YOLUNU KEND KAZAN BR YOLCU: TRK HUKUKU TARHS SADR MAKSUD ARSAL*

Prof. Dr. Fethi Gedikli

Son zamanlarda Trk Hukuk Tarihi sahasndaki almalarda bir canlanma gzleniyor. Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi (TALD)nin Trk Hukuk Tarihi (cilt 3, Say 5, 2005, 877 s.) adl deerlendirme says, 2009da Marmara niversitesi Hukuk Fakltesinde yaplan Trk Hukuk Tarihi altayndan sonra imdi de stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi, kendi iinde Hukuk Tarihi almalarn ve eitimini deerlendirme teebbsne girimi bulunmaktadr. Byle almalar yapabilmek iin yeteri kadar zaman gemi bulunduu bellidir. Neredeyse balangc yzyla varan hukuk tarihi almalarnn bundan sonra da deerlendirilmeye tabi tutulacan ngrebiliriz. Bu bildiride de bu erevede, Ankara ve stanbul hukuk fakltelerinde uzun yllar Trk Hukuku Tarihi, Umumi Hukuk Tarihi ve Hukuk Felsefesi dersleri vermi Sadri Maksudi Arsaln hukuk tarihilii ele alnacak ve baz tespitler yaplacaktr. Konu stanbul niversitesi Hukuk Fakltesindeki Hukuk Tarihi almalarn ve eitimini deerlendirme teebbsnn bir paras olarak ele alnmtr. I. Hayatndan izgiler Sadri Maksudi 5 Austos 1879da bugnk Rusya Federasyonuna tabi zerk Tataristan Cumhuriyetinin baehri Kazann 30 kilometre kuzeyinde bulunan Tasu kynde domutur1. Din adam yetitiren bir aileden gelen babas kyn imam, annesi okuryazar ve ky okulunun kzlar ksmn idare eden bir kadnd. Byk aabeyi Hadi Trk (Trke) hocas ve eitimbilimci,
*

26.04.2011 gn Dnden Bugne stanbul niversitesi Hukuk Fakltesinde Hukuk Tarihi Seminerinde sunulan tebliin metnidir. Balktaki tanmlama Arsaldan mlhemdir. Trk Tarihi ve Hukuk adl kitabnn nsznde (s. 3) yle demektedir: Bu artlar iinde Trk Hukuku Tarihi profesrnn vaziyeti, gidecei yolu da kendisi yaparak seyahat eden bir yolcunun durumuna benziyordu. Daha nce Ahmed Selahaddin Tarihi-i lm-i Hukuk stne yazd bir yazda hocas Mahmud Esad Efendiyi benzer ekilde reh-i n-refteye gitmekten tehi etmiyor (gidilmemi yola gitmekten ekinmiyor) diye vmt. Bkz. Ahmed Selahaddin, Kitbiyt: sr- arkiyeden: Tarih-i lm-i Hukuk, Darulfnn Hukuk Fakltesi Mecmuas, Say. 4, Eyll 1332, s. 426-429. Sz konusu eser hakkndaki bu deerlendirmenin yeni harflerle yayn iin Ali Adem Yrk, Tarih-i lm-i Hukuk Mahmud Esad b. Seydiehr, stanbul: Matbaa-i mire, 1331, Trk Hukuk Tarihi Aratrmalar, Say: 5, Yl: 2008, (Bahar), s. 155-159. Adile Ayda, Sadri Maksudi Arsal, Kltr Bakanl 1282, Trk Bykleri 138, Ankara 1991, s. 9

400

Fethi Gedikli (HFM C. LXX, S. 1, s. 399 - 412, 2012)

yazar idi. Sadri ky okulunu bitirdikten sonra Allamiye medresesine gitti. Onun bir retmeni de aabeyi Hadi idi. Hadi vastasyla stanbulda kan gazete, dergi ve kitaplar kk yandan itibaren okumaya balamtr. Sadri 14 yanda iken Daniel Defoenin Robinson Crusoe adl eserini aabeyi Hadinin yardmyla stanbul Trkesinden Kazan Trkesine uyarlam ve bir dergide yaynlamtr. 16 yanda iken Tabakatlarz adl bir kitab gene stanbul Trkesinden Kazan Trkesine bu kez tek bana aktarmtr. Sadri 1895 ylnda Allamiye Medresesini bitirip aabeyi ile mehur smail Gaspralnn Krm-Bahesaraydaki Zincirli Medresesine gitmitir. Kk Sadri, smail Gaspraldan o kadar etkilenmidir ki daha sonra benim manevi babam smail Gaspraldr demitir. Sadri Maksudi 1896-1901de Kazanda Rus retmen Okuluna girdi. 19 yanda iken 1898de Magiyet (Maiet: Yaay) romann yazd. Bu roman Kazan Trkesinde yazlan ilk romandr. Sadri retmen okulunu bitirdikten sonra stanbula okumak iin yola kar. Bu arada mehur yazar Tolstoy ile grr. stanbula giderken Bahesarayda urad manevi atas smail Gaspral ve stanbulda Ahmet Midhat Efendi ona Pariste okumasn tavsiye etmitir. Sadri 1901-1906 aras yllar Pariste geirir; Sorbon Hukuk Fakltesini de okur. Bu arada smail Gaspralnn gazetesine yazlar yazar. Bu dnemde arkadalar Ayaz shaki, Yusuf Akuradr. Pariste, 1904te balayan Rus-Japon savayla ilgili haberleri Fransz gazetelerine yazarak gazetecilik de yapmtr. Sadri Maksudi 1906 Austos aynda Rusyaya dnd ve o arada toplanm bulunan Rusya Mslmanlar kongresinin ikinci gnne katld ve merkez komitesi yesi seildi. Kongre (17 Austos 1906da Mekerce (Nijni-Novgorod)da toplanmt. 20 ubat 1907 gn alan Rusya Meclisine Kazandan parlamenter olarak giren Sadri Maksudi Dumann bakanlk divan yeliine seildi. Duma datldktan sonra ikinci kez milletvekili seildi (1907-1912). Tatar Trklerini ve btn Rusya Mslmanlarn temsil etti. Dumada yapt ateli konumalarla Rusya Trklerinin ve Osmanl Devletinin haklarn savundu. Bu arada 1907 ylnn bandan 1910 ylnn sonuna dek Petersburgda bulunan nl Trkiyat Radloffun derslerine hemen hemen muntazaman katld. 1909 ylnda bir milletvekili heyetiyle ngiltereye resmi bir ziyarette bulunmutur. Sadri Maksudi bu seyahat notlarn Angliaa Seyahat (ngiltereye Seyahat) adyla yaynlamtr. 1910 ylnda Tataristann nemli bay ailelerinden Ramioullarndan (Ramiev) akir Efendinin kz Kamile Hanm ile evlenmitir. Merutiyetten sonra stanbulda yaynlanmaya balayan Trk Yurdu dergisinin 1 ve 2. saylarnda Byk Milli Emeller adl yazs Can Bey takma adyla neredilmitir (24 Kasm 1911 birinci say) 1913-1917 yllar arasnda Sadri Maksudi Kazanda avukatlk mesleini icra etmitir. 1 Mays 1917 tarihinde toplanan Birinci Umum Rusya Mslmanlar Toplantsnda (Moskova) kurulmas ngrlen ura (Merkezi Messese)ye ye seildi. 20 Temmuzda toplanan kinci Umum Rusya Mslmanlar Toplantsnda Sadri Maksudi, Rusya ve Sibirya Trk-Tatarlar Milli-Medeni Muhtariyetinin ilan edilmesine nclk etti. Muhtariyet heyeti kuruldu ve

Yolunu Kendi Kazan Bir Yolcu: Trk Hukuku Tarihisi Sadri Maksudi Arsal

401

kongre Sadri Maksudiyi heyetin bakanlna seti. Ufa merkezdi. 23 Kasm 1917de hem meclisin hem de idarenin bakan olarak Sadri Maksudi bu muhtar ynetimin ba idi. Bylece 1552'den beri Rus tutsakl altnda bulunan Tatar Trklerinin, ksa sreli olsa da, ilk devlet bakanln yapt. 1917 Ekim htilli ile arlk Rusyas sona ermi, Sovyetler Birlii kurulmutu. Rus komnistleri, 1917-1920 arasnda kurulan btn zerk (muhtar) veya bamsz Trk devletlerini yktklar gibi Rusya ve Sibirya Trk-Tatarlar Milli-Medeni Muhtariyetini de yktlar. Sadri Maksudi kyl klna girerek Finlandiya'ya kamak zorunda kald. 1920-1925 yllar arasnda Sadri Maksudi Paris Bar Konferans'nda Trklerin haklarn savundu; Sorbon niversitesinde Trk tarihi hakknda dersler verdi. Atatrk tarafndan Trkiye'ye davet edilince ailesiyle birlikte Ankara'ya geldi.2 stanbul Hukuk Fakltesindeki dosyasndaki kendi dilekesine gre 1924de Maarif Vekaleti Telif ve Tercme Heyetine aza ve 1925te Ankara Hukuk Mektebi (sonradan Fakltesi) profesrlne tayin edildi. (O zaman Ankara Hukuk Mektebi Adliyeye tabi idi.) Sadri Maksudi Hukuk Mektebinde (bugnk Hukuk Fakltesi) Trk Hukuk Tarihi krssn kurdu. 1925 ylndan 1950 ylna dek Ankara ve stanbul Hukuk Fakltelerinde Hukuk Tarihi, Trk Hukuk Tarihi, Hukukun Umumi Esaslar, Hukuk Felsefesi derslerini verdi. 24 Nisan 1931de ebinkarahisar ve 8 ubat 1935te Giresundan mebus seildi. 26 Mart 1939e dek sekiz senesi mebuslukla geti. 1950-1954 yllar arasnda yine milletvekillii yapt. 1950-1951 yllarnda Trk Parlamento Grubu bakan olarak Avrupa Konseyinde Trkiye'yi temsil etti. Devlet adaml, siyasetilii yannda hukuku, tarihi, dilci ve milliyet nazariyats bir sosyolog olan Sadri Maksudi Arsal 20 ubat 1957 tarihinde stanbulda vefat etti. II. Eserleri Sadri Maksudi Arsal gibi siyaset, fikir ve hukuk sahasnda nemli iler baarm ve eserler yazm bir ahsiyetin yazlarnn eksiksiz bir bibliyografyasnn henz yaplmad sylenebilir. Yukarda bahsettiimiz zere Can Bey takma adn da kullandn bildiimiz Arsaln lmnden sonra yaynlanm, yarm kalm veya tamamland halde yaynlanmam baz eserlerinin olduu anlalyor. lmnden sonra yaynlanan eserine rnek olarak torunu Ali Vahit Turhan ve Fsun stelin birlikte nerettii Turquismei rnek verebiliriz: Sadri Maksudinin Yaymlanmam Bir Eseri: Turquisme, R. F. Muhammetdinov, Sadri Maksud: Tarih Hem Hezirgi Zaman (Tataristan limler Akademisi, Uluslararas lim Materyalleri, Kazan, 1999). Seluk zelik, doktora tezinde, Arsaln bugn akbetini bilmediimiz iki baslmam eserine atf yapmaktadr: Fransa Hukuku Tarihi; 1948-49 ve 1949-50 ders yllarnda stanbul Hukuk Fakltesinde verdii takrirler, Trk Tarihi ve Hukuk cilt: 2, Osmanl Hukuk Tarihi.3

2 3

Bu bilgiler kz Adile Aydann not. 1de zikredilen kitabndan alnmtr. Ahmet Seluk zelik, Avrupa feodalitesinin mahiyeti, menei, Avrupann siyasi ve medeni inkiafndaki rol ve Trklerin timar tekilatyla mukayesesi, Doktora no. 82, doktora tezi, stanbul 1950, 109 s. 15 Mays 2011 Pazar gn Av. Ali ncel ile birlikte

402

Fethi Gedikli (HFM C. LXX, S. 1, s. 399 - 412, 2012)

Sadri Maksudinin ilk genlik roman Maiet (Tatar Trkesiyle Megyet Temmuz 1994te Kazan Utlar dergisinde) ve Angliyaa Seyahat [ngiltereye Seyahat] eseri tekrar baslmtr. Roman zerine Ayen Uslu Bayraml, Sadri Maksudinin lmnn 50. yl ansna: Sadri Maksudinin hayat ve Maksudinin az bilinen Maiet roman hakknda adl bir inceleme (Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, c. 17, Say 1, Haziran 2007, s. 101-109) yaynlamtr4. Sadri Maksudi Arsal, Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esaslar, (4. Bask), tken Neriyat, stanbul, 1979. Mellifin hukuk sahasndaki eserlerine aada V. Hukukuluu ve Hukuk Tarihilii ksmnda temas edeceiz. Zengin bir ktphanesi olduunu tahmin ettiimiz Arsaln ktphanesi acaba nerededir? Brakt evrakn pek az deerlendirildi gibi grnyor: rnek Turquisme [Trklk] gibi. Bu arada Trk Tarihi ve Hukuk kitabnda zaman zaman atf yapt tannm yerli ve yabanc limlerle olan mektuplamalar yaynlansa faydal olmaz m? Mesela Eberharddan gelen mektup (s. 81, n. 4), Pelliot, Orkunun (Adile Aydann kitabnn eki) mektuplar nerede? Bunlar da yaynlanabilir. En mhimi Sadri Maksudi Arsaln ahsiyeti, snrlar aan hreti ve tesiri dnlrse ktphanesi, evrak ve zel eyasnn da yer ald adna bir mze tekil edilmesi son derece isabetli bir i olacaktr. Burada ailesine ve yetkililere bu neriyi iletmekten memnunum. III. Sadri Maksudiyi Hatrlaylar Hayat, ahsiyeti ve geldii corafya, siyaset adaml ve siyasi mcadelesi sebebiyle Sadri Maksudi, sk sk anlan bahtiyar insanlardan biridir; o unutulmamtr, hibir zaman unutulmayacan da ngrebiliriz. lmnn 10. ylnda 1967de stanbul niversitesi Hukuk Fakltesinde anlmtr. O tarihte Hukuk Fakltesi dekan olan Reha Poroy, Ziya Umur ve Seluk zelikin hakknda yapt konumalar, yine lmnn 10. yl mnasebetiyle Trk Kltr dergisinin (Say. 53, Mart 1967) Sadri Maksudi Arsala hasrettii zel saysnda yer almtr. Mellifimiz ebedi hayata kavumasnn ardndan her on ylda bir, ya bir konferansla ya bir kitap yaynyla yad edilmektedir. Mesela, lmnn 20. ylnda Ord. Prof. Sadri Maksudi Arsal 1880-1957 Hayat ve Eserleri (Yazan Adile Ayda, bibliyografya M. Cunbur, Kltr Bakanl, Ankara 1977, 32 s.) adl bir kitapla hatrlanmtr. lmnn 30. ylnda Trk Oca 20 ubat 1987de anma treni dzenlemitir. lmnn 40. ylnda herhangi bir faaliyete tesadf edemediimiz Arsal, lmnn 50. yl mnasebetiyle bu sefer stanbul

evinde ziyaret ettiimiz hocamz Seluk zelikin ktphanesinde sz konusu kitaplarn bulunmad ortaya kmtr. Genel a eriimi http://sbe.balikesir.edu.tr/dergi/edergi/c10s17/makale/c10s17m7.pdf. 27.04.2011de eriildi.

Yolunu Kendi Kazan Bir Yolcu: Trk Hukuku Tarihisi Sadri Maksudi Arsal

403

Bykehir Belediyesince Tark Zafer Tunaya Kltr Merkezinde 13 Mays 2007 tarihinde bir gn sren bir programla anlmtr5. Sadri Maksudi doumunun 125. yldnmnde 19 ubat 2004te (Kazanda, Kremlevskaya soka 9 numaradaki Tarih Enstitsnde dzenlenen bilimsel bir konferansla anlmtr. Trkiyede hakknda yazlan kitaplardan tespit edebildiklerimiz unlardr: [Ahmed Zeki Velidi] Togan, On Yedi Kumalt ehri ve Sadri Maksud Bey, stanbul: Brhaneddin, 1934; Abdullah Battal Taymas, ki Maksudiler stanbul 1959, Adile Ayda, lmnn 20. ylnda Ord. Prof. Sadri Maksudi Arsal 1880-1957 Hayat ve Eserleri (Ankara 1977) ve Sadri Maksudi Arsal (Ankara 1991). Doduu ehir Kazanda da birbiri ardndan 4 kitap neredilmitir: Birincisi Yahya G. Abdullin ve dierleri, Sadri Maksud (1879-1957), (Kazan, 1996, 272 s.); ikincisi ilmi bir konferansn bildirilerini ieren ve R. F. Muhammetdinovun yayna hazrlad Sadri Maksud: Tarih Hem Hezirgi Zaman (Kazan, 1999) adl eserdir. ncs Gabdelhak Zebirovun Maksud Baba Hem Maksudler (Kazan, 2000) ve drdncs Feride Gaffarovann Sadri Maksudi (Kazan, DAS, 2001) adl kitabdr. Sadri Maksudi hakknda Trkiye ve Trkiye dndan aratrmaclar tezler de yapmlardr6.
5

lmnn 50. ylnda Anma Gn Devlet Adam ve Dnr Sadri Maksudi Arsal (1878-1957) balyla dzenlenen ve al konumalar ardndan leden evvel ve sonra ikierden 4 oturum halinde dzenlenen anma gnnde srasyla u tebliler sunulmutur: Halil NALCIK, Sadri Maksudi Arsal Hakknda Hatralarm; Glnur OK, Sadri Maksudi Arsaln Yaam yks Fotoraflarla sunum, Ahmet MUMCU, Sadri Maksudi Arsal ve Trk Hukuk Tarihi Disiplininin Douu, Ahmet B. ERCLASUN, Sadri Maksudi Arsal ve Trk Dil Devrimi, Taha AKYOL, Sadri Maksudi Arsal ve Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esaslar, Nadir DEVLET, Sadri Maksudi'nin Trk-Tatar Millet Meclisi Bakanl ve Dneminde Rusya'daki Siyasi Ortam, Salavat ISHAKOV, Sadri Maksudi in Europe (Sadri Maksudi Avrupa'da), Okan DAHER, Sadri Maksudi ve Finlandiya, Timour KOZYREV, arlk Dneminden Gnmze Rusyada Milliyetilik Akmlar Balamnda Sadri Maksudi Arsal'n Milliyetilii, Rafael MUHAMMETDNOV, Sadri Maksudi ve Milli Azatlk Hareketi. Ahmet Mumcunun bu teblide atf yaplan grleri stanbul Bykehir Belediyesi Kltr Dairesi bakanlndan temin ettiimiz DVD dinlenilerek elde edilmitir. Bize dzenledikleri anma gn ile ilgili tutanaklar 2 DVD halinde temin eden bu kurumun mdrne ve mensuplarna burada kranlarmz ifade etmeyi zevkli bir grev addederim. Tespit edebildiimiz tezi burada kaydediyoruz: 1. Ahmet Kankaln danmanln yapt: Sadri Maksud Arsal (Hayat-Eserleri-Fikirleri), Haz. Serdar ERKAN, Dicle niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ortaretim Sosyal Alanlar Eitimi Anabilim Dal Tarih Eitimi Bilim Dal Yksek Lisans Tezi, Diyarbakr 2001. 2. Almaz Miftahov, From Russia To Turkey: An Intelectual Biograhpy of Sadri Maksudi Arsal (1878-1957), [Rusyadan Trkiyeye: Sadri Maksudi Arsal (1878-1957)n Entelektel Biyografisi], Bilkent niversitesi, Ankara, 2003. 3. Erem Sarkocann danmanln yapt Sadri Maksudi Arsaln Trk Milliyetiliine Katklar [The contributions of Sadri Maksudi Arsal to Turkish nationalism], Haz.

404

Fethi Gedikli (HFM C. LXX, S. 1, s. 399 - 412, 2012)

Son yllarda Sadri Maksudinin Trk Tarihi ve Hukuk ve Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esaslar kitaplarnn ilki Rusaya, ikincisi Tatar Trkesine evrilerek doum yeri Kazanda baslmtr. Bkz. srasyla Tyurkskaya istoriya i pravo, Trkeden ev. Rafael Muhammetdinov, Kazan, 2002, 412 s. ve Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esaslar (Sotsiologieskie aspekt natsionalnogo samosoznaniya), Kazan, 1999, 138 s. IV. Sadri Maksudi stanbul Hukuk Fakltesinde Sadri Maksudi Ankara Hukuk Fakltesinden baka 1933 tarihindeki niversite Reformunun ardndan 1934-35 retim ylndan balayarak 19391940 retim yl dahil stanbul Hukuk Fakltesinde Trk Hukuku Tarihi (o zaman disiplin bu ekilde adlandrlyordu) dersini vermitir. 1940 ylnn Haziran aynda Ankara Hukuk Fakltesine atannca stanbuldaki grevi sona ermitir. 1941de Ankara Hukuk Fakltesine Hukuk Tarihi ve Felsefesi profesrlne tayin edildi. 18 Ekim 1943de Ankaradan naklen tekrar stanbul Hukuk Fakltesine Hukuk Tarihi ve Felsefesi ordinarys profesrlne tayin edildi. 6 Kasm 1945de emekliye sevkedildi7. 5 Ekim 1946da grevlendirme suretinde ve retim grevlisi kadrosunda stanbul Hukuk Fakltesinde tekrar (1 Ocak 1947) derslerine devam etmitir. 1950 yl mali sene bandan itibaren tekat hakk bulunamayacandan Hukuk Fakltesi onu tekade tabi olmayan geici ve cretli bir vazifeye uzman olarak tayin etti. (stanbul Beyolu Mal Mdrlne yazd 24.IV.1950 (sehven 1850) tarihli dilekesi) Sadri Maksudi 1939da ayrca stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi tarih profesrlne tayin edilmitir. (21 Mays 1945 gnl stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Dekanlna dilekesi) V. Hukukuluu ve Hukuk Tarihilii Sadri Maksudi hakkndaki zikredilen almalarda daha ok onun hayat, fikirleri ve siyasi mcadelesi ele alnm grnmektedir. Biz ise onun genelde Hukuk Tarihi, zelde Trk Hukuk Tarihi alanna yapt katklardan sz etmek istiyoruz. Hemen belirtelim ki, 2007deki stanbul Bykehir Belediyesinin andmz toplantsnda Prof. Dr. Ahmet Mumcu, Sadri Maksudi Arsal ve

smail z, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Sosyoloji Blm, Genel Sosyoloji ve Metodoloji Anabilim Dal, 2009, 87 s. Dekanln niversite Rektrlne yazd 11 Haziran 1945 gnl 1560 sayl yazda Arsaln 65 yan doldurmas sebebiyle emekliye ayrlacann kendisine bildirildii, Hukuk Tarihi ve Hukuk Felsefesi derslerini okuttuu, Hukuk Tarihi iin yetimi bir hoca olmad gibi Hukuk Felsefesi doentlii iin de alan imtihann henz neticelenmedii, kendisinin ayrlmas halinde fakltenin esasen ok dar olan retim kadrosunda bir boluk brakaca ve gerek retim ve gerek aratrma ilerinde glkler doaca, Sadri Maksudinin kendisine verilen vazifelerde bilgi ve ihtisasn eserleriyle ve retimiyle gstermi, vazifesine bal bir profesr olduu gerekeleriyle bilgi ve ihtisasndan istifade edilmek ve halefini hazrlamasna imkn brakmak zere; [vurgular bana ait FG] Asker ve Mlk Tekat Kanununun 3. maddesinin husus fkras mucibince hizmet mddetinin uzatlmas iin gereken Bakanlar Kurulu kararnn alnmasna yksek delletleri rica edilmiti.

Yolunu Kendi Kazan Bir Yolcu: Trk Hukuku Tarihisi Sadri Maksudi Arsal

405

Trk Hukuk Tarihi Disiplininin Douu adl yaynlandn tespit edemediimiz- bir konuma yaparak bizde hukuk tarihi ilmini Sadri Maksudinin kurduunu anlatmtr8. Konumann bal da Sadri Maksudi ile lkemizdeki Trk Hukuk Tarihi disiplininin douuyla irtibat kuruyor ve bu doua dikkat ekiyor. Mumcuya gre Ankara Hukuk Fakltesine Arsaln getirdii yenilik, Trk Hukuku Tarihinin zerinde gerek anlamda durulmasn salamak olmutur. Yine Mumcuya gre, hukuk tarihinin neminin kavranmas ve Trk Hukuk Tarihi alanna getirdii en byk yenilik, Trk Hukuk Tarihini sadece slam Hukukundan ibaret olmad, slamdan nceki kkenlerinin de aratrlmas gerektiini ortaya koymas ve buna ciddiyetle ynelmesidir. Mumcu, onun bu alandaki almalarn Trkiyede ilk almalar olarak kaydetmekte ve ilk defa Hukuk Fakltesinde gerek anlamda hukuk felsefesini onun tedris ettiini belirtmektedir. Mumcu, ayrca Ankara Hukuk Mektebinde stanbul Hukuk Fakltesinde bulunmayan Trk Hukuk Tarihi dersinin konulmasnn da Sadri Maksudi ile ilgili olduu varsaymn dile getirmitir. Ahmet Mumcunun grlerine katldmz belirttikten sonra, Sadri Maksudi Arsaln hukukuluunun cepheli olduunu syleyebiliriz. O, Umumi Hukuk Tarihisi, Trk Hukuku Tarihisi ve Hukuk Felsefecisidir. Sadri Maksudi Arsal Ankara ve stanbul hukuk fakltelerinde hem bu dersleri okutmutur, hem de bunlarla ilgili nemli kitaplar yazmtr. Bunlarn yan sra o, Kemal Gzlerin belirlemesine gre lkemizde hukukun genel teorisinden ilk bahseden hukukudur9. Sadri Maksudi Trk Hukuku Tarihi disiplininin kuruculuunu da yapmtr. Bundan aada geni olarak bahsedeceiz. Fakat ondan baka Umumi Hukuk Tarihi, Hukuk Felsefesini de ehliyetle okutmu ve bu sahaya dair kitaplar da yazmtr. Hukuk Felsefesi alanndaki almalarn bu sahann uzmanlar deerlendirecektir. Umumi Hukuk Tarihi10 kitab nc basksn yapmtr. (stanbul 1948, 532 s.). Kitabn alt bal Eski Hind, ran, Atina ve Ispartann hukuki messeseleri, Romann siyasi ve hukuki tekilat, itimai ve siyasi bnyesi. diye isimlendirilmitir. 173 sayfadan itibaren Roma Hukuku Tarihi, Romada mparatorluk Devri, Dominatus Devri gibi ayr kitap halinde kitabnn 359 sayfalk ksm Roma Hukukuna ayrlmtr. Kitabn Roma Hukuku Tarihi ksmlar Umumi Hukuk Tarihinden bahseden dier ksmlarndan ok daha fazla yer kaplamtr. Bunun kitabn adyla uygun dmediini belirtmek gerekir.

Taha Akyol, Milliyetilik ve Sadri Maksudi, 14 Mays 2007 Pazartesi gn yaynlanan Milliyet Gazetesindeki ke yazs. www.turkcebilgi.comden 19.10.2011de eriildi. 9 Gzler bu hususta unlar sylemektedir: Tespit edebildiimiz kadaryla Trkiyede hukukun genel teorisinden ilk bahseden yazar Sadri Maksudi Arsaldr. (S. M. Arsal, Hukukun Umumi Esaslar, Ankara 1937, Ankara Hukuk Fakltesi Neriyat, s. 7-27) Arsaldan 44 sene sonra hukukun genel teorisinden sistemli olarak 1981de Zeki Hafzoullar sz etmitir. (K. Gzler, Hukukun genel teorisine giri: Hukuk normlarnn geerlilii ve yorumu sorunu, 1998, s. 4) 10 Bu kitabn ilk hali Hukuk Tarihi Dersleri (Ankara 1941, Ankara Hukuk Fakltesi neriyatndan, 582+XVII s.)dir. kinci ve nc baskda ismi Umumi Hukuk Tarihi (stanbul 1944, ikinci tab) olmutur.
8

406

Fethi Gedikli (HFM C. LXX, S. 1, s. 399 - 412, 2012)

Arsaln bu eserinde memleketimizde bu sahada ilk telif ve orijinal kitabn11 sahibi Mahmud Esad Efendiyi anmamas not edilmeye deer!12 Kitabnn plan da ondan farkldr. Mahmud Esad srasyla Msr, Babil, in, Japon, Trk ve Mool, Brahman, ran- kadm, erat- srailiye ve slam eratn ele almt. Arsal ise Hukuk Tarihinin mevzuundan sonra Kadim kurunlarn [alarn] hukuk sistemleri bal altnda Hind, ran, Yunan, Isparta hukuklarn anlatarak Roma Hukukuna gemitir. Arsaln kitab yer verdii kadim alarn hukuk sistemleri bakmndan Mahmud Esad Efendininkinden daha dar tutulmutur. Sadri Maksudi Arsaln Hukuk Felsefesi Tarihi kitab ise stanbul Hukuk Fakltesi Talebe Cemiyeti Yaynlarndan 1946 ylnda kmtr. Mellifin dier eserleri uzun makaleler eklinde Teokratik Devlet ve Laik Devlet, stanbul niversitesince Tanzimat Fermannn ilan edilmesinin yznc yldnmne hasredilen Tanzimat I kitabndan ayr basm (1940); ngiliz Amme Hukukunun nkiaf Safhalar, (1940); Farabinin Hukuk Felsefesi, (1945); Kutadgu-bilig (1947) adyla yaynlanmtr. Bu son makalenin her biri stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuasndan ayr basmdr. Ahmet Mumcudan daha evvel rencisi Cokun ok, Trk Hukuk Tarihi ders kitabnda ise Avrupadakinin aksine lkemizde gzel genel hukuk tarihi kitaplar yazld, fakat gene oradakinin aksine milli hukuk tarihi alannda boluk olduunu dile getirmitir: oka gre: TRK HUKUKU TARH alannda toplu ve metodik bir esere rastlamak mmkn deildir. Yalnz hocam Profesr S. M. Arsal 1947de yaynlam olduu Trk Tarihi ve Hukuk adl kitabyla Trk Hukuk Tarihinin slamiyetten nceki devri hakknda bize toplu ve sistematik bilgi vermitir. diyerek Arsaln katksnn, slamiyetten nceki Trk Hukukuna ait olduunu belirtiyor. O Uzunarl, Barkan, nalckn eser ve makaleleri Trk Hukuk Tarihinin Os-

Gerekten Mahmud Esad Efendi Darlfnun Hukuk Fakltesinde bu dersi okutmakla grevlendirilmi ve bu sahada orijinal bir kitap yazmtr. Tarih-i ilm-i hukuk (stanbul, Matbaa-i Amire 1331 [1915]) adn tayan bu kitap harf devriminin gadrine uram ve ondan gerei gibi yararlanlamamtr. Bunu dikkate alarak arkadalarmzla Mahmud Esad Efendinin anlan eserini bugnk alfabemize grerek yaynlamaya karar verdik. Halen bu almamzn tamamlanmak zere olduunu bildirmekten memnunum. 12 Buna ramen, Ziya Umur, Arsaln Umumi Hukuk Tarihi kitab plannn Mahmud Esad Efendininkinden baka bir ey olmadn belirtmektedir. Umur, Trkiyede hukuk tarihi tedrisatnn tarihesinden bahsederken Aaolu Ahmed ile birlikte her iki mellifle ilgili deerlendirmeler de yapmaktadr. Arsaln gelip gemi btn milletlerin hukuk tarihlerinden sz edilemeyeceini, hangi devlet/milletlerin hukuk tarihinden sz edilecei biiminde doru bir tespit ve doru bir soru sorduunu ancak bu suale yanl cevap verdiini kaydetmektedir. Mahmud Esad ile Sadri Maksudi arasnda slamclk ve Trklk fark grmektedir. Ziya Umurun yazdklarndan ayrca bir umumi hukuk tarihinin ve hatta slamdan nceki Trk hukuku tarihinin de okutulmasna gerek olmad, ona gre [A]slnda bizim hukuk tarihimiz, bu istikametlerin her ikisinde [slam ve Roma hukuku, FG] birden aranmaldr. Memleketimizde canl olan hukuk zihniyeti, bu iki tarih hukukun tesiri altnda meydana gelmitir: a) Aa yukar bin senelik slam hukuku ve b) Fiilen, canl olarak yaayan Avrupa-Roma hukuku., Ziya Umur, Trk Hukuk Tarihi Dersleri, 1. cilt, Beta, stanbul 1987 ve tpkbasm 1983), 29-31.
11

Yolunu Kendi Kazan Bir Yolcu: Trk Hukuku Tarihisi Sadri Maksudi Arsal

407

manl devleti dnemine ait birok byk boluklar baar ile doldurmutur, diye ekliyor. oka gre yabanc dillerde de Trk Hukuk Tarihini topluca iine alan bir yapt mevcut deildir (ok/Mumcu, Trk Hukuk Tarihi Ders Kitab, 3. b., Ankara 1982, s.2-3). Arsaln verdii bilgilere gre, milli hukuk tarihi almalar nce XV. asrda Fransada balamtr. Almanyadaki tarihi hukuk okulu bilinmektedir. Rusyada da milli hukuk tarihi 1826da okutulmaa baland. Bu tarihten itibaren Ruslar hukuk tarihleri hakknda pek ok eserler yazdlar. Bizde ise milli hukuk tarihi 1925de kurulan Ankara Hukuk Mektebinde (sonradan Fakltesi) mfredata dahil edilmitir. stanbulda ise bu ders, 1933teki niversite reformundan evvel Yusuf Ziya zer ve Aaolu Ahmed, reformdan sonra ise onu Ankarada okutmakta olan Sadri Maksudi Arsal tarafndan verilmeye balanmtr. Nedense Sadri Maksudi Arsal, Yusuf Ziya zer ve Aaolu Ahmedi anmadan 1933te stanbul Darlfnunu slah edilerek niversite ismini aldktan sonra stanbul niversitesinde de bir Trk Hukuku Tarihi krss tesis olundu.13 demektedir. Bu ifadeden onun, daha evvelki abalar deersiz grd anlamn karabiliriz. Biz Arsaln Trk hukuk tarihilii hakkndaki grlerini 1947de baslan Trk Tarihi ve Hukuk eseri zerinden tahlile alacaz. Mellif bu kitabnda Hukuk tarihi sahasnda alma tarihi ve bu almalarda kullanlan metotlar zerinde duracak deiliz. (Arsal, 13) demesine ramen, hemen u cmleleri de eklemeden edemiyor: Biz burada ancak hukuk tarihini yazanlarn milli hukuku tedvin iin ne gibi membalardan ve nasl istifade ettiklerini ksaca gstermekle iktifa edeceiz. Her milletin tarihinde hukuk tarihi bakmndan birbirinden farkl balca iki devir vardr: 1) Yazlmam hukuki rf ve adetlerden ibaret olan rfi (rfi kelimesini Franszca coutumier kelimesinin ifade ettii manada kullanyorum.) hukuk devri, 2) yazlm, mektup kanunlar devri. (Arsal, 13) Bundan sonra mellif milli ve yabanc diye birinci devrin kaynaklarn sralamaktadr. Bunlardan milli kaynaklar dil, halk edebiyat, hukuki rfler, kitabeler, hukuki vesikalar, tarihi/edebi ve ilmi eserlerdir (s. 14). Yazar, ikinci devrin yani yazl devrin hukukunu tespit etmenin nisbeten kolay olduunu belirterek bu devrin kaynaklarn da sralamaktadr (s. 15). Bunlara aada deinmek istiyoruz. Sonra Trk Hukuku Tarihinin Mevzuuna gelmekte ve onu [T]rkiyede yaayan Trklerin hukuk tarihidir. Trkler teden beri Anadoluda yaam insanlarn ahfad deildirler. diyerek de Anadoluya gelinen yerdeki yani Orta Asyadaki kklere dnmektedir. Anadolucu deildir yani Smer, Eti medeniyetinin Trklerin yaratt bir medeniyet olarak grmyor. Burada Denizbank hadisesini14 de hatrlatarak unu syleyebiliriz: Atatrk ok sevmesine ramen, Atatrkn yannda kendi dncelerini de serbeste ifade etmi bir limdir.

13 14

Arsal, 1947, 13 Atatrkn nerdii Denizbank isminin Trkenin kaidelerine uymad, Deniz Bankas eklinde olmas gerektii hususu iin bkz. Adile Ayda, age, s. 197-204.

408

Fethi Gedikli (HFM C. LXX, S. 1, s. 399 - 412, 2012)

Sadri Maksudi Trk Hukuku Tarihini de 1) Orta Asya devri 2) slamlama devri 3) Seluki devri 4) Osmanl devri olarak drde ayryor. Cumhuriyet tekilatndan bahsedecek deiliz, nk bu devir mazi deil, parlak bir haldir. (s. 17) demektedir. Orta Asya devrini de kendi iinde Asya Hunlar devri, Tokyo [Tukyu] denilen Trklerin devri, Uygur Trkleri devri diye blmekte. slami devirin altdevirleri zerinde durmayacaz (s. 68) demektedir. Bizim aratracamz Trk Hukuku Tarihi Trkiyede yaayan Trklerin seleflerinin geirdii hukuki tekilat safhalar tarihidir (vurgular bana ait, FG). Mellifin kasd, Trklerin slamdan evvelki hukukunun kkleridir. Tarihi devirlerdeki hukuki esaslar ve hukuki messeselerin tarihidir. (s. 17). Sadri Maksudi Arsal sonra Trk Hukuku Tarihini tespit iiyle uraanlarn rastlayaca zorluklar sralamaktadr: Yerli ilmi kaynaklarn olmay, bu konuda yazlm yabanc kaynaklarn tarafsz olmaylarn kaydetmektedir. Trk halklar arasndaki szl malzemeyi Alman ve Rus limleri toplamlardr. Orta Asya devri iin in, ran ve ksmen Arap eserleri, slamlama ve Seluki devri iin Arap ve ran eserleri, Osmanl devri iin Bizans, talyan melliflerinin eserleri ok mhim kaynaklardr (s. 18). Bu kaynaklar deerlendirebilmek iin birok ark ve Garp lisanlarn, bu arada eski ince, eski Farsay da bilmek gerekir. Osmanl devrini incelemenin gl ise malzeme ktlndan deil bolluundan ileri gelir. Sadri Maksudi bir aratrma metodu da oluturmaya gayret etmitir. Bu metoda gre, nce ok eitli dillerden, mekanlardan, eitli devirler iin malzeme toplanmaldr. Toplanm malumat sosyoloji ve hukuk tarihinde makbul esaslara gre tasnif etmek ve Trk tarihinin trl devirlerinde grlen hukuki messeselerinin ilmi mahiyetini, roln ve vazifesinin tespit ve ehemmiyetini izah etmek gerektir. Burada ok objektif olmak, ilmilik yolundan inhiraf etmemee almak gerektir (s.19). Mverrih [tarihi] kendi milletine kar besledii sevgi ve tabii ballk hislerine kaplmamal, indilik yoluna sapmamaldr. (s. 19). [B]undan sonra eski Trklerin akideleri hakkndaki kaytlar, eski dinlerinin ananelerini muhafaza etmi Trk kavimlerinde yaayan akidelerle mukayese etmelidir. (s. 19) [K]ati netice iin Roma hukuku ile slav hukuku esaslarn gz nnde tutmaldr (s. 20). Arsal hukuk tarihi aratrmalarnn zorluunu ifade ederken eski Trklerin dini ne idi, eski Trklerde ilk itimai nve (toplumsal ekirdek) ne idi ve Osmanl tmarnn menei nedir ve Avrupa feodallii ile mnasebeti ve fark neredir sorularyla rnek aratrma nesnesiyle bu grn somutlamaktadr (s.19-20). Hlasa olarak diyebiliriz ki, Trk Hukuku Tarihini tespit iin Trk tarihine, Trk hukukuna ait kaynaklar tetkik kafi deildir. Bundan baka dier milletlerin tarihine, umumi tarihe ve sosyoloji ile iktisat ilimlerinin ileri srd esaslara dahi kafi derecede vakf olmak arttr. te bu zorluklar yznden, bu zorluklar yenmek ok zaman istediindendir ki, Trk Hukuku Tarihinin bir insan mr iinde tamamiyle ilenmi bir ilim mahiyetini iktisap etmesi imkanszdr.

Yolunu Kendi Kazan Bir Yolcu: Trk Hukuku Tarihisi Sadri Maksudi Arsal

409

imdiye kadar Trk Hukuku Tarihi alannda yaplm bu aratrmalar, bu sahada yaplacak tetkikatn ancak balangcn tekil ediyor. Trk Hukuku Tarihi ilmi gelecekteki aratrma seven milli alimler iin ok geni ve ok verimli bir aratrma alan tekil edecektir. Bu kitabn rol gelecekte TRK HUKUKU TARH sahasnda aratrmalar yapacak olanlara ksmen rehberlik etmekten ibaret olacaktr. (s. 20) diye mtevaz bir tavrla kendi iini tanmlamaktadr. Belirtmek gerekir ki, Sadri Maksudinin kitab, sadece bir hukuk tarihi kitab deildir. O ayn zamanda istilaclara kar vatann ve bamszln koruyan, mahvolmaktan dnen ve zgvenini tesis etme ihtiyac olan halknn genlerine moral veren, onlarn da eski ve zengin bir kltrn ve zengin bir dilin taycs olduklarn delilleriyle beraber sunan bir kitaptr. Mesela, dilimizde tarmla, sulamayla, temel madenlerle ilgili kelimeler eski alardan beri vardr ve kk olarak Trkedir; demek ki toplumumuz ok eski devirlerden beri bunlar iletecek medeniyet seviyesine kmt (s. 23-24). O, ayrca Trkenin ve Almancann ksack surette mukayesesini yaparak iyi ilendii takdirde Trkenin ok zenginleeceini belirtmektedir15. Sadri Maksudi Arsal kitabn hem bir tarih kitab olarak yazdnn farkndadr ve bunu bilinli olarak yaptn yle anlatmaktadr: Dier milletlerin Hukuk Tarihi mellifleri hukuk tarihinde devletin umumi tarihinden bahse lzum grmezler, nk milli tarihi yksek Hukuk Fakltesi talebelerine malum farzederler ve bu tahmin hakikate de uygun olur. Bizim Trk tarihinin Orta Asya devri, slamlama devri ve hatta Seluki devri tarihi imdilik maalesef herkese malum deildir. Liselerde bu devirler hakknda verilen malumat ok muhtasardr. Benim tecrbelerim bana eski Trk devletlerinin hukuki tekilatndan bahse balamadan nce o devirlerin tarihini hlasa etmek lzumu kanaatini telkin etmitir. Ancak Osmanl devri iin istisna yapacam; nk bu devrin tarihinin ana hatlar az ok herkese malumdur. (s. 68-69). Sadri Maksudi Trk Hukuku Tarihinin kaynaklarn milli kaynaklar ve yabanc milletlerin eserleri diye ayrdktan sonra milli kaynaklarn mhimlerini Orhun Abideleri, Uygur edebiyat, Kutadgu bilig, Trk destan ve menkbeleri, Orta Asya Trklerinin ifahi halk edebiyat, bugn imali ve Orta Asyada yaayan Trk kavimlerinin hukuki rf ve adetleri ve bu rfi hukuka dair eserler diye belirlemektedir. Bunlardan baka ehemmiyeti ikinci derecede olan kay15

Trk dili sz kklerinin okluu bakmndan dnyann en zengin dillerinden biridir. [Arsal tarafndan italik gsterilmitir FG] Avrupa dillerinden hibiri kelime kklerinin zenginlii bakmndan Trke ile mukayese edilemez. Bugn uurla ilenmi olmas sayesinde dnyann zengin dillerinden biri olmu olan Alman lisannda ceman 900 kadar kelime kk vardr. Btn dier kelimeler bu kklerde yaplmtr. Halbuki Trk dilinde bugn unutulmu sz kkleri ile beraber sekiz bin kadar mstakil kelime vardr. Bu dil hazinesi, dier milletlerin yapt gibi, uurla ilenirse Trk dili dnyann en zengin dillerinden biri olacaktr. (s. 27)

410

Fethi Gedikli (HFM C. LXX, S. 1, s. 399 - 412, 2012)

naklardan olarak Cengizin Yasasn ve Timurun Tzkatn da saymak gerektir. (s. 69-70). Mool kavmi Trklerden tamamen farkldr ama Mool yasas eski Trklere ait kanunlar yanstr (s. 168, n.103, 169 vd). Cengizin Yasas ve Timurun Tzkat [tzkler, kanunlar] ne Orta Asya devri iin ve ne de Osmanl devri iin menba tekil etmezler. Fakat baz messeselerin, baz hukuki telakkilerin btn Trk rk efrad arasnda mterek olduunu gstermek iin bunlardan da istifade edilebilir. (s. 70). Sadri Maksudi Arsaln ilmi titizlii Uygur hukuk belgelerini Trkeye uyarlarken onu bundan emin deilim diye baz yerlere not dmeye sevk ediyor. Mesela s. 85, not. 3 ve not. 5) ve Bu tercme harfi harfine deil anlamna gredir (s. 253, n. 70)16. Kutadgu bilige bn Sinann tesiri olduunu ileri sren Alman Otto Albertsi eletirerek bn Sinann devlet felsefesiyle ilgili bir eseri yoktur ve lm tarihi 1037dir. Kutadgu bilig 1069-1070de yazlmtr. bn Sinann eseri bu zaman iinde Yusuf Has Hacibe ulaamaz (s. 118-119) der. O, Kutadgu Biligde Farabi ve Konfys tesiri grr (s. 119). Yine Mool devrinde yaam ran tarihileri Cveyni ve Reideddinin Trklk ananelerine Moollarnkini kartrdklarn, birok Trk ananelerini Moollora, baz Mool ananelerini de Trklere isnad ettiklerini ileri srmtr (s. 128) Baz fikirleri ihtimal olarak kabul eder, kesin olarak deil, mesela Mete ile Ouz Han ayn kii midir? spat edilmi saylmaz ama red iin de kafi delil yoktur der (s. 133). slamiyetten nceki devrin hukuki yusunlarn [trelerini] tesbit iin slamiyetin tesirine maruz olmayan veyahut az maruz olan Trk kavimlerinin edebiyatnda yaayan hukuki telakkileri veya hukuki bir yusunu gsteren iaretler, rivayetler ok mhimdir. (s. 135) Milletler iin siyasi esaret daima inkraza doru bir admdr. (s. 146). Burada mellif devrin havasna ve kendi tecrbelerine dayanarak genlii uyarmak ihtiyac hissetmektedir! Bir yerde (s. 248, not 1de unlar yazmtr: Trk rk her devirde iki trl mnevver yetitirmitir. Biri milliyet duygusundan mahrum kozmopolit beyler. Bunlar Trkten baka bir kuvvetli devlete istinat ederek Trk halkn istismar etmek isteyen beylerdir. Bunlar himayeciler, mandaclardr. () kinci Trk reisleri hibir durumda, hibir art altnda ecnebi himayesini, ecnebi mandasn kabul etmeyen kahramanlardr. Trk tarihinde bu iki temaylden kh biri kh dieri zafer kazanmtr. Ama bazen zorlama yorumlar da vardr: Kutadgu bilig Locke ve Montesquieden alt-alt buuk asr nce devlet idaresi sahasnda bir nevi tefrik-i kuva [kuvvetler ayrl] esasn ileri srmtr (s. 126-127) gibi.

16

Ancak Uygurlardan kalma hukuki vesikalar tantrken Ortaklk Mukavelesini Bu mukavele slam hukukunda mudarebe ismiyle malum akiddir. Bu bir nevi irkettir. Bu irkette akitlerden biri mal (arazi) veriyor, dieri emek veriyor. aklamas doru deildir (s. 83, not. 1) Buradaki ortaklk muzaraaya benzemektedir. Bu konular hakknda geni bilgi iin bkz. Fethi Gedikli, Osmanl irket Kltr XVI.-XVII. Yzyllarda Mudrebe Uygulamas, z Yaynclk, stanbul 1998, 296 s.

Yolunu Kendi Kazan Bir Yolcu: Trk Hukuku Tarihisi Sadri Maksudi Arsal

411

Bugn slamiyetten nce Trk Hukuku Tarihini aratrmann nemi yeteri kadar takdir edilmi grnmyor! Bu toplumun eski yaayndan da baz eyleri sonraya, bugne tayp tamadna ve eer tamsa bunlarn neler olduunun tespiti gerekmez mi? Arsaln eseri bu sahada ilk kapsaml alma olmas hasebiyle ok nemlidir. Ansiklopedik bir eserdir. Bir kltr eseridir. Sonradan Bahaeddin gelin yazaca Trk Kltr Tarihinin bir ncldr17. Arsaldan sonra eski Trk hukuku aratrmalar daha ileri gtrlm deildir! Fuad Kprlnn nezaket snrlarn aan eletirisine18 ramen, ona eserinde atfta bulunmas Arsaln ilimde nesnelliini gsterdii kadar salam karakterli bir ahsiyet olduuna kuvvetli bir delildir. Ziya Umurun grlerine yukarda yer verilmiti. Murteza Bedir19 de Arsala baz eletirilerde bulunmaktadr. Kanmca bunlar mellifin eserini meydana getirme amac gz nne getirildiinde tartlr nitelikte grnmektedir. Sadri Maksudi Arsaln kitab eski Trk hukuku terimleri bakmndan da zengindir ve hatta kitabnn sonunda bu terimleri gsteren bir cetvel de vardr.

Mellif bu durumun farkndadr. Belki bu yzden kitabn Trk Tarihi ve Hukuk diye adlandrmtr. Kitabn ad hakknda kz Adile Ayda (age., s. 219) u bilgileri vermektedir: Bastrd kitabn adn koyarken, Sadri Maksudinin tevazu ve tereddd tuttu. Kt niyetli kimseler diyebilirlerdi ki, bu kitapta hukuktan ok tarih var. Trk Hukuku ilmi ancak 1925te doduu iin, ancak birka hukuku nesli, zerinde altktan sonra son eklini bulacakt. Bir alakgnlllk aheseri olan nsznde ifade ettii bu dnceler neticesinde, Sadri Maksudi kitabna gerek adn verecei yerde, tutuyor, ona Trk Tarihi ve Hukuk adn veriyor. Kitap 1947 ylnn sonunda yaynlannca, Sadri Maksudinin gerek dostlar, gerekse yaknlar adna itiraz etmiler, bu ad beenmemilerdi. Bunun zerine byk bilgin, eserin yeni basks yapld takdirde, Trk Hukuku Tarihi ad ile yaynlanmas ve icabnda tarihi bilgiler ayr, hukuki bilgiler ayr puntolarla baslmas hakkndaki kararn yaknlarna bildirmitir. 18 Kprlzade Fuad ve Sadri Maksudi arasndaki tartma iin Erhan Aydn (Cumhuriyet Dneminde Eski Trk Yaztlaryla lgili almalar, Karaman, Dil, Kltr ve Sanat Dergisi, 2005, 205-211) baz bilgiler verip u deerlendirmeyi yapmtr: Sadri Maksudinin (Arsal) 1924 ylnda Journal Asiatique adl dergide bir yazs km daha sonra bu yazsnn Trkeye evirisini inliler ve Moollarn Hoei-Hou ve Uygurlaryla Orhun Trk Kitabelerindeki Ouzlarn Ayn Olduklarna Dair zahat balyla Trk Yurdu dergisinde yaymlamtr (c. 2, S. 7, Nisan 1341 (1924), 27-37). Tabii bu yaz sayesinde F. Kprl ile aralarnda tartma km, Kprl de Trkiyat Mecmuasnda Sadri Maksudiyi eletirmitir. (Kitabiyat Tenkidleri, Sadri Maksudinin inlilerle Moollarn Hoei-Hoular ve Orhun Trk Kitabelerinin Ouzlar, c. 1, Austos 1925, 322326). Ardndan da Sadri Maksudi, Kprlye cevap vermitir. (inlilerin Hoei-Hou Dedikleri Halkn Orhun Kitabelerindeki Dokuz Ouzlarn Ayn Olduuna Dair zahat, Trk Yurdu, c. 3, S. 14, 1925, 218-231). Aslnda bu tr tartmalar Trkolojinin Trkiyedeki geliimine katkda bulunmutur. Bkz. turkoloji.cu.edu.tr/.../erhan_aydin_ cumhuriyet_donemi.pdf . 10.10.2011de eriildi. 19 Murteza Bedir, Osmanl ncesi Trk Hukuk Tarih Yazcl, TALD, c. 3, Say 5, 2005, s. 30-33.
17

412

Fethi Gedikli (HFM C. LXX, S. 1, s. 399 - 412, 2012)

Yeri gelmiken, menkul ve gayrimenkul mal terimleri yerine ger ve gmez mal gibi iki yeni hukuki tabir de sanrm onun icaddr. Sonu Hoca olarak stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesinde Trk Tarihi dersi ve Hukuk Fakltesinde Hukuk Felsefesi Tarihi, Umumi Hukuk Tarihi ve Trk Hukuku Tarihi dersleri okutmutur. Dile ve sosyolojiye byk ilgisi ve bu sahalarda yazlm kitaplar vardr. Siyasette de bulunduunu hatrlayacak olursak mesaisini blmemi olsa belki slamdan sonraki Trk Hukuku Tarihi alanndaki kitabn da tamamlayarak yaynlatabilirdi, diyebiliriz. Sadri Maksudi Arsaln aa-yukar eyrek asr hizmet verdii Ankara Hukuk Fakltesinde talebeleri ve takipileri oldu. Orada dn de bugn de oca ttt ve ttyor! Acaba uzun sre hizmet verdii stanbul Hukuk Fakltesinde neden takipisi olmad? Ankara devrimci idi, oradan ziyade stanbulda takipilerinin olmas beklenirdi. stanbul tarihten geliyordu, gelenee bal olmas tabii saylrd! Hukuk eitimi geleneini o temsil ediyordu. Kuruluu 1453e dayandrlan bir niversite gelenei! Arsaln stanbulda da renci yetitirmeye teebbs ettii veya kendisinden bunun beklendii sylenebilir20. Fakltemizin Anayasa Hukuku krssnden emekli olan Prof. Dr. Seluk zelik fakltemize Hukuk Tarihi asistan olarak intisap etmi ve Arsaln yannda akademik kariyerine balamt. Fransz feodalizmi ile Osmanl tmar sistemini mukayese eden bir doktora tezi de mdafaa etmitir ki, bu tez konusunu bu meseleyi Trk Tarihi ve Hukuk kitabnda aratrlacak bir sorun olarak, yukarda getii zere, Arsal vaz etmiti. Ancak sonradan ne olduysa Seluk zelik Hukuku Tarihi krssnde kariyerine devam edememitir. Fndkolu Ziyaettin Fahri bunu Alman hocalar geldi ve stanbul niversitesi Hukuk Fakltesinde Hukuk Felsefesi, Hukuk Tarihi ve Sosyolojisi kuruldu; gittiler, akabinde de bu dersler nce seimlik edildiler, ardndan da etkisizletirildiler diye yorumlamakta ve sert bir ekilde eletirmektedir21. Bugn Trk Hukuku Tarihi almalar belli bir safhaya gelmiken Arsal eletirmek zor deil. Ama onun anda aramak, bulmak, ayklamak, sistem kurmak olaanst zordu. Yahut kendisinin dedii gibi seyahat edecei yolu kendi yapan bir seyyah olmak, arabay yrtecek kadar genilikte bir yol amak ne kadar zordur! Arsal bu zor ii baarmtr denebilir.

20 21

Bkz. yukarda not 7. Fndkolu Z. Fahri, Profesr Sadri Maksudiden bize kalan meseleler, Trk Yurdu, Mart 1957, say 266, s. 648 ve oradaki not 1.