KLASİK EL-İŞÂRÂT LİTERATÜRÜ

I. Yayımlanmış Eserler:

 İbn Sînâ (ö. 428/1037), el-İşârât ve’t-tenbîhât, nşr. Süleymân Dünyâ, Beyrut: Müessesetü’n-
numân, 1992-1993, I-IV.
Nasîruddîn Tûsî’nin şerhi ile birlikte dört cilt halinde yayımlanmıştır. Ali Durusoy vd.
tarafından Türkçeye tercüme edilmiştir (Litera Yayıncılık, 2013).

 Şerefüddîn Muhammed b. Mes’ûd el-Mes’ûdî (ö. 582/1186), el-Mebâhis ve’ş-Şukûk, nşr.

Muhammed Bereket, Tahran: Mîrâs-ı Mektûb, 1968.
el-İşârât’ın tam bir şerhi olmayıp, müellifin önemli bulduğu başlıkların açıklandığı bir
metindir. Eser ayrıca İbn Kemmune’nin şerhi ile birlikte yayımlanmıştır (nşr. Muhammed
Mülkî; Marziye Nurî, Tahran: Mîrâs-ı Mektûb, 2021).

 Fahreddîn er-Râzî (ö. 606/1210), Lübâbü’l-İşârât ve’t-tenbîhât, nşr. Sad Atiyye, Kahire:
Matbaatü’s-Saâde, 1355.
el-İşârât’ın bir telhisidir.

 Fahreddîn er-Râzî (ö. 606/1210), Şerhu’l-İşârât ve’t-tenbîhât, nşr. Alî Rızâ Necefzâde,
Tahran: Encümen-i Âsâr, 1382, I-II.
İlki mantık bölümünü, diğeri fizik ve metafizik bölümünü içeren iki cilt halinde
yayımlanmıştır.

 Seyfeddin Âmidî (ö. 631/1233), Keşfü’t-temvîhât fî şerhi’t-Tenbîhât, nşr. Ahmed Ferîd el-
Mezîdî, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2011.
Fahreddîn er-Râzî’nin Şerhu’l İşârât ve’t-Tenbîhât’ında İbn Sînâ’nın görüşlerine
yapılan eleştirilerine cevap vermek amacıyla yazılmış bir şerhtir. Fahreddîn er-Râzî’nin
Lübâbü’l-İşârât ve’t-tenbîhât’ıyla birlikte yayımlanmıştır. Literatürde, Keşfü’t-Temvîhât alâ
Şerhi’l-İşârât ve’t-Tenbihat, Keşfü’t-Temvîhât fî Şerhi’l-İşârât ve Kitâbu’l-Meâhız alâ
Fahriddîn b. Hatîb er-Râzî fî Şerhi’l-İşârât gibi başlıklarla zikredilmektedir.
 Nasîruddîn Tûsî (ö. 672/1274), Şerhu’l-İşârât ve’t-tenbîhât, nşr. Süleymân Dünyâ, Beyrut:
Müessesetü’n-numân, 1992-1993, I-IV.
İbn Sînâ’nın İşârât metni ile birlikte dört cilt halinde yayımlanmıştır. Eser, Hallü
Müşkilâti’l-İşârât adıyla da bilinmektedir.

 Sirâceddîn el-Urmevî (ö. 682/1283), Şerhu’l-İşârât, nşr. Ammâr et-Temîmî, Tahran:

Dânişgâh-i 'Ulûm, 2018.
İlki mantık bölümünü, diğeri fizik ve metafizik bölümünü içeren iki cilt halinde
yayımlanmıştır.

 İbn Kemmûne (ö. 683/1284), Şerhu’l-Usûl ve’l-cümel, nşr. Muhammed Mülkî; Marziye
Nurî, Tahran: Mirâs-ı Mektûb, 2021.
Literatürde Şerhu’l-İşârât adıyla da bilinen eser, Şerefüddîn el-Mesûdî’nin şerhi ile
birlikte yayımlanmıştır.

 Şemseddîn es-Semerkandî (ö. 702/1303), Bişârâtü’l-İşârât, nşr. Ali Ucbî, Tahran: Mîrâs-ı
Mektûb, 2021, I-II.
Üç cilt halinde yayımlanan eserin ilk cildi ayrı olarak ikinci ve üçüncü cildi ise bir arada
basılmıştır. İlki mantık bölümünü, diğeri fizik ve metafizik bölümünü içermektedir.

 Bedrüddîn et-Tüsterî (ö. 730/1329-1330), el-Muhâkemât beyne şerhayi’l-İşârât, “Bedreddîn

et-Tüsterî’nin el-Muhâkemât beyne şerhayi’l-İşârât adlı eserinin tahkik ve incelemesi”,
Zeynep Tsılıgkır, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek lisans tezi, 2017.

 Kutbüddin Muhammed b. Muhammed er-Râzî et-Tahtânî (ö. 766/1365), el-

muhâkemât, nşr. Kerîm Feyzî, Kum: Matbûât-ı Dînî, 1383, I-III.
İbn Sînâ’nın İşârât metni ve Tûsî’nin şerhi ile birlikte üç cilt halinde yayımlanmıştır.
Eserin metafizik ile ilgili olan bölümü ayrıca yayımlanmıştır. (el-İlâhiyyât mine’l-Muhâkemât
beyne Şerhayi’l-İşârât, nşr. Muhammed Mecîd Hâdîzâde, Tahran: Merkez-i Neşr-i Miras-ı
Mektub, 2002.) Eser literatürde Şerhu’ş-Şerh diye de ünlenmiştir.

 Habîbüllah Mîrzâ cân eş-Şîrâzî (ö. 994/1586), Hâşiye ala’l-Muhâkemât, nşr. Muhammed
Mecîd Hâdîzâde, Tahran: Merkez-i Neşr-i Miras-ı Mektub, 2002.
 Kutbdüddîn er-Râzî’nin Muhâkemât’ı üzerine yazılmış olan eser, sekizinci namatın
ortasına kadar olup IV.-VIII. namatları Muhâkemât’ın İlâhiyyât bölümüyle birlikte
yayımlanmıştır. Eserin el yazması, Mektebetü Câmieti İsfahân’da 17266 no.lu el yazması
olarak mevcuttur.

 Hüseyin el-Havansâri (ö. 1099/1688), Hâşiyetün ala Şurûhi’l-İşârât, nşr. Ahmed el-Âbidî,
Tahran: Merkez-i İntişarât Defter-i Tebliğât-i İslamî, 1375, I-II.
Bu eser, hem İşârât’ın, hem Tûsî’nin şerhinin, hem Muhâkemât’ın, hem de Habîbüllah
Şîrâzî’nin haşiyesinin bir şerhi niteliğindedir. Eser tam bir şerh olmayıp, yalnızca sekizinci
namatın ortasına kadar olan kısımları içermektedir.

 Cemâleddîn el-Havansâri (ö. 1122/1710), Hâşiye, nşr. Ahmed el-Âbidî, Tahran: Merkez-i
İntişarât Defter-i Tebliğât-i İslamî, 1375, I-II.
Bu eser müellifin, babası Hüseyin el-Havansâri tarafından yazılan haşiyenin üzerine
kaleme aldığı bir haşiyedir.

 Hasan Melikşâhî (ö. h.1387 ), Tercemetü ve şerhu’l-İşârât, Tahran: Sedâ ve Sîmâ-ı

Cumhûr-ı İslâm-ı İrân, 1391.
İlki mantık bölümünü, diğeri fizik ve metafizik bölümünü içeren iki cilt halinde
basılan eserin müellifi, İşârât’ı şerhetmenin yanı sıra Farsça tercümesini de sunmaktadır.
Eserin iki cildi de Tahir Uluç tarafından tercüme edilmiştir (İstanbul: Ketebe, 2021)

 Alî Âbid Şâhrûdî (hayatta), Şerhu’l-İşârât, nşr. Muhammed Mülkî; Marziye Nurî, Tahran:
Mirâs-ı Mektûb, 2021.
Eser, Şerefüddîn el-Mesûdî ve İbn Kemmûne’nin şerhleri ile birlikte yayımlanmıştır.

II. Yayımlanmamış Eserler:

 Evhadüddin Ali b. İshak el-Ebîverdî el-Havrânî el-Enverî (ö. 551/1156), el-Beşârât fî

şerhi’l-İşârât.

 Zahîrüddin Ali b. Ebi’l-Kāsım Zeyd b. Muhammed el-Beyhakī (ö. 565/1169), el-İmârât fî

şerhi’l-İşârât.
 Eser literatürde el-Emânât fî şerhi’l-İşârât adıyla da anılmaktadır.

 Refî‘üddîn el-Cîlî (ö. 642/1244), Şerhu’l-İşârât.

Eser literatürde (Mu‘cemü’l-Müellifîn) zikredilmekle birlikte, nüshaları hakkında
herhangi bir bilgi yer almamaktadır.

 Ebû Nasr Feth b. Mûsâ el-Hazravî (ö. 663/1264), Nazmü’l-enmâti’l-mübdiât mine’l-İşârât.

Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye, Felsefe, no. 4446.

 İbnü’l-Kuf Emînüddevle Ebü’l-Ferec b. Ya‘kūb el-Kuf el-Kerekî el-Mesîhî (ö. 685/1286),

Şerhü’l-İşârât.,

 İbnü’n-Nefîs Ebü’l-Hasan Alâüddin Ali b. Ebi’l-Hazm el-Kureşî (ö. 687/1288), Şerhü’l-

İşârât.

 Burhâneddin en-Nesefî (ö. 687/1289), Şerhu’l-İşârât.

Eser literatürde (Keşfü’z-Zunûn) zikredilmekle birlikte, nüshaları hakkında herhangi
bir bilgi yer almamaktadır.

 Necmeddîn Ahmed b. Muhammed en-Nahcuvânî (7./14. Yüzyılın başları), Tecrî mecra’l-

havâşî ve’t-taʿlîkāt ʿalâ Kitâbi’l-İşârât.
Bu eser literatürde (G.C. Anawati, Millenaire d’Avicenne, essai de bibliographie
Avicennienne) zikredilmekle birlikte, gerek muhtevası gerekse de nüshaları hakkında
herhangi bir bilgi yer almamaktadır. Bunun yanında, birbiriyle karıştırılan (Mesela bk. G.C.
Anawati, Millenaire d’Avicenne, essai de bibliographie Avicennienne, s. 11; Osman Ergin,
İbn Sînâ Bibliyografyası, İstanbul 1956, s. 99/45; Yahya Mehdevi, Bibliographie d’Ibn Sînâ,
Tahran 1954, s. 35; Mahmud Şihâbî, et-Tenbîhât ve’l-işârât, Tahran 1339, s. 25; Allâme Şeyh
Aga Bozorg-i Tahrânî, ez-Zerî‘a ilâ tasânîfi’ş-Şîa, c. II, s. 97), biri h. VII. asrın, diğeri ise h.
VIII. asrın başlarında yaşamış, genel olarak felsefeye ve İbn Sînâ’ya bakış açıları birbirinden
oldukça farklı olan ve el-İşârat’a birer şerh yazmış iki Nahcuvânî’nin söz konusu olduğu
bilinmektedir. Biri Necmeddîn en-Nahcuvânî, iken, diğeri ise Ekmeleddîn en-Nahcuvânî’dir.
 Muhammed b. Saîd el-Yemenî et-Tüsterî (ö. 707/1306), el-Muhâkeme beyne Nasîriddîn
ve’r-Râzî.

 Cemâlüddîn İbnü’l-Mutahhir el-Hıllî (ö. 726/1326), Bastü’l-İşârat fî Şerhi’l-İşârât.

Günümüze ulaşmamış olan eser ile ilgili olarak literatürde (ez-Zerî‘a ilâ tesanîfi’ş-
Şî‘a) herhangi bir bilgi yer almamaktadır.

 Cemâlüddîn İbnü’l-Mutahhir el-Hıllî (ö. 726/1326), el-İşârât ilâ ma‘âni’l-İşârât.

Günümüze ulaşmamış olan eser ile ilgili olarak literatürde (ez-Zerî‘a ilâ tesanîfi’ş-
Şî‘a) herhangi bir bilgi yer almamaktadır.

 Cemâlüddîn İbnü’l-Mutahhir el-Hıllî (ö. 726/1326), Îzâhu’l-Mu‘dilât min Şerhi’l-İşârât.

Günümüze ulaşmamış olan eser ile ilgili olarak literatürde (ez-Zerî‘a ilâ tesanîfi’ş-
Şî‘a), Tûsî’nin şerhi üzerine yazıldığı belirtilmektedir.

 Cemâlüddîn İbnü’l-Mutahhir el-Hıllî (ö. 726/1326), el-Muhâkemât beyne Şurrâhi’l-İşârât.

Günümüze ulaşmamış olan eser ile ilgili olarak literatürde (ez-Zerî‘a ilâ tesanîfi’ş-
Şî‘a) herhangi bir bilgi yer almamaktadır.

 Nasîruddin Ali b. Muhammed el-Kâşânî (ö. 775/1373), Hâşiye alâ Şerhi’l-İşârât li

Nasîriddîn et-Tûsî, Kuveyt: Mektebetü’l-Mahtûtât, no. 5011.

 Muhammed b. Nasrullah b. Muhammed ed-Dâmgânî (ö. 775/1374), Tenkīhu’l-ibârât fî

tavzîhi’l-İşârât.

 Ekmeleddîn Ahmed b. İbrahîm en-Nahcuvânî (8./15. Yüzyılın başları), Şerhu’l-İşârât,

İstanbul: Köprülü Ktp., no. 875.
Tahkik edilmemiş olan bu eserin Köprülü Kütüphanesi’nde bir el yazması mevcuttur.
Bu eser üzerine yapılmış en önemli çalışmalardan biri, İbrahim Yemenli tarafından
gerçekleştirilen ve Dîvân dergisinin 2001 yılının 1. sayısında yayımlanan Bir İbn Sînâ şârihi:
Ekmeleddîn en-Nahcuvânî ve varlık anlayışı adlı akademik makaledir. Nahcuvânî, bu şerhte
İşârât’ın Mantık bölümünün şerhine ihtiyaç duymamış ve eserin başında da belirttiği gibi
eseri Tabîiyyât bölümünün başından itibaren sonuna kadar şerh etmiştir.
 Seyyid Şerîf Cürcânî (ö. 816/1413), Hâşiye ala’l-Muhâkemât.
Muhâkemât üzerine yazılan bu eser literatürde (el-İşârât ve’t-Tenbîhât, nşr. Mucteba
Zâriî) zikredilmekle birlikte, nüshaları hakkında herhangi bir bilgi yer almamaktadır.

 Celâlüddîn Muhammed b. Es‘ad ed-Devvânî (ö. 908/1502), Hâşiye ala Şerhl-İşârât.

Tûsî’nin şerhi üzerine yazılan bu eser literatürde (el-İşârât ve’t-Tenbîhât, nşr. Mucteba
Zâriî) zikredilmekle birlikte, nüshaları hakkında herhangi bir bilgi yer almamaktadır.

 Şemseddîn Kemâlpaşazade (ö. 940/1534), Risâle Muallaka alâ şerhi’l-işârât ve’l-

muhâkemât, Süleymaniye Kütüphanesi Carullah, nr. 2121, vr. 39a-128a.
Tahkik edilmemiş olan bu eser, Kutbüddin er-Râzî’nin Muhâkemât’ının Tabîiyyât
bölümü üzerine yazılan bir hâşiyedir. Eserin üzerine yapılmış en önemli çalışmalardan biri,
Hatice Toksöz tarafından gerçekleştirilen ve Dört Öge dergisinin 6. sayısında yayımlanan
Kemalpaşazâde’nin Risâle Muallaka Alâ Şerhi’lİşârât ve’l-Muhâkemât Eseri Üzerine Bir
Değerlendirme adlı akademik makaledir.

 Mîr Gıyâsüddin Mansûr ed-Deştekî eş-Şîrâzî (ö. 949/1542), Hâşiye alâ Şerhi’l-İşârât li-İbn
Sînâ, Kirmânşâh: Mektebetu’s-Seyyid en-Neccûmî.

 Şeyhzâde Hindî (ö. 959/1552), Hâşiye ale’l-İşârât.

 İbrâhim b. Kıvâmüddin Hüseyin b. Seyyid Atâullah el-Hüseynî el-Hemedânî (ö.

1025/1616), Hâşiyetün alâ Şerhi’l-İşârât.

 Mirzâ Alâüddin Hüseyin b. Rafîiddîn Muhammed Mar‘aşî el-Âmulî (ö. 1064/1654), Hâşiye
alâ Şerhi’l-İşârât li’t-Tûsî.

 Muhammed Takī b. Maksûd el-Meclisî (ö. 1070/1660), Hâşiyetün alâ Şerhi’l-İşârât.

 Abdürrezzâk b. Ali b. el-Hüseyin el-Lâhicî (ö. 1072/1661), Hâşiye alâ Şerhi’l-İşârât.

 Muhammed Şerîf b. Yûsuf İbnü’l-Kādî Mahmûd İbnü’l-Munlâ Kemâlüddin eş-Şâfiî (ö.

1078/1667), Hâşiyetün alâ Şerhi’l-İşârât li’t-Tûsî.
 Rafîüddin Muhammed İbn Haydar el-Hüseynî et-Tabâtabâî en-Nâinî (ö. 1080/1669),
Hâşiyetün alâ Şerhi’l-İşârât li-Nasîriddîn et-Tûsî.

 Mollâ Muhammed Bâkır b. Muhammed Mü’min Sebzevârî (ö. 1090/1680), Hâşiye alâ
Şerhi’l-İşârât li’t-Tûsî.

 Mîr Muhammed Ma‘sûm b. Muhammed Fasîh et-Tebrîzî el-Kazvînî (ö. 1091/1680),

Şerhü’l-İşârât.

 Muhammed b. el-Hasan eş-Şirvânî eş-Şîî (ö. 1098/1687), Hâşiye alâ Şerhi’l-İşârât.

 Kādî Saîd Kummî (ö. 1103/1691), Hâşiye alâ Şerhi’l-İşârât li’t-Tûsî.

 Muhammed Şefî‘ b. Muhammed Ali b. Ahmed b. Hüseyin b. Muhammed el-Esterâbâdî (ö.

1106/1694), Hâşiye alâ Şerhi’l-İşârât li’t-Tûsî.

 Seyyid Emîr Muhammed İsmâil b. Muhammed Bâkır b. el-Emîr İsmâil b. İmâdüddin

Hatûnâbâdî (ö. 1116/1704), Hâşiye alâ Şerhi’l-İşârât.

 Mirzâ Abdullah Efendi b. Mirzâ Îsâ et-Tebrîzî el-İsfahânî (ö. 1130/1717), Hâşiye alâ
Şerhi’l-İşârât.

 Agā Halîl b. Muhammed Eşref el-Kâinî (ö. 1136/1724), Hâşiye alâ Şerhi’l-İşârât.

 Muizzüddin Muhammed b. Fahreddin Muhammed el-Meşhedî (ö. h. 12. yüzyıl), Hâşiye alâ
Şerhi’l-İşârât li’t-Tûsî.

 Ali el-Hâzin ez-Zâhidî el-Cîlânî el-İsfahânî (ö. 1181/1768), et-Ta‘lîkāt alâ makāmâti’l-
ârifîn min Şerhi’l-İşârât.

 Muhammed el-İsfahanî (?), el-Muhâkeme beyne Nasîriddîn ve’l-İmâm Fahriddin er-Râzî.

 Muhammed Saîd b. Muhammed Müfîd (?), Hâşiye alâ Şerhi’l-İşârât.