savunur. Sanctus Cyrillus
hayatta olsayd kesinlikle bu dnceyi
savunacak ve o da itizalci olacakt. mparator,
toplanty (Synodosu) destekledi, fakat papa
knad. Nihayet Papa Leon (Attilay Roma
kapsndan eviren) Chalons sava srasnda
Kalchedonda bir genel konsey toplanmasn
salad. 451de toplanan bu konsl
monophysisileri lanetledi ve nihayet snn
enkarnasyon grn yerletirdi. Ephesus
konsl sann tek kii olduuna karar vermiti.
Kalchedon konslyse onun iki yaps (tanrsal,
insansal) olduu sonucuna vard. Papann etkisi
bu sonucun alnmasnda byk rol oynamtr.
Monophysisiler, Nestoriusular gibi,
baemeyi kabul etmedi. Msr hemen her
ferdine dein onlarn itizalini kabul etti ve
Monophysisilik Nile, Habeistana srad.
Msrn itizali, Suriyedeki kar itizal gibi, Arap
istilasn kolaylatrmtr. Habelerin itizaliyse,
Mussolininin Habeistan ele geirmesine
yarayan nedenlerden biridir.
Altnc yzyl boyunca, kltr tarihi iin
nem tayan drt kii yaamtr. Bunlar,
Boethius, Justinianus, Bendictus, Byk
Gregoriustur. Bu ve bir sonraki konuda daha
203
ok onlar zerinde duracam.
BOETHIUS
taliann Gotlar ynnden ele geirilmesi,
Roma imparatorluuna son vermedi. talia ve
Gotlar kral Theoderich zamannda sivil ynetim
btnyle Romann elindeydi. talia o srada
bar ve dinsel hogr iinde yaamaktayd.
Kral hem akll, hem glyd. Roma yasasn
koruyan konsller atad, Senatoyu datmad.
Romadayken ilk kez Senatoyu ziyaret ediyordu.
Bir Ariusu olmasna karn Theoderich,
son yllarna dein kiliseyle iyi geinmiti. 523te
imparator Justinianus, Ariosuluu yasa d
ilan edince Theoderichin can skld. talia
Katolik olduundan, imparatordan yana kan
teolojik sempatiyle ynetildiinden Theoderich
korkmakta haklyd. O, doru ya da yanl, kendi
hkmetindeki baz kiileri de kapsayan bir
kumpas karsnda olduuna inanyordu. Bu
inanla, kendi bakanlarndan olan senatr
Boethiusu tutuklad. Boethius, Felsefenin
Tesellilerini tutukluyken yazmtr.
Boethius ok zellie sahip bir kiidir.
Ortaalar boyunca daima koyu bir Hristiyan
olarak okunmu, hayranlk ve sayg grm,
204
kilise babalarndan biri olarak ele alnmtr.
Buna karn 524te yazar idam edilmesini
beklerken yazlan Felsefenin Tesellileri, salt
Platoncudur. Bu, Boethiusun Hristiyan
olmadn belgilemez, pagan felsefesinin, onun
zerinde Hristiyan felsefesinden daha gl bir
etkisi olduunu aklar. Ona yklenen baz
teolojik yaptlar, zellikle Teslis zerine
yazlm olan biri, pek ok otorite ynnden
uydurma saylmaktadr. Belki de ona yersiz
olarak yklenen bu yaptlar dolaysyle
ortaada Boethius snni saylm ve bylece
Platoncu felsefe yabanc bulunmamtr. Tersi
durumda Platonculuk kukuyla karlanacakt.
Felsefenin Tesellileri, srayla nazm ve nesir
olarak yazlmtr. Boethiusun kendisi nesir
olarak konuur. Felsefe nazm olarak cevap
verir. Danteye benzerlik vardr Boethiusta.
Dante kukusuz, Vita Nouvada ondan
esinlenmitir.
Gibbonun hakl olarak altn cilt dedigi
Teselliler, Sokrates, Platon ve Aristotelesin
gerek filozoflar olduunu ileri srmekle ie
balar. Sundurmaclar (Stoikoslar) Epikurosular
ve geri kalanlar bu sfat gasbetmilerdir. Baz
tanrclar onlar felsefe dostu sayarlar. Boethius,
205
Pythagorasn Tanry izle buyruuna
uyduunu syler (Hristiyan buyruuna
uymuyor.) Kutsallkla ayn nen (ey) olan
mutluluk iyidir, zevk deildir. Dostluk ok mutlu
bir nendir. Sundurmac (Stoikosu) retiyle
yakndan uyuan ve gerekte Senecadan alnan
pek ok ahlak ilkesine rastlanr Boethiusta.
Platonun Timaeos diyalogunun manzum bir
zeti vardr Tesellilerin banda. Bunu salt
Platoncu metafiziin geni lde ele alnmas
izler. Mkemmel olmay, mkemmel bir rnein
varln ieren bir eksikliktir. Boethiusta sonra
Platonun ktlk kuram ele alnr.
Hristiyanlar aknla uratacak
tmtanrcla (panteizme) geilir. Fakat, o
tmtanrclk baz nedenlerle hi dehete
drmemitir Hristiyanlar.
Kutsallk ve Tanrnn ikisi de Boethiusa
gre belli bal iyidir ve dolaysyle zdetir.
nsanlar, tanrla kavumakla mutlu olurlar.,
Tanrsall elde edenler tanr olurlar. Bylece
mutlu olan herkes tanrdr. Fakat yaps
dolaysyle tek tanr vardr. Onun varlna
katlmak suretiyle tanrlar ortaya kabilir. z,
kken (orijin) ve neden gibi aranan btn
nenlerin iyilik olduu dnlr hakl olarak.
206
Tanrnn tz iyilikten baka bir nenden
biimlenmez. Tanr ktlk yapabilir mi? Hayr.
Bylece ktlk hitir. nk Tanr her eyi
yapabilir. Erdemli insanlar daima gldr,
ktlerse daima gsz. nk her iki grup da
kendilerini ilgilendirene ulamak istedii halde
sadece erdemliler isteine kavuur. Ktler,
cezay ekmektense ondan kansalar daha iyi
ederler. (Cehennemdeki cezadan kanlmaz
nk.), Bilge kiilerde nefrete yer yoktur.
Kitabn tonu Plotinosu olmaktan ok
Platoncudur. O ada geerli olan bo inan ve
olumsuz dncelerden, gnah korkusundan,
ulalmaz olan elde etme abasndan iz tamaz.
Eksiksiz bir felsefi dnce ve bir rahatlk ierir.
(Bu rahatlk, eer yazar refah iinde yaasayd
aldrmazlk adn alabilirdi. Hlbuki Teselliler
yazldnda Boethius tutukluydu ve lme
mahkmdu. Platonun anlatt, Sokratesin son
anlar gibi, kahramancayd bu tutum.)
Newtondan sonraya dein bylesine bir
durumla karlaanlayz. Kitaptan bir iiri geni
olarak alyorum. iir, felsefesi asndan Popeun
nsan zerine Denemesine benzer:
Grmek istersen eer
207
Tanrnn yasasn
En salt zihinle
Ynelmelisin
Ge varan bir yola:
Dzenli ak
Ve oluu
Yldzlar skn iinde tutan ge.
Parlak atei
Gnein
almasn kesmez
Kzkardeinin.
Kuzeydeki kk ve byk ay da
Saklamaz nlarn
Okyanus dalgasnda.
Bakarken kk ve bykay
evresine yerleen yldzlara
Durmadan hareket eder yine de
Yce gkte
Okyanusa dokunmakszn.
Akamn
Bildirir
Kendine zg biimde
Gecenin geliini
Glgeli gecenin.
Ve de Lucifefin geliini.
Gn bitmeden.
208
Karlkl sevgisi
Gndzle gecenin
Btn bu
Sonu gelmez
Bitimsiz oluumlara varr.
Aklar
Ve
Olular
Bitimsiz yapar
Sonra
Yukarki yldzl gkten
Btn sava ve tehlikeyi alr gtrr.
Bu tatl honutluk
E balarla balar
Her enin yapsn.
Nemli nenler
Bylece
Dnr kuruya,
Paralayc souk
Dost olur atele.
Titreyen alev
Alr en yksek yeri,
Koca toprak
ner derinliklere,
iekli yl
Baharda koku saar,
209
Islaklk verir
Klara
Den yamur.
Dnyadaki yaratklar
Bu kurallar besler ve srdrr.
Ve
ldklerinde
Son verir onlara
Bu kurallar.
Yaratc
Dizginlerini tutarken dnyann
Yukarda.
O
Bir efendi olarak
Egemen gle ynetir
Yaratklar.
Ondan doar yaratklar
Onunla byr ve geliir.
Yasas ve hakimi olarak
Yaratklarn
Haklarn belirleyen O dur;
Gidii abuk olanlar
Gcyle frenleyen
Ve hareketi
Birden
ok kez durduran
210
O.
Tanrnn
mdi her neni ssleyen
Salam dzeni
Harap olur
Bozulur
nlemezse eer
Zorbaln
Yaratklarn
Tanrsal g;
Ve getirmezse
Alabildiine
Babo gidenleri
Hizaya,
Yklr dzen
Harap olur
Uzaklat iin
Varlklar
Yaradandan.
Bu gl sevgi
Herkese zgdr.
yilii arama isteiyle
Tm yaratklar
lk doduu kaynaa dner.
Dnyasal hi bir nesne
Sevgi onu getirmezse eer
211
zn veren nedene
Yaayamaz
Hi bir trl.
Boethius, sonuna dein, Theoderichin

dostuydu. Onun babas konsld, iki olu da
yleydi. Kaynbabas Symmachos (muhtemelen
Ambrosiusla utku yontusu (zafer heykeli)
konusunda tartmaya giren Symmachoslardan
birinin torunu) Got kralnn saraynda nemli
bir kiiydi. Theoderich, Boethiusu, para reformu
yapmakta, daha az ekinli (kltrl) barbar
krallar, gne ve su saati gibi aygtlarla hayrete
drmekte kulland. Onun bo inanlarn
dnda olmas, baka yerde olduu gibi,
Romann aristokratik aileleri arasnda da
istisnai deildi muhtemelen. Fakat bo inanlarn
kamu yararna Grek bilgi ve abasyle
birlemesi, andaki tek rnektir.
Boethiustan nceki iki ve sonraki on
yzylda herhangi bir Avrupal bilim adamnn,
bo inandan ve banazlktan (taassuptan) bu
denli syrlm olduunu dnemiyorum. Onun
salt olumsuz hi bir artam (meziyeti) yoktu.
Grn vakur, mstani ve yceydi. Her
ada dikkate deer bir kii saylabileceini,
212
kendi andaysa son derece aknlk verici
olduunu syleyebilirim.
Boethiusun ortaadaki n ksmen, onun
Ariusu bir ikence sonucunda ehit
dtnn dnlmesi sonucuydu. (Bu gr
onun lmnden iki yzyl sonra balamtr).
Paviada o bir aziz gibi grld. Gerekteyse bu
i, kilise kurallarna bal bir azizlik deildi.
Cyrillusun bir aziz olduu ilan edilmi, fakat
Boethiustan bu esirgenmitir.
Boethiusun idamndan ksa bir sre sonra
Theoderich ld. Bir sonraki yl, Justinianus
imparator oldu, 565 ylna dein saltanat srd.
Bu uzun zaman iinde pek ok zarar verdi ve
baz iler yapt. Dolaysyle o daha ok ortaya
kmasna neden olduu (Digest) (Roma yasalar
klliyat) adl eserle n kazanmtr. Fakat ben
hukukular ilgilendirecek bu konuya girmeye
cesaret edecek deilim. Justinianus koyu sofu
bir adamd. Bunu, imparator olduktan iki yl
sonra, pagancln hala hkm srd Atina
felsefe okullarn kapatarak gstermitir.
Okullar ellerinden alnan filozoflar rana
gittiler. ran kral onlara iyi muamele etti. Fakat
Gibbona gre filozofluk etmelerinden daha
ok, ranllarn ok kadnla evlenme ve yakn
213
akrabayla cinsel temas gibi alkanlklarndan
tiksinerek lkelerine dndler ve unutuldular.
Bu byk iinden yl sonra (532),
Justinianus, yeni bir ie daha giriiyordu. Daha
ok vgye deer bir iti bu. nk Ayasofya
yaplyordu. Ben Ayasofyay hi grmedim.
Yalnz Revannada Justinianusun ve
imparatoriesi Theodorann portreleri dahil o
ada yaplm gzel mozaikler grdm.
Theodora, mezhebi geni ve Justinianusun
sirkten ald bir kadn olmasna karn her ikisi
de ok sofuydu. Daha kts monophysisi
olmaya ynelmiti.
Skandal hikyelerini burada brakarak,
daha ciddi konulara geebiliriz. mparatorun
kendisi (burasn sylemekten mutluyum),
Madde sorununun dnda ylmaz bir snniydi.
Madde sorunu skc bir tartmay
kapsamaktayd. Kalchedon konsl
Nestoriusuluundan kuku edilen kilise
babasnn snni olduunu ilan etmiti.
Theodora, bakalaryle birlikte konseyin btn
br buyruklarn kabul etmi, yalnz kilise
babalar hakkndaki bu karar hayrlamt
(reddetmiti). Bat kilisesi, Konsln verdii
kararlardan yana kt ve imparatorie papaya
214
bask yapmak zorunda kald. Justinianus
karsna hayrand. Kocasnn lm kralie
Viktorya iin ne ise Theodorann lm de
Justinianus iin odur. Yllardan 548di. Sonunda
Justinianus itizalci oldu. ada tarihi
Evagrius unlar yazyor: Yaants sona
erdiinden beri yapt kt ilerin karln
aldndan, cehennemdeki yarg masasnn
nne, hak ettii adaleti aramaya gitti.
Justinianus, Bat Roma imparatorluunu
olanakl lde yeniden fethetmeyi hayal
ediyordu. 535te talyay istila etti ve nceleri
Gotlara kar kolaylkla baar kazand. Katolik
nfus onu ok ho karlad. Justinianus
barbarlara kar Romay temsil ediyordu. Fakat
Gotlar kendilerini toplad. Sava 18 yl devam
etti. Roma ve talya bu yzden barbar
istilasndan daha ok zarar grd.
Roma, Bizansllar, ikisi Gotlar
ynnden olmak zere be kez ele geirilmi,
kk bir kasaba durumuna gelmiti. Ayn nen
Justinianusun az ok yeniden ele geirdii
Romada da grlmt. Onun ordular, nceleri
ho karland. Sonra, Bizans ynetiminin bozuk
ve vergilerinin ykc olduu anlald. Sonunda
ok kii Gotlarn ve Vandallarn geri gelmesini
215
istedi. Bununla birlikte Justinianusun son
yllarna dein, kilise, snnilii dolaysyle ondan
yanayd. Justinianus Gaule, ksmen buras
uzak olduu iin ksmen de Franklarn snnilii
dolaysyle yeniden ele geirmeye teebbs
etmedi.
568 ylnda Justinianusun lmnden
yl sonra, talya yeni ve ok sava bir Cermen
kabilesi olan Lombardlarca istila edildi. Onlarla
Bizansllar arasndaki savalar aralkl olarak
200 yl ve Carolus Magnus (Charlemagne)
zamanna dein srmtr. Bizansllar, gittike
talyann daha kk bir blmn ellerinde
tutmaya alt. Gneyde de Sarakenoslada
(Suriye ve evresinde yaayan gebe oymaklar.
Sonradan bu sfat, hallara kar koyan
slamlara verilmitir) karlamak zorundaydlar.
Roma ksmen Bizansllara bal kald ve papa
onlara saygyla muamele etti. Fakat, talyann
byk bir blmnde, Lombardlarn geliinden
sonra, Dou Roma imparatorlarnn otoritesi
azald, dahas hie indi. talyan uygarln
mahveden bu dnemdir. Venediki kuran,
geleneksel olarak sylendii gibi Attiladan deil
Lombardlardan kaanlardr.
216
217
SANCTUS BENEDICTUS VE BYK
GREGORIUS
Altnc ve onu izleyen yzyllardaki ard
arkas kesilmeyen savalar srasnda ortaya
kan genel uygarlk knde kilisenin eski
Roma kltrnden arda kalan korumas, her
nenin stnde gznne alnmas gereken bir
husustur. Kilise bu ii, zamann en byk din
adamlar arasnda bile yaygn olan banazlk,
bo inan ve aydnlanmann kt saylmas
dolaysyle yarmyamalak yapmtr. Bununla
birlikte dinsel kurumlar, sonralar, iinde
aydnlanmann ve uygar sanatlarn olanakl
olabildii salam bir ereve yaratmtr.
Bizim ele aldmz dnemde kilisenin ii
zellikle dikkati eker: Onlardan birincisi
manastr hareketi, ikincisi papaln etkisi
(zellikle byk Gregorius zamannda),
ncs putperest barbarlarn misyonerler
yardmyle Hristiyanla dndr. Bunlardan
her birinden srayla sz edeceim.
Manastr hareketi, Msr ve Suriyede ayn
sralarda (aa yukar drdnc yzyln ba)
balamt. ki biimi vard onun. Tarik-i
dnyalk ve manastrda yaamak. Tarik-i
218
dnyalarn ilki olan Sanctus Anthonius, Msrda
aa yukar 250 ylnda domu, 270 ylnda
dnyadan elini ayan ekmiti. 15 yl yalnz
bana evinin yaknndaki bir kulbede yaad ve
20 yl da lde. Anthoniusun n yayld, herkes
ondan vaz etmesini istedi.
Aa yukar 305 ylnda Anthonius,
isteklere uyarak vaza ve tarik-i dnyal
tevike balad. Ar sertlikleri uyguluyor,
yemei, imei, uykuyu ancak yaamay
srdrecek dereceye indiriyordu. eytan srekli
olarak ehvet dolu grlerle onu rahatsz ediyor,
fakat o, eytann kandrmacalarna erkeke kar
koyuyordu. Anthoniusun hayatnn sonuna
doru Thebaidis (Msrdaki Thebae kentinin
yaknndaki l) onun rneine ve kurallarna
uymaya alan tarik-i dnyalarla dolmutu.
Birka yl sonra (aa yukar 315 ya da 320de)
baka bir Msrl, Pachomios ilk manastr
kurmutur. Burada keiler zel mlk
edinmeksizin ortak bir hayat yaar, ortak yemek
yer, ortak dinsel badet biimini uygulard.
Manastrclk, Sanctus Anthoniusun uygulad
biimden daha ok, bu biimde Hristiyan
dnyasn fethetmiti. Pachomios usulne gre
kurulmu manastrlarda keiler, zamanlarn
219
tenin aldatmacalarna kar koyarak harcamak
yerine, ok i yapmak (zellikle tarm alannda),
ok sk almakla deerlendirmeyi tercih ettiler.
Manastrclk Suriye ve Mesopotamiada
aa yukar ayn zamanda kmtr ortaya.
Buralarda ilecilik Msrda olduundan daha
ileri noktalara varmtr. Sanctus Simeon
Stylites ve ileri gelen br tarik-i dnyalar
Suriyeliydi. Manastrclk, Greke konuan
lkelere, daha ok Sanctus Basilius (aa
yukar 360) araclyle doudan gelmitir.
Sanctus Basilius manastrlar daha az ileciydi.
Onlarn yetimhaneleri ve erkek ocuklar iin
okullar vard. Okullar sadece kei olmak
isteyenlere zg deildi.
Balangta manastrclk, kilise rgtnn
tamamen dnda, kendiliinden oluan bir
hareketti. Din adamlarn manastrcla raz
eden Sanctus Athanasius olmutur. Ksmen
onun etkisi sonucu, rahiplerin kei olmas kural
durumuna girmitir. 339 ylnda Romadayken
hareketi batya getiren odur. Sanctus Teromius
manastrcl gelitirme yolunda ok aba
gstermi ve Sanctus Augustinus onu Afrikaya
getirmitir. Tourslu Sanctus Martinus
Gauliada, Sanctus Patricius rlandada manastr
220
kurmutur. Iona manastr Sanctus Columma (?)
ynnden 566da kurulmutur.
Keiler kilise rgtne uymadan nce, ilk
gnlerde bir karmaklk kayna olmulardr.
nce gerek ilecilerle, her nenden yoksun
olduklar iin manastrlar nispeten lks
bulanlar arasnda ayrm yapma olana yoktu.
Sonra keilerin kendi gzde piskoposlarna ar
destek olan synodlarn ve hemen hemen
konsllerin, itizalci duruma dmelerine neden
olmas gibi glkler vard. Monophysisiler
lehine karar veren Ephesus toplants (konsl
deil) keilerin dehet verici egemenlii
altndayd. Fakat, papann direnci dolaysyle,
monophysisilerin zaferi srekli olabildi. Daha
sonra byle dzensizlikler grlmedi.
Rahibelerin keilerden nce ortaya km
olduu anlalyor (daha nc yzyln
ortasnda). Bazlar kendini mezarlara
kapatmt.
Temizlik nefretle karlanm, bitler
Tanrnn incileri ve azizliin belirtisi saylmt.
Azizler, kadn olsun erkek olsun ayaklarna,
rmak getikleri zamanlar dnda hi su
demediini syleyerek vnmeliydi.
Daha sonraki yzyllarda, keiler ok
221
yararl iler grm, usta tarmc olmulard.
Bazs bilgiyi canl olarak tutmu veya
canlandrmtr. Fakat balangta, zellikle
inzivac kesimlerde byle eyler yoktu. Keilerin
ou hi bir i yapmaz, dinin ngrdkleri
dnda bir ey okumaz; erdemi, gnahtan,
zellikle tenin gnahlarndan kanma biiminde
olumsuz olarak ele alrlard. Sanctus
Jeromiusun, kitapln da kendisiyle birlikte
le gtrd dorudur. Fakat sonradan o, bu
iin gnah olduu sonucuna varmtr.
SANCTUS BENEDCTUS
Bat manastrclnda en nemli ad
Benedictus tarikatnn kurucusu Sanctus
Benedictustur. Sanctus Benedictus, Spoleto
(Spoletium) yaknnda, soylu bir Umbria ailesinin
olu olarak dnyaya gelmi (480), yirmi yanda
Romann lksnden ve zevklerinden el ekerek
bir maarada tek bana yl yaamtr. Bu
dnemden sonra Benedictus daha az mnzevi
bir mr geirmi ve aa yukar 520 ylnda,
nl Monte Cassino manastrn kurmu,
Benedictus erknn (tarikat kuraln) bu
manastr iin hazrlamtr. Batl evrelerde
kabul edilen bu erkn, Msr ve Suriye keileri
222
arasnda geerli olan erkndan daha hafifini
ngrmektedir. Fakat, ileci abartmdaki
(mbalaadaki) yarma olumlu sonu vermemi
ve bu iin en ar uygulaycs en kutsal kii
saylmtr. Buna Sanctus Benedictus, koyduu
erknn dna kan arlklarn sadece
barahibin tasvibiyle uygulanabileceini
syleyerek son vermitir. Barahibe erknda
byk g verilmitir. Barahip hayat boyu
seilmitir ve erkn snnlik snrlar iinde,
keileri hemen hemen despotik bir kontrol
altnda bulundurmaktadr. Keiler eskisi gibi,
canlar isteyince bir manastrdan kp baka bir
manastra gidemezler. Daha sonraki zamanlarda
Benedictusular, bilgileri dolaysyle dikkat
ekmilerdir. Fakat balangta, tm okuduklar
sofulukla ilgiliydi.
Kurumlar, onlar kuranlarn niyetlerinden
bamsz olarak kendi hayatlarn yayorlard.
Bu olgunun en arpc rnei say da Sanctus
Paulusu da hayrete drebilecek olan Katolik
kilisesiydi. Benedictus tarikat bunun daha
kk bir rneidir. Keiler orada yoksul ve
lekesiz (iffetli) kalacaklarna ve itaatli
olacaklarna dair and ierler. Bu konuda Gibbon
unlar syler: Bir yerde bir Benedictus
223
rahibinin u itirafta bulunduunu duydum ya
da iittim: Kendimi yoksullua adamam bana
ylda bin ta kazandryor. taate adamam prens
seviyesine karmt. Rahibin, kendini
lekesizlie adamasnn sonularn unuttum.
(Romann k, XXXVII, not 57). Tarikatn,
kurucusunun niyetlerinden ayrlmas bununla
birlikte hi bir durumda znt verici trden
deildi. Bu, zellikle bilgi konusunda dorudur.
Monto Cassino kitapl n kazanmtr. Dnya
deiik alardan, Benedictusularn bilimsel
zevklerine ok ey borludur.
Sanctus Benedictus, Monte Cassinoda
yaamtr (Manastrn kuruluundan, 543te
lmne dein). Manastr, Lombardlar
tarafndan kendisi de Benedictusu olan ve
sonra papalk koltuuna oturan Byk
Gregoriustan az nce yama edildi. Keiler
Romaya kat. Lombardlarn kzgnl geince
Monto Cassinoya dndler.
Papa Byk Gregoriusun 593 ylnda
yazm olduu diyaloglardan, Sanctus
Benedictus hakknda ok nen renmekteyiz.
Benedictus, Romada insansal bilimler renerek
yetimi, fakat, bilgi sahibi ok kiinin sefih ve
dk ahlakl bir yaantya srklendiini
224
grerek, elini bilgi alanndan ekmitir.
Benedictus bilgide ileri bir aamaya
varmt. Bu yzden Tanrnn bulunmad
tehlikeli bir uuruma yuvarlanabilirdi.
Dolaysyle kitabn kapatt, baba evini ve
servetini terk etti. Sadece Tanrya hizmet
azmiyle, bu kutsal ereine hizmet edecek bir yer
aramaya koyuldu. Bylece evini terk etti
renilmi bir cahillik ve aydnlanm bir
bilgelikle donanm olarak baba ocandan
ayrld.
Hemen keramet gsterme gc elde etti.
Onlardan ilki, krlan bir elei dua yardmyle
tamir etmek olmutu. Kasabal tarafndan
kilisenin kapsna aslan elek orada uzun yllar
kald. Lombard patrtsnda, elek yine oradayd.
Sanctus Benedictus, elei brakarak, bir
arkadandan baka kimsenin bilmedii
maarasna dnd. O arkada Benedictusu
maaraya bir iple yiyecek sarktarak beslerdi.
pe bir zil balyd. Zilin alnmas yemein
geldiine iaretti. Fakat, eytan ipe bir ta att.
p koptu, zil yere dt. Bununla birlikte
insanlk dman, azizin yiyeceini kesme
umudunu gerekletiremedi.
Benedictus Tanrnn istedii denli
225
maarada kaldktan sonra sa Paskalyada bir
rahibe grnerek tarik-i dnyann nerede
olduunu bildirdi ve paskalya yemeini onunla
paylamasn buyurdu. Aa yukar ayn anda
baz obanlar Sanctus Benedictusu buldular.
Balangta onu fundalklar arasnda fark edip
koyun postundan yaplm giysilerini grnce bir
hayvanla karlatklarn sandlar. Sonra
Tanrnn bendesiyle kar karya olduklarn
anladlar. Onlarn ou, Sanctus Benedictus
araclyle, hayvanca yaantdan, kibarlk,
sofuluk ve iyilikseverlie yneldi.
br tarik-i dnyalar gibi, Benedictus da
tenin aldatmacalarndan ok ekmiti. Onun bir
zamanlar gzne arpan bir kadn vard. Kadnn
ansn kt ruh, azizin aklna koymutu. Onun
ans ve ten istei Tanr bendesinin ruhunda yle
bir ate meydana getirdi ve o ate yle ykseldi
ki Tanrnn kulu zevke tutsak oldu, l
brakmay bile zihninden geirdi. Fakat birden
Tanrnn ltfuyla kendine geldi. evresinde sk
ve sert dikenler ve srganlar vard. Giysilerini
karp kendini onlarn arasna att. Byle uzun
sre kald. Dorulduunda btn derisi
syrlmt. Sonuta, vcudunun yaralaryle
ruhunun yaralarn tedavi etti.
226
Sanctus Benedictusun n yayld.
Bakeileri son zamanlarda lm bir
manastrn keileri, bakeilii Benedictusun
almasn rica ettiler. Benedictus bunu kabul etti
ve sk bir erdemin uygulanmas konusunda
srar etti. Bu srarda ileri gidince keiler
kzarak, onu bir bardak zehirli arapla
ldrmeye karar verdiler. Benedictus bardan
stne bir ha izdi. Bunun zerine bardak
para para oldu. Benedictus sonra le dnd.
Elek kerameti Benedictusun uygulad tek
yararl keramet deildi. Bir gn erdemli bir Got,
dikenleri temizlemek amacyle yaba
kullanyordu. Yabann demir ksm sapndan
kopup derin bir suya dt. Sanctus Benedictus
bunu haber alnca sap suyun iine daldrd,
yabann demiri, geldi kendiliinden sapa takld.
Kutsal kiinin nn kskanan komu
rahip ona zehirli bir somun gnderdi. Fakat
Benedictus keramet gstererek ekmein zehirli
olduunu anlad. O bir kargaya ekmek vermek
adetindeydi. Karga komu rahipten zehirli
ekmek gnderildii gn geldiinde, Aziz,
kargaya, sa akna u ekmei al, kimsenin
bulamayaca bir yere gtr, dedi. Karga,
Benedictusun szne uydu. Dnnde normal
227
istihkakn ald.
Gnahkr rahip Benedictusun bedenini
ortadan kaldramadn grnce onun ruhunu
ldrmeyi denedi ve manastra yedi tane plak
gen kadn gnderdi. Aziz, daha gen keilerin
gnaha girmesinden korktu ve rahibin bir daha
byle hareketlere girimemesi iin manastrdan
ayrld. Fakat rahip, odasnn tavannn zerine
kmesiyle ld. Bir kei sevinle Benedictusa
rahibin lm haberini vererek onun geri
dnmesini rica etti. Benedictus, gnahkrn
lmne acd ve keie sevindii iin ceza verdi.
Gregorius, sadece kerametleri anlatmakla
kalmaz, arada bir Benedictusun almalarna
ait baz olgulardan sz eder. Gregoriusa gre,
Benedictus 12 manastr kurduktan sonra bir
Apollo tapnann bulunduu Monte Cassinoya
geldik. Halk hl Apollo tapnan putperest
tapnmalar iin kullanmaktayd. O zamanda
bile, lgn bir imanszlar kalabal (Apollo
tapnana) en gnahkr kurbanlarn
sunarlard. Benedictus, tapnan mihrabn
ykt, onun yerine bir kilise kurdu. evrede
paganlar Hristiyan yapt. eytan bu ie
gcendi.
nsanln eski dman bunu iyiye
228
yormayarak, bir tenhada ya da ryada deil
herkesin gz nnde kutsal babann karsna
kt, byk haykrlarla kendisine zorbalk
edildiinden yaknd. Keiler eytann yapt
grlty duydular, fakat onu gremediler.
Saygdeer baba eytann kaba, zalim bir
surette, kzgn az, alev saan gzleriyle,
kendisini paralayacakm gibi grndn
syleyince btn keiler eytann sylediklerine
kulak kesildiler.
nce eytan, Aziz Benedictusa adyla hitap
etti. Benedictus cevap vermedi. Bunun zerine
eytan hakarete yeltendi. nce aziz Benet dedi.
Yine cevap alamaynca ses tonunu deitirip
melun Benedictusuk diye bard. Ne yaptn
bana? Niye eziyet ettin? Hikye burada sona
eriyor. eytann umutsuzlua dp,
Benedictusu sorguya ekmekten vazgetii
anlalyor.
Bu aytmlar (diyaloglar) biraz uzunca
aktardm. Onlarn katl nemi vardr. nce,
onlar, erkn, rlanda ya da rlandallarca
kurulanlar dnda kalan btn bat
manastrlarnda egemen olmu Sanctus
Benedictusun hayat hakkndaki bilgimizin
bellibal kaynadr.
229
te yandan, VI. yzyln sonunda yaayan
uygar kiiler arasndaki zihniyetin canl bir
tantn verir.
nc olarak da aytmlarn bat
kilisesinin drdnc ve son babas, doktoru ve
siyasal olarak papalarn en ileri geleni olan
byk Gregorius tarafndan yazldn
sylemeliyiz. Artk dikkatimizi Gregorius zerine
evirebiliriz.
GREGORUS
Northamptin badiakonu olanW. H. Hutton,
Gregoriusun VI. yzylda yetimi en byk
insan olduunu ileri srer, ona rekabet
iddiasnda bulunabileceklerin sadece
Justianusla Sanctus Benedictus olduunu
belirtir ( Cambridge Ortaa Tarihi, II, Blm
VIII).
Her de, kesinlikle gelecek alar
zerine byk lde etki yapmlardr.
Justianus yasalaryle (geici olan fetihleriyle
deil) Benedictus manastr erknyla, Gregorius,
papalk gcn arttrmasyle seslerini sonraki
yzyllara iletmi kiilerdir. Ele aldm
paralarda Gregorius ocuka ve kolay inanr bir
hava iinde grlmekte, fakat bir devlet adam
230
olarak, kurnaz, usta, i grmek zorunda olduu
karmak ve durmadan deien bir dnyada ne
yaplmas gerektiini bilen bir kiidir. Bu
kartlk, artcdr. Fakat en etkili devini
(hareket) adamlar ok kez zek bakmndan
ikinci snftrlar.
Byk Gregorius, Romada yaklak olarak
540 tarihinde domutur, zengin ve soylu bir
ailenin ocuudur, bu addaki ilk papadr. Byk
babasnn dul kaldktan sonra papa olduu
anlalyor. Gregorius genliinde bir saraya ve
byk bir servete sahipti, iyi renim grmt.
O renim Grekeyi kapsamyordu. stanbulda
alt yl kalm olmasna ramen Gregorius,
Greke renmemitir. 573te onu Roma valisi
(Praefectusu) olarak gryoruz.
Fakat din benliini sarnca Gregorius
grevinden ayrlm, servetini manastr
kurulmas ve iyilikseverlik yolunda harcanmas
iin vakfetmi, sarayn keilere vermi,
Benedictusu olmu, kendini derin dncelere
ve saln srekli olarak bozan meakkatlere
adamtr. Papa II. Pelagius siyasal yeteneklerini
renerek onu, Romann Justinianus
zamanndan beri ismen bal olduu stanbula
gndermiti.
231
Gregorius 579dan 585e dein,
imparatorluk saraynda itizalcilie batllardan
daha yatkn olan doulu din adamlaryle giriilen
tartmalarda papalk teolojisini temsil ederek
yaad. O srada stanbul patrii, lmden sonra
dirilecek bedenlerimizin elle dokunulur cinsten
olmayaca gibi yanl bir dnceye kaplmt.
Fakat Gregorius, imparatoru byle bir iman
sapklndan kurtard. Bununla birlikte
imparatoru Lombardlara kar bir sefere kmak
konusunda kandramad. Hlbuki grevinin asl
gayesi buydu.
585-590 arasndaki be yl Gregorius,
manastrnn ba olarak geirdi. Sonra len
papann yerini ald. G zamanlar gemekteydi.
Fakat kark zamanlar yetenekli bir devlet
adamna byk frsatlar verir. Lombardlar
talyay yama ediyordu. spanya ve Afrika
Bizansllarn zayfl, bat Gotlarnn
dknl, Mariplilerin soygunculuu
dolaysyle anari iindeydi. Fransada kuzeyle
gney arasnda sava vard. Romallar
dneminde Hristiyan olan. Britanya; Saxon
istilasndan beri pagancla dnmt.
Ariusuluun kalntlar ve Madde itizali
(Justinianus 544 ylnda bir bildiriyle ilk kilise
232
okullarndan Antakya okulunun jeologlarn
maddeyle lanetlemiti. Bu okul, Alexandria
okulunun ncili alegorik olarak yorumlamasna
kar szel (lafz) olarak ele almtr.) henz
ortadan kalkmamt. Kargaal zamanlar,
piskoposlar bile etkilemiti. Onlarn ou rnek
yaantlarndan ayrlmt. Kilise mevkileri bol
bol alnp satlmaktayd. XI. yzyln ikinci
yarsna dein ok ak bir ktlk srd gitti.
Btn bu kargaalk kaynaklarna kar
Gregorius enerji ve ustalkla savat. Papalk
makamna gemeden nce Roma piskoposu,
sradzeninin en stnde tutulmasna karn
kendi piskoposluk evresi dnda herhangi bir
kaza yetkisine sahip deildi. Szgelimi Sanctus
Ambrosius papayla iyi geinmekteydi, fakat
kendisini hi bir surette papann otoritesine
bal saymazd. Gregorius ksmen kiisel
nitelikleri, ksmen o sralarda hkm sren
anari dolaysyle, din adamlar tarafndan
batda ve daha az lde de olsa douda kabul
edilen bir otoriteyi baarl bir biimde kurabildi.
O otoritesini daha ok Roma dnyasnn her
yanndaki piskoposlara ve dind liderlere
yazd mektuplarla ve baz baka yollarla
uygulamaktayd.
233
Gregoriusun Kural Kitab adl ve
piskoposlara tleri kapsayan eseri
ortaalarn balangcnda byk bir etkiye
sahipti. O, piskoposlarn grevlerine bir klavuz
olsun diye yazlm ve ylece kabul edilmiti.
Gregorius kitab her nenden nce Ravenna
piskoposu iin kaleme alm ve ayn zamanda
Seville piskoposuna da gndermiti. Carolus
Magnusun (Charlemagne) ynetimi srasnda o,
piskoposlara takdis merasimi (consecration)
srasnda verilirdi. Byk Alfred, kitab,
Anglosakson diline evirmiti. Douda kitabn
Grekesi elden ele dolard. Kitap piskoposlara
artc olmasa da, grevlerini ihmal etmemeleri
konusunda salam tler verir. Gregorius
piskoposlara, yneticilerin eletirilmemesi
gerektiini, fakat onlarn, kilise tarafndan
verilen tleri tutmamalar durumunda,
karlaacaklar cehennem ateine kar
uyarlmalarn syler.
GREGORIUSUN MEKTUPLARI
Gregoriusun mektuplar fevkalade ilgintir,
sadece yazarnn karakterini deil zamannn bir
tantmn (tasvirini) verir. Gregorius Bizans,
saraynn kadnlarna ve imparatora yazd
234
mektuplarda, bir retmenin zaman zaman salk
ve t veren, zaman zaman knayan ve buyruk
verme hakk konusunda asla ekinmeyen bir
edaya sahiptir.
rnek olarak 599 ylnda yazlm
mektuplar alalm ele. Onlardan ilki
Sardegnadaki (Sardunya) Cagliari piskoposuna
yazlmt. Bu piskopos, yal olmasna karn
ktyd. Mektupta ksmen yle denilmektedir:
saya ait gnde (pazar gn) ayinin adab ve
erkann icra etmeden, gelen sunular
(hediyeleri), kartrma yoluna sapmsn... Ayn
biimde ayinin adabn uyguladktan sonra bu
sunularn kkn kazmaktan utanmamsn...
Senin ak dm salarna yine de acyarak, ey
ihtiyar bir daha byle hafif davranlara
girmemeni ve sapk iler yapmaman istiyoruz.
Gregorius ayn zamanda Sardegnann din-
d makamlarna da ayn konuda mektuplar
yazmtr. Daha sonra yazd bir piskopos,
cenaze trenini ynetmek iin para istediinden;
Hristiyanla dnen bir Yahudiye, sinagoga ha
ve Meryem tant koyma izni vermesi yznden
azarlanr. Ayrca o piskopos ve baka
Sardegnal, piskoposlar metropolitlerinin izni
olmadan yolculuk yapmlardr. Buna son
235
verilmelidir. Sonra, Dalmatia prokonslne
yazlan bir mektup gelir. Bu iddetli mektupta
u satrlar yer almaktadr: Senin honutluun
Tanrdan m, insanlardan m anlamyoruz.
Bizimle iyi geinmek istiyorsan byle sorunlarda
btn kalbin ve ruhunla ve btn gzyalarnla,
seni kurtaracak olan memnun etmelisin.
Yakan da budur. Piskoposun nasl bir ktlk
yaptn bilmem artk.
Sonra talia valisi Kallinikosu Slavlar
yendii iin kutlayan ve ona Madde
konusunda dalalete den stria itizalcilerine
kar nasl davranmas gerektii konusunda t
veren bir mektup gelir. (stria Adriyatikin
kuzeydousunda bir yer) Gregorius Ravenna
piskoposuna da ayn konuda bir mektup
gndermiti. Siracuza piskoposuna yazlm ve
Gregoriusun, bakasna kusur bulacana
istisna kabilinden kendisini savunduu bir
mektuba rastlamaktayz. Sz konusu olan sorun
ardr. yinin belli bir noktasnda
elhamdlillah denecek midir, denmeyecek
midir? Gregoriusun adeti Bizansllara uymaktan
deil, kutsal Jeromius yoluyla Sanctus
Jamesten tremiti. (Siracuza (Sirakuza)
piskoposunun savna kar sylyor bunu
236
Gregorius.) Onun yersiz yere Grek adetine
uyduunu dnenler, dolaysyle
yanlmaktadr. (Byle bir sorun Rusyada eski
imanllar blnmesinin nedenlerinden biriydi.)
Erkek-kadn, barbar hkmdarlara yazlm
mteaddit mektuplar da vardr. Frank kraliesi
piskoposluk hilatnn bir Fransz piskoposuna
verilmesini istiyordu. Gregorius bu istei yerine
getirmeye hazrd. Fakat maalesef, kralienin
isteini salamak zere Gregoriusa gelen eli
blnme yandayd.
Lombardlarn kral Agiluphu Gregorius,
bar yapt iin kutlamaktadr: Eer bir
talihsizlik eseri, bar yaplmam olsayd her iki
taraf da gnah ilemek ve tehlikede
bulunmaktan baka ne yapacakt? Birok zavall
kylnn kan dklmeyecek miydi? Hlbuki
kyllerin emei her iki yan iin de ne kadar
yararldr ?
Agiluphun kars kralie Theodelindaya,
kocasn iyi yola yneltmesini syler.
Brunchildee (Austriasia, (Avusturya) kraliesi.
Bat Gotlarnn kral, Athanagildin kz.),
krallnda iki nene kusur bulmasn tler.
Onlardan biri, din d kiilerin, sradan
rahipken, bir hazrlk dnemi geirmeden
237
piskopos olmas, ikincisiyse Yahudilerin
Hristiyan kle edinmesidir. Franklarn kral
Teoderich ve Theodoberthe, Franklarn rnek
sofuluu dolaysyle iyi eyler sylemek
istediini, fakat krallklarnda kilise mevkilerinin
alnp satlmas olaynn ok grldn de
gizleyemeyeceini bildirir.
Gregorius, Turin piskoposuna yaplan bir
hakszlk dolaysyle kda kaleme sarlmtr.
Barbarlardan, Ariusuyken 587 ylnda Katolik
olan Vizigothlar kral Richarda yazd mektup
gnl okaycdr. Bunun iin Papa, Richarda
kutsal havari Petrusun kvancn iletmek zere
onun ok kutsal bedeninde tanm ve ehitlik
aamasna ykselmesi iin boynuna aslm
zincirlerden yaplma kk bir anahtar
gnderiyorum sana. Bu anahtar seni btn
gnahlarndan syrabilir, diyor. Umarm
majeste bu sunudan memnun kalmtr.
Antakya piskoposu, Gregorius ynnden,
itizalci Ephesus synodu konusunda ve u yolda
uyarlr: Dou kiliselerinde kimsenin rvet
vermeden kutsal bir mevki elde edemediine dair
haberler gelmektedir kulamza. Bu,
piskoposun, gcnn eritii her yerde
dzeltmesi gereken bir durumdur. Marsilya
238
piskoposuysa, tapnlan baz tantlar (tasvirleri)
krd iin azarlanmtr. Tantlara tapnmann
yanl olduu dorudur, buna karn onlar
yararldr ve sayg grmelidir. ki Gaule
piskoposu, rahibe olan bir bayan sonradan
evlenmeye zorlad iin knamtr: Byle
giderse sen kiralk bir greve sahip olacaksn,
obann artamna (meziyetine) deil.
Yukarkiler, bir yl iinde yazlm
mektuplarn bazsdr. Bylece, Gregoriusun
dnceye zaman bulamamasna amamal. Bu
yln mektuplarndan birinde bundan yaknr
(CXXI):
Gregorius, din-d renime dost deildi.
Vienne (Fransa) piskoposu Desideriusa unlar
yazyor:
Kulamza geldiine gre, senin
kardeliin (yani sanatn) una buna gramer
retmekmi. Byle bir neni biz kt saydk ve
hi doru bulmadk. Bylece, daha nce
sylenmi olan inilti ve zntye evirdik.
nk sann vgs bir azda Jupiterin
vgsne karamaz... Bir rahip hakknda byle
bir nenin (eyin) sznn edilmesi dehet
vericidir. Durumun byle olup olmadnn kesin
ve doru kantlarla belirlenmesi de o lde
239
gereklidir.
Kilisede en aa 400 yl canl kalan, pagan
bilgiye kar bu dmanlk kilisede Gerbrecht (II.
Silvester) zamanna dein en azndan 400 yl
yaamtr. Sadece XI. yzyldan bu yana kilise
bilgiye dost olmutur.
Gregoriusun imparatora kar tutumu
barbar krallara kar tutumundan daha
saygldr. stanbulda birine yazarken unlar
syler: En sofu imparatorun houna giden,
yaplmasn buyurduu nenin kendi erki iinde
olmasdr. O bir eyi kafasna koydu mu
yapmaldr. Yalnz snn bir piskoposu
grevinden uzaklatrmamaldr. Onun yaptn
eer yaplan din kurallarna uygunsa izleriz.
Fakat eer deilse, bizim, iin gnah olan bir
nen ortaya kmadka ona katlanrz.
mparator Maurice, bir isyanla tahtndan
indirilince byle oldu. syann elebas, ad san
bilinmeyen Phokas adl bir yzbayd. Phokas
taht ele geirince Mauricein be olunu
babasnn gzleri nnde kesti, sonra da yal
imparatoru ldrd. stanbul patrii de Phokasa
ta giydirdi. Patrik, Phokasa ta giydirmekle
lmek arasnda bir tercih yapmak
durumundayd. Daha artc olan, Romadan
240
nispeten gvenlik verici bir uzaklkta olan.
Gregoriusun gaasp durumundaki Phokasa ve
Phokasn karsna tam anlamyle dalkavuka
mektuplar gndermesidir: Uluslarn krallaryle
Cumhuriyetin imparatorlar arasnda ayrm
vardr. Uluslarn krallar, klelerin efendisidir,
cumhuriyetin imparatorlarysa zgr kiilerin...
Her dnce ve ite kadir-i mutlak olan Tanr,
sofu yreini ltuf elinde muhafaza etsin. Adalet
ve merhametle yaptn her neni (eyi)
gsndeki Ruhulkuds yapsn demektedir.
Phokasn kars imparatorie Leontiaya da
unlar yazyor: Hangi dil konumaya yetebilir;
hangi ergi (zihin) dnmeye; imparatorluun
sknu iin, kadir-i mutlak olan Tanrya ne
teekkrler borlu olduumuzu. Uzun sre
tadmz ar yk boynumuzdan karld ve
imparatorluk stnlnn yumuak
boyunduruu takld.
ldrlen imparator Mauricein bir canavar
olduu varsaylabilir. Gerekteyse o iyi bir
ihtiyard. Gregoriusu mazur gstermek
isteyenler, onun Phokas ynnden giriilen
vahlikleri bilmediini ileri srer. Fakat,
Bizansl gaasplarn geleneksel tavrlarn bildii
kesin ve Phokasn bir istisna olup olmadn
241
belirlemek iin beklemedii akt.
Putperestlerin Hristiyanla dn,
kilisenin artan etkisinin nemli bir parasdr.
Gotlar drdnc yzyln sonundan nce
Ulphillas ya da Ulfila ynnden maalesef
Vandallarn inanc olan Ariusulua
evrilmilerdi. Theoderichin lmnden sonra
Gotlar yava yava Katolik olmaya balamtr.
Bat Gotlarnn kral, grdmz gibi Gregorius
zamannda Ortodoks inancn kabul etmitir.
Franklar Chlodwig (Chlodovech, sonradan
Ludwig olmutur) zamanndan beri Katolikti.
rlandallar, Bat Roma imparatorluunun
dmesinden nce Sanctus Patricius,
Somersetshirel bir kii ynnden Hristiyan
yaplmt. Sanctus Patricius, 432den lmne
dein (461) rlandallar arasnda yaamt.
(Onun Somersetshirel soylu kii olduunu
Bury, Sanctus Patriciusun yaants zerine
yazd bir yaptta sylyor.) rlandallar da
skoya ve Kuzey ngiltereyi Hristiyanla
evirmek konusunda ok aba sarfetti. Bu ite
en byk misyoner Sanctus Columba (rlandal,
lm 597), dieriyse paskalya ve br nemli
sorunlarn tarihi konusunda Sanctus
Gregoriusa yazd mektuplarla tannm
242
Sanctus Columbanusdu (rlandal, lm 615).
ngilterenin Northumbriadan ayr olarak
Hristiyan yaplmas Gregoriusun zellikle
zerinde durduu konuydu.
Onun papa olmadan nce Romann esir
pazarnda grd iki gzel sal mavi gzl
ocuun kim olduunu sorduunda Angle
cevabn almas zerine, hayr, onlar melektir
dediini herkes bilmektedir. (ngilizcede Angle
szcyle melek szc ayndr. Dolaysyle
Gregorius tevriye yapm, yani bir szc
baka anlamn kastederek kullanmtr. Buna
bir bakma arifane tecahl de denebilir.)
Gregorius papa olunca Sanctus
Augustinusu Anglelar Hristiyan yapmas iin
Kente gndermitir. Onun Augustinusa, Anglii
kral Edelberthe ve bakalarna bu misyon
hakknda yazd pek ok mektup
bulunmaktadr. Gregorius, ngilteredeki
putperest tapnaklarn yaklmamasn, fakat
putlarn krlp tapnaklarn kilise olarak takdis
edilmesini istemitir. Sanctus Augustinus,
Papaya baz sorular sorar. Bunlar arasnda,
kuzenlerin evlenip evlenemeyecei, bir gece nce
cinsel ilikide bulunmu iftlerin ertesi gn
kiliseye gelip gelemeyecei (onlar ykanm
243
temizlenmilerse evet der Gregorius) v..
trnden sorular bunlar arasndadr. Bugn
hepimiz Hristiyan olduumuza gre, misyon,
grevini baaryle yapmtr.
Ele alm olduumuz dnem, o srada
yaayan byk adamlarn, baka pek ok ada
yaayanlardan daha aa seviyede olmasna
karn, gelecek alar zerine daha byk etki
yapmasyle dikkati eker. Roma yasas,
manastrclk ve papalk, uzun ve derin etkisini
byk lde Justinianus, Benedictus ve
Gregoriusa borludur. VI. yzylda yaayanlar
kendilerinden nce gelenlerden ok daha uygar
olmularsa da sonunda barbarlar dize getiren
kurumlarn erevesini izmilerdir. Yukarki
sz edilen kiiden ikisi Romann kentsoylu
(aristokratik) yerlisi, ncyse Roma
imparatoruydu. Gregorius, szcn tam
anlamyle Romallarn sonuncusudur. Onun
buyurucu tarzda konumas her ne denli grevi
uyarnca yerindeyse de, bu tarzn igdsel
temeli, kentsoylu Roma gururundadr.
Gregoriustan sonra, yllarca Roma kenti byk
adam yetitirmemitir. Fakat Roma derken,
kendisini ele geirenlerin ruhunu zincire
vurmasn bilmitir. Orasn fethedenlerin
244
Petrusun Krssne duyduklar sayg,
Caesarlarn tahtna kar duyduklar korkunun
sonucuydu.
Douda tarihin ak deiikti. Muhammed,
Gregorius 30 yalarndayken domutu.
245
KARANLIK ALARDA PAPALIK
Byk Gregoriustan Sylvestere uzanan 40
yl boyunca, papalk artc deimeler gsterdi.
O sralarda papalk zaman zaman Grek
imparatoruna, zaman zaman Bat Roma
mparatoruna, zaman zaman da yerel (mevzii)
Roma kentsoylularna balyd. Bununla birlikte
kuvvetli papalar VIII. ve XIX yzyllarda uygun
zaman yakalayarak papalk gcnn geleneini
kurdular. M. S. 600den 1000 ylna dein olan
dnem ortaa kilisesini ve onun devletle olan
ilikisini anlamak bakmndan nemlidir.
Papalar, Grek imparatorlarnn da
bamszln kendi abalaryle olmaktan ok,
Lombardlarn silahlaryle saladlar. Fakat,
Lombardlara kar bir minnet de duymadlar.
Grek kilisesi byk lde daima imparatora
bal kald. mparator kendisini piskoposlar
hatta patrikleri tayin veya azletmek konusunda
olduu kadar, iman sorunlarnda da karar
vermeye yetkili grmekteydi.
Keiler, imparatorlardan bamsz olmak
iin ok altlar, bu nedenle zaman zaman
papadan yana ktlar. Fakat stanbul patrikleri
imparatora baemeye istekli olmalarna karn,
246
kendilerini herhangi bir lde papalk
otoritesine bal saymay hayrlamlard
(reddetmilerdi). Bazen, talyada imparator
barbarlara kar papann yardmn
gereksindiinde, papaya, stanbul patriine
olduundan daha dosttu. Dou ve bat
kiliselerinin nihai ayrm, dou kilisesinin
papann kazai hakkna baemeyi
hayrlamasndan domutur.
Bizansllarn Lombardlarca yenilgiye
uratlmasndan sonra papalar, kendilerinin de
bu gl barbarlarn egemenliine gireceinden
korkmakta haklyd. Papalar kendilerini, talya
ve Almanyay fetheden Carolus Magnus
zamannda Franklarla birleerek kurtardlar. Bu
birleme papayla imparator arasnda bir
uyumay ortaya koyan kurulua sahip kutsal
Roma imparatorluuna yol at. Bununla birlikte
Carolus hanedan abuk kt. nceleri papa,
bu kten yararland. XIX. yzyln ikinci
yarsnda I. Nicholas, papalk gcn o zamana
dein grlmemi bir ykseklie kard.
Bununla birlikte, genel anari Roma
kentsoyluluunun pratik bamszlna yol at.
Roma kentsoylular IX! yzylda papal
denetimi altnda bulundurmu, felaketli
247
sonulara yol amt. Byk bir reform
devinisiyle papaln ve kilisenin genellikle
feodal, aristokrasiye bal kalmaktan kurtuluu,
bir sonraki konumuzda ele alnacaktr.
VII. yzylda Roma hala imparatorlarn
asker gcne balyd, papalar ya baemek ya
da eziyet ekmek zorundayd. Bazs, rnein
Honorius, itizal noktasna varncaya dein
baedi, I. Martinus gibiler direndi ve imparator
tarafndan hapse atld. 685-752 yllar arasnda
papalarn ou Suriyeli veya Grekti.
Bununla birlikte Lombardlar gitgide
talyay ele geirdike Bizansn gc azald.
Isaurius hanedanndan imparator Leon, 726da
ikonolarn krlmas konusundaki buyruunu
kard. Bu buyruk, sadece batda deil, byk
apta douda da itizalci sayld. Buna papa
iddetle ve baaryle kar durdu. Sonunda
787de imparatorie Eirene (rene) dneminde hi
deilse onun veliaht olduu dnemde (787) dou,
ikona krc itizali brakt. Yine de batdaki
olaylar bu arada, papalk zerindeki Bizans
denetimine bsbtn son verdi.
Aa yukar 751de Lombardlar Bizans
talyasnn bakenti olan Ravennay ele
geirdiler. Bu olay papalar Lombardlar
248
ynnden gelecek tehlikeye ak tutarken onlar
Grek imparatorlarna ballktan tmyle syrd.
Papalar deiik nedenlerle Grekleri Lombardlara
ye tutmulard. nce, imparatorlarn otoritesi
yasaya uygundu, hlbuki barbarlarnki,
imparatorlar ynnden tannmadka onlar
gaasp saylmlardr. Ayrca, Grekler uygard.
nc olarak Lombardlar milliyetiydi,
kiliseyse Romann uluslararacln
savunuyordu. Papalarn Grekleri ye tutmasnn
drdnc nedeni Lombardlarn Ariusu olmas
ve Hristiyanla dndkten sonra bile
zerlerinde Hristiyanla kar honutsuzluk izi
kalmasyd.
Kral Liutprand dneminde Lombardlar
Romay ele geirmeye teebbs ettiler (739da)
ve Franklara yardm elini uzatan III. Gregorius
tarafndan byk muhalefet grdler.
Chlodwigin soyundan olan Morevaeuslu
hanedanndan gelme krallar saray
terifatlarnca ynetilen Frank krallndaki
btn gerek erki yitirmiti. Saray
terifatlarnn, gc ve erki olaanstyd.
III. Gregorius Franklarla birlikte
Lombardlara kar direnmeye giritiinde saray
terifats, istisnai lde gl ve muktedir bir
249
insan ve Fatih William gibi pi olan Charles
Marteldi. 732de o, Mariplilere kar Toursda
kesin bir sava kazanm, bylece Fransann
Hristiyan olmasn salamtr. Bu olay, Martele
kilisenin minnet duymasna yol amsa da mali
zorluk, onu kilise arazisine el koymaya
gtrmtr. Bylece din adamlar, artk
Martelin meziyetlerini takdir etmeye
balamlard. Bununla birlikte o ve III.
Gregorius, 741 ylnda lm ve Charles
Martelin yerine geen Pepin, kiliseyi yeteri
lde memnun etmitir.
PAPA-KRAL PAZARLII
Papa 111. Stephanos, 754 ylnda
Lombardlardan kamak iin Alplar geti ve
Pepini ziyaret etti. Her iki taraf iin de ok
yararl olduu ortaya kan bir pazarlk yapld.
Papa askeri himaye istiyordu. Pepinse ancak
papann verebilecei bir eye ihtiya duyuyordu:
O da Merovaeuslu hanedanndan gelen sonuncu
kral yerine bu unvann yasaya uygun (meru)
sahibi olduunun tasdikiydi. Bunun karlnda
Pepin Ravennay ve eski talyan vilayetine ait
btn blgeyi papaya verdi. stanbulun byle
bir hediyeyi kabul edecei beklenmediinden bu,
250
dou imparatorluundan siyasal bir ayrlk
demekti.
Eer papalar Grek imparatorlarna bal
kalsalard, Katolik kilisesinin gelimesi ok farkl
olacakt. Dou kilisesinde stanbul patrii ne
din-d otoritenin bamszln ne de br din
adamlar zerinde egemenlik kurdu. Papa bu
egemenlii elde edebilmiti. Esasen btn
piskoposlar eit tutulmutu ve bu gr douda
iyice yaygnd. Ayrca, Alexandriada, Antakya ve
Kudste baka dou patrikleri de vard. Hlbuki
papa batdaki tek patrikti. (Bununla birlikte bu
olgu, slam fethinden sonra nemini yitirmitir.)
Douda deil batda, din-d kiiler yzyllarca
okuma yazmadan yoksun yaamlardr. Bu
kiliseye, batda, dou kilisesince sahip
olunmayan bir stnlk salamt.
Romann itibar, herhangi bir dou kentinin
itibarn amt. nk o, imparatorluk
geleneini, Petrusun ve Paulusun ehitliine ve
Petrusun ilk papalna dair efsanelerle
birletirmiti. mparatorun itibar, papann
itibarna yetiebilirdi. Fakat hi bir bat monark
bu baary salayamad. Kutsal Roma
imparatorlar ok kez gerek gten yoksundu.
Ayrca ancak papa ta giydirdiinde imparator
251
olabiliyorlard. Btn bu nedenlerle, papann
Bizans egemenliinden kurtulmas, hem
kilisenin din-d monarklar karsndaki
bamszl hem de bat kilisesinin ynetiminde
papalk monarisinin tam anlamyle kurulmas
bakmndan byk nem tamaktayd.
CONSTANTINUS VAKFI
Constantinus Vakf ve Sahte Buyrultular
gibi byk nem tayan belgeler bu aa aittir.
Sahte Buyrultular bizi ilgilendirmiyor. Fakat
Constantinus Vakf hakknda baz eyler
sylemeliyiz. Pepinin hediyesine antik bir
meruluk havas vermek iin kilise adamlar,
imparator Constantinus ynnden karlm bir
ferman olduu ileri srlen bir belge uydurdu.
Fermana gre Constantinus, Yeni Romay
kurduundan eski Romay ve onun evresindeki
btn araziyi papaya vermi oluyordu. Papann
dnyadaki iktidarnn temeli olan bu vasiyet,
ortaalarn daha sonrasnda gerekmi gibi
kabul edildi. O, ilk kez Lorenzo Valla (aa
yukar 1406-57) ynnden Rnesansta (1439)
itiraza uramtr. Lorenzo sekizinci yzylda
verilen yaptlar arasnda benzeri pek
grlmeyen, Latincenin stnlkleri zerine
252
adl bir kitap yazmt. uras tuhaftr:
Constantinus Vakfna kar ve Epikourosu ven
bir deneme yaynladnda, Latincilie kiliseden
ok deer veren Papa V. Nicholasn buyruuyle
apostolik sekreterlie tayin edildi. V. Nicholas
bununla birlikte, kilisenin maliknelerini elden
karmak istemedi. Papann ona sahip kmas,
varsaylan Vakfa dayanmaktayd.
Bu ilgi ekici belgenin C. Delisle Burns
tarafndan zetlenen biimi yledir:
Nicaea imannn bir zetinden ve demin
cennetten kovuluunun, sann douunun
anlatlmasndan sonra Constantinus czamdan
ikyeti olduunu, doktorlarn fayda etmediini.
dolaysyle Capitolun rahiplerine yaklatn
syler. Capitolun rahipleri Constantinusa,
birka ocuk kurban etmesini ve onlarn kannda
ykanmasn sylediler. Fakat ocuklarn
annesinin gzya dkmesine dayanamayarak
Constantinus onlar ldrmekten vazgeti. O
gece Constantinusa Peterle Paulus grnp
papa Silvesterin Soractede bir maarada
saklandn ve kendini ona tedavi ettirmesi
gerektiini syledi. Constantinus Soracteye
(Soratte) gitti. Orada evrensel papa ona
Petrusla Paulusun tanr deil havari olduunu
253
syledi ve onlarn tantlarn (tasvirlerini)
gsterdi, Constantinus Peterle Paulusu
tantlarndan tamd ve bunu btn
satraplarnn nnde kabul etti. Papa Sylvester
ona kldan yaplm bir gmlek giyerek gnah
karma dnemine girmesini tledi. Sonra
Constantinusu, gkten ona dokunan bir el
grdnde vaftiz etti. Constantinusun czam
geti. Putlara tapnma ortadan kalkt. Sonra,
Constantinusun btn satraplar, Senato, tm
soylular ve Roma halkyla birlikte Constantinus,
Petrusun yetki blgesine stn bir g
vermenin ve o blgeyi Antakya, Alexandria,
Kuds, ve stanbula dein geniletmenin
yerinde olduunu dnd. Sonra Lateran
saraynda bir kilise ina etti. Tacn, tierasn ve
hiltlarn papaya aktard. Tiarasn papaya
giydirdi ve onun atnn zincirlerini tuttu.
Romay, btn Roma banliysn,
mahallelerini, talya kentlerini ve baty ebediyen
Roma kilisesine uyruk olsun diye terk etti.
Sonra douya yneldi Constantinus. nk
piskoposlarn egemenliinin gksel imparator
tarafndan belirlendii ve Hristiyan dininin
bann gksel imparator ynnden atand
yerde dnyasal imparatorun iktidar sahibi
254
olmas doru deildi.
Lombardlar Pepine ve Papaya baemediler
uysallkla. Fakat Franklarla tekrar tekrar
giritikleri savalarda yenilgiye uradlar.
Sonunda (774) Pepinin olu Carolus Magnus
talyaya yrd ve Lombardlar yenilgiye
uratt, onlarn kral oldu, Romay igal etti ve
Pepinin vakfn terketti. Carolus Magnus
zamannn papalar Hadrianus ve III. Leon,
Carolus Magnusun tasarlarn her yolda
gelitirmeyi karlarna uygun buldu. Carolus,
Almanyann byk bir blmn ele geirdi,
Saxonlar iddetli bir eziyetle Hristiyan yapt ve
en sonra, bir Noel gn Romada papann
elinden ta giyerek (M. S. 800) kendi kiiliinde
Bat Roma imparatorluunu yeniden
canlandrd.
Kutsal Roma imparatorluunun kuruluu,
ortaa dncesinde bir dnemi belirler. Onun
ortaa yaayndaki etkisi daha azdr.
Ortaalar zellikle hukuksal hayallere
kaplmt. O zamana dein, nceki Roma
imparatorluunun hukuken hl, hukuksal
otoritenin tek kayna kabul edilen stanbul
imparatoruna bal olduu hayali srp gitmiti.
Hukuksal hayallerde usta olan Carolus Magnus
255
Roma tahtnn bo olduunu ileri srmekteydi.
Dou Roma hkimi Irene kendine imparator
unvan vermiti. Hi bir kadn, imparator
saylmayacana gre Irene gaasp ilemi
grmeliydi. Carolus, meruluu konusundaki
iddiay papadan ald kuvvetle ileri sryordu.
Bylece, balangtan beri papayla imparator
birbirlerine tuhaf bir biimde balanmlard.
Romada papa tarafndan ta giydirilmedike
kimse imparator olamazd. te yandan gl bir
imparator papalar atama ya da azil yetkisinin
kendisinde bulunduunu ileri srmt. Meru
iktidar konusundaki ortaa kuram hem
imparatora hem de papaya dayanmaktayd.
Onlarn karlkl birbirlerine ball her iki
yann da cann skmaktayd. Fakat, yzyllarca
kanlmazd. Yanlar arasnda kh birinin, kh
brnn karna gelien bir srtme vard.
Nihayet, XIII. yzylda atma
yattrlamaz bir duruma geldi. Papa zafer
kazanm, fakat ksa bir sre sonra manevi
otoritesini kaybetmiti. Papa da, kutsal Roma
imparatoru da varln srdryordu. Papa
gnmze dein yaamtr. Kutsal Roma
imparatoru da Napoleona dein. Ortaalarda
ilenmi olan, papa ve imparatorun gleri
256
hakkndaki kuram XV. yzylda artk i grmez
olmutur. O kuramn savunduu Hristiyanlk
birlii Fransz, spanyol ve ngiliz monarklarnn
din-d ve reformasyonun din alanndaki
gcyle ykld.
Byk Carolusun ve evresindekilerin
karakteri Dr. Gerhard Seelinger tarafndan yle
zetleniyor:
Carolusun saraynda sert bir hayat
gelimiti. Orada ihtiam ve dehaya ve ayn
zamanda ahlakszla rastlayabilirdiniz. nk
Carolus, evresine toplad ahslar hakknda
titiz davranm deildir. O kendisi bir model
deildi. Beendii ve yararl bulduu kiilerin en
byk dengesiz hareketlerine katlanmaktayd.
Kutsallkla ok az ilintili olmasna ramen ona
kutsal imparator denirdi. Carolusa byle hitap
eden Alcuinus, onun Maine kontu Roderichten
nikhsz ocuu olan gzel kz Rothrudu da
erdemleri dolaysyle ver. Carolus kzlarndan
ayrlmamalyd. O kzlarnn evlenmelerine izin
vermediine gre bu yasan sonularn kabul
etmek zorundayd. br kz Berthann da
Sanctus Riquier keii sofu Angilberthten iki
olu olmutu. Carolusun saray gerekten, ok
hafif bir hayatn merkeziydi. (Cambridge,
257
Ortaa Tarihi, II, 663).
Carolus Magnus politik olarak kiliseyle
birleim durumunda (ittifak halinde), fakat
kiisel sofulukla yersiz lde ykl olmayan
sert bir barbard. Okuyup yazmasn bilmezdi.
Fakat edebiyat alannda rnesansa yol at.
Sefih bir yaants vard. Kzlarna haddinden
fazla sevgi duyard. Uyruklar arasnda kutsal
yaanty gelitirme yolunda elinden geleni yapt.
Babas Pepin gibi Almanya zerindeki etkisini
arttrmak iin misyonerlerin abasn ustaca
kulland. Fakat, papann, otoritesine
baemesine dikkat etti. Papalar bunu daha ok,
isteyerek yaptlar. nk, Roma, papann bir d
himaye olmakszn kendini gvende
hissedemeyecei bir barbar kenti olmutu ve
papalk seimleri karmakark hizip savalarna
dnmt. 199da, evresindeki insanlar papay
tutuklad ve kr etmekle tehdit etti. Charlesin
hayat boyunca sanki yeni bir dzen ortaya
kacakm gibi grnd. Fakat onun
lmnden sonra, ortada kuramdan baka bir
nen kalmad.
SANCTUS BONIFACIUS
Kilisenin, zellikle papann kazanlar bat
258
imparatorluunun kazanlarndan daha
somuttu. ngiltere Byk Gregoriusun
buyruuyle hareket eden manastr misyonu
tarafndan Hristiyan yaplm ve Romaya, yerel
zerklie alm piskoposlarn bulunduu
lkelerden daha ok balanmt. Almanyann
Hristiyanla dn byk lde Sanctus
Boniacius (680-754)n yaptdr. Bonifacius
ngiliz misyoneriydi. Charles Martelle Pepinin
dostuydu ve papaya btnyle balyd.
Bonifacius Almanyada pek ok manastr
kurmutu. Arkada Sanctus Gallussa, kendi
adn tayan, sviredeki Sanctus Gallus
manastrn. Baz otoritelere gre Bonifacius
Pepinin kralln lk Krallar Kitabndan alnan
bir merasimle ve kutsal ya kullanarak takdis
etti.
Sanctus Bonifacius Devonshirelyd. Exeter
ve Winchesterde renim grd. 716da Frisiaya
gitti, fakat hemen geri dnd. 717de Romaya
yolculuk etti. 719da Papa II. Gregorius
ynnden Almanlar Hristiyan yapmas ve
rlandal misyonerlerin nfuzuyla savamas
iin Almanyaya gnderildi. (rlandal
misyonerler, paskalya tarihi ve tonsureun
biimi hakknda hataya dmlerdi).
259
Bonifacius, hatr saylr bir baardan sonra
Romaya dnd ve orada II. Gregorius ynnden
piskoposlua atand. Gregoriusa sadakat yemini
etti. Papa ona, Charles Martele hitaben yazlm
bir mektupla birlikte putperestleri Hristiyanla
evirme ve itizali bastrma grevi verdi.
Bonifacius 732de bapiskopos oldu, 738de
Romay nc kez ziyaret etti. 741de Papa
Zacharias onu eli yapt ve Frank kilisesinde
reformla grevlendirdi. Bonifacius Fulda, keiler
evini kurup, buraya Benedictusuluktan daha
sk erkn getirdi. Sonra bizimkinden baka
dnyalar bulunduu ve fakat onlarn kutsal bir
deere sahip bulunmadn ileri sren Salzburg
piskoposu rlandal Virgiliusla tartmaya
giriti. 754te, Frisiaya dndkten sonra
arkadalaryle birlikte putperestlerce ldrld.
Alman Hristiyanlnn rlandaya deil papaya
bal olmas Bonifacius dolaysyledir.
ALCUINUS
O srada ngiliz, zellikle Yorkshire
manastrlar byk nem tamaktayd. Romaya
bal ngilterede var olan biimdeki uygarlk
ortadan kalkm; her nenini dorudan doruya
Romaya borlu olan Benedictus keileri
260
evresinde merkezselleen Hristiyan
misyonerlerinin ortaya koyduu yeni bir uygarlk
balamt. Saygdeer Bede Jarrow da bir
keiti. Onun nceleri York bapiskoposu olan
rencisi Alcuinusun renim grd bir
katedral okulu da kurmutur.
Alcuinus, zamann kltrnde nemli bir
kiiydi. 780 ylnda Romaya gitti. Yolculuu
srasnda Parmada Carolus Magnusla karlat.
mparatordan, Franklara Latince retme ve
imparatorluk ailesini eitme grevini ald.
Alcuinus yaantsnn byk bir blmn
Carolus Magnusun saraynda geirip retim ve
okul kurma ileriyle urat. Hayatnn sonunda
Toursda Sanctus Martinus bakeii oldu.
Yorkta, yazd manzum kilise tarihi dahil pek
ok yapt brakmtr. mparator renim
grmemise bile, ekinin (kltrn) deeri
hakknda byk bir inanca sahipti ve ksa bir
sre, karanlk alarn glgesini silmiti. Fakat
onun bu yndeki almas geiciydi. Yorkshire
kltr bir sre iin Danimarkallar, Fransz
kltryse Normanlar ynnden ykld.
Sarakenoslar (Suriye, Arabistan lndeki
gebe Arap. Hal seferleri srasnda slam ve
Araplara bu ad verilmitir.) Gney talyay,
261
yama, Sicilyay fethetti ve 846da Romaya
saldrd. X. yzyl, btnyle bat Hristiyanl
iinde aa yukar en karanlk dnemdi. nk
X. yzyl ngiliz din adamlar ve artc bir tip
olan Johannes Scotus tarafndan kurtarlmt.
Carolus Magnusun lmnden sonra
Carolingus iktidarnn Byk Carolusun
lmnden sonra kmesi ve imparatorluun
blnmesi nceleri papaln iine yarad. Papa I.
Nicolaus (858-867), papalk gcn daha nce
olduundan ok daha yksek bir aamaya
karmt. Nicolaus, Dou ve Bat Roma
imparatorlaryla, dazlak Fransz kral Charles ve
Lorraine kral II. Lotharla, hemen her Hristiyan
lkesinin piskoposluuyle kavga etmiti,
kavgalarnn hemen tmnde baar kazanmt.
Pek ok blgede din adamlar, yerel prenslere
balyd. I. Nicolaus bu durumu dzeltmee
giriti. Onun en byk iki uyumazl, II.
Lotharn boanmas ve stanbul patrii
Ignatiusun, kutsal yasalara uygun olmayan azli
konusundayd. Kilisenin gc ortaalar
boyunca kral ve imparator aileleri arasndaki
boanmalarla ilgiliydi. Krallar zorlu tutkulara
sahipti ve evliliin zlmemesi hususunun
sadece uyruklar ilgilendirdiini dnyordu.
262
Bununla birlikte evlilii ancak kilise, yasaya
uygun duruma getirebilirdi. Eer kilise bir
evliliin geersiz olduunu ilan etmise
tartmal bir tahta k olaynn ve hanedan
savann kmas kuvvetle muhtemeldi. Bylece
kilise, krallk ailelerindeki boanmalara ve gayri
meru evlenmelere kar durmada gl bir
duruma sahipti. ngilterede o, VIII. Henry
dneminde bu durumunu kaybetmi, fakat VIII.
Edward dneminde tekrar kazanmtr.
II. Lothar, boanmak istediinde, kralln
din adamlar buna raz oldu. Bununla birlikte
papa Nicolaus, boanmaya raz olan piskoposlar
azletti ve kraln boanma konusundaki
isteklerini btnyle yadsd. Lotharn kardei
imparator II. Louis, bunun zerine papay
korkutmak amacyle Romaya yrd. Fakat bo
inanl korkular galip geldi, geri dnd. Sonunda
papann istei oldu.
Patrik Ignatius sorunu papann hl
kendisini douda kabul ettirmee altn
gstermesi bakmndan ilginti. Ho grnmeyen
Ignatius azledilmi ve onun yerine Photius
getirilmiti. Photius o zamana dein din adam
deildi. Bizans hkmeti papadan bu ilemi
onaylamasn istedi. Papa, sorunu aratrmak
263
zere iki eli gnderdi. Eliler stanbula
geldiinde bask altnda kaldlar ve ie rza
gsterdiler.
Olup bitenler, bir sre papadan gizlendi.
Fakat o, gerekleri renince kplere bindi. i
ele almak zere Romada bir konsl toplad.
Elilerden birinin ve Photiusu takdis eden
Siracuza bapiskoposunun yetkisini kaldrd.
mparator III. Michael, Photiusu lanetledi ve
onun atadn azl, azlettiini eski grevlerine
iade etti. mparator III. Michael dehetli kzd,
papaya sert bir mektup gnderdi. Papa da ayn
sertlikle cevap verdi: Kral-rahip, imparator-din
ulusu gnleri gemi, Hristiyanlk iki grevi
ayrmtr. Hristiyan imparatorlar ebedi hayat
iin papay gereksinirler. Hlbuki papalar, geici
dnya ileri dnda, imparatorlar gereksinmez.
Photius ve imparator bir konsl toplayarak
papaya cevap verdi. Konsl papay afaroz ve
Roma kilisesini itizalci iln etti. Bununla birlikte
III. Michael ldrld ve onun yerine geen
Basilius, papann bu sorunda hakl olduunu
kabul ederek Ignatiusu yeniden grev bana
getirdi. Bu utku (zafer) Nicolausun lmnden
az sonra salanmtr ve btnyle Bizans
sarayndaki ihtillin yaratt geici durumlara
264
balanabilir. Ignatiusun lmnden sonra
Photius yeniden patrik oldu ve dou, bat
kiliseleri arasndaki uzaklk daha da artt.
Dolaysyle Nicholasnn bu konudaki politikas
uzun sre baarl olmutur denemez.
Nicolaus, gcn, piskoposlara,
imparatorlara olduundan daha byk bir
glkle kabul ettiriyordu. Bapiskoposlar
kendilerini byk adam sayarlar ve bir kilise
monarkna ba emekte isteksiz davranrlard.
Yine de Nicolaus, piskoposlarn, varln
papalara borlu olduu dncesini savunmu
ve yaad srece bu dnceyi geerli klmt.
Bu alar boyunca bapiskoposlar kendi
katedrallerinin bulunduu kentlerde,
Hristiyanlarn onamyle (tasvibiyle) seilirdi.
Sonra ok kez, komu piskoposlarn biimledii
synodlarca seilmee balandlar. Daha sonra
da, bazen kral, bazen de papalarn (tayiniyle) i
bana geldiler. Piskoposlar ok ar nedenlerle i
bandan uzaklatrlabilirdi. Fakat onlarn, papa
ynnden mi, yoksa blgesel synodlar ynnden
mi sorguya ekilecei konusu ak deildi. Btn
bu kesin olmayan durumlar bir mevkiin gcn,
o mevkide bulunan kiinin enerji ve sebatna
bal klmt. Nicolaus, papalk gcn,
265
uzanabildii en yksek noktaya karmt.
Ondan sonra gelenler onu, yine aa seviyeye
indirdiler.
X. yzylda, papalk btnyle Roma
aristokrasisinin kontrol altndayd. O srada,
papalarn seimi konusunda herhangi bir kural
yoktu. Papalar bazen halkn, bazen imparator ve
krallarn onamyle (tasvibiyle) i bana gelir,
bazen de X. yzylda olduu gibi mevkileri
Romada yerel kent gcn ellerinde tutana
borlu olurdu. Roma o srada Byk Gregorius
dneminde olduu gibi uygar bir kent deildi.
Bazen hizip atmalarna sahne olur, bazen
zengin bir aile zorbalk ve rvetle kontrol ele
geirirdi. Bat Avrupann dzensizlik ve
gszl bu sralarda ylesine bykt ki
Hristiyanlk btnyle ortadan kalkma
tehlikesinin iinde grlebilirdi. Fransz
imparatoru ve krallar, lkelerinde kendi
vasallar olan feodal derebeylerini dizginleyecek
iktidara sahip deillerdi. Macarlar kuzey
talyaya aknlar yapt. Normanlar Fransz
kylarn yama etti. En sonunda Hristiyan
olmalarnn bedeli olarak Normandiay aldlar
(yl 911). Fakat, talya ve gney Fransadaki en
byk tehlike, Hristiyan yaplamayan ve kiliseyi
266
saymayan Sarakenlilerden gelmekteydi.
Sarakenliler, dokuzuncu yzyln sonunda
Sicilyann fethini tamamlad ve Napoli
yaknndaki Garigliano rma kysna yerleti.
Monto Cassinoyu ve br byk manastrlar
yakp ykt. Provence kysna da yerlemilerdi.
talya ve Alp vadilerine oradan saldrdlar.
Romayla kuzey arasndaki trafii oradan
kestiler.
talyann Sarakenlilerce fethini, ve onlar
915te Gariglianoda yenilgiye uramaktan dou
imparatorluu nlemitir. Fakat, dou
imparatorluu Romay, Justinianusun burasn
fethinden sonra ynettii gibi ynetecek gte
deildi.
Papalk aa yukar yz yl, Roma
aristokrasisinin ve Tusculum kontlarnn bir
arpal olmutur. Onuncu yzyln
balangcndan en gl Romallar senatr
Theophylactus ve kz Maroziayd. Bu ailede,
papalk babadan miras kalmaya balamt.
Maroziann birbirini izleyen pek ok kocas ve
says bilinmeyen sevgilileri vard. O,
sevgililerinden birini, II. Sergius unvanyle
papalk tahtna oturttu (904-911 ). Sergiusle
Maroziann olu papa XI. Johannes (931-936),
267
torunu XII. Johannesti. XII. Johannes 16
yanda papa olmu ve papalk makamn,
yaad sefih hayat ve Lateran saraynn ksa
zamanda sahne olduu lgnca elencelerle
tamamlamt. (Cambridge Ortaa Tarihi, III.,
455). Marozia belki de kadn papa Joan
efsanesinin temelidir.
Bu dnemde yaayan papalar, doallkla,
haleflerinin douda sahip olduu nfuzu ve ayn
zamanda I. Nicholasn Alplerin kuzeyinde
baaryle kulland erki (iktidar) yitirdi.
Blgesel konsller, kendilerinin papadan
btnyle bamsz olduunu iln ettiler. Fakat,
hkmdarlarn ve feodal lordlarn karsnda bu
bamszl koruyamadlar. Piskoposlar gittike
feodal derebeyleriyle karlatlar. Bylece
kilisenin kendisi, din-d toplumun iinde
yzd anarinin kurban olmutur. Btn
kt itihalar alabildiine alm ve dinle,
ruhlarn kurtuluuyle hl biraz olsun ilgisi
kalm din adamlar evrensel ke szlanmaya
ve inananlarn gzlerini, dnyann soru ve hesap
gn trnden konularn hayallerine doru
evirmee balamt. Durum, her zamankinden
fazla byleydi. (Cambridge Ortaa Tarihi, III,
455).
268
Bununla birlikte genellikle yapld gibi
1000 ylnda dnyann sonunun geldiine dair
zel bir korkunun egemen olduunu sanmak
yanltr. Sanctus Paulustan bu yana,
Hristiyanlar dnyann sonunun yaklatna
inanm, fakat yine de kendi ileriyle
uramtr,
1000 yl, bat Avrupa uygarlnn
yuvarland uurumun en derin noktasn iaret
eder. Bu noktadan balayarak 1914e uzanan bir
trmanma hareketi balamtr. Balangta,
gelime manastr reformuna balyd. Manastr
buyruklar dnda din adaml byk bir
ounlukla, iddetli maneviyat d ve dnyasal
olmutur. Onlar sofu kiilerin vermi olduu
sadakalara borluydu servet ve glerini. Ayn
nen, dahas manastr tarikatlerinde tekrar
tekrar grnd. Fakat reformcular yeni bir
gayretle manevi gc, kt lde
canlandrdlar.
1000 yln dn noktas yapan, slmlar ve
kuzey barbarlar tarafndan hi deilse bat
Avrupay ilgilendirdii lde giriilen fetih
hareketlerinin durdurulmas olaydr. Gotlar,
Lombardlar, Macarlar ve Normanlar birbirini
izleyen dalgalar halinde geldiler. Her bir ktle
269
Hristiyan yapld, fakat her seferinde uygar
gelenek zayflad. Bat imparatorluu pek ok
barbar krallklara ayrld. Krallar, vasalleri
zerindeki otoriteyi kaybettiler. Ortada, evrensel
bir anari vard. Byk ve kk lde srekli
zorbalklara rastlanyordu. En sonunda, iddet
taraftar kuzey fatihleri Hristiyanl kabul
etmiler ve yerleme blgeleri elde etmilerdi. En
son gelen Normanlar uygarlkla zellikle
yetenekli olduklarn belgiledi (ispat etti) ve
Saracenlilerden Sicilyay geri alp talyay slm
tehlikesinden korudular. ngiltereyi yeniden
Roma dnyasna geri gtrdler (Danimarkallar
Roma dnyasndan ayrmlard ngiltereyi).
Normandiada yerleince Fransann yeniden
canlanmasna msaade ettiler ve bu oluuma
maddeten yardm saladlar.
Bizim, 600 ylyla 1000 yl arasndaki
zaman gstermek zere Karanlk alar
deyimini kullanmamz, dikkatimizin yersiz
lde bat Avrupa zerinde younlatna
iaret eder. Bu dnem inde Tang hanedannn
yaad zaman kapsar. Bu a, in
mlekiliinin en byk adr ve baka
bakmlardan ok dikkate deer. Hindistandan
spanyaya, parlak bir slm uygarl gelimitir.
270
Bu srada Hristiyanlk iin yitim (kayp) olan,
uygarlk iin yitim deildi. Durum tam tersiydi.
Bat Avrupann g ve kltr bakmndan daha
sonra n plana geebileceini kimse tahmin
etmiyordu. Bizim iin bat Avrupa uygarl
uygarlk gibi grnyor. Fakat dar bir grtr
bu. Uygarlmzn kltrel ieriliinin ou
Akdenizden, Greklerden ve Yahudilerden
gelmektedir. ktidar konusuna gelince: Bat
Avrupa, Punililer (Kartacallar) savalarndan
Romann dne (kabaca diyelim ki M. .
200den M. S. 600e kadar) egemen durumdayd.
Bu zamandan sonra Bat Avrupada hi bir
devlet, iktidar bakmndan in, Japonya veya
halifelikle mukayese edilemezdi.
Bizim rnesanstan beri stnlmz
ksmen bilime ve bilimsel teknie, ksmen
Ortaalar boyunca yava yava gelimi siyasal
kuramlara balyd. Olup bitenlerin yapsnda bu
stnln devam edeceini gsteren bir neden
yoktur. imdiki savalarda, Rusya, in ve
Japonya byk askeri g gstermilerdir.
Btn bunlar bat tekniini dou ideolojisiyle
badatrr (Bizans, Konfuius ve Shinto
ideolojileri). Hindistan zgrlne
kavuabilirse baka bir dou elementi ortaya
271
koyacaktr. Gelecek birka yzyl iinde
uygarln eer yaarsa rnesanstan bu yana
sahip olduu eitlilikten daha ouna sahip
olacaktr. Yenilgiye uratlmas daha g olan bir
ekin (kltr) emperyalizmi vardr. Bat Roma
imparatorluunun dmesinden ok sonra
(gerekte reformasyona kadar) btn Avrupa
kltr, Roma emperyalizminin izini tamtr.
O imdi bizim iin, bat Avrupaya ait emperyalist
bir renge sahiptir. Eer halen srmekte olan
savatan sonra, kendimizi bu dnyada yabanc
hissetmek istemiyorsak Asyann sadece siyasal
deil, ayn zamanda ekinsel (kltrel) olarak bize
e dncelere sahip olduunu kabul etmek
zorundayz. Bunun ne gibi deimeler
getireceini bilmem? Yalnz, ortaya kacak
deimenin derin ve byk bir neme sahip
olaca kansndaym.
272
JOHANNES SCOTUS
Johannes Scotus veya ngilizlerin deyimiyle
John the Scot veya bazen denildii gibi Johannes
Scotus Eriugena veya Erigena, XIX. yzyln en
artc kiisidir. (Eriguena szcnn
eklenmesiyle Johannesin tam ad, rlanda
halkndan rlandal Johannes olur. Byle bir
fazlalk gereksizdir. Dokuzuncu yzylda Scotus
zaten rlandal anlamna kullanlmtr.) Eer o,
beinci veya onbeinci yzyllarda yaam
olsayd daha az artc bulunacakt. rlandal
yeni-Platoncu, eksiksiz bir Grek bilgini bir
Pelagiusu ve bir tm-tanrc (panteist) olan
Johannes, yaantsnn byk bir blmn
Fransa kral dazlak Charlesn himayesinde
geirdi. Bununla birlikte o, snnilikten uzak
olmasna karn, bildiimiz denli eziyet
grmekten kurtulmu; usu (akl) imann stne
karm ve din adamlarnn otoritesine hi
aldr etmemi, yine de atmalar uzlatrmak
iin onun hakemlii istenmitir.
Byle bir kiinin ortaya kn anlamak
iin dikkatimizi nce, Sanctus Patriciusu izleyen
yzyllardaki rlanda kltrne evirmeliyiz.
Sanctus Patriciusun ngiliz olmas gibi son
273
derecede ac verici bir olgu dnda, daha az
zc iki koul vard: nce, Sanctus Patricius
oraya gitmeden de rlandada Hristiyanlar
bulunmaktayd. Sonra, Patrikus, rlanda
Hristiyanl iin ne yapm olursa olsun,
rlanda kltr ona borlu deildi. Gauliann
nce Attil, sonra Gotlar, Vandallar ve Alarich
ynnden istils srasnda (bir Gauila yazarnn
anlattna gre), O yandaki btn bilginler
denizi ap katlar ve deniz tesi lkelerde,
rnein rlandada ve sndklar baka yerlerde
ora halklarnn bilgide dev admlarla ilerlemesini
saladlar. (Cambridge Ortaa Tarihi, III, 501).
Eer bu kiilerden herhangi biri ngiltereye
snmak isteseydi, Anglelar, Saxonlar (Sachsen)
ve Jutelar onlar kovard. Fakat, rlandaya
gidenler, misyonerlerle birlikte byk lde
bilgi aktard ve oraya Avrupada kaybolan bir
uygarlk getirdiler. Altnc, yedinci ve sekizinci
yzyllarda, rlandallarn Latin klasiklerini
enikonu tandn ve Grekeyi bildiini kabul
etmemize yol aacak nedenler bulunmaktadr.
(Bu sorun Cambridge Ortaa Tarihinde dikkatle
tartlr (III. cilt, XIX. Konu), rlandallarn
Grekeyi bildii sonucuna varlr.) ngilterede,
Canterbury bapiskoposu Theodore zamanndan
274
beri (669-690) bilinmekteydi. Theodorenin
kendisi bir Grekti, Atinada almt. Greke
kuzeyde de rlandal misyonerler araclyle
renilmi olabilir. Montague James, VII.
yzyln ikinci yarsnda bilgi susuzluunun en
keskin olduu ve retim faaliyetinin ok
hareketli olarak devam ettii lke rlandadr.
Orada, Latince ve daha az lde Greke,
bilimsel gr asndan incelendi... nce
misyoner gayretiyle, sonra lkedeki karmak
koullar dolaysyle rlandallar dalga dalga
Avrupaya gelmek zorunda kaldklarnda, deer
vermeyi rendikleri bir edebiyatn paralarn
kurtarmaya arac oldular. diyor (Cambridge
Ortaa Tarihi, s. 507-508). Auxerreli Heinrich
aa yukar 876 ylnda rlandal bilim
adamlarnn bu akn yle tasvir ediyor:
rlanda, denizin tehlikelerini kmseyerek,
hemen hemen ktle halinde kalabalk
filozoflaryle kylarmza gyor. Aa yukar
btn bilgin kiiler bilge Sleymann
buyruuna uymak zere kendi istekleriyle
srgne geliyorlar. Burada bilge Sleyman,
dazlak Fransz kral Charlestir. (Cambridge
Ortaa Tarihi, s. 524).
Bilgin kiilerin yaantlar ok kez, ister
275
istemez gebe yaants olmutur. Grek
felsefesinin balangcndan filozoflardan ou,
Perslerden kam snganlard. O felsefenin
sonunda, Justinianustan kurtulmak iin
Perslere sndlar. Beinci yzylda, imdi
grdmz gibi, bilim adamlar Gauliada
Almanlardan kurtulmak iin Bat Adalarna
kat. Sonra Skandinavyallarn korkusundan
ngiltere ve rlanday terk ettiler.
Gnmzdeyse Alman filozoflar kendi
yurttalarna kar duyduklar korkuyla daha
batya doru geliyor. Gerisin geriye akn iin ok
zaman geer mi gemez mi bilmem.
Avrupa iin klasik saylacak ekin (kltr)
geleneini koruduklar gnlerdeki tarihini ok az
bilmekteyiz rlandallarn. Bildiklerimiz de,
manastrlarla ilgilidir. Sofuluk sahneleriyle
doludur (onlarn nedamet, gnah karma
kurallarndan anlyoruz bunu). Fakat onlar,
teolojik inceliklerle pek ilgili grnmyor.
Duruma piskoposlardan ok manastrlar egemen
olduundan Gregoriustan sonra Avrupa
kilisesinin z izgisini eken ynetimci grnm
yoktur orada. Ayn zamanda uzak olduu iin
Romadan etkilenmemitir. Dolaysyle, rlanda
kilisesi Papay Sanctus Ambrosius gnlerindeki
276
gibi grmekteydi henz. Pelagiusun bir Briton
olmas muhtemelse de bazlarnca rlandal
olduu ileri srlr. Pelagius itizalinin
rlandada barnm olmas muhtemeldir. Otorite
bu itizali Gauliada zorla yapt gibi silememiti.
Szn ettiimiz koullar, Johannes Scotusun
dncelerindeki olaanst zgrlk ve
yenilii anlatmaya yardmc olur.
Johannes Scotusun yaantsnn balangc
ve sonu bilinmemekte. Sadece Fransa kralnn
buyruunda alt orta yallk dneminden
haberimiz var. Johannesin aa yukar 800
ylnda doduu, 877 ylnda ld
varsaylmaktadr. Her iki tarih de tahmine
dayanr. Papa I. Nicolaus zamannda Fransada
olan Johannesin yaantsnda dazlak kral
Charlesin, imparator Michaelin ve papann
adlarna rastlamaktayz.
Dazlak Charles ynnden Fransaya
arlan Johannes, saray okulunun bana
geirilmiti. Yazt (Kader) ve zgr istem (irade-i
cziyye) konusunda kei Gottschalkla, Rheims
bapiskoposu ve nemli bir din adam olan
Hinkmar arasnda bir tartma kmt. Kei
yaztyd (kaderciydi), bapiskopossa zgr
istemci. Johannes Tanrsal Kader zerine adl bir
277
risaleyle bapiskoposu destekledi. Fakat uzgr
adna bu destek ok ileriye vard. Konu nazikti.
Augustinus onu Pelagiusa kar yazd
yazlarda ele almt. Fakat, Augustinusla
uyumak da tehlikeliydi, uyumamak da.
Johannes, zgr istemden yana kt. Bu
dnce bir eletiriye uramakszn kabul
edilebilirdi. Fakat krgnlk yaratan, kantn salt
filozofik ynyd. Johannes, teolojide kabul
edilen bir hususu saptrmak istemiyor, sadece
vahiy kavramndan bamsz, teolojik otoriteye
e veya ondan stn bir felsef otorite
bulunduunu savunuyor, usun (akln) da,
vahyin de doruluk kaynaklar olduunu,
dolaysyle atmayacan ileri sryordu.
Onlarn atr grnd yer olursa us ye
tutulmalyd. Gerek din, gerek felsefeydi. Fakat
gerek felsefe gerek din deildi. Johannesin
yapt 855 ve 859da iki konsl tarafndan
lanetlendi. 855teki konsl, yapt rlandalnn
orbas diye nitelemitir.
Bununla birlikte Johannes, dostluk ilikileri
iinde olduu Fransz kralnn desteini
saladndan kurtuldu. Malmesburyli
Williamn o srada kral olduu kabul edilirse,
William, Johannese bir yemek srasnda u
278
soruyu sormu:
Bir rlandaly bir ahmaktan ayran
nedir?
Johannes u karl vermi:
Sadece yemek masas.
Kral, 877 ylnda ldkten sonra Johannes
hakknda hi bir bilgi edinemiyoruz. Bazs, onun
da ayn yl ldn dnr. Byk Alfred
ynnden ngiltereye arld, Malmesbury
veya Athelney bakeii olduu ve keiler
tarafndan ldrld yolunda efsaneler
vardr. Fakat bu talihsizliin baka bir
Johannesin bana geldii anlalyor.
Johannesin baka bir almas, yapma-
Dionysiosun bir yaptn Grekeden
evirmesiydi. Bu yapt, ortaalarn balarnda
byk ne sahipti. Sanctus Paulus Atinada
vaaz verdii srada, baz kiiler ona inand ve
baland. Bunlar arasnda, Areopagital
Dionysios da vard. (Yeni Ant, ler XVII, 34).
mdi, bu kii hakknda, daha fazla bir nen
bilmiyoruz. Fakat, ortaalarda o epey
tannyordu. Fransaya yolculuk yapm ve orada
Sanctus (Saint) Denis manastrn kurmutu. Hi
deilse, Johannesin Fransaya gelmesinden nce
kei olan Sanctus Denis bakeii Hilduin byle
279
sylyor. Ayrca yeni-Platonculuu
Hristiyanlkla uyuturan bir yaptn da sahibiydi
Johannes. Bu yaptn tarihi bilinmemektedir.
Fakat onun 500den nce ve Plotinustan sonra
olduu kesindir. Eser, douda tannm ve
hayranlk uyandrmt. Fakat Graikos
imparatoru Michaelos 827de bir kopyasn sofu
Louise gnderene kadar, hakknda pek az ey
biliniyordu. Sofu Louis, Dionysiosun eserini
yukarda sz edilen kei Hilduine verdi.
Hilduin, eserin manastr kuran Saint Paulusun
ardllarndan (mridlerinden) biri tarafndan
yazldna inandndan, ieriini (muhtevasn)
renmek istedi. Fakat, Johannes ortaya kana
dein, kimse onu eviremedi. eviriyi, Johannes
grleri yapma-Dionysosun grleriyle
uyutuundan, zevkle yapm olmaldr. Yapma-
Dionysosun yapt, evrilmesinden sonra
batdaki Katolik felsefesi zerine byk lde
etkili oldu.
Johannesin evirisi 860ta papa Nicholasa
gnderildi. Papa, kitap kendi izni olmadan
yaynland iin gcendi ve Charlesa,
Johannesi Romaya gndermesini buyurdu. Bu
buyruk bilinmezlie getirildi. Papa yaptn z ve
zellikle eviride gsterilen ustalk sonucu
280
Johannesi sulu bulmad. Eksiksiz bir Grek olan
papann ktphanecisi Anastasios uzak ve
barbar bir lkede yaayan bir kiinin, Greke
hakknda, byle derin bir bilgiye sahip
bulunmasnn artc olduunu sylemiti.
(Eser papa ynnden, dncesi alnmak zere
Anastasiosa verilmiti.)
Johannesin en byk yapt, Greke
yazlm olan Doann Blnmesi zerine adl bu
yapttr. Bu kitaba, skolastik zamanlarda
gereki deniyordu. Yani o, Platonla birlikte
tmellerin tikellerden nce geldiini
savunmaktayd. Doa szc Johanneste
yalnz var olan deil, var olmayan da kapsar.
Doann btn drt snfa ayrlmtr:
1 Yaradan ve yaradlmam olan.
2 Yaradan ve yaradlm olan.
3 Yaradlm olan, yaradmayan.
4 Ne yaradan, ne de yaradlm olan.
Birincinin Tanr olduu aktr. kincisi
Platonun idealardr. Tanry da iine alr.
Varln Tanrda srdrr. ncs uzay ve
zaman iindeki nesnelerdir. Drdncsyse
artc biimde yine Tanrdr. Fakat yaradc
olarak deil, bir son ve tm nesnelerin erei
olarak Tanr. Tanrdan kan her ey, tekrar ona
281
dnmeye alr. Bylece, bu tip eylerin sonu
onlarn balangc gibidir. Bir ve ok arasndaki
kpr Logostur.
Var olmayanlar alanna Johannes deiik
nenler katar. Anlalr dnyaya ait olmayan
fiziksel nesneler ve tanrsal rnekten ayrlmay
dile getiren gnah gibi. Yaradan ve yaradlmam
olan da esasl bir varla sahiptir. O btn
nesnelerin zdr. Tanr, nenlerin balangc,
ortas ve sonudur. Tanrnn z insanlarca
bilinmez. Dahas meleklerce bile. Tanr bir
anlamda kendisi iin bile bilinmezdir. Tanr
kendisinin ne olduunu bilmez, nk o, bir ne
deildir. Bir bakma kendisi iin kavranlmaz ve
her zek iin akl almazdr. (Tanr konusunda
her trl tanmann yetersizlii hakknda
Bradleye baknz. Bradley btn her
doruluun btnyle doru olmadn, fakat
elverili olan en iyi doruluun zek asndan
dzeltilebilir trden olmadn ileri srer.)
Tanrnn varl, nenlerin varlnda, bilgelii
onlarn dzeninde, yaantya sahip olduu da
hareketlerinde ortaya kar. Tanrnn varoluu
baba, bilgelii oul ve yaants ruhulkudstr.
Fakat Dionysios Tanr hakknda hi bir adn ileri
srlemeyeceini ileri srmekte hakldr.
282
Tanrnn, doruluk, iyilik ve z olduunu, v..
olduunu syleyen bir tanrbilim vardr. Fakat
bu gibi belirlemeler sadece sembolik olarak
dorudur. nk byle btn yklemlerin bir
kart vardr. Fakat, Tanrnn kart yoktur.
Hem yaradan, hem yaradlan nenlerin snf
tmel nedenleri, n tipleri ve Platoncu idealar
kuatr. Bu ilk nedenlerin toplam Logostur.
dealar dnyas ebeddir ve yine de
yaradlmamtr. Ruhulkudsn nfuzu altnda
bu ilk nedenler, madd oluu aldatc olan tek tek
nenlerin dnyasn dourur. Tanrnn, nenleri
hi yoktan yaratt sylendiinde bu hi bir
nen Tanrnn kendisi olarak anlalmaldr.
Btn bilgiyi at anlamnda kendisi olarak.
Yaradl ebed bir oluumdur: Btn sonlu
nenlerin tz Tanrdr. Yaratk, Tanrdan ayr
bir varlk deildir. O, Tanrda srdrr varln
ve Tanr onda dile getirilmez bir biimde ortaya
koyar kendini. Kutsal leme (teslis) kendini
bizde sever ve kendi iinde sever (Bu konuda
Spinozaya bkz.) Onun kendisi grr ve hareket
eder.
Gnahn kayna zgrlktedir. nsan,
Tanrya dnecei yerde kendine dnd iin
gnah kar ortaya. Ktln nedeni Tanrda
283
deildir. nk Tanrda ktlk dncesi
yoktur. Ktlk bir olmaytr ve hi bir nedene
sahip deildir. Eer o bir nedene sahip olsayd
zorunlu olacakt. Ktlk, iyilikten yoksun
olutur.
Logos, ou, gerisingeri Bire, Tanrya
getiren ilkedir. Dolaysyle o, dnyann
kurtarcsdr. Tanryla olan birlemede insann
birlemeyi gerekletiren paras tanrsal olur.
Johannes tek tek nesnelere tzlk
yklemeyi hayrlayarak (reddederek)
Aristotelesilerle uyumazla der. Ona gre
Platon, filozoflarn zirvesidir. Fakat Johannesin
doay bld drt snftan ilk , dolaysz
olarak Aristotelesin u dncesinden
tremitir:
1 Devinmemi olan devinen
2 Devinmi ve devinen
3 Devinmi fakat devinmeyen.
Johannes sisteminde ne yaradan, ne de
yaradlm olan drdnc varlk, nenin Tanrya
dnecei konusundaki yapma Dionysios
retisinden tremitir.
Johannesin, yukarda yaptmz zetten,
Snnilik dna kt ve yaratklarn zsel
gerekliini hayrlayan (reddeden) tm
284
tanrclnn Hristiyan retisine kart olduu
aka anlalmaktadr. Yaradl hiten diye
yorumlamas herhangi bir uzgrl
tanrbilimcinin kabul edecei trden deildir.
Plotinosa ok yakndan benzeyen lemesi,
Kiinin eitliini srdremez. Hlbuki Johannes
kendisini bu noktada emniyete almak ister.
Onun zihninin bamszl bu itizallerinde
grlr ve IX. yzyl iin artcdr. Onun yeni-
Platoncu gr rlandada yaygn olabilir. IV ve
V. yzyllarda Grek babalar arasnda olduu
gibi. Eer beinci yzyldan dokuzuncu yzyla
dein rlanda Kilisesi hakknda, Hristiyanl
hakknda daha ok nen bilseydik Johannesi
daha az artc bulabilirdik. te yandan
Johannesteki itizalciliin ounun, Sanctus
Paulusla varsaylan ilikisi dolaysyle yanl
olarak snni bir kii olduuna inanlan yapma-
Dionysios etkisine balanabilir.
Johannesin yaradl zamansz saymas da
doallkla itizaldir ve onu, ncilin yaradl
blmndeki hikyenin mecaz olduunu
sylemeye gtrr. Cennet ve demle Havvann
cennetten kovulmas szel olarak (lafzen)
yorumlanmamal. Btn tm-tanrclar gibi
Johannesin de gnah konusunda glkleri
285
vardr. O, insann aslen gnahsz olduunu ve
gnahsz olduu srada cinsel bir ayrma sahip
bulunmadn dnyordu. Bu dnce
doallkla ncildeki Tanr onlar erkek ve dii
olarak yaratt anlatmyle elikiye yol
amaktadr. Johannese gre, insann erkek ve
dii diye ikiye ayrlmas, sadece gnahn
sonucuydu. Kadnlar insann ahlk d ehvetli
ve dkn yann temsil eder. Sonunda cinsiyet
ayrm yeniden ortadan kalkacaktr ve biz salt
ruhani bir yapya sahip olacaz (Sanctus
Augustinusa kardr byle bir dnce). Gnah
yanl yere ynelmi istemdir (iradedir), iyi
olmayan bir neni yanl olarak iyi saymaktr.
Onun ceza grmesi doaldr. O ceza, gnahl
arzularn boluunu anlamaktan biimlenir.
Fakat ebedi deildir. Origenus gibi, Johannes de
bakalarndan daha ge de olsa, sonunda
eytanlarn bile kurtulacana inanr.
Johannesin yapma-Dionysios evirisi
ortaa dncesine byk etki yapmt. Fakat
onun en byk yapt olan Doann Blnmesi
zerinenin etkisi ok kkt. Bu yapt birok
kez itizalci olarak knand. Sonunda Papa III.
Honorius, 1225 ylnda onun btn nshalarnn
yaklmasn buyurdu. ok kr papann bu
286
buyruu tam anlamyle yerine getirilmedi.
287
XI. YZYILDA KLSE REFORMU
Bat Roma imparatorluunun
zlnden beri Avrupa ilk kez XI. yzylda
sonradan bir gerileyie dnmeyen ilerlemeye
tank oldu. Geri, Carolus hanedannn yapt
rnesans srasnda bir tr ilerleme grlmt.
Fakat o salam kmad. XI. yzyldaki gelime
srekli ve ok yanlyd. O gelime manastr
reformuyla balad, sonra papalk ve kilise
ynetimine uzand. Yzyln sonuna doru ilk
skolastik filozoflar yetitirdi. Sarakenoslar,
Normanlar ynnden Sicilya dna
karlmlard. Macarlar Hristiyan olunca
yamaclktan vazgeti. Normanlarn Fransa ve
ngilteredeki fetihleri bu lkeleri
Skandinavyallarn srprizli saldrlarndan
kurtard. Bizans nfuzunun geerli olduu
yerler dnda barbar yntem olan mimarlk ani
bir ycelik kazand. Eitim seviyesi din adamlar
arasnda korkun derecede, din-d
aristokraside epey ilerledi.
Reform devinisi nceleri kendisini ortaya
koyanlarn zihinlerinde srf ahlksal itkilerle
ortaya kmt. Manastrlardaki keiler,
kiliselerdeki rahipler kt yollara dmlerdi.
288
abal kiiler, onlar kendi koyduklar ilkelere
gre yaatmaya alt. Bu salt ahlksal ilkenin
ardnda, balangta bilin d olan, fakat
gittike aa kan bir bakas vard. O gereke
(motif), din adamlyle din-d ileri ayrma iini
btnlemek ve bunu yaparken de din
adamlnn gcn arttrmakt. Dolaysyle,
kilisedeki reformun baarya ulamasyle,
imparator ve papa arasnda iddetli bir
uyumazln bagstermesi doald.
Rahipler Msrda, Babil ve randa ayr ve
gl bir kast biimlemiti. Fakat, Yunanistan
ve Romada durum byle deildi. lk Hristiyan
kilisesinde din adamlaryle din-d kiilerin
ayrl yava yava ortaya kmtr. Yeni Andn
piskoposlar blmn okuduumuzda, bu
szck imdi kullandmz anlamda kmyor
karmza. Din adamlarnn geri kalan halktan
ayrlmasnn iki yn vardr. Onlardan biri
retiyle, teki siyasetle ilikili. Siyasal yn,
reti ynnden ileri geliyor. Din adaml baz
mucizevi glere dayanr (zellikle, arapla
ekmek yemek ayininde) Vaftiz bunun dndadr.
Onu din-d kiiler de uygulayabilir. Din
adamlarnn yardm olmadan evlenme, gnah
karma, mafiret iin yalanma gibi durumlar
289
olanakszd. Daha nemlisi, ortaalarda ayin
srasnda yenen arapla ekmein vcutta kana
dnd varsaym ok nem kazanmt. Ayinin
kerameti onu, bir rahibin uygulamasndayd.
Ayindeki arapla ekmein kanla vcut olduu
konusundaki reti 1079 ylna varncaya dein
bir iman sorunu olmamtr. Hlbuki uzun
zaman inanlmt ona.
Mucizevi gleri dolaysyle rahipler bir
kiinin ebediyen cennette mi yoksa cehennemde
mi kalacan belirleyebilirdi. Eer kii aforoz
edilmi olarak lmse cehennemliktir. Yok bir
rahip gerekli btn trenleri uyguladktan sonra
ruhunu teslim etmise ve salnda gereince
nedamet getirip gnah kartmsa cennetliktir.
Bununla birlikte cennete gitmezden nce mevta
bir sre belki de ok uzun bir zaman
harcayacaktr, arafta strap ekerek. Rahipler
bu zaman, lnn ruhu iin ayinler
dzenleyerek ksaltabilir. Onlar uygun bir
cretle bu ii yapmaa hazrdr.
Btn bunlara gerek rahipler, gerekse din-
d kiiler ynnden gerekten ve salam
biimde inanld anlalmaldr. O sadece
resmen itiraf edilmi olan bir inan deildi. Din
adamlarnn mucizevi gleri onlara koca koca
290
ordulara sahip eden prenslere kar pek ok
utkular (zaferler) salamt. Bununla birlikte bu
g iki ekilde snrlanmtr. Onlar:
1 Din-d kzgn kiilerden gelen ve
nereye varaca belli olmayan tutku patlamalar;
2 Din adamlar arasndaki blnmelerdi.
Roma sakinleri, VII. Gregorius zamanna
dein papann kiiliine byk bir sayg
gstermedi. Onlar, kargaal hizip atmalar
gerektirdiinde papalar karabilir,
tutuklayabilir, zehirleyebilir ve onlara kar
savaabilirlerdi. Bu Romallarn inanlaryle
nasl uyuabilirdi? Bu sorunun karl
kukusuz ksmen, Romallarn kendi kendilerini
denetim sistemine sahip olmaynda, ksmen bir
insann lm yatanda nedamet getirebilecei
dncesinde bulunabilir. Romada, baka
yerden daha az i gren bir neden daha
bulunmaktayd. O da krallarn, lkelerindeki
piskoposlar kendi istemlerine bal klmas ve
bylece rahipler kendilerini lanetten kurtaracak
lde etki edebilmi olmalardr. Kilise disiplini
ve birleik kilise hkmeti bylece, din
adamlarnn gcnn esasn biimlemekteydi.
Bu varglar din adamlarndaki ahlaksal
reformun bir paras olarak XI. yzylda
291
salanmt.
Din adamlarnn gc tamamen tek tek din
adamlarnn katland hatr saylr
fedakrlklarla salanmtr. Kilise
reformcularnn mcadele etmek zere
enerjilerini ynelttii iki ktlk, dinsel
mevkilerin parayla alnp satlmas ve evlilik d
birlikte yaama adetiydi. Bunlardan her ikisi
hakknda baz nenleri sylemek gerekecektir.
Kilise, sofu kiilerin iyilikseverlii dolaysyle
zengin olmutu. Piskoposlarn ounun geni
malikneleri vard, mahalle rahipleri bile kural
olarak o zamanlar iin konforlu saylan bir hayat
sryordu. Piskoposlarn atanmas uygulamada
genellikle krallarn, bazen de krallara bal olan
feodal bir soylunun elindeydi. Kral iin
piskoposluklar satmak allm bir deviniydi.
Bu, gerekte kraln gelirinin esasl bir parasn
biimlerdi. Piskopos da kendi payna, yetkisi
snrna giren mevkileri satard. Bu konuda, gizli
bir nen yoktu. Gerbertus (II. Sylvester) u
szlerle piskoposlar temsil etmekteydi: Altnm
var. Piskoposluu elde ettim. Ayrca, altnm geri
almaktan korkmuyorum. Gereini dnmek
yeter. Bir rahip tayin ederim, altnm alrm. Bir
deakonos (rahipten daha alt aamada bir kilise
292
grevlisi) tayin ederim, ynla gm alrm. te
verdiimi topladm gitti. (Cambridge Ortaa
Tarihi, V, Konu 10). Damianuslu Petrus 1059
ylnda Milanoda bapiskopostan aaya doru
her din adamn mevki alm satmndan sulu
bulur. Durum hi bir ekilde istisnai deildi.
Mevki alm satm, doallkla gnaht. Fakat
ona, sadece gnah olmas nedeniyle kar
durulmuyordu. Bu i, kilise tayinlerinin
meziyete gre deil servete gre dalmasna,
piskoposlarn tayinine din d makamlarn
karmasna yol ayordu. Bylece piskoposlar
din d yneticilerin uyruu oluyor ve
piskoposluk feodal sistemin paras durumuna
geliyordu. Ayrca bir kii mevki satn aldnda
doal olarak verdiini geri almaya giriiyor,
sonuta, manevi ilerle olmaktan ok dnya
ileriyle urayordu. Bu nedenlerle mevki alm
satmna kar giriilen kampanya, din
adamlarnn erk mcadelesinin gerekli bir
parasn biimlemekteydi.
Din adamlarnn bekr kalmas konusuna
da, benzer dnceler uygulanabilir. XI. yzyl
reformcular ok kez bir evlilikten szetmenin
doru olduu yerde kural d evlilikleri
odalklar ileri srmlerdir. Keiler,
293
doallkla, kendilerini arla (afiflie)
adadklarndan evlenemezdi. Dou kilisesinde,
mahalle rahiplerinin evlenme konusunda ak
bir yasak yoktu. Bugn de yoktur. Batda XI.
yzylda mahalle rahiplerinin ou evliydi.
Piskoposlar, kendi adlarna Sanctus Paulusun
u anlatmna dikkat ektiler: Bir piskopos bir
kadnn kocas olma aybndan syrlm olmal.
(I. Timothaeos III, 2). Mevkilerin parayla alnp
satlmas durumunda olduu gibi ahlksal sonu
yoktu burada. Fakat din adamlarnn bekrl
zerinde direni, mevki alm satmna kar
giriilen kampanyadakine ok benzer gerekeler
kapsamaktayd. (Baknz, Henry C. Lea,
Rahiplerin Bekrlnn Tarihi).
Rahipler evlendiinde mallarn doallkla,
ocuklarna brakmay denediler. Oullar rahip
olanlar, bunu yasaya uygun biimde yapyordu.
Dolaysyle reformcularn g elde eder etmez
giritikleri ilk ilerden biri, rahiplerin oullarnn
da rahip olmasn yasaklamak olmutu. (1046da
bir din adamnn olunun piskopos olamayaca;
daha sonra da din adam olamayaca iln
edildi.) Fakat zaman getike, rahiplerin oullar
olduu takdirde ne yapp edip kilise mallarndan
bir ksmn oullarnn stne geirme tehlikesi
294
belirecekti. Bu ekonomik dnceye ek olarak,
bir rahip, komular gibi aile bakan olmas
durumunda, komularna, farkl bir kii gibi
grnmeyecekti. Hi deilse V. yzyldan bu
yana bekrlk youn lde hayranlkla
karlanyordu. Eer din adamlar sayg
uyandrmak istiyorlarsa (gleri bu saygya
dayanyordu) onlarn, evlilikten kanarak
bakalarndan ayrlmas gerekliydi.
Reformcularn kendileri kukusuz, evliliin
gerekten gnah deilse bile bekrlktan daha
aa bir durum ve sadece insan vcudunun
zayfl sonucu olduuna inanyordu. yle
diyor Paulus: Eer onlar sabredemezlerse brak
evlensinler. I. Korinthoslular, VII, 9). Fakat
gerekten kutsal olan bir kii Sabredebilmeli.
Bylece din adamlarnn bekrl, kilisenin
manevi otoritesi iin vazgeilmez bir e
olmutu.
XI. YZYILDA REFORM DEVNS

Bu genel giriten sonra XI. yzyl
kilisesindeki reform devinisinin gerek tarihine
girebiliriz.
Balang, Aquitaine Dk sofu Williamn
910 ylnda Cluny manastrn kurmasna dein
295
geri gider. Bu manastr, balangta papa
dnda btn d otoriteden bamszd. Ayrca,
manastrn keiine o manastrdan doan br
manastrlar zerinde otorite kurma hakk da
verilmiti. O sralarda manastrllarn ou
zengin ve babotu. Cluny, ar ilecilikten
kanmsa da edep ve terbiyeyi koruma
konusunda dikkatli davranyordu. kinci kei
Odo talyaya gitmi ve deiik Roma
manastrlarnn denetlemesini ele alm ve daima
baar gstermiti. Kendilerinden nceki keii
ldrerek i bana geen iki rakip keiin
yaratt ayrlkla blnen Farfa manastr,
Odonun tayin ettii Cluny keilerine kar
direndi. Alberichin silh gcyle i bana
getirdii keii zehirleyerek bertaraf etti.
(Cambridge Ortaa Tarihi, V, 662). (Alberich
Odoyu davet eden Romal yneticiydi.) XII.
yzylda Clunynin reformcu hz yavalad.
Sanctus Bernardus manastrn ince mimari
yapsna kar kt. Zamann en ciddi kiileri gibi
Bernard da grkemli kilise yaplarn gnahkr
bir bilincin iareti sayyordu.
XI. yzylda reformcular baka tarikatler de
kurdu. ileci bir Tarik-i dnya olan Romualdn
Kamaldoli tarikati bunlardan biriydi. Demianl
296
Petrus onun ardlyd. Kendisinden az sonra
szedeceiz. Ar olmaktan bir trl
vazgemeyen Cartusianusuluk 1084te Klnl
Brunonun yaptyd. 1098de Citeauxular
tarikati kuruldu ve 1l13te Sanctus Bernardus
ona katld. Benedictus erknna sk skya
sarlm olan Citeauxuluk, renkli camlar
yasaklamt. Gndelik ilerde kar, yani din-
d kiileri kullanmaktayd. Bu adamlar ikrarda
bulunur, tarikate balanrlard. Fakat onlarn
okuma yazma renmesi yasaklanm, sadece
tarm, bina yapm v.. grevlerde kullanlmas
ngrlmt. Yorkshiredeki Fountains
manastr Cisterciumcudur. eytann btn
gzelliklerini dnenler iin dikkate deer bir
binadr oras.
Farfa rneinden anlalaca gibi (tek
rnek deildir o) manastr reformcular byk
yiitlik ve enerji gereksiniyordu. Onlar, baarya
ulatklar yerlerde din-d otoritelerce
desteklenmiti. Reformu nce papalkta, sonra
btn kilisede olanakl klan bu adamlar ve
onlarn ardllaryd.
Papaln reformu bununla birlikte her
nenden nce imparatorlarn rnyd. Babadan
oula geen papaln son temsilcisi olan IX.
297
Benedictus 1032de papalk tahtna kmt. (O
sra 12 yana bast sylenir.) Tusculumlu
Alberichin oluydu Benedictus. Tusculumlu
Alberiche biz, bakei Odoyla ilgili olarak
rastlamtk. Odo ya ilerledike sefahata daha
ok dt ve Romallar bile hayretler iinde
brakt. En sonunda o ktl, evlenmek iin
papalktan ayrlmaa dein gtrmt.
Benedictus, papalk makamn vaftiz babasna
satt.
VI. GREGORUS
Vaftiz babas, VI. Gregorius adyla papalk
tahtna oturdu. Bu kii papal parayla satr
almasna karn reformcuydu. Hildebrandn
arkadayd. (Hildebrand, VII. Gregoriustur.) VI.
Gregoriusun papal elde edi tarz kapal
geilmeyecek lde skandal doluydu. Gen
imparator III. Henry (1039-1056) sofu bir
reformcuydu. Gelirinin byk bir blm
pahasna parayla mevki alm satmn brakt.
Piskopos atama hakkn elinde tuttu. 1046da 22
yandayken talyaya geldi. VI. Gregoriusu,
parayla mevki satt iin papalktan
uzaklatrd.
III. Henry, saltanat srasnda papa atama
298
ve azlini hak olarak grmtr. Bununla birlikte
o, bu hakk reform karlar yolunda ustalkla
kulland. VI. Gregoriustan kurtulduktan sonra
papala Bambergli Suidger adl bir Alman
piskoposunu atad. Romallar, sahibi olduklarn
iddia ettikleri ve hemen daima ktye
kullandklar papa seme hakkn braktlar.
Bambergli Suidger atandktan bir yl sonra ld,
yine imparatorun atad yeni papa da aa
yukar hemen (sylentiye gre zehirlenerek)
ortadan kalkt.
III. Henry bunun zerine Toullu Bruno adl
bir akrabasn papa yapt. Bruno, IX. Leon adyla
papalk grevini uygulamaya giriti. 1049-1054
yllar arasnda grev yapan Leon ciddi bir
reformcuydu, ok yolculuk yapt, konsller
toplad. Gney talyada Normanlarla savamak
istedi. Fakat bu ite baar kazanamad.
Hildebrand onun da arkadayd. Dahas
Hildebrand Leonun rencisi de denebilirdi.
Leon lnce, imparator bir papa daha
getirdi i bana. Eichstadtl Gerhard adl bu kii
1055te II. Victor oldu. Fakat, bir sonraki yl
imparator ld. Bir yl sonra da papa. Bu
noktadan sonra imparator-papa ilikileri daha az
dosta olmutur. Papa, III. Henrynin yardmyle
299
manev otorite kazanm olduundan, nce
imparatorlardan bamszln, sonra da
onlardan stn olduunu iln etti. Bylelikle
200 yl sren byk bir uyumazlk balad ve
imparatorun yenilgisiyle sona erdi. Dolaysyle,
III. Henrynin papala reform getirme politikas
zamanla ksa grl kt.
Daha sonraki imparator IV. Henry, 50 yl
saltanat srmtr (1056-1106). Balangta
ya kk olduu iin ynetim Henrynin annesi
imparatorie Agnesin elindeydi. IX. Stephanos
bir yl papalk yapmt. O lnce kardinaller bir
papa setiler. Romallarsa, daha nce III.
Henrynin basksyle vazgemi olduklar hakk
yeniden ne srerek baka bir papa zerinde
durdular. mparatorie Agnes, kardinallerin
setii ve II. Nicolaus adn alan adaydan yana
kt.
II. Nicolausun papal yl srmesine
karn nemliydi. O, Normanlarla bar yapm,
bylece papal, imparatora daha az bal
duruma getirmiti. Onun zamannda papalarn
seilme tarz iin bir buyrultu karld.
Buyrultuya gre seim nce kardinaller, sonra
da Roma halk tarafndan gerekletirilecekti.
Roma halknn bu ie katlmasnn salt biimsel
300
(formel) olduu anlalyor. Gerekte papay,
kardinal piskoposlar seecek ve seim olana
varsa Romada yaplacakt. Fakat, Romadaki
koullar seimi g ve istenmeyen bir duruma
getirirse o baka yerde de yaplabilirdi. Seimde
imparatora hi bir hak tannmayacakt. Bir
atmadan sonra kabul edilen bu buyrultu,
papaln din-d denetimden kurtulmas
yolunda esasl bir admd.
II. Nicolaus, gelecekte mevki satm
dolaysyle sulanm kiilerin yapacaklar dinsel
atamalarn geerli olmayacan iln eden bir
buyrultu yaynlad. Bu buyrultu gemie
uzanmyordu (makable amil deildi). nk
byle bir nene girimek, srada grev yapan
rahiplerin byk bir ounluunu yeteneksiz
klmak demekti.
II. Nicolaus, kilise banda bulunduu
srada Milanoda ilgin bir ekime bagsterdi.
Milano bapiskoposu, Ambrosius geleneini
izleyerek papadan bir bakma bamsz olduunu
ileri srd. Piskopos ve evresindeki din
adamlar aristokrasiyle birlikti ve reforma
iddetle kar koyuyordu. Tccar ve aa
snflar, din adamlarnn sofu olmasn
istemekteydi. Din adamlarnn bekrln
301
desteklemek amacyle isyanlar bagsterdi.
Milano bapiskoposuna ve onu izleyenlere kar
Pataria ad verilen bir reform devinisi balad.
Papa 1059da reform devinisini desteklemek
amacyle Milanoya Sanctus (Saint) Petrus
Damianusu eli olarak gnderdi.
Damianus, Tanrsal Mutlak Kudret zerine
adl ve tanrnn elime yasasna kar iler
grebildiini ve gemii olmam yapabileceini
savunan bir deneme yazmtr. (Sanctus
Thomasn hayrlad (reddettii) bu gr, o
zamandan beri snnlik ddr.) Damianus
ayrca diyalektie kar gelmi ve felsefeden
teolojinin hizmetisi diye sz etmitir.
Grdmz gibi o, tarik-i dnya Romualdn
ardlyd ve ynetim ilerini byk bir
isteksizlikle yapyordu. Bununla birlikte, onun
kutsall papalk iin byk deer tamaktayd.
Petrus Damianusu bu nedenle, reform
kampanyasna yardmc olmas iin ikna etmeye
ok altlar. Ve Petrus, papann tasarlarn
kabul etti. 1059 ylnda o Milanoda toplanm
olan din adamlarna, mevki alm satmna kar
bir konuma yapt. Din adamlar yle kzdlar ki,
Petrusun yaants tehlikeye girdi. Fakat,
sonunda belgatiyle onlar kendi yanna ekmesi
302
mmkn oldu. Ve onlar hep birlikte alayarak
sulu olduklarn itiraf ettiler. Ayrca, itaat
edeceklerine sz verdiler. Bir sonraki papa
dneminde imparatorla Milanodaki kilise nfuz
alan konusunda anlamazla dld.
Patarinelerin yardmyle, utkuyu (zaferi) papa
kazand.
II. Nicholas 1061 ylnda ld srada IV.
Henry artk bymt. Papalk tahtna geecek
kii hakknda onunla kardinaller arasnda bir
anlamazlk kt. mparator seim
buyrultusunu kabul etmemi ve papalarn
atama hakkn elinden brakmaa
hazrlanmamt. Uyumazlk yl srd.
Sonunda kardinallerin setii stn geldi ve
imparatorla papalk divan arasnda herhangi bir
g gsterisi olmad. Terazinin kefesinde arlk
yapan, kardinallerin papasnn ak artamyd
(meziyetiydi). O, erdemle deneyi birletirmi ve
sonradan Canterbury bapiskoposu olan
Lanfrancn da rencisiydi. II. Alexandros
adndaki papann lm (1073) ardndan
Hildebrand (VII. Gregorius) papa seildi.
VII. GREGORUS
VII. Gregorius (1073-1085), papalarn en
303
ileri gelenlerinden biridir. O uzun sre kilise
toplumunda n sray igal etmi ve papalk
politikasna byk etki yapmt. Onun
yardmyle papa II. Alexandros, fatih Williamn
ngilteredeki giriimini kutsad (takdis etti).
Hildebrand, talyada da kuzeyde de
Normanlardan yana kmt. Papal mevki alm
satmyle mcadele iin satn alan VI. Gregorius,
Hildebrand korumaktayd. Bu papann azlinden
sonra Hildebrand, iki yln srgnde geirdi.
Hayatnn geri kalan ksm, ounlukla Romada
harcanan Hildebrand bilgin bir kii deildi, fakat
byk lde byk VI. Gregoriustan, Sanctus
Augustinustan esinlenmiti. Sanctus
Augustinusun retilerini de bir kahraman gibi
grd byk Gregorius kanalyle renmiti.
Papa olduktan sonra kendisinin Sanctus
Petrusun szcs olduuna inand. Bu ona bir
kendine gven duygusu kazandrd.
Hildebrandn girimi olduu dnyasal ilerin
dikkate alnmasyle yaplan bir hesap karsnda,
bu duygu yersizdi. Hildebrand, imparatorun
otoritesinin tanrsal bir kaynaktan geldiini
kabul etmiti. Balangta o, papayla imparatoru
iki gze benzetmiti. Sonra, imparatorla kavga
edince gnele aya benzetti. (Doallkla, gne
304
papayd.) Papa manev bakmdan yksek
deerlere sahip olmalyd. Bylece imparator
ahlk dna knca papa onu tahtndan
indirebilmeliydi. Papaya kar koymaktan daha
ahlk d bir ey olamazd. Hildebrand btn
bunlara gerekten ve iyice inanmt.
VII. Gregorius din adamlarnn bekrln
kkletirebilmek iin, eski papalardan daha ok
alt. Almanyadaki din adamlar itiraz ettiler,
bu ve baka nedenlerle imparatordan yana
ktlar. Bununla birlikte din-d kiiler, her
yerde rahiplerin bekr kalmas tezini
savunuyordu. Gregorius evli rahipler ve onlarn
elerine kar din-d kiilerin bakaldrmasn
krkledi. Rahipler de, eleri de ok kez vahce
muamele karsnda kald. VII. Gregorius, din-
d kiileri evlenmekte veya evli kalmakta
direnen bir rahibin ynettii ayine katlmamaya
ard. Evli din adamlarnn ynettii sacrament
ayinlerinin geersiz olduunu, bu tr din
adamlarnn kiliseye girmemesi gerektiini
bildirdi. Btn bunlar, din adamlarnn kar
koymasn ve din-d kiilerin desteine yol at.
Papalarn hayatlarnn tehlikeye girdii Romada
bile Hildebrand, halkn tuttuu bir kii
durumuna geldi.
305
Gregoriusun zamannda rtbe tevcihi
konusunda byk bir anlamazlk dodu. Bir
piskopos takdis edildiinde ona grev sembol
olarak, yerine gre imparator veya kral
tarafndan bir asa ve bir yzk verilirdi.
Dolaysyle, imparator veya kral, piskoposlarn
feodal efendisi olurdu. Gregorius yzkle asann
papa tarafndan verilmesi gerektiini ileri srd.
Anlamazlk kiliseyi feodal sradzeninden
(hiyerari) ayrma urasnn bir blmyd. Bu
ura uzun sre srd. Sonunda papalar
btnyle galip geldi.
CANOSSAYA GTREN KAVGA

Canossaya gtren kavga Milano
bapiskoposluu konusunda anlamazlkla
bagsterdi. mparator 1075te, piskopos
yardmclarnn rzasyle bir bapiskopos atad.
Papa bunu kendi hakknn ihlli sayd,
imparatoru afaroz ve hal ile tehdit etti.
mparatorsa, buna Wormsta bir konsl
toplayarak karlk verdi. Konslde piskoposlar
papaya olan ballklarndan vazgetiler ve
yazdklar bir mektupla, onu zina, yalanclk ve
hepsinden kts, piskoposlara kt
davranmakla suladlar. mparator ayn
306
zamanda ona, kendisinin (imparatorun) btn
dnyasal yarglarn stnde olduunu bildiren
bir yaz yazd. mparator ve ondan yana kan
piskoposlar Gregoriusun azledilmi olduunu
iln ettiler. Gregorius da karlk olarak
imparatoru ve piskoposlar afaroz ederek onlarn
azl ve hal edilmi olduunu aklad. Perde
bylece kapand.
lk perdede zafer papannd. nceden IV.
Henryye bakaldrm, sonradan onunla
barm olan Saxonlar ona kar yeniden isyan
etti. Alman piskoposlar, Gregoriusla bart.
Dnya, imparatorun papaya kar girimi
olduu muameleyle alkaland. Bir sonraki yl
(1077) Henry affedilmesini istemeye karar verdi.
K ortasnda kars ve kundaktaki ocuu ve
maiyetinden birka kiiyle Mont Cenis geidini
aarak, papann bulunduu Canossa atosu
nnde bir dilenci gibi durdu. Papa, imparatoru
yalnayak ve zerindeki ince gnah karma
elbisesiyle atosunun nnde gn bekletti,
nihayet kabul etti. Henry, nadim olup bir daha
byle iler yapmayacana, gelecekte papann
buyruklarn dinleyeceine yemin ettikten sonra
baland, yeniden kilise cemaatine katld.
Artk Henrynin Alman muhalifleri konusunda,
307
papa ne derse o olacakt.
Bununla bitlikte, papann zaferi aldatcyd.
O kendi teolojisinin hazrlad koullarn
kurban oldu. (Onlardan birinden, grdmz
gibi, nadim olanlarn balanmas srasnda
yararlanmt). Garip olan udur: Papa, Henryye
kanm ve onun nedametinin iten olduunu
varsaymt. Fakat, ksa zamanda hatasn
anlad. Artk Henrynin Alman dmanlarndan
destek gremezdi. Onlar, papann kendilerini
tuzaa drdn varsaymlard. O andan
balayarak her nen papann aleyhine dnd.
Henrynin Alman dmanlar ona rakip,
Rudolf adnda bir imparator setiler.
Balangta, Henryyle Rudolf arasnda bir tercih
yapmann kendine ait olduunu syleyen papa,
bir karar vermeyi reddetti. Nihayet 1080 ylnda
Henrynin nedametinin yapmack olduunu
anlayarak Rudolf lehine karar verdi. Bununla
birlikte Henry, Almanyadaki muhaliflerin
oundan yararlanp ve kilise evrelerinde
kendisini destekleyenlerle bir kar papa seti ve
setii papayla da 1084 ylnda Romaya girdi.
Kar papa, ona gereince ta giydirdi. Fakat her
ikisi de Gregoriusu kurtarmak iin harekete
geen Normanlar nnde geri ekilmek zorunda
308
kald. Normanlar, Romay vahice yama etti.
Gregoriusu da alarak gittiler. Gregorius, bir yl
sonra lene dein onlarn tutsa olmutur.
Bylece Gregoriusun siyaseti felketle
sonuland. Fakat o siyaset daha lml olarak
Gregoriusun ardllarnca izlendi. O an iin
papaln lehine olacak bir uzlama icat edildi.
Fakat, atma, gerekte uyumaya varmayacak
cinstendi. Sonraki konuda, onun ileri evrelerini
(safhalarn) anlatacaz.
XI. yzyln dnce gelimesi hakknda
baz nenler sylemek doru olur. X. yzyl,
filozoflardan yoksundu. Gerbrecht (Papa Il.
Sylvester (999-1003)) bunun dndadr. O da bir
filozof olmaktan ok bir matematikidir. XI.
yzyl ilerledike, gerek felsef stnle sahip
kiiler ortaya kmaya balad. Bunlardan en
nemlisi Anselmus ve Roscelinustu. Sz
edilmeye deer baka kiiler de vardr. Bunlarn
hemen hepsi, reform devinisiyle ilikisi olan
keilerdi.
TOURSLU BERENGAR
Onlarn en eskisi olan Petrus Damianustan
zaten szetmitik, Tourslu Berengar (lm
1088) bir tr usu (rasyonal) olduundan ilgi
309
ekicidir. O, usun otoriteye stn olduunu ileri
sryor ve grn desteklemek amacyle
Johannes Scotusa bavuruyordu. Dolaysyle
lmnden sonra lnetlendi. Berengar yenen
ekmein kan ve vcuda dntn kabul
etmedi. ki kez bu dncesinden dnmeye
zorland. Onun itizalleriyle Tanrnn Vcudu ve
Kan zerine (De corpore et sanguine Domini) adl
yaptyle mcadeleye giriti. Lanfranc Paviada
domu, Bolognada hukuk renimini yapm ve
birinci snf bir aytmc (diyalektiki) olmutu.
Fakat, tanr-bilim (teoloji) uruna aytm
brakt ve Bec manastrna girdi, orada bir okul
ynetti. Fatih William, Lanfranc 1070 ylnda
Canterbury bapiskoposu yapmtr.
AZZ (SANCTUS) ANSELMUS

Sanctus Anselmus, Lanfranc gibi, bir
talyan Bec manastrnda kei ve Canterburyde
bapiskopostu (1093-1109). Bapiskopos olarak
VII, Gregoriusun ilkelerini izlemi ve kralla
bozumutu. Tanr konusundaki ontolojik kant
bulmasyle tannr. Bu kant ylece ileri
srmt: Tanry mmkn olan en byk
dnce nesnesi olarak tanmlamaktayz. mdi,
eer bir dnce nesnesi var deilse, ona tpa tp
310
benzer ve var olan bir bakas, ondan byk
demektir. Bylece, btn dnce nesnelerinin
en by var olmal. nk, baka trl,
ondan daha byk bir bakas var olacaktr.
Dolaysyle Tanr vardr.
Bu kant tanr-bilimciler ynnden hi
kabul edilmedi. Zamannda ok eletirildi. XIII.
yzyln ikinci yarsna dein unutuldu.
Aquionolu Thomas onu reddetti ve teologlar
arasndaki otoritesi bu nedenle geerli oldu.
Kantn filozoflar arasndaki yazt daha iyiydi.
Descartes onu, biraz dzeltilmi biimiyle diriltti.
Leibniz, Tanrnn olanakl olduunu belgileyen
bir ekle geerli bir kla sokulabilir sand. Kant,
kknden yktn dnd. Yine de, onun,
Hegel ve Hegeli izleyenlerin sisteminde ve
Bradleyin olabilen ve olmas gereken vardr
ilkesinde ortaya ktn grmekteyiz.
Byle sekin bir tarihe sahip olan bir
kantn, geerli olsun olmasn, saygyla ele
alnmas gerektii aktr:
Gerek soru udur: Dnebildiimiz ve
sadece kendini dnebildiimizden,
dncelerimiz dnda var olduu gsterilen bir
nesne var mdr? Her filozof buna evet karl
verecektir. nk bir filozofun ii nenleri,
311
(eyleri) dnya hakkndaki gzlemlerden ok,
dnceyle ortaya karmaktr. Eer evet doru
cevapsa, salt dnceden nenlere doru bir
kpr kurulmu demektir. Eer doru cevap
deilse, byle bir kpr de yoktur. Bu
genelletirilmi biimiyle Platon, idealarn
nesnelliini ispat iin bir tr ontolojik kant
kullanr. Fakat, Anselmustan nce kimse onu,
plak mantksal safl iinde ileri srm
deildir. O, saflk kazanrken akla uygunluunu
kaybetmitir. Fakat bu da Anselmus hesabna
yazlacak bir husustur.
Anselmusun geri kalan dnceleri
genellikle, pek ok Platoncu dnceyi ald
Sanctus Augustinustan gelir. O, Platoncu
idealara inanmtr. Platondan Tanrnn varl
hakknda baka bir kant karr. Yeni-Platoncu
kantlarla Anselmus, sadece Tanrnn deil,
lemenin (teslisin) de varln belgilediini itiraf
eder. (Plotinosun bir Hristiyanca snn olarak
kabul edilebilecek trden deilse de leme
dncesine sahip olduu hatrlanmal).
Anselmus usu, imana bal sayar.
Augustinusu izleyerek, anlamak iin
inanyorum der. man olmakszn Tanry
anlamann olanakl olmadn syler. Ona gre
312
Tanr doru deil, adalettir. Johannes Scotusun
da benzer nenler syledii anmsanacaktr.
Onlarn ortak kayna Platondur.
Sanctus Anselmus Hristiyan felsefesinde
kendinden nce geenler gibi Aristoles
geleneinden ok, Platona baldr. Bu nedenle
o, Aquinolu Thomasta en yksek noktasna
varan skolastik adl felsefenin ayrc
zelliklerine sahip deildir.
Bu tr bir felsefenin, Anselmusun 17 ya
k, Roscelinusla balad hesap edilebilir.
Roscelinus, yeni bir dnemi iaret eder.
Ortaa felsefesinin XIII. yzyla dein daha
ok Platoncu olduu sylendiinde, Platonun
Timaeosunun bir paras dnda, ikinci, nc
elden tanndn gznnde bulundurmak
gerektir. Szgelimi Johannes Scotus, savunduu
dnceleri Platon olmasa savunamazd. Onda
Platonik olan, daha ok, yapma-Dionysiostan
gelmedir. Bu yazarn yaad tarih belirsizdir.
Fakat onun Yeni-Platoncu Proklosun ardl
olduu muhtemel grnyor. Johannes
Scotusun da Proklosun adn bile duymad ve
Plotinostan tek satr okumam olmas
muhtemeldir. Yapma Dionysiostan ayr olarak,
Platonculuun ortaalardaki br kayna
313
Boethiustu. Bu Platonculuk ok bakmdan,
modern bir inceleyicinin Platonun kendi
yazlarndan karaca Platonculuktan farklyd.
Ortaalardaki Platonculuk dinle ak bir
ilikisi olmayan her eyi atmt (Platondan) ve
Platonun dinsel felsefesini de br dnceleri
pahasna geniletip n plana almt. Platondaki
bu gr deimesi zaten Platinos yznden
gerekletirildi. O alarda Aristoteles
hakkndaki bilgi de ok azd ve kar yndeydi.
Onun hakkndaki XII. yzyla kadar bilinenler
Boethiusun Kategoriai ve de Emendationenin
(Peri Hermeneias, nerme zerine) (ikisi de
Aristotelesin yapt) Boethius ynnden yaplm
evirisinden ibaretti. Bylece, Aristoteles, sadece
bir aytmc (diyalektiki), Platon, sadece bir din
filozofu ve idealar kuramnn bulucusu olarak
grld. Ortaalarn daha sonraki yllarndaysa
bu ksmi grler yava yava dzeltildi
(zellikle Aristoteles konusunda). Fakat Platon
konusundaki oluum rnesansa dein
tamamlanamad.
314
SLAM KLTR VE FELSEFES
Dou imparatorluuna Afrika ve spanya
zerinden giriilen saldrlarla, kuzey
barbarlarnn bat Romaya giritii saldrlar iki
adan farkldr:
1 Dou Roma imparatorluu 1453 ylna
kadar yaamtr. Bu, bat Romadan 1000 yl
daha uzun bir sre demektir.
2 Dou Romaya kar giriilen belli bal
saldrlar, fetihten sonra Hristiyan olmayan ve
kendilerine ait nemli bir uygarlk gelitiren
slmlardan gelmiti.
slmsal dnemin balad hicret M. S. 622
ylnda olmutu. Hicretten 10 yl sonra
Muhammet ld. Bu lmden hemen sonra Arap
fetihleri balad ve alacak bir abuklukla
geliti. Douda Suriye, 634de istil edilmi ve iki
yl sonra btnyle baemiti. ran 637 ylnda
istil edildi. Burann fethi, 650 ylnda
tamamland. Hindistan 664 ylnda ele geirildi.
stanbul 669da kuatld (daha sonraki kuatma
tarihi 716-717dir.) Batya ynelen hareket bu
denli abuk gelimedi. Msr 642 ylnda
fethedilmiti. Kartacaya da uzanlmas iin 35 yl
daha gemesi gerekti. Kuzeybatdaki kk bir
315
ke dnda spanya 711-712 yllarnda slmlar
nnde diz kt. Batya doru genileme
peygamberin lmnden tam bir yl sonra
(Sicilya ve gney talya dnda) slmlarn
732de Tours savanda yenilgiye uramasyle
duraklad. (Sonunda stanbulu fetheden
Osmanl Trkleri imdi bizim ele alacamz
dnemden daha sonraki bir dnemde
yaamtr.)
Deiik koullar slmlarn gelimesini
kolaylatrmt. ran ve Dou Roma
imparatorluu giritikleri uzun savalarla
ypranmt. Byk lde Nestoriusu olan
Suriyeliler Katolikler elinde eziyet grmlerdi.
Hlbuki slamlar hara karl btn Hristiyan
tarikatlerine gz yumuyordu.
Ayn biimde Msrl Monophysisiler
(nfusun ounluu bunlardayd,) istilaclar ho
karlad. Afrikada Araplar Romallarn hi bir
zaman tam anlamyle baediremedii
Berberlerle birleti. Araplar ve Berberler hep
birlikte spanyay ele geirdi. Orada
Vizigothlarn ar derecede eziyet ettii
Yahudilerden yardm grdler.
Peygamberin dini, zentili leme (teslis)
kuram ve sann yeniden cisimlemesi
316
konusundaki teolojiyle karmak bir hale
gelmemi basit bir tek-tanrclkt. Peygamberin,
Tanrsallk yolunda hi bir sav (iddias) yoktu.
Onun ardllar da byle bir sav ileri srm
deillerdi. Peygamber, oyma tantlar hakkndaki
Yahudi yasan yeniledi ve arap kullanmay
yasaklad. Mminin grevi, slamlk adna
mmkn olduu kadar ok fetihler yapmakt.
Fakat, Hristiyanlar, Yahudiler ve Zerdtilere
eziyet edilmeyecekti. Onlar, Kurann deyimiyle
ehl-i kitapt. Yani kutsal bir kitabn retilerini
izlemekteydi.
ARAP DEVLETNN YAPISI

Arabistan byk lde ld ve nfusunu
gittike daha az besleyecek bir duruma
geliyordu. Araplarn ilk fetihleri sadece yama
saldrs olarak balad. Tecrbe, dmann
gszln gsterdikten sonra srekli igal
biimine dnt. Yirmi yl zarfnda l
kenarnda bulabildikleri gsz gdalarn ortaya
kard tm glklere alm olan insanlar
birden, kendilerini, dnyann en zengin
blgelerinin efendisi olarak, her lksten
yararlanmaya ve eski bir uygarln tm
inceliklerini elde etmeye hazr olarak buldular.
317
Onlar bu biim deitirmenin aldatmacalarna
kuzey barbarlarnn oundan iyi dayand.
iddetli bir savaa girimeden kurmulard
imparatorluklarn. Girdikleri lkelerde ykm
ok azd. Sivil ynetim aa yukar deimeden
kald. ran ve Bizans imparatorluunda sivil
ynetim yksek lde rgtlenmiti. Arap
oymaklar, balangta onun karmaklndan
hi bir nen anlamad. Ve grev banda bulunan
eitilmi kiilerin hizmetlerini zorla kabul etti.
Bu adamlar ounlukla yeni efendilerine hizmet
konusunda hi ekimser kalmadlar. Gerekte
deiiklik, onlarn ilerini kolaylatrmt.
nk vergiler byk lde hafifletilmiti.
Halklar, hara demekten kanmak iin ktleler
halinde, Hristiyanl brakp Mslman oldu.
Arap imparatorluu mutlak bir monariydi.
Peygamberin ardl (halefi) olan ve onun
kutsallndan byk bir blmn miras olarak
alan halifenin ynetiminde mutlak bir
monariydi. Halifeler szde (nominal olarak)
seimle i bana gelmiti. Fakat ksa bir sre
sonra miras yoluyle grev almaya balad.
lk hanedan, 750 ylna dein sren ve
Muhammeti salt siyasal nedenlerle tanyan
Emevlerdi. Emevler, mminler arasndaki ar
318
banazlara (mutaassplara) daima kar
kmtr. Araplar yeni din adna dnyann
byk bir blmn ele geirmise de dinsel bir
rk deildi. Onlarn giritii fetih, hareketinin
gerekesi dinden ok, yamaya ve servet
merakna dayanmaktayd. Aralarnda banazlk
olmas dolaysyle bir avu sava, byk
glklere uramakszn daha yksek uygarla
ve yabanc dine sahip byk kitleleri
ynetebilmitir.
ranllar ise tersine ok eski zamanlardan
beri derin ve kkl dnceye dayanan bir dine
sahipti. Onlar slm olduktan sonra slmlktan,
peygamberin ve onun sahabesinin
dndnden daha dinsel, hatta daha felsefi
bir din kardlar ortaya.
Muhammetin damad Alinin 661de
lmnden beri mslimler Snn ve i adyle iki
mezhebe ayrlmtr. Snn mezhebi daha
geniti. iler, Aliyi izler ve Emev oullarn
gasp olarak grr. ranllar daima i
olmulardr. Emevler, daha ok ran etkisiyle
devrildi ve onlarn yerine ran karlarn ve
eilimlerini temsil eden Abbasoullar geti. Bu
deime bakentin amdan Badada
tanmasyle belirlenmi olur.
319
Abbasoullar siyasal olarak, banazlara
Emevioullarndan daha ok hogrl
davranmtr. Bununla birlikte onlar,
imparatorluun btnn elde etmi deillerdi.
Emevioullarnn bir yesi Abbasoullarnn
giritii katliamdan kurtulup spanyaya
kamt ve orada meru hkmdar sayld. O
zamandan sonra spanya slm dnyasnn br
blmnden bamsz oldu.
lk Abbasiler devrinde halifelik en parlak
dnemine ulat. Abbasi halifelerinden en
tannm, Carolus Magnusla imparatorie
Irenenin ada olan ve Binbir Gece hikyeleri
dolaysyle herkesin efsanevi bir hava iinde
tand Harunu-r Reidtir (lm 809).
Harunu-r Reidin saray parlak bir grkem
(ihtiam), iir ve bilgi merkeziydi. Onun geliri
fevkalde yksekti. mparatorluu,
Cebelitarktan Indusa dein uzanmt. stemi
(iradesi) mutlakt. Yannda daima, buyruklarn
bir gz iaretiyle yerine getirecek bir cellt
grlrd.
Bu grkem yine de ksa srd. Harunun
yerine geen halife, ordusunu ounlukla
baemez olan Trklerden kurma hatasn iledi.
Boyun emeyen Trkler hemen halifeleri sfra
320
geri gtrd, canlar istedii zaman kr edip
ldrd. Bununla birlikte halifelik sallantl bir
biimde de olsa srd. Abbasi hanedannn en
son halifesi 1256 ylnda 800,000 Badatlyla
birlikte ldrld.
EKONOMNN TEMEL
Araplarn siyasal ve sosyal sistemi baka
eksiklerle birlikte Roma imparatorluununkine
benzer eksiklere sahipti. ok evlilikle
(polygamos) kark monari, genellikle olduu
gibi, ynetici ldnde onun ocuklarndan
birinin utkusuna ve btn brlerinin lmne
varan hanedan savalarna yol at. Daha ok,
baarl savalar dolaysyle kle says
ykselmiti imparatorlukta. Zaman zaman
bakaldrrd kleler. Ticaret ok gelimiti.
Halife douyla bat arasnda, merkezsel bir
mevki igal edince daha da geliti. Korkun
servete sahip olmak, sadece inden gelen ipekli
kumalar ve kuzey Avrupann krkleri gibi
pahal eyaya kar istei arttrmakla kalmam,
ayn zamanda ticaret belirli zel koullarla slm
imparatorluunun genilii, Arapann bir
dnya dili olarak yaygnl, slm ahlk
sisteminde tccara verilen mevkiin ykseklii
321
gibi zel koullar dolaysyle ticaret gelimiti.
Peygamberin kendisinin de bir tccar olduu ve
Mekkeye doru klan ha yolculuu srasnda
ticaret yaplmasn tledii unutulmamal.
(Cambridge Ortaa Tarihi, IV, 286).
Asker tutarllk ve balant gibi bu ticaret
ve Araplarn Romallardan ve ranllardan miras
aldklar byk yollara dayanmaktayd. Onlar,
kuzeyliler gibi bu yollarn bozulmasna meydan
vermemiti. Bununla birlikte imparatorluk yava
yava blmlere ayrld. spanya, ran, Kuzey
Afrika ve Msr birbiri ardndan koptu ve hemen
hemen btnyle bamszln kazand.
Arap ekonomisinin en iyi zelliklerinden biri
tarm, zellikle suyu kt bir yerde yaamak
dolaysyle renilen ustalkl sulama sistemiydi.
Bugn spanya tarm Arap sulama
almalarndan yararlanmaktadr.
EKN (KLTR)
Sekin slm kltr Suriyede
balamasna karn daha ok imparatorluun
dou ve bat ularnda, spanya ve randa
gelimitir. Suriyeliler fetih zamannda,
Nestoriusularn Katoliklerce beenilen Platona
ye tuttuu Aristotelesin hayranydlar.
322
(Suriyeliler Nestoriusuydu.) Araplar Grek
felsefesi konusundaki bilgilerini Suriyelilerden
salamt.
AL KND
Bylece, balangtan beri Aristotelesin
Platondan stn olduunu kabul ettiler.
Bununla birlikte onlarn Aristotelesi Yeni-
Platoncu bir giysi iindeydi. lk Arapa yazan Al-
Kinddir (lm aa yukar 873). Al-Kindi,
kendisi de Arap olan tek dikkate deer filozoftu
ve Plotinosun Enneallarnn (Dokuzlularnn)
baz blmlerini evirmi ve evirisini
Aristoteles Tanrbilimi balyle yaynlamt.
Bu kitap, Araplarn Aristoteles hakkndaki
dncelerine byk bir karmaklk getirdi.
Araplarn bu karmaklktan kurtulmas iin
yzyllar gemesi gerekti.
O srada randa slmlar Hindistanla
temasa gemiti. Onlar gkbilimi sekizinci
yzylda Sanskrite yazlardan renmilerdi.
Aa yukar 830da Muhammet ibnu Musa al-
Harizmi (Sanskriteden gkbilim ve matematik
kitaplar evirmeni) XII. yzylda Algoritmi de
Numero Indorum adyle Latinceye evrilen bir
kitap yaynlad. Bat, bizim Hind saylar
323
diyeceimize arap saylar dediimiz saylar ilk
kez bu kitaptan renmitir. Ayn yazar batda
XVI. yzyla dein ders kitab olarak kullanlan
bir cebir kitab da yazmt.
ran uygarl XIII. yzyldaki Mool
istilsna dein dnce ve sanat ynnden
hayranlk verici olarak kald. Mool istilasndan
sonra kendini toplayamad. air ve matematiki
olarak tandm tek insan olan mer Hayyam
1079 ylnda bir takvim reformu yapt. in
tuhaf, onun en iyi dostu fediyyun (Hahan)
mezhebinin kurucusu ve efsanev bir ne sahip
olan eyhul-Cibl, Hasan ibnu Sabbaht.
ranllar byk airdi. Firdevsnin (lm aa
yukar 941) ehnamesini okuyanlar, onun
Homerosa eit olduunu sylemektedir. Mistik
olarak onlar hayranlk vericiydi. br slmlar
byle deildi. Hl yaayan Suflik, Snn
dogmalarn mistik ve alegorik yorumunda ok
ileri gitmiti ve az ok Yeni-Platoncuydu.
Grek etkilerini slm dnyasna tayan
Nestoriusular salt Greki bir grne sahip
deillerdi. Onlarn Edessadaki okullar 481
ylnda imparator Zenon ynnden kapatlmt.
Okulun bilgili kiileri o srada rana g etmi ve
ilerini orada srdrmt. Fakat ranllardan
324
da eziyet grmemi deillerdi. Nestoriusular
Aristotelese sadece onun mantkl dolaysyle
deil, Arap filozoflar ncelikle onun mantn
nemsemi olduklar iin deer vermekteydi.
Fakat onlar daha sonra Aristotelesin
Metaphusika ve Animasn (Peri Psyche, Ruh
zerine) da incelemilerdir. Arap filozoflar
genellikle ansiklopedikti. Kimya, yldzbilim,
gkbilim ve hayvanbilimle (astroloji, astronomi,
ve zoolojiyle) de bizim felsefe diyeceimiz nen
denli ilgileniyorlard. Banaz ve geri kafal olan
halk onlara kukulu gzle bakmaktayd. Onlar
gvendiklerini (eer buna gvenlik denirse)
nispeten zgr dnceli olan emirlerin
himayesine snmakta buluyordu.
ki slm filozofu, (biri randan, br
spanyadan) zellikle dikkati gerektirir. Onlar
bnu Sinayla bnu Rttr. bnu Sina daha ok
slmlar, bnu Rt ise Hristiyanlar arasnda n
kazanmtr.
BNU SNA
bnu Sina (Avrupallar Avicenna derler) 980
ylnda domu, yaantsn sadece iir iin
dnlmesine allan saraylarda geirmi,
1037 ylnda lmtr. bnu Sina, doduu yer
325
olan Buharadan, 24 yandayken Hiveye (lde
tek bana kalm Hiveye), sonra Horasana
(kimsesiz Harizni kysna) gitmi, sfahanda tp
retmi, en sonra Tahrana yerlemiti. Tpta,
Galenosun yazdklarna ekledii pek az nen
olduu halde, felsefede olduundan daha ok n
kazanmt.
XII. yzyldan XVII. yzyla dein,
Avrupada bir tp klavuzu olarak grlm olan
bnu Sina, bir aziz karakterine sahip deildi.
araba ve kadna dknd. Snnilikte
kukuluydu. Fakat tptaki hneri dolaysyle
Emrlerle dostluk kurdu. Zaman zaman, paral
Trk askerlerinin dmanln ekti. Bazen
sakland, bazen hapse girdi. Douda teologlarn
dmanl dolaysyle bilinmeyen, fakat batda
Latince evirileri dolaysyle etkili olan bir
ansiklopedinin yazaryd. Psikolojisi empirikti
onun.
bnu Sina felseesi Aristoteles felsefesine
kendinden nce geen slm filozoflarndan daha
yakn ve daha az Yeni-Platoncuydu. Daha sonra
Hristiyan skolastiklerinin yapt gibi tmeller
sorununu ele almt. Platon, onlarn
nesnelerden nce olduu kansndayd.
Aristotelesin iki gr vard. Onlardan birincisi
326
Platonu dnd, ikincisi tartt zaman
ortaya kan grt. Byle bir durum,
Aristotelesi esasl bir yorum gereci durumuna
getirmekteydi.
bnu Sina, bnu Rd ve Byk Albertusun
tekrar ettii bir forml bulmutu: Dnce
genel biimler durumundaki genellii dourur.
Bundan, onun dnceden ayr tmellerin
varlna inanmad varsaylabilir, fakat yine de
bylesi basit bir gr olacaktr. Genellikler (yani
tmeller) bnu Sinaya gre ayn zamanda
nesnelerden nce ve nesnelerden sonradr. O,
bunu yle aklar: Nesneler Tanrnn anlnda
en ncedir. (Szgelimi, kedileri yaratmaya Tanr
karar verir. Bu, Tanrnn kedi ideasna sahip
olmasn gerektirir. Dolaysyle kedi ideas tek
tek kedilerden ncedir.) Genellikler doal
nesnelerde adlarda, nesnelerin iindedir. (Kediler
yaradldnda onlarn her birinde kedilik
bulunmaktadr). Bizim dncemizdeyse
genellikler nesnelerden sonradr. (Pek ok kedi
grdmzde onlarn birbirlerine
benzediklerini fark eder ve kedi ideasna
varrz.) Bu gr, aka, deiik kuramlar
uyuturmak iin srlmtr ileri.
327
BNU RD
bnu Rd (Avrupallar Averroes derler)
(1126-1198) slm dnyasnn br ucunda
yaamtr. Cordobada doan bnu Rdn
babas ve byk babas kadyd, kendisi de nce
Sevillada, sonra Cordobada kadlk yapan bnu
Rd, nce teoloji, fkh, sonra tp, matematik ve
felsefe tahsil etmi, halife Abu Yakub Yusufa
Aristotelesin eserlerini erhetmeye yetenekli bir
kii olarak tavsiye edilmiti. (Bununla birlikte o,
Graikosa bilmezdi). Abu Yakub Yusuf, bnu
Rd himayesine alm, 1184de onu kendi
doktoru tayin etmi, fakat maalesef hasta Abu
Yakub iki yl sonra lmtr.
Yusufun yerine geen Yakubul-Mansur 11
yl, babasnn balatm olduu hamilii
srdrm, sonra Snnlerin kar durmasndan
tela derek filozofu mevkiinden att gibi
nce Cordoba yaknlarndaki kk bir saraya,
sonra Fasa srgn etmitir. bnu Rdn suu,
eskilerin felsefesini reterek, gerek iman
sarsmasyd. Al-Mansur, doruluun us
ynnden (akl tarafndan) tek bana, baka
herhangi bir yerden yardm grmeden
bulunacan dnenleri, Tanrnn cehennem
ateinde yakacan anlatan bir buyrultu
328
kard. Mantk ve metafizik konusundaki btn
kitaplar atee atld. (bnu Rdn, lmnden
az nce tekrar gze girerek geri alnd
sylentisi vardr.)
Bundan ksa bir sre sonra spanyadaki
Fas topraklar Hristiyan fetihleri dolaysyle
gittike azald. spanyadaki slam felsefesi bnu
Rd ile bitti ve slm dnyasnn teki
ksmlarnda sk bir Snnlik, dnceye son
verdi.
berweg bnu Rd, salt iman dna
kt yolundaki sulamaya kar savunmaya
giriir. Bu biraz komiktir. Byle bir sorun
hakknda karar vermek slmlara der.
berweg, mistiklere gre Kurann her metninin
70 veya 700 trl yoruma ak olduunu, szel
(lafz) anlamnnsa sadece bilisiz (cahil) halk iin
sz konusu olduunu syler. Bunda, bir
filozofun retisinin Kuranla pek
atmayabilecei sonucu kar. nk 700
yorum arasnda hi deilse biri, filozofun
sylemek istediine uygun decektir. slm
dnyasnda bununla birlikte, bilisiz kiilerin
Kutsal Kitapn saladklar dna kan her
bilgiye kar durduu anlalyor. zel bir itizal
ortaya kmam olsayd bile ekinceliydi
329
(tehlikeliydi) bu. Halkn Kuran szel solarak
anlayaca fakat bilgelerin baka trl
dnecei yolundaki mistik grn halk
ynnden destek kazanmas belkilii (ihtimali)
gszd.
bnu Rd Aristotelesin, yersiz yere Yeni-
Platonculuun etkisinde kalm olan Arap
yorumunu slah etmeye girimiti. bnu Rd,
Aristotelese bir din kurucusuna kar gsterilen
saygy gstermiti. (bnu Sina, bu saygnn bile
stne kmt. Ona gre, Tanrnn varl
vahiyden bamsz olarak us ynnden
bulunabilirdi (Aquinolu Thomas da byle
dnyordu). lmszlk konusunda bnu
Rd, Aristotelese daha ok yaklayor, ruhun
lml, dncenin (nous) lmsz olduunu
dnyordu. Bununla birlikte dncenin
lmszl, kiinin lmszlne yol
amazd. nk deiik kiilerde ortaya
ktnda o, bir ve aynyd. Doallkla Hristiyan
filozoflar bu grle arptlar.
bnu Rd, daha sonraki slm
filozoflarndan ou gibi mmin olmasna karn
kat Snni deildi. mana zararl diye btn
felsefeye itiraz eden bir Snn teologlar mezhebi
vard. O mezhebe mensup olanlardan biri
330
Tehafutul Felsife (Filozoflarn Tahribat) adl
kitabn yazar Al-Gazalydi. Al-Gazal btn
zorunlu doruluklar Kuranda bulunduu iin
vahiyden bamsz dncenin gerekli olmadn
savunuyordu.
bnu Rd bu kitaba Tehafutul Tehafut
(Tahribin Tahribi) adl yaptta karlk verdi.
Gazalnin filozoflara kar zellikle savunduu
dinsel dogmalar, dnyann zaman iinde yokdan
yaradl tanrsal yklemlerin gereklii,
bedenin yeniden dirilmesi konusundayd. bnu
Rd, dine, felsef doruluu alegorik biimde
ihtiva eder gzyle bakar. Bu, zellikle
yaradla uygulanr. bnu Rd, yaradl kendi
felsef yetenei iinde Aristotelesvar bir yoruma
tbi tutar.
bnu Rd, slm felsefesinden ok
Hristiyan felsefesinde nemlidir. slm felsefesi
iin o, l bir sondu, Hristiyan felsefesi iinse bir
balang.
bnu Rd XIII. yzyln balarnda Michael
Scott tarafndan Latinceye evrilmitir. bnu
Rdn yaptnn XII. yzyla ilikin olduu
dnlrse artcdr bu. Onun Avrupada
sadece skolastiklere deil, profesyonel olmayan
zgr dnce sahiplerinin ounluu zerine
331
etkisi bykt. Onun etkisinde kalanlar
lmszl kabul etmiyorlard ve bnu
Rdler adn almlard. Profesyonel filozoflar
arasndaki hayranlar zellikle Franciscus
rahipleriyle Paris niversitesinde bulunuyordu.
Arap felsefesi orijinal bir dnce olarak
nemli deildir. bnu Sina ve bnu Rd gibi
kiiler, esasnda yorumcudurlar. Genellikle
dendikte, daha bilimsel filozoflarn mantk ve
metafizik grleri Aristotelesten, tp grleri
Galenustan, matematik ve gkbilim grleri
Grek ve Hint kaynaklarndan tremiti. Mistikler
arasnda dinsel felsefe, ayn zamanda eski ran
inanlarnn karmyd. Arapa yazanlar,
matematik ve kimyada bir dereceye dein
orijinallik gstermilerdir (Kimya alanndaki
yenilik, al-simya alanndaki aratrmalar
sonucudur). slm uygarl en byk
gnlerinde, sanatlarda ve pek ok teknik ynde
hayranlk vericiydi, fakat kuramsal sorunlardaki
bamszlk dncede hi bir yetenek
gsteremedi. Onun kltlmemesi gereken
nemi, bir aktarc olmasndadr. Eski ve modern
Avrupa uygarl arasna karanlk alar
girmiti. slmlar ve Bizansllar dnce
enerjisinden yoksun olduklarndan, yenilik
332
gereini duydular ve uygarlk aracn korudular.
Eitim, kitaplar ve bo vakti bilgiyle
deerlendirme gelenei bylece srdrld.
slmlar da, Bizansllar da barbarlktan
kurtulduu srada baty harekete geirmi;
(slmlar daha ok XIII., Bizansllarsa XV.
yzylda) her durumda uyar aktarclarn ortaya
koymu olduundan daha iyi, yeni dncenin
yaradlmasna neden olmulardr. (slmlar
skolastik dnceye, Bizansllar rnesansa yol
atlar. Mamafih, rnesansn baka nedenleri de
vard.)
Yahudiler spanya Marunleriyle
(Marunler, Kuzey Afrikada yaayan Berberlerle
Arap melezleridir) Hristiyanlar arasnda yararl
bir halka biimledi. spanyada pek ok Yahudi
vard. lke, Hristiyanlar tarafndan yeniden
fethedilince de orada kalmlard. Onlar Arapa
da bildiklerinden ve Hristiyanlarn dilini de zorla
rendiklerinden eviriler yapmaya yetenekliydi.
Baka bir aktarma arac da slmlarn XIII.
yzylda Aristotelesilere eziyet etmesinden ve
bu eziyet sonucu, Marun filozoflarn, zellikle
Provencete Yahudilere snmasndan
domutur.
333
MEYMUN
spanya Yahudileri n safta bir filozof
yetitirmitir: Meymun. Meymun 1135 ylnda
Cordobada domu, 30 yanda Kahireye gitmi
ve hayatn orada tamamlamtr. Meymun
Arapa yazm, fakat yazdklar hemen
Yahudiceye evrilmiti. lmnden ksa bir sre
sonra yaptlar belki de imparator II. Frederichin
isteiyle Latinceye evrilmitir. Meymun,
Yolculara Klavuz adl ve imanlarn yitiren
filozoflara hitap eden bir yapt yazmtr. Onun
erei Aristotelesi Yahudi tanr-bilimiyle
uyuturmakt. Aristoteles dnyada, vahiy
gklerde otoritedir. Fakat felsefe ve vahiy,
Tanrnn bilgisinde bir araya gelmitir.
Doruluun izlenmesi dinsel bir grevdir.
Meymun, yldzbilimi hayrlar (astrolojiyi
reddeder). Pentateuchos (Eski Antn ilk be
kitab) daima szel olarak ele alnmamaldr.
Szel anlam usla elitiinde biz alegorik bir
yorum aramalyz. Aristotelese kar olduu gibi,
Meymun, Tanrnn yalnz biimi deil, ayn
zamanda maddeyi de hiten yarattn savunur.
Arapasn bildii Timaeosun bir zetini verir.
Baz noktalarda onu Aristotelese tercih eder.
Tanrnn z bilinemez. nk o yklenmi
334
mkemmelliklerin stndedir. Yahudiler
Meymunu itizalci saym ve Hristiyan kilise
otoritelerini, kendi rkdalar aleyhine
kkrtmaa dein gtrmt ii. Bazlar
Meymunun Spinozay etkilediini ileri srer.
Fakat, ok tartmal bir sorundur bu.
335
XII. YZYIL
XII. yzyln drt grn bizim iin
zellikle ilgintir. Onlar yle sralanabilir:
1 mparatorluk ve papaln srekli
atmas.
2 Lombard kentlerinin douu.
3 Hal seferleri.
4 Skolastiin gelimesi.
Bunlarn drd de bir sonraki yzylda
srdrmtr varln. Hal seferleri yava
yava, parlak olmayan bir sonuca varm, br
devini bakmndan XIII. yzyl, dorua
ulamtr. XII. yzylda onlar geici bir evrede
(safhada) grnmekteydi. Papa, XIII. yzylda
imparator karsnda kesin olarak baar;
Lombard kentleri, gvenli bir bamszlk
kazand ve skolastiklik en yksek noktasna
vard. Mamafih btn bunlar XII. yzyln
hazrlam olduu koullarn sonucuydu.
Bu drt deviniden sadece birincisi deil,
br de papalk ve kilise gcnn artyle
sk skya balantlyd. Papa imparatora kar
Lombard kentleriyle birleim durumundayd
(ittifak halindeydi). II. Urban ilk hal seferini
balatm ve daha sonraki papalar, br
336
seferlerin belli bal tevikisi olmulardr.
Skolastik filozoflarn tm din adamlaryd
ve kilise konslleri onlar Snnlik snrlar
iinde tutmaya dikkat ve eer yanl yola
gitmilerse disiplin altna almaya itina
etmilerdi. Kukusuz, onlarca kilisenin
kendilerinin de katld siyasal utkunun
(zaferin) bir anlam vard ve bu anlam onlarn
ergisel (zihinsel) giriimlerine (teebbslerine) yol
ayordu.
Ortaalar konusunda acayip olan
nenlerden biri, bu alarn orijinal ve yaratc
olmas, fakat insanlarn byle niteliklerden
habersiz kalmasyd. Her grup, kendi politikasn
eski ve antik kantlarla desteklemekteydi.
Almanyada imparator, Byk Carolus
zamannn feodal ilkelerine bavuruyor; talyada
eski imparatorlarn, Roma imparatorlarnn yasa
ve gcn rnek alyordu. Lombard kentleri
daha da geri gitmi, Roma cumhuriyetinin
kurumlarn almt. Papalk taraf, savlarn
(iddialarn) ksmen uydurma Constantinus
vakfna, ksmen de Eski Anttaki Saul (l) ve
Samuel (emuel) ilikilerine dayandrmaktayd.
Skolastikler ya kutsal yazlara ya da balangta
Platona, sonra Aristotelese bavurdular.
337
Orijinal baz eyler ileri srdklerinde bu olgu
gze arpmad. Hal seferleri, slmln
ykseliinden nceki durumu iade etme
abasyd.
Bu edeb arkaizm bizi aldatmamal. O,
sadece imparatorluk konusundaki olgulara
karlk olur. Feodalizm, zellikle talyada
kmekteydi. Roma imparatorluu sadece bir
anyd. Ayn ekilde, imparatorlar yenilgiye
uratlmt. Kuzey talya kentleri sonraki
gelimelerinde eski Yunanistan kentlerine daha
ok benzerlik gstermilerse de bu rnei taklit
dolaysyle deil, koullar eski Yunanistan
koullarna benzedii iin tekrarlam ve kk,
zengin, yksek lde uygar kentlerin
evresinde kltr bakmndan aa seviyede
monariler domutur.
Aristotelese sayg duymusa bile
skolastikler Araplardan ok daha orijinal
dnceye sahip olmutur. Gerekten,
skolastiklerin orijinallii Plotinostan ve az ok
Augustinustan beri gsterilen orijinalliin
stndeydi. Dncede olduu gibi siyasette de
ayn orijinallik, biim deitirmi olarak vard.
MPARATOR-PAPA UYUMAZLII
338
VII. Gregorius zamanndan XIII. yzyl
ortasna dein Avrupa tarihi, kiliseyle din-d
monarklar, zellikle imparatorlar arasndaki
kavgalarda ve arada bir Fransa ve ngiltere
krallar arasndaki kavgada merkezselleir.
Gregoriusun din adaml ak bir felketle
sonulanm, fakat siyaseti, din-d kiilerin
dinsel rtbe tevcihine kar buyrultu karan,
piskoposlarn kilise ve halk ynnden serbeste
seilmesini isteyen Papa II. Urban (1088-1099)
tarafndan daha lml biimde yaatlmt.
(Urbann blgesinde halkn pay doallkla salt
biimsel olacakt.) Bununla birlikte papa Urban,
kilise dndan yaplan atamalar eer uygunsa,
bir kavgaya girimedi.
Urban nceleri, sadece Norman blgesinde
gvenlik iindeydi. Fakat 1093te IV. Henrynin
olu Konrad, babasna isyan etti ve papayla
birleerek kuzey talyay fethetti. Orada
Milanonun bakanlk ettii Lombard birlii
papay tutuyordu. 1094te Urban kuzey talya ve
Fransada bir utku resmi geidi yapt. Boanmak
istedii iin afaroz edilen Fransa kral Philippee
kar utku kazanm ve ona boyun edirmiti.
1095 ylnda toplanan Clermont konslnde
Urban ilk hal seferi arsn yapt. Bu ar,
339
papalk gcnn artna ve Yahudilerin vahce
katlimna varan dinsel bir heyecana yol at.
Yahudiler planl bir biimde ldrlyordu.
Urban, hayatnn son yln Romada gvenlik
iinde geirdi. Papalar orada nadiren gven
duymulardr.
Daha sonra i bana geen papa II.
Paschalis, Urban gibi Clunyde domutu. Rtbe
ve makam tevcihi sorunuyla ilgili kavgay o da
srdrd. Fransada ve ngilterede baar
kazand. IV. Henrynin lmnden sonra (1106)
gelen imparator, V. Henry dnyasndan gemi
bir insan olan ve azizliini politik duygusunun
stnde tutan papadan yararlanmasn bildi.
Papa imparatora, rtbe tevcihinden
vazgemesini, karlk olarak piskopos ve ba
keilerin dnyasal ileri brakmasn salamay
nerdi. mparator kabul etti. Fakat ngrlen
uzlama akland zaman din adamlar papaya
iddetle ve kzgnlkla bakaldrd. Romada
bulunan imparator, papay ele geirdi. Papa
tehditlere boyun edi ve rtbe tevcihi iinde
meydan bo brakt ve V. Henryye ta giydirdi.
Bununla birlikte on bir yl sonra 1112de Worms
anlamasyle papa II. Calixtus, V. Henrynin
rtbe ve makam tevcihi konusunda taviz
340
vermesini, Burgundy ve talyadaki piskoposluk
seimlerinin denetiminden vazgemesini salad.
Buraya dein, anlamazln net sonucu
daha nce II. Henryye uyruk olan papann,
imparatora eit duruma gelmesidir. Papa, ayn
zamanda eliler araclyle ynettii kilise
zerinde egemenlik kurabilmitir. Papalk
gcnn artmas piskoposlarn nisp nemini
azaltt. Papalk seimleri artk din-d
denetiminden uzakt ve din adamlar genellikle
reform devinisi ncesinden daha erdemliydiler.
LOMBARD KENTLERNN YKSEL

Bundan sonraki sahne, yetenekli, enerjik
bir kii olan ve baarnn olanakl olduu her ite
baar kazanabilen imparator Frederich
Barbarossayla (1152-1190) ilgiliydi. Frederich
klasik renim grm bir kiiydi. Latinceyi
glkle konumasna karn zevkle okurdu. Bir
hayli klasik bilgiye sahipti, Roma yasasna
hayrand. Kendisini Roma imparatorlarna varis
sayar, onlarn gcne ulamay umard. Fakat
bir Alman olarak talyada popler deildi.
Resm egemenliini kabule hazr olmalarna
ramen, Lombard kentleri, imparator kendi
ilerine karnca kar durdular. Milanodan
341
korkan kentler bu kar duruun dnda kald.
nk baz Lombard kentleri Milanoya kar
imparatorun himayesine snmt. Milanodaki
Pataria eylemi srp gitti ve az ok demokratik
bir eilimle balantl duruma geti. Kuzey talya
kentlerinin tm deilse de ou Milanodan
yana kt ve imparatora kar ortak cephe
kurdu. (Pataria eylemi, 1056da kurulmu,
1075de ortadan kaldrlm bir kilise reform
grubunun eylemidir. Patariaclar kraln rtbe ve
makam tevcihine kar km, politikann
kiliseden el ekmesi tezini savunmutur.
Rahiplerin evlenmesi, gnahlar balama
iinin, makam ve rtbelerin parayla alnp
satlmas bu eylemin reddettii hususlar
arasndadr. Pataria, Milanoda yoksullarn
oturduu bir blgenin addr.
Norvete misyonerlik yapm olan gl bir
ngiliz, IV. Hadrianus, Barbarossann tahta
kndan iki yl sonra papa olmutu.
Balangta, Hadrianus Barbarossayla iyi
geiniyordu. Ortak bir dman karsnda
birlemiti onlar. Ortak dman Romayd. Roma,
imparatordan da, papadan da kurtulmak
istiyordu. Bu anlamazlkta bir itizalci olan aziz,
Brescial Arnoldusu (Arnoldus, Abaelardusun
342
rencisidir denir. Fakat byle bir nen
kukuludur) yardma armt. Arnoldus kilise
hizmetine bakan sivil grevlilerden mal sahibi
olanlar, arazi kiralayan piskoposlar ve mlk
sahibi keiler iin kurtulu olmadn syledii
iin ar bir itizale dmt.
O, din adamlarnn, kendilerini btnyle
manev sorunlara adamas gerektiini
dndnden, savunmaktayd bu kany.
tizali dolaysyle lnetlenmise de, sertliinin
itenliinden kimseyi kukuya drmemiti.
Arnoldusa iddetle kar koyan Sanctus
Bernardus, O ne yer ne ier, fakat sadece
eytan gibi ruhlarn kanna susar ve ackr
demitir. Hadrianustan nceki papa, imparator
Barbarossaya Arnoldusun yz senatr, iki
konsl ve kendilerine ait bir imparator semek
isteyen halk kanadn desteklediinden yaknan
bir mektup gndermiti.
talyaya doru yola kan Frederich,
doallkla bu habere kzd. Romann Arnoldusa
da desteklenen kendi bana zgrlk istei bir
kardinalin lmne varan isyana yol at. Yani
seilen papa Hadrianus bylece Romay kilise
grevleri dnda brakan bir buyrultu kard. O
srada paskalyadan nceki haftayd, bo inan,
343
Romallar frenledi. Onlar ba eip, Arnoldusu
srgn edeceklerine sz verdiler. Arnoldus
sakland, fakat imparatorun askerlerince
yakaland, yakld, klleri kutsal kalnt olarak
saklanmasn diye Tiber rmana savruldu.
Frederich, papa atna binerken atn zengisini ve
dizginini tutmak istemedi. Bu yzden doan bir
gecikmeden sonra, papa imparatora ta giydirdi.
Yl l 155ti. Byk katlimla susturulan halk
istemiyordu byle bir neni (eyi).
Kutsal kii (Arnoldus) ortadan
kaldrldndan, politikaclar kendi kavgalarn
srdrmekte serbestti artk.
Papa Normanlarla bar yaptndan 1157
ylnda imparatordan kopmay denedi. Yirmi yl
boyunca bir yanda Frederich, br yanda
Lombard kentleriyle papa yirmi yl savat.
Normanlar ounlukla papay destekledi.
mparatora kar savan byn,
zgrlkten sz eden ve youn halk
duygusundan ilham alan Lombard kentleri
birlii verdi. mparator deiik kentleri kuatt
ve dahas 1162de Milanoyu ele geirip dmdz
etti, Milanolular baka yerde yaama zorunda
brakt. Fakat be yl sonra Lombard birlii, kenti
yeniden kurdu ve eski Milanolular geri dnd.
344
Ayn yl imparator, yannda bir kar papa
olduu halde byk bir orduyla Romaya
yrd. (Bu sralar uzun sre bir kar papa
yaamtr. IV. Hadrianusun lmnde iki rakip,
III. Alexandrosla IV. Victorius papalk hilt iin
ekimilerdir. Hilti yakalamaya muvaffak
olamayan IV. Victorius (kar papa oydu)
yandalarndan bir hilt koparmasn bildi. Fakat
aceleyle onu ters giydi.)
Papa davay kaybetmi gibiydi. Fakat
Frederichin ordusuna veba musallat oldu ve
imparator Almanyaya bir kaak gibi tek bana
dnd. Sadece Sicilya deil ayn zamanda Grek
imparatoru da Lombard birliini desteklemesine
karn Barbarossa bir denemeye daha giriti.
1176 ylndaki Legnano savanda yenildi.
Bundan sonra bar yapmak zorunda kald,
Lombard kentlerine btn zgrlk olanan
verdi. Bununla birlikte imparatorlukla papalk
arasndaki uyumazlkta bu barn koullar hi
bir yana kesin utku (zafer) salamad.
Barbarossann sonu gelmiti. 1189da o,
drdnc hal seferine kt ve bir sonraki yl
ld.
zgr kentlerin douunun ok nemli
olduu, uzun atma srasnda ortaya kmtr.
345
mparatorun gc, ken feodal sistemle
ilikiliydi. Papann gc devaml artmaktayd.
Fakat o g papaya imparatorun dman olarak
dnyann geni lde gerekim duymasndan
domaktayd. mparatorluk tehlike olmaktan
knca o g zld. Fakat, ekonomik ilerleme
sonucunda kentler g kazanmaya balam ve
bu yeni g, yeni siyasal biimlerin kayna
olmutu. XII. yzylda deilse de talyan kentleri
ok gemeden kiliseye bal olmayan bir ekine
(kltre) ve sanatta, edebiyatta, bilimde ok
yksek bir seviyeye ulamt. Btn bunlar,
onlarn Barbarossaya kar giritii baarl
direnme devinisine balanabilir.
Kuzey talyann btn byk kentleri
ticaretle yaamt ve XII. yzylda koullar
yerletike tccarlar ncekinden daha onat
(mreffeh) oldu. Venedik, Cenova ve Piza gibi
denizci kentler zgrlkleri iin savam
olmadndan imparatora, Alplerin eteklerindeki
kentler lsnde dman deillerdi. Alplerin
eteklerindeki kentler talyann kaplarn amak
bakmndan Frederich iin daha nemliydi. Bu
nedenle Milano zamann talyan kentleri
arasnda en ilgin ve nemli olandr.
III. Henry zamanna dein Milanolular
346
genellikle kendi bapiskoposlarndan
yaknyorlard. Fakat nceki konuda szn
ettiimiz Pataria devinisi bu honutlua son
vermitir. Bapiskopos, soylulardan yana
kmt. Gl bir halk devinisiyle bapiskoposa
ve soylulara karyd. Sonuta, ortaya bir
demokrasi balangc kt ve kent yneticilerinin
yurttalarca seildii bir anayasa dzeni
kuruldu.
Deiik kuzey kentlerinde zellikle
Bolognada, bilgin ve Roma hukukunda usta
kiilerin biimledii bir hukukular snf vard.
te yandan oradaki zengin layikler XII.
yzyldan bu yana Alplerin kuzeyinde feodal
soylulardan daha iyi renim grmt. Onlar
papayla bir olup imparatora kar kmlarsa da
zengin, ticari, dinsel bir grnme
brnmemilerdir. XII ve XIII. yzyllarda
onlarn ou, reformasyondan sonra ngiliz ve
Hollanda tccarlarnn yapt gibi, pritenci
trden itizalleri benimsemiti (Priten ngiliz
tarihine ilikin bir terimdir. Elizabeth
dnemindeki kilise reformlarn yetersiz bulup,
kutsal kitaplarda yer almayan btn trenleri
kiliseden atmak isteyenlere bu ad verilmitir).
Onlar kiliseye grnte bal kalarak fakat
347
gerek sofuluktan uzak, zgr dnceli kiiler
olmaa ynelmilerdi. Dante, eski tipin
sonuncusu, Boccaccio yeninin birincisidir.
HALI SEFERLER
Hal seferleri bizi sava olarak
ilgilendirmemektedir. Fakat onlarn kltr
bakmndan belli bir nemleri vardr. Papalk
iin, hal seferlerinde ncl ele almak
doald. nk bu seferlerin erei hi deilse
dardan dinseldi. Bylece, papalarn gc sava
propagandasyle artt ve dinsel aba harekete
getirildi. Bu savalarn baka nemli bir etkisi de
byk sayda Yahudinin toptan ldrlmesi
(katlim) olmutur. ldrlmeyen Yahudiler
maldan mlkten yoksun braklm ve zorla
vaftiz edilmitir.
lk hal seferi srasnda Almanyada,
nc hal seferi srasnda Arslan yrekli
Richardn tahta kmasyle ngilterede epey
Yahudinin canna kylmtr. Yahudilere kar
giriilmi en tyler rpertici vahiliklere sahne
olan yerlerden biri, ilk Hristiyan imparatorunun
saltanat srmeye balad Yorktu. Hal
seferlerinden nce, doudan gelen mallarn
Avrupada alm satm zerinde Yahudiler
348
hemen hemen tekel kurmutu. Seferlerden
sonra Yahudilerin kar karya kald eziyet
sonucu bu ticaret, byk lde, Hristiyanlarn
eline geti.
Seferlerin baka bir sonucu da, stanbulla
edebi ilikiyi uyarmasyd. XII. yzylla ve XIII.
yzyln balangcnda, bu ilikinin sonucu
olarak Grekeden Latinceye pek ok eviriler
yapld. stanbulla, zellikle Venedikliler byk
ticaret balar kurmulard. Fakat talyan
tccarlar kendilerini Grek klasikleriyle fazla
yormad. ankaydaki ngiliz ve Amerikan
tccarlarnn in klasikleriyle kendilerini
yormamas gibi. (in klasikleri hakkndaki
Avrupal bilgisi daha ok misyonerlerden
gelmedir.)
SKOLASTKLN GELMES
Skolastiklik, dar anlamyle XII. yzyl
ncelerinde balar. Felsefi okul olarak belirli
zelliklere sahiptir. Bu zellikler unlardr:
1 Skolastiklik, konuyla uraanlara
Snnilik gibi grnen snrlara zg kalmtr.
Eer grleri bir konsl ynnden
lnetlenmise onlar caymaya hazrdr. Byle bir
durum btnyle korkakla yorulamaz. Bir
349
yargcn yargtay kararna boyun emesine
benzer.
2 Ayrca, Ortodoksluk snrlar iinde XII.
ve XIII. yzyllarda gittike daha iyi tannmaa
balayan Aristoteles, stn bir otorite olarak
kabul edilmitir. Platon artk ilk sray
kapsamaktadr
3 Aytma ve tasmlama yoluyle usa
vurmaya iyice inanlmtr. Skolastiklerin genel
mizac mistik olmaktan ok, ii ince eleyip sk
dokumak ve tartmaya girmektir.
4 Tmeller sorunu, Aristotelesle
Platonun bu konuda uyumadnn ortaya
kartlmasyle n plana geirilmitir. Bununla
birlikte tmellerin o alarda yaayan filozoflarn
ana sorunu olduunu varsaymak yanltr.
XII. yzyl, baka sorunlarda olduu gibi
skolastikte de XIII. yzyl hazrlar. Byk adlar
XIII. yzyla ilikindir. Bununla birlikte ilk
skolastikler nc olmalar bakmndan ilgi
ekicidir. Skolastiklie geite zekya kar yeni
bir gven grlr. Aristotelese kar duyulan
saygya karn, dogmann dnceyi ok tehlikeli
saymad yerde, usun zgr ve gl bir
kullanmyle karlamaktayz. Skolastik
yntemin eksikleri, diyalektik zerinde
350
durulmasndan kanlmaz olarak domu
olanlardr. Bu eksikler unlardr:
1 Olgulara ve bilime aldrmazlk.
2 Sadece gzlemin sonu verecei
yerlerde usavurmaya inan.
3 Szel ayrmlar ve incelikler zerinde
yersiz lde duru.
Bu eksiklerden Platon konusunda sz
etmitik. Fakat, onlar skolastikte, ok daha
youn olarak kar karmza.
ROSCELINUS
Esasl bir skolastik olduu ileri
srlebilecek ilk filozof Roscelinustur. Onun
hakknda bilgimiz azdr. Kendisinin aa yukar
1050de Compiegnede doduu, Lochesta
(Brittannia) ders verdii Abaelardusa burada
hocalk ettii, bilgimiz iindedir. Roscelinus
1092deki Rheins konslnde itizalcilikle itham
edilmi ve lin etme zevkine dkn din
adamlarnca taa tutularak ldrlmekten
(recm) korktuu iin dncesinden (fikrinden)
cayd, ngiltereye kat. Orada da hemen
Sanctus Anselmusa kar saldrya geti. Bu kez
Romaya snd. Orada kiliseyle bart.
Roscelinus 1120 ylnda tarihten ekilmitir.
351
Onun lm yl salt tahminidir.
Roscelinusun yazlarndan, onun Abelarda
yazd leme (teslis) konusundaki bir
mektuptan baka bir nen kalmamtr. Bu
mektupta Roscelinus, Abelard kltr ve
onun hadm edilmesiyle elenir. Duygularn
seyrek belli eden berweg, Roscelinusun iyi bir
insan olamayaca sonucuna varmtr. Bu
mektuptan ayr olarak Roscelinusun grleri
daha ok, Anselmus ve Abdlardn tartmal
yazlar kanalyle bilinmektedir. Anselmusa gre
Roscelinus, tmellerin sadece bir flatus vocis
(sesteki hava) olduunu sylemitir. Bunu szel
olarak alrsak o, bir tmelin fiziksel bir grn,
yani bir kelime dile getirildiinde ortaya kan
nen olduu anlamn verir.
Bununla birlikte Roscelinusun bylesine
aptalca bir nen (ey) savunduunu varsaymak
gtr. Anselmus, Roscelinusta insann bir
birim deil sadece ortak bir ad olduunu syler.
Bu gr Anselmus, Roscelinusun iyi bir
Platoncu gibi sadece duyulur olan gerek
sayd vargsna balar. Roscelinus, anlalan
genellikle, paras olan btnn kendisinin
gerek deil sadece szckten ibaret olduunu,
gerekliinse paralarda bulunduunu
352
savunmutur.
Bu gr onu ar atomculua
gtrmeliydi. Belki de gtrm, fakat herhalde
leme (teslis) konusunda gle uratmtr.
Roscelinus Kiiyi ayr tzler olarak grm ve
tek kullanmn bizim Tanrnn var olduu
syleimizde ie kartn dnmtr. Onun
kabul etmedii k, kendisine gre, yalnz oulun
deil, babann ve ruhulkudsn de cisimlemi
olduudur. Btn bu itizalci dncelerden,
Roscelinus 1092 ylnda Rheims kentinde
toplanan konsln basksyle cayd
(Roscelinusun dnceleri konsle gre
itizalciydi.) Onun tmeller hakknda ne
dndn tam olarak bilmek olanakszdr.
Fakat herhalde bir tr ad (nominalist) olduu
aktr.
ABAELARDUS
Roscelinusun rencisi Abaelardus, baka
yazl biimiyle (Abelard, Abailard) daha
yetenekli ve daha sekin bir kiiydi. Nante
yaknnda domutu (1079), Pariste realist,
Champeauxlu Williamn rencisiydi, sonra yine
Paris katedral okulunda retmenlik yapt,
orada Williamn grleriyle arpt ve
353
hocasnn grn deitirmesine yol at.
Leonlu Anselmusla (bapiskopos Anselmus
deildir bu) rencisi olarak geirdii
tanrbilimsel (teolojik) bir dnemden sonra 1113
ylnda Parise dnd ve bir retici olarak
olaanst n ve sevgi kazand halk arasnda.
Canon Fulbertin yeeni Heloisee bu srada k
oldu. Fakat, Canon, Abaelardusu hadm ettirdi.
Bunun zerine Abaelardus Sanctus Denis
manastrna, Heloise de Argenteuil rahibeler
evine kapand. nl Alman bilgini Schmeidler,
onlarn nl mektuplamasnn Abaelardus
ynnden edebi bir roman olarak yazldn
syler. Bu kuramn doru olup olmad
konusunda yarg vermee yetkili deilim. Fakat
Abaelardusun karakterinde hi bir nen onu
olanaksz gstermemektedir.
nzivaya ekildii yerde bile Abaelardus
retici olarak byk baar salamt. Genler,
onun zeksn, aytmc (diyalektik) hnerini ve
br retmenlerine kar aldrmazln
beeniyordu. Yal kiilerse bu beeniye kar bir
honutsuzluk duymaktayd. 1121de leme
zerine yazd ve snnilie uymayan bir kitab
dolaysyle Soissonsda lnetlendi Abaelardus.
Gereince itaatli davrandndan Brittaniada
354
Sanctus Gildas bakeii oldu. Orada keilerin
vahi ve kaba yaratklar olduunu grd. Bu
srgnde geen sefaletli drt yldan sonra
Abaelardus nispeten uygarla dnmtr.
Onun, daha sonraki yaants karanlktr.
Sadece, byk bir baaryle retimini
srdrdn Salisburyl Johndan
renmekteyiz. Abaelardus, 1114 ylnda
Sanctus Bernardusun tevikiyle yeniden
lnetlendi (Bu kez Sensta). Clunyye ekildi ve
ertesi yl ld.
Abaelardusun en nemli kitab 1121-22de
yazlm olan Evet ve Hayr (Sic et Non)du. O bu
yaptnda ok sayda tezin lehine ve aleyhine
olan diyalektik kantlar anar ve bir vargya
ulamaa almaz. Onun tartmay sevdii ve
onu zeky bilemekte yararl sayd aktr.
Kitap, halk dogmatik uykusundan uyandrma
yolunda byk etki yapmtr. Abaelardusun
kutsal yaztlar dnda, aytmn (diyalektiin),
dorulua gtren tek ara olduunu ileri
srmesi, hi bir empirik onu kabul etmese bile
zamannda, n yarglar zmlemekte deerli
bir etki yapm ve zeknn korkusuzca
kullanlmasn tevik etmitir. Kutsal kitaplar
dnda hi bir ey yanlmaz deildir demitir.
355
Abaelardus: Dahas, havariler ve kilise babalar
bile yanlabilir.
Onun mant deerlendirmesi, modern
gr asndan ardr. Abaelardus, mant her
nenden nce Hristiyan bilimi saym ve lojik
szcn kke logosa yaklatrmtr.
Bylece bir sz oyunu yapmtr. (Yani lojiki
tevriyeli, ift anlaml kullanmtr.) Aziz
Johannes ncili balangta Logos vard der.
Abaelardus, bu cmlede mantn (lojiin)
yceliinin ifade edildiini ileri srmtr.
Abaelardusun belli bal nemi mantk ve
bilgi kuramndadr. Onun felsefesi eletirisel bir
zmlemedir ve byk lde dilseldir.
Tmellere yani ok nene yklenebilen nenlere
gelince Abaelardus onlara bir nen deil bir
szc yklediimizi ileri srer. Bu anlamda o
addr. Roscelinusa kar sesteki havann bir
nen olduunu ileri srerken yapt gibi bizim
kendisine yklem verdiimiz nen (yani tmel)
fiziksel bir grn olarak deil, anlam olarak
szcktr. (Yani biz anlam olarak szc
deiik nenlere yklem verdiimiz iin, tmel,
fiziksel bir nesne olan szck deil, anlam olan
szcktr.) O, Roscelinusa kar, sesteki
havann bir nen olduunu ileri srerken de ayn
356
kany savunmutur. Burada Abaelardus,
Aristotelese bavurmaktadr. Nenler -der
Abaelardus-, birbirine benzer. Bu benzeyiler
tmellere yol aar. Fakat benzer iki nen
arasndaki benzeme noktasnn kendisi bir nesne
deildir. Byle dnmek gerekiliin
(realizmin) yanldr. Abaelardus gerekilie
kar daha dmanca laflar da eder. rnein,
genel kavramlarn nesnelerin yapsna
dayanmayp ok nesnenin karmak hayalleri
olduunu syler. Bununla birlikte o, Platoncu
idealara yer ayrmay btnyle hayrlamaz.
dealar, Tanrnn zihninde yaratma rnekleri
olarak bulunmaktadr, gerekte Tanrnn
kavramlardr.
Btn bunlar, doru olsun, yanl olsun,
yetenekli dncelerdir. Modern tmeller
tartmalarnn ou daha ileri noktaya varm
deildir.
Azizlii kendisi akll klmaya yetmeyen
Sanctus Bernardus, Abaelardusu anlayamad ve
ona kar haksz ithamlarda bulundu. (Sanctus
Bernardusun bykl onun zeksnn
niteliklerinde deil, karakterindedir. Britannica
Ansiklopedisi.) Abaelardus lemeyi bir Ariusu,
rahmeti bir Pelagiusu, sann zatn bir
357
Nestoriusu gibi ele aldn ileri srd.
Bernardusa gre Platonun Hristiyan olduunu
belgilemee almas Abaelardusu kfir
saymaya yeterdi. Hem o, Tanrnn btnyle
insan akl tarafndan kavrandn savunmakla
Hristiyan imannn ortamn (meziyetini)
zedelemiti. Gerekte Abaelardus, bu son gr
hi de savunmam ve Sanctus Anselmus gibi
lemenin (teslisin) vahye gerek kalmadan aklla
izah edilebileceini dnmesine ramen imana
ok byk bir yer brakmt. Onun bir kez,
Ruhulkuds, Platoncu dnya ruhuyla zde
tuttuu dorudur. Fakat Abaelardus, bu
grn itizalci olduunu renir renmez onu
bir yana brakmt. Belki Abaelardusun
itizalcilikle sulanmasnda, retilerinden ok,
kavgaclnn rol olmutur. nk onun
ulemay eletirme adeti kendisini nfuzlu kiiler
arasnda sevilmeyen bir kii durumuna
getirmiti.
Zamann bilgili kiilerinin ou aytma
(diyalektie) Abaelardustan daha az balyd.
zellikle Chartres okulunda antik aa
hayranlk duyan, Platonu ve Boethiusu izleyen
insancl (hmanist) bir devini vard. Matematie
kar yeniden ilgi uyanmt. Bathl Abaelardus
358
XII. yzyl balarnda spanyaya gitti ve sonuta
Eukleidesi Latinceye evirdi.
SANCTUS BERNARDUS
Kuru skolastik ynteme kart olarak
Sanctus Bernardusun nder olduu kuvvetli
mistik bir devini vard. Bernardusun babas ilk
hal seferi srasnda len bir valyeydi, kendisi
de Cistercium manastrnda keiti ve 1115
ylnda yeni kurulan Clairvaux keiler evine ba
kei olmutu. Kilise politikasnda ok nfuz
sahibiydi. (Kar-papalara kar ar basma,
Kuzey talya ve Gney Fransada itizalle
arpma, macerac filozoflara snniliin
arln duyurma, ikinci hal seferi iin vaazlar
verme gibi hususlarda sz konusuydu nfuzu.)
Filozoflara saldrmada genellikle baarlyd.
Fakat hazrlam olduu hal seferi kmaza
saplannca Gilbert de la Porreyi ikna edemez
oldu. Gilbert de la Porre (Gilbertus Porretanus)
itizalci avna km azizi hakl bulmaktansa
Boethiusle uyumay ye tutuyordu. Sanctus
Bernardus bir politikac ve bir yobaz olmasna
karn, gerek dinsel mizaca sahip bir kiiydi.
Byk gzellie sahip Latince ilahiler yazmt.
(Uyakl ve vurgulu ortaa Latin ilahileri, bazen
359
yce, bazen duyarl ve dokunakl bir hava iinde,
zamann dinsel duygusunun en iyi yann
aktarr.) Sanctus Bernardusun etkisinde
kalanlar arasnda mistiklik gittike egemen bir
duruma gelmiti. Sonunda bu mistiklik Floral
Joachimde (lm 1202) olduu gibi itizale
benzer bir duruma vard. Bununla birlikte
Floral Joachimin etkisi daha sonraki bir
zamana aittir. Sanctus Bernardus ve izleyicileri,
usa-vurmada deil, znel deneyde, i yaants
ve derin dncede (teemml, contemplation)
aramtr dinsel doruluu. Abaelardus ve
Bernardus belki e lde tek yanldrlar.
Dinsel bir mistik olarak Bernardus,
papaln dnya ilerine karmasndan znt
duymu ve dnyasal gten holanmamtr.
Hal seferini tlemesine karn, savan
sadece dinsel heyecanla yrtlemeyeceini ve
bir rgt gerektirdiini anlayamam; Tanr
yasasnn deil, Justinianus yasasnn insanlarn
dikkatini ektiinden yaknm; papann,
topraklarn askeri gle savunmaa
kalkmasndan hayretlere dmtr. Papann
fonksiyonu manevidir, o bilfiil ynetmee
kalkmayacaktr. Bununla birlikte bu gr
noktas Bernardusta, papaya kar snrsz bir
360
saygyla karmtr. O, papaya piskoposlarn
prensi, havarilerin ve Habilin stnlne,
Nuhun yneticiliine, brahim oullar,
Melchizedek tarikat, Harunun yceliine sahip;
Musann otoritesinin varisi, yarg vermekte
Samuel, gte Petrus, ikna etmekte sa olan
diye hitap etmektedir. Sanctus Bernardusun
almalarnn net sonucu, doallkla, din-d
ilerde papalk gcnn iyice artmas olmutur.
Salisburyl John, nemli bir dnr
deilse de kendi yaad zaman hakkndaki
bilgimiz asndan deerlidir. Yaad dnemin
dedikodulu bir yksn yazm olan John,
Canterbury bapiskoposuna sekreterlik
yapmtr. Bapiskoposlardan biri Beckettir.
Becket, IV. Hadrianusun arkadayd.
Yaantsnn sonunda Chartres piskoposu oldu,
1180 ylnda ld. man dndaki sorunlarda,
kukucu mizaca sahip bir kiiydi, kendisine
Akademeiac adn takmt (Sanctus
Augustinusun kulland anlamda). Krallara
kar olan saygs snrlyd. Cahil bir kral ta
giymi bir eektir sz onundur. John, Sanctus
Bernardusa sayg duyard. Fakat onun Platonla
Aristotelesi uzlatrma abasnn baarsz
olmas gerektiinden haberliydi. Abaelardusa
361
hayrand; fakat, onun tmeller kuramna gler
geerdi, Roscelinusun tmellerine de yle.
Mantn, bilime iyi bir giri, fakat kendi
iinde cansz ve ksr olduunu dnm.
Aristoteles -demi-, mantkta bile alabilir. Eski
yazarlara kar duyulan sayg, usun eletiri
duygusunu ksteklememeli. Platon onun iin
hala filozoflarn ahdr. John, zamannn
bilginlerinden ounu ahsen tanr. Ve skolastik
tartmalara dosta katlr. Hatta bir okulu 30 yl
arayla ikinci defa ziyaret ettiinde okul
mensuplarnn hala 30 yl nceki sorunlar
tarttn grerek glmser. Salisburyli Johnn
iinde bulunduu toplumun atmosferi 30 yl
nce (elinizdeki kitabn yazld tarihten 30 yl
nce) Oxford niversitesinde bulunan renci
odalarna benzemekteydi. Yaantsnn sonuna
doru katedral okullar, yerini niversitelere
brakt. niversiteler hi deilse ngilterede, o
gnden bugne alacak bir sreklilik
kazanmtr.
XII. yzyl zarfnda eviriciler yava yava,
batl rencilerin yararlanabilecei Grek
kitaplarnn saysn arttrd. Bu tr evirilerin
ana kayna vard. Onlar:
1. stanbul.
362
2. Palermo.
3. Toledoydu.
Bu kaynaklardan Toledo en nemli oland.
Fakat, oradan gelen eviriciler dorudan
doruya Grekeden deil, daha ok Arapadan
yaplmt. XII. yzyln ikinci yarsnda Toledo
bapiskoposu Raymond bir eviri koleji kurdu.
Raymondun koleji ok verimli almalar
yapmtr. 1128de Venedikli James,
Aristotelesin Analitikasn, Topikasn, Peri
Sophistikonunu Latinceye evirdi. kinci
Analitika batl filozoflara g geldi.
Catanial Henry Aristippus (lm 1162),
Phaedon ye Menonu evirdi. Fakat onun
evirilerinin hi bir etkisi olmad. XII. yzylda
Grek felsefesi hakkndaki bilgi ksmi
olduundan, bilgili kiiler Grek bilgisinin
ounun bat tarafndan ortaya karlmas
gerektiinden haberliydi ve antik dnem zerine
daha tam bilgi edinme yolunda bir istek belirdi.
Snniliin boyunduruu, bazen varsayld
lde iddetli deildi. steyen daima kitabn
yazar, sonra gerekliyse kitabn itizalci
blmlerini kamu nndeki bir tartmadan
sonra karrd. Zamann filozoflarnn ou
Franszd ve Fransa, kilise iin imparatorlua
363
kar bir arlk biimleme asndan gerekliydi.
XII. yzyl filozoflarnda ne tr bir
tanrbilimsel (teolojik) itizal ortaya km olursa
olsun, bilgili din adamlar hemen btnyle
snni olmutu. Bu durum, kural dna kan
Brescial Arnoldusun acayip biimde
ktlenmesine yol amtr. lk skolastikliin
btn, kilisenin siyasal g elde etme
ekimesinin bir yan dal gibi grlebilir.
364
XIII. YZYIL
Ortaalar Xlll. yzylda u noktasna
ulamt. Romann dnden beri yava
yava kurulmu olan bireim (sentez) yetenekli
lde eksiksiz duruma geldi. XIV. yzyl,
kurumlarn ve felsefelerin zmn, XV. yzyl
ise bizim hl modern saydmz nenlerin
balangcn getirmiti.
Xlll. yzyln kiileri ok bykt. III.
Innocentius, Sanctus Franciscus, II. Frederich
ve Aquinolu Thomas, deiik alardan kendi
tiplerinin stn temsilcileri olmutu. Byk
adlarla byle kesinlikle balantl olmayan byk
baarlar da vard: Gothik, Fransz katedralleri,
romantik Carolus Magnus edebiyat, Kral Arthur
efsaneleri ve Niebelungenliedler, Magna Carta
ve Avam kamarasyle anayasal ynetimin
balamas gibi. Bizi burada ilgilendiren sorun,
zellikle Aquinolu Thomas ynnden ileri
srlen skolastik felsefedir.
Fakat o felsefeyi sonraki blme brakarak,
an ergisel (zihni) atmosferini biimlemekte ok
ie yarayan olaylarn bir zetini vermeye
alacam nce.
365
III. INNOCENTIUS
an banda merkez figr, papa III.
Innocentiustur (1198-1216). III. Innocentius,
usta bir politikac, sonsuz aba sahibi papaln
en ar iddialarna salam bir ekilde inanm,
fakat Hristiyan alak gnlllnden nasibini
almam bir kiiydi. Piskoposlar takdis ederken
onlara u metni okuyarak vaat ederdi: Bak,
bugn seni uluslarn ve krallarn stne
kardm. Azletmek, ykmak, ba edirmek, diz
ktrmek, devirmek, yapmak ve tayin etmek
iin. III. Innocentius kendisine krallarn kral,
efendilerin efendisi, Melchizedek tarikatna gre
daima ve daima bir din adam sfatn yaktrr.
Kendisi hakknda bu gr desteklemek iin
her uygun kouldan yararlanmtr. Sicilya kral,
Innocentius papalk tahtna ktnda henz
yanda olan Frederichti. Frederich imparator
VI. Henrynin oluydu. Sicilyay fethetmi olan
imparator VI. Henry, Norman krallarnn varisi
Constancela evlenmiti. Sicilya krall
kaynyordu. Constance, papann yardmna
gerekim duydu ve onu olu Frederichin
vasiliine atad. Bylece papaln stnln
tanmakla Sicilyada, papaya olunun haklarn
kabul ettirmi oluyordu. Portekiz ve Aragon da
366
benzer ekilde papaln stnln tanmt.
ngilterede kral John, gl bir direnmeden
sonra kralln Innocentiusa vermek ve sonra
onu papadan kiralad bir arazi olarak geri
almak zorunda kald.
Bir dereceye dein Venedikliler drdnc
hal seferi konusunda papadan yararlanmt.
Hal askerleri Venedike saldrmak zereydi.
Fakat yeter lde gemi karamyordu.
Venedikliler dnda kimsede yeter lde gemi
yoktu. Onlar (salt ticari nedenlerle) stanbulu
fethetmenin Kuds fethetmekten ok daha iyi
olaca grn savunmaktayd.
Her halde stanbul yararl bir atlama ta
olacakt ve Dou Roma imparatorluu hallara
hi de dost gzyle bakmamt. Venedike taviz
verilmesi gerekli bulundu. stanbul zapt edildi ve
bir Latin imparatorluu kuruldu. Innocentius
stanbulu ele geirme dncesinden nceleri
holanmamt. Fakat sonradan dou-bat
kiliselerini yeniden birletirmenin olanakl
olacan dnd iin, keyfi yerine geldi. (Bu
umut boa kmtr).
Bu rnein dnda III. Innocentiustan
herhangi bir surette yararlanan birini
tanmyorum.
367
Drdnc hal seferi ayn zamanda gney
Fransadaki Albililere karyd ve buradaki
itizali, mutluluu, refah ve ekini (kltr)
skp att. Innocentius Toulouse Kontu
Raymondu hal seferine kar souk davrand
iin azletmi ve Albililerin yaad blgeyi
byk bir blmyle, hal seferinin nderi
Parlamentonun byk babas Simon de
Montforda vermitir. Innocentius ayrca
imparator Ottoyla da kavga etmi ve
Almanlardan, bu imparatoru tahttan indirmesini
istemitir. Almanlar papann isteini yapm ve
Ottonun yerine, artk bym olan II.
Frederichi getirmilerdi. Papa, Frederichi
desteklemesinin karl olarak korkun byk
vaatler ald. Fakat Frederich bu vaatlerden en
ksa zamanda caymaya kararlyd.
III. Innocentius kendisinde hi bir kutsallk
esi bulunmayan ilk papayd. Kilise reformu,
kilise sra dzenini biimleyen kiilere, kendi
manevi itibarlarna dair yle bir gven vermiti
ki, onlar artk kutsal olalm diye skmadlar
kendilerini. O zamandan balayarak g motifi
papal gitgide daha ar biimde egemenliine
ald ve bu durum, o gnlerde bile, baz din
adamlarnn muhalefetine yol at. Innocentius
368
Curiann (papalk ynetiminde grevli olanlarn
biimledii topluluk) gcn arttrmak iin kilise
yasasn dzene soktu. Walther von der
Vogelweide bu yasaya, kilise rezaletinin imdiye
dein ortaya koymu olduu en kara kitap
diyor. Papalk o yllarda henz parlak utkular
(zaferler) kazanmaktayd, fakat onun k
nceden grlebilir bir duruma gelmiti.
III. Innocentiusun hamisi olan II. Frederich
1212 ylnda Almanyaya gitti ve papann
yardmyle Ottonun yerine geti. Innocentius,
papala kar ne denli korkun bir dman
yetitirdiini gremeden ld.
II. FREDERCH
Tarihte bilinen en dikkate deer
yneticilerden biri olan II. Frederich
ocukluunu ve genliini glk ve ters
koullar iinde geirmiti. Babas,
Barbarossann olu VI. Henry, Sicilya
Normanlarn yenilgiye uratm, kralln
varisesi Constancela evlenmiti. Orada,
Sicilyallarn nefret ettii bir Alman garnizonu
kurmu, Frederich yandayken 1197 ylnda
lmt. Constance, kocas lnce Almanlara
kar kt ve onlar olmadan, papann yardmyle
369
saltanat srmee alt. Almanlar bu ie
gcendi. Otto, Sicilyay fethetmeyi denedi. Bu
onun, papayla olan kavgasnn bir nedeni oldu.
Frederichin ocukluunu geirdii Polermo,
baka glkler iindeydi. Orada, slm isyanlar
vard. Pisallar ve Cenovallar birbirleriyle ve
Sicilyay ele geirmek iin savat. Sicilyadaki
nemli kiiler durmadan yan deitiriyor, ihanet
iin en yksek fiyat deyenlerden yana
kyordu.
Bununla birlikte Sicilya ekinsel (kltrel)
olarak byk stnlklere sahipti. slm,
Bizans, talyan ve Alman uygarl orada
karlam ve karmt. Baka yerde
grlmemiti byle bir durum. Greke ve Arapa
Sicilyada hl yayordu. Frederich alt dili
gayet akc biimde konumay renmiti. Arap
felsefesini biliyor, slmlarla dosta geiniyordu.
Bu husus Hristiyanlar dehete drmt.
Frederich, Hohenstaufen ailesindendi ve
Almanyada bir Alman saylrd. Fakat, kltr ve
duygu talyand. Bu talyanla biraz Bizans ve
Arap enisi karmt. adalar Frederiche
gittike dehete dnen bir aknlkla bakm;
Frederiche, dnyann harikas ve mucizevi
yeniliki adn takmt. Daha hayattayken
370
efsanelere konu olan Frederichin de Tribus
mpostoribus ( Yabanc Peygamber zerine)
adl bir kitap yazd sylenir. ( yabanc
Peygamber Musa, sa ve Muhammettir) Hi bir
zaman var olmayan byle bir kitap kiliseye
dman olan pek ok kiiye, en sonra da
Spinozaya, yklenmitir (atfedilmitir).
Guelf ve Ghibellino szckleri imparator
Ottoyla II. Frederich ekimesi srasnda
kullanlmaa balanmtr. Onlar iki
ekimecinin aile adlar olan Welf ve
Waiblingenin bozulmu biimidir. (Ottonun
yeeni, ngiliz krallk ailesinin atalarndandr.)
III. Innocentius 1216 ylnda, Frederichin
yenilgiye uratt Ottoysa 1218 ylnda ld.
Yeni papa III. Honorius balangta Frederichle
iyi geiniyordu. Fakat ksa zamanda glkler
bagsterdi.
Frederich nce, hal seferine kmay
hayrlamt (reddetmiti). Sonra, Lombard
kentleriyle geinemiyordu. Bu kentler 25 yllk
bir saldrmazlk ve savunma anlamas
imzalamt. Almanlardan nefret ediyordu.
Lombard airlerinden biri, Almanlar hakknda
sert msralar yazmt. Lombardiada bu, genel
kany temsil etmitir. Anlalan Frederich
371
talyada kalp Lombard kentleriyle uramak
istedi. Fakat 1227de Honorius ld, onun yerine
Sanctus Franciscusu seven ve onun tarafndan
da sevilen koyu ileci IX. Gregorius geti. IX.
Gregorius, lmnden iki yl sonra Sanctus
Franciscusu azizler mertebesine ulatrmtr.
Gregorius hi bir nenin, hal seferi
lsnde nemli olmadn dnyordu ve
Frederichi bu ii benimsemedii iin aforoz etti.
Kuds kralnn kz ve varisesiyle evlenen
Frederich, olanakl olduunda hal seferine
kmak istemiyor deildi. Zaten kendisine Kuds
Kral adn vermiti. 1228de henz aforoz edilmi
durumdayken sefere kt. Bu i Gregoriusu
hal seferine kmamaktan daha ok kzdrd.
Kutsal bir sefere kan topluluk, papann
lanetledii bir kiinin nderliinde nasl hareket
ederdi?
Frederich hi bir nene aldr etmedi.
Filistine gitti. slamlar arasndan dostlar edindi.
Onlara, Hristiyanlarn Kudse zel bir nem
verdiini, hlbuki burasnn stratejik bakmdan
pek nemi bulunmadn syledi. Mslimler
Frederiche hak verdi ve kenti ona bar yoluyle
teslim etmeye raz oldu. Bu i papay bir kat
daha kzdrd. Kfirlerle tartlmaz, savalrd.
372
Bununla birlikte Frederich Kudste usulne
uygun olarak ta giydi. Kimse, onun baarl
olduunu yadsyamad (inkr edemedi). Papayla
imparator arasndaki bar da 1230 ylnda
yenilendi.
1230u izleyen birka bar yl iinde
imparator, kendisini Sicilya krallnn ilerine
hasretti. Sicilya Bakan Pietro della Vignann
yardmyle Roma yasasndan tremi ve gney
smrgesindekine benzer bir hukuk dzeni
kurdu. Frederichin gney smrgesinde yksek
bir uygarlk dzeyi gsteren bu yasalar kmesi
(klliyat) derhal Sicilyann Greke konuan
sakinlerinin yararlanmas iin Grekeye evrildi.
Frederich, Napolide nemli bir niversite kurdu.
Augustal ad verilen ve batda yzyllarca ilk
altn para olma mevkiini koruyan paray bastrd.
zgr ticareti kurdu, i gmr kaldrd.
Dahas, kurduu konseye kentlerden, halkn
setii temsilciler ard. Bununla birlikte
temsilciler sadece danma gcne sahipti.
Bu bar dnemi, Frederich yeniden 1237
ylnda Lombard birliiyle anlamazla dnce
sona erdi. Papa yine ie kart, imparatoru
yeniden afaroz etti. Bu zamandan Frederichin
1250 ylnda lmne dein, sava srekli olarak
373
ve gelierek srd ve her iki yan iin de daha
sert, daha zalimce ve daha haince oldu. Tali kh
o yana glyordu kh bu yana. mparator
ldnde henz sonu belli olmamt. Fakat
ardl olmak iddiasndaki kiiler onun gcne
sahip deillerdi. Dolaysyle gittike yenilgiye
uradlar. talyay blnm ve Papay baar
kazanm olarak braktlar.
Papalarn lmleri, bu Savaa pek az etki
etmiti. Her yeni papa, ncekinin (halefinin)
politikasn pratik olarak deitirmeksizin
benimsemitir.
IX. Gregorius 1241de lmt. 1243te
Frederichin amansz dman IV. Innocentius
papa seildi. X. Louis, sarslmaz snniliine
karn Gregorius ve IV. Innocentiusun
kzgnln yattrmaya alt, fakat bouna.
zellikle Innocentius, imparatordan gelen btn
yumuatma giriimlerini hayrlad ve hi bir
vicdani endie duymadan her trl dzeni
uygulad. mparatoru azlettiini ve ona kar bir
hal seferine klmas gerektiini ilan etti.
mparatoru destekleyen herkesi aforoz etti.
Dinsel tarikat yeleri Frederiche kar vaazlar
ettiler, islamlar bakaldrd. mparatorun nde
gelen destekleyicileri aleyhine kumpaslar
374
kuruldu. Btn bunlar Frederichi gittike
zalimletirdi. Kumpaslar korkun ekilde
cezalandrld. Kar taraftan tutsak edilenlerin
sa gz oyuluyor, sa eli kesiliyordu.
Bu titanca sava srasnda Frederich yeni
bir din kurmay dnd. Bu dinin Mesihi
kendisi olacakt. Bakan Pietro della Vigna,
Sanctus Petrusun yerini alacakt. (Hermann
Kantorowicz tarafndan yazlan, II. Frederichin
Hayat adl yapta baknz.)
Frederich bu projesini halka aklayacak
denli ileri gitmedi. Birden, Pietro della Vignann
kendi aleyhine fesat kurduuna, yanl ya da
doru kani oldu. Pietroyu kr edip, bir kafes
iinde herkese gsterdi. Bununla birlikte Pietro
intihar ederek, daha azla eziyet ekmekten
kurtuldu.
Frederich, yeteneklerine karn baar
gsteremedi. nk papa kart kuvvetler sofu
ve demokratikti. Hlbuki onun erei Roma
imparatorluunu yeniden kurmakt. Frederich
ekin (kltr) asndan aydnlanmt, fakat
siyasal ynden geriydi. Onun saray, haremiyle
harem aalaryle dou sarayyd. Fakat talyan
iiri bu sarayda balad. Frederichin kendisinde
de biraz airlik vard.
375
Papalkla olan anlamazlnda o, kilise
mutlaklnn tehlikeleri hakknda tartmal
risaleler yaynlamt. Bunlar XVI. yzylda
olsayd takdirle karlanabilirdi. Fakat o gnler
tatsz bulundu.
Frederichten yana olmas gereken
itizalciler, ona sadece birer asi gibi grndler.
Frederich papann houna gitmek iin eziyet etti
onlara. zgr kentler, imparator uruna papaya
bakaldrabilirdi. Fakat Frederich baemelerini
istedike onlar papadan yana ktlar.
Frederich, zamannn bo inanlarndan
syrlm olmasna ve ekinde (kltrde) br
btn adalarnn stnde olmasna karn,
imparator olarak mevkii onu siyasal ynden
zgr her dnce ve davrana kar durmaya
gtrmt. Kanlmazlkla baarszla urad
bu kar duru.
III. Innocentiusun, aleyhlerine hal seferi
am olduu btn yneticilerin (Frederich
dahil) eziyet ettii itizalciler hem kendi ilerinde
hem de o zaman yaygn olan dnceleri
yanstmas asndan incelenmeye deer. O
sralarda yaygn olan duygular hakknda
kitaplar pek bilgi vermez.
376
KATHOROSULAR
En ilgin, ayn zamanda, en geni itizalci
tarikat Kathorosulard. Bunlar Fransann
gneyinde daha ok Albililer adyle tannrlard.
Kathorosularn retileri, Balkanlar yoluyle
Asyadan gelmiti, kuzey talyada ok yanda
buldu. Gney Fransada ounluktayd
Kathorosular. Kilise topraklarna el koymalarn
mazur gstermek isteyen soylular da onlardan
yanayd. tizalin bu kadar geni lde
yaylmasnn nedeni, ksmen hal seferlerinin
baarszla uramas, fakat daha ok din
adamlarnn servetine ve ktlne kar
duyulan manevi nefretin sonucuydu.
Sonralar ortaya kan pritencilie benzer,
kiisel kutsallktan yana bir duygu vard ortada.
Bu, yoksulluk kltyle ilintili bir duyguydu.
Kilise zengin ve geni lde dnyasald.
Rahiplerin pek ou ok ahlakszd. Tarikat
mensuplar eski tarikatlar, mahalle rahiplerini,
gnah kartma olayn batan kartma olayna
vardrmayla suluyorlard. Tarikat canlarnn
dmanlar da onlar ayn sula suladlar. Bu
gibi saldrlarn ok yerinde olduu
kukusuzdur.
Kilise dinsel sorunlarda stnlk
377
tasladka, halk meslekle uygulama arasndaki
aykrlk karsnda dehete dyordu.
Reformasyona gtren gerekeler XIII. yzylda
da geerliydi. Onlarla, reform dnemi gerekeleri
arasndaki belli bal fark, dind yneticilerin,
davalarn itizalcilerle birlikte
yrtememeleriydi. Bu da, itizali, krallarn
egemen olma iddialaryle uyuturacak bir felsefe
bulunmamasndan domutur. Kathorosularn
savunduu ilkeler, bu konuda onlarn
dmanlarna dayandmz iin kesinlikle
bilinmemektedir. te yandan din adamlar, itizal
tarihini iyice bildiklerinden ona hep bilinen
yaftay yaptrmaya ve var olan mezheplere ok
yakn benzerlie sahip bulunmayan eski
mezheplere ait btn inanlar yklemee
ynelmitir.
Bununla birlikte Kathorosular hakknda
tartmann tesine kan ok nen
bulunmaktadr. rnein, onlarn, ikici (dalist)
olduklar ve Gnostikoslar gibi, Eski Antn
Yehovasn kt bir varlk (demiurge, Tanrya
bal fakat ktlk yaradcs) saydklar, gerek
Tanrnn sadece yeni Antta ortaya ktn
dndkleri anlalyor. Onlar maddeyi esas
olarak kt saymlar ve erdemli kiinin yeniden
378
dirilmesinin sz konusu olmayacan
savunmutu. Bununla birlikte ktler
hayvansal ruhlarnn hayvan vcuduna
aktarlmasna dayanacaktr. Bu temelde
Kathorosular bitkiyi ye tutarlar. Yumurta,
peynir ve stten kanrlar, cinsel olarak
oalmadna inandklar iin bal yerlerdi.
Tm cinsler irenti onlar iin. Bazlar, evliliin
zinadan daha kt olduunu bile ileri
srmtr. nk evlilik uzun sreli ve daha
tatmin ediciydi. te yandan Kathorosular,
intihara itiraz etmez. Yeni Ant bir snniden
daha ok szel olarak almlar, yeminden
kanmlar, bir tokat yedikleri zaman br
yanaklarn evirmilerdir. Onlara eziyet edenler
yle bir olay anar. tizalcilikle sulanm biri,
kendisini savunmak iin et yediini, yalan
sylediini, yemin ettiini ve iyi bir Katolik
olduunu sylemi.
Mezhebin sk kurallar ancak, insan-
kmil ad verilen kutsal kiilerce uygulanrd.
brleri et yiyebilir, dahas evlenebilirdi.
Bu retilerin douunu incelemek ilgin
olur. Onlar, hallar yoluyle talya ve Fransadan
gelmiti. Fakat asl kaynak Bulgaristandaki
Bogomillere (Slavca, Bog-miliu. Tanr sana
379
acsn, demek) dayanmaktayd. 1267de
Kathorosular Toulouseta bir konsl topladklar
zaman konsle Bulgar delegeleri de katlmt.
Bogomillerse Manichaeosularla Paulikosularn
karmndan domutu. Paulus, ocuklarn
vaftiz edilmesine, arafa, duada azizlerin adnn
anlmasna ve lemeye kar duran bir Ermeni
tarikatyd. Yava yava Trakyaya, oradan da
Bulgaristana yaylmt. Paulusular Marcionu
(aa yukar M. S. 150 ylnda yaamtr)
izlemitir. Marcion, kendisini Hristiyanlktaki
Yahudi elerini hayrlamakta Sanctus
Paulusun ardl sayyordu ve Gnenesi deilse
bile onlara yaknd.
Halk arasnda yaygn olan benim ele
alacam br itizal Waldusular itizalidir.
Bunlar, 1170te sann yasasna uymak iin
kutsal sefere balayan Petrus Waldusun
ardllaryd. Petrus Waldus tm varln
yoksullara vermi ve Lyonslu Yoksullar
derneini kurmu, yoksulluk iinde erdemli bir
yaant srmeye balamt. nceleri papann
onayn almt. Fakat Waldusular, din
adamlarnn ahlakszl aleyhine ok nen
syleyince 1184 ylnda Verona konsl
ynnden lanetlendi.
380
Waldusular bunun zerine her iyi insann
vaaz vermeye ve kutsal kitab tantmaya hakk
olduuna karar verdi. Kendi din adamlarn
kendileri atayp, Katolik rahipleriyle ilikilerini
kestiler. Lombaridaya Bohemiaya yayldlar,
Bohemiada Hussularn yolunu hazrladlar.
Albililere eziyet edildiinde, bu eziyet
Waldusular da etkilediinden Waldusular
ktle halinde Piedmonta katlar. Milton
zamannda onlarn Piedmontta uradklar
eziyet intikamn al ey Tanrm kurban edilen
azizlerinin diye balayan bir sone yazlmasna
neden olmutur. Waldusular, hala Alplerin
uzak vadilerinde ve Birleik Amerikada
yaamaktadrlar.
Bu itizal din adamlar iin tehlike habercisi
oldu ve onun bastrlmas yolunda iddetli
nlemler alnd. III. Innocentius, itizalcilerin
saya ihanet ettikleri iin lm hak ettiini ileri
srd. Fransz kraln Abililere kar kutsal bir
sefere ard. 1209 ylnda balatlan bu sefer
inanlmaz vahetle yrtld. Carcassonne
kenti alndktan sonra tyler rpertici bir toptan
ldrmeye (katliama) giriildi. tizalin kkn
kazmak piskoposlarn ii olmutu. Fakat bu iin
grevleri baka olan kiiler tarafndan yaplmas
381
ok iren sonulara yol at.
IX. Gregorius 1233 ylnda enkizisyonu
kurdu ve piskoposlarn srtndan itizalin kkn
kazma grevini ald. 1254ten sonra,
enkizisyonca sulananlara savunma olana
verilmedi. Bu kiiler mahkm edilirse mlklerine
el konurdu. Fransada bu mlkler krala
gitmitir.
Sulanan kii gerekten sulu bulunursa
din d glere, yaantsnn balanmas
duasyle teslim edilir, fakat din d gler o
kiiyi yakmakta kusur ederse kendileri
enkizisyon mahkemesi karsna karlrd.
Enkizisyon yalnz alelade anlamyle itizalin deil
by ve gaipten haber verme gibi adetlerin de
kkn kazma yolundayd. spanyadaysa,
zellikle gizli-Yahudilerle uramt.
Mahkemelerin ii Dominicus ve Franciscus
rahiplerince ynetilirdi. Fakat ngilizler de onu
Jeanne dArca kar kullanmaa hazrd.
Enkizisyon mahkemeleri btnyle ok
baarlyd. Balangta Albililer itizalini saf d
brakabilmiti.
Kilise XIII. yzyln balangcnda, hemen
hemen XVI. yzyldaki kadar amansz bir isyan
tehlikesi karsndayd. Bundan dilenci tarikatler
382
sayesinde kurtuldu. Sanctus Franciscus ve
Sanctus Dominicus, snnilik iin, ok gl
papalardan daha byk iyilik yapmlardr.
FRANCISCUS
Assisiumlu aziz Franciscus (1181 veya
1182de domu, 1226da lmtr) tarihsel
kiilerin en sevimlilerinden biriydi. Hali vakti
yerinde bir ailenin oluydu. Genliinde normal
elencelere, ho nenlere kar pek tiksinti
duymazd. Fakat bir gn atla bir czamlnn
yanndan geerken ani bir drtyle attan inip
adam pt. Bundan sonra btn dnya
malndan geip, yaantsn vaaz etmee, iyi iler
yapmaa adad. Hatr saylr bir iadam olan
babas ok kzd, fakat olunu bu yoldan
eviremedi. Franciscus hemen, kendini eksiksiz
yoksullua adam birtakm ardllar buldu.
Kilise, balangta bu deviniyi kukuyla
karlamt. Lyonsun Yoksullarna benziyordu
o daha ok. Sanctus Franciscusun uzak
blgelere gnderdii ilk misyonerler, balangta
itizalci saylrd. nk onlar sadece ikrarda
bulunmakla (kendilerini adamakla) kalmyor,
yoksulluu uyguluyordu da. Keiler sadece
ikrarda bulunuyor ve kimse onlar ciddiye
383
almyordu. III. Innocentius, devininin deerini
grecek lde feraset sahibiydi. Franciscus
hareketini snnlik snrlar iinde tutmaa
karar verdi. 1209 veya 1210da yeni tarikat
tand. Sanctus Franciscusun kiisel dostu olan
IX. Gregorius onu desteklemeyi srdrd.
Yalnz, Franciscusa, anarik, yasa tanmayan ve
heyecana dayanan itkileri (impulses) iin ho
olmayan belirli kurallar alamaya alt.
Franciscus, insann kendini yoksullua
adamasn olanakl olan en sk anlamda almt
ve kendisini izleyenlerin evlere veya kiliselere
sahip olmasna kar durmutu. Onlar,
ekmeklerini dileniyordu. Yersiz yurtsuzdu ayn
zamanda. Konuksever, iyiliksever birine
rasgelirlerse barnacak bir yer bulabiliyordu.
Yani nerde akam orada sabah yaayp
gidiyorlard.
Franciscus 1219da douya gitti, sultann
(hangi sultan olduunu belirlemiyor Russell)
nnde vaaz verdi. Sultan ona nezaketle
muamele etti, fakat slamlktan ayrlmad.
Franciscus geri dnnce ardllarnn ev sahibi
olduklarn grd, ok zld. Fakat papa, onu,
bu konuda taviz vermesi iin ikna etti veya
zorlad. lmnden sonra Gregorius onu
384
azizletirdi, fakat yoksulluk kuraln biraz
yumuatt.
Azizlik konusunda Franciscustan aa
kalmayan bakalar da vardr. Fakat
Franciscusu azizler arasnda tek yapan, onun
kendiliinden olan mutluluu, evrensel sevgisi
ve airlik vergisiydi (mevhibesiydi). Onun iyilii
daima abadan yoksun grlr. Amak zorunda
olduu engel yokmu gibi.
Franciscus btn yaayan eyleri, yalnz
Hristiyan olarak deil, iyi bir kii ya da bir air
olarak da sevmitir. Onun lmnden az nce
yazlm olan gne ilahisi btnyle olmasa da
genellikle gnee tapnan Akhnaton (Echinaton,
eski Msr Kral, M. . 1384-1364, Echinaton,
Gnein Dostu demektir.) tarafndan
yazlabilirdi. Buna Hristiyanlk esin (ilham)
vermitir. Fakat ak saylmaz bu esin.
O czamllara kar kendi adna deil
onlarn adna grevli olduunu dnmekteydi.
Hristiyan azizlerinin oundan ayr olarak
Franciscus, kendi kurtuluundan ok
bakalarnn mutluluuyle ilgilenmi, asla bir
stnlk duygusuna kaplmamt. En basit ya
da en kt insana kar bile. Gnahkrlar
arasnda Franciscus onlardan biriydi.
385
yilikseverler arasnda onlardan biri.
Eer eytan yaadysa, Sanctus Franciscus
tarikatnn gelecei onda en sekin memnunluu
uyandracakt. nk tarikatn ba olarak azizi
hemen izleyen Elias (Eliyya, lyas) karde, lkse
gmld ve yoksulluun btnyle ortadan
silinmesine izin verdi. Kurucularnn lmn
izleyen yllarda Franciscusularn belli bal ii
Guelflerle Ghibellinolar arasndaki amansz ve
kanl savalarda asker toplamak olmutur.
Franciscusun lmnden yedi yl sonra
kurulan enkizisyon, deiik lkelerde, daha ok
Franciscusular tarafndan yneltilmitir.
Ruhular ad verilen bir aznlk Franciscusun
retisine sadk kald. Onlarn ou itizalci
damgas yiyerek enkizisyonun buyruuyle
yaklmtr. Tarih ne garip tecelli ediyordu.
Franciscus rahipleri kendi mritlerine daha
yakndan bal diye baz kiileri en byk
cezalara mstahak sayyorlard.
Ruhular, sann ve havarilerin hi bir
mlke, dahas giydikleri giysilere bile sahip
olmadn ileri sryorlard. Bu kany 1323
ylnda XXII. Johannes itizalci sayd.
Sanctus Franciscusun yaantsnn net
sonucu daha servetli ve bozuk bir tarikat
386
yaratmak sradzenini (hiyerariyi)
glendirmek, manevi ciddiyet ve dnce
zgrlnde yksek bir noktaya varm btn
insanlara eziyet edilmesini kolaylatrmak
olmutur. Franciscusun kendi erekleri ve
karakteri dikkate alndnda, bundan daha ac
bir ironiye sahip sonu dnmek olanakszdr.
SANCTUS DOMINICUS
1170te doup 1221de len Sanctus
Dominicus, Sanctus Franciscustan daha az
ilgintir, Castillonludur ve Loyola gibi snnlie
banazlkla (taassupla) baldr. tizalle
mcadele etmeyi ana erek saym ve yoksulluu
bu sonuca vardracak bir ara olarak
benimsemitir. Albililer savalarnda daima
ortadadr. Hem de onun ar vahiliklerinden
zldn syledii halde.
1215te III. Innocentiusun kurduu
Dominicus tarikat abucak baar kazanmt.
Dominicusta benim grebildiim tek insancl yn
onun Saxonial Jordanise (Gota, Jornandes),
yal kadnlarla konumaktansa gen kadnlarla
konumak houma gidiyor demi olmasdr.
Tarikat bu cmlenin 1242de Jordann yazm
olduu Dominicusun hayat hikayesinden
387
karlmasn ciddiyetle buyurmutur.
Dominicusular enkizisyon konusunda
Franciscusulardan daha eylemciydi. Bununla
birlikte onlar kendilerini bilgiye adayarak,
insanla byk hizmetlerde bulunmutur.
Sanctus Dominicusun tasarlad bir durum
deildi bu. Dominicus, tarikat canlarnn
(kardelerinin) din-d bilimleri ya da zamann
din sistemleri dnda hi bir zgr bilimi
renmemesini buyurmutu. Bu kural 1259
ylnda iptal edildi. O tarihten sonra
Dominicusularn faal bir yaant srmesi iin
gerekli her nen yapld. El ii onlarn grevi
deildi. badet saatleri, daha ok dnsel
alma zaman brakmak iin ksaltlmt.
Dominicusular, kendilerini Aristotelesle
say uzlatrmaa adadlar. Byk Albertus,
Aquinolu Thomas da Dominicusuydu ve bu ii
(Aristotelesle say uyuturma iini)
baarlmaya yetenekli olduu lde baard.
Aquinolu Thomasn bu konudaki otoritesi o
denli ar basyordu ki sonraki Dominicusular
felsefede pek ok nen baarmadlar. Franciscus,
bilgiden Dominicusa bakldnda daha az
holanmsa da kendisini hemen izleyen
dnemdeki u byk adlar Franciscuuydu.
388
Roger Bacon, Duns Scotus, Ockhaml William.
Dilenci tarikat mensuplarnn felsefe iin
yaptklarn ilerde anlatacaz.
389
AQUINOLU THOMAS
Aquinolu Thomas (doumu 1225, lm
1274), skolastik filozoflarn en byklerinden
saylr. Felsefe reten btn Katolik
kurumlarnda o, doru konuan tek kii olarak
gsterilirdi. Bu, papa XIII. Leonun 1879 ylnda
yneltilen bir soruya vermi olduu fetvayla bir
kural olmutur. Bylece, aziz Thomas sadece
tarihsel bir ilgiyi deil, Platon, Aristoteles, Kant,
Hegel gibi yaayan ve gerekte Kantla Hegelin
yapm olduundan daha byk bir etkiyi temsil
eder.
Aquinolu Thomas ok bakmdan
Aristotelesi yle yakndan izler ki Stagerial
filozof Katolikler arasnda hemen hemen kilise
babalarnn otoritesine sahip duruma gelmi;
Aristotelesi salt felsefe alannda eletirmek
kfr saylr olmutur. (Ben bir radyo yaynnda
bunu yaptm diye, birok Katolikten protesto
mektubu almtm.)
Durum daima byle deildi. Aquinolu
zamannda Platona kar olduu gibi, Aristoteles
iin de henz savamak zorunluu vard.
Aquinolunun nfuzu rnesansa dein
Aristotelese utku (zafer) salad. Sonra
390
ortaalarda daha ok tannmaya balayan
Platon, ok filozofun gznde yeniden stnlk
elde etti. XVII. yzylda bir snn ve Descartesi
olmak olanaklyd. Malebranche bir rahip
olmasna ramen asla knanmamt. Fakat
gnmzde byle zgrlkler gemie ait
hususlardr. Katolik din adamlar eer kendileri
felsefeyle ilgileniyorlarsa Sanctus Thomas kabul
etmeliler.
Sanctus Thomas, Aquino kontunun
oluydu. Kontun Napoli krallndaki atosu
Monte Cassinoya yaknd. Melek doktor ad
verilen Sanctus Thomas, renimine Monte
Cassinoda balad. Alt yl II. Frederichin
Napolideki niversitesine devam etti. Sonra
Dominicusu oldu, Klne gitti. Orada zamann
Aristotelesi filozoflarna nclk eden Byk
Albertustan ders ald. Klnde ve Pariste bir
sre kaldktan sonra 1259 ylnda talyaya
dnd, hayatn 1269-1272 yllar hari orada
geirdi. Bu yl iinde Paristeydi. Pariste
Dominicusular, niversite otoriteleriyle
Aristotelesilikleri asndan anlamazla
dmlerdi. Dominicusularn, niversitede
gl yandalar olan bnu Rdlere itizalci
bir sempati duyduundan kuku edilmekteydi.
391
bnu Rdler Aristoteles iin yaptklar
yorumlara dayanarak ruhun, bireysel olduu
srece lmsz olmadn, lmszln
sadece kii d ve deiik varlklarda zde olan
zekya zg olduunu savunuyorlard. Bu
retinin Katolik imanna kart olduuna bnu
Rdlerin zorla dikkati ekilince onlar ifte
doruluk kaamana sndlar. Buna gre bir
doruluk, felsefede akla br doruluksa
teolojide vahye dayanyordu. Btn bunlar
Aristotelesi kt tantt ve Pariste Sanctus
Thomas, Arap retilerine gsterilen ar
yaknlktan doma zarar gidermee alt.
Bunda da apayr bir baar kazand.
Aquinolu, kendinden nce geenlerden ayr
olarak Aristoteles hakknda eksiksiz bir bilgiye
sahipti gerekten. Bu konuda kendinden nce
geenlerden ayrlrd. Moerbekel William adl bir
arkadandan Grekeden yaplan evirileri alm
ve onlara yorumlar eklemiti. O zamana dein,
insanlarn Aristoteles hakkndaki dnceleri
Yeni-Platoncu gelimeler dolaysyle glgede
kalmt. Bununla birlikte Thomas gerek
Aristotelesi izledi ve dahas Sanctus
Augustinusta grlen biimiyle bile
Platonculuktan holanmad. Kiliseye, Aristoteles
392
sisteminin, Hristiyan felsefesinin temeli olarak
Platoncu sisteme ye tutulmas gereini ve
slamlarla, bnu Rd yanda Hristiyanlarn
Aristotelesi yanl anlam olduklarn kabul
ettirdi.
Kendi payma Aristotelesin de Anima (Peri
Psyche, Ruh zerine) adl yaptnn Aquinoludan
ok bnu Rdn grne yaklatn
syleyeceim. Bununla birlikte kilise Sanctus
Thomastan beri tersini dnmektedir.
Ayrca ben, Aristotelesin pek ok mantk ve
felsefe sorunundaki grnn niha olmad ve
o zamandan beri bu sorunlarn byk lde
yanl olduunun ispat edildii kansndaym. Bu
kannn da Katolik bir filozof veya felsefe
reticisi tarafndan ileri srlmesi caiz
grlmez.
THOMASIN YAPITLARI
Sanctus Thomasn en nemli yapt olan
Summa Contra Gentiles 1259-1264 yllar
arasnda yazlmtr. Kitap, Hristiyan dininin
doruluunu, Hristiyan olmad var saylm
bir okuyucuya hitap eden kantlarla
yerletirmee alr. Hayal okuyucunun, Arap
felsefesini iyi bilen bir kii olduu anlalyor.
393
Sanctus Thomas Summa Theologiae adl bir
baka kitap daha yazmtr. Bu da birinci kitaba
e bir nem tar. Fakat Hristiyanln
doruluunu nceden varsaymayan kantlar
kullanmaa pek yanaamadndan bizi daha az
ilgilendirmektedir.
Aaki satrlarda Summa Contra Gentilesin
bir zetini bulacaksnz:
nce, bilgeli szcyle neyin
ereklendiini (kasdedildiini) grmeye alalm.
Bir kii belli bir urada usta olabilir. Ev
yapmak gibi. Bu, o kiinin zel bir sona
gtrecek aralar bildii anlamna gelir. Fakat
btn zel sonlar evrenin sonuna baldr ve
bilgelik, kendi iinde evrenin sonuyla ilgilidir.
Evrenin sonu zeky doyurucu olan konu,
yani doruluktur. Demek oluyor ki bilgelik
uras, en eksiksiz, yce yararl ve uralarn
en zevkli olandr. Btn bunlar filozofsun yani
Aristotelesin otoritesine bavurmakla belgilenir.
Benim ereim -diyor Sanctus Thomas-,
Katolik imannn belirttii doruluu
aklamaktr. Fakat burada, doal usa
dnmeliyim. nk, Hristiyan olmayanlar
kutsal yazlarn otoritesini onamaz (kabul
etmez). Bununla birlikte doal us Tanryla ilgili
394
konularda eksiktir. O, imann ancak baz
blmlerini belgiler. Tanrnn varln, ruhun
lmszln belgileyebilir rnein, fakat,
lemeyi sann tecessm etmesini veya hesap
gnn edemez. Belgilenebilen her nen, geerli
olduu srece Hristiyan imanyla uyukundur
ve vahiyde hi bir nen usa aykr deildir. Fakat,
imann usla aklanabilen blmn,
aklanamayan blmnden ayrmak gerekir.
Ayn biimde Summann blnd drt
kitaptan ilk vahye, onun usa ulalan
varglarla uyukun olduunu gstermek dnda
hi bavurmaz. Vahiy dnda bir yolla
bilinmeyen sorunlar sadece drdnc kitapta ele
alnr.
lk adm Tanrnn varln belgilemektir.
Bazlar, bunun zorunlu olmadn dnr.
nk Tanrnn varl apaktr. Eer biz
Tanrnn zn bilirsek bu doru olacaktr.
nk, daha sonra ispat edildii gibi, Tanrnn
zyle varl birdir. Tanrnn zn ancak ok
eksik biimde bilebiliriz. Bilge kiiler o z, bilisiz
kiilerden daha iyi bilir. Meleklerse herkesten
ok bilir. Fakat hi bir yaratk, Tanrnn varln
znden tketecek kadar bilemez. Bu temelde
ontolojik kant hayrlanr (reddedilir).
395
Belgilenebilen dirisel doruluun imanla
bilinebileceini anmsamak nemlidir. spatlar
gtr, ancak bilgili kiilerce anlalabilir. Fakat
iman cahile de, gence de, pratik uralar
yznden felsefeyi renemeyenlere de
gereklidir. Onlar iin vahiy yeter.
Bazlar Tanrnn sadece imanla
bilinebileceini syler. Onlar, kinci Analitikada
sylendii gibi belgileme ilkeleri bizce,
duyulardan tretilmi yaant araclyle
biliniyorsa, duyuyu aan belgilenemez derler.
Bununla birlikte byle bir kan yanltr. O doru
olsayd bile, Tanr, kendisinin duyulur
sonularyla bilinebilirdi.
Tanrnn varl Aristoteleste olduu gibi
devinmemi devinletirici kantyla
belgilenmitir. (Fakat Aristoteleste kant 47 veya
55 Tanrnn varlna gtrr. Sadece
devindirilen nenler vardr. Hem devinen hem
devindiren baka nenler de vardr. Devindirilen
her neni bir nen devindirmitir. Sonsuz bir
geriye gidi olanaksz olduundan bir yerde,
devinmeksizin devindiren nesneye ulamalyz.
Bu devinmeyen devindirici Tanrdr. Devininin
ilksiz-sonsuzluunu (ebediliini) ierdii
sylenerek bu kanta kar durulabilir. Katolikler
396
devini ilksiz-sonsuzluunu hayrlar. Fakat kar
duru yanltr. Kant, devininin ilksiz-
sonsuzluu varsayldnda geerlidir. Fakat
sadece kar varsaymla glenir. Kar varsaym
da bir balang, dolaysyle bir ilk neden ierir.
Summa Theologiaede Tanrnn varl
hakknda u be belgi (ispat) verilir.
1 Yukarki gibi devinmemi devingen.
2 Sonsuz geriye gidiin olanakszlna
dayanan ilk neden kant.
3 Btn zorunluklarn nihai bir kayna
olduu hakkndaki kant. (Bu, ikinci kantn
ayndr.)
4 Dnyada deiik eksiksizlikler
(mkemmellikler) bulunduu ve onlarn
kaynann btnyle mkemmel bir varlkta
yer almas gerektii yolundaki kant.
5 Cansz nesnelerin bile bir eree hizmet
ettii, bu erein onlara dtan gelmi olmas
gerektii, sadece canl nesnelerin isel bir erei
olabilecei yolundaki kant.
Tanrnn varln belgiledikten sonra
Summa Contra Gentilese dnersek Sanctus
Thomas hakknda ok nen syleyebiliriz. Fakat
bunlar bir anlamda olumsuzdur.
Tanrnn yapsn biz sadece onun ne
397
olmadn renerek bilebiliriz. Tanr ncesizdir
(ezelidir), nk devinmemitir. Deimez,
nk hi bir edilgen potansiyel iermez.
Dinantl David (XIII. yzyln banda yaam
maddeci bir tmtanrc) Tanrnn ilk maddenin
ayn olduunu syleyerek samalamtr.
Tanrnn ilk maddeyle ayn olduu dncesi
anlamszdr. Tanrda bireim yoktur. Bylece o
bir beden deildir. nk bedenler paralardan
kuruludur.
Tanr onun kendi zdr. nk o baka
trl basit olmayacak, z ve varlktan kurulu
olacaktr. (Bu nokta nemlidir.) Tanrda z ve
varlk zdetir. Onda araz yoktur. O temel bir
ayrmla belirlenemez. Herhangi bir cinste
deildir. Nesneler baz bakmlardan Tanr gibidir,
baz bakmlardan deildir. Nesnelerin Tanr gibi
olduunu sylemek, Tanrnn nesneler gibi
olduunu sylemekten daha uygundur.
Tanr iyidir ve kendi iyiliidir. Her iyinin
iyisidir. Zekidir. Zek akt, zdr onun. O,
zyle kendini eksiksiz olarak anlar.
(Anmsanaca gibi, Johannes Scotus tersini
dnmt.)
Tanrsal zekda bireim yoksa da Tanr pek
ok neni anlar. Bu bir glk gibi grnebilir.
398
Fakat Tanrnn anlad nenler onda hi bir
sekin varla sahip deildir. Onlar Platonun
dnd gibi kendi balarna da var olmazlar.
nk doal nesnelerin biimi, maddeden ayr
olarak var olamaz ya da anlalamaz. Bununla
birlikte Tanr, biimleri, yaratmadan nce
anlamal. Bu gln zm aaki
biimdedir:
Tanrnn kendisini anlamasna yardm
eden, onun sznn ta kendisi olan Tanrsal
zek, sadece anlalm olarak Tanrnn
kendisine deil, Tanrsal zle ilgili tm nesnelere
benzemektedir. Ayn biimde pek ok nen,
Tanrsal sz olan anlalm bir niyet, Tanrsal z
olan anlalabilir bir tr ynnden anlalr.
Onlar Tanrnn kendisidir. (Summa Contra
Gentiles, I. Kitap, LIII. Konu).
Olumlu bir nesne olduunca her biim bir
eksiksizliktir. Tanrnn zeks onun her eye
zg zn ierir. Bu ieri bir nesnenin nerede
kendisine benzer olduunu, nerede benzer
olmadn anlamakla olur. Szgelimi, bilgi deil,
yaantdr bitkinin z ve zek deil bilgidir
hayvann z.
Bylece bir bitki canl olmada Tanr gibidir.
Fakat bilgiye sahip olmamasyle ondan ayrlr.
399
Bir hayvan bilgiye sahip olmas asndan
Tanrya benzer, fakat zekya sahip olmas
asndan benzemez: Bir varln Tanrdan
ayrld noktalar sadece hayrlama (red) yoluyle
belirlenebilir.
Tanr btn nenleri ayn anda anlar.
Alkanlk deildir Tanrnn bilgisi. Tartmal,
kukulu deildir, Tanr doruluktur. (Bu szel
olarak anlalmaldr.)
TANRI NEY BLR?

mdi, Platon ve Aristotelesi uratran bir
soruna geliyoruz: Tanr tikel nenleri mi bilir,
yoksa tmel ve genel doruluklar m?
Bir Hristiyan, Tanrnn n grne
inandndan onun tikel nesneleri bildiini
syleyecektir. Yalnz bu gre kart ar
kantlar ileri srlebilir. Sanctus Thomas onlarn
yedi tanesini sralar ve sonra birer birer
hayrlamasna giriir. Yedi kant yledir:
1 Tekillik belli bir madde olduundan,
maddi varla sahip olmayan onu anlayamaz.
2 Tekiller daima var olmaz ve onlarn
varolmad da bilinemez. Dolaysyle onlar,
deimeyen bir varlk tarafndan bilinemez.
3 Tekiller zorunsuzdur. Bylece, onlar
400
hakknda var olduklar zaman hari, bir ey
bilmek olanakszdr.
4 Baz tekiller istemlere baldr. Onlarn
bilgisi kiisel istektedir.
5 Tekiller say bakmndan sonsuzdur ve
sonsuz bilinmeyendir.
6 Tekiller Tanrnn dikkatini ekmeyecek
lde kktr.
7 Baz tekillerde ktlk vardr. Tanr
kty bilemez.
Aquinolu bu kantlara Tanrnn tekilleri
neden bildiini anlatmaa balayarak ve bir
ustann yapaca neni nceden bilmesi gibi,
Tanrnn henz var olmayan nesneleri bildiini
syleyerek cevap verir.
Thomasa gre Tanr gelecekteki zorunsuz
nenleri bilir. nk o zaman iinde
olmadndan her neni zaman iinde,
imdideymi (haldeymi) gibi grr. Tanr zaman
iinde olmadndan ergilerimizi (zihinlerimizi),
gizli isteklerimizi de bilir. Sonsuz sayda nen bilir
(biz yapamayz byle). Hi bir nen btnyle
kk ve nemsiz olmadndan, kk ve
nemsiz nenleri de bilir. Her nen bir lde
zorunludur. O kk nenleri bilmese sadece
kendini bilmi olacakt.
401
te yandan evrenin dzeni ok soyludur.
Bu dzen kk ve nemsiz nenleri bilmeden
bilinemez. Son olarak Tanr, kt eyleri de bilir.
nk herhangi iyi bir neni bilmek, onun kart
olan ktl bilmektir.
Tanrda istem vardr. Onun istemi zdr.
stemin belli bal erei tanrsal zdr. Kendisini
isterken Tanr baka nenleri de ister. nk
Tanr her nenin sonudur. Dahas o, henz var
olmayan nenleri de ister. Kendi varln, kendi
iyiliini, baka nenleri de ister. Fakat o baka
nenleri zorunlu olarak isteyemez. Tanrda zgr
istem vardr. Onun isteminin bir nedeni deil, bir
hikmeti vardr.
Tanr, kendi iinde olanaksz olan nenleri
isteyemez. Szgelimi, bir elimeyi doru
yapamaz. Azizin Tanrsal gcn snrna giren
bir i konusunda verdii rnek genellikle
bakldnda sevindirici deildir. nk o,
Tanrnn bir insan eek yapabileceini kabul
eder.
Zevk, sevin, sevgi Tanrdadr. O hi bir
nenden nefret etmez, dnsel (teemml) ve
etken (aktif) erdemleri elinde bulundurur.
Mutludur ve kendi mutluluudur.
402
SUMMANIN KNC KTABI
mdi yaratklarn ele alnmasna gelebiliriz.
Summa Contra Gentilesin ikinci kitabnda ele
alnan bu konu, Tanrya kar yaplan
yanllklar hayrlamakta yararldr.
Tanr dnyay eskilerin kanlarna kart,
hiten yaratmtr. Tanrnn yapamayaca
eyleri yle zetler Aquinolu.
1 Tanr beden olamaz.
2 Tanr kendini deitiremez.
3 Tanr yanl i yapamaz.
4 Tanr yorulup brakamaz, tkenemez,
unutamaz, piman olamaz, kzamaz, zlemez.
5 Tanr bir adam ruhsuz yapamaz.
6 Tanr bir genin i alar toplamn iki
byk adan byk ya da kk yapamaz.
7 Tanr, gemii olmam gibi yapamaz.
8 Tanr gnah ileyemez.
9 Tanr baka Tanr yaratamaz.
10 Tanr kendini var olmam duruma
getiremez, ortadan kaldramaz.
2nci kitap daha ok, insandaki ruh
kavramyle urar. Zekya sahip btn tzler
madde ddr ve ortadan kalkmaz. Meleklerin
bedeni yoktur. Fakat, insanlarda ruh, bir bedene
balanmtr. Ruh, Aristoteleste olduu gibi
403
vcudun biimidir. nsanda deil bir ruh
bulunur. Ruhun tm, bedenin her parasnda
btnyle yer almaktadr. nsanlarn
ruhlarndan ayr olarak hayvanlarn ruhlar
lmsz deildir. Zek her insan ruhunun
parasdr. bnu Rdn ileri srd gibi,
deiik insanlarn paylat tek bir zek yoktur.
Ruh, reme organlaryle aktarlmaz. Her
insanda yeniden yaradlr.
Evlilik d bir ocuk doduunda bir glk
ortaya kyor: Yukarki dnceye gre, bu
ocuun ruhunu yaratm olan Tanr zinada su
orta gibi grnr. Aziz asndan, akla yakn
grnen tek itiraz budur. (Augustinusun zihnini
kartran bir kar duru da kken (orijinal)
gnahn aktarlmas konusundadr. Gnah
ileyen ruhtur. Eer ruh aktarlmam, yeniden
yaradlmsa o, demin ilemi olduu gnah
nasl tevars etmitir? Bunu tartmaz Thomas.)
Tmeller sorunu, zekyla ilgili olarak
tartlr. Aziz Thomasn durumu Aristotelesin
durumu gibidir. Tmeller ruhun dnda varln
srdrmez. Fakat zek, tmelleri anlarken ruh
dnda olanlar anlar.
NC KTAP
404
nc Kitap daha ok ahlaksal sorunlar
alr ele. Ktlk istenmeden yaplr bir z
deildir ve iyi olan arz bir nedene sahiptir. Her
nen Tanr gibi olmaya ynetilir. Her nenin sonu
Tanrdr. nsann mutluluu, ihtiam, servet,
iktidar ve vcut isteklerinden teekkl etmez ve
duyularda deildir. nsann bitimsel (niha)
mutluluu ahlaksal erdem davranlaryle de
llmez, nk onlar aracdr. O mutluluk
Tanrnn btn benlikle dnlmesindedir.
Fakat ounluun sahip olduu Tanr bilgisi
yeterli deildir veya Tanr hakknda bilgi veya
imanla elde edilen yeterli deildir.
Bu hayatta Tanry zyle gremez, niha
mutlulua sahip olamayz. Fakat ahrette onunla
yz yze olacaz. (Yz yze olmak deyimi szel
(lafz) olarak alnmamal. nk Tanrnn yz
yoktur.) Bu sadece bizim doal gcmzle deil
tanrsal kla gerekleecektir. O zaman bile,
Tanr hakknda, her neni bilemeyeceiz. Bu
gryle ilksiz sonsuz yaantya, yani zaman
dndaki yaantya katlm olmaktayz.
Tanrsal ngr, ktl, zorunsuzluu,
zgr istemi, rastlanty, talii kendi dnda
brakmaz. Ktlk, iyi bir sanatnn kt
aygtlara sahip olmas gibi ikinci nedenler
405
araclyle gelir.
Meleklerin tm birbirine e deildir. Her
bir melek kendi trnn tek rneidir. nk,
melekler bedene sahip olmadklarndan uzay
iindeki mevkileriyle deil, zel aymlaryle
birbirinden ayrlr.
Yldzbilimin bilinen nedenlerle
hayrlanmas gerekir. Yazt diye bir nen var
mdr? sorusuna karlk olarak, Aquinolu
Thomas Tanrnn koymu olduu dzene Yazt
adn verebileceimizi; fakat o bir pagan szc
olduundan bu biimde davranmamann daha
yerinde olaca yolunda bir karlk verir. Bu,
Tanr dzeni deimezse de duann yararl
olduu kantna gtrr. (Bu kantn nasl
ktn iyi anlayamadm.)
Tanr, bazen baka kimsenin yapamayaca
byk iler yapar. Bununla birlikte, cinler
periler yardmyle by yapmak kabilse de o
zellikle Tanrya zg byk ilerden deildir.
Yldzlarn yardmyle de olmaz.
Tanrsal yasa bizi Tanry ve daha kk
bir lde komumuzu sevmeye gtrr. O yasa,
bizi fuhu ve zinadan men eder. nk ocuklar
yetiip baba anneyle birlikte olmaldr. Tanr
yasas doum denetimini, doaya kar olduu
406
iin yasaklar. Bu bakmdan, yaant boyu
bekrl engellemez.
Evlilik, yaant boyu srmelidir. nk
baba ocuun renimi srasnda ve daha
yksek fiziksel g sahibi olduundan
cezalandrma konusunda gereklidir. Btn ten
ilintileri gnah deildir. nk onlar doaldr.
Fakat evlilik durumunun, imsak kadar iyi
olduunu dnmek Jovinianusu itizale
dmek demektir.
Sk bir tek-evlilik kural uygulanmal. Yani
insanlar yaamlar boyunca ancak bir kez
evlenmeli. Erkeklerin ok kadnla evlenmesi
kadnlar iin iyi deildir. ok kocallk
durumundaysa ocuklarn babas mehul kalr.
Yakn akraba arasndaki cinsel ilintiler, aile
yaantsn karmak duruma getireceinden
yasaklanmaldr.
Sanctus Thomasn kz ev erkek karde
arasndaki cinsel iliki aleyhine ileri srd ok
garip bir kant vardr:
Eer kar koca sevgisi karde sevgisiyle
karrsa karlkl ekim, haddinden fazla sk
cinsel ilikiye yol aacaktr.
Cinsel ahlk konusundaki btn bu
kantlarn Tanrsal buyruklar ve yasalarla deil
407
salt rasyonel dncelerle ilgili olduu
gzlenecektir. lk kitapta olduu gibi burada
da Aquinolu, bir para usavurmadan sonra
usun, kendisini kutsal kitaplarla uyukun bir
sonuca vardrdn gsteren metinleri iktibas
etmekten kvan duyar. Fakat kendi sonucuna
ulaana dein kutsal kitaplarn otoritesine
bavurmaz.
STEE BALI YOKSULLUK ZERNE

stee bal yoksulluun ilgin ve canl bir
tartmasna da rastlamaktayz. Bu tartma,
beklendii gibi, dilenci tarikatlarn ilkeleriyle
uyukun bir sonuca varr. Tartmada dilenci
tarikatlara kar ileri srlen itirazlar da bir g
ve gerekilikle belirtilir. Thomasn kulana
gelen bu itirazlarn mahalle rahiplerince ileri
srld gsterilir.
Sanctus Thomas daha sonra gnah, kader
ve seim konusuna geer. Bu konudaki
dnceler Augustinusa aittir. Byk bir gnah
ilemekle insanolu, en sonunda ebediyete
karma hakkn kaybeder. Onun pay ebedi
cezadr. Hi kimse, Tanrnn ltfu dnda,
gnahtan bamsz deildir. Gnahkr o yoldan
dnmezse bile ayplanmamaldr.
408
nsan, iyilik iinde bulunmak iin Tanrnn
ltfunu gereksinir. Fakat hi kimse tanrsal
yardma layk olmayabilir. Tanr, gnahn nedeni
deildir. Fakat bazsn gnahta brakr, bazsn
gnahtan kurtarr.
Sanctus Thomas, yazt (kader) konusunda,
Sanctus Augustinusla birlikte niye bazlarnn
sekin kiiler olduu ve cennete gitmee hak
kazand, bazlarnnsa idbara urayp
cehenneme atld konusundaki hikmetin
bilinmediini savunur grnyor. O ayn
zamanda, vaftiz edilmedike kimsenin cennete
giremeyeceini de dnmektedir. Bu, tek
bana usla ispat edilebilecek doruluklardan
deildir. 0,111. Johanneste vahyedilmitir
(blm 5). (sa cevap verdi: unu syleyeyim
sana. Sudan ve Ruhtan domu olann dnda
kalan bir kii Tanrnn lkesine giremez. Bu
szm gerek belle).
DRDNC KTAP
Drdnc kitap lemeyi iler, sann
insanlamasn, papann stnln,
sacramentumlar (vaftiz, Hristiyan cemaatine
katlma, arapla ekmek yeme, gnah karma,
yalama v.. trenlerini) bedenin lmden sonra
409
dirilmesini iler. Kitap, teologlardan ok,
filozoflara hitap etmektedir. Dolaysyle ksaca
ele alnsa iyi olur.
Tanry bilmenin yolu vardr:
1 Us (Akl),
2 Vahiy,
3 Daha nce sadece vahiyle bilinmi
olanlarn sezgisi. nc yol hakknda Sanctus
Thomas hemen hemen hi bir nen sylemez.
Mistiklie ynelen bir yazar bu yol hakknda
br ikisinden daha ok sz sylerdi. Fakat
Aquinolunun mizac mistik olmaktan ok
usavurmaya bavuran bir mizatr.
Precikos kilisesi Ruhulkuds ve papaln
stnl konusundaki ifte oluumu
hayrlad iin ayplanmtr. Bununla birlikte
say her ne denli Ruhulkuds dnyaya
getirmise de onu Ruhulkudsn etinden,
canndan hsl olmu olu saymamak gerektii
konusunda uyarlmaktayz.
Sacramentumlar kt rahipler ynnden
uygulandnda bile geerlidir. Kilise retisi iin
nemli bir noktadr bu. Pek ok rahip byk
gnah ilemi ve sofu kiiler, bu gibilerin
sakramentumlar ynetemeyeceinden
korkmutu. Skc bir durumdu bylesi. Kimse
410
gerekten evli olup olmadn, gnahlarndan
geerli olarak syrlp syrlmadn
bilemeyecekti. tizale ve rafizlie yol at bu.
nk pritenci bir gre sahip olanlar, daha
sarslmaz erdemlere sahip bir rahiplik kurumu
ortaya koymaya altlar. Sonuta kilise byk
bir vurguyla bir rahibin iledii gnahn onu
grevlerini yerine getirmekte yeteneksiz
klmayacan byk bir vurguyla ileri srmek
zorunda kald.
LMDEN SONRA DRLME

Tartlan son sorunlardan biri, lmden
sonra bedenin dirilip dirilmeyeceidir. Aquinolu,
Ortodoks inancna kar ileri srlen kantlar
drste sralar. Onlardan biri ilk bakta baz
glkler dker ortaya.
Aziz sorar: Hayatnda insan etinden baka
bir ey yememi ve atalar da ayn biimde
davranm olan bir insana ne olacak?
(Aquinolu, byle bir kiinin de dirilip
dirilmeyeceini soruyor.) Yamyamn kurbanlar,
onun agzll dolaysyle son gn,
bedenlerinden yoksun mu kalsn? Hakszlk olur
bu. Fakat (yamyamn bedeninde zmlenmi
olan kurbanlar dirilince, yani onun vcudundan
411
ayrlnca) yamyam kiiden, beden olarak ne kalr
geriye? (Onun bedeni neyle yaplacak?)
(Yamyamn kurbanlar diriltilince, onun
bedeni ortadan kalkar. nk, artk yamyamn
bedeni, atalarndan beri gelen, kkl bir
alkanlkla yedii insanlarn etinden ibaret
olmutur. Aquinolu bir bedenin kendine zg
zelliinin onun madd yapsyle ortaya
konamayacan, yani yamyam o yamyam yapan
z izgilerin, onun bedenine dnen baka
insanlarn, yani kurbanlarn bedeni olmadn
sylemek istiyor. Bu gr doallkla, nesnel
varlklara bal olmayan, onlarn dndaki
varlklar kabul etmek anlamna gelir ve
tmellerin kabulyle ilikilidir. Bu konuda
Russellin Leibniz Felsefesinin Eletirisel
Aklanm (Allen and Unwin, 1937) adl yaptnn
dikkatle okunmas yararl sonular
salayacaktr. lk azda zlmez gibi grnen
bu glkten baaryle syrlmann mmkn
olduunu sylemekle mutluyum. Bu cmle
Aquinoluya deil Aquinoluyla alay eden
Russella aittir.)
Sanctus Thomas, vcudun, zdeliinin
ayn madd paracklarn varln srdrmesine
bal bulunmadna iaret etmektedir. Yaarken
412
yeme ve hazm oluumu srasnda vcudu
biimleyen madde srekli olarak deiir. Bylece
yamyamlar yeniden dirilme srasnda ayn
bedene sahip olabilir. O bedenler, yamyamlar
ldnde ierdikleri maddenin aynyla
kurulmam olabilir. Bu i ac dnceyle
Summa Contra Gentilesten yaptmz zete son
verebiliriz.
Genel izgileri iinde Aquinolunun felsefesi
Aristotelesinkiyle uyuur ve okuyucu bu
felsefeyi Aristotelesin felsefesini kabul ettii ya
da hayrlad lde kabul eder ya da hayrlar.
Aquinolunun orijinallii Aristotelesi Hristiyan
dogmasna en kk deimeyle
uygulamasndadr. Yaad srada Thomasn
ar bir yeniliki sayldn gryoruz. Dahas
lmnden sonra, retilerinin ou Paris ve
Oxford niversitelerince kabul edilmemitir.
retilerinden her biri yanl bile olsa Summa
sayg uyandran bir zek ant olarak kalacaktr.
Sanctus Thomas bir retiyi hayrlamak
istediinde nce o retiyi ok kez byk bir
yetenekle ve daima byk bir drstlkle
aklar. Onun kantlar ayrt ediindeki keskinlik
ve aklk ustan tremitir ve vahiyden treyen
kantlar hayranlk vericidir. O Aristotelesi iyi
413
tanr ve iyi anlamtr. Daha nceki bir Katolik
filozofu hakknda sylenemez bu szler.
Bununla birlikte sz edilen ortamlar onun
geni nn hakl gstermez. Usa bavurma bir
anlamda itenli deildir. nk varlacak
sonular nceden belirlenmitir. Szgelimi evlilik
bann zlemeyecei konusunu alalm ele:
Bu gr, babann, ocuun renimi
srasnda yararl olduu gerekesiyle
savunulmaktadr. nk,
a) Baba, anneden daha usaldr (makuldur).
b) Baba, anneden daha gldr. ocuu
cezalandrabilir. Modern bir eitici bu iki ayrla
(kka) yle, karlk verebilirdi:
a) Erkein kadndan daha usal makul
olduunu varsaydracak genel bir neden yoktur.
b) Byk fizik g gerektiren ceza eitime
yaramaz.
Modern eitimci ayrca, babalarn modern
dnyada eitime nadiren katldna da
deinecektir. Fakat Sanctus (Saint) Thomas
izleyen hi kimse biz byle syledik diye, yaant
boyu srecek tek evlilie inanmaktan
vazgememelidir. nk inancn gerek
temelleri ileri srlenler deildir.
imdi de, Tanrnn varln belgilediini
414
ileri sren kantlar ele alalm. Btn bunlar,
cansz nenlerin teolojisinden gelenler dnda ilk
terimi olmayan dizilerin varsaylm
olanakszlna dayanmaktadr. Her matematiki
byle bir olanakszlk olmadn bilmektedir.
Eksi birle sonulanan eksi tam saylar dizisi de,
bunun tersi olan bir rnektir.
Fakat yine de hi bir Katoliin Sanctus
Thomasn kantlarnn kt olduuna kanaat
getirip Tanrya kar inancndan vazgemesi
muhtemel deildir. O, ya yeni kanlar bulacak ya
da vahye snacaktr.
Tanrnn znn ve varlnn bir ve ayn
saylmas gerektii, onun kendi iyilii, kendi
gc v.. olduu iddialar, Platonda bulunan
fakat Aristoteles ynnden kanld varsaylan
bir karmaklk dker ortaya. Tikeller hakknda
olula tmeller hakknda olu karmakldr
bu.
Biri Tanrnn zn tmellerin yapsna
sahip sayabilirken varln saymayabilir. Bu
gl, doyurucu biimde dile getirmek kolay
deildir. nk o artk kabul edilemeyen bir
mantk iinde kar ortaya. Fakat, aka bir tr
sentaktik karmakla iaret eder. Bu
karmaklk ortadan kalktnda Tanr,
415
hakkndaki ok nen usa uygunluunu
yitirecektir.
Aquinoluda gerek felsefeci ruh pek azdr.
O, Sokratesi Platon gibi kantn ektii yere
gitmez, sonucunu nceden kestirmenin
olanaksz olduu bir aratrmaya girimi
deildir. Aziz Thomas felsefe yapmaya girimeden
nce zaten doru olan bilmektedir. O Katolik
imannda ortaya koyulmutur. Thomas, imann
baz blmleri hakknda, grnte usa uygun
kantlar bulmusa bu denlisi yeter. Eer
bulamamsa vahiy sa olsun.
nceden verilen vargya kant bulmak
felsefe deil, zel bir dncedir. Dolaysyle
Sanctus Thomas eski Grek ya da modern a
filozoflarnn en iyileri arasna katmaya gnlm
raz olmuyor.
416
FRANCISCUS TARKATI MENSUPLARI
Franciscusular btnyle Dominicusular
kadar yaman snni deillerdi. ki tarikat
arasnda keskin bir rekabet bulunmaktayd.
Franciscusular Sanctus Thomasn otoritesini
kabul etmek istemiyordu pek.
ok nemli Franciscusu filozof Roger
Bacon, Duns Scotus ve Ockhaml Williamd.
Sanctus Bonaventura ve Aquaspartal Mattacus
da dikkati eker.
Aa yukar 1214 ylnda doan ve yaklak
olarak 1294 ylnda len Roger Bacon yaad
gnlerde byk hayranlk uyandrmam, fakat
modern alarda, artamlarndan te bir vg
kazanmt. O, matematik ve bilimde,
filozofluundan (filozofluu dar anlamda
alyorum) te bir kiilie sahiptir. Onun yaad
gnlerde bilim al-simyayla ve dnce byyle
karkt. Srekli olarak Baconun itizalci ve
byc olup olmadndan kuku ediliyordu.
1257 ylnda Franciscus tarikatnn eyhi
Aziz Bonaventura onu Pariste gz hapsine ald
ve herhangi bir nen yaynlamaktan engelledi. Bu
yasak yrrlkteyken bile, ngilteredeki papalk
elisi Guy de Foulques ondan papa adna
417
felsefesini yazmasn istedi. Roger bylece ok
ksa zamanda Opus Majus, Opus Minus ve Opus
Tertius adl kitap yazd.
Yaptlarn byk bir izlenim yaratt
anlalyor. nk 1268de Rogerin Oxforda
dnmesine izin kmtr.
Bununla birlikte hi bir ey ona nlemli
(tedbirli) olmasn retememitir. Roger, ada
olan bilginlerden ounu kltc biimde
eletirmi, zellikle Greke ve Arapadan yapt
evirilerinin ok yeteneksiz olduunu ileri
srmt. 1271 ylnda Compendiium Studii
Philosophiae adl bir kitap yazarak din
adamlarnn cahilliine saldrd. Bu, onun
meslekdalar arasnda poplerliine bir ey
katmad, 1278 ylnda, kitaplar tarikat eyhi
ynnden yasakland. Roger yine 1278de 14 yl
hapse mahkm oldu, 1292de serbest brakld,
daha sonra ok yaamad.
Rogerin bilgisi ansiklopedikti, fakat
sistematik deildi. Zamann filozoflarnn ouna
benzemeksizin, deneye deer verdi ve onun
nemini gkkua kuramyle izah etti. Corafya
zerine epey nen (ey) yazd. Columbus, onun
corafyayla ilgili yaptnn bir blmn okumu
ve etkisi altnda kalmt. Roger iyi bir
418
matematikiydi. Eukleidesin altnc ve
dokuzuncu kitaplarn iktibas etmitir. Arap
kaynaklarn izleyerek perspektif zerinde
durmutur. Mantn yararsz bir alma
olduunu dnm. Al-simyaya, bu konuda
ok nen yazacak denli deer vermiti.
Onun gr, bilgisinin genilii ve yntemi
hakknda bir fikir vermek iin Opus Majusun
baz blmlerini zetleyeceim.
Roger, bilisizliin drt nedeni olduunu
syler:
1 Gevek ve yetersiz otorite. (Yapt papa
iin yazldndan Roger bunun kiliseyi
iermediini sylemee dikkat eder.)
2 Grenein etkisi.
3 Bilisiz kalabaln kans. (Bunun
kendisi dnda btn adalarn kapsad
anlalmaktadr.)
4 Bilisizliin bir bilgelik perdesi altnda
saklanmas. Bu drt bulac hastalktan
drdncs en ktsdr ve tm insansal
ktlklerin de kaynadr.
Bir kany desteklerken atalarmzn
bilgeliine, gelenee, ortak inanca dayanmak
yanltr.
Grn desteklemek iin Roger, Cicero,
419
Ibnu Sina, Batll Adelard, Sanctus (Saint)
Jeromius ve Sanctus Johannes
Chrysostomostan paralar alr. O, bunun,
otoriteye sayg gsterilmemesi gerektiini ispata
yeterli olduunu dnr grnmektedir.
Rogerin Aristotelese kar duyduu sayg
byktr, fakat snrsz deildir: Sadece
Aristotelese, kendini izleyenlerle birlikte btn
bilgeler iin gznde filozof ad verilmitir.
Hemen btn adalar gibi Roger,
Aristotelesten sz ederken filozof tantn
kullanr. Stageiral filozof bile ona gre insan
bilgeliinin snrna varm deildir. Ona gre
Ibnu Sina nihai nedeni bilmediinden ncilin
yaradl blmnde su buharnn dalmas
olarak tantlanan gkkuan anlayamamtr.
Fakat yine de o, filozoflarn ah ve nderidir.
(Bununla birlikte Bacon gkkuan incelerken
bnu Sinay byk bir hayranlkla zikreder.)
Sras dtke, Bacon kendinde snni bir
yann bulunduunu anlatan szler eder.
rnein tek eksiksiz erdemin kutsal kitaplarda
bulunduunu syler. Bu da kilise yasasnda ve
felsefede ortaya dklr. Fakat o
putperestlerden bilgi salanmasna itiraz
olmadn sylediinde daha itenli
420
grnmektedir. Ek olarak, sk sk bnu Sina,
bnu Rd, Al-Farabi (Kindinin ardl, lm
950) ve Albumazara) gkbilimci, yaad tarih
805-855) ve zaman zaman baka dnrlere
sk sk atflar yapar. Albumazar, matematiin
Nuh tufanndan ve Nuhun oullarndan nce de
bilindiini belgilemek iin iktibas edilir. Bu,
sanrm bizim kfirlerden renebileceimizin bir
amacyd. Bacon matematii tek (vahyedilmemi)
kesinlik kayna ve gkbilimle yldzbilimin
gereksindii bilgi dal olarak ver.
Bacon, aktif zeknn nce ruhtan ayrlm
bir tz olduunu savunarak bnu Rd izler.
Bu konuda paralar ald ileri gelen kiiler
arasnda Lincoln piskoposu Grosseteste de
bulunmaktadr. Grosseteste Sanctus (Saint)
Thomasn dncesine kar olan bu dnceyi
yani aktif zeknn ruhtan ayr olduunu
desteklemektedir. Aristoteles felsefesinde dtan
bu dnceye kar olan paralarn yanl eviri
sonucu olduunu syler. Bacon ve Platonu
birinci elden deil, Cicero yoluyle ikinci ya da
Araplarn Porphyrios zerindeki dnceleri
kanalyle nc elden alr. Bunu Porphyriosa
kar duyduu saygdan yapmaz. Onun tmeller
konusundaki retisini tersine ocuka bulur.
421
Modern alarda Bacon, bilgi kayna
olarak zihinsel kanttan ok, deneye deer
verdii iin vlr. Kesinlikle onun ilgileri ve
konular ele al biimi tipik skolastiklerden ok
ayrdr. Ansiklopedik ynelimleri Arap
filozoflarn, br Hristiyan filozoflarndan daha
ok andrr. br Hristiyan filozoflara
bakldnda Bacon, Arap filozoflarndan daha
ok etkilenmitir. Arap filozoflar da onun gibi
bilimle ilgilenmi, byye ve yldzbilime
inanmlard. Hlbuki Hristiyanlar bynn
kt, yldzbilimin safsata olduunu
dnyordu.
Roger, br ortaa Hristiyan
filozoflarndan bu kadar arkl olduu iin
artcdr. Fakat, zamannda az etki yapmtr
ve bana gre, sanld kadar da bilimsel deildir.
ngiliz yazarlar onun barutu icat ettiini syler.
Fakat doru deildir bu.
Sanctus (Saint) Franciscusularn eyhi
olarak Baconun kitap yazmasn yasaklayan
Sanctus Bonaventura (1221-1274) tamamen ayr
trde bir kiiydi. Sanctus (Saint) Anselmus
geleneine balyd ve onun ontolojik kantn
savunmaktayd. Yani Aristotelesilikte,
Hristiyanla, temelde bir kartlk grm,
422
Platonculua, Platonculuun idealarna
inanmt. Onlar tam olarak Tanr bilebilirdi
ancak. Bonaventurann yazlarnda
Augustinusun devaml olarak ad geer. Fakat
Araplardan alnm hi bir para yoktur. Antik
paganlardan da ancak bir paraya rastlanr.
Aquaspartal Matthaeus (aa yukar
1235-1302) Bonaventurann ardlyd. Fakat
yeni felsefeden daha ok etkilenmiti. Matthaeus
Franciscus rahibiydi, kardinal olmutu.
Augustinusu gr asndan Sanctus (Saint)
Thomasa itiraz etmi, Aristotelesi filozof adyla
sk sk anmt. Matthaeus bnu Sinadan da sz
aar hep, Sanctus Anselmusu yapma Dionysios
gibi saygyla iktibas eder. Fakat onun iin belli
bal otorite Sanctus Augustinustur.
Matthaeus, Platonla Aristoteles arasnda
bir orta yol bulunmas gerektiini syler.
Platonun dnceleri son derece yanltr. Onlar
bilgelik salar ama bilgi deil. te yandan
Aristoteles yanlmtr. O bilgi salar, ama
bilgelik deil. u sonuca varlr: Bilgimiz aa ve
yksek nenlerden, d nesneler ve ideal
nedenlerden doar.
DUNS SCOTUS
423
Duns Scotus (aa yukar 1270-1308)
Aquinoluyla Franciscusu tartmay
srdrmtr. Scotus, skoya ya da Usterde
domu, Oxfordta Franciscosu olmu, daha
sonraki yllarn Pariste geirmiti. Sanctus
Thomasa kar bakire Meryemin orijinal
gnahtan arnm olduu kansn savundu. Bu
konuda Paris niversitesi ve sonunda btn
Katolik kilisesi onunla uyutu.
Duns Scotus, Franciscusuydu, fakat
Bonaventuradan dahas Aquaspartal
Matthaeustan (Matthew) daha az ar bir
Franciscusu. Onunla Sanctus Thomas
arasndaki ayrlk Bonaventurayla
Matthaeusun ayrlklar gibi felsefesine
Platonculuun geni lde karmasndan
domutu (Augustinusularda da byleydi).
Szgelimi Duns herhangi bir kesin ve salt
doruluun, yaradlmam nurun zel aydnl
olmakszn yolcunun anlalmasyle doal olarak
bilinip bilinmeyecei konusunu tartr ve
bilinemeyeceini iddia eder. Duns bu gr ilk
kantnda sadece Saint Augustinustan yapm
olduu aktarmalarla destekler. Onun bulduu
tek glk I. Romallarn Tanrnn, yaplm
olan nenler araclyle ortaya kan grnmez
424
ileri, dnyann yaradlndan anlalr
anlamndaki 20. ayetidir.
Duns Scotus lml bir gerekiydi. zgr
isteme inanmt ve Pelagisulua eilimliydi.
Varln zden ayr olmadn savundu. O daha
ok apak durumlarla ilgiliydi. Yani belgiye
gerekim kalmadan bilinenlere meraklyd. Apak
doruluklar trlyd:
1 Kendi balarna bilinen ilkeler.
2 yaantsyle bilinen ilkeler.
3 Kendi davranlarmz.
Fakat tanrsal bir aydnlanma olmadan bir
nen (ey) bilemeyiz. Franciscusularn ou
Aquinoludan ok Duns izlemitir. Duns Scotus
varlkla z arasnda bir ayrm bulunmadndan,
bireyselletirme ilkesinin yani bir neni
bakasyle zde olmaktan ayran zelliin
madde deil, biim olduunu, olmas gerektiini
savunmutur. Bireyselletirme ilkesi skolastik
felsefenin en nemli sorunlarndan biriydi.
Deiik biimlerde gnmze dein kald.
Herhangi bir yazara atf yapmakszn onu u
biimde dile getirebiliriz:
Bireysel nesnelerin zelliklerinin bazlar
asil, bazlar ileneksel (arzidir). Bir nesnenin
arzi zellikleri, zdelii deimeksizin ortadan
425
kaldrlabilir. Bir erkein apka giymesi
giymemesi gibi.
mdi ortaya kyor sorun: Ayn tre ilikin
iki bireysel nesne verildiinde onlar z
bakmndan ayrlk gsterir mi, yoksa z iin her
ikisinde de ayn olmak olanakl mdr? Sanctus
(Saint) Thomas materyel nesneler asndan
ikinci ve materyel olmayan nesneler asndan
birinci gr savunmaktadr. Duns Scotusa
gelince o, iki bireysel nesne arasnda daima z
bakmndan ayrlklar bulunduunu ileri srer.
Sanctus Thomasn gr salt maddelerin,
birbirinin ayn paralardan kurulduu, sadece
uzayda tuttuklar yer bakmndan ayrld
kuramna dayanr. Bylece ergi (zihin) ve
bedenden kurulmu olan bir kii, baka bir
kiiden sadece bedeninin uzaydaki yerine gre
fiziksel olarak ayrlabilir.
(Kuramsal olarak bu, benzer ikizler iin
sylenebilir.) te yandan Duns Scotus eer
nesneler birbirinden ayrysa onlarn nitel
bakmdan ayrlmalar gerektiini syler. Bu
gr aka, Sanctus Thomastan ok, Platona
yakndr.
Sorunu modern terimlerle ele almadan nce
deiik evrelerden gememiz gerekir. Leibniz
426
ynnden atlan ilk adm, asli ve ilineksel
zellikler arasndaki ayrmdan syrlmak yolunda
olmutur. Bu ayrm skolastiklerin ounun
yapt gibi Aristotelesten alnmtr ve dikkatle
zmlenirse ortadan kalkar.
Bylece z yerine sz konusu bir nesne
hakknda doru olan btn nermeler
anlatmn koyabiliriz. (Bununla birlikte
zamansal durum genellikle iin dnda
braklacaktr.) Leibniz bu anlamda iki nesnenin
birbirinin tpatp ayn olmasnn olanakszln
ileri srer. Bu ayrt edilmez olanlarn zdelii
ilkesidir. Fizikiler bu ilkeyi eletirmi, iki maddi
paracn sadece uzay ve zaman asndan
ayrlabileceini savunmutur. Grelik ilkesiyle
fizikilerin grn dile getirmek zorlamtr.
nk grelik (izafiyet), uzay ve zaman
balantlara indirger.
Sorunu modern bir kla sokmak iin daha
ileri bir adm da gereklidir. Bu da tz
kavramndan kurtulmaktr. Byle bir i
yapldnda bir nen nitelikler demeti olmaldr.
Artk salt bir nenlik ekirdei yoktur nk.
Tz hayrlandnda Aquinolununkinden ok
Scotusun grne yakn bir gr
benimsememiz gerektii anlalacaktr. Bu gr
427
mamafih uzay ve zaman konusunda ok glk
ierir. Ben sorunu, kendi grmle Anlam ve
Doruluk zerine Aratrma adl yaptmn zel
adlar blmnde iledim.
OCKHAMLI WILLIAM
Sanctus (Saint) Thomastan sonra Ockhaml
William en nemli din felsefecisidir. Williamn
yaant koullar ok eksik olarak bilinmektedir.
O, muhtemelen 1290 ve 1300 yllar arasnda
domu, 1349 veya 1350 ylnn 10 nisannda
lmtr. (Kara lm ad verilen veba ok
yaylmt, lm olay muhtemelen bu yl
olmutur.)
ok kii Williamn Suriyedeki Ockhamda
domu olduunu syler. Delisle Burns de
Yorkshiredeki Ockham tercih eder.
William, nce Oxfordta, sonra Pariste
bulunmutur. Franciscus tarikatnn Papa XXII.
Johannesle, yoksulluk konusundaki kavgasna
karmtr. Papa, tarikatn eyhi Cesenal
Michael yardmyle ruhulara eziyet etmekteydi.
Fakat dilenci canlara (tarikat mensuplarna)
braklan mallarn onlara papa tarafndan teslim
edilmesi gibi bir dzen vard. Papa canlarn
gnaha girmeden mallardan yararlanmasn
428
salyordu. Bu yntem, canlara braklan
mallara XXIII. Johannesin sahip kmasyle son
buldu.
Papann bu kararna Cesenal Michaelin
eyhi bulunduu tarikat isyan etti. arapla
ekmek yeme ayinindeki arabn kana, ekmein
vcuda dndne inanan itizalin saldrlarna
karlk vermek zere Papa ynnden Avignona
arlan Ockhaml, br nemli kii Padual
Marsiglio gibi tarikattan yana kt. Tarikat eyhi
Michael, Marsiglio ve Ockhaml 1328 ylnda
aforoz edildi. Avignondan kap imparator
Louise sndlar. Louis, imparatorluk zerinde
hak iddia eden iki kiiden biriydi. Almanya
tarafndan destek gryordu. teki hak
iddiacsn da papa destekliyordu. Papa Louisyi
aforoz etti. Louis aleyhine bir konsl toplad,
papann kendisi itizalle suland.
Ockhamlnn imparatorla karlatnda,
Sen beni klla koru, ben de seni kalemle
koruyacam dedii sylenir. O ve Padual
Marsiglio, imparatorun himayesinde Mnihe
yerlemi ve hatr saylr nemde, siyasal
risaleler yazmtr. mparatorun 1338 ylnda
lmesinden sonra Ockhamlya ne olduu kesin
olarak bilinmemektedir. Bazlar onun kiliseyle
429
bartn ileri srer. Fakat bu kan yanl
grnmektedir.
mparatorluk artk, Hohenstaufen ailesi
zamanndaki gibi deildi. Papalk, iddialar
gittike artmasna karn daha nce uyandrm
olduu saygy uyandrmamaktayd. VIII.
Bonifacus papal XIV. yzyln banda
Avignona tamt ve papa Fransz kralnn
siyasal bir uydusu olmutu. mparatorluksa
gittike daha ok batm, Fransa ve ngilterenin
gc dolaysyle evrensel egemenliin en glgeli
biimini bile ileri sremez olmutu. te yandan
papa, Fransa kralna uyduluk dolaysyle dnya
ilerindeki evrensellik iddiasn da tavsatmt.
Bylece, papayla imparator arasndaki
uyumazlk, gerekte Fransa ve Almanya
arasndaki uyumazlkt. III. Edward dneminde
ngiltere Fransayla sava ve dolaysyle
Almanyayla ittifak halindeydi. Bu ngilterenin
de papaya kar olmasna yol at. Papann
dmanlar bir genel konsl istediler. Papaya,
ancak bir din otoritesi stn tutulabilirdi.
Papaya kar giriilen muhalefetin karakteri
bu srada deiti. Sadece imparatordan yana
olmak yerine bu muhalefeti zellikle kilise
ynetimi konusunda demokratik bir havaya
430
brnd. Bylesi de ona, reformasyona varan
bir g kazandrd.
Dante (1265-1321) bir air olarak, byk
bir yenilikiydi, dnr olaraksa an olduka
geriden izliyordu. Onun de Monarchia adl kitab
Ghibellinoydu, yani Alman imparatorundan
yanayd grn bakmndan. Kitap 100 yl nce
yazlmalyd gerekte. Dante papaya ve
imparatora bamsz ve Tanr ynnden atanm
gibi bakar. Tanrsal Komedide eytann az
vardr. eytan, azlarn birinde Kariotluyu
(Judaeada bir kent. Kariotlu, para karl
saya ihanet etmitir, Matthaeus XXVI, 14, 48.)
brnde Brutusu, ncsndeyse Cassiusu
iner. Bunlarn de haindir. lki saya, dier
ikisi Caesera (Sezara) ihanet etmitir. Dantenin
dncesi yalnz kendi iinde deil, din d bir
kiinin kans olarak ilgintir. Fakat o etki
yapmaktan uzakt ve ann ok gerisindeydi.
Padual Marsiglio (1270-1342) tersine,
papaya kar yeni bir muhalefet balatt. Burada
imparator daha ok, sleyici bir ycelie sahip
grnyordu. Marsiglio, Ockhamlnn yakn
arkadayd. Ockhamlnn siyasal dncelerini
etkilemiti, siyasal olarak ondan daha nemliydi.
Yasalar, halkn ounluunun yapabileceini ve
431
ounluun yneticileri, prensleri
cezalandrmaya hakk olduunu sylyordu. O,
halkn egemenliini kiliseye de uygulamakta,
ynetime din d kiileri de katmaktayd. Din
d kiilerin de katld blgesel konsller
kurulmalyd. Onlar genel konsllere
gnderilecek temsilcileri semeliydi. Aforoz ve
kutsal kitaplar yorumlama hakk sadece genel
konsllerde bulunmalyd. Bylece, bir reti
kararlatrlaca srada btn inananlar sz
hakkna sahip olacak, kilisenin din d otoritesi
kalmayacak, din d makamlarn rzas olmadan
kimse aforoz edilmeyecekti. Bu sistemde papa da
bir zel gce sahip bulunuyordu.
Ockham, Marsiglio kadar ileri gitmedi.
Fakat, genel konsln seilmesi yolunda
btnyle demokratik bir yntem gelitirdi.
Konsl devinisi XV. yzyln banda, byk
itizal tedavi iin gerekli olduu srada bir ba
gsterdi ve tedavi iini baaryle bitirdiinden
snd. Onun dayana Marsiglioda grld
gibi daha sonralar Protestanlar tarafndan
benimsenmi olandan kuram asndan ayryd.
Protestanlar, zel yarg hakknn
kendilerinde bulunduunu iddia ediyor ve genel
konsln kararlarna ba emiyordu. Onlar
432
dinsel inanlarn herhangi bir hkmet
mekanizmasyle karara balanacak bir sorun
olmadn savunuyordu. Marsiglioysa tersine
Katolik inancnn birliini korumay dnr;
bunun, papa mutlaklyle deil, demokratik
aralarla yaplmasn ister. Uygulamada,
Protestanlarn ou, ynetimi ellerine geirince
sadece papann yerine kral geirdiler. Bu da ne
zel bireyin yarglarna zgrlk verdi, ne de
retisel yntemlerin demokratik yolla karara
balanmasn salad. Fakat onlar, papaya kar
durularnda konslc devininin retilerinden
destek buldular.
Din felsefecileri arasnda Lutherin ye
tuttuu kii Ockhamlyd. Protestanlarn ou
devletin Protestan olduu yerlerde bile zel
yargy savunmutu. Bu nokta, ngiliz i
savanda bamszlarla prezbiterienler
arasndaki belli bal gr ayrln
biimlemekteydi.
Ockhamlnn siyasal yaptlar deiik tezler
lehine ve aleyhine kantlar ieren ve bazen
herhangi bir sonuca ulamayan felsefi
tartmalar biiminde yazlmtr (Bkz. Guillelmi
de Ockham Opera Politica, Manchester
University Press, 1940). Biz daha dobra dobra
433
siyasal propagandaya almzdr. Fakat
Ockhamlnn yaad gnlerde onun semi
olduu yol belki daha etkiliydi.
Birka rnek Williamn yntem ve
grn aydnlatacaktr:
Papann Gcne Dair Sekiz Soru adl bir
uzun risalesi vardr onun. Buradaki ilk soru, bir
kiinin hakl olarak hem kiliseye hem devlete
egemen olup olmayaca, ikincisiyse dind
otoritenin Tanrdan gelip gelmedii sorusudur.
br sorular aadaki biimdedir:
3 Papa, imparatora ya da prenslere
dind kazai hak verme hakkna sahip midir?
4 Semenlerle yaplan seimler Alman
kralna tam g verir mi?
5 Kilise krallarn piskoposlar tarafndan
kutsal yala yalanmasndan ne gibi haklar
salar?
6 (Beinci soruyla ayndr bu soru.)
7 Ta giydirme treni eer yanl bir
bapiskopos tarafndan uygulanrsa geerli
midir?
8 Semenlerle yaplan seim, Alman
kralna imparator nvann verdirir mi?
Btn bunlar, zamann pratik siyasetinin
hararetle tartlan sorularyd.
434
Baka bir risale bir prensin, papann izni
olmadan kilisenin emlakine sahip olup
olmayacan ele alr. Bu, III. Edwardn,
Fransaya kar giritii sava dolaysyle din
adamlarndan vergi almasn mazur gstermek
iin yazlmtr. Edwardn Alman imparatoruyla
birleik (mttefik) olduu hatrlanmaldr.
Sonra Evlilik Sorunu zerine Tartma
risalesi gelir. Burada da imparatorun yeeniyle
evlenmesinin uygun olup olmad tartlr.
Ockhaml, grld gibi imparatorun
klcyle korunmay hak edecek ok i yapmtr.
OCKHAMLININ FELSEF DNCELER

mdi, onun salt felsefi dncelerine dnme
zaman geldi.
Bu konuda yazlm ok gzel bir kitap
vardr. Ernest E. Moodynin Ockhaml Williamn
Mant adl yapt. Benim syleyeceklerimin ou
bu kitaba dayanacaktr.
Ernest Mood, alkn olmadmz, fakat
sanrm doru bir gr ele alr. Felsefe tarihi
yazarlarnda, kiileri kendilerinden sonra
gelenlerin nda yorumlama alkanl vardr.
Fakat, genellikle yanltr bu. Ockhaml,
Descartesin, Kantn ve bir yorumcunun modern
435
filozoflar arasnda tuttuu herhangi bir kiinin
ncs olarak skolastikliin yklnn habercisi
grlr.
Benim kendisiyle uzaklatm Moodynin
kansnca btn bunlar yanltr. Moodye gre
Ockhaml Aristotelesi, Augustinus ve Arap
etkilerinden syrarak yeniden yaatmak
istemitir. Byk lde Sanctus Thomas da
ayn yoldayd. Fakat, grdmz gibi
Franciscusular, Augustinusu, Thomasa
bakldnda daha yakndan izlemeye devam
etmilerdi.
Ockhamlnn modern tarihilerce
yorumlanmasnn, Moody skolastik felsefeden
modern felsefeye dereceli bir gei bulmak
arzusuyle bozulmu olduu kansndadr. Bu,
herkesin modern retileri ona yklemesine yol
at. Hlbuki gerekte Ockham sadece
Aristotelesi yorumlamaktadr.
OCKHAMLININ VECZES
Ockhaml en ok Ockhamlnn usturas
ad verilen vecizesiyle tannr. Bu vecize onun
eserlerinde bulunmamaktadr. Vecize, Varlklar
bir gerek bulunmadka oaltlmamal der.
Ockhaml, bunu sylememise de ayn anlamda
436
baka bir nen sylemi: Azla yaplabileni okla
yapmak bounadr demitir. Yani bir bilimde
eer her nen u ya da bu varsaymsal varl ileri
srmeden yorumlanabiliyorsa onu ileri srmenin
bir anlam yoktur. Ben bunu, mantksal analizde
ok yararl bir ilke olarak kullandm.
Gre gre metafizikte deilse de mantkta
Ockham bir adyd (nominalistti). XV. yzyl
adlar, onu okullarnn kurucusu olarak
grmlerdir. William, Aristotelesin Duns
Scotusular ynnden yanl yorumlandn ve
bu yanl yorumlamann ksmen Augustinusun,
ksmen bnu Sinann etkisinden doduunu,
fakat yine ksmen daha eski bir nedenden,
Porphyriosun Kategoriaeya yazm olduu
yorumdan trediini ileri srmektedir.
Porphyrios bu risalede soru karmt ortaya:
1 Cinsler ve trler tz mdr?
2 Onlar cisimsel midir, cisimsel deil
midir?
3 Eer cisimsel deillerse duyulur
nenlerde mi bulunurlar, yoksa onlardan ayr
mdrlar?
Porphyrios bu sorular Aristotelesin
kategorileriyle ilgili olarak ortaya atm ve
bylece ortaalarn, Organonu pek metafiziki
437
bir grle ele almasna yol amtr.
Aquinolu bu yanl ortadan kaldrmaya
almsa da o yanl Duns Scotusla yeniden
ortaya kmtr. Sonu, mantn ve bilgi
kuramnn metafizik ve tanrbilime (teolojiye)
balanmasdr, Ockhaml onlar ayrmak zere
Aquinoludan sonra yeniden ie girimitir.
Ockhaml iin mantk, doa felsefesinin bir
aygtdr. Metafizikten bamsz olabilen bir doa
felsefesinin. Mantksa tartmal bir bilimin
zmlenmesidir. Bilim nesneler hakkndadr.
Hlbuki mantk byle deildir.
Nesneler bireyseldir. Bilim onlar
tartmakszn kullanr. Mantk terimler ya da
kavramlarla urar. Onlar fiziksel durumlar
olarak ilemez, anlama sahip durumlar olarak
iler.
nsan bir trdr, bir mantk nermesi
deildir. nk o, insann bilgisini gerektirir.
Mantk, zihnin kendi iinde oluturduu nenlerle
urar. O nenler akl olmadan var olamaz.
Bir kavram, doal bir iarettir, kelimeyse
uzlamsal (geleneksel). Bir szc nesne
olarak ele almzla anlama sahip olarak ele
almzdan ayrt etmeliyiz. Yoksa, insan bir
trdr, Sokrates bir insandr, o halde Sokrates
438
bir trdr gibi yanllklara deriz.
Nesnelere iaret eden terimler birinci
derecede terimler, terimlere iaret eden
terimlerle ikinci sradaki terimler ad verilir.
Bilimdeki terimler birinci, mantktakilerse ikinci
derecede terimlerdir. Metafizik terimler hem
birinci derecede terimlerin belirttii nesnelere
hem de ikinci derecedekilere iaret ettiinden,
kendilerine zg bir yere sahiptirler. Tam alt
metafizik terim vardr:
1 Varlk,
2 Nesne,
3 Baz nen,
4 Bir,
5 Gerek,
6 yi.
(mdi burada durup Ockhamlnn bu
terimleri kulland yeri eletirecek deilim.)
Bu terimlerin kendilerine zl
birbirlerine yklenebilmeleridir. Fakat mantk
onlardan bamsz olarak yrr.
Anlay, nesneler hakkndadr, zihnin
rettii biimler hakknda deil. Onlar, ayn
erginin (zihnin) rettikleri, anlalm olan deil,
araclklaryle nesnelerin anlald nedenler ya
da nenlerdir (nen, maddi yapya sahip olmayan
439
varlk).
Tmeller mantkta sadece terimler ya da
kavramlardr. Onlar baka terimler ya da
kavramlara yklenebilir. Tmel, cins ve tr
ikinci sradaki terimlerdir, dolaysyle nesneleri
ifade edemez. Bir ve varlk szckleri birbiri
yerine konabildiinden bir tmel sadece pek ok
nenin iareti demek olur.
Buna gre Ockham, bnu Rd, bnu Sina
ve Augustinusulara kar olarak Aquinoluyla
uyuur. Aquinoluyla Ockham sadece bireysel
nesneler, bireysel zihinler ve anlay aktlar
bulunduunu kabul eder. Aquinoluya
Ockhamlnn universale ante remi kabul ettii
dorudur. Ancak onlar bunu, yaradl
aklamak iin yapar. O, yaradltan nce
Tanrnn ergisinde var olmal. Fakat bu
tanrbilime aittir, insan bilgisinin deil. nsan
bilgisi sadece universale post remle ilgilidir. Bu
bilgiyi izah ederken, Ockham tmellerin nesneler
olmasna asla izin vermez.
Ockhamlya gre Socrates Platona
benzerdir. Fakat, benzerlik ad verilen nc
bir nen dolaysyle deil. Benzerlik ikinci srada
bir terimdir ve zihindedir. (Btn bunlar
yerindedir.)
440
Gelecek zorunluklar hakkndaki nermeler
ne dorudur ne yanl, Ockhaml bu grn
tanrsal alim-i mutlaklkla uzlatrmaya
girimez. Baka yerde olduu gibi burada da o,
mant metafizik ve teolojiden syrmtr.
OCKHAMLININ TARTIMASI
Ockhamn tartmasndan baz rnekler
yararl olacaktr.
O, sorar: Anlayla, bir soyun stn varl
olarak bilinen birey midir, deil midir?
Kar Tez: Tmel, anlayn ilk ve uygun
nesnesidir.
Yanda Tez: Duyu nesnesi ve anlay
nesnesi birdir. Fakat birey ilk duyu nesnesidir.
Bylece sorunun anlam dile getirilmelidir
(Belki de her iki iddia kuvvetli grnd iin).
Ockhaml devam eder: Ruhun dndaki
nen nce byle bir bilgiyle anlalr. Yani bireysel
olan bilgiyle. O ey bir iaret deildir. Bylece
nce birey bilinir. Ruhun dnda bulunan her
nen bireyseldir.
William, yaln bilgisinin daima sezgisel
olan (yani kavraytan gelen) bilgiyi varsaydn
syler. Bu, bireysel eylerin yol at bir
durumdur.
441
O, sonra ortaya kabilecek drt kukuyu
belirtir ve onlar zmlemeye alr.
Kendi ana sorununa olumlu bir karlk
vererek ii kapatr. Fakat evrensel olann, oranl
ve yeterlinin araclyle domu ilk nesne
olduunu ve oalma araclyle domu ilk
nesne olmadn ekler.
Burada ierilen sorun, kavrayn ne lde
bilginin kayna olduu sorunudur. Platonun
Theaetetosta bilginin kavray olarak tanmn
hayrlad hatrlardadr. Ockham, olduka
kesinlikle, Theaetetosu bilmiyordu. Fakat, eer
bilseydi, Platonla uyumayacakt.
Duygusal ruhla, zekya ait ruhun insanda
gerekten ayrt edilip edilmedii sorusuna
William onlarn ayrt edilebilecei, yalnz bunu
belgilemenin zor olduu karln verir.
Onun son soruyla ilgili kantlarndan biri,
itihalarmzla bir neni istediimiz halde,
anlaymzla onu hayrlamamzdr. Dolaysyle
itaha ve anlay ayr znelere aittir.
Baka bir kant, duyumlarn znel olarak
duyulur bir ruhta bulunduu konusundadr,
znel olarak zeknn bulunduu ruhta deil.
Yine duyulur baka bir kant: Duyulur ruh
uzanml ve maddidir. Zeknn bulunduu ruhsa
442
ne zamanldr ne de maddi.
Hepsi tanrbilimsel drt itiraz gznne
alnm ve onlarn tm yantlanmtr
(cevaplandrlmtr). [(Szgelimi paskalyadan
nceki Cuma (sann armha gerildii gn
olarak anlr bu) gnyle paskalya gn
arasnda cehenneme inmitir sann ruhu.
Hlbuki vcudu Arimathaeal Josephin
mezarnda kalmtr. Eer duyulur duyumlarla
ilgili ruh, zekyla ilgili ruhtan ayrysa sann
duyumlarla ilgili ruhu bu zaman cehennemde
mi geirdi, mezarda m?)]
Ockhamn bu sorunda benimsedii gr,
belki beklendii gibi deildir. Bununla birlikte o,
her insann zeksnn kendisine ait olduu, kii
d, yani ok kii iin ortak biimde olmadn
dnmede Sanctus Thomasla uyuur, bnu
Rdle uyumaz.
Mant ve insansal bilgiyi, metafizik ve
teolojiye bavurmakszn inceleme olananda
srar etmekle Ockhaml, bilimsel aratrmay
cesaretlendirmitir. Augustinusularn, nce,
nenleri zekya hitap edebilir olmayan ve
insanlar zeksz saymakla; sonra da, bilgiyi
olanakl klan, sonsuzluun gnderdii bir k
beklemekle yanldklarn syleyen Ockhaml bu
443
konuda Aquinoluyla uyumu, fakat ondan
vurgu asndan ayrlmtr. nk Aquinolu
her nenden nce bir tanrbilimciydi. Ockhamsa,
mantk sz konusu olduunca, her nenden nce
din d bir filozof.
Ockhamn tutumu, zel sorunlar ele
alanlara szgelimi, kendisinden hemen sonra
yaayan gezegenler kuramn aratran Oresmeli
Nicola (Nicolaus Oresmius, lm 1382) gven
verdi.
Nikolaus Oresmius bir dereceye dein
Coppernicusun ncsyd. Yer merkezli ve
gne merkezli kuramlarn ikisini de ortaya att
ve her birinin, zamanndaki btn olaylar
aklayacan, onlar arasnda bir ayrm yapma
yolunun bulunmadn syledi.
Ockhaml Williamdan sonra artk byk
skolastik yoktur. Daha sonraki byk filozoflar
a rnesansn sonlarnda balamtr.
444
PAPALIIN SN
XIII. yzyl pek ok enin birlemesiyle
yava yava kurulmu olan byk bir felsefi,
teolojik, siyasal ve sosyal bir bireimi (sentezi)
tamamlanmaya vardrmtr. O bireimdeki ilk
eler salt Grek, zellikle Pythagoras,
Parmenides, Platon ve Aristoteles felsefeleriydi.
Sonra Alexandros fetihlerinin sonucu olarak
dou inanlar akn etti ortaya. (Bkz. Cumont,
Roma Paganclnda Dou Dinleri) Bu dou
eleri, Orpheusuluktan ve gizemlerden
(mysteries) yararlanarak, Greke konuan
dnyann, sonuta Latin dnyasnn grn
deitirdiler. len ve dirilen tanr, trenlerle
tanrnn eti olduu biiminde yorumlanan
hayvan etlerinin yenmesi, vaftize benzer
trenlerle yeniden dnyaya gelmek, eski pagan
Roma dnyasnn byk kesimlerinde geerli
olan tanrbilimin (teolojinin) bir paras oldu. Ete
olan klelikten kurtulu ahlak bunlarla
ilikiliydi. Bu ahlak en azndan kuramsal olarak
ileciydi.
Suriyeden, Msrdan, Babilden ve randan
din d sradan halktan ayrlm az ok byl
genlere sahip ve byk lde siyasal etki
445
yapabilen rahiplik kurumu geldi.
Daha ok lmden sonraki yaamak
inancyle balantl bir izlenim brakc trenler
ayn kaynaklardan gelmitir. Dnyay biri
Ahuramazdann ynettii iyilik, br de
Ahrimann ynettii ktlk ordularnn sava
alan sayan ikicilik (dualizm), randan alnmtr.
By Ahriman ve ardllarnn yardmyle cinler
dnyasnda yaplrd. eytan, Ahrimann bir
devamdr.
Barbar dnce ve uygulamalarn bu akn
Yeni-Platoncu felsefede belirli Hellen eleriyle
birlemitir. Orpheusulukta, Pythagoraslkta
Grekler, dou grleriyle birletirilmesi kolay
dnceler gelitirmitir. Bu, Grek
dncelerinin belki de nceleri doudan gelmi
olmasnn sonucudur. Pagan felsefesi Plotinos ve
Porphyriosla sona erer.
Bununla birlikte Plotinosla Porphyriosun
dnceleri derinden derine dinsel olmasna
karn byk bir bakalamaya uramakszn
baarl bir halk dini esini (ilham) vermeye
yetenekli deildi. Onlarn felsefesi gt ve
genellikle anlalmazd. tledikleri kurtulu
yolu ktleler iin ok entelekteldi.
Tutuculuklar, geleneksel Grek dinini
446
desteklemelerine yol ayordu. Onlar bu dini,
Grek dininin ahlak-d elerini yumuatmak ve
felsefi tektanrcla uymasn salamak zere
alegorik biimde yorumluyordu.
Grek dini, dou trenleri ve din bilimleri
karsnda fazla tutunamayarak zlmeye
balamt. Kehanetler susmu ve rahipler hi
bir biimde stn, gl bir kast kuramamt.
Bylece, Grek dinini canlandrma abas ona
belli bir gszlk ve biimcilik, belli kurallara
saplanma alkanl veren arkaik bir karaktere
sahip olmutu. zellikle imparator Julianusta
ortaya kar bu. O abalar, eski dini haddinden
fazla bytyordu. Daha III. yzylda, henz
hepsi de baar ansna sahip eitli yarmaclar
varken bile, bir Asya dininin bir gn Roma
dnyasn ele geirecei dnlebilirdi.
Hristiyanlk deiik kaynaklardan g
eleri derlemiti. Yahudilerden kutsal kitab ve
biri dnda btn dinlerin yanl ve kt olduu
dncesini alm, fakat onlarn, rksal ayrm
konusundaki kanlaryle Musa yasasnn uygun
olmayan yanlarn brakmt.
Hristiyanlar cennet ve cehenneme, birine
nasl gidilip brnden nasl kalaca
konusuna bir aklk getirdiler. Paskalya,
447
Yahudilerin hamursuzunu yeniden dirilen Tanr
konusundaki pagan kutlamalaryle birletirdi.
ran ikicilii (dalizmi), iyinin nihai egemenlii
benimsendi. Bu Hristiyan ikiciliinde nihai
kudretin iyide olmas ilkesi daha salamd ve o
ikicilikte pagan tanrlar, eytann mridleriydi.
Son dnce, ran ikiciliinde yoktu,
Hristiyanlarca eklenmiti.
Hristiyanlar balangta, felsefede ve dinsel
trenlerde kartlarna eit deillerdi. Fakat
yava yava eksiklikler dzeltildi. Balangta
felsefe yar Hristiyan gnesisiler arasnda,
snniler arasnda olduundan daha ok
ilerlemiti. Fakat, Origenesten balayarak
Hristiyanlar yeni Platonculuu deitirip, yeterli
bir felsefe gelitirmilerdir.
lk Hristiyanlar arasndaki dinsel trenler
olduka karanlk bir konudur. Fakat herhalde
Sanctus Ambrosius zamannda ziyadesiyle derin
duygu yaratacak duruma gelmitir. Rahipliin
gc ve ayrl doudan alnm, fakat yava
yava Roma imparatorluunun uygulanmasna
ok ey borlu olan kilise ynetim yntemleriyle
glenmitir. Eski Ant, gizemci dinler, Grek
felsefesi, Roma ynetim yntemleri kilisede
birbirine karm ve ona hi bir sosyal rgtn
448
eriemedii bir g kazandrmtr.
Eski Roma gibi, bat kilisesi yava da olsa
cumhuriyetten monariye dnmtr. Papalk
gcnn, Byk Gregoriustan balayarak, I.
Nicolaus, VII. Gregorius ve III. Innocentiustan
geen Guelfler-Ghibellinolar savalarndan
Hohenstaufenlarn yenilgisine varan gelime
evrelerini izlemitik.
Ayn zamanda o zamana dein
Augustinusu ve dolaysyle byk lde
Katolik olan Hristiyan felsefesi, stanbulla ve
slamlarla iliki sonucu yeni elerle
zenginlemiti. XIII. yzylda Aristoteles, batda
iyice tannd ve gerek byk Albertusun,
gerekse Aquinolu Thomasn etkisiyle aydnlarn
zihninde kutsal kitap ve kiliseden sonra bir
otorite olarak yerleti. Gnmze dein Katolik
filozoflar arasndaki mevkiini korudu.
Aristotelesin Platon ve Saint Augustinus yerine
geirilmesinin Hristiyan asndan bir yanl
olduunu dnmeden edemiyorum.
Platonun mizac, Aristotelesten daha
dinseldi ve Hristiyan teolojisi hemen hemen
balangtan beri Platonculuu benimsemiti.
Platon bilginin kavray (alg) deil, bir tr
anmsatc gr olduunu retmiti. Aristoteles
449
daha ok bir empiristti. Sanctus Thomas pek
istememise de Platoncu hayalden bilimsel
gzleme gtren yolu hazrlamtr.
D olaylar Katolik bireiminin (sentezimin)
XIV. yzyldan balayarak zlmesi konusunda
felsefeden daha ok i grd. Bizans
mparatorluu 1204 ylnda Latinler tarafndan
ele geirilmi ve 1261 ylna dein onlarn elinde
kalmt. O srada Bizans mparatorluunun dini
Grek deil Katolik olmutu.
Fakat, 1261den sonra, papa stanbulu
kaybetti, Ferraradaki 1438 tarihli birlie karn
bir daha da ele geiremedi. Bat Romann
papayla olan anlamazlkta yenilgiye
uramasnn, kilise iin yararsz olduu ortaya
kt. Zira, Fransa ve ngilterede ulusal
monariler domutu.
XIV. yzyl boyunca papa siyasal olarak
Fransz krallarnn elinde oyuncakt. Bat
Romann yenilgiye uramasyle papaln
kazanl kmaynn daha nemli bir nedeni,
zengin ticar snfn ve din-d snflarn bilgide
ilerleyiiydi. Bunlardan her ikisi de talyada
balam; XVI. yzyln ortasna dein
Avrupann baka bir lkesinden ok burada
gelimitir.
450
Kuzey talya kentleri, XIV. yzylda,
kuzeyin herhangi bir kentinden daha zengindi.
zellikle hukuk ve tpta bilgi sahibi din-d
kiilerin says gittike artmaktayd. Kentler bir
bamszlk ruhuna sahipti. Artk imparatorun
bir tehlike biimlemedii bu ruh, papa aleyhine
dnmee elveriliydi.
Fakat, daha kk lde de olsa, ayn
deviniler, baka yerde de grlmekteydi. Flandr
refahl bir duruma gelmiti. Hansa kentleri de
yle. ngilterede yn ticareti bir servet
kaynayd. a, rahata demokratik
denebilecek ynelimlerin ok gl, ulusal
eilimlerinse onlardan salam olduu bir ad.
ok dnyasal bir duruma gelmi olan papalk
byk lde vergi alan bir bro olarak
grnmekte ve ok lkenin kendinde tutmak
istedii byk gelirleri ekmekteydi. Papalar,
artk kendilerine g vermi olan manevi
otoriteye sahip deillerdi, bunu hak da
etmiyorlard. Sanctus Franciscus, III.
Innocentius ve IX. Gregoriusla anlam olarak
alabilmiti. Fakat XIV. yzyln en ciddi
kiileri papalkla uyumazla srklenmilerdi.
JBLE DEVNS
451
Yine de an balangcnda k nedenleri
belirgin deildi henz. VIII. Bonifatius Unam
Sanctam adl bildiriyle daha nce herhangi bir
papann ileri srm olduundan ar iddialar
ileri srmt. Bonifatius 1300 ylnda Romay
ziyaret eden ve orada belirli trenleri uygulayan
tm Katoliklere olaanst ayrcalklar tand ve
onlarn tm gnahn balad. Bu balama,
sakramentum ayininde gnah ortadan
kalktktan sonra geri kalan suun,
giderilmesiydi. Bunun iin sulu, masum
olduuna yemin eder, 12 kilise grevlisi de bu
yeminin doruluuna tank olurdu. Bu yolda
din-d ilerle ilgili, yanllar da giderilmi
olurdu.
(Bonifatiusun koyduu ynteme gre her
yzyln balangcnda yaplacakt jbile. Daha
sonralar bu sre elli, en sonra da 25 yla
indirilmitir. Jbile srasnda, sylendii gibi
belirli koullar yerine getirip belirli biimde
davrananlarn tm gnahlar balanr.)
Jbile devinisi Curiann (papaya ynetimde
yardmc olan makam ve memurlar kapsayan
kurul) kasalarna ve Roma halknn cebine para
yadrd. Kazan tatl geldiinden l00er yllk
jbileler 25 yla indirilmitir. Bugn yledir.
452
1300 ylndaki ilk jbile papay baarsnn
doruunda gsterdi. O tarih kn balangc
saylabilir.
VIII. Bonifatius, Anagnide domu olan bir
talyand. syankr baronlara kar III. Henryyi
savunmak zere papa namna ngiltereye
gittiinde Londra kulesine hapsedilmiti.
Fakat 1267de, sonradan I. Edward adyla
tahta geen kraln olu tarafndan kurtarld.
Bonifatius zamannda kilisede gl bir
Fransz grubu vard. Onun seimine Fransz
kardinalleri kar durmutu. Bonifatius, Fransz
kral IV. Philippele, kraln, Fransz din
adamlarndan vergi toplayp toplamayaca
sorununda iddetli bir uzlamazla dt.
Boniatius adam kayrma ve pintilie saplanmt.
Dolaysyle mmkn olduu lde ok gelir
kaynan denetimi altnda bulundurmak istedi.
Muhtemelen hakl olarak, itizalle sulanmt.
Onun bnu Rd olduu ve lmszle
inanmad anlalyor.
Bonifatiusun Fransz kralyle olan kavgas
yle sert olmutu ki kral onu tutuklamak zere
asker gndermek zorunda kald. Niyeti, genel bir
konsl kararyle papay drmekti. Anagnide
ele geen Bonifatius Romaya kat ve orada
453
ld. Ondan sonra da uzun zaman, hi bir papa,
Fransz kralna bakaldrmaya cesaret edemedi.
Kardinaller ok ksa bir sre ynetimi
ellerinde tuttuktan sonra, 1305 ylnda
Bordeaux bapiskoposunu papa seip V.
Clemens adyla papalk tahtna oturtmutur.
Clemens Gascogneluydu ve dolaysyle
kilisede Fransz grupunu temsil etti. banda
bulunduu srece, talyaya hi gitmedi.
Lyonsda ta giydi, 1309da Avingnona yerleti.
Papalar, aa yukar 70 yl orada kalmtr.
TEMPLUMCULAR
V. Clemens, Templumcularla ekimesinde
Fransz krallaryle birlik olduunu ilan etmitir.
[(Templumcular ya da Templariuslar 1118 ya da
1119 ylnda hallar ynnden Hristiyan
haclarn ve kutsal mezarlar korumak amacyle
kurulmu askeri ve manastrc bir tarikat
mensuplardr. 1312deki Viyana konsl bu
devininin bastrlmasna karar vermitir.
(Templumcu, Latince Templum (mabed,
tapnak) sznden gelir Tapnak mensubu
demektir.)] Papa olsun, Fransz kral olsun
paraya gerekim duyuyordu. Bu gerekim, papa
iin akraba ve adam kayrmaktan; Fransz kral
454
iin ngilizlerle sava, Flam (Flaman) isyan ve
gittike artan enerjik bir ynetimden
domaktayd.
Philippe, Lombardia bankerlerini soyduktan
ve Yahudileri yasad alveriin elverdii
snra dein sktrdktan sonra baklarn
Templumculara evirdi. Onlarn, bankerlere ek
olarak Fransada byk maliknelere, iftliklere
sahip olduunu grd. Papann yardmyle bu
emlak pekl elde edebilirdi.
Yalnz nce Templumcularn itizale dt
gsterilmeliydi ki mallarna el konulabilsin ve bu
mallar papayla bllebilsin. Nitekim, her nen
buna gre hazrland. 1307 ylnda, nceden
kararlatrlan bir gnde btn Fransz
Templumcular tutukland ve nceden
hazrlanan bir soru listesine muhatap tutuldu.
Templumcular ikenceyle, eytana sayg
gsterdiklerini ve baka nefret verici iler de
yaptklarn itiraf etti. Nihayet 1313 ylnda, papa
tarikat ortadan kaldrd ve Templumcularn
btn mallarna el kondu. Bu oluumun en
gzel hikyesi Henry C. Leann Enkizisyon
Tarihindedir. Bu yaptta tam bir aratrma
sonucu, Templumculara kar giriilen
sulamalarn tmyle dayanaksz olduu
455
sonucuna varlmtr.
Templumcular sorununda papayla kraln
mali karlar uyumutur. Fakat, Hristiyanln
pek ok blmlerinde onlar sk sk anlamazla
der. VIII. Bonifatius zamannda IV. Philippe,
papayla vergi sorunundaki tartmasnda,
soylularn, burjuvazinin, dahas, kilisenin
desteini kazanmt.
HALK PAPASI
Papalar siyasal olarak Fransaya bal
duruma gelince, Fransa kralna dman olan
yneticiler de doal olarak papaya dman
duruma geldiler. Bu, Ockhaml William ve
Padual Marsiglionun Alman imparatoru
ynnden, bu tarihten ksa bir sre sonra da
Wycliffein Gauntlu (Ghent) Johnca
korunmasna yol at.
Piskoposlar genellikle bu srada btnyle
papalara bal kaldlar ve onlar, gittike artan
bir oranda papa atad. Manastrc tarikatlar ve
Dominicusular e lde itaatliydiler. Fakat
Franciscusular hala, belirli bir bamszlk ruhu
tayordu. Bu, Franciscusularn Papa XXII.
Johannesle (1316-34), Ockhaml William
konusunda incelediimiz anlamazla
456
dmesine yol at.
Franciscusularla papa arasndaki
anlamazlkta Marsiglio, Alman imparatorunu
Romaya yrme konusunda ikna etti. Halk,
imparatora Romada ta giydirdi; XXII.
Johannesin azledildiini ilan ettikten sonra
Franciscusu bir kar-papa seildi. Yine de bu
anlamazlktan, papaya kar duyulan saygnn
azalmasndan baka sonu kmad. Bu sayg
azalmas geneldi.
Papann egemenliine kar isyan baka
yerlerde baka baka biimler almtr. O bazen,
monarik ulusalclkla, bazen papalk ynetim
bnyesinin geici dnyasal ilerle uramasna
kar duyulan pritenci bir arm
yapmaktayd. Bizzat Romada isyan arkaik
demokrasiyle balantl bir duruma gelmiti.
RIENZI
VI. Clemens dneminde (1342-52) Roma bir
sre dikkate deer bir kii olan Cola di Rienzinin
nderliinde, kendini Roma dndaki papadan
kurtarmaya alt.
Roma sadece papaln papalk
ynetiminden deil, yerel aristokrasiden de
ekmiti. Yerel aristokrasi X. yzylda papal
457
dren dzensizlii srdrmt. Gerekten
papalarn Avignona kamalarna yol aan,
ksmen, yasa tanmaz Romallardan kurtulma
istei olmutur.
Bir meyhanecinin olu olan Rienzi, sadece
soylulara kar bakaldrmt. Bu konuda
papann desteini salad. Rienzi halk arasnda
yle heyecan yaratt ki soylular selameti
kamakta buldu (1347). Rienziyi takdir eden ve
bu yolda bir kaside yazan Petrarch onu byk ve
soylu iine devam etmesi konusunda ikna etti.
Rienzi tribunus [eski Romada patricius
(patrisyen) ad verilen soylulara kar halkn
(plepsin) hakkn korumak zere atanm
memurlara (magistratuslara) tribunuz ad
verilirdi] unvan alp Roma halknn
imparatorluk zerine egemen olduunu ilan etti.
Rienzi, egemenlii demokratik adan ele
almtr anlalan. nk o, talyan kentlerinden
bir tr parlamento biimlemek zere temsilciler
armtr. Bununla birlikte baar ona bir
byklk bo-sans verdi.
Bu zamanda, baka pek ok zamanlarda
olduu gibi imparatorluk zerinde hak iddia
eden rakipler vard. Rienzi onlar ve semenleri
arp sorunu bir karara balamak istedi.
458
[(Kutsal Roma imparatorluunda imparatorun
seimine katlan prenslere Elektor (Almanca
Kurfrst) denirdi.)] mparatorluk zerinde hak
iddia edenleri karsna armas onlar olduu
kadar papay da Rienzi aleyhine evirdi. Papa bu
gibi sorunlarda karar verme yetkisinin
kendisinde olduunu dnyordu.
Papa Rienziyi ele geirdi (1352) ve Rienzi,
VI. Clemens lnceye dein iki yl tutuklu kald.
Sonra serbest brakld. Romaya dnd. Orada
birka ay iin yeniden iktidar ele geirdi. Bu
ikinci frsatta mamafih, halkn Rienziye olan
sevgisi ksa sreliydi. Sonunda o halk tarafndan
ldrld. Petrarch gibi Byron da Rienziyi ven
bir iir yazmtr.
K PAPA
Papann, btn Katolik kilisesinin gerek
bakan kalmak istiyorsa Romaya dnerek,
kendini Fransz krallarna bal olmaktan
kurtarmas gerektii aa kt. Ayrca,
Fransann ar kayplar verdii ngiliz-Fransz
sava bu lkenin gvenliini ortadan
kaldrmt. Bylece V. Urbanus 1367de Romaya
gitti. Fakat, talyan politikas, onun iin ok
karmak olduundan lmnden az nce
459
Avignona dnd.
Bir sonraki papa XI. Gregorius daha
kararlyd. Fransz Curiasna duyulan
dmanlk pek ok talyan kentini, zellikle
Floransay iyice papa-kart yapmt. Fakat,
Romaya dnmek ve Fransz kardinallerine kar
kmakla Gregorius, durumu kurtarmak iin
gcnn yettii her neni yapm oldu. Bununla
birlikte Gregoriusun lmnde Kardinaller
Meclisindeki Fransz ve Roma gruplarnn
uyumaz olduklar anlald.
Roma grubunun isteine uyularak
Bortolomeo Pragnano adl bir talyan papa
seildi ve V. Urban adn ald. Fakat
kardinallerden bir ksm onun seiminin yasaya
uygun olmadn ileri srerek Cenoval Roberti
papa setiler. VII. Clemens adn alan Robert
Fransz grupundand ve Avignonda yaad.
Bylece balad byk blnme ve 40 yl
dein srd. [(slam tarihi dikkate alndnda,
rafizilik eylemi de denebilirdi buna. Bilindii
gibi, ilk slam mezheplerinden iilik, ayn
zamanda rafizilik adn da almtr. iiliin
siyasal ve dinsel ynleri vard. mam, yani din
ulusu, siyasal iler iin gerekli bir e deildi
iilere gre. (Bkz. Abdlkadiru l- Badadi Al
460
Muhtasaru l- Fark, 1924) Dolaysyle Avignon
papas ii imamna yaklatrlabilir.
Hazrlamakta olduum Byk slam Felsefesi
Tarihinde bu gibi hususlara karlatrmal
olarak geni yer vereceim.)] Fransa, doallkla
Avignon papasn, Fransann dmanlarysa
Roma papasn tand. skoya ngilterenin,
ngiltere Fransann dmanyd. Bylece
skoya, Avignon papasn kabullenmi oldu. Her
papa kendi yandalar arasndan kardinallerini
seti. Papalardan herhangi biri ld m, onun
kardinalleri hemen yerine bir yenisini seiyordu.
Bylece, blnmeyi ortadan kaldrabilmek iin
her iki papadan da stn bir g bulmaktan
baka are kalmad.
Papalardan birinin meru olmas gerektii
akt. Dolaysyle, meru papaya stn bir g
bulma zorunluuna dnyordu sorun. Tek
zm, genel bir konsldeydi. Gersonun
ynettii Paris. niversitesi konsle giriim
(inisyatif) olana vererek yeni bir kuram
gelitirmitir.
Nihayet 1409da konsl ars yapld.
Toplant Pisada oldu. Fakat, gln bir
baarszla urad.
Konsl her iki papay da itizal ve blnmeye
461
neden olduklar gerekesiyle azletmi ve nc
bir papa semiti. Fakat bu nc papa ksa
zamanda ld. Onun kardinalleri, yerine eski
korsan Baldassare Cossay getirdiler. Cossa
XXIII. Johannes adn ald. Bylece net sonu iki
papa yerine papa kmas ve konsln setii
papann tannm bir soyguncu olmasyd. Bu
evrede (safhada) durum, her zamankinden
umutsuz grnd.
Fakat, konsl eylemini destekleyenler
ylmad. 1414te Constanceta yeni bir konsl
toplad ve sert nlemlere giriti. nce, papalarn
konslleri datamayaca ve baz bakmlardan
onlara baemesi gerektiini, ayn zamanda,
gelecek papalarn her yedi ylda bir genel konsl
toplamasn kararlatrd.
Constance XXIII. Johannesi azletti ve
Roma papasn istifaya ikna etti. Avignon papas
ekilmeyi reddetti, onun lmnden sonra
Aragon kral yeni bir ardl (halef) setirdi. Fakat
o srada ngilterenin ar basksnda olan
Fransa, Aragon kralnn setirdiini kabul
etmedi. Bylece Fransz grubu anlamn kaybetti
ve sonunda ortadan kalkt. Sonuta konsln
setii papaya kar duran kalmad. Konsl
papas 1417 ylnda seilmi ve V. Martinus
462
adn almt.
Konsln bu ileri olumlu saylabilirdi.
Fakat Wycliffein Bohemial izlemeni (tilmizi)
Hussa yaplan muamele hi de byle deildi.
Huss, gvenlik iinde olaca vaadiyle
Constancea gtrlmt. Fakat oraya varnca
mahkm edilip kaza akld. Geri Wycliffe,
gvenlik iinde ld. Fakat onun lmnden
sonra konsl, kemiklerinin mezardan karlp
yaklmasn buyurdu. Konsl eylemini
destekleyenler, snni olmadklar konusundaki
her trl kukudan kurtulmak istiyordu.
Constance konsl blnmeyi tedavi etmi,
fakat daha ok nen (ey) yapmay ve papalk
mutlaklnn yerine anayasal bir monariyi
geirmeyi ummutu. V. Martinus seiminden
nce pek ok vaatte bulunmutu. Bazlarn
yerine getirdi, bazlarndan cayd. Martinus,
konsln yedi ylda bir toplantya arlmasna
raz oldu.
Constance konsl. 1417de daldndan,
karar gereince yedi yl sonra yani 1424te baka
bir konsl topland. Fakat nemli bir i
yapamad. Sonra 1431de Basel konslne geldi
sra. Bu srada V. Martinus ld. Ona ardl
(halef) olan IV. Eugenius, papal srasnda,
463
konsl kontrol eden reformcularla amansz bir
uyumazla dt. Konsl datt. Fakat
konsl, kendini dalm saymad. 1433te papa
bir sre taviz verir gibi oldu. 1437de tekrar
datlan konsl 1448e dein srdrd
toplantsn yine de. Bu tarihte artk, papann
btnyle baarl olduu anlald.
1439da konsl papann azledildiini ilan
edip, yeni bir kar papa (bu kar papa, tarihteki
son kar papadr) semekle papayla olan balar
kopard. Bununla birlikte, kar papa, hemen
ekildi. Ayn yl IV. Eugenius Ferrarada kendi
konsln toplayarak itibar kazand. Bu
konslde Grek kilisesi, Trklere kar duyduu
umutsuz korkuyla Romaya ismen baedi.
Bylece papalk siyasal stnlk kazand. Fakat,
manevi sayg uyandrma gcnn enikonu
azalmas pahasna.
WYCLIFFE
Wycliffe (yaklak olarak 1320-1384)
yaants ve retisiyle papaln XIV. yzylda
azalan otoritesini aydnlatr. O, ilk kilise
adamlarna benzemeksizin manastr kurallarna
bal olmayan bir din adamyd. Yani bir kei ya
da Franciscusu, Augustinusu, Dominicusu ve
464
Carmelci gibi dilenci tarikat mensuplarndan
deildi. [Carmelciler, XII. yzylda Filistindeki
Carmel tepesinde kurulan bir manastr tarikati
mensuplardr. Bakire Meryemin manevi
kiiliine adanm olan tarikatn tam ad Carmel
Tepesindeki Sevgili Hanmmz Bakire Meryeme
Mensup Kardelerdir. Bunun Latincesi Ordo
Fratrum Beatae Mariae virginis de monte
Carmelidir. Tarikat 1156 ylnda Kalabrial
Betold ynnden kurulmu, 1226 ylnda III.
Honorius tarafndan bir Hristiyan tarikat
olarak tescil edilmitir. Carmelciler, 1611 ylnda
Pariste ba, di ve romatizma arlarna iyi gelen
ve uyarc (stimlan) olarak kullanlan bir il
yaparak tp tarihine de gemilerdir. Carmelciler
kadn, yani rahibe de olabilir. Bunlarn gezici
dilenci olmas 1245 ylnda balamtr.]
Wycliffe, 1372 ylnda tanrbilim doktoru
olduu Oxfordta byk bir ne sahipti. nemli
Oxford skolastiklerinin sonuncusuydu o.
ngiltere kral I. Edward tarafndan sko kral
yaplan ve 1296 ylnda bir ayaklanma sonucu
drlen Balliola (1250-1315, Balliol,
drldkten sonra Fransada yaamtr)
hocalk etmiti ksa bir sre.
Wycliffe, filozof olarak ilerici deildi. Bir
465
gerekiydi, Aristotelesi olmaktan ok
Platoncuydu. Tanr buyruklarnn bazlarnca
iddia edildii gibi, isteksel (keyf) olmadn
savunurdu. Ona gre, gerek dnya olanakl
dnyalar arasnda tek deil, fakat tek olanakl
dnyadr. nk Tanr en iyi olan semek
zorundadr.
Wycliffei ilgin yapan ve en ok ilgilendirmi
grnen, bu deildir. (Yani Tanrnn tek bir
dnya yaratt ve bu dnyann ok iyi olduu
dncesi deildir). nk Wycliffein Oxordtan
ayrlp bir ky rahibi olarak keye ekildiini
gryoruz. (Dnya, gerekten iyi olsayd, byle
davranmayacakt). Yaantsnn son 10 ylnda
kraln Lutterwortha atad bir blge (mahalle)
rahibiydi. Bununla birlikte Oxfordta derslerini
vermee devam ediyordu.
Wycliffe ar yava gelimesiyle dikkati
eken bir kiidir. 1372de yani ya elli ya da
ellinin stndeyken hala snnidir. Ancak
grne baklrsa bu tarihten sonra itizalci
olmutur. Onun, yoksullara kar sempatisi,
zengin din adamlarna kar nefreti trnden
ahlaksal duygularnn gcyle bsbtn itizale
srklendii anlalyor. Balangta, papala
kar saldrs sadece siyasal ve ahlaksald,
466
retisel deildi. Yava yava, daha byk bir
isyann iine girmitir Wycliffe.
Wycliffein snnilikten ayrlmas, 1376
ylnda verdii Dind Egemenlik zerine adl
konferanslarla balamtr. Oxfordta verdii bu
konferanslarda o, egemenlik ve mlkiyetin
sadece hak edildii zaman kullanlabilecei ve
din adamlarnn bunlara hakk olmad
kuramn savunmutur. Bu kurama gre, bir din
adamnn elindeki mlke sahip olup olmamasna
ancak din-d gler karar verebilir.
Bu retiler, dilenci tarikat mensuplar
dnda dinsel kisveye sahip herkesi gcendirdi.
Bununla birlikte, ngiliz hkmeti, onlardan
yana kt. nk papa ngiltereden epey hara
alyordu. Parann papaya gnderilmemesi
ngilterenin iine geliyordu.
Papa Fransa uyruu olduu ve ngiltere
Fransayla sava ettii srada da durum aynyd.
II. Richard aznlkta bulunduu srada, iktidar
elinde tutan Ganutlu John Wycliffele olanakl
lde uzun bir dostluk srdrmt.
te yandan XI. Gregorius, Wycliffein
konferanslarndaki 18 tezi knad. Gregoriusa
gre onlar Padual Marsigliodan alnmt.
Wycliffe, piskoposlar mahkemesi nnde
467
yarglanmaya arld. Fakat kralie ve halk onu
korudu. Oxford niversitesi, papann, niversite
hocalar zerinde yarg hakk bulunmadn ilan
etti (Gnmzde bile, ngiliz niversiteleri
akademik zgrle inanmaktadrlar.)
O srada Wycliffe 1378-1379 yllarnda
bilimsel risaleler yazmaya devam etti. Kraln,
Tanr vekili ve piskoposlarn onun uydusu
olduunu savunuyordu. Byk blnme olay
ortaya ktnda Wycliffe papay sa kart
sayarak daha da ileri gitti [sa kart, ncilde,
dnyann sonundan nce ortaya kaca, byk
ktlk yapaca fakat, sann yeniden dnyaya
inmesiyle vcudunun bertaraf edilecei sylenen
varlk, deccal]. Constantinus vakfn kabul
etmekle btn papalarn dnek olduunu da
ileri sryordu Wycliffe. Vulgatusu (ncilin
Latince evirisi) ngilizceye evirdi, manastr
kurallarna bal olmayan yoksul rahipler
geleneini kurdu. Hi deilse bu eylemiyle
Franciscusu, Augustinusu, Dominicus ve
Carmelci dilenci canlarla (tarikat kardeleri,
yoldalar) bozutu.
Wyclliffe yoksul rahipleri gezici olarak
kulland. Onlara, zellikle yoksullara yardm
devi verdi. Sonunda rahiplerin gcne kar
468
saldrya getiinde, arapla ekmek yeme ayini
srasnda arabn kana, ekmein bedene
dnt retisini bir aldatmaca, irkin bir
aptallk olarak nitelendirerek yadsmaya vard.
te bu noktada, Ganutlu John, Wycliffee sesini
kesmesini buyurdu.
1381de Wat Tyler ynnden ynetilen
kyl isyan srasnda durum Wycliffe iin daha
da ktye gitti. Onun, isyan bilfiil tevik ettiine
degin bir kant yoktur. Fakat Wycliffe, onu
ktlememitir de. Hlbuki Luther, benzer
koullarda byle bir ey yapabilmitir. (Yani
kendini tutanlar, sras geldiinde veya kar
tutumu tehlikeli bulduunda knayabilmitir.)
Manastr kurallarna bal olmayan
sosyalist rahip John Ball kyl isyannn
liderlerindendi. Wycliffee hayrand. Bu hayranlk
Wycliffe iin glkler yaratabilirdi. Fakat John
Balln 1366 ylnda aforoz edilmesine ve o srada
Wycliffein henz snni olduuna baklrsa Ball,
dncesine Wycliffeten bamsz olarak
ulam olmaldr. Wycliffein komniste
dnceleri, bu dnceler kukusuz yoksul
rahiplerce yaylmlarsa da Wycliffe tarafndan
sadece Latince olarak ileri srlmt.
Dolaysyle onlar, kyllerde birinci elden
469
renilecek gibi deildi.
Wycliffein, kanlar ve demokratik ilevlii
(faaliyeti) dolaysyle, ektiinden daha fazla
eziyet ekmemi olmas artcdr. Oxford
niversitesi onu olanakl lde uzun bir sre
piskoposlara kar korumutu. Lordlar Kamaras
Wycliffein gezici vaizlerini knarken, Avam
Kamaras, Lordlara uymay reddetmiti. Eer
Wycliffe daha uzun bir sre yaasayd, kukusuz
ba belaya girecekti. Fakat 1384 ylnda, henz
resmen lnetlenmeden lmt. ld
Lutteworthta gmld, kemikleri Constance
konsl onlar kartp yaktrana dein rahat
etti.
ngilterede Wycliffei izleyen Lollardlar
iddetle cezalandrld ve pratikte ortadan
kaldrld. Fakat II. Richardn karsnn
Bohemial olmas dolaysyle retileri
Bohemiada bilinmekteydi. Huss, Wycliffein
Behemial ardldr. Orada ektikleri eziyete
karn reforma dein yaad bu retiler.
ngilterede yer altna itildilerse bile papala
kar isyan dncesinde yer edip Protestanln
topran hazrlamlardr.
SYASAL VE EKNSEL (KLTREL) DEME
470
NEDENLER
XV. yzylda, siyasal ve ekinsel alanda ok
abuk bir deimeyi gerekletirmek zere
papaln kne baka deiik nedenler de
eklendi. Barut, feodal soylularn zararna
merkezi hkmetleri kuvvetlendirdi. XI. Louis ve
IV. Edward zengin orta snfla birleti. Bu snf,
aristokratik kargaal bastrma yolunda
krallara yardm etmitir.
talya yzyln sonlarna dein kuzeyden
gelen ordulara kar iyice gvenlikteydi ve servet
bakmndan olsun, ekin bakmndan olsun
abucak ilerlemiti. Yeni ekin, esasen
Yunanistan ve Romaya hayranlk duyan,
ortaalar kmseyen pagan kltryd.
Mimari ve edebiyat stili eski modellere
uydurulmutu.
Antik dnemin arda kalan son rnei olan
stanbul, Trkler tarafndan ele geirilince Grek
snganlarn (mltecilerini) talyada
humanistler ho karlamtr. Vasco de Gama ve
Columbus, dnyay, Copernicus gkleri
geniletmiti. Constantinus Vakf bir masal
olarak hayrland ve bilimsel bir kmsemeyle
gmld gitti. Bizansllarn yardmyle Platon
sadece yeni-Platoncu ve Augustinusu
471
versiyonlaryle deil birinci elden tannd. Bu
dnya artk bir gzya vadisi, br dnya iin
strap dolu sofuca bir hazrlk alan saylmaktan
kt, pagan zevklerine, ne, gzellie ve
maceraya frsat veren bir alan oldu.
Uzun ilecilik yllar iir, sanat ve zevkin
bakaldrmasnda unutuldu. talyada bile
ortaalarn savasz can vermedii dorudur.
Savonarola ve Leonardo ayn yl domutu. En
nemlisi, eskiden dehet veren nenler artk bu
niteliklerini yitirmiti. Yeni zgrlk ruhu esrik
(sarho) ediyordu insanlar. Esriklik, korkuyu
zihinlerden skp atmakszn devam edemezdi.
te bu sevinli zgrlk annda domutur
modern dnya.
KNC CLDN SONU
472
Notlar
[1]
Russelln, Anlam ve Doruluk zerine adl yaptyle
karlatrnz. S. 119 - 120, Konu zel Adlar.
473

(Kitabyurdu - Org) - Bertrand Russell - Bati Felsefesi Tarihi #2 - Ortacag

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

(Kitabyurdu - Org) - Bertrand Russell - Bati Felsefesi Tarihi #2 - Ortacag

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

downloaded from KitabYurdu.

Trkesi: Muammer Sencer

IPLAK GEREKLK SANRISI

Dncenin snrsz nfuz gc

Bu satrlar ustalkla biimlenmelerinden

Sonra Kant, Humeun ikileminin

1. a. EPIMENIDES (Giritli) PARADOKSU.

Son olarak Berry paradoksunun zmn

GEREL SAYILAR SORUNU

Verilen her fonksiyona edeer bir

II. VALENTINIANUSLA ATIMA

TRAFLARDA LGN BR BLM

II) TANRI KENT

TANRI KENTNN NEML YANI

Yehova: Diyalektik maddecilik

Soldaki terimler, sadakilerin duygusal,

III) PELAGIUSULARLA SAVA

CYRILLUSLA NESTORIUSUN KAVGASI

Grmek istersen eer

Boethius, sonuna dein, Theoderichin

XI. YZYILDA REFORM DEVNS

CANOSSAYA GTREN KAVGA

AZZ (SANCTUS) ANSELMUS

ARAP DEVLETNN YAPISI

LOMBARD KENTLERNN YKSEL

TANRI NEY BLR?

STEE BALI YOKSULLUK ZERNE

LMDEN SONRA DRLME

OCKHAMLININ FELSEF DNCELER

SYASAL VE EKNSEL (KLTREL) DEME

KNC CLDN SONU

You might also like