TARÝKAT
de bir müddet yazýlar ve tercümeler neþ-
retmiþtir. 1898’de Tevfik Fikret de birkaç
ay süreyle “Hafta-i Edebî” baþlýðý altýnda
edebiyat sohbetleri yayýmlamýþtýr. Þerh-i
Belâgat etrafýnda geliþen dil tartýþmasý
ile Ahmed Midhat Efendi’nin Çerkez Öz-
denler adlý oyunu dolayýsýyla meydana ge-
len bir baþka tartýþma Tarîk sayfalarýna
da yansýmýþtýr. Selânikli Tevfik, Abdullah
Zühdü, Hüseyin Vassâf gibi isimler Batý
edebiyatlarýndan çeviriler yapmýþtýr. Eser-
leri tercüme edilen yazarlar arasýnda Sha-
kespeare, Xavier de Montépin, Guy de
Maupassant, François Coppée, Jules Ma-
rie gibi isimler vardýr. Gazetede ayrýca ki-
tap tanýtým ve tenkit yazýlarýyla gezi not-
‫) א‬ 1106/1694; Nakþibendiyye-Ahrâriyye’den Kâsâ-
larý, Letâif-nüvîs-i Tarîk Tevfîk imzasýyla
mizahî yazýlar yer almýþtýr. Diðer yazarlar
arasýnda Ahmed Midhat Efendi, Ahmed
Cevdet Paþa’nýn oðlu Sedat (Sedat b. Cev-
det), Muallim Nâci, Mustafa Reþid, Ýbnü-
lemin Mahmud Kemal (Ýnal) gibi þahsiyet-
ler bulunmaktadýr. Dili kýsmen eski ifade-
leri korumakla birlikte zaman içerisinde
sadeleþme yoluna girilmiþ, noktalama iþa-
retlerine de yer verilmiþtir. Gazete hakkýn-
da Ýhsan Tevfik Kýrca bir yüksek lisans te-
zi hazýrlamýþtýr (Tarîk Gazetesi’nin Edebi-
yat ve Kültür Yazýlarýnýn Sistematik Ýndek-
si, 1884-1899, Ýstanbul 1999).
Tarîk ismini taþýyan gazetelerden biri
de Mahmud Hamdi Bey’in yönetiminde si-
yasî, edebî ve ilmî bir yayýn organý olarak
Ýskenderiye’de neþredilmiþtir. Dönemin ta-
nýnmýþ hukukçularýndan Muslihuddin
Âdil (Taylan) tarafýndan 21 Temmuz
1919’da Ýstanbul’da resimli ve günlük ola-
rak “müstakil gazete” düsturuyla çýkarýlan
bir diðer gazetenin bir yýldan daha az bir
süre varlýðýný koruyabildiði anlaþýlmakta-
dýr. Tesbit edilebilen en son nüshasý 115
numaralýdýr (17 Teþrînisâni 1335 r. / 17
Kasým 1919). Önce iki sayfa, 5 Kasým
1919 tarihli 104. sayýsýndan sonra dört
sayfa halinde ve geliþen gazetecilik tek-
niklerinden faydalanýlarak hazýrlanmýþtýr.
1910-1911 yýllarýnda Trabzon’da Þâtýrzâ-
de Hasan Hicâbî Bey yönetiminde Tarîk
isimli bir baþka gazetenin çýktýðý belirtil-
mektedir (TA, XXX, 462). “Hakka hâdim
bir gazetedir” ibaresiyle haftalýk yayýmla-
nan bu gazete 12 Nisan 1910’dan itibaren
Târýk adýyla yayýmlanmýþtýr.
BÝBLÝYOGRAFYA :
Tarîk’in Millî Kütüphane ve TBMM Kütüpha-
nesi’ndeki koleksiyonlarý; Ragýp Özden, “Tanzi-
mattan Beri Yazý Dilimiz”, Tanzimat I, Ýstanbul
1940, s. 909-911; Hasan Duman, Katalog, s. 390-
391; a.mlf., Baþlangýcýndan Harf Devrimine Ka-
dar Osmanlý-Türk Süreli Yayýnlar ve Gazeteler
Bibliyografyasý ve Toplu Kataloðu: 1828-1928,
Ankara 2000, II, 812-814; Trabzon Doðu Kara-
deniz Gazete ve Mecmualarý: 1869-1928 (der.
Cumhur Odabaþýoðlu), Trabzon 1987, s. 3, 12,
35, 87; M. Nuri Ýnuður, Türk Basýnýnda Ýz Býra-
kanlar, Ýstanbul 1988, s. 93-98; Ali Birinci, “Trab-
zon’da Matbuat ve Neþriyat Hayatý (1865-1928)”,
Ýkinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildi-
rileri (1-3 Haziran 1988), Samsun 1990, s. 2-14;
M. Orhan Bayrak, Türkiye’de Gazeteler ve Der-
giler Sözlüðü: 1831-1993, Ýstanbul 1994, s. 135;
Hakký Tarýk Us Kütüphanesi Kataloðu: Süreli
Yayýnlar (haz. Selahattin Öztürk v.dðr.), Ýstanbul
2006, s. 367; Kenan Akyüz, “Tarîk”, TA, XXX,
462.
ÿNesimi Yazýcý
– —
TARÝKAT
( '+)À
Tasavvufta
Hakk’a ulaþmak için benimsenen usul,
tutulan yol.
˜ ™
Sözlükte “gidilecek yol, izlenecek usul,
hal ve gidiþ” anlamýndaki tarîkat (çoðulu
tarâik) terim olarak “Allah’a ulaþmak is-
teyenlere mahsus âdet, hal ve davranýþ”
demektir (et-Ta£rîfât, “et-Tarîka” md.; Kâ-
þânî, s. 349). Kelime Kur’ân-ý Kerîm’de özel-
likle Tâhâ sûresinin iki âyetinde (20/63,
104) ve bazý hadislerde (Wensinck, el-Mu£-
cem, “Tarîka” md.) sözlük mânasýnda ge-
çer. Sözlükte yine “yol” anlamýna gelen ve
Allah’ýn farz kýldýðý, ruhsata yer olmayan
hükümleri ve merasimleri ifade eden ta-
rîk de (çoðulu turuk) tasavvuf kaynakla-
rýnda genellikle tarikatla ayný anlamda kul-
lanýlmakta (Ebû Tâlib el-Mekkî, II, 138; Ku-
þeyrî, I, 52, 59), ayrýca Allah’a varan yollarýn
“yýldýzlarýn sayýsýnca” (Sülemî, s. 383) ya
da “yaratýklarýn nefesleri adedince” (Nec-
meddîn-i Kübrâ, s. 33) olduðu belirtilmek-
tedir. Tarikat karþýlýðýnda tâife kelimesi
de kullanýlmýþtýr. Farsça’da “yol, âdet, ka-
nun, din” mânalarýna gelen râh da Os-
manlý Türkçesi metinlerinde “yol, usul”,
mânalarý yanýnda “tarikat” anlamýnda da
geçmektedir.
Tarikatý “sâliki hakikate götüren yol” þek-
linde tanýmlayan sûfîler, dinin zâhirî ve
þeklî kýsmý olan þeriatýn kurallarýna uyul-
madan tarikatla hakikate ulaþýlamayaca-
ðýný vurgulamýþtýr. Bunu ifade etmek için
meselâ þeriatý gemiye, tarikatý denize, ha-
kikati inciye; þeriatý cevizin dýþ kabuðuna,
tarikatý iç kabuðuna, hakikati meyvesine;
þeriatý çembere, tarikatý çemberden mer-
keze giden yarýçaplara, hakikati merkeze;
þeriatý meþaleye, tarikatý bu meþale ile yol
almaya, hakikati maksada ulaþmaya; þe-
riatý bakýrý altýn yapmaya yarayan simya
ilmine, tarikatý bu ilmin kullanýlmasýna, ha-
TARÝKAT LÝSTESÝ
(Tarikatlar ve kollarý alfabetik olarak dizilmiþtir)
ABBÂSÝYYE (Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed el-
Endelüsî, ö. 633/1236; Medyeniyye’nin kolu).
ABDÜSSELÂMÝYYE (Abdüsselâm eþ-Þeybânî, ö.
1165/1752; Sa‘diyye’nin kolu).
ACEMÝYYE (Yûsuf b. Abdullah b. Ömer el-Acemî,
ö. 768/1367).
ÂCÝZÝYYE (Süleyman Âcizî Baba; Sa‘diyye’nin kolu).
ACLÂNÝYYE (Muhammed b. Aclân el-Hüseynî; Rifâ-
iyye’nin kolu).
ÂDEMÝYYE / AHSENÝYYE (Âdem b. Ýsmâil el-Benû-
rî, ö. 1053/1643; Müceddidiyye’nin kolu).
ADEVÝYYE (Adî b. Müsâfir, ö. 557/1162).
ÂDÝLÝYYE / BEDRÝYYE (Ebû Ömer Bedreddin Mu-
hammed b. Ömer el-Âdilî el-Abbâsî, ö. 970/1563;
Sühreverdiyye’nin kolu).
ÂFÂKIYYE (Hidâyetullah Âfâk Hoca / Apak Hoca, ö.
niyye’nin kolu).
AFÎFÝYYE (Abdülvehhâb b. Abdüsselâm b. Ahmed el-
Afîfî, ö. 1172/1758; Þâzeliyye’den Nâsýriyye’nin
kolu).
AHMEDÝYYE (bk. BEDEVÝYYE; MÜCEDDÝDÝYYE; RÝ-
FÂÝYYE).
AHMEDÝYYE (Ebü’l-Abbas Ahmed b. Abdülhak er-
Rudavlî, ö. 838/1435; Çiþtiyye’nin kolu).
AHMEDÝYYE / YÝÐÝTBAÞÝYYE (Yiðitbaþý Ahmed Þem-
seddin, ö. 910/1504; Halvetiyye’nin kolu; þubele-
ri: Mýsriyye / Niyâziyye, Ramazâniyye, Sinâniyye,
Uþþâkýyye, ).
AHRÂRÝYYE (Ubeydullah Ahrâr, ö. 895/1490; Nakþi-
bendiyye’nin kolu).
AHSENÝYYE (bk. ÂDEMÝYYE).
AHSENÝYYE (Muhammet Ýhsan Oðuz, ö. 1991; Nak-
þibendiyye’den Müceddidiyye’nin kolu).
ALÂÝYYE (Ebü’l-Alâ b. Ebü’l-Vefâ el-Ekberâbâdî, ö.
1061/1651; Nakþibendiyye’nin kolu; þubeleri: Ef-
daliyye, Muhammediyye, Mün‘imiyye).
ALEMÝYYE (Abdullah eþ-Þerîf b. Ýbrâhim el-Alemî,
ö. 1089/1678; Þâzeliyye’den Cezûliyye’nin kolu).
ALEVÝYYE (Silsilesi Hz. Ali’ye ulaþan bütün tarikat-
larýn genel nisbesi).
ALEVÝYYE / ALLÂVÝYYE (Ebü’l-Abbas Ahmed b. Mus-
tafa el-Alevî/el-Allâvî, ö. 1934; Þâzeliyye’den Der-
kaviyye’nin kolu).
ALLÂVÝYYE (bk. ALEVÝYYE).
AMMÂRÝYYE (Ammâr Bû Sennâ, ö. 1193/1779; Ka-
diriyye’nin kolu).
AMÛDÝYYE (Ebû Îsâ Saîd b. Îsâ el-Amûdî, ö. XIII.
yüzyýl; Medyeniyye’nin kolu).
ARÎFÝYYE (Ýbnü’l-Arîf Ahmed b. Muhammed es-San-
hâcî, ö. 536/1141).
ARRÂKIYYE (Ýbn Arrâk Muhammed b. Ali ed-Dýmaþ-
ký, ö. 933/1526; Þâzeliyye’nin kolu).
ARÛSÝYYE (Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed el-
Arûs, ö. 868/1463-64; Þâzeliyye’nin kolu).
ÂSIMÝYYE (Ebû Zeyd Abdurrahman b. Ali el-Âsýmî,
ö. X/XVI. yüzyýl; Zerrûkýyye’nin kolu).
ASSÂLÝYYE (Ahmed b. Ali el-Assâlî, ö. 1048/1639;
Halvetiyye-Cemâliyye’den Sünbüliyye’nin kolu).
AÞKIYYE (bk. UÞAYKIYYE).
ÂÞÛRÝYYE (Sâlih Âþûr el-Maðribî; Desûkýyye’nin ko-
lu).
ATÂÝYYE (Muhammed Atýyye er-Rifâî, ö. VII/XIII.
yüzyýl; Rifâiyye’nin kolu).
AYDERÛSÝYYE (Ebû Bekir b. Abdullah el-Ayderûs,
ö. 914/1508; Medyeniyye, Aleviyye veya Kübre-
viyye’nin kolu olduðu ileri sürülür).
AZEMÝYYE / AZÂYÝMÝYYE (Ebü’l-Azâim Muhammed
Mâzî, 1869-1937; Þâzeliyye’nin kolu).
AZÎZÂN (Ali Râmîtenî, ö. 715/1315; Hâcegân’ýn kolu).
AZÎZÝYYE (bk. DÎRÎNÝYYE).
95
TARÝKAT
AZZÛZÝYYE (Ýbn Azzûz Mustafa b. Muhammed el-Ýd-
rîsî el-Hasenî, ö. 1282/1866; Halvetiyye’den Hif-
niyye’nin kolu).
BABAÝYYE (Abdülganî Pîr Babaî, ö. 870/1465-66).
BÂCÝYYE (Ebû Saîd Halef b. Ahmed el-Bâcî et-Te-
mîmî, ö. 628/1231).
BAHÂÝYYE (bk. NAKÞÝBENDÝYYE).
BÂHARZÝYYE (Seyfeddin Saîd b. Mutahhar el-Bâ-
harzî, ö. 659/1261; Kübreviyye’nin kolu).
BAHÞÝYYE (Muhammed b. Muhammed el-Bahþî, ö.
1098/1687; Halvetiyye-Cemâliyye’den Sünbüliy-
ye’nin kolu).
BATÂÝHÝYYE (bk. RÝFÂÝYYE).
BÂVEYSÝYYE (Ebû Ya‘kub el-Bâveysî, ö. XVI. yüzyýl;
Zerrûkýyye’nin kolu).
BAYRAMÝYYE (Hacý Bayrâm-ý Velî, ö. 833/1430; kol-
larý: Celvetiyye, Melâmiyye, Þemsiyye).
BECELÝYYE (Muhammed b. Hüseyin el-Becelî, ö.
621/1224; Kadiriyye’nin kolu).
BEDEVÝYYE / AHMEDÝYYE / SÜTÛHÝYYE (Ebü’l-Fit-
yân Ahmed b. Ahmed el-Fâsî el-Bedevî, ö. 675/
1276; kollarý: Abdülaliyye, Beyyûmiyye, Bernesiy-
ye, Bündâriyye, Cevheriyye, Enbâbiyye, Fergaliy-
ye, Halebiyye, Hamûdiyye, Kinâsiyye, Merâzýkýy-
ye, Metbûliyye, Münâviyye, Nûhiyye, Sâibiyye,
Selâmiyye, Sütûhiyye, Þinnâviyye, Þuaybiyye,
Ulvâniyye, Zâhidiyye, Zenfeliyye).
BEDEVÝYYE (Ahmed el-Bedevî Züveytin el-Fâsî, ö.
1275/1859; Derkaviyye’nin kolu).
BEDRÝYYE (bk. ÂDÝLÝYYE).
BEDRÝYYE (Bedreddin Simâvî, ö. 823/1420).
BEKKÂÝYYE (Ali el-Bekkâ, ö. 670/1271; Kadiriyye’-
nin kolu).
BEKKÝYYE (Ömer b. Seyyid Ahmed el-Bekkî et-Tû-
nisî, ö. 960/1553; Þâzeliyye’nin kolu).
BEKRÝYYE / SIDDÎKIYYE (Silsilesi Hz. Ebû Bekir’e
ulaþan tarikatlarýn genel nisbesi).
BEKRÝYYE (Ebü’l-Mekârim Muhammed el-Bekrî, ö.
994/1586; Þâzeliyye’den Vefâiyye’nin kolu).
BEKRÝYYE (Kutbüddin Mustafa b. Kemâleddin el-
Bekrî, ö. 1162/1749; Halvetiyye’den Þâbâniyye’-
nin kolu; þubeleri: Hifniyye, Kemâliyye, Semmâ-
niyye).
BEKTAÞÝYYE / BEKTAÞÎLÝK (Hacý Bektâþ-ý Velî, ö.
669/1271 ?).
BERRECÂNÝYYE (Ýbn Berrecân Ebü’l-Hakem Abdüs-
selâm b. Abdurrahman el-Lahmî, ö. 536/1142).
BERZENCÝYYE (Seyyid Îsâ en-Nurbahþî el-Berzen-
cî, ö. IX/XV. yüzyýl; Kübreviyye’den Hemedâniy-
ye’nin kolu).
BEYÂNÝYYE (Ebû Beyân Nebâ b. Muhammed b.
Mahfûz el-Kureþî ed-Dýmaþký, ö. 551/1156).
BEYYÛMÝYYE (Ali Nûreddin b. Hicâzî el-Beyyûmî,
ö. 1183/1769; Þâzeliyye ve Bedeviyye’nin kolu).
BEYZÂVÝYYE (Kadî Abdullah b. Ömer el-Beyzâvî, ö.
685/1286; Hýzýriyye’nin kolu).
BÝBERÝYYE (Halil Develioðlu, ö. 1933; Nakþibendiy-
ye’den Hâlidiyye’nin kolu).
BÝSTÂMÝYYE / TAYFÛRÝYYE (Bâyezîd-i Bistâmî, ö.
234/848 ?; kollarý: Aþkýyye, Hâcegân / Nakþiben-
diyye, Þüttâriyye).
BÛALÝYYE (Kadiriyye’den Bekkâiyye’nin kolu).
BUHÂRÝYYE (Celâleddin Ahmer el-Hüseyin b. Ahmed
el-Buhârî, ö. 691/1292; Sühreverdiyye’nin kolu).
BUHÛRÝYYE (Edirneli Mehmed Buhûrî, ö. 1039/
1630; Halvetiyye-Ahmediyye’den Ramazâniyye’-
nin kolu).
BURHÂNÝYYE (bk. DESÛKIYYE).
BURHÂNÝYYE (Burhâneddin Ýbrâhim b. Ömer b.
Ali el-Alevî, ö. VI/XII. yüzyýl; Rifâiyye’nin bir ko-
lu).
BÛAZZÂVÝYYE (Muhammed b. Ahmed et-Tayyib el-
Bûazzâvî, ö. 1914; Derkaviyye’nin kolu).
BÛZÎDÝYYE (Muhammed b. Ahmed el-Bûzîdî, ö. 1229/
1814; Þâzeliyye’den Derkaviyye’nin kolu).
96
kikati altýnýn elde edilmesine benzetmiþ-
lerdir. Alâüddevle-i Simnânî tarikatý þeri-
atsýz, mârifeti ibadetsiz gerçekleþtirmeye
çalýþmayý dinin sýnýrlarý dýþýnda bir davra-
nýþ olarak deðerlendirmekte, Ýmâm-ý Rab-
bânî de þeriatýn tahakkuku açýsýndan ta-
rikatýn yardýmcý ve tamamlayýcý bir unsur
teþkil ettiðini belirtmektedir. Tarih boyun-
ca þeriat kurallarýna tam anlamýyla uyan
(bâ-þer‘), çoðu Sünnî, bir kýsmý Þiî coðrafya-
sýnda ortaya çýkan yüzlerce tarikatýn yaný
sýra bu kurallara riayet etmeyen (bî-þer‘)
bazý tarikatlar da mevcuttur. Hurûfiyye,
Kalenderiyye, Haydariyye, Babâiyye gibi
gayri Sünnî olmamakla birlikte tam anla-
mýyla Þiî de sayýlmayan Bâtýnî nitelikli ta-
rikatlar da vardýr. Öte yandan Sünnî esas-
lara uygun biçimde teþekkül eden tarikat-
lardan Safeviyye ile Ni‘metullahiyye’nin za-
manla tamamen, Kübreviyye’nin Zehebiy-
ye ve Nurbahþiyye kollarýnýn kýsmen Þiîleþ-
tiði görülmektedir. Bektaþîlik de sonralarý
içine Hurûfî-Þiî unsurlar karýþtýðý için Sün-
nîlik dýþýnda mütalaa edilmiþtir.
Necmeddîn-i Kübrâ kiþiyi Allah’a götü-
ren yollarý tarîk-i ahyâr, tarîk-i ebrâr ve ta-
rîk-i þüttâr diye üç ana grupta toplamýþ;
tarîk-i ahyârý namaz, oruç, hac, Kur’an oku-
ma gibi ibadetlerle ve sâlih amellerle ru-
hunu olgunlaþtýranlarýn, tarîk-i ebrârý mü-
câhede ve riyâzetle nefsini terbiye ve kal-
bini tasfiye ederek güzel huylar kazananla-
rýn, tarîk-i þüttârý ise bu ikisinin yaný sýra
aþk, cezbe ve muhabbetle Hakk’a doðru
seyahat edenlerin yolu þeklinde ifade eder.
Kübrâ bunlardan sâliki Hakk’a en kýsa sü-
rede ulaþtýran yolun tarîk-i þüttâr olduðu-
nu belirtir (a.g.e., s. 33-70). Melâmet ehli-
nin benimsediði müsemmâ tariki denilen
yolda cezbe, aþk ve muhabbet esas alýn-
dýðý için Kübrâ’nýn tarîk-i þüttâr tanýmýna
karþýlýk gelir. Seyrü sülûk usullerine göre
tarikatlar ruhanî ve nefsânî diye sýnýflan-
dýrýlýr. Ruhanî usulde ruh evrâd ve ezkâr-
la güçlendirilerek kötülük odaðý olan nefis
etkisiz duruma getirilmeye, nefsânî usul-
de nefis birtakým riyâzet ve mücâhedeler-
le doðrudan etkisiz kýlýnmaya çalýþýlýr. Ru-
hanî usulde insanýn göðüs bölgesinde yer
aldýðý kabul edilen kalp, ruh, sýr, hafî, ah-
fâ adlý beþ latife ile (letâif-i hamse) birlik-
te ism-i zât (Allah) zikri gerçekleþtirildikten
sonra iki kaþ arasýnda bulunduðu farze-
dilen nefsin ve ardýndan bütün bedenin
zikre katýlmasý saðlanýr. Nefsânî metodu
uygulayan tarikatlarda Allah’ýn bazý isim-
leriyle zikre devam edilerek nefis ilk mer-
tebe olan emmârelik vasfýndan sýrasýyla
levvâme, mülhime, mutmainne, râzýye,
marziyye ve kâmile / zekiyye mertebele-
rine ulaþtýrýlmaya gayret edilir. Bu usule
Allah’ýn çeþitli isimleriyle zikredildiði için
esmâ tariki de denir. Nefsânî usulde rüya-
lar büyük önem taþýr. Tarikatlar uyguladýk-
larý zikir þekillerine göre de gruplara ay-
rýlmýþtýr. Hz. Ali kanalýyla gelen tarikatlar
sesli ve hareketli zikiri benimsedikleri için
cehrî (turuk-ý cehriyye), Hz. Ebû Bekir ka-
nalýyla gelen Nakþibendiyye ve kollarý ge-
nellikle kalbî, sessiz ve hareketsiz zikir uy-
guladýklarýndan hafî (turuk-ý hafiyye) diye
isimlendirilir. Ayrýca cehrî zikri benimse-
yenlerden zikirlerini ayakta yapan tarikat-
lar kýyâmî (turuk-ý kýyâmiyye) ve oturarak
yapanlar kuûdî (turuk-ý kuûdiyye) gruplarý-
na ayrýlýr. Cehrî zikir çoðunlukla mûsiki eþ-
liðinde semâ ve devran þeklinde icra edi-
lir. Bunun yanýnda bazý tarikatlarda hem
oturarak hem ayakta veya hem hafî hem
cehrî zikir icra edilir.
Bir tarikata girmek isteyen kimsenin
(tâlip, muhip) mutlaka o tarikatýn þeyhine
intisap (biat) etmesi gerekir. Tarikata gir-
meye son dönemlerde “ahz-ý tarîkat”, bir
þeyhe baðlanmaya “ahz-ý yed” (el alma) de-
nilmiþtir. Biat tâlibin mânevî baðlýlýðýný ve
teslimiyetini simgeler ve bu yolla þeyhin
feyzinden faydalanmasý beklenir. Ayný za-
manda þeyhe ve onun vereceði emirlere
tam anlamýyla baðlý kalacaðýna dair söz
vermeyi (ahid) ifade eden biat sýrasýnda
müride hýrka ile serpuþ giydirilir. Ardýn-
dan mürid intisap ettiði tarikatýn âdâb,
erkân ve usullerini þeyhinin rehberliðinde
gerçekleþtirir. Þeyhi hiç görmeden onun
ruhaniyeti vasýtasýyla eðitilmek de müm-
kündür. Buna, Veysel Karanî’nin Hz. Pey-
gamber’i görmediði halde mânen eðitil-
mesi ve kendisine peygamber tarafýndan
hýrka býrakýlmasýndan dolayý Üveysî tarik /
Üveysîlik adý verilmektedir. Tarikat þeyhi
kendisine biat eden müridlerin mânevî ba-
basý veya mânevî annesi kabul edildiði için
müridleri de birbirinin mânevî kardeþi sa-
yýlýr. Tarikatta eðitim sürecini (seyrü sü-
lûk) tamamlayanlara hilâfet hýrkasý, irþad
hýrkasý, icâzet hýrkasý gibi adlarla anýlan
hýrka giydirilir. Bu hýrkayý giyen kimse bir
þeyh sýfatýyla baþkalarýný tarikata kabul
etmeye ve onlarý irþada yetkili sayýlýr. Bir
tarikattan icâzet alan kimsenin baþka ta-
rikatlardan da hýrka giymesi ve icâzet al-
masý mümkündür. Þeyh ve derviþler gün-
delik serpuþ olarak üzerine destar sarýlmýþ
arakýyye giyerler, özel günlerde ve önemli
törenlerde “tâc-ý þerif” denilen serpuþla-
rýný takarlar. Tarikat mensuplarý zamanla
farklý renk ve þekillerde taç ve hýrka giy-

diklerinden özellikle Osmanlýlar dönemin-
de taç ve hýrkalarý onlarýn bir tarikata men-
subiyetini gösterir olmuþtur. Bunlarýn yaný
sýra þeyh ve derviþlerin kullandýklarý tes-
bih, asâ, kemer gibi eþyalara “cihâz-ý tarî-
kat” adý verilir. Birçok tarikatýn kendine
has þekil ve niteliklerde bayrak (alem) ve
sancaklarý da bulunmaktaydý.
Sûfîlerin bir araya gelerek sohbet etme-
leri ve zikir yapmalarý, zaman zaman in-
zivâya çekilmeleri için II. (VIII.) yüzyýldan
itibaren hankahlar kurulmýþtýr. Sonraki dö-
nemlerde dergâh, tekke, zâviye gibi isim-
lerle de anýlan ve oldukça farklý fonksiyon-
lar icra eden bu merkezlerin vakýflar yo-
luyla varlýðýný sürdürmesi saðlanmýþ, za-
manla yanýna kütüphane, dershane, revak,
hastalarýn tedavi edildiði bir bölüm, misa-
firhane, ambar, bað bahçe gibi birimler ek-
lenmiþtir. Zaman zaman hankahlar med-
resenin iþlevlerini de üstlenmiþ, tarikat
eðitiminin yaný sýra baþta tefsir, hadis, fý-
kýh, akaid, Arapça olmak üzere çeþitli ko-
nularda dersler verilmiþ ve kitaplar yazýl-
mýþtýr. Osmanlýlar döneminde tarikat þeyh-
leri kendilerini týp, astronomi, mûsiki, bes-
tekârlýk, hattatlýk, nakkaþlýk, çiçekçilik gibi
ilim, sanat ve meslek dallarýnda da geliþ-
tirdikleri için meþihatýný üstlendikleri der-
gâhlar bir tür güzel sanatlar mektebi ve
þifâhâne iþlevi görmüþ, buralarda yaban-
cýlara, yolculara ve hastalara hizmet veril-
miþtir. Öte yandan XIX. yüzyýlda bazý tekke
þeyhlerinin þikâyetleri üzerine sapkýn ina-
nýþlara sahip tarikat mensuplarýnýn durum-
larýnýn devlete bildirilmesi ve bu tür inanýþ-
lara sahip kimselere tekke açtýrýlmamasý
için bazý þeyhler görevlendirilmiþ, tekkele-
rin denetim altýna alýnmasý için 1866 yýlýn-
da þeyhülislâmlýða baðlý Meclis-i Meþâyih
kurulmuþtur.
Klasik Dönemde Tarikatlar (VI./XII. yüz-
yýl öncesi). Tasavvuf ehli tarikatlarýn baþ-
langýcýný Asr-ý saâdet’e kadar götürmekte-
dir. Hz. Peygamber’in baþta Hulefâ-yi Râ-
þidîn olmak üzere sahâbîlere deðiþik usul-
lerle zikir telkininde bulunduðuna inaný-
lýr. Daha sonra bu usullerin devam ettiril-
mesiyle tarikatlar meydana gelmiþtir. Do-
layýsýyla bütün tarikatlarýn baþý durumun-
da olan Resûl-i Ekrem’in ortaya koyduðu
ilâhî yol tarîkat-ý Muhammediyye diye ad-
landýrýlmýþtýr. Ýlk dört halifeye nisbetle Bek-
riyye (Sýddîkýyye), Ömeriyye (Fârûkýyye), Os-
mâniyye ve Aleviyye adý verilen tarikatlar-
dan Bekriyye ile Aleviyye’nin silsilesi de-
vam ederek birçok koluyla birlikte günü-
müze kadar gelmiþtir. Bu iki silsilenin (Bek-
rî ve Alevî) yaný sýra diðer silsilelerin de
belli bir müddet sürdürüldüðü bilinmek-
tedir. Nitekim Ýbnü’n-Nedîm, Enes b. Mâ-
lik’ten gelen silsilenin Ca‘fer el-Huldî’ye
ulaþtýðýný belirtmiþ ve silsilede yer alan ki-
þileri Hasan-ý Basrî, Ferkad es-Sebahî, Ma‘-
rûf-i Kerhî, Serî es-Sakatî, Cüneyd-i Bað-
dâdî, Ca‘fer el-Huldî þeklinde kaydetmiþ-
tir (el-Fihrist, s. 235). Harîrîzâde ise Enes’-
ten gelen irþad silsilesini Enesiyye adýyla
vermekte, silsilenin biri Muhyiddin Ýbnü’l-
Arabî’ye, diðeri Bedeviyye tarikatýnýn ku-
rucusu Ahmed el-Bedevî’ye ulaþan iki kol
halinde sürdüðünü belirtmektedir (Tibyân,
I, 101a-102a). Diðer bir sahâbî Ebü’d-Der-
dâ’dan gelen silsile Derdâiyye adýný almýþ
ve on bir zat vasýtasýyla Ebü’l-Fütûh Ah-
med b. Abdullah et-Tâvûsî’ye kadar gel-
miþtir (Zebîdî, £Ýšd, s. 57-58). Ömeriyye
silsilesinden Ya‘kub el-Medenî’ye nisbetle
Ya‘kubiyye (a.g.e., s. 111-112), III. (IX.) yüz-
yýlda Ebû Saîd el-Harrâz’a nisbetle Harrâ-
ziyye (a.g.e., s. 53), V. (XI.) yüzyýlda Ukayl
b. Þehâbeddin Ahmed el-Menbicî el-Batâi-
hî’ye nisbetle Ukayliyye (Harîrîzâde, II, 294a),
VII. (XIII.) yüzyýlýn sonlarýnda Reslân b. Ya‘-
kub el-Ca‘berî ed-Dýmaþký’ye nisbetle Res-
lâniyye (a.g.e., II, 43b-44a) doðmuþtur. Hz.
Ömer ile Hz. Ali’den hýrka giyen Veysel Ka-
ranî’nin silsilesi Üveysiyye adýyla tanýnmýþ
(Zebîdî, £Ýšd, s. 24-29; Harîrîzâde, I, 103b-
105b), Kuþâþî bu tarikattan kendisine ge-
len bir silsileyi eserinde kaydetmiþtir (es-
Sim¹ü’l-mecîd, vr. 45a). Üveysiyye’nin Ýbrâ-
him b. Edhem’e ulaþan silsilesinden Ed-
hemiyye tarikatý meydana gelmiþtir (Ha-
rîrîzâde, I, 105a-b). Vâhidî X. (XVI.) yüzyýlda
Edhemîler’in varlýðýndan söz etmekte (Me-
nåkýb-i ƒvoca-i Cihån, vr. 102b-103a), Ze-
bîdî ise 1163’te (1750) Edhemiyye hýrka-
sý giydiðini belirtmektedir (£Ýšd, s. 31-32).
Üveysiyye’nin Ýbrâhim b. Edhem’le devam
eden silsilesinden IV. (X.) yüzyýlda Ebü’l-
Abbas es-Seyyârî’ye nisbetle Seyyâriyye ta-
rikatý doðmuþ ve Kuþeyriyye tarikatýnýn ku-
rucusu Abdülkerîm el-Kuþeyrî’ye ulaþmýþ-
týr (Harîrîzâde, II, 166a-b). Kuþâþî, XI. (XVII.)
yüzyýlda birçok tarikatýn yaný sýra Kuþey-
riyye’den de icâzet aldýðýný söylemekte (es-
Sim¹ü’l-mecîd, vr. 53b-54a), Harîrîzâde bu
tarikattan kendisine gelen, içinde Ýmâm-ý
Âzam’ýn da bulunduðu bir silsileyi kaydet-
mektedir (Tibyân, III, 73a-b). Öte yandan
Hz. Ali’den hýrka giydiði bilinen Kümeyl b.
Ziyâd ile devam eden silsileler Kümeyliy-
ye ismiyle tanýnmýþ ve günümüze kadar
gelen birçok tarikat bu silsileden çýkmýþ-
týr (a.g.e., III, 90b; Ma‘sûm Ali Þah, II, 83).
TARÝKAT
BÜZGAÞÝYYE / NECÎBÝYYE (Necîbüddin Ali b. Büz-
gaþ eþ-Þîrâzî, ö. 678/1279; Sühreverdiyye’nin kolu).
CÂHÝDÝYYE (Câhidî Ahmed Efendi, ö. 1070/1660; Hal-
vetiyye-Ahmediyye’den Uþþâkýyye’nin kolu).
CÂMÝYYE (Ahmed-i Nâmeký-i Câmî, ö. 536/1141).
CEBÂVÝYYE (bk. SA‘DÝYYE).
CEBERTÝYYE (Ýsmâil b. Ýbrâhim el-Cebertî, ö. 806/
1403; Rifâiyye, Ekberiyye, Ehdeliyye ve Kadiriy-
ye’nin kolu olduðu ileri sürülür).
CELÂLÝYYE (Mahdûm-i Cihâniyân Celâleddin Hü-
seyin el-Buhârî, ö. 785/1384; Sührevediyye’den
Buhâriyye’nin kolu).
CELVETÝYYE / HÜDÂÝYYE (Aziz Mahmud Hüdâyî, ö.
1038/1628; Bayramiyye’nin kolu; þubeleri: Fenâ-
iyye, Hakkýyye, Hâþimiyye, Selâmiyye).
CEMÂLÝYYE (bk. PÎRCEMÂLÝYYE).
CEMÂLÝYYE (Cemâl-i Halvetî Aksarâyî, ö. 899/1494;
Halvetiyye’nin kolu; þubeleri: Sünbüliyye, Þâbâ-
niyye).
CEMÂLÝYYE (Cemâleddin Uþþâký, ö. 1164/1751; Hal-
vetiyye-Ahmediyye’den Uþþâkýyye’nin kolu).
CEMÎLÝYYE (Cemâleddin el-Irâký; Rifâiyye’nin kolu).
CENDELÝYYE (Cendel b. Muhammed er-Rifâî, ö. 675/
1276; Rifâiyye’nin kolu).
CERRÂHÝYYE (Nûreddin Cerrâhî, ö. 1133/1721; Hal-
vetiyye-Ahmediyye’den Ramazâniyye’nin kolu).
CEVHERÝYYE (Abdülvehhâb el-Cevherî; Bedeviyye’-
nin kolu).
CEVHERÝYYE (Abdürrahîm Muhammed el-Cevherî;
Þâzeliyye’nin kolu).
CEZÛLÝYYE (Muhammed b. Süleyman el-Cezûlî, ö.
870/1465; Þâzeliyye’nin kolu; þubeleri: Hansaliy-
ye, Îseviyye, Tebbâiyye, Vezzâniyye).
CÝHANGÎRÝYYE (Cihangirli Hasan Burhâneddin, ö.
1074/1664; Halvetiyye-Ahmediyye’den Ramazâ-
niyye’nin kolu).
CÛYBÂRÝYYE (Muhammed Ýslâm Cûybârî, ö. 971/
1563; Nakþibendiyye-Ahrâriyye’den Kâsâniyye’-
nin kolu).
CÜNEYDÝYYE (Cüneyd-i Baðdâdî, ö. 297/909; kolla-
rý: Arîfiyye, Hammûye / Hameviyye, Hârisiyye,
Kebîriyye, Muammeliyye, Nu‘mâniyye, Saîdiyye,
Seb‘îniyye, Tâvûsiyye).
CÜNEYDÝYYE (Bahâeddin el-Cüneydî, ö. 921/1515;
Kadiriyye’nin kolu).
ÇERKEÞÝYYE (Çerkeþî Mustafa Efendi, ö. 1229/1814;
Halvetiyye’den Þâbâniyye’nin kolu; þubeleri: Ýb-
râhimiyye, Halîliyye).
ÇÝÞTÝYYE (Muînüddin Hasan Çiþtî, ö. 633/1236; kol-
larý: Ahmediyye, Eþrefiyye, Fethullahiyye, Kud-
siyye, Nizâmiyye, Nusayriyye, Sâbiriyye, Selîmiy-
ye, Tabîbiyye).
DÂVÛDÝYYE (Ebû Bekir b. Dâvûd, ö. 806/1403; Ka-
diriyye’nin kolu).
DEKK…KIYYE (Ebû Ali ed-Dekkak, ö. 405/1015).
DEMÝRTAÞÝYYE (Muhammed Demirtaþî, ö. 929/1523;
Halvetiyye’den Rûþeniyye’nin kolu).
DERDÎRÝYYE (Ahmed ed-Derdîr, ö. 1201/1786; Hal-
vetiyye’den Hifniyye’nin kolu; þubeleri: Sâviyye,
Sibâiyye, Vefâiyye).
DERK…VÝYYE (Ebû Hâmid Mevlâ el-Arabî ed-Der-
kavî, ö. 1239/1823; Þâzeliyye’nin kolu; þubeleri:
Aleviyye, Bedeviyye, Bûazzâviyye, Bûzîdiyye, Gu-
mâriyye, Harrâkýyye, Mehâciyye, Kettâniyye, Me-
deniyye, Rahmâniyye, Yeþrutýyye).
DESÛKIYYE / BURHÂNÝYYE (Ýbrâhim b. Abdülazîz
ed-Desûký, ö. 676/1277; Bedeviyye ve Þâzeliyye’-
nin bir kolu olduðu ileri sürülür; þubeleri: Âþûriy-
ye, Süyûtiyye, Þehâviyye, Þehbâziyye, Þernûbiy-
ye, Tâziyye).
DÎBÝYYE (Ebü’l-Hasan Ali b. Hýzýr ed-Dîbî, ö. 719/
1319).
DÎRÎNÝYYE / AZÎZÝYYE (Abdülazîz b. Ahmed ed-Dî-
rînî, ö. 694/1295; Rifâiyye’nin kolu).
97
TARÝKAT
DÜCÂNÝYYE (Þehâbeddin Seyyid Ahmed ed-Dü-
cân, ö. 951/1544’ten sonra; Medyeniyye’den Mey-
mûniyye’nin kolu).
EBHERÝYYE (Ebû Reþîd Kutbüddin el-Ebherî, ö. 572/
1177; kollarý: Þahâlemiyye, Zâhidiyye).
EHDELÝYYE (Ebü’l-Hasan Ali b. Ömer el-Ehdel, ö.
650/1252; Kadiriyye’nin kolu).
EKBERÝYYE / HÂTEMÝYYE (Muhyiddin Ýbnü’l-Ara-
bî, ö. 638/1240).
EMÎRGANÝYYE (bk. MÎRGANÝYYE).
ENSÂRÝYYE (bk. HEREVÝYYE).
ENVERÝYYE (Osman Þems Efendi, ö. 1893; Kadiriy-
ye’nin kolu).
ERDEBÝLÝYYE (bk. SAFEVÝYYE).
ESEDÝYYE / YEMENÝYYE (Ebû Muhammed Afîfüd-
din Abdullah b. Ali el-Esedî, ö. 620/1223; Kadi-
riyye’nin kolu).
EÞREFÝYYE (Seyyid Eþref Cihangîr-i Simnânî el-Hü-
seynî; Çiþtiyye’nin kolu).
EÞREFÝYYE / RÛMÝYYE (Eþrefoðlu Rûmî, ö. 874/
1469; Kadiriyye’nin kolu).
EZHERÝYYE (Ebû Abdullah Muhammed b. Abdur-
rahman ez-Zevâvî el-Ezherî, ö. 1207/1792-93;
Halvetiyye’den Hifniyye’nin kolu).
FÂRIZIYYE (Muhammed el-Fârýzî/Abdülkadir-i Gey-
lânî’nin torunu; Kadiriyye’nin kolu).
FÂZILÝYYE (Muhammed Fâzýl b. Muhammed el-
Emîn, ö. 1284/1867; Kadiriyye’nin kolu).
FAZLÝYYE (Cemâleddin Muhammed b. Fazlullah el-
Hindî el-Burhânpûrî, ö. 1029/1620; Rifâiyye’nin
kolu).
FENÂÝYYE (Fenâî Ali Efendi, ö. 1158/1745; Celvetiy-
ye’nin kolu).
FENÂRÝYYE (Molla Fenârî, ö. 834/1431; Rifâiyye’-
nin kolu).
FEYZÝYYE (Feyzüddin Hüseyin es-Semmânî, ö. 1309/
1891-92; Halvetiyye-Bekriyye’den Semmâniyye’-
nin kolu).
FÝRDEVSÝYYE (Necîbüddîn-i Firdevsî, ö. 733/1333;
Kübreviyye’den Bâharziyye’nin kolu).
FÜTÛHÝYYE (Kübreviyye-Nûriyye’den Rükniyye’nin
kolu).
GARÎBÝYYE / HÝNDÝYYE (Muhammed Garîbullah el-
Hindî; Kadiriyye’nin kolu).
GAVSÝYYE (Seyyid Muhammed Gavs, ö. 923/1517;
Kadiriyye’nin kolu).
GAVSÝYYE (Ebü’l-Müeyyed Muhammed Gavs b.
Hatîrüddin Gevâlyârî, ö. 970/1563; Þüttâriyye’-
nin kolu).
GAYSÝYYE (Ebü’l-Gays Saîd b. Süleyman b. Cemîl,
ö. 651/1253; Kadiriyye’den Ehdeliyye’nin kolu).
G…ZÝYYE / K…SIMÝYYE (el-Gazî Ebü’l-Kasým b. Mu-
hammed b. Amr el-Erganî es-Sûsî, ö. 982/1574;
Þâzeliyye-Zerrûkýyye’den Râþidiyye’nin kolu).
GUMÂRÝYYE (Ahmed b. Abdülmü’min el-Gumârî,
ö. 1262/1846; Derkaviyye’nin kolu).
GÜLÞENÝYYE (Ýbrâhim Gülþenî, ö. 940/1534; Halve-
tiyye’den Rûþeniyye’nin kolu; þubeleri: Hâletiy-
ye, Sezâiyye).
HACCÂCÝYYE (Ebü’l-Haccâc Yûsuf b. Abdürrahîm
el-Maðribî, ö. 642/1244; Medyeniyye’nin kolu).
HÂCEGÂN (Abdülhâlik-ý Gucdüvânî, ö. 575/1179).
HADDÂDÝYYE / BÂHADDÂDÝYYE (Abdullah b. Alevî
el-Haddâd, ö. 1132/1720; Hz. Ali’ye nisbet edilen
Aleviyye’nin kolu).
HAFÎFÝYYE (Ýbn Hafîf ed-Dabbî, ö. 371/982; kollarý:
Kâzerûniyye / Mürþidiyye, Rûzbihâniyye).
HAFNÂVÝYYE (bk. HÝFNÝYYE).
HAFNÝYYE (bk. HÝFNÝYYE).
HAKKIYYE (Ýsmâil Hakký Bursevî, ö. 1137/1725; Cel-
vetiyye’nin kolu).
HÂLETÝYYE (Hasan Hâletî Efendi, ö. XVIII. yüzyýl;
Halvetiyye’den Gülþeniyye’nin kolu).
98
Hücvîrî III. (IX.) yüzyýldan itibaren orta-
ya çýkan sûfî gruplarýna “fýrka” adýný ver-
miþ, bunlarý Muhâsibiyye, Kassâriyye, Tay-
fûriyye, Cüneydiyye, Harrâziyye, Hakîmiy-
ye, Nûriyye, Sehliyye, Hafîfiyye ve Seyyâ-
riyye þeklinde kaydetmiþtir. Hâris el-Mu-
hâsibî’ye nisbet edilen Muhâsibiyye’de rý-
za, Hamdûn el-Kassâr’a nisbet edilen Kas-
sâriyye’de melâmet, Bâyezîd-i Bistâmî’ye
nisbet edilen Tayfûriyye’de sekr, Cüneyd-i
Baðdâdî’ye nisbet edilen Cüneydiyye’de
sahv, Ebû Saîd el-Harrâz’a nisbet edilen
Harrâziyye’de fenâ-beka, Hakîm et-Tirmi-
zî’ye nisbet edilen Hakîmiyye’de velâyet,
Ebü’l-Hüseyin en-Nûrî’ye nisbet edilen Nû-
riyye’de îsâr, Sehl et-Tüsterî’ye nisbet edi-
len Sehliyye’de nefisle mücâhede, riyâzet
ve çile, Ýbn Hafîf’e nisbet edilen Hafîfiyye’-
de gaybet-huzur ve Ebü’l-Abbas es-Sey-
yârî’ye nisbet edilen Seyyâriyye’de cem‘-
tefrika anlayýþýna aðýrlýk verildiðini belirt-
miþtir (Keþfü’l-ma¼cûb, s. 218-341).
III. (IX.) yüzyýlda teþekkül eden Cüney-
diyye, Tayfûriyye ve Muhâsibiyye’nin Hz.
Ebû Bekir ile Ömer ve Ali’den gelen silsi-
leleri vardýr (Harîrîzâde, I, 267b, 272b-273a;
II, 263a-267b; III, 107b-110a). Cüneydiyye ta-
rikatý birçok kola ayrýlmýþ ve bu silsileden
doðan bazý tarikatlar günümüze kadar
gelmiþtir. Ebû Saîd-i Ebü’l-Hayr’a nisbet
edilen Saîdiyye Cüneydiyye’nin kollarýndan
kabul edilir (Zebîdî, Ýt¼âfü’l-a½fiyâß, s. 204-
205). Ebû Saîd’in torunu Muhammed b.
Münevver onun Cüneyd üzerinden Hz. Ali’-
ye ulaþan iki ayrý silsilesini kaydetmiþtir
(Esrârü’t-tev¼îd, s. 27, 36). Cüneyd-i Bað-
dâdî’nin halifelerinden Ebü’l-Hasan es-Sey-
revânî’nin yetiþtirdiði Tâvûsü’l-Haremeyn
lakaplý Kutbüþþerîa Ebü’l-Hayr Ýkbâl’e nis-
bet edilen Tâvûsiyye, Cüneydiyye’nin bir di-
ðer koludur (Zebîdî, £Ýšd, s. 79-80). Tâvû-
siyye silsilesi ayrýca Kümeyl b. Ziyâd üze-
rinden Hz. Ali’ye ulaþtýðý için Aleviyye’nin
bir kolu olarak da zikredilir (Zebîdî, Ýt¼â-
fü’l-a½fiyâß, s. 223-226). Cüneydiyye’nin di-
ðer bir kolu Ebü’l-Abbas Ahmed b. Yûsuf
el-Harîsî el-Abbâsî’ye nisbet edilen Harî-
siyye X. (XVI.) yüzyýlda teþekkül etmiþtir.
Zebîdî XII. (XVIII.) yüzyýlda hem Cüneydiy-
ye’den (£Ýšd, s. 48) hem Cüneydiyye’nin
Tâvûsiyye (a.g.e., s. 79-80), Saîdiyye (Ýt¼â-
fü’l-a½fiyâß, s. 204-205) ve Harîsiyye (£Ýšd,
s. 49-50) kollarýndan kendisine gelen sil-
sileleri kaydetmiþtir. Bistâmiyye adýyla da
bilinen Tayfûriyye’den doðan tarikatlar ara-
sýnda Þüttâriyye, Aþkýyye ve Nakþibendiy-
ye (Hâcegân) bulunmaktadýr. Aþkýyye sil-
silesinin Hz. Osman’a dayandýðýný söyle-
yenler de vardýr (Harîrîzâde, II, 292a-b). XI.
(XVII.) yüzyýlda Tâceddin b. Zekeriyyâ’nýn
(Abdülhay el-Hasenî, V, 507), XII. (XVIII.)
yüzyýlda Zebîdî’nin (Ýt¼âfü’l-a½fiyâß, s. 245)
Aþkýyye’den icâzet almasý tarikatýn bu yüz-
yýllarda yaþadýðýný göstermektedir. Þüt-
târiyye’den XI. (XVII.) yüzyýlda Kuþâþî (es-
Sim¹ü’l-mecîd, vr. 29a) ve daha sonra Ze-
bîdî (Ýt¼âfü’l-a½fiyâß, s. 213) hýrka giymiþ-
tir. Zebîdî ayrýca Bistâmiyye’den hýrka giy-
diðini belirtir (£Ýšd, s. 42). Muhâsibiyye sil-
silesinden büyük tarikatlar doðmuþtur. Ze-
bîdî bu tarikattan kendisine ulaþan bir sil-
sileyi kaydetmektedir (a.g.e., s. 85).
Nûriyye’nin silsilesi Hz. Ömer ile Ali’den
(Harîrîzâde, III, 210a) ve Hakîmiyye’nin sil-
silesi Hz. Ali’den (a.g.e., I, 305a) gelmek-
tedir. Nûriyye’nin Hz. Ali’ye dayanan silsi-
lesinden VI. (XII.) yüzyýlda Ebû Yaizzâ b.
Meymûn el-Hezmîrî el-Maðribî’ye nisbet-
le Yaizziyye doðmuþtur. Yaizziyye’nin ay-
rýca Ýmam Gazzâlî ve kardeþi Ahmed el-
Gazzâlî’den gelen silsileleri vardýr (a.g.e.,
III, 268b-269a). Sehliyye silsilesinden Ebû
Bekir b. Hevvâr el-Batâihî’ye (IV./X. yüzyýl)
nisbetle Hevvâriyye meydana gelmiþ ve bu
silsileden birçok tarikat doðmuþtur (a.g.e.,
III, 262a-263a). Hafîfiyye’den V. (XI.) yüzyýl-
da Ebû Ýshak-ý Kâzerûnî’ye nisbetle Kâze-
rûniyye (Ýshakýyye / Mürþidiyye) (a.g.e., I, 71a),
VI. (XII.) yüzyýlda Rûzbihân-ý Baklî’ye nisbet-
le Rûzbihâniyye zuhur etmiþtir. Rûzbihâ-
niyye’nin Zebîdî’ye kadar ulaþan bir silsile-
si bulunmaktadýr (Zebîdî, £Ýšd, s. 60). Kas-
sâriyye (Melâmiyye) silsilesi Hz. Ebû Bekir’-
den geldiði için Sýddîkýyye’nin bir kolu sa-
yýlmakla birlikte (Harîrîzâde, III, 73b, 140a,
142b) sonraki yüzyýllarda bir tarikat þek-
linde deðil benimsediði melâmet anlayýþý
ile çeþitli tarikatlarda bir neþve olarak var-
lýðýný sürdürmüþtür. Ayrýca ilk dönemden
itibaren VI. (XII.) yüzyýla kadar Ebû Hâþim
el-Kûfî’ye nisbetle Kûfiyye, Ma‘rûf-i Ker-
hî’ye nisbetle Ma‘rûfiyye, Hallâc-ý Man-
sûr’a nisbetle Mansûriyye, Ebû Tâlib el-
Mekkî’ye nisbetle Ebûtâlibiyye, Ebû Ali ed-
Dekkak’a nisbetle Dekkakýyye, Hâce Ab-
dullâh-ý Herevî Ensârî’ye nisbetle Hereviy-
ye (Ensâriyye), Ebü’l-Kasým b. Ramazan’a
nisbetle Kasýmiyye gibi birçok tarikat zu-
hur etmiþtir. Zebîdî, silsilesi Hz. Ali ve Kü-
meyl b. Ziyâd’dan gelen Kasýmiyye’nin Sad-
reddin Konevî’ye varan bir silsilesini ver-
miþtir (Ýt¼âfü’l-a½fiyâß, s. 251).
Klasik Dönemden Sonra Tarikatlar (VI/
XII. yüzyýl sonrasý). Günümüze ulaþan tari-
katlarýn çoðu bugünkü adlarý ve yapýlarýy-
la; kendilerine has evrâd, ezkâr, âdâb, er-
kân, tekke ve vakýf gibi kurumlarýyla VI.

(XII.) yüzyýl ve sonrasýnda teþekkül etmiþ,
zamanla her biri onlarca kola ve þubeye
ayrýlarak dünyanýn pek çok yerine yayýl-
mýþtýr. Bu tarikatlardan ekserisinin silsile-
si Hz. Ali’ye dayanmakla birlikte silsilesi Hz.
Ebû Bekir’den gelen Nakþibendiyye’nin ay-
ný zamanda Ali’den ve silsileleri Hz. Ali’den
gelen Mevleviyye, Bayramiyye, Zeyniyye
gibi tarikatlarýn ayný zamanda Ebû Bekir’-
den gelen silsileleri vardýr. Bedeviyye ta-
rikatýnýn silsilesi Hz. Ali ve Enes b. Mâlik’-
ten gelmektedir (Baþ, s. 262-263). VI. (XII.)
yüzyýldan sonra pîr kavramý kurumsal bir
anlam kazanmýþ, tarikat kurucusuna pîr
ya da pîr-i tarîkat adý verilmiþtir. Bazý ta-
rikatlarda tarikat kurucusuna “pîr-i evvel”,
bunun prensiplerine baðlý kalýp düþünce,
âdâb ve erkân açýsýndan tarikatta bir ký-
sým yenilikler yapana “pîr-i sânî” denilmiþ-
tir. Tarikat pîrinin türbesinin bulunduðu
dergâha “pîr evi, pîr makamý, huzur, hu-
zûr-i pîr” gibi adlar verilmiþtir. VI. (XII.) yüz-
yýldan önceki dönemde tasavvufî kavram-
lar daha sade bir dille anlatýlýrken bu yüz-
yýldan sonra vahdet-i vücûd, aþk ve mâri-
fet merkezli tasavvuf anlayýþýna dair yeni
terimler oluþturulmuþ, ayrýca eskilerine
yeni anlamlar yüklenmiþtir. Ýstimdat, is-
tigase, râbýta, himmet, halife, silsile gibi
terimler de bu dönemde yaygýn biçimde
kullanýlmaya baþlanmýþtýr. Devrin ilk tari-
katlarýndan Abdülkadir-i Geylânî’ye nisbet
edilen Baðdat merkezli Kadiriyye ile Ah-
med er-Rifâî’ye nisbet edilen Batâih mer-
kezli Rifâiyye Irak’ta kurulmuþtur. Ebû Hafs
Þehâbeddin es-Sühreverdî’ye nisbet edil-
mekle birlikte esas kurucusunun amcasý
ve þeyhi Ebü’n-Necîb es-Sühreverdî oldu-
ðu belirtilen Sühreverdiyye’nin, Ebü’n-Ne-
cîb’in yerine geçen halifelerinden Ebû Re-
þîd Kutbüddin el-Ebherî’ye nisbet edilen
Ebheriyye’nin de ayný dönemde Baðdat’-
ta teþekkül ettiði görülmektedir. Sa‘ded-
din el-Cebâvî’ye nisbet edilen Sa‘diyye ise
Dýmaþk merkezli olarak Suriye’de ortaya
çýkmýþtýr. Ortadoðu’da teþekkül eden bu
tarikatlarla birlikte ayný yüzyýlda Ahmed
Yesevî’ye nisbet edilen Yeseviyye, Abdül-
hâlik-ý Gucdüvânî’ye nisbet edilen Hâcegân
(Nakþibendiyye), Necmeddîn-i Kübrâ’ya nis-
bet edilen Kübreviyye tarikatlarý Orta As-
ya’da, Ebû Medyen Þuayb b. Hüseyin’e nis-
bet edilen Medyeniyye Kuzey Afrika’da ku-
rulmuþtur.
Ýslâm dünyasýnýn en yaygýn tarikatlarýn-
dan olan Kadiriyye, zamanla meydana ge-
len elliye yakýn koluyla birlikte baþta Irak
olmak üzere Ortadoðu, Afrika, Endülüs,
Afganistan, Hindistan, Pakistan, Çin, En-
donezya, Hicaz, Anadolu, Balkanlar, Kuzey
Kafkasya, Orta Asya, Doðu Türkistan gibi
bölgelerde yayýlmýþtýr. Doðu Afrika’ya gi-
ren en eski tarikatýn Kadirîlik olduðu be-
lirtilmektedir. Kadiriyye’nin ulaþtýðý bölge-
lerde birçok ihtidâ hadisesi görülmekte-
dir. Abdülkadir-i Geylânî’nin torunlarýndan
Seyyid Seyfeddin’in 824’te (1421) gittiði
Hindistan’ýn Sind þehrinde 700’den fazla
ailenin ihtidâ ettiði, Geylânî’ye nisbetle Ab-
dülkadir-i Sânî diye anýlan Kadirî þeyhinin
çabalarýyla XVI. yüzyýlda birçok Hintli’nin
müslüman olduðu kaydedilmektedir.
Güney Irak’ta Batâih bölgesinde kuru-
lan Rifâiyye buradan Suriye, Hicaz, Ye-
men, Mýsýr ve bazý Anadolu þehirlerine ya-
yýlmýþtýr. Otuza yakýn kola sahip olan tarika-
týn VII. (XIII.) yüzyýlda Ebü’s-Suûd b. Ebü’l-
Aþâyir el-Vâsýtî el-Bâdirînî’ye nisbetle te-
þekkül eden Suûdiyye kolundan XII. (XVIII.)
yüzyýla ve sonrasýna ulaþan birkaç silsilesi
kaydedilmiþtir (Zebîdî, £Ýšd, s. 67-68; Ha-
rîrîzâde, II, 138b-140a). Rifâiyye’nin Ýstan-
bul’da yayýlýþý XVIII. yüzyýlda baþlamýþ, XIX.
yüzyýlýn sonlarýyla birlikte Anadolu, Bal-
kanlar, Afrika, Endonezya ve Hindistan’-
da yaygýn hale gelmiþtir. Günümüzde Mý-
sýr, Suriye, Yemen, Irak, Türkiye ve Balkan
ülkelerinde varlýðýný sürdüren tarikat Bal-
kanlar’dan Avrupa ülkelerine, Amerika Bir-
leþik Devletleri, Kanada ve Avustralya’ya
kadar ulaþmýþtýr.
Baðdat merkezli Sühreverdiyye tarikatý
Irak’la birlikte Suriye, Ýran, Pakistan, Hin-
distan, Çin, Türkistan bölgelerinde yayýl-
mýþ, zamanla Hindistan’ýn en yaygýn tari-
katýndan biri haline gelmiþtir. Mültan’da
þeyhülislâmlýk makamýna tayin edilen Süh-
reverdiyye þeyhi Bahâeddin Zekeriyyâ’nýn
irþad faaliyetleri sonucu birçok Hindu’nun
müslüman olduðu, bölgedeki Karmatî-
ler’in etkisini yitirdiði, Bengal’de faaliyet
gösteren Celâleddin et-Tebrîzî’nin gayret-
leriyle birçok Hindu ve Budist’in ihtidâ et-
tiði, bu anlamda tarikatýn en büyük etki-
sini Keþmir’de gerçekleþtirdiði görülmek-
tedir. Türkistan’dan Keþmir’e giden Sey-
yid Þerefeddin Bülbül Þah burada Budist
lideri Prens Rinçana’nýn Ýslâmiyet’i kabul
etmesini saðlamýþ, Sadreddin adýný alan
Rinçana ile birlikte tebaasýndan yaklaþýk
10.000 kiþi Ýslâm’a girmiþtir. Kuzey Çin’de
de (Hýtay) Sühreverdiyye þeyhi Burhâned-
din Sâgarçî vasýtasýyla birçok kimse ihti-
dâ etmiþtir. Sühreverdiyye Hindistan’dan
Bengladeþ, Afganistan, Suriye, Mýsýr ve
Anadolu’ya yayýlmýþtýr. Sühreverdiyye’nin
TARÝKAT
HÂLÝDÝYYE (Hâlid el-Baðdâdî, ö. 1242/1826-27; Nak-
þibendiyye’nin kolu).
HALÎLÝYYE (Geredeli Halil Efendi, ö. 1843; Halvetiy-
ye-Þâbâniyye’den Çerkeþiyye’nin kolu).
HÂLÝSÝYYE (Ziyâeddin Abdurrahman Hâlis et-Tâli-
bânî, ö. 1275/1858; Kadiriyye’nin kolu).
HALVETÝYYE (Ömer el-Halvetî, ö. 800/1397 ?; kolla-
rý: Ahmediyye, Cemâliyye, Rûþeniyye, Þemsiyye;
Ahmediyye’nin þubeleri: Buhûriyye, Câhidiyye,
Cemâliyye, Cerrâhiyye, Cihangîriyye, Hayâtiyye,
Mýsriyye, Muslihiyye, Ramazâniyye, Raûfiyye, Sa-
lâhiyye, Sinâniyye, Uþþâkýyye, Zühriyye; Cemâliy-
ye’nin þubeleri: Assâliyye, Bahþiyye, Bekriyye,
Çerkeþiyye, Derdîriyye, Ezheriyye, Feyziyye, Ha-
lîliyye, Hamâliyye, Hifniyye, Ýbrâhimiyye, Karaba-
þiyye, Kemâliyye, Mervâniyye, Nasûhiyye, Rah-
mâniyye, Sâviyye, Semmâniyye, Sünbüliyye, Þâ-
bâniyye, Ticâniyye; Rûþeniyye’nin þubeleri: De-
mirtaþiyye, Gülþeniyye, Sezâiyye; Þemsiyye’nin
þubesi: Sivâsiyye).
HAMÂLÝYYE (Þerîf Ahmed Hamâhullah, ö. 1943; Ti-
câniyye’nin kolu).
HAMMÛYE (Muhammed b. Hammûye b. Muham-
med el-Hamevî, ö. 954/1547; Cüneydiyye’nin kolu).
HAMZAVÝYYE (Hamza Bâlî, ö. 980/1572-73; Bayra-
miyye’nin Melâmiyye koluna Hamza Bâlî’den son-
ra verilen ad).
HANSALÝYYE (Saîd b. Yûsuf el-Hansalî, ö. 1114/
1702; Þâzeliyye’den Cezûliyye’nin kolu).
HARÂLLÝYYE / HARFÝYYE (Ebü’l-Hasan Ali b. Ah-
med el-Harâllî, ö. 637/1240).
HARFÝYYE (bk. HARÂLLÝYYE).
HARÎRÝYYE (Ebü’l-Hasan Ali el-Harîrî, ö. 645/1248;
Rifâiyye’nin kolu).
HARÎSÝYYE (Ebü’l-Abbas Ahmed b. Yûsuf el-Harîsî
el-Abbâsî, ö. 944/1537-38; Cüneydiyye’nin kolu).
HARRÂKIYYE (Abdullah b. Muhammed el-Harrâk,
ö. 1261/1845; Derkaviyye’nin kolu).
HARRÂZÝYYE (Ebû Saîd el-Harrâz, ö. 277/890 [?]; kolu
Ukayliyye).
HÂÞÝMÝYYE (Hâþim Baba / Mustafa Hâþim Üsküdâ-
rî, ö. 1197/1783; Celvetiyye’nin kolu).
HÂTEMÝYYE (bk. EKBERÝYYE).
HATMÝYYE (bk. MÎRGANÝYE).
HAVÂTIRÝYYE (bk. MEYMÛNÝYYE).
HAYÂTÝYYE (Mehmed Hayâtî Efendi, ö. 1180/1766-
67; Halvetiyye-Ahmediyye’den Ramazâniyye’nin
kolu).
HAYDARÝYYE (Kutbüddin Haydar-ý Zâveî, ö. 618/
1221 ?; Kalenderiyye’nin kolu).
HEMEDÂNÝYYE (Seyyid Ali el-Hemedânî, ö. 786/
1385; Kübreviyye’nin kolu; þubeleri: Berzenciy-
ye, Nurbahþiyye, Zehebiyye).
HEREVÝYYE / ENSÂRÝYYE (Hâce Abdullah el-Ensâ-
rî el-Herevî, ö. 481/1089).
HEVVÂRÝYYE (Ebû Bekir b. Hevvâr el-Hevvârî el-
Batâihî, ö. IV/X. yüzyýl; Sehliyye’nin kolu).
HIZIRÝYYE (Abdülazîz ed-Debbâð, ö. 1132/1720; Þâ-
zeliyye’nin kolu).
HÝFNÝYYE / HAFNÝYYE / HAFNÂVÝYYE (Muhammed
b. Sâlim el-Hifnî, ö. 1181/1767; Halvetiyye-Þâ-
bâniyye’den Karabaþiyye’nin kolu; þubeleri: Der-
dîriyye, Ezheriyye, Mervâniyye, Rahmâniyye, Ti-
câniyye).
HÝKEMÝYYE (Muhammed b. Ebû Bekir el-Hikemî,
ö. 617/1221; Kadiriyye’nin kolu; þubeleri: Gîlâniy-
ye, Uceyliyye).
HÝLÂLÝYYE (Muhammed b. Ömer Hilâl el-Hemedâ-
nî, ö. 1147/1734; Kadiriyye’nin kolu).
HÝMMETÝYYE (Bolulu Himmet Efendi, ö. 1095/1684;
Bayramiyye’den Þemsiyye’nin kolu).
HÝNDÝYYE (bk. GARÎBÝYYE).
HÜDÂÝYYE (bk. CELVETÝYYE).
99
TARÝKAT
IÞKIYYE (bk. UÞAYKIYYE).
ÝBRÂHÝMÝYYE (Kuþadalý Ýbrâhim Efendi, ö. 1262/1846;
Halvetiyye-Þâbâniyye’den Çerkeþiyye’nin kolu).
ÝDRÎSÝYYE (Ahmed b. Ýdrîs el-Hasenî el-Fâsî, ö. 1252/
1837; Þâzeliyye’nin kolu; þubeleri: Mîrganiyye, Re-
þîdiyye, Senûsiyye).
ÝÐTÝÞÂÞÝYYE (bk. ÝSHAKIYYE).
ÝMÂDÝYYE (Ýmâdüddin el-Ekber; Rifâiyye’nin kolu).
ÎSEVÝYYE (Þeyh Îsâ, ö. VII/XII. yüzyýl; Kadiriyye’nin
kolu).
ÎSEVÝYYE (Muhammed b. Îsâ el-Miknâsî el-Maðri-
bî, ö. 930/1524; Rifâiyye ve Þâzeliyye’nin kolu).
ÎSEVÝYYE (Ýbn Îsâ, ö. 967/1559-60; Bayramiyye’den
Tennûriyye’nin kolu).
ÝSHAKIYYE (bk. KÂZERÛNÝYYE).
ÝSHAKIYYE (Hâce Ýshak, ö. 1008/1599-1600; Nakþi-
bendiyye-Ahrâriyye’den Kâsâniyye’nin kolu).
ÝSHAKIYYE / ÝÐTÝÞÂÞÝYYE (Hâce Ýshak Huttalânî, ö.
827/1424; Kübreviyye’den Nurbahþiyye’nin kolu).
ÝSMÂÝLÝYYE (bk. RÛMÝYYE).
ÝZZÝYYE (Ebü’l-Feyz Hüseyin el-Ýzzî el-Mýsrî; Rifâiy-
ye’nin kolu).
K…DÝRÝYYE (Abdülkadir-i Geylânî, ö. 561/1165-66;
kollarý: Ammâriyye, Beceliyye, Bekkâiyye, Bûaliy-
ye, Cebertiyye, Dâvûdiyye, Ehdeliyye, Enveriyye,
Esediyye, Eþrefiyye, Fârýziyye, Fâzýliyye, Garîbiy-
ye, Gavsiyye, Gaysiyye, Hâlisiyye, Hikemiyye, Hi-
lâliyye, Îseviyye, Kasýmiyye, Kemâliyye, Kesnezâ-
niyye, Kumeysiyye, Menzeliyye, Mikþâfiyye, Muh-
târiyye, Mürîdiyye, Müþerriiyye, Müþtâkýyye, Nab-
lusiyye, Nehâriyye, Nesîmiyye, Nevþâhiyye, Niyâ-
ziyye, Resmiyye, Rûmiyye, Semmâniyye, Sumâ-
diyye, Þer‘iyye, Tavâþiyye, Uceyliyye, Urâbiyye,
Yâfiiyye, Zeylaiyye, Zincîriyye).
KARABAÞÝYYE (Karabaþ Velî, ö. 1097/1686; Halve-
tiyye’den Þâbâniyye’nin kolu; þubeleri: Bekriyye,
Çerkeþiyye, Derdîriyye, Ezheriyye, Feyziyye, Ha-
lîliyye, Hamâliyye, Hifniyye, Ýbrâhimiyye, Kemâ-
liyye, Mervâniyye, Nasûhiyye, Rahmâniyye, Sâ-
viyye, Semmâniyye, Ticâniyye).
KÂSÂNÝYYE (Ahmed b. Celâleddin el-Kâsânî, ö. 949/
1542; Nakþibendiyye’den Ahrâriyye’nin kolu; þu-
beleri: Âfâkýyye, Cûybâriyye, Ýshakýyye).
K…SIMÝYYE (bk. G…ZÝYYE).
K…SIMÝYYE (Kasým b. Muhammed el-Kebîr, ö. XIX.
yüzyýl; Kadiriyye’nin kolu).
KASSÂRÝYYE / MELÂMETÝYYE (Hamdûn el-Kassâr,
ö. 271/884).
KATNÂNÝYYE (Seyyid Hasan Ali el-Katnânî, ö. 747/
1346; Rifâiyye’nin kolu).
KÂVUKCÝYYE (Ebü’l-Mehâsin el-Kâvukcî, ö. 1305/
1888; Þâzeliyye’nin kolu).
KÂZERÛNÝYYE / ÝSHAKIYYE / MÜRÞÝDÝYYE (Ebû Ýs-
hak Ýbrâhim b. Þehriyâr el-Kâzerûnî, ö. 426/1035;
þubeleri: Rûzbihâniyye).
KEMÂLÝYYE (Kemâleddin Mustafa el-Bekrî, ö. 1199/
1784; Halvetiyye’den Bekriyye’nin kolu).
KEMÂLÝYYE (Kemâleddin el-Kisâlî, ö. 971/1563; Ka-
diriyye’nin kolu).
KERZÂZÝYYE (Ahmed b. Mûsâ el-Hasenî el-Kerzâzî,
ö. 1016/1607; Þâzeliyye’nin kolu).
KESNEZÂNÝYYE (Abdülkerîm Þah Kesnezânî, ö. 1317/
1899; Kadiriyye’nin kolu).
KETTÂNÝYYE (Muhammed b. Abdülkebîr el-Kettânî,
ö. 1327/1909; Þâzeliyye’den Derkaviyye’nin kolu).
KEYYÂLÝYYE (Ýsmâil er-Rifâî, ö. 656/1258; Rifâiyye’-
nin kolu).
KONEVÝYYE / SADRÝYYE (Sadreddin Konevî, ö. 673/
1274; Ekberiyye’nin kolu).
KUMEYSÝYYE (Seyyid Þah Kumeys el-Kadirî, ö. 992/
1584; Kadiriyye’nin kolu).
KÜBREVÝYYE (Necmeddîn-i Kübrâ, ö. 618/1221; Süh-
reverdiyye’nin kolu; þubeleri: Ayderûsiyye, Bahâ-
iyye, Bâharziyye, Berzenciyye, Firdevsiyye, Fütüv-
100
bir kolu olan Zeyniyye XV. yüzyýlýn ilk yarý-
sýnda Herat’ta kuruluþunun ardýndan Ho-
rasan, Hicaz, Suriye, Mýsýr, Anadolu ve Ru-
meli’de çok geniþ çevreyi etkisi altýna al-
mýþtýr. Günümüzde Sühreverdiyye men-
suplarýnýn Keþmir, Afganistan ve Irak’ta
varlýðýný sürdürdüðü belirtilmektedir.
Ebü’n-Necîb es-Sühreverdî’nin silsilesi,
halifelerinden yeðeni Ebû Hafs Þehâbed-
din es-Sühreverdî ile Sühreverdiyye (Þihâ-
biyye) adýný almakla birlikte Ebü’n-Necîb’in
yerine geçen halifesi Kutbüddin el-Ebherî
ile de Ebheriyye tarikatý teþekkül etmiþ-
tir. Kutbüddin el-Ebherî’den sonra silsile
Rükneddîn-i Sücâsî vasýtasýyla Evhadüd-
dîn-i Kirmânî’ye ulaþmýþ ve bu silsileden
Evhadiyye tarikatý doðmuþtur. Rükned-
dîn-i Sücâsî’nin ardýndan Þehâbeddin Mah-
mûd ve Cemâleddîn-i Tebrîzî ile Ýbrâhim
Zâhid-i Geylânî’ye ulaþan silsileden Zâhi-
diyye tarikatý meydana gelmiþtir. Esmâ
zikriyle seyrü sülûk usulünü tesbit eden
þeyh olarak bilinen Ýbrâhim Zâhid-i Gey-
lânî, Ýran’ýn Gîlân (Geylân) bölgesinde, Þir-
van, Güþtâsfî, Kura, Doðu Azerbaycan ve
Horasan’da irþad faaliyetleriyle tanýnmýþ,
kendisine nisbet edilen Zâhidiyye tarikatýn-
dan Safeviyye ve Halvetiyye adlý iki önemli
tarikat doðmuþtur. Rükneddîn-i Sücâsî’-
den sonra Asîlüddin Abdullah-ý Þîrâzî ile
devam eden silsileden XV. yüzyýlda Mu-
hammed Þahâlem b. Ebû Muhammed’e
nisbet edilen Þahâlemiyye kolu teþekkül
etmiþtir. Öte yandan Sühreverdiyye’nin
Zeyniyye’ye ulaþan silsilesinde yer alan Yû-
suf b. Abdullah b. Ömer el-Acemî’ye nis-
betle VIII. (XIV.) yüzyýlda Acemiyye tarikatý
ortaya çýkmýþtýr. Zebîdî, Acemiyye’nin X.
(XVI.) yüzyýla kadar gelen silsilesini kayde-
der (Ýt¼âfü’l-a½fiyâß, s. 229).
Ýbrâhim Zâhid-i Geylânî’nin halifesi Sa-
fiyyüddîn-i Erdebîlî’ye nisbet edilen ve Er-
debil þehrinde kurulduðu için Erdebîliyye
diye de anýlan Safeviyye tarikatý Azerbay-
can baþta olmak üzere Dest-i Kýpçak, Ký-
rým, Gîlân, Gürcistan, Taberistan (Mâzen-
deran), Horasan, Buhara, Türkmenistan,
Türkistan, Karahýtay, Çin Türkistaný, Hin-
distan, Serendib (Seylan), Ýran, Irak, Suri-
ye, Lübnan, Hicaz, Anadolu ve Rumeli gi-
bi çok geniþ bir bölgeye yayýlmýþtýr. Safiy-
yüddîn-i Erdebîlî’nin torunu, Hâce Ali un-
vanýyla tanýnan Alâeddîn-i Erdebîlî zama-
nýnda yaygýnlýðý ve etkisi zirveye çýkan ta-
rikat, Hâce Ali’nin torunu Cüneyd-i Safevî
ile birlikte siyasî yönü aðýr basan ve Ana-
dolu’daki Þiîliðe meyilli oymaklarý taraftar-
larý arasýna katmak için Þiîliðe temayül
gösteren bir teþkilât haline gelmiþ, sonuç-
ta Safeviyye tarikatý Ýran’da XVI. yüzyýlýn
baþýnda Þiî Ýsnâaþeriyye’nin resmî mez-
hep olarak kabul edildiði Safeviyye devle-
tine dönüþmüþtür. Hâce Ali’nin Anadolu’-
daki halifelerinden Somuncu Baba (Hamî-
düddin Aksarâyî) vasýtasýyla devam eden sil-
sileden XV. yüzyýlda Sünnî esaslara dayalý
Bayramiyye tarikatý doðmuþtur. Hacý Bay-
râm-ý Velî’ye nisbet edilen Ankara mer-
kezli Bayramiyye, Hacý Bayrâm-ý Velî’nin
vefatýndan sonra halifelerinden Akþem-
seddin’e nisbet edilen Þemsiyye ve Ömer
Dede Sikkînî’ye nisbet edilen Melâmiyye
adýyla iki kola ayrýlmýþ, XVII. yüzyýlýn ilk
yarýsýnda Aziz Mahmud Hüdâyî’ye nisbet
edilen Celvetiyye kolu ortaya çýkmýþtýr. Bir-
çok tarikat þeyhi gibi Ýstanbul’un fethine
katýlan Akþemseddin’in Fâtih Sultan Meh-
med’e yazdýðý, gayret ve sabýr tavsiye eden
mektuplarý ile fethin gerçekleþmesinde
ciddi katkýsýnýn bulunduðu belirtilmekte-
dir. Daha çok Anadolu topraklarýnda yayý-
lan Bayramiyye, Celvetiyye kolu vasýtasýy-
la Balkanlar’da da yaygýnlýk kazanmýþtýr.
Bir Türk þeyhi tarafýndan kurulan Bayra-
miyye’nin yaný sýra ayný yüzyýlda yine bir
Türk tarikatý olduðu belirtilen Abdülganî
Pîr Babaî’nin tesis ettiði Babaiyye hakkýn-
da (Rinn, s. 38; ÝA, XII/1, s. 5) yeterli bilgi
bulunmamaktadýr.
Halvetiyye tarikatýnýn kurucusu Ömer el-
Halvetî, Ýbrâhim Zâhid-i Geylânî’nin hali-
felerinden Hârizm’de faaliyet gösteren am-
casý Ahî Muhammed Halvetî’nin yanýnda
yetiþmiþ, ondan icâzet aldýktan sonra fa-
aliyetini Tebriz’de sürdürmüþtür. Tarikat-
ta ikinci pîr kabul edilen Yahyâ-yý Þirvânî
ile Halvetiyye Azerbaycan topraklarýnda cid-
di geliþme göstermiþ, buradan Anadolu’-
ya, Balkanlar, Suriye, Mýsýr, Kuzey Afrika,
Sudan, Habeþistan ve Güney Asya’ya yayý-
larak kýrký aþkýn koluyla Ýslâm dünyasýnýn
en etkili tarikatlarýndan biri haline gelmiþ-
tir. Cezayir’in en yaygýn tarikatý olan Hal-
vetiyye’nin Rahmâniyye kolu, 1830’da Fran-
sa’nýn Cezayir’i iþgali sürecinde Fransýz-
lar’a karþý en fazla direniþ gösteren tari-
kat olmuþ, 1870’te ortaya çýkan Muham-
med el-Mukrânî’nin baþ kaldýrýsýna da en
büyük destek, Saddûk Zâviyesi þeyhi Mu-
hammed Ameziyân b. Haddâd ve oðlu
Þeyh Azîz tarafýndan verilmiþtir. Halvetiy-
ye’nin birçok kolu bugün Türkiye, Suriye,
Mýsýr, Balkanlar ve Kuzey Afrika ülkelerin-
de faaliyetlerini sürdürmektedir.
VI. (XII.) yüzyýlda Suriye’de kurulan Þam
merkezli Sa‘diyye tarikatý Sa‘deddin el-

Cebâvî’ye nisbet edilmiþtir. Kuruluþuyla bir-
likte Þam ve çevresinde yayýlan tarikat ilk
dönemlerinde Filistin’in Kudüs, Akkâ, Sa-
fed, Halîl ve Nablus þehirlerinde Haçlýlar’a
karþý fiilî mücadele içine girmiþ, dolayýsýy-
la bu þehirlerde geniþ taraftar bulmuþtur.
Sa‘diyye XVI. yüzyýldan itibaren Þam mer-
kez olmak üzere Hama, Humus, Halep,
Akkâ, Nablus ve Sayda þehirlerinde, XVIII.
yüzyýlda Mýsýr, Halep, Þam, Anadolu, Ýstan-
bul ve Balkanlar’da yaygýnlýk kazanmýþtýr.
Sa‘dîler’in Halîl þehrindeki son temsilcile-
rinden olan Þeyh Ferhân es-Sa‘dî, Ýzzed-
din el-Kassâm ile birlikte Filistin’in kurtu-
luþu için çalýþmýþ ve 1936’da Filistin’de si-
lâhlý direniþi baþlatan grup içerisinde yer
almýþtýr.
VI. (XII.) yüzyýlda Orta Asya’da Ahmed
Yesevî’ye nisbet edilen Yeseviyye ile Ab-
dülhâlik-ý Gucdüvânî’ye nisbet edilen Hâ-
cegân tarikatlarý ve ardýndan Necmeddîn-i
Kübrâ’ya nisbet edilen Kübreviyye teþek-
kül etmiþtir. Yûsuf el-Hemedânî’nin hali-
feleri olan Ahmed Yesevî ile Abdülhâlik-ý
Gucdüvânî’den ilki irþad faaliyetlerini Or-
ta Asya’da göçebe Türk kavimleri arasýn-
da yaygýnlaþtýrýrken ikincisi Mâverâünne-
hir’in Buhara gibi eski kültür merkezlerin-
de faaliyet göstermiþtir. Ahmed Yesevî, Ýs-
lâmiyet’i Türkler’e sevdirmek ve Ehl-i sün-
net akîdesini yaygýnlaþtýrmak için yoðun
çaba sarfetmiþ, Taþkent ve Siriderya yöre-
sinde, Seyhun’un ötesindeki bozkýrlarda
yaþayan göçebe Türkler arasýnda kuvvetli
nüfuz elde ederek Yesevîliði Sünnî Türk-
ler arasýnda yaymayý baþarmýþtýr. Ayrýca
Rus Tatarlarý’nýn ve Sibirya halkýnýn Ýslâm-
laþmasý Yesevî derviþleri sayesinde ger-
çekleþmiþtir. Ahmed Yesevî’nin deðiþik böl-
gelere gönderdiði pek çok halifesiyle bir-
likte müridlerinin sayýsýnýn 100.000’i geç-
tiði kaydedilmektedir. Yesevî derviþlerin-
den Hacý Bektâþ-ý Velî VII. (XIII.) yüzyýlda
Anadolu’ya gelerek Sulucakarahöyük’te
(Hacýbektaþ) dergâhýný kurmuþ, onun adý-
na nisbetle Bektaþiyye tarikatý doðmuþtur.
Ýlk devirlerden itibaren Anadolu ve Rume-
li þehirlerinde tesis edilen tekkelerle ge-
niþ coðrafyaya yayýlan tarikatýn baþlangýç-
ta derli toplu bir teþkilât yapýsýna sahip
olmadýðý anlaþýlmaktadýr. Bektaþîlik, ikin-
ci pîr kabul edilen Balým Sultan’la birlikte
XVI. yüzyýlýn baþlarýndan itibaren müstakil
bir tarikat hüviyetine kavuþmuþtur. An-
cak eserlerinden Hacý Bektâþ-ý Velî’nin
Sünnî olduðu, dolayýsýyla Bektaþîliðin Sün-
nî esaslara göre teþekkül ettiði halde Ba-
lým Sultan tarafýndan Hurûfî-Þiî unsurla-
rýn karýþýmýndan meydana gelen prensip-
lerin uygulanmaya konmasý tarikatýn Sün-
nîlik dýþýnda mütalaa edilmesine yol açmýþ-
týr. Osmanlý yönetimi bu haliyle Bektaþîli-
ði benimsememekle birlikte yeniçerilerle
olan organik ve gönül baðý sebebiyle üzer-
lerine gitmemiþtir. II. Mahmud’un 1826’-
da Yeniçeri Ocaðý’ný laðvetmesinin ardýn-
dan Bektaþî tekkelerinin faaliyetleri yasak-
lanmýþtýr.
Kendisine Hâcegân tarikatý nisbet edi-
len Abdülhâlik-ý Gucdüvânî esas itibariyle
Nakþibendiyye’nin kurucusu kabul edilir.
Zira Hâcegân tarikatý için Gucdüvânî’nin
ortaya koyduðu sekiz prensibe iki asýr son-
ra ayný silsileden Bahâeddin Nakþibend üç
prensip daha ilâve etmiþ ve VIII. (XIV.) yüz-
yýlla birlikte tarikatýn ana silsilesi Nakþi-
bendiyye adýný almýþtýr. Bazý istisnalar dý-
þýnda Ýslâm dünyasýnýn hemen her bölge-
sine yayýlan Nakþibendiyye, özellikle Ubey-
dullah Ahrâr’ýn gayretleri sonucu IX. (XV.)
yüzyýlda Orta Asya’nýn en yaygýn tarikatý
haline gelmiþ, Orta Asya’nýn doðu, batý ve
güneyinde teþekkül eden kollarýyla nüfu-
zunu arttýrmýþtýr. X. (XVI.) yüzyýlda Nakþî
þeyhlerinden Ýshak Velî’nin çalýþmalarýyla
þamanist Kýrgýz gruplarýnýn müslüman ol-
duðu, onlarýn faaliyetleriyle Ýslâmiyet’in Mo-
ðollar ve bazý Kazak yöneticileri arasýnda
yayýldýðý belirtilmektedir. Tarikat Ubeydul-
lah Ahrâr’ýn halifelerinden Kütahyalý Ab-
dullah-ý Ýlâhî’nin (Molla Ýlâhî) öncülüðün-
de IX. (XV.) yüzyýlýn ikinci yarýsýndan itiba-
ren Anadolu ve Rumeli’de yayýlmýþ, za-
manla Anadolu, Orta Asya’dan sonra Nak-
þibendiyye’nin ikinci büyük merkezi hali-
ne gelmiþtir. Ýmâm-ý Rabbânî ile birlikte
XI. (XVII.) yüzyýlda Hindistan’da teþekkül
eden Müceddidiyye kolu Nakþibendiyye’yi
Hindistan’ýn en faal tarikatlarýndan biri
haline getirmiþ ve Hint alt kýtasý tarikatýn
üçüncü büyük merkezi olmuþtur. Ýmâm-ý
Rabbânî’nin dîn-i Ýlâhî adýyla yeni bir din
kuran Bâbürlü Hükümdarý Ekber Þah’a ve
onun yerine geçen oðlu Cihangir’e karþý
gerçekleþtirdiði mücadele sonucu Ýslâmi-
yet’in zaman içinde Hint yarýmadasýnda
yok olmaktan kurtulduðu kaydedilmekte-
dir. Kuzeybatý Çin’de en etkili tarikat olan
Nakþibendiyye, 1747’de Konfüçyanizm’i
tehdit eden zararlý bir doktrin niteleme-
siyle King hânedanýna þikâyet edilmiþ, an-
cak bundan bir sonuç alýnamamýþtýr. Çin’-
de cumhuriyet ve komünizm dönemlerin-
de de en dinamik müslüman grup 1950’li
yýllarýn sonuna doðru etkisi Hebei, Shaanxi,
Gansu, Ningxia, Yunnan, Sincan ve Jilin’e
kadar yayýlan Nakþibendiyye’dir. 1958’de
komünist hükümet Nakþibendî þeyhi Ma
TARÝKAT
vetiyye, Haleviyye, Hemedâniyye, Ýshakýyye (Ýð-
tiþâþiyye), Nurbahþiyye, Nûriyye, Rükniyye, Se-
merkandiyye, Zehebiyye).
MAHDÛMÝYYE (Mahdûm-i Cihân, ö. 785/1384; Rifâ-
iyye’nin kolu).
MAHMÛDÝYYE (Mahmûd ez-Zencî; Rifâiyye’nin kolu).
MÂRÝFÝYYE (Þeyh Mehmed Mârifî, ö. 1239/1824; Ri-
fâiyye’nin kolu).
MA‘SÛMÝYYE (Hâce Muhammed Ma‘sûm / Ýmâm-ý
Rabbânî’nin oðlu; Müceddidiyye’nin kolu).
MAZHARÝYYE (Mazhar Cân-ý Cânân-ý Dihlevî, ö. 1195/
1781; Nakþibendiyye’den Müceddidiyye’nin kolu).
MEDÂRÝYYE / ÞAHMEDÂRÝYYE (Bedîüddin Kutbül-
medâr, ö. 840/1436).
MEDENÝYYE (Muhammed Zâfir el-Medenî, ö. 1321/
1903; Þâzeliyye’den Derkaviyye’nin kolu; þubesi
Yeþrutiyye).
MEDYENÝYYE / ÞUAYBÝYYE (Ebû Medyen Þuayb b.
Hüseyin el-Maðribî, ö. 594/1198; kollarý: Abbâsiy-
ye, Amûdiyye, Ayderûsiyye, Bâciyye, Cebertiyye,
Dücâniyye, Ekberiyye, Haccâciyye, Mehdâviyye,
Meþîþiyye, Meymûniyye / Havâtýriyye, Sebtiyye,
Senûsiyye, Þâzeliyye, Tâziyye, Yâfiiyye).
MEHÂCÝYYE (Sîdî Ebû Azze [Yaizzâ] el-Mehâcî, ö.
1277/ 1860-61; Derkaviyye’nin kolu).
MEHDÂVÝYYE (Ebû Muhammed Abdülazîz b. Ebû
Bekir el-Kureþî el-Mehdâvî, ö. 621/1224; Medye-
niyye’nin kolu).
MELÂMETÝYYE (bk. KASSÂRÝYYE).
MELÂMÝYYE (Ömer Dede Sikkînî, ö. 880/1475; Bay-
ramiyye’nin kolu).
MELÂMÝYYE (bk. NÛRÝYYE).
MENZELÝYYE (Ali b. Ammâr el-Menzelî, ö. XII/XVIII.
yüzyýl; Kadiriyye’nin kolu).
MERÂZIKA / MERÂZIKIYYE (Merzûk el-Hüseynî el-
Yemenî, ö. 677/1278; Bedeviyye’nin kolu).
MEÞÎÞÝYYE / SELÂMÝYYE (Abdüsselâm b. Meþîþ, ö.
625/1228 [?]; Medyeniyye’nin kolu).
METBÛLÝYYE (Ýbrâhim el-Metbûlî, ö. 880/1475; Be-
deviyye’nin kolu).
MEVLEVÝYYE (Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, ö. 672/
1273).
MEYMÛNÝYYE / HAVÂTIRÝYYE (Ali b. Meymûn el-
Maðribî, ö. 917/1511; Medyeniyye’nin kolu).
MISRÝYYE (bk. NÝYÂZÝYYE).
MÎRGANÝYYE / EMÎRGANÝYYE / HATMÝYYE (Mu-
hammed Osman el-Mîrganî, ö. 1268/1852; Ýdrî-
siyye’nin kolu).
MUHÂSÝBÝYYE (Hâris b. Esed el-Muhâsibî, ö. 243/
857).
MUHTÂRÝYYE (Muhtâr b. Ahmed el-Küntî, ö. 1226/
1811; Kadiriyye’nin kolu).
MURÂDÝYYE (Murad Buhârî, ö. 1132/1720; Nakþi-
bendiyye’den Müceddidiyye’nin kolu).
MUSLÝHÝYYE (Muslihuddin Mustafa, ö. 1099/1688;
Halvetiyye-Ahmediyye’den Sinâniyye’nin kolu).
MÜCEDDÝDÝYYE / AHMEDÝYYE (Ýmâm-ý Rabbânî /
Ahmed-i Sirhindî, ö. 1034/1624; Nakþibendiy-
ye’nin kolu; þubeleri: Âdemiyye / Ahseniyye, Hâ-
lidiyye, Ma‘sûmiyye, Mazhariyye, Murâdiyye, Mül-
tâniyye, Nûriyye).
MÜRÎDÝYYE (Ahmedü Bamba, ö. 1927; Kadiriyye’-
nin kolu).
MÜRÞÝDÝYYE (bk. KÂZERÛNÝYYE).
MÜÞERRÝÝYYE (Muhammed b. Mûsâ b. Ali b. Uceyl
el-Yemenî el-Müþerria, ö. 760/1359; Kadiriyye’nin
kolu).
MÜÞTÂKIYYE (Þeyh Müþtâk Baba, ö. 1247/1831-32;
Kadiriyye’nin kolu).
NABLUSÝYYE (Abdülganî b. Ýsmâil en-Nablusî, ö.
1143/1731; Kadiriyye’nin kolu).
NAKÞÝBENDÝYYE / BAHÂÝYYE (Bahâeddin Nakþi-
bend, ö. 791/1389; kollarý: Ahrâriyye, Câmiyye,
101
TARÝKAT
Cürcâniyye, Esadiyye, Hâlidiyye, Kâsâniyye, Maz-
hariyye, Murâdiyye, Müceddidiyye, Nâciyye, Nû-
riyye, Reþîdiyye, Sa‘diyye, Tâciyye).
NÂSIRÝYYE (Ebû Abdullah Muhammed b. Muham-
med b. Ahmed b. Nâsýr, ö. 1085/1674; Þâzeliyye’-
den Gazziyye’nin kolu; þubeleri: Afîfiyye, Beyyû-
miyye, Þâbbiyye).
NASÛHÝYYE (Mehmed Nasûhî, ö. 1130/1717; Hal-
vetiyye-Þâbâniyye’den Karabaþiyye’nin kolu; þu-
beleri: Çerkeþiyye, Halîliyye, Ýbrâhimiyye).
NECÎBÝYYE (bk. BÜZGAÞÝYYE).
NEHÂRÝYYE (Ömer b. Mûsâ en-Nehârî, ö. VII/XIII.
yüzyýl; Kadiriyye’nin kolu).
NESÎMÝYYE (Ebû Abdullah Mahmûd en-Nesîmî;
Kadiriyye’nin kolu).
NEVEVÝYYE (Yahyâ b. Þeref en-Nevevî, ö. 676/
1277; Þâzeliyye’nin kolu).
NEVÞÂHÝYYE (Muhammed Nevþah Gencbahþ, ö.
1064/1654; Kadiriyye’nin kolu).
NÝ‘METULL…HÝYYE (Ni‘metullah-ý Velî, ö. 834/1431;
kollarý: Kevseriyye, Safî Aliyye, Þemsiyye, Gunâ-
bâdiyye, Mûnis Þâhiyye).
NÝYÂZÝYYE (Abdurrahman en-Niyâzî, ö. 1311/1894;
Kadiriyye’nin kolu).
NÝYÂZÝYYE / MISRÝYYE (Niyâzî-i Mýsrî, ö. 1105/
1694; Halvetiyye’den Ahmediyye’nin kolu).
NÝZÂMÝYYE (Nizâmeddin Evliyâ, ö. 725/1325; Çiþ-
tiyye’nin kolu).
NURBAHÞÝYYE (Seyyid Muhammed Nurbahþ, ö. 869/
1464; Kübreviyye’den Nûriyye’nin kolu; þubesi:
Ýshakýyye).
NÛRÝYYE (Ebü’l-Hüseyin en-Nûrî, ö. 295/908).
NÛRÝYYE (Nûreddin Abdurrahman el-Ýsferâyînî, ö.
639/1242; Kübreviyye’nin kolu; þubeleri: Heme-
dâniyye, Nurbahþiyye, Rükniyye).
NÛRÝYYE (Nûreddin Habîbullah el-Hadîsî; Rifâiy-
ye’nin kolu).
NÛRÝYYE / MELÂMÝYYE (Muhammed Nûrü’l-Ara-
bî, ö. 1305/1888; Nakþibendiyye’den Müceddidiy-
ye’nin kolu).
PÎRCEMÂLÝYYE (Pîr Cemâleddin Ahmed-i Erdistâ-
nî, ö. 879/1474-75; Sühreverdiyye’nin kolu).
RAHMÂNÝYYE (Muhammed b. Abdurrahman el-Gaþ-
tûlî, ö. 1208/1794; Halvetiyye-Þâbâniyye’den Hif-
niyye’nin kolu).
RAHMÂNÝYYE (Muhammed b. Mes‘ûd b. Abdurrah-
man, ö. 1295/1878, Derkaviyye’den Medeniyye’-
nin kolu).
RAMAZÂNÝYYE (Mahfî Ramazan Efendi, ö. 1025/1616;
Halvetiyye’den Ahmediyye’nin kolu; þubeleri: Bu-
hûriyye, Cerrâhiyye, Cihangîriyye, Hayâtiyye, Raû-
fiyye).
RÂÞÝDÝYYE / YÛSUFÝYYE (Ahmed b. Yûsuf er-Râþi-
dî el-Milyânî, ö. 927/1521; Þâzeliyye’den Zerrû-
kýyye’nin kolu).
RAÛFÝYYE (Ahmed Raûfî, ö. 1170/1757; Halvetiyye-
Ahmediyye’den Ramazâniyye’nin kolu).
RESLÂNÝYYE (Reslân b. Ya‘kub b. Abdurrahman el-
Ca‘berî, ö. 695/1296; Ukayliyye’nin devamý).
RESMÝYYE / ÂHÝYYE (Mustafa Resmî Efendi, ö. 1206/
1792; Kadiriyye’nin kolu).
REÞÎDÝYYE (Ýbrâhim Reþîd ed-Düveyhî, ö. 1291/
1874; Þâzeliyye’den Ýdrîsiyye’nin kolu).
REVÞENÝYYE (Bâyezîd-i Ensârî, ö. 980/1573).
RÝFÂÝYYE / AHMEDÝYYE / BATÂÝHÝYYE (Ahmed er-Ri-
fâî, ö. 578/1182; kollarý: Aclâniyye, Atâiyye, Bur-
hâniyye, Cebertiyye, Cemîliyye, Cendeliyye, Dî-
rîniyye, Fazliyye, Fenâriyye, Harîriyye, Ýmâdiyye,
Îseviyye, Ýzziyye, Katnâniyye, Keyyâliyye, Mahdû-
miyye, Mahmûdiyye, Mârifiyye, Nûriyye, Sayyâ-
diyye, Sebsebiyye, Suûdiyye, Þa‘râniyye, Ulvâniy-
ye, Vâsýtiyye).
RÛMÝYYE (bk. EÞREFÝYYE).
102
Zhenwu’ya karþý çeþitli suçlamalarda bu-
lunmuþ, devletin baskýsý ve asimilasyon
politikalarý Çin’de tarikatlarýn, dolayýsýyla
Ýslâm’ýn yayýlmasýný engellemiþtir. XIII.
(XIX.) yüzyýlýn ilk yarýsýnda Hâlid el-Baðdâdî
ile oluþan Hâlidiyye kolu hemen hemen
bütün Arap topraklarýnda, Türkiye’de ve
Kürtler’in yoðun olduðu bölgelerde Mü-
ceddidîliðin yerini almýþtýr. Doðrudan Mü-
ceddidîliðe baðlý bazý silsilelerle Hâlidiy-
ye’ye baðlý birçok silsile günümüzde özel-
likle Türkiye’de varlýðýný ve buradan dün-
yanýn çeþitli bölgelerine yayýlýþýný sürdür-
mektedir.
Hârizmli Necmeddîn-i Kübrâ’ya nisbet
edilen Kübreviyye, Yeseviyye ve Hâcegân
ile (Nakþibendiyye) birlikte Orta Asya kö-
kenli üç büyük tarikattan biridir. 580 (1184)
yýlýnda teþekkül etmeye baþlayan bu tari-
kat Hârizm merkezli olarak Orta Asya’dan
Afganistan, Hindistan, Çin, Güneydoðu As-
ya, Ýran, Irak, Suriye ve Anadolu’ya kadar
geniþ bir alanda yaygýnlýk kazanmýþtýr. Küb-
revî derviþlerinin ulaþtýklarý bölgelerdeki
gayretleriyle birçok ihtidânýn meydana gel-
diði görülmektedir. Necmeddîn-i Kübrâ’-
nýn önde gelen halifelerinden Seyfeddin
el-Bâharzî, yaklaþýk kýrk yýlýný geçirdiði Bu-
hara ve çevresindeki faaliyetleri sýrasýnda
Ýslâm’a ýsýndýrmak için Moðollar’la yakýn
münasebetler kurmuþ, bu amaçla Çaða-
tay Han’ýn veziri Kutbüddin Habeþ Amîd’e
bir mektup göndermiþtir. Ayrýca ileride
Altýn Orda’nýn sultaný olacak Berke’nin Bu-
hara’yý ziyareti sýrasýnda Ýslâm’ý benimse-
mesinde etkili rol oynamýþtýr. Nûreddin
Abdurrahman el-Ýsferâyînî’nin Baðdat’ta
gerçekleþtirdiði faaliyetlerle hilâfetin eski
merkezinde Ýslâm’ýn otoritesini yeniden
tesis etmeyi hedeflediði belirtilmekte, bu
amaçla Argun’un yahudi veziri Cemâled-
din ve diðer vezirlerle baðlantý kurduðu,
Vezir Sa‘deddîn-i Sâvecî’yi müridleri ara-
sýna katmayý baþardýðý, Gazân Han ve Ol-
caytu’ya hitaben risâleler kaleme aldýðý
zikredilmektedir. Diðer bir Kübrevî þeyhi
Sadreddin Ýbrâhim’in yaklaþýk 100.000 Mo-
ðol askeriyle birlikte Gazân Han’ýn Ýslâmi-
yet’i kabul etmesinde önemli etkisinin ol-
duðu bilinmektedir. Öte yandan Kübrevî
derviþlerinin çalýþmalarý sonucu Keþmir’de
birçok Hindu ihtidâ etmiþtir. Burada etkili
faaliyetleriyle tanýnan Alî-i Hemedânî’nin
halifelerinden Þeyh Ahmed ile babasý Sü-
leyman’ýn Brahmanizm’den Ýslâm’a dön-
düðü nakledilir. Muhtemelen XVII. yüzyýl-
da Ch’ing hânedanlýðýnýn ilk zamanlarýn-
da Çin’e giren Kübrevîler’in Aiheimaiti Ke-
bikuo Baihedai adlý þeyhleri Ýslâmiyet’i yay-
masý sebebiyle Ch’ing hânedanlýðýna þikâ-
yet edilmiþ ve hayatýnýn sonuna kadar ha-
piste kalmýþtýr. Çin Kübrevîleri’nin merke-
zi olan Dawantou’nun günümüzde de bu
hüviyetini koruduðu belirtilmekte ve 1983’-
te Çin’de 10.000 Kübreviyye mensubunun
bulunduðu tahmin edilmektedir.
VI. (XII.) yüzyýlda kurulan tarikatlardan
Medyeniyye, Ebû Medyen Þuayb b. Hüse-
yin’e nisbet edilmekte ve Þuaybiyye diye
de bilinmektedir. Medyeniyye, Kuzey Af-
rika kaynaklý ilk tarikattýr. Ebû Medyen’in
halifeleri vasýtasýyla önce Kuzey Afrika’da
yaygýnlaþan tarikat daha sonra Ýç ve Orta
Afrika ile Ortadoðu’ya kadar yayýlmýþtýr.
Tarikatýn esaslarý ve tarihî geliþimi konu-
sunda yeterli bilgi bulunmamakla birlikte
kurucusunun Muhyiddin Ýbnü’l-Arabî üze-
rinde ciddi etkisinin bilinmesi tasavvuf an-
layýþý hakkýnda ipuçlarý vermektedir. On-
dan fazla kola ayrýlan Medyeniyye zaman-
la baþta Þâzeliyye ve Senûsiyye olmak üze-
re diðer tarikatlar içerisinde erimiþ, XIX.
yüzyýla gelindiðinde mensuplarý yok dene-
cek kadar azalmýþtýr. Ebû Medyen’in ha-
lifelerinden Ebû Saîd Halef b. Ahmed el-
Bâcî et-Temîmî’ye nisbetle Bâciyye adýyla
bir tarikat teþekkül ettiði belirtilmektedir.
Ebû Saîd Halef, Þâzeliyye tarikatýnýn pîri
Ebü’l-Hasan eþ-Þâzelî’nin þeyhlerindendir
(Zebîdî, £Ýšd, s. 34).
Medyeniyye’nin ardýndan Kuzey Afrika’-
da VII. (XIII.) yüzyýlda Þâzeliyye, Bedeviy-
ye ve Desûkýyye tarikatlarý teþekkül etmiþ-
tir. Ebü’l-Hasan eþ-Þâzelî’ye nisbet edilen
Tunus merkezli Þâzeliyye 100 civarýnda kolu
ve þubesiyle (Güven, s. 303-362) Tunus’un
yaný sýra Fas, Cezayir, Mýsýr ve Libya baþ-
ta olmak üzere pek çok Afrika ülkesinde
taraftar bulmuþtur. XV. yüzyýlýn ikinci ya-
rýsýnda Libya’da kurulan Þâzeliyye’nin Zer-
rûkýyye kolu ondan fazla þubesiyle bütün
Kuzey Afrika’da yayýlmýþ ve Suriye’ye ka-
dar ulaþmýþtýr. XVI. yüzyýlda Ebû Ya‘kub
el-Bâveysî’ye nisbetle anýlan Bâveysiyye,
Zerrûkýyye’nin þubelerinden biri kabul edil-
mektedir (Zebîdî, Ýt¼âfü’l-a½fiyâß, s. 232).
Þâzeliyye, XVIII. yüzyýlýn sonlarýndan itiba-
ren Ýstanbul’da ve bazý Anadolu þehirlerin-
de yaygýnlýk kazanmýþtýr. Þâzeliyye’ye men-
sup Ahmed b. Ýdrîs’in kurduðu Ýdrîsiyye’-
nin XIX. yüzyýlda ortaya çýkan kollarýndan
Mîrganiyye (Hatmiyye) Sudan’da faaliyet
gösteren en büyük tarikatlardan biridir ve
ülkenin yapýlanmasýnda, siyasal ve kültü-
rel hayatýn geliþmesinde önemli roller üst-
lenmiþtir. Ayný dönemde kurulan Senûsiy-

ye kolu Fas’tan Yemen’e kadar geniþ bir
bölgede etkili olmuþ, tarikatýn zâviyelerin-
de Kur’ân-ý Kerîm ve dinî ilimler okutula-
rak müslüman topluma yeniden dinî can-
lýlýk kazandýrýlmýþtýr. Birçok Senûsî þeyhi,
bir taraftan Afrika’nýn kuzey bölgelerinde
müslüman halklara din eðitimi verirken
diðer taraftan Afrika’nýn iç bölgelerindeki
yerlilerin Ýslâm’a girmesi için gayret gös-
termiþtir. Öte yandan tarikat mensuplarý
Avrupalý sömürgeci güçlere karþý yaptýðý
mücadelelerle adýný duyurmuþ, XX. yüz-
yýlýn baþlarýndan itibaren halký örgütleyip
Fransýzlar, Ýtalyanlar ve Ýngilizler ile müca-
dele içine girmiþtir. Günümüzde Mýsýr’ýn
en yaygýn tarikatý olan Þâzeliyye’nin son
zamanlarda Avrupa’da önemli bir nüfuz
elde ettiði görülmektedir.
Ahmed el-Bedevî’ye nisbet edilen Bede-
viyye tarikatý Mýsýr Tanta’da teþekkül et-
miþtir. Ahmediyye adýyla da bilinen bu ta-
rikat bazý kaynaklarda Rifâiyye’nin ya da
Þâzeliyye’nin bir kolu þeklinde zikredilse de
genellikle müstakil bir tarikat olarak ka-
bul edilmektedir. Bedeviyye’nin XV. yüz-
yýlda Ýbrâhim el-Metbûlî’ye nisbetle teþek-
kül eden Metbûliyye kolu Ali el-Havvâs ile
Mýsýrlý âlim Abdülvehhâb eþ-Þa‘rânî’ye ulaþ-
maktadýr (Harîrîzâde, III, 95a-97b). XVII.
yüzyýlda tarikatta Þemseddin Muhammed
b. Muhammed b. Þuayb el-Hicâzî’ye nis-
betle Þuaybiyye kolu doðmuþtur (Zebîdî,
£Ýšd, s. 74). Bedeviyye’nin daha baþka kol-
larý da vardýr (Baþ, s. 280-294). XVIII. yüz-
yýlýn baþlarýnda Ýstanbul’a ulaþan Bede-
viyye Anadolu, Hicaz, Suriye, Irak, Ürdün,
Filistin, Körfez ülkeleri, Libya, Tunus gibi
ülkelerde taraftarlarýna rastlansa da Mý-
sýr dýþýnda pek etkili olamamýþtýr. Günü-
müzde birçok kolla birlikte Mýsýr’ýn en bü-
yük tarikatlarýndan biridir. Ýbrâhim b. Ab-
dülazîz ed-Desûký’ye nisbet edilen Desû-
kýyye tarikatý Mýsýr Desûk kaynaklýdýr. Bur-
hâniyye (Burhâmiyye) adýyla da anýlan Desû-
kýyye’yi Þâzeliyye ve Bedeviyye’nin bir ko-
lu sayanlar vardýr. Daha çok Mýsýr ve Su-
dan’da etkili olan tarikatýn bugün Suriye,
Küveyt ve Ebûzabî (Abudabi) gibi ülkeler-
de taraftarlarýna rastlanmaktadýr.
VII. (XIII.) yüzyýlýn baþlarýnda Hindistan’ýn
Ecmîr þehrinde teþekkül eden Çiþtiyye ta-
rikatý Muînüddin Hasan el-Çiþtî’ye nisbet
edilmektedir. Ecmîr’den bütün Hint yarý-
madasýna yayýlan tarikat Kadiriyye, Nak-
þibendiyye ve Sühreverdiyye ile birlikte
Hindistan’ýn en yaygýn dört tarikatýndan
biri olmuþtur. Þeyh Ferîdüddin Mes‘ûd ve
Nizâmeddin Evliyâ dönemlerinde etkisini
bütün Hindistan’da hissettiren Çiþtiyye,
Nizâmeddin Evliyâ’nýn müridleri tarafýn-
dan Hindistan’ýn taþra eyaletlerine taþýn-
mýþ ve ülkede birçok ihtidâya vesile teþkil
etmiþtir. Tarikat VIII. (XIV.) yüzyýlýn ilk ya-
rýsýnda Þeyh Burhâneddîn-i Garîb vasýta-
sýyla Bengladeþ’in baþþehri Dakka bölge-
sine ulaþmýþ ve Seyyid Muhammed Gîsû-
dýrâz tarafýndan Dakka ve Gucerât’ta ya-
yýlmasý saðlanmýþtýr.
VII. (XIII.) yüzyýlda teþekkül eden tari-
katlardan Mevleviyye Anadolu kaynaklýdýr.
Tarikatýn kurucusu kabul edilen Mevlânâ
Celâleddîn-i Rûmî, ailesiyle birlikte Hora-
san’dan çocuk yaþta çýktýðý yolculuðun so-
nunda Anadolu’ya gelip Konya’da yerleþ-
miþ, buradaki faaliyetleri neticesinde Mev-
levîlik doðmuþtur. Tarikat Anadolu toprak-
larýndan sonra Ortadoðu, Kuzey Afrika ve
Balkanlar’da geniþ bir coðrafyaya yayýl-
mýþtýr. Mevlevîlik’te zamanla inanç baký-
mýndan birbirine zýt iki kol meydana gel-
miþ, biri Mevlânâ’nýn oðlu Sultan Veled’e
nisbetle Veled kolu, diðeri Mevlânâ’nýn þey-
hi Þems-i Tebrîzî’ye nisbetle Þems kolu adý-
ný almýþtýr. Veled kolunda zühd esas alý-
nýp þeriat kurallarýna riayet edildiði halde
Þems kolunda Kalenderîler gibi Bâtýnî ka-
rakter ön plana çýkmýþtýr. Osmanlý yöne-
ticileri birincileri desteklerken Þems kolu
mensuplarýna yüz vermemiþtir. Mevlevî
derviþlerinin eðitildiði kurumlar olan mev-
levîhâneler ayný zamanda birer güzel sa-
natlar mektebi gibi çalýþmýþ, birçok âlimin
yaný sýra buralardan Türk kültür ve sanatý-
nýn en önemli temsilcileri yetiþmiþtir. XVIII
ve XIX. yüzyýllarda özellikle Ýstanbul mev-
levîhânelerinin klasik Türk mûsikisinin en
parlak simalarýna okul görevi yaptýðý bilin-
mektedir. Öte yandan Balkan ve I. Dünya-
Çanakkale savaþlarý sýrasýnda mevlevîhâne-
ler sosyal dayanýþma ve yardýmlaþma fonk-
siyonu üstlenmiþtir. Bu çerçevede Yeni-
kapý Mevlevîhânesi hastahaneye dönüþtü-
rülmüþ, Galata Mevlevîhânesi’nde Þeyh
Ahmed Celâleddin Dede’nin baþkanlýðý al-
týnda yardým toplanmýþ, Kýbrýs, Girit gibi
adalardaki mevlevîhâneler müslümanlar
için bir sýðýnak vazifesi görmüþ ve Anado-
lu’ya geçiþi saðlamýþtýr. I. Dünya Savaþý’na
girilmesiyle cihâd-ý mukaddes ilân edildi-
ðinde Veled Çelebi’nin (Ýzbudak) kuman-
dasý altýnda Mücâhidîn-i Mevleviyye Alayý
kurulmuþ ve Filistin cephesinde çarpýþmýþ-
týr. Türkiye’de tekkelerin kapatýldýðý 1925
yýlýndan sonra Mevlevîlik merkezi Konya’-
dan Halep’e taþýnmýþ, 1944’te Suriye hü-
kümetinin aldýðý bir kararla Mevleviyye ku-
rum olarak tarihe karýþmýþtýr.
TARÝKAT
RÛMÝYYE / ÝSMÂÝLÝYYE (Ýsmâil Rûmî Tosyavî, ö.
1041/1631; Kadiriyye’nin kolu).
RÛZBÝHÂNÝYYE (Rûzbihân-ý Baklî, ö. 606/1209; Ha-
fîfiyye’nin kolu).
RÜKNÝYYE (Alâüddevle-i Simnânî, ö. 736/1336; Küb-
reviyye’den Nûriyye’nin kolu).
RÛÞENÝYYE (Dede Ömer Rûþenî, ö. 892/1487; Hal-
vetiyye’nin kolu; þubeleri: Demirtaþiyye, Gülþe-
niyye, Hâletiyye, Sezâiyye).
SÂBÝRÝYYE (Hâce Alâeddin Ali b. Ahmed Sâbir, ö.
690/1291; Çiþtiyye’nin kolu; þubeleri: Fahriyye, Gî-
sûdýrâziyye, Safeviyye-Mînâiyye).
SA‘DÝYYE / CEBÂVÝYYE (Sa‘deddin el-Cebâvî eþ-Þey-
bânî, ö. 575/1180; kollarý: Abdüsselâmiyye, Âci-
ziyye, Þerrâbiyye, Taðlibiyye, Vefâiyye).
SADRÝYYE (bk. KONEVÝYYE).
SAFEVÝYYE / ERDEBÝLÝYYE (Safiyyüddîn-i Erdebî-
lî, ö. 735/1334; Ebheriyye’den Zâhidiyye’nin ko-
lu; þubeleri: Bayramiyye, Celvetiyye, Fenâriyye,
Haydariyye).
SÂHÝLÝYYE (Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b.
Abdurrahman el-Ensârî es-Sâhilî, ö. 735/1335).
SALÂHÝYYE (Abdullah Salâhî Uþþâký, ö. 1197/1783;
Halvetiyye-Ahmediyye’den Uþþâkýyye’nin kolu).
SÂLÝMÝYYE (Muhammed b. Ahmed b. Sâlim el-Bas-
rî, ö. 297/909; Sehliyye’nin kolu).
SÂVÝYYE (Ebü’l-Ýrþâd Ahmed b. Muhammed es-
Sâvî, ö. 1241/1825; Halvetiyye-Hifniyye’den Der-
dîriyye’nin kolu).
SAYYÂDÝYYE (Ýzzeddin Ahmed es-Sayyâd, ö. 670/
1271; Rifâiyye’nin kolu).
SEBSEBÝYYE (Süleyman es-Sebsebî, Rifâiyye’nin ko-
lu).
SEB‘ÎNÝYYE (Ýbn Seb‘în, ö. 669/1270).
SEBTÝYYE (Ebü’l-Abbas Ahmed b. Ca‘fer es-Sebtî,
ö. 601/1205; Medyeniyye’nin kolu).
SEHLÝYYE (Sehl b. Abdullah et-Tüsterî, ö. 283/896;
kollarý: Hevvâriyye, Sâlimiyye).
SELÂMÝYYE (bk. MEÞÎÞÝYYE).
SELÂMÝYYE (Selâmi Ali Efendi, ö. 1103/1691; Celve-
tiyye’nin kolu).
SEMMÂNÝYYE (Muhammed b. Abdülkerîm es-Sem-
mân, ö. 1189/1776; Halvetiyye’den Bekriyye’nin
kolu; Kadiriyye’nin kolu olarak da kabul edilir;
þubeleri: Feyziyye, Tayyibiyye).
SENÛSÝYYE (Muhammed b. Yûsuf es-Senûsî, ö.
895/1490; Medyeniyye’nin kolu).
SENÛSÝYYE (Muhammed b. Ali es-Senûsî, ö. 1276/
1859; Þâzeliyye’den Ýdrîsiyye’nin kolu).
SEYYÂRÝYYE (Ebü’l-Abbas es-Seyyârî ö. 342/953-
54).
SEZÂÝYYE (Hasan Sezâî-yi Gülþenî, ö. 1151/1738;
Halvetiyye’den Gülþeniyye’nin kolu).
SÝNÂNÝYYE / ÜMMÎSÝNÂNÝYYE (Ümmî Sinan Ýbrâ-
him b. Abdurrahman Halvetî, ö. 976/1568; Hal-
vetiyye’den Ahmediyye’nin kolu; þubeleri: Mus-
lihiyye, Zühriyye).
SÝVÂSÝYYE (Abdülahad Nûrî, ö. 1061/1651; Halve-
tiyye’den Þemsiyye’nin kolu).
SUMÂDÝYYE (Müslim b. Muhammed es-Sumâdî, ö.
994/1586; Kadiriyye’nin kolu).
SUÛDÝYYE (Ebü’s-Suûd b. Ebü’l-Aþâyir el-Vâsýtî el-
Bâdirînî, ö. 644/1246).
SÜHREVERDÝYYE (Ebû Hafs Þehâbeddin es-Sühre-
verdî, ö. 632/1234; þubeleri: Ahmediyye, Âdiliy-
ye / Bedriyye, Buhâriyye, Büzgaþiyye / Necîbiyye,
Celâliyye, Cemâliyye / Pîrcemâliyye, Halvetiyye,
Ýbn Herzemiyye, Kemâliyye, Rûþeniyye / Revþe-
niyye, Safeviyye, Þihâbiyye, Yâfiiyye, Zerkûbiyye,
Zeyniyye).
SÜNBÜLÝYYE (Sünbül Sinan, ö. 936/1529; Halve-
tiyye’den Cemâliyye’nin kolu; þubeleri: Assâliy-
ye, Bahþiyye).
103
TARÝKAT
SÜTÛHÝYYE (Bedeviyye’nin diðer adý ve bir kolu).
ÞÂBÂNÝYYE (Þâbân-ý Velî, ö. 976/1569; Halvetiyye’-
den Cemâliyye’nin kolu; þubeleri: Bekriyye, Çer-
keþiyye, Halîliyye, Ýbrâhimiyye, Karabaþiyye, Na-
sûhiyye, ).
ÞAHÂLEMÝYYE (Þahâlem b. Ebû Muhammed, ö. 880/
1475; Ebheriyye’nin kolu).
ÞAHMEDÂRÝYYE (bk. MEDÂRÝYYE).
ÞA‘RÂNÝYYE (Abdülvehhâb eþ-Þa‘rânî, ö. 973/1565;
Rifâiyye’nin kolu).
ÞÂZELÝYYE (Ebü’l-Hasan Nûreddin Ali b. Abdullah
eþ-Þâzelî, ö. 656/1258; kollarý: Afîfiyye, Aleviyye,
Arûsiyye, Bedeviyye / Ahmediyye, Bekkiyye, Bek-
riyye, Cevheriyye, Cezûliyye, Desûkýyye / Burhâ-
niyye, Gaziyye / Kâsýmiyye, Habîbiyye, Hamza-
viyye, Hanefiyye, Hansaliyye, Hâþimiyye, Havâ-
týriyye, Hendûsiyye, Hýzýriyye, Ýdrîsiyye, Ýlmiyye,
Îseviyye, Kâvukciyye, Kerzâziyye, Medeniyye, Mek-
kiyye, Mustâriyye, Nâsýriyye, Neveviyye, Semmâ-
niyye, Süheyliyye, Þeyhiyye, Vefâiyye, Yâfiiyye,
Yeþrutýyye, Yûsufiyye, Zerrûkiyye, Ziyâniyye).
ÞEMSÝYYE (Akþemseddin, ö. 863/1459; Bayramiy-
ye’nin kolu; þubeleri: Himmetiyye, Îseviyye, Ten-
nûriyye).
ÞEMSÝYYE (Þemseddin Sivâsî, ö. 1006/1597; Halve-
tiyye’nin kolu).
ÞER‘ÝYYE (Abdülmün‘im b. Abdünnebî Ali el-Ka-
dirî, ö. 1986; Kadiriyye’nin kolu).
ÞERNÛBÝYYE (Ebü’l-Abbas Þehâbeddin Ahmed b.
Osman eþ-Þernûbî, ö. 994/1586; Desûkýyye’nin
kolu).
ÞERRÂBÝYYE (Þeyh Abdullah Yûnus; Sa‘diyye’nin
kolu).
ÞETTÂRÝYYE (bk. ÞÜTTÂRÝYYE).
ÞEYBÂNÝYYE / YÛNUSÝYYE (Ebû Muhammed Yû-
nus b. Yûsuf eþ-Þeybânî, ö. 619/1222).
ÞEYHÝYYE (Sîdî eþ-Þeyh Abdülkadir b. Muhammed
es-Semâhî, ö. 1025/1616; Þâzeliyye’nin kolu).
ÞÝNNÂVÝYYE (Ebû Abdullah Muhammed eþ-Þin-
nâvî, ö. 1088/1677; Bedeviyye’nin kolu).
ÞUAYBÝYYE (bk. MEDYENÝYYE).
ÞUAYBÝYYE (Ebû Þuayb Eyyûb es-Sâriye b. Saîd el-
Ensârî, ö. 561/1165-66).
ÞUAYBÝYYE (Þemseddin Muhammed b. Muham-
med b. Þuayb el-Hicâzî, ö. 1040/1630; Bedeviy-
ye’nin kolu).
ÞÛZÝYYE (Ebû Abdullah eþ-Þûzî el-Ýþbîlî, ö. VII/XIII.
yüzyýl).
ÞÜÞTERÝYYE (Ebü’l-Hasan Ali b. Abdullah eþ-Þüþ-
terî en-Nümeyrî, ö. 668/1269).
ÞÜTTÂRÝYYE / ÞETTÂRÝYYE (Abdullah-ý Þüttârî, ö.
832/ 1428-29; kollarý: Gavsiyye, Uþaykýyye).
TEBBÂÝYYE (Abdülazîz b. Abdülhak et-Tebbâ‘, ö. 914/
1508; Þâzeliyye’den Cezûliyye’nin kolu).
TÂCÝYYE (Tâceddin b. Zekeriyyâ el-Hindî, ö. 1050/
1640; Nakþibendiyye’den Ahrâriyye’nin kolu).
TAÐLÝBÝYYE (Ebû Taðlib Muhammed b. Sâlim es-
Sa‘dî eþ-Þeybânî; Sa‘diyye’nin kolu).
TAVÂÞÝYYE (Nûreddin Ali b. Abdullah et-Tavâþî; Ka-
diriyye’nin kolu).
TÂZÝYYE (Ebû Sâlim Ýbrâhim b. Muhammed et-Tâ-
zî, ö. 866/1462; Medyeniyye’nin kolu).
TENNÛRÝYYE (Ýbrâhim Tennûrî, ö. 887/1482; Bayra-
miyye’den Þemsiyye’nin kolu, Þubesi: Îseviyye).
TÝCÂNÝYYE (Seyyid Ahmed et-Ticânî, ö. 1230/ 1815;
Halvetiyye-Karabaþiyye’den Hifniyye’nin kolu).
UCEYLÝYYE (Ebü’l-Abbas Ahmed b. Mûsâ b. Uceyl
el-Yemenî, ö. 690/1291; Kadiriyye’den Hikemiy-
ye’nin kolu).
UKAYLÝYYE (Ukayl b. Þehâbeddin Ahmed el-Menbi-
cî el-Batâihî, ö. 550/1155; Harrâziyye’nin bir ko-
lu; þubeleri: Adeviyye, Merzûkýyye, Reslâniyye).
104
Bazý kaynaklarda tarikat þeklinde kay-
dedilen Ekberiyye’nin mahiyeti ve kurucu-
su hakkýnda deðiþik görüþler ileri sürül-
müþtür. Þeyh-i Ekber unvanýndan dolayý
bunu Muhyiddin Ýbnü’l-Arabî’ye nisbet
edenler olduðu gibi Abdülganî en-Nablu-
sî tarafýndan kurulduðunu söyleyenler de
vardýr. Bazýlarýna göre ise kurumlaþmýþ bir
tarikat olmayýp Ýbnü’l-Arabî’nin görüþle-
ri çerçevesinde þekillenmiþ tasavvufî ve
fikrî bir hareketten ibarettir. Öte yandan
Hýzýr’dan ruhanî olarak hýrka giymek su-
retiyle tarikata girenlerin yoluna Hýzýriyye
denilmiþtir. Hýzýr’ýn da hýrkayý Hz. Peygam-
ber’den giydiði kabul edilmektedir (Zebî-
dî, Ýt¼âfü’l-a½fiyâß, s. 191, 194). Hýzýriyye’-
nin kollarýndan biri müfessir Kadî Beyzâ-
vî’ye nisbet edilen Beyzâviyye tarikatýdýr
(Zebîdî, £Ýšd, s. 43-44). Kuþâþî birçok ta-
rikatýn yaný sýra Hýzýriyye’den de hýrka giy-
diðini belirtir (es-Sim¹ü’l-mecîd, vr. 45a-b).
VI. (XII.) yüzyýlda teþekkül eden tarikat-
lardan Beyâniyye’nin (Nebâiyye) kurucu-
su Ebü’l-Beyân Nebâ b. Muhammed b.
Mahfûz el-Kureþî’nin de (Ýsnevî, I, 254) ta-
rikat hýrkasýný bizzat Hz. Peygamber’in ru-
haniyetinden giydiði ileri sürülmüþtür (Ze-
bîdî, £Ýšd, s. 36-37; Harîrîzâde, I, 171a).
VI. (XII.) yüzyýlýn baþlarýndan itibaren
Ebû Cebel Ya‘lâ’ya nisbetle Cebeliyye, Ýmam
Gazzâlî’ye nisbetle Gazzâliyye, Ahmed-i
Nâmekî Câmî’ye nisbetle Câmiyye, Ýbn
Berrecân’a nisbetle Berrecâniyye, Muham-
med b. Hasan es-Sicilmâsî’ye nisbetle Si-
cilmâsiyye, Ebû Tâhir es-Silefî’ye nisbetle
Silefiyye (Silegiyye), Yûnus b. Yûsuf eþ-Þey-
bânî’ye nisbetle Þeybâniyye (Yûnusiyye),
Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed el-Harâllî’ye nis-
betle Harâlliyye gibi birçok tarikat ortaya
çýkmýþtýr. Yine bu dönemde teþekkül eden
tarikatlardan Þuaybiyye, Ebû Þuayb Eyyûb
Sâriye b. Saîd’e nisbet edilmiþ ve Minhâ-
ciyye’nin bir þubesi olduðu belirtilmiþtir
(Zebîdî, Ýt¼âfü’l-a½fiyâß, s. 214-215). Ýbn
Seb‘în’in halifelerinden Ebü’l-Hasan Ali b.
Abdullah eþ-Þüþterî en-Nümeyrî’ye nisbet
edilen Þüþteriyye (Zebîdî, £Ýšd, s. 74-75),
Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b.
Abdurrahman es-Sâhilî el-Ensârî’ye nisbet
edilen Sâhiliyye (a.g.e., s. 64), XVIII. yüz-
yýlda Yemen’de Abdullah b. Alevî Bâ Had-
dâd’a nisbet edilen Haddâdiyye tarikatla-
rýndan Zebîdî icâzet almýþtýr (Ýt¼âfü’l-a½fi-
yâß, s. 241-242). Harîrîzâde ayrýca Ebü’l-
Hasan Ali b. Hýzýr ed-Dîbî el-Hazrecî’ye nis-
bet edilen Dîbiyye tarikatýndan bahsetmiþ-
tir (Tibyân, II, 42b). Zebîdî’nin Arâbiyye di-
ye kaydettiði Ömer b. Muhammed el-Urâ-
bî’ye nisbetle Yemen’de ortaya çýkan Urâ-
biyye tarikatý (£Ýšd, s. 87-88; Harîrîzâde,
III, 56b) Kadiriyye’nin kollarýndan biri kabul
edilmektedir. Bunlarýn dýþýnda kaynaklar-
da, müstakil olarak teþekkül eden ya da
büyük tarikatlardan birinin silsilesinden ay-
rýlýp zamanla baðýmsýz bir tarikat hüviyeti
kazanan birçok tarikat yer almaktadýr.
Geçmiþte ve günümüzde herhangi bir
tarikatla ya da belli bir coðrafyadaki tari-
katlarla ilgili müstakil eserler hazýrlanmýþ
olmakla birlikte coðrafya dikkate alýnma-
dan birden fazla tarikat ve silsileleriyle il-
gili eserler de yazýlmýþtýr. XVII. yüzyýlda
Safiyyüddin Ahmed Kuþâþî’nin hýrka giy-
diði tarikatlarý ve silsilelerini kaydettiði es-
Sim¹ü’l-mecîd adlý eseri bunun ilk örnek-
lerindendir. XVIII. yüzyýlda Murtazâ ez-Ze-
bîdî’nin kaleme aldýðý Ýt¼âfü’l-a½fiyâß ve
£Ýšdü’l-cevheri’s-semîn adlý eserlerle Ýbn
Akýle el-Mekkî’nin £Ýšdü’l-cevâhir fî selâ-
sili’l-ekâbir adlý eseri de bu mahiyette-
dir. XIX. yüzyýlda Harîrîzâde’nin hazýrladý-
ðý, üç büyük ciltten oluþan Tibyânü ve-
sâßili’l-¼ašåßiš adlý eser bu alanda yazýl-
mýþ en hacimli kitap olup bir tarikatlar
ansiklopedisi niteliðindedir. Ahmed Rifat
Efendi’nin Mir’âtü’l-makåsýd’ý (Ýstanbul
1293), Bandýrmalýzâde Ahmed Münib Efen-
di’nin Mir’âtü’t-turuk’u (Ýstanbul 1306),
Mehmed Sâmî’nin Esmâr-ý Esrâr’ý (Ýstan-
bul 1316), Hocazâde Ahmed Hilmi’nin Ha-
dîkatü’l-evliyâ’sý (Ýstanbul 1318-1320) ve
Sâdýk Vicdânî’nin Tomar-ý Turuk-ý Aliy-
ye’sinde (Ýstanbul 1338-1340) muhtelif ta-
rikatlar ve silsileleri ele alýnmýþtýr. Son dö-
nem müelliflerinden Hüseyin Vassâf’ýn sûfî
biyografilerine dair Sefîne-i Evliyâ adlý
eserinde de büyük tarikatlarýn kurucu pî-
rinden baþlanmak suretiyle XX. yüzyýlda-
ki son halkalarýna kadar devam eden sil-
sileleri yer almaktadýr. Louis Rinn’in Ma-
rabouts et Khouan isimli eseriyle (Alger
1884) Muhammed Ma‘sûm Þîrâzî’nin Fars-
ça üç ciltlik ªarâßišu’l-¼ašåßiš’i de (Tah-
ran 1339-1345 hþ.) burada zikredilmelidir.
Son olarak Seyyid Muhammed Hoca Efen-
di tarafýndan Tasavvuf Tarikatlar ve Sil-
sileleri adýyla dört ciltlik bir çalýþma ya-
pýlmýþtýr (Ýstanbul 2005).
Tarikatlar, müslüman halkýn dinî inanç
ve duygularýný canlý tutmanýn yaný sýra
gayri müslimlerin ihtidâsýna vesile olmak,
iþgalci ve sömürgecilere karþý Ýslâm ülke-
lerinde direniþ cepheleri teþkil etmek, ih-
tiyaç durumunda Ýslâm ordularýyla birlik-
te seferlere katýlmak, fethedilen bölgele-
re yerleþip Ýslâmiyet’i yaymak gibi fonksi-
yonlar icra etmiþtir. Meselâ Türkler’in Ýslâ-
miyet’i kabul etmesinde tarikat ehlinin ir-

þad faaliyetlerinin büyük rol oynadýðý bilin-
mektedir. Orta Asya’da, Hindistan ve bazý
Uzakdoðu ülkelerinde, Afrika’da Ýslâmi-
yet’in yayýlmasý, Ýran’da binlerce Mecûsî’-
nin Ýslâmiyet’i seçmesi, Anadolu ve Bal-
kanlar’da gayri müslim ahalinin ihtidasý
büyük çapta tarikatlar vasýtasýyla gerçek-
leþmiþtir. Tarikatlarýn bu baþarýsý insanla-
rýn gönül dünyasýna hitap etmesinden kay-
naklanmaktadýr. Ancak bu husus tarikat
ve tasavvuf hayatýnda ayný zamanda istis-
mara ve yozlaþmaya da sebebiyet vermiþ-
tir. Nitekim tarihte ve günümüzde bunun
örneklerine rastlanmaktadýr. Bundan do-
layý tarikat mensubu derviþlerin gönül dün-
yasýnda hangi mertebeye yükselirse yük-
selsin þeriat kurallarýna riayet etmesi þart
koþulmuþ, dinin zâhir kurallarýna riayet
edilmemesi tarikat hayatýnda açýk bir sap-
ma olarak deðerlendirilmiþtir. Geçmiþte
tekkelerin belli kanunlar çerçevesinde ve
göz önünde faaliyet göstermesi sebebiyle
dinî ve ahlâkî açýdan istismar ve yozlaþma
büyük ölçüde önlenmiþtir. Günümüzde ise
tarikat faaliyetleri Türkiye’deki yasak yü-
zünden yer altýnda yürütüldüðü için istis-
mara daha açýk durumdadýr.
BÝBLÝYOGRAFYA :
et-Ta£rîfât, “et-Tarîk” md.; Tehânevî, Keþþâf,
II, 919-920; Ýbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 235; Ebû
Tâlib el-Mekkî, Ɔtü’l-šulûb, Kahire 1310, II,
138; Sülemî, ªabašåt, s. 383; Kuþeyrî, er-Risâle,
I, 52, 59; Hücvîrî, Keþfü’l-ma¼cûb, s. 218-341,
403, 412; Muhammed b. Münevver, Esrârü’t-tev-
¼îd (nþr. Zebîhullah Safâ), Tahran 1332 hþ., s.
27, 36; Necmeddîn-i Kübrâ, Usûlü Aþere (Tasav-
vufî Hayat içinde, trc. Mustafa Kara), Ýstanbul
1980, s. 33-70; Ýbnü’l-Arabî, el-Fütû¼ât, II, 382-
383; a.mlf., I½¹ýlâ¼âtü’½-½ûfiyye (nþr. Bessâm Ab-
dülvehhâb el-Câbî – Dâvûd el-Kayserî, Mušadde-
mât içinde), Kayseri 1997, s. 72; Abdürrezzâk el-
Kâþânî, Tasavvuf Sözlüðü (trc. Ekrem Demirli),
Ýstanbul 2004, s. 349; Abdurrahman Ebü’l-Ferec
el-Vâsýtî, ªabašåtü Åýršati’½-½ûfiyye, Kahire 1305,
tür. yer.; Ýsnevî, ªabašåtü’þ-Þâfi £iyye, I, 254; Ýbn
Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, III, 322; Vâhidî, Me-
nåkýb-i ƒvoca-i Cihån ve Net¢ce-i Cån (nþr. Ah-
met T. Karamustafa), Cambridge 1993, tür.yer.;
Ýmâm-ý Rabbânî, Mektûbât, Ýstanbul, ts. (Fazilet
Neþriyat), I, 50, 54-55; (mektup 36, 41); Hulvî, Le-
mezât-ý Hulviyye, Süleymaniye Ktp., Hâlet Efen-
di, nr. 281, vr. 9a-10a, 13b-14a, 16a-b, 132a; Kuþâþî,
es-Sim¹ü’l-mecîd fî selâsili ehli’l-bey£a ve ilbâsi’l-
Åýrša ve’t-ta½avvuf ve sülûki ehli’t-tev¼îd, Sü-
leymaniye Ktp., Þehid Ali Paþa, nr. 1197, tür.yer.;
Ýsmâil Hakký Bursevî, Kitâbü’l-Hitâb, Ýstanbul 1256,
s. 259-264; Bandýrmalýzâde, Mir’âtü’t-turuk, Ýs-
tanbul 1306, tür.yer.; Zebîdî, £Ýšd, tür.yer.; a.mlf.,
Ýt¼âfü’l-a½fiyâß, tür.yer.; Muhammed b. Ahmed
Akýle el-Mekkî, £Ýšdü’l-cevâhir fî selâsili’l-ekâbir,
Ýstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplýðý, Osman Er-
gin, nr. 1129, vr. 1b-30b; Ahmed Rifat, Mir’âtü’l-
makåsýd, Ýstanbul 1293, s. 3, 21-47; Harîrîzâde,
Tibyân, I-III, tür.yer.; Ahmed Ziyâeddin Gümüþhâ-
nevî, Câmi £u’l-u½ûl (nþr. Edîb Nasreddin), Bey-
rut 1997, I, 46-51; II, 23-111, 198-202; Muham-
med Nûr, £Unvânü’l-felâ¼ (Minhâcü’r-râ³ýbîn
içinde), Kahire 1312, s. 55, 81, 86; L. Rinn, Ma-
rabouts et Khouan: Etude sur l’Islam en Algérie,
Alger 1884, tür.yer.; Ýmdâdullah Tehânevî, ¿iyâßü’l-
šulûb, Delhi 1284, tür.yer.; Hocazâde Ahmed Hil-
mi, Hadîkatü’l-evliyâ’dan Silsile-i Meþâyih-i Süh-
reverdiyye ve Kübreviyye, Ýstanbul 1318, tür.yer.;
Mehmed Þükrü, Silsilenâme-i Sûfiyye, Hacý Se-
lim Aða Ktp., Hüdâyî Efendi, nr. 1098, tür.yer.;
Tomar-Melâmîlik, s. 8-13, 21-23; Tomar-Kådiriy-
ye, s. 10; Abdülhay el-Hasenî, Nüzhetü’l-Åavâ-
¹ýr, Beyrut 1420/1999, V, 507; Hüseyin Vassâf,
Sefîne, I-V, tür.yer.; Ma‘sum Ali Þah, ªarâßiš, I-III,
tür.yer.; Enver Behnan Þapolyo, Mezhepler ve Ta-
rîkatlar Tarihi, Ýstanbul 1964, s. 65-206, 298-
344, 443-474; J. S. Trimingham, The Sufi Orders
in Islam, Oxford 1971, tür.yer.; A. Schimmel,
Mystical Dimensions of Islam, North Carolina
1975, s. 228-258; S. H. Nasr, Ýslâm: Ýdealler ve
Gerçekler (trc. Ahmet Özel), Ýstanbul 1985, s. 138-
166; Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tari-
hi, Ýstanbul 1985, s. 189-314; Hasan eþ-Þerkavî,
Mu£cemü elfâ¾i’½-½ûfiyye, Kahire 1987, s. 200-
201; A. A. Bennigsen – C. Lemercier-Quelquejay,
Sufi ve Komiser: Rusya’da Ýslam Tarikatlarý (trc.
Osman Türer), Ankara 1988, tür.yer.; Selçuk Eray-
dýn, Tasavvuf ve Tarikatlar, Ýstanbul 1994, s.
299-467; Osman Türer, Ana Hatlarýyla Tasav-
vuf Tarihi, Ýstanbul 1995, s. 97-207; Hasan Kâ-
mil Yýlmaz, Anahatlarýyla Tasavvuf ve Tarîkat-
lar, Ýstanbul 1997, s. 127-149, 229-265; C. W.
Ernst, The Shambhala Guide to Sufism, Bos-
ton 1997, s. 120-146; a.mlf., “Tariqa”, Encyclo-
pedia of Islam and the Muslim World (ed. R. C.
Martin), New York 2004, II, 680-684; A. Knysh,
Islamic Mysticism: A Short History, Leiden 2000,
s. 172-244; M. Mahmûd Abdülhamîd Ebû Kahf,
et-Ta½avvufü’l-Ýslâmî: ƒa½âßi½üh ve me×âhibüh
ma£a dirâse ta¼lîliyye ve meydâniyye li’¹-¹uru-
šý’½-½ûfiyye, Tanta 2000, s. 315-637; Reþat Ön-
gören, Osmanlýlar’da Tasavvuf, Ýstanbul 2000,
s. 27-231; a.mlf., “Balkanlar’ýn Ýslâmlaþmasýn-
da Sûfîlerin Rolü”, Balkanlar’da Ýslâm Medeni-
yeti Milletlerarasý Sempozyumu Tebliðleri, Ýs-
tanbul 2002, s. 47-73; Necdet Yýlmaz, Osman-
lý Toplumunda Tasavvuf (17. Yüzyýl), Ýstanbul
2001, tür.yer.; Ramazan Muslu, Osmanlý Toplu-
munda Tasavvuf (18. Yüzyýl), Ýstanbul 2003,
tür.yer.; Hür Mahmut Yücer, Osmanlý Toplumun-
da Tasavvuf (19. Yüzyýl), Ýstanbul 2003, tür.yer.;
Ýslâm Dünyasýnda Tarîkatlar: Geliþmeleri ve Ak-
tüel Durumlarý (ed. A. Popovic – G. Veinstein,
trc. Osman Türer), Ýstanbul 2004, tür.yer.; Seyyid
Muhammed Hoca Efendi, Tasavvuf, Tarîkatlar
ve Silsileleri, Ýstanbul 2005, I-IV, tür.yer.; Derya
Baþ, Seyyid Ahmed el-Bedevî: Tarîkatý ve Ýstan-
bul’da Bedevîlik, Ýstanbul 2008, tür.yer.; Paka-
lýn, III, 403-409; Louis Massignon – [Tahsin Yazýcý],
“Tarîkat”, ÝA, XII/1, s. 1-17; E. Geoffroy, “Tarýka”,
EI 2 (Ýng.), X, 243-246; P. Lory, “Tarýka”, a.e., X,
246-248; R. S. O’Fahey, “Tarýka”, a.e., X, 248-
250; Th. Zarcone, “Tarýka”, a.e., X, 250-253; Nat-
halie Clayer – A. Popovic, “Tarýka”, a.e., X, 253-
255; K. A. Nizami, “Tarýka”, a.e., X, 255-257; N.
Kaptein, “Tarýka”, a.e., X, 257; E. Montet, “Re-
ligious Orders (Muslim)”, ERE, X, 719-726; Ant-
hony H. Johns, “Tarýqah”, ER, XIV, 342-352 (bir
tarikattan ya da tarikatlarýn belli bir coðrafyadaki
faaliyetlerinden bahseden çalýþmalarýn birçoðu
ansiklopedinin ilgili maddelerinde yer aldýðý için
burada ayrýca zikredilmemiþtir).
ÿReþat Öngören
TARÝKAT
ULVÂNÝYYE (Safiyyüddin Ahmed b. Ulvân el-Ye-
menî, ö. 665/1267; Rifâiyye’nin kolu).
URÂBÝYYE (Ömer b. Muhammed el-Urâbî, ö. 827/
1424; Kadiriyye’nin kolu)
UÞAYKIYYE / AÞKIYYE / IÞKIYYE (Ebû Yezîd Iþký, ö.
XV. yüzyýl; Þüttâriyye’nin kolu).
UÞÞÂKIYYE (Hasan Hüsâmeddin Uþþâký, ö. 1001/
1593; Halvetiyye’den Ahmediyye’nin kolu; þube-
leri: Câhidiyye, Cemâliyye, Salâhiyye).
ÜMMÎSÝNÂNÝYYE (bk. SÝNÂNÝYYE).
VÂSITÝYYE (Ebü’l-Feth el-Vâsýtî; Rifâiyye’nin kolu).
VEFÂÝYYE (Muhammed Vefâ b. Muhammed el-Mað-
ribî, ö. 765/1364; Þâzeliyye’nin kolu).
VEFÂÝYYE (Ebü’l-Vefâ Ýbrâhim b. Yûsuf eþ-Þâmî, ö.
1170/1756; Sa‘diyye’nin kolu).
VEZZÂNÝYYE (Abdullah b. Ýbrâhim eþ-Þerîf el-Vez-
zânî, ö. 1089/1678; Þâzeliyye’den Cezûliyye’nin ko-
lu).
YÂFÝÝYYE (Abdullah b. Es‘ad el-Yâfiî, ö. 768/1367;
Kadiriyye, Sühreverdiyye ve Þâzeliyye’nin kolu).
YEMENÝYYE (bk. ESEDÝYYE).
YESEVÝYYE (Ahmed Yesevî, ö. VI/XII. yüzyýl).
YEÞRUTIYYE (Ali Nûreddin el-Yeþrutî, ö. 1316/1899;
Þâzeliyye-Derkaviyye’den Medeniyye’nin kolu).
YÝÐÝTBAÞÝYYE (bk. AHMEDÝYYE).
YÛNUSÝYYE (bk. ÞEYBÂNÝYYE).
YÛSUFÝYYE (bk. RÂÞÝDÝYYE).
ZÂHÝDÝYYE (Hasan Yûsuf Halîl ez-Zâhid; Bedeviy-
ye’nin kolu).
ZÂHÝDÝYYE (Ýbrâhim Zâhid-i Geylânî, ö. 700/1301;
Ebheriyye’nin kolu; þubeleri: Halvetiyye, Safe-
viyye).
ZENFELÝYYE (Ali Zenfel el-Lebîdî el-Ahmedî; Be-
deviyye’nin kolu).
ZERRÛKIYYE (Ahmed Zerrûk el-Fâsî, ö. 899/1493;
Þâzeliyye’nin kolu; þubeleri: Afîfiyye, Âsýmiyye,
Bâveysiyye, Gaziyye, Hattâbiyye, Medeniyye,
Mehâsiniyye, Nâsýriyye, Râþidiyye).
ZEYLAÝYYE (Safiyyüddin Ahmed b. Ömer ez-Zeylaî
el-Ukaylî, ö. 704/1305; Kadiriyye’nin kolu).
ZEYNÝYYE (Zeynüddin el-Hâfî, ö. 838/1435; Sühre-
verdiyye’nin kolu).
ZÝYÂNÝYYE (Muhammed b. Abdurrahman b. Ebû
Ziyân el-Kandûsî, ö. XII/XVIII. yüzyýl; Þâzeliyye’-
nin kolu).
ZÝNCÎRÝYYE (Giritli Ali Baba; Kadiriyye’nin kolu).
ZÜHRÝYYE (Kayserili Ahmed Zührî, ö. 1157/1744;
Halvetiyye-Ahmediyye’den Sinâniyye’nin kolu).
Bu liste, aþaðýda anýlan kaynaklardaki bel-
li baþlý tarikatlarý kapsamaktadýr. Daha ay-
rýntýlý bir araþtýrmanýn bu listeye çok sayýda
tarikat ilâve edeceði þüphesizdir.
BÝBLÝYOGRAFYA :
Zebîdî, £Ýšd, tür.yer.; a.mlf., Ýt¼âfü’l-a½fiyâß, tür.
yer.; Harîrîzâde, Tibyân, I-III, tür.yer.; L. Rinn, Marabo-
uts et Khouan: Étude sur l’Islam en Algérie, Alger
1884; Mehmed Sâmi, Esmâr-ý Esrâr, Ýstanbul 1316;
Tomar-Halvetiyye, tür.yer.; Tomar-Kådiriyye, tür.
yer.; Hüseyin Vassâf, Sefîne, I-V, tür.yer.; J. S. Triming-
ham, The Sufi Orders in Islam, Oxford 1971, tür.yer.;
Yakup Çiçek, Harîrîzâde Mehmed Kemaleddin: Ha-
yatý - Eserleri ve Tibyânü vesâili’l-hakâýk fî beyâný
selâsili’t-tarâik. Muhtevasý ve Kaynaklarý (öðretim
üyeliði tezi, 1982), ÝSAM Ktp., nr. 3572, I-II; O. De-
pont – X. Coppolani, Les confréries religieuses mu-
sulmanes (ed. M. J. Cambon), Paris 1987; Louis Mas-
signon – [Tahsin Yazýcý], “Tarîkat”, ÝA, XII/1, s. 4-17;
DÝA’daki tarikat maddeleri.
ÿDÝA
105