GLOBAL POLTKALAR ARATIRMA MERKEZ

KOSOVA ANALZ
KOSOVA SORUNU ZERNE BR NCELEME

YAZAR:

DENZ TREN Rapor No: 2

Copyright Temmuz 2011 Bu yaynn tm haklar sakldr. Yaynn hibir blm Global Politikalar Aratrma Merkezi (GLOPOL) izni olmadan elektronik veya mekanik (fotokopi, kayt veya bilgi depolama, vb.) yollarla oaltlamaz. Bu kitapta yer alan grler yazarlara aittir ve bir kurum olarak GLOPOLn grleriyle birebir rtmeyebilir.

Sayfa | 1

NATO Kurucu Antlamas, BM Szlemesi ve nsani Mdahale erevesinde Kanl Balkan yap-bozunun son paras olan Kosova ABD iin, Avrupay kontrol etmek ve Ortadouya gemek iin kullanabilecei bir srama tahtas olmas asndan hayati bir neme haizdir. Bu blge ayrca, Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra Balkanlar blgesine yaylan Slav halklar kontrol etmek asndan Rusya iin; btnleme srecinin nemli bir paras olmas asndan da AB iin byk bir nem arz etmektedir (ERTURUL, 2008 (Bahar)). Bu sebeplerden dolay bu raporda; Kosova sorununun tarihsel bir arka planndan sonra, mdahaleye giden sre irdelenecek ve mdahalenin yasal ve meru olmadna kanaat getirilecektir. Bu aklama esnasnda ise araca bavurulacaktr: BM Antlamas, Kuzey Atlantik Antlamas ve insani mdahale kavram. Raporda adeta Balkanlar blgesine atlan iki atom bombas olan Sovyetler Birliinin kmesi ve Yugoslavyann paralanmasndan sonra ortaya kan byk dalga larn etkisi ile meydana gelen Kosova sorununun yine blge lkelerinin (Srbistan, Bosna-Hersek ve Makedonya) kimyas zerindeki etkileri incelenecek, Trkiyenin soruna bak ele alnacak ve rapor sonu blm ile bitirilecektir. Sonu blmnde ise konu ksaca zetlenecek ve nerilerde bulunulacaktr. Giri Kosova kelimesi, eski Bulgar ve erkez dillerinde yer alan karatavuk anlamndaki Kosdan gelmektedir. Arnavutluk, Karada, Srbistan ve Makedonya ile snr komusu olan Kosovann nfusu 2,2 milyondur (21 Mart 2009 tarihli son nfus saymna gre). Bu nfus ierisindeki etnik ounluu % 90 ile Arnavutlar oluturmaktadr (Aznlklar ise srasyla; % 5 Srp, % 2 Bonak, % 1 Trk ve % 2 dierleridir). Sorunlarn temeli de zaten, toplum ierisindeki bu heterojenlik ve bunun sonucunda ileri srlen farkl hak iddialarnda yatmaktadr. Srplara gre Kosovann uandaki topraklar 6. ve 7. yzyllarda kendileri geldiklerinde bo olan topraklard. Fakat Arnavutlara gre de durum hi de yle deildir. Onlara gre bu topraklar, Roma ncesinde burada bulunan ve ayn zamanda atalar olan lliryallara aittir. Srplar ise daha sonra sahibi bulunan bu topraklara gelip yer sahibi olmaya alan gmenlerdir (TEKEREK, 2004). Gemite Srbistana bal olan Kosova; Karada, Arnavutluk ve Makedonya ile evrelenmitir. Onu ekici klan asl unsur ise hem Adriyatik hem de Ege Denizine en ksa
Sayfa | 2

ulam yolu olmasdr. Sorunun k noktasn bulmak iin topluluklarn sz konusu blgeye ne zaman geldiklerinin bilinmesi byk nem arz etmektedir. Bu adan Srplarn blgeye 850 ylnda yerlemi olmas nemlidir. 11. yzyln balarna kadar Bulgar Han ve arlarnn ynetimi altnda olan Kosova, 12. yzyln son dnemlerinden itibaren blgede egemen g olan Bizansllarn ynetimi altna girmilerdir. Fakat ayn dnemler, yava yava Bizans mparatorluunun da gerilemeye balad yllardr. Yaklak 200 yl Bizans ynetimi altnda olan Kosovaya, yaklak 100 yldr Bizans ile atma halinde olan Srplar 13. yzyln balarnda hkim olmaya balamlardr. Kosovadaki Trk hkimiyeti ise, Osmanllar zamannda, 28 Haziran 1389da, I. Kosova Sava1 ile salanmtr. Osmanl Devletinin blgeye hkim olmasndan nce blgede Srp unsurlar ounluktayken, Osmanl Devletinin uygulad iskn politikas erevesinde blgeye Arnavutlar ve Trkler yerletir ilmeye balanmtr (Bylece Kosova, Srplarca Srp milliyetiliinin k yeri ve kltr merkezi olarak deerlendirilmitir) . Amac blgede ounluk konumunda olan Srplar dengelemek ve olas isyanlar engellemek olan Osmanllar, bu yeni yerletirdii unsurlar ile demografik yapy Arnavutlar lehine deitirmitir. 1877-78 Osmanl-Rus Savanda Osmanl blgeyi elden karm gibi olsa da, Ayastefanos Antlamas erevesinde blgenin byk devletler arasnda paylalmas sz konusu olmutur, Kosova Balkan Savalarnn sonuna kadar Osmanl hkimiyetinde kalmtr. Fakat Balkan Savalar sonucunda Osmanl blgeden ekilmek zorunda kalm, Arnavutlar bamszlklar ilan etmi (28 Kasm 1912) ama Arnavutlarn youn olarak yaad Kosova Srplarn elinde tutsak kalmtr2. I.Dnya Sava srasnda Kosova topraklar Avusturya-Macaristan ve Bulgaristan tarafndan igale uram ama her iki igal gcnn de savatan yenik ayrlmas sonucunda Kosova yine Srplarn hkimiyeti altnda kalmtr. II. Dnya Savandan sonra Yugosla vya lideri Titonun korumas altnda olan Kosova, ne yazk ki Yugoslavyann blnmesinden sonra etnik atmalarn yeni merkezi haline gelmitir. Aslnda olaylarn bu ynde geliecei daha I. Dnya Sava sonrasnda belliydi3. Eer en nemli prensip olarak ilan edilen, hatta daha sonra Birlemi Milletlerin de temellerinden biri haline gelen self determinasyon ilkesi uygulansayd, snrlar masa stne konulup tahta cetvellerle izilmeseydi bu atma bugn
1 2

Srp Kral Lazar bu savata, olay yerinde lmtr (Tpk Osmanl padiah I. Murat gibi). Bu tarihten nce Kosova, Osmanl mparatorluu iindeki Arnavutluk Sorununun bir parasyd. Dnya Sava sonunda Wilson Prensipleri olarak tarihe geen ve barn tesis edilmesi iin elzem olduuna inanlan ilkelerin

hibirisinin uygulanmamasndan dolay bu atmann bir faturas da zgr Dnyann liderlerine karlabilir.

Sayfa | 3

vuku bulmayabilirdi. Sonu ne olursa olsun, Kosova sorunu, Arnavut ounluun bamszlk sevdas ile Srp aznln hkimiyet aknn ac ama bir o kadar da ibret dolu yksdr. KOSOVA SORUNUN TARH GELM Yugoslavya Krallnn Kurulmas (1929) I.Dnya Sava sonunda kazanan tarafta yer alan Srplar, 1 Aralk 1918de SrpHrvat-Sloven Kralln kurmu ve bana Srp Karayorgiyevii geirmilerdir. Srbistan iinde bulunan Kosova blgesi de kurulan bu kralln bir paras olmutur. Srbistann kurulan bu krallkta hkim unsur olmasnn iki sebebi vardr: snrlarnn genilii ve ordusunun bykl4. Kurulan bu kralln en byk dezavantaj ise ok fazla etnik topluluu bir arada barndrmasyd. I. Dnya Sava sonras yklan ve ok uluslu olan Osmanl ve Avusturya Macaristan mparatorluklar gibi yklmasa bile, ileride zor zamanlar geirecei daha o gnlerden belliydi. Yeni kurulan kralln en byk unsuru % 41lik oran ile Srplar oluturmaktayd. Bunu % 23 ile Hrvatlar, % 8,5 ile Slovenler, % 6 ile Bonak Mslmanlar, % 5 ile Makedonlar, % 3,6 ile Arnavutlar (Osmanl zamannda ounluk konumunda olan Arnavutlarn nasl aznlk durumuna geldiklerini bu oranlardan da grmekteyiz) ve % 14 ile dierleri (Almanlar, Macarlar, ingeneler ve Ulahlar) izlemekteydi (BORA, 1995). Ocak 1929da baa geen kral Alexander Karayorgiyevi 1921 Anayasasn feshetti ve Ekim 1929da, kralln ismini Yugoslavya Krall olarak deitirdi ve krallk iindeki Srp egemenliini pekitirdi. Eyaletler de nehirlere gre ve her birinde Srp nfus ounlukta olacak ekilde dokuz ile blnd. te Kosovada hakszlk ve adaletsizlie giden yol byle dendi. K SAVA ARASI DNEM: 1939-1945 Arnavutlara Kar Uygulanan Politikalar 1918 ylnda yeni kralln kurulmasndan itibaren demografik yapy deitirmeye ynelik politikalara girien Srplarn amac belliydi: Eski Srbistan olarak isimlendirdikleri bu blgeyi yine eski Srbistan haline getirmek. Bu amala Srbistan blgeyi tam be kere (1216, 1912, 1914, 1918 ve 1945) igal etmi ve tam be kere blgeden kmtr (1459, 1914,
4

Bu unsur, ileride, Tito zamanndan kalan silah ve mhimmat ile de birleince Kosovaya yaplacak saldrnn temellerini

oluturacaktr.

Sayfa | 4

1915, 1941 ve 1999). Bunun tek yolu vard: Eski Srbistan topraklarndaki yeni bitme Arnavutlar temizlemek. Bunu gerekletirmek amacyla ilk olarak Arnavutluka ve Trkiyeye ynelik g tevik ettiler, Slav kolonizasyonu ve asimilasyonu gibi politikalar uygulamaya koydular. En byk bask ise eitim ve kltrel alanda yaand. lk ve orta retim kurumlar sadece ve sadece Srplar iin ald. Var olan okullar ise Arnavutlar buralarda okumak istemiyor. diyerek zamanla kapatld ve bu eylemler, Yugoslavya Krallnn tilaf D evletlerine kar ykmllklerini belirtmek amacyla imzalad 5 Aralk 1921 tarihli Aznlklarn Korunmas Yasasna ramen hayata geirildi (Bu antlamaya gre aznlklarn youn olduu blgelerde, aznlklar kendi anadillerinde eitim alabileceklerdi) . Bunun sonucunda Yugoslavya Krallnda % 90 okuma yazma bilmeyen bir aznlk olutu ve sorun iyice iinden klmaz hale geldi. Srp kolonizasyonuna daha 1912lerde balamt. Srbistanda, Yeni Kurtarlm Blgelerin sknna Dair Kanun erevesinde, 1914 ubatnda, Gney Srbistana yerleen her aileye dokuz hektar toprak veriliyordu5. Ayrca, bir ailede yer alan her 16 yan gemi ocuk iin de, ilaveten iki hektarlk toprak veriliyordu (MALCOLM, 1999). Zaman ilerledike uygulanan bu politikalarn dozu daha da artt. Tarm reformu ad altnda Arnavutlar sahip olduklar topraklar Srplara brakmaya zorland ve Srplarn ekonomik durumlar mali yardmlarla iyiletirildi. Bylece, iddetli basklar altnda bunalan Arnavutlarn blgeden g etmesi daha da kolaylat. Bu gler yle bir hal ald ki; yaklak 40.000 Slav Ortodoks kyl Kosovaya yerleirken, yarm milyon Kosoval Arnavut yerinden ayrlmak zorunda kalmtr. Gelen Srplar daha iyi olanaklara ve geni yetkilere sahip olurken, Arnavutlar her geen gn fakirleti ve eriyip gittiler (POULTON, 1993). 1937 Srp Memorandumu Bu uzaklatrmalarn tartlma ve karara balanma merkezi Belgradta yer alan Srp Kltr Kulbdr. 1937 yllnda, nemli devlet adamlarnn yer ald tartmalar sonunda, Arnavutlarn gerek Srplar iin gerekse Yugoslavya devleti iin tehlikeli bir topluluk olduu karara baland. zellikle bir Srp tarihisi, ileride de bir Srp bakan olacak olan Vaso Cubrilovic, 7 Mart 1937 ylnda, genel kurula Mslman Arnavutlarn Yugoslav topraklarndan kovulmasn neren bir memorandum verdi. Ona gre; Yugoslavya Krall kanl Balkan topraklarnda yayordu. Bu sebepten dolay yava ilerleyen Batl yntemlerden biri olan kolonizasyon braklmal ve onun yerine daha hzl sonu verecek olan zorunlu top lu
5

Bugn Kosovann kuzeyinde bulunan ve ayrlmak isteyen topraklarn yerletirilen bu ilk insanlar olmas ne garip deil mi?

Sayfa | 5

g metodu izlenmeliydi. Bu amala eski toprak tapular geersiz saylmal ve Arnavutlar, ister kamu sektr ister zel sektr olsun, her trl iten karlmalyd. nerisinde gerekirse polis terrne bavurulmas bile yazlyd. Bu sebeple, zamanna gre olduka radikaldi (BABUNA, 1997). Tm bu politikalar sonucunda iki sava aras dnemde, tahminlere gre, 90 bin ile 150 bin arasnda bir insan g gereklemitir 6. II. Dnya Sava Yllar: 1945-1963 II. Dnya Sava yllarnda Srbistann byk bir blm Almanya igali altna girerken, Kosova, talyann igali altndaki Arnavutluka ver ildi. Gemie kar byk bir nefretle dolan Kosoval Arnavutlar, igali altnda bulunduu talyay desteklediler. Kosovann bir tarafsz blge olmasn isteyen Almanlar dneminde Kosoval Arnavutlar biraz olsun rahatladlar ve (Srplarn itirazlarna ramen) 40 kadar ilkokul amay baardlar. 1938 ylnda Yugoslav Komnist Partisi (YKP) Genel Sekreterliine seilen Tito, Kosova iin de nemliydi. nk YKP Byk Srbistan Burjuvazisini lanetliyor, iskn politikalarn eletiriyor, Arnavutlar iin de eit haklar ist iyordu. Kosovann Kosova olarak isimlendirilmesi bile Tito zamannda olmutur7. Tito Dnemi Eski Yugoslav rejimin artan basklar altnda ezilen Arnavutlar, Tito dneminde biraz olsun rahata ermilerdir. nk Titonun temel politikas kk Srbistan, byk Yugoslavya idi ve temelde Srbistan kartyd (Group, 2001). Bu sayede etnik stats de iyileen Arnavutlar, ilk defa ayr bir ulusal grup olarak tannmakla kalmam, dilleri de Yugoslavyann resmi dillerinden biri haline gelmitir. Okullarda baz derslerin Arnavuta okutulmas bile byk oranda Tito dneminde gereklemitir.

KOSOVANIN STATSNN DEMES

Bu gler srasnda baz lmler de gereklemitir. Bu lmlerden ne bir Srp lider sorumlu tutulmu ne de bir Srp lider bu

lmler zerine zrlerini iletmitir. Ayn ey Srp liderlerin kasti olarak sebebiyet verdii lmler iin de geerlidir. Herhangi bir Srp lideri bile sz konusu olaylar nedeniyle mahkemeye de kartlmamtr. Ayrca 2008 ylnda Srbistanda yaplan seimlerde, Miloseviin politikalarn destekleyen radikal lider Tomislav Nikoli seilerek bu siyasete, halkn neredeyse yars tarafndan destek verilmitir (Oylarn %39unu almtr). Bu adan konu sadece radikal Srp liderler konusu deil, ayn zamanda Srbistan halknn alglama sorunudur da (Yabanc dmanl).
7

Kosovann batsna Srplar Metohija derken; ayn yere Arnavutlar Dukagjin demilerdir.

Sayfa | 6

Anayasal Deiiklikler: 1963* - 1974* - 1980* Titonun eski Srp liderlerden en byk fark, onun homojen bir devlet yerine kendi kendini yneten ve farkllklar zenginlik olarak alglayan bir devlet anlayna sahip olmasdr. Bu amala 1963 ylnda yeni anayasa devreye girdi ve devletin ad Yugoslavya Sosyalist Federe Cumhuriyeti olarak deitirildi. te Kosova Arnavutlarnn sknts biraz da kurulan bu yeni anayasa tanmlamasndan kaynaklanyordu. nk yeni anayasaya gre Kosoval Arnavutlar, Yugoslav Cumhuriyeti dnda devletleri olduu iin Cumhuriyeti oluturan millet deil de; Cumhuriyetde yer alan milliyet statsnde yer alyordu. Ksacas, her ne kadar kendi dillerini gelitirme ve dinlerini koruma haklar olsa da, asli bir unsur olarak kabul grmyorlard. Bu sebepten dolay yeni kurulan devletten istedikleri zaman ayrlma haklar yoktu. Hrvatistan ve Slovenya gibi cumhuriyetlerin Yugoslavyann dalmasndan hemen sonra bamszlklarna kavumasna ramen Kosovann 2008 ylna kadar beklemesinin arkasnda yatan dier nemli bir sebep de budur. 68 kua gsterileri tm dnyay kasp kavururken, Yugoslavyada bundan nasibini ald ve Kosova Arnavutlarnn gsterilerine sahne oldu. Bu protestolar yattrmak isteyen Yugoslavya ynetimi 1974 Anayasasn yrrle koydu 8. Bu anayasa ile Kosova ve Voyvodina zerk blge statsne kavuuyordu. Artk kendi anayasasn hazrlayabilecek, kendi parlamentosuna ve mahkemelerine sahip olabilecekti. Ayrca, polis gc oluturabilecek, federasyon kurumlarnda eit temsil ve oy hakkna sahip olabilecekti. Ama yine de, Kosovaya kendi kaderini tayin hakk tannmad. Kosovann zerkliini Kaybetmesi:1980-1990 Yetmili yllarn ortalarna gelindiinde, cumhuriyetler aras eitsizliklerle trmanan milliyetilik sonucu federasyonun iinde istikrar giderek bozulmaya balad. 4 Mays 1980 ylnda Titonun lmesi ve yerine geecek karizmatik bir liderin bulunamamas Srplarn Eski Srbistan kurmas iin byk bir frsatt. Federasyon iinde federasyonun yeniden yaplanmas tartmalar balaynca Kosova, uygulamada zaten eit olan statsn cumhuriyet seviyesine karmay arzulamtr. Fakat Srbistan, zerk blgesine ayrlan bteyi her geen gn ksm, gnderilen paray da daha ok Srp yerleimcilere aktarma yoluna gitmitir. Bu ise daha nce Kosoval Arnavutlarn iine ekilen nefret tohumlarn iyice bytmtr.

Kosova daha nce 1946 Anayasas ile snrl bir otonomiye kavumutu.

Sayfa | 7

1980 sonras Kosova sorunu, Srbistan siyasi hayatnn adeta belirleyicisi haline gelmitir. yle ki; 1986 Ocaknda Srp Bilimler Akademisince 216 Srp bilim adam tarafndan, daha sonra Belgrad tarafndan izlenecek politikalarn bir yol gstericisi olarak ortaya bir memorandum konulmutur (MALCOLM, Kosova- Balkanlar Anlamak in, 1998, s. 392-412). Memoranduma gre Titonun izledii politikalar batan beri yanlt ve Kosoval Arnavutlar cezalandrlmalyd. Ayn yl, Srbistan komnist partisinin lideri olan ar milliyeti Slobodan Miloseviin Srbistann bana gemesi 9 bu politikalarn uygulamaya konulmas srecini hzlandrmtr (Milosevi10 ynetimi Ekim 2000de yklmtr). Olaylar yle bir hal almt ki; adeta Kosova sorunu Milosevii, Milosevi ise Kosova sorununu besliyordu. nk slogan belliydi: Kosova yoksa Srbistanda yok. Devaml bu sorunu kullanarak Milosevi, Srbistan iinde ulusal bir lider haline dnt. 1987 ylndan itibaren Kosova kart, Kosovay tecrit eden politikalar hz kazand. yle ki; yeni anayasa ile hem Kosova hem de Voyvodinann zerklii olabildiince kstland. Daha nce her iki zerk blgenin 1974 Anayasas ile kazand tm haklar Srbistana devre dilip, Srbistann egemenlik haklar geniletildi. Her iki zerk blgenin daha nce kazand tm haklar kstlayan Srp Meclisi, ayn yln 28 Martnda ald kararla bu blgelerin zerklikle rini iptal etti ve bu eylemiyle Kosova sorunun fitilini ateledi ve Arnavutlar kitlesel gsterilere byk bir hz verdi. Kosovann Bamszln lan Etmesi (1991) 26 Haziran 1990da geici nlemler ad altnda bir kararname karan Srp Meclisi; Arnavuta yayn yapan bir gazeteye, Kosova Sanat ve Bilim Akademisine ve Kosoval binlerce memurun devlet kurumlarnda almasna kar gelince olan oldu. 2 Temmuz tarihinde, eski kapatlan meclis nnde toplanan Kosoval Arnavutlar kan kararnameyi protesto ettiler. 7 Eyllde ise Kaanak ilinde toplanan Kosoval milletvekilleri Kaanak Anayasas olarak da bilinen Kosova Cumhuriyetinin yeni anayasasn ilan ettiler. Bir yl sonra Kosoval Arnavutlar tarafndan bir referandum dzenlendi ve tek taraflda olsa Kosovann bamszl ilan edildi. Batl devletlere gre; Yugoslavyay oluturan cumhuriyetler devletten ayrlma hakkna sahipken, otonom yaplar bu haktan mahrumdular. Bu sebeple ATnin (Henz Maastr icht Antlamas ile AB kurulmamt) yeleri tarafndan Kosovann bamsz olmas
9

Srbistan Komnist Partisinin bana gemesinden sadece iki yl sonra Srbistan devlet bakan olmutur. Milosevi ayn zamanda bir finans uzmandr.

10

Sayfa | 8

en bata reddedilmiti. O dnemde Kosova, uluslararas hukuk asndan da devlet olmaktan uzakt. 26 Aralk 1993 tarihli Amerikan Devletleri Montevideo Szlemesine gre; bir birimin devlet olabilmesi iin; aka belirlenmi snrlara, etkin bir hkmete ve srekli bir insan topluluuna sahip olmalyd. Ancak bu niteliklerin hepsine sahip olan ve dier devletler tarafndan tannan birimler devlet olarak anlabilirdi. Oysaki Kosova ne bu niteliklere sahipti ne de halknn tamam zerinde etkin bir kontrole. Buna ramen Kosova bamszln tek tarafl olarak ilan etti. Temel gerekesi belliydi: Kosova iin geersiz olan self determinasyon. Bilindii gibi self determinasyonun smrgeden kurtulan yeni devletlere verilmesi genel bir teamldr. (TOMUSCHAT, 1993). Gerek Sovyetler Birliinin dalmas gerekse Yugoslavyann zlmesi sonras ortaya kan devletler ayrlmalarn merulatrmak amacyla self determinasyon kavramn kullandlar. Yani ayrlma hakk bir anayasa sisteminin paras olarak grlmekteydi; uluslararas hukukun bir paras olarak deil. Gerekten de 1976 Sovyet Anayasas, Sovyetler Birliini oluturan cumhuriyetlere bu hakk tanyordu. Yugoslavyay oluturan 6 cumhuriyet ise ayn eyi 1974 Anayasasna dayandrarak yapmlardr. Bu yolla cumhuriyetlere bu hak tannrke n, otonom birimler bu haktan mahrum kalmlardr. Bylelikle uluslararas hukukta yeni bir itihat daha olumutur: Self determinasyon sadece smrgecilikten yeni kurtulan lkelere deil, federasyon anayasasna gre federasyondan ayrlan yeni birimlere de verilmektedir. Yugoslavyann Dalmasndan Sonra: 1991-2000 Slovenya, Hrvatistan, Bosna-Hersek ve Makedonyann Yugoslavyadan

ayrldklarn ilan etmesinden hemen sonra Karada ve Srbistan, yeni bir hak tanmadklar Voyvodina ile Kosovay iine alan yeni bir Yugoslavyay oluturduklarn ilan etmilerdir (27 Nisan 1992). Bu sre ile beraber artan Srp basklarna bir tepki olarak, tam bamsz ve egemen bir Kosova lks ile Kosova Demokratik Birlii (LDK) kurulmu, seime gidilmi, seimler sonucunda LDK lideri brahim Rugova ilk cumhurbakan ilan edilmitir 11 (24 Mays 1992). Bu ayn zamanda brahim Rugova liderliindeki pasif direniin 12de balangcdr. Kasm 1995de imzalanan Dayton Bar Antlamasnda Kosova ile herhangi bir madde bulunmamas da bu olup bitenleri nleyememitir. nk Batllarn amalar belliydi: Milosevii bir an nce masaya oturtup, etnik temizlie bir son verilmesini salamak. Bundan dolay prz karacak byle bir konuyu antlama dnda tutmay te rcih ettiler ve
11 12

Fakat yeni cumhurbakann sadece Arnavutluk tanmtr. Direniin amac; uluslararas kamuoyunun dikkatini ekerek, bamsz ve egemen Kosova davasna destek salamaktr.

Sayfa | 9

barl nlemelerin bir sonu getirmemesi zerine ortaya kan UK (Ushtria Clirimtore Kosoves) ile sorun yeni bir boyut kazand13. Artan basklar ve kar yantlar Srplar tarafndan bir tehdit olarak alglanyor, ortam iyice geriliyordu. Olan oldu: Batl lkeler ikinci bir Bosna Krizi istemediklerinden dolay, Srp ynetiminin kuvvet kullanmasn protesto etmek amacyla Srbistana yaplan silah ihracatn durdular 14. ABD ve Batl lkelerin temaslarnn sonusuz kalmasnn yan sra Kosova ve Srp liderleri arasnda yaplan grmelerin durmas sonucunda (5 Haziran 1998), Bat artk somut admlar atmann zamannn geldiine inand. Mekik diplomasisinin artt dnemler sonunda bir sonuca varld sanlrken Kosoval Arnavutlara ynelik saldrlar, yaklak bir ay sonra, yeniden balad. Batllar askeri bir mdahaleye iten ey ise; Srplarn Racak Kyne yaptklar ve yaklak 45 sivillin lmne sebep olan saldrlard (18 Ocak 1999). AGTin blgede yapt aratrma ve soruturmalar sonunda, blgede yaayan silahsz sivillere Srp askerler tarafndan silahl saldrlar yapld belgelendi. Hatta AGT inceleme heyeti bakan William Walker, istenmeyen adam (persona non grata) ilan edilerek blgeden kmas istendi. Bu olaylar sonucunda Yugoslavya ile Batl gler arasnda olan ince balar kopma noktasna geldi. Rambouillet temaslar da baarsz olunca NATO, 24 Mart gn, askeri mdahale iin dmeye bast15. Askeri mdahaleye daha fazla dayanamayan Milosevi, masaya oturmay kabul etti. Zaman gelmiti: Kosova, henz ad konulmam bir uluslararas manda himayesine alnyordu. Antlamaya gre yllk bir dnem iin Kosova, kt zerinde Yugoslavyann bir paras gibi grnecek ama ylsonunda Yugoslavya ile bir balants kalmayacakt. Bu andan ilk yaplan antlama bir ara zm olarak deerlendirilebilir. Aslnda daha ok Kosovay bamszla hazrlayan ara forml grevi gryordu. YEN BR ULUSLARARASI HUKUKA DORU MU? Uluslararas hukuk ile oluturulan uluslararas sistem; egemen eitlii, sorunlara barl yollardan zm bulma ve devletlerin i ilerine karmama ilkeleri zerine oturtulmutur. Fakat NATOnun Srbistana dzenledii askeri mdahale bu prensipler ile tam bir elikiler yuma ierisindedir. Ayrca birok ilki de bnyesinde barndrmaktadr. Kendi
13 14 15

UKnn bu eylemleri, Arnavutlarn barl olduu tezini rtt iin Miloseviin iine geliyordu. Silah ambargosundan, Srplarn aksine, yine gsz taraf olan Kosova zarar grmtr. Trkiye sadece askeri destek salamakla kalmam, harektn karar alma mekanizmas ierisinde de yer almtr .

Sayfa | 10

corafi alan dnda 50 yldr gerekletirdii ilk operasyon olan mdahale, savunma amac da tamamaktadr. Ne bir ye lke topranda olmu ne de ye lkelerden herhangi birini koruma amac gtmtr. kinci nemli husus harektn BM Gvenlik Konseyinin izni dnda gereklemesidir (BAYURT, 1999). Ksacas, mdahale hem BM hem de NATOnun kurucu antlamalarnn ihlallerini iermektedir. Benimsedii Yeni Stratejik Konsept ile lkelerin egemenlii zerine oturmu olan uluslararas ilikileri insan haklarna sayg zerine oturtmu olan NATO, dnya barn etkileyen her trl olay uluslarn geni yetki alanndan karm bulunmaktadr. Mdahale ncesi: Gvenlik Konseyi Kararlar, ABD ve Tehditler Konuya uluslararas bir boyut kazandran ey, BM Gvenlik Konseyinin konuyu gndemine almasdr. Askeri mdahale ncesinde tam drt karar alnmtr ve her biri 1998 yl ierisindedir. Fakat ikinci kararn aklanmasndan hemen sonra NATO tarafndan, eer bask ve saldrlar azalmazsa Srbistana saldrlacana dair tehdit savrulmutur. Fakat bu kararn alnmasndan daha nce, kararn ABD Temsilciler Meclisine gelmesi dndrcdr (ALPKAYA, 1999). Alnan kararlar da AGT ve Temas Grubunun nemine deilmi, Yugoslavya Federal Cumhuriyetinin egemenlii ve toprak btnl gz nnde bulundurulmu ve alnan kararlarn BM Antlamasnn VII. blmne ait olduuna dair atfta bulunulmutur. Fakat bu kararlarn en nemli ortak noktas; BMnin hibir devlet ya da hibir uluslararas rgte kuvvet kullanma yetkisi vermemi olmasdr ki NATO bunu aka inemitir. Rambouillet Konferans 6 ubat 1999 tarihli bu konferans, adn Paris yaknlarndaki Rambouillet atosundan almaktadr. Temel amac; Yugoslavya Federal Cumhuriyetinin dal srecinin ynetimidir. Ayrca Souk Sava sonrasnda uluslararas arenadaki g mcadelesini gstermesi asndan da nemlidir. Konferansta alnan kararlar bir nceki srete alnan kararlar ile neredeyse ayndr. Yine yllk geici bir atekes neriliyor, Kosova iin esasl bir zerklik isteniyordu. Fakat NATO veya dier uluslararas rgtlerin Yugoslavya Federal Cumhuriyeti topraklarna yerlemesi istendiinden, antlama Yugoslavya tarafndan kabul grmemitir. Kosoval Arnavutlar temsilen katlan Birleik Demokrasi Hareketi (United Democratic Movement) lideri Haim Tai de antlamay bata kabul etmemitir. nk NATO ya da BM korumas altna braklan bir Kosovann gelecei belirsizdi. Sonunda yllk atekes
Sayfa | 11

antlamasndan sonra adil, effaf ve tarafsz bir referandum yaplacana dair bir ek ile antlama Kosoval Arnavutlarca kabul edild i. Fakat bu sefer de Srp parlamentosu bu antlamay ret karar ald. Sonu olarak; NATO Genel Sekreteri Javier Solana, 23 Mart 1999 tarihinde tm diplomatik yollarn tkendii bilgisini ve Avrupa Yksek Mttefik Komutan (SACEUR) General Wesley Clarka da hava operasyonu talimat verdi16. MDAHALE ZERNE DEERLENDRMELER: Mdahalenin Nitelii Srp askeri ve paramiliter glere kar yrt len bu hava operasyonu tam 11 hafta srmtr (KAY, April 2002). Bu harektn en nemli zellii, Bosna harektndaki gibi snrl olmamasdr. Sadece Kosova ile snrl kalmam, Yugoslavyann tm bombalanm, alt yaps kertilmi, doalgaz rafinerileri yok edilmitir. Ayn zamanda ve daha da nemlisi, ABD bu harekt ile BMni gerektiinde nasl devre d brakabileceini ve uluslararas hukuk kurallar dnda hareket edebileceini gstermitir. Uluslararas Hukuk (BM Antlamas) erevesinde BM Antlamasnn birok farkl maddesine aykr olan NATOnun bu mdahalesi uluslararas hukuka aykrdr. Ayn mdahale17, NATOnun kurucu antlamas olan Kuzey Atlantik Antlamasna da aykrdr. nk antlamann 1. maddesinde zaten BM Antlamasna atfta bulunu luyor. BM Antlamasnn 2. maddesinin 4. fkrasna gre; tm yeler, gerek herhangi bir baka devletin toprak btnlne gerekse siyasal bamszlna kar ne g kullanma ne de tehditte bulunma hakkna sahiptir. Bu maddenin istisnasn dile getiren 51. maddeye gre ise; yeler ancak yelerden birine ya da birkana ynelik silahl saldr olduunda, ortak ya da bireysel, meru mdafaa hakkna sahiptir. Fakat sz konusu lke BM Antlamasna ye olan bir lke deildir. Hatta lke bile deildir. Bu adan, meru mdafaa hakk geerli deildir. ABDnin daha mdahale olmadan nce Yugoslavya Federal Cumhuriyetine tehditte bulunduunu da biliyoruz. Bu ise NATO gleri ve Amerikann ileri srd tm bar yollarnn tkendii tezini rtmekte, mdahaleyi hukuki adan geersiz klmaktadr. Ayrca mdahale ncesinde ve srasnda NATOnun BM Gvenlik Konseyine

16

Hava harekt tam olarak 78 gn srmtr. O gnden Kosovann bamszlna kadarsa, Kosova BM ynetimi altnda Bu askeri mdahaleye Trkiye de askeri gcyle nce 11 daha sonra ise 18 adet F- 16 ua ile- destek vermitir (54 US, 18

kalmtr. Bugnse BMnin yerine AB almtr.

17

Turkish Jets To Be Deployed for Kosovo Strikes, 1999).

Sayfa | 12

anlk bilgi verilmesi gerek iyorken buna bavurmamas da, uluslararas hukukun inendiini aka gstermektedir. BM Antlamasnn 39. maddesine gre; silahl kuvvet kullanm dhil her trl tedbir alma, bu amala grevlendirme ve lkelere bu kararlarn uygulanmas ynnde arda bulunma Gvenlik Konseyine ait iken; Amerika byle bir izin almam, bu amala NATOyu donatmtr. BM Antlamasnn 53. maddesine gre ise; Gvenlik Konseyi gerekli grdnde blgesel kurululardan yararlanabilir, uluslararas gvenlik ve barn salanmas grevini bu kurululara verebilir. Fakat Yugoslavya zerine yaplan bombalamada NATOya bu ynde herhangi bir izin veya grev verilmemitir. Kald ki; ayn maddenin 2. fkrasnda, savunulan lkenin yine BM Antlamasna ye olmas zorunluluunu bulunmaktadr. Hlbuki Kosovann byle bir yelii sz konusu bile deildir. 1. fkrann devamnda ise; Gvenlik Konseyinin izni olmakszn, blgesel kurulularn byle bir zorlama eyleme girmesi kesinlikle yasaklanmtr. Lakin NATO bu fkray da inemitir. BM Antlamasnn 103. maddesine gre, herhangi bir rgtn kurulu antlamas BM kurucu antlamas ile akamaz (BRLEM MLLETLER, 2006). akmas durumunda bile BM Antlamas geerlidir. Uluslararas hukukun temeli olan BM Antlamasnn birok maddesini ineyen NATO sadece bu antlamay deil, ayn zamanda kendi kurulu antlamasnn da birok maddesini ineyerek bu mdahaleyi gerekletirmitir. NATO Kurucu Antlamas erevesinde Kuzey Atlantik Antlamasnn 1. maddesine gre; taraflar uluslararas bar ve gvenlii tehlikeye drecek ekilde g kullanamaz, tehdit savuramaz ve eylemleri ile BM Antlamasnn amalarna ters demez (NATO, 2001). Fakat NATO, hem uluslararas bar ve gvenlii tehlikeye drecek ekilde asimetrik bir g kullanm hem tehdit savurmu hem de BM Antlamasnn amalarna ters decek eylemlerde bulunmutur. Ayn antlamann 5. maddesine gre ortak savunma sz konusudur. Fakat bu da yelerden birine saldr olmas durumunda geerli olan bir maddedir. Savunulan lkenin NATO Kurucu Antlamasna ye olmad yine ortadadr. Ayrca yine ayn maddeye gre; alnan nlemlerin derhal uluslararas bar ve gvenliin salanmasndan sorumlu olan Gvenlik Konseyine

Sayfa | 13

rapor edilmesi gerekirken byle bir eye gerek bile duyulmamtr. Bunlara ek olarak; mdahale, 6. maddede tanmlanan NATOnun corafi snrlarna da dhil deildir18. Daha sonra 1999 Nisannda ortaya kan Yeni Stratejik Konsept ile NATO gerek operasyon snrlar gerekse ilgi alanlarn geniletmitir. Fakat bu yenilikler kurucu antlamaya aykrdr. nk alanlarn gnn koullarna gre genileyebileceine dair hibir madde, Anlamada yer almamaktadr. retilen yeni konseptler BM Antlamasnn 103. maddesine de aykrdr. Yeni kabul edilen stratejik konseptler yoluyla NATO Kurucu Antlamas ile BM Kurucu Antlamas akmas duru munda yine BMninki uygulanmal iken; NATO (Amerika) kendi antlamasnn maddelerini uygulayarak uluslararas hukuku inemitir. Ayrca yeni stratejik konsept mdahaleden daha sonra kabul edildii iin hukuken de balayc deildir.19 Bundan dolay denilebilir ki; mdahaleyi aklamak iin kullanlan stratejik konseptler hem NATOnun Kurucu Antlamas hem de BM Kurucu Antlamas ile elimektedir. Bu adan geerli deillerdir. nsani Mdahale erevesinde Uluslararas hukuk asndan yasal olmayan NATO mdahalesi insani yanyla meru gsterilmeye allmaktadr. Bu adan Kosovada yaananlar bir ilk deildir. Benzer olaylar birok blgede yaanmtr 20. Fakat NATOnun dier birok blgeyi yok sayp sadece buraya harekt dzenlemesi, mdahalenin insani ynn yalanlamaktadr. Ayrca bu, BM Antlamasnn bir istisnasn oluturmamaktadr. Artk uluslararas kamuoyunun insani mdahalenin taraftar olduu ise NATO yeleri arasnda bile tartmal bir konudur. Kald ki; bu ye lkelerin liderlerinin kendi halklarn inandrp asker yollamalar da pek kolay bir ura olmamtr. nsani mdahalenin etik boyutu ise istismara aktr ve bundan hep zayf olanlar olumsuz etkilenmektedir. Ayrca mdahaleyi insani amala yaptn ileri sren NATO hava muharip gleri, 15 bin fit ykseklikten yaptklar nokta d atlarla sivillere de zarar vermilerdir. Bu adan mdahalenin kendisi dahi insan haklar ihlalleri iermektedir. Mart ve Nisan aylarnda 1000 kiinin lmesi, 4500 kadar kiinin de yaralanmas bunun en byk kantdr. Hlbuki bu amala yaplan operasyonlar daha dk bir irtifada yaplabilir di

18

NATOnun corafi olarak operasyon alan Kuzey Atlantiktir. Yani Avrupa ve Amerika arasnda kalan Atlas Okyanusunun

kuzey alandr. Ayrca baz yelerin adalar ve bu yelere bal bulunan topraklar da iermektedir. Fakat sz konu alan, Kosova, ne corafi olarak ne de kltrel olarak Kuzey Atlantik blgesine yakndr (MAI ve Kreselleme Kart alma Grubu, 2004) .
19 20

Mdahale 24 Martta balam olmasna karn, Yeni Strate jik Konsept N isan aynda kabul edilmitir. Rusya iindeki eenler, Irak iindeki Trkmenler, srail iindeki Filistinliler bunlardan sadece birkadr.

Sayfa | 14

(KAY, NATO, the Kosovo War and Neoliberal Theory, August 2004). Ayrca hi kara harektna kalklmamas da dndrcdr. Grlyor ki; mdahalenin meruluu her konuda tartmaya aktr. Uluslararas hukukun ihlali, hukukun stnl prensibini anlamsz hale getirmitir. Ree l politik artk vazgeilmez olmutur21. Bu ise egemenliin iinde durduu elik kasann dinamitler (inenen uluslararas hukuk kurallar) ile havaya uurulmasna sebep olmutur. Artk herkes tarafndan sorulan tek bir soru var: Egemenlik nereye gidiyor?22 Kosovann Durumu ve Bamszl: 2000-2008 Kosovann esasl zerkliinin kabul edilmesi ngrlmtr. Ayrca blgede istikrar temin etmek amacyla hem Kosova Gc (KFOR) hem de BM Kosova Geici Ynetim Misyonu (UNMIK) konulandrlmtr. KFOR, bnyesinde NATOyu da barndran BM uluslararas askeri gcn ifade etmektedir Buna ramen birok olayda yetersiz kalm, blgede tam anlamyla gvenli bir ortam salayamamtr . UNMIK ise BM tarafndan oluturula n uluslararas sivil varlktr. Temel amac; KFORun salad gvenli ortamda, blgenin demokratik ve ekonomik geliimini salamak ve sivil ynetime baz konularda yardm etmektir. UNMIKin bu rolne ramen Kosovaya baktmzda, yksek orandaki isizlii ile yardmsz ayakta duramadn grmekteyiz. te yandan, blgede mafyalama da hz kazanmtr. Ayrca, her ne kadar birok NATO yesi ya da yesi olmayan devlet mdahaleye kar olsa da; daha sonraki gelimelerde sz sahibi olmak iin mdahaleye yle ya da byle destek vermek zorunda kalmlardr. Bunun en basit rnei Rusyadr. Mdahaleye bandan beri kar olan Rusya, Kosovann yeniden ina srecinde sz sahibi olmak iin KFORa asker salayan lkeler arasnda yer almtr. Her eye ramen, uluslararas toplumun ynetimi altnda yoluna devam eden Kosova, 17 ubat 2008 tarihinde, bu sefer daha hazr bir ekilde, bamszln ilan etmitir.

KOSOVANIN

BAIMSIZLIININ 23

BLGE

LKELER

ve

DNYA

ZERNDEK ETKLER

21 22

srailliler tarafndan yaplan Marmara Baskn da bunun kantdr. Bu soru, Egemenlik Nereye Gidiyor? anlamndaki Quo Vadis Sovereignty? ifadesi ile Bat basnnda uzunca bir sre yer karlan resmi diller yasasna gre Kosovada resmi dil kullanlmaktadr: Srpa, Arnavuta ve ngilizce.

tutmutur.
23

Sayfa | 15

Bandan

beri

Bosna-Hersek

ve

Makedonya,

Kosovann

bamszl

ile

ilikilendirilmitir. Hatta bu bamszln bu lkeleri istikrarszlatraca ynnde aklamalar bile dile getirilmi, eitli senaryolar izilmitir. Srbistann daha da radikalleecei ynndeki dnceler de ifa edilmekten geri durmamtr . Bu adan, dnya siyasi tarihi asndan bir dnm noktas olan Kosovann bamszl ve bu bamszln blge lkeleri zerindeki etkilerini srasyla incelemek yerinde olacaktr. Srbistan D ve Politikasna Etkileri Kosovann bamszlndan sonra Srbistan ierisinde atlan sloganlar sertlemeye balamtr. yle ki; AB tarafndan desteklenen Bat taraftarlar bile Kosovann bamszlna cephe almaya balamlardr. Her ne kadar Miloseviin dmesi ile Bat ile olan ilikiler gelimeye balasa da; Kosovann uluslararas gzetime alnmas ile ilikiler eski seyrine dnm, daha da sertlemitir (Srbistan bunu i ilerine mdahale olarak yorumlamtr). Hatta hem NATO hem de AB ile olan ilikiler askya alnmtr. Avrupa Birlii ve NATO taraftar olan partilerden birisi olan Srbistan Demokratik Partisi (Demokratska Stranka Srbije, DSS) tam bir AB ve NATO kart yapya brnmtr. Avrupallama projelerinin yerini millileme projeleri almaya balamtr. Kosovann bamszl sonras Srp halkn iinde bulunduu ruh halinden yararlanan Bat kart Srp Radikal Partisi (Srpska Radikalna Stranka, SRS) 1998-2008 yllar arasnda kesintisiz iktidarda kalabilmitir. Bu yzden denilebilir ki; Bat Balkanlarda bara giden bir yol varsa bu, SRSnin Kosovann bamszln seilmi travma (chosen trauma)24 olarak alglamamasndan gemektedir. Bosna-Hersekin D ve Politikasna Etkileri Bosna-Hersek, uzun ve kkl tarihi olan bir lkedir. Fakat barn 15. ylnda lke, her ne kadar d snrlar bakmndan bir btn olarak grnse de; resmi olarak ikiye, gayri resmi olarak ise e blnm durumdadr.

24

Politik Psikoloji bilimine ait olan bu kavrama g re; baz topluluklar kendilerine yaplanlar asla unutamazlar. Bu yzden bu tr

toplumlarla bar yapmann tek yolu vardr: Koulsuz teslimiyet ya da onlara biat etmek. Ermenilerin 1915 olaylarn unutamamasnn arkasnda yatan sebep de aslnda budur. Bu kavramn en byk zellii; kabul edildii toplumun kimliinin temel tan oluturmasdr. Bu yzden; seilmi travma sadece Ermeniler deil, ayn zamanda Srplarn da kimliklerinin ayrlmaz bir parasdr. Bu para kaybolduu zaman topluluu bir arada tutan ey yok olur. Bu sebeple bu tr toplumlar asla ibirliine gitmez ve uzlama ynnde karar almazlar (TOMBULOLU, 2008).

Sayfa | 16

Kosovay elinde bir koz olarak bulunduran Bosnal Srplar, Kosovann bamszl sonrasnda Bonaklar tahrik etmi ve her iki tarafta da milliyeti aklamalarn dozu artmtr. Bundan nce ise; 21 Mays 2006daki Karadan bamszl ynnde yaplan halk oylamas Srplarn bu bamszlk dncesi fitilini ateleyen kvlcmd. Hatta 2006 ubatnda Kosovann geleceine ynelik mzakereler baladnda, Kotunitsa liderliinde Srp Hkmeti Kosova bamsz olursa, Srp Cumhuriyeti de bamsz olur. sylemleri ile Bosna-Hersekin i ilerine karmaya balamtr. Hatta Kotunitsa, BM Gvenlik Konseyinin 10 Haziran 1999 tarihinde ald (NATO, 1999) kararn inenmesi halinde Dayton Bar Antlamasnn da geersiz olacan syleyerek kar taraf tehdit bile etmitir 25. 21 ubat 2008 tarihinde (Kosovann tek tarafl bamszlk ilanndan sadece 4 gn sonra) ise Srp Cumhuriyeti Meclisi bamszlk ynnde halk oylamas yaplabileceini aklad26. Ayrca, Srp Cumhuriyeti iin, anayasa ierisine kendi kaderini tayin hakkn eklemek iin almalarna balad. Zaten bu amala Srbistan o zamanki Babakan Milorad Dodik Srp Cumhuriyetinin de halkoylamasna hakk olmaldr. diyerek bu dnceyi dile getirmitir. Bu ise Bosnal Hrvatlar da tahrik etmi, bu yndeki admlarn kuvvetlendirmitir. Fakat Bosnal Hrvatlarn bu politikalarn Hrvatistan yattrmakta, onlara anavatanlarnn Bosna-Hersek, bakentlerinin de Saraybosna olduunu srekli hatrlatmaktadr. Makedonyann D ve Politikasna Etkileri Kosovann bamszlnn Makedonya i ve d politikasnda iki adan etkilemektedir: ilki snr komusu olmasndan dolay, dieri ise Makedonya Arnavutlar zerindeki daha fazla hak ynndeki etkileri. Bu lke 21 Kasm 1991 tarihinde YSFCden ayrlarak bamsz bir uluslararas birim haline gelmitir. Belki sorunun YFC ile Makedonya Hkmeti arasndaki snr antlamasna gtrmek de mmkndr. Bu antlamada, Kosovaya ait yaklak 2500 hektarlk bir alan Makedonyaya ait saylm ve kabul edilmitir. Baz Arnavutlar ise bu karara tepki gstermilerdir (23 ubat 2001 tarihli snr antlamas). Makedonyann korkusu, Kosovann kuzeyinden bir kopma gereklemesi durumunda ayn kopuu kendi bat snrndaki Arnavutlarn da gerekletirebileceinden ileri gelmektedir. Bu

25 26

1244 sayl karara gre; Kosovann gelecekte de bir ekilde Srbistan snrlarnn ierisinde kalaca ngrlmektedir. Bu yzden, Byk Srbistan dncesinin kurban olan Bosna -Hersek, bu byk sorundan hala tam olarak kurtulabilmi deildir. Bu

yzden Demokles in Klc misali bu sorun Bosna -Hersek in zerinde sallanmaktadr.

Sayfa | 17

adan kanaatimce, ilerleyen dnemde Makedonya, Kosovay hem tanyacak hem de toprak btnlnn sadk bekisi olacaktr. Kosovann bamszlnn lkedeki etkisini ksaca deerlendirecek olursak; Miloseviin alaa edilmesinden sonra, beklenenin aksine Srbistan Avrupallamak yerine younlatrlm milliyetilik ile bezenmeye balamtr. Bosna-Hersek ve Makedonyada ise beklenen kt senaryolar gereklememi, Kosovann bamszl bu lkelerin iinde bulunan aznlklar zerinde domino etkisi yaratmamtr. Trkiye, Kosova ile hem Osmanllar hem de Trkiye Cumhuriyeti zamann da iyi ilikiler ierisinde olmutur. Bunun en balca sebebi tabii ki uzun yllara dayanan kltrel ve tarihi balardr. Souk Sava sonras yllarda ise, zellikle askeri operasyon sonras, Trkiyenin temel ilgi alan Kosovann nihai stats ve Kosovada bulunan Trklerin haklarnn korunmas olmutur. Hatta bunun iin, Trkiye statko taraftar bir lke olmasna ramen, Kosovann bamszl ve oradaki Trk vatandalarnn haklarnn korunmas iin Gvenlik Konseyi ierisinde de byk bir lobi almas yrtmtr27. Trkiyenin Kosova Sorununa Yaklam Trkiye28, Kosova Arnavutlar ile olan balar, Srplarn Bosnadaki sarslan itibar, Kosoval Arnavutlara uygulanan mezalimleri gz nne alarak bu kez tarafsz kalmamaya karar vermi, 29 Trk kamuoyu da buna can gnlden destek vermitir. Sava 1998 ylnda patlak vermi ve blgesel istikrar tehlikeye girmitir. Trkiye NATO erevesinde, 20000 mltecinin alnmasna karar vermi ve daha sonra bir o kadar daha mlteci alabilmek iin Arnavutluk ve Makedonyada kamp alan kurmutur. Hatta Haziran 1999da, 54 adet F-15 ve F-16 tipi sava uann kullanm iin Bat Anado luda tam adet s amtr30. atma devam ederken Trkiye, Bat ile uyum ierisinde hareket etmi ve ekonomik ambargoyu desteklemitir. Ayrca daha sonra kurulan KFORa 1000 kiilik bir ekip gndermeyi de ihmal etmemitir. Trkiye mdahaleye askeri ve siyasal destek verirken dier yandan mdahalenin ierideki ve dardaki baz yanklar ile uramaya da almtr. Bu yanklarn asl kayna
27 28 29

Trkiye tarafndan sergilenen bu isteklilii Kbrsn tannmas iin harcamamas ise hayli dndrcdr. O dnemki Dileri Bakan smail Cemdir. Sava 1998 ylnda patlak verene kadar Trkiye soruna mdahil olmam, Srbistann bir i meselesi olarak grmtr. nk Sadece NATOnun kullanm iin alan bu sler: Balkesir, Bandrma ve orlu sleridir.

kendi de Krt sorunu ile o dnemde kar karyayd.

30

Sayfa | 18

da zaten Gneydou Anadoluda yaayan ve otonomi isteyen Krtlerdir. Bu gr savunanlara gre; Kosova ve Krt sorunu birok adan birbirine benzemektedir. Her eyden nce; her iki grupta birbirlerini farkl olarak alglamaktadrlar. kinci olarak; her iki gruptaki grup yeleri evredeki birka lkeye dalm bir ekilde yaamakta ve bir at altnda birlemek iin aba harcamaktadr lar. nc olarak; her iki grubun da yeleri amalarna ulamak iin iddeti bir ara olarak kullanmaktadrlar. Son olaraksa; her iki grubun yelerine gre devletin uygulad kasti politikalar nedeniyle blge olduka fakir bir durumdadr ve bu durum ortadan kaldrlmaldr (Oran, 2001, s. 481-523). Fakat Krt hareketi ile Kosova sorununun benzerlikleri zerine kurulan her bir tez de kendi ierisinde rktr. Her eyden nce; Kosova Tito zamannda otonomiye kavumutur. Lakin daha sonra bu zerklik herhangi bir meru gereke gsterilmeksizin Kosovann elinden ekip alnmtr. Bunun dnda, Federal Yugoslavya bir federasyon iken; Trkiye niter bir devlet yapsna sahiptir. kinci olarak; Srplar Kosova zerinde kasti olarak Srplatrma politikas uygularken; Trkiye byle bir politika yolu sememitir. Hatta o blgedeki korucularn ou (%98) Krt kkenli Trkiye Cumhuriyeti vatandalarndan oluturulmu ve her birinin eline silah verilmitir 31. Gelirlerinin bir ksm da Trkiye Cumhuriyeti tarafndan karlanmtr. Durum bugn de deimi deildir. Bunlar bir kenara; Krt asll Trkiye Cumhuriyeti vatandalarnn bazlar, devlet kurumlarnda en st makamlara kadar gelebilmitir. Hatta 1991 ylnda Kosovann tek tarafl bamszlk ilan srasnda Trkiyenin banda olan ve kendisinden destek istenen Trkiye Cumhuriyetinin devlet bakan Turgut zaldr 32 ve kendisi Krt aslldr. Buna karn Kosoval Arnavutlar ne Belgradt a yaayabilmiler ne de Srbistan Parlamentosunun en st makamlarda yer alabilmilerdir. Ayrca, Turgut zal iki dnem babakanlk da yapabilmitir. Bununla beraber, Krtler ile Trkler arasnda karlkl evlilikler ok yaygnken; Srplar ile Kosoval Arnavutlar arasnd a karlkl evlilikler neredeyse hi yoktur. Ayrca, Arnavutlar Kosovada sadece kk birka ehirde yaarken; Krtler Trkiyede en byk ehirlerde bile zgrce yaayabilmekte, diledii ehre, istedii vakit gidebilmektedirler. Bu sebeplerden dolay Kosova ve Krt sorununun benzerlikler ierdii ynndeki savlarn her biri maddi temelden tamamen yoksundur.

31 32

Korucularn tek amac vardr: Trkiye Cumhuriyetinin niter yapsna ynelik yaplacak terr amal olas saldrlar nlemek. Trkiye Cumhuriyetinin sekizinci cumhurbakandr.

Sayfa | 19

Kosovann Nihai Stats iin Yaplan Mzakereler, Trkiye33 ve Dnya Kosovann nihai stats iin yaplacak olan mzakerelerin tam arifesinde brahim Rugovann lmesi, mzakere sresini yaklak bir ay kadar uzatmtr. Trkiye ise Mart 2007deki Martti Ahtisaarinin teklifine kadar uluslararas toplumun yanndaki duruunu srdrmtr.34 Ama Kosova iin BM salonlarnda lobi yapmaktan da geri durmamtr. nk Trkiyeye gre Kosovann bamszl emsalsiz bir rnekti. yle ki; Amerika tanmak iin olduka istekli grnd ve tand. AB lkeleri her ne kadar kendi ierisinde blnse de, ABnin nemli lkeleri de Kosovay tanmtr (ngiltere, Almanya, Fransa ve talya gibi). Rusya her zamanki gibi sz konusu olaya kar kt. Bundan g olan Ortodoks Srplar da Kosovann bamszlna kar kmtr. Bu kar ka ise dier bir byyen dev in eklendi. Onun korkusu ise kendi ierisindeki eitli etnik gruplarn (Sincan-Uygur Blgesi) benzer davranlarda bulunma isteiydi. Sonuta olay kendiliinden Souk Savataki gibi Amerika ile Rusya arasndaki soruna dnm oldu. Aralarndaki sorun ne olursa olsun, Kosovaya en fazla gda tedariki yapan lke, Makedonyann da nne geen Srbistandr. Trkiye ise Makedonyann da arkasndadr. Bu adan ilerleyen dnemde bu lkeler arasnda barn tesis edilmesini beklemek mmkn olabilir. Fakat yine de Trkiye-Kosova ilikileri ayr ve zel bir yere sahip olacaktr. nk bu ilikiler, 600 yl akn bir gemiten ileri gelmektedir. SONULAR Eski Federal Yugoslavyann dalmasndan sonra 7. cumhuriyet olmak isteyen Kosovann yan sra bir yanda Hrvat ve Slovenler dier yanda ise Srp ve Karadallar, dalan yapnn yeniden ekillenmesi zerine yeniden tartmaya baladlar. lk grup, dalan Yugoslavyann federasyondan konfederasyona dntrlmesini isterken; ikinci grup federasyon altnda merkezilemenin artmas (centrally run federation) ve merkezin Belgrad haline gelmesini savunmutur. Fakat Kosova olay ikinci istein pek de mmkn olmadn aka gstermitir. Kosova 1999 yazndan beri BM gzetimi ve NATO korumas altnda, Srbistandan bamsz bir birim olarak varln srdrmektedir. Farkl bir ekonomik ve politik sistem

33 34

Trkiye Kosovay tandnda Dileri Bakanl koltuunda Ali Babacan oturuyordu. Trkiyenin amac; szsz olarak Kosovann bamszln desteklerken, ayn zamanda Rusya ve Srbistan ile olan ticari

balarnn da zarar grmemesini salamaktr

Sayfa | 20

yaplanmas ierisine girmekte olan Kosovann, para birimi de farkllamtr 35. Buna ramen Kosovann stat sorunu Kosovann tek tarafl bamszl ve Amerika ile baz AB lkelerinin bu bamszl szsz olarak tanmalar yoluyla zme kavumutur. Bu eylemin Gvenlik Konseyinin onay olmakszn gereklemesi ve Srbistann isteme mesine ramen herhangi bir Gvenlik Konseyi knamas ile karlamamas da gzden karlmamas gereken bir ayrntdr. Parlamenter demokrasi ile ynetilen Kosova (Balkanlarn en gen devleti), 17 ubat 2008de Srbistandan ayrlarak tek tarafl olarak bamszln ilan etmitir 36. Fakat yakn bir gelecekte BM yesi olmas, in ve Rusya vetosundan dolay mmkn grnmemektedir. Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat ve Avrupa Konseyine alnmasn ise Srbistann kendisi nleyecektir. nk sz konusu kurumlarda kararlar oybirlii ile alnmaktadr. Amerika, Kosovann Ferizaj kentinde kurduu askeri s (Bondst eel Askeri ss) ile Avrupa ile Orta Asya arasndaki koridoru, dolaysyla enerji denetimini kontrol altna almtr 37. Bu yolla hem hegemonik gcn pekitirmi hem de Souk Sava sonrasnda gei sreci yaayan Balkanlar zerinde dorudan sz syleme hakkna sahip olmutur. Mdahale ne nitelii ne de yntemleri asndan meru ve yasaldr. Bu mdahale ile ayrca Avrupal lkelerin, Avrupa Gvenlik ve Savunma Kimliini glendirmeye ynelik tm almalar da boa kmtr. nk Avrupal lkelerin kolektif hareket etmekte ne kadar gsz ve aciz olduklar ABDnin NATOyu ve mdahaleyi ynlendirmesi ile tekrar ortaya kmtr. Kazanan ne AB olmutur ne de insanlk. Ama kazanan Amerika Birleik Devletleri olmutur. Ayrca, son askeri mdahale ile NATO ve BMnin uluslar arars rol ve bunun meruiyeti tartlr hale gelmitir. Yeni bir yzyla bir kala, Avrupa ktasnn patlamaya en hazr blgesine, sknetin salanmas amacyla dardan bir mdahale yaplmtr. Fakat silah yoluyla iddetin bastrlmas uzun dnemli blgesel bir istikrar getirmemitir. Bat Balkanlardaki gvenlik

35 36

Srbistann para birimi Dinar iken; Kosova Avroyu kullanmaya balamtr. Her ne kadar bamszl Trkiye, Amerika, ngiltere, Almanya, Fransa ve talya gibi devletler tarafndan tannm olsa da;

hala in, Rusya, Hindistan, Brezilya, Arjantin, Gney Afrika, Meksika, Endonezya ve Msr gibi hem blgesel hem de kresel anlamda nemli olan aktrler tarafndan tannmam olmas byk bir huzursuzluk yaratmaktadr.
37

Ayrca dier Balkan lkelerine de bir mesaj vermitir: Bir lkeyi ykmam iin kara ordusuna ihtiyacm yoktur. Bunun iin hava

kuvvetlerim ve sava uaklarn tayan gemilerinden olumu donanmam kfidir. Dnyann her yerine ulaabilirim ve ben ne dersem o olur.

Sayfa | 21

durumu hala belirsizliini korumaktadr38. Tabii ki en iyi zm, blgenin Avrupa btnlemesine dhil olmas ve bu yolla blgeye refah ve demokrasi getirilmesiyle salanacaktr 39. Yoksa bunun dnda, her ne kadar Srbistan entelijansiyas kabul etmese de; Srbistann, Kosovann alt yap almalarnn maliyetini karlamas ekonomik bakmda n mmkn grnmemektedir. Kald ki; Srbistan iindeki yabanc dmanl da ortadr. Ayrca iki toplum arasnda gerek sosyal gerekse kltrel anlamda herhangi bir ba ve benzerlik yoktur. Durum bu ekildeyken, Kosovann yeniden Srbistana balanmas mmkn deildir ve mantk ddr. BM tarafndan Ahtisaari Plan temel alnarak hazrlanan metinler bugn Kosovada geerlidir, fakat Kosovann her yerinde deil. Mesela Srplarn ounlukta bulunduu Kosovann kuzeyinde BM tarafndan EULEX (The European Union Rule of Law Mission in Kosovo) iin tasarlanan yol haritas geerli deildir. Bu adan, her ne kadar Tai 100 kadar BM yesi lke tarafndan tannacaklar ynnde aklamalar yapsa da; birtakm anayasal dzenlemeler yaplmad srece Kosovann tam egemen bir devlet olmas olanakszdr (TRBEDAR, 2008). Ayrca Kosovann kuzey ksmndaki baz yerlerde salk, posta ve eitim zerine yaplan harcamalar Srbistan ynetimi tarafndan salanmaktadr. Bu adan Kosovann bamszlk ve egemenlii tartmaya ak bir gerekliktir 40. Hatta 28 Haziran 2008de Srbistan, Kosoval Srplara paralel bir meclis kurdurmutur (Kosova bile kendi snrlarnn iinde kk bir Kosova sorunu yaamaktadr). UNMIKin buna yllarca gz yummas ise ayrca dndrcdr. AB yesi olan Romanya, spanya ve Gney Kbrs Rum Kesimi gibi lkelerce tannmamas nedeniyle, Kosovann orta vadede AB yesi olmas ya da NATOya ye olmas, her ne kadar Kosova Babakan Haim Tai bunun tam tersini iddia etse de, mmkn grnmemektedir. Ayrca, Kosovada gvenliinin salanmasnn ABD ve ksmen de

38

Ratko Mladiin yakalanmasnn bu belirsizlii biraz olsun ortadan kaldraca ynndeki beklentiler de kendi iinde birt akm ABnin 2004 ve 2007deki genilemeleri ile bu amalanmtr. Ama bunun ne kadar mmkn olduu, son Avrupa finansal Benzer bir durum Trkiye iinde geerlidir. nk Dou illerimizde, zellikle BDPnin oylarnn ounlukta olduu Dou ve

belirsizlikleri barndrmaktadr .
39

krizleri ile daha da tartmal hale gelmitir (BEBLER, 2008).

40

Gneydou Anadoluda yer alan illerimizde halk, baz anlamazlklarn zm iin devletin polisi, jandarmas ya da adalet sistemine deil; parti tekilatna bavurmaktadr. Bu ise Trkiyenin de egemenlik prensibinin tartmaya almasna neden olmaktadr.

Sayfa | 22

Brksele bal olduu aktr. Eski SRS liderlerinden Voyislav eelynin ICTYde yarglanmas ise durumu daha kronik hale getirmektedir 41. Tm bu anlatlanlarn ardndan u nerilerde bulunulabilir: isyanlarn ya da savalarn vukuu bulduu lkelerde, sz konusu lkenin ne blnmez btnl, ne de paralanmas ama snrlarn istikrar prensibi erevesinde hareket edilmesi en doru yoldur. Aksi takdirde, Kosovann kazand baarndan g alabilecek olan dier topluluklar da bu yola bavuracak, mikro milliyetilik akm sistemin temel karakteri olacak, sistemi derinden etkileyecektir. Bu ise istenmeyen anariyi beraberinde getirecektir. Bu sebeple tm lkeler, vatandalarnn etnik kimlii ne olursa olsun, onlara sayg gstermeli, ayrmc politikalara ynelmemelidirler. Ayrca, tannan devletlerin lkesel egemenlikleri ve blnmez btnlklerine sayg duyulmal, devlet ile iinde bulunan etnik gruplar arasndan bir sorun kt zaman snr deiimi yerine, mzakereler yoluyla barl zmler bulma yoluna gidilmelidir. Bunun dnda; Balkan lkelerinin aralarndaki ibirlii tevik edilmeli, bu tevikler pratik konular iermeli ve pragmatik ynde olmaldr 42. Bunun yannda yardmc olmas amacyla blge lkelerinin uluslararas rgtlerle (NATO ve AB gibi) olan ibirlikleri de tevik edilmeli, lkelerin yelik d da olsa baz almalara/altaylara katlmalarna izin verilmeli, gzlemci olarak baz oturumlara katlmalar salanmaldr. Ayrca baz tartmal blgelerdeki askeri birliklerin varl da devam ettirilmelidir. Uluslararas glerin varlndan dolay Kosova belki orta vadede Balkanlar blgesinde AB yesi olamam lkeler arasnda yer alacaktr. Fakat bu glerin izni dhillinde elde ettii ve birok lkenin sahip olmad ticari ayrcalklar sayesinde ticari hadlerini iyiletirme eilimi ierisinde olmaldr. nk Kosova bu ticari ayrcalklar sayesinde Avrupa pazarlarna kotasz ve gmrksz mal ihra edebilmektedir. Bu frsat iyi deerlendirerek ve beyin gn nleyecek nlemler alarak % 40-50lere varan isizlik oranlar aa ekmeye almaldr. Yapmas gereken ve zerine urat temel devlet politikas da zaten budur.

41 42

http://www.icty.org/x/file/Legal%20Library/jud_supplement/supp41-e/seselj.htm Bu politikada yeni ilevselci teori ve onun anlay yardmc olabilir. Daha fazla bilgi iin: (JENSEN, 2003)

Sayfa | 23

KAYNAKA Gazeteler: 54 US, 18 Turkish Jets To Be Deployed for Kosovo Strikes. (1999, May 22). Turkish Daily News . FISCHER, J. (2007, Mays). AB'nin Gelecei Kosova'ya Bal. Star The Daily GRSEL, K. (2009, Ekim Perembe). Stratejik Ortak Srbistan. Milliyet Gazetesi . TOMBULOLU, Dndrdkleri. M. (2008, Aralk Kasm-Aralk). 19, "Seilmi 2010, Travma" Tm Kavramnn Gazeteler:

http://www.tumgazeteler.com/?a=4373409
Makaleler:

ALPKAYA, G. (1999, Haziran 15). NATO Mdahalesi zerine. 11 29, 2010 http://80.251.40.59/politics.ankara.edu.tr/alpkaya/kosova.htm BABUNA, A. (1997). Kosova Sorunu zerine. D Politika , Say 1-2. BAYURT, E. (1999). 50. Yldnmn Kutlamaya Hazrlanan NATO Kosova mtihannda. Aksiyon . BEBLER, A. (2008). The Western Balkans and International Community. Avrasya Dosyas (Balkanlar zel) , s. 7-22, Vol. 14, No:1. BURGESS, E. B. (2003, Nowember). Beyond Intractability. Kasm 13, 2010, Beyond Intractbility: http://www.beyondintractability.org/essay/shuttle_diplomacy/ DPLOMATK GZLEM. Belika Blnmeli mi? Aralk 30, 2010, DPLOMATK GZLEM: http://www.diplomatikgozlem.com/haber_o ku.asp?id=3522 ERTURUL, . E. (2008 (Bahar)). Kosova ve Geici Uluslararas Ynetim likisi: Vesayetten Fazla, galden Az. KK Sosyal ve Stratejik Aratrmalar Dergisi , 33-45, Cilt X, Say 1. FEFFER, J. (2009, August 17). Kosovo, East Timor, R2P, and Ian Williams. Washington D.C.

Sayfa | 24

KAY, S. (April 2002). Air Power and Allied Action: The Lessons of Modern War. Contemporary Security Policy , 151, Vol.23, No:1. KAY, S. (August 2004). NATO, the Kosovo War and Neoliberal Theory. Contemporary Security Policy , 264, Vol. 25, No:2. Kosova Trkiye Ticaret Odas. (2009). Kosova lke Profili. (s. 1-4). Pritine: Kosova Trkiye Ticaret Odas. TRBEDAR, E. (2008). Kosova'nn Bamszlk lannn Srbistan, Bosna -Hersek ve Makedonya'ya Etkileri. Avrasya Dosyas , s. 23-55, Cilt:14, Say:1.
Raporlar:

BRLEM MLLETLER. (2006). Birlemi Milletler Antlamas. Ankara: Birleimi Milletler Enformasyon Merkezi. Group, I. C. (2001). After Milosevic, A Practical Agenda for Lasting Balkans Peace. Brussels: International Crisis Group. MAI ve Kreselleme Kart alma Grubu. (2004, Haziran 17). NATO Antlamas (1949). Washington DC, Washington. NATO. (2001). NATO El Kitab. Brussels: Office of Information and Press. SECURITY COUNCIL REPORT. Security Council Report. Kasm 21, 2010, SECURITY COUNCIL REPORT:

http://www.securitycouncilreport.org/site/c.glKWLeMTIsG/b.2549843/k.81F0/March_2007B RKosovo.htm
Kitaplar:

BORA, T. (1995). Milliyetiliin Provokasyonu. stanbul: Birikim Yaynlar. JENSEN, C. S. (2003). Neo-functionalism. M. CINI, European Union Politics (s. 79-92). New York: Oxford University Press. MALCOLM, N. (1998). Kosova- Balkanlar Anlamak in. stanbul: Sabah Kitaplk. MALCOLM, N. (1999). Kosova, Balkanlar Anlamak in. stanbul: Sabah Yaynlar.

Sayfa | 25

Oran, B. (2001). Trk D Politikas: Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar. stanbul: letiim. POULTON, H. (1993). Balkanlar, atan Aznlklar, atan Devletler. stanbul: Sarmal Yaynevi. TEKEREK, D. D. (2004). Makedonya ve Kosova'da da Gne Trkiye'deki Gibi Parldyor. 10. TOMUSCHAT, C. (1993). Modern Law of Self Determination. Holland: Martinus Nijhoff Publishers.
Rportajlar:

ELEB, Y. D. (2010, Kasm 23). Avrupa'nn Btnlemesine Katkda Bulunan Liderler. (Deniz TREN, Rportaj Yapan) HSEYN, . (2010, Aralk 20). Kosova Sorunu. (Deniz. TREN, Rportaj Yapan)
nternet:

Encyclopedia.

Encyclopedia-No

Man's

Land.

Ocak

1,

2011,

firstworldwar.com:

http://www.firstworldwar.com/atoz/nomansland.htm EULEX Kosovo. What is EULEX? Aralk 23, 2010, EULEX Kosovo: http://www.eulexkosovo.eu/en/info/whatisEulex.php EUROPA. Europa Glossary. Kasm 19, 2010, EUROPA:

http://europa.eu/scadplus/glossary/european_security_defence_identity_en.htm MACMILLAN Dictionary. MACMILLAN Dictionary. Kasm 22, 2010 MACMILLAN Dictionary: http://www.macmillandictionary.com/dictionary/british/catch-22-situation NATO. Le nouveou concept strategique de l'OTAN- pourquoi and comment? Aralk 21, 201 NATO: 0,http://www.nato.int/strategic-concept/what-is-strategic-concept-fr.html NATO. (1999, June 30). NATO's role in Kosovo. Aralk 19, 2010, NATO Home Page: http://www.nato.int/kosovo/docu/u990610a.htm OSCE. OSCE Mission in Kosovo. Aralk 1, 2010, OSCE:

http://www.osce.org/kosovo/13194.html

Sayfa | 26

Paper Masters. Machiavelli's Reason of State Term Paper. Aralk 22, 2010, Paper Master: http://www.papermasters.com/machiavelli_reason_of_state.html TRIAL CHAMBERS. (2003, 5 9). 11 06, 2010, TRIAL CHAMBERS:

http://www.icty.org/x/file/Legal%20Library/jud_supplement/supp41-e/seselj.htm UNITED NATIONS. Chapter VII. Kasm 21, 2010, CHARTER of the UNITED NATIONS: http://www.un.org/en/documents/charter/chapter7.shtml UNPO. (2006, June 19). UNPO. Kasm 20, 2010, UNPO (Unpresented Nations and Peoples Organization): http://www.unpo.org/article/4957

Sayfa | 27