R - Sosyal Psi̇koloji̇ye Gi̇ri̇ş II (Felsefe)

SOSYAL PSİKOLOJİYE GİRİŞ II
FELSEFE LİSANS PROGRAMI
YRD. DOÇ. DR. FATİH ÖZBAY
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ
FELSEFE LİSANS PROGRAMI
SOSYAL PSİKOLOJİYE GİRİŞ II
Yrd. Doç. Dr. Fatih Özbay

ÖNSÖZ
“Sosyal Psikolojiye Giriş II” başlıklı bu çalışma, İstanbul Üniversitesi Açık ve

Uzaktan Eğitim Fakültesi Sosyoloji ve Felsefe bölümü öğrencileri için hazırlanmıştır. Bu
derste özetle davranışların sosyal psikolojik temelleri incelenmeye çalışılmaktadır.
Bu çalışmada, sosyal psikolojide kullanılan temel bazı kavramlar ekseninde konular

incelenmektedir. Bireylerin sosyal gruplar içinde varlıklarını dolayısıyla ortaya koydukları
davranışları pek çok faktörden etkilenmektedir. Kişiler arası etkileşim süreçlerinde oluşan
davranışların kişilik, ön yargılar, toplumsal cinsiyet ya da kültür gibi bazı etken faktörleri
vardır. İşte bu derste bireylerin yaşantılarında önemli yer tutan benzeri kavramlar
incelenmektedir.
Konulara ilgi duyanlara daha geniş okuma yapmak ve konulara vakıf olmak
isteyenlere kaynakçada yer alan kitapları öneriyorum.
Bu dersin ve işlenen konuların insanı anlama yolculuğunda faydalı olması

temennisiyle…
I
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ........................................................................................................................................ I
İÇİNDEKİLER.......................................................................................................................... II
KISALTMALAR ..................................................................................................................... IX
YAZAR NOTU ......................................................................................................................... X
1. KİŞİLİK KAVRAMI I ........................................................................................................... 1
1.1. Kişilik Kavramı, Önemi ve Tanımı ..................................................................................... 7
1.1.1. Kişiliğin Tanımı ................................................................................................................ 8
1.2. Kişiliğin Temel Özellikleri ve Kişiliğin Oluşmasında Etkili Olan Faktörler ................... 10
1.2.1. Kişiliğin Temel Özellikleri ............................................................................................. 10
1.2.2. Kişiliğin Oluşmasında Etkili Olan Faktörler .................................................................. 11
1.3. Karakter Kavramı, Karakterlerin Gelişmesi, Basamakları ve Karakter Bozuklukları ...... 13
2. KİŞİLİK KAVRAMI II ........................................................................................................ 23

2.1. Kişilik Konusunda İleri Sürülen Kuramlar ....................................................................... 29
2.1.1. Psikoanalitik Kuramlar ................................................................................................... 29
2.1.2. Özellik Kuramları ........................................................................................................... 31
2.1.3. Hans Eysenck’in Kişilik Kuramı .................................................................................... 34
2.1.4. Alfred Adler’in Kişilik Kuramı ...................................................................................... 35
2.1.5. Carl Gustav Jung’un Kişilik Kuramı .............................................................................. 36
3. ÖN YARGI .......................................................................................................................... 45
3.1. Grup Düşmanlığı ............................................................................................................... 52
3.2. Ön Yargıları Öğrenme ....................................................................................................... 55
3.3. Ön Yargı İçin Güdülenme ................................................................................................. 56
3.4. Ön yargının Bilişsel Temelleri .......................................................................................... 56
3.5. Toplumsal Kimlik ............................................................................................................. 57
3.6. Ön yargının Değişen Yüzü ................................................................................................ 58
3.7. Ön yargıları Azaltma ......................................................................................................... 58

II
4. SALDIRGANLIK ................................................................................................................ 65
4.1. Saldırganlık Nedir? Saldırganlık Tanımları ve Saldırganlığın Ölçülmesi ........................ 71
4.2. Saldırganlık Öğrenilir Mi? Yoksa Doğuştan Mı Gelir? .................................................... 73
4.3. Saldırganlık İçgüdüsel midir? Durumsal mıdır? Bir Seçim midir?................................... 73
4.4. Toplumda Saldırganlık ...................................................................................................... 74
4.5. Saldırganlıkla İlgili Başlıca Kuramsal Yaklaşımlar .......................................................... 74
4.5.1. Biyolojik Açıklamalar .................................................................................................... 75
4.5.2. Sosyal ve Biyososyal Açıklamalar ................................................................................. 76
4.6. Saldırganlık ve Kültür ....................................................................................................... 76
4.7. Aile İçi Şiddet.................................................................................................................... 77
5. TOPLUMSAL CİNSİYET ................................................................................................... 83

5.1. Toplumsal Bir Kategori Olarak Cinsiyet .......................................................................... 89
5.2. Algılayıcının Gözünde Toplumsal Cinsiyet ...................................................................... 89
5.2.1. Toplumsal Cinsiyet Kalıp Yargıları ............................................................................... 90
5.2.2. Kültürel ve Kişisel Kalıp yargılar .................................................................................. 90
5.2.3. Toplumsal Cinsiyet Alt Tipleri ...................................................................................... 90
5.2.4. Kalıpları Etkinleştirme ................................................................................................... 90
5.3. Cinsiyet ve Benlik ............................................................................................................. 92
5.3.1.Cinsiyet Kimliği .............................................................................................................. 92
5.3.2. Psikolojik Erkeksilik ve Kadınsılık ................................................................................ 93
5.3.3. Davranışsal Esneklik ...................................................................................................... 93
5.3.4. Kendine Saygı ................................................................................................................ 93
5.4. Toplumsal Cinsiyet: Kuramsal Yaklaşımlar ..................................................................... 94
5.4.1. Biyoloji ........................................................................................................................... 94
5.4.2. Toplumsallaşma ............................................................................................................. 94
III
5.4.3. Toplumsal Roller ............................................................................................................ 95
5.4.4. Toplumsal Durumlar ...................................................................................................... 95
5.5. Kadınlarda ve Erkeklerde Toplumsal Davranış: Bir Karşılaştırma .................................. 95
5.5.1. Cinsiyet Farklılıkları Üzerinde Büyük Çözümlemeler................................................... 95
5.5.2. Saldırganlık .................................................................................................................... 96
5.5.3. Uyma .............................................................................................................................. 96
5.5.4. Sözsüz İletişim ............................................................................................................... 96
5.5.5. Cinsellik ......................................................................................................................... 96
5.6. Erkeklerde ve Kadınlarda Değişen Roller ......................................................................... 97
5.6.1. Cinsiyet Rollerine İlişkin Tutumlarda Değişiklikler ...................................................... 97
5.6.2. İş Bölümü ....................................................................................................................... 98
5.6.3. Ev İşi ve Çocuk Bakımı ................................................................................................. 98
5.6.4. Çok Rollülük .................................................................................................................. 98
5.6.5. Erkek Egemenliği ........................................................................................................... 98
6. LİDERLİK I ....................................................................................................................... 105

6.1. Liderlik Kavramı ve Tanımı ............................................................................................ 111
6.2. Liderde Bulunması Gerekli Olan Özellikler ................................................................... 113
6.2.1. Temel Liderlik Özellikleri ............................................................................................ 114
6.3. Liderlerin Ortaya Çıkışı .................................................................................................. 116
6.4. Liderliğin Aynı Anlamda Kullanılan Kavramlardan Farkı ............................................. 116
6.4.1. Komutan ve Lider Farkı ............................................................................................... 116
6.4.2. Başkan ve Lider Farkı .................................................................................................. 117
6.4.3. Şef ve Lider Farkı ......................................................................................................... 117
6.4.4. Popüler Kişi ve Lider ................................................................................................... 118
6.4.5. Yönetici ve Lider Farkı ................................................................................................ 118
IV
7. LİDERLİK II ...................................................................................................................... 125
7.1. Liderliğin Kazanılmasına İlişkin Görüşler ...................................................................... 131
7.1.1. Doğuştan Sahip Olunan Nitelikler Açısından Liderlik ................................................ 131
7.1.2. Eğitim ve Deneyimle Kazanılan Nitelikler Açısından Liderlik ................................... 131
7.2. Liderlik ve Geliştirme Süreci .......................................................................................... 132
7.3. Liderin Rol ve İşlevi ........................................................................................................ 133
7.4. Liderlik Sürecinde Kullanılan Güç Tipleri...................................................................... 135
7.5. Liderlik ve Duygusal Zekâ .............................................................................................. 136
8. KİŞİLER ARASI ÇEKİCİLİK VE YAKINLIK ................................................................ 145

8.1. Sosyal Yaşamda İnsanlar Niçin Yakınlaşma Davranışlarında Bulunurlar? .................... 151
8.2. Bazı İnsanlar Bize Neden Çekici Gelir? ......................................................................... 151
8.3. Çekicilik, Sevgi ve Yakın Olmada Etkili Olan Temel Kriterler ..................................... 152
8.3.1. Ulaşılabilirlik ve Fiziksel Yakınlık .............................................................................. 152
8.3.2. Devamlı Etkileşim Beklentisi....................................................................................... 152
8.3.3. Karşımızdakinin Davranışını Tahmin Edebilme Derecesi ........................................... 152
8.3.4. Aşinalık Derecesi ......................................................................................................... 153
8.3.5. Benzerlik Derecesi ....................................................................................................... 153
8.3.6. Birbirini Tamamlama Derecesi .................................................................................... 154
8.3.7. Karşılılık Derecesi ........................................................................................................ 154
8.3.8. Hakları Savunma ve Ödüllendirme .............................................................................. 155
8.4. Çekiciliğin Psikolojik Denge Kuramıyla Açıklanması ................................................... 155
8.4.1. Kişiler Arası Çekicilik Araştırmalarının Temel Bulguları ........................................... 157
8.5. Hoşlanma ve Sevme ........................................................................................................ 158
8.5.1. Sevgi Kavramı .............................................................................................................. 158
8.5.2. Aşk Kavramı ................................................................................................................ 158
V
8.5.3. Aşk ve Yanılgılar ......................................................................................................... 159
8.5.4. Sternberg’in Kusursuz Aşk Modeli .............................................................................. 159
8.6. Evlilik ve Evlilik İlişkisini Bitirmek ............................................................................... 160
8.6.1. Evlilik Süreci ................................................................................................................ 160
8.6.2. Evlilik İlişkisini Bitirme Süreci.................................................................................... 160
9. BENLİK VE KİMLİK ....................................................................................................... 168

9.1. Benlik Kavramının Tarihsel ve Kavramsal Çerçevesi .................................................... 174
9.1.1. Benlik Kavramının Tarihsel Gelişimi .......................................................................... 174
9.1.2. Benlik Kavramı ve Tanımı ........................................................................................... 175
9.2. Kimlik .......................................................................................................................... 179
9.2.1. Kimlik Türleri .............................................................................................................. 180
10. ÖZGECİ VE OLUMLU TOPLUMSAL DAVRANIŞ .................................................... 186

10.1. Özgeci ve Olumlu Toplumsal Davranışı Tanımlamak .................................................. 192
10.2. Kuramsal Yaklaşımlar ................................................................................................... 193
10.2.1. Evrimsel Yaklaşım ..................................................................................................... 193
10.2.2. Toplumsal - Kültürel Bakış Açısı............................................................................... 194
10.2.3. Öğrenme Yaklaşımı.................................................................................................... 195
10.2.4. Karar Alma Bakış Açısı ............................................................................................. 197
10.2.5. Nasıl Yardım Edileceğine ve İşe Başlamaya Karar Verme ....................................... 198
11. TOPLUM YANLISI BİR DAVRANIŞ: YARDIM ETME ............................................. 204

11.1. Yardıma Değer Olanlara Yardım Etme ......................................................................... 210
11.2. Yardım Etme Olasılığı En Düşük Olanlar Kimlerdir? .................................................. 211
11.2.1. Duygu-Durum ve Yardım Etme ................................................................................. 211
11.2.2. Yardım Etme Güdüleri: Empati ve Kötü Hissetme .................................................... 212
11.2.3. Kişilik Özellikleri ....................................................................................................... 212
11.2.4. Toplumsal Cinsiyet ve Yardım Etme ......................................................................... 213

VI
11.3. Tanıkların İşe Karışması: Yabancılara Yardım ............................................................. 213
11.3.1. Başkalarının Varlığı ................................................................................................... 214
11.3.2. Çevresel Koşullar ....................................................................................................... 214
11.3.3. Zaman Baskısı ............................................................................................................ 215
11.4. Gönüllülük: Yardım Etmeye Bağlanma ........................................................................ 215
11.4.1. Gönüllülük İçin Değişik Güdülenmeler ..................................................................... 215
11.5. İlgilenme ve Bakım: Aile ve Arkadaşlara Yardım ........................................................ 216
11.6. Yardım Alma Deneyimi ................................................................................................ 216
11.6.1. Yükleme Kuramı: Kendine Saygıya Tehditler ........................................................... 216
11.6.2. Karşılıklı Normu ve Borçlu Hissetmenin Bedelleri ................................................... 217
11.6.3. Karşıt Tepki Kuramı: Özgürlük Yitimi ...................................................................... 217
11.6.4. Yardım Almanın Yeni Yolları: Kendine Yardım Grupları ........................................ 217
12. SOSYAL PSİKOLOJİ AÇISINDAN KÜLTÜR ............................................................. 223

12.1. Sosyal Psikoloji Açısından Kültürün Önemi ................................................................ 229
12.2. Kültür Tanımları ............................................................................................................ 230
12.3. Kültürün Tipleri............................................................................................................. 230
12.3.1. Maddi Kültür .............................................................................................................. 230
12.3.2. Manevi Kültür ............................................................................................................ 231
12.4. Kültür ve Değişme ........................................................................................................ 231
12.5. Kültürün İşlevleri Ve Özellikleri................................................................................... 232
12.6. Kültürel Çeşitlilik .......................................................................................................... 232
12.6.1. Alt Kültür ve Karşıt Kültür ........................................................................................ 233
12.6.2. Etnosantrizm ve Kültürel Görecelilik ........................................................................ 233
12.6.3. Seçkin Kültürü ve Popüler Kültür .............................................................................. 233
12.7. Davranışlar ve Kültür .................................................................................................... 233
VII
12.8. Kültür ve Sosyalleşme ................................................................................................... 234
12.9. Kültürleri Karşılaştırma................................................................................................. 234
12.10. Kültür, Normlar, Benlik ve Kimlik ............................................................................. 235
12.11. Kültürel Temas ve Kültürel Etkileşim ........................................................................ 235
13. SOSYAL PSİKOLOJİNİN UYGULAMA ALANLARI I .............................................. 241

13.1. Sosyal Psikolojinin Klinik Alanlarda Uygulanması...................................................... 247
13.2. Sosyal Psikolojinin Sağlık Psikolojisi Alanında Uygulamaları .................................... 248
13.3. Sosyal Psikolojinin Gelişim Alanına Katkıları ............................................................. 250
13.4. Sosyal Psikolojinin Örgütsel Psikoloji Alanında Katkıları ........................................... 250
13.5.1. Reklamcılık ................................................................................................................ 251
13.5.2. İkna ve Satış Teknikleri.............................................................................................. 251
13.6. Sosyal Psikolojinin Rehabilitasyon Alanında Uygulanması ......................................... 252
13.7. Sosyal Psikolojinin Siyaset Alanında Uygulanması ..................................................... 252
14. SOSYAL PSİKOLOJİNİN UYGULAMA ALANLARI II ............................................. 258

14.1. Hukuk Alanında Sosyal Psikoloji Uygulaması ............................................................. 264
14.2. Sosyal Psikolojinin Trafik Psikolojisi Alanında Uygulanması ..................................... 266
14.3. Sosyal Psikolojinin Spor Alanında Uygulanması ......................................................... 266
14.4. Sosyal Psikolojinin Eğitim Alanında Uygulanması ...................................................... 266
14.5. Sosyal Psikoloji İle Bir Fark Yaratmak......................................................................... 267
KAYNAKÇA ......................................................................................................................... 277
VIII
KISALTMALAR
s.: sayfa
age.: Adı geçen eser
Yay. haz.: Yayına Hazırlayan
çev.: Çeviren
Yay.: Yayınları
ed.: Editör
IX
YAZAR NOTU
Bu çalışma sosyal psikolojiyi bazı konu başlıklarıyla tanıtmayı amaçlamaktadır.

Özellikle sosyal psikolojinin kullanıldığı alanlar ve konular bu derste ele alınmıştır. Kısacası
giriş düzeyinde temel konular incelenmektedir.
X
1. KİŞİLİK KAVRAMI I
1
Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?
1.1. Kişilik Kavramı, Önemi ve Tanımı
1.1.1. Kişiliğin Tanımı
1.2. Kişiliğin Temel Özellikleri ve Kişiliğin Oluşmasında Etkili Olan Faktörler
1.2.1. Kişiliğin Temel Özellikleri
1.2.2. Kişiliğin Oluşmasında Etkili Olan Faktörler
1.3. Kişilikle İlgili Kavramlar ve Tanımları
1.3.1. Karakter Kavramı, Karakterlerin Gelişmesi, Basamakları ve Karakter

Bozuklukları
2
Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular
1. Kişilik ve kişiliğin önemi nedir?
2. Kişiliğin temel özellikleri nelerdir?
3. Kişiliğin oluşmasında etkili olan faktörler?
4. Kişilikle ilgili kavramlar ve tanımlar nelerdir?
5. Karakter kavramının kişilikle ilişkisi nedir?
3
Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri
Kazanımın nasıl elde

Konu Kazanım edileceği veya
geliştirileceği
Kişiliğin tanımlanması ve Kişiliğin genel kavramsal Okuyarak ve araştırarak

konusu çerçevesini kavrayabilir. kazanım geliştirilecektir.
Kişiliğin temel özelliklerini

Kişiliğin temel özellikleri ve
ve kişiliğin oluşmasında Okuyarak ve araştırarak
kişiliğin oluşmasında etkili
etkili olan faktörleri kazanım geliştirilecektir.
olan faktörler
saptayabilir.
Kişilikle ilgili kavramlar ve Kişilikle ilgili kavramlar ve Okuyarak ve araştırarak

tanımları tanımları kavrayabilir. kazanım geliştirilecektir.
4
Anahtar Kavramlar
 Kişilik
 Karakter
5
Giriş
Sosyal Psikolojiye Giriş II dersinin bu ilk haftasında, bireyin bir grup üyesi olarak,
bireysel, grup içi ve gruplar arası bağlamlarda ki davranışlarının oluşmasında önemli bir
farklılaşma kavramı olan kişilik işlenmektedir. Bu bağlamda kişiliğin tanımı, özellikleri ve
kişiliğin oluşumunda etkili olan faktörler, gelişim aşamaları ve kişiliğin bireysel
farklılaşmalarının nedenleri, psikolojideki kişilik ve karakter kavramlarının tanımları, karakter
oluşumunun basamakları çeşitli bakış açılarıyla bu bölümde ele alınacaktır.
6
1.1. Kişilik Kavramı, Önemi ve Tanımı
Sosyal psikolojik davranışların ve kişiler arası etkileşimlerin oluşumunda özellikle ve

öncelikle bireye bakan yönüyle kişilik önemli bir kavramdır. Bir diğer yanıyla kişilik,
insanların en çok merak ettiği ve günlük hayatta da sık kullandığı kavramların başında
gelmektedir. Çünkü kişilik, yaşamımızın her anını ve olayını etkiler bir niteliktedir.
Dolayısıyla da kişilik kavramı doğal olarak pek çok bilim adamının ilgisini çekmiştir.
Özellikle kişiliğin oluşumu, kişiliğin özellikleri ve kişiliğin oluşumundaki faktörler bilim
adamlarının daha çok dikkatlerini çekmiştir.
İnsanlar aynı ya da benzer çevresel faktörlerin etkisi altında olmalarına rağmen

verdikleri tepkiler bakımından birbirlerinden farklı olabilmektedirler. Örneğin, bazı insanlar
yanındakilerle çok kolay iletişim sağlarken bazıları zorlanmakta, bazıları daha çok içine
kapanıkken bazıları ise dışa dönük daha sosyal/insanlarla çok daha kolay iletişim
kurabilen nitelikler de olabilmektedirler. Bu bireysel farklılaşmalar bilim adamlarının konu
üzerindeki meraklarını daha da artırmış ve dolayısıyla çok daha fazla kişilik konusunda
araştırma yapmaya yöneltmiştir.1 Böylelikle benzer etkileşim şartları altında farklı davranış
tepkileri oluşması, kişiler arası değişebilen davranışların büyük oranda kişilik faktörlerine
dayanabileceği öngörülmüştür.
Günümüzde özellikle davranış bilimcilerin çabaları arasında bireyin ve bireyler arası

ilişkilerin düzenlenmesinin ve incelenmesinin önemli bir yeri vardır. Örneğin modern
toplumlarda yöneticiler, her yönüyle daha verimli iş ortamı sağlayabilmek amacıyla
birlikte çalıştıkları insanların sosyokültürel özelliklerini ve bu özelliklerin gelişme ve
değişimlerini ve hatta neden ve neticelerini bilmek zorundadırlar.
Kişileri ya da kişilikleri tanımlanın yolu, onları içinde bulundukları grupta bir

değişken gibi görüp, onları etkileyen diğer değişkenlerle ilişkilerini incelemekle sağlanabilir.
İnsanın incelenmesinde iki temel değişken grubu söz konusudur:
- Birinci grup değişkenler, insanın dışında yer alan sosyal, doğal ve teknik sistemler,
- İkinci grup değişkenler ise insanın kendisi, psikolojik ve fizyolojik yapısıdır.
İnsanların dış çevresini oluşturan faktörlerin hepsi belirli bir zaman dilimi içerisinde
ve belirli bir davranış düzlemi içerisinde yer alan kişilerin tek tip bir çevreden etkilenmeleri
ve bu çevrenin uyarıcılarına karşı aynı tepkileri göstermeleri mümkün olmamaktadır. Bu
durum, insanların davranışlarını önceden tahmin etmeyi ve onları tanımayı zorlaştırır.2 Doğal
olarak insanların psikolojik ve fizyolojik farklılıkları da birbirlerinden pek çok yönüyle farklı
olmalarını sağlamaktadır. Öyle ki aynı anneden doğan kardeşler arasında bile çok da tabi
olarak fiziksel benzerlikler ne kadar fazla olabilse de özellikle iç dinamikleri/psikolojik ve
1
Salih Güney, Sosyal Psikoloji, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara 2009, s.295
2
Age.s.295
7
dolayısıyla kişilik özelliklerinin çoğunlukla farklılaştığı gözlenmektedir. Bu noktada kişilik
kavramının tanımına ihtiyaç duymaktayız.
İnsanlar hem fiziksel görünümleri hem de tutum ve davranışları bakımından

farklılıklar gösterirler. Toplumsal yaşamda gerçekleşen olaylar, insanların hareketleri, fikirleri
ve duyguları bakımından farklı olduklarını gösteren en önemli göstergelerdir.3
Kişilik, bireyin davranış ve düşünme biçimlerinin, ilgilerinin, psikolojik durumlarının,

yeteneklerinin organize olmuş bir bütünleşmesi durumudur. İlginç bir şekilde kelimenin
etimolojik anlamı İngilizce de kişilik anlamına gelen personality, Latincede tiyatro
oyuncularının yüzlerine taktıkları maske anlamına gelen persona kökünden gelmektedir.
Genel kullanış biçimine göre kişilik kavramı, kişinin toplumda oynadığı rol üzerinde
yoğunlaşır. 4 Evet, her birimiz bir yönüyle kişiliğimizle dünya sahnesinde bir süreliğine
rollerimizi oynamaya çalışırız.
Kişilik, psikolojinin en temel konularından biridir ve psikolojinin bütün alt disiplinleri

tarafından incelenmektedir. Örneğin, fizyolojik psikoloji, vücudun oluşumu ve yaradılışı;
genetik psikoloji, benliğin gelişimi; genel psikoloji, karakterler; ayrımsal psikoloji,
kişiler arasındaki farklılıklar; felsefi psikoloji, bilincin ve varlık duygusunun deney ötesi
ve aşkın şartları bakımından kişilik konusunu incelerler. Çünkü kişiliği etkileyen ve
kişilikten etkilenen birçok kavram, olgu ve süreç vardır.
1.1.1. Kişiliğin Tanımı
“Psikolojik kavramlar arasında kişilik, kapsamı en geniş olan ve çok tartışılan

kavramlardan birisidir. Kişilik bir insanın bütün ilgilerinin, tutumlarının, yeteneklerinin,
konuşma tarzının, dış görünüşünün ve çevresine uyum biçiminin özelliklerini kapsayan bir
kavramdır.”5 Bu yönüyle de sosyal psikoloji için kişilik konusu, kişiler arası etkileşimi ve
bireylerin toplumsal davranışlarını anlama ve açıklama da önemli bir yere sahiptir.
İnsan, tanınması kolay bir canlı değildir. Tek-biçimciliğin (uni-formity) en ağır

baskılarla aşılanmaya çalışıldığı toplumsal düzenler ve örgütlenmelerde bile, insandan insana
birtakım düşünce, davranış ve yaklaşım farklarının doğması önlenememektedir. Demek ki
insan “bireysel” bir varlıktır. İnsana bu bireyselliğini kazandıran özelikler “kişilik” dediğimiz,
onun kendisi ve çevresiyle, başkalarına benzemeyen “özgün ve özgül” biçimde geliştirdiği
ilişkilerin yapısıdır. Yalnız kendi “kişiliğimiz” hakkında değil başkalarının kişilikleri
hakkında da bir şeyler bilmiyorsak, toplumsal yaşantımızın özü olan insanlar arası ilişkiler
labirentinde hangi kapılardan geçeceğimize, hangi köprülerden uzak duracağımıza karar
vermemiz de güçleşecektir.6
3
Age.s296
4
Salih Güney Age.294
5
Mehmet Silah, Sosyal Psikoloji (Davranış Bilimi), Gazi Kitabevi, Ankara 2000, s. 230
6
Galip İsen, Veysel Batmaz, Age, s.114
8
Çağdaş psikolojide adı geçen her akım, insanlar arasındaki etkileşimin bireylerin az
çok tutarlılık gösteren davranış yapıları ve örgütlenmeleri sayesinde olanak kazandığını
vurgulamaktadır. Bir başka deyişle kişilik, insan davranışlarını belirlemede ve saptamada
(hatta ön-kestirmede) belli ölçüde bir referans noktası sağlamaktadır. Bu
etkileşimlerdeki tutarlılık, bir noktada sosyokültürel sürekliliğin de bir aracı olmaktadır.
İnsanın hemen her türlü ilişkisi toplumsal ortamlar (medya / kitle iletişim) aracılığıyla
geliştiğine göre, bu tutarlılık yapılarının da o ilişkilerde aranması doğru olacaktır. İnsan,
kişiliğini ve bireyselliğini, çevresine yani topluma uyma süreci içinde kazanan belli ilişki
tiplerine bağlı olarak yapılaştıran bir varlıktır. İnsan, tüm canlılara özgü birtakım yaşamsal
işlevleri yerine getirirken bile, bu toplumsallığının etkisi altındadır. Amipler de timsahlar da
kediler de beslenir, ürer ama bu gereksinmelerini giderirken kullandıkları yöntem, en ilkel
kültürlerin insanlarıyla karşılaştırıldığında bile çok daha basit düzeylerde kalmaktadır. İşte,
insanın bu toplumsallık içinde kendi bireysel yerini bulma çabası, süreci ve başarısı, onun
“kişiliğinin” belirleyicisidir. Birey, doğal yetenekleriyle içine girdiği toplum uyumunu
sağlarken, kişiliği de biçimlenecektir. 7
Kişilik, günlük konuşmalarımızda en çok kullandığımız kavramlardan biri olmasına

rağmen bu kavramın anlamının bütün insanlar için aynı olduğu söylenemez. Bu nedenle
literatürde birçok kişilik tanımına rastlamak mümkündür. Toplumsal yaşamda birinden söz
ederken çoğu zaman “kişilik sahibi”, “güvenilir kişiliği var”, “kişiliği zayıf”, “kişiliği
silik”, “kişiliksiz” gibi deyimler kullanılır ve buna bağlı olarak tanımlar yaparız. Günlük
konuşmalarda bazen kişilik “mizaç”, “huy”, “karakter” gibi kavramlarla eş anlamda
kullanılmaktadır.8
Genellikle bir kişiden söz edildiğinde insanın aklına şu özellikler gelir:
 Dürüstlüğü
 Çekingenliği
 Kavgacılığı
 İnatçılığı
 Sinirliliği
 Çalışkanlığı
 Sevimliliği vs.9
7
Galip İsen, Veysel Batmaz,Age, s. 114- 115
8
Salih Güney, Age, s.295
9
Salih Güney, Age, s,295-296
9
Allport’a göre psikolojide beş farklı kişi ve kişilik kavramına rastlanmaktadır.
Bunlar: 10
 İnsanların doğuştan ya da sonradan kazanılmış veri ve yeteneklerinin bütünü olarak

kişilik
 Kişiliğin bütünleyici ve yapısal niteliğini vurgulayan bir kavram olarak kişilik,

bireysel yeteneklerin örgütlenme biçimidir
 Bir örgütlenmenin hiyerarşisini vurgulayan kişilik
 Bireyin çevresine uyumunu vurgulayan kişilik ve
 Bireysel veri ve yeteneklerin çevreye uyumlu örgütlenişinin özgün, tek ve

diğerleriyle karşılaştırılan özelliğini vurgulayan kişilik
Kişilik konusunda yapılan diğer tanımlamalardan bazıları da şöyledir:
Kişilik, bir insanın bütün ilgilerinin, tutumlarının, yeteneklerinin, konuşma tarzının,

dış görünüşünün ve çevresine uyum biçiminin niteliklerini kapsayan kavramdır.11
 Kişilik, geçmişin, mevcut zamanın ve geleceğin oluşturduğu bir bütündür.
 Kişilik, bir insanın yaşam tarzıdır. Bu tanımın içinde insanın yetenekleri, arkadaşlık
ilişkileri, kişisel ve zihinsel özellikleri de yer alır.12
1.2. Kişiliğin Temel Özellikleri ve Kişiliğin Oluşmasında Etkili Olan

Faktörler
1.2.1. Kişiliğin Temel Özellikleri
Her insan, başka insanları sevmede etkili olabilen birçok kişilik özelliği sıralayabilir.
Başka bir deyişle, başka değişkenlerin eşit olması şartıyla, dürüst insanları, dürüst
olmayanlardan, yardım severleri, yardım sevmeyenlerden, arkadaş canlısı olanları
olmayanlardan, nazik olanları kaba olanlardan hem kolayca ayırt edebiliriz hem de fazla
severiz. Norman Anderson insanları tanımlamada kullanılan 555 sıfat belirlemiştir. Sonra
üniversite öğrencisi deneklerden bu sıfatlardan her birine sahip bir kişiyi ne kadar
sevebileceklerini belirtmelerini istemiştir.13
Araştırmanın en çarpıcı sonuçlarından biri 1960’larda üniversite öğrencilerince en çok

değer verilen kişilik özelliğinin samimiyet (içtenlik) olarak çıkmasıydı. En çok değer verilen
sekiz sıfattan altısı: samimiyet, dürüstlük, sadakat, gerçekçilik, güvenirlilik ve
10
Barlas Tolan, Toplum Bilimlerine Giriş, Feryal Matbaacılık, Ankara 1991, s,255
11
Feriha Baymur, Genel Psikoloji, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1985, s.255.
12
13
10
bağlanabilirliktir. Bu sıfatlardan hemen hemen hepsi şöyle veya böyle samimiyetle ilgilidir.
Aynı şekilde en az değer verilen sıfatlar ise yalancılık, sahtekârlık ve en alt sıralarda dürüst
olmama yer almıştır.14
1.2.2. Kişiliğin Oluşmasında Etkili Olan Faktörler
Kişinin toplumsal yaşantısında çeşitli durumlar karşısında nasıl davranacağına,

düşünüş biçimine ya da sevme biçimlerine etki eden birçok faktör kişiliğin oluşmasında da
etkilidir. Biz bunlardan genel çerçeve içerisinde sadece birkaçını inceleyeceğiz.
1.2.2.1. Kalıtımsal Yapı Faktörleri
Kalıtımsal faktörler kişiliğin oluşmasında önemli rol oynarlar. Çünkü insanlar kişisel
özelliklerinin çoğunu doğuştan getirmektedirler. Bu özellikler insanlar arasındaki farklılıkları
yaratan önemli faktörlerdir. Kişiliğin sistematik yapısını oluşturan çekirdeğin kalıtımsal
olarak belirlendiği yapılan araştırmalarla doğrulanmıştır. Kalıtım yoluyla insanlar hem kendi
türlerinin özelliklerini hem de soyuna ve ailesine ait birçok özelliği taşırlar. Ancak sadece
kalıtımın kişiliği belirleyebileceğini söylemek mümkün değildir. Önemli bir etkisi olmakla
birlikte öncelikle sosyal çevre gibi pek çok bireysel başka faktörlerde devreye girmektedirler.
Örneğin dersin önceki dönem konularında davranışçı psikologların davranışların oluşumunda
kalıtımdan öte, sosyal çevre ve öğrenmeye atıf yapan örnekler verilmişti. Örneğin J. Watson:
“Bana rastgele bir bebek verin, soyu-sopu, yetenekleri, eğilimleri, becerileri vs. ne olursa
olsun, ondan istediğim şeyi yaratayım: bir doktor, avukat, tüccar, hatta bir hırsız, bir
katil.”15 Ayrıca yine başka bir örnekte dünyaca ünlü 1951 yapımı Raj Kapoor’un oynadığı bir
Hint sinema klasiği “Awaara” (Türkçe versiyonu ve çevirisi “Avare”) filmi, bu konunun
işlendiği en ideal görsel bir anlatı olduğu belirtilmiştir. Filmde senaryo bu iddianın
yanlışlanabilirliğinin ispatlama tartışması üzerinden işlenmiştir.
1.2.2.2. Kültürel Faktörler
Kişilik, sadece kalıtımsal faktörler tarafından belirlenmez. Kalıtımsal olarak sahip

olunan özelliklerin toplumun şekil vermesiyle insanların kişilik yapıları oluşur. Kalıtım
yoluyla elde edilen özelliklere şekil vermede kültürün önemi oldukça fazladır.16
Kültürel görecelik yaklaşımına göre, toplumların kültürleri birbirinden farklıdır. Buna

bağlı olarak, kişilik gelişimi, cinsel roller, çocuk yetiştirme, öğrenme biçimleri psikososyal
olgular kültürler arası bir genellik göstermez. Başka bir ifadeyle, bunlar da kültürden kültüre
değişir.17
Bu bağlamda kişiliğin oluşmasında kültürel farklılıkların anlamlandırılması ve

anlaşılması sosyolojik bir yaklaşım gerektirir. Her toplumun ve hatta aynı toplum içerisinde
14
15
http://www.termbank.net/psychology/7597.html (Erişim: 04.07.2013)
16
Salih Güney, Age, s,302
17
Salih Güney, Age, s,303
11
farklılaşan kültürel özellikler mevcuttur. Sosyolojik bir perspektif, bu farklılıkları dikkate
alarak inceleme/çözümleme yapmayı zorunlu kılar.
1.2.2.3. Aile Etkeni
İnsan kişiliğinin oluşmasında en önemli, öncelikli ve etkili çevresel faktör ailedir.

Aile, özel davranışların kazandırıldığı, ilk ceza ve ödüllerin verildiği sosyal bir ortamdır.
Bunun yanında çocukluk döneminde gözleyerek öğrenmenin gerçekleştiği bir yerdir.
Çoğunlukla insanın ilk öğretmeni annesi ve babasıdır. Anne ve baba çocukların arzu edilen
davranışlarını pekiştirerek ve arzu edilmeyen davranışlarını da cezalandırarak veya
pekiştirmeyerek bazı alışkanlık, amaç ve değerlerin belirlenmesinde etkili olurlar. Çocuk
bağırdığı veya ağladığı zaman annesinin istediğini yapmasına izin verdiğini öğrenebilir.
Başka bir ailenin çocuğu ise bağırmanın ve ağlamanın değil, hasta numarası yapmanın
isteğini elde etmede geçerli olduğunu fark edebilir. Bu tür tekniklerin yetişkinlik devrelerinde
de devam ettiği görülür. 18 Kalıtımsal etki başlığı altında ailenin kalıtımsal özelliklerinden
bahsedilirken bu kısımda ailenin öğrenme ve sosyalleşme süreçlerindeki rolüne vurgu
yapılmaktadır. Bu bağlamda aileden hem kalıtımsal hem de sosyalleşme süreçlerinde bir
etkileşim söz konusudur.
1.2.2.4. Sosyal Yapı ve Sosyal Sınıf Faktörleri
Bireyin ait olduğu sosyal sınıf, onun eğitim imkânlarını, yaşama biçimini, düşünce ve
eğilimlerini, tüketim biçimlerini ve onun kişilik özelliklerini az ya da çok etkiler. Örneğin
sosyoekonomik açıdan iyi durumda olan bir sınıf içinde doğan çocuk, büyük ihtimalle geliri,
yaşama tarzı, sosyal statüsü yüksek bir meslek sahibi olacak ve bu konuma göre davranışlar
sergileyecektir.19
İnsanlar sosyal yaşamları boyunca, birçok sosyal grubun içine girerler veya yer alırlar.
Bunun en önemli belirleyicisi, sosyal sınıf faktörüdür. Çünkü insanlar ait oldukları sosyal
sınıflara göre, mahalle, oyun, okul, takım ve çalışma arkadaşlarını seçerler. Hatta eşlerini ve
mesleklerini de sosyal sınıf özelliklerine göre belirlerler. Bütün bunlar onun kişiliğinin
oluşmasında ve değişmesinde etkili unsurlardır. 20
1.2.2.5. Diğer Faktörler
Kişiliğin oluşumunda sadece bahsettiğimiz unsurlar yoktur. Bunlardan başka birçok

unsur da kişiliğin oluşumunda aynı dereceye sahip olmasa da etkili ve önemlidir. Ayrıca söz
konusu ettiğimiz faktörler kişiliğin oluşumunda bireyden bireye göre de farklı etkileşimlere
yol açması muhtemeldir. Örneğin kimi insan TV karşısında vakit geçirmekten çok kitap
okumayı tercih edebilir. Dolayısıyla tüm faktörler bireyler üzerinde aynı etki alanına sahip
olamayacaktır.
18
Salih Güney, Age, S.303
19
Salih Güney, Age, S.304
20
12
1.2.2.5.1. Kitle İletişim Araçları
Kitle iletişim araçlarının kişiliğin şekillenmesinde çok etkin rolleri vardır. Kitle
iletişim araçlarından yararlanan ve yararlanmayan bireylerin kişilikleri arasında farklılıklar
vardır. Kitaplar, dergiler, televizyon vs. kitle iletişim araçlarının çocukların yetişmesinde ve
gençlerin yeni davranış kalıpları kazanmalarında etkileri fazladır.21 Özellikle günümüzde kitle
iletişim araçlarının büyük teknolojik dönüşümlerle birlikte geçmişe nazaran hiç olmadığı
kadar birey ve toplum üzerinde etkileşim alanları oluşturmaktadır. 20. yüzyılın son
dönemlerinde başlayan günümüzde daha da ileri bir noktaya ulaşan kitle iletişim araçlarının
yaygınlığı ve yüksek etki gücü insan ve toplum yaşamını etkileyen birinci derece bir faktördür
artık.
1.2.2.5.2. Yetişkinler Grubu
İnsanların içinde bulundukları sosyal gruplarda yer alan yetişkinlerde, kişiliğin

oluşmasında etkisi olan faktörlerden birisidir. Çünkü sosyal hayatta insanlar bazı ideallerini
belirlerken veya davranışlarını düzenlerken çevrelerindeki yetişkinlerden bazılarını
kendilerine örnek alırlar. 22
1.2.2.5.3. Doğum Sırası
Alfred Adler’e göre, insanların doğum sırasının da kişiliğin oluşmasında etkisi vardır.
Adler bu konuda yaptığı araştırma sonucuna göre, doğumdaki sıra, bireyin zekâ ve yetenek
düzeyini etkilemiştir. Adler’in doğum sırası kuramına göre, ilk doğan çocuk zeki ve
yeteneklidir. Çevresiyle kolayca iletişim kurar. Ailedeki çocuk sayısı arttıkça, ilk doğan çocuk
ile son doğan çocuk arasında zekâ düzeyi ve ilişki kurma yeteneği bakımından önemli
farklılıklar görülmektedir.
1.3. Karakter Kavramı, Karakterlerin Gelişmesi, Basamakları ve

Karakter Bozuklukları
1.3.1. Karakter Kavramı ve Tanımı
Gündelik hayatımızda karakter, genellikle kişilikle aynı anlamda kullanılır. Kişilik

her insanın kendine özgü olan tek özellikleri toplayan ruhsal bir bütünlüktür. Buna
insanın fizik yapısı ve çizgileri, zekâsı, yetenekleri, duyguları da girer. Fakat kişiliğin,
ahlaki değerlere bağlanma ve bu bakımdan kararlı ve oldukça sabit bir davranış
gösterme hâli, daha çok karakter bütünlüğünde toplanır.23
Karakter, bireye ait davranışların bütünü olup, insanın bedensel, duygusal ve

zihinsel etkinliğine çevrenin verdiği değerdir. Bu tanıma göre bireyin karakteri, kişisel
21
22
Salih Güney, Age,s.305
23
Rasim Adasal, Medikal Psikoloji: Psikolojinin Niteliği ve Gelişmesi, Minnetoğlu Yayınları, İstanbul, 1977,
s.877
13
özeliklerle içinde yaşanılan toplumun değer yargılarından oluşur. Kişinin karakterli olup
olmamasını belirleyen en önemli faktör, toplumsal ve ahlaki kurallardır. Bunlara göre
hareket eden kişi karakterli, hareket etmeyen ise karaktersiz olarak değerlendirilir. 24
Allport, karakteri şöyle tanımlamıştır: Karakter, insanın içinde yaşadığı çevrede

geçerli olan değer yargılarını ve ahlak kurallarını kullanış biçimidir. Bruyer’e göre
karakter, insanın içinde yaşadığı çevrede geçerli olan ahlak kuralları karşısında ortaya
çıkan ruhsal özelliklerinin tümüdür.
1.3.2. Karakterin Gelişmesi
Karakter ile ilgili tanımların hemen hemen hepsinde kişi ve çevre etkileşimi vardır. Bu
bakımdan karakterin gelişiminde çevrenin etkisi yadsınamaz derecede etkilidir. Çocukluk
döneminden itibaren şekillenmeye başlayan karakter toplumun değer yargılarıyla şekillenir ve
yerine oturur. Toplumsal yaşamda karakterin gelişimi ve oluşumu üç aşamada
olgunlaşır:25
 Ceza ve ödüllendirme yöntemiyle
 Mantıklı düşünmeyle
 Duygusal benimsemeler ve örnek almayla
1.3.2.1. Ceza ve Ödüllendirme Yöntemiyle
Karakter, çocuğun çevresinde sergilediği davranışlara yakınlarının ödüllendirmeleri ve

cezalandırmaları neticesinde gelişir. Aile içinde, okulda, arkadaş grubunda kişi büyük ölçüde
sosyal ilişkilerde bulunur ve bu ilişkiler sayesinde birçok ahlaki değer ve alışkanlıklar
kazanır. Bunun sonucunda çevresi tarafından maddi ve manevi olarak ödüllendirilir. 26
1.3.2.2. Mantıklı Düşünme
Karakterin oluşmasında ve gelişmesinde mantıklı düşünmenin de rolü vardır. Çünkü

ahlaki değerleri ve kuralları yorumlayan ve bunlardan iyilerini seçmeyi sağlayan mantıklı
düşünmedir. Başka bir deyişle, insanlar muhakeme yolu ile doğruyu-yanlışı, güzeli-kötüyü,
olumluyu ve olumsuzu bulabilir. Bu açıklamalardan hareketle karakter, bir taklit sonucu
değildir, mantıklı ve yorumlayıcı düşüncelerin ürünüdür. 27
1.3.2.3. Duygusal Benimsemeler ve Örnek Alma
Karakter, başlangıçta taklitler ve görenekler, daha sonra duygusal benimsemeler

şeklinde gelişir. Çocuklar çevrelerinde sevilen, sayılan ve güçlü olan kişileri (özellikle anne-
24
Prof. Dr. Salih Güney, Sosyal Psikoloji, Nobel Yay. Dağıtım, Ankara, Ekim 2009, s.307
25
Rasim Adasal, Age, s.899-900
26
Prof. Dr. Salih Güney, Age, s.308
27
14
baba ve öğretmenleri) benimsemeye başlarlar. Bu kişilerin toplumsal kural ve ahlaki değer
yargıları açısından iyi örnek teşkil etmeleri karakter için oldukça yararlıdır. Aile hayatında
baba gibi hareket etmek, onun nasihatini tutmak veya kız çocuğunun anaya benzemek, ona
yaranmak gibi durumlar karakterin oluşmasında oldukça önemli yer tutar. Çünkü çocuk bu
davranışları aile içinde benimser ve daha sonra bunları aile dışında sergilemeye başlar.
Çocuklar toplumsal yaşamda her zaman iyi şeyleri benimsemezler. Bazen olumsuz ve
istenmeyen şeyleri de benimserler.28
1.3.3. Mizaç (Huy) Kavramı
Kişiliğin bir yönünü mizaç (huy) oluşturmaktadır. Mizaç da karakter gibi kişiliğin
bütününü değil ancak bir kısmını oluşturur. Mizaç, kalıtımsal bir özellik taşır ve
devamlılık gösterir. Mizaç, bireye ait bazı temel ve ayırt edici özellikleri ifade eden bir
kavramdır. Kişiliği oluşturan karakter, önemli derece bireyin mizacına dayalıdır. Başka bir
deyişle karakterin toplumsal ve ahlaki bir değer almasında mizaç da önemli bir
belirleyicidir.29
Otonom sinir sisteminin özelliği ve iç salgı bezlerimizin çalışma düzeyleri gibi

kalıtımsal yollarla kazanılan özellikler mizacı meydana getirir. Çabuk kızmak, neşelenmek,
öfkelenmek, soğukkanlı davranmak gibi nitelikler mizacı ifade eder. Bazı psikologlar, mizacı
duyguların çabuk uyanıp uyanmaması, sürekli olup olmaması, derin duyulup duyulmaması
gibi özelliklerin bütünü olarak açıklamaktadır.30
Mizaç, kişiliğe şekil veren davranış ve düşüncelerin genel eğilimidir. Kızmak,

öfkelenmek, neşeli ve sıkılgan olmak gibi bireyden bireye değişen özelliklerin tümüne mizaç
denir. Başlıca mizaç çeşitleri şunlardır31:
 Neşeli Mizaç: Bu mizaçta olanlar hareketli ve neşelidirler. İlgi duydukları şeyler

kolayca değişebilir.
 Soğukkanlı Mizaç: Az hareketli olan, fazla neşeli olmayan, soğukkanlı ve kuvvetli

kişiliği ifade eder.
 Kızgın Mizaç: Çabuk kızan, hareketli, heyecanlı ve kuvvetli mizaç tipidir.
 Melankolik Mizaç: Sıkılgan, üzgün, hareketsiz, zayıf kişiliği yansıtan mizaç

biçimidir.
28
29
30
Prof. Dr. Salih Güney, Age, s.311-312
31
Encyklopedia of Britanica, 14 th Edition, Cilt: 21.
15
1.3.4. Yetenek Kavramı, Tanımı ve Tipleri
Kişiliğin oluşumunda önemli olan diğer etmen yetenektir. İnsanın belirli durumlar
karşısında öğrendiklerini farklı şekillerde açığa çıkarabilmesi yeteneğin göstergesidir. Her
eylemin yetenek olarak da isimlendirilmeyeceğini bilme gerekir.
1.3.4.1. Yetenek Kavramı ve Tanımı
Yetenek sadece kişiliğin bir katmanı değil aynı zamanda kişiliğin biçimlenmesinde de
önemli bir etmendir. Örneğin, üstün zekâ, kişinin çatışma durumlarında daha çabuk ve daha
iyi uyum sağlamasına yardımcı olur. Akıllı olan bir çocuk çok çabuk, anne veya babasının
yaptığı yaramazlıktan değil, başkalarının rahatsız olmasından dolayı kendisine kızacağını
keşfeder.32
Yetenek, bireyin belirli ilişkileri kavrayabilme, analiz edebilme, çözümleyebilme,

sonuçlandırma gibi zihinsel özellikleri ve bazı olguları gerçekleştirebilmesi şeklindeki
bedensel özelliklerinin bütünüdür. Bu tanıma göre yeteneği, bireylerin davranışlarını
düzenlemede yararlandıkları zihinsel ve bedensel kapasiteleri olarak değerlendirmek
mümkündür. Fakat şunu da bilmek gerekir ki yetenek, eğitimle, tecrübeyle ve çalışmayla da
elde edilebilen zihinsel ve bedensel bir güçtür. İnsanın yeteneği ve yaşı arasında sıkı bir ilişki
vardır. Örneğin, 20 yaşındaki bir kişide daha önceki yaşlarda kendisinde bulunmayan bazı
özellikler mevcuttur. Dolayısıyla 20 yaşındaki bir insan 10 yaşındaki birisine göre daha
yeteneklidir.33
1.3.4.2. Yetenek Tipleri
İnsanın doğuştan getirdiği ve zamanla geliştirdiği kapasitesi onun yeteneği olarak

değerlendirilir. İnsanların davranışlarını düzenlemeleri, belirli işleri yapmaları, farklı
ortamlara uyum sağlamaları zihinsel ve bedensel yeteneklerine göre değişir. Ama insanların
birçok işte başarılı olmaları daha çok bu iki yeteneğin bileşimi ile mümkün olmaktadır.
Yeteneğin gelişmesi ve yeteneklerin birleşme oranı insanların beceri düzeylerini belirler. Kişi
hangi yeteneklere sahipse, o yeteneğim gerektirdiği işlerde daha başarılı olur. Yetenekleri
bedensel ve zihinsel olmak üzere iki gruba ayırmak mümkündür.34
 Bedensel Yetenekler: Bedensel yetenekler, insanların doğuştan getirdiği ve

zamanla geliştirdiği özelliklerin tümüdür. Yürüme, ayakta durma, koşma, görme, renk ve ses
tonu ayrımı yapma, derinliği fark etme, el-kol-ayak gibi organları kullanma, bu organlar
arasında kullanım koordinasyonu sağlayabilme, parmakları işletebilme gibi özellikler
bedensel yetenekler olarak değerlendirilebilir. Bütün bu özelliklerin, öğrenme, tecrübe ve
32
33
34
Prof. Dr. Salih Güey, Age, s.314
16
yaşla bağlantısı vardır. Başka bir deyişle, bu özellikler yaşa, eğitime ve tecrübeye göre
farklılıklar gösterebilir.35
 Zihinsel Yetenekler: İnsanların toplumsal yaşama ve çevrenin sosyo-teknik

yapısına uyum sağlamaları ve bazı bedensel yetenekleri kullanabilmeleri için zihinsel
yeteneklere ihtiyaçları vardır. Kişilerin yaşları, cinsiyetleri ve diğer bazı bireysel özelliklerine
bağlı olarak kazandıkları zihinsel yetenekleri olduğu gibi, doğuştan da getirdiği bazı zihinsel
yetenekleri mevcuttur. Sayısal ilgi, teknik kavrama ve teknik ilgi, hafıza yeteneği, bu
yeteneğin kapsamında kalan yer alan şekil hafızası, sayısal hafıza, soyut düşünme, ilişki
kurma, karşılaştırma yapabilme, öğrenme, kavrama gibi yeteneklerin hepsi özel zihinsel
yetenekleri oluşturur.36
35
36
17
Uygulamalar
Sizde kendinizin ve sosyal çevrenizdeki insanların kişiliklerinin davranışların

oluşumunda ki etkileri konusunda incelemeler yapınız.
18
Uygulama Soruları
1. Kendi yaşantınızda karşılaştığınız ama şimdiye kadar belki de farkına varmadığınız

davranışların sosyal psikolojik temellerinde kişiliğimizin rolü nelerdir?
19
Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti
Bu bölümde davranışların oluşumunun sosyal psikolojik temellerinde önemli bir paya

sahip olan kişilik konusu incelenmiştir. Kişiliğin tanımları, özellikleri, kişiliğin oluşmasında
etkili olan faktörler, karakter ve yetenek kavramı incelenmiştir.
20
Bölüm Soruları
1) Aşağıdakilerden hangisi kişiliğin oluşmasında etkili olan faktörlerden birisi

değildir?
a) Kitle İletişim Araçları
b) Kültürel Faktörler
c) Kalıtımsal Yapı Faktörleri
d) Ekonomik Özgürlükler
e) Sosyal Yapı ve Sosyal Sınıf Faktörleri
2) “Kişiliğe şekil veren davranış ve düşüncelerin genel eğilimidir. Kızmak,

öfkelenmek, neşeli ve sıkılgan olmak gibi bireyden bireye değişen özelliklerin tümüne mizaç
denir.”
Buna göre aşağıdakilerden hangisi “mizaç” çeşitlerinden biri değildir?
a) Melankolik Mizaç
b) Kızgın Mizaç
c) Soğukkanlı Mizaç
d) Neşeli Mizaç
e) Asosyal Mizaç
3) Aşağıdaki seçeneklerin hangisinde Allport'un karakter tanımı ifade edilmektedir?
a) Bireye ait davranışların bütünüdür.
b) Kişiliğe şekil veren davranış ve düşüncelerin genel eğilimidir.
c) İnsanın içinde yaşadığı çevrede geçerli olan ahlak kuralları karşısında ortaya çıkan
ruhsal özelliklerinin tümüdür.
d) Bireyin belirli ilişkileri kavrayabilme, analiz edebilme, çözümleyebilme,

sonuçlandırma özelliklerinin bütünüdür.
e) İnsanın içinde yaşadığı çevrede geçerli olan değer yargılarını ve ahlak kurallarını
kullanış biçimidir.
21
4) “Allport’a göre psikolojide beş farklı kişi ve kişilik kavramına rastlanmaktadır.”
Aşağıdaki seçeneklerden hangisi bu kavram ve tanımlardan birisi değildir?
a) Bir örgütlenmenin hiyerarşisini vurgulayan kişilik
b) Bireyin çevresine uyumunu vurgulayan kişilik
c) Karakterin ayrıştırıcı niteliğini vurgulayan bir kavram olarak kişilik
d) Bireysel veri ve yeteneklerin çevreye uyumlu örgütlenişinin özgün, tek ve

diğerleriyle karşılaştırılan özelliğini vurgulayan kişilik
e) İnsanların doğuştan ya da sonradan kazanılmış veri ve yeteneklerinin bütünü olarak

kişilik
5) Aşağıdakilerden hangisi kişilikle ilgili kavramlardan birisi olamaz?
a) Mizaç
b) Diksiyon
c) Karakter
d) Yetenek
e) Huy
6) Kişilik kavramını tanımlayınız.
7) Kişiliğin temel özellikleri nelerdir?
8) Kişiliğin oluşmasında etkili olan faktörler nelerdir?
9) Kişiliğin oluşumunda etkili olan faktörleri sıralayınız.
10) Karakter ve yetenek kavramlarının kişilikle ilişkisi var mıdır? Açıklayınız.
Cevaplar
1)d, 2)e, 3)e, 4)c, 5)b
22
2. KİŞİLİK KAVRAMI II
23
2.1. Kişilik Konusunda İleri Sürülen Kuramlar
2.1.1. Psikoanalitik Kuramlar
2.1.2. Özellik Kuramları
2.1.3. Hans Eysenck’in Kişilik Kuramı
2.1.4. Alfred Adler’in Kişilik Kuramı
2.1.5. Carl Gustav Jung’un Kişilik Kuramı
24
1. Kişilikle ilgili ne gibi kuramlar geliştirilmiştir?
25

Konu Kazanım
edileceği veya geliştirileceği
Kişilik konusunda ileri

Kişilik konusunda ileri Okuyarak ve araştırarak
sürülen kuramları
sürülen kuramlar kazanım geliştirilecektir
inceleyebilir.
26
Anahtar Kavramlar
 Kişilik Kuramları
27
Giriş
Dersin ikinci haftasında da kişilik konusuna devam edilmektedir. Bu ikinci derste

kişilik konusunda öne sürülen bazı kuramlar incelenmektedir. Bu kuramlardan sadece
psikoanalitik kuram kısaca daha öncede incelenmiştir. Bu derste ayrıca kişilikle ilgili Özellik
Kuramları; Eysenck’in Kişilik Kuramı, Alfred Adler’in Kişilik Kuramı ve Carl Gustav
Jung’un Kişilik Kuramı inceleme konusu edilmektedir.
28
2.1. Kişilik Konusunda İleri Sürülen Kuramlar
Dünyanın en zor anlaşılan yaratığı kesinlikle insandır. Çünkü insan, beden, düşünce,
duygu ve inanç bakımından farklı özelliklere sahip çok karmaşık olan bir varlıktır. Bundan
dolayı insanı inceleyen psikologlar birbirinden farklı birçok kişilik kuramı geliştirmiştir. Bu
kuramların bazıları kişiliğin oluşum biçiminden, bazıları ise kişiliğin görünüş biçiminden
hareket ederek oluşturulmuştur.37 Burada adı geçen kuramlar sadece belli başlı ve öne çıkan
kuramlardır.
2.1.1. Psikoanalitik Kuramlar
Psikoanalitik kuram, bilinçaltı alanı üzerine odaklanmış bir yaklaşımdır. Psikoanalitik

kurama göre, insanlar içgüdüler ve dürtülerle donatılmış olarak dünyaya gelirler ve isteklerini
en kısa sürede gidermeye yönelik olan haz ilkesi ile hareket ederler. Bu kuramın ortaya atan
Sigmund Freud’tur. Teorisi; id, ego, süperego kavramları üzerine kurulmuştur. Kişilik
kuramları bakımından en bilinen kuramlardan bir tanesidir.
Günlük konuşmalarımızda şu cümleyi çok sık kullanırız: “İçim başka dışım başka
şey istiyor.” Bu durum içimizin birbiriyle uyumlu olmayan ya da birbirini engelleyen
bölümlerin var olduğunu bize göstermektedir. Freud, yaptığı çalışmalarda insanın kişiliğinin
böyle özellikler taşıdığını açıklamıştır. Freud’a göre kişilik id, ego ve süperego olarak üç ana
dilimden oluşmaktadır. Bu üç temel öge, çoğunlukla insan davranışlarını yönetmektedir.38
2.1.1.1. İd
Freud, insanlar doğduğu zaman tek bir kişilik yönünün (id-alt ben) olduğunu
söylemiştir. İd, fiziksel ihtiyaçlarımızı ifade eder. İd; açlık, susuzluk, cinsellik, hazza
yönelme gibi temel dürtülere dayalıdır. Kişiliğin önce gelişen bölümüdür. Alt ben (id),
bencil kısmımızdır ve sadece bizim isteklerimizi karşılamaya yöneliktir. Toplumsal ve
fiziksel engellemeleri dikkate almadan işleri yapmayı düşünür. Örneğin bir bebek, gördüğü
bir eşyaya hemen yönelir ve onu almaya çalışır, o eşyanın sahibi olup olmadığına ya da o
eşyaya dokunmanın yasak olup olmadığına bakmaz. Bu durum yetişkin hâle geldiğinde
tamamen kaybolmaz. Ancak sosyalleşme süreci içinde id, kişiliğin diğer bölümleri tarafından
kontrol altına alınır. Eğer id, devamlı istediğini elde etmek için uğraşsaydı o zaman haz veren
dürtülerimizi hepsinin karşılanması mümkün olmazdı. Bundan dolayı Freud “dilek
gerçekleştirme” yöntemini kullanmıştır. Dilek gerçekleştirme yöntemi, eğer istenen eşya elde
edilemiyorsa, id istediği şeyin hayalini kuracaktır.39
İnsan davranışlarını yönetmede etkili olan id, kişiliğin çekirdeğini oluşturur. İçgüdüsel
ve bilinçsiz olarak kabul edilen istek, arzu ve duyguları içerir. Başka bir deyişle id, insanların
37
Prof. Dr. Salih Güney, Sosyal Psikoloji, Nobel Yay. Dağıtım, Ekim 2009, İst., s.315
38
Prof. Dr. Salih Güney, Age, s. 315-316
39
Prof. Dr. Salih Güney, Age, S.316-317
29
doğuştan getirdikleri öncellikle tatmin edilmeleri gerekli olan biyolojik ve fizyolojik
ihtiyaçların yer aldığı bir alandır. Kısaca id, insanın ilksel zihinsel yapısıdır.40
2.1.1.2. Ego
Çocuklarda 2 yaşından sonra ego(ben) gelişmeye ve ön plana çıkmaya başlar. Ego,

gerçeklik kuralına göre hareket eder. Egonun en önemli görevi, idin temel dürtülerden
kaynaklanan isteklerini çevresel gerçekler kapsamında tatmin etmeye çalışmaktır. Çünkü idin
istekleri oldukça özgürdür. Ama toplumsal gerçeklerle zıt durumdadır. Bu nedenle ego, özgür
istekleri mümkün olduğunca bilinçaltında tutmaya çalışır ve ortam uygun olduğunda bunları
yerine getirmeye çalışır.41
Ego, idin başlıca engelleyicisi ve kısıtlayıcısıdır. Örneğin, bazı dürtülerin

doyurulmasını, toplum tarafından kabul edilebilen bir yol buluncaya kadar erteler. Başka bir
deyişle ego, idin isteklerini süperegoya uygun hâle getirmeye çalışır. Freud’a göre ego,
bilinçli bir arabulucudur. Ego, insanın eğitilmiş düşüncesinin bir bölümü ifade eder. 42
2.1.1.3. Süperego
Çocuklar 5 yaşına geldiklerinde üst-ben dediğimiz süperego oluşmaya başlar.

Süperego, genellikle aile bireylerinin ve toplumun değer yargılarını ve standartlarını içerir.
Süperego, egoya göre daha fazla sınırlanmalar getirir. Süperego, öncelikle insanda suçluluk
duygusu yaratır. Suçluluk duygusu da insanı uzun süre vicdanen rahatsız eder. Süperego,
egonun yaptığı işlerin erdemli ve takdire değer olup olmadığına da karar verir.43
Süperego, çocuğun anne ve babasından aktarıldığı biçimiyle, çoğunluğun ahlaki

standartlarının bir temsilcisidir. Süperego, toplumda geçerli olan kurallara göre davranışları
kontrol eder ve iyi olan davranışları ödüllendirir, kötü davranışları ise cezalandırır.44
İnsanlar toplumda geçerli olan değer yargılarını deneyimlerle algılar ve sonunda

benimserler. Bu duruma bağlı olarak süperego birden bire değil zamanla oluşur. Süperego
oluştuktan sonra insanın davranışlarını, düşüncelerini, eğilim ve duygularını kontrolü altına
alır. Hatta bunlara sansür de koyar. Süperego ile sürekli bir mücadele içerisinde olan id,
bireyde ne yapmak istediğini gösterir. Süperego ise bireye ne yapması gerektiğini anlatır.45
Freud, insanların davranışlarının itici gücüne triebe olarak adlandırmaktadır. Triebe,

dürtü ya da içgüdü olarak adlandırılır. Freud’a göre, libido ve thanatos olmak üzere iki tür
içgüdü vardır. Libido, yaşam ve cinsellik; thanatos, ölüm ya da saldırganlık içgüdüsüdür.
Uzun süren savaş ve çatışmalar bu içgüdülerin sonucudur. Freud, önceleri bu iki içgüdünün
40
41
Age,s.317
42
Age, s.318
43
Age, s.318
44
Sedat Topçu, Kişilik ve Savunma Mekanizmaları, Davranış Bilimleri, Anadolu Üniversitesi Yayını, Ankara,,
1986, s.62
45
30
birbiriyle çatışma içinde olduklarını söylemiş ancak daha sonra birlikte hareket ettiklerini
belirtmiştir. Freud, insan davranışlarının temel yönlendiricisi olarak cinsellik içgüdüsünü
göstermiştir. Ancak cinsel olarak güdülenmiş hareketleri yalnızca erotik olanlarla
sınırlandırmamıştır. Zevk almaya yönelik bütün davranışlarımızı cinsel içgüdüye bağlamıştır.
Freud, insanların psikolojik işlevlerine güç ve yön veren bir psişik enerjinin varlığından söz
etmiştir. Freud’a göre, psikolojik işlevler için harcanan enerji diğer işlevler için harcanamaz.
Örneğin; ego, idi kontrol etmek için fazla miktarda enerji harcarsa, diğer işlevlerini
gerçekleştirmek için fazla enerjisi kalmaz.46
2.1.2. Özellik Kuramları
Özellikler teorisi, kişilik teorilerine bir düzenlilik getirmiştir. Özellikler teorisi,

kişilik niteliklerini belirlemeye yönelik olan araştırmalara dayanır. Bu teoriye göre
insanların sahip oldukları nitelikler, kişiliğin önemli belirleyicilerdir. Gordon Allport ve
Raymond Cattell’in teorileri, en çok bilinen nitelikler teorisidir.
Özellikler teorisinde sezgisel değerlendirmeler geniş yer tutmaktadır. Bu teoriler

kişiliğin sürekliliğini benimser. Özellik teorisinin savunucuları analitik ve kapsamlı kişilik
teorilerinden uzaklaşmışlardır.47
2.1.2.1. Gordon Allport’un Özellik Kuramı
Kişilik konusunda ayırıcı özellikler alanında ilk çalışmayı Gordon Allport (1897-
1967) yapmıştır. Allport, ABD’de kişilik konusunda üniversitede (1925) ilk dersi veren sosyal
psikologdur. Allport, psikoanalitik kuramına çok sıkı bağlanan Freud’u suçlamış ve onun
tersine, ayırıcı özellik kavramının sınırlılıklarını çalışmalarının başında peşinen kabul
etmiştir. Yani davranışın çeşitli çevresel faktörlerden etkilenmesi sonucu biçimlendiğini ve
ayırıcı özelliklerin, bir kişinin ne yapacağını önceden tahmin etmeye yetmeyeceğini ileri
sürmüştür. Allport’a göre, ayırıcı özellikler sinir sistemimizdeki fiziksel unsurlardan
kaynaklanmaktadır. Allport, Freud’un aksine yetişkin davranışlarının temelinde yer alan
dürtülerin çocukluk döneminkinden farklı olduğunu söylemiştir.48
Allport, teorisini ortak özellikler ve kişisel eğilimler arasındaki fark üzerine

kurmuştur. Ona göre, kişiliği oluşturan ortak özellikler mevcuttur. Ancak bu ortak özelliklerin
dışında tamamen eşsiz ve tek olan özellikler de vardır. Allport, bu eşsiz özelliklere kişisel
eğilimler adını vermektedir.49
2.1.2.2. Raymond Cattell’in Özellik Kuramı
Raymond Cattell’in (1905 -1998) çalışmalarının temel hareket noktası, kişiliğin kaç
tane ana özelliğinin olduğunu bulmaktır. Psikologlar kişilikle ilgili birçok özellik
46
47
48
49
31
belirlemiştir. Bu özellikler arasında küçük farklılıklar olmasına rağmen birbirine çok yakındır.
Cattell, birbiriyle ilişkili olanları gruplandırmış olmayanları ise ayırmıştır. Bu yolla kişiliğin
temel yapısını belirlenebileceğini açıklamıştır.
Cattell, insan kişiliğini meydana getiren temel özelliklere kaynak özellikler adını
vermiştir. Cattell, yaptığı araştırmalar sonucunda 16 temel özellik bulmuş ve bunu 16 faktörlü
kişilik testi olarak yayınlamıştır.
Cattell’e göre kişiliğin 16 temel özellikleri şunlardır:50
Sıcaklık İyi kalpli ve dışa dönük olmak; tersi ise eleştirel ve mesafeli olmaktır.
Mantıklı düşünme Net ve soyut düşünme; tersi, daha az zekice ve somut düşünmektir.
Duygusal açıdan kararlılık ve sakinlik; tersi, sinirlilik ve değişken

Duygusal kararlılık
duygulu olmaktır.
Üstünlük Girişken ve saldırganlık; tersi, uysallık ve uzmanlaşmacı olmaktır.
Neşelilik Neşelilik ve isteklilik; tersi, resmî ve ciddi olmaktır.
Öz disiplin ve ahlaklı olmak; tersi, menfaatçilik ve kural

Kural bilinci
tanımamazlıktır.
Sosyal cesaret Rahatlık ve gözü peklik; tersi, utangaçlık ve çekingen davranmaktır.
Hassaslık Sevecenlik ve hassaslık; tersi, sertlik ve kendi kendine yetmektir.
Şüphecilik ve tedbirlilik; tersi, insanlara güvenme ve kabul

Tedbirlilik
etmemektir.
Hayalcilik ve dalgınlık; tersi, gerçekçi olmak ve ayağını yere sağlam

Dalgınlık
basmaktır.
Süslülük ve abartılı olma; tersi, dosdoğru olmak ve olduğu gibi

Hususiyet
görünmektir.
Güvensizlik ve kaygılı olma; tersi, kendinden emin ve memnun

Endişe duygusu
olmaktır.
Değişikliğe açıklık Özgür düşünce ve deneyselcilik; tersi, tutucu ve geleneksel olmaktır.
Kendine yetme Kendine yetme ve bireysellik; tersi, katılımcı ve grup odaklı olmaktır.
50
Jerry M. Burger, Kişilik, Çev. İnan Deniz Erguvan Sarıoğlu, Kaknüs Yay. İstanbul, 2006, s.248 - 252
32
Kontrollülük ve zorlayıcılık; tersi, disiplinsiz ve gevşek
Mükemmeliyetçilik
davranmaktır.
Gerginlik Harekete hazır olma ve gerginlik; tersi, rahat ve sakin davranmaktır.
2.1.2.3. Henry Murray’ın Kişilikbilim (Personoloji) Kuramı
Henry Murray’in kişilik kuramı, psikoanalitik ve ayırıcı özellik kavramlarının bir

karışımıdır. Murray, kuramını kişilikbilim (personoloji) olarak isimlendirmiştir. Bu
kuramında kişiliğin temel ihtiyaçlarını tespit etmiştir.
Murray, iç organların temel ihtiyaçları olan su ve yiyeceklerle fazla ilgilenmemiştir.

Daha çok psikolojik temelli ihtiyaçlarla ilgilenmiştir. Ona göre psikolojik ihtiyaçlar, belirli
koşullarda belirli şekillerde tepki vermeye hazır bulunma durumudur. Psikoanalitik
kuramın etkisinde olan Murray, bu ihtiyaçların büyük ölçüde bilinçaltından
kaynaklandığını söylemiştir.51
2.1.2.4. Beş Boyutlu Kişilik Boyutu
Kişiliğin temel özellikleri belirleme çalışmaları Cattell’den sonra da devam etmiş ve

bilim adamlarının yaptığı araştırmalar sonucunda kişiliğin beş temel özelliğinin var olduğunu
ifade eden beş boyutlu kişilik kuramını geliştirmişlerdir.52
 Nevrotik Boyut: İnsanların duygusal kararlılık ve bireysel uyum devamlılığı

konusundaki yerini ifade eder. Duygusal bakımından sıkıntı yaşayan ve duyguları aşırı
değişkenlik gösteren insanlar bu boyutta yer alır. Bu özelliğe sahip olanlar diğer insanlara
oranla günlük ve iş yaşamlarında daha fazla strese girerler. Üzüntü, kaygı, öfke ve suçluluk
gibi birçok olumsuz duygu biçimi vardır.53
 Dışa Dönüklük Boyutu: Kişiliğin bu boyutunun karşıtı içe dönüklüktür. Dışa

dönük olan insanlar, sosyal, enerjik, iyimser, konuşkan, kararlı, sıcakkanlı, girişken ve
yaşamaktan zevk alan kişilerdir. Kısaca, insanların ilişkilerdeki rahatlık derecesini ifade eden
boyuttur.54
 Deneyime Açık Olmak: Sosyal psikologların çok karmaşık olarak nitelendirdikleri

kişilik boyutudur. Duyarlı, esnek, meraklı ve yaratıcı özellikteki insanlar bu boyutun
kapsamında yer alır. Yenilikçi bilim adamları ve yaratıcı sanatçılar bu boyutun
51
Prof. Dr. Salih Güney, Age, s. 322
52
Age, s.324
53
Age, s.324
54
Age, s.324
33
kapsamındadır. Kısaca, bu boyut insanların ilgilerinin genişliğini ve yeniliklerden etkilenme
derecesini ifade eder. 55
 Uyumluluk: Yardımseverlik, güvenirlilik, bağışlayıcılık, iyi huyluluk ve şefkatlilik

bu boyutun temel kriterleridir. Bu boyutun kapsamasında yer alanlar, rekabet yerine iş
birliğini tercih ederler. Sıcak ve güvenilir kimselerdir. Daha az kavga ederler ve sosyal
ilişkileri güçlüdür. Bunun tersi olanlar, soğuk, uyumsuz, tenkitçi ve muhalif kişilerdir.56
 Öz disiplin: Kontrollü ve disiplinli olma bu boyutun temel kriterleridir. Bu

kriterlere sahip olan insanlar; düzenli, planlı, kararlı ve ısrarcı hareket eden kişilerdir. Bunun
tersi olanlar, dikkatsiz, kolay ve kısa sürede dağılan, şaşıran ve güvenilmez kimselerdir. Öz
disiplinden uzak olanlar iş yaşamlarında dikkatsizliklerinden dolayı bazı sıkıntılar yaşamaları
kaçınılmaz oluyor.57
2.1.3. Hans Eysenck’in Kişilik Kuramı
Eysenck, kişiliği hiyerarşik açıdan açıklayarak teorisini geliştirmiştir. Bu teorinin

temeli, kişiliği oluşturan faktörlerin sıralanmasının hiyerarşik bir düzen içinde olması
esasına dayanır. Eysenck, kişiliği dört düzeyde ele almaktadır:
 Birinci düzey: Kişiliğin en alt basamağıdır ve çok özel tepkileri içerir. Bazı
uyarıcılara tepkiler gösterilmesi ve kalıtımsal olarak bireyin bazı özellikler taşıması bu
düzeyle yakından ilgilidir.
 İkinci düzey: Bireyin içinde yaşadığı çevreden kazandığı alışkanlıklara dayalı olan
niteliklerle ilgilidir. İnsanlar toplumsal yaşamda zamanla benzer durumlara benzer davranışlar
göstermeyi öğrenirler. İşte bu durum ikinci düzeyle alakalıdır. Bu düzeyde kişiliğin
devamlılık kazanması söz konusudur.
 Üçüncü düzey: Bireylerin eğilimlerinden oluşmaktadır. Yani birey bazı eğilimleri

bu düzeyde kazanmaktadır. Bazı gensel özellikler ve alışılmış davranışların sonucu eğilimler
oluşur. Bu düzeyde kişiliğin; süreklilik, değişmezlik, bireysel dengesizlik, doğruluk ve
heyecanlılık özellikleri ortaya çıkar.
 Dördüncü düzey: Tip aşamasıdır. Yani bu aşamada belirli tipler oluşur.58
55
Age, s.324
56
Age, s.325
57
Age, s.325
58
34
Eysenck, hareket ve denge faktörlerine dayanarak dört farklı mizaç belirlemiştir.
Bunlar: 59
 Canlı, Hareketli ve İyimser Mizaç: Bu mizacın özelliklerini taşıyan insanlar, iş ve

sosyal yaşamlarında dertsiz ve kaygısız davranırlar. Her zaman umutlu ve isteklidirler.
Uğraştıkları şeyler o an onlar için çok önemlidir.
 Ağırbaşlı Mizaç: Bu mizaca sahip olanlar, duygularını pek açık olarak yaşamayan,
mesafeli, soğuk, tembelliği sevmeyen kişilerdir. Sürekli hareketlilik yaşamak isterler. Başka
insanlarla ilişkilerinde rasyonel davranışlar sergilerler. İçten amaçlarına ulaşmayı genellikle
arzularlar.
 Melankolik Mizaç: Melankolik mizaçlı insanlar, ortada bir sebep olmadan hemen
içe dönük düşünürler (yani bir çöküntü içine girerler). Çevreden kendilerini tamamen
soyutlarlar ve hiçbir uyarıcıya cevap vermezler. Kolayca kendilerini suçlarlar.
 Öfkeli Mizaç: Bu mizaca sahip olan insanlar en küçük bir uyarıcıdan hemen
rahatsız olurlar ve bundan dolayı hemen karşısındaki kişilerle ilişkiyi keserler. Ancak
kızgınlık anında karşısındaki insanlar susunca hemen sakinleşirler. Resmiyeti ve gösterişi çok
severler. Gururlarına düşkündürler. Haksız istek ve arzularını kabul etmeyenlerden rahatsız
olurlar. Halk deyimi ile “pire için yorgan yakan” tipler bu mizaca girerler.60
Eysenck, faktör analizinden yararlanarak yaptığı çalışmalar sonucunda kişiliğin iki

önemli boyut üzerinde yer aldığını söylemişti. Bu boyutlar şunlar;
 İçedönüklük – Dışadönük Boyut: Dışadönük boyutta yer alanlar, devamlı

heyecan peşinde koşan, girişken, kolay arkadaşlık kurabilen ve yaşamayı seven kimselerdir.
İçedönük boyutta yer alanlar ise sessiz, içe kapanık, çekingen ve utangaç kişilerdir.
 Dengeli – Dengesiz Boyut: Dengeli boyutta yer alanlar, iş ve özel yaşamlarında

kararlı, sakin, güvenilir ve kayıtsız kişilerdir.61
2.1.4. Alfred Adler’in Kişilik Kuramı
Adler, bireysel psikoloji kuramını geliştirmiştir. Bireysel psikoloji, her bireyin, tek tek
parçalar olarak değil bir bütün olarak algılanması gerektiğini ifade eder. Bireysel psikolojiye
göre, insan kişiliğinde bütünlük ve devamlılık esastır ve birey sorunlarını çözebilmek için
başarıya ulaşma çabası içindedir. Her birey aşağılık duygusuyla doğar ve yaşamı boyunca bu
duyguyu gidermek için çabalar. Adler, kişiliği anlamada üstün olma çabası, ebeveyn etkisi ve
doğum sırasının önemli olduğunu söylemiştir. Adler, bütün insanların yaşama bir aşağılık
59
Halil Can, Öznur Aşan, Eren Miski Aydın, Örgütsel Davranış, Arıkan Yay. İst. 2006,s.65-67
60
61
Age, s.326
35
duygusu ile başladığını ve bunu da güçsüz ve çaresiz bir çocuğun hayatını devam
ettirebilmesi için yetişkin birine ihtiyaç duymasını örnek vermektedir.62
Adler’e göre, insanlar hayatları boyunca mükemmel olmak için çabalar dururlar. Hatta
bazıları hiç durmadan (mükemmel olmak için) çalışır. Adler’e göre insanlar, bir ideale doğru
ilerleyerek ve bu ideallerini gerçekleştirmede kendilerine yardımcı olacak kişilere yönelerek
mükemmele ulaşmak isterler. Eğer insanlar ideallerine ulaşamazlarsa onlarda aşağılık
kompleksi oluşur. İdeale ulaşma yolunda yaşanılan başarısızlıklar Adler’e göre, tüm yaşam
sorunlarının ana kaynaklarından biridir.63
Adler’e göre insan davranışlarının temel itici gücü, üstünlük ve egemenlik içgüdüsü ile
güç ve prestijdir. İnsan yaşamı boyunca karşılaştığı nesnelere, varlıklara ve çeşitli durumlara
hükmetmeye ve onları kontrolü altında tutmaya çalışmıştır. Aslında bütün insanlarda üstün
olma arzusu mevcuttur. Ancak Adler’e göre, bu içgüdünün herkes tarafından ve her yerde
tatmin edilmesi imkânsızdır.64
Adler, insanların üstün olma içgüdülerini engelleyen faktörleri de açıklamıştır. Ona

göre, üstün olma içgüdüsünü engelleyen en önemli faktörlerden bazıları şunlardır: Organ
eksikliği, kısa boyluluk, zayıflık, çirkinlik. Bireylerdeki üstünlük ve güç ihtiyacının yeterince
doyurulmamasını engelleyen ikinci grup faktörler ise fakirlik, azınlık gruba mensup olma,
yetersiz eğitim ve görgü gibi sosyal etmenlerden kaynaklanmaktadır. Adler’e göre egemenlik
ve üstünlük içgüdünün yeterince doyurulmamasının neticesinde bireylerde oluşan aşağılık ve
yetersizlik duygusu, genellikle büyüklük ve üstünlük taslama şeklinde davranışlara yansır.
Eğer bireylerdeki aşağılık duygusu içinden çıkılmaz bir hâl alırsa, kişide gereğinden fazla
abartılmış üstün olma çabaları görülür. Sonuçta bireyin gerçeklerle bağlarının kopması ve
uyumsuz davranışlar sergilemesi gerçekleşir. Başka bir deyişle abartılmış üstün olma
davranışları, bireyin kendini geliştirmesini engeller. Birey anormal davranışlar sergilemeye
başlar.65
2.1.5. Carl Gustav Jung’un Kişilik Kuramı
Jung, insan gelişiminde amaç ve isteğe fazla önem vermediği için Freud’dan ayrılır.
Freud’a göre yaşam, ölüm araya girinceye kadar tekrarlanan içgüdüsel faaliyetlerden ibarettir.
Ama Jung, insanın devamlı olarak kendini yenilediğini ve yaratıcı bir gelişim düşüncesi
içinde olduğuna inanmaktadır. Ayrıca Jung, kişiliğin ırksal ve soygelişimsel yönlerine
önem vermesi nedeniyle de diğer psikonalitik teorilerden ayrılmaktadır. Jung’a göre insan
davranışları, bireysel ve ırksal tarihinin (nedensellik) yanı sıra, amaçları ve ülküleri tarafından
şekillenir.66
62
Age, s.327
63
Age, s.327-328
64
Age, s.328-329
65
66
36
Jung’a göre kişilik birbiriyle etkileşim durumunda bazı sistemlerden
oluşmaktadır.67 Bunlar şöyledir:
2.1.5.1. Ego
Jung’a göre bilinç (ego), hayatın ilk dönemlerinde oluşmaya başlar ve çocuklar
giderek daha çok çevresindeki nesneleri (anne-baba ve oyuncaklarını) seçer ve tanırlar. Başka
bir deyişle, bilinç alanı daha çok genişler. Bilinç alanın genişlemesi, düşünme, duygu, duyum
ve sezgi gibi zihinsel fonksiyonların artırılması ile mümkündür. Bilinç alanının genişlemesi
kişilikte iki yönelime neden olabilmektedir:
1. Eğer bu zihinsel fonksiyonlar içsel ve subjektif alana yönelirse iç dönüklük (bu

durum kişilerde utangaçlık, çekingenlik, içe kapanma, yalnız kalma ve çalışma isteği yaratır.),
2. Dışa ve objektif alana yönelirse de dışa dönüklük (bu durum ise kişilerde
atılganlık, girişkenlik, sosyal faaliyetlere katılmadan hoşlanma, duygu ve düşünceleri
başkaları ile paylaşma istek ve arzusu yaratır) oluşur.68
2.1.5.2. Kişisel Bilinç Dışı
Jung’a göre, egonun çevirdiği yaşantılar insan zihninin içinde kaybolmazlar. Çünkü
insanın yaşadıkları aniden yok olmazlar ve Jung’un kişisel bilinç dışı diye isimlendirdiği
kişilik düzeyinde depolanırlar. Zihnin bu deposu egoya komşudur. Kişisel bilinç dışında, ya
bilince hiç ulaşmamış veya bilince ulaştıktan sonra bireyde rahatsızlık yarattığı için
bastırılmış ve geri gönderilmiş yaşantılar bulunur. Burada birikenler kendilerine ihtiyaç
duyulduğunda çok kolay bilinç alanına çıkarlar. Örneğin, bir insan arkadaşlarının isimlerini
bilir ama bu isimler devamlı olarak bilinç düzeyinde bulunmazlar, ihtiyaç duyulduğunda
oraya gelirler. Kişisel bilinçte yer alan yaşantılar bazen rüyalarda da ortaya çıkar. Bu nedenle
rahatlıkla şunu söyleyebiliriz: Kişisel bilinç dışı, rüyaların oluşumunda önemli bir etkendir.
Kısaca kişisel bilinç dışı, önceleri bilinçli olarak yaptığımız ama daha sonra bizi rahatsız ettiği
için bastırılmış, unutulmuş veya hatırlamak istemediğimiz yaşantılardan oluşmaktadır.69
2.1.5.3. Irksal Bilinç Dışı
Jung’a göre kolektif bilinç, nesillerden beri aktarılan ve insanlara ait her şeyin saklı
olduğu bölümdür. Ona göre bütün insanların bilgi ile doğduğunu fakat bunların kolektif
bilinçaltında saklı tutulduğunu ve tamamen kullanılmadığını ileri sürmüştür. Bilinç ve kişisel
bilinç dışı, insanların kendi yaşantılarının bir ürünüdür. Ama kolektif bilinç dışı insanların
bağlı oldukları toplumun ya da ırkın kalıtımsal nitelikleri ile yakından ilişkilidir. Jung’a göre,
67
Engin Gençtan, Çağdaş Yaşam ve Normal Dışı Davranışları, Psikanaliz ve Sonrası, Remzi Kitapevi,
İstanbul1988, s.94
68
Feyzullah Eroğlu, Davranış Bilimleri, Beta Yayınları, İstanbul 2007, s.203-204
69
37
kalıtım ve evrimin insan bedeni üzerinde etkilerinin yanında ruhsal yapıları üzerinde de
etkileri vardır.70
Jung, zihnin işleyişinin tek belirleyicisi olarak çevreyi kabul edenlerin görüştüğünü
benimsememiştir. Ona göre kalıtım ve evrimin, hem bedensel hem de ruhsal yapı üzerinde
etkileri vardır. Jung, insan zihninin, onun evrimi tarafından şekillendiğine inanmaktadır. Bu
açıklamaya göre, insan geçmişiyle bağlantılıdır. Ancak bu bağlantı sadece çoğunluğuna göre
değil, kendi neslinin geçmişini hatta bütün insanlık evrimini içermektedir. Kişisel bilinç
dışının içeriği daha önce bilinçte mevcut olan yaşantılardan oluşur. Irksal bilinç dışının içeriği
ise insanın yaşamı süresince hiçbir zaman bilinçte yaşanmamıştır. Irksal bilinç dışı kişiliğin
en güçlü, en etken sistemidir. Patolojik durumlardaki egoyu ve kişisel bilinç dışını geri planda
bırakabiliriz. Irksal bilinç dışı, insan ırkının bütün geçmişinden getirdiği gizli bellek
kalıntılarının topluluğudur.71
2.1.5.4. Persona
Toplum beklentilerine karşı insanın taktığı maskedir. Böyle bir rol, toplum tarafından
kendisine verilmiştir ve bütün yaşamı boyunca bu rolü oynaması kendisinden beklenir. Maske
kullanmanın amacı, başkaları üzerinde belirli bir etki yaratmaktır ve çoğu zaman gereksiz
yere kişinin gerçek özelliğini saklar. Toplumsal yaşamda insanlar birbirlerini bu maskelere
göre değerlendirirler.72
2.1.5.5. Gölge
Gölge arketipi (arketip 73 , duygusal yönü oldukça güçlü olan evrensel düşünce
biçimidir), günümüze kadar getirmiş olduğu içgüdülerden oluşur. Gölge, insanda mevcut olan
hayvansal özelliklerdir. Arketip olarak gölge, insandaki günah kavramının varlığından
sorumludur. Dış dünyaya yansıtıldığında şeytan veya düşman kavramlarına dönüşür. Bu
açıklamaya göre gölge, toplumun benimsemediği düşüncelerin, duyguların ve eylemlerin
bilinç düzeyinde ortaya çıkışından da sorumludur.74
2.1.5.6. Anima ve Animus
“Bir kadını ve bir erkeği birbirine çekip evlenmelerine neden olan şey nedir?” Jung, bu
soruyu şöyle cevaplamıştır. İki kişinin anima ve animuslarını birbirlerine yansıtmaları
sonucunda birbirleri için uygun olduklarına inanmış ve sonunda evlenmeye karar
vermişlerdir. Anima ve animus hakkında bilgi sahibi olmayanlar ise evliliğe nasıl karar
verdiniz diye sorulduğunda ise genellikle şöyle cevap verirler, “vücut kimyamız uyuştuğu”
70
Age, s.331
71
Age, s.331
72
Age, s.332
73
İlk örnek veya asıl numune anlamı vardır.
74
38
için evlenmeye karar verdik. Bazen de şu ifade kullanılır, “baktığımda içim eriyor”. Aslında
bu ifadelerin hepsi Jung’a göre anima ve animusa dayanmaktadır. 75
İnsanlar fizyolojik olarak erkek veya dişi hormonları salgılar. Jung, erkek kişiliğinin
dişi yönlerini ve kadın kişiliğinin erkek yönlerini arketiplerle açıklar. Erkekteki dişi arketipe
anima, kadındaki erkek arketipe animus adını verir. Bu arketipler, kadının erkekle ve erkeğin
kadınla birlikte geçirmiş olduğu ırksal yaşantıların ürünüdür. Asırlar boyunca erkek, kadınla
birlikte yaşamış olmasının sonucu dişileşmiş, erkekle birlikte yaşamış olmak ise kadını
erkekleştirmiştir. Erkek kadını animasının gücü sayesinde, kadın da erkeği animusunun
yardımıyla anlayabilir. Bazen anima ve animus yanlış anlamalar ve uyumsuzluklara da yol
açabilir. Örneğin, erkek eşinde kadının ülküleştirilmiş imgesini arar ve gerçekle ideal
arasındaki farkı görmezse, bu ikisinin özdeş olmadıklarını anladığında büyük hayal kırıklığına
uğrar. Bu nedenle kişinin iyi bir uyum sağlayabilmesi için ırksal bilinç dışının istekleriyle dış
dünya gerçekleri arasında bir uzlaşma olması zorunludur.76
75
Age, s.333
76
Age, s.333
39
Uygulamalar
Konu teorik olduğundan uygulaması bulunmamaktadır.
40
Sosyal psikoloji de var olan kişilik kuramları incelenmiştir. Bu derste ayrıca kişilikle
ilgili Psikoanalitik Kuram, Özellik Kuramları; Eysenck’in Kişilik Kuramı, Alfred Adler’in
Kişilik Kuramı ve Carl Gustav Jung’un Kişilik Kuramı inceleme konusu edilmiştir.
41
Bölüm Soruları
1) Aşağıdakilerden hangisi kişilik konusunda öne sürülen bazı kuramlardan değildir?
a) Bağlanma Kuramı
b) Allport’un Özellik Kuramı
c) Raymond Cattell’in Özellik Kuramı
d) Alfred Adler’in Kişilik Kuramı
e) Eysenck’in Kişilik Kuramı
2) “Carl Gustav Jung’a göre kişilik birbiriyle etkileşim durumunda bazı sistemlerden
oluşmaktadır.”
Aşağıdaki seçeneklerin hangisi söz konusu sistemlerden biri değildir?
a) Ego
b) Irksal bilinç dışı
c) Bilinç öncesi
d) Persona
e) Kişisel bilinç dışı
3) “…………………., toplumda geçerli olan kurallara göre davranışları kontrol eder

ve iyi olan davranışları ödüllendirir, kötü davranışları ise cezalandırır.”
Yukarıdaki boşluğu doğru şekilde tamamlayan seçenek aşağıdakilerden hangisidir?
a) İd
b) Süperego
c) Bilinçaltı
d) Ego
e) Bilinçüstü
42
4) “………………….; açlık, susuzluk, cinsellik, hazza yönelme gibi temel dürtülere
dayalıdır. Bencil kısmımızdır ve sadece bizim isteklerimizi karşılamaya yöneliktir. Toplumsal
ve fiziksel engellemeleri dikkate almadan işleri yapmayı düşünür.”
Yukarıdaki boşluğu doğru şekilde tamamlayan seçeneği bulunuz?
a) Mizaç
b) İd
c) Ego
d) Nevrotik Boyut
e) Süperego
5) Eysenck, hareket ve denge faktörlerine dayanarak dört farklı mizaç belirlemiştir.
Aşağıdaki seçeneklerden hangisi Eysenck’in belirlediği mizaç özelliklerden birisi

değildir?
a) Canlı, hareketli ve iyimser mizaç
b) Ağırbaşlı mizaç
c) Öfkeli mizaç
d) Melankolik mizaç
e) Mükemmeliyetçi mizaç
6) Aşağıdakilerden hangisi beş boyutlu kişilik kuramlarından biri değildir?
a) Nevrotik boyut
b) Deneyime açık olmak
c) Kaygı
d) Uyumluluk
e) Öz disiplin
43
7) Freud’un psikoanalitik yaklaşımına göre kişiliği oluşturan üç temel kavram nedir?
Bu kavramları yazarak kısaca açıklayınız.
8) Gordon Allport’un özellik kuramını kısaca açıklayınız.
9) Carl Gustav Jung’un kişilik kuramını açıklayınız.
10) Aşağıdaki ifadeleri doğru ya da yanlış olarak belirtiniz.
• Duygularını pek açık olarak yaşamayan, mesafeli, soğuk, tembelliği sevmeyen

kişiler ağırbaşlı mizaca sahip kişilerdir. (D/Y)
• Adler’e göre insan davranışlarının temel itici gücü, üstünlük ve egemenlik içgüdüsü
ile güç ve prestijdir. (D/Y)
• Jung’a göre, insan davranışları, bireysel ve ırksal tarihinin (nedensellik) yanı sıra,
amaçları ve ülküleri tarafından şekillenir. (D/Y)
• Gölge, insan vücudunda var olmayan hayvansal özelliklerdir. (D/Y)
• Jung, zihnin işleyişinin tek belirleyicisi olarak çevreyi kabul edenlerin görüşünü
benimsemiştir. (D/Y)
Cevaplar
1)a, 2)c, 3)b, 4)b, 5)e, 10) D-D-D-Y-Y
44
3. ÖN YARGI
45
3.1. Grup Düşmanlığı
3.2. Ön Yargıları Öğrenme
3.3. Ön Yargı İçin Güdülenme
3.4. Ön Yargının Bilişsel Temelleri
3.5. Toplumsal Kimlik
3.6. Ön Yargının Değişen Yüzü
3.7. Ön Yargıları Azaltma
46
1. Sosyal psikolojide ön yargının yeri var mıdır?
2. Davranışların oluşumunda ön yargılarımız ne kadar etkilidir?
47

geliştirileceği
Ön yargılar hakkında bilgi Okuyarak ve araştırarak

Ön yargılar
edinebilir. kazanım geliştirilecektir.
Grup düşmanlığı hakkında Okuyarak ve araştırarak

Grup düşmanlığı
bilgi edinebilir. kazanım geliştirilecektir.
Ön yargının bilişsel
Ön yargının Bilişsel Okuyarak ve araştırarak
temelleri hakkında bilgi
Temelleri kazanım geliştirilecektir.
edinebilir.
48
Anahtar Kavramlar
 Ön yargı
 Kalıp yargı
 Ayrımcılık
49
Giriş
Bu bölümde ön yargı başlığı altında ön yargının ne olduğunu, nasıl oluştuğunu, sosyal

psikologların ön yargıya bakışları, bunun yanında kalıp yargı ve ayrımcılık gibi benzer
kavramlar örneklerle açıklanacaktır.
50
3. Ön Yargı
Bu bölümde, ön yargı gibi çoğumuzun bildiği, karşılaştığı ya da maruz kaldığı ve pek
çok toplumsal soruna da yol açma potansiyeli olan bir kavram ele alınacaktır. Sosyal psikoloji
içinde ön yargı kavramı, kişiler arası etkileşim süreçlerinin önemli bir yanını oluşturmaktadır.
Çünkü ön yargı, kişiler arası ilişkileri birinci dereceden etkileyen en önemli kavramlardan
birisidir. Bireylerin birbirilerine belirli ön yargılarla yaklaşması öncelikle toplumsal bir
sorundur. Bize bakan yönüyle ülkemizde de belirli kalıp yargıların ya da ön yargıların yoğun
etkileri altında toplumsal ilişkiler geliştirmekteyiz. Neredeyse hayatımızın her anında söz
konusu yargılarla karşılaşabiliyoruz. Bu anlamda kısaca ön yargı, gerçek bilgi ve
değerlendirilmeler olmadan ya da dikkate alınmadan öne sürülen peşin hükümlerdir. Sosyal
psikologlar için ise insanları ön yargılı olmaya iten sebepleri araştırmak gayet ilgi çekici
gelmiş ve konunun sosyal psikolojik süreçleri araştırılmıştır. Ancak hemen belirtmemiz
gerekir ki aşağıdaki örnekte de görüleceği gibi aslında bütün toplumlarda ön yargı ve
ayrımcılık gibi sorunlarla karşılaşılmaktadır.
“1930’lu yıllarda Thurgood Marshall, National Association for the Advancement

of Colored People (NAACP- Farklı Irktan Hakların İlerlemesi Ulusal Birliği) için
çalışan genç bir avukatken Güney’de küçük bir şehre ciddi bir ithamla suçlanan siyahi
bir adamı savunmak üzere gönderildi. Şehre vardığında sanığın beyazlardan oluşan
öfkeli bir grup tarafından linç edilerek öldürüldüğünü öğrenince büyük bir şok
geçirecek ve umutsuzluğa kapılacaktı. Marshall, New York’a dönmek üzere tren
istasyonuna gittiğinde üzgündü. Beklerken karnı acıktı ve istasyonda küçük bir büfe
olduğunu fark etti. Büfeye doğru yürürken hemen tezgâha gidip bir sandviç
ısmarlamakla (bu onun yasal hakkıydı) büfenin arkasına gitmek (Güney eyaletlerinde
Afrika kökenli Amerikalılar böyle yapardı) arasında kararsız kaldı. Bu arada daha
büfeye ulaşmadan kendisine kuşkuyla bakan iri kıyım bir beyaz adam yanına yaklaştı.
Marshall, adamın bir çeşit kanun adamı olduğunu düşündü çünkü otoriter tavırla
yürüyordu ve cebindeki şişkinlik bir tabancadan başka bir şey olamazdı.
“Hey, evlat” diye seslendi adam Marshall’a. “Burada ne arıyorsun?” “Sadece

treni bekliyorum.” diye yanıtladı Marshall. Adam kaşlarını çattı, birkaç adım daha
yaklaştı, gözlerini tehditkâr bir şekilde Marshall’ın üzerine dikti ve “Seni duymadım
evlat. Ne dedin?” dedi. Marshall yanıt verirken kendisinden beklendiği kadar
yaltaklanmadığını anladı. “Özür dilerim efendim, treni bekliyorum.” Uzun bir sessizlik
oldu, adam Marshall’ı baştan aşağı süzüyordu, en sonunda, “O trene binmen senin için
iyi olur evlat hem de en kısa zamanda, çünkü bu şehirde güneş canlı bir zencinin üzerine
hiç doğmamıştır.” Dedi. Marshall sonradan sandviçi nereden alması gerektiği
sorusunun fazla akademik kaçtığını düşünecekti. Sandviç falan almaktan vazgeçip
nereye giderse gitsin bir sonraki trene atlayıp uzaklaşmaktan başka bir şey istemiyordu.
Zaten iştahı da kaçmıştı.”77
77
Aronson, Wilson, Akert, Sosyal Psikoloji, Kaknüs Yayınları, 1. Baskı, İstanbul 2012,s.743-744
51
Bu hikâye ön yargının tam olarak ne demek olduğunu özetleyen bir hikâye olarak
değerlendirilebilir. Şimdi ön yargının tanımsal anlamına bakarak olaya daha geniş bir bakış
açısıyla bakalım. “Ön yargı insan toplumsal davranışının sık sık tüyler ürpertici şiddet
davranışlarına neden olan en yıkıcı yönlerinden biri olabilir.”78
“Örneğin Avrupalı ırkını “saflaştırma” örtüsü altında 6 milyondan fazla

Avrupalı Yahudi öldürülmüştü. Bugün, o zamanki Avrupa Yahudi nüfusunun yalnızca
çok küçük bir parçası Avrupa’da kalabilmiştir. ABD’de Afrikalı Amerikalılara karşı
ırksal ön yargı belki en şiddetli ve süreklisi olmuştur. Afrikalılar köle olarak
Amerika’ya getirdiklerinde onlara bir mal olarak davranılıyordu. Aydınlanmadan
sonra bile, büyük çoğunluğu resmî bir ayrımcılık sistemi altında yaşadı. Siyah erkekler
eğer “çizgiden çıkmışlarsa” yargılanmadan linç edildiler. 1950 ve 1960’lardaki
yurttaşlık hakları hareketi çoğu resmî ayrımcılık biçimlerini sona erdirdi ve Afrikalı
Amerikalıların yaşamlarında başka birçok iyileşmeyle sonuçlandı. Ancak, yoksulluk,
standart altı barınma ve okul koşulları ile suçlar Afrikalı Amerikalı topluluğun başına
bela olmaya devam etti.” 79 “Ön yargılar etnik ve ırksal gruplarla sınırlı değildir.
Örneğin, … Şişman olanlar da sık sık ön yargı ve olumsuz kalıp yargıların hedefi
olmuşlardır. Yaşlılar sık sık fiziksel ve zihinsel olarak yetersiz sayılmışlardır.” 80
Kısaca ifade edecek olursak, ön yargı bir tutumdur. Tutumlar üç bileşenden oluşur.
Hem tutumla bağlantılı duygu tipini (örneğin, öfke, yakınlık) hem de tutumun aşırılığını
(örneğin, hafif rahatsızlık, açık düşmanlık) temsil eden duygusal bir bileşen; tutumu oluşturan
inanç ve düşünceleri (bilişleri) içeren bilişsel bileşen ve kişinin eylemleri ile ilgili davranışsal
içerik. İnsanlar yalnızca tutum sahibi olmakla kalmaz bunları genellikle eyleme dökerler. Ön
yargı genel tutum yapısını ve bunun duygusal bileşenini anlatır. Teknik olarak, olumlu ve
olumsuz ön yargılar bulunmaktadır. Örneğin kendi toplumumuza uyarlayacak olursak meselâ
Karadenizliler lehine ya da aleyhine ön yargılı olabilirsiniz. Birisinde duygusal tepkiniz
olumsuzdur; birisi size “Bu Dursun, Karadenizli…” sözleriyle tanıtıldığında bu kişinin “şu
sinir bozucu Karadenizliler” ifadesine uygun bir şekilde davranmasını beklersiniz. Buna
karşılık, duygusal tepkiniz olumluysa “şu harika, sınır tanımayan Karadenizliler”
ifadesine uygun birisiyle daha tanıştığınız için mutlu olursunuz ve Dursun'un cana yakınlık ve
samimiyet gibi birçok olumlu niteliği sergilemesini beklersiniz.81
3.1. Grup Düşmanlığı
Grup düşmanlığı iç-grup adı verilen bir grubun üyeleri, dış-grup adı verilen bir başka
grubun üyelerine karşı olumsuz tutumlar sergilediklerinde ortaya çıkmaktadır. Böyle grup
düşmanlığının kendi aralarında birbiriyle ilişkili fakat ayırt edilebilir üç bileşeni vardır.
Hiç değilse, kuramsal olarak kalıp yargılar bilişseldir. Bunlar grup üyelerinin en yaygın
özelliklerine ilişkin inançlardır. Ön yargı duygusaldır. Hedef bir gruba yönelik olumsuz
78
Shelley E. Taylor, Letitia Anne Peplau, David O. Sears, Sosyal Psikoloji, Çev. Ali Dönmez, İmge Yay., 3.
Baskı, İstanbul 2012, s.178
79
Shelley E. Taylor, Letitia Anne Peplau, David O. Sears, s.178
80
81
Ellıton Aronson, Timoyth D. Wilson , Robin M. Akert , Sosyal Psikoloji , İstanbul 2012, s.750
52
duygulara ön yargı adı verilir. Son olarak, ayrımcılık ise davranışsaldır. İnsanları sırf grup
üyelikleri nedeniyle dezavantajlı duruma koyup ona göre davranmaya ayrımcılık adı verilir.82
3.1.1. Kalıp Yargılar
Grup düşmanlığının bilişsel bileşeni olarak adlandırdığımız kalıp yargılar, belirli bir
grup ya da toplumsal kategorideki insanlar tarafından paylaşılan özelliklere ilişkin
inançlardır.83
Kalıp yargılar genellikle doğru mudur? Gerçekte, bazı kalıp yargılarda hafif bir
“doğruluk bulaşığı” vardır. Örneğin, suç ve sosyal yardım alma oranları Afrikalı
Amerikalılarda beyazlara görece gerçekten yüksektir. Asyalı Amerikalılar akademik olarak
görece daha iyi olmak eğilimindedirler ve Amerikalı Yerliler arasında alkolizm oldukça
yaygın bir sorundur. Fakat gruplar hakkındaki katı kalıp yargılar, hafif doğruluk payları
bulunsa bile, genellikle büyük yanlışlıklar içerirler, çünkü oldukça farklı birçok insana
ilişkin aşırı genellemelerdir. Sonuç olarak yıkıcı olabilirler; çünkü onlara hiç de
uymayan grup üyelerine de uygulanmaktadır.84
Kalıp yargıların etkileri üzerindeki araştırmaların büyük çoğunluğu, kalıp yargıların

sahiplerinin yargılarını nasıl yalınlaştırıp çarpıttığını vurgulamaktadır. Örneğin, Sagar ve
Schofield böyle kalıp yargıların bireysel grup üyelerine ilişkin algıları ne kadar kolay
etkilediğini gösterdiler. Araştırmacılar 6. Sınıf çocuklarına birisinin diğerinden pasta istemesi
ya da koridorda birisine çarpması gibi, iki çocuk arasında geçen kısa etkileşim betimlemeleri
ve bir ressam tarafından çizilmiş resimlerini verdiler. Resimlerdeki iki çocuğun ırkları
sistematik olarak değiştirildi. Sonra 6. sınıf çocuklardan resimde ne olduğu hakkında bir öykü
anlatmaları istendi. İki çocuktan ikisinin de siyah olduğu kartlarda geçen olay, ikisinin de
beyaz olduğu kartlarda olduğundan çok daha kötü ve tehdit olarak anlatılıyordu. Büyük bir
olasılıkla, bu tepki siyahları beyazlardan daha düşmanca ve şiddet eğilimli gören kalıp
yargıdan kaynaklanıyordu.85 Bir başka benzeri algılar, 9/11 terör olayı sonrasında da (ABD 11
Eylül İkiz Kule) gözlenmiştir. Saldırı sonrası özellikle Amerika Birleşik Devletlerinde ve
İngiltere’de Müslümanlara yönelik olumsuz ve potansiyel tehdit algılamasının yükseldiği
gözlenmiş ve bu yönde katı tedbirlerin alındığı bilinmektedir.
Son zamanlarda, araştırmalar giderek daha çok kalıp yargıların, ilişkili oldukları
insanlar, yani hedefler üzerindeki etkileriyle ilgilenmeye başlamıştır. Özellikle yıkıcı etki bir
kalıp yargının kendisini gerçekleştiren bir kehanete dönüşebilmesidir. Bu, kalıp yargıya hedef
olan grup üyelerinde onu doğrulayan davranışlara neden olma demektir. Hedef grubun üyeleri
kalıp yargıya uygun davranmaya ve tam olarak kalıp yargının sahip olduklarını söylediği
özellikleri sergilemeye başlarlar.86
82
Shelley E. Taylor, Letitia Anne Peplau, David O. Sears, Age, s.179
83
84
85
86
53
3.1.2. Ön yargı
Ön yargı yalnızca bir dış-grup hakkındaki olumsuz tutumlar için kullanılan bir kavram
değildir. Etnik merkezcilik iç-grubun bütün dış-gruplardan daha üstün olduğu inancına
verilen addır. Bir iç-gruba yönelik bu aşırı olumlu tutumlar, ayrıca daha bireyler olarak
tanınmadan önce, iç-grup üyeleri hakkında olumlu değerlendirmelere neden olur. Ön yargının
etkileri ayrıca yıkıcı ve yaygındır. Bireysel olarak grup üyeleri hakkındaki yargıların gruba
ilişkin ön yargılardan etkilendiğini nasıl söyleyebiliriz? Bazen iki grubun üyeleri diğer grubun
üyelerini farklı değerlendirdiklerinde insanlar ön yargılarının etkilerini çıkarsayabilirler.
Örneğin, yapılan bir deneyde iki değerlendirme grubu bulunmaktadır. Bu iki gruba beyaz tenli
ve iş arayan bir aday hakkında değerlendirme yapmaları istenmiştir. Aynı zamanda da adayın
önceki işinden niçin ayrıldığını ya da atıldığını açıklayan yüklemeler yapmışlardır. Sonuç
olarak, her iki grubun üyeleri de kendi ırklarından olan aday hakkında, öteki ırktan aday
hakkında olduğundan daha olumlu değerlendirme ve yüklemelerde bulunuyorlardı.87
Ön yargı ayrıca, kamu siyasetine ilişkin tercihleri de etkilemektedir. Örneğin

Amerika’da siyahlar hakkında en ön yargılı ve en fazla olumsuz tutuma sahip beyazlar, insan
haklarını destekleme programları ve siyahlar için yaşam standartlarını iyileştirme amaçlı öteki
çabalara karşı çıkma olasılığı en yüksek olanlardır.88
3.1.3. Ayrımcılık
Ayrımcılık, dış-grup düşmanlığının davranışsal bileşenidir. Grup üyelikleri temelinde

bireylere yönelik olumsuz davranışlardan oluşur. Örneğin 1942’de ABD hükümeti 120.000
Japon Amerikalıyı İkinci Dünya Savaşı süresince gözaltı kamplarına göndermiştir. Bunu
genellikle, insanları bireysel olarak gözden geçirmeksizin ya da gerekli seçme sürecinden
geçirmeksizin yapmış ve onları varlıklarının büyük bölümünü geride bırakmaya
zorlanmışlardır.89 Ayrımcılık davranışları sık sık yükleme belirsizliği içerir. Terfi isteği geri
çevrilen bir kişi buna neden olan şeyin ayrımcılık mı yoksa işte yetersizlik mi olduğunu
söyleyemez. Crocker ve Major ayrımcılığa hedef olan kişinin bunu ayrımcılığa
yükleyebilmesi durumunda, olumsuz değerlendirmelerin olumsuz etkilerinin azalacağını
kestirdiler. Bu denenceyi sınamak için yapılan bir deneyde, beyaz bir değerlendirmeci bitişik
bir odaya oturtulmuş Afrikalı Amerikalı öğrencilere olumsuz geribildirim vermiştir.
Değerlendirmeci öğrencilerden bazılarını görebiliyor, bazılarınıysa göremiyordu ve öğrenciler
bunu biliyorlardı. Görülebilenler olumsuz geribildirimi ayrımcılığa yüklemek
eğilimindeydiler ve kendilerine saygıları olumsuz geribildirimden daha az görüyordu.
Öyleyse garip bir biçimde, açık ayrımcılığı azaltma gerçekte azınlık grubu üyelerinin
kendilerine saygılarına tehdidi artırabilir, çünkü yükleme belirsizliğini arttırmaktadır. Bu
nedenle de kişi olumsuz değerlendirmeleri neye yoracağını bilememektedir. Ancak, olumsuz
olayları ayrımcılığa yüklemenin başka olumsuz yan etkileri olabilir. Örneğin, ayrımcılığa
87
88
89
54
hedef olan kişinin bir şikâyetçi olarak algılanmasına, dolayısıyla da bireyin ediminin daha
düşük değerlendirilmesine yol açabilir.90
Bir grubun üyelerine, yalnızca bu gruba üye oldukları için, kimi zaman haksız bir
şekilde olumsuz ya da zarar verici eylemler sergilemektedir. Örneğin, 4. sınıf öğretmeniyseniz
ve küçük kızların matematik konusundaki yeteneksizliğine kesin bir şekilde inanıyorsanız;
büyük olasılıkla erkek öğrencilere, kız öğrencilere oranla, çok daha fazla zaman ayırırsınız.
Bir polis memuruysanız bir etnik gruba mensup birisinin diğerlerine oranla şiddete çok daha
fazla eğilimli olduğunu düşünüyorsanız, tutuklamaya çalıştığınız bir adama karşı
davranışlarınız bu düşüncenizden etkilenebilir.91
3.2. Ön Yargıları Öğrenme
 Toplumsallaşma: Çocuklar kalıp yargı ve ön yargıyla birlikte doğmazlar. Onları

ailelerinden, akranlarından kite iletişim araçlarından ve kendilerini saran toplumdan
öğrenmek zorundadırlar. Toplumsallaşma, çocukların toplumlarının geleneksel toplumsal
kurallarını (norm) öğrendikleri sürece verilen addır. Ön yargıları evin içinde ya da dışında
öğrenilebilirler. Bu öğrenme, standart toplumsal öğrenme mekanizmalarından herhangi biri
yoluyla olabilir.92
Dünyanın her yerinde etnik ve ırksal ön yargı normlarının varlığını belgelemek

kolaydır. Örneğin, beyaz Kuzey Amerikalılar, tarihsel olarak başlangıçta Afrika, Asya ve
Latin Amerika’dan gelenlere karşı, Batı Avrupa’dan gelenlere karşı olduğundan daha ön
yargılı olmak eğilimindedirler. Ruslar tarihsel olarak, Yahudilere, İngilizler Afrikalılara;
Çinliler Japonlara, Japonlar Korelilere karşı ön yargılı olmuşlardır ve daha birçoğu.93
Geleneksel ön yargılar sık sık yaşamın çok erken dönemlerinde öğrenilmektedir.

ABD’de dört ya da beş yaşına gelen çocuklar beyazları siyahlardan ayırt etmekte, ırkla ilgili
yaygın normların hiç değilse belirli biçimlerinin farkına varmaktadırlar. Çoğu beyaz çocuğun
Latinolar, Asyalı Amerikalılar gibi etnik grupları tanıması için birkaç yıl geçmektedir.94
 Kitle İletişim Araçları: Kitle iletişim araçları olası diğer bir toplumsal öğrenme
kaynağı oluşturur. Ancak, son birkaç on yıla kadar, ırksal azınlıklar kitle iletişim araçlarında
büyük ölçüde “görünmezdi”. Televizyonda ya da yazılı basında görece çok daha seyrek
görünüyorlardı.95
90
Shelley E. Taylor, Letitia Anne Peplau, David O. Sears, Age, s.183-18
91
Ellıton Aronson, Timoyth D. Wilson , Robin M. Akert , s.750-760
92
93
94
95
55
Kitle iletişim araçları grup kalıp yargılarını pekiştirmede önemli bir rol oynar, çünkü
belirli herhangi bir grubun kitle iletişim araçlarındaki temsil oranı toplumun o gruba ilişkin
şimdiki kalıp yargılarını yansıtmak eğilimindedir.96
3.3. Ön Yargı İçin Güdülenme
Başka kuramlar ön yargının bireyin gereksinimlerinin doyurulmasına nasıl yardım

ettiği üzerine odaklaşırlar. Bunlar güdüsel kuramlardır. Güdüsellikleri başlıca iki nedene
dayanır. İlk olarak, insanların güdüleri üzerinde odaklaşırlar. İkinci olarak da insanların ön
yargılı tutumlar benimsemelerine yol açan özendiriciler üzerinde odaklaşırlar. Bu tür
kuramların iki ana sürümü vardır.97
 Psikodinamik Yaklaşımlar: Ön yargıyı bir bireyin kişiliğin özel dinamiklerinin

bir sonucu olarak çözümleyen kuramlara bazen psikodinamik kuramlar adı verilir. Böyle bir
kuram ön yargıyı yön değiştirmiş saldırganlık olarak görür. Kızgın ya da engellenmiş insanlar
saldırganlıklarını mutsuzluklarının kaynağı üzerinde boşaltmaya çalışırlar. Ancak, korku ya
da sırf ulaşılmazlık nedeniyle engellenme ya da rahatsızlık kaynağına saldırılmazsa,
saldırganlık bir başka hedefe yön değiştirebilir. Örneğin, ekonomik bir çöküntü ya da kriz
sırasında işlerini kaybeden insanlar kendilerini engellenmiş hissedebilirler, kızabilirler ve
dolayısıyla saldırganlık duyabilirler. Fakat engellenmişlikleri için suçlayıp saldırabilecekleri
ortada belirli bir kişi yoktur. Bu koşullar altında, insanlar bir günah keçisi, sorunları için
suçlayıp saldırabilecekleri birisini ararlar. Diğer bir psikodinamik kuram ön yargıyı bir kişilik
bozukluğu olarak ele alır.98
 Gruplar Arası Rekabet: Güdülerle ilgili ikinci bir görüşe göre, ön yargılar gruplar
arası rekabetten doğmaktadır. Bu görüş; toplumun güç, ekonomik kaynaklar, toplumsal
konum ve istenebilir diğer özellikler açısından farklılıklar gösteren gruplardan oluştuğunu
varsayar. Baskın gruplar ayrıcalıklı konumlarını koruma, toplumsal konumları düşük
gruplarsa bu eşitsizliği ortadan kaldırma yönünde güdülenirler. Bu rekabet gruplar arası
çatışmaya, dolayısıyla da ön yargıların doğmasına neden olur. Böyle kuramların birçok
versiyonu vardır.
3.4. Ön yargının Bilişsel Temelleri
“Zararsız görünen bilişsel yanlılıklar ön yargılı toplumsallaşmanın, kişilik

bozukluklarının ya da gruplar arasında kaynaklar için rekabetin olmadığı durumlarda bile
kalıp yargı ve ön yargıların biçimlenmesine neden olurlar.”99
96
97
98
99
56
Ön yargının bilişsel temellerini anlamak için aşağıda belirtilen üç bölüme bakılması
gerekmektedir.
 Gruplara Ayırma: “Algısal olarak gruplara ayırma ilk adımdır. Algılayıcılar,

doğal olarak, insanları gruplandırırlar. Bir yabancının bir kadın mı yoksa erkek mi, siyah mı
yoksa beyaz mı, çocuk mu yoksa yetişkin mi, bir genç mi yoksa yaşlı mı olduğunu hemen
anlar ve böylece anında uygun bir gruba sokarız. Bu, büyük ölçüde otomatik, bilinçsiz ve
isteğe bağlı olmayan bir süreçtir. Dürüst ve akılcı olmak isteme bile yeterli olmayabilir, çünkü
algımız biz farkına bile varmadan grup çerçevesinde yapılanmıştır. Başkalarını neye göre
gruplarız? Değişik ipuçlarının çarpıcılık derecesinin önemli olduğu açıktır. Deri rengi sık sık
ırksal grupları ayırt etmeye yarar; beden biçimi, giyim ve ses erkeği kadından ayırt etmemizi
sağlar; aksan değişik ülkelerden insanları farklılaştırır vb.”100
 Kategori Temelli Bilgi İşleme: “Kategorileşme sürecinin önemli bir dizi sonucu
vardır. Bireyler hakkındaki bilgiler kategorilere ayrılabilirse, belirgin bir biçimde yalınlaşır ve
daha etkili olarak işlenir. Kategori-temelli bilgi işlemede algılayıcı toplumsal kategorilerle
ilgili olarak belleğinde depoladığı bilgiler temelinde hedef kişiyi kategoriler. Algılayıcı
bireyin kişisel özelliklerine, yalnızca belirli bir toplumsal kategoriye tutarlı olup olmadıklarını
belirlemek için dikkat eder. Sıkıcı bir seçenek, birey hakkındaki bilgileri parça parça, özellik
özellik işlemektedir. Bu tür bilgi işlemeye “özellik-temel işleme” adı verilir. Kişi bir kez bir
gruba sokulduktan sonra kalıp yargıların kategori-temelli olarak hazırlanması genellikle
çabuk, bilinçsiz ve isteğe bağlı olmaksızın gerçekleşir. Örneğin, hemen hepimiz belirli yaş
grupları, ırksal gruplar ve yaygın olarak karşılaşılan öteki gruplar hakkında standart bir kalıp
yargılar takımını öğreniriz. Bu kalıp yargılar bir grup üyesinin varlığı ya da grup hakkında
düşünmemizi sağlayan başka herhangi bir şey tarafından otomatik olarak etkinleştirilmek
eğilimindedir.101”
 Avantaj ve Dezavantajları: “Kategori temelli bilgi işlemenin bilgi işlemede hem

avantajı hem de dezavantajları vardır. Avantajlarında biri, işlemek zorunda olduğumuz veri
miktarını azaltmasıdır. Herhangi bir kişi tarafından tam olarak temsil edilebilmek için gerçek
çok fazla karmaşıktır; eğer her deneyimi işlemeyecek, ama yine de uygun tepkide
bulunacaksak yalınlaştırma zorunlu hâle gelmektedir. Kategoriler oluşturarak, günlük
deneyimleri süzer ve dikkatimizi o deneyimlerin en önemli yönleri üzerinde toplayabiliriz.102”
3.5. Toplumsal Kimlik
“Toplumsal kimlik, benlik kavramının bir ya da daha fazla gruba üyelikten türetilen
parçasıdır. Bu parça grup üyeliğine verilen değeri de birlikte bulundurur. Ön yargıya
gelindiğinde ise ilgimiz yalnızca ait olduğumuz gruplar üzerinde değil, kendi grubumuzun
çatışma hâlinde olduğu başka gruplar üzerinde de odaklaşır.103”
100
101
102
103
57
 İç-Gruplara Karşı – Dış-Gruplar: “Pek çok çalışma kategorileme eyleminin
ayrıca insanları çok çabuk “biz” (bir iç-grup) ve “onlar”(bir dış-grup) içinde gruplandırdığını
göstermektedir. İnsanları iç ve dış-grupların üyeleri olarak algılamanın üç önemli sonucu
vardır. Bunlardan ilki iç-grubu kayırma etkisidir. İnsanlar iç-grup üyelerini daha olumlu
değerlendirirler, daha fazla ödüllendirirler ve dış-grup üyelerinden daha ikna edici bulurlar;
davranışları için daha olumlu yüklemeler yapar ve onlardan daha olumlu davranış beklerler.
Gruba –hizmet eden yanlılıklar iç-grup kayırmacılığının açık örneklerinden biridir. İnsanlar
iç-grubun başarı ve başarısızlıkları için dış-grubun çıktıkları için olduğundan daha
duygudaşça (semantik) yüklemeler yaparlar. İç–grup üyeleri öteki iç-grup üyelerini
kendilerine, dış-grup üyelerinden daha benzer olarak algılamak eğilimindedirler. Bu eğilime
varsayılan benzerlik etkisi adı verilir. Dış grup üyelerini yabancı ve kendimizden farklı
görme yanında, kişilik özellikleri, kişilik ve hatta alt tipler olarak oldukça benzeşik görme
eğilimimiz vardır: “Biz farklı bireyleriz, onları hepsi birbirine benzer!” Buna dış-grup
benzeşikliği adı verilir.104”
 Toplumsal Kimlik Kuramı: “Niçin yalnızca insanları iç ve dış-gruplara ayırma

olgusu iç-grup kayırmacılığı etkilerine yol açmaktadır. Tajfel(1982) üç temel varsayımı
kaynaştırarak toplumsal kimlik kuramını geliştirmiştir. Bu varsayımlar şunlardır: (1)
İnsanlar toplumsal dünyayı iç ve dış-gruplara ayırırlar; (2) bir iç-grubun üyesi olarak
toplumsal kimliklerinden bir kendine saygı duygusu türetirler; (3) benlik kavramları, kısmen
dış-gruplara görece, iç-grubu nasıl değerlendirdiklerine bağlıdır. Eğer üstün bir iç-grubun
üyesiysek kendimize saygımız yüksek, daha düşük statülü bir iç-grubun üyesiysek kendimize
saygımız daha düşük olma eğilimindedir.”105
3.6. Ön yargının Değişen Yüzü
“1930’ların ilk sosyal psikolojik çalışmalarından bu yana çok şey değişmiştir. Hitler
gelmiş ve geçmiştir; Avrupa Yahudiliğine yönelik katliam Yahudi karşıtlığını
geçersizleştirme etkili olmuştur. Yurttaşlık hakları hareketi ırksal ayrımcılık kurumunu sona
erdirmede yardımcı olmuştur. Kadın hareketi ve AIDS’li insanlar adına eylemcilik haberleri
kitle iletişim araçlarını, zaman zaman da olsa caddeleri doldurmuştur. Bazı sorunlar çözüm
yoluna girmekte, fakat bazıları önemlerini korumakta ve yeni sorunlar yüze vurmaktadır.”106
3.7. Ön yargıları Azaltma
“Ön yargılar nasıl azaltılabilir? Alışılmış bir ilk adım işleri ve gelirleri yeniden
dağıtarak, konutları iyileştirerek ve benzerleriyle gruplar arası çatışmaları azaltmaktadır.
Ancak, bir gruba yardım etme çabaları sık sık diğer grubun zararına işler ve yalnızca
düşmanlığı artırır. Hiçbir zaman herkesi doyuracak kadar kaynak yoktur. Bolluk
dönemlerinde bile, çoğu insanın durumu iyiyken göreli yoksunluk gruplar arası çatışmalara
104
105
106
58
yol açabilir.”107 Bazı sorunlar çözüm yoluna girmekte fakat bazıları önemlerini korumakta ve
yeni sorunlarla yüz yüze kalınmaktadır. Değişen ve dönüşen ya da daha da demokratikleşen
toplumlarla birlikte ön yargılar azalabilmektedir.
107
59
Uygulamalar
60
Uygulama Soruları
61
Bu derste yine davranışların şekillenmesinde bir paya sahip olan ön yargılar, kalıp
yargılar ve ayrımcılık konuları işlenmiştir.
62
Bölüm Soruları
1) “Amerika Birleşik Devletlerinde bazı beyaz ırka mensup insanlar arasında yapılan
bir araştırmaya göre, siyah ırka mensup insanlar potansiyel olarak şiddete ve suça yakın
insanlar olarak algılandıkları tespit edilmiştir.”
Bu bağlamda yukarıdaki araştırmanın odak noktasında hangi konu işlenmektedir?
a) İlişkisellik
b) Irkçılık
c) Etnosentrizm
d) Kalıp yargı
e) Sosyal kategorizasyon
2) Aşağıdaki seçeneklerin hangisinde ön yargının öğrenilme yöntemlerinden birisine

işaret edilmektedir?
a) Kitle iletişim araçları
b) Kalıtımsal öğrenme
c) Genetik aktarım
d) Bilinçaltı aktarımları
e) Sosyal sınıf bilinci
3) “Ön yargının bilişsel temellerini anlamak için üç noktaya dikkat edilmesi gerektiği
ifade edilmektedir.”
Aşağıdaki seçeneklerden hangisi bu kavram ve tanımlardan birisidir?
a) Toplumsal kimlik
b) Gruplara ayırma
c) Bilinç
d) Bilişsel davranış
e) Alışılmış ön yargılar
63
4) “………………………, gerçek bilgi ve değerlendirilmeler olmadan ya da dikkate
alınmadan öne sürülen peşin hükümlerdir.”
a) Ayrımcılık
b) Dışlama
c) Yargı
d) Ön yargı
e) Ön bilgi
5) Ön yargı nedir? Açıklayınız.
6) Kalıp yargı nedir? açıklayınız.
7) Ayrımcılık nedir? Açıklayınız.
8) Ön yargılar nasıl öğrenilmektedir?
9) Ön yargılar nasıl azaltılabilir? Açıklayınız.
Cevaplar
1)d, 2)a, 3)b, 4)d
64
4. SALDIRGANLIK
65
4.1. Saldırganlık Nedir? Saldırganlık Tanımları ve Saldırganlığın Ölçülmesi
4.2. Saldırganlık Öğrenilir mi? Yoksa Doğuştan mı Gelir?
4.3. Saldırganlık İçgüdüsel midir? Durumsal mıdır? Bir Seçim midir?
4.4. Toplumda Saldırganlık
4.5. Saldırganlıkla İlgili Başlıca Kuramsal Yaklaşımlar
4.5.1. Biyolojik Açıklamalar
4.5.2. Sosyal ve Biyososyal Açıklamalar
4.6. Saldırganlık ve Kültür
4.7. Aile İçi Şiddet
66
1. Sosyal psikoloji saldırganlık konusunu neden inceleme ihtiyacı duymaktadır?
2. Saldırganlık içgüdüsel midir? yoksa öğrenilir bir davranış türü müdür?
3. Saldırganlığın kültür ile ilişkisi ne olabilir?
67

geliştirileceği
Sosyal psikoloji ekseninde

Saldırganlık Nedir? Okuyarak ve araştırarak
saldırganlık hakkında bilgi
Öğrenilir mi? kazanım geliştirilecektir.
sahibi olabilir.
Saldırganlığı ele alan başlıca

Saldırganlıkla İlgili Başlıca Okuyarak ve araştırarak
kuramsal yaklaşımları
Kuramsal Yaklaşımlar kazanım geliştirilecektir.
açıklayabilir.
68
Anahtar Kavramlar
 Saldırganlık
69
Giriş
Bu bölümde saldırganlığın tanımlamaları, saldırganlığın ölçülmesi, saldırganlığın

nedenleri ve saldırganlık üzerine yapılan kuramlar incelenecektir. Aile içi şiddetin de bir tür
saldırganlık olması dolayısıyla son olarak aile içi şiddet incelenecek ve konu
tamamlanacaktır.
70
4. Düşmanlık ve Saldırganlık
20 Nisan 1990 tarihinde Littlton Colorado’daki Columbine Lisesi’nin koridorları
ve sınıfları silah sesleriyle çınladı. Eric Harris ve Dylan Klebold adlı öğrenciler silah ve
patlayıcılarla okula gelip bir öğretmen ile birkaç öğrenciyi öldürmüştü. Daha sonra da
namluyu kendilerine çevireceklerdi. Barut dumanları dağıldıktan sonra (saldırganlar da
dâhil olmak üzere) 15 kişi hayatını kaybetmiş, içlerinde ağır yararlılar da bulunan 23
kişi hastaneye kaldırılmıştı. Amerika tarihindeki en korkunç okul katliamı yaşanmıştı.
Korkunç bir olay olmasına karşın, şimdi bilançonun aslında daha ağır olabileceğini
biliyoruz. Saldırganlar katliamdan birkaç hafta önce kendilerini videoya çekmişlerdi ve
videokasetlerinde öğrendiğimize göre hazırlıkları patlayıcıların 95’i tutukluluk
yapmıştı. Bunlardan biri okula birkaç kilometre uzağa yerleştirilmişti ve amacı
dikkatini dağıtarak polisi okuldan uzak tutmaktı. İkinci patlayıcı kafeteryaya
yerleştirilmişti. Patladığında çok sayıda öğrenciyi öldürecekti ve panik içinde binayı
terk eden öğrencileri de kapıda ellerinde silahlarıyla bekleyen Harris ve Klebold
karşılayacaktı. Üçüncü patlayıcıyı okulun park yerinde duran kendi arabalarına
yerleştirmişlerdi. Polis ve sağlık görevlileri okula gelince patlayacak, böylece yaralı
sayısı ve kaos da büyüyecekti. Video kayıtlarında saldırganların neşeli bir şekilde 250
kişinin öleceğini tahmin ettikleri görülüyordu.”108 Bu tür bir olaya neden olan saldırganlık
ve şiddet unsuru neden kaynaklanmaktadır? Canice bir plân olan bu olayı tasarlayanları buna
iten temel sebepler nelerdir?
4.1. Saldırganlık Nedir? Saldırganlık Tanımları ve Saldırganlığın

Ölçülmesi
Sosyal psikologlar için saldırganlık fiziksel ya da psikolojik acı vermeyi amaçlayan

davranışlardır. Her ne kadar çoğu kişi; hakları için savaşan, gerçek ya da hayalî haksızlıkları
şikâyet etmek için editöre şikâyet mektupları yazan ya da “tuttuğunu koparan” insanları
“saldırgan” olarak algılayabilse de saldırganlık, kendini ifade gücüyle karıştırılmamalıdır.
Benzer şekilde cinsiyet ayrımı yapılan toplumlarda fikrini söyleyen ya da inisiyatif alıp bir
erkeği akşam yemeğine davet eden kadınlar kimileri tarafından saldırgan olarak
nitelendirilebilir. Bizim tanımımız ise çok da spesifik: Saldırganlık kasıtlı olarak zarar ya
da acı vermeye yönelik davranışlar sergilemektir. Bu davranış fiziksel ya da sözlü olabilir;
amacına ulaşabilir ya da ulaşmayabilir. Yine de saldırganlıktır. Yani birisi kafanıza bira şişesi
atsa ve siz eğilerek kendinizi sakınsanız bile bu yine de saldırgan davranış olacaktır. Aynı
şekilde, karşıdan karşıya geçmeye çalışırken sarhoş bir şoför kasıtlı olmayarak size çarparsa,
her ne kadar göreceğiniz zarar kafanıza gelebilecek bira şişesinin vereceği zarardan çok daha
büyük olsa da bu, saldırgan bir davranış olmayacaktır.” 109
“Deneysel ortamlarda olsun doğal ortamlarda olsun, saldırgan davranış incelemesi,

tanımlama ve açıklamada uzlaşma gerektirir. Burada bir sorunla karşılaşmaktayız: Her ne
kadar çoğumuz gündelik sohbetlerimizde saldırganlığa ilişkin makul ve açık bir fikre
108
Aronson, Wilson, Akert, Sosyal Psikoloji, Kaknüs Yayınları, 1. Baskı, İstanbul 2012,s.673-674
109
Aronson, Wilson, Akert, age,,s. 675-676
71
sahipmişçesine konuşuyor olsakta bilimde ya da bilimler arasında saldırganlığın bileşenlerine
ilişkin hâlâ çok az görüş birliği vardır. Bir araştırmacı saldırganlığı fiziksel parametreler -
itme, dürtme, vurma- kullanarak açıklarken, bir diğeri başka özellikler ekleyebiliyorlar:
tehditkâr konuşma, sözlü aşağılamalar, yüz ifadeleri vb. Saldırganlık olarak düşünülen
davranış, bir dereceye kadar, algılayıcının sosyal ve kültürel özellikleri tarafından
belirleniyor.”110
Saldırganlığa dair birçok tanım ve açıklama vardır. Bazıları şöyledir: 111
 Kişisel yaralanmayla ya da mülke zarar vermeyle sonuçlanan davranış

(Bandura,1973)
 Birinin kendi türünden bir başkasına zarar verme amacı güden davranışı
(Scherer, Ables & Fischer 1975)
 Saldırgan davranışlardan kaçınacak biçimde güdülenmiş bir başka yaşayan

varlığa zarar vermeyi ya da onu yaralamayı hedefleyen davranış (Baron, 1977)
 Bir başla bireye zarar verme niyetiyle gerçekleştirilen davranış (Anderson &
Huesmann,2003)
Bilim adamları pratikte kendi sosyal değerlerine uygun tanımlar kullanma

eğilimindedir. Sonuçta incelenen davranış, bir araştırmacıdan diğerine, bir kültürden başka
kültüre önemli ölçüde farklılık göstermekte ama yine de hepsine aynı etiket, “saldırganlık”,
yapıştırılmaktadır. Örneğin bir başkasına yönelen bedensel öfke işaretleri gerçek
kavgadakiyle aynı mıdır? Yerli halkın kendi topraklarıyla ilgili protestoları uluslararası
terörist faaliyetlerle kıyaslanabilir mi, ya da bir çocuğun poposuna vurmak bir seri katilin
tüyler ürpertici eylemleriyle aynı kategoride yer alabilir mi? 112 Aşağıda verilen
saldırganlığın ölçülmesi örnekleri faydalı olacaktır:113
 Havayla şişirilmiş bir oyuncak bebeğin yumruklanması (Bandura, Ross, & Ross,
1963)
 Bir başkasına elektrik şoku verme kastıyla bir düğmeye basılması (Buss, 1961)
 Bir çocuğun saldırganlık düzeyinin öğretmen ve sınıftaki çocuklar tarafından

derecelendirilmesi (Eron, 1982)
 Kurumlarda rehabilitasyona alınmış 13-19 yaş arası gençlere, daha önceki saldırgan
davranışlarına ilişkin rapor yazılması (Leyens, Camino, Parke & Berkowitz, 1975)
110
Michael A. Hogg, Graham M. Vaughan, Çev. İ. Yıldız, A. Gelmez, Sosyal Psikoloji, Ütopya Yayınları, 2.
Baskı, Mart 2011, Ankara,s.486
111
Michael A. Hogg, Graham M. Vaughan, age, s.486
112
Michael A. Hogg, Graham M. Vaughan, age, s. 487
113
72
 Deneysel bir laboratuvar ortamında, şiddet kullanıma duyulan gönüllülüğe ilişkin
sözlü ifade (Genn, 1978)
4.2. Saldırganlık Öğrenilir Mi? Yoksa Doğuştan Mı Gelir?
“17. yüzyıl filozoflarından Thomas Hobbes insanların doğaları gereği kendi çıkarlarını
düşünen canlılar olduğunu ve başkalarına saldırgan davranmak anlamına gelse bile kendi
iyilikleri için çalışacaklarını savunuyordu. Hobbes’a göre doğa durumunda (yani, uygar
toplum olmadığında) yaşanan hayat “yalnız, yoksun, kötü ve kısadır.” Bu da bir başkası
tarafından öldürülme korkusunun neden olduğu bir kaygı durumuna yol açar ve bu nedenle de
insan başkalarına karşı güvende olmak için bir topluma katılır. Bundan bir asır sonra Jean
Jaques Rousseau bu görüşlerin tam karşıtını savunmuştur. Rousseau 1762 yılında insanların
doğaları gereği merhametli, yalnız canlılar olduğunu yazmıştır. Öte yandan, Rousseau’ya
göre, hayvanların aksine insanlar içgüdüleri tarafından yönetilmez; insan davranışları
şekillendirilebilir; insanların içinde yaşadığı toplum değiştikçe insan davranışları da değişir.
Dolayısıyla Rousseau, Hobbes’un insanlara atfettiği hayvani özelliklerin aslında Hobbes’un
çağdaşlarının yaşadığı toplum tipinden kaynaklandığını ve bunların insan doğasına özgü
olmadığını savunuyordu.114”
4.3. Saldırganlık İçgüdüsel midir? Durumsal mıdır? Bir Seçim midir?
Erkeklerin neden saldırgan davranışlar sergilediği üzerine iki kuram vardır.

Birincisi: erkekler diğer erkekler üzerinde egemenlik kurmak için saldırgan davranırlar. Bu
düşünceye göre, dişiler en iyi genleri sağlayacak çocukları en iyi şekilde koruyacak ve en iyi
kaynakları sağlayacak erkekleri seçme eğilimindedir. İkinci olarak erkekler “kıskançlık”
nedeniyle saldırgan davranışlar sergileyerek eşlerinin başkalarıyla çiftleşmemesini sağlamaya
çalışırlar. Bu da babalıklarını garanti altına alır. 115 Bu bakış ahlaki değerlerden yoksunluk
olarak görüldüğü için ve insandaki ahlaki duyguları görmezden geldiği için noksan ve
hatalıdır. İnsanların içgüdüleri vardır, diğer hayvanlar gibi fakat insanlarda toplumsal normlar
ve ahlaki değerleri de vardır. Bu yüzden insanlardaki saldırganlığın sadece erkek-kadın
ilişkileri veya güç gösterme durumuna bağlanması yanlıştır.
“En çağdaş toplumlarda toplumsal egemenlik… hâlâ büyük oranda (bütünüyle olmasa
da) statüye dayanır. Öte yandan son günlerde statü farklı bir anlam kazanmıştır. Çoğu
toplumda gruptaki diğer erkeklere fiziksel olarak gözdağı vermek kadınlara çekici gelen en
önemli özellik değildir. Bunun yerine artık yüksek statülü kariyerler, zenginlik ve şöhret
gücün temelleri hâline gelmiştir. Bu da tarih öncesi atalarımız zamanında kadınların Mike
Tayson gibi ağır siklet boksörleri son derece çekici bulurken, günümüzde daha çok Donald,
Trump ya da Bill Gates’i çekici bulacağını akla getiriyor.” 116 Bu bakımdan saldırganlık
sadece durumsal bir özellikle de kendini göstermez. O hâlde denilebilir ki saldırganlık hem
içgüdüsel hem de durumsal bir özellik taşır.
114
Aronson, Wilson, Akert, Sosyal Psikoloji, age,s.676-677
115
Aronson, Wilson, Akert, Sosyal Psikoloji, age,s.678
116
73
4.4. Toplumda Saldırganlık
“Pek çoğumuz kimi zaman ya da düzenli olarak saldırganlığa tanık oluyor ve

neredeyse hepimiz saldırgan davranışların ve saldırgan insanların kanıt ve belirtilerini
görüyoruz; duvar yazıları, vandalizm, şiddet içeren tartışmalar, nefret söylemleri daha da
ötesinde silahlar, militarist kıyafetler. Hepimiz gazete, dergi ve televizyonda saldırganlıkla
ilintili haber bombardımanına uğruyoruz: yağmalama, gasp, çocuk istismarı, tecavüz, soygun,
savaş ve linç haberleri gündemden hiç düşmüyor. Çoğu durumda saldırganlığın kurbanları
belirli bir ortamda daha az güce sahip dezavantajlı olanlardır: yaşça küçük, yaşlı hasta ya da
farklı bir etnik kökene sahip olanlardır.”117 Dünya sahnesinde değişmeyen kaide olan “güçlü
olan güçsüz olanı ezer” ya da kapitalizmin mantalitelerinden biri olan “büyük balık küçük
balığı yer” burada kendini net bir biçimde göstermektedir.
“Saldırganlık insan yaşamının bir parçasıdır, ancak pek çok insan dünyanın her geçen
yıl daha saldırgan bir yer hâline geldiği kanısındadır. Bu tür bir gözlemin doğruluğunu
değerlendirmek güçtür. Kuşkusuz saldırganlık ve şiddetin artmakta olduğu yollu bu düşünce
daha fazla insanın şiddete ilişkin görsel medya haberlerini daha sıklıkla izliyor olması
olgusuna bağlanabilir. Saldırganlık sadece daha göze batar hâle gelmiştir. Bununla birlikte
çeşitli ülkelerdeki suç istatistikleri cinayet ve diğer şiddet içerikli suçların artıyor
olabileceğini göstermektedir.118”
“Saldırganlığa doğrudan maruz kalmasalar da toplumsal düzeydeki şiddet artışının

hemen hemen bütün insanlarda dolaylı ve sinsi etkileri olmaktadır. Saldırıya uğrama korkusu
nedeniyle yaşam tarzlarımızda giderek daha fazla değişiklik yapıyoruz; daha fazla insan silah
taşıyor, korunmasız kalmamak için özel tedbirler alıyor ya da kendini savunma kurslarına
katılıyor. Medyada kişiler arası, toplumlar arası ve uluslararası düzeylerdeki zorbaca
davranışlara ilişkin aralıksız ve bunaltıcı haberler yer alıyor. Yine muhtemeldir ki bireysel
düzeyde, başkalarına karşı oldukça düzenli olarak saldırgan duygular besliyoruz; ancak bu
duyguları saldırgan bir tutum takınarak doyurma yoluna gitmeyebiliyoruz119.”
4.5. Saldırganlıkla İlgili Başlıca Kuramsal Yaklaşımlar
İnsanların kendi türlerine karşı neden saldırgan davrandıklarını ve onları birbirlerine

karşı hayvanlarda görülmeyen tarz ve şiddette davranmaları eski çağlardan bu güne kadar
birçok tartışmalara neden olmuştur. Saldırganlık her ne kadar fiziksel bir tepki olarak kendini
gösterse de bunu ortaya çıkaran başlıca etmenler vardır. Biz bunlara genel bir kanı
oluşturarak, saldırganlık konusunda ortaya atılmış kuramlara bakacağız.
117
118
119
74
4.5.1. Biyolojik Açıklamalar
“Bu açıklamaların başlangıç noktası, saldırganlığın doğuştan bir davranış değişimi

olduğudur. İzleyen davranışlar değişse de kaynak değişmez. Saldırganlık bir içgüdüdür: yani
genetik olarak önceden belirlenmiş bir tepkiler örüntüsüdür.”120
Riopelle’ye göre içgüdü: 121
 Hedef yönelimlidir ve spesifik bir sonuçla (örneğin, saldırıyla) sona erer,
 Bireyin ve türün yararınadır,
 Olağan bir çevreye uyarlanmıştır,
 Türün bütün üyelerince paylaşılmaktadır (bununla birlikte, bireyden bireye farklı

biçimde tezahür edebilir),
 Birey olgunlaştıkça açık biçimde gelişir ve
 Bireysel deneyimle öğrenilmez (bununla birlikte öğrenilmiş boyutları olan bir

bağlam içine açığa çıkabilir).
Temel olarak üç görüş insan saldırganlığını biyolojik temellere dayandırır.

Bunlar:
 Psikodinamik Kuram: Freud yaşam içgüdüsü Eros’a karşı, ölüm içgüdüsünden

Thanatos’un birbiriyle etkileşimden saldırganlığın ortaya çıktığını ifade eder. Thanatos
başlangıçta öz-yıkıma yöneliktir, fakat geliştikçe dışarıya, başkalarına yönelir. Thanatos’a
dayanan saldırganlık dürtüsü bedensel gerilimlerden oluşur.122
 Etiolojik Kuram: Saldırganlığın temelinin hayvansal içgüdüye dayandığını

savunur etiolojik kuramcılar. Freudyenler gibi etologlar da saldırganlığın olumlu, işlevsel
boyutlarını vurguluyor fakat saldırganlık potansiyeli ya da içgüdüsünün doğuştan
gelebileceğini, bununla birlikte edimsel saldırganlık davranışının ortamdaki serbest bırakılan
etken (releaser) olarak bilinen spesifik uyaranlar tarafından ortaya çıktığını kabul
ediyorlardı.123
 Evrimsel Sosyal Psikoloji: Evrimsel sosyal psikoloji, saldırganlık için genetik bir
temel varsaymakla yetinmeyen, tüm sosyal davranışın biyolojik bir temele dayandırıldığı bir
yaklaşımdır.124
120
121
122
123
124
75
4.5.2. Sosyal ve Biyososyal Açıklamalar
“Bazı sosyal psikologlar, sosyal ortam içinde saldırgan davranışla ilintili görünen
öğrenme süreçleri ve faktörler yerine, saldırganlığı içgüdü açısından açıklayan kuramları
benimserler. Bütün sosyal psikologlar saldırganlığın zorunlu olarak doğuştan ve içgüdüsel
olduğunu kabul etmese de onu ya doğuştan ya da öğrenilmiş olabilecek, sosyal olay ve
koşulların su yüzüne çıkardığı genel bir dürtü olarak görenler de vardır. Bu yaklaşımlar
biyolojik bir öge içerdiği için onlardan biyososyal kuramlar diye söz edeceğiz. 125” Bu kuram
da kendi içerisinde ikiye ayrılır. Bu ayrışma saldırganlığın etkileşen içsel ve dışsal
etmenler olarak kabul edilişiyle ayrışır.
 Engelleme ve Saldırganlık: Bu yaklaşım 1930’lu yıllarda Yale Üniversitesinde bir

grup psikoloğun çalışmaları sonucu ortaya atılmıştır. Temel yaklaşımı saldırganlığa daima bir
tür engellenme durumunun yol açtığıdır. Başlıca temsilcileri John Dollard ve Doob, Miller,
Mowrer’dir.126
 Heyecan Transferi: Zillmann’ın dürtü kavramına yer veren heyecan transfer

modeline göre, saldırganlığın ifadesi üç faktörlü bir fonksiyondur: 127
a. Öğrenilmiş saldırgan davranış,
b. Bir başka kaynak tarafından uyarılma ya da heyecanlanma ve
c. Kişinin bu uyarılma durumunu saldırgan bir tepkinin uygun olduğu biçimde

yorumlamasıdır.
Uyarılmanın yüksek olduğu durumların insanların normalden daha saldırgan tepkiler

vermesine yol açabileceğini düşünmek güç değildir: örneğin, stres altında araç kullanırken
saldırgan fiillerde bulunmak bütünüyle ilgisiz bir konuda üzgünken partnerimize öfkeyle
bağırmaya yönelik güçlü bir eğilim duymak; ortadan kaybolan çocuğunu bulunca ona tokat
atan anne; heyecanlı durumlarda çocuklar arasında patlak veren kavgalar128.”
4.6. Saldırganlık ve Kültür
“Çoğu sosyal psikolog saldırganlığın seçime bağlı bir strateji olduğu düşüncesine
katılır. Dahası, insanlar söz konusu olduğunda, sosyal etkileşimlerimizin karmaşıklığı ve
önemi nedeniyle, sosyal durum diğer hayvan türlerine göre çok daha önemli bir hâle gelir.
Öyle görünüyor ki biz insanlar belirli kışkırtıcı uyarıcılara, saldırgana karşı koyma yolları
bularak tepki verme eğilimiyle doğarız. Yine de gerçekten saldırgan davranışlar sergileyip
sergilemememiz bu doğuştan gelen eğilimler, çeşitli öğrenilmiş engelleyici tepkiler ve sosyal
durumun kesin doğası arasında gerçekleşen karmaşık etkileşime bağlıdır. Örneğin, her ne
125
126
127
128
76
kadar karıncalardan maymunlara kadar birçok hayvan, bölgesini işgal eden diğer bir hayvana
saldırsa da buradan, kimi popüler yazarın yaptığı gibi, insanların da benzer şekilde bölgelerini
korumaya programlandığı ve belirli uyarıcılara karşı saldırgan davranışlar sergilediği
sonucuna ulaşamayız. Aslında, çoğu sosyal psikoloğun insanoğlu hakkındaki doğuştan gelen
davranış örüntülerinin sonsuz bir değişebilirlik ve esneklik taşıdığı görüşünü destekleyen çok
fazla veri bulunmamaktır. Gerçekten de kültürler arası çalışmalarda farklı kültürlerin
saldırganlık derecesi açısından büyük farklılıklar sergilediği görülmüştür. Avrupa tarihi toplu
olarak ele alındığında birbirini izleyen savaşlarla doludur. Buna karşılık son çalışmalar iç
birliğine dayalı ortaklaşacı kültürlerde saldırganlık düzeyinin Avrupa toplumlarından daha
düşük olduğunu gösteriyor.129
4.7. Aile İçi Şiddet
Aile içi şiddet kapalı kapılar ardında meydana gelen şiddet/saldırganlık durumudur.
Kapalı kapılar ardında olması, kişilerin mahrem alanlarda şiddetin de özgür alan bulması
anlamına gelmemektedir. Kişi mahrem alanında şiddetini ailesi üzerinde gösterir. Bu şiddetin
ortaya çıkması birçok etmene bağlı olarak ortaya çıkabilmektedir. Fakat en yoğun etki ise
kitle iletişim araçlarıyla hanelerin içerisine sokulmaktadır. Alfred Hitchcok (1965) bunu çok
güzel bir biçimde özetlemiştir: Televizyon, cinayeti ait olduğu yere, evlere geri getirmiştir.
Aile içi şiddet bir devlet sorunu olacak kadar önemlidir. Engellenmesi yönünde ülkemizde
birçok çalışma yapılmaktadır. Bu çalışmaların başını da Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı
yapmaktadır.
“Aile içi şiddet toplumumuzda büyük sorun teşkil eden bir konudur. Son yıllarda
üzerinde pek çok çalışma yapılmıştır. Ancak aile içi şiddetin gerçekten artıp artmadığını ya da
destekleyici verilerin yüksek bir ihtiyat ve kayıtlara mı, yoksa medya haberlerine ve
güvenilmez istatistiklere mi dayandığını değerlendirmek zordur. İnsanlar evlerindeki şiddeti
bildirmekte ya da kabul etmekte genellikle gönülsüzdür; dolayısıyla aile içi şiddetin ne kadar
yaygın olduğunu tespit etmek güçtür.130
“Tüm şiddet saldırılarının yüzde 80’ini yakın ilişkilerdeki saldırı, tecavüz ve ensestin
oluşturduğu söylenebilir. Kadınlar da erkeklere saldırdığına dair kanıtlar mevcut olsa da
erkeğin şiddet davranışı daha serttir, dolayısıyla saldırıya uğramış kadın terimi genellikle daha
uygundur. İnsanlar neden kendilerine en yakın olanları incitmek isterler? Bunun basit bir
yanıtı yoktur ancak etkili faktörler olarak bazıları aşağıdaki gibi sıralanabilir:131
 Öğrenilmiş saldırganlık örüntüleri, diğer saldırgan olmayan tepki verme yollarının

düşüklüğüne eşlik edecek biçimde, ailenin ya da değerli görülen başkalarının taklit edilmesi;
kuşaktan kuşağa geçen çocuk istismarı döngüsü gerçek bir olgudur; bazı ailelerde şiddetin
kronik biçimde tekrarlanması taciz sendromu olarak adlandırılır,
129
130
131
77
 Aile üyelerinin yakınlığı olanları rahatsızlık ve engelleme kaynağı yapar,
dolayısıyla bu duygular dışa vurulduğunda onları hedef hâline getirir,
 Stres, özellikle maddi sıkıntılar, işsizlik ve hastalık (doğum sonrası depresyon da

dâhil; bu, kısmen, aile içi şiddetin yoksul ailelerde daha yaygın olmasının nedenidir),
 Erkeği yücelten geleneksel çekirdek ailelerde iktidarın bölüşümü demokratik

olmayan etkileşim tarzlarının egemen olmasını kolaylaştırır,
 Yüksek düzeyde alkol tüketimiyle erkeklerin eşlerini taciz etmeleri arasında bir
ilişki vardır.”
78
Uygulamalar
79
Bu bölümde, saldırganlık konusu ele alınmıştır. Saldırgan davranışların sosyal

psikolojik temelleri kuramsal ve kavramsal düzeyde incelenmiştir.
80
Bölüm Soruları
1) Aşağıdakilerden hangisi saldırganlığa dair tanım ve açıklamalardan biri değildir?
a) Kişisel yaralanmayla ya da mülke zarar vermeyle sonuçlanan davranış
b) Birinin kendi türünden bir başkasına zarar verme amacı güden davranışı
c) Saldırgan davranışlardan kaçınacak biçimde güdülenmiş bir başka yaşayan varlığa

zarar vermeyi ya da onu yaralamayı hedefleyen davranış
d) Bir başka bireye zarar verme niyetiyle gerçekleştirilen davranış
e) Kendiliğinden ortaya çıkan ve engel olunamayan davranış
2) Riopelle’ye göre içgüdüyü açıklayan unsurlardan birisi değildir?
a) Hedef yönelimidir ve spesifik bir sonuçla (örneğin, saldırıyla) sona erer.
b) Bireyin ve türün yararınadır.
c) Olağan bir çevreye uyarlanmıştır.
d) Türün bütün üyelerince paylaşılmaktadır.
e) Birey olgunlaştıkça geriler.
3) Psikodinamik kurama göre saldırganlığın nedeni nedir?
a) Saldırganlığın temeli hayvansal içgüdüye dayanır.
b) Saldırganlık genetik bir temele dayanır.
c) Saldırganlığa bir tür engellenme durumu yol açar.
d) Uyarılmanın yüksek olduğu durumlar saldırganlığa neden olur.
e) Ölüm ve cinselliğin etkileşiminden saldırganlık ortaya çıkar.
81
4) Biyososyal kuramlar içerisinde yer alan ve temel yaklaşımı saldırganlığa daima bir
tür engellenme durumunun yol açtığını iddia eden yaklaşım aşağıdakilerden hangisidir?
a) Psikodinamik Kuram
b) Etiolojik Kuram
c) Engelleme ve Saldırganlık
d) Heyecan Transferi
e) Evrimsel Sosyal Psikoloji
5) “İnsanlar neden kendilerine en yakın olanları incitmek isterler? Bunun basit bir
yanıtı yoktur ancak etkili olduğu düşünülen bazı faktörler sıralanabilir.”
Aşağıdaki seçeneklerin hangisi bu faktörlerden birisi değildir?
a) Yüksek düzeyde alkol tüketimiyle erkeklerin eşlerini taciz etmeleri arasında bir
ilişki vardır.
b) Bazı ailelerde şiddetin kronik biçimde tekrarlanmasıdır.
c) Aile üyelerinin yakınlığı olanları rahatsızlık ve engelleme kaynağı yapar,

dolayısıyla bu duygular dışa vurulduğunda onları hedef hâline getirir.
d) Erkeği yücelten geleneksel çekirdek ailelerde iktidarın bölüşümüdür.
e) Saldırganlığının temeli hayvansal içgüdüye dayanır.
Aşağıdaki ifadeleri doğru veya yanlış olarak belirtiniz.
6) Etiolojik kuramcılar, insan saldırganlığının temelinin hayvansal içgüdüye

dayandığını savunur. (D/Y)
7) Erkeği yücelten geleneksel çekirdek ailelerde iktidarın bölüşümü demokratik

olmayan etkileşim tarzlarının egemen olmasını kolaylaştırır. (D/Y)
8) Yüksek düzeyde alkol tüketimiyle erkeklerin eşlerini taciz etmeleri arasında bir
ilişki yoktur. (D/Y)
Cevaplar
1)e, 2)e, 3)e, 4)c, 5)e, 6)D, 7)D, 8)Y
82
5. TOPLUMSAL CİNSİYET
83
5.1. Toplumsal Bir Kategori Olarak Cinsiyet
5.2. Algılayıcının Gözünde Toplumsal Cinsiyet
5.3. Cinsiyet ve Benlik
5.4. Toplumsal Cinsiyet: Kuramsal Yaklaşımlar
5.5. Kadınlarda ve Erkeklerde Toplumsal Davranış: Bir Karşılaştırma
5.6. Erkeklerde ve Kadınlarda Değişen Roller
84
1. Toplumsal cinsiyet ne demektir?
2. Erkek ve kadınların rollerinin sosyal yaşamda ne gibi karşılıkları vardır?
85

geliştirileceği
Toplumsal bir kategori

Toplumsal Bir Kategori Okuyarak ve araştırarak
olarak cinsiyet özelliklerini
Olarak Cinsiyet kazanım geliştirilecektir.
kavrayabilir.
Cinsiyet ve benlik ilişkilerini Okuyarak ve araştırarak

Cinsiyet ve Benlik
kavrayabilir. kazanım geliştirilecektir.
86
Anahtar Kavramlar
 Toplumsal cinsiyet
 Rol
87
Giriş
Bu bölümde toplumsal cinsiyet konusunu işleyeceğiz. Kadın ve erkek rollerini ve

sosyal psikolojide cinsiyetlerin durumu ve toplumsal cinsiyet durumlarına bir bakışla
işlenmeye çalışılacaktır. Bu bölümde cinsiyetin günlük yaşamdaki önemi aktarılmaya
çalışacaktır. Kadınlar ve erkekler hakkındaki kalıp yargılarla başlamak yerinde olacaktır.
Devamında toplumsal cinsiyetin bir kişinin benlik kavramını nasıl etkilediği üzerinde durarak
toplumsal cinsiyetle ilgili kuramsal yaklaşımlar aktarılacaktır. Sonrasında da kadın ve
erkeklerde toplumsal davranışlar ve toplumda değişen kadın ve erkek rolleri
değerlendirilecektir.
88
5.1. Toplumsal Bir Kategori Olarak Cinsiyet
“Yeni insanlarla karşılaştığımızda, onların erkek ya da kadın olarak kimliklerini

belirlemeye çalışırız. Bu, neredeyse kaçınılmazdır. Neden, toplumsal cinsiyetin toplumsal
yaşamda ki belli başlı kategorilerden biri olmasıdır. İnsan ve nesneleri erkek ya da dişi olarak
gruptan ayırma sürecine “toplumsal cinsiyet damgalaması” (cinsiyet tiplemesi) adı
verilir.”132
Çoğu zaman, cinsiyetle ilişkin ipuçları yüz kılları, göğüsler ya da giyim stili gibi,
fiziksel özelliklerden kolayca yakalanabilir. İnsanlar genellikle toplumsal cinsiyetlerini benlik
sunumlarının bir parçası olarak sergilerler. Ana babalar çocuklarını cinsiyetleri açıkça
anlaşılabilecek biçimlerde giydirirler.133
“Kentlerin dış semtlerindeki alışveriş merkezlerinde yapılan gözlemsel bir çalışma da

bebeklerin %90’ının renk ve stil olarak cinsiyet damgalı olarak giydirildiklerini ortaya
koymuştur. Örneğin, kızların %75’i üzerlerinde pembe bir şeyler taşırken, erkeklerin
hiçbirinde bu renkten eser yoktur. Tersine, erkek bebeklerin %79’unda mavi bir şeyler varken
kızların %8’inde mavi renkli bir şey vardı. Amerika’da yakın zamanlarda ki bir çalışma,
çocukların cinsiyetini gizleyebilecek olan Cadılar Bayramı giysilerinin kızlarda, prenses,
güzellik kraliçesi, gelin ya da balerin gibi geleneksel kadın rollerini canlandıran dar bir alanda
toplandığını göstermektedir; ayrıca kızların hayvanları ya da yiyecekleri temsil eden giysilerle
görünmeleri eğilimi daha yüksekti; bir kelebek, bir köpek yavrusu, saplı emme şekeri vb.
Erkek Cadılar Bayramı giysileri çok daha değişkendi ve savaşçı, polis, kovboy, kabadayı,
garip yaratıklar ve benzerleriyle Drakula, cellat ya da vampir gibi ölüm simgelerini
vurguluyordu. Bir kişinin cinsiyetini belirleyemediğim durumlar nadirdir. Cinsiyet,
kategorileme sürecine dikkati çeker ve hemen kişinin erkek mi yoksa kadın mı olduğuna
ilişkin bilgi arayışına neden olur.”134 Ülkemizde de çocuklara verilen oyuncaklarda cinsiyet
farklılıkları hemen göze çarpmaktadır. Kız çocuklarına bebek oyuncakları verilirken, erkek
çocuklarına silah, otomobil, kamyon tarzında daha çok aksiyon oyuncakları verilmektedir.
5.2. Algılayıcının Gözünde Toplumsal Cinsiyet
“Yalın görünen bir soruyu düşünün: Bir kişinin cinsiyeti o kişiye ilişki algımızı, ona
ve davranışına ilişkin değerlendirmemizi nasıl etkiler? Buradaki vurgu, izlenim oluşturma
hedefinin bir özelliği olarak cinsiyet üzerindedir. Araştırmalara göre, kadın ve erkeğin ne
olduğuna ilişkin inançlarımız insanlar hakkındaki algılarımıza renk katabilir. Ayrıca,
edimleriyle ilgili değerlendirmelerimizle yanlılıklara yol açabilir.” 135
132
Shelley E. Taylor, Letitia Anne Peplau, David O. Sears, Sosyal Psikoloji, Çev. Ali Dönmez, Metis Yay., 3.
Baskı, İstanbul, 2012, s.343
133
A.g.e., s.344
134
135
Age, s.344
89
5.2.1. Toplumsal Cinsiyet Kalıp Yargıları
“Kadın ve erkeklerin hangi bakımlarından farklı olduklarını düşünüyorsunuz? Bir

cinsin diğerinden daha saldırgan ya da şefkatli olduğuna inanır mısınız? Cesaretli, derli toplu,
mantıklı, yumuşak, alıngan, baskın ya da kolay aldanır olma bakımlarından cinsiyetler nerede
durmaktadırlar? Erkek ve kadınların kişisel özellikleri hakkındaki inançlara toplumsal
cinsiyet kalıp yargıları adı verilir.”136
5.2.2. Kültürel ve Kişisel Kalıp yargılar
“Kültürel ve kişisel kalıp yargılar arasında yararlı bir ayrım yapılabilir. Kültürel kalıp
yargılar cinsiyetler hakkında kitle iletişim araçları, din, sanat ve edebiyat tarafından aktarılan
inançlardır. Bireyler olarak kültürel kalıp yargıları biliriz fakat onlarla aynı fikirde olabiliriz
de olmaya biliriz de. Örneğin, kültürün kadınları erkeklerden daha az yeterli gösterdiğini
bilebiliriz, fakat bu görüşü doğru olmadığı gerekçesiyle reddedebiliriz. Kişisel kalıp yargılar
erkekler ya da kadınlar gibi, insan gruplarının özellikleri hakkında kendimize özgü
inançlarımızdır. Kalıp yargıların içerikleri sık sık her cinsi niteleyen genel kişilik özellikleri
açısından betimlemektedir. Çoğunluğumuz erkek ve kadınları ayıran evrensel özellikleri
açısından betimlemektedir. Çoğunluğumuzun erkek ve kadınları ayıran evrensel özelliklere
ilişkin inançları vardır. Kültürler arası araştırmalar birçok ülkede cinsiyet kalıp yargılarının
öze ilişkin ögelerinin oldukça benzer olduğuna işaret etmektedir.137”
5.2.3. Toplumsal Cinsiyet Alt Tipleri
“Cinsiyetler hakkında kişilik özellikleri açısından düşünmeye ek olarak, cinsiyet

konusunda ikinci bir düşünme yolu daha vardır. Sık sık erkek ve kadın alt gruplarından
imgeler yaratırız. Kadınlar hakkında “genel olarak” düşünmek yerine, anneler, güzellik
kraliçeleri, kadın hakları taraftarları, erkeksiler ve yaşlı kızlar gibi daha özgül kategorileri
düşünebiliriz. Benzer biçimde, tekdüze bir erkek imgesi yerine erkeklerin babalar, iş adamları,
inşaat işçileri, hanım evlatları, atletikler, şovenistler ve kuruntular gibi türleri ayırt edilebilir.
Diğer bir deyişle, belirli bir özellik topluluklarını taşıyan özgül erkek ve kadın tipleri ya da
türleri hakkında şemalar geliştirebiliriz. Böylece, bir kişi annelerin şefkatli ve özverili,
güzellik kraliçelerinin müthiş çekici, fakat boş kafalı ya da erkeksi kadınların genç, atletik ve
maceracı olduklarına inanabilir.138
5.2.4. Kalıpları Etkinleştirme
“Bir kişi hakkında kalıp yargılar temelinde mi yoksa onun kendine özgü bir birey
olduğu temelinde mi düşüneceğimizi belirleyen nedir? Bu konuda belirleyici olan üç temel
136
Age, s.344
137
138
Age, s.347
90
etmen vardır: kişi hakkındaki ulaşılabilir bilginin miktarı, kişinin grup üyeliğinin
çarpıcılığı ve güç dengesi.139”
5.2.4.1. Bilgi Eksikliği
“Bir kişi hakkındaki bilgimiz azaldıkça onu kalıp yargılar temelinde algılama ve tepki
verme eğilimimiz artar. Örneğin, insanlar cinsiyeti dışında bir bebek hakkında hiçbir şey
bilmediklerinde, bazen çocuğa karşı kalıp yargılar temelinde tepki de bulunurlar. Bir
çalışmada, yetişkinler bir bebeğin videoteybini seyrettiler. (Condry ve Condry, 1976)
Herkesin aynı videoteybi seyretmiş olmasına karşın, deneklerin yarısına bebeğin erkek, diğer
yarısınaysa kız olduğu söylenmiştir. Çocuğun bir erkek olduğunu düşünenler onu kız
olduğunu düşünenlerden daha etkin (aktif) ve güçlü olarak değerlendirmişlerdir. Beklenmedik
bir biçimde dışarı fırlayan bir kutu içinde yaylı kukla oyuncağa karşı gösterdiği belirsiz tepki
çocuğun kız olduğunu düşünenler tarafından “korku”, erkek olduğunu düşünenler tarafından
“kızgınlık” olarak değerlendirilmiştir.140”
5.2.4.2. Grup Üyeliğinin Çarpıcılığı
“Kalıp yargıları etkinleştiren bir başka etmen de kişinin grup üyeliğinin, bu durumda,
cinsiyetin çarpıcılığıdır. Burada “çarpıcılık” kişinin cinsiyetinin görünür biçimde ve belirgin
olması anlamında kullanılmaktadır. Örneğin, bir kadının cinsiyeti onun kişisel olarak
gördüğümüzde, yazdığı bir makaleyi okuduğumuzda olduğundan daha çarpıcıdır. Cinsiyetin
çarpıcılığını etkileyen bir başka etmen de gruptaki kadınların erkeklere oranıdır. Bir kişinin
cinsiyeti, sayısal bir azınlık içinde olduğunda daha çarpıcıdır, tümü erkek bir çalışma
grubunda tek kadın olma gibi. “Tek kişinin bir gruba kaynaştırılması genellikle tek kişilik
azınlığı olan gruplar yaratır. Tek olma konumu dikkatleri kişinin ayırt edici toplumsal
kategorisine çeker ve tek olanları kalıp yargılamaya özellikle açık hâle getirir.141”
5.2.4.3. Güç Kalıp Yargılama
Susan Fiske (1993) güç dengesinin kalıp yargılama eğilimini etkilediğini ileri
sürmüştür. Örneğin, bir iş durumunda, işveren çalışanlardan oldukça daha büyük bir güce ve
kontrole sahiptir. Böyle bir durumda, görece güçsüz çalışanlar işleri üzerinde kontrolü elinde
tutan ve daha güçlü olan işvereni dikkatle dinleyeceklerdir. Dikkat etme astların güçlü kişinin
ne yapmak eğiliminde olduğunu kestirebilmelerini sağlar. Ayrıca, daha güçlü kişinin daha az
kalıp yargısal ve daha güçlü kişinin daha az kalıp yargısal ve daha karmaşık bir izlenimini
oluşturmalarına yol açar. Tersine güçlü kişi daha az dikkat eder. Güçlülerin titiz bir dikkat
gösterme gereksinimi yoktur, birçok astını yakından izlemek ya da gözlemek için zaman ve
yeteneği olmayabilir ve rahatsız edilmek de istemeyebilir. Sonuç olarak, güçlüler astlarının
139
Age, s..348
140
141
91
kalıp yargısal izlenimlerini oluşturmaya daha eğilimlidirler. Fiske’nin kuramına destek, iş
durumlarını benzeştirmek için tasarlanmış birçok laboratuvar deneyinden gelmektedir.”142
5.2.4.4. Kalıp yargıların Tehlikeleri
“Kategorilere ayırarak ya da genelleyerek karmaşık yaşam deneyimlerini yalınlaştırma

oldukça doğaldır. Kişisel kalıp yargılar, diğer şemalar gibi, yaşamı anlamaya çalışmanın bir
yoludur. Ancak, diğer zihinsel destekler gibi, kalıp yargıların da doğalarında belirli bazı
sorunlar vardır. Erkeklerin kadınlardan daha zeki olduğu gibi, bazı kalıp yargılar yanlıştır ve
bilimsel araştırmalarla çürütülmüştür. Başka kalıp yargılar özde doğrudurlar: Erkeklerin,
ortalama olarak, kadınlardan daha uzun boylu ve güçlü oldukları genellemesi gerçeği
yansıtır.143”
5.3. Cinsiyet ve Benlik
“Cinsiyet benlik kavramımızda temel bir ögedir. “Bir erkek” ya da “bir kadın”
olduğumuzu bilme, kişisel kimliğimizin özünde bir parçadır. İnsanlar kendilerini genellikle
cinsiyetleriyle tutarlı ilgi ve kişiliklere sahip bireyler olarak algılarlar.”144
5.3.1.Cinsiyet Kimliği
“Bir erkek ya da kadın olduğumuz bilgisi, yani cinsiyet kimliğimiz yaşamın erken
dönemlerinde kazanılır. İki ya da üç yaşlarında çocuklar kendi cinsiyetlerini farkındadırlar ve
bize bir kız mı yoksa erkek mi olduklarını söyleyebilirler. Dört ya da beş yaşlarında,
diğerlerinin cinsiyetini doğru olarak adlandırabilirler. Ancak, çocukların cinsiyet anlayışları
yetişkinlerinkinden farklıdır. Lawrence Kohlberg ve öteki gelişim psikologlarınca yapılan
araştırmalar küçük çocukların şaşırtıcı olarak isterlerse cinsiyetlerini değiştirebileceklerine
inandıkları gerçeğini belgelemiştir.145”
“Bir çalışmada Kohlberg çocuklara bir kız resmi göstererek, onun isterse bir erkek
olup olmayacağını, erkek oyunları oynayıp oynamayacağını, saçını erkekler gibi kestirip
erkekler gibi giyinip giyinemeyeceğini sordu. Dört yaşındakilerin büyük çoğunluğu isterse bir
erkek olabileceğini söyledi. Ancak, altı ya da yedi yaşındaki çocuklar böylesi bir cinsiyetin
dönüşümünün olanaksızlığı konusunda ısrarlıydılar. Kohlberg çocukların cinsiyet
kavramındaki bu değişimin daha genel bir bilişsel gelişim örüntüsünün bir parçası olduğuna
inanıyordu. Resimdeki kızın cinsiyetini değiştirebileceğini söyleyen aynı dört yaşındakiler,
ayrıca bıyıkları kesilerek aile kedisinin bir köpeğe dönüştürülebileceğini söyleyebilirler.
Küçük çocuklar fiziksel dünyayı değişmez olarak görmemektedirler (bir kız bir kız olarak, bir
kedi bir kedi olarak kalır). Yaş ilerledikçe deneyimlerle olgunlaşma birlikte çocukların daha
ileri bir zihinsel gelişim aşamasına ulaşmalarını sağlar. Bu yeni bilişsel gelişim aşamasında,
142
143
144
145
Age, s.355
92
dış görünüşteki değişikliklere karşın, cinsiyet ve öteki fiziksel özelliklerin aynı kaldığını
anlarlar.146”
5.3.2. Psikolojik Erkeksilik ve Kadınsılık
“Geleneksel cinsiyet kalıp yargılarını oluşturan erkeksi ya da kadınsı birçok özellik

vardır. İnsanlar kendilerini bütün bu özelliklere sahip olarak algılama derecesi bakımından
büyük farklılıklar gösterirler. Cinsiyet benlik kavramları açısından yüksek düzeyde “erkeksi”
kişiler toplumun belirgin olarak erkeklerle ilişkilendirdiği birçok özellik, ilgi, tercih ve
beceriye sahip olduklarına inanırlar. Yüksek düzeyde “kadınsı” bireyler kadınlıkla ilişkili
birçok özellik, ilgi, tercih ve beceriye sahip olduklarına inanırlar. Psikolojik erkeksilik ve
kadınsılığı ölçmek için geliştirilen ilk araçlar zorunlu-seçmeli bir ölçek türünü benimsemiştir.
Olağan bir ölçme aracı bir kişinin duş almayı mı (erkeksi) yoksa küvette yıkanmayı mı
(kadınsı) tercih ettiğini; bir müteahhit olarak mı (erkeksi) yoksa bir kütüphaneci (kadınsı)
olarak mı çalışmak istediğini; etken mi (erkeksi) yoksa edilgen mi (kadınsı) olduğunu
sorabilirdi. Bu ölçeklerin önemli bir özelliği erkeksiliği ve kadınsılığı karşılıklı olarak
birbirini dışlayan karşıt uçlar olarak görmeleriydi. Ölçekten tek bir puan alınıyordu: Yüksek
puanlar erkeksiliğe (birçok erkeksi seçime) ve düşük puanlar da kadınsılığa (birçok kadınsı
seçime) işaret ediyordu.147”
5.3.3. Davranışsal Esneklik
“Bem, erkeksilerin görev yeterliliği ve atılganlık, kadınsıların bakım ya da duygusal

açığa vuruculuk gerektiren durumlarda daha başarılı olacaklarını kestirmiştir. Androjenlerse
her iki tür durumda da başarılı olmalıydılar. Sonuçlar bütünüyle tutarlı olmamakla birlikte, bu
denence için araştırmaya dayalı kanıtlar bulunmuştur. Bazı araştırmalar psikolojik
erkeksiliğin edimi iyileştirmesi gereken durumlar üzerine yoğunlaşmıştır. Bir çalışmada Bem
uyma yönünde grup baskısına direnmeyi gerektiren bir yetenek testinde erkeksiler ile
androjenlerin kadınsılardan daha iyi bir edim sergilediklerini göstermiştir. İsrailli askerler
üzerinde yapılan bir çalışmada, hem erkeksi hem de androjen bireyler orduda başarılı olma
şanslarını kadınsılardan daha yüksek görüyorlar ve öteki askerlerden daha olumlu
değerlendirmeler alıyorlardı. Başka çalışmalar kadınsılığın ve androjenliğin daha avantajlı
olduğu durumları ortaya koymuştur. Bir çalışmada, bir bebekle oynamayı, yeni üniversitesine
uyumda güçlük çeken bir öğrenciyle konuşmayı içeren bakım-sevecenlik görevlerinde kadınsı
ve androjen bireyler daha iyi edim göstermişlerdir.148”
5.3.4. Kendine Saygı
“Kişinin kendisi hakkında iyi hissetmesi ruh sağlığında anahtar etmendir. Uygunluk
modeline göre, kendine saygı ve psikolojik uyum “uygun” cinsiyet benliği kavramları olan
erkeksi erkek ve kadınsı kadınlarda en yüksek olmalıdır. Androjenlik görüşüne göreyse
146
Age, s.355
147
148
Age, s.357-358
93
tersine, kendilerini hem olumlu erkeksi hem de olumlu kadınsı özelliklere sahip olarak
algılayan androjenlerde kendine saygı yüksek olmalıdır.149”
5.4. Toplumsal Cinsiyet: Kuramsal Yaklaşımlar
“Cinsiyet farklılıkları konusundaki tartışmalar sosyal psikolojinin ortaya çıkışından

önce de vardır. Yüzyıllar boyunca kişisel deneyim ve sezgiler böylesi tartışmaların temelini
oluşturuyordu. Bugün bilimsel kuram ve araştırmalar toplumsal cinsiyet farklılıklarının ve
benzerliklerinin daha dengeli ve kapsamlı olarak anlaşılmasında yardımcı olmaktadır. İlk
tartışmalarda cinsiyet farklılıklarının nedeninin doğa mı yoksa çevre mi; biyoloji mi yoksa
öğrenme mi olduğu soruluyordu. Şimdilerde biliyoruz ki böylesi yalın ikilemler yanıltıcıdır.
Cinsiyet farklılıklarının tam açıklaması, cinslerin biyolojik kapasitelerini, erkek ve
kadınların içinde yaşadıkları toplumsal çevreyi ve biyoloji ile kültür arasındaki
etkileşimleri dikkate almak zorundadır.150”
5.4.1. Biyoloji
“Cinsiyet farklılıkları çeşitli biyolojik etmenler tarafından etkilenir. Boy uzunluğu, kas
gelişimi, çocuk doğurma ve memeyle besleme yeteneği açısından fiziksel farklılıklar açıktır.
Hem daha doğmamış fetüs hem de yetişkinler üzerinde hormonların etkileri kadar beynindeki
cinsiyet farklılıkları canlı araştırma konularıdır. Evrimsel psikologlar ve sosyal biyologlar,
ayrıca genetik farklılıklarına katkıda bulunduğuna inanmaktadır. Biyoloji yönelimli bilim
adamları erkeklerde fiziksel saldırganlık ve toplumsal baskınlık gibi belirli cinsiyet
örüntülerindeki kültürler arası tutarlılıkların bu davranışlarda cinsiyet farklılıkları için
biyolojik bir desteğe işaret ettiğini düşünmektedirler.151”
5.4.2. Toplumsallaşma
“Toplumsallaşma bakış açısı çocukluktan başlayarak insanların cinsiyet hakkındaki

bilgileri değişik öğrenme ve ‘cinsiyete uygun’ davranışları kazanma yollarını vurgular.
Toplumun erkek ve kadın davranışları için farklı beklenti ve standartları vardır.152”
“Kızı, annesinin küpeleri kulaklarında, ipeksi giysisi sırtında, yüksek topukları

ayağında oturma odasına girip dizlerine tırmanan bir adam düşünün. Baba kızına
gülümsemek, onu kucaklamak, böylesine güzel bir kız olduğu için ona güzel gelecek şeyler
söylemek eğilimindedir. Şimdi de tam olarak aynı şeyi yapan dört yaşındaki bir erkek çocuğu
düşünün. Çağdaş bir babanın oğlunu cezalandırmayabilmesine karşın, kadınsı giysilerin erkek
çocuklar için uygun olmadığını söylemesi olasılığı yüksektir. Hem annelerin hem de babaların
çocuklarında cinsiyet damgalı davranışları cesaretlendirdiklerine ilişkin kanıtlar vardır.153”
149
Age, s.358
150
151
Age, s.360
152
Age, s.361
153
94
“Toplumsallaşma yaklaşımına göre, erkek ve kızların farklı pek çok toplumsal
deneyimleri vardır. Bunlar tutum, ilgi, beceri ve kişiliklerde yetişkinlikte de devam eden
görece kalıcı cinsiyet farklılıklarına yol açmaktadır.154”
5.4.3. Toplumsal Roller
Üçüncü bir yaklaşıma göre insan davranışları toplumsal rollerle de değişip bundan
etkilenebilmektedir. “Yetişkinlerin yaşamları aile üyeleri, iş görenler ve topluluk üyeleri
olarak değişik rolleri tarafından yapılandırılır. Buradaki ana fikir önemli birçok toplumsal
rolün iki cinsiyet için farklı olarak tanımlanmış olmasıdır. Aile içinde, insanların genellikle
anne ve babalardan, karı ve kocalardan, erkek ve kız çocuklardan farklı beklentileri vardır.
Çalışma dünyasında, mesleksel roller genellikle cinsiyet damgalıdır: Bakım, tezgâhtarlık ve
ilköğretim geleneksel olarak kadın alanlarıdır: tıp, yapı işleri ve üniversite öğretim üyeliği
geleneksel olarak erkek alanlarıdır. İş örgütlerinde, kadınların iş rolleri toplumsal konum,
saygınlık ve güç açısından genellikle erkeklerinkinden daha düşüktür: Erkek patron, kadın
yardımcıdır.155
5.4.4. Toplumsal Durumlar
“Davranış üzerindeki temel diğer bir etki de hâlihazırdaki toplumsal ortamdır. Bir
adam erkek arkadaşlarıyla konuşmasını dört harfli sözcüklerle tuzlayıp biberleyerek futbol ya
da arabalar hakkında konuşabilir. Fakat yeni bir kız arkadaşla davranışını biraz inceltip
konuşmanın konusunu değiştirebilir. Durumsal bakış açılarının temel varsayımına göre, çoğu
toplumsal davranışlar için erkeklerin ve kadınların potansiyelleri göreve eşittir ve davranışlar
kişisel seçim, başkalarının davranışları ve durumsal bir bağlamın bir işlevi olarak büyük
ölçüde farklılaşabilir.156
5.5. Kadınlarda ve Erkeklerde Toplumsal Davranış: Bir

Karşılaştırma
“Son yıllarda, oldukça çok araştırma erkeklerin ve kadınların yetenek ve davranışlarını

karşılaştırmıştır. Bu, özellikle çocuklar ve üniversite öğrencileri üzerinde yapılmıştır. Burada,
saldırganlık, uyma, sözsüz iletişim, cinsellik ve kişisel yeterliliği içerirken birçok toplumsal
davranıştaki cinsiyet farklılıkları gözden geçirilmiştir.157”
5.5.1. Cinsiyet Farklılıkları Üzerinde Büyük Çözümlemeler
“Cinsiyet farklılıkları üzerine araştırmaların sayısı arttıkça, araştırmacılar genel

yargılara varmak için araştırma bulgularını özetlemede zorlanmaya başlarlar. Geleneksel
olarak, araştırma yazını taramaları büyük ölçüde onları yapanların yargılarına dayanıyordu.
Diğer bir deyişle, bu yöntemsel olarak kusurlu araştırmalardan kaçınabilme, dengeli araştırma
154
Age, s.362
155
Age, s.362
156
Age, s.363
157
95
örneklemleri seçme yeteneğine bağlıydı. Taramacılar için ısrarlı bir sorun, çalışmalardaki
tutarsızlıklardı. Eğer belirli bir etkinlikte 20 çalışma, erkekleri; 10 çalışma, kızları daha üstün
bulmuş ve 10 çalışmada da ikisi arasında bir fark bulamamışsa, hangi sonuca varabiliriz?
Araştırmacılar, eğer çalışmaların çoğunda ortaya çıkmışsa bir cinsiyet farkının
“bulunduğunu” varsayarak bu tutarsızlıkları bir sonuca bağlamak için sık sık bir “oy sayımı”
yaklaşımı kullanmışlardır.158
5.5.2. Saldırganlık
“Bütün dünyada hem çocuk hem de yetişkin olarak erkekler kadınlardan daha
saldırgan olmak eğilimindedirler. Erkek çocuklar kızlardan daha fazla dövüşmekte,
başkalarına küçük düşürücü biçimlerde davranmakta, hakaret etmekte ve saldırganlık içeren
konular düşlemektedirler. Erkekler ayrıca, amaçlarına ulaşmak için fiziksel güç kullanmaya
da kızlardan daha yatkındırlar. Irza geçme, eş dövme ve şiddete dayalı suç istatistikleri bu
gerçeği yansıtmaktadır.159”
5.5.3. Uyma
“Kalıp yargılar kadınları erkeklerden daha boyun eğici, kolay aldanır ve uymacı
göstermektedir. Eagly’ye göre, geleneksel toplumsal roller erkeklerin kadınlardan daha az
etkilenebilir olmalarını gerektirmektedir. Sosyal psikolojik çalışmalar olağan olarak, uyma ve
boyun eğmeyi deneklerin yabancılarla etkileştikleri laboratuvar ortamlarında araştırmıştır.160”
5.5.4. Sözsüz İletişim
“Kadınlarda sezgi hakkındaki kalıp yargılar onların sözsüz davranışları anlama ya da

“okumada” erkeklerden daha iyi olduklarını ima eder. Buradan yola çıkarak, ağlayan bir
bebeğin aç mı olduğunu ya da gaz sancısını mı çektiğini anlamada annelerin babalardan daha
uzman oldukları çıkarsanabilir.”161
5.5.5. Cinsellik
İnsan cinselliğindeki cinsiyet farklılıkları büyük ölçüde belgelenmiştir. Tutarlı bir

bulguya göre, kadınlar cinselliğe daha ilişkisel ya da ortak (ilişkideki ortak) merkezli,
erkeklerse daha eğlence ya da beden merkezli yaklaşmak eğilimindedirler. Örneğin,
kadınlarla karşılaştırıldığında, erkekler her iki cins içinde de gelişigüzel cinsel ilişkiye karşı
anlamlı olarak daha hoşgörülü tutumlara sahiptirler. Erkekler erken çıkma ilişkileri sırasında
rastlantısal cinsel ilişkiyi de içeren evlilik öncesi cinsel ilişkileri daha fazla kabul ettiklerini
belirtmektedirler. Ayrıca erkekler evlilik dışı cinsel ilişkiye kaşıda daha hoşgörülüdürler.” 162
158
159
160
161
162
96
“Cinsellik üzerine araştırmalar insan davranışındaki en büyük ve tutarlı erkek-kadın
farklılıklarından bazılarını kimliklemiştir. Kuşkusuz, erkekler ile kadınların kendi aralarında
küçümsenemeyecek farklılıklar vardır. Cinsellikte gözlenen cinsiyet farkları için birçok
açıklama getirilmiştir. Cinsiyet farklılıklarının nedeni olarak bazı araştırmalar evrimsel
kalıtım ve üreme biyolojisini, başkaları çocukluk toplumsallaşmasını, daha başkaları yetişkin
toplumsal rollerini vurgulamaktadır.”163
5.6. Erkeklerde ve Kadınlarda Değişen Roller
“Bugünün gazeteleri kadınların ve erkeklerin değişen rolleri üzerine öykülerle

doludur. Bazıları bu değişikliği “eşitliğe doğru bir gidiş” olarak çok olumlu bulurlarken
bazıları “geleneksel değerlerin çöküşü” olarak görüp üzülmektedirler. Fakat çok az kişi
erkeklerin ve kadınların yaşamlarının artık eskisi gibi olmadığını yadsıyabilir. Geleneksel
cinsiyet rolleri iki temel ilke çevresinde örgütlenmiştir. Bir görüşe göre erkekler ve kadınlar
farklı etkinliklerde bulunmalı, cinsiyete uygun bir iş bölümü yapılmalıdır. İkinci görüşe göre,
erkekler hem evde hem de genel olarak toplumda baskın cinsiyet olmalıdır. Araştırmacılar
halkın “cinsiyet rolü tutumları” adı verilen erkeklere ve kadınlara uygun rollerin neler olması
gerektiğine ilişkin inançlarındaki değişikliklerin çetelesini tutmuşlardır.”164
5.6.1. Cinsiyet Rollerine İlişkin Tutumlarda Değişiklikler
“Erkekler ve kadınlar için geleneksel rolleri tutan güçlü inançların çözülmekte

olduğuna işaret eden birçok kanıt vardır. Halkın cinsiyet rollerine yönelik tutumlarını
değerlendiren çalışmalar bu değişiklikleri belgelemektedir. Örneğin, 1936’da ABD’de
insanların yalnızca %18’i kocasının geliri geçinmelerine yetinmesine karşın, bir kadının
ücretli bir işte çalışmasını onaylıyordu. 1976’da erkeklerin (%65) ve kadınların (%70)
çoğunluğu ev dışında çalışan kadını onaylıyordu. Benzer biçimde, üniversite birinci sınıflar
üzerinde bir tarama da “Evli kadınların etkinliklerin evle sınırlı olması en iyisidir” tümcesini
onaylama oranının azaldığını göstermiştir. 1970’te, öğrencilerin %48’i bu tümceyle aynı
fikirdedir. Fakat 1980’de bu oran %27’ye, 1992’de de %26’ya düşmüştür.”165
“1975’lerin başlarında, Spence ve Helmreich (1972) kadınların toplumdaki hak ve

rollerine ilişkin tutumları ölçmek için standart kâğıt-kalem testleri geliştirdiler. Kadınlara
Yönelik Tutumlar Ölçeği (KTÖ), daha sonra cinsiyet tutumlarını (ayrıca, cinsiyet rolü
tutumları olarak bilinir) değerlendirmede en yaygın olarak kullanılan araç hâline gelmiştir.
Ölçek yanıtlayıcılardan aşağıdakilere benzer tümcelerle ne kadar uyuştuklarını belirtmek
isterler:
 Küfür etme ve açık saçık sözcükler bir kadının konuşmasında, bir erkeğinkinde
olduğundan daha iticidir.
 Bir topluluğun entelektüel liderliği büyük ölçüde erkeklerin elinde olmalıdır.
163
164
165
Shelley E. Taylor, Letitia Anne Peplau, David O. Sears, Age, s371
97
 Kadınlar hakları konusunda daha az, iyi eşler ve anneler olmaları konusunda ise
daha fazla kaygılanmalıdır.”166
5.6.2. İş Bölümü
Son yüzyılda, belki de en keskin değişiklik kadınların ücretli işlere artan kalıtımı
olmuştur. 1940’ta evli kadınların yalnızca %15’i ücretli bir işte çalışıyordu. Bugün, evli
kadınların çoğunluğu ve okul öncesi çocuğu olan annelerin yaklaşık üçte ikisi ücretli işlerde
çalışmaktadır. Ancak yine de kadınlar gerçek yaşam işlerinde eşit ortaklar olmaktan
uzaktırlar. Sekreterlik, hemşirelik ve öğretmenlik gibi, düşük konumlu “kadın” işlerinde
yoğunlaşmaya devam etmektedir. Kısmen işlerin bu cinsiyete dayalı ayrımı yüzünden,
ortalama bir kadın işçi bir erkeğin kazandığı her 1 liraya karşılık 75 kuruş kazanmaktadır.”167
5.6.3. Ev İşi ve Çocuk Bakımı
Bugün erkekler daha önceleri “yalnızca kadınlar için” olduğu düşünülen daha fazla
etkinlikte bulunmakta mıdırlar? Böyle değişikliklerin günlük örneklerini bulmak kolaydır.
Erkekleri alışveriş yaparken ya da bir çocuğu parka götürürken görme giderek
yaygınlaşmaktadır. Erkekler bugün çocuklarıyla geçmişte olduğundan daha fazla zaman
harcamaktadırlar. Ancak erkeklerin ev işlerine ya da bazılarının dediği gibi “aile işlerine”
katılımı kadınlarınkiyle karşılaştırıldığında hâlâ çok azdır.”168
5.6.4. Çok Rollülük
“Evde ve işte birçok sorumluluk üstlenmenin kadınlar üzerindeki psikolojik etkisi

nedir? Bu soruyla ilgili araştırmalar çok rollü olmanın istemlerinin zor ve gerginlik yaratıcı
olabileceğini göstermektedir. Çalışan anneler sık sık zaman yokluğundan ve uykusuzluktan
yakınırlar. Bu ve diğer gerçek sorunlara karşın, bazı kadınlar çok rollü olmaktan
yararlanmaktadırlar. Bir kadın şöyle diyordu; “Yaşamı ilginç tutmaktadır. Bütün bu şeyleri
yapabilmek için kendinizi gerçekten bütün hissetmenizi sağladığını düşünüyorum”.
Araştırmalar, ayrıca eşler, ana babalar ve para kazanıcılar olarak hem kadınlar hem de
erkekler için çok rollü olmanın potansiyel psikolojik yararlarını belgelemişlerdir. ” 169
5.6.5. Erkek Egemenliği
“Geleneksel cinsiyet rolleriyle ilişkili ikinci temel görüşe göre, erkekler hem evde hem
de genel olarak toplumda liderler olmalıdır. Kamu kesiminde kadınlar için oy verme hakkını
reddeden, mal mülk edinmelerini yasaklayan ve genel olarak kadını ikinci sınıf yurttaş olarak
tanımlayan yasalar büyük ölçüde tarih olmuştur.”170
166
Age, s.371
167
Age, s.372
168
169
170
98
“Kişisel ilişkilerde, erkek egemenliğinin ölçüsünü değerlendirebilmek daha zordur.
Kişisel eğilimler düzeyinde, erkekler ve kadınlar güce yönelik ilgileri ya da güç güdüleri
açısından farklılık göstermemektedirler. Ancak, toplumsal alışkanlıklar geleneksel olarak
çıkma ve evlilik ilişkilerinde erkeğe daha büyük yetki vermektedir.”171
171
Shelley E. Taylor, Letitia Anne Peplau, David O. Sears, Age, s
99
Uygulamalar
100
Bu bölümde toplumsal cinsiyetlerin davranışlar üzerindeki ve kişiler arası etkileşim

süreçlerindeki rolleri üzerinde durulmuştur.
101
Bölüm Soruları
1) “Bir erkek ya da kadın olduğumuz bilgisi yaşamın erken dönemlerinde kazanılır. İki
ya da üç yaşlarında çocuklar kendi cinsiyetlerini farkındadırlar ve bize bir kız mı? Yoksa
erkek mi olduklarını söyleyebilirler.”
Aşağıdaki seçeneklerden hangisinde yukarıda ifade edilenleri anlatmaktadır?
a) Toplumsal roller
b) Cinsiyetlerin işlevleri
c) Cinsellik
d) Kadın ve erkek arasındaki eşitsizlikler
e) Cinsiyet kimliği
2) “Bir kişi hakkında kalıp yargılar temelinde mi yoksa onun kendine özgü bir birey
olduğu temelinde mi düşüncemizi belirleyen nedir? Bu konuda belirleyici olan üç temel
etmen vardır.”
Aşağıdaki seçeneklerden hangisi bu üç temel etmenden birisidir?
a) Kişisel kalıp yargılar
b) Kendine Saygı
c) Kişi hakkındaki ulaşılabilir bilginin miktarı
d) Cinsellik
e) Kadınların ve erkeklerin değişen rolleri
102
3) “Cinsiyet-benlik kavramları açısından yüksek düzeyde ………………….. kişiler
toplumun belirgin olarak erkeklerle ilişkilendirdiği birçok özellik, ilgi, tercih ve beceriye
sahip olduklarına inanırlar.”
Yukarıdaki boşluğu doğru şekilde tamamlayan seçenek aşağıdakilerden hangisidir?
a) Mutlu
b) Erkeksi
c) Pozitif
d) Kadınsı
e) Negatif
4) “Bugün bilimsel kuram ve araştırmalar toplumsal cinsiyet farklılıklarının ve

benzerliklerinin daha dengeli ve kapsamlı olarak anlaşılmasında yardımcı olmaktadır. İlk
tartışmalarda cinsiyet farklılıklarının nedeninin doğa mı yoksa çevre mi; biyoloji mi yoksa
öğrenme mi olduğu soruluyordu.”
Aşağıdaki seçeneklerden hangisi bu kavram ve tanımlardan birisi değildir?
a) Toplumsal roller
b) Toplumsallaşma
c) Toplumsal durumlar
d) Çok rollülük
e) Biyoloji
5) Toplumsal cinsiyet kavramıyla ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?
a) Toplumsal cinsiyet rolleri kalıtımsaldır.
b) Ailelerce belirlenir .
c) Cinsiyetlerin fizyolojik özellikleridir.
d) Kültürel görecelikler içerir.
e) Modern toplumlarda bir sorun oluşturmuştur.
103
6) Toplumsal cinsiyet damgalaması nedir?
7) Cinsiyet farklılıkları çeşitli biyolojik etmenler tarafından etkilenir. (D/Y)
8) İnsan davranışları toplumsal rollerle de değişip bundan etkilenebilmektedir. (D/Y)
9) Geleneksel cinsiyet rolleriyle ilişkili ikinci temel görüşe göre, erkekler hem evde
hem de genel olarak toplumda liderler olmamalıdır. (D/Y)
10) Eagly’ye göre, geleneksel toplumsal roller erkeklerin kadınlardan daha az

etkilenebilir olmalarını gerektirmektedir. (D/Y)
Cevaplar
1)e, 2)c, 3)b, 4)d, 5)d, 7)D, 8) D, 9) Y, 10) D
104
6. LİDERLİK I
105
6.1. Liderlik Kavramı ve Tanımı
6.2. Liderde Bulunması Gerekli Olan Özellikler
6.2.1. Temel Liderlik Özellikleri
6.3. Liderlerin Ortaya Çıkışı
6.4. Liderliğin Aynı Anlamda Kullanılan Kavramlardan Farkı
6.4.1. Komutan ve Lider Farkı
6.4.2. Başkan ve Lider Farkı
6.4.3. Şef ve Lider Farkı
6.4.4. Popüler Kişi ve Lider
6.4.5. Yönetici ve Lider Farkı
106
1. Liderlik kavramı kişiler arasında nasıl bir role sahiptir?
2. Liderlik nasıl ortaya çıkmaktadır?
107

geliştirileceği
Liderlik kavramı ve tanımını Okuyarak ve araştırarak

Liderlik kavramı ve tanımı
Liderlerin ortaya çıkışının Okuyarak ve araştırarak

Liderlerin ortaya çıkışı
nedenlerini sorgulayabilir. kazanım geliştirilecektir.
Liderliğin aynı anlamda Liderliğin aynı anlamda

Okuyarak ve araştırarak
kullanılan kavramlardan kullanılan kavramlardan
kazanım geliştirilecektir.
farkı farkını kavrayabilir.
108
Anahtar Kavramlar
 Liderlik
109
Giriş
Bu bölümde sosyal psikoloji konuları içinde sosyal gruplar ve daha genel olarak
toplum açısından önemli bir kavram olan liderlik konusu aktarılmaya çalışılacaktır. Liderlik
kavramının tanımı ve kapsamı, temel liderlik özellikleri ve bir lider de bulunması gerekli olan
özellikler, liderlerin ortaya çıkışı ayrıntılarıyla ortaya konulmaya çalışılacaktır.
110
6. Liderlik I
“Duygusal yapıları nedeniyle insanlar birlikte yaşamaya yani gruplar ve toplumlar

oluşturmaya yönelmiştir. Sosyal gruplar, bireylerin birbirleriyle etkileşimleri sonucu meydana
gelirler. İnsanların birbirleriyle sosyal ilişkide bulunmalarının nedeni, kendi düşünce, istek ve
amaçlarını tek başına gerçekleştirememelerinden ileri gelmektedir. Bir kişinin tek başına bir
işi başaramaması hâlinde, başkaları ile bir araya gelerek o işi başarması doğaldır. Başka bir
deyişle, bir insanın yalnız başına yapamayacağı bir iş için diğer insanlardan yardım istemesi
son derece doğaldır. Bu yardımlaşmayla beraber bilgi ve araç alışverişinde de bulunulmuştur.
Ayrıca grup hâlinde yaşamanın verdiği güven ve güç, insanların doğa ile mücadelelerinde
başarı olmalarını da sağlamıştır. Yani doğa ile mücadele insanların gruplar oluşturmasını
sağlamıştır. İnsanların toplumsal yaşantı içine girmesiyle ortaya çıkan benlik ve menfaat
duyguları, sorunlar yaşamalarına neden olmuştur. Aynı duygu, düşünce ve fikre sahip olanlar,
güç kazanmak için ve fikirlerine taraftar bulmak için yeniden gruplaşmaya başlamışlardır. Bu
gruplar zamanla büyümüş ve bu büyüme ile birlikte birçok iç ve dış sorunlar da ortaya
çıkmıştır. Tabii ki bu sorunları da çözüme kavuşturmak için çeşitli toplumsal tedbirlere
ihtiyaç duyulmuştur. İşte bu toplumsal sorunları kendi lehlerine çözüme kavuşturmak isteyen
gruplar, kendi içlerinde bu sorunları iyi bir şekilde çözecek kişileri görevlendirmişlerdir,
diğerleri ise kendiişleriyle uğraşmaya bırakılmıştır.”172 Bu anlatım aslında basit bir biçimde
liderin toplumlar içerisinde nasıl doğduğunu açık ve net bir biçimde ortaya koymaktadır.
İnsan tek başına yaşamını idame ettirebilen bir varlık değildir. İnsanlar bilinen en eski
zamanlardan beri küçük ya da büyük sosyal gruplar, topluluklar yani bir toplum içerisinde
yaşayabilmektedirler. “Grup oluşturmadan insanların birey olarak bütün istek ve ihtiyaçlarını
karşılaması mümkün değildir. Araç-amaç döngüsü içerisinde insanlar grup olarak yaşayıp ve
bunun doğal sonucu olarak grubu yönetecek ortak hedefe götürecek kişiye ihtiyaç
duyarlar.”173 Kimi zaman liderler soy esasına dayalı, kimi zaman kahramanlık gibi vasıflarına
dayalı bazen kutsal vasıfları nedeniyle bulundukları toplumların liderleri olmuşlardır. İnsanlar
kendilerini yönlendirecek, yönetecek onları koruyup kollayacak bir iradeye, bir güce
bağlanmak onun himayesinde olmak istemişlerdir. Bugün modern toplumlarda da liderlere
benzeri roller atfedilmektedir. Ancak demokratik seçimler gibi teamüller işletilerek liderlerini
seçimlerle belirlemektedirler. Şimdi liderlik kavramına ve tanımlamalarını inceleyebiliriz.
6.1. Liderlik Kavramı ve Tanımı
Liderlik, geçmişte olduğu gibi günümüzde de çokça araştırılan, merak uyandıran

konuların başında gelmektedir. Bu merak araştırıcıları bu konu üzerinde düşünmeye
araştırmalarına konu edinerek farklı perspektiflerden inceleme olanağı sunmuştur. “Lider, bir
grup insanı belirli amaçlar etrafında toplayabilen, bu amaçlar için onları etkileme, harekete
geçirme yetenek ve bilgilerine sahip kişidir. Bu açıklamadan da anlaşılabileceği gibi liderliğin
esasını başkalarını etkileyebilme ve onları davranışa yönlendirebilme oluşturmaktadır.
172
Prof. Dr. Salih Güney, Sosyal Psikoloji, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara 2009, s.345
173
Yrd. Doç. Dr. Yaşar Barut - Yrd. Doç. Dr. Mürsel Akdenk, Sosyal Psikoloji, Edt. Prof. Dr. Hamit Coşkun,
Lisans Yayıncılık, İstanbul 2012, s. 210
111
Kısacası lider, başkalarını etkileyebilen, nereye, nasıl gidileceğini gösteren, hedef ve misyon
koyan yani yol gösteren bir kişidir.”174
“Liderlik, genel olarak daha çok inanmayı, etkilemeyi, cesareti, bilgiyi, zekâyı,
analitik ve yaratıcı düşünmeyi, vizyon oluşturmayı vb. ifadeleri içeren bir kavramdır.
Tanımlar da genellikle bu ifadeler çerçevesinde yapılmıştır. Gerçekten de liderlik, üzerinde en
fazla araştırma yapılan ama buna rağmen en az anlaşılan bir konudur. Warren Bennis’e göre
liderlik konusunda 350’den fazla tanım vardır bu tanımlara yenileri de eklenmektedir.
Liderlikle ilgili olarak yapılan bu tanımların hepsini burada yazmamıza ve açıklamamıza
imkân yoktur. Yalnızca bu kavramın anlaşılmasını sağlayan birkaç tanım üzerinde duracağız.
Sosyal bilimler literatüründe liderliğin üç temel anlamı vardır:
 Herhangi bir pozisyonda kazanılan nitelik
 Kişinin bir özelliği anlamında
 Kişinin bir davranışı anlamında
Ayrıca liderlik iki sözcüğü kapsayan bir bağlantısal kavramdır. Yani etkileyen organ
ve etkilenen kişiler. Liderlik kelimesinin sözlük anlamı “yöneten, sürükleyen, önde giden”
demektir. Eğer sözcükteki dar anlamlar çerçevesinde kalırsak “lideri” iyi tanımlamış oluruz.
Çünkü lider, sadece gruplara liderlik eden değil, aynı zamanda geniş insan kitlelerine amaç ve
hedefler gösteren kişidir.175”
Liderlik konusunda ileri sürülen tanımlardan bazıları şöyledir:
 Liderlik belirli koşullar içinde kurumsal ya da toplumsal amaçları gerçekleştirmek

için insanların faaliyetlerini etkileme ve yönlendirme sürecidir.
 Liderlik, grubun yaşantılarını düzenleme ve bu yaşantılar yoluyla grubun mevcut

gücünden yararlanma sürecidir.
 Liderlik, belli bir durumda, zamanda ve artlarda takipçileri üzerindeki; insanların

belirlenen hedeflere ulaşmak için gönüllü olarak çabalamalarını teşvik eden, ortak hedeflere
ulaşmak için gönüllü olarak çabalamalarını teşvik eden, ortak hedeflere ulaşmada yardımcı
olan, deneyimleri aktaran uygulanan liderlik türünden hoşnut olmalarını sağlayan etkileme
sürecidir.176
174
Yrd. Doç. Dr. Yaşar Barut - Yrd. Doç. Dr. Mürsel Akdenk, a.g.e., s. 210-225
175 175
176
112
6.2. Liderde Bulunması Gerekli Olan Özellikler
“Bir kimse belirli liderlik niteliklerine sahip olmakla lider olmaz. Bu kimsenin aynı
zamanda liderliğin gerektirdiği belirli birtakım kurallara da uyması gerekir. Bu kuralların
bazıları şunlardır.177”
 Kişi Kendisini Tanımalı ve Geliştirmelidir: Lider olan bir kimse, önce kendini
tanımalı sonra da her alanda kendini geliştirmelidir.
 Kişi Yeterli Bir Bilgiye Sahip Olmalıdır: Liderlik için bilgi, bir temel taştır.
Bunun için lider olan kimse, geniş bir bilgi sahibi olmalıdır.
 Kişi Sorumluluk Duygusuna Sahip Olmalıdır: Lider olacak kimse, en kritik

anlarda bile yapacağı işin sorumluluğunu üstlenebilecek güce sahip olmalıdır.
 Kişi Yerinde Kararlar Vermelidir: Gerçekten lider olacak kimse, anında, yerinde
karar verip ve bu kararı da hemen uygulamaya koymalıdır.
 Kişi Her Zaman Bir Lider Gibi Davranmalıdır: Lider olacak kimse her zaman
grup üyelerine karşı bir lider gibi davranmalıdır.
“Uygun koşutlarda hemen hepimiz liderlik yapabiliriz, ancak bazı bireyler bu konuda
diğerlerinden daha beceriklidir. Liderlik, en iyi liderlik tarzıyla işin gerektirdiği şeylerin
etkileşimi olarak açıklanır; işin niteliğine göre bir liderlik tarzı diğerlerinden daha etkili
olabilir. Liderler ancak takipçiler olduğu sürece var olurlar.”178
“İlk Çağlardan beri insanlar başarılı liderlerin önemli özelliklerini analiz etmeye
çalışmışlardır. Yapılan araştırmaların birçoğunda ortak olan özellikler olarak üstün zekâ,
analiz ve sentez yapabilme kabiliyeti, düşüncelerini iyi bir biçimde aktarabilme yeteneği ve
amaçlara karşı sebatkârlık tüm önderlerde görülen ortak nitelikler olarak göze çarpmıştır!
Liderin on iki temel kişilik özelliği şu şekilde sıralanmıştır:”179
177
Prof. Dr. Salih Güney, Age,s.365
178
Yrd. Doç. Dr. Yaşar Barut - Yrd. Doç. Dr. Mürsel Akdenk, a.g.e, s. 210-225
179
Yrd. Doç. Dr. Yaşar Barut - Yrd. Doç. Dr. Mürsel Akdenk, a.g.e., s.211-212
113
KİŞİLİK ÖZELLİĞİ AÇILIMI
Problem çözme, problemlerin sebeplerini tespit

1. Analiz ve Muhakeme edebilme ve tanımlayabilme, stratejik düşünebilme,
bilgilen objektif değerlendirebilme.
Zaman yönetimi, etkin planlama, organize etme,

2. Planlama ve Organizasyon
düşünebilme, geleceği görebilme (örgütsel ve bireysel).
Yeni fikirler üretebilme, birçok değişik çözüm

3. Yaratıcı ve Yenilikçi
önerebilme, orijinal düşünebilme.
Çabuk ve doğru karar verebilme, karar vermeden önce

4. Karar Verme Kabiliyeti
birçok açıdan konuyu değerlendirebilme.
5. Astlarını Yönetme Nezaret, eğitim ve yetki devri.
Başkalarını etkileyebilme, ikna etmek suretiyle

6. İkna Etme Kabiliyeti
mutabakat sağlayabilme
Empati becerisi, algılayabilme, başkalarıyla

7. Kişiler Arası Hassasiyet
geçinebilme, takım becerileri, gözlemde bulunabilme.
8. İletişim Mantıksal, anlaşılır ve etken iletişimde bulunabilme.
Esnek olma, kolay uyum sağlayabilme, değişime açık

9. Adapte Olabilme Becerisi
olma, çeşitlilikten hoşnut olma.
Duygusal istikrar, baskı altında tutarlı davranabilme,

10. Uyumluluk eleştiriye açık olma, mizah anlayışına sahip olma,
dayanıklı olma, yanlışını kabul edebilme.
Bağımsız, kendi fikirlerini izleyebilme, nezarete az

gereksinim duyma, etik davranabilme, yüksek
Enerji, İnisiyatif, Başarı
11. motivasyona sahip olma, yoğun ve uzun çalışabilme,
Güdüsü
sorumluluk alma arzusuna sahip olma, şevk duyma ve
ısrarcı olma.
6.2.1. Temel Liderlik Özellikleri
Liderlerin birtakım özellikleri vardır. Çoğu zaman o yüzden aslında lider olurlar. En
hafif ifadesiyle çevresindekiler de liderlerinde kusursuz, takdir edilecek, sembolleşecek,
herkesi sürükleyecek özellikler görmek isterler. Hatta bu yönde algılar oluşturulur, lidere
kahramanlık özellikleri giydirilmek istenir. Aşağıda bu bağlamda ifade edebileceğimiz liderlik
114
üzerine yapılan çalışma ve araştırmalardan damıtılan ve herkesin her durumda liderlik
sorumluluğunu üstlenebilmesi için temel özellikler olarak düşünülen yedi kapasite aşağıda
belirtilmektedir. Liderlik bu kapasitelerin kişide bir arada bulunması ile meydana gelen
sinerjik bir özellik olduğunu söyleyebiliriz. 180 Ancak bu özellikler en üst düzeydeki bir
anlamda idealize edilmiş lider özellikleridir. Tüm liderlerde aynı düzeyde ya da özelliklerin
tümünün görülebilmesi çok nadir olduğu da bir gerçektir.
 “Öz-Güven: Kendi yeteneklerinin ve değerinin bilincinde olan, başkalarının takdirini

beklemeyen, kibirli ve saldırgan olmayan sakin fakat kararlı bir öz-güven başkalarının
güvenini de kazanmak için çok etkilidir. Öz-güven aynı zamanda öz-disiplin ve irade
anlamına da gelmektedir.
 Tutarlı Kişilik: Kişiyi diğerlerinden ayıran özellik erdemlerinin mükemmelliği

değil, bu erdemler ile insani zaaflarının karışımından oluşan tutarlı kişiliğidir. Kendi
üstünlüklerinin ve zaaflarının bilincinde olan ve bunları savunma mekanizmaları ile
gizlemeye çalışmayan bir lider, sorunların üzerine enerji ve kararlılık ile gidebilmekte, vaktini
ve enerjisini kendini savunma mekanizmaları geliştirmeye harcamamaktadır.
 Samimiyet: Etkin bir lider; bu dünyanın insanı olduğu görünümünü verir,

izleyenlerden üstün olduğu görünümü vermeyen mütevazı bir yaklaşımı vardır, insanlara
sevgi ve anlayışla yaklaşır, duygu ve sorunlarını paylaşır. Farklı sosyal yapı ve eğitim
düzeyinde olan insanlarla ilişki kurmakta güçlük çekmez.
 Canlılık: Bu özellik başkaları ile liderin enerji alışverişini kolaylaştırır. Gerçek

liderler etraflarına enerji ve canlılık aşılayandır, kaynak gibidir. Bu özellikleri izleyenlerin
davaya bağlılıklarını, aksiliklerden yılmamalarını sağlar. Ayrıca bu canlılık liderin dava
dışındaki konularla da yoğun ilgi duymasını ve bu şekilde yeni görüş ve fikirlerle yeni
heyecanlar edinmesini ve etrafa yaymasını sağlar.
 Canlı ve Yaratıcı Bir Zekâ: Liderler genelde çevrelerindeki olguları algılama ve

yorumlamada ve bunlara uygun tavırlar almada aktif ve yaratıcı bir zekâya sahip olduklarını
gösterirler. Zekâ ve yaratıcılık liderlere ilgilerini ve enerjilerini daha anlamlı, ekonomik ve
karizmatik olarak kullanabilme olanağı sağlar.
 Sağduyu: Sağduyu liderin temel ve anlamlı olguları, ayrıntı ve sıradan olgulardan

ayırabilmesini, bütün ve parçalar arasındaki ilişkileri görebilmesini sağlayan kapasitedir.
Diğer kapasitelerle birleştiği zaman lider sağduyusunu yaşadığı sınırlı deneyimlere
dayanarakta olsa hızla geliştirebilmektedir.
 İnsanları Anlama ve Haberleşebilme: Liderlerin; görüşlerin ve talimatların sözlü

ve yazılı haberleşilmesinde eylemi ve etkinliği geliştiren bir becerileri olduğu gözlenmektedir.
Liderler haberleşmeyi etkili bir motivasyon mekanizması olarak kullanabilmektedir.”181
180
Goleman’dan aktaran: Yrd. Doç. Dr. Yaşar Barut - Yrd. Doç. Dr. Mürsel Akdenk, a.g.e., s. 213
181
115
Lider, bireyleri ortak hedeflere yönelten, hedefleri benimseten, bireyler arası ilişkileri
oluşturan dağınık güç ve bilgiyi bir araya toplayıp sinerji meydana getiren, hedeflerin
gerçekleştirilmesi için gereken yönetimi gerçekleştiren kişilerdir.182
6.3. Liderlerin Ortaya Çıkışı
“Gruplar hâlinde yaşayan insanlar, kendilerini belirlenen amaçlara ulaştıracak ve

ihtiyaçlarının karşılanmasında yardımcı olacak liderlere gereksinme duyarlar. Aslında grup
yaşamının devamı için lider, gerekli olan bir ihtiyaçtır. O hâlde gereksinme duyulan liderlerin
hangi koşullarda ve durumlarda ortaya çıktığını incelemek, liderliğin anlaşılmasına büyük
katkılar sağlayacaktır. Bir liderin ortaya çıkabilmesi için mutlaka bir sosyal örgütün olması
gerekir. İşte lider, sosyal örgütün bir ürünü olarak şu koşullarda ortaya çıkabilir:
 Liderler, dışarıdan gruba zorla benimsetilebilir. Bunun anlamı; liderin yönetim

tarafından resmî olarak atanmasıdır.
 Liderler, grup içindeki karşılıklı ilişkilerin bir ürünü olarak, uygun şartların hazır
olmasıyla ortaya çıkarabilirler. Burada lider, resmî olarak değil, gayriresmî olarak grubun
arzusuyla ortaya çıkar.
Liderliğin ortaya çıkışı ile ilgili olan bu iki koşulu bir arada düşünüp, şöyle bir
açıklama yapabiliriz: Hangi toplum ve sosyal düzen olursa olsun, liderler şartlar uygun
olduğunda hemen ortaya çıkarlar ve tüm engelleyici faktörleri aşarak amaçlarına ulaşırlar.”183
6.4. Liderliğin Aynı Anlamda Kullanılan Kavramlardan Farkı
“Liderliğin tanımı için genel bir yaklaşım, bu kavramın kullanılan farklı etkileme
biçimleriyle eş anlamda tutulmasıdır. Böylece grubun işleyişi ile ilgili tüm alanda birbirlerini
etkilemede eşit derecede etkili ya da etkisiz kişiler grubunda bir liderden söz edilemez. Bir
kişinin meslektaşları arasında diğerlerinden daha etkili olduğu durumlarda bile etki, bu kişinin
o makamı özel biçimde kullanışından çok, toplumsal yapıdaki durumundan geliyorsa, bu kişi
de lider değildir. Kimi zaman bazı kavramlar liderlik terimi ile eş anlamda
kullanılmaktadır.”184 Liderlik ile bu kavramlar arasında büyük farklılık vardır. Liderle aynı
kullanılan kavramları aşağıda açıklamaya çalışacağız.
6.4.1. Komutan ve Lider Farkı
“Askeri anlamda sıkça birbirinin yerine kullanılan bu iki kavram birbirinden farklıdır.
Komutan, rütbe, kıdem, görev ve makamına dayanarak astları üzerinde yetkilerini kullanır.
Bu yetki, kanun, yönetmelik ve emirlerle belirlenmiştir. Bir komutan verilen bu yetkilerin
dışına çıkamaz. Ayrıca bir komutanın emrindeki grubun sayısı yasalarla belirlenmiştir.
182
Yrd. Doç. Dr. Yaşar Barut - Yrd. Doç. Dr. Mürsel Akdenk, a.g.e., s. 215
183
184
116
Hâlbuki bir liderin yetkisi kanun, yönetmelik ve yasalarla belirlenmemiştir. O yetkisini, kendi
özellik ve davranışlarından almaktadır.”185
6.4.2. Başkan ve Lider Farkı
Başkanlar biçimsel ya da yasal tepki çerçevesinde faaliyette bulunan kişilerdir.

Hâlbuki liderler, biçimsel ya da yasal tepki olmadan da grup üzerinde etkili olup iş
gördürebilirler. Hiçbir resmî yetkisi olmadığı hâlde geniş bir kitleyi etkileyip peşinden
sürükleyen liderler vardır. Örneğin Mustafa Kemal Atatürk, Kurtuluş Savaşı’nda kimi zaman
resmî yetkisi olmamasına rağmen, üstün liderlik yetenekleri sayesinde Türk halkını
yönlendirerek zafere ulaşmasını sağlamış ve böylece resmî yetki olmadan da liderlerin geniş
kitleleri etkilemelerinin mümkün olduğunu ispatlanmıştır. Buna karşılık çok geniş yetkilere
sahip olan ancak bunları kullanmayan ve toplumu peşinden sürükleyemeyen başkanlar da
vardır.186
6.4.3. Şef ve Lider Farkı
“Günlük dilde bu iki kavram birbirinin yerine çok kullanılmaktadır. Bundan dolayı da
birbirlerine karıştırılmaktadır. “Şef” kavramı, genellikle kamu ve ordu yönetimindeki yönetici
terimi ile aynı anlamda kullanılmaktadır. İşletmelerde ise şef terimi, kısım şefi, atölye şefi,
bölüm şefi şeklinde kullanılmaktadır. Şef ve lider kavramlarının birbirine karıştırılması büyük
ölçüde yönetim tarafından atanan kimselerin liderlik niteliklerini kendilerinde
toplamalarından kaynaklanmaktadır. Lider ve şef kavramlarının aynı anlamda olduğunu
söyleyen bilim adamları olduğu gibi, tersini savunan bilim adamları da vardır. İki kavramın
aynı anlamda olduğunu söyleyen Gilles Ferry, görüşlerini şöyle açıklamaktadır: Şef, kişiliği
ve kendisine verilen görevi gereği, diğer insanlardan farklı pozisyona sahiptir. Şef kavramı,
otoriter bir anlam taşıdığından insanlar artık bunun yerine psikolojide lider kavramını daha sık
kullanmaktadır. Bu görüş kabul edilince, şu anlam da kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Şef
kavramı daha otoriter, lider kavramı ise nötr bir özelliğe sahiptir. Şef ile liderin birbirinden
farklı olduklarını söyleyen bilim adamları ise şu noktalar üzerinde durmuşlardır:187
 “Lider personeline ve iş birliği yaptığı kimselere yol gösterir, şef ise çalıştığı
kimseleri sürekli tedirgin eder.
 Lider, bireyleri isteyerek iş yapmaya yöneltir; şef ise iş yaptırırken genellikle

otoritesini kullanır.
 Lider birlikte çalıştığı kimselere çalışma şevki aşılar, şef ise yalnız kayıtsızlık
duygusu veya korku uyandırır.
 Lider, ben duygusundan uzak biz duygusu ile hareket eder, şef ise daha çok
ben duygusu ile hareket eder.”
185
186
187
117
6.4.4. Popüler Kişi ve Lider
“Gruplarla ilgili olarak yapılan sosyometrik çalışmalarda bu iki kavramın birbirleriyle

sıkıca karıştırıldığı görülmüştür. Şunu hemen belirtmek gerekir ki, bir kişinin popüler olması
kendisinde bazı niteliklerin bulunmasına bağlıdır. Fakat kişinin sahip olduğu nitelikler, grup
içinde bazı kişileri kendisine yaklaştırdığı gibi bazılarının da kendisinden uzaklaşmasına
neden olabilir. Kısaca bir kişinin popüler olması, onun sahip olduğu niteliklerin grup
üyelerinin çoğu tarafından benimsenmesine bağlıdır. Yapılan birçok araştırma liderlerin de
belirli bir popülerliğe sahip olduğunu göstermiştir. Fakat buna dayanarak lider ve popüler kişi
kavramlarının eş anlamda olduğunu söylememiz mümkün değildir. Bu iki kavram birbirinden
farklıdır. Eğer aynı anlamda olsaydı, toplumda binlerce lider olurdu. Örneğin, bazı sunucular,
artistler ve sporcular son derece popüler kişilerdir ama hiçbir zaman birer lider değillerdir.
Fakat şunu da belirtmekte yarar vardır. Her popüler kişi lider olmasa bile grup içinde bazı
liderlik fonksiyonlarını yerine getirebilir. Bu iki kavram daha çok sosyometrik açıdan
birbirinden farklıdır.”188
6.4.5. Yönetici ve Lider Farkı
“Günlük hayatımızda en çok bu iki kavramı birbirinin yerine kullanılmaktadır. Ancak

aralarında farklılıklar vardır. Bir lider biçimsel bir yapı içinde, biçimsel olmayan bir yoldan
ortaya çıkabilir. Lider için biçimsel yetki fazla önem taşımayabilir. Yönetici ise işlevini
biçimsel yapının bir gereği olarak sürdürmek zorundadır. Diğer bir farklı yanı ise yöneticilik
sadece örgütün üst ve orta kademeleri için geçerli olmasına rağmen, liderlik örgütünün bütün
kademeleri için geçerlidir.”189
“Liderlik ve yöneticilik farklı kavramlar olmasına rağmen, aralarında ilişki de vardır.

Yönetici olsun, lider olsun her ikisi de izleyicilere, bir otoriteye dayanarak iş gördürürler.
Yalnız yöneticinin otoritesi resmî, liderin otoritesi ise gayriresmîdir.190”
6.4.5.1. Yönetici ve Liderlerin Özellikleri
“Ülkemizde ‘Lider’ denilince akıllara hemen siyasi parti liderleri gelmektedir. Batı
ülkelerinde ise bu kavram genelde iş hayatı liderliği olarak algılanmaktadır. İş hayatındaki
hızla değişen ihtiyaçları karşılayabilmek, acımasız rekabet ortamında gelişimi sürdürebilmek,
işletmenin sürekliliğini sağlayacak temelleri kurup yaşatabilmek ve çalışanların
potansiyellerini ortaya çıkararak performansı artırabilmek için, bugün yöneticilerin birer lider
yönetici olması gerektiği vurgulanmaktadır. Yönetim, yönetici liderlik ve lider kavramları
genel hatları ile birbirine yakın kavramlardır. Ancak bu kavramlar arasında yukarıda
görülebileceği gibi önemli ve anlamlı farklılıklar vardır. Öncelikle liderlik, bir kişiyi değil bir
süreci ifade etmektedir. Yönetici pozisyonundaki kişi, insanları grup veya örgüt hedeflerine
doğru yönlendirmekte yetersiz kalabilir. Böyle bir etkilemeyi gerçekleştiremeyebilir.
188
189
Tanıl Kılınç, Yöneticilik ve Önderlik, Karizma dergisi, Sayı:5, Eylül 1984, s.6.
190
118
Yöneticilik rolü olmayan liderler olduğu gibi, liderlik niteliklerine sahip olamayan
yöneticilerde olabilir.”191 Aşağıdaki tabloda yönetici ve lider özellikleri kıyaslanmaktadır.
Yönetici ve Lider Özellikleri192
Yönetici Özellikleri Lider Özellikleri

İdarecidirler Yenilik yapar
Bir kopyadır Bir orijinaldir
Muhafaza eder Geliştirir
Sistemler ve yapı üzerinde İnsanlar üzerinde odaklaşır
Kontrole güvenir Güven ilham eder
Kısa dönemli görüş Uzun dönemli perspektif
Nasıl ve ne zaman diye sorar Ne ve niçin diye sorar
Gözü esas hat üzerindedir Gözü ufuklardadır
Taklit eder Meydana getirir
Statükoyu kabul eder Statükoya meydan okur
Klasik iyi askerdir Başına buyruk kişidir
İşleri doğru yapar Doğru işi yapar
“İşletmelerde yöneticiler atamayla ortaya çıkar. Görevleri, yetkileri, sorumlulukları

grup üyelerinden bağımsız olarak üst kademelerce belirlenir. Buna karşılık liderlik için
koşullar farklıdır.
 Lider tüm grup üyeleri tarafından izlenen kişidir. Yöneticilerin hepsi lider değildir.
Yöneticinin davranışları grubu oluşturan üyelerin büyük çoğunluğu tarafından benimsenmesi
gerekmez. Lider ise grubun tamamı veya çok büyük çoğunluğu tarafından izlenilen, takip
edilen, peşinden gidilen kişidir.
 Lider ile yönetici arasındaki önemli farklardan birisi de; lider grup üyeleri
tarafından duygusal olarak benimsenmiş kişidir. Yönetici benimsenmeyebilir.
 Yöneticinin ilgi alanı işletmedir ve işletmedekilerin kendini izlemelerine ihtiyacı

vardır. Liderin ilgi alanı ise kendini izleyenlerin ihtiyaçlarıdır.”193
191
192
Yrd. Doç. Dr. Yaşar Barut - Yrd. Doç. Dr. Mürsel Akdenk, a.g.e., s. 217
193
A.g.e., s.217
119
Uygulamalar
120
Bu bölümde, genel olarak liderliğin tanımı işlenmiştir.
121
Bölüm Soruları
1) “Liderlik” aşağıdaki kavramlardan hangisini öncelikle içermez?
a) Cesaret
b) Bilgi
c) Vizyon oluşturma
d) Fiziksel özellikler
e) Analitik düşünme
2) “Şef ve lider kavramlarının birbirine karıştırılması büyük ölçüde yönetim tarafından

atanan kimselerin liderlik niteliklerini kendilerinde toplamalarından kaynaklanmaktadır. Lider
ve şef kavramlarının aynı anlamda olduğunu söyleyen bilim adamları olduğu gibi, tersini
savunan bilim adamları da vardır.”
Aşağıdaki seçeneklerin hangisi şef ile liderin farklılıkları arasında gösterilemez?
a) Lider, ben duygusundan uzak biz duygusu ile hareket eder; şef ise daha çok ben
duygusu ile hareket eder.
b) Liderler yeri geldiğinde otoriter olabilirler; şefler ise zaten otoriteden beslenirler.
c) Lider birlikte çalıştığı kimselere çalışma şevki aşılar; şef ise yalnız kayıtsızlık
duygusu veya korku uyandırır.
d) Lider, bireyleri isteyerek iş yapmaya yöneltir; şef ise iş yaptırırken genellikle

otoritesini kullanır.
e) Lider personeline ve iş birliği yaptığı kimselere yol gösterir; şef ise çalıştığı
kimseleri sürekli tedirgin eder.
122
3) “Bir kimse belirli liderlik niteliklerine sahip olmakla lider olmaz. Bu kimsenin aynı
zamanda liderliğin gerektirdiği belirli birtakım kurallara da uyması gerekir.”
Aşağıdaki seçeneklerin hangisi söz konusu edilen kurallardan birisi değildir?
a) Kişi Kendisini Tanımalı ve Geliştirmeli
b) Kişi İş Yaptırırken Otoritesini Kullanmalıdır
c) Kişi Yeterli Bir Bilgiye Sahip Olmalıdır
d) Kişi Yerinde Kararlar Vermelidir
e) Kişi Her Zaman Bir Lider Gibi Davranmalıdır
4) “İlk Çağlardan beri insanlar başarılı liderlerin önemli özelliklerini analiz etmeye
çalışmışlardır. Bu bağlamda bir yaklaşıma göre liderin on iki temel kişilik özelliği
belirlenmiştir.”
Aşağıdakilerden hangisi belirtilen on iki temel özellikten birisi değildir?
a) Kontrollü davranma ve muhafaza etme eğilimi
b) Nezaret, eğitim ve yetki devri
c) Başkalarını etkileyebilme, ikna etmek suretiyle mutabakat sağlayabilme
d) Yeni fikirler üretebilme, birçok değişik çözüm önerebilme, orijinal düşünebilme
e) Esnek olma, kolay uyum sağlayabilme, değişime açık olma, çeşitlilikten hoşnut
olma
5) Aşağıdaki seçeneklerin hangisinde bir komutanın bir liderden ayrılan özellikleri

arasında gösterilemez?
a) Yetki; kanun, yönetmelik ve emirlerle belirlenmiştir.
b) Emrindeki grubun sayısı yasalarla belirlenmiştir.
c) Yetkilerin dışına çıkamaz.
d) Astları üzerinde yetkilerini kullanır.
e) Yetkisini kendi özellik ve davranışlarından almaktadır.
123
“Liderlik” ilgili aşağıdaki tanımlamaları doğru veya yanlış olarak belirtiniz?
6) Liderlik belirli koşullar içinde kurumsal ya da toplumsal amaçları gerçekleştirmek

için insanların faaliyetlerini etkileme ve yönlendirme sürecidir.
7) Liderlik kamusal ve özel alanı sürekli denetim altında tutabilme sürecidir.
8) Liderlik, grubun yaşantılarını düzenleme ve bu yaşantılar yoluyla grubun mevcut

gücünden yararlanma sürecidir.
9) Ortak hedeflere ulaşmada yardımcı olan, deneyimleri aktaran uygulanan liderlik

türünden hoşnut olmalarını sağlayan etkileme sürecidir.
10) Liderlik, belli bir durumda, zamanda ve artlarda takipçileri üzerindeki;

insanların belirlenen hedeflere ulaşmak için gönüllü olarak çabalamalarını teşvik eden, ortak
hedeflere ulaşma çabasıdır.
Cevaplar
1)d, 2)b, 3)b, 4)a, 5)e, 6)D, 7)Y, 8)D, 9)D, 10)D
124
7. LİDERLİK II
125
7.1. Liderliğin Kazanılmasına İlişkin Görüşler
7.1.1. Doğuştan Sahip Olunan Nitelikler Açısından Liderlik
7.1.2. Eğitim ve Deneyimle Kazanılan Nitelikler Açısından Liderlik
7.2. Liderlik ve Geliştirme Süreci
7.3. Liderin Rol ve İşlevi
7.4. Liderlik Sürecinde Kullanılan Güç Tipleri
7.5. Liderlik ve Duygusal Zekâ
126
1. Liderlik nasıl kazanılır?
2. Liderlik özellikleri nasıl geliştirilir?
3. Liderlik sürecindeki güç tipleri nelerdir?
127

geliştirileceği
Liderliğin kazanılmasına Liderliğin kazanılmasına Okuyarak ve araştırarak

ilişkin görüşler ilişkin görüşleri kavrayabilir. kazanım geliştirilecektir.
Liderlik ve geliştirme Okuyarak ve araştırarak

Liderlik ve geliştirme süreci
süreçlerini tespit edebilir. kazanım geliştirilecektir.
Liderlik sürecinde kullanılan Liderlik sürecinde kullanılan Okuyarak ve araştırarak

güç tipleri güç tiplerini öğrenebilir. kazanım geliştirilecektir.
128
Anahtar Kavramlar
 Liderlik
 Güç tipleri
129
Giriş
Bu bölümde de liderlik konusuna devam ederek, liderliğin kazanılmasına ilişkin

doğuştan ya da eğitimle kazanma görüşleri, liderliğin geliştirilebilirliği, liderliğin rol ve işlevi,
kuralları, güç tipleri konularını işleyerek liderlik konusunu genişleteceğiz. Ayrıca liderliğin
duygusal zekâ ile bağlantılıları da bu bölümde ele alacağız.
130
7.1. Liderliğin Kazanılmasına İlişkin Görüşler
Liderlerin ortaya çıkışı gibi, liderliğin kazanılması konusu da bilim adamlarının en çok
üzerinde tartıştığı ve araştırma yaptığı alanlardan biri olmuştur. Bazı bilim adamları liderliğin
doğuştan sahip olunan nitelikler olduğunu, bazıları da eğitim ve deneyimle kazanılan
nitelikler olduğunu savunmuşlardır. Her iki görüşün de haklı olduğu taraflar var, ama bizim
sorunumuz bu konudaki güçlüğü yenmek değildir. Liderliğin kazanılmasına ilişkin başlıca
iki görüş vardır.”194
7.1.1. Doğuştan Sahip Olunan Nitelikler Açısından Liderlik
1930’dan önceki yıllarda çoğu kimse, bazı insanların doğuştan liderlik yetenek ve
özelliklerine sahip olduğuna inanıyordu. Yani bu görüş çoğu kimse tarafından kabul
görüyordu ve liderlik niteliklerinin geliştirilemeyeceğini kabul etmişlerdi. Bunun bir Allah
vergisi olduğuna inanmışlardır. Doğuştan sahip olunan nitelikler konusunda belirtilmesi
gereken bir husus, bu niteliklerin kalıtımsal olarak bir ailenin bireylerinden diğerlerine
geçtiğidir. Doğuştan getirilen nitelikler konusunda mutlaka kalıtımın rolü büyüktür ancak
çevresel ve eğitimsel faktörleri unutmamak gerekir.195 Yine de bazı insanların doğuştan gelen
lider vasıfları da dikkat çekici olabilmektedir. Örneğin Atatürk’ün doğuştan gelen bir lider
olabilecek yetenekleri ve nitelikleri vardır.
7.1.2. Eğitim ve Deneyimle Kazanılan Nitelikler Açısından Liderlik
Liderlik konusunda diğer bir görüş de eğitim ve deneyimle kazanıldığına kabul eden
görüştür. “Bu görüş, liderlik niteliklerinin sonradan kazanılamayacağını benimseyen,
doğuştan liderlik teorilerinin tersine, lider rolünü oynayan bir kişinin yetiştirilebileceğini veya
en azından bazı liderlik niteliklerinin geliştirilebileceğini kabul eder. Bu konuyla ilgili olarak
Chri Argyrıs şunları söylemiştir: “Bazı yetenekler kalıtım yoluyla geçer. Daha önemli bir
kısmı, diğer kişilerle olan karşılıklı ilişkilerle geliştirilir ve öğrenilir. Bu durum, liderlik gibi
yetenekler için özellikle doğrudur. Doğuştan gelen liderler yoktur. Bir liderin kişiliği
muhtemelen aile hayatı sırasında ve bu kişiliğini uygun bir şekilde ifade edebileceği
durumlarda gelişmiştir. Bu görüşe göre, liderlikle ilgili bazı yetenekleri eğitim ve deneyimle
kişilere kazandırmak mümkündür. Liderlik üzerinde ailenin rolü gerçekten büyüktür.
Çocuklar hayatlarının ilk derslerini ve eğitimlerini ailelerinden alırlar. Ailelerdeki bu ilk
eğitim daha sonra öğrenilecekler için bir temel oluşturur. Tabii ki temel çok iyi olursa, yapı da
ona bağlı olarak çok sağlam olur. Yani sağlam bir kişiliğe sahip olan kimse liderliğe ilişkin
birçok fonksiyonu da rahatlıkla yerine getirebilir. Aile içinde anne ve babaların çocuklarına
karşı olan olumlu veya olumsuz tutumları, onların liderlik yeteneklerinin gelişmesinde önemli
ölçüde etki yapmaktadır. Ama şunu da belirtmek gerekir ki aile, bireyin kişiliğinin oluşmasına
etki eden tek sosyal grup değildir.”196
194
195
196
131
7.2. Liderlik ve Geliştirme Süreci
“Liderlik doğuştan mı yoksa sonradan eğitim öğretimle kazanılan bir durum mu?” Bu
soru sosyal bilimciler arasında hep tartışma konusu olmuştur. Ancak her şeye rağmen
üzerinde hemfikir olunan temel nokta şudur: Liderlik için doğuştan bazı özelliklere sahip
olmak gerekir. Sahip olunan bu özellikler eğitim-öğretimle geliştirilmelidir. Kısaca
belirtecek olursak liderlik hem doğuştan hem de çevresel faktörlere bağlı olarak oluşan
ve gelişen bir durumdur. Burada üzerinde durulması gereken eğitim öğretimle liderliğin
gelişim boyutudur. Zaten insan doğuştan bazı liderlik özelliklerine sahip değilse, grubu
etkileyip peşinden sürüklemesi mümkün değildir. Liderliğin gelişim süreci önce ailede başlar.
Anne ve baba lider olacak kişiye önemli katkılarda bulunur. Örneğin, doğru konuşmayı,
dürüst olmayı, başkasının hakkına riayet etmeyi, saygılı ve hoşgörülü davranmayı bireyler
öncelikle ailesinden öğrenir.197
Liderlik geliştirme merkezlerinde üzerinde önemle durulan bazı özellikleri şöyle

sıralayabiliriz: 198
 Dürüst olma
 Sağlam karakterli olma
 Önceliklerde usta olabilme
 Cesaretli olma
 Sevgi dolu olma
 Sözünde durma
 Güvenilir olma
 Sabırlı olma
 Kararlı olma
 Açık sözlü olma
 Sağlıklı iletişim kurabilme
 Bağımsız düşünebilme
 Değişim yaratabilme
 Vizyon ve hedef oluşturabilme
197
198
132
 Takipçileriyle iyi geçinebilme
 Takipçilerin istek ve ihtiyaçlarına duyarlı olabilme
 Takipçilerini yetiştirebilme
 Esin kaynağı olabilme
 Eleştiriye tahammül edebilme
 Takipçilerine insani değerlerle yaklaşabilme
 Takipçilerini etkileyip ikna edebilmeli
 Bilgili olmalı
 Başarıyı takdir edebilmeli
 Takipçileri arasında ayrım yapmamalı
 Hakkaniyet ilkesine göre davranmalı
 Risk üstlenebilme
 Çatışmaları başarıyla sonlandırabilme
 Olumsuzluklardan ve sorunlardan yılmama
 Değişim ve gelişmeleri yakından takip edebilme
 Kişisel çıkarlarına düşkün olmama vb.
7.3. Liderin Rol ve İşlevi
Liderlik yöneticilik gibi sadece resmî organizasyonlara has bir süreç değildir. Belirli
bir grubu belirli bir amacı gerçekleştirmek için belirli bir kişinin arkasından gitmesiyle
liderlik süreci başlamış olur. Liderliğin gerekli olduğu başlıca durumlar şunlardır:
 Organizasyon: İnsanlar bir amaç doğrultusunda bir araya gelerek bir grup
oluşturduklarında, bu gruba yön verecek, örgütleyip bir plan dâhilinde harekete geçirecek,
karmaşayı önleyecek birinin varlığına ihtiyaç duyulur.
 Ortak Hedef Belirleyebilmek: Gruptaki herkesin fikirlerini, isteklerini, ihtiyaçlarını

ortak bir noktada buluşturabilmek için bir lider gereklidir.
 Temsil Edilme: Grupların, ortak kararlarını ve fikirlerini açıklaması, diğer gruplar

karşısında kendini ifade edebilmesi için bir temsilciye ihtiyaçları vardır.
133
 Gelişim: İyi bir lider kendini sürekli geliştirirken bu gelişimden grup da olumlu
yönde etkilenecektir.
 Sonuca Varmak: Ortak bir hedef ve iyi bir organizasyonla sonuca en etkin şekilde
ulaşılır.
Büyük insan kitlelerini etkileyerek peşinden sürükleyen liderlerin, grup içinde yerine
getirmesi gereken birçok rol ve işlevler vardır. Bir liderin birden fazla rolü olabilir veya bir
liderin davranışı birçok amaca yönelik olabilir. Yine farklı zamanlarda olumlu ve etkili
modeller oluşturacak grubun amacına ulaşılmasını sağlayan değişik kişiler ortaya çıkabilir.
Benne ve Sheats grup üyelerinin rollerine ilişkin bir sınıflama yapmışlardır. Bu sınıflama 27
değişik rolden oluşmaktadır. Bu roller değişik zamanlarda liderler tarafından da yerine
getirilebilir. Bu roller üç grupta incelenmektedir:199
Grup Görevi: Problemlerin belirlenmesi ve çözümü
Katkıda bulunucu Uyumlaştırıcı
Bilgi arayıcı Yönlendirici
Fikir arayıcı Değerleyici - Eleştirici
Bilgi verici Enerji verici
Fikir verici Süreçsel teknisyen
Genişletici Kaybedici
Grup Oluşturma: Grup içinde sosyal dayanışma ve bütünleşmeyi sağlama
Cesaretlendirici Standart koyucu ve benlik ideali
Uyumlaştırıcı Grup-gözlemcisi ve yorumcusu
Girişi tutan ve sevk edici İzleyici
Kişisel Roller
Tahrik edici Cinsel
Engelleyici Egemen olucu
Tanınma arayıcı Yardım arayıcı
Kendini – açıklayıcı Özel bilgi bekleyici
199
Prof. Dr. Salih Güney, Sosyal Psikoloji, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, Ekim 2009, s.362
134
“Liderlik rolü, grupla ilgili diğer rollerden tamamen farklıdır. Liderlik rolü grupla
ilgili sonuçları olan birçok durumlarda daha kesindir. Bu nedenle diğer rollerden daha çok
zorunluluk ve sorumluluk gerektirir. İşte bu zorunluluk ve sorumluluktan dolayı, liderin
davranışlarının hoşgörü sınırları dardır. Bunun için liderin grup kurallarına bağlı kalması
zorunludur.”200
“Lider konumunda bulunan bir kişi sahip olduğu yetenek ve özelliklere takipçilerin
ihtiyaç ve isteklerinin karşılanması ve liderlik yaptığı grup, işletme ya da toplumun
amaçlarının gerçekleştirilmesine yönelik bazı rolleri vardır. Bu rolleri göreve ilişkin ve
duygusal roller olmak üzere iki temel grupta toplamak mümkündür: 201
 Göreve ilişkin Roller: Belirlenen amaçları gerçekleştirmek için grubun

oluşturulması, harekete geçirilmesi ve yönetilmesi ile ilgili roller bu gruba girer. Lider, kendi
konumunu korumak, devam ettirmek ve grup amaçlarını gerçekleştirmeyi kolaylaştırmak için
rollerin gereğini yapmak zorundadır.202
 Duygusal Roller: Bu liderlik rolleri, takipçilerin sosyal ve psikolojik içerikli

ihtiyaçlarının karşılanmamasına yöneliktir. Bu roller grup amaçlarının gerçekleştirilmesi ile
ilişkili de ilişkisiz de olabilir. Lider bu rolleri gerçekleştirerek takipçilerinin duygusal
beklentilerini karşılar ve duygusal dengeyi kurmaya çalışır ya da güçlendirir.203
7.4. Liderlik Sürecinde Kullanılan Güç Tipleri
“Liderlerin astlarını belirlenen amaçlar doğrultusunda etkilemelerinde etkili olan temel

özellik, güçtür. Güç, başkalarını etkileyebilme kapasitesidir. Kısaca güç, astların, liderin
emirlerini yerine getirmediğinin belirleyicisidir. Güç kaynaklarını sosyal bilimciler farklı
şekillerde açıklamışlardır. En yaygın açıklama French ve Raven tarafından yapılmıştır. Bu
bilim adamları kaynaklarına göre gücü şu ana başlıklar altında incelemişlerdir.204”
 Yasal Güç: Astların liderin ya da yöneticinin kendilerini etkileme hakkına sahip

olduğunu kabul etmeleri ile yakından ilişkili olan güçtür. Örneğin, bir kurum ya da kuruluşa
yeni giren kişi yöneticisinin kendisinde bazı şeyleri yapmasını istemesine hakkı olduğunu
kabul etmesi gibi.205
 Ödüllendirme Gücü: Liderin astlarını ödüllendirme gücüdür. Liderler,

organizasyonlarda, ücret artışları ve terfilerde rol oynayarak astlarını etkileyebilirler. Liderler
kurum ya da kuruluşlarda biçimsel ödül türlerini kullanma hakkına sahip olduklarından, ödül
200
201
202
203
204
205
135
vermeden kaynaklanan güçlerini kullanarak astlarını belirlenen amaç ve hedefler
doğrultusunda harekete geçirebilirler.206
 Cezalandırma Gücü: Ödüllendirme gücünün tam tersi olan bir güç türüdür.
Liderin, astlarını cezalandırma yetkisinin olduğunu ifade eder. Cezalandırma gücü, korkuya
dayanmaktadır. Bu nedenle astları korkutan her şey bir güç kaynağıdır. Bu güç,
organizasyonlarda tenzili rütbe, işe son verme, başka göreve atama, eleştirme, ücret artışı
yapmama vb. cezalandırmaya ilişkin davranışları kapsamaktadır.207
 Uzmanlık gücü: Liderin göreve ilişkin belli bir bilgi ve becerisinin olması
sonucunda ortaya çıkan güç türüdür. Burada da astların lideri algılaması önemlidir. Eğer bir
lider ya da yönetici bilgili ve tecrübeli olarak biliniyorsa onun astlarını etkilemesi kolay olur.
Kısaca belirtecek olursak, liderin görev konusunda gerçek bir uzman (sorun çözücü, bilgi
kaynağı) olması, astları etkileyebilmesini önemli ölçüde kolaylaştırmaktadır.208
 Beğeniye Dayanan Güç (Karizmatik Güç): Liderin kişilik özellikleri ile ilgili bir
güç türüdür. Astlar, saygı duyup beğendikleri liderlerin emirlerini daha kolay yerine getirirler.
Burada biçimsel bir unvan veya pozisyondan ziyade, liderin kişisel özellikleri önem
kazanmaktadır. Liderin kişiliğinin yönettikleri insanlara ilham vermesi, onların arzu ve
ümitlerini dile getirmesi bu gücün temelini oluşturmaktadır. Bu güç sayesinde astlar
liderlerinin tutum ve davranışlarını daha kolay benimserler.209
7.5. Liderlik ve Duygusal Zekâ
Başarılı liderlerin ortak özelliklerinden biri, duygusal zekâlarının yüksek olmasıdır.

Bir insan ne kadar zeki olursa olsun, duygusal zekâsı düşük ise gruba liderlik yapamaz.
Çünkü lider olan kişinin ruhsal, zihinsel, duygusal ve fiziki yapılarının dengeli olması
gerekmektedir. Duygularını kontrol edemeyen kişi grupta mutlaka sorunlar yaratır. Sorun
yaratıcı birinin gruba uzun süreli liderlik yapması mümkün değildir. Duygusal zekâya sahip
olan liderler, takipçileri için duygusal bir zekâ ortamı yaratıp, bu alandaki yetkinliklerini
göstererek bir liderin nasıl davranması gerektiğini yaşantısı ile belli ederler. Üstün
performans, duygusal zekâ alanındaki belirli yetkinlik ve becerilerinin geliştirilmesinin ve
kullanılmasının doğal bir sonucudur. Liderlerin belirli duygusal zekâ yetkinlikleri (özellikle
özgüven, başarı güdüsü, girişkenlik, empatik yaklaşım, akıl hocalığı, takım çalışması ve iş
birliği) kurum ya da işletmelerin çalışma ortamı ve performansları üzerinde güçlü ve olumlu
bir etkisi vardır. Duygusal zekâ yetkinliğinin iki temel boyutu vardır:” 210 Bunlar: Kişisel
yetkinlik ve toplumsal yetkinliktir.
Bunlardan birincisi olan kişisel yetkinlik, kişinin kendisini tanıması ve yönetmesini

içermektedir. Kendi arasında iki kategoriye ayrılır.
206
207
208
209
210
136
1. “Kişinin Kendisini Tanıması: Bu yetkinliğin üç temel özelliği vardır.
a. Duygusal açıdan benlik bilinci sahibi olma: Kişilerin benlik bilinçlerinin gelişmiş
olması durumunda insanlar kendilerini daha iyi tanır, gözlemleyebilir ve davranışlarını kendi
yararına düzenleyebilir.
b. Öz değerlendirmeyi doğru yapma: Kendi güçlü yanlarını ve sınırlarını bilmeyi

ifade eden kişisel bir yetkinliktir. Öz değerlendirmelerini doğru yapabilen liderler, kendi
güçlü yanlarını bilme kapasitelerine sahiptirler. Eksik olan yanlarını da bilirler ve hemen
geliştirme yollarını bulurlar. Yapıcı eleştirileri ve olumlu geribildirimleri anlayışla karşılar ve
bundan yararlanırlar. Kimden ve ne zaman yardım isteyeceğini bilirler.
c. Öz güven sahibi olma: Kişinin öz değer ve yetenekleri konusunda sağlam bir

anlayışa sahip olmayı ifade eden bir kişisel yetkinliktir. Lider konumunda bulunan kişilerin öz
güvenleri oldukça yüksektir ve karar vermede tereddüt etmezler kararlarını sıkça
değiştirmezler.”211
2. “Kendini yönetmek: Bu yetkinlik altı temel özellikten oluşmaktadır;
a. Duygusal açıdan öz denetim sahibi olma: Kişinin rahatsız edici duygu ve

isteklerini kontrol altına almayı ifade eden bir kişisel yetkinlik özelliğidir. Kendi duygularını
kontrol edebilen liderler rahatsız edici duygu ve isteklerini kolay kolay gündeme getirmezler.
Bu olumsuz duygu ve istekleri gidermenin yollarını araştırır ve mutlaka bulurlar.
b. Açık ve dürüst olmak: Liderliğin kesinlikle var olması gereken temel özelliği
dürüstlüktür. Dürüst olmayan bir kişi gruba, işletmeye ya da topluma liderlik yapması
mümkün değildir. Liderler kendi düşüncelerini ya da duygularını açık bir şekilde takipçilerine
aktarırlar. Herhangi bir gizliliğe ihtiyaç duymazlar. Hataları varsa bunu tereddütsüz kabul
ederler.
c. Uyumlu olma: Değişen durumlara ve şartlara uyum sağlama ya da esnek

olabilmeyi ifade eden kişisel yetkinlik özelliğidir. Bu özelliğe sahip olan liderler içinde
bulunduğu şartların olumsuzluğundan, belirsizliklerinden ve yüksek risklerinden yılmaz ve
enerjilerini kaybetmezler.
d. Başarma isteğinin yüksek olması: Başarma isteği, güçlükleri yenme, ilerleme ve

geliştirme arzusunun yüksek olmasıdır. Başka bir deyişle başarma güdüsü, bir işi veya
davranışı istenen ölçülere göre ya da ondan daha iyi yapmadır. Başarma isteği yüksek olan
liderler, kendilerinde ya da takipçilerinde performans artışını daima dikkate alır ve üzerinde
dururlar. Zor ama başarılabilecek amaç ve hedefler belirlerler. Takipçilerine devamlı işlerini
iyi yapmalarının yol ve yöntemlerini öğretirler.
e. İnisiyatif kullanma: Olaylar ya da durumlar karşısında harekete geçip fırsatları

yakalamaya hazır olmayı ifade eden bir özelliktir. Liderler mevcut ya da ani gelişen durumlar
211
137
karşısında inisiyatiflerini kullanarak duruma hemen hâkim olurlar. Bu yolla kendilerine ve
takipçilerine avantajlar sağlarlar.
f. İyimser olma: İyimserlik, olayların iyi taraflarını görmeyi ifade eden kişisel
yetkinlik özelliğidir. İyimser olan bir lider, olumsuzluklarla karşılaştığında hemen kötü duygu
ve düşüncelere ya da karamsarlıklara kapılmaz, mevcut imkân ve fırsatları görüp
olumsuzlukları gidermeye çalışır. Takipçilerine de olumlu yaklaşır ve onların işlerini iyi
yapacaklarına inanır.”212
Duygusal zekâ yetkinliğinin iki temel boyutundan bir diğeri olan toplumsal yetkinlik
ise; başkalarını anlama ve onlarla girilen ilişkileri ifade etmektedir. Bu da kendi arasında iki
kategoriye ayrılmaktadır.
1. “Takipçilerini anlama: Kendi dışındaki insanların istek, ihtiyaç ve kişilik

özelliklerinin farklı olduğunun bilincinde olmayı ifade eden bir özelliktir.213
a. Takipçilerine empatik yaklaşma: Kendini karşıdaki kişinin yerine koyup onun

duygularını anlamaya çalışıp onunla olumlu bir şekilde ilgilenmektir.214
b. Kurumsal ve toplumsal bilinç sahibi olma: Kurumsal ve toplumsal yapıyı, karar

sistemlerini ve politik ilişkileri anlamayı kolaylaştıran bir özelliktir. Bu bilinci güçlü olan
liderler, politik ve kritik toplumsal ilişki ağlarının ve önemli güç ilişkilerinin hemen farkına
varır ve ona göre tutum ve davranışlar sergilerler.215
c. Takipçilerde hizmet isteği oluşturma: Takipçilerin ya da çalışanların ihtiyaçlarını

bilme ve hizmet isteği yüksek olan liderler, hizmetleri yürütebilmeleri için takip için en uygun
ortamı hazırlarlar.”216
2. “Takipçilerle olan ilişkileri yönetmek: Bu yetkinlik, insanın başkaları üzerindeki

etkisini daha iyi anlaması ve onların duygularını nasıl yöneteceğini ve duygusal tepkileri ile
nasıl başa çıkacağını bilmesi anlamına gelir.
a. Takipçiler için esin kaynağı olma: Takipçileri için geleceğe yönelik çekici amaç
ve hedefler belirleyip onlar için yol gösterici olmaktır.
b. Takipçileri etkileme: İkna tekniklerini kullanarak takipçilerin izlemelerini

sağlamayı ifade eden bir yetkinliktir. Etkileme gücü yüksek olan liderler, takipçilerini ikna
ederek işlerini en iyi biçimde yapmaları konusunda onlarda ilgi uyandırırlar.
c. Takipçilerin kişisel gelişimlerini sağlama: Danışmanlıkta ve geribildirimlerle

takipçilerin beceri ve yeteneklerini olgunlaştırmayı ifade eden bir özelliktir. Liderler,
212
213
214
215
216
Prof. Dr. Salih Güney, Age,s.374.
138
takipçilerinin güçlü ve zayıf yönlerini bilirler. Zayıf yönlerin geliştirmesi konusunda imkânlar
hazırlamanın yanında takipçileri teşvik de ederler.
d. Değişimin başlatıcısı olma: Değişime önayak olmayı ifade eder. Değişime önem
veren liderler, değişimin gerekli olduğunu bilir ve statükoya karşı çıkar ve gurubun ya da
toplumun yararına olan yeniliği desteklerler.
e. Çatışmayı yönetmek: Grup, işletme ya da toplumdaki anlaşmazlıkları çözmeyi

ifade eden bir özelliktir. Liderlik konumunda bulunanlar çatışmayı ortadan kaldırmak için
çatışmanın tarafları ile konuşurlar. Tek tarafı dinleyerek karar vermezler.
f. Ekip çalışması ve iş birliği: Orta çalışmayı ifade bir özelliktir. Liderliğin önemli
olan özelliklerinden biri de takipçileri arasında iş birliği oluşturmaktır.”217
217
139
Uygulamalar
140
Bu bölümde, liderlik ve liderliğe bağlı güç tipleri gibi konular işlenmiştir.
141
Bölüm Soruları
1) “Liderliğin ve niteliklerinin kazanılmasına ilişkin başlıca iki görüş vardır.”
Aşağıdakilerden hangisi söz konusu iki görüşten birisidir?
a) Seçim
b) Kamuoyu yoklaması
c) Baskı ve zorlamalarla kazılan nitelikler
d) Eğitim ve deneyimle kazanılan nitelikler
e) Yasalarla kazanılan nitelikler
2) “Liderler, organizasyonlarda, ücret artışları ve terfilerde rol oynayarak astlarını

etkileyebilirler. Liderler kurum ya da kuruluşlarda biçimsel ödül türlerini kullanma hakkına
sahip olduklarından, ödül vermekten kaynaklanan güçlerini kullanarak astlarını belirlenen
amaç ve hedefler doğrultusunda harekete geçirebilirler.”
Yukarıdaki ifadelerde liderlik süreçlerinde kullanılan güç tiplerinden hangisine işaret

edilmektedir?
a) Uzmanlık gücü
b) Yasal güç
c) Karizmatik güç
d) Ödüllendirme gücü
e) Teşvik gücü
3) Aşağıdakilerden hangisi liderliğin gerekli olduğu başlıca durumlardan değildir?
a) Organizasyon
b) Ortak hedef belirleyebilmek
c) Temsil edilme
d) Yasalar yapabilmek
e) Sonuca varmak
142
4) Aşağıdaki özelliklerden hangisi liderlerin en dikkat çekici yönlerinden birisini
oluşturmaktadır?
a) Liderlerin yüksek etkileme güçleri vardır.
b) Liderlerin yasal güçleri vardır.
c) Liderler seçimle gelirler.
d) Liderin otoriter meşruiyeti vardır.
e) Liderlerin ben duygusuyla hareket etme yetkileri vardır.
5) “Liderin göreve ilişkin belli bir bilgi ve becerisinin olması sonucunda ortaya çıkan
güç türüdür. Burada da astların lideri algılaması önemlidir. Eğer bir lider ya da yönetici bilgili
ve tecrübeli olarak biliniyorsa onun astlarını etkilemesi kolay olur. Kısaca belirtecek olursak,
liderin görev konusunda gerçek bir sorun çözücü, bilgi kaynağı olması, astları
etkileyebilmesini önemli ölçüde kolaylaştırmaktadır.”
Yukarıda liderlik süreçlerinde kullanılan güç tiplerinden hangisi ifade edilmektedir?
a) Karizmatik güç
b) Beğeniye dayanan güç
c) Ödüllendirme gücü
d) Yasal güç
e) Uzmanlık gücü
6) Eğitim ve deneyimle kazanılan nitelikler açısından liderliği kısaca açıklayınız.
7) Liderliğin kazanılmasına ilişkin başlıca iki görüş vardır. Bunlar, doğuştan sahip
olunan nitelikler açısından liderlik ve eğitim ve deneyimle kazanılan nitelikler açısından
liderliktir. (D/Y)
8) Yasal güç astların liderin ya da yöneticinin kendilerini etkileme hakkına sahip

olduğunu kabul etmeleri ile yakından ilişkili olan güçtür. (D/Y)
9) Duygusal zekâ yetkinliğinin iki temel boyutu vardır: Bunlar: Kişisel yetkinlik ve
toplumsal yetkinliktir. Bunlardan birincisi olan kişisel yetkinlik, kişinin kendisini tanıması ve
yönetmesini içermektedir. Kendi arasında iki kategoriye ayrılır. Kişinin kendisini tanıması ve
kendini yönetmesidir. (D/Y)
143
Cevaplar
1)d, 2)d, 3)d, 4)a, 5)e, 6)D, 8)D, 9)D
144
8. KİŞİLER ARASI ÇEKİCİLİK VE YAKINLIK
145
8.1. Sosyal Yaşamda İnsanlar Niçin Yakınlaşma Davranışlarında Bulunurlar?
8.2. Bazı İnsanlar Bize Neden Çekici Gelir?
8.3. Çekicilik, Sevgi ve Yakın Olmada Etkili Olan Temel Kriterler
8.4. Çekiciliğin Psikolojik Denge Kuramıyla Açıklanması
8.5. Hoşlanma ve Sevme
8.6. Evlilik ve Evlilik İlişkisini Bitirmek
146
1. İnsanlar sosyal yaşamda niçin yakınlaşma davranışlarında bulunurlar?
2. Bazı insanlar bize neden çekici gelir?
3. Hangi şartlarda kişiler arası etkileşimler oluşur?
147

geliştirileceği
İnsanların neden birbirilerine

İnsanlar neden birbirilerine Okuyarak ve araştırarak
yakınlık hissettiklerini
yakınlık hissederler? kazanım geliştirilecektir.
kavrayabilir.
Kişiler arası çekicilik ne Kişiler arası çekiciliği Okuyarak ve araştırarak

anlamlar içerir? kavrayabilir. kazanım geliştirilecektir.
Kişiler arasındaki
Okuyarak ve araştırarak
Hangi şartlarda kişiler arası etkileşimlerin önemini
etkileşimler oluşur? kazanım geliştirilecektir.
kavrayabilir.
148
Anahtar Kavramlar
 Kişiler arası etkileşim
 Çekicilik
149
Giriş
Bu bölümde sosyal psikolojik unsurlar içermesi bakımından dikkati çeken kişiler arası
çekicilik ve yakınlık konuları işlenmektedir. İnsanların birbirine yakınlık göstermelerinin,
birbirlerini çekici bulma nedenleri incelenmektedir.
150
8. Kişiler Arası Çekicilik Ve Yakınlık
Sosyal psikolojinin genel itibarıyla kişiler arası etkileşim süreçlerini incelediği daha
önceki derslerde ifade edilmişti. Bu anlamda kişiler arası etkileşimlerin hangi gerekçe ya da
faktörlerle meydana geldiğini anlamak bu hafta konusu için önemli bir başlangıç olacaktır.
İnsanlar neden birbirilerine yakınlık hissederler? Kişiler arası çekicilik ne anlamlar
içerir? Hangi şartlarda kişiler arası etkileşimler oluşur? Sevgi, aşk gibi duygusal
birliktelikler insan davranışları üzerinde ne gibi etkilere sahiptir? Kısaca insan
davranışlarının oluşumunda olumlu ya da olumsuz etkili motivasyon üreten ve söz konusu bu
motivasyona bağlı oluşan davranışlar nasıl oluşurlar?
8.1. Sosyal Yaşamda İnsanlar Niçin Yakınlaşma Davranışlarında

Bulunurlar?
Toplumsal yaşamda her insan çevresindekilerle yakınlaşma davranışında bulunur.

“Çünkü insanın doğasında birlikte yaşama düşüncesi vardır. Başka bir deyişle, diğer insanlara
yakın olma bir nevi içgüdüsel bir özellik taşımaktadır. Birlikte yaşama insanı psikolojik
açıdan rahatlatır. İnsanlar, üzüntülerini, mutluluklarını, başarılarını, kaygılarını ve
olumsuzluklarını başkaları ile paylaştıkları zaman rahatlarlar. Onlardan aldıkları geri
bildirimlerle geleceklerine yön verirler. Bu nedenlerle insanlar başka insanlarla yakınlık
kurmak isterler. Her ne kadar insanlar bazen yalnız kalmayı istese bile yine de başka insanlara
yakın olmak isterler. Kısaca başka insanlara yakın olma insanları doğal olarak doyuma
ulaştırmaktadır.”218
“İnsanlar zaman zaman içine kapanık bir şekilde yaşamayı tercih edebilirler. Böyle
kişilerin içsel dünyaları oldukça geniştir ve bu alanlara başka insanları pek dâhil etmek
istemezler. Bütün bunlara rağmen içsel dünya alanı zaman içinde farklılıklar gösterebilir.
İnsanlar uzun süre kendi iç dünyalarına gizlenip yaşayamazlar. Çünkü sosyal yaşamlarında
çevrelerindeki insanlarla daima ilişki içindedirler. Bu ilişkilerde bir denge ararlar. Eğer
aradıkları dengeyi bulurlarsa bu insanlara yakın olmak isterler. Aksi durumda içine kapanık
yaşamayı tercih ederler.”219
8.2. Bazı İnsanlar Bize Neden Çekici Gelir?
“Çekicilik, bir kişinin başka birisinden hoşlanması sonucu ortaya çıkan beğenirlilik
derecesidir. Çekiciliğin oluşmasında kişilerin cazibesi, albenisi, aurası (dışa verilen enerji)
etkili olan özelliklerdir. Bu özellikleri taşıyan kişinin etkisinde kaldığımızda onunla tanışmak,
ona yakın olmak ve onunla daha çok zaman geçirmek isteriz. Arkadaşlıkların oluşmasında
çekicilik özellikleri temel şartlardan biridir. İnsanların birbirlerine çekici gelmeleri, algılama
zeminlerindeki şablona uygunlukla yakından ilgilidir. Eğer karşımızdaki kişiler bizim
algılama zeminimizdeki özelliklere uygun ise bize çok çekici gelir ve biz onunla arkadaşlık
ederiz. Eğer değilse onunla uzak durmaya çalışırız. Bazen çevresel faktörlerde (kültürel
218
Prof. Dr. Salih Güney, Sosyal Psikoloji, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, Ekim 2009, s.47
219
151
değişmeler gibi) etkili olabilir. Örneğin, tercih edilenlerin değişmesinde modanın etkisinin
olması gibi.”220
8.3. Çekicilik, Sevgi ve Yakın Olmada Etkili Olan Temel Kriterler
“Çekicilikte, sevmede ve yakın olmada insanların önemle üzerinde durdukları

özelliklerden biri karşısındakilerin fiziksel görünümleridir. Özellikle de yüz güzelliği
çekicilikte ve sevmede etkili unsurdur. Fiziksel olarak ne kadar çekici görünürseniz diğer
insanlar size o kadar yakın olmak isteyeceklerdir. Ayrıca genç olmak, ince yüz ve vücut
hatlarına sahip olmak çekicilikte etkili olan özelliklerdir. Bunların yanında dürüst, güvenilir
ve zengin olmak da çekicilikte ve sevmede etkilidir. Bütün moda ve kozmetik çalışmaları
insanları çekici kılma anlayışı üzerinedir. Güzel giyinen ve makyaj yapan insanlar
karşısındakilerin dikkatini çektiği yapılan araştırmalarla doğrulanmıştır.”221
8.3.1. Ulaşılabilirlik ve Fiziksel Yakınlık
“Birbirlerine yakın olanlar, uzak olanlara göre daha kolay ulaşılabilirlik sürecine
girebilirler. Birbirlerine yakın olanlar daha kolay ilişki kurup arkadaş olabilirler. Örneğin,
akraba olanların, aynı sınıfta olanların, aynı sınıfta okuyanların, yurtlarda yan yana
odalarda kalanların kolay ve kısa sürede yakınlaşıp arkadaş olmaları gibi, insanlar,
genellikle arkadaşlıklarını bildik, tanıdık ve aşina oldukları kişiler arasında seçerler. Tabii
şunu söylemek sanırız yanlış olmaz; insanlar tanımadıkları kişiler arasından genellikle
arkadaş seçmezler, tanıdıklarımızla olumlu ya da olumsuz ilişkiler kurarlar.”222
8.3.2. Devamlı Etkileşim Beklentisi
“Etkileşim beklentisi olanlar birbirlerine daha çok çekici gelirler. Eğer birisiyle bir
etkileşim içinde olursak o kişinin olumlu yönlerini daha fazla ön plana çıkarırız, olumsuz
yanlarını ise görmemezlikten geliriz. Böyle durumlarda insanlar genellikle etkileşimlerin
olumlu yönde olacağına inanırlar. Çünkü insan etkileşime girmeden karşısındakini pozitif
olarak kafasında kurgulamıştır. Etkileşim beklentisi içinde olduğumuz kişilerle karşılaşmak
için devamlı olarak ortam ya da fırsatlar yaratmaya çalışırız.223”
8.3.3. Karşımızdakinin Davranışını Tahmin Edebilme Derecesi
“Sosyal yaşamımızda bir insanı ne kadar fazla görür ve karşılaşırsak onun hakkında o
kadar çok daha fazla bilgiye sahip olur ve onu daha iyi tanırız. Bunun sayesinde o kişinin
hangi durumlarda hangi tepkileri gösterebileceğini az çok tahmin etmeye çalışırız. Bu
kişilerin kızabileceği durumları mümkün olduğunca yaratmamaya çalışarak ona yakın olmayı
başarabiliriz. Böyle durumlar insanların birbirlerini sevmelerini yüzde yüz sağlamaz ama
220
221
222
223
152
birbirlerine yakınlaşmalarını ve anlaşmalarını kolaylaştırır. Eğer ilişkiler doyurucu ve olumlu
yönde ise iyi arkadaşlıklar doğabilir.224”
8.3.4. Aşinalık Derecesi
“Bu konuda yapılan çalışmalar, aşina olunan kişilere karşı sevginin kolay oluştuğunu
göstermiştir. Aşina olunan kişilere karşı zamanla olumlu duygular (tabi olumsuz da olabilir)
oluşabilir. Bazen çok aşina olduğumuz bir kişi tanıdığımız şeklinden çok farklı görünürse,
bundan rahatsızlık duyabiliriz. Aşina olunan kişi hakkında insanlar daha fazla bilgiler edinir,
onun olay ya da kişilerin tutum ve davranışları karşısında nasıl tepkiler verebileceğini az çok
tahmin edebilirler. Bu durum ona yakın olma sürecini hızlandırabilir. Uyaranların sıklık
derecesi arttıkça aşinalık da artar ve buna bağlı olarak hoşlanma da artar. Kısaca, aşinalık
derecesi kişilere karşı olan hoşlanmayı ön plana çıkarır.225”
8.3.5. Benzerlik Derecesi
Benzerlik derecesi, insanlar arasındaki çekiciliğin oluşumuna katkıda bulunan önemli

faktörlerden biridir. Özellikle tutum, anlayış, fikir, inanç, ilgi ve değerlerin benzerliği hatta
geçmiş yaşantılar bile çekicilik için önemli kriterlerdir. Benzer tutum, anlayış, fikir, inanç, ilgi
ve değer ayrılıklarından kaynaklanır. Bu nedenle aralarında çatışma ve ayrılıklar olmayanların
uyumları dolayısıyla yakınlaşmaları ya da birbirlerini çekici bulmaları doğal bir şeydir. 226”
“Toplumsal düzeyde de benzerlikler yakınlaşma ve çekicilikte etkilidir. Örneğin,

Almanların Almanları, Türklerin Türkleri, İngilizlerin İngilizleri sevmesinin nedeni toplumsal
benzerlikleridir. Yakınlaşmada ve çekicilikte etkili olan toplumsal, kültürel ve kişisel
düzeydeki bazı benzerlikleri şöyle sıralamak mümkündür:227
 Din
 Politik anlayış
 Ulusal köken
 Sosyal tabaka
 Eğitim seviyesi
 Ten rengi
 Yaş
 Entelektüel düzey
224
225
226
227
153
 Irk
 Meslek
 Zekâ kapasitesi
 Yetenek
 Yaş
 Fiziksel görünüm (boy, kilo)
 Sosyallik düzeyi
 İlgi alanları
 Sosyal beceriler
 Cana yakınlık ve kibarlık vb.
8.3.6. Birbirini Tamamlama Derecesi
“İnsanların yakınlaşmalarında ve çekici olmalarında benzerlik kadar birbirini

tamamlama derecesi de önemli bir faktördür. İnsanlar benzerlik nedeniyle birbirlerine yakın
olma eğilimi içinde olduğunu daha önce açıkladık. Ancak bazı durumlarda farklı olmaları da
yakınlaşmayı ya da çekici kılmayı doğrulamaktadır. Ancak buradaki farklılık diğerini
tamamlar nitelikte olması gerekmektedir. Bazen insan kendinde eksik gördüğü bazı özellikleri
karşısındakinde görürse onunla yakınlaşmak ister. Karşısındakinde gördüğü farklılık onun
hoşuna gider ve arkadaşlık kurmak ister. Örneğin, herhangi bir müzik aletini çalamayan birini
düşünelim. Bu kişi çok iyi piyano çalan birisiyle karşılaşınca piyano çalmasından etkilenip
onunla arkadaş olmak isteyebilir. Yine insan çok zeki biriyle karşılaştığında da aynı şeyleri
yaşayabilir.228”
8.3.7. Karşılılık Derecesi
“İnsanların birbirlerinden hoşlanıp hoşlanmamaları temelde karşılılık derecesine

bağlıdır. Karşılık olarak insanlar birbirlerine ne kadar denk düşerse, o derecede birbirlerini
sever ve birbirlerini ararlar. Karşılıklı birbirinden hoşlanma çekicilik için etkili bir faktördür.
İnsanlar genellikle kendilerini seven insanları severler. Hatta şunu da söylemek mümkündür,
bir kişinin bizi sevdiğini öğrendiğimizde ve o kişi hakkında fazla bilgiye sahip olmasak bile
biz de onu sevme düşüncesi içine gireriz. Yine bir kişinin bizi sevmediğini duyduğumuzda biz
de onu sevmeme eğiliminde olabiliriz. Fakat şunu da belirtmekte yarar vardır. Bu durum her
zaman böyle işler diyemeyiz. Çünkü bazen bizi sevmeyen bir kişiyi de sevebiliriz. Bazen de
228
154
tersi olarak bizi seven birini sevmeyebiliriz. Kısaca belirtecek olursak, demek ki sevme her
zaman karşılıklı olmayabiliyor.229”
8.3.8. Hakları Savunma ve Ödüllendirme
“İnsanlar, sosyal ya da iş yaşamlarında haklarını savunan ya da kendilerini

ödüllendiren insanları severler. İş yaşamında haklarını savunan yöneticileri çalışanlar çok
severler. Çünkü iş yaşamında en önemli konu insanların özlük haklarının zamanında ve
yerinde verilmesidir. Özlük haklar geciktikçe ya da verilmedikçe insanlar yöneticilerinden
uzaklaşma eğilimi içine girerler. Bu da sevmeme duygusunu ön plana çıkarır. Ödüllendirme
insanları duygusal açıdan güçlü kılar. Her insanın ruhu okşanmak ister. İnsan ruhunu
okşamanın en iyi yollarından biri, ödüllendirmedir. Ancak ödüllendirme her zaman maddi
olmayabilir. Bazen insanların içten, güvenilir, dürüst, sevgi dolu ve cana yakın olması da bir
tür ödül olabilir. Bu özellikler insanları ruhsal bakımından doyuma ulaştırır. Dolayısıyla bu
özelliklere sahip olanlarla her zaman beraber olmak isteriz.”230
8.4. Çekiciliğin Psikolojik Denge Kuramıyla Açıklanması
Sosyal psikologlar çekiciliği birbirilerinden farklı yaklaşımlarla açıklarlar. Bu

yaklaşımlardan ilki öğrenme, diğeri ise bilişsel denge kuramıdır.231
Psikoloji konularında davranışların oluşum aşamaları incelenirken, öğrenme kuramları

üzerinde ayrıntılı olarak durulmaktadır. Kimi konu başlıklarına dersimizin önceki
bölümlerinde de yer verilmiş ve değinilmiştir. Kısaca konu başlıklarını hatırlamak gerekirse;
öğrenme konusunda; klasik koşullama, edimsel koşullama, pekiştirme süreçleri, bilişsel
(zihinsel) öğrenme gibi temel başlıklar ele alınmaktadır.
Denge yaklaşımlarının hepsi, bireyin iç ve dış dünyasında bir denge arayışı içerisinde
olduğunu kabul eder ve bu dengeyi buluncaya kadar bireyin aktif olarak iç ve dış dünyasında
değişimler içinde olacağını bekler. Birey bir tutarlılık ve denge arayışındadır. Kişiler arası
çekiciliği denge kavramlarıyla açıklayan Heider (1958) ve Newcomb’dur (1956-1961).232
Heider, konunun tarafları üzerinden üçlü bir tasnif yaparak konuyu açıklamıştır. Buna
göre taraflar yani birimler; ilişkide bulunan kişi, ilişki içinde bulunulan diğer bir kimse ve
bu iki kişi arasında etkileşime yol açan herhangi bir konudur. Söz konusu olan konu bir
nesne, bir kişi, bir olay ya da bir yer olabilir.233
Heider’e göre insanlar ilişkilerinde uyum ve denge aradıklarından zamanla ya iç

dünyalarında veya ilişkilerinde değişiklikler yaparak, dengeli ilişkilere doğru bir gelişim
gösterirler. Bu anlamda Heider, kişiler arası ilişkilerde dengeye simetri, dolayısıyla da
dengeli ilişkilere de simetrik ilişkiler şeklinde ifade etmektedir. Simetrik olmayan ilişkiler
229
230
231
Doğan Cüceloğlu, İnsan ve Davranışı, Remzi Kitabevi, İstanbul 2008, s. 526
232
Doğan Cüceloğlu, a.g.e., s. 526
233
155
simetrik olmaya doğru sürekli olarak bir yönelim içerisindedirler. Simetriyi geliştirmek için
en sık kullanılan yöntem ise, aralarında ki farkları gidermek amacıyla kişilerin iletişim
kurmalarıdır. Kurulan iletişim sayesinde bir süre sonra ilişkide ki simetri başarıya
ulaşmıştır.234
Konunun pekiştirilmesi amacıyla somut örnekler vermeye çalışalım: Örneğin bir

arkadaşımız herhangi bir dersimizin hocasının çok iyi birisi ve çok iyi bir hoca
olduğunu düşünmektedir. Ve biz de hemfikir olarak aynı düşünceleri paylaşıyoruz. Bu
durumda arkadaşımızla aramızda var olan bu sosyal ilişki dengeli, bir başka bir
ifadeyle simetriktir! Aramızda bir konsensüs ya da bir anlaşma var bu konu hakkında,
ikimizde simetrik bir yaklaşım sergiliyoruz…
Diğer bir örnekte ise mesela; bir arkadaş grubu içinde Orhan Pamuk’un
romanlarını sevdiğini fark ettiği ve yeni tanıştığı Ayşe, Mehmet için diğer insanlardan
daha yakın gelecektir. Arkadaş grubu içerisinde böyle bir benzerliğin var olması, doğal
olarak Mehmet’in ilgi ve dikkatini çekecek ve Ayşe diğerlerine göre daha çekici
gelecektir.
Pek çoğumuz düşünce ve eylemlerimizde örneklerde de basitleştirerek ifade edilmeye

çalışıldığı gibi, hemen her konuda hemfikir olma ihtiyacı duyar, benzerlikler ararız. Âdeta
düşüncelerimizi birilerine onaylatma ihtiyacı duyarız. Genelde arkadaş ve akran grupları gibi
neredeyse tüm sosyal gruplar, böylelikle oluşurlar. Kısacası, simetrik ilişkiler içerisinde
olduğumuz insanlarla birlikte olmaktan mutluluk duyarız.
Ancak bazen de hemfikir olmadığımız sosyal ilişkilerle de karşılaşırız. Bu durum da

esasen çok normal bir işleyiştir insan ilişkilerinde. Hatta ileri demokrasinin işlemesi ve
zenginleşmesi de toplumsal güven ortamının var edilmesi de bu farklılıkların ortaya
çıkaracağı bir bütünün işlerlilik kazandırılmasıyla mümkün olacaktır. Özellikle de modern
toplumlarda farklılıklar birer zenginlik unsuru olarak görülmektedir/görülmelidir. Zaten bu
faklılıklarla ortak bir noktaya ulaşma süreci de konumuz ile bağlantılı denge ve simetri
arayışı olarak ifade edilebilir.
Dengesiz ilişkiler bireyleri rahatsız eder ve bu nedenle dengesiz bir ilişki içerisinde
bulunulduğunda bu ilişkiyi değiştirmek isteriz. Örneğin, kadınların erkekler gibi askerlik
vazifesini gerçekleştirmesi gibi spesifik bir tartışma içindesiniz. Bu konuda
anlaşmazlığınız var. Siz her Türk vatandaşının kadın ya da erkek sorunluluklarının eşit
olduğunu düşünüyorsunuz ve bu yönde askerlik hizmetinde ayrımcılık yapılmamasını
düşünüyorsunuz. Arkadaşınız ise askerlik eğitim ve vazifesinin fizik imkânlarına
dayandığını bu yönüyle kadınların askerliğinin insani olamayacağını ayrıca ev
ekonomisi için ve savaş gücünün düşmesi bakımından endişeler taşıyor. Bu düşünce
ayrılığı bu sosyal ilişkiyi dengesizleştirmektedir. Bu dengesizliği ortadan kaldırmak için
şunlar yapılabilir:235
234
235
156
 Arkadaşınızı sizin gibi düşünmeye ikna edersiniz.
 Arkadaşınız sizi onun gibi düşünmeye ikna eder.
 Bu konuda karşılıklı düşünce değişikliği sağlanamazsa, arkadaşınıza karşı

tutumunuzda değişiklik yaparsınız.
Hemfikir olamadığınız konuların sayısı artarsa zamanla olumlu duygularınız ilgisizliğe

ve bir süre sonra da arkadaşınızdan hoşlanmamaya dönüşür. Kişiler arasındaki ilişkilerde
dengenin temel olduğunu ifade eden kuram şu şekilde özetlenebilir:236
 Dengeli ilişkiler hoştur ve bu tür ilişkiler devam etme eğilimindedir.
 Dengesiz ilişkiler rahatsız edicidir ve uzun süreli değildir.
 Bireyler kendisi gibi düşünen veya davranan kişileri daha çekici bulma
eğilimindedir.
 Birey bir kişiden hoşlandığı zaman, o kişinin kendisi için önemli birçok konuda
benzeri düşünceler taşıyacağını varsayar.
8.4.1. Kişiler Arası Çekicilik Araştırmalarının Temel Bulguları
Aşağıdaki tabloda yüzlerce kişiler arası çekicilik araştırmalarından elde edilen

bulgular özetlenmiştir. 237 Bu tabloda da görülebileceği gibi dört temel faktör (benzerlik,
güzellik, aşinalık, yakınlık) kişiler arası çekiciliğin temelinde yer almaktadır.
Aşağıdaki özelliklere sahip olan kimseleri çekici buluruz:
1. Genel olarak birçok konuda bize benzer olan kimseler
a. Düşünce, duygu ve davranışlarda bize benzer olan kişiler
b. Bizim bedensel güzelliğimiz kadar güzelliğe sahip olanlar
c. İçinde bulunduğumuz grup ya da toplumsal çevrede bizimle aynı sosyal statüye

sahip olanlar
d. Bizimle hemen hemen aynı yaşta olanlar
2. Çekici görünümlü olanlar
3. Bizden hoşlananlar
4. Sık sık görüştüğümüz (bildiğimiz, aşina olduğumuz) kimseler
236
237
157
5. Bize mekânsal olarak yakın oturanlar
Yukarıda sayılan dört temel değişken (benzerlik, güzellik, aşinalık, yakınlık)

laboratuvar koşullarında elde edilmiştir. Ancak günlük yaşantılarımızda bu değişkenler her
zaman kişiler arası ilişkileri açıklamaya yetmez. Örneğin kendisini hiç de beğenmeyen birisi
kendisi gibi özellikleri ya da huyu olan kişileri de muhtemelen beğenmeyecektir. Günlük
yaşantıda mekânsal yakınlığın ve aşinalığın her zaman iyi sonuçlar doğuramayacağını biliriz
mesela. En kanlı savaşlar komşu devletler arasında yaşanmıştır ya da birbirine kızan, küsen
veya kavga eden pek çoklarının aslında birbirilerine mekânsal, duygusal yakınlıkları vardır.
Kişilerin nasıl ilişkiler örüntüsü/bağlamı (context) içinde birbirileriyle etkileşim kurduklarını
bilmemiz gerekir.238
8.5. Hoşlanma ve Sevme
Kişilerin birbirilerinden hoşlanmasına ve hoşlanmanın da ötesinde sevmesine yol açan

faktörler nelerdir? Neden bazı ilişkiler uzun süreli olur da bazıları bir süre sonra sona erer?
Bir kişiyi sevdiğinizi ona âşık olduğunuzu nasıl anlarsınız? Bu tür duyguların bilimsel olarak
incelenmesi gerçekten zordur. Sevgiye iki tür yaklaşımdan söz edilebilir:
 Sevgiyi bedensel ve fizyolojik süreçlerin özel yorumlanışı olarak ele alan yaklaşım
 Sevgiyi kendine özgü bir süreç olarak ele alan yaklaşım
8.5.1. Sevgi Kavramı
İki birey arasındaki özel bir psikolojik süreç olarak sevgiyi ifade edebiliriz. “İnsanların
birbirini sevme derecesi, aralarındaki etkileşimin temel bir belirleyicisidir. İnsanların
birbirlerini sevmeleri onların tüm yaşamlarını etkiler bir boyuttadır. Giyinme tarzları,
konuşma biçimleri, sözünde durma, okuma ve çalışmaları, davranış biçimleri,
birbirlerini görme sıklıkları, sigara ve içki kullanmaları vb. konularda sevgi belirleyici bir
güce sahiptir. Başka bir deyişle, insanlar sevgi sayesinde bu konulardan taviz verebilir ya da
daha fazlasını yapabilir. Sevgi, göreceli de olsa ölçülebilen bir özelliğe de sahiptir. Örneğin,
karşınızdakini seviyorsanız ona karşı bazı davranışlarda bulunursunuz. Ona çiçek verirsiniz,
onu yemeğe, sinemaya ya da konsere davet edersiniz. Sevgi, dengelidir. Yani sizin
karşınızdakini sevmeniz gibi karşınızdakinin de sizi sevmesi gerekir. Aksi durumda sevme tek
taraflı olur. Sizin karşınızdakini sevmeniz onun için pek anlam taşımaz.”239
8.5.2. Aşk Kavramı
“Aşk sevginin büyülü, gizemli ve tutkulu boyutunu oluşturur. Sevgi, cinsel arzu ve
heyecanı içermezken bunlar aşkın temel unsurlarıdır. Aşk bir kişi tarafından uyarılmayı ifade
etmektedir. Başka bir deyişle aşk, kişinin üzerinde fazla denetim kuramadığı çok yoğun bir
duygu durumudur. Aşk, hoşlanmadan farklı ancak cinsel çekimden farklı değildir. Çünkü
238
239
158
aşkın oluşum sürecinde cinsel çekim önemli bir faktördür. Aşk konusunda yapılan
araştırmalarda, âşık olanların olumlu tecrübe edindikleri, benliklerini gelişmiş hissettikleri, öz
saygı ve güvenlerinin arttığı sonuçları elde edilmiştir. Kişiler aşkın başlarına gelen en hoş
olaylardan biri olduğunu ifade etmişlerdir. Ancak insanların aşk üzerine fazla yoğunlaşmaları
neticesinde kolay âşık olabilecekleri de yapılan araştırmalarla doğrulanmıştır. Aşk, tutkulu ve
romantik olarak iki biçimde değerlendirilmektedir.”240
8.5.3. Aşk ve Yanılgılar
Aşk konusunda birçok yanılgılar söz konusudur. Bunlardan bazılarını şöyle

sıralayabiliriz:241
 Aşk ilişkileri konusunda insanlar o ilişkiyi etkileyebilecek birçok ideal ya da

imgeler oluştururlar. Örneğin, eğer âşık olunan kişi başlangıçta umduğu gibi çıkmazsa
insanlar âşık olma duygusundan hemen uzaklaşabilir. Çünkü başlangıçta aşk, âşık olunan
kişiye değil, kişinin onun için oluşturduğu ideal bir imgeyedir. Yani beklediği beyaz atlı
prens/prensesedir. Bu imgelerin kaynağı tam olarak bilinmemekle beraber büyük ihtimalle
okunan romanlardaki, seyredilen filmlerdeki âşıklar, karakterler ya da anne-baba gibi
çocukluğumuzun sevgi nesneleri olabilir. Dolayısıyla imgedekine benzer fiziksel bir nitelik,
imgedeki diğer özellikleri de âşık olunan kişiye aktarılacağı zincirleme bir hareket
başlatabilir.
 Aşk, hayal gücü ile pozitif yanılgılara ve âşık olunan kişiye ilişkin ön yargılı
bir imgeyle yakın ilişki içindedir. Kişi âşık olduğu insanı hayal gücünü kullanarak onu hep
olumlu algılar. İnsanlar âşık olunan kişiye karşı genellikle ön yargılıdır. Bu nedenle genellikle
sağlıklı ve objektif değerlendirmeler yapamazlar. Bu durumu anlatmak için “aşkın gözü
kördür” deriz.
 Aşk ve kaderci anlayışı da bir başka yanılgı biçimidir. Başka bir deyişle, iki
insanın birbirleri için yaratıldığı düşüncesinin aşkta önemli bir etken olduğu düşüncesidir. Bu
tür düşünceyle oluşan ilişki olumlu bir başlangıca dayanır. Bu nedenle kurulan ilişkinin uzun
ömürlü ve kişilerinde daha mutlu olacağı şeklinde bir düşünce yaygındır.
 İnsanların kendi benlik ideallerini karşısındakilere yansıtmaları da bir

yanılgıdır. İnsanların daha çok kendilerinden hoşnut olmadıkları zaman aşka daha açık
oldukları yapılan araştırmalarla doğrulanmıştır. Böyle dönemlerde insanlar aşk sayesinde
ihtiyaçlarının karşılandığını hayal ederler. Yani aşk sayesinde duygusal açıdan tatmin olma ve
kendini değerli hissetme söz konusu olmaktadır.
8.5.4. Sternberg’in Kusursuz Aşk Modeli
“Sternberg, aşkta bağlanma ve yakınlığın da tutku kadar önemli olduğu bir aşk modeli
ileri sürmüştür. Bu modelde, tutku hemen hemen cinsel çekimle aynı düzeydedir. Yakınlık,
240
241
Age, s.58
159
sıcaklık ve paylaşma duygularını içermektedir. Bağlanma ise kriz anlarında bile ilişkiyi
sürdürme kararlılığını ifade eder. Yapılan bazı araştırmalarda bağlanma düzeyi ve şiddetinin
kadınlarda daha fazla olduğu sonucu elde edilmiştir. Bunun kadınların daha duygusal
olmalarından kaynaklandığını söyleyebiliriz. Sternberg’e göre, romantik ilişkinin bir aşama
daha ilerisi kusursuz aşktır. Bu aşk türünde tutku, yakınlaşma ve bağlanma faktörlerin hepsi
mevcuttur. Sternberg, her bir faktörün bulunduğu ve bulunmadığı kombinasyonları sistematik
bir biçimde oluşturarak, aşkın bulunmadığı bir ilişki biçiminden kusursuz aşka kadar değişen
sekiz ayrı durum belirlemiştir. Ancak bu kombinasyonda bazı ilginç ilişkilerde söz
konusudur. Örneğin, budalaca aşkta tutku ve bağlanma var ancak yakınlık yoktur. 242
8.6. Evlilik ve Evlilik İlişkisini Bitirmek
8.6.1. Evlilik Süreci
“Evlilik, iki uygun ve doğru kişinin birbirlerini beğenmeleri sonucu gerçekleşen bir
olgudur. Ancak bazı toplumlarda kişiler birbirlerini beğenmeseler bile aile bireyleri istediği
için gerçekleşen evlilikler de vardır. Yani ebeveynler çocuklarına uygun gördükleri kimseleri
seçmeleri sonucu evlilik gerçekleşmektedir (planlanmış evlilikler). Bu tür evliliklerin
gerçekleşmesinde ailelerin uygunluğu, zenginlik, tanınmışlık, saygınlık gibi kriterler etkilidir.
Kısaca bu tür evliliklere görücü usulü ile evlenme denmektedir. Görücü usulü ile evlilikler
daha çok doğu ve geleneksel bağların kuvvetli olduğu toplumlarda görülmektedir. Bu tür
evlilikler işlevsellik bakımından modern evliliklere göre daha başarılı olduğu görülmüştür.
Örneğin, yaşlı aile bireylerine bakma, aile içi saygınlık, çocukların bakımı ve yetiştirilmesi
açısından modern evliliklere göre daha fonksiyoneldir. Görücü usulü evliliklerin daha uzun
ömürlü olduğu görülmüştür. Evlilik ilişkisinin sürmesinde etkili olan faktörlerden biri
bağlanmadır. Birbirine gönülden bağlanmış çiftlerin ilişkileri uzun süreli olur. Bağlanma
boyutunda iki kişinin uzlaşması ve birileri için fedakârlıklarda bulunması önemli bir etkendir.
Bu etkenler ilişkinin kurulması ve devam etmesinde özellikle etkilidir. Bağlanmayı ve
kişilerin birbirine güvenini arttırır.243”
8.6.2. Evlilik İlişkisini Bitirme Süreci
“İlişkinin bitirilmesi süreci, taraflardan birinin ilişkinin artık sürdürülemeyeceğine

inanması durumunda gerçekleşir. İlişkinin bitirilmesi süreci kültürel yapılara göre farklılıklar
gösterebilir. Modern toplumlarda taraflar ayrılma süreci içine girmişlerse ilişkinin bitirilmesi
yasalarca belirlenen kriterler çerçevesinde gerçekleşir. Ama geleneksel düşünce ve bağların
güçlü olduğu toplumlarda ayrılma süreci zordur ya da taraflardan (özellikle kadınların) birinin
mağduriyeti ile sonuçlanabilir. Böyle toplumlarda ayrılma süreci gerçekleşse bile erkeğin
kadın üzerinde baskısı devam eder.
242
243
160
Evlilik ilişkisinin sonlandırılmasında şu faktörler etkili olabilir: 244
 Taraflardan birinin ya da her ikisinin tek çözüm olarak yeni bir yaşam biçimini
seçmeleri,
 Başka birilerini bulma,
 Ne yaparlarsa yapsınlar ilişkinin süremeyeceğine olan inancın oluşması,
 İlişkinin devam etmesi için gerekli bağlanma, güvenme ve fedakârlık yapmanın

artık söz konusu olamaması,
 Cinsel yaşamın tamamen bitmesi,
 Evlilik yaşamının merkezine anne ve babanın konulması,
 Anne ve babayla yaşama zorunluluğunun artık çekilmez hâle gelmesi,
 Para harcama ve yaşama farklılıkları,
 İçki ve kumar,
 Şiddet, hakaret, küçük ve hor görme
 Huysuzluk,
 Geçimsizlik,
 Psikolojik rahatsızlıklar,
 Tatminsizlikler.
244
161
Uygulamalar
Araştırma ödevi
162
Uygulama Soruları
1. Davranışlarınızın oluşumunda kişiler arası çekiciliğin ve yakınlıkların hayatınızda

ne gibi belirleyici olabildiğini araştırınız.
163
Kişiler arası etkileşim süreçleri sosyal psikolojide temel bir çıkış noktasını
oluşturmaktadır. Bu bölümde de bu bağlamda davranışların oluşumunda kişiler arası çekicilik
ve yakınlık konuları yer almıştır.
164
Bölüm Soruları
1. Kişiler arası çekicilik araştırmalarından elde edilen bulguları kısaca hangi dört
temel faktör ile açıklayabiliriz. Aşağıdaki seçeneklerden hangisi söz konusu bu temel
faktörden birisi değildir?
a) Benzerlik
b) Güzellik
c) Sevgi
d) Aşinalık
e) Yakınlık
2. “Örneğin bir arkadaşımız herhangi bir dersimizin hocasının çok iyi birisi ve çok iyi
bir hoca olduğunu düşünmekte ve biz de hemfikir olarak aynı düşünceleri paylaşıyoruz. Bu
durumda arkadaşımızla aramızda var olan bu sosyal ilişki ..................., bir başka bir ifadeyle
simetriktir!”
a) Pekiştirme
b) Sağlıklı
c) Koşullama
d) Dengeli
e) Düzenli
165
3. “Herhangi bir müzik aletini çalamayan birini düşünelim. Bu kişi çok iyi piyano
çalan birisiyle karşılaşınca piyano çalmasından etkilenip onunla arkadaş olmak isteyebilir.
Yine insan çok zeki biriyle karşılaştığında da aynı şeyleri yaşayabilir.”
Aşağıdaki seçeneklerden hangisi örnekte ifade edilen çekicilik, sevgi ve yakın olmada
etkili olan temel kriterlerden birisidir?
a) Aşinalık derecesi
b) Benzerlik derecesi
c) Karşımızdakinin davranışını tahmin edebilme derecesi
d) Devamlı etkileşim beklentisi
e) Birbirini tamamlama derecesi
4. “Heider’e göre insanlar ilişkilerinde uyum ve denge aradıklarından zamanla ya iç

dünyalarında veya ilişkilerinde değişiklikler yaparak, dengeli ilişkilere doğru bir gelişim
gösterirler. Bu anlamda Heider, kişiler arası ilişkilerde dengeyi ..................... şeklinde ifade
etmektedir.”
a) Sağlıklı iletişim
b) Simetri
c) Tutarlılık
d) Bilişsel denge kuramı
e) Öğrenme
5. Aşağıdaki seçeneklerden hangisi kişiler arası çekicilik, sevgi veya yakınlık

kurmada etkili olan faktörlerden birisi değildir?
a) Ulaşılabilirlik ve fiziksel yakınlık
b) Devamlı etkileşim beklentisi
c) Aşinalık derecesi
d) Benzerlik derecesi
e) Politik yakınlık
166
6. Sosyal yaşamda insanlar niçin yakınlaşma davranışında bulunurlar?
7. Çekicilik, sevgi ve yakın olmada etkili olan temel kriterleri sıralayınız.
8. Çekiciliği, psikolojik denge kuramıyla kısaca açıklayınız.
9. Kişiler arası çekicilik araştırmalarından elde edilen bulguları kısaca hangi dört
temel faktör ile açıklayabiliriz.
10. Sosyal psikologlar çekiciliği hangi yaklaşımlarla açıklamaktadırlar?
Cevaplar
1)c, 2)d, 3)e, 4)d, 5)e
167
9. BENLİK VE KİMLİK
168
9.1. Benlik Kavramının Tarihsel ve Kavramsal Çerçevesi
9.1.1. Benlik Kavramının Tarihsel Gelişimi
9.1.2. Benlik Kavramı ve Tanımı
9.2. Kimlik
9.2.1. Kimlik Türleri
9.2.1.1. Sosyal Kimlik
9.2.1.2. Kişisel Kimlik
169
1. Benlik ve kimliklerimiz nasıl oluşur?
2. Benlik ve kimliklerimiz sosyal yaşantımızı nasıl etkilerler?
3. Kişiler arası ilişkilerde kimliklerimizin önemi nedir?
4. Benlik ve kimliklerin sosyal psikolojik boyutları nelerdir?
170

Konu Kazanım
Benlik ve kimlik konusunda Okuyarak ve araştırarak

Benlik ve Kimlik
bilgilenir. kazanım geliştirilecektir.
Benlik ve Kimlik Benlik ve kimlik hakkında Okuyarak ve araştırarak

Oluşturma bilgi verebilir. kazanım geliştirilecektir.
Benlik ve kimlik hakkında Okuyarak ve araştırarak

Benlik kavramının tarihsel
ve kavramsal çerçevesi bilgi verebilir. kazanım geliştirilecektir.
171
Anahtar Kavramlar
 Benlik
 Kimlik
172
Giriş
Bu bölümde benlik ve kimlik konuları işlenmektedir. Benlik kavramının tarihsel ve

kavramsal çerçevesi, benlik ve kimlik kavramlarına getirilen tanımlarla ikisi arasındaki farklar
incelenecektir. Ayrıca sosyal psikolojik süreçler açısından benlik ve kimliğin ifade ettiği
anlam, insanı anlama çabası içerisinde önemli bir yere sahip olması nedeniyle konunun
önemini ortaya koymaktadır.
173
9. Benlik ve Kimlik
Benlik, sosyal psikolojinin ilk dönemlerinden bu yana önemli bir konu olmuştur. Bu
alandaki çalışmalar, benlik nedir? Neyi içerir? Ne gibi özellikleri ve türleri vardır? Gibi
sorular içerir. Bu bağlamda insan sosyal psikolojinin odağında yer alması gibi, benlik
kavramının da insanın odağında yer aldığı söylenebilir.245
Benlik kavramı, bir ölçüde “Ben nasıl bir insanım?” sorusunun cevaplarından oluşur.
Geçmiş deneyimlerden kaynaklanır ve kişinin kendisiyle ilgili inanç ve görüşlerini içerir.
Benlik kavramı kişiden kişiye değişir. Aynı kişi için de durumdan duruma değişebilir. Ancak,
bilişsel sosyal psikoloji yaklaşımı benlik kavramının zaman içinde göreceli olarak kalıcı
olduğunu varsayar ve bilişsel süreçler üzerindeki etkisiyle ilgilenir.246
“Sosyal alanda yerimizi belirleyen en önemli faktörlerden biri benliğimiz ve

kimliğimizdir. Benliğimiz ve kimliğimiz, başka insanlarla ilişkilerimizi kolaylaştıran bir
özellik içermektedir. Çünkü kendimizi tanımamız, nasıl, niçin ve neden düşündüğümüzü
anlamamıza ve bunun sayesinde de başkalarının kim olduğunu nasıl, niçin ve neden düşünüp
hareket ettiklerini önceden kestirmemize yardımcı olur. Kimlik ve benlik algılaması, sosyal
ilişki ve etkileşimi düzenleyerek grupsal (ya da toplumsal) yapıyı güçlendirir. Ama aynı
zamanda toplumsal ilişki ve etkileşimler içinde olmada bizim benlik ve kimliğimize katkılar
sağlar.”247
9.1. Benlik Kavramının Tarihsel ve Kavramsal Çerçevesi
9.1.1. Benlik Kavramının Tarihsel Gelişimi
“Benlik kavramının farkına varılması ve sosyal ilişkilerde öneminin anlaşılmasının

geçmişi pek eski değildir. Orta Çağ’da insanlar arasındaki ilişkiler sabit, düzenli ve din
tarafından belirlenen bir özellik taşımaktaydı. Kişisel kimlikler toplumsal sistemlerdeki
pozisyonlarına göre önem kazanıyordu. Bu kimlikler, aile, sosyal sınıf, mevki, doğum yeri ve
ailedeki doğum sırasına bağlı olarak bir değer atfedilerek açıklanırdı.”248
Bugün anladığımız anlamda bireyin kimliğini var eden benliğinin, kamusal ya da

toplumsal alanda meşruiyetini kazanması, Avrupa’daki yüzyıllarca sürmüş bir dizi
gelişmelere götürmek gerekir. Modern toplumların varlığıyla birlikte bireysel kimliklerde
özgürce kendilerini ifade edebilme haklarına kavuşmaya başlamışlardır. Ancak yine de bu
kazanımlar kısa süreleli olaylar değildirler.
245
Nuran Hortoçsu , En Güzel Psikoloji Sosyal Psikoloji , İmge Kitabevi, Ankara 2007, s. 239
246
Ellıton aronson-Tımoyth D. Wilson-Robin M. Akert , Sosyal Psikoloji , İstanbul 2012
247
Prof. Dr. Salih Güney, Sosyal Psikoloji, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara 2009, s.71
248
174
9.1.1.1. Sekülerleşme (Laikleşme)
İnsanların bütün istek, arzu ve beklentilerini ölüm sonrası hayata bağlama

düşüncesinin yerini bu dünyada da gerçekleştirilebilmesi için bu dünyada da etkin bir biçimde
çaba harcanması gerektiği yolundaki düşünce, bireysel benlik ve kimlik gelişiminde önemli
rol oynamıştır.249
9.1.1.2. Sanayileşme
Orta Çağ’da geniş ile yaşamı daha çok ön plandaydı ve üretim de bu aile yapısına
göreydi. Ama daha sonra fabrikalar açılıp seri üretim başlayınca aile yapısında da değişmeler
oldu. Çekirdek aileler oluşmaya başladı ve bir bölgeden başka bir bölgeye göçler kolaylaştı.
Bu değişimlere bağlı olarak sosyal kimliklerde de farklılaşmalar gündeme geldi. Başka bir
deyişle sosyal kimlikler önem kazanmaya başladı.”250
9.1.1.3. Aydınlanma ve Bilinçlenme
“Sanayileşmeye bağlı olarak insanların maddi durumlarında olumlu değişmeler oldu.

Bu değişmeler onların farklı yaşam ve kimlik biçimleri seçmelerine neden oldu. Sosyal sınıf,
kişilik hakları, bireysel ve toplumsal yaşam konusunda bilinçlenme düzeyi yükseldi.”251
9.1.1.4. Psikoanalitik Düşünce
“Freud’un insan zihnin işleyişi konusunda geliştirdiği kurama göre, benlik gerçek
anlamda anlaşılmaz. Çünkü benlik insanın bilin dışının bilinmeyen derinliklerinde yer
almaktadır. Bu durum benlik konusundaki düşünceyi netleştirmiştir. Kısaca psikoanalitik
düşünceye göre, bireyin davranışı onun kim olduğunun derinliklerinde saklı olan karmaşık
dinamiklere bağlıdır.”252
9.1.2. Benlik Kavramı ve Tanımı
“Benlik, insanın kendi kişiliğine ilişkin kanılarının bütünüdür. Kişinin kendisini

tanıma ve değerlendirme biçimidir. Başka bir deyişle benlik, kişiliğin öznel yanıdır. Benlik,
insanın iç varlığını oluşturduğundan dolayı kişilik gibi anlaşılması güç ve karmaşık bir
kavramdır. Bu kavramı daha iyi anlamak için, insanın kendisine sorduğu sorulara yine
kendisinin içtenlikle cevap vermesi gerekir253. Bu sorulardan bazılarını şöyle sıralayabiliriz:254
 “Ben neyim?” İnsanın kendisini tanıması için öncelikle bu soruya cevap araması
gerekir. Bu sorunun cevabı benliğin ve kişiliğin gelişmesinde etkili olan faktörlere göre ya
249
Michael A. Hogg-Graham M. Vaughan, çev. İ Yıldız-A. Gelmez, Sosyal Psikoloji, Ütopya Yayınevi, Ankara
2011, s. 138
250
251
252
253
254
Özcan Köknel, Kişilik, Öz Dizgi Matbaası, İstanbul, 1986, s.79-80
175
çirkinim, akılsızım, şansızım, beceriksizim, başkaları tarafından sevilip aranmayan bir
kişiyim, şeklinde tamamıyla olumsuz ya da güzelim, akıllıyım, zekiyim, yetenekliyim,
becerikliyim, sevimliyim gibi tamamıyla olumlu olabilir.
 “Amaç ve hedefim nedir?” Bu soru ile kişi toplumsal yaşamdaki statüsü rolü ve
saygınlığını tespit edebilir.
 “Ne yapabilirim?” Bu soruya kişi kendi kapasitesini belirlemeye çalışır.
 “Doğru ve yanlış olanlar nelerdir? Değer yargılarım nelerdir? Nelere

inanmam, nelere inanmamam gerekir?” gibi sorulara verilen cevaplarla kişi kendi içinde
yaşadığı sosyal çevreden kendisine göre edindiği değerler sistemini tanımaya çalışır.
9.1.2.1.Benliğin Gelişmesi
“Toplumsal yaşantılar aracılığıyla elde edilen kazanımlar, benliğin oluşumunda çok

etkilidir. Çocukluk yıllarında insanlar kendi varlıklarının tam olarak farkında değillerdir.
Ancak sosyalleşme süreci sonucunda kendilerini tanımaya başlarlar. Çocukluk döneminde
önemli olan, bedensel ihtiyaçlardır. Başka bir deyişle çocukluk döneminde insan açlık,
susuzluk, üşüme ve terleme gibi beden üzerinde doğrudan etkili olan ihtiyaçların
farkındadır.”255 Benliğin gelişimini üç noktayla açıklamak yerinde olacaktır:
 Çevremizdekilerin bizi değerlendirmesi
“Çevremizdeki insanların duygu, düşünce, tutum ve davranışlarımızı değerlendirmesi,

ayna benlik olarak adlandırılır. Ayna benlik; bireyin, başkalarının kendine karşı dışa
vurulmuş tutumlarına dayalı olarak oluşturduğu, kendi kendisine ilişkin yargılarının
toplamıdır. Çevremizdeki insanların bizim hakkımızdaki duygu ve düşüncelerinin,
davranışlarımız üzerindeki etkisi inkâr edilemez. Çünkü insanlar çevrelerindekilerle etkileşim
sonucu birçok davranışta bulunur.”256
“Benliğimizin oluşmasında diğer insanlar bizim için bir nevi ayna rolü oynarlar.
Çünkü davranışlarımızı diğer insanların gösterecekleri tepkilere göre ya tekrarlarız ya da
tekrarlamayız. Ayna olma sürecinde ailemiz en önemli rolü oynar.”257
 Toplumsal yaşamda sosyal roller üstlenme
“İş ve sosyal yaşamda insanların birden fazla statüsü vardır. Örneğin, evde, baba-koca,
anne, evlat, iş ortamında müdür, daire başkanı, genel müdür, işveren, işçi, dernek veya spor
kulübü başkanı, okulda öğrenci vs. bu statülerin gereği olan davranışları sergilediğimizde de
rollerimizi gerçekleştirmiş oluruz. Bu açıklamalara göre, insanlar sosyal yaşamlarında birden
255
256
257
176
fazla role sahiptirler. Bu rollerimizi oynarken birçok insanla sosyal ilişkiye gireriz ve burada
en iyi özelliklerimizi göstermeye çalışırız.”258
 Kendi durumunu başkaları ile kıyaslama
“Benliğimizin oluşması ve gelişmesinde, başka insanlarla kendi durumumuzu

kıyaslamamızın etkisi vardır. Bu mukayeseyi genellikle yetenek ve inançları bizimle denk
olan insanlarla yaparız. Kıyaslama yapma, kendimizi değerlendirmede bize önemli kolaylıklar
sağlar. Kıyaslama sonuçlarına göre, belirlediğimiz amaç ve hedeflerimizi değiştirebiliriz.
Hatta başarı seviyemizi bile mukayese sonuçlarına göre belirleriz. Kıyaslama hem amaç,
hedef ve başarılarımız hakkında bize bilgi verir hem de bunlarda değişmeler yapmamızı
sağlayarak benlik bilincimizin oluşması ve gelişmesine katkıda bulunur.”259
9.1.2.2. Benliğin Fonksiyonları
Benlik ve kimlik, sosyal ve toplumsal yaşamda insanları tanıtıcı birer referans niteliği
taşırlar. Bu nedenle insanlar benlik ve kimliklerini geliştirme yönünde içsel bir güç ve
enerjiye sahiptirler. İnsanlar hangi alanda kendilerini geliştirmek isterlerse istesinler bunun
temelinde benlik ve kimlik arayışları yatmaktadır. İnsanlar tüm yaşamları boyunca benlik ve
kimliklerini geliştirmek için gerekli olan bilgileri toplama faaliyetleri içinde olurlar.260
9.1.2.3. Benliğin Üç Temel Yönü, Benlik Saygısı ve Diğer Benlik

Biçimleri
“İnsanın malı, mülkü, arabası, fabrikası, statüleri, vücudu, aile geçmiş yaşantıları,
başka insanlarla ilişkileri, davranışları, inançları, değerleri vb. şeyler benliğin oluşmasında
etkili olan faktörlerdir. Başka bir ifade ile bu unsurlar benliğin çeşitli yönlerini gelişmesine
katkıda bulunurlar.261” William James benliğin üç temel unsuru olduğunu açıklar:
 Maddi benlik
“İnsanın kendi bedeni, elbiseleri, ailesi, evi, malı-mülkü onun maddi benliğini
oluşturur. Başka bir deyişle, insanın kendisine ait olan her şeyi onun maddi benliğidir. Ancak
kişinin bu maddesel nesnelerle özdeşleşmiş olması gerekir. Örneğin, aile bireylerinden birini
kaybettiğimiz zaman sanki kendimizden bir parça kaybetmiş oluruz. İnsanın kendisini
güzelliği veya çirkinliği, malı-mülkü, parası ve soyuyla tarif etmesi demek, maddi benliğinin
ön planda olması demektir. Maddi benliği ağırlıkta olan insanlar paralarını kaybettikleri
zaman sanki benliklerini de kaybetmiş olurlar.”262
258
259
260
261
262
177
 Sosyal benlik
“Başkalarının bizim hakkımızdaki düşünceleri, sosyal benliğin oluşmasında önemli rol

oynar. Sosyal benlik, insanların birbirleriyle etkileşimi sonucu oluşur. İnsanlar toplumsal
yaşamda birçok pozisyonu (statüyü) işgal etmektedir. Bu pozisyonların gereği olan
davranışları yani rollerini gerçekleştirirler. İşte diğer insanlar bu davranışları değerlendirir ve
bu değerlendirme sayesinde sosyal benlik ortaya çıkar.”263
 Ruhsal benlik
“İnsanın, düşünme, hissetme, algılama gibi ruhi faaliyetleri ruhsal benliğini oluşturur.
Yani ruhsal benliği, insanın kendisini nasıl değerlendirdiği ve algıladığı belirlemektedir. Bu
nedenle ruhsal benlik, subjektif bir özellik taşımaktadır. İnsanın kendini ve iç dünyasında olup
bitenleri objektif olarak değerlendirmesi tam olarak mümkün değildir. İnsanın ahlaki ve zihni
üstünlük duygusu ya da bunun karşıtı olan aşağılık ve suçluluk duygusu ruhsal benliğin
kapsamında yer alır.264
“Maddi, sosyal ve ruhsal benlik toplumsal yaşamda diğer insanlarla gerçekleşen

yaşantılarla beraber oluşur ve gelişir. İnsanın benlik bilinci de bu üç benliğin birleşmesi
sonucu bir bütünlük hâline gelir. Bu üç benlikten hangisinin önemli olduğu insandan insana
değişir. Sosyal hayatta belirlediğimiz amaç ve hedeflere göre de bu üç benlik yönü önem
kazanabilir. Bu açıklamalara göre şu şekilde tanımlamak mümkündür. Benlik, başka
insanlarla kurulan ilişkiler neticesinde bütünleşen, akıcı ama kavramsal ve tutarlı bir algılama
biçimidir.”265
“Bazı psikologlar benlik konusunda yaptıkları çalışmalardan elde ettikleri verilere

dayanarak şu benlik biçimlerini gündeme getirmiştir:266
 Psikodinamik benlik
Freud’a göre, sosyalleşmemiş ya da toplumsal kurallar tarafından bastırılmış hayvani

dürtüler fırsat bulduklarında bilinç düzeyine çıkarlar. Özel yöntemler (hipnoz ya da
psikoterapik teknikler) sayesinde bilinçaltında bastırılmış düşünceler açığa çıkarıldığında
kendimizi ya da başkalarını tanıyabiliriz.267
 Bireysel benlik
“Freud’a göre benlik, insana ilişkin kişisel ve özel bir yöndür. Bu şekildeki benlik
bireyseldir. “Ben” kelimesi geçtiğinde gündeme gelenler bireysel benliği oluşturmaktadır. Bu
263
264
265
266
267
178
düşünceyi savunanlara göre toplum ya da gruplar kolektif bir benlik duygusuna sahip
bireylerden çok, birileri ile etkileşimde bulunan bireylerden oluşmaktadır.268
 Kolektif benlik
“Wunt’a göre, dil, din, gelenek, örf, âdetler gibi konular bireysel psikoloji ile
anlaşılmaz. Bunlar ancak kolektif yaşamın incelenmesi ile anlaşılabilir. Bireysel benliğin
oluşumu kolektif benliğin oluşumunu sağlar. Ancak oluşan kolektif ruh ya da bilinç tek tek
bireylerin bilinçlerinden tamamen farklı ve daha güçlüdür. İnsanlar kolektif bilincin
oluşumunu sağladıkları gibi kendileri de bu kolektif bilinçten etkilenirler. Bireysel benliklerin
oluşturduğu kolektif benlik, insanlar üzerinde büyük bir etkiye sahiptir. Hiçbir güç kolektif
bilincin önünde duramaz. İnsanlık tarihi bu savı doğrulayıcı nitelikteki örneklerle doludur.”269
 Sembolik etkileşimci benlik
“Benlik konusunda ileri sürülen bir görüş de etkileşimin benliğin oluşumunda etkili
olduğudur. İnsanlar genelde tutum ve davranışlarına bakarak kim olduklarını anlayabilirler
ama buna nasıl ulaştıkları konusunda yeterli bir bilince sahip değiller. Benlik, insanlar
arasındaki etkileşim neticesinde oluşur. Başka insanlarla etkileşimimiz sözel ya da sözel
olmayan araçlar vasıtasıyla gerçekleşir. Başkalarının rollerini üstlenmemiz yolu ile etkileşim
söz konusu olabilmektedir. Başkalarının rolünü üstlenmekle kendimizi başkalarının bizi nasıl
gördüğünü ve değerlendirdiğini anlamamızı sağlar. Bu yol sayesinde içinde yaşadığımız grup
ya da toplumun kabul ettiği bir benlik sahibi olmayı gerçekleştirmiş oluruz.270
9.2. Kimlik
Kim olduğunuzu nasıl tanımlarsınız? Bu soru çok net görünüyor olabilir ancak bunu
yanıtlama şekliniz büyük olasılıkla çok çarpıcı kültürel ve sosyal süreçleri ortaya
koyacaktır.271
“Kimlik kavramı, toplumsal yaşamın ve sosyal sistemin temel konularından biridir.

Kimlik, insanların yaşamlarını sürdürdükleri toplumdaki sosyal statüleri gereği olarak sahip
oldukları özellikler toplamıdır.”272
“Kimlik kavramının iki temel boyutu vardır. Birincisi, kişinin kendisini tanımlama
ve tanıma (Toplumsal yaşamda konuşulan dil ve yazı dili tanımlamanın temel kriterleridir.),
ikincisi ise bir yerlere (bir topluma ve herhangi bir gruba) ait olmadır. Kimlik, kişinin kendi iç
dünyası, ilişkileri, davranışları, ihtiyaçları, motivasyonları ve ilgilerinin belirli bir ölçüde
tutarlılık göstermesini, kendi kişilik özelliklerine bağlı olmasını, diğer insanlardan farklı biri
gibi algılanmasını içeren, bilişsel ve duyuşsal nitelikte bileşik bir zihinsel yapıdır. Benlik ve
kimlik kavramları az çok benzerlik gösterse de yine de birbirinden farklıdır. Her iki kavramda
268
269
270
271
Elliton aronson-Timoyth D. Wilson-Robin M. Akert, Sosyal Psikoloji, İstanbul 2012.
272
179
da insanın kendisini algılaması söz konusudur. Ancak insanın benlik bilinci hem çeşitlilik
hem de değişkenlik gösterir. Buna karşılık kimlik benliğin bütünleşmiş ve devamlılık gösteren
değişmez yönünü ifade eder. İnsan benliği, oldukça geniş benlik bilgisi ile donanmış çeşitli
kimliklerin oluşumundan ibarettir.”273
9.2.1. Kimlik Türleri
Sosyal alanda çalışanların tasniflerine göre kimlik türleri genellikle iki sınıfa
ayrılmıştır. Bu kimlikler şöyledir:
9.2.1.1. Sosyal Kimlik
“Toplumsal ya da sosyal yaşamda üyesi olduğumuz gruplar açısından benliğin

anlamlandırılmasını ifade eden kimliktir. Kısaca grup üyeliği açısından kazanılan kimliktir.
Sosyal kimlik, etnosentrizm (kişinin kendi kültürünü temel olarak alması ve diğer kültürleri
kendi kültürü açısından değerlendirme ya da aidiyet grubunu yüceltme), iç grup yanlılığı,
grup dayanışması, gruplar arası ayrımcılık, uyma, normatif davranış, stereotipleşme ve ön
yargı gibi grup davranışı ve gruplar arası davranışlarla ilişkilidir. Sosyal kimlik, toplum ya da
grup kurallarına uyum gösterildiğinde, değerler ve ideallerle bir benzerlik gösterir.274
9.2.1.2. Kişisel Kimlik
“Kişisel kimlik, herhangi bir bireyin hangi şartlar ve durumlar dâhilinde bir kişi
sayılabileceğini ya da kişi kimliğine sahip olabileceğini içeren bir konudur. İnsanların kişisel
ilişki kuruş biçimi ve kişisel özellikleri nedeniyle kazandıkları kimlikleri ifade eder. Kısaca
bireysel kimlik olarak adlandırılabilir. Kişisel kimlik, kişiler arası olumlu ya da olumsuz
ilişkiler ve kişinin kendine ait davranışları ile yakından ilişkilidir. İnsanların ne kadar fazla
sosyal ilişki kuruş biçimi varsa o kadar da kişisel kimliği vardır diyebiliriz.275
273
274
275
180
Uygulamalar
Araştırma konusu
181
Uygulama Soruları
Sizce benlik ve kimlik, davranışlarınızı etkilemekte midir? Ne düzeyde

etkilemektedir? Araştırınız.
182
Bu bölümde farklı tanımlamaları ve tarihsel altyapısıyla benlik ve kimlik

incelenmektedir.
183
Bölüm Soruları
1) Aşağıdakilerden hangisi benlik kavramının öne çıkan kavramlarından birisi

değildir?
a) Laiklik
b) Aydınlanma ve Bilinçlenme
c) Sanayileşme
d) Psikoanalitik Düşünce
e) Kentleşme
2) “Toplumsal yaşantılar aracılığıyla elde edilen kazanımlar benliğin oluşumunda çok

etkilidir. Çocukluk yıllarında insanlar kendi varlıklarının tam olarak farkında değillerdir.
Ancak ……………………. süreci sonucunda kendilerini tanımaya başlarlar.”
Yukarıdaki boşluğu en uygun şekilde dolduran kavramı bulunuz?
a) Bilinçlenme
b) Büyüme
c) Sosyal Kimlik Gelişimi
d) Sosyalleşme
e) Bireyselleşme
3) “Toplumsal ya da sosyal yaşamda üyesi olduğumuz gruplar açısından benliğin

anlamlandırılmasını ifade eden kimliktir. Kısaca grup üyeliği açısından kazanılan kimliktir.”
Aşağıdaki seçeneklerden hangisinde yukarıda ifade edilen kimlik türü belirtilmiştir?
a) Sosyal Psikolojik Kimlik
b) Sosyo-dinamik Kimlik
c) Sosyal Kimlik
d) Bireysel Kimlik
184
4) “Kişisel kimlik; İş ve sosyal yaşamda insanların birden fazla statüsü vardır.
Örneğin, evde, baba-koca, anne, evlat, iş ortamında müdür, işveren, işçi, dernek veya spor
kulübü başkanı, okulda öğrenci vs. bu statülerin gereği olan davranışları sergilediğimizde de
rollerimizi gerçekleştirmiş oluruz. Bu açıklamalara göre, insanlar sosyal yaşamlarında birden
fazla role sahiptirler. Bu rollerimizi oynarken birçok insanla sosyal ilişkiye gireriz ve burada
en iyi özelliklerimizi göstermeye çalışırız.”
Aşağıdaki seçeneklerin hangisinde yukarıda sözü edilen benliğin gelişim aşaması konu
edinmiştir?
a) Sosyal yaşamda sosyal roller üstlenme
b) Sembolik etkileşimci benlik
c) Sosyal ve toplumsal yaşamda benlik ve kimlik
d) Kendi durumunu başkaları ile kıyaslama
e) Çevremizdekilerin bizi değerlendirmesi
5) Aşağıdaki seçeneklerin hangisinde William James'in belirttiği benliğin üç temel

unsuru doğru bir şekilde ifade edilmiştir?
a) Sosyal, Maddi, Amaçsal
b) Ruhsal, Biyolojik, Maddi
c) Sosyal, Ruhsal, Etkileşimci
d) Maddi, Fizyolojik, Fiziksel
e) Ruhsal, Maddi, Sosyal
6) Sosyal benlik kavramını kısaca açıklayınız.
7) Benliğin gelişmesinin üç noktasını sıralayınız?
8) Sosyal bir kimliğiniz var mıdır?
9) Benliğin fonksiyonları nelerdir?
10) Benlik kavramını tanımlayınız.
Cevaplar
1) e, 2)d, 3)c, 4)a, 5)e
185
10. ÖZGECİ VE OLUMLU TOPLUMSAL DAVRANIŞ
186
10.1. Özgeci ve Olumlu Toplumsal Davranışı Tanımlamak
10.2. Kuramsal Yaklaşımlar
10.2.1. Evrimsel Yaklaşım
10.2.2. Toplumsal - Kültürel Bakış Açısı
10.2.3. Öğrenme Yaklaşımı
10.2.4. Karar Alma Bakış Açısı
10.2.5. Nasıl Yardım Edileceğine ve İşe Başlamaya Karar Verme
187
1. Özgeci davranış ve olumlu toplumsal davranış ne demektir?
2. Sosyal çevrede ne gibi özgeci davranış ve olumlu toplumsal davranışlarla

karşılaşabiliriz ve bireyleri nasıl etkileyebilir?
188

Konu Kazanım
Özgeci davranış ve olumlu

Özgeci davranış ve olumlu Okuyarak ve araştırarak
toplumsal davranışı
toplumsal davranış kazanım geliştirilecektir.
kavrayabilir.
189
Anahtar Kavramlar
 Özgeci davranış
 Olumlu toplumsal davranış
190
Giriş
Bu bölümde özgeci davranış ve olumlu toplumsal davranış konuları incelenmektedir.

Özgeci davranış ve olumlu toplumsal davranış birbirinden farklı anlamlar içermekte olan
genel olarak toplumsal yaşamda birlikte yaşamanın bir parçası olarak, birer yardım
davranışlarıdır. Bu yardımlar, aile bireylerinin, toplumun hatta dünya üzerindeki tüm
insanların yardımlaşma konularını içerecektir.
191
10. Özgeci ve Olumlu Toplumsal Davranış
Kişiler arası etkileşim süreçlerinde insanların birbirilerine yardım etme davranışı

göstermeleri, bir yönüyle özgeci bir düzeyde yardımseverlikleri birlikte yaşama güdüsünün
bir neticesi olsa gerektir. Dersin bu bölümündeki temel sorumuz; Neden insanlar
birbirilerine yardım etmeye çalışırlar? Söz konusu yardımların kimisi özgeci olarak kimisi
ise olumlu toplumsal davranış olarak değerlendirilmektedir. Yardım etme davranışları
hangi durumlarda ya da ne gibi detaylara bağlı olarak farklı adlandırılmaktadır?
Buradaki motivasyon unsuru ya da unsurları nelerdir?
Araştırmacılar genelde bir başka insanın faydasına olan eylemleri toplum yanlısı
davranış, yardım etme davranışı ya da özgecilik olarak tanımlamaktadırlar. Bu üç terim
birbirinin yerine kullanılabilse de en azından bilimsel literatürde farklı olduklarını
söyleyebiliriz.276 Özgecilik ve olumlu toplum yanlısı davranışlar genel olarak birer yardım
etme davranışı olarak değerlendirilebilir. Bu bölümde özellikle özgeci ve olumlu toplumsal
davranışlar incelenmektedir.
10.1. Özgeci ve Olumlu Toplumsal Davranışı Tanımlamak
“Başlarken iki anahtar kavramın anlamını açıklığa kavuşturmakta yarar vardır. Özgeci
davranış, belki insanlara iyilik yapmış olmanın verdiği doyum dışında, hiçbir karşılık
olmaksızın bir başkasına yardım etmek için gönüllü olmaya verilen addır. Bu tanıma
göre, bir davranışın özgeci olup olmadığı yardım edenin niyetine bağlıdır. Bir kurbanı yanan
bir binadan çekip çıkararak ölümden kurtarmak için kendi yaşamını tehlikeye atan; sonra da
herhangi bir ödül ya da başkalarını etkileme şansı olmaksızın, kimseye görünmeden geceye
karışıp kaybolan bir yabancı özgeci bir davranışta bulunmuştur.”277
Özgecilik, bir toplum yanlısı davranış tipidir. Kısaca hiçbir beklentiye girmeden
(beklentisizce) üst düzeyde bir toplum yanlısı davranış sergilemek anlamına geldiğini
söyleyebiliriz. Aynı zamanda özgecilik yardım etme davranışının bir alt kategorisidir ve
kişinin kendisinden ziyade bir başkasına yarar sağlama arzusuyla yapılan davranışı ifade eder.
Böyle bir davranışın özgeci olup olmadığını bilebilmek kolay değildir. Örneğin saldırganlık,
genel olarak olumsuz ya da kötü dahası suç olan bir davranış türüdür. Ancak
saldırganlık güdüsü bir savaşta kullanılırsa toplum perspektifinde olumlu toplum
yanlısı bir davranış kimliği kazanacaktır.278 Öyle anlaşılıyor ki, bir davranışın ister olumlu
ister olumsuz olsun anlam kazandığı ya da değer kazandığı boyutları da söz konusudur.
Sergilenen davranış kimi zaman olumlu ya da olumsuz olabilse de meşruiyet kazandığı bir yer
ve zamanı vardır. Aynı davranış farklı zaman ve konjonktürde farklı algılar ve anlamlar
üretebilmektedir. Bu yönüyle sosyal psikolojik süreçlerin karmaşık boyutları bağlamında
konu edilen davranışlar incelenmektedir.
276
Michael A. Hogg, Graham M. Vaughan, Sosyal Psikoloji, Çev. İbrahim Yıldız-Aydın Gelmez, Ütopya
Yayınları, Ankara 2011, s. 578
277
Shelley E. Taylor, Letitia Anne Peplau, David O. Sears, Sosyal Psikoloji, Çev, Ali Dönmez, İmge Yayınları,
İstanbul 2012, s. 379
278
Michael A. Hogg, Graham M. Vaughan, s. 578-579
192
“Olumlu toplumsal davranış çok daha geniş bir kategoridir. Yardım edenin niyetine
ya da güdülerine bakılmaksızın, başkalarına yardım eden ya da etmeyi amaçlayan bütün
davranışları içerir. Birçok olumlu toplumsal davranış özgeci değildir. Örneğin,
arkadaşlarınızı etkilemek ya da gelecekte iyi iş fırsatları yakalamak amacıyla
özgeçmişinize etkileyici bir şeyler eklemek için bir yardım kurumu adına çalışmaya
gönüllü olursanız sözcüğün tam anlamıyla özgeci olmazsınız. Olumlu toplumsal davranış
bir boyut üzerinde en karşılıksız özgeci davranışlardan bütünüyle bencil çıkarlarla güdülenmiş
yardım davranışları arasında değişir.”279
10.2. Kuramsal Yaklaşımlar
Olumlu toplumsal davranışı anlamak için birkaç bakış açısına ihtiyaç vardır.
Bunlardan ilki “evrimsel yaklaşım, yardım etme yatkınlığının genetik ve evrimsel
kalıtımımızın bir parçası olduğunu kabul eder. İkinci olarak, toplumsal kültürel bakış açısı
ihtiyaç içindeki insanlara yardım etmemiz gerektiğini emreden toplumsal normların önemini
vurgular. Üçüncü olarak öğrenme yaklaşımı, temel pekiştirme ve model alma ilkeleri
aracılığıyla insanların yardım etmeyi öğrendiklerini savunur. Dördüncü olarak karar alma
bakış açısı yardıma ne zaman gereksinim duyulduğuna ilişkin kararları etkileyen yargıların
önemi üzerinde odaklanır ayrıca yardım etme davranışının ödül ve bedellerini karşılaştırmayı
vurgular. Son olarak yükleme kuramı, yardım etme isteğinin durumun “erdemlerine” ve
özellikle kişinin yardımı hak edip etmediğine bağlı olduğunu ileri sürer.”280
10.2.1. Evrimsel Yaklaşım
“Bilim adamları uzun zamandır hayvan türleri arasındaki olumlu toplumsal davranışı
gözlemektedirler. Charles Darwin (1871) tavşanların yırtıcı hayvanlarla ilgili olarak diğer
tavşanları uyarmak için arka ayaklarıyla gürültü yaptıklarına dikkat etmiştir. Başat erkekler
grubu korumak için en önde ve açıkta konumlanır, hatta ok gibi yabancılar üzerine fırlayıp
geri gelebilirler. Grup tehditten uzaklaşırken erkekler grubun geriye kalanını korumak için
arkada kalarak kendi güvenliklerini tehlikeye atarlar.
Yunus balıkları incinmiş ya da yaralı akranlarını kurtarmada çok ilginç bir örüntü
sergilerler. Memelidirler ve bu yüzden hayatta kalabilmeleri için nefes almak zorundadırlar.
Eğer yaralı bir yunus yüzeyin altına batarsa ölecektir. Birçok gözlemci yunusların birlikte
bulundukları diğer yunuslara yardım ettiklerine ilişkin gözlemlerini aktarmaktadır. Bu
durumda, bir yunus sudaki bir patlama nedeniyle donup kalmıştır. İki başka yunus şaşkın
yunusun yardımına gelmiş ve kendisine gelip yardımsız yüzebilir hâle gelinceye kadar onu
suyun yüzeyinde tutmuştur.
Birçok hayvan türü arasındaki yavrularının yaşamı tehdit edildiğinde ana babalar
kendilerini feda ederler. Etkileyici bir örnek dişi gece şahinidir. Bu kuş yavrularına yönelik
bir saldırı karşısında sanki kanadı kırılmış gibi, düşe kalka alçaktan uçar ve en sonunda
279
280
Age,, s.380
193
saldırganın hemen önünde, fakat yuvadan uzakta bir yere konarak tepki verir. Yardım eden ve
birbirleri için kendilerini tehlikeye atan hayvanlarla ilgili bu gözlemler bazı insanların
hayvanlar dünyası ile ilgili “köpek köpeği yer” ve “güçlü olan hayatta kalır” gibi görüşlerine
ters düşmektedir. Hayvanlar arasında görünür derecede özgeci davranışların gözlenmesi
evrimsel kuramcılar için bir sorun yaratmıştır: Eğer bir türün en yardımsever üyeleri
kendilerini başkaları için feda ederlerse, hayatta kalma ve yavru yaparak genlerini bir
sonraki kuşağa aktarmaları olasılığı azalacaktır. Öyleyse, nasıl oluyor da biyolojik
olarak özgeci davranma yönündeki bir eğilim hayvanlar ve insanlar arasında ısrarlı
kalabiliyor?”281
“Sosyolog Robert Trivers (1971) karşılıklı özgeciliğin olası biyolojik temelini

vurgulamıştır. Ona göre, başkalarına yardım etmenin bireye olası bedelleri başkalarından
yardım alma olasılığıyla dengelenir. Ancak, böyle bir karşılıklı yardımlaşma sistemi yardımı
kabul edeni fakat karşılığında hiçbir şey vermeyen olası “aldatıcılar” tarafından tehlikeye
atılır. Aldatmayı en aza indirmek için toplumsal ayıklama, bir suçluluk duyma eğilimi
yerleştirmiş ve karşılıklı yardımlaşmayı toplumsal araçlarla zorlama yolunu seçmiş olabilirdi.
Karşılıklı yardımlaşmayı zorlayan toplumsal araçlardan biri yardımlaşmaya ilişkin grup
kurallarına uymayanları cezalandırma olabilirdi. Evrimsel yaklaşım özgül birçok kestirmeye
olanak sağlar. Örneğin, hayvanlar en çok genetik olarak kendilerine en yakın başkalarına
yardım etmelidirler. En yakın aile üyelerine yardım etme eğilimleri uzak akrabalara ya da
yabancılara olduğundan çok daha yüksek olmalıdır. Kurama göre ayrıca, ana babalar sağlıklı
yavrularına, sağlıksız ve hayatta kalma olasılıkları daha düşük yavrularına olduğundan daha
özgeci davranmalıdır.”282
10.2.2. Toplumsal - Kültürel Bakış Açısı
“Evrimsel yaklaşımı eleştirenler, insanlarda olumlu toplumsal davranışı

belirlemede toplumsal etmenlerin biyolojiden çok daha önemli olduğunu
savunmaktadırlar. Donald Campbell’e (1975) göre genetik evrim anababaların çocuklarına
bakması gibi, temel birkaç olumlu toplumsal davranışı açıklamada yardımcı olabilir. Fakat
ihtiyaç içindeki bir yabancıya yardım etme gibi, daha aşırı örnekler için geçerli
görünmemektedir.”283
Missisippi’de genç bir siyah kız, çamaşırcı olarak çalışmak için 6. sınıftayken
okulu bırakır. Yıllar geçer, bayan hiçbir zaman evlenmez, dolayısıyla çocuk sahibi da
olmaz. Tutumlu yaşayıp azla geçinerek kazancından arttırdığı küçük paraları
(çoğunlukla bir dolarlık bozukluklar) bankaya yatırır. Seksen yedi yaşındayken bütün
yaşamı boyunca biriktirdiği 150.000 doların tümünü yoksul siyah çocuklara burs olarak
verilmek üzere Güney Missisippi Üniversitesine bağışlar. “Varlığımı çocuklarla
paylaşmak istedim… Çalışmak hiçbir zaman zor gelmedi… Fakat çocukların benim gibi
281
Shelley E. Taylor, Letitia Anne Peplau, David O. Sears, s. 380-381
282
283
Age, s.382
194
çalışmamaları için katkıda bulunmak istedim” diyordu (akt. Brag, 1995, s.1). Bu öykü
Campbell’in, “toplumsal evrim” dediği şeyle daha iyi açıklanabilir.284
“Toplumsal evrim insan kültürünün tarihsel gelişimine verilen addır. Bu görüşe göre,
insan toplumları refahını daha iyiye götürecek beceri ve inançları yavaş yavaş ve seçici olarak
evrimleştirmişlerdir. Olumlu toplumsal davranış genellikle toplumun yararına olduğu için,
toplumsal kural ya da normların bir parçası olmuştur. Üç norm yardım etme davranışıyla
özellikle ilişkilidir: toplumsal sorumluluk, karşılıklı ve toplumsal adalet.”285
“Toplumsal sorumluluk kuralı bize bağımlı olanlara yardım etmemizi emreder. Ana
babaların çocuklarına bakmaları beklenir ve eğer bunda başarısız olurlarsa toplumsal
kurumlar işe karışıp çocukların bakımını sağlayabilir ya da üstlenebilir. Öğretmenlerin
öğrencilerine yardım edecekleri varsayılır, teknik eğiticiler spor takımlarında oyunculara
yardımcı olurlar ve çalışma arkadaşları birbirlerine yardım ederler. Birçok toplumun dinsel ve
ahlaksal kuralları başkalarına yardım etme görevini vurgular.”286
“Karşılılık kuralı, bize yardım edenlere bizim de yardım etmemiz gerektiğini söyler.
Birçok çalışma insanların daha önceden yardım aldıkları başkalarına yardım etme
olasılıklarının daha yüksek olduğunu göstermektedir.”287
Üçüncü olarak toplumsal adalet kuralı, dürüstlük ve kaynakların hakça dağıtımıyla

ilişkili bir toplumsal kuraldır.288 “Bu ilkeye göre, bir göreve eşit katkıda bulunan iki kişi eşit
ödüller almalıdır. Eğer biri diğerinden daha fazla alırsa, ödülleri yeniden dağıtarak
hakkaniyeti sağlama yönünde bir baskı duyacaklardır. Diğerinden az alan kişi durumdan
açıkça hoşnutsuz olacaktır. Daha ilginç olan bulguysa, hak ettiğinden fazla alan kişinin bile,
aldığının birazını çok az alan kişiye verebilmesidir. Ayrıca hakkaniyete uygun olmayan
durumu gözleyen üçüncü bir kişi de zarar görene vermeye güdülenir. Hayır, kurumlarına para
bağışlama gibi, günlük yaşamda gözlenen “daha az şanslı olanlara” yardım etme davranışları
hakkaniyete daha uygun durumlar yaratma arzusuyla güdülenmiş görünmektedir.”289
10.2.3. Öğrenme Yaklaşımı
“Çocuklar büyürken onlara paylaşma ve yardım etme öğretilir. Belki yardımcı

olduğunuz için övüldüğünüz, yardım etmemiz gerekirken bunu yapmadığımız için
kınandığınız zamanları anımsarsınız. Yardım etme davranışıyla ilgili toplumsal normları
öğrenir ve ayrıca yardım etme alışkanlıkları geliştiririz.”290 Zamanla pekiştirme süreçlerinin
etkisiyle öğrenme gerçekleşir. Ayrıca sosyalleşme süreçleri içerisinde de öğrenme önemli bir
yer tutmaktadır. Bireyler sosyalleşme sürecini tekrarlanan davranışları pekiştirerek ve en
284
Age, s.382
285
286
Age, s.382
287
Age, s.382
288
Age, s.383
289
Age, s.383
290
195
yakından uzağa çevrelerinde gözlemler yaparak sosyalleşirler ve bu bir öğrenme eylemidir
aynı zamanda. Kısaca bu kavramlara değinelim.
10.2.3.1. Pekiştirme
Araştırmalar olumlu, toplumsal davranışları için ödüllendirildiklerinde, insanların

daha fazla yardım etmek ve paylaşmak eğiliminde olduklarını açık biçimde göstermektedir.
Bir çalışmada cömertlikleri için sakızla ödüllendirilen dört yaşındaki çocukların bir başka
çocukla daha fazla misket paylaşmak eğiliminde olduklarını ortaya koymuştur. Günlük
yaşamda, ana babalar ve öğretmenler yardım edici davranışı sakızdan çok övgüyle
ödüllendirmek eğilimindedirler. Araştırmalar bazı övgü biçimlerinin diğerlerinden daha etkili
olabileceğine işaret etmektedir.”291
10.2.3.2. Gözlem yoluyla Öğrenme
“Çocuk televizyon programları üzerinde yapılan çalışmaların gösterdiği gibi, olumlu

toplumsal davranışlarda bulunan modelleri seyretme de önemli olabilir. Örneğin bir çalışma,
birinci sınıf öğrencilerine bir çocuk televizyon programından farklı kesitler gösterdi.
Kesitler Lassie adında bir köpek hakkında, o zamanlar popüler olan bir filmden
alınmıştı.”292
“Çocukların yarısı Lassie’nin yavrusunun başkalarına verilmesini engelleme

çabaları üzerinde odaklaşan bir kesiti seyretti. Öykünün en heyecanlı yerinde, yavru bir
maden bacasına düşer. Kendi başına yavrusunu kurtaramayan Lassie, sahibi olan
çocuğu ve büyük babasını yardıma çağırır. Çocuk yavruya ulaşmak için bacanın
kenarından içeriye sarkarak yaşamını tehlikeye atar.”293
“Nötr koşulda, çocuklar filmin Lassie’nin sahibi olan çocuğun keman dersleri
almamak için yaptıkları üzerinde odaklanan bir bölümü seyrettiler. Lassie’nin olumlu
bir çerçevede gösterilmesine karşın, bu bölümde bir köpeğe yardım eden insan örnekleri
yoktu. Çocuklar Lassie öyküsünü bireysel olarak seyrettiler ve arkasından bazı köpek
yavrularına, kişisel çıkarlardan vazgeçme pahasına, yardım etme fırsatı verildi. Olumlu
sosyal kesiti seyreden çocuklar yardım etmeye, nötr kesiti seyredenlerden çok daha fazla
eğilimliydiler.”294
Günümüzün gelişmiş kitle iletişim araçları içerisinde artık gözlem yoluyla öğrenme
imkânları da muazzam biçimde artmıştır. Çocuklar için öğrenme süreçlerinde doğal olarak
sosyalleşme süreçlerinde gözlem yoluyla öğrenme fırsatları, seçenekleri ve yoğunlukları
büyük bir gelişim göstermiştir. Bu yönde bir eğitim modülü olarak bu araçlar yaygın olarak
kullanılmaktadır.
291
Age, s.385
292
Age, s.386
293
Age, s.386
294
Shelley E. Taylor, Letitia Anne Peplau, David O. Sears, age, s.386
196
10.2.4. Karar Alma Bakış Açısı
“Bir anne yeni yürümeye başlayan çocuğunu gelen bir arabanın yolundan çekmek için
fırlayabilir. Böyle durumlarda kişinin davranışı hakkında önceden düşünmesi için nadiren
zamanı vardır. Ancak, birçok durumda yardım davranışları çok daha karmaşık karar alma
süreçlerinin sonucudur. Bir ağaçtaki kediyi kurtarmak için bir yolcu, kedinin yardımsız
aşağıya inip inemeyeceğini ve kurtarma işinin en iyi nasıl yapılabileceğini kafasında
tartışabilir. Karar alma bakışı açısından yardım, birey yardım önermeye karar verip
arkasından davranışa geçtiğinde gerçekleşir.”295
Bir kişinin karar verip yardıma gitmesi üç aşamada gerçekleşir:
10.2.4.1. Bir Gereksinimi Algılama
Gecenin bir yarısıdır ve bir çığlık gecenin karanlığını yırtarak size kadar ulaşmıştır.
Bir kadın “Yapma! Bırak Beni!” diye bağırmaktadır. Kızgın bir erkeğin sesini duyarsınız,
fakat ne söylediğini pek çıkaramazsınız. Ne oluyor? Yalnızca gürültülü bir çift kavga mı
etmektedir yoksa birilerine ciddi bir fiziksel saldırı mı vardır? Dışarıdan acil yardım
gerektiren acil bir durum mudur yoksa değil midir? Olumlu herhangi bir toplumsal davranışta
yaşamsal bir ilk adım, olağandışı bir şeyin olduğuna dikkat etme ve böyle bir durumda
yardımın gerekip gerekmediğine karar vermedir. Bazen ortada bir gereksinim olduğu açık
seçik bellidir.296
Böyle bir durumda karara vermek çok zor olabilir. Bazen insanların yardıma
koşmamasının nedenlerinden birisi yaşanan belirsizliktir. Dersin önceki bölümlerinde benzeri
bir olaydan söz edilmişti. New York’ta yaşanan bir cinayet olayı örneğinde yaşanan
belirsizlik durumunda müdahale eden ya da polise haber veren olmuştur öngörüsüyle çevrede
yaşayanlar müdahale etmemişlerdi ve bir cinayet işlenmişti. Bu durum araştırmacıların
konuya yoğunlaşmasına neden olmuş, söz konusu çevredeki insanların şaşırtıcı davranışları
hakkında sosyal psikolojik bir inceleme yürütmüşlerdir.
Bu gibi durumlarda “İnsanlar acil bir durumun bulunup bulunmadığına karar verirken
hangi ipuçlarını kullanırlar?” Shotladn ve Huston (1979) tarafından yapılan araştırmalar
bir olayın acil bir durum olduğuna karar vermemize yol açan beş önemli ipucu
kimliklemişlerdir:297
1. Ansızın ve beklenmedik bir biçimde bir şey olur.
2. Bir kurbana açık bir zarar tehdidi vardır.
3. Birisi müdahale edip işe karışmadıkça kurbana yönelik zarar zamanla artmak
eğilimindedir.
295
Age, s.387
296
Age, s.387
297
197
4. Kurban çaresizdir ve dışarıdan yardıma gereksinimi vardır.
5. Etkili bir tür müdahale mümkündür.
Bir gereksinimi algılama zaman, mekân ve o anki duruma göre değişebildiği

görülmüştür. İnsanların yardım etme davranışları farklı değişkenlere bağlı olarak farklılıklar
arz etmektedir.
10.2.4.2. Kişisel Sorumluluk Yükleme
Yardım etmeye karar vermede ikinci adım kişisel sorumluluk üstlenmedir. Plajda
kumlar üzerine yatmış güneşleniyorsunuz. Tanımadığınız birisi yanınıza gelip havlusunu
seriyor ve kişisel eşyalarını bırakıp yüzmeye gidiyor. Az sonra bir genç geliyor ve bu kişinin
eşyalarının arasında görünen cep telefonunu kaptığı gibi hızla uzaklaşmaya başlıyor. Ne
yaparsınız? Büyük bir olasılıkla, belki kendinize sizin sorumluluğunuz olmadığını
anımsatarak hırsızı durdurmak için hiçbir şey yapmazsınız. 298 Fakat kendinizi sorumlu
hissederseniz büyük olasılıkla buna engel olacak ya da olmaya çalışacaksınızdır.
10.2.4.3. Ödül ve Bedelleri Tartma
Karar alma bakış açısına göre, insanlar birisine yardım etmeyi içeren belirli bir
davranışın yol açabileceği olası kazanç ve kayıpları dikkate alırlar. Bir kişi eğer yardım
etmenin algılanan kazançları (ödüller-bedeller) yardım etmemenin kazançlarını aşarsa olumlu
toplumsal davranışta bulunacaktır. Bazen yardım etme görece kolaydır. Başka zamanlar
küçümsenemeyecek kadar zaman ve enerji harcamayı gerektirebilir, olası karışıklık ve
sorunlara yol açabilir. Caddede yürüyen birisine saatin kaç olduğunu söyleyiverme çok az bir
çaba gerektirir; şehirler arası bir yolda lastiği patlamış bir sürücüye yardım etmek için durma
daha zaman tüketicidir. Her iki durumda da bedel, bir bölümüyle herhangi bir uygunsuzluk ya
da kendi güvensizliğinize olası bir tehdit algılayıp algılamadığınıza bağlıdır. Yardıma
gereksinimi olan kişi yeterince saygın görünmekte midir yoksa bir soyguncu olabilir mi?
Algılanan bedeller arttıkça yardım olasılığı azalacaktır. Yardım etmenin ödülleri de karar
verme üzerinde etkili olur. Yapabileceğiniz yardımın büyüklüğü arttıkça yardım etme
olasılığınız da artacaktır. Yardıma gereksinimi olan kişinin yardıma değer birisi olarak
algılanma derecesi ve yapılabilecek yardımın büyüklüğü önemlidir. Bu ikisi arttıkça yardım
önerme konusunda kendinizi daha iyi hissetmeniz olasılığı da artacaktır.”299
10.2.5. Nasıl Yardım Edileceğine ve İşe Başlamaya Karar Verme
Yardım etmede son bir adım ne tür bir yardımın gerektiğine, arkasından da eyleme
geçmeye karar vermedir. Kapımızın önünde bir dövüşe doğrudan müdahale edip tarafları
yatıştırmaya mı çalışmalısınız yoksa polis mi çağırmalısınız? Acil durumlarda karar sık sık
büyük gerginlik, ivedilik ve bazen kişisel tehlike koşulları altında verilir. İyi niyetli
yardımseverler her zaman yardımcı olamamakta, hatta bazen yanlışlıkla zararlı şeyler
298
Age, s.389
299
198
yapabilmektedir. Bir karar alma çözümlemesi, insanların ihtiyaç durumlarında yardım
etmemelerinin birçok nedenine ışık tutmaktadır. Bir sorunun olduğunun farkına varmamış ya
da sorunun yardım gerektirecek denli ciddi olduğunu düşünmemiş olabilirler. Gereksinimi
görmüş, fakat yardım etmek için kendilerini kişisel olarak sorumlu hissetmemiş olabilirler.
Yardımın bedellerinin çok yüksek olduğuna inanmış olabilirler. Yardım etmek istemiş, ancak
edememiş olabilirler ya da çekinmiş, kararsızlık içinde bocalamış olabilirler.”300
300
Age, s.390
199
Uygulamalar
200
Bu bölümde özgeci davranış ve olumlu toplumsal davranış açıklanmaya

çalışılmaktadır.
201
Bölüm Soruları
1) “Toplumsal evrim insan kültürünün tarihsel gelişimine verilen addır. Bu görüşe

göre, insan toplumları refahını daha iyiye götürecek beceri ve inançları yavaş yavaş ve seçici
olarak evrimleştirmişlerdir. Olumlu toplumsal davranış genellikle toplumun yararına olduğu
için, toplumsal kural ya da normların bir parçası olmuştur. Üç norm yardım etme davranışıyla
özellikle ilişkilidir.”
Aşağıdaki seçeneklerden hangisi söz konusu normlardan birisidir?
a) Karşı Değer Normu
b) Öğrenme Normu
c) Pekiştirme Normu
d) Karşılılık Normu
e) Karşıtlık
2) “Bir yunus sudaki bir patlama nedeniyle donup kalmıştır, iki başka yunus şaşkın
yunusun yardımına gelmiş ve kendisine gelip yardımsız yüzebilir hâle gelinceye kadar onu
suyun yüzeyinde tutmuştur.”
Yukarıda anlatılan olaya göre yunusların hangi toplumsal davranış türüne yönelik
eğilim gösterdiği söylenebilir?
a) Olumlu Toplumsal Davranış
b) Özgeci Davranış
c) İçgüdüsel Davranış
d) Karar Alma Bakış Açısı
e) Öğrenme Yaklaşımı
3) “Hiçbir beklentiye girmeden üst düzeyde bir toplum yanlısı davranış sergilemek”
aşağıdaki kavramlardan hangisi ile açıklanabilir?
a) Toplum Yanlısı Davranış
b) Özel Davranış
c) Olumlu toplum yanlısı
d) Özgeci Davranış
202
e) Üst Düzey Davranış
4) “Yardım etme isteğinin durumun erdemlerine ve özellikle kişinin yardımı hak edip
etmediğine bağlı olduğunu ileri süren kuram” hangi isimle adlandırılmaktadır?
a) Öğrenme Yaklaşımı
b) Karar Alma Bakış Açısı
c) Yükleme Kuramı
d) Evrimsel Yaklaşım
e) Toplumsal Kültürel Bakış Açısı
5) Aşağıdakilerden yaklaşımlardan hangisi temel pekiştirme ve model alma ilkeleri

aracılığıyla insanların yardım etmeyi öğrendiklerini savunur?
a) Öğrenme Yaklaşımı
b) Toplumsal Kültürel Bakış Açısı
c) Evrimsel Yaklaşım
d) Yükleme Kuramı
e) Karar Alma Bakış Açısı
6) Özgeci ve olumlu toplumsal davranışı örneklerle tanımlayınız.
7) İnsanlar acil bir durumun bulunup bulunmadığına karar verirken hangi ipuçlarını
kullanırlar? Bu konuda yapılan araştırmalarda bir olayın acil bir durum olduğuna karar
vermemize yol açan beş önemli ipucunu sıralayınız.
8) Özgeci davranışa dair kuramsal yaklaşımları sıralayınız.
9) Özgeci davranışa dair kuramsal yaklaşımlar içerisinde yer alan öğrenme

yaklaşımlarından pekiştirme süreçlerini bir örnekle kısaca açıklayınız.
10) Özgeci ve olumlu toplumsal davranışı tanımlayınız.
Cevaplar
1)d, 2)b, 3)d, 4)c, 5)a
203
11. TOPLUM YANLISI BİR DAVRANIŞ: YARDIM ETME
204
11.1. Yardıma Değer Olanlara Yardım Etme
11.2. Yardım Etme Olasılığı En Düşük Olanlar Kimlerdir?
11.3. Tanıkların İşe Karışması: Yabancılara Yardım
11.4. Gönüllülük: Yardım Etmeye Bağlanma
11.5. İlgilenme ve Bakım: Aile ve Arkadaşlara Yardım
11.6. Yardım Alma Deneyimi
205
1. Sosyal yaşamda yardım etmenin ne gibi anlamları olabilir?
2. Sosyal yaşantılarımızda neden insanlar birbirilerine yardım ederler?
206

geliştirileceği
Yardımlaşma kavramı ve Yardımlaşma kavramının Okuyarak ve araştırarak

tanımı anlamlarını kavrayabilir. kazanım geliştirilecektir.
Yardımlaşmanın oluşum
Yardımlaşmanın oluşum Okuyarak ve araştırarak
kriterleri ve aşamalarını
kriterleri ve aşamaları kazanım geliştirilecektir.
kavrayabilir.
Yardım etme güdülerini Okuyarak ve araştırarak

Yardım Etme Güdüleri
207
Anahtar Kavramlar
 Yardımlaşma
 Yardım etme
208
Giriş
Bu bölümde de yardımlaşma konuları üzerine belirlenmiş başlıklar altında açıklamalar

getirmeye çalışacağız. Bu yardımlar, aile bireylerinin, toplumun hatta dünya üzerindeki tüm
insanların yardımlaşma konularını içerecektir. Bizi yardıma iten sebepleri de ayrıntılı olarak
sunarak konuyu tamamlayacağız.
209
11. Toplum Yanlısı Bir Davranış: Yardım Etme
İnsanların birbirileriyle etkileşimlerinde gözlenen yönlerden en önemlilerinden biri

yardım davranışıdır. Gözü iyi görmeyen yaşlı kadını caddenin karşı tarafına geçerken
gördüğünüzde, çoğu zaman elinden tutup caddeyi güvenle geçmesine yardımcı olmak
istersiniz. Bu tür yardım etme davranışı hemen her insanda olduğu hâlde, bazı durumlarda ve
bazı kişilerde yardım etmekten kaçınıldığı da gözlenmektedir. Bu konuda yapılan araştırmalar
genellikle Amerikan topluma dair koşulları yansıtmaktadır. Ancak Türk toplumunda yer alan
başka faktörleri ve bu faktörlere bağlı farklılaşabilen yardım davranışlarını dikkate almamız
gerekmektedir. 301 Dolayısıyla farklı sosyal psikolojik süreçlerin, toplumlara özgü farklı
davranışların üretilmesine neden oldukları önemli bir noktadır.
11.1. Yardıma Değer Olanlara Yardım Etme
“Bir kişiye yardım edilip edilmeyeceği kısmen durumun “gereklerine” bağlıdır.

Örneğin, bir süpermarkette insanların birisine süt alması için para vermeleri olasılığı, pasta
unu için olduğundan daha yüksektir. Bunun nedeni, büyük bir olasılıkla, sağlık için sütün
pastadan daha gerekli olmasıdır. New York metrosunda yolcular hasta olduğu için yere düşen
birisine (bir yalancı denek), sarhoş olduğu için düşen birisine olduğundan çok daha fazla
yardım etmişlerdir. Her iki durumda da sorunun uygunluğuna ya da meşruluğuna ilişkin
inançlar etkili olmuştur. Olası yardım ediciler, ayrıca kişinin gereksinim nedenlerine ilişkin
çıkarsamalar da yaparlar.”302
“Birçok çalışma anahtar nedensellik etmeninin kişisel kontrol olduğunu

göstermektedir: Eğer sorunun nedeninin kişinin kontrolü dışında olduğuna inanırsak birisine
yardım etme olasılığımız artmaktadır.”303
“Örneğin, bir çalışmada üniversite öğrencileri iki durumdan hangisinde bir

tanıdığa ödünç kira parası yardımı yapmaya daha istekli olduklarını belirttiler:
Gereksinim bir hastalık nedeniyle (kontrol edilmeyen bir neden) ortaya çıktığında mı
yoksa tembellik nedeniyle (kontrol edilebilir) doğduğunda mı? Öğrenciler birinci
durumda yardıma daha istekli olduklarını belirttiler.
Diğer bir çalışmada, üniversite öğrencileri ders notlarını onlara kontrol edilemez
bir nedenle ihtiyaç duyan bir başka öğrenciye vermeye daha eğilimliydiler. Kontrol
edilebilir bir nedenle ihtiyaç duyan birisine vermeye ise daha az istekliydiler. Kontrol
edilemez bir nedene örnek olarak anlaşılabilir bir nedenle derslere gelememiş olma,
kontol edilebilir bir nedene örnek olarak da not tutma zahmetine katlanmak istememe
gösterilebilir.”304
301
Doğan Cüceloğlu, İnsan ve Davranışı, Remzi Kitabevi, İstanbul 2008, s. 551
302
Shelley E. Taylor, Letitia Anne Peplau, David O. Sears, Sosyal Psikoloji, Çev: Ali Dönmez, İmge Yayınları,
3.Baskı, İst. 2012, s.390-391
303
A.g.e, s. 390
304
210
“Eğer bir kişi yardıma ihtiyaç duyması durumundan kendisi sorumluysa, yardım etme
eğilimimiz azalmaktadır. Bu anlamdaki yüklemeler ayrıca ihtiyaç içindeki kişiye yönelik
duygusal tepkimizi de etkiler. Örneğin, Darren George (1992) üniversite öğrencisi arkadaşlar
arasındaki gerçek yardımlaşma durumlarını araştırmıştır. Sonuçları öğrencilerin, kontrolü
dışında bir nedenle akademik sorunu olan bir arkadaşlarına karşı daha fazla sempati ve daha
az kızgınlık duyduklarını gösterdi. Akademik sorunlarından kişisel olarak kendi sorumlu bir
arkadaşsa daha az sempati ve daha fazla kızgınlıkla karşılanıyordu. Özet olarak, kendi
hataları sonucu olmayan nedenlerle acı çeken, zarar gören insanlara sempati duyar,
üzülürüz; kendi sorunlarından sorumlu olanlara kızarız ve küçümseyici bir gözle
bakarız. Bir başkasının yardıma gereksinim duymasını kontrol edilebilir bir nedene
yükleme kızgınlığa, kaçınmaya ya da görmezlikten gelmeye yol açabilir; tersine, kişinin
durumunu kontrol edilemez bir nedene yükleme sempati doğurabilir ve kişiye yardım
etmemizle sonuçlanabilir.”305
11.2. Yardım Etme Olasılığı En Düşük Olanlar Kimlerdir?
“Niçin bazı insanlar yardım etmeye diğer bazılarından daha eğilimlidirler?

Araştırmacılar davranışlarımızı etkileyen hem görece geçici duygu-durum ve duyguları hem
de daha kalıcı kişilik özelliklerini araştırmışlardır.”306
11.2.1. Duygu-Durum ve Yardım Etme
“İyi bir duygu-durumdayken insanların yardım etmeye daha istekli olduklarını

gösteren oldukça çok kanıt vardır. Örneğin, bir telefon kabininde bozuk para bulan ya da
üniversite kütüphanesinde bedava pasta yiyen ya da rahatlatıcı bir müzik dinleyen
insanların bu tür duygu-durum iyileştirici olaylar yokken olduğundan daha fazla
yardım ettikleri görülmüştür. Büyük bir alışveriş merkezinde, pişen pasta ya da
kavrulan kahve kokusu gibi hoş kokular düşürülen bir kalemi yerden alma ya da para
bozuverme gibi bir yabancıya yardım etme davranışlarını arttırmıştır. İyi bir duygu-
durumda olduklarını düşünen satış elemanları, yöneticileri tarafından çalışma
arkadaşlarına ve müşterilere karşı daha yardımcı olarak değerlendirilmişlerdir. Öyle
görülüyor ki olumlu bir duygunun sıcaklığı özgeci davranma isteğini arttırmaktadır. Olumlu
duygu-durumla yardım etme arasındaki bağlantı oldukça iyi kanıtlanmış olmakla birlikte, bu
örüntünün özgül nedenleri hâlen araştırma konusudur. Örneğin, bir duygu-durum koruma
denencesine göre, olumlu duygusal durumumuzu devam ettirmek için yardım ederiz; “iyilik
yapma” iyi hissetmeye devam etmemizi sağlar. Diğer bir olasılık da iyi bir duygu-durum
içinde olmanın daha olumlu düşünmemizi sağlar diğer bir olasılık da iyi bir duygu-durum
içinde olmanın daha olumlu düşünmemizi sağlıyor olabilmesidir. Dolayısıyla, bebeğini ve bir
bebek arabasını taşımaya çalışarak yürüyen merdivene yönelen genç bir anne gördüğünüzde
305
Age, s.391
306
Age, s.392
211
yardıma ihtiyaç duyabileceğini düşünürsünüz. “Ne kadar aptalca, niçin asansöre binmiyor?”
demezsiniz.”307
11.2.2. Yardım Etme Güdüleri: Empati ve Kötü Hissetme
“Yalnızca hiçbir kişisel çıkar beklentisi olmaksızın yardım ettiğimizde özgeci

davranmış oluruz. Bu tanım araştırmacıların insanların yardım etmesine neden olan güdüleri
araştırmalarına yol açmıştır. Başkalarının kötü durumuna duygusal tepkilere dayalı yardımla
başkalarını düşünmeye ve onlarla ilgilenmeye dayalı yardım arasında yararlı bir ayırım
yapılabilir. Bu ayrımı anlamak için, biran için gözümüzün önüne zor durumdaki insanları
getirin: Bir tren kazasında ezilmiş bedenler arasında, paramparça giysiler içinde
açlıktan ölmek üzere bir çocuk ya da çocuğu kaybolmuş acı içinde bir baba. İhtiyaç
içindeki insanları görme genellikle güçlü duygular uyarır.”308
“Genel olarak kötü hissetme, bizi kendi rahatsızlığımızı azaltmaya güdüler. Bunu
gereksinim içindeki birisine yardım ederek yapabiliriz. Yardım etme davranışıyla ilgili
olumsuz durumdan kurtulma buna işaret etmektedir. Ancak, ayrıca durumdan kaçarak ya da
çevremizdeki sefaleti görmezlikten gelerek de kendimizi daha iyi hissedebiliriz. Kötü
hissetme ile yardım etme davranışı arasında zorunlu bir bağlantı yoktur. Dahası, kendi
rahatsızlığımızı hafifletmeyle güdülenmiş bir yardım davranışı özgeci değil bencildir. Tersine,
empatik düşünme genellikle bizi ihtiyaç içindeki insanlara yardım etmeye güdüler, çünkü
amacı bir başkasının iyi olma hâline katkıda bulunmaktadır. Bu nedenle, yardım için özgeci
bir güdülenme sağlar. Hem Kuzey Amerika’da hem de başka kültürlerde yapılan birçok
çalışma empatinin olumlu toplumsal davranış eğilimini arttırdığını ortaya koymaktadır.
Araştırmalar ayrıca, empatiyi özendiren bazı etmenleri kimliklemiştir. Kendimize benzer
gördüğümüz insanlar için empati duymaya daha eğilimliyizdir. Ayrıca, durumu tembellik ya
da zayıf yargılama yeteneğinden çok hastalık ve/veya da bir kaza gibi kontrol edilemeyen
etmenlerin sonucu olan birisi için daha fazla empati duymak eğilimindeyizdir. Son olarak,
empati durumun nesnel gerçekleri üzerinde odaklaşılarak da artırılabilir.”309
11.2.3. Kişilik Özellikleri
Yardımsever birisinin kişilik özelliklerinin özetini çıkarma çabaları pek başarılı

olmamıştır. “Öyle görülüyor ki, belirli kişilik özellikleri ve yetenekler insanları özgül durum
türlerinde yardıma eğilimli kılmaktadır. Örneğin, bir çalışma onaylama gereksinimi
yüksek yetişkinlerin hayır kurumlarına para bağışlamaya, yalnızca başkaları onları
gözlerken daha eğilimli olduklarını ortaya koymuştur. Büyük bir olasılıkla, onaylanma
gereksinimi yüksek bireyler başkalarından övgü alma isteğiyle güdülenmektedir. Bu nedenle
yalnızca olumlu davranışları dikkatleri çekeceksek daha fazla yardım etme eğilimindedirler.
Dolayısıyla, bu olasılığın yüksek olduğu durumlarda daha fazla yardım etmeleri beklenir.”310
307
308
Age, s.393
309
310
Age, s.394
212
11.2.4. Toplumsal Cinsiyet ve Yardım Etme
“Cinsiyetlerden biri diğerinden daha mı yardımsever? Yanıt gereksinim duyulan

yardımın türüne bağlıdır. Erkekler, koruyucu olarak, geleneksel erkek rolüyle tutarlı
kahramanca ve mertlik sayılan yardım davranışlarında bulunmaya daha eğilimlidirler. Zor
durumdaki yabancılara yardım etmeye erkekler kadınlardan daha eğilimlidirler ve cinsiyet
farkının ortalama büyüklüğü bir standart sapmanın üçte biri kadardır. Özellikle kurban bir
kadın olduğunda, seyircilerin varlığında ve kadınların tehlikeli olarak algıladığı durumlarda
erkekler özellikle yardım etmek eğilimindedirler. Tersine, kadın rolleri çocuk bakımı, bir
arkadaşın rahatlatılması ya da yaşlı birinin bir hastaneye ulaştırılması gibi, olumlu toplumsal
davranışın bakma, ilgilenme biçimlerini vurgular. Araştırmalar kadınların arkadaşlara kişisel
bir iyilik yapmaya ve kişisel sorunlara ilişkin tavsiyelerde bulunmaya erkeklerden daha hazır
olduklarını göstermektedir. Araştırmalar ayrıca, arkadaş ve akrabalara yardım etme, öğüt
verme ve duygusal olarak cesaretlendirme gibi toplumsal destek davranışlarına da
bakmışlardır. Genel olarak, kadınlar başkalarına toplumsal destek vermeye erkeklerden daha
yatkındırlar. Son olarak, kadınlar çocukların ve yaşlı ana babaların bakımında temel
sorumluluğu üstlenerek ailede öncelikli bakıcı ve ilgileniciler olmaya erkeklerden daha
eğilimlidirler. Sonuç olarak, bu genel görüntünün birçok istisnasının bulunmasına karşı,
erkek ve kadınlar farklı türlerden yardım davranışlarında uzmanlaşmak
eğilimindedirler.”311
11.3. Tanıkların İşe Karışması: Yabancılara Yardım
Önceki bölümde de hatırlattığımız, dersin önceki bölümlerinde ayrıntısıyla verilen

New York’ta yaşanan çevredekilerin gözleri önünde yaşanan bir cinayet olayı aktarılmıştı.
Çevredekilerin nasıl olsa birisi polisi aramıştır öngörüsüyle hareket etmesi, kalabalıklar içinde
inisiyatif almayı gereksiz bulmuş olmaları göz göre göre cinayet işlenmesine neden olmuştu
ve sonrasında bu olay sosyal psikolojik araştırmaların konusu yapılmıştı.
Tanıkların işe karışması kavramı bu bağlamda, zor durumdaki yabancılara yardım

için kullanılan teknik bir deyimdir. Kitle iletişim araçlarında oldukça geniş bir yer bulmuş
olan bu cinayet olayı acil durumlarda tanıkların işe karışması üzerinde birçok araştırmanın
yapılmasına neden olmuştur.312
“1964 yılında Kitty Genovese adında genç bir kadın gecenin geç vaktinde işten eve
geldi. New York, Kew Gardens’ta oturduğu dairenin bulunduğu apartmanın önüne geldiğinde
vahşice saldırıya uğradı, tekrar tekrar bıçaklandı. Saldırganla yarım saat kadar süren mücadele
sırasında kadın sürekli bağırarak bıçaklandığını söyledi ve yardım için yalvardı. Daha sonra,
yakındaki ev ve apartmanlardan otuz sekiz kişi çığlıkları duyduklarını söylediler. Fakat kimse
kadına yardım etmedi, hatta polise bir telefon eden bile olmadı. Kadın öldükten yirmi dakika
sonrasına kadar polis çağrılmadı ve telefon edildikten iki dakika sonra polis oradaydı. O
zaman bile, komşulardan hiçbiri ambulans gelip cesedi götürünceye kadar caddeye inmedi.
311
312
Age, s.398
213
Niçin kimse yardım etmedi? O zamanlar bir yorumcu bu olayı insanların çektikleri
konusunda giderek artan ilgisizliğin ve duyarsızlığın bir işareti olarak gördü. Ancak, sosyal
psikologlar bir trajediye tanık olanların niçin bazen müdahale edip işe karışmadıklarını, bazen
de niçin ihtiyaç içindeki yabancılara yardım etmek için kendi yaşamlarını tehlikeye attıklarını
araştırmak için bilimsel yöntemleri kullanarak tepki verdiler. Yardım etme davranışı
üzerindeki ilk çalışmaların çoğu Kitty Genovese’nin ölümünden esinlenmişti. Bu araştırmalar
durumun, başkalarının varlığını, fiziksel çevrenin doğasını ve sınırlı zaman baskısını da
içeren birçok yönünün önemini belgelemiştir.”313
11.3.1. Başkalarının Varlığı
“Kitty Genovese cinayetinin sarsıcı yönlerinden biri genç kadının çığlıklarını o kadar
çok kişinin duymuş olmasına karşın bir tek kişinin bir polis bile çağırmamasıydı. Birçok
toplumsal yorumcu bu tepkisizliği toplumdaki yaygın ahlaksal çöküş ve yabancılaşmanın bir
kanıtı olarak açıkladı. Sosyal psikologlar Bibb Latane ve John Darley (1970) farklı bir
denence (açıklama) önerdiler. O kadar çok tanığın bulunmasının yardım etmemeye neden
olmuş olabileceğini ileri sürdüler. Cinayete tanık olanlar başkalarının zaten polise telefon
etmiş olduklarını varsaymış, dolayısıyla kendileri işe karışmak için çok az bir sorumluluk
duymuş olabilirlerdi. Latane ve Darley buna tanık sayısı etkisi adını vermişlerdir.”314
11.3.2. Çevresel Koşullar
“Fiziksel koşullar yardım davranışını etkiler. Arabası arızalanmış bir sürücüye yardım
etme olasılığı hoş, güneşli bir günde mi yoksa soğuk, yağmurlu bir günde mi daha yüksektir.
Karanlık bir caddede mi yoksa iyi aydınlatılmış bir caddede mi? Bir şehirler arası yolda mı
yoksa şehir içinde mi? Birçok çalışma hava durumu ve kent büyüklüğü gibi çevresel
etmenlerin yardım etme üzerindeki etkisini araştırmıştır. Hava durumunun etkileri
Cunningham (1979) tarafından iki alan deneyinde araştırılmıştır. Bir çalışmada, caddede
yürüyen yayalara yaklaşılmış ve bir anketi doldurarak araştırmacıya yardım etmeleri
istenmiştir. Yardım etme eğilimi, güneşli ve sıcaklığın çok yüksek ya da düşük olmadığı rahat
günlerde (kışın görece sıcak, yazın görece serin) daha yüksek bulunmuştur. Havası ya da
iklimi kontrol edilen bir lokantada yapılan bir çalışmada Cuningham müşterilerin güneş
varken daha cömert bahşişler bıraktıklarını göstermiştir. Başka araştırmalar, arabası
arızalanmış bir sürücüye güneşli bir günde yağmurlu bir güne göre ve gündüz gece
olduğundan daha fazla yardım edildiğini göstermiştir. Kısaca, havanın durumu yardım etme
davranışını etkilemektedir. Yaygın bir kalıp yargı kentlerde oturanların soğuk ve yardım
sevmez, küçük kasaba insanlarınsa iş birliğine yatkın ve yardımsever olduklarını ima eder.
Araştırmalar zor durumdaki yabancılara yardım söz konusu olduğunda, kent büyüklüğünün
önemli olduğunu ortaya koymaktadır. 315”
313
314
Age, s.398
315
214
11.3.3. Zaman Baskısı
“Bazen insanlar yardım etmek için fazla aceleye getirildiklerini hissetmektedirler. Bu

etkinin açık bir göstergesi Darley ve Batson (1973) tarafından yapılan bir çalışmadan
gelmektedir. Bu çalışmada deneklere farklı bir binada bireysel olarak kısa bir konuşma yapma
görevi verilmiş ve bu binaya kadar yürümeleri istenmiştir. Deneklerin yarısına acele
etmelerine gerek olmadığı, konuşmanın daha bir süre başlamayacağı söylenmiştir. Diğer
yarısına ise acele etmeleri, zaten geç kalmış oldukları söylenmiştir. Denek bir binadan
diğerine giderken öksüren, inleyen ve birden bire bir kapı önünde yıkılıp kalıveren bir adamla
karşılaşmıştır. Burada yanıtı aranan soru, deneğin yardım edip etmeyeceğidir. Çalışmada
önemli bir başka nokta da bütün deneklerin ilahiyat fakültesi öğrencileri olmalarıydı. Bazıları
için verilen konuşma kutsal kitapta bir yardımsever hakkındaki bir öyküydü. Bu kişi
soyguncuların kurban olarak yaralanmış yol kenarında yatan bir adama yardım ediyordu.
Diğerleri yardım etmeyle ilişkisiz bir konu hakkında konuşacaklardı. Gerçekte bu ikinci grup
ilahiyat öğrencilerinin mezuniyetten sonra yapabilecekleri iş türleri konusunda konuşulacaktı.
Çalışmanın sonuçları zaman baskısının yardım davranışı üzerinde güçlü bir etkisinin
olduğunu göstermiştir. Bir deney sonrası görüşmesinde bütün denekler kurbanı gördüklerini
anımsıyorlardı. Ancak, acele içindekilerin yalnızca %10’una karşılık, acelesi olmayanların
%63’ü yardım etmişti.”316
11.4. Gönüllülük: Yardım Etmeye Bağlanma
“Her Salı günü Carla hemşirelere yardım etmek için yeni bir hastaneye gitmektedir.
Hastanede hamilelikleri sırasında aldıkları ilaçlar nedeniyle şiddetli acı çekme belirtileri
gösteren çocuklar bölümünde hemşirelere yardım etmektedir. John geçen yazı, içinde yaşadığı
toplulukta yıpranmış evleri tamir eden bir kilise grubuyla birlikte geçirdi. Hayvanat
bahçesinde eğitimli bir gönüllü olarak Georganne her hafta bir gününü çocuklara hayvanlar
dünyasının harikalarını göstererek geçirmektedir. Bu ve milyonlarca başka insanın çabalarını
yardım etkinliklerine adamalarını sağlayan ortak nokta nedir? Bugün, petrol bulaşmalarından
sonra plajların temizlenmesine, evsizlere yiyecek ve barınak bulunmasına, yeni göçmenlerin
dil öğrenmesine, müzeleri desteklemeye ve benzerlerine yardım eden binlerce grup vardır. Bu
bölümde, daha önce tartışılan ihtiyaç içindeki yabancılara yardımdan farklı olarak, gönüllü
etkinlikler planlanır, sürdürülür ve zaman tüketicidir. Gönüllü örgütler yakın geçmişin icatları
değildir.”317
11.4.1. Gönüllülük İçin Değişik Güdülenmeler
“İnsanlar yaşam yolunda ilerledikçe, gönüllü olmaya neden olan güdüler değişebilir.
Ergenler ve genç yetişkinler arasında, toplumsal ilişkiler özellikle önemli olabilir. Daha ileri
yaşlardaki yetişkinler arasında, topluluğa hizmetin değeri, verimli ve ihtiyaç duyulan birisi
olma arzusuyla birlikte daha önemli hâle gelebilir. Gönüllü olma için değişik güdüler niçin
insanların uzun bir süre gönüllü olmaya devam ettiklerini ve başkalarının niçin gönüllü
316
Age, s.401
317
215
olmadıklarını açıklamaya yardımcı olabilir. Araştırma sonuçlarına göre, gönüllüler gönüllü
olmaya en çok, gönüllü olmaktan sağladıkları yarar güdüleriyle eşleştiğinde devam etmek
eğilimindedirler. Örneğin, doktor olmak isteyen bir lise öğrencisi, yararlı bir deneyim
kazanmak için bir hastanede gönüllü olarak çalışabilir. Eğer zamanının yararlı
geçtiğine, yani hastalarla başarılı olarak nasıl etkileşeceğini öğrendiğini ve mesleksel
amaçlarını cesaretlendiren tıp personeliyle karşılaştığını düşünürse bu etkinliğe daha
fazla bağlanacaktır.”318
11.5. İlgilenme ve Bakım: Aile ve Arkadaşlara Yardım
İnsanların ihtiyaç içindeki yabancılara bazen kendi can güvenliklerini bile tehlikeye
atarak yardım etmeye çalıştıklarını gördük; bunu acil bir duruma tanık olduklarında işe
karışacak ya da yardım örgütlerinde gönüllü çalışarak yapabilirler. Yine de aldığımız ve
yaptığımız yardımların çoğunluğu aile, arkadaş ve çalışma arkadaşlarımızla ilişkilerimiz
bağlamında gerçekleşir. Genç yetişkinlerden yakın geçmişte başkalarına yaptıkları yardımları
anlatmaları istendiğinde, yardımlarının büyük bölümünün arkadaşlarına ve aile üyelerine
yapılmış oldukları görülmüştür.319
11.6. Yardım Alma Deneyimi
“Bazen yardım aldığımızda mutluluk ve minnet duygularıyla dolarız. Uyanık bir

cankurtaran tarafından kurtarılan acemi bir yüzücü hayatta kaldığı için müteşekkirdir
ve yardım nedeniyle minnet duyguları içindedir. Bir asker özellikle yardımcı bir takım
arkadaşını sevmeye ve ona karşı saygı duymaya başlayabilir. Ancak, insanların yardım
almaya olumsuz tepki gösterdikleri durumlar da vardır. Babası beş yaşındaki oğlunun
giyinmesine yardım etmek istediğinde, çocuk öfkeyle yardımı reddedip kendi başına
giyinmekte ısrar edebilir. Sağlık ve sosyal yardım alıcıları sosyal hizmet uzmanlarına sıcaklık
yerine örtülü bir düşmanlıkla tepki gösterebilirler.”320
11.6.1. Yükleme Kuramı: Kendine Saygıya Tehditler
“Yükleme kuramına göre, insanlar niçin yardıma gereksinimleri olduğunu ve niçin

başkalarının onlara yardım ettiğini anlamaya güdülenmişlerdir. Eğer insanlar gereksinimlerini
kişisel yetersizliklerden çok, dışsal ya da kontrol edilemeyen nedenlere yükleyebilirse, olumlu
saygıyı koruyabilirler. Birçok çalışmanın bulgularına göre, insanlar sorunlarının nedenini zor
bir durum olarak algıladıklarında yardım aramaya daha eğilimlidirler; nedenin kişisel
yetersizlik olduğuna inandıklarında bu eğilim daha zayıftır.”321
318
Age, s.403
319
320
Age, s.405
321
Age, s.405
216
11.6.2. Karşılıklı Normu ve Borçlu Hissetmenin Bedelleri
“Yardım etme kaynakların değişimini gerektirir. Daha önce gördüğümüz gibi, bize
yardım edenlere de bizim yardım etmemizi emreden kültürel bir karşılıklılık normu vardır.
Sonuç alarak, karşılıklı verilebilen dolayısıyla, ilişkide hakkaniyete uygun bir dengeyi
korumayı olanaklı kılan yardımlar en değerli olanlardır. İnsanlar belirli bir biçimde karşılığını
verebileceklerine inandıklarında yardım istemek eğilimindedirler.”322
11.6.3. Karşıt Tepki Kuramı: Özgürlük Yitimi
“Karşıt tepki kuramı da yardım alma deneyiminin anlaşılmasında yardımcı olmaktadır.

Bu kurama göre, insanlar kişisel seçim özgürlüklerini en üst düzeye çıkarmak isterler. Eğer,
özgürlüğümüzün tehdit edildiğini algılarsak, genellikle bir rahatsızlık ve düşmanca tavırla
olumsuz tepki veririz. Hoş olmayan bu psikolojik duruma “karşıt tepki” adı verilmektedir.
Özgürlüğümüzü kaybetme olasılığı, bağımsızlığımızı yeniden sağlama almamıza neden
olabilir.”323
11.6.4. Yardım Almanın Yeni Yolları: Kendine Yardım Grupları
“Yardım alma deneyiminin her zaman olumlu olmadığını gördük. Yardım, kabul etme
özgürlüğümüzü kısıtladığında, gücümüzü azalttığında ve kendimize olan saygımızı
düşürdüğünde olumsuz duygulara neden olur. Bu süreçlerin anlaşılması bazen insanların
yardım edenlere karşı niçin olumsuz ya da iki yönlü tepki gösterdiklerini ve ciddi ihtiyaçları
olduğu hâlde yardım istemediklerini açıklamada yararlıdır. Ayrıca sosyal psikolojik etmenler
de iki çağdaş yardım kaynağının popülaritesini açıklamada yardımcı olmaktadır: kendine
yardım grupları ve bilgisayarlar.”324
322
323
Age, s.406
324
Age, s.406
217
Uygulamalar
218
Bu bölümde sosyal yaşamda sıklıkla karşılaştığımız ya da bizim de uyguladığımız bir

davranış olan yardım etme eylemi değerlendirilmiştir.
219
Bölüm Soruları
1) “Yapılan bir araştırmada onaylama gereksinimi yüksek yetişkinlerin, hayır

kurumlarına para bağışlamaya yalnızca başkaları onları gözlerken daha eğilimli
olduklarını ortaya koymuştur.” Bu durumu ortaya çıkaran temel sebep aşağıdaki
seçeneklerden hangisidir?
a) Başkalarının varlığı
b) Çevresel koşullar
c) Gönüllülük
d) Kişilik özellikleri
e) Toplumsal cinsiyet
2) “Bir araştırmada, caddede yürüyen yayalara yaklaşılmış ve bir anketi doldurarak

araştırmacıya yardım etmeleri istenmiştir. Yardım etme eğilimi, güneşli ve sıcaklığın çok
yüksek ya da düşük olmadığı rahat günlerde (kışın görece sıcak, yazın görece serin) daha
yüksek bulunmuştur.”
Söz konusu bu araştırmada hangi unsurun yardım etme davranışı üzerindeki etkisi
ölçülmeye çalışılmıştır?
a) Başkalarının varlığı
b) Çevresel koşullar
c) Zaman baskısı
d) Kişilik özellikleri
e) Gönüllülük
220
3) “Farklı bir binada kısa bir konuşma yapma görevi verilen ilahiyat öğrencilerinin
binaya kadar yürümeleri istenmiştir. Öğrencilerin yarısına acele etmelerine gerek olmadığı,
konuşmanın bir süre başlamayacağı; diğer yarısına ise acele etmeleri, zaten geç kalmış
oldukları söylenmiştir. Bir binadan diğerine giderken öksüren, inleyen ve birdenbire bir kapı
önünde yıkılıp kalıveren bir adamla karşılaşan deneklerden, acele içindekilerin yalnızca
%10’una karşılık, acelesi olmayanların %63’ü yardım etmiştir.”
Öğrencilerin bu davranışları üzerinde etkili olan koşul aşağıdakilerden hangisidir?
a) Gönüllülük
b) Kişilik Özellikleri
c) Toplumsal Cinsiyet
d) Çevresel Koşullar
e) Zaman baskısı
4) “1964 yılında Kitty Genovese adında genç bir kadın gecenin geç vaktinde işten eve
geldi. Oturduğu dairenin bulunduğu apartmanın önüne geldiğinde vahşice saldırıya uğradı,
tekrar tekrar bıçaklandı. Saldırganla yarım saat kadar süren mücadele sırasında kadın sürekli
bağırarak bıçaklandığını söyledi ve yardım için yalvardı. Daha sonra, yakındaki ev ve
apartmanlardan otuz sekiz kişi çığlıkları duyduklarını söylediler. Fakat kimse kadına yardım
etmedi, hatta polise bir telefon eden bile olmadı.”
Bibb Latane ve John Darley adındaki sosyal psikologlar bu durumu hangi kavramla
açıklamışlardır?
a) Ahlaksal Çöküş
b) Başkalarının Varlığı
c) Yabancılaşma
d) Tepkisizlik
e) Kişilik Özellikleri
221
5) “New York metrosunda yolcular hasta olduğu için yere düşen birisine (bir yalancı
denek), sarhoş olduğu için düşen birisine olduğundan çok daha fazla yardım etmişlerdir.” Bu
tutumun sebebi aşağıdaki seçeneklerden hangisidir?
a) Empati ve Kötü Hissetme
b) Kişilik Özellikleri
c) Yardıma Değer Olanlara Yardım Etme
d) Toplumsal Baskı
e) Duygu Durum ve Yardım Etme
6) İyi duygu-durumundayken insanların yardım etme davranışlarını örneklerle

açıklayınız.
7) Yardım etme güdülerinden olan “empati ve kötü hissetme” yaklaşımını kısaca

açıklayınız.
Aşağıdaki tanımın doğru ya da yanlış olduğunu belirtiniz.
8) “Tanıkların işe karışması kavramı zor durumdaki yabancılara yardım için kullanılan
teknik bir deyimdir.” (D/Y)
9) “Sosyal psikologlar bir trajediye tanık olanların niçin bazen müdahale edip işe
karışmadıklarını bazen de niçin ihtiyaç içindeki yabancılara yardım etmek için kendi
yaşamlarını tehlikeye attıklarını araştırmak için bilimsel yöntemleri kullanarak tepki verdiler.
Yardım etme davranışı üzerindeki ilk çalışmaların çoğu New York’ta yaşanan cinayet kurbanı
Kitty Genovese’nin ölümünden esinlenmişti.” Bu araştırmalarda tespit edilen ve muhtemel
hangi durumların bu ve benzeri cinayet olaylarında tanıkların davranışlarını etkilediği
tespit edilmiştir?
10) Yardım etme güdüleri nelerdir?
Cevaplar
1)d, 2)b, 3)e, 4)b, 5)c, 8)Doğru
222
12. SOSYAL PSİKOLOJİ AÇISINDAN KÜLTÜR
223
12.1. Sosyal Psikoloji Açısından Kültürün Önemi
12.2. Kültür Tanımları
12.3. Kültürün Tipleri
12.4. Kültür ve Değişme
12.5. Kültürün İşlevleri ve Özellikleri
12.6. Kültürel Çeşitlilik
12.7. Davranışlar ve Kültür
12.8. Kültür ve Sosyalleşme
12.9. Kültürleri Karşılaştırma
12.10. Kültür, Normlar, Benlik ve Kimlik
12.11. Kültürel Temas ve Kültürel Etkileşim
224
1. Sosyal psikoloji açısından kültürün önemi nedir?
2. Kültürel farklılıklar davranışların oluşumunu veya şeklini ne düzeyde etkileyebilir?

Açıklayınız
225

geliştirileceği
Sosyal psikoloji açısından Sosyal psikoloji açısından Okuyarak ve araştırarak

kültürün önemi kültürü kavrayabilir. kazanım geliştirilecektir.
Kültürün tipleri hakkında Okuyarak ve araştırarak

Kültürün tipleri
bilgi edinebilir. kazanım geliştirilecektir.
Kültürle ilişkili kavramlar Okuyarak ve araştırarak

Kültürle ilişkili kavramlar
hakkında bilgi edinebilir. kazanım geliştirilecektir.
226
Anahtar Kavramlar
 Kültür
 Alt kültür
 Seçkin kültürü
 Popüler kültür
 Maddi kültür
 Manevi kültür
 Etnosantrizm
 Kültürel görecelilik
227
Giriş
Bu bölümde sosyal yaşam farklılıklarının önemli bir belirleyicisi olan kültür konusu
ele alınmaktadır. Kültürel farklılıkların, kültürel çeşitliliklerin, kültürün işlevlerinin ve
kültürel etkileşim süreçlerinin birey davranışlarının açıklanmasındaki yerine dikkat çekilmeye
çalışılmaktadır. Bu bağlamda kültürel farklılıklar davranış oluşumunda önemli bir noktayı
teşkil etmektedir.
228
12.1. Sosyal Psikoloji Açısından Kültürün Önemi
Canlıların tamamı belli bir çevrede doğar, yaşar ve ölür. Canlılar, yaşamı boyunca,
varlığını sürdürebilmek için yaşadığı çevreyle uyum sağlamak için birçok eklemlenme
sürecine girer. Bu eklemlenme süreci uyumdur. “İnsan da bir canlıdır, insanın durumu da
bundan farklı olarak düşünülemez. İnsanlar da çevreye uyum sağlayan davranış kalıpları
geliştirdikçe varlığını sürdürebilme şansı bulabilmektedir. Genel mantıksal çerçevede, insanın
durumu, diğer canlılar ile aynı olmakla beraber, farklı olan bir temel de bu noktada ortaya
çıkmaktadır. İnsanlar, diğer canlılardan farklı bir biçimde uyum sağlama süreci yaşamaktadır.
İnsanların uyum sağlamasının temelini kültür oluşturmaktadır.”325
“Algılama durumu ve düzeyi, insanın toplumsal bir varlık olma düzeyini etkileyen bir
faktör olarak, insan hayatında yerini almaktadır. Sosyalleşme sürecinin başlamasıyla birlikte,
insanlar, etraflarının, çevrelerinin, dünyalarının farkında olmaya başlarlar. Bu farkındalığı
temin eden en önemli faktör kültürdür. Sevilen şeyler ile sevilmeyenler, anlaşılma ve
anlaşılmama; konuşma durumu, resim yapabilme, düşünce tarzı, eğlenme biçimi, yas tutma
şekli, barınma biçimleri, barınılan ve yaşanılan yerler; kısacası, herhangi bir insan toplumu
başka insan toplumlarından farklı kılan her ne sebep varsa, bunlar hakkında ipucu niteliği
taşıyan her şey kültürü ifade etmektedir.”326
Günlük konuşmalarımızda kültür kavramını kullandığımızda genellikle zihinsel birer

faaliyet akla gelebilir. Sanat, edebiyat, müzik ya da resim örneğini verebiliriz. Sosyologlar bu
kavramı söz konusu zihinsel ürünlerin yanında çok daha fazlasını içerdiğini düşünürler.
Kültür, bir toplumun üyelerinin ya da toplumdaki grupların yaşam biçimlerine göndermede
bulunur. Kültür, bu insanların nasıl giyindiklerini, evlilik geleneklerini, aile yaşantılarını,
çalışma kalıplarını, dinî törenlerini veya boş zaman uğraşmalarını içermektedir.327
Sosyal psikoloji araştırmalarında yakın zamanlara kadar ihmal edilen kültürel

özellikler artık daha çok önemsenmekte ve çeşitli araştırmalara daha fazla dikkate
alınmaktadır. Farklı kültürlerde yapılan çalışmalar göstermektedir ki bazı sosyal psikolojik
süreçler kültürün özelliklerinden etkilenmektedir. Farklı durumların kişi üzerindeki etkisini
inceleyen sosyal psikoloji kültür içindeki insan kavramını incelemeye yönelmiştir.328
“İnsan toplumlarının bütün yönlerini anlatan kültür, doğal olarak insanları inceleme
konusu yapan bilimlerin hepsini ilgilendirmektedir. İnsanların hayat tarzlarını, her günkü
ilişkilerini, inanç sistemlerini, alışkanlıklarını, eğlence biçimlerini vs. araştıran bütün
toplumsal bilimlerin tamamının kültürü başlıca çalışma alanı yapma mecburiyetleri
325
Doç. Dr. Mustafa Talas, Kültür, Ed. Prof. Dr. Hamit Coşkun, Sosyal Psikoloji, Lisans Yayıncılık, İstanbul
2008, s. 360
326
Age, s.360
327
Anthony Giddens, Sosyoloji, Yay. Haz. Hüseyin Özel, Cemal Güzel, Ayraç Yayınevi, Ankara 2000, s. 18
328
Prof. Dr. Çiğdem Kağıtçıbaşı, Günümüzde İnsan ve İnsanlar, Evrim Yayınları, İstanbul 2008, s. 399
229
bulunmaktadır. Çünkü her insan davranışı, insanın içinde bulunduğu ve insanın içine doğduğu
kültürden etkilenmektedir.”329
12.2. Kültür Tanımları
Kültürün birçok tanımı yapılmıştır. Çiğdem Kağıtçıbaşı’ya göre bu güne kadar yapılan
kültür tanımları 164 tanedi. 330 “Kültürün, bu tanımlarındaki fazlalık bir ölçüde
tanımlanamama sorununu beraberinde getirmiştir. Ancak buna rağmen, kültürün çok sayıdaki
tanımlarının ortak bir özelliği bulunmaktadır. O da kültürün toplumsal hayatta her şeyi
içeren geniş bir yapısının olmasıdır. Kültür için ileri sürülen tanımlara şu örnekleri
verebilmemiz mümkündür. “Kültür, geleneksel fikirler ve bunlara bağlı olan
değerlerdir”, “kültür, öğrenilmiş davranışlar bütünü olarak nesilden nesile aktarılan
unsurdur”. “paylaşılan öğrenilmiş davranışlar ve yaşam etkinlik alanlarından sosyal
olarak aktarılan anlamlar”, “paylaşılan sembol ve anlamlar”, “bir gurubun
davranışlarında önceden tahmin edilebilir ve belirli farklılıklara yol açan deneyimler”,
“davranışları bir sisteme oturtan fikir, uygulama, norm ve anlamlar bütünü”.331
“Türkiye’de kültür değişmeleri araştırmalarının en önemli ismi olan Mümtaz Turhan’a

göre bir toplumun sahip olduğu maddi ve manevi kıymetlerden oluşan kültür, toplum içinde
var olan her tür bilgiyi, insanların ilgilerini, eğilimlerini, kıymet ölçülerini, genel tutum, görüş
ve zihniyetleri ile her tür davranış şekillerini içene alan bir bütündür. Turhan, bunların
yanında, kültürün, söz konusu toplumun mensuplarının ekseriyetinde ortak olan ve onu diğer
toplumlardan farklı kılan, özel bir hayat tarzı temin eden bir yapıda olduğunu öne
sürmektedir.”332
12.3. Kültürün Tipleri
Kültür, hayatımızda iki türlü yer almaktadır.333 Maddi ve maddi olmayan kültür olarak
sosyolog William F. Ogburn tarafından (1922) ilk defa bu ayrım yapılmıştır.334
12.3.1. Maddi Kültür
“Gözle görülebilir ve somut nitelikli olan kültürel unsurlara maddi kültür adı verilir.
Alet, araç, gereç, yapı vs. insanların yaşam tecrübeleri boyunca ortaya koydukları somut
şeyler maddi kültürün unsurlarını ifade etmektedir.” 335 Toplumsal hayatta, yapılarda,
tekniklerde, beslenme kültüründe kendini gösteren kültür biçimidir. Maddi ögelerde rastlanan
farklılıkları ifade etmektedir.
329
Doç. Dr. Mustafa Talas, age, s.361
330
Prof. Dr. Çiğdem Kağıtçıbaşı, a.g.e.
331
332
333
, Age, s.363
334
Erdal Aksoy, “Toplum ve Kültür”, Ed. İhsan Çapçıoğlu, Hayati Beşirli, Sosyoloji’ye Giriş, Grafiker
Yayınları, Ankara 2013, s. 74
335
Doç. Dr. Mustafa Talas, Kültür, Ed. Prof. Dr. Feridun Merter, Doç. Dr. Mustafa Talas, Sosyoloji, Lisans
Yayıncılık, İstanbul 2010, s. 177
230
12.3.2. Manevi Kültür
“Toplumsal yaşamı düzenleyen ve daha çok soyut özellik taşıyan değerler, kurallar,
bilgiler, görenekler ve inançlardan oluşan kültür biçimine manevi kültür adı verilmektedir.”336
Gelenekler, değer yargıları, inançlar, dinî anlayışlar, ahlaki yapılar vs. sosyal hayat alanında
çoğunlukla soyut bir biçimde varlığını sürdüren kültür biçimleridir.
“Kültürün ifade edilen her bu iki biçimi de aslında birbiriyle iç içe geçmiştir. Bir
anlamda, her iki kültür biçimi karşılıklı etkileşim hâlindedir. Bununla beraber, kültürün maddi
ve manevi biçimi şeklinde belirgin bir farklılaşmadan bahsetmek söz konusudur. Kültürün
maddi ve manevi kültür olarak ifade edilen boyutlarına medeniyet ve millî kültür ismi de
verilmektedir. Kültür ve medeniyet ile ilgili tartışmalar çok meşhurdur. Bu tartışmalar,
önemini yitirmeden varlığını sürdürmektedir. Türkiye’de medeniyet ve kültür tartışmaları
Ziya Gökalp tarafından başlatılmıştır. Gökalp, kültür ile medeniyeti kesin çizgilerle
birbirinden ayırarak tartışmaya girmiştir. Ona göre kültürün soyut olan boyutu yani millî
kültür ile somut olan boyutu medeniyet birbirinden farklıdır.”337
“Kısacası, medeniyet unsurlarının manevi kültürden farklı bile olsalar, ortaya

çıkardıkları kültür dairesinden ayrı düşünülemeyecekleri aşikârdır. Bundan dolayı, medeniyet
unsurlarının manevi kültürden bir şeyler taşımaları, tabii olacaktır.”338
12.4. Kültür ve Değişme
“Yeni nesillerin, geçmişlerinden aldıkları kültürel değerleri olduğu gibi muhafaza

etmek yerine, bu değerlere kendilerinden bir şeyler ilave ederek ve zamana uydurarak
benimsemeleri kültürün değişmesi için en temel yol olarak öne çıkmaktadır. Büyük ölçekli
kültürel değişmenin üç temel kaynağı vardır. Bunlar, doğal çevrede yaşanan değişiklik,
kültürel temas ve keşif ve icatlardır.”339
 Doğal Çevrede Yaşanan Değişiklik
Örneğin iklimdeki değişme, bazı doğal kaynaklarda yaşanan kıtlık, nüfusta ani artış
veya azalış, insanları değişime uyum sağlamaya zorlamaktadır.340
 Kültürel Temas
Değerleri, normları ve teknolojileri farklı grupların arasındaki temas, kültürel

değişmeye yol açabilir. Kültürel temas, dostça, düşmanca, gönüllü, gönülsüz, çok taraflı
336
Enver Özkalp, Sosyolojiye Giriş, Ekin Kitabevi Yayınları, Bursa 2005, s. 99’dan Aktaran: Doç. Dr. Mustafa
Talas, age., s 177
337
Doç. Dr. Mustafa Talas, Kültür, Ed. Prof. Dr. Hamit Coşkun, Sosyal Psikoloji, Lisans Yayıncılık, İstanbul
2008, s.363
338
Age, s.364
339
Age, s.364
340
Age, s.364
231
(ticaret, öğrenci değişimi gibi) veya tek taraflı (istila gibi) olabilir. Tarihte gördüğümüz gibi,
bazen tepeden inme yönetici elitler eliyle de gerçekleştirilebilir.341
 Keşif ve İcatlar
Keşif, daha önce var olan bir alandaki bilginin ortaya çıkartılmasıdır. Bir bölgede
petrol bulunması gibi örnekler verilebilir. Buna karşılık icat ise mevcut bilginin yeniden
biçimlendirilmesi veya bazı yeni materyaller yaratılmasıdır. Buhar makinesi, uçak, demokrasi
ve resimde bir stil yaratmak gibi örnekleri vardır.342
12.5. Kültürün İşlevleri Ve Özellikleri
Kültürün varlığı, çerçevesi içerisinde yaşayan insanların ihtiyaçlarını karşılayabileceği

ölçüde kıymetli olabilmektedir. Bu özelliğinin yanı sıra önemli olan bir başka özelliği,
kültürün, toplum yaşamında bir düzen oluşturabilme kabiliyetine sahip olmasıdır. Bu
özelliklere bağlı olarak gelişmiş olan kültürün temel işlevleri:343
 Kültür, toplumsal davranışları düzenler.
 Kültür, toplumsal dayanışmanın temellerinden birini oluşturur.
 Kültür, toplumları birbirinden ayırmaya yarayan işaret gibidir.
 Toplum değerlerini bir bütün hâline getirir ve yorumlar.
 Toplumsal kişiliğin oluşmasında başat faktördür.
Bu bağlamda düşünüldüğünde sosyal psikolojik süreçlerde kültürel unsurlar çok

önemli bir boyut kazanmaktadır. Bireyin toplumsal varlığının kaynağı o toplumun kültürel
özellikleridir.
12.6. Kültürel Çeşitlilik
Kültürde meydana gelen değişmeler ve kültürel etkileşim sebebiyle kültürün yapısında

başkalaşmalar ortaya çıkmaktadır. Karşılıklı ilişki ve etkileşimler sebebiyle kültürün
tamamında veya bir kısmında ortaya çıkan farklı hâllere bürünme durumlarını kültürel
çeşitlilik olarak ele almak mümkündür. Kültürde farklılıklar ismiyle de izah edebileceğimiz
bu konuyu aşağıda ifade edildiği gibi üç ana başlık altında ele almak mümkündür:344
341
Age, s.364
342
Age, s.364
343
344
Age, s.367
232
12.6.1. Alt Kültür ve Karşıt Kültür
“Toplumlardaki kültürel bünyenin ana yapısına veya hâkim kültüre ana kültür kalıbı
adı verilmektedir. Bu ana kültür kalıbı toplumun varlığını sürdüren ana yapı özelliğidir. Başka
bir ifadeyle, ana kültür kalıbı toplumsal yapının unsurlarının ideal biçimleridir. Toplumların
sahip oldukları semboller, değerler, kurallar, örf ve âdetler gibi toplumsal yapı özelliklerine
göre oluşmuş bütünlük ana kültürü meydana getirmektedir.”345 Var olan kültür kalıbı içinde
mevcut daha küçük ve bütünden farklı, farklılaşmış veya farklılaşmaya yönelmiş kültür
kalıplarına ise alt kültür denmektedir. Her kültür kalıbı içinde farklı alt kültürler bulunur.
Karşıt kültür ise alt kültürden farklı olarak, hâkim kültürü reddederek yerine alternatif bir
kültüre işaret etmektedir.346
12.6.2. Etnosantrizm ve Kültürel Görecelilik
“Kültürel çeşitliliği ifade eden özelliklerden biri de etnosantrizm ve kültürel

göreceliliktir. Bu hususun birinci boyutu olan etnosantrizm, bir insanın başkalarının
kültürünün standartları bakımından değerlendirmesidir. Bu anlayışın hemen her insanda var
olması normaldir. Aşırıya kaçmadığı takdirde insanlarda biz duygusunu güçlendiren bir
özelliği olan bu anlayışın toplumdaki istikrarı olumlu etkilediği söylenebilir. Ancak normal
olmayan etnosantrizm sakıncalı olabilmektedir. Bu tarz bir etnosantrizm başka yaşam
tarzlarına saygı duymayan ve onları haksız yere itham etmekten kaçınmayan bir yapıya
sahiptir.”347
Kültürel görecelilik ise kısaca her toplumun kendi kültürel kodları ve değer ölçüleri
bağlamında değerlendirilmesidir. “Sadece bir başka toplumun normları ve değerlerine
anlayışlı olmayı değil, aynı zamanda hayatımız boyunca bildiğimiz kültürel standartları bir
tarafa bırakmayı gerektiren zor bir davranıştır.”348
12.6.3. Seçkin Kültürü ve Popüler Kültür
“Toplumun seçkinlerini halktan ayırt etmeye yarayan kültürel farklılık numunelerine

seçkin kültürü denilmektedir. Yüksek kültür şeklinde de ifade edilen seçkin kültür aynı kültür
dairesindeki elitler ile geniş halk kitlelerinin aralarında ortaya çıkan farklılıklara
denilmektedir.”349
12.7. Davranışlar ve Kültür
“Kültür ile davranışlar çok derin bir bağa sahiptir. Davranışların büyük oranda kültür
ile bağlantılı olduğunu söyleyebilmek mümkündür. İnsan davranışlarının insanın içinde
345
Age, s.367
346
Erdal Aksoy, “Toplum ve Kültür”, Sosyolojiye Giriş, Ed. İhsan Çapçıoğlu-Hayati Beşirli, Grafiker Yayınları,
Ankara 2013, s. 81
347
348
Erdal Aksoy, “Toplum ve Kültür”, Ed. İhsan Çapçıoğlu, Hayati Beşirli, Sosyoloji’ye Giriş, Grafiker
Yayınları, Ankara 2013, s.82
349
Age, s.368
233
bulunduğu kültürden etkilenmesi kaçınılmaz bir hadisedir. Bu sebeple, davranışlar ve kültür
iç içe düşünülmesi gereken süreçleri ifade etmektedir. Herhangi bir kültür, kendi sistemine
dâhil olan insanlarına, kendi sistem-hedef ve çıkarlarına dayalı olarak davranışlar geliştirir.
Bunun nedeni ise davranışın dayandığı en önemli dinamiklerin başında kültürün olmasıdır.
Bir bakıma kültür davranışların niteliğini ve yönünü belirleyen toplumsal mekanizmalardan
biridir. İnsanların sosyal yükleme yaparken etkisinde kaldıkları en önemli faktörün kültür
olduğunu ileri sürmek mümkündür. Bir anlamda, insanların, hangi bağlamda sosyal yükleme
yapacaklarını onların kültürleri belirleme özelliğine sahiptir. Bu bakımdan herhangi biri ile
ilgili bir yüklemede bulunurken, o kişinin kültürünü dikkate almamak çok ilginç sonuçlar
ortaya çıkarabilecektir.”350
12.8. Kültür ve Sosyalleşme
“Kültürlenme, bir kültürün bir kuşaktan diğerine aktarılması ve bu sayede toplumun

birer üyesi hâline gelmesi sürecidir. Kültürlenme, doğumdan kısa bir süre sonra, kişinin kendi
bilincine varmasıyla (kişinin zaman ve mekânda bir nesne olarak kendini algılama ve kendi
eylemlerini yargılama yetisi) başlar. Kendi bilincine varmanın işlevsellik kazanması için
bireyin davranış çevresi oluşmalıdır. İnsanın kendini çevreleyen nesneleri algılama ve onlara
alışma biçimi, içinde yetiştiği kültürce şekillenir. Nesnelere alışmanın yanı sıra davranışsal
çevre, mekâna, zaman ve kurallara yönelim gibi ögeler de içerir. Kültür ve sosyalleşme iç
içedir. Hem bireyin toplumunun bir parçası hâline gelmesi hem de kültürlü hâle gelmesi,
insanların toplumsal bir varlık hâline dönüşmesi ile gerçekleşen bir olgudur. Bundan dolayıdır
ki, insanların sosyal bir varlık özelliği kazanması anlamına gelen toplumsallaşma kültür ile
varlığı hissedilen bir husustur. Çünkü bireylerin toplumsal özellik olarak kazanmış oldukları
bütün karakteristik özelikleri yani yeme-içme alışkanlıkları, eğlence biçimleri, her günkü
ilişki tarzları, yas biçimleri, mesleki özellikleri, sanat ve estetik anlayışları, söylemleri,
küfürleri, güzel sözleri, edebi bilgileri, inanç sistemleri, değer yargıları gibi karakteristik
özellikleri sosyal bir varlık olarak insanın kendi toplumunun bir üyesi olmayı başardığında
elde ettiği kazanımlarıdır.351
12.9. Kültürleri Karşılaştırma
“Kültürlerin karşılaştırılması meselesi, problemli bir alan olmasına rağmen, sıkça

karşılaşılan bir durumdur. Sosyal bilimlerden sosyoloji ve antropoloji kültürel
karşılaştırmanın her kültürün kendi şartlarına göre yapılması gerektiğini ifade ederken farklı
karşılaştırma yaklaşımları da mevcuttur. Farklı karşılaştırma yaklaşımlarının sosyal psikoloji
açısından geliştirilmiş birkaç yolu vardır. Bunlar; kültürleri değerlerle karakterize etmek,
ilişkiler aracılığıyla kültürleri karakterize etmek şeklinde iki türlü olmaktadır.”352
350
351
352
Age, s.371
234
12.10. Kültür, Normlar, Benlik ve Kimlik
“Normlar, toplumda var olan ve yaşayan insanların, yaşamını düzenleyen ve

uyulmadığı takdirde belirli müeyyideler içeren toplumsal kurallar sistemidir. Normlar, bundan
dolayı insanların adabına uygun davranış sergilemelerini temin eder. Örneğin bir öğrenci veya
öğretmenin derse bir parti sembolü taşıyan kıyafet ile gelmemesi normlarca temin edilir.”353
“Benlik kavramı, farklı kültürel ortamlarda farklı şekillerde gelişme gösterebilen temel
psikolojik konulardan birisidir. Bundan dolayı kültür ile birlikte ele alınması gereken önemi
büyük olan kavramlardandır. Toplumdaki sosyal etkileşimlerden doğan benlik, sosyal bir
konumda yer alması sebebiyle sosyal bir ürün olarak öne çıkar.”354
12.11. Kültürel Temas ve Kültürel Etkileşim
“Kültürlerin varlığı ve yaşamını sürdürmesi değişmeleri ve gelişmelerine bağlıdır. Bu

değişim ve gelişmelerin tamamı iç bünyeden kaynaklı olma şansına sahip değildir. Doğal
olarak kültürlerin, farklı kültürler ile temas kurmalarına ve etkileşim hâlinde olmalarına
ihtiyaçları bulunmaktadır. Kültürler farklı kültürler ile ilişki ve etkileşim kurabildikleri ölçüde
gelişme, ilerleme ve hatta iç bünyeden kaynaklı yenilikler getirebilme şansına sahiptirler.
Kültürlerin birbirinden arınmış olarak yaşama şansları yoktur. Özellikle, küreselleşme denilen
bu yeniçağa doğru geldikçe kültürlerin artan bir biçimde birbirleriyle temas hâlinde
olmalarının yoğunlaştığını söyleyebilmek mümkündür.355
353
354
Age, s.373
355
Age, s.375
235
Uygulamalar
236
Bu bölümde, sosyal hayatta sıklıkla kullanılan ancak anlamı çok da bilinmeyen bir
kavram olan kültür konusu kısaca işlenmiştir. Her bireyin dolayısıyla toplumun kültürel
özelliklerinin davranışların oluşumunda ki sosyal psikolojik süreçleri etkileyen bir unsur
olduğu vurgulanmaya çalışılmıştır.
237
Bölüm Soruları
1) Aşağıdakilerden hangisi manevi kültürü oluşturan unsurlar arasında gösterilemez?
a) Değer Yargıları
b) Ahlâkî Ölçüler
c) Dini İnanışlar
d) Beslenme Kültürü
e) Değer Ölçüleri
2) Yeni nesillerin, geçmişlerinden aldıkları kültürel değerleri olduğu gibi muhafaza

etmek yerine, bu değerlere kendilerinden bir şeyler ilave ederek ve zamana uydurarak
benimsemeleri aşağıdaki kavramlardan hangisi ile açıklanabilir?
a) Kültürel Yozlaşma
b) Kültürel Geçiş
c) Modernleşme
d) Toplumsal Değişme
e) Kültürel Değişme
3) Aşağıdaki seçeneklerden hangisi kültürün temel işlevleri arasında gösterilemez?
a) Kültür toplumlar arası çatışmanın en temel sebebidir.
b) Toplum değerlerini bir bütün hâline getirir ve yorumlar.
c) Kültür toplumsal davranışları düzenler.
d) Kültür toplumsal dayanışmanın temellerinden birini oluşturur.
e) Kültür toplumları birbirinden ayırmaya yarayan işaret gibidir.
238
4) Örneğin Eskimoların kültür ve ahlak ölçülerinin iyi ya da kötü olarak
değerlendirilmesi gibi, bir insanın ya da toplumun başkalarının kültürünün standartları
bakımından değerlendirmesine ne ad verilir?
a) Karşıt Kültür
b) Kültürel Görecelilik
c) Etnosantrizm
d) Seçkin Kültürü
e) Alt Kültür
5) “Sadece bir başka toplumun normları ve değerlerine anlayışlı olmayı değil, aynı
zamanda hayatımız boyunca bildiğimiz kültürel standartları bir tarafa bırakmayı gerektiren
zor bir davranıştır.”
Yukarıda kısaca ifade edilen kültürün hangi özelliğidir?
a) Kültürel Görecelilik
b) Alt Kültür
c) Etnosantrizm
d) Seçkin Kültürü
e) Karşıt Kültür
Aşağıdaki 6, 7 ve 8. soruları doğru veya yanlış olarak belirtiniz.
6) “Manevi kültür; gelenekler, değer yargıları, inançlar, dinî anlayışlar, ahlaki yapılar
vs. sosyal hayat alanında çoğunlukla soyut bir biçimde varlığını sürdüren kültür biçimleridir.”
(D/Y)
7) “Toplumun seçkinlerini halktan ayırt etmeye yarayan kültürel farklılık

numunelerine seçkin kültürü denilmektedir. Yüksek kültür şeklinde de ifade edilen seçkin
kültür aynı kültür dairesindeki elitler ile geniş halk kitlelerinin aralarında ortaya çıkan
farklılıklara denilmektedir.” (D/Y)
8) “Her insan davranışı, içinde bulunduğu ve insanın içinde doğduğu kültürden

etkilenmektedir.” (D/Y)
9) Etnosantrizm ve kültürel göreceliliği kısaca açıklayınız.
10) Kültürün temel işlevlerini sıralayınız.
239
Cevaplar
1)d, 2)e, 3)a, 4)c, 5)a, 6)D, 7)D, 8)D
240
13. SOSYAL PSİKOLOJİNİN UYGULAMA ALANLARI I
241
13.1. Sosyal Psikolojinin Klinik Alanlarda Uygulanması
13.2. Sosyal Psikolojinin Sağlık Psikolojisi Alanında Uygulamaları
13.3. Sosyal Psikolojinin Gelişim Alanına Katkıları
13.4. Sosyal Psikolojinin Örgütsel Psikoloji Alanında Katkıları
13.5.1. Reklamcılık
13.5.2. İkna ve Satış Teknikleri
13.6. Sosyal Psikolojinin Rehabilitasyon Alanında Uygulanması
13.7. Sosyal Psikolojinin Siyaset Alanında Uygulanması
242
1. Sosyal psikolojinin sosyal hayatımızdaki yeri nedir?
2. Sosyal psikoloji hangi alanlarda kullanılmaktadır?
243

Konu Kazanım
Sosyal Psikolojinin
Sosyal Psikolojinin uygulama alanlarını Okuyarak ve araştırarak
uygulama alanları kavrayabilir ve kazanım geliştirilecektir.
açıklayabilir.
244
Anahtar Kavramlar
 Sosyal Psikolojinin Uygulama Alanları
245
Giriş
Bu bölümde sosyal psikolojinin psikoloji ve bazı diğer alanlarla ilişkisi ele alınarak
sosyal psikolojinin günlük hayatımızda nelerle ilişkili olduğunu incelenmektedir. Bu
bağlamda sosyal psikolojinin sadece teoride kalmadığı, pratik hayatta da önemli bir işlevleri
anlaşılmaktadır. Siyasetten sağlığa, gelişim psikolojisinden örgütsel psikolojiye, klinik
alanlardan rehabilitasyon alanlarına kadar geniş bir yelpazede sosyal yaşam alanlarında sosyal
psikolojik süreçler söz konusudur.
246
13. Sosyal Psikolojinin Uygulama Alanları I
Sosyal psikolojinin kökleri daha önce belirttiğimiz üzere, psikoloji ve sosyolojide

bulunacaktır. Böylelikle de sosyal psikoloji, bu iki disiplinin birleşme noktasında yer
almaktadır. Peki, sosyoloji ve psikoloji gelişmiş iki sosyal bilim alanı iken, kendilerince
insanı anlamaya ve açıklamaya çalışırlarken sosyal psikolojiye niçin gereksinim duyulduğu
sorusu akla gelebilir. Bu sorunun cevabını özetle şöyle verebiliriz: Sosyal psikoloji, çalıştığı
olaylara sosyoloji ve psikolojide kolayca ve tek başına geliştirilemeyen insanın ve
davranışlarının kompleks nitelikler taşımasından yola çıkarak yeni bir görüş açısı
getirir. Şöyle ki, kişi ile toplum ilişkisi söz konusu olduğu zaman, psikolojinin kişinin belirli
bir sosyal ortamda yaşadığını; sosyolojinin de kişilerin bulunduğu ortama kendi özelliklerini
getirdiğini gözden kaçırmamaları gerekir. 356 Biz de bu bağlamda sosyal psikolojinin
uygulama alanlarını ortaya koyarak konuyu teorik çerçevede hapsetmekten kurtarıp sosyal
psikolojinin uygulama alanlarını aktarmaya çalışacağız.
“Sosyal psikoloji, psikolojinin alt alanları içinde en temel alandır. Sosyal psikolojide
yer alan davranışları inceleme görüş, yöntem ve teknikleri ve bunlara ait araştırma
sonuçlarından klinik psikoloji, sağlık psikolojisi, gelişim psikolojisi, örgütsel psikoloji,
sosyal etki, rehabilitasyon psikolojisi, siyaset psikolojisi, spor psikolojisi, eğitim
psikolojisi, adalet ve trafik psikolojisi vb. alanlar çok fazla yararlanmaktadır. Sosyal
psikoloji; tutum, kişiler arası çekicilik, yardım etme, liderlik, saldırganlık, sosyal etki gibi ana
başlıklarda yer alan çok sayıda sosyal davranışları inceler. Bugün örgütsel psikoloji, sosyal
etki, grup dinamikleri, sağlık psikolojisi, siyaset psikolojisi, çevresel psikoloji, kültürel
psikoloji, yakın ilişkiler psikolojisi ve insan ilişkileri sosyal psikolojiden ayrılarak kendi
başına yoğun araştırma ve uygulama alanları olarak faaliyet göstermektedir.”357
13.1. Sosyal Psikolojinin Klinik Alanlarda Uygulanması
“Sosyal psikolojinin klinik uygulamalara önemli katkıları bulunmaktadır. Sosyal

psikolojide önemli konulardan olan yüklemeler, tutum değişimi ve sosyal öğrenme klinik
psikolojide uygulamalara genel bir çerçeve sağlamaktadır. Psikolojik sorunların temeli
incelediğinde, bu sorunların birçoğunun kişiler arası ilişkilerden kaynaklandığı görülmektedir.
Leary ve Kowalski (1995), psikopatoloji anlayışına ya da “normal-anormal” ayrımı çabalarına
bakıldığında, bunun bir sosyal karşılaştırma süreci olduğunu ileri sürmektedir. Bu açıklamalar
bağlamında sosyal psikolojinin anormal davranışları inceleyen alanlara katkı sağladığı
görülmektedir.”358
“Alanda çalışan psikologlar, bilişsel yapı olarak da adlandırılan şemalara dayalı olarak
psikolojik bozuklukları tanımlamaktadır. Örneğin Roschack testi veya adam çiz testi ile
kişilik tahmininde bulunmak, kişilik testleri ile bir kişinin psikolojik sorunlarını,
performansını veya iş becerilerini kestirmek, uyuma bozukluğu ile depresyon arasında
356
Prof. Dr. Çiğdem Kağıtçıbaşı, Günümüzde İnsan ve İnsanlar, Evrim Yayınları, 11. Baskı, Eylül 2008, s. 23-
24
357
Prof, Dr. Hamit Coşkun, Edit. H. Coşkun, Sosyal Psikoloji, Lisans Yayıncılık, Ocak 2012, s. 380
358
Prof, Dr. Hamit Coşkun, Sosyal Psikoloji, Age, s.380
247
yüksek bir ilişki görmek ve psikolojik sorunların temelinde çocuklukta yaşanan
travmaları bir neden olarak görmek şematik bilgilere fazla güvenmekten
kaynaklanmaktadır.”359
“Sosyal psikolojinin temel konulardan biri olan yükleme veya atıfta bulunma
davranışlarının psikolojik bozuklukları anlama ve değiştirmede önemli bulguları
bulunmaktadır. Toplumda bulunan insanların çoğunluğu olumlu olayları (Örneğin, başarılı bir
sonucu) kendi kişisel özelliklerine (Örneğin, yetenek, çaba vb.) yüklerken olumsuz olayları
(Örneğin, başarısızlık durumunu) çevresel özelliklere (Örneğin, şans, işin yapısı vb.)
yüklemektedir. Bu yükleme eğilimi, depresif bireylerde gözlenmemekte ve hatta tersine
işlemektedir. Bu bireyler başarıları çevresel etkenlere, başarısızlıkları kendine
yüklemektedir.”360
“Sosyal psikolojide tutumlar ve tutum değiştirme konusunda yaklaşımlar klinik

psikolojide yaygın olarak kullanılmaktadır. Tutumun bilişsel ve duygusal ögeleri ile davranış
arasında pozitif ilişki bulunmaktadır. İnsanların bilişsel ve duygusal özelliklerinde değişim
beraberinde davranışta değişimi de ortaya çıkartmaktadır. Rasyonel-emosyonel terapi
duyguların değişimi yoluyla davranışların değişimine dayanmaktadır. Bunun tam tersi olarak
da davranıştaki değişim bilişsel ve duygusal değişimi ortaya çıkartmaktadır. Davranışçı
terapistler davranışları değiştirildiğinde kişinin algısının da değişeceğine inanmaktadır.”361
13.2. Sosyal Psikolojinin Sağlık Psikolojisi Alanında Uygulamaları
“Sağlık psikolojisi Shelley Taylor (1989) tarafından kurulmuş ve bu konuda yapılan

araştırmaların artmasıyla sosyal psikolojiden ayrı bir disiplin görünümü kazanmıştır. Batı
Avrupa ülkeleri… İnsanlarında sağlıklı davranışları sürdürmek için sağlık psikologlarına ayrı
bir önem vermiştir. Çok az bir toplum kesimi yerine çoğunluğun davranışlarına odaklanan bu
ülkelerdeki gelişmeler karşısında ülkemizde sağlık psikolojisi alanında gelişmeler çok azdır.
Bunun en temel nedenlerinden biri bu konunun ekonomik boyutlarından dolayı psikologlar
dışında hekimler tarafından sahiplenmiş olmasında yatmaktadır.”362
“Sağlık psikolojisi sağlıklı insanların sağlıklarını korumak için gösterdikleri

davranışlarla ilgilenmektedir. Egzersiz, sağlıklı yiyecekler tüketme, düzenli uyku, emniyet
kemeri bağlama, göğüs kanseri, şeker hastalığı gibi potansiyel durumlarda sağlık kontrolü
yapma, tütün, alkol ve uyuşturucu maddeler kullanmama, stresle etkin baş etme, iletişim
kurma ve özellikle kendini açma sağlıklı davranışlara örnek olarak verilebilir. Yapılan geniş
taramalar sigara içmeme ve stresle etkin mücadele sağlandığında kalp hastalıkları ve
kanserden büyük ölçüde korunacağını göstermektedir.”363
359
Age, s.381
360
Age, ,s.381
361
Age, s.382
362
Prof. Dr. Hamit Coşkun, Age, s.384
363
Age, s.384
248
Sağlık alanı birçok sosyal bilimin alanı olduğu gibi sosyal psikolojinin de ilgilendiği
ve uygulama alanı bulduğu alanlardan biridir. Özellikle bilgi ve internet çağında yalan yanlış
sağlık konularının kişilere aktarımı konusunda bir bilgi kirliliği oluşmuş ve insanlar yanlış
bilinçlendirme çalışmaları yüzünden sağlıklarından olmaya başlamışlardır. “İnternet kullanımı
sağlık davranışımızın değişen tek yönü değildir. Gerçekten, son otuz-kırk yılda sağlık
kavramının bütünü bir devrim yaşamaktadır. Eskiden sağlığımız konusunda fiziksel anlamda
düşünürdük. Ya hasta ya da sağlıklıydık ve hangisi olduğumuzu vücudumuzdan algıladığımız
ipuçlarına dayanarak bilirdik; ancak sağlık fiziksel olduğu kadar psikolojik ağırlıklı bir
konudur:”364
“Daha önce de tutumlar konusunda gördüğümüz gibi, tutumlar ile sağlık davranışları
arasında anlamlı ilişkiler bulunmaktadır. Örneğin, sigarayı bırakma davranışı için bireyin
sigarayı bırakma konusunda bilişsel ve duygusal yönde bırakma tutumunun oluşması, bireyin
sigara bırakma konusunda kendi kontrolüne inanması ve sosyal çevrenin bireyi desteklemesi
gerekmektedir. Bu anlamda sağlıklı davranışların kazanılması için sosyal psikolojinin önemli
konularından olan tutum değiştirme, sosyal destek ve içsel yüklemeler önem
kazanmaktadır.”365
Anlaşılmaktadır ki, genellikle sosyal yaşamda sıklıkla ifade edildiği gibi, sağlık sadece
fiziksel bir sorun değildir aynı zamanda psikolojik boyutları da bulunmaktadır. Örneğin pek
çok mide hastalığı ve daha birçok fiziksel hastalığın altında yatan önemli bir sebep stres ve
benzeri bireylerin iç dünyalarıyla ilgili konulardır.
Bu bağlamda sağlığın psikolojik açıdan ele alınması dört ana alanı kapsar:366
 Sağlığı geliştirme ve koruma
 Hastalıkları önleme ve tedavi etme
 Sağlığın; hastalıkların ve başka işlev bozukluklarının nedenlerini ve ilişkili

etmenleri kimlikleme
 Sağlık sistemini ve sağlık siyasetini iyileştirme
Sonuç olarak söylenebilir ki “sağlık psikolojisinin önemli bir yönü sağlığın biyo-
psikososyal bir süreç olmasıdır. Bir kişinin sağlık durumu birçok etmenin karmaşık bir
etkileşiminin bir sonucudur: belirli bir hastalığa genetik bir yatkınlık ya da grip mikrobu
kapma gibi biyolojik etmenler, stres gibi psikolojik etmenler ve kişinin arkadaşlarından ve
ailesinden aldığı toplumsal destek gibi, sosyolojik etmenler de etkili olduğu” 367
gözlemlenmektedir.
364
Age, s.384
365
366
Shelley E. Taylor, Letitia Anne Peplau, David O. Sears, Sosyal Psikoloji, Çev. Ali Dönmez, İmge Kitabevi,
Ankara 2012, s.455
367
Age, s.455
249
13.3. Sosyal Psikolojinin Gelişim Alanına Katkıları
“Gelişim psikolojisinde bağlanma ve bilişsel gelişim dışındaki konuların tamamıyla

sosyal psikoloji konularıyla aynı olduğu şaşırtıcı değildir. Etkin anne-baba eğitimi, çocuklarda
sosyal ve duygusal gelişim konuları sosyal psikolojide daha önce gördüğümüz tutum, olumlu
sosyal davranış, iletişim ve kişiler arası çekicilik, saldırganlık vb. konularını içermektedir.
Sosyal psikoloji ve gelişim psikolojisinin 1970’lerden sonra birbirinin alanlarına ilgi
duymasıyla bu iki alan birleşmiş görüntüsü vermektedir. Gelişim psikolojisi, sosyal
psikolojinin incelediği arkadaşlık ilişkilerine ilgi duymaya başlamıştır. Sosyal psikoloji ise
yetişkinlerin arkadaşlık çevresini veya sosyal destek kaynaklarını incelemiştir.”368
“Bugün gelişim psikolojisi uygulamalarının, burada sayılamayacak kadar büyük bir

çoğunluğu sosyal psikolojinin temel konuları, kuramları ve araştırma bulgularıyla
desteklenmektedir. Burada sorgulanması gereken bir konu hangisinin hangisine katkısının
daha fazla olduğudur. Sosyal psikolojinin tarihte gelişim psikolojsine göre daha önce ortaya
çıkması ve bilgi birikiminin çeşitliliği göz önüne alınırsa, sosyal psikolojinin daha çok katkıda
bulunduğu rahatlıkla söylenebilir.”369
13.4. Sosyal Psikolojinin Örgütsel Psikoloji Alanında Katkıları
“Sosyal psikolojide grup ve ekip konuları çok popüler olarak kalmaya devam
etmektedir. Sosyal psikoloji daha çok küçük gruplarla ilgilenmektedir. Örgüt psikolojisi
küçük gruplar psikolojisinin büyük gruplarda yansımalarından oluşmaktadır. Bugün sosyal
psikolojinin iletişim, kültür, liderlik, sosyal kimlik, grup birlikteliği, doyum, olumlu
davranışlar ve saldırganlık konularının örgütlerde iletişim, örgüt kültürü, örgütsel liderlik,
örgüt kimliği, örgüt birlikteliği, iş doyumu, örgütlerde olumlu veya üretim karşıtı davranışlar
gibi isimlerle adlandırıldığı gözlemlenmektedir.”370
“Örgütsel psikoloji alanında yapılan araştırmalarda incelenen davranışların nedenleri

sosyal psikolojide deneysel araştırmalarla aydınlatılmaktadır. Sosyal psikoloji, örgütlerde
yaşanan durumların laboratuvar koşularında simülasyonlarla incelenmesi için yararlı teknikler
sunmaktadır. Son yıllarda örgütsel ortamlarda grup ve ekip davranışlarını laboratuvar
ortamlarında inceleme eğiliminde artışlar gözlemlenmiştir.371”
“Sosyal psikoloji kuramlarının iş yaşamının birçok farklı evresine yönelik

çıkarsamaları bulunmaktadır. Çalışma hayatına etki eden kavramlar psikolojik süreçlerden
etkilenmektedir. İş yerlerinde insan kaynaklarında çalışanlar iş verimliliği, iş doyumunu
arttırmak için çeşitli sosyal psikoloji kavramlarını ve araştırma bulgularını kullanmaktadır.372”
368
369
Age, s.385
370
Age, s.385
371
Age, s.385-386
372
250
“İşverenler, kuruma en uygun kişiyi seçerken, aldıkları kişilerin bağlılıklarını
yükseltmek isterken, ürettikleri ürünün satışını arttırmaya çalıştıklarında çeşitli sosyal
psikolojik yöntemlere başvurmaktadır. Sosyal psikolojinin alanda kullanımı artmaktadır.”373
13.5. Sosyal Psikolojinin İletişim ve Sosyal Etkileşim Alanında

Uygulanması
Sosyal psikolojinin belki de en çok kullanıldığı alan iletişim alanlarıdır. “Sosyal

psikolojinin kuram ve teknikleri sosyal etki alanında çok fazla kullanılmaktadır. Genellikle
iktisadi hayatta araç olarak kullanılmaktadır. Satış teknikleri gelişiminde ve pazarlama
taktikleri belirleme konusunda sosyal psikolojiden faydalanmaktadır. Sosyal etki konusunda
bu kuram ve teknikler iki ana başlık altında incelenmektedir.
13.5.1. Reklamcılık
“Sosyal etki, insanları ikna etme, halkla ilişkiler ve reklam çalışmaları içinde en çok
ilgi gören konuların başında gelmektedir. Sosyal psikolojinin temel yapı taşlarından biri olan
ikna çalışmaları birçok önemli kuramcının da etkisiyle oldukça zengin bir literatüre sahiptir.
Reklam çalışmalarında yeni bir ürünü tanıtmak veya bilinen bir ürün hakkında hedef kitlenin
olumlu tutum geliştirmesini sağlamak ve örgütlerde başarılı halkla ilişkiler projeleri
yürütebilmek için kullanılan temel araç iknadır. Örneğin, hedef kitleyi oluşturan bireylerin
davranışlarını belirleyen psikolojik özellikler ve etmenler önemli olmaktadır. Günlük
yaşamda kitle iletişim araçları aracılığıyla sürekli karşımıza çıkan reklam
kampanyaları, kapımızı çalan pazarlamacılar, politik kampanyalar yaşamımız boyunca
açıkça veya farkında olmaksızın ne kadar çok ikna girişimine maruz kaldığımızın açık
bir göstergesidir.”374
Artık insanlar “gösteri toplumu” içerisinde yaşadığı için televizyon ve internet

kişilerin hayatında önemli bir yere sahip olmuştur. Reklamı yapılmayan şeyin kalitesiz
olduğuna dair birçok kişi fikir yürütmektedir. Bu bakımdan reklam kişilerin tercih meselesi
olmuş ve reklamı yapılmayan şeye tedbirli yaklaşımlar sergilenmiştir.
13.5.2. İkna ve Satış Teknikleri
“Davranış değişimi için kullanılan teknikler uzun süredir uygulamacıların ilgisini

çekmektedir. Sosyal psikologlar davranışla ilişkili bilişleri ve duyguları değiştirmenin yanında
davranışı doğrudan değiştirmek için etkili olan teknikler önermektedir. Bu tekniklerin
etkililiği birçok sosyal psikoloji araştırmalarıyla desteklenmiştir. Sosyal etkileşimde yer alan
insanlar birbirlerini etkilemektedir. Bazı durumlarda insanlar, başkalarından gelen çeşitli
istekler ile karşılaşırlar. İstekler veya rica karşısında insanlar aslında istemedikleri şeyleri
373
Age, s.386
374
Age, s.386 - 387
251
yapmak durumunda kalırlar. Davranışları değiştirmek için sosyal psikolojide önerilen çok
sayıda rica etme tekniği bulunmaktadır.”375
“Birilerine istenilen bir davranışı yaptırmak için kullanılan yöntemlerden biri kapıya
ayak koyma tekniğidir. Bu davranışa göre, öncelikle kişiden küçük bir ricayı yapması istenir,
kişi bu ricayı kabul ettikten sonra daha büyük bir şey kişiden istenir. Örneğin, bir şeye
“evet” demişseniz veya desteklediğinizi gösteren imza atmışsanız, daha sonra sizden
büyük bir ricaya evet deme olasılığınız artar. Gıda, araç, emlak ve sigorta satıcıları
başlangıçta bizden imza atmamızı, kaparo vermemizi veya ürünü denememizi
istemektedir. İnsanlar küçük bir ricanın yapılmasının ardından gelen büyük bir ricayı,
küçük bir rica ile başlamayan büyük rica koşuluna veya kontrol koşuluna göre daha
çabuk kabul etmektedirler.”376
13.6. Sosyal Psikolojinin Rehabilitasyon Alanında Uygulanması
“Rehabilitasyon psikolojisi kronik sağlık sorunları olan bireyleri psikolojik

yönden inceleyen bir bilim ve uygulama alanıdır. Rehabilitasyon psikolojisi, psikoloji
alanlarından sosyal psikoloji, uygulamalı sağlık psikolojisi, klinik ve danışmanlık psikoloji
alanlarıyla ilgili olan bir alandır. Engelli ve kronik sağlık sorunları olan bireylerle ilgili temel
bilgi ve uygulamaların büyük ölçüde artmasından dolayı son 40 yıldır Amerikan Psikoloji
Derneği tarafından psikolojinin ayrı bir alt alanı olarak görülmektedir.”377
13.7. Sosyal Psikolojinin Siyaset Alanında Uygulanması
“Sosyal psikoloji liderlik, iletişim, tutumlar, sosyal etki, sosyal kimlik gibi konularda
siyaset alanına katkıda bulunmaktadır. Sosyal psikoloji özellikle siyaset gibi bir konu
içerisinde her anlamda karşımıza çıkmaktadır. Siyasetin amacı, toplumu etkilemek ve
yönlendirmek olduğuna göre; toplumun dinamikleri ve bu toplumun oluşturduğu grubun
nitelikleri sosyal psikoloji tarafından incelenir.”378
“Bir lideri uzman, güvenilir yapan özellikler ve kullandığı güç kaynakları sosyal
psikolojide yer alan yaklaşımlar ve araştırmalarla anlaşılmaktadır. Siyasi partiler liderlerinin
ve adaylarının seçimine büyük önem göstermektedir. Özellikle, siyasi lider ve adaylar,
seçmen önüne çıkarılırken bir anlamda seçmene pazarlanır. Siyasal bağlamda sözü edilen
pazarlama yaklaşımı seçmenlerin isteklerinin tanımlanması ve bu isteklere göre siyasal
ürünün ve iletişimin tasarlanması anlamına gelir.”379
İşte tüm bu taleplerin gerçekleştirilebilinmesi için örneğin seçmen davranışlarının ve

algılarının nedenleri ve etkileri üzerinde sosyal psikolojik süreçler incelenmektedir.
375
376
Age, s.388-389
377
Age, s.390
378
379
Age, s.390
252
Uygulamalar
253
Bu bölümde sosyal psikolojinin uygulamaları incelenmiştir.
254
Bölüm Soruları
1) Egzersiz, sağlıklı yiyecekler tüketme, düzenli uyku, emniyet kemeri bağlama, göğüs
kanseri ya da şeker hastalığı gibi potansiyel durumlarda sağlık kontrolü yapma, tütün, alkol ve
uyuşturucu maddeler kullanmama, stresle etkin baş etme, iletişim kurma ve özellikle kendini
açma gibi davranışlarla sosyal psikolojinin hangi alt dalı ilgilenmektedir?
a) Gelişim Psikolojisi
b) Sağlık psikolojisi
c) Yakın İlişkiler Psikolojisi
d) Örgütsel Psikoloji
e) Kültürel Psikoloji
2) Aşağıdakilerden hangisi psikoloji alanlarından sosyal psikoloji, uygulamalı sağlık

psikolojisi, klinik ve danışmanlık psikolojisi alanlarıyla ilgili olan ve bir kronik sağlık sorunu
olarak bireyleri psikolojik yönden inceleyen bir bilim ve uygulama alanıdır?
a) Rehabilitasyon Psikolojisi
b) Örgütsel Psikoloji
c) Eğitim Psikolojisi
d) Çevresel Psikolojisi
e) Kültürel Psikolojisi
3) “.................... ....................'nin önemli bir yönü sağlığın biyo-psikososyal bir

süreç olmasıdır.”
a) Örgütsel Psikoloji
b) Sosyal Psikoloji
c) Sağlık Psikolojisi
d) Klinik Psikoloji
e) Gelişim Psikolojisi
255
4) “Sosyal psikolojinin kuram ve teknikleri sosyal etki alanında çok fazla
kullanılmaktadır. Genellikle de iktisadi hayatta bir araç olarak kullanılmaktadır.” Aşağıdaki
seçeneklerden hangisi sosyal psikolojinin söz konusu edilen kullanım alanlarından birisidir?
a) Davranış Bilimleri
b) Reklamcılık
c) Sosyal Etki
d) Pazarlamacılık
e) İktisadi Psikoloji
5) Küçük gruplar psikolojisinin büyük gruplarda yansımalarından oluşan kavram

aşağıdakilerden hangisidir?
a) Gelişim Psikolojisi
b) Kültürel Psikoloji
c) Sosyal Psikoloji
d) Örgüt Psikolojisi
e) Eğitim Psikolojisi
6) “…………….……… ………………… kronik sağlık sorunları olan bireyleri

psikolojik yönden inceleyen bir bilim ve uygulama alanıdır.”
Yukarıdaki boşluğu uygun şekilde doldurunuz.
7) “Egzersiz, sağlıklı yiyecekler tüketme, düzenli uyku, emniyet kemeri bağlama,

göğüs kanseri, şeker hastalığı gibi potansiyel durumlarda sağlık kontrolü yapma, tütün,
alkol ve uyuşturucu maddeler kullanmama, stresle etkin baş etme, iletişim sağlıklı
davranışlara örnek olarak verilebilir.”
Yukarıda örneklendirilerek ifade edilen sosyal psikolojinin uygulama alanlarından

olan psikoloji dalı hangisidir?
8) Sosyal psikoloji, psikolojinin alt alanları içinde en temel alandır. Sosyal psikolojide
yer alan davranışları inceleme görüş, yöntem ve teknikleri ve bunlara ait araştırma
sonuçlarından klinik psikoloji, sağlık psikolojisi, gelişim psikolojisi, örgütsel psikoloji, sosyal
etki, rehabilitasyon psikolojisi, siyaset psikolojisi, spor psikolojisi, eğitim psikolojisi, adalet
ve trafik psikolojisi gibi alanlar yararlanmamaktadır. (D/Y)
256
9) “Sosyal psikolojide tutumlar ve tutum değiştirme konusunda yaklaşımlar klinik
psikolojide kullanılmamaktadır.” (D/Y)
10) Sosyal psikoloji liderlik, iletişim, tutumlar, sosyal etki, sosyal kimlik gibi
konularda siyaset alanına katkıda bulunmaktadır. Sosyal psikoloji özellikle siyaset gibi bir
konu içerisinde her anlamda karşımıza çıkmaktadır. (D/Y)
Cevaplar
1)b, 2)a, 3)c, 4)b, 5)d, 6) Rehabilitasyon psikolojisi, 7) Sağlık psikolojisi, 8) D, 9)Y,
10) D
257
14. SOSYAL PSİKOLOJİNİN UYGULAMA ALANLARI II
258
14.1. Hukuk Alanında Sosyal Psikoloji Uygulaması
14.2. Sosyal Psikolojinin Trafik Psikolojisi Alanında Uygulanması
14.3. Sosyal Psikolojinin Spor Alanında Uygulanması
14.4. Sosyal Psikolojinin Eğitim Alanında Uygulanması
14.5. Sosyal Psikoloji İle Bir Fark Yaratmak
259
1. Sosyal psikoloji sosyal hayatta hangi alanlarda karşımıza çıkmaktadır?
260

geliştirileceği
Sosyal psikolojinin Okuyarak ve araştırarak

Sosyal Psikolojinin
uygulama alanlarını
uygulama alanları kazanım geliştirilecektir.
kavrayabilir.
261
Anahtar Kavramlar
 Sosyal Psikolojinin Uygulama Alanları
262
Giriş
Bu haftanın konusu da önceki haftanın devamı niteliğinde sosyal psikolojinin

uygulama alanlarıdır. Bu bölümde hukuk, spor, eğitim ve trafik psikoloji gibi alanlarda sosyal
psikolojik süreçlerin etkisi incelenmektedir. Genel itibarıyla sosyal psikoloji ile ne gibi ve
nasıl bir fark yaratılabileceği gibi konular işlenmektedir.
263
14. Sosyal Psikolojinin Uygulama Alanları II
Bu bölümde de sosyal psikolojinin uygulama alanları incelemelerimiz devam

etmektedir. Aşağıdaki bölümde hukuki alanda/konularda sosyal psikolojik süreçlerin işlevleri
ele alınmaktadır. Kısaca bu süreçlere hukuki ya da adli sosyal psikolojik süreçler denilebilir.
Örnekler Amerikan toplumundan olsa da benzeri olaylara kendi toplumumuzda da sıklıkla
rastlamaktayız.
14.1. Hukuk Alanında Sosyal Psikoloji Uygulaması
Sosyolojinin bir alt dalı olan hukuk sosyolojisi; hukukun felsefesini, kökenlerini veya
yaptırımlarını tartışmakta, incelemektedir. Suç ve hukuk süreçleri içinde yoğun biçimde
sosyal psikolojik argümanlar içeren süreçlerdir. Bu bağlamda, bireylerin suç işleme
potansiyelleri, suça iten sebeplerin tespiti, hukukun değerlendirme süreci gibi kimi tartışma
konuları disiplinler arası yaklaşımlara ihtiyaç duymaktadır.
Önceki bölümlerde sosyal psikolojide kullanılan kavramlar ve konular bağlamında

hukukla ilgili konulara dikkat edecek olursak anlaşılmaktadır ki; sosyal etki, sosyal algı,
iletişim/propaganda, tutum, insan ilişkileri, sosyalleşme, sosyal kimlik, statü, rol ya da sosyal
grup gibi ilgili temel kavramların hemen hepsi hukuki süreçleri etkileme potansiyelleri olan
kavramlardır.
Sosyal psikolojinin birçok uygulama alanından birisi de hukuk alanıdır. Örneğin

Amerika’da herhangi bir “jüri üyesi olun ve Teksas’ta yaşanan gerçek bir olayla ilgili
aşağıdaki ifadeyi duyduktan sonra oyunuzu hangi yönde kullanacağınıza karar verin.
1976 yılında, soğuk bir Kasım gecesi polis memuru Robert Wood ve görev arkadaşı
farları sönük bir şekilde ilerleyen bir araba görürler. Wood arabaya kenara çekmesi
için sinyal verdi, arabasından çıktı ve sürücünün yanına gitti. Tek istediği sürücüye
farlarını açmasını söylemekti, ancak bunun için hiç fırsatı olmayacaktı. Wood daha tek
kelime bile edemeden sürücü elindeki tabancayı Wood’a çevirdi ve ateş etti, Wood
orada hayatını kaybetti. Wood’un görev arkadaşı şarjörünü uzaklaşan arabaya boşalttı,
ancak katil kaçmıştı. Bir ay sonra polis 16 yaşındaki David Harris’i şüpheli olarak
gözaltına aldı. Harris komşusunun arabasını ve tabancısını Memur Wood cinayetinden
bir gün önce çaldığını ve cinayet gerçekleştiği sırada o arabada olduğunu itiraf etti. Öte
yandan Harris, Wood’u vuranın kendisi olmadığını iddia ediyordu. Söylediğine göre
Randall Adams adında bir otostopçuyu arabaya almış ve arabayı onun kullanmasına
izin vermişti. Harris’e göre koltuğun altına uzanıp silahı alan ve polis memurunu vuran
Adams’tı. Polis Randall Adams’ı sorguladığında David Harris’in kendisini yoldan
aldığını kabul etti, ancak söylediğine göre olay yaşanmadan 3 saat önce Harris onu
kaldığı motele bırakmıştı. Kim doğruyu söylüyordu? Görünüşe göre Adams’ta ki polis
Harris’in hikâyesini doğrulayan 3 görgü tanığı bulana dek. Emily ve Robert Miller
ifadelerinde Memur Wood vurulmadan hemen önce arabayla olay yerinden geçtiklerini
söylüyordu. Dediklerine göre hava karanlık olmasına rağmen araba sürücüsünü gayet
iyi görebilmişlerdi ve her ikisi de sürücünün Randall Adams olduğunu söylüyordu.
264
“Camı indirdiğinde yüzünü rahatlıkla görebildik” diyordu Robert Miller. “Sakalı ve
bıyığı uzun, kirli, sarı saçları vardı” Cinayet saatinde David Harris traşlıydı, Randall
Adams gerçekten de Millerların tanımına uyuyordu. Bir satıcı olan Micheal Randell da
cinayetten hemen önce oradan arabayla geçmişti ve iddiasına göre arabada iki kişi
olduğunu görmüştü. O da sürücünün uzun saçları ve bıyığı olduğunu söylüyordu. Sizce
cinayeti kim işledi? Juri görgü tanıklarına inandı ve Adams’ı suçlu bularak idam
cezasına çarptırdı. Öte yandan, Adams cezaevinde çürüyüp mahkemelerin
başvurularını dikkate almasını beklerken birkaç uzman Adams’ın suçluluğundan şüphe
etmeye başladı. Yeni deliller gün ışığına çıkarılmıştı [bunun en önemli nedenlerinden
biri bu olayla ilgili çekilen The Thin Blue (İnce Mavi Çizgi) filmiydi] ve katilin David
Harris olduğu artık neredeyse kesindi. Harris daha sonra başka bir cinayetten suçlu
bulundu ve idam cezasının tarihini beklerken Memur Wood’u vuranın Randall Adams
değil, kendisi olduğu yönünde güçlü imalarda bulundu. En sonunda temyiz mahkemesi
Adams’ın mahkûmiyet kararını tersine çevirdi. Adams artık özgür bir insandı, ancak
işlemediği bir suçtan dolayı 12 yıl cezaevine yatmıştı.380
Benzeri hikâyeler ülkemizde de yaşanmaktadır. Pek çok hukuki süreç, delil

yetersizliğinden ya da var olanların delillerin işaretlerinden dolayı mağduriyetler
yaşatabilmektedir. Ya da karar vericileri yanıltabilmektedir. Hukuki süreçler görünen ya da
tespit edilebilen deliller ve oluşan kanaatler üzerinden değerlendirmeler yaptığından dolayı,
birey davranışlarını üreten çok faktörlü sebeplerin anlaşılabilmesi bu süreçte büyük değer
kazanmaktadır.
Sosyal psikolojinin bir diğer uygulama alanı görgü tanıklarının ifadelerine ne derece
güvenilebileceğini belirlemektir. Olayın olmasının yargılama sürecinin sonuna kadar olan
süreçte işin içine çeşitli psikolojik faktörler girmektedir. Adil bir yargılama için görgü
tanıklarının doğru bilgi vermesi büyük önem taşımaktadır. Peki, görgü tanıklıkları nasıl daha
doğru bir duruma getirilebilir? Yapılan hataları azaltmak için bir yöntem sorgulayıcıları
eğitmektir. Sorulan soruların hatalı bilgiler ortaya çıkarmasını engellemek için kişilerin
hatırladıkları bilgileri geri çağırırken görselleştirmeleri ve duygularını hatırlamalarını
sağlayacak açık uçlu sorular sorulan “bilişsel mülakat” tekniği kullanılmaktadır. Bilişsel
mülakat tekniği ile yanlış hatırlamalar ve hatalı bellek etkisi büyük ölçüde ortadan
kalkmaktadır. Bilişsel mülakat tekniğinde sorgulayıcı kişileri anlatmaya teşvik etmeli ve olayı
yeniden hatırlatmasına yardım etmelidir. Dikkat dağıtıcı tüm etmenler ortamdan
uzaklaştırılmalıdır. Katılımcıyı daha etkin kılmak için tüm sorular açık uçlu olmalıdır.
Sorgulayıcıların sorularının da yönlendirici olmamasına dikkat edilmelidir.381
Tüm bu hukuki süreçler sosyal psikolojiyle alakalıdır. Suçluluk psikolojisi, hukuk

sürecindeki değişmeler, jürinin kararı, mahkeme süreci. Bu örnek olay ve günlük yaşanan
sayısız olay “hem temel psikolojik süreçleri incelemek için kusursuz bir uygulamalı ortam
sunduğu hem de günlük hayatta büyük önem taşıdığı için, sosyal psikologlar son yıllarda
hukuk sistemini etraflıca ele almıştır. Kendi hatanız olmadığı hâlde bir davada suçlanan
380
Aronson, Wilson, Akert, Çev. Okhan Gündüz, Sosyal Psikoloji, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2012, s. 903-904
381
265
tarafta olduğunuzda sistemi masum olduğunuza ikna etmek için neleri bilmeniz
gerekir?” 382 Bu sorunun cevabı sosyal psikolojide gizlidir. Bunlar daha önceki konularda
ayrıntılı bir biçimde incelenmişti. Örneğin izlenim oluşturma, kişiler arası ilişkiler vs.
konuları sorulan sorunun cevabı için ayrıntılı cevaplar içermektedir.
14.2. Sosyal Psikolojinin Trafik Psikolojisi Alanında Uygulanması
“Trafikte ortaya çıkan kazaların %95’i sürücü davranışlarından kaynaklanmaktadır.

Psikoloji alanında bilişsel, kişilik ve sosyal psikoloji bu davranışların nedenlerini açıklamaya
çalışmaktadır. Sosyal psikolojide sosyal biliş ve tutumlar konusunda ortaya çıkan yaklaşımlar
bu davranışları açıklamaya yardımcı olmaktadır. Tutumlar konusunda ortaya atılan “akılcı
eylem kuramı” ve “sağlık inanç modeli” trafikte risk oluşturan davranışları açıklamak için
kullanılmaktadır. Bu modellere göre tutumlar, risk algılama, sosyal normlar ve algılanan
davranış kontrolü trafikte sürücü davranışlarının en önemli ögeleridir. Sürücülerin araç
kullanmaya ilişkin tutumları ile tehlikeli araç kullanma ve hızlı araç kullanma arasındaki
ilişkiler bulunmaktadır.
14.3. Sosyal Psikolojinin Spor Alanında Uygulanması
“Spor psikolojisi 1965’ten günümüze kadar psikolojinin spor ve fiziksel sağlık üzerine
etkisini ve ayrıca sporun psikolojik gelişim, psikolojik sağlık ve iyi olma üzerindeki etkisini
inceleyen bir disiplinler arası bilim ve uygulama alanıdır. 1987 yılından günümüze kadar
Amerikan Psikologlar Derneğinin 47. alanı olarak teorik ve uygulamalı alanlarda faaliyetler
Uygulamalı Spor Psikolojisi Örgütü olarak sağlık/egzersiz, performans iyileştirme ve sosyal
psikoloji olarak üç özel alanda faaliyetler göstermektedir.383 Spor faaliyetleri dünya çapında
milyonlarca kişinin ilgisini çeken bir konudur. Spor psikolojisi kapsamında güdülenme,
sosyal kaygı, yarışma, iş birliği, grup ve takım dinamikleri, sosyal kimlik, grup süreç kayıpları
(motivasyon ve koordinasyon kaybı) ve sonuçları, performans iyileştirme, sosyal kaytarma,
grup birlikteliği, öz yeterlilik ve ortak yeterlilik, liderlik, iletişim, saldırganlık, egzersize
bağlılık, sağlık ve iyi olma konuları sporda uygulamalar ve örnekler dahil edilerek
işlenmektedir. 384”
14.4. Sosyal Psikolojinin Eğitim Alanında Uygulanması
“Sosyal psikolojinin uygulama alanlarından birisi de eğitimde öğrencilerin daha

başarılı bir duruma getirilmesidir. Eğitim, öğrenci-aile-öğretmenler arasında bir iletişimle
ortaya çıkmaktadır. Öğrencilerin ders çalışırken verimli olmaları, öğretmenlere ve okula karşı
olumlu tutum geliştirmeleri, akranlarıyla ilişkiler kurmaları, oyunlarda gruba dâhil edilme
veya gruptan dışlanma davranışları, olumlu sosyal davranışlar, sataşma ve saldırganlık
382
Aronson, Wilson, Akert, Çev: Okhan Gündüz, Age, s.905-906
383
384
Age, s.392
266
davranışları, sınıf içine beyin fırtınası yapmalar vb. konularda sosyal psikolojinin
açıklamaları, teknikleri ve araştırma bulguları önemli katkılar sağlamaktadır.”385
“Eğitimde çocukların yaratıcı düşünmeleri ve yenilikler yapmaları için beyin fırtınası

yapmaları önerilmektedir. Sosyal psikologların son 25 yıldır bu konuda yaptıkları
araştırmalar, beyin fırtınasının hangi koşullarda yapılırsa etkin olacağını göstermektedir.
Araştırmacılar beyin fırtınasının sözel değil, yazılı ancak paylaşılarak yapıldığında daha fazla
orijinal düşüncelerin ortaya çıktığına işaret etmektedir. 386”
14.5. Sosyal Psikoloji İle Bir Fark Yaratmak
Sosyal psikoloji ile fark yaratmak, bu bilim dalının ayrıntılarını bilip gündelik
hayattaki sosyal psikoloji uygulama alanlarını görmekle başlar. Soru sorarak yaptığımız
işlerin ardındaki toplumsala adaptasyon sağlayan psikolojik yansımaları izleyebiliriz. Bu
başlık altında sosyal psikolojinin hayat alanında nasıl fark yaratılabileceği üzerinde durarak
sosyal psikolojinin uygulama alanlarını sonlandıracağız.
“Alaska’nın batı sahilinde bir köy olan Shishmarf’in sakinleri kısa bir süre
adalarını terk edip ana karaya taşınmayı oyladılar. Bu hareket onlara 200-300 milyon
dolara mal olacaktı. Neden? Küresel ısınma dünyanın bu bölgesinde kuramsal bir
mesele değil, gerçek bir sorundu. 15 yıl kadar önce köylüler adanın çevresindeki denizin
her sonbaharda biraz daha geç donduğunu ve her bahar daha erken çözüldüğünü, bu
nedenle adanın fırtına çıktığında su baskını tehlikesiyle karşı karşıya kaldığını fark
ettiler. 1997 sonbaharında bir fırtına adanın kuzeyinde 40 metrelik bir toprak parçasını
yutmuştu. 4 yıl sonra 4 metrelik dalgalar deniz seviyesinden yalnızca 7 metre
yükseklikteki adanın bütününü tehdit etmişti. Birçok kişi adanın tamamıyla yok
olmasının an meselesi olduğunu düşünüyordu.” 387 Buna önlem almak için artık her ne
kadar zor olsa da bu ve bunun gibi sorunların devam etmemesi için küresel bazda soruların
yankı bulup karşılık bulması gerekmektedir. Söylemesi yapmasından kolay sorular üreterek
zor alışkanlıklarımızın bazılarından vazgeçmeliyiz ve değişmemiz gerekiyor. Öte yandan
sorumluluk sahibi olarak dünyamıza iyi bakmalıyız. Hem kendimizi hem de başkalarını bu
sorumluluk bilincine doğru yöneltmeliyiz. Ama nasıl? İşte burada sosyal psikoloji devreye
girmektedir.
İnsanların tutum ve davranışlarının biçimlendirilmesi sosyal psikolojinin durumunu

daha önceki bölümlerimizde inceledik. Şimdi biraz da sosyal psikolojinin sosyal ve psikolojik
alanlarda nerelere dokunduğuna bakalım.
Sosyal psikolojide uygulama alanları olarak aktardığımız bu bölümde sosyal

psikolojinin ya direkt ya da dolaylı olarak dirsek temasında bulunduğu dalları aktarmaya
çalıştık. “Bildiklerini gerçek sorunların çözümünde uygulamak, kuruluşundan bu yana sosyal
385
Age, s.393
386
387
Aronson, Wilson, Akert, Çev: Okhan Gündüz, Age, s.817
267
psikolojinin ilgi alanlarından biri olmuştur. Genellikle deneysel sosyal psikolojinin kurucusu
kabul edilen Kurt Lewin üç konunun altını çizmiştir:388
 Sosyal psikolojik soruları test etmenin en iyi yolu deneysel yöntemdir.
 Bu çalışmalar temel psikolojik süreçlerin anlaşılmasında ve sosyal etki üzerine

kurumlar geliştirilmesinde kullanılabilir.
 Sosyal psikoloji kuramları ve yöntemleri önemli sosyal sorunların ele

alınmasında kullanılabilir.
Bu konulara daha önceki bölümdeki notlarımızda değinmiştik. Toparlayıcı olması

bakımından şunlar da eklenebilir. “Sosyal psikolojinin en önemli derslerinden biri, sosyal
etki ile ilgili soruların yanıtlanmasında deneyler düzenlemenin değerine verilen
önemdir. İnsanların enerji tüketimini azaltmak gibi uygulamalı sorunların çözümünde bu
konunun önemi, diğer her türlü konuya oranla çok daha ön plandadır. Yalnızca deneyler
düzenleyerek en iyi çözümleri bulmayı umabiliriz.
Tıbbi tedavi araştırmaları gibi diğer alanlarda da çoğu insan bu dersin önemini
anlamıştır diyebiliriz. Bir kimyagerin etkili bir ağrı kesici gibi görünen bir karışım
bulduğunu düşünün, kobay fareleriyle yapılan ilk çalışmalar umut vericidir, ancak
henüz insanlar üzerinde bir araştırma yapılmamıştır. İlaç şirketinin yine de ilacı
insanlara pazarlamasına izin verebilir miyiz? Herhâlde birçoğumuz, dur bakalım,
derdik. İlacın insanlar için ne kadar güvenli olduğunu kim bilebilir; belki de tehlikeli
yan etkiler ortaya çıkacaktır.
İş; psikolojik ve sosyal “tedavilerin test edilmesine gelince standartlarımız bir anda
gevşer. Birisi yeni bir enerji tasarrufu tekniğini, eğitim alanında yeni bir yaklaşımı ya da ön
yargıyı azaltmak için yeni bir programı denemek istediğinde genellikle müdahale üzerine katı
testler uygulamayı düşünmez. Örneğin, söz konusu teknikler deneysel olarak test edilmiş
olsa bile bir şirket yeni bir enerji tüketimini düşürmeye yönelik yeni bir programını ya
da bir kurum zorunlu çeşitlilik eğitimi programı deneyebilir. “Bunun ne zararı var ki?”
diye düşünüyor olabilirsiniz. Yeni bir enerji tasarrufu programını uygulamak insanları
pek de riske atmaz, ayrıca insanları zorlu test yönergelerine tabi kılarak yeniliğe ket
vurmak da istemeyiz. Hem zaten bu müdahalelerin işe yarayıp yaramadığını da sonra
olmadığına bakarak da göremez miyiz (örneğin, tasarruf programından sonra enerji
tüketimlerini azalttılar mı?) ne yazık ki işler o kadar da kolay değil. Rasgele atanmış bir
kontrol gurubu olmadan bir müdahalenin etkili olup olmadığını test etmek zordur ve bu
testleri uygulamamak ciddi sonuçlar doğurabilir.”389 Sorunların çözümünde sosyal psikoloji
kurtarıcı bir rol üstlenmektedir. Özellikle uygulamalı sosyal psikoloji çalışmaları sorunları
tam olarak neye işaret ettiğini anlamaya çalışarak çözümler bulmaya çalışmaktadırlar.
388
389
Aronson, Wilson, Akert, Çev: Okhan Gündüz, Age, s.823-824
268
Bu bakımdan “sosyal psikologlar uygulamalı sorunlara çözümler bulmada fiyaskoları
önlemede eşsiz bir konumdadır. İlk olarak sosyal psikoloji alanı, insan davranışları üzerine
zengin bir kuram kaynağıdır ve insanlar bu kuramlardan yola çıkarak problemlere çözümler
üretebilirler. İkinci olarak, sosyal psikologlar bu çözümlerin işe yarayıp yaramadığını görmek
üzere sıkı deneysel testlerin nasıl uygulanacağını bilirler, bu da eşit önemde bir konudur.”390
Sosyal psikolojiyi uygulamalı olarak hayata tatbik eden sosyal psikologlar “insanların
çevreye daha fazla sorumluluk sahibi bir tutumla davranmalarını sağlamak için çeşitli
yaklaşımlar geliştirmiştir. Bu yaklaşımların esin kaynağı sosyal psikoloji kuramlarıdır ve
yaklaşımın başarılı olup olmadığını görmek için deneysel yöntem kullanılmıştır.”391
Boğulan, kimliksizleşen, modernlik içerisinde cinnete sürüklenen modern insanın

bunalımlarını çözmede sosyal psikologlar bazen çaresiz kalsa da sosyal psikoloji gittikçe
gelişen ve geliştikçe sorunların çözümünde etkili olan bir bilim olarak yaşlı fakat modern
dünyamıza güzel izler bırakmak için çalışmaktadır. İnsanlara yaşantı biçimleri hakkında bilgi
vermeye, dünyanın daha yaşanılır bir hâle gelmesi için fizik kadar, kimya kadar sert bir
bilimsellikle değil, yorumla, gözlemle, kimi zaman ise deneyle çalışmalar yaparak sorunları
çözmeye çalışmaktadır. “İnsanları gruplarının üyelerine güvenmeye, herkesin yararına olacak
şekilde iş birliği yapmaya nasıl ikna edebiliriz? Kuraklık zamanında insanları su tasarrufu
yapmaya, çöplerini geri dönüştürmeye ve yatakhane ya da apartmanlarda ortak kullanım
alanını temizlemeye ikna etmekte olduğu gibi, sosyal ikilemleri çözmek son derece
zordur.” 392 Fakat sosyal psikoloji bu tarz sorunları çözmek için gerekli donelerini ortaya
koyarak insanlarda bir farkındalık uyandırır ve sorunu etkili bir biçimde çözmek için tüm
olanaklarını kullanmaktadır.
Tüketim kültürü içerisinde aşırılığa kaçmak dünyayı felakete sürüklerken sosyal

psikoloji yine buna bir çözüm bulmak ve gittikçe artan tüketim çılgınlığına bir farkındalık
katmak için çalışmalarını yürütmektedir. “Bazı çevresel sosyal ikilemlerle ilgili bir sorun da
insanların benzin, elektrik, su gibi kaynakları ne kadar kullandıklarını takip etmelerinin zor
olmasıdır. Örneğin, bir kuraklık sırasında insanlardan su tasarrufu yapmaları
istenmektedir, ancak insanların kaç metre küp su kullandıklarını takip etmeleri kolay
değildir. İki araştırmacı su tüketimlerini izlemeyi kolaylaştırmanın herkesin yararına
davranmalarını kolaylaştıracağını düşündü. Hampshire bölgesindeki iki grubu 1995
yazında yaşanan kuraklık sırasında karşılaştırdılar. Birinci grubun evlerine, ne kadar
su kullanıldığını takip etmeyi sağlayan sayaçlar yerleştirildi. Diğer grupta ise bu tip
sayaçlar bulunmuyordu. Beklenildiği gibi, insanlar kuraklığın ciddiyetini
anladıklarında sayacı olan evlerde kalanlar, sayacı olmayan evlere oranla daha az su
tüketmeye başlamışlardı. Peki ya insanların harcadığı değil, tasarruf ettiği enerji miktarını
bilmelerini sağladığımızda neler olur? Örneğin, sürücülerden yürüyerek, bisiklet ve toplu
taşıma araçlarını kullanarak ya da bir arkadaşın arabasını paylaşarak yaptıkları yol
tasarrufunu takip etmelerini istediğimizde sonuç ne olur? İnsanları olanakları
390
Age, s.827
391
Age, s.828
392
269
konusunda bilgilendirmek, arabalarını evde bırakmak olasılığını arttırabilir mi? Bu
soruların yanıtını arayan Graham, Koo ve Wilson (basın aracılığıyla) üniversite
öğrencilerinden yol tasarrufu yapmalarını istedi ve ilgili kayıtları 2 hafta boyunca bir
web sitesinden yayınladı. Öngörüldüğü gibi, yaptıkları yol tasarrufunun kaydı tutulan
öğrenciler, kaydı tutulmayan öğrencilere oranla, daha fazla tasarruf yapmışlardı. Bu
bulgu kişinin davranışlarının kaydını tutmanın bir davranışı değiştirmenin ilk adımı
olduğunu gösteren araştırmalarla tutarlıdır. Graham ve meslektaşları öğrencilere
tasarruf ettikleri yol miktarı hakkında farklı türde geri bildirimler sunmanın araba
kullanma alışkanlıklarını değiştirip değiştirmeyeceğini incelediler. Öğrenciler ne kadar
yol tasarrufu yaptıkları ile ilgili verileri girdikten sonra bazılarına benzin ve bakım
masraflarından ne kadar tasarruf ettikleriyle ilgili bilgi verildi. Bazıları ise havayı ne
kadar daha az kirlettikleri (yani, karbondioksit ve hidrokarbon salınımının
azaltılmasına ne kadar katkıda bulunduklarını) konusunda bilgilendirildiler. Bazı
öğrencilere her iki bilgi de verildi. Sonuçta son grubun, yani hem ne kadar para
tasarrufu yaptıkları hem de salınımın azaltılmasına ne kadar katkıda bulundukları
konusunda bilgilendirilen öğrencilerin özellikle daha az araba kullandıkları görüldü.
Çevreye zarar veren davranışlardan kaçınmaya yönelik tutumlarla ilgili kayıtlar ve
tasarruf hakkında somut bilgi sahibi olmak öğrencileri daha az araba kullanmaya
yöneltmişti.”393 Tüm bunlar gösteriyor ki insan davranışlarının değişmesi, değişmesine neden
olan etkiler, değişmesini tetikleyen unsurlar sosyal psikoloji ile değişmekte ve değişime neden
olan unsurlar bu vesile ile inceleme altına alınabilmektedir.
Tüm bunlar değerlendirildikten sonra baştaki konularda da belirttiğimiz üzere sosyal

psikolojinin bir çalışma alanı olarak belirlenmesi davranışlar üzerine yoğunlaşmasıdır.
Özellikle “Ross’un sosyal davranışın temelinde taklit olayını görmesi, 19. yüzyıl Fransız
yazarı Tarde’nin (1843-1904) etkisini gösterir. Tarde “toplum taklittir” diyerek
insanların kişisel farklılıklarına rağmen nasıl olup da benzer davranışlar göstererek bir
sosyal düzen kurabildikleri konusunda sorusuna bir çözüm aramıştır. Bu anlamıyla taklit
kavramı Le Bon’un telkin kavramına oldukça yakındır ve her ikisi de 19. yüzyıl Fransız
sosyal düşüncesine akılcı olmayan (anormal) davranışlar psikolojisinin etkisini yansıtır.
Bernheim, Charcot, Janet ve Freud’un görüşleri, 19. yüzyıl sonu klinik psikiyatrisine yön
vermiştir. Bu görüşleri ortak yanı insan davranışının -telkin ve bilinçsiz taklit gibi- akılcı
olmayan yönlerine önem vermeleriydi. Nitekim bu kavramlardan grup ruhu fikrine geçmek
zor olmamıştır. Mc Dougall için ise içgüdü kavramının ön plana çıkması özellikle 19. yüzyıl
İngiliz sosyal düşüncesine damgasını vuran Darwin’in etkisini gösterir.”394
Yapılan çalışmalar sonrasında kendine yeni çalışma alanları bulan sosyal psikolojinin
“İkinci Dünya Savaşı’ndan hemen önceki yıllarda başlayan üç temel gelişme, sosyal
psikolojinin bugünkü durumuna gelmesinde önemli rol oynamıştır. Bu gelişmelerden
biri Kurt Lewin ve öğrencilerinin başlattığı grup dinamiği çalışmalarıdır. Lewin “sosyal
gerçeği” laboratuvara getirerek grup yapısı ve sürecini, hem kuramsal hem görgül değeri
yüksek laboratuvar deneyleriyle incelemiş; bu deneylerinde gösterdiği yaratıcılıkla hem
393
Aronson, Wilson, Akert, Çev: Okhan Gündüz, Age, s.
394
Prof. Dr. Çiğdem Kağıtçıbaşı, Age, s.32
270
psikologları hem sosyologları etkilemiştir. Grup dinamiği çalışmalarının gerçekten önemli ve
günümüze kadar uzanan etkileri, günümüz sosyal psikolojinin özellikle grup konusunda
biçimlenişini tayin etmiştir. İkinci bir gelişme, zamanın önemli sosyolojik görüşlerini bilen
ve özellikle sembolik etkileşim kuramını benimsemiş bir psikolog neslinin ortaya
çıkmasıdır. Bu psikologlar, sosyolojiyi karşılarına almadıkları için hiçbir yere varmayan
sosyoloji-psikoloji çatışmasına son vermişlerdir. Üçüncü bir gelişmeyle de ABD’de
endüstri ve devlet fonlarının ilk defa bu devrede sosyal psikolojik araştırmaları
desteklemek için kullanılmaya başlanması, sosyal psikolojinin uygulama alanlarını
genişletmiştir ve bu disiplinin niteliğini değiştirmiştir.”395
395
Prof. Dr. Çiğdem Kağıtçıbaşı, Age, s.34
271
Uygulamalar
272
Bu bölümde sosyal psikolojinin hukuk alanında, trafik psikolojisi alanında, spor

alanında ve eğitim gibi alanında uygulamaları incelenmiştir.
273
Bölüm Soruları
1) “Bildiklerini gerçek sorunların çözümünde uygulamak, kuruluşundan bu yana

sosyal psikolojinin ilgi alanlarından biri olmuştur. Genellikle deneysel sosyal
psikolojinin kurucusu kabul edilen Kurt Lewin üç konunun altını çizmiştir.” Aşağıdaki
seçeneklerden hangisi Kurt Lewin'in altını çizdiği konulardan birisidir?
a) Sosyal psikolojik soruları test etmenin en iyi yolu deneysel sosyolojidir.
b) Bu çalışmalar deneysel psikolojinin geliştirilmesinde kullanılabilir.
c) Bu çalışmalar temel psikolojik süreçlerin anlaşılmasında kullanılamaz.
d) Sosyal psikoloji kuramları ve yöntemleri önemli sosyal sorunların ele alınmasında

kullanılabilir.
e) Sosyal psikoloji kuramları gerçek hayatta gereksizdir
2) “Sosyal psikolojiyi uygulamalı olarak hayata tatbik eden sosyal psikologlar

insanların çevreye daha fazla sorumluluk sahibi bir tutumla davranmalarını sağlamak
için çeşitli yaklaşımlar geliştirmiştir. Bu yaklaşımların esin kaynağı sosyal psikoloji
kuramlarıdır ve yaklaşımın başarılı olup olmadığını görmek için ................ .................
kullanılmıştır.”
a) Deneysel Yöntem
b) Çevre Psikolojisi
c) Deneysel Psikoloji
d) Uygulamalı Sosyoloji
e) Uygulamalı Sosyal Psikoloji
274
3) “Sosyal psikolojinin bir diğer uygulama alanı görgü tanıklarının ifadelerine ne
derece güvenilebileceğini belirlemektir.”
Aşağıdaki seçeneklerin hangisinde yukarıdaki sosyal psikoloji uygulama alanından söz

edilmektedir?
a) Rehabilitasyon Psikolojisi
b) Hukuk Sosyolojisi
c) Uygulamalı Psikoloji
d) Adli Tıp Psikolojisi
e) Hukuki Sosyal Psikoloji
4) “Hem temel psikolojik süreçleri incelemek için kusursuz bir uygulamalı ortam
sunduğu, hem de günlük hayatta büyük önem taşıdığı için, sosyal psikologlar son
yıllarda hukuk sistemini etraflıca ele almıştır. Kendi hatanız olmadığı halde bir davada
suçlanan tarafta olduğunuzda sistemi masum olduğunuza ikna etmek için neleri
bilmeniz gerekir? Bu sorunun cevabı sosyal psikolojide gizlidir.”
Aşağıdaki seçeneklerden hangisi yukarıda ifade edilen sosyal psikolojinin söz konusu
edilen uygulama alanlarından birisidir?
a) Suç Sosyolojisi
b) Siyaset Psikolojisi
c) Hukuk Felsefesi
d) Hukuki Sosyal Psikoloji
e) Hukuk Sosyolojisi
5) Sosyal psikolojinin uygulama alanlarından birisi de eğitimde öğrencilerin daha

başarılı bir duruma getirilmesidir. Eğitimde çocukların yaratıcı düşünmeleri ve yenilikler
yapmaları için sosyal psikologlar tarafından tavsiye edilen metot aşağıdakilerden hangisidir?
a) İletişim
b) Grup Birlikteliği
c) Performans İyileştirme
d) Bilişsel Mülakat
e) Beyin Fırtınası
275
6) Deneysel sosyal psikolojinin kurucusu kabul edilen Kurt Lewin üç konunun altını
çizerek dikkat çekmiştir. Maddeler halinde sıralayınız.
7) Sosyal psikolojinin spor alanında uygulanmasını kısaca açıklayınız.
8) Sosyal psikolojinin trafik psikolojisi alanında uygulanması hakkında kısaca bilgi

veriniz.
9) Aşağıdaki tanımın doğru mu, yoksa yanlış mı olduğunu belirtiniz.
“Tutumlar, risk algılama, sosyal normlar ve algılanan davranış kontrolü trafikte

sürücü davranışlarının en önemli ögeleridir.”
10) Sosyal psikolojinin eğitim alanında uygulanmasını kısaca açıklayınız.
Cevaplar
1)d, 2)a, 3)e, 4)d, 5)e, 9) D
276
KAYNAKÇA
Barlas Tolan, Toplum Bilimlerine Giriş, Feryal Matbaacılık, Ankara 1991.
Feriha Baymur, Genel Psikoloji, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1985.
Mehmet Silah, Sosyal Psikoloji (Davranış Bilimi), Gazi Kitabevi, Ankara 2000.
Rasim Adasal, Medikal Psikoloji: Psikolojinin Niteliği ve Gelişmesi, Minnetoğlu

Yayınları, İstanbul 1977.
Sedat Topçu, Kişilik ve Savunma Mekanizmaları, Davranış Bilimleri, Anadolu

Üniversitesi Yayını, Ankara,1986.
Jerry M. Burger, Kişilik, Çev. İnan Deniz Erguvan Sarıoğlu, Kaknüs Yay. İstanbul
2006.
Halil Can, Öznur Aşan, Eren Miski Aydın, Örgütsel Davranış, Arıkan Yay. İst. 2006.
Engin Gençtan, Çağdaş Yaşam ve Normal Dışı Davranışları, Psikanaliz ve Sonrası,

Remzi Kitapevi, İstanbul 1988.
Feyzullah Eroğlu, Davranış Bilimleri, Beta Yayınları, İstanbul 2007.
Yrd. Doç. Dr. Yaşar Barut - Yrd. Doç. Dr. Mürsel Akdenk, Sosyal Psikoloji, Edt. Prof.
Dr. Hamit Coşkun, Lisans Yayıncılık, İstanbul 2012.
Tanıl Kılınç, Yöneticilik ve Önderlik, Karizma dergisi, Sayı:5, Eylül 1984.
Doğan Cüceloğlu, İnsan ve Davranışı, Remzi Kitabevi, İstanbul 2008.
Nuran Hortoçsu, En Güzel Psikoloji Sosyal Psikoloji, İmge Kitabevi, Ankara 2007.
Ellıton Aronson-Tımoyth D. Wilson-Robin M. Akert , Sosyal Psikoloji , Kaknüs

Yayınları, 1. Baskı, İstanbul 2012
Prof. Dr. Salih Güney, Sosyal Psikoloji, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara 2009.
Michael A. Hogg-Graham M. Vaughan, çev. İ Yıldız-A. Gelmez, Sosyal Psikoloji,

Ütopya Yayınevi, Ankara 2011.
Doğan Cüceloğlu, İnsan ve Davranışı, Remzi Kitabevi, İstanbul 2008.
Shelley E. Taylor, Letitia Anne Peplau, David O. Sears, Sosyal Psikoloji, Çev: Ali
Dönmez, İmge Yayınları, 3.Baskı, İst. 2012.
Anthony Giddens, Sosyoloji, Yay. Haz. Hüseyin Özel, Cemal Güzel, Ayraç Yayınevi,
Ankara 2000.
277
Prof. Dr. Çiğdem Kağıtçıbaşı, Günümüzde İnsan ve İnsanlar, Evrim Yayınları,
İstanbul 2008.
Erdal Aksoy, “Toplum ve Kültür”, Ed. İhsan Çapçıoğlu, Hayati Beşirli, Sosyoloji’ye
Giriş, Grafiker Yayınları, Ankara 2013.
Doç. Dr. Mustafa Talas, Kültür, Ed. Prof. Dr. Feridun Merter, Doç. Dr. Mustafa
Talas, Sosyoloji, Lisans Yayıncılık, İstanbul 2010.
Enver Özkalp, Sosyolojiye Giriş, Ekin Kitabevi Yayınları, Bursa 2005.
Prof, Dr. Hamit Coşkun, Edit. H. Coşkun, Sosyal Psikoloji, Lisans Yayıncılık, Ocak
2012.
Prof. Dr. Nuri Bilgin, Sosyal Psikolojiye Giriş, İzmir Kitaplığı, 3. Baskı, İzmir, 1995
Özcan Köknel, Kişilik, Öz Dizgi Matbaası, İstanbul 1986.
278

R - Sosyal Psi̇koloji̇ye Gi̇ri̇ş II (Felsefe)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

R - Sosyal Psi̇koloji̇ye Gi̇ri̇ş II (Felsefe)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SOSYAL PSİKOLOJİYE GİRİŞ II

FELSEFE LİSANS PROGRAMI

YRD. DOÇ. DR. FATİH ÖZBAY

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ

FELSEFE LİSANS PROGRAMI

SOSYAL PSİKOLOJİYE GİRİŞ II

Yrd. Doç. Dr. Fatih Özbay

“Sosyal Psikolojiye Giriş II” başlıklı bu çalışma, İstanbul Üniversitesi Açık ve

Bu çalışmada, sosyal psikolojide kullanılan temel bazı kavramlar ekseninde konular

Bu dersin ve işlenen konuların insanı anlama yolculuğunda faydalı olması

Yrd. Doç. Dr. Fatih Özbay

1.1.1. Kişiliğin Tanımı ................................................................................................................ 8

1.2.1. Kişiliğin Temel Özellikleri ............................................................................................. 10

1.2.2. Kişiliğin Oluşmasında Etkili Olan Faktörler .................................................................. 11

1.3. Karakter Kavramı, Karakterlerin Gelişmesi, Basamakları ve Karakter Bozuklukları ...... 13

2. KİŞİLİK KAVRAMI II ........................................................................................................ 23

2.1.1. Psikoanalitik Kuramlar ................................................................................................... 29

2.1.2. Özellik Kuramları ........................................................................................................... 31

2.1.3. Hans Eysenck’in Kişilik Kuramı .................................................................................... 34

2.1.4. Alfred Adler’in Kişilik Kuramı ...................................................................................... 35

2.1.5. Carl Gustav Jung’un Kişilik Kuramı .............................................................................. 36

3.2. Ön Yargıları Öğrenme ....................................................................................................... 55

3.3. Ön Yargı İçin Güdülenme ................................................................................................. 56

3.4. Ön yargının Bilişsel Temelleri .......................................................................................... 56

3.5. Toplumsal Kimlik ............................................................................................................. 57

3.6. Ön yargının Değişen Yüzü ................................................................................................ 58

3.7. Ön yargıları Azaltma ......................................................................................................... 58

4.2. Saldırganlık Öğrenilir Mi? Yoksa Doğuştan Mı Gelir? .................................................... 73

4.3. Saldırganlık İçgüdüsel midir? Durumsal mıdır? Bir Seçim midir?................................... 73

4.4. Toplumda Saldırganlık ...................................................................................................... 74

4.5. Saldırganlıkla İlgili Başlıca Kuramsal Yaklaşımlar .......................................................... 74

4.5.1. Biyolojik Açıklamalar .................................................................................................... 75

4.5.2. Sosyal ve Biyososyal Açıklamalar ................................................................................. 76

4.6. Saldırganlık ve Kültür ....................................................................................................... 76

4.7. Aile İçi Şiddet.................................................................................................................... 77

5. TOPLUMSAL CİNSİYET ................................................................................................... 83

5.2. Algılayıcının Gözünde Toplumsal Cinsiyet ...................................................................... 89

5.2.1. Toplumsal Cinsiyet Kalıp Yargıları ............................................................................... 90

5.2.2. Kültürel ve Kişisel Kalıp yargılar .................................................................................. 90

5.2.3. Toplumsal Cinsiyet Alt Tipleri ...................................................................................... 90

5.2.4. Kalıpları Etkinleştirme ................................................................................................... 90

5.3. Cinsiyet ve Benlik ............................................................................................................. 92

5.3.1.Cinsiyet Kimliği .............................................................................................................. 92

5.3.2. Psikolojik Erkeksilik ve Kadınsılık ................................................................................ 93

5.3.3. Davranışsal Esneklik ...................................................................................................... 93

5.3.4. Kendine Saygı ................................................................................................................ 93

5.4. Toplumsal Cinsiyet: Kuramsal Yaklaşımlar ..................................................................... 94

5.4.1. Biyoloji ........................................................................................................................... 94

5.4.2. Toplumsallaşma ............................................................................................................. 94

5.4.4. Toplumsal Durumlar ...................................................................................................... 95

5.5. Kadınlarda ve Erkeklerde Toplumsal Davranış: Bir Karşılaştırma .................................. 95

5.5.1. Cinsiyet Farklılıkları Üzerinde Büyük Çözümlemeler................................................... 95

5.5.2. Saldırganlık .................................................................................................................... 96

5.5.3. Uyma .............................................................................................................................. 96

5.5.4. Sözsüz İletişim ............................................................................................................... 96

5.5.5. Cinsellik ......................................................................................................................... 96

5.6. Erkeklerde ve Kadınlarda Değişen Roller ......................................................................... 97

5.6.1. Cinsiyet Rollerine İlişkin Tutumlarda Değişiklikler ...................................................... 97

5.6.2. İş Bölümü ....................................................................................................................... 98

5.6.3. Ev İşi ve Çocuk Bakımı ................................................................................................. 98

5.6.4. Çok Rollülük .................................................................................................................. 98

5.6.5. Erkek Egemenliği ........................................................................................................... 98

6. LİDERLİK I ....................................................................................................................... 105