Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21, ss. 427-445.

ES'AD EFEND (1847/1931) VE TEVHD RSLESNDEK VAHDET- VCD GR Vahit GKTA*

zet Es'ad Efendi (1847/1931) ve Tevhid Rislesindeki Vahdet - i Vcd Gr Bu makalede Muhammed Esad - Erbil (1847/1931)nin vahdet-i vcdla ilgili grleri ele alnmtr. Esad Efendi, Meclis-i Meyih reislii yapm, Cerde -i Sfiyye adl derginin karlmasna nclk etmi, Kelm Derghnda uzun yllar eyhlik grevi yapm Nak ve Kdr tarikatndan iczetli nemli bir mutasavvftr. Onun vahdet-i vcdla ilgili grlerini, dier eserlerinde de bulmakla birlikte; daha ok Evhadddin Balynye ait Risle-i Ehadiyye veya Tevhid Rislesi olarak bilinen esere yapm olduu tercmeden tespit edebiliyoruz. Tpk dier byk sfilerde olduu gibi Esad Efendinin vahdet -i vcd anlay da sadece ontolojik anlamda ileri srlm bir vahdet dncesi deildir. Tasavvuf seyr u slk neticesi ulalabilen tecrb bir dncedir. Esad Efendi vahdet -i vcdu ele alrken tark-i sfiyyede alp nefsin basamaklarnn almas gereini ifade eder. Nefsini bilen Rabbini bilir ifadesini bu balamda ele alr. Esad Efendinin vahdet -i vcd dncesi dier birok mutasavvfta olduu gibi Allahn dnda gerek ve mutlak anlamda hibir varlk grmeme temeli zerine oturmaktadr. Ona gre Rabbini bilen yani mrifetullaha ulaan insanlar Allahn iiten kula, gren gz olurum dedii insanlar snfna girerler. Her eyiyle veraset -i enbiya hkmyle ve m yantiku anil hev ve m rameyte iz rameyte ve lkinnallahe ram yetlerindeki srra mazhar olurlar. Anahtar kelimeler: Esad Erbil, Vahdet, Vahdet-i Vcd, Risle-i Ehadiyye, Tevhid Rislesi Abstract Esad Efendis (1847/1931) And Understanding of Oneness of Being (Wahd at-i Wucud) in The Resala al Ahadiyya This article studies the opinions of Muhammed Es'ad Arbili (1847/1931) on Oneness of Being. Esad Efendi is a prominent Sufi who acted as the chairman of Majlis al Mashayih, lead the publishing of the journal named Jarida al-Sufiyya, acted as the master (sheikh) of Kelami Dergah, and who has spiritual authority both from Naqshi and Qadiri Sufi paths. Whereas we can find his opinions on wahdet al-wucud in his other works, we can principally establish these opinions from the translation he did of Resale al-Ahadiyya which is written by Evhaduddin Balyani. Esad Efendis opinion of oneness of being is not solely an opinion of wahdet in ontological terms. It is an opinion that could be reached as a result of spiritual journal (sayr al suluk) in Sufism. While explaining the oneness of being, Esad Efendi expresses that one should work in the sufi path and progress through the sta ges of self (nafs). He assesses the expression Whoever Knows Himself, Knows His Lord" within this regard. Esad Efendis understanding of oneness of being is based on seeing no existence except Allah, as in the case of many other Sufis. According to him, those who know their Lord, are included in the group of people for whom Allah has said to be their ears which they hear with, eyes which they see with. They are characterized as the inheritors of the prophecy, reflecting the secret in the Quranic verses: Wa ma yantiqu an al hawa and Wa ma ramayta idh ramayta wa lakinnallaha rama. Key words: Esad Arbili, Oneness (Wahdet), Oneness of Being (Wahdet al Wucud), Resale al Ahadiyya (Tevhid Rislesi), Balyani

Dr., Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Tasavvuf Anabilim Dal

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl -Arab zel Says-1)

428 | Dr. Vahit GKTA

Esad Erbil Muhammed Esad Erbil, Musulun Erbil kasabasnda 1264/1847 ylnda domu olup1, Erbilde bulunan Hlid tekkesinde postnin eyh Muhammed Saidin oludur. Dedesi, Halid-i Badadnin halifelerinden eyh Hidyetullah'tr.2 Hem baba hem de anne tarafndan Seyyid olduu sylenmektedir. Erbilde eyhi Tahl-Harirnin vefatndan sonra, irat vazifesine balar. Esad Efendi hem Nak hem de Kdir tarikatndan iczetli bir sfdir.3 Esad Efendi stanbula yerleir ve II. Abdlhamidin damad Dervi Paazdeye sarayda dersler verir. Fatih Cami -i erifinde Hafz Divan ve Mevln Caminin Lccetl-Esrar adl eserini okutur. Ancak Esad Efendinin asl eitim merkezi Kelm Derghdr. Ancak Esad Efendi tasavvuf anlamda asl meyvelerini Kelm Derghnda verir. Zr dnemin bir ok st dzey yneticisi ve ilim adam bu dergahta ondan feyz alrlar. Kelm Derghnda yetienlerin hadd-i hesab yoktur.4 Meclis-i Meyih reislii yapm, Cerde-i Sfiyye adl bir derginin ve Cemiyet-i Sfiyye adl bir yaplanmann ncln yapm, Srre Emini olarak grevlendirilmi bir ahsiyet olarak Esad Efendi ahs ve manev karizmasyla evresine etki etmi nemli bir mutasavvftr. Esad Efendinin tasavvuf, tefsir hadis ve edebiyatla ilgili eserleri ve yazlar vardr. Eserleri unlardr: Kenzl-rfn, Mektbt, Dvan, Risle-i Esadiyye,
1 Hseyin Vassaf, Sefine-i Evliya, Sleymaniye Ktp., Yazma Balar Bl., no: 2306, c. 2, s. 191. Doum tarihi Esad Efendinin doum tarihi hakknda farkl rivyetler vardr. Mesel Sadk Albayrakn, Son Devir Osmanl Ulemas isimli eserinde 1259/1843 olarak gemektedir. bk. Sadk Albayrak, Son Devir Osmanl Ulemas (lmiye Ricalinin Teracim-i Ahvali), (Medrese Yay.), stanbul 1980. Biz de, Sefinede ve dier birok eserde getii zere Esad Efendinin 1264/1847 tarihinde doduu kanaatini tamaktayz. Hasan Kmil Ylmaz, Altn Silsile, Erkam Yay., stanbul 1994, s. 241. Hasan Kmil Ylmaz, M. Esad Erbil, Sahabeden Gnmze Allah Dostlar, c. 9, s. 369, stanbul 1996. Ylmaz, Allah Dostlar, ayn yer. Ayr. bk. Muhammed Esad Erbil, Risle-i Esadiyye fi Tarkatil- Aliyye, (Dersaadet Matbaas), stanbul 1341-1343, ss. 29-30. Esad Efendinin kendi kleminden, hal tercemesi iin ayr. bk. smail Kara, Meclis-i Meayih, Ulema-Tarikat Mnasebetleri ve stanbulda eyhlik Yapm Be Ztn Kendi Kleminden Terceme-i Hali, Kutadgubilig, Say: 1 (Ocak 2002), ss.185-214. Vassafn Sefinesinde ise Valide-i Muhteremeleri cihetinden de seyyid nesebdir. cmlesiyle hem anne hem baba tarafndan seyyid olduunu belirtmitir. Bk. Vassaf, Sefine-i Evliya, c. II, s. 191. Derghta 15 gn misafir kalan Danimarkal aratrmac Carl Vettin dergha gelen st dzey ynetici ve ilim adamlarnn Esad Efendiye kar gsterdikleri tazim dikkatini eker. Bunlar arasnda Gazi Mahmud Muhtar Paa (1867-1935), Prof. Mehmed Ali Ayn (1868-1945), mer Ferid Kam (1864-1944) gibi isimlerde vardr. Geni bilgi iin bk. Carl Vett, Kelm Derghndan Hatralar, ev.:Ethem Cebeciolu, Ankara 1993, ss. 4-8, 92-95, 123, 167-171; Bu eser Ethem Cebeciolu tarafndan tekrar tercme edilmi ve baslmtr. Bk. Carl Vett, Derviler Arasnda ki Hafta, ev.: Ethem Cebeciolu, Kakns Yay., stanbul 2002.

2 3

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl -Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

Es'ad Efendi (1847/1931) ve Tevhid Rislesindeki Vahdet-i Vcd Gr | 429

Ftiha-i erfe Tercmesi, Makleleri ve Tevhid Rislesi adl bir tercmesi bulunmaktadr.5 Tevhid Risalesi Esad Efendi vahdet-i vcdla ilgili grlerini daha ok Evhadddin Balynnin Risle-i Ehadiyyesini tercme ederken ortaya koyar. Risle-i Ehadiyye, bir ok yerde sehven Muhyiddin bnl-Arab (560/1165-638/1240)nin Kitbul-Elif ve Hve Kitbul-Ehadiyye isimli eseriyle kartrlarak eyhlEkbere izfe edilmitir. Esad Efendi de eseri Muhyiddin bnl -Arabye izafe etmektedir. Halbuki son dnemde yaplan aratrmalara gre eser Evhadddin Balyn (.686/1288)6ye aittir ve eserin bir dier ismi de Risle Men Arefe Nefsehu Fekad Arefe Rabbehudur.7 Eserle ilgili hayli kapsaml bir alma kleme alan Ali Vasfi Kurt da eserin Abdullah b. Mesud Balyn (.686/1288)8ye ait olduunu ispatlamtr. Eser hakknda hayli faydal bilgileri muhtev bu alma Mutlak Birlik, Nefsini Bilen Rabbini Bilir ad altnda yaynlanmtr.9 Evhadddin Balynye ait olduu usul, kullanlan kavram ve fikirlerden yola klarak ispatlanan bu eserin Abdullah b. Sleyman el Hlidye ait Mirtulrfan adyla bir erhi mevcuttur. Esad Efendi de asl metin ve mevcut erhteki grleri zetleyerek ve rahat bir tercme tekniiyle eseri tercme etmitir. 10 Eser bir defa Risle-i Tevhid adyla stanbulda Ali Kadri tarafndan
5 Esad Efendinin hayat ve eserleriyle ilgili geni bilgi iin bk. Vahit Gkta, Muhammed Esad Erbilnin Hayat Eserleri ve Tasavvuf Felsefesi, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2002. Balynnin hayat ile ilgili elimizde fazla bir bilgi yoktur. irazl bir eyhtir. Eb Ali ek Dekkkn smail adl olunun soyundandr. Tarkat silsilesi Ebn-Necip es-Shreverdye ulamaktadr. Tarkatn babas mmd-Dn Mesuddan almtr. Hayatyla ilgili geni bilgi iin bk. Abdullah b. Mesud Balyn, Mutlak Birlik, Nefsini Bilen Rabbini Bilir. Haz.: Ali Vasfi Kurt, nsan Yay., stanbul 2003, ss. 16-19. Osman Yahya, dier bir isminin de risletn-fil-ahadiyye olduunu belirtmektedir. bk. Osman Yahya, Melleft- bn Arab, ev.: Ahmed Mahmud et-Tyb, Kahire 1992, ss.342-343; H. Kamil Ylmazda eserin bnl-Arabye deil Evhadddin-i Balynye ait olduunu sylemektedir. Bk. Hasan Kamil Ylmaz, M. Esad Erbil, Altn Silsile, ss. 222-223. Osman Yahyann hazrlam olduu tezde, bu eserin deiik nshalarda bnl-Arabye ait oldu eklinde grlrken Evhadddin Balyniye ait olduu ihtimali zerinde de durmakta ve kanaatinin, eserin bnl-Arabye ait olmadn sylemektedir. Osman Yahya, age. ss. 342-343; Abdullah b. Mesud Balyn, Mutlak Birlik, Nefsini Bilen Rabbini Bilir, Haz.: Ali Vasfi Kurt, nsan Yay., stanbul 2003. Balyn ve vefat tarihiyle ilgili farkl bilgiler iin bk. Balyn, age., ss. 15-16. Bk. Abdullah b. Mesud Balyn, Mutlak Birlik, Nefsini Bilen Rabbini Bilir Haz.: Ali Vasfi Kurt, nsan Yay., stanbul 2003. Kurt, bu almay Michel Chaodkiewicczin Eptre sur IUnicite Absolute=Mutlak Birlik Rislesi adl eserini temel alarak hazrlamtr. Ayn eser, s. 11.

8 9

10

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl -Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

430 | Dr. Vahit GKTA

1337/1918de Abdullah b Sleyman el -Hlidnin Arapa Miratul-rfan erhi ve hamiinde Esad Efendinin tercmesiyle birlikte 103 sayfa olarak baslmtr.11 Esad Efendi eserin sadece tercmesini yapmtr. Tercme ise metne sadk kalnmayarak, eser zerinde de baz tasarruflarla ve rahat bir tercme teknii kullanlarak yaplmtr. Mtercimin kendi ifadesiyle muhtasar bir tercmedir. Abdullah b. Sleyman el-Hlid vahdet-i vcdla alakal nemli bilgiler ieren eserin erhini, zamann vzerasndan Veysi Paann istei zerine yapmtr. Eserin mukaddimesinde Abdullah b. Sleyman el -Hlid eserin ortaya kmasn u cmleleriyle aklar: Darul-Hilafetil-Aliyyeden Veys Paa eyh Muhyiddin bnl-Arabnin men arafe nefsehu fekad arafe rabbehu rislesini erh etmemi istedi, Rabbul-Erbaba istiharede bulundum. Dileime msbet cevap gelmesi zerine, lemin en faziletlisinin ruhaniyetinden feyz istirham ederek bu ie baladm. Bunu Miratul-rfan olarak isimlendirdim demektedir.12 unu da hemen belirtelim ki Evhadddin Balynnin ve bnl -Arabnin vahdet anlaylarnda pek ok farkllklar grlmektedir.13 Biz burada bu farkllklara temas edecek deiliz. Amacmz Kelm Dergh eyhi Esad Efendinin, bir esere yapm olduu tercmeden onun kendi grlerini ve bak asn ortaya koyabilmektir. Vahdet-i Vcd Vahdet, tevhid kelimesinden tremitir. Tevhid, Arapa, Allahn bir olduunu takrir etme, ona imn etme, Allah, tasavvur ve tahayyl olunan eylerin he psinde birleme anlamnda kullanlmaktadr.14 Vahdet, kelime olarak infirad, teklik anlamlarna gelmektedir. Kesretin zdddr.15 Ulhiyyet, vahdet kelimesinden tremi olup, ibadet anlamnda Arapa bir kelimedir.16 Vahdet mertebesi, tasavvuf stlahnda hakikat- Muhammediyye, taayyni evvel mertebesi gibi isimlendirilen en yce berzahtr.17 Ayrca, bu mertebeye

11

12 13 14 15 16 17

Kitabn kapak ksmnda u bilgiler yer alr: Risle-i Tevhid, Mnderecat: men arefe nefsehu fekad arefe rabbehu, hads-i erifi hakknda eyh-i Ekber kaddesallahu srrahul- aziz hazretlerinin erhiyle hamiinde tercemesini muhtevidir mtercimi: Kelmi Dergh postniini Muha mmed Esad. Her hakk mahfuzdur. 1337. Erbili, Risle-i Tevhd, s. 4, metin ksm. Bu farkllklar hakknda geni bilgi iin bk. Balyn, Mutlak Birlik, ss. 20-28. Tehnevi, Keful-Istlhtil-Fnn, stanbul 1984, c. 3, s. 1458 ; bn Manzur, Lisnul arab, Beyrut 1955, c.3, s. 450. bn Manzur, ayn yer. Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Anka Yay., stanbul 2005, s. 681. Tehnev, Kef, c.3, s. 1464.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl -Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

Es'ad Efendi (1847/1931) ve Tevhid Rislesindeki Vahdet-i Vcd Gr | 431

birok farkl isim de verilmektedir.18 Crcn, tevhidi: Allahn ztn, aklla tasavvur olunan, zihnen hayal edilebilen her eyden uzak tutmak, diye trif eder. Ona gre, slkun btn hal ve makamlaryla temel hedefi tevhiddir.19 Kn ise tevhidi, cem ve farkn bir olmas anlamnda kullanr. 20 Btn bu triflerden yola klarak tevhid, lemi ve onda bulunan her eyi Allaha day anarak anlamak,21 Allahtan bakasn tanmamak, kdim olan Allah birlemek eklinde kullanlmaktadr.22 Tasavvuf kltrde bnl-Arab (1165-1241)23 tarafndan sistemletirilmi olan vahdet-i vcd dncesi, varln tek olup,24 bunun da mutlak varlk olan Allah/Hakkn varlndan ibaret olduu, ondan baka hakik varlk bulunmadnn idraki, uuru ve dncesi etrafnda olumutur. 25 Bu anlay, gndeme geldii gnden beri ok byk tartmalara sahne olmu ve zellikle tasavvuf kart baz limlerin yan sra, sf olan mam- Rabban tarafndan da eletirilmitir. Vahdet-i vcd fikrinin bnl-Arabden nce de baz mutasavvflarca dile getirildii bilinmektedir.26 Nitekim Muhasib (243/857), Byezd- Bistam (260/874), Cneyd- Badad (297/909), Hallc (310/922), Gazl (555/1111) gibi sfilerin eserlerinde Vahdet-i Vcd anlayn ieren ifadeler grmekteyiz. Mesel, Haris el-Muhasibi (.243/857)nin ubdiyet sfatn anlatrken : Sen kendinde hibir varlk grme; nk sen, nefsine ne zarar verebilirsin, ne de fayda salayabilirsin 27 eklindeki sz vahdet-i vcda temel tekil edebilecek dncelerden sadece biridir. Yine Cneyd-i Baddye gre tevhid, kadm ve ezel olan fan ve sonradan yaratlmlardan (muhdesden)

18

19 20 21 22 23

24 25 26 27

Bu mertebeye verilen farkl isimler iin bk. Mahmud Erol Kl, , Muhyiddin bnl- Arabde Varlk ve Mertebeleri: Vcd ve Mertibl-Vcd , (Yaynlanmam Doktora Tezi), Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1995, s. 226. Tehnev, age., c. 3, s. 1468. Abdrrezzk Kni, , Istlahtus-Sfiyye, Kahire 1990, s. 219. William Chittick, Varolmann Boyutlar, ev.Turan Ko, nsan Yay., stanbul 1997, s.30. Gazzal, Tasavvufun Esaslar, ev.: Ramazan Yldz, amil yay., stanbul trs., s.40. Muhyiddin bnl-Arabi 1165de Endlsn Mrsiye ehrinde domutur. 1240ta amda vefat etmitir. Ona eyh-i Ekber diyenler olduu gibi, kafirlikle itham edenler de olmutur. Bk. Mahmud Erol Kl, Muhyiddin bn Arabde Varlk Mertebeleri, (Baslmam Doktora Tezi), stanbul 1995. Suad el-Hakm, Mucemus-Sfi el-Hikme f Huddil-Kelime, Beyrut 1981, s. 1145; Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri Szl, s. 741. Cebeciolu, age., s. 683; Kprl, M. Fuat, Trk Edebiyat Tarihi, tken Yay., stanbul 1980, s. 122. Hasan Kmil Ylmaz, , Tasavvufla lgili Sorular ve Cevaplar, stanbul 1996, s. 537. Molla Cami, Nefehtl-ns min hadartil-kuds tercemesi, ter.Lamii elebi, stanbul 1520, s.104.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl -Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

432 | Dr. Vahit GKTA

ayrmak ve tek brakmaktr. 28 Cneyd-i Baddnin bu trifi yle yoru mlanmtr: Allahn dndaki her eyi yok sayp kaldrmak, yalnzca Allah brakmak anlamndadr ki, tasavvufta bu fen fillahn bir ifadesidir. 29 Tevhid Rislesindeki Vahdet-i Vcd Gr Esd Efendinin eserlerinde vahdet-i vcd dncesiyle ilgili dorudan bilgiler olmamakla birlikte Tevhid Rislesi tercmesinde konuyla ilgili bilgiler gemektedir. Bu eser muhtasar bir tercmedir. Ancak o, eserin hamiinde yazm olduu nszde konuyla ilgili kendi fikirlerini vermekte ve tercme ksmnda da kendi kanaatlerini belirtmektedir. Esad Efendinin Hamiin dibacesinin bir blmnde ise:
Evliy-y kirmn vahdet-i vcd hakkndaki mezheb ve merebleri bir hayli ayt- kerme ve ehds-i erfe ile meyyed olduu halde sret-i ifdelerinin veyahut tarz- telakkilerin adem-i kifayesinden ni bir takm itirazta hedef olduklar ve haksz mnkatn karsnda bulunduklar erbabnca malumdur. Mamafih ve m rameyte iz rameyte ve lkinnellahe ram kezalik innellezine ybyineke innem ybyinallah misll ayt- kerme ve srasyla zikrolunacak ehdis-i sahihann sarhnden mstefad olan vahdet-i vcdu ceffel-klem inkar eylemek makul olmasa gerektir

demektedir. Bu ifadelerden de anlalyor ki o, vahdet -i vcd nazariyesini savunmaktadr. Vahdet-i Vcd nazariyesinin ayet ve hadislerle aklandn ifade etmektedir. Esd efendi Ayrca bu hamiin dibacesinin baka blmnde bnl- Arab iin matla marib olan ems-i tbn- marifet, neyyir-i fk, velayet-i an bihi eyh-i Ekber Muhyiddinl-Arab kuddise srruhul-envar hazretleri ifadelerini kullanmakta ve onu vmektedir. Yine hamiin baka bir yerinde eyh-i Ekber Muhyiddinl-Arab kuddise srruhul-envar hazretlerinin sr- gevher-nisrndan (men arefe nefsehu fe kad arefe rabbehu) ismiyle msemma risalelerinde vahdet-i vcda dair mehd- bsra-i iftikrm olan edille-i muknialarnn lisan- Trki ile tercmesine mbaeret ve lisan- Arabiye aina olmayan ihvanm iin tab ve temsline mcseret eyledim demekte ve eseri bnl-Arabye izafe etmektedir. Ancak burada nemli olan Esad Efendinin eserde geen vahdet-vcudla ilgili delillerin ikna edici olmas ve bu
28 Ebu Abdurrahmn Slem,, Tisatl-Ktb li Eb Abdirrahmn es-Slem (Kitabu Slkil-rifn), eviri ve notlarla birlikte ner.: (Tasavvufun Ana lkeleri Slemnin Risleleri) Sleyman Ate, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1981, s.156; Hucvir, Ali b. Osman Cllb, Keful-Mahcb (Hakikat Bilgisi), ev.: Sleyman Uluda, Dergah Yaynlar, stanbul 1996, s.414. Ate, r Tefsir Okulu, s.258.

29

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl -Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

Es'ad Efendi (1847/1931) ve Tevhid Rislesindeki Vahdet-i Vcd Gr | 433

sebepten eseri tercme etmesidir. Dolaysyla bu eser tercme gibi gzkse de Esad Efendinin Vahdet-i vcdla alakal grlerini bu eserden tespit etmemiz mmkndr.30 Bu risalede vahdet-i vcd fikri nefsini bilen Rabbini bilir hadisi merkeze alnarak oluturulur. Buna gre kiinin kendisini bilmesi demek Rabbi karsnda yok olduunu bilmesi demektedir. Esad Efendi ayn hadisi Mektbatnda fakrla ilgili olarak zikreder ve yle der: el-Fakru fahr hads-i erfine uyarak halle, szle bedenen ve malla btn insanoluna emaneten verilen eyay Cenb- Hakkn bilip kendimizi fakir ve muhta hissettiimiz zaman Nefsini bilen Rabbini bilir hadisine gre Cenb- Hakk bilmi oluruz.31 O, vahdet-i vcd fikrini, ncelikle Kurn ve Hadis-i eriflerden deliller getirmek sretiyle temellendirir. Bu dncenin bir ok yet ve hadisle meyyed olduunu belirtir ve vahdet-i vcdu hem anlatr hem savunur.32 Vahdet-i Vcd erbab, eyadan vcdu ekip almak suretiyle, hakiki vcdu, Cenb- Hakka tahsis ederek, Cenb- Haktan baka bir mevcut kabul etmezler. L mevcude illallah yani Cenb- Haktan baka bir mevcut yoktur derler.33 Tevhid RisalesindeEvvel ve Ahir, Zhir ve Btn Odur...34 yeti, vahdeti vcdla ilgili fikirlere merkez olarak alnr. yete greHak Tel Hazretleri evveldir, ezeldir. hirdir, ebeddir. Sona ermekten mnezzehtir. Zhirdir, bu grnen lemin hepsi onun kudret eseridir. Btndr, ulhiyyet srlar kintn her zerresinde gizlidir ve her eye vakftr. Daha nce ve hal -i hazrda btn varlk, Allahn vcd nrlarndan akseden zerreler ve tecelli mahalleridir. Hakikatte ise Allahtan baka varlk yoktur. Buna gre; Cebrail de Odur vahiy de Odur. Her ey Odur.35 Bununla beraber Allah kendi ztna mahsus olan azamet ve ulhiyyet sfatlarn kendisinin dnda hibir varla vermemitir. Kullar kendilerine verilen vcd nimetiyle kanaat ederek kulluk vazifesini ihlal
30 Bu makalede Esad Efendinin Tevhid Risalesi tercmesinden alm olduumuz ifadeler eserin bir tercme olmas dolaysyla direkt Esad Efendiye izafe etmek belki doru olmasa gerektir. Ancak biz eserde geen Vahdet-i vcud dncesini ele alacamzdan, Esad Efendinin eseri tercme etmesi dolaysyla ve bu fikirlere kar olmad dncesiyle metin iinde geen ifadelere de Esad Efendiyi referans gsterdik. Muhammed Esad Erbil, Mektbt, Erkam Yay., stanbul, trs. s. 242. Evhadddin Balyn, Risle-i Tevhid, Mtercimi, Kelmi Dergh Postnini Muhammed Esad, stanbul 1337, s. 2. Tercmeye yazlan nsz. Bundan sonra bu eserden yaplan alntlar tercmesinde Esad Efendinin yapm olduu tercme ve erhten yola karak grlerini ortaya koyulacandan Erbil, Esad, Tevhid Rislesi olarak verilecektir. Ferid Kam, Vahdet-i Vcd, (sad.Ethem Cebeciolu), DB. Yay., Ankara 1994, s. 94. Hadd 57/3. Evvel, ahir, batn hepsi kendisindedir. Bu mertebeye ise Ahadiyyet/ ama mertebesi denilir.Erbil, Tevhid Risalesi, ss. 9, 17

31 32

33 34 35

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl -Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

434 | Dr. Vahit GKTA

ettirecek ve eytann vesvesesine uyarak hulul ve ittihad gibi birtakm yanl dncelerle uramamaldr.36 Hull ve ittihad fikri varl mmkn olan msivy varl vacip olan Allah yerine koyar. Halbuki msiv Allahn ztyla vardr. Vahdet-i vcd dncesinde; mutlak anlamda vcd birdir. O da A llahtr.37 Allah, kendisinin halefi bulunmayan mutlak varlktr.38 O, kendinde okluk olan Birdir.39 Tevhid Risalesine gre, Allahn vahdniyyetinden nce bir vcd yoktur. Ferdniyyetini takib edecek bir kimse de yoktur. Allahn vahdniyyeti ncelik sonralk, beraberlik gibi sfatlarla sfatlanamaz. nk balangta Allah vard, baka bir ey yoktu, imdi ise bir ey deimemitir. Durum hl byledir. O vahid ve mnferiddir. Ezelde de kendisini tavsif edecek kimse yoktu.40 Mevcud eyler ise, arazdr. nk bunlar nefsiyle kim deildir. Bir yaratcya ihtiyalar vardr. O da vcibul -vcd olan Allahtr. Bu mertebeye am mertebesi veya ehadiyyet mertebesi de denili r. Bu mertebede makm- vahdniyyet ve zt- ehdiyyete iaret olan evvelin hurfu da ke ndinden baka bir ey deildir.41 Konunun anlalmas iin yle bir rnek verilir: Bir aac kesince bunu testere, keser yapt denilmez; doramac yapt den ilir. Allah srr- evveldir. Yani birliin balang srrdr. Ayn zamanda srr - hirdir. Esad Efendi, Mevln Caminin vahdet dolu iirini verirken vahdet -i vcdda insann yerini bir kez daha ortaya koymaktadr.

Der bg- bk ne gl odem ne hr Ne mest mey-i fen ne hoyr Sencdem br- h goftem r Men hem ve kem ez h hem bisyr Ez h ve kem ez h neyyed kr.42
36 37 38 39 40 41 42 Erbil, Mektbt, ss. 11-12. bn Arab, Fussul-Hikem, Beyrut 1980, ss. 76-77; Abdulgan Nablus, riflerin Tevhdi, ev.: Ekrem Demirli, stanbul 2003, ss. 15, 19. Sadreddin Konev, Vahdet-i Vcd ve Esaslar, ev.: Ekrem Demirli, stanbul 1992, s. 89. bn Arab, age., s. 77. Erbil, Tevhid Rislesi, s. 3. Ayn eser, s. 8. Bek bahesinde ne gl oldum ne diken, Ne fen arabnn sarhouyum ne de ayk Kendi deerimi tarttm ve dedim ki: Ben hiim hatta hi bile deilim. Ne hiten ne de hi bile olamayandan ne hayr gelir. Erbil , Divn, s. 112.
Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl -Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

Es'ad Efendi (1847/1931) ve Tevhid Rislesindeki Vahdet-i Vcd Gr | 435

Vahdet-i vcd dncesinde Allahn isimleri tartlan konulardandr. Risalede ise isimler drt ksmda tasnif edilir: 1. sm-i Zt (o, huve hiye, lem gibi isimler bu gruba girer), 2. sm-i Sfat (la huve, la hiye gibi isimlerdir.), 3. sm-i Tenzihiyyet (Kudds ismi), 4. sm-i Efal (Razzak ismi)43 Sfatlar Ztn ayndr. lem hayal ve vehimden ibaret olup, sfatlarn tecelli ve zuhurundan ibarettir.44 Sfatlarn ve isimlerin Hakka nispeti ancak taayynler itibariyledir.45 Btn kinat varlk bakmndan Hakkn ayndrlar ancak taayyn asndan farkldrlar. Bu durumda yaratanla yaratlan arasndaki farkllk itibaridir.46 Tevhid Risalesinde isimler ve sfatlar ztn kendisidir. Allahn ismi zikredilerek msemma murad edilmektedir. 47 Mevcdt ise ksmda deerlendirilir: 1. Allahn zt (vacibul vcddur), 2. Allahn sfat (ilim gibi mmteniul -vcddur), 3. Sfatus-Sfat (mahlkt/msivaullah bu snfa girer)48 Mevcdt ksmda deerlendirildikten sonra Esad Efendi, mevcdat e bli olduu halde evliyaullahn kef-i esrrna nazaran bu vcd- hakikiyyeden baka bir eyin vcdu yoktur. 49 szleriyle hakk vcddan baka bir vcut olmadn ifade etmektedir. Esad Efendi vahdet-i vucdu herkesin anlayamayaca kanaatindedir. Ona gre, vahdet-i vcdu anlayanlar Allahtan bakasn grmeyenlerdir. Yani kendi yokluunun farknda olanlardr. Yalnz msivay grenlere, bu konu anlatlmaz.50 Bunu kendisi yle ifade eder: Enellah diyen kavlin vsl olduu makama sen vsl olamadn. Vsl olunca sylenileni hem anlar, hem syler, hem de grdn grrsn.51 nsan kendisinin hakikatte yok olduunu ve kendisine ait olann bir emanet olduunu idrak ederse, vahdet-i vcdu idrak edebilir.52 Yani nefsini bilen, nefsini terbiye eden kii ancak birlie ulaabilir. Kii bylece kendi mevcudiyetini Cenab- Hakk olarak bilir. Ortada teklik vardr. Kii Allah bilir ve kendinin cahili olur.53 Esad Efendinin, her eyde ve her eyle Al43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 Erbil, Tevhid Rislesi, s.4. bn Arab, Fussul-Hikem, s. 79; Cavit Sunar, Vahdet-i uhd-Vahdet-i Vcd Meselesi, Ankara 1960, s. 92. Sadreddin Konev, Vahdet-i Vcd ve Esaslar, s. 40. bn Arab, age., s. 81; Nablus, riflerin Tevhdi, s. 93. Erbil, age. s.9. Ayn eser, ss. 5, 25. Ayn eser, s. 5. Msiva iin ne vcd, ne fen ne de msemma vardr. Yani sen ne nefsinle kaimsin, n e maiyyetle, ne zarfiyetle. Ne imdi varsn ne gelecekte olacaksn. Ayn eser, s.16. Erbil, Tevhid Rislesi., s. 86. Ayn eser, s. 6. Ayn eser, s.57.
Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl -Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

436 | Dr. Vahit GKTA

lah birlemesi hususu Mevln ve Yunusta da vardr:

kilii terk itgil birlik makamn tutgl Canlar cann bulasn ibu dirlik iinde54
Vahdet-i vcda zat mertebesi veya bir baka ifadesiyle mutlak gayb mertebesi bilinemez. Buna gre; Cenab- Hakkn ztn kamil veliler ve mukarreb melekler dahi bilemez. Ben insanlar ve cinleri ancak bana ibadet etsinler diye yarattm55 yetinde geen liyabdn ifadesi liyarifn yani mrifet anlamndadr. Mrifet de ancak sfatlarla bilinebilir. Bilenler ise mkefe ehliolanlardr. Allah gzle grlmez. Peygamberler de Allah gzle deil ancak kalb mahadeyle grmlerdir. Esad Efendinin ifadesiyle sadece Raslllah (s.) ba gznden mrr etmi mhade-i kalbiyyesiyle dnyada iken Cemlllah grmtr. Esad Efendi bu hususu aklarken yette geen len tern ifadesini delil olarak zikreder. Bu yete gre; vahdniyet perdesi sebebiyle hi kimse dnyada Allah gremez. Ahirette ise sadece mminler ruyetullaha kavuacaklardr.56 Baz, vahdet ve muhabbet uuruna sahip ve kalpleri Tur-u Sinaya benzeyen insanlar/evliylar da mahade gayreti ier isinde olmular ve bir hayli nr ve srra hit olmulardr. Bu haldeyken de baz srlar azlarndan karmlar. kne nazmlar ve nesirler bu ekilde olumutur.57 Esad Efendiye gre; marifetullah iin fen-i vcd ve fen-i fen lazmdr eklinde ifade edilen grler yanltr. nk; fen vcddan sonra olmay gerektirir. Fen-i vcd, ibadet ile nefsin kt sfatlarn yok edip teslim ve tevekkl gibi gzel vasflarla muttasf olmaktr. Fen-i fen ise o gzel vasflar da kendinden bilmemekten ibarettir. Nefsini bilen rabbini bilir sznde fen nefse izafe edilmemi bilakis mrifet yani bilme fiili nefse atfedilmitir. Msivann gerek bir varl yoktur ki onun fens dnlsn. Bu nedenle kii kendinin vcdsuz, fensz olduunu bilirse Cenab - Allah bilmi olur. Nasl ki bizim iin kapal olan bir eyi renmemiz, bize kapal olan o eyin deitii anlamna gelmez. Bilakis bizim o konuyla ilgili bilgisizl i54 55 56 57 Yunus Emre, Divn, FKT., s.165/3. Zariyat 51/156. Erbil, age., s. 10. Erbil, evliynn derin mahade halinde syledikleri szler hakknda u bilgileri verir: Evliynn bu akne szlerine inanmayanlar gzlerin grdne inanmayan insanlar mesabesindedir. Akll olanlar ise bu szlere itibar eder. Erbil, age., ss. 6, 9. Mkefe ehli olmann yolu da Esad Efendiye gre peygamberimize tabi olmaktan geiyor. Mkefe ehlinin basit bir kstas da yle yaplr: Mkefe ehli paras olmad halde, Allahn Razzak sfatna inanp a kalma korkusu olmayanlardr. Erbil, age., s.13

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl -Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

Es'ad Efendi (1847/1931) ve Tevhid Rislesindeki Vahdet-i Vcd Gr | 437

imizin izalesi manasna gelirse, yok olan bir eyin de fens dnlemez. Dolaysyla vahdet-i vcdu savunan sfilere gre fen diye bir ey yoktur. Feny savunmak demek kiinin kendi vcudunda varlk grmesi demektir ki; bu ise perdedir. Perde de Hakkn gayrdr. Allahn ztnn perdesi ise Onun keml zuhurudur. Esad Efendiye gre Cenb- Hakkn ferdaniyyet ve vahdaniyyetini gren ve msiva iin hakik bir vcd olmadn bilen basiret ehlinin enel-Hakk veya subhn58 gibi ifadeler kullanmas normaldir. Vuslat, kiinin sfatn sfatullah, ztn ztullah bilip vahdete ulamakla mmk ndr. Vuslata erenler Hakkn dndaki varlk iin ne nefs ne de vcd olduunu bilirler. 59 Bu mertebede insan kendisini, nceden vard imdi yok olarak deil bilakis her hlkrda hibir ey olarak grr. Kiinin kendinde olan vcd kendinden deildir. Bu ise Esad Efendiye gre Rabbimi Rabbimle bildim hadisinin ifade ettii anlamdr. 60 Burada eyann msivann fensnn mmkn olmayacan, olmayan eyin fensnn da olamayaca srarla ifade eden Esad Efendi, tasavvuf makamlardan fen ve bak mertebesinin kiinin nefsini tanmasyla alakal olarak gerekli grr. Fen makamndaki insanlarn Cenb- Haktan bakasn grmediklerini ve Enellah ve Subhn gibi ifadeleri kullananlarn bu makamdaki insanlar olduunu belirtir. Bak makamndaki insanlarn ise veraset-i enbiyaya nail olanlar olduunu, bunlarn yaratmay dahi grdklerini, zahirde insanlarla beraber olduklar halde, i dnyalarnn Allahla beraber olduunu belirtir.61 Nitekim Resulullah (s.) fen makamndan bak makamna terakki etmi olduundan ayette geen iz rameyte ile ram fiilleri kendisine isnat edilmitir. Ancak fiillerin hakkatte Cenb- Hakka mahsus olduunu belirtmek iin de ve m rameyte denilmitir.62 Netice itibariyle evliyann ayn aynullah, nazar nazarullahtr.63 Rislede eya ksmda deerlendirilir: 1. Vcibul-vcd 2. Mmteniul-vcd 3. Mmkinl-vcddur. Masivnn tamam mmkinl-vcd ksmna girer. Sureten mevcutttur. Ztlar itibariyle ezel ve ebed yok h k58 Bu ifadelerin tasavvuf literatrnde kullanm ve dier mutasavvflarn benzer kullanmlar ve aklamalar hakknda geni bilgi iin bk. Balyn, Mutlak Birlik, ss. 143-150, 27 nolu dipnot. Erbil, Tevhid Rislesi, s.6. 21,23, 40. Ayn eser, s. 16. Ayn eser, s. 52. Erbil, Tevhid Rislesi, s. 81. Ayn eser, s. 83.

59 60 61 62 63

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl -Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

438 | Dr. Vahit GKTA

mndedir. Cenb- Hakkn icadyla mevcuttur. 64 Allahn vcdu vcibdir. Vacibul-vcd ise birdir. Dolaysyla msivnn da ademi vacibdir. nk vacibul-vcd dierinin mevcud olmasndan mnezzehtir.65 Mutasavvflar lemin vcduna dair gr ne srmlerdir: 1. lem, ister cevher isterse araz olsun gerek, hakiki bir varla sahiptir. Fakat bu vcd Hakkn cd olmas dolaysyla emanet eidindendir. Hatta sekr hali vuku bulunca, bu gurupta olanlar dahi la mevcude illallah demilerdir. 2. lemin vcdu darda vardr ama glge nevindendir. Cenab Hakkn sfat da o glgeye aks etmitir. Mesela vcddan vcd, ilimden ilim, kudretten kudret gibi akis yoluyla bir vcd zuhura gelmitir. 3. bnl-Arabnin de dahil olduu gruptur. lemin ilm-i ilahideki vcdundan baka hakikatte bir vcdu yoktur. Grdmz eylerin vcdu ise glge vcddur. Bu grdmz eyler Hakk katnda vardr. Fakat nefsul-emr de yani gerekte yoktur. Tevhidin kemli de, bunu gerektirir. Zahirde olsun, batnda olsun Hakkn dnda mstakil bir vcd yoktur. Btn mahlukat, Allahn vcdu ile kimdir. Hadiste geen Nefsini bilen deki nefisten kastedilen msivadr. Allah nce Hakkat-i Muhammediyyeyi yaratt ondan da masivy yaratt. Raslllah (s.)in Ya Rabbi bana eyann hakikatini gster hadisinde ifade edilen budur. Yani eyay bilen, nefisini bilir. Ne fsini bilen Allah bilir. Eyay bilmek demek; ondaki varln Cenb- Haktan olduunu bilmektir.6667 Yunus Emrenin Sen knca aradan kalr seni yaradan sz de bunu dile getirmektedir kanaatindeyiz. Esad Efendi de bu meyanda unu sylemektedir:

Candan talep kl yrn ver cn bul ddrn Yok eyle kend varn kim var ola canan sana68
Esad Efendinin de ifade ettii gibi, insann kendinde varlk grmesi dier

64 65 66 67 68

Ayn eser, s. 24. Ayn eser, ss., 36, 46. Erbil, Tevhid Rislesi , s.47. Ayn eser, s.36. Erbil, Divn, s.188. Kendini yok edersen sevgili kalr sadece.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl -Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

Es'ad Efendi (1847/1931) ve Tevhid Rislesindeki Vahdet-i Vcd Gr | 439

gnahlarla kyaslanamayacak kadar byk bir gnahtr. 69 Bu ekilde neticede kaybeden yine insann kendisidir:

Bezm-i marifden seni yok eylemi bu varln Mahza bu yzdendir senin canandan ayarln ldr u nefs-i ser-kei ren tarkin barln Yama edersen varln gider gnlden darln Mahv eyle sen ayarln yar olsar mihman sana70 Anlalan odur ki ancak kii yoklukla Allah bilebilir.71
Esd Efendi, risalede geen Raslllah (s.)in dehre svmeyiniz nk dehr Allahtr hadisinin her eyde olann Allahn vcdu olduuna iaret etmekte olduunu ifade eder. Hasta oldum gelmedin, bir ey istedim vermedin kuts hadisinde merhametsiz zenginleri tehdit etmesi de hastann, isteyenin, vcd- hakk olduuna iarettir. Esad Efendiye gre burada rubbiyyet srr vardr. Buna gre; Rab ve merbub arasnda bir nisbet vardr. Merbubun ilm -i ezelide yn- sbitede bilgisi vardr. lim ise Cenb- Hakkn gayr deildir.72 nsan bunun yannda Cenb- Hakkn gayr da deildir. nk ilm-i ilhide mevcuddur. lm ise onun gayr deildir. nsan mstakilen bir vcda sahip olsayd o zaman kendisini bilmeye, mrifet-i nefse ihtiyac kalmazd. Bu durumda da birin ikincisi ortaya kard ki bu mmkn deildir. Mrifet-i nefsin, yani kiinin kendini tanma ihtiyacnn insana salad fayda udur: Kii kendini ne mevcud bilir ne madum. Mstakilen mevcud deildir. l m-i ezelde ise mevcuddur.73 Kelime-i Tevhid, Allahtan baka hibir eyin mstakil bir vcdunun o lmamasn gerektirir. Bu bilgiye ulamann yani Kelime-i Tevhidi anlamann da dereceleri vardr: Zahir ulema bu durumu ilmel-yakin ile bilebilir. Evliy ise mahade ile aynel-yakn ile bilir. Nebilerin varisleri de lednn olan hakkalyakn ile bilirler.74 Cenb- Hakkn vahdaniyyeti, kadmdir ve ebediyyen mahfuzdur. Hadiselerin zuhuruyla deimez. Hadiselerin oluumu, onun zahir isminin gere idir. Cenab- Allah gzle gremememiz Onun batn isminin bir gereidir. Za-

69 70 71 72 73 74

Erbil, Mektbt, s. 137. Erbil, Dvn, s.186 Erbil, Tevhid Rislesi, s.18. Ayn eser, s.36, 42, 43. Erbil, Tevhid Rislesi, ss.58-59. Ayn eser, s.60.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl -Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

440 | Dr. Vahit GKTA

hiri batn, evveli hiri, hepsi bir tek zttr. Ezelde tek olduu gibi hla tektir. Ezelde her lahzada bir hl ve en zere olduu gibi imdi de byledir. Ezelde nasl ki bir mevcud yok idi imdi de hl byledir. Evvelde bir ey hatta bir gn bile olmad gibi imdi de byledir. Bundan dolay mevcudatn varlyla yokluu eittir.75 Vahdet-i vcd, eyada olan vcdu, Hakkn dnda grmeyince ortaya kar. Yani eya fani grlrse La Mevcude llalah srr zuhur eder.76 Cenab- Hakka vuslat myesser olunca yani kendi nefsine irfan hasl olunca ve netic ede eya klliyyen madum grlnce irfan kelimesine bile mahal kalmaynca Vahdet-i Vcd srr zuhur eder. nsann ve hereyin vcdunun yalnz ezeli ilimdeki vcddan ibaret olduunu, ilmullahn gayr- olmad bilinmi olur.77 Bu durumda, bu mrifet erbab, her eyi kendi nefsine bakan ynyle deil de Hakka bakan ynyle grmektedir. Bu durum prizmadan geen algl amamza benzer. Birok farkl renklerin olmasna ramen, sadece grrz, nk varolan sadece ktr.78 Vefat edenlerin iyi ve kt sfatlar kesildii gibi lmeden nce lnz srrna erenler de teslimiyet makamna ularlar. Ztlarnda ve sfatlarnda bir varlk grmezler. Bunun neticesinde de ztlarnda ztullah sfatlarnda sfatullah kaim olur.79 Birok mutasavvfta olduu gibi Esad Efendi de burada lm drde ayrr. 1. Mevt-i ahmer (krmz lm) nefis ve eytan ile mcadele ederek, ktlklerden kanarak ibadet ve taat iin nefsi ynlendirmektir. 2. Mevt-i esved (siyah lm) inkarclarn ve muhaliflerin knamasna ve ktlemesine, eziyetlerine sabr ve tahamml gstermektir. 3. Mevt-i ahdar (yeil lm) bela ve musibetlere rza gstermektir. 4. Mevt-i ebyaz (beyaz lm) ala dayanp ikyet etmemektir. 80
75 76 77 78 79 80 Ayn eser, ss. 62-63. Ayn eser, s.69. Ayn eser, s.71. Chittick, Hayal lemleri, s. 33. Erbil, age., s.49. Ramazanolu, Mushabe, c. 6, s. 190; Erbil, Tevhid Risalesi, s.50, Esad Efendinin lm tasnifi ve her lm rengine ykledii anlam bnl-Arabnin yorumlaryla birebir rtmektedir. blArabye gre; 1. mevt-i ebyad, insan kuvvetten drmeyecek ekilde dengeli alk, bilinli bir ekilde alk, 2. mevt-i ahmar, nefsin olumsuz isteklerine muhalefet. Nefsin arzularna kar kan kii onu boazlam demektir; 3. mevt-i ahdar, yamal elbise giymek, bu hali yaayan kii yeryznn bir ksmnn bitkilerle bir ksmnn ieklerle ssl olmas gibi bir hal yaamaktadr. 4. Mevt-i esved, eza ve cefaya tahamml gstermektir. Bu durumda olan kii de gam ve tasa ierisindedir. Gam insanda bir zulmet oluturur. Zulmetin rengi siyahtr.
Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl -Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

Es'ad Efendi (1847/1931) ve Tevhid Rislesindeki Vahdet-i Vcd Gr | 441

Ona gre yukarda saylan lmler nefsi tanmaya sebep olduundan mt emrinden kast mrifettir. lmeden nce nefsinizi biliniz ki Cenb- Hakk bilesiniz cmlesi Onun bu konudaki dncelerini zetlemektedir.81 Kii nefsini ldrnce insan meziyetleri oluturan, duyma iitme vb. tm sfatlarn sahibi Allah olur. Bizde bu sfatlar ibadet vazifesini yerine getirmek iin em anettir. Evliynn bakmas ve grmesi, Allahn bakmas ve grmesidir. nk Kuts Hadiste; Ben onun gren gz, iiten kula, konuan dili ve tutan eli idim buyrulmutur. Ancak Allah ekil ve sretten mnezzehtir. 82 Veraset-i enbiyaya nail olmak iin nefsin basamaklarnn geilmesi gere kmektedir. Yani kii tasavvuf tecrbeden gemelidir. Nefsin basamaklarn Esad Efendi yle verir: Nefs, terbiye grmemi ise emmredir. Deilse, yani terbiye grm ve eri emirlere itaat etmi ise levvmedir. Allaha itaati fazl alatrm fakat nefsi arzular unutmam ancak bunlar brakm ve terakkiye meyletmi ise mlhimedir.83 Nefsi arzular tamamen terk etmi ve makamlara yol almak iin karar klm ise mutmainnedir. 84 Makam arzusundan ve tm isteklerden vazgemi yalnz Hakkn rzasna teslim olmu ise radyedir. Bu fikre hizmet ve bu halde istikmet ettiinde de mardyyedir. Tm bunlardan Cenb- Hak kendisini irad iin memur ve emri bil-maruf nehy-i anilmnker vazifesiyle grevlendirmi ise kmiledir. Ancak nefsin bu mertebesine erdikten sonra kii varis-i enbiya olabilir. Bu mertebeye ykselmek insan oluturan, kalb, ruh sr, haf, ahfa, nefs-i natka ve cesedden ibaret olan yedi ltifede dzenli olarak icray- zikir ve tefekkr ile olabilir. Yani bir nefs tarikat-i aliyyenin birinde slk edince yani mzekka, musaffa ve m ualla olunca nebiye varis olmaya layk olur. Bunun yannda allamna min lednna ilmen85 srrna mazhar olur. Buradaki ilmen kelimesinden kastedilen ise Esad Efendiye gre; kendisiyle manev inceliklerin ve kevn hakkatlerin idrak olunduu vehb olan mukaddes bir ilimdir.86 Nefsini ldrm olan kimse ne
bnl-Arab, Ftht, c. I, s. 258; Balyn, Mutlak Birlik, ss. 155-156, 31 nolu dipnot. Nefsin lmleriyle alakal ayr.bk. Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, ss. 432-433. Erbil, age., s.50. Ayn eser, s.83. Esad Efendi kendisine mektubunda bana hayat veren her mektubunuz srafilin suru gibi ruhuma dirilik; Azrailin kabzas gibi hakir nefsime lm gibi tesirler icra eder ifadelerini ok tuhaf benzetmeler olarak nitelendirdikten sonra bu gibi benzetmelerin nefs-i mlhimeye mahsus olduunu belirtir. Erbil, Mektbt, s. 147. Bu nefs ise peinden gir cennetine mjdesini getiren nefstir. Gerek ahidlik, saadet ve selamette bundan ibarettir. Ayn yer. Kehf 18/65 Bu yet Biz ona katmzdan bir ilim verdik anlamndadr. Erbil, Tevhid Rislesi, ss.54-55.

81 82 83

84 85 86

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl -Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

442 | Dr. Vahit GKTA

ztnda ne sfatnda deiiklik grmez. nk yok olann deiime ihtiyac yoktur. Kendi varln Cenb- Hakk olarak bilen, kendini bilmemi olur. Kendinin cahili olur. Kii ayn zamanda Cenb- Hakkn gayr deildir. Yani ilmullahta mevcuttur. zetle mrifet-i nefs; vcdunu ne mevcut ne de madum bilmektir. Yani kii mstakil bir varl olmad iin mevcut saylmaz. Bunun yannda Allahn ilm-i ezelsinde mevcut olduu iin madum da denilemez.87 Konunun anlalmas iin verilen u rnek ne kadar aktr: Kii ismi Mahmud olduu halde yanllkla Muhammed olarak biliyor. Fakat daha sonra isminin Mahmud olduunu reniyor. Bu durumda Mahmud ayn Mahmuddur. Sadece Muhammed olarak bildiimiz kiinin Mahmud olduunu renmi oluyoruz. Bu durumda Mahmudun fens da sz konusu dei ldir. Mahmudda bir noksanlk yoktur. Muhammed de Mahmudda fani olm amtr. Muhammed zten yoktu. Bilen ve bilinen bir zttr. Ulaan ve ulalan birdir. kilik yoktur. Fakat; rif ve vasl sfat, marf ve mevsl de ztdr. Sfat ve mevsf ise dierinin gayr deildir. 88 Allah idrak eden de, msiva aynasnda, ey de tecelli eden kendi hak ikatinden baka bir ey deildir. Yani Ztn Ztyla idrak eden kendisidir. Dolaysyla mdrik/idrak eden ebsar/gren deildir. nk gren/ebsar hdistir ve ademdir. Zt, zt- kdimin idrakinden acizdir. La tdrikhul-ebsr, ve hve ydrikul-ebsr89 ayeti de kiinin kendi varlyla Allah idrak edemeyecei, Allahla kendini idrak edebilecei, Allahn her eyi kuatabilecei anlamna gelmektedir. zetle l tdrikhul-ebsr Allahn gayrnn mevcut olmad anlamna gelmektedir.90 Leyse kemislihi eyn91 yeti de bu manay desteklemektedir. Yani Allah gzle grlen bir miktar, burun ile duyulan bir koku olma, tatma ile anlalan bir tat, dokunma ile anlalan bir keyfiyet olmaktan mne zzehtir.92 Sen Cenab- Hakk isbat ve geride kalan her eyi nefy ediyorsun peki grdmz bunca eya nedir? sorusuna Esad Efendi, Bizim bu gibi ifadelerimiz msivay grmeyen tevhid-i hakik ashabnadr. Grenlere diyeceimiz bir ey yoktur eklinde cevap verir. Esad Efendi bu husustaki aklamalarna yle devam eder:

87 88 89 90 91 92

Ayn eser, ss.54-55. Ayn eser, s. 73. Enm, 6/103. Erbil, Tevhid Rislesi, s. 82. r, 42/11. Erbil, age., s.89.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl -Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

Es'ad Efendi (1847/1931) ve Tevhid Rislesindeki Vahdet-i Vcd Gr | 443

Zira onlar ancak ba gzyle grdklerini gryorlar. Msiva karanly la hakikati grme erefinden mahrum bulunuyorlar. Nefislerinin adem ile mesbuk ve vcd- hak ile mevcud olduunu idrak eden kimseler Cenab- Allahn gayrn mevcud grmezler. Bilmeyenler ise asla Cenab- Hakk grmezler. Ne kadar aklanrsa aklansn, hakikati grmeyen, meseleyi anlayamaz gremez, idrak edemez. Vsl olanlara iaret yeterli olaca gibi vsl olmayanlar da hibir ey irad edemez. Ne akl, ne talim, ne tefhim, ne akl, ne takrib bunlarn biri dahi tesirli olmaz. Ancak insan karanlktan karp, mrifet nrlar ile ztn ve sfatn nrlandrmas ancak ve ancak vsl - ilallah olan bir eyh-i kmilin ve tarikati aliyyeyi seyr- sluk ile katetmi bulunan bir stadn hizmeti ve emirlerine itaat sayesinde mmkndr. Cenab- Hakk isterse o ztn bereketiyle hidyete nil olur, ve kutsi himmetleriyle sulk ederek vsl- ser menzil-i maksud olur.93

Kii ilm-i ezelde ne mahluktur ne de gayr. Fakat bu, mkefe ehli gzel ahlak sahibi, kainatn tesbihini iitebilen vuslat ehli kiiler iin geerlidir. Vuslat ise huzuru da beraberinde getirmektedir. Esd Efendinin Divndaki u beyitleri vahdet ve istikamet ilikisine dikkat ekmektedir:

Benmem net dred b yr- istikmet T em-i mahfelem od dildr- isikmet B dost- h Esad benin beb- vahdet Glhy- taze dred behr- istikmet94
Allah dilediini iler ve irade buyurduuna hkmeder.95 yeti dolaysyla O, yaptndan hesaba ekilmez. Mlike mlknden hesap sorulmaz prensibi bunu gerektirir.96 Ancak ondan sebepler yaratmasn istemek gerekmektedir. Bu nedenle de sebebe deil msebbibl-esbaba yani sebepleri yaratana bakmaldr.97 Allahn demi kendi sretinde yaratmas demek; kendi sfatlaryla y aratm olmas demektir. 98 Kim Allah iin ise Allahta onun iindir.99 Esad Efendi vahdet arzusunu yle dile getirir:

Eeri t ezelden beri tbi oldum mezheb dne Tevekkl eylemem amma ne tta ne yine
93 94 95 96 97 98 99 Ayn eser, ss.94-97. Mecliste istikmet sevgilisi bulununca benim meclisim zevk ve safya gark olur./Esad sevgilinle vahdet banda otur. stikmet baharnn glleri, dima tazedir. Erbil, Divn, ss. 26-27. Al-i mran 3/40. Erbil, age., s.16. Erbil, Mektbt, s.60. Erbil, Tevhid Rislesi, s.37. Keful-hafa, c.2. s. 232; Erbil, age., s.84.

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl -Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

444 | Dr. Vahit GKTA

Btn rhum btn kalbim bunu syler her-yine Gep dny v ukby erem vahdet saryine Fakre ger kerem olsa gan perverd-grmdan100
Sonu Netice itibariyle, Esad Efendinin vahdet-i vcd anlay sadece ontolojik anlamda bir vahdet deil her bakmdan bir vahdet dncesi zerine oturmaktadr. Onda bu dnceye fakr ile ulalmaktadr. Vahdet -i vcd zevkle elde edilir, yaanarak bilinir. Bu, Hakkn sfatlarnn insana galib gelmesidir. Vahdet-i vcdu zevken elde eden slik, gerek varln bir olduunu, bunun da Cenb- Hak olduunu, Hakkn dnda baka varlk olmadn bilir. Kendinde varlk gren insan Allah bulamaz. Msiva ilmullahta mevcuttur. Ancak kendisini hi olarak gren kiinin, vuslat mmkndr. Tahkki imna ulamak isteyenler tarki sfiyyede alp Cenb- Hakk bu gibi evsaf ile bilmelidir. Bu hususlar ilm-i zahir ile bilinmez. eriata uyarak tarikat-i hakikati yaayp Raslllaha (s.) tabi olmaktan geer. Mrifetullaha ulaan insanlar Allahn iiten kula, gren gz olurum dedii insanlar snfna girerler. Her eyiyle veraset-i enbiya hkmyle ve m yantiku anil hev 101ve m rameyte iz rameyte ve lkinnallahe ram102 yetlerindeki srra mazhar olurlar. Kaynaka
Albayrak, Sadk, Son Devir Osmanl Ulemas (lmiye Ricalinin Teracim-i Ahvali), (Medrese Yay.), stanbul 1980 Carl Vett, Kelami Dergahndan Hatralar, (ev. Ethem Cebeciolu), Ankara, 1993. Carl Vett, Derviler Arasnda ki Hafta, (ev. Ethem Cebeciolu), Kakns Yay., stanbul 2002. Abdullah b. Mesud Balyn, Mutlak Birlik, Nefsini Bilen Rabbini Bilir, Haz. Ali Vasfi Kurt, nsan Yay., stanbul 2003 Cebeciolu Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Anka Yay., stanbul 2005 Chittick, William, Varolmann Boyutlar, ev.Turan Ko, nsan Yay., stanbul 1997, s.30. ubuku, slm Dnrleri, AFY.,2.Bask, Ankara 1983. Erbili, Muhammed Esad, Mektbt, stanbul, 1983. Erbili, Muhammed Esad, Divn- Esad, stanbul, 1991. Erbili, Muhammed Esad, Tevhid Rislesi Tercmesi, stanbul, 1337. Fazl, Necip, Son Devrin Din Mazlumlar, stanbul, 1969. Gkta, Vahit, Muhammed Esad Erbilnin Hayat Eserleri ve Tasavvuf Felsefesi , (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2002.

100 Her ne kadar ezelden beri mezhep ve dine tabi isem de/Ne ibadete, ne ayine gvenirim. Btn ruhum ve btn kalbimle her an dnrm ki/Ben bireye rzklandrc Allahn ltfu olsa da/Dnya ve hiret dncesini geip Vahdet sarayna ulasam. Erbil, Divn, s.168. 101 Necm 53/ 3 102 Enfal 8/17

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl -Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

Es'ad Efendi (1847/1931) ve Tevhid Rislesindeki Vahdet-i Vcd Gr | 445

Hucvir, Ali b. Osman Cllb, Keful-Mahcb (Hakikat Bilgisi), ev.: Sleyman Uluda, Dergah Yaynlar, stanbul 1996, s.414. Hseyin Vassaf, Sefine-i Evliya, Sleymaniye Ktphanesi, Yazma Balar, No. 2306, II, 191-192. bn Arab, Fussul-Hikem, Beyrut 1980. bn Manzur, Lisnul-Arab, Beyrut 1955. Ferid Kam, Vahdet-i Vcd, haz.: Ethem Cebeciolu, DB. Yay., Ankara 1994. Kara, smail, Meclis-i Meayih, Ulema-Tarikat Mnasebetleri ve stanbulda eyhlik Yapm Be Ztn Kendi Kleminden Terceme-i Hali, Kutadgubilig, Say: 1 (Ocak 2002). Kni, Abdrrezzk, Istlahtus-Sfiyye, Kahire 1990. Kprl, M. Fuat, Trk Edebiyat Tarihi, tken Yay., stanbul 1980, s.122. Kl, Mahmud Erol, Muhyiddin bnl- Arabde Varlk ve Mertebeleri: Vcd ve Mertibl-Vcd, (Yaynlanmam Doktora Tezi), Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1995, s. 226. Nablus, Abdulgan riflerin Tevhdi, ev.: Ekrem Demirli, stanbul 2003. Suad el-Hakm, Mucemus-Sfi el-Hikme f Huddil-Kelime, Beyrut 1981. Slem, Ebu Abdurrahmn, Tisatl-Ktb li Eb Abdirrahmn es-Slem (Kitabu Slkil-rifn), eviri ve notlarla birlikte ner.: (Tasavvufun Ana lkeleri Slemnin Risleleri) Sleyman Ate, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1981. Tehnevi, Keful-Istlhtil-Fnn, stanbul 1984. Yahya, Osman, Melleft- bn Arab, ev. Ahmed Mahmud et-Tyb, Kahire 1992 Ylmaz, Hasan Kamil, Altn Silsile, Erkam Yay., stanbul, 1994. Ylmaz, Hasan Kmil M. Esad Erbil, Sahabeden Gnmze Allah Dostlar, c. 9, , stanbul 1996. Ylmaz, Hasan Kamil, Esad Erbili, TDV slam Ansiklopedisi, stanbul, 1995. .

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl -Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21