Ali Sedâd Bey:

Hayatı ve Eserleri

Nazif Muhtaroğlu

Ali Sedâd Bey (1858-1900), büyük tarihçi, hukukçu ve

devlet adamı Ahmed Cevdet Paşa’nın 1 (ö. 1895) oğludur.
Bugüne kadar Ali Sedâd hakkında esaslı bir araştırma
yapılmadığı için, hayatı hakkında bilinenler birkaç
ansiklopedi maddesinden ibaret olup bunların yetersiz
kısmen de yanlış ve tartışmalı olduğu kolaylıkla
söylenebilir.2 Fakat, yaptığımız araştırmalar sonucunda
Başbakanlık Osmanlı Arşivi ve bazı özel arşiv

1 Ahmet Cevdet Paşa’nın hayatı, memuriyetleri ve eserleri için

bknz. [Yusuf Halaçoğlu ve M. Akif İnan, “Cevdet Paşa”, Türkiye
Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDVİA), Türkiye Diyanet Vakfı
Yayınevi, İstanbul, C. VII, ss. 443-450.]
2 Necati Öner, “Ali Sedad,” TDVİA, Türkiye Diyanet Vakfı
Yayınevi, İstanbul, C. II, s. 442. & İbrahim Alaattin Gövsa,
“Sedâd Bey,” Meşhur Adamlar, Yay.: Sedat Simavi, İstanbul,
1933, s. 1431. Her iki kaynak da doğum tarihini yanlış biçimde
1857 olarak verirken ikincisi hiçbir gerekçe göstermeden Ali
Sedâd’ın, babası Cevdet Paşa gibi “ilim adamı olmaktan uzak
olduğunu” iddia eder. Halbuki ilk maddeyi yazan Necati Öner
Ali Sedad’ın mantık, matematik, fizik gibi alanlarda hem
Batı’daki gelişmeleri takip ettiğini hem de tenkitli
değerlendirmeler yaptığının altını çizerken, mantığın cebir
alanına uygulanamayacağını “derin bir vukufiyetle” belirttiğini
dile getirir. Ben de daha önce yayımlamış olduğum bir
makalede mevcut arşiv belgelerine erişimim olmadığı için bu
iki ansiklopedi maddesine istinaden Ali Sedâd’ın doğum
tarihini 1857 şeklinde vermiştim. Bknz. [Nazif Muhtaroğlu, “Ali
Sedad Bey’s (d.1900) Kavâidu’t-Taḥavvülât fî Ḥarekâti’z-Zerrât
(Principles of Transformation in the Motion of Particles)” Oxford
Handbook of Islamic Philosophy içinde, ed. Khaled El-Rouayheb &
Sabine Schmidke, Oxford University Press, New York, 2016, s.
587.]

11
Nazif Muhtaroğlu

koleksiyonlarında kendisine dair daha geniş ve sağlam

bilgiye ulaşmış bulunuyoruz.
Ali Sedâd Bey devlet bürokratları için hazırlanan sicil
defterlerinde eğitim ve bürokrasi hayatına dair birinci elden
resmi bilgileri vermiştir. Bu önemli kaynağa ilaveten, babası
tarafından hazırlatılmış bir zayiçeye göre onun doğum
tarihini, günü, saat ve dakikasına kadar tespit
edebilmekteyiz. Buna göre, Ali Sedâd, 10 Nisan 1858 (H. 25
Şaban 1274/R. 29 Mart 1274) tarihinde Cumartesi günü
ezânî saat beşi on dokuz dakika geçerken 3 babasının
Rumelihisarı’nda bulunan sahilhânesinde dünyaya
gelmiştir.4 İlk eğitimini Sıbyan mekteplerinde (günümüzün
ilkokuluna tekabül eder) almıştır. Babasının Halep valiliğine
denk gelen 1866 senesinde Halep Rüşdiye Mektebi’ne
(Ortaokul) devam eder. Bundan sonra, İstanbul’da bir
müddet Çiçekpazarı ve Süleymaniye İdadî mekteplerine
(Lise) kaydolur. Bir aralık Mekteb-i Sultânî’ye (Galatasaray
Lisesi) devam eder, Mahrec-i Aklâm’da (Osmanlı
bürokrasisine kâtip yetiştirmek için açılan okul) üç sene
okur ve 27 Temmuz 1875’de mezun olarak, “âlâ” dereceli bir
diploma alır ve imtihan ile herhangi bir devlet dairesinde
çalışmaya hak kazanır. Mekteb-i Hukuk’un açılışında
buraya kaydını yaptırıp üç sene devam ve son sınıfta iken
imtihan sırasında kendi rızası ile okulu terk ettiğini
söylemektedir. Okuldan alınan tasdiknâme bu hususta
kendini teyit etmekte ise de Abdurrahman Adil’in olay
hakkındaki alternatif açıklamasına burada yer vermemiz
gerekir. Adil’e göre, Ali Sedâd Mekteb-i Hukuk’a babasının

3 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Esas Evrak (Y.EE),

nr. 142/46_01. Bu belge serisi Cevdet Paşa tarafından çocukları
için hazırlatılan zayiçeleri içermektedir. Ali Sedâd’ın da içinde
bulunduğu bu zayiçe (yıldızname) onun hayatına dair ilginç
“öngörülerde” bulunur. Tartışmaya açık olmakla beraber, Ali
Sedâd hakkında “sâhib-i hükûmet ve esâs eşyânın tahkîkıne
sa’y-i ikdâm” nitelemesi dikkat çekicidir. Bu zayiçe ve
transkripsiyonu ekte verilmiştir.
4 Eğitim ve bürokrasi hayatına dair bu satırlarda yazılan
bilgilerin tümü şu belgelerden alınmıştır: BOA, ŞD. SAİD, nr.
26/5_36-43.

12
 Ali Sedâd Bey: Hayatı ve Eserleri

aracılığıyla girmiş ve babasının verdiği Belâgat dersinden

başka hiçbir derse iştirak etmediği için dönemin müdürü
tarafından sınavlara kabul edilmemiştir. 5
Ali Sedâd, 17 yaşında Adliye Nezâreti’ne (Adalet
Bakanlığı’na) bağlı Mektûbî ve Mazbata Kalemlerinde
çalışmaya başlar. Buralarda iken ûlâ ve sâni rütbelerini elde
eder. 1876 Meclis-i Mebusân’ın açılışında Heyet-i Âyân
Zabıt Kâtipliği görevini üstlenir. Üç aylık bu görev meclisin
kapanmasıyla son bulur ve Meclis-i Temyiz-i Hukuk’ta zabıt
kitabeti muavinliğine başlar. 1877-78 Rus Savaşı sırasında
İstanbul’da kurulan gönüllü askerlerin oluşturduğu
“mevkib-i hümâyûn”a katılarak süvari bölüğünde mülazım-
ı sâni ve evvel (üstteğmen ve teğmen) rütbelerini alır.
Babasının Suriye valiliği sırasında oraya gider ve 1878’da
Kozanoğlu İsyanı’nı bastırmak üzere babası Cevdet Paşa ile
beraber Kozan’a geçer. Görevi babasının hususi kâtipliğini
yapmaktır. İstanbul’a dönünce Mahkeme-i Temyiz-i
Hukuk’ta tekrar göreve başlar. Bu arada Maarif Nezâreti
(Eğitim Bakanlığı) bünyesinde teşekkül eden Telif ve
Tercüme Müdüriyeti’nde görev alır. Ancak bu çok uzun
sürmez, Mahkeme-i İstinaf-ı Cinayet’te önce ikinci sınıf,
sonra da birinci sınıf zabıt kâtipliğine başlar. 1880 ve 1882
yılları arasında ûlâ rütbesi ve üçüncü Osmanlı nişanı alır.
Girit meselesinden dolayı kendisine iftihar nişanı verilir.
1884’de İstanbul Ziraat Odası üyeliğine fahri olarak kabul
edilir. Bu arada babasının dâhil olduğu Rumeli komiserliği
görevi münasebetiyle Filibe’ye göreve gider. 1886’da Hukuk
Mektebi’nde Mikyâsât-ı Cedîde ve Mantık İlmi dersleri
vermek suretiyle muallimlik yapar. İlginçtir ki Ali Sedâd
resmi olarak mezun olamadığı okulda üç sene kadar hocalık
yapmıştır. Derslerin kaldırılmasıyla görevi bırakır. 11 Nisan
1886’da Şûrâ-yı Devlet âzâlığı (Danıştay üyeliği) alır. 14
Ocak 1897’de Şûrâ-yı Devlet Mülkiye Dairesi üyeliği
görevine geçer. Eklerde yer alan belgeler arasında bu yıllara
ait görevlerinde aldığı maaşlar görülebilir. Tam günü belli

5 Abdurrahman Adil, “Yarım Asır Evvel Hukuk Mektebi,”

(İsimsiz Gazete Kupürü), Taha Toros Arşivi, nr. 1581531010.
https://core.ac.uk/download/pdf/38307349.pdf (İnternete Son
Erişim Tarihi: 09.12.2018)

13
Nazif Muhtaroğlu

olmamakla beraber Ali Sedâd 1900 yılında ve muhtemelen

yılın ilk yarısında vefat eder ve Fatih Camii haziresinde
babasının yanına gömülür.6
Ahmet Cevdet Paşa, oğlu Ali Sedâd’ın eğitimi için özel
bir ilgi gösterir. Hususi hocalar tutar, oğlunun Arapça,
Fransızca ve İngilizce öğrenmesini sağlar. Ali Sedâd Mustafa
Bey’den özel olarak fizik ve kimya dersleri alır, küçük
yaştan itibaren pozitif bilimlere özel ilgi ve merak besler.
Nitekim, Cevdet Paşa oğlu için konakta özel bir laboratuvar
hazırlatmıştır.7 Ayrıca, oğlunu bütün ilimlere giriş için
gerekli gördüğü mantık çalışmaya yönlendirmek amacıyla
Mi’yar-ı Sedâd ve Adâb-ı Sedâd adlarıyla iki kitap yazmıştır.
Cevdet Paşa’nın konağı Ali Sedâd Bey’in kız kardeşleri
Fatma Âliye ve Emine Semiye için de birer eğitim yuvası
haline gelir. Her iki kadın da değişik sahalardaki yazıları ve
eserleri ile şöhret bulmuşlardır. Özellikle Fatma Aliye
ülkemizin ilk kadın filozof ve romancılarından sayılır. Ali
Sedâd Bey 42 yıllık yaşantısına değişik telif ve tercümeler
sığdırabilmiştir. Kendisinin Şûrâ-yı Devlet için hazırladığı
tercüme-i hâlinde şu ifadeler geçer:

“… pederimin hânesinde ve husûsî mu’allimlerden dahî

Ulûm-i Riyâziyye-i Âliyye ve Tatbîkıyye ve Ulûm-ı
Hikmet-i Tabîʿiyye’yi ikmâl eyledim. Bunlara müteʿallik
her türlü hesâbât ve ameliyyâtın icrâsına her ân hâzır
bulunmakla berâber Felsefiyyât ve Kelâm ve Hukûk
İlimleri’nde dahî maʿlûmâtım vardır. Fransızca ve
Arabça’dan tercemeye ve İngîlizce’den henüz kırâ’ete
[okumaya] iktidârım vardır. Gazete sahâyifi ve sâir
emsâlî evrâk-ı perâkende üzerinde kalan âsârdan başka
Fransızca’dan terceme eylediğim Hendese-i Resmiyye
kitâbı ve Kavâ’idu’t-Tahavvülât fî Harekâti’z-Zerrât ismiyle
re’sen te’lîf olunup te’ori mécanique de la chaleur’dan bâhis
olan bir eser ile Mîzânü’l-Ukûl fi’l-Mantık ve’l-Usûl ve
Lisânü’l-Mîzân nâm eserler tabʿ olunduğu gibi
mukaddemâ hesâb-ı tefâzulî ve tamâmiyyeye dâir

6 Atatürk Kitaplığı, MTF, nr. 59218.

7 Bkz., http://www.derindusunce.org/2009/02/01/uzak-ulke-
ve-fatma-karabiyik-barbarosoglu/ (İnternete Son erişim tarihi:
26 Aralık 2019)

14
 Ali Sedâd Bey: Hayatı ve Eserleri

Fransızca’dan terceme olunan bir eser8 ile sâir der-dest-i

tahrîr olan bazı âsâr elde mevcûd bulunmaktadır.”

Görüldüğü gibi sadece fizik, mantık ve matematik

sahalarında değil hukuk, felsefe ve kelâm alanlarında da
birikim sahibi olan Ali Sedâd’ın telif ve tercüme eserlerini
şöyle sıralamak mümkündür: Redd-i Tahlîl (Mahmud Es’ad
ve Mahmud Fâik ile müşterek), İkmâl-i Temyîz, Arûz-i
Osmânî, Lisanü’l-Mizân, Kavâ’idu’t-Tahavvülât fî Harekâti’z-
Zerrât, Mizanu’l-Ukûl fi’l-Mantık ve’l-Usûl, Öteberi, Hendese-i
Resmiyye, Hesâb-ı tefâzulî ve tamâmiyye [diferansiyel ve integral
matematik].9 Bu eserlerden Mizanu’l-Ukûl Ali Sedâd’ın
mantık üzerine yazdığı bir şaheser kabul edilir. Ali Sedad bu
eserde Aristoteles mantığını savunmakla beraber o dönemde
Avrupa’da George Boole ve Stanley Jevons’un geliştirdiği
cebirsel mantığı ilk defa olarak Türkçe’de tanıtmış ve bu
cebirsel mantığın kritik bir değerlendirmesini de sunmuştur.
Kendisi bu eser sayesinde mantıkçı olarak bilinegelmiştir.
Mantıkçı olarak elde ettiği ün pozitif bilimler üzerinde
yaptığı çalışmaları ve Kavâ’idü’t-Tahavvülât adlı eserini
gölgede bırakmışa benziyor.
Ali Sedâd Bey’in, tespit edebildiğimiz kadarıyla,
Mehmed Muhyiddin ve Zeynep Sünbül isminde iki çocuğu
vardır. 1879’da Şam’da doğan Muhyiddin Beşiktaş
Hamidiye Mektebi’nde Rüşdiye’yi bitirmiş, Mekteb-i
İdadiye-i Mülkiye’de iki sene kadar okuduktan sonra
Mekteb-i Harbiye-i Şâhâne Zadegân sınıfına naklolunduğu
sırada muhtemelen babasının 1900 senesinde vefatından
ötürü 1000 kuruş maaşla Ceyb-i Hümayun (Padişahın Özel
Hazinesi) ve Mabeyn Şifresi (Padişahın Hususi Sekreteryası)
katipliklerine atanmıştır. II. Meşrutiyet’in hemen akabindeki
büyük tasfiye hareketinden sonra memurluğu elinden alınsa
da bu uzun sürmemiş ve yeniden göreve iade edilmiştir. 10
Zeynep Sünbül ise çeşitli gazetelerde yazılarının yanı sıra
bazı tercüme eserler de neşretmiştir. 11 Osman Senâi Bey’in

8 Hippolyte Sonnet’nin (ö. 1879) Premiers éléments du calcul

infinitésimal à l’usage des jeunes gens qui se destinent à la carrière
d’ingénieur adlı kitabı
9 Atatürk Kitaplığı, MTF, nr. 57517.
10 BOA, DH.SAİD, nr. 165/119, s. 235.
11 Bernardin Jacques Henri de Saint-Pierre, Bir Küçük Seyahâtnâme,
(Mütercimesi: Cevdet Paşa’nın Ümmü’l-Fazilet Merhûme

15
Nazif Muhtaroğlu

eşidir.12 Taha Toros’a göre, Ali Sedâd II. Abdülhamid

döneminde gazete çıkarmışsa da başarılı olamamış ve bu
sahayı kızına bırakmıştır. Zeynep Sünbül Hanım ise
Hanımlara Mahsus Gazete’de yazılar yazsa da Taha Toros,
onun hiçbir zaman dedesi ve halalarının kültür seviyesine
yaklaşamadığını iddia eder.13

Kaynaklar

Adil, Abdurrahman. “Yarım Asır Evvel Hukuk

Mektebi,” (İsimsiz Gazete Kupürü), Taha Toros Arşivi, nr.
1581531010.
de Saint-Pierre, Bernardin Jacques Henri, Bir Küçük
Seyahâtnâme, (Mütercimesi: Cevdet Paşa’nın Ümmü’l-Fazilet
Merhûme Zeyneb Sünbül Hanım), Nişan Berberyan
Matbaası, İstanbul, 1322.
Gövsa, İbrahim Alaattin, Meşhur Adamlar. 4 Cilt.
Yayınlayan: Sedat Simavi, İstanbul, 1933.
Halaçoğlu, Yusuf ve M. Akif İnan, “Cevdet Paşa”,
Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDVİA), Türkiye
Diyanet Vakfı Yayınevi, İstanbul, Cilt 7, 2004, ss. 443-450.
Muhtaroğlu, Nazif, “Ali Sedad Bey’s (d.1900) Kavâidu’t-
Taḥavvülât fî Ḥarekâti’z-Zerrât (Principles of Transformation in
the Motion of Particles)” Oxford Handbook of Islamic Philosophy
içinde, ed. Khaled El-Rouayheb & Sabine Schmidke, Oxford
University Press, New York, 2016, 586-606.
Öner, Necati, “Ali Sedad,” TDVİA, Türkiye Diyanet
Vakfı Yayınevi, İstanbul, Cilt 2, 2004, s. 442.
Sonnet, Hippolyte, Premiers éléments du calcul
infinitésimal à l’usage des jeunes gens qui se destinent à la carrière
d’ingénieur, Librairie Hachette, Paris, 1884.

Zeyneb Sünbül Hanım), Nişan Berberyan Matbaası, İstanbul,

1322.
12 Atatürk Kitaplığı, MTF, nr. 57091.
13 “Bir Tarih ve Edebiyat Ailesi,” Taha Toros Arşivi, nr. 581531.
http://earsiv.sehir.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11498
/13045/001581531010.pdf?sequence=1&isAllowed=y (İnternete
Son Erişim Tarihi: 09.12.2018)

16