·İslam Te'lif Geleneğinde

Biyografi Yazıcılığı
10-11 Kasıİn 2016
İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Editör:
Prof. Dr. HidayetAYDAR

İstanbul 2018
 Osmanlı Devrinde Hatt:,ıtlar Hakkında
Biyografi Yazıcılığı ve Yazarları Üzerine

Hilal KAZAN1

İslam tarihinde bütün alanlarda olduğu gibi hattatların hayatına dair bilgi-
ler de önceleri genel biyografi kitaplarında yer alınış; zamanla bu alanda müstakil
eserler yazılmaya başlanmıştır. Osmanlı Devleti tarihinde ise hattat biyografile-
rinin başlangıcı 16. asırda devrin entelektüel, tarihçi, şair ve yazar Gelibolulu
Mustafa Ali(l 541-1600) tarafından 995/1587 yılında telif edilen Menalab-1 Hü-
nerveran adlı eserdir.
Eser, Sultan m. Murad zamanında Mustafa Ali 'nin Bağdat Hazinesi defter-
darlığı sırasında kaleme alınmış ve Hoca Sadeddin Efendi'ye (1536-1599) ithaf
edilmiştir. Mukaddimede verilen bilgiye göre Mustafa Ali, Iraklı Kutbüddin Mu-
hammed Ye~dl'den Arap ve İranlı hattatlar hakkında kendisine bir risale yazma-
sını istemiştir. Bunun üzerine kaleme alınan Farsça Risale-i Kutbiyye'de 50 hat-
tat hakkında kısa bilgi bulunmaktadır. Bunun yanısıra saray katiplerinden hattat
Abdullah K.ırirnl'nin verdiği sözlü bilgiler, Ali Şir Nevai'nin Mecalisü 'n-nerais 'i,
Devletşah Tezkiresi ve Sam Mirza'nın Tuhfe-i Sami adlı eseri kaynak alınarak
yazılıwştır. Menakıb-ı Hünerveran, günümüze kadar İslam kitap sanatları hak-
kında en önemli başvuru kaynağı olma özelliğini korumuştur. 2

Eser bir mukaddime, beş fasıl ve bir hatimeden oluşmaktadır. Mukaddime-

.de ayet ve hadislerle güzel yazı ve hattatın değeri ve önemi hakkında bilgi ve ör-
nekler verilmiştir. Bunu ill. Murad'a ve Hoca Sadeddin Efendi'ye övgüler takip
etmekte, eser4J telifi, bölümleri ve içindeki konular, on çeşit İslam yazısı, kamış
kalem, mürekkep ve kağıt cinsleriyle özellikleri hakkında bilgiler bulunmaktadır.
İkinci fasılda aklam-ı sitte denilen altı hüsnühat yazı çeşidinde üstat İbn
Mukle, İbnü'l-Bevvab, Yaküt el-Müsta'sıml ve onun öğrencileri ile Anadolu'da
temayüz etmiş hattatlarının yedi büyük üstadi olan Şeyh Hamdullah, Mustafa
Dede, Muhyiddin Aınasi, Cemal Arnasi, Ahmed Şemseddin Karahisan, Abdu1-
ı Yrd. Doç. Dr., İstanbul Üniversitesi, ilahiyat Falctlltesi.
2 Nuboğlu, Hidayet, "Menakıb-ı HUnerveran" D~. c. 29, Ankara 2004, 110-1 il.
398 İSLAM TE'LIF GELENEGİNDE BİYOGRAFİ YAZICILlGl

lalı Amasi, Bursalı Şerbetçizade İbrahim _hakkında bilgi verilmektedir. Eserin en .

uzun bölümü olan üçüncü fasılda İran'da Baysungur Han zamanında yetişen Mir
Ali Tebrizi, Mirza Ca'fer-i Tebrizi, Sultan Ali Meşhedi, Muhammed Handan,
Muhammed Nilr, Mir Ali Herevi gibi nesta'lik hattatlarından söz edilmektedir.
Dördüncü fasılda çep, divani ve siyakat yazan Acem ve Türk hattatları, beşinci
fasılda ünlü Acem ve Türk katı' (katta'), musavvir, müzehhip, tarrab, mücellit,
cetvelkeş ve vassalleri tanıtılmaktadır. 3 Yurt içi ve yurtdışındaki kütüphanelerde
ve özel koleksiyonlarda nüshaları bulunan bu yazma ese~ Mahmut Kemal İnal
tarafından 1926' da yayınlanmıştır.
4
•

Bu kitaptan yaklaşık yanın asır soma Nefeszade Ibrahim. (v.1060/1650) '

Gülzar-ı Sevab adlı aynı konuda bir eser kaleme almıştır. Bu kitabın önemi ha-
yatları hakkında bilgi verdiği 47 adet hattatdan ziyade kağıt boyama, aharlama
gibi hüsnühat sanatı malzemeleri ile ilgili detaylı bilgiler vermesidir. Zaten bunu
kitabı neden telif ettiğini söylerken öğreniyoruz. Kilisli Rıfat tarafından 18 yaz-
ma nüshası karşılaştırılarak 1939'da kısmen yayınlaomıştır. 5
Suyolcuzade Mehmed Necib Efendi (ö. 1171117.57) hattat biyografisi kale-
me alan bir başka müelliftir. Devhatii 'l-Kiittdb adlı eseri hat sanatları konusunun
bir başka önemli başvuru kaynağıdır. Nefeszade İbrahim'in Gülzar-ı Sevdb· adlı
eserine zeyl olarak yazılmıştır. Eserin mukaddimesinden I. Mahmud zamanında
Babüssaade ağasının muhasebecisi olan İsmail b. İbrahim'in teşvikiyle kaleme
alındığı anlaşılmaktadır. 1150'de (1737) telif edilen, Devhatü'l-küttab'ın yazı­
mında Tuhfe-i Sami, Menakıb-ı Hünerveran, Vefeyatü'l-a'yan, Mevzüatü'l-uh1m,
Gülzar-ı Sevab gibi eserlerden yararlanılmış, çağdaşı hattatları~ ilgili bilgiler de
bizzat kendilerinden ve yakın çevrelerinden toplamıştır. Devrinin bir özelliği
olarak eserin dili ağırdır. Devhatü'l-küttab üç bölümden oluşur. Birinci bölüm-
de hattat padişahlardan, ikinci bölümde hattın tarihçesi ve faziletinden bahse-
den eserin en geniş kısmı olan üçüncü bölümde ise özellikle Osmanlı ülkesinde
ve diğer İslam ülkelerinde yetişen aklam-ı sitte, nesta'lik ve divani yazıda ünlü
495 hattatın biyografisi yer almıştır. Devhatü'l-Küttab'ın çeşitli kütüphanelerde
nüshaları b'ulunmaktadır. Kilisli Muallim Rifat, Topkapı Sarayı Mtizesi Kütüp-
hanesi 'nde bulunan bir nüshayı (Emanet Hazinesi, ru. 1232/3) esas alarak eserin

3 Nuhoğlu, Hidayet, a.g.m.

4 Mustafa Ali, Meııakıb-ı Hii11ervera11, İnbüleınin Mahmud Kemal (İnal) baz., İ.stanbull926.
5 Shick, lrvin C., 'Türkçe Matbu Hüsn·i Hat Litaratiirüne Toplu Bakış", TALİD, 7(1~), lstanbul, 2009, 249-273.
 EDEBİYAT VE SANATIA BİYOGRAFİ YAZICILIGI 399

sadece üçüncü bölümünü kısaltarak günümüz Türkçe'sine çevirmiştir (İstanbul

1942).6 Aynca bir yüksek lisans tezi olarak da metin çalışılınışhr. 7
Müstak:imzade Süleyman Sa'deddin (v.1202/1788) tarafından telif edi-
len Tuhfe-i Hattôtfn, Osmanlılar'da büsn-i bat ve hattatlar hakkında Menakıb-ı
Hünerveran, Gülzar-1 Savab, Devhatü'l-küttab adlı kitaplardan sonra konusunda
yazılmış en kapsamlı eserdir. Birçok konuda geniş hacimli ve kuvvetli eserler
telif etmiş olan Müstakimzade'nin en mühim eserleri arasında yer almaktadır.
Tubfe-i Hattann'in ismi aynı zamanda yazılmaya başlandığı 1173 (1759-60) tari-
hini ebced hesabıyla göstermektedir. Eser 1202/1787-88 yılında yani yirmidokuz
senede tamamlanmıştır. MüellifTuhfe-i Hattatın 'i hazırlarken l 70'i aşkın yazma
eserden faydal.anmış, bunlan ya müellifin ya da kitabın adını veya her ikisini ya-
zarak belirtmiştir. Bir kısmı artık bilinmeyen bu eserleri incelediği, hatta Gülzar-ı
Savab, Devhatü'l-küttab gibi bazılarını kütüphanesi için önceden istinsah ettiği
anlaşı !maktadır.

Müstakimzade, tarih boyunca İslam coğrafyasında yetişmiş bulunan tesbit

edebildiği hattatları eserine almışhr. Eski devirlerde yaşamış hattatların hayatım
yazarken her hangi bir ihtimam göstermemesine karşın eserini görmediği Osman-
lı hattatlannın biyografilerini eserine dahil etmemiştir. Tubfe-i Hattann'io birinci
kısmmda akliim-ı sitte adıyla anılan sülüs, nesih, muhakkak, reybiini, tevki', rika'
yazılarını talim edip eser vermiş hattatlar ile kı1fi vb. kad!m yazılarla meşgul olan

1697 hattatın hayatı ve eserleri tanıtılmaktadır. İkinci kısım Osmanlılar' da ta 'lik,

adıyla anılan hatla meşgul 372 hattata aynlmıştır. Müellif eserinin bu bölümü-
nü "Ceride-i Suğra-yı Ta'likıyyan, Ceride-i Ta'likıyyan, Tuhfe-i Suğra, Tuhfe-i
Ta'likıyye" isimleriyle anmaktadır. Birinci kısımda yazıldığı halde ta'lik yazıyı

da talim etmiş olaıı hattatlar ikinci kısımda da ayrı maddeyle tanıtılmıştır. Bütün
kitapta -mükerrer!eriyle birlikte- 2069 isim yer almaktadır. Buna metin dışındaki
hiişiyelerde bahsedilen şahıslar dahil değildir. Osmanlı'nın hat sanatı cihetinden
çok faal devresi olan XVIII. yüzyıl daha tafsi!a.tlı yazılmıştır. Kitabında müzeh-
hiplere ayn bahis açm~yan Müstakimzade bir hattatın bal tercümesini verirken
söz gelimi Hafız Osman'ı yazarken-onun eserlerinin tezhibini yapan sanatkarlara
dair bilgiler de aktarmaktadır.
Eserde ayrıca yazı bak.kında genel bilgiler, bu konuda seçilmiş 40 hadis
metin ve manaları verilmektedir. İbnülemin Mahmud Kemal İnal tarafından 1928

6 Serin, Muhittin, "Suyolcuzade Mebmed Necib", DiA, c.38, İstanbul, 2010, s.2.
7 Yaman, Ayşe Peyman, Hat Sanatı İçiıı Kaynak Devlıatü'l-Kiitıab lııce/emeli Metin Çevirisi, Marmara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ,.İslam Tarihi ve Sanatlan Anabiliın Dalı 2003. Yayınlanmaıruş
yü.ksek lisans tezi.
 400 İSLAM TE'LİF GELENEGİNDE BİYOGRAFİ YAZICILIGI

yılında yayınlanmıştır. Bu aynı zamanda ·Osmanlı harfleri ile yayınlanmış son

kitaptır. Halen daha hattat biyografileri için en önemli kaynak ve el kitabı olma
özelliğini de korumaktadır. 8 2014 yılında yapılan bir grup çalışmasıyla latin
harflerine çevrilerek yayınlanmıştır. 9
Bu alandaki bir başka kitap yazan bilinmeyen Miztinü '/-Hai'tu: Sadece
Gülzar-ı Sevab'da zikredilen hattatların ve onların hocalarının isimleri ile vefat
tarihleri mevcuddur. 1266/1849-50'da Hakkakzade Mustafa Hilmi Efendi tara-
fından istinsah edilmiş olan eser, Fatih Millet Kütüphanesi'nde bulunmaktadır
ve 1986 yılında basılmıştrr. 10 {

Kösten_dil'de vefat eden Hattat Mehmet Şem'i Efendi tarafından 1855'te

kaleme alınan Tezkiretü '/-Hatttitfn, bu alanın bir başka eseridir. Bağdadlı İsmail
Paşa Kütübhanesi 'nde bir nüshasının olduğu ancak varisleri tarafından kayboldu-
ğu İbnülemin tarafından belirtilmektedir. 11
Isfahanlı Habib Efendi 'nin (1835-1894) kaleme aldığı Hat ve Hattatiin adlı
eseri Hüsnühat biyografi kitabı olarak 1305/1888 yılında basılan ilk kitap olma
özelliğini taşımaktadır. Eser İranlı ve Türk hattatların biyografileriyle hat sana-
tına dair çeşitli bilgi ve metinlerden meydana gelmiştir: Haklarında bilgi ver~iği
kişilere dair Arapça, Farsça ve Türkçe şiirlerle zenginleştirilmiş olan eserin bir
özelliği de İbnü' l-Bevvab'ın hatla ilgili Arapça el-~aSfdetü 'r-rti 'i;ye 'sinin metni
ve Türkçe şerhiyle (s. 45-47), Muhammed b. Hasan es-Sinctiri'nin Bid'atii 'l-mii-
cevvidfi ilmi '!-hat ve usülih adlı 135 beyittik Arapça manzum risalesini (s. 278-
285) ihtiva etmesidir. Ese~ sonunda ayrıca bazı meşhur müzehhip ve mücellit-
ler hakkında bilgi verilmiştir. Eserin baş tarafında hattın ortaya çıkışı, gelişmesi,
özellikle Arap hattının menşei ve çeşitleri anlatılmış, bu sanata hizmet ederek
onu geliştiren üstatların şeceresi verilmiştir. Eserin iki bölümden meydana gelen
biyografi kısmı İran ve Osmanlı hattatlarına ayrılmış, ilk bölümde bilhassa ta'lik,
ikinci bölümde sülüs ve nesih yazan hattatlara geniş yer verilmiştir. Tuhfe-i Hat-
tatin' den bazı bölümleri aynen aktarıp İranlı hattatları daha geniş olarak eklediği
kitapta verilen bilgilerde yer yer yanlışlıklar görülmektedir. 12
Mir 'at-i Hattiitin, Eğinli Süleyman Efendi ( ö.1342/1924) tarafından Hat
ve Hattatan'a zeyl mahiyetinde hazırlanmış bir k.itaptrr. Kaynakların az rast-;

8 Derman, M. Uğur, "Tuhfe-i Hattatin", DİA, c.41, İstanbul 2015, 351-353.

· 9 Milstakiınzade Siileyman Sa'deddin Efendi, Tulıfe-i Haııatiıı, baz. Mustafa Koç, İstanbul 2014.
10 İnal, İnbilleınin Mahmut Kemal, Son Haıtatlar, İstanbul, 1955, 9.
11 lnal, İnbülemin Mahmut Kemal, a.g.e., 1O.
12 Alpaslan, Ali, "Habip Efendi", DlA, c.14, !stanbul, 1996, 370-371; inal, ibnülemin· Mahmut Kemal;
a.g.e., 11.
 EDEBİYAT VE SANATTA BİYOGRAFİ YAZICILIGI 401

landığı Tuhfe-i Hattatin sonrası devre için İbnülemin Mahmud Kemal .İnal'ın
(1870-1957) Son Hattatlar' daki kaynaklarından biridir. TSNIK.' de de bir nüshası
bulunan bu ~serde, bir kısmı sadece isimleriyle anılan ve hal tercümelerinde fazla
tafsilata girilmeyen 850 hattat tanıtılmaktadır. 13
İbnülemin Mahmud Kemal, Osmanlı tabakat kitapları geleneğinin s<;m
teriısilcisi.dir. Son Hattatlar (İstanbul 1955) adlı eserinde Tuhfe-i Hattatin'den bu
yana y~tişen hattatların hal tercümelerini de yazarak bu sanat zümresini zamanı­
mıza kadar getirmiştir: Kitap onun sıra dışı kişiliğine uygun olarak farklı bir üslup
ile yazılmıştır. Eserde sülüs, nesih, celi, rika ve ta'lik yazı yazan hattatlardan
onbiri kadın 829 kişinin biyografisi ile yazılarından seçilmiş örnekler yer almak-
tadır. Bunlar arasında esas şöhretleri başka sahalarda olduğu halde edebiyatçı,
musikişinas, devlet adamı, hükümdar, hatta tulumbacı gibi şahsiyetlerin de bat
sanatıyla meşgul olmaları dolayısıyla eserde hal tercümelerine rastlanır. Gençli-
ğinden beri büyük fedakarlıklar pahasına, en eskilerden kendi zamanındakilere
kadar topladıkları ile ~ir hat eserleri müzesi haline getirdiği konağındaki zengin
koleksiyonunun levhalarını, murakka' lannı fotoğraf ve klişeleriyle cömertçe ki-
tabına aktarması ona ayn bir değer katmıştır. Yaşlılık çağının verimlerinden olan

eser, Türk hat sanatının iki yüzyıla yakın son tarihi içinde vardığı merhaleleri,
devam ettirdiği, yaşattığı gelenekleri görmek, bunda emeği geçen sanatkar ka-
lemleri tanıyabilmek için müstesna bir kaynak teşkil etmektedir. 14
Hattat biyografilerinin yazarları dönemlerinin önemli şahsiyetleridir.
Kendilerinin biyografilerine baktığımızda aldıkları eğitim, devlet kademesinde
veya ilim ve sanat çevrelerindeki yetkinlikleri vesilesiyle itibarları, ilgi alanları­
nın çokluğu gibi meziyet ve entelektualiteye sahip olmalarından ötürü birden çok
alan üzerine çalışmışlar ve eserler ortaya koymuşlardır.
Konuya eserlerin kendileri açısından bakıldığında şöyle tespitlerde bulu-
nulabilir:
Osmanlı devrinde yazılan Hattatların biyografilerinin içinde en kapsamlı
ola.nını.n
Müstakimzade'ye ait olan T1:1hfe-i Hattatin olduğu görülür. Hem bütün
İslam Coğrafyasından toplam 2069 hattatın tercüme-i haline yer verdiği hem de
hüsnühat sanatıyla ilgili hadisler, makaleler ve daha birçok önemli bilgiyi ihtiva
etmesi ve günümüzde belki de geçmişten daha fazla önemi haiz olması bakımın­
dandır. Aynı şekilde İbnülemin'in Son Hattatları adlı eseri de h~r iki eser arasında

13 inal, İbnülemin Mahmut Kemal, a.g.e., 12.

14 Akün, Ömer Faruk, "İnbülemin Mahmut Kemal'', DİA, c. 21, İstanbul 2008, 249-262.
402 İSLAM TE'LİF GELENEGİNDE BİYOGRAFİ YAZICILIGI

kalan boşluğu doldurması ve bu sanatın son dönem temsilcilerini günümüze taşı­

ması bakımından büyük bir önemi haizdir.
Gelibolulu Ali'nin Menakıb-ı Hünerveran'ı bu alanda kaleme alınmış ilk
telif olması, Mirza Habib'in Hat ve Hattatau'ı da ilk ı;natbu biyografi eseri ol-
ması bakımından önem arz etmektedirler. Bunun yanısıra herbir kitabın kendine
mahsus muhtevaları bakımından ilk olma hususiyetleri mevcuttur. Tespit edilebi-
len bir diğer hususiyet ise müelliflerin biyografilerine baktığımızda Mustafa Ali
ve İbnülemin 'in karakter olarak birbirlerine çok yakın olduklandır. Her ikisi de
·devirlerinde zor beğenip çok tenkit eden ş~hsiyetlerdir. Bu ortak özellik.feri her
ikisinin de eserlerine büyük ölçüde yansımıştır.
Klasik tarzda yazılmış eserlerden sonra ise büyük ölçüde bu eserlerden
istifade edilerek günümüz insanına/konuyla ilgilenenlere hitap edecek bazı yeni
kitaplar da yazılmıştu·. Bunlar arasında Şevket Rado, Türk Hattat/an (tarihsiz)
adh eseri kaleme almıştır. Bu konuda en fazla makaleleri ile eser veren Uğur
Derman Hoca' dır. Yukarıda bahsedilen kitaplardaki bilgileri Hocası hattat Nec-
ıneddin Okyay'ın hatıraları ve hattatların eserleriyle birlikte birçok makaleler ve
koleksiyon kitaplarında yayınlamıştır. 15 Muhittin Serin Hoca Hat Sanatımız ve
Meşhur Hattatlar adlı kitabında bu kaynaklarda geçen hattatların eserlerini yurt
içi ve yuıt dışı yazma kütüphanelerindeki eserlerini toplayarak hacim olarak ge-
nişletmiştir. 16 Aynı şekilde Ali Alparslan Ünlü Türk Hattatlarını 17 ; Ekrem Hak-
kı Ayverdi, Fatih Devri Hattatlarını 18 hep yukarıda bahsedilen kitaplarda araş­
tırma yaparak oluşturmuşlardır. Bu satırların yazan ise uluslarası bir sempozyum
vesilesiyle daha öı:ıce başlamış olduğu kadın hattatlar üzerindeki araştınllalannı
hızlandırmış, hem bahsi geçen eserlerden _hem de yurtiçi ve ymtdışında yaptığı
çalışmalar neticesinde 2010 yılında Dünden Bugüne Hanım Hattatlar adıyla 91 'i
geçmişte yaşamış, 71 'i günümüz kadın hattah olmak üzere 162 kadın hattatın
biyografilerini derlemiştir. 19 Son dönemde aynca bazı hattatların monografileri
ve meşk kitapları da bu yayınlar arasında zikredilebilir.

15 Akgül, Medine, Kızıltepe Yiğitbaş, Ayşe, Uğur Demıa11 Bibliyografyası, İsıanbul, 1996.
16 Serin, Muhittin, Hat Sanatımız ve Meşlııır Hal/atlar. İstanbul, 1999; 2003; 201 O
17 Alpaslan, Ali, Ünlü Türk Haııatları, Ankara, 1992.
18 Ayverdi, Ekrem Hakkı, Fatih Devri Hal/atları ve Hat Sanatı, İstanbu~ 1953.
19 Kazan, Hilal, Dii11de11 Bııgiine Hamm Haııatlar, İstanbul, 2010.
 KAYNAKÇA

Akgül.• Medine, Kızıltepe Yiğitbaş, Ayşe, Uğur Derman Bibliyografyası, İstan­

bul, 1996.
Akün, Ömer Faruk, "İnbülemin Mahmut Kemal", DİA, c.21, İstanbul 2008, 249-
262 ..
Alpaslan, Ali, Ünlü Türk Hattatları, An.kara, 1992.
----,"Habip Efendi", DİA, c.14, İstanbul, 1996, 370-371
Ayverdi, Ekrem Hakkı, Fatih Devri Hattatları ve Hat Sanatı, İstanbul, 1953.
Derman, M. Uğur, "Tuhfe-i Hattatio", DİA, c.41, İstanbul 2015, 351-353.
Nuhoğlu, Hidayet, "Menakıb-ı Hünerveran" DİA, c.29, İstanbul 2004, 110-111.

İnal, İnbülemin Mahmut Kemal, Son Hattatlar,·İstanbul, 1955.

Kazan, Hilal, Dünden Bugüne Hanım Hattatlar, İstanbul, 2010.
Serin, Muhittin, Hat Sanatımız ve Meşhur Hattatlar; İstanbul, 1999; 2003; 2010
- -- - - , "Suyolcuzade Mehmed Necib", DİA, c.38, İstanbu l, 20 10, s.2.
Mustafa Ali, Menakzb-z Hünerveran, İnbülemin Mahmud Kemal (İnal) baz., İs-
tanbul, 1926.
Müstakimzade Süleyman Sa'deddin Efendi, Tuhfe-i Haıtatfn, haz. Mustafa Koç,
İstanbul 2014.

- -- - - - -, Tuhfe-i Hattatfn, haz. İbnülemin Mahmud Kemal (İnal), İs­

tanbul 1928.
Shick., lıvin C., "Türkçe Matbu Hüsn-i Hat Litaratürüne Toplu Balaş", TALİD,
7(14), İstanbul, 2009, 249-273.
Yaman, Ayşe Peyman, Hat Sanatı İçin Kaynak Devhatii 'l-Küttab İncelemeli Me-
ti_n Çevirisi. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ,İs lam Tarihi
ve Sanatlan Anabili.m Dalı 2003. Yayınlanmamış ylisans tezi.