zelkitapgrubu

FRANS DE WAAL

Bonobo ve Ateist
1948 doumlu Hollandal psikolog, primatolog, etolog. 1975'te
Amhem Hayvanat Bahesi'nde dnyann en byk empanze
kolonisi zerine alt yllk bir proje balatt; bu proje pek ok bilim
sel makale ve Chimpanzee Politics (empanze Siyaseti) adl bir
kitapla sonuland. 1981 'de Wisconsin Ulusal Primat Aratrma
Merkezi'nin davetini kabul ederek ABD'ye tand; burada may
munlarn uzlamac davranlar zerine deneysel ve gzlemsel
aratrmalar yrtt. 1989 tarihli Peacemaking Among Primates
(PrimatlardaArabuluculuk) adl kitabyla Los Angeles Times kitap
dln ald. 1980'1erin ortalarnda Yerkes Ulusal Primat Aratr
ma Merkezi'ndeki empanzeler ve San Diego Hayvanat Bahe
si'ndeki bonobolarla almaya balad. Aratrmalannda primat
larda yemek paylam, toplumsal ilikiler ve sorun zme yn
temlerinin yan sra insan toplumunda ahlak ve adaletin kkenle
ri gibi konulara odaklanan de Waal, 1991 'den beri almalarn
Atlanta'daki Emory niversitesi'nin psikoloji blmnde ve Yer
kes Aratrma Merkezi'nde srdryor. Ayrca, yazarn Trke
deki dier kitab iimizdeki Maymun'u da (2008) yine Asl Bi
en'in evirisiyle ve Metis'ten okuyabilirsiniz.

Metis Yaynlar
ipek Sokak 5, 34433 Beyolu, lstanbul
Tel: 212 2454696 Faks: 212 2454519
e-posta: info@metiskitap.com
www.metiskitap.com
Yaynevi Sertifika No: 10726
Bonobo ve Ateist
Primatlar Arasnda insan Aramak
Frans de Waal
lngilizce Basm:
The Bonobo and the Atheist
W. W. Norton and Company, 2013
Frans de Waal, 2013
Trke Yaym Haklar Metis Yaynlar, 2013
Kay Telif ve Lisans Haklar Ajans araclyla
Tessler Literary Agency ile yaplan lisans szlemesi
temelinde yaymlanmtr.
ilk Basm: Eyll 2013
ikinci Basm: Haziran 2014
Yayma Hazrlayan: zge elik
Kapak Fotoraf: Marian Brickner
Kapak Tasarm: Emine Bora
Dizgi ve ask ncesi Hazrlk: Metis Yaynclk Ltd.
Bask ve Cilt: Yaylack Matbaaclk Ltd.
Fatih Sanayi Sitesi No. 12/197-203
Topkap, lstanbul Tel: 212 5678003
Matbaa Sertifika No: 11931

ISBN-13: 978-975-342-106-5

FRANS DE WAAL

Bonobo
ve Ateist
PRMATLAR ARASINDA
NSANI ARAMAK
eviren: Asl Bien

metis

En sevdiim primat Catherine 'e

indekiler

1 Dnyevi Zevkler

2 yiliin Aklamas

32

3 Soyaacndaki Bonobolar

61

4 Tanr ld m, Yoksa Komaya m Girdi?

88

5 yi Maymun Meseli

116

6 On Emir Fazla

150

7 Tanr Boluu

188

8 Aadan Yukar Ahlak

220

Teekkr

237

Kaynaka

239

Dizin

251

Dnyevi Zevkler

nsan dediin Tann'nn bir gaf m sadece?

Yoksa Tanr m insann gaf?

FRIEDRICH NIETZSCHEI
DEN BOSCH'TA dnyaya geldim, Hieronymus Bosch'un adn ald
Hollanda ehrinde. 2 Srf orada domu olmak beni Bosch uzman
yapmaz ama meydatdaki heykelini gre gre bydmden, ger
ekst imge dnyasn, simgeciliini, Tanr'nn azalan etkisi altn
da insanln evrendeki yeriyle kurduu ilikiyi daima sevdim.
Etrafta neeyle dolaan plak figrlerle dolu, kanatl mehur
tablosu -Dnyevi Zevkler Bahesi- cennetteki masumiyete atfen
yaplmtr (bkz. s. 80). Ortadaki tablo, priten uzmanlarn gelitir
dii ahlakszlk ve gnah yorumlarna uymayacak kadar mutlu ve ra
hattr. nsanln cennetten kovulmadan nceki halini ya da belki hi
kovulmam gibi sululuk ve utantan azade halini gsterir. Benim
gibi bir primatolog iin plaklk, cinsellie ve retkenlie yaplan
gndermeler, bol miktarda ku ve meyve ve gruplar halinde hareket
etmek tmyle tandk eylerdir ve dini ya da ahlaki bir yorum ge
rektirmez. Bosch bizi doal halimizle resmetmi gibidir, ahlak ba
knysa sa taraftaki panele saklar ve orada, orta panelde zevkse-

1 . Friedrich Nietzsche (1889), s. 5.

S'Hertogenbosch diye de bilinen ehir 12. yzylda Gney Hollanda'nn
eyalet bakentiydi. Bosch'un hayatta olduu zamanlarda (1450-1516) Utrecht'ten
sonra lkenin en byk ehriydi.
2.

10

BONOBO V E ATEST

faya dalm insanlar deil, rahipleri, rahibeleri, oburlar, kumarbaz

lar, savalar ve sarholar cezalandrr. Bosch din adamlarndan
ve hrslarndan pek hazzetmezdi, bu da resmin kk bir ayrntsn,
Dominiken bir rahibe gibi rtnm bir domuza btn servetini ver
meyi reddeden adam aklar. Bu zavall figrn ressamn kendisi
olduu sylenir.
Be asr sonra bala dinin toplumdaki yeri konusunda kavgaya tu
tumaya devam ediyoruz. Bosch'un zamannda olduu gibi imdi de
ana tema ahlak. Tanrsz bir dnya canlandrabilir miyiz gzmz
de? Bylesi bir dnya iyi olur mu? Sanmayn ki kktenci Hristiyan
lar ve biyoloji arasndaki sava bilgiler zerinden yrtlyor. nsa
nn evrimden phe etmesi iin kantlara kar epey baklk sahi
bi olmas lazm, bu yzden de phecileri ikna etmeye ynelik ki
taplar ve belgeseller boa zahmet. Dinlemeye ak olanlar iin ok
yararl olsalar da hedef kitlelerine ulaamyorlar. atma hakikat
le deil, hakikatin ne yaplacayla ilgili. Ahlakn dorudan yarat
c Tanr'dan geldiine inanan birisi iin evrimi kabul etmek manevi
bir uurum demektir. Son zamanlarda ateistlerin en ateli szcs
olan Christopher Hitchens'la, Rahip Al Sharpton arasndaki tart
maya kulak verelim: "Dnyann bir dzeni yoksa, bu dzeni belirle
mi bir varlk, bir g yoksa, neyin doru neyin yanl olduunu kim
belirliyor? Her eyden sorumlu bir ey yoksa, gayri ahlaki bir ey de
yok demektir."3 Dostoyevski'nin Ivan Karamazov'unun "Tanr yok
sa komuma tecavz etmekte zgrm!" haykrm tekrarlayan ok
insanlar grdm.
Belki sadece ben byle dnyorumdur ama menfur bir davra
nta bulunmasn engelleyen tek ey inan sistemi olan insandan
korkarm. Yaanabilir bir toplum iin gerekli zdenetim de dahil,
btn insanlmzn yapmzda olduunu neden dnmeyelim?
Atalarmzn henz din sahibi olmadklar zamanlarda sosyal norm
larnn olmadna hakikaten inanan var m? Yardma ihtiyac olan
birine yardm etmez, hakszlkla karlanca ikayet etmezler miy
di? nsanlar, topu topu bir iki bin yl nce kan mevcut dinlerden
3. 2007'de Al Sharpton ve Christopher Hitchens, New York Halk Ktphane
si'nde (NYPL) din zerine bir tartma yaptlar; bkz. www.fora.tv

DNYEV ZEVKLER

11

Bahe ' nin sa alt kesinde, Bosch onu pcklerle kandrmaya alan, rahibe gibi gi
yinmi bir domuza direnirken resmetm itir kendisini. Rahibe ona, mal mlk karln
da kurtulu vaat etmektedir (kalem, mrekkep ve resmi grnl kadn sebebi hik
meti budur). Bahe 1504'te, Martin Luther bu tr kilise uygulamalarn protesto etmeye
balamadan on yl kadar nce resmedilmitir.

ok nce, toplumlarnn nasl ilediine kafa yormu olmal. Biyo

loglar bu kadar ksa sreleri hi ciddiye almaz.

Dalai Lama'nn Kaplumbaas

New York Times'm

sitesindeki "Tanrsz Ahlak Olur mu?" blounda

ahlakn dinden nce geldiini ve bizim de dahil olduumuz primat

ailesini inceleyerek ahlakn kkeni hakknda pek ok ey renile
bileceini yazntm.4 Her ne kadar, doay kana bulanm bir yer
gibi grme alkanlnda olsak da, hayvanlar bizim de ahlaken

12

BONOBO V E ATEST

onayladmz eilimlerden yoksun deillerdir, bu yzden de ahla

kn bizim sandmz gibi insanln getirdii bir yenilik olduu
sylenemez bence.
u anda okuduunuz kitabn konusu bu olduundan, izninizle
yazmn blogda yaymlanmasn takip eden bir haftay ve o srada
yaptm Avrupa yolculuunu anlatarak, anabalklarn zerinden
geeyim. Ancak hemen ncesinde Atlanta'da, altm Emory ni
versitesi'nde, bilim ve din bulumasna katldm. Dalai Lama, en sev
dii konu olan efkat zerine bir konuma yapyordu. efkatli ol
mak bana hayat iin mkemmel bir tavsiye gibi geldiinden, sayg
deer konuumuzun mesajm cangnlden kabul ettim. lk tart
mac olarak, krmz ve sar kasmpatlar denizi iinde yanna otur
dum. Ona hitap ederken ve ondan bahsederken "hazretleri" dememi
tembih etmilerdi ama ben her trl hitaptan uzak durlnaya altm.
Gezegenin en takdir edilen adamlarndan biri ayakkablarn karp
sandalyesinin zerinde bada kuruyordu, bana turuncu harmani
siyle ayn renkte kocaman bir beyzbol apkas takmt ve bini a
kn seyirci aznn iine decek gibi onu dinliyordu. Sunumumdan
nce, organizasyonu yapanlar, lisan mnasiple, kimsenin beni din
lemeye gelmediini ve orada bulunan herkesin onun bilgeliinin in
cileri iin geldiini hatrlattlar bana.
Konumamda hayvanlardaki zgecilik zerine son verileri sra
ladm. Mesela, maymunlar kendi yiyeceklerinin bir ksmn kaybet
seler bile, bir arkadalarnn yiyecee ulamas iin bir kapy g
nll olarak ayorlard. Kapuin ebekleri de, farkl renklerde mar
kalarla alveri yaptmz bir deneyde yan yana konulduklarnda
bakalar iin dl almaya istekliydi. Markalardan biri sadece ka
puinin kendisine dl getiriyordu, bir dieri ikisine birden. ok
gemeden kapuinler "toplumdan yana" markay tercih etmeye ba
ladlar. Bunun nedeni korku deildi, nk korkacak fazla bir eyi
olmayan egemen kapuinler aslnda en cmert olanlard.
Kendiliklerinden iyilik yaptklar da oluyordu. htiyar bir dii
olan Peony, Yerkes Primat Merkezi arazi istasyonunda, gnlerini d4. Yaz "The Stone"da yaymland, 17 Ekim 2010, opinionator.blogs.nytimes.
com/2010/10/l 7/morals_without_god/..

DNYEV ZEVKLER

13

anda dier empanzelerle geirirdi. Hava kt olduunda, arteriti

azd iin yrmekte ve trmanmakta zorluk ekerdi ama dier di
iler onun dar kmasna yardm ederlerdi. Peony oflaya puflaya
ok sayda maymunun birbirlerini tmar etmek iin topland tr
manma iskelesine kmaya alrd. Sonra onunla akrabal olma
yan gen bir dii arkasna geer, Peony tekilerin yanma kana ka
dar iki eliyle birden tombul kndan zar zor iterdi.
Peony'nin kalkp ar ar epey uzak mesafedeki emeye doru
yrdn de grmtk. Gen diiler bazen ondan nce koar, bi
raz su alr ve geri gelip Peony'ye verirlerdi. lk bata ne olduunu an
lamamtk nk tek grdmz diilerden birinin azm Peony'
nin azna yaklatrmasyd ama bir sre sonra ablon netleti: Pe
ony azn iyice ayor, gen dii de suyu ieri pskrtyordu.
Bylesi gzlemler yeni gelimekte olan ve sadece primatlar de
il kpekler, filler, hatta kemirgenler zerinde aratrma yapan hay
van empatisi alann destekliyor. Bunun tipik bir rnei, zgn arka
dalarn sarlp perek teselli eden empanzelerdir ve buna yle sk
rastlanr ki kaytlara gemi binlerce vaka vardr. Memeliler birbir
lerinin duygularna kar duyarldr ve muhta durumda olanlara
yardm ederler. nsanlarn evlerini, mesela iguanalar ve kaplumba
alarla deil de tyl etoburlarla doldurmasnn nedeni, memelile
rin bir srngenin asla sunamayaca bir ey sunmasdr. efkat ve
rirler, efkat isterler ve biz nasl onlarn duygularna tepki veriyor
sak onlar da bizim duygularmza tepki verirler.
Dalai Lama bu noktaya kadar dikkatle dinlemiti ama tam o sra
da apkasn kaldrarak szm kesti. Kaplumbaalar konusunda
daha fazla bilgi edinmek istiyordu . En sevdii hayvan kaplumba
ayd, kim bilir belki dnyay srtlarnda tadklar dnld
iin. Budist lider, kaplumbaalarn da empatiden nasibini alp alma
dn merak ediyordu. Dii deniz kaplumbaasnn yumurta bra
kacak en iyi yeri bulmak iin nasl karaya ktn, bylece mstak
bel yavrularna duyduu sevgiyi gsterdiini anlatt. Yavrularyla
karlaacak olsa anne nasl davranrd acaba, diye merak ediyordu.
Benim iin bu rnek empatiye delalet etmiyor. Sadece kaplumbaa
larn yumurtlayacak en iyi ortam bulacak ekilde nceden prog
ramlandn gsteriyor. Kaplumbaa gelgit izgisinin zerinde ku-

BONOBO VE ATEST

14

ma bir ukur kazar, yumurtalarn iine braktktan sonra ukuru r

ter, arka ayaklaryla kumu iyice sktrdktan sonra da yuvay bra
kp gider. Yavrular kulukadan birka ay sonra kar ve ay altn
da okyanusa koarlar. Annelerini hi tanmazlar.
Empati iin bakalarnn farknda olmak, onlarn ihtiyalarna
duyarl olmak gerekir. Muhtemelen memelilerde, annelerin yavru
lara bakmasyla balamtr ama kularda olduuna dair kantlar da
vardr. Bir keresinde Avusturya'nn Grnau ehrindeki Konrad Lo
renz Aratrma stasyonu'nu ziyaret etmitim. Burada byk kafes
ler iinde kuzgunlar vard. Gerekten ok etkileyici kular, zellikle
de gl, kara gagalar suratnzn dibinde, omzunuza tnedikleri
zaman! Bana renciyken baktm evcil ccekargalar hatrlatt.
Grnau'da biliminsanlar, kuzgunlar arasnda aniden patlak veren
kavgalar izlemiler ve kenardan seyredenlerin gerginlie nasl tep
ki verdiklerini grmlerdi. Kaybedenlerin arkadalar ya onlara
sokuluyor ya da gagalaryla gagalarna dokunarak teselli ediyordu.
Ayn istasyonda, Lorenz'in kaz srsnn torunlarna, kalp atlar
n len aletler taklmt. Her yetikin kazn bir ei olduundan, bu
lmler empati konusunda bir fkir veriyor. Kulardan biri baka
bir kula kavgaya tututuunda einin kalp atlar hzlanyordu.
Hatta ei kavgaya karmasa bile kalp atlar kavgadan endie duy
duunu gsteriyordu. Kular da birbirlerinin aclarn hissediyorlar.
Hem kularda hem de memelilerde bir nebze olsun empati varsa,
bu kapasite srngen atalarna kadar uzanyor olsa gerek. Ama b
tn srngenler deil nk ou yavrularna bakmaz. Limbik sis
teme duygularn beii diyen Amerikal sinirbilimci Paul MacLean'e
gre, bakm davrannn en nemli iareti yavrularn "kayboldum"
arsdr. Kk maymunlar bunu daima yapar: Anneleri onlar ge
ride braktnda, dnene kadar barrlar. Tek bana bir aa daln
da otururken sefil bir halleri vardr, belli birine ynelmeyen "kuu"
sesleri karrlar uzattklar dudaklaryla. MacLean ylan, kertenke
le, kaplumbaa gibi o srngende "kayboldum" seslenmesinin
olmadn tespit etmitir.
Ancak birka srngen, yavru skntda ya da tehlike altnda ol
duunda seslenerek anneyi yardma arr. Hi elinize bebek timsah
aldnz m? Aman dikkat nk epey keskin dileri vardr ama ayn

DNYEV ZEVKLER

15

Az. sayda srngen yavrusuna

bakar, timsah ailesi de
bunlardan biridir. Dii bir
timsah yavrularndan birini
emniyetle tayor.

zamanda grtlaklarndan gelen bir lk atarlar ve bu sesi duyan an

ne timsah sudan uarak kar. Bylece srngen duygularndan p
he etmek neymi renirsiniz!
Bunu Dalai Lama'ya da anlattm ve sadece ba kurabilen hay
vanlarda empati bulunmasn beklediimizi ve az sayda srngenin
bu nitelie sahip olduunu syledim. Bu onu tatmin etti mi bilmiyo
rum, nk o, timsah ailesinin o vahi dili canavarlarn deil, ok

daha sevimli grnen kaplumbaalar sormutu bana. Ancak gr

n aldatc olabilir. Timsah ailesinin baz yeleri yavrularn byk
azlarnda ya da srtlarnda hassasiyetle tar ve tehlikelere kar
korurlar. Hatta bazen azlarndaki eti kapmalarna ses karmazlar.
Dinozorlar da yavrularna bakarlard ve devasa deniz srngenleri
olan plesiosaurlar muhtemelen doum yapyorlar, imdiki balinalar
gibi suda tek bir canl yavru dnyaya getiriyorlard. Btn bildikle
rimiz unu gsteriyor ki bir hayvan ne kadar az sayda yavru dnya
ya getirirse onlara o kadar iyi bakar, bu yzden de plesiosaurlarn
ok zenli anneler olduu dnlr. Tpk, bilimin tyl dinozor
kabul ettii kular gibi.
Beni daha da fazla sktran Dalai Lama birden kelebeklere atla
yp onlardaki empatiyi sordu, ben de kendimi espri yapmaktan al
koyamadm: "Onlarn empati gsterecek zaman yok nk sadece
bir gn yaarlar!" Kelebeklerin ksa hayat aslnda bir ehir efsane
sidir ama bu bcekler birbirlerine kar her ne hissediyorsa, o eyin
empati olduunu zannetmiyorum. Dalai Lama'nn sorusunun ardn
daki byk karm, btn hayvanlarn kendileri ve yavrular iin
ellerinden gelenin en iyisini yapt fikrini kmsemek iin syle-

16

BONOBO VE ATEST

miyorum bunu. Bu adan bakldnda btn hayat zenden ibaret

tir, bilinli bir zen olmasa da bir tr zendir bu. Dalai Lama, haya
tn kkeninde efkatin yatt fikrine ulamaya alyordu.

Anneyi Selamlamak
Bu bahsin ardndan forum baka konulara doru ilerledi, mesela ha
yatlar boyunca efkat zerine younlaan Budist rahiplerin beynin
deki efkati lme konusuna. Wisconsin niversitesi'nden Richard
Davidson, Tibetli rahiplerin onun sinirbilime katkda bulunma a
rsna glp getiini anlatt, efkat beyinle deil kalple ilgili bir
eydi! Herkes buna bayld, hatta seyirciler arasndaki rahipler kah
kahadan krld. Ama Tibetli rahipler o kadar da haksz saylmazd.
Davidson son zamanlarda zihinle kalp arasnda bir balant kefet
miti: efkat meditasyonu, ac eken insanlarn sesi duyulduunda,
daha hzl bir kalp atna sebep oluyordu.
Aklma kazlar geldi. Ama hayrlara vesile olan bu zihinler bulu
masna biraz da hayret ettim. 2005'te bizzat Dalai Lama bilimle dini
btnletirme gereinden bahsetmi, Sinirbilim Demei'nin Wash
ington'daki yllk toplantsna katlan binlerce biliminsanma, toplu
mun onlarn r aan aratrmalarn takip etmekte ne kadar zor
landm anlatmt: "Bizim ahlaki dnme tarzmzn, bilgi ve g
kazanmndaki bu hzl ilerlemeye ayak uyduramad ok ak. "5
Dinle bilim arasndaki uurumu derinletirme gayretlerinden sonra
insan ferahlatan bir yaklam!
Avrupa'ya gitmeye hazrlanrken kafamda bu konu vard. Daha
yeni kutsanm, boynuma "khata" (beyaz, uzun, ipek earp) takm,
Dalai Lama'y ar silahl korumalaryla birlikte limuzinine kadar
uurlamtm ki Belika'nn Flaman blgesindeki eski, gzel bir e
hir olan Ghent'e doru yola ktm. Bu blge kltrel olarak Hollan
da'nn kuzeyine nazaran, benim de memleketim olan gney ksmna
daha fazla yakndr. Hepimiz ayn dili konuuruz ama Hollanda'nn
kuzeyi Kalvinisttir, halbuki gneydeki blgeler 16. yzyldaki s-

5. Marc Kaufman, "Dalai Lama gives talk on science", Washington Post ( 1 3

Kasm 2005).

DNYEV ZEVKLER

17

panyol egemenlii, Alva Dk ve Engizisyon yznden Katolik ola

rak kalmlardr. Monty Phyton'un "spanyol Engizisyonunu kimse
beklemez!" esprisi deil, Meryem'in bekaretinden bile phe etsen
parmaklarnn cendereye sokulduu bir dnem. Kan aktlmasna
izin olmadndan,

strappado tercih ederlerdi, yani kurban elleri ar

kadan balanarak aslr, ayaklarna da arlk taklrd. Bu muamele

o kadar ac vericiydi ki insanlar ksa srede seks ve hamilelik arasn
daki baa dair nyarglarndan kurtulurdu. Son zamanlarda Vatikan
engizisyonun imajn kurtarmak iin bir kampanya yrtyor -b
tn zndklar ldrmemiler, Standart Operasyon Prosedrlerine uy
mular- ama bu ilerden sorumlu olan Cizvitlere biraz efkat eiti
mi verseler iyi olurmu dorusu.
Bu arada bu tarihi bilgiler, aadaki blgelerde neden Bosch'un
resimlerinin bulunmadn da aklar. Tablolarn ou Madrid'de
Prado Mzesi'ndedir. Demir Dk 1568'de Orange Prensini kanund
ilan edip btn mlkne el koyduunda, Bahe'yi de ele geirdii
dnlmektedir. Dk dala sonra bu bayapt oluna brakmtr,
ondan da spanyol devletine gemitir. spanyollar "El Bosco" de
dikleri ressama hayrandlar, imge dnyas Joan Mir6 ve Salvador
Dali'yi de etkilemiti. Prado'ya ilk gittiimde Bosch'un eserinin key
fine varamadm nk tek dnebildiim "smrge yamacl"y
d! Neyse ki mze imdi bu popler tabloyu inanlmaz yksek z
nrlkle dijital ortama aktard, bylece artk herkes Google Earth
zerinden ona "salip" olabiliyor.
Ghent'teki konumamn ardndan, meslektalarm beni hayva
nat balelerinin bonobo koleksiyonlarnn en eskisine gtrdler,
u anda Plackendael hayvan parknn iinde yer alan Antwerp Hay
vanat Balesi'nde balanmt bu koleksiyona. Bonobolarn anava
tannn Belika'nn eski kolonilerinden birisi olduu dnlrse
buradaki varlklar pek artc deil. Afrika'dan l ya da diri hay
van rnekleri getirmek baka bir tr smrge yamaclyd ama
bu olmasa bu nadide maymundan hi haberdar olmayabilirdik. Ke
if 1929'da, buradan fazla uzak olmayan bir mzede, gen empan
ze diye etiketlenmi bir kafatasnn tozunu alan Alman anatomistin,
bunun olaanst kk kafas olan bir yetikin olduunu anlama
syla vuku buldu. abucak yeni bir alttr bulduunu ilan etti. Ancak

BONOBO VE ATEST

18

ok gemeden, anatomisi insana artc lde benzeyen yeni bir

tr bulduunu duyuran Amerikal bir anatomistin ani kyla bu
keif glgelendi. Bonobolar daha ince yapldr ve mevcut btn
maymunlardan daha uzun bacaklar vardr. Bu tr, empanzeyle ay
n

cinse, Pan cinsine dahil edildi. Uzun hayatlarnn geri kalan bl

mnde bu iki biliminsan da bu tarihi kefi kimin yapt konusunda

asla fikir birliine varmayarak akademik rekabetin gcn gsterdi.
Amerikal biliminsan, bonobolar hakkndaki bir sempozyumun tam
ortasnda ayaa kalkp, ksknlkten titreyen bir sesle, yarm yz
yl nce kefnin "apartldn" syledi.
Alman biliminsan Almanca, Amerikal biliminsanysa ngilizce
yazmt; sizce hangisinin hikayesi daha fazla alntlanmtr? ou
dil ngilizcenin ykseliinin sancsn hissediyor ama ben mutlu
mutlu, senelerce yurtdmda yaamama ramen hfila dudaklarm
dan bir salise daha erken kan ana dilimde sohbet ediyordum. Gen
bir bonobo gr alanmza bir girip bir karak ipte sallanyor, n
mzden her geiinde dikkatimizi ekmek iin cama vuruyordu; biz
de yz ifadesinin nasl da insan glne benzedii zerine konuu
yorduk. zellikle korkmu gibi camn nnden geri ekildiimizde
ok eleniyordu.

ki Pan trnn bir zamanlar tek olduunu tahay

yl etmekte zorlanyorduk. Amerikal uzman Robert Yerkes'in me

hur bir fotoraf vardr, kucanda empanze sand iki kk may
munla. Bonobonun bilinmedii zamanlarda ekilmi bir fotoraf.
Yerkes bu iki maymundan birinin, bildii btn maymunlardan da
ha duyarl ve empatik, hatta zeki olduunu sylemiti. Ona "insans
dahi" adm takm, Almost Human (Neredeyse nsan) kitabnda bol
bol bu "empanzeden" bahsetmiti, Batya ulam ilk canl bonobo
lardan biriyle kar karya olduunu bilmeden.
Planckendael kolonisi empanzelerle aralarndaki fark hemen
ortaya seriyor nk liderleri dii. Biyolog Jeroen Stevens, uzun yl
lar burada alfa dii olan demir leydinin baka bir hayvanat bahesi
ne gnderilmesiyle grup iindeki atmosferin nasl rahatladn an
latt bana. Dier bonobolarn ouna, zellikle de erkeklere dehet
salm. Yeni alfann daha yumuak bir karakteri var. Hayvanat bah
eleri arasnda diilerin dei toku edilmesi doal bonobo ablonu
na uyan, yeni ve tavsiye edilen bir eilim. Doada erkek yavrular

19

DNYEV ZEVKLER

insan

Ardipithecus

empanze

Bonobo

insan evrimi srasnda, iki ayak zerinde yrmek, daha uzun bacaklarn gelimesine yol
amtr. Btn maymunlar arasnda, atamz Ardipithecus'un kol-bacak oranna en ok
benzeyen bonobodur. (izim imdiki oranlara uygun deildir; modern insan dierlerin
den daha uzundur.)
anneleriyle birlikte kalrken, kzlar baka yerlere g eder. Seneler
ce hayvanat baheleri erkekleri baka yerlere gnderdi ve bu yz
den annelerinin yokluunda srekli tacize urayan erkekler byk
felaketler yaad. Bu zavall erkekler genelde hayatlarn kurtarabil
mek iin hayvanat bahelerinin misafrlere ak olmayan yerlerine
ekilip yapayalnz bir hayat srdler. Erkekleri annelerinin yannda
tutarak ve balarna sayg duyarak pek ok sorunun n alnyor.
Bu da bonobolarn bar melei olmadklarn gsteriyor. Ama
ayn zamanda erkeklerin nasl "ana kuzusu" olduklarn da gsteri
yor; herkesin pek houna gitmeyecek bir ey. Baz erkekler "mz
mz" erkekli anaerkil maymunlardan rahatsz oluyor. Almanya'da
verdiim bir konferanstan sonra dinleyicilerim arasnda yer alan
mehur, yal bir profesr: "Bu erkeklerin nesi var!" diye haykrm
t. Antropolog ve biyologlarn bar bir primat akrabayla ilgilen
medii, iddeti ve sava vurgulamakla megul olduu bir dnemde
bilim salnesine kan bonobonun kaderidir bu. Kimse onlarla ne
yapacan bilemediinden bonobolar hzla insan evrim edebiyat
nn kara koyununa dnt. Amerikal bir antropolog, zaten soylar

BONOBO VE ATEST

20

tkenmeye yz tuttuu iin onlar yok saymay tavsiye edecek ka

dar ileri gitti.6
Bir trn yakn zamanda yok olacak olmasn aleyhine delil ola
rak kullanmak tuhaf bir ey. Bonobolarda bir acayiplik mi var? yi
uyum salayamamlar m? Geri bir trn yok olmas, ilk bata iyi
uyum salayamad anlamna gelmez. Denizciler Mauritius'a inip
de uamayan kular olan dodolarn (biraz iren olsa da) kolay bir
av olduunu kefedene kadar hayvanlarn keyfi yerindeydi. Benzer
ekilde atalarmzn hibiri u anda mevcut olmasa da, belli bir za
man diliminde ortama iyi uyum salamlard muhtemelen. imdi
onlarla da ilgilenmeyelim mi? lgileniyoruz ama. Gemiimizden
minicik bir iz ortaya karldnda medya deliye dnyor, "Lucy"
ve "Ardi" gibi isimler taklarak ahsiletirilmi fosiller de bu tepkiyi
destekliyor.
Benim bonobolardan holanmamn en nemli sebebi, empan
zelerle oluturduklar tezatm insan evrimine dair grmz zen
ginletirmesi. Soyumuzun sadece erkek egemenlii ve yabanc d
manlyla damgalanmadn, huzur sevgisi ve bakalarna kar
duyarlln da mevcut olduunu gsteriyorlar. Evrim hem erkek,
hem dii zerinden yrd iin, insan ilerlemesini sadece erkek
lerimizin dier homininler karsnda kazand zaferlerle lmek
akl kan deil. 7 Hikayenin dii tarafyla ilgilenmek de seksle ilgilen
mek de zarar vermez. Tek bildiimiz, dier gruplar fethetmek yeri
ne, savaarak deil sevierek onlara baskn ktmz. Modern in
sanda Neanderthal DNA's vardr, baka hominin genleri tadm
z renseydim armazdm. Bu adan bakldnda bonobo tarz
fazla yabanc grnmyor.
Bu iyi huylu maymunlardan ayrldktan sonra dier

Pan trleri

zerine kariyerime baladm, Hollanda'dakiArnhem Hayvanat Bah

esi'ne gittim. Alman profesr empanzeleri ok severdi nk er
kekler tek hakimdir ve srekli mevki peinde koarlar, yle ki onlarn

6. Melvin Konner, bonobolardan ziyade empanzelerle ilgilenmek gerektii

ni savunarak unlar yazmtr (2002), s. 199: "Zaten empanzeler, yok olmann
eiindeki bonobolara nazaran ok daha baarl olmulardr."
7. Eskiden "hominid" denen insan ve iki ayakl atalan iin artk "hominin" de
niyor.

DNYEV ZEVKLER

21

hile ve desiseleri zerine koca bir kitap yazdm: Chimpanzee Politics

(empanze Siyaseti). renciyken, biyoloji ders kitaplarnn bana
kazandramayaca igrler kazanmak iin Niccolo Machiavelli'yi
okumaya balamtm. Krk yl nceki o alkantl dnemin nde ge
len erkek karakterlerinden biri ben hala oradayken ldrlmt.
Hfila zaman zaman zntyle hatrladm bir vaka bu, zellikle de
saldrganlarn amanszca testislerini kopar. Dier erkeklerin hepsi
zaman iinde ld ama kolonide hfila yetikin erkek ocuklar var,
hem sinir bozucu lde babalarna benziyorlar hem de barrken
sesleri bile ayn. empanzelerin kendilerine has sesleri vardr: Eski
den sadece seslerinden yirmi beini de tanrdm. Bu primatlarn ya
nnda kendimi ok rahat hissederim ve onlar hakikaten byleyici
bulurum ama ou insana yle grnseler de asla "irin" olduklarn
dnmem. G oyunlarn fazlasyla ciddiye alrlar ve bu uurda
dmanlarn ldrmeye bile hazrdrlar. ABD'de ev hayvan olarak
beslenen baz empanzelerin yapt gibi insanlar ldrdkleri ya da
yzlerini srdklar grlmtr. Vahi bir hayvan, cinsel kskanl
nn ve hakimiyet drtsnn, bizim zayf trmz tarafndan tah

rik edilebilecei bir oitamda tutunca byle bir risk daima vardr. Tek
bir yetikin erkek empanzenin (kamavari kpek dileri ve drt "eli"
bir yana) yle muazzam bir kas gc vardr ki irikym be adam onu
zaptedemez. nsanlarn yaknnda bym empanzeler bunu gayet
iyi bilir.
Arnhem'deyken tandm diiler hfila hayattayd, zellikle ko
loninin Mama adndaki dii lideri. Btn koloniyi yneten bir bono
bo dii lideri gibi deildi ama ben onu bildim bileli diiler arasnda
alfa olmutu. En aaal zamanlarnda Mama da erkek iktidar mca
delelerinde etkin bir rol oynard. Erkeklerden biri iin btn diile
rin desteini toplar, onu zirveye yerletirmeyi baarrsa erkek ona
borlu kalrd. Bu erkek onunla bozumasa iyi ederdi nk Mama
ona cephe alacak olursa kariyeri sona ererdi. Mama, onun onayla
mad erkeklerin tarafn tutmaya cret eden diileri cezalandra
cak kadar ileri gtrrd ii. empanze erkekleri fiziksel.adan di
ilere stndr ama bu, diilerin siyasetten anlamad ya da dnda
kald anlamna gelmez. Doadaki topluluklarda diiler genelde si
yasetten uzak durur ama Arnhem 'deki adada byle bir seenek yok-

22

BONOBO VE ATEST

tur. Bunun sonucunda cinsiyetler arasndaki g uurumu biraz ka

panmtr. Btn diilerin srekli birlikte olduu ve etkin olarak bir

birlerini destekledikleri bir ortamda, herhangi bir erkein dii ikti
dar blou etrafndan dolanmas imkanszdr.
Beni her grdnde sayg ve sevgiyle selamlayan Mama'ya ya

kn hissetmiimdir kendimi hep. Tpk seneler nce yapt gibi im

di de yzm bir seyirci kalabal arasnda grdnde beni se
lamlar.

ki senede bir hayvanat bahesine urarm, hatta bazen

dostane bir biimde birbirimizi tmar ederiz ama bu sefer yanmda,

hayvanat bahesindeki bir sempozyuma katlm olan, neredeyse
yz kiiyle birlikte gelmitim. empanze adasna doru yrrken
hem Mama hem de onun gibi yal bir baka dii olan Jirnmy hzl
hzl beni karlamaya geldiler: Pes homurtular kardlar ve Mama
uzaktan elini bana doru uzatt. Diiler hareket etmek zere olduk
larnda ve yavrularnn srtna binmesini istediklerinde bu "gel bura
ya" hareketini kullanrlar sk sk. Ben de ona ayn hareketi yaptm,
sonra da bakcnn empanzeleri beslemesine yardm ettim. Su hen
deinin zerinden meyveleri atarken, yava yryen ve portakallar
havada kapma konusunda beceri sergileyemeyen Mama'mn yete
rince meyve almas iin elimden geleni yaptm.
Hemen orackta kskanlk kendini gsterdi nk Mama'nn
yetikin kz Moniek, yirmi metre kadar uzaktan bize kocaman bir
ta att. Gzm zerinden ayrm olsam Moniek'in bombeli at
tam kafama isabet edebilirdi. Ta havada yakaladm. Hayvanat bah
esinde altm zamanlarda doan Moniek'in, annesinin bana gs
terdii ilgiden ne kadar nefret ettiini defalarca grmtm. Muhte
melen beni hatrlamyordu, bu yzden de Mama'nn bir yabancy
neden eski bir dost gibi karladn anlamamt. Anlamaynca da
ta frlatvermiti! Belli bir hedefe nian alarak bir ey frlatmak,
baz akademisyenler tarafndan, dil evrimiyle ilintili bir insan uz
manl olarak grld iin bu teoriyi savunanlar, empanzelerin
becerilerini bizzat grsnler diye davet etmitim ama davetimi ka
bul eden olmamt. Belki talarn yerini, kt kokulu vcut rnle
rinin alabileceini fark ettikleri iindir.
Mama'yla benim kavumamzdan duygulanan sempozyum kat
lmclar empanzelerin bizi ve bizim onlar ne kadar iyi hatrlayabil-

DNYEV ZEVKLER

23

diimizi merak ediyorlard. Benim iin maymun yzleri de insan

yzleri gibi belirgindir, geri iki trn de kendi cinslerine bir yatkn

l vardr. Sadece insanlarn yz tanmakta iyi olduu dnlen za

manlarda bu yatknlk grmezden gelinirdi. Maymunlar, ayn uya
ranlarla insanlara da uygulanan snavlarda, yani insan yzleri zerin

de snandklarnda baarl olamamlard. Ben buna maymun ara

trmalarnda "insan merkezli nyarg" diyorum ki ou hatal bilgi

nin sorumlusu da budur. Atlanta'daki i arkadalarmdan Lisa Parr,

empanzeleri

kendi trlerinin

portreleri zerinden snamak istedi

inde benimArnhem'de ektiim yzlerce fotoraf kulland ve em

panzeler byk baar kaydetti. Portreleri bilgisayar ekrannda gr
dklerinde hangi yavrularn, hangi diilere ait olduunu bile anla
dlar. Biz de ayn ekilde, bir fotoraf albmn kartrdmzda,
srf yzlere bakarak hangi insanlarn ayn aileden olduklarn anlaya
biliriz.
Maymunlarla akrabalmzn gittike daha fazla kabul grd
bir devirde yayoruz. Dorudur, insanlk kendini daha farkl bir ko
numa oturtan iddialardan yana hi sknt ekmiyor ama on seneden
fazla dayanan bir esizlik iddias kmad henz. Son birka binyl
daki teknik ilerlemelerin gzmz kr etmesine izin vermeden t
rmze bakarsak etten kemikten bir mahluk gryoruz ve beyni bir
empanzeninkinden kat daha byk olsa da yeni bir blm ier
miyor. Hatta pek vlen aln korteksirniz bile dier primatlarla k
yaslandnda normal bir byklkte. Kimse zekamzn stnl
nden phe etmiyor ama yakn akrabalarmzda da mevcut olma
yan hibir temel isteimiz ya da ihtiyacmz yok. Tpk bizim gibi
maymunlar ve ebekler de iktidar peinde koar, cinsellikten zevk
alr, emniyet ve efkat ister, toprak iin ldrr, gven ve ibirliine
deer verir. Evet, bizim bilgisayarlarmz ve uaklarmz var ama
psikolojik yapmz sosyal primatlarnkiyle ayn.
te bu yzden salk alannda alanlarn ve sosyal bilimcilerin
primatolojiden neler renebileceini anlatan bir sempozyum d
zenlemitik. Primatolog bendim kukusuz ama sahne dnda yap
lan bir tartmada ben de bir eyler rendim. Ahlakn hakllm ne
reden aldn konuuyorduk. Ardndaki arlk yukardan gelmi
yorsa, kim ya da ne tarafndan temin ediliyordu? Meslektalarmdan

24

BONOBO VE ATEST

biri Hollandallarn son yllarda fazlasyla sektiler olmasyla bera

ber, manevi otorite konusundaki sorunun bydn syledi. Artk
kimse kimseyi ortalk yerde ikaz etmiyordu ve bunun sonucunda in
sanlar daha fazla kabalayordu. Masann etrafnda herkesin ban
salladn grdm. Gen nesilden ikayet etme frsatn hi kar
mayan ihtiyar neslin hsran dolu ikayetlerinden miydi bu? Yoksa
bir ablon var myd? Avrupa'da seklerleme her yerde ama ahlaki
ierimleri pek iyi anlalmyor. Alman siyaset bilimci Jrgen Haber
mas bile -azl bir ateist ve Marksist olarak- "Gnahn yerini su
aldnda bir eyler kayboldu," sznden de anlalaca gibi, dinin
kayboluunu ok da faydal bir ey gibi grmemeye balamt.8

Ateist Amaz
Geri ben ahlakn arln yukardan almas gerektiine inanm
yorum. eriden gelemez mi? Bu kukusuz efkat iin de adalet duy
gusu iin de geerlidir. Birka yl nce primatlarn kendilerine veri
len bir devi, salatalk dilimleri karlnda seve seve yaptn ama
bakasna tad ok daha iyi olan zmlerin verildiini grdnde
yapmay braktn tespit etmitik. Salatalk yiyenler sinirleniyor,
ellerindeki sebzeleri yere atyor ve grev yapyorlard. Gayet gzel
bir yiyecek, bir arkadalarnn daha iyisini aldn grmeleri sonu
cu yenemeyecek bir eye dnyordu. Buna eitsizlik nefreti adn
taktk ve kpekler de dahil baka hayvanlar zerinde bu konuda in
celemeler yapld. Kpekler bir numaray hibir dl almadan tek
rar tekrar sergileyebiliyordu ama baka bir kpein ayn numara
karlnda sosis kazandn grnce hemen brakyordu.
Bu tr bulgularn insan ahlak asndan da baz ierimleri var.
ou filozofa gre ahlaki hakikatlere ulamak iin akl yrtrz.
Burada Tanr'y zikretmeseler bile, yukardan aa ileyen bir s
rele ilkelerin formle edildiini, sonra da insan davranna daya
tldn anlatrlar. Peki allaki mlahazalar gerekten bu kadar yk-

8. Jrgen Habermas'n (2001 ) Alman Kitaplar Birlii'nin Bar dln

alrken yapt kabul konumasndan. Almanca metinde "Schuld" kelimesi gei
yor, bu kelime hem hatal hem sulu manasna geliyor: "Als sich Snde in Schuld
verwandelte, ging etwas verloren."

DNYEV ZEVKLER

25

sek bir dzlemde mi meydana gelir? Kim ve ne olduumuzda deil

midir temelleri? Bakalarna kar dnceli davranmaya doal bir
eilimimiz olmasa, insanlar byle davranmaya zorlamak gereki
olur muydu mesela? Adalet ve hakkaniyetin yokluunda insanlar b
yk tepki gstermese, adalet ve hakkaniyet talep etmek manal olur
muydu? Btn kararlarmz bakasndan dn aldmz mantkla
snamamz gerekseydi altnda kalacamz bilisel yk bir d
nn. Akln tutkularn klesi olduunu syleyen Hume'un konumun
dan yanaym kesinlikle. Ahlaki hisler ve igdlerle ktk yola, di
er primatlarla srekliliimizi de burada bulmak mmkn. Ahlak
aklc dncelerle sfrdan ina etmekten ziyade, sosyal hayvan
gemiimizden byk bir destek aldk.
Yine de empanzeye "ahlaki bir varlk" demek istemem. nk
hisler yeterli deildir. Mantken tutarl bir sistem peinde koarz ve
hayatn kutsall argmanlarna idam cezas konusunun nasl otur
duunu tartrz ya da seilmemi bir cinsel ynelimin ahlaken yan
l olup olamayacan. Bu tartmalar sadece insana hastr. Dier
hayvanlarn dorudan kendilerini ilgilendirmeyen olaylarn doru
luunu yargladnadair elimizde pek kant yok. Ahlak aratrma
larnn byk ncs, Fin antropolog Edward Westermarck, ahlaki
hislerin kiinin iinde bulunduu dolaysz durumla balantl olma
dm sylemitir. Daha soyut, karsz bir seviyede ele alrlar iyiyi
ve kty. nsan allakn dierlerinden ayran budur: karmak bir
gerekelendirme, gzetim ve ceza sistemiyle birlikte evrensel stan
dartlara doru bir ynelim.
Bu noktada din devreye girer. efkate hikayelerle verilen deste
i dnn, mesela yi Samiriyeli Meseli ya da o mehur "Sonuncu
lar birinci, birinciler sonuncu olacak," kapanyla Ba ileri Me
seli. Buna neredeyse Skinnerc bir dl ve ceza merakm ekleyincennete gidecek bakirelerden, gnalkarlar bekleyen cehennem ate
ine kadar- ve Adam Smith'in deyimiyle "vgye layk" olma ar
zumuzdan nasl faydalanldn dnn. nsanlar elalemin ne d
ndne o kadar nem verir ki davranlarmz dzeltmemiz iin
bir duvara yaptrlm bir ift gz resmi yeter. Din bunu ok uzun
zaman nce anlamtr ve kadiri mutlak Tann'y sembolize etmek
iin her eyi gren gz imgesini kullanr.

BONOBOVE ATEST

26

Ama dine byle mtevaz bir rol bimek bile bazlarnn aforoz
edilmesine yetmitir. Son yllarda Tann'nn byk olmadn (Ch
ristopher Hitchens) ya da bir yanlsama olduunu (Richard Daw
kins) savunan saldrgan bir ateizme altk. Neo-ateistler kendileri
ne "aklllar" diyor, bylece inananlarn o kadar akll olmadm
ima ediyorlar. Aziz Paulus'un inanmayanlar karanlklar iinde yaar
szn tepetaklak ediyorlar: Sadece inanmayanlar grmtr.
Herkesi bilime gvenmeye davet ediyor ve etii doalc dnya g
r zerine temellendiriyorlar. Din kurumlar ve bu kurumlarn
"primatlar" -papalar, piskoposlar, mega-vaizler, ayetullahlar ve
hahamlar- konusundaki phelerini ben de paylayorum ama dini
deerli bulan pek ok insan aalamaktan nasl bir fayda gelebilir?
Asl nemlisi, bilimin sunabilecei baka bir seenek var m? Bilim,
hayatn anlamm aklama ya da bize hayatmz nasl yaayaca
mz syleme gibi ilere bakmaz. ngiliz felsefeci John Gray'e gre,
"bilim byclk deildir. Bilginin artmas, insann muktedirliini
de artrr. nsann neyse o olmasn teleyemez". 9 Biz, biliminsanla
n, baz eylerin neden byle olduklarm, nasl ilediklerini bulma

konusunda iyiyizdir. Ben biyolojinin, maneviyatn neden u anki

halinde olduunu anlamamza yardm ettiine inanyorum ama bu
radan kp da manevi tavsiyelerde bulunmak bana haddini amak
gibi geliyor.
Bat toplumunda yetimi en kat ateistler bile Hristiyanln te
mel retilerini iselletirmekten kendini kurtaramaz. Kltrlerini
birinci elden tandm, gittike seklerleen Kuzey Avrupallar,
kendilerini byk lde Hristiyan olarak tanmlar. Dnyann her
yerinde insanlarn, mimariden mzie, sanattan bilime btn kaza
nmlar dinle kol kola gelimitir, ayn deil. Bu yzden de din olma
dnda maneviyatn neye benzeyeceini tahmin etmek imkansz
dr. Bunun iin asla dindar olmam, imdi de olmayan bir insan kl
trn ziyaret etmek gerekir. Byle bir kltrn var olmamas bizi
bir duraklatmaldr.
Bosch da ayn meseleyle uramt, ama ateist olmayla deil nk yle bir seenek yoktu- bilimin toplumdaki yeri meselesiy9. John Oray (201 1), s. 235.

DNYEV ZEVKLER

27

Bosch'un tablolar, kimyann mistik ncs olan simyaya gndermelerle doludur. Bah
e'nin en aklda kalan figr, "yumurta adam" ya da "aa adam", bann Uzerlnde atl
karnca gibi bir ey tar. Duman tten bir gaydaya benzeyen bu alet eskiden yaygn ola
rak simya kab olarak kullanlrd.

le. Balarnda huniler olan kk figrler ya da damtma tpleri ve

ya frnlar eklindeki arka plan binalar kimya aletlerine gnderme
yapar. u anda bilimi belki baka trl grtiyoruz ama ilk knda
pek de aklc bir teebbs olmadm unutmamak gerek. Bosch'un
zamannda simya geliiyordu ama gizemli eylerle, arlatan ve sah
tekarlarla doluydu, zaten ressam da bunlar gafil izleyicileri nnde
tiye alarak resmetmiti. Simya ancak kendini bu etkilerden kurtar
dktan sonra ampirik bilime dnt ve kendi kendini dzeltme
yntemleri gelitirdi. Ama bilimin ahlakl bir topluma nasl katkda
bulunabilecei belirsiz kald.

28

BONOBO VEATEST

Baka primatlarn byle dertleri yok kukusuz ama onlar bile

belli bir tr toplumu srdrmek iin gayret gsteriyor. Onlarn dav
ranlarnda da bizim itibar ettiimiz deerleri gryoruz. Mesela
dii empanzelerin, birbiriyle kavga etmi erkek empanzelerin el
lerinden silahlarn alp, onlar bartrmak iin zorla birbirinin yan
na ekitirdii grlmtr. Dahas yksek mevkideki erkekler, top
luluktaki anlamazlklar zmek iin sk sk tarafsz arabulucular
gibi davranr. Bu topluluu koruma kaygs ipularn, ahlakn yap
talarnn insanlktan daha eski olduu ve u anda bulunduumuz
yere nasl geldiimizi aklamak iin Tanr fkrine ihtiya duymad
mz eklinde yorumluyorum. te taraftan dini toplumdan kart
sak neler olurdu? Bilimin ve doalc dnya grnn geriye kala
cak olan boluu nasl dolduracan ve insanlara iyi olmalar iin
nasl ilham vereceini ben pek gzmde canlandramyorum.
Bir haftalk transatlantik gezirnden sonra, "Tanrsz Maneviyat
Olur mu?" yazma verilen 700 kadar cevabn neredeyse hepsini oku
yacak zaman buldum uakta. Yorumlarn ou yapc ve destekleyi
ci nitelikteydi, ahlakn kkeni konusunda grinin farkl tonlarna
inandklarm ifade ediyorlard. Ama ateistler, benim maksadm t
myle grmezden gelerek dine daha fazla saldrmak iin yazm fr
sat bilmilerdi. Benim iin dine duyulan ihtiyac anlamak, onu yerle
bir etmekten daha nemli bir hedef. Ateizmin temel nermesi, Tan
n'nn var olmay, bana hi ilgin gelmiyor. Kimsenin varln ya
da yokluunu kantlayamayaca bir eyin varl konusunda didi
mekle ne kazanacaz? 2012'de Allain de Botton'n Ateistler iin
Din in hemen bandaki u szleriyle ipler iyice gerildi: "Herhangi
bir din hakknda sorup sorulabilecek en skc, en ksr soru, borazan
sesleriyle cennetten indirilmesi bakmndan o dinin hakiki olup ol
maddr." 10 Yine de kimilerinin hakknda konuabildii tek mese
le bu hala. Bu dar kafalla, mnazara kulbndeymiiz gibi kazan
mak ya da kaybetmekten baka seenein olmad bu noktay nasl
geldik?
Bilim her eyin cevab deil. renciyken "doalc safsata"mn
ne olduunu renmitim ve biliminsanlarnn almalaryla neyin
'

1 O. Allain de Botton (20 l 2), s. l 1 .

DNYEV ZEVKLER

29

doru neyin yanl olduunu gsterebileceklerini dnmesinin

kibrin doruu olduunu. Kendi kendini ynlendiren evrim denen
bilimsel bir teoriyle gerekelendirilen muazzam bir ktl bize
getirmi olan il. Dnya Sava'ndan ksa bir sre sonrayd bu sz
n ettiim dnem. Biliminsanlar soykrm mekanizmasna fazla
syla dahil olmu, inanlmaz deneyler yapmlard. ocuklar yap
k ikiz yaratmak iin birbirine dikilni, bayltlnam insanlar ze
rinde ameliyat yaplm, insanlarn vcutlarna kol, bacak ve gz ta
klmt. Alman aksanyla konuan her biliminsanmn pheyle kar
land bu sava sonras dnemi asla unutmadm. Amerikal ve n
giliz biliminsanlar da masum deillerdi geri, nk yzyl banda
bize soy artmn getiren onlard. Irk tehcir yasalarn, sulular ve
aznlklarn yan sra sar, kr, akl hastas ve engellilerin zorla k
srlatrlmasn onlar savunmulard. Baka sebeplerle hastaneye
gelen kurbanlar zerinde bu tr cerrahi mdahaleler yaplmt. Bu
kirli tarihin hesabn bilimden sormak istemeyip de szdebilimden
dem vuranlarn, soy artmnn ou niversitede ciddi bir akademik
disiplin olduunu gz nnde bulundurmalar iyi olur. 1930'a gelin
diinde bu alana adanni enstitler ngiltere, sve, svire, Rusya,
Amerika, Alnanya ve Norve'te mevcuttu. Soy artm teorileri Ame
rikan bakanlar dahil, nfuzlu kiiler tarafndan destekleniyordu.
Kurucusu ngiliz antropolog ve hezarfen Sr Francis Galton, Royal
Society'ye ye olnu ve insan rkn gelitirme fikirlerini ortaya at
tktan ok sonra valye nianna layk grlmt. Galton sradan
vatandan "modem uygarln gndelik ileyii iin fazla basit"

kaldn dnyordu. 11

Bu fikirlerin ahlaken iflas etmesi iin Adolf Hitler ve rekas

nn ortaya kmas gerekti. 1970'lerde biyologlara hfila faist gzy
le baklyor, mesela "sosyobiyolojiye" kar ateli protestolar d
zenleniyordu. Bir biyolog olarak o ac gnlerin geride kalmasna se
viniyorum ama ayn zamanda insanlarn nasl bu gemii unutup da
bilimi ahlaki kurtarcmz olarak grebildiini anlamakta zorluk e
kiyorum. Derin bir gvensizlikten, naif bir iyimserlie nasl getik?
Ahlak bilinini ho karlasam da - benim iim de onun bir paras

1 1 . Kari Pearson (1914), s. 91.

BONOBO VE ATEST

30

- insani deerleri belirlemek iin bilime arda bulunulmasn an

layamyorum (Sam Harris'in The Moral Landscape /Ahlaki Coraf
ya kitabnn altbalnda olduu gibi).12 Szdebilim gemite kal
m bir ey mi? Modem biliminsanlarnn ahlaki nyarglara kar
bakl m var? Daha 1970'lere kadar sren Tuskegee frengi de
neyini dnn veya bugn Guantanamo'da tutulan mahkumlara
yaplan ikencelere doktorlarn da mdahil olmasn.13 Bu konuda
phelerim var ve bilimin rolnn asla ahlakn nedimesi olmaktan
teye gitmemesi gerektiini dnyorum.
yi bir toplum iin ihtiyacmz olan tek eyin daha fazla bilgi ol
duu yanlsamasndan kaynaklanyor bu karklk. Ahlakn merke
zi algoritmasn zebilirsek, her eyi gvenle bilimin ellerine bra
kabileceimizi zannediyoruz. Bilim en iyi tercihi yapmamz garan
tileyecek. Bu biraz da, nl bir sanat eletirmeninin ok byk bir
ressam, yemek eletirmenininse harika bir a olmasn beklemeye
benziyor. Ne de olsa eletirmenler belli rnler zerine derinlemesi
ne grler ortaya atar. Yeterli bilgileri olduuna gre neden ii on
larn yapmasn beklemiyoruz? Bir eletirmenin uzmanl yaratc
lk deil, yaratm sonras deerlendirme yapmaktr. Yaratm, sezgi,
beceri ve grme gc gerektirir. Ahlakn nasl ilediini anlamam
za yardmc olsa bile bilimden ahlak ynlendirmesini beklemek,
yumurtann tadn bilen birinden yumurtlamasn beklemek gibi
olur.
Ahlak bir grup deimez ilke ya da kanun olarak grmek dinden
kaynaklanr. Bu kanunlar bizim iin formle edenin Tanr m, insan
mant m yoksa bilim mi olduu o kadar nemli deildir. Btn bu
yaklamlarn ortak noktas yukardan aa ynelmesi, temel ner
meleriyse insann nasl davranacan bilmedii, bunu ona birinin
retmesinin gerekli olduudur. Peki ya ahlak gnlk sosyal etkile
imle ortaya kyor, soyut bir zihinsel seviyede yaratlmyorsa? Ya
ahlak, bilimin ok sevdii dzenli snflandrmalarn skalad duy
gulardan temelleniyorsa? Kitabmn asl maksad aadan yukar

12. Sam Harris'in kitabnn (2010) altbal Bilim nsani Deerleri Nasl Be
lirleyebilir'dir.

13. PLoS Medicine Editors (201 1).

DNYEV ZEVKLER

31

bir yaklam savunmak olduundan bu konuya tekrar dneceim.

Dncelerimi, insan zihninin ileyiine, igdsel tepkilerin us
lamlamadan nce gelmesine ve evrimin davran retmesine dayan
dryorum. Sosyal hayvan gemiinizi tanmak ve bu gemiin bir
birimize kar davranlarmzda bizde ne gibi eilimler yarattn
bilmek iyi bir balang noktas olacaktr. En militan ateistlerin bile
kendilerini yar-dini ahlaktan koparamad, siyah cppeli papazl
n yerini beyaz ceketli papazlk alsa dnyann daha iyi bir yer ola
cam dnd bir dnemde bu gr ilgiyi hak ediyor.

yiliin Aklamas

Toplumsal igdler bir hayvann trdeleri

nin yannda kendini mutlu hissetmesini, on
lara kar belli bir sempati duymasn ve onlar
iin eitli hizmetlerde bulunmasn salar.
CHARLES DARWIN I

AMOS tandm en yakkl erkeklerden biriydi, azna iki btn

elma tkp da bana empanzelerin bizim yapamayacamz eyler

yapabildiini bir kere daha rettii gne kadar. Dost canls, simet
rik yznde kocaman gzleri, gr, parlak, siyah tyleri, kollarnda
ve bacaklarnda iyi gelimi kaslar vard. Baz erkekler gibi ar
saldrgan deildi ama en parlak zamanlarnda kendine gveni tam
d. Amos ok sevilirdi. ldnde bazlarmz alad, dostlar da
gnlerce tuhaf bir sessizlie brnd. tahlar kesildi.
O srada hastalnn ne olduunu bilmiyorduk ama ldkten
sonra karacierinin neredeyse btn karnn kaplayacak kadar b
ydn ve kanserli pek ok tmr olduunu anladk. Bir sene
ncesine gre % 15 kilo kaybetmiti ama hastal muhtemelen se
nelerdir srd halde vcudu artk daha fazlasn kaldramaz hale
gelene kadar normal davranlarn srdrmt. Amos kendini ay
lardr ok kt hissediyor olmalyd ama en ufak bir zaaf iareti
mevkiini kaybetmesi anlamna gelecekti. empanzeler bunun far
kndadr. Doada topallayan bir erkek haftalarca inzivaya ekilip
1 . Charles Darwin (1871), s. 72.

Y LGN AIKLAMASI

33

yaralarm iyiletirmeye alr ama zaman zaman topluluunun orta

yerine dalp gcn ve gazabn sergilemekten geri durmaz, sonra
tekrar kesine ekilir. Bylece bakalarnn hakknda olumsuz ey
ler dnmesini engeller.
Amos da durumunu lmeden bir gn nce aa vurmutu; onu
bulduumuzda gece kafeslerinden birinde bir uvaln zerine otur
mu, dakikada altm kere nefes alyor, yznden terler dkyordu,
dier empanzelerse gnee kmt. Amos dar kmay reddetti
i iin veteriner muayene edene kadar onu dierlerinden ayn tuttuk.
Dier empanzeler onu yoklamak iin ieri gelip durduundan, te
mas engellemek iinAmos'un arkasnda oturduu kapy kilitledik.
Amos kapdaki akln yanna yerleti ve Daisy adndaki dii usul
ca ban elleri arasna alp, kulann arkasndaki yumuak yeri t
mar etmeye balad. Sonra aklktan ieri bol bol tala att. em
panzeler bu talalarla yuva yapmay severler. Etraflarna bolca tala
toplayp zerinde uyurlar. Daisy, Amos'a talalar verdikten sonra
baka bir erkek de ieri tala att. Amos srtn duvara dayam tala
la bir ey yapmadan oturduu iin Daisy defalarca ieri uzanp tala
duvarla Amos'un srt arasna doldurdu.
Bu dikkat ekiciydi. Daisy'nin, Amos'un rahatsz olduunu ve
tpk bizim hastanedeki bir hastann arkasna yastk koymamz gibi,
yumuak bir eye yaslanrsa kendini daha iyi hissedeceini bildiini
gstermiyor muydu? Daisy muhtemelen kendisinin talaa yasland
nda nasl hissettiini dnerek byle bir karmda bulunmutu;
hatta aramzda ona "tala manya" derdik (tala paylamak yerine
genelde hepsini kendine almaya alrd). Maymunlarn, zellikle
arkadalarnn ba dertte olduunda, kendilerini bakalarnn yeri
ne koyabildiine inanyorum. Bylesi yeteneklerin laboratuvar test
leriyle her zaman dorulanmadn biliyorum, ama bu tr alma
lar, yapay bir ortamda maymunlardan

insanlar

anlamalarn talep

etmekten ibaret. Bilimimizdeki insanmerkezli nyargdan bahset

mitim. Maymun-maymuna kendini bakasnn yerine koyma test
lerinde empanzeler ok daha fazla baarl oldular, doada da ba
kalarnn neyi bilip bilmediini hesaba kattklar gzlemlendi.2 Bu
yzden de Daisy'nin, Amos'un durumunu anlar gzkmesine a
mamamz gerekirdi.

34

BONOBO VE ATEST

Ertesi gn Amos uyutuldu. Hayatta kalma umudu yoktu, daha

fazla ac ekecei kesindi. Bu olay primat sosyal hayatnn birbiriy
le zt iki ynn ortaya koymutu. Birincisi, iinde yaadklar ac
masz bir dnyayd ve bu dnya bir erkei, zevahiri kurtarmak iin
fiziksel zaaflarm olabildiince saklamaya zorluyordu. kincisi, bir
birine bal bir topluluun paras olmalaryd ve bu topluluk iinde
akrabalar olmayanlar da dahil, bakalarndan efkat ve yardm g
receklerine gvenebilirlerdi. Bu tr ikilikleri idrak etmek biraz zor.
Popler yazarlar, empanzelerin hayatm ya Hobbesu terimlerle,
vahi ve saldrgan taraflarm ya da dostane taraflarm vurgulayarak
anlatrlar ama bu ikisinden biri asla n plana kmaz. kisi daima bir
aradadr. empanzelerin zaman zaman birbirlerini ldrdn bi
len insanlar onlarn nasl empatik addedildiini sorduklarnda, ayn
llerle deerlendirirsek insan empatisi mefhumunu da tmyle
rafa kaldrmak gerekmez mi diye cevap veririm.
Bu ikilik ok nemlidir. Hepimiz ok iyi olsak ahlak gereksiz
olurdu. Btn insanlar srekli birbirine hogryle yaklasa, kimse
asla hrszlk yapmasa, kimseyi srtndan baklamasa, bakasnn
karsn batan karmasa tasalanacak ne kalrd? Byle olmad
mz ok ak ve bu da ahlaki kurallara neden ihtiya duyduumuzu
aklyor. te taraftan bakalarna kar sayg ve zeni tevik eden
zilyon tane kural koysak, o yne doru doal bir meylimiz olmasa
hibir ie yaramazd. Cam bir taban iine atlm tohumlar gibi
olurlard: Hibiri kklenmezdi. Doruyla yanl ayrmamz salayan ey hem iyi hem kt olabilme becerimizdir.
1
Daisy'nin Amos'a yardm dpedz "zgeciliktir", yani baka bi
rine faydas dokunurken size (risk almak ya da enerji harcamak gi
bi) bir eylere mal olan davran. zgecilikle ilgili ou biyoloji tar
tmasnda genelde buna sebep olan gdlerle ilgilenilmez, sadece
bu davranlarn bakalarm nasl etkiledii ve evrimin bunu neden
retmi olabilecei zerinde durulur. Bu tartma 150 ksur yllk
bir gemie sahip olsa da, ancak son yirmi otuz yldr merkezi bir
konum kazanmtr.

2. Catherine Crockford vd. (2012).

YLGN AIKlAMASI

35

Genetik Adan
"Bakasna yardm etmeden nce kendi oksijen maskenizi taknz! "
diye bir tembihle karlarz her uutan nce. zgecilik nce ken
dimize dikkat etmemizi gerektirir; srailli bilim tarihisi ren Har
man'n The Price of Altruism (zgeciliin Bedeli) isimli etkileyici
kitabnda, bu alandaki belli bal kuramclardan birinin nasl trajik
bir ekilde bunu yapmay baaramad anlatlr.
George Price Amerikal eksantrik bir kimyacyd. 1 967'de Lon
dra'ya yerlemi, zgecilik muammasn parlak matematik forml
leriyle zmeye alan bir poplasyon genetikisi olmutu. Ancak
kendi sorunlarn zmekte zorluk ekiyordu. Hayat boyunca ba
kalarna kar pek duyarllk gstermemiti (karsyla kzlarn terk
etmi, yalanan annesiyle hi ilgilenmemiti) ancak imdi sarka ter
sine dnyordu. Kat bir pheci ve ateistken, hayatn ehrin serse
rilerine adam, dini btn bir Hristiyana dnmt. Btn mal
n mlkn datm, kendini ihmal etmeye balamt. Elli yana
geldiinde ihtiyar biradam gibi sska ve buru burutu, dileri r
m, sesi atallanmt. 1975'te Price bir makaslakendi hayatna son
verdi.
Eski bir gelenei takip eden Price zgecilikle bencillii yartr
may severdi. Tezatn en keskin olduu yerde, zgeciliin nereden
geldii muammas daha da karmaklard. Kukusuz dnyada mu
ammadan bol bir ey yok. Kovanlarn koruyan bal arlar, igalcile
ri soktuktan ksa sre sonra lrler. empanzeler birbirlerini leopar
saldrlarndan kurtarrlar. Sincaplar arkadalarm tehlikeye kar
uyaran alarm lklar atar. Filler den yoldalarm kaldrmaya a
lr. yi de bir hayvan neden bir bakas iin bir ey yapsn? Bu do
ann kanunlarna aykr deil mi?
Biliminsanlar, bu alann dnda olanlara ezoterik gelen ama dav
ransa! biyoloji ve evrimsel psikolojideki yeni gelimelerin merke
zinde yer alan kuramsal bir sorun zerinde heyecanla alm, tar
tm ve ekimilerdir. Price'm yaam ve lmndeki dram bir
yana, arpc olaylar ve kiisel karlamalar hi eksik olmamtr.
Mesela nl ngiliz evrim biyolou John Maynard-Smith, kendisin-

36

BONOBO VE ATEST

den daha da nl olan J. B. S. Haldane'e, lm deindeyken, ku

larn ar nfus artn engellemek iin kendi remelerini kstlad
n iddia eden bir kitap hediye etmitir. Bir biyolog iin bu zgeci
lik saylr nk bakalarnn remesi iin kendisinden feragat et
mek anlamna gelir. lerleyen senelerde bu fikirle epey dalga geil
mitir nk hayvanlarn topluluun refahn kendilerininkinden
ne koyabileceklerine kimse inanmamtr. Haldane sorunu derhal
grm ve misafirlerine hnzr bir glle yle demitir:
Orman horozlarnn erkekleri etrafta alm satp duruyorlar, yanlarna
bir dii geldiinde de ilerinden birisi onunla iftleiyor. Kenarda da bir u
buk duruyor ve bir diiyle her iftletiklerinde ubuun zerine bir entik
atyorlar. On iki entik tamamlandnda baka bir dii gelirse "Ee hanm
lar, bu kadar yeter artk! " diyorlar.3

Popler aklamalarda bulunanlar genelde belli zelliklerin, t

rn ya da grubun hayatta kalmasna nasl yardmc olduunu vurgu
lar, ancak ou biyolog -ben dahil- grup seviyesini vurgulayan
evrim senaryolarndan kanr. Bunun sebebi ou grubun genetik
birimler gibi davranmamasdr. Mesela primatlarda, belli bir cinsi
yetin (ebeklerde erkeklerin, maymunlarda diilerin) btn yeleri
ergenlik anda kendi gruplarndan ayrlp komu gruplara katlr,
tpk insanlarn sk sk baka kabilelerden insanlarla evlenmesi gibi.
Bu durum akrabalk snrlarn fazlasyla bulandrr. Primat gruplar
doal seilimin zerlerinde fazla etkili olamayaca kadar "delik
deiktir". Bu ie uygun yegane birimler, geni aileler gibi paylalan
genler zerine kurulu gruplardr. Haldane evrimi "genin gznden"
yorumlamann balca mimarlarndandr. Genlerin bak asndan,
zgecilik zel bir anlam kazanr. Birisi bir akrabasn kurtarmak iin
kendi hayatn kaybetse bile, onunla ortak genleri yaamaya devam
edecektir. Bu yzden de akrabaya yardm etmek kendine yardm et
mektir. Haldane'in bir keresinde, birasnn zerine kayklm, dili
dolana dolana

"ki aabey ve sekiz kuzen iin kendimi nehre ata

rm" dedii rivayet edilir, bylece Charles Darwin'den sonra gelmi

en zeki ve en zarifbiyologlardan biri olan William Hamilton'n orta
ya att akraba seilimi kuramnn habercisi olmutur.

3. J. B. S. Haldane, aktaran ren Hannan (2009), s. 158.

YLGN AIKLAMASI

37

Kenya ovalarnda fil zgecilii. Grace (sada) dileriyle, yere dm tonluk Elea
nor'u ayaa kaldrm, sonra da arkasndan iterek yrtmeye almtr. Ama Eleanor
tekrar dm ve bir sre sonra lmtr. Bunun zerine Grace akaklarndaki bezler
den sv salglayarak barmtr - bu byk znt gstergesidir. Farkl srlerin lider
leri olan bu iki dii arasnda muhtemelen bir akrabalk yoktu.
Hamilton'n "zarafetini " vurguluyorum, nk "akraba seilimi"
terimini ortaya atan makalesinde Hamilton'n adn hi anmadan
onun fikrini kullanan bilimadamyla arasndaki fark gstermek isti
yorum. Bu bilimadam yukarda ad geen Maynard-Smith'in ta
kendisidir ve Hamilton'n fikrini duyar duymaz "Tabii ya, ben bunu
neden daha nce dnmedim ki! " diye bard sylenmektedir.4
Hamilton, r aan makalesinin yaymlanmasn geciktiren isim
siz editrn kim olduunu rendikten sonra, btn zrlerine ra
men Maynard-Smith'e kar byk bir garez hissetmitir. Maynard
Smith kstl dv konusundaki ("Neden zehirli ylanlar lmcl
dilerini birbirleri zerinde kullanmaz?") fikirleri iin ona teekkr
etmek istediinde Price'm da ayn akbete uramasna ramak kal
mtr ama neyse ki o ortak-yazar olmay baarmtr.

lk balarda, arlar ve termitler gibi yakn akrabalaryla birlikte

koloniler halinde yaayan sosyal bceklere odaklanld iin, akra-

4. John Maynard-Smith, aktaran Harman (2009), s.167.

38

BONOBO VE ATEST

ba seilimi btn zgecilik tartmalarna damgasn vurmutur.

Ama ikinci bir aklama da zamanla arlk kazanmtr. Amerikal
bir evrim biyolou olan Robert Trivers, akraba olmayanlar arasn
daki ibirliinin genelde karlkl zgecilikle mmkn olduunu
ileri srmtr: Ksa vadede maliyetli olan yardm davranlar, kar
lk bulmas halinde uzun vadede karl olur. Boulmak zere olan
bir arkadam kurtarrsam o da benzer durumda beni kurtarrsa iki
miz de tek bamza olduumuzdan daha karl karz. Karlkl z
gecilik, ibirlii alarnn akrabalk ilikileri dna tamasn mm
kn klar.
Beklenecei zre, bu uzun araytaki aktrlerin ounun siyasi
nyarglar vard. Mesela ngiliz istatistiki ve biyolog Ronald Fis
her, insan rknn genlerinin iyiletirilmesinin iyi olacana inanan,
ateli bir soy artmcyd. Macar-Amerikal bir oyun kuramcs olan
John von Neumann'n kendi lmlerinden yle ba dnmt ki
1 955'te "Bombay neden yarn atmayalm derseniz, ben de neden
bugn olmasn derim," diyerek ABD senatosunu Sovyetler'e atom
bombas atmaya davet etmiti.5 Aralarnda tescilli komnistler de
vard, mesela Ruslarn anarist prensi Pyotr Kropotkin bunlarn ilk
temsilcilerindendi. Muhaliflerinin, evrim biyolojisine bir sac tez
gfil olduunu syleyerek saldrmasna ramen, zgecilik tartma
s ideolojik yelpazenin sandan ok solunda yer almtr. Trivers ve
merhum Hamilton zaman zaman California'da, benim de uzun yl
lardr yesi bulunduum Gruter Hukuk ve Davran Aratrmalar
Enstits'nde bulutuklar iin bu konuya vakfm. Bir keresinde
Bob'la bir sylei yapm ve ona kuramnn ierimlerini sormutum.
te cevaplarndan biri:
FdW: Satr aralarn okuduumda, makalenizde Kropotkin'in kendi fi
kirlerini oluturmasn salayan toplumsal duyarlln aynsn gryorum. . .

Trivers: Siyasi tercillerim konusunda haklsnz. Matematik blmn

den ayrlp niversitede hangi blme girsem diye dnmeye baladm
da, kendi kendime (biraz da gsterile): "Avukat olacam ve vatandalk
haklarn savunup, fakirlie kar savaacam! " dedim. Birileri ABD tarihi

5. Ronald Fisher ve John von Neumann, bkz. Hannan (2009), s. 1 1 0.

YLGN AIKLAMASI

39

konusunda uzmanlamam tavsiye etti ama malum 1 960'lann banda b

tn kitaplar aferin-bize kvamndayd. Ben de sonunda biyolojiyi setim.

Liberal olduum iin duygusal adan, bu gr beni - greyim seni arg
mannn adalet ve hakkaniyet iin hzla bir sebep oluturduunu grmek
ok tatminkard nk biyolojideki o berbat, en gl en hakldr gelenei

nin kar tarafndayd.6

Hamilton, Price'n cenazesine katldktan sonra, bilinadammm

almalarn kurtarmak iin gecekondusuna gitmi ve hayatnn so
nunda Tanr'yla konumaya balayan bu adama kar byk bir ya
knlk hissettiini aklamt ("Her konuda Tanr'nn klesi olmaya
gayret ediyor, byk kk her trl konuda karar verirken O'ndan
feyzalyorum").7 Price'n zamansz lmne getirilen aklamalar

dan biri, kendi lmlerinin naho ierimlerinden fazlasyla rahat

sz olmasyd; mesela d grupta ikence, tecavz ve cinayet geli
mezse, i grupta sadakat gelimeyecei fkrinden. zgeciliin, olum
suz zdd olmadan ortaya kmad dncesi onu perian ediyor
du. Ama Price ahsi karn hakiki zgecilie glge drdne
inanrd. Kendi fedakarlk kapasitesini snayarak insan doasnn s
nrlarn kefetmeye alrken, bu byk yanl anlama belki de ha
yatna mal olmutu. nsanlarda zgecilik ounlukla byle meyda
na gelmez. Muhta durumda olanlara kar duyulan empatiden kar
ve empati insann kendisiyle teki arasndaki snrn belirsizleme
sidir. Bu da bencil olan ve olmayan gdler arasndaki fark bula
nklatrr.
nsan zgeciliine dair her trl kuramda empatinin de yeri ol
mas gerektiini fark eden Trivers bu kavram Hamilton zerinde
denemiti: "Uzun zaman nce Bill'le bu konuda konutum. 'Peki ya
empati ne olacak Bill?' dedim. 'Empati de neymi?' dedi bana. Sanki
byle bir ey hi yokmu gibi. "8 ok yazk, diye eklemede buluna
cam, nk zgeciliin nasl ilediine dikkat edilse, genlerin ne
lere kadir olduuna dair anlamazlk ve karmaa da epey azalabilir
di. Genlerle davran arasndaki yol pek yle dmdz saylmaz ve

6. Frans de Wrul, GoodNatured (1996), s. 25.

7. George Price'n 1971'de Henry Morris'e, modem yaratln babasna
yazd mektuptan (aktaran Harman, 2009, s. 248) .
8. Robert Trivers'n Carole Jalme'yle syleisi, The Guardian (7 Ekim 2011).

40

BONOBO VE ATEST

zgecilii reten psikoloji de en az genler kadar ilgiyi hak ediyor.

Erken kuramlatnnann hatas bu kark durumlar atlamakt.
Empati daha ziyade memelilere ait bir zelliktir, bu yzden de
byk dnrlerin her trl zgecilii bir saymas hatay derinle
tirmitir. Anlar kovanlar iin lrler, milyonlarca balk kf hc
resi, aralarndan sadece birkann remesine izin veren, smkl
bcek gibi dev bir organizma ina eder. Bu tr fedakarlklar, bir in
sann yabanc birini kurtarmak iin buz gibi bir nehre atlamasyla ya
da bir empanzenin alayan bir kszle yemeini paylamasyla ay
n seviyede grlmtr. Evrim asndan bakldnda bu iki trl
yardm birbiriyle kyaslanabilir ama psikolojik adan ok byk
farklar vardr. Balk kflerinin bizim gibi gdleri var m ki? Ya
arlar bir igalciyi soktuklarnda, zgecilie yaktrdmz iyicil
gdlerle deil de saldrganlkla harekete gemiyorlar m? Memeli
lerde benim "zgeci itki" dediim bir itki vardr ve bu sayede baka
larnn skntsna tepki verir, onlarn durumunu iyiletirme ihtiyac
duyarlar. Bakalarnn ihtiyalarm fark etmek ve buna gerektii gi
bi tepki vermek, gerekten de kendini genetik uruna feda etme y
nnde nceden programlanm bir eilimle ayn ey deildir.
Genin bak asnn gittike daha fazla rabet grmesiyle bu ay
rmlar gzard edilmekte, insan ve hayvan doasna kar sinik bir
yaklam gelitirilmektedir. zgeci itki nemsenmemi, hatta tiye
alnm, ahlaksa hi hesaba katlmamtr. Sosyal bceklerden halli
ce olduumuz dnlmtr. nsan iyilii gstermelik bir ey, ah
lak sevimsiz eilimlerle dolu bir kazann zerindeki ince cila gibi
grlmtr.

Cila Kuram

dediim bu yaklamn izi, "Darwin'in

Buldou" diye de bilinen Thomas Henry Huxley'e kadar srlebilir.

Buldoun kmaz Soka

Darwin'in Huxley tarafndan savunulmas biraz Albert Einstein'm
benim tarafmdan savunulmasna benzer. Ne kadar urarsam u
raaym Grelilik Kuramn idrak edemiyorum. Hzla giden tren
rneini ve salaklar iin uydurulan dier basit rnekleri takip ede
bilsem de matematie bu teoriyi anlayacak kadar meyilli deilim.
Olsa olsa Isaac Newton'n mekanistik kavramlarm aan harika bir

Y LGN AIKLAMASI

41

Thomas Henry Huxley, Darwin'in sava savunucusu, "agnostik" olduunu sylerdi.

Ancak gl dini temaylleri, ahlaki evrim konusunda Darwin'e katlmasna engeldi (Car
lo Pellegrini'nin, 28 Ocak 1871 sayl Vanity fair dergisindeki karikatr).

fikir bulduu gibi gayet bariz bir gr bildirebilirim. Bunun da

Einstein'a pek faydas olmaz, tplu Huxley, Darwin'in davasna ken
dini adadnda olanlar gibi. Huxley formel eitim grmemiti ama
byk arl olan, alayl bir karlatrmal anatomi uzmanyd.
Ancak doal seilimin, evrimin ana motoru olduunu kabul etme ko
nusunda gnlszl herkese bilinirdi, aamaclkla da pek ba
daamazd. Bunlar pek kk ayrntlar deil, bu yzden de getii
miz yzyln nde gelen biyologlarndan Emst Mayr'n, Huxley'in
"hakiki Darwinci dnceyi uzaktan yalundan temsil etmedii" so
nucuna varmasna amamak lazrn.9
Huxley, l 860'ta halka ak bir tartmada Piskopos "Sabun Sam"
Wilberforce'u paspas gibi inemesiyle nlenmiti. Piskopos alayc

9. Emst Mayr (1997), s. 250: "Ereksel nedenlere inanan Huxley doal seili
mi reddederdi ve Darwin dncesini kesinlikle temsil etmezdi ... Huxley'in kafa
snn ne kadar kark olduunu dndmzde [etik zerine] denemesinin g
nmzde bile otorite kabul edilmesi byk talihsizlik."

BONOBO VE ATEST

42

bir ifadeyle Huxley'e, baba tarafndan m yoksa anne tarafndan m

maymun olduunu sormutu. Huxley buna karlk olarak, maymun
soyundan gelmekten utanmayacan ama hitabet yeteneini haki
kati rtbas etmek iin kullanan biriyle akraba ksa utanacan sy
lemiti.
Yine de bu mehur hikayeye biraz pheyle yaklamakta yarar
var. Hikayenin bu olaydan onlarca yl sonra anlatlmaya balamas
bir yana, Huxley'in sesi kalabalk bir dinleyici topluluuna hakim
olamayacak kadar clzd. Mikrofonlarn olmad gnlerde nemli
bir husustu bu. Toplantda bulunan biliminsanlarndan bir bakas,
Huxley'in byle byk bir kitleye sesini duyuramadn, asl kendi
sinin, yani Joseph Hooker'm piskoposu benzettiini anlatmt: "Al
klar arasnda sal sollu giritim. irkin azndan daha on kelime
kmamt ki adam ilk atta kt diye yere serdim." te taraftan
piskopos da karsndakileri epey bir hrpaladn dnyordu. o
Herkesin kazand ender tartmalardan biriydi herhalde! An
cak dine kar bilimi savunan kii olarak tarihe Huxley geti. ok
daha ie kapank bir insan olan Darwin'in, tartmal fkirlerini ya
yacak bir askere ihtiyac vard. Huxley savamaya baylrd ve dii

ni geirecek bir dava aryordu. Trlerin Kkeni'ni okuduktan sonra

hevesle Darwin'in enrine amade olmutu: "Penelerimi ve gagam

keskinletiriyorum. " 11

Huxley'in din dman hretine, kendi uydurduu "agnostik"

kelimesi de katkda bulunuyordu, bu kelimeyle Tanr'nn varln
dan emin olmadn anlatmaya alyordu. Ancak agnostiklik
onun iin bir inan deil bir yntemdi. Daha yksek bir otoriteye
deil sadece verilere dayanan bilimsel argmanlar savunurdu; im
dilerde "rasyonalist" denen konum. Huxley doru yne atlm bu
nemli adm iin takdiri hak ediyor ama iin ironik yan u ki iten
ie hep dini btn birisi olarak kalm ve yaklamlarn bunun be
lirlemesine izin vermiti. Kendini "bilimsel Kalvinist" diye tanm
lard ve dncesi byk lde, ilk gnah doktrininin kasvetli aki
delerini takip ederdi. Dnyada ac kanlmaz olduuna gre, derdi,

10. Joseph Hooker'dan yaplan alnt ve Wilberforce-Huxley mnazarasnn

ayrntlar iin bkz. Ronald Nurnbers (2009), s. 155.
i l . T.H. Huxley'in Charles Darwin'e mektubu, 23 Kasm 1 859.

YLGN AIKLAMASI

43

dilerimizi skp ona tahamml etmekten fazlasn bekleyemeyiz "srtarak katlan" felsefesi buydu.12 Doa herhangi bir iyilik retme
ye muktedir deildi ya da Huxley'in kendi kelimeleriyle:
Kaderin nceden belirlendii, ilk gnah, insann doutan gnahkar ol
duu, insan rknn byk bir ksmnn kt bir kaderi olduu, bu dnyada
eytann hfildm olduu, maddenin deersizlii, kendini yenilerde ifa etmi
iyicil bir Kadir-i Mutlak'a tabi olan ktcl bir Demiurgos bulunduu dokt
rinleri, hatal o]salar biJe, bana btn bebeklerin iyi doduu eklindeki "li
beral" yaygn yanJsarnalardan daha doru grnyor.13

eytann hakimiyeti? Bu kulaa agnostik gibi geliyor mu? Lay

Sermons (Dini Olmayan Vaazlar) kitab Huxley'e krsden verilen
vaazlarla rekabet etme imkam tanmt. yle bariz vaaz veriyordu
ki eletirmenler onu an ahlak ve priten buluyorlard. Huxley'in
nesnel hakikat arzusu altna saklanm dini tavrlar, Cila Kuramn
neden gelitirdiini ve insan doasn neden bu kadar karanlk gr
dn aklar. nsan ahlakn doa karsnda bir zafer gibi grr
d, tpk bakml bir bahe gibi. Bahvan, bahesinin yabani otlarla
dolmasn engellemek iin her gn mcadele verir. Huxley'in deyi
miyle, zirai faaliyetle kozmik faaliyet birbirine karttr. Doa, bah
eyi istenmeyen otlarla igal ederek bahvann emeklerini boa
karmaya alr, smkl bcekler ve baka zararllarla onun yeti
tirmeye alt egzotik bitkileri boar.
Bu metafor gayet aikardr: Ahlak, baa klmaz, kt bir evrim
srecine, sadece insann verdii cevaptr. Oxford'da 1 893'te bu ko
nuda, byk bir kitle nnde verdii mehur konferansta Huxley
konumunu yle zetlemiti:
Ahlaki adan en iyi olann icras -iyilik ya da erdem dediimiz ey
kozmik varolu mcadelesinde baar salayan davran tarznn tam aksi
ynnde davranmay gerektirir. 14

Anatomist, maalesef, insanln kendi doasn yenecek iradeyi

ve gc nereden bulduuna dair bir ipucu vermemitir. Gerekten

12. T. H. Huxley'in Frederick Dyster'a mektubu, 10 Ekim 1 854, Leonard Hux

Iey (1901), s. 122.
1 3. Leonard Huxley'den (1916), s. 322.
14. T. H. Huxley'den (1894), s. 8 1 .

44

BONOBO VE ATEST

de doal iyilikten yoksunsak, nasl ve neden rnek yurttalar olma

ya karar verdik? Peki bunu yapmak bizim yararmzaysa doa bize
yardmc olmay neden reddetti? Gayri ahlaki itkilerimizi bastrmak
iin neden srekli bahede ter dkmemiz gereksin? Buna kuram de
nebilirse, hakikaten tuhaf bir kuram, yle ki buna gre ahlak aslnda
gnahkar olduumuzu zar zor gizleyebilen, evrimin ilerleyen sre
lerinde ortaya km bir uydurmaca sadece. Bu karanlk dnce
nin sadece Huxley'e ait olduunu unutmamak lazm. Darwin'in d
nceleriyle hi alakas olmad konusunda Mayr'a katlyorum.
Huxley'in biyografisini yazanlardan biri yle diyor: "Kendi ahlak
Gemisini, onu bu noktaya kadar getiren Darwin akntsna kar zor
la ilerletmeye alyordu. "15
Sonunda Darwin, onu savunucusuna kar savunacak birine ihti
ya duyar hale gelmiti. Birinci snf bir doa bilimci olan Kropot
kin imdadna yetiti. Huxley, ehir ocuu olduundan kadavra ha
line gelmemi hayvanlarla fazla tecrbesi olmamt, halbuki Kro
potkin btn Sibirya'y dolam ve hayvanlar arasndaki kavgala
rn, onlar "srekli

serbest dv" eklinde tahayyl eden Huxley'in

kafasndaki gladyatr tarzna hi mi hi uymadn grmt. Kro

potkin ayn trn yeleri arasnda sk sk ibirlii yapldn fark
etmiti. Soukta birbirlerine sokulmak ya da -yaban atlarnn kurt
lara kar yaptklar gibi- vahi hayvanlara kar birlikte direnmek
hayatta kalmak iin ok nemliydi. Kropotkin 1902'de yazd Yar
dmlama kitabnda bu temalar vurgulam ve Darwin'i yanl yo
rumlayan Huxley gibi "zndklar" aka hedef almt. Dorudur,
Kropotkin aksi istikamette biraz arya kam, siyasi grlerini
desteklemek iin hayvan dayanmas rneklerini cmbzla ekip
ayrmt, yine de Huxley'in gereklikten uzak doa tasvirine kar
kmakta haklyd.
Benim iin en byk mesele, Huxleyci kmaz sokaktan nasl
klacan bulmak. Tanr'dan konumamza izin yoksa ve evrim de
bir aklama sunmuyorsa, insan ahlakn ne aklayabilir? Hem din
hem de biyoloji iin dnda kaldnda, benim tek grebildiim ko
caman bir kara delik. in en sinir bozucu taraf, biyologlar yzyl

15. Adrian Desmond (1994), s. 599.

YLGN AIKLAMASI

45

sonra, kt ofrler gibi bizi yine ayn kmaz sokaa getirip brak
tlar.

Bir Tuvalet Kurbaas Olarak Hayatm

Avustralya'da tuvaletin iinde kocaman bir kurbaa bulmak grl
melik ey deildir. Onu darya kartmaya urasanz da kurbaa
mutlu mutlu tuvalete geri girer ve vantuzlu parmaklaryla sk sk
tutunarak, insanlarn yaratt tsunamilere kar direnir. Bu kurba
alar tuvaletten akp giden insan dksn umursamaz gibidir.
Ama ben umursuyorum! Getiimiz yzyln son otuz ylnda
kendimi bir tuvalet kurbaas gibi hissettim hep. ster biyolog, ister
antropolog, ister bilim yazar olsun, ne zaman insanlk durumuna
dair yeni bir kitap ksa sk sk tutunmam gerekti nk ounluu
benim trmz hakkndaki dncelerimin tam aksini savunuyor
du. nsanlar, esasen iyi ama ktle muktedir grmek de, esasen
kt ama iyilie muktedir grmek de mnkn. Ben birinci grupta
nm ama literatr sadece olumsuz taraf vurguluyordu. Hatta olumlu

eilimlere bile sanki sorunluymular gibi isim taklyordu. Hayvan

lar ve insanlar ailelerini mi seviyor? Hadi buna "kayrma" diyelim.
empanzeler kendi elleriyle arkadalarna yemek mi yediriyor? Ha
di buna "araklama" ve "otlaklk" diyelim. Hakim yaklam iyilie
kar phe doluydu. Bu literatrde tekrar tekrar alntlanm bir
cmle udur:
Duygusall bir kenara braknca, topluma bakmz dzeltecek, ha
kilci bir cmertlik rneiyle karlamadmz grriiz. birlii denen e
yin frsatlk ve smr karm olduu anlalr... Sadece kendi karlar
dorultusunda hareket etmesine frsat tannm [bir insan] kardeine, ei
ne, ana babasna ya da ocuuna iddet uygulamaktan, onlar yaralamak
tan, ldrmekten alkoyabilecek tek ey kendi menfaatidir. Bir "zgeciyi"
izdin mi, "riyakar" kan akar. 16

Deniz salyangozu zerine yapt almalar sebebiyle, salyan

gozun kendini korumak iin kulland kimyevi maddelerden birine

(ghiselinin)

ismini veren, Amerikal nl biyolog Michael Ghiselin

iin zgeciler sadece riyakardr. Ama yukardaki ifade salyangozla-

16. Michael Ghiselin (1974), s. 247.

46

BONOBO VE ATEST

n deil insanlar hedef almaktadr. Peinden gelen pek ok alma

nn da yaklamn belirlemitir. Yirmi yl kadar sonra

The Moral

Animal (Ahlakl Hayvan) kitabn yazan, gazeteci Robert Wright da

onu yanklamtr: " ... kendini dnmeme iddias da, yokluu ka
dar insan doasnn bir parasdr." 17 Sonra mesela, en an uta ko
numlananAmerikal evrim biyolou George Williams var. Doann
ne kadar "aalk" olduuna dair karanlk bir deerlendirme yap
tktan sonra, Huxley'in yapt gibi doaya "gayri ahlaki" ya da "ah
laken kaytsz" demenin yeterli olmayacam buyurmutu. Doay
"byk ahlakszlk"la sulam, bylece evrim srecine ahlaki fail
lik yaktran ilk ve inallah tek biyolog olmutu.18
Burada yle bir akl yrtme vard: 1 ) doal seilim bencil, na
ho bir sretir, 2) bu sre otomatik olarak bencil ve naho bireyler
retir, ve 3) sadece salarna iekler takan romantikler bunun aksi
ni dnr. Elbette Darwin'in de doann alanndan ahlak dlayan
larla hemfkir olduu syleniyordu, sanki Darwin'in kendisi olsa
Huxley'in kmaz sokana girmeye raz olurmu gibi. Aada an
latacam gibi Darwin bunu yapmayacak kadar zekiydi, bu yzden
de Richard Dawkins 1 997'de yapt bir syleide "siyasi ve toplum
sal hayatmzda Darwincilii bir kenara brakmalyz" diyerek ak
tan aa Darwin'i reddettiinde samaln doruuna ulald.19
Kt kokular saan bu ifadeleri daha fazla alntlamayacam.
Tmyle kar olsam da, gerekten mantkl bir sonuca varan yega
ne biliminsan, Amerika'nn en byk federal aratrma kuruluu
nun, Milli Salk Enstits'nn bakan Francis Collins'ti. Ahlakn
evriminden phe eden btn o kitaplar okuduktan ve yine de in
sanln bir nebze olsun ahlak sahibi olduu sonucuna vardktan
sonra, doast bir gc devre d brakmann yolunu bulamam
t: "Ahlak Yasas bana Tanr'nn en gl iareti gibi geliyor."20

17. Robert Wright (1994), s. 344.

1 8. Kendi deerlendinnesini savunan George Williams (1988, s.180): "Ahla
ki kaytszln fiziksel evreni gayet iyi karakterize ettii sonucuna varacam. Bi
yolojik dnya iin daha gl bir terim lazm."
19. Frans Roes, Richard Dawkins'le sylei (1997): "T. H. Huxley ve daha
pek oklaryla birlikte savunduum udur: Siyasi ve sosyal hayatmzda Darwin
cilii zerimizden atmamz, Darwinci bir dnyada yaamak istemediimizi sy
lememiz lazm."

Y LGN AIKLAMASI

47

Doal olarak, bu saygn genetiki, yeni filizlenen ateist hareke

tin alay mevzuu oldu. Kimileri bilimi inanla kirlettiini iddia etti,
Dawkins her zamanki yumuaklyla onun "pek zeki bir adam ol
madn" syledi. 2 1 Asl mesele, yani biyologlarn ciddi ciddi ahlak
sorununu kurcalarken kapy alternatif cevaplara ak brakmalar

kimin umurunda. Collins, temelini Darwin'in nsann

Treyii ese

rinden alan, daha dnceli bir evrim literatryle karlasayd b

tn bu olup bitenin nne geilebilirdi. nsan bu kitab okuduunda,
iltiyar otobsn altna atmaya hi gerek olmadm anlyor. Dar
win ahlak evrim sreciyle ilikilendirmekte ve insann iyilik eili

mini teslim etmekte hi zorlanmamt. Benim iin en ilgin olan,

baka hayvanlarla insan arasnda duygusal bir devamllk grm ol
masyd. Huxley iin hayvanlar aklsz otomatlard ama Darwin hay
vanlarn duygularna, sempati duyma becerilerine dair koca bir ki
tap yazmt. Hi unutamadm bir rnek uydu: Bir kpek, arkada
olan bir kedinin sepetinin yanndan her geiinde mutlaka durup
onu bir iki kere yalyordu. Darwin bunu efkat iareti olarak algla
mt. lmnden hemen nce Huxley'e yazd son notta, Darwin
arkadann kartezyen eiliniyle inceden dalga gemekten kendini
alamam, hayvanlar makineyse insanlarn da yle olmas gerektii
ni syleniti: "Keke dnyada senin gibi daha fazla otomat olsa. " 22
Darwin'in yazlar Cila Kuramna taban tabana zttr. Mesela ah
lakn dorudan doruya hayvanlarn sosyal igdlerinden tredii
tahmininde bulunmutur, ona gre "bu igdlerin bencillikten kay
naklandn sylemek sama olur. "23 Darwin, en azndan psikolo
jik seviyede, hakiki bir zgecilik potansiyeli grmt. ou biyo
log gibi, hibir holuu olmayan doal seilim sreciyle, onun geni
bir eilimler yelpazesini ieren ok sayda

rn arasna snr ek

miti. Naho bir srecin illaki naho sonular douraca fkrine

kar kmt. Bunun aksini dnmeye ben "Beethoven hatas" di
yorum nk Ludwig van Beethoven'in mziini, nerede ve nasl

20. Francis Collins (2006), s. 218.

2 1 . Richard Dawkins, Real Time with Bili Maher'den ( 1 1 Nisan 2008).
22. Charles Darwin'in T. H. Huxley'e mektubundan (27 Mart 1882), Desmond
( 1994) iinde, s. 5 19.
23. Charles Darwin (1871), s. 98.

BONOBO VE ATEST

48

bestelendiine bakarak deerlendirmeye benziyor. Maestronun Vi

yana'daki evi p ve boaltlmam oturaklarla dolu, dank, le gi
bi gibi kokan bir domuz ahnyd. Tabii ki kimse Beethoven'in mzi
ini bu bilgiye gre deerlendirmiyor. Ayn ekilde genetik evrim,
lm ve ykm zerinden ilerlese de, bu durum, yaratt harikalarn
zerine leke drmez.
Bu sylemeye bile gerek duyulmayacak kadar aikar ama 1 996'
da yaymlanan

Good Natured (yi Huylu) kitabnda uzun uzadya

Cila Kuramyla kavga ettikten sonra ben de bkp usandm. Otuz yl

boyunca bu kuram, kukusuz basitlii sayesinde, herkes anlad,
herkes sevdii iin, akld bir cokuyla karlanmt. Bu kadar
ak bir eye nasl kar kabilirdim?
Ama sonra tuhaf bir ey oldu: Kuram buharlap utu. Ar ve
ateli bir hastalktan lmek yerine, aniden kuvvetli bir kalp krizi ge
irdi. Bunun nasl ve neden olduunu pek anlayamyorum. Belki de
bilgisayarlardaki Y2K hatas gibi bir eydi ama getiimiz yzyln
sonunda Darwin "zndklaryla" mcadele etme gerei aniden orta
dan kalkt. Yeni veriler nce damla damla, sonra arl arl birikme
ye balad. Verilerin kuramlar gmme nitelii bir harika. 2001 'de
"Duygusal Kpek ve Aklc Kuyruu" balkl bir makale okuduu
mu hatrlyorum. Ahlaki kararlara igdsel sreler zerinden ula
tmz iddia eden Amerikal psikolog Jonathan Haidt'in kalemin
den kmt. Bu kararlar alrken dnmeyiz bile. Deneklere tuhaf
davran hikayeleri sunmutu (bir aabeyle kardein tek gecelik cin
sel ilikisi gibi), denekler bunu hemen ayplamt. Sonra deneklerin
ileri srd btn gerekeleri tek tek rtmt, hi gereke kal
mayana kadar. Ensestin zrl ocuklar domasna neden olduunu
sylediklerinde Haidt bu iki kardein ok etkili bir doum kontrol
uyguladklarn syleyerek karlk vermiti mesela. Deneklerin o
u abucak "ahlaki sersemleme" safhasna gelmiti: natla bu dav
rann hatal olduunu savunuyor ama nedenini syleyemiyorlard.
Haidt ahlaki kararlarn "iimizden" geldii sonucuna varmt.
Karar duygularmz verir, ondan sonra da insan mant bu karar
akla uygun bir hale getirmek iin elinden geleni yapar. nsanda man
tn ncelikli olduu tezinde bu gedik aldktan sonra Hume'un ah
laki "duygular" yeniden dirildi. Antropologlar btn dnyada in-

YLGN AIKLAMASI

49

Cila Kuram eskiden insan doasna dair hakim biyolojik grt. Sahici iyiliin ya olma
dn ya da evrime atlm yanl bir adm olduunu savunurdu. Ahlak, tmyle bencillik
ten ibaret olan hakiki doamz zorlukla saklayan ince bir cilayd. Ancak son on ylda, in
sanlarda ve hayvanlarda, doutan gelen empati, zgecilik ve ibirlii konusundaki veri
ler karsnda Cila Kuram kt.
sanlar arasndaki hakkaniyet hissini gzler nne serdi, iktisatlar
insanlarn, Homo

economicus grnn iddia ettiinden ok daha

ibirliki ve zgeci olduunu syledi, ocuklar ve primatlar zerin

de yaplan deneylerde, tevik ya da dl yokluunda bile zgecilik
tespit edildi, alt aylk bebeklerin "kaka" ve "cici" arasndaki fark
bildii ne srld ve sinirbilimciler beynimizin bakalarnn acs
n hissedecek ekilde yaplanm olduunu kefetti. 201 1 'e gelindi
inde tam tur atm, insanlar resmen "speribirliki" ilan etmitik.
Her yeni gelime Cila Kuramnn tabutuna bir ivi akm, yay
gn gr 1 80 derece sapmt. u anda zihnen ve bedenen, birlikte
yaamak, birbirimizle ilgilenmek zere tasarlandmza ve insan
larn bakalarn ahlaki terimlerle yarglamaya doal bir eilimi ol
duuna dair yaygn bir inan var. Ahlak ince bir cila deil, ieriden
gelen bir ey. Baka hayvanlarda bulunan pek ok paralel rnekle de
desteklendii zre, biyolojimizin bir paras. Birka on yl iinde,
trmz iyi olmaya ynelik doal bir eilime sahip olmad iin
ocuklarmza iyi olmay retmemiz gerektii noktasndan, do
utan iyi olduumuz ve iyi ocuun daima gnllerin ampiyonu
olduu konusunda fikir birlii noktasna geldik.

BONOBO VE ATEST

50

zleyicilere ne zaman beni kubura iten, kt hretli Ghiselin

alntsn, "bir zgeciyi izdin mi riyakar kan akar" lafn sylesem,
genel tavrn nasl kkten deitiini anlyorum. Onlarca yldr kon
feranslarmda bu sinik izgiyi takip etmeme ramen ancak 2005'ten
beri izleyiciler bu laf yksek sesli hayret nidalaryla karlamaya
balad; bunu o kadar irkin, kendilerine baklaryla o kadar alaka
sz buluyorlar ki bir zamanlar ciddiye alnm olduuna inanam
yorlar. Bu yazarn hi arkada olmam m? Onu seven bir kars?
Hadi bilemedin bir kpei? Ne hazin bir hayat srm olmal! Hay
li yaygnlam olan bu byk hayret tepkisini grnce acaba izleyi
ciler yeni verilerin nda m bu kadar deiti diye merak ediyo
rum. Yoksa tam tersi mi oldu? Yeni bir

Zeitgeist'a girdik de bilim

onu yakalamaya m alyor?

Her neyse, benim tuvalete gl suyu dklm gibi oldu. Nihayet
sk sk tutunmay brakp bacaklarm uzatabilir ve istediim gibi
yzebilirim.

Bir Dolu Hata

Yine de btn bunlar koskoca bir hata olabilir. yilik, yanl yerde,
yanl zamanda meydana gelen uyumsuz bir davran olabilir. l
mekte olan Amos'la ilgilenen Daisy'yi dnn ya da insanlarn if
lah olmaz hastalara nasl baktn. Buna ne gerek var? ou insan
yalanan eine bakar, babamn son yllarnda annemin de yapt gi
bi. Zar zor yryebilen babamdan ok daha ufak tefek olan annemin
tad ne byk bir ykt. Ya da Alzheimer hastas eine bakan bi
rini dnn; her dakika gzetim gerektiren, emeklerinizi takdir et
meyen, odasna her girdiinizde aran, onu terk ettiinizden yak
nan bir Alzheimer hastasna. Tek kazancnz gerilim ve yorgunluk
olur. Bu vakalarn hibirinde karlk bulma iltimali yoktur, halbuki
evrim kuram, zgeciliin, ya kan ba olanlara ya da onlara yaplan
iyiliin karlm verebilecek olanlara uygulandnda srar eder.
lmekte olan bir e bu tanma uymuyor.
Daisy, annem ve bakalaryla ilgilenen milyonlarca kii evrim
dogmasndan sapar, bu yzden de kendimiz iin iyi olandan ok da
ha iyi olmamza neden olan "gen skalamas"ndan bahsedilir. Bu

YLGN AIKLAMASI

51

sylemlere kanmamak lazm. Bir genetik kavram olarak skalayan

genlerden bahsedilmemesinin nedeni, genlerin hibir ey bilmeyen
hibir maksat gtmeyen kk DNA paralar olmasdr. Yarattkla
r etkiyi kafalarnda hibir hedef olmadan yaratrlar, bu yzden de
hata yapmalar imkanszdr. Cokun zgecilik iin hayrl bir kaza
demek daha uygun olurdu ama uzmanlarn pek az kutlama havasn
da. zgeciliin bencil kkenlerine dair muhteem bir kuram, adeta
hakikatler tarafndan mahvedildii iin hep ac mesajlar veriyorlar.
"Modem hayattaki hemen hemen her eyin gen bak asndan bir
hata olduundan" ikayet ediyorlar ama bu durumun kuramlarn
geersiz kld gibi bir sonu karmyorlar. 24
Tsunami ya da deprem felaketine uram uzak memleketlere
para gndermek hata. Tanmadn insanlara kan balamak hata.
Fakirlere yemek datmak hata, yal bir kadnn kapsnn nnde
ki kar kremek hata, btn paran evlat edindiin ocua aktmak
hata. Bu sonuncusu, kendi genlerini tamayan ocuklarn bir ky
meti harbiyesi olmad hakikatinden bihaber binlerce ailenin yllar
yl yapt anlalm;z bir hata. Aileler, onlara geri deme imkan ol
mayan evcil hayvanlara olaanst bakm salayarak ayn hatay
tekrarlyorlar. Bir yabancy tehlikeye kar uyarmak, lokantada bi
rine paltosunu unuttuunu gstermek, arabas bozulmu birini yol
dan almak da hata. nsan hayat irili ufakl bir dolu hataya boul
mu. Ayn ey dier primatlar iin de geerli.
Amos'un babas Phineas' alalm. Geri Amos, Phineas'n babas
olduunu bilmezdi. empanze toplumunda erkeklerle diiler ara
snda kalc balar yoktur, bu yzden de herhangi bir erkek babanz
olabilir. Phineas genliinde alfayd ama 40 yana basnca biraz
geriye ekildi. Yavrularla oynamay, diilerle tmarlamay ve po
lislik yapmay severdi. Ne zaman bir kavga ktn duysa, btn
tylerini dikeltip muazzam bir g gsterisiyle kavgay ayrmaya
koard. Bar ar kesilene kadar taraflarn arasnda dururdu.
Bu "denetim rol" yabani empanzeler arasnda da kaytlara ge
mitir. Bu rol stlenen erkekler taraf tutmaz: Saldrgan en iyi arka
dalar bile olsa zayf korurlar. empanzelerin dier btn davra-

24. Robert Boyd ve Peter Richerson (2005) buna "byk hata hipotezi" diyor.

52

BONOBO VE ATEST

nlarna ok aykr olan bu tarafszlklarna hep ammdr. Bir ta

raf olarak empanzeyi aan denetim rol, gerekten de toplum iin
en iyiyi hedefler.
Jessica Flack'la birlikte, arabuluculuk yapan erkekleri geici ola
rak gruptan uzaklatrarak, grubun bu davrantan ne kadar fayda
landn gsterdik. Toplumda saldrganlk artyor, uzlama azalyor
ve her ey dalma noktasna geliyordu. Erkekleri gruplarna geri
koyar koymaz dzen tekrar tesis ediliyordu.25 Yine de cevapsz bir
soru var: Bunu neden yapyorlar? Kendilerinin bundan ne kan var?
Yksek mevkideki erkekler, ezilenlerin tarafn tutarak, sayg ve
sevgi kazanrlar. Ama gen erkekler iin bu iyi bir taktik olsa bile
Phineas'a uygulamakta zorluk ekiyorum. Hayatnn sonlarna do
ru bu iyi huylu, ihtiyar delikanl gerekten kesine ekilmiti ve
pek fazla hrs kalmamh. Yine de gruptaki anlamazlklar dikkat
le takip ederdi. Herkesi iyi geinmeye zorlamas, belki kendinden
baka herkesin yararnayd. Genmerkezli teorilere gre empanze
ler de olmas gerektiinden daha m cmert acaba?
empanzelerin kendileriyle akrabal olmayan bireylere yar
dm etmesine ska rastlanr. Dnyada Amerikan iaret dili retil
mi ilk empanze olan Washoe, pek de tanmad bir diinin bara
rak suya dtn duymutu. Kurbana ulamak iin iki elektrikli
iti getikten sonra, onu gvenli bir yere ekmiti. 26 Senegal, Fon
goli 'deki, yavrusu kaak avclar tarafndan karlan Tia adl yabani
bir empanzenin bana gelen de bilinen bir dier rnektir. Neyse ki
aratrmaclar bebek maymunu bulup gruba geri dndrmeyi baar
mt. Tia'yla akrabal olmayan ve bebein babas olamayacak ka

dar gen bir erkek empanze olan Mike'n, bebei biliminsanlarnm

brakt yerden aldn ve dosdoru Tia'ya gtrdn anlahyor
Jill Pruetz. Belli ki Mike, bebein kime ait olduunu biliyordu ve
Tia'mn kaak avclarn kpekleri tarafndan yaraland iin hareket
etmekte ne kadar zorlandnn farkndayd.

ki gn boyunca, grup

bir yerden bir yere giderken, Tia topallad iin geriden gelmi, be
beiyse Mike tamh.27

25. Jessica Flack vd. (2005).

26. RogerFouts ve Stephen Milis ( 1 997).

YLGN AIKLAMASI

53

En maliyetli yatrm olan, akrabalk ba olmakszn bir yavruyu

evlat edinme vakas da rastlanmadk ey deildir. Hem beklenecei
zre sadece diilerde de deil, Fildii Sahili'nden Christophe Boesch'
un ksa sre nce yaymlanan raporunda, gemi otuz yl iinde en
az on yabani empanzenin, annesini kaybetmi yavrular evlat edin
dii anlatlyor. 28 2012'de Disneynature, topluluun alfa erkei Fred
dy'nin, Oscar' kanatlar altna almasn anlatan empanze adl filmi
gsterime soktu. Bu belgesel gerek olaylar naklediyordu. Oscar'n
annesi doal sebeplerle aniden ldnde, kamera ekibi tesadfen
kendini doru zamanda doru yerde bulmutu. Kk Oscar'n ge
lecei pek parlak grnmese de orada kalmlard. Freddy, evlat edi
nen dier erkekler gibi, yemeini onunla paylam, geceleyin yu
vasnda uyumasna izin vermi, onu tehlikelerden korumu ve kay
bolduunda dikkatle aramt. Baz erkek empanzeler yavrulara bir
yl akn sre bakyordu, bir tanesi tam be yl bakmt (empanze
ler on iki yana gelene kadar erikin olmaz). Bu vey babalar, em
zirmek dnda, annelerin yavrular iin aldklar btn yk alm,
kszlerin hayatta kalma ansn ykseltmilerdi. DNA rneklerine
baklrsa bu erkeklerin, evlatlklaryla ille de kan ba yoktu. Oscar
anslyd.
empanzelerin de hata yapt sonucuna varmak yerine bu nor
matif dilden ve genlerimize boyun emek zere dnyaya geldiimiz
imasndan uzaklaalm daha iyi. Neden bir zelliin kkeniyle im
diki kullanm arasnda ba olmadn kabul etmiyoruz? Aa kur
baalar yapraklara tutunabilmek iin vantuzlu parmaklar gelitir
mitir ama bunlar tuvalette hayatta kalmak iin de kullanabilirler.
Primat elleri, dallar kavrayacak ekilde evrimlemitir ama ben on
larla piyano alarm, bebek maymunlar da annelerine tutunur. ou
zellik belli bir ama iin evrimlemi ama zamanla baka amalara
da hizmet etmeye balamtr. Bir piyanonun zerinde kayan par
maklara kimsenin "hata" dediini duymadm, madem yle bu dili
neden zgecilik iin kullanalm? zgeciliin bir bedeli olduu ama
ayn eyin piyano almak iin geerli olmad, keza bylece "hata"

27. Jill Pruetz (20 1 1 ).

28. Christophe Boesch vd. (2010).

54

BONOBO VE ATEST

terminolojisinin merulatrld ne srlerek kar klabilir bu

na. yi de genellemi empati ve mr boyu balln uzun vadede
bu bedeli hayli hayli demediinden emin miyiz? Byle bir davra
nn bize zarar verdiini gsteren herhangi bir kantla karlama
dm henz, dahas bunun tam tersinin geerli olduunu dnyo
rum. Mehur "Tanr ld" szn bize hediye eden Friedrich Ni
etzsche, ahlakn kkeniyle yakndan ilgiliydi ve bir eyin ortaya
knn (ister bir organ, ister hukuki bir kurum, ister dini bir ritel ol
sun) sonradan edindii maksatlarla kartrlmamas gerektii konu
sunda ikazda bulunmutu: "Bir ekilde ortaya km, var olan her
ey srekli yeniden yorumlanr, yeniden ekillendirilir, dntr
lr ve yeni bir maksada ynelir. "29
Bu dnce, bize bir eyin tarihini, olas uygulamalaryla kyas
lamamay reten, zgrletirici bir dncedir. Bilgisayarlar ilk
bata hesap makinesi olarak dnlm olsa da, bu onlarla oyun
oynamamza engel deildir. Cinsellik reme iin evrimlemi olsa
bile, herkes onu zevk iin kullanmakta (bir noktaya kadar) zgr
dr. Belli zelliklerin, hangi maksat iin gelimilerse, her seferin
de, mutlaka ona hizmet etmeleri gerektiini syleyen bir yasa yok
tur. Ayn ey empati ve zgecilik iin de geerlidir, bu yzden de
"hata" kelimesi yerine "potansiyel" kelimesini koymamz gerekir.
Karaya vurmu bir balinayla empati kurmamn ve onu okyanusa ge
ri dndrme abalarna katlmamn nnde kimse duramaz, halbuki
insan empatisi kukusuz balinalar iin ortaya kmamtr. Benim
yaptm, doutan gelen empati kapasitemi btn potansiyeliyle
kullanmaktr sadece.
Nietzsche haklyd: Bir eyin tarihinin, imdi ve burada snrl
bir geerlilii vardr. Price, Hamilton, Trivers ve dierlerinin, zge
ciliin evrimsel gemiine getirdii igrler karsnda saygyla
dursam da, bu igrleri insanlarn nasl davranmas

gerektii ko

nulu bir dogmaya dntrmek iin bir sebep gremiyorum.

28. Friedrich Nietzsche (1887), s. 5 1 .

YLGN AIKLAMASI

55

iyiliin Hazz
Bilim bize, vcutlarmza oksijen tedarik etmek iin nefes aldm
z syler. Bu bilgiye sahip olmasam da, benden nceki milyonlarca
insan ve milyarlarca hayvan gibi tpatp ayn ekilde nefes almaya
devam ederdim. 02'nin farknda olmak ynetmez nefes alp verme
yi. Keza, biyologlar zgeciliin sonradan gelecek karlklar iin
evrimletii yorumunu yapsalar da, aktrleri bunun farknda olma
yabilir. ou hayvan "imdi ben ona bunu yaparsam o da yarn ba
na baka bir kyak yapar" diye gelecei hesaplayarak dnmez.
ngrleri olmadndan sadece iyicil itkilere uyarlar. Ayn ey in
san iin de geerlidir. ilikileri ve yabanclarla ilikiler dnda,
zellikle akrabalar ve aile sz konusuysa, insanlar nadiren davran
lar iin kar zarar hesab yapar. Hatta bunun yaplmas, aile terapist
leri iin bir evliliin karaya oturduuna iarettir.
Bu yzden de, herhangi bir art niyet iermedii iin hem insan
hem de hayvan zgecilii sahici olabilir. Hatta zgecilii bastr
makta zorlandmz iin bunun doruluuna inanabiliriz. Emory'
deki meslektam James Rilling, yapt beyin taramas deneyleri
sonucu "ibirliine ynelik, ancak zorlu bir bilisel denetimle ste
sinden gelebildiimiz duygusal eilimlerimiz" olduunu ortaya
karmtr. Bir dnn: Hissettiimiz ilk itki gvenmek ve yardm
etmek, ancak ikincil olarak bunu yapmama seeneini tartyoruz, bu
nun iin de sebeplere ihtiya duyuyoruz. Bu, dl beklentisiyle ha
reket etmenin tam tersi. Sadece tek bir eit insan bu doal itkiden
mahrum, bu da Cila Kuramnn psikopat kafa yapsn yanstt yol
lu esprimi hakl karyor. Rilling ayrca, normal insanlar bakalar
na yardm ettiklerinde, beyinlerinde dlle ilgili blgelerin etkin ol
duunu gsterdi. yilik yapmak iyi geliyor.
"Scak ma" etkisi tabir edilen bu olay, rhesus ebekleriyle al
rken defalarca grdm dokunakl bir imgeyi getiriyor aklma.
Anlatacam davran tam manasyla zgeci deildi ama btn me
meli bakm davrannn kaynana ok yaknd. Her bahar, hayva
nat bahesi ordularmz dzinelerce yeni bebek dnyaya getirirdi.
Bebekler, gen diileri mknats gibi ekerdi. Sabrla annelerini t-

56

BONOBO VE ATEST

mar ederek kk ellerini bebeklere dedirmek iin beklerlerdi. Be

bein mstakbel bakcsna doru sarsak admlar atmak zere ser
best braklmas iin annenin etrafnda epey pervane olmak gerekir
di. Bakc bebei kucana alr, tar, tersyz edip cinsel organn in
celer, yzn yalar, iyice tmar eder, nihayet sk sk sarlp uyurdu.
Bunun ne kadar srecei zerine bahse girerdik. Be dakika m, on
mu? Bakclarn zerine ken rehavet transa getikleri izlenimi ve
rirdi ya da bu frsat iin bu kadar uzun sre bekledikten sonra kendi
lerinden getikleri izlenimi. Hazinelerini ellerinde tutarken, beyin
lerinde ve dolam sistemlerinde, ak hormonu diye bilinen oksito
sin salgs gzkapaklarn arlatrrd. Uykular asla ok uzun sr
mez, ok gemeden bebei annelerine geri verirlerdi.
Bebek bakmnn sevinci, gen diileri dnyann en zgeci edi
mine hazrlar. Memelilerde anne bakm, doada bilinen, baka var
lklara yaplm en maliyetli, en uzun yatrmdr; fetsn beslenme
siyle balayp yllar sonra sona erer. Ya da ou ana babann dedii
gibi: Asla sona ermez. Tuhaftr, anne bakm, zgecilik tartmasnn
ounlukla dnda kalmtr. Baz biliminsanlar bunu zgecilikten
saymaya yanamaz nk yaptklar fedakarlk vurgusuna uymaz.
zgecilikten bahsetmeyi, ancak yapan, en azndan ksa vadede za
rara uratyorsa severler. Kimsenin zgeci olmaya heves duymama
s, hele hele bundan hi keyif almamas gerekir. Ben buna zgecilik
actr hipotezi diyorum ki bence gayet yanltr. Ne de olsa zgecili
in tanmnda ac vermesinin gerekli olduundan deil, sadece bir
bedeli olduundan bahsedilir.
Dikkatinizi ekerim, biyologlar dii bir memelinin neden yavru
suna baktn aklamakta hi zorluk ekmez. Bakmasa nasl soyu
nu yrtecek? Kadnlarn bebek sahibi olmay ne kadar istediini de
biliriz. in vahi tarafna girmek istemezdim ama bu arzu bazen y
le kuvvetlidir ki, baz kadnlar bebek sahibi olmak iin birini ldr
meyi, karnn ap bebei almay bile gze alr. Ya da bebekleri yu
vadan alarlar. Bunlar hastalkl vakalar ama bu muazzam arzuyu ve
bebek bakmnn neden bir fedakarlk olarak grlmediini gzler
nne seriyorlar. Anne bakm pek byk bir muamma olmadn
dan, bilim daha artc davranlara odaklanmtr. Bilim kendine
zlmesi g meseleler arar. Yine de en azndan memeliler sz ko-

YLGN AIKLAMASI

57

nusu olduunda, anne bakmnn, zgeciliin prototipi olduu ve

geri kalanlar iin ablon tekil ettii sylenebilir. Bunu grmezden
gelmekle kendimiz zararl kyoruz. Tandm tek bir bilim kad
nnn bile, zgeciliin nereden geldii sorusu karsnda kendini
kaybetmemesi manidar. Kadnlar iin anne bakmn konunun d
nda brakmak zor olurdu. nsanlarda ibirlii zerine yazan iki ka
dn da bunu gsteriyor. Amerikal bir antropolog olan Saral Hardy,
"btn ky lazm" teorisinde, insanlarda takm ruhunun ocuklarn
bakmn sadece annelerin deil, evredeki btn yetikinlerin st
lenmesiyle olutuunu ileri sryor. Keza sinirbilim alannda b
yk birikimi olan Amerikal filozof Patricia Churchland, insan ahla
knn, bakm eilimlerinden kaynaklandn sylyor. Organizma
nn kendi beden ilevlerini dzenleyen sinir devresi, yavrularn ihti
yalarn ierecek biimde ekillenmitir ve yavrulara adeta kendi
uzvuymu gibi muamele eder. ocuklarmz bizim paramzdr, bu
yzden de onlar hi dnmeksizin korur ve kollarz, tpk kendi
vcudumuza yaptmz gibi. Ayn beyin mekanizmas baka bakm
ilikilerinin de temelini oluturur.
Hayatn ilk dneminde balayan, ak cinsiyet farklarn da ak
lar bu durum. Doduktan sonra kz bebekler, insanlarn yzlerine
erkek bebeklere nazaran daha uzun bakar; erkek bebeklerse meka
nik oyuncaklar tercih eder. Hayatn ilerleyen dnemlerinde kzlar,
erkeklere nazaran daha sosyaldir, duygusal ifadeleri daha iyi okur
lar, seslere kar daha duyarldrlar, birini krdklarnda daha fazla
pimanlk duyarlar ve kendilerini bakasnn yerine koyma konu
sunda daha iyidirler. Empatinin, hem kadnlarda hem de erkeklerde
burun deliklerine pskrtlen oksitosin tarafndan harekete geiril
diini biliyoruz. Doum ve bakmla ilikilendirilen, annelik hormo
nu oksitosin iki cinsiyeti de kandrr. Yaptmz almalarda, dii
empanzelerin, skntdaki arkadalarn erkeklere nazaran daha
fazla teselli ettiini saptadk. Saldrganlk kurbanna yaklarlar, kol
larn efkatle omuzlarna atarlar ve barmas geene kadar sarlr
lar. Diiler daha ana cinsiyettir.
Ane bakm, kuramclarn dikkate almaya tenezzl etmeyecei
kadar aikar olsa da ayn zamanda kiiyi en ok dllendiren bakm
trdr ki bu da beni zgecilik-iyi-hissettirir tezine getiriyor. Doa

58

BONOBO VE ATEST

daima, zevkle yapmamz gereken eyleri badatrr. Yemek zorun

dayz; bu yzden yemek kokusu Pavlov'un kpekleri gibi azmz
sulandrr ve yiyecek tketimi en sevdiimiz faaliyettir. remek zo
rundayz; bu yzden cinsellik hem bir saplant hem de bir keyiftir.
ocuklarmz yetitirmemizi garantilemek iin doa bize balar
vermitir, hibiri anneyle ocuk arasndaki ban zerine geeme
yen balar. Dier btn memeliler gibi zihnen ve bedenen tmyle
bunun iin programlanmz. Sonuta kendi soyumuz iin her gn
harcadmz emein farkna bile varmayz ve bize maliyeti konusun
da olsa olsa aka yaparz. Uzak akrabalarmz ve tandklarmza el
bette bu kadar ok yardmc olmayz ama olduumuzda duyduumuz
memnuniyet hissi ayndr; Roma mparatoru Marcus Aurelius'un D

nceler eserinde, daha o zamanlar bu igr mevcuttu: " ... doayla

uyumlu hareketler, mesela bakalarna yardm etmek, kendi dln
iinde tar. "30 Biz grup hayvanyz, birbirimize gvenir, ihtiya du
yar, bu yzden de yardm etmekten, paylamaktan zevk duyarz.
1 996 ylnda ekilmi Marvin'in

Odas / Marvin's Room filmin

de, Diane Keaton' m oynad Bessie, grm geirmi ablas Meryl

Streep tarafndan ziyaret edilir. Bessie senelerce babasna bakm,
ablasndan hi yardm almamtr. Bessie ablasna, bu anne babaya
sahip olduu iin, hayatnda bu kadar ok sevgi olduu iin kendini
ok ansl hissettiini sylediinde ablas kendi bencilliinden onu
yanl anlar ve "seni ok severlerdi," der. Bessie "Hayr, ben onu
kastetmiyorum. Birini bu kadar ok sevebildiim iin ansl oldu
umu anlatmaya alyorum," diyerek onu dzeltir. zgecilik bizi
mutlulukla doldurabilir.
zgeciliin insana ac vermesi gerektii eklindeki tuhaf dn
ce George Price'n ar fedakarl denemesine neden olmutu. n
san ac ekmiyorsa byk bir zgeci olamaz, diye dnm, btn
malm mlkn bakalarna vermi, kendini sefil decek kadar ih
mal etmiti. Kendini ihmal etmenin zararl olduunun, hayr ilerin
de alanlarn ok iyi bildii bu temann farkna varmamt. Tpk

30. mparator Marcus Aurelius (MS 121-180): "Kimse kendisine yardm edil
mesinden bkmaz ve bakalarna yardm etmek gibi, tabiata uygun hareketler,
kendi dllerini iinde tar. nsan bakasna yardm etmekle kendine yardm etti
ine gre, bundan nasl bksn?" (Aurelius 2002).

YLGN AIKLAMASI

59

uaklardaki oksijen maskeleri gibi, baka birinin bakmn stlen

mek iin nce benliin beslenmesi gerekir. zgecilik ac verir fikri
nin nereden km olabileceini hep merak etmiimdir. Mesela ba
kalarna duyulan efkatin bizi sevinle doldurduunu telkin eden
Budizme taban tabana zt bir fikirdir. Sadece kendini yanstan yeti
kinleri etkilemez bu, yeni yeni yrmeye balayan ocuklar iin de
geerlidir; bakalarna bir eyler vermek, bakalarndan bir eyler
almaktan daha fazla memnun ediyor gibidir onlar.31 Hasta elerine
ya da ana-babalarna bakan insanlar zerinde yaplan aratrmalar
bunu desteklemitir. Psikolog Stephanie Brown, bakalarnn bak
mn stlenenlerin, bu davranlarnn maliyetini neredeyse hi fark
etmediini ortaya karmtr. Bakmakla ykml olduklar kiiler
le kendilerini btnlemi hissederler ve kendilerine ihtiya duyul
masndan yle byk bir tatmin alrlar ki bakalarna bakmas ge
rekmeyen insanlardan ok daha uzun yaarlar.
Meme kanseri yznden hayat tehlikede olan eime bakmaktan
kaynaklanan ahsi tecrbeme dayanarak, bu gibi durumlarda kulla
nlan "fedakarlk" kelimesinin durumu biraz skaladn dnyo
rum. Bizim iin sevdiimiz insanlara bakmaktan daha doal bir ey
olamaz. Churchland, insann kendi bedenine, kendi ocuklarna ve
yaknlarna bakmas arasnda bir sreklilik grmekte haklyd. Bey
nimiz kendiyle teki arasndaki snn bulanklatracak ekilde ta
sarlanmtr. Fareden file kadar btn memelilerde ortak olan kadim
bir sinir devresi vardr. Thai doal koruma alannda, ona refakat
eden arkadayla dolaan kr bir fil grmtm. Birbiriyle akrabal
olmayan bu iki dii kalalarndan yapkm gibi davranyordu.
Kr olan dierine muhtat, o da bunun farknda gibiydi. Refakati
ne zaman uzaklasa, ikisinden de pes homurtu sesleri kyor, hatta
bazen borazan sesi gibi sesler karyorlard, bylece kr fil arkada
nn nerede olduunu anlyordu. Tekrar bir araya gelene kadar bu
grltl gsteri devam ediyordu. Sonra da kulaklarn bol bol sal
layp birbirlerine dokunarak ve koklaarak, sevinle selamlayor
lard. Bu yakn arkadalk sayesinde kr dii, olabildiince normal
bir fil hayat srdrebiliyordu.

3 1 . LaraAknin vd. (2012).

BONOBO VE ATEST

60

erdii dller asndan, bazlar aileye ve yakn tandklara

gsterilen bakmn en azndan duygusal seviyede "bencilce" oldu
unu sylerler. Yanl olmasa bile, bu iddia bencillik ve zgecilik
arasndaki ayrm grmezden gelir. Benim masadaki btn yemei
yemem, onu a bir yabancyla paylamamla ayn eyse, dil hkm
sz kalm demektir. Tek bir kavram nasl bu kadar farkl gdleri
ats altnda toplayabilir? Daha da nemlisi, yabancnn yediini
grmekten duyduum memnuniyet neden benim bencilliime iaret
etsin? zgecilik neden insana haz veren dier btn doal insan
eilimlerinden biri olmasn? ou insan ailesini ve arkadalarn
martmaktan holanr ve bizim de onlara verebileceimiz en byk
keyif bizi martmalarna izin vermektir.
Perspektifimizin nasl byle tmyle deitiine baktmda zgeciliin aklanmas zor bir fedakarlktan, memelilerdeki ikin
dllerle donatlm doyurma eilimine dayandrlan imdiki mo
dern kavrama dnmesinde - Price'n Hristiyanla dnnden,
Huxley'in ilk gnah takntsna, Kropotkin'in anarizminden, zge
ciliin ya ikiyzl ya da yanl bir ey olduu yolundaki yaygn g
re kadar ne ok ideolojik ve dini unsurun devreye girdiini gr
mekten hayrete dyorum. Bu tartmann byk blmnde eksik
olan eyse insanlarn ve dier memelilerin zgecilii, mesela sosyal
bceklerden daha farkl bir ekilde sergilemesi. Belki de bizi yanl
tan, insan zgeciliini, karncalar ve arlarnkiyle kyaslamak oldu.
Bceklerde empati yoktur, halbuki bizim beyinlerimiz bakalaryla
ba kuracak, onlarn acsn ve mutluluunu paylaacak ekilde ina
olmutur. Bunun sonucunda zgecilik ayn anda hem sahici hem de
tatmin edici olabilir. Price, saln ve servetini hi tanmad ser
seriler uruna feda ederek bu snn at iin sonunda kapld
umutsuzluk anlalabilir. Bizim iin nemli insanlar hedef alan, z
geciliin hazc niteliini hafife alm ve yabanclara kar cmertlik
yapma kapasitemizi gznde haddinden fazla bytmt. Halbuki
bunlardan ikincisi fazlasyla snrlyken, birincisi neredeyse hi s
nr tanmaz.

3
Soyaacndaki Bonobolar

Bir dman yok etmenin en iyi yolu, onu

dost edinmektir.

ABRAHAM LINCOLNI

MOSKOVA adli tp laboratuvarna gittiimde hilkatm kralnn yakn

akrabas olmann pek de sayg uyandrmad yolundaki phem do
ruland. Laboratuvar tehis edilememi cinayet kurbanlarnn kafa
taslar zerine yz yaplandrma trnde adli heykeltralk konu
sunda uzmanlamt. Bodrumun bir kesinde evsahiplerim, bana
sarglar altnda sakladklar kabaca yontulmu bir yz gsterdiler.
Fotoraf ekmeme bile izin verilmedi. Bir Neanderthal kafatas ze
rinde alma yapmaya balamlard ama ortaya kan bst en g
l Duma (parlamento) yelerinden birine o kadar benziyordu ki bir
fotorafnn ortaya kmas halinde enstitlerini kapatmasndan kor
kuyorlard.
Yakn akrabalarmz bize pek matah gelmez, hele onlara benze
meyi hi istemeyiz. Neanderthaller maaralara girip kan, kanlar
n salarndan srkleyen geri zekfillar olarak resmedilir. Son keif,
Endonezya'daki Flores adasnda bulunan kk "hobbit" mikrose-

1 . Abraham Lincoln'n Gney isyanlarndan sempatiyle bahsettikten sonra

yapt, sk sk aktarlan aklama. Bunun zerine bir kadn Lincoln'n dmanla
rn dost edinmektense yok etmesinin daha iyi olacan syleyerek itiraz eder.
Lincoln'n cevab gecikmez: " yi de hanmefendi, dmanlarm dost edindiim
de yok etmi olmaz mym zaten?"

62

BONOBO VE ATEST

fal, hatta "kreten" kabul edildi. Biliminsanlar bunun iyot eksiklii

nin yaratt tiroit sorunlarndan kaynaklandna hkmetti ama o
umuz szlkteki kreten tanmn biliriz: "aptal, kaln kafal ya da
zihinsel zrl insan". Flores fosilinin yannda karmak aletler bu
lunmas da bu hkm deitirmemi.
Antropologlar her zamanki naho ekimeleri arasnda Flores
verileri zerine kafa patlatmaya devam ediyor ama Neanderthal me
selesi gn getike netlik kazanyor. Beyinleri bizimkinden daha
byk olduundan, onlar aptal vahiler olarak resmeden gelenek
sel stereotip zaten hibir zaman akla yakn gelmemiti. Duma yesi
nin benzerlii daha ziyade bize kendi Neanderthal mazimiz hakkn
da bir eyler sylyor. lk insanlar Afrika'dan ktklarnda, kuzeyde
eyrek milyon yldr yaayan yakn akrabalaryla karlatlar. Bu
akrabalar dondurucu souklara onlardan ok daha iyi uyum sala
mt. Neyse ki kuzeylilere il.k olmuuz. Erkekler Neanderthal ka
dnlar ekici bulmu olmal, kadnlar Neanderthal erkeklere vurul
mu olmal, zira trmzn Afrikal olmayan yelerinin %4 DNA's
Neanderthallerden geliyor. Bu apraz eleme muhtemelen bak
lk sistemimizi fazlasyla glendirdi.
Kuzeyli kardelerimiz llerini gmerlerdi, alet yapmnda us
taydlar, ate yakar, erken insanlar gibi clz trlere kol kanat gerer
lerdi. Fosil kaytlar, cce, fel ya da ineme bozukluu olan birey
lerin erikin yaa gelene kadar hayatta kaldn gsteriyor. Shani
dar 1, Romito 2, Windoverl Olan, La Chapelle-Aux-Saints'in hti
yar gibi tuhaf isimlerle anlan bu bireyler, atalarmzn topluma faz
la katkda bulunmayan bireyleri desteklediini gsteriyor. Zayfla
rn, sakatlarn, zeka gerilii olanlarn ve yk gibi grlen bakalar
nn hayatta kalmas, paleontologlar tarafndan efkatin evriminde
bir kilometre ta addediliyor. Bu topluluku miras, bu kitabn tema
syla yakndan ilintili nk ahlakn, mevcut medeniyetlerden ve
dinlerden en az yz bin yl nce gelitiini gsteriyor.
Geri bu kadar gerilere uzanan tek tarih bu deil. Birann maya
lanmasndan, ilk sanat ifadelerine kadar her trl eyin, dnld
nden daha nce meydana geldiini varsaymak hatal olmaz. G
ney Afrika'da, zerine karmak geometrik ekiller oyulmu, a bo
yal paralar, Fransa'nn Lascaux blgesinde bulunmu maara re-

SOYAGACINDAK BONOBOLAR

63

simlerinin iki kat yanda. ki ayak zerinde yrmeye balanmas

bile srekli daha eski zamanlara tarihlendiriliyor, daha nce zanne
dilenin iki kat kadar eski zamandan kalma ayak izleri bulundu ve
bu izler tamamen dik yryen bir bireye ait.
Yaptmz ve gurur duyduumuz bir eyin hep yeni bir gelime
olmas gerektiini varsayarz. Halbuki Neanderthallerin de ayn e
yi yapt ortaya kt, belki Australopithecineler de, hatta ok daha
gerilere gidersek bunu ilk yapann maymunlar olduunu grebiliriz.
Ta Devri'nin bizim soyumuzla baladn kim syleyebilir mese
la? Fildii Sahili'nde arkeoloji teknikleri kullanlarak 4000 yldan
daha eski bir kabuklu yemi krma alan, ekileri ve rs talaryla
ortaya karld ama bulunan kabuklu yemilerin tr, aletlerin ebat
lar (byk ve ar) ve ekoloji (yamur orman), bu aletleri kullana
nn insan deil maymun olduuna iaret ediyor. Kaz analizi may
munlarn binlerce yl boyunca, granit gibi dayankl talar, sert ka
buklu yemileri krmak iin, uzak blgelerden ormana tadn gs
teriyor. Gnmzde Bat Afrika empanzelerinin ayn alet teknolo

jisine sahip olduu b linmektedir.

Uzun Vedalama
Tek bir tarih var ki uzaklamak yerine gittike daha fazla yaknla
yor. Getiimiz yzyln ilk yarsnda okul kitaplarndaki evrim
aalar, gururla, insan dalnn 25 milyon yldr kendi bana geli
mekte olduunu gsteriyordu.
En yakn akrabalarmz drt byk maymun trdr (empanze
ler, bonobolar, goriller ve orangutanlar), aynca kk maymunlar
tabir edilen, gibonlar ve siamanglar da vardr. Primat snfndaki iki
yz maymun ve prosinianla karlatrldnda pek kk bir aile
dir bu. Kuyruklar ve kk burunlaryla ebekler, maymunlara naza
ran bize daha uzaktr. Belki Carl Linnaeus'un, insana kendine has

Homo snfn tayin ettiinde ngrm olabilecei gibi, bizi dier

btn primatlardan ayran bu yal aa pek kalc olmayacakt. Ri
vayete baklrsa sveli taksonomist zel konumumuz konusunda
phe tayordu ama Vatikan'la ban derde sokmamay tercih et
miti. asr sonra kan proteinleri ve DNA analizleri, o zamana ka-

64

BONOBO VE ATEST
insan

Maymun

Ch

Bo insan Go

Or

1!

196o'lara kadar evrim aacnda insanlarn maymunlardan ayr kendi dal vard (solda).
Ancak ONA temelli aalar (sada) insanlar, gorillere (Go) ve orangutanlara {Or) naza
ran empanzelere (e) ve bonobolara (Bo) daha yakn bir konuma yerletiriyor.

dar kullanlan anatomik kyaslamalara nazaran daha gvenilir bir

kyaslama yntemi sundu. Yeni veriler bizi ebeklerden ayrp kt
diye maymunlarn ortasna yerletirdi. Bu byk bir oktu ama in
sanlarn kendi vurgulamak istedikleri zellikleri semesi sorununu
saf d brakan DNA'ya kar kmak zor. ki ayak zerinde yrme
nin ok byk marifet olduunu dnebiliriz ama tablonun geneli
ne bakldnda pek de yle deil. Tavuklar da iki ayak zerinde y
ryor. DNA kyaslamalar insan nyarglarn rtyor. DNA k
kenli bir aata, insanlk pek ok dal arasnda sadece kk bir dal
igal ediyor, o da maymunlardan 6 milyon yl kadar nce ayrlm.
Yolun sonlarna doru (Neanderthallerle olduu gibi) apraz dl
lenme trmzn baarsna haan kattysa, ayn ey balang iin
de geerli olabilir. nsan ve maymun DNA's erken hibritleme sergi
liyor. Atalarmz ayrldktan sonra, tpk imdi boz aylarn kutup
aylarna, kurtlarn akallara yaklamas gibi, maymunlara yakla
maya devam ettiler. Baz paleontologlar, bir milyon yl akn sre
atalarmzn drt ayak zerinde yryen maymunlarla iftlemesini
muhtemel grmyor ama benim bildiim kadaryla i iftlemeye
geldiinde kimin nasl yrdnn pek nemi yoktur. Bu bana, in
san Neanderthal hibritlemesini renmemizden nce ne srlen
bir iddiay hatrlatyor: Bu iki hominin arasnda cinsellik olmas, ay-

SOYAGACINOAK BONOBOLAR

65

n dili konumadklar iin mmkn deilmi. Fransz eimle ilk ta

ntm zamanlan dnnce buna epey glmtm. Dil yle kk
bir engel ki.
nsann maymundan geldiini 1 809'da ilk ne sren Fransz do
abilimci Jean-Baptiste Lamarck't. Lamarck'm kuramna gre, edi
nilen zellikler (suda yryen kularn bacaklarnn uzamas gibi)
sonraki nesle aktarlabilirdi. Darwin bu konuya temas etmeden ok
nce Lamarck, insann quadrumanal (drt-elli) bir primattan tredi
ini talmin etmiti:
Herhangi bir quadrumanal rk, zellikle de ilerinden en mkemmeli,
koullar gerei ... aalara trmanma ve dallara tutunma alkanln kay
bederse... ve bu rkn yeleri birka nesil boyunca ayaklarn sadece yr
mek iin kullanmak durumunda kalrsa... quadrumanallar kukusuz bima
nal olacaklar, baparmaklar dier parmaklarndan ayrlmay brakacaktr.2

Lamarck bu cretinin bedelini ar dedi. O kadar ok dman

kazand ki yoksulluk iinde ld ve Academie des Sciences nnde
okunmu en alayc ve aalayc cenaze konumalarndan biriyle
uurland.3 Yann yzyl sonra insann maymundan geldii tezi Dar
win evriminin -miras alman zellikler zerine kurulu evrimin
iki savunucusu tarafndan yaygnlatrld: ngiltere'de Thomas Henry
Huxley ve Almanya'da Emst Haeckel. Bu iki isim, bizim ekil dei
tirmi maymunlar olduumuzu insanlara kabul ettirmek iin ok
mcadele verdiler ve en azndan bilim camiasn buna ikna ettiler.
Bu konu artk biliminsanlan arasnda bir tartma konusu olmaktan
kmtr. Tek istisna 2009'da Kent State University'nin yapt "n
san Maymundan Evrimlemedi" balkl basn aklamasdr.
Bu iddiay anlamak iin Kent State'in, Ardipithecus ramidus, ya
ni Etiyopya'da bulunan ve "Ardi" diye bilinen 4,4 milyon yllk fo
sille ilintisini bilmek gerekir. Ardi, insanlarla maymunlar arasndaki
uzun veday, bir milyon yl ne ekmektedir. Ardi'nin hfila biraz da
ha maymunsu olmasnn bir iareti, tartmal ayak baparmadr.
Maymunlarn halen yaptklar gibi, geceleri avclardan kamak iin
aalara trmanan ok iyi bir trmancyd muhtemelen. Beklenece2. Jean-Baptiste Lamarck ( 1809), s. 170.
3. Gegorge Cuvier'in "Lamarck'n Ardndan" konumas, 26 Kasm 1 832'de
Paris'te, Fransz Academie des Sciences nnde okunmutu.

66

BONOBO VE ATEST

i zre yaratllar ve akll tasarmclar, bu yanltc basn akla

masna altn bulmu gibi saldrdlar, medyada da maymunlarn biz
den gelmi olabilecei yorumlar yapld. Bu karmaann sebebi, Ar
di ekibindeki, bonobolara yaraacak Owen Lovejoy (Hazsever)
adyla kutsanm olan biliminsanmm kyaslamay empanzeden ba
ka bir trle yapmay akl edememesiydi. Ardi'nin fiziinin empan
ze benzeri bir atadan gelemeyecek kadar farkl olduu sonucuna var
mt. yi de yaayan bir maymunu balang noktas olarak almann
ne filemi var? u anda dnya zerinde olan maymunlarn da, biz on
lardan ayrldmzdan beri en az bizim kadar deiecek zaman
vard. nsanlar genelde biz evrimleirken maymunlarn oturduklar
yerde oturduklarn zannediyorlar ama genetik veriler empanzele
rin aslnda bizden daha fazla deitiini gsteriyor. Son ortak atam
zn nasl grndn bilmiyoruz. Yamur orman fosil olumasna
izin vermiyor -btn her ey o noktaya gelemeden ryor- bu
yzden de erken maymun fosillerine sahip deiliz. Yine de atamzn
bildiimiz maymun tanmna uyacana emin olabiliriz: ayaklaryla
tutunabilen, iri, kuyruksuz, dz gsl bir primat. Bu nedenle de
maymundan geldiimizi ama u anda var olan herhangi bir may
mundan gelmediimizi sylemek gayet meru.
Ardi'nin o kadar da kk olmayan az ve grece kk, yuvar
lak dileri, erkekleri uzun, sivri kpek dilerine sahip olan empan
zelerden ayryor onu. Bu uzun diler, bir dmann yzn ve deri
sini kesen lmcl baklardr. Vahi empanzeler bu silah, arazi
kavgasnda lmcl sonular douracak ekilde kullanr. Buna k
yasla Ardi'nin grece daha bar olduu dnlmekte; belki de
erkekler arasndaki kavgalar daha az olduu iin. Lovejoy, Ardi ve
adalarnn monogam olduklarn, bu sayede iddeti bastrabil
diklerini bile iddia etti. Ama paleontologlar parmaklarnda alyans
olan bir dii bir de erkek fosili bulmadklar srece Ardi'nin e-ba
na sahip olduu fikri speklasyondan ibaret kalr. Dahas monoga
minin huzur getirdiine dair bir bulgu da yok: Yakn akrabalarmz
arasnda e-ba olan tek primat gibondur ama onun da rktc k
pek dileri vardr.
Ya empanze benzeri fkeli bir atadan deil de bonobo benzeri
iyi huylu, empatik bir maymundan gelmisek? Bonobonun vcut

SOYAGACINDAK BONOBOLAR

67

Bonobo diileri arasndaki genito-genital srtme ba kurmaya ve bar tesis etmeye ya

rar. iki dii vulva ve klitorislerini birbirine bastrr ve yanlamasna hareketlerle hzl hzl
birbirine srter. Bu srada diilerden biri dierine yavru gibi sarlr. Yz ifadeleri ve yk
sek lklar orgazm olduklarn gsterir.
oranlar -uzun bacaklar, dar omuzlar- Ardi'nin tasvirine m
kemmelen uyuyor, tpk kk kpek dileri gibi. Bonobo niin gr
mezden gelindi? Ya empanze, atalarmzn prototipi olmak yerine
aslnda bar bir soyun, iddet eilimli aykr yesiyse? Ardi bize
bir ey anlatyor; anlattklar konusunda pek fikir birlii olmasa da,
bundan nceki senaryolara elik eden sava davullarnn sustuunu
duymak ferahlatc.
Atalarmza ya da akrabalarmza yaktrlan tiplerin genelde si
yasi artanlamlar vardr ki bunlar komedyen Stephen Colbert'in The
Colbert Report programnda elenceli bir hal almt.4 Balca mak
sad insann kendisiyle ve fikirleriyle dalga gemek olan bir gsteri
ye katlmak zorlu bir deneyim. Colbert benden, empanzelerle bono
bolar kyaslamam istedi. Ben bonobolarn davranlarn anlatr
ken tiksinmi gibi yzn buruturdu durdu: Belli ki onun iin fazla
bar ve seksiydiler ("Tann'nn uygun grd, standart, dmdz
sekse ne olmu?"). Ama ben onun nizam-intizam karakterine m
kemmelen uyan empanzeleri anlatrken takdirle ban sallad.

4. The Colbert Report, 30 Ocak 2008.

BONOBO VE ATEST

68

empanzeseverler ve bonoboseverler olarak ikiye ayrlm bir

dnyada, Stephen muzunu soymaya baladnda hepimiz kahkaha
lar koyverdik.

Bonobolar, Sol ve Sa
Farzedin ki yazarsnz ve okurlarnza, siyaseten dorucu primat,
"gay" ilikileri, dii egemenlii ve pasifist hayat tarzyla sol dn
cenin idol hakknda birinci elden bilgi vermek istediniz. Bonobo
ya, empanzenin bu yakn akrabasna odaklandnz. Yeni ve heye
can verici hikayelerle geri dnmeyi umarak, bu canm maymunlarn
kendi doal ortamlarnda koup oynadn grmek iin Kongo De
mokratik Cumhuriyeti (KDC) denen yere kadar gittiniz.
Heyhat, bonobolan zar zor grebildiniz. Birkann sakin sakin
aalarda oturup kabuklu yemi yediini grdnz. Hepsi bu. lan
Parker'n bana gelen tam da buydu, yine de

The New Yorker'n

"uzaklardaki muhabiri" olarak zenli bir dille on sayfalk bir yaz

meydana getirmeyi baarmt. "Scak, orba gibi" havay, yamur
frtnalarn, amur derelerini, den meyve kabuklarnn sesini, bi
raz souk ve mesafeli diye tanmlad Alman evsahibini rendik
hep. Parker'n asl mesaj, saha aratrmas piknik deildir, olabilirdi
ama o bunun yerine, bonobolarn herkesin zannettii kadar iyi ya da
erotik olmad sonucuna varmt. Bu maymunun hreti, homofo
biklerle Hobbesulann rahatn epey kard iin, sac medya se
vinle zplamaya balad. Bonobo "efsanesi" nihayet rafa kaldnla
cak, doa dileri ve peneleri kana bulanm imgesine tekrar kavu
acakt. Muhafazakar yorumcu Dinesh D'Souza, "liberalleri" kendi
lerine maskot olarak bonoboyu semekle sulad ve eekle yetinse
ler daha iyi olacan syledi.
Bunlar sadece siyasi itimelerden ibaret kalsa belki elenceli bi
le olabilirdi. Mesele bildiklerimiz. Bonobolann saldrgan olabildik
lerine phe yok. zellikle diilerin, erkeklere grup halinde iddetle
saldrdn biliyoruz. Seneler zarfnda hayvanat bahelerinde by
le ok vaka kaytlara geti ve bonobolarn bakm koullarnda dei
imlere sebep oldu. Annelerle oullarn birbirinden ayrlmas koru
yucu ba kopard iin hayvanat baheleri artk onlar bir arada

SOYAGACINDAK BONOBOLAR

69

tutmay tercih ediyor. Aynca 1997'de yazdm Bonobo:

The For
gotten Ape (Bonobo: Unutulmu Maymun) kitabnda da bir uyarda

bulunmutum: "Btn hayvanlar doalar gerei rekabetidir ve sa

dece belli koullar altnda ibirlii yapar. "5
Bonobolarn sahadaki davranlar konusunda pek az yeni keif
var. KDC, yaklak 5 milyon insann ldrld kanl bir i sava
tan daha yeni kt - bu vahet prirnatoloji aratrmalar iin pek iyi
bir zemin sunmad kukusuz. Vahi bonobolara dair bilgilerimiz on
ksur yldr durma noktasnda. Ancak daha nceki dnemlerden
kalma mkemmel saha verilerine sahibiz. Son otuz yldr deime
den kalan en nemli gzlem, bonobolar arasnda ldrmeye ynelik
saldrganlk olmamas. Halbuki empanzelerde, yetikin erkeklerin
baka erkekleri, erkeklerin yavrular, diilerin yavrular ldrd
onlarca vaka sayabiliriz. Buna doada rastlanyor. Tutsak empan
zeler arasnda, ben ahsen erkek empanzelerin siyasi rakiplerini
hunharca yaraladn ve hadm ettiini ve lmne sebebiyet ver
diini gzlemledim. empanzeler hakknda bu tr malumat epey
boldur ve bonobolardaki sfr vukuatla tezat oluturur.
Richard Wranghari, Demonic Males de (eytani Erkekler) em
'

panze iddetini ele alrken, bonobolarla u ekilde kyaslamtr: " ...

onlar bara giden l bir yol gelitirmi empanzeler olarak d
nebiliriz. Cinsiyetler aras, erkekler aras, topluluklar aras ilikiler
de iddet seviyesini drmlerdir. "6 Bunlarn hibiri bonobolarn
peri masalnda yaadklar anlamna gelmez. "Bar iin cinsellik"
zmn bulma sebepleri pek ok atma yaamalardr. Tam bir
uyum iinde yaasalar bar tesis etnek gerekir miydi? atmann
cinsellikle zm genelde diiler arasnda meydana gelir ama San
Diego Hayvanat Bahesi'nde olduu gibi erkekler arasnda grld
de olmutur:

Vemon sk sk Kalind'i kuru hendee kadar kovalard... Byle olaylar

dan sonra iki erkek kendileri iin normal olann en az on misli youn tema

sa girerdi. Vemon kasn Kalind'in kalasna srter ya da Kalind mastr

basyon iin penisini ona uzatrd.7
5. Frans de Waal (1997a), s. 84.
6. Richard Wrangham ve Dale Peterson ( 1996), s. 204.

BONOBO VE ATEST

70

Trdeleriyle farkllklar arpcdr. ou empanze cinayeti

nin snr kavgalar srasnda ilendii gzlenmitir, oysa bonobolar
snrlarda seviir. Komularna kar dosta davranmayabilirler ama
bir kavga baladktan ksa sre sonra diilerin erkeklerle iftlemek
ya da baka diilerin zerine kmak iin kar tarafa kotuu grl
mtr. Ayn anda hem sevimek hem de savamak mmkn olma
dndan salne hzla sosyallemeye dner. Farkl gruplardan yeti
kinlerin birbirini tmar etmesi ve ocuklarn birlikte oynamasyla
sonulanr. Bu raporlar 1990'larda, vahi bonobolarla en uzun sre
alm biliminsan olan Japon Takayoshi Kano tarafndan yazl
mtr. Bonobo'yu yazarken, Kano ve Parker'n evsahibi Gottfried
Hohmann gibi saha aratrmaclaryla syleiler yaptm. Hohmann'a
inceledii bonobolarn baka gruplara nasl davrandn sordu
umda bana yle cevap verdi: "nce ok gerilimli balar, barr,
birbirlerini kovalarlar ama sonra sakinleirler ve iki topluluun ye
leri arasnda dii-dii, erkek-dii cinsellik grlr. Birbirlerini tmar
da edebilirler ama gergin ve sinirli bir halleri olur. "8 Hohmann top
luluklarn her zaman birbirine karmadn ve farkl gruplardan er
keklerin birbirini tmar etmediini eklese de bu davran ekli katil
maymunlara yaktrlan davrana benzemiyor.
Kinshasa yaknlarnda bir koruma alannda, biraz hareketlilik
olsun diye, birbirinden ayn yaayan iki bonobo grubunu karlatr
maya karar verilmiti ksa sre nce. Hi kimse byle bir eyi em
panzelerle yapmay hayal bile edemezdi nk yegane sonu iddet
olurdu. Hayvanat bahelerinde, birbirine yabanc empanzelerin,
tanana kadar her ne pahasna olursa olsun ayn tutulmas gerektii
iyi bilinir, yoksa ortalk kan glne dner. Halbuki koruma alann
daki bonobolar serbeste birbirine karm ve orjiye balamlard.
Kano ve dier Japon biliminsanlarnn onlarca yldr al_t
blgede, Wamba'da bonobolarn oyun davranlarn inceleyen ili
li primatolog Isabel Behncke'nin gzlemleri de ok nemlidir. Isa
bel, farkl gruplardan bireylerin birlikte oynadklarn grnce gz
lerine inanamam. Ksa sre nce bana gsterdii videolarda, sk
orman iinde, komu grubun genleri tarafndan evrelenmi yeti7. de Waal (1989), s. 215.

8. de Waal (1997a), s. 81.

SOYAGACINDAK BONOBOLAR

71

kin bir erkek grlyor, ufaklklar onu drtklyor, zerine trman

yor, etrafnda sallanyorlar. Btn bunlar en ufak bir tehlike ya da
dmanlk olmakszn tamamen elenceli bir havada meydana geli
yor. Isabel bana bir erkekle, yabanc gruptan bir diinin oyununu da
gsterdi; ikisi de bir aacn etrafnda kouuyorlar, dii erkei takip
edip arkadan testislerini yakalyor, bu rnekte de grnrde gerilim
yok. Kendisi de akac bir insan olan Isabel, "taaklarndan yakalan
mak" ifadesinin muhtemelen buradan geldiini syledi glerek.9
Bonobo saldrganl konusundaki elikili bilgiler ksmen av
davranlarndan kaynaklanyor. empanzeler kadar olmasa da bo
nobolarn avclk zellii iyi gelimitir. Duiker (orman antilobu),
sincap, olgunlamam ebek gibi kk hayvanlar avlarlar ve ba
zen grup halinde avlanrlar. Ama bunun saldrganlkla pek alakas
yoktur. Daha 1960'larda Konrad Lorenz, baka bir kediye tslayan
kediyle, fare kovalayan kedinin ayn ey olmad uyarsnda bulun
mutu. Birincisi korku ve saldrganlk ifade eder, ikincisiyle alk
gdsyle davranr. Artk sinir devresinin farkl olduunu biliyoruz.
Bu yzden de Lorenz saldrganl tr-ii davran olarak tanmla
mt, otul hayvanlarn da etiller kadar saldrgan kabul edilmesi
bundandr, peinden boa kovalam herkes buna ahitlik edebilir.
Avcl saldrganlkla kartrmak, atalarmzn et yedii tespi
ti yznden insanlarn iflah olmaz katiller olarak grld zaman
lar hatrlatan eski bir hata. Bu "katil maymun" kavram yle ka
bul grmt ki, Stanley Kubrick'in

2001 : Uzay Maceras/2001 :

A Space Odyssey flminin al sahnesinde, bir hominin bir dierine

zebra femuruyla vurur, daha sonra zaferle havaya frlatlan kemik

dnya yrngesinde dolaan bir uzay gemisine dnr. Bu etkile
yici imge Taung ocuu diye bilinen, antik bir bebein fosillemi
kafatasndaki tek bir darbe yarasndan kaynaklamaktadr. Fosilin
kaifi atalarmzn et yiyen yamyamlar olduu sonucuna varmtr;
bu fkir African Genesis'te (Afrika Kkeni) gazeteci Robert Ardrey
tarafndan yeniden ambalajlanarak, dm melekler deil yksel
mi maymunlar olduumuz ifadesiyle ortaya atlmtr. 10 u anda

9. Video: Isabel Behncke Izquierdo, www.ted.com/talks/

10. Robert Ardrey (1961): "Den meleklerden deil ykselen maymunlar
dan geliyor soyumuz, dahas maymunlar eli silahl katillerdi."

72

BONOBO VE ATEST

Taung ocuu'nun sadece bir leopar ya da kartala yem olduu d

nlmektedir.
iddetin kutsanmas, cinsellik konusundaki utangalmzla te
zat oluturur, biliminsanlar cinsellii ya grmezden gelmi ya da
farkl ekillerde adlandrmtr. Tpk tuvalete "lavabo" diyerek hs
ntabir kullandmz gibi bizim literatrde de bonobolara "ok ef
katlilerdir" denir, halbuki bu szle kastedilen davran bir insan ta
rafndan kamusal alanda yaplsa hzl tarafndan karakolu boylar.
ki dii kabarm genital organlarn birbirine bastrm, genito-ge
nital srtme denilen ablonda yanlamasna birbirine srtyor olabi

lir ama bu ablonu defalarca grm olan Hohmann'n kafasnda so

ru iareti var: "Bu gerekten de cinsellikle mi ilgili ? Muhtemelen
deil. Elbette cinsel organlarm kullanyorlar ama bu erotik bir dav
ran m yoksa cinsel davrantan tmyle soyutlanm bir selamla
ma davran m? " 1 1
Neyse ki Paula Jones'un, Bakan Bill Clinton'a at davada
ABD mahkemesi bu devasa meseleyi karara balad. "Cinsellik" te
riminin cinsel organlar, ans, kask, meme, bacaklarn ileri ya da
kalayla her tr kastl temas kapsad sonucuna vard. Bu tanma
itiraz edebiliriz (birisi kasten gelip kucama otursa ve kalasyla
bana dokunsa, bunun illa cinsel bir hareket olmas m lazm?) ama
biz imdi cinsellik iin icat edildii aikar olan cinsel organlara
odaklanalm. Bonobolar birbirlerini testislerini tutarak, klitorisleri
ni elleyerek ya da cinsel organlarm birbirine srterek uyardklarn
da, bardklarnda ve baka orgazm iaretleri sergilediklerinde, bu
nu gren her cinsellik terapisti "o ii yaptklarn" syler. u anda
aklma Susan Block geliyor, bu Amerikal terapist "Haz zerinden
Bonobo Tarz Bar" retiyor. B u bana ok yerinde bir seim gibi
grnyor nk bizim trmz dnda bonobo kadar cinsellie
merakl baka bir hayvan yok. 12
Bonobolarn empanzelerden ne kadar farkl olduu, ibirlii
zerine yaplan yeni bir deneyle iyice ortaya kt. Brian Hare ve
mesai arkadalar, maymunlara, birlikte alrlarsa kendilerine

1 1 . Gottfried Hohmann, aktaran Parker (2007).

12. Susan Block, "Bonobo Bashing in the New Yorker'', Counterpunch, 25.7.
2007, counterpunch.org/2007/07/25/bonobo-bashing-in-the-new-yorker/.

SOYAGACINDAK BONOBOLAR

73

doru ekebilecekleri bir platform verdi. Platform zerine yiyecek

konulduunda bonobolar empanzelerin ok zerinde performans
gsterdi. Yiyecek normalde rekabet dourur ama cinsel temasla
megul olan bonobolar birlikte oynadlar ve yemei de mutlu mutlu
yan yana paylatlar. empanzelerse rekabetiliklerini amakta zor
landlar.

ki trn ayn duruma bu kadar farkl tepki vermesi miza

farkllna dair pek fazla phe brakmad.

ksz maymunlar kyaslayan Vanessa Woods da bize yeni bil
giler sundu. Maalesef hem empanzeler hem de bonobolar Afrika'da
sk sk av kurban olur. Yetikinler genelde et olarak satlr, yavrular
sa koruma alanlarnda, yeterince glenip de kendilerini savunacak
hale gelene kadar, insanlar tarafndan sevgiyle baklp bytlr.
Woods iki trn de yavrular arasnda ayrntl kyaslamalar yapm
ve bonobo yavrularnn heyecanlandklar anlarda, mesela beslen
diklerinde cinsel temasta bulunduunu, empanze yavrularnnsa
bulunmadn gzlemlemi. Yani trler arasndaki fark hayatn ok
erken dnemlerinde ortaya kyor.
Ksacas cinsellie "cinsellik" demeye cesaret ettiimizde ve
(trler aras iddete kart olarak) tr-ii iddete odaklandmzda,
bonobolarn grece daha bar olduu ve cinsel davrann, selam
lama, sorun zm, yiyecek paylam gibi remeye ynelik ol
mayan ilevlere hizmet ettii iddias iin gl dayanaklar bulabili
riz. Zaman zaman sylenen "empanzeler Mars'tan bonobolar Ve
ns'ten" laf biraz abartl olabilir ama sadece efkatli diye tanmlan
sayd bu trden kimsenin haberi olmazd. leriki yllarda bonobo sa
ha aratrmaclarnn Afrika'ya dnmesiyle daha baka neler re
neceimizi bilmiyorum ama bu yaknlarda Hobbesu yaklama ge
ri dn beklenmiyor. Bu maymunun nazik, seksi bir primattan,
huysuz, vahi bir primata dnebileceini hi sanmyorum. Hem
empanzeleri hem de bonobolan ormanda uzun uzadya incelemi
olan yegane biliminsan, Japon primatolog Takei Furuii, bonobo
lar huzur iinde, hayatn keyfni karan mahluklar olarak tarif etti
inde sylenebilecek en isabetli eyi sylemiti. 1 3

13. Takei Furuii, Parker (2007) iinde.

74

BONOBO VE ATEST

ehvet Cenneti
renciyken, imdi kapanm olan Hollanda hayvanat bahesine
gitmi, o zaman "pigme empanze" denilen bonobolar grmtm.
Bu tr ilk grmd. Davran, tavr ve grntleri empanzeler
den o kadar farklyd ki armtm. empanzeler kas gelitirmi
badicilere, bu maymunlarsa entelektele benziyordu. nce boyunla
r, piyanist parmaklaryla jimnastik salonundan ziyade ktphaneye
yarar bir halleri vard. O sralarda bonobolar hakknda hemen he
men hibir ey bilinmiyordu, ben de hemen orackta bu durumu de
itirmek gerektiine karar vermitim. Bana bonobolann, sadece
empanzelerin kk bir versiyonu olduu retilmiti ama bu bes
belli yanlt.
O gn karton bir kutu iin birbiriyle didien, birbirine vuran bir
diiyle bir erkek grmtm ama aniden kavgalar sona ermi, se
vimeye balamlard! Bu bana garip grnd: fkeden cinsellie
bu kadar kolay geemeyen empanzelere alktm. Bunun tesadf
olduunu ya da bu duygu deiikliini aklayan bir ey kardm
dnmtm ama sonradan, bu Kama Sutra primatlar iin grd
m eyin ok normal olduunu rendim. Ama ancak yllar sonra
onlarla almaya baladmda.
Amacm primat seksolou olmak deildi ama bu kanlmaz
bir neticeydi. Bonobolar insann aklna gelebilecek ve gelmeyecek
(ayaklarndan asl vaziyette tepe aa) her trl pozisyonda cinsel
ilikide bulunurken gzlemledim. Bonobo cinselliinin en dikkate
deer zellii, tmyle rasgele ve sosyal hayatla i ie gemi ol
masdr. Hepimiz takntlarla, saplantlarla, ketlemelerle dolu oldu
umuzdan cinsel hayatmza bu ekilde bakamayz. Baz insanlar
klar yankken seviemez bile! Bu yzden de bonobolar zerinde
altm sylediimde herkes anlaml anlaml gz krpyor, sanki
bu bana bahedilmi bir heyecan, yasak bir hazm gibi. Ama insan
bonobolar seyrettike, cinsellik e-postalara bakmak, bumunu te
mizlemek ya da merhaba demek kadar doal bir ey gibi grnmeye
balyor. Rutin bir faaliyet. Biz karlatmzda tokalarken ya da
birbirimizin srtn svazlarken ellerimizi kullanrz, bonobolar "ge-

SOYAGACINDAK BONOBOLAR

75

nital tokalama" yapyor. Cinsellikleri son derece ksa, dakikalarla

deil saniyelerle llebilir. Biz cinsel ilikiyi reme ve arzuyla
ilintili gryoruz ama bonobo iin her trl ihtiyaca cevap veriyor.
Maksat her zaman tatmin deil, remeyse ilevlerinden sadece biri.
Bu da neden her trl partner kombinasyonuna ak olduunu ak
lyor.
Bu okilevlilii tartrken, baz insanlarn bundan nefret etti
ini, bazlarnnsa bayldn fark etmemek mmkn deil. Nefret,
erkek hiyerarilerinin rol, belli alanlar sahiplenme ve insan evri
mindeki iddet hakkndaki yerleik fkirlerle balantl, zaten antro
pologlarn bu tr grmezden gelmeye devam etmesinin sebebi de
kukusuz bu. Gemiimizde primat hippilere yer yok. Ancak bono
boseverlik de bundan daha rasyonel deil. Genelde atalarmzn ide
alize edilmi imgesi zerine kurulu bir hsn kuruntuyu yanstyor.
Yaptm konumalardan sonra, bazen bu tre kendini ok yakn
hisseden okaklarla ya da bonobolara daha fazla benzemek iste
diini syleyen insanlarla karlayorum. Bazlar da dorudan on
larn soyundan geldiimiz yorumunda bulunuyor ve anaerkil olma
mz, cinsel deli gmleklerinden kurtulmamz gerektiini ima edi
yorlar.
Atalarmza serbest ak yaktrmakta bir ncil havas var. ncil
rasgele cinsellii tevik ettiinden deil, dnyaya dmeden nce
insann aklnn ancak buna erdiini sylediinden. Baka primatlar
bazen, hayalimizdeki cennete benzeyen saf bir ortamda masum ha
yatlar sren varlklar olarak grlyor. Hi cinsel snr tanmadkla
r dnlyor. Hatta insan uygarlnn ensest tabusuyla balad
m iddia eden Fransz antropolog Claude Levi-Strauss'un bu konuda

drt ba mamur bir kuram bile var. Bu tabudan nce, kan ba ol

sun olmasn herkesle cinsel ilikide bulunurmuuz. Ensest tabusu
bizi yeni bir fileme itmi: doal alemden kltrel fileme. Levi-Stra
uss nasl da yanlm! Biyologlarn tabiriyle soy-ii remenin bast
rlmas, meyve sineklerinden, kemirgen ve primatlara kadar her tr
l hayvanda hayli gelimitir. Cinsel olarak reyen trlerde adeta bi
yolojik bir buyruktur. Bonobolarda, diilerin ergenlie geldiinde
kendi gruplarn brakp komu topluluklara katlmasyla baba-kz
cinsellii engellenir. Oullar anneleriyle kald ve genelde birlikte

BONOBO VE ATEST

76

yolculuk yaptklar halde, anne-oul cinselliine de hibir ekilde

rastlanmaz. Bonobo toplumunda cinsellik iermeyen tek partner
kombinasyonu budur. Hem de byle bir tabu olmad halde.
Rousseau'nun "soylu vahi" kavramndan itibaren tarihncesi ge
nellikle, herkesin gelecei hi dnmeden yaayp gittii kaygsz
bir perspektiften yaplandrlr. Margaret Mead, Samoallarn ak
hayatn anlatrken bu bak kullanmt, yenilerde yaynlanan bir

BBC belgeselinde de "dokunulmam" bir Amazon kabilesine yine

ayn Bat nyargs zerinden yaklalyordu. Peru'daki Matsigenka
topluluuna aina olan iki antropolog btn bu belgeselin dzmece
olduunu iddia ediyor. Belgesel film ekibinin kye girmesiyle ba
lyor. Cangl aarak bu bulunmas zor insanlara ne zorluklarla ula
tklarn gstermek iin, ska kullanlan patikadan gitmek yerine,
kendilerini ormanda yol aarken filme ekmiler. Belgeselin vahim
eviri hatalaryla dolu olduu da syleniyor,

("gringolarn yaad

uzak yerlerden geliyorsunuz") gibi masum ifadeler ("biz yabancla

r okla ldrrz") gibi korkun ifadelere dntrlm. Kyn

yal efi zlemle "ertesi gn cinsel ilikiye gireceim" dediinde

altyaz "her gn cinsel ilikiye girerim" eklinde grnyor. 1 4
nsanln kkenini dndmzde hayal gc snr tanm
yor. Atalarmz dilin geliiminden nce, hibir teknolojiye sahip ol
mayan, kltrsz, asgari cinsel kstlamaya sahip yaratklar olarak
gzmzde canlandryoruz. Kulaa pek gereki gelmiyor ama
Rousseau'dan iki asr nce insanlarn bu kken fantazileri trne ha

zr olduu, Thomas More'un topya eseri ve Bosch'un Bahe tablo

sundan belliymi. More'un dnyas bir refah toplumundan bahse

der, zel mlkiyet yoktur, tenazi vardr ama serbest ak da yoktur.

Hatta evlilik d cinsellik topya'da mr boyu bekarlkla cezalan

drlr. Bosch'un fantazisiyse, Bahe'nin orta panelinde, bizi hem da

mak zevklerini hem cinsel organlarm doyuran, etrafta neeyle dola
an, plak kadn ve erkeklerden mteekkil mutlu bir kitle olarak
gsterir. Ressam bize ne anlatmaya almt? Bu triptik geleneksel
olarak, masumiyetin ihlalinin sol kanattaki cehennemi cezayla so
nuland eklindedir. Durum aktr: Cinsellik gnahtr, gnah-

14. Glenn Shepard (2011 ).

SOYAGACINOAK BONOBOLAR

77

i nsanlar dm melekler mi? Bahe'de Bosch, Adem'le Hawa 'nn l sa benzeri bir figr
tarafndan bir araya getiriliini resmetmiti. Bildik tablolarn aksine, ilk insanlar ne yasak
meyve yerken ne de cennetten kovulurken gsteriliyor. Dnyaya dmediklerine gre
onlar ehvet dolu bir cennet mi bekliyordu?

karlar da cehenneme aittir. Bu doruysa Bahe'nin ahlaki duruu da

topya'nnkinden pek farkl deildir. Ama artk Bosch'un tablosu
nun srlarn gnlszce ak ettiini biliyoruz. Ayn dnemlerde ya
plm, Leonardo da Vinci'nin Son Akam Yemei tablosuyla birlikte
zerine en ok yazlm sanat eseri olabilir. Her nesle yeni grnr
- genellikle tablonun kendisinden ok, ele alnd dnemle ilgili
ipular verir.
Soldaki Cennet panelinde, Tann sol eliyle Havva'nn bileini
usulca tutarken sa eliyle Adem'le birlemesini kutsar. Adem, Hav
va'ya cinsel tahrik diye tanmlanan bir bakla bakar. Ancak bir pri
matolog olarak konuursam, bunun doru olabilmesi iin bir ereksi
yon grmek gerektiini syleyebilirim. Ancak Adem'in organ uyu
yan bir fare kadar hareketsizdir (Google Earth isteyenin Adem'in
mahremiyetine girmesine imkan tanyor). Yz ifadesi biraz arm

78

BONOBO VE ATEST

gibidir, sanki kimse bir kadnla karlaacan ona nceden syle

memi gibi. Dnyann ilk ifti, uydurma yaratklarla ve yeni kefe
dilmi (zrafa ve oklukirpi gibi) hayvanlarla dolu olaand bir or
tamda karlar. Uzaklarda, fndk aac gibi bir eye dolanm bir
ylan grrz ama ylan aslnda aatan dmektedir ve Adem'le
Havva yemilerden yemez. Aslnda Bahe bize dme ya da kovul
ma olmayan bir Cennet gsterir.
Orta paneldeki ufuk izgisinin soldaki panelde de devam ettiini
saptamak sanat tarihilerinin iki yzyln ald; bu durum erotik e
lenceye dalm bin ksur plakla orta panelin de Cennette vuku
bulduunu ima ediyor. Kovulmasaydk insanlk byle mi olacakt?
Ayartmaya kar koymak cinsel zgrlkle mi dllendirilecekti?
Bir resim eletirmeni, banyo yapan kadnlarla dolu havuzlar etrafn
da eeklere, develere ve drt bacakl kulara binmi gezen sr sr
adamlarn "ergenlere has bir cinsel merak" sergilediini sylemi.15
Ben ve bakalar tarafndan bonobolar da tam byle tanmlanmtr.
nsanlarn ebediyen-gen bir primat olarak grlmesi gibi bonobo
lar da empanzelerin olgunlamam bir hali gibi grlr.

Neoteni,

yani ocukluk zelliklerinin yetikinlikte de korunmas trmzn

alameti farikasdr. Oyunculuk, merak, yaratclk ve insann yarat
c cinsellii gibi alanlarda neoteniye rastlanr. Bahe bunu mkem
melen sahneler. Tablo trl hayvanla dolu olduu iin, bahse gire
rim, Bosch bonobolar bilse ortada gezinen kalabaln iine bir iki
tanesini katmakta tereddt etmezdi. empanzelerden ok daha iyi
yakrlard bu sahneye.
Kimileri Bosch'un amacn, ncil'in 4. asr Latin evirisi olan The

Vulgate'le

ilintilendirmitir; bu kitapta paradisum voluptatis ya da

"ehvet cenneti" diye bir ifade yer alr. Bosch, iki kere resmetmi ol
masndan anlalaca zre ok takdir ettii ada Aziz Jerome'un
yapt bu eviriyi biliyordu kukusuz.16 Erken teologlar,

The Vul
gate'in ehvet, haz ve keyif gndermelerinden utanrlard ama Tanr'

nn insanlar birbirini tamamlayan cinsel organlar olan iki cins ha-

15. Laurinda Dixon (1981).

16. Hieronymus, Jerome'un Latincesidir. Hollandallar genellikle ressamn
ilk ad olarak "Jeroen"i kullarur ama kendisi eserlerine "Jheronimus Bosch" diye
imza atard.

SOYAGACINDAK BONOBOLAR

79

Bohe'nin orta paneli, plak figrler, kular, atlar ve hayali hayvanlarla dolu. Kalabalk
lar bol bol meyve yiyor. Burada bir saka kuu, eski Hollanda ocuk oyunu "kek-srmaca"
oynar gibi grnen insanlara brtlen uzatyor. Dier figrler aka meke ya da hayal
lere dalm.

linde yarattn inkar edemezlerdi. Onun verimli olma, oalma buy

ruu, cinsellik ve onunla gelen tatmin olmasa yerine getirilemezdi .
Bosch btn bunlar dz anlamyla e l e alm, biraz d a kasti k
krtma eklemi olabilir. Yaygn bir dedikoduya baklrsa, plaklk ve
rasgele cinsellik de dahil, insann asl saflna geri dnmesini sala
mak iin kurulmu, zgr Ruh B iraderleri ve Hemireleri adndaki,
sapkn tarikata yeydi. Adem'in cennetten kovulmadan nceki ma
sumiyetini kazanmaya alan bu tarikatn yelerine Ademci/er de
nirdi. Geri Bosch'un gerekten Ademci olduuna dair kesin delil
yoktur - o doduu zamanlarda tarikat tmyle ortadan kalkmt.
Daha ziyade, Kilise kadar cinsellik dman olmayan erken Hma
nizmden etkilenmi olsa gerek. Hmanistlerin prensi tabir edilen
Rotterdaml Erasmus, Latince renmek iin Den Bosch'ta bir sre
kalm, Bosch'larn sokanda birka ev tede oturmutu. Bu iki hi
civci ahlaknn birbirini tand tahmininde bulunmadan duram
yor insan.
Erasmus cinsellik konusunda son derece netti:

80

BONOBO VE ATEST
Cinsel heyecann utan verici olduu ve zhrevi uyarmn doadan de

il gnahtan kaynaklandn syleyenlere hi tahammlm yok. Hakikate

bu kadar uzak bir ey olamaz. Bu tr tahrikler olmadan ilevini yerine geti
remeyecek olan evlilik sutan muaf sanki. Peki dier canllarda bu tahrikler
nereden geliyor? Doadan m gnahtan m?17

On altnc yzyl iin nasl da ileri bir ifade! Kuzey Rnesans s

rasnda ortal kasp kavuran ahlaki ve dini tartmalarn bir para
syd bu da. Bosch'un eserleri derinlikli bir yorum tekil ediyordu.
Ressamn popler imgesi, amansz bir ceza ressam (psikanalist Carl
Jung'un deyimiyle "canavarlk ustas . . . bilindnn kaifi") eklin
de olabilir ama Bahe'nin sa kanadndaki strap eken figrler
iinde, orta paneldeki ak kularnn hibirinin bulunmadn gr
mek gzel. ehvet ve cinsellie de gndermeler var ama resmedilen
ktlklerin ou kumara, hrsa, dedikoduculua, tembellie, obur
lua, kibre iaret ediyor. Ressam adeta, evet dnya sefalet ve gnah
dolu, gnahlar da cezalandrlacak ama bunun kayna tensel ak de
il, demeye getiriyor.

Kzlarn Kardelii Gldr

San Diego Hayvanat Bahesi'nde, Vemon adnda erkek bir bonobo,
ei ve dostu Loretta ile birka yavrudan oluan kk bir grubun li
deriydi. Bir bonobo grubunun bir erkek tarafndan ynetildiini sa
dece orada grdm. O zamanlar bunun normal olduunu dn
yordum: Ne de olsa memelilerin ounda erkek egemenlii normal
dir, hem erkek bonobolar diilere nazaran daha iri ve kasldr. Ama
Loretta grece genti ve tek diiydi. kinci bir dii gelir gelmez g
dengesi deiti.
Loretta'yla dier dii karlar karlamaz ilk yaptklar cinsel
ilikiye girmek oldu; yzlerindeki kocaman srtlar ve yksek ses
li lklar maymunlarn cinsel hazz bildiine hi phe brakm
yordu. Bu lezbiyen iliki gittike daha sklat ve Vemon'un hkm
n sona erdirdi. Birka ay sonra yemek saatindeki tipik manzara, se
vien ve yiyecei paylaan diilerdi. Vemon'un yiyecek alabilmesi-

17. Desiderius Erasmus (1519), s. 66.

Hieronymus Bosch,
DnyeviZevklerBahesi

(Tripti k), 220 x 398 cm,

Madrid, Prado Mzesi

Sol Kanat: Cennet (Cennet

Bahesi),

220 x 97 cm

Orta Panel: OiinyeviZevkler

o x 195 cm

Bahesi,

Sa Kanat: Cehennem,
22o x 97 cm

SOYAGACINOAK BONOBOLAR

81

nin tek yolu elini uzatp dilennekti. Salkl bir erkein dalna btn
diilere hkmettii empanzelerle kyaslandnda ne byk tezat!
Dii egemenlii vahi bonobolarda da grlen bir zelliktir, Fu
ruii bunu yle tanmlamtr:
Bir beslenme alannda, tercih edilen bir konumda beslenmekte olan er
keklere diiler yaklatnda, erkekler yerlerini sonradan gelen diilere ve
rirdi. Dahas erkekler genelde, diiler yemeyi bitirene kadar beslenme ala
nnn

dnda beklerdi. Ak bir atma meydana geldiinde, ittifak yapan

diiler bazen erkekleri kovalard ama erkekler diilere kar asla saldrgan
ittifaklar oluturmazd. Orta ya da dk seviyedeki bir dii bile yaklasa
alfa erkei ekilebilirdi. 18

Bu olaand topluluu yorumlamann bir yolu, yavrular emni

yete almak zere evrimletii dncesi. Erkek empanzeler kendi
trlerinin yavrularn ldrr, insanlar da onlardan hallicedir. Aile
iinde taciz ve cinayet meydana gelebilir ama bunun daha geni l
eklisi de mmkndr, mesela Kral Herod "Beytlehem ve civarn
da, iki yandaki ve iki yandan kk btn ocuklar ldrtr"
(Matta 2: 16) . Bonobolarda byle eyler kk lekte de byk l
ekte de olmaz. Bunui sebebi, ncelikle egemen cinsiyet olmalar
sayesinde annelerin ocuklarn koruyabilmeleridir. kincisi yaygn
cinsellik, yetikin her erkein her ocuun babas olma ihtimalini
beraberinde getirir. Erkek bonobolarn babalkla alakas yoktur ger
i ama bir babann kendi yavrusunu ldrmesinden daha kt ne
olabilir? Bu tr davran sergileyen bir bireyin soyu yrmeyecektir
kukusuz. Rasgele cinsellik bu sayede yavrular korur. Yeni anne ol
mu bonobolarn davranlarnda da grlr bu. empanze annele
rin basiretle yaptklar gibi kalabalktan uzak durmak yerine, doum
yapar yapmaz yine gruplarna katlrlar. Bonobo anneler korkacak
hibir eyleri yokmu gibi davranrlar.
Bu arka planda, vahi bonobolar arasndaki tek bir byk iddet
raporu akla yatkn gelmektedir. Hohmann ve ei Barbara Frutl, Lo
mako Orman'nda, Volker adnda gen bir erkein kart karanlk
bir olaya tanklk etmiler. Volker'in annesi Kamba, Eyengo toplulu
unun alfa diisi olduundan Volker anslym. Bonobo erkekleri

18. Takei Furuii (2011), s. 136.

BONOBO VE ATEST

82

annelerinin etei dibinden ayrlmaz. Volker dier erkeklerle takt

nda ya da diiler tarafndan kovalandnda, annesi araya girip
onu kurtarrm. Volker bydke, annesinin yardmyla toplum
merdiveninin st basamaklarna trmanm ve erkekler arasndaki
konumu istikrarl olarak ykselmi. Ayn zamanda Amy adnda bir
diiyle yakn bir dostluk gelitirmi. AncakAmy ilk bebeini dour
duktan ksa sre sonra, parlak tatl meyvelerle dolu bir garcinia aa
cnda beslenmek zere toplanm ok sayda bonobo arasnda bek
lenmedik bir olay patlak vermi:

Volker, Amy'yle bebeinin durduu dala atlad. Bir an iin dii dengesi
ni kaybeder gibi oldu ama sonra skca tutunup Volker'i daldan aa att. Er
kek yere atlad, Amy de bararak onu kovalamaya balad. Volker'le Amy'
nin aa inmesini, dier yetikin erkeklerle diilerin de aatan atlamas
ve birka saniye iinde ormann bir sava meydanna dnmesi takip etti. Ay
rntlar sk aalar tarafndan rtlse de haykran bonobolarn korkun ses
leri bunun akadan bir kavga deil, die di bir mcadele olduunu gsteri
yordu.19
En azndan on be maymun Volker'e kar ortaklaa saldrya
gemi ve onu yerlerde srklemi. Sonunda bulunduunda, yzn
de panik ifadesiyle, iki eli ve ayayla sk sk bir aaca sarlm,
yerde oturuyormu. Btn bonobolar fke iindeymi, tyleri diken
diken olmu ve baryorlarm, insan gzlemcileri de alarm lk
lar atarak yaklamamalar konusunda uyaryorlarm. Bonobolarn
yznde Hohmann ve Fruth'un dala nce hi grmedikleri ifadeler
varm. Burada artc olan, pek de yksek rtbeli olmayan Amy'

nin byle kitlesel bir saldry balatm olmas ve Kamba'nn bunun

tmyle dnda kalmas. Normalde olunu korumak iin ilk koan
Kamba olurdu ama olaydan sonra saha aratrmaclar onu aradkla
rnda, aalarn tepesinde saklanrken bulmular.
Saha aratrmaclar Volker'in, Amy'nin bebeini tehdit ettiini
dnyorlar. empanze erkeklerinin zaman zaman yaptklar gibi
onu alp kamaya

almt? Eer yleyse Volker, topluluun

koruyuculuunu gzden karmt. Grnen o ki bir bebee dokun

maya kalkan bir erkek cezalarn en byne arptrlyor. iddetin

19. Gottfried Hohnann ve Barbara Fruth (201 1), s. 72.

SOYAGACINOAK BONOBOLAR

83

aniden patlak vermesi, bonobo toplumunun, Woodstock ehresiyle

saklad daha derin bir katman olduunu dndryor. Zayflarn
karlarn korumak iin gelimi ahlaki bir yasay hatrlatyor. Bu
yasa ihlal edildiinde, yle muazzam bir kuvvetle savunuluyor ki,
alfa dii gibi toplumun en yksek kademesindeki bireyler bile kar
kmaya cesaret edemiyor.
Bonobo dayanmas, empanzelere nazaran daha ok toplumsal
baa izin veren bir habitat sayesinde mmkn olur. empanzeler
dank yiyecekleri ararken kk gruplara blnmek ya da tek ba
larna uzun mesafeler katetmek zorunda kalrlar. Bonobolar farkl
dr. Birlikte kalrlar, yavalayanlar beklerler, aalarn zerinde
yksek yuvalar yaparken, topluluu yeniden bir araya getirmek iin
"gnbatm seslenmeleri" korosuna katlrlar. Birlikte olmay sev
dikleri aikardr. Muazzam meyve aalarna ve orman zemininde
ki bol miktarda besleyici ota kolayca eriebilmeleri, ekirdei "tali
kzkardelik" olan birbirine bal toplumlarn destekler. "Tali" de
me sebebim diiler arasndaki ban akrabala dayal olmamas.
Gebe cinsiyet olan diiler, genelde iinde yaadklar toplulukla
akrabalk bana sahip deildir.
Bebeklere duyulan hayranlk kukusuz btn memelilerde rast
lanan bir zelliktir. Ama arpc bir karlama bunun bonobolar
iin ne kadar nemli olduunu gsteriyor. Mesai arkadalarmdan
Amy Parish, hayvanat bahesindeki pek ok dii bonoboyu tanr. Bu
diiler Amy'yi kendi trleri gibi barlarna basarlar. Maymunlar in
sanlar arasnda kesin cinsiyet ayrm yaptndan mesela bana asla
ona davrandklar gibi davranmazlar. Loretta hendein karsndan
(bacaklarnn arasndan bakp genital kabarkln gstererek) bana
cinsel tahrikte bulunabilir ama erkek olduum iin bonobo toplumu
gibi kadnlarca ynetilen bir topluma asla kabul edilmem. Halbuki
bir keresinde belki atr diye Amy'ye yiyecek bile vermilerdi. Amy
bir yllk aradan sonra bonobo arkadalarn ziyarete geldiinde on
lara yeni domu olunu gstermek istedi. En yal dii Amy'nin be
beine yle bir gz attktan sonra hemen yandaki odaya kotu. a
bucak kendi maymun bebeiyle geri dnd ve iki bebek birbirlerini
grebilsinler diye onu cama doru uzatt.

84

BONOBO VE ATEST

Empatik Bir Beyin

Bonobo toplumunu bizimkiyle kyasladmda, bonobolarn ilham
verdii hsnniyete kaplamayacak kadar fazla fark gryorum. On
larn serbest aknn bize uyacana inanmyorum. Bunun sebebi de
evrimin bize yavrular korumak iin, bonobolarnkinin tam zdd
olan baka bir yntem vermi olmas. Babaln etkisini azaltmak
yerine, insanlar ak olur ve genelde en azndan belli bir zaman iin
de tek bir kiiye bal kalr. Evlilik ve ahlaken dayatlan sadakat
zerinden ou toplum hangi ocuun hangi babaya ait olduunu
netletirmeye alr. Belirsizlikler ve ihanetler yznden oun
lukla netlik teebbs havada kalsa da, bizi bambaka bir istikamete
yneltmitir. Evrensel olarak insan erkekleri, kaynaklar anneler ve
ocuklarla paylar ve ocuun bakmna yardmc olur ki bonobo
larda da empanzelerde de byle bir davrana rastlanmamtr. n
sanlarda erkek partnerler, dier erkeklere kar koruma salar.
Maymun akrabalarmzla neleri paylatmza bakarsak, en ko
lay kyaslama erkek empanzelerle insanlar arasnda yaplabilir. Er
kek empanzeler birlikte avlanr, siyasi rakiplere kar birleir ve
dmanlk yapan komulara kar blgelerini birlikte korurlar; ayn
zamanda mevki iin ekiir ve diiler iin rekabet ederler. Balan
ma ve rekabet arasndaki bu gerilim, spor takmlar ve irketlerdeki
insan erkeklerinin iyi bildii bir eydir. Erkekler, takmlarnn ma
lup olmasn engellemek iin birbirlerine ihtiya duyduklarnda bir
birleriyle youn rekabete girerler. Dilbilimci Deboral Tannen, You
Just Don't Understand (Anlamyorsun) kitabnda, erkeklerin at
may mevki mzakeresi iin kullandklarn, arkadalaryla eki
mekten holandklarn yazm. ler fazla kztnda ya bir aka
ya da zrle durumu toparlyorlar. Mesela iadamlar, bir toplantda
daylanp barsalar da, tuvalet molas verildiinde akalap gl
erek ortam yumuatabiliyorlar.
atmayla ibirlii arasndaki bulank izgi (bir arkadala bir
rakibi bambaka iki ey olarak gren) kadnlar tarafndan her zaman
pek iyi anlalmaz ama alt erkek ocuktan oluan bir ailede by
dm iin bana ok doal gelir. empanzelerin kavgalardan sonra

SOYAGACINDAK BONOBOLAR

85

nasl bartyla ilgilenmemin sebebi de, ksmen saldrganl z

itibariyle kt bir ey olarak grmeyi reddetmemdir. Zaten alma
larmn balangcnda hfilcim olan bak as da buydu. Saldrgan
davranlara eskiden "asosyal" bile denirdi. Ben buna anlam vere
mezdim. Anlamazlk ve kavgay ilikiyi mzakere etmenin bir yo
lu olarak grrdm ve ancak hibir ketleme olmadnda ya da son
rasnda telafi gayreti olmadnda ykc bulurdum. empanze er
kekleri genelde iyi geinir ve en byk rakipleriyle bile birbirlerini
uzun uzun tmar ederek gerilimi azaltmada diilerden ok daha etki
lidirler.
Ama i empatiye ve cinselliin toplumsal ilevine geldiinde
bonobolarla da benzerlikler gryorum. nsanlar cinsellii bonobo
lar gibi kolayca ve alenen kullanmazlar ama bonobolar arasndaki
ilikileri yumuatan cinsellik, insan ailesi iinde de sosyal tutkal i
levi grr. Bonobolarn son derece empatik olduunu dnyo
rum, empanzelerden ok daha fazla. Bir bonobo en kk bir yara
bile alsa, incelemek, yalamak ya da tmar etmek iin etrafn hemen
bakalar sarar. Robert Yerkes, Almost Human kitabnda, bonobosu
nun ar hasta bir arkadana nasl baktm anlatm, btn ayrnt
lar verecek olsa "bir maymunu idealize etmekle" sulanacan
sylemitir. 20

Bonobolarn beyninin bu duyarll nasl yansttn daha yeni

lerde rendik.

lk

ipucu, zfarkndalk, empati, mizah duygusu,

zdenetim ve baka gl insani zelliklerle ilintili olduu dn

len i hcre denilen zel bir nron trnden geldi. Balangta bu
nronlarn sadece insanlarda olduu sanlyordu ama bilimin her za
manki ileyiini takip ederek, sonradan bonobolar dahil baka may
munlarn beyinlerinde de bulundu. 21 Sonra empanze ve bonobola
rn belli beyin blgelerini kyaslayan bir aratrma yapld. Amig

dala ve n insula gibi bakalarnn zntsn alglamakla ilgili b

lmler bonoboda ok gelimi. Ayrca bonobonun beyninde saldr-

20. Robert Yerkes (1925), s. 246: "Onun [erkek bonobo] Panzee'ye [hasta bir
empanze] kar zgeci ve gzle grlr lde duyarl davrann anlatacak ol
sam bir maymunu idealize etmekle sulanrdm."
2 1 . hcreler, ayn zamanda Yon Economo Nronlar ya da VEN hcreleri
diye de bilinir (John Altmann vd. 2002).

86

BONOBOVE ATEST

gan gdleri denetlemeye yarayan, gelikin yollar da var. Bu nro

lojik farklar kaydeden James Rilling ve mesai arkadalar, bonobo
larn empatik beyinleri olduu sonucuna varmlar:

Bu sinir sisteminin bonobolarda sadece yksek empatik duyarll de

il, gerilimi azaltmaya yarayan cinsellik ve oyun gibi davranlar da geli
tirdiini, bylece sknt ve kayg seviyesini, toplumcu! davranlara uygun
bir seviyede tuttuunu dnyoruz.22
Ben bonobolarla ilk karlatmda bunlarn hibiri bilinmiyor
du ama bu yeni bilgiler, o zamanlar farkl olduklarn dnmekte
ne kadar hakl olduumu gsteriyor. Franszlar, hem alternatif hayat
tarzlar yznden hem de batya akan Kongo Nehri'nin gney ky
snda yaadklar iin onlara "Sol Ky empanzeleri" derler. Bu gr
kemli nehir, onlar kuzeydeki empanze ve gorillerden ayrr. Yine
de bu maymunlarn her ikisiyle de ortak bir atalan vardr ve em
panzelerle paylatklar ata iki milyon yl ncesine kadar hayatta
kalmtr. Bu atann bonoboya m yoksa empanzeye mi benzedii
sorusu byk dl hak eder. Baka bir deyile, bu iki maymundan
hangisi daha orijinaldir, hepimizin tredii maymuna grnm ve
davran itibariyle hangisi daha yakndr? u an iin, biz ortak ata
mzdan ayrldktan ok sonra birbirlerinden ayrldklar iin, bono
bolarla empanzelerin bize ayn lde yakn olduunu dnmek
uygun olacaktr. Yaygn kabul gren deerlendirmeye gre DNA'
mzn %98,8'ini onlarla paylayoruz ama bu rakamn "sadece" %95
olduunu belirten lmler de var.
Bonobo genomuna dair yakn tarihli yaynlar, hem bonobolarla
ortak baz genlerimizin empanzelerde, hem de empanzelerle ortak
baz genlerimizin de bonobolarda bulunmadn doruluyor.23 Da
ha kesin DNA karlatrmalar iin biraz daha beklemek durumun
dayz, yine de insan evriminin tarihi bakmndan sadece empanze
lerin nemli olduu yolundaki argmann imdiden dayanan kay
bettii ak. Bu bakmdan bonobalar da empanzeler kadar nemli.
Trmzn bu iki maymunla da ortak zellikleri var; daha nce de

22. James Rilling vd. (201 1), s. 369.

23. Kay Prfer vd. (2012). "ift kutuplu maymunlar" iin bkz. de Waal
(2005).

SOYAGACINOAK BONOBOLAR

87

sylediimiz gibi, "ift kutuplu maymunlarz" biz. yi gnmzde

bonobolar kadar iyi, kt gnmzde empanzeler kadar mtehak
kim ve sert olabiliyoruz. Ortak atalarmzn nasl davrandn bil
miyoruz hala ama bonobolar bu konuda esasl igrler sunuyor.
empanzelerin yar ak ormanlk araziye kmalarna, atalarm
znsa orman hepten terk etmelerine karlk, ezelden beri nemli
yamur ormannda kalan bonobolarn deimek iin daha az sebebi
olduu sylenebilir. Bu yzden de asl atamza daha yakn olabilir
ler. Amerikal anatomist Harold Coolidge de 1 933'te, yapt otopsi
ler sonucunda, bonobolarn "insanlarla empanzelerin ortak atasna,
yaamakta olan btn empanzelerden daha fazla benzediini" ileri
srmt. 24

24. Harold Coolidge (1933), s. 56.

Tann ld m
Yoksa Komaya m Girdi?

Bir insana, daha nce zerre kadar kafa yormad

bir konuda akln yolunun bir olduunu gstermeye
almak nafiledir.

JONATHAN SWIFT1
SAKN BR PAZAR SABAHI, Georgia, Stone Mountain'daki evimin
nndeki gazeteyi almak iin dar ktm. Eimli yoldan aa in
diimde sokaa giren bir Cadillac tam nmde durdu. Takm elbise
li iriyar bir adam aa inip bana elini uzatt. Elimi kuvvetlice sk
tktan sonra, gmbr gmbr, en bir sesle "Kayp ruhlar aryo
rum ! " diye ilan etti. Fazlaca saf olmamn yan sra kafam da biraz
ar iliyor galiba nk adamn neden bahsettiini hi anlayama
mtm. Kpeini filan kaybettiini dnerek etrafma bakndm
ama sonra kendimi toparlayp "ben pek dindar deilim" gibi bir ey
ler mrldandm.
Bu yaland tabii nk aslnda hi dindar deilimdir. Muhteme
len papaz olan adam, cevabmdan ziyade aksanma hayret etmi gi
biydi. Bir Avrupaly kendi dininin saflarna ekmenin zorluunu
fark etmi olacak ki arabasna geri dnd ama belki fkrimi deiti
ririm diye bana kartm vermeyi de ihmal etmedi. Keyifle balayan
bu gn, sanki dorudan cehenneme gideceim hissiyle devam etti.

1 . Jonathan Swift (1667-1745), aktaran Maturin Murray Ballou (1872), s. 433.

TANRI LD M, YOKSA KOMAYA MI GRD?

89

Katolik terbiyesi aldm. Eim Catherine gibi yle azck ucun

dan da deil. Eim kkken, Fransa'daki Katoliklerin ou nadi
ren, sadece vaftiz, evlilik, cenaze gibi nemli durumlarda kiliseye
gidermi. Bunlardan sadece evlilikte insann seme ans var. Hal
buki Hollanda'nn gneyinde -"nehirlerin aas" diye bilinir
Katolik inanc ben ocukken ok nemliydi. Bizi nehirlerin yukar
sndaki Protestanlardan ayrr, bize kimliimizi verirdi. Her pazar
sabal en gzel giysilerimizle kiliseye gider, okulda ilmihal eitimi
grr, ilahi syler, dua eder, gnah karrdk, her trl dini durum
da ya piskopos ya vekili mevcut bulunur, kutsal su serperdi (biz o
cuklar da evde tuvalet frasyla onu taklit ederdik). Ciddi ciddi Ka
tolik.tik.
Ama artk Katolik deilim. Dindar olsun olmasn btn insan
larla ilikilerimde, neye inandklarna deil ne kadar dogmatik ol
duklarna bakarak kesin bir snr iziyorum. Dogmatizm bana din
den daha tehlikeli grnyor. nsanlarn neden dinden ktklar hal
de, zaman zaman onunla ilintilendirilen at gzlklerini takmaya de
vam ettiklerini ok merak ederim. Gnmz "neo-ateistleri" niin
medyada gsteriler yapacak, inan yokluklarn duyuran tirtler
giyecek ya da militan bir ateizm iin arda bulunacak kadar sap
lant haline getirirler Tanr'nn var olmayn?2 Ateizm, uruna sa
vamaya deecek ne sunuyor?
Bir filozofun dedii gibi, militan bir ateist olmak "fkeyle uyu
mak gibi".3

Dinimi Kaybediyorum
Kkken bir ayinin bandan sonuna oturamayacak kadar hareket
li bir ocuktum. Tiksinti eitimine yakn bir eydi. Bana sonunun ne
olaca kolayca tahmin edilebilen bir kukla oyunu gibi gelirdi. Ger
ekten sevdiim tek ey mzikti. Hfila

mass, passion, requiem

ve

kantatlar severim ve Johann Sebastian Bach'm dierlerine nazaran

2. Neo-ateistler diyeceim "yeni ateistler" yaftas, kitaplar ok satan drt din

eletirmeni ve onlarn takipilerini kapsyor: Sam Harris, Daniel Dennett, Richard
Dawkins ve Christopher Hitchens.
3. A.C. Grayling'in The Guardian'daki syleisinden (3 Nisan 20 l l ).

90

BONOBO VE ATEST

ok daha baarsz olana sektiler kantatlar neden yazdn anlaya

mam. Ama Bach, Mozart, Haydn ve dierlerinin grkemli kilise m
ziine ainalk kazanmama yardmc olduu iin dine minnet duy
makla birlikte, hayatm boyunca beni asla cezbetmedi ve ne Tanr'
yla konutum ne de onunla zel bir ilikim olduunu hissettim. On
yedi yanda evden ayrlp niversiteye gittiimde iimde en ufak
dindarlk krnts kalmad. Kiliseyle iim bitti. Pek bilinli bir tercih
saylmazd, zerinde dnp tandm hi hatrlamyorum. Etra
fmda pek ok sabk Katolik vard ama papalar, papazlar, trenler
vesaireyle dalga gemek dnda dini konulara nadiren girerdik. An
cak kuzeydeki bir ehre tandktan sonra baz insanlarn dinle ili
kisinin ne kadar eziyetli olduunu fark ettim.
Sava sonras Hollanda edebiyatnn ou, aldklar kat terbiye
ye hn duyan sabk Protestanlar tarafndan yazlmtr. Reform Ki
lisesi "emredilmemise yasaktr" kuraln benimsemiti. Sadelik s
rar, siyah giysi kural, tenin ayartmalarna kar daimi sava, aile
iinde sk sk kutsal kitap okunmas, cezalandrc Tanrsyla, Hol
landa edebiyatna epey lcatkda bulunmutu. Bu tr kitaplar okuma
y birka kere denediysem de fazla ileri gidemedim: Fazlasyla i s
kcyd! Kilise cemaati herkesi yakndan takip ederdi ve sulamak
tan geri durmazd. Gnalkarlan bekleyen cezalan anlatan bir vaa
zn ardndan, gelinle damadn gzyalarna boulduu dnlerden
bahsedildiini hayretle duymutum. Cenazelerde bile mezarndaki
lye ate ve kkrt uzatlabiliyordu, geriye kalan dul ve btn her
kes nereye gittiini iyice anlasn diye. Eminim iyi moral oluyordur.
Halbuki mahallemizin papaz bizim evi ziyaret edecek olsa ona
puro ve jenever (bir eit cin) ikram edilirdi, herkes din adamlarnn
hayatn zevklerinden holandn bilirdi. Din kstlamalarla gelirdi,
zellikle reme konusunda (doum kontrol yanlt) ama cennet
ten cehenneme nazaran daha fazla sz edilirdi. Gneyliler hayata
kar ehlikeyf bir tavr benimsemekle gurur duyar, birazck keyiften
zarar gelmeyeceini iddia ederlerdi. Kuzeyden bakldnda son de
rece allaksz grldmze eminim; bira, cinsellik, dans, gzel
yiyecekler hayatmzn bir parasyd. Kuzeyli Kalvinist bir Hollan
dal kadnla evlenen, Hintli bir Hindu'nun hikayesini aklyor bu.
Kadnn ailesi Hindu'nun ne olduunu bilmiyormu ama yeni da-

TANRI LD M, YOKSA KOMAYA MI GRD?

91

matlar en azndan Katolik olmad iin ferahlamlar. Onlar iin

birden fazla ilaha tapmak, kap komusu dinin zndk ve gnalkar
alkanlklar yannda solda sfr kalrd.
Gneyli tavr Pieter Brueghel4 ve Bosch'un tablolarnda gr
lebilir, bunlardan bazlar Paskalya perhizinden nceki Karnaval
hatrlatr. Den Bosch ehri,

Oeteldonk

adyla bilindii zamanlarda

karnaval ok grkemli kutlard. Aynca Katolik Almanya'nn Kln

ve Bosch ailesinin geldii Aachen gibi ehirlerinde de (babasnn is
mindeki "van Aken" bu ehre gnderme yapar) karnaval kutlanrd.
Bosch, delidolu karnaval ortamna, snf farkllklarnn anonim mas
keler ardnda ortadan kaybolmasna iyice aina olmalyd. New Or
leans'taki Mardi Gras gibi, karnaval aslnda rol deiimi ve sosyal
zgrlk getiren dev bir partiydi.

Dnyevi Zevkler Bahesi de her

kesi doduu andaki haliyle resmederek ayn etkiyi yaratr. Bosch'

un bunu baz yorumlarda belirtildii zere sefahati deil zgrl
vurgulamak amacyla kullandna inanyorum.
Muhtemelen insann geride brakt din, kucaklad ateizmin
tarzn da belirliyor. Dinin insann hayatnda ok byk bir nemi
yoksa, dinden kmak da ciddi bir sknt yaratmyor ve geride b
yk bir etki brakmyor. Ana babalarmzn neslinin Vatikan eletiri
leriyle ve hayatn zevklerine deer vererek dini dogmay seyrelttii
bir kltrde byyen benim neslimdeki sabk Katoliklerin kaytsz
l da bundan kaynaklanr. Kltr nemlidir; mesela nehirlerin yu
karsnda papac dogmalarla byyen Katolikler, kendi terbiyeleri

nin

de etraflarndaki Reformcular kadar kat olduunu anlatrlar.

Din ve kltrn etkileimi o kadar belirleyicidir ki Fransz bir Ka

tolik, gney Hollandalya, o da Meksikalya hi mi hi benzemez.
Guadalupe Meryemi'nden af dilenmek iin kanayan dizleri zerinde
katedralin merdivenlerini trmanmak hibirimizin yapmay dne
cei bir ey deildir. Amerikal Katoliklerin de suu, benim kesin
likle anlayamayacam bir ekilde vurguladklarn duydum. Bu
yzden de gneyli sabk Katolikler, dini gemilerine, kuzeyli sabk
Protestanlar kadar hnla bakmazlar.

4. 1525'te Bosch'un yaad blgede dnyaya gelen baba Pieter Brueghel,

onun eserlerinden fazlasyla etkilenmiti. Ancak o daha az ahlak dersi verir, gn
lk hayatla daha fazla ilgilenirdi. Antwep ve Brksel'de yaam ve almt.

92

BONOBO VE ATEST
Kendilerini "ateist olamayacak kadar inanl" ve "ateist olama

yacak kadar inansz" diye tanmlayan iki Hollandal sosyolog, Eg

bert Ribberink ve Dick Houbnan, iki eit ateist olduu sonucuna
varmlardr. Bunlardan biri kendi grlerini kurcalamakla, hele
hele savunmakla hi alakadar olmaz. Bu ateistler inancn da yoklu
unun da ahsi bir mesele olduunu dnrler. Herkesin seimine
sayg duyar ve kendi seimleriyle bakalarn rahatsz ehne ihtiyac
duymazlar. teki trl ateist dine hararetle kardr ve toplumdaki
ayrcalklarndan honut deildir. Bu ateistler inanszln dolapta
kapal tutulmamas gerektiini dnrler. Gay hareketinden dn
aldklar terminolojiyle, "almaktan" bahsederler, sanki dindar ol
mamalar artk dnyayla paylamak istedikleri yasak bir srm gibi
davranrlar. Bu iki tr arasndaki fark grlerindeki mahremiyetten
ibarettir.
Ka kiinin inanl ka kiinin inansz olduunu saymakla yeti
nen her zamanki seklerleme yaklamndan daha ok hitap ediyor
bana bu tahlil. Aktivist ateizmin bir travmay yanstt tezimi g
nn birinde snamama yardmc olabilir. nsann dini gemii ne ka
dar katysa, ona kar koyma, eski emniyetin yerine yenisini koyma
ihtiyac da o kadar byk olur.

Seri Dogmatizm
Amerika Birleik Devletleri'nde din bir fil kadar byktr, yle ki
seimlere adayln koymu bir siyaseti iin dindar olmamak, gay,
bekar, kere evlenmi ya da siyah olmaktan bile daha byk bir
kusur addedilir. Kukusuz can skc bir ey bu ve ateistlerin masada
kendilerine de bir yer talep ehnekte neden bu kadar grltc dav
randm aklyor. Kendilerine biraz yer aabilmek iin fili itip ka
kyorlar habire. Ama fil onlar da tanmlyor nk din olmasa ateiz
min ne manas kalacak?
Amerikan televizyonu, taraflarn eit olmad bu savata, za
man zaman "imkan yok" tarz hafif bir yaklamla, elenceli bir
mola arayna giriyor. Fox News'ta The

O 'Reilly Factor program

na, reklam panolarnda dini "dmen" ilan eden afileri tartmak

iin, Amerikan Ateist Grubu bakan David Silverman davet edil-

TANRI LD M, YOKSA KOMAYA MI GRD?

93

miti. Sylei boyunca Silverman gler yzl bir tavrla bozulacak

bir ey olmadm nk ilanlarn doruyu sylediini savundu:
"Herkes dinin bir dmen olduunu biliyor! " Katolik olan Bill O'Re
illy buna katlmadn belirterek, dinin neden bir dmen olmad
n akla kavuturdu, "Okyanus sular bir ykseliyor bir alalyor.

Hibir aksama olmuyor. Bunu aklayamazsnz." Tanr'nm varl

na kant olarak gelgitin kullanldna ilk defa ahit olmutum. G
lmseyen bir aktrn inananlara, dinin sahtekarlk olduunu gre
meyecek kadar aptal olduklarn ama buna bozulmalarnn salaklk
olacan syledii, kar tarafnsa yerekimi ve gezegenin kendi et
rafnda dn yeterli aklama deilmi gibi, okyanuslarn ykse
lip alalmasn doast bir gce kant olarak gsterdii bir komedi
dizisi gibiydi. 5
Bylesi karlamalardan benim anladm, inananlar kendi inan
larn savunmak iin her eyi syleyebiliyor ve baz ateistler evanje
likleiyor. Birincisi yeni bir ey deil ama ateist gayreti beni art
maya devam ediyor. nsann iinde sakinletirilmesi gereken iblis
ler yoksa neden "fkeyle uyumal"? tfaiyecilerin zaman zaman giz
li kundak olmas, honofobiklerin gizli ecinsel olmas gibi, acaba
baz ateistler gizliden gizliye dinin mutlakln m zlyor? God is
Not Great (Tanr Byk Deildir) kitabnn merhum ngiliz yazar
Christopher Hitchens' dnn. Hitchens, dindeki dogmatizme ok
sinirlenirdi ama kendisi Marksizmden (Trokistti) Yunan Ortodoks
Hristiyanla, oradan Amerikan Neo-Muhafazakarlna srklen
dikten sonra, dnyadaki btn sorunlar dinden bilen "antiteist" bir
durua savrulmutu.6 Hitchens bylelikle soldan saa, Vietnam Sa
va kartlndan Irak Sava yandalna, Tanr severlikten Tanr
kartlna gemiti. Nihayet Dick Cheney'i, Rahibe Teresa'ya ter
cih edecek hallere gelmiti.
Baz insanlar dogma iin deli olur ama ieriini semekte zorla
nr. Seri dogmacya dnrler. Hitchens "eski inanlarmn kesil-

5. The O'Reilly Factor (4 Ocak 201 1), www.youtube.com/watch?v=2BCipg

71Lbl.
6. Christopher Hitchens (2007) ateist olmadan nce Anglikan olmakla gurur
duyuyordu. Metodist bir eitim alm, Yunan Ortodoks bir kadnla evlenmiti, Sai
Baba'nn mridiydi ve nikfilnn. bir haham kymt.

94

BONOBO VE ATEST

mi uzuvlar gibi eksikliini hissettiim gnler oldu,"7 diyerek bunu

itiraf etmi, phe ve sorgulamalarla dolu yeni bir hayat safhasna
girdiini ima etmiti. Ancak grnen o ki tek yapt yeni bir dog
matik uzuv gelitirmekti.
Dogmaclarn bir stnl iyi dinleyici olmamalardr. Byle
ce erkek kularn ziyarete gelen dii kulara muhteem tylerini
gstermek iin "lek" denilen yerlerde toplanmalar gibi, farkl tr
lerden birka bir araya geldiinde gsterili mnazaralar beklene
bilir. yle ki insan aklnn hakikati bulmak iin deil, tartmada ga
lip gelmek zere evrimletiini iddia eden "tartma teorisine" insa
nn inanaca gelir. Dnyann her yerinde niversiteler, dindar ve din
kart entelektel "devler" arasnda, halk memnun eden mnazara
lar dzenler. Bylesi bir mnazara, 2009'da Meksika'nn Puebla eh
rindeki byk bir bilim festivalinde yer almtr. Ben bu festivale
daha bilimsel bir seansta katkda bulunmutum ama 4000 kiilik iz
leyici kitlesi muazzam kelime savama hazrlanrken onlarn arasn
daydm. Tanr'ya inanp inanmadklar sorulduunda insanlarn %90'
evet manasnda ellerini kaldrd. Mnazara, entelektellikle alakas
olmayacak ekilde hazrlanmt. Salnede bir boks ringi vard (di
reklere gerilmi ipler, kede sallanan krmz boks eldivenleri) ve
konumaclar askeri marlar eliinde teker teker salneye kt. Hep
si de olaan phelilerdi. Hitchens'n yan sra Dinesh D'Souza, Sam
Harris, filozof Dan Dennett ve Haham Shmuley Boteach vard.
Dinleyicilerden tek bir tanesi bile, duyduklar sonucunda saf de
itirmise ok aarm. Dinin btn ktln kayna olduunu
ve geree giden yolu gstermek konusunda bilimden aa olduu
nu rendik ama din olmasa ahlakn olmayacan ve lmden kor
kanlar iin umut kalmayacam da. Tanr olmasa ahlaki kurallar "ki
inin keyfne kalm birer hsntabirden ibaret olur," diye haykrd
Haham, pizza hamuru frlatr gibi ellerini bann zerinde sallaya
rak. Dierleri mizahsz, neredeyse tehditkar bir tonda, mesajlarn
grmezden gelecek olanlarn balar derde girecekmi gibi konutu.
Tanr elencelik bir konu deil.
Bu sirkvari ortam, ilk bataki evanjelikleen ateistler soruma ge-

7. Christopher Hitchens (2007).

TANRI LD M, YOKSA KOMAYA MI GRD?

95

ri dndrd beni. Dinlerin neden inananlar kendi saflarna ekmek

istedikleri aikar. Ne kadar ok insan onlara katlrsa o kadar ihya
olan, maddi kar sahibi byk rgtler bunlar. Puebla'da grdm
trden katedraller yapyorlar, 23,5 ayar altn varak kapl duvarlary
la Capilla del Rosario gibi apeller ina ediyorlar. Hayatmda byle
insan adeta kr edecek kadar sslenmi bir i mekan grmedim,
muhtemelen yoksul Meksikal iftilerin nesiller boyu verdii ba
larla yaplmt. yi de ateistler niye mesillie soyunuyor? Ne
den bir dini bir dierine tercih ediyorlar? Mesea Harris, hnla s
lamn en kolay itiraz edilebilecek taraflarn ktlyor ve bu dini
Bat'nn en byk dman ilan ediyor.8 Ortaya bir-iki burka foto
raf atp, biraz da kadn snnetinden (bilhassa da infiblasyondan)
bahsettiniz mi kim dinden duyduunuz tiksintiye kar koyabilir?
Bunlar herkes gibi benim de houma gitmiyor ama Harris'in maksa
d dinin ahlak getirmediini gstermekse neden slam seiyor? Ge
nital sakatlama, yeni domu bebeklerin kendi rzalar dnda rutin
olarak snnet edildii ABD'de de yaygn deil mi? Ahlaki corafya
nn vadilerini bulmak iin ta Afganistan'a gitmemize gerek var m?
Baz dinler daha ktyse, bazlar da daha iyi olmal. Ateist bak
asndan bir dini neyin iyi yaptn renmek isterdim ya da farkl
dinlerin neden farkl ahlaklar getirdiini. Acaba dinle kltr arasn
daki etkileim, evrensel bir ahlak dlayacak kadar kuvvetli mi?
Byle sorunlar zerine dnmek yerine izleyiciler, kendilerine ya
banc uygulamalardan dehete kaplmaya sevk ediliyor ki bunu yap
mak motorlu testere cinayeti karsnda dehete kaplmalarn sala
mak kadar kolay.
Bir de bilimin dini her durumda yendii, sabit sayyla oynanan
bir oyun gibi btn saylar toplayp, dini deerinden drd gi
bi bir yanlsama var. Bu yaklam 19. yzyl Amerikan polemikile
rine dayanyor; i dine kalsa hala dnyann dz olduuna inanaca
mz sylerlerdi.9 Ancak safi propagandadan ibaretti bu. Gezegeni
mizin yuvarlakl zerine yorumlar Aristoteles ve dier eski Yu8. Sam Harris (2010), s. 74.
9. John Draper, History of the Conjlict between Religion and Science ( 1874)
ve Andrew White, A History ofWarfare ofScience with Theology in Christendom
( 1896).

BONOBO VE ATEST

96

nan1lar zamannda balamt ve "Karan1k a" denen dnemde

bile belli bal btn filimler bundan haberdard. Dante'nin lahi Ko

medya's dnyay yuvarlak resmeder ve Bosch'un Bahe triptiinin

d paneli, orta yolcu bir yaklamla siyah evrenle kuatlm effaf
bir krede yzen dz bir dnya resmeder. Evrim konusunda da dini
kuvvetli bir kart olarak gsterme eilimi vardr; halbuki Roma
Katolik Kilisesi, Darwin'in kuramm asla resmi olarak knamam,
eserlerini

Index'e

(yasak kitaplar listesi) katmamtr. Vatikan ksa

sre nce, evrimin Hristiyan inancna uygun, geerli bir kuram ol

duunu ilan etmitir. Bunun iin biraz geciktiklerini kabul etmek la
zm ama evrime kar direncin neredeyse tmyle Amerika'nn g
neyi ve orta batsndaki evanjelik Protestanlarla snrl kaldn bil
mek gzel.
Bilimle din arasndaki ba daima karmak olmu, hem atma,
hem karlkl sayg hem de Kilisenin bilimleri himaye etmesini
iermitir. Bilimin temel ald kitaplar ilk kopyalayan1ar hahamlar
ve rahiplerdi ve ilk niversiteler katedral ve manastr okullarndan
gelimiti. Papalk, niversitelerin kurulmasn ve gelimesini da
ima aktif olarak desteklemitir. Paris'teki ilk niversitelerden birin
de, renciler Kiliseyle yaknlklarm gstermek iin salarnn te
pesini tra ederlerdi. Oxford niversitesi arivlerindeki en eski bel
ge de 1214 tarihli bir Papa Elilii dl'dr. Bu i ie geme kar
snda tarihilerin ou, bilinle din arasnda bir diyalog, hatta bir b
tnlk olduu grn benimser.
Neo-ateistler onlar birbirinin karsna dikmeye devam ediyor
yine de. Dnyann dz olduu kart oynandnda takipileri sevin
ten altlarna iiyor. Ancak bu, dini an1atlarn daha iyi olduu an1a
mna gelniyor. Onlar da hakikatlerle oynuyor. Puebla'da, D'Souza
lmden dnme deneyimlerini, lmden sonra hayat olduunun bi
limsel kant olarak sundu. lmle yz yze gelen baz hastalar, be
denlerinden ktklarn ve bir k tneline girdiklerini an1atmlar.
Bu gerekten kulaa acayip geliyor ama D'Souza, temporal ve pari
etal loblarn birleme yeri (TPJ) olan kk bir beyin blgesiyle ilgi
li yeni sinirbilim verilerini atlad. Bu blge pek ok duyudan (gr
me, dokunma, vestibler bilgi alr ve bedenimiz ve iinde bulundu
u ortamdaki yeriyle ilgili tek bir imge retir. Normalde bu imge b-

TANRI LD M, YOKSA KOMAYA MI GRD?

97

Bosch'un (br Dnya Tahawlleri'nin bir paras olan) Kutsanm/arn Mirac tablosu,
insanln afandan beri efsanelere ve dinlere ilham olmu, lmden dnme tecrbe
lerine konu olan k tnelini resmediyor.
tn duyularn tutarl bir birlikteliiyle oluur ve kim olduumuzu,
nerede olduumuzu biliriz. Ancak TPJ zarar grdnde ya da
elektrotlarla uyarldnda beden imgesi bozulur. Biliminsanlan, is
tedikleri zaman insanlarn kendilerini kendi bedenleri zerinde s
zlyor gibi, yukardan ona bakyor gibi hissetmesini ya da kendile
rinin bir kopyasnn yanlarnda bir glge gibi oturduunu zannetme
sini salayabilir ("imdi olduumdan daha gen ve din grnyor
dum. kizim bana dosta glmsyordu.")10 Anestezide kullanlan
ilalarn yaratt halsinasyon etkisiyle ve beyindeki oksijenin azal
masyla birleince, bilim lmden dnme tecrbesinin maddeci bir
aklamasna epey yaklam vaziyette.
Haham Boteach de dini savunmak: iin pheli verilere bavur
mutu. Pek ok ailenin Down sendromlu ocuklarna baktklarn,
10. Olaf Blanke ve Shahar Arzy (2005), s.

17.

BONOBO VE ATEST

98

din olmasa bunu yapmayacaklarn syledi. Bu "hatal" ocuklardan

hemen kurtulurlard, dedi. Bu iddiann sorunu, nceki blmde de
belirtildii gibi, arkeolojik verilerin bunun tam tersini gstermesi.
Soyumuzda yle gl bir bakma bytme igds var ki, durum
lar ne olursa olsun ocuklar kolay kolay ihmal ya da terk edilmiyor.
Bunun asla gereklemediini sylemiyorum ama mevcut dinlerin
hepsinden ok nce, Neanderthaller ve ilk insanlar engelli bireylere
bakyorlard. Bu durum primat akrabamz iin de geerlidir. Pek ok
rnek var ama ben ahsen tecrbe ettiim iki rnekten bahsedeceim.
Azalea, trisomik bir rhesus ebeiydi - tpk insanlardaki Down
Sendromunda olduu gibi bir kromozomunun kopyas vard.11
Bir baka benzerlik de normalde makaklarn hamile kald yalarn
ok zerinde bir anneden domasyd. Byk bir hayvanat bahesi
topluluu iinde byyen Azalea hem motor geliim hem de sosyal
becerilerkonusunda ciddi anlamda geriydi. Alfa erkei tehdit etmek
gibi akla hayale gelmeyecek gaflar yapard. Rhesus ebekleri kural
lar ineyenleri cezalandrmakta hzldr ama Azalea, sanki dier
btn ebekler ne yapsalar onun beceriksizliini deitiremeyecek
lerini anlam gibi, her seferinde yakay kurtarrd. Biz insan gz
lemciler, ok tatl bir karakteri olan Azalea'dan holanrdk, grubun
geri kalan da ayn ekilde hissediyor olmalyd. yana geldiin
de eceliyle ld.
Bir de Japon Alplerinde, Jigokudani'de yaayan Japon maka
Mozu vard. Mozu zar zor yrr, kesinlikle trmanamazd nk do
utan elleri ve ayaklar yoktu. Bu blgede sert geen k aylarnda,
grup yeleri daldan dala atlarken, o karlarn iinde srnmek zorun
da kalrd. Japon doa belgesellerinin yldz olan Mozu dier may
munlar tarafndan o kadar kabullenilmiti ki uzun bir hayat srm
ve be yavru yetitirmiti. Onu dada grdmde zamannn ou
nu dier maymunlarla geirdiini fark etmitim, yani turistlerin za
man zaman verdii yiyecekler nasl hayatta kaldn aklamaya
yetmiyordu. Ona aktif olarak yardm eden baka maymunlar kayda
gemedii halde, hikayesi uygun olmayan bireylerin primat toplum
larnda yaayp reyebildiini gsteriyor. Ayn ekilde dinden nce-

1 1 . Frans de Waal vd. (1996).

TANRI LD M, YOKSA KOMAYA MI GRD?

99

Azalea trisomik bir rhesus

ebeiydi; bu bozukluk
insanlardaki Down sendromuna
benzer. Dier genlere gre daha
bamlyd. Burada ya bu tr
hareketler iin biraz byk olduu
halde ablas onu bebek gibi
kucanda tutuyor. Zihinsel zrl
olmasna ramen topluma gayet iyi
uyum salam ve dierleri
tarafndan kabullenilmiti.
ki insan hayat ille de herkesin birbirinin gzn oyduu bir hayat
tarz deildi. Din, bize normalde yapmayacamz eyleri yaptr
maktan ziyade, doal eilimlerimizi destekleme ve glendirme gi
bi bir katkda bulunuyor olabilir. Bu kukusuz Hahamn dnd
nden ok daha mtevaz bir katkdr.
Dogmaclar davullarna yle hzl vuruyorlar ki birbirlerini iite
miyorlar. te taraftan izleyicileri, tekrar tekrar ayn dmanlar kar
karya getiren, gezici hisseli harikalar kumpanyas gsterilerinin
farknda deiller. Puebla'da yegane makul ses Dan Dennett'ten yk
seldi; dinden menfur bir ey gibi deil, insan toplumunun hatta do
asnn paras olarak incelenmesi gereken bir olgu olarak bahsetti.
Dinin insan yaps olduu besbelli, bu yzden de bize ne faydas ol
duunu aratrmak durumundayz. nan doutan m geliyor, eer
yleyse neden? Dennett, genelde ayn kategoriye sokulduu neo
ateistler kadar emin deil dinin akla aykr olduundan ya da lm
hzlandrlrsa dnyann daha iyi bir yere dneceinden, "bu ko

nuda hfila agnostiim" diye de ekliyor. 12

12. Neo-ateistlerin "dinin hzl tarafndan yok olmas salanrsa dnyann da

ha iyi bir yer olacana" emin olduklarn belirten Dan Dennett (2006) ekliyor:

BONOBO VE ATEST

1 00

Guguklu Saatin iindeki Ku Pislii

lk dine dndrlme tecrbem gerek olamayacak kadar komikti. O

srada Groningen'de bir niversite yatakhanesinin 4. katnda bir oda
da kalyordum. Bir sabah kapm alnd ve karmda ceketli kravatl

iki gen Amerikal Mormon belirdi. nanlarn merak ettiim iin

onlar davet ettim. Bir resim sehpas zerine bir tahta koydular; kee
figrler ve metin balklaryla, Tanr'y bir k huzmesi iinde gren
sradan bir Amerikalnn hikayesini anlatmaya baladlar.
Btn bunlar yzyl kadar nce meydana gelmiti. Akl almaz
hikayelerini dinledim ve tam Joseph Smith'in bu zel karlama ko
nusunda bakalarn nasl ikna ettiini soracakken birden szm ke
sildi. Genellikle, evcil ccekargam Tjan'n rahata girip kmas iin
pencereyi ak brakrdm. Darda zgrd ama hava kararmadan
yemini yemek ve kafesine kapatlmak zere ieri gelirdi.

ki gen

sabrla Tanr'nn maarada belirmesini anlatrken Tjan odaya girip

kendine konacak bir yer arad. Odadaki en yksek noktaya yneldi.
Ayakta tahtasnn nnde duran Mormonlardan birinin bayd o
nokta. Bekledii son ey byk, siyah bir kuun kafasna konmasy
d. Yzndeki panik ifadesini grnce, onun Tjan, yani bildik bir ku
olduunu ve kimseye zarar vermeyeceini syledim hemen. Haya
tmda bu kadar hzl toparlanan iki kii grmemitim: Kapdan frla
dklar gibi kendilerini asansre attlar. Toparlanrken "eytan" laf
lar ediyorlard.
Tjan' bebekken bulabildiim en tombul solucanlarla martt
m iin trne gre epey irilemiti. yle merakl ve zekiydi ki
parkta yrye ktmda tepemde uard. Ama siyah, grltc
ve karga gibi bir karga olduundan, Mormonlara ruhlarn alabile
cek bir mahluku hatrlatmt. Sonuta ben ne soruma cevap alabil
dim ne de onlar Smith'in apkasnn iine koyduu "kehanet talar
na" bakarak zerine "yeni Msr yazs" kaklm altn levhalar nasl

"Ben bu konuda hfila agnostiim. Dinin yerine ne konulabileceini -ya da kont

rolszce neyin kacan-bilmiyorum, bu yzden de hfila dinde reform olaslk
larn aratryorum."

TANRI LD M, YOKSA KOMAYA MI GRD?

101

tercme ettiini aklama frsatn bulabildiler. Smitl ondan phe

edenlere anlay gsterecek kadar zekiydi: "Bu yaadklarm yaa
masam kendim de inanamazdm," demiti. 13
Peki insanlar ona neden inandlar? Smitl alay ve dmanlkla
karlanmt (38 yanda lin kurban oldu) ama Latter-day Saints
Kilisesi'nin u anda 1 4 milyon yesi var. nananlarn kant arama
dklar aikar nk yegane kant olan altn plakalar melee geri ve
rilmi. nsanlar sadece inanmak

istedikleri iin inanrlar.

Bu btn

dinler iin geerlidir. nan, belli insanlara, hikayelere, ritellere ve

deerlere duyulan ballktan kar. Emniyet, otorite ve ait olma ar
zusu gibi duygusal ihtiyalar karlar. lahiyat ikinci, kantsa n
c srada gelir. Mminlerin inanmas beklenen eylerin biraz akl al
maz olabildiine katlyorum ama ateistler, kutsal kitaplarnn ger
ekliiyle dalga geerek ya da onlarn Tanrlarn Uan Spagetti Ca
navar'yla kyaslayarak insanlar inanlarndan vazgemeye ikna
edemezler. Asl byk hedef toplumsal ve ahlaki ortaklk hissi oldu
unda inancn ierii pek bir anlam ifade etmez. Romanc Amy Tan'
in bir balndan alnt yaparsam, inanc eletirmek bal boul
maktan kurtarmaya almak gibidir. nananlar glden karp ka
raya koyarak onlar iin neyin en iyi olduunu anlatmann, bir taraf
tan da rpnarak lmelerini seyretmenin manas yoktur. Glde ol
malarnn bir hikmeti vard elbet.
nancn, deerler ve arzularla ilgili olduunu kabul etmek, ilk
anda bilimle byk tezat oluturuyor ama ayn zamanda ortak nok
talarn da ortaya karyor nk bilim, sanld kadar olgulara da
yanmaz. Yanl anlalmasn, bilim ok nemli sonular retir. Fi
ziksel gereklii anlama alannda rakibi yoktur ama bilim de oun
lukla, din gibi neye inanmak istediimiz zerine temellenir. Bilimle
uraanlar insandr ve insanlar psikologlarn "onaylama eilimi"
(kendi grmz destekleyen verilere baylrz) ve "yanlln
ispat eilimi" (kendi grmz rten verileri ktleriz) dedik
leri kavramlara gre hareket eder. Biliminsanlarnn yeni keiflere
kar sistematik bir diren sergilemesi olgusu daha 1961 senesinde

Science dergisinin itibarl sayfalarnda kendine yer bulmu,

13. Joseph Smith (1938).

hnzr

102

BONOBO VE ATEST

bir altbalkla verilmiti: "Dini ve ideolojik kaynaklar, bu diren

kaynann aratrlmas konusunda uzlat. "14
Belli tatlara kar duyulan tiksinti bunun iyi bir rneidir. Bizi
zehirlemi olan yiyecei o kadar iyi hatrlarz ki dnmek bile mi
demizi kaldrmaya yeter. Bu tepki hayatta kalma asndan son de
rece deerlidir ancak davran dogmaya yara aldrmtr. B. F.
Skinner tarafndan kurulan davranlk akm, btn davranlarn
dl ve ceza tarafndan ekillendirildiini iddia eder, zellikle ey
lem ve sonular arasnda geen sre ksaysa bu mekanizma daha iyi
iler. Bu yzden de Amerikal psikolog John Garcia, mide bulants
saatler sonra meydana gelse bile, farelerin tek bir kt deneyimden
sonra zehirli yiyecekten uzak durduunu bildirdiinde kimse ona
inanmad. Saygn biliminsanlar, bu aratrmann itibarl dergilerde
yer almamas iin ellerinden geleni yaptlar. Yazar srekli reddedil
di hatta kendisine, bu bulgularn guguklu saat iinde ku pislii bul
mak kadar ihtimal dahilinde olduu sylendi. "Garcia-etkisi" u an
da yaygn kabul grmtr ama ona verilen ilk tepkiler biliminsan
larnn beklenmedik eylerden nasl nefret ettiini gsterir.
Benim bamdan geense, 1970'lerin ortalarnda empanzelerin
kavga ettikten sonra, rakipleriyle perek ve sarlarak barmasn
kefetmemdi. Uzlama davran gnmzde pek ok primatta gz
lenmitir ama o zamanlar rencilerimden biri bu davran zerine
yapt aratrmay bir psikolog komitesi nnde savunmaya kalkt
nda zlgt yemiti. Sadece farelerden anlayan bu psikologlarn
primatlara dair fikri olmayacam zannetmitik saf saf ama onlar,
hayvanlar arasnda uzlamann imkansz olduunda srarlyd. Duy
gular, sosyal ilikileri ve hayvanlar ilgin klan dier eylerin hi
birini dikkate almayan dnce tarzlarna uygun deildi bu bulgu.
Onlar, empanzelerin kavga ettikten sonra ne yaptklarn kendi
gzleriyle grsnler diye altm hayvanat bahesine davet ede
rek fkirlerini deitirmeye altm. Bu teklifime verdikleri cevap
karsnda azm ak kald: "Hayvanlar grmek neye yarar? Byle
bir etki altnda kalmazsak nesnel yaklammz korumamz daha
kolay olur."

14. Bernard Barber ( 1961), s. 596.

TANRI LD M, YOKSA KOMAYA MI GRD?

1 03

Eski Sardes Kral, "nsanlarn kulaklar, gzlerinden daha az ina

diye ikayet edermi. Ancak burada biliminsanlar duymak istemedikleri bir eyi gzlerinin onlara anlatmasndan korkmulard.
nsanln geri kalan gibi biliminsanlar da ellerindeki verilere ya
sava - ya sv tepkisini uygularlar: Tandk eyleri tercih eder, tan
dk olmayandan uzak dururlar. Neo-ateistlerin ne zaman Tanr'y in
kar etmelerinin onlar inananlardan daha zeki ve biliminsanlar gibi
nr,"

rasyonel yaptn iddia ettiklerini duysam bunu dnrm. Ken

dilerini duygulardan arnm, sadece hakikatlere odaklanm d
nrler olarak sunmay severler. USA Today'in bir stununda, kendini
"gnu-ateist" ilan eden (evet, Hollandaca "wildebeest" , yani kz
bal antilop manasnda "gnu") meslektam biyolog Jerry Coyne,
inan ve bilimin kesinlikle uzlamaz olduunu yazm, "irrasyonel
likle rasyonellik neden uzlamazsa o yzden". Sonra da biliminsan

larnn balar zerine birer hale oturtmu:

Bilim verileri ve akl kullanr. pheye kymet verir, otoriteyi reddeder.
Bakalar tarafndan snanmadan ve dorulanmadan hibir bulgu "doru"
kabul edilmez - doru kavram daima geicidir. Biz biliminsanlar daima
kendimize "Yanlp yanlmadm nasl anlayabilirim?" diye sorarz.15
Coyne gibi meslektalarm olmasn nasl da isterdim! Btn ha
yatn akademisyenler arasnda geirmi biri olarak, ne kadar yanl
dklarn renmenin, onlarn ncelik listesinde kahvelerinde ha
mambcei bulmakla ayn srada yer aldm syleyebilirim. Kari
yerinin balarnda ilgin bir keifte bulunmu tipik bir biliminsan,
hayatnn geri kalann, herkesin katksn takdir etmesini ve kimse
nin sorgulamamasn salamaya vakfeder. Bu maksada nail olama
m ihtiyar bir biliminsanyla sohbet etmek korkuntur. Akademis
yenlerin gln kskanlklar vardr, hkmsz kaldnda bile fi
kirlerine drt elle sarlrlar ve kendilerinin nceden tahmin edeme
dii her yenilik keyiflerini karr. zgn fikirlerle ya dalga geerler
ya da iyi gelitirilmediini syleyerek reddederler. Sinirbilim nc
s Michael Gazzaniga, ksa sre nce yaymlanan bir syleisinde
bundan ikayet ediyordu:
15. Jerry A. Coyne, "Science and religion aren't friends", USA Today ( 1 1 Ekim

2010).

BONOBO VE ATEST

1 04

Bir yere "ilk giden" insanlar ya da fikirler, yeni fikirleri bouyor, yeni
gzlemler yukar kmak iin abalarken, onlar ayn hikayeyi tekrar tekrar
anlatyorlar. nsan ilminin bunlar gme gme gelitii esprisi ne kadar do
ru!16
Burada anlatlanlar benim deneyimlerimle rtyor. Otorite
hayatta olduu mddete, daima verilere galebe alyor. Bunun tari

hi rnekleri de bol; mesela n dalga kuram, Pasteur'n mayalan

may kefi, ktalarn ayrlmas ve Rntgen'in X-nn buluu, ba
langta hep safsata ilan edilmiti. Bunun tersi de mmkndr; bili
min Rorschach mrekkep lekesi testi gibi kantlanmam paradig
malara sadk kalmas ya da aksi yndeki verilere ramen organiz
malarn bencil olduunda diretmesi gibi. Biliminsanlar, kuramlarn
"gvenilirliini" ve "gzelliini" verek, baz eylerin nasl iledi
ine ya da ilemesi gerektiine dair kendi dnceleri zerine te
mellenen deer yarglarnda bulunurlar. Aslnda bilim deerlerle
yle doludur ki Albert Einstein tek yaptmz eyin gzlem ve l
m olduunu inkar etmi, var olduunu dndmz eyin, gz
lem kadar kuram rn de olduunu sylemitir. Kuramlar deiti
inde gzlemler de onlar takip eder.17
man, insanlarn fazlaca soru sormadan koca bir efsaneler ve de
erler paketini almasn salyorsa, bilim de bundan hallicedir. Biz
biliminsanlar da, altnda yatan btn varsaymlar eletirel olarak
tartmadan belli bir yaklam benimseriz ve genelde bunun aksini is
pat eden verilere kulak tkarz. Hatta, rencimle mlakat yapan ko
mitedeki psikologlar gibi aydnlanma frsatn bile isteye teperiz.
Ama biliminsanlar, inananlardan ok da fazla aklc olamasa bile
ve duygusallktan uzak aklclk kavram, devasa bir yanl anlama
dan kaynaklansa bile (duygular olmadan

dnemeyiz) bilimle din

arasnda nemli bir fark vardr. Bu fark, tek tek ahslardan deil,
kltrlerinden kaynaklanr. Bilim, baz paralar ayak srse bile,

16. Michael Gazzaniga'nn bir syleisinden Annals oftheNew YorkAcademy

ofSciences (The Year in Cognitive Neuroscience), 1224 (201 1), s. 8.
17. Albert Einstein: "Bu tr [Niels Bohr ve dierlerinin] fikir yrtmelerde
houma gitmeyen ey temeldeki pozitivist tavr, benim iin bu tavr savunula
maz... 'Var olmak' daima bizim tarafmzdan zihinsel olarak ina edilen bir eydir,
serbeste varsaydmz bir ey." Michael Dickson'n kuramla gzlemin i ie
gemilii zerine yazd makaleden (1999).

TANRI LD M, YOKSA KOMAYA MI GRD?

1 05

btnn ilerlemesini salayan belli ileyi esaslan olan, kolektif bir

teebbstr.

Darwinciler Bir Darwin dl Hak Ediyor

Bilimin en iyi yapt ey, fikirler arasnda rekabeti atelemektir. Bi
lim bir nevi doal seilimi tevik eder ve bunun sonucunda sadece
en geerli fikirler hayatta kalr ve rer. Mesela diyelim ki ben haya
tn, sperm iindeki kk homunkuluslar zerinden aktarldna ina
nyorum. Halbuki siz, anneyle babann zelliklerinin karmasyla
meydana geldiini dnyorsunuz. Bezelyeye merakl acayip bir
Moravyal rahip geliyor. Bezelye bitkilerini apraz dlleyerek, her

iki tarafn da zelliklerinin yavruya getiini ancak bu zelliklerin

birbirinden ayn kaldm gsteriyor. Baskn, ekinik, homozigot,
heterozigot olabilirler. Ne gln bir karmaa!

Homunkulus fikri gzel ve basitti ama yavrularn neden genelde

annelerine benzediini aklamyordu. zelliklerin karmas kula
a harika geliyordu ama eitliliin sonu demek olacakt nk b
tn poplasyon bir vasatta buluacakt. lk bata rahibin almas
eletirildi, sonra grmezden gelindi ve unutuldu. Bilim henz buna
hazr deildi. Neyse ki onlarca yl sonra tekrar kefedildi. Bilim ca
mias fikirleri kyaslad, kantlara bakt, savlan dinledi ve rahibin
aklamasna itibar etneye balad. Deneyleri baarl bir ekilde
tekrarlanabildii iin Gregor Mendel u anda genetiin babas kabul
ediliyor.
Buna kyasla din duraandr. Toplumun deimesiyle deiir ama
veriler sonucunda deimez. Bu da bilimle arasnda potansiyel bir
atma yaratr, tpk sonu gelmeyen evrim tartmas gibi. Bu vaka
da anlamazlk konusu grece nemsizdir, en azndan biyolog iin.
nsanlarn doann geri kalanyla nasl bir ilikisi olduu sorusu, ev
rim kuramnn merkezinde yer almaz ama onu karalamaya alan
dinciler iin nemli bir engel oluturur. Bitkilerde, bakterilerde, b
ceklerde ya da dier hayvanlarda evrim aleyhine fazla bir ey duy
mayz: Varsa yoksa bizim kymetli trmz iindir itirazlar. Bizi
dnyaya Tanr koymasayd, diye dnlr, bir maksadmz olmaz
d. nsann kkeni konusundaki bu taknty anlamak iin, Yahudi-

106

BONOBO VE ATEST

Hristiyan geleneinin baka primatlar hususunda ok az ya da sfr

farkndalkla doduunu aklda bulunduralm. l gebeleri sa
dece antilop, ylan, deve ve kei gibi hayvanlar tanrlard. nsanla
hayvan arasnda muazzam bir uurum grmelerine ve ruhu sadece
bize tahsis etmelerine amamak lazm. Onlarn torunlar, 1 835'te
Londra Hayvanat Bahesi'nde ilk insans maymunlar canl grdk
lerinde inan okuna girmilerdi. Bu ie ok bozulmular, tiksintile
rini saklayamamlard. Kralie Victoria maymunlarn "ac verecek
ve sinir bozacak lde insan" olduklarn sylemiti. 18

Sosyal bilimler ve insan bilimleri gibi disiplinlerde, insan istis

nacl hfila yaygndr. nsanlarn baka hayvanlarla kyaslanmas
na o kadar direnirler ki "baka" kelimesi bile onlar iin sorun tekil
eder. Buna karlk doa bilimleri, bu kirlenmeden etkilenmemi ve
her geen gn artan bir insan-hayvan devamllna doru dn
szce ilerlemilerdir. Carl Linnaeus, Homo sapiens'i primat snfna
sokmu, molekler biyoloji insan ve maymun DNA'snn neredeyse
ayn olduunu ortaya karmtr, sinirbilim ise u ana kadar insan
beyninde, maymun beyninde edeeri olmayan tek bir blm bile
bulamamtr. Tartma yaratan bu devamllktr. Biyologlar insan
lardan hi sz etmeden evrimi tartabilseler, kimsenin bu yzden
uykular kamazd. Klorofilin nasl altn ya da ornitorenkin
memeli olup olmadn tartmak gibi olurdu. Kime ne?
ABD'ye gelmeden nce evrim karsndaki phecilikten pek ha
berdar deildim; ok gemeden onu da silah sevgisi ve futbol hor
grs gibi aklanamaz dier milli eilimler arasna yerletirdim.
Evrimi inkar etmenin de elmal turta kadar Amerika'ya has bir ey
olduu, 201 1 'de Miss USA gzellik yarmasnda 5 1 adaydan 49'u
nun "Evrim okullarda retilmeli mi?" sorusuna laf dolandrarak
cevap vermesiyle iyice ayyuka kt. Evrim konusunda henz tart
malarn srdn, ok sayda dini gr ve bilimsel kuram oldu
unu ve bunlarn hepsinin birden retilmesi gerektiini sylediler.
Hatta Miss Alabama dorudan, evrimin hi retilmemesi gerekti
ini savundu. lahi adalet mi bilemeyeceim ama gzellik yarma-

18. Matt Ridley (20 1 1) Londra Hayvanat Bahesi'nde maymunlarn ilk olarak
sergilenmeye balamasn anlatyor.

TANRI LD M, YOKSA KOMAYA MI GRD?

107

srr, "bilimin hastas" olduunu syleyen ve evrimi aka destekle

yen Miss California kazand.
Amerikallarn en az %30'u ncil'i, gerekten Tanr kelam ola
rak okur. ncil'i kelimesi kelimesine doru kabul edilmemesi gere
ken ilhaml bir metin ya da bir efsaneler ve ahlaki kurallar kitab ola
rak grenlerse bu rakamn iki katdr.19 Evrimin mesajn yaymak is
teyenlerin bilmesinde fayda var. Kelimesi kelimesine almayan o
unluu hedeflemeliler nk onlarn dinleme ihtimali daha yk
sek. Tabii tartma surata atlan bir tokatla balamazsa. Bilimle di

nin uzlamaz olduu teranesi ne yazk ki baz sonular da dourmu

yor deil. Dindar insanlara, ne kadar ak grl ve dogmadan
uzak olsalar bile bilime layk olamayacaklarn sylyor. nce on
lar iin ok kymetli olan btn inanlarndan kurtulmalar gereke
cek. Neo-ateistlerin saflk zerindeki srarn tuhaf bir ekilde dini
buluyorum. nananlarn, inanmayan "rasyonel elitin" saflarna ka
tlmadan nce herkesin nnde nedamet getirecei bir nevi vaftiz
treni eksik bir tek. roniye bakn, buna en son layk grlecekler
arasnda manastr bahesinde bezelye yetitiren bir Augustinus ke
ii de var.
Bu lkede evrimi alenen savunan en nl isim Stephen Jay Go
uld olmutu. Altn an yaad sralarda Gould o kadar poplerdi
ki tek bana, Natura/ History dergisini srtnda tayordu, o ld
nden beri eski halinin glgesi oldu bu dergi. Gould'u okumak da
ima byk keyif olmutur, zellikle de avucunun ii gibi bildii bi
lim tarihinde yapt zihin ac yolculuklar. Onun evrimin yz ve
en nde gelen savunucusu olduunu teslim etmek iin btn fkirle
rine, rtkanln yapt btn olgulara katlmak gerekmez ahsen ben katlmyorum. yle bulac bir heyecanla yazard ki
binlerce gen Amerikalnn bilimle ilgilenmesini salad.
Evrimi savunurken, eskiden onunla birlikte anlan rklk ve ge
netik belirlenimcilik konusunda uyarda bulunmay da ihmal etmez
di. Ayn zamanda her insan davrannn evrimsel bir aklamas ol-

19. Mays 20l l'de yaplan Gallup anketinde, ABD'deki deneklerin %30'u n
cil'in Tanr kelam olduuna inandn, %49'u Tanr tarafndan ilham edilmi bir
metin olduunu, % l 7'si masallar ve efsanelerden oluan bir kitap olduunu syle
mi.

1 08

BONOBO VE ATEST

duu fikrine de hararetle kar kard. Knamayla "Darwinci kk

tencilik" adn verdii ey, yaptmz her eyin genler tarafndan
kontrol edildiini ve onlarn yaylmasna hizmet ettiini iddia eder.
Gould, Darwin'in kendisinin bile doal seilime bu kadar kapsaml
bir rol bimediini aklamt. Ben de bir aklama getirilememi
zgecilik trlerinden bahsettim. Bylesi davranlar "hata" diyerek
geitirmek bir eyi halletmiyor. Hem evrimsel adan akla yatkn
gelmeyen tek davran da bu deil. Sigara imeyi, mastrbasyonu,
bungee-jumping yapmay, imeyi, havai fiek patlatmay, kaya tr
mann dnn. Uyumsuz davranlar trmzde o kadar yaygn
ki onunla dalgamz geiyoruz. Darwin

dlleri, "kazara kendileri

ni saf d brakarak trmzn geliimine katkda bulunanlara" ve

riliyor.
nsan davrann evrimsel bir temele oturtmaya almaktan
vazgeelim demek istemiyorum. Dorusu bu konuda baka bir se
enek yok. Hatta elli yl sonra Darwin'in portresinin btn psikoloji
blmlerine aslacan talmin ediyorum. Ancak erkeklerde kelli
in kar cinste bilgelik hissi uyandrdndan tutun da (kafalarnda
ki sala gafl gafil dolaan btn erkeklere sylemeli) evrimsel psi
kolojiye en byk zarar vermi, Natura/ History ofRape (Tecav
zn Doal Tarihi) kitabna kadar pek ok abuk sabuk, ciddiye aln
mas inkfusz hikaye geziyor ortalkta. Tabii en byk hata, bir ey
genetikse, mesela kellik gibi, insan iin iyi olmas gerektii varsay
m. Alzheimer, kistik fibroz ve meme kanseri de genetik kkenli ama
kimse bunlarn uyumu artrmaya ynelik olduunu iddia etmiyor.
Hele tecavzde, zerinde alacak genetik bir temel bile yok.
Cinsel iddetin miras alndna dair en ufak bir veri yok. Bu durum,
Randy Thomhill ve Craig Palmer' tecavzn evrimsel faydalar ze
rine yorum yapmaktan alkoymam ama. Dorudan sineklerin cin
sel davranlarndan yola karak, erkeklerin genlerini yaymak iin
tecavz ettii sonucuna varmlar. Dahas, bu varsaymn en arpc
sonular muhtemelen tarih ncesinde yaand iin yazarlar her
hangi bir veri sunma zahmetine de girmemiler. Gemi kapal bir
kitap olduunda bize kala kala ikembeden atmak kalm. Yazarlar,
tecavz gerekten remeyle ilgili bir eylemse, kurbanlarnn te
birinin neden ocuklar ve yallar gibi reme inkfu olmayan birey-

TANRI LD M, YOKSA KOMAYA MI GRD?

109

ler olduunu aklamaya da hi kalkmamlar.20

Tek tek btn insan davranlarnn nasl bir evrimsel temeli ol
duunu tahmin etmekle bir yere varamayacamz konusunda Go
uld'a katlmamak imkansz. Geri Gould bu pheci yaklamyla
kendine ok dman edinmiti. Onunla, yerleik evrim anlayn
savunanlar arasndaki didimeler, 1 997'de The New York Review of
Books'un sayfalarna tanmt. Btn o ikin egolarn dokundur
malarla, kulaktan dolma eylere getirdikleri eletirilerle, birbirleri
ne isim takarak (birisiyle dalga geilirken bir bakasnn "ss kpe
i" olduunu sylemeler filan) ya da birbirlerinin isimlerini hi duy
mam gibi davranarak birbiri zerine devrilmesini seyretmek il
ginti. Bu ar szlerle saflar sklatramadklar kesin. Yaratl
lar sevinle ellerini ovuturarak, Miss USA Gzellik Yarmas gibi
beklenmedik yerlerde bile ortaya kan kuramsal uyumazlkta ken
dini belli eden kavgay sonuna kadar smrdler. Birileri bu Dar
wincileri, Darwin dllerine aday gsterse iyi olacakt.
Ama Gould'un baka bir fkrine verilen tepki yannda bu arp
ma solda sfr kalr. Kendisi de ateist olan Gould, neo-ateistler bilim
le dinin uzlaamayacaina karar vermeden ok nce bu ikisinin uz
laabileceini ilan etmiti. 2002'deki zamansz lmnn ardndan
Gould, hogrsz olmad iin adeta bir amar olan gibi mua
mele grd.

Bir eycilik
Kendisi gibi evrimcilerle yukardaki gibi kardee ekmeini payla
t yl yaymlad, artk nl olan denemesinde Gould, Vatikan'da
le yemei yiyen bir grup rahiple karlamasn hatrlar. Rahipler
yenilerde km, Akll Tasarm diye bilinen bir tr yaratllk
konusundaki endielerini dile getirirler. Gould'a, insanlarn evrime
niye hala saldrdn sorarlar. Paleontolog, bu denemesinde, kendi
si gibi bir sabk-Yahudi'nin, Katolik rahipleri, evrimin yle byk
bir sknts olmad, yegane muhalefetin Amerikan nfusunun k-

20. Tecavz konu edinen bu kitap hakknda New York Times Book Review'da
bir eletiri yazdm (2 Nisan 2000).

110

BONOBO VE ATEST

k bir kesiminden geldii konusunda ikna etme durumunda kalma

snn ne kadar ironik olduunu anlatr.
Gould bu hikayeyle, bilimle din arasndaki szde savan fazlaca
iirilmi olduunu ima etmiti kendince. "Din" hakkndaki genel
ifadeler zaten sorunludur nk din, tektannclktan oktanncla,
kat bir inan sisteminden spiritellie her eyi kapsar. Mesela Bu
dizm, organizmalarn evrim geirmesi fkrini benimser; bu fkir Bu
dizmin btn hayatn birbiriyle balantl olduu ve srekli bir ak
iinde olduu gryle tam bir uyum iindedir.21 Ama Hristiyan
larn ya da slam gibi dinlerin iinde bile kltrel eitlilik o kadar
byktr ki, bir kesimin nefret ettii dnceler ve uygulamalar
baka bir kesim tarafndan desteklenebilir. Endonezyal Snnilerle
ranl iiler, birbirlerine sveli Luthercilerle Amerika'nn gneyin
deki Baptistler kadar benzer ancak. Bu konulara pek ok kiiden
ok daha fazla vakf olan Gould, bir Papalk belgesinden ald ma
gisterium (retim otoritesi) terimini kullanarak, bilimle dinin, bil
ginin farkl alanlarna hakim olduunu syler. Ayn meselelere de
inmezler.

"Nonover/apping

(rtmeyen)

magisteria"

kavramn

ortaya atarak bu gre NOMA adm verir.

Sorular iki gruba ayrlyor, birisi fiziksel gereklikle dieriyse
insan varoluuyla ilgili. Bilimin ikinci trden sorulara cevap verme
yii karsnda, Fransz biyolog Matthieu Ricard, gelecek vaat eden
bir bilim kariyerine srtn dnp Budist rahibi olmutu. Matthieu'
yle defalarca grtm; onda pek az insanda grlen bir i huzurun
farkna varmamak imkanszd. Meditasyon yapt srada yaplan

fMRI taramalar sonucu "dnyann en mutlu insan" ilan edildi (ken

disi bu unvana omuz silkiyor). Sinirbilimciler, olumlu duygularla
ilintili sol prefrontal korteksinde, u ana kadar grlm en byk
faaliyeti tespit ettiler. Matthieu hfila bir biliminsan kesinliiyle ko
nusa da, "kk ihtiyalara byk katkda" bulunmaktan baka bir
ie yaramadn syleyerek, uzun zaman nce bilimi terk etti. 22 Leo

21. 2009'da Pew Aratnna Merkezi, Amerikallara "evrimin dnya zerinde

insan hayatnn nasl baladna dair en iyi aklama" olup olmadn sormu.
Budistler (%81) ve Hindular (%80) bu fikri en ok onaylayan grup km, onlar
Katolikler (%58) ve Anaakm Protestanlar (%5 1 ) takip ediyor, en dk yzdeyse
evanjelik Protestanlar (%24) ve Mornonlarda (%22).

TANRI LD M, YOKSA KOMAYA MI GRD?

111

Tolstoy'un ikayetini yanklyor bu durum; ne zaman biliminsanla

nna hayatn anlamna dair, hayatta ne yapmak gerektiine dair soru
lar sorsa, "sormad meselelere dair saysz miktarda kesin cevap
aldn" sylemi.23
Ancak pek az biliminsan Matthieu'nn yolunu takip eder. o
umuz dine dnmek yerine agnostik ya da ateist oluruz. Ancak bu,
bilimin anlam ve amala ilgili sorulara cevap verdiini gstermez.
Yaknlarda "Tanr parac" ismi verilen eyi dorulayan bilimin
sanlar bile bulduklar eyin, neden dnyada olduumuzu ya da Tan
n'nn varl konusunu aydnlatmayacan biliyorlar. Hayr, bili
minsanlarnn fark, baka insanlarda dinin doldurduu boluu, on
larda bilgiye duyulan aln, mesleimizin can damarnn dolduru
yor olmas. Hazineyi aramann bulmak kadar nemli olduu hazine
avclar gibi, cehalet rtsn deldiimizde byk bir amaca hizmet
ettiimizi hissediyoruz. Bylece birlik olduumuzu, dnya apnda
bir an paras olduumuzu hissediyoruz. Yani dinin bu dier ve
hesini yayor, az ok ayn zihniyette insanlar olarak bir topluluk
oluturuyoruz. Ksa sre nce katldm bir atlyede; insanln ev
rendeki yerinden bahseden emekli bir uzaybilimci bir an duygulan
d.

ki dakika boyunca susup dinleyicileri sabrszla sevk ettikten

sonra ocukluundan beri bu sorunun cevabn aradn syledi.

Milyonlarca k yl uzaklktaki imgeleri grmek onu hfila derinden
etkiliyor, evrenle bamzn ne kadar kuvvetli olduunu grmesini
salyordu. Kendisi yle adlandrmasa da bu anlatt dini bir dene
yime ok benziyordu.
Sanatlar ve mzisyenler gibi yaratc iler yapan insanlarla bir
likte, pek ok bilirninsan bu aknlk deneyimini yaar. Ben her gn
yayorum. Bir kere, insann bir maymunun gzlerinin iine bakp
da kendini grmemesi mmkn deil. Gzleri nde olan baka hay-

22. Matthieu Ricard ve nde gelen bir Fransz filozofu olan babas Jean-Fran
ois Revel arasndaki bir tartmadan, Ricard'n szleri (Revel ve Ricard, 1997).
Ancak Ricard yakn bir zamanda artk daha farkl dndn, bilimin insanlk
halini muazzam derecede gelitirdiini sylemitir.
23. Leo Tolstoy ( 1882) "Hayatmn anlam nedir?", "Hayatm nasl bir netice
douracak?", "Var olan her ey neden var, ben neden varm?" gibi sorulara cevap
aryordu.

112

BONOBO VE ATEST

vanlar da var ama hibiri insana, maymun gzndeki tandklk o

kunu vermez. Baknza karlk veren, bir hayvandan ziyade, sizin
kadar salam ve kararl bir ahsiyettir. Bu temay aralarnda sk sk
konuan maymun uzmanlar, bir maymunla ilk gz gze gelileri
nin, sadece inceledikleri zneye deil, dnyadaki kendi yerlerine
dair baklarn da kkten deitirdiini sylerler. Kralie Victoria'
y tedirgin eden tam da bu etkiydi. Maymun aynasna baktnda,
asil ayaklar altndaki metafizik zeminin sarsldn hissetmiti. Ay
n hayvanat bahesinde ayn orangutan ve empanzeyi gren Dar

win bambaka bir sonuca ulam ve insann stnlne inanan

herkesi gelip bir bakmaya davet etmiti. Kralienin tehdit hissettii
yerde Darwin bir ba hissediyordu.
Muazzam bir manzaray ya da okyanusun zerindeki gnbatm
m seyrederken oumuz kendimizi evrenin minicik bir paras gibi

hissederiz; bir mikroskoptan ya da teleskoptan bakan, bir balina ar

ksn analiz eden, dinozor kemiklerini gn na karan ya da or
manda empanze peinde koan biliminsanlar gibi.

ki ayakl ku

zenleri byk bir palayla kendilerine ormanda yol aarak onlar ta

kip etmeye, barlarn dinlemeye, toplumsal ilikilerini kaydet
meye alrken empanzeler allarn arasna dalp kaybolur. Tan
zanya'daki saha aratrmalaryla tannan Japon primatolog, merhum
dostum Toshisada Nishida'ya elik ederken, vahi maymunlarn ye
dii btn yaprak ya da meyveleri azna attn grmek beni a
rtmt. Tatlarn merak ettiini sylemiti bana ama benim iin in
sann akrabas olan bir trle kendini btnlemi hissetme edimiydi
bu. Gen ngiliz primatolog Fiona Stewart daha nce kimsenin yap
mad bir eyi yapp empanzelerin yapt bir yuvada uyuduunda
da ayn zdeleme sz konusuydu. Yuvalar her zaman yerden dr
bnle gzlenirdi ama Stewart gece gidip ilerinde yatmt. Bunun
yerde yatmaktan daha iyi olduunu kefetmi, daha az sinek olduu
iin daha derin uyunabildiini grmt. Hz tekneleriyle yunusla
rn peinden giden, yzgelerinden tandklar her bir yunusa birer

isim takm olan biliminsanlar var. Yeni palazlanm turna kular

m umaya altrmak iin hafif hava tatlaryla gkyzne ykse

len biliminsanlar var. Doaya kar daha kklkte duyulan bir il

giyle balyor btn bunlar. Minicik bir paras zerinde uzmanla-

TANRI LD M, YOKSA KOMAYA MI GRD?

1 13

mak bizi, her yne, her orantya, sonsuz zamana yaylan doann
grkemine ve karmaklna balyor. ifresini zmeye alt
mz gizemler karsnda huu iinde duruyoruz; onlar da biz her ta
bakay kaldrdka daha derinleiyor.
Bu yzden de nde gelen hcre biyologlarndan Ursula Goode
nough'n nasl olup da The Sacred Depths

ofNature (Doann Kut

sal Derinlikleri) diye bir kitap yazabildiini, Einstein'm nasl olup

da Spinoza'nn Tanrsna inanabildiini anlyorum. Amsterdaml 17.
yzyl filozofu Baruch Spinoza, Bosch ve Erasmus'un zamanndan
beri Hollanda'da dolaan pheci dnce krntlarn toplam,
bunlar kii olmayan bir Tanr fkrinde billurlatrmt. Gkyzn
deki geleneksel kadiri mutlak baba figr deil, doaya bal soyut
bir doast g. Bylece kutsal metinlerin Tanr'nn kelamn de
il, fani insanlarn fkirlerini yanstt rasyonalist bir dnya gr
nn temellerini atmt. En hafifinden, mesajnn pek iyi karlan
madn syleyebiliriz. Spinoza, Sefarad Yahudi cemaatinden afo
roz edildi.
Einstein, Spinoza'nn Tanrs'n benimsemiti ama dine kar d
manl yoktu, yaygnl konusunda "hayata akn bir bak_n hi
olmamasndansa bence bir inan yedir,"24 diyordu. Gould'da da ol
duu gibi anahtar, hogr. ster ncil'i kelimesi kelimesine alanla
rn bilim karsndaki krl olsun, ister baz ateistlerin kendini

beenmilii olsun, dogmatizm zihni kapatr.

Hmanist Manifesto'

nun uluslararas kabul grm yazar, Center of Inquiry'nin kurucu

su Paul Kurtz'a yaplan darbe de bunun son rneklerinden. 85 yan
daki bu efsanevi ahs, dinle alay etmek iin uydurulmu Blasphemy

Day ve baka

sersemce yntemleri desteklemedii iin kendi kur

duu rgtte istenmeyen adam ilan edildi. Kurtz'un kendisi olay

yle aklam:

24. Albert Einstein 25 Ekim 1929'da yazd bir mektupta yle demi (Jam
mer, 1 999, s. 5 1 ): "Biz Spinoza'mn takipileri, var olan her eyin muhteem dze
ninde ve kuralllnda; insan ve hayvanda kendini aa vuran ruhunda Tanrmz
grrz. Kiilemi bir Tanr'ya duyulan inancn sorgulanmas baka bir mesele
dir. ahsen ben asla byle bir eye kalkmazdm. nk byle bir inan bence ha
yata akn bir bakn yokluuna yedir; insanln byk ounluunun metafizik
ihtiyalarna cevap verebilecek bundan daha baarl bir ey var m bilmiyorum."

BONOBO VE ATEST

1 14

Dine kar sert bir tutum taknmak istiyorlar. Dorusu ben de Tann'dan
holanmam. Efsane olduunu dnrm. Varln kantlayan bir ey yok
bence. te taraftan dine inanan bir sr insan var. Onlar eletirmek gerek
tiine inansam da onlardan nefret etmiyorum. Onlara kar hrn deilim.
Dine kar nasl bir tutum taknmak gerektii konusunda fikir ayrl var.
Meslektalarmn ou, onlara eski papaz yamaklar diyorum, dinden yle
nefret etmiler ki ifade etmeden duramyorlar.25
Kurtz'un papaz yama gndermesi, daha nce szn ettiim,
hogrszln snrlarmn yeniden izilmesinden ibaret olan seri
dogmatizme iaret ediyor. Anti-bir ey hareketleri, hazzetmedikleri
eyin yerine daha iyisini koymadka yok olmaya mahkumlar. Orta
ya mnasip bir alternatif kartmak zorundalar. Hibir sektiler hare
ket Tolstoy'un sorularna cevap vermez. Gittike seklerleen Hol
landallar bunun iin bir kelime bile uydurdular:
bildiimiz izm,

"iets"

"ietsism". "Ism"

"bir ey" anlamna geliyor. Tipik bir "ietsist"

kiilemi bir Tanr 'ya inanmaz, geleneksel bir dini takip etmez ama
gkle yer arasnda gzn grdnden daha fazlasnn olduuna
inanr. Bir ey olmal.
Bilimin dman din deildir. Din sonsuz farkl ekle brnr ve
kendi dinlerinin belli ksmlarm seen, bilimle hi ii olmayan, ak
fkirli bir sr inanl insan vardr. Asl dman, dncenin, sorgu
lamann ve merakn yerine dogmay koymaktr. Puebla'daki Tanr
mnazaras, iki taraf iin de entelektel adan samimiyetsiz ve tutu
cuydu. Hayatmda tecrbe ettiim her eyden daha gl bu inan
lar insanlar nereden ediniyor? Srlar nedir? nanlar asla dorudan
verilerden ya da mantktan kmyor. nanlar bize insan yorumu
nun prizmasndan geerek ulayor. Bir Fransz filozofunun gayet
gzel zetledii gibi "aslnda emin olunacak hibir ey yoktur, sade

ce emin olan insanlar vardr." 26

Bu blm Amerikal yazar John Steinbeck'ten bir alntyla biti

reyim. Bu alnty seme sebebim, teki taraf, yani aratran, merak
eden, inceleyen, btn etkilere ak insan zihnini gstermesi. nsan
larn meyilli olduu entelektel kemiklemeye ramen alar boyu

25. 201 1 'de Paul Kurtz'la yaplan syleiden: www.superscholar.org{ntervi

ews/paul-kurtz/.
26. Charles Renouvier (1859), s. 390.

115

TANRI LD M, YOKSA KOMAYA MI GRD?

ilerlememizi salayan ey bu zihin yaps. Steinbeck bilim ve dini,

btncl bilginin birbirine denk biimleri olarak sunuyor. Gould'un

ild magisteria arasna ektii zarn "yan-geirgen" olduu konusun

da Goodenough'a katlrd muhtemelen. 27 Vcutlanmzdaki pek ok
zar gibi kimyasallarn iki tarafa da gemesine izin veriyor. Ne de ol
sa bilimin, toplumsal ve ahlaki yaklamlarmz belirleme gc var.
nsanlar evre konusunda bilinli olmaya sevk etmesi, kadnlara
cinsel zgrlk salayan bir hap icat etmesi buna rnek gsterilebi
lir. Aksi ynden varolusal meseleler de bilime szyor, hasta bak
mnda tbbi kayglar karsnda insani kayglarn tartlmas gibi.
Herkesi tutabildiimiz kadar hayatta m tutmalyz? ou alanda
dnya grmzn nerede bittiini ve bilimin nerede baladn
sylemek zor, bunun aksi de geerli. kisi arasndaki basit kartl
n tesine geip insan bllgisini bir btn olarak dnmeye ihtiya
cmz var. Steinbeck, The Logfrom the Sea of Cortez de (Cortez De
'

nizi Seyir Defteri), Pasifik kylarndaki bilimsel bir keif gezisini

anlatrken bunu yapmaya almt:

Ne tuhaf, dini dediimiz duygularn ou, trmzn en kymetli, en

eski, en makbul tepkilerinden birisi olan o mistik feryadn ou, aslnda in
sann btn her eye bal olduunu, bilinen ya da bilinmeyen btn ger
eklie zlmeyecek ekilde bal olduunu anlamaktan ve sylemeye
almaktan baka bir ey deil. Sylemesi kolay ama derinlerde hissettir
dii ey bir sa, bir Aziz Augustinus, bir Aziz Francesco, bir Roger Bacon,
bir Charles Darwin, bir Einstein karm ortaya. Btn hepsi kendi ritmle
riyle ve kendi sesleriyle, aknlkla kefetmiler ve tekrar onaylamlar ki
btn her ey tek bir eydir ve tek bir ey btn her eydir - planktonlar,
denizdeki fosforlu lt, dnen gezegenler, genileyen evren, btn hepsi
zamann esnek ipiyle birbirine baldr. Gelgitin olutrduu havuzcuktan
yldzlara, oradan tekrar havuzcua bakmak lazm.28

27. Ursula Goodenough ( l 999).

28. John Steinbeck (195 1 ), s. l 78.

yi Maymun Meseli

Baka birinin ac ektiini grmek bana fiziksel

ac verir, genellikle baka insanlarn duygularna
el koyarm. Birinin srekli ksrmesi cierlerimi
ve boazm kandrr.
MONTAIGNE1

FLLER KMSEMEK ok kolaydr. Alet kullanmlar konusunda

ben de bu suu ilemitim. Benim grdm kadaryla alt taraf bir
sopa alp srtlarn kayorlard. amur frlatmalarn da seyretmi
tim. altm hayvanat bahesinde fillerin bulunduu blmn et
rafndaki ite ne zaman ccekargalar tneyip bahar arklarn sy
lemeye kalksalar, filler amuru basard. Bu kular La Fontaine ma
salndaki karga gibidir. akyabildiklerini zannederler -ne de olsa
karga tc kular ailesine aittir- ama herkesin mzik zevki ayn
olmaz. Filler bu grltclerden kurtulmak iin onlara hortum hor
tum amur frlatrd.
Fillerin en fazla bu kadarn yapabileceklerini dnrdm n
k deneylerde daha fazlas grlmemiti. Biliminsanlan kalnderi
lilere uzun bir sopa vermi, sonra da uzak bir yere yiyecek koyarak,
onu almak iin sopay kullanp kullanmadklarna bakmlard. Pri
matlar bu konuda baarldr ama filler sopay kendi haline brak
mt. Bunun zerine bu bulmacay anlamadklar sonucuna varld.
Bana yle geliyor ki belki de biz aratrmaclar fili anlamamtk.

1. Michel de Montaigne ( 1 877), c. 1, s. 94.

Y MAYMUN MESEL

1 17

Primatn elinin aksine, filin dokunma organyla koku alma orga

n ayn. Filler hortumlarn sadece yiyecee uzanmak iin deil,
koklamak ve dokunmak iin de kullanrlar - hortumlar, zellikle
hassas u noktas, sinir ularyla doludur. Hayvanlar muazzam koku
duyularyla neyin yenip neyin yenmeyeceini anlar. Grme duyusu
ikincildir. Fil sopay alr almaz burun delikleri kapanr. Sopa yiyece
e yaklasa bile, dokunmaya ve koklamaya engeldir. Bizden gzle
rimiz bal bir eye dokunmamz istemek gibidir bu. Krebe oyna
myorsak byle bir ey yapmay pek istemeyiz haliyle.
Washington'daki Milli Hayvanat Bahesi'ne son ziyaretimde, Pres
ton Foerder ve Diana Reiss, bulmaca farkl ekilde sunulursa, gen
bir erkek fil olan Kandula'nn zebildiini gsterdiler. Biliminsan
lar, alann yukarsna, Kandula'nn ulaamayaca kadar yksee
meyve dolu dallar asmlard. File kullanabilecei pek ok nesne ve
rilmiti: sopalar, kare eklinde bir kutu ve geni tahtalar. Kandula so
palar kaale almad ama bir sre sonra kutuyu ayayla tekmelemeye
balad. Kutuyu dz bir hatta tekmeleye tekmeleye dallarn tam alt
na getirdi, sonra n ayaklaryla zerine kt ve bylece hortumuyla
meyvelere ulaabildi.

Kandula dln inerken Preston'la Diana, nesnelerin yerleri

ni deitirerek filin iini yokua srdklerini anlatt. Kutuyu alann
farkl bir noktasna gzden uzaa yerletiriyorlarm; bylece Kan
dula cazip yiyeceklere baktnda zm dnmek ve aleti bulmak
iin hedeften uzaklamak durumunda kalyormu. ou hayvan bu
nu yapamaz ama Kandula hi tereddt etmeden kutuyu uzaklardan
bulup getiriyormu. Kutu tmyle ortadan kaldrldnda da tahta
lar st ste yarak yiyecee yaklamaya alyormu.
Kandula, yksek zekann alameti farikas saylan "eureka an"
diye de bilinen sebep-sonu kavraynn btn iaretlerini sergili
yor. Grlen o ki bir hayvann amur frlatmaktan baka marifeti ol
madna hkmetmeden nce dnyaya onun asndan bakmaya a
lmalyz, gerekirse burnumuzun yerinde bir hortum olduunu ha
yal ederek.

118

BONOBO V E ATEST

Bakasnn iyilii
Fillerin kendilerini aynada tanyp tanmadn anlamak iin Diana'
yla ortaklaa yaptmz bir almay hatrlatyor bu bana. O za
manlar rencim olan Josh Plotnik'le birlikte New York, Bronx Hay
vanat Bahesi'nde bir aratrma yapmtk. Filler daha nce aynada
grdkleri eyi tandklarn gsterecek bir davranta bulunmam
lard. ebekler gibi, karlarnda grdkleri fili baka bir fil mi zan
nediyorlard? Sadece insanlar, maymunlar ve yunuslarn kendi yan
smalarn tandklar biliniyor.
Ancak nceki deneylerde en byk kara hayvanna kendisinden
ok daha kk bir ayna verilmiti. Bu ayna, ierideki bir kafesin
parmaklklarnn dna yerletirilmiti. Filin grebildii yegane
ey, birisi yansma olan iki sra parmaklk arkasndaki drt bacakt.
Hayalkrklyla fillerin kendilerini aynada tanmad sonucuna
varlmt. Ancak biz onlar snamann daha iyi bir yolu olup olama
yacan dndk. 2,5'a 2,5 metrelik pahal bir fil-geirmez ayna,
kendi yansmalarn incelemeye balamadan nce dokunabilsinler,
koklayabilsinler ve arkasna bakabilsinler diye ak alana yerleti
rildi. empanzeler ve ocuklar iin de ilk adm bu incelemedir. u
ie bakn, Happy adnda bir Asya fili kendini tand. Aynann kar
sna ne zaman gese alnna boyanm beyaz arp iaretini siliyordu.
Yansmay kendi bedeniyle ilikilendirmese bu arpnn varlndan
da haberdar olmazd. ocuklarda da kendini tanma ayn ekilde s
nanr ve genelde iki yandan nce vuku bulur. Filler iin kendini ta
nyan sekin hayvanlar arasna katlmak byk admd. Medyadaki
balklar mehur ocuk arksn hatrlatmadan duramad: "She's
Happy, and she knows it! "*
Filler dnldnden daha zeki kmlard ama daha da
nemlisi bu durum, olumsuz kantlarn snrlarn teyit etmiti. Belli
bir trde alet kullanm ya da kendini tanma iaretleri bulunamasa
bile kesin hkm vermemek gerekir. Hayvann becerileri yeterli ol* "If you're happy and you know it clap your hands" - "Mutluysan ve bunu
biliyorsan ellerini rp". ocuk arksndaki happy (mutlu) kelimesi filin adyla
rtt iin kelime oyunu yaplm. "Mutlu ve bunu biliyor!" -.n.

1 19

Y MAYMUN MESEL

_J

Kandula, yksee asl

yeil dallara ulaabilmek iin
bir kutu bulup dallarn altna
getiriyordu.

mayabilir ama biz de hayvan anlamyor olabiliriz. Onlara yanl

aletler veriyor, yanl aynalar tutuyor olabiliriz. Deneysel psikoloji

nin nl deyiiyle "kant yokluu, yokluun kant deildir".

Bu noktay tekrar etmekte fayda var. Burada Georgia'da orman
da yrye ktmda tepeli aakakan grmesem ya da sesini
duymasam, ormanda bu kuun olmad sonucuna m varmalym?
Elbette hayr. Belki ben grmedim. Bu muhteem aakakanlarn
nasl aalarn arkasna dolanp gzlerden saklandn biliriz. Kar
ga kadar byk olan bu aakakanlar bir hayalet gibi aalarn ara
sndan kayp gider, bu yzden de eski oduncular onlara "yce-tanr"
derlerdi. Bu kular ok rkektir ve kahkahaya benzeyen sesleri ya
da takrtlar ancak belli mevsimlerde duyulabilir. Defalarca yr
dm halde onlar grmemisem, sadece yeterli veriye sahip ol
madm syleyebilirim. Belki de yce-tanr gerekten yoktur ama
hayatm zerine bahse girmezdim.
Bu yzden de primat bilme yetisinin, topu topu ormanda atlan
birka tur zerine temellendirilmi, beceri yokluu iddialaryla dolu
uzun bir tarihe sahip olmas ok artc. Bu iddialarn en yenisi

BONOBO VE ATEST

1 20

maymunlarn toplumcul olmad iddias. Bize pek ok adan ben

zeseler de zavalllar yankesici kadar bencil. Kendilerinden baka bir
eyi dnmyorlar. Birazdan anlatacam Toplumcul Tercih Testi
sonucunda empanzelerin bakalarnn yararna kar kaytsz oldu
u ilan edildi. Yiyeceklerini paylamak, kendilerini riske atarak ar
kadalarn savunmak, grup arkadalarm kaak avclarn tuzana
dtklerinde kurtarmaya almak, akrabalar olmayan kszleri
evlat edinmek gibi ilerinden gelen yardm davranlar sergileme
leri de bir anlam ifade etmiyor. Arkadalarnn yiyecee ulamas
iin ihtiya duyulan bir aleti getirmeleri ya da bir kapy amalar da
yle.
Btn bunlar iyi ho da, diyor akademi camias, maymunlar u
hayati cmertlik snavn geemezse biz bunlarn tek kelimesine bi
le inanmayz. Bu yzden de empanzelerin toplumsal tercihlerini
"sadece ahsi kar" dorultusunda yapt,2 insanlardaki ibirlii
nin hayvanlar alemi iinde "byk bir anormallik" olduu,3 ve top
lumcul eilimlerin atalarmz maymunlardan ayrldktan sonra "in
san tr iinde tremi bir zellik" olduu iddialar tekrarlanyor.4
Ekibim, u anda izlemekte olduum empanzeleri snava tabi tu
tana kadar, yani son on yldr, maymunlara bu olumsuz bak hakim
di. Atlanta yaknlarnda, Yerkes Ulusal Primat Aratrma Merkezi'
nin Saha stasyonu'na bakan ofisimdeki masada oturuyorum. em
panzeler hakikaten penceremin altnda yayor. Yrmi yldr bu ofis
teyim, dolaysyla yirmi yalarndaki btn maymunlar bebeklikle
rinden beri tanyorum. Kkken gdkladn alfa erkei Socko ve
alfa diisi Georgia da buna dahil. Bir taraftan o ksk maymun kah
kahalaryla gler, bir taraftan da daha fazla gdklanmak isterlerdi.
Bir nceki alfa dii Peony de eskiden bu grubun yesiydi. Hayatnn
sonlarna doru arkadalar ona ime suyu tar, trmanmasna yar
dm eder ve baka hizmetlerde bulunurlard. Bu empanzelerin beni

2. Keith Jensen vd. (2006), s. 1013: "empanzeler tercihlerini tmyle ahsi

karlarna gre yaparlar, bunun trdeleri iin douraca sonulan hi dikkate
almazlar."
3. Emst Fehr ve Urs Fischbacher (2003).
4. John Sille vd. (2005), s. 1 359: "empanzelerde tekini dikkate alan tercihle
rin yokluu, bylesi tercihlerin, insan trnn [baka] rafine becerilerine bal bir
zellii olduunu dndrr."

Y MAYMUN MESEL

121

ve kuledeki ofisimi kendi alanlarnn bir paras olarak gnnesine

amamak lazm. Ben yanmda misafirle gelirsem sorun kmaz ama
buraya tek bana gelen yabanclar her zaman ho karlanmaz. Bir
keresinde btn alan amur banyosuna dntren ok yal bir
dnemin ardndan ofise girdiimde btn pencerenin kurumu a
murla kapl olduunu grdm. Birisi bana empanzelerin, ofisi te
mizlemeye gelen ekibi pek ho karlamadn anlatana kadar ne
olup bittiini anlayamadm.
Nasl ki bir ocuun zekas oyun bahesinde neler yaptna ba
klarak anlalmazsa empanze zekas da safi gzlemle anlalamaz.
Saha almalarnn byk nemi ve deeri vardr ama maymunla
rn bilisel zelliklerini deerlendirmek iin onlara belli problemler

sunmamz gerekir.

ki nokta felsefesi gden pek ok test yaparz.

ncelikle empanzelerin ne yapamadklarna deil ne yapabildikle

rine odaklanrz. Olumsuz netice veren problemlerin zerinde fazla
durmayz. kinci olarak, deneylerimiz basit ve sezgiseldir. Bu nok
tada doal davranlar, yani masamdan baktmda her gn yaptk
larn grdm eyler konusundaki deneyim ie yarar. empanze
lerin ilgisini eken ve kolayca yapabildikleri devler seeriz. Mese
la insanlar taklit etme yatknlklarn lmek yerine birbirlerine kar
nasl davrandklarna bakarz. empanzeler bizimle pek yle iste
diimiz kadar alakadar olmazlar ama birbirlerine kar byk ilgi
gsterirler. Birbirlerinin en kk hareketini bile takip edebilmek
iin yzlerini yzlerine yaklatrrlar, azlarn koklarlar, hatta bir
devle uraan arkadalarna ellerini dokundurup, kinestetik geri
besleme alrlar. Maymunlar insanlar taklit etmekte o kadar da baa

rl deildir ama maymunlar maymunlar taklit etmeyi severler, nem

li olan da budur zaten.
Yeni bir Toplumcul Tercih Testi olutururken empanze-dostu
yaklammz ok ie yarad. empanzeler, bir iftin ya birine ya da
ikisine birden yiyecek veren aletle yaplan testi bir trl geemiyor
lard. Maymun bir kolu ekince sadece kendisine yiyecek alyor,
baka bir kolu ekince kendisiyle birlikte partnerini de dllendiri
yordu. Bu da kendisi bedel demeden dier maymuna faydas doku
naca anlamna geliyordu. Ancak empanzeler sanki hi umurla
rnda deilmi gibi iki kolu da ayn oranda ekiyordu.

1 22

BONOBO VE ATEST
Belli ki btn her ey, bu aygtn ileyiini ne kadar iyi anladkla

rna balyd. Tercihlerinin partnerlerini nasl etkilediini biliyorlar

myd? Bu konuda phelerimiz vard. Bu tr almalar genelde
sabah kahvesini ierken tasarlardk. Bir dzine master rencisi,
doktora st akademisyen ve teknisyenden oluan kk bir ekibim
var. Ekipten birisi kendi kafasndaki deneyi aklar, sonra da hepi
miz eletirilerimizi yapar, bir eyin neden ie yaramayacan anla
tr, baka seenekler nerir, daha nce yaplm almalardan bah
sederiz, vs. Maymunlar iin tam doru seviyede olan bir tasar bula
na kadar bazen aylarca tartrz. Ayn ey toplumcul projede de ol
du. nce daha evvel yaplm almalarn ayrntlarn inceledik.
Mesela maymunlarn genelde aralarnda birden fazla cam katma
nyla, birbirlerinden metrelerce uzaa yerletirildiini fark ettik.
Kendilerinin yiyecek aldn anlama konusunda bir skntlar yok
tu ama partnerlerinin ne aldn grebiliyorlar myd? Aletin resim
lerini incelediimizde karmaklna hayret ettik. Biz bile nasl a
ltna akl erdiremiyorsak empanzeler zorlanmayacak myd?
Btn bu sorunlar ortadan kaldrmay hedefledik.
Hem yabani hem de tutsak empanzelerin iini dn ok iyi bi
len biliminsan Vicky Horner daha nce maymunlar zerinde kulla
nlm bir tasarm gelitirdi. Alet filan gerekmiyordu. Maymunlar,
aralarnda sadece bir kafes teliyle birbirinin dibine yerletirdik ve
muz dilimi dllerini yal kada sardk. Klasik mzik konserinde
kimseye fark ettirmeden bonbon yemek ne kadar zorsa, bu muzu
sessizce yemek de o kadar zordu. empanzelerden birinin, dierinin
de yiyecek tkettiinin farkna varmasn istedik. Kendi zerimizde
deney yaptktan sonra plana son halini verdik. Kendimizi empanze
gibi dnp onlar gibi hareket ettik. Bir rahatszlk hissetmedii
mizden plan uygulamaya koyduk.
Bizim empanzeler geni bir alanda, otlar ve ahap trmanma
ereveleri arasnda yaarlar. Onlar isimleriyle ardmzda ge
lip binaya girerler, biz de plana gre onlar ayrrz. Her ey gnll
lk usulyle yaplr ama iin iinde yiyecek olduu iin hevesli olur
lar. Yine de insan psikologlarnn asla karlamad baz sorunlar
la karlarz. Mesela diilik organ kabarm bir dii erkekler iin
ok rabettedir ve ya yolunu keserek binaya girmesini engellerler

Y MAYMUN MESEL

1 23

ya da darda bekleyip btn snav boyunca madeni kaplara vurur

lar. Motive olmu bir erkein karabilecei ses rktc boyutlar
dadr ve konsantrasyona pek faydas yoktur. Ya da bir yavru anne
sinden ayrlmay reddettii iin onunla birlikte girer ve onu tek ba
na snayamayz. Buna bir de tmeler, hastalklar, kavgalar, kt
havalar ve baka d etkenler eklenir. Kesin bir sonuca varmadan
nce ok sayda empanzeyi, ok kereler snamak istediimizden
byle bir alma kolayca bir yla yaylabilir.
Neyse ki btn bu emekler boa gitmedi nk empanzelerin
birbirinin iyiliini dndn ilk kantlayan biz olduk. Vicky'nin
azmi, yeni test tasarmmz ve maymunlarla uyumumuz bu sonucu
getirdi. lk test, birbiriyle akrabal olmayan iki diiye, Peony ve
Rita'ya uyguland. Onlar iki ayn odaya yerletirdikten sonra bir ko
vay renkli jetonlarla doldurduk. Bunlar birbirinin tpks plastik bo
ru paralaryd, yalnz yans yeil yans krmzyd. Peony'den her
seferinde bir jeton alp bize uzatmasn istedik. ster yeil ister kr
mz versin her seferinde dllendiriliyordu. Tek fark Rita'nn ne al
dyd. Krmz jetonlar "bencildi" nk sadece Peony'yi dllen
diriyordu, yeil jetonlarsa "toplumculdu" nk ikisini birden dl
lendiriyordu. Peony ilk bata bir krmz bir yeil seerken zamanla
taneden ikisini yeil semeye balad. Birka farkl empanze
iftinde onda dokuz toplumcul tercih gzlemledik ama genel olarak
dierine yardm etme eilimi Peony'ninki gibiydi: ok yksek deil
ama rasgele de deil. Maymunlar odaya tek bana koyup ayn ile
mi tekrarladmzdaysa, iki renk arasnda bir ayrm gzetilmiyor
du. Baka bir deyile toplumcul seim iin bir partner gerekliydi. 5
Partner ne olup bittiinin gayet iyi farkndayd ve tercihi yapan
ya aradaki kafes teline vurarak, su pskrterek ya da yksek sesle
bararak korkutmaya alyor ya da elini ap dileniyordu. Part
nerler bunu genelde bencil seimlerden sonra yapyorlard. Ancak
bu tr basklar ters tepiyor ve toplumcul seimlerin azalmasna ne
den oluyordu. Tercihi yapanlar adeta partnerlerine uslu durmazlarsa
hibir ey alamayacaklarn anlatmaya alyordu. 2 1 farkl em
panze iftini teste tabi tuttuktan sonra bu davrann korkuyla ak-

5. Victoria Homer vd. (20lla).

1 24

BONOBO VE ATEST

lanamayaca sonucuna vardk nk korkacak: en az eyi olan yk

sek mevkideki empanzeler en toplumcul olanlard. Peony de Geor
gia da cmert davranmt.
Peony'nin iyi kalplilii bizi hi artmamt. Hayat boyunca
ok tatl bir karakteri vard, herkese yardm etmeye, herkesi teselli
etmeye her an hazrd, bu da hayatnn sonlarna doru ona gsteri
len sevgi ve saygy aklyordu. Georgia bambaka. Tam bir kaba
day, belal bir tip. Cinsel olgunlua erdiinde herkesin gz nn
de aa mevkideki erkeklerle cinsel ilikide bulunup erkekler ara
snda kavga kararak: ya da baka diilerin yavrularna vurup toplu
luun yarsn kavgaya sokarak ortal kartrrd. Bu yzden de
Georgia'nn cmert bir karaktere sahip olduunu hi dnmemi
tim ama testler yle olduunu kantlad. Acaba bize aktrmadan ba
kalarna iyilik mi yapyordu? Georgia ykseliini sopa kadar havu
ca da m borluydu? Hem sindirme hem de yardm hareketlerini
herkesin gzne sokan erkeklerin aksine diiler arasnda byle stra
tejileri tespit etmek daha zordur.
Aratrmamz ou empanze uzmann ferahlatt. Olumsuz ve
rilerin ortal kaplamasna inanamadan seyrediyorlard. Bazlar
empanzelerde ibirliinin sadece kan ba olanlarda grlmediini
kantlamak: iin kl ve dk rneklerinden DNA kartmaya kadar
vardrmt ii. Akrabal olmayan bireylerin birbirine yardm et
mesine ska rastlanr. Ama bulgularmz uzmanlar memnun etme
nin yan sra biraz homurtuyla da karland. Bir ekonomist, em
panzeler davranlar yznden bir bedel demedikleri iin bunun
zgecilik saylamayacan syledi. Bakalar empanzelerin srek
li toplumcul olmadna iaret etti. seferden birinde partnerleri
nin karn dnmediklerine gre pek de iyi saylmazlard hatta
"kt ruhluydular". 6
imdi btn bir on yl boyunca, empanzelerin hibir bedel de
meleri gerekmediinde bile birbirlerine yardm etmedii dnl
dnden insanlar esiz kabul edildi. Yntemi deitirdik, aletten
kurtulduk, bir de baktk ki empanzeler birbirlerine yardm ediyor
larm. Meslektalarmzn bunun saylmayacan sylemesi biraz

6. John Skoyles (20 1 1 ); bkz. Victoria Homer vd. 'nin cevab (20 1 1 b).

Y MAYMUN MESEL

1 25

Bekleyen partnerinin nnde, etkin empanze (sada) iinde iki renk plastik jeton olan
kovaya uzanyor. O jetonu setikten sonra, masann zerinde duran kada sarlm iki
dl arasna koyuyoruz. Ya sadece etkin maymunu ("bencil" renk) ya da ikisini birden
("toplumcu(" renk) dllendiriyoruz. empanzeler toplumcu! seenei tercih ediyor.

abartl. Daha fazla aratrmaya ihtiya duyulduu kesin ama u an

da daha nce ortaya atlm iddialar zan altnda. Toplumcu} Tercih
Testine tabi tutulan ocuklar da topyekun toplumcul kmad: Bir a
lmada birbirlerine yardm oranlar % 78 olarak gzlendi. Yani em
panzelerle aralarnda sadece kk bir fark var.
nsanln zel konumu sz konusu olduunda snrlar mucizevi
bir ekilde geniletiliyor. Yine de baka hayvanlardaki toplumcullu
u inkar etmek iyice zorlat. Sz konusu almalarn yan sra her
yerde mevcut bulunan video kameralar da yeni bir etken. Eskiden
sahadan gelen hikayelerle yetinmek zorunda kalrdk. Mesela Go
odall, aalara trmanamayacak kadar yal ve zayf olan Madame
Bee'nin hikayesini anlatmt. htiyar empanze aada sabrla kz
nn ona meyve getirmesini beklermi, kz meyvelerden birini Ma
dame Bee'nin yanna koyarm ve birlikte keyifle meyvelerini yer
lermi. Fazla kanta ihtiya duymadan bu tr hikayelere inanrdk
ama imdi intemette dzinelerce artc video var. Bir manda sr
snn buzay aslanlarn penelerinden kurtard "Kruger'de Sa-

BONOBO VE ATEST

1 26

va" videosunu YouTube'da milyonlar seyretti, ili'nin bakenti

Santiago'da, yan l arkadan kalabalk bir otoyolda srkleyerek
hayatm riske atan "Kahraman Kpek"i de. Japonya'daki tsunami
den sonra yaral arkadann yanndan ayrlmay reddeden kpek de
var, yavruyu balktan ekip karan Afrika filleri var, bir in hay
vanat bahesinde buz gibi bir havuzun dibinde solunumu duran dal
g kurtaran beyaz balinalar var. Balinalardan biri onu, bir kpein
yavrusunu almas gibi usulca azna alyor, sonra iki balina birden
dalgc yzeye karyor.
Herkesin bilgisayar ekranlarnda btn canllyla duran aksi
ynde kantlar karsnda sadece insanlarn bakalarnn iyiliini
dnd fikri hzla gzden dyor.

Georgia'nn Minnettarl
Yne de YouTube'da grlen her eye gvenmemek lazm. Baka bir
videoda senkronize yzen japon balklan grlyordu. Drt balk,
gsteri uaklar gibi birbirine eit mesafede, s akvaryumda ayn
anda dn yaparak yzyorlard. Akvaryumun zerinde duran bir
sihirbazn ellerini takip eder gibi bir halleri vard. Balklara kk
demir paralan yutturulduu sylentisi zerine herkes ayaa kalk
mt. Akvaryumun altnda dolatrlan mknatslarla idare ediliyor
olabilirlerdi ki sln da aklyordu bu. Sihirbaz bu iddialan ya
lanlamad ama balklarnn mutlu ve salkl olduu aklamasnda
bulundu.
Bu performans hi akla yatkn grnmyordu nk sazan aile
sine mensup balklar skk nizam srler oluturmaz. Gevek top
luluklar olutururlar. Normalde topluluk halinde hareket etmeye al
k olmayan hayvanlar koordinasyon konusunda eitmek imkan
szdr.

ki yunusa ayn anda sudan sramann retilebilme sebebi

bunu zaten kendiliklerinden yapyor olmalardr. Dii yunuslar yav

rularyla ezamanl yzer, birlikte dibe dalp birlikte karlar. Erkek
yunuslar gruplar oluturur ve rakiplerini sindirmek iin tam bir e
zamanllkla yzer, bylece balarnn kuvvetini sergilerler. Halbu
ki iki evcil kediyi ayn anda zplatmaya alacak olsanz baarsz
lk kanlmazdr. Kediler yalnz avlanr.

Y MAYMUN MESEL

127

Biz ibirlii aratrmalarmzda zel bir eitim vermekten ka

nyoruz. Hayvanlarn bu kavram ne kadar iyi anladn renmek
istiyoruz. Ortak hedefleri var m? Partnerlerinin gayretini fark edi
yorlar m? rencilerimden birisi olan Malini Suchak empanzele
rin birlikte almasn gerektiren bir deney hazrlyor. Onlar adet
olduu zere ikierli ikierli test etmek yerine, projeyi ak havada
btn koloninin nnde uyguluyoruz. Doada ebek avna kan
maymunlar gibi, ekip kurmaya itiyor bu deney onlar. boyutlu
mekanda hareketli hedefleri yakalamak zordur, bu yzden de may
munlar tek bana deil, ikili l gruplar halinde daha baarl avla
nr. Aa tepelerinde ebeklerin izini srdklerine ve yakaladkla

rnda koro halinde heyecanla bantklarna ahit olmutum. Av

lanma ve eti paylama empanze sosyalliinin kkeninde yer alr,
zaten insan evrimini hzlandran eyin de bu olduu dnlmekte
dir. Atalarmzn avlad byk hayvanlar daha da byk bir ibirli
i gerektiriyordu.
Malini'nin aleti, dardaki itin zerine takld. empanzeler tek
balarna aletten hibir ey alamayacaklarn artk biliyorlar. Aletin

zerinde oturan Rita yksek bir trmanma erevesinin zerine kur

duu yuvada uyuyan annesi Borie'ye bakyor. Rita, enmeden Bo
rie'nin yanna trmanyor ve onunla birlikte aa inene kadar dr
tklyor. Rita, annesinin peinden geldiinden emin olmak iin yol
boyunca omzunun zerinden baka baka alete doru ilerliyor. Kimi
zaman empanzelerin biz farkna varmadan aralarnda anlat iz
lenimine kaplyoruz. kisi birlikte ne yaptklarn ok iyi bilir hava
da, geceleme binasndan karak alete yneliyorlar.
empanzeler anlk baklar ve vcut durularyla iletiim sala
makta ustadr. Dile ve ak jestlere ihtiya duymadan bir sonraki
hamlelerini haber verirler. Vcut diline bel baladklar iin insanla
rn verdikleri iaretleri de ok iyi okurlar. Hatta bu konuda o kadar
iyiler ki benim ruh hallerimi ve niyetlerimi benden bile daha iyi bili
yorlar sanki. Bize baknca iimizi okuyorlar. nyargl ziyaretiler
gibi dmanca beden dili olan insanlara kar ne kadar duyarl ol
duklarn defalarca grmmdr. Bizim yanmzdayken bu insan
lar, baz hayvanat bahesi ziyaretilerinin yapt gibi empanze
taklidi yapmazlar tabii (barp abartl bir ekilde kendilerini ka-

1 28

BONOBO VE ATEST

mazlar) ama empanzeler yine de onlara dman grm gibi tepki

verir. Georgia azna su doldurup aktrmadan tekilerin arasna ka
rr mesela, kimse kendini bekleyen souk duu anlamasn diye.
Ancak insanlar onlara sayg duyduunda da anlarlar. Emekli saha
aratrmacs Toshisada Nishida'y gezdirdiim srada maymunlar
ona hi tepki vermediler. Arln bir tarafa vererek yanmda duru
yor, ormanda da grdm gibi sakin, ani hareketler yapmadan y
ryordu ve maymunlar bu adama tam not vermi gibiydiler.
Georgia bir keresinde 1 8 aylna gruptan uzaklatrlmt. Uzak
latrlma sebebi siyasi istikrarszlkt. Erkekler ve diiler o kadar
ok kavga etmeye balamlard ki baz yavrularn hayatndan endi
e etmeye balamtk. Alt mevkideki anneler, st mevkidekilerin
destekledii ergen ocuk hrszlarnn penelerinden yavrularn kur
tarmakta zorluk ekiyorlard. Maymun yavrular drt yl boyunca
annelerinden bakm grr, bu yzden de istenmeyen ayrlklar onlar
iin kayg vericidir. Grubu yattrmak iin pek ok bireyi ayrm
tk. Bazlarm kalc olarak uzaklatrdk ama ou aamal bir e
kilde geri kazandrld. Georgia sonuncuydu. Kt hretine ra
men ben geri dnmesinde srar ettim. Bu grubun iinde domutu,
ounlukla iyi ilikiler iindeydi ve gnn birinde durulup rnek
vatanda haline gelebilirdi. Bu iyimserliim pek paylalmyordu
ama epey bir denemeden sonra Georgia'nn dnmesine izin verildi.
ou hayvan sz konusu olduunda geri dn iyi bir fkir de
ildir. Mesela rhesus ebekleri, uzun bir arann ardndan geri dnen
eski grup arkadalarm iyi karlamaz. O konumu baka biriyle dol
durmu gibi davranrlar. Bu ebeklerde kat bir hiyerari vardr ve
mesela 10. mevkideki birey birka aylna bile olsa ayrlp tekrar
geri dnerse 1 O. mevki ve dier btn mevkileri doldurulmu bulur.
Geri dnen ebee gsterilen dmanlk bir yabancya gsterilen
dmanlk kadar iddetlidir neredeyse. Ancak empanzelerde byle
bir sorun yoktur. Onlardaki hiyerarinin gevek bir yaps vardr,
gruplarn srekli bulutuu, kaynat ve ayrld, deyim yerin
deyse fizyon-fzyon topluluklarnda yaarlar. Yabani empanzeler
topluluklarnn tek bir yesini bile grmeden aylar geirebilir.
Georgia'nn dn muhteem oldu. Btn heyecana, bir-iki itip
kakmaya ramen, gideli bir-iki gn olmu gibi eski yerini ald. Ona

Cincinnati Hayvanat Bahesi ' nde

yanda bir erkek bonobo olan
Vic (yukarda), her hafta babas
tarafndan onu ziyarete getirilen
ayn yataki ocukla arkada oldu.
Maymunla ocuk camdan
birbirlerinin gzlerinin iine
bakyorlard ve fotoraf Marian
Brickner'a gre arkada olduklar
ok belliydi. "Ne baba ama! Ad n
soramadm. Sadece fotoraf
ektim ve doru ay yakalamak
iin ondan biraz sola ekilmesini
isted i m . " Marian 2012'de Vic'in
gncel bir portresini ekmek iin
tekrar hayvanat bahesine
gittiinde Vic 12 yandayd, yani
ergenlikten kmak zereydi.

Bonobolar her pozisyonda ve trl

partner kombinasyonuyla cinsel
ilikide bulunur. Yukardaki farkl
cinsiyette yetikin iftte grld
zere, yz yze cinsel ilikiye sk
rastlanr. Ayn cinsiyetten bireyler,
zellikle diiler arasnda iftleme
de yaygndr. Bir yetikin dii
dierini genital s rtnmeye davet
ediyor (sada). Cinsellik srasnda
kurulan ve korunan gz temasna
dikkatinizi ekerim.

Mama, kz Moniek'le birlikte. Benim iin bu dii empanze toplumunun asl hakimidir,
nk Arnhem Hayvanat Bahesi'ndeki koloniyi onlarca yl ynetmitir, hatta yryeme
yecek hale geldiinde bile. Yetikin erkeklere fiziksel stnlk kurmazd ama herkes
onun nfuzunu kabul etmiti ve erkekler rakipleri taraf ndan ar baskya maruz brakl
d nda onun kollarna snrd.

Maymunlarla insanlarn yz ifadeleri arasndaki benzerlik bu fotorafta gayet iyi grlr.

Tek elimle fotoraf makinesini tutarken teki elimle de yandaki bu erkei gd kla
dm. nsan kahkahasyla ayn ritimde bouk, genizden gelen sesler kartt ama trm
zn tiz perdeden l klarn atmad . Srekli daha fazla gdklanmak istemesinden bu i
ten ne kadar keyif ald belli oluyordu.

Huzuru salama giriimleri topluluk yarar gzetildiini gsterir. iki diinin ayklanarak
yenen yiyecekler yznden (yukarda, ortada) kavgaya tutumas zerine yksek mevki
deki bir erkek tarafsz arabulucutuk yapyor. lklar dinene kadar kotlarn ap ikisinin
arasnda d u ruyor. Alfa erkeiyle bir yavru arasndaki atmaya Mama gibi (aada, or
tada) diiler de mdahale ediyor. Mama yattrc otan homurtulu soluklarla erkee yak
layor, sonra yavruyu oradan uzaklatryor.

iyi geinme gereklilii belli bir davran koduna uyulmasn dayatyor. Gen empanzeler
birbi rleriyle sarma dola olup birbirlerinin ellerini ve ayaklarn kemirirken karlkl g
ven aa kyor (yukarda). Oyun fazla sertleirse elencenin devam etmesi iin telafide
bulunmak gerekiyor. Toplum kurallar n n inenmesi protesto ediliyo r - mesela, baran
gen empanze ileri uzatt eliyle kendisinden alnan yemileri geri istiyor (aada).

Kayg verici durumlarda

kendini ve bakalarn
rahatlatmak iin zengin
bir davran repertuvar
devreye girer. ki dii
empanze, topluluklar
iinde gergin bir kavgay
seyrederken birbirine
sarlyor (yukarda) ve
bir dii, baskn erkekle
kavga ettikten sonra,
onu azndan perek
baryor (aada).

Bakalarnn yavrular n evlat

edinmek, hem insanlarda hem
baka hayvanlarda grlen ortak
bir zgecilik biimidir. Yeterli
st olmayan bir dii daha nce
pek ok yavrusunu kaybetmiti.
Sonra evlat edindii " Roosje"ye
(yanda) bakabilmesi iin ona
biberonla beslemeyi rettim.
Sadece Roosje'yi deil, sonradan
dourduu yavrular da
biberonla besleyerek bytt.
Ona verdiim dersler sayesinde
bu diinin mr billah sren
m i nnettarln kazandm.

Y MAYMUN MESEL

129

sarlmaya hazr olan herkese sarld ve herkesi tmar etti ve yanma

oturmak iin birbiriyle rekabet eden erkekleri seyretti. Annesiyle
kzkardei, Georgia'nn drt yandaki kz Liza'y tadlar ve koru
dular, kendisi de grupla o kadar abuk yeniden kaynat ki bir hafta
iinde hi uzaklamam gibi bir hal ald. Daha nce stn olduu
btn diiler zerinde yine stnln kurdu ve her adan eski z
gveni yksek kimliine kavutu.
Ona ve Liza'ya yakndan bakmak iin yanlarna gittiimde, hi
unutamadm bir ey yaadm. Georgia gen ve oyuncu olduu za
manlarda iyi bir ilikimiz vard ama yetikin olduktan sonra beni
grmezden gelmeye balamt. Genelde birbirimize kar ntrdk.
Ama o gn yanma gelip gzlerimin iine bakt. Baklar dostayd.
Bana elini uzatt. Elini tuttuumda hzl hzl nefes almaya balad,
bir empanzenin karabilecei en yumuak sestir bu. Bunu sadece
bir kere yapt: ne nce ne sonra. Bu sadece bir selamlama deildi
nk Georgia'y arada pek ok kere ziyaret etmi byle bir davra
nla karlamamtm. Onu koloniye geri dndrdkten hemen
sonra meydana geldii iin ikisi arasnda bir balant olsa gerekti.
Onun geri dndn"grmekten ne kadar mutlu olduumu anlam
olmalyd. Belki daha da fazlas vard; kaderi hakkndaki gerilimi,
benim onu savunduumu fark etmiti. Daha nce de sylediim gi
bi empanzeler bedenleri ve sesleri byk bir isabetle okuyabilirler.
Asla emin olmayz ama onu ait olduu yere geri dndrdm iin
bana teekkr ettiini hissettim.
Bunu, daha baka pek ok minnettarlk ifadesinin arasna yaz
yorum. Bir dierini, bir bebei biberonla beslemeyi rettiimiz
baka bir empanzede grmtm. Bu empanze st yetmedii
iin ok bebek kaybetmiti ve evlat edinmeye hevesliydi. nceki
kayplar onda derin depresyonlara yol amt. nzivaya ekilir,
durduk yerde lk atard. Bu kk empanzeyi bytmenin yan
sra, kazand beceri sayesinde ileriki yllarda dourduu kendi be
beklerini de yaatmay baard. Alet kullanan bir hayvan iin bibe
ron kullanmak hi de zor deil. Bu dii yaad mddete ne zaman
beni grse (yani iki senede bir) uzun zamandr grmedii bir aile
yesini grm gibi heyecana kaplrd. Bu davrannn, aile kur
masna yardm etmemle bir ilgisi var gibiydi. Maymunlarda alet

BONOBO VE ATEST

1 30

kullanm konusunda nclk yapm Alman Wolfgang Khler'in

bir ans da yine minnettarlk rneklerinden biridir. Yamurlu ve fr
tnal bir havada iki maymun barnaklarnn dnda kalmlar. Kh
ler tesadfen oradan geerken srlsklam olmu titreyen maymun
lar grm. Onlara ieri girmeleri iin kapy am ama maymun
lar aceleyle kendilerini kuru barnaa atmak yerine nce byk bir
memnuniyetle profesre sarlmlar.
Minnettarlk baka birine hakkm vermemizi salar. yiliklerin
birbirini takip etmesini salad iin, karlkllk zerine kurulu bir
toplum iin elzemdir. Aquinolu Tommaso minnettarla o kadar de
er vermitir ki, birincil adalet erdemine bal ikincil bir erdem ol
duunu sylemitir. Minnettarlk kazanlan faydayla ilgili scak duy
gular yaratr ve karlk verme istei uyandrr. Yoksa neden karlk
verelim? Grev duygusundan m? Belleimiz bize iyilik etmi biri
ne kar iimizde olumlu bir eilim oluturursa iler ok daha kolay
lar. Bunu bir geri deme gibi hissetmeyiz bile. Karlkl zgecilik
kuramnn mimar Robert Trivers bu yzden minnettarl hayati bir
bileen olarak sunmutur.
Ancak biz yukardaki gibi hikayelere bel balamak yerine iyilik
dei tokuunu ltk. Yl boyunca, leden sonra bir yemek payla
m seans dzenlediim gnlerde sabahlan empanzelerin tmar fa
aliyetlerini kayda aldm. Saha istasyonunun etrafndaki ormandan
yaprakl dallar keserdim (empanzeler taze brtlen srgnlerine
ve gnlk aacna baylr) ve bunlar hanmeli dallaryla balardm.

ki byk yaprak demeti ieri frlatlrd. Her mevkiden her yetikin

demeti alp kendine saklayabilirdi nk maymunlar mlkiyete
sayg duyar. ok gemeden talihli demet sahiplerinin etrafn elleri
ni uzatp mzldanan dilenciler sarard. En yksek mevkideki erke
in bile dilendii grlebilirdi, tpk doada bir ebek cesedi etra
fnda toplanan maymunlarn yapt gibi. Sonunda btn herkes ya
dorudan sahibinden ya da dolayl olarak aile ve arkadalar zerin
den temin ettii yiyecei kemirmeye koyulurdu. Pek ok farkl se
ansta yaklak yedi bin yiyecek alverii ltm. Elimdeki veriler
yiyecek edinmeyle sabah saatlerindeki tmar arasnda bir balantya
iaret ediyordu. Mesela Socko'nun May'i tmar ettii bir gn, ondan
birka dal alma ans onu tmar etmedii gnlere oranla ok yksek-

Y MAYMUN MESEL

1 31

ti. Bu da empanzelerin kendilerine yaplm iyilii hatrlad ve

takdir ettii izlenimini uyandryor.

Ahlaki saldrganlk diye bir rolden bahseden Trivers'n ngrd

gibi karlkllk olumsuz cephede de geerliydi. Kendisi srekli
kar salayp hi karlk vermeyenlere fkeleniriz. Keza empan
zeler de bir kavgada kendilerini baka bir empanzeye kar destek
lemeyen kendi mttefklerine saldrabilirler. Kenarda duran iyi bir
arkadalarna ellerini uzatp onu dmana kar omuz omuza dur
maya davet ederler. Arkadalar arkasn dnp gider. Terk edilen bi
rey kavgay brakp ciyak ciyak bararak szde arkadann peine
der. Btn bunlar grltl ve kark durumlarda meydana gelir
-bir empanze kavgasndan daha kaotik ve sinir bozucu bir ey ola
maz- ama byle tepkiler karlkllk talebini canl tutar. empan
zeler intikam da alrlar. Kalabalk bir gbirlii karsnda bir dv
kaybetmilerse demek iin frsat kollarlar. tekilerden birini,
etrafta arkadalar yokken tek bana yakalarsa saldrrlar. Bunu sis
tematik olarak yapan erkekler tandm: Drt kiilik bir gruba yenil
milerse zamann kollar ve bu drtlnn her biriyle ayr ayn drt
sevimsiz seans yaarlard. Ancak bir empanzenin kendine ikence
edenlerden birinin baka biriyle dvrken yenildiini grmesi ha
linde dve katlp hezimeti artrmasna daha ok rastlanr. 7
empanze toplumu bana daima die di ilkesi zerine kurulmu
gibi gelmitir. Bu maymunlar, yiyecekten cinsellie, tmardan kav
galardaki destee kadar, iyilikler ve ktlkler zerinden bir top
lumsal ekonomi ina eder. Adeta bilano karr, beklenti, hatta y
kmllkler gelitirirler; gven ilikisinin bozulmasna verdikleri
tepki de bundandr. Yakn akrabalarmzda bu ileyie o kadar al
m ki son derece sosyal olan bir baka hayvandaki tepkisizlik beni
artt. Tayland'daki bir koruma alannda, daha nce benzer bir a
lma yapm olan Josh Plotnik'le birlikte fillerde ibirliini snar
ken grdm bunu. Her zamanki gibi, bireyleri birlikte hareket etme
ye zorlayan ar alet tekniini kullanamamtk. Fillerde on sekiz
tekerlekli tr boyutlarnda bir alet gerektirirdi bu! Onun yerine bir

7. ntikam taktikleri, Frans de Waal tarafndan istatistiki olarak dorulanm

tr ( 1 992).

BONOBO VE ATEST

132

Japon meslektamzn dahiyane tasarmn dn aldk; bu tasarm

bir aletin etrafna dolanm bir ipten ibaretti, ipin iki ucu da hayvan
larn nndeydi. pin sadece bir ucunu ektiklerinde, btn ip ale
tin etrafndan .kurtulup geliyor, bu hamle hi ie yaramyordu. An
cak ipin iki ucu da ayn anda ekildiinde alet yaklatnlabiliyordu.
Arln bir nemi yoktu, nemli olan ezamanllkt.
Bu alma fillere ok basit geldi. Birlikte ipin iki ucuna yneli
yor, tuttuklar gibi ekiyorlard. Buraya kadar gayet iyi. Ama sonra
bir partnere ihtiyalar olduunu ne kadar iyi anladklarn lmek
iin ii biraz karmaklatrdk. Fillerden birini biraz oyalayp teki
nin bekleyip beklemediine baktk. Filler 45 saniyeye kadar bekle
yerek byk bir sabr gsterdiler. pin ucunu ilerinden birinin e
kemeyecei kadar uzaa koyduk. Bu gibi durumlarda ipe ulaabilen
fil de hi ekmeye uramad. pi ekmenin ie yaramayacan bi
liyor gibiydi.
Baz filler bizi devre d brakan "gayrimeru" uygulamalar ge
litirdi. Mesela gen bir dii gidip kocaman ayayla skca ipin ze
rine basarak tekinin gelmesini bekliyordu. Bylece kendisinin ipi
ekmesine gerek kalmyordu. O ayayla ipin kamasn engeller
ken btn ii partneri yapyordu. Ama yiyecek kovas geldiinde al
mamazlk da etmiyordu.
Bunu hem zeka hem de hilekarlk iareti olarak yorumladk. l
gintir, teki fil asla ikayet etmiyor, ipi ekmekten vazgemiyordu.
Bunun empanzelerde bu kadar kolay olacana emin deilim, za
ten Malini'yle yaptmz ortak almada bunu renmeyi umuyo
ruz. Maymunlarla fillerin birbirinden farkl olmalarnn sebebi fille
rin, bakalarnn yapt katkdan habersiz olmas m yoksa harca
nan gayretin ok az olmas m? Her fil dl olarak bir kova msr al
yordu - bu kadar byk bir hayvan iin fndk fstk saylr - ve
tek yapmalar gereken bir ipi ekmekti. Hem gayret hem de dl,
beleilie kafay takmalarna demeyecek kadar azd belki.
Bize gre hava ho. Fillerle almann tehlikeleri dnlrse,
hi istemeyeceimiz bir ey varsa o da sinirlenmeleri olurdu!

Y MAYMUN MESEL

1 33

Yukardan grn: iki fil, zerinde yiyecek kovalar olan hareketli tepsiyi kendilerine
ekmek iin ipin iki ucunu tutuyor. ikisi de ayn anda ekmezlerse ip kurtulup geliyor,
hortumlar bo kalyor.

Beden Bedene Empati

Michael Jackson, otelin 4. katndaki balkonundan, tek koluna ald
dokuz aylk debelenen bebeini aa sarkttnda, kalabalktaki
hayranlarnn ou sevinle barsa da bir ksm korku lklar at
mt. stne stlk bana bir de havlu sarl olan bebein dece
inden korkmulard. Bu tuhaf sahne daha sonra Eminem tarafn
dan makaraya alnm, ocuk tacizi uzmanlar tarafndan da eleti
rilmiti.
yi de bize ne? Bebek bizim bebeimiz deil. Yakn zamana ka
dar bilimin ihmal ettii bir yetimiz yznden byle tepki veririz:
empati. Empati kavramyla, bizi bakalarna yardm etmeye sevk e
den sempatiyi kastetmiyorum, bakalaryla balant kurmaya dair
daha ntr ve temel bir histen bahsediyorum. 16. yzyl Fransz filo
zofu Montaigne, birinin ksrdn duyduunda boaznn gck
landm sylediinde, biz kullanmaya balamadan yzyllar nce
bu terimin zn tanmlam oldu. Empati bedenleri bedenlere ba-

1 34

BONOBO VE ATEST

lar. Jackson'n bebei sarktmasn sadece gazetede okusak belki bu

gaflete gler geerdik ama televizyonda grnce i deiti. Balko
nun ne kadar yksek olduunu, babann gsz tutuunu, debelenen
bebei grdk. Bir anda, bebei biz tutuyormuuz, direncini hisse
diyormuuz gibi sahneyle zdeletik. Olay bedensel bir seviyede
yaadk ki bu yazl herhangi bir dkmden ok daha tedirgin edi
ciydi.
Beden-eleme otomatiktir. Bakalaryla zdeleme becerimiz
olmasa, mesela Zoraki Kral / The

King's Speech

filmini ok skc

bulurduk. Bir kelimenin hzl ya da yava sylenmesinden veya hi

sylenmemesinden bize ne? Kendimizi kralla bir hissettiimiz iin,
sanki derdi bizim derdirnizmi gibi, konuma sorununu iimizde
duyarz. Koltuun kenarnda otururken kelimeleri onun yerine biz
sylemek isteriz, bebeklerini beslerken ineme hareketi yapan ya
da ocuklarnn okul msameresinde syleyecekleri her kelimeyi
sessizce mrldanan anne babalar gibi. Bakalarnn bedenine girme
gibi muhteem bir yetimiz vardr.
Sinirbilim diliyle sylersek, bakalarnda algladmz motor
edimlerin sinirsel temsillerini beyinlerimizde etkin hale getiririz.
Bilgisayar ekrannda gsterilen yz ifadeleriyle yaplan bir test, bu
nu farknda olmadan yaptmz gstermitir. Yz ifadeleri, bilin
li alglamaya imkan vermeyecek kadar ksa sre gsterilse bile (de
nekler manzara resimleri seyrettiklerini zannediyorlard) yz kasla
rmz grdmz ifadeleri taklit eder, ruh halimiz de onlardan etki
lenir. Ka atmalar znt, glckler mutluluk hissi verir. Bu ara
trmay yapan sveli psikolog Ulf Dimberg, bana 1990'larn ban
da bulgularn yaymlamak istediinde karlat direnci anlatm
t. Pek ok teyitten sonra geri dnp bakldnda bu, kulaa sama
geliyor. Ama o zamanlar empatinin serebral kontrol altndaki kar
mak bir beceri olduu zannediliyordu. Bakasnn yerinde olsak
neler hissedeceimize dair kafamzda bilinli simlasyonlar yapa
rak empati duymaya karar verdiimiz dnlyordu. Empati bili
sel bir beceri olarak grlyordu. Artk ilemin ok daha basit ve
otomatik olduunu biliyoruz. zerinde kontrolmz olmad sy
lenemez (soluma da otomatiktir ama onu kontrol edebiliriz) ama bi
lim eskiden empatiye ok yanl bir adan bakyordu. Empati, yz-

Y MAYMUN MESEL

135

lere, seslere, duygulara dair bilind bedensel balantlardan kay

naklanr. nsanlar empatik olmaya karar vermez, kendiliklerinden
yledirler.
Doru, bedensel ipularnn olmad zamanlarda bile (bir ro
man okurken mesela) kendimizi bakasnn yerine koyabilme bece
rimiz vardr ama empatinin zn bu tekil etmez. zn anlamak
iin nasl baladn bilmek gerekir. Arkada dp alamaya ba
laynca kendisi de alayan bir bebei dnn ya da onun anlaya
mayaca mstehcen bir fkraya glen bir oda dolusu yetikinle bir
likte glen bebei. Empatinin kkeninde, bedensel ezamanllk ve
ruh halinin bulacl vardr. Hayal gc ve yanstmaya dayal da
ha karmak biimler buradan kar ama ikincildirler.
Bu r aan aratrmayla hemen hemen ayn gnlerde, talya'
nn Parma ehrindeki biliminsanlar ayna nronlar kefetti. Bu n

ronlar biz bir eylemde bulunduumuzda, mesela bir fncana uzand

mzda harekete geiyor ama ayn zamanda baka birinin fincana
uzandn grdmzde de harekete geiyor. Ayna nronlar kendi
davranlarmzla, tekilerin davranlar arasnda fark gzetmedi
inden, bir organizmann, baka bir organizmann adeta iindeymi
gibi olmasna imkan tanyor. Biyoloji iin DNA'nm kefi ne kadar
nemliyse, psikoloji iin de ayna nronlarn kefi o kadar nemli.
Bu nronlar insanlar beden seviyesinde kaynatryor; Jackson be
beini balkondan sarktnca bu yzden tedirgin oluyoruz ya da Zo

raki Kral'

seyrederken bu yzden onun syleyemedii kelimeleri

mrldanyoruz.
Bu keif, insan empatisine getirilmi ilk aklamalarla, empati
nin estetik algyla ilintili olduu gryle rtyor. Mesela neden
bale seyrederiz? Ayn koreografiyle sahnede zplayan lastik teker
lekleri grmek bize estetik adan ayn zevki verir miydi? Aktrler
ark sylemek yerine, kskanlklarn birbirlerine gstermek ya da
serenat yapmak iin bano ya da akordeon alsa, opera iimizi titre

tir miydi? Sanmam. Bale seyrederken danslarn bedenine girer,

onlarla birlikte adm atar, onlarla birlikte parmak ucunda dneriz.
Bir dans dierini, bir ncnn kollarna attnda, biz de bir an
havada asl kalrz. Seyirciler de sahnede olduklarndan, her baar
sz srama annda tepki alr. Empati tmyle bilisel olsa (seyircile-

1 36

BONOBO VE ATEST

rin "Bu nasl oldu?" "Can yand m?" diye dnecei) belli bir ara
nn ardndan tepki gelmesi gerekir ama biz daha dans yere dme
den "ah" "vah" deriz.
Opera da ayn ba insan sesi zerinden kurar. Doumdan itiba
ren (hatta ncesinden) sesin zevk, ac, fke, vs. arac olduunu bili
riz. Ses dorudan merkezi sinir sistemimize temas eder. Hibir ya
pay aletin baaramayaca ekilde iimize dokunur. Sopranonun
aclarn tahmin etmekle kalmayz, hissederiz de, hatta tylerimiz
diken diken olur. Operay ok seven birisi olarak, her byk perfor
mansn sonunda btn duygularmn akp gittiini hissederim.
Grsel sanat da ayn balanty kullanr. Michelangelo'nun kle
heykelini her gren, kendini mermerden kurtarmaya alan gerek
boyutlu bu insan karsnda kaslarnn gerildiini hisseder. Caravag
gio'nun Aziz

Thomas'n phesi

tablosunda, sa pheci mridinin

gsndeki yaraya parman sokmasna bakarken biz bu hareketin

verdii acy hissederek irkiliriz. Bosch'un eserleri de empati, acma
ve dehet yaratan fiziksel sahnelerle doludur. Bosch'un insansev
mez olduu sylenmitir ama izleyicilerinin empatisi olmasa sana
tnn esamisi okunmazd. Baklarla deilmi, aalardan yar l
sarkan, a kpeklerin yedii, bir arpe asln, ansne flt sokul
mu, kle olarak kullanlan ya da tavada kzartlan gnahkarlarla
birlikte biz de ac ekeriz. roniktir ikence yapmak iin de empati
gerekir nk insan neyin ac verdiini bilmeden, birisine kasten ac
ektiremez. Bosch'un iimizde bu kadar ok duygu uyandrmasnn
sebebi resmettii sahnelere girmekten kendimizi alamamamzdr.
kence gren figrlerin kendimiz de olabileceine inanmamz is
ter ve bir an inanrz.
Bedensel empati soyut sanatta da geerlidir. Ayna nronlar ke
feden talyan biliminsan Vittorio Gallese ve Amerikal sanat tarih
isi David Freedberg, bilindmzda sanatnn tuval zerindeki
hareketlerini takip ettiimizi anlatr. Tpk piyano alan birinin, pi
yano konseri dinlerken beynin parmak hareketlerinden sorumlu b
lmnn harekete gemesi gibi, Jackson Pollock'un bir resim dene
yimini seyredenler de "fiziksel izlerin ima ettii hareketlerle -fra
izleri ya da aktlm boyalarla- eseri retenin yaratc edimleriyle
bedensel bir ba kurarlar. "8

Y MAYMUN MESEL

137

Bosch'un Maher Gn tablosunda iki yal acuze, insanlar ite ve atete kzartr. G
nahkarlarn ektii aclar grmek, szel anlatmlardan ok daha etkilidir. Bilind sevi
yede insan bedenleriyle iliki kurarz, bu sahnenin scakln tam manasyla hissederiz.
Bu sreler sadece trmze has deildir. Ayna nronlar etrafn
da kopan akademik yaygara, bize bu nronlarn insanlarda deil ma
kaklarda kefedildiini unutturmu gibidir. Gnmzde bile, "may
mun grdn yapar" nronlar zerine makaklarda yaplan ara
trmalar, insan beyni zerinde yaptlan edeerlerine nazaran ok da
ha kapsaml ve ayrntldr. nsanlar zerinde yaplan almalarn
ou, belli beyin blgelerinde bu nronlarn bulunduunu varsayar
nk varlklarm dorulamann tek yolu beyne elektrot sokmaktr
ki bu uygulamaya nadiren rastlanr.9 Halbuki maymunlarda bol mik
tarda dorudan veriye sahibiz. Ayna nronlar muhtemelen primatla
rn bakalarm taklit etmesine yardmc oluyor; eitilmi bir primat
la ayn ekilde bir kutuyu amalar ya da doada annelerinden gr-

8. David Freedberg ve Vittorio Gallese (2007), s. 197.

9. nsanlarda ayna nronlarn ilk nrofzyolojik kant, Roy Mukamel vd.
(20 10).

BONOBO VE ATEST

1 38

dkleri ekilde bir meyvenin ekirdeini karmalar byle mm

kn oluyor. Btn primatlar uyumludur. Sadece taklit etmeyi deil,
edilmeyi de severler. Bir deneyde, iki aratrmac, oynamalar iin
plastik bir top verilmi kapuinlerle etkileime girmiler. Aratr
maclardan biri kapuinlerin topla yaptklar her hareketi taklit eder
ken dieri etmiyordu. Deneyin sonunda kapuinler onlar taklit ede
ni tercih etmilerdi. Keza, barda kaldrmak ya da dirseini masaya
dayamak gibi karsndakinin her hareketini taklit etme talimat ve
rilmi birisiyle kan ergenler, hareketlerini taklit etmeyen bir ba
kasna nazaran ondan daha fazla holandklarn belirtmiler.
Bedensel balantnn empatiye nasl yardmc olduunu grmek
kolay. zntl biriyle konuurken yzmz zntl bir ifade alr,
bedenimiz de kendini brakr. Hatta onunla birlikte alayabiliriz bi
le. Halbuki canl, gle bir insanla konuurken biz de ok gemeden
glmeye balarz ve sonuta kendimizi mutlu hissederiz. Hayvan
duygular konusundaki talihsiz tabu yznden bu konuda fazla ara
trma yaplmasa da duygularn hayvanlarda da bulac olduunu bi
liyoruz. B. F. Skinner " 'duygular', genelde davran aklamak iin
kullandmz kurgusal sebeplerin mkemmel rnekleridir" diye
rek, zellikle hayvanlarn duygularn kmsemitir. 10 Skinner ok
etkili oldu -ekol din gibiydi- ama neyse ki artk de geti.
Beyin aratrmalar, hayvan duygularna dair pheciliin Gordiyon
dmn kesti. Mesela insan beynindeki amigdala, Bosch'un ce
hennem sahnelerine benzeyen iddet ve ak yara gibi korkun im
gelere baktmzda harekete geer. Farelerin beyninde ayn amig
dala elektrikle uyarldnda, hayvanlar kaar, altlarna yapar ve bir
keye siner. Bu durumda, farelerle insanlarn beynin ayn bl
mnde ayn duygu durumunu, yani korkuyu paylat sonucundan
kamak zordur. Bu mant sevgi, sevin, fke ve benzeri duygulara
uygulayan modern sinirbilim, hayvanlarn duygusal hayatn zgr
ce incelemektedir.
Hayvanlarn sadece uyarmlara karlk veren makineler olduu
gr bana asla hitap etmemitir. yle zayf bir grtr ki insan
rtmeye nereden balayacan bilemez. Otistik hayvan uzman

10. B. F. Skinner (1953), s. 160.

Y MAYMUN MESEL

139

Temple Grandin'in szlerine baklrsa Skinner bile zamanla fikrini

deitirmitir. Grandin, on sekiz yanda bir renciyken Skinner'la
yapt grmeden mahcubiyet duymu, profesre bacaklarna do
kunmamas gerektiini anlatmas dahil olanlar ayrntsyla tasvir
etmi. Grandin, beyin hakknda daha fazla ey bilmek harika olmaz
m diye sormu. Skinner: "Beyin hakknda bir ey bilmemize gerek
yok, bizde edimsel koullanma var," diye cevap vermi. Bu beni hay
rete drd; bir biliminsan herhangi bir konuda bilgilenmeyi ne
den reddetsin ki? Bilginin her trls iyi deil midir? Pek sevilen bir
kuram tehdit etmiyorsa tabii! Skinner da, daha pek ok biliminsan
gibi, kuramnn yalanlanmas korkusundan m muzdaripti? Sorun
larnn ou beynin ileyiinden kaynaklanan Grandin, saygda ku
sur etmeden ona kar kmt. Yine de Skinner'm, hayatnn sonla
rna doru, artlanmann her ey olmadm birinci elden renme
siyle grdn bildirir Grandin. Beyin konusunda biraz daha
fazla ey bilmenin daha faydal olup olmayaca sorusuna, "Fel ge
irdiimden beri faydal olacan dnyorum," diye cevap ver
mitir.11
Sinirbilimin empati konusunda iki temel mesaj vardr. Birincisi
insan ve hayvan duygular arasnda kesin bir ayrm olmaddr.
kincisi empatinin bedenden bedene getiidir. Bir kadnn koluna
ine batrrsanz, bunu sadece izleyen kocasnn beynindeki ac mer
kezi harekete geer. Beyni, ine kendi koluna batm gibi tepki verir.
Ayna nronlar, taklit ve duygularn bulacl konusunda bildikle
rimizin nda, empatinin bu "beden kanalnn" muhtemelen pri
mat tr kadar eski olduu sonucuna varyoruz, hatta ben daha da
eski olduunu dnyorum. The Age ofEmpathy (Empati a) ki
tabm tmyle empatinin kkenini belgelemeye adadm iin, bu
rada sadece birka rnek vermekle yetineceim.
Mesai arkadalarmdan biri, kovasna delik aarak u mehur
ocuk arksn canlandryor. Matt Campbell, altna kk bir delik
at plastik kovayla dolayor. empanzelerimiz delie gzlerini
dayayp kovann teki ucunda duran iPod'u seyretmeyi rendiler.
Bu ekilde videoyu kimin izlediini tam olarak biliyoruz ve baka1 1 . Temple Grandin ve Catherine Johnson (2004), s. 1 1 .

1 40

BONOBO VE ATEST

larnn ayn videoyu seyretmemesini salyoruz. Bu "dikiz ovu"

nun tek maksad bulac esnemeyi lmek; empatiyle balantl
kendine has bir olgu bu. Mesela bulac esnemeye en ak insanlar
en fazla empati hisseden insanlar. Otizm gibi empati bozukluu
olan ocuklarda esneme bulamas hi yok. Esneyen maymunlar
seyreden empanzelerimiz deli gibi esniyor ama ancak videodaki
maymunu ahsen tanyorlarsa. Yabanclarn videolar hibir etki ya
ratmyor. Bu da meselenin bir azn alp kapandn grmekten
ibaret olmadn dndryor: filmi ekilen bireyle zdelemek
de bunun bir paras. Btn empati aratrmalarnda, ister insan ol
sun ister hayvan, tankln rol biliniyor. Empatik tepkiler, birine
kendimizi ne kadar yakn hissediyorsak, onunla ne kadar ok ey
paylayorsak, o kadar kuvvetleniyor. nsanlar zerinde (gizlice lo
kantalarda, tuvaletlerde filan) yaplan bir saha aratrmasnda bula
c esnemenin, akrabalar ve yakn arkadalar arasnda, tandklar ve
yabanclar arasnda olduuna nazaran daha fazla ve daha hzl oldu
u saptanm. 1 2

Elenceli bir rnek de lgNobel dl'yle ilgili - zellikle Da

lai Lama'yla yaptm konuma bu mevzuyu daha elenceli bir hale
getiriyor. Nobel dl'nn parodisi olan bu dl, "insanlar nce
gldren sonra dndren" aratrmalara veriliyor. 201 1 'de de kap
lumbaalarda bulac esneme bulma teebbsne verilmi. Viyana
niversitesi'nden aratrmaclar, krmz ayakl kaplumbaalar, a
zn ap kapayacak ekilde eitilmi bir trdelerinin karsna koy
mular. Hibir tepki gzlemlemedikleri iin de bulac esnemenin
basit bir refleks olmad, taklit ve empati gerektirdii, bunun da
kaplumbaalarda olmad sonucuna varmlar.
Primatlarda empatik taklidin deneysel koullara bal olduunu
dnenlere kendiliinden ortaya km pek ok rnek verebilirim.
Uzun zaman nce Arnhem Hayvanat Bahesi'nde, parmak eklemle
rinden deil, bkt bileinden kuvvet alarak, topallaya topallaya
yryen yaral bir erkek empanze grmtm. ok gemeden ko
loninin genleri, bu talihsiz erkein arkasnda tek sra olup, bilekle
rine yaslanarak topallamaya baladlar. Bir keresinde de burada,

12. Ivan Norscia ve Elisabetta Palagi (2011).

Y MAYMUN MESEL

141

Yerkes saha istasyonunda, bir diinin bir dieriyle zdelemesini

tetikleyen bir douma ahitlik etmitim.

Gzlem penceremden, May'in etrafnda gizli bir iaretle harekete ge

mi gibi hzla ve sessizce toplanan bir kalabalk grdm. Hafife aralad
bacaklar zerinde dorulmu olan May, bebek ktnda tutabilmek iin
elini ap aaya sarktmt. Ondan daha yal bir dii olan Atlanta da onun
la ayn durua gemi ve ayn el hareketini yapmt ama kendi bacaklar
arasnda, yani ie yaramayacak bir yerde. On dakika kadar sonra salkl bir
erkek yavru doduunda kalabalk kprdand. empanzelerden biri bar
d, bir ksm sarldlar, bu hepsinin olaya kendini nasl kaptrdn gsteri
yordu. Atlanta muhtemelen kendini May'in yerine koymutu nk kendisi
daha nce pek ok bebek dnyaya getirmiti. Yakn arkada olarak, sonra
ki haftalarda anneyi adeta hi durmadan tmar etti. 1 3
Uganda'da, Budongo Orman'nda yaayan sakat bir empanzey
le ilgili bir olay var. Catlerine Hobaiter, elleri ciddi ekilde deforme
olmu, bileklerine inme inmi, Tinka adnda elli yalarnda bir er
kekten bahsediyor. stne stlk Tinka, kronik bir deri enfeksiyo
nundan da muzdaripmi ve dumura uram elleriyle kendini ka
yamadndan bu enfeksiyon ona ciddi bir rahatszlk veriyormu.
Tinka, srtmz kurulamak iin havluyu iki yanndan tutmamza
benzeyen bir sarmakl kanma teknii gelitirmi. Bir sarman
zerine basp, bam ve vcudunu ona srtyormu. Biraz tuhaf bir
ilem olsa da ska uygulamasna baklrsa ie yarad anlalyor
mu. Eli aya tutan bir empanzenin bu hareketi taklit etmesi iin
bir sebep olmasa da pek ok yavrunun Tinka'yla ayn hareketi yapt
grlm. Srf kanmak iin aa ektikleri sarmaklara srt
nyorlarm sk sk. Baka bir empanze topluluunda emsali bu
lunmayan bu tuhaf alkanln yayl, yine bir ayna nron vakas
na benziyor.
Bilind olduu iin empatinin beden kanaln grmezden gel
meye meyilliyiz. Siyaset yorumcularnn empatiyi, toplumda temel
rol oynamaya layk olmayan, "krlgan bir iee" benzettiklerini
bile duydum. Belli ki byle eyler syleyen insanlarn kendilerine
gre bir gndemi var ve Abraham Lincoln'n, bu milletin sempati

1 3. Frans de Waal (2009), s. 61.

142

BONOBO VE ATEST

balaryla birbirine balandm dndn unutuyorlar. Mesela

Lincoln'n klelikle mcadele etme karan, bakalanmn aclarna
verdii duygusal tepkiden kaynaklanyordu byk lde. Birbiri
ne zincirlenmi kleleri hatrlamann "daimi bir ikence" olduunu
yazmt Gney'deki bir arkadana.14 ok nemli siyasi kararlar bi
le, en azndan ksmen empatiden kaynaklanyorsa, arln km
semenin manas yok. Ben ahsen, empati ve dayanmadan yoksun
bir toplumda yaamaya demeyeceini dnyorum.
Geri insan empatisi tr snrnda kalmyor. Baktmz hayvan
larla ilgili politikalara da sirayet ediyor. Domuzlarn ksrlatrlma
s tartmasn rnek alalm. ou lkede bu ameliyat anestezisiz
yaplr ya da yaplrd. Bu meseleyle ilgilenen bir komitede, bu uy
gulamaya kar olanlar, biliminsanlan ve veterinerlerin kat direni
iyle karlam; ac konusunda ne bildiimizi onu nasl lecei
mizi sormular. "Ne hissettiklerine dair hi fikrimiz yok" kliesi ite. Bir sonraki toplantda kartlar yanlarnda bir film getirmiler.
Tartma yntemle ilgili olduundan, mevcut uygulamaya bakma
nn mantkl olduunu sylemek dnda gr belirtmemiler. Son
ra bayltlmam bir domuzun idi edilme sahnesini gstermiler.
Domuz dakikalarca bararak yle ok rpnm ki sonunda bir oda
dolusu adam, yzleri bembeyaz, elleri bacaklar arasnda otururken
bulmular kendilerini. Bu video, anestezi konusundaki hakim gr
, mantkl argmanlardan ok daha kolay deitirmi.
Bedensel empatinin gc bu ite.

Bir Fare Tarafndan Kurtarlmak

"Komum kim?" diye sordu, sa'nn "komunu kendin gibi sev" tav
siyesinden kafas karm avukat. Baz insanlar sevmek zoruna
gittiinden bu kadar da kapsayc olmayan bir talimat aryordu. Ce
vab yi Samiriyeli Meseli'ndeydi.
Can ekien bir kurban, yolun kenarna atlm, nce bir papaz,

14. Lincoln, 24 Austos 1855'te, Joshua Speed'e yazd mektupta: "Bu yle
bir ey ki beni zme gcne sahip ve bu gc srekli kullanyor." Bkz. http://show
case.netins.net/web/creative/lincoln/speeches/speed.htm.

Y MAYMUN MESEL

1 43

sonra bir Yahudi tarafndan grmezden gelinir - ilcisi de ahlaka da

ir ayrntl bilgiye sahip dindar adamlardr. Yine de yollarndan kal
mak istemez, hemen sokan kar tarafna geerler. Ancak oradan
geen nc bir kii, bir Samiriyeli durur, adamn yaralarm sarar,
onu eeine oturtur ve emniyetli bir yere getirir. Yahudilerin (mesel
onlar iin yazlmtr) kmsedii "mundar" bir halka ait olan Sa
miriyeli bu kii arasnda tek vicdanl insandr. Yaral adamn iin
de bulunduu kt durumdan adeta i organlar seviyesinde etkilen
mitir. Kutsal kitap, bakalarnn zor durumunu grmezden gelmek
iin insana bolca bahane veren kitabi ahlaka kar tetikte olunmas
mesajn verir.
Meselin hisselerinden sadece biridir bu. Dieriyse herkesin, bi
ze benzemeyen insanlarn bile komumuz olduudur. nsan ve hay
van empatisinin cemaati zellii dnldnde, asl zor olan bu
mesaj gerekletirmektir. Bulac esneme gibi basit bir lde bi
le, yabanclarla zdelemeye rastlamak zordur. Hem empanzeler
hem insanlar, tandklar bireylerin esnemelerine yabanclara naza
ran daha kolay katlmlardr. Empati maalesef taraf tutar; Zrih ni
versitesi'nde bakalarnin acsna verilen tepkileri lmek iin yap
lan deney de bunu gstermitir. Bir grup erkee, kendi takmlarnn
ya da rakip takmn taraftarlarnn, ellerine balanan elektrotlarla
canlarnn yaklmas seyrettirilmitir. svirelilerin futbolu ciddiye
aldn sylemeye gerek yok. Sadece kendi kulplerinin taraftarla
r onlarda empati uyandrmtr. Hatta rakip takm taraftarnn elek
trik okuna maruz kaldm seyretmek, beynin haz blmlerini ha
rekete geirmitir. 15 te komuyu sevmek buraya kadar!
Bu grup-ii tarafgirliin de empati kadar eski olduu kemirgen
ler zerinde yaplan aratrmalarda gzlenmitir. effaf cam tplere
konulmu laboratuvar farelerinden birine seyreltilmi asetik asit ve
rilmitir - aratrmaclara baklrsa bu asit sadece hafif bir karn
arsna sebep olmaktadr. Asidi yutan fare rahatszlm belirten ge
rinme hareketleriyle tepki vermitir. Seyreden fareyse tekinin ac
sn kendisi hissediyormu gibi acya daha duyarl bir hale gelmitir.
Ancak bu derdini paylama deneyi sadece birlikte yaayan fareler
15. Grit Hein vd. (2010).

BONOBO VE ATEST

1 44

zerinde ie yaramtr. Bir yabancnn ac ektiini grmek fareleri

etkilememitir. 16
Fareler, insanlarda da gayet iyi bilinen,

duygu sirayeti

sergile

milerdir. Neenin ya da zntnn nasl yayldn, evremizdeki

insanlarn ruh hallerinden nasl etkilendiimizi biliriz. Mutlulua
giden en emin yol, insann etrafna mutlu insanlar toplamasdr, der
ler. Duygu sirayeti, ortalama bir insann

maktan lecekmi gibi korktuu

topluluk karsnda konu

iddias zerinden aratrlmtr.

Deneklerden, hi hazrlk yapmadan seyirci nnde konumalar is

tenmitir. Konumann ardndan btn katlmclardan bir bardaa
tkrmeleri istenmitir. Bylece biliminsanlar, endieyle balantl
kortizol hormonunu lme imkfu bulmulardr. Konumacnn ger
ginliinin, dinleyicilere de sirayet ettii saptanmtr. Dinleyiciler,
kendine gvenen konumaclar karsnda rahatlayarak her kelime
yi takip etmi, gergin konumaclar karsnda tedirgin olmutur. Zo
raki Kral'da sz edilen ayn beden kanal sayesinde konumacla
rn ve dinleyicilerin hormon seviyeleri birbirine yaklamtr. 17
kinci bir kemirgen aratrmasnda denek olarak sanlar kulla
nlmtr. Bu hayvanlarn kt hretine ramen, niversite renci
siyken evcil hayvan olarak san beslediim iin, bu aratrmann
sonularn benimsemekte zorluk ekmiyorum. Her ne kadar kzla
rn gznde beni popler yapmasalar da sanlarn temiz, zeki ve

efkatli olduunu rettiler bana. Chicago niversitesi'nde yaplan

bir deneyde, bir san, iinde effaf bir kaba kapatlm baka bir s
an olan kapal bir alana konmu. effaf kapta kilitli olan san s
kntyla debeleniyormu. Birinci san, ikinciyi kurtarmak iin kili
di amay renmekle kalmam, bunu yapmaktaki motivasyonu da
akllara seza. Birinin iinde ikolata, tekinin iinde kapana ksl
m arkada olan iki kapla karlatnda genelde nce arkadan
kurtaryormu. Halbuki bo bir kapla, iinde ikolata olan bir kap
arasnda seim yapmak zorunda kaldnda daima ikolatal kab n
ce ayonnu. Bu bulgu, Skinner'n koullanma vurgusuna tama
men kar ve hayvan duygularnn gcn kantlyor. Sanlarn dav
rann empati temelli zgecilik olarak yorumlayan yazarlar "kapa-

16. Dale Langford vd. (2006).

17. Tony Buchanan vd. (2011).

Y MAYMUN MESEL

1 45

na kslm bir hcre arkadan kurtarmak, ikolata yemekle ayn

deerde" sonucuna varm. 18
Bu hapishaneden ka deneyi, empatinin daha karmak bir t
ryle, sempatiyle ilgiliydi. Empatinin nasl yardm ya da rahatlatma
davranna dntn tam olarak bilemiyoruz ama en azndan
bakasna ynelmeyi gerektiriyor. Empati epey pasif olabilir, sade
ce bir duyarllk yanstabilir ama sempati aktr. Bakas iin duyu
lan kaygy onun durumunu iyiletirme arzusuyla birletirir. yi Sa
miriyeli Meseli tam da bunu anlatr. nsan tatan yaplmamsa, yo
lun kenarnda inleyen birini grmek kanlmaz olarak empati uyan
drr. Ama iki din adam, bu hissi sempatiye dntrmek yerine on
dan kurtulmaya alrlar. Bile isteye kaynandan uzaklarlar. Ken
dini koruma sk rastlanan bir durumdur, korkun bir sahneyi grme

127
Saat/ 127 Hours filminin en nemli sahnesini, bir kayann altna ko
mek iin sinema seyircilerinin ellerini yzlerine kapamas gibi.

lu skm adamn, aksyla kendi kolunu kesmesini pek az seyir

cinin izledii sylenir. Halbuki Samiriyeli bir bakasnn acsn
grmekle kalmam, ona sempati gstermitir. Zaman kaybetmek,
elbisesini kirletmek, bii hrsz numarasna kurban gitmek gibi kay
glar bir kenara brakp, yardma muhta adama ncelik vermitir.
nsanlarn eyleme gememek iin bulduu bahaneler ok zekice
bir deneyle snanmtr. niversite rencilerine bir kamps bina
sndan bir dierine komalar talimat verilmi, bu arada yollarna

iki bklm bir "kurban" konmutur. rencilerin sadece %40' "kur

bana" ne sknts olduunu sormutur. Acele ii olan renciler za
man bol rencilerden daha az yardm etmitir. Bazlar dpedz
inleyen "kurbann" zerinden atlayp gemitir. Hatta ironik olarak,
derste bahsedecekleri konu yi Samiriyeli olduu halde byle dav
ranmlardr. 19
Yardm etme karar, sadece akli deerlendirmeler zerinden aln
maz nk itici g neredeyse her zaman duygusaldr. Empati ve
sempati duygular olmasa muhtemelen bakalarna yardm etmeye
asla kalkmazdk. Sadece akli mlahazalarla baka birini kurtar-

18. Inbal Ben-Ami Bartal vd. (20 1 1), s. 1429.

19. John Darley ve Daniel Batson (1973).

BONOBO VE ATEST

1 46

mak iin bir nehre kim atlar? Mesela svireli futbol taraftarlar ze
rinde yaplan aratrmada, bir denek bir bakasnn acsn azaltmak
iin ne kadar gayret gstermise, beyninde empatinin o kadar fazla
etkinletii gzlenmi. te taraftan duygular yeterli deildir. Bedel/
kar hesaplaryla birleirler ve bunun sonucunda bir eylem ya da ey
lemsizlik plan ortaya kar. yi Samiriyeli aratrmasnda btn
rencilerin yardma istekli olmamasnn sebebi budur. nsanda yar
dm davran, duygusal etmenlerin ve bilisel filtrelerin bir bileimi
sonucunda oluur. Ayn bileim dier hayvanlarda da sz konusudur.
Empatinin roln aratrmann bir yolu zntye verilen tepki
leri gzlemlemektir. empanzeler ve bonobolarda, beklenen tepki
tesellidir. Ksa sre nce hayatn kurtarmak iin kam bir saldn
kurban, dudan bkm, yarasn yalayarak ya da perian bir hal
de tek bana oturmaktadr. Birisi yanna gelip de ona sarldnda,
onu tmar ettiinde ya da dikkatle yarasn incelediinde canlanr. Te
selli son derece duygusal bir hal alabilir ve maymunlarn birbirinin
kollarnda lklar atmasna kadar gidebilir. Yaklak drt bin gz
lemi taradmzda, daha ok arkadalarn ve akrabalarn, erkekler
den ok diilerin teselli ettiini grdk.20 Bu sonuncusu bizim tr
mz iin de geerlidir; teselli bir tr derdini paylama ekli olarak
grlr. Bu konu zerinde aratrma yapmann en kolay yolu, bir ai
le yesinden evde incinmi ya da zntl davranmasn rica etmek
ve ocuklarn buna nasl tepki verdiini gzlemektir. Kk yataki
ocuklar, maymunlarla ayn ekilde dokunur, sarlr ve rahatlatc
beden temas kurar ve kzlar bu hareketleri olanlardan daha fazla
yapar.,
nsanbiimcilik kartlarnn ikazlarna uyup, insan ve hayvan
larda bu tepkilerin farkl terminolojiyle ifade edilmesini reddediyo
rum. "Hayvanlar insan deildir! " diye baranlarn bu szleri doru
dur doru olmasna ama insanlarn hayvan olduu da bir o kadar
dorudur. nsan davran iin ayn eyi yapmadan hayvan davran
nn karmakln kltmek yapay bir engel yaratr. Ben ahsen
daha farkl bir tutumluluktan yanaym; yle ki birbiriyle yakn ak
rabal olan iki tr benzer koullar altnda ayn ekilde davranyor20. Teresa Romero vd. (2010).

147

Y MAYMUN MESEL

Empati, matruka gibi ok

tabakaldr. ekirdeinde
bir bakasnn duygu
durumuna elik etme
becerisi vardr. Bu
ekirdein etrafna evrim,
bakalar iin endielenme
ve onlarn bak asn
benimseme gibi daha
karmak becerileri ina
etmiir. Pek az tr btn bu
becerileri sergiler ama
ekirdekteki beceri
memeliler kadar eskidir.

Bak As Benimseme
- hedeflenen yardm

Bakalar iin
Endielenme - teselli

Durum-Eleme
-duygusal bulaclk

sa, davranlarnn altnda yatan zihinsel sreler de muhtemelen

ayndr. Bunun alternatifi, iki trn de birbirlerinden ayrldktan son
ra geen ksa sre iinde ayn davran retmenin farkl yollarn
gelitirdiini varsaymak olur. Evrim asndan bakldnda bu ap
rak bir iddiadr. Bir bakasn teselli eden bir maymunun, ayn eyi
yapan bir insandan farkl gdlerle hareket ettii kantlanana kadar,
iki trn de ayn itkilerle hareket ettii eklindeki zeka rn varsa
ym tercih ediyorum.

tekinin Bak As
Empatinin daha da karmak bir ifadesi

hedefli yardmdr.

Burada

hedef bakalarnn zntsne tepki vermek yerine onlarn durumu

nu anlamaktr. nsanlarn zel ihtiyalarnn farkna varrz, mesela
krlerin caddeyi gemesine bunun iin yardm ederiz. Krln na
sl bir ey olduunu tahayyl eder, bu zel duruma gre bir yardm
ekli gelitiririz. Gerek hayatta bu alanda bol bol insan rnei var
dr, yunuslar, filler ve maymunlar gibi dier byk beyinli trler
iin de ayn ey geerlidir. Bir bonobonun cama arpp sersemlemi
bir kuu nasl kurtardn ya da bir empanzenin doal yaam ace
misi arkadan, zehirli bir ylandan nasl uzaklatrdn ok anlat-

148

BONOBO VE ATEST

mmdr. Bir maymunun bir baka maymunun bak asn takn

dn gsteren ok hikaye vardr. Ama hedefli yardm artk snan
m olduu iin bu hikayeleri atlayacam. Japonya'da, Kyoto ni
versitesi Primat Aratrma Enstits'nde (PRI) yrtlen bu aratr
ma, empanzelerin birbirine iyilik etmeye istekli olduunu kantla
yan bizim aratrmamz ok gzel tamamlyor.
PRI'ya defalarca gittim. empanzeler geni ak alanlarda, yeil
allar ve yksek trmanma ereveleri arasnda yayorlar. Bizim
Yerkes'te yaptmz gibi, gnll testler iin ieri anlyorlar.
Ama PRI'da maymunlar karmak bir tnel sisteminden geerek bir
odaya giriyorlar ve o odada onlar merkezde, insanlar eperlerde olu
yor. Maymunlar camdan bir odaya konulduktan sonra insanlar trl
trl alet edevatla onlarn etrafnda dolanyor. Geri anlatacam de
neyde o kadar gelimi bir alet kullanlmam. Shinya Yamamoto
maymunlara portakal suyu edinme konusunda iki farkl seenek su
nuyor. Ya kab bir trmkla kendilerine ekiyorlar, ya da portakal su
yunu kamla iebiliyorlar. Asl sorun ellerinin altnda hibir alet ol
mamas. Yanlarndaki ayn bir blmede, nnde trl trl alet olan
baka bir empanze oturuyor. Bu ikinci empanze yle bir bakp te
kinin sorununu anladktan sonra gerekli aleti seip kk bir pence
reden ona uzatyor. Ancak nnde aletler duran empanze tekinin
durumunu gremiyorsa aletleri rasgele uzatyor; bu da tekinin neye
ihtiyac olduu konusunda bir fikri olmadn gsteriyor. Bu deney,
empanzelerin sadece birbirine yardm etmeye hazr olmakla kalma
yp, bakalarnn zel ihtiyalarn da dikkate aldn gsteriyor.2 1

Maymunlarn doal hayatta asla aletlerini paylamadn d

nenler varsa, Senegal, Fongoli'de, Amerikal primatolog Jill Pruetz'
in, savanada yaayan empanzeler zerinde yapt aratrma, Ya
mamoto'nun almasn dorular nitelikte. Orman empanzelerinin
aksine bu topluluk yiyecek bulmak iin muazzam mesafeler katedi
yor. empanzelerin et paylatklar biliniyor ama Fongoli empan
zeleri (baobab meyveleri gibi) bitkisel gdalar da paylayor, aynca
alet paylamna da ilk olarak bu toplulukta rastland. Mesela yeti
kin bir dii bir dal parasyla termit avlarken yanna, aznda hazr

2 1 . Shinya Yamamoto vd. (2012).

Y MAYMUN MESEL

149

aletiyle baskn bir erkek gelmi. empanzeler bir dal krp yaprak
larn temizleyerek termit avlama aletleri yapar. Kendi aleti bozu
lunca dii, erkein azndaki aleti alvermi, bunun zerine erkek
kendine baka bir alet yapp beklemeye devam etmi. Sonra bu aleti
de diiye kaptrm. Dii gittikten sonra erkek kendine bir daha alet
yapmam ve kendisi termit avlamaya kalkmam. 22
Hem tutsak hem de doadaki maymunlarn yetileri konusunda
hala ok az ey biliyoruz ama son senelerde bilgilerimiz artyor.
Zannedildii gibi bencil olmadklar ak ve insanlk sz konusu ol
duunda, ortalama bir Hristiyan ya da Yahudi din adamn yenme
leri de muhtemel.

22. Jill Pruetz ve Stacy Lindshield (20 l l ) .

6
On Emir Fazla

ki ey var ki zerlerine ne kadar sk ne kadar der

li toplu dnsek zihin o kadar yeni ve artan bir hay
ret ve hayranlkla doluyor: biri zerimdeki yldzl
gkyz, dieri iimdeki ahlak yasas.
IMMANUEL KANT1

Ate bizi yaktnda ac ekmemek elimizde mi?

Arkadalarmza sempati duymamak elimizde mi?
Bu olgular deneyimin znel alanna girdii iin, ne
ticeleri itibariyle, daha az gerekli ve daha az gl
m addedilmeli?
EDWARD WESTERMARCK2

TOKYO'DA Tama Hayvanat Bahesi'nde artc bir trene ahit ol

dum. Bir bakc, binann atsndan aadaki on be empanzeye
avu avu Avustralya fnd atyordu. ou dii empanzenin di
leriyle kramad, piyasada satlan tek fndk bu. Bu sert fnd k
racak ene kuvvetine sahip yetikin bir erkek yoktu kolonide (bir
ka hafta nce len, emektar alfa erkei Joe iin ieklerin konuldu
u kk mabedi ziyaret etmitim).

empanzeler ortalkta kouup

azlarna, ellerine, ayaklarna alabildikleri kadar fnd doldum1 . Immanuel Kant ( 1788), Critique ofPractical Reason, www.gutenberg.org/
cache/epub/5683/pg5683.html.
2. Edward Westermarck ( 1 912), s. 19

ON EMR FAZLA

151

yorlard. Sonra hepsi alann farkl ksmlarna nlerinde kk bir

fndk yn oturup yzlerini ayn istikamete evirdiler: "krma is
tasyonuna".
Bir empanze, byk bir kaya ve ona zincirle balanm kk
bir madeni bloktan oluan istasyona gitti. Sonra fnd kayann ze
rine koydu, madeni blou kaldrp kabuk krlana kadar zerine vur
du. Bu diinin yannda almalarndan faydalandrd bir de yavru
vard. Kendi fndklar bittiinde yerini sradaki empanzeye brakt
ve o da ayn ileme balad. Bakc, btn fndklar krlana kadar bu
trenin her gn byk bir dzen iinde icra edildiini anlatt.
Bu huzurlu sahne beni artt ama kandrmad. Disiplinli bir top
lumun arkasnda genelde sosyal hiyerari vardr. nce kimin yemek
yiyeceini ya da iftleeceini belirleyen bu hiyerari, nihayetinde
iddetten doar. Alt mevkideki bir dii ve yavrusu, sralar gelmeden
nce krma istasyonunu kullanmaya kalksa naho eyler olabilirdi.
Bu maymunlar kendi yerlerini bilmekle kalmazlar, bir kural ine
diklerinde balarna ne geleceini de bilirler. Sosyal hiyerari, deva
sa bir kstlamalar sistemidir ve yine byle bir sistem olan insan ah
laknn ncln de nuhtemelen bu yapmtr.
Anahtar, drt kontroldr.

Kaypak Serseri
Fransz bir kadn "DSK"y (mehur siyaseti Dominique Strauss
Kahn) cinsel tacizle suladnda, "azm bir empanze" gibi davran
dn sylemeden edememiti.3 nsanlar gdleri zerindeki kont
rol kaybettiinde nedense onlar hayvanlarla kyaslama ihtiyac
duyarz. Ne byk bir hakaret... tabii empanze iin!
Akademik evrelerde de, popler kontrolden km hayvan im
gesinden kanmak imkanszdr. Ahlakn evrimiyle kritik bir ilikisi
vardr bunun nk ahlakn zdd "istediimizi yapmamzdr", bu
nun altnda da istediimiz eyin iyi olmad varsaym yatar. Etii
doal ynelimlere oturtan byk filozof Philip Kitcher bile, bir ke-

3. Fransz medyasna gre, Tristane Banon, DSK'y "azm bir empanze"ye

benzetmitir.

1 52

BONOBO VE ATEST

resinde empanzeleri "serseri" diye yaftalam, gdlerinin esiri

mahluklar olarak tasvir etmiti. Bu terimin ierdii ktcllk ve
ehvet dknl yan anlamlarndan ziyade, davrannn sonula
rna kar kaytsz olmaya odaklanmt. Ama mesaj Fransz kad
nn mesajyla aynyd: Baz aalk insanlar gibi hayvanlar da her
tr duygusal denetimden yoksundur. Kitcher evrimin bir noktasnda
bu serserilii zerimizden attmz, bylece insan olduumuzu
belirtmitir. Bu sre "baz davranlarn kt sonular yarataca
nn nceden tahmin edilmesiyle" balamtr.4
Kitcher, fare gren her kedinin krlemesine peinden koacan
m ima ediyordu? Kedilerin avlanma itkilerine uymaktan baka an
s yok mudur? Madem yle neden kulaklarn bana yaptrp p
kutusunun arkasna siner ve arzu nesnesini ar ar, santim santim
takip eder? Fare onu gremedii halde neden kymetli dakikalarn
pusuya yatmak iin harcar? Acaba hamleyi doru zamanlamann,
erken harekete gemekten daha iyi olduunu bildii iin olabilir
mi? imden sk sk, filozoflar bir ev hayvan almaya zorlamak ge
er. renilmi sonular davranlar ekillendirmekte ok etkilidir.
Hayvanat bahesindeki o maymunlar da, gdyle eylem arasn
da gl bir engel olduunu gsteriyordu. Elbette hepsi fndklarn
hemencecik krmak istiyordu ama bir ey bunu yapmalarna engel
di. Ya da yavrusu iyi niyetli bir ergen tarafndan alnm bir anne
empanzeyi hayal edin. Onu savuturup duran yavru hrsznn pe
inden koar ve inleyip dilenerek yavrusunu geri almaya alr. Ye
tikinin aaca trmanp kymetli bebeini tehlikeye sokacandan
korktuu iin zerine atlama isteini bastrr. Sakin ve dikkatli dav
ranmas gerekir. Ama yavruyu emniyetle alp gbeine yaptrd
m iler deiir. Ergenin zerine saldrp, lklar atarak onu iyice
uzaklara kovalayan, bylece bastrd hsran boaltan ok anneler
grdm. Keza, herkesin nnde iftlemesine izin verilmeyen gen
bir erkek, cinsel cazibesi olan bir diinin yanna oturur aktrmadan,
sadece onun grebilecei kk hareketler yapar, ereksiyonunu
gstermek iin bacaklarn aar ve el hareketleriyle onu arr. Bir4. Philip Kitcher (2006), s.136; "serseri" terimini, zgr irade balamnda tar
tan Harry Frankfurt'tan ( 197 l ) dn almtr.

ON EMR FAZLA

1 53

likte ssz bir yere gitmeye davet eder. Bir keresinde gen bir erke
in, keden daha byk bir erkein ktn grr grmez ellerini
penisinin zerine kapattn ve abucak niyetini gizlediini gr
mtm.
Yksek mevkidekiler de gdlerini denetler. Mesela bir alfa er
keine, gen bir erkek aktan aa meydan okuyabilir, ona doru
ta atar, tylerini iyice dikerek biraz fazla yaknna sokulup dayla
nr. Asabn bozmaya alr. Tecrbeli alfalar bu amatann sanki

hi farknda deillermi gibi grmezden gelirler, sonra btn mtte

fklerini teker teker tmar ederler ve saldrya ancak gnn ilerleyen
saatlerinde cevap verirler. Zaten o srada gen isyankann heyheyle
ri oktan dinmitir.
Saha aratrmaclarndan birisi, erkek empanzelerin birbirleri
nin kemiklerini krabildiklerini daha yeni fark ettiini anlattnda
erkek empanzelerin kendilerini nasl ketledikleri birden kafama
dank etmiti. Bunu ben de daha nce fark etmemitim ama diiyle
Avustralya fnd (bir santimetrekareye yirmi kilo arlk uygula
yarak) krabilen bir hayvan olduu dnldnde kulaa ok
mantkl geliyor. Ormanda farkl topluluklar arasnda yzlerce kar
lama kaydetmi olan Christophe Boesch, bir empanze, bir ya
bancnn bacan tutup srdnda kemiklerin krldnn ayan be
yan duyulduunu fark etmiti.5 Birbirini tanyan empanzeler ara
sndaki dvlerde, durum ne kadar ciddi grnrse grnsn by
le bir eye ahitlik etmedim. Bu da erkek empanzelerin, en azndan
kendi gruplar iinde, ounlukla iddet potansiyellerini dizginle
dikleri anlamna geliyor.
gdsel bir tepki sisteminin yan sra bir de duygusal tepki sis
teminin olmasnn gzellii, sonucun belirsiz olmas. "gd" hay
vanlara ya da insanlara, belli koullar altnda belli ekilde davran
malarn syleyen genetik bir program. Duygularsa, durumun de
erlendirilmesi ve seeneklerin tartlmasyla birlikte baz deiik
liklere sebep olur. nsanlarn ve dier primatlarn ok kat igdle
ri olup olmad ak deildir ama duygular olduuna hi phe
yoktur. Alman uzman Klaus Scherer duygular yle tanmlyor:

5. Christophe Boesch (2010).

1 54

BONOBO VE ATEST

"Bir organizma iin belli bir zamanda neyin en nemli olduu teme
linde, girdi ve kt arasnda araclk eden, zeki bir arabirim. "6
Duygular akll addettii iin bu tanm igd kart grnebi
lir ama duyguyla bili arasndaki ayrmn tartma konusu olduunu
unutmayn. Bu ikisi i ie gemitir. Dahas ikisi arasndaki etkile
im, muhtemelen insanlar ve dier primatlarda birbirine ok benzer
ekildedir. Duygular dzenlemeye yarayan aln korteksinin, bizim
trmzde fazlasyla byk olduu ileri srlrd ama bu gr es
kide kald. nsan beyin korteksi, tpk btn memelilerde olduu gi
bi beyindeki nronlarn % 1 9'unu barndrr. Bu yzden de beynimi
ze "lineer bym primat beyni" denir. Byk olabilir ama farkl
blmlerinin birbirleriyle ilikileri istisnai deildir.7
oumuz masada oturmu eker yememeye alan elenceli o
cuk videolar grmzdr - bazs gizlice yalar, kck bir srk
alr ya da batan kmamak iin bam baka tarafa evirir. Gd de
netiminin en ak snav budur. ocuklara o ekeri yemezlerse ken
dilerine ikinci bir eker verilecei sylenmitir. Bu "gecikmeli tat
min" primat akrabalarmzda da snanmtr. Mesela ebekler, bir
muz dilimini yemezlerse daha byn alacaklarn biliyorlarsa o
dilimi yemezler. Ya da bir empanze iine 30 saniyede bir eker d
en bir kab sabrla seyreder. stedii zaman kabn haznesini skp
iindeki btn ekerleri yiyebilir ama o zaman baka eker gelmez.
Ne kadar uzun zaman beklerse o kadar ok eker alacaktr. May
munlar da bu testte ocuklarla hemen hemen ayn baary gsterir
ve tatmini 1 8 dakika kadar erteleyebilir. Etrafta kafalarn datacak
oyuncaklar varsa daha uzun sre beklerler. ocuklar gibi batan k- .
maya direnmek iin kafa datacak bir ey ararlar. Kendi arzularnn
farknda olduklar ve bunlar bile isteye kstladklar anlamna m
gelir bu? Eer yleyse zgr iradeye yaklayoruz demektir!8
Belli ki Kitcher'in "serserileri" var olmayan bir tr. Primatlar,
hem duygular hem de duygu denetimi zerine kurulu grup hayat
6. Klaus Scherer ( l 994), s. 127.
7. Greceli korteks bykl iin bkz. Katerina Semendeferi vd. (2002) ve
Suzana Herculano-Houzel (2009).
8. Maymunlarda tatminin ertelenmesi iin bkz. Theodore Evans ve Michael
Beran (2007).

ON EMR FAZLA

1 55

konusunda byk igr salar. Toplumun ayrlmaz bir paras ol

duklar iin davranlar zerindeki snrlamalara sayg duyarlar ve
ancak yakay syracaklarna ya da riske deecek bir ey olduuna
inandklarnda isyan ederler. Aksi takdirde Tama Hayvanat Bahesi'
ndeki empanzeler gibi sralarn bekler, itkilerini denetlerler. Top
lumsal ketlemeyi iyice benimsemi, iyi gelimi hiyerariler kur
mu atalarn soyundan geliyoruz. Bu tarihe ne kadar ok ey borlu
olduumuzu anlamak iin kant isteyenler, ahlak kurallarna ne ka
dar byk bir otorite yklediimize baksnlar yeter. Bazen otorite,
bir sper alfa erkei gibi ahsiyet kazanr, Tanr'nn bir dan tepe
sinde bize kurallar verdiini iddia ettiimizde olduu gibi. Bazen
akl yrtmenin otoritesine teslim oluruz, baz kurallar mantken
ok ikna edici olduklar iin onlara uymamann aptallk olacan
iddia ederiz. nsanln ahlak kanununa saygs, yukardakilerle ara
sn iyi tutmaktan holanan bir trn zihin yapsna iaret eder. n
sanln ahlak kanununa saygs, yukardakilerle arasn iyi tutmak
tan holanan bir trn zihin yapsna iaret eder.
Bir kural ihlal ettiimizd verdiimiz tepki ok ey anlatr. Y
zmz ne eer, gzlerimizi karrz, omuzlarmz kamburlat
rr,

dizlerimizi bker, klm gibi grnrz. Azmz sarkar, ka

larmz yukar kalkp tehditkar olmayan bir ifade alr. Utanr, yz

mz ellerimizin arkasna saklar, "yerin dibine gemek" isteriz. Bu
grnmezlik arzusu itaat gsterilerini hatrlatr. empanzeler lider
leri iin tozun topran iinde srnr, ona aadan bakmak iin
vcutlarn eer ya da tehditkar grnmemek iin ona klarn evi
rirler. Halbuki baskn erkekler kendilerini daha byk gsterir ve
cenin pozisyonu alm olan astlarnn kelimenin tam manasyla ze
rine basp geerler. nsan kltrlerinde utan zerine alan, antro
polog Daniel Fessler, bu evrensel bzme grnmn, fkeli bir
egemen karsndaki astn duruuna benzetir. Utan, yattrlmas
gereken birini kzdrm olma farkndalm yanstr. Buna elik
eden mahcubiyet duygular, ondan ok daha eskiye dayanan hiye
rari ablonu yannda ikincil kalr.
Darwin'in de zamannda dikkat ektii gibi, sadece insana has
yegane ifade yz kzarmasdr. Dier primatlarda byle ani bir k
zarmaya hi rastlamadm. nsanlarn elinden gelen tek eyin baka-

1 56

BONOBO VE ATEST

Baskn bir empanze, tylerini kabartm, elinde byk bir tala iki aya zerinde yr
yor. Onu burnundan soluyup hrltlar kararak savuturmaya alan rakibinden ok da
ha byk grnyor. Ancak btn bunlar trenden ibaret nk aslnda bu iki erkek ayn
csse ve arlkta.
larn smrmek olduunu dnenler iin yz kzarmas herhalde
ok ardklar bir evrim muammasdr. Gerekten onlarn dn
dkleri gibi olsa, yanaklarmza ve boynumuza kan hcum etmese,
tenimizdeki renk deiiklii deniz feneri gibi gz almasa bizim iin
daha iyi olmaz myd? Anadan doma bir dzenbazn byle bir ia
ret tamas akla uygun gelmiyor. Yz kzarmasnn benim bildiim
tek faydas, bakalarna hareketlerinizin onlar nasl etkilediinin
farknda olduunuzu gstermesi. Bu da gven uyandrr. Duygular
n yzlerinden okuduumuz insanlar, en ufak bir utan ya da sulu
luk iareti gstermeyen insanlara tercih ederiz. Kural ihlalleri konu
sundaki rahatszlmz ileten drst bir iaret gelitirmi olmamz
trmze dair derin bir bilgi verir bize.
Kzarma, bize ahlak veren evrim paketinin bir parasdr.

Bire Bir Ahlak

Ahlak, bizim gibi insan olanlara Yardm etmeyi, en azndan onlar
maddi manevi Yaralamamay telkin eden iki Y kuralna dayal bir
sistemdir. Bakalarnn iyiliini esas alr ve topluluu bireyin nne

ON EMR FAZLA

1 57

koyar. ahsi karlar inkar etmez ama ibirlii iindeki bir toplum
uruna karlarn dizginlenmesini gerektirir.
Bu ilevsel tanm, ahlak, atal bakla, ubuklarla ya da elle ye
mek gibi adet ve alkanlklardan ayrr. nsanlar, u an iinde bulun
duum kltrde benim elle yememi ayplayabilir ama onlarn bu ho
nutsuzluu ahlaki bir zellik tamaz. Kk ocuklar bile etiketi
(olanlar erkekler tuvaletine, kzlar kadnlar tuvaletine gider) ahlak
tan (kimsenin atkuyruunu ekme) ayrabilir. ki Y kurallar, adet
lerden daha fazla ciddiye alnr. ocuklar ahlak kurallarnn evren
sel olduuna inanr. Onlardan herkesin ayn tuvalete gittii bir kl
tr hayal etmelerini isterseniz, bunu yapabilirler ama laf olsun diye
baka birinin cann yakmann mubah olduu bir kltr hayal etme
lerini isterseniz yapamazlar. Filozof Jesse Prinz'in de aklad gi
bi: "Ahlak kurallar dorudan doruya duygulardan kaynaklanr.
Birine vurmay dndmzde kendimizi kt hissederiz ve bu
duyguyu kolay kolay bastramayz. "9 Ahlaki kavray artc l
de kk yalarda ortaya kar. Bir yan altndaki ocuklar kukla
gsterisindeki iyi adam beenmeye balamtr bile. Bir baka kuk
layla sakin sakin top oynayan bir karakter, topu kapp kaan bir ka
raktere tercih edilir.
Empati hayati nem tar. ocuk kk yata, kardeine vurma
nn ya da onu srmann lklar ve olumsuz sonularla noktalana
can bilir. Byynce psikopat olan - ocukluklar hayvanlara
ikence etmek, ar iddet ve pimanlk yoksunluuyla gemi birka ocuk dnda, byk ounluk kardeinin alamasn seyret
mekten zevk almaz. Ayrca insann kardeinin canm yakmas, e
lencenin ve oyunun aniden sona ermesi anlamna gelir. Hi kimse
kendisini srekli itip kakan biriyle oynamak istemez. Son olarak
kzgn bir anne, baba ya da retmenin sahneye girmesi, tokad ata
na barmas ya da kurbannn gzyalarn gstererek ona kendini
sulu hissettirmesi muhtemeldir. Btn bu duygusal sonular, bir
oyun arkadan yaralamaktan insan men eder. Empati ocuklara,
bakalarnn duygularn hesaba katmay retir.
Bu kadar erken yata meydana gelen bu geliime armamak la-

9. Jesse Prinz (2006), s. 37.

1 58

BONOBO VE ATEST

zm. Sadece Cila Kuramnn etkisi yznden iyiliin, insan mizac

nn bir paras olmadna, bunu ocuklarmza retmek iin ok
uramamz gerektiine inanlyordu. ocuklar, kendi doal ei
limlerine

ramen ahlakl olmay

retmenlerinden ve ailelerinden

renen, bencil canavarlard. Gnlsz ahlakllard. Ben bu gr

n tam aksini savunuyorum. ocuk doas gerei ahlakldr ve bi
yolojik yapsndan bu konuda byk yardm alr. Biz insanlar, oto
matik olarak bakalarna ilgi gsteririz, bakalarnn ekimine kap
lrz, onlarn iinde bulunduu durumu sahipleniriz. Btn primat
lar gibi bakalarndan duygusal olarak etkileniriz. Sadece primatlar
byle deildir. Byk bir kpein, kendisinden daha kk oyun ar
kada lk atar atmaz onu srmay brakmas da ayn sebepledir:
Bakasnn cann yakmak iticidir.
Kpeklerde hiyerari bizdekine nazaran daha kuvvetlidir, bu
yzden de hareketlerinin neticelerinden korkmak iin daha fazla se
bepleri vardr. Konrad Lorenz'in kpei Bully'nin kural ihlaline ver
dii kuvvetli tepkiyi aklar bu durum. Bu vakarla, kurban saldrya
ak bir yabanc deil, sahibin ta kendisi. Bully, bir kavgay ayrma
ya alan nl etolojisti yanllkla srm. Lorenz onu azarlamad
ve hemen teselli etmeye alt halde Bully byk bir sinir buh
ranna girmi. Gnlerce fel inmi gibi yatm, yemekle ilgilenme
mi. S nefesler alarak bir halnn zerinde yatyor, zaman zaman
eza eken ruhunun derinliklerinden uzun uzun i geiriyormu.
lmcl bir hastala yakalanm gibi bir hali varm. Bully'nin key
fi haftalarca yerine gelmemi, hatta Lorenz onun bir "vicdan" olup
olmad zerine kafa yormaya balam. Bully daha nce kimseyi
srmad iin yanl bir ey yaptna karar vermesini salayacak,
eskiye dayanan bir tecrbesi yokmu. Belki de stn yaralamaya
dair doal bir tabuyu ihlal etmiti, bunun da srden atlmak gibi ok

korkun sonular olabilirdi. 10

renciyken, bir grup makakn, alfa erkei mevcutken ve deil

kenki davranlarn izlemitim. Alfa arkasn dner dnmez dier
erkekler diilere yanamaya balyordu. Normalde byle bir ey
yapsalar balan belaya girerdi. Bu prensip snandnda, baskn er-

10. Konrad Lorenz ( 1960).

ON EMR FAZLA

1 59

kek effaf bir kutunun iinden bakt mddete aa mevkideki er

kekler diilere yaklamay reddetti ama baskn erkek kutudan ka
rlr karlmaz btn ketlemeleri bir kenara braktlar. Kendilerini
iftlemekte zgr hissettiler. Ayn zamanda yksek mevkideki er
keklerin yapt gibi kuyruklar havada, zplama gsterilerinde bu
lundular. Ancak patronun geri dnmesiyle an gergin bir hal aldlar
ve onu yzlerinde yaltaklanan sntmalarla karladlar. Yanl bir
ey yaptklarnn farkndaym gibi grnyorlard. 11
"Kedinin olmad yerde fareler atar perende" atasznn iaret
ettii durumlar izlemek daima elencelidir nk kedi, farenin zih
ninden asla rak olmaz. Baka bir makak grubunda, uzun-dnem al
fa erkei Mr. Spickles, iftleme mevsiminde bir dzine kadar kpr
kpr erkee gz kulak olmaktan bkknlk getiriyordu bazen. Belki
de sadece ihtiyar kemiklerini ieride stmak istiyordu. Bazen yann
saatliine ortadan kaybolup dierlerine rahata iftleme imkan ta
nyordu. Beta erkei, hanmlarn gzdesiydi ama Mr. Spickles onda
yle bir saplant halini almt ki ikide bir kapdaki bir atlaktan ie
ri bakmadan duramyordu. Belki de Mr. Spickles'n gerekten ieri
de durduuna emin olmak istiyordu. Rhesus ebekleri, oul-birle
melerle-boalan (yani boalmas iin defalarca cinsel birlemede
bulunmas gereken) bir tr olduundan, gen erkek birleme serisi
ni tamamlayana kadar, defalarca partneriyle kap arasnda gidip ge
liyordu.
Toplumsal kurallar, sadece basknlar mevcut bulunduunda uyu
lan, onlarn yokluunda unutulan kurallar deildir. Bu doru olsa,
dk mevkideki erkeklerin srekli alfay kollamas ya da yasak
davranlarda bulunurken an temkinli olmas gerekmezdi. Kural
lar bir dereceye kadar iselletiriyorlar. Arnhem empanze koloni
sinde, beta erkei Luit, alfa erkei Yeroen'e ilk fiziksel yenilgisini
tattrdnda, daha karmak bir durum ortaya kmt. Kavga, iki
erkek geceledikleri mekanda yalnzken meydana gelmiti. Ertesi
sabah koloni adaya brakldnda, bu hayret verici gelimeden ha
berdar oldu:
1 1 . Chris Coe ve Leonard Rosenblum ( 1 984) alt mevkideki erkeklerin "top
lumsal kodu inediklerinin farkndaym gibi" tepki verdii deneyi anlat;.

BONOBO VE ATEST

1 60

Mama, Yeroen'in yaralarn grdnde, bararak etrafna baknmaya

balad. Bunun zerinde Yeroen, iniltiler kararak kendini brakt ve dier
maymunlar ne olup bittiini grmek iin etrafna toplandlar. Maymunlar
bararak Yeoren'in etrafna toplanrken, "zanl" Luit de haykrmaya ba
lamt. Asabi asabi bir diiden dierine kouyor, onlara sarlyor ve kendi
ni takdim ediyordu. Sonra gnn byk blmn Yeroen'in yaralarna
bakmakla geirdi. Luit'in gl kpek dileri, Yeroen'in ayanda bir yrtk,

brnde iki byk yara amt. 12

Luit'in durumu, alfay srp hiyerarinin bysn bozmas a

sndan, kpek Bully'nin durumuna benziyordu. Grubun tepkisi bu
nun ok korkun bir ey olduunu gsterdiinden Luit durumu tela
fi etmek iin elinden geleni yapt. Ama bu arada Yeroen'e stnlk
taslama stratejisini brakmad, ilerleyen haftalarda basky artrd ve
sonunda Yeroen'i en st noktadan emekli olmaya zorlad. htiyar er
kei tmar etmesi kimseyi artmamal nk bu davran normal
empanze ilikilerinin bir parasdr ama bu tr davranlara bono
bolarda daha da fazla rastlanr. Dmanlar birbiriyle karlatnda,
saldrgann hi tereddt etmeden, daha nce srd kola ya da baca
a uzandn grdm. Bu sadece dv mkemmelen hatrladk
larm deil, piman olduklarm da gsteriyordu. Isrma bonobolarda
o kadar az rastlanan bir eydir ki sonularndan znt duymalar,
kendi takn davranlar sonucu akan her damla kan yalamalar
ok normal grnr.
Bylesi durumlarda, aynca Luit'in Yeroen'in yaralarna verdii
tepkide de muhtemelen empatinin rol vard. empanze lleriyle
hafif saylsa da bunlar Yeroen'in yllardr ald ilk yaralard. Genel
de primatlar, anlamazlk ve ekime durumlarnda bile iyi ilikileri
srdrmeye alrlar. Ac ve zntnn yaratt sarsc etkilerin
farknda olduklar oyunlarndan bile anlalr. Yavrularn arasnda
ya fark bykse, genelde oyunlar kk yavru iin sert bir hal alr,
baca burkulabilir ya da oyuncu bir srk gerek bir sra dne
bilir. En ufak bir rahatszlk sesi kardnda annesi oyunu keser.
Normalde, insan kalkahasna benzeyen, sert, soluklu kalkahalar d
nda oyun tmyle sessiz geer. Yzlerce gre msabakas kay
dettikten sonra, genlerin zellikle kendilerinden daha kk bir

12. Frans de Waal ( 1982), s. 92.

ON EMR FAZLA

161

oyun arkadann annesi seyrederken kahkaha attklarn fark ettik.

Ayn yavruyla yalnz kaldklarnda o kadar fazla kahkaha atmyor
lar. Sanki anneye "Bak biz nasl eleniyoruz! " der gibiler. 13
zetle, primatlarla ocuklarn kulland toplumsal kodu des
tekleyen iki byk pekitirici var. Birisi ieride teki darda. Bi
rincisi empati ve gereksiz atmalardan kanmak iin iyi ilikiler
kurma ihtiyac. kincisi, st mevkilerin verdii cezalar gibi fiziksel
sonu tehdidi. Zaman iinde pekitirici bu iki etken, iselletirilmi
bir ilkeler btn oluturuyor, ben buna

bire bir ahlak diyeceim.

Bu trden bir ahlak, farkl becerileri ve gleri olan iftlerin, erkek

lerle diilerin ya da yetikinlerle yavrularn birbiriyle geinebilme
lerini salyor ve onlar, herkes iin uygun olan bir hayat tarz iinde
birbirine balyor. Kimi zaman, mesela iki rakip bir mevki iin m
cadele ettiinde, bu ilkeler askya alnyor ama genelde primatlar
huzur iinde bir arada yaamaya gayret gsterir. Toplumsal koda
uyamayan ya da uymak istemeyen bireyler tecrit edilir. Btn bu s
recin itici gc, evrim asndan bakldnda, entegre olma arzusu
dur nk aksi -yaltlma, dlanma- bir bireyin hayatta kalma
ansn ciddi lde azaltr.
1985'te yazd Sex and Friendship in Baboons (Babunlarda Seks
ve Dostluk) kitabnda, Barbara Smuts hayvanlara o dnemde hara
retle itiraz edilen "dostluk" kelimesini yaktran ilk biliminsan ol
mutu. Bazlar bu yaktrmay fazlasyla insanbiimci bulmutu.
Ama hayvanlar arasnda balar konusunda bilgilerimiz arttka p
heler dald ve terim yaygnlat. Uganda'da, Kibale Orman'nda iki
yal erkek empanze, genellikle birlikte yolculuk ediyor, avlanyor,
eti paylayor ve sk orman rts yznden ayr dtklerinde bir
birlerini kaybetmemek iin sesleniyorlard. Bu erkekler, nc a
hslarla yaplan dvlerde de birbirlerine arka kyorlard. Akraba
olmadklar halde yllardr birbirlerinin en gvenilir dostlarydlar.
Onlar senelerce izleyen primatolog John Mitani, ilerinden biri l
dnde, arkadann kendini nasl yalttn, toplumdan uzaklat
n, adeta mateme girdiini anlatmt. Kaytlara gemi byle ok
iliki vardr ve DNA analizleri bu ilikilerin genelde akrabalk ba

13. Jessica Flack vd. (2004).

BONOBO VE ATEST

1 62

olmayanlar arasnda grld iddiasn kantlar niteliktedir. Bu

yzden de arkadalk yaktrmas abartl deildir ve filler, yunus
lar, baka hayvanlar arasndaki balar iin de geerlidir. Babunlar
zerinde yaplan saha aratrmalar, arkada olan diilerin olma
yanlara gre daha fazla yaadn ve daha fazla yavru yetitirdiini
gstermitir. Ksacas yakn arkadaln deerini bilmek iin bolca
evrimsel sebep var. '4
Toplumsal koda gre herkesle iyi ilikiler iinde olma kural, ki
min kiminle iftleebileceini, yavrularla nasl oyun oynanacan,
kime boyun eileceini, hangi koullarda bakasnn yiyeceinin
alnabileceini ya da sra beklemek gerekeceini de belirler. em
panzelerle bonobolar birbirlerinin mallarna sayg duyarlar, bu yz
den de en st mevkideki erkek bile yiyecek iin dilenmek durumun
da kalabilir. Baskn bireylerin bakalarnn yiyeceini zorla almas
na nadiren rastlanr ve bu kural ihlal edenler iddetli direnle kar
lar. nc Blm'de anlattm, Volker'e yaplan toplu saldn,
bonobolarn kurallar ineyenlere nasl davrandnn bir rnei.
Bu rneklere rastlamak hi de zor deildir; gzlem penceremin al
tndaki empanze kolonisinde yaanan u salne de onlardan biri.
Eski alfa erkei Jimoh, bir keresinde gen bir erkei iftletiinden
phelenerek cezalandrmt. Normalde Jimoh suluyu karmakla
yetinirdi ama bu sefer nedense -belki de ayn dii o gn onunla
iftlemeyi reddettii iin- rakibinin arkasndan son hz komu,
peini brakmamt. Gen erkek korkudan ishal olup altna kar

mt ve bu iin sonu pek iyi grnmyordu. Ancak Jimoh rakibini

yakalamak zereyken diiler onu knamak iin "voaov" diye haykr
maya baladlar. Alfa diinin de katlmasyla bu sesler kulaklar sa
r edici bir koro haline geldi. tirazlar kreendoya ulatnda Ji
moh yznde asabi bir smtla saldry kesti: Mesaj almt.
Kamuoyunun nasl ilediine bizzat ahit olduumu hissetmi
tim.

14. Bkz. Kevin Langergraber vd. (2007), Joan Silk vd. (2009), ve Carl Zim
mer, "Friends with benefits", Time, 20 ubat 2012.

ON EMR FAZLA

163

"Byledir" "Byle Olmal''yla Bulutuunda

Toplumsal kodun en hayret verici zellii kuralc olmas. Kodun
dileri var. Burada sadece hayvanlarn nasl davrandndan deil,
nasl davranmalarnn beklendiinden bahsediyorum. Btn her ey
"byledir" ile "byle olmal" arasndaki aynna balanyor. Kulaa
gramerin tuhaf bir cilvesi gibi geliyor olabilir ama -dr /- maldr ay
nn filozoflar iin nemli bir balktr. Aslnda bu aynna ilimeden
ahlakn kkenini tartmak imkanszdr. "-dr" belli eylerin (top
lumsal eilimlerin, zihinsel kapasitelerin, nrolojik ilemlerin) na
sl olduunu tanmlar, "-maldr" ise baz eylerin nasl olmasn is
tediimizi ve nasl davranmamz gerektiini anlatr. "-dr" olgular
hakkndadr, "-maldr" deerler. Kuralc bir koda gre yaayan hay
vanlar, "-dr"dan, "-maldr"a gei yapmtr. Hem de bu geii, bu
konu iin harcanan okyanuslar dolusu akademik mrekkepten biha
ber yapmlardr.
Dikkatimizi -dr/ - maldr ayrmna eken sko filozof David
Hume, neredeyse asrnce bu ikisini ayn ey saymamamz ge
rektii konusunda bizi uyarm, hayatn olgularndan, uruna sava
tmz deerlere nasl gittiimiz konusunda "bir gereke gsteril
mesi" gerektiini eklemitir. 15 Baka bir deyile ahlak sadece insan
doasnn bir yansmas deildir. Nasl ki araba tanmndan trafk
kurallarn karamyorsak, kim ya da ne olduumuzu bilmekle de
ahlaki normlara ulaamayz. Hume'un pek oklar tarafndan savu
nulan gr, onun terkinli olma arsn "Hume'un Giyotini"ne
dntren, "-dr" ve "-maldr" arasnda kapanmaz bir uurum ol
duunu iddia eden sonraki filozoflarn abartl tavrndan ok uzak
tr. Bu giyotini, evrim mantn ya da sinirbilimi, insan ahlakna uy-

15. David Hume ( 1739) yazarlarn sk sk olaylarn nasl olduuna dair betim
lemelerden, nasl olmas gerektiine dair ifadelere getiine iaret ediyor, s. 335:
"Bu deiim kolay kolay hissedilmez ama nihai sonutur. nk bu '-mal' veya '
mamal' yeni bir ilikiyi veya dorulamay ifade eder, gzlenip aklanmas, ayn
zamanda gerekelendirilmesi gerekir; nk bsbtn anlalmaz grnen ey,
yani bu yeni ilikinin nasl olabilecei meselesi ancak dierlerinden, bu ilikiden
tamamen farkl olan ilikilerden yola karak dnlebilir."

1 64

BONOBO VE ATEST

gulamak iin yaplan en dikkatli teebbsleri bile ldrmek iin kul

lanmlardr. Bilim bize ahlakn nasl aklanabileceini syleye
mez, buyurmulardr. Halbuki bilim, neden baz sonularn dierle
rine tercih edildiini, dolaysyla ahlakn neden byle tecelli ettiini
aklamaya yardmc olabilir. Zira uyulmas imkansz ahlak kuralla
r koymak manasz olurdu, tpk arabalarn yava giden arabalar

zerinden atlamasn emretnek gibi bir arabann uymas imkansz

olan trafik kurallar koymann ie yaramayaca gibi. Filozoflar ara
snda bu, "yapmaldr yapabiliri gerektirir" argman diye bilinir.
Ahlak hangi tr iinse o tre uygun olmak zorundadr.
"-dr" ve "-maldr" ahlakn yin-yang' gibidir. kisine de sahibiz
dir, ilisine de ihtiya duyarz, ayn deillerdir ama apayr da deil
lerdir. Birbirlerini tamamlarlar. Hume bile kendi ad verilen "giyoti
ni" insan doasnn nemini vurgulayarak grmezden gelmiti: Ah
lak duygularn rn olarak grrd. Listesinin en st srasnda
(onun sempati dedii) empati vard. Empatinin muazzam bir ahlaki
deere sahip olduunu dnyordu. Bu onun asndan bir eliki
deildi nk onun yegane uyars, kim olduumuzdan nasl dav
ranmamz gerektiini karma konusunda dikkatli olma gereiydi.
Byle bir karmn yasak olduunu asla sylememiti. unu da
unutmamak lazm, bu ikisi arasndaki fark, ou filozofun ikamet
ettii kavramsal seviyede, gerek hayattakine nazaran daha byk
bir aklkla hissedilir. Onlar iin eylerin nasl olduundan, nasl
olmas gerektiine akl yoluyla varmak neredeyse imkanszdr ama
ahlakn aklla kurulduunu kim sylemi? Ya Hume'un dnd
gibi duygusal deerler zerine kurulduysa?
Deerler, oluumuzun iine ilemitir. Bazen biyolojinin ahlaki
denklemin sadece "-dr" tarafnda olduu dnlr ama her orga
nizmann hedefleri vardr. Bunlardan biri hayatta kalma, bir dieri
remedir ama rakipleri kendi alannn dnda tutnak ya da an
yksek scaklktan kamak gibi daha acil hedefler de vardr. Hay
vanlar kendilerini besle "melidir", avclardan ka"mal ", e bul "ma
ldr"lar, bu byle uzar gider. Karnm tok ttmak kukusuz ahlaki bir
deer olmad halde, toplumsal alana getiimizde bu ayrm yap
mak zorlar. Sr hayvanlar birbirleriyle iyi gein"melidir" . nsan
ahlak bakalarna kar hissedilen duyarllktan ve grup hayatnn

ON EMR FAZlA

165

semeresini toplamak iin karlkl dn vermek ve bakalarm d

nmek gerektiinin farknda olmaktan kaynaklanr.
Btn hayvanlar bu duyarll paylamaz. Piranalar ya da k
pekbalklar, bizim kadar zeki olsalard bile, asla ayn toplumsal ko
du gelitiremezlerdi nk bakalarn yaralamak - misilleme riski
hari - onlar hi mi hi rahatsz etmez. Duygusal adan biz onlar
dan tamamen farklyz, bu da yardm etme ya da yaralamamann iki
Y'sine neden zel bir anlam yklediimizi aklyor. Bu deerler bi
ze dardan ya da mantk yrtmeyle gelmiyor, beyin kkmzn
derinlerine ilemi vaziyetteler. Patricia Churchland, Braintrust (Bey
ningveni) kitabnda, evrimin bizi nasl ahlaka hazrladn akla
mak iin -dr /-maldr dilini kullanyor:

Biyolojik adan temel duygular, Doa Ana'nn bizi, saduyu ereve

sinde yapmamz gereken eyi yapmaya ynlendirmesidir. Sosyal duygular,
bize toplumsal olarak yapmamz gerekeni yaptrmann yoludur ve dl/ ce
za sistemi sayesinde gemi deneyimlerimizi kullanarak her iki alanda da
performansmz gelitiririz.16

Ne olduumuz ile ne, olmamz gerektii arasndaki gerilim ilgin

tartmalara yol ayor. Doal bir zgeci drts olan insanlarn,
byle bir drts olmad halde zgeci davranan insanlara nazaran
saygmz daha az hak ettiini iddia eden bir blogcuyla yaptm tar
tma da bunlardan biri. En etkili ahlak filozoflarndan Immanuel
Kant buna katlrd. Dick Cheney enerji tasarrufuna ne kadar kymet
veriyorsa, o da insan iyiliine o kadar kymet verirdi. Cheney tasarru
fu "erdemli" ama gereksiz bularak dalga geiyor, Kant merhameti
"gzel" bulur ama ahlaki faydas olmadm sylerdi. Grevden ba
ka bir eyin nemi yoksa hassas duygulara ne gerek var?
Baka bir blogcuysa, anlk bir yardm etme gdsyle davranan
insanlar, neyin doru neyin yanl olduunu tartarak yardm eden
insanlara tercih ettiini yazm. Bylece iten gelen iyilii, grev
duygusundan kaynaklanan zgecilie tercih etmi. lgin bir ikilem,
nasl biriyle evlenmek istersiniz sorusuna benziyor: sizi seven biriy
le mi yoksa grev duygusuyla sizi destekleyen biriyle mi? Aslnda
ikinci daha fazla gayret sarf ediyor ve daha fazla takdiri hak ediyor

16. Patricia Churchland (201 l ).

166

BONOBO VE ATEST

ama ben birinciyle evli olmay tercih ederdim. flah olmaz bir ro
mantik olabilirim ama srf grev quygusundan kaynaklanan sadk
bir ballk istemem. Ayn ekilde, iten toplumcu} hislerle destek
lenmesi halinde ahlak ok daha gvenilir bir hal alr.

Dnyadaki Cehennem
tici glerin ikincisi hiyerarik doamz ve ceza korkumuzdur. Bu,
zellikle Tanr olmadan ahlak olamayacan iddia edenler iin eski
bir temadr. Bu kasvetli gre katlmak zorunda deiliz ama otori
tenin ve toplumsal basknn roln inkar etmek mmkn deil. An
cak dier primatlarda kural yaptrm, ya kemale ermiler iin ge
erlidir. Hiyerarik yaplaryla kt hret salm rhesus makaklar
bile yavrulara byk hogr gsterir. 1 980'lerde, byk bir ebek
grubunu susuz brakp, birka saat sonra su kaplarn doldurarak bir
deney yapmtm. Btn yetikinler, Tama Hayvanat Bahesi'ndeki
fndk krma sahnesi gibi, hiyerarik dzende gelirlerdi ama bir ya
n altndaki yavrular istedikleri zaman sularn ierlerdi. En yksek
mevkideki erkeklerle birlikte ier, en yksek mevkideki diinin ai
lesine karrlard. Ancak iki yana bastktan sonra cezalar balar,
onlar da yerlerini abucak renirlerdi.
Maymunlar, ebeklerden daha ge gelitii iin, yavrular drt
yan doldurana kadar hemen hi cezalandrlmaz. Baskn bir erke
in srtn trambolin olarak kullanmak, bakalarnn elindeki yiye
cei kapmak, kendilerinden daha byk bir yavruya btn gleriy
le vurmak gibi kabahatleri bile grmezden gelinir. Kendi anneleri
bile onlar hizaya sokmaya almaz. Daha ziyade dikkatini dat
maya urar. Yavru, hnzr hnzr bir yetikine doru emeklemeye
baladnda ya da bir arkadayla kavga etmesine ramak kaldn
da, annesi onu gdklar, uzaklatrr ya da meme verir. Bir yavrunun
ilk kez reddedildiinde ya da cezalandrldnda yaad oku tah
min edebilirsiniz. Genelde cinsel ekicilii olan bir diiye fazlaca
yaklamaya cret eden gen erkekler en sert cezalar alr. O zamana
kadar bu diilerin etrafnda serbeste dolamalarna hatta becerebi
liyorlarsa iftlemelerine izin verilmitir. Ancak gn gelir, yetikin
erkekler arasndaki rekabet ortam, gen erkee dzenlenen ani bir

ON EMR FAZLA

1 67

atakla sonulanr. Btn tylerini dikmi bir erkek, gafil Don Juan'
m zerine saldrr ve tekme tokat giriir, kan revan iinde brakr.
Gen erkekler bir ya da iki derste doru yolu bulurlar. O noktadan
sonra, yetikin bir erkein tek bir bak ya da tek bir adm atmas bi
le bir diinin yanndan koa koa uzaklamalarna yeter.
Genler bylece cinsel itkilerini kontrol etmeyi, en azndan ihti
yatl davranmay renir. nsan ocuklar da toplum kurallarn ayn
ekilde renir. Kabahatleri bize elenceli gelen yandaki bir
bebei, ihlalleri sinirlerimizi kaldran bir ergene gre ok daha fazla
kabulleniriz. renme sreci dier primatlardakiyle ayndr, her e
yin mubah grlmesinden, kabul edilebilir davranlarn gittike da
ha azalmasna doru ilerlenir. Ahlak sistemlerimizde cezann bas
kn bir rol olmasna amamak lazm, hukuki yaptrmlardan bizi
kandranlarn dlanmasna, "die di" ilkesinden gnahkarlar bek
leyen cehenneme kadar.
Ceza korkusunu bireylerin iine salmak pek de kolay bir i de
ildir ve hem din hem de toplum bunun iin byk gayret sarf eder.
Bosch'un resimleri bu noktada zel bir yer tutar. Bosch, bize ktl..:
e meyledenleri nelerin beklediini hatrlatan bir cehennem ressa
mdr. Onun ikence ve imla sahneleri, en derin dlanma, strap ve
lm korkularmza hitap eder. Gnmzde imgelerin nternet ze
rinden yaygnlamas gibi, zamannda eserlerinin tekrar tekrar kop
ya edilmi olmasna amamak lazm. Antwerp'teki bir sanat fabri
kas sadece Bosch'un sahnelerini kopyalamakla itigal ederdi. Yine
de bu resimleri yapan adamn , son derece dini btn bir adam oldu
unu dnenlerin daha yakndan bakmasnda fayda var. Bahe'nin
sa paneli esizdir nk Bosch, Tanr'y resmin dnda tutarak her
eyi insanlarn ellerine brakmtr. Tpk Budizmin cezalandrc bir
Tanrsnn olmamas, gayri ahlaki hayat srenlerin bedel demesi
iin "Karma" kavramna dayanmas gibi, Bosch tam manasyla dn
ya zerinde bir cehennem resmetmitir. Sahneler tekinsiz olmakla
birlikte, gndelik hayatta o kadar ok rastladmz eylerdir ki ha
yat sonlandrmak asndan, geleneksel ate ukurundan ok daha
kt bir his uyandrr. Atei ufukta grrz ama yanan dnyann ta
kendisidir. Bosch'un cehenneminde, donmu bir gl ve zerinde pa
ten yapan plak insanlarla, hayali mahluklar da vardr, tpk don-

1 68

BONOBO VE ATEST

mu bir ey grd m zerinde paten yapmadan duramayan Hollan

dallar gibi. Hi de alldk bir cehennem deil!
nemli figrlerden biri de Cehennem Prensi diye bilinen, ban
da bir kazan olan, ku kafal canavardr. Canavar tahta benzeyen bir
tuvalette oturur, gnalkar insanlar yer, sonra da altnda asl duran
effaf bir torbaya ya da amniyotik keseye sar. Ortalarnda bir bak
asl duran iki devasa kulak grrz, ba simyaclarn saflatrma
arac olarak yorumlayanlar, kulaklar da insanln Yeni Ahit'e kar
sar oluunun simgesi olarak grenler, hepsinin birden bir topu ya
da erbezleriyle birlikte bir fallusu andrdn syleyenler kmtr.
Bosch'un cehennemindeki bol miktarda an byk mzik aletiyle
(ilk ayrntl laterna resmi de dahil) birlikte dnldnde, devasa
kulaklar ayn zamanda, sonsuz bir kakofoninin getirdii mziksel
ikenceye iaret eder.
Bosch, biz fanileri kendi kaderimize, kendi dehetimize terk
eder. Bu dnya cehennemini, triptiin dier unsurlaryla bir araya
getirmeye altmda, dier iki paneldeki meyve bolluu ve ce
hennemde hi meyve olmamas dikkatimi ekti. Bosch'un cennetin
de yasak meyvelerin olmadn, bunun da Adem'le Havva'nn ya
sak bilgiyi edinme ve korkun sonularna katlanma travmasndan
kurtulduu imasn tadn daha nce de belirtmitim. Ressam, bu
eksiklii, orta paneldeki plak ynlara haddinden fazla meyve ve
rerek telafi etmitir. Bu insanlar kular meyvelerle besler, birbirle
rine meyve yedirirler, etrafta devasa ileklerle dolarlar, aralarnda
kafas zme dnm bir adam vardr, bu da muhtemelen Hollan
da'nn ortalarnda kullanlan, penis bayla ilgili bir deyime gnder
me yapmaktadr. 17 Orta panel yasak meyvelerle dolu olduu halde
cehennemde hi yoktur, bu da insana Bosch'un bundan bir meram
olduunu dndrr.
Aptallk bu ya, bu sorunun cevabm

Big Sur ve Hieronymus

Bosch'un Portakallar balkl romanda bulabileceimi sanmtm.

Califomia gezisine giderken kitab yanma aldm. Kkrtl bir kap
lcada plak insanlar arasnda oturmak

Bahe'yle

aramda bir ba

kurulmasn salamt, Big Sur da muhteem bir yerdi ama kitab

17. Eric de Bruyn (2010).

ON EMR FAZLA

169

Bosch'un Bahe tablosun u n maheri sa panelinde, bir okla delinmi iki kulak vardr.
Kulaklarn ortasnda keskin bir bak yer alr. Gnahkar ruhlara aman vermeyen kulaklar,
nesillerdir sanat eletirmenlerini artmaya devam etmektedir.

okumakta ok zorluk ektim. Henry Miller kadar aklna estii gibi

yazan bir yazar okumadm desem yeridir, ok gemeden Bosch hak
knda neredeyse hibir ey bilmediini de anladm. Miller'n kita
bnda Bosch'un Milenyum triptiinden bahsediliyordu, Alman sanat

tarihisi Wilhelm Franger'in Bahe'ye verdii yeni bir isimdi bu. 1 8

Friinger, Bosch'un zndk bir tarikatn yesi olduunu iddia etmiti,
hi kant olmasa da ska tekrarlanan bir speklasyon. Bosch'un i
di edilmekten korkan bir gizli ecinsel olduu ya da ileri seviyede
izofren olduu gibi dier uuk iddialardan biri. Miller tabloda gr
d portakal bahesine hayran kalm, Bosch'un portakallarrun ne
kadar gereki grndne dikkat ekiyor ("her gn yediimiz
Sunkist portakallarndan ok daha leziz, ok daha etkileyici"). 19
Geri Bosch'un portakaln neye benzediini bilmesi bile olas deil.
Kuzey Avrupallar bu meyveden ancak 1 6 . yzylda haberdar ol
mular, 1 7. yzylda "portakallklar"da yetitirmeye balamlard.
Hollandal ressamlar, mesela en mehurlarndan Pieter Mondrian,

1 8. Wilhelrn Friinger ( 1 95 1 ).

19. Henry Miller ( 1 957), s. 29.

BONOBO VE ATEST

170

genelde elma aalar ya da baka kuzey meyveleri resmederdi.

Bahe' de de bir elma bahesi var.

Triptikteki adaletsiz meyve dalm kolayca aklanabilir: Mey
veler hem damak zevkini hem de erotik zevki temsil eder ama ce
hennem btn zevklerin snd yerdir. Ancak Tanr'nn yokluu
yine de aklanmaya muhtatr. Bosch'un dier cehennem tablosu

Maher Gn'nde Tanr strap iindeki kitlelere gayet bariz bir e

kilde nezaret ettii iin, Bahe'de bulunmamasnn bir sebebi olmas
gerekir. Bosch'un sektiler bir mesaj m vard? Ahlakszln, ilahi
yargdan bamsz olarak cehennemi cezalar hak ettiini mi syle
meye alyordu? Sokrates'in mehur, bize neyin ahlakl olduunu
sylemeleri iin tanrlara ihtiyacmz var m, sorusuna m gnderme
yapyordu? Bir eylem tanrlar onu sevdii iin mi ahlakidir yoksa
ahlaki olduu iin mi tanrlar sever? diye sormutu Sokrates Euthy
phro'ya.

Bahe, bizi gndelik hayatmz neyin doru neyin yanl oldu

una dair ilahi talimatlar ve Tanr'nm nezareti olmakszn yaad
mz bir dnya hayal etmeye davet eder. Byle bir dnyada ahlak yi
ne gerekli olacaktr, der gi&idir Bosch, ahlakl hayat srmeyenler yi
ne cezalandrlacaktr ama onlar cehenneme gitmeyecekler, cehen
nem onlara bu dnyada gelecektir.

Topluluk Yarar
Rnesans ocuu olan Bosch, akla sofuluktan daha fazla deer ve
ren bir ada yaamt. nsanlk o dnemde, akla dayandrlan bir
ahlakn hayalini kurmaya balamt; bu hayal yzyllar sonra,
Kant'n "saf akl" temelleri zerine dikmesiyle zirveye ulat. O za
mana kadar hfilcim olan yaklam, "oralarda bir yerlerde" sonsuz ge
erlilii olan ahlaki dorularn bulunduu ve onlar bir arada tutan
gizemli mant zme iinin bize kald yolundayd. Filozoflar
uzmanlklaryla bunu yapmaya alrlard.
Bu tuhaf fikir nasl ortaya kt? Gz rnek olarak kullanan, ev
rimdeki tasarm tartmasn hatrlatyor. Bu sava gre gzn kar
mak yaps rastlantyla ortaya km olamaz, bu yzden de akll
bir tasarmcnn elinden km olmas gerekir. ou biyolog buna

171

ON EMR FAZLA

katlmyor ve solucanlardaki a hassas pigment noktalarndan de

niz helezonunun "ine delii" gzne kadar baz ara evrelere iaret
ediyorlar. Zaman konusunda bir sknt olmadnda, doal seilim,
birbiri zerine eklenen kk admlarla, Dawkins'in o harika ben
zetmesiyle "kr bir saat imalats" gibi, muazzam karmak yaplar
retebilir. Bunun iin bir plana gerek yok. Peki ahlak yasalarna ne
den gz muamelesi yapyoruz? Karmak ve rafne olduu doru
ama bu, akll bir tasarmn rn olduunu gstermez. Doada ba
ka neyin akll bir tasarm var ki? Ahlakn birincil ilkeler zerinden
tartlabilecei fikri bir yaratl efsanesinden ibaret, hem yle faz
la dayana olmayan bir varsaym zira imdiye kadar ikna edici bir
ekilde savunulduu grlmedi. Sadece kestirimler var.
Kuralc etik, eski bir an damgasn tayor. Ahlak "yasas" fk
ri dayatlm ya da dayatlma imkan tayan bir ilkeyi ima ediyor ve
bu dayatmay yapan merci kimdir merak etmemize neden oluyor.
Eskiden bunun cevab akt ama Tann'ya bavurmadan bu fkri uy
gulamann bir yolu var m? Bu meseleye dair felsefi bir yaklam
iin, Philip Kitcher'in phecilik ifade eden

The Ethical Project

(Etik Projesi) kitabn tavsiye ediyorum:

Etik proje zerine kuram yapmann nndeki engel, etikte bir otorite,
hakikatin gvenilir bir biimde ayrt edilmesini salayan bir bak as ol
mas gerektiini varsaymak olmutur. Filozoflar kendilerini, eskiden bu
konularda igr sahibi olma iddiasnda olan din hocalarnn aydnlanm
ikameleri gibi sunmulardr. Peki neden? Etik hep birlikte oluturabilecei
miz bir ey olabilir pekfila.20
Akl ycelten, duygular vck vck ve karmak addeden bir
ada yaamamza ramen, trmzn temel ihtiyalar, arzular ve
saplantlarm amak mmkn olmuyor. Etten kemikten yapld
mz iin belli hedeflere yneliyoruz - yiyecek, cinsellik ve emniyet
ba ekiyor. Bu da "saf akl" fkrini saf kurgu gibi gsteriyor. Yar
glarn le yemeinden sonra, ncesine nazaran daha msamaha
kar olduklarn kantlayan almadan haberiniz var m?21 Benim

20. Philip Kitcher (201 1), s. 207.

2 1 . srailli yarglarn artl tahliye kararlan, le yemei ncesi yaklak
%0'ken, yemekten sonra %65'e kyor (Danziger vd. 201 1).

1 72

BONOBO VE ATEST

iin bu, insann nasl akl yrttn mkemmelen zetliyor. Akl

c karar alma srecini, zihinsel eilimlerden, bilind deerlerden,
duygulardan ve sindirim sisteminden ayn dnmek imkansz. Bi
lisel bilimlere gre akl yrtmeler ounlukla post hoc olur. Sahip
olduumuz ikili zihin ileyii, biz konuyu enine boyuna dnme
den nce, hemen igdsel zmler nerir, bunun ardndan bu
zmlerin niteliini ve yaplabilirliini tartan, daha yava ikincil s
re devreye girer. kincil sre kararlan dorulamamza yardmc
olsa da, bu dorulamalar gerek sebepler olarak sunmak byk
kandrmaca olur. Ancak bunu daima yaparz; klelere aslnda iyilik
ettiini syleyen kle sahibi ya da tek isteinin dnyay bir diktatr
den kurtarmak olduunu syleyen sava tellal gibi. Maksadmza
uyacak gerekeler bulmakta ustayzdr. Jonathan Haidt, ahlaki arg
manlardaki bu eilimi incelemi, bunu kpein kuyruunu sallama
sna benzetmitir. Davranlarmz aklamak iin ne srdmz
sebepler asl gdlerimizi pek de iyi yanstmaz. Pascal'n o gzel s
zn hatrlayalm: "Nedenini niinini kalp bilir, bilmez akl. " 22

Dorusu insanlarn davranlarna getirdikleri aklamalara yle

pheyle yaklayorum ki anket dolduramayan deneklerle alt
m iin kendimi son derece ansl hissediyorum. Yine de hfilci.m g
r, dncenin davrantan nce geldii ynnde. Filozoflarn ba
lama "fikrinden" ve hakkaniyet "kavramndan" bahsettiklerini
hatta bu ikinciyi Fransz Devrimine borlu olduumuzu syledikle
rini duydum. Marie-Antoinette kellesini kaybetmeden nce insan
larn hakkaniyetten bihaber olduunu mu sylemeye alyorlar?
Zaten mevcut bulunan eilimleri kavramlara tercme etmekte ok
usta olsak da, bunlardan hi haberi olmayan primatlarn ya da o
cuklarn kavga ettikten sonra pp birbirlerine sarlmasna ya da
eitsiz dllere veya Noel hediyelerine bara ara kar kmas
na engel deildir bu. Madem yle ben yine duygulan src koltu
una oturtan, tepetaklak bakma geri dneyim. Bu baka gre ah
lakn iki temel seviyesi vardr; birisi toplumsal ilikiler, dieri top
lulukla ilgilidir. Bire bir ahlak diye adlandrdm birinci seviye, in-

22. Blaise Pascal (1669); Pascal's Pens es, Gutenberg ebook, www.guten
berg.org

ON EMR FAZlA

1 73

sann kendi davrannn bakalarn nasl etkilediine dair farkn

dal yanstyor. Bu seviyeyi, bizimkine benzer ketlemeler ve dav
ran kodlar gelitiren dier sosyal hayvanlarla paylayoruz. Bunu
yapamamak uyumsuzluu beraberinde getiriyor, bu yzden de ba
kalarnn yararn gzetme konusunda bir zorunluluk hissediyoruz.
Her ne kadar, bakalarnn kt muameleye neden itiraz edecei ya
da bir erkek empanzenin bir diinin etrafnda dolanan gen bir raki
bi neden cezalandraca konusunda sebepler bulmak zor olmasa da
bu davrann kkeninde akl yrtme yok. Tepkiler tmyle duygu
sal, bir erkein bir dierini kskanmas ya da insann arkada orta
mnn keyfni karabilmesi iin arkada gibi davranmas gerektii

ni bilmesi buna rnek.

Ancak bire bir ahlak biraz dar.

Topluluk yarar diyeceim ikinci

bir seviyeye ihtiya var. ahsi karlar yok saymyor ama hedefinin
topluluun geneline uyum salamak olmas asndan ok nemli
bir basamak. nsan ahlaknn u ana kadar anlatlan eylerden ayrl
maya balad seviye bu. Geri b hayvanlarda da topluluk yara
rnn balang formlarna rastlamak mmkn.
Kavgalar ayran Phineas ve yksek mevkideki dier primatlarn
nizam-intizam rolnden daha nce bahsetmitim. Ayn tarafsz "po
lis" rol yabani empanzelerde de biliniyor ve eitli gruplar arasn
da yaplan kyaslamal bir aratrma, bu davrann sosyal dinamik
leri istikrarl bir hale getirdii sonucunu vermi.23 Savaan erkekle
ri, kollarndan tutup birbirlerinin yanna gtrerek arabuluculuk ya
pan yal diilerin mdahaleleri de var. Diiler fkeli erkeklerin el
lerinden ar talan alyorlar. Meseleyle dorudan alakalan olmad
ve bir kenarda durup seyredebilecekleri halde yapyorlar bunu.
empanzeler bu ekilde, sadece kendileri deil herkes iin bar tel

kin ederek, etraflarndaki toplumsal ortam iyiletiriyorlar. Ya da i

lerinden biriyle zorla cinsel ilikiye girmeye alan erkekler kar
snda dii empanzelerin tepkisini ele alalm. Doada, erkekler ba
ar salayabilir nk nc ahslarn mdahale etmesini engel
lemek iin bir diiyi "safariye" gtrerek gruptan uzaklaabilirler.
Hatta gnlsz diileri ilikiye zorlamak iin aa dallarn silah

23. Claudia von Rohrvd. (2012).

1 74

BONOBO VE ATEST

olarak bile kullanabilirler. Ancak tutsaklkta tekilerin yanndan

uzaklamak imkanszdr; bir erkein srarc cinsel teebbslerine
maruz kalan dii yaygaray koparr ve dier diiler de ona katlp
saldrgan kovalamaya yardm ederler. Dii dayanmas empanze
lerde genel bir kural olmadndan, tecavz giriimine toplu halde
itiraz etmeleri dikkat ekicidir.

rtk bir karar m

almlar acaba?

Diiler, ihtiyac olan birine yardm edildiinde, uzun vadede hepsi

nin durumunun iyiye gideceini fark etmiler mi?
nsanlarda topluluk yarar, aydnlanm ahsi kardan kaynak
lanr. yi ileyen bir btn kurmaya urarz nk onun iinde da
ha rahat ederiz. Benim sokamdaki bir eve bir hrszn girdiini g
rrsem, benim evim olmad ve beni hi ilgilendirmedii halde,
toplum kurallar dorultusunda polisi ararm. Ayn ey eski bir yer
leimde meydana gelse, benim olan onun olandan ayramayan kii
yi durdurmak iin herkesi ayaa kaldrrdk. Ahlak ihlalleri, bizi
dorudan doruya etkilemeyenler bile, herkes iin ktdr. Antro
poloji literatrnde, yazy bilmeyen toplumlarda bunun nasl ile
diine dair harika tasvirler vardr; Colin Turnbull'un anlatt, kendi
an dier ailelerin ann nne atan Mbuti pigmesi Cephu'nun hi
kayesi de bunlardan biridir. Mbuti avclar ormana uzun alar gerer,
kadnlarla ocuklar da bir sr grlt kararak, orman antilobu ve
pekari gibi hayvanlar bu alara srerler. Tuzaa den hayvanlar,
avclar mzraklaryla ldrr. Cephu an dierlerinin alar nne
koyduu iin ok iyi av yakalam ama talihsizlik bu ya, yapt bu
hile dierlerinin dikkatinden kamam. Kampa dnldnde or
talkta kasvetli bir hava varm ve ok gemeden Cephu hakknda
olumsuz szler sylenmeye balam. Turnbull'a gre, Cephu'nun
yapt ihlal normalde uysal olan pigmeler iin ileden karc bir
durummu. Kampta, dier avclar Cephu'yla dalga gemeye, onu
inelemeye balamlar. Gen erkekler o geldiinde ayaa kalkp
yer vermiyormu, kimileri de kendi mzrann zerine dtn
grmek istediklerini sylemiler. Cephu gzyalarna boulmu ve
hemen btn eti bakalarna datm, hatta karsnn kulbenin a
ts altna saklamaya alt eti bile. Cephu nemli bir ders alm
ve topluluk, btn avc-toplayclarn hayat sigortas olan bir kural
ona dayatm. birlii, herkes iin dzenli yiyecek tedarikini garan-

ON EMR FAZLA

1 75

tiler, bu yzden de bireysel avclk baarlar tevik edilmez ve pay

lam, derinden hissedilen bir zorunluluk haline getirilir.
Ne zaman, mesela diilerin an saldrgan bir erkein karsna
dikilmeleri gibi empanze "kamuoyunun" ileyiine tanklk etsem
byle olaylar dnrm. Onlar da Mbuti'lerin yapt gibi, birey
st sonular m gzetiyorlar acaba? Peki bu konuda ba eken bi
reyler prestij mi kazanyor? nsanlarn, dorudan bir karlar olma
dnda bile ahlakl davranmasna sebep olan nemli eylerden biri
prestij ve hrettir. Yalan syleyen, hile yapan, srekli kendi kar
m nceleyen birine nazaran, rnek bir vatandan izinden gitmeye

daha istekli olur dierleri. hret ipular maymunlarda da grlr.

Mesela byk bir kavga kontrolden ktnda, kenarda durup sey
redenler alfa erkei drtkleyerek uyandrabilir. En etkili arabulucu
olduu iin olaya el koymas beklenir. Maymunlar bir bireyin die
rine nasl davrandyla da ilgilenirler; bir deneyde, bakalarna iyi
davranan insanla iletiime girmeyi tercih ettikleri grlmtr. Bu
tercihlerinin kendilerine nasl davranldyla deil, bu insann yi
yeceini baka maymunlarla paylaarak edindii hretle alakas
vardr.24 Bizim kendi aratrmalarmzda, koloni, dl almak iin
basit ama birbirinden farkl iki numara yapan iki maymunu seyretti
inde, st mevkideki modeli takip etmeyi tercih ettikleri grld.
Justin Bieber'in sa modelini taklit eden ergenler gibi onlar da aa
seviyedekileri deil, kendi topluluklarnn nde gelen yelerini tak
lit ediyorlard. 25 Antropologlar buna prestij etkisi der.
Ama maymunlarda bireysel hret ve toplumsal meselelere du
yarllk konusunda eitli ipular olsa da insanlar bunun ok tesi
ne geer. Kendimizin ve bakalarnn davranlarnn herkesin iyili
ini nasl etkileyeceini lmekte ve hangi kurallar koyacamz,
hangi yaptrmlar uygulayacamz kendi aramzda mzakere et
mekte ok daha ileriyizdir. Kk bir ihlalin bile daha filizlenme
den koparlmas gerektiini yoksa ayn insann daha ciddi ihlallerde
bulunacan biliriz. Dil stnlmz sayesinde, eski zamanlarda
ve uzak yerlerde olmu olaylar anlatabilir, btn topluluu bundan
haberdar edebiliriz. Bir empanze bir bakasna kt davranrsa, bu-

24. Francys Subiaul vd. (2008).

25. Victoria Homer vd. (2010).

1 76

BONOBO VE ATEST

nu tek bilen kurban olabilir. nsanlardaysa herkes, yakn kyler da

hil, ertesi sabah en renkli ayrntlaryla olay renir. Dedikoduda
stmze yoktur! Dil, hatralar canl tutmamza ve baz ihlalleri
tekrar tekrar gndeme getirmemize imkan tanr. hretimiz, ortak
bellekte saklanan bir yekndur. Cephu yaadka yapt ihlal unu
tulmayacak, hatta belki ileride ocuklarna bile hatrlatlacak. n
sanlar hret inas ve topluluk yararn, maymunlarda grlen ben
zer davranlarn ok stnde bir noktaya tamlar, bylece her bi
rey etrafndaki ahlaki a daraltmlardr.
Topluluk seviyesinde dnmek, genelleyici kurallara duyduu
muz ilgiyi de aklar. Ahlaki duygularn sradan duygulardan fark
"karszlklar, grnrdeki tarafszlklar ve genellik enileridir"
Edward Westermarck'n belirttii gibi.26 Minnettarlk ve krgnlk
gibi duygular sadece ahsi karlarmzla- bize nasl davranld
n, nasl davranlmasn istediimizle - ilgilidir, halbuki ahlaki
duygular bunun tesine geer. Doru ve yanl daha soyut bir sevi
yede ele alr. Ancak herhangi birine belli koullar altnda nasl dav
ranlmas gerektii konusunda yargda bulunduumuzda, ahlaki bir
yargda bulunmu oluruz. Adam Smith, bunu vurgulamak iin, "ta
rafsz bir izleyicinin" davranmz konusunda ne dneceini tah
min etmemizi ister. Konuyla alakas olmayan biri ne dnecektir?
te en karmak haliyle insan ahlak: bizi ilgilendirip ilgilendirme
mesine bakmakszn doru ve yanla dair bir gr.
Geri tarafsz gzlemcinin tarafszl konusunda benim iim
pek rahat deil. Ne de olsa insan insandr ve ya bizim cemaatimizin
bir yesidir ya da en azndan yesi olduunu hayal edebilir. Smith
asla kendisinin dnya d bir mahluk olduunu iddia etmemiti. Bu
konuda biraz perspektif kazanmak iin, Westermarck'm Fas zerine
yazd bir kitapta aktard bir hikayeyi ele alalm. Oyaland ya
da yanl tarafa sapt iin, on drt yanda bir "delikanl" tarafn
dan eitli defalar abartl bir ekilde dvlen intikamc bir devenin
hikayesini. Deve bu cezay sineye ekmiti ama birka gn sonra,
zerinde yk yokken kendini yolda ayn srcyle yalnz bulunca
"talihsiz ocuun kafasn korkun azna alm, havaya kaldrp

26. Edward Westermarck (1917), s. 238.

ON EMR FAZLA

177

yere vurmu; ocuun kafatas alm ve beyni yerlere salm. "27

Bu korkun sahne, ocuun nceki davranlar gz nne alnd
nda, ahlaki bir yoruma ak bir hal alyor. Yine de evcil hayvanla
rn insanlar ldrmesini hakl grmyorsak, oumuz bu olay ah

laki terimlerle yarglamayz (ortaada hayvanlar Tann'nn "insan

hfiltimiyeti" emrine uymayan davranlar iin yarglanrd). Bu yz
den de devenin bir ocua deil bir kpee saldrdn varsayarak
bu aynn biraz daha ileri gtrelim. Bylesi bir olay daha da az ah
laki duygu uyandrr. Neden? Tmyle tarafsz deil miyiz?
Mesele birazfazla tarafsz olmamz. O kadar tarafszz ki olayla
derinlemesine ilgilenmiyoruz. Dehete kaplabilir, kpek iin z
lebiliriz ama olay artk ahlaki onaylama ya da knama duygularn
ancak bir tan dierine arpmas kadar harekete geirebiliyor. Hal
buki tanmadmz insanlar bile olsa iki insann birbiriyle etkilei
mini grdmz anda davranlarn, insanlarn birbirine nasl
davranmas gerektiine dair fikirlerimizle kyaslamaktan kendimizi
alamayz. Birisi bir bakasnn suratna tokat atsa hemen bir fikir
olutururuz: Hak etmi miydi, biraz an ya da acmasz myd? Bu
ksmen, hayvanlara nazaran insanlara daha kolay niyetler atfetme
mizden kaynaklanr ama asl sebep insani bir sahnenin otomatik
olarak topluluk yararn harekete geirmesidir. Yardmseverlik ve
karlkl dayanma gibi evremizde grmek istediimiz davran
lar m bunlar, diye sorarz kendimize. Yoksa yalan sylemek, al
mak ya da iddet uygulamak gibi, herkesin iyiliine ters davranlar
m bunlar? Neticelerin bilincindeyizdir ve tarafsz kalmakta zorla
nrz. Bir deveyle bir kpek arasnda meydana gelen bir olay bu kay
glarn hibirini tetiklemez.
Hem insanlar hem de maymunlar zerinde alan Amerikal
antropolog Chris Boehm avc-toplayc topluluklarn kurallar nasl
uygulad konusunda derin gzlemlerde bulunmutur. Hayvanlar
grnmne ve huyuna gre seen bir yetitiricinin yapt trden
etkin bir genetik seilim dourabileceini dnr bunun. Baz hay
vanlarn remesine izin verilir, bazlarna verilmez. Avc-toplayc
lar oturup insan genetii zerine dnmezler ama fazlaca kural

27. Edward Westermarck (1912), s. 38.

BONOBO VE ATEST

1 78

ineyen ya da ok nemli bir kurala kar gelen bireyleri dlayarak

ya da ldrerek onun genlerini gen havuzundan karrlar. Boehm,
katil kabadaylarn ya da tehlikeli sapklarn, topluluun grevlen
dirdii biri tarafndan kalbine bir ok atlarak nasl ldrldn
anlatr. Milyonlarca yl sistematik olarak uygulandnda, ahlaki te
mele oturtulan bu infazlar, ar fevrilerin, psikopatlarn, hilecilerin,
tecavzclerin saysn, bu davranlarndan sorumlu olan genlerle
birlikte azaltr. Buna itiraz olarak, halen ok sayda bu tip insann
bulunduu sylenebilir ama bu aralarnda bir seilim olduu ihti
malini dlamaz . 28
nsanln ahlaki evrimin direksiyonunu kendi eline aldn,
bunun sonucunda trmzn daima daha fazla miktarda yesinin
kurallara uymaya eilimli olduunu dnmek mthi.

Sudaki Prozac
Avc-toplayc topluluklar bir avcnn ne yakaladn sylemesine
bile izin vermezler. Richard Lee'nin anlatmyla; !Kung San avcs
kampa dndnde tek kelime etmeden atein bana oturur ve biri
sinin gelip ona o gn ne grdn sormasn bekler. Sonra da sku
netle aa be yukar u cevab verir: "Hi iyi bir avc deilim.
Neredeyse hibir ey grmedim (duraklama) ... sadece yle k
ck bir ey." Ancak bu ifadeler dinleyenin iin iin glmesine sebep
olur nk konuann byk bir ey yakaladn gsterir.29 Avc
toplayc kltrler cemaat ve paylam zerine kuruludur ve teva
zuyla eitlii vurgular. Fazla bbrlenenler ho karlanmaz. Halbu

ki Bat toplumu, bireysel baary yceltir ve baarl bireylerin ka

zandklarn kendine ayrmasna izin verir. Bylesi bir ortamda te
vazu zararl olabilir.
Endonezya'daki Lamalera balina avclar byk kanolarla okya
nusa alr ve bir dzine kadar adam neredeyse plak elleriyle bali
nay avlarlar. Avclar balinaya doru krek eker, zpknc hayvann
srtna atlayp silahn saplar, sonra da deniz canavar kan kaybndan

28. Christopher Boehm (2012).

29. Richard Lee ( 1969).

ON EMR FAZLA

1 79

lene kadar yaknlarnda beklerler. Btn aileler hayati tehlike ie

ren bu faaliyetle birbirine balanmtr, erkeklerin hepsi bir teknede
dir ve akllarn en ok megul eden ey ganimetin nasl bllece
idir. Beklenecei zre Lamaleralar, antropologlarn ltimatom Oyu
nuyla snad pek ok kltre nazaran adalete daha dkndr. Bu
oyun adil tekliflerin ne kadar tercih edildiini ler. Lamaleralar ada
let konusunda ba eker ama mesela herkesin kendi tarlasn ekip
bitii, kendine yeterli tarm toplumlarnda durum byle deildir.30
Bu yzden de ahlak kanunu diye bir ey varsa bunun her yerde
ayn olmas beklenemez. !Kung San, Lamaleralar ya da modem bir
Bat milleti iin ayn olamaz. Trmz deimez zellikler de tar
ve btn insan ahlak yardm etme ve yaralamama zerine kurulu
dur; dolaysyla bir nebze olsun evrensellik beklenebilir. Yine de
kaynaklarn ne kadar adil paylald ya da tevazunun ne kadarnn
makbul olduu gibi ayrntlar tek bir kanunla belirlenemez. Ahlak
zamanla her toplumun kendi iinde de deiim gsterir; gnmzn
nemli meseleleri nceki nesiller iin pek bir ey ifade etmiyordu
bu yzden de. Cinsel alkanlklar buna iyi bir rnektir. Kuzey Avru
pa'y igal eden Romallar, utan verici bir cinsel serbestiyle davra
nan kralieler tarafndan ynetilen Kelt kabileleriyle karlamt.
En azndan pelerinden gelen ataerkil toplumlarn onlara bak
byleydi. Bunu kantlamak zor olsa da, yzyllar sonra Kaptan Co
ok, Hawaii sahiline ayak bastnda, bu ataerkil toplumlarn rn
olan insanlar oka girecekti. Cinsel kstlama nedir pek bilmeyen
adallar, "ahlaksz" ve "seks dkn" diye tanmlanmt. Bu aa
layc terminoloji sorgulanmal nk herhangi birinin bu durum
dan zarar grdne dair bir veri yok ki bence belli bir hayat tarzn
reddetmek iin tek geerli sebep bu olabilir. O gnlerde Hawaiili o
cuklarna, masaj ve oral uyarmla, genital organlardan haz almak
retilirdi. Hawaii niversitesi'nden seksolog Milton Diamond'a gre
"Evlilik ncesi ve evlilik d cinsellik kavramlar mevcut deildi ve
Polinezya'nn byk blmnde olduu gibi burada da ehvani i
tahlarn tatmin etmeye bunlar kadar dkn baka bir halk yoktu. "31

30. Michael Alvard (2004) ve Joseph Henrich vd. (2001 ).

31. Milton Diamond ( 1990), s. 423; ksaltarak alnmtr.

1 80

BONOBO VE ATEST
Kadn cinsel zerklii, anaerkil toplumlarda, ataerkil toplumlara

nazaran ok daha fazladr ve insanln denemedii reme dzen

lemesinde hatn kalmtr. Bu kat monogamiyi, yaklak on bin yl
nce, erkeklerin, kzlarn ve zenginliklerini kime brakacaklarn
dnmeye baladklar tarm devriminden sonra benimsemi ola
biliriz. Sadakat ve bekaretle ilgili reme saplantlar ancak o sralar
da gelimi olabilir. En azndan, kkrtc bir ekilde insan cinsel
hayatnn atalarmz zamannda bonobolar model aldn iddia
eden Christopher Ryan ve Cacilda Jethi, Sex at Dawn (afak Vakti
Seks) kitabnda bunu iddia ediyorlar. "Babalarnz Kim Sizin?" ba
lkl blmde baz kltrlerde bir ocuun birden fazla baba sahibi
olduunda daha kazanl ktn anlatyorlar. Bu savlarm, Saral
Hrdy'nin okebeveynli ailelerin hayatta kalma deeri zerine yapt
nc almaya dayandryorlar, hatta erkeklerin sadece kendi o
cuklarna bakt dogmasn da yine ona dayanarak reddediyorlar.
Baz kabilelerde "ortaklaa babalk" uygulanyor, buna gre by
yen fetsn, bir kadnn yatt btn erkeklerin menileriyle beslen
dii varsaylyor. Olas her baba bir pay sahipleniyor ve ocuun ye
titirilmesine yardmc olmas bekleniyor. Gney Amerika dzlk
lerinde yaayan kabileler arasnda yaygn olan bu dzenleme, er
keklerde lm orann yksek olduu bir ortamda yardm garantili
yor ve cinsel dlaycln azalmas anlamna geliyor. Bir kadnn
evlilik d cinsel tercihleri cezalandrlmyor aksine buna sayg du
yuluyor. Dn gn gelinle damada kendi ocuklarna iyi bakma
lar ama ayn zamanda, birbirlerinin sevgililerine kar duyduklar
kskanl dizginlemeleri tavsiye ediliyor.32
Cinsel kskanlk evrensel olabilir ama bunun tevik edilmesi ya
da basklanmas tmyle topluma kalm bir ey. Evrensel ahlaki
normlardan bu kadar bahsetnek yeter. Ahlaki deerler, deimez bir
insan doasn yanstnaktan ziyade kendimizi rgtleme eklimizle
ilgili bir eydir. Gebe sr obanlarnn, byk hayvan avclaryla
ayn ahlaka sahip olmalar beklenemez, onlarn da sanayilemi mil
letlerle. stersek btn ahlak kanunlarn formle edelim; ilerinden

32. Bonobolarla kyaslamalar dalil, insanlarda cinsel eitlilik iin bkz. Saral
Hrdy (2009), Christopher Ryan ve Cacilda Jethi (2010), Robert Walker vd. (2010)
ve Frans de Waal (2005).

ON EMR FAZLA

181

biri bile dnyann her yerinde ayn derecede uygulanmaz. On Emir'

in, genelde varsayld zre bir istisna olup olmad da phelidir.
Hatta bu emirlerin ahlaki kararlan alrken ie yarad bile sylene
bilir mi? The Colbert Report adl komedi programna kan muhafa
zakar bir siyaseti, On Emir'in herkesin grebilecei bir yere kon
mas gerektiini "onlar olmadan ynmz kaybedeceimizi" sy
lediinde, sunucu ondan emirleri saymasn isteyivermiti. Siyaseti
ylece kalakalmt. "Yalan sylemeyeceksin, almayacaksn," de
dikten sonra arkasn getiremeyince seyirciler glmekten krlmt. 33
Christopher Hitchens'n da iaret ettii zre, emirlerin ounun
ahlakla alakas yoktur. Saygyla ilgilidirler. lk be emirde Tanr mut
lak sadakatte ("Karmda baka ilahlarn olmayacak") ve yallara
sayg duyulmasnda srar eder. Ancak ondan sonra herkesin bildii
"yapmayacaksn" emirlerine geer. Hitchens'm ifadesiyle:
Dinin insan elinden ktn kantlamak iin bundan kolay kant zor
bulunur.

lk bata sayg ve korkuyla ilgili monarik homurtular vardr, bunu

hain kadiri mutlaklk ve sonsuz intikam hatrlatmalar takip eder, Babil ya

da Asur imparatorlarnn bir ferman yazdrmaya balarken katiplerine dikte
ettirdikleri kelamlara benzer bunlar. Sonra srekli almak gerektii, an
cak mutlak izin verdiinde dinlenilebilecei serte hatrlatlr. Bunu ka
nunlar gzeten bir iki hatrlatma takip eder... Ama... Musa'nm halknn, bu
kadar yolu cinayet, zina, hrszlk ve yalanc ahitliin mubah olduunu
zannederek kat ettiini sylemek kukusuz onlara hakarettir. 34

Altnc emir ("ldrmeyeceksin") hayli ak grnyor ama ya

banc bir ordu lkemi igal etmise ya da birisi ocuumu karma
ya alyorsa, bu emri grmezden gelmek iin bolca sebebim var
demektir. Kitab Mukaddes'in kendisi de pek ok istisna sralar. Me
sela meru otorite tarafndan uygulanan idam cezas bu yasaktan et
kilenmez. On Emir'in kelimesi kelimesine alnmak zere yazlma
d aktr.
En popler iki sektiler ahlak kanunu da bunlardan hallicedir.
"Kendine nasl davranlsn istiyorsan bakalarna da yle davran"
altn kuralnn ruhunu ok sevsem de hayati bir kusur barndrr. B-

33. 14 Haziran 2006'da The Colbert Report'a kan Georgia milletvekili Lynn
Westmoreland.
34. Christopher Hitchens (2007), s. 99.

1 82

BONOBO VE ATEST

tn insanlarn birbirine benzediini varsayar. Biraz kaba bir rnek

olacak ama, bir konferansta grdm ve neredeyse hi tanmad
m gzel bir kadnn peine taklp o davet etmedii halde yatana
atlarsam bana nasl davranacan tahmin edebiliyorum. Ona, bana
yapmasn istediim eyi ona yapmak zere olduum eklinde bir
aklamada bulunurken altn kurala bavurmam fazla etkili olmaya
caktr korkarm. Ya da vegan olduunu bildiim birine domuz sosisi
ikram ettiimi dnn. Kendim et sevdiim iin altn kural uygu
luyorum ama vegan, benim davranm iren, hatta ahlakszca bu
lacaktr. yi niyetli Kanadal brokrat Churchland da gzel bir rnek
tekil ediyor; yerli ocuklar iyi yetisinler diye ailelerinden alp be
yazlarn yanna vermi. Belki ormanda kamplarda yaasalar beyaz
lar kendileri iin byle bir ey isterdi ama -Avustralya'da yerli o
cuklarn "kayp nesli" gibi- dayatmac entegrasyon politikalar ar
tk fazlasyla ahlaksz kabul ediliyor. Altn kural ahlaki ikilemlerin
ounu zmeye yardmc olmuyor; lm cezasnn ahlaki olup ol
mad ya da Sefiller'de Jean Valjean'n a yeeni iin yiyecek al
masnn doru olup olmad gibi. Altn kuraln ok snrl bir alan
var ve ancak btn insanlarn ayn yata, cinsiyette ve salk duru
munda olmasyla, benzer tercih ve honutsuzluklar olmasyla mm
kn. Byle bir dnyada yaamadmz iin kural, kulaa geldii
kadar faydal deil aslnda.
kinci popler sekler kural en byk mutluluk ilkesi, yaknlar
da Sam Harris tarafndan ahlakn "bilimsel" zemini olarak seilen
faydaclk.35 Kk taAristoteles'e dayanan, 19. yzylda yaam iki
ngiliz filozof, Jeremy Bentlam ve John Stuart Mill tarafndan orta
ya atlan bir nermenin bilimsel bir taraf olamayacan gstermek
iin filozoflar birbiriyle yart. Ahlakn "insan refahm" (Yunanca

eudamonia kavram) artrmas gerektii fikri ve doru ahlaki karar

larn azami sayda insan mutlu edecei kanaati, ampirik verilere da
yanmaz: bir deer yargsdr. Deer yarglar daima tartmaya ak
tr ve faydacln kusurlar uzun zamandr bilinmektedir. Dnyada
ki mutluluk toplamm artrma istei genelde bizi doru yola ynlen
dirse de kesin garantisi yoktur. Diyelim ki tek bir kiinin her gn b-

35. Sam Harris (2010).

ON EMR FAZLA

1 83

tn gece tuba alarak yz kiiyi canndan bezdirdii bir apartmanda

oturuyorum. Onu bu grlty kartmamaya ikna edemediimiz
iin iimizden biri gidip uyurken vuruyor. Ne olduunu anlayam
yor bile. Ne kadar ok sayda kiinin ne byk bir azaptan kurtuldu
u dnlrse bu kararmz yanl olabilir mi? Diyelim ki vurma fi
ili hounuza gitmedi, ldrc bir ine yaptk diyelim. Evet, tek bir
kii hayatndan ve olas mutluluundan oldu ama binadaki toplam
refah bir entik artt. Faydac bak asyla doru eyi yaptk.
Bu yaklamn baka sorunlarna da dikkat ekilmiti, mesela
suya Prozac kartrma zm. Mutlu aptallardan oluan bir top
lum yaratmak iin ne gzel yntem! Yoksa Kuzey Kore rneini mi
takip etsek, medyaya mdahale edip lkede olup biteni pembe gz
lklerle mi gstersek, cehalet saadetiyle Cesur Yeni Dnya m ya
ratsak?36 Btn bunlar mutluluk barometresini ykseltir ama kulaa
pek ahlaki gelmiyor. Ama benim faydac nermeyle sorunum daha
derin ve ciddi nk temel biyolojiye aykr olduunu dnyo
rum. nsan olsun hayvan olsun, balardan arnm bir toplum tahay
yl edemiyorum. Btn doa, i-grup d-grup, akraba darlkl,
dost ve dman ayrm etrafnda kurulmutur. Bitkiler bile genetik
akrabal tanr ve kardeleriyle deil bir yabancyla ayn saksya
ekildiklerinde daha rekabeti bir kk sistemi gelitirirler. 37 Doada,
mterek refah iin abalayan bireylerden olumu bir yapnn em
sali yoktur. Faydac nerme milyonlarca yllk aile ban ve gruba
sadakati grmezden gelir.
Bu tr balar olmasa daha rahat edeceimiz, birinin davrannn
kime faydal olup kime olmadm dnmekten kurtulacamz
ne srlebilir. Daha mkemmel bir genel ahlak iin biyolojimizi
hkmsz klalm. Kulaa ok iyi geliyor belki ama madalyonun
bir de br yz var: her trl ba ve grup dayanmasn kaybet
mek. "Aile nce gelir" faydac bir slogan deildir. Aksine faydac
lk, toplum karn aileden stn tutmamz ister bizden. Ben bunu
sindirmeyi imkansz buluyorum. Dnyadaki btn ocuklar herkes

36. ngiliz filozof Simon Blackburn bu "aptallar cenneti" savm 2010'da Har
ris'i rtrken ortaya atmtr; www.youtube.com/watch?v=W8v Yq6Xm2To&fe
ature-related.
37. Bitkilerde akrabaln tannmas; Susan Dudley ve Amanda File (2007).

1 84

BONOBO VE ATEST

iin ayn deerde olsa, btn gece hasta yataklar banda kim bek
ler ya da devleriyle kim urar? Valjean faydac olsayd, o ekmek
somununu eve getirmek gibi bir zorunluluk hissetmezdi. Sokaktaki
a ocuklara datsa da olurdu. Faydac bak, hayret verici sorular
retebilir, mesela baka bir kadnn bana daha fazla ihtiyac olduu
na gre neden evli kalaym ya da kendi ana babamdan daha kt du
rumda yallar varken neden onlara yardm edeyim? Askeri srlar
baka bir lkeye satmamda da bir saknca olmaz, hele o lke yete
rince kalabalksa. teki lkede mutlu edeceim insan says, kendi
lkemde mutsuz edeceim insanlardan daha fazlaysa doru eyi ya
pyorum demektir. Kendi lkem bu fikri paylamyorsa, bunun se
bebi ar hassas olmas m acaba? Bence yle deil nk bana g
re sadakat, faydaclarn iddia edebilecei gibi, ahlaken lzumsuz
deil, aksine ahlak dokusunun nemli bir paras. Sadakatin olmas
n bekliyoruz, olmadnda rahatsz oluyoruz, mesela ocuunu ih
mal eden, nafakasn demeyen bir ana baba ya da vatana ihanet bi
zi rahatsz ediyor. Hatta bu sonuncu bize yle kt geliyor ki cezas
kuruna dizmek.
Bir keresinde bu konular, kendi trmzn bile zel bir sadaka
ti hak etmediini dnecek kadar faydac olan filozof Peter Sin
ger'la, kamuya ak tarttm.38 nsanlarla hayvanlarn ac ve mutlu
luklar duyarllk, saygnlk ve ac ekme balklarn farkl derece
lerde ieren tek bir denklemle hesaplanyordu. Matematik insann
kafasn kartryor. Bir insan bir fareye mi eit? Bir maymun Down
sendromlu bir insan bebeinden daha m deerli? Ar bunamadan
muzdarip bir hastann herhangi bir deeri var m? Uzun uzun eki
tikten sonra Singer'la bir ortak nokta bulduk: nsanlar dier hayvan
lara ellerinden geldiince iyi davranmal. Bir efkat mesaj bana so
uk hesaplardan ok daha fazla hitap ediyor. Singer'm, ileri seviye
de Alzheimer olan annesinin bakm iin uzman birini tuttuu basn
da yer alnca, kendi yaklamnn yetersizliini kabul etmek zorun
da kald. En azndan kendi kuramlar uyarnca, neden parasn daha
fazla hak eden insanlara aktarmad sorulduunda, "Belki de be-

38. 2004'te Princeton niversitesi'nde, Tanner Konferanslan'nda yaplan bir

tartma. Bkz. Stephen Macedo ve Josiah Ober (2006).

ON EMR FAZLA

1 85

nim dndmden daha zormu nk insann annesi baka trl

oluyor," demi.39 Dnyann en tannm faydacs bylece, ahsi sa
dakatin, toplumsal refahn nne gemesine izin vermi oluyor ki
benim kitabmda dorusu da bu.
On Emir, altn kural ve en yaygn mutluluk ilkesi zerine bu ksa
dnce egzersizi, ahlaki yap ve yapma'larn, basit, tartma gtr
mez kurallara dklebilecei konusundaki phelerimi gsteriyor.
Byle kurallar retme teebbsleri, geride brakmaya altmz
dini ahlakla ayn ters mant takip ediyor. Ayrca tehlikeden de aza
de deil nk bizi yanl yola gtrme, ilkeleri insanlarn nne
koyma gibi riskler barndryor. Bu normatif aray, an bir tepkiy
le "ahlaki sorumsuzluk" diye yaftalanmt.40 Kitcher, Churchland
ve baka filozoflar okuduumuzda, ahlak biyolojiye dayandrma
ya alan alternatif bir hareketin olumakta olduunu gryoruz.
Belli ayrntlarn insanlarn tercihlerine bal olduunu inkar etmi
yorlar bu arada.41 Ben de bu gr paylayorum. empanzeleri ya
da bonobolar izlemenin bize neyin doru neyin yanl olduunu
gsterebileceine inanmyorum, bece bilim de yapamaz bunu, ama
doay tanmamz, nasl've neden birbirimize ilgi gstermeye ve ah
laki neticeler aramaya baladmz anlamamza yardmc olur. Ha
yatta kalmamz, bakalaryla iyi ilikiler iinde olmamza, ibirlii
yapan bir topluma bal olduu iin gelitirmiiz bu zellikleri.
Ahlak kurallar, nasl davranmamz gerektiine dair kestirimler,
belki metaforlardr. Altta yatan deerler o kadar fazla iselletirilir
ki sonunda zerk bir vicdanmz olur; Kant'n da tespit ettii gibi
ok hayret verici bir durumdur bu nk nasl meydana geldii pek
de anlalamamaktadr.

39. Michael Specter, "The dangerous philosopher", New Yorker, 6 Eyll 1999.
40. Amerikal filozof Mark Johnson (1993), s. 5: "Karlatmz her trl
durumda, doruyla yanl ayrt etmemizi salayacak, mutlak kurallar, karar alma
sreleri, evrensel ya da kategorik kanunlar retebilecek evrensel, beden d bir
akla sahipmiiz gibi dnmek ve davranmak ahlaken sorumsuzluktur."
4 1 . Bu tartma, benim gibi filozof olmayan biri tarafndan toparlanamayacak
kadar karmak. Kitcher ve Churchland'in bahsettii kitaplar haricinde Martha
Nussbaum (2001) ve Richard Joyce'u (2005) tavsiye ediyorum.

1 86

BONOBO VE ATEST

Hizaya Gelmek
Kapan, yakn akrabalarmzda bire bir ahlak ve topluluk yararna
dair iki hikayeyle yapaym. Maymunlarn bizimki gibi bir ahlaka
sahip olduklarn iddia etmiyorum ama szn ettiim bu iki nem
li kavrama onlarda da rastlamak mmkn. Birinci hikaye, daha n
ce anlattm, bonobolarn birinin tam neresini srdklarn gayet
iyi hatrladklarna ve yaptklarndan sknt hatta belki pimanlk
duyduklarna dair hikayeyi yanklyor. Ancak burada maymunlarn
kendi arasndaki bir olaydan ziyade, Milwaukee County Hayvanat
Bahesi'ndeki bir veterinere verdikleri tepki sz konusu. Yllar n
ce Wisconsin'de yaarken bu bonobolar defalarca grmeye gitmi
tim. Trl trl arpc empati ifadesi sergilerlerdi, zellikle alfa er
kei Lody. Mesela ihtiyar bir dii olan Kitty'ye kar an koruma
cyd. Hem kr hem sar olan Kitty, kaplar ve tnellerle dolu bir
binada kaybolma riskiyle kar karyayd. Sabahlar Lody onu usul
ca, dardaki imenlikte en sevdii gneli yere getirir, akamleyin
de uyandrmaya gelir ve elinden tutup ieri gtrrd. Kitty epilep
si krizlerinden birini geiriyorsa Lody yanndan ayrlmazd.42
Ancak gnn birinde Lody pek empatik davranmam, ona kafe
sin arkasndan vitaminlerini veren veterinerin parmam srmt.
Kadn elini ekmeye altnda daha da salam srmt. Bir kop
ma sesi duyunca Lody grne gre aknlkla ban kaldrm ve
bir boumu eksik olan parma azndan brakmt. Hastanede dok
torlar kopmu boumu yerine dikememiler. Gnler sonra kurban
hayvanat bahesine tekrar gittiinde Lody'yi grm ve sargl sol
elini kaldrp, "Lody, dostum, ne yaptnn farknda msn?" demi.
Lody veterinerin elini grr grmez, tehir alannn en uzak kesi
ne gitmi ve ban ne eip kollarn kendine sararak oturmu.
Sonraki yllarda veteriner baka bir yere tand iin ayan
hayvanat bahesinden iyice kesmi ama vakadan on be yl sonra bir
srpriz ziyaret yapm. Baka insanlarn arasnda dururken Lody

42. Bakc Barbara Bell'in, Jo Sandin (2007) ve bana anlatt, Milwaukee Co

unty Hayvanat Bahesi hikayelerinden.

ON EMR FAZLA

1 87

onu kolayca gzden karabilirmi ama tanm ve hemen yanna

komu. Korkuluun altnda kald iin gremedii sol elini gr
meye alyormu. Isrd parma grmek iin srarla sol ele bak
maya devam edince veteriner elini kaldrm. nce eksik parmaa,
sonra veterinerin yzne, sonra tekrar parmaa bakm. "Biliyor
du," dedi veteriner bana, bonobolarn davranlarnn sonularnn
farknda olduunu kastediyordu. Benim de izlenimlerim bu ynde
ama bunu teyit etmek zor nk kimse on be yllk deneyler hazr
lamyor. Bu izlenim doruysa, maymunlarn ilikilere ne kadar
nem verdiini, insanlardaki ahlaki eilimlerin altnda yatan trden
bir kayg tadklarn gsterir.
kinci hikaye ben daha oradayken Arnhem Hayvanat Bahesi'n
de meydana gelmiti. Ilk bir akam vakti maymunlar ieri ar
mtk. Hava ok gzel olduundan iki yetikin dii ieri girmeyi
reddetti. Adann kendilerine kalmasndan memnundular. Hayvanat
bahesi kurallar uyarnca btn maymunlar ieri girmeden kimse
ye yemek verilmedii iin inat diiler sinirli bir ruh haline sebebi
yet vermiti. Saatler sonra ieri girdiklerinde, misillemeye engel ol
mak iin onlar ayn bir odaya aldk. Ertesi sabah hepimiz olay unut
mutuk ama empanzeler unutmadklarn gsterdiler. Adaya bra
kldklarnda, btn koloni geciken yemek konusundaki hnlarn,

iki suluyu topluca kovalayp zerine iyice bir dverek kardlar.

Diilerin uymad kural insanlar tarafndan konmutu ama belki bu
kural uygulayabilmemizi salayan ey maymunlardaki bu davran
kalbyd. Koloni, btn herkesin kendinden bekleneni yapmasnn
faydalarn kavram grnyordu.
O akam ieri ilk girenler o iki gen dii oldu.

7
Tanr Boluu

Tanr olmasayd, icat etmek gerekirdi.

VOLTAIREI

KADERN bir cilvesi, tarihte empatiden nasibini almam adamlarn

banda gelen Mobutu Sese Seko, dnyann tek bonobo sna olan
ormanlk blgeyi kurtard. Bakent Kinshasa'mn son ormanlk bl
gesiydi bu. Lola Ya Bonobo'da (Lingala'da "bonobo cenneti") b
yk bir maymun nfusu, eski Kongo diktatrnn haftasonu mesi
resinin gr yeillikleri arasnda yayor. Fakir lkesinin be ila on
milyar dolarn zimmetine geiren Leopar derisi apkal adam, ra
kiplerini halkn nnde nasl idam ettireceini planlarken, Avrupa'
dan getirilen zel yiyecekleri yiyordu burada.
Kongo Demokratik Cumhuriyeti (KDC) Bat Avrupa'yla ayn y
zlmne sahip byk bir lke ve bonobolann doal habitat bu l
kenin snrlar iinde yer alyor. 5000 ile 50.000 aras bir nfusa sa
hip olduu tahmin edilen bonobolarn nesli tkeniyor. Bu rakamlar
dan daha byk olan bile bir stadyumun koltk saysndan daha az.
Ne yazk ki bonobolar yemek iin avlanyor, kurbanlarn yannda
bulunan bebekler de karaborsada binlerce dolar getirdii iin canl
alkoyuluyor. Bonobolarn sat yasal olmad iin genelde bu be
bek maymunlara el konuyor ve snan Belikal kurucusu ve ida
recisi Claudine Andre'ye getiriliyorlar. Lola'da kszleri

1. Voltaire (1768), s. 402.

Maman'

TANRI BOLUGU

1 89

lar, yani onlara bakan, biberonla besleyen yerli kadnlar bytyor.

Birka yl iinde genler ormandaki gruplara katlyor, bu gruplar
insanlardan yiyecek yardm alsa da ormanda zgrce dolayorlar.
Buradaki maymunlara vahi doadaki maymunlara nazaran daha
kolay yaklaabildiimiz iin empati aratrmalarmz burada sr
dryoruz. Saha aratrmaclarnn bonobolarn dzenli olarak gr
me ans nadiren olur ve sk ormann iinde toplumsal etkileimi ke
sintisiz srdrmek neredeyse imkanszdr.
Mesai arkadalarmdan Zanna Clay, sabrla bonobolar arasnda
ki anlk atmalar bekliyor ve sonradan analiz edebilmemiz iin
filme ekiyor. Bu olaylar kanlmaz olarak taraflarn birinde ya da
ikisinde birden zntye sebep oluyor. Peki ahitler nasl tepki veri
yor? Kavgay kaybedeni genito-genital srtnmeyle, ksa bir birle
meyle ya da genital organlara el masaj yaparak teselli ediyorlar.
empanzelerin platonik dokunularla yapt ey, bonobolar arasn
da cinsel iliki gerektiriyor. Ancak her iki tr de ayn prensiple hare
ket ediyor: Maymunlar birbirlerinin kayglarn yattrmaya al
yor. Bu yle temel bir duygusal tepki ki bakmevinde, karsnda
hibir sosyal model olmayan kszler arasnda bile gryoruz. On
lar da genelde cinsel yaklamlar tercih ediyor.
Baka zamanlar bonobolar da empanzeler gibi birbirlerine sar
lyor ya da birbirlerini tmar ediyor. iddetli bir toplu saldn esna
snda yaralanan yetikin erkek Makali'nin dnn alalm mesela.
Eli fena srlmt. Sonrasnda geceleri grupla ayn yerde uyumak
yerine, gnlerce onlardan saklanmt. Nihayet geri dndnde,
glgeli bir alanda miskinlik eden grubun iine aktrmadan szmt.
Etrafn hemen merakl yavrular evirdi. Bazlar, yaras iltihaplan
m elini tuhaf bir ekilde havada tutuunu taklit eder gibi hareketler
yapyordu. Eline uzanyorlard ama Makali kk ellerinden ka
yordu. Yznde acl bir ifadeyle, bileini ne bkyor ve yaral
pannan nnde tutuyordu. Yetikinler daha diplomatik davrana
rak ilk temas tmar yoluyla kurmulard. nce baskn bir erkek ya
nna yaklap onu boynundan pt, sonra diilerden biri tmar etme
ye balad. Yavrular toplu halde gelmilerdi ama yetikinler sralar
m bekleyerek teker teker geliyorlard. Yarasna ilk bakan alfa dii
Maya oldu. Onu ksa bir sre tmar ettikten sonra elini tutup dikkat-

1 90

BONOBO VE ATEST

le ak yarasn yalad. Makali ona izin vermiti. Bu hareket gruba

geri kabul edildiinin iaretiydi sanki, bunun zerine ona saldran
lar arasnda ba ekenlerden birisi de sahneye girdi. Normalde Ma
kali'nin bu erkekle dmanca bir ilikisi vard. Ama dman yaraya
baktktan sonra Makali'yi tmar etmeye balad, daha nce hi g
rlmemi bir eydi bu. 2
Toplum hayatnn normal sevgi-nefret dngleri bunlar. nsan
ailelerinde, evliliklerde ve her tipik primat grubunda, atma ve ye
niden bir araya gelme arasndaki bu gelgitler gzlenir. Ancak unut
mayalm ki bu bonobolar pek tipik saylmaz. nsanlarn akla hayale
gelmeyecek kt muamelesine maruz kaldlar, kk yata annele
rini avc tuzaklar ya da kurunlar yznden kaybettiler. Onlarn bi
le kavgalardan sonra uzlamas ve gergin arkadalarn yattrmas
hakikaten dikkate deer. Zanna, Lola gruplarnda doan bonobola
nn (maymunlarn remesine izin verildiinden baz kszler anne
oldular) atmalar zmekte ok daha yetenekli olduklarm ve ya
tlar olan kszlere nazaran sempati gstermeye daha meyilli ol
duklarn fark etti. Ane tarafndan yetitirilmi olmann bu stn
l, insanlarda duygu dzenlemesi olarak bildiimiz ablona da
uyuyor. Mesela Romen yetimlerinde uzun vadeli duygusal ykm
grlm. Lola'daki kszlerin birlikte doru dzgn bir sosyal ha
yat ina edebilmi olmasn daha da artc klyor bu durum. yi
leme glerinin ve insanlarn onlara ne kadar iyi baktnn gster
gesi bu. nsan avclar yznden her eylerini kaybettikten sonra, on
lara annelik eden insanlar tarafndan sevgiyle beslenip kucakland
lar. Ayn anda hem bu kadar byk bir zalimlik hem de bu kadar b
yk bir iyilie muktedir olan bu iki ayakl maymunun birbiriyle e
lien hareketleri arasnda bir ayrm yapmak durumunda kaldlar. Bu
kadar kk yata renilen bu ders epey akl kartrc olmal.
Bakmevinde byyen bonobolar ielere ok dkn ve empa
tilerini gstermek iin ieleri kullanyor. Yetikin bir dii bo bir
plastik ieyi alyor, nehrin amurlu suyuyla dolduruyor ve birisi
kendi yavrusu olan iki yavrunun karsna oturuyor. Sonra ieyi

2. Kronik bir enfeksiyon yznden, Makali'nin parma bir veteriner tarafn

dan kesilmiti.

1 91

TANRI BOLUGU

usulca yavrulardan birinin azna gtrp hafife kaldryor; yav

runun uzatt dudaklar arasndan geip alt dudan dolduruyor
su. Yavrunun az dolduktan sonra dii, ienin arka ksmn hafife
indirip yutmasn bekliyor. Sonra ona biraz daha su veriyor. teki
yavruya dner dnmez, yavru srann kendisine geldiini anlayarak
dudaklarm uzatyor. Dii, ieyi onun da azna yaklatrarak ayn
ilemi tekrarlyor. Bir bakasnn yutkunma becerisine bylesine
hassas bir ilgi ieren bu davran baka hibir maymunda grme
dim. Muhtemelen dii, Maman roln oynuyor, yavrular da ona ayak
uyduruyor.
Koca nehir yanlarnda akp durduuna gre sadece susamakla il
gili bir ey olamaz.

Hayat Memat
lm konusundaki farkndalmz genelde biz insanlarn, dini ge
litirme sebepleri arasnda saylr. Ahlak duygumuzdan bahsedildi
inde, buna sahip yegane canlnn biz olup olmadmz sorulma
dan geilmez. Buna kesii bir cevabm yok ama

tekilerin

fanilii

sz konusu olduunda primat kardelerimizin cahil olduunu var

saymamz iin bir sebep yok. Lola bonobolar gibi dier maymunlar
da kayp ve lme ainadr. Bazen kendileri de ldrr. Mesela bir
keresinde bonobolar son derece zehirli bir tr olan Gabun engerei
yakalamlard. Ylan herkesi korkutuyordu; her hareket ettiinde
btn bonobolar geriye sryordu. Temkinli temkinli onu bir sopay
la drttler, sonra Maya onu havaya frlatp yere vurdu. Ylan ld
rldkten sonra hi kimse onun tekrar canlanacan bekliyormu
gibi davranmad. l ldr. Genler ylann cansz bedenini neeli
neeli ortalkta srklediler, boyunlarna astlar, hatta kocaman ze
hirli dilerini incelemek iin azn ap baktlar.
Bu sahne bana, bir keresinde ahitlik ettiim bir empanze avn
hatrlatt. Tanzanya'da Mahale Dalar'nda maymunlarn peinden
giderken, aalarn tepesinde aniden bir velveledir kopmutu. em
panzeler av yakaladklarnda zel bir ekilde barrlar. Byle farkl
bir barn varl bile eti paylamaya istekli olduklarn gsterir
yoksa hi ses kartmamak daha akllca olurdu. Barlar baka

1 92

BONOBO VE ATEST

maymunlar da ekti. Birka erkek, krmz bir kolobus ebei yaka

lamt. Genelde bu tr avlan tek balarna yakalayamadklar iin
takm almas yaparlar. Dal ve yaprak katmanlar arasndan yuka
r

baktmda, avclarn ebei daha canlyken yemee baladklar

n grdm. empanzeler "profesyonel" avclar olmadklar iin, ke

digillerin etkili ldrme tekniklerini gelitirememilerdir ve insan
larda da olduu gibi avladklar hayvana kar davranlar, empati
kapasiteleri konusunda pek i ac bir resim ortaya koymaz. Genel
likle ncelik sahibi olan, cinsel organlan kabarm diiler de dahil,
pek ok maymun beslenmek iin bir araya toplanmt. ok grlt
l ve kaotik bir ortam vard ama sonunda herkes ebein etinden bir
para ald. Ertesi gn, srtnda bir yavruyla gezen dii bir maymun
grdm. Srtndaki yavru neeyle tyl bir eyi havada sallyordu,
meer zavall ebein bir parasym. Bir primatn kuyruu bir di
erinin oyunca olmutu.
Bir sabah Geza Teleki, uzaktan gelen byk yaygaray duyunca
bir grup empanzenin peine dmt. Alt erkek, vadinin duvarla
rnda yanklanan "vraaah" lklaryla etrafta deli gibi kouuyor
du. Kk bir dere yatanda Rix'in hareketsiz bedeni talar arasn
da yatyordu. Teleki onun nasl dtn grmese de aatan d
p boynunu krmasna verilen ilk tepkileri grdn hissetmiti.
Pek ok maymun durup Rix'in cesedine bakyor, sonra hzla uzakla
yor, etrafa kocaman talar atyordu. Btn bu grltnn ortasn
da empanzeler yzlerinde gergin srtlarla birbirlerine sarlyor,
cinsel temasta bulunuyor, dokunuyor, okuyordu. Sonra da uzun za
man cesedi seyrettiler. Erkeklerden birisi cesedi seyretmek iin bir
daldan sarkm, inliyordu. Bakalar Rix'in bedenine dokunuyor ya
da kokluyorlard. Yetikin bir dii, bir saat boyunca hi hareket et
meden ve ses karmadan cesedi seyretti. saatlik bir hareketlilik
ten sonra nihayet yalca erkeklerden birisi aklktan ayrlp dere
boyunca yrmeye balad. Dierleri de omuzlarnn zerinden ce
sede baka baka onu takip ettiler. 3
Maymunlarn lme verdii tepkiler konusundaki raporlar o
alyor. 2009'da, cesedi, koruma alanndaki cemaati arasnda youn

3. Geza Teleki ( 1 973).

TANRI BOLUGU

1 93

(ama tekinsizce sessiz) bir ilgi uyandran Dorothy'nin fotoraf in

temette yayld. skoya'da Blair Drummond Safari Park'ta, yalca
bir dii olan Pansy'nin lm de kameraya alnm ve sonra dikkatle
analiz edilmiti. lmnden on dakika nce dier maymunlar Pan
sy'yi defalarca tmar etmi ya da okamlard, yetikin kzysa b
tn gece yannda kalmt. lmne verilen tepkiler, belki hfila ne
fes alyor mu hareket ediyor mu anlamak iin azn ve uzuvlarn
incelemekten, cesedine vurmaya kadar deiiyordu. Bu davrana
baka lmlerde de rastlanmt. Duyarsz bir davran gibi grnse
de ly diriltmeye almann bir yolu olabilir belki. Maymunlar
genelde tepki yokluuna hsranla karlk verirler ve tepki almak
iin kkrtc davranlarda bulunurlar. Ancak orada toplanm bi
reylerin ou, korkun bir ey olduunu anlam gibi sessizdi. Pan
sy'nin son saatlerini inceleyen aratrmaclar, "empanzelerin lm
konusundaki farkndalklarnn azmsand" sonucuna vardlar. 4
Arnlem Hayvanat Bahesi'nde, ergen bir dii olan Oortje dur
duk yerde ld. Oortje oyuncu, nazik, neeli bir karakterdi, adn da
kepe kulaklarndan alyordu ("kk kulak"). Son haftalarda ok
durgundu ve ksrmeye balamt. Durumu, antibiyotiklere ra
men ktleti. K mekannda tutulan koloni iki gruba ayrlmt ve
birbirlerini gremeseler de seslerini duyabiliyorlard. len saatle
rinde yetikin bir diinin, yakndan Oortje'nin gzlerinin iine bak
t grld. Bu dii, grnrde bir sebep olmad halde, histerik
bir sesle barmaya ve hsrana urayan empanzelerin genelde yap
t gibi sert hareketlerle kendini dvmeye balad. Oortje'nin gz
lerinde grd bir ey cann fazlaca skma benziyordu. O ana
kadar sessiz olan Oortje clz bir sesle bard, sonra yatmaya al
rken zerinde durduu ktkten dt ve hareketsiz kald. teki
salonda duran diilerden biri, olup biteni grme imkan olmad
halde, dier diiye benzer lklar att. Daha sonra binadaki yirmi
be empanze tmyle sessizlie gmld. Otopside, Oortje'nin kal
binde ve kamnda byk bir enfeksiyon olduu grld.
Genelde maymunlarn arkadalarnn lmne verdii tepki, bu
nu kabullenmekte zorlandklarn gsteriyor (baz anneler l yav4. James Anderson vd. (2010), s. R35 1 .

1 94

BONOBO VE ATEST

rulanmn cesedini, kuruyup mumya halini alana kadar haftalarca ta

r), cesedi yokluyor, yeniden canlandrmaya alyor ve byk bir
zntye kaplp durgunlayorlar. Canlyken lme gemenin geri
dnsz olduunun farknda gibiler. Baz davranlar, insanlarn
topraa vermeden nce kendi llerine yaptklar, dokunma, yka
ma, ya srme, eki dzen verme gibi ilemleri hatrlatyor. nsanlar
daha da ileri gidip lye "yolculuk" iin baz eyler veriyorlar. Me
zarlarna bol bol yiyecek, arap, bira, av kpei, kedi, evcil babun,
hatta yelkenli tekne bile konulan Msrl firavunlar gibi. nsanlar ge
nelde lm hayatn devam olarak grrler. Baka bir hayvann bu
nu yaptn gsteren bir iaret yoktur.
Grne gre maymunlar bakalarnn olas lmlerinden en
die duyarlar. Avclarn al domuzu ya da duiker iin kurduklar tu
zaklara yakalanan bonobolar genelde kurtulmay baarr ama doa
da grdmz parmaklan ya da elleri kopuk bonobolar, hepsinin
ok ansl olmadn gsteriyor. Bataklk ormanda aniden lklar
duyan saha aratrmaclar, Malusu isminde bir erkei, elinin etra
fnda metal bir kapanla yere melmi vaziyette bulmular, kapann
bal olduu fidan da arkasndan srklyormu. Fidan, hareket
kabiliyetini kstlyormu. Dier bonobolar, kapann etrafna dolan
m sarmaklar skmler ve kapan Malusu'nun elinden karma
ya almlar. Ama olmam ve Malusu yolda srekli takld iin
dierleri geceledikleri kuru ormana gitmek zere onu geride brak
mlar. Ertesi sabah bu bonobolar daha nce hi yapmadklar bir
ey yapmlar: Bir buuk kilometre uzaklkta Malusu'yu son gr
dkleri yere geri dnmler. Oraya vardklarnda yavalayp etraf
aramlar. Kapanlar konusundaki bilgileri dnldnde bonobo
larn kayp grup yesiyle kapan arasnda bir balant kurduklar sy
lenebilir. Malusu'yu bulamamlar ama bir ay sonra toplulua tekrar
katlm. Eli sakatland halde bu badireyi atlatmay baarm.5
Maymunlarn lm bildiklerini, hayattan farkl ve daimi oldu
unu bildiklerini rahata syleyebiliriz. Ayn ey filler iin de geer
lidir. lm bir sr yesinin kemiklerini ya da dilerini hortumla
ryla tutup aralarnda dolatrrlar. Baz kalnderililer yllar sonra,

5. Nahoko Tokuyama vd. (2012).

TANRI BOLUGU

1 95

Otuz yanda dii bir empanze olan Dorothy, Kamerun'daki koruma alannda kalp yet
mezliinden lmt. Bakclar bedenini sergilemek iin el arabasyla getirdiler. Normal
de grltc olan empanzeler etrafna toplandlar ve birbirlerine sarlarak cesede bak
maya baladlar. Bir cenazede insanlar nasl sessizse onlar da yle sessizdi.
srf kalntlara dokunmak ve incelemek iin akrabalarnn ldkleri
yere geri dnebilirler. Onlar zlerler mi? Yaarken nasl olduunu
hatrlarlar m? Bu sorulara cevap vermek imkansz olsa da lmden
etkilenen ve korkan yegane canllar biz deiliz.
Bir keresinde lmn kalclm, Arnhem empanzeleri zerin

em
panze Ailesi ! The Family of Chimps, maymunlarn kiiliklerini ve
de, onlara eski dostlarn ve rakiplerini gstererek snamtk.

zekalarn daha nce hibir belgeselin yapmad ekilde yakalayan

harika bir belgeseldi. Btn dnyada izlenme rekorlar krmt. 6 Ben
Hollanda'dan ayrldmda henz film ekilmemiti ve ilk seyretti
imde eski dostlarmn nasl sevgi dolu bir ilgiyle filme alndn
grnce gzlerim yaarmt. Filmde koloninin alfa erkei Nikkie'
ydi ama sonraki yllarda iki erkek birbirine yaknlap ona kar itti
fak oluturmulard. Nikkie muhtemelen hi olmad kadar gergin-

6. Bert Haanstra'nn 1984 ylnda ektii belgesel, The Family ofChimps.

1 96

BONOBO VE ATEST

di nk bir sabah, arkasndan gelen barlar duyunca son srat

binadan frlam, aday evreleyen hendee doru komutu. Bir se
ne nce Nikkie, zerindeki buz tabakas sayesinde bu hendein ze
rinden gemeyi baarmt. Belki de bunu tekrarlayabileceini d
nd. Ancak bu sefer baaramad ve bouldu. Gazeteler bu olay
"intihar" diye yaftaladlar ama daha ziyade lmle sonulanan bir
panik atak olduu sylenebilir.
Nikkie ldkten sonra teki iki erkek arasndaki yaknlk sona
erdi ve yerini beklenecei zre rekabet ald. Yeni alfa Dandy oldu
ama koloninin filme verdii tepkiden de anlalaca gibi Nikkie'nin
hayaleti hfila oradayd. empanze Ailesi ekildikten iki ksur yl
sonra k salonu sinemaya dntrld. Iklar sndrld ve film
bo bir duvara yanstld. Maymunlar, bazlarnn tyleri dikilmi
vaziyette, tam bir sessizlik iinde seyrediyorlard. Filmde bir diiye,
ergen erkekler saldrdnda fkeli sesler duyuldu ama maymunla
rn aktrleri tanyp tanmad pek anlalamad. Ta ki Nikkie tm
hametiyle duvarda belirene kadar. Dandy dilerini karp haykra
rak onu Nikkie'ye kar destekleyen erkein yanna kotu, hatta ku
cana atlad. ki erkek, yzlerinde byk, sinirli srtlarla birbirle
rine sarldlar.
Nikkie'nin "dirilmesi" eski ortaklklarn da diriltmiti.

Yamurda Dans
Dinin kkenine dair varsaymlarn srsne bereket. lm korkusu
bunlardan sadece biri; daha niceleri var. Bir barda uydurulmua
benzeyen bir teoriye gre, temelinde sarholuk varm. arapla bi
rann geleneksel olarak vcudu kuvvetlendirdiine inanlr ama ha
yal gcn besledii de malum. Sarholara has bir kendi kendini
byk grme edimiyle atalarmz kendilerini yenilmez hayal etmi
ler ve halihazrdaki varolularnn tesine bakmaya balamlar. Bu
zihin-dntren balant halen dini ritellerde ikinin rolnde g
ze arpyor; Yunanllarn Dionysos arap klt, arab sa'nn kan
kabul eden Katolik ayini ve Yahudilerin imeden nce syledikleri
Kidu duas buna rnektir: "Mbareksin Sen Aem, Tanr'mz, Ka
inatn Kral, ban meyvesini yaratan." Kitab Mukaddes'in Kral Ja-

TANRI BOLUGU

1 97

mes versiyonunda 23 1 kere zikredilen arap, insan ruhunu zgrle

tirmek gibi mucizevi bir nitelii olduundan pek ok dinin merke
zinde yer alr.
Mayalanm ikiler sala iyi gelir ve genel olarak vcudumu
zun durumuyla ilgili kayglarn, ilk dinlerde nemli bir yeri vard.
Etkili ilalar olmadndan herkes kk bir enfeksiyon yznden
bile lebilirdi. nsanlar teselli bulmak ve ifa duas etmek iin dine
snrd. Dindarlk ve salk arasndaki yerleik epidemiyolojik ba
lant dnldnde byle yapmakla iyi ettikleri sylenebilir.7 Din,
bedene ve zihne iyi gelir. Geri bunu nasl yapt konusunda pek fi

kir birlii olmadn eklemek lazm. Pek ok dinin beslenme, iki,

evlilik ve hijyen konusunda kurallar olduu halde asl sebep buy
mu gibi grnmemektedir. Aratrmalar en nemli etkenin kiliseye
devam etmek olduunu ortaya koymutur ki bu durum iin sosyal
boyutuna iaret eder. Topluma bal olmann baklk sistemini
gelitirdii bilinir ve kiliseye devam etmek de bu adan kukusuz
faydaldr. Bu durumda insan hastalklara kar koruyan dindarlk
deil insani temastr. Bilgilerimizin nda, bir kitap kulb ya da
ku gzlem cemiyeti yesinin de ayn etkiden faydalandn sy
leyebiliriz. Ancak kiliseler daha fazla paylalan ballk retir ki
bu da ait olma hissini pekitirir. Sosyolojinin babas, Fransz Emile
Durkheim, toplu ritellerin, kutsal mziin ve hep bir azdan ark
sylemenin, ibadeti kar konmaz bir balanma deneyimi haline ge
tirdiini belirtir. Bakalar Tanr'y, gerilimli durumlarda emniyet ve
rahatlk hissi veren bir balanma figr olarak ele almtr. Buna ila
veten pek ok din, yumuak, yarglamayan yz ifadesi tayan kadn
heykellerine sahiptir. Bu ana teselli kaynaklar -Hristiyanlkta
Meryem'den, eski Yunan'da Demeter'e, in'de Guanyin'e- strapla
dolu yolumuzu aydnlatmak zere gelitirilmitir, tpk annelerin
ocuklar iin yapt gibi.
Ama dinin kkeni hikayeleri burada bitmez. Denetimimiz dn
daki doa olaylar karsndaki hayretimiz ve korkumuz da zikredi
lir. empanzelerin, elaleler karsnda ya da ar yamurda yapt
gvde gsterileri, bu durumun adece insanlara has olmadn d-

7. Jeffrey Levin (1994) ve William Strawbridge vd. (1997).

198

BONOBO VE ATEST

ndrr. Buna ilk ahitlik ettiimde grdme inanmakta zorlan

mtm. Amhem Hayvanat Bahesi'nde empanzeler, olabildiince
kuru kalmaya alarak, byk aalarn altnda "yamur yzleriy
le" oturuyordu (kalar aa inmi, alt dudak sarkm vaziyette bir
bezginlik ifadesidir bu). Ama yamur hzlanp da aalarn altna
gemeye baladnda iki yetikin erkek, tyleri havada ayaa kalk
tlar ve iki ayak zerinde kasla kasla yrme dediimiz gvde gs
terisine baladlar (bu onlara daylanan bir insan havas veriyordu).
Geni, ritmik, yaylanan admlarla etrafta yryorlard ve sndkla
r yeri terk ettikleri iin srlsklam olmulard. Yamur dindiinde
tekrar oturdular. Bu davran daha sonra da defalarca grdm
iin, "yamur dans" diye adlandranlara katlmadan edemiyorum
nk tam da yle grnyor. Jane Goodall erkek bir empanzenin
grleyen bir elalenin yanndaki benzer davranm tarif etmiti:

elaleye yaklatka ve grleyen suyun sesi arttka admlar hzlanr,

tyleri tamamen dikilir ve nehir kysna vardnda, elalenin dkld
yerde muazzam bir gvde gsterisinde bulunr. Dik drr ve ritmik bir bi
imde arln nce bir ayana sonra dierine vererek sallanr, s suyun
iinde ayaklarm serte vrup su sratr, byk talar toplayp etrafa frla
tr. Bazen yukardaki aalardan sarkan ince sarmaklara trmanr ve d
en suyun serpintisine doru sallanr. "elale dans" on ya da on be dakika
kadar srebilir.8
Goodall bu gsterilerin, ritel haline gelerek animist bir dine d
np dnmediini ve empanzeler bu hisleri birbiriyle paylasa
neler olacam sorar daha sonra. Toplu halde doa olaylarna tapn
maya m dnecektir acaba? Bu davrana baka bir yaklam da u
olabilir: Maymunlar her nedense doann seyrini deitirebilecek
lerine inanrlar. Belki de bir gvde gsterisi srasnda rastlantyla
yamurun kesilmi olmas, yeterince iddetli bir gvde gsterisi ya
parlarsa yamuru dindirebilecekleri gibi bir batl inanca kaplmala
rna neden olmutur. Byle hatal balantlar kurmay aptalca bu
lanlarn, en fazla batl inanca sahip maymunun empanze olmad
m hatrlamasnda fayda var.
Yavru empanzeler, ocuklardan daha zekidir. En azndan, bili
minsanlarmn hem empanzelere hem de ocuklara basit bir ilemi

8. Jane Goodall (2005), s. 1304.

TANRI BOLUGU

1 99

gsterdii deneyin artc neticesi buydu. Bir biliminsan, byk

plastik bir kutunun deliklerine bir ubuu sokuyordu ve sonunda
kutudan ekerler boalyordu. Ancak deliklerden sadece birine do
kununca eker kyordu, dierlerine deil. Kutu siyah plastikten
yaplsa baz deliklerin sadece gstermelik olduu anlalmazd.
Halbuki kutu effaf olduundan ekerin nereden geldii belliydi.
Eline ubuk verilen yavru empanzeler, en azndan kutu effaf oldu
unda, sadece gerekli hamleleri yapm, bo delikleri es gemiti.
Olaya dikkatlerini daha fazla vermilerdi. te yandan ocuklar, bir
maksad olmayan hamleler de dahil biliminsannn onlara gsterdi
i her eyi taklit etmilerdi. effaf kutuda da ayn eyi yapmlar,
olay maymunlar gibi hedef odakl bir ilem olarak grmek yerine,
sihirli bir ritel gibi yaklamlard.9
Trmz inanlmaz batl inanlara sahiptir; akll bir hayvana
yakmayacak trl trl alkanlklar vardr. eytann kulana git
mesin diye tahtaya vururuz, takmmzn man seyrederken ans
getirsin diye eski bir tirt giyeriz, kimi futbolcular i amarlarn
ters giymeden sahaya admn atmaz, beyzbol oyuncular da ellerine
sopay almak iin bile bir sr ritelden geer. Turk Wendell, atc
olduunda mutlaka aznda drt para kara meyan kk inermi.
Her vuru srasnda meyan kklerini tkrr ve ancak dilerini fr
aladktan sonra sahaya geri dnermi. Saylara kar da hassaszdr,
inliler sistematik olarak 4, Batllar da 1 3 saysndan korkar. ABD'
ye geldiimde, binalarda 1 3 . katn olmayna hayret etmitim ama
artk buna yle altm ki yaknlarda bir Hollanda yolcu gemisin
de gvenliim iin 1 3 numaral filikaya ynlendirileceimi ren
diimde, tam aksi kltrel ynden oka girdim. Besteci Arnold
Schnberg'in 1 3 fobisi belki de hayatna mal oldu. zellikle 13'n
katlarndan ok korkarm ve tam altm yedinci doum gnnden
nce bir arkada rakamlarn birbiriyle toplanabileceine de iaret
etmi. Arkadalar bu gnler iindir! Gn boyu yataktan kmayan
Schnberg doum gnn atlatmak zereyken 1 3 Temmuz 1 95 1
gn, geceyarsna on be dakika kala kalbi durmu. stne stlk
cuma gnym.

9. Victoria Homer ve Andrew Whiten (2005).

200

BONOBO VE ATEST
Baz ev kedileri kanepeyi trmaladklarnda onlara yemek veri

leceini dnr, baz kpekler de mutfakta kendi etraflarnda d

nerler nk bir ara bu hareketi yaparken onlara yemek verilmitir.
Olumsuz armlar da vardr. Kedilerimizden Loeke, ansnn
yaknlarndan ameliyat olmutu ve dksn yaparken her seferinde
yle ac ekiyordu ki kum kutusunu "sulamaya" balamt. Ancak
artk kendini tutamayacak hale geldiinde kutuya adeta sinsice yak
lar, sonra da kutu ona saldracakm gibi hzla iine girer, ayn hz
la da dar kard. Onun fobisini yenmesini beklerken byk bir
sabrla alt ay boyunca etrafa salan pislikleri temizlemitik. Byle
dzmece armlar B. F. Skinner "batl" diye adlandrr. Gver
cinler zerinde yapt bir deneyde, kularn davranlarndan ba
msz olarak, dzenli aralklarla onlara yiyecek veren bir alet kul
lanm. Ezamanl olarak, gvercinler yiyecein ortaya kyla
kendi eylemleri arasnda bir balant kurmaya balamlar, ok ge
meden kimisi kendi etrafnda dnmeye, kimisi kafasn kafesin ayn
kesine doru uzatmaya balam. Ancak bu tr davranlarn in
sanlardaki batl inanla edeer olup olmad tartma konusudur.
Batl inanlar o kadar ciddiye alrz ki bazen ilerlemeye engel
olurlar. Amerika Birleik Devletleri'nin kurucu nderlerinden Ben
jamin Franklin'in paratoneri bunun klasik bir rneidir. lk olarak
yldrmn elektrik olduunu gstermek iin bir uurtma kullanm,
sonra hasar engellemek iin bu enerjiyi topraa vermenin bir yolu
nu bulmutur. Yldrm genelde an kulelerine dt iin, metal
kablolarn koymak iin en ideal yer kiliselerdi. Ama Franklin'in ki
liselere odaklanmas, yldrmn Tanr'mn honutsuzluunu gster
dii gryle atmasna neden olmutu. Bulduu aleti Tanr'nn
evine yerletirmesi, onun iradesine kar koymak gibi bir eydi.
Franklin hakkndaki kitaplardan birinin bal tam yerini bulmu
Stealing God's Thunder (Tanr'nn Gkgrltsn almak) . 10

tur:

Yine de paratonerleri son derece etkiliydi. Aletlerin daha ok kulla

nld Boston'da, dier yerlere nazaran ok daha az kilise hasar gr
mt. Yine de bazlar, Tanr'nn elinden kama fikrini zndklk
olarak grmt. 1 755'te Massachusetts'te byk bir deprem mey-

1 O. Philip Oray (2005).

TANRI BOLUGU

201

dana geldiinde, bir papaz Franklin'i gnahkar kstahl sonucu

depremi davet etmekle sulamt.
Batl inanlar gereklikle hayal gc arasndaki snr bulandrr,
tpk din ve Tanr inanc gibi. Tanr'nn varl bir seviyede ou in
san iin mutlak bir kesinlik tar ama baka bir seviyede daima ele
tiriye aktr. Dine, "inan" denmesinin sebebi tam da grlmeyen
eylere gvenmesidir. Yukarda, kutularla yaplan taklit deneyinde
de grld gibi, biz insanlarn buna eilimi vardr. Maymunlar
kendilerine verilen grevi, temel gereklilikleri zerinden, gereksiz
hamlelerden kanarak yerine getirmitir, halbuki ocuklar deneyi
yapan kiiye gvenmi ve onun her hareketini taklit etmilerdir.
leme gizemli bir anlam yklemilerdir. Doal olarak, psikologlar,
sonucun maymunlarn daha rasyonel olduunu ima etmesinden ra
hatszlk duymulardr. Hemen, olumlu bir ey olarak ocuklarn
"an-taklit" yaptndan bahsetmeye balamlardr. ok zekice bir
eydir bu aslnda! Yetikinlerin daha bilgili olduu dnldnde
ocuklarn onlar sorgusuz sualsiz taklit etmesi gerekir zaten. Onla
rn vard sonuca gre kr inan daha aklc bir stratejidir.
Hayal gcnn ve -mi gibi yapmann primat akrabalarmz iin
sz konusu olmad anlamna gelmez bu. nsanlarn yetitirdii
maymunlardan, Washoe'nun oyuncak bebeini dikkatle ykad,
Viki'ninse hayali bir iple arkasndan eker gibi yapt hayali oyun
cak bir yere "takldnda" kurtard anlatlmtr. Hi gerekmedii
halde, belki de kendini Maman gibi hayal ederek, yavrular ieden
besleyen bonobo diisini daha nce anlatmtm. Yabani empanze
lerde, hayali yavrulara bakm yapld gzlenmitir. Richard Wrang
ham, alt yandaki gen Kakama'mn, kk bir odun parasn ya
nnda tadna ve yeni domu bir bebek gibi kucakladna ahit
olmutur. Kakama bu oyunu saatlerce oynayabiliyordu, hatta bir ke
resinde aata bir yuva yapm ve odunu iine yerletirmiti. Saha
aratrmacs grdklerinden bir sonu karmaya pek yanamam
t ama bunun oyuncak bebekle oynayan gen bir erkek olduunu ka
bul etmekten de kendini alamamt. Kakama belki de karde bekli
yordu nk annesi o srada hamileydi. Ben de ayn ekilde davra
nan, bir bez paras ya da sprgeyi efkatle kucaklayan gen em
panzeler grdm. Yabani bir gorilin bir bek yumuak yosunu, me-

202

BONOBO VE ATEST

mesinin altnda "emzirir" gibi tad grlmtr. 1 1

Belki maymunlar da eski gereklikle beraber var olan yeni bir
gereklik yaratabiliyorlardr. Eski gereklikte odun sadece odundur,
yenisinde bebek. Bu ifte gereklik yetisi bizim trmzde yle
fazla gelimitir ki bir hemirenin zerinde aka "placebo" yazan
bir ieden ald, ekerden yaplm bir hap hastalmz iyiletire
bilir. Bir seviyede hapn sahte olduunu biliriz; bir baka seviyede
yine de ie yarayacana inanrz. Ayn ekilde oyuncularn sadece
rol yaptklarn bilsek de filmlerdeki aklar, rekabetler, lmler bizi
etkiler. Bir gereklii askya alp yerine yenisini koymakta stm
ze yoktur. Sadece bir hologramdan ibaret olduu halde kitleleri pe
inden srkleyen Japon pop yldz Hatsune Miku'nun baars ks
men bundan kaynaklanyor. Bilgisayarda retilen bu boyutlu
projeksiyonun grn kadn eklinde ve sesi de sintizayzr rn,
dans ediyor, canl orkestrayla ark sylyor ve insan boyutlaryla
snrl olmadndan dinleyicileri karsnda heyula gibi dikiliyor.
Konser biletleri bir iki dakikada tkeniyor. zleyiciler onunla birlik
te ark sylyor ve seksi hareketlerine gerekmi gibi tepki veri
yorlar.
Neo-ateistlerin yapt gibi tek nemli eyin ampirik gereklik
olduunda, olgularn inanlardan stn olduunda srar etnek, in
sanl umut ve hayallerinden de mahrum brakmak anlamna gelir.
Hayal gcmz evremizdeki her eye yanstrz. Sinema, tiyatro,
opera, edebiyat, sanal gereklik ve evet din alannda yaparz bunu.
Neo-ateistler, sinemann kapsnda durup Leonardo DiCaprio'nun
Titanic'le birlikte batmadn syleyen insanlara benzer. Hayret!
oumuz bu ikili durumun iinde gayet rahatzdr. Mizah da bundan
kaynaklanr, bizi uyutup bir duruma belli bir ekilde bakmaya sevk
eder, sonra baka bir bak asyla amar indirir. ocuklukta oyna
dmz oyunlardan, yallkta kurduumuz teki dnya hayallerine,
gereklii zenginletirmek en muhteem yetilerimizden biridir.
Baz gereklikler vardr, tekilereyse inanmak houmuza gider.

1 1 . Richard Wrangham ve Dale Peterson (1996) ve Richard Byme (1995).

TANRI BOLUGU

203

Yarn Dnmemek
Kulanda enfeksiyon olduunu tahmin ettiimiz ihtiyar empanze
Borie bizden tuhaf bir istekte bulunmutu. Onu uyuduu yerde ziya
rete gittiimizde eliyle bize masay iaret etti. Masann zerinde sa
dece plastik bir bebek aynas vard. Bir iki kere srarla masay gste
rince aynay istediini dnp verdik.
Aynay bir eline ald, teki eliyle yerden bir saman p buldu,
sonra aynay kulan grecek ekilde tutarak saman kulana sok
tu. Kulam temizlerken, gn boyu bunu beklemi gibi gelimeleri
dikkatle aynadan seyrediyordu. Bu hareket basit grnse de belli bir
beyin gc gerektiriyor. ncelikle Borie'nin kendini aynada grebi
leceini bilmesini gerektiriyor ki hayvanlarn pek az bu bilgiye sa
hip. Aynada kendini tanmak maymunlarda gayet iyi belgelenmi
bir zellik. kincisi bunu yapmay nceden planladn gsteriyor,
yoksa neden aynay eline alr almaz hemen kullanmaya balasn?
Genellikle hayvanlarn, imdi ve burada'nn mahkumlar olduu
dnlr ama Borie istedii eyi ona vermemizi salamak iin bi
zi beklemiti muhtemelen. Aslnda planlama yetisi maymunlarda
epey gelimitir. Doada empanzeler bir tomar uzun sapl ot toplar
ve onu azlarnda kilometrelerce tar, termit yuvalarna geldikle
rinde otlar av aleti olarak kullanrlar. Keza hayvanat bahesindeki
empanzeler de geceledikleri kafesten darnn souuna karken
yanlarna bir kucak saman alrlar. Ama bilinen en iyi planlama vaka
s, bir sve hayvanat bahesindeki erkek empanze Santino'nun
eseridir. Her sabah ziyaretiler gelmeden nce, alann evreleyen
hendekten aylak aylak ta toplar, bunlar grnmeyen bir yere y
arm. Bylece hayvanat bahesi kaplarn atnda cephanelii
hazr bulunurmu. ou erkek empanze gibi Santino da, koloniyi
sindirmek iin gn boyu defalarca tylerini dikerek etrafta koutu
rurmu. zleyicileri hedefleyen fzeler de dahil, etrafa ta atmak da
bunun bir paras. ou empanze en hayati anda eli bo kalsa da
Santino'nun ta ynlar hep hazr olurmu. Hem de bu ii her za
manki gsterisini yapmasn salayan adrenalin dolu havadayken
deil, sessiz sakin bir zamanda yaparm. 12

204

BONOBO VE ATEST

Planlama konusundaki deneyler Wolfgang Khler tarafndan

1920'lerde yaplmaya balam. Maymunlara tavandan sarkan bir
muzun yan sra kutular ve sopalar veriyormu. Daha nce fillerin
bu problemi zebildiini grdk. Son zamanlarda maymunlara he
men deil, belki sonra kullanabilecekleri aletler veriyoruz. May
munlar bu aletleri ksa vadeli dllere tercih ediyorlar ve gelecekte
almay umduklar dller iin sabrla saklyorlar. 13 Biliminsanlar
hazrladklar yeniliki bir testle, maymunlarn daha nce hi gr
medikleri bir zm bulup bulamayacaklarn anlamak istemiler.
Maymunlara ellerini iine sokamayacaklar kadar dar, effaf bir kap
vermiler. Kabn dibine kabuksuz bir fstk koymular. Fsta ula
amayan, ulaacak aleti de olmayan bir maymun onu seyretmekten
baka ne yapabilir? Ama maymun bir zm bulmu. Muslua git
mi, azn suyla doldurmu ve gelip kabn iine boaltm. Tek se
fer yeterli olmadndan defalarca muslukla kabn arasnda gidip
gelmi ama sonunda yzen fst parmaklaryla yakalamay baar
m. Baka bir maymun ondan daha da yaratcym, ayn hedefe
ieme suretiyle ulam. 14
Gelecek bilgisi ve lmn farknda olmak potansiyel olarak bir
fanilik hissi yaratabilir. Ama primat akrabalarmz hayal gcm
zn ve gelecee odaklanmamzn bir ksmn paylayor olsalar bile,
kendi lmleri zerine kafa yorup yormadklarn bilmiyoruz. Kyo
to niversitesi Primat Aratrma Enstits'ndeki erkek empanze
Reo buna bir rnek tekil ediyor. Reo gen yatayken, omuriliinde
ki bir iltihap yznden boynundan aas fel olmu. Yiyip iebili
yormu ama vcudunu hareket ettiremiyormu. Kilo vermeye ba
lam, alt ay boyunca veterinerler ve renciler ona gn boyu ba
km verdii halde yatmaktan vcudunda byk yaralar olumu.
Reo iyilemi ama iin ilgin taraf yatalak kaldnda ektii ileye
verdii tepki.

Bakmndan sorumlu olan herkes, Reo'nun felli olduu dnemde ha

yata kar tavrnn deimediini dnyordu. Genelde gen rencilere
12. Mathias Osvath (2009).
13. Mathias ve Helena Osvath (2008).
14. Natacha Mendes vd. (2007).

TANRI BOLUGU

205

azyla su pskrterek onlarla akalard - hastalanmadan nce de yapu

bir eydi bu. Hayata bak hastalanmadan nce naslsa yleydi; orada
p gibi kalm, zeri yaralarla kaplanm halde yatarken bile halinde tav
rnda gzle grlr bir deiiklik fark etmedik. Aka sylemek gerekirse
gelecei iin endie ediyormu gibi grnmyordu. Durumu bize fazlasy
la ciddi grnse de depresyona girmemiti. 15
Yere ge sdrlamayan hayal gcmz iki ucu keskin kl gi
bi. Bir taraftan, bir maymuna endie vermeyen bir durumda umut
suzlua kaplmamza neden oluyor, bir taraftan da daha iyi bir gele
cek hayal etmemize imkan vererek umutlanmamz salyor. O ka
dar ileriye bakabiliyoruz ki gnn birinde hayatmzn sona erecei
ni fark ediyoruz. Bu farkndalk varoluumuza renk katyor, bizi s
rekli bir anlam arayna sevk ettii gibi buruk akalar da yaptryor:
"Hayat zaten boktan, bir de sonunda lyorsun! " zerimizde bu bu
lut asl durmasa doast eylere kar bir inan gelitirir miydik?
nsanlarn kendi faniliklerinin farknda olduklar lde onu daha
ok dndklerini ve Tanr'ya daha ok inandklarm gsteren bir
aratrma bu soruyu ksmen cevaplyor. 16 Deyim yerindeyse tekne
nin batp ktm hissediyorlar ve frtnal denizlerdeki ou sey
yah gibi daha byk bir gce snyorlar.
Ama bizi ayran eyin 1 3 fobisi olduu sonucuna varmadan nce
buna nemli bir erh dmek lazm, Bosch'un Bahe'sini ne zaman
grsem dndm bir ey bu. ou zaman kendi lmmz d
nmek yerine, bu konudaki dncelerimizi askya alyoruz. Akl
banda hibir insan lml olduunu inkar etmez tabii ama ou
muz sonsuza kadar yaayacakm gibi davranrz. Bosch'un tablosu
bu yanlsamaya kar dev bir uyan niteliindedir. Bahe, kendi k
k zevklerine dalm orta yal bekarlarla doludur. "Yarm hi d
nmezler," der bir uzman, "tek gnahlar gnahn farknda olma
malardr."17 Byk bir kalabaln iinde olduklar halde yalnz ve
ie dnk bir hali vardr plak figrlerin, gruplar halinde dolatk
lar halde kendi akll telefonlarna yapp kalan zamane ergenleri
gibi. Bahe'nin orta panelindeki hazclar ne ocuk yetitirir ne de

15. Tetsuro Matsuzawa (2011), s. 304.

16. Ara Norenzayan ve lan Hansen (2006).
17. Cari Linfert (1972).

206

BONOBO VE ATEST

deer tayan bir ey retir, ara sra bir partner gerektiren cinsel giri
imler dnda kendi kozalarna kapanmlardr. Buras bir ehvet
cennetiyse bile, maksat ve rnden yoksundur. Dardaki dnya
nn, kanlmaz olarak balarna gelecek lm ve ykmn da farkn
da deil gibidirler. lmsz gibi davranrlar. te taraftan tabloya
bakanlar sa taraftaki korkun paneli grrler ve onlar neyin bekle
diini bilirler.
Trk yazar Elif afak davet edildii radyo program "Dnyay
. Gelitirecek Fikrin in 60 Saniye"de bir fikrini bizimle paylat. l
hamm, tasavvufun lmeden nce lm tatma tavsiyesinden al
mt. 18 Budizmde ayn vurgu vardr ve insann kendi lmn ka
bul etmesini zgrletirici bir deneyim olarak grr. Modern dnya
lmn inkan zerine kurulu olduundan, afak bir saatliine ol
sun lm, kendi lmmz tadabileceimiz, kuafr salonu gibi
bir salona gitmeye ihtiyacmz olduunu syledi. Bunun kalbimizi
yumuatacan ve hayatn deerini daha iyi anlamamz salayaca
n iddia etti. lml olduumuzu bilsek de bu bilgiyi hayatmza
sindirmekte zorluk ekiyoruz. Onun bu nerisini dinlerken, orta
yallar iin ok faydal olacan ama benim yamdakiler iin ge
reksiz olduunu dndm. Benim neslim ya anne babalarnn l
dklerini grdler ya da her an buna hazr vaziyette yayorlar. Kar
delerimizi, dostlarmz, elerimizi, hatta belki ocuklarmz kay
bettik. Parkinson, kanser, Alzheimer ya da benzeri iflah olmaz bir
hastalktan muzdarip arkadalarmz var. Yalandka vcudumuz
daki fiziksel bozulmalar daha ok hissediyoruz ve dnya zerinde
ki zamanmzn snrl olduunu daha fazla fark ediyoruz.
Baba Pieter Brueghel, tek bir tabloda ilenebilecei kadar ile
miti bu konuyu. iftilerden piskoposlara ve asilzadelere her tr
den insan ayrt edilmeden teki tarafa gtrlrken araba araba ka
fatas grrz. ller, yaayanlarn zerine kar koyulmaz bir ordu
gibi gelir, onlar byk kapanlarn iine srer, bu arada uzakta ate
ler yanmaktadr. Ufukta daraacna aslm biri grnr, bir kpek
l bir kadnn yzn yer ve boynuna deirmen ta taklm bir
adam suya sallandnlr. Bir masann etrafnda yemek yiyen davetli-

18. BBC, The Forum, 10 Ekim 2010.

TANRI BOLUGU

207

Bahe'deki ou haz dkn kendi kozalar iinde yaar. Bu iftin iinde bulunduu
cam krenin, akn krlganln sembolize etmek iin atlak resmedildii dnlr.
Ama atlaklar daha ziyade bir amniyotik kese zerindeki damarlara benzer ve ifti d
dnyadan korur. te taraftan, sadaki adam cam bir tpn iinden (simyaya gnderme)
bir fareye bakmaktadr. Bunun neyi simgeledii belirsiz olsa da ben baktmda bir dav
ran bilimci gryorum.
ler, yaklaan cesetlere kl ekerek ya da kamaya alarak beyhu
de direnir, aada sa kede durumun farknda olmayan bir an
lavta ald sevgilisinin arkasnda bir iskelet neeyle dans eder.
Brueghel'in insann iini bulandran ller ordusu ve ykm tablosu

1562 tarihinde, dnya zerinde cehennem ilhamn ald Bahe'den

yarm yzyl sonra yaplmtr.

lmn Zaferi

bal da bu tablo

iin ok uygundur.
Bu tablonun modern edeeri ngiliz sanat Damien Hirst'n,

Yaayan Birinin Zihninde lmn Fiziksel mkanszl adl sergisi

dir. Bu alma, formaldehit dolu bir akvaryuma yerletirilmi bir
kaplan kpekbalndan oluur; kpekbal yle byktr, sivri

208

BONOBO VE ATEST

dilerle dolu az yle kocaman almtr ki lm dncesini insa

na epey yaklatrr. Kpekbal New York'ta Metropolitan Museum
of Art'a geldiinde "insann grmeden kavrayamayaca, ayn anda
hem yaam hem de dirilmi lm, akvaryumunda asl ve sessiz" di
ye tarif edilmiti. 19 Ama bu sanat eserini yannda patates kzartmas
olmayan ar pahal bir balk diye tarif edenler de oldu.
lm kabullenmek o kadar zordur ki onu dnmemeye al
rz ve len kii, gnn birinde onunla karlaacamz daha iyi bir
yere gidiyormu gibi davranrz. Gsterili gmme trenleri, lleri
fildii boncuklar, bilezikler ve kolyelerle yolcu eden Cro-Magnon
atalarmza kadar dayanr. lmden sonra hayat olduuna inanma
yan bir halk bir mezara bu kadar deerli eyler koyup brakmazd.
Bu ritelleri yapan ve onlarn verdii teselliden faydalanan yegane
tr biziz, yine de kendi lmnn farknda olan tek tr olduumuza
o kadar emin deilim. Gen, yetikin bir erkek olan Reo ok da iyi
bir rnek olnayabilir. O yalarda, yaklamakta olan lm nadiren
kabullenilir. ou trde, yal bireyler genlerden biraz daha bilge
grnr ve yllar iinde zindelii yava yava kaybetme deneyimi,
Reo'nun aniden hareketsiz kalndan epey farkldr. Yal bir may
mun aalara trmanmann ya da bir fil srye ayak uydurmann git
tike daha zorlatn fark ettiinde, hayat ve lm konusunda
rendiklerini kendi bedeni iin de dnmez mi?
Bunu bilmek zor ama gzard etmek de imkansz.

Freud'un Trsakh
Herkesi memnun edecek bir din tanm yapmak ok zor. Bir keresin
de Amerikan Din Akademisi'nin bir forumuna davet edilnitim.
Katlmclardan birisi ie bir din tanm yapmakla balamay nerdi.
Bu neri kulaa ok makul gelse de baka bir katlmcnn, bir nce
ki toplantda dini tanmlamaya kalktklarnda izleyicilerin yarsnn
fkeyle salonu terk ettiini hatrlatmasyla gndemden dt. Bu
olay dine vakfedilmi bir akademide cereyan ediyor! Bu yzden u19. Roberta Smith, "Just when you thought it was safe", New York Times, 16
Ekim 2007.

TANRI BOLUGU

209

nu sylemekle yetinelim: Din, doast, kutsal ya da tinsel olana ve

bununla ilintili simgelere, trenlere, ibadetlere duyulan mterek

saygdr. Bu tanm tinsellik ve din arasnda ayrm yapmyor ama
"mterek" sfatnda srar ederek bireysel yaklamlar yok sayyor
ve sadece grup davranlarn dikkate alyor. Bu ekilde tanmland
nda din, insanlk iin evrensel.
imdiye kadar kayda gemi yegane istisna Piraha kabilesi.
Ama Brezilya ormanlarnda yaayan bu kabilenin bir dine sahip ol
mad iddias ("ateist kabile" diye anlmlardr) sonraki aratrma
larda teyit edilmemitir. Piraha kabilesiyle birlikte yaayan eski
misyoner Daniel Everett, bu insanlarn ruhlarla konutuklarm ve
onlar iin dans ettiklerini anlatmtr. Tohum, di, ty, bira kutusu
ama kulandan oluan kolyeler takarlar "bunlar sslenmek iin
deil neredeyse her gn grdkleri kt ruhlar uzak tutmak iin ta
klr" .20 Sadece ruhlar grmekle kalmazlar, falsetto bir sesle konu
arak onlara araclk da ederler. Ancak Piraha kabilesi kt ruhlar
dan yle korkar ki onlar isimleriyle anmay reddeder. Onlara arac
lk ettikten hemen sonra bile varlklarn inkar ederler ("bilmiyo
rum, grmedim"). Korkutan, Batllarn onlarn gerekte neye inan
dn anlamasn neredeyse imkansz klar ama bir eye inandkla
rna phe yoktur. Bu sadece bizim alk olmadmz bir eydir.
Din bu kadar yaygn olduuna gre neden gelitiini sormak ge
rekir. Biyologlar daima hayatta kalma deeri zerine kafa yorar. Din
insanlara nasl bir stnlk salam olabilir? Bu soru, erken Hris
tiyanlan etraflarndaki Romal nfusuyla kyaslayarak sorulmutur.
mparatorlukta, her biri nfusun te birini krp geiren iki veba
salgn arka arkaya yaandnda Hristiyanlar, Romallara nazaran
daha fazla ayakta kalmt. Hristiyanlar, kendi kendine bakamaya
cak durumda olanlara su ve yiyecek gtrmler, sa adna ihtiya
larn gidermilerdi, halbuki Romallar hastalk kapmamak iin en
yaknlarn bile daha lmeden brakp kamlard. Hristiyanlar has
tal kapma riskini alm olsalar da, mezar talarndaki yazlar on
larn daha uzun yaadklarn gsteriyor.

20. Daniel Everett (2005), s. 30. Andrew Nevins vd. (2009) Pirahiilarda efsa
ne ve inanlarn olmamas konusundaki phelerini dile getiriyor.

210

BONOBO VE ATEST
Peki bu doru bir kyaslama m? Birinci sorun, Romallarn da

hayli dindar olmalar, Mars ve Vens gibi tanrlar yattrmaya ve

memnun etmeye ok merakl olmalar. Bu yzden de aslnda biri
dindar dieri dinsiz olan iki halk kyaslamyoruz. kinci sorun ilk
Hristiyanlarn sradan bir kitle olmay: Zulme urayan bir azn
lktlar o zamanlar, dolaysyla ortak bir dmana kar savaan, bir
birine sk sk sarlm bir cemaattiler. Bu onlara ortak bir ama
duygusu vermi ve salklar zerinde olumlu etki yaratm olabilir.
Maalesef, dinin neden baarl olduunu bulmaya almak, dilin ne
faydas olduunu sormaya benziyor. Dilin faydalar olduuna emi
nim ama btn insanlarn dili olduu iin kyaslama yapacak malze
meden yoksunuz. Din konusunda da ayn ey sz konusu. Bildii
miz tek ey, dini yasaklama ya da dinden caydrma teebbslerinin
feci sonular yaratt.
Kendi halklarndan milyonlarca kiiye ikence eden, ldren, a
brakan, Sovyetler Birlii'nde Stalin, Komnist in'de Mao Zedong,
Kamboya'da Kzl Kmerler lideri Pol Pot buna rnektir. Kzl Kmer
ler dini yasaklam ve bunu dayattklar kitlelere, tyler rpertici u
slogan sylemilerdi: "Sizi yaatmaktan bir kazancmz olmaz, sizi
yok etmekten bir kaybmz olmaz." Bu ideolojiler pek salkl top
luluklar oluturmad ve biyolojik adan bakldnda tam bir fiyas
koyla sonulanmt. te yandan din kart tutumlar daha byk
bir btnn bir parasyd. Bu lkelerin nde de mevcut dzen y
klmt; bu durum messes dinin gcn krmalarn gerektirmi
olabilir. Bu yzden de yaptklar zulmden ateistlii sorumlu tut
mak gerektiini dnmyorum. Ayn ekilde, Hal Seferlerinde
olduu gibi ya da spanyol Conquistador'larn yapt gibi Tanr ad
na cinayet ilemek de, genelde siyasi ya da smrgeci ihtiraslar
maskelemek iin kullanlmtr. Columbus'un altn hrs, Tanr sev
gisine denkti. Bu yzden de tek neden olarak dini gstermek sorun
lu olacaktr. Asl mesele, ister Tanr adna olsun, ister onun varln
reddetmek adna olsun insanlarn inanlmaz zalimlie muktedir ol
malardr.
Belki bu soruya dala kk lekte cevap verilebilir, mesela
ABD'de 1 9. yzyl cemaatlerinin kalcl zerine yaplm bir ara
trmayla. Kolektivizm gibi sektiler ideolojiler zerine kurulmu ce-

TANRI BOLUGU

211

maatler, din ilkeleri zerine kurulmu cemaatlere nazaran ok daha

hzl dalmtr. Dini cemaatlerin, sektiler muadillerine oranla drt
kat daha fazla yaadklar grlmtr.21 Bir dini paylamak emni
yet duygusunu byk lde artrr. Birlikte dua etmek, ayn tren
lere katlmak gibi e gdml ibadetlerin insanlar birbirine balad
n biliyoruz. Primatlarda, birlikte hareket etmenin ilikiyi iyile
tirmesi ilkesiyle balantl bir durum bu; onlar taklit eden insanlar
tercih eden maymunlardan, takm halinde idman yapnca fiziksel
diren (mesela daha dk bir ac eii) gelitiren krekilere kadar
saysz rnekler var.22 Birlikte bir eylemde bulunmak endorfn sal
glanmasn tetikleyebilir, tpk birlikte glmek benzeri ba kurma
mekanizmalarnn yapt gibi. Ezamanlln bu olumlu etkileri,
dinlerin balayc etkisini ve sosyal istikrar glendirmesini akla
maya yardmc olabilir.
Durkheim, kendini bir dine ait hissetmenin getirdii yararlara
"sektiler fayda" adn vermitir. Din kadar yaygn ve yerleik bir e
yin mutlaka bir amaca hizmet etmesi gerektiine inanr - yce bir
amaca deil, toplumsal bir amaca. lk Hristiyanlarla ilgili verileri
analiz eden biyolog David Sloan Wilson, dinin, insan gruplarnn
uyumlu bir ekilde ilev grmesine imkan veren bir adaptasyon ol
duu grndedir: "Dinler, insanlarn tek balarna baaramadkla
rn hep birlikte baarabilmeleri iin var olmutur. "23

Dini cemaat inas bizim iin ok doaldr. Aslnda dinin nasl

sk sk bilimin karsna koyulduu dnlrse, dinin muazzam s
tnln hatrlamakta fayda var. Bilim yapay, zorlama bir edinim
dir halbuki din bize yrmek ya da nefes almak kadar kolay gelir.
Buna iaret eden pek ok yazar arasnda, Evolving God (Evrimleen

Tanr) kitabnn yazar, bizi dine iten eyin ait olma arzumuz oldu
unu anlatan Amerikal primatolog Barbara King'den, dini sezgisel
bir yeti olarak gren Fransz antropolog Pascal Boyer'e kadar pek
ok isim saylabilir:

21. Richard Sosis ve Erle Bressler (2003).

22. Ernna Cohen vd. (201 O).
23. David Sloan Wilson (2002), s. 159.

212

BONOBO VE ATEST

Bilimsel aratrma ve kuramlatrmaya ok az insan topluluunda rast

lanr... Bilimsel aratrmann sonular ok iyi biliniyor olabilir ama onlar
elde etmek iin gereken tarzda bir entelektellik kazanmak gerekten zor
dur. Halbuki dini temsiller, bildiimiz btn insan gruplarnda ortaya k
mtr, kolayca edinilebilirler, aba harcamadan korunabilirler ve zeka ya
da eitim seviyesi ne olursa olsun bir grubun btn yelerine aktrlar. Ro
bert McCauley'in dikkat ektii zere... dini temsiller insanlara gayet doal
gelir, halbuki bilim hi de doal deildir. Din, evrimlemi sezgilerimizle
uyumludur, halbuki bilim, alk olduumuz dnce biimlerini askya al
mamz hatta onlara kar kmamz gerektirir. 24
ocuklarn dini benimsemesindeki kolayl, uzun ve meak
katli bir yolculuun ardndan ancak otuzlu yalarnda doktorasn
alabilen gen insanlarn ektii zorluklarla kyaslayn. Emory ni
versitesi'ndeki alma arkadam felsefeci McCauley, toplum iflas
edecek olsa bilim mi yoksa din mi ayakta kalr konusunda bir bahse
tutuulsa, parasn dine yatracan sylemiti: "Din byk lde
benim doal bili dediim eye, yani otomatik, bilinli olmayan d
nceye dayanr." McCauley "bilinli ve genelde dille ifade edilen,
ar ve ihtiyatl" bilimin buna tezat oluturduunu syler.25
Bir dzine ocuu yanlarnda yetikin olmadan bir adaya koy
duumuzu hayal edin. Ne olur? William Golding,

Sineklerin Tanr

s'nda bu sorunun cevabnn gaddarlk ve cinayet olduunu syle

miti. ngiliz yatl okullarndaki hayattan yola karak yaplm bir
tahmin olabilir bu ama kendi haline braklan ocuklarn byle dav
ranacana dair en ufak bir ipucu bile yoktur. Drt ya da be yan
daki ocuklar bir odada tek bana brakldklarnda, "Bu hakszlk! "
ya da "Neden oyuncaklarnn birazn da bana vermiyorsun?" gibi
ahlaki bir terminoloji kullanarak birbirleriyle mzakerede bulu
nur.26 ocuklar daha uzun sre yalnz brakldnda neler olabile
ceini kimse bilemez ama muhtemelen bir egemenlik hiyerarisi
olutururlar. Gen hayvanlar, ister kaz olsun ister kpek yavrusu
aralarnda bir kdem sras tesis etmek iin mcadeleye girer ve o
cuklar da ayn eyi yapar. Akademik eitlikilikle terbiye edilmi

24. Pascal Boyer (2010), s. 85.

25. Michael Fitzgerald, "Why science is more fragile than faith" , Boston Glo
be, 8 Ocak 2012. Aynca bkz. Robert McCauley (2011).
26. William Arsenio ve Melanie Killen (1996).

TANRI BOLUGU

213

psikoloji rencilerinin, anaokulun ilk gn birbirini pataklayan

kk ocuklar grdklerinde nasl benizlerinin attn hatrlyo
rum. Biz hiyerarik primatlarz ve ne kadar kamufle etmeye alsak
da bu zelliimiz kk yatan kendini gsteriyor.
Adadaki ocuklar da simgesel alana girebilirlerdi. 1 980'lerde
Nikaragual sar ocuklarn, dardakilerin anlamad basit bir
iaret diliyle kendi aralarnda anlamaya balamas gibi bir dil geli
tirebilirlerdi. Kltr gibi baka olgular da meydana kabilirdi. o
cuklar alkanlklaryla bilgilerini birbirlerine aktarrlar, alet yapar
ken ya da birbirlerini selamlarken genele uyarlard. Mlkiyet hakla
n olurdu ve sahiplik konusunda gerilimler yaarlard. Sonunda da

kukusuz bir din gelitirirlerdi. Bunun nasl bir din olduunu bile
meyiz ama doast glere inanrlard, belki bunlar tann eklinde
kiiletirirlerdi ve onlar teskin etmek ya da onlara kendi isteklerini
yaptrmak iin trenler yaparlard.
ocuklarn asla gelitirmeyecei bir ey varsa o da bilimdir. Bi
lindii kadaryla bilim sadece birka bin yllk bir gemie sahiptir
ve insanlk tarihinin ok ge dnemlerinde ortaya kmtr. Bilim,
hayati nem tayan ok byk bir baardr ama onu dinle ayn sevi
yeye yerletirmek saflk olur. Bilimle din arasndaki sava, dinsel
metinlerin terimleriyle ifade edilirse, Davut'la Golyat arasndaki sa
vaa benzer. Din daima bizinle birlikte olmutur ve ortadan kalkma
s da muhtemel grnmemektedir nk sosyal derimizin bir para
sdr. Bilim daha ziyade yeni aldmz bir palto gibidir. Onu kaybet
me ya da kaldrp atma riski daima mevcuttur. Dine kyasla bilimin
ne kadar krlgan olduu dnlrse toplumdaki bilim kart g
lere kar srekli tetikte olmak gerekir. kisini birbirlerinin eitiy
miler ve aralarnda rekabet varm gibi birbiriyle kyaslamak, an
cak bilinle dini ayn olgulara dair bilgi kaynaklar seviyesine indi
ren bir yanl anlamayla aklanabilir. Ancak bylesi bir ey sz ko
nusu olduunda biri doruysa tekinin yanl olduu iddia edilebilir.
fiziksel dnya konusundaki bilgiye geldiinde hangisinin se
ilecei aikardr. Btn herkesin yannda dizst bilgisayaryla
dolat ve uarak yolculuk yapt bir ada hala bilimi neden sa
vunmamz gerektiini anlayamyorum. Biyomedikal bilimin ne ka
dar ilerleme kaydettiini ve bunun sonucunda insanlarn ortalama

214

BONOBO VE ATEST

mrnn ne kadar arttn dnn. Olaylarn ileyiine, insanlarn

nereden geldiine, evrenin nasl ortaya ktna dair salkl bilgi
edinmenin yolunun bilimden getii ok ak deil mi? Btn gn
lerim biliminsanlar arasnda geiyor ve kefn yaratt heyecan ka
dar insanda bamllk yaratan baka bir ey bilmiyorum. Dorudur,
geriye pek ok muamma kalyor ama bunlar zme konusunda ye
gane gereki umut bilimde var. Dini bu tr bilginin kayna olarak
sunan ve yeni bilgi tufanna ramen nuh nebiden kalma hikayelere
sarlanlarn kk grlmeleri kanlmaz. Ama ben bilimle din ara
sndaki bu trden atmalar ikincil buluyorum. Din, inantan ok
daha fazlasdr. Mesele dinin doru olup olmamas deil, hayatlar
mz nasl ekillendirdiidir; bir Aztek rahibinin bir bakirenin atan
kalbini skp karmas gibi dinden kurtuluversek onun yerini ne
yin alaca sorusudur. O koca boluu ne doldurur, karlan orga
nn ilevlerini ne stlenir?
Bir keresinde Freud's Last Session / Freud'un Son Seans adnda
bir off-Broadway oyunu seyretmitim. Puro ien ve ksren psika
nalist, dini btn bir Hristiyana dnen C. S. Lewis'in inanlarn
sorguluyordu. Bu gz kamatrc phecilik gsterisi, benim son
raki gerek Freud okumalarm zerinde de ayltc bir etki yaratt.
Freud dini, insan icad ve sadece bir "yanlsama" gibi gl terim
lerle saf d braksa da, tmyle terk edilmesini tavsiye etmek iste
memiti. Kayglarn dile getirmek iin Bir Yanlsamann Gelecei'
nin sonlarna kadar beklemiti:
Dini, Avrupa medeniyetinden karmak isterseniz bunu ancak yerine
baka bir doktrinler sistemi koyarak yapabilirsiniz ve bu sistem, balang
tan itibaren dinin btn psikolojik zelliklerini edinecektir: ayn kutsall,
katl, hogrszl, kendini savunmak iin dnceyi yasaklamay.27
Komnizm deneyi btnyle tanrsz bir toplum kurma teebb
s deil miydi ve Freud'un kehanetlerini harfiyen yerine getirmemi
miydi? Marlar, uygun adm yryleri, ant imeleri, Kk Kzl
Kitaplar havada sallamalaryla bu hareket basbaya dini taklit edi
yordu. Dogmatizm, katlk ve militan dinsizlik alm yrmt,
yllar getike iyice artt ve nihayet komnizm kendi arlnn ve
27. Sigmund Freud (1928), s. 89.

TANRI BOLUGU

215

baarszlnn yk altnda kt. Bu deneyin ilk saflalanna a

hitlik eden Freud, beyhudeliini tahmin etmi olabilir.
Bir dier ilgin Tanr'y saf d etme teebbs 1 793'te yapld.
Notre Dame Katedrali'ndeki mihrabn yerine bir da maketi, zerine
de felsefeye adanm bir tapnak konduruldu. Yannda "Hakikat Me
alesi" yanyordu. Akl Tarikat, haftann yedinci gn ve dinlenme
gn olan pazar iptal etti (yerine onuncu gn koydu), azizlerin
isimleriyle anlan btn gnleri seklerletirdi ve mezarlk kaplar
na "lm sonsuz uykudur" yazarak lmden sonra hayat umutlarn
yok etti. Tarikatn kendi tanras vard; klasik giysiler giymi bu ha
nm sokaklarda tanr, arkasndan palmiye yapraklan sallayan m
ritler yrrd. Tren alay tanray katedraldeki "daa" getirir, Vol
taire ve Rousseau bstlerinin arasna oturturdu. Tarikat, liderlerinin
Maximilien Robespierre tarafndan idam ettirilmesiyle son buldu.
Robespierre daha sonra kendi stn Varlk Tarikat'n kurdu ve ken
dini de lider ilan etti. Ruha lmszl hzl tarafndan iade edildi;
Robespierre'in giyotine gnderdii yzlerce masum dnlrse iyi
de oldu. Bu tarikatin mr de ksa oldu - liderinin mr kadar.
Freud, Bat dncesindeki sonsuz bir sarka hareketine iaret
etmiti; Karl Marx'n deyimiyle "halkn afyonu" ve akld ilan edi
len dinle dalga gemekle, onu hayatmzdan kardmzda olacak
lardan duyulan kayg arasnda gider gelir bu sarka. Asrlardr birik
mi din kart savlan yeniden styor neo-ateistler. Hitchens "din
her eyi zehirler" kyla hakiki bir Marksist olduunu kantlad,
Harris "akli bir dine" duyduu zlemle Parislilerin Hakikat Meale
si'ni devrald, Dawkins'in "aldanma"s da Freud'un "yanlsamas"n
pek ileri tam saylmaz.28 Ancak u anda kanlmaz olarak dng
nn trsma saflasna giriyoruz. Ateistlerin arsna uyup bu nemli
paramz kesip atmay baarsak bile, geri kalan Tanr-bykln
de boluu nasl dolduracaz? Alain de Botton, dini, evrensel insani
ihtiyalar ve zaaflar anlad iin istemeye istemeye takdir eden bir
ateist, Philip Kitcher ise ateist ve agnostikleri, inanszln tesine
28. Sam Harris, Tanrsz bir dnyann neye benzeyecei sorusuna "bir akl di
ni olurdu" diye cevap vermiti. Gary Wolf, "The church of the non-believers", Wi
red, Kasm 2006.

216

BONOBO VE ATEST

gitmeye aryor. Dini eletirmek kolay, diyor Kitcher ama ateist

harekete katlmak isteyen ve dnmeyi bilen her insan onun neye
kar olduunu deil neden yana olduunu bilmek isteyecektir:
Hepimiz kendimizle ve neyin deerli olduuyla ilgili bir aklamaya ih
tiya duyarz, neye doru ilerleyeceiz, neyle yaayacaz ... Sektiler d
nce, Yunanllarn daha felsefenin afanda sorduu geleneksel sorudan
kaar, bitimli olsa da insan hayatm anlaml ve yaamaya deer klan nedir
sorusundan ... Bu olgular tannmadka, ne kadar belagatli de olsa inansz
ln savunulmas bir sektiler devrime yol amayacaktr. Batl inanlarn
geici imhasna, dinin stlendii ilevlere gsterilecek dikkat elik etmedi
inde, literalist mitolojinin en kaba formlaryla dolduraca bir boluk olu
acakt ...29

Dikkatli Bir Gz
Ksa sre nce Vancouver'a yaptm bir ziyarette, Kanadal psiko
log Ara Norenzayan bana yeni kitabnn baln syledi, ben de
hemen not ettim: "Byk Kpekler". Belki bende biraz disleksiya
vardr ya da kafam insanlardan ok hayvanlarla megul olduundan
Freudcu bir srmeydi bu. Ara "Byk Tanrlar" demiti.
Norenzayan, dinin gndelik hayattaki rol zerine alyor.
Yapt deneylerden birinde, insanlar dini dncelerle "kurmann"
cmertlik zerindeki etkisini aratrm. Kurmak, bilind bir ei
limi denein zihnine yerletirmek anlamnda kullanlyor. Burada,
deneklerden "Tanr", "peygamber" ve "ilahi" gibi kelimeler ieren
birka cmlenin gramerini dzeltmeleri istenmi. Bu kelimelerle il
gili kendilerine baka bir bilgi verilmemi ve deneyin neyle ilgili ol
duunu bilmiyorlarm. Bunun ardndan her denek bir masann ze
rinde on adet bozuk bir dolar bulmu ve istedikleri kadar alabilecek
leri ama braktklarnn baka birine gidecei sylenmi. Sonu dik
kate deer. Kurulmam denekler bakalar iin ortalama 1 .84 dolar
brakrken, Tanr ve din dnceleriyle kurulanlar 4.22 dolar brak
m. Kurulan grubun te ikisi, paralarn yardan fazlasn geride b
rakm. lgintir dindarln bu tercih zerinde fazla bir rol yok gi* Yazar god (tanr) kelimesini yanllkla dog (kpek) diye not ediyor. --.n.
29. Philip Kitcher (2009).

TANRI BOLUGU

217

bi grnyormu. Hangi dine mensup olduklar sorulan denekler

den yans "hibiri" cevabn vermi, yine de dierleriyle ayn per
formans gstermiler. 30
Bu etkiyi nasl aklamal? yle bir dnce var: Bizimki gibi
byk lekli toplumlarda, daha yksek seviyede ibirlii salamak
iin -hayali ya da gerek- bir gzetmene ihtiya duyuluyor. So
rumlusu belli olmayan bir kitlede beleilik ok daha kolay. Bu a
lmann katlmclar muhtemelen kafalarnda onlar seyreden, iyi
lii takdir eden, hilecilie kzan bir Tanr imgesi yarattlar. "Gzet
lenen insanlar iyi insanlardr," diye aklad Ara. Dini btn Hristi
yanlardaki "pazar etkisi "ni de aklayabilir bu; onlar da pazar gnle
ri iyi iler iin daha fazla para balar ve internette daha az porno
izlerler. 31
Doast bir gzetmene sahip olmak biraz yeni bir olgu nk
tarihncesinde buna pek ihtiya duymamz. Primat gruplarna ben
zeyen kk gruplarda herkes herkesi tanrd. Akrabalar, arkadalar
ve dier cemaat yeleriyle evrili olduumuz iin kurallara uymak
ve birbirimizle iyi geinmek durumundaydk. ahsi hretimizi d
nmek zorundaydk. Auiarmz, nce binlerce sonra milyonlarca
kiiden oluan daha byk topluluklar oluturmaya balaynca bu
yz yze mekanizmalar kt. Bu yzden de Ara, gruplarn by
mesiyle, yaptmz her eyi atmaca gibi izleyen daha byk tanrla
ra ihtiya duyulmaya baladna inanyor. Bu gr, benim ahlakn
dinden, zellikle de gnmzde hakim dinlerden nce geldii gr
me de gayet iyi uyuyor. Biz insanlar, kk eteler halinde savan
larda dolarken de epey ahlaklydk. Ancak toplumun lei by
meye, karlkllk ve itibar kurallar ilememeye balaynca ahlak
koyucu bir Tanr gerekli oldu.
Bu gr uyarnca bizi ahlakla tantran Tanr deildi; bunun
tam aksi sz konusuydu. Tanr, bizim kendimiz iin doru olan e
kilde yaamamz salamak iin yerini bulmu, Voltaire'in onu icat
etmemiz gerekecei latifesini dorulamtr. Sokrates'in, Euthyph
ro'ya sorduu soruyu hatrlayalm: Bir davran tanrlar onu sevdii

30. Ara Norenzayan ve Azim Shariff (2008); Shariff ve Norenzayan (2007).

3 1 . Deepak Malhotra (2010) ve Benjamin Edelman (2009).

218

BONOBO VE ATEST

iin mi ahlakidir yoksa tanrlar ahlaki davranlar m sever? Tanr'

mn tek maksad bu ikinciyi yapmaktr. Kk gruplar halinde yaa
dmz zamanlardan beri uyduumuz kurallara uymaya devam et
memizi salayacak: bir g vermiiz ona.
Din olmazsa dnyada toplumcu! davranlar olmayacandan
korkanlar iin birka k huzmesi var. ncelikle ilk deney eksik
kalmt. Denekleri sadece dini kavramlara kurmutu, baka alter
natifler dnlmemiti. Bu eksiklik, deneklerin snanmadan nce
"sivil", "jri" ve "mahkeme" gibi iyi vatandalk terminolojisi ie
ren bir metinle kurulmasyla giderilmi. u ie bakn, onlar da dini
terimlerle kurulanlar kadar zgeci olmu ve masada ortalama 4.44
dolar brakmlar. Bu sonu sektiler toplumlar iin bir umut su
nuyor. Topluluk deerlerine, toplumsal szlemeye ve hukuka gn
dermede bulunmak: da cmertlik konusunda dine bavurmak: kadar
etkili oluyorsa, dinin olumlu etkilerini yinelemek mmkn demek.
kincisi, yaknlarda yaplan bir aratrma inananlarla inanma
yanlarn bakalarna neden yardm ettiklerini kyaslam. nanma
yanlarn bakalarnn durumlarna kar daha duyarl olduu, zge
ciliklerinin merhamet duygusundan kaynakland ortaya km.
nanlarsa daha ziyade vazife duygusuyla ve dinlerinin onlara buyur
duu davran kalplaryla harekete geiyorlarm. Sonuta ortaya
kan davran ayn olsa da sebepleri farkl grnyor.32 Besbelli
iyilik yapmak iin pek ok sebep var ve din bunlardan yalnzca bir
tanesi.
Seklermodel u anda Kuzey Avrupa'da deneniyor, hatta yle bir
noktaya geldi ki ocuklar "kilise" denen byk binalarn zerinde
neden bu kadar ok "art" iareti olduunu saf saf sorabiliyorlar ve in
sanlar "meseleden elini ykamak" ya da "kovada bir damla" gibi sk
kullandklar ifadelerin ncil'den kaynaklandn bile bilmiyorlar.*
Hasta, yoksul ve yallarla ilgilenmek gibi eskiden kiliselerin stlen
dii pek ok ilev artk sivil kurumlar tarafndan yrtlyor. Bu l
kelerin vatandalan byk lde agnostik ya da ibadet etmeyen in
sanlardan olusa da bu tr hizmetlerin arkasnda duruyorlar. Hem ik* rnein Matta 27:24 ve Yeaya 40: 15.
32. Laura Saslow vd. (2012).

TANRI BOLUGU

219

tisadi hem de ahlaki adan devasa bir deney bu; byk ulus devlet
lerin, din olmadan iyi ileyen bir ahlaki szleme kurup kuramaya
can gsterecek bize. Benim gibi ahlakn daha ziyade ieriden gel
diine inanld takdirde, bu abay desteklemekten geri durulma
yacaktr ama baar iin Tanr'nn lm raporundan fazlasnn gere
kecei konusunda Freud, Kitcher ve daha nicelerine katlyorum.

8
Aadan Yukar Ahlak

Uzun ubuklar zerinde yrmek azmi biraz

abartmaktr nk ubuklar zerinde bile ken
di ayaklarmzla yrrz ve dnyann en yk
sek tahtna oturduumuzda bile kendi km
zn zerinde otururuz.
MONTAIGNE1

MADRD'DE, Prado Mzesi'nin 56 numaral salonuna ikinci kez gi

rerken kendimi bir tapnaa giriyormuum gibi hissettim.

El Bosco

hakknda yaptm onca okumaya ve doduum ehirde Jheroni

mus Bosch Sanat Merkezi'ni eski dostlarla daha yeni dolam ol
mama ramen, Bahe'nin aslnn ne kadar renkli ve neeli grnd
ne amaktan kendimi alamadm. Yeil mavi arka plan, krmz
meyveler, gsterili kular ve ak pembe ( be tane de siyah) p
laklar kalabal, harika bir len atmosferi yaratyordu. Belki Bah

e bana olduundan da bir renkli grnmt nk, insana hemen

orackta lme istei veren kahverengi ve mat lmn Zaferi tablo
sunun bulunduu taraftan girmitim salona. Parlak renkler kullan
ma konusunda gayet usta olan Brueghel zellikle bu etkiyi yarat
mak iin byle yapmt tabloyu kukusuz.

56 numaral salon, yksek tavanl ve aydnlk bir mekan; insan

lar fazla yaklamasn diye Bahe 'nin etrafna eritler evrilmi. Bir
turist grubunun balar zerinden, mzenin hediyelik eya dkka
nnda tirtleri, takvimleri, ajandalar ve bilgisayar iin fare altlkla1 . Michel de Montaigne ( 1 877), cilt III, s. 499.

AAGIDAN YUKARI AHLAK

221

n olan, bu tek aheser iine toplanm yz tablonun ayrntlarn in

celedim. nl sinirbilimci Antonio Damasio'nun, Looking for

noza

Spi

(Spinoza'mn Peinde) kitab zerinde alrken benimle tam

aksi yne yapt hac yolculuu srasnda hissettiklerini hissettim

muhtemelen. Bu Aydnlanma filozofunun, Hollanda'nn Lahey ve
Rijnsburg ehirlerindeki evlerini grmeye gitmiti.
Damasio, Portekiz kkenli bir Hollandal olan Spinoza hakkn
da daha fazla bilgi edinmek istiyordu. Spinoza'nn Yahudi anne ve
babas zorla din deitirmekten kurtulmak iin kendi lkelerinde
Engizisyondan kamlard. Kendisi de Portekiz doumlu olan Da
masio, Spinoza'ya doal bir yaknlk duyuyordu ve onu Kant'la k
yaslarken, Kant'n tutkunun tehlikelerine aklla kar koymay iste
diini, halbuki Spinoza'nn tutkuyu, dncesinin ardndaki itici g
olarak grdn sylemiti. Damasio, Spinoza'y en biyolojik odak
l filozoflardan biri olarak resmetmi ve Semavi Tanr konusundaki
phecilii yznden bu yaklamnn yerilmesine zlmt. Ben
de onun gibi Bosch'un srgndeki eserlerini grmek iin Prado'ya
gittim ve Bosch'a da hakk pek verilmedii halde, ahlakn kkeni ve
dinin bu alandaki rol meselesinde ressamn syleyecek ok eyi ol
duunu hissettim. lmnden asrlar sonra yeni ve heyecan verici
bulunarak gklere karlan, bilin genilemesinin iareti olarak g
rlen gerekstclk akmn derinden etkilemiti. Ryalar gere
e dntrm, insanln ebedi zaaflarn, ada Rotterdaml
Erasmus'un yazda yapt ekilde resmetmiti. Erasmus'un mehur

Delilie vg kitab, zengin bir Latinceyle insan soyunun ne kadar

deersiz ve doutan aptal olduunu anlatr. Yaratln kralm yer
lere sermek iin yaplan bu ilk teebbslere bir yaknlk hissetmek
ten kendimi alamyorum.
Bunun gzel bir rnei de yine 56 numaral salondaki, Bosch'un

Saman Arabas triptiidir. Tepeleme saman ykl bir araba bir insan
kalabal arasndan gemektedir. Daha dikkatli baknca insanlarn
saman iin kavga ettiklerini grrz. Eski Felemenkede "boy" (sa
man) deersizlik, boluk, hilik anlamna gelir. 2 Tablo, saman uru2. On beinci yzyldan kalma, hayata dair bir Hollanda sz "Tis al hoy en
stof' (Topu topu samanla toz).

222

BONOBO VE ATEST

na birbirinin grtlana sarlm, birbirine bak ekmi, tekme tokat

girimi, tekerlekler altnda ezilen insanlar gsterir. Bu iti kak
iinde din adamlar da yerini almtr, iman bir papaz, torbasn
dolduran rahibelerin banda bekler. Asilzadeler ve papa btn aza
metleriyle arabay atlan zerinde takip ederler ve varsllarn, iste
diklerini almak iin yoksullarn arasna karmasna gerek olmad
m gsterirler. Araba, herkesi fareli kyn kavalcs gibi ardna ta
kp sa taraftaki panelde onlar bekleyen cehenneme doru gtrr.
Bosch'un agzlln irkin ve anlamsz olduu mesaj dnl
dnde -inananlara maddi getiri vadeden- "refah doktrini" (pros

perity gospel)

vazeden kiliseler iin triptik iyi bir tartma konusu

tekil edebilir. sa'nn, bir zenginin cennete girmesinin bir devenin

ine deliinden gemesinden daha zor olduu sznden de anlala
ca zere, Bosch'un mesaj Hristiyan ahlaknn en eski mesajlarn
dan biridir. Triptik, maddi zenginliin insanlar zerinde yaratt
kt etkiyi gzler nne serer ve hayatn buna vakfetmeyi saman
iin kavga etmeye benzetir.
Hayat hakknda, hele fikirleri ve inanlar hakknda ok az ey
bildiimiz Bosch'u tam manasyla anlayamadmz da bir gerek.
Yaptmz karmlarn onun niyetleriyle rttne emin olama
sak da elimizden geldiince yorumluyoruz onu. Byk Alman sanat
tarihisi Erwin Panofsky'nin dedii gibi, "Kilitli odann kapsna
birka delik atk ama anahtar bir trl bulamadk. "3
Bahe'nin sol paneline baktmda, cennetin, yaratltan baka
bir srele dolmu olabilecei imas bana arpc geliyor. Bosch ev
rimci filan deildi. Modem evrim fikirleri, 1 8 . yzylda ngiltere ve
Fransa'da, Darwin'den nce ama Bosch'tan ok daha sonra ortaya
kt. Bu triptik, daha ziyade Aristoteles'in "kendiliinden reme"
fkrine gnderme yapyor. Bu fikre gre bir miktar su, amur ve
gbre rmeye brakldnda canl (ama bazen biimi bozulmu)
mahluklar retebilir. Bahe'de iki tane ilksel orba birikintisi vardr
ve ilerinden tyl ve yzgeli hayvanlar, kanatl balklar, yzen bir
tekboynuz, bal bir ku, n ayaklar olan bir fok ve trl amfibi
ler kar. Deniz seviyesinin altnda yaayan Hollandallar iin su,
3. Erwin Panofsky (1966), s. 357.

AAGIDAN YUKARI AHLAK

223

Bosch, amurlu su birikintilerinde kendiliinden reyen tuhaf ve biimsiz mahluklar,

Bahe'nin bu (azck deitirilmi) parasnda resmetmiti. Ayrca iki avlanma vakas bu
lunuyordu. Ressam, bu evrimci-grnen tabloyu Adem'le Havva'nn hemen ayaklar di
bine yerletirerek kkrtc olmaya m almt?
doal olarak bir saplant halini almtr. Bosch genellikle durgun su

yu ktlk simgesi olarak kullanr ama burada hayat retir. Bir bi

yoloun iine bu kadar ileyecek sahneler gsteren baka bir tablo
bilmiyorum. Hepsini talandran da sakin sakin kitabn okuyan, r
dek gagal bir mahluktur, adeta bilginin meyvesinin bu cennetsi a
murda mevcut olduunu ima eder.
Yeni doan trleri Adem'le Havva'nm yanma koyan ressam, m
tevaz hayat biimleriyle insanln yaratlmas arasnda bir balan
t kuruyor gibidir. Genellikle dini btn bir Hristiyan olarak resme
dilse de Bosch, eserlerine phecilik tohumlar samtr.

Mtevaz Balang
amurdan dar srnen hayvanlar bize mtevaz balangcmz
hatrlatr. Her ey ok basit balamtr. Bu sadece - n yzgeler
den oluan ellerimiz ve yzme kesesinden oluan cierlerimizle bedenimiz iin deil, zihnimiz ve davranlarmz iin de geerlidir.
Ahlakn bir ekilde bu mtevaz kkenin dnda kald dncesi,
din tarafndan zihinlerimize ilenmi, felsefe tarafndan da kabul
grmtr. Ancak bu dnce, modern bilimin bize igdlerin ve
duygularn ncelii konusunda sylediklerine aykrdr. Baka hay
vanlara dair bildiimiz eylere de aykrdr. Bazlar hayvanlarn ne-

224

BONOBO VE ATEST

ticede hayvan olduunu, bizim trmznse ideallerine gre hare

ket ettiini syler ama bunun aksini ispatlamak kolaydr. Bizim t
rmzn idealleri olmadn deil, baka trlerin de idealleri oldu
unu gstererek yapabiliriz bunu.
rmcek an neden onarr? nk kafasnda ideal bir yap
vardr ve a bu yapy kaybettii anda onu asl ekline getirmek iin
almaya koyulur. "Anne ay" yavrularn nasl korur?4 Bir anne
domuzla yavrular arasna giren herkes, annenin kafasnda bozul
masndan holanmad ideal bir yerleim olduunu anlar. Hayvan
dnyasnda tamir ve dzeltmeye bolca rastlanr; bozulmu kunduz
barajlarndan, karnca yuvalarna, blgenin savunulmasndan mev
ki ayrmna kadar. Hiyerariye uymayan aa mevkideki bir may
mun, kabul grm dzeni bozdu mu ortalk birbirine girer. Dzelt
meler, tanm gerei kuralcdr: Hayvanlarn kafasndaki dzeni
yanstr. Yine kuralc bir sistem olan ahlaka gayet uygun ekilde,
sosyal memeliler uyumlu ilikiler kurmaya alr. atmadan ka
mak iin ellerinden geleni yaparlar. Doaya gladyatr bak asn
dan bakmak tmyle yanltr. Doada yaplan bir deneyde, iki ye
tikin erkek babun, aralarna atlan fst gayet iyi grdkleri halde
uzanp almamlardr. Hayat boyunca arap babunlaryla alan s
vireli primatolog Hans Kummer, ailelerini besleyemeyecek kadar
kk bir meyve aacnn zerinde karlaan iki harem liderinin,
kanlmaz kavgay birbirlerinden koa koa kaarak engelledikle
rini anlatyor. Eleri ve ocuklar da onlarn pelerinden gitmi,
meyveler hi koparlmadan aata kalm. Bir babunun kocaman,
deici kpek dileri dnldnde, urunda dvmeye deecek
pek az kaynak olduunu teslim etnek lazm.5 Erkek empanzeler de
ayn ikilemle kar karyadr. Ofisimin penceresinden, be tane
sini, cinsel organ kabarm bir diinin etrafnda grrm sk sk. Bu
erkekler birbiriyle rekabet etmek yerine bar ortamn korumaya
alr. Sk sk diiye baksalar da btn gn birbirlerini tmar ede
rek geirirler. Ancak herkes yeterince rahatladnda ilerinden biri
iftlemeye kalkr.
4. "Anne Grizzly Ay" ifadesini, 2008'de bakan yardmcs aday Saral Palin
mehur etmiti.
5. Hans Kummer (1995).

AAGIDAN YUKARI AHLAK

225

Cinsel ekicilii olan bir diinin yaknnda birbirini tmar ederek "pazarlk eden"
yetikin erkek. Aa mevkideki erkekler, stlerini tmar ettiklerinde ve meydan
okumadklarnda iftleme ans bulabilir.
Kavga karsa primatlar da a bozulan rmcek gibi davranr:
Tamir moduna geerler. Uzlama, toplumsal ilikilerin ok nemli
olmasndan kayaklanr. eitli trler zerinde yaplan aratrmalar,
bireyler birbirine ne kadar yaknsa, birbiriyle ne kadar ok eyi bir
likte yapyorsa, saldrganln ardndan barma oranlarnn o kadar
yksek olduunu gstermitir.6 Davranlar, dostluun ve aile ba
larnn deerini bildiklerini gsterir. Bu genellikle korkularn a
malarn ve saldrganlklarn bastrmalarn gerektirir. Maymunla
rn eski hasmlarna sarlmasnn ve onlar pmesinin nedeni at
may sona erdirme isteidir. Byle bir istek olmasa sadece birbirle
rinden uzak dururlard.
Bu da beni aadan yukar ahlak grme geri getiriyor. Ahlak
kanunu yukardan dayatlmaz ya da akl yrtme sonucu varlm il
kelerden kmaz; ezelden beri var olan, ie ilemi deerlerden kay
naklanr. En temel kanun, grup yaantsnn hayatta tutma deerin
den kar. Ait olma, iyi geinme, sevme ve sevilme arzusu, bal ol
duumuz bireylerle iyi ilikiler srdrmek iin elimizden geleni
yapmamz salar. Baka sosyal primatlar da bu deeri paylar ve
herkesin onaylad bir yaam tarzn srdrebilmek iin duygularla
eylemler arasna filtre koyarlar. Erkek empanzeler bir dii iin kav-

6. Frans de Waal (2000) .

226

BONOBO VE ATEST

gaya tutumadnda ya da erkek babunlar aralarna den fst

grmezden geldiinde, bu filtre alr. Ketlemeler byle oluur.
empanze kolonimizin en gen diisi Tara'nn, kendisinden b
yk hanmlar deli eden hnzr bir huyu var. Bazen bahede l bir
fare bulur ya da terk edilmi bir delii kazp iinden karr. Fare
lsn vcudundan uzak tutarak tar ve aktrmadan, uyuyan bir
arkadann bana ya da srtna koyar. Kurban, l fareyi hisseder
hissetmez (ya da kokusunu alr almaz) yerinden srar ve bu irkin
eyi zerinden atmak iin deli gibi silkelenip, lklar atmaya ba
lar. Hatta kokuyu kartmak iin farenin dedii yeri bir tutam otla
ovabilir. Tara hemen fareyi yerden alp bir sonraki hedefne ynelir.
in ilgin yan hi ceza almamasdr. Kurbanlar ok rahatsz olur,
Tara hiyerarinin en altndadr ama bedel demez. Yetikinlerin, o
cuklara kar ar sabrl olmasndan faydalanr.
Duygu kontrol, hayat memat meselelerinde ok ie yarar. Syd
ney, Taronga Hayvanat Bahesi'nin kdemli bakclarndan Allan Sch
midt bir keresinde bana byle bir vaka anlatmt. Maymunlar ser
giledikleri alann dnyadaki benzerleri arasnda mstesna bir yeri
var. ki yandaki Sembe, bu alanda oynarken ip halkalarndan biri
ne dolanm. Doal olarak korkuya kaplm ve lklarna annesi
Shiba komu. Shiba, Sembe'yi doland ipten kurtarmay baar
m, sonra da sarlp rahatlatmak iin onu baka bir yere gtrm.
Sembe sakinletikten sonra, Shiba tekrar ipe trmanm ve ilerisi iin
tehlike oluturmasn diye halkay dileriyle keserek koparm. Bir
yavruyu lmcl bir ipten kurtarmann ne kadar zor olduunu d
nn. lk tepki bebei ya da ipi ekmek olurdu ama bunu yapmak i
leri daha da ktletirirdi. Anne bu tepkiyi vermek yerine ipi gevet
mi, bylece tehlikenin farknda olduunu gstermi. Sonra ald
gvenlik tedbiri de bunu doruluyor.
Biz memeliyiz, birbirlerinin duygularna kar gsterdikleri has
sasiyetle dierlerinden ayrlan bir grup hayvan. Ben primatlardaki
rnekleri ne karma eiliminde olsam da anlattm eyler baka
memeliler iin de geerli. Oyun oynayan kpeklerin, kurtlarn ve
akallarn videolarn analiz eden, Amerikal zoolog Marc Bekoff'
un almasn ele alalm. Kpekgillerde oyunun kurallar olduu,
gven tesis edilmesine yarad, bakalarn dnmeyi gerektirdii

AAGIDAN YUKARI AHLAK

227

ve yavrulara nasl davranlacan rettii sonularna varm. Ga

yet sk rastlanan "oyun selam" (hayvann n ayaklarnn zerine
eilip arkasn havaya kaldrmas) oyunu, karma olasl olan kav
ga ve cinsellikten ayrmaya yaryor. Oyunculardan biri yanl bir
harekette bulunduunda ya da yanllkla srdnda oyun aniden
duruyor. Hatay yapan yeni bir oyun selamyla "zr diliyor" ve kar
sndaki hatasn "affederse" oyun devam edebiliyor. Rol deiim
leri oyunlar daha da heyecanl klyor, mesela dominant bir sr
yesi, bir yavrunun karsnda srtst yere yatp, boyun eer gibi
karnn gsterebiliyor. Bylece gerek hayatta asla izin vermeyece
i bir ey yapyor ve ufakln onu "yenmesine" izin veriyor. Bekoff
da bunun ahlakla ilintili olduunu dnyor:
Sosyal oyun srasnda, bireyler grece emniyetli bir ortamda elenirler
ken, bakalar tarafndan da kabul gren oyun kurallarn -ne iddette s
rabileceklerini, ne kadar hain davranabileceklerini- ve atmalar z
meyi reniyorlar. Kuralna gre oynamann ve bakalarnn da ayn eyi
yapacana gvenmenin dl var. Neye izin verilip neye verilmediini d
zenleyen toplumsal davran kurallar var ve bu kurallar, ahlakn evrimle
mesine k tutabilir.7

Bekoff iin oyunu kuralna gre oynamak, bir kpein iyi bir
oyun arkada olabilmek iin sergilemesi gereken davranlar anla
mna geliyor. Kk bir kpei kovalayan byk bir kpein ii
ardan almas, btn kpeklerin de yava srmas gerekir. Bu ku
rallar benim bire bir ahlak dediim eyi oluturur. Ama kurallara uy
mak, sadece oyunda deil kaynaklarn paylamnda da sz konusu
dur. Denk adalete dair pek ok yce ilke formle edilmi olsa da al
tnda yatan duygular, genelde zannedildiinden ok daha temel
duygulardr. Ne de olsa kck ocuklar bile kardelerinden daha
kk bir pizza dilimi aldklarndan "Bu hakszlk! " diye bararak
ortal kaldrr. Birinci-seviye hakkaniyet sergiler, bakasndan da
ha az aldklar iin kserler. Bu duygu olmasa, neyin nasl blt
rld kimin umrunda olurdu ki?
Avc-toplayclarn eitlikilii, kaynaklarn blm konusu
na kafa yormarnzn ardnda uzun bir evrim tarihi olduunu dn7. Marc Bekoff (200 l ), s. 85.

228

BONOBO VE ATEST

drr. Avclar, kendi ailelerini ve dostlarn kaynnasnlar diye, av

ladklar hayvan blmelerine bile izin verilmezdi. Dnya apnda
ltimatom Oyunu oynayan antropologlar insanlarn her yerde eit
lii nemsediini ortaya kardlar. ltimatom Oyunu iki oyuncu
nun belli bir mebla aralarnda blmesinden ibaret. Parann nasl
blneceine oyunculardan biri karar veriyor ama ancak teki de
bunu kabul ederse paray alabiliyorlar. Trmzn btn yeleri
eit paylam tercih ediyor, muhtemelen karar veren kii eitsiz bir
paylam nerdiinde kabul edilmeyeceini bildii iin. Haksz tek
liflerle karlaan oyuncularn beyin taramalarnda, horgr ve fke
gibi olumsuz duygulara rastlanyor.8
nsanlar ltimatom Oyunu'nu biraz karmak bir biimde oynar
lar nk sadece daha az aldmzda itiraz etmekten ibaret olan bi
rinci-seviye hakkaniyet sergilemekle kalmayz, karmzdaki kii
nin bu tepkiyi vereceini tahmin eder ve bunu engellemeye al
rz. Aktif olarak eitlii tevik ederek yaparz bunu, bylece ikinci
seviye hakkaniyete ulalr, yani genel olarak hakkaniyetli sonula
rn tercih edilmesine. atmadan kanmann hayati rolne Tho

mas Hobbes da iaret etmitir: "Her insan doal olarak kendisi iin
iyi olan eyi ister ama adaleti, sadece Bar iin, hasbelkader ister. "9
Siyaset filozofuna katlyorum ama ben asla "hasbelkader" szn
kullanmazdm. Bu kadar bariz ve yaygn bir insan eiliminin bir se
bebi olsa gerek.
Bu eilimin ne kadar eskiye dayand, Saral Brosnan'la birlikte
bu eilimi kapuinlerde tespit etmemizle akla kavutu. Epey n
lenen bu deneyde, ayn i iin bir kapuin salatalk alrken dieri
zm alyordu. Kapuinlerin her ikisi de nitelii her ne olursa olsun
birbiriyle ayn dl aldnda ii yapmaya devam ediyorlard ama
eitsiz neticeyi yle hararetle reddediyorlard ki duygularn anlama
mak inkanszd. Kapuinlerin tepkilerini seyrettirdiklerim glmek
ten sandalyelerinden dyor - izleyicilerin tepkisini de hayretle
tanma olarak yorumluyorum. 10 Bu. grntleri grnce duygular-

8. Joe Henrich vd. (2001) ve Alan Sanfey vd. (2003).

9. Thomas Hobbes (1651), s. 36.
10. ebeklerde hakkaniyet videosu, TED'de 2012'de yaptm konumann so
nunda yer alyordu. www.ted.com/talks adresinden izlenebilir.

AAGIDAN YUKARI AHLAK

229

nn, ebeklerin duygularna ne kadar benzediini fark ediyorlar. Sa

latalk alan kapuin memnuniyetle ilk dilimini mideye indiriyor

ama arkadann zm aldn grnce fkeden ldryor. Aniden
deersizleen salatalk dilimlerini frlatp atyor ve deney blmesini
yle hararetle sarsmaya balyor ki, blmenin paralanmasna ra
mak kalyor. Altta yatan motivasyon, isizlii ya da dk cretleri
sokaklarda protesto eden insanlarn motivasyonlarndan ok da
farkl deil. Occupy Wall Street hareketi, bazlar zmler iinde
yuvarlanrken geri kalanlarn salatala talim etmesinden kaynakla
nyor.
Bakas daha iyisini alyor diye mis gibi yiyecei reddetmek,
ltimatom Oyunu oynayan insanlarn performansna ok benziyor.
Herhangi bir ey almann hibir ey almamaktan daha iyi olduunu
dnen iktisatlar, bu tepkiyi "akld" buluyor. Hibir maymun,
normalde yiyecei bir gday reddetmemeli, hibir insan dk de
olsa bir teklifi reddetmemeli, onlara gre. Para paradr. Bu tepkiler
akldysa bu, trler tesi bir akldlk. Bir ebek zerinde btn
canllyla grdmz zaman, adalet duygumuzun, ok vnd
mz aklcln rn -olmadn, en temel duygulardan kaynak
landn anlyoruz.
Ancak kapuin deneyimizde ikinci-seviye hakkaniyet gzlen
mediini de eklemem lazm. zm alann, dln salatalk alan
la paylatn grmedik hi. Ancak ileri seviyede hakkaniyetin sa
dece insana has olduu anlamna gelmiyor bu. En yakn akrabamz
olan maymunlar da dikkate almak lazm. ncelikle unu belirte
yim; maymunlar kendilerine ait olmayan yiyeceklerle ilgili at
malar zerler. Bir keresinde yetikin bir diinin, yaprakl bir dal
iin kavga eden iki gencin arasna girdiini grmtm. Dal elle
rinden alm, ikiye blm ve her birine bir parasn vermiti. Sa
dece kavgaya engel olmak m istemiti yoksa bunun paylamla ilgi
li bir sorun olduunu anlam myd? Yksek mevkideki erkekler de
sk sk yiyecekten kaynaklanan kavgalar ayrr ve sz konusu yi
yeceklere ellerini bile srmezler. Dii bir bonobo olan Panbanisha'
nn, aynlcalkl olmaktan rahatsz olduu gzlenmitir. Bili labora
tuvarnda test edilen Panbanisha byk miktarda st ve kuru zm
alm ama ayn zamanda ona uzaktan bakan arkadalarnn ve ailesi-

230

BONOBO VE ATEST

nin kskan baklarm da zerinde hissetmi. Bir sre sonra btn

dlleri reddetmi. Deneyi yapan kiiye bakarak uzaktaki grup ye
lerini iaret etmi ve onlara da biraz yiyecek verilene kadar iaretle
re devam etmi. Ancak ondan sonra kendi nndekileri bitirmi.
Maymunlarda gelecei dnme yetenei vardr. Panbanisha her
kesin nnde yiyecekleri bitirmi olsa, sonradan gruba katldnda
pek ho muamele grmeyebilirdi. 1 1
kinci-seviye hakkaniyete dair en ikna edici veri, Sarah'mn em
panzeler zerinde yapt almalarda ortaya kt. ebeklerin ger
ekten de eitsizlie bozulduunu kantlamak iin eletirmenlerin
bizden istedii ilave testleri de tamamna erdirdikten sonra Saral
byk lekli bir empanze projesine balad. Hakkaniyet konusun
daki duyarlln ancak emekle birletiinde ortaya ktn fark et
mitik. 12 Primatlara sadece eitsiz yiyecekler vermek olumsuz bir
tepki yaratmyordu. Yiyecein i karl bir deme olarak ilev gr
mesi gerekiyordu. Bunu aklmzda tutarak, empanzelere basit bir i
karl zm ve havu paralar verdik; zm onlarn da gzdesiy
di. Beklenecei zere havu alanlar ii yapmay braktlar ya da
yanlarndaki zm aldnda kendi yiyeceklerini bir kenara ittiler.
Bu noktaya kadar sonular ebek deneyini doruluyordu. Ama hi
kimse zm alanlarn da sknt duyacan hesaba katmamt. Sa

ral raporunda yle yazd, "teki empanzenin de deeri daha yk

sek olan zm yerine, deeri dk havu almas durumunda, em
panzelerin zm yemeyi reddetme eiliminde olduunu hayretle
grdk."13
Bu yzden de hakkaniyet ve adaleti kadim yetiler olarak grmek
lazm. Kaynaklar zerindeki rekabet karsnda uyumu koruma ge
reinden domular. Hakkaniyetin her iki seviyesini de maymun
larla, birinci seviyesini ebekler ve kpeklerle paylayoruz. Viyana
niversitesi'nde Friederike Range, yanlarndaki kpek "tokala
mak" iin patisini kaldrdnda dl alyorsa, kendisi ayn hareketi

1 1 . Panbanisha vak.as, bonobolann herkes eit muamele grdnde mutlu

olduuna inanan Sue Savage-Rumbaugh tarafndan anlatlyor; aktaran Frans de
Waal (1997a).
12. Megan van Wolkenten vd. (2007).
13. Sarah Brosnan vd. (2010).

AAGIDAN YUKARI AHLAK

231

yapnca dl almayan kpein patisini kaldrmadn gzlemle

mi. 14 birlii yapan hayvanlarn uzun soyundan gelen kpeklerde
bu tepkiyi grmek bizi artmamal. Bakalarnn ne aldn takip
etmek biraz ilik gibi grnebilir ama uzun vadede kazklanmay
engeller. Bu tepkiye "akld" demek iin can alc noktasn kar
mak olur. Eer sk sk birisiyle birlikte ava kyorsanz ve karnz
daki hep etin en iyi parasn alyorsa, birlikte ava kmak iin baka
birini aramaya balarsnz. Eitsizlikten holanmayan hayvan t
rnn -empanze, kapuin, kpekgiller- et sevmesi ve gruplar
halinde avlanmas tesadf olmasa gerek. dln nasl blld
konusundaki hassasiyet, verilen emein karlnn alnmasn ga
rantiliyor, bu da ibirliinin devam etmesi iin hayati nem tayor.
Bu noktada ahlakn bir sonraki seviyesine geliyorum, dier b
tn primatlar geride braktmz seviyeye. Grup seviyesi bizim

iin ok nemlidir; sadece kendimiz ve yakn akrabalarmz iin de

il etrafmzdaki herkes iin kafamzda doru ve yanl fikirleri
olutururuz. Bu seviyenin maymunlarda hi bulunmad sylene
mez -bu konuyu "topluluk yarar" balnda tartmtm- ama
ok daha fazla soyutlama kabiliyeti ve bizi dorudan etkilemese bi
le birilerinin yapt yanln yanma kar kalmasna izin vermenin
yaratabilecei sonular nceden tahmin etmeyi gerektiriyor. Biz bu
tr eylerin topluluk yarar zerinde nasl bir etki yaratacan tah
min etme yetisine sahibiz. Altta yatan deerler o kadar da karmak
deil nk bir topluluun iyi ilemesi, btn yelerinin karnadr
ama baka hayvanlarla edeerlik bulmak daha zor. Drstlk ve
gvenilirlikle nam salmaya alrz, hile yapanlar ya da ibirliine
yanamayanlar dlarz. Hedefimiz, mterek karlar bencil
karlarn nne koyarak herkesi belli snrlar dahilinde tutmaktr.
Ahlak, grup hayatnn yararlarn etrafa yaymaya yarar ve gl bir
elitin herkesi smrmesine engel olur. Burada, ahlak bir i-grup ol
gusu olarak gren geleneksel biyolojiyi takip ederek Darwin'e geri
dnyorum. Christopher Boehm bunu yle zetlemiti:
Ahlaki kodlarmz ancak grup iinde tam manasyla uygulanr; bunun
ayn dili konuan bir grup, ayn mlk ya da etnik kimlii paylaan, okuma
14. Friederike Range vd. (2008).

232

BONOBO VE ATEST

yazmas olmayan bir topluluk ya da bir millet olmas fark etmez. Kltrel
yabanclara uygulanan zel, aalayc bir ahlaki "indirim" vardr- bu ki
iler genelde tam manasyla insan bile kabul edilmezler .. 15
.

Ama ahlakn, insanln geneli hesaba katlarak deil grup-ii

sebeplerle evrimletii konusunda pek phe olmasa da bu bir ge
reklilik deildir. Son zamanlarda ahlaki cemaatiliin dna k
mak ve onurlu insan hayat konusunda rendiklerimizi, yabanclar
hatta dmanlar da dahil dahil dnyann geneline uygulamak iin
epey gayret gsteriyoruz. Dmanlarn da haklar olduu fikri , yeni
bir fkir: Sava sulularyla ilgili Cenevre Anlamas 1 929'da imza
land. Ahlakn kapsama alann genilettike zekamza daha fazla
gvenmek durumunda kalyoruz nk her ne kadar ben, ahlakn
duygulardan kaynaklandna inansam da, biyolojinin bizi modern
dnya leinde haklara ve ykmllklere hazrlad sylene
mez. Grup hayvanlar olarak evrimletik, dnya vatandalar olarak
deil. Yine de evrensel insan haklar gibi meseleler zerinde dn
me konusunda epey yol katettik ve bu kitapta savunulan doa kay
nakl etii iinden kaamayacamz bir hapishane gibi grmemize
sebep yok. Bu kitap bulunduumuz yere nasl geldiimizi akla
maya alyor ama biz insanlar tarih boyunca eski temeller zerine
yeni binalar ina etmeyi bilmiizdir.

Bonobo ve Ateist
Bir bonobo bir ateiste ne sylerdi? Dil konusunda dnyann en yete
nekli bonobosu olan Kanzi'yle tanmtm. Kz kardei Panbanisha'
yla birlikte Atlanta'da yayordu. Kanzi szl ngilizceyi artc
lde iyi anlyordu ve grdm en zeki bonobolardand ama ifa
deleri (bilgisayar ekranndaki simgeler formunda) pek de akademik
tartma seviyesinde saylmazd. Yne de yleymi gibi yapalm.
Bonobo ilk olarak ateisti "fkeyle uyumaktan" men ederdi. Bir
eyin, hele Tanr kadar yoruma ak bir eyin yokluu konusunda bu
kadar infiale kaplmann manas yok. Dorudur, bu lkede maalesef
rastland zere, insann ateist olduunu aklamas. bir tr damga

15. Christopher Boehm (2012).

AAGIDAN YUKARI AHLAK

233

olarak grldnde yaanan hsran anlamak mmkn. Nefret nef

ret dourur, baz ateistlerin dine kar sava amas ve ortadan kay
bolmasnn byk rahatlk getireceini sylemesi bundandr. Dinin,
saf d edilemeyecek kadar kklemi olmas ve tarihte, dini zorla
saf d etme teebbslerinin sefaletten baka bir ey getirmemi ol
mas da cabas. Belki ar ar ve yumuaklkla yaplabilir ama bu
nun iin de dini mirasmz ad bulsak bile, bir yere kadar takdir
etmemiz ve deer vermemiz gerekir. Belki din bizi okyanusun kar
kysna geirmi bir gemi gibidir; iyi ileyen bir ahlakla devasa top
lumlar kurmamza imkan tanmtr. Artk kara grnd iin baz
larmz gemiden inmeye hazrlanyor. yi de karann grnd ka
dar salam olduunu kim sylemi?
Ben dinin toplumda oynad roln azalmasndan, her eye kadir
Tanr yerine insan potansiyelinin vurgulanmasndan yanaym. Bu
yeni bir ey deil tabii: hmanist gndem. Son zamanlarda hma
nizm genelde din kart grlyor ama ilk bata hi de yle deil
di. 16 Hmanizm ilk balarda, gndelik hayattan kopuk bulduu kili
se ilahiyatm eletirirdi ama Hristiyan deerleriyle son derece uyum
luydu. Geri burada dikkatli olmam lazm nk herhangi bir dee
re "dini" sfat yaktrmak sorunlu bir ey. Daha ziyade, evrensel in
sani deerlerin, eitli dinler tarafndan benimsendii, anlatlarla
desteklendii ve sahiplenildii sylenebilir. Hmanizm ancak 18.
yzylda dine kar bir alternatife dnmtr v e doast yerine
akl zerine kurulu bir etik hayat duruu sunarak pek ok kiiyi ken
dine ekmitir. Ancak dinin din kart deil, gayridini olduu ger
eini unutmamak gerekir. Dinin kendisi her zaman hogrl ol
masa da dine hogr gstermek, hmanizmin, ok daha nemli bir
ey olan, doal insan becerileri zerine kurulu bir toplum oluturma
iine odaklanmasna imkan verir. Bunun sonucu, gittike daha sek
ler bir hal alan Bat toplumlarnda srmekte olan deneydir. Tektonik
plakalarn hareketi gibi son derece yava bir harekettir bu. nsanlk
gz ap kapayana kadar deiemez, deimeyecektir, hem din de
uzaydan gelme bir etki deildir. Kendi yarattmz, kimliimizin
bir paras olan, kltrlerimize ilemi bir eydir. Hedefimiz sonun-

16. Peter Derkc (2011).

BONOBO VE ATEST

234

da yeni bir yol tutturmak olsa bile, dinle iyi geinmek ve ondan bir
eyler renmek iyi olur.
Bonobo, ateisti bylesi uzun vadeli bir perspektif taknmaya
ynlendirirdi. in iyi taraf, ahlakl bir toplumun temel unsurlar di
ni gerekli klmaz nk ieriden gelir. Hmanizm, akl vurgulama
sna ramen, trmz akl kadar tutk sahibi bir mahluk olarak g
rr. Bonobo burada kendinden bir eyler bulacaktr. Sosyal bir hay

vann duygularna sahibiz, hem sradan bir hayvann da deil bir

memelinin. imdiye kadar insan davranna getirilen aklamalarn
kusuru, genleri fazla vurgulamas ve sosyal bceklerle fazla kyas
lama yapmasyd. Yanl anlalmasn, karnca ve arlar ibirlii ko
nusunda harikadr ve onlar zerinde yaplan aratrmalar zgecilik
konusunu daha iyi anlamamz salamtr. Mantnn bu kadar ge
ni bir tr yelpazesine uygulanabilmesi evrim kuramnn zaferidir.
Yine de bcekler, memelilerin empati ve bakm alannda gelitirdii
sinirsel devreye sahip deildir. Bcek davranlar yzeyde bizim
kilere benzese de ayn sre sonucu ortaya knamtr. Bilgisayar
larla byk ustalarn oynadklar satranc birbiriyle kyaslamaya
benzer bu: Ayn hamleleri yapabilirler ama oraya ok farkl yollar
dan gelirler.
Bonobo, neyse ki kendisinin de bcek olmadn belirtiyor. Ken
dimizi, ayn aileyi paylatmz primatlarla kyaslamak, bizi ig
dlerimizin esiri gibi gsteren indirgemeci emalara kar koruma
salar. ndirgemeci tarzda dnenler, insanlar evrimsel parti siya
setinden ne zaman sapsa "hata" yaftasn yaptrr. Kuramlarn gz
den geirmektense bizi sulamak onlara daha kolay gelir. Mesele
genlerle davran arasnda, proteinlerin kodlanmasndan (ki genler
bunu yapar) sinirsel srelere ve psikolojiye kadar pek ok katman
olmasdr. Doutan gelme deerler ve duygulara gre davranrz,
bunlar davranlar dikte etmekten ziyade ynlendirir. Bizi belli bir
yne doru iter ama bol bol hareket alan da brakr. Bunun sonucun
da, bize ayn ekilde karlk veremeyecek insanlara bakmak, akra
balmz olmayan ocuklar evlat edinmek, yabanclarla ibirlii
yapmak ve farkl trlerin yeleriyle empati kurmak gibi yetilerimiz
vardr. Hem bunu yapan bir tek biz deiliz; yavrusunu katil balina
saldrsna kar koruyan bir gri balinaya, kambur balinalarn yardm

AAGIDAN YUKARI AHLAK

235

etmesi bunun son rneidir. 17 Memeliler, bakalarnn acsndan et

kilenir ve gen-merkezli kuramlarn ngrdn katbekat aan z
gecilik seviyelerine ulaabilir.
Tannm Amerikal beyin cerrah Benjamin Carson'n, "Son ker
tede, evrim kuramn kabul ettiinizde, etii saf d brakrsnz, ah
laki kodlara uymanz gerekmez, kendi arzularnz zerinden kendi
vicdannz belirlersiniz," diyerek yapt gibi evrimi ahlakn kar
sna koymaya bonobonun itiraz etmesinin sebeplerinden biri de bu
dur. 1 8 Bu tr ifadelerin sorunlu taraf, dnya zerinde yaayan btn
halklar bir doru yanl duygusu gelitirdiine gre en byk arzu
larmzdan birinin ahlakl bir dnyada yaama istei olduunu g
zard etmesidir. Carson, ahlakn doamza aykr olduunu, btn
arzularmzn kt olduunu varsayyor, halbuki bu kitabn yegane
maksad bunun aksini kantlamak. Neyse ki dier primatlarla pay
latmz bir grup hayvann arka plan var ve bu da toplumsal ba
lara deer vermemizi salyor. Byle bir arka plan olmasa, din ister
se baylana kadar erdem ve ktlk hakknda vaaz versin, bo bo
suratna bakardk. likilerin deerini, ibirliinin yararm, gven
ve drstle duyulan ihtiyac idrak edebilecek ekilde evrimleti
imiz iin bunlar almlayabiliyoruz. Hakkaniyet duygumuz bile bu
arka plandan kaynaklanr.
Bu noktada bonobo ateistin tarafn tutacak ve dinin, ahlak ze
rinde bir rol varsa bile, bunun gecikmeli bir rol olduunu syleye
cektir. Ahlak nce ortaya kt, modem din daha sonra bunun zeri
ne tutundu. Byk dinler, bize ahlak hediye etmediler, aksine onu
desteklemek zere icat edildiler. Dinin, insanlar birbirine balaya
rak ve iyi davranlar tevik ederek bu ii nasl yaptn daha yeni
incelemeye baladk. Dinin, gemite ok nemli olan, yakn bir ge
lecekte de belli ki nemini koruyacak olan roln kmsemek gibi
bir niyetim yok ama ahlakn kaynann din olnadn da sylemek
lazm.

17. Candace Calloway Whiting, "Humpback whales intervene in orca attack

on gray whale calf', Digital Journal, 8 Mays 2012, http://digitaljoumal.com/ar
ticle/324348.
18. Jonathan Gallagher, "Evolution? No: A conversation with Dr. Ben Car
son", Adventist Review, 26 ubat 2004.

BONOBO VEATEST

236

Son olarak, bonobo "byledir"i "byle olmal"dan ayrmaya a

lmann dnsel ikencesine gler, zira bu aba ahlakn evrimi ko
nusundaki btn tartmalar bulandrr. Felsefede, insanlarn ya da
hayvanlarn verili durumlarndan, ahlaki ideallere ulalamayaca
yaygn kabul grr. Birincinin betimleyici, ikincinin kuralc oldu
unu sylerler. Kolayca zlemeyecek nemli bir deerlendirme
dir bu ama ncllerimizi doru koymak iyi bir balang olabilir.
Hayvanlarn sadece "serseri" olduu, doann onlara verdii gd
ler zerinde kontrollerinin olmad dncesi bizi yanltr. Bizim
gibi hayvanlar da belli bal neticeleri tercih eder ve her trl sap
maya korku ya da iddetle tepki verir. Bonobonun daima iinden ge
eni yaptn da kim sylemi? Cinsellik konusunda bile, bizden
daha az kstlamayla kar karya olmasna ramen, istekli bir part
nere ve baskn erkeklerin yokluuna ihtiya duyar. Davran tarz
konusunda eitli beklentiler vardr ve bir yavruyu korkutur ya da
bir diinin yiyeyeceini almaya alrsa etrafndakiler tereddtsz
ona bunu hatrlatr. ahsi konumunu aan bir doru yanl fikri ol
masa bile, deerleri, insan ahlaknn altnda yatan deerlerden ok
da farkl deildir. Bonobo da topluma uyum salamaya alr, top
lum kurallarna boyun eer, bakalaryla empati kurar, bozulan ili
kileri tamir eder ve haksz dzenlemelere itiraz eder. Bunu ahlak
olarak tanmlamak istemeyebiliriz ama davran kurallardan azade
de deildir.
Bu gzlemle birlikte bonobo, bir savunucudan ziyade bir protes
tocu olarak grd ateiste nasihatlerini bitiriyor. En zorlu i, ileri,
dinin tesine gemek, zellikle de yukardan-aa ahlakn tesine.
En bilinen "ahlak kurallarmz" ahlaki bulduumuz eyler hakknda
gzel post hoc zetler sunuyor ama hem kapsamlar dar hem de ge
diklerle dolular. Ahlakn, baka hayvanlarn davranlarnda gr
len, ok daha mtevaz bir balangc var. Son on be, yirmi yldr
bilimin rendii her ey, ahlakn, kt insan doas zerindeki ince
bir cila olduu yolundaki karamsar dnceyi yalanlyor. Aksine,
evrimsel mazimizin byk yardm olmasa asla bu kadar ileri gide
mezdik.

Teekkr

PRMAT DAVRANILARINDAN dine ve hmanizme uzanmak ii biraz

fazla sndrmek gibi grnebilir ama arkasnda bir mantk var. Be
nim bu konulara duyduum ilgi, primatlar arasnda ibirlii ve a
bma zm zerine yapbm almalar sonucu ortaya kt. Bu
radan yola karak empati ve nihayet insan ahlaknn evrimi konu
sunda dnmeye baladm. Bu konudaki ilk kitabm, Good Natu
red (1996) dinden neredeyse hi bahsetmiyordu ama pek ok insan
iin ahlakla din ayrlamaz bir btn, te yandan buna kar kanlar
da var. Artk hayata dini've dind baklar da bu karma ekleme
zaman geldiini hissettim. Trmzn davranlar doru ve yanl
diye ikiye ayrmaya neden bu kadar tene olduu sorusuna cevap
vermek iin elzemdi bunlar.
Benim iin daima arkaplanda var olan Hieronymus Bosch'u da
buna ekledim. Amhem'deki empanzelerden birine Yeroen ismini
vermitim. Bosch'un Hollandacada ilk ismi olan Jeroen'den geliyor
du bu isim. Ressama duyduum sevgiyi bilen rencilerim, 1970'
lerde doktoram aldmda bana bol resimli bir Bosch kitab hediye
ederek srpriz yapmlard. Alman gazeteci ve ressam Marianne
Oertl, Bosch'la insan doasna dair fkirlerim arasndaki ba aydn
latarak, konuya olan ilgimi daha da fazlalatrd. Bosch'u erken h
manistlerden biri olarak gryordu, ben de Bonobo ve Ateist'te onu
byle resmettim.
2009'da Amerikal antropolog Saral Hdry'yle birlikte, Utrecht
Humanistics niversitesi'nden fahri doktora unvan aldk. Bu da fi
lozof Harry Kunneman ve dierleriyle yaptm tartmalarda, h
manist ay aratrmama katkda bulundu. Ama elbette, ahlaka yak-

BONOBO VE ATEST

238

lammn balca kayna, hayvan davrannn toplumcu} taraf

zerine bilimsel aratrmalarmd. Bu kitapta kullanlan onlarca yl
lk aratrma, tek tek isimlerini sayamayacam kadar ok meslekta
m, rencimi ve sponsoru kapsyor. Kitapta kullandm bulgula
ra katkda bulunan, yakn dnem i ortaklarm ve takm arkadalar

ma teekkr edeceim ncelikle, anlattklarma renk katan hikaye

leri bana aktaran dostlarm da burada anacam: Kristin Bonnie,
Saral Brosnan, Saral Calcutt, Matthew Campbell, Devyn Carter,
Zanna Clay, Marietta Dindo, Tim Eppley, Pier Francesco Ferrari,
Katie Hall, Victoria Horner, Kristi Leimgruber, Tara McKenney, Te
resa Romero, Malini Suchak, Joshua Plotnik, Jennifer Pokorny,
Amy Pollick, Darby Proctor, Diana Reiss, Taylor Rubin, Andy Whi
ten ve Yuko Hattori. Bize aratrmalarmz yapma imkan tanyan
Emory niversitesi Yerkes Ulusal Primat Aratrma Merkezi'ne min
nettarm, aratrmalarma katkda bulunan ve hayatmn bir paras
haline gelen btn maymun ve ebeklere de.
Seneler zarfnda pek ok filozofla da etkileim halinde oldum ve
disiplinlerinin ahlaka nasl yaklatna dair sezgilerimi bilediler.
Filozoflar bu konuyu binlerce yldr dnd halde biyologlar ye
ni yeni balad. Hem onlara hem de metne dair neri ve yorumda bu
lunan btn uzmanlara ve dostlara teekkr ederim: lsabel Behnc
ke, Nathan Bupp, Patricia Churchland, Bettina Cothran, Peter Der

kx, Ursula Goodenough, Orin Harman, Saral Hrdy, Philip Kitcher,

Harry Kunneman, Robert McCauley, Ara Norenzayan, Jared Roth
stein ve Christopher Ryan. Den Bosch'taki Jheronimus Bosch Sanat
Merkezi'nden Thomas Vriens'e, ressamla ilgili blmlerdeki olgu
lar gzden geirdii iin teekkr ediyorum ama yorumlardan t
myle ben sorumluyum.
Menajerim Michelle Tessler'e azalmayan destei, Norton Yay
nevindeki editrm Angela von der Lippe'ye eletirel okumas iin
teekkr ederim. Ama her zaman olduu gibi imdi de baeletirme
nim, eim Catherine oldu. Her gn yazdm blmleri hevesle oku
du ve drst fikirleriyle metnimi iyiletirmeme yardmc oldu. Daha
da nemlisi beni pohpohlayp mutlu etti.

Kaynaka

Aknin, L. B., J. K. Hamlin ve E. W. Dunn. 2012. Giving leads to happiness in yo

ung children. PLoS ONE 7:e3921 1
Allman, J., A . Hakeem ve K . Watson. 2002. Two phylogenetic specializations in
the human brain. Neuroscientist 8:335-46.
Alvard, M. 2004. The Ultimatum Game, fairness, and cooperation among big ga
me hunters. Foundations ofHuman Sociality: Ethnography and Experiments
from Fifteen Small-Scale Societies iinde, haz. J. Henrich vd., s. 413-35.
Londra: Oxford University Press.
Anderson, J. R., A. Gillies ve L. C. Lock. 2010. Pan thanatology. Current Biology
20:R349-R35 l .
Ardrey, R. 1961. African Genesis: A Personal Investigation into the Animal Ori
gins and Nature ofMan. New York:: Simon & Schuster.
Arsenio, W F. ve M. Killen. 1996. Conflict-related emotions during peer disputes.
Early Education and Development 7 :43-57.
Bakewell, M. A., P. Shi ve J. Zhang. 2007. More genes underwent positive selecti
on in chimpanzee evolution than in human evolution. Proceedings ofthe Nati
onal Academy ofSciences USA 104:7489-94.
Ballou, M. M. 1872. Treasury ofThought. Boston: Osgood.
Barber, B. 196 1 . Resistance by scientists to scientific discovery. Science 134:596602.
Bartal, I. B.-A., J. Decety ve P. Mason. 201 1 . Empathy and pro-social behavior in
rats. Science 334:1427-30.
Bekoff, M. 2001. Social play behaviour cooperation, fairness, trust, and the evolu
tion of morality. Journal of Consciousness Studies 8:8 1-90.
Belting, J. 2005. Hieronymus Bosch: Garden ofEarthly Delights. Mnib: Preste!.
Blanke, O. ve S. Arzy. 2005. The out-of-body experience: Disturbed self-proces
sing at the Temporo-Parietal Junction. Neuroscientist 1 1 : 16-24.
Boehm, C. 2012. Moral Origins: The Evolution of Virtue, Altruism, and Shame.
New York: Basic Books.
Boesch, C. 2010. Pattems of chimpanzee's intergroup violence. Human Morality
and Sociality: Evblutionary and Comparative Perspectives iinde, haz. H.
H!'lgh-Olesen, s. 132-59. Basingstoke, UK: Palgrave Macmillan.
Boesch, C., C. Bole, N. Eckhardt ve H. Boesch. 2010. Altruism in forest chimpan
zees: The case of adoption. PLoS ONE 5:e8901.

240

BONOBO VEATEST

Bowles, S. ve H. Gintis. 2003. The origins ofhuman cooperation. The Genetic and
Cultural Origins of Cooperation iinde, haz. P. Hamnerstein, s. 429-44.
Cambridge, MA: MiT Press.
Boyd, R. ve P. J. Richerson. 2005. Solving the puzzle ofhuman cooperation. Evo
lution and Culture iinde, haz. S. Levinson, s. 105-32. Cambridge, MA: MIT
Press.
Boyer, P. 2010. The Fracture ofan lllusion: Science andthe Dissolution ofReligi
on. Gttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.
Brosnan, S . F. ve F. B. M. de Waal. 2003. Monkeys reject unequal pay. Nature 425:
297-99.
Brosnan, S. F., vd. 2010. Mechanisms underlying responses to inequitable out-co
mes in chimpanzees. Animal Behaviour 79: 1229-37.
Brown, S. L., R. M. Nesse, A. D. Vinokur ve D. M. Smith. 2003. Providingsocial
support may be more beneficial than receiving it: Results from a prospective
study ofmortality. Psychological Science 14:320-27.
Buchanan, T. W. , S. L. Bagley, R. B. Stansfield ve S. D. Preston. 201 1 . The empat
hic, physiological resonance of stress. Social Neuroscience 7: 191-201.
Byrne, R. 1995. The Thinking Ape. Oxford: Oxford University Press.
Churchland, P. S. 201 1 . Braintrust: What Neuroscience Telis Us about Morality.
Princeton, NJ: Princeton University Press; Trkesi: Gvenen Beyin, ev. Yel
da Tredi, stanbul: Alfa, 2013.
Coe, C. L. ve L. A. Rosenblum. 1984. Male dominance in the bonnet macaque: A
malleable relationship. Social Cohesion: Essays toward a Sociophysiological
Perspective iinde, haz. P. R. Barchas ve S. P. Mendoza, s. 3 1 -63. Westport,
CT: Greenwood.
Cohen, E. E. A., R. Ejsmond-Frey, N. Knight ve R. Dunbar. 2010. Rowers' high:
Behavioural synchrony is correlated with elevated pain thresholds. Biology
Letters 6:106-8.
Collins, F. 2006. The Language of God: A Scientist Presents Evidence for Belief
New York: Free Press.
Coolidge, H. J. 1933. Pan paniscus: Pygmy chimpanzee from south of the Congo
River. American lournal ofPhysicalAnthropology 18:1-57.
Crockford, C., R. M. Wittig, R. Mundry ve K. Zuberbuhler. 2012. Wild chimpan
zees inform ignorant group members of danger. Current Biology 22: 142-46.
Damasio, A. 2003. Lookingfor Spinoza: Joy, Sorrow, and the Feeling Brain. Or
lando, FL: Harcourt.
Danziger, S., J. Leva ve L. Avnaim-Pesso. 201 1 . Extraneous factors injudicial de
cisions. Proceedings ofthe NationalAcademy ofSciences USA 108: 6889-92.
Darley, J. M. ve C. D. Batson. 1973. From Jerusalem to Jericho: A study of situati
onal and dispositional variables in helping behavior. Journal of Personality
and Social Psychalogy 27: 100-108.
Dart, R. A. 1953. The predatory transition from ape to man. lnternational Anthro
pological and Linguistic Review 1 :201-17.
Darwin, C. 1981 [1871]. The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex.
Princeton, NJ: Princeton University Press; Trkesi: nsann Treyii, ev.
Ragp Gelincik, Ankara: Onur, 1973.

KAYNAKA

241

Dawkins, R. 1976. The Selfish Gene. Oxford: Oxford University Press; Trkesi:
Gen Bencildir, ev. Mustafa Kayan, stanbul: Cinius, 2007.
- 2006. The GodDelusion. Boston: Houghton Mifflin; Trkesi: Tanr Yanlg
s, ev. Kalisto, stanbul: Kuzey, 2007.
de Botton, A. 2012. Religionfor Atheists: A Non-Believer's Quide to the Uses of
Religion. New York: Pantheon; Trkesi: Ateistler in Din, ev. Aye Ece, s
tanbul: Sel, 201 1 .
de Bruyn, E . 2010. Hieronynus Bosch's Garden of Delights triptych: The eroti
cism of its central panel and Middle Dutch. Jheronimus Bosch: His Sources
iinde, s. 94-106. s'Hertogenbosch: Jheronimus Bosch Art Center.
Dennett, D. 2006. Review ofRichard Dawkins, The God Delusion. Free lnquiry.
Derkx, P. 201 1 . Humanisme, Zinvol Leven en Nooit meer "Ouder Worden. " Brus
sels: VUBPress.
Desmond, A. 1994. Hu.xley: From Devil's Disciple to Evolution's High Priest. Reading, MA: Perseus.
de Waal, F. B. M. 1989. Peacemaking among Primates. Cambridge, MA: Harvard
University Press.
- 1992. Coalitions as part of reciprocal relations in the Arnhem chimpanzee co
lony. Coalitions andAlliances in Humans and other Animals iinde, haz.
A. Harcourt ve F. B. M. de Waal, s. 23-57. Oxford: Oxford University Press.
1996. GoodNatured. Cambridge, MA: Harvard University Press.
- 1997a. Bonobo: The Forgotten Ape. Berkeley: University of Califomia Press.
- 1997b. The chimpanzee's service economy: Food for grooming. Evolution
and Human Behavior 18:315-86.
- 1 999. Anthropomorphism and anthropodenial: Consistency in our thinking
about humans and other animals. Philosophical Topics 27:255-80.
- 2000. Survival of the rapist. Review of Thomhill and Palmer, A Natural His
tory of Rape by. New York Times Book Review, 2 Nisan, s. 24-25.
- 2005. Dur lnnerApe: A Leading Primatologist Explains Why We Are Who We
Are. New York: Riverhead, Trkesi: imizdeki Maymun, ev. Asl Bien, s
tanbul: Metis, 2008.
- 2007 [1982]. Chimpanzee Politics: Power and Sex among Apes. Baltimore,
MD: Johns Hopkins University Press.
- 2009. The Age ofEmpathy: Nature's Lessonsfor a Kinder Society. New York:
Harmony.
de Waal, F. B. M., H. Uno, L. M. Luttrell, L. F. Meisner ve L. A. Jeannotte. 1 996.
Behavioral retardation in a macaque with autosomal trisomy and aging mot
her. American Journal ofMental Retardation 100:378-90.
Diamond, M. 1990. Selected cross-generational sexual behavior in traditional Ha
wai'i: A sexological ethnography. Pedophilia: Biosocial Dimensions iinde,
haz. J. R. Feierman, s. 422-44. New York: Springer.
Dickson, M. 1999. The light at the end of the tunneling: Observation and under
determination. Philosophy ofScience 66:47-58.
Dindo, M., B. Thierry, F B. M. de Waal ve A.Whiten. 2010. Conditional copying
fidelity in capuchin monkeys (Cebus apella). Journal of Comparative Psy
chology 124:29-37.

242

BONOBO VE ATEST

Dixon, L. S. 198 1 . Bosch's Garden of Delights: Remnants ofa "fossil" science. Art

Bul/etin 63:96-113.
- 2003. Bosch. Londra: Phaidon.
Douglas-Hamilton, 1., S. Bhalla, G. Wittemyer ve F. Vollrath. 2006. Behavioural
reactions of elephants towards a dying and deceased matriarch. Applied Ani

mal Behaviour Science 100:87-102.

Oray, P. 2005. Stealing God's Thunder: Benjamin Franklins Lightning Rod and
the lnvention ofAmerica. New York: Random House.
Dudley, S. A. veA. L. File. 2007. Kin recognition in an annual plant. Biology Let

ters 3:435-38.
&ielman, B. G. 2009. Red light states: Who buys online adult entertainment? Jo

urnal ofEconomic Perspectives 23:209-20.

Erasmus, D. 1519. /n Praise ofMarriage. E. Rummel. 1996. Erasmus on Women
iinde. Toronto: University ofToronto Press.
Evans, T. A. ve M. J. Beran. 2007. Chimpanzees use self-distraction to cope with
impulsivity. Biology Letters 3:599-602.
Everett, D. L. 2005. Cultural constraints on grammar and cognition in Pirahii:
Another look at the design features of humar language. Current Anthropo/ogy

46:621-46.
Fehr, E. ve U. Fischbacher. 2003. The nature of human altruism. Nature 425: 785-

91.
Fehr, E., H . Bernhard v e B. Rockenbach. 2008. Egalitarianism i n young children.

Nature 454: 1079-83.

Fessler, D. M. T. 2007. From appeasement to conformity: Evolutionary and cultu
ral perspectives on shame, competition, and cooperation. The Self-Conscious
Emotions: Theory and Research iinde, haz. J. L. Tracy, R. W. Robins ve J. P.
Tangney, s. 174-93. New York: Guilford.
Flack, J. C., L. A. Jeannotte ve F. B. M. de Waal. 2004. Play signaling and the per
ception of social rules by juvenile chimpanzees. Journal of Comparative

Psychology 118: 149-59.

Flack, J. C., D. C. Krakauer ve F. B. M. de Waal. 2005. Robustness mechanisms in
primate societies: A perturbation study. Proceedings of the Royal Society of
London B 272: 1091-99.
Foerder, P., M. Galloway, T. Barthel, D. E. Moore ve D. Reiss. 201 1 . lnsightful
problem solving in an Asian elephant. PLoS ONE 6:e23251 .
Fouts, R. ve T. Mills. 1997. Next ofKin. New York: Morrow.
Franger, W. 1976 [1951]. The Millennium of Hieronymus Bosch: Outlines of a
New lnterpretation. New York: Hacker Art Books.
Frankfurt, H. G. 197 1 . Freedom of the will and the concept ofa person. Journal of

Philosophy 68:5-20.
Freedberg, D. ve V. Gallese. 2007. Motion, emotion and empathy in esthetic expe
rience. Trends in Cognitive Sciences 5:197-203.
Freud, S. 2010 [1928]. The Future ofan l/lusion. ng. ev. W. D. Robson-Scott,
Mansfield Centre, CT: Martino Publishing; Trkesi: Bir Yanlsamann Gele
cei, ev: Hasan lhan, Ankara: Alter, 201 1 .
Furuichi, T. 201 1 . Female contributions to the peaceful nature of bonobo society.

KAYNAKA

243

Evolutionary Anthropology 20: 1 3 1 -42.

Ghiselin, M. 1974. The Economy of Nature and the Evolution of Sex. Berkeley:
University of California Press.
Goodall, J. 2005. Primate spirituality. The Encyclopedia of Religion and Nature
iinde, haz. B. Taylor, s. 1303-6. New York: Continuum.
Goodenough, U. 1999. The holes in Gould's semipenneable membrane between
science and religion. American Scientist, Mays-Haziran.
- 2000. The Sacred Depths ofNature. New York: Oxford University Press.
Gould, S. J. 1 997. Nonoverlapping Magisteria. Natura/ History 106(2):16-22
Grandin, T. ve C. Johnson. 2004. Animals in Translation: Using the Mysteries of
Autism to Decode Animal Behavior. New York: Scribner.
Gray, J. 201 1 . The Immortalization Commission: Science and the Strange Quest to
Cheat Death. Londra: Ailen Lane; Trkesi: lmszletirme Kurulu, ev.
Nurettin Elhseyni, stanbul: YKY, 2013.
Haidt, J. 2001. The emotional dog and its rational tail: A social intuitionist appro
ach to moral judgment. Psychologica/ Review 108:8 14-34.
Hamlin, J. K., K. Wynn ve P. Bloom. 2007. Social evaluation by preverbal infants.
Nature 450:557-59.
Hare, B. ve S. Kwetuenda. 2010. Bonobos voluntarily share their own food with
others. Current Biology 20:R230-R23 l .
Hare, B., vd. 2007. Tolerance allows bonobos to outperfonn chimpanzees on a cooperative task. Current Biology 17: 1 -5.
Hannan, O. 2009. The Price ofAltruism. New York: Norton.
Harris, S. 2006. Letter to a Christian Nation. New York: Knopf.
- 2010. The Moral Landscape: How Science Can Determine Human Va/ues.
New York: Free Press.
Hein, G., G. Silani, K. Preuschoff, C. D. Batson ve T. Singer. 2010. Neural respon
ses to ingroup and outgroup members' suffering predict individual differences
in costly helping. Neuron 68: 149-60.
Henrich, J., R. Boyd, S. Bowles, C. Camerer, H. Gintis, R. McElreath ve E.Fehr.

2001. in search of Homo economicus: Experiments in 15 small-scale societi

es. American Economic Review 9 1 :73-79.
Herculano-Houzel, S. 2009. The human brain in numbers: A linearly scaled-up
primate brain. Frontiers in Human Neuroscience 3: 1 - 1 1 .
Hitchens, C . 2007. God Is Not Great: How Religion Poisons Everything. New
York: Hachette.
Hobaiter, C. ve R. W. Byme. 201 O. Able-bodied wild chimpanzees imitate a motor
procedure used by a disabled individual to overcome handicap. PLoS ONE

5:ell959.
Hobbes, T. 2004 [1651]. De Cive. Whitefish, MT: Kessinger; Trkesi: De Cive:

Yurttalk Felse/esinin Temelleri, ev. Deniz Zarakolu, stanbul: Belge, 2007.

Hohmann, G. v.e B. Fruth. 201 1 . Is blood thicker than water? in Among African

Apes, haz. M. M. Robbins ve C. Boesch, s. 61-76. Berkeley: University of Ca

lifomia Press.
Homer, V. ve A. Whiten. 2005. Causal knowledge and imitation/emulation switc
hing in chimpanzees (Pan troglodytes) and children (Homo sapiens). Anima/

244

BONOBO VE ATEST

Cognition 8: 164-8 1 .
Homer, V., D. J . Carter, M. Suchak v e F. B. M . de Waal. 201 la. Spontaneous pro
social choice by chimpanzees. Proceedings of the Academy of Sciences USA
108 : 13847-5 1 .
- 20llb. Reply to Skoyles: Misplaced assumptions of perfect human pro-soci
ality. Proceedings of the Academy of Sciences USA 108:E836.
Homer, V., D. Proctor, K. E. Bonnie, A. Whiten ve F. B. M. de Waal. 2010. Presti
ge affects cultural leaming in chimpanzees . PLoS-ONE 5:e10625.
Hrdy, S. B. 2009. Mothers and Others: The Evolutionary Origins ofMutual Un
derstanding. Cambridge, MA: Belknap Press of Harvard University Press.
Hume, D. 2008 [1739]. A Treatise ofHuman Nature. Sioux Falls, SD: NuVsion;
Trkesi: nsan Doas zerine Bir nceleme, ev: Ergn Baylan, Ankara:
BilgeSu, 2009.
Huxley, L., haz. 1901. Life and Letters ofThomas Henry Hu.xley, 1 . cilt. New York:
Appleton.
- 1916. Life and Letters ofThomas Henry Huxley, 2. cilt. New York: Appleton.
Huxley, T. H. 1989 [1894]. Evolution and Ethics. Princeton, NJ: Princeton Univer
sity Press.
Jammer, M. 1999. Einstein and Religion. Princeton, NJ: Princeton University
Press.
Jensen, K., B. Hare, J. Cali ve M. Tomasello. 2006. What's in it for me? Self-re
gard precludes altruism and spite in chimpanzees. Proceedings of the Royal
Society B 273: 1013-2 1 .
Johnson, M . 1993. Moral lmagination: lmplications of Cognitive Science for Et
hics. Chicago: University of Chicago Press.
Joyce, R. 2005. The Evolution ofMorality. Cambridge, MA: MiT Press.
Kano, T. 1992. The Last Ape: Pygmy Chimpanzee Behavior and Eco/ogy. Stan
ford, CA: Stanford University Press.
King, B. J. 2007. Evolving God: A Provocative View of the Origin of Religion.
New York: Doubleday.
Kitcher, P. 2006. Ethics and evolution: How to get here from there. Primates and
Philosophers: How Morality Evolved iinde, haz. S. Macedo ve J. Ober, s.
120-39. Princeton, NJ: Princeton University Press.
- 2009. Beyond Disbelief. 50 Voices of Disbelief: Why We Are Atheists iinde,
haz. R. Blackford ve U. Schuklenk, s. 87-96. Hoboken, NJ: Wiley-Blackwell.
- 201 1 . The Ethica/ Project. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Konner, M. 2002. Some obstacles to altruism. Altruistic Love: Science, Philo
sophy, and Religion in Dialogue iinde, haz. S. G. Post vd., s. 192-2 1 1 . Ox
ford: Oxford University Press.
Kummer, H. 1995. The Quest ofthe Sacred Baboon. Princeton, NJ: Princeton Uni
versity Press.
Lamarck, J. B. 1914 [ 1 809]. Zoological Philosophy. Translated by Hugh Elliot.
Londra: Macmillan.
Langergraber, K. E., J. C. Mitani ve L. Vgilant. 2007. The limited impact of kins
hip on cooperation in wild chimpanzees. Proceedings of the Academy of Sci
ences USA 104:7786-90.

KAYNAKA

245

Langford, D. J. vd. 2006. Social modulation of pain as evidence for empathy in

mice. Science 3 12:1967-70.
Lee , R. B. 1969. Eating Christmas in the Kalahari. Natura[ History 78(12):14-22,
60-63.
Levin, J. S. 1994. Religion and health: Is there an association, is it valid, and is it
cansal? Social Science and Medicine 38:1475-82.
Linfert, C. 2003 [1972]. Hieronymus Bosch. New York: H. N. Abrams.
Lorenz, K. 1 960. So kam der Mensch aufden Hund. Viyana: Borotha-Schoeler.
Macedo, S. ve J. Ober, haz. 2006. Primates and Philosophers: How Morality
Evolved. Princeton, NJ: Princeton University Press.
Malenky, R. K. ve R. W. Wrangham. 1994. A quantitative comparison of ter-rest
rial herbaceous food consumption by Panpaniscus in the Lomako Forest, Za
ire, and Pan troglodytes in the Kibale Forest, Uganda. American Journal of
Primatology 32: 1-12.
Malhotra, D. 2010. (When) are religious people nicer? Religious salience and the
"Sunday Effect" on pro-social behavior. Judgment and Decision Making
5 : 138-43.
Marcus Aurelius. 2002 [MS 170-180]. The Emperor's Handbook: A New Transla
tion ofThe Meditations. New York: Scribner.
Matsuzawa, T. 201 1 . What is uniquely human? A view from comparative cogniti
ve development in humans and chimpanzees. The Primate Mind iinde, haz.
F.B. M. de Waal ve P. F. Ferrari, s. 288-305. Cambridge, MA: Harvard Univer
sity Press.
Mayr, E. 1997. This Is Biology! The Science ofthe Living World. Cambridge, MA:
Harvard University Press.
McCauley, R. N. 201 1 . Why Religion Is Natura/ and Science Is Not. New York:
Oxford University Press.
Mendes, N., D. Hanus ve J. Call. 2007. Raising the level: Orangutans use water as
a tool. Biology Letters 3:453-55.
Mercader, J., vd. 2007. 4,300..year-old chimpanzee sites and the origins of percus
sive stone technology. Proceedings ofthe National Academy ofSciences USA
104:3043-48.
Mercier, H. ve D. Sperber. 201 1 . Why do humans reason? Arguments for an argu
mentati've theory. Behavioral and Brain Sciences 34:57-i l 1.
Midgley, M. 2010. The Solitary Self: Darwin and the Selfish Gene. Durham, UK:
Acumen.
Miller, H. 1957. Big Sur and the Oranges ofHieronymus Bosch. New York: New
Directions.
Montaigne, M. 1902 [ 1 877]. Essays ofMontaigne. ng. ev. Charles Cotton. C 14 . Londra: Reeves & Tumer; Trkesi: Denemeler, ev: Engin Sunar, stan
bul: Say, 201 1 .
Mukamel, R., A . D . Ekstrom, J . Kaplan, M . lacoboni ve 1 . Fried. 2010. Single ne
uron responses in humans during execution and observation of actions. Cur
rent Biology 20:750-56.
Muscarella, F. ve M. R. Cunningham. 1996. The evolutionary significance and so
cial perception of male pattem baldness and facial hair. Ethology and Socio-

246

BONOBO VE ATEST

biology 17:99-1 17.

Nevins, A., D. Pesetsky ve C. Rodrigues. 2009. Pirahii exceptionality: A reassess
ment. Language 85:355-404.
Nietzsche, F. 2006 [ 1 887]. On the Genealogy ofMorality and Other Writings. Stu
dent Edition. Canbridge: Canbridge University Press; Trkesi: Ahlakn
Soykt Bir Polemik, ev: Zeynep Alangoya, stanbul: Kabalc, 201 1 .
- 2007 [1889]. Twilight of the ldols with the Antichrist and Ecce Homo. Hert
fordshire, UK: Wordsworth: Trkesi: Ecce Homo: Kii Nasl Kendisi Olur,
ev: CanAlkor. stanbul: Bankas, 2009 ve Deccal, ev: Firuzan Grbz, s
tanbul: Sis, 2012.
Norenzayan, A. ve 1. G. Hansen. 2006. Belief in supematural agents in the face of
death. Personality and Social Psychology Bul/etin 32: 174-87.
Norenzayan, A. ve A. F. Shariff. 2008. The origin and evolution ofreligious proso
ciality. Science 322:58-62.
Norscia, I. ve E. Palagi. 20II. Yawn contagion and empathy in Homo sapiens.
PLoS ONE 6:e28472.
Nowak, M. ve R. Highfield. 201 1. SuperCooperators: Altruism, Evolution, and
Why We Need Each Other to Succeed. New York: Free Press.
Numbers, R., haz. 2009. Galileo Goes to fail and Other Myths about Science and
Religion. Canbridge, MA: Harvard University Press
Nussbaum, M. C. 2001. Upheavals of Thought: The lntelligence of Emotions.
Cambridge, UK: Canbridge University Press.
Osvath, M. 2009. Spontaneous planning for future stone throwing by a male chim
panzee. CurrentBiology 9:R190-R l 9 1 .
Osvath, M. ve H. Osvath. 2008. Chimpanzee (Pan troglodytes) and orangutan
(Pongo abelii) forethought: Self-control and pre-experience in the face offu
ture tool use. Animal Cognition 1 1 :661-74.
Oxnard, C., P. J. Obendorf ve B. J. Kefford. 2010. Post-cranial skeletons o
hypothyroid cretins show a similar anatomical mosaic as Homo floresiensis.
PLoS ONE 5:e13018.
Panofsky, E. 1 966. Early Netherlandish Painting: Its Origins and Character.
Cambridge, MA: Harvard University Press.
Parker, 1. 2007. Swingers. The New Yorker, 30 Temmuz.
Parr, L. A. ve F. B. M. de Waal. 1999. Visual kin recognition in chimpanzees. Na
ture 399:647-48.
Paukner, A., vd. 2009. Capuchin monkeys display affliation toward humans who
imitate them. Science 325:880-83.
Pearson, K. 1914. The Life, Letters and Labours ofFrancis Galton. Londra: Can
bridge university Press.
Perelman, P., vd. 201 1 . A molecular phylogeny of living primates. PLoS Genetics
7:e1001342.
Perry, S. 2009. Conformism in the food processing techniques of white-faced ca
puchin monkeys (Cebus capucinus). Animal Cognition 12:705-16.
PLoS Medicine Editors. 201 1 . Medical complicity in torture at Guantanamo Bay:
Evidence is the first step toward justice. PLoS Medecine 8:e 1001028.
Plotnik, J. M., F. B. M. de Waal ve D. Reiss. 2006. Self-recognition in an Asian

KAYNAKA

247

elephant. Proceedings ofthe Academy ofSciences USA 103: l 7053-57.

Plotnik, J. M., R. C. Lair, W. Suphachoksakun ve F. B. M. de Waal. 201 1 . Elep
hants know when they need a helping trunk in a cooperative task. Proceedings
oftheAcademy ofSciences USA 108:5 1 16-21 .
Prinz, J . 2006. The emotional basis of moral judgments. Philosophical Explorati
ons 9:29-43.
Prfer, K., vd. 2012. The bonobo genome compare with the chimpanzee and hu
man genomes. Nature 486:527-3 1 .
Pruetz, J. D. 2011 . Targeted helping by a wild adolescent male chimpanzee (Pant
roglodytes verus): Evidence for empathy? Journal ofEthology 29:365-68.
Pruetz, J. D. ve S. Lindshield. 201 1 . Plant-food and tool transfer among savanna
chimpanzees at Fongoli, Senegal. Primates 53: 1 33-45.
Range, F., L. Horn, Z. Viranyi ve L. Huber. 2008. The absence of reward induces
inequity aversion in dogs. Proceedings of the National Academy ofSciences
USA 106:340-45.
Renouvier, C. 1859. Essais de critique generale. Deuxieme essai. Traite de
psychologie rationnelle d'apres /es principes du criticisme. Paris: Ladrange.
Revel, J.-F. ve M. Ricard. 1997. Le moine et lephilosophe. Paris: Nil Editions.
Ribberink, E. ve D. Houtman. 201 O. Te ongelovig om athelst te zijn: Over depriva
tisering van ongeloof. Religie & Samenleving 5: 209-26
Ridley, M. 2001. Re-reading Darwin. Prospect 66:74-76.
Rilling, J. K., J. Scholz, T. M. Preuss, M. F. Glasser, B. K. Errangi ve T. E. Beh
rens. 201 1 . Differences between chimpanzees and bonobos in neural systems
supporting social cognitivn. Soda/ Cognitive and Ajfective Neuroscience

7:369-79.
Roes, F. 1997. An lnterview ofRichard Dawkins. Human Ethology Bul/etin 12(1):
1-3.
Romero, M. T., M. A. Castellanos ve F. B. M. de Waal. 2010. Consolation as pos
sible expression of sympathetic concern among chimpanzees. Proceedings of
the NationalAcademy ofSciences USA 107: 121 10-15.
Ryan, C. ve C. Jethi. 201O. Sex atDawn: The Prehistoric Origins ofModern Sexu
ality. New York: Harper Collins.
Sandin, J. 2007. Bonobos: Encounters in Empathy. Milwaukee, WI: Zoological
Society of Milwaukee.
Sanfey, A. G., J. K. Rilling, J. A. Aronson, L. E. Nystrom ve J. D. Cohen. 2003.
The neural hasis of economic decision-making in the ultimatum game. Scien
ce 300: 1755-58.
Saslow, L. R., vd. 2012. My brother's keeper? Compassion predicts generosity
more among less religious individuals. Social Psychological and Personality
Science. doi: l0. 1 177/1948550612444137.
Scherer, K. R. 1994. Emotion serves to decouple stimulus and response. The Natu
re of Emotion: Fundamental Questions iinde, haz. P. Ekman ve R. J. David
son, s. 127-30. New York: Oxford University Press.
Schwartz, G. 2009. Visual arts: The humanist meets the exorcist. ArtsFuse, 21 u
bat.
Semendeferi, K., A. Lu, N. Schenker, H. Damasio. 2002. Humans and great apes

248

BONOBO VE ATEST

share a large frontal cortex. Nature Neuroscience 5:272-76.

Shariff, A. F. ve A. Norenzayan. 2007. God is watching you: Priming God con
cepts increases prosocial behavior in an anonymous economic game. Psycho
logical Science 1 8:803-9.
Shepard, G. H. 201 1 . The Mark and Olly Follies. Anthropology News, Mays, s.
18.
Silk, J. B., S. F. Brosnan, J. Vonk, J. Henrich, D. Povinelli ve A. S. Richardson.
2005. Chimpanzees are indifferent to the welfare of unrelated group mem
bers. Nature 437: 1357-59.
Silk, J. B., vd. 2009. The benefits of social capital: Close social bonds among fe
male baboons enhance offspring survival. Proceedings of the Royal Society
London B 276:3099-1 14.
Skinner, B. F. 1965 [1953]. Science andHuman Behavior. New York: Free Press.
Skoyles, J. R. 201 1 . Chimpanzees make mean-spirited, not prosocial, choices.
Proceedings ofthe Academy ofSciences USA 108:E835.
Smith, J., haz. 1938. Teachings ofthe Prophet Joseph Smith. Salt Lake City: Dese
ret Book.
Smuts, B. B. 1985. Sex and Friendship in Baboons. New York: Aldine.
Sosis, R. ve E. R. Bressler. 2003. Cooperation and commune longevity: A test of
the costly signaling theory ofreligion. Cross-Cultural Research 37:20-39.
Strawbridge, W J., R. D. Cohen, S. J. Shema ve G. A. Kaplan. 1997. Frequent at
tendance at religious services and mortality over 28 years. American Journal
ofPublic Health 87:957-61.
Steinbeck, J. 1995 [ 1951]. The Logfrom the Sea ofCortez. New York: Penguin.
Subiaul, F., J. Vonk, J. Barth ve S. Okamoto-Barth. 2008. Chimpanzees learn the
reputation of strangers by observation. Animal Cognition 1 1 :61 1 -23.
Tan,A. 2005. Saving Fishfrom Drowning. New York: Ballantine.
Tannen, D. 1990. You Just Dont Understand: Women and Men in Conversation.
New York: Ballantie; Trkesi: Hi Anlamyorsun, ev. Belks orak, s
tanbul: Varlk, 1997.
Teleki, G. 1973. Group response to the acidental death ofa chimpanzee in Gombe
National Park, Tanzania. Foliaprimatologica 20:81-94.
Thornhill, R. ve C. T. Palmer. 2000. The Natura/History ofRape: Biological Ba
ses ofSexual Coercion. Cambridge, MA: MIT Press.
Tokuyama, N., vd. 2012. Bonobos apparently search for a lost member injured by
a snare. Primates 53:215-19.
Tolstoy, L. 1961 [1882]. A Confession. ng. ev. A. Maude. Londra: Oxford Uni
versity Press; Trkesi: tiraflarm, ev: Orhan Yetkin, stanbul: Kakns, 1999.
Trivers, R. L. 197 1 . The evolution of reciprocal altruism. Quarterly Review ofBi
ology 46:35-57.
Turnbull, C. M. 1961. The Forest People. Garden City, NY: Natural History Press.
Ury, W. 1993. Getting Past No: Negotiating with Difficult People. New York:
Bantam.
van Wolkenten, M., S. F. Brosnan ve F. B. M. de Waal. 2007. Inequity responses of
monkeys modified by effort. Proceedings of the National Academy of Scien
ces USA 104:18854-59.

KAYNAKA

249

Voltaire. 1768. OEuvres Comptetes de Voltaire. 10 Cilt. Paris: Garnier, 1 877-85.

von Rohr, C. R., vd. 2012. lmpartial third-party interventions in captive chimpan
zees: A reflection of community concem. PloS ONE 7:e32494.
Walker, R. S., M. V. Flinn ve K. R. Hill. 2010. Evolutionary history of partible pa
temity in lowland South America. Proceedings of the National Academy of
Sciences USA 107:19195-200.
Wameken, F., B. Hare, A. P. Melis, D. Hanus ve M. Tomasello. 2007. Sponta-ne
ous altruism by chimpanzees and young children. PloS-Biology 5: 1414-20.
Westermarck, E. 1912 [1908]. The Origin andDevelopment ofthe Moralldeas. 1 .
Cilt. 2 . Basm. Londra: Macmillan.
- 1917 [1908]. The Origin and Development of the Moral ldeas. 2. Cilt. 2. Ba
sm. Londra: Macmillan.
Whiten, A., V. Homer ve F. B. M. de Waal. 2005. Conformity to cultural norms of
tool use in chimpanzees. Nature 437:737-40.
Wlkinson, A., N. Sebanz, I. Mandl ve L. Huber. 201 1 . No evidence of contagious
yawning in the red-footed tortoise, Geochelone carbonaria. Current Zoology
57:477-84.
Wlliams, G. C. 1988. A sociobiological expansion of "Evolution and Ethics".
Evolution and Ethics iinde, haz. J. Paradis ve G. C. Williams, s. 179-214.
Princeton, NJ: Princeton University Press.
Wilson, D. S. 2002. Darwins Cathedral: Evolution, Religion, and the Nature of
Society. Chicago: University of Chicago Press.
Woods, V. ve B. Hare. 2010. Bonobo but not chimpanzee infants use socio-sexual
contact with peers. Primates 52: 1 1 1-16.
Wrangham, R. W. ve D. Peterson. 1996. Demonic Males: Apes and the Evolution
ofHuman Aggression. Boston: Houghton Mifflin.
Wright, R. 1994. The Moral Animal: The New Science of Evolutionary Psycho
logy. New York: Pantheon.
Yamamoto, S., T. Hurnle ve M. Tanaka. 2012. Chimpanzees' flexible targeted hel
ping based on an understanding of conspecifics' goals. Proceedings ofthe Na
tional Academy ofSciences USA 109:3588-92.
Yerkes, R. M. 1925. Almost Human. New York: Century.

Dizin

!Kung San avclar, 178-79

Academie des Sciences, 65
adalet, 24-25, 39, 106, 130, 179,
227-30
Adem, 77-79, 168, 223
adli heykeltralk, 61
agnostizm, 41-43, 99, 100, 1 1 1 , 215,
218
aa kurbaalar, 53
ahlak, 3, 7, 10-12, 23-25, 27-30, 34,
40-41, 43-44, 46-49' 54, 57' 62,
83, 9 1 , 94-95, 131, 150-51 ,
1 55-58, 161, 163-67, 170-87, 191,
217, 219-36
"aile nce gelir", 183
Akl Tarikat, 215
akll tasarm, 109
akll tasarmclar, 66
altn kural, 1 8 1-82, 185
Alva Dk, 17
Amerikan Din Akademisi, 208
Amerikan iaret dili, 52
amigdala, 85, 138
amniyotik kese, 168, 207
Amos (empanze), 32-34, 50, 5 1
ampirik gereklik, 202
Amy (bonobo), 82, 238
Andre, Claudine, 188
Antwerp (Hollanda), 91, 167
Antwerp Hayvanat Bahesi, 17
Aquinolu Tommaso, 130
arap babunlar, 224
Ardipithecus, 19

Ardipithecus ramidus (Ardi), 20,

65-67
Ardrey, Robert, 71
African Genesis, 7 1
arlar, 37, 40, 60, 234
bal arlar, 35
Aristoteles, 95, 1 82, 222
Arnhem Hayvanat Bahesi, 3, 20-21 ,
23, 140, 159, 1 87, 193, 195, 198,
237
a boyal paralar, 62
ateizm, 3-5, 10, 24, 26, 28, 31, 35, 47,
89, 91-95, 99, 101, 103, 109, 1 1 1,
1 1 3, 209-210, 215-16, 232-37
neo-ateistler, 26, 89, 96, 99, 103,
107, 109, 202, 215
Atlanta (empanze), 141
Australopithecine, 63
avc-toplayclar, 174, 177-78, 227
Avustralya, 1 82
ayna nronlar, 135-37, 139, 141
Azalea (rhesus), 98-99
Aziz Augustinus, 1 1 5
Aziz Francesco, 1 1 5
Aziz Jerome, 78
Aziz Paulus, 26
babunlar, 162, 194, 224, 226
Bach, Johann Sebastian, 89-90
Bacon, Roger, 1 15
bale, 135
balina avcl, 178
Baptistler, 1 1 0
BBC, 76, 206

252

BONOBO VE ATEST

bebek bakm, 56
beden dili, 127
beden kanal, 139, 141, 144
beden-eleme, 134
"Beethoven hatas", 47
Behncke, Isabel, 70-7 1
Bekoff, Marc, 227
Bentham, Jeremy, 182
beyaz balinalar, 126
Beytlehem, 8 1
bira, 36, 90, 194, 209
bire bir ahlak, 1 6 1 , 173, 186, 227
biyomedikal bilim, 213
Blackburn, Sinon, 183
Blair Drummond Safari Park, 193
Blasphemy Day, 1 13
Block, Susan, 72
Boehm, Christopher, 177-78, 231 -32
Boesch, Christophe, 53, 153
Bohr, Niels, 104
Borie (empanze), 127, 203
Bosch, Hieronymus (Jeroen), 9-1 1 , 17,
26, 27, 76-80, 9 1 , 96-97, 1 1 3,
1 36-38, 167-170, 205, 220-23,
237-38
Dnyevi Zevkler Bahesi, 3, 9, 1 1 ,
17, 27, 76-80, 91 , 96, 167-170,
205, 207, 220, 222-23
Kutsanm/arn Mirac, 97
Maher Gn, 137, 170
SamanArabas, 221
Boteach, Shmuley, 94, 97
Boyer, Pascal, 2 1 1 - 1 2
"byledir" / "byle olmal" ayrm,
163, 1 65, 236
Bronx Hayvanat Bahesi, 1 1 8
Brosnan, Sarah, 228, 230, 238
Brovvn, Stephanie, 59
Brueghel, Pieter, 9 1 , 206-7, 220
lmn Zaferi, 207, 220
Budizm, 16, 59, 1 10, 1 67, 206
Budongo Orman, 141
bulac esneme, 140, 143
Bully (kpek), 158, 1 60

Campbell, Matt, 139, 238

Capilla del Rosario, 95
Caravaggio, Michelangelo Merisi da,
136
Aziz Thomas'n phesi, 136
Carson, Benjamin, 235
Cenevre Anlamas, 232
cennetten kovulma, 9, 77-79
Cephu, 1 74, 176
Cleney, Dick, 93, 165
Chicago niversitesi, 144
Churchland, Patricia, 57, 59, 165, 182,
185, 238
Braintrust, 165
cinsellik, 23, 54, 58, 64, 69-70, 72-8 1 ,
85-86, 90, 124, 1 3 1 , 159, 1 67,
1 7 1 , 1 79-80, 189, 1 92, 227, 236
Cizvitler, 1 7
Clay, Zanna, 189,238
Clinton, Bili, 72
Coe, Chris, 159
Collins, Francis, 46
Columbus, Christopher, 210
Conquistador, 210
Coolidge, Harold, 87
Coyne, Jerry, 1 03
Cro-Magnonlar, 208
akallar, 64, 226
oktannclk, 1 10
D'Souza, Dinesh, 68, 94, 96
Daisy (empanze), 33-34, 50
Dalai Lama, 1 1 -13, 15-16, 140
Dali, Salvador, 17
Damasio, Antonio, 221
Lookingfor Spinoza, 221
Dandy (empanze), 196
Dante Alighieri, 96
lahi Komedya, 96
Darwin, Clarles, 32, 36, 40-42, 44,
46-48, 65, 96, 105, 108-9, 1 12,
1 1 5, 155, 222, 231
nsann Treyii, 47
Trlerin Kkeni, 42
davranlk, 102

DZN
Dawkins, Richard, 26, 46, 47, 89, 1 7 1 ,
215
de Botton, Alain, 28, 2 l 5
Ateistler iin Din, 28
de Waal, Frans
Bonobo: The ForgottenApe, 69
Chimpanzee Politics, 3, 21
Good Natured, 48
The Age ofEmpathy, 139
dedikodu, 80, 176
Demeter, 197
Den Bosch (s'Hertogenbosch,
Hollanda), 9, 79, 9 1 , 238
deniz helezonu, 1 7 1
Dennett, Dan, 89, 94, 99
depremler, 200-1
depresyon, 129, 205
Diamond, Milton, 179
Dinberg, Ulf, 134
dinozorlar, 15
Dionysos arap klt, 196
Disneynature, 53
dii dayanmas, 174
DNA, 20, 5 1 , 53, 62-64, 86, 106, 124,
135, 161
dodo, 20
doal seilim, 36, 4 1 , 46-47, 105, 108,
171
domuzlarn ksrlatrlmas, 142
Dorothy (empanze), 193, 195
Dostoyevski, Fyodor, 1 O
Karamazov Kardeler, 10
Down sendromu, 97-99, 184
Dray, Philip
Stealing God's Thunder, 200
duikerler, 7 1 , 194
Durkhein, Ernile, 197, 2 1 1
duygular, 1 3-15, 30, 47-48, 102, 104,
1 10, 1 15-16, 130, 135-36, 138-39,
144-47, 1 52-58, 164-65, 171-72,
1 76-77, 189-9 1 , 223, 225-29, 232,
234
Einstein, Albert, 40-41, 104, 1 13, 1 1 5
Eleanor (fil), 37
Eminem, 133

253

empati, 13-15, 1 8, 34, 39-40, 49, 54,

57, 60, 66, 85-86, 133-36, 1 39-43,
145-47, 157, 1 60-61 , 164, 186,
189, 192, 234, 236-37
endorfnler, 2 1 1
ensest tabusu, 75
eudamonia, 182
Everett, Daniel, 209
evlat edinme, 5 1 , 53, 120, 129, 234
evrim, 10, 19-20, 29, 3 1 , 34-36, 38,
40-41 , 43-44, 46-50, 53-55,
62-66, 75, 8 1 , 84, 86, 94, 96,
105-10, 127, 147, 1 5 1 -52, 156,
161, 163, 165, 178, 212, 222, 227,
232, 234-37
Eyengo topluluu, 81
Fessler, Daniel, 155
Fildii Sahili, 63
filler, 13, 35, 37, 59, 1 16-18, 126,
13 1-33, 147, 1 62, 194
Fisher, Ronald, 38
Aack, Jessica, 52, 161
Aores, 61-62
fMRI taramalar, 1 1 o
Foerder, Preston, 1 1 7
Frlinger, Wilhelm, 169
Frankfurt, Harry, 152
Fransz Devrimi, 172
Freddy (empanze), 53
Freud, Sigmund, 208, 214-15, 219
Bir Yanlsamann Gelecei, 214
Freud's Last Session (tiyatro oyunu),
214
Fruth, Barbara, 8 1-82
Furuii, Takei, 73, 81
Gabun engerei, 191
Gallese, Vittorio, 136-37
Galton, Francis, 29
Garcia, John, 102
Gazzaniga, Michael, 103-4
gecikmeli tatmin, 154
genetik belirlenimcilik, 107
genetik seilim, 177
genito-genital srtnme, 67, 72, 189

254

BONOBO VE ATEST

Georgia (empanze), 120, 124, 126,

128-29
Ghiselin, Michael, 45, 50
Golding, William, 212
Sineklerin Tanrs, 212
Goodall, Jane, 198
Goodenough, Ursula, 1 15, 238
The SacredDepths ofNature, 1 1 3
goriller, 63-64, 86, 201
Gould, Stephen Jay, 107-10, 1 1 3, 1 15
Grace (fil}, 37
Grandin, Temple, 139
Gray, John, 26
Guantanamo, 30
Guanyin, 197
Gney Amerika, 1 80
gvercinler, 200

homo economicus, 49
Hooker, Joseph, 42
Homer, Vicky, 122-24, 175, 199, 238
Houtman, Dick, 92
Hrdy, Sarah, 1 80, 238
Hugo, Victor
Sefiller, 1 82
Hume, David, 25, 48, 163-64
Huxley, Thomas Henry, 40-44, 46-47,
60, 65
Lay Sermons, 43

Habermas, Jrgen, 24
Hal Seferleri, 210
Haeckel, Emst, 65
Haidt, Jonathan, 48, 172
"Duygusal Kpek ve Aklc
Kuyruu", 48
Haldane, J. B. S., 36
Hamilton, William, 36-39, 54
Happy (fil}, 1 1 8
Harman, Oren, 36-39, 238
The Price ofAltruism, 35
Harris, Sam, 30, 89, 94-95, 182, 215
The Moral Landscape, 30
Havva, 77-78, 168, 223
Hawaii, 179
Haydn, Joseph, 90
Hindular, 90, 1 10
Hirst, Damien, 207

igdler, 25, 3 1-32, 47-48, 153-54,

172, 223, 234
i hcre, 85
iki ayak zerinde yrme, 19, 63-64
kinci Dnya Sava, 29
insan beyni, 106, 1 37-38
"nsan Maymundan Evrimlemedi",
65
insanbiimcilik, 161
insanmerkezli nyarg, 33
slam, 95, 1 10
sveli Lutherciler, 1 1 O
ibirlii, 23, 38, 44-45, 49, 55, 57, 69,
72, 84, 120, 124, 127, 1 3 1 , 157,
1 85, 217, 23 1, 234-35, 237
ikence, 30, 39, 1 3 1 , 1 36, 142, 157,
167-68, 210
yi Samiriyeli, 25, 142-43, 145-46

Yaayan Birinin Zihninde lmn

Fiziksel imkanszl, 207

Hitchens, Christopher, 10, 26, 89,

93-94, 1 8 1 , 215
God is Not Great, 93
Hitler, Adolf, 29
Hobaiter, Catherine, 141
Hobbes, Thomas, 228
hobbit, 61
Hohmann, Gottfried, 70, 72, 8 1 -82

IgNobel dl, 140

Index (yasak kitaplar listesi), 96
Irak Sava, 93
srma, 21, 153, 157-58, 160, 1 86-87,
1 89, 227

Jackson, Michael, 1 33-35

japon bal, 126
Jetha, Cacilda, 1 80
Jimmy (empanze), 22
Jimoh (empanze), 162
Joe (empanze), 150
Johnson, Mark, 1 85
Jones, Paula, 72
Jung, Cari, 80

DZN
kadnn cinsel zerklii, 1 80
"Kahraman Kpek", 126
Kalind (bonobo), 69
Kamba (bonobo), 8 1-82
Kamboya, 210
kambur balinalar, 234
Kamerun, 195
kan proteinleri, 63
Kandula (fil), 1 17, 1 1 9
Kano, Takayoshi, 70
Kant, Imrnanuel, 150, 165, 170, 1 85,
221
Kanzi (bonobo), 232
kaplumbaalar, 1 1, 13-15, 140
Kaptan Cook, 179
kapuinle l2, 138, 228-29, 231
kargalar, 100, 1 16, 1 19
ccekargalar, 14, 100, 1 16
karncalar, 60, 224, 234
"kayp nesil", 182
kediler, 47, 7 1 , 126, 152, 159, 194,
200
Kelt kabileleri, 179
Kent Stare University, 65
kertenkeleler, 14
Kzl Kmerler, 210
Kibale Orman, 161
Kidu, 196
kinestetik geri besleme, 121
King, Barbara, 211
Evo/ving God, 21 l
Kitab Mukaddes (Kral James versiyo
nu), 196
Kitcher, Philip, 1 5 1 -52, 154, 171, 1 85,
215- 16, 2 19, 238
The Ethica/Project, 171
Kitty (bonobo), 186
kolektivizm, 210
komnizm, 214
Kongo Demokratik Cumhuriyeti
(KDC), 68, 1 88
Konrad Lorenz Aratrma stasyonu,
14
Khler, Wolfgang, 130, 204
klelik, 142
kpekbalklar, 165, 207-8

255

kpekler, 13, 21, 24, 47, 126, 158,

160, 172, 200, 212, 226-27,
230-31
"kr bir saat imalats", 171
Kral Herod, 81
Kralie Victoria, 106, 1 1 2
Kropotkin, Pyotr, 38, 44, 60
Yardmlama, 44
"Kruger'de Sava" (video), 125
Kubrick, Stanley, 71
2001 : Uzay Maceras, 71
Kummer, Hans, 224
Kurtz, Paul, 1 13-14
Hmanist Manifesto, 1 1 3
kular, 14-15, 20, 36, 65, 79, 94, 1 16,
1 19, 148, 168, 200, 220
kutup aylar, 64
Kuzey Kore, 1 83
kuzgunlar, 14
Kyoto niversitesi, 148, 204
La Chapelle-Aux-Saints'in htiyar, 62
La Fontaine, Jean de, 1 16

Lamaleralar, 1 78-79
Lamarck, Jean-Baptiste, 65
Lascaux (Fransa), 62
Lee, Richard, 178
Leonardo da Vinci, 77
Son Akam Yemei, 77
Uvi-Strauss, Claude, 75
Lewis, C. S., 214
!imbik sistem, 14
Lincoln, Abraham, 61, 142
Linnaeus, Cari, 63, 106
Uza (empanze), 129
Lody (bonobo), 1 86
Loeke (kedi), 200
Lola Ya Bonobo, 1 88
Londra Hayvanat Bahesi, 106
Lorenz, Konrad, 14, 7 1 , 158
Loretta (bonobo), 80, 83
Lovejoy, Owen, 66
Lucy (fosil), 20
Luit (empanze), 159-60
Luther, Martin, 1 1

256

BONOBO VE ATEST

Machiavelli, Niccolo, 21
MacLean, Paul, 14
Madame Bee, 125
makaklar, 98, 137, 158-59, 166
Makali (empanze), 1 89-90
Malusu (bonobo), 194
Mama (empanze), 21-22, 160
Maman, 188, 191 , 201
Mao Zedong, 210
Marcus urelius, 58
Dnceler, 58
Marvin'in Odas, 58
Marx, Karl, 215
Massachusetts, 200
Matsigenka topluluu, 76
Matta, 8 1 , 218
May (empanze), 130, 141
Maya (bonobo), 189, 191
Maynard-Smith, John, 35, 37
Mayr, Emest, 41, 44
Mbuti pigmeleri, 17 4
McCauley, Robert, 212, 238
Mead, Margaret, 76
meditasyon, 16, 1 10
Mendel, Gregor, 105
merhamet, 165, 218
Meryem, 17, 197
Metropolitan Museum of M, 208
Michelangelo, 136
Mike (empanze), 52
Miku, Hatsune, 202
Mili, John Stuart, 182
Miller, Henry
Big Sur ve Hieronymus Bosch'un
Portakallar, 168
Milli Hayvanat Bahesi (Washington),
1 17
Milwaukee County Hayvanat Bahesi,
186
minnettarlk, 126, 129-30, 176
Mir6, Joan, 17
Miss USA, 106, 109
Mitani, John, l 6 l
Mobutu Sese Seko, 1 88
monogami, 66, 180
Montaigne, Michel de, 1 16, 133, 220

More, Thomas, 76
topya, 76-77
Mormonlar, 100, 1 10
Mozart, Wolfgang adeus, 90
Mozu (makak), 98
Mr. Spickles (makak), 159
Natural History, 107
Natura/ History ofRape (Thomhill ve
Palmer), 108
Nearderthaller, 20, 61-64, 98
neoteni, 78
New York Times, 11, 109, 208
Newton, Isaac, 40
Nietzsche, Friedrich, 9, 54
Nikkie (empanze), 195-96
Nishida, Toshisada, 1 1 2, 128
Norenzayan,a, 205, 216-17, 238
Notre Dame Katedrali, 215
Nussbaum, Martha, 185
Occupy Wall Street, 229
On Emir, 7, 150, 181, 185
13 fobisi, 199, 205
Oortje (empanze), 193
opera, 1 35-36, 202
orangutanlar, 63-64, 1 12
orgazm, 67, 72
Oscar (empanze), 53
otizm, 139-40
Oxford niversitesi, 96
lm farkndal, 191-95, 204-6, 208
lm korkusu, 167, 196
lmden sonra hayat, 96, 208, 215
n insula, 85
rtmeyen magisteria (NOMA), 1 l O,
1 15
zgecilik, 12, 34-40, 45, 47, 49-5 1,
53-60, 85, 108, 124, 130, 145,
165, 218, 234-35
zgr irade, 152, 154
zgr Ruh Biraderleri ve Hemireleri,
79

DZN
Patin, Saral, 224
Palmer, Craig, 108
Pan (cins), 18, 20
Panbanisha (bonobo), 229-30, 232
Panofsky, Erwin, 222
Pansy (empanze), 193
Papa Elilii (1214), 96
paratoner, 200
Parish, Amy, 83
Parker, lan, 68, 70-73
Parr, Lisa, 23
Pascal, Blaise, 172
pazar etkisi, 217
Pellegrini, Carlo, 4 1
Peony (empanze), 12-13, 1 20, 1 23-24
Pew Aratrma Merkezi, 1 1 O
Phineas (empanze), 5 1 -52, 173
Pirahii, 209
piranalar, 165
Planckendael, 1 8
plesiosaurlar, 15
Plotnik, Josh, 118, 1 3 1 , 238
Pol Pot, 210
Pollock, Jackson, 136
Prado, 17, 220-21
Price, George, 35, 37, 39, 54, 58, 60,
243
Primat Aratrma Enstits (PRI),
148, 204
Prinz, Jesse, 157, 247
prosimianlar, 63
Protestanlar, 89-91 , 96, 1 10
Prozac, 178, 183
Pruetz, Jill, 52-53, 148-49
Rahibe Teresa, 93
Range, Friederike, 230-31 , 247
rasyonalizm, 42, 103, 107, 1 13, 201
Reiss, Diana, 1 17, 238
Reo (empanze), 204, 208
Revel, Jean-Franois, 1 1 1
rhesuslar, 55, 98-99, 128, 159, 166
Ribberink, Egbert, 92, 247
Ricard, Mattlieu, 1 1 0-1 1
Rilling , James, 55, 86
Rita (empanze), 123, 127

257

Rix (empanze), 192

Robespierre, Maximilien, 215
Romallar, 1 79, 209
Romito, 62
Rosenblum, Leonard, 159
Rotterdamh Erasmus, 79-80, 1 13, 221
Delilie vg, 221
Rousseau, Jean-Jacques, 76, 2 1 5
Royal Society, 29
Rnesans, 80, 170
Rntgen, Wilhelm, 104
Ryan, Christopher, 1 80, 238
saldrganlk, 40, 52, 57, 69, 7 1 , 85,
13 1 , 225
San Diego Hayvanat Bahesi, 69, 80
Santino (empanze), 203
sazan, 126
Scherer, Klaus, 153
Schnidt, Allan, 226
Schnberg, Amold, 199
Sembe (empanze), 226
sempati, 32, 47, 61, 1 33, 142, 145-46,
150, 164, 190
Sex at Dawn (Ryan ve Jetha), 180
Sharpton, Al, 10
Shiba (empanze), 226
Silverman, David, 92-93
sirnya, 27, 168, 207
sincaplar, 35
Sinirbilirn Dernei, 16
Skinner, B. E., 25, 102, 1 38-39, 144,
200
Smith, Adam, 25, l 76
Smith, Joseph, 100
Smuts, Barbara
Sex and Friendship in Baboons, 161
Socko (empanze), 120, 130
Sokrates, 170, 217
sosyobiyoloji, 29
Sovyetler Birlii, 38, 210
soylu vahi, 76
Speed, Joshua, 142
Spinoza, Baruch, 1 13, 221
Stalin, Joseph, 210
Steinbeck, John, 1 14-15

258

BONOBO VE ATEST

The Logfrom the Sea ofCortez, 1 1 5

Stevens, Jeroen, 1 8
Stewart, Fiona, 1 1 2
strappado, 17
Strauss-Kahn, Dominique, 151
Suchak, Malini, 127, 238
smkl bcekler, 43
srngenler, 13-15
Swift, Jonathan, 88
afak, Elif, 206
efkat, 12-1 3, 16-17, 23-25, 34, 47, 59,
62, 72-73, 1 84
eker deneyi, 154
elale dans, 198
empanze (film), 53
empanze Ailesi (film), 195-96
empanzeler, 3, 1 3, 17-23, 25, 28,
32-35, 40, 45, 5 1 -53, 57' 63-64,
66-74, 78, 8 1 -87, 102, 1 12, 1 18,
120-25, 127-32, 140-41 , 143, 146,
148-56, 159-62, 173-75, 1 85, 1 87,
1 89, 191-93, 195-99, 201, 203-4,
224-26, 230-31 , 237
Tama Hayvanat Bahesi, 150, 155,
166
Tan, Amy, 101
Tannen, Deborah, 84
You lust Don't Understand, 84
"Tanrsz Ahlak Olur mu?" (blog), 1 1
Tanzanya, 1 12, 191
Tara (empanze), 226
tarm devrimi, 1 80
Taronga Hayvanat Bahesi, 226
tartma teorisi, 94
Ta Devri, 63
Taung ocuu, 71-72
tecavz, 10, 39, 108-9, 174, 178
tektannclk, 11 O
Teleki, Geza, 192
tepeli aakakanlar, 1 1 9
termit, 149, 203
teselli, 1 3- 14, 57, 124, 146-47, 158,
1 89, 197, 208
The Colbert Report, 67, 1 8 1

The New YorkReview ofBooks, 1 09

The New Yorker, 68

The O'Reilly Factor, 92-93

The Vulgate, 78
Thomhill, Randy, 108
Tia (empanze), 52
timsahlar, 14-15
Tinka (empanze), 141
Tjan (ccekarga), 100
Tolstoy, Leo, 1 1 1 , 1 14
topluluk yaran, 170, 173-77, 1 86, 23 1
Toplumcu! Tercih Testi, 120-21
Trivers, Robert, 38-39, 54, 130-31
Tumbull, Colin, 174
Tuskegee frengi deneyi, 30
USA Today, 103

ltimatom Oyunu, 179, 228-29

stn Varlk Tarikat, 215
Vanity Fair, 41
Vatikan, 17, 63, 91, 96, 109
Vemon (bonobo), 69, 80
Vietnam Sava, 93
Viki (maymun), 201
Viyana niversitesi, 140, 230
Volker (bonobo), 81-82, 162
Voltaire, 1 88, 215, 217
von Neumann, John, 38

Washoe (empanze), 52, 201

Wendell, Turk, 199
Westermarck, Edward, 25, 150,
176-77, 249
Wilberforce, Samuel, 41-42
Williams, George, 46
Wilson, David Sloan, 2 1 1
Woods, Vanessa, 73
Wrangham, Richard, 69, 202
Demonic Males, 69
Wright, Robert, 46
The Moral Animal, 46
X-n, 104

DZN

yamur dans, 198

yamur onnanlar, 63, 66, 87
yamur yz, 198
Yamamoto, Shinya, 148
yaratllk, 66, 109
Yerkes Primat Merkezi, 12
Yerkes, Robert, 3, 12, 18, 85, 120,
141, 148, 238
Alrnostlfurnan, 1 8, 85

Yeroen (empanze), 159-60, 237

YouTube, 126
yunuslar, 1 1 8, 126, 147, 162
yz kzarmas, 155-56
127 Saat (film), 145
zina, 1 8 1

Zoraki Kral (filn), 1 34-35, 144

Zrih niversitesi, 143

259